Changes
/* Լաստի տակ */
Այս ամենը անհեթեթություն է և ձկնորսական փչոցներ։ Ճիշտ նույն կերպ ես ոչ մի արժեք չեմ տալիս բացարձակապես նավահանգստային քաղաքների ականատեսների անարժանահավատ տարբեր պատմություններին, ովքեր իբր իմ պապին տեսել են Առաջին համաշխարհային պատերազմի ավարտից քիչ անց Բուֆալոյում (ԱՄՆ)։ Նրան կարծես անվանում էին Ջո Կոլչիկ, և որ նա, ըստ պատմողների խոսքերի, զբաղված էր Կանադայի հետ անտառանյութի առևտրով։ Լուցկու ձեռնարկությունների բաժնետոմսեր։ Ապահովագրական գործակալության հիմնադիր՝ ապահովագրում է հրդեհից։ Նրան նկարագրում էին որպես չափից դուրս հարուստ մի մարդու․ իբր նա նստած էր երկնաքերի հսկայական գրասեղանի մոտ, բոլոր մատներին՝ փայլող քարերով մատանիներ, զինավարժանք է անցկացնում իր թիկնապահների հետ, որոնք կրում են հրշեջի համազգեստ, կարողանում են երգել լեհերեն և անվանվում են Փյունիկի Գվարդիա։
==«Թիթեռնիկը և լամպը»==
Մի մարդ թողեց իր ունեցած ամեն ինչը, անցավ օվկիանոսը, հասավ Ամերիկա և հարստացավ՝ սրանով ես կամենում եմ ավարտել իմ պապի մասին բոլոր խոսակցությունները, ինչպես էլ որ նա իրեն անվաներ․ լեհերեն՝ Գոլյաչեկ, կաշուբյան ձևով՝ Կոլյայչեկ կամ ամերիկյան ձևով՝ Ջո Կոլչիկ։
Բավական բարդ է թիթեղյա թմբուկի շնորհիվ, որպիսիք վաճառում են խաղալիքների խանութներում և հանրախանութներում, թմբկահարելով վեր հանել փայտի՝ գրեթե հորիզոնի այն կողմ հեռացող լաստերը։ Եվ, այնուհանդերձ, ինձ հաջողվեց թմբկահարել փայտանյութի նավահանգիստը, ողջ ջրաբեր փայտը, որը գետի ոլորաններում օրորվում է ջրի վրա, քրքրվում է եղեգնուտներում, փոքր֊ինչ ավելի հեշտությամբ ինձ հաջողվեց թմբկահարել շիխաույան և կլավիտերյան նավաշինարարների անգարները, բազմաթիվ՝ մեծ մասամբ նավակների մանր վերանորոգմամբ զբաղվող, նավաշինարանները, վագոնաշինական գործարանին կից մետաղական ջարդոնի կույտը, մարգարինի ֆաբրիկային կից դառնահամ կոկոսների պահեստները, Շպայխեր կղզու՝ ինձ հայտնի բոլոր ետնախորշերը։ Պապս մահացավ, նա ինձ պատասխան չի տա, հետաքրքրություն չի դրսևորի նավաշինարանից ջուրն իջեցրած կայզերական նավի հանդեպ, երբեմն տասնամյակներ ձգձգվող, սակայն ջուրն իջնելու պահից սկսած մահվանն ընդառաջ ընթացող, որին մեր դեպքում տվել էին «Կոլումբոս» անվանումը, անվանում էին նաև նավատորմի հպարտություն։ Այն, բնականորեն, ուղղություն վերցրեց դեպի Ամերիկա, իսկ ավելի ուշ կամ խորտակեցին, կամ ինքը խորտակվեց։ Հնարավոր է, որ այն վեր հանեցին հատակից, վերափոխեցին, վերանվանեցին կամ օգտագործեցին որպես ջարդոն։ Հնարավոր է նաև, որ «Կոլումբոսը» ուղղակի հեռացավ ջրի հատակ, ինչպես ժամանակին վարվեց իմ պապը, գուցե նա մինչ այսօր հոսընթաց տարվում է իր ողջ քառասուն հազարանոց ջրատարությամբ, ծխելու համար նախատեսված սրահով, մարմարյա սպորտային դահլիճով, լողավազանով և մերսման առանձնասենյակներով, խորքում է, ասենք 6000 մ, ինչ֊որ տեղ ֆիլիպպինյան իջվածքում կամ Էմենդի ուղղությամբ․ դրա մասին կարելի է ընթերցել «Վեյերում» կամ ծովային օրացույցներում՝ հիշում եմ, ոչ այն է առաջին, ոչ այն է երկրորդ «Կոլումբոսը» ինքնակամ իջավ հատակ, որովհետև նավապետը չկարողացավ տանել պատերազմի հետ կապված մի ինչ֊որ խայտառակություն։
Լաստային պատմության մի մասը ես բարձրաձայն կարդացի Բրունոյին, որից հետո տվեցի իմ հարցը՝ պնդելով, որ պատասխանը լինի օբյեկտիվ։
― Հրաշալի մահ, ― երազկոտությամբ արտասանեց Բրունոն և անմիջապես սկսեց կապել խեղդված պապիս իր ընդունված լար֊կապերով։ Ես ստիպված էի բավարարվել նման պատասխանով և իմ մտքերի հանդուգն թռիչքը չուղղել դեպի Ամերիկա, որպեսզի չարչարանքով դառնայի ժառանգության տեր։ Ինձ այցի եկան Վիթլար և Կլեփ անունով ընկերներս։ Կլեփը բերեց ձայնասկավառակ, որի երկու կողմերում էլ Քինգ Օլիվերն էր, իսկ Վիթլարը կոտրատվելով ինձ մեկնեց շոկոլադե սիրտ՝ վարդագույն ժապավենի վրա։ Նրանք տարբեր հիմարություններ էին անում, ծաղրանմանակում էին տեսարաններ իմ դատավարությունից։ Իսկ ես նրանց հաճույք պատճառելու համար պատկերում էի, թե ինչպես են բոլոր այցելության օրերին մաքրություն անում, հրաշալի տրամադրություն էի ցուցաբերում և նույնիսկ՝ ամենահիմար կատակների վրա ծիծաղելու ունակություն։ Աննկատ ձևով, նախքան Կլեփը կհասցներ սկսել իր դասախոսությունը ջազի և մարքսիզմի փոխադարձ կապերի մասին, ես ներկայացրեցի իմ պատմությունը մի մարդու մասին, որը տասներեք թվին, ոչ շատ առաջ այն ժամանակից, երբ այդ ամենը բռնկվեց, ընկավ մի անսահման, կարելի է ասել, իրոք, վերջ չունեցող լաստի տակ և այլևս դուրս չպրծավ նրա տակից, նույնիսկ նրա մարմինը այդպես էլ չգտնվեց։ Ի պատասխան իմ այն հարցին, որը տվեցի անբռնազբոսիկ, կարծես թե ձանձրալի տոնով՝ Կլեփը տհաճությամբ շարժեց հաստ վզի վրա գտնվող գլուխը, արձակեց բոլոր կոճակները, հետո կրկին կոճկեց, լողորդի մի քանի շարժումներ արեց՝ մի խոսքով իրեն պահեց այնպես, կարծես հենց ինքն էր գտնվում լաստի տակ։ Վերջի ի վերջո նա խուսափեց իմ հարցից՝ պատասխանի բացակայության համար մեղքը գցելով չափազանց վաղ մփնշաղի վրա։
Վիթլարը նստած էր լուռ, ոտքը ոտքի վրա գցած և միևնույն ժամանակ չմոռանալով շալվարի ծալքերի մասին, նստել և ցուցադրում էր այն նրբաճաշակ, գծավոր, արտասովոր ինքնահավանությունը, որը հատուկ է թերևս միայն երկնային հրեշտակներին։
― Ես գտնվում եմ լաստի վրա։ Լաստի վրա գտնվելը հրաշալի է։ Ինձ կծում են մոծակները։ Դա տհաճ է։ Ես գտնվում եմ լաստի տակ։ Լաստի տակ հրաշալի է։ Մոծակները այլևս ինձ չեն կծում։ Դա հաճելի է։ Կարծում եմ, որ միանգամայն հնարավոր է ապրել լաստի տակ, եթե, իհարկե, դու մտադրություն չունես միաժամանակ գտնվել նաև լաստի վրա և թույլ տալ, որ մոծակները քեզ կծեն։
Հենց այդտեղ Վիթլարն արեց իր փորձված դադարը և ուշադիր նայեց ինձ, հետո, ինչպես ամեն անգամ, երբ ուզում էր նմանվել բվի, բարձրացրեց իր առանց այն էլ բարձր հոնքերը և դերասանական արտասանությամբ արտաբերեց․
― Ինձ թվում է, որ այդ խեղդվածի հետ կապված, լաստերի տակ հայտնված մարդու դեպքում, խոսքը քո ազգականի և կամ քո հարազատ պապի մասին է։ Քանի որ նա, լինելով քո ազգականը, կամ առավել ևս՝ քո հարազատ պապը, գիտակցում էր իր պարտականությունները քո հանդեպ, և նա հենց գտավ իր մահը, քանզի աշխարհում ոչ մի բան քեզ համար այնքան տանջալից լինել չէր կարող, քան պապիդ կենդանի լինելը։ Այսպիսով, դու ոչ թե պարզապես սպանողն ես քո ազգականի, այլ դրան ավելացրած նաև սպանողն ես քո հարազատ պապի։ Սակայն, քանի որ վերջինս, իսկ դա ընդհանրապես ընդունված է պապիկների մոտ, կցանկանար քեզ պատժել, զրկեց քեզ այն հաճույքից, որն ապրում է թոռը՝ հպարտորեն մատնացույց անելով ջրի մեջ ուռած դիակը և ասելով հետևյալ խոսքերը․ «Նայեք իմ մեռած պապին։ Նա հերոս է եղել։ Նա ջուրը նետվեց, երբ տեսավ, որ իրեն հետապնդում են»։ Քո պապն աշխարհին և իր թոռանը զրկեց իր մարմինը սեփական աչքերով տեսնելու հնարավորությունից, որի միակ նպատակն էր՝ ստիպել մնացողներին, այդ թվում նաև թոռանը, դեռ երկար զբաղվել իրենով։
Այնուհետև, մի խանդավառությունից մուսին անցնելով, խորամանկ, փոքր֊ինչ առաջ թեքված և հաշտության կնիքը դեմքին՝ Վիթլարն ասաց․
― Ամերիկա։ Ուրախացի՛ր, Օսկար։ Դու ունես նպատակ և ունես խնդիր։ Այստեղ քեզ բնականաբար կարդարացնեն և բաց կթողնեն։ Էլ ո՞ւր գնաս, եթե ոչ Ամերիկա, որտեղ կրկին կարելի է գտնել ամենը, նույնիսկ կորած պապին։
Որքան էլ խայթող ու վիրավորական էր Վիթլարի պատասխանը, նա իմ մեջ ավելի մեծ վստահություն սերմանեց, քան կյանքի ու մահվան միջև տարբերությունը գրեթե չբաժանող իմ ընկերոջ՝ Կլեփի դատարկախոսությունը կամ հիվանդապահ Բրունոյի պատասխանը, որն իմ պապի մահը հրաշալի անվանեց միայն այն պատճառով, որ դրանից անմիջապես հետո, բացելով ալիքները, նավաշինարանից իջավ «ՆՄՆ Կոլումբոսը»։ Այդ իսկ պատճառով ես փառաբանմամբ եմ հատուցում վիթլարյան Ամերիկային, որը պահածոյացնում է պապերին նախատեսված նշանակետը, նմուշը։ Երբ ես, ձանձրացած Եվրոպայից, ցանկանում եմ մի կողմ դնել թմբուկս ու գրիչս, ասացի ինքս ինձ․ «Շարունակիր գրել, Օսկար, արա դա հանուն քո չլսված հարստության տեր, սակայն հոգնած Կոլյայչեկ պապի, որը Բուֆալոյում զբաղված է փայտանյութերի վաճառքով, իսկ իր երկնաքերի ընդերքներում խաղում է լուցկիների հետ»։
Երբ Կլեփը և Վիթլարը ի վերջո հաջողություն մաղթեցին և հեռացան, Բրունոն վճռականորեն օդափոխելով, սենյակից հեռացրեց իմ ընկերների կպչուն հոտը։ Դրանից հետո ես կրկին վերցրեցի իմ թմբուկը, սակայն սկսեցի թմբկահարել ոչ թե մահը ծածկող լաստերի գերանները, այլ այն արագ, թռվռան ռիթմը, որին պետք է ենթարկվեին բոլոր մարդիկ 1914 թվի օգոստոսից հետո։ Այդ իսկ պատճառով իմ տեքստը ընդհուպ մինչև իմ ծննդյան ժամը, կարող է միայն ընդհանուր գծերով ուրվագծել սգո թափորի ուղին, որն իմ պապը թողեց Եվրոպայում։
Երբ Կոլյայչեկն անհետացավ լաստերի տակ, նրանց միջից, սղոցարանի խարսխակայանների կամրջակների վրա սպասում էին անհանգստացած իմ տատիկը՝ իր Ագնես աղջկա հետ, Վինցենտ Բրոնսկին և նրա տասնյոթամյա որդի Յանը։ Մի փոքր այն կողմ կանգնած էր իր ավագ եղբայր Յոզեֆ Գրեգոր Կոլյայչեկը, որին հարցաքննությունների համար կանչել էին քաղաք։ Գրեգորը ոստիկանությանը անփոփոխ տալիս էր մեկ և միևնույն պատասխանը․
― Ես իմ եղբորը գրեթե չեմ էլ ճանաչում։ Ճիշտն ասած, գիտեմ միայն, որ նրան Յոզեֆ են անվանում, իսկ երբ ես նրան տեսա վերջին անգամ, նա մոտ տասը կամ ասենք տասներկու տարեկան էր։ Նա մաքրում էր իմ ճտքավոր կոշիկները և վազում գարեջուր բերելու, երբ մենք մորս հետ գարեջուր էինք ուզում։
Չնայած միաժամանակ պարզվեց, որ իմ նախատատը սիրել է գարեջուր՝ ոստիկանությանը նման պատասխանը օգուտ չէր տալիս։ Դրա փոխարեն ավագ Կոլյայչեկի ներկայությունից օգուտ ուներ իմ Աննա տատիկը։ Գրեգորը, որը երկար տարիներ ապրել էր Շտետինում, Բեռլինում, այնուհետև Շնայդեմյուլում, այժմ բնակություն էր հաստատել Դանցիգում, աշխատանք էր գտել «Ճագար» ամրոցի վառոդի աղացում և երբ լրացավ սգո՝ ընդունված մեկ տարին, և բոլոր բարդությունները օրինակ, կեղծ֊Վրանկայի հետ ամուսնանալու պատմությունը, հարթվել էին, պարզաբանվել և հանձնվել արխիվ, ամուսնացավ իմ տատիկի հետ, որը չէր ցանկանում բաժանվել Կոլյայչեկներից և եթե ոչ երբեք, ապա, ծայրահեղ դեպքում, այդքան արագ չէր ամուսնանա Գրեգորի հետ, եթե նա Կոլյայչեկ չլիներ։ Վառոդի աղացում աշխատանքը Գրեգորին ազատում էր խայտաբղետ, իսկ վրայից անմիջապես մոխրագույն հագնելու անհրաժեշտությունից։ Նրանք երեքով բնակվում էին էլի այդ նույն մեկևկես սենյականոց բնակարանում, որը երկար տարիներ ապաստան էր հանդիսանում հրձիգի համար։ Սակայն շուտով պարզվեց, որ բոլոր Կոլյայչեկները իրար նման չեն, քանզի չէր անցել մեկ տարի, ինչ նրանք ամուսնացել էին, իսկ իմ տատիկն արդեն ստիպված էր վարձակալել Տրոիլի եկամտային տներից մեկի նկուղը։ Վաճառելով ամեն կարգի մանրուք՝ սկսած անգլիական քորոցից, վերջացրած կաղամբի կողբով՝ փոքր֊ինչ փող էր ետ գցում, որովհետև Գրեգորը, չնայած որ մի կույտ փող էր ստանում իր աղացում, տուն չէր բերում նույնիսկ ամենաանհրաժեշտը, իսկ փողերը ծախսում էր հարբեցողության վրա։ Գրեգորը, որը երևի իմ նախատատին էր նմանվել, հարբեցող էր, մինչդեռ իմ Յոզեֆ պապը հազվադեպ հաճույքով խմում էր միայն մի բաժակ։ Գրեգորը վատ տրամադրությունից էր, որ խմում էր։ Նույնիսկ այն ժամանակ, երբ նրա մոտ, թվում էր, թե լավ տրամադրություն է, իսկ դա հաճախ չէր պատահում, քանի որ նա հակում ուներ դեպի մելանխոլիան, նա խմում էր ոչ թե ուրախանալու համար, այլ այն պատճառով, որ ցանկանում էր հասնել յուրաքանչյուր առարկայի էութայնը, այդ թվում՝ նաև ալկոհոլի էությանը։ Քանի դեռ Գրեգորը ողջ էր, ոչ մեկը ոչ մի անգամ չի տեսել, որ նա գիհիի թրմօղու բաժակը կիսխմել թողներ։
Մայրիկս, այդ ժամանակ կլորիկ տասնհինգամյա աղջիկ, ևս ձեռքերը ծալած չէր նստում, նա օգնում էր կրպակում, նախնական կտրոններ էր սոսնձում, կիրակի օրերին առաքում էր ապրանքները և, չնայած ոչ այնքան սահուն, սակայն հարուստ երևակայությամբ թելադրված նամակ֊հիշոցներ էր գրում պարտապաններին։ Ցավոք, ինձ մոտ չի պահպանվել այդ նամակներից ոչ մեկը։ Որքան լավ կլիներ այստեղ մեջ բերել կիսամանկական֊կիսաաղջկական այդ կոչերից մի քանիսը, որոնք գրված էին կիսաորբի կողմից, որովհետև Կոլյայչեկը դրսևորեց իրեն որպես ոչ այնքան հուսալի խորթ հայր։ Ավելին, իմ տատիկից և նրա աղջկանից մեծ ջանքեր էին պահանջվում իրենց պղնձով և փոքր քանակով արծաթով դրամարկղը, որը բաղկացած էր երկու՝ մեկը մյուսի վրա շրջած թիթեղյա ափսեներից, թաքցնելու Կոլյայչեկյան՝ մշտապես ծարավից տանջվող այդ վառոդագործի, մելանխոլիկ հայացքներից։ Միայն երբ Գրեգորը 1917 թվին մահացավ հարբուխից, նրանց եկամուտները մեծացան, թեև ոչ չափազանց շատ, որովհետև ի՞նչ կարելի էր վաճառել տասնյոթ թվին։
Մեկուկես սենյականոց բնակարանի ննջարանում, որը վառոդագործի մահից հետո դատարկ էր մնացել, որովհետև իմ մայրիկը դժոխքի տանջանքներից վախենալու պատճառով չցանկացավ այնտեղ տեղափոխվել, տեղավորվեց Յան Բրոնսկին՝ այդ ժամանակ մոտավորապես քսանամյա նրա զարմիկը, որը լքել էր հայրենի Բիսաու քաղաքը և իր հորը՝ Վինցենտին, որպեսզի Քարտհաուսի միջնակարգ դպրոցի լավ ավարտավկայականը ձեռքին՝ վերջ տալով շրջանային քաղաքի փոստում աշակերտությանը, այժմ Դանցիգի գլխավոր փոստատանն սկսի միջին դասի ծառայողի կարիերան։ Ճամպրուկից բացի Յանը իր հորաքրոջ բնակարան էր բերել նամականիշների բավականին ծավալուն իր հավաքածուն։ Նամականիշներ հավաքելը նա սկսել էր վաղ մանկական հասակից, այդ իսկ պատճառով փոստի հանդեպ ուներ ոչ միայն ծառայողական, այլև զուտ անձնական, շատ հոգատար վերաբերմունք։ Մանրակազմ, մեջքը փոքր֊ինչ կոր երիտասարդը աշխարհին էր ներկայանում հաճելի, ձվաձև, գուցե քիչ քաղցր դեմքով և երկնագույն աչքերով, մի խոսքով, լիովին բավարար, որպեսզի իմ մայրը, որի տանսյոթ տարին նոր էր լրացել, նրան սիրահարվեր։ Յանին արդեն երեք անգամ զորակոչել էին զինվորական զննման և ամեն անգամ խոտանել հիվանդության պատճառով։ Իսկ այն ժամանակներում բոլոր քիչ թե շատ բարեկազմները ուղիղ ճանապարհով ուղարկվում էին դեպի Վերդեն, որպեսզի հետո ֆրանսիական հողի վրա հավերժ հորիզոնական դիրք ընդունեն, ինչպես սահմանադրության հույժ պերճախոս լեզվով ասում էր Յան Բրոնսկին։
Սիրավեպը, անկեղծ ասած, պետք է սկսվեր արդեն նամականիշների համատեղ ուսումնասիրությունից, գլուխ գլխի տված առավել արժեքավոր նմուշների ատամիկների զննումից։ Սակայն այն սկսվեց կամ ասենք, պոռթկաց, միայն երբ Յանին կանչեցին չորրորդ զննման։ Մայրիկս ուղեկցում էր նրան, որովհետև, միևնույն է, նրան պետք էր գնալ քաղաք, և այնտեղ սպասում էր պահակակետ պահակախցիկի մոտ, որը հսկում էր պահեստները։ Յանի հետ որոշեցին, որ այս անգամ արդեն իրենք պետք է ուղևորվեն Ֆրանսիա, որպեսզի այդ երկրի երկաթով ու արճիճով հարուստ օդը բուժի Յանի թույլ կրծքավանդակը։ Հնարավոր է, որ մայրս բազմիցս վերահաշվեց աշխարհազորային համազգեստի կոճակները և ամեն անգամ՝ տարբեր արդյունքներով։ Ես միանգամայն կարող եմ պատկերացնել, որ ցանկացած համազգեստի վրա կոճակները տեղակայված են այնպես, որ թվով վերջին կոճակը խորհրդանշում է Վոգեզովի բազմաթիվ բարձրունքներից մեկը, կամ գետակը՝ Զոմեն, կամ Մարնեն։
Երբ չորրորդ անգամ զննման եկած տղան գրեթե մեկ ժամ անց դուրս թռավ շրջանային պարետատան շքամուտքից, ցած գլորվեց աստիճաններից և ընկավ Ագնեսի՝ այսինքն՝ իմ մոր, պարանոցը, նրա ականջին շշնջաց այն ժամանակ շատ տարածված ասացվածքը․ «Ոչ կաշի, ոչ մռութ, մի տարի կհետաձգենք»։ Մայրիկս առաջին անգամ գրկեց Յան Բրոնսկուն, և ես վստահ չեմ, թե նրան ապագայում ևս վիճակված էր նույնչափ երջանիկ լինել, երբ նա գրկում էր Յանին։ Ռազմական տարիների այս պատանեկան սիրո մանրամասներն ինձ հայտնի չեն։ Յանը վաճառեց իր նամականիշների հավաքածուի մի մասը, որպեսզի համապատասխանի մայրիկիս հավակնություններին, որը ցայտուն արտահայտած՝ հակում ուներ ամեն գեղեցիկի, մոդայիկի և թանկարժեքի հանդեպ, բացի այդ, նա հենց այդ ժամանակ օրագիր էր պահում, որը հետագայում դժբախտաբար կորավ։ Տատիկս, ամեն ինչից դատելով, ներողամտորեն էր վերաբերվում երիտասարդների կապին՝ դժվար չէր կռահել, որ այդ կապը դուրս էր գալիս զուտ բարեկամականի շրջանակներից, քանի որ Յան Բրոնսկին շարունակում էր կենալ Տրոիլի նեղ բնակարանում։ Նա դուրս եկավ միայն պատերազմի ավարտից քիչ անց և այն էլ այն ժամանակ, երբ արդեն հնարավոր չէր չնկատել ոմն պարոն Մացերատի գոյությունը և, հետևաբար, հարկ եղավ դա խոստովանել։ Մայրս, պետք է կարծել, վերոհիշյալ պարոնի հետ ծանոթացավ տասնութ թվի ամռանը, երբ բուժքրոջ օգնականուհի էր Օլիվայից ոչ հեռու Զիլբերհամեր լազարեթում։ Ալֆրեդ Մացերատը, որը ծնունդով Ռայնլանդից էր, պառկած էր այնտեղ ազդրի փափուկ մկանների միջացիկ վնասվածքով և, շնորհիվ իր ռայնլանդական կենսախնդության, շուտով դարձավ բոլոր քույրերի սիրելին՝ չբացառելով քույր Ագնեսին։ Նա ոլոր֊մոլոր քայլում էր միջանցքով, քույրերից որևէ մեկի թևը մտած և օգնում էր Քույրիկ Ագնեսային խոհանոցում, որովհետև չափազանց շատ էր նրա կլորիկ դեմքին սազում քույրական գլխաշորը՝ դրան գումարած այն հանգամանքը, որ նա կրքոտ կլանված էր եփել֊թափելով և կարողանում էր իր զգացմունքները ներդնել ապուրների մեջ։
Առողջանալուց հետո Ալֆրեդ Մացերատը մնաց Դանցիգում և անմիջապես աշխատանք գտավ թղթարդյունաբերության խոշոր ձեռնարկությունում՝ որպես իր ռայնյան ձեռնարկության ներկայացուցիչ։ Պատերազմը գնում էր դեպի ավարտը և, առիթ ստեղծելով ապագա պատերազմների համար, ժողովուրդը նստեց խաղաղ պայմանագրեր կազմելու, Վայքսելի<ref>Վիսլա գետի գերմաներեն անվանումը։</ref> գետաբերանն ընդգրկող շրջանից ակասծ Ֆոգելզանգից, որը Նեհրունգ գետակի վրա է, մոտավորապես Նոգատ գետի երկայնքով մինչև Պիկելը, այնտեղ գնալով Վայքսելի հոսանքով ներքև, մինչև Չատկաու, այնուհետև ուղիղ անկյան տակ դեպի ձախ՝ մինչև Շյոնֆլիս, այնտեղ, աղեղնաձև ծռվելով Զասկոշինսկյան փշատերև անտառի շուրջ մինչև Օտոմինյան լիճը, մի կողմ թողնելով Մատերնը, Ռամքաուն և իմ տատիկի Բիսաուն և դուրս գալով դեպի Բալթիկ ծով Կլյայն֊Կացի մոտ՝ այդ շրջանը հռչակվեց Ազատ Դանցիգ քաղաք և վերաենթարկվեց Ազգերի Լիգային։ Լեհաստանը քաղաքի տարածքում ստացավ ազատ նավահանգիստ՝ Վեստերպլատեն իր զինանոցով, երկաթգծի տնօրինությամբ և Հևելիուս֊պլացի վրայի սեփական փոստատնով։
Այն ժամանակ, երբ Ազատ քաղաքի նամականիշները նամակների համար առաջարկվում էին կարմրաոսկեգույն հանզայական ճոխության գերբի վրա առևտրականի պատկերով, լեհերը նամակների վրա կպցնում էին աչքի զարնող մանուշակագույն նկարներ, որոնք պատկերում էին պատմություններ Կազիմիրի և Բատորիի մասին։
Յան Բրոնսկին ծառայության տեղափոխվեց Լեհական փոստատուն։ Նրա տեղափոխությունը հավասարապես նրա լեհական քաղաքացիությունը, անսպասելի էր դիտվում։ Որպես պատճառներից մեկը, որի դրդմամբ նա լեհական քաղաքացիություն ընդունեց, շատերը համարեցին իմ տատիկի վարքագիծը։ Քսան թվին, երբ մարշալ Պիլսուդսկին Վարշավայի տակ ջախջախեց Կարմիր բանակը, և այդ հրաշքի համար Վայքսելի վրա մարդիկ, Վինցենտ Բրոնսկու պես, շնորհակալություն էին հայտնում Կույս Մարիամին, իսկ ռազմական գործի գիտակները բոլոր ձեռքբերումները վերագրում էին գեներալ Սիկորսկուն կամ գեներալ Վեյգանդին՝ մի խոսքով այդ բուն լեհական տարեթվին իմ մայրիկը նշանվեց կայսերական գերմանացի Մացերատի հետ։ Ես ուզում եմ մտածել, որ Աննա տատիկս նույնչափ հավանություն տվեց այդ նշանդրեքին, որչափ և Յանը։ Նա աղջկան զիջեց Տրոիլի վրայի նկուղային կրպակը, որն այդ ընթացքում նշանակալի ծաղկման էր հասել, ինքը տեղափոխվեց Բիսաու, իր Վինցենտ եղբոր մոտ, կարճ ասած՝ լեհական հողերի վրա և, ինչպես մինչկոլյայչեկան ժամանակներում, իր վրա վերցրեց բակը, ճակնդեղի ու կարտոֆիլի դաշտերը, երջանկությամբ համակված իր եղբորը ընձեռելով առավել շատ ժամանակ Լեհաստանի կույս թագուհու հետ շփման ու երկխոսության համար, իսկ ինքը բավարարվեց իր չորս շրջազգեստներով այրվող տերևուքով աշնանային խարույկի մոտ նստելու և առաջվա պես հեռախոսասյուներով անդամահատված հորիզոնի ուղղությամբ նայելու հնարավորությամբ։
Միայն երբ Յան Բրոնսկին գտավ իր Հեդվիգին՝ կաշուբացի աղջկան, որը թեև քաղաքաբնակ էր, բայց Ռամքաուի տակ վարելահող ուներ և գտնելով իր կեսին՝ ամուսնացավ, Յանի և իմ մոր միջև հարաբերությունները փոքր֊ինչ լավացան։ Վոյկե սրճարանում պարահանդեդի ժամանակ, որտեղ նրանք պատահմամբ հանդիպեցին, մայրս Յանին ներկայացրեց Մացերատին։ Իրարից այդքան տարբեր, սակայն իմ մայրիկի հանդեպ վերաբերմունքով այդքան միաբան մարդիկ հավանեցին միմյանց՝ չնայած Մացերատն իր ռայնյան դիալեկտով Յանի՝ Լեհական փոստատուն տեղափոխվելը վիրավորական ձևով անվանեց հիմար երանություն։ Յանը պարում էր մայրիկիս հետ, Մացերատը՝ հաստոսկր Հեդվինի, որն օժտված էր խորհրդավոր կովային հայացքով, ինչը շրջապատին դրդում էր մշտապես նրան համարել հղի։ Նրանք դեռ շատ պարեցին միամյանց հետ ու խաչաձև և ամեն մի նոր պարի ժամանակ արդեն մտածում էին հաջորդի մասին՝ պարի ձայները լսելուն պես միմյանցից առաջ անցնելով, իսկ անգլիական վալսի ձայների ներքո իրենց ազատագրված զգալով և, ի վերջո, չարլստոնի ժամանակ իրենց նկատմամբ հավատ ձեռք բերելով, իսկ դանդաղ ֆոկստրոտի ժամանակ՝ զգացմունքայնություն, որը մոտենում էր կրոնական էքստազին։
Երբ Ալֆրեդ Մացերատը քսաներեք թվին, ― իսկ այդ թվին մեկ տուփ լուցկու գնով կարելի էր ողջ ննջասենյակը պաստառապատել, ― ամուսնացավ մայրիկիս հետ, վկաներից մեկը Յանն էր, իսկ մյուսը՝ գաղութային ապրանքների կրպակի տնօրեն Մյուլենը։ Վկա Մյուլենի մասին ես շատ բան չեմ կարող հաղորդել։ Սակայն հիշատակել նրան պետք է այն պատճառով, որ մայրիկս և Մացերատը վերագնեցին նրա՝ անպարտաճանաչ պարտապանների պատճառով սնանկացած Լանգֆուր արվարձանի կրպակը ճիշտ այն պահին, երբ մտցրին հողային տուրքը։ Կարճ ժամանակահատվածում մայրիկս, որը Տրոիլի նկուղային կրպակում յուրացրել էր ամեն տեսակի պարտքով ապրանքներ վերցնող գնորդների հետ վարվեցողության արվեստը և, դրան գումարած, բնությունից օժտված էր գործարար ջիղով, հումորի զգացումով և խոսակցության ժամանակ աշխուժությամբ, կարողացավ այն աստիճան ոտքի հանել հալիծ ընկած կրպակը, որ Մացերատը ստիպված էր թողնել թղթարդյունաբերության ճյուղում ներկայացուցչի իր տեղը և օգնել կրպակում։
Նրանք հրաշալիորեն լրացնում էին մեկը մյուսին։ Այն, ինչին հասավ մայրիկս՝ վաճառասեղանի ետևից շփվելով գնորդների հետ, ռայնլանդացուն հաջողվեց ձեռնարկությունների ներկայացուցիչների հետ շփման մեջ և մեծաքանակ ապրանք գնելիս։ Գումարեք նաև Մացերատի հակումը դեպի խոհանոցային գոգնոցը, դեպի խոհանոցի աշխատանքը, որն իր մեջ ներառում էր ամանների լվանալը, ինչը էապես հոգսաթափում էր մայրիկիս, որը նախընտրում էր արագ պատրաստվող կերակրատեսակներ։
Չնայած կրպակին կից բնակարանում նեղվածք էր և իրերով լի, եթե այն համեմատենք Տրոիլի բնակարանի հետ, որն այնուամենայնիվ ինձ հայտնի է միայն պատմածներից, բավականաչափ քաղքենիական էր, որպեսզի մայրս, համենայն դեպս ամուսնության առաջին տարիներին, բախտավորություն ունենար Լաբեսվեգում։
Բացի երկար և մի փոքր էլ կոր միջանցքից, որի մեծ մասում վեր էին խոյանում լվացքի փոշու տուփերը, գոյություն ուներ նաև ընդարձակ խոհանոց, որը, սակայն, նույնպես կիսով չափ ապրանքներով էր լցված․ պահածոյի բանկաներ, պարկով ալյուր և տուփերով վարսակի փաթիլներ։ Այդ բնակարանի հիմքը, սակայն, առաջին հարկում կազմում էր հյուրասենյակը՝ երկու պատուհաններով, որոնք նայում էին ամռանը բալթիական խխունջներով շարված փոքրիկ պարտեզին և փողոցին։ Եթե պաստառների մեջ գերակշռում էր գինեկարմիր գույնը, ապա շեզլոնգները երեսպատված էին գրեթե ծիրանագույնով։ Շարժական, կլորացված անկյուններով ճաշասեղանը, չորս սև կաշեպատ աթոռները և կլոր ծխասեղանիկը, որը պարբերաբար փոխում էր տեղը, սև ոտքերով հենվում էին խալուն։ Սև ոսկեպատ հատակին կանգնած ժամացույցը միջնորմում էր։ Սև, ծիրանագույն շեզլոնգին հպված դաշնամուրը սկզբում վերցնում էին վարձակալությամբ, սակայն աստիճանաբար ետ գնեցին, պտտվող աթոռակը դեղնասպիտակ մորթու վրա էր, դաշնամուրի դիմաց։ Սև բուֆետի՝ հղկված ապակիներով, շարժական դռները շրջանակված էին սև գոգավոր սյունիկներով, ներքևի ամանեղենը և ճաշասենյակի սպիտակեղենը թաքցնող դռները պատված էին զանգվածային֊սև մրգապատկեր հարթաքանդակով, սև թաթոտքերով, սև, փորագրված գլխադիրով, իսկ հախճապակյա, թղթե միրգ֊խաղալիքներով լի սկահակի և վիճակախաղով շահած կանաչ գավաթի միջև՝ հենց այն որմնախորշը, որը մորս ակտիվ առևտրական գործունեության շնորհիվ քիչ ժամանակ անց ամբողջապես զբաղեցրեց բաց շագանակագույն ռադիոընդունիչը։
Ննջասենյակը, որտեղ գերակշռողը դեղին երանգներն էին, պատուհաններով նայում էր չորսհարկանի վարձով տրվող տան բակին։ Եվ, խնդրում եմ, հավատացեք խոսքիս, լայն ամուսնական մահճակալի վերևի ամպհովանին նուրբ֊երկնագույն գույնի էր, որի գլխավերևում, այդ նուրբ երկնագույնի մեջտեղում, շրջանակի մեջ և ապակու տակ դրված էր քարանձավում ապաշխարող մարմնագույն Մագթաղինացին՝ իր հառաչանքները առաքելով դեպի կտավի վերին աջ անկյունը և կրծքի առաջ ձեռքերն այնպես կոտրատելով, որ ասես մատների թիվը տասից ավելի են․ համենայն դեպս ցանկություն էր առաջանում կրկին դրանք հաշվել։ Ամուսնական մահճակալի դիմացը՝ հայելապատ դռներով, սպիտակ լաքով պատած զգեստապահարանն էր, ձախից՝ զարդասեղանիկը, աջից՝ մարմարե կափարիչով կոմոդը, առաստաղից կախված է լամպ՝ մեծ, վարդագույն ճենապակյա լուսամփոփներով, այնպես որ երևում է լամպի ճառագայթող լույսը, ննջասենյակի ջահը։
Այսօր ես թմբկահարեցի օրվա ողջ երկար առաջին կեսը՝ իմ թմբուկին հարցեր տալով․ հարցնում էի, թե ինչպիսի լամպեր են եղել մեր ննջասենյակում․ քառասո՞ւն մոմանոց, թե վաթսուն։ Ես արդեն առաջին անգամը չէ, որ ինձ և իմ թմբուկին տալիս եմ այդ կարևոր հարցը։ Երբեմն ժամեր են անցնում, նախքան ես կարողանում եմ գտնել դեպի այդ լամպերը տանող ուղին։ Քանզի մի՞թե պետք չէ ամեն անգամ կանխապես մոռանալ լույսի հազարավոր ակունքների մասին, որոնք ես, հաճախելով կամ լքելով հազարավոր բնակարանները, կենդանացնում կամ քնեցնում էի համապատասխան անջատիչների օգնությամբ, որպեսզի հետո արդեն առանց սայթաքելու, թմբկահարելով գտնեի ճանապարհը անտառից դեպի Լաբեսվեգի մեր ննջարանի լուսամփոփները։
Մայրս ծննդաբերեց տանը։ Երբ սկսվեցին կծկումները, նա դեռ կանգնած էր կրպակում, շաքարավազ էր լցնում ֆունտանոց և կեսֆունտանոց կապույտ տոպրակների մեջ։ Երբ արդեն ուշ էր նրան տանել կլինիկա, հարկ եղավ վազել հարևան Գերտշտրասեում ապրող ծեր տատմոր ետևից, որը դեռևս ժամանակ առ ժամանակ ձեռքն էր վերցնում գործիքներով ճամպրուկը։ Ննջասենյակում նա օգնում էր ինձ և մայրիկիս բաժանվել։
Այսպիսով, ես առաջին անգամ տեսա լույսը երկու վաթսունվատանոց լամպերի կերպարով։ Իսկ այդ պատճառով նաև մինչ օրս աստվածաշնչյան «Եղիցի լույս, և եղավ լույս» տեքստը ինձ ներկայանում է որպես Օսրամ ձեռնարկության՝ չափից դուրս հաջողված գովազդային լոզունգ։ Եթե չհաշվենք շեքերի անխուսափելի ճեղքումը, իմ ծնունդը անցավ հարթ։ Ես առանց որևիցե դժվարության դուրս եկա գլխով առաջ՝ վիճակ, որն այդքան բարձր է գնահատվում ծննդկանների, սաղմերի և մանկաբարձուհիների կողմից։
Անմիջապես տեղյակ պահած լինելու համար ասեմ, որ ես պատկանում եմ այն դյուրընկալ մանուկների թվին, որոնց հոգևոր զարգացումը լույս աշխարհ գալու պահից ավարտվում է, իսկ հետագայում արդեն պետք է ընդամենը այն հաստատել։ Երբ սաղմնային զարգացման փուլում էի, ես ունկնդրում էի միայն ինքս ինձ և արտացոլվելով պտղին հարակից ջրերում, զգալով ինքնահարգանք, նույնքան քննադատաբար էի ունկնդրում ծնողներիս առաջին ինքնաբուխ ռեպլիկները՝ հիշատակված երկու լամպերի լույսի ներքո։ Իմ ականջը հազվագյուտ սուր լսողություն էր դրսևորում։ Թող որ այն փոքր էր, տափակեցված և կպչուն, համենայն դեպս արժանի էր «սքանչելի» անվանմանը։ Այն պահպանել էր ինձ համար այնքան կարևոր, ինչպես առաջին տպավորությունը, բոլոր արտահայտություններից յուրաքանչյուրը։ Ավելին, ականջովս ողջ ընկալածն ես անմիջապես գնահատում էի իմ փոքրիկ ուղեղով և, արժանի կերպով վերլուծելով լսածս, որոշում էի սա անպայման անել, իսկ այն անկասկած թողնել։
«Տղա է, ― ասաց այն պարոն Մացերատը, որին ես համարում էի ինձ հայր, ― ինչ֊որ ժամանակ հետո կրպակը կդառնա նրանը։ Այժմ մենք վերջապես գիտենք, թե հանուն ինչի ենք այդպես կոտորվում»։
Մայրիկս կրպակի մասին մտածում էր քիչ, իսկ շատ էր մտածում իր որդու հանդերձանքի մասին․ «Ես այդպես էլ գիտեի, որ տղա է ծնվելու չնայած, որ բազմիցս ասել եմ, թե կծնվի Մարիելա»։
Այդպես ես ժամանակից շուտ ծանոթացա կանացի հոգեբանությանը, ինչից հետո լսեցի նաև այսպիսի բառեր․ «Երբ լրանա փոքրիկ Օսկարի երեք տարին, նա մեզնից թիթեղյա թմբուկ կստանա»։
Երկար ժամանակ համեմատելով մայրական ու հայրական խոստումները, ես՝ Օսկարս, հետևում էի գիշերային թիթեռնիկին, որը պատահմամբ հայտնվել էր սենյակում։ Ոչ այնքան խոշոր, խավոտ, նա պտտվում էր զույգ վաթսունմոմանոց լամպերի շուրջ՝ նետելով ստվերներ, որոնք էապես գերազանցում էին նրա թևերի իրական չափերը։ Դրանք իրենց թրթռումով ծածկում էին ողջ սենյակը, լցնում էին այն, լայնացնում։ Սակայն ես ավելի հիշեցի ոչ այնքան լույսի ու ստվերի խաղը, որքան այն ձայնը, որն առաջանում էր թիթեռնիկի ու լամպի միջև։ Թիթեռնիկը ճթճթացնում էր, կարծես շտապում էր ազատվել իր գիտելիքից, կարծես ապագայում նրան ժամանակ չէր մնալու լույսի աղբյուրի հետ զրույցների համար, կարծես թիթեռնիկի ու լամպի միջև զրույցը բոլոր դեպքերում թիթեռնիկի վերջին խոստովանանքն էր։ Մի յուրօրինակ թողություն ստանալով, որն ի վիճակի են պարգևել միայն շիկացման լամպերը, նա այլևս երբեք արժանի չի լինի ո՛չ մեղք գործելու, ո՛չ գայթակղվելու։
Ներկայումս Օսկարը ուղղակի ասում է՝ թիթեռնիկը թմբկահարում էր։ Ես լսել եմ, թե ինչպես են թմբկահարում ճագարները և աղվեսները։ Գորտերը կարող են վատ եղանակ թմբկահարել։ Փյատփորիկի մասին բամբասում են, թե իբր թմբկահարելով՝ ճիճուներին քշում է ծառից։ Վերջիվերջո, մարդն էլ է թմբկահարում մեծ թմբուկների կամ կաթսաների վրա։ Նա խոսում է թմբկագլանով ատրճանակների, կրակոցների թմբուկային կոտորակի մասին, թմբուկի հարվածով մարդկանց ժողովում են, թմբուկի հարվածով ուղեկցում են գերեզման։ Դա անում են թմբկահարները, փոքրիկ թմբկահարները։ Կան երգահաններ, որոնք համերգներ են գրում լարային և հարվածային գործիքների համար։ Ես ինձ իրավունք կվերապահեմ ձեզ հիշեցնել նաև երեկոյան մայրամուտի մասին՝ սովորկան և հանդիսավոր, Օսկարի ձեռք բերած փորձի մասին, սակայն բոլոր թվարկածները ոչ մի դեպքում չեն կարող համեմատվել այն թմբուկային զեխության հետ, որը թիթեռնիկը սարքեց իմ ծննդյան պատվին երկու ամենապարզագույն վաթսուն վատանոց լամպերի հետ։ Հնարավոր է, որ մութ Աֆրիկայում հանդիպում են սևամորթներ, ինչպես Ամերիկայում են հանդիպում այն սևամորթները, որոնք դեռ չեն մոռացել Աֆրիկան։ Հնարավոր է այդ մարդկանց, որոնք բնությունից օժտված են ռիթմի զգացումով, տրված է նույն կերպ, ինչպես և իմ՝ կամ աֆրիկյան թիթեռնիկներին, կարգապահ և միաժամանակ թմբկահարել։ Աֆրիկական թիթեռնիկները, ինչպես հայտնի է, շատ ավելի խոշոր են ու շքեղ, քան Արևելյան Եվրոպայի թիթեռնիկները։ Ես, սակայն, պահպանում եմ միջին չափերը իմ ծննդյան ժամի գիշերային թիթեռնիկի շագանակագույն փոշու հետ և անվամում նրան «Օսկարի դաստիարակը»։
Այս ամենը տեղի էր ունենում սեպտեմբերի առաջին օրերին։ Արևը գտնվում էր Կույս նշանի տակ։ Հեռու գիշերվա միջից մոտ էր սողում ուշացած ամպրոպը՝ տեղաշարժելով արկղերն ու պահարանները։ Մերկուրին ինձ քննադատական տրամադրություն էր պարգևում։ Ուրանը դարձրեց հորինումների շատ ունակ։ Վեներան թույլ տվեց ինձ հավատալ, իր փոքրիկ հաջողությանը, իսկ Մարսը՝ իր փառասիրությանը։ Արևածագին էր մոտենում Կշեռքը, ինչը ինձ օժտում էր զգացմունքայնությամբ և դրդում դեպի չափազանցությունները։ Նեպտունը հասավ տասներորդ տանը, կյանքի կեսին և ինձ դրեց հրաշքի ու հիասթափության մեջտեղում։ Իսկ Սատուրնը, երրորդ տանը դիմակայելով Յուպիտերին, կասկածի տակ դրեց իմ գոյությունը։ Սակայն ո՞վ գխիս բերեց թիթեռնիկին, ո՞վ թույլ տվեց նրան, ինչպես և ամռան վերջի ամպրոպի դաստիարակչական որոտին, իմ մեջ հզորացնել սերը դեպի մայրիկիս խոստացած թիթեղյա թմբուկը՝ դարձնելով այդ գործիքը ինձ համար ավելի ու ավելի հարմար ու ցանկալի։
Ուշադրություն շեղելու համար, գոռալով և մանուշակագույն նորածին պատկերելով, ես որոշում ընդունեցի՝ կտրականապես մերժել իմ հոր առաջարկը, այսինքն՝ այն ամենը, ինչ կապված էր գաղութային ապրանքների կրպակի հետ։
Իմ ապագայի վերաբերյալ այս բոլոր մտորումների արդյունքում ես համոզվեցի․ մայրիկիս, ինչպես և Մացերատին, տրված չէ ընկալել իմ առարկություններն ու հետևությունները, և անհրաժեշտության դեպքում դրանց հանդեպ հարգալից վերաբերմունքը։ Միայնակ, ոչ մեկի կողմից չհասկացված Օսկարը պառկած էր լամպերի տակ և իր համար հետևություն էր անում, որ ամեն ինչ այսպես էլ կմնա այնքան ժամանակ, մինչև վաթսուն֊յոթանասուն տարի անց կցամաքեցնի լույսի բոլոր աղբյուրները և այդ իսկ պատճառով կորցրեց ապրելու ցանկությունը ավելի վաղ, քան սկսվեց նրա կյանքը լամպերի տակ․ միայն խոստացված թմբուկը այն ժամանակ ինձ խանգարեց առավել ակտիվորեն արտահայտելու սաղմի՝ գլխով ներքև, նորմալ վիճակին վերադառնալու իմ ցանկությանը։ Դրան գումարած՝ տատմերը արդեն կտրել էր իմ պորտը, այնպես որ այլևս ոչինչ հնարավոր չէր անել։
<references />
