Changes
:::::::<b>Սուլթան Սուլեյմանի դստեր մասին</b>
Մինչդեռ պեպենոտ Վինցեկը կվազեր Հորժիչկի, Ուպիցե և Կոստելեցե, Հրոմովի բժիշկը նստել էր կախարդ Մագիաշի մոտ և հետևում էր, որ իր հիվանդը չխեղդվի։ Նա հանեց մի Վիրգինական սիգար և սկսեց լուռ ծխել, որպեսզի ժամանակն ավելի ուրախ անցնի։
Երբ այդ բանն սկսեց ձանձրացնել նրան, նա հազաց զվարճության համար ու շարունակեց սիգարը փստացնել։ Հետո, որպեսզի ժամանակը կարճի, երեք անգամ հորանջեց ու աչքերը ճպճպացրեց։ Էլի մի փոքր հետո մրթմրթաց։
― Է՛հ․․․
Եվս ինչ֊որ կես ժամ անց ծմրկտաց ու ասաց․
― Հը՜մ, հը՜մ․․․
Իսկ էլի մի ժամից հետո ավելացրեց․
― Իսկ ինչ կասեք, եթե մինչև նրանց գալը մի քիչ թուղթ խաղանք հը՞, պարոն Մագիաշ։ Դուք, անշուշտ, մի ձեռք խաղաթուղթ կունենա՞ք։
Մագիաշը միայն գլուխը շարժեց բացասաբար, որ, իբրև, խաղաթուղթ չունի․ չէ՞ որ նա ոչինչ ասել չէր կարող։
― Չունե՞ք, ― ծոր տվեց բժիշկը։ ― Ափսո՜ս, ափսո՜ս․․․ Ինչ կախարդ, որ նույնիսկ խաղաթուղթ չունեք։ Այ, մեզ մոտ պանդոկում մի կախարդ ելույթ ունեցավ․․․ սպասեք, ինչպես էր անունը․․․ Նավտաստիլ էր, Բոսկո, թե Մազորելլի․․․ Մի խոսքով, խաղաթղթերով այնպիսի բաներ էր անում, որ կարող էիք միայն զարմանքից աչքներդ ճպճպացնել։ Այո, իհարկե, պետք է կարողանալ նաև կախարդել։
Ապա բժիշկը մի նոր սիգար կպցրեց ու ասաց․
― Էհ, քանի որ խաղաթուղթ էլ չունեք, ես ձեզ մի հեքիաթ կպատմեմ սուլթան Սուլեյմանի դստեր մասին, որպեսզի ժամանակն ուրախ անցնի։ Եթե դուք պատահաբար այդ հեքիաթը գիտեք, ասացեք, և ես իսկույն կընդհատեմ․․․ Զը՜նգ֊զը՜նգ֊զը՜նգ, հեքիաթն սկսվում է։
Ինչպես հայտնի է, Արջնագռավի լեռների և Սարգասյան ծովի այն կողմն ընկած են Դալամանյան կղզիները, իսկ նրանց ետևում գտնվում է անտառածածկ Շարիվարի անապատը՝ գնչուական Էլդորադո գլխավոր քաղաքով։ Այ, հենց այդտեղ, գետակի այն ափին, թե որ անցնես փոքրիկ կամուրջը և ճամփով ձախ թեքվես, ուռենու թփից և կռատուկներով ծածկված փոսից դենը տարածվում է սուլթան Սուլեյմանի մեծ և հզոր թագավորությունը։ Հիմա դուք այնտեղ՝ ոնց որ ձեր սեփական տանը, այնպես չէ՞։
Սուլեյմանի թագավորությունում, ինչպես անունն էլ ցույց է տալիս, իշխում էր սուլթան Սուլեյմանը։ Այդ սուլթանը մի հատիկ աղջիկ ուներ, անունը՝ Զուբեիդա։ Հանկարծ այդ արքայադուստր Զուբեիդան, ― ոչ դես, ոչ դեն, ― սկսեց նիհարել, ծյուրվել, հալումաշ լինել։ Մի գլուխ հազում էր, խզխզում, գունատվում, թառամում, տնքտնքում ու հառաչում, այնպես որ ուղղակի մարդու մեղքը գալիս էր։
Պարզ է, որ սուլթանն իսկույն կանչել տվեց իր պալատական կախարդներին ու հեքիմներին, գուշակներին, վհուկներին ու վհուկուհիներին, մոգերին ու աստղագուշակներին, բժիշկներին ու դեգարործներին, սափրիչներին, բաղնեպաններին ու ֆելդշերներին, բայց նրանցից ոչ ոք չկարողացավ բուժել արքայադստերը։
Թե որ այդ բանը պատահեր մեզ մոտ, ես անմիջապես կորոշեի, որ աղջիկը տառապում է անեմիայով, պլևրիտով և բրոնխիտով, բայց սուլթան Սուլեյմանի երկրում ոչ բժշկությունը, ոչ էլ քաղաքակրթությունը այնքան առաջ չէին գնացել, որպեսզի այնտեղ երևան գային լատիներեն անուններով հիվանդություններ։
Կարո՞ղ եք պատկերացնել, թե ծերունի սուլթանը ինչպիսի հուսահատության մեջ էր։
«Ա՛խ դու, Մոնթե֊Քրիստո, ― ասաց նա ինքն իրեն, ― ես հուսով էի, թե աղջիկս ինձանից ժառանգություն կստանա ծաղկուն մի թագավորություն, մինչդեռ այդ խեղճը հալվում֊մաշվում է իմ աչքի առաջ, և ես ոչնչով չեմ կարող օգնել նրան»։
Մեծ սուգ պաշարեց սուլթան Սուլեյմանի պալատն ու ողջ երկիրը։
Այդ ժամանակ յաբլոնցի մի վաճառական երևաց այդ կողմերում, մի ոմն Լյուստիդ, որը, լսելով արքայադստեր հիվանդության մասին, ասաց․
«Հարկավոր է, որ պան Սուլթանը բժիշկներ բերել տա մեր կողմերից, այսպես ասած՝ Եվրոպայից, որովհետև մեզանում բժշկությունը ավելի առաջավոր է։ Այստեղ, ձեզ մոտ, միայն հեքիմներ են, վհուկներ ու կախարդներ, իսկ այ, մեզանում, սիրելիներս, իսկական գիտնական դոկտորներ կան»։
Երբ սուլթան Սուլեյմանն այդ մասին իմացավ, կանչեց իր մոտ պան Լյուստիգին, մի շաբան արհեստական մարգարիտ գնեց նրանից արքայադուստր Զուբեիդայի համար, իսկ հետո հարցրեց․
«Պան Լյուստիգ, ձեզ մոտ ինչպե՞ս են ճանաչում գիտնական դոկտորին»։
«Շատ պարզ, ― ասաց պան Լյուստիգը, ― ճանաչում են նրանով, որ նրա ազգանվան առջևում երկու տառ է լինում՝ «դ֊ր» Մանն, «դ֊ր» Պելնար և այլն։ Իսկ եթե մարդը «դ֊ր» չի ունենում, ուրեմն գիտնական դոկտոր չի։ Հասկանալի՞ է»։
«Ա՜», ― ասաց սուլթանը և պան Լյուստիգին առատ սուլթանկա պարգևեց, ― գիտե՞ք, դա մի տեսակ ձուկ է, ― իսկ հետո դեսպաններ ճամփեց Եվրոպա՝ գիտնական դոկտորի ետևից։
«Բայց տեսեք, չմոռանաք, որ իսկական գիտնական դոկտորը միայն նա է, ում ազգանունն սկսվում է «դ֊ր»֊ով, ― հրաժեշտի ժամին ասաց նրանց սուլթանը։ ― Ուրիշներին չբերեք, ականջներդ կկտրեմ, գլուխներդ էլ հետը։ Դե, մեկնեցեք»։
Եթե ես սկսեի պատմել, թե մինչև Եվրոպա հասնելն ինչ ապրեցին ու տարան սուլթան Սուլեյմանի դեսպանները, պան Մագիաշ, դա կլիներ երկար ու բարակ հեքիաթ։ Բայց բազմաթիվ արկածներից հետո նրանք վերջապես հասան Եվրոպա և սկսեցին բժիշկ փնտրել արքայադուստր Զուբեիդայի համար։
Ահա սև անտառի միջով ձգվում է Սուլեյմանի դեսպանների մի ամբողջ թափոր, մի տեսակ չալմայավոր մամլյուկներ՝ ձիու պոչի նման հաստ ու երկար բեղերով։ Գնում են, գնում, մեկ էլ պատահում են մի մարդու՝ սղոցը դրած մի ուսին՝ կացինը՝ մյուս ուսին։
«Բարաջողում, ― ողջունում է նրանց այդ քեռին։
«Աստված օգնական, ― ասում են դեպանները։ ― Քեռի, ո՞վ եք, ի՞նչ մարդ եք»։
«Շնորհակալ եմ բարի խոսքի համար, ― պատասխանում է քեռին։ ― Ես դրովոսեկ եմ՝ փայտահատ»։
Բուսուրմաններն ականջները սրեցին ու այսպես ասին նրան․
«Ձերդ ողորմածություն, այդ դեպքում բանն ուրիշ է։ Եթե դուք բարեհաճում եք լինել դ֊ր Օվոսեկը, ― ապա մենք պետք է հրավիրենք ձեզ, որպեսզի դուք վայրկենապես, անհապաղ ու իսկույն, պրեստո, վիվաչե ու թռչեմիտո գաք մեզ հետ Սուլեյմանի թագավորությունը։ Պան սուլթան Սուլեյմանը բարեհաճեց ամենաողորմածաբար հրամայել իր պալատը հրավիրել ձեզ, բայց, եթե դուք փորձեք հրաժարվել կամ, աստված մի արասցե, դիմադրել, մենք ձեզ բռնությամբ կտանենք, ուստի, ձերդ ողորմածություն, առաջարկում ենք մեզ հետ չվիճել»։
«Սպասեք, սպասեք, ― զարմացավ փայտահատը։ ― Իսկ ես պան սուլթանի ինչի՞ն եմ հարկավոր»։
«Նա ձեզ համար աշխատանք ունի», ― պատասխանեցին դեսպանները։
«Էն ժամանակ կարելի է գալ, ― համաձայնեց փայտահատը։ ― Լավ, պարոններ, ես հենց աշխատանք եմ փնտրում։ Պիտի ասեմ ձեզ, որ աշխատանքի մեջ ուրիշներից վատ չեմ լինի»։
Դեսպաններն աչքով արեցին իրար և ասացին․
«Ձերդ ականավորություն, հենց այդ էլ հարկավոր է մեզ»։
«Սպասեցեք, ― ասաց փայտահատը։ ― Առաջին հերթին ես կուզենայի իմանալ, թե պան սուլթանը ինչպես է վարձատրելու իմ աշխատանքը։ Ես թեկուզ և չեմ պլոկի, բայց հուսով եմ, որ նա ինձ կդիմավորի իբրև բարեկամ»։
Սուլթան Սուլեյմանի դեսպանները քաղաքավարությամբ պատասխանեցին․
«Ձերդ մեծություն, ոչինչ, որ դուք դ֊ր Աթը չեք, մենք դ֊ր Օվոսեկի համար էլ ուրախ ենք։ Իսկ ինչ վերաբերում է մեր պարոն սուլթան Սուլեյմանին, ապա կարող եք հավատալ մեզ, որ նա բոլորովին էլ դ֊ր Ուհը չէ, այլ ամենասովորական բռնակալ է ու դեսպոտ»։
«Այդ դեպքում լավ, ― ասաց փայտահատը։ ― Իսկ ինչ վերաբերում է ուտեստին, ապա աչքի առաջ ունեցեք, որ ես աշխատանքի ժամանակ ուտում եմ ու խմում դևի պես, պա՞րզ է»։
«Ամեն ինչ կանենք, բարձրապատիվ պան, ― վստահեցրին նրան դեսպանները, ― որպեսզի մեր մեջ լիակատար համաձայնություն լինի»։
Հետո փայտահատին առոք֊փառոք առաջնորդեցին նավ և նրա հետ լողացին դեպի Սուլեյմանի թագավորությունը։ Երբ տեղ հասան, սուլթան Սուլեյմանն իսկույն բազմեց իր գահին ու հրամայեց նրան իր մոտ բերել։ Դեսպանները ծունքկի իջան սուլթանի առաջ և նրանցից ամենաավագն ու մեծբեղանին սկսեց․
«Ամենաողորմած տերն մեր ու տիրակալ, հրամայողդ բոլոր ուղղադավանների, պան սուլթան Սուլեյման։ Քո բարձրագույն հրամանով մենք մեկնեցինք Եվրոպա կոչվող կղզին, որպեսզի արքայադուստր Զուբեիդայի համար գտնենք ամենանշանավոր, ամենագիտուն և ամենափառապանծ դոկտորին։ Ահավասիկ նա այստեղ է, պան սուլթան։ Դա նշանավոր, անվանի բժիշկ դ֊ր Օվոսեկն է։ Եվ թող հայտնի լինի ձեզ, որ այս դոկտորն իր գիտունությամբ չի զիջում դ֊ր Ուհովոյին, սրան պետք է վճարել, ինչպես դ֊ր Ուհին, և սա ուտում ու խմում է, ինչպես դ֊ր Ակոնը։ Իսկ այդ մարդիկ, պան սուլթան, բոլորն էլ ուսյալ ու նշանավոր դոկտորներ են, որից իսկույն երևում է, որ մենք պատահել ենք ամենահարմարին․․․ Հը՜մ, հը՜մ․․․ Ահա և բոլորը։
«Ողջունում եմ ձեզ, դ֊ր Օվոսեկ, ― ասաց Սուլթան Սուլեյմանը։ ― Խնդրում եմ ձեզ նայել իմ աղջկան, արքայադուստր Զուբեիդային»։
«Ինչ կա որ, ինչո՞ւ չնայել», ― ինքն իրեն ասաց փայտահատը։ Սուլթանը առաջնորդեց նրան դեպի արքայադստեր մռայլ, մթնեցրած սենյակը, որը զարդարված էր ամենագեղեցիկ գորգերով, ուղեգորգերով ու բարձերով։ Այնտեղ պառկել ու ննջում էր գունատ, ասես ամբողջովին մոմից շինած, արքայադուստր Զուբեիդան։
«Ա՛յ֊ա՛յ֊ա՛յ, ― կարեկցությամբ ասաց փայտահատը, ― պան սուլթան, ձեր աղջիկը ոնց որ թառամում է»։
«Հենց այդպես է որ կա», ― հառաչեց սուլթանը։
«Չորանում է, ասում եմ, ― շարունակեց փայտահատը։ ― Պարզապես բանի նման չի»։
«Ճիշտ է, ― տխրությամբ համաձայնեց սուլթանը։ ― Ոչ մի բան չի ուզում ուտել»։
«Տաշեղի պես բարակել է, ― ասաց փայտահատը։ ― Երեսին էլ արյան նմուշ չկա, պան սուլթան։ Ես կասեի, որ նա բոլորովին տկար է»։
«Իհարկե, տկար է, ― տրտմությամբ ասաց սուլթանը։ ― Ես ձեզ հենց նրա համար եմ հրավիրել, որպեսզի բուժեք սրան, քանի որ դուք դ֊ր Օվոսեկն եք»։
«Ե՞ս, ― զարմացավ փայտահատը։ ― Տե՜ր իմ աստված, ես ո՞նց կարող եմ սրան բուժել»։
«Այդ արդեն ձեր գործն է, ― խուլ ձայնով ասաց սուլթանը։ ― Դուք հենց դրա համար էլ եկել եք։ Հանաքը մի կողմ, ի նկատի ունեցեք՝ եթե չբուժեք, կհրամայեմ գլուխներդ կտրել, և վերջ»։
«Բայց ախր էդպես չի կարելի», ― փորձեց առարկել ահաբեկված փայտահատը, սակայն սուլթան Սուլեյմանը նույնիսկ թույլ չտվեց որ նա վերջացնի։
«Ոչ մի պատրվակ, ― խստությամբ ասաց նա։ ― Եվ ընդհանրապես ձեզ հետ գլուխ դնելու ժամանակ չունեմ, ես պիտի գնամ թագավորեմ։ Իսկ դուք գործի անցեք և ցույց տվեք ձեր վարպետությունը»։
Նա դուրս գնաց, նստեց գահին և սկսեց թագավորել։
«Ուրախ պատմություն է, ― ասաց ինքն իրեն փայտահատը։ ― Համա թե թաղվեցի՜։ Ախր ես ո՞նց կարող եմ լավացնել ինչ֊որ սուլթանի աղջկա։ Ե՞րբ եմ էդ գործով պարապել․․․ Ա՛խ, գրողը տանի, ի՞նչ անեմ։ Թե որ էդ աղջկան չլավացնեմ, գլուխս կկտրեն։ Այ քեզ բա՜ն։ Թե որ էս բոլորը հեքիաթի մեջ չլիներ, կասեի, որ սա հեչ բանի նման չի՝ ոչ էս, ոչ էն ― վերցնել ու մարդու գլուխ կտրել։ Սատանան ինձ գցեց էս հեքիաթի մեջ։ Կյանքումս էսպես բան չէր պատահել։ Գրողը տանի, ես էլ եմ ուզում իմանալ, թե ո՞նց դուրս կպրծնեմ էս պատմությունից»։
Խեղճ փայտահատն այսպիսի մռայլ մտքերով նստել էր սուլթանի պալատի շեմքին ու հառաչում էր։
«Է՛հ, գրողը տանի, ― ասաց նա ինքն իրեն, ― այ քեզ փորձա՜նք։ Ախր ես ո՞նց կարող եմ բժիշկ դառնալ։ Թե որ հրամայեին ծառ կտրել, էս մեկը կամ թեկուզ էն մյուսը, ― ես ցույց կտայի, թե ինչն ինչոց է․ տաշեղները դեսուդեն թռչեին։ Իսկ էնպես էլ որ մտիկ եմ տալիս, էստեղ չորս կողմ ծառերը փակել են, ոնց որ վայրի անտառում։ Սրանք արևի երես էլ չեն տեսնում։ Նշանակում է, պալատում խոնավ է, բորբոս կա, սունկեր, զիջաճճիներ․․․ Սպասեք մի, ես ձեզ ցույց կտամ, թե ոնց են աշխատում»։
Այս խոսքի հետ նա կուրտկան դեն նետեց, թքեց ափերի մեջ, վերցրեց կացինն ու սղոցը և սկսեց տապալել այն ծառերը, որոնք աճում էին սուլթանական պալատի շուրջը․․․
Իհարկե, այնտեղ աճում էին ոչ թե ինչ֊որ տանձենիներ, խնձորենիներ կամ ընկուզենիներ, ինչպես մեզանում, այլ համատարած արմավենիներ, օլեանդրներ, բանաններ, դրացեններ, լատանիաներ, ֆիկուսներ ու կարմիր ծառեր, որոնք երկինք են հասնում, և ուրիշ֊ուրիշ էկզոտիկ բուսականություն։ Մի տեսնեիք, թե մեր փայտահատն ինչպե՜ս ընկավ այդ ծառերի ջանին։ Կեսօրին արդեն պալատի շուրջը կարգին բացատ էր գոյացել։ Այդ ժամանակ փայտահատը թևքով սրբեց ճակատի քրտինքը, և, որոշելով կազդուրվել, հանեց գրպանից սև հաց ու ժաժիկ, որ տնից էր առել հետը։
Այդ ժամանակ արքայադուստր Զուբեիդան շարունակում էր քնած մնալ իր մռայլ սենյակում․ կյանքում նա դեռ երբեք այնպես անուշ չէր քնել, ինչպես փայտահատի կացնի ու սղոցի աղմուկի տակ։ Նրան արթնացրեց միայն լռությունը, որ տիրեց շուրջը, երբ փայտահատը տեղավորվեց տապալված ծառաբների կույտին և սկսեց հաց ու ժաժիկ ուտել։
Այ, հենց այդ ժամանակ էլ արքայադուստրն աչքերը բացեց ու զարմացավ․ այդ ինչի՞ց է նրա սենյակն այդպես լուսավորվել։ Առաջին անգամն էր արևն իր ողջ ուժով խուժում ներս ու մռայլ սենյակը լցնում լույսով ու փայլով։ Լույսի այդ հեղեղն ուղղակի շլացնում էր նրան, և մեկ էլ նոր կտրած ծառի այնպիսի ուժեղ ու հաճելի բուրմունք էր զգացվում, որ արքայադուստրը բավականությամբ ու խորը շնչեց։ Խեժի բուրմունքին խառնվում էր ինչ֊որ ուրիշ հոտ, որ մինչ այդ նա երբեք չէր զգացել։ Ինչի՞ հոտ էր այդ։
Նա բարձրացավ տեղից ու մոտեցավ լուսամուտին, նայեց ու ի՜նչ տեսնի՝ թավուտի փոխարեն՝ կեսօրվա արևի տակ կայծկլտացող բացատ, իսկ այնտեղ նստած է մի վիթխարի քեռի և մեծ ախորժակով ինչ֊որ սև բան է ուտում սպիտակի հետ։ Այ, հենց դրանից էլ այդպիսի դուրեկան հոտ էր գալիս։ Ինքներդ գիտեք, որ միշտ այդպես է՝ անուշ հոտ է արձակում, ինչ որ ուրիշն է ուտում։
Իշխանուհին այլևս չդիմացավ, ախորժալի բուրմունքն ստիպեց նրան ցած իջնել, դուրս գալ ազատ օդ։ Նա ավելի ու ավելի էր մոտենում ճաշող քեռուն։
Ախր հարկավոր էր գոնե տեսնել, թե այդ ի՞նչ համեղ բան է ուտում նա։
«Ա՜, իշխանուհի, ― լիքը բերանով ձայն տվեց փայտահատը։ ― Միգուցե մի կտոր հա՞ց կուզեիք ժաժիկի հետ»։
Իշխանուհին շիկնեց և հանկարծ կանգ առավ տեղում, նա ամաչում էր ասել, որ շատ կուզենար փորձել։
«Որ այդպես է, ահա, ― առաջարկեց փայտահատը և իր ծուռ դանակով հացի եզրից մի ահագին կտոր կտրեց։ ― Վերցրեք»։
Իշխանուհին աչք ածեց շուրջը՝ հո մարդ չի՞ տեսնում։
«Շնորհակալ եմ, ― ասաց նա և ատամները խրեց հացի մեջ․․․ ― Մ֊մ֊մ․․․ Ա՛խ, ինչ համով է»։
Ինքներդ էլ գիտեք, որ իշխանուհին իր ողջ կյանքում ժաժիկով հաց չէր կերել։
Հենց այդ րոպեին սուլթան Սուլեյմանը լուսամուտից դուրս նայեց։ Նայեց ու աչքերին չհավատաց․ թավուտի փոխարեն լուսավոր բացատն էր փայլում կեսօրվա արևի տակ, իսկ գերանների կույտի վրա նստել էր իշխանուհին՝ լիքը բերանով, ժաժիկից նրա շրթունքի վերևում ականջից֊ականջ ձգվող բեղեր էին գոյացել, ու նա ծամում էր ուռած այտերով։
«Փա՜ռք քեզ, աստված, ― թեթևացած հառաչեց սուլթան Սուլեյմանը։ ― Ուրեմն, ճիշտ որ աղջկաս համար իսկական, գիտուն դոկտոր են ճարել»։
Եվ այդ օրվանից, Մագիաշ, իշխանուհին սկսեց իսկապես կազդուրվել։ Նրա դեմքին սկսեց կարմրություն խաղալ, իսկ ուտել սկսեց ջահել գայլի ձագի նման։
Ու թող հայտնի լինի ձեզ, որ այդ բոլորը թարմ օդի ու արևի ազդեցությունից էր։ Եվ այս բանը ես պատմեցի ձեզ, որովհետև ահա դուք ապրում եք այս քարանձավում, ուր արև ներս չի նայում ու քամի չի խաղում, իսկ այդ, պան Մագիաշ, շատ վատ է։ Ահա թե ես ինչ էի ուզում ասել ձեզ։
:::::::::::::::✴ ✴ ✴
