― Ա՜, ֆաբրիկա։ Ֆաբրիկաներ կան, բայց կանգնած են, չեն աշխատում․ պարոն Հորդուբալ, դժվար ժամանակներ են։ ― Եվ փաստաբանը հառաչում է, ասես նա էլ է ստիպված կրելու դժվար ժամանակների բեռը։
Հորդուբալը գլխով է անում։ Ինչ արած, մարդիկ արդեն հարկավոր չեն։ Հորդուբալը ոչ ոքի հարկավոր չի։ Բայց ափսոս, կարող ձեռքերն իզուր տեղը կորչում են։ Իսկ ահա գլուխները բարձր պահող ձիերին այդ ձեռքեըը ձեռքերը պետք կգան։
― Թող կամակոր լինի։ Տղերք, մի թամբ տվեք ու սանձ։ Տեսնենք, կարո՞ղ է Տոնիկին ցած գցել։
Հորդուբալը դեռ աչքն էլ չէր թարթել, որ սպաներից մեկն արդեն ձիու մեջքին էր։ Հովատակը վեր֊վեր ցատկեց, ծառս եղավ ետևի ոտքերի վրա ու հեծյալին շպրտեց գետնին։ Վերջինս ճարպկորեն ընկավ մեջքի վրա ու ծիծաղեց։
Թող աստված պահպանի միշտ քեզ․․․
</poem>
===XXI===
Հորդուբալն իր հանգիստը կորցրեց։ Ծեգը֊ծեգին տնից դուրս է գալիս։ Տնտեսությունը թողնում է աստծու կամքին ու թրև գալիս չգիտես որ տեղերում։ Նույնիսկ Տիբավայում եղավ։
― Հելետեյ, քեզ մարդ պետք չի՞ դաշտում աշխատելու կամ անասուններին նայելու համար։
― Մարդն ինչ եմ անում, Հորդուբալ, ես երկու տղա ունեմ։ Իսկ ո՞ւմ համար ես հարցնում, եղբայր։
Հետո եղավ Տատինսկի անտառապետությունում։
― Աշխատանք չկա՞։ Ծառ կտրել։
― Չկա, եղբայր, փայտերն անտառում հազարավոր մետրերով փտում են։
― Դե, աստուծով մնաք։ Իսկ մոտերքում երկաթուղի կամ խճուղի չե՞ն կառուցում։ Ժայռեր չե՞ն պայթեցնում դինամիտով։
― Ո՞րտեղից հարևան, ո՞րտեղից։ Բոլորը մտահան են արել մեզ, և հետո, ո՞ւմ համար շինեն։
Ինչ արած, մի տեղ կնստեմ կսպասեմ, մինչև մութն ընկնի։ Հեռվից զնգզնգոց է լսվում՝ նախիրն է գալիս․ նախրապանը շրխկացնում է մտրակը, ասես կրակում է, և ինչ֊որ տեղ շունն է հաչում։ Հանդում երգում են։ Ի՞նչ անել։ Յուրայը նստել ու ականջ է դնում, թե ճանճերն ինչպես են տզտզում։ Աչքերը փակած, նա կարող է այդպես ժամերով ականջ դնել։ Ախր երբեք լռություն չի լինում, միշտ էլ լսելի է կյանքի աղմուկը․ մեկ տեսար բզեզ տզզաց, մեկ սկյուռը խշրտացրեց։ Եվ բոժոժների խաղաղ ղողանջը ամեն կողմից երկինք է բարձրանում՝ այդ հոտերն են արածում։
Հորդուբալը երեկոյան դեմ գողեգող տուն է մտնում։ Հաֆյան ուտելու բան է բերում՝ էհ, ի՜նչ ուտելիք։ Շունը որ շուն է, նա էլ բերանը չի առնի։ Ասենք միևնույն է։ Պատառը կոկորդով ցած չի իջնում։
Գիշեր է։ Ամբողջ գյուղը քնած է, իսկ Հորդուբալը շրջում է լապտերը ձեռքին, անում, ինչ կարող է, մաքրում է գոմը, աղբը քերում, ջուր բերում։ Յուրայը կամացուկ կատարում է տղամարդկային ողջ աշխատանը, որպեսզի ոչ ոքի չարթնացնի։
<poem>
․․․ Ժամը տասնմեկն է հրես,
Տեր աստված, պահպանիր դու մեզ։
</poem>
Եվ Յուրայը կամացուկ քաշվում է գոմ։
Դե, կովեր, վաղվա համար որոշ բաներ արեցի Պոլանայի փոխարեն։
Իսկ առավոտյան նորից Եզան Դաշտը։ Աշխատանք փնտրելու։
― Է՛յ, Հարչար, օգնական պետք չի՞ քեզ։
― Այդ ինչ է, բարեկամ, խելքդ թռցրե՞լ ես, թե նոր ես դուրս եկել բանտից։ Հնձից հետո աշխատա՜նք է փնտրում։
«Չսնանկանաս, ― մտածում է Հորդուբլը։ ― Քսակումս այնքան փող կա, որ կհերիքի քո կես տնտեսությունն առնելու։ Կարիք չկա քիթը վեր տնկել։ Եվ Յուրայը, մռայլվելով, քարշ է գալիս դեպի տուն։ Իսկ ինչո՞ւ։ Հենց այնպես, որպեսզի անցնի սարերով, հո օտար տեղում չի մնա։
Յուրայը նստել է անտառեզրին, Վարվարինովի հանդի մոտ։ Հոտերի զանգակների ձայնը այստեղ էլ է հասնում, երևի Լեհոտսկի ավանից։ Տեսնես այնտեղ, վերևի մարգագետիններում, ի՞նչ է անում Միշան․․․
Ներքևում առուն է, իսկ առվի ափին կանգնել է մի կին։ Յուրայն աչքերը կկոցում է, որ ավելի լավ տեսնի։ Հո Պոլանան չի՞։ Պոլանան ինչ գործ ունի այստեղ։ Ամեն մի կին էլ հեռվից նման է Պոլանային։
Ահա անտառից դուրս թռավ մի թուխ ջահել։ «Չէ, դա Մանյան չի, ― առկայծում է Յուրայի մտքում, ― նա ինչո՞ւ պիտի այդ կողմից գա»։ Թխադեմ տղան կանգնում է կնոջ կողքին։ «Տեսնես այդքան երկար ինչի՞ մասին են խոսում, ― զարմանում է Հորդուբալը։ ― Երևի ինչ֊որ աղջիկ է ու լեհոտցի կամ եզանդաշտեցի իր սիրածը։ Թաքուն հանդիպում են, որ մեր տղաները չթակեն նրան»։
Իսկ այն երկուսը կանգնել ու կանգնել են։ Ինչքան կուզեք՝ ղունղունացեք, ես չեմ նայում։ Արեգակն արդեն Մենչույի վրա է, շուտով իրիկուն կլինի, իսկ այն երկու հոգին դեռ կանգնած են ու խոսելուց չեն կշտանում։ Էլ ուրիշ որտե՞ղ աշխատանք փնտրել։ Տեսնես, աղի հանքերում մայներ պետք չի՞։ Ճիշտ է, հանքերը հեռու են, բայց ոչինչ․․․ Իսկ այն երկուսը դեռ կանգնած են։ Չէ, հանքերում կարիք չկա հարցնել, միևնույն է գործ չկա․․․
Նայիր, այն երկուսն արդեն չկան։ Կանգնած է միայն մեկը և ասես օրորվում է․․․ Է՛, ոչ մեկը չի օրորվում, այլ երկուսը, կարծես կռվում են։ Այնքան քիպ են սեղմվել իրար, որ ասես մի մարդ լինի։
Հորդուբալի սիրտը նվաղում է։ Վազել այնտեղ, ներքև։ Ոչ, վազել տուն, նայել՝ Պոլանան տա՞նն է։ Իհարկե, տանն է, ուրիշ որտե՞ղ կարող է լինել։ Տեր աստված, ի՞նչ պատահեց ոտքերիս։ Ասես արճիճ լինեն։ Հորդուբալը վեր է թռչում տեղից ու վազում։ Անտառի մոտով, դաշտային կածանով, ամբողջ թափով դեպի գյուղ։ Օ՛հ, օ՛հ, կողքը ծակում է, ասես այն մախաթով, որով զամբյուղ են գործում։ Հորդուբալի շունչը կտրվում է, բայց շտապում է ամբողջ ուժով։ Փառք քեզ տեր, ահա և գյուղը։ Հորդուբալը քայլերն ավելի է արագացնում։ Օ՛հ, կողքը ոնց է ծակում։ Տեր աստված, ե՞րբ կերևա տունը։ Դե, մի քիչ էլ։ Ահա դարպասը։ Հարկավոր է ձեռքը պինդ սեղմել կողքին, այդ ժամանակ այդքան չի ցավի։
Հորդուբալը շնչակտուր վազում է դեպի դարբասը և ուժասպառ հենվում սյնաը․ գլուխը պտտվում է, շունչը դուրս է պրծնում սուլոցով։
Բակը դատարկ է։ Երևի Պոլանան մառանում է կամ մի ուրիշ տեղ։ Եվ հանկարծ Յուրային համակում է անասելի մի անտարբերություն։ Միևնույնը չէ՝ որտե՞ղ է նա։ Ինչո՞ւ գնալ մառան, ինչ֊որ բան ասել։ Հորդուբալը շնչում է խզխզոցով ու, հենված սյունին, հազիվ է ոտքի վրա մնում։
Դռնակը բացվում է, և հուզված, կարմրատակած Պոլանան հանդարտ ներս է մտնում բակ։ Յուրային տեսնելով, նա շփոթված կանգ է առնում ու աճապարանքով արդարանում․
― Հարևանուհու մոտից եմ գալիս։ Հարևանուհու մոտից, Յուրայ, Հերպակովայի․ գնացի աղջկան տեսնելու։
Յուրայն ուղղվում է հասակով մեկ, հոնքերը բարձրացնում։
― Ես քեզ չհարցրի, Պոլանա։
===XXII===
Սովորության համաձայն Յուրայն ուզում է ուղղվել դեպի ամբարի ետևը։ Բայց սիրտն այնպես է ծակում, որ գնալու ուժ չունի։ Յուրայը ցույց է տալիս, իբրև թե ուզում է նստել այստեղ, դարբասի մոտի քարին, ու աչք ածել բակին։
Հանկարծ պարզվում է, որ Պոլանան ահագին գործեր ունի․ նա կուտ է շաղ տալիս հավերի առաջ, ավլում է արտասանդուղքը, ― մի խոսքով, հասնում է ամեն տեղ։
Հերպակովան աղջիկ է բերել, ― մտերմաբար հայտնում է նա։
Է՛խ, Պոլանա, ինչպե՞ս եղավ, որ դու հանկարծ այդպես զրուցասեր դարձար։
― Մ ― մ, ― ցրված մռմռում է Հորդուբալը։
Մթնում է։ Պոլանան լայն բաց է անում դարբասը, շուտով կովերն արոտատեղից կվերադառնան։
― Հիշո՞ւմ ես, Յուրայ, ― անվճռականորեն սկսում է նա, ― դու ասում էիր, որ․․․ ուզում ես էլի կովեր առնել։
― Ոչ, հարկավոր չի, ― փնթփնթում է Հորդուբալը։
Կովերը գլուխներն օրորելով գնում են դեպի գոմ։ Բի՜մ֊բա՛մ։ Յուրայը վեր է կենում տեղից։ Փառք աստծու, ցավը թեթևացավ։
― Բարի գիշեր, Պոլանա, ― ասում է նա։
― Դու չե՞ս ընթրելու։
― Ոչ, չեմ ընթրելու։
Պոլանան փակում է նրա ճանապարհը։
― Յուրայ, անկողինդ կգցեմ խրճիթում։ Մարդիկ ի՞նչ կասեն։ Տան տերը դու ես, բայց քնում ես կովերի հետ։
― Մարդկանց հանգիստ թող, ― խուլ ձայնով պատասխանում է Հորդուբալը։ ― Շատ բան են ասում, հետո՞ ինչ։
Յուրայը հեռանում է։ Պոլանան մռայլ նայում է նրա ետևից։ Յուրայի մեջքը ծերունական մեջք է։
Հորդուբալը պառկում է խոտերի վրա։ Կողքն այլևս չի ծակում, բայց սիրտը ծանրացած է, ցավում է։ Տունը՝ խաղաղվում է մի տեսակ վարանումով։ Հաֆյան կիսաձայն բլբլում է, ասես նրան սաստել են․ իբր՝ կամաց, մի աղմկիր։ Ասես տանը ծանր հիվանդ կա։
Լռություն։ Տունը քնել է, քնել է ամբողջ գյուղը։ Հորդուբալը հեծելով բարձրանում է խոտերի վրայից, վառում է լապտերը, գնում է աչք ածի, թե որտեղ ինչ է անհրաժեշտ կարգի բերել։
Կողքը նորից ծակում է, թող գայլի բաժին դառնա․․․ Հարկավոր է մսուրները մաքրել ու ձիերի տակ խոտ փռել։ Հարկավոր է այս, հարկավոր է այն, բայց այսօր մի տեսակ անտրամադիր է։ Յուրայը նայում է հավանոցը, խոզերի ախոռը, ամբարը, սանդուղքով բարձրանում է խոտանոց՝ խոտը չվառվի։ Օ՛խ, կողքը ո՜նց է ծակում։ Յուրայը շրջում է բակում ու գնում պարտեզ։ Հենց այնպես, մի օտար մարդ ներս չմտնի։ Իսկ ո՞վ կարող է ներս մտնել։ Իհարկե, ոչ ոք, ասենք, աստված գիտե։ Իսկ չարդա՞խը։ Ախր Պոլանան չարդախում չի քնում, հիմա այնտեղ եգիպտացորեն է դարսված։ Պոլանան տեղափոխվել է մառան։ Շունչը պահելով ու տնքոցը խեղդելով, Հորդուբալը չարդախի սանդուղքով վերև է բարձրանում, փորձում է բացել դուռը, բայց այն չի բացվում, ինչ֊որ բան խանգարում է․ լսվում է, թե ինչպես մի բան խշխշում է ու ցած սորում։ Երևի, եգիպտացորենը փլվել է ու սեղմել դուռը։ Ուրեմն, չարդախում էլ ոչ ոք չկա։ Եվ ո՞վ կարող է թաքնվել այնտեղ։ Այ քեզ հիմարությո՜ւն։
Հորդուբալը կանգնել է բակի մեջտեղում, ինչպես սև սյուն, ու շփոթված ծոծրակն է քորում։ Ինչո՞ւ եմ շրջում այստեղ, ինչո՞ւ, ― զարմանում է նա։ ― Քանի տարի այդ Մանյան ապրել է այստեղ ու բակը չի հսկել, չի թափառել լապտերը ձեռքին։ Ուրեմն, ինչի՞ համար է հիմա։ Բութ անտարբերությունը համակում է Հորդուբալին։ Եթե ես արդեն պառկած լինեի գոմում ու լսեի օտար քայլերի ձայն, կվերկենայի՞ տեղիցս, թե ոչ։ Ոչ, չէի վեր կենա։ Ձայն կտայի․ «Ո՞վ կա այդտեղ»։ Չէ։ Միայն շունչս կպահեի։ Է՛խ, աստված իմ, դե մի՞թե մեծ մարդկանց կարող ես հետևել։ Այո, ահա ես հետևեցի, մեղա քեզ, տեր, բայց ձևացնում եմ, թե աշխատում եմ մթության մեջ։ Մի՞թե ուրիշի սրտին կարող ես հսկել։ Հիմար ես դու, հիմար։
Ինչ արած, թող Մանյան վերադառնա։ Ամեն ինչ միևնույնն է հիմա։ Միևնույնն է։ Ցավը եկել֊անցել է։ Կտրած գլխի մազերի համար արտասուք չեն թափում։
Հերպակովների երեխան լաց եղավ։ Այ, տեսնում ես, գուցե և ճիշտ է, որ Պոլանան գնացել է երեխային տեսնելու։ Այդտեղ ի՞նչ մի առանձին բան կա։ Չէ՞ որ կնանիք երեխաների համար հոգի են տալիս։ Հիմա, երևի, Հերպալովան ծիծ է տալիս նրան։ Պոլանա, հիշո՞ւմ ես, թե ոնց էիր կերակրում Հաֆյային․ ուսդ շարժում էիր, և կուրծքը նորից ծածկվում էր շապիկի տակ։ Տասնմեկ տարի է անցել։ Իսկ ես գնացի Ամերիկա․․․ Հիմա՜ր, հիմա՜ր։
Հորդուբալը նայում է աստղերին։ Աստված իմ, ինչքա՜ն շատ են։ Երևի, այս տարիների ընթացքում ավելացել են։ Առաջ այսքան շատ չէին․․․ Ուղղակի մարդու սարսուռ է պատում․․․ Միևնույնն է, միևնույնն է, ամեն ինչ թափվում է իրար ետևից, ինչպես կեղև։ Եղավ Ամերիկա, եղավ վերադարձ։ Եղան Հերիչ, Ֆեդելեշ, Մանյա ― շատ֊շատ բան եղավ։ Իսկ հիմա ոչինչ չկա։ Միևնունն է։ Փառք աստծու, սիրտը թեթևացավ։
Տրո՛ւ֊տո՛֊տո՜ւ, ― փոխհարում է հեռվում գիշերապահը։ Իսկ աստղերն այնքան շատ են, որ մարդու մարմինը սրսփում է․․․
Բարի գիշեր, Պոլանա, բարի գիշեր, բարի գիշեր։
===XXIII===
Վաղ առավոտ է, դեռևս ոչ ոք չի արթնացել, իսկ Յուրայն արդեն դուրս եկավ գյուղից ու քայլում է դեպի սարերը։ Տավարած Միշայի մոտ։ Ինչո՞ւ։ Հենց այնպես, մարդու հետ զրուցելու։
Սարերը դեռ չեն երևում, օդում մշուշ է կախվել։ Յուրայը փոքր֊ինչ մրսում է, բայց կողքի ցավն անցել է։ Միայն շնչելն է դժվար, երևի մշուշից։ Յուրայն անցնում է իր նախկին արտի կողքով ու կանգ առնում, որ շունչը ետ բերի։ Արտը արդեն վարել են ― ահա քեզ և միայն քարեր։ Երևում է, չարչարանքն արժե։
Հորդուբալը ծանր շնչելով շարունակում է ճամփան։ Մշուշը վեր բարձրացավ ու անցավ անտառի վրայով։ Շուտով աշուն կլինի։ Հորդուբալը բարձրանում է սարերը, ձեռքն կրծքին սեղմած։ Այ, նորից է ծակում․ հիմա ծակում է անընդհատ՝ վերև ես գնում, թե ներքև։ Մի փոքր բարձրում նորից մառախուղ է։ Բայց դա արդեն մառախուղ չի, այլ ամպեր, հոտոտելով կարելի է զգալ, թե ինչպես են հագեցած խոնավությամբ։ Զգույշ, գլուխդ չթրխկացնես նրանց։ Ահա ճամփան անցավ լեռնաշղթայի վրայով․ այժմ Հորդուբալը քայլում է ամպերի մեջ․ երեք քայլի վրա ոչինչ չի երևում։ Ստիպված ես շոշափելով անցնել թանձր մառախուղի միջով, առանց իմանալու, թե որտեղ ես։ Եվ Հորդուբալը, խռպոտ շնչելով, դանդաղ, դժվարությամբ բարձրանում է դեպի ամպերը։
Սկսեց սառը, մանրամաղ անձրև գալ։ Վերևում տավարած Միշան պարկը գցել էր գլխին ու, մտրակը շրխկացնելով, եզներին դեպի հոլիկն էր քշում։ Այդ ի՞նչ է նրա կողքին։ Հնարավոր չի ջոկել՝ գազան է, թուփ է, թե քար։ Ա՜, խելոք շնիկն է, Չուվայը։ Նա վազվզում է նախրի շուրջը ու եզներին քշում։ Մառախուղի միջից լսվում է զանգակների ձայնը։
Միշան նստել է տավարածի տնակի շեմքին ու նայում է մշուշի մեջ։ Մառախուղը երբեմն նոսրանում է, և այն ժամանակ երևում է, թե եզներն ինչպես են իրար սեղմվում։ Հետո նորից ամեն ինչ թաղվում է ամպերի մեջ, լսվում է միայն անձրևի խշշոցը։ Հիմա ժամը քանի՞սը կլինի։ Երևի, կեսօրին մոտ է։ Չուվայը վեր է թռչում տեղից, ականջները սրում ու կամացուկ վնգստում է։ Մշուշի միջից մի ստվեր է հայտնվում։
― Դու այստե՞ղ ես, Միշա, ― կանչում է խռպոտ մի ձայն։
― Էստեղ եմ։
― Դե, փառք աստոծու։
Հորդուբալն է։ Նա ոտից գլուխ ջուր է կտրել, զընգր֊զընգր դողում է։ Գլխարկից ջրի առվակներ են հոսում։
― Ի՞նչ ես թրև գալիս անձրևի տակ, ― բարկացած հարցնում է Միշան։
― Առավոտյան․․․․ անձրև չկար, ― խզզացնում է Հորդուբալը։ ― Գիշերը պարզ էր։ Լավ է, որ անձրև է․․․ հողին անձրև է հարկավոր։
Միշան մտքերի մեջ աչքերն է թարթում։
― Կաց, կրակ ունեմ։
Հորդուբալը, խոտերի վրա նստած, նայում է կրակին։ Փայտերը ճթճթում են, ծխում։ Տաքությունը տարածվում է Յուրայի մարմնով, դեռ Միշան էլ պարկը գցել է մեջքին։ Ո՜ւֆ, նույնիսկ շոգ է։ Ինչպես մայնում։ Յուրայը կափկափում է ատամներով ու շոյում թաց, գարշահոտ Չուվային։ Է֊է, ինչ ասել կուզի, ես ինքս էլ հոտում եմ, ինչպես թրջված շուն։
― Միշա, ― կակազելով, ասում է Յուրայը, ― իսկ ինչպե՞ս է․․․ այնտեղ․․․ անտառ հատելու գործը։
Միշան կաթսայիկով ջուր է եռացնում ու ինչ֊որ խոտեր գցում մեջը։
―Ես գիտեմ, դու քեզ լավ չես զգում, ― մռթմռթում է նա, ― և ի՞նչ ես թրև գալիս անձրևի տակ, խելառ․․․
― Մեզ մոտ, մայնում, բովանցք կար, ― շտապ֊շտապ պատմում է Յուրայը։ ― Այնտեղ միշտ ջուր էր կաթում, Միշա։ Տը՛կ֊տը՛կ֊տը՛կ, ոնց որ ժամացույցը տկտկա․․․ Գիտե՞ս, Հերպակովան երեխա է ունեցել։ Պոլանան գնացել էր տեսնելու․․․ Ոչ մի տեղ աշխատանք չկա, Միշա, մարդիկ ոչ ոքի պետք չեն։
― Մի գլուխ նորերն են ծնվում, ― փնթփնթում է Միշան։
― Հարկավոր է, որ ծնվեն, ― մրսածությունից դողում է Հորդուբալը, ― հենց դրա համար էլ աշխարհում կանայք կան։ Դու ամուսնացած չես, Միշա, դրա համար էլ չգիտես, ոչինչ չգիտես։ Ինչ կարող ես ասել, քանի որ ամուսնացած չես։ Հարկավոր է ամեն ինչի մասին մտածել, եղբայր։ Հարկավոր է, որ գրված լինի՝ «նրա սիրո ու ամուսնական հավատարմության համար»։ Թե չէ աստված գիտե, մարդիկ ինչեր կարող են հնարել։ Է՛խ, ափսոս երեք հազար դոլարս գողացան։ Խանումի պես կապրեր նա, հը՞։ Ճիշտ չի՞։ Դե ասա, Միշա։
― Ճիշտ է, ― փնթփնթում է Միշան, կրակը բորբոքելով։
― Այ տեսնում ես։ Իսկ ինձ ասում են՝ խելառ։ Նախանձում են, որ այդպիսի կին ունեմ։ Գլուխը բարձր է պահում, ինչպես աղայի նժույգը։ Այ թե ինչ մարդիկ են, բոլորն աշխատում են մարդուն վիրավորել։ Նա ընդամենը գնացել է հարևանուհու մոտ՝ երեխային տեսնելու, իսկ մարդիկ չգիտես ինչեր են դուրս տալիս։ Միշա, հասկացրու նրանց, որ ես ինքս իմ աչքով տեսա, թե նա ինչպես դուրս եկավ հարևանուհու մոտից։
Միշան լրջությամբ գլխով է անում։
― Կասեմ, ամեն բան կասեմ։
Յուրայը շունչը ետ է բերում։
― Ես հենց դրա համար էլ եկել եմ, իմացա՞ր։ Դու ամուսնացած չես, հարկ չունես ինձանից վրեժ առնելու։ Նրանք ինձ չեն հավատա։ Կասե՞ս նրանց, Միշա։ Թող հասկանան, որ ստիպված է եղել բատրակ վարձել, քանի որ տան տերը այստեղ չի եղել։ Պոլանան փակվել է չարդախում, կեռը այնպիսի ամուր կեռ է, ինքս եմ տեսել․․․ Իսկ Հերիչն ամեն տեսակ ցնդաբանություն է դուրս տալիս։ Իբրև, ութ տարի է և նման բաներ։ Ասա, ո՞վ նրան ավելի լավ գիտի՝ Հերի՞չը, թե ես։ Ուսն առաջ է տալիս, և կուրծքը նորից շապիկի տակ է․․․ Այն երիտասարդը, որ ներքևում էր, գետափին, մեր գյուղացի չէր, Լեհոտսկից էր, ես ինքս տեսա։ Նա այն կողմից եկավ։ Իսկ մարդիկ իսկույն սկսում են բամբասել։
Միշան գլուխն է տմբտմբացնում։
― Առ խմիր, սա օգնում է։
Յուրայը կուլ է տալիս տաք բուսաջուրն ու նայում կրակին։
― Միշա, այստեղ քեզ մոտ լավ է։ Դու ամեն ինչ պատմիր նրանց, քեզ կհավատան։ Ասում են, դու ամեն ինչ գիտես։ Ասա, որ նա լավ, հավատարիմ կին է եղել․․․ ― Ծուխը կսկծացնում է աչքերը, Հորդուբալի աչքերում արցունքներ են երևում․ քիթը բոլորովին սրվել է։ ― Ե՛ս, միայն ե՛ս գիտեմ, թե նա ինչպիսի կին է։ Է՛խ, Միշա։ Հենց թեկուզ այս րոպեին նորից Ամերիկա կգնայի, որ նրա համար փող ետ գցեմ․․․
― Միանգամից խմիր, ― ասում է Միշան։ ― Իսկույն կտաքանաս։
Հորդուբալի ճակատը ծածկվում է առատ քրտինքով։ Հաճելի թուլությունը համակում է նրան։
― Միշա, ես կարող էի շատ բան պատմել Ամերիկայի մասին, ― ասում է նա։ ― Շատ բան մոռացել եմ, բայց սպասիր, կհիշեմ․․․
Միշան անշտապ փայտ է գցում խառույկի մեջ, Հորդուբալը շնչում է ընդհատ֊ընդհատ ու ինչ֊որ մռթմռթում քնի միջից։ Անձրևը դադարեց, և միայն եղևնու վրայից ծանր կաթիլներն ընկնում էին հոլիկի տանիքին։ Իսկ մշուշը գնալով թանձրանում է։ Մերթ ընդ մերթ որևէ եզ բառաչում է, և Չուվայը վազում է աչք ածելու նախրին։
Միշան իր մեջքին զգում է Հորդուբալի լարված հայացքը։ Յուրայն արդեն մի քանի րոպե է՝ քնած չի ու փոս ընկած աչքերով նայում է Միշային։
― Միշա, ― խզխզում է Հորդուբալը։ ― Մարդն կարո՞ղ է ինքն իրեն վերջ տալ։
― Ի՞նչ։
― Մարդ կարո՞ղ է իրեն վերջ տալ։
― Ինչի՞ համար։
― Որ էլ չմտածի։ Այնպիսի մտքեր կան, Միշա, որ․․․ դե, դու ո՞րտեղից հասկանաս․․․ Մտածում ես․․․ օրինակ, որ նա սուտ է ասում․․․ որ հարևանուհու մոտ չի եղել․․․ Յուրայի շրթունքները դողում են։ ― Դրանցից ո՞նց ազատվես, Միշա։
Միշան մտասույզ լռում է։
― Դժվար բան է։ Ավելի լավ է մտածես մինչև վերջ։
― Իսկ եթե վերջում․․․ միայն վե՞րջն է։ Մարդ կարո՞ղ է վերջ տալ իրեն։
― Հարկավոր չի, ― դանդաղորեն ասում է Միշան։ ― Ինչի՞ համար։ Այնպես էլ կմեռնես։
― Իսկ շուտո՞վ։
― Թե որ կուզես՝ շուտով։
Միշան վեր է կենում ու դուրս գնում հոլիկից։
― Հիմի քնիր, ― ասում է նա, դռների մեջ շուռ գալով, ու կորչում մառախուղի մեջ։
Հորդուբալը փորձում է տեղից վեր կենալ։ Փառք աստծու, արդեն իրեն լավ է զգում, միայն գլուխն ինչ֊որ չի կարողանում պահել ու մարմինն էլ ոնց որ քուրջերից լինի՝ թույլ է, ջլատ։
Յուրայը դուրս է գալիս հոլիկից։ Չորս կողմ մշուշ է, ոչինչ չի երևում, լսելի է միայն զանգակների ծլնգոցը․ հազարավոր եզներ արածում են ամպերում ու զնգացնում զանգակները։ Յուրայը քարշ է գալիս չգիտես ուր։ «Հարկավոր է տուն վերադառնալ», ― մտածում է նա։
Գնում է Յուրայը, ուր աչքը կկտրի։ Երբեմն նրան թվում է, թե սարնիվար՝ ասես գլորվում է անդունդ։ Երբեմն էլ ասես սարնիվեր, ― և այդ այնպես դժվար է, շունչը կտրվում է։ Է, միևնույնն է, միայն թե տուն հասնի։ Եվ Յուրայ Հորդուբալը թաղվում է մառախուղի մեջ։
===XXIV===
Հաֆյան հորը գտավ գոմում։ Կովերն անհանգիստ բառաչում էին, և Պոլանան աղջկան ուղարկեց իմանալու, թե ինչ է պատահել։ Հորդուբալը պառկել էր խոտերի վրա ու խռխռում էր։
Երբ Պոլանան նրան խրճիթ էր տանում, Հորդուբալն արդեն չէր դիմադրում, միայն հոնքերն էր բարձրացրել մի տեսակ ճիգով ու տարակուսանքով։ Կինը նրա շորերը հանեց ու դրեց անկողին։
― Յուրայ, ի՞նչ կուտես։
― Ոչինչ, ― մռմռաց նա ու նորից ընկավ ինքնամոռացության մեջ։ Ինչ֊որ երազներ էր տեսնում, ափսոս, անժամանակ արթնացրին։ Բայց այդ ինչ էր։ Չէ, Հերիչը Ամերիկայում չի եղել․․․ էլի ամեն ինչ խառնվեց, պետք է նորից սկսել։ Է՛խ, կուրծքը ո՜նց է ճնշում։ Երևի, Չուվայ շնիկն է պառկել կրծքիս։ Յուրայն անհանգիստ շոյում է մազոտ կուրծքը։ Քնիր, քնիր, բրդոտ, սիրտդ ինչպե՜ս է զարկում։ Ա՛խ, համա՜ թե ծանր ես, սրիկա։
Հորդուբալը երկար չնիրհեց, իսկ երբ արթնացավ, տեսավ Պոլանան կանգնել է դռների մեջ ու սևեռուն հայացքով նայում է նրան։
― Ո՞նց ես։
― Լավ եմ, աղավնյակս։ ― Նա սիրտ չի անում խոսել, վախենալով, որ հարազատ տունը կչքանա, և ինքը նորից կհայտնվի Ռոնսթոնի ծակուռում։ Այո, այո, այստեղ ասես քո սեփական տանն ես՝ նախշուն սնդուկ, կաղնեթայտե սեղան, աթոռներ։ Հորդուբալի սիրտն ավելի ուժգին է բաբախում։ Վերջապես տանն եմ։ Աստված իմ, ի՜նչ երկար ճանապարհ էր՝ տասնչորս օր լոուերդեկում, հետո էլ գնացքում։ Մարմինն ասես ջարդված լինի։ Միայն չպետք է շարժվել, թե չէ ամեն ինչ նորից կչքանա։ Ավելի լավ է փակել աչքերն ու մտածել՝ ահա ես այստեղ եմ, տանը։
Նորից ամեն ինչ խառնվեց․ մայներները Ջոնսթոնում, Հարչարը, ծեծկռտուքը, ― այն ժամանակ Հորդուբալին լավ տուր տվին։ Յուրայը վազում է բովանցքով, խույս է տալիս, հանքահորում թռչում է սանդուղքի վրա, մագլցում վերև։ Իսկ վերևից սրընթաց կերպով ցած է ընկնում ամբարձիչը․ ահա ուր որ է կջնջխի, էն աստված, կջնջխի։ Հորդուբալն արթնանում է սեփական տնքոցից։
Չէ, պետք չի քնել, այսպես ավելի հանգիստ է։ Հորդուբալն աչքերը չռած դիտում է սենյակի կահկարասին։ Այսպես ավելի հանգիստ է։ Հորդուբալը մատով գծագրում է օդի մեջ ու Միշային պատմում Ամերիկայի մասին։
Ես, եղբայր, միշտ էլ գնում էի ամենածանր աշխատանքին։ Բավական է ձայն տային՝ «Ալլո, Հորդուբալ, ու ես գնում էի։ Մի անգամ բովանցքում փլուզում եղավ, նույնիսկ հյուսները հրաժարվեցին ցած իջնել։ Այդ օրը ես քսան դոլար վաստակեցի։ Ինքը ինժեները ձեռքս սեղմեց։ Այո, Միշա, հենց այդպես, վերցրեց ու սեղմեց․․․
Հորդուբալին թվում է, թե իջնում է հանքահոր։ Շարունակ ներքև ու ներքև։ Հաստլիկ հրեուհին և ինչ֊որ ծերուկ խստությամբ նրան են նայում։ «181 ― 182 ― 183», ― հաշվում է Հորդուբալն ու բղավում․ «Ստո՛պ, ստո՛պ»։ Այլևս տեղ չկա։ Հանքահորն այստեղ վերջանում է։ Սակայն վանդակը սլանում է ներքև ու ներքև, անտանելի շոգ է, ուժ չկա շնչելու։ Նրանք ո՞ւր են գնում։ Երևում է, ուղղակի դժոխք։ Յուրայը բերանով որսում է օդն ու արթնանում։ Լուսանում է։ Պոլանան կանգնած է դռների մեջ ու լարված դիտում է ամուսնուն։
― Ես արդեն լավ եմ, ― շշնջում է Հորդուբալը, և աչքերում քնքշություն է երևում։ ― Մի բարկանա, Պոլանա, ես շուտով վեր կկենամ։
― Պառկիր, ― ասում է Պոլանան ու մոտենում նրան։ ― Ո՞րտեղդ է ցավում։
― Ոչ մի տեղս։ Ամերիկայում էլ է ինձ հետ այսպիսի բան պատահել։ Բժիշկն ասում էր ֆլյու։<ref>flue ― գրիպ (անգլ․)</ref> Ֆլյու։ Երկու օրից կառողջանամ, ոնց որ ձուկ։ Վաղը վեր կկենամ, աղավնյակս։ Լավ հոգս պատճառեցի քեզ, հը՞։
― Բան ուզո՞ւմ ես։
Հորդուբալը գլուխն է շարժում։
― Այսօր իսկապես, թեթևացել եմ։ Այ, լավ կլիներ՝ մի բաժակ ջուր․․․ Ասենք, ես ինքս էլ կարող եմ․․․
― Հիմի կբերեմ։
Պոլանան գնում է։ Հորդուբալն ուղղում է մեջքի տակի բարձերը, շապիկի փեշերն իրար է բերում կրծքի վրա։ Թե չէ Պոլանան կտեսնի այսպիսի խրտվիլակին, մտածում է նա։ Լավ կլիներ լվացվել և սափրել այս խոզի մազը։ Երևի, Պոլանան ուր որ է կգա, ու մինչդեռ ես ջուր կխմեմ, կնստի մահճակալիս վրա։ Յուրայը ետ է քաշվում, որպեսզի մահճակալին տեղ ազատի, ու սպասում է։ Երևում է, մոռացավ ինձ, մտածում է նա։ Գոնե Շտեպանը վերադառնար։ Հենց որ հիմա գա, կասեմ․ «Պոլանա, ինչ ես ասում, միգուցե Մանյային ետ կանչենք, հ ը՞»։
Ներս է մտնում Հաֆյան՝ ջրի բաժակը ձեռքին։ Աղջիկը բերում է այն զգուշությամբ, լարվածությունից փոքրիկ լեզուն դուրս գցած։
― Շնորհակալություն, Հաֆյա, խելոք աղջիկս, ― հառաչում է Հորդուբալը։ ― Քեռի Շտեպանն այստե՞ղ է։
― Չէ։
― Իսկ մայրիկն ի՞նչ է անում։
― Կանգնել է բակում։
Հորդուբալը չգիտի՝ ինչ ասի, նույնիսկ ջուրը մոռացավ։
― Դե, գնա, ― մռմռում է նա, և Հաֆյան թափով դուրս է նետվում։ Յուրայը հանգիստ պառկել ու ականջ է դնում։ Ձիերն ախոռում սմբակներով դոփում են։ Տեսնես, Պոլանան, ջուր տվե՞ց նրանց։ Չէ, հիմա, երևի, խոզերին է ջրում՝ տես, ի՜նչ ճղճղոց են գցել։ Հապա ինչպես, օրվա ընթացքում տանտիրուհին լավ հոգնում է։ Հարկ կլինի Շտեպանին վերադարձնել․․․ Կգնամ Ռիբարի, կասեմ․ «է՛յ դու, թամբալ, գնա ձիերիդ մոտ։ Պոլանան մենակ գլուխ չի հանում։ Հենց երեկոյան էլ կգնամ», ― մտածում է Յուրայը։ Նրա աչքերը մթնում են, և ամեն ինչ չքանում է։
Հաֆյան մտնում է սենյակ, դռան մոտ կուչուձիգ անում ու դուրս է փախչում։ «Քնած է», ― շշնջում է նա մորը։ Պոլանան լռում է, լարված որոճալով իր մտքերը։
Կեսօրին նորից ոտքի մատների վրա խրճիչ է մտնում Հաֆյան։ Հորդուբալը պառկած է, ձեռքերը գլխի տակ, ու նայում է առաստաղին։
― Մայրիկը պատվիրեց հարցնել՝ բան հարկավոր չի՞, ― վրա է տալիս նա։
― Պոլանա, ― ասում է Յուրայը, ― ես կարծում եմ, հարկավոր է Մանյային վերադարձնել։
Հաֆյան տարակուսանքով բացում է բերանը։
― Իսկ ո՞նց եք, թեթևացա՞վ։
― Շնորհակալ եմ, թեթևացավ։
Հաֆյան դուրս է վազում։
― Ասում է, որ լավացել է, ― զեկուցում է նա Պոլանային։
― Բոլորովի՞ն։
― Չեմ իմանում։
Կեսօրից հետո բոլորովին խաղաղվում է։ Հաֆյան չգիտի՝ ինչով զբաղվի։ Մայրը թույլ չի տվել վազվզելու՝ իբր, նստիր տանը, միգուցե տան տերը մի բան կխնդրի։ Հաֆյան արտասանդուղքում տիկնիկ է խաղում, որ Շտեպանն է շինել նրա համար։
― Ոչ մի տեղ չգնաս, ― պատվիրում է նա տիկնիկին։ ― Տան տերը պառկած է, իսկ դու բակը հսկիր։ Ու մի տզզա, թե չէ ծեծ կուտես։
Եվ Հաֆյան ոտքի մատների վրա գնում է տեսնի, թե խրճիթում ի՞նչ կա։ Հորդուբալը նստել է մահճակալին և գլուխն է օրորում։
― Հաֆյա, մայրիկն ի՞նչ է անում։
― Տեղ գնաց։
Հորդուբալը գլխով է անում։
― Ասա նրան, որ Շտեպանին ետ բերի։ Իսկ հովատակին կարող է ետ ստանալ։ Ուզո՞ւմ ես ճագարներ ունենալ։
― Ուզում եմ։
― Ես քեզ համար ճագարների այնպիսի վանդակ կպատրաստեմ, ինչպես մայներ Ենսենն ուներ։ Է՛խ, Պոլանա, Ամերիկայում շատ բաներ կան։ Ամեն ինչ կպահենք։ ― Հորդուբալը գլուխն է օրորում։ ― Հաֆյա, ուզո՞ւմ ես, քեզ տանեմ վերև, մարգագետինները։ Այնտեղ մի այնպիսի զարմանալի գերանակույտ կա, նույնիսկ Միշան չգիտի, թե ինչպես է եղել։ Գնա, գնա, մայրիկին ասա, որ Շտեպանը վերադառնում է։
Հորդուբալն ինչ֊որ բավարարվածություն է զգում։ Նա պառկում է ու աչքերը փակում։ Մութն է, ոնց որ բովանցքում։ Դո՛ւմ֊դո՛ւմ, այդ ինչ֊որ տեղ քլունգով հարվածում են քարին․․․ Ահա Շտեպանը քմծիծաղում է՝ իբր, քարեր են միայն։ Այո, քարեր են։ Հիմարի գլուխ, իսկ դու գիտե՞ս, ինչ ասել է աշխատանք։ Տղամարդու մասին դատում են աշխատանքով։ Այդ ի՞նչ փայտեր են քո բակում, աղավնյակս։ Հարթ ու հավասար ծղաններ։ Իսկ ես մի ժամանակ կոշտուկոշտ քոթուկներ էի ճղում։ Այ, դա տղամարդու գո՜րծ է՝ քոթուկներ ճղել։ Կամ հողի տակից քարեր հանել։
Հորդուբալը գոհ է։ Պոլանա, ես իմ կյանքում քիչ չեմ աշխատել, աստված վկա․ քիչ չեմ աշխատել։ Այդ լավ է։ Հորդուբալը հանգիստ քնում է, ձեռքերը ծալելով կրծքին։
Նա աչքերը բացեց արդեն երեկոյան դեմ, ծանր աղջամուղջն արթնացրեց նրան։
― Հաֆյա, ― ձայն տվեց Հորդուբալը, ― Հաֆյա, որտե՞ղ է Պոլանան։
Լռություն։ Հեռվից զնգոց է լսվում, նախիրները վերադառնում են դաշտից։ Հորդուբալը մահճակալից վեր է թռչում ու վարտիքը քաշում ոտքերը։ Հարկավոր է Կովերի առաջ դարբասը բացել։ Յուրայի գլուխը պտտվում է, ― երևում է՝ երկար պառկելուց։ Նա շոշափելով դուրս է գալիս բակ ու դարբասը բացում։ Գլուխը խշշում է, ծանր է շնչում, սակայն փառք աստծու, հաջողվեց մաքուր օդ դուրս գալ։ Զանգերի ձայնը մոտենում է, ուժեղանում, տարածվում, ինչպես գետ։ Ամեն ինչ լի է այդ զանգերի զնգոցով։ Յուրայն ուզում է ծնկի գալ, բոժոժների խողանջը նրա համար հնչում է իբրև չլսված տոնական մի զանգահարություն։ Գլուխներն օրորելով ծանրումեծ, լիքը կուրծերով բակ են մտնում երկու կով։
Յուրայը հենվում է դարբասին։ Նա իրեն լավ է զգում, հանգիստ, ինչպես աղոթելիս։
Վազելով բակ է մտնում Պոլանան, արագ քայլքից կարմրատակած։
― Յուրայ, արդեն վե՞ր ես կացել, ― բացականչում է Պոլանան։ ― Իսկ ո՞ւր է Հաֆյան։
― Այո, վեր եմ կացել, ― մեղավոր տոնով արդարանում է Հորդուբալը։ ― Ես ինձ արդեն լավ եմ զգում։
― Գնա, գնա պառկիր, ― պնդում է Պոլանան։ ― Էգուց բոլորովին կլավանաս։
― Ինչպես ուզում ես, աղավնյակս, ինչպես ուզում ես, ― հնազանդությամբ ու քաղցրությամբ պատասխանում է Հորդուբալը։ ― Ես քեզ չեմ խանգարի։
Նա փակում է դարբասը, սողնակը գցում ու դանդաղ գնում դեպի խրճիթը։
Երբ նրան ընթրիք են բերում, նա արդեն քնած է։
==Երկրորդ մաս==
===I===
Յուրայ Հորդուբալին սպանե՜լ են։
Տանուտեր Հերիչը շապիկն շտապով քաշում է գլխին։
― Տղա, վազիր ոստիկանության ետևից, աճապարանքով պատվիրում է նա։ ― Ասա, թող գան Հորդուբալովների մոտ։
Հոլրդուբալովների բակում Պոլանան ձեռքերը կոտրատելով դես ու դեն է ընկնում։
― Ա՛խ, աստվա՜ծ իմ, աստված, ― ողբում է նա։ ― Տեսնես, ո՞վ կարող էր նրան․․․ Սպանեցին, սպանեցին տան տիրոտը։
Վախեցած Հաֆյան սեղմվել է մի անկյուն․ ցանկապատի վրայից նայում են հարևանուհիները․ մի խումբ տղամարդիկ խռնվում են դռնակի մոտ։ Տանուտերը գնում է ուղիղ դեպի Պոլանան ու ձեռքը դնում նրա ուսին։
― Թոզեք, տիրուհի, ի՞նչ է պատահել նրան։ Որտեղի՞ց է վիրավորված։
― Չգի֊չգիտեմ, ― ցնցվում է Պոլանան։ ― Ես այստեղ չէի, ես չեմ կարող․․․
Տանուտերն ուշադիր զննում է նրան։ Պոլանան գունատ է, հուզված․ նա ստիպում է իրեն դես ու դեն ընկնել ու ողբալ։
― Իսկ ո՞վ է տեսել նրան։
Պոլանան սեղմում է շրթունքները։
Իսկ ոստիկաններն արդեն ներս են մտնում բակ ու դռները փակում հետաքրքրասերների քթի առաջ։ Ոստիկանները երկուսն են․ ծեր հաստլիկ Հելնայը՝ առանց զենքի ու կոճակներն արձակ, և Բիհլը՝ նոր փութաջան մի աշխատակից, նոր֊նոր շողշողուն համազգեստով։
― Որտե՞ղ է նա, ― կիսաձայն հարցնում է Հելնայը։
Պոլանան գլխով է անում խրճիթի կողմն ու կոծում։
«Ամերիկացի» Հորդուբալը պառկած է անկողնում և ասես քնած է։
Հելնայը հանում է սաղավարտը, քրտինքը սրբում։ Տանուտեր Հերիչը, մռայլվելով, մնում է դռների մեջ։ Միայն Բիհլն է մոտենում անկողնուն գործարար քայլերով ու խոնարհվում դիակի վրա։
― Նայեցեք կրծքին, ― ասում է նա, ― շատ քիչ արյուն է դուրս տվել։ Երևում է նրան ծակել են։
― Տան մարդու գործ է, ― փնթփնթում է տանուտերը։ Հելնայն անշտապ շուռ է գալիս։
― Հերիչ, դրանով ի՞նչ եք ուզում ասել։
― Հենց այնպես, ոչինչ։ ― Տանուտերը գլուխն է տարուբերում։ «Խեղճ Յուրայ», ― մտածում է նա։
Հելնայը ծոծրակն է քորում։
― Նայեցեք, Կարել, պատուհանը ջարդված է։
Սակայն Կարել Բիհլը, արձակելով սպանվածի շապկի կոճակները, վերքն է զննում։
― Տարօրինակ է, ― ասում է նա ատամների արանքից, ― երևում է դանակով չեն սպանել։ Արյունն էլ շատ քիչ է․․․
― Նայեցեք պատուհանին, Բիհլ, ― կրկնում է Հելնայը։ ― Դա ձեզ համար հետաքրքրական է։
Բիհլը շուռ է գալիս դեպի պատուհանը։ Պատուհանը փակ է, միայն մի քառակուսում ապակին հանված է։
― Ահա՜, ― ոչ առանց բարկության նկատում է Բիհլը։ ― Այստե՞ղ։ Բայց այս անցքից ոչ ոք չի կարող ներս մտնել, Հելնայ։ Իսկ ահա ապակու վրա ալմաստի քերծվածքներ կան, բայց դրանք արված են ներսի կողմից։ Շատ հետաքրքրական է։
Հերիչը ոտքի մատների վրա մոտենում է մահճակալին։ Խեղճ Յուրայ, ինչպես է նիհարել։ Իսկ աչքերը փակված են, ասես քնած լինի։
Բիհլը ճշտապահությամբ բացում է պատուհանն ու նայում դուրս։
― Այդպես էլ կարծում էի, ― ինքնավստահորեն հայտնում է նա։ ― Ախր ապակու բեկորները թափված են դրսի կողմը, Հելնայ․․․
Հելնայը խզխզում է։
― Նշանակում է, տան մարդու գործ է, հը՞, տանուտեր, ― մտախոհությամբ ասում է նա։ ― Ի դեպ, որտե՞ղ է Շտեպան Մանյան։
― Անշուշտ Ռիբարիում, իրենց տանը, ― տհաճությամբ պատասխանում է տանուտերը։
Այդ միջոցին Բիհլը քիթը խոթում է բոլոր ծակուծուկերը։ Իրերը դես ու դեն թափված չեն, ոչ մի տեղ գողության որևէ հետք չկա․․․
― Կառլուշա, սա ինձ դուր չի գալիս, ― ասում է Հելնայը։
Բիհլը քմծիծաղում է։
― Շատ հիմար է, այո՞։ Սպասեցեք, ես ամեն ինչ կարգի կբերեմ։ Հելնայ, ես սիրում եմ պարզ դեպքերը։
Հաստ, վեհատեսիլ Հելնայը ետ ու առաջ է քայլում բակում։
― Հորդուբալովա, մոտ եկեք։ Այս գիշեր տանը ո՞վ կար։
― Միայն ես ու աղջիկս՝ Հաֆյան։
― Դուք որտե՞ղ էիք քնած։
― Մառանում, Հաֆյայի հետ։
― Բակի դուռը փակ էր, այնպես չէ՞։
― Իհարկե, փակ էր։
― Իսկ առավոտյան նո՞ւյնպես փակ էր։ Ո՞վ բաց արեց դուռը։
― Ես, հենց որ լուսացավ։
― Դիակն առաջինը ո՞վ տեսավ։
Լռություն։ Պոլանան սեղմում է շրթունքները։
― Որտե՞ղ է ձեր բատրակը, ― անակնկալ վրա է բերում Բիհլը։
― Տանը, Ռիբարիում։
― Ո՞րտեղից գիտեք։
― Դե․․․ ես կարծում եմ։
― Ես չեմ հարցնում, թե դուք ինչ եք կարծում։ Դուք ո՞րտեղից գիտեք, որ նա Ռիբարիում է։
― Ես․․․ չգիտեմ։
― Վերջին անգամ նա ե՞րբ է եղել այստեղ։
― Մի տասը օր առաջ․․․ Իր հաշիվն ստացավ։
― Վերջին անգամ դուք ե՞րբ եք նրան տեսել։
― Տասը օր առաջ։
― Ստո՛ւմ եք, ― անխնա կտրում է Բիհլը։ ― Դուք նրա հետ տեսնվել եք հենց երեկ, մեզ ամեն ինչ հայտնի է։
― Ճիշտ չի՛, ― վախեցած ճչում է Պոլանան։
― Խոստովանեցեք, Հորդուբալովա, ― պնդում է Հելնայը։
― Ո՛չ․․․ Այո․․․ Երեկ մենք հանդիպել ենք․․․
― Որտե՞ղ, ― սեղմում է Բիհլը։
― Տանը չէ։
― Որտե՞ղ «տանը չէ»։
Պոլանան աչքերը թաքցնում է։
― Գյուղից դուրս։
― Ի՞նչ էիք անում այնտեղ։ Դե, շուտ, շուտ։
Պոլանան լռում է։
― Դուք տեսակցություն ունեիք նրա հետ, ահա ինչ, ― միջամտում է Հելնայը։
― Ոչ, վկա է աստված։ Պատահաբար հանդիպեց ինձ․․․
― Որտե՞ղ, ― կրկնում է Բիհլը։
Պոլանայի տանջահար աչքերը կանգ են առնում Հելնայի վրա։
― Պատահաբար հանդիպեցինք․․․ Նա հարցրեց՝ ե՞րբ գա իրերի ետևից։ Նրա շորերը մնացել էին այստեղ, ախոռում։
― Ինչպես երևում է, շատ շուտ է հեռացել այստեղից, այո՞։ Ինչո՞ւ տան տերը նրան դուրս արեց։
― Վիճեցին։
― Նա ե՞րբ էր ուզում գալ իրերի ետևից։
― Այսօր․․․ Այսօր առավոտյան։
― Եվ չեկա՞վ։
― Ոչ, չեկավ։
― Որովհետև գիշերն է եղել, ― բացականչում է Բիհլը։
― Չի՛ եղել, նա այստեղ չի եղել։ Քնել է տանը։
― Ի՞նչ գիտեք։
Պոլանան շրթունքներն է կծում։
― Չգիտեմ։
― Հորդուբալովա, եկեք իմ ետևից, ― կտրուկ հրամայում է Բիհլը։ ― Այնտեղ, սպանվածի մոտ, ձեր լեզուն կբացվի։
Պոլանան ետ է ընկրկում։
― Թողեք նրան, ― քրթմնջում է տանուտեր Հերիչը։ ― Նա հղի է։
===II===
Հելնայը նստել է բակում, տան խուզարկությունը թողնելով Բիհլին։ Սա շարունակ փնտրում է ու փնտրում, աչքերը պարզապես վառվում են եռանդից։ Նա արդեն խուզարկել է ախոռը, գոմը, ամեն ինչ տակնուվրա արել, իսկ հիմա բարձրացավ չարդախ։ Գոհ է ու անասելի աշխուժացած։
«Այ քեզ գործեր, ― մտածում է Հելնայը։ ― Սակայն ինձ համար բավական է նաև գնչուների հետ եղած գլխացավանքն ու հասարակական կարգի պահպանումը։ Թող Կարելը զվարճանա»։
Բժիշկը դուրս է գալիս խրճիթից և ուղղվում դեպի ծորակը՝ ձեռքերը լվանալու։ Իսկ Բիհլն արդեն այստեղ է և լի է անհամբերությամբ։
― Դե ի՞նչ, դե ինչպե՞ս։
― Ամեն ինչ կպարզվի դիահերձումից հետո, ― ասում է բժիշկը։ ― Բայց, ըստ իս, հարվածը հասցվել է մեխով կամ դրա նման մի բանով։ Մի քանի կաթիլ արյուն․․․ Տարօրինակ է։
Պոլանան նրան սրբիչ է հրամցնում։
― Շնորհակալություն, տիրուհի։ Լսեցեք, ձեր ամուսինը ոչ մի բանով հիվանդ չէ՞ր։
― Երեկ պառկած էր։ Տենդ ուներ։
― Ահա՜։ Իսկ դուք ե՞րբ եք երեխայի սպասում։
― Գարնանը, ձերդ ողորմածություն։
― Գարնա՞նը։ Դե ոչ, մամաշա, նոր տարվանը, ահա թե ինչ։
Բիհլը ուրախ նայում է հեռացող Պոլանայի ետևից։
― Ահա ձեզ և պատճառը, Հելնայ։ Չէ՞ որ Հորդուբալը Ամերիկայից վերադարձել է միայն հուլիսին։
Հելնայը խզխզում է։
― Հորդուբալովան գտնում է, որ մեկնումեկը եկել է դրսից։ Որպես թե մի շաբաթ առաջ նրա ամուսինը պանդոկում կռվել է Ֆեդելեշ Հեյզայի հետ։ Ջարդել է նրա գլուխը։ Հեյզան կռվարարի մեկն է, և իբրև թե վրեժխնդիր է եղել։ Ահա ձեզ ևս մի հիանալի վերսիա, Կառլուշա։
Դոկտորը նույնպես նայում է Պոլանայի ետևից ու ցրված ասում․
― Ափսոս։ Դուք նրան կձերբակալեք, և ինձ չի հաջողվի տեսնել նրա ծննդաբերությունը։ Այստեղ հազվադեպ է պատահում ներկա գտնվել ծննդաբերությանը։ Կանայք ծնում են կատուների պես․․․ Իսկ սրա ծննդաբերությունը ծանր կլինի։
― Ինչո՞ւ։
― Պառավ է, նիհար․ երևի, քառասուն կլինի՞։
― Ի՜նչ եք ասում, ― պատասխանում է Հելնայը, ― երեսուն հազիվ լինի։
― Այդպես, ուրեմն, ասում եք՝ մեռնելուց առաջ Հորդուբալը հիվա՞նդ էր։ Մեռածին նայելով, ինչպե՞ս կարելի է այդ բանը որոշել։
― Հելնայ, դա բժշկության գաղտնիք է։ Բայց ես քեզ կասեմ․ մահճակալի տակ լիքը գիշերանոթ կար դրված։
― Իսկ ես չեմ էլ նկատել, ― նախանձով բացականչում է Բիհլը։
― Դե, պարոնայք, ողջ լերուք, ― ասում է դոկտորը, ոտքից ոտք շուռ գալով։ ― Իսկ դիահերձման օրվա մասին տեղյակ կպահեք, եղա՞վ։
― Ես ուզում եմ մի անգամ էլ տունն աչքի անցկացնել, ― փնթփնթում է Բիհլը։ ― Իսկ հետո կարելի է Ռիբարի գնալ։
― Կարել, այդ ի՞նչ եք շարունակ փնտրում։ Էլի ինչ֊որ վերսի՞ա։
― Հանցանշաններ, ― չոր֊չոր ասում է Բիհլը։ ― Եվ ոճրագործության զենքը։
― Այ թե ի՜նչ։ Հաջողություն եմ ցանկանում։
Հելնայն օրորվելով ուղղվում է դեպի ցանկապատը և խոսքի բռնվում հարևանուհու հետ։ Նա այնքան երկար է հռհռում ու սեպերը բացում, որ վերջապես գլխին ջնջոցի մի լավ հարված է ստանում ու մի ծաղիկ՝ հիշատակի համար։
Սարսափած Հաֆյան սեղմվում է սարայի անկյունին։ Հելնայն այնպես ահավոր կերպով է ծռմռում մռութն ու ատամները ցցում, որ Հաֆյան նախ վախենում է, ու հետո սկսում տնազել նրան։
Որոշ ժամանակ հետո Բիհլը դուրս է գալիս ամբարի ետևից։ Հայֆյան նստել է ոստիկան Հելնայի ծնկներին ու պատմում է նրան, որ ինքը ճագարների վանդակ է ունենալու։
― Ոչինչ չգտա, ― բարկությամբ հայտնում է Բիհլը։ ― Բայց ես դեռ նորից կվերադառնամ այստեղ։ Չի կարող պատահել, որ․․․ Դուք Հերիչին պատվիրե՞լ եք՝ սայլակառք պատրաստել Ռիբարի գնալու համար։
― Սայլակառքն արդեն սպասում է, ― պատասխանում է Հելնայն ու ձեռքի թեթև հարվածով արձակում Հաֆյային։
― Հելնայ, դուք այս ամենի մասին ի՞նչ եք մտածում։
― Գիտեք ինչ, Բիհլ, ― լրջությամբ սկսում է Հելնայը ― Ես ընդհանրապես չեմ պատրաստվում այդ մասին մտածել։ Բավական է, քսանհինգ տարվա ընթացքում այնքան շատ եմ մտածել։ Զզզվեցրել է։
― Բայց ախր սպանությունը հանաք բան չի, ― հեղինակավոր տոնով բարբառում է Բիհլը։
― Հենց այդ է որ կա, Կարլուշա, հանաք բան չի, ― գլուխն օրորելով, պատասխանում է Հելնայը։ ― Միայն թե իմացեք, գյուղում կատարված սպանությանը բոլորովին այլ մոտեցում է հարկավոր։ Դուք քաղաքի մարդ եք, գլուխ չեք հանում այդ ամենից։ Եթե սպանությունը կատարված լիներ կողոպուտի նպատակով, ես ինքս էլ կփնտրեի ու կհոտոտեի ձեզ պես։ Բայց սպանությունը կատարված է ընտանեկան հանգամանքների պատճառով․․․ Ես կասեմ ձեզ, Բիհլ, բոլորովին էլ զարմանալի չէ, որ Հորդուբալին սպանել են։
― Ինչո՞ւ։
― Նա ծնվել էր այդպիսի դժբախտ աստղի տակ։ Աղավնյակս, այդ բանը գրված էր նրա քթին։
― Ինչպե՞ս, թե՝ քթին, ― ծիծաղում է Բիհլը։ ― Երիտասարդ բատրակը քնել է նրա անկողնում՝ ահա և ողջ պատմությունը։ Ամեն ինչ շատ պարզ է, սիրելի Հելնայ։
― Ինչպե՜ս չէ, ― մռթմռթում է Հելնայը։ ― Ոչ, այսպիսի դեպքերը երբեք պարզ չեն լինում։ Այ կտեսնեք, Կարել։ Փողի համար մարդուն մորթելը հասարակ բան է․ մեկ֊երկու, և վերջ։ Իսկ հիմա մտածեցեք՝ օրեր ու շաբաթներ մտադրությունը թաքցնել իր մեջ, գիշեր֊ցերեկ ծանրութեթև անել․․․ Գիտեք, Բիհլ, այդ նույնն է, թե դժոխքը դիտեք։ Ձեզ համար ամեն ինչ պարզ է, որովհետև դուք այստեղ նորեկ եք, իսկ ես բոլորին էլ գիտեմ, Կարլուշա, երեքին էլ։ Է՜, ինչ խոսես, գնացինք Ռիբարի։
===III===
― Շտեպանը տա՞նն է։
― Չէ, գնաց քաղաք։
Բիհլը Միհայ Մանյային հրում է մի կողմ ու ներս ընկնում տուն։ Այդ միջոցին Հելնայը ծերուկ Մանյայի ու Միհալի հետ խոսքի է բռնվում եղանակի, նապաստակների ու այն մասին, թե ինչու է նրանց աղբահորի ջուրը հոսում ճամփի վրա։
Բիհլը վերադառնում է։ Նրա հետ է Շտեպանը՝ գունատ, ամբողջովին խոտերի մեջ ու դիմադրում է։
― Իսկ ասում էիք՝ տանը չի՜, ― Միհայի վրա է հարձակվում Բիհլը։
― Նա առավոտից ասում էր, որ քաղաք է գնալու, ― մռթմռթում է Միհալը։ ― Ես նրան պահակ եմ, ինչ է։
Իսկ սա թաքնվել էր մարագում։ Ինչո՞ւ էիր թաքնվել, հը՞։
― Ես չէի թաքնվել, ― նոթերը կիտելով, ― ասում է Շտեպանը։ ― Ինչո՞ւ պիտի թաքնվեի։ Քնել էի։
― Երևում է, գիշերը քուններդ չե՞ք առել։
― Առել եմ, ինչու չէ։
― Ուրեմն, ինչո՞ւ էիք հիմա քնել։
― Որովհետև․․․ գործ չկար, ահա թե ինչու։ Բատրակություն անելով հալումաշ եղա, հերիք է։
― Երեկ սա աշխատում էր, աստված վկա, աշխատում էր, ամբողջ օրը վար էր անում, ― հապճեպորեն պաշտպանում է ծերուկ Մանյան։
― Օ՛խ֊օ՛խ֊հո՜, ― հառաչում է Հելնայը։ ― Ուրեմն, Շտեպան, դուք ի՞նչ կասեք այն մասին, ինչ պատահել է Հորդուբալին։
― Ես այդտեղ ոչ մի մեղք չունեմ, ― դուրս է թռչում Շտեպանի շրթունքներից։
― Ուրեմն, արդեն գիտե՞ք, որ նա սպանված է, ― հաղթականորեն բացականչում է Բիհլը։ ― Այդ որտեղի՞ց է հայտնի ձեզ։
― Ոչ մի տեղից։ Պարզապես որ ոստիկան տեսա, իսկույն մտածեցի, որ Հորդուբալին մի վատ բան է պատահել։
― Ինչո՞ւ հենց հատկապես Հորդուբալին։
― Որովհետև․․․ որովհետև մենք նրա հետ կռվեցինք։ ― Շտեպանը սեղմում է բռունցքներն ու ատամները։ ― Վռնդեց ինձ տնից, շունը։
Բիհլը թեթևակի հիասթափված է։
― Տեսեք, Մանյա, ուրեմն, դուք խոստովանում եք, որ կռվել եք Հորդուբալի հետ։
Շտեպանը չարությամբ քմծիծաղում է։
― Բոլորն էլ գիտեն այդ։
― Եվ դու ուզում էիր նրանից վրե՞ժ լուծել։
Շտեպանը փնչացնում է։
― Թե որ նա ինձ պատահեր․․․ չգիտեմ ինչ կանեի։
Բիհլը մի րոպե միտք է անում։ Շտեպանին այդպես հեշտությամբ վերցնել չես կարող։
― Այս գիշեր որտե՞ղ էիք, ― հարցնում է նա շեշտակի։
― Տանն էի, այստեղ։ Քնել էի։
― Մենք այդ դեռ կստուգենք։ Վկաներ կա՞ն։
― Կան։ Միհալը, Դյուլան, իմ ծերուկը։ Հարցրեք նրանց․
― Դուք ինձ մի սովորեցրեք, թե ում հարցնեմ, ― հարձակվում է նրա վրա Բիհլը։ ― Երեկ ցերեկը դուք խոսել եք Հորդուբալովայի հետ, ինչի՞ մասին։
― Ես նրա հետ չեմ խոսել, ― հաստատ ու կտրական հայտարարում է Շտեպանը։ ― Նույնիսկ չեմ էլ տեսել։
― Ստո՛ւմ եք։ Նա ինքը խոստովանեց, որ տեսակցության է եկել ձեզ մոտ։ Եվ դուք հարցրել եք, թե երբ գնաք ձեր իրերի ետևից։
― Տասը օր է՝ ես նրան չեմ տեսել, ― պնդում է Շտեպանը։ ― Ինչ նրանց մոտից հեռացել եմ, էլ Կրիվոյում չեմ եղել։ Տիրուհուն էլ չեմ տեսել։
Բիհլը կատաղում է։
― Սպասեք, ես ձեզ կսովորեցնեմ ճշմարտությունն ասել։ Գնանք, ցույց տվեք, թե այսօր որտե՞ղ եք քնել։
Շտեպանը, ուսերը թոթվելով, Բիհլին առաջնորդում է խրճիթ, Հելնայը ծեծում է պատուհանը։
― Է՛յ, ծերուկ, եկեք այստեղ։
Ծերուկ Մանյան դուրս է գալիս, աչքերը երկչոտությամբ թարթելով։
― Շնորհ արեք, ի՞նչ է պատահել։
― Հելնայը թափ է տալիս ձեռքը։
― Այս գիշեր Հորդուբալին ծեծլ են, փայտով հասցրել մռութին։ Լսեք, հայրիկ, հո այդ Շտեպանը չի՞ արել։
Ծերուկը տարուբերում է գլուխը։
― Ամոթ չլինի ասելը, չէ։ Շտեպանը չէր կարող, Շտեպանը տանն էր, իր տեղում քնած։ Հե՛յ, Միհալ, էստեղ արի։ Ասա, էս գիշեր Շտեպանը որտե՞ղ էր։
Միհալն սկզբում լռում է, ապա անշտապ ասում․
― Որտե՞ղ պիտի լիներ։ Դյուլայի ու ինձ հետ քնած էր վերևում։
― Այդպես, այդպես, ― գլխով է անում Հելնայը։ ― Ես այդպես էլ կարծում էի։ Իսկ Հորդուբալին գյուղում չէ՞ին սիրում։ Հարստացած ետ էր եկել Ամերիկայից և նույնիսկ հարևաններին չէր հյուրասիրել։
Ծերուկ Մանյան ձեռքը բարձրացնում է վեր։
― Օ՛հ, համա՜ թե հարստացել էր։ Մի քսակ ուներ վզից կախ, մեջը լիքը դոլարներ․․․
― Դուք տեսե՞լ եք։
Դե, իհարկե, ծեր Մանյան տեսել է, ախր Հորդուբալը եկել էր նրա կալվածը գնելու և ցույց տվեց փողերը։ Ամոթ չլինի ասելը, յոթ հարյուր դոլարից ավելի։ Իսկ գյուղում, ― ինչ որ ճիշտ է, ճի՛շտ է, ― նրան չէին սիրում։ Գոռոզ մարդը բարեկամ չի ունենա։
Հելնայը լրջությամբ գլխով է անում։
― Մանյա, այդ ինչո՞ւ է ձեր դուռը ամբողջովին ծակծկոտված։
― Մախաթից է։ Զամբյուղ գործելու մախաթը էնտեղ ենք խրում։ Կլոր տարին ցցված է լինում էնտեղ։
― Մի ցույց տաք, տեսնեմ, այդ ինչպիսի՞ մախաթ է, ― հետաքրքրվում է Հելնայը։ ― Առաջին անգամ եմ լսում, որ զամբյուղները մախաթով են գործում։
― Շիվերը այ էսպես են գործում։ ― Մանյան ձեռքով գծում է օդի մեջ։ ― Դեռ երեկ մախաթն էստեղ էր, ― բարկանում է նա։ ― Ո՞ւր կորավ, հը՞, Միհալ։
― Դե լավ, ― անտարբերությամբ ասում է Հելնայը։ ― Մի ուրիշ անգամ որ այստեղ գամ, կտեսնեմ։ Իսկ որ կեղտաջուրը հոսում է ճամփի վրա, այդ լավ չի, Մանյա։ Ճանապարհը պետական է։
― Ներող կլինեք։ Հենց որ գոմաղբը դաշտ տանելու եղանք, բոլորը կկրենք․․․
― Պետք է իսկական հոր պատրաստել, ցեմենտով։ Երևի տնտեսության մեջ փողը պակասո՞ւմ է։
― Օ՛հ, պակասում է, ծիծաղում է ծերուկը։ ― Հարկավոր է նոր ամբար շինել։ Միհալը հիմար տղա է։ Շտեպանը նրանից շատ ավելի խելոք է․ այ թե ով պիտի լիներ տնտեսության գլուխը։
Դյուլան դաշտից վերադառնում է՝ սայլի մեջ մի խտիտ խոտ, բայց աղմուկն այնքան շատ է, որ ասես ամպրոպ է բերում։
― Մոտ արի, երիտասարդ, ― հայրաբար կանչում է նրան Հելնայը։ ― Կարգի համար քեզ էլ հարցաքննեմ։ Այս գիշեր Շտեպանը որտե՞ղ էր։
Դյուլան, բերանը լայն բացած, հարցական նայում է ծերուկին ու Միհալին։ Բայց ոչ ոք հոնքն էլ չի շարժում։
― Էստեղ էր, ― փնթփնթում է Դյուլան, ― Միհալի ու ինձ հետ քնել էր չարդախում։
― Ապրես, ― գովում է Հելնայը։ ― Իսկ դու կուզեի՞ր ծառայել հեծելազորում։
Պատանու աչքերը փայլում են։
― Էն էլ ո՜նց։
Բիհլը դուրս է գալիս խրճիթից, կամացուկ հայհոյելով։
― Այստեղ եկեք, Հելնայ։ Ես մի փոքր հասցրի Շտեպանի մռութին ու փակեցի խրճիթում։
― Այդ չի թույլատրվում, ― նկատում է Հելնայը։ Անձի անձեռնմխելիություն և նման բաներ։
Բիհլը անհարգալից քմծիծաղում է։
― Ես թքել եմ քո այդ անձի անձեռնմխելիության վրա։ Վատն այն է, որ ես ոչինչ չգտա։ Իսկ դո՞ւք ինչպես։
― Կարել, ինչպես շուռ ես տալիս, ալիբի է։ Ամբողջ գիշեր շնթռել է խոտանոցում, ինչպես օրինակելի մի տղա։
― Ստո՛ւմ են, ― բացականչում է Բիհլը։
― Պարզ է, փչում են։ Բարեկամս, այդ բանը նստած է նրանց արյան մեջ։
― Դատարանում կխոսեն, ― չարանում է Բիհլը։
― Դուք սրանց վատ եք ճանաչում։ Կհրաժարվեն ցուցմունքնեից կամ սուտ երդում կտան։ Ասես ոչինչ էլ չի եղել։ Կարել, դա գյուղում մի տեսակ ժողովրդական սովորույթի նման բան է։
― Ուրեմն, ի՞նչ անենք, ― խոժոռվում է Բիհլը։ ― Ինչ եք կարծում, Հելնայ, Շտեպանին չձերբակալե՞նք։ Կարելի է գլխով երաշխավորել, որ այդ նա է․․․
Հելնայը գլխով է անում։
― Պարզ է։ Միայն տեսեք, Բիհլ․․․
Նա չվերջացրեց։ Ինչ֊որ տեղ թեթև զնգաց ապակին։
― Կանգնի՛ր, ― բղավեց Բիլհն ու նետվեց դեպի տան անկյունը։ Հելնայը հետևեց նրան։ Երկու մարդ թավալ էին տալիս գետնին։ Ի վերջո Բիհլը հայտնվեց վերևում։
― Տվեք, ես նրան բռնեմ, Կարել, ― առաջարկեց Հելնայը։
Բիհլը բարձրանում է տեղից և, Շտեպանի ձեռքերը ոլորելով, քարշ է տալիս իր ետևից։
― Շարժվիր, շարժվիր, ― խռխռում է նա։ ― Վեր կաց։ Ես քեզ ցույց կտամ, թե ինչ է նշանակում փախչել։
Շտեպանը, ծանր շնչելով, ցավից կնճռոտվում է։
― Թողեք, ― խռպոտ փնթփնթում է նա։ ― Ես ուզում էի միայն Կրիվոյ գնալ․․․ իրերի ետևից։
Դյուլան նետվում է նրանց միջև։
― Բաց թողեք նրան, ― բղավում է նա։ ― Թե չէ, ես․․․
Հելնայը բռնում է Դյուլայի ուսից։
― Կամաց, կամաց, փոքրիկ։ Իսկ դուք, Միհալ, մի խառնվեք ձեզ չվերաբերող գործի մեջ։ Շտեպան Մանյա, օրենքի անունից դուք ձերբակալված եք։ Դե գնա, հիմար, գնա։
Շտեպան Մանյային տանում են քաղաք։ Նա արդեն ձիու վրա չէ, չի թռչում հպարտորեն վեր բարձրացրած գլխով, բայց և այնպես մարդիկ կանգ են առնում նայելու նրան։ Կողքերին ոստիկաններ են, հրցանները պահած ոտքերի արանքը։ Շտեպանի գլխարկը չի թեքված ծոծրակին, նա չի նայում դեպի հովիտ՝ ահա այնտեղ գետն է, այնտեղ ձիերն են արածում, եղեգների ետևից ճահճուտն է երևում․․․ Շտեպանը նստել է լուռ, հայացքը հառել ձիու շիկակարմիր մեջքին։
Հելնայն արձակում է զգեստի կոճակներն ու Շտեպանի հետ բարեկամական զրույցի բռնվում։ Հորդուբալի մասին ոչ մի խոսք, մի գլուխ տնտեսության մասին, Ռիբարիի տան ու ձիերի մասին։ Սկզբում Շտեպանը խրտնում է, հետո տարվում խոսակցությամբ։
Այո, այո, լավ հովատակ էր։ Տերը իզուր ծախեց նրան, աստված գիտե՝ ում և ինչու։ Նրա համար կարելի էր ութ հազար վերցնել, ծախել ձիաբուծարանին, իսկ դրանից առաջ բաց թողնել այն սև զամբիկի վրա։ Է՛խ, պարոն, կուզեի մտիկ տալ նրանց․․․ Մանյայի աչքերը վառվում են։ Այդպիսի ձին տերը վաճառեց, մեղք է, ուրիշ ոչինչ։ Հարկավոր էր ծախել մալած ձին կամ զամբիկը, այ թե ինչ։ Եվ ոչ թե հովատակը․․․ Շտեպանն անկեղծորեն հուզված է։
«Ձերբակալվածի հետ խոսել չի թույլատրվում, բացի զուտ պաշտոնական խոսակցությունից», ― վշտացած մտածում է Բիլհը։
― Այ թե կթողներ մեզ այն հովատակը, ― ասում է Շտեպանը ասես ինքն իրեն, ― սանձերը ես ինքս կվերցնեի․․․ Է՛խ, համա՜ թե կզբոսնեինք․․․
===IV===
― Տեսեք, Հելնայ, ― ասաց երեկոյան Բիհլը, ― սա յուրայիններից մեկն ու մեկն է։ Պատուհանը ներսից դուրս է սեղմված, որպեսզի կոտրելու նման լինի։ Դռնով անհնար էր խրճիթ ընկնել, դուռը փակված էր սողնակով։ Ուրեմն, արդեն երեկոյից մարդասպանը տանն է եղել․․․
― Չի եղել, ― առարկում է Հելնայը։ ― Հաֆյան ինձ ասաց, որ քեռի Շտեպանը երեկոյան նրանց մոտ չի եղել։
― Լավ։ Ուրեմն, տնեցիներից մեկն է գիշերը ներս թողել նրան։ Շտեպանն այստեղ հինգ տարի բատրակություն է արել։ Ամբողջ գյուղը գիտե, որ այդ ժամանակաշրջանում նա սիրային կապի մեջ է եղել տանտիրուհու հետ։
― Սպասեցեք։ Նախ՝ ընդամենը միայն չորս տարի։ Առաջին անգամ այդ բանը պատահել է մարագում։ Հետո նա ամեն գիշեր գնացել է ախոռ։ Ես այս ամենը Հաֆյայից իմացա, Կարել։
― Ձեր այդ Հաֆյան ինչ֊որ շատ բան գիտի, ― ծիծաղեց Բիհլը։
― Այո, գյուղական բոլոր երեխաներն ել այդպես են․․․
― Հիմա շարունակենք․ անշուշտ Հորդուբալովան հղի է Շտեպանից։ Չէ որ Հորդուբալը միայն հուլիսին է վերադարձել Ամերիկայից։ Կինը գիտեր, որ այդ ամենը կբացվի։ Հորդուբալը չէր պատրաստվում կնոջը որևէ մեկի հետ բաժանել։
Հելնայը բացասաբար շարժեց գլուխը։
― Հազիվ թե, Բիհլ։ Հորդուբալը քնում էր գոմում, իսկ կինը չարդախում կամ մառանում։ Ես այդ իմացա հարևանուհուց։
― Այնուամենայնիվ, գնացել է բատրակի մոտ։
― Դժվար է ասել, ― մտախոհ ասաց Հելնայը։ ― Հաֆյան կարծում է, թե չի գնացել։ Ճիշտ է, վերջին ժամանակներս Պոլանան բացակայել է տնից։ Հարևանուհին նկատել է, թե նա ինչպես է գնացել դյուղից դուրս ինչ֊որ տեղ։
― Այ քեզ մա՜րդ, ― զարմանում է Բիհլը։ ― Պառավ կնկա պես բամբասանքներ եք հավաքել։ Իսկ ես աշխատում եմ պատկերը տրամաբանորեն վերստեղծել։
― Ա՛խ, այդպե՜ս։ Իսկ ավելի լավ չի, Կարլուշա, որ մտքիդ մեջ զբաղվես այդ բանով։
― Ոչ, բարձրաձայն ավելի լավ է ստացվում։ Եվ այսպես․ այդ դդում Հորդուբալն այնքան է վստահել Շտեպանին, որ անչափահաս Հաֆյային նշանել է նրա հետ։ Հելնայ, մտածեցեք միայն, ախր սա իսկական միջնադար է՝ երեխային նշանել։
Հելնայը ուսերն է թոթվում։
― Բայց հետո, ինչպես երևում է, Հորդուբալը գլխի է ընկել, որ կինը դավաճանում է իրեն, և Շտեպանին վռնդում է։
Հելնայը փնչացնում է դժգոհությամբ։
― Ի՞նչ եք պատմում, Բիհլ։ Նախ Շտեպանն է հեռանում նրանց մոտից, և հետո միայն Հորդուբալը նրան նշանում է Հաֆյայի հետ։ Հարցրեք գյուղում ուզածդ կնկան։
― Հը՜մ, ― Շփոթվում է Բիհլը։ ― Ուըեմն, այդ ամենն ինչպե՞ս կապել իրար հետ։
― Չգիտեմ Կարել, չգիտեմ։ Ես չեմ կարողանում կազմել այդ․․․ ինչպես ասացիք․․․ տրամաբանական պատկերները։ Այդ ամբողջ գործը ընտանեկան ողբերգություն է, և բոլորովին ոչ պարզ մի դեպք։ Դե, չի էլ կարող պարզ լինել։ Դուք ընտանիք չունե՞ք, Բիհլ։ Ա՛յ, բանն էլ հենց այդ է։
― Բայց ախր ամեն ինչ պարզ է, Հելնայ, ինչպես երկու անգամ երկու՝ չորս։ Պոլանան ուզում է ամուսնուց ազատվել, Շտեպանը դեմ չէ մտնել ընտանիքի կազմի մեջ իբրև փեսա։ Նրանք պայմանավորվում են, և պատրաստ է։ Երեկ այդ կինը վազել է նրա ետևից․․․
Հելնայը գլուխն է օրորում։
― Նորից այն չէ։ Հաֆյան ասում է, որ երեկ հայրն է ուղարկել նրան․ գնա, Շտեպանին կանչիր, թող ետ գա։ Բայց, ասենք, իմ ինչ գործն է։ Լսեցեք, Բիհլ, հանգուցյալի վզին փողի քսակ չկա՞ր կապած։
― Ի՞նչ քսակ, ― զարմանում է Բիհլը։ ― Ոչինչ էլ չկար։
― Այ տեսնում եք, ― ասում է Հելնայը։ ― Իսկ քսակում ավելի քան յոթ հարյուր դոլարի մի գումար է եղել։ Փնտրեցեք, Կարել։
― Դուք կարծում եք, թե այդ սպանությունը կատարվել է կողոպուտի նպատակո՞վ։
― Ես ոչինչ էլ չեմ կարծում։ Բայց փողերը հո չքացել են։ Ծերուկ Մանյան մի անգամ տեսել է դրանք Հորդուբալի մոտ։ Իսկ Մանյաների ընտանիքը փողի կարիք է զգում։ Նրանք ուզում են նոր ամբար կառուցել։
Բիհլը կամացուկ սուլում է։
―Այդ֊պե֊ե՜ս։ Ուրեմն, իսկական պատճառը փո՞ղն է։
― Հնարավոր է, ― համաձայնում է Հելնայը։ ― Սովորաբար այդպես է լինում։ Կամ վրեժխնդրություն, Բիհլ։ Դա ևս լուրջ վերսիա է։ Հորդուբալը Շտեպանին դուրս է շպրտել ցանկապատի վրայով։ Ուղիղ եղինջների մեջ։ Այդպիսի գործի համար գյուղում դանակով են վրեժ լուծում, Կարել։ Այնպես որ կարող եք ընտրել ուզածդ վերսիան, որն ավելի հարմար է ձեր ճաշակին։
― Դրանով ի՞նչ եք ուզում ասել, ― խոժոռվում է Բիհլը։
― Ուզում եմ օգնել ձեզ՝ պատկերը տրամաբանորեն վերստեղծելու, ― անմեղորեն նկատում է Հելնայը։ ― Լիովին հնարավոր է նաև, որ Մանյան Հորդուբալին սպանած լինի հովատակի համար։
― Դե, այդ արդեն հիմարություն է։
― Հենց այդ է որ կա։ Սիրելի Բիհլ, ընտանեկան գործերում հենց հիմարությունից էլ սպանում են։
Բիհլը նեղացած լռում է։
― Մի բարկանաք, Կարլուշա, ― ասում է Հելնայը։ ― Ուզո՞ւմ եք ասեմ, թե Հորդուբալն ինչով է սպանված։ Զամբյուղ գործելու մախաթով։
― Ի՞նչ գիտեք։
― Երեկ Մանյայի մախաթը կորել է։ Փնտրեք այն, Բիհլ։
― Իսկ դա ի՞նչ տեսք ունի։
― Չգիտեմ։ Երևի մեծ ասեղի նման մի բան է։ Ահա և բոլոր նորությունները, Բիհլ, ― եզրափակում է Հելնայը, սկսելով կենտրոնացած թափ տալ ծխամորճը։ ― Բացի, թերևս, նրանից, որ Մանյաները պիտի գոմաղբը դաշտ կրեն։
===V===
Հելնայն ու Բիհլը, գինի խմելով, սպասում են դիահերձման ավարտին։
― Բիհլ, ապակի կտրելու այդ ալմաստը որտե՞ղ գտաք։
― Հորդուբալովների մառանում։ Սրան ի՞նչ կասեք։
― Այ թե ինչ մարդիկ են այդ գյուղացիները, ― վշտացած ասում է Հելնայը։ ― Նա ափսոսում է իրը դեն նետել, եթե դա նույնիսկ հանցանշան է։ Հասկանում եք, պետք կգա տնտեսության մեջ։ ― Հելնայը թքում է վարպետությամբ։ ― Գծուծնե՛ր։
― Հորդուբալովան հավատացնում է, որ ալմաստը վաղուց են ունեցել, դեռևս մինչև Հորդուբալի Ամերիկա գնալը։ Բայց ապակեգործ Ֆարկաշը հիշեց, որ սրանից մի ամիս առաջ ալմաստը Շտեպանն է իրենից գնել։
Հելնայը շվվացրեց։
― Ամբողջ մի ամի՜ս։ Բիհլ, այ տեսնում եք, թե ինչ տարօրինակ բան է․ նրանք այդ ամենը մտածել են մի ամիս առաջ։ Մեկնումեկին, թերևս, ես կարող եմ տաքացած ժամանակ հանկարծ սպանել։ Բայց ահա այդպես պատրաստվել երկար, կամաց֊կամաց․․․ Իսկ դոլարները, ասում եք, չգտնվեցի՞ն։
― Ոչ։ Բայց մառանում, բացի դրանից, կար նաև էլեկտրական մի լապտեր։ Հիմա ես կպարզեմ, թե Շտեպանը երբ և որտեղից է գնել այն։ Նույնպես իրեղեն ապացույց է, հը՞։ Իմ կարծիքով, կան բավականաչափ հիմքեր, որպեսզի իշխանությունները Հորդուբալովային ձերբակալելու օրդեր տան։ Իսկ նրանք պահանջում են, որ մենք էլի ինչ֊որ լուրջ հանցանշաններ գտնենք։
Հելնայը շուռումուռ է գալիս աթոռի վրա։
― Կարել, ես էլ որոշ բաներ ունեմ։ Շտեպանի փեսան, ոմն Յանոշ, պատմում է, որ իբր Շտեպանը մի շաբաթ առաջ եկել է նրա մոտ արտը և ասել․ «Յանոշ, դու կարող ես մի լավ նվեր ստանալ՝ մի զույգ եզ, որոնց ինքդ կընտրես շուկայում, և այդ ամենը, իբր, մի թեթև գործի համար՝ եթե վերջ տաս Յուրայ Հորդուբալին»։
― Լա՜վ է, ― հիանում է Բիհլը։ ― Իսկ Յանոշն ի՞նչ է պատասխանում։
― «Գնա գործիդ, ― իբր ասել է Յանոշը։ ― Քեզ այդքան փող որտեղի՞ց»։ ― «Ես չունեմ, ― պատասխանում է Շտեպանը, ― դրա փոխարեն տիրուհին ունի։ Իսկ մենք պայմանավորվել ենք ամուսնանալ, հենց որ Հորդուբալից ազատվենք»։
― Ուրեմն, բռնվեցին, ― խորը հառաչում է Բիհլը։ ― Երկուսով միատեսակ խառն են գործի մեջ։
Հելնայը գլխով է անում։
Դոկտորը դուրս է գալիս։ Նա դիահերձումը վերջացրել ու շտապում է, արագ֊արագ փոխելով կարճլիկ տոտիկները և կարճատես աչքերը շուրջը հածելով։
― Պարոն դոկտոր, ― ձայն է տալիս նրան Հելնայը, ― չէի՞ք կարող մի րոպե սպասել։
― Ա՜, ― արձագանքում է դոկտորը։ ― Դե, ենթադրենք։ Ինձ մի գավաթ սալորօղի։ Խեղճն արդեն հոտում է։ Հաճելի աշխատանք չի։ ― Նա մի թափով դատարկում է գավաթն ու կռնչում։ ― Պարոնայք, իսկ գիտեք, որ նրանք սպանել են հանգուցյալին։
― Բիհլը չռում է աչքերը։
― Ի՞֊ի՞նչ․․․
― Համարյա հանգուցյալլին։ Նա արդեն հազիվ շնչելիս է եղել։ Հոգևարք։ Ամենաուժեղ կարգի թոքերի բորբոքում։ Հանգուցյալը նույնիսկ մինչև առավոտ չէր ապրի։
― Ուրեմն, սպանությունը անտեղի՞ է եղել, ― դանդաղ ասում է Հելնայը։
― Այո։ Բացի դրանից, աորտայի վրա բռնցքաչափ մի ուռուցք կա։ Նույնիսկ եթե թոքաբորբը չլիներ, բավական էր մի թեթև ցնցում, և վերջ։ Թշվա՜ռ։
Ոստիկանները ընկճված լռում են։ Վերջապես Բիհլը հազում է ու հարցնում․
― Իսկ մահվան պատճա՞ռը, դոկտոր։
― Սպանություն։ Սրտի ծակում ձախ խորշի շրջանում։ Շատ քիչ արյուն է հոսել, որովհետև մարդն արդեն հոգևարքի մեջ է եղել։
― Ձեր կարծիքով, վերքն ինչո՞վ է հասցված։
― Չգիտեմ։ Մեխով, մախաթով, պարկ կտրելու մեծ ասեղով։ Կարճ ասած՝ մոտ տասը սանտիմետնրանոց մետաղյա բարակ, սրածայր, կողավոր գործիքով, որն ունի լայնակի, ձվաձև կտրվածք․․․ Բավարարվա՞ծ եք։
Հելնայը բաժակը շուռումուռ է տալիս հաստ մատների մեջ։
― Դոկտոր, իսկ ինչ կասեիք․․․ չի՞ կարելի համարել, որ նա․․․ մեռել է թոքերի բորբոքումից։ Գիտեք, եթե նրան վիճակված էր մեռնել․․․ արժե՞ այս ամբողջ աղմուկը բարձրացնել։
― Ո՛չ, Հելնայ, այդպես չի կարելի, ― բղավում է Բիլհը։ ― Ախր սպանությունն առկա է։
Դոկտորը փայլեցնում է ակնոցը։
― Այդ ցավալի կլիներ, պարոնայք։ Դեպքը հույժ հետաքրքրական է։ Ասեղով կամ դրա նման մի բանով սպանություն հազվադեպ է պատահում։ Ես, սպանվածի սիրտը կդնեմ սպիրտի մեջ և կուղարկեմ, ― դոկտորը ճառագայթում էր, ― կուղարկեմ Պրագա՝ նշանավոր մի փորձագետի։ Այնպես որ դուք կստանաք ամենահեղինակավոր մի եզրակացություն։ Ինչ արած՝ սա սպանություն է, այդպես է ասում օրենքը։ Բայց, աստվա՛ծ իմ, ի՜նչ անտեղի սպանություն։
― Ինչ արած, ― կրկնում թ Հելնայը։ ― Իսկ մի ավանակ գտնում է, որ սա պարզ դեպք է․․․
===VI===
Այն բանկան, որի մեջ դրված էր Հորդուբալի սիրտը, ճանապարհին ճաքեց, և ամբողջ սիրտը հոսեց։ Սիրտը գիտնական այրի լաբորատորիա հասավ անչափ վատ վիճակում։
― Նորի՞ց ինչ֊որ բան են ուղարկել, ― վրդովվեց փորձագետը, ճերմակահեր մի պարոն։ ― Ի՞նչ է գրված այդ թղթի մեջ։ «Հայտնաբերված է ծակոտված վերք»։ Ա՜խ, այդ գյուղական հեքիմները։
Գիտնական հեղինակությունը հառաչեց վշտացած ու հեռվից֊հեռու աչքերը տնկեց Հորդուբալի սրտի վրա։
― Գրեցեք, ծակոտված վերքը բացառվում է, անցքը շատ է փոքր։ Սրտամկանը խոցված է փոքրակալիբր գնդակով։ Եվ շուտ աչքիցս չքացեք։
― Համեցեք, նամակ Պրագայից, ― ողջունեց Հեյնալը Ռիբարիից վերադարձած Բիհլին։ ― Ի գիտություն ձեզ, Կարել Հորդուբալը ոչ թե ծակված է, այլ սպանված փոքրակալիբր հրացանով։ Այ թե բանն ինչ է։
Բիհլի ձեռքերը թուլացան։
― Իսկ ի՞նչ է ասում մեր դոկտորը։
― Ինչ է ասո՞ւմ։ Սաստիկ հայհոյում է։ Ինչ է, չգիտե՞ք նրան։ Եվ իրենն է պնդում։ Այսպես, ուրեմն, փոքրակալիբր հրացան։ Փնտրեցեք փոքրակալիբր հրացան ունեցող մարդուն, Բիհլ։
Բիհլը սաղավարտը շպրտեց անկյուն։
― Հելնայ, ես այսպես չե՛մ թողնի, ― սպառնաց նա։ ― Ոչ ոքի թույլ չեմ տա այս գործը խճճել։ Աստված իմ, համարյա ամեն ինչ պատրաստ էր, ամեն բան համընկնում էր, և ահա, խնդրեմ։ Մի՞թե սրանով կարելի է դատարան գնալ։ Սիրելի մարդ, ո՞րտեղից ճարենք փոքրակալիբր հրացան։
Հելնայը ուսերն է թոթվում։
― Այ տեսնում եք։ Եվ այդ բոլորն այն պատճառով, որ դուք թույլ չտվիք խեղճ Հորդուբալին հոգին աստծուն ավանդել թոքերի բորբոքումից։ Ինքներդ եք մեղավոր՝ դուք և դոկտորը։
Բիհլը կատաղած նստում է աթոռին։
― Այդ անիծյալ նամակն իմ ամբողջ բավականությունը փչացրեց։ Ամենամեծ բավականությունը այս օրերի ընթացքում։
― Այդ ո՞րը։
― Ես գտա դոլարները, ավելի քան յոթ հարյուր դոլար։ Եվ քսակը։ Ռիբարիում, չարդախի գերանի տակ։
Հելնայը զարմանքից մինչև իսկ ծխամորճն է բերանից հանում։
― Այ դա հիանալի՜ է, Կարլուշա, ― հավանությամբ ասում է նա։
― Բայց այ թե երկար փնտրեցի։ ― Բիհլը շունչը ետ է բերում։ ― Գիտե՞ք որքան քաշ եկա Ռիբարիում։ Քառասունվե՜ց ժամ։ Հաշվեցի։ Ոչ մի շյուղ հանգիստ չեմ թողել, տակնուվրա եմ արել ամեն ինչ։ Շտեպանն իր ալիբիով տապալվեց։ Ինչ եք կարծում, Հելնայ, սա երդվյալների համար բավական չէ՞։ Փողը գտնվեց, Շտեպանի գնած ալմաստը նույնպես վատ ապացույց չէ, բացի դրանից, ցուցմունքների հակասականությունը։ Ստացվում է ավարտված վերսիա, հը՞։
― Նույնիսկ չորս վերսիա, ― համաձայնում է Հելնայը։
Բիլհը ձեռքն է թափ տալիս։
― Ի՞նչ չորս։ Առկա է սովորական, շարքային, զզվելի մի սպանություն՝ ի սեր դրամի։ Հելնայ, ես ձեզ կպատմեմ ամեն ինչ, ինչպես որ եղել է։ Հորդուբալը գիտեր, որ Մանյան իր կնոջ սիրեկանն է, ու վախենում էր նրանից։ Ահա թե ինչու էր նա փողերն իր մոտ պահում, ահա թե ինչու Մանյային նշանեց իր Հաֆյայի հետ, ահա թե ինչու վերջիվերջո վռնդեց նրան ու փակվեց գոմում։ Միանգամայն պարզ մի դեպք է։
Հելնայը մտախոհ թարթում է աչքերը։
― Կարլուշա, իսկ ես շարունակ մտածում եմ ձիերի մասին։ Շտեպանը ձիեր սիրում է․․․ Նրա գլխում մի միտք կա միայն՝ ինչպես հող գնել ու երամակ պահել։ Իսկ այստեղ, Հորդուբալի մարգագետինների կողքին, մի հողամաս էր վաճառվում։ Մանյան, երևի, ուզում էր, որ Հորդուբալը գնի այն, իսկ նա՝ չէ որ չէ։ Եվ փողերը թաքցնում է թևի տակ։ Ես չեմ զարմանա, եթե պարզվի, որ իսկական պատճառը հենց սա է։
Դե, գիտեք, էշը չէ, պոչն է։ Այսպես թե այնպես, ստացվում է, որ փողի համար է։ Միայն ո՛չ Պոլանայի սիրուց։
― Ո՞վ գիտե․․․
― Չէ, թողեք այդ, Հելնայ։ Դուք հին, ջանասեր աշխատող եք ու ճանաչում եք գյուղը, իսկ ես երիտասարդ եմ և, գրողը տանի, մի քիչ գլուխ եմ հանում կանանցից։ Ես այդ Պոլանային տեսել եմ՝ լղար, ոչ գեղեցիկ կին է, հետն էլ պառաված։ Ճիշտ է, նրանց միջև կապ եղել է, բայց ես կարծում եմ, որ այդ կնոջ վրա թանկ է նստել։ Հելնայ, Հորդուբալը նրա համար չէր զոհվի, նրա համար Շտեպանը սպանության չէր գնա։ Իսկ դրամի համար՝ այո։ Դա ցերեկվա լույսի պես պարզ է։ Հորդուբալը գյուղական ժլատ էր։ Պոլանան չէր համբերում ժառանգությունն ստանալու, որպեսզի սիրեկանին պահեր, իսկ Շտեպանը փողի սիրահար է՝ ահա և բոլորը։ Հելնայ, ասում եմ ձեզ, որ այստեղ ռոմանտիկայի նշույլ անգամ չկա։ ― Բիհլը ճթացնում է մատները։ ― Կեղտոտ ու միանգամայն պարզ պատմություն է, բարեկամս։
― Հիանալի կերպով սիստեմի է բերված, կեցցեք, Բիհլ, ― գովեց Հելնայը։ ― Ավելի վատ չի, քան պարոն դատախազի սիստեմը։ Ձեզ մոտ ամեն ինչ այնպես հասարակ է ստացվում․․․
Բիհլը լայն ժպտաց, շոյված զգալով իրեն։
― ․․․ Բայց և այնպես, Կարել իմ կարծիքով ավելի հասարակ կլիներ, եթե Հորդուբալը մեռներ աստծու կամքով։ Թոքերի բորբոքում, և ամեն։ Այրին կամուսնանար Շտեպանի հետ, երեխա կունենային․․․ Բայց այսպիսի հասարակ տարբերակը ձեզ չի գոհացնում, Բիհլ։
― Ոչ։ Ինձ գոհացնում է ճշմարտությունը, Հելնայ։ Հասնել ճշմարտության՝ այս է իսկական տղամարդու խնդիրը։
Հելնայը մտախոհ աչքերն է թարթում։
― Իսկ դուք համոզվա՞ծ եք, Կարել, որ գտել եք այն, այդ իսկական ճշմարտությունը։
― Է՛խ, թե մախաթն էլ գտնեի․․․
==Երրորդ մաս==
― ․․․ Դատական նիստը՝ գործով Շտեպան Մանյայի, քսանվեց տարեկան, բատրակ, ամուրի, դավանանքը՝ ռեֆորմատորական, և Պոլանա Հորդուբալովայի, ծնյալ Դուրկոլովա, այրի, երեսունմեկ տարեկան, դավանանքը՝ հռոմեակաթոլիկական, որոնք մեղադրվում են իբրև գործակիցներ Կրիվոյ գյուղի բնակիչ Յուրայ Հորդուբալի կանխավ մտածված սպանության մեջ, հայտարարում եմ բացված։
Մեղադրյալ Մանյա, ոտքի՛։ Դուք լսեցիք մեղադրական եզրակացությունը։ Ձեզ մեղավոր ճանաչո՞ւմ եք։
Մեղադրյալն իրեն մեղավոր չի ճանաչում։ Յուրայ Հորդուբալին չի սպանել, այն գիշեր քնել է իր տանը, Ռիբարիում։ Գերանի տակ եղած փողերն ստացել է տիրոջից իբրև Հաֆյայի օժիտ։ Ապակեգործից ալմաստ չի գնել։ Տանտիրուհու հետ կապի մեջ չի եղել։ Ուրիշ ասելիք չունի։
Մեղադրյալ Հորդուբալովան իրեն մեղավոր չի ճանաչում։ Սպանության մասին ոչինչ չի իմացել, միայն առավոտյան․․․ Այն հարցին, թե որտեղից գիտեր, որ ամուսինն սպանված է, հայտնում է, որ տեսել է միայն ջարդված պատուհանը։ Բատրակի հետ կապի մեջ չի եղել։ Ալմաստը մի քանի տարի առաջ գնել էր ինքը տան տերը։ Մարդասպանը ավելի շուտ ներս է մտել պատուհանից, որովհետև դուռն ամբողջ գիշեր փակ է եղել։
Մեղադրյալը նստում է՝ տգեղացած, դեղնած, հղիության վերջին շրջանում, որի պատճառով ստիպված եղան նույնիսկ գործի քննությունը արագացնել։
Դատական պրոցեսը ձգձգվում է, ենթարկվելով դատավարության անողոք հնամոլությանը։ Ընթերցվում են արձանագրություններ ու եզրակացություններ, թղթերը խշխշում են, երդվյալները ջանում են ուշադիր ու բարեպաշտ ունկնդիրների տեսք ընդունել։ Մեղադրյալ կինը նստած է անշարժ, ինչպես արձան, միայն աչքերն են անհանգիստ պսպղում։ Ժամանակ առ ժամանակ Շտեպան Մանյան սրբում է ճակատի քրտինքն ու աշխատում գլուխ հանել բոլոր լսածներից։ Ով գիտե՝ ինչ խոչընդոտներ կան այստեղ, գործն ինչպես շուռ կտան այս ծանրակշիռ պարոնները։ Գլուխը հարգալիր խոնարհած, Շտեպանը լսում է ու շրթունքները շարժում, ասես յուրաքանչյուր բառը մտքում կրկնելով։
Դատարանն անցնում է վկաների հարցաքննությանը։
Կանչվում է Վասիլի Հերիչը, Կրիվոյ գյուղի տանուտերը, բարձրահասակ, թիկնեղ մի մարդ։ Նա անշտապ ու լուրջ կրկնում է երդման խոսքերը։
Վկան առաջիններից մեկն է տեսել հանգուցյալին։ Ճի՞շտ է, որ այդ ժամանակ նա ասել է՝ «տան մարդու գործ է»։
― Ճիշտ է։
― Իսկ ինչո՞ւ։
― Այնպես, ենթադրությամբ, ձերդ ողորմածություն։
― Վկա Հերիչ, ձեզ հայտնի՞ է, որ Պոլանա Հորդուբալովան կապի մեջ է եղել Շտեպան Մանյայի հետ։
Վկային հայտնի է, դեռևս մինչև Հորդուբալի վերադարձը նա դրա համար հանդիմանել է Պոլանային։
― Արդյոք Հորդուբալը չի՞ նեղացրել իր կնոջը։
― Ձերդ ողորմածություն, դրա համար լավ քոթակել էր հարկավոր նրան, ― բռնկվում է Վասիլի Հերիչը, ― քամին գլխից հանել։ Նա չէր ուզում նույնիսկ ամուսնու համար ճաշ պատրաստել։
― Արդյոք Հորդուբալը կնոջից գանգատվո՞ւմ էր։
― Ոչ, չէր գանգատվում, միայն մարդկանց աչքից թաքնվում էր ու մոմի պես հալվում։
Պոլանան նստել է շիփ շիտակ ու նայում է տարածության մեջ։
Ոստիկանական հեծելավագ Հելնայը ցուցմունք է տալիս համաձայն մեղադրական եզրակացության։ Նա ուշադրություն է հրավիրում իրեղեն ապացույցների վրա։ Ահա հանգուցյալի խրճիթի ապակին, որը ներսի կողմից քերծված է ալմաստով։ Այն օրը ցեխ էր, և հենց պատուհանի տակ ջրագուբ կար, մինչդեռ խրճիթում ցեխի ոչ մի հետք չի հայտնաբերված, և պատուհանի փոշին էլ մնացել էր անվթար։
Մեծ մարդը կարո՞ղ է այդ անցքից ներս մտնել։
― Ոչ, չի կարող։ Գլուխը միայն կանցնի, իսկ իրանը կլռվի֊կմնա։
Հարցաքննվում է կրտսեր ոստիկան Բիհլը։ Նա կանգնած է ինչպես շքահանդեսում, համակված պաշտոնեական եռանդով։ Նրա ցուցումնքները ճշտորեն համապատասխանում են մեղադրական ակտին։ Ալմաստը նա գտել է փակ արկղում։ Մեղադրյալ Հորդուբալովան չուզեց բանալին տալ, հավատացնելով, թե բանալին կորել է։ Արկղը կտրեցին, իսկ բանալին հետագայում գտնվեց վարսակով լցված դույլի հատակում։ Վկան Ռիբարիում գտել է նաև հանգուցյալի փողերը։
― Բացի դրանից, ― ձայնը բարձրացնում է Բիհլը, ― պարոն դատավոր, ես ինձ թույլ եմ տվել ևս մի բան բերել։ ― Բիհլը բացում է թաշկինակը։ ― Ես սա գտա երեկ, երբ Մանյայի գոմաղբը դաշտ էին փոխադրում։ Սա նետված էր աղբահորը։
Բիհլը դատավորի սեղանին է դնում մի բարակ սրածայր մետաղյա առարկա՝ ձվաձև կտրվածքով, մոտ տասնհինգ սանտիմետր երկարությամբ։
― Սա ի՞նչ է։
― Հաճեցեք նկատել, սա զամբյուղ գործելու մախաթ է։ Պատկանում է Մանյաների ընտանիքին և անհետացել էր սպանության օրը։
Բիհլը իրեն պահում է անխռով կերպով, սակայն ընդհանուր ուշադրությունից հոգու խորքում ցնծում է ու հրճվում։ Հինգ շաբաթ նա փնտրում էր այդ անիծյալ մախաթը և, վերջապես, ահա այն։
― Մեղադրյալ, այս առարկան ծանո՞թ է ձեզ։
― Ոչ, ծանոթ չի։
Մռայլ, համառող Շտեպանը նստում է իր տեղը։
Ցուցմունք է տալիս դոկտորը։ Նա պնդում է, որ սպանությունը կատարվել է ձվաձև կտրվածքի բարակ, սրածայր առարկայով։ Եթե Հորդուբալը գնդակահարված լիներ, գնդակը կմնար մարմնի մեջ։ Մինչդեռ գնդակի ոչ մի հետք չի հայտնաբերվել։ Դոկտորը երկար֊բարակ բացատրում է ծակող և հրազենային վերքերի տարբերությունը։ Բացի դրանից, այդքան փոքր կալիբրի դեպքում կրակոցը պետք է կատարվի համարյա դիմահար, այնպես որ մաշկի վրա այրվածք կլիներ, կամ համենայն դեպս շապիկը կխանձվեր։
― Վերքը կարո՞ղ էր հասցվել այս առարկայով։
― Այո, կարող էր։ Չի կարելի համոզված ասել, թե հենց հատկապես սրանով, բայց համենայն դեպս այս առարկան այնքան բարակ է ու սուր, որ կարող էր այդպիսի վերք հասցնել։ Խիստ հարմար իր է, ― գնահատում է դոկտորը։ ― Այո, մահը վրա է հասել վայրկենապես։
Եվ իմպուլսով դոկտորը վազելով վերադառնում է իր տեղը։
Ցուցմունք է տալիս բանտային բժիշկը։ Բոլոր նշաններից երևում է, որ Պոլանա Հորդուբալովան գտնվում է հղիության ութերորդ ամսվա մեջ։
― Մեղադրյալ, ― ասում է դատավորը։ ― Կարող եք ոտքի չկանգնել։ Ո՞վ է այն երեխայի հայրը, որին դուք սպասում եք։
― Յուրայը, ― աչքերը խոնարհելով, շշնջում է Պոլանան։
― Այսօր լրացավ Հորդուբալի վերադարձի հինգ ամիսը։ Ուրեմն երեխան ո՞ւմն է։
Պոլանան լռում է։
Ծերուկ Մանյան հրաժարվում է ցուցմունք տալուց։ Շտեպանը նստել է, ձեռքերով երեսը ծածկած, ծերուկը կումաչե թաշկինակով սրբում է արցունքները։
― Ի դեպ, Մանյա, այս առարկան ծանո՞թ է ձեզ։
Ծեր Մանյան գլխով հաստատական նշան է անում։
― Ախր սա մեր մախաթն է, մենք սրանով զամբյուղ ենք գործում։ ― Եվ նա ուզում է մախաթը գրպանը խոթել։
― Ոչ, ոչ, ծերուկ, մախաթը կմնա այստեղ։
Միհալը և Դյուլան նույնպես հրաժարվում են ցուցմունքեր տալուց։ Դատավորը կանչել է տալիս Մարիա Յանոշովային։
― Ցուցմունքներ կտա՞ք։
― Կտամ։
― Ճի՞շտ է, որ ձեր եղբայր Շտեպանը դրդել է ձեր ամուսնուն՝ սպանելու Յուրայ Հորդուբալին։
― Ճիշտ է, ձերդ ողորմածություն։ Բայց իմ ամուսինը այդպիսի բան անողը չի։ Թեկուզ հարյուր ջուխտ եզ տաս նրան։
― Շտեպանը տանտիրուհու հետ սիրային կապերի մեջ եղե՞լ է։
― Հապա ո՜նց, հենց ինքն էր տանը պարծենում։ Ձերդ ողորմածություն, Շտեպանը վատ մարդ է։ Լավ բան չէր նրան նշանել փոքր երեխայի հետ։ Փառք աստծու, որ ամեն ինչ խանգարվեց։
― Վկա, իսկ ինչ կասեք, ձեր եղբայրը շա՞տ չարացավ, երբ Հորդուբալը դուրս արեց նրան։
Մարիան երեսին խաչ է հանում։
― Ա՛խ, տեր աստված, ման էր գալիս ոնց որ սատանա, ոչ ուտում էր, ոչ խմում, նույնիսկ ծխելը թողեց․․․
Վկային արձակում են, նա դռների մեջ, արտասվելով, շուռ է գալիս։
― Ա՛խ, ձերդ ողորմածություն, ինչքա՜ն եմ խղճում Շտեպանին։ Թույլ կտա՞ք մի քիչ փող թողնեմ նրան սնունդի համար։
― Ոչ, ոչ, մայրիկ, նրան փող հարկավոր չի։ Գնացեք աստուծով։
Դատարանը կանչում է վկա Յանոշին։
― Ցուցմունքեր կտա՞ք։
― Ինչպես պարոնները կհրամայեն։
― Ճի՞շտ է, որ Շտեպանը առաջարկել է ձեզ՝ սպանել Հորդուբալին։
Վկան աչքերն է թարթում շփոթված։
― Ճիշտ է, Շտեպանը մի բանի մասին ակնարկեց ինձ։ Իբրև դու աղքատ ես, Յանոշ, բայց կարող ես հարստանալ։
― Ինչպե՞ս հարստանալ։
― Ի՞նչ իմանամ, ձերդ ողորմածություն։ Ախր վաղուցվա բան է, ամեն ինչ մարդու միտ կմնա՞։ Փողի մասին խոսք եղել է։ Շտեպանը միշտ էլ փող ունեցել է։ Ինչո՞ւ պիտի ամեն տեսակ հիմարություններ հիշեմ։ «Դու հիմար ես», ― ասում է։ Թող հիմար լինեմ։ Հիմարության համար մարդուն կախաղան չեն հանում։
― Վկա, իսկ դուք հարբած չե՞ք։
― Ձերդ ողորմածություն, մի թաս խմել եմ՝ սրտապնդվելու համար։ Պետերի հետ խոսելը վախենալու է։
Դատական նիստը հետաձգվում է հաջորդ օրվան։
Շտեպանն աշխատում է հայացքով հանդիպել Պոլանային, սակայն Հորդուբալի այրին, ասես ոսկրից պատրաստած արձան, չի նայում Շտեպանին, գնում է՝ լղար, տգեղ, անճարպիկ։ Շտեպանի վրա ոչ ոք չի նայում, միայն Պոլանայի։ Շտեպանն ի՛նչ։ Թխամորթ մի երիտասարդ։ Մե՜ծ բան՝ տղամարդը տղամարդ է սպանել։ Իսկ ահա երբ սեփական կինն է սպանում ամուսնուն, ― տե՜ր իմ աստված։ Ի՞նչ կյանք է, եթե նույնիսկ կնոջդ չես կարող հավատալ։ Մարդ իր տանը, սեփական անկողնում էլ չի կարող հանգիստ լինել․ մեկ էլ տեսար սպանեցին, ոնց որ անասուններին սպանդանոցում։
Հորդուբալի այրին անցնում է ասես ատելության պարիսպների միջով, որոնք միանում են իրար նրա ետևում, ինչպես ալիքներ։
― Է՛հ, Հորդուբալը պիտի կացնահար աներ սրան, ոնց որ թալակն ընկած գելին։ Կախել է հարկավոր, ― հուզվում են կանայք։
― Թե որ Պոլանային չկախեն, կնշանակի աշխարհում արդարություն չկա։
― Կնանիք, ձեններդ կտրեք, ― փնթփնթում են գյուղացիները։ ― Կնանքանց չեն կախում։ Բանտ կդնեն մինչև մեռնելը։
― Եթե կանայք դատելու լինեին, կկախեին այդ զիբիլին։
― Ես ինքս օղակը նրա վիզը կգցեի։
― Թո՛ղ, Մարիկա, էդ կնկա գործ չի։ Իսկ այ Շտեպկային հաստատ կկախեն։
― Այ կտեսնես, Շտեպկային կկախեն, բայց ախր նա սպանել է օտար մարդու։ Չէ, թե որ Պոլանային չկախեն, բոլոր կնանիք կսկսեն մարդկերանց սպանել։
― Դե, նրան ո՞նց կախեն, ախր երեխի է սպասում։
― Չէ մի, երեխի՜։ Սատանա կծնի, ոչ թե երեխա։
Դատարանը կանչում է վկա Սիմոն Ֆազեկեշին, մականվանյալ Լեցա։ Սպանության օրը նա Պոլանային տեսել է Շտեպանի հետ։ Մեղադրյալները կանգնած էին առվի ափին։
― Շտեպան Մանյա, դուք շարունակում եք պնդել, որ այն օրը Կրիվոյում չեք եղել ու չե՞ք տեսնվել Պոլանա Հորդուբալովայի հետ։
― Չեմ եղել, ձերդ ողորմածություն։
― Մեղադրյալ Հորդուբալովա, Մանյան խոսե՞լ է ձեզ հետ առվի ափին։
― Չէ, չի խոսել։
― Իսկ ոստիկաններին ասել եք՝ այո։
― Նրանք ստիպեցին ինձ։
Ցուցմունքներ է տալիս Յուլիանա Վարվարինովան, Հորդուբալի հարևանուհին։
― Այո, Հորդուբալին շատ անգամ եմ տեսել։ Ման էր գալիս գլուխը կորցրած։ Երբ նա Շտեպանին արձակեց, Պոլանան նրան հաց էլ չէր տալիս։ Իսկ բատրակի համար, պատահում էր, հավեր էր տապակում ու խոճկորներ։ Ամեն գիշեր քարշ էր գալիս նրա մոտ, ախոռ։ Տեր աստված, ողորմա նրան, ― դժգոհությամբ թքում է հարևանուհին, ― միայն թե, հենց որ Հորդուբալը վերադարձավ, աստված գիտի, թե նա որտեղ էր հանդիպում իր սիրեկանի հետ։ Էլ քարշ չէր գալիս ախոռ։ Վերջին ժամանակները Հորդուբալը շարունակ ման էր գալիս ― լապտերով, երևում է՝ հետևում էր։
― Լսեցեք, վկա, դուք տեսե՞լ եք, թե ինչպես Հորդուբալն Շտեպանին շպրտեց ցանկապատի վրայով։ Այն ժամանակ Շտեպանի հագին պիջակ կա՞ր։
― Պիջակ չկար, ձերդ ողորմածություն, միայն շապիկ֊վարտիքով էր։
― Այդպես, առանց պիջակի՞ գնաց։
― Էդպես է, էդպես, ձերդ ողորմածություն։
― Հետևաբար, պիջակը, որ հիմա նրա հագին է, մյուս իրերի հետ մնաց Հորդուբալի տա՞նը։ Շտեպան Մանյա, դուք ե՞րբ գնացիք Կրիվոյ պիջակի ետևից։
Շտեպանը վեր է կենում տեղից, շփոթված աչքերը թարթելով։
― Դուք պիջակը տարաք այն գիշեր, երբ Յուրայ Հորդուբալն սպանվեց։ Կարող եք նստել։
Եվ դատախազը հաղթական դեմքով ինչ֊որ բան է նայում իր թղթերում։
― Մեղադրյալներին դուրս տարեք, ― կարգադրում է դատարանի նախագահը։ ― Վկա Հաֆյա Հորդուբալովա։
Ներս են բերում կապուտաչյա, սիրունիկ մի աղջնակի։ Լռություն, ոչ մի շունչ։
― Մի վախենա, փոքրիկ, այստեղ արի, ― հայրաբար ասում է դատարանի նախագահը։ ― Եթե չես ուզում, կարող ես ցուցմունքներ չտալ։ Դե, ինչպես, կպատասխանե՞ս։
Աղջնակը տարակուսանքով նայում է քղամիդ հագած շուրջ պարոններին։
― Ուզո՞ւմ ես պատասխանել։
Հաֆյան հնազանդորեն գլխով է անում։
― Հա։
― Մայրիկդ գնո՞ւմ էր ախոռ, երբ Շտեպանն այնտեղ էր։
― Գնում էր, ամեն գիշեր։
― Դու նրանց միասին տեսե՞լ ես։
― Տեսել եմ։ Մի անգամ քեռի Շտեպանը գրկեց նրան ու գցեց դարմանի վրա։
― Դե, իսկ տան տերը, քո հայրիկը, երբևէ մայրիկիդ հետ եղե՞լ է։
― Դե, չի եղել, միայն քեռի Շտեպանը։
― Իսկ երբ հայրիկդ Ամերիկայից վերադարձավ, դրանից հետո մայրիկդ քեռի Շտեպանի հետ եղե՞լ է։
Հաֆյան գլուխը շարժում է բացասաբար։
― Իսկ ո՞րտեղից գիտես։
― Ախր տան տերը եկել էր, ― ասում է աղջնակը լուրջ ու համոզված։ ― Էն ժամանակ քեռի Շտեպանն ասաց․ «Է, ձեզ մոտ չեմ մնա․ ամեն ինչ ուրիշ ձևով գնաց»։
― Տան տերը լա՞վ մարդ էր։
Հաֆյան անորոշ ուսերն է թոթվում։
― Իսկ Շտեպա՞նը։
― Հա, Շտեպանը լավն էր։
― Մայրիկը հայրիկի հետ սիրալի՞ր էր։
― Չէ, սիրալիր չէր։
― Իսկ քե՞զ հետ։ Նա քեզ սիրո՞ւմ էր։
― Չէ։ Չէր սիրում։ Նա միայն քեռի Շտեպանին էր սիրում։
― Նրան լա՞վ էր կերակրում։
― Հա։ Քեռի Շտեպանն ինձ էլ էր տալիս։
― Իսկ դու ամենից շատ ո՞ւմ ես սիրում։
Աղջնակը շփոթված կուչուձիգ է անում։
― Քեռի Շտեպանին։
― Հաֆյա, պատմիր այն վերջին գիշերվա մասին, երբ հայրիկդ մեռավ։ Դու որտե՞ղ էիր քնել։
― Մայրիկի հետ քողտիկում։
― Գիշերը դու չարթնացա՞ր։
― Արթնացա։ Մեկը թրխկացրեց լուսամուտը, իսկ մայրիկը նստել էր անկողնում։
― Իսկ հետո ի՞նչ եղավ։
― Հետո ոչինչ։ Մայրիկն ասաց․ «Քնիր, թե չէ ծեծ կուտես»։
― Եվ դու քնեցի՞ր։
― Իհարկե, քնեցի։
― Եվ այլևս ոչինչ չլսեցի՞ր։
― Ոչինչ։ Միայն մեկը բակում ման էր գալիս, մեկ էլ մայրիկը անկողնում չէր։
― Իսկ ո՞վ էր այնտեղ ման գալիս, չգիտե՞ս։
Հաֆյան զարմանքով բացում է բերանը։
― Ո՜վ։ Հայտնի բան է, քեռի Շտեպանը։ Էլ ո՞վ կլիներ մայրիկի հետ։
Դահլիճում այնպիսի լռություն է, որից մարդու շունչ է կտրվում։
― Հայտարարում եմ ընդմիջում, ― շտապով ասում է նախագահը և ինքն էլ Հաֆյայի ձեռքից բռնած, դուրս է տանում նրան դահլիճից․ ― Դու խելոք ես, փոքրիկ, ― մռմռում է նա։ ― Խելոք ու լավ աղջիկ ես։ Քո բախտից է, որ ոչինչ չես հասկանում։
Երդվյալները գրպաններն են խառնշտորում, որպեսզի մի բան նվիրեն Հաֆյային, և խմբվում են աղջկա շուրջը, գլուխը շոյում։
― Իսկ Շտեպանն ո՞ւր է, ― զրնգուն ձայնով հարցնում է Հաֆյան։
Ծանր շնչելով, նրան է մոտենում հաստլիկ Հելնայը։
― Գնանք, փոքրիկ, գնանք։ Ես քեզ տուն կտանեմ։
Միջանցքները լեփ֊լեցուն են հասարակությամբ։ Ամեն ինչ խոթում են Հաֆյայի ձեռքը՝ մեկը խնձոր, մյուսը ձու, երրորդը մի կտոր քաղցր բուլկի․ բոլորը հուզված քիթներն են մաքրում թաշկինակների մեջ, կանայք առաջ են նետվում համբուրելու աղջկան ու արտասվում են։ Հաֆյան ջղաձգորեն կառչում է Հելնայի հաստ մատից ու քիչ է մնում ինքն էլ տզզա։
― Տես, լաց չլինես, ― հորդորում է աղջկան Հելնայը։ ― Ես քեզ համար կոնֆետ կառնեմ։
Աղջիկն ուրախությունից վեր֊վեր է ցատկում։
Դատական հետաքննությունը շարունակվում է։ Գործն ասես խորամանկորեն կապած հանգույց լինի, հարկ է լինում քանդել այն մեկեն մի քանի ձեռքերով։
Դատարանը լսում է Հուսար մականվյալ Անդրեյ Պյոսայի, Ալեքսի Վորոբեցի ու նրա կնոջ՝ Աննայի, ապա հարևան Հերպակի կնոջ ցուցմունքները։ Բոլորն էլ վկայում են Պոլանայի դեմ։ Աստված իմ, մարդիկ ինչե՜ր ասես միայն որ չգիտեն իրար մասին։ Պարզապես խայտառակություն։ Հարկ չկա, որ աստված մարդկանց դատի, նրանց դատում են իրենց մերձավորները։
Ինչ֊որ Միշա֊տավարած ցանկություն է հայտնում հանդես գալ իբրև վկա։
― Խոսեք, վկա։ Կարող եք չերդվել։
― Ի՞նչ։
― Քանի՞ տարեկան եք։
― Չեմ իմանում․․․ Ինչի՞ս է հարկավոր։ Հանուն հոր և որդու և հոգուն սրբո։ Յուրայ Հորդուբալը հայտնում է ձեզ, որ Պոլանան բարի ու հավատարիմ կին է եղել նրա համար։
― Սպասեք, Միշա, ինչպե՞ս թե հայտնում է։ Այդ ե՞րբ է նա ձեզ ասել։
― Ի՞նչ։
― Ե՞րբ է նա ձեզ այդ բանն ասել։
― Ա՜, երբ․․․ Միտս չի։ Էն ժամանակ անձրև էր։ Նա էլ ինձ ասաց՝ Միշա, ասա նրանց, նրանք քեզ կհավատան։
― Աստված ձեզ հետ, հայրիկ, և դրա համար էլ Կրիվոյից վեր եք կացել ու եկե՞լ։
― Ի՞նչ։
― Գնացեք, գնացեք աստծով, դուք այլևս հարկավոր չեք։
― Հա՜։ Դե շնորհակալ եմ։ Փառք աստծու։
Ցուցմունք է տալիս ապակեգործ Ֆարկաշը։
― Շտեպան Մանյան այդ ալմաստն ինձանից է գնել։
― Դուք ճանաչո՞ւմ եք այն։
― Ո՞նց չճանաչեմ։ Հրես, դեղին խալով։
― Մեղադրյալ Մանյա, ոտքի։ Խոստովանո՞ւմ եք, որ ալմաստը գնել եք այս վկայից։ Չե՞ք խոստովանում։ Կարող եք նստել։ Ուրանալով դուք ձեզ չեք օգնի։
Ցուցմունք են տալիս Բարանովան, Հրիցովան, Ֆեոդոր Բոբալի կինը։ Է՛խ, Պոլանա, ինչպիսի՜ խայտառակություն։ Բոլորը մատները քեզ վրա են տնկում, մերկացնում քո անառակությունը, ամեն մի կին քար է նետում քեզ վրա, իբրև անհավատարիմ կնոջ։ Շտեպանի մասին բոլորը մոռացել են։ Իզուր ես աշխատում, հսկայական փորդ չես կարող ձեռքերով ծածկել, չես կարող թաքցնել ամոթդ։ Շտեպանն սպանել է, իսկ դու մեղք ես գործել։ Այդ անամոթին նայեք, գլուխն էլ չի կռացնում, մի կաթիլ արցունք չի թափում, չի թավալվում գետնին։ Ասես ուզում է ասել՝ դուրս տվեք, դուրս տվեք, ինձ ինչ։
― Մեղադրյալ Հորդուբալովա, ուզո՞ւմ եք որևէ բան ավելացնել վկա Մարթա Բոբալովայի ցուցմունքներին։
― Ոչ։
Ու նստեց, ինչպես արձան, առանց գլուխը խոնարհելու, առանց ամոթից կարմրելու։
Այլևս վկաներ չկան։ Հիանալի։ Հայտարարվում է դատական նիստի ընդմիջում մինչև հաջորդ օրը։ Բայց ի՜նչ խելացի էր պատասխանում փոքրիկ Հաֆյան, հը՞, կոլեգա։ Փոքրիկ երեխա, և ամեն բան տեսել է։ Սարսափելի է, սարսափելի։ Բայց և այնպես, նրա պատմությունը, ոնց որ ջինջ առվակ։ Այնպիսի պարզություն, ասես ոչ մի վատ բան չի էլ եղել։ Մինչդեռ ամբողջ գյուղը Պոլանայի դեմ է։ Ողջ չարիքը նրա մեջ է։ Անշուշտ, Շտեպանն էլ է մեղավոր, սակայն Շտեպանն ինչ է, պատահական ֆիգուր։ Այո, այո, կոլեգա, գյուղը հասկանում է, որ այստեղ խնդիրը թևակոխել է էթիկայի ասպարեզը։ Կարելի է ասել, որ Կրիվոյ գյուղը վրեժխնդիր է լինում ոտնահարված բարոյականության համար։ Այստեղ կատարվել է ոչ թե սոսկ դավաճանություն, ― դավաճանությունների հանդեպ գյուղը ներողամիտ է։ Եվ Պոլանան էլ մեղավոր է ոչ միայն ամուսնական դավաճանության համար։ Այստեղ կատարվել է մի շատ ավելի վատ բան։
― Հատկապես ի՞նչ։
Պոլանան իր դեմ գրգռել է հասարակական զայրույթը, ամբողջ գյուղի ատելությունը։
Թող անիծվի Պոլանան։ Բոլորը տեսան, թե նա ինչպես էր նստել, գլուխը վեր տնկած։ Խայտառակությունից էլ չի վախենում։ Երբ Բոբալովան ասաց, թե կնանիք ուզում էին անառակության համար ջարդել նրա լուսամուտները, նա նույնիսկ ծիծաղեց։ Այո, այո, գլուխն ավելի վեր բարձրացրեց ու քմծիծաղեց, ասես դրանով պարծենում էր։ Ի՜նչ եք ասում, հարևան։ Ափսոս, ես չտեսա։ Գոնե լավի՞կն է։ Լավի՞կ։ Աստված հեռու տանի։ Ասում եմ ձեզ, նա Շտեպանին կախարդել է, աչքերը կուրացրել։ Նիհա՜ր֊նիհար, իսկ աչքերը ոնց որ ածուխի կտորներ։ Օ՛յ֊օ՛յ֊օ՛յ, համա թե չար կնիկ է, ասեմ ձեզ։ Իսկ նրանց աղջիկը, մի տեսնեիք նրան։ Ոնց որ պատկեր։ Բոլորս լաց էինք լինում։ Խե՜ղճ որբուկ։ Պատկերացնում եք, այդ կինը երեխայից էլ չի քաշվել։ Անառակություն է արել սեփական աղջկա աչքի առաջ։ Ասում եմ ձեզ, վհուկ է, վհուկ։ Հարևան, ես էլ եմ ուզում տեսնել նրան։
Թողեք մեզ, բարի մարդիկ, թողեք առաջ գնանք, մենք էլ ենք ուզում այդ անամոթ կնկան տեսնել։ Ոչինչ, ոչինչ, մի քիչ սեղմվեք, մի կերպ դուրս կպրծնենք, ոնց որ զատկին եկեղեցում, միայն թողեք։ Է՛, ժողովուրդ, մի սեղմեք, ձեր քուրքերից էնպիսի գարշահոտություն է փչում, որ հարգելի դատավորները կխեղդվեն։ Մի կողմ քաշվեք դռնից։
Ահա նա, տեսնո՞ւմ եք։ Այն լղարը, որ նստել է շիփ֊շիտակ։ Ո՞վ կարող է մտածել, որ այդ նա է։ Կին է, ոնց որ բոլոր կնանիք։ Իսկ ո՞ւր է Շտեպանը։ Հրեն, միայն ուսերն են երևում։ Իսկ այս մեկը, որ վեր կացավ, քղամիդ հագած բարձրահասակ այդ մարդը դատախազն է։ Կամաց, կամաց, թողեք լսենք։
― Պարոնայք երդվյալ ատենակալներ։ Ամփոփելով սույն գործի բոլոր հանգամանքները, որ հաջողվեց պարզել շնորհիվ ոստիկանական մարմինների փայլուն աշխատանքի (դահլիճում Բիհլը բոթում է Հելնային), այլև հավասար չափով վկաների ցուցմունքների, ես իմ կողմից պարտք եմ համարում շնորհակալություն հայտնել սրանց և նրանց։ Իմ ամբողջ երկարամյա դատական պրակտիկայի ընթացքում ես դեռևս չեմ հանդիպել մի դատավարության, որի ընթացքում վկաների ցուցմունքները համակված լինեին արդարության գործի հաղթանակի հանդեպ այսպիսի խոր, այսպիսի ջերմ մասնակցությամբ։ Ամբողջ գյուղը, Կրիվոյի ողջ ժողովուրդը՝ տղամարդիկ, կանայք ու երեխաներ հանդես եկան այստեղ մեր առջև ոչ միայն իբրև վկաներ, այլև իբրև այս անառակ կնոջը աստծու և մարդկանց առաջ մերկացնողներ։ Նրան մեղադրում եմ ոչ թե ես, օրենքի ներկայացուցիչս, այլ ամբողջ ժողովուրդը։ Հանցագործության համար դուք կդատեք համաձայն օրենքի տառի։ Բայց այս մեղքի համար դատեք ժողովրդի խղճի օրենքով։
Դատախազը, լիովին վստահ լինելով իր նկատմամբ, մի ակնթարթ տատանվեց։ «Ի՞նչ եմ խոսում մեղքի մասին։ Այո, արարքներ, բայց մի՞թե դրանք հոդում չեն ծնվում․․․ Զգուշացիր, ճառդ կմտցնես փակուղի․ խոսիր ավելի հասարակ, չէ՞ որ գործն այնպես պարզ է։
― Հարգելի պարոն երդվյալ ատենակալներ։ Այս դեպքը, որ դուք պետք է քննեք, միանգամայն պարզ է, իր պարզության մեջ սարսափելի պարզ։ Մեր առջև կանգնած են երեք ֆիգուրներ։ Առաջինը գյուղացի Յուրայ Հորդուբալն է՝ պարզամիտ, բարեհոգի և, հավանորեն, փոքր֊ինչ ծանրամիտ մի մարդ։ Նա ապրում է Ամերիկայում, ծանր աշխատանքով վաստակում օրական հինգ֊վեց դոլար, որոնցից չորսն ուղարկում է տուն, կնոջը, որպեսզի սա լավ ապրի։ ― Դատախազի ձայնը սուր կոկորդային շեշտավորում է ստանում։ ― Եվ արյուն֊քրտինքով վաստակած այդ փողերով նրա կինը վճարում է բատրակ֊սիրեկանին, որը չի խորշում ապրել պառավող տանտիրուհու հաշվին։ Փողի համար ինչ միջոցի ասես, որ չի դիմի Շտեպան Մանյան։ Քայքայել էմիգրանտի ընտանիքը, երեխային կտրել մորից, իսկ հետո իր սիրուհու սադրանքով սպանել քնած տիրոջը՝ Մանյան ամեն ինչի գնում է ի սեր մի կապ դոլարների։ Ինչպիսի՜ ոճրագործություն, շահամոլական ինչպիսի՜ մեղսագործություն։ (Դատախազը թեթևակի տատանվում է։ Այն չի, այն չի։ Ոճրագործությունն ու մեղքը տարբեր բաներ են։ Ախր սա դատական պրոցես է և ոչ թե աստծու դատաստան)։
― Երկրորդ ֆիգուրը Հորդուբալի կինն է։ Ահա նա նստած է ձեր առջև՝ սառը, խստասիրտ, հաշվենկատ։ Նրա և երիտասարդ մշակի միջև չի կարող սեր լինել, անգամ մեղսական սեր, միայն անառակություն, միայն անբարոյականություն, միայն մեղք և մեղք․․․․ Կինը նրան պահում է իբրև իր վավաշոտության խաղալիք, երես է տալիս, մոռանալով սեփական աղջկան։ Դրա համար աստված պատժեց նրան՝ իր անառակության պահին նա հղիացավ։ Եվ ահա ամուսինը վերադառնում է Ամերիկայից։ Ասես ինքը ամենաբարձրյալն է նրան ուղարկում՝ իր սեփական տան մեջ պատժելու շնությունը։ Բայց Յուրայ Հորդուբալը բարեսիրտ մարդ է։ Ես կարծում եմ, այստեղ ներկա գտնվող տղամարդկանցից ոչ մեկը չէր հանդուրժի այն, ինչը լռությամբ տանում է այդ հույժ համբերատար ու թուլակամ ամուսինը։ Ինչպես երևում է, տան խաղաղությունը նրա համար ամեն ինչից թանկ էր։ Հորդուբալի վերադարձից հետո դոլարների հոսանքը դադարում է։ Այժմ արդեն տանտիրուհին չի կարող երիտասարդ ձրիակերին պահել, և Շտապան Մանյան թողնում է իր մեղքի ծառայությունը։ Եվ ի՞նչ։ Գլխի չընկնող բարի Հորդուբալը, ակնհայտորեն կնոջ ճնշման տակ, իր աղջկա ձեռքն է առաջարկում նրան։ Խոստանում է և՛ տուն, և՛ դրամ, միայն թե նա վերադառնա․․․ Դատախազը կոկորդի մեջ զզվանքի ջղաձգություն է զգում։ ― Բայց այդ էլ դեռ քիչ է։ Ինչպես երևում է, Շտեպանը Հորդուբալին շանտաժի է ենթարկում, ինչ֊որ բանով սպառնում նրան, և այն ժամանակ նույնիսկ հույժ համբերատար այդ մարդը այլևս չի դիմանում։ Նա վռնդում է անպատկառ ձրիակերին։ Այդ պահից Հորդուբալին պաշարում է իր կյանքի համար ունեցած վախը։ Նա փորձում է ինչ֊որ հեռու տեղերում, սարերից այս կողմ, աշխատանք գտնել, գիշերները թափառում է լապտերով, խուզարկելով բակը։ Սակայն չարամիտ ծրագիրն արդեն կազմված է։ Ծեր ամուսինը շատ է խանգարում ցանկասեր կնոջն ու ագահ բատրակին։ Անառակությունն ու շահամոլությունը դաշն են կնքել նրա դեմ։ Հորդուբալը հալից ընկնում է, նա այլևս չի կարող հսկել տանը, չի կարող պաշտպանվել։ Եվ առավոտյան նրան գտնում են խոցված սրտով։ Սպանված է։ Սպանված քնած տեղը։
Եվ սա ավա՞րտ է։ Դատախազն ինքն էլ է զարմանում։ Մի՞թե նա չէր նախապատրաստել փայլուն, համոզիչ մի եզրափակում։ Բայց դա մտքից մի տեսակ դուրս թռավ և ահա՝ վերջ։ Դատախազը նստում է, ինքն էլ չիմանալով, թե դա ինչպես ստացվեց, և հարցականորեն նայում է դատարանի նախագահին։ Վերջինս գլխով հավանության նշան է անում։ Երդվյալները քչփչում են, քիթները ֆսֆսացնում, երկուսը բացահայտորեն սրբում են արցունքները։ Դատախազը խոր հառաչում է։
Ոտքի է կանգնում Մանյայի փաստաբանը, նշանավոր իրավագետ, հզոր կազմվածքի տեր մի մարդ։
― Պարոն դատախազն իր ուժեղ ճառի վերջում հիշատակեց Յուրայ Հորդուբալի սիրտը։ Թող պարոնայք երդվյալ ատենակալները թույլ տան ինձ այդ սիրտը կոչել իմ պաշտպանյալի արդարացման գործին․․․
Ու խոսե՜ց, խոսե՜ց․․․ Իբր, նույնիսկ մեղադրող կողմն ընդունում է, որ դատական էքսպերտիզայի կարծիքներում տեղի ունի տարաձայնություն։ Յուրայ Հորդուբալի սիրտը ծակվա՞ծ է, թե գնդակով խոցված։ Ո՞րտեղ է հանցագործության իրական գործիքը․ Մանյայի տնտեսության այդ ողորմելի մախա՞թը, թե անհայտ մարդասպանի հրազենը։ Մենք մեր կողմից կգերադասեինք հավատալ նշանավոր գիտնականի հեղինակությանը, որը լիակատար որոշակիությամբ հայտարարում է փոքրակալիբր հրազենի հասցրած վերքի առկայության մասին։ Եվ այսպես, պարոնայք, եթե Յուրայ հորդուբալը գնդակահարված է, ապա լիովին ակնբախ է, որ մարդասպանը Շտեպան Մանյան չէ․․․
Եվ այլն, և այլն․․․ Հաստ ձեռքը թափահարելով, նշանավոր փաստաբանը քայլ առ քայլ ջախջախում է մեղադրության փաստարկները։
― Չկա իմ պաշտպանյալի մեղավորության և ոչ մի ապացույց։ Մեղադրական ամբողջ ակտը անընդմեջ մի հետևություն է։ Անգամ չդիմելով հարգարժան պարոնայք երդվյալների զգացմունքներին, մենք համարձակվում ենք վստահություն հայտնել, որ պարոնայք երդվյալները չեն կարող մեղադրական ակտի և դատական հետաքննության նյութերի հիման վրա Շտեպան Մանյային մեղավոր ճանաչել։
Եվ նշանավոր իրավագետը հաղթական տեսքով ու ծանրությամբ բազմում է իր բազկաթոռին։
Ճիշտ ինչպես սատանան տուփից, այդպես դուրս է ցատկում մի նոր սև ֆիգուր՝ Պոլանա Հորդուբալովայի երիտասարդ, սիրունատես փաստաբանը։
― ․․․ Յուրայ Հորդուբալի սպանության մեջ իմ պաշտպանյալի հանցակցության և ոչ մի ուղղակի ապացույց չկա։ Բոլոր ապացույցները ենթադրություններ են լոկ՝ հետևությունների եղանակով հանված գործի երկրորդական հանգամանքներից, մեղադրության հորինած վարկածային կապուկից։ Պարոնայք երդվյալ ատենակալներ։ Այդ ամբողջ վարկածը հիմնված է այն ենթադրության վրա, որ Պոլանա Հորդուբալովան շահագրգռված էր ամուսնու մահվամբ, կամ որ նա անհավատարիմ էր նրան։ Ես կարող էի ասել՝ եթե ամուսնական անհավատարմությունը բավարար հիմքեր է տալիս սպանության համար, ապա այստեղ ներկա գտնվող տղամարդկանցից ու կանանցից, գյուղերում ու քաղաքներում ապրող մարդկանցից քանի՜֊քանիսներն այժմ ողջ չէին լինի․․․ Հարց է ծագում՝ մենք որտեղի՞ց գիտենք Պոլանա Հորդուբալովայի անհավատարմության մասին։ Ճշմարիտ է, այստեղ մեր առջև տողանցեց ամբողջ գյուղը, ցուցմունք տալով ընդդեմ մեղադրյալի։ Սակայն մտածեցեք, պարոնայք, մեզանից ո՞վ է համոզված իր մերձավորների ու հարևանների նկատմամբ։ Ձեզանից ո՞վ գիտե, թե շրջապատողները նրա մասին ինչեր են ասում։ Թերևս, շատ ավելի վատ բաներ, քան այս դժբախտ կնոջ մասին։ Անգամ ամենաանբասիր վարքը ձեզ չի պաշտպանի անճիշտ մեկնություններից ու նվաստացուցիչ բամբասանքից։ Մեղադրող կողմը բաց չթողեց ոչ մի վկայի, որը կուզենար սևացնել անպաշտպան կնոջը․․․
― Ես բողոքում եմ վկաներին վիրավորելու դեմ, ― բացականչում է դատախազը։
― Այո, այո, դա անհարկի է, ― նկատում է դատարանի նախագահը։ ― Պարոն պաշտպան, խնդրում եմ ձեռնպահ մնալ նման հարձակումներից։
Սիրունատես պարոնիկը քաղաքավարությամբ ու շտապ գլուխ է տալիս։
― Խնդրեմ։ Եվ այսպես, դատարանը լսեց բոլոր վկաներին, որոնք ցանկացան հանդես գալ Պոլանա Հորդուբալովայի դեմ։ Սակայն դատարանը մոռացել է ևս մեկ, ես կասեի՝ գլխավոր վկայի։ Այդ վկան սպանված Յուրայ Հորդուբալն է։ ― Սիրունիկ պարոնը օդի մեջ մի թուղթ է ճոճում։ ― Պարոնայք երդվյալ ատենակալներ։ Մահվանից տասն օր առաջ Կրիվոյ գյուղի բնակիչ Յուրայ Հորդուբալը ստորագրել է ահա այս կտակը։ Նա ասես կանխազգացել է, որ կպահանջվի իր միջամտությունը, և պատվիրել է կտակում գրել հետևյալ խոսքերը։ ― Երիտասարդ պաշտպանը կարդում է բարձր, պաթետիկ ձայնով․ «Իմ ամբողջ ունեցվածքը՝ շարժական ու անշարժ, կտակում եմ կնոջս՝ Պոլանա Հորդուբալովային, ծնյալ Դուրկոլովա, նրա սիրո և ամուսնական հավատամության համար»։ Այսպիսին է Յուրայ Հորդուբալի կտակը, այդպիսին է նրա ցուցմունքն այս գործում։ Այսօր լսեցի՞ք տավարած Միշայի խոսքերը։ «Յուրայ Հորդուբալը հայտնում է ձեզ, որ Պոլանան բարի և հավատարիմ կին է եղել նրա համար»։ Խոստովանում եմ, ես ինքս ցնցվեցի այդ խոսքերից, դրանք հնչեցին ինչպես այն աշխարհից եկած ձայն։ Իսկ այդ խոսքերն ահավասիկ այստեղ են, ձեր առջև, թղթի վրա։ Վկայությունը այն միակ մարդու, որն իրոք ճանաչում էր Պոլանանյին։ Բատրակ Մանյան պարծեցել է քրոջը, թե կապված է տանտիրուհու հետ։ Ահա թե ինչ է դուրս տվել բատրակը, և ահա (կտտոց կտակին) Պոլանայի ամուսնու խոսքերը ամենաբարձրյալի առաջ։ Պարոնայք, ինքներդ որոշեցեք, թե ո՞ւմ հավատալ․․․
Երիտասարդ փաստաբանը մտխոհ խոնարհում է գլուխը։
Եվ այսպես, եթե մեջտեղից վերանում է իմ պաշտպանյալի անհավատարմության վերսիան, դրանով իսկ վերանում են նաև ամուսնուց ազատվելու ամեն կարգի դրդապատճառները։ Բայց ախր նա ութամսյա հղիության մե՞ջ է, ― կառարկեն ինձ։ Ա՛խ, պարոնայք, կարելի է բերել բազմաթիվ բժշկական հեղինակությունների վկայություններ, որոնք նշում են, թե որքան սխալներ են պատահում հղիության ժամկետները որոշելիս։ ― Եվ ճարպիկ պարոնիկը թվարկում է ամբողջ մի շարք հեղինակություններ ու գիտական կարծիքներ։
Շտեպանի ընկած֊ելած փաստաբանը գլուխն է օրորում։ Է՛հ, գործը փչացրեց։ Երդվյալները գիտնական փաստարկներ չեն սիրում։ Բայց կտակի հանգամանքը ճարպիկ է մտածված։
― Պարոնայք երդվյալ ատենակալներ, պատկերացրեք, որ դուք դատեցիք այս կնոջը, և Յուրայ Հորդուբալի երեխան, Պոլանայի հավատարմության ու ամուսնական սիրո կենդանի ապացույցը, աշխարհ եկավ բանտում, գրանցվեց իբրև անառակի որդի․․․ Պարոնայք երդվյալ ատենակալներ, այն ամենի անունով, ինչը մեզ համար սուրբ է, նախազգուշացնում եմ ձեզ դատական սխալից, որը կարող է կործանել դեռևս չծնված մանկանը։
Սիրունիկ պարոնը նստում է ու անուշահամ թաշկինակով քրտինքը սրբում։
― Շնորհավորում եմ, կոլեգա, ― փսփսում է նրա ականջին դատական խոշոր գայլը։ ― Վատ չէր, վատ չէր։
Մինչդեռ դատախազն արդեն բարձրանում է ռեպլիկի համար։ Նրա դեմքը կաս֊կարմիր է կտրել, ձեռքերը դողում են։
― Երեխա՜ որ երեխա, ― բացականչում է նա խռպոտ ձայնով։ ― Կոլեգա պաշտպան։ Այստեղ խոսեց Յուրայ Հորդուբալի երեխան՝ Հաֆյան։ Պետք է ենթադրել, որ դուք նրա խոսքերը չե՞ք անվանի (բռունցքի հարված սեղանին) զրպարտություն։ Հուսո՜վ եմ։ (Սիրունիկ փաստաբանը ուսերը թոթվելով, գլուխ է տալիս)։ Սակայն ես ձեզանից շնորհակալ եմ Յուրայ Հորդուբալի կտակի համար։ Դա միակ բանն է, որ պակասում էր այստեղ, ― դատախազն ուղղվում է ողջ հասակով մեկ, ― ավարտելու համար իսկական դիվային կերպարանքը այս կնոջ, որը, արդեն կազմելով իր բթավուն ու թուլակամ, բարի ամուսնու սպանության ծրագիրը, ի պաշտպանություն իրեն հորինում է նաև այս վերջին նուրբ ուրվագիծը։ Ստիպել դժբախտին իր ողջ կարողությունը կտակել միայն նրան, միաժամանակ բարոյական ալիբիի նման ինչ֊որ բան տալով այս կնոջը։ «Նրա սիրո՜ և ամուսնական հավատարմությա՜ն համար։ Եվ բարի մարդը հնազանդորեն ստորագրում է այն։ Պատրա՜ստ է։ Այժմ արդեն ոչ մի հատիկ գելլեր չի հասնի փոքրիկ Հաֆյային, ամեն ինչ ընկավ անառակուհու ձեռքը՝ սիրեկանի համար, իր մեղսալից կրքերին հագուրդ տալու համար․․․
Դատախազը զայրույթից խեղդվում է։ Հիրավի, այդ արդեն դատավարություն չէ, ալ աստծու դատաստան, ուր նշավակում են մարդկային մեղքերը։ Լսելի է, թե հասարակ աստվածավախ ժողովուրդն ինչպես է ծանր ու լարված շնչում դահլիճում։
― ․․․ Եվ ահա ամենուր թափանցող ճառագայթն ընկավ Յուրայ Հորդուբալի գործի վրա։ Այն ցինիկ, անղգա, շահախնդիր կամքը, որ անգրագետ Հորդուբալին հարկադրել էր երեք խաչ դնել այս սարսափելի մերկացնող կտակի տակ, նույն ահավոր կամքը, պարոնայք, ուղղություն է տվել մարդասպան Մանյայի ձեռքին։ Գյուղական այս ողորմելի ալֆոնսը եղել է ոչ միայն անառակության գործիք։ Սակայն ամեն ինչի մեղավորը այդ կինն է, ― բացականչում է դատախազը, մատնացույց անելով Պոլանային։ ― Այս կտակով նա մերկացված է։ Միայն սատանան կարող էր այսպիսի դժոխային ծաղրուծանակ հորինել։ «Նրա սիրո՜ և ամուսնական հավատարմության համար»․․․ Հեզաբել Հորդուբալովա, վերջապես խոստովանո՞ւմ եք, որ սպանել եք Յուրայ Հորդուբալին։
Պոլանան բարձրանում է տեղից կապտության աստիճան գունատված, հղիությունից այլանդակված։ Նրա ատամները շարժվում են անձայն։
― Լռե՛ք, տիրուհի, լռե՛ք, ― անակնկալ հնչում է մի խռպոտ, ընդհատվող ձայն։ ― Ես ինքս ամեն ինչ կասեմ։
Շտեպան Մանյան կանգնել է, հոգեկան լարվածությունից կորացած։
― Հարգ․․․ հարգելի դատավորներ, ― կակազում է մեղադրյալը և հանկարծ անզուսպ հեկեկանքը ցնցում է նրան։
Դատախազը որոշ զարմանքով թեքվում է դեպի Շտեպանը։
― Հանգստացեք, Մանյա, դատարանն ուրախ կլինի ձեզ լսելու։
― Այդ ես․․․ այդ ես․․․ ― հեծկլտում է Շտեպանը։ ― Ես․․․ ես․․․ ուզում էի վրեժ լուծել նրանից․․․ նրա համար որ․․․ ինձ դուրս նետեց․․․ ցանկապատի վրայով․․․ Մարդիկ ծիծաղում էին ինձ վրա․․․ Ես չէի կարողանում քնել․․․ շարունակ մտածում էի․․․ թե ոնց վրեժ լուծեմ․․․ Ու գնացի․․․
― Դուռտ ձեր առաջ տանտիրուհի՞ն բացեց, ― ընդհատում է նախագահը։
― Չէ, տանտիրուհին․․․ տանտիրուհին ոչինչ չգիտեր։ Ես երեկոյան․․․ ոչ ոք չտեսավ․․․ տան տերը պառկել էր խրճիթում․․․
Դահլիճում Բիհլը վրդովմունքով բոթում է Հելնային։
― Սուտ է, սուտ։ ― Բիհլը կորցրել է իրեն։ ― Նա չէր կարող չարդախ ընկնել, եգիպտացորենը ներսից լցված է դռան ետևը։ Հելնայ, ես առավոտյան եղել եմ այնտեղ։ Հենց հիմա դատարանին կհայտնեմ․․․
― Նստիր, ― մռայլվում է Հելնայն ու քաշում Բիհլի թևքից։ ― Համարձակվիր միայն խցկվել, տխմար։
― ․․․ Իսկ գիշերը, ― կակազելով շարունակում է Շտեպանը, աչքերն ու քիթը սրբելով, ― գիշերը․․․ ցած իջա այնտեղից․․․ ու մտա խրճիթ։ Տան տերը քնած էր, իսկ ես այդ մախաթով․․․ Ոչ մի կերպ․․․ չէր մտնում․․․ իսկ նա պառկել ու չէր շարժվում․․․ ― Շտեպանն օրորվում է, ուղեկցորդը մի բաժակ ջուր է տալիս նրան։ Շտեպանն ագահորեն խմում է ու ճակատի քրտինքը սրբում։ ― Իսկ հետո․․․ ալմաստով ապակին կտրեցի․․․ ու փողերն առա, որ կողոպտելու նման լինի․․․ Եվ նորից բարձրացա չարդախ ու լուսամուտից իջա ցած․․․ Շտեպանը չունչը ետ է բերում։ ― Իսկ հետո․․․ տիրուհու լուսամուտը թակեցի․․․ իբր, եկել եմ պիջակի համար։
― Պոլանա Հորդուբալովա, դա ճի՞շտ է։
Պոլանան վեր է կենում, շրթունքները սեղմելով։
― Ճիշտ չի։ Նա չի թակել։
― Տիրուհին ոչինչ չի իմացել, ― խառնաշփոթ ձևով պնդում է Շտեպանը։ ― Եվ մեր մեջ բան էլ չի եղել։ Ճիշտ է, մի անգամ ուզեցի գցել դարմանի վրա, բայց նա դիմադրեց․․․ իսկ այդ ժամանակ ներս եկավ Հաֆյան։ Եվ էլ ոչինչ չի եղել։ Էն աստված, ոչինչ։
― Շատ լավ, Շտեպան, ― ասում է դատախազն ու ամբողջ մարմնով առաջ թեքվում։ ― Բայց ես էլի մի հարց ունեմ։ Ես դա պահել էի մինչև հարմար րոպեն, առաջ դա ինձ հարկավոր չէր։ Պոլանա Հորդուբալովա, արդյոք ճի՞շտ է, որ մինչև Շտեպան Մանյան դուք ունեցել եք ուրիշ սիրեկան՝ բատրակ Պավել Դրևոտան։
Պոլանան բերանով ջղաձգորեն օդ է որսում ու բռնում է գլուխը։ Ուղեկցորդները, թևի տակ մտած, նրան դուրս են տանում դահլիճից։
― Դատական նիստն ընդհատում եմ, ― հայտարարում է նախագահը։ ― Նոր հանգամանքների կապակցությամբ, որոնք պարզվեցին շնորհիվ մեղադրյալ Մանյայի խոստովանության, դատարանը վաղը կմեկնի ոճրագործության վայրը։
Հորդուբալի բակում Բիհլն սպասում է դատարանի ժամանելուն։ Ահա գալիս են նրանք, կարևոր պարոնները։ Բիհլը հանդիսավորությամբ պատվի է առնում։ Ցանկապատի վրայով աչքերը չռած նայում են ճամփին հավաքված մարդիկ, ասես սպասելով աստված գիտե ինչ հրաշքի։
Այսօր Բիհլի համար մեծ օր է։
Նա երդվյալներին առաջնորդում է չարդախ։
― Խնդրեմ։ Չարդախը նույն վիճակում է, ինչ այն ժամանակ․ սպանության օրվանից այստեղ ոչ ոք ոտք չի դրել։ Դեռևս այն ժամանակ եգիպտացորենի ամբողջ մի կույտ թափված էր դռան ետևում։ Եթե որևէ մեկը փորձեր դուռը բացել, եգիպտացորենը կթափվեր աստիճանների վրա։
Բիհլը սեղմում է դուռը, և չարդախից եգիպտացորենի ոսկի անձրև է տեղում։
― Պարոնայք, հուսով եմ, որ ձեզ համար դժվար չի լինի վերև բարձանալ, ― քաղաքավարությամբ ասում է Բիհլը։
Չարդախը լցված է եգիպտացորենով․ մարդ ուզում է փռվել դրա վրա ու վեր֊վեր ցատկել։ Ահա և պատուհանը։ Մանյան իբր դրա միջով դուրս է եկել։
― Բայց ախր պատուհանը ներսից փակված է սողնակով, ― ասում է երդվյալներից մեկը, գործարար եղանակով զննելով չարդախը։ ― Եթե սպանության օրվանից ոչ ոք այստեղ չի եղել, ապա Մանյան չէր կարող այս պատուհանից դուրս գալ։
Եվ իսկապես էլ չէր կարող․ լուսամուտագոգին շարված է, անշուշտ, տարիներով հավաքված ինչ֊որ փոշոտ սրվակների ու թիթեղյա տուփերի ամբողջ մի մարտկոց։ Գյուղացիներն ինչեր ասես, որ չեն պահում։ Պատուհանից դուրս գալուց առաջ Մանյան նախ պետք է մի կողմ դներ այդ անպետք բաները, այնպես չէ՞։ Դե, իհարկե։ Իսկ ի՞նչ կա այնտեղ ներքևում, պատուհանի տակ։
― Մեր ներքևում այն սենյակն է, ուր տեղի է ունեցել սպանությունը, իսկ խրճիթի առջև փոքրիկ պարտեզն է։ Խնդրեմ, հետևեք ինձ։
Դատարանը հանդիսավորությամբ հետևում է դեպի պարտեզը։ Պատուհաններից մեկի շրջանակը հանված է։
― Ահա այստեղ ապակին կտրված էր։ Ուղիղ մեր վերևում չարդախի պատուհանն է, որտեղից իբր թե Մանյան դուրս է թռել։ ― Եվ Բիհլը համեստորեն ավելացնում է․ ― Սպանությունից անմիջապես հետո ես ուշի֊ուշով զննել եմ պարտեզը և պատուհանի տակ ոչ մի հետք չեմ հայտնաբերել։ Իսկ մարգերը հենց նոր էին փորված, նախորդ օրը անձրև էր եկել․․․
Դատարանի նախագահը հավանությամբ գլխով է անում։
― Շտեպանը ակնհայտորեն ստում է։ Սակայն դուք պետք է սպանությունից անմիջապես հետո զննեիք պարտեզը։
Բիհլը շրխկացնում է կրուկները։
― Պարոն դատավոր, ես չէի ուզում եգիպտացորենը շաղ տալ։ Բայց ապահովության համար չարդախի դուռն անմիջապես մեխեցի, այնպես որ ոչ ոք չէր կարող այնտեղ ընկնել։ Այսօր առավոտյան ես այդ մեխերը հանեցի, իսկ դռանն ամրացրի մի կտոր թել։
― Հիանալի է, հիանալի․ ես տեսնում եմ, որ դուք ամեն ինչի մասին հոգացել եք, պարոն․․․ պարոն․․․
― Կրտսեր ոստիկան Բիհլ։
Գլխի ևս մի ողորմած նշան։
― Պարոնայք, մեր մեջ ասած, ոչ մի կասկած չկա, որ Մանյան ստում է։ Սակայն քանի որ մենք այստեղ ենք, երևի ձեզ համար անհետաքրքիր չի լինի նայել խրճիթը։
Սեղանի մոտից վեր է կենում մի բարձրահասակ, թիկնեղ, դանդաղաշարժ գյուղացի։ Ընտանիքը ճաշում է։
― Սա Միհալ Հորդուբալն է, հանգուցյալի եղբայրը։ Նա ժամանակավորապես տնտեսությունը վարելու գործն իր վրա է վերցրել․․․
Միհալ Հորդուբալը խոր գլուխ է տալիս պարոններին։
― Ակսենա, Հաֆյա, պարոններին աթոռներ տվեք, դե շուտ։
― Պետք չի, տան տեր, պետք չի։ Իսկ ինչո՞ւ նոր շրջանակ չեք դնում, ախր ցուրտ է, պատուհանից միջանցիկ քամի է փչում։
― Ինչո՞ւ նորը։ Շրջանակը դատարանում է, ափսոս է ուրիշն առնել։
― Հը՜մ, այդպես․․․ Տեսնում եմ, որ դուք հոգում եք Հաֆյայի մասին։ Նա խելոք երեխա է, լավ պահպանեցեք նրան, որբուկին։ Սա ձեր կինն է, այնպես չէ՞։
― Այդպես է, պարոն, այդպես է։ Անունը Դեմետրա է, մահուրիցեցի Իվան Վարիվոդյուկի աղջիկը։
― Տեսնում եմ, որ դուք սպասում եք ընտանիքի ավելանալուն։
― Սպասում ենք, սպասում ենք, թե որ աստված կամենա։
― Կրիվոյը ձեզ դո՞ւր է գալիս։
― Դուր է գալիս, ― ասում է Միհալն ու ձեռքը թափ տալիս։ ― Ներեցեք, պարոն, իսկ չի՞ կարելի, որ ես էլ Ամերիկա գնամ աշխատելու։
― Ինչպես Յուրա՞յը։
― Ինչպես նա, հանգուցյալը, թող տերը երկնային արքայություն պարգևի նրան։
Եվ Միհալը պարոններին ուղեկցում է դեպի դարբասը։
Դատարանը վերադառնում է քաղաք (հե՜յ, ձիուկներ, հե՜յ, դուք կարևոր տեղեկություններ եք տանում։ Իսկ գյուղը նման է Բեթղեհեմին, էն աստված)։
Դատավորը դառնում է դատախազին։
― Կոլեգա, դեռևս ուշ չէ։ Այս գործը երեկոյան նիստին չավարտե՞նք։ Ախր այսօր ավելի քիչ ճառեր կլինեն, քան երեկ․․․
Դատախազը թեթևակի կարմրում է։
― Ես էլ չգիտեմ, թե երեկ ինձ հետ ինչ կատարվեց։ Խոսում էի ասես տրանսի մեջ։ Ասես ես դատախազ չեմ, այլ վրիժառու։ Ուզում էի թնդացնել, քարոզ կարդալ․․․
― Ինձ թվաց, թե տաճարում եմ, ― մտախոհ ասում է նախագահը։ ― Ամբողջ հասարակությունը շունչը պահել էր։ Տարօրինակ մարդիկ են․․․ Ինձ էլ թվաց, թե մենք դատում ենք շատ ավելի մի մեծ բան, քան ոճրագործությունը ― մենք դատում ենք մեղքը․․․
Փառք աստծու, այսօր դահլիճը դատարկ կլինի։ Սենսացիան անցավ։ Ամեն ինչ կընթանա իրեն֊իրեն։
Ամեն ինչ ընթացավ իրեն֊իրեն։ Այն հարցին, թե արդյոք Շտեպան Մանյան մեղավո՞ր է Յուրայ Հորդուբալի կանխամտածված սպանության մեջ, ― երդվյալները ութ ձայնով պատասխանեցին «այո» և չորս ձայնով՝ «ոչ»։
Եվ այն հարցին, թե արդյոք Պոլանա Հորդուբալովան մեղավո՞ր է սպանության մասնակցության մեջ, ― բոլոր տասներկու ձայնով պատասխանեցին «այո»։
Երդվյալների այդ վճռի հիման վրա դատարանը Շտեպան Մանյային դատապարտեց ցմահ աքսորի, իսկ Պոլանա Հորդուբալովային, ծնյալ Դուրկոլովա, ― աքսորի՝ տասներկու տարի ժամկետով։
Պոլանան կանգնած է, ասես անկենդան, գլուխը վեր բարձրացրած։ Շտեպան Մանյան բարձրաձայն հեծկլտում է։
― Տարե՛ք դրանց։
Յուրայ Հորդուբալի սիրտը կորավ և այնպես էլ չթաղվեց հողում։