Changes
Դրա մեջ է, իմ կարծիքով, այն իմաստը, որ նրա գրառումներն ունեն մեզ համար, և հենց դրա համար վճռեցի դրանք հրապարակել։ Իսկ, ընդհանուր առմամբ, ես ցանկություն չունեմ դրանք ոչ պաշտպանության տակ առնել ոչ էլ դատողություններ անել դրանց մասին, թող յուրաքանչյուր ընթերցող ինքը դա անի՝ համաձայն իր խղճի։
= Հարրի Հալլերի գրառումները =
''Միայն խելագարների համար''
Օրն անցավ, ինչպես բոլոր օրերն են անցնում, ապրելու իմ վեհերոտ, պարզունակ եղանակով ես մաշել-մեռցրել էի, ես ոչնչացրել էի այն. աշխատել էի մի քանի ժամ, քրքրել էի հին գրքեր, երկու ժամ շարունակ զգացել էի ցավեր, որ սովորաբար զգում են ծեր մարդիկ, ընդունել էի դեղափոշի և ուրախացել, որ կարողացել եմ խորամանկությամբ խաբել ցավին, պառկել էի լոգարանում և ըմբոշխնել հաճելի ջերմություն, երեք անգամ ինձ փոստ էին բերել և աչքով էի անցկացրել բոլոր նամակներն ու փաթեթները, որ բանի պետք չէին, կատարել էի իմ շնչառական վարժությունները, իսկ այսօրվա մտավոր վարժություններս, թուլությունից, թողել էի վաղվան, գբոսնել էի մեկ ժամ և երկնքում տեսել փետրավոր ամպերի գեղեցիկ, քնքշանուրբ և աննման զարդանախշեր։ Դա անչափ դուրեկան էր՝ հին գրքեր ընթերցելու, տաք լոգանք ընդունելու նման, բայց, ընդհանուր առմամբ, օրը հիասքանչ չէր, երջանկությամբ և ուրախությամբ փայլողներից չէր, այլ այն օրերից, որոնք ինձ համար արդեն երկար ժամանակ դարձել են սովորական ու բնականոն՝ ծեր, անբավական մարդու չափավորապես դուրեկան, միանգամայն տանելի, հարմարավետ, անփոփոխ օրեր, առանձնակի ցավից, առանձնակի հոգսերից, իսկական տառապանքից, հուսահատությունից զուրկ օրեր, օրեր, երբ Ադալբերտ Շթիֆտերին նմանվելու հարցը, թե ժամանակը չէ՞ արդյոք սափրվելիս մահացու վիրավորվել և վերջ տալ այս ամենին, ընկալվում է առանց հուզմունքի կամ վախի, այլ կշռադատվում է հանգստությամբ։
Ով ճաշակել է այլ օրեր, չար, հոդատապի նոպաներով լեցուն կամ ծանր, ակնախնձորների հետևում բնավորված, սատանայի պես աչքի և ականջի համար յուրաքանչյուր գործունեություն ուրախությունից տանջանքի փոխող գլխացավի կամ հոգևոր ամայության այն օրերը, ներքին դատարկության և հուսահատության այն գեշ օրերը, երբ ամայացած և բաժնետիրական ընկերությունների կողմից հարստահարված հողեղեն երկիրը մարդկանց և, այսպես կոչված, մշակույթն իրենց պատիր, էժանագին, շուկայական փայլով ժամանակ առ ժամանակ սրտխառնուք են առաջացնում, և թանձրանալով՝ դրանց ամենաանտանելի արտահայտությունն է դառնում մեր սեփական հիվանդ ես-ը, ով ճաշակել է այսպիսի դժոխային օրեր, շատ գոհ կլինի բնականոն, այսօրվա նման օրերից, բավականությամբ կարող է նստել տաք վառարանի մոտ, առավոտյան լրագրերը կարդալիս՝ բավականությամբ հաստատել որ այսօր ևս պատերազմ չի բռնկվել, ոչ մի նոր դիկտատուրա չի հաստատվել, քաղաքականության և տնտեսության մեջ չի բացահայտվել արտաքո կարգի ոչ մի կեղտոտ գործարք, գոհունակությամբ կարող է հարմարեցնել իր ժանգոտված քնարի լարերը զուսպ, չափավորապես ուրախ, համարյա գվարթ փառաբանական սաղմոսին, որով նա ձանձրույթով է պարուրում իր խաղաղ, հեզաբարո, բրոմից փոքր-ինչ խլացած, բավականության տարտամ աստծուն, և այդ բավականության ձանձրույթի հեղձուկ օդի, երախտագիտության արժանի ցավի բացակայության մեջ երկուսն էլ՝ խուլ, գլուխը հավանությամբ շարժող տարտամ աստվածը և փոքր-ինչ վախեցած, ցածրաձայն սաղմոս երգող տարտամ մարդը, ինչպես երկվորյակներ, նման են իրար։
Գեղեցիկ բան է բավականությունը, ցավի բացակայությունը, այս տանելիորեն գլխիկոր օրերը, երբ ոչ ցավը, ոչ էլ ուրախությունը չեն հանդգնում աղաղակել երբ նրանք խոսում են միայն կիսաձայն ու քայլում միայն ոտնաթաթերի վրա։ Միայն թե վատն այն է, որ ես հենց այս բավականությունը բպորովին չեմ կարողանում տանել, այն ինձ համար կարճ ժամանակ անց դառնում է անտանելիորեն տհաճ ու զզվելի, և ես հուսահատված, ստիպված եմ լինում փախչել եղանակային այլ տարածքներ, եթե հնարավոր է՝ ուրախության, ծայրահեղ դեպքում՝ նաև ցավի ճանապարհներով։ Երբ մի կարճ ժամանակ չեմ ապրում ոչ ուրախություն, ոչ էլ վիշտ և շնչում եմ, այսպես կոչված, լավ օրերի գաղջ, անհամ տանելիությունը, իմ մանկական հոգին այնպես է պարուրվում անափ վշտով, որ բավա
< < 6 պակասող էջեր > >
սպասելի՝ տխրությամբ գլխի ընկնելով իր ավելորդությունը։ Սի քանի քայլ ետ գնացի, մտա ուղիղ ցեխի մեջ, տառերն այլես չէին երևում, խաղը դադարել էր, երկար մնացի ցեխի մեջ կանգնած ու սպասեցի, բայց իզուր։
Եվ հանկարծ, երբ հույսս կտրել էի և արդեն վերադարձել էի դեպի մայթը, իմ դիմաց՝ թաց, հայելանման ասֆալտի վրա, լուսավառվեցին գունավոր մի քանի տառեր։
Ես կարդացի.
''Միայն ― խելա ― գարների ― համար։''
Ոտքերս թրջվել էին, ու մրսում էի, այդուհանդերձ դեռ երկար մնացի կանգնած ու սպասեցի։ Բայց էլ ոչինչ չերևաց։ Եվ երբ դեռ կանգնած մտածում էի, թե որքան գեղեցիկ էր գունազարդ տառերի խաղը խոնավ պատի և սևափայլ ասֆալտի վրա, հանկարծ հիշեցի իմ նախկին մտքերից մի պատառիկ՝ համեմատությունը ոսկե, շողշողուն ցոլքի հետ, որ անսպասելիորեն կորչում, անհետանում է հեռվում։
Մրսում էի և շարունակեցի քայլել՝ երազելով ոսկե ցոլքի մասին, կարոտելով դարպասները մոգական թատրոնի, որ միայն խելագարների համար է։ Արդեն հասել էի շուկայի մոտերքը, որտեղ երեկոյան զվարճալիքների պակաս չէր զգացվում, յուրաքանչյուր քայլափոխին պլակատներ էին կախված, և ցուցանակները բարբառում էին՝ կանանց երգչախումբ-վարյետտե-կինո-պարեր, բայց այդ ամենն ինձ համար ոչ մի արժեք չուներ, դա «յուրաքանչյուրի» համար էր, կանոնավոր մարդկանց համար, որոնց ես իրականում տեսնում էի խմբերով՝ դարպասներով ելումուտ անելիս։ Այդուհանդերձ իմ տխրությունը փոքր-ինչ անցավ, չէ՞ որ ես այն աշխարհից ողջույն էի ստացել մի քանի գունագեղ տառեր, պարելով, խաղացել էին իմ հոգում և դիպել թաքուն լարերի, ոսկեղեն ցոլքի աղոտ լույսը կրկին դարձել էր տեսանելի։
Ես որոնեցի, գտա հնաոճ այն գինետունը, որտեղ այս քաղաք իմ առաջին այցելությունից հետո, քսանհինգ երկարուձիգ տարիների ընթացքում, ոչինչ չէր փոխվել, և տնտեսուհին՝ այն օրերից դեռևս մնացած, և այսօրվա հյուրերից շատերը նույնպես, այն օրերի նման, նստած էին նույն տեղում, միևնույն գավաթների առաջ։ Ես մտա այդ համեստ գինետունը, դա ապաստարան էր։ Ու թեև ապաստարան էր՝ ճիշտ և ճիշտ նման սանդուղքների փոս՝ արաուկարիայի մոտ եղածին, բայց այստեղ ևս ես չգտա հայրենիք ու հասարակություն, այլ միայն, իբրև հանդիսական, խաղաղ մի անկյուն բեմի առաջ, որի վրա խաղում էին օտար պիեսներ, բայց այդ լռիկ անկյունն արդեն ինչ-որ բան նշանակում էր՝ ոչ մարդաշատ էր, ոչ էլ՝ աղմկոտ, չկար երաժշտություն, միայն լուռումունջ մի քանի հոգի՝ չծածկված սեղանների մոտ (ոչ մարմար, ոչ էմալապատ իրերի փայլ, ոչ թավիշ և ոչ էլ պղինձ) և յուրաքանչյուրի առաջ՝ երեկոյան ըմպելիքը՝ ընտիր, պատվարժան գինի։ Հավանաբար, այս մի քանի մշտական այցելուները, որոնց բոլորին ճանաչում էի տեսքից, իսկական քաղքենիներ էին և տանը, քաղքենու իրենց սենյակներում, բավականության բութ չաստվածների առաջ, կանգնած էին տնային ձանձրալի սրբարաններ, կամ գուցե միայնակ ու ճանապարհից շեղված ջահելներ էին, ինձ նման լռակյաց ու մտախոհ հարբեցողներ, որ կորցրել էին իդեալները, Տափաստանի գայլեր և ողորմելի չարացածներ էին, ես դա չգիտեի։ Նրանցից յուրաքանչյուրին այստեղ էր ձգում հայրենաբաղձությունը, հուսախաբությունը, փոխհատուցման կարիքը, ամուսնացածն այստեղ փնտրում էր ամուրի ժամանակների ուրախությունները, ծեր պաշտոնյան՝ ուսանողական տարիների կանչերը, նրանք բոլորն էլ բավականաչափ լուռ էին և նրանք բոլորն էլ խմողներ էին և ինձ պես նախընտրում էին նստել կես լիտրանոց էլզասյան գինու առաջ, քան կանացի երգչախմբի։ Այստեղ ես խարիսխ ձգեցի, այստեղ կարելի էր դիմանալ մի ժամ, գուցե և երկու։ Հազիվ էի էլզասյանից մի կում արել, երբ զգացի, որ այսօր ոչինչ չեմ կերել՝ առավոտյան նախաճաշից բացի։
Զարմանայի է, ինչ ասես, որ չի կարոդ կուլ տալ մարդը։ Մոտ տասը րոպե ես ինչ-որ թերթ էի կարդում՝ աչքերիս միջով դեպի իմ ներսը ներարկելով մտքերն անպատասխանատու մեկի, որ հաճույքով իր բերանում ծամում էր ուրիշի բառերը և դուրս տալիս՝ չմարսելով դրանք։ Ես այդ բառերն էի, մի ամբողջ սյունակ, քաշել իմ առաջ։ Եվ հետո խժռեցի լյարդի մի լավ կտոր, որ կտրել-հանել էին սպանված հորթիցդ Զարմանալի է։ Ամենից լավը էլզասյան գինին էր։ Ես չեմ սիրում, գոնե սովորական օրերում, կատաղի, կրակոտ գինիներ, որ տապալում են քեզ իրենց ուժեղ թովչությամբ և առանձնահատուկ համ ունեն։ Ամենից շատ սիրում եմ բոլորովին մաքուր, թեթև, տեղական համեստ գինիները՝ առանց աչքի ընկնող անունների, դրանցից կարելի է շատ խմել և դրանք այնպես համովացնում ու մտերմացնում են հողը, երկիրը, երկինքն ու անտառները։ Մի գավաթ էլզասյան գինի և մի կտոր ընտիր հաց՝ ահա աշխարհիս ամենալավ կերակուրը։ Բայց ես իմ ներսում արդեն ունեի լյարդի մեկ բաժին՝ անսովոր վայելք ինձ համար, որ հազվադեպ եմ միս ուտում, և առջևումս դրված էր երկրորդ գավաթը։ Նաև այն էր զարմանայի, որ ինչ-որ տեղ՝ կանաչ հովիտներում, առողջ, առաքինի մարդիկ աճեցնում են խաղողի որթը և գինի են ստանում, որպեսզի աշխարհի տարբեր կողմերում, նրանցից հեռու ընկած վայրերում հուսալքված, յռության մեջ խմող ինչ-որ մարդիկ և մոլորված տափաստանի գայլեր իրենց գավաթներից մի փոքր արիություն և ուրախություն կարողանան քամել։
Իրոք, այս ամենը կարող էր և զարմանալի լինել։ Դա լավ էր, դա օգնեց, որ տրամադրությունը բարձրանա։ Թերթային հոդվածի բառային շիլան հարուցեց իմ ուշացած, բայց թեթևացնող ծիծաղը, ապա հանկարծ նորից հիշեցի փայտյա փողերով երաժշտությունը, այն բարձրացավ իմ մեջ օճառի փոքրիկ պղպջակի նման, փայլփլուն, գունագեղ ցոյանքներով, ինչպես աշխարհի փոքրիկ պատկեր և կրկին անշշուկ ցնդեց։ Եթե հնարավոր լիներ, որ այդ երկնային փոթրիկ երաժշտությունը թաքուն արմատ գցեր իմ հոգում և մի օր իր հրաշագեղ ծաղիկը վեր պարզեր բոլոր երանգներով հանդերձ, ես կմեռնեի վերջնականապես։ Թեև ես մոլորյալ կենդանի էի, որը չի կարողանում հասկանալ իրեն շրջապատող աշխարհը, սակայն իմ հիմար կյանքը, այդուհանդերձ, ինչ-որ իմաստ ուներ, իմ ներսում ինչ-որ մեկը պատասխան էր տալիս, ընդունում էր հեռավոր, բարձր աշխարհներից եկող կանչեր, իմ ուղեղում իրար վրա էին դիզվում հազարավոր պատկերներ։
Ջիոտտոյի հրեշտակների երամը Պադուայի փոքրիկ եկեղեցու կապույտ գմբեթի ներքո և նրանց կողքին քայլում էին Համլետը և պսակազարդ Օֆելյան՝ ամենագեղեցիկ օրինակներն աշխարհում բոլոր վշտերի և բոլոր թյուրիմացությունների, վառվող գնդի վրա կանգնած էր օդագնաց Ջանոցցոն և փող էր փչում, Աթիլլա Շմելցլեի ձեռքին իր նոր գլխարկն էր, Բորոբուդուրը երկինք էր բարձրացնում իր քանդակների լեռնակույտը։ Այս գեղեցիկ պատկերները բոլորն էլ կարող էին ապրել հազարավոր այլ սրտերում, բայց գոյություն ունեին տասնյակ հազարավոր, անծանոթ այլ պատկերներ ու կանչեր, որոնց հայրենիքը, որոնց տեսնող աչքը և լսող զգայուն ականջը միմիայն իմ հոգին էր։ Հոսպիտալի հնօրյա պատը, իր վաղնջական, հողմահարված, գորշականաչ երանգներով ու պիսակներով, որի ճեղքերում ու թափվածքների մեջ կարելի է գուշակել-տեսնել հազարավոր որմնանկարներ՝ ո՞վ նրան պատասխան տվեց, ո՞վ նրան առավ իր հոգու մեջ, ո՞վ սիրեց, ո՞վ ընկալեց նրա փխրուն, մեռնող գույների կախարդանքը։ Վանականների հին գրքերը՝ շողշողացող մանրանկարներով, գրքերը՝ իրենց ժողովրդի կողմից մոռացված գերմանացի գրողների, որ ապրել են երկու հարյուր, հարյուր տարի առաջ, բոլոր այդ քրքրված, խոնավություն փչող հատորները և հնօրյա երաժիշտների տպագիր ու ձեռագիր էջերը, նոտաների ամրապինդ, դեղնած թերթերը՝ հնչյունների քարացած տեսիլներով՝ ո՞վ էր լսում նրանց հոգելից, նրանց խորամանկ ու անձկությամբ սպասող ձայների, ո՞վ էր կրում նրանց խոհերով ու կախարդանքով լեցուն սիրտը՝ տանելով այն ուրիշ, նրանց համար անծանոթ ժամանակների միջով։ Ո՞վ հիշեց այն փոքրիկ, դիմացկուն, Գուբիո բարձր լեռան լանջերի կիպարիսի մասին, որ վայր գլորվող քարերից թեքվել էր ու ջարդվել, բայց չէր լքել կյանքը և նոր, թեկուզև ոչ փաթրամ, ճյուղ էր տվել։ Ո՞վ էր, որ ըստ արժանվույն գնահատեց երկրորդ հարկի աշխատասեր տանտիրուհուն և մաքրությունից փայլող նրա արաուկարիան։ Ո՞վ էր գիշերները Հռենոսի վրա կարդում մառախուղների ամպե երկարաձիգ տառերը։ Դա Տափաստանի գայլն էր։ Իսկ ո՞վ էր, որ իր կյանքի ավերակների վրա որոնում էր տարտամ ուրվագծվող խորհուրդը, տառապում իբրև անխելքի տպավորություն թողնողի, ապրում իբրև թվացյալ խելագար, թաքուն հավատում էր Աստծո հայտնությանն ու մերձությանն անգամ ամենավերջին մտազրկության ու խառնաշփոթի մեջ։
Վեր կացա՝ ձեռքիս մեջ ամուր սեղմած գավաթը, որ տանտիրուհին ուզում էր նորից լցնել։ Այլևս գինու կարիք չունեի։ Ոսկեղեն ցոլքը վերստին շողաց՝ ինձ հիշեցնելով հավերժականի, Մոցարտի, աստղերի մասին։ Ես կարող էի էլի մի քանի ժամ ազատ շնչել, կարող էի ապրել, իրավունք ունեի գոյություն ունենալ, չտառապել չսարսափել, չամաչել։
Երբ դուրս եկա փողոց, պաղ քամուց քշված մանրիկ անձրևը շառաչով խփում էր լապտերներին ու շողում ապակու փայլով։ Հիմա ո՞ւր գնալ։ Եթե այս պահին կատարվեր հրաշք, և հնարավոր լիներ իմ ցանկացած երազանքի իրականացումը, ապա ես կխնդրեի մի փոքրիկ, գեղեցիկ դահլիճ՝ Լյուդովիկոս Տասնվեցերորդի ոճով կառուցված, որտեղ ինձ համար մի քանի երաժիշտներ կատարեին Հենդելից ու Մոցարտից մեկ-երկու ստեղծագործություն։ Դա համապատասխան կլիներ իմ գոյության իմաստին այս պահին, և ես կըմբոշխնեի այդ զով, ազնվական երաժշտությունը, ինչպես աստվածները՝ նեկտարը։ Օ՜, եթե հիմա մի բարեկամ ունենայի, մի բարեկամ որևէ ձեղնահարկում, և նա, մտքերի մեջ ընկած, նստեր մոմի լույսի տակ, իսկ կողքին լիներ նրա ջութակը։ Անշշուկ, գիշերային լռության մեջ ես կգտնեի նրան, անաղմուկ կբարձրանայի արմունկավոր սանդուղքները և հանկարծակիի կբերեի նրան, և մենք, զրույցի ու երաժշտության ուղեկցությամբ, կտոնեինք վերերկրային մի քանի ժամ։ Հաճախ, անցյալ օրերում, ես ուրախանում էի այսպիսի երջանկությամբ, բայց ժամանակների հետ այն ևս կորսվեց ինձ համար ու հեռացավ, այն օրերի ու ներկայի միջև ընկած են թառամած տարիներ։
Վարանած ճանապարհվեցի տուն՝ բարձրացնելով վերարկուիս օձիքը և ձեռնփայտս ամուր իջեցնելով թաց սալահատակին։ Որքան էլ դանդաղորեն անցնեի ճանապարհը, միևնույն է, շուտով նորից նստելու էի իմ ձեղնահարկում, իմ փոքրիկ, թվացյալ հայրենիքում, որը ես չէի սիրում, բայց և որից չէի կարող խուսփել, քանզի անցել էին այն ժամանակները, երբ ինձ համար ոչ մի նշանակություն չէր ներկայացնում ամբողջ գիշերներ թափառել դրսում։ Աստված վկա, վճռեցի ես, որ թույլ չեմ տա երեկոյի այս լավ վայելքը որևէ բանով խանգարվի՝ ոչ անձրևով, ոչ հոդատապով, ոչ արաուկարիայով, ու թեև չունեի ոչ կամերային երգչախումբ, ոչ էլ ջութակ ունեցող միայնակ բարեկամ գտնելու հույս, այդուամենայնիվ, կախարդական երաժշտությունը հնչում էր իմ ներսում, և ես կարող էի, շնչառությանս ռիթմով մրմնջալով, ինձ համար հանդարտ վերարտադրել այն։ Մտախոհ՝ քայլեցի առաջ։ Ոչ, աշխարհը չի կործանվելու կամերային երգչախմբի, ոչ էլ բարեկամի բացակայության պատճառով, և ծիծաղելի բան էր կործանել ինքն իրեն ջերմության հանդեպ անզոր կարոտից։
Մենակությունը անկախություն է, ես ինքս եմ այն ցանկացել ու նվաճել ինձ համար երկար տարիների ընթացքում։ Մենակությունը սառն էր, այո, բայց և անաղմուկ, զարմանալի անաղմուկ ու մեծ, ինչպես սառը, անաղմուկ տարածությունը, որի մեջ շարժվում են աստղերը։
Պարահրապարակը, որի կողքով անցնում էի, իմ դեմքին խփեց ջազային ուժեղ երաժշտություն՝ տաք և հում, ինչպես հում մսի կտորը։ Սի պահ ևս կանգ առա, որքան էլ խուսափում էի այդ կարգի երաժշտությունից, այն ինձ համար մշտապես թաքուն ինչ-որ կախարդանք էր պարունակում։ Ջազն ինձ համար տհաճ էր, բայց ես այն տասն անգամ ավելի էի սիրում, քան այսօրվա ակադեմիական երաժշտությունը, իր ուրախ, կոշտ վայրենությամբ նա խորապես դիպչում էր իմ բնազդներին և շնչում իր պարզունակ, ազնիվ զգայնությամբ։
Մի պահ ես կանգ առա՝ հոտոտելով զիլ հնչող արյունոտ երաժշտությունը, չարությամբ ու ագահորեն ներծծելով այդ հրապարակի մթնպորտը։ Այս Երաժշտության մի կեսը՝ քնարականը, քաղցրահունչ էր, հաճելի, սենտիմենտալությամբ ողողված, մյուս կեսը մոլեգին էր, տրամադրող և ուժով լեցուն, բայց երկու կեսերն էլ, հաշտությամբ ու պարզությամբ միախառնվելով իրար, ստեղծում էին մի ամբողջություն։ Դա անկման երաժշտություն էր, վերջին կայսրերի ժամանակների Հռոմում, երևի, գոյություն է ունեցել նման երաժշտություն։ Բնականաբար, Բախի, Մոցարտի և լուրջ երաժշտության համեմատությամբ, այն խոզության էր, սակայն խոզություն էր մեր ողջ արվեստը, մեր ողջ մտածողությունը, մեր ողջ թվացյալ մշակույթը։ Եթե դրանք համեմատության մեջ դնեինք իսկական մշակույթի հետ։ Իսկ այս երաժշտությունն ուներ ուղղամտության՝ պարզհոգի ու դուրեկան նեգրականության և զվարթ, մանկական տրամադրության մեծ առավելությունը։ Նա ինչ-որ բան էր պարունակում նեգրից և ինչ-որ բան ամերիկացուց, որ մեզ՝ եվրոպացիներիս վրա, իր ամբողջ ազդեցի-կությամբ հանդերձ, թողնում է երեխայական թարմության և մանկականության տպավորություն։ Եվրոպան նույնպե՞ս այդպիսին է լինելու։ Նա արդե՞ն այդ ճանապարհի վրա է։ Արդյո՞ք մենք՝ հնաշխարհիկ Եվրոպայի, անցյալի ընտիր երաժշտության, անցյալի ընտիր բանաստեղծության գիտակներս ու երկրպագուներս, ուղղակի հիմար փոքրամասնությունը չէինք իմաստակ ջղայինների, որոնք վաղը մոռացության են տրվեւու և արժանանալու են ծաղրի։ Այն, ինչ մենք անվանում ենք մշակույթ, հոգի, ոգի, գեղեցիկ, սրբազան, սոսկ ուրվական չէ՞ արդյոք, վաղուց արդեն մեռած մի բան, որին միայն մենք ենք՝ մի բուռ հիմարներս, համարում ճշմարիտ ու կենդանի։ Հնարավոր է, որ այն, ինչի համար մենք՝ հիմարներս, տանջում ենք մեզ, մշտապես եղել է ընդամենը անիրական ինչ-որ տեսիլք։
Քաղաքի հին թաղամասն իր մեջ առավ ինձ, հանգած և անգո՝ իր գորշության մեջ կանգնած էր եկեղեցին։ Հանկարծ ես հիշեցի երեկոյան դեպքը, հեքիաթային կամարակապ դարպասները, հեքիաթային ցուցանակը՝ հեգնորեն պարող լուսատառերով։ Ինչ էր գրված այնտեղ. «Մուտքը ոչ բոլորի համար»։ Եվ ապա՝ «Միայն խելագարների համար»։ Զննող հայացքս անցավ հնօրյա պատի վրայով, թաքուն ցանկանում էի, որ գուցե կախարդանքը նորից կսկսվի, և գրությունը նորից ինձ՝ խելագարիս, հրավիրի դարպասից ներս։ Հավանաբար, ներսում կար այն, ինչ փափագում էի ես, հավանաբար, այնտեղ կատարվում էր իմ երաժշտությունը։
Մութ, քարե պատը թանձր մառախուղի միջով նայում էր ինձ անխռով, խոր թաղված իր երազի մեջ։ Եվ ոչ մի դարպաս, ոչ մի կամար՝ միմիայն մութ, լուռ պատն էր՝ առանց բացվածքների։ Ծիծաղելով քայլեցի առաջ՝ մտերմաբար աչքով անելով քարե պարսպին։ «Հանգիստ քնիր, պատ, ես քեզ չեմ արթնանցնի։ Կգա ժամանակը, և նրանք քեզ կքանդեն կամ կծածկեն ընչաքաղց ֆիրմաների գովազդներով, բայց դու դեռ կաս, դեռ գեղեցիկ ես, խաղաղ և ինձ համար սիրելի»։
Փողոցի սև նրբանցքից, ուղղակի հենց իմ դեմ-դիմաց տնկվելով, ինձ վախեցրեց մեկը՝ միայնակ և ուշացած մի անցորդ՝ հոգնած քայլերով, գլխին գլխարկ, հագած կապույտ վերնաշապիկ, ուսին դրած՝ նա տանում էր պլակատ, իսկ գոտու վրա՝ փորին կպած ուներ բաց արկղիկ, ինչպիսիք ունենում են առևտրականները տոնավաճառների ժամանակ։ Նա հոգնած քայլում էր իմ առջևից՝ ետ չնայելով իմ կողմը, այլապես ես նրան կողջունեի ու ծխախոտ կտայի։ Հաջորդ լապտերի լույսի տակ փորձեցի կարդալ նրա դրոշակի, ձողի վրայի նրա կարմիր պլակատը, բայց այն օրորվում էր այս ու այն կողմ, և ես չկարողացա որևէ բան զանազանել։ Այդժամ ես ձայն տվեցի նրան և խնդրեցի ցույց տալ պլակատը։ Նա կանգ առավ և ձողը պահեց ավելի ուղիղ, և ես կարողացա կարդալ պարող, տարուբերվող տառերը.
<center>
''Երեկոյան անարխիստական ժամանց''<br/>
''Մոգական թատրոն''<br/>
''Մուտքը ոչ բոլորի հա...''<br/>
</center>
― Ես հենց Ձեզ էլ փնտրում էի,― ուրախ կանչեցի ես։― Այդ ի՞նչ ժամանց է։ Որտե՞ղ է էինելու։ Ե՞րբ։
Նա նորից սկսեց քայլել։
― Բոլորի համար չէ,― ասաց նա անտարբեր, քնկոտ ձայնով ու շարտնակեց քայլել։ Նա հոգնած էր արդեն, տուն էր ուզում գնալ։
― Կանգնիր,― կանչեցի ես և վազեցի հետևից։― Ի՞նչ կա Ձեր արկղիկի մեջ։ Ուզում եմ Ձեզնից որևէ բան գնել։
Առանց կանգ առնելու՝ մարդը մեքենաբար ձեռքը մտցրեց իր արկղիկը և այնտեղից հանեց փոքրիկ մի գրքույկ ու պարզեց ինձ։ Արագ վերցրի այն ու թաքցրեցի։ Մինչ արձակում էի վերարկուս և դրամ փնտրում, նա թեքվեց դեպի կողքի դարպասը, իր ետևից փակեց այն ու անհետացավ։ Բակում հնչում էին նրա ծանր քայլերը, նախ՝ քարե սալահատակին, ապա՝ սանդուղքի վրա, որից հետո այլևս ոչինչ չլսեցի։ Եվ հանկարծ ես էլ ինձ շատ հոգնած զգացի և հասկացա, որ արդեն շատ ուշ է և լավ կլինի վերադառնալ տուն։ Քայլերս արագացրեցի և շուտով անցնելով քնած արվարձանի փողոցներով՝ հասա իմ թաղամասը, որտեղ քաղաքային հին հողապատնեշի տեղում գցված զբոսայգու մեջ՝ սիզամարգերի և բաղեղների հետևում, վարձով տրվոդ փոքրիկ, մաքուր տներում ապրում են ծառայողներ ու մանր վարձակալներ։ Անցնելով բաղեղների, սիզամարգերի, փոքրիկ եղևնու մոտով՝ ես հասա տան դռանը, գտա բանալու անցքը, գտա լույսը վառելու սեղմակը, սահելով անցա ապակյա դռների, ողորկափայլ պահարանների ու ծաղկամանների կողքով և բացեցի իմ սենյակը, իմ փոքրիկ, կարծեցյալ հայրենիքը, որտեղ ինձ էին սպասում բազկաթոռը և վառարանը, թանաքամանը և նկարչատուփը, Նովալիսը և Դոստոևսկին, սպասում էին այնպես, ինչպես սպասում են մյուս, կանոնավոր կյանքով ապրող մարդկանց, մայրը կամ կինը, և երեխաները, ծառայողները, շները, կատուները, երբ սրանք տուն են գալիս։
Երբ հանեցի թաց վերարկուս, ուշադրությունս կրկին գրավեց փոքրիկ գրքույկը։ Հանեցի գրպանիցս, դա բարակ, անորակ թղթի վրա վատ տպագրված մի տոնավաճառային հրատարակություն էր, նման «Հունվարին ծնված մարդիկ» կամ՝ «Ինչպես ութ օրում երիտասարդանալ քսան տարով» գրքույկներին։
Բայց երբ տեղավորվեցի բազկաթոռի մեջ և դրեցի ակնոցս, զարմանքով, հանկարծակի ծնված զգացումով, թե սա հենց ճակատագիրն ինքն է, գրքույկի կազմի վրա կարդացի նրա վերնագիրը. «Քննախոսություն Տափաստանի գայլի մասին։ Ոչ բոլորի համար»։
Եվ ահա թե ինչ էր բովանդակում գիրքը, որ ես, մշտապես աճող զարմանքով, կարդացի մի շնչով.
