Բանաստեղծ Հերմանը վեր կացավ տեղից ու արտասանեց․
<poem>
Կյանքը կանցնի կայծակի պես,
Որի աղոտ փայլը այնքան կարճ է տևում, որ մարդ հազիվ է հասնում այն նկատել։
Այնժամ, երկիրն ու երկինքը հավիտյան անշարժ են մնում,
Ինչ արագ է թռչում փոփոխական ժամանակը մարդկանց հայացքի դեմ։
Օ՜, դու, որ նստած ես լիքը գավաթի առաջ և չես խմում,
Օ՜, ասա ինձ, ում ես դու դեռ սպասում։
</poem>
― Ոչ,ասաց Քլինգզորը,― ես ուրիշ բանաստեղծություն նկատի ունեմ, հանգավոր, այն վարսերի մասին, որ առավոտյան դեռևս թուխ էին…
Հերմանը անմիջապես արտասանեց բանաստեղծությունը․
<poem>
Դեռ առավոտյան փայլում էին քո վարսերը սև մետաքսի պես,
Երեկոն արդեն ձյուն էր դրել նրանց վրա,
Եվ որպեսզի դու չտառապես, քանի մարմնումդ ուժ կա
Գավաթը ճոճիր և լուսնին կոչիր ընկերակիցը քո գինարբուքի։
</poem>
Քլինգզորը բարձր ծիծաղեց իր փոքր֊ինչ խռպոտ ձայնով։
― Հրաշալի Լի Թայ Պո… նա հանճարեղ նախազգացումներ ուներ, նա ամեն ինչ գիտեր։ Մենք նույնպես շատ բաներ գիտենք, բայց նա մեր ամենաիմաստուն և ավագ եղբայրն է։ Այս հարբած օրը նրան դուր կգար, այս օրը շատ է հիշեցնում այն գեղեցիկ երեկոն, ախ, ուր էր թե, Լի Թայ Պոյի մահով մահանայի, խաղաղ գետի վրա սահող նավակում։ Այ դուք կտեսնեք, որ այսօր ամեն ինչ հրաշալի կլինի։
― Ճի՞շտ է, որ Լի Թայ Պոն գետի վրա է մահացել,― հարցրեց նկարչուհին։
Բայց Էրսիլյան ընդմիջեց նրան իր հրաշագեղ ռնգային ձայնով․
― Բոլորովին էլ ոչ, դե վերջ տվեք… Այսուհետև ով թեկուզ մի բառ ասի մահվան մասին, ես նրան այլևս չեմ սիրի։ Finisca adesso, brutto Klingsor Klingsor։
Քլինգզորը ծիծաղելով մոտեցավ նրան․ Ինչ իրավացի եք դուք, bambina ։ bambina։ Եթե ես այսուհետև թեկուզ մի բառ ասեմ մահվան մասին, թող որ դուք ծակեք իմ զույգ աչքերը ձեր անձրևանոցով։ Այսօր իսկապես հրաշալի օր է, սիրելիներս։ Այսօր մեզ համար հեքիաթի թռչունն է երգում, նրա երգն ինձ ուղեկցում է դեռ առավոտվանից։ Այսօր հեքիաթի քամին է փչում, այդ երկնային մանկիկը, որ արթնացնում է քնած արքայադուստրերին և բոլորին խելահան անում։ Այսօր ծաղկում է հեքիաթի ծաղիկը, այն կապույտ է և միայն մեկ անգամ է այս կյանքում ծաղկում, ով որ այն քաղի՝ թող օրհնյալ լինի հավիտյանս։
― Ի՞նչ է դա նշանակում,― հարցրեց Էրսիլյան դոկտորին։ Քլինգզորը լսեց նրա հարցը։
― Դա նշանակում է, որ այս օրը երբեք չի վերադառնա, և նա, ով չուտի և չխմի, չճաշակի օրվա համն ու հոտը, նրան այն հավիտենապես այլևս երկրորդ անգամ չի տրվի։ Հավատացեք ինձ, այլևս երբեք արևը այսօրվա պես չի շողալու, նա առանձնակի դիրք ունի երկնքում, մի յուրահատուկ առնչություն Յուպիտերի հետ, ինձ հետ, Ագոստոյի, Էրսիլյայի և մեր բոլորի հետ, այն այլևս երբեք չի կրկնվելու, թեկուզ հազար տարի էլ անցնի։ Նման երջանկությունից օգտվելու համար՝ այժմ ես ուզում եմ միառժամանակ ձեր ձախ կողմում քայլել, ձեռքումս պահել ձեր զմրուխտե անձրևանոցը, և թող նրա լույսերի մեջ իմ զանգը շողշողա ծիածանաքարի պես։ Դուք էլ մասնակցեք այս տոնախմբությանը, հնչեցրեք ձեր ամենասիրելի ու հրաշագեղ երգը։
Նա բռնեց Էրսիլյայի ձեռքը, և նրա ընդգծված դիմագծերը մեղմորեն սուզվեցին անձրևանոցի կապտականաչավուն ստվերների մեջ։ Նա սիրահարված էր այդ աղջնակին և սքանչացած նրա արդուզարդի վառվռուն ու անուշ գույներով։
Էրսիլյան սկսեց երգել․
<poem>
Il mio papa non vuole
Ch’io spos’ un bersaglier ․bersaglier․</poem>
Նրան միացան ուրիշ ձայներ էլ, ու խումբը երգելով մտավ անտառ։ Քիչ անց վերելքը դժվարացավ։ Շեշտակի բարձրացող սանդուղքի նման՝ լայնանիստ լեռան ձարխոտերի միջով ճանապարհը ձգվում էր դեպի վեր ու վեր։
― Ինչ հրաշալիորեն անկեղծ է այս երգը, ― գովեց Քլինգզորը։ Քլինգզորը։― Հայրիկը, ինչպես միշտ, դեմ է սիրահարներին։ Նրանք մի լավ սուր դանակ են վերցնում և սպանում հայրիկին։ Նա այլևս չկա։ Նրանք այդ անում են գիշերը, ոչ ոք չի տեսնում նրանց, բացի լուսնից, որը նրանց չի մատնում, բացի լուռումունջ հսկող աստղերից և Տեր Աստծուց, որը, սակայն, ներողամիտ ժպտում է նրանց արարքի վրա։ Ի՜նչ հրաշալի և ճշմարտացի է այդ երգը։ Մի այսօրվա բանաստեղծ կքարկոծվեր դրա համար։
Նրանք վեր մագլցեցին լեռնային նեղլիկ ճանապարհի եզրին աճած արևախանձ ու ճկուն շագանակենիների ստվերների միջով։ Երբ Քլինգզորը հայացքը բարձրացրեց՝ իր առաջ տեսավ վարդագույն, թափանցիկ գուլպաների տակից շողշողացող նկարչուհու նուրբ սրունքամկանները։ Նա ետ նայեց․ Էրսիլյայի սևաթուխ գլխավերևում ճոճվող անձրևանոցի փիրուզը կամար էր կազմել։ Նա ոտքից գլուխ վարդագույն, մետաքսյա զգեստ էր հագել՝ միակ մուգ գունավորումը բոլոր կերպարանքների մեջ։
Կապտանարնջագույն գյուղական տնակի առջևում տարածվող մարգագետնում շաղ էին տրված կանաչ, սառն ու թթվաշ վաղահաս խնձոր֊ներ, որոնցից նրանք համտեսեցին։ Նկարչուհին հիացմունքով պատմում էր պատերազմից առաջ Փարիզ կատարած իր մի շրջագայության մասին։ Այո, Փարիզ, Փարիզ, ինչ երջանիկ ժամանակներ էին…
― Դա այլևս երբեք չի վերադառնալու։
― Պետք էլ չէ, ֊բղավեց ― բղավեց նկարչուհին և կատաղի ու կտրուկ շարժումով թափահարեց իր ճուռակի գլուխը։֊ գլուխը։― Ոչինչ էլ չի վերադառնալու։ Իսկ ինչու՞ պիտի վերադառնա։ Դա ինչ երեխայական ցանկություն է․ գուցե պատերա՞զմն եք ուզում վերադառնա, և այն, ինչ կար նրանից առաջ, նաև այն հիմար ու ավելորդ բաները, որ հիմա դրախտի են փոխակերպվել։ Այնքան լավ, հրաշալի էր Փարիզում, իսկ Հռոմում ու Առլում պարզապես սքանչելի էր։ Բայց մի՞թե այսօր և այստեղ պակաս հրաշալի է։ Դրախտը ոչ Փարիզն է, ոչ էլ՝ պատերազմի ու խաղաղության ժամանակները, դրախտն այստեղ է, ահա այն դիմացի լեռան գագաթին, և մեկ ժամից մենք այնտեղ կլինենք։ Ահա այնտեղ չարագործ֊ավազակների նման մենք իրար կասենք․ այսօր մենք դրախտում ենք, ես և դու։
Անտառային արահետի բծավոր ստվերների միջից նրանք դուրս եկան բաց ու լայնարձակ ճանապարհը, որ լուսավոր ու ջերմող ոլորապտույտներով ձգվում էր դեպի բարձունքը։ Քլինգզորը, մուգ կանաչ պաշտպանական ակնոց դրած, ընթանում էր վերջից և հաճախ ետ էր ընկնում, որպեսզի դիտեր կերպարանքների շարժուձևերն ու նրանց գունային համադրությունները։ Նա աշխատանքի համար դիտավորյալ ոչինչ չէր վերցրել, ոչ անգամ նշագրությունների փոքրիկ տետրը, և սակայն քա֊նիցս քանիցս կանգ առավ՝ սքանչացած իր առջև բացվող պատկերներով։ Ակացիաների պուրակի եզրին, կարմրին տվող ճանապարհի վրա, միայնակ օրորվում էր նրա վտիտ ու սպիտակ կերպարանքը։ Ամառը ջերմ շնչում էր սարի վրա, լույսերը երկնքից ուղղահայաց ներքև էին ծորում, իսկ գույները հազարերանգ վեր էին բարձրանամ երկրի մակերևույթից։ Մոտակա սարերի վրա, ուր կանաչն ու կարմիրը գունախաղ էին սկսել սպիտակ հյուղակների հետ, երևում էին լեռնաբեկորների կապտավուն գծագրումները, նրանց ետևում՝ լույսեր ու կապույտի շերտեր, նորանոր ու թարմ ուրվագծեր, իսկ ամենից հեռվում նկատվում էին անիրական թվացող ձյունածածկ լեռների բյուրեղապակյա գագաթները։ Ակացիաների ու շագանակենիների անտառներից վեր, ազատ ու խրոխտ դուրս էին ցցվել լեռների ժայռոտ կատարները և Մոնտե Սալուտի բաց մանուշակագույն ու կարմրին տվող սապատաձև գագաթը։ Բայց ամենից գեղեցիկը մարդիկ էին, որ ծաղիկների պես կանգնած էին կանաչներում վառվող լույսերի մեջ, հսկայական կոյաբզեզի պես շողարձակում էին զմրուխտե անձրևանոցը, նրանից ներքև՝ Էրսիլյայի սև մազերը, վարդագույն դեմքով, ճերմակազգեստ ու նրբակազմ նկարչուհին և բոլոր մյուսները։ Քլինգզորը ըմբոշխնում էր այդ ամենը ծարավի աչքերով, սակայն նրա մտքերը Ջինայի հետ էին։ Միայն մեկ շաբաթից ինքը կարող էր տեսնել նրան, որ հիմա քաղաքային բյուրոներից մեկում նստած մեքենագրում էր։ Քլինգզորին հազվադեպ էր հաջողվում տեսնել նրան, իսկ միայնակ հանդիպել չէր ստացվում։ Սակայն ինքը սիրում էր նրան, այդ աղջնակին, որի մասին ոչինչ չգիտեր, որը իրեն չէր ճանաչում ու չէր հասկանում, և որի համար ինքը տարօրինակ, հազվագյուտ մի թռչուն էր, անծանոթ ու հռչակավոր մի նկարիչ։ Ինչ տարօրինակ էր, որ հենց նրանից էր կառչում իր ցանկությունը, և ոչ մի ուրիշ սիրային գավաթ իրեն չէր բավարարում։ Քլինգզորը սովորություն չուներ կնոջ պատճառով երկար ճանապարհ կտրել֊անցնել։ Իսկ այ, Ջինայի սիրույն, մի ժամ ավել նրա կողքին լինելու, նրա բարալիկ ու պստլիկ մատները բռնելու համար, ոտքով նրա կոշիկի հետ խաղալու, պարանոցին մի արագ համբույր դրոշմելու համար՝ նա պատրաստ էր կտրել֊անցնել այդ ճանապարհը։ Քլինգզորը երկար խորհում էր այդ մասին, որն իր համար էլ մի զվարճալի հանելուկ էր։ Մի՞թե դա շրջադարձ էր։ Մի՞թե ինքը ծերանում էր։ Արդյո՞ք, դա Հովհաննու հակումը չէր՝ դարձը քառասնամյաներից դեպի քսանամյաները։
Վերջապես հասան լեռան ժայռոտ կատարին, և հակառակ կողմում մի նոր աշխարհ բացվեց նրանց հայացքի առաջ․ դիմացը երևում էին բարձրագագաթ, անիրական Մոնտե Զեննարոն, բարձր, զառիվեր ու շեշտակի սրածայրություններով երկինք մխրճվող բուրգեր ու գնդեր, արևը շրջանցում էր նրանց թիկունքի կողմից, և հարթավայրերը լողում էին մուգ մանուշակագույն ստվերներից գոյացող էմալե մշուշի մեջ։ Այնտեղի ու այստեղի միջև ծավալվում էր շողշողացող օդի շերտը, կանաչ դաշտերի պաղ ու խաղաղված բոցերի ետևում գծագրվում էր անհատակ խորություններում կորած կապույտին տվող նեղլիկ ծովակը։
Սիրտը ցնորքներով արբած՝ Քլինգզորը դանդաղ քայլերով մոտեցավ բարեկամների խմբին։ Ագարակի քարե ցանկապատից, որի ետևի բնակարանը անմարդաբնակ ու լքված էր թվում․ կախ էին տված հնամաշ ու կոպիտ թնդանոթառումբեր, նեղլիկ սանդուղքը մացառուտների միջով առաջնորդում էր դեպի պուրակն ու բլուրը, վեհապանծ հուշարձան հիշեցնող տարօրինակ ու մեկուսի կանգնած մի կիսանդրու մոտ, որի հանդերձանքը, գանգուրներն ու ալեծուփ սրածայր մորուքը ասես Վալլենշտայնինը լինեին։ Մի ինչ֊որ տեսիլային ու ֆանտաստիկ բան կար լեռան ճախրանքի, շողարձակող կեսօրվա լույսերի մեջ, ասես հեքիաթի հրաշքն էր դարան մտել այնտեղ, և աշխարհը երևակվում էր անծանոթ ու օտարոտի հնչողությամբ։ Քլինգզորը աղբյուրից ջուր խմեց, հետո մի առագաստաթիթեռնիկ մոտ թռավ և սկսեց ծծել կրաքարե շատրվանից ցայտած կաթիլը։
Լեռնաշղթայի ետևում ձգվում էր շագանակենիներով ու ընկուզենիներով եզերված արևաշատ լեռնային ճանապարհը։ ճանապարհի Ճանապարհի շրջադարձի կետում կանգնած էր մի մատուռ, կիսավեր ու դեղն ածդեղնած, որի որմնախորշերում խունացած պատկերներ էին երևում, կարմրաշագանակագույն զգեստներ հագած հրեշտականման ու մանկատեսիլ մի սրբի գլուխ, պատկերի մնացած մասերը ջնջված էին։ Քլինգզորը շատ էր հավանում հին նկարները, մանավանդ երբ նրանք անսպասելիորեն իր առաջ էին հայտնվում։ Նա անչափ սիրում էր այդ որմնանկարները, նման փխրուն ու գեղեցիկ ստեղծագործությունների վերադարձը հողի ու փոշու գրկից։
Կրկին ծառեր, խաղողի վազեր, շոգ ու կուրացուցիչ փայլ արձակող ճանապարհներ, ևս մի շրջադարձ, ահա և հանկարծակի ու անակնկալ կերպով աչքերի առաջ բացվեց արշավի նպատակակետը․ մի խավարչտին դարպաս, ինքնավստահ հրճվանքով դեպի երկինք ձգվող մի մեծադիր ու բարձր, կարմիր քարից կառուցված եկեղեցի, փոշով ու խաղաղությամբ շնչող արևաշատ մի հրապարակ, կարմրին տվող ու արևահար մրգասեզեր, որ ոտքի տակ ընկնելով՝ կոտրատվում էին, վառվռուն պատերից արտացոլվում էր կեսօրվա լույսը, ահա այն պատվանդանը, որի հիմքի վրա վեր էր խոյանում անտեսանելի արևահորձանքից բոցավառվող մի կոթողային կերպարանք, կապույտ անվերջությունից էլ վեր, ընդարձակ հրապարակի շուրջբոլորը եզրագծվում էր մի քարե պատվար։ Դրա ետևում գյուղն էր՝ Կարենոն, խունացած շագանակագույն աղյուսների դիմաց գծագրվում էին հինավուրց, սրածայր, մռայլ ու սարակինոսյան մթությամբ ճնշող քարե բարձունքները, աներազ ու խավարչտին ծանրությամբ փռված փողոցները, արեգակի ճերմակ շողերի ներքո ջերմախտից ճչացող փոքրիկ հրապարակները, Աֆրիկան ու Նագասակին, ավելի բարձրում՝ ընդարձակ դաշտավայրը, սպիտակ, ճարպակալած ու կուշտ ամպերը, ներքևում՝ կապույտին տվող բլուրներ։
― Ծիծաղելի է նույնիսկ,― ասաց Քլինգզորը,― թե ինչքան երկար ժամանակ է պահանջվում, մինչև որ մարդ կամաց֊կամաց սկսում է ճանաչել իրեն շրջապատող աշխարհը… Տարիներ առաջ, երբ գիշերային ճեպընթացով ճանապարհվում էի դեպի Ասիա, այս վայրերի մասին ես գաղափար իսկ չունեի, թեև իմ գնացքը այստեղից մի վեց֊տասը կիլոմետր հեռավորությամբ էր անցնում։ Ես ուղևորվում էի դեպի Ասիա, և այդ ճանապարհորդությունը այն ժամանակ ինձ համար անհրաժեշտություն էր։ Բայց այն ամենը, ինչ այնտեղ տեսւստեսա, ահա այդ ամենը տեսնում եմ նաև այսօր, այստեղ․ կուսական անտառ, կիզիչ տապ, խաղաղ նյարդերով և հրաշագեղ օտարականներ, արև ու սրբատեղիներ։ Մարդուց երկար ժամանակ է պահանջվում, մինչև որ նա սովորում է՝ մի եզակի օրվա ընթւսցքում ընթացքում այցելել երեք ւսշխարհամասերը։ աշխարհամասերը։ Նրանք այստեղ են հիմա։ Բարի գալուստ, Հնդկաստան։ Բարի գալուստ, Աֆրիկա, Ճապոնիա։
Բարեկամները ճանաչում էին երիտասարդ մի տիկնոջ, որ բնակվում էր այստեղ, բարձունքի վրա, և Քլինգզորը շատ էր ուրախացել այդ անծանոթուհուն այցելելու հեռանկարով։ Քլինգզորը նրա անունը կնքեց Լեռների Թագուհի, այդպես էր կոչվում իր մանկության տարիներին կարդացած գրքերից մեկում տեղ գտած մի խորհրդավոր արևելյան հեքիաթ։
Սպասողական տրամադրության մեջ՝ բարեկամների քարավանը քայլում էր նեղլիկ արահետներում կուտակված կապույտ ստվերների կիրճով, շուրջը ոչ ոք չկար, ոչ իսկ հավ կամ շուն, լռություն էր կատարյալ։ Բայց ահա պատուհանը շրջանակող կիսաստվերի մեջ Քլինգզորի աչքովն ընկավ մի լուռ կերպարանք, մի գեղեցիկ, սևաչյա աղջիկ էր՝ կարմիր գլխաշորը սևմազերի շուրջը կապած։ Օտարականներին խաղաղ դարանակալող աղջկա հայացքը հանդիպեց իրենին, շունչ քաշելու չափ երկար տևող մի պահ, անզուսպ ու կրքոտ խանդով տղամարդն ու աղջիկը նայեցին իրար աչքերի մեջ, երկու օտար աշխարհներ մի պահ իրար մոտեցան։ Հետո երկուսն էլ ժպտացին կարճ ու սրտագին՝ սեռերի մի հավերժական ողջույնով, իրար նկատմամբ տածած հինավուրց, քաղցր ու անհագ թշնամությամբ։ Հասնելով տան կողապատին, երբ արդեն անծանոթուհուց միայն մի քայլ էր բաժանում, նա իր անուրջի թևով մեղմորեն տնտղեց աղջկա հոգին, երազային պատկերները իրար միախառնված ձգվեցին շարան֊շարան։ Ինչ֊որ պստլիկ մի փուշ խրվեց Քլինգզորի սիրտը, մի պահ Նա նա քայլերը դանդաղեցրեց և որոշեց վերադառնալ, բայց հանկարծ Ագոստոն կանչեց նրան, Էրսիլյան մի նոր երգ էր սկսել։ Նրա աչքերի առաջ ստվերաշատ պատը հանկարծ անհետացավ, դիմացը հայտնվեց խաղաղորեն շողշողացողմի պստլիկ հրապարակ, որի կենտրոնում վեր էին խոյանում դեղնավուն երկու ապարանքներ, որ ասես մեղմ տարուբերվում էին կեսօրվա կախարդիչ գույների մեջ։ Քարաշեն ու նեղ պատշգամբներով, անթափանց վարագույրներով ծածկված մի հրաշագեղ դեկորացիա էր այն, որ հիշեցնում էր օպերային ներկայացման առաջին գործողությանը նախորդող հանդիսավոր տեսարանը։
― Ժամանում Դամասկոս,― բղավեց դոկտորը։ ֊ դոկտորը։― Որտե՞ղ է ապրում Ֆաթման՝ մարգարիտը ի կանայս։
Պատասխանը անսպասելիորեն լսվեց փոքրիկ ապարանքից։ Կիսափակ պատշգամբի դռան ետևի սառը խավարի միջից մի տարօրինակ ձայն պայթեց, հետո էլ մեկ ուրիշը, և այսպես մի տասն անգամ իրար ետևից, հետո դրան միացավ մի օկտավ, ապա դաշնամուրը, որն ասես լարելիս լինեին, հետո դաշնամուրը հնչեց ավելի Ներդաշնակ՝ Դամասկոսի ճիշտ մեջտեղում։
Հայտնվեց նաև Լեռների Թագուհին, այդ նրբակազմ ու դյուրաթեք ծաղիկը, ձիգ ու ճկուն, ամբողջովին կարմրի մեջ ամփոփված, բոցավառվող կրակ էր նա ու երիտասարդության տիպար։ Քլինգզորի աչքերի առաջ փոշիանում էին հարյուրավոր սիրելի պատկերներ, և նորերն էին հայտնվում ցոլցոլալով։ Քլինգզորը անմիջապես կռահեց, որ ինքն անպայման պետք է նրան նկարի, բայց ոչ թե նրա բնությունը ընդօրինակելով, այլ նրա միջի բռնկումն ու փայլատակումը, որ առաջին իսկ հայացքից իրեն շլացրեց, պետք է նկարի նրա բանաստեղծական կերպարն ու հրաշագեղ, դառնանույշ ձայնը, այդ ամազոնուհու երիտասարդությունը, կարմիր հանդերձանքն ու խարտիշագեղությունը։ Բայց դեռ պետք էր նրան մի լավ զննել։ Դեռ պետք էր տեսնել, թե ինչպես էր նա քայլում, ծիծաղում, ինչ տեսք ուներ նստած ժամանակ, դեռ պետք էր տեսնել ու լսել նրա երգն ու պարը։ Օրը հիմա թագադրվել ու գտել էր իր իմաստը։ Այսուհետև ինչ էլ որ տեղի ունենար՝ այն լինելու էր միմիայն նվիրատվություն, շնորհ և առատաձեռնության հաղթարշավ։ Միշտ էլ այդպես էր լինում․ ապրումը երբեք միայնակ ի հայտ չէր գալիս, նրա առջևից միշտ էլ թռչուններ էին թռչում, սուրհանդակներն ու նախանշանները ավետաբերների նման մշտապես առաջնորդում էին նրան, այս ու այն տեղից, դուռ ու լուսամուտից ուշի֊ուշով հետևում էին նրան, հետապնդում էին՝ մայրաբար շոյող ասիական կենդանակերպ հայացքներն ու գյուղաշխարհի խորհրդավոր գեղեցկությունները։ Բոլորի ուշադրությունը նրան էր սևեռված։
Հանկարծ նա սքանչացած բացականչեց․ – բացականչեց․― Երանի՜ ես մի տասը տարով երիտասարդ լինեի, այնժամ նա իմը կլիներ, ինձ կտրվեր ու կշոյեր ինձ իր մատներով… Օ՜, ոչ, դու շատ ես երիտասարդ, փոքրիկ կարմիր թագուհի, դու շատ փոքր ես ծեր ու կախարդ Քլինգզորի համար… նա Նա միայն կհիանա քեզնով, անգիր կանի քո գծերը, կնկարի և քո երիտասարդության երգը հավերժության մատյանում կգրանցի, բայց նա քեզ համար ոչ մի ուխտագնացություն չի կատարի, ճոպանե սանդուղքով քո ետևից վերև չի մագլցի, քմահաճույքիդ համար ոչ ոքի չի սպանի, և քո հրաշալի պատշգամբի տակ սերենադներ երգելով գիշերներ չի լուսացնի։ Ավա՜ղ, նա այդ ամենը չի անի, ծեր նկարիչ Քլինգզորը, ծերուկ հիմարը։ Նա քեզ ինչպես պետք է չի սիրի, մեղսական հայացք ետևիցդ չի գցի, մինչդեռ ասիական դիմագծերով այն կնոջ կամ պատուհանի միջից նայող սևուկից հայացքը չէր կտրում, իսկ նրանք քեզնից շատ ավելի տարիքով էին։ Նրանց համար Քլինգզորը շատ ծեր չէ, այլ միայն քեզ համար, Լեռների Թագուհի, լեռան կարմիր ծաղիկ։ Քեզ համար, ով դու վայրի մեխակ, Քլինգզորը խիստ ծեր է։ Ծանր աշխատանքային օրվա և դրան հաջորդող կարմիր գինու առատությամբ ծավալվող երեկոյի միջնատարածքում Քլինգզորի պարգևած սերը քեզ չի բավարարի։ Այնքան ավելի լավ կըմպեմ ես քեզ իմ աչքերով և կիմանամ քո մասին ու քեզ կճանաչեմ, Օ՜, իմ նրբակազմ հրթիռ, երբ դու ինձ համար վաղուց հանգած կլինես։
Սալահատակ ու կամարակապ սենյակների միջով անցնելով՝ նրանք մտան մի մեծ սրահ, ուր բարձր դռների վրա շողշողում էին արտասովոր ու վայրի ծեփածո կերպարանքներ, նրանց շուրջը, մուգ ծոփորի վրա նկարված էին դելֆիններ, ճերմակ նժույգներ և վարդակարմրագույն Ամուրներ, որ լողում էին խիտ բնակեցված առասպելական ծովում։ Բացի մի զույգ աթոռներից և հատակին կտոր֊կտոր շարված դաշնամուրի մասերից՝ ուրիշ ոչինչ չկար այդ հսկայական սենյակում, իսկ երկու հրապուրիչ դռներ առաջնորդում էին դեպի օպերային հրապարակի վրա շողշողացող երկու փոքրիկ պատշգամբները, սրանց դիմաց՝ փքված ու գոռոզ կերպարանքով կանգնած էին հարևան ապարանքի պատշգամբները, նրանք նույնպես նկարազարդ էին, այնտեղ մի կարմիր, ճարպակալած կարդինալ էր լողում, ինչպես ոսկե ձկնիկը արևի ներքո։
Արևը մարդկանցից ավելի արագ էր ընթանում, արդեն Պալացետտոյի մոտ նա լեռան ետևն անցավ, հովտում սկսեց երեկոյանալ։ Ճանապարհորդները մի պահ մոլորվեցին, արդեն շատ էին վեր մագլցել, սոված էին ու հոգնած, հարկավոր էր հրաժարվել երեկոյի համար նախատեսված պատրաստություններից։ Հացաբույսերի միջով Բարենյո գնալն ու լճափնյա գյուղակի պանդոկում ձուկ ճաշակելու միտքն այլևս անիրական էին թվում։
― Սիրելիներս,― ասաց Քլինգզորը,― որ նստած էր ճանապարհի մի կիսավեր պատի վրա, մեր մտադրությունները շատ հրաշալի էին, հոյակապ պիտի լիներ նաև իրիկնահացը ձկնորսների մոտ կամ Մոնտե Դորոյում, այդ ամենի համար ես անչափ շնորհապարտ եմ ձեզ։ Բայց մենք ավելի հեռու չենք գնա, ես գոնե չեմ կարող։ Ես հոգնել եմ, սովն էլ մաշում է որովայնս։ Ես այստեղից այլևս ոչ մի քայլ չեմ անի, ավելի ճիշտ՝ հենց հիմա կգնամ մոտակա գինետունը, որը չեմ կարծում, թե այստեղից շատ հեռու կլինի։ Այնտեղ մի պուտ գինի ու մի կտոր էլ հաց կճարվի, դա էլ հենց իմ ուզածն է։ Ո՞վ է գալիս ինձ հետ։
Բոլորը հետևեցին նրան։ Գետնափոր գինետունը իրոք որ հեռու չէր․ լեռնային անտառի մի նեղ հատվածում, ծառասաղարթների ներքո տեղադրված էին քարե նստարաններ ու սեղաններ, գինետան մառանից պանդոկապետը սառը գինի բերեց ու թարմ հաց։ Այժմ նրանք լուռ նստել և հաց էին ուտում, ուրախ էին, որ վերջապես հանգրվան գտան։ Բարձրաբերձ ծառաբների ետևում հանգչում էր օրը, կապույտ լեռը մթագնեց, կարմրին տվող ճանապարհը սպիտակեց, ներքևում, գիշերային ճանապարհներին լսվում էր սայլի ճռնչոցն ու շների հաչոցը։ Երկնքում այս ու այնտեղ աստղերն էին հայտնվել, իսկ երկրի երեսին լույսեր էին վառվում, և միանգամից դժվար էր դրանք իրարից զանազանել։
Երջանիկ տրամադրության մեջ՝ Քլինգզորը նստել ու հանգստանում էր։ Նայում էր գիշերվա պատկերներին, դանդաղորեն կուլ տալիս սև հացը ու լուռ դատարկում գինով լի կապտավուն գավաթները։ Հագենալուց հետո՝ վերստին սկսեց զրուցել ու երգել, ճոճվում էր երգի տակտին համապատասխան, կատակում կանանց հետ, նրանց մազերի բույրը շնչում։ Գինին նրան դուր էր գալիս։ Ծեր գայթակղիչին հեշտությամբ հաջողվեց բարեկամներին ետ պահել ճանապարհը շարունակելու մտքից, նա շարունակ գինի էր խմում կամ մատուցում, սիրահոժար չրխկացնում էր գավաթն ու դատարկում, նորից գինի պահանջում։ Կավե կապտավուն գավաթների միջից դանդաղորեն վեր էին խոյանում անցողիկության խորհրդանիշները, խայտաբղետ փերիները թափառում էին աշխարհով մեկ, իրենց փայլով գունազարդում աստղերն ու գիշերային լույսերը։
Նրանք նստած էին բարձրում օրորվող ճոճանակի վրա՝ աշխարհի ու գիշերվա անդունդի մեջ ընկղմված։ Նրանք ասես ոսկե վանդակի մեջ առնված թռչուն լինեին, անհայրենիք ու անհոգ տարուբերվում էին աստղերի տակ։ Այդ թռչունները տարաշխարհիկ երգեր էին երգում, նրանց Երևակայությունը երևակայությունը զմայլված սրտով ճախրում էր գիշերվա մեջ, երկնքում, անտառում, կախարդական տիեզերքներում։ Պատասխանը գալիս էր աստղերից ու լուսնից, ծառից ու լեռներից, Գյոթեն էր նստած այնտեղ ու Հաֆեզը, ջերմ բուրում էին Եգիպտոսն ու Հունաստանը, Մոցարտը ժպտում էր, Հուգո Վոլֆը դաշնամուր էր նվագում խելացնոր գիշերվա մեջ։
Հանկարծ սարսափելի թափով պայթեցին աղմուկն ու իրարանցումը, շաչոցի ուղեկցությամբ մի լույս առկայծեց․ երկրի սրտից բարձրացող հարյուրավոր շողարձակող պատուհաններով զրահավորված՝ նրանց մոտով սլացավ գիշերային լեռներում թափառող երկաթուղային գնացքը։ Երկնքում հնչում էին անտեսանելի եկեղեցու զանգերը։ Կիսալուսինը զգուշորեն բարձրացավ ու կանգնեց սեղանի գլխավերևում, նրա ցոլքը առկայծում էր մթնած գինու մակերևույթին, համատարած խավարի մեջ նա լուսավորեց մի կնոջ բերանն ու աչքերը, ապա ժպտաց, ավելի բարձրացավ ու սկսեց երգել աստղերի հետ։ Լուի Վայրագի հոգին միայնակ պպզել էր նստարանի եզրին և նամակներ էր գրում։
Հենված մի անծանոթ կնոջ հաճելիորեն շնչող կրծքին՝ Քլինգզորը համբուրում էր մեկ ուրիշի փոքրիկ ձեռքը։ Սեղանի տակ ինչ֊որ մեկը խաղում էր իր ոտքի հետ։ Թե այդ ում ձեռքն ու ոտքն էին՝ չգիտեր, նա միայն քնքշություն էր զգում շուրջը, երախտագիտորեն տրվել էր հնօրյա կախարդանքի պաշտամունքին, նա դեռ երիտասարդ էր զգում իրեն և հեռու, անչափ հեռու էր վախճանի մտքից, ցնծությունն ու գայթակղությունը դեռ ճառագում էին նրա հոգուց, այդ բարի, սքանչելի ու երկչոտ կանայք դեռ սիրում էին իրեն ու հույսեր փայփայում իր հետ։
Նորելուկ ծաղկի նման Քլինգզորն ավելի ու ավելի էր փթթում։ Մեղմ ու երգեցիկ ձայնով նա սկսեց մի ծավալուն վեպ պատմել, մի սիրո պատմություն, ավելի ճիշտ՝ հյուսիսային ծով կատարած իր մի ճամփորդությանն էր դա վերաբերում, երբ ինքը Գոգենի ու Ռոբինզոնի հրավերքով, հայտնագործեց Թութակների կղզին և հիմնեց Երջանիկ Կղզիների Ազատ Հանրապետությունը։ Ինչպես էին հազարավոր թութակները շողշողում իրիկնալույսի մեջ, ինչպես էին կանաչ ծովա֊խորշի ծովախորշի մեջ արտացոլվում նրանց կապույտ պոչերը… նրանց արձակած աղմուկ֊աղաղակն ու հսկայական կապիկների հազարաձայն ճիչերը խլացուցիչ որոտի նման դիմավորեցին իրեն՝ Քլինգզորին, երբ նա հռչակեց նրանց Ազատ Հանրապետությունը։ Սպիտակ կակադուին նա հանձնարարեց նախարարների կաբինետը կազմել և փնթփնթան ռնգեղջյուր֊թռչունի հետ ծանր կոկոսե գավաթները չրխկացնելով՝ արմավենու գինի խմեց։ Ով դու ծերուկ լուսին, որ անուշ ժպտում ես երջանկավետ գիշերվա մեջ ամփոփված եղեգնահյուս հյուղակի գլխավերևում… նրան կոչում էին Կյուլ Կալյուա, այն շագանակագույն մաշկով ու վախվորած արտաքինով, նրբակազմ ու երկարանդամ արքայադստերը, որ քայլում էր բանանների պուրակում, հսկա տերևների մեղրափայլ ու հյութալի տանիքի ներքո, նրա հեզաբարո դեմքին այծյամի աչքեր էին, իսկ ճկուն մեջքում՝ կատվային խանդ ու հույզ, կատվաթռիչ խոյանք էր ամփոփված նրա հեզաճկուն մատների, մկանուտ ու ջլապինդ ոտքերի մեջ։ Կյուլ Կալյուան, այդ մանկիկը, սրբազան հարավ֊արևելքի նախնական խանդի, ջերմության, անմիջականության ու մանկական անմեղության այդ միագումարը, ուր է նա, արդյո՞ք, նա, որ բազում գիշերներ է լուսացրել Քլինգզորի զրկում, ինչ հիասքանչ ու սրտագին գիշերներ էին դրանք, թովչանքի հավերժող տոնախմբություն… Ո՜վ, երկրի ոգու սրբազան տոնահանդես, աստծո հրաշակերտած այս եզերքի ո՞ր անկյունում են հիմա պար գալիս Թութակների կղզու կույսերը…
Կղզու, Ռոբինզոնի, Քլինգզորի և այդ պատմություններն ունկնդրողների գլխավերևում կամար էր կազմել սպիտակ աստղերով զարդարուն գիշերը, հանդարտորեն շնչող մի կրծքավանդակի ու ծառերի ներքո գոյացած ծովածոցի նման՝ քնքշորեն ուռչում էր լեռը։ Նրա շնչառությունը փոխանցվում էր շրջապատում սփռված տնակներին ու մարդկանց ոտքերին… Երկնքի կիսակամարի վրա հապշտապ ու տենդագին շարժումներով պարում էր սառնաբույր լուսինը, նրան ուղեկցում էր աստղերի վայրիվերո ու համրախոս պարը։ Աստղերը շղթա կազմած շարվել էին դրախտ տանող ճապոնուղու ճոպանուղու պսպղացող գծալարերին։ Կուսական անտառը մայրաբար շողշողում էր, վաղնջական ժամանակներում գոյացած աշխարհի տիղմն ու ցեխը բուրում էին կործանմամբ ու բեղմնավորումով, այս ու այնտեղ սողում էին օձերն ու կոկորդիլոսները, արարածների ստվարատարած հեղեղը նորանոր տիրույթներ էր գրավում…
― Ես նորից պետք է ձեռքս առնեմ վրձինը,― ասաց Քլինգզորը,― հենց վաղ առավոտից սկսում եմ նկարել։ Բայց ոչ այլևս այս տները, ոչ էլ այս մարդկանց ու ծառերը։ Նկարելու եմ կոկորդիլոսներ ու ծովաստղեր, վիշապներ և պուրպուր հագած օձեր, և այդ բոլորը դառնալիության մեջ, փոխակերպության պահին, մարդ կամ աստղ դառնալու տենչանքով համակված, հղի ծնունդով ու նեխումով, աստծով ու մահով լիացած։
Այն պահին, երբ նա խաղաղ զրույցի էր բռնվել, հոգեկան զմայլանքի ու արբածության այդ ժամին, հանկարծ զիլ ու վճիտ հնչեց Էրսիլյայի ձայնը, որ հանգիստ ու մեղմօրոր ծոր էր տալիս bel mazzo di fiori երգը, և խաղաղություն էր սփռվում նրա երգից։ Քլինգզորը ուշի֊ուշով հետևում էր երգի հնչյուններին և կարծես բաց ծովում լողացող մի կղզում հայտնված լիներ ինքը, ժամանակից վերացած ու միայնակ։ Նա շրջեց գինու դատարկված գավը և մի կողմ հրեց այն։ Այժմ նա համակ լսողություն էր։ Ահա այստեղ մի երեխա էր երգում, իսկ այնտեղից ծորում էր մայրական անուշ մեղեդին։ Այդ պահին նրան ինչ֊որ անիծված ու գարշելի տրամադրություն էր համակել, մեկ թվում էր, թե ինքը աշխարհիս տիղմի մեջ խորասուզված շրջմոլիկ սրիկա է և կամ մի պստլիկ ու անմիտ երեխա․;.․
― Էրսիլյա,― ասաց նա հարգալից տոնով,― դու մեր բարի աստղն ես։
Այստեղ բարեկամներից մեկը հրաժեշտ տվեց, ապա մեկ ուրիշը, որ շուտով անհետացավ խաղողի վազերի ստվերների մեջ հազիվ նշմարվող նեղլիկ արահետում։ Ամեն մեկն իր խոհերին տրված՝ գնում էր ու վերադառնում, երկնքի տակ հավիտյանս միայնակ։ Մի կին բարի գիշեր մաղթելով՝ համբուրեց Քլինգզորին, նկարիչը զմայլված ծծում էր նրա շրթունքները։ Բոլորը մի կողմ գլորվեցին, բոլորը հալվեցին֊անցան։ Իր բնակարանի աստիճաններով միայնակ բարձրանալիս անգամ՝ Քլինգզորը դեռ շարունակում էր երգել։ Նա ներբողում ու գովերգում էր Աստծուն և իր անձը, գովաբանում Լի Թայ Պոյին ու Պոմպամբիոյի հրաշափառ գինին։ Հետո նա, որպես մի կուռք, ընկողմանեց համաձայնության ու հաստատումի ամպերի մեջ։
֊Ինձ ― Ինձ թվում է,― ասաց նա,― թե ես մի ոսկե գունդ եմ, գմբեթավոր տաճար, ուր ծունկի են գալիս ու աղոթում, պատերից ոսկի է ճառագում, հինավուրց նկարներում արյունաքամ է լինում Փրկիչը, տառապում է Մարիամի հոգին։ Մենք նույնպես արյունաքամ ենք լինում ու տառապում, մենք՝ օտարներս ու մոլորյալներս, մենք՝ աստղեր ու գիսաստղերս, յոթ կամ երկու անգամ յոթ սրեր են խոցում մեր երջանկատեսիլ կուրծքը… Ես քեզ սիրում եմ, շիկահեր կամ սևահեր տիկին, սիրում եմ բոլորին, նույնիսկ քաղքենուն, դուք բոլորդ էլ ինձ պես թշվառական սատանաներ եք, այս հարբած Քլինգզորի նման՝ դուք էլ խեղճուկրակ մանուկներ ու չկայացած կիսաստվածներ եք։ Ողջույն, ողջույն քեզ, սիրելիդ իմ Կյանք։ Ողջույն քեզ, սիրելիդ իմ Մահ…
Քլինգզորն արդեն ավարտել էր նկարը և խորը շունչ էր քաշում, երբ հանկարծ նկատեց մոտեցողների դեմքերը՝ Թու Ֆուի շիկավուն, հրաշալի մազերը և մոգի սև մորուքն ու սպիտակ ատամներով ժպտացող բերանը։ Եկվորներին ուղեկցում էին նաև իրենց ստվերները՝ երկարուկ ու խավար, մութ խոռոչների մեջ խորն ընկած աչքերով…
― Ողջույններս նաև քեզ, ով դու ստվեր, բարի գալուստ թանկագինս…
― Դու գիտե՞ս, թե այսօր ինչ օր է,― հարցրեց Քլինգզորը իր բարեկամին։
― Հուլիսի վերջին օրն է, գիտեմ։
― Ես այսօր մի բախտացույց կազմեցի,― ասաց հայը,― և այնտեղ տեսա, որ այս երեկո ինձ հետ ինչ֊որ արտակարգ բան է կատարվելու։ Սատուրնը տագնապալի դիրք է բռնել, Մարսը՝ չեզոք, իսկ Յուպիտերը իշխում է։ Լի Թայ Պո, դուք հուլիսի ծնունդ եք։
― Ես ծնվել եմ հուլիսի երկուսին։
― Այդպես էլ գիտեի։ Ձեր աստղերը բարդ ու անսովոր դիրք են ընդունել, բարեկամ, և միայն դուք ինքներդ կարող եք դա մեկնաբանել։ Բեղունությունը շրջապատել է ձեզ՝ պայթելու պատրաստ ամպի նման։ Տարօրինակ դիրք են բռնել ձեր աստղերը, Քլինգզոր, դուք պետք է որ դա զգաք։
Լին կապկպեց իր նկարչական պիտույքները։ Արդեն հանգել էր նրա նկարած աշխարհը, հանգել էին դեղնականաչավուն երկինքը, հարբած ու կապույտին տվող դրոշակները, մեռյալ ու խունացած էր երևում հրաշափառ դեղինը։ Նա սոված էր ու ծարավ, կոկորդը լիքն էր փոշով։
― Բարեկամներ,― ասաց նա ջերմորեն,― մենք պետք է այս երեկո միասին լինենք, քանզի այսուհետև մենք այլևս երբեք այս չորսով միասին չենք լինի, ես դա կարգում եմ ոչ թե աստղերով, այլ իմ սրտում է այն գրված։ Իմ հուլիս ամիսը անցավ, խավարի մեջ փայլփլում են նրա վերջին ժամերը, սրտումս զգում եմ անդունդներից եկող Մեծ Մոր կանչը։ Աշխարհը երբեք այսքան գեղեցիկ չի եղել, իմ նկարներն էլ երբեք այսքան գեղեցիկ չեն եղել, փայլակներն են վառվում, և կործանման երաժշտությունը ծոր է տալիս իր երգը։ Մենք կձայնակցենք նրան, այդ քաղցր ու վեհերոտ մեղեդուն, մենք այսօր միասին կլինենք, գինի կխմենք ու հաց կուտենք։
Արդեն երեկո էր, ցերեկվա ընթացքում վրանով ծածկված կարուսելի պաստառը կամաց֊կամաց հավաքում էին, կողքին՝ ծառերի տակ դրված էին մի քանի սեղաններ, կաղ սպասուհին այս ու այն կողմ էր վազվզում, ստվերների միջից նշմարվում էր փոքրիկ պանդոկը։ Բարեկամները նստեցին տախտակե սեղանի շուրջը, հաց բերվեց ու գինի մատուցվեց կավե գավաթներում, ծառերի տակ լույսեր վառվեցին, դիմացը սկսեց դղրդալ կարուսելի երգեհոնը, որի մանրատվող ու հնչեղ մեղեդին մխրճվում էր երեկոյի մեջ։
― Երեք հարյուր գավաթ ես այսօր կդատարկեմ,― բղավեց Լի Թայ Պոն ու գավաթը չրխկացրեց ստվերի հետ։ — Ողջու՜յն քեզ, ստվեր, ամուր ու տոկուն անագե զինվոր… Ո՛ղջ եղեք, բարեկամներ։ Ողջու՜յն ձեզ, էլեկտրական լույսեր, հողալապտերներ և կարուսելի մոտ պսպղացող ոսկե ավազահատիկներ… Օ՜, եթե Լուին այստեղ լիներ, այդ չվող թռչունը… Գուցե նա արդեն մեզնից առաջ է երկինք համբարձվել։ Բայց գուցե վաղն իսկ վերադառնա, ծեր շնագայլը, և մեզ այլևս չգտնելով՝ անհագ կքրքջա և հողալապտերներ ու դրոշակաձողեր կտնկի մեր գերեզմանների վրա։
Մոգը լուռ հեռացավ և գինի բերեց, կարմիր բերանի միջից ուրախ ժպտում էին նրա սպիտակ ատամները։
― Թախիծը,― ասաց նա՝ հայացքը գցելով Քլինգզորի վրա,― մի այնպիսի բան է, որին մարդ երբեք չպետք է տրվի։ Դա շատ հեշտ է՝ ընդամենը մի ակնթարթի գործ, բավական է մի կարճատև լարում, ատամների թեթևակի կրճտոց, և այնուհետև մարդ արդեն առհավետ մաքրած կլինի իր հաշիվները թախծի ու տրտմության հետ։
Քլինգզորը ուշադիր նայում էր նրա բերանին, նրա լուսավոր ու պայծառ ատամներին, որոնք հենց նոր, քիչ առաջ, շողշողուն մի պահի՝ արժեզրկել էին թախիծը իրենց մահացու սեղմումի մեջ։ Արդյո՞ք, ինքը նույնպես ընդունակ էր թախծից հրաժարվելու, այնպես, ինչպես աստղագուշակն էր խորհուրդ տալիս։ Օ՜, հեռու այգիներին նետված մի փութանցիկ հայացք․ սա էր առանց վախի ու անթախիծ կյանքը։ Նա գիտեր, որ այդ այգիները իր համար անհասանելի էին։ Դիտեր, որ իր համար ուրիշ բան է նախասահմանված, Սատուրնը ուրիշ կերպ էր իրեն նայում, իր սրտի լարերի վրա աստված ուրիշ երգեր էր կամենում հնչեցնել։
― Ամեն ոք ունի իր աստղը,― հանգիստ ասաց Քլինգզորը,― ամեն ոք ունի իր հավատը։ Անձամբ ես հավատում եմ միայն մի բանի՝ կործանմանը։ Մենք վարգում ենք անդունդի եզրին ընթացող ուղեսայլի մեջ, և ձիերը խրտնել են։ Մենք բոլորս դատապարտված ենք մահվան և պետք է կործանվենք, բայց մենք նորից կծնվենք, մեծ շրջադարձի, մեծամեծ փոփոխությունների ժամանակներ են մեզ համար եկել։ Ամենուր նույնն է․ ահեղ պատերազմը, արվեստում կատարվող խոշոր փոփոխությունները, արևմուտքի տերությունների կործանումը… Մեր այս ծեր Եվրոպայում մեռել է այն ամենը, ինչը մեզանում լավն էր ու մեր սեփականը, մեր հրաշալի բանականությունը դարձել է մոլորություն, մեր դրամը՝ հասարակ թուղթ, մեր մեքենաները կարողանում են սոսկ կրակել ու պայթեցնել, մեր արվեստը ինքնասպանություն է։ Մենք խորտակվում ենք, բարեկամներս, այդպես է մեզ նախասահմանված, Ցինգ Ցզեի փիլիսոփայությունը տոն է տալիս մեր իրականությանը։
Հայը գինի լցրեց։
― Ինչպես կուզեք,― ասաց նա։ ― Դրան կարելի է և «այո» ասել և «ոչ», դա, ըստ էության, մանկական խաղ է։ Ընդհանրապես կործանում հասկացություն գոյություն չունի։ Որպեսզի կործանում կամ բարձրացում լինի, դրա համար պետք է վերև և ներքև գոյություն ունենա։ Բայց տիեզերքում վերև ու ներքև չկա, այն գոյություն ունի միայն մարդուս ուղեղում՝ պատրանքի ու մոլորության այդ հայրենիքում։ Բոլոր համադրությունները մոլորություններ են․ սպիտակը և սևը մոլորություն է, մահվան և կյանքի հակադրությունը մոլորություն է, բարին և չարը նույնպես մոլորություն է։ Դա մեկ րոպեի գործ է, ընդամենը մի պայծառատեսության րոպեի գործ, բավական է ատամները կրճտացնել, որպեսզի մարդս հաղթահարի մոլորությունների տիրապետությունը։
Քլինգզորը ուշիուշով ունկնդրում էր նրա հրաշալի ձայնը։
― Ես խոսում եմ մեր մասին,― խոսեց նա ի պատասխան,― ես խոսում եմ Եվրոպայի մասին, մեր ծերուկ Եվրոպայի, որ այս էլ արդեն երկու հազար և ավելի տարիներից ի վեր համարվում էր աշխարհիս ուղեղը։ Այժմ այն կործանվում է։ Դու կարծում ես, թե ես քեզ չե՞մ հասկանում, մոգ։ Դու արևելքի մի սուրհանդակ ես, դու գործուղված ես ինձ մոտ, այստեղ, գուցե լրտես ես դու, կամ մի ծպտված զորավար։ Դու այստեղ ես եկել, որովհետև այստեղից սկիզբ է առնում վերջը, որովհետև այստեղ կործանումի հոտ ես առել։ Բայց մենք հաճույքով ենք խորտակվում, լսի՛ր, ո՛վ դու, մենք հաճույքով ու սիրով ենք մեռնում, մենք չենք դիմադրում։
― Նույն տրամաբանությամբ դու կարող էիր նաև ասել․ մենք հաճույքով նորից կծնվենք,― ծիծաղեց ասիացին։ Այդ քեզ է միայն կործանում թվում, իսկ ինձ համար գուցե ծնունդ է դա։ Երկու դեպքում էլ մոլորության առաջ ենք կանգնած։ Նա, ով երկիրը համարում է մի ամուր, հաստատուն ու մշտնջենական սկավառակ, որ գոյատևում է այս երկնքի ներքո, նա անպայմանորեն ի գիտություն է ընդունում և հավատում է բարձրացմանն ու կործանմանը, և բոլորը, գրեթե բոլոր մարդիկ հավատում են այս հաստատուն ու մշտատև սկավառակին… Աստղերն իրենք էլ ոչ մի վերև ու ներքև չեն ճանաչում։
― Մի՞թե աստղերը չեն կործանվում,― գոռաց Թու Ֆուն։
― Միայն մեզ համար, մեր աչքերի համար։
Նա լիքը լցրեց գավաթները, այսպես շարունակ մատռվակում էր, միշտ պատրաստ էր ծառայություններ մատուցելու, և ժպիտն էլ անպակաս էր նրա դեմքից։ Նա վերցրեց դատարկ կուժը և գնաց գինի բերելու։ Բարձրաձայն հնչում էր կարուսելի երաժշտությունը։
― Գնանք այն կողմ, այնտեղ գեղեցիկ է,― խնդրեց Թու Ֆուն, և նրանք շարժվեցին ցույց տրված ուղղությամբ, ապա կանգ առան նկարազարդ պաստառի առջև՝ աչքերը հառած ոսկեցոլ ավազահատիկներին ու հայելիների աչք ծակող փայլին, որ մոլեգնած պտտվում էին կարուսելի հետ, նրանց ցոլարձակումներից կախ էին ընկած հարյուրավոր երեխաների ագահատենչ հայացքները։
Խորիմաստ ժպիտը դեմքին՝ Քլինգզորը մի պահ կարծես ըմբռնեց պտտվող մեքենայի, այդ մեխանիկական երաժշտության, անփույթ ու վառվռուն նկարների, հայելիների ու խելագար պաճուճանքով պճնված սյուների նախաստեղծությունը, անհեթեթությունն ու անկատարությունը, այստեղ ամեն ինչ կախարդի ու վհուկի, դյութի ու նախաստեղծ գայթակղությունների կնիքն էր կրում, և այդ բոլոր վայրի խառնաշփոթության մատնված փայլատակությունները իրականում ոչ այլ ինչ էին, եթե ոչ թիթեղյա գդալի վառվռուն փայլը, որ որպես խաբկանք պարզում են շնաձկան առաջ ու այդպիսով որսում նրան։
Հանկարծ կեսգիշերին, մոտակա պանդոկից մոլեգնորեն պայթեց զիլ ու դյուրաբորբոք մեկ ուրիշ երաժշտություն։ Առաջին հարկում, բուխարու ուղղությամբ, ուր խնամքով դասավորված էին գինու շշերը, ասես գնդացրային կրակահերթի ու հայհոյանքների տեղատարափի խառնափնթոր գրոհումով վայրագորեն թնդաց մեխանիկական դաշնամուրը։ Ցավը ճչում էր լարից ընկած գործիքի ընդերքից, ռիթմը ցած էր ճկվում շոգեգլաններում տնքացող աններդաշնակությունների հեղեղի առաջ։ Մեծ բազմություն էր հավաքվել այնտեղ, աղմուկ, իրարանցում, տղա ու աղջիկ շուրջպար էին բռնել, պարում էր նույնիսկ կաղ սպասուհին, և նույնիսկ Թու Ֆուն։ Նա պարում էր մի շիկահեր փոքրիկ աղջկա հետ, Քլինգզորը աչքը չէր կտրում նրանցից, թեթև ու անբռնազբոս ծածանվում էր աղջկա կարճ ամառային զգեստը նրա բարակ ու գեղեցիկ ոտքերի շուրջը, սիրալիր ու բարեկամաբար ժպտում էր Թու Ֆուն։ Երաժշտության աղմուկից գոյացած իրարանցման ճիշտ մեջտեղում, բուխարու մի անկյունում նստած էին նրանք, որ նոր էին վերադարձել այգուց։ Քլինգզորը շոշափելիության աստիճան պարզ տեսնում էր հնչյունները և ունկնդրում շուրջը ծավալվող գունախաղը։ Մոգը բուխարուց շշեր էր դուրս կորզում, բացում էր ու հյուրասիրում։ Նրա շագանակագույն ու խելացի դեմքից գոհունակ ու պայծառ ժպիտը չէր հեռանում։ Ներքևի սրահում սարսափազդու շեշտով պայթում էր երաժշտությունը։ Ինչպես որ սրբազան տաճարի կողոպտիչն է մեկ առ մեկ դուրս կորզում զոհասեղանի սպասքը, այդպես էլ, ահա, բուխարուն կից դասավորված շշերի կույտում հայը կամաց֊կամաց մի ճեղք բացեց․
― Դու մեծ արվեստագետ ես,― շշնջաց աստղագուշակը Քլինգզորի ականջին՝ լցնելով նրա գավաթը։ Դու մեր ժամանակի մեծագույն արվեստագետներից ես, և իրավունք ունես քեզ կոչելու Լի Թայ Պո։ Բայց դու, Լի Թայ, դու մի հալածված, թշվառական, տառապյալ ու տագնապահար եղած մարդ ես։ Դու կործանման երաժշտությունն ես սկսել հնչեցնել, այն տպավորությունն է ստեղծվում, թե դու նստած երգում ես քո հրդեհվող տանը, որը ինքդ ես կրակի մատնել, և դեռ զարմանում ու դժգոհում էս դրանից, մի՞թե դա խելքի մոտ բան է, Լի Թայ Պո, ու դեռ չասած այն, որ ամեն օր երեք հարյուր գավաթ ես դատարկում և բաժակ չրխկացնում լուսնի հետ։ Էլ ինչո՞ւ ես դժգոհում, թե դա քեզ ցավ է պատճառում, կործանման երգիչ, միթե դու չես ուզում կանգ առնել, չես ուզում ապրել, հարատևել…
Քլինգզորը խմեց և իր փոքր֊ինչ խռպոտ ձայնով շշնջաց ի պատասխան․
― Հնարավո՞ր է արդյոք փոխել ճակատագիրը, ընդդիմանալ նրան։ Մի՞թե գոյություն ունի կամենալու ազատություն։ Կամ մի՞թե դու, աստղագուշակ, կարող ես իմ աստղը ուղղել կամ շրջել։
― Ո՛չ, ուղղել ես չեմ կարող, բայց մեկնաբանել այն՝ խնդրեմ։ Իսկ ուղղել միայն ինքդ ես ի զորու։ Այո, գոյություն ունի կամենալու ազատություն։ Դա կոչվում է մոգություն։
― Ինչո՞ւ ես պետք է մոգությամբ զբաղվեմ, երբ կարող եմ զբաղվել արվեստով։ Միթե արվեստը հրաշալի չէ նույնպես։
― Ամեն ինչ էլ և հրաշալի է, և ոչ։ Բայց միայն մոգությունն է, որ վերացնում է բոլոր տեսակի մոլորությունները։ Մոգությունը բուժում է այն վատթարագույն մոլորությունը, որ մենք «ժամանակ» ենք կոչում։
― Իսկ մի՞թե արվեստն էլ նույնը չի տնում։
― Արվեստը միայն փորձում է դա անել։ Քեզ, օրինակ, բավարարում են թղթապանակումդ պահ տված հուլիսյան պատկերները։ Գուցե դու նրանցում վերացած ես ժամանակից։ Մ՞իթե վախ չունես աշնանից կամ ձմռանից։
Քլինգզորը հեծկլտաց ու լռեց, լռելյայն գինի ըմպեց։ Մոգը լցրեց նրա բաժակը։ Խենթ մոլեգնում էր սանձազերծ եղած դաշնամուրը, պարողների շրջապատում ճախրում էր Թու Ֆուի հրեշտականման դեմքը։ Հուլիսը վերջանում էր։
Քլինգզորը խաղում էր սեղանի վրա շարված դատարկ շշերով, դասավորում նրանց շրջանաձև…
― Սրանք մեր թնդանոթներն են,― բղավեց նա,― այս թնդանոթներով մենք կգնդակահարենք ժամանակը, մահը, արհավիրքը։ Ես նաև գույներով եմ կրակել մահվան վրա, կրակագույն կանաչով, ճայթճայթուն կինաբառիսով ու հրաշագեղ խորդենու լաքով։ Ես հաճախ եմ հարվածել նրա գանգին, սպիտակն ու կապույտը մխրճել եմ նրա աչքերի մեջ։ Հաճախ եմ ես նրան փախուստի մատնել։ Նրա հետ դեռ նորից եմ ընդհարվելու, հաղթելու կամ խորամանկությամբ խաբելու եմ նրան։ Ապա նայեք հային, նա կրկին մի հին շիշ է բաց անում, և անցած ամառվա մոխրացած արևը կրակվում է մեր արյան մեջ։ Նաև հայն է մեզ օգնում կրակելու մահվան վրա, նա ինքն էլ չգիտե այլ զենք մահվան դեմ պայքարելու համար։
Մոգը հաց կտրեց և սկսեց ուտել։
― Մահվան դեմ ոչ մի զենք էլ ես չեմ գործածում, որովհետև մահ գոյություն չունի։ Մի բան միայն գոյություն ունի․ սարսափը մահվան հանդեպ։ Այն կարելի է բուժել, դրա դեմ կա մի զենք։ Դա րոպեական գործ է, ընդամենը պետք է վախը հաղթահարել։ Բայց Լի Թայ Պոն դա չի ուզում։ Նա չէ՞ որ սիրում է մահը, չէ՞ որ նա պաշտում է իր վախը մահվան հանդեպ, և անկարող է բաժանվել թախծից ու թշվառությունից, չէ՞ որ վախն է միայն նրան այն ամենը սովորեցրել, ինչին որ ինքը հմուտ է, և ինչի համար մենք սիրում ենք նրան։
Ծաղրական ժպիտը դեմքին՝ նա չխկացրեց իր բաժակը, ատամները փայլում էին, դեմքը ավելի ու ավելի էր զվարթանում, վիշտն ու տխրությունը կարծես անծանոթ էին նրան։ Ոչ ոք չարձագանքեց նրան։ Գինու թնդանոթներով Քլինգզորը կրակեց մահվան վրա։ Մահը, հսկայական ու մեծ, ցցվեց սրահի բաց դռների առաջ, որ լեփլեցուն էին գինուց ու պար֊երաժշտությունից հարթած մարդկանցով։ Հսկա մահը կանգնել էր դռների առաջ և դանդաղորեն ցնցում էր սև ակացիան, հետո նա մռայլ ու խոժոռադեմ դարան մտավ այգում։ Ողջ թակը ներծծված ու լի էր մահով, միայն այստեղ, այս նեղլիկ ու զրնգացող սրահում դեռ պետք է պայքարը շարունակվեր, պիտի երկարեր սքանչելի ու համարձակ ճակատամարտը՝ սև Պաշարողի դեմ, որը մոտիկից, պատուհանի միջից չարախինդ ոռնում էր։
Մոգը մի հեգնական հայացք գցեց սեղանին, և ծաղրաժպիտը դեմքին՝ լիքը լցրեց գավաթները։ Արդեն շատ գավաթներ էր կոտրել Քլինգզորը, և նորերն էին նրան մատուցվել։ Հայը նույնպես շատ էր խմել, թայց Քլինգզորի պես նա էլ լուրջ տեսք ուներ և ուղղաձիգ դիրքով նստել էր իր աթոռին։
— Եկ խմենք, Լի,— ասաց նա՝ ձայնն աստիճանաբար բարձրացնելով։ Դու հո սիրո՞ւմ ես մահը և հաճույքով կուզենաս կործանվել, մահվան գիրկն անցնել։ Այնպես չէ՞, գուցե ես սխալվում եմ, կամ գուցե դու ինձ էլ, քեզ էլ հավասարապես մոլորեցրե՞լ ես։ Եկ խմենք, Լի, ու կործանվենք…
Քլինգզորի սրտում աճում էր զայրույթը։ Հանկարծ նա ոտքի կանգնեց, սրագլուխ այդ ծեր ճուռակը, հասակով մեկ ուղղվեց, թքեց գինու մեջ, և գետնին խփելով ջախջախեց լիքը բաժակը։ Կարմիր գինին ցայտեց սրահի մեջ, բարեկամները գունատվեցին, օտարները սկսեցին ծիծաղել։
Լռելյայն ու հեգնանքի արտահայտությունը դեմքին՝ մոգը մի նոր գավաթ բերեց, լցրեց այն ու ժպտալով առաջարկեց Լի Թային։ Լին ինքն էլ սկսեց ժպտալ՝ հետևելով հայի օրինակին։ Քլինգզորի այլայլված դեմքի վրա լուսնի լույսի պես ժպիտը փայլատակեց։
―Բարեկամներ― Բարեկամներ,― բացականչեց Քլինգզորը,― եկեք լսենք այս օտարականին։ Նա շատ բան գիտի, այդ ծեր աղվեսը, նա եկել է իր հեռավոր ու խորախորհուրդ բնակավայրից։ Նա շատ բան գիտի, բայց մեզ չի կարող հասկանալ։ Նա շատ է ծեր՝ մանուկներիս հասկանալու համար։ Նա նաև չափից ավելի խելացի է՝ խենթուկներիս հասկանալու համար։ Մենք՝ մահացողներս, նրանից ավելի շատ գիտենք մահվան մասին։ Մենք մարդիկ ենք և ոչ թե աստղեր։ Ապա նայեցեք իմ ձեռքին, որ գինով լի մի փոքրիկ կապույտ գավաթ է բռնել։ Իմ այս շագանակագույն ձեռքը շատ բան կարող է անել։ Աշխարհի ու կյանքի բազմաթիվ անհայտ կտորներ է նա մթության միջից փրկել և մարդկանց աչքերի առաջ պարզել։ Այս շագանակագույն ձեռքը շատ կանանց կզակներ է շոյել, գայթակղել է շատ աղջիկների, նրան շատերն են համբուրել, արցունքներ էլ, հոսել նրա վրայով, նրա պատվին Թու Ֆուն մի բանաստեղծություն է հորինել։ Այս հրաշալի ձեռքը, բարեկամներս, շուտով հող է դառնալու ու որդեր են աճելու նրա մեջ, և ձեզանից ոչ ոք նրան այլևս չի դիպչելու։ Ի՞նչ արած, հենց դրա համար էլ ես սիրում եմ նրան։ Ես սիրում եմ իմ ձեռքը, սիրում եմ իմ աչքերը, իմ սպիտակ քնքուշ փորը, սիրում եմ նրանց կարեկցանքով, հեգնախառն քամահրանքով ու մեծագույն քնքշությամբ, որովհետև նրանք բոլորն էլ շատ շուտով թոշնելու են ու նեխելու։ Քեզ, ստվեր, խավարի բարեկամ, Անդերսենի գերեզմանի վրա կանգնած ծեր անագե զինվոր, նաև քեզ է այդ վիճակված, թանկագինս… Չրխկացրու ինձ հետ, թող կեցցեն մեր սիրելի անդամներն ու աղորիքները…
Նրանք չրխկացրին գավաթները, մռայլ ժպտում էր ստվերը իր խորն ընկած քարանձավային աչքերով, և հանկարծ ինչ֊որ բան անցավ սրահի միջով, անցավ ինչպես քամի կամ ոգեղեն գոյացում։ Անսպասելիորեն համրացավ երաժշտությունը, պարողներն ասես գիշերվան կուլ գնալով՝ հանգչեցին ու անհետացան, լույսերը մի ակնթարթում աղոտացան։ Քլինգզորը հայացքն ուղղեց սև դռների կողմը։ Բակում կանգնած էր մահը։ Քլինգզորը տեսավ նրան։ Առավ նրա հոտը։ Մահը բուրում էր, ինչպես անձրևի կաթիլները խճուղու սաղարթների մեջ։
Քլինգզորը նստեց թարմ խոտի վրա, մեքենայաբար վերցրեց մատիտը, բայց դեմքը հանկարծ ժպիտով լուսավորվեց, և կրկին ձեռքը կախ գցեց։ Նա մահու չափ հոգնած էր։ Մատներով շոշափեց չորացած խոտը, չոր ու փխրուն հողի շերտը։ Դեռ երկար էր շարունակվելու այդ հուզիչ ու գրգռիչ խաղը։ Մինչև երբ պետք է նրա ձեռքերը, բերանն ու աչքերը հողածեծ լինեին… Վերջերս Թու Ֆուն նրան մի բանաստեղծություն էր ուղարկել, Քլինգզորը մտաբերեց նրա տողերը ու խաղաղված սրտով սկսեց արտասանել․
<poem>
Տերևներն են մեկմեկու հետ Կենաց Ծառից իմ դեմ թափվում,
Օ՜, աշխարհ, հարբած ու գունեղ,
Ինչպես ես ինձ կշտացրել դու։
Ինձ արբեցրել, գերել ես դու,
Կշտացել, հոգնել եմ քեզնից,
Ինչ այսօր բուրում է, շնչում,
Վաղն առհավետ ցնդի պիտի։
Շուտով փչի պիտի քամին Շիրմի վրա իմ մոխրագույն,
Մայրն իր քնած մանկան վրա Պիտ խոնարհվի լուռ ու թաքուն։
Կուզեմ տեսնել հայացքը մոր,
Դեմքը տեսնել իմ լուսաստղի,
Մնացյալը կանցնի մի օր,
Կմահանա խինդով առլի։
Եվ մեզ ծնող Հավերժական Մայրը միայն կապրի անմեռ,
Նա օդի մեջ իր նուրբ ձեռքով Անունները կգրի մեր։
</poem>
Այժմ նա հանգիստ էր։ Իր ունեցած տասը կյանքերից դեռ քանիսն էին նրան մնացել։ Երեքը, երկուսը։ Ամեն դեպքում առնվազն մեկ կյանք նա դեռ ուներ՝ սպառողի լիներ թե քաղքենու։ Կյանքում նա շատ բան էր արել, ամեն ինչ տեսել էր ու լսել, ինչքան թուղթ ու կտավ էր գունավորել, շատերի սրտում էր սեր ու ատելություն վառել, ինչքան ասես սկանդալային ու անախորժ պատմությունների մեջ էր ընկել, աշխարհը թարմացրել զովացուցիչ քամիների բազմախոստում հրայրքներով։ Շատ կանանց էր նա սիրել։ Շատ ավանդական սրբություններ ու սովորություններ էր կործանել, ու հանդուգն կերպով նորամուծությունների էր ձեռք զարկել։ Բազմաթիվ լիքը գավաթներ էր դատարկել, անթիվ֊անհամար աստղալից գիշերներ լուսացրել, այրվել էր օտար արևների տակ ու անծանոթ ջրերում լողացել։ Ու հիմա նստած էր այստեղ, հայտնի չէ՝ Իտալիայում, Հնդկաստանում թե Չինաստանում։ Ամռան քամին քմահաճ զարնվում էր շագանակենիների գագաթներին, հրաշալի և կատարյալ էր աշխարհը։ Արդեն միևնույն էր՝ մի հարյուր նկար էլ կնկարի, թե տասը, քսան ամառ կապրի, թե մեկը։ Հոգնել էր նա, անչափ հոգնել։ Մնացյալը կանցնի մի օր, կմահանա խինդով առլի։ Կեցցես, Թու Ֆու…
Լեռան ստորոտից քայլեր էին մոտենում, ամուր ու փայտաշեն կրունկներից առաջացող ոտնաձայներ էին դրանք։ Ձարխոտերի ու որոճների միջից կանացի մի կերպարանք հայտնվեց, մթության մեջ անհնար էր զանազանել նրա հանդերձանքի գույները։ Նա մոտեցավ առողջ ու հավասարաչափ քայլերով։ Քլինգզորը ոտքի ցատկեց ու բարի երեկո մաղթեց եկվորին։ Կինը փոքր֊ինչ վախեցավ ու մի պահ տեղում կանգնած մնաց։ Քլինգզորը նայում էր նրա դեմքին։ Այն կարծես ծանոթ լիներ, բայց ինչ֊որ չէր կարողանում մտաբերել։ Կինը գեղեցիկ էր ու խորհրդավոր, պայծառերանգ փայլփլում էին նրա գեղեցիկ ու ամուր ատամները։
― Ա՜յ քեզ բան,― բղավեց Քլինգզորը և բռնեց կնոջ ձեռքը։ Նրան հանկարծ թվաց, որ ինչ֊որ բան իրեն կապում է այդ կնոջ հետ, ինչ֊որ մի հեռու հիշողություն։֊ Մենք կարծես ծանոթ ենք։
― Մադոննա, դուք հո Կաստանյետտոյի նկարիչն եք… Միթե դեռ հիշում եք ինձ։
Այժմ Քլինգզորը հիշեց։ Նա մի գյուղացի կին էր, պանդոկի մերձակա հովտից։ Նրա տան մոտ, այս ամառվա ստվերաշատ ու խառնիճաղանջ օրերից մի օր Քլինգզորը մի քանի ժամ նկարել էր, տնակի բակում բխող աղբյուրից ջուր խմել, մի ժամի չափ նիրհել էր թզենու ստվերում, և վերջում՝ մի գավաթ գինի ու համբույր էր ստացել տանտիրուհուց։
Չարաճճիության ու մարտահրավերի պես մի բան հնչեց նրա կոկորդային ձայնում։ Քլինգզորն աշխուժացավ։
― Ecco , փոխարենը ինքդ ես եկել ինձ մոտ… Ինչ երջանկություն է, որ դու եկար, այն էլ՝ հենց հիմա, երբ ես այնքան միայնակ եմ ու տխուր…
― Տխուր։ Դե, մի ծաղրեք ինձ, պարոն։ Դուք երևի սիրում եք կատակել, ձեր ոչ մի խոսքին չպետք է հավատալ։ Եվ հետո՝ ես շտապում եմ։
― Օ՜ այդ դեպքում ես կուղեկցեմ քեզ։
― Ոչ, մեր ճանապարհները տարբեր են, և հետո՝ ինձ պետք չէ ուղեկցել, ինձ հետ ոչինչ էլ չի պատահի։
― Քեզ հետ՝ գուցե, բայց ինձ հետ՝ հաստատ մի բան կպատահի։ Իսկ գուցե մեկ ուրիշի հետ ես դու ժամադրված, և այդ ուրիշը պետք է քեզ ուղեկցի, համբուրի քո սիրունիկ բերանը, քո պարանոցը, քո գեղեցիկ կուրծքը, մեկ ուրիշը՝ իմ փոխարեն։ Ո՜չ, դա չպետք է լինի։
Քլինգզորը ձեռքը դրեց նրա ծոծրակին և այլևս բաց չթողեց։
― Իմ փոքրիկ աստղ, իմ գանձ… Իմ փոքրիկ քաղցր սալոր… Կծի՛ր ինձ, այլապես ես քեզ կուտեմ։
Նա համբուրեց կնոջը, վերջինս ծիծաղելով գլուխը շրջեց, կարճատև դիմադրությունից հետո վերջապես տեղի տվեց։ Քլինգզորը նորից համբուրեց։ Կինը թափահարեց գլուխը, ծիծաղեց և փորձեց դուրս պրծնել նրա ձեռքերից։ Քլինգզորը ամուր գրկեց նրան, ձեռքը կնոջ կրծքին դրած՝ շարունակ համբուրում էր նրան։ Կնոջ մազերը բուրում էին ամռան անուշահոտություններով՝ չորացած խոտով, որոճով, ձարխոտով ու մոշով։ Մի վայրկյան միայն խորը շունչ առնելով՝ Քլինգզորը գլուխը վերև պարզեց, այնտեղ, բոցավառվող ու հուրհրատող երկնքում նա տեսավ փոքրիկ ու սպիտակ առաջին աստղի ծնունդը։ Կինը հավաքեց իրեն, լուրջ տեսք ընդունեց, հետո հեծկլտաց, բռնեց Քլինգզորի ձեռքը և այն ամուր սեղմեց իր կրծքին։ Քլինգզորը քնքշորեն խոնարհվեց նրա վրա, մի ձեռքով գրկեց կնոջ ոտքերը, որոնք այլևս չէին դիմադրում, ապա պառկեցրեց նրան խոտի վրա։
― Դու սիրո՞ւմ ես ինձ,― հարցրեց նա փոքրիկ աղջկա պես։֊ պես։― Povera me
Մի֊մի գավաթ գինի խմեցին։ Քամին հպվում էր նրանց մազերին և իր հետ տանում նրանց շնչառությունը։
Նախքան միմյանց հրաժեշտ տալը՝ Քլինգզորը ուսապարկում և բաճկոնի գրպաններում մի հարմար բան էր փնտրում՝ կնոջը ի հիշատակ տալու համար, վերջապես, դեռ կիսով չափ լիքը մի փոքրիկ արծաթե ծխախոտատուփ գտավ, դատարկեց այն ու մեկնեց կնոջը։
― Ո՛չ, սա նվե՛ր չէ, խնդրում եմ չմերժես,― հավաստեց Քլինգզորը։֊ Քլինգզորը։― Պարզապես պահիր որպես հիշատակ, կնայես ու ինձ կհիշես։
― Ես քեզ չեմ մոռանա,― ասաց նա։ Եվ ապա ավելացրեց,― իսկ դու կգա՞ս նորից։
Քլինգզորը տրտմեց։ Խաղաղ ու մեղմ համբուրեց կնոջ զույգ աչքերը։
― Կգամ,― պատասխանեց։
Դեռ մի որոշ ժամանակ էլ, անշարժ կանգնած, նա լսում էր փայտե կրունկների վրա հեռացող ոտնաձայները՝ սկզբում լեռան լանջին ու մարգագետնում, հետո՝ անտառի մեջ, քարքարոտ գետնին, սաղարթների ու արմտիքների մեջ… Մի պահ անց ոտնաձայները լռեցին։ Գիշերվա մեջ կանգնած էր խավար անտառը, քամին անտարբեր հպվում էր հանգած երկրին։ Ինչ֊որ բան, գուցե սունկ էր կամ թոշնած մի ձարխոտ, բուրում էր աշնանային սուր ու դառնավուն բույրերով։ ․
Քլինգզորը ոչ մի կերպ չէր կարողանում իրեն ստիպել տուն վերադառնալ։ Ի՞նչ իմաստ ուներ նորից սարերը մագլցել, սենյակ վերադառնալ՝ իր նկարների մոտ։ Նա մեկնվեց խոտերի վրա և հայացքն ուղղեց աստղերին, վերջապես քուն մտավ, արթնացավ գիշերվա կեսին, հավանաբար ինչ֊որ կենդանու ձայնից, գուցե քամու հարվածն էր պատճառը կամ ցողի սառնությունը։ Վեր կացավ և քայլերն ուղղեց դեպի Կաստանյետտա, մոտեցավ իր տանը, դուռը բացեց ու ներս մտավ։ Նամակներ ու ծաղիկներ էին դրված սեղանին, իր բացակայության ժամանակ, հավանաբար ինչ֊որ մեկը այցելել էր…
Ուժասպառ ու կիսահանված նա ընկավ անկողնու վրա, լույսը հանգցրեց, փորձեց քնել և մտքում կիսաձայն մրմնջաց Թու Ֆուի բանաստեղծությունը․
<poem>
Շուտով փչի պիտի քամին
Շիրմի վրա իմ մոխրագույն։
</poem>
Caro Luigi ։ Luigi։ Արդեն երկար ժամանակ է, ինչ քո ձայնը չենք լսել։ Դու դեռ ապրո՞ւմ ես լույս֊աշխարհում, թե՞ արդեն ցինը կրծում է քո ոսկորները։
Դու երբևէ շյուղով փորփրե՞լ ես կանգ առած պատի ժամացույցը։ Ինձ դա մեկ անգամ վիճակվել է անել, և տեսել եմ, թե ինչպես հանկարծ սատանան մուտք գործեց ժամացույցի մեջ և, այնուհետև, այնտեղից շարունակ դղրդոց ու շառաչյուն էր լսվում։ Սլաքներն ասես մրցարշավի էին ելել թվատախտակի վրա, սարսափելի աղմուկով, prestissimo , նրանք պտտվում էին խելագարի պես, մինչև որ նույն հանկարծակիությամբ էլ ողջ աշխատանքը ընդհատվում էր, ու ժամացույցը փչում էր հոգին։ Նույն բանը ներկայումս կատարվում է նաև այստեղ, մեզ մոտ, արևն ու լուսինը խելագարի պես իրար անցած պտույտներ են գործում երկնակամարի շուրջբոլորը, օրերը միմյանց ետևից ընկած՝ իրար են հալածում, ժամանակը փախչում է՝ ասես պարկի հատակում գոյացած անցքից։ Հուսանք, թե սրա վերջնաբանն էլ հանկարծակի է վրա հասնելու, և այս հարբած աշխարհը կործանվելու է՝ անկարող այլևս վերադառնալու իր քաղքենիական բարեկեցիկ ռիթմին։
Օրվա ընթացքում ես չափազանց զբաղված եմ լինում, որպեսզի ինչ֊որ բանի մասին կարողանամ մտածել (ինչ ծիծաղելի է իմիջիայլոց հնչում, երբ մարդ մի այսպիսի, այսպես կոչված «նախադասություն» է երբեմն արտաբերում․ «որպեսզի ես ինչ֊որ բանի մասին կարողանամ մտածել)… Սակայն երեկոյան հաճախ եմ զգում քո պակասությունը։ Այդ ժամանակ ես սովորաբար նախընտրում եմ նստել ինչ֊որ տեղ, անտառում կամ որևէ գինետնում, ու խմում եմ իմ սիրած կարմիր գինին, որը, ճիշտ է, այս կողմերում միշտ չէ, որ լավն է լինում, սակայն, ամեն դեպքում օգնում է կյանքը քարշ տալուն և քուն է բերում աչքերիս։ Մի քանի անգամ պատահել է նույնիսկ, որ հենց մառանում, ուղղակի սեղանի մոտ եմ քնել, և տեղաբնակների ծաղրուծանակին արժանանալով՝ փորձել եմ ապացուցել, գոնե ինքս ինձ, որ նյարդաթուլագարության նոպաները ինձ այնքան էլ չեն անհանգստացնում։ Իմ ուրախություններին երբեմն բարեկամներ ու աղջիկներ էլ են մասնակցում, և այդտեղ է, ՛որ որ մատներդ ակամայից վարժվում են կանացի նրբասլաց անդամներին հպվելուն, սկսում ես խոսել գլխարկների ու կոշկեղենի կրունկների մասին, արվեստի մասին։ Երբեմն նույնիսկ հաջողվում է մտերմիկ ջերմության մթնոլորտ ստեղծել, այնժամ ողջ գիշերը բղավում ենք ու ծիծաղում, անգամ անծանոթներն էլ են ուրախանում, որ Քլինգզորը մի այսպիսի ուրախ ու զվարճալի տղա է։ Մեզ մոտ հաճախ մի սիրունիկ կին է այցելում, և ամեն անգամ, երբ տեսնում է ինձ, սաստիկ թախանձանքով քո մասին է հարցնում։
Այն արվեստը, որին մենք երկուսս էլ ծառայում ենք, պրոֆեսորի ասածի պես՝ մինչև օրս էլ սերտ ու անմիջական կախման մեջ է գտնվում իր վերարտադրության առարկայից (սա մոտավորապես նման է նկարչագիտական առեղծված ներկայացնելուն)։ Մենք միշտ նկարում ենք, ճիշտ է, երբեմն ինչ֊որ չափով ազատ ձեռագրով և քաղքենիների համար բավական հուզիչ եղանակով, բայց, այնուամենայնիվ, զուտ «իրականության» առարկաները, մարդկանց, ծառեր, տոնավաճառներ, երկաթուղագծեր ու բնապատկերներ։ Այս առումով մենք դեռևս ավանդական գծին ենք հետևում։ Չէ՞ որ քաղքենին «իրական» անվանում է այն առարկան, որը բոլորի կամ էլ գոնե մեծամասնության կողմից միանման է ընկալվում ու մեկնաբանվում։ Քանի դեռ այս ամառը շրջապատում է ինձ և դեռ չի վերջացել՝ ես մտադիր եմ մի որոշ ժամանակ միմիայն երևակայական պատկերներ նկարել, հատկապես՝ անուրջներ։ Այդ տեսակետից հարկ է, որ ես գոնե մասամբ մոտենամ նաև քո գաղափարներին ու տրամադրություններին, քո այն խելագար, զվարճալի ու անակնկալի բերող մոտիվներին, մերձենամ աշխարհատեսության մոտավորապես այն եղանակին, որը շարադրված է Քյոլնի մայր տաճարի նապաստակների որսորդ Կոլոֆինոյի պատմություններում։ Ու չնայած զգում եմ, որ հողը նոսրացել, փխրուն է դարձել ոտքերիս տակ, և, ճիշտն ասած, մի քանի տարի էլ ապրելու և նորանոր գործեր ստեղծելու ոչ ակնկալիք ունեմ և ոչ էլ ձգտում, բայց, այնուամենայնիվ, մի քանի սեպ ևս ես դեռ ուզում եմ խրել այս աշխարհի կոկորդը։ Նկարներիս մի գնորդ վերջերս գրել էր ինձ, որ ինքը հիացմունքով է նկատում, թե ինչպես իմ նորագույն աշխատանքներում ես մի երկրորդ երիտասարդություն եմ ապրում։ Դրանում ինչ֊որ ճշմարիտ բան կա։ Ինձ թվում է, թե նկարել իսկապես սկսել եմ միայն այս տարի։ Սակայն այն, ինչ տեղի է ունենում ինձ հետ, ավելի շուտ ոչ թե գարնան զարթոնքի է նման, այլ պայթյունի։ Զարմանալի է, թե իմ ներսում որքան շատ դինամիտ ու այլ պայթուցիկ նյութեր կան թաքնված․ սակայն ինքդ էլ գիտես, թե սալօջախի համար դինամիտը որքան անհարմար վառելանյութ է։
ՔԼԻՆԳԶՈՐԸ ՄԻ ԲԱՆԱՍՏԵՂԾՈՒԹՅՈՒՆ Է ՈԻՂԱՐԿՈԻՄ ԻՐ ԲԱՐԵԿԱՄ ԹՈԻ ՖՈՒԻՆ (ԱՅՆ ՕՐԵՐԻՆ, ԵՐԲ ՆԱ ԱՇԽԱՏՈՒՄ ԷՐ ԻՆՔՆԱՆԿԱՐԻ ՎՐԱ)
<poem>
Հարբած նստած եմ ես գիշերով հողմահարվող պուրակում,
Երգեցիկ ճյուղերին աշունն է նստել,
Իմ դատարկ շիշը լցնելու համար՝
Պանդոկապետը մռթմռթալով վազում է դեպի մառանը։
Առավոտյան, առավոտյան դժգույն մահը կմխրճի
Իր շառաչուն գերանդին կարմիր մսերի մեջ,
Դեռ երկար ժամանակ դարանակալած՝
Իմ կատաղի թշնամին աչքը չի թեքում ինձանից։
Նրան ծաղրելու համար եմ ես ողջ գիշերը ծոր տալիս իմ երգը,
Եվ դեռ հնչում է իմ հարբած երգը հոգնած անտառներում։
Նրան ծաղրելու համար եմ ես երգում
Ու բաժակը դատարկում մինչև վերջ։
Շատ տառապանքներ եմ ես կրել՝ մեծ ճանապարհի թափառաշրջիկս,
Այժմ երեկո է, և ես նստած խմում եմ ու սպասում,
Մինչև որ փայլփլուն մանգաղը
Գլուխս բաժանի իմ սարսռացող մարմնից։
</poem>
Հսկայական հայելին շուրջառող հիմարիկ վարդաբեղիկների միջև ընկած տարածքում, և իր՝ Քլինգզորի դեմքի ետնամասում, նա բազմաթիվ ուրիշ դիմագծեր էր տեսնում, բազմապիսի դեմքեր էր նկարում․ անուշիկ ու զարմացած մանկական դեմքեր, հրճվանքով ու խանդավառությամբ լի պատանեկան անուրջներ, հարբեցողի հեգնախառն աչքեր, շրթունքների մի անվերջանալի շարան՝ ծարավից տոչորվողի, հալածվածի, տառապողի, որոնողի, անառակի, enfant perdu ։ Գլուխը սակայն նա կերտեց վսեմ ու կոպիտ, կուսական անտառի կուռքի գլխի պես, ինքնասիրահարվածի, խանդոտ Եհովայի, խրտվիլակի գլխի նմանությամբ, որի առաջ մարդիկ զոհաբերում են իրենց անդրանիկ զավակներին ու դուստրերին։ Այդպիսին էին նրա նկարած մի քանի դեմքերը։ Այլ կերպ էին նկարված ընկնողների, խորտակվողների, կործանվողների, իրենց կործանման հետ հաշտվածների դեմքերը․ մամուռ էր աճել նրա գանգի վրա, ծուռտիկ շարված էին ծեր ատամները, թառամած մաշկը ամբողջապես ճաքճքած էր, իսկ պատռվածքների մեջ երևում էին վերքերն ու բորբոսը։ Սա այն դրվագն է, որ առանձնապես դուր էր գալիս նրա մի քանի բարեկամներին։ Նրանք ոգևորված ասում էին․ սա է մարդը, ecce homo , հոգնած, անհագ, ընչաքաղց, վայրի, մանկամիտ ու խորամանկ մարդը, մեր ժամանակակիցը, մեռնող, մեռնել ցանկացող եվրոպացի մարդը․ ամեն տեսակի թախծից նրբացած ու հղկված, բոլոր տեսակի արատներով հիվանդ, իր կործանման դատապարտվածությունից խանդավառ ու ոգևորված, ամեն մի առաջադիմության պատրաստ, ամեն տեսակի ետադիմության համար հասունացած, ամբողջովին խանդ, հույս ու նաև հոգնություն, ճակատագրի ու ցավի հետ հաշտ, հանձնված ճակատագրի քմահաճույքին՝ ինչպես թմրամոլը թույնին, միայնակ, ճահճացած, ամուլ ու ծեր, միաժամանակ և Ֆաուստ, և Կարամազով, գազան և իմաստուն, ամբողջովին մերկ, անճարակ և պատվասիրության նշույլից անգամ զերծ, մահվան հանդեպ մանկական վախով լի, հոգնած և միաժամանակ պատրաստակամ՝ մահն ընդունելու համար։
Իսկ ավելի հեռվում, դեպի խորքը գնացող բոլոր այդ դեմքերի ետևում հանգչում էին նախամարդու, կենդանական ու բուսական աշխարհների, քարակերտ քանդակների հեռու֊հեռավոր, խորախորհուրդ ու ծերացած դեմքերը․ այդ պատկերները կարծես ոգեկոչված լինեին երկրիս երեսին ապրող վերջին մարդու կողմից, որն ասես մահվանից մի վայրկյան առաջ, մեկ անգամ ևս իր երևակայության մեջ գծագրելիս լիներ հին ու նոր ժամանակների ու աշխարհների ծանոթ ու օտարոտի կերպարանքները։ ,
Այդ մոլեգին ու լարված օրերին Քլինգզորը ապրում էր հափշտակվածի պես։ Գիշերները ծանրանում էր գինով, և ապա՝ մոմերը ձեռքին, հին հայելու առաջ կանգնած՝ հետազոտում էր հարբեցողի իր թախծոտ և քմծիծաղող դեմքը։ Մի երեկո նա նույնիսկ տուն հրավիրեց իր մի սիրուհուն, երկուսով նստել էին աշխատասենյակի բազմոցին, և երբ Քլինգզորը մերկանդամ ընկերուհուն իր գիրկն առավ, սեղմեց կրծքին, անսպասելիորեն հայացքը սահեց նրա ուսի վրայով ու ընկավ հայելու մեջ՝ հանկարծ այդ կնոջ կապը քանդված մազերի արանքից նա տեսավ իր աղավաղված դեմքը՝ կարմրած աչքերով, վավաշոտությամբ և այդ վավաշոտության նկատմամբ զզվանքով լիքը։