Դիտել Պապ Թագավոր կամ մայրամուտից առաջ էջի աղբյուրը

{{Վերնագիր
| վերնագիր = Պապ Թագավոր կամ մայրամուտից առաջ 
| հեղինակ = Արծրուն Պեպանյան
| թարգմանիչ = 
| աղբյուր = [https://www.scribd.com/doc/310176166/Արծրուն-Պեպանյան-Թագավոր-Պապ www.scribd.com]
}}

== Գլուխ առաջին ==

— Մի՞թե իմ հայրը, ձեր բոլորի թագավորն ու Հայոց Աշխարհի արքան, վայրի մի հալածական կենդանի էր, որ հարկադրված էր պատսպարվել Վիրքի անտառներում, որպեսզի չխողխողեին իրեն ի՛ր իսկ հպատակները։ Ձե՛զ եմ հարցնում բդեշխնե՛ր պատվելի, նախարարնե՛ր, իշխաննե՛ր, հոգևորականնե՛ր և արքունի պալատականնե՛ր, որ իմ գահակալության մուտքի պատվին ժողովվել եք ահա Դվինում։ Աստծո դեմ այդ ի՞նչ մեղք էր գործել նա, ով նույն այդ Աստծո ընտրյալն էր ու հովանավորյալը։ Որպես Աստծո փոխանորդ Հայոց Աշխարհում՝ նա չէր կարող մարդկանց դեմ մեղք գործել, ու դա չափելն էլ Աստծո գործն է և ոչ մահկանացուների։ Այդ դեպքում ինչի՞ համար էր նա դարձել հալածյալ իր իսկ հպատակների կողմից։ Ո՞վ կպարզի դա ինձ և կարդարացնի արարքը խռովարարների, որի արդյունքում հայոց զորքը երկատված կռվում էր ինքն իր դեմ, իսկ օտարներն էլ, օգտվելով դրանից, ավերեցին թե՛ հյուսիսի և թե՛ հարավի գավառները։ Ինչո՞ւ եղավ այդպես, տիարք, հարցնում եմ ահա, ձեզ՝ որպես ձեր թագավոր ու ձեր զավակ, քանզի ամենքդ այստեղ ինձանից տարիքով եք առնվազն երկու անգամ։

Արքան իրականում պատասխանի չէր սպասում և ոչ էլ պարզաբանման։ Ու թավ հոնքերի տակից մռայված նայելով գահասրահում ըստ աստիճանի տեղ գրաված երեք հարյուրյակ երևելիներին՝ ետ և առաջ էր քայլում անմիջապես գահի առջև։

— Եվ ինչո՞ւ կաթողիկոս Ներսեսը, որ վատառողջության պատճառով ներկա չէ, որպես երկրի հոգևոր հայր, հաշտության ցուպն առած, չէր դեգերում արքայական տոհմի երկու ճամբարների միջև, և ճշմարտության ու խաղաղության բերում իր ժողովրդին։ Կամ դու, կաթողիկոսական տեղապահ Խադ,— արքան կտրուկ շարժումով դարձավ դեպի վերջինս,— ինչո՞ւ դու ինքդ այդ անելու փոխարեն անխռով նստած էիր Դվինում ու անհոգ հետևում էիր, թե կողմերից որը կհաջողեցնի ոչնչացնել մյուսին։ Չունեի՞ր բավարար հարգանք նրանց մոտ, որ քո խոսքը պատվեին։ Եթե այո՛, ապա ինչո՞ւ։ Թե՞ չունեիր շահ խաղաղության մեջ...

Կաթողիկոսական տեղապահը ձգվեց, ձեռքն ակամա տարավ սև սքեմի վրա տարածվող շղթայախաչին, կամեցավ ինչ-որ բան ասել որպես արդարացում կամ թե առարկություն, սակայն արքայի տեսքից հասկացավ, որ նա պարզաբանումի չի սպասում ամենևին, և ճիշտը լռելն է։

— Խադի ետևը չէր հասցրել լավանալ Արշակ արքայի տված ծեծից ու չէր կարող նա ձի հեծնել Վիրք գնալու համար,— կատակեց Սյունյաց Անդոք իշխանը ցածրաձայն, այնպես, որ նրան լսեցին իրեն մոտիկ գտնվողները միայն։ Նրա խոսքերը զսպված ժպիտ առաջ բերին իր շուրջը, որն աննկատ մնաց արքայից։ Բայց շշուկը նաև տեղապահին հասավ. նա գունատվեց, ապա շուրթերը սեղմած, ինչ-որ բառեր արտասանեց՝ լսելի միայն իրեն։

— Դուք, նախարարնե՛ր ու իշխաննե՛ր Հայոց Աշխարհի, ո՞ւր էիք այդ խառնակ օրերին, ինչո՞ւ էիք ամենքդ փակվել ձեր ամրոցներում անտարբեր օտարի պես։ Ես իմ հոր համար չէ, որ խռովված եմ, ահա, այլ հայոց արքայի, ում պատիվը բոլորիս պատիվն է, տրտունջը՝ նույնպես մեր բոլորինը. այսպես պատգամել են մեր սուրբ նախնիները։ Ի՞նչ պատահեց ձեզ, որ պատգամն այդ ուրացաք, ու Հայրենիքը ձեզ համար դարձավ նվազ կարևոր, իսկ ձեր հողերը, ձեր ինչքը դարձան ապրելու իմաստ (և դա այն դեպքում, երբ ամենն արքայինն է, քանի որ նվաճված է և պահվում է նրա նիզակի զորությամբ)։ Ինչո՞ւ Հայրենիքը հեռու չէիք պահում ավերող երկպառակությունից և չէի՞ք սաստում Աստծո սահմանած կարգին դեմ գնացողներին։

Ամենքը կանգնած էին խոժոռ ու գլխահակ։

— Իմ հայր ու մեր բոլորի արքա Արշակին պարսիկները խաբեությամբ գերեցին և մնացի՛ն անպատիժ։ Իմ մայր Փառանձեմին, մեր բոլորի թագուհուն, Տիզբոն տարան ու պղծեցին և մնացի՛ն անպատիժ։ Հապա ո՞ւր էին այդ օրերին ձեր բորբոքված դեմքերը, զինավառ ձեր ջոկատներըը, ձեր պատիվը, որ վրե՛ժ լուծեիք դրա համար։ Այն օրերին ձեզ որոնում ու չէի գտնում և ստիպված էի Լազերի լեռների քարայրներում անցկացնել ամբողջ հինգ ամիս, ասես վայրի մի լուսան, որպեսզի ինձ՝ թագաժառանգիս, չորսան ու քարշ չտան Տիզբոն։ Ինչո՞ւ են մեզ պատիվ չբերող անցքեր լինում մեր աշխարհում։ Ես ամոթից թաքնվելու տեղ չէի գտնում, երբ Տարսոնում ինձ լուրեր էին հասնում պարսավելի անհամաձայնությունների մասին, ու չգիտեի՝ ի՜նչ երեսով երևամ հռոմեացոնց։ Ես եղունգներս էի կրծոտում զայրույթից ու անզորությունից։ Եվ ատում էի ձեզ բոլորիդ, որ կորցրել եք Հայրենիքի զգացումը և շարունակում եք ապրել անպատվության մեջ։ Որ ձեր անմիաբանության պատճառով Աղձնիքը, Մոկքը, Ծավդիքը, Ռեյմինան և Կորդուքը զիջվեցին Պարսկաստանին։

Գահասրահում համր լռություն էր։

— Այսօր ես ստանձնում եմ հայոց արքաների գահը, բայց ուրախություն չկա իմ սրտում, քանզի հանգստություն եմ տեսնում ձեր դեմքերին, ասես այդ նահանգները ձեր Հայրենիքին մաս չեն եղել ու պարտք չունեք դուք ձեր նախնիների առջև, ովքեր միասնական երկիր էին ձեզ պատգամել։ Եվ ահա, հարցնում եմ ձեզ՝ դուք այդ հողերը վերադարձնելու նպատակ չունե՞ք՝ հանուն ձեր նախնիների հոգու հանգստության և հանուն պատվի։ Եթե չունեք, ո՞րն է հապա այդ դեպքում ձեր կյանքի իմաստը։ Նվաստացումն ինչպե՞ս եք տանելու։ Ձեր ժառանգների հարցին, թե Հայրենիքն ինչո՞ւ փոքրացավ, ի՞նչ եք ասելու նրանց, երբ որ այն նվազեց ձե՛ր իսկ կենդանության օրոք ձե՛ր անմիաբանության պատճառով։

Արքան դադար տվեց մի պահ։

Ամենքն անշարժանացել էին որպես արձան։

— Իսկ գուցե թե մտածո՞ւմ եք, թե երկիրը դեռ մեծ է ու դեռ էլի կարելի՞ է զիջել՝ հանուն հետագա ժամանավոր հանդարտության։ Այո՞։ Գուցե ուզո՞ւմ եք, որ էլի մեկ անգամ գրավեն Անի բերդը և ճանապարհների փոշիների մեջ քարշ տան դամբարաններից հանված ձեր թագավորների ոսկորները՝ այդ կերպ խայտառակելով ձեզ և ձեր սերունդներին ողջ աշխարհի առաջ։ Դա՞ է ձեր ուզածը, տիա՛րք։ Եթե այո, ապա հիմա ևեթ ազատ եք, ե՛տ դարձեք ձեր կալվածքները, արձակե՛ք ձեր զինվորներին,— նրանք ավելորդ ծախս են ձեր համար,— թի՛կն տվեք արևի տակ, գիրացե՛ք, մինչև որ հյուսիսի վայրի ցեղերը կամ թե պարսիկները գան ձեր փափկասուն մարմինները ոտնատակելու։ Գնացե՛ք, հիմա ևեթ գնացե՛ք. ես միայնա՛կ դուրս կգամ Շապուհի դեմ հանուն ազգիս և երկրիս արժանապատվության և իմ արյամբ ու իմ կյանքով կվերադարձնեմ հարգանքն իմ ազգի հանդեպ։ Իսկ դա կարևոր է ամեն ինչից։

— Փոթորի՛կ է, կրա՜կ,— շշնջաց ինքն իրեն ներքին գործոց նախարար Հայր Մարդպետը՝ գոհունակությամբ շոյելով խիտ մորուքը։

— Տրդատ արքա՛ն է, որ կա,— անթաքույց հրճվանքով արձագանքեց Անդոք իշխանը, որ տեղ էր զբաղեցրած գլխավոր նախարարի կողքին։

— Ո՞ր Տրդատը,— հարցրեց Հայր Մարդպետը բազմանշանակ։— Ո՞ր Տրդատն է թոռդ։

Անդոք իշխանը հասկացավ ակնարկը ու պատասխանեց՝ ափով բերանը փակելով.

— Նա, որ դեռ Արևին էր պաշտում։

— Դե, այդպե՛ս ասա։

— Բայց Տրդատ արքան քսան տարեկանում այսքան փոթորկոտ չի եղել,— ինքնագոհ ավելացրեց Անդոք իշխանը, և Հայր Մարդպետը նրա ծերունազարդ դեմքին հպարտության վարդագույն նկատեց։

— Դե, ուրեմն դո՛ւ ես, որ կաս,— կատակեց Հայր Մարդպետը։

Անդոկ իշխանն ի պատասխան այդ խոսքի, ուսով մտերմիկ հրեց նրան։

Հեռանալով գահից՝ արքան մոտ գնաց ավագանուն։ Ամենը կողմ քաշվեցին, ու մի լայն միջանցք բացվեց նրա առջև։

— Իսկ գուցե դուք ուզո՞ւմ եք, որ Շապուհն էլի՛ իր որդիներին պարտադրի որպես տիրակալ ձեզ ու ձեր երկրի։ Կամ նորեն լինի՞ այնպես, որ ստիպված լինեք թողնել ձեր ընտանիքները, կանանց, որդիներին ու փախչեք, ցրվեք աշխարհով մեկ։ Դուք ուզո՞ւմ եք, որ նորեն չափահաս տղամարդկանց փղերը տրորեն, իսկ կանանց ու երեխաներին սայլերի ցցերի վրա հանե՞ն, ինչպես եղավ իմ մոր գերումից հետո։ Դա՞ եք ուզում։

Քայլելով առաջ՝ արքան արյունով լեցուն աչքերով նայում էր ավագանուն։

— Տանջամահ եղած այդ մարդկանց կանչերի արձագանքները չե՞ն խլացնում ձեր ունկերը։ Եվ մի՞թե ձեզանից որևէ մեկն իրավունք ունի խոսել արժանապատվությունից այդ ամենից հետո։ Թե՞ ուզում եք, որ Շապուհը նորեն հայ նախարարների ու ազատների<ref>Ազատներ— ազնվական դասի ներկայացուցիչներ։</ref> կանանց հավաքի, ինչպես եղավ Զարեհավանի ձիարշավարանի հրապարակում, մերկացնել տա բոլորին, նստեցնի հրապարակի երկու կողմերում, իսկ ինքը, ձի հեծած, ամեն օր անցնի կանանց միջով, և ով որ իր աչքին գա, մեկ-մեկ տանի իր վրանն ու անպատվի։ Եթե դա է ձեր ուզածը, էլ ինչո՞ւ եք հապաղում, շտապե՛ք տուն և հասնելուն պես ձեր աղջիկներին ու կանանց ուղարկե՛ք Շապուհի մոտ՝ հարճության, որպեսզի հետո ձեր անմիաբանության պատճառով ե՛ս հարկադրված չլինեմ կքել ստորացման ցավի տակ։

Տխուր այս դեպքի հիշեցումը պապանձում բերեց սրահին։ Դա հարկադրեց արքային դադար տալ մի պահ։ Ու լռության մեջ քայլելով՝ նա կրկին եկավ դեպի գահը։

— Ես այսուհետ արքա եմ, և իմ կյանքն իմ երկրինն է։ Ինձ համար երկու անանց արժեք կա՝ Արարիչ և Հայրենիք։ Դրանք վեր են իմ բոլոր այլ արժեքներից, անգամ իմ ընտանիքից ու զավակներից։ Եվ իմ բոլոր քայլերը, որոշումներն ու վարքս ամբողջությամբ բխելու են այս երկու արժեքից։ Նույնը պիտի լինի նաև ձեզ համար։ Ու սա իմ քմահաճությունը չէ. սա՛ է պահանջում Հայոց Աշխարհի շահը և ապագան։ Սա՛ են մեզ պատգամել մեր նախնիները։ Ու մեզանից յուրաքանչյուրի վարքը չափվելու է հենց այդ արժեքներով. եթե որևէ արարք կհզորացնի մեր երկիրը, ապա այն կատարողը կարժանանա պանծանքի։ Եվ վա՜յ նրան, ում վարքը կթուլացնի այդ հզորությունը։ Ոչ ոք, ով կմեղանչի, թող ներման հույս չունենա։ Թեկուզ նա լինի իմ ամենահարազատ անձը, որդի՛ս անգամ։

Արքան բազմեց գահին, ձեռքն առավ գայիսոնը։ Ամենքին պարզ դարձավ, որ նա հիմա կարձակի իր առաջին հրովարտակը։

— Արհավիրքները գալիս են որպես պատիժ անմիաբանությանը։ Իսկ դրանք սերմանում են հատկապես նրանք, ովքեր վտանգի դեպքում հարում են թշնամուն։ Նման մարդկանց մեր նախնիները չեն ներել։ Եվ ահա, հարցնում եմ ձեզ, մի՞թե ես անարդար կլինեմ, եթե նախնյաց օրենքով պահանջեմ որձակոտոր անել բոլոր այն տոհմերը, ովքեր լքեցին իրենց արքային ու իրենց զորությունը տվեցին Շապուհին։

Տագնապ ու սարսուռ երևաց սրահում գտնվողների դեմքերին։

— Երեմիա՛,— ձայնեց արքան։

Գրագիրն առաջ եկավ՝ ձեռքին սոճյա մի տախտակ և կնիք մատանե, ու խոնարհ ողջույն տվեց։

— Սպարապե՛տ հայոց,— կանչեց արքան։

Մուշեղ իշխանը ևս առաջ եկավ, ձգվեց։

— Ահա կամքն արքայական, որ գալիս է Արարիչից. ես, Հայոց Աշխարհի Պապ Արշակունի թագավորս, կարգադրում եմ՝ կալանավորի՛ր և չարաչար պատիժների ենթարկի՛ր այն նախարարներին և իշխաններին, ովքեր թագուհուն լքել ու պարսից թագավորի պատիվներին էին արժանացել։

Սպարապետն աջը դրեց կրծքին որպես պատրաստակամության հավաստում։ Իսկ մնացյալը կարկամած էին լսածից։

Ու երբ ասվածն արձանագրված էր որպես արքայական հրովարտակ, Պապը շարունակեց.

— Բայց միայն փշաքաղեցնող պատումներով ու պատիժներով չէ, որ զգաստության եմ բերում ձեզ։ Կա՞ որևէ մեկ այր այստեղ գտնվողների մեջ, ում գոհացնում է երկրի վիճակը։

— Բայց չենք հասցնի, արքա՛, մենք դեռ պիտի մեր երկրները վերադառնանք,— տրտնջաց նախարարներից մեկը։

— Հենց հիմա ճեպընթաց սուրհանդակներ ուղարկե՛ք, ուր հարկ է, թող շտապեցնեն։ Արքունի ախոռը ձեր տրամադրության տակ է, և իմ բանագնացները։

== Գլուխ երկրորդ ==

— Անճանաչելի ես դարձել, արքա՛,— ասաց արքայական հեծելազորի պետ Բաթ Սահառունի իշխանը զարմանքով, երբ գահադահլիճից վերադառնում էին թագավորի առանձնահարկ։

Զինավառ պատանիներ էին մի որոշ հեռավորության վրա ուղեկցում նրանց։

Երեմիան գալիս էր նրանցից մի փոքր ետ ընկած։

— Այսօր վարքդ կտրուկ էր. քեզ հետ ինչ-որ բա՞ն է կատարվում։

— Բայց, սիրելիդ իմ Բա՛թ, դու մինչ այսօր ճանաչել ես արքայազն Պապին, իսկ այսօր քո և ամենքի առջև հայոց արքան էր։ Իսկ դրանք տարբեր մարդիկ են՝ իրենց տարբեր պատասխանատվությամբ։

— Ես դա, իհարկե, հասկանում եմ, արքա՛, բայցևայնպես, քեզ հետ ասես ուրիշ, ինչ- որ այլ բան է կատարվում,— համառեց Բաթ իշխանը։

Արքան կանգ առավ մի պահ ու նայեց իշխանի աչքերի մեջ։

— Չէ՛, Բա՛թ, ուղղակի զայրացած էի,— ասաց։

Նրանք անցան անվերջանալի թվացող մի միջանցքով, որը մի կողմից եզերված էր պարտեզին նայող կամարաձև բացվածքաշարով, իսկ մյուս կողմում մարմարե նարնջագույն պատը ծածկված էր Խոսրով Մեծի պատերազմները հավերժացնող իրականաչափ զարդաքանդակներով։

Երբ հասան գահասրահի դռներին, Բաթ իշխանը պատրաստակամորեն կողմ քաշվեց՝ արքային առանձնանալու հնարավորություն ընձեռելով։ Սակայն Պապը ձեռքի հրավիրող նշանով հասկացրեց, որ ցանկություն ունի շարունակել զրույցը և իշխան կարող է ներս անցնել։ Դա նաև Երեմիային էր վերաբերում։

Պատանիները մնացին դռների մոտ։

Սրահը, ուր նրանք հայտնվեցին, օծված էր անուշահոտությամբ, քանի որ մետաքսապատ որմնախորշերում, ինչպես նաև գավիթ նայող լուսամուտների գոգին, խեցե զամբյուղների մեջ հալիբոնյան յուղ էր այրվում։ Գորգազարդ պատի տակ կաշեպատ երկտեղ բազմոց էր դրված, եգիպտական արնագույն կերպասով ծածկված երեք օթոց, իսկ դրանց առջև, միոտանի կլոր սեղանին պնակիտներ էին դարսդարսված։ Լուսամուտները քողարկող ծիրանագույն վարագույրներն այդ պատկերը ողողել էին թույլ բոսորով։

Այդ նույն միջոցին, երբ մայրեփայտե դուռը փակվեց նրանց ետևից, գալարափողերի զրնգուն աղմուկ արձագանքվեց Խոսրով թագավորի հիմնած պալատում. այդ պատժիչ ջոկատն էր մեկնում հարավ։

Սրահում այնքան էլ լուսավոր չէր, և արքան վառեց կանթեղների խուրձը, որ բրոնզե շղթաներով կախված էր առաստաղից, ապա նստեց սեղանի դիմաց։ Բաթ իշխանին ևս հրավիրեց նստել, բայց զորապետը գերադասեց մնալ կանգնած և հզոր բազուկները կրծքին հավաքած՝ արքային նայում էր մտահոգ հայացքով։

Երեմիան հեռու մի անկյունում ինչ-որ բան էր գրառում։

Արքան բացեց պնակիտներից մեկը, փռեց սեղանին, ու Բաթ իշխանը տեսավ Ձիրավի դաշտի ուրվագիծը՝ մարտական նշագծումներով։

— Անդոք իշխանը քո վարքի մեջ տեսնում էր Տրդատ արքային։

Արքան ցնցվեց խայթվածի նման և լուրի ազդեցությունից աչքերն ակամա փակեց։

Քարտեզը հարթեցնող նրա ձեռքերը սառան մի անլսելի հրամանով։

— Ի՞նչ ասացի՛ր։

— Նա Հայր Մարդպետին ասաց, թե դու Տրդատ արքան ես, որ կաս։

Պապի դեմքին այլայլում երևաց։

— Եվ հավելեց՝ այն Տրդատը, որ դեռ Արևին էր երկրպագում։

Պապը լսածից շիկնեց ակնթարթորեն։

— Քեզ հետ ինչ որ բա՞ն է կատարվում,— Բաթ իշխանը կրկնեց րոպեներ առաջ հնչեցրած իր հարցը։— Երեկ ինչ-որ դե՞պք է կատարվել, հանդիպե՞լ ես անսովոր մեկին, երա՞զ է այցի եկել քեզ, գնացե՞լ ես կարևոր մի վայր։

— Դիմել եմ հայոց դիցերին՝ աջակցության խնդրանքով,— խոստովանանքի պես ասաց արքան՝ ետ ընկնելով բազմոցի թիկնակին։

Բաթ իշխանը շուրջը նայեց։

Երեմիան խաչակնքեց երկյուղած։

Նրանք մնացին լռության մեջ։

Բաթ իշխանի համար լսածն անսպասելի էր, բայց այդ պահին նրան ավելի շատ հետաքրքրում էր ոչ թե արքայի քայլի արտառոց լինելը, այլ դրա հետևանքով նկատելիորեն երևացող կերպափոխումը։

— Տրդատ արքայի անունը տվե՞լ ես,— հարցրեց՝ զննող հայացքով նայելով արքայի դեմքին։

— Այո՛. Արամազդին խնդրել եմ տալ ինձ նրա կամքն ու համառությունը, որ ուներ մինչ կրոնափոխությունը։

Բաթ իշխանը կարկամել էր լսածից։

— Դու կարծում ես, որ ես... այսինքն... ինձ հետ պատահե՞լ է այն, ինչի հնարավորության մասին խոսում են թափառող վհուկները...,— արտաբերեց արքան ոչ այնքան երկյուղած, որքան ապշահար։ Եվ ապա շարունակեց խոստովանանքի նման.— Գիտե՞ս, Բա՛թ, գիշերը անհանգիստ էի։ Սկզբում կարծում էի, թե ճամփորդության բերած հոգնություն է, բայց ինձ հետ այլ, անբացատրելի բաներ էին կատարվում նաև...

— Երազնե՞ր էին այցի գալիս։

— Ո՛չ, տեսիլներ. ես արթուն էի։ Կամ էլ կիսարթուն. դժվարանում եմ հիմա ասել։ Ես դրանք հիշել չեմ կարողացել, բայց անիրական երևույթների մասին էին։ Ու եթե Անդոք իշխանն ինչ-որ բան նկատում է, ապա կնշանակի, որ...,— արքան չշարունակեց խոսքը և ափով դեմքն էր տրորում։ Հետո, կարևոր դիպված հիշած մարդու ոգևորությամբ ասաց.

— Գիտես ի՞նչն էր տարօրինակ, Բա՛թ. Գառնիի խև Շահաբին հիշո՞ւմ ես. նա, որ անկարող է խոսել։ Հայոց դիցերին դիմելուց հետո նրա պատկերն է շարունակ այցի գալիս ինձ։ Մի արտառոց հայացքով է նայում ինձ, ասես խև չի բնավ և կարծես թե հայացքով ինչ-որ բան է ուզում հասկացնել ինձ։

Արքան վարից նայեց ռազմազգեստի մեջ առնված զորապետին։

— Բա՛թ, ինձ հետ իսկապես տարօրինակ բաներ են կատարվում, որոնց մասին չգիտեմ՝ ո՞ւմ խորհուրդ հարցնել։

Բաթ իշխանի դեմքը կնճռոտվել էր մտածմունքից. նա արքային օգտակար լինելու հնար էր որոնում։

Արքան երկար մնաց անխոս, ապա ցնցեց իրեն, ասես հեռացնելու համար իրենից տարօրինակ մտքերը։ Հետո խոնարհվեց քարտեզի վրա։

— Մո՛տ եկ,— հրավիրեց։

Բաթ իշխանը կանգնեց սեղանի մոտ։

Երեմիան թողեց գրառում անելն ու նույնպես մոտ եկավ։

— Ահա ի՛նչ եմ առաջարկում, տիարք. պարսիկներին մենք կդիմավորենք այստեղ,— արքան ցուցամատը դրեց Ձիրավի դաշտի պատկերի վրա։— Մի կողմից գետը, մյուս կողմից լեռները կկաշկանդեն նրանց լայն ճակատ կազմել։

Բաթ իշխանն ու Երեմիան ուշադիր նայեցին քարտեզին։

— Մենք տասն օրից այնտեղ պիտի լինենք՝ լիակազմ։

— Բայց, արքա՛,— ասաց Բաթ իշխանը տարակուսած,— նախարարներից ու իշխաններից դու տասնհինգ օր պահանջեցիր։

— Նրանցից շատերին ես լավ չեմ ճանաչում ու հայտնի չէ՝ ով ո՞ր չափով է վստահելի։ Հատկապես հարավային երկրների նախարարները։ Եթե նրանց մեջ անգաղտնապահ կա, ապա թող Շապուհին ա՛յդ լուրը հասնի։ Իսկ ես երկու-երեք օրից շտապեցնող սուրհանդակներ կուղարկեմ ամենքին՝ խառնելու համար Շապուհի հաշիվները։

Պապը նորեն խոնարհվեց քարտեզի վրա։

— Շապուհը հիմա Ատրպատականում է, ահա այստեղ՝ իր պալատական դրանիկներով։ Իսկ մնացած զորագնդերը գալիս են մեր դեմ։ Նրանք հիմա պիտի որ միջնաշխարհում լինեն։ Սովորական ռազմերթով Ձիրավի դաշտ կհասնեն տասն օրից։ Հենց այստեղ էլ նույն օրը մենք մարտի կկանչենք նրանց՝ չթողնելով հանգիստ տալ զորքին։ Մենք ճամբար կդնենք գետի այս ափին. եղեգները կօգնեն մեզ ջոկատներ քողարկել այնտեղ. մեր զորքի թվացյալ փոքրաթիվությունը կխրախուսի նրանց և նրանք շուտափույթ հաղթանակի հույսով կընդունեն մարտի հրավերը։ Դաշտը նեղ կլինի նրանց համար, ու կդժվարանան դասավորել փղերին, որ երեք վաշտ է, հետևակին, որ քառասուն հազար նիզակ է, հեծելազորին, որ տասնհինգ հազար են։ Հապա աղվանների Ուռնայր թագավո՞րը, լեկերի Շերգիր թագավո՞րը՝ իրենց զորագնդերով, որ ևս տասնհինգ հազար են... Նեղություն կլինի նրանց համար։

Արքան հայացքը կտրեց քարտեզից։

— Ստրատելատ Տրայանոսը Եռանդում ու Բախիշում նստած հռոմեաց կոհորտաները մեր այլ քաղաքների հետևակ բերդականների հետ կմիացնի հայոց զորագնդերին։ Դա մենք պիտի հասցնենք տասն օրում։

— Որտեղի՞ց է հայտնի ամենն այդպիսի մանրամասնությամբ,— հարցրեց Բաթ իշխանը՝ անկարող լինելով զարմանքը քողարկել։

Թագավորը լռեց մի պահ, շուրջը նայեց, ասես դժվարանում էր գաղտնիք բացահայտել։

— Մերուժան իշխանն է հաղորդել,— ասաց։

— Մերուժա՞նը, Արծրունի՞ն,— ապշահար կանչեցին Բաթ իշխանն ու Երեմիան միաձայն. զորապետը զարմացած ուսերն էր թոթվում, իսկ Երեմիան ոչ մի կերպ լսածին հավատալ չկարողանալով՝ ավելացրեց հուզված ձայնով.

— Բայց նա, արքա՛, քանի դեռ քո հայր ու մեր թագավոր Արշակը բանտված էր, պղծում էր մեր երկիրը, ավերում էր վանքերը և ատրուշաններ կանգնեցնում ամենուր։

— Մի՞թե ատրուշանը պղծություն է, Երեմիա՛. այն դեռ քո պապն է երկրպագել։

— Բայց նա հայրենիքի դավաճան է ճանաչված, արքա, և նզովվել է նրա անունը,— համառեց Երեմիան։

Բաթ իշխանն անհամբեր սպասում էր արքայի պատասխանին։

— Դու շփոթում ես նրան Գլակի և կամ Արտավանի հետ, Երեմիա։ Մերուժան իշխանի պայքարը եկեղեցու դեմ է, մինչդեռ եկեղեցին Հայրենիք չէ։ Իսկ Հայրենիքին նա օգնում է, որքան կարողանում է։

Երեմիան շվարած մերթ Բաթ իշխանին էր նայում, մերթ՝ արքային։

— Բայց, արքա՛,— ասաց,— նրա մասին այնպիսի զարհուրելի պատումներ են անում...

— Պատումնե՛ր... և ովքե՞ր են դրանք անում,— հարցրեց արքան,— արդյո՞ք նույն մարդիկ չեն, ովքեր պարսավում են թույնով սպանված Հուլիանոս կայսերը, ինչ է, թե նա ազատություն էր տվել մարդկանց հավատքի հարցերում։

Արքայի այս արձագանքն անսպասելի էր թե՛ Բաթ իշխանի, թե՛ Երեմիայի համար։ Եվ արքան զգաց, որ կարիք կա փարատել նրանց կասկածները։

— Դուք Մերուժան իշխանի մասին ամենը չգիտեք։ Հիշո՞ւմ եք՝ երբ մորս՝ թագուհու հետ փակված էի Արտագերսում, Մերուժան իշխանը, որպես պարսից բանագնաց, եկավ մեզ մոտ՝ հանձնվել առաջարկելու։

Բաթ իշխանը և Երեմիան գլխով արին։

— Իր ուղեկիցներից ծածուկ մի գրություն թողեց նա մեզ, ուր նշել էր մեզ պաշարող զորքի խոցելի տեղերը ու նաև օրն ու ժամը՝ նրանց վրա հանկարծակի գրոհելու համար։ Մայրս էլ ձեր նման տարակուսանքի մեջ էր. վստահե՞լ նրան, թե՞ ոչ, բայց մենք այլ ելք չունեինք՝ նրա ծառայությունից օգտվելուց բացի։ Թե ինչ ջարդ տվեցինք պարսիկներին այդ օրերին, տեղյակ եք քաջ։ Դրանից հետո նա մի գրությամբ ինձ խորհուրդ տվեց մեկնել Տարսոն՝ օգնության խնդրանքով, և հաջողեցրեց իմ ծածուկ հեռանալը Արտագերսից։ Այդ նրա շնորհիվ էր, որ ես գերի չընկա։

Բաթ իշխանն ու Երեմիան միմյանց նայեցին։ Իսկ Պապը շարունակեց.

— Ասեմ նաև, որ աղվանից թագավոր Ուռնայրը Շապուհին խնդրել է, որպեսզի նա շնորհ անի և առաջիկա կռվում իրեն իբրև պարգև հրաման տա հայկական զորքին ախոյան լինել իր գնդերով։ Երբ Շապուհն արել է այդ շնորհը, Մերուժանն ասել է Ուռհայրին. «Դու փուշ գրկեցիր, շատ զարմանք կլինի, եթե ժողովես»։

Ժպիտ երևաց նրա զրուցակիցների դեմքին։

— Նա շտկել է ուզում իր մի նախնու սխալը, ով գլխատել էր Արձան քրմապետի որդուն,— պարզաբանեց արքան և ավելացրեց,— այս կռվից հետո, եթե հաղթանակը մեր կողմը լինի, նա կմիանա մեզ։ Կա՛ այդպիսի պայման։

— Եվ Վահա՞ն իշխանը։

— Եվ Վահա՛նը,— հաստատեց արքան։— Մերուժան իշխանը մեզ առաջիկա մարտում էլ է օգնելու. նրա մարդիկ ծածուկ վնասելու են փղերին։ Բայց ամենը պիտի գաղտնիք մնա, քանի դեռ նա պարսից բանակում է։

Բաթ իշխանն ու Երեմեիան ակամա ձգվեցին՝ ասես այդ կերպ երդվելով լսածը չհաղորդել ոչ ոքի։

— Սա գաղտնի պիտի մնա նաև սպարապետից,— շարունակեց արքան։— Ահա թե ինչու նրան չհրավիրեցի։ Մի տեսակ անվստահություն ունեմ այդ ճենազիների հանդեպ։

— Բայց, արքա՛,— արձագանքեց Բաթ իշխանը,— նա ինքն այլ մեծամեծների հետ հասավ Տարսոն ու կայսերը խնդրեց, որպեսզի ազատեն քեզ ու կարգեն Հայոց Աշխարհի թագավոր։

— Այո՛, այդպես է,— չառարկեց արքան,— բայց մեկ է, ես միշտ էլ կասկածանքով եմ վերաբերվել ճենազն այդ տոհմին։ Գուցե այն պատճառով, որ Հայաստանում հաստատվելու նրանց միջոցը ողջունելի չէ ամենևին։— Արքան ելավ բազմոցից ու ձեռքերը կրծքին հավաքած՝ մոտեցավ լուսամուտին։

— Ես լսել եմ, թե նրանք լիարժեք հայեր են, որ այստեղից հեռացել են վաղ շրջանում,— միջամտեց Երեմիան։

— Նույնիսկ եթե այդպես է, Երեմիա՛, ապա, միևնույն է. այն, ինչ արավ Մամգոնը<ref>Սասանի որդի Արտաշիրի թագավորության վերջին տարիներին Ճենաստանից իր ընտանիքով Պարսկաստան էր փախել Մամգոն անունով մի նախարար, որը գժտվել էր ճենաց Արբոկ թագավորի հետ և մահից խուսափելու համար լքել իր երկիրը։ Արտաշիրի մահվանից հետո նա անցնում է Հայաստան։ Սլկունյաց նահապետը, որ ամրացել էր Ողական ամրոցում և ապավինել Սիմ լեռան բնակիչներին՝ սասունցիներին, դիմակայում էր Տրդատ թագավորին, գրգռում երկրի բնակիչներին, չէր թողնում շրջակա գավառներում տարածեին նոր կրոնը։ Տրդատն ստիպված դիմում է հայոց բոլոր նախարարներին, թե ով որ Սլկունյաց նահապետին բռնի և իր մոտ բերի, Սլկունյաց ցեղի բոլոր գյուղերը, դաստակերտները, ունեցվածքն ու իշխանությունը ընդմիշտ նրան կհանձնեմ։ Ոչ մի հայ նախարար հանձ չի առնում դա։ Ճենացի Մամգոնը խոստանում է կատարել թագավորի պահանջը։ Նա իր ամբողջ գերդաստանով գնում է Տարոնի կողմերը, ձևացնելով թե իբր ապստամբել է թագավորի դեմ։ Մի օր Մամգոնը համոզում է Սղուկին՝ դուրս գալ ամրոցից և որսի գնալ։ Որսի ժամանակ Մամգոնը նետով թիկունքից հարվածում է Սղուկին, սպանում, իր մարդկանց հետ արագ հասնում է ամրոցը, բերդը գրավում և ներսում գտնվողներին կապում։ Տրդատը դրա դիմաց Սլկունիների կալվածքներն ու իշխանությունը Ողական ամրոցով հանձնում է Մամգոնին, նրան նշանակում նախարար, տոհմը նրա անունով կոչում Մամիկոնյան։</ref>, չէր անի հայ ոչ մի նախարար2 ։ Այո՛, Սլկունին դեմ էր գնում թագավորին, և դա պատժելի արարք է, բայց Մամգոնը երդումով դաշնակցության ուխտ էր կնքել Սլկունու հետ։ Իսկ երդում խախտելը հարիր չէ հայ իշխանին։ Նա այդ արատը բերեց մեր աշխարհ իր հետ։

— Դե՛, եթե խորանանք պատմության մեջ, արքա, ապա այդ արատը նա չի բերել,— ուղղեց Բաթ իշխանը։

Արքան բացատրության սպասող հայացքով նայեց նրան։

— Անակին մոռանում ես. նա էր, որ խաբեությամբ վստահություն շահելով՝ ոճիր գործեց։ Եվ կարծում եմ Գրիգորիսը բարեխոսեց Տրդատ արքային Տարոն աշխարհը տալ Մամգոնին, որպեսզի իր հոր պատմությունը զազիրների մեջ միակը չլինի։

== Գլուխ երրորդ ==

Խավարին տարփալիորեն տրված թագավորական պալատի սյունազարդ պատշգամբում, որից ներս արքայի աղոտ լուսավորված ննջարանն էր, մութ բազմոցին գլխահակ մի ուրվական էր հազիվ նշմարվում։

Վահանակիր ու նիզակազեն գիշերապահներ էին երբեմն անցուդարձում ցածում՝ նոճեզր լճակների երկյուղած հայելիների վրա արտացոլեցնելով իրենց ջահերը։ Ժամանակը կարճելու համար նրանք շշուկով պատմություններ էին անում Արշակ թագավորի վաղ պատերազմների կամ Հնդկաստանում պատահած զարմանահրաշ իրադարձությունների մասին, կատակում ու ծիծաղում կիսաձայն, իսկ այդ նույն ժամանակ Հայոց Աշխարհի տիրակալը գլուխն առած ափերի մեջ, տրվել էր ծանր խոհերին։

Վերադառնալով Տարսոնից,— իսկ ինքն այնտեղ մնացել էր չորս տարի,— չէր պատկերացում, թե երկիրը կգտնի նման վիճակում. խաբեությամբ իր հոր գերեվարումից հետո պարսիկներն ավերել էին անպաշտպան մնացած շեները և մարդկանց թողել առանց ապրուստի. հարավային գավառների մի մասը Շապուհի ձեռքին է, և ավերը շարունակվում է այնտեղ. Ճորապահակ լեռնանցքում հայկական զորքեր չկան, ու հյուսիսի ժողովուրդներն այնտեղից ներխուժում են Հայոց Աշխարհ։ Զինվորներ են հարկավոր, տասնյակ հազարներով։ Բայց որտեղի՞ց մարդիկ և միջոցներ. արքունի գանձարանը ծախսերը հոգալ չի կարող, իսկ նախարարների մեջ սակավ են արքայական տան նվիրյալները։ Ավելին՝ հարավային նահանգների ավատականությունը պարսկամետ է. կա վտանգ, որ ոմանք կտրվեն Հայաստանի թագը իրենց նվիրելու Շապուհի խոստումներին։ Իսկ Մամիկոնյաններին ու նրանց խոհակից նախարարներին թեպետ Սասաններից հեռացնում է նոր կրոնը, որի ջերմեռանդ պաշտպանն են, սակայն նրանք էլ իրականում բյուզանդական մի կուսակցություն են Հայաստանում՝ քահանայապետական դինաստիայի գլխավորությամբ։ Նրանք դաշնակից են իրեն, բայց չհայտարարված մի պայմանով միայն, որ թագավորական գահը հպատակեցվի քահանայապետությանը և վերջինս լինի պետության ճակատագրի կարգադրիչը թե՛ ներսում և թե՛ դրսում, ինչպես եղել էր Տրդատ արքայի, Խոսրով Կոտակի, իր հայր Արշակի օրոք։ Արշակ արքայի ժամանակներում, օգտվելով երկրի խառնակ վիճակից, կաթողիկոս Ներսեսը եկեղեցուն նոր հողեր էր կցել՝ բացելով անկելանոցներ, մենաստաններ, իջևանատներ և դրանց գոյությունն այժմ ապահովվում էր շեների վրա դրված հարկերի միջոցներով։ Մինչդեռ այդ շեներում մարդիկ սովահար են և հույսով իրեն են նայում որպես արքայի և սպասում վիճակի փոփոխության։ Եվ ինքը պարտավոր էր ելք գտնել դժվարին վիճակից...։

Նա հիշում էր առաջիկա ճակատամարտի մասին ու սոսկում այն տանուլ տալու մտքից. ինքն այլևս ոտքի կանգնելու հնարավորություն չէր ունենա։ Ջանում էր հեռու վանել իրենից հոգի մաշող այդ միտքը, բայց այն պտտվում էր իր շուրջը համառ մեղվապարսի պես։

Իրավիճակի խառնաշփոթությունը վհատությամբ էր պարուրում նրան, և բազմոցի մեջ կծկված՝ կամենում էր անէանալ, վերանալ աշխարհից։

Ուժասպառությունից քուն համակեց նրան։

Սոսկալի տեսարաններ երևացին նրան երազում։ Մայրը պատկերացավ պատառոտված զգեստներով ու արնաշաղախ, կուրացված իր Տիրան պապը հայտնվեց հայացքի դեմ, դաշունահար Խոսրով արքան երևաց, բանտված իր հայրը...

Նա քնի մեջ ցնցվեց ու վեր թռավ։

— Այս ի՞նչ չար ոգի է հալածում իմ տոհմը ահա արդեն հարյուր տարի,— մտածեց դառնությամբ՝ գլուխն ափերի մեջ բռնած։— Եվ մի դավ էլ ինձ չի սպասո՞ւմ արդյոք։

Նրա դեմքը կնճռոտվեց ջղաձգումից։

Անկարող էր այլևս քնել։

Ծանր մտքերով իրեն չտանջելու համար քայլեց պատշգամբի երկարությամբ։

Անձրև էր մաղում, երբեմն հեռու-հեռվում կայծակն էր թրատում մռայլ երկնակամարը, և արքայական պարտեզի թաց ու ողորկ արձանները պսպղում էին նոճիների սաղարթների մեջ խճճված ցոլքերից։

Արքային թվաց, թե մի ձայն հասավ իրեն։

Շուրջը նայեց։ Ոչ ոք չկար։

Ձայնը նորից լսվեց, և նրան թվաց, թե այն գալիս է իր իսկ ներսից։ Նա անշարժացավ զարմացած ու շունչը պահած համակ լռությամբ սպասեց ձայնի կրկնվելուն։

Այն եղավ։

Նա զանգ հնչեցրեց արագ շարժումներով։

— Կանչի՛ր ինձ մոտ Գնել իշխանին,— ասաց զանգի վրա իրեն մոտեցած սպասավորին։

Չնայած ուշ ժամին, արքայագնդի զորապետ Գնել իշխանը շուտով ներս մտավ ու վարժ շարժումով գլխից առավ փետրափնջերով զարդարուն սաղավարտը։

— Նժույգ պատրաստիր,— ասաց արքան ոչ տիրական ձայնով,— և ազատի հանդերձներ՝ երկուսիս համար. հեռու ենք գնալու։ Ու թող Դվինում ոչ ոք չիմանա այդ մասին։

== Գլուխ չորրորդ ==

Դուրս գալով հյուսիսային դարպասից՝ նրանք մթան քողի տակ ելան բլրալանջն ի վեր ու քառորդ ժամից խորացան Խոսրով թագավորի հիմնած անտառի մեջ։ Այդտեղից նրանք թեքվեցին դեպի արևմուտք և բռնեցին Գառնի տանող ճամփան։

«Ինչո՞ւ այս ուշ ժամին և ի՞նչ առիթով»,— հարցնում էր Գնել իշխանն ինք իրեն, սակայն պատասխան չէր գտնում ու նաև չէր համարձակվում այդ մասին հարցնել իրեն՝ թագավորին։ Իսկ արքան ճանապարհի ողջ ընթացքում լուռ էր, տարված մտքերով։

Օրը դեռ չէր սկսվել, երբ ձորալանջը հաղթահարելով, նրանք հայտնվեցին ամրոցի դարպասների մոտ։

Արքան Գնել իշխանին ուղարկեց հանգստանալու, իսկ ինքը մեն միայնակ, խիտ ծառուղով գնաց դեպի տաճարը՝ հետևելով, որպեսզի ոչ ոք չլինի մերձակայքում։ Նա ակնածանքով ելավ տաճարի աստիճաններով, թիկնոցը գցեց ուսերից, ծածկահարթակում անշարժացավ մի պահ, ասես մտքերն էր ժողովում, ապա ներս անցավ զգույշ քայլերով։ Շրջանցեց ջրով լի ուղղանկյունաձև հորանը և կանգնեց որմնախորշի առջև։

Նրա դիմաց, պատի վրա բիրտ գործիքի հարվածներից քերծվածքների հնացած հետքեր կային. ակնհայտ էր, որ այնտեղից ուժով ինչ որ բան էին պոկել՝ պատկեր, արձան կամ թե որևէ խորհրդանիշ։

Նա ձեռքը դրեց սրտին ու ծնկի իջավ։

— Ձեր կանչով ես, ահա եկա Ձեր դուռը, հայո՛ց դիցեր։ Եկա՝ աղերսելու Ձեր զորակցությունը։ Սատար եղե՛ք իմ ժողովրդին՝ ազատելու իր հողն օտարից։ Ցո՛ւյց տվեք ինձ ելք՝ հանելու Հայոց Աշխարհն այս վիճակից. եթե, իհարկե, դուք արդեն երես չեք թեքել ինձանից ու իմ ժողովրդից՝ ձեզ մոռանալու համար։

Արքային անբացատրելի դող էր համակել, ու նա դադար տվեց մի պահ՝ շունչը տեղը բերելու համար։

— Ես չգիտեմ, թե ի՞նչ կերպ են իմ նախնիները դիմել Ձեզ ու երախտահատույց եղել Ձեզ Ձեր օժանդակության համար, ի՞նչ զոհեր են մատուցել ու նվերներ հրամցրել, բայց արքայական իմ պատվով խոստանում եմ հանել Ձեզ մոռացության թմբիրից։ Ես հանձնում եմ ինձ Ձեր կամքին, վարվե՛ք ինձ հետ, ինչպես հարկ համարեք, միայն թե Ձեր զորությամբ աջակցե՛ք ինձ՝ վերադարձնելու իմ երկրին վաղեմի փառքը, որ տեսել եք Դուք ու նաև այս տաճարը։

Արքան լռեց ու խոնարհվելով գլուխը հպեց գետնին։

Նա որևէ նշանի կամ արձագանքի էր սպասում։

Մի ձայն լսվեց նրա թիկունքից.

— Այստեղ չեն ծնրադրում և չեն թախանձում աղերսալի։

Արքան անակնկալի եկած գլուխը կտրեց գետնից ու շրջեց դեմքը՝ շարունակելով մնալ ծնրադիր։

Տաճարի մուտքի մոտ խռիվ մազերով տարեց մի մարդու ուրվագիծ տեսավ։ Թեպետ ծերունին խավարի մեջ էր, բայց արքան ճանաչեց նրան. խև Շահաբն էր։ Նա այս կողմերի ամենատարեց մարդն էր, երևի թե իննսուն տարեկան. նա ծնյալ արատավոր էր, զրկված խոսելու ունակությունից։ Եվ արքայի լարված հայացքը խավարի մեջ այլ մեկին էր որոնում, հատկապես, որ հենց նոր իրեն հասած ձայնը նա նմանեցրել էր դեռ Դվինում լսած ձայնին։

— Այստեղ չեն թախանձում, արքա՛, այստեղ խոսում են դիցերի հետ ու երդվում, իսկ դիցերն էլ աջակցում են, եթե կամքը քո մեջ է։ Քանզի իրական հայերն իրենց Արարչի ու նրա դիցերի Դեմքն ու Էությունն են կրում Երկրում։ Եվ որքան արարչասեր են իրական հայերը, նույնքան էլ հպարտ են ու հոգով զորեղ, քանզի պատգամում են. Մի՛ նվաստացիր՝ անգամ քո Աստծո առաջ։

Արքային զարմանք համակեց, այնքան խոր, որ արագ շարժումներով ելավ տեղից ու մոտեցավ ծերունուն։

— Շահա՞բ, դո՞ւ, ի՞նչ է, արդեն կարողանո՞ւմ ես խոսել,— հարցրեց՝ աչքերին չհավատալով։

— Արքա՛, ես խոսել կարողանում եմ ծնված օրվանից,— պատասխանեց Շահաբն ու խոնարհվեց արքայի առաջ։

— Այդ դեպքում ինչո՞ւ էիր համր ձևանում,— արքային պարզ չէր նրա վարքը։

— Որպեսզի ինձ հարցեր չտան, արքա՛։

— Այդ ի՞նչ հարցեր են, որոնցից զգուշանալով՝ հարկադրված ես եղել լռել մի ողջ կյանք,— արքայի զարմանքը չէր անցնում,— և ումի՞ց էիր զգուշանում։

— Վանականներից, արքա՛։ Չէի ցանկանում, որ նրանք պեղեին իմ կյանքը։

Շահաբն զգուշավորությամբ շուրջը նայեց։

Արքան լուսնի լույսի տակ ուշադիր զննեց ծերունու դեմքն ու նրա ծալ-ծալ խորշոմների մեջ խոր իմաստնության ակնհայտ դրոշմ տեսավ։ Եվ հարցրեց.

— Ո՞վ ես դու, Շահա՛բ։

Ծերունին խոր հոգոց հանեց ու դանդաղ քայլերով ելավ խորանից։ Նա ծանրորեն նստեց աստիճաններին։

— Ես Գիսանեի տաճարի քրմական սան եմ եղել...

— Գիսանեի տաճարի՞,— արքան չէր հավատում ունկերին։— Դու եկե՞լ ես Պալունյաց երկրից։ Դու տեսե՞լ ես, թե ինչպե՞ս են ծես անում քրմերը...։

Արքան առաջ եկավ ու նստեց Շահաբի կողքին. նրա սիրտը տրոփում էր անսպասելի հանդիպումից։

— Տեսե՜լ,— Շահաբը ծոր տվեց երանությամբ,— և քանի՜ անգամ։ Ծնողներս ինձ նվիրաբերել էին տաճարին՝ Գիսանեին սպասավորելու համար։ Դա մեծ պատիվ էր իմ տոհմի համար։ Այնպես որ ես քայլել սովորել եմ տաճարում։ Երբ Գրիգորիսը թագավորական զորքի հետ երևաց մեր կողմերում, տասնութս դեռ չէր բոլորել։

Արքան զգաց, որ նա տրվում է հույզերին։

— Օ՜, դառն օրեր էին. ոչ մի թշնամի այդպես անարգ չի եղել, որքան նրանք։

— Բայց,— արքային ինչ-որ բան անհասկանալի էր,— բայց չէ՞ որ մեր ժողովուրդը նոր կրոնն ընդունել է սիրահոժար։

— Սիրահոժա՜ր,— դառնությամբ արտաբերեց ծերունին,— ինչո՞ւ չես ասում, տե՛ր, արյամբ. այդպես ավելի դիպուկ կլինի։

— Բայց մեզ այլ բան են ուսուցանել...

— Ովքե՞ր, վանականնե՞րը,— Շահաբն ուսի վրայից նայեց թագավորին։— Միայն այն արյունը, որ ես եմ տեսել, բավարար է մի հսկա ճակատամարտի։

Շահաբը հոգոց հանեց ու լռեց։

Արքան հասկանում էր, որ նա խճճվել է անուրախ հուշերի հորձանուտում։

— Նրանք Կուառս հասան վաղ առավոտյան,— բառերը հատ-հատ արտաբերելով՝ ասաց Շահաբը։— Քրմերը տեղյակ էին արդեն, թե կործանելու են եկել մեծն դից Գիսանեն ու Դեմետրը, ուստի գիշերով բոլոր գանձերը լցրել էին գետնափոր տներն ու լուր ուղարկել Աշտիշատի քրմերին, թե շուտափույթ հավաքեցեք պատերազմելու ընդունակ բոլոր մարդկանց և շտապեցեք հասնել մեզ մոտ, որովհետև մեծն Գիսանեն կռվի է դուրս գալիս ուրացող իշխանների դեմ։ Կուառսի զորքերը նույնպես դարանամուտ էին եղել այգիների ցանկապատերի մոտ, ոմանք էլ անտառներում էին դարանել։ Գլխավոր քուրմ Արձանը, իր Դեմետր որդուն և Կուառսի քրմական տանից չորս հարյուր հոգի վերցնելով, բարձրացել էր հանդիպակաց լեռան վրա ու այնտեղ սպասում էր օգնական զորքերի ժամանելուն։

Գրիգորիսն Արծրունյաց, Անձևացյաց և Անգեղտան իշխանների փոքրաթիվ զինյալներով՝ ընդամենը երեք հարյուր մարդ, ետ թողնելով արքայական զորքը, բարձրացավ նույն բլուրն ի վեր, որտեղ որ Արձանն էր թաքնված։ Նրանք գնում էին անհոգ և ոչինչ կասկած չունեին։

Եվ երբ մոտ էին բարձունքի ելման տեղին, հանկարծակի առաջ անցան Արձանն ու Դեմետրը, հնչեցրին պատերազմի փողերը և խիզախորեն հարձակվեցին նրանց վրա։ Այս բանը տեսնելով՝ իշխաններն առաջ նետվեցին, երիվարները սկսեցին վրնջալ, և պատերազմը բորբոքվեց։ Գրիգորիսին իր ընկերների հետ ետ փախցրին Ողական ամրոց, որ չբռնվեն նրանք հանկարծ։

Տեղացիներն ուզեցին փակել Գրիգորիսի ճանապարհը, հետապնդեցին նրանց, իսկ նրանք, հեծնելով ձիերը, բոլորը փախստական գնացին մինչև Ողական և հետապնդողներից առաջ մտան ամրոցը։ Գրիգորիսը ճարահատյալ գիշերը գաղտնի սուրհանդակ ուղարկեց Անգեղտան իշխանի մոտ և բացատրեց իր վիճակը և գրով տեղեկացրեց նրան իրերի դրությունը։

Անգեղտան իշխանը ընտիր սուսերավորներից չորս հազար զինվոր ուղարկեց Ապահունիքի իշխանի գլխավորությամբ, որոնք շուտափույթ եկան, անցան գետի մյուս կողմը և երեք օրվա ընթացքում գրավեցին քաղաքներն ու շինությունները, ավերեցին, պարիսպները հիմնահատակ կործանեցին։ Եվ գերված մարդկանց էլ բերին այնտեղ, անցկացրին իրենց մոտ։ Ապա իշխանները բարձրացան բլուրը և տեսան, որ Արձանն ընդամենը չորս հարյուր մարդ ունի։ Բայց Արձանը հանկարծակի հարձակվեց իշխանների վրա ու նրանց զորքերին փախուստի մատնեց։ Մնացած զորքերը, երբ լսեցին կռվի բոթը, աճապարեցին բոլորը բլրի գագաթը հասնել։ Այնժամ Արձանն առաջ գալով սկսեց անարգել իշխաններին և ասաց.

— Առա՛ջ եկեք, ո՛վ դավանակործան մարդիկ, հայրենի դիցերին ուրացողնե՛ր և թշնամինե՛ր բարեփառ Գիսանեի։ Մի՞թե չգիտեք, որ այսօր ձեր դեմ մեծն Գիսանեն է կռվի ելել և կուրությամբ ու մահվամբ է կործանելու ձեզ։

Իսկ Դեմետրը՝ որդին Արձանի, ասաց.

— Լսեցե՛ք մեզ, հայո՛ց իշխաններ, այս քառասուն տարի է, ինչ ծառայում ենք մեր մեծ դիցերին և քաջ գիտենք զորությունը նրանց։ Գիտենք, որ իրենց սպասավորների թշնամիների դեմ իրենք են մարտնչում։ Այժմ մենք չենք կարող պատերազմով ձեզ ընդդիմանալ, որովհետև սա տունն է հայոց թագավորի, և դուք էլ արքայի իշխաններն եք։ Բայց ահա այս թող հայտնի լինի, որ թեև ձեզ հաղթել չենք կարող, սակայն գերադասում ենք մեռնել մեծ դիցերի զոհարանի վրա, քան թե նրանց տաճարները ձեր ձեռքով կործանված ու ապականված տեսնել։ Դրանով էլ իսկ կյանքը ատեցինք և մահը նախընտրեցինք։ Բայց դու, որ իշխանն ես Անգեղտան, առա՛ջ արի, մենամարտենք ես և դու։

Այնժամ մեջտեղ եկան Արձանն ու Անգեղտան իշխանը և միմյանց վրա հարձակվեցին։ Արձանը հասցրեց տեգով հարվածել նրա ազդրին և քիչ էր մնում գետին գլորեր։ Բայց իշխանը, սուրը վեր բարձրացնելով, թափով հարվածեց նրա աջ ուսին և գլուխը պարանոցից անջատեց։ Եվ Արձանը գլխատված գետին տապալվեց։ Եվ մինչ այս բոլորը տեղի ունեցան, Վիշապ քաղաքից եկան հասան քրմերի զորքերը, և շատ-շատերը Պարեխից ու Մեղտիից, և բոլորն առհասարակ եկան հասան օգնության։ Ոմանք էլ, Հաշտենքից գալով, այնտեղ հասան. ընդամենը հինգ հազար չորս հարյուր հիսուն հոգի։ Քրմաց խմբերը, իրար միանալով, հարձակվեցին արքունի զորքի վրա, փախուստի մատնեցին նրանց և Կուառսի դիմացի զառիվայրով նրանց ներքև վռնդեցին։ Իսկ գյուղացիք էլ փախչող զորքի դիմաց դարանամուտ սպասում էին, և երկու կողմերից արքունի զորքին մեջտեղ առնելով՝ սկսեցին կոտորել։ Սակայն Անգեղտան իշխանը, ճեղքելով քրմերի պատնեշը, անցավ նրանց թիկունքը, նա բլրի զառիվայր կողմում տեսավ հետիոտն մարդկանց, որոնք հսկա վեմերով երիվարներին շատ մեծ վնասներ էին հասցնում։ Իսկ Դեմետրը, երբ տեսավ, որ Անգեղտան իշխանը դեպի բլուրն է բարձրանում, թողեց մնացած զորքին և նրա ետևից գնաց, մյուս զորքից շատերը նույնպես քառատրոփ այնտեղ հասան։ Եվ երբ բարձրացան բլուրը, միմյանց դեմ դարձյալ ճակատ կազմեցին։ Բայց իշխանները կանգնած սպասում էին իրենց զորքերին, որովհետև դեռևս ոչ բոլորն էին հավաքվել. չորս հազարը Մեղտիում դեռ գերիներին էին հսկում, երեք հազարը անցել էին Բասեն ու Հարք, իսկ մնացածներն էլ դաշտավայրում սփռված էին։

Եվ երբ միմյանց դեմ ճակատ կազմեցին և կամենում էին արդեն հարձակվել, երեկոն իջավ։ Ուստի հենց նույն տեղում էլ բանակ դրին և սպասեցին լույսը բացվելուն։

Երբ լուսացավ, եկան հասան արքունի զորքերը, իսկ Տիրակատար քաղաքից էլ մի խումբ՝ յոթ հարյուր հոգի, եկան քրմերին օգնության։ Ահա, երբ եկան և երկու կողմն էլ գուպար կազմեցին, քրմական զորքը վեց հազար ինը հարյուր քառասունվեց հոգի եղավ, իսկ իշխաններինը յոթ հազար ութսուն հոգի։ Այնժամ հնչեցին պատերազմի փողերը և բոլոր կողմերից միմյանց վրա հարձակվեցին։ Սկզբում արքունի զորքը հաղթում էր քրմերին։ Բայց Հաշտենքի իշխանը, որ իշխանների հետ էր, իր յոթ հարյուր զինվորներով անջատվեց ու անցավ քրմերի կողմը և սկսեց կռվել իշխանների դեմ։ Այդ բանը տեսնելով՝ արքունի զորքերը հուսալքվեցին, որովհետև նա այնքան ուժեղ, կորովի և քաջ պատերազմող էր, որ բոլոր իշխանները դողում էին նրանից։ Եվ նա անխնա սկսեց կոտորել ու արյուն հեղել, մինչև որ ամբողջ զորքը թախանձագին աղաղակներով Սյունյաց իշխանին դիմեց։ Սա հարձակվելով Հաշտենքի իշխանի վրա՝ մուրճով հարվածեց նրա սաղավարտին, ապա զորքից անջատելով՝ փախցրեց նրան դեպի արևելյան կողմի լեռը, այստեղից էլ քշեց նրան դեպի Իննակնյան վայրը, հասնելով ցած գլորեց երիվարից, իջավ, կտրեց գլուխը և մարմինը գահավեժ արեց։ Անգեղտան իշխանն ու Դեմետրը մենամարտում են միմյանց դեմ, Դեմետրի վրա հարձակվելով՝ Արծրունյաց իշխանը պատռեց նրա աջ ուսն ու նրան վայր գցեց, ապա կտրեց նրա գլուխն ու գցեց իր մախաղը։

Երբ պատերազմում Դեմետրը ընկավ, Սյունյաց իշխանը հնչեցրեց խաղաղության փողը, և երկու կողմերից դադարեցրին կոտորածը։ Կուառսի բնակիչները երբ տեսան, որ սպանվածները քրմեր են, խնդրեցին իրենց իշխաններին դադարեցնել պատերազմը, որպեսզի թաղեն իրենց մեռելներին։ Եվ նրանք թույլ տվեցին։ Ապա երկու կողմերից սկսեցին հավաքել իրենց մահացածներին, դրանք այնքան շատ էին, որ գերեզմանի տեղ չմնաց, ուստի լցրին բոլորին մի փոսի մեջ, հուշարձան կանգնեցրին նրանց վրա։

Շահաբն արքայից թաքուն հագուստի ծայրով սրբեց աչքերից իջնող արցունքները։

— Ի՜նչ մարդիկ էին քրմերը, արքա՛. դու չես կարող պատկերացնել, թե ինչ աղետ էր նրանց ոչնչացնելը։ Նրանք դիցերի հետ էին առնչվում, նրանք մարդ չէին, այլ կիսադից։

— Ինչպիսի՞ն էր նրանց տեսքը,— հարցրեց արքան հետաքրքրությամբ։

— Գոտկատեղից վեր մերկ էին նրանք, սափրված գլխով, բացառությամբ Գիսանեի քրմերի։ Բարձր դասը մորուք էր պահում։ Նրանց մարմինը պատված էր խորհրդավոր դաջվածքներով, որոնց իմաստը միայն նվիրյալները գիտեին։ Նրանցից անդիմանալի հուր էր հորդում ասես. անպատրաստները չէին կարող մոտիկից երկար շփվել նրանց հետ։ Երբ մեծ ծեսերի ժամանակ նրանք հավաքվում էին տասներեք հոգով, ապա տաճարը հազիվ էր դիմանում նրանց զորության հանրագումարին։ Նրանք գիտեին բոլոր հարցերի պատասխանները, թեպետ դրանցից ոչ բոլորն իրավունք ունեին հայտնել մահկանացուներին։ Կենցաղում ժուժկալ էին, չէին կարևորում սնունդը. այն իրենց հարկավոր էր սոսկ գոյությունը պահելու համար, և ոչնչով չէին ծանրաբեռնում իրենց։ Ու նաև միս չէին օգտագործում, որպեսզի առնչությունը դիցերի հետ լիներ լիարժեք։ Թեպետ տաճարները հարուստ էին նվիրատվությունների շնորհիվ, բայց իրենք սեփական ոչինչ չունեին և չգիտեին՝ ի՞նչ է սեփականությունը։ Տարվա մեջ երկու անգամ էին նոր զգեստ ստանում։ Նրանց կոչումը Արարիչին և իրենց ժողովրդին ծառայելն էր։ Նրանց հետ վիճել հնարավոր չէր, քանի որ նախ՝ նրանց ներկայութունը մոգական ազդեցություն էր ունենում մարդկանց վրա և հետո՝ նրանք իրենց խոսքն այնպես էին ասում, որ այն միանգամից չընդունել հնարավոր չէր։ Նրանց հոգու ուժը կազմում էր ընդհանուր շղթա, և այդ հանրագումարից ընդհանուր նպատակների համար կարող էր օգտվել նրանցից յուրաքանչյուրը քրմապետի միջոցով, ով հավաքում, կուտակում էր ընդհանուր ոգեղեն ուժը։ Նրանք կարողանում էին այդ ուժը միմյանց փոխանցել նաև տարածության վրա։ Նրանք կարողանում էին հարուցել կարեկցանք կամ սարսափ, հպարտություն կամ դժգոհություն։ Նրանք տեգ և տապար վարժ էին բանեցնում, բայց առավել վարժ ազգի սրտին էին տիրում։ Նրանց ոչնչացումով ազգը որբացավ, քանզի խաթարվեց առնչությունն Արարչի հետ, ու քանի որ եկվորները պարզունակ արարածներ էին նրանց համեմատ, ապա ազգը մեր կորցրեց իր յուրահատկությունն ու վերածվում է ահա հոտի, ինչպես եկվորներն են սիրում ասել...

Շահաբը դառը հառաչանքով ընդմիջեց իր խոսքը, գլուխը տարուբերեց տխրությամբ։

— Կռվի հաջորդ օրը Սյունյաց իշխանի մոտ բերին քրմերից մեկին և նրան աղաչում էին ցույց տալ թաքցրած գանձերի տեղը, ինչպես նաև գետնափոր բնակարանի դռները։ Բայց նա ոչինչ չասաց և գերադասեց կախաղանի վրա մեռնել։ Գիսանեի տաճարը, որ հորդաբուխ աղբյուրի արևելյան կողմում էր գտնվում, երկու քայլաչափ հեռավորությամբ միայն, քարուքանդ արին, հիմքերը ստուգեցին, բայց գանձեր չգտան։

Արքան լսում էր նրան շունչը պահած։

— Ես ինքս իմ աչքով տեսա, թե ինչպես ավերեցին մեհյանը, իսկ ահա վանականները հորինել են, թե իբր «Գրիգորիսը տերունական խաչի նշանը առած դիմեց մեհյանի դուռը և մեհյանի ամբողջ շինվածքը հիմնահատակ դղրդալով տապալվեց, և փայտակերտ մասերը հանկարծ բռնկվելով վառվեցին տերունական նշանի զորությունից և ծուխը ծառացած մինչև ամպերը հասավ»։ Այդպես ահա մոլորեցնում են մարդկանց։

Շահաբը ձեռքի կտրուկ մի շարժումով արտահայտեց իր ողջ զայրույթը։

— Երբ մեհյանն ավերեցին, Գրիգորիսը կարգադրեց իշխաններին հավաքել քրմերի և տաճարների պաշտոնյաների բոլոր մանուկներին և առաջարկեց մեզ դառնալ քրիստոնյա։ Սակայն մեզանից ոչ մեկը հանձն չառավ կատարել նրա պահանջը, և ես, որ երեխաներից ավագն էի, դիմելով նրան ու իշխաններին՝ ասացի.

— Լա՛վ իմացեք և լա՛վ հիշեցեք, որ եթե կենդանի մնանք՝ փոխարենը կհատուցենք ձեզ, իսկ եթե մեռնենք, ապա դիցերը մեր փոխարեն կհատուցեն։

Այս խոսքերը լսելով՝ Անգեղտան իշխանը հրամայեց խուզել մեր մազերը, պահակ կարգեց մեզ վրա և սպառնաց, թե հարմար պահի բանտելու է մեզ։

Եվ մենք արքայական զորքի հետ չափչփում էինք երկիրը։

Կուառսից գնացինք Իննակնյան վայրը։ Երբ հասանք, տեսանք բագինը քարուքանդ արված և տասնհինգ կանգուն բարձրություն ունեցող արձանը չորս մասի բաժանված։ Այստեղ էլ հայոց հավատքի հետնորդները հարձակվեցին եկվորների վրա, սակայն զորքը, որ մեծաթիվ էր, զսպեց նրանց, իսկ քրմերին խոշտանգելով՝ մահվան դուռր հասցրին։ Ես արքունի զինվորներից մեկից, որ իմ հայրենի գյուղից էր, իմացա, որ Գրիգորիսը նախքան Կուառս գալը, թագավորական զորքի հետ Վաղարշապատից գնացել է Արտաշատ ու ավերել այնտեղ Անահիտ դիցուհու բագինը։ Նրանք ճանապարհին հանդիպել էին քրմական գիտության դպիր, Որմզդի գրչի Դիվանի երազացույց, երազահան պաշտամունքի Տիր դիցի իմաստության ուսման մեհյանին և ավերել այն։

Հետո սկսեցին մեզ մոտ բերել քրմերի զավակներ ու օգնականներ Հայոց Աշխարհի տարբեր ծագերից, և մենք, իմանալով կատարվածը, սոսկում էինք։ Այդպես տեղեկացանք, որ Դարանաղյաց գավառում կործանվել է սպիտակափառ Բարշամինա դիցի մեհյանը, փշրել են Նրա արձանը և բոլոր գանձերը՝ ոսկին ու արծաթը, ավարի մատնել։ Իմացանք, որ մարդիկ, չկամենալով ուրանալ իրենց դիցերին, փախստական էին դարձել՝ ընկնելով Խաղտյաց կողմերը։

Կատարվածով չբավարարվելով՝ Գրիգորիսն արքունի զորքը տարավ Անի ամրոց՝ հայոց արքաների գերեզմանների թագավորական կայանը։ Այնտեղ նրա հրամանով կործանեցին բոլոր դիցերի հայր Զևս Արամազդ Աստծու բագինը։ Հետո կռիվներ եղան Եկեղյաց գավառում. մերոնք այստեղ մեծաթիվ զորք էին կազմել ու նեղում էին Գրիգորիսին, բայց նա, օժանդակ ուժեր խնդրելով, պաշտպանվողներին սրի քաշեց։ Ով կարող էր, փախստական դարձավ։ Գրիգորիսն ապա փշրեց Անահիտ դիցուհու ոսկե արձանը, ամբողջ վայրը քանդեց, ոսկին ու արծաթը ավարի տվեց։ Այնտեղից էլ Գայլ գետի վրայով այն կողմ անցավ ու քանդեց Արամազդի դստեր՝ Նանեի մեհյանը Թիլ ավանում։

Հետո նա իմացավ, որ Վահեվանյան մեհյանը դեռ անվնաս է Տարոնի երկրում և որ այն լի է ոսկով ու արծաթով և մեծամեծ թագավորների ձոնած բազում նվերներով։ Այն ևս ավերվեց։

Մարդիկ, ովքեր կարողանում էին փախչել, գնում էին Կովկաս լեռան բնակիչների մոտ՝ հյուսիսի կողմերը՝ հուսալով, որ գուցե այնտեղ հնարավոր լինի ապրել և իրենց կամեցածը նրանց միջոցով կատարել։ Նրանց մի մասը քրմերի գլխավորությամբ և հյուսիսցիների Գեդռեհոն թագավորի օգնությամբ ետ եկան կռվելու։ Նրանք քիչ էր մնում գերեին Գրիգորիսին ու իշխաններին, երբ սրանք մնացել էին երեսուն հազար զորքով։ Մի քանի հազար մարդ ընկավ այդ կռվում երկու կողմերից։ Ահա, արքա՛, սա է եղել սիրահոժար ընդունելությունը։

Շահաբը ձեռքերը տարակուսանքով կողք տարածեց։

Արքան, մտքերով տարված, լուռ էր։

— Երբ հասանք Փայտակարան, պատանիներիս, իսկ մեր թիվն արդեն չորս հարյուրն անցնում էր, մեկ անգամ էլ առաջարկեցին դառնալ եկեղեցու սպասավորներ։ Նույն պատասխանը ստանալով՝ մեզ բանտեցին։ Մի օր ես հաջողեցրի փախչել։ Այնտեղից ծածուկ եկա Գառնի, կանգուն մնացած ու ինձ հարազատ միակ տաճարը. միայն այստեղ ես ինձ կարող էի հայ զգալ։ Դիտավորյալ ի ծնե խև ձևացա, որպեսզի վանականները չհետաքրքրվեն իմ անցյալով։ Դա յոթանասուն տարի առաջ էր։

Շահաբն ավարտեց պատումը։

— Ամեն իրիկուն, արքա՛, գալիս եմ այստեղ, կարգի բերում տաճարը, խոսում իմ դիցերի հետ։

Երկար ու անխաթար լռություն տիրեց։ Արքան ծանր մտորումների մեջ էր. Շահաբից լսածն անսպասելի էր իր համար, ու նրա ներսում կռիվ էր գնում հին ու նոր պատկերացումների միջև։

Շահաբը, որ սիրտը բացել էր, աննկարագրելի մի թեթևություն էր ապրում. հեզ մի հայացքով նա լուսնին էր նայում։

Վաղորդյան հովից սկիզբ առած ծառերի սոսափյունը կտրեց նրանց մտքերի ընթացքը։

— Դվինում կեսգիշերին մի ձայն կանչում էր ինձ Գառնի,— ասաց արքան,— այդ դո՞ւ էիր։

— Տեսա, որ տանջվում ես,— հանգիստ արձագանքեց Շահաբը։

Արքան զարմանքից կլորացած աչքերով նայեց նրան։

— Դու ելքը գիտե՞ս,— հարցրեց։

— Ինքս, իհարկե, չգիտեմ, սակայն գիտեմ, թե ո՞ւմից կարելի է իմանալ։

— Ումի՞ց,— հարցրեց արքան էլ ավելի ահագնացող զարմանքով։

— Արարչից. հնարավոր չէ, որ նա ելքը չիմանա։

— Այո՛,— հառաչելով համաձայնեց արքան,— բայց մի՞թե կարելի է խոսել նրա հետ հենց այդպես՝ դեմք առ դեմք։

— Կարելի է, եթե ինքդ էլ դեմք ունես։

Այս ասելով՝ Շահաբը ելավ տեղից ու գնաց դեպի խորանը։

Արքան ոտքի կանգնեց ու մուտքի մոտից հետևում էր նրան։

Շահաբը, անըմբռնելի ինչ-որ բառեր արտասանելով, կանգնեց որմնախորշի առջև, ապա, ձեռքերն աղեղի նման վեր պարզելով, անշարժացավ։ Հետո արտաբերեց մի տեսակ այլուրային ձայնով՝

— Արամազդն ասում է. ես արարեցի Միհրին, որպեսզի նրան ինձ համարժեք զոհ մատուցվի ու պաշտվի։ Արամազդի որդու կրակը աջակցում է նրանց, որոնք պայմանապահ են և չեն ստում Միհրին։ Փառաբանում եմ լայնածավալ արոտավայրեր ունեցող Միհրին, արիայի երկրների պահապանին, որ այդ երկրներում խաղաղություն ու բարեկեցություն է բերում, դժվարությունները հարթում, երջանկություն ու հաղթանակ է նվիրում, քանզի նա արիասիրտ քաջ է ու միշտ հարագոյ ու մեծարման ու փառաբանման արժանի։ Դիցերի ամենահզորն է Միհրը։ Միհրը մարդկանց բոլոր գործերն ու արարքն է տեսնում։ Նա լսողության հազար ականջ ու տեսողության հազար աչք ունի և երկնակամարից մարդկանց արարքի ականատեսն է ու միշտ արթուն։ Միհրը արևի լույսն ու ճառագայթն է։ Միհրը ճշմարտության դից է։ Ո՛վ Միհր, դու մեզ պաշտպանի՛ր։ Ո՛վ Միհր, ահ ու սարսափի մատնի՛ր մեր թշնամիներին, քանզի դու կարող ես նրանց ուժն ու կորովը ոչնչացնելով՝ անճարակ դարձնել նրանց։ Մեզ, որ ճշգրիտ ու ազնվաբար պաշտում ու փառաբանում ենք ամենագետ, անսխալ, տասը հազար արթուն դիտապահակ Միհրին, ռազմադաշտում անվնաս պահի՛ր թշնամու նիզակից ու սլացող նետից։ Պաշտում եմ ճշգրիտ խոսքերի առաջնորդ, առատություն ու հարստություն պարգևող, քաջ ու ռազմիկ, դևերին հարվածող, անհավատներին, մեղավորներին ու ուխտադրժողներին պատժող, արարչական սրբազան խոսքի տեր Միհրին։ Դու փառք ու պատիվ ես պարգևում, բարօրություն ու հարստություն պարգևում, տունն ու ընտանիքը լիցքավորում ես խրախճանքով ու ուրախությամբ, իսկ թշնամիների տունն ու տեղը՝ ավերում։ Դու բարեպաշտ հավատացյալների նվիրատուն ես, կարգ ու կանոնը, գեղատեսիլ, բարեկազմ ու հոյանդամ կանայք, քաջակորով զավակներ, արագընթաց նժույգներ, լավագույն ռազմակառքեր, շքեղ ապարանքներ, նրբագեղ ու անուշաբույր անկողիններ քո շնորհիվ են արարվում։ Ուստի հետևորդները աղոթում են. Ո՛վ Միհր, մեր օրհներգերը լսելով, ընդունի՛ր մեր աղոթքն ու զոհաբերումը, իջի՛ր քեզ պաշտողների մոտ։ Նկատի ունենալով հետևորդներիդ հետ երջանկության դաշինքիդ կայունությունը՝ տո՛ւր մեզ հարստություն, հզորություն, հաղթանակ, երջանկություն, բարօրություն, արդարություն, բարեհռչակություն, հոգեկան անդորրություն, ճանաչման ունակություն, իմաստասիրություն, հաղթանակը Արամազդաստեղծ և սրբազան խոսքն արարչական, որպեսզի այս պարգևներով օժտված՝ հաղթենք մեր թշնամիներին։ Դու ուխտադրուժ թշնամու ռազմիկների աչքերն ես կուրացնում, բազուկները ետկապում, ականջները խլացնում, ոտքերը թմրեցնում, որպեսզի անձնատուր լինեն։ Դու, որ լույսի, շողի ու ճառագայթի Դից ես, և արշալույսին մթության դեմ ես պայքարում, ականջալո՛ւր եղիր մեզ։

Ավարտելով խոսքը՝ Շահաբը շարունակեց մնալ արձանացած նույն դիրքով, ասես սպասում էր պատասխանի, ապա դառնալով դեպի արքան՝ նրան հրավիրեց որմնախորշի մոտ։

Արքան հնազանդ ենթարկվեց նրան։

— Կրկնի՛ր այն, ինչ կլսես, զավակս,— կարգադրեց-հորդորեց Շահաբը նրան։

== Գլուխ հինգերորդ ==

Խավարից ծնունդ առնող լուսաբացը նախ խամրեցրեց Արածանի գետի երկու կողմերում սփռված հազարավոր խարույկների փայլը, ապա կաթնամուժի միջից երևակեց սրագագաթ վրանների ուրվագծերը, որոնք այնքան շատ էին, որ մեծ քաղաք էին հիշեցնում։ Շարժում նկատվեց զույգ ճամբարներում, սկզբում ծույլ ու քնաթաթախ, ապա ավելի ու ավելի կայտառ։

Երկինք ձգվող ծխի քուլաները բարակելով՝ անէացան, մոտալուտ ճակատամարտի հոտ առած նժույգների վրինջ լսվեց, գումակից բերվող զենքեր փայլեցին լեռները հաղթահարած արևի առաջին ճառագայթներից։

Շատ չանցած՝ մեղվապարսային աշխություն էր ողջ հարթավայրի վրա, միայն գետն էր իր սովորական հանդարտ ընթացքի մեջ։

Գետի ձախ ափից, ուր հայերի և հռոմեացիների բանակներն էին գիշերել, շեփորների մոտեցող կանչ լսվեց, բարձր պահված դրոշների կատարներ երևացին անհարթ մարգագետնի վրա, ապա հայտնվեց փոշուց հալածվող հեծյալ մի ջոկատ. Պապ թագավորն էր ժամանում կաթողիկոսի, նախարարների ու հռոմեական բանակի ստրատելատի հետ։

Հայոց բանակում ակտիվությունը սաստկացավ, ամենքը ելան՝ արքային ողջունելու. նա, ինչպես խոստացել էր, ընտանիքի հետ էր։

Թմբուկների որոտի ներքո հայ զորականները մարտաշարք կազմեցին։ Արքան ուսերից առավ պատմուճանը, Գնելին կարգադրեց բերել իր ասպազենը։

— Ես կկռվեմ զորքի առջևում, ինչպես խոստացել էի,— ասաց՝ Գնելի օգնությամբ սպառազինվելով նժույգի վրա։

Ստրատելատ Տրայանոսը դեմ եղավ նրա այդ քայլին։

— Բայց ես խոստացել եմ,— համառեց արքան, և ստրատելատը նրա խարտյաշ, խոշոր աչքերում և հոնքերի կորության մեջ անհաղթահարելի կամք տեսավ, որպիսին չէր նկատել երբեք Պապի մոտ։

— Հասկանում եմ քեզ, արքա՛,— ասաց ստրատելատը մեղմ,— բայց քո կյանքը միայն քոնը չէ, և այն վտանգելու իրավունք դու չունես։

— Բայց ես խոսք եմ տվել, և մարդիկ չեն ների, եթե հույժ կարևոր այս պահին ես կռվին հետևեմ հեռու մի բարձունքից։

— Մարդիկ կներեն,— ասաց ստրատելատը,— նրանք իրենք էլ գիտեն, որ արքան հիմա իրավունք չունի վտանգել իր կյանքը։

Պապը, միևնույն է, անդրդվելի էր. նա ձիգ տվեց պախուրցները, և նժույգը ծառս եղավ տեղում, պատրաստ ամեհի ցատկի։

— Անգամ եթե ժողովուրդը ների, իմ սիրտն ինձ կմեղադրի,— եղավ արքայի պատասխանը։

Ստրատելատը երկյուղած դեմքով, ձեռքը մտերմիկ դրեց արքայի ազդրին և թախանձախառն ձայնով ասաց, թե ինքը կեսարի առաջ գլխով է պատասխանատու թագավորի համար, և որ արքաները մինչ գահ բարձրանալն են փորձում իրենց մարտերում, և հիմա կառավարելու ժամն է արդեն։

Արքան խորհեց նրա խոսքերի վրա։

— Լավ,— ասաց նա,— թող այդպես լինի, բայց ես խոսել եմ ուզում իմ զինվորների հետ։

Ու չսպասելով, որ թիկնապահները միջոցներ ձեռք առնեն և մունետիկներն իրենց բարձր աթոռները տեղավորեն թմբերի վրա, խթանեց նժույգին ու գնաց, կանգնեց հայոց բանակի առջևում։

— Արքա՜ն, արքա՜ն,— ճանաչելով՝ կանչեցին այս ու այն կողմից։

Առջևում կանգնածները թագավորի վեհությունից զգաստացան անմիջապես։ Պապը նայեց նրանց լայն բաց արած խռովահույզ աչքերով, ապա ափը վեր պարզեց, որը լռության պահանջի հրաման էր։ Առաջին շարքերը, որ տեսնում էին արքայի դեմքի արտահայտությունը, համրացան, հետո լռությունը դանդաղ սահեց զորաջոկատների վրայով դեպի բանակի թիկունքը՝ խլությամբ պարուրելով ամեն կանչ ու շշուկ։

Զինվորները սեղմվեցին դեպի արքան՝ նրա ամենը բառը լսելու համար։ Ետին շարքերը, նկատելով սաղավարտների ծովանալը, անլսելի մի հրամանով մղվեցին դեպի առաջ։

— Իմ սիրելի հայե՛ր, իմ ավա՛գ եղբայրներ։ Ես տարիքով կրտսերն եմ ձեր մեջ, և ես չէ, որ պիտի ոգեկոչումի խոսքեր ասեի այսօր ձեզ մարտից առաջ։ Բայց ճակատագրի կամոք ինձ է այսօր վերապահված դա անելը։

Նրան լսողներն ակամա հիշեցին արքայի ծնողների հետ պատահած ողբերգությունը, և նրանց սիրտը ճմլվեց ցավից, ոմանց աչքերում արցունքներ երևացին։

— Հինգ տարի է անցել այն օրից, երբ մեր արքա Արշակը նենգաբար գերվեց։ Թե ինչ զարհուրանքներ մեզ բաժին հասան այդ ոճիրից հետո, դուք ինձանից լավ գիտեք։ Եվ մեզանից յուրաքանչյուրի հոգում վրեժի կրակ է վառվում՝ հատուցում պահանջելու համար մեր ընտանիքների կրած զրկանքների համար։ Այդպե՛ս է։ Մենք նաև մեր արքայի համար պիտի վրեժ առնենք ոսոխից, որ ահա դրոշ է ծածանում մեր դեմ։ Քանզի եթե անձին հասցված զրկանքը գուցե թե մոռանալ հնարավոր է, ապա ազգին ու երկրին հասցված վիրավորանքը լվացվում է միայն արյամբ։ Նրանք խաբեությամբ գերել են մեր թագավորին ու պատասխան չեն տվել դրա համար։ Նրանք սպանել են մեր թագուհուն և պատասխան չեն տվել դրա համար։ Նրանք մինչ այդ նենգաբար կուրացրել էին մեր Տիրան թագավորին և պատասխան չեն տվել դրա համար։ Պահը եկել է ահա, և այդ ամենի համար նրանք արյամբ պիտի հատուցեն այստեղ՝ Ձիրավի դաշտում՝ հայոց լեռների հայացքի ներքո։

Արքան ափը պարզեց դեպի լեռները։

— Այո՛,— կանչեցին շարքերի միջից։

— Նրանք արցունք ու տառապանք են բերել մեր ծնողներին և այսօր պիտի պատասխան տան դրա համար։ Բայց մեր իրական ծնողներից զատ մենք այլ ծնողներ ևս ունենք։ Դա նախ մեր Հայրենիքն է, որի կենարար զորության շնորհիվ է, որ կանք մենք այսօր։ Մեր վսեմաշուք նախնիներն են, ովքեր Արարչից որպես պարգև ստացել են մեր Հայրենիքը։ Նրանք որպես փարոս լուսավորում են մեր ճամփան ու իմաստ հաղորդում մեր կյանքին։ Մեր ծնողը նաև մեր Արարիչն է, որ շնորհ է արել մեզ Հայրենիք նվիրել. մենք շատ ժողովուրդների գիտենք, ովքեր թափառում են այս ու այլուր անհայրենիք։ Եվ ահա թշնամին, որ հեռու է մեզանից հարյուր քայլ, բզկտում է մեր Հայրենիքը, մեր սուրբ նախնիների ոսկորները դուրս հանում դամբարաններից, նվաստացնում մեր Աստծուն։ Ու մենք իրավունք չունենք հացի նստել, վայելքների տրվել, տղամարդ կոչվել, քանի դեռ չենք կատարել մեր որդիական պարտքը մեր բոլոր ծնողների հանդեպ։

— Այդպես է, արքա՛,— կանչեցին շարքերից,— առաջնորդի՛ր մեզ ի մարտ։

— Առաջնորդի՛ր, առաջնորդի՛ր,— դղրդաց ողջ բանակը։

Արքան համբերությամբ սպասեց լռության վերահաստատմանը։

— Նա, ով կուլ է տալիս անպատվությունը, նա մեռած է, իսկ նա, ով սուրը ձեռքին ելնում է իր պատիվը պաշտպանելու, նա անմահ է։ Ասացե՛ք ինձ, մի՞թե Հայկը ողջ չէ այսօր ու մեզ հետ չէ։ Մի՞թե այսօր մեզ հետ չէ Տիգրան Երվանդունին, ով վերականգնեց հայոց թագավորության անկախությունն ու Մարաց իշխանությունը տապալելով՝ մեր բնակության սահմաններն ընդարձակեցրեց մինչև հին բնակության սահմանների ծայրերը։ Նա, որ տղամարդկանց գլուխ կանգնեց և ցույց տալով քաջություն՝ մեր ազգը բարձրացրեց և մեզ դարձրեց շատերին լուծ դնողներ, մի՞թե մեր սրտերում չէ նա հիմա՛ այս պահին։

— Մեզ հե՛տ է,— կանչեց զորքը խրոխտ։

— Մի՞թե մեզ հետ չէ Պարույրը Հայկազյան։

— Մեզ հե՛տ է։

— Մի՞թե մեզ հետ չէ Արամն աշխարհակալ։

— Մեզ հե՛տ է։

— Արտաշեսը Երվանդյան։

— Մեզ հե՛տ է։

— Տիգրանը արքայից արքա։

— Մեզ հե՛տ է։

Քաջ հայկազունների անունները լսելով՝ բանակն ավելի ու ավելի էր բորբոքվում, շատերը, հրամանի չսպասելով, մերկացրել էին սրերն ու խփում էին վահաններին։

— Եվ կամ Արշակը, ում հետ բոլորդ եք մարտի մեջ մտել։

— Մեզ հե՛տ է,— սրերի ու նիզակների անտառ պարզվեց դեպի թշնամին։

— Եվ այսօր՝ այս միջոցին, պարզ կդառնա՝ մենք արժանի՞ ենք նրանց հետնորդը կոչվելու, թե՞ վայելքն ու ապականությունը խեղաթյուրել են մեզ անդարձ։

— Արժանի՛ ենք, արքա՛, առաջնորդի՛ր մեզ ի մարտ։

— Արարիչը հաճեցել է մեզ արու ծնվել, որպես զինվոր իրեն ու մեր Հայրենիքին։ Եվ մեր կյանքի իմաստը, ինչպես մեր հայրերն են սովորեցրել, ոչ այլ ինչ է, քան ծառայել Աստծուն ու հեռու պահել մեր Հայրենիքը փորձանքներից։ Մենք որդիական պարտք ունենք մեր բոլոր ծնողների առջև ու հիմա պահն է այն կատարելու։

— Ա՛յ, սա ուրի՜շ, ա՛յ, սա թագավորի խոսք է։ Կրակ ու բո՛ց է, թե չէ հոգնեցինք՝ Աբրահամ ու Իսահակ լսելով, ասես մենք ինքներս նախնիներ չենք ունեցել։ Ո՜նց է եռացնում արյունս այս ջահել տղան։ Հիսուն տարեկան եմ, բայց նման դող չի պատել ինձ։ Չէ՛, նա մարդ չէ, գրազ կգամ ողջ կալվածքներիս վրա՝ նրա թիկունքին հիմա պահապան ոգիներ են կանգնած, որ անտեսանելի են մեզ։

Հայր Մարդպետը շունչը պահած՝ ակնապիշ հետևում էր արքայի շարժումներին։ Մեկ էլ հանկարծ զարմանքով նկատեց, որ արքայի խոսքերը չեն հասնում իրեն այլևս. ասես եթերը խտացել էր իրենց միջև։ Հայր Մարդպետն ակամա գլուխն օրորեց՝ իրեն համակած լռությունից ազատվելու համար, և այդ պահին մի լույս կուրացրեց նրան, կուրացրեց ու անէացավ ակնթարթորեն։

«Ի՞նչ էր սա»,— երկյուղելով բարձրաձայնել՝ մտմտաց նա ինքն իր մեջ։

Լույսը կրկին երևաց նրան, այս անգամ զգալի թույլ, այնպես, որ Հայր Մարդպետի աչքերն այս անգամ չկուրացան փայլից, ու նա կարողացավ նշմարել հրե մի շրջանակ արքայի դիադեմի բոլորտիքը։

Տեսարանից ապշահար՝ նա ակամա բաց թողեց պախուրցները, աջն իրենից անկախ գնաց խաչակնքելու, սակայն նույն պահին ներքին մի ալիք ափնեիբաց առաջ նետեց նույն այդ ձեռքը, և այն պարզվեց այնպես, ինչպես իր պապերն Արեգակին էին ողջունել, ու Հայր Մարդպետը շշնջաց.

— Ո՛վ Արարիչ ամենակարող, Դո՛ւ, որ ստեղծել ես աստղերն ու ծովերը, Դո՛ւ, որ պտտեցնում ես Երկիրն Արեգակի և իր իսկ շուրջ և զեփյուռներ ես օրորում արևմուտքից արևելք, փափագում եմ քեզ ահա, երկրպագում և ասում՝ ճանաչեցի՛, ճանաչեցի՛...

Քողարկված ակնածանքով նա շուրջը նայեց՝ պարզելու համար այլոց արձագանքը, և բոցավառ հայացքների ծով տեսավ մարգագետնի վրա։

Արքան նժույգի բարձրությունից շարունակում էր խոսել զորքի հետ։ Նրա տեսքը, ձայնի առոգանությունը, խոսքի բովանդակությունը, ձեռքերի հատու շարժումները սարսռեցնում էին նրան լսողների մարմինները, և նրանք հետզհետե կերպափոխվում էին. նրանց շունչն ասես կտրվում էր հուզմունքից։ Նրանք զարմանքով նկատում էին, որ հետզհետե մոռանում են իրենց եսը, իրենց անձի, իրենց ընտանիքի, մերձավորների հետ կապված անհանգստությունները. նրանք հասկանում էին, որ արդեն պատրաստ են իրենց ամբողջությամբ հանձնել անանձնական սխրանքների։

Հենց այդ միջոցին արքան հայտնեց ամենքին ի լուր, որ իր իսկ հրովարտակով մարտի բոլոր մասնակիցներին հարյուրական ակր հող է շնորհվելու, իսկ վիրավորներին և կամ նրանց, ովքեր կհավերժանան այսօր ու կմիանան սուրբ նախնիներին, քառակի չափի, ու նաև արքունի տնից ամենամյա նպաստ կտրվի նրանց ընտանիքներին ամբողջ քսան տարի։

Այս լուրը զինվորների մեջ իսպառ չքացրեց իրենց ընտանիքների ապագայի հանդեպ ունեցած մտահոգությունը։ Նրանք ամաչեցին գոհունակություն հայտնել արքայի հոգատարության համար, երկյուղ կրելով, թե իրենց մասին կմտածեն, որ հանուն հողի են կռվի ելել։

Արքան շարունակում էր խոսել, և նրանք էլ ավելի էին բորբոքվում, իրենց եսը մոռացած մարդկանց հավաքականության դաշտը հարյուրապատկում էր նրանց համակած նոր զգացողությունը՝ հասցնելով նրանց ինքնամոռացության վերին մի վիճակի։

Հանկարծ եթերը բռնվեց երաժշտությամբ։ Այն ասես քայլերգ լիներ։

Զինվորները շուրջը նայեցին, սակայն անկարող եղան պարզել, թե որտեղից է հնչում այն։ Հետո մոռացան այդ մասին, քանի որ երաժշտությունն այնպիսին էր, որ լսելով նրանք ասես խենթանում էին։ Եթե արքայի խոսքից մոռանում էին իրենց եսն ու իրենց հարազատների հանդեպ ունեցած մտահոգությունները, ապա երաժշտությունը ջնջում էր նրանց հիշողությունից նրանց հարազատներին. նրանք զգում էին, որ այլևս սովորական էակներ չեն իրենք, մարդ չեն ասես, և որ մահը ոչինչ է իրենց համար. նրանց համար կար սոսկ մի նպատակ՝ ջարդել, հալածել թշնամուն, և վստահ էին, որ ոչինչ խոչընդոտ չի կարող լինել դեպի այդ նպատակը տանող ճանապարհին։

Նրանք պատրաստ էին զոհել իրենք իրենց, նաև իրենց բոլոր մերձավորներին, հարազատներին, միայն թե նպատակին տանող իրենց ուղին չխաթարվեր, իրենց տենչը չմնար անկատար։ Նրանք զգում էին, որ դարձել են անահ, որ կարող են դառնալ բաբանի պես ամուր, եթե կարիք լինի պարիսպ կործանել, մի հզոր ալիք, եթե կարիք լինի նավեր խորտակել։ Նրանք վստահ էին, որ կարող են սրբել ամեն արգելք, և նրանց մժեղ էին թվում պարսից զինվորները, ձիերը, փղերը, ճամբարի պատնեշները, իսկ որևէ բանակ խորտակելը նրանց թվում էր մանկական խաղ։ Նրանք վստահ էին, որ իրենց նմանների միասնությունը կարող է արագացնել երկրի պտույտը։ Ու սրերը զարկելով վահաններին՝ ոռնացին ահարկու, որպես ամենքին անհայտ մի արարած փշե.

— Ի մա՛րտ, ի մա՛րտ, ի մա՛րտ։

Արքան առաջ պահած ափի շարժումով ողջունեց կռվելու նրանց կամքը, նրանց բոլորի հայացքի առջևով դանդաղ կողմ քաշվեց՝ տեղ տալու երթին, և ապա ձեռքն անխոս պարզեց դեպի պարսիկները, ասես այդ կերպ ուղղորդում էր նրանց շարժումը։

Գնունյաց Ատոմ իշխանի խրոխտ կանչերի վրա ռազմի թմբուկներ զարկեցին, գալարափողերը հոգի թրթռացրին, և ուղղանկյունաձև զորասյուները տեղից շարժվելով, գետանցումին ոլորվեցին և որպես ահռելի միասնական արարածներ՝ սողացին դեպի թշնամին։ Հեռվում նշմարվող փղերի ուրվագծերը մրջյուններ էին նրանց չափերի համեմատ։

Արքան կաթողիկոսի ու Տրայանոսի հետ ելավ բլրի վրա ու տեղ գրավեց Հայոց Աշխարհի դրոշներով զարդարուն կողաբաց վրանի մոտ՝ արևի տակ, ինչպես որ իր զինվորներն էին։

Սկզբում ռազմերթի խուլ դղիրդ հասավ պարսիկների ճամբարից, ապա սաղավարտներ փայլեցին հորիզոնի վրա և կապտավուն զրահների հզոր մի գետ հորդաց առաջ հարթավայրի վրայով։

Սպարապետի վրանի առջև խմբված հայոց զորավարները հետևում էին թշնամու ամեն շարժումին։

— Ա՛յ, թե կռիվ է լինելու,— Գնել իշխանը շոյեց սրի բռնակը. նրա ձին վրնջում էր անհանգիստ ու սմբակներով գետինը փորում։ -Երդվում եմ Աստծով՝ այսպիսի մեծաքանակ զորք չեմ տեսել երբևէ։

— Ծանր է լինելու մեզ համար,— արձագանքեց Բաթ Սահառունին,— եթե չհաջողեցնենք հանկարծակի բերել նրանց։

— Ծանրն անփառունակ մահն է, որ վրա է հասնում գինետանը կամ գալիս է դավադիր դաշույնից։ Սակայն բավ է տանջենք մեզ անուրախ խոհերով,— ասաց նրանց սպարապետ Մուշեղը և զորապետներին հաղթանակ մաղթելով՝ ձիավարեց դեպի աջ թևը, ուր հռոմեացիների հարևանությամբ իր գունդն էր՝ կազմված Վանանդի, Ամատունյաց և Դիմաքսյանց տոհմերի իշխանների զորաջոկատներից։

Գնել իշխանը դիմեց դեպի կենտրոն։ Նրա հետ էին Անգեղտան, Մոկաց, Սյունյաց, Ռշտունյաց, Մաղխազության տան իշխանների, Շահապիվան շահապի զորաջոկատները։

Բաթ Սահառունին Նոր Շիրական, Ասորեստանի, Արուաստանի, Մասքութների կողմերի գահերեց բդեշխների հեծյալ զորագնդերի գլուխ անցած՝ արշավեց դեպի ձախ։

Բանակները մոտեցան միմյանց։

Փողեր հնչեցին, ապա հեծելազորերը խելահեղ հողմերի նման բախվեցին միմյանց, հետևակ գնդերի առաջին շարքերը հեռվից նետեցին նիզակներն ու, սրերը մերկացնելով, ահեղ գոչյունով մղվեցին միմյանց ընդառաջ։ Մի ահավոր դղիրդ տարածվեց հարթավայրի վրա, գետինը երերաց տասնյակ հազարավոր սալդալների ու սմբակների դոփյունից. զենքերի շառաչն ականջ էր խլացնում։ Առաջին վիրավորների ճիչերի հետ ռազմի գիծը կորավ թանձր փոշու մեջ. երկու կողմերից թարմ հարյուրյակներ էին մղվում դեպի այն և սեղմվելով անէանում, ասես ընդերքը ճեղքվել ու կլանում էր մարդկանց։ Սրեր էին թռչում վեր, կտրված ձեռքեր ու գլուխներ, արյունը ցայտում էր բոսորագույն շիթերով։ Կռվողների ոգեշնչող կանչերը, հրամանատարների կոչերը, նժույգների խրխինջը, փողերի հնչյունները, վիրավորների աղերսն ու մեռնողների հառաչը միախառնվում էին դոփյունին ու զենքերի շառաչին։

Ռազմի գիծը գալարվում էր ամեհի օձի պես։ Կռվողները սայթաքում էին արյան լճակների մեջ ու խոցում միմյանց ընկած վիճակում, անզեն մնացածները խեղդում էին իրար, ատամներով կոկորդ պոկում։ Իսկ գետնատարած վիրավորները, անկարող այլևս ոտքի կանգնել, դաշույնով պատառոտում էին կռվողների սրունքները, կառչում նրանց հագուստներից։ Պարսավորները հեռվից կավե ու արճճե արկերի տարափ էին տեղում։ Դիակների բուրգերը կաշկանդում էին շարժումները, և կռվելը հետզհետե դժվարանում էր։

Գնել իշխանի գունդը համառ մարտերով մխրճվել էր թշնամու դիրքերի մեջ և առաջանում էր թրատելով։ Շարքերը սեղմվում էին նրանց առաջ, տեգեր ու նիզակներ էին նետվում նրանց վրա, բայց հայերը քայլ առ քայլ խորանում էին հակառակորդի դասավորության մեջ։

— Օ՜, ողբ, օ՜ ողբ, մենք կորած ենք, օ՜, ողբ, օ՜, ողբ, մեր դեմ մարդիկ չեն, մեր դեմ նորեն Միհրի զինվորներն են, ում մեջ մեռել է արդեն մարդը, և Միհրի նման հարություն առած՝ նրանք անպարտ են և աներկյուղ,— հանկարծ կանչեց պարսիկ տարեց մի հազարապետ։— Բայց այդ ինչպե՞ս, բայց ինչպե՞ս կարող էր լինել դա, երբ նրանք վաղուց երես են թեքել իրենց դիցերից։

Այս ասելով՝ նա կարգադրեց հավաքել զորասյան փեշերը, խտացրեց այն ու կուչ ածեց հսկա մի ոզնու նման։ Եվ ապա սուրհանդակ ուղարկեց օգնական ուժերի խնդրանքով։

Իսկ հայերը, արհամարհելով իրենց վրա թափվող նետերը, նիզակներն ու պարսատիկներից նետված քարերը, շարքերը կուռ պահած, առաջ էին գնում որպես անճանաչելի մի մեքենա, որին հնարավոր չէր խոցել, քանի որ ետ էր մղում կամ կուլ տալիս սլաքները, և հնարավոր չէր կանգնեցնել, քանի որ անվավոր մի սարք չէր այն, որ ջարդելով խաթարեին նրա երթը։

Պարսիկները մնացել էին ապշած. ինչ-որ մի հնարքով հայերի առջևի շարքերում հայտնվում էին նոր-նոր կռվել սկսող զինվորներ։ Միչդեռ խառնիխուռն գրոհող պարսիկները հոգնել էին սրեր շարժելուց, վիրավորները կառչում-կախվում էին կռվողների թևերից, ընկածները ոտնատակվում էին, խոցվածներն ընկնում էին ետին շարքերի վրա։

Այդ միջոցին Երեմիան, որ բարձունքից զննում էր մարտի դաշտը, արագ քայլերով մոտեցավ արքային։

— Նայի՛ր հապա, արքա,— ասաց ձեռքը դեպի պարսիկների զորքի միջնամասը պարզելով,— մի՞թե տարօրինակ ոչինչ չես տեսնում։

Արքան ուշադիր նայեց Երեմիայի ցուցանած ուղղությամբ։

— Նրանց թիկունքում խառնաշփոթ է ասես,— ասաց Երեմիան,— նրանց փղերն անկանոն պտտվում են տեղում առաջ գալու փոխարեն. մի աներևույթ ուժ կարծես կախարդել է նրանց։

Արքան վերջապես տեսավ խառնաշփոթի մատնված փղերին։ Մի քանի վայրկյան նայեց այդ ուղղությամբ, ապա ասաց գոհունակությամբ.

— Դա, անշուշտ, Մերուժան իշխանի զինվորներն են փղերին հարբեցրել ծածուկ։ Հարմար մի պահի նա իր գնդով կմիանա մեզ. այդպես ենք պայմանավորվել։

Սպարապետ Մուշեղն իր գնդով կռվում էր աղվանների Ուռնայր թագավորի զորքի դեմ։ Նա հեռվից ճանաչել էր Ուռնայրի դրոշը և մի հարյուրյակի գլուխ անցած՝ թրատելով խորանում էր աղվանների դիրքերի մեջ։ Հայոց ջոկատները կռվելով հետևում էին սպարապետին։ Չդիմանալով գրոհի թափին՝ աղվանները խառնեցին շարքերը և սկսեցին նահանջել։ Հայերն անխնա կոտորում էին նրանց։ Ուռնայրը տեսնելով իր զինվորների ջարդը, դիմեց փախուստի։ Բայց Մուշեղը հասավ նրան և հետևից իր երկար նիզակի կոթով սկսեց ծեծել նրա գլուխը։

— Շնորհակա՛լ եղիր,—կանչեց,— որ թագավոր մարդ ես, գլխիդ թագ ես կրում, թե չէ քեզ շան նման կսատկացնեի խոսքերիդ համար։

Թողնելով Ուռնայրին, Մուշեղը գունդը շարժեց դեպի պարսիկների դիրքերի խորքը։

Հեծելազորերը թևերում կռվում էին փոխնիփոխ հաջողությամբ, կողմերից և ոչ մեկը չէր կարողանում առավելության հասնել։ Ակնհայտ էր, որ մարտի ելքը որոշելու էին հետևակ գնդերը։

Մուշեղի առաջընթացը բավարար չէր հաղթանակ ապահովելու համար, քանի որ կենտրոնում պարսիկները մեծ ուժեր էին կուտակել Գնելի դեմ, իսկ հռոմեական զորքերը մարտին չէին մասնակցում, քանի որ պարսիկների հետ ունեցած պայմանի համաձայն իրավունք չունեին հայերի կողմից հարձակողական գործողությունների դիմել։ Մուշեղը հարկադրված եղավ կասեցնել իր գնդի ընթացքը և սեղմվել դեպի կենտրոն։

Գնելն իր զորագնդով մխրճվել էր պարսիկների դիրքերի մեջ և ջանում էր խորանալ թրատելով։ Պարսիկները նրա դեմ երկար նիզակավորներ հանեցին։ Գնելը յուրայիններին կարգադրեց թրատել նիզակները։ Նա փռեց երկու հոգու, վերից վար շեշտակի հարվածով երրորդի գլուխը կիսեց մեջտեղից, հետո ճարպկությամբ խույս տվեց անկասելի թվացող հարվածից ու երբ պատսպարվեց վահանի ետևում, մի քանի նետ ու հեռվից արձակված մի տեգ խոցեցին այն։

Պարսիկները ճանաչել էին իշխանական նրա շքեղ ասպազենը և նրա վրա հարձակվում էին մեծ խմբերով։ Նա ետ էր մղում հարվածները, խույս տալիս հմտությամբ։ Նա սպանեց ևս երկու պարսիկի, սրի հարվածից նրա սաղավարտի փոկը թուլացավ և այն կախ ընկավ կրծքին։ Դա կատաղեցրեց նրան, և նա սոսկալի արագությամբ հարվածներ էր հասցնում իրեն մոտեցողներին։ Սպանելով տասներկու հոգու՝ նա ազատեց իրեն պարսիկների խիտ օղակումից, բայց հեռվից արձակված մի տեգ վիրավորեց նրան ուսից։ Նրա ձեռքը թուլացավ, հաջորդ հարվածից զրահը պատռվեց կրծքի վրա։

Զորապետին սպառնացող վտանգը սթափեցրեց զինվորներին, և նրանք, հակառակորդի շարքերը խառնելով, ինչպես փիղն է տրորում մացառները, հաշված վայրկյաններում հայտնվեցին Գնելի կողքին։ Հակահարձակումը ոգևորվեց հայերին, Ճակատային գիծը խորացավ թշնամու դիրքերի մեջ։

Գնելին կամեցան դուրս հանել մարտի դաշտից, բայց նա հրաժարվեց։ Նժույգի բարձրությունից նա զննեց մարտի դաշտը. իր առջևում պարսիկները խտացնում էին թիկունքը, փղեր էին երևում դրոշների ետևում։

Նա տրտմությամբ գլուխը տարուբերեց։

— Տարա՛փ,— կարգադրեց հարյուրապետներից մեկին,— այլ ելք չունենք։

Փողեր հնչեցին, սկզբում երկար, ապա ընդհատ-ընդհատ, իսկ երբ տասնյակ թմբուկների զարկերից հարթավայրը դողաց, Գնելի զորագունդը մեկ մարդու պես ետ քաշվեց ու բանակների միջև երեսուն ոտնաչափ տարածություն առաջացավ։ Ետին շարքերից ծանր նիզակավոր զինվորներ մղվեցին առաջ ու վազելով դեպի պարսիկները՝ զենքերը թափով շպրտեցին նրանց վրա։ Հետո նույն կերպ վարվեցին մյուս հարյուրյակները, և ամբողջ քառորդ ժամ նիզակների տարափը չէր դադարում։ Վահանների ետևից ծիկրակող պարսիկներին անհասկանալի էր այս ամենի նպատակը, մինչդեռ սրերը մերկացրած հայկական ջոկատներն անհամբեր սպասում էին իրենց ժամին։

Տարափը վերջապես դադարեց, և նրանք ահեղ գոչյունով նետվեցին թշնամու վրա։ Պարսիկներն անկարող էին կռվել՝ ձեռքում պահելով նիզակահարումից ծանրացած վահանները և հարկադրված գցեցին դրանք։ Հայերին հենց դա էր պետք. զորագնդի կեսը մնացել էր առանց նիզակ, և նրանք հասկանում էին, որ եթե իրենց չհաջողվի խուճապի մատնել թշնամուն, քանի դեռ փղերը հեռու են, կործանված են։ Ու նրանք կռվում էին անսահման եռանդով։ Նրանց համար դյուրին էր սպանել անվահան մնացած պարսիկներին, բայց նրանք ջանում էին ոչ թե սպանել, այլ վիրավորել, որպեսզի սրանք շուռ գալով ոտնատակ տային մյուսներին։ Եվ նրանք խոցում էին այնպես արագ ու հմտորեն, որ հազիվ էին հասցնում սուրը դուրս քաշել հերթական զոհի մարմնից։ Արյուն էր կաթում նրանց սրերից, դաստակները բոսորագունվել էին, աչքերը լցվող քրտինքի առուները սրբելով՝ նրանք արյունոտել էին դեմքը, ճակատը և նմանվում էին զոհաբերության շուրջպարի ելած քրմերի։

Մահվան սպառնալիքից գլուխը կորցրած պարսիկներն ընկրկեցին և խառնեցին շարքերը։ Վահաններով պաշտպանված հայկական հարյուրյակներն արագորեն խորացան նրանց դասավորությունների մեջ։ Յուրայիններին կոխկռտելով՝ պարսիկները գրոհեցին սեփական բանակի վրա։ Վահանակիր զինվորներին առաջին գիծ հասցնելու պարսիկների ջանքերն արդյունք չտվեցին, քանի որ բոլոր ուղիները փակ էին։ Իսկ հայերը, մոռացած և՛ վերք, և՛ հոգնածություն, միմյանց քաջալերելով, նետվում էին թշնամու վրա։ Նրանց հաջողվեց ետ շպրտել կենտրոնում կռվող հետևակ գնդերը, և սրանք սկսեցին նահանջել։ Պարսկական հեծելազորը, որ համառորեն դիմադրում էր Բաթին, տեսնելով այդ, մղվեց դեպի կենտրոն։ Բաթը հնարավորություն ստացավ առաջ տանել իր հեծյալներին։ Մարտի գիծը խառնվեց, պարսիկների զորագնդերը սկսեցին կաշկանդել միմյանց։ Այդ միջոցին կռվի մեջ մտան նաև հռոմեական կոհորտաները։

Ճնշումն ահավոր էր, և կես ժամ դիմադրելուց հետո պարսկական գնդերը սկսեցին նահանջել, սկզբում կանոնավոր, բայց հետո խուճապ ընկավ նրանց մեջ ու սփռվելով դաշտավայրով մեկ՝ փախուստի դիմեցին։ Հայ և հռոմեացի զինվորները հետապնդեցին նրանց, շատերին կոտորեցին, քչերին միայն հաջողվեց իրենց արագավազ ձիերի շնորհիվ փախչել ու ապաստանել լեռներում ու խոր ձորերում։

== Գլուխ վեցերորդ ==

Ձիրավի դաշտում տարած հաղթանակի լուրը նժույգի արագությամբ բոլոր ուղղություններով տարածվեց ողջ երկրով մեկ ու խանդավառեց Հայոց Աշխարհը։ Արշակ թագավորի գերեվարումից հետո արդեն քանի տարի նման բերկրություն չէր համակել մարդկանց, և ամենուր ուրախություն էր. ամենքը տոչորվում էին հաղթանակած արքային սեփական աչքերով տեսնելու կարոտից։

Հաղթության բերկրանքի տարածմանը զուգընթաց պատումների ու ասեկոսեների մի ալիք բռնեց երկիրը. դրան նպաստում էին ճակատամարտին մասնակցած զինվորները։ Նրանցից ոմանք, որ կռվից առաջ լսել էին արքային, ամենուր պատմում էին, թե նա իր խոսքով իրենց վրա մի անբացատրելի ազդեցություն է ունեցել, այնպես, որ մոռացել են իրենց եսը, իրենց գոյությունը և մահվան երկյուղը չքացել է իրենց միջից ողջ կռվի ընթացքում։

Պատահում էր՝ լսողները նրանց չէին հավատում, նրանց պատումները համարում էին հորինվածք, իսկ նրանք երդվում էին բոլոր սրբություններով։

Գնել իշխանի զորախմբից մի տասնապետ պատմում էր, որ լսելով արքային՝ համակվել է վստահության կախարդական ուժով և անկոտրում կամքով, որն արքայից էր անցել իրեն։ Իսկ մեկ ուրիշը վստահեցնում էր, թե արքայի խոսքերից աչքերն արցունքոտվել են, այդ պահին նրան թվացել է, թե գուցե կիսադից է իր դեմ կանգնած, և միակ բանը, որ կարողացել է անել, շարքերի մեջ չհեծկլտալն է եղել։

Բայց սա դեռ ամենը չէր։ Կային զինվորներ, ովքեր վկայում էին, որ առաջին շարքերում կանգնած լինելով, նայել են ուշադիր արքայի աչքերի մեջ, և դրանք իրենց թվացել են կրակով լի։ Նրանք ասում էին, թե արքայից անիմանալի ու անտեսանելի մի հոսանք է հորդացել՝ կլանելով իրենց։ Նրանք, արքային լսելով, անսպասելիորեն տեսել են փառքի առաջնորդի հայտնությունը. նրանց համար ասես լուսավառվել էր մութ պատուհանը։ Եվ արքան այդ դեպքից հետո նրանց համար վերածվել էր լուսակիր կուռքի, ումից չէին կարողանում հեռանալ հմայվածի պես և ում հետևից պատրաստ էին գնալ ուր ասես։ Նրանք խնդրել էին արքային ընդունել իրենց թիկնագունդ։

Ոմանք հավատացնում էին, թե արքան Ձիրավի ճակատամարտին նախորդած գիշերն ինչ-որ մի հնարքով հանդիպել է ժամանակի և տարածության մյուս սահմանից եկած, դիցերի զորություն ունեցող մարդկանց։ Նրանք այդ հանդիպումը նկարագրում էին այնպես մանրամասնորեն, ասես իրենք այդ պահին ուղեկցել են արքային և ներկա են եղել հանդիպմանը։ Ականատեսի վստահությամբ ասում էին, թե գերհզոր այդ էակների հետ հանդիպման ժամանակ սառը քրտինք է պատել արքային և արյուն է հորդել բերանից, քանի որ ժամանակի և տարածության մյուս սահմանից եկածներին մարդը դիմանալ չի կարող։ Դժվարին այդ հանդիպումից հետո, ասում էին նրանք, արքան դարձել է հզորների ընտրյալը, և նրանք նրան գերբնական կարողություններով են օժտել։ Այս մեկնությունը շատերին էր թվում հավատարժան, քանի որ հիշում էին տարիներ առաջ, դեռ Արշակ թագավորի օրերում, վանականների տարածած այն պատմությունը, թե Փառանձեմ թագուհին իր Պապ որդուն գաղտնի նվիրաբերել է դիցերին և որ օձեր են վխտում նրա մարմնի վրայով՝ հագուստի տակ։ Նրանք, ովքեր պատումներ էին լսել քրմերի անպատկերացնելի հնարավորությունների մասին, ասում էին, թե արքային կառավարել են հեռվից, ինչ- որ անիմանալի միաբանության կողմից՝ նրան ուղղորդելով այդ միաբանության հոգևոր ուժը։ Այդպես կարծում էին հատկապես նրանք, ովքեր, լսելով արքային, այն զգացողությունն էին ունեցել, թե ասես երկնքից մի ուժ էր իջել, մի իշխանություն, որն արքային վեր էր բարձրացրել մնացյալ մարդկանցից. այդ ուժն իրենց իրական էության նկատմամբ ինչ-որ այլ, արտաքին, այլուրային լիներ ասես, այն կարծես հյուր լիներ հեռու աստղերից։

Դվինի բնակիչներից նրանք, ովքեր հաճախ էին պալատ ելումուտ անում, այս ամենի իրենց սեփական մեկնությունն ունեին. ասում էին, թե արքայի հետ Հայաստան եկած Նուրծ Րան է այս ամենի պատճառը, և որ իբր նա ճակատամարտի նախորդ գիշերը լիալուսնի ներքո միայն իրեն հայտնի կերպով փոխել է արքայի արյունն ու սիրտը և նրան դարձրել բոլորովին այլ մարդ, այնպիսին, ում համար մահը դադարում է գոյություն ունենալ և ով նոր ոգի է առնում, դառնում ամենահաղթ ու նաև անխոցելի. և ոչ մի մահկանացու չի կարող նրան վնաս պատճառել, քանի որ նա լինում է արդեն պաշտպանված անհայտ մի կերպով։ Այսպես մտածողները գտնում էին, թե Րան նրան սովորեցրել է խոսքի յուրահատուկ ոճ, ինչպես նաև շարժուձև ու պահվածք, որն էլ օգնել է արքային հմայել բանակին։

Արքան իսկապես Բյուզանդիայից վերադարձել էր Նուրծ Րա անունով մոտ հիսուն տարեկան մի տղամարդու ուղեկցությամբ։ Նրա մասին ոչ ոք ոչինչ չգիտեր և անհնար էր իմանալ, քանի որ ապրում էր խիստ մեկուսի, շփվում էր միայն արքայի հետ, ժլատ էր խոսքի մեջ, ասես ամեն բառի համար նրանից հարկ էին պահանջելու։ Իսկ արքան նրա վերաբերյալ հարցերին միշտ նույն կերպ էր արձագանքում.

— Նա եկել է անցյալից և գնում է ապագա։

Նրան ոչ մեկը չէր տեսել ժպտալիս, հանդիսություններին զուսպ էր, միշտ նստում էր արքայի կողքին, իրադարձություններին հետևում էր արձանի սառնությամբ։

Նրա պահվածքի խորհրդավորությունը հետզհետե նրա անունը շուրջառել էր ասեկոսեներով ու լեգենդատիպ պատումներով, թե իբր նա իրականում չորս հարյուր երեսուն տարեկան է և մարդկային կյանքի տասը տարին նրա համար մեկի է համարժեք։ Իբր նա որպես քուրմ պատահել է Հնդկաստանից վերադարձող Ալեքսանդրին և աղերսել շրջանցել Բաբելոնը, հայտնելով, թե նա այնտեղ կգտնի իր մահը։ Իբր անազատ գրագրի կերպարանքով հանդիպել է Հուլիոս Կեսարին նրա մահվան օրը և փորձել հայտնել նրան դավադրության մասին։ Իբր եղել է կայսր Կալիգուլայի խորհրդատուն, իբր մի անգամ էլ հազար տարով առաջ է անցել՝ մի իմաստունի հանդիպելու համար, ում հետո խարույկ են բարձրացրել։

Տարօրինակ այս պատմություններին քչերն էին հավատում, այնուհանդերձ, Նուրծ Րաի անձն ակամա ակնածանք էր հարուցում նրան հանդիպողների սրտերում։

Ձիրավի ճակատամարտից տասն օր անց արքան ներքին գործոց նախարար Հայր Մարդպետի, իշխաններ Բաթ Սահառունու և Գնելի ու գրագիր Երեմիայի ուղեկցությամբ մեկնեց մերձակա նահանգները՝ ծանոթանալու երկրի վիճակին. մի քանի տարի նա բացակայել էր Հայոց Աշխարհից և տեղյակ չէր նահանգների կյանքին։

Պատկերը, որ նրանք տեսան, սպասվածից էլ անմխիթար էր. Շապուհն ավերել էր քաղաքները, հրի մատնել շեները, և շատերն անօթևան էին։

Հայր Մարդպետը շեն առ շեն գրառում էր վիճակը, և ապա արքայի գլխավորությամբ տեղի նախարարների ու իշխանների հետ քննարկում էին տնտեսությունը վերականգնելու հնարավորությունները։

Արքան գյուղերին օգնություն հատկացրեց պարսիկներից առած ավարից՝ քարշող ու բեռնակիր անասուններ, ձիասարքեր, կարասի, իսկ արքունի գանձարանից միջոցներ տրամադրեց ընտանի անասունների և սերմացուի համար։ Նախարարներից ևս պահանջեց աջակցել մարդկանց։ Բայց հոր ու նախարարների հակադրության դառը փորձը հաշվի առնելով՝ նա խուսափեց նրանց մեծ հարկի տակ դնելուց։ Իսկ Հայր Մարդպետը մյուս նախարարներին պատվի գցելու համար հարյուր ձիաբեռ ցորեն նվիրաբերեց նահանգների գյուղերին, երեք հազար ոչխար։

Արքան նաև տեղի վանքերին առաջարկեց օգնության հասնել մարդկանց։ Վանականները տրտնջացին, թե իրենք էլ են տուժել պարսիկների ասպատակությունից, հազիվ են ծայրը ծայրին հասցնում և քիչ բանով կկարողանան օգտակար լինել։ Այս պատասխանից Հայր Մարդպետը փրփրեց.

— Ինչպե՞ս թե օգնել չեն կարող. ամեն գավառում յոթ ու տասը անկելանոց ունեն, ուր հավաքվում են անբաններն ու ձրիակերները, ոչինչ չեն անում, ու շեները, որ նեղության մեջ են, դեռ պարտավոր են կերակրել նրանց ու հոգալ նրանց բոլոր կարիքները։ Թող այդ անբանները հող մշակել սովորեն, իսկ շեների հարկերն էլ բանակին գնան կամ թե ավերված իրենց տները կարգի բերողներին։ Յուրաքանչյուր շենում իջևանատուն են կառուցել տվել, ուր կենում է ամեն տեսակ օտարազգի, ու գյուղացիք դրանց էլ են պահում։ Թող ե՛տ ուղարկեն այդ թափառականներին իրենց երկրները, իսկ տներն էլ տան մեր անօթևաններին։ Չե՞ն կարող օգնել. ինչպե՞ս թե՝ չեն կարող. հապա ի՞նչ եղան մեհյանների գանձերը, որ Գրիգորիսը խլեց անխնա։ ո՞ւր է Գրիգորիսի կարգադրությամբ ոչնչացված իշխանական տների, սպանված կամ երկրից արտաքսված հայերի ունեցվածքը։ ո՞ւմ համար են պահում։

Ու դաձավ Պապին.

— Նրանք քեզանից շատ հող ունեն, արքա՛, նրանք երկրից էլ հարուստ են ու դրանով չհագենալով՝ գյուղացիներից տասնորդ ու պտղահարկ են հավաքում։ Հանուն ինչի՞, եթե երկրի համար դժվարին այս օրը պիտի գծուծություն անեն։ Նրանք պարարտանում են, թանկարժեք հագուստներ կրում, դղյակներում ապրում, մինչդեռ քրմերը, որ նրանցից զորավոր էին ու հարգված, ժուժկալ էին, սակավակյաց։ Ուղղե՛լ է պետք Տրդատի սխալը. արքայական հրովարտակով զրկի՛ր նրանց ամեն տեսակ հարկերից. այդ միջոցները կհերիքեն երկիրը վերականգնելու համար։

Եվ իսկապես, անցնելով գավառից գավառ, նահանգից նահանգ՝ արքան ու իր ուղեկիցները համոզվում էին, թե որպիսի հսկայածավալ տարածքների է տիրում եկեղեցին։ Սուրբ Կարապետ վանքում նրանք քառասուներեք կրոնավորի պատահեցին, և այդ քառասուներեք հոգին տիրում էին տասներկու խոշոր դաստակերտի։

Նույն պատկերն էր մյուս վանքերում ևս։

— Զրկի՛ր նրանց հարկերից, արքա՛,— պնդում էր Հայր Մարդպետն ամեն անգամ, երբ հանդիպում էին անծայրածիր վանքապատկան հողերի։

Արքան նրան պատասխանում էր բազմանշանակ լռությամբ։

Շեներից մեկով անցնելիս ամուսնական մի զույգ կտրեց արքայի ճամփան։ Պարզվեց՝ անզավակ էին։ Թախանձեցին թույլ տալ իրենց բաժանվել և նոր ընտանիքներ կազմել՝ երեխա ունենալու համար։ Նրանք ասացին, թե քանի տարի դիմում են վանականներին, բայց մերժում են ստանում։

— Հիմարությո՛ւն,— արձագանքեց Հայր Մարդպետը,— այդ ո՞ր մի վեհ նպատակի համար են այս մարդիկ զրկվում ժառանգ ունենալու իրավունքից։ Ի՞նչ է շահում նրանց տառապանքից երկիրը, որ զինվորի ու բանող ձեռքերի կարիք ունի։ Նրա հորդորով արքան ազատ արձակեց նրանց։

Այս լուրն արագորեն տարածվեց գավառներում, և երկրի տարբեր ծայրերից նման զույգեր էին գալիս արքայի մոտ ու խնդրում իրենց էլ ազատ արձակել։ Եվ նման ամեն դեպքում Հայր Մարդպետը դառնորեն օրորում էր գլուխը, քթի տակ ինչ-ոչ բան ասում՝ լսելի միայն իրեն։

Շեներից մեկում նրանք պատահեցին թաղման մի թափորի. տասնյոթամյա մի աղջկա էին հողին հանձնում։ Պարզվեց՝ ծնողներն աղջկա կամքին հակառակ նրան կուսանոց էին ուղարկել, աղջիկն էլ, չկարողանալով դիմանալ սիրած տղայից հավերժ բաժանվելու վշտին, կախվելու միջոցով ինքնասպան էր եղել մենաստանում։

— Այդ վանականներն էլ ուրիշ գործ չունե՞ն,— Հայր Մարդպետի մոլեգնությանը չափ չկար,— ջահել աղջիկներին հազարներով փակում են մռայլ պատերի մեջ, իբրև Քրիստոսի հարսնացուների։ Նրանք ուզում են վերացնել մեր ազգը։

Նա հորդորում էր արքային թագավորական հրովարտակով փակել բոլոր կուսանոցները, որպեսզի ջահել աղջիկներն այնտեղ խամրելու փոխարեն զավակներ պարգևեն երկրին։

Արքան Հայր Մարդպետին ասաց, թե քանի դեռ չի ամրապնդել իր իշխանությունը երկրում, ցանկալի չէ խառնվել եկեղեցու գործերին ու այն հանել իր դեմ։ Ասաց, որ սպասել է պետք։ Սակայն դժգոհություններ նրան հասան այլ շեներում ևս՝ երեք ամսում վեց աղջիկ էր ինքնասպանվել մենաստաններում։ Ու նա հրովարտակով փակեց բոլոր այն կուսանոցները, ուր մահվան դեպքերն էին եղել, իսկ այնտեղ գտնվող կանանց տուն ուղարկեց։

Դառնալով Դվին՝ արքան կարգի բերեց բանակը, սպարապետ Մուշեղի հետ կռվի վարժեցրեց երկու ամիս, ապա հունաց զորքի հետ պարսիկներից ետ գրավեց բոլոր բերդերը, այդ թվում նաև Կոգի գավառի Դարոյնք բերդը, որը շնորհիվ հավատարիմ բերդապահների անառիկ էր մնացել պարսից բազում հարձակումներից։ Այստեղ էր պահվում թագավորական տան գանձերի մեծ մասը, և այն ամբողջապես հանձնվեց արքային։

Այդ գանձերից արքան բաժին հանեց սպարապետ Մուշեղին ու կարգադրեց համալրել բանակն ու այն տասը հազար նիզակից հասցնել իննսուն հազարի։ Իսկ ինքը, մնացյալ գանձերն առած, նորեն մեկնեց գավառները՝ այնտեղի գործերը շտկելու։

== Գլուխ յոթերորդ ==

Ուշ երեկոյան, երբ Գառնո ամրոցի պահակետերի գիշերային շրջայցն ավարտելուց հետո Բաթ իշխանը պատրաստվում էր հանգիստ առնել, նրան լուր բերին, թե արքան սպասում է իրեն։ Զարմացած տարաժամ այդ հրավերից՝ նա հագնվեց ու գնաց արքայի հարկաբաժին՝ շարունակ մտորելով անակնկալ հրավերի հնարավոր պատճառների մասին։

Նախասրահում, ի զարմանս իրեն, սպասավորներ չկային. դա սկզբում անհանգստացրեց նրան, բայց հետո մտածեց, թե գուցե արքան է այդպես կամեցել, և հրավերի մեջ խորհրդավորություն տեսավ։

Օրը նրան բավականին հոգնություն էր բերել, և որոշեց կասկածներով ու վարկածներով ինքն իրեն չտանջել։

Օջախի դեղնակարմիր լույսն աշխուժորեն խաղում էր առաստաղը պահող ոսկեզօծ սյուներին, մարմարե շախմատաձև հատակը փայլեցված էր արմավենու յուղով այնպես փութաջանորեն, որ նրա վրա գրեթե չաղավաղված գծերով արտացոլվում էին պոնտական մայրեփայտե ցածր պահարանախումբը, գորգազարդ պատի տակ դրված եռոտանի սեղանն ու դրա շուրջը բոլորաձև շարված անբազկակալ, կրիայի խեցեմորթով երեսքաշված գահավորակները։

Դեղնափետուր սոխակներ էին ննջում գրկաչափ ծաղկամանի մեջ դրված պինիայի ճյուղերին, մետաքսածածկ որմնախորշերից մարջանե արձաններ էին նայում անորոշ հեռուն։

Բաթ իշխանը մոտ գնաց ու զննեց սոխակներին։

Արքան եկավ Երեմիայի հետ, երկուսն էլ՝ արշավային զգեստով։

Բաթ իշխանը հասկացավ, որ արքան հերթական գիշերային շրջայցի է դուրս գալիս։ Բայց ինչո՞ւ գաղտնիության քողի տակ։ Եվ հետո թե՛ Երեմիայի, թե՛ Պապի դեմքին խորհրդավոր լրջություն կար։

— Դու զորանոցում էիր, և չկամեցանք որևէ մեկը տեսնի քեզ արշավային զգեստով,— ասաց արքան, իսկ Երեմիան նրան պարզեց մի թիկնոց։

Գաղտնի ելարանով նրանք դուրս եկան ամրոցից ու զառիվար ճանապարհով իջան դեպի ձորը։ Քիչ անց մարդկային ստվերներ երևացին նրանց առջևում։ Բաթ իշխանն անհանգստացավ, բայց արքան շտապեց ասել, որ յուրայիններ են. Հայր Մարդպետն էր՝ իշխան Գնելի ու մի քանի զինվորների հետ։

— Հեռու չենք գնում,— ասաց արքան Բաթ իշխանին,— մի քարայր կա այստեղ մոտերքում՝ գյուղի տակ, ժայռերի մեջ։

— Քարա՞յր,— զարմացավ Բաթ իշխանը,— և ինչո՞ւ այսպես ուշ ժամի։

— Ամենն այնտեղ կիմանաս. մեզ մի հետաքրքիր հանդիպում է սպասվում։

— Եվ այդ ո՞ւմ հետ, այդ ո՞վ է, որ կարող է իր անձով պատճառ դառնալ մեր անքնության։

Արքան ծիծաղեց նրա խոսքերի վրա, ապա լրջանալով ասաց.

— Նա քուրմ է։

— Բայց, արքա՛, նրանք վաղուց է, որ չկան,— զարմանքը չկարողացավ թաքցնել Բաթ իշխանը։

— Պարզվում է, իշխա՛ն, մեկը նրանցից ողջ է, ու հիմա գնում ենք նրան տեսության։

— Համա թե կփրփրե՜ն վանականները,— ասաց Հայր Մարդպետը, ով ճանապարհի նեղության պատճառով գալիս էր նրանցից մի փոքր ետ ընկած ու պարզ լսում էր նրանց խոսակցությունը։

Նրանց դեմ մի քարայր բացվեց, որ գետնից բարձր էր մարդու երեք հասակի չափ։ Արտասովոր լայն ու մեծ աստիճաններ էին ելնում դեպի մուտքը։ Բարձրանալով՝ նրանք քարայրի ներսում վառվող կրակ տեսան, վրան ագաթե մի թաս։ Կրակի կողքին բորենու հնամաշ մորթով ծածկված, տափակ գագաթով մի քար էր, որ ծառայում էր որպես աթոռ։ Մորթիներ էին փռված նաև մի անկյունում՝ որպես անկողին։ Եկվորներն այնտեղ տասը-տասներկու տարեկան, քնած մի տղեկ տեսան։

Քարայրի խորքում՝ պատի տակ, միաչափ գավաթների մեջ բազմագույն հեղուկներ էին, մրի մեջ կորած ամաններում՝ մանրացված քարաբեկորներ։ Գավաթների թիկունքում պնակիտներ ու մագաղաթների խրձեր էին. զգացվում էր, որ ջանացել էին դասդասել դրանք, բայց միևնույն է, գրերը կուտակված էին միմյանց վրա։

Եկվորները հազիվ էին հասցրել տնտղել քարայրը, երբ դանդաղ ոտնաձայներ լսվեցին, ապա քարանձավի մուտքին երևաց ալեհեր մի ծերունի։ Ամենքը ճանաչեցին Շահաբին։

Մի հանդարտ ժպիտ կար նրա դեմքին, աչքերում՝ ծիծաղկոտ փայլ, մի տեսակ անհասցե արտահայտությամբ։ Ժպտուն այդ դեմքի ետևում մի սֆինքս էր ասես՝ անիմանալի ամենքին։

— Գիտեի, որ կգաք մի օր,— ասաց նա՝ հյուրերին ողջունելով։ Իսկ նրանք, լսելով Շահաբի այս խոսքերը, նրան նայեցին այն նույն շփոթմունքով, որպիսին արքան էր ունեցել ամիսներ առաջ։

— Շահաբը միտումնավոր է համր ձևացել, որպեսզի չհալածեն իրեն,— շտապեց պարզաբանել արքան, ապա նրան ներկայացրեց իր ուղեկիցներին։

Շահաբը, պարզվեց, ճանաչում էր բոլորին։

Հայր Մարդպետը, որ իր բնավորությանը համաձայն քննախույզ հայացքով զննում էր քարայրը, հետաքրքրվեց.

— Ո՞վ է տղան։

— Հյուր է, Տարոնի Հացեկացից եկել է Գառնի՝ ազգականի մոտ։ Նա Մեսրոպ քրմապետի ժառանգն է։ Երբեմն հաց է բերում ինձ։ Նրան ուսուցանում եմ այն ամենը, ինչ թույլատրված էր իմանալ քրմական սանին՝ ծեսեր, օրհնություններ ու աղոթքներ։ Նրա համար սրբազան մեհենագրերով մի Մաշտոց եմ պահել, որը կյուրացնի տառերն իմանալուց հետո։ Այնքան է հմայվում, որ ահա այսպես հոգնում է երբեմն ու անկարող է լինում տուն գնալ։

Բոլորը ժպտացին։ Հայր Մարդպետը հոգատար դայակի պես մորթիներով ծածկեց տղային, մի ոսկեդրամ դրեց նրա բարձի տակ՝ ասելով.

— Նրա սովորածը մի օր պետք կգա հայրենիքին։

Իսկ Բաթ իշխանը հարցրեց.

— Որքա՞ն են հին մեր մեհենագրերը։

— Որքան գիտեմ՝ չորս հազար չորս հարյուր տարեկան են,— եղավ պատասխանը։

Շահաբը երբեք այսքան հյուր չէր ունեցել և չգիտեր՝ ինչպես տեղավորեր նրանց։ Բայց եկվորներն առանց տրտունջի տեղ գտան իրենց համար, ով ինչպես կարողացավ, ասես ամենևին արքունի հարմարավետ կյանքին սովոր չլինեին։

Արքան ներկայացրեց տարաժամ այցի նպատակը. իր մտերիմներին հրավիրել է Շահաբի կացարան՝ նրանից լսելու, թե ինչ է կատարվել իրականում Հայոց Աշխարհում յոթանասուն տարի առաջ։

Շահաբը թեև սպասում էր, որ մի օր կայանալու է այս հանդիպումը, այնուամենայնիվ շփոթության մեջ էր և չգիտեր՝ որտեղից սկսել պատումը։ Այդպես էլ ասաց հյուրերին։ Օգնության հասավ Հայր Մարդպետը, ով ուղղակի հարցրեց.

— Ասա՛ մեզ, պատվարժա՛ն Շահաբ, այդ ինչպե՞ս եղավ, որ Տրդատը հրաժարվեց մեր հայրենի հավատքից ու ընդունեց նոր կրոնը։ Ես Երեմիայի հետ վիճում եմ արդեն մի ողջ հավերժություն. ինձ հավատ չեն ներշնչում վանականների պատումները, իսկ ահա նա էլ պնդում է, թե գրքերում գրվածը եղելությունն է, որ կա։ Մենք գրազ ենք եկել մեկ ընտիր երիվարի վրա, բայց ահա, արդա՛ր դատավոր, ով նաև տեղյակ է եղելությանը, չունենք։

Շահաբը ծիծաղեց քթի տակ, ապա հարմար տեղավորվեց քարե աթոռին, խորհեց մի պահ՝ մտքերը ժողովելու համար։ Նրա այս մտածկոտ արձագանքը կասկածի սերմեր գցեց Երեմիայի հոգում։ Բաթ իշխանն ու արքան մեկ Երեմիային էին նայում, մեկ՝ Հայր Մարդպետին, փորձելով կանխազգալ, թե ով է զրկվելու երիվարից։

— Դա մի բարդ ու դառը պատմություն է,— ասաց Շահաբը,— որը համառորեն ուզում են մոռացության տալ։ Այն, ինչ հիմա վանականները պատմում են ժողովրդին այդ ժամանակների վերաբերյալ, հորինվածք է։ Եվ Երեմիան մեղավոր չէ այստեղ. արդեն քանի տարի այդ պատումները պարտադրվում են մարդկանց, և սաստում են բոլոր նրանց, ովքեր կամենում են հարց ուղղել դրանց իսկության վերաբերյալ։

Շահաբը խոր հոգոց հանեց։

— Այն, ինչ կասեմ ձեզ, անհավատալի կթվա, քանի որ ձեր դայակներն ու ուսուցիչները ձեզ բոլորովին ուրիշ պատմություն են մատուցել։ Դուք կընդդիմանաք իմ ասածներին և չեք ընդունի, բայց ես հիմա կասեմ ձեզ այն, ինչը եղել է իրականում և որի ականատեսն եմ եղել ես։ Նոր կրոնը մենք չենք ընդունել սիրահոժար. այն պարտադրվել է մեզ օտարի դավի արդյունքում։ Մենք էլ, իհարկե, մեր վրիպումներն ունեցանք, որ դա տեղի ունեցավ։ Տրդատը՝ առավել ևս։ Նա վրիպեց Հայաստան գալու առաջին իսկ օրերին։ Պատանդությունից նա եկավ հռոմեական բանակի հետ և սխալմունք գործեց՝ ճնշելով բոլոր այն նախարարներին, ովքեր իր հայր Խոսրովի մահից հետո պարսիկների կողմն էին բռնել։ Բայց այդ նախարարները երկիրը պահելու այլ ուղի չունեին։ Եվ հետո, նրանք բոլորը մեր հավատքի կրողներն էին, ճշմարիտ հայկազուններ։ Հեռացնելով նրանց՝ Տրդատը նրանց փոխարեն պաշտոնի բերեց ծագումով ոչ հայ տոհմերին, ինչը թե՛ իր, թե՛ երկրի համար բախտորոշ եղավ։ Նա հետո զղջաց դրա համար, բայց ուշ էր արդեն։

Բոլորը Երեմիայի դեմքին քրտինքի շողարձակող կաթիլներ նկատեցին, սակայն մոռացել էին թե՛ գրազ, թե՛ երիվար. նրանց բոլորին այդ պահին հետաքրքրում էր, թե Շահաբն ինչ պատմություն է իրենց ներկայացնելու։

— Տրդատը հաստատվեց որպես Հայոց Աշխարհի տիրակալ, բայց միայն մեր քրմերին ճանաչելուց հետո հասկացավ, թե որպիսի երկրի արքա է ինքը և որն է այդ երկրի արքայի պարտականությունը։ Դրանից հետո նա դարձավ շրջահայաց և հոգաց մեր հավատքն ամրապնդելու համար։ Այդ մասին լուր հասցրին կայսրին։ Ու քանի որ մեր հավատքը ընդհանրություններ ուներ զրադաշտականության հետ, Տարսոնում կարծեցին, թե Տրդատը մոլորեցնում է իրենց և միտք ունի դաշն կնքել պարսիկների հետ։ Եվ խորհեցին նրան սաստելու մասին։ Արքայի ուժը երկրի ուժն է, իսկ երկրի ուժը նրա հավատքի մեջ է։ Ահա և Տարսոնում որոշեցին Տրդատի երկրի հավատքը վերացնել ու փոխարինել այն նոր կրոնով։ Դա անելու համար նրանք Հայաստանում զգալի աջակիցներ ունեին. հռոմեական զորակայանները, երկիր թափանցած ծպտյալ քրիստոնյաները, այլազգի ավագանիները՝ Կամսարականներ, Ամատունիներ, Մամիկոնյաններ, նաև՝ այլ ժողովուրդների մեծամարդ համայնքներ...

Հայր Մարդպետը գլուխը տարուբերեց խոժոռ ու մռայլ։

— Եվ մի՞թե հնարավոր չէր կանխել դավը,— հարցրեց։

— Դավը կանխելի է թվում իրականանալուց հետո, պատվելի՛ նախարար, և այս ամենը մենք հետո իմացանք,— տխուր արձագանքեց Շահաբը, դադար տվեց մի պահ և ապա շարունակեց։— Հայոց Աշխարհի հավատափոխությունը հաջողելու համար Տարսոնը ընտրել էր Տրդատի գրագիր Գրիգորիսին, ով իր ափեափ լցված անձնական ու տոհմական վրեժն ուներ Տրդատի ու նրա երկրի հանդեպ։ Իսկ Տրդատն անտեղյակ էր նրա ով լինելուց։ Այնպես որ, ինչպես հետո պարզվեց, Հայաստանում Տրդատի, նրա երկրի ու հավատքի դեմ ձևավորվել էր օտարականների ապստամբական մի մեծ բանակ, հարյուր հիսուն հազարի հասնող։ Եվ մի օր նրանք հաջողեցրին գերել ամբողջ արքունիքն ու թագավորի հետ որսի դուրս եկած շատ ու շատ նախարարների և իշխանների։ Ու մեզ հարկադրեցին ընդունել նոր կրոնը։ Սա՛ է ամենը։

Թանձր լռություն տիրեց քարայրում։ Հյուրերը միմյանց երեսի էի նայում, իսկ Երեմիան վարշամակով սրբում էր ճակատի քրտինքը։

— Ավագներից լսել եմ, թե քանի որ Տրդատը Տարսոնում է հասակ առել, դրա համար էլ մեր հավատքը պակաս կարևոր էր նրա համար,— ասաց Բաթ իշխանը՝ երկաթե ձողով խառնելով կրակը։— Նաև լսել եմ, որ մեր թագաժառանգներին այդ ժամանակներում քրմերը հատուկ ուսում էին տալիս, որը Տրդատն օտարության մեջ գտնվելով, չի ստացել։ Գուցե նաև սա՞ է պատճառը, պատվարժան Շահաբ, որ նա, ինչպես ինքդ ես ասում, տեղի է տվել։

Շահաբը զննող հայացքով նայեց արքայական հեծելազորի պետին, ապա արձագանքեց.

— Հայոց Աշխարհում հասակ առած թագաժառանգը, անշուշտ, այլ կերպ էր դաստիարակվում, որը նա ստանալ չէր կարող Արևի տակ ուրիշ որևէ վայրում։ Նա մանուկ հասակից մեկուսացվում էր ու հանձնվում քուրմ դաստիարակի խնամակալությանը, ով բագրատունիներից էր։ Քուրմը նրան նվիրագործական ծիսակարգով էր անցկացնում, որը հույժ գաղտնի էր, քանզի դրա մեջ զորություն կար, և օտար մեկը չպիտի յուրացներ այն, որպեսզի չօգտագործեր ի չարս և կամ հնար գտներ խափանելու երկնային ուժերի աջակցությունը։ Ես գիտեմ ընդամենը, որ նվիրագործական ծիսակարգի նախավերջին փուլը կոչվում էր Հայ, քանի որ այդ փուլից հետո մարդ դառնում էր իր ազգին անմնացորդ նվիրված մի էակ։ Դրա համար էլ մեր արքաներին թե՛ մենք, թե՛ օտարները կոչում էին Հայ՝ Տիգրան Հայ, Արտաշես Հայ։ Իր ազգի անունով կոչվող թագավորի համար չկային արդեն սեփական հոգսեր. նա մի խնդիր ուներ Աստծո առաջ. ապահովել իր ազգի ճանապարհը դեպի կատարելություն։ Նա երկրի փաստացի տերն էր, ողջ երկիրն իր սեփական հարստությունն էր, քանզի այն ձեռք էր բերվել և պահվում էր իր նիզակի զորությամբ։ Եվ քրմերի սրբազան պարտքն էր ձևավորել այնպիսի արքա, ով այդ ահռելի սեփականությանը տիրելով, միաժամանակ զերծ լիներ մանր կրքերից։ Այլապես աղետ կլիներ։ Դե՛, հաջորդ փուլն արդեն արարչականն էր, որն անցած արքան համարվում էր իր ժողովրդի ոգեղեն օրենքը։ Նա արդեն մարդ չէր՝ մեր սովորական պատկերացումներով։ Նա կիսադից էր՝ անթերի, անաչառ, անկաշառ, սիրառատ, իմաստուն։

Երեմիան լսում էր նրան հմայվածի պես։ Նկատելով այդ՝ Բաթ իշխանը հրեց Հայր Մարդպետի ուսը և հայացքով ցույց տվեց գրագրին։ Մի լայն ժպիտ փեռեկեց նախարարի դեմքը։

— Արքայի կենցաղային նվիրագործությունն անցնում էր կյանքի երեք շրջանով՝ հովվություն, զինվորություն և նոր միայն արքայություն։ Նկատել եք, անշուշտ, այդպես է նաև մեր էպոսում։ Չէ՛ր կարելի մարդուն թագավոր կարգել, եթե նա չգիտեր մյուս խավերի խնդիրներն ու մտածումները։ Հանրության մեջ կար երեք դաս՝ արտադրողներ, զինվորներ, կառավարիչներ։ Արքայի պարտքն էր համերաշխություն ապահովել նրանց միջև։ Այսպիսի արքան բարիք էր բերում իր հպատակներին, և նրան շատ դեպքերում երկրպագում էին որպես դիցի։ Եթե դատենք այսպես, ապա Տրդատ արքան, կարելի է ասել, այնքան էլ մեր մարդը չէր։ Բայց սա նոր կրոնի ընդունման մեջ այնքան էլ վճռորոշ չի եղել։

— Ինչպե՞ս,— չհամբերեց Հայր Մարդպետը,— չէ՞ որ նա հրաժարվել է իր ազգի հավատքից, ոչնչացրել տաճարներն ու մատյանները։

Շահաբի դեմքին լարում նկատվեց. նա մտորում էր ի՞նչ կերպ պատասխանել նախարարին։

— Դե, ինչպե՞ս ասեմ,— այսպես սկսեց նա իր խոսքը, սակայն Գնել իշխանը կանխեց նրան.

— Բայց, սպասե՛ք, ես լսել եմ, որ Տրդատ արքան մինչ այդ հրովարտակ է արձակել ու պահանջել հալածել քրիստոնյաներին։ Այսինքն՝ նա դե՛մ է եղել նոր կրոնին։

Գնել իշխանը սևեռուն նայեց Շահաբի դեմքին՝ նրանից պաշտպանություն ակնկալելով։

— Այդպես է,— հաստատեց Շահաբը,— և ինքս ներկա եմ եղել, երբ գրվում էր հրովարտակը։

Հյուրերի դեմքին անափ հետաքրքրասիրություն երևակվեց։ Իսկ Շահաբը շարունակեց.

— Պատահեց այնպես, որ կայսրը Տրդատ արքային հրավիրեց Տարսոն։ Երբ վերադարձավ, առաջինը, ում հանդիպեց, Արձան քրմապետն էր։ Այդ օրը ես սրբազան կրակի պահապանն էի։ Նա եկավ սպարապետի, մի քանի նախարարների, իր համհարզ-սեպուհի ու գրագրի հետ։ Մի որոշ ժամանակ ընդհանուր հարցերից զրուցելուց հետո արքան կամեցավ առանձնանալ քրմապետի հետ։ Անգամ իր գրագիր Եղիշեն չմնաց տաճարի սրահում, որպիսի բան պատահած չէր։ Ես խորքում էի, սրբարանի մոտ, նրանցից քսան քայլ հեռու, և ամենը չէ, որ կարող էի լսել, հատկապես, որ խոսում էին ցածրաձայն, բայց և իմացածս բավարար էր արքայի մասին իրական պատկերացում կազմելու համար։

Շահաբը դադար տվեց մի պահ՝ շունչ առնելու համար, և անձավում հաստատված լիակատար ու սպասողական լռության մեջ սողոսկեց ցածում հոսող գետակի խոխոջյունը։

— Տրդատը խիստ մտահոգ էր. կայսրը նրան առաջարկել էր տեղ տալ նոր կրոնին։ Արքան գտնում էր, որ այդ առաջարկը հեռագնա մի նպատակ ունի՝ բացառել մեր և պարսիկների հնարավոր միադաշնությունը։ Տարսոնում արքան շատ մարդկանց էր հանդիպել և պարզել էր, որ Իրանում պարթևներից իշխանությունը խլելը ներքին անհամաձայնությունից չի եղել. սասաններին հրահրել են դրսից՝ որպեսզի խախտվի մեր միաբանությունն այդ երկրի հետ։ Արքան գիտեր, որ զրադաշտականության ստեղծումն էլ է նույն նպատակն ունեցել, և մտահոգ էր, որ նոր կրոնի ընդունումը կլինի բաժանումի վերջին քայլը, և Տարսոնի համար դյուրին կդառնա Արևելքը տրոհելով՝ նվաճելը։ Արձան քրմապետը նույնպես մտահոգ էր, նա մեկ ուրիշ վտանգ էլ էր տեսնում. նա գտնում էր, թե նոր կրոնի հաստատումը գաղտնի նպատակ ունի՝ կտրել մեր ժողովրդին իր պատմությունից, մոռացնել տալ նրան իր ծագումը, իր արարման նպատակն ու պարտականությունն Աստծո առաջ։ Եվ այդտեղ էր, որ ես առաջին անգամ լսեցի, թե ո՞րն է մեր ազգի արարման նպատակն ու Երկրի վրա ունեցած առաքելությունը։ Եթե ես այն հնչեցնեմ հիմա, ապա Ձեր մոտ տարակուսանք և գուցե հեգնանք առաջանա, ու հենց դա էլ կապացուցի, որ այն ժամանակ ճիշտ էր քրմապետ Արձանն իր մտահոգություններում։ Բայց դա ես կասեմ հետո։

Շահաբն ափով տրորեց դեմքը, ասես կարևոր մի բան էր ուզում վերհիշել։

— Նրանք երկուսով խորհրդակցեցին բավական երկար։ Արքան ոչ միայն կամենում էր դեմ գնալ կայսեր առաջարկին, այլև ցանկանում էր նախահարձակ լինել։ Նա հատկապես վրդովվել էր, որ իր մոտ սպասավորության էին ուղարկել իր հորն սպանած Անակի որդի, ծածուկ քրիստոնեադավ Գրիգորիսին, ում նա զնդանել էր հենց այդ նույն օրը։ «Նրան հատուկ էին ինձ մոտ ծառայության ուղարկել՝ հին դավը շարունակելու համար,— ասում էր արքան։— Չէ՞ որ նրա հորը խոստացել էին պարթևական տիրույթները»։ Արձան քրմապետը զգուշավորության էր կոչում արքային՝ առաջարկելով կայսերը մոլորեցնելու ուղի գտնել և ժամանակ շահել։ Բայց արքան անդրդվելի էր. նրան լուրեր էին հասել, թե ծպտյալ քրիստոնյա աղանդավորներ են թափանցում երկիր՝ նոր կրոնը քարոզելու համար։ «Եթե վտանգի դեմը հիմա չառնենք, նրանք կհասցնեն կազմակերպվել,— ասում էր արքան,— իսկ ես հարկադրված եմ բանակը հարավում պահել։ Եթե հապաղենք, ապա հետո արդեն դժվար կլինի»։ Քրմապետ Արձանը չկարողացավ տարհամոզել նրան։ Նրանք ինձ կարգադրեցին հրավիրել գրագրին, իսկ երբ նա եկավ, արքան հրովարտակ թելադրեց. «Երկիրը շեն ու լի, խաղաղ ու անվտանգ պահելու համար պետք է զորացնել դիցերի պաշտամունքն ու պատվել նրանց զոհերով։ Դուք ինքներդ գիտեք, թե ինչպես դիցերի օգնությամբ սկզբից՝ մեր նախնիների օրերից, բազում հաղթություն, խաղաղություն էր շնորհված և կամ թե ինչպես բոլոր ազգերը նվաճված և մեզ հնազանդ էին։ Սակայն երբ չկարողացանք դիցերին պաշտամունքով հաճեցնել, նրանց կամքը մեր նկատմամբ քաղցրացնել, ցասումով մերժեցին մեզ, զրկեցին մեծ տերությունից։ Մանավանդ քրիստոնյա աղանդի մասին պատվիրում եմ ձեզ, որ եթե գտնվի այնպիսին, որ հազար և բազում դեպքից մեկ անգամ խափանարար լինի դիցերի պաշտամունքին, այդպիսին եթե գտնվի, պետք է շուտափույթ հայտնաբերվի, և արքունիքից պարգևներ ու պատիվներ շնորհվի հայտնաբերողին։ Իսկ եթե որևէ մեկը չհայտնի կամ թաքցնի այդպիսինը և ապա գտնվի, մահապարտ կհամարվի, արքունի հրապարակը բերվելով՝ կսպանվի, և նրա տունը արքունիքին կտրվի»։ Հետո Տրդատ արքան կանչեց իր համհարզ-սեպուհին և կարգադրեց հրովարտակը փութով հասցնել Վաղարշապատ և ապա մեկնել հարավ՝ սպարապետի մոտ, և փոխանցել իր հրամանը. սահմանը հսկող զորքից առանձին ջոկատներ տարբեր ճանապարհներով ուղարկել Վաղարշապատ, այնպես, որ դա արվի գաղտնի և՛ պարսիկներից, և՛ ամեն տեսակ գործակալներից։ Բայց, ինչպես պարզվեց հետո, ուշ էր արդեն...

Շահաբի այս վկայությունը ցնցել էր նրա հյուրերին, զարմանքից կլորացած աչքերով նրանք միմյանց էին նայում։ Այսպես մնացին առժամանակ։ Լռությունը խաթարեց Բաթ իշխանը.

— Մեր տոհմի մեծերից լսել եմ, թե Տրդատ արքային ընդարմացնող թույն են տվել ու հակաթույնով մասամբ ետ բերելով՝ դարձրել հլու մի արարած։ Եվ Գրիգորիսը նրան, ի ցույց ժողովրդի, օգտագործել է որպես խրտվիլակի. արքայական հագուստով գցել է հայոց բանակի առաջը, իսկ ինքն այդ նույն բանակի գլուխն անցած՝ արել իր ուզածը։

Հայր Մարդպետը գլխի շարժումով հավաստեց, որ ինքն էլ է նման պատում լսել։ Գնել իշխանը զարմացած մերթ Բաթ իշխանին էր նայում, մերթ Շահաբին։ Երեմիան անհամբեր սպասումի մեջ էր։

— Վանականները գիտեն մարդկանց վրա խոսքի զորությամբ, դեղերով և հմայությամբ ազդելու հնարքները,— ասաց Շահաբը,— բայց ոչինչ չէր կարող մտափոխել այն թագավորին, ում ես տեսա Գիսանեի տաճարում. աշխարհի վրա ոչ մի հրաշք, ոչ մի հմայում չէր դարձնի նրան այն, որպիսին պատկերված է վանականների գրքերում և որպիսին գիտեն նրան այսօր մարդիկ։ Նա ոչ մի վիճակում չէր գնա իր ազգի և իր հավատքի դեմ, թեկուզ իր ընտանիքի, իր տոհմի գոյության հարցը դրված լիներ նժարին։ Դա հնարավոր չէ. իմ ճանաչած Տրդատ արքան չէր անի այն, ինչը որ հիմա վերագրվում է նրան։ Անկարելի է։ Նրա անունը Տիր դիցի պատվին էր, և նա չէր կարող ուրանալ թե՛ հայոց դիցերին, թե՛ իր անունը։ Գիտակցության մի նշույլ էլ եթե թողնված լիներ Բաթ իշխանի ասած հակաթույնով ետ բերելուց հետո, ապա նա չէր գնա իր նախնիների հավատքի եմ։ Իսկ Տրդատ արքան մահից վախեցող չէր։ Կարող էր չէ՞ նա, երբ դեռ Տարսոնում էր, մերժել կայսեր առաջարկն ու հրաժարվել նրա զգեստներով մենամարտել թշնամու դեմ, ով մի դյուցազն էր, և ոչ ոք չէր հաղթել նրան։ Հավատացեք՝ ոչ ոք նրան չէր մեղադրի երկչոտության մեջ, բայց նա գնա՛ց մահվան դեմ։ Եվ ահա հորինովի մի պատմությամբ այդ վիթխարի այրին, որ արժանի է մեծարման, իրենց գրքերում դարձրին հլու մի մատռվակ, անմարմին մի պատմուճան, դարձրին խոզ ու բաց թողեցին շամբուտներում արածելու, որպեսզի այդ կերպ կոծկեն իրականությունը։ Իսկ երկիրն էլ դարձավ դժգույն՝ իրենց վանքերի պատերի գույնի պես։ Թո՛ղ հավաքվեն բոլոր վանականները, թո՛ղ վարազ դարձնեն ինձ ու բաց թողնեն արածելու շամբուտներում անվերադարձ, որպես ապացույց իրենց պատումի ճշմարտացիության և որպես պատիժ ինձ՝ իրենց սրբություններին կասկածելու համար։ Ես պատրա՛ստ եմ դրան։

Շահաբն անհանգիստ շարժումներով դիրքը փոխեց քարե աթոռի վրա. նրա շնչառությունն արագացել էր, ասես վազել էր քիչ առաջ։

Հյուրերը թեպետ լարված սպասումի մեջ էին, նրան հանդարտվելու ժամանակ տվեցին։

Գետակի խշշոցը նրանց թվում էր խորհրդավոր ու մոգական։

— Ի՞նչ է եղել հապա, Շահա՛բ,— անհամբերությունը Երեմիային հանում էր հունից,— եթե նա հանուն իր գոյության զիջումների գնացող արքա չէր, ապա ո՞վ է ուղեկցել Գրիգորիսին, ո՞վ է արքունի զորքի գլուխ անցած՝ շրջել երկրով մեկ...

Ամենքն սպասում էին Շահաբի պատասխանին։ Իսկ նա կոտրտած մի քանի ճյուղ ավելացրեց մարող խարույկին, ապա արտաբերեց մեծ գաղտնիք հայտնողի խորհրդավորությամբ.

— Գրիգորիսի հետ տաճարներ ավերողը, մեր հավատքի հետևորդներին ոչնչացնողը նա՛ չի եղել։

— Հապա ո՞վ,— հարցրին միաբերան։

— Այդ ժամանակ նա արդեն սպանված էր։

Սառը քրտինք պատեց բոլորին։ Արքան քարացել էր տեղում, Բաթ իշխանը լսածից ցնցված՝ կրակն էր խառնում ակամա շարժումներով։ Հայր Մարդպետին դող էր համակել, ու նա սրի կոթն էր ջղաձիգ սեղմում-թողնում։ Գնել իշխանը համրացած մյուսներին էր նայում։ Երեմիան ճերմակ էր նոր տեղացած ձյան նման։

— Երբ Տրդատ արքան արձակեց հրովարտակը, ապա չգիտեր, որ իր թիկնագնդի հռոմեացի զինվորները ծպտյալ քրիստոնյաներ են, որ Վաղարշապատում և Դվինում արհեստավորների, վաճառականների և գնորդների անվան տակ քողարկված են ծպտյալ խմբեր։ Իսկ նրանք գաղտնի պայմանավորվածություն ունեին այլազգի համայնքների հետ։ Արքայի դեմ դավեցին որսի ժամանակ, երբ նա, բանից անտեղյակ, հռոմեացի թիկնազորի հետ որսին հալածելով, անզգուշություն ունեցավ հեռանալ իրեն նվիրված սեպուհական ջոկատից։ Գերելով նրան՝ նախ փորձեցին համոզել կյանքի դիմաց որպես փրկագին ընդունել իրենց կրոնը և տարածել այն, բայց կոպիտ մերժում ստացան։ Ու սպանեցին նրան։ Դրան հաջորդեցին խռովություններ Վաղարշապատում և Դվինում. ասես սպասում էին նշանի։ Հռոմեական կայազորերն անցան նրանց կողմը։ Նախարարների մեծ մասը գերության մեջ էր, մյուսներին շփոթությունն էր համակել։ Նախարարներից նրանք, որ հայ չէին՝ Մամգոններն ու Կամսարականներն, իրենց զորքով ու կարողությամբ միացան դավադիրներին։ Արքային հավատարին հայ նախարարները հեռացան լեռները։ Եվ եղավ այն, ինչ եղավ։

— Պատվարժան Շահաբը գուցե ինչ որ բան շփոթո՞ւմ է,— ասաց Երեմիան խռովահույզ,— Տրդատ արքային իսկապես սպանել են, և դա արել են հին հավատքին հավատարիմ նախարարները, սակայն դա եղել է հետո։

— Հոգուդ մեղք ես անում, զավա՛կս,— արձագանքեց Շահաբը՝ դառնալով դեպի Երեմիան։— Հայերն արքայասպան չեն եղել ու չեն լինի, քանի որ արքան Աստծո փոխանորդն է մարդկանց մեջ՝ մարդու տեսքով։ Հայերն անգամ ուրիշների թագավորներին չեն սպանում, քանի որ գիտեն իրենց թույլատրվածի սահմանները և չեն խառնվում Աստծո գործերին, որպեսզի Բարձրյալը մեծամտություն չհամարի դա։

— Ոչինչ չեմ հասկանում,— Երեմիան ձեռքերը կողք տարածեց,— այդ դեպքում ո՞ւմ են սպանել բողոքական նախարարները։

— Նրան, ում սպանել են նախարարները, Տրդատ արքան չի եղել,— պարզաբանեց Շահաբը՝ բառերը հատ-հատ արտաբերելով։— Տրդատ արքան, ասացի, սպանվել է նախքան նոր կրոնն ընդունելը։

— Բայց ի՞նչ է ստացվում այդ դեպքում, ո՞վ է թագավորել Հայաստանում այդ ընթացքում, եթե ոչ՝ Տրդատը,— հարցրեց Երեմիան խոր զարմանքով։

— Նրան էլ են Տրդատ կոչել՝ ոճիրը քողարկելու համար, բայց նրա իրական անունը Սուրեն էր։

— Պարսի՞կ,— հարցրին միաբերան։

— Պարթև,— ուղղեց Շահաբը։— Նա եղել է Անակի մյուս որդին՝ Գրիգորիսի եղբայրը, ում Անակը Խոսրով արքային սպանելու նախորդ գիշերը գաղտնի փախցրել էր Պարսկաստան։ Տրդատ արքայի սպանությունից հետո կայսրը Սուրենին արքայազնի խնամակալ կարգեց, ու քանի որ արքայազնը մանկահասակ էր, ապա Սուրենը գործելու բավականին մեծ ժամանակ ունեցավ։ Նախարարները վրեժ լուծեցին նրանից, բայց ուշ էր արդեն. տաճարներն ավերված էին, քրմերը՝ սպանված, հավատավորները՝ խողխողված կամ ցիրուցան եղած աշխարհով մեկ։ Ու երկիրն էլ նրանցն էր արդեն՝ որպես Բյուզանդիայի մի կցորդ։

— Ահա, թե ինչո՞ւ են հայտնվել հրաշապատումները,— եզրակացրեց Բաթ իշխանը՝ ձեռքերը կողք տարածելով։ Նա ելավ տեղից ու անհանգիստ քայլում էր քարայրում։

— Եթե պատմական որևէ շրջան պարուրված է հրաշքներով, ուրեմն այդտեղ զարհուրելի մի ոճիր է եղել, ու հրաշքներն այն քողարկելու համար են,— մեկնեց Շահաբը։

Ծանր լռություն տիրեց. յուրաքանչյուրը տարված էր իր մտքերով։ Ի վերջո Շահաբն ասաց.

— Միայնության մեջ ես երկար եմ խորհել կատարվածի հետևանքների մասին։ Այն, որ կորցրինք մեր ճակատագիրն ինքներս տնօրինելու իրավունքը, ցավալի է, բայց դա չէ մեր ամենածանր կորուստը։ Կատարվեց այն, ինչից զգուշանում էր Արձան քրմապետը. մեր իրական ծագումը մոռացված է, մեզ դարձրել են ջահել ազգերին տարեկից։ Մոռացվել է հայոց իրական պատմությունը, էլ չեմ խոսում նրա առաքելության մասին։ Խամրել է մեր ազգի տիեզերաճանաչ էությունը, թուլացել նրա արիական ոգին։ Ահա սա՛ էր դավի իրական նպատակը։

Շահաբը ելավ տեղից ու մոտեցավ մագաղաթների կույտին։

— Ամենը հորինվածք է, տիա՛րք,— ասաց,— թե իբր հայը հաճությամբ է ընդունել նոր կրոնը։ Հայն այսօր էլ իրականում չի ընդունում այն, և իրենք՝ հռոմեացիք էլ գիտեն դա։ Ահավասիկ, թե անկեղծության պահին ինչ է վկայում հռոմեական զորքի հետ Հայաստան եկած գրիչը։

Շահաբը խոնարհվեց, մի մագաղաթ առավ ձեռքն ու մոտ գնաց ջահերից մեկին։ «Վաղուց ի վեր, երբ նրանք քրիստոնեության անունն ստացան, այդ կրոնը հանձն առան հարկից ստիպված՝ իբրև մի մարդկային սովորություն, իբրև մի մոլորություն, առանց ջերմեռանդ հավատի։ Նրանք իրենց ժամանակը մաշում են պարսավելի կրթություններով, հին հեթանոսական սովորություններով։ Նրանք սիրում են իրենց առասպելների երգերը, վիպասանությունները, նրանցով կրթվում են, նրանց հավատում են, նրանց մեջ հարատևում»։

Շահաբը գրությունը դրեց մագաղաթների կույտի վրա։

— Իմացե՛ք մի բան, տիա՛րք, հազար տարի էլ անցնի, հայը չի մոռանա իր իրական Աստծուն ու նրա դիցերին, իր հերոսներին, իր էպոսն ու պատումները։ Մովսեսներ որքան էլ նրան պարտադրեք, միևնույն է, այն իրենը չի համարի։ Քո՛ տոհմը, արքա՛,— նա դարձավ Պապին,— իրականում այդպես էլ չի ընդունել նոր կրոնը և, չկարողանալով հրաժարվել եկեղեցուց, քանի որ նրա թիկունքին Բյուզանդիան է, իր վրեժն առել է այդ կրոնի սպասավորներից։ Ի՞նչ են ասում վանականները՝ Գրիգորիսն ինչպե՞ս մեռավ։

— Նա իր կյանքի վերջին շրջանում լեռներում երկար տարիներ աներևութաբար ապրելով՝ այդտեղ էլ մահանում է,— մտաբերեց Երեմիան վանականների մեկնությունը։

— Բայց ի՞նչ պատահեց նրան, ինչո՞ւ թողեց անհագորեն կուտակած իր հարստությունը, արյամբ իրենը դարձրած երկիրը և կտրվելով իր հոտից՝ մեկուսացավ, անգամ իրեն տեղապահ չկարգելով։ Ու այնպե՛ս մեկուսացավ, որ մարդիկ անկարող եղան իմանալ նրա գտնվելու վայրը։ Եվ դա ա՛յն դեպքում, երբ չէր հասցրել ավարտել իր գործն ու քրիստոնեությունն էլ հաղթանակի չէր հասցրել։ Այս հարցերը ձեզ չե՞ն հուզում։ Իսկ գուցե այդ ամենը քո՞ղ է, և նրան ուղղակի վրիժառուների խո՞ւմբ է պատահել։ Ինչպես որ իր եղբայր Սուրենին։

Հյուրերին ապշանք էր համակել։

— Իսկ նրան հաջորդած իր որդի Արիստակեսին ի՞նչ պատահեց,— հարցրեց Շահաբը՝ դառնալով Երեմիային։

— Նրան սաստիկ ցավն է տարել,— արագ արձագանքեց Երեմիան։

— Կարելի է և այդպես արտահայտվել,— քմծիծաղ տվեց Շահաբը,— եթե Չորրորդ Հայքի վերակացու Արքեղայոս հայկազունին ցավ կոչենք։ Իսկ ահա Արիստակեսին հաջորդած նրա որդի Վրթանեսին Տարոնում սպանել կամեցան Սիմ լեռան բնակիչները՝ որպես վրեժ քրմերին սպանելու և տաճարները կործանելու համար։ Բայց մահափորձը ձախորդվեց, ու դրա հետեւանքը եղավ այն, որ Բզնունյաց, Մանավազյան և Որդունի հայկազուն նախարարական տոհմերը ոչնչացվեցին։ Իսկ նրանք ամենքը մի-մի երկիր արժեին։

Հյուրերը կարկամած նայում էին նրան։

— Իսկ ահա Վրթանեսի որդու հետ, որին հայրը Աղվանքի ու վրաց կողմերի եպիսկոպոս էր նշանակել, հետևյալը պատահեց. նա փորձում է պերճախոսությամբ տեղացիների սիրտը շահել, համոզել, բայց նրան լսելով, տեղացիներն ասում են. «Սա եկել է մեզ քաջությունից զրկելու, եթե մենք սրան լսենք, ընդունենք քրիստոնեական հավատը, ապա թույլ ազգ կդառնանք»։ Եվ թագավորի հրամանով զինվորները բռնում են մի կատաղի ձի, Վրթանեսի որդուն կապում են նրա պոչից և ձին բաց թողնում իրենց բանակից դուրս։ Վրթանեսի որդին տանջամահ լինելով մեռնում է։

— Բայց գրքերում այլ բան է ասված,— տարակուսեց Երեմիան։

— Իրականությունը գրելը չի մտնում նրանց պարտականությունների մեջ,— հակադարձեց Շահաբը և հարց ուղղեց Երեմիային,— ի՞նչ են գրում նրանք. ինչո՞ւ Տիրան թագավորը կարգադրեց հենց եկեղեցու մեջ ծեծելով սպանել Հուսիկ կաթողիկոսին, ով իր փեսան էր։

— Դե՜,— Երեմիան շուրթերը կծոտեց՝ անհարմար զգալով արքայի մոտ վերապատմել նրա պապի մասին գրված պատմությունը։

— Համարձա՛կ,— քաջալերեց Շահաբը։

— Գրված է, թե Տիրան թագավորը սպանություններ է գործել, զուր տեղն անմեղ արյուն թափել և ուրիշ շատ մեղքեր գործել։ Եվ որ կաթողիկոսն էլ նրան խիստ պատուհասել է դրա համար։ Տիրանն էլ կատաղությունից կարգադրել է ծեծել կաթողիկոսին։

Երեմիային քրտինք էր պատել։

— Դա ասում են վանականները, իսկ իրականում ահա, թե ինչ է եղել։ Տիրան արքայի զավակներից մեկը պատանդ էր, ինչը ստիպում էր նրան զգուշավոր լինել Բյուզանդիայի հանդեպ։ Եկեղեցին էլ օգտվում էր դրանից ու աշխարհիկ իշխանությունը հետզհետե վերցնում իր ձեռքը։ Անհանգստացած եկեղեցու հզորացումից, արքան ձգտում էր աշխուժացնել ազգային հավատքը, կամենալով այդ կերպ հակազդել նրանց։ Նա չէր աջակցում ազգային հավատքին, բայց և չէր խանգարում դրա վերադարձին, որի պատճառով էլ եկեղեցականներն իրենց մեջ նրան ուրացող էին կոչում։ Մի օր էլ կաթողիկոսն այնքան հանդգնացավ, որ արգելեց Տիրան արքային մեծամեծ իշխանների հետ եկեղեցի մտնել՝ ասելով. «Արժանի չես, ինչո՞ւ ես եկել. ներս մի՛ գա»։ Արգելք լինե՞լ արքային. դա չտեսնված բան էր, ու փրփրած Տիրանը կարգադրեց կաթողիկոսին ծեծել հենց եկեղեցու մեջ, որից էլ նա վախճանվեց։ Իսկ այն, որ Արշակ թագավորի հրամանով Ներսես կաթողիկոսի տեղապահ Խադն այնպես ծեծվեց ու քարկոծվեց, որ մի կերպ կենդանի մնաց, ամենքդ գիտեք։ Ահա այսպիսին են եղել հայոց արքաների ու եկեղեցու հարաբերությունները։ Իսկ մեր օրերում, երբ արքան ի՛նքն էր Գերագույն գլխավոր քուրմը, երկվություն չկար Հայոց Աշխարհում։ Քրմերն օգնական էին նրան, խորհրդատու, ինքն էլ քուրմ էր ու քրմերից մեկը։ Եվ հոգևոր կառույցն առանձին չէր՝ ինքն իրեն. իր շահերով, իր նպատակներով։ Եվ օտարի հետ ոչ մի աղերս չուներ։ Մենք գիտեինք, թե ուր է հարկավոր առաջնորդել ազգին, գիտեինք, թե Բարձրյալն ինչ է սպասում մեզանից, և ամենքս ջանում էինք իրագործել այդ սպասումը։ Եվ մենք աշխարհի հզորներից էինք։ Իսկ հիմա դու, արքա՛, և եկեղեցին նույնական չեք, և այն մյուսը միջնաբերդ է օտարի համար, ով այսօր մեզ թվացյալ բարեկամ է, բայց վաղը կարող է մեր թշնամին լինել. դա հաճախ է պատահում։ Առանձին և ինքնուրույն հոգևոր կառույցը, որ նաև դրսից է կառավարվում, փորձանք է պետության համար, ու մի հարմար պահի այն կխժռի նույն այդ պետությունը։ Ես պատերազմի կոչ չեմ անում, արքա՛, բայց երկու ելք եմ տեսնում միայն. կա՛մ դու, կա՛մ իրենք. երրորդ ուղի չկա այս դեպքում։

Շահաբի այս խոսքերը խոր մտահոգություն առաջ բերին հյուրերի մոտ, ինչը հստակ երևում էր նրանց դեմքերից։

Այդ միջոցին դրսից աղմուկի, իրարանցումի ձայներ հասան։ Ամենքը փութով դիմեցին դեպի քարայրի եզրը, իսկ Գնել իշխանը, սուրը մերկացնելով, իջավ աստիճաններով։

== Գլոիխ ութերորդ ==

Այդ միջոցին դրսից աղմուկի, իրարանցումի ձայներ հասան։ Ամենքը փութով դիմեցին դեպի քարայրի եզրը, իսկ Գնել իշխանը, սուրը մերկացնելով, իջավ աստիճաններով։

Քիչ անց նա վերադարձավ ժպտալով. վայրի մի գազան էր անցել ժայռի ստորոտով ու անհանգստացրել պահակներին։

— Այն, որ նոր կրոնը ուժով է հաստատվել, մենք այլևս կասկած չունենք,— ասաց Երեմիան, երբ արդեն նստել էին կրակի բոլորտիքը,— բայց հնարավոր է, չէ՞, որ նոր մտածողությունը ժողովրդին հրամցվի կոշտությամբ, սակայն իր մեջ առաջադիմություն ունենա և մի որոշ ժամանակ անց ամենքը գտնեն, որ այն օգտակար է։ Եվ կոշտությունն էլ արդարացվի։

— Հնարավո՛ր է,— պատախանեց Շահաբը,— բայց նախ եկ քննենք, թե ինչո՞ւ հաստատվեց բռնությամբ։ Եթե նրանք Լույս էին բերում իրենց հետ, ինչպես իրենք ասում, հապա ի՞նչն էր խանգարում մեզ էլ լուսավորեին. ժողովեին թող մի տեղ բոլորիս ու ներկայացնեին իրենց խոհերը։ Ի՞նչ է, մենք տհա՞ս էինք, որ լուսավորը, ազգի համար պիտանին մերժեինք։ Մենք հո Հայրենիքի ու Աստծո թշնամի՞ն չէինք։ Եթե այդպես լիներ, ապա մեր օրոք մեր երկրի սահմանները աշխարհի բոլոր կողմերում չէին լինի ու շատ-շատերը երանի չէին տա մեր ժողովրդին և մեր արքային էլ խնդրագրով չէին դիմի իրենց ևս կառավարել արդարորեն։ Եթե Սեր էին բերում իրենց հետ, ինչպես իրենք են ասում, հապա ինչո՞ւ ավեր ու մահ սփռեցին ամենուր։ Եթե վստահ էին իրենց խոհերի մեջ, ապա ինչո՞ւ բանավեճի մեջ չմտան մեզ հետ, այլ վերջին բարբարոսի նման մորթեցին բոլոր նրանց, ովքեր իրենց հարցեր կուղղեին։

Շահաբը գլուխը տարուբերեց դառնորեն։ Մի քանի ճյուղ ակամա դրեց կրակին։

— Վանականներին հարցրե՛ք՝ ո՞ւր է Հիսուսի եղբայր Հակոբը իրենց կրոնի պատմության մեջ. նա, ով եղբոր մահից հետո երեսուն տարի առաջնորդել է հավատակիցներին։ Հարցրե՛ք՝ ինչո՞ւ են վերացրել նրա ու Հիսուսի ընտանիքի մյուս անդամների վկայությունները թե՛ Հիսուսի էության, թե՛ նրա բերած ուսմունքի մասին։ Մինչդեռ թե՛ Հակոբը, թե՛ ընտանիքի մյուս անդամները նրան համարում էին մարգարե, համարում էին սովորական մարդ։ Տեղյա՞կ եք Փիլոն Եբրայացու թղթին, ուր ասվում է, թե «Հայաստանն իրենից ոչինչ չի ներկայացնում, որ կոչվի սուրբ հող։ Այ, եթե մենք տարածենք նոր կրոնը, որտեղ աստծո որդուն հայտարարենք պատմական անձ և նա քայլի և քարոզի Երուսաղեմի հողի վրա, ապա մարդկությունը սուրբ հող կհամարի եբրայական հայրենիքը»։ Ահա, և սա անելու համար նրանք Հիսուսի հարազատ եղբորը, իրենց առաջին եպիսկոպոսին մոռացության տվեցին, իսկ քրիստոնյաներին հալածած Սավուղին, ով չէր տեսել Հիսուսին կենդանության օրոք, հավատացին ու նրա գրվածքները նոր կրոնի հիմք ընդունեցին։ Ու որպեսզի մարդիկ հավատային իրենց գրվածքներին, Հիսուսին զրկեցին ավագ եղբայրներից ու քույրերից, մինչ Հիսուսը մի քանի երեխա ծնած Մարիամին կույս դարձրին, Հիսուսին քայլեցրին ջրի վրայով, մեռածներին հարութան տալ ու այլ ուրիշ հորինովի արարքներ վերագրեցին։ Ու քանի որ նպատակ ունեին նրանից աստված կերտել, ապա մեր Միհրին ընդօրինակեցին։ Բայց պարզունակ տեսակն ստացան, քանի որ իրենց այդպես էր պետք։ Ապացո՞ւյց եք ուզում իմ խոսքերի։ Ահա։ Միհրը ծնվել է քարայրում, Քրիստոսը՝ մսուրում։ Նորածին Միհրին այցելել են հոտաղներ, Քրիստոսին՝ մոգեր։ Քրիստոսը ծնվել է ճի՛շտ և ճիշտ այն նույն օրը, ինչ՝ Միհրը։ Միհրը լույսի և բարության մարմնացում է, Քրիստոսը՝ բարության։ Միհրը դարբին էր, Քրիստոսը՝ հյուսն։ Միհրն ուներ տասներկու աշակերտ, Քրիստոսը՝ նույնպես։ Միհրը ճաշակեց վերջին ընթրիքը, Քրիստոսը՝ նույնպես։ Միհրը գարնանը հառնեց երկինք, Քրիստոսը՝ նույնպես։ Միհրին պաշտողները մկրտվում էին, Քրիստոսի դեպքում՝ նույնպես։ Միհրի մեհյանում անշեջ կրակ էր, եկեղեցում կերոն են վառում։ Միհրը մեսիա է և դատաստանի օրը լավ ու վատ գործերի դատավորը, Քրիստոսը՝ նույնպես։ Միհրի հոգևորականությունը յոթ կարգ ուներ, քրիստոնեական եկեղեցունը՝ նույնպես։ Միհրի հոգևոր վեհագույն կարգը կոչվում էր պապ, քրիստոնեականը՝ նույնպես։ Ակնհայտ չէ՞ նմանակումը։ Հիմա պարզ չէ՞, որ նրանք պիտի հիմնահատակ ոչնչացնեին Միհրի պաշտամունքը, որպեսզի իրենց արած նմանակումը չերևար մարդկանց։ Սա՛ է ամենը, Երեմիա. Երկրի վրա արդարություն հաստատել ձգտող, չարի դեմ պայքարի կոչ անող մարդուն դարձրին Արարչի որդի, խեղճության ու անկամության խոսքեր դրին նրա շուրթերին։ Հին կտակարան կոչեցյալն էլ, որից կառչել են վանականները, մի կերպ կցմցեցին Սավուղի պատումներին ու դավով եկան այստեղ։ Ո՞ր հայը ուրիշի թերարժեք պատմությունը կամովին կդարձներ պաշտամունք իր համար, այն դեպքում, երբ այլք են մեր պատմությամբ հիացած։

Շահաբը մի մագաղաթ առավ ձեռքն ու պահեց դեպի ջահի լույսը։

— Այդ ո՞ր հայը, Երեմիա՛, կամովին կառաջարկեր թողնել իր հավատքն ու մեծարել մեկ այլ ժողովրդի ուսմունք, ուր ասվում է՝ «Օտարների որդիները քո պարիսպներդ պիտի շինեն ու նրանց թագավորները քեզ ծառայություն պիտի անեն։ Քո դռները միշտ բաց պիտի լինեն, ցերեկ ու գիշեր պիտի չգոցվեն, որպեսզի քեզ կրեն ազգերից ստացվածքը, քանզի այն ազգն ու թագավորությունը, որ քեզ չեն ծառայի, պիտի կորսվեն ու բոլորովին պիտի կործանվեն»։ «Քո ծառան ու աղախինը ձեր բոլորտիք եղած ազգերից պետք է լինեն։ Ձեզանից հետո ձեր որդիներին կտակեցե՛ք նրանց իբր ժառանգության ստացվածք, որպեսզի միշտ ձեր ծառաները լինեն»։ «Եվ դու պիտի սպառես այն բոլոր ազգերը, որոնք քո Տեր Աստվածդ քո ձեռքդ պիտի տա։ Քո աչքդ նրանց պետք չէ խնայի։ Նրանց անունները երկնքի տակին ոչնչացրո՛ւ»։ «Ահա այս ժողովուրդը մատակ առյուծի պես պիտի ելնի ու առյուծի պես պիտի բարձրանա ու պիտի չպառկի, մինչև որ որսը չուտի ու սպանվածների արյունը չխմի»։

Շահաբը մի կողմ դրեց մագաղաթն ու դարձավ հյուրերին.

— Մեր ազգն ահա յոթանասուն տարի երկրպագում է այս գրքերը (որոնք նրան այդպես էլ չեն տալիս կարդալու), ուր մի այլ ժողովրդի Աստվածը յուրայիններին հորդորում ու պարտադրում է դաժանություն, ուխտադրժություն, նենգություն, այլոց նկատմամբ ատելություն, իսկ մեզ հնազանդություն է քարոզվում։ Ո՞րն է առաջադիմությունը. ա՞յն, որ պաշտում եք մի աստծու, որը մեր նվաստացո՞ւմն է ուզում։

Շահաբը դառնորեն գլուխը տարուբերեց։

Հյուրերը ոչինչ չէին գտնում նրան առարկելու համար։

— Ասա՛ ինձ, մեծապատի՛վ Երեմիա,— Շահաբը դարձավ արքայական գրագրին,— ի՞նչ առաջադիմություն է բերելու իմ ազգին մի կրոն, որն ասում է՝ «Ավելի լավ է պարծենալ տկարությամբ, որպեսզի իմ մեջ բնակվի Քրիստոսի զորությունը», «Այս կյանքում մեր սրտին ավելի մոտ բան չկա, քան որքան կարելի է շուտ մեռնելը», «Քրիստոնյայի համար ոչինչ այնքան օգտակար չէ, որքան մոտալուտ մահը»։ Այդ դեպքում, ասա՛ ինձ, ո՞րն է ծնունդի և ապրելու նպատակը։

Շահաբը սպասեց արձագանքի, սակայն այն չեղավ։

— Պատվիրաններից են խոսում, թե իբր գրվեցին քարի վրա։ Իսկ ի՞նչ է, մինչ այդ մարդիկ տեղյա՞կ չէին դրանց։ Հապա ի՞նչ էր գրված շումերների թղթերում, որ տարվել են այստեղից։

Շահաբը ձեռքերը կողք տարածեց ու ասաց դառնությամբ.

— Ո՞ւր են տանում ժողովրդին։ Դեպի մեծ աղետնե՞ր...։

Զգալով, որ զայրույթը կլանում է իրեն, Շահաբը դադար տվեց ու ջանաց հույզերը կառավարել։

Հյուրերը լռությամբ հետևում էին նրա շարժումներին։

— Վանականները մեզ համարում են խավարում մոլորվածներ և թե իբր իրենք ճշմարիտ արարչաճանաչողություն են բերում մարդկանց։ Այդ ինչպե՞ս, երբ Արարչի առաջին հայտանիշ Արևին համարում են երկնքից կախված սովորական մի ջահ, Երկիրն էլ՝ տափակ մի բան, մինչդեռ այն գունդ է և պտտվում է թե՛ Արևի, թե՛ իր իսկ շուրջը. հապա ինչպե՞ս են լինում գիշերն ու ցերեկը, փոխվում եղանակները։ Մեհյաններում մենք գիտության խորհուրդ ունեինք, իսկ սրանք եկան ու ասացին, թե գիտությունն իրենց թշնամին է։ Բնությունը, կյանքն ու բանականությունը փառաբանող, արժանապատիվ կյանք քարոզող մեր ազգային հավատքը ոչնչացրին, տիեզերաճանաչողությունն արգելանքի տակ դրին, սահմանափակեցին մարդու նախաձեռնողականությունը, նրան դարձրին կրավորական։ Հալածվածներին ու անարդարության զոհ դարձածներին պայքարի տանելու փոխարեն խոստացան փոխհատուցել երկնային կյանքում, և մարդը դարձավ զրկանքներին տրվող, աշխատանքն ու կամքը մերժող էակ։ Մարդկանց աղոթել են սովորեցնում՝ «Փրկի՛ր մեզ չարից», չարին սպանելը միմիայն Աստծո զորության գործ համարելով՝ չարին հակառակ չգնալ են քարոզում ու հորդորում՝ «Ով որ ապտակ կտա քո աջ երեսին, մյուսն էլ նրան դարձրո՛ւ»։ Սիրել են քարոզում մեր թշնամիներին, օրհնել՝ մեզ անիծողներին, բարիք անել՝ մեզ ատողներին, աղոթք անել՝ մեզ չարչարողների ու հալածողների համար, մինչդեռ մենք մերժում էինք չարին հանդուրժելն ու անարդարությանը հարմարվելը և մարդուց առաքինի, արդարամիտ ու չարը ոչնչացնող մարտիկ էինք կերտում, ով Արարչի կամքով կարգ էր հաստատում Երկրի վրա։ ո՞ւր է այդ մարտիկը, կարո՞ղ եք ցույց տալ՝ արիասիրտ, քաջ, զորավոր, պայքարող, կռվող։

Շահաբը նայեց հյուրերի աչքերի մեջ։

— Դու առաջադիմությունից ես խոսում, սիրելիդ իմ Երեմիա՛, բայց, ասա՛ ինձ, դեպի ո՞ւր է տանելու մեր ժողովրդին մի կրոն, որի երևելիները կարող են ասել. «Բանականությունը սատանայի առաջին պոռնիկն է, հավատի արժանիքն այն է, որ նա կոտրում է բանականության վիզը։ Հրաժարվելով բանականությունից՝ մենք Աստծուն մատուցում ենք ամենաընդունելի զոհը, որ կարելի է տալ»։ Կամ էլ՝ «Տգիտությունից չէ, որ մենք քիչ ենք մտածում գիտությունների մասին, այլ՝ ատելությունից դեպի նրանց միանգամայն անօգտակար աշխատանքը»։ Կամ էլ. «Այն, ինչ անմատչելի է քեզ, մի՛ փորձիր, իսկ ինչ թաքնված է քեզնից, մի՛ որոնիր. խորհրդածի՛ր այն մասին, ինչ թույլատրված է քեզ, և դու գործ չունենաս անհայտ առարկաների հետ»։ Դուք, տիա՛րք, ուշք դարձրե՞լ եք՝ օտարի այդ Աստվածը մարդուն վտարում է դրախտից սոսկ այն պատճառով, որ օժտվել է բանականությամբ, այսինքն, սկսել է ճանաչել իմաստնությունը, տարբերել արդարն անարդարից, բարին՝ չարից։ Դա պարզվում է, անթույլատրելի է, արգելված։

Շահաբը ելավ տեղից, անխոս քայլեց քարայրի երկարությամբ, ապա մի մագաղաթ վերցնելով՝ մոտեցավ հյուրերին։

— Հուսով եմ կացարանիս խավարը չի խանգարի ձեզ ճանաչել պարսից արքայից արքայի կնիքը,— ասաց։

Գրությանը նայելով՝ ամենքը տեսան, որ այն Հազկերտի անունից է։

— Որպեսզի չմտածեք հանկարծ, թե ես տրված եմ հույզերին ու իմ մեջ խոսում է վրեժը, լսենք Հազկերտին, ով, տեղյակ եք, մեր թշնամին էր։

Շահաբը մոտ գնաց ջահին։

— Ահա թե ինչ է նա գրել մեր իշխաններին. «Մի՛ հավատացեք ձեր առաջնորդներին, որոնց նածրացի եք անվանում, որովհետև սաստիկ խաբեբաներ են։ «Հարստությունը ժողովելը, ասում են, շատ մեղք է», բայց աղքատությունը չափից ավելի են գովում։ Հարգում են թշվառությունը և պարսավում հաջողությունը, ծաղրում են բախտի անունը և խիստ պախարակում են փառավորությունը. սիրում են անշուք հագուստը և անարգ բաներն ավելի են հարգում, քան պատվականները. մահը գովաբանում են և կյանքը պարսավում. մարդու ծնունդն անարգում են և գովում անզավակությունը։ Եվ եթե մարդ դրանց լսի և կանանց չմոտենա, շուտով կհասնի աշխարհի վերջը։ Այս բոլոր գրածներիցս ավելի վատթարագույնն այն է, որ քարոզում են, թե Աստված մարդկանց ձեռքով խաչ բարձրացվեց, նույնը մեռավ և թաղվեց, և ապա հարություն առավ ու երկինք վերադարձավ։ Չէ՞ որ դուք ինքներդ պետք է դատաստան անեիք այդպիսի անարժան ուսմունքների համար։ Դևերը, որ չար են, չեն բռնվում ու տանջվում մարդկանց կողմից, ո՞ւր մնաց՝ Աստված՝ բոլոր արարածների Արարիչը։ Այսպիսի բաներ ասելը ձեզ համար ամոթ է, իսկ մեզ համար՝ խիստ անհավատալի։ Վնաս եմ համարում արքունի գանձարանն ընդունել ձեր աշխարհի հարկը, և ձեր արիությունն ու քաջությունն էլ՝ անօգուտ, որովհետև տգիտությամբ մոլորվել եք մեր ճշմարիտ կրոնից, դիցերին անարգում եք, կրակը՝ սպանում, ջրերը՝ պղծում։ Տեսնում եմ ձեզ ինչպես անապատի մեջ ցրված ու մոլորված խաշներ և ես շատ վախենում եմ՝ չլինի՞ թե դիցերը ձեր պատճառով բարկանան ու վրեժը մեզանից առնեն»։

Շահաբի հյուրերը անշարժ էին կաթվածահարի նման։

— Որքա՞ն է անցել այս գրությունից, տիարք։ Ոչ մեծ ժամանակ, բայց նայե՛ք ձեր շուրջը. Հազկերտի զգուշացումը չի կատարվո՞ւմ արդյոք։ Իսկ դեռ սոսկալի ինչե՜ր կարող են լինել, եթե այսպես շարունակվի։

Արձագանք չեղավ։ Հետո Հայր Մարդպետն ասաց.

— Բայց, Շահաբ, որքան ինձ հայտնի է, հին հավաքն իր հերթին աղավաղվել էր արդեն և այլևս առաջվանը չէր։

— Ես ինքս ընդունեցի դա իմ խոսքի մեջ և ասացի, որ օտար ազդեցությամբ էր պայմանավորված,— պատասխանեց Շահաբը,— և հոգևոր հայրերը փոխել էին ուզում վիճակը։ Բայց եթե մեր հավատքը թուլացած լիներ, ապա բոլորովին կարիք չէր լինի բռնությունների և արնահեղության։ Ու մարդիկ էլ կյանքի գնով չէին պաշտպանի քրմերին և իրենց հավատքը։

— Ինչ-որ բան, այնուամենայնիվ, պարզ չէ,— տարակուսանքով միջամտեց Գնել իշխանը,— ինչո՞ւ մեզանում արյուն եղավ ու ավեր, իսկ ահա նոր կրոնն ընդունած մյուս երկրներում և՛ տաճարներն են առ այսօր կանգուն, և՛ մարդիկ չեն տուժել առանձնակի։

— Այդ հարցի պատասխանը գտնել կարող է միմիայն նա, ով քաջ տեղյակ է հայոց հավատքին ու պատմությանը, քանի որ բուն պատճառը համադրության մեջ է երևում միայն։ Ահա մի հարց քեզ, սիրելիդ իմ ասպե՛տ, քանի՞ տարեկան է մեր ազգը։

— Գրեթե երեք հազար։

— Եվ համաձայն քո ուսուցիչների՝ ջրհեղեղից առաջ չի եղել հայություն, և մենք սկիզբ ենք առնում Նոյի ժառանգ մեր նախահորից. այդպե՞ս է։

Հյուրերը համաձայնություն հայտնեցին։

Շահաբը որոնելով՝ մի մագաղաթ վերցրեց ձեռքը։

— Սա շումերներից եկող գրություն է,— ասաց,— որ երկու հազար տարեկան է արդեն։ Ահա թե ինչ է գրված. «Երբ թագավորությունը երկնքից հաստատվեց երկրի վրա, Արիաց Դուռն եղավ գահանիստ¦։ Եվ ապա բերվում են իրենց արքաների անունները՝ Աղուլիմ, Աղալգառ, Արմենղուան, Արմենղալան, Թամազ, Արմենդուռ, Ուբարտուտու։ Իսկ վերջում. «Եվ ապա ջրհեղեղը մաքրեց երկիրը»։

— Բայց այդտեղ հայերի երկրի ու հայ մարդկանց անուններ էին,— ոգևորված ասած Գնել իշխանը,— և ա՛յն էլ՝ ջրհեղեղից առաջ։ Ի՞նչ է ստացվում՝ ջրհեղեղից առաջ էլ մենք՝ որպես ազգ, գոյություն ունեի՞նք։

Գնելը փայլող աչքերով նայեց քարայրում գտնվողներին։

— Մի՞թե ջրհեղեղի պատումն իրականություն չէ,— հարցրեց Երեմիան թրթռացող ձայնով։

Շահաբը խոր հոգոց նայեց։

— Ջրհեղեղ, այո՛, եղել է, ու շատերը նավարկելով փրկվել են մեր կողմից։ Եթե այլոք Նոյին իրենց սկիզբն են համարում, ապա դա իրենց գործն է. մենք այդ սկզբից առաջ էլ այստեղ էինք։

— Այդ դեպքում ո՞վ է Հայկն իրականում, և ո՞րն է մեր իրական ծագումը,— չհամբերեց հարցնել Գնել իշխանը։

— Մեր ժամանակներում այդ հարցի պատասխանը գիտեր յոթ տարեկանը լրացած ցանկացած տղեկ. Հայկը դից է։ Նրա մասին պատումն էլ քրմերից են վերցրել ու դարձրել հողեղեն, մինչդեռ դա տիեզերածնության ուսմունքից է։ Ինչ վերաբերում է մեր ծագումին, ապա մենք Բարձրյալի կողմից արարված առաջին ազգն ենք ներկա մարդկության մեջ։ Իսկ առաջինի հետ կապված Բարձրյալը հստակ նպատակներ է ունենում...

Հյուրերին նայելով՝ Շահաբն ընդհատեց միտքը.

— Տարակուսանք եմ տեսնում ձեր դեմքերին,— ասաց,— մինչդեռ մեր օրերում ամենքը գիտեին մեր Ազգի յուրահատուկ լինելու մասին ու նաև որ մեր Հայրենիքը Դիցերի բնակատեղի է։ Ու հավատքն էլ հենվում էր ահա այդ սյուների վրա։ Դա գիտեին նաև օտարները։ Հապա ինչո՞ւ էին մեր Հայրենիքը կոչում արարչական սուրբ օրենքների, անմահության, առաջին մարդու արարման երկիր։ Նույն այդ Փիլոնն իր խոսքով մի՞թե չի վկայում այն մասին, որ մեր երկիրը սրբազան էր համարվում ամենքի կողմից։ Մեր քրմերն արարչածին կարգ էին բերել մեզ համար, և մենք ապրում էինք նրանց տված կանոններով։ Ամենքը երանի էին տալիս մեզ ու մեր երկիրը կոչում դրախտ, քանի որ չկային մեզանում այն արատները, որ տեսնում էին իրենց քաղաքներում։ Մեր երկիրն աշխարհի կենտրոնն էր ու մեզ մոտ Բարձրյալին երկրպագելու էին գալիս անգամ հեռավոր Հնդկաստանից։ Նրանք մեզ սուրբ մարդիկ էին համարում, իրենց դիցերին պատկերում էին հայի դեմքով։ Եվ ջանում էին նմանվել մեզ։ Ու ոչ միայն վարքով, այլև տեսքով. իրենց մանուկների գլուխն առնում էին կաղապարի մեջ, որպեսզի նրանց հայի տեսք տան, իսկ դա ազնվատոհմիկի համարում կապահովեր իրենց զավակներին և բարձր դիրք հանրության մեջ։ Այդպես նաև նրանց տիրակալներն էին վարվում՝ իրենց ծագումն արարչականի հասցնելու համար։ Ահա նման փառահեղ անցյալ ունենալով, հայերը մեր Հայրենիքի սրբազանությունը մոռացած, ավետյաց ու սուրբ են այսօր անվանում ուրիշի երկիրը, որը ոչինչ է իր զորությամբ։ Մի՞թե ավելի մեծ անխոհեմություն կարող է լինել Արևի տակ։

Հյուրերը ոչինչ չունեին առարկելու։ Բայց նրանց ավելի շատ գրավել էր առաջինն արարված լինելու մասին լուրը, որի մասին լսում էին առաջին անգամ։ Եվ հարցրին իրենց ազգի հետ Բարձրյալի ունեցած նպատակի մասին։

— Նրա այդ նպատակը հենց մեր ազգի առաքելությունն է, մեր ազգի ապրելու իմաստը։ Մեր Հայրենիքը, ասացի, սրբազան է, և այն Արարչի հետ հաղորդակցվելու միակ վայրն է Նրա կամոք։ Ու դա կարող է անել միայն Նրա կողմից առաջինն արարված մեր ժողովուրդը՝ իր առանձին երևելիների միջոցով։ Բարձրյալը ծանր մի պարտականություն է դրել մեր ուսերին. մարդկությանը հասցնել արարչական կարգը։ Իսկ դրա համար նախևառաջ, որպես օրինակ ամենքին, պարտավոր ենք ապրել այդ կարգով։ Տասը հազար տարի հետևել ենք Արարչի պատգամին, և այդ ընթացքում մեր երկիրը չի ունեցել եզր ու սահման։ Անգամ այնտեղ, ուր չեն հասել մեր զինական արծիվները, մենք ճանաչում ենք ունեցել ու պատկառանքի արժանացել։ Ահա մեր առաքելությունը, տիարք։ Իսկ այն կա, քանի դեռ ազգն է ապրում։ Մինչդեռ այսօր մենք մոռացել ենք այն, մենք թերանում ենք Արարչի առջև, իսկ դա անվտանգ չէ ամենևին։ Եթե սա չգիտակցենք ու շարունակենք խուսափել կատարել մեր պարտքն Արարչի հանդեպ, ապա նոր դժբախտություններ կպատահեն մեզ։ Մենք կորցրել ենք մեր իրական Աստծուն, մեր աղոթքներն այլևս նրան չեն հասնում, և մենք վաղուց արդեն չկանք Բարձրյալի համար։ Ահա սա՛ է պատճառը ավերումի, Գնել իշխա՛ն, որ արեցին մեր մոտ՝ մոռացության տալ ինքնությունը, ոչնչացնել Արարիչից ստացված մեր գաղափարները և մոռացության տալ դրանք։

Երեմիան, որ անհանգիստ շարժումներ էր անում քարե իր աթոռի վրա, արտաբերեց կմկմալով.

— Ստացվում է՝ Սուրբ գրքի մեջ ոչ ճիշտ պատմություններ կա՞ն։

— Բայց ինչո՞ւ միայն այդտեղ,— ուսերը թոթվեց Շահաբը,— ահա քեզ աղավաղումի մի նոր օրինակ։

Նա մոտ գնաց մագաղաթների կույտին, որոնումների տրվեց մի պահ, ապա թարմ մի գրություն պարզեց նրան։

— Ահավասիկ,— ասաց,— սա դեռ գաղտնի են պահում ամենքից. ինձ մի յուրային է բերել։

Հետաքրքրասիրությունից դրդված՝ Բաթ իշխանը մոտ տարավ ջահը, ու Երեմիան կարդաց բարձրաձայն.

— Տասներկու տարեկանում պատանդ տարված և Նեոկեսարիայի մեջ բյուզանդական պալատականների ձեռքում մնացած լինելով, պատանեկան ամեն թերություն ուներ նա։ Պապը սնվեց, մեծացավ և...

Երեմիան պապանձվեց միանգամից, մագաղաթը սահեց նրա դողացող ափի միջից։

— Դե՛, համարձա՛կ,— հորդորեց Շահաբը,— դուք պարտավոր եք դա իմանալ։

Բաթ իշխանը գետնից բարձրացրեց մագաղաթը, պահեց ջահի դեմ։

Երեմիան, ամբողջովին սփրթնած, գնաց դեպի քարայրի ելքը։

— Պապը սնվեց,— կարդաց Բաթ իշխանը,— մեծացավ և մեղքեր էր գործում - պոռնկություն, պիղծ արվագիտություն, անասնագիտություն և զազրելի, գարշելի գործեր, բայց մանավանդ արվագիտություն։ Բացի սրանից ինքն էլ իգանում էր ուրիշներին, այսպես թավալված էր զազրելի գործերի մեջ...։

— Որպիսի՜ ստորություն, որպիսի՜ սրբապղծություն... Մի՞թե կարելի է իջնել այսքան ցած։ Ձեր մե՛րը...,— Բաթ իշխանն անկարող էր զսպել հանկարծահաս ցասումը, նա պրկվեց այնպես, ասես երևակայական մի հակառակորդ էր կանգնած իր դեմ։— Որպիսի՜ ստորություն, որպիսի՜ կեղծիք։

Նա մատների ջղաձիգ շարժումներով մագաղաթը ճմռթեց ափերի մեջ, կարծես իրեն խայթել ուզող օձ էր խեղդում, ապա անհուն ատելությամբ նետեց այն հատակին, որպես զզվելի մի իր, ու մի քանի վայրկյան ցասկոտ հայացքը չէր կտրում մագաղաթից, ասես գտնում էր, թե ավելի դաժան կարող էր վարվել դրա հետ։

Գնել իշխանն ակամա ձեռքը տարավ դեպի սուրը, իսկ Հայր Մարդպետի դեմքին անհուն զզվանքի մի արտահայտություն էր սառել մնացել։

— Ո՞վ է հեղինակը,— հարցրեց արքան՝ մի կերպ զսպելով հոգու փոթորիկը։

— Ներկայանում է որպես բյուզանդացի Փավստոս, բայց նման մարդ չկա իմ գիտենալով։

— Իրենց ձեռագիրն է,— առարկություն չհանդուրժող տոնով ասաց Հայր Մարդպետը։— Ու նաև ոճն է իրենցը. կեղծ մի հեղինակ, և՝ իրենք սու՜րբ են, անտեղյա՜կ։

Պապն անհանգիստ շարժումներով քայլում էր քարայրի մեջ։ Ապա ասաց մտածկոտ.

— Եթե Հայր Մարդպետը ճիշտ է իր հետևություններում, ապա նրանք վրեժ են լուծում հյուսիսային գավառների կուսանոցները փակելու համար. ես որևէ այլ քայլ չեմ արել նրանց շահերին ընդդեմ, ինչը կհարկադրեր նրանց անվանարկել ինձ։

— Բայց ուրիշ ո՞վ կարող է լինել, արքա, նրանցից բացի։— Հայր Մարդպետն էր։— Եվ կամ դու ուրիշ ո՞ւմ ունես քեզ թշնամի, որ կամենա անվանարկել քեզ այսպես ճղճիմ կերպով։ Հատկապես, որ, ինչպես Շահաբն է վկայում, սա հին գրություն չէ ամենևին։

— Ինչ որ բան է հարկավոր անել, այսպես թողնել չի կարելի,— Բաթ իշխանը չէր հանդարտվում։

— Մորթազերծ անել է պետք այդ սատանայի ճուտին,— ատամների արանքից նետեց Գնել իշխանը։

— Այո՛, բայց ի՞նչ կերպ,— հարցրեց արքան՝ ձայնի մեջ խտացած վրեժ,— երբ անհայտ է հեղինակը և չկա մեկը, ումից պատիվ պահանջենք։

— Ես կգտնե՛մ այդ ճիվաղին,— Հայր Մարդպետը հատու շարժումներով ելավ տեղից,— չեմ զլանա և բոլոր դպրանոցներում մարդիկ կգտնեմ ու կպարզեմ, թե որտեղ են այս հիմարությունը գրել։ Դա ես կանե՛մ, թեկուզ կյանքս արժենա։ Չի՛ կարելի թույլ տալ՝ պարսավեն մարդուն և պատմության կեղծումը շարունակեն։ Բա՛վ է արդեն։

Բաթ իշխանն ասաց, թե ամեն կերպ կսատարի նրան այդ գործում։ Գնել իշխանը զզվանքով թքեց գետին ընկած մագաղաթի ճմրթված կտորի վրա։

'''* * *'''

— Մի՞թե Շահաբի բոլոր ասածները ճիշտ են,— իր մտահոգությունները բարձրաձայնեց Երեմիան, երբ արդեն բավականաչափ հեռացել էին քարայրից ու փոքր ինչ հանդարտվել։— Նա ծեր է արդեն և գուցե թե խառնում է դեպքեր ու փաստեր տարիքի բերումով։

— Գուցե թե,— արձագանքեց Գնել իշխանը,— բայց և ակնհայտ է, որ խելքը տեղում է։

— Արժե՞ արդյոք հավատալ նրա բոլոր ասածներին։

Կրկին Երեմիան էր։

Առժամանակ քայլեցին լուռ։ — Բայց ո՞րն էր նրա ասածների մեջ անճշտությունը,— ուշացած արձագանքեց

Հայր Մարդպետը։

— Դե, ասենք, Տրդատ արքայի հետ կապված նրա պատումը։

— Բայց մի՞թե հնարավոր է հակառակն ապացուցել,— միջամտեց Բաթ իշխանը,— ամենը խճճված է այնպես։

— Խոսել է պետք կաթողիկոսի ու եպիսկոպոսների հետ,— առաջարկեց Երեմիան,— որքան հասկանում եմ՝ վանականները շեղում են թույլ տվել։

— Բայց ի՞նչ խոսենք նրանց հետ, Երեմիա, երբ նրանց մեջ հայ գրեթե չկա. ամենն ասորի են կամ հույն,— հեգնական տոնով վրա բերեց Հայր Մարդպետը։— Եվ ի՞նչ կապ ունեն նրանք մեր ու մեր պատմության հետ։ Կարծում ես կճանաչե՞ն նրանք մեր իրական պատմությունը։ Դու, Երեմիա՛, ասում ես, թե գուցե Շահաբը տարիքի բերումով շփոթում է ամեն ինչ, բայց կատարվածի ողջամիտ որևէ այլ բացատրություն կա՞ արևի տակ։ Թե՞ դու իսկապես հավատում ես, որ Տրդատը խոզ դարձավ ու արածում էր շամբուտներում։ Կամ էլ նույն այդ Տրդատին, ով ահռելի էր իր չափերով ու մի ձեռքով երկու ցուլ կարող էր կանգնեցնել՝ պոզերից բռնելով, կարո՞ղ էր նվազ մի աղջնակ երկու օր անընդմեջ դնգստել։ Ասա՛ ինձ, դա խելքի մոտ բա՞ն է։

— Բայց մենք արդեն պարզել ենք գլխավորը, տիա՛րք,— մեծ հայտնագործություն արած մարդու ոգևորությամբ միջամտեց Բաթ իշխանը,— հստակ է արդեն, թե որն է մեր ազգի կյանքի իմաստը՝ սահմանված Աստծո կողմից։ Եվ մնում է ընդամենը պարզել, թե հին ու նոր կրոնները որ չափով օգնեն իրականություն դարձնել այն։ Այդ կերպ ակնհայտ կդառնա դրանց արժևոր լինելը։

— Ինձ թե հարցնես, Բաթ իշխա՛ն, ապա ես գտնում եմ, որ դա ժամանակի ավելորդ կորուստ է,— արձագանքեց Հայր Մարդպետը կտրուկ,— ամեն ինչ ակնհայտ է արդեն։

— Ամենն ավելի բարդ է, տիա՛րք, քան կարող է թվալ,— ասաց արքան, որ քայլում էր մտքերի ետևից ընկած և ասես չէր հետևում նրանց զրույցին։ Աշխարհը հարափոփոխ է, և այն, ինչ տեղի է ունեցել, գուցե թե այդպես էլ պիտի լիներ։ Հինն էլի ետ կգա, բայց նորի միջով անցնելուց հետո։ Այն արդեն հինը չի լինի, այլ բոլորովին նորը։ Թե երբ կլինի դա, չեմ կարող ասել։

Հայր Մարդպետն անհամաձայնությամբ գլուխն աջ ու ահյակ տարուբերեց։

== Գլուխ իներորդ ==

Սպարապետ Մուշեղը, արքայի հանձնարարությամբ հայոց զորքի հետ հասնելով Հայաստանի միջնաշխարհը, կռվի բռնվեց պարսից Զիկ և Կարեն զորավարների հետ, սպանեց նրանց, իսկ ամբողջ պարսից զորքը սրի քաշեց։ Ապա առաջ շարժվելով՝ հասավ մինչև Հայաստանի բուն սահմանը՝ Ատրպատականի Գանձակ քաղաքը, ամբողջ երկիրը թշնամուց հետ գրավեց։

Շատ չանցած աղվանների Ուռնայր թագավորը գաղտնի սուրհանդակ ուղարկեց Մուշեղի մոտ և հայտնեց, թե Շապուհը մեծ զորք է հավաքել և պատրաստվում է անսպասելի հարձակում գործել նրա վրա։

Մուշեղն այս մասին լուր հասցրեց թագավորին։ Պապը հռոմեական բանակի հետ շտապեց միանալ Մուշեղի զորքին։ Իսկ Շապուհը, անտեղյակ այս ամենին, իր ամբողջ զորքով եկավ Գանձակի կողմերն ու մնաց զարմացած. հայոց և հռոմեական զորքերն այնտեղ կազմ ու պատրաստ կռվի էին սպասում։

Երկու կողմերն էլ առանց հապաղելու ճակատ կազմեցին և անմիջապես կռվի անցան։

Հայոց նիզակավորների գնդերը մոլեգնաբար հարձակվեցին պարսիկների վրա և հենց Շապուհի դիմաց ձիերի վրայից նիզակներով հարվածեցին իրենց ախոյաններին, գետին տապալեցին։ Հենց որ պարսիկներից մեկը հայ զինվորների հարվածից գետին էր տապալվում, հայոց ամբողջ զորքը ոգևորված աղաղակում էր.

— Ա՛ռ, քա՛ջ Արշակ։

Եվ ինչքան պարսիկներից մարդ էր գլխատվում, սպանվում, հայոց զորքը միահամուո ու միաբերան բացականչում էր.

— Մատա՛ղ եղիր մեր Արշակ թագավորին։

Իսկ հայոց հարձակվող նիզակակիր գնդերի թիկունքը պահում էին հռոմեական լեգեոնների բազմությունն ու հայ ասպարակիրները, որոնք վահաններով ամուր պատսպարված, կանգնած էին բերդի նման։ Հենց որ պարսից զինվորները փոքր-ինչ վանում էին հայոց նիզակավորներին, սրանք արագ ետ էին նահանջում, իսկ թիկունքում կանգնած ասպարակիրներն ու վահանավորները բաց էին անում իրենց վահանները, նահանջողներին ներս ընդունում, փակում, պատսպարում։ Մի փոքր հանգստանալուց ու շունչ քաշելուց հետո նիզակավորները նորից դուրս էին գալիս, ինչպես ամուր բերդից, հարձակվում պարսիկների վրա, անթիվ ու անհաշիվ մարդիկ էին իրենց ոտների տակ գլորում, սպանում կամ գլխատում և կրկնում նույն քաջալերիչ խոսքերը Արշակ թագավորի հասցեին։

Պարսից բանակը գլխովին ջախջախվեց, իսկ Շապուհն ինքը սակավաթիվ մարդկանցով փախավ պատերազմի դաշտից։ Գերի ընկան պարսից ավագներից շատերը, ինչպես նաև Շապուհի կանանոցը։ Սպարապետ Մուշեղը հրամայեց ձերբակալված պարսից ավագներից վեց հարյուր հոգու մորթազերծ անել, մորթիները տիկ հանել, մեջը խոտ լցնել, որպես վրեժ իր հորն այդ կերպ սպանելու համար։ Իսկ Շապուհի գերված կանանց թույլ չտվեց որևէ անարգանք հասցնել։ Հրամայեց բոլոր կանանց համար առանձին ժանվար-պատգարակներ պատրաստել, նրանց հարգանքով ու պատվով մեջը նստեցրեց և ազատ արձակելով՝ ուղարկեց Շապուհ թագավորին։ Եվ որպեսզի կանանց ոչ ոք չկարողանա անարգել, նա գերված պարսիկներից մարդիկ առանձնացրեց, կանանց հետ դրեց իբրև ուղեկիցներ, որպեսզի բոլորը ողջ ու անարատ գնան հասնեն իրենց տիրոջը։

Այս ամենից հետո արքան Դղակ իշխանին երեսուն հազար զորքով սահմանապահ թողեց Գանձակում, իսկ ինքը հաղթական մեծ շուքով ու ավարով վերադարձավ մայրաքաղաք։

Իսկ Շապուհ թագավորը հասնելով իր երկիրը, յուրայիններին զարմանքով ու հիացմունքով պատմում էր հայոց գնդերի քաջության մասին։

«Զարմացել եմ ես իմ տեսածի վրա,— ասում էր նա,— մանկությունից ի վեր միշտ կռվի ու պատերազմի մեջ եմ եղել, շատ տարի է, որ թագավոր եմ դարձել, և տարի չի եղել, որ առանց կռվի անցկացրած լինեմ, բայց այսպիսի թեժ ու եռանդուն, ջերմ ու նվիրված կռիվ ես առաջին անգամ տեսա։

Երբ հայոց նիզակավորները առաջ էին գալիս, այնպես էին հարձակվում, կարծես մի բարձր լեռ կամ հաստ ու հզոր, անսասան աշտարակ էր մեզ վրա գալիս։ Մեկ ուրիշ բանի վրա էլ եմ մնացել զարմացած, դա հայոց զորքի միասիրտ համերաշխությունն է, հավատարմությունն ու տիրասիրությունը իր թագավորի նկատմամբ։

Արդեն քանի տարի է, ինչ նրանց տերը՝ Արշակ թագավորը, չկա, բայց հայ զինվորները կռվելիս նրանով էին քաջալերվում։ Երբ նրանք իրենց ախոյաններին ձիերից ցած էին գլորում, բոլորը միաբերան բացականչում էին. «Արշա՛կ, ա՛ռ», իսկ եթե սպանում էին, նրան էին նվիրում, կարծես թե թագավորն իրենց մեջ լիներ, իրենց գլխին կանգնած, իրենց մեջ կռվելիս։

Իսկ Մուշեղի մոլեգնած գնդից, թվում էր, բոց ու կրակ է թափվում, դրոշակներն այնպես էին փողփողում արագ սուրացող գնդի գլխավերևում, կարծես հրդեհի բոց էր անցնում եղեգների միջով։

Շատ, շատ եմ զարմացել հայոց զորքի իրենց կորած թագավորի նկատմամբ ունեցած ջերմ ու նվիրական սիրուց, իրենց բնիկ տիրոջ հանդեպ ունեցած այդ չտեսնված տիրասիրությունից»։

Իսկ երբ իր կանայք ողջ ու առողջ, անարատ վերադարձան, Շապուհը մնաց ապշած ու զարմացած Մուշեղի մեծահոգության ու ազնվության վրա։ Մուշեղն այդ ժամանակ մի սպիտակ նժույգ ուներ, որ իր գեղեցկությամբ շարժում էր անգամ պարսիկների հիացմունքը։ Շապուհ թագավորը, իր կանանց նկատմամբ Մուշեղի մեծահոգի վարմունքից հիացած, Մուշեղի պատկերը՝ սպիտակ ձիու վրա նստած, քանդակեց իր գինու գավաթի վրա։ Ամեն անգամ խնջույքների ժամանակ այդ գավաթը լցնում էր գինով, դնում իր առաջ և իր զորքին կամ հյուրերին հյուրասիրելիս բարձրացնում էր գավաթը և ասում.

— Ճերմակաձին թող գինի խմի։

Այս դեպքերից շատ չանցած՝ Շապուհը գաղտնի պատգամավոր ուղարկեց Գանձակում նստած Դղակին, մեծ գանձեր խոստացավ Պապ թագավորին և Մուշեղ սպարապետին իր ձեռքը հանձնելու դիմաց։ Դղակը համաձայնություն տվեց։ Բայց դրա մասին իմացան Դղակի զորքում եղած հայ նախարարները, որոնք և գաղտնի տեղյակ պահեցին Պապ թագավորին։

Պապը դեսպաններ ուղարկեց Դղակի մոտ՝ ասելով. «Քո ձեռքի տակ եղած զորքերը հավաքի՛ր և հանձնի՛ր Անձևացի Գնել իշխանին, իսկ ինքդ շտապ ե՛կ ինձ մոտ. մտադիր եմ բանակցություններ սկսել Շապուհ թագավորի հետ՝ նրա հպատակության տակ անցնելու համար, և քեզ կամենում եմ նրա մոտ դեսպան ուղարկել»։

Դղակը, այս լուրն առնելով, շատ ուրախացավ՝ մտածելով, որ եկել է հարմար առիթը Շապուհ թագավորին տված իր գաղտնի խոստումն իրագործելու համար։ «Հիմա իմ գործը շատ հեշտացավ,— մտածում էր նա,— ճանապարհը գտել եմ արդեն. Պապ թագավորին պարապ խոսքերով կքնեցնեմ, որ անհոգ ու միամիտ մնա, և անսպասելի նրա գլխի վերևը կկանգնեցնեմ պարսից Շապուհ թագավորին»։

Ոգևորված այն մտքից, որ ինքը պատգամախոս է նշանակված երկու թագավորների միջև և կարող է իր դավադրությունն ազատ իրականացնել, Դղակը շտապ ձիավոր դեսպան ուղարկեց Պապի մոտ՝ հայտնելով իր գալուստը։

Պապ թագավորն այդ ժամանակ Այրարատյան գավառի Արդյանք գյուղի իր արքունական կալվածքում էր։ Դղակը ներկայացավ թագավորին և մեծ պատվով ընդունվեց։ Ընթրիքից առաջ թագավորը հրամայեց Դղակին հագցնել փառահեղ զգեստ։ Բերին շատ շքեղ հանդերձներ, հագցրին, բայց զգեստներն այնքան մեծ էին, որ վերևից ծալ-ծալ իջնում էին ներքև, փաթաթվում ոտքերին։ Դղակը լայն ու երկար պատմուճան հագնելուց հետո մեջքին գոտի կապեց, գոտուց կախեց թուրը, մյուս կողմից՝ սուրը։ Սակայն պատմուճանն այնքան երկար էր, որ ոտքերին չփաթաթվելու համար գոտուց վերև ծալեց, և պատմուճանի ծալքը ներքև իջնելով, ծածկեց թուրն ու սուրը։ Երկար վարտիքը հագնելուց հետո կարճ դաշույնը կապեց ազդրի մոտ, բայց երկար վարտիքի ծալած դարսը դարձյալ ծածկեց դաշույնը, հասնելով մինչև սրունքները։

Երեկոյան ժամը իննին Դղակին կանչեցին, ասացին.

— Քեզ ներսում՝ արքայի մոտ, ընթրիքի են հրավիրում։

Ուղեկցող արքունի սպասավորները Դղակին մտցրին թագավորի տան երկար նրբանցքը, որի բոլոր երդիկները փակ էին, իսկ պատերի տակ կանգնած էին իրենց ասպարների տակ պատսպարված սակրավոր զինվորները։ Երբ Դղակն անցնում էր մութ ու երկար նրբանցքով, սակրավորները սկսեցին քաշքշել նրան։ Դղակը քանիցս ձեռքը տարավ դեպի իր զենքերը, բայց ոչ մի զենք չկարողացավ հանել, որովհետև դրանք խճճվել էին մեծ ու երկար զգեստների ծալքերի մեջ։

Սակրավորները շրջապատեցին նրան, բռնեցին, վերև բարձրացրին և այդպես տարան, հասցրին թագավորի սեղանատան դուռը։ Թագավորը տեսնելով, որ Դղակին բերում են սեղանատուն, ասաց զինվորներին.

— Ո՛չ այստեղ, ո՛չ այստեղ, հանդերձատունը տարե՛ք դրան։ Զինվորները Դղակի ձեռները հետևը կապեցին, նրբանցքով տարան, հասցրին արքունի հանդերձատունը, ուր սովորաբար թագավորն էր հանդերձավորվում և գլխին թագ դնում։

Զգալով վտանգը՝ Դղակը դիմեց զինվորներին.

— Թագավորին ասացե՛ք այսպես, ես արժանի էի այս մահվան, բայց քեզ վայել էր ինձ սպանել հրապարակով և ոչ թե թագադրության այս սենյակում, և քո թագը արյունով շաղախել։

Զինվորներն արագ բռնեցին Դղակին, գլուխը կտրեցին, զարկեցին նիզակի ծայրին և կանգնեցրին արքունական հրապարակում։

'''* * *'''

Գանձակի ճակատամարտում ձեռք բերված ավարի շնորհիվ արքան յոթ հազարանոց նոր զորաջոկատ կազմավորեց, Բաթ իշխանի ու Հայր Մարդպետի հետ մարզեց մեկ ամիս և ապա ուղարկեց սպարապետին օգնության։ Համալրումն ստանալով՝ Մուշեղ իշխանը ետ նվաճեց հայոց թագավորի Ատրպատականում գտնվող կալվածքը, այնտեղի գավառները դարձրեց Հայոց Աշխարհին հարկատու, վերցրեց շատ գերիներ ու պատանդներ իբրև ոազմատուգանք։

Ապա ետ նվաճեց Նոշիրական աշխարհը, Կորդիք, Կորդուք և Տմորիք գավառները, Մարաց կողմերը, Արցախի երկիրը, ջարդեց բոլոր նրանց, ովքեր ապստամբել էին Արշակ թագավորի դեմ, այդ երկրներն ու գավառները հնազանդեցրեց, դարձրեց հարկատու։

Այս ընթացքում արքան նոր կազմավորված ևս տասըհազարանոց մի զորաջոկատ ուղարկեց Մուշեղին աջակցության՝ հանձնարարելով ետ խլել Ուտին, Շակաշենը, Գարդմանաձորը, Կողթը և սրանց շուրջը եղած սահմանակից գավառները, որոնք գրավել էին Արշակ թագավորի դեմ ապստամբած աղվանները։ Մուշեղը երկար պատերազմեց Աղվանից երկրի դեմ, հաղթեց, Կուր գետը դարձրեց սահման Հայոց Աշխարհի և Աղվանքի միջև, ինչպես նախկինում էր եղել։

Ապա Մուշեղ սպարապետը խստորեն պատժեց Կասպից երկրի Փայտակարան քաղաքի տերերին, որոնք ըմբոստացել ու դավաճանել էին հայոց թագավորին։ Նա շատերին գլխատեց, շատերին գերի վերցրեց, երկիրը հպատակեցրեց և այնտեղ թողեց վերակացու պաշտոնյաներ։

Այնուհետև Մուշեղը Պապի հրամանով մտավ Վրաց աշխարհը, չարաչար պատժեց հայոց թագավորին դավաճանած և նրա դեմ ապստամբած իշխաններին։ Իսկ Գուգարաց աշխարհի բդեշխին, որը ծառայում էր հայոց թագավորին, բայց հետո ապստամբել էր ու դավաճանել, գլխատեց, կոտորեց նրա տոհմի բոլոր տղամարդկանց, կանանց ու աղջիկներին էլ գերի վերցրեց։ Նա նվաճեց, հնազանդեցրեց Գուգարքը, ապա Հայաստանի և Վրաստանի միջև վերականգնեց նախկին սահմանը, որ բաժանվում էր Կուր գետով։

Դրանից հետո Մուշեղ զորավարը արքայի հրովարտակը կատարելու նպատակով իջավ Հայոց Աշխարհի հարավ-արևմտյան գավառները, մտավ Աղձնիք, մեծ կռվով հնազանդեցրեց բոլորին, ձերբակալեց և գլխատեց Աղձնյաց բդեշխին, կանանց սպանեց, իսկ որդիներին գերի վերցրեց։ Այնտեղից արշավեց Մեծ Ծոփք, Անգեղտուն, Անձիտ գավառները, ապստամբներին պատժեց, իսկ գավառները դարձրեց հարկատու և հպատակ հայոց Պապ թագավորին։

Այս ամենից հետո արքան եղած բանակից կազմավորեց քառասունհազարանոց զորք՝ բաղկացած ընտիր և հավատարիմ ազնվականներից, նվիրված մարդկանցից, բոլորին ապահովեց ձիերով, զենքով, պարենով և Մուշեղ սպարապետին հանձնելով՝ նստեցրեց նրանց Ատրպատականի սահմանամերձ գոտում՝ թշնամու ներխուժումից պահպանելու Հայոց աշխարհը։

Իսկ այդ ընթացքում արքայի բարեհաճությամբ հայրենիք վերադարձած Մերուժան Արծրունին ու Վահան Մամիկոնյանը իրենց զորաջոկատներով հաջողությամբ պահպանում էին երկրի սահմանները Խաղտյաց լեռներում։

== Գլուխ տասերորդ ==

Ամեն ինչ սկսվեց այն բանից հետո, երբ գավառներից մեկում արքան ձորձերի մեջ կորած, միմյանց հետ խաղացող հողաշաղախ մանուկների հանդիպեց։ Երբ հետաքրքրվեց, թե ովքեր են, ասացին, որ հյուսիսային երկրներից բերված հայ որբեր են։

Պապը Հայր Մարդպետին հանձնարարեց ժողովել բոլոր որբերին Դվինում։

— Կերակրել է պետք նրանց, խնամել և ապա ռազմի գործին ծանոթացնել,— ասաց։— Ինձ զինվորներ են պետք։

Եվ ավելացրեց.

— Նրանց ծախսերը կհոգա արքունիքը։ Դվինի զորանոցի մի հատվածը տրամադրիր նրանց։ Քաղաքին մերձակա արքունի հողերից հատկացրո՛ւ նրանց այնքան, որքան կկարողանան մշակել նրանցից ավագները։ Ես նրանց Միհրի զինվորներ եմ դարձնելու և այդժամ ետ կբերեմ մեր նախնիների հին փառքը։ Պալատ դառնալուն պես Հայր Մարդպետը բոլոր նախարարներին արքայի անունից հրաման ուղարկեց իրենց երկրների որբ երեխաներին Դվին ճանապարհել։ Նաև դժվար ապրող ընտանիքների զավակներին՝ ծնողների համաձայնությամբ։ Մեկ ամսից հինգ հազար երեխա հավաքվեց։ Տեղավորելով նրանց զորանոցում՝ արքան վերածեց այն հայկազունյան դպրանոցի։

— Ես նրանցից անմահների գնդեր եմ ձուլելու,— ոգևորված ասում էր մտերիմներին,— հինգ հազար միհրական որ ունենա՛մ...։

Եվ տարված այդ նպատակով՝ նա Հայր Մարդպետի հետ ժամեր ու օրեր էր անցկացնում հայկազունների մոտ, բծախնդրորեն ընտրված դաստիարակ- սեպուհների հետ մշակում նրանց միհրական դարձնելու կարգը։ Նաև երկուսով այցի էին գնում Շահաբին՝ նրանից իմանալու անմահների օգտագործած խորհրդանիշները, քանզի գիտեին, որ դրանք կարող են մոգական իրենց զորությամբ վերափոխել մարդկանց, նրանց մոտ առաջացնել անկոտրում հավատ իրենց նպատակների հանդեպ։ Հարյուրավոր դրոշներ գործել տվեցին Շահաբի նշած խորհրդանիշների պատկերով, որոնց մեջ գլխավորն Արևն էր, քանզի այն նախնյաց կողմից ընկալվել էր որպես կյանքի աղբյուր և նորացման ու բարձրագույն ուժերի խորհրդանիշ. Արևը ոչնչացնում է փտածությունը, ոչինչ հզոր չէ Արևից։

Շատ չանցած Հայր Մարդպետն ինքն այնպես հմայվեց հայկազունյան դպրանոցով, որ սկսեց թերանալ արքունի գործերի մեջ։ Պապը ներողամտաբար էր վերաբերվում նրա այդ թերացումներին։

Մի օր Հայր Մարդպետը տրտնջաց, թե ծայրեծայր կարդացել է նոր կրոնի բոլոր գրքերը և ոգի բարձրացնող, հերոսանալու ձգտում առաջացնող շատ քիչ բան է գտել այնտեղ հայկազունների համար. ամենը հնազանդեցնող է։

Նրան լուր բերին, թե լեռներում արևապաշտական գաղտնի մի համայնք է շարունակում գոյատևել։ Նա ազատի հագուստների մեջ ծպտված գնաց այնտեղ և շաբաթներ անցկացնելով նրանց մեջ՝ յուրացրեց մոռացության տրված ռազմական ծեսակարգերը։

Հայր Մարդպետը վերադարձավ արմատապես վերափոխված։ Արևապաշտներից նա իմացել էր, թե հատուկ մի ծիսակարգով Մասիս սարի տարածքից կարելի է առնչվել Տիեզերքի տիրակալի հետ։ «Ու եթե մեզ հաջողվի վերականգնել այդ առնչությունը, ապա հազարավոր տարիներով կփոխենք կյանքը Երկրի վրա և իմաստ կհաղորդենք մարդկային ճակատագրին»,— վստահեցնում էր նա։ Նա գտնում էր, թե կարևորություն է հարկավոր տալ Արյանը, Հողին, Արքային։ «Հայկազունը չի մեռնում,— ասում էր նա,— հայկազունն անմահ է», և նրա հրահանգով դաստիարակ-սեպուհներն ամեն երեկո հայկազունների շարքերի առջև կարդում էին հայրենիքին կյանքը նվիրած զինվորականների անունները, իսկ շարքերը խրորտ կանչում էին՝ «Ներկա»։

Նա հատուկ պատվիրաններ էր մշակել, և տասնհինգ տարին լրացած հայկազուններն ամառային արևադարձի գիշերը բոցկլտացող հազարավոր ջահերի ներքո երդվում էին հարգել թագավորին և Աստծուն, պահել արյունը մաքուր, իսկ պատիվը՝ անեղծ, պատրաստ լինել զոհել անձը հանուն այլոց, վստահել Արարչին ողջ սրտով և լինել խոնարհ նրա առաջ, պահպանել ազգի ժառանգությունը և ջանալ բազմապատկել այն, օգնել և ներել, հարգել հորը և մորը, լինել լավ օրինակ զավակների համար, կյանքում կարևորել ազնվությունն ու հավատարմությունը։

«Մենք պիտի ստեղծենք մի նոր, մնացյալ աշխարհից տարբերվող մի քաղաքակրթություն, որպիսին հայտնի չէ պատմությանը։ Մենք պիտի ունենանք արքային, ազգին, հայրենիքին անմնացորդ նվիրված, անգամ զոհաբերվելու պատրաստ մի հանրություն»,— ասում էր նա առարկություն չհանդուրժող տոնով, և արքան դժվարությամբ էր մեղմում նրա ծայրահեղությունը՝ ամեն անգամ հիշեցնելով, թե որն է հայ ազգի առաքելությունն Արարչի առաջ։

Բայց օրեցօր ավելի ու ավելի դժվար էր դառնում Հայր Մարդպետին շրջանակի մեջ պահելը. անտեսանելի մի տարերք կլանում էր նրան։ Հետզհետե նա դառնում էր անճանաչելի։ «Ես ընտանիքի մարդ չեմ, ինձ համար խորթ է տոհմային զգացողությունը, ես բացառապես իմ ժողովրդին եմ պատկանում,— ասում էր նա։— Եթե ես կարողանայի ընկալել Արարիչի պատգամը, ապա այն ըստ ամենայնի կլիներ հետևյալը. «Պահպանի՛ր ազգը քո»։ Ես երազում եմ այն ժամանակների մասին, երբ մարդը կգիտակցի, որ ապրում և մեռնում է հանուն ազգի պահպանության։ Ու մեր պարտքն է խրախուսել այդ գաղափարը, թույլ տալ ազգի պահպանության գործում աչքի ընկած մարդուն արժանանալ բարձր պատիվների»։

«Հայկազունյաց դպրանոցում մենք կաճեցնենք նոր երիտասարդություն, որը կլինի խիզախ և ուժեղ։ Իսկ դրա համար հարկավոր է կրակ վառել նրանց սրտում և նրանց բանականության մեջ մտցնել պատկերացում ազգի մասին։ Մեր երիտասարդությունը պիտի պատրաստ լինի հաղթել կամ մեռնել։ Եվ հայկազունյաց դպրանոցի նպատակը պիտի լինի ձևավորել այնպիսի մարդու, ով կգիտակցի երկրի փառքը և անկասելիորեն նվիրված կլինի ազգային նպատակներին։ Հայկազունները պիտի վարժվեն ինքնատիրապետման։ Խիստ փորձությունների միջոցով նրանք կսովորեն հաղթահարել մահվան վախը։ Սա հերոսական սերունդ է, որից կստացվի դիցամարդ»։

Արքան հայկազունյաց դպրանոցին մերձ «Ժառանգ» անունով մի կառույց հիմնեց՝ ուսումնասիրելու ազգի մոռացված պատմությունը։ Կրթված երիտասարդներ գործուղեց բոլոր երկրները այնտեղի գրադարաններում եղած, հայերին առնչվող գրքերն արտագրելու նպատակով։ Մի քանի խմբեր մեկնեցին Պարսկաստանի, հյուսիսային երկրների հայկական արևապաշտական գաղթօջախները՝ մոռացված թաքնագիտությունն ուսումնասիրելու։ Նա նպատակ ուներ նախ այդ կերպ ազգը պաշտպանել հեռակա բացասական ազդեցություններից, ապա և վերագտնել Արարչի հետ առնչության բանալին։

Նա դժգոհ էր, որ մայրաքաղաքն Արտաշատից տեղափոխվել է Դվին. Դվինի միակ առավելությունն այն էր, որ ճահիճներից հեռու էր ու օդը մաքուր էր, սակայն այն ջահել մարդու պես կենսագրություն չուներ ու խանդավառող ոչինչ կապված չէր նրա անվան հետ։ Մինչդեռ Արտաշատը ռազմական փառք էր խորհրդանշում, այն նպատակային կերպով կառուցված էր եռանկյունաձև տարածքի վրա, իսկ դա քաղաքին սրբազնագիտական էություն էր հաղորդում։

Արքունիքն Արտաշատ ետ դարձնելը մեծ ծախսերի հետ էր կապված, որը նա իրեն այդ պահին թույլ տալ չէր կարող, և Հայր Մարդպետին հանձնարարեց հայկազունյաց դպրանոցի համար նոր զորանոց կառուցել Արտաշատում, որպեսզի սաներն առնչվեն հերոս նախնիների ոգիների հետ։

Հայկազունյաց դպրանոցում ընդգրված երեխաներին բաժանեց տարիքային խմբերի։ Մինչև տասնչորս տարեկաններին առանձնացրեց «Մանուկ» խմբում։ Նրանց սովորեցնում էին հայոց պատմություն, զորաշար, մասնակից դարձնում գիշերումով արշավների։ Նրանք դաստիարակվում էին արքային հավատարմության ոգով։ «Մանուկ» խմբի սանը պիտի լիներ տոկուն, ոչինչ արցունք չպիտի բերեր նրա աչքերից։ Նա պիտի պատրաստ լիներ հանուն խմբի գնալ ամեն փորձության։

Տասնչորս-տասնութ տարեկաններին, որ «Մարտիկ» խմբում էին, դաստիարակում էին զինվորական ոգով, վարժեցնում կարգապահության և պարտքի կատարման։ Ուսուցանում էին ազգի պատմություն, մարմնամարզություն և ռազմի գործ։ Դաստիարակության նպատակն էր նպաստել նախնիների երբեմնի հզորության վերականգնմանը։ Ցանկացած պատանի կարող էր իրեն հետաքրքրող որևէ զբաղմունք գտնել խմբի գործունեության մեջ, կրում էր համազգեստ և նշաններ, որոնք հնարավորություն էին տալիս իրեն զգալ որպես հզոր մի կառույցի մասնիկ։

«Մարտիկ» խումբն ավարտած հայկազունները զինվորագրվում էին բանակին՝ կազմելով հատուկ գնդեր։ Իսկ նրանք, ովքեր ունեին բավարար կամային հատկանիշներ, ամուր կազմվածք, մաքուր հայեցի արտաքին, ընդգրկվում էին «Սանասար» կառույցի մեջ. այստեղ պատրաստվում էր ազգի նոր ընտրախավը։

Սանասարականը հավատարմության և բացարձակ հնազանդության երդում էր տալիս անմիջապես արքային, որը պարտավորեցնում էր անհրաժեշտության դեպքում չխնայել անգամ հարազատ եղբայրներին։ Երդումը տրվում էր կեսգիշերին, հերոսների սրահում, որի սրբարանում կրակ էր վառվում բարձր պատվանդանի վրա։ Ապա նորընծա սանասարականը կնքվում էր արյամբ, որը խորհրդանշում էր թշնամու դեմ պայքարի հաստատակամություն և ազգի գոյատևման հավերժություն։ Սանասարականի համար տրված երդումը բացարձակ էր. երդմնազանցի միակ ելքն ինքնախողխողումն էր։

«Սանասար» խմբում խստագույն կանոններ էին, սովորում էին տալ և ընդունել մահ։ «Այստեղից դուրս կգա մարդ, ով կլինի Երկրի չափն ու կենտրոնը, ով Երկրի վրա կփոխի հոգևոր ուժերի հարաբերակցությունը»,— ոգևորված ասում էր արքան։

Սանասարականներից ամենաշնորհալիները դառնում էին միհրապաշտ զինվոր, ովքեր երկու ճակատում էին մարտնչում։ Նախ՝ ընտանիքի, հայրենի հողի պաշտպանության համար և ապա՝ չարի դեմ։ Միհրական դառնալու համար պետք է դժվարին քննություններով անցնեին։ Զնդանի մեջ գայլի հետ պետք է կռվեին։ Ձեռքները մեջքին կապված՝ պիտի ջուրը նետվեին և ի զորու լինեին իրենց ազատել։ Ոտաբոբիկ ձյան վրա քայլեին և դիմանային քաղցի ու ծարավի։ Վերջին փորձությունը գերեզմանափոսում քնելն էր. մի գերեզմանանման փոս էր քանդվում, որի մեջ ապագա միհրականը պետք է քաղցածության, մթության, վախ ու սարսափի դիմանալով՝ քներ։ Մի որոշ ժամանակ դագաղի մեջ քնելուց հետո արյունոտ թրի ծայրից կախած թագ էին իջեցնում փոսի մեջ։ Ապագա միհրականը վերցնում էր սուրը, իսկ թագը դնում էր ուսերի վրա, այլ ոչ թե գլխին և ասում. «Միհրն է իմ թագը»։ Դա Միհրի զինվորի երդումն էր։ Այդպիսով նրանք դառնում էին միհրական և ապա ջրով մկրտվելով՝ վերածնվում էին։ Նրանց անցյալը մահանում և ջնջվում էր, և Միհրի զինվոր էր ծնվում։

Արքունի հրովարտակով նա հայկազունյաց դպրանոցում ընդրկեց երեխաներ նախարարական և իշխանական տներից։ «Երկրի կարևորագույն պաշտոնները,— ասում էր արքան,— պետք է զբաղեցնեն սանասարականները, ու քանի որ նրանք բոլորը երդումով անցած ու նաև գաղափարին նվիրված այրեր են, ապա չեն տրվի մահկանացուներին հատուկ գայթակղություններին, չեն թեքվի որևէ օտարի կողմը»։

Հայր Մարդպետն արքային համոզում էր հատուկ հրովարտակ ընդունել՝ խթանելու համար ծնելիությունը։ «Եթե այն լավ արյունը, որը կա մեր ժողովրդի հիմքում, չբազմապատկվի, ապա մենք չենք կարող կատարել մեր առաքելությունը։ Ժողովուրդը, որի ընտանիքը ունի միջինում չորս տղա, կարող է համարձակվել պատերազմի, քանի որ եթե երկուսը զոհվեն, ապա մնացած երկուսը կշարունակեն իրենց տոհմը։ Մեկ կամ երկու տղա ունեցող նախարարները ցանկացած որոշում ընդունելիս կտատանվեն։ Մենք չենք կարող մեզ թույլ տալ նման վիճակ»— պնդում էր նա ու նախարարներին և իշխաններին հորդորում առնվազն չորս տղա ունենալ ու նույնն էլ հարկադրել իրենց հպատակներին։

Սանասարականները դա անել պարտավորված էին երդումով։

— Դու էլ, արքա՛, գործ ունես անելու,— ասաց մի օր կատակախառն հանդիմանանքով,— երկու տղան բավարար չէ։

— Նոր է քսաներկուսս բոլորել,— արդարացավ արքան ժպտալով,— դեռ կհասցնեմ խորհրդիդ հետևել։

Հայր Մարդպետն անվերջ բողոքում էր հազարավոր աղջիկներին կուսանոցներում փակելու դեմ, ասելով, թե լավ կլիներ նրանք իրենց կյանքը մենախցերում անիմաստ մաշելու փոխարեն զավակներ ծնեին հայրենիքի համար։ Ի վերջո նա հասավ իր նպատակին. արքայական հրովարտակով փակվեցին կուսանոցները։ Ազատ կյանքի վերադարձած աղջիկներին նա ամուսնացրեց և խրախուսեց շատ երեխաներ ունենալ։

Մի օր Բաթ իշխանը Հայր Մարդպետին լուր բերեց, թե վանականները խոժոռված են իր պահվածքից ու նաև դպրանոցի գոյությունից։

— Լավ է նրանք խոժոռվեն, քան Հայրենիքը մնա այսպես խոժոռված,— եղավ պատասխանը։

== Գլուխ տասնմեկերորդ ==

Երկրի գործերն արքային մի քանի ամսով հարավ տարան։ Վերադարձին տեղեկացավ, որ Հայր Մարդպետը հայկազունյան դպրանոցն արդեն Արտաշատ է փոխադրել։ Ու տունդարձի ճանապարհին որոշեց այցի գնալ նախարարին։ Երբ տեղ հասավ, երեկո էր արդեն։

Հեծյալ թիկնախմբի ուղեկցությամբ ներս անցնելով դպրանոցի դարպասներից՝ արքան ընդարձակ հրապարակում մի մեծ զորաշարք տեսավ։ Չէր հասցրել հիացմունք ապրել նրանց տեսքից, երբ ութ հազար հոգի կանչեցին միաբերան.

— Փա՜ռք արքային, փա՜ռք Աշխարհին Հայոց։

Արքան ետ պարզված ափի շարժումով առավ նրանց ողջույնը և ձիավարեց դեպի հրապարակի կենտրոնը։

Հարյուրավոր ջահեր էին վառվում հայկազունների գլխավերևում. սանասարականների սպիտակ փետրափնջերով միահասակ սաղավարտները, դրվագազարդ լանջազրահներն ու զենքերը փայլփլում էին խավարի մեջ դեղնավուն ցոլքերով. վահաններով կիսածածկված, մինչև ծնկներն իջնող կաշվե արնագույն զգեստներն ամեհիություն էին հաղորդում նրանց շարքերին. մերկացրած սուրը կրծքին սեղմած զինավառ հարյուրապետներ էին խրոխտ կանգնած ջոկատների առջև։

Նրանց կողքին մարտիկներն էին՝ նույնպես առնված արնագույն զգեստների մեջ, կանգնած այնպես ձիգ ու հպարտ, ասես հարյուր մարտի մասնակցած հնազինվոր լինեին։ Իսկ զորաշարքը եզերում էին ռազմիկի փոքրաչափ զգեստների մեջ առնված «Մանուկ» խմբի անդամները՝ յուրաքանչյուրի ձեռքին մի-մի վահանակ։ Արքան անկարող էր հայացքը կտրել այդ տեսարանից։

Հայր Մարդպետը, նժույգը վարելով, ընդհուպ մոտեցավ առաջին շարքերին։ Արքան հետևեց նրան։

— Ո՞վ է այն հայը, որ հիմա կանգնած է քո կողքին,— զինվորական հատու ձայնով հարցրեց Հայր Մարդպետը հայկազուններին։

— Նա ե՛ս եմ,— միաբերան կանչեցին շարքերը, ու զորանոցը թնդաց նրանց ձայնից։

— Ո՞վ է այն հայը, ում դու դեռ չես ճանաչում։

— Նա ե՛ս եմ,— եղավ պատասխանը։

— Եվ ի՞նչ կերպ պիտի վարվես դու նրա հետ։

— Հարգե՛ լ, օգնե՛լ, բարձրացնե՛լ։

— Եվ ո՞վ է հայը։

— Աստծո ընտրյա՛լն է։

— Ո՞րն է նրա առաքելութունը։

— Արարչական կարգի հաստատումը երկրի վրա։

— Եվ ո՞վ պիտի անի դա։

— Ե՛ս, ի՛նքս։

Հայր Մարդպետը դարձավ դեպի արքան։ Պապը բառեր չէր գտնում իր գոհունակությունը հայտնելու համար։ Նժույգի վրայից նա թեքվեց դեպի Հայր Մարդպետն ու ասաց.

— Եվս մի քանի տարի, և նրանք կշրջեն աշխարհը գլխիվայր։

— Հատկապես, որ այն շրջված է,— արձագանքեց Հայր Մարդպետը ժպտալով։

Նրանք երկուսով դանդաղ ձիավարեցին շարքերի առջևով՝ զննելով հայկազուններին։

— Այն, ինչ տեսնում ես, դեռ ամենը չէ, արքա՛,— ասաց Հայր Մարդպետը, երբ անցնում էին «Մանուկ» խմբի առջևով։— Այս տղեկներն արտաքնապես կոկիկ ու ձիգ մանչուկներ են թվում, բայց դա ամենը չէ։

Հայր Մարդպետի նշանով «Մանուկ» խմբից ջահակիր մի տղեկ առաջ եկավ ու մոտեցավ նրանց։

— Նայի՛ր նրա աչքերի մեջ, արքա՛,— ասաց Հայր Մարդպետը։

Արքան խոնարհվեց տղեկի վրա՝ նրան ավելի մոտիկից տեսնելու համար, և ապա ուղղվելով՝ ասաց հուզված.

— Նրա աչքերը փայլում են այնպես բոցակեզ, ասես մի-մի արեգակ լինեն։ Դու այս ի՞նչ կրակ ես վառել նրանց հոգիներում։

Հայր Մարդպետը լիաթոք ծիծաղեց, ապա արտաբերեց զուսպ.

— Արքա՛, ես ընդամենը նրանց ասել եմ, թե ով են իրենք իրականում։ Եվ ուրիշ ոչինչ։

Արքան զվարթ մի հայացքով նայեց նրան, ափով շոյեց նրա ուսն ու ասաց մտերմաբար.

— Չգիտեմ, թե ինչ կանեի առանց քեզ։

== Գլուխ տասներկուերորդ ==

Առավոտ կանուխ տղամարդու բողոքող ձայն լսվեց նախասենյակից, ապա դուռը բախեցին, սկզբում՝ զգույշ, հետո՝ ավելի համարձակ։ Եվ հրավերի չսպասելով՝ արքայի ննջարան սողոսկեց քնաթաթախ մի սպասավոր՝ լուր բերելով, թե Բաթ իշխանը, խիստ տագնապած, ուզում է տեսնել իրեն։

— Նե՛րս հրավիրիր,— կարգադրեց արքան ու ելավ անկողնուց։

Բաթ իշխանը ներս մտավ ու վարժ շարժումով գլխից առավ փետրափնջերով զարդարուն սաղավարտը։

Նա գունատ էր ու այլայլված, և արքան տառապանքի մլար տեսավ նրա աչքերում։ Եվ պատրաստվեց դառը լուր լսելուն։

— Հայր Մարդպետը սպանված է, արքա՛,— ասաց Բաթ իշխանը՝ հազիվ զսպելով արցունքները։

Սարսուռի հողմ անցավ արքայի դեմքի վրայով, լսածից ապշահար՝ նա մի պահ քարացավ տեղում, ապա ճչաց այնպես ուժգին, ասես խոցեցին իրեն դաշույնով.

— Չի կարող պատահել. Բա՛թ, դու այդ ի՞նչ ես ասում...։

Զորապետը գլխահակ կանգնած էր նրա առջև՝ որպես հավաստում իր բերած լուրի։

Արքան ատելությունից կծոտում էր շրթունքները, նրա ռունգերը պայթել էին ուզում, դեմքը պատվում էր սառը քրտինքի ցողով։ Հանկարծ նա անկառավարելի շարժումներով շուռ տվեց միոտանի սեղանիկը, ապա, գորգազարդ պատից պոկելով մի սուր, մոլեգնությամբ նետեց այն դեպի դուռը, որ խրվեց դրվագազարդերի մեջ։

Ննջարանում լարված լռություն հաստատվեց, և արքան կանգնած էր այդ լռության մեջ անշարժ որպես արձան։ Հետո նույն արձանային դանդաղությամբ նա շրջվեց դեպի Բաթ իշխանը և արնագունած աչքերով նայեց նրան։ Ապա փլվեց գահավորակին, դեմքն առավ ափերի մեջ և ցնցվում էր տենդահարի նման։

Անզորության արցունքներ էին հոսում նրա աչքերից։ Հետո նա մի քանի րոպե վշտահար նայեց հատակին անհասցե հայացքով, ապա գլուխը բարձրացրեց ու արտաբերեց խուլ մի ձայնով, որն ասես գալիս էր երկրի խորքերից.

— Այդ ինչպե՞ս է եղել, ո՞վ է սպանել նրան։

— Սպանողն անհայտ է, արքա՛,— զեկուցեց Բաթ իշխանը։— Հայր Մարդպետը պաշտոնի բերումով այցելել էր Աշտիշատ՝ կաթողիկոսին տեսության։ Ետդարձին՝ Աշտիշատից կես օրվա ճանապարհի վրա, սպանվել է հեռվից արձակված նետից։ Նախարարի զինվորները հետապնդել են մարդասպանին, բայց նա կորել է անտառում։ Նրան դեռ որոնում են։

— Ասում ես՝ վերադառնո՞ւմ էր Աշտիշատից,— բարձրաձայն խորհեց արքան, խիստ մտածկոտ դեմք ընդունելով,— կես օրվա ճանապարհ հեռո՞ւ։

Մտքերով տարված, նա մի պահ նայեց անորոշ հեռուն, ապա հայացքը դանդաղ բերեց դեպի Բաթ իշխանը։

— Նրանք գրոհում են, Բա՛թ, ճիշտ այնպես, ինչպես եղավ Տրդատ արքայի օրոք։

— Բայց մենք չգիտենք, արքա՛, թե ո՞վ է դա արել,— Բաթ իշխանը փորձեց հանգստացնել թագավորին։— Գուցե թե անձնական մի չարակա՞մ է. նա երբեմն խիստ էր լինում իշխանների հետ։

— Մի՞թե նա այնքան խիստ էր, որ անձնական նեղսրտությունը սպանության տաներ, Բա՛թ,— չհամաձայնեց արքան։— Չէ՜, սա սովորական վրեժ չէ։ Շահաբը ճիշտ էր. կա՛մ իրենք, կա՛մ ես։

— Բայց, արքա՛,— Բաթ իշխանն անհանգստացավ՝ հասկանալով, թե ուր է տանում արքային մտքերի ընթացքը,— դեռ վաղ է հետևություն անելը։ Հայր Մարդպետի մարդիկ որոնում են մարդասպանին. գուցե թե հաջողվի՞ բռնել նրան։ Այդժամ ամենը պարզ կդառնա։ Սպասենք մի քանի օր։

— Անակի ոճն է, Բա՛թ,— արքան չէր հանդարտվում. նա ելավ գահավորակից ու անհանգիստ շարժումներով պատից պատ էր քայլում,— սիրաշահել մարդուն, թմրեցնել, ապա դավել ու սպանել թիկունքից։ Չէ՜, սա վերջն է, սա վե՛րջն է։ Այդ հարվածն ինձ է ուղղված, և ես անկարող եմ չհակադարձել։ Նրանք մի նպատակ ունեն. երկիրը նվեր տալ օտարին։ Ու ես թույլ չեմ տա դա, Բա՛թ. իմ նախնիների նզովքը կսպանի ինձ։ Դա չի լինի, եթե անգամ կյանքս արժենա։ Հայր Մարդպետն ինձ անընդհատ զգուշացնում էր, իսկ ես միամտաբար կարծում էի, թե դա նրա բռնկուն բնավորության արդյունք է։

Արքան ափերով փակեց դեմքն ու անշարժացավ, և Բաթ իշխանին թվաց, թե խոնջություն է համակում նրան։ Կամեցավ դուրս գալ ննջարանից ու մենակ թողնել նրան իր մտքերի հետ, բայց այդ պահին արքան դարձավ դեպի Բաթ իշխանը, և զորապետն ատելության հեղեղ տեսավ նրա աչքերում։

— Դուք պատասխան կտա՛ք հարյուրապատիկ,— հաջորդ ակնթարթին գոչեց արքան զարհուրելիորեն, որից կանթեղների բոցերը երերացին, ապա դռները ջարդելով՝ դուրս ելավ ննջարանից։

Ամենը կատարվեց այնքան արագ, որ Բաթ իշխանը չհասցրեց որևէ կերպ կաշկանդել նրան։

— Արքայագո՛ւնդ, ինձ մո՛տ,— կանչեց Պապը ողջ ձայնով և սուրաց երկար միջանցքով, ուր քիչ մնաց ոտնատակեր երկաթյա մատուցարան բռնած մի սպասավորի։— ո՞ւ ր եք, իժի՛ ծնունդներ։

Նրա կանչն արձագանքվեց պալատում հարյուր անգամ, մի քանի զինվորներ դուրս նետվեցին հարակից սենյակներից՝ հընթացս հագնելով սաղավարտները և ամրացնելով սրերը։

Նա հասավ առաջնահարկ իջնող աստիճաններին և մեծ ցատկերով. ասես հապաղումը կործանարար կլիներ, վազեց առաջ։

Շնչակտուր զինվորներ էին միանում նրան, մյուսներն իրար անցած անկանոն ձայնում էին միմյանց, դուրս հորդում բոլոր ելքերից, ու երբ արքան հայտնվեց պալատի բակում, երեք հարյուրյակ արդեն նրան էին սպասում։

Զինվորների զգաստ շարքերի տեսքը փոքր-ինչ մեղմեց արքայի զայրույթը, և նա չնախատեց նրանց, այլ ձեռքը պարզելով ցածում տարածված քաղաքի ուղղությամբ՝ հրամայեց.

— Մենաստաններն ազատե՛ք բոլոր ձրիակերներից, փակե՛ք անկելանոցները, վանքերի բոլոր սպասավորներին ու վանականներին բանակ զինվորագրե՛ք։ Եվ չսպասելով, որ Գնել իշխանը,— իսկ նա օրեր առաջ էր վերադարձել Ատրպատականից,— հրահանգի հարյուրապետերին կատարել իր հրամանը՝ առաջին շարքի մի զինվորից խլեց սուրն ու գլխից վեր պահած՝ միջնաբերդից արագ քայլերով իջավ դեպի քաղաք։

Տարակույսին տրված թիկնագունդն անխոս հետևեց նրան։

Ճանապարհը, որով անցնում էին, երկու կողմից եզերված էր երկհարկ տներով։ Հատուկենտ անցորդներ էին պատահում, որ, տեսնելով զինվորների հետ շտապող արքային, ուղեկցում էին նրան զարմացած հայացքով։

Հասնելով Գրիգորիսի տաճարին՝ արքան սրի կոթով փութկոտ բախեց դարպասը։

Ներսից ուշացած արձագանք եղավ։

— Բացե՛ք դարպասները,— կանչեց,— արքայական հրամանով՝ բացե՛ք դարպասները։

Ճանաչելով նրա ձայնը՝ վանքում գտնվողները փութացին կատարել հրամանը։ Դեռ դարպասը լրիվությամբ չբացած՝ արքան ներս անցավ թափով ու ոտնատակելով իր ճանապարհին պատահողներին՝ կարգադրեց իսկույն ևեթ բակ հրավիրել բոլոր վանականներին ու սպասավորներին։ Սուրը ձեռքին բակում ետ և առաջ անելով՝ նա անվերջ հրամայում էր աճապարել։ Ու երբ նրա հրամանը կատարված էր, նա մի հայացք ձգեց վանականներին, ապա կարգադրեց վանքում սպասավորելու թողնել ութ ավագներին, իսկ մնացյալին, որ կլինեին քառասունի չափ, արքայագնդի մեկ տասնյակի ուղեկցությամբ ճամփեց Դվինի զորանոց՝ բանակին զինվորագրվելու։ Հետո թիկնագնդի հետ նա գնաց քաղաքի մյուս բոլոր վանքերը ու վարվեց նույն կերպ։ Ապա դուրս գալով պարիսպներից՝ դիմեց դեպի մոտակա մենաստանը։ Այնտեղ բոլոր նրանց, ովքեր պիտանի էին ծառայության, ուղարկեց Դվինի զորանոց և մենաստանի երեսուն սպասավորներից թողեց վեցին։ Այս անելուց հետո արքայագունդը բաժանեց հիսունյակների և ուղարկեց մերձակա գավառները՝ բոլոր մենաստանները ցրելու, իջևանատները փակելու պահանջով։

Երբ զորաջոկատները ճանապարհ ընկան, ու արքան էլ նկատելիորեն մեղմվել էր արդեն, Բաթ իշխանը նրան ասաց, թե հարկավոր է պատրաստ լինել եկեղեցու դիմակայությանը։

— Նրանց քայլերը կանխատեսելի են, իշխա՛ն,— պատասխանեց արքան։— Նրանք գիտեն, որ ես այս պահին չեմ կարող դեմ գնալ Տարսոնում նստած իրենց տերերին, քանի որ հռոմեացիք նաև իմ թիկունքին են կանգնած և պաշտպանում են իմ տոհմը սասաններից։ Եվ բողոքելու են կայսերը, գիտեմ։ Բայց ես չէի կարող հարվածին չպատասխանել հարվածով։ Դա իմ մահը կլիներ։ Եվ հետո ուշ է արդեն, Բա՛թ։ Ու լինելու է այն, ինչ Հայր Մարդպետն էր խնդրում ինձ։

Բաթ իշխանն արքային ուղեկցեց պալատ։ Տեղ հասնելուն պես արքան կարգադրեց կանչել իր մոտ Երեմիային։

— Գրի՛ր այսպես,— թելադրեց նրան արքան,— «Աստծո կողմից ինձ տրված իշխանությամբ ես՝ Պապ Արշակունի թագավորս Հայոց Աշխարհի, վճռեցի՝ երկրիս բնակչությանը նույն այս օրվանից ազատել եկեղեցուն վճարվող տասանորդից և պտղիից...»։

Երեմիան, որ նոր էր արթնացել ու տեղյակ չէր տեղի ունեցածին, անակնկալի եկավ ու անկարող էր գրիչ շարժել։

Արքան տեսավ նրա շփոթմունքը, ինչպես նաև Բաթ իշխանին համակած զուսպ զարմանքը։ Ոչ ոք, սակայն, չփորձեց սթափության կոչել նրան։

«Եվ ահա ես՝ թագավորն հայոց, նաև վճռեցի եկեղեցուն պատկանող ամեն յոթ բաժին հողից հինգը ետ վերցնել արքունիք և հատկացնել զինվորագրվել կամեցողներին՝ որպես ուտեստ։ Յուրաքանչյուր շենում թողնել երկու վանական, իսկ նրանք, ովքեր սույն հրովարտակով կարգալույծ կդառնան, զորակոչել բանակ։ Նույնը նաև հոգևորականների բոլոր այն ազգականները, ովքեր առ այսօր ազատված էին զինվորությունից»։

— Սա արդեն չհայտարարված պատերազմ է,— ասաց Բաթ իշխանը մտահոգ։

— Այդպե՛ս է,— խոստովանեց արքան։ -Եվ այն ինքս չեմ սկսել։

Իսկ երբ Երեմիան, իր գործը կատարելով հեռացավ, արքան մտախոհ դիմեց Բաթ իշխանին.

— Խորհել է պետք, թե ո՞վ կարող է մեզ օգտակար լինել, և ո՞ւմ կարող ենք ապավինել։

Բաթ իշխանը հասկացավ նրա ակնարկը։

— Եթե հարմար գտնես, արքա՛, ես ի՛նքս կմեկնեմ,— ասաց պատրաստակամ։

== Գլուխ տասներեքերորդ ==

Հայր Մարդպետի հուղարկավորության հաջորդ օրն ևեթ արքան մարդ ուղարկեց՝ քննելու նրան ուղեկցած զինվորներին, հուսալով հուշող որևէ տեղեկություն իմանալ։ Զինվորներն ասացին, թե նախարարը կաթողիկոսի հետ մենակ է տեսնվել, ապա ճաշել են երկուսով, իսկ թե ի՞նչ են խոսել, ոչինչ հայտնի չէ իրենց, քանի որ Հայր Մարդպետը ոչինչ չի ասել այդ մասին։

Պապը նաև մարդ ուղարկեց Աշտիշատ՝ աննկատ հարցուփորձելու նախարարի և կաթողիկոսի զրույցի մասին, սակայն ոչ մի լուր հայթայթել չհաջողվեց, քանի որ հոգևորականներից ևս ոչ մեկը ներկա չէր եղել ճաշին։ Մնում էր հարցում անել կաթողիկոսին։ Բայց դա կբորբոքեր եկեղեցուն, և արքան համառորեն այլ ուղիներ էր որոնում սպանության պատճառն ու պատվիրատուին պարզելու համար։

Այդ ընթացքում նրան լուրեր հասան Ներսեսի վատառողջության մասին։ Եվ նա մեկնեց Վաղարշապատ՝ կաթողիկոսին տեսության։ Մտածում էր՝ գուցե թե նաև հարմար առիթ է՝ նրանից իմանալու դրվագներ Հայր Մարդպետի հետ հանդիպումից։ Ներսեսը հազիվ էր ոտքի վրա մնում, սակայն արքային պատշաճորեն ընդունելու համար ելել էր անկողնուց։ Նա տկար էր այնքան, որ երբ արքան սրահ մտավ, անկարող եղավ ողջույնի համար ելնել վեհափառի իր գահից։

Արքան հետաքրքրվեց նրա որպիսությամբ ու արագ ապաքինում մաղթեց։

Ներսեսի դեմքին հիվանդության գունատության հետ նաև զայրույթ ու դժգոհություն էր դրոշմված։

Արքան ձևացրեց, թե չի նկատում դա, ու նրան պատմում էր նահանգներ իր շրջայցների, երկիրը ոտքի կանգնեցնելու համար արվող քայլերի ու դրանք իրագործելու դժվարությունների մասին։

Ներսեսը նրան ասես չէր լսում։

Հետո արքան ասաց, թե իրեն շատ է վշտացրել Հայր Մարդպետի սպանությունը, և որ ինքը ոչ միայն լավ ընկեր է կորցրել, այլև երկրին նվիրված անփոխարինելի հայորդու։

Ներսեսը զգաց, որ այս խոսքերն ասելու ընթացքում արքան ուշադրությամբ զննում է իր դեմքը։

— Չգիտեմ,— անկեղծորեն տրտնջաց արքան,— առանց նրա դժվար է ինձ համար, սակայն առավել ծանր է այն, որ մարդասպանը ողջ է, շրջում է մարդկանց մեջ, իսկ ես անկարող եմ պատժել նրան։

Եվ հարմար պահը որսալով՝ արքան հարցրեց.

— Վերջին մարդը, ում հետ նա խոսել է, ինքդ ես եղել, վեհափա՛ռ. արդյոք նա որևէ անհանգստություն չի հայտնե՞լ քեզ իր կյանքին սպառնացող վտանգի մասին։

Նրա հարցին ի պատասխան՝ Ներսեսն ասաց, թե ինքն էլ է խոր վիշտ ապրում Հայր Մարդպետի մահվան համար։ Եվ ապա ավելացրեց, թե Հայր Մարդպետն այն օրը եկել էր բարձր տրամադրությամբ ու ոչ մի անհանգստության մասին չի խոսել նա իր հետ։

Հետո սահուն փոխելով խոսքի նյութը՝ Ներսեսն իր խորին դժգոհությունը հայտնեց արքայի վերջին հրովարտակի վերաբերյալ։

Արքան պարզաբանեց, թե երկրի վիճակն է իրեն ստիպում նման քայլերի գնալ, և որ ամենքն են հիմա նեղություն կրում. ինքն, օրինակ, ծախսել է արքայական գանձերի մեծ մասը։

Կաթողիկոսն արքայի պատճառաբանությունները հիմնավոր չհամարեց։ Արքան ասաց, թե չէր կամենա այս պահին վեճի մտնել նրա հետ և խնդրեց հարցերի քննումը թողնել մեկ այլ հարմար առիթի, երբ կաթողիկոսը կհաղթահարի տկարությունը։

— Այսօր ես եկել եմ քո որպիսությունն իմանալու և ապաքինում մաղթելու։ Ու թե կարիք ես տեսնում, կարող եմ Վաղարշապատ ուղարկել պալատի փորձառու բժշկողներին։

Ներսեսը չէր հանդարտվում։

Պապն այդժամ ասաց, որ ինքը մի նպատակ ունի. ստեղծել ուժեղ պետություն և հանուն այդ նպատակի իրականացման պատրաստ է ինքն իրեն էլ զրկել հողերից, հարստությունից, հարմարավետությունից, և որ ամենքը պիտի պատրաստ լինեն բեռ կրել իրենց ուսերին՝ այդ պետությունն ունենալու համար։ Ասաց, որ իր նպատակն ամենևին Աստծո դեմ չէ, և իրեն այս պահին ոչ թե մենաստաններ, այլ զինվորներ են հարկավոր։

— Դու քիչ բան ես հասկանում Աստծո գործերից,— վրդովված նետեց կաթողիկոսը։

— Հնարավոր է,— արձագանքեց արքան՝ ջանալով վիրավորանքի երանգ չհաղորդել իր խոսքերին,— ես քո փորձառությունը, իհարկե, չունեմ, բայց ես տեսնում եմ, թե ինչ է հարկավոր անել երկիրն օտարի ոտքի կոխան չդարձնելու համար և անում եմ ամենն այդ նպատակին հասնելու համար։

— Դու խակ պատանի ես,— արտաբերեց Ներսեսը քամահրանքով,— և չես հասկանում՝ ինչ ես անում։

Հաշվի առնելով կաթողիկոսի դիրքը, տարիքը, առողջական վիճակը ու նաև մոր կողմից Արշակունի լինելը՝ արքան նրա հետ խոսում էր ընդգծված պատկառանքով։ Եվ հազիվ զսպեց իրեն բուռն չարձագանքել։

— Քո դեմ Հայոց Աշխարհի արքան է կանգնած, և բարի՛ եղիր հարգալից վերաբերվել նրան,— ասաց։— Եվ մի՛ մոռացիր, որ ես ի՛նքս եկա քո ետևից ու քեզ կարգեցի իմ, ավագանու և ժողովրդի հոգևոր վերակացու ու խրատատու։

— Արքա՜ն, Հայոց Աշխարհի արքա՜ն,— նույն քամահրանքն էր Ներսեսի դեմքին։ — Մի՞թե եկեղեցին այլ մեկին է ճանաչում որպես Հայոց Աշխարհի թագավոր,— հարցրեց Պապը հեգնանքով։

— Բայց դու օրինական արքա չես և քո հրովարտակներն ուժ չունեն,— ասաց Ներսեսը։

— Այդ ինչպե՞ս թե չունեն,— հարցրեց արքան բորբոքված։— Մի՞թե կա արքայից վեր մի ատյան, որը որոշում է դա։

— Չունեն, քանի որ կայսրը քեզ Հայոց Աշխարհ ուղարկելով, չի օժտել արքայական իրավունքով, ինքդ էլ գիտես, թե ինչո՞ւ, որպեսզի չխախտի պարսիկների հետ ունեցած պայմանը ու չբորբոքի նրանց։

— Ա՛խ, ահա թե ի՜նչ,— ծոր տալով կանչեց արքան՝ քայլելով սրահում։- Հռոմեական կայսրն ինձ չի հաստատել ու արքա՞ չեմ։ Ահա՜ թե ինչ։

Հետո Պապն ընդհուպ մոտեցավ կաթողիկոսին, խոնարհվեց նրա վրա ու նրա աչքերի մեջ նայելով՝ ասաց.

— Բայց, հարգարժա՛ն Ներսես, դու մոռանում ես, որ ես կաթողիկոս չեմ, որ գնամ օտար ափեր ու միտրոպիլիտից ճանաչում բերեմ ինձ համար։ Ես, ի տարբերություն քեզ, թագավոր եմ, ես իմ երկրի արքայի օրինական ժառանգն եմ, մկրտված քո իսկ ձեռքով։ Իմ սրտում Արշակունյաց արյուն է հորդում. ամենքը գիտեն դա, և ես կարիք չունեմ այլոց կողմից հաստատումին, քանի որ ես կայսեր կամ թե Շապուհի տեղապահը չեմ, այլ ի՛մ երկրի թագավորը։

Արքան ուղղվեց, փոքր-ինչ հեռացավ կաթողիկոսից։

— Իմ ուզածը գիտե՞ս որն է. ունենալ այնպիսի մի երկիր, որ երբևէ հայոց արքան ուրիշի ճանաչման կարիքը չզգա։ Չէ՞ որ այդպես եղել է բյուրավոր տարիներ։ Ասա՛ ինձ, դու և եկեղեցին կարո՞ղ եք օգնել ինձ այդ հարցում։ Սա՛ է ինձ համար կարևորը։

Ներսեսն անհանգիստ շարժվեց գահի վրա.

— Դու ավերում ես Աստծո կամոք ստեղծված կարգերը և դեռ խոսո՞ւմ երկրի հզորության մասին։ Դու նզովյալ հեթանոս ես. Արտաշատի դպրանոցում պիղծ դևերին են պաշտում պատանիները։

— Եկեղեցին հազար դպրանոց ունի, այդ մեկը թողե՛ք ինձ,— պատասխանեց արքան անվրդով։— Դու ինձ ա՛յն ասա, թե այդ հազար դպրանոցներից և ոչ մեկում ինչո՞ւ ուսուցումը հայերենով չէ։ Մի՞թե իմ ժողովուրդը տառեր ու լեզու չունի։ Ո՞վ եղան հույնը և ասորին, որ հնագույն իմ ազգի տղեկը պիտի նրանց գրերը սերտեն։ Եվ հետո, մեծապատի՛վ Ներսես, քեզ համար նրանք դև են, իսկ պատանիների համար՝ իրենց հայրերի դիցերը, ովքեր հովանավորել են մեր երկիրը տասըհազար տարի։ Ու պատանիներն էլ ոչ թե պաշտում են նրանց, այլ սոսկ ծանոթանում են իրենց երկրի պատմությանը։ Ի՞նչ ես առաջարկում. նորեն լռեցնե՞լ մարդկանց հարկադրանքով, ինչպես հաջողեցրիր իմ հայր Արշակի օրոք, երբ նա պատերազմում էր նախարարների դեմ...

— Մի դևապաշտ էլ նա էր,— թունոտ նետեց Ներսեսը։

— Համենայն դեպս քո հոր և հորեղբոր նման անառակ և ցոփ կյանք չի վարել ու արհամարհել, ծաղրել արարչական կարգերը։ Եկեղեցում գինարբուքի չի տրվել պոռնիկների, վարձակների, գուսանների ու կատակաբանների հետ։

Արքայի այս պատասխանը հունից հանեց կաթողիկոսին։

— Ինչպես քարբ օձն է խցում իր ականջները՝ ճարտար կախարդի ձայնը չլսելու համար, այնպես էլ դու, թագավո՛ր, ականջներդ ես փակել, որպեսզի չլսես աստվածային խրատը։

— Բայց ինչո՞ւ այդպես։ Մի՞թե Աստծո խրատ ես համարում իր իսկ կողմից առաջինն արարված ժողովրդին ցիրուցան լինելը։ Մի՞թե դա աստվածահաճո գործ էր, մեծապատի՛վ կաթողիկոս։ Հանուն ինչի՞ հալածեցիք ու մորթեցիք նրան վայրագ թշնամու նման։ Հանուն Աստծո՞։ Բայց ի՞նչ էին արել այդ մարդիկ Աստծուն։

Արքան հետզհետե բորբոքվում էր։

— Քո մի նախնին սպանեց իմ երկրի հզոր թագավորին, որ քո տոհմը տիրի մեզ։ Ի՞նչ է, կարծում ես չգիտեմ նրա ու Արշավիրի պայմանը։ Մտածե՞լ ես երբևէ, թե քո տոհմն ի՞նչ աղետ է բերել իմ ժողովրդին։

— Ես անիծում եմ քեզ, և Աստված չի ուշացնի քո պատիժը,— գոչեց Ներսեսն այլայլված։

— Իսկ ես միամտաբար կարծում էի, թե մեր եկեղեցին կսատարի ինձ վերականգնելու մեր երկիրը,— արքան թևերը կողք տարածեց,— դեռ ավելին՝ կհանի իր հոգեպահուստը հանուն հայրենիքի փրկության։ Մինչդեռ այն ահա անիծում է ինձ և Աստծուց պատիժ պահանջում ինձ համար։ Երանի՜ թե Երկրի վրա ամենը կատարվեր Աստծո կամքով, այլ ոչ թե ոմանք վճիռ կայացնեին նրա փոխարեն՝ նրա կարծիքը չհարցնելով։ Այդ ժամանակ արդարություն կլիներ։

Արքան բազմանշանակ հայացքով նայեց Ներսեսի աչքերի մեջ և շարունակեց.

— Ինձ երկիր է հարկավոր, ուժե՛ղ, որ կանգնի իր ոտքերի վրա ամուր, ինքնավստա՛հ, ուր ամենքը զինվոր են՝ այր, թե կին, դպիր, թե վանական, հողագործ, թե արքա։ Սա՛ է իմ ուզածը, իսկ եկեղեցին հազարավոր իր սպասավորներին ու տասնյակ հազարավոր նրանց հարազատներին արտոնել էր բանակ չգնալ։ Ինչո՞ւ, կարո՞ղ ես ասել։ Դու ահա դժգոհում ես, թե ինչո՞ւ նրանց զինվորագրեցի բանակ։ Խնդրե՜մ, ես կարող եմ նրանց ետ վերադարձնել։ Բայց մի պայմանով. վանականներիդ ուղարկի՛ր հարավ, ուղարկի՛ր արևելք և կամ հյուսիս, ու թող համոզեն և ետ բերեն հազար բյուր այն հայերին, որոնց հալածել, արտաքսել է քո պապ Գրիգորիսը։ Նրանց ես կվերցնեմ ծառայության ու քո մարդկանց ազատ կարձակեմ։ Կարգադրի՛ր, թող գնան։

Ներսեսը խոժոռ հայացքով նայում էր նրան։

— Չես անի։ Մինչդեռ ինձ ուժեղ երկիր է պետք, ուր մարդիկ ոգով ամուր կլինեն ու անվեհեր։ Չեն երկյուղի մահից և պատրաստ կլինեն իրենց կյանքը տալ հանուն հայրենիքի բարօրության և ազատության։ Ուր թույլ չեն տա օտարի կամքն իշխի իրենց վրա ու քարից զենք կկոփեն, երկնքից շանթեր կիջեցնեն ու չեն համակերպվի նվաստացմանը։ Ուր կգտնեն, որ ազգի արժանապատվությունը վեր է ազգի գոյությունից։ Ուր մարդն Աստծուն հավասար կսիրի իր երկիրը, իր հայրենիքի պատիվն ու իր անձի արժանապատվությունը։ Իսկ դրա համար մարդը պիտի լինի ազատ, խրոխտ, ոգելից, ոչինչ չպիտի կաշկանդի նրա ներսի փոթորիկը։ Նա պիտի մի մղում ունենա՝ հերոսացում։ Ինձ համար միևնույն է, թե ում կերկրպագի այդ մարդը. հրեշտակներ, դիցեր կունենա, արև, թե խաչափայտ կպաշտի, ճերմակազգեստ քուրմ, թե կնգուղավոր քահանա կունենա։ Այդպիսի մարդ է ինձ հարկավոր, այլապես իմ երկիրը չի դիմանա ախոյաններին ու կուլ կգնա։ Այդպիսի՛ երկիր է ինձ պետք։ Ասա ինձ, դու, իմաստո՛ւն կաթողիկոս, որ խակ պատանի անվանեցիր ինձ, կարո՞ղ ես ապահովել դա։ Եթե այո՛, ապա հիմա ևեթ կհրաժարվեմ իմ կոչումից ու թագը կդնեմ քո ոտքերի տակ։ Ապացուցի՛ր ինձ, որ քո՛ կրոնը կապահովի դա, ու ես ծնկաչոք բոլոր վանքերը կգնամ ու նրանց քարերը կհամբուրեմ։ Ապացուցի՛ր ինձ։

Ներսեսը խիստ մռայլ, խոր շունչ քաշեց՝ խոսք սկսելու համար։ Բայց արտաբերած առաջին բառերի հետ հազ բռնեց նրան։ Այն գնալով սաստկանում էր՝ ցնցելով նրա մարմինը։ Արյան բծեր երևացին նրա շուրթերին։

Արքան շփոթվեց, չգիտեր՝ ի՞նչ աներ։ Ակամա շուրջը նայեց. սրահի մի անկյունում սափոր էր դրված։ Մի գավաթ ջուր հրամցրեց Ներսեսին։ Բայց կաթողիկոսը հազիվ էր մի քանի կում խմել, երբ հանկարծ հազի հետ արյան գնդեր դուրս թռան բերանից։ Արքան տագնապած դուրս եկավ նախասրահ և օգնություն կանչեց։ Եկան մի քանի վանականներ, նրանց հետ՝ նաև Գնել իշխանը, ով սպասում էր արքային։ Վանականները կաթողիկոսին ուղեկցեցին ննջարան։

— Արդեն երկու շաբաթ այս վիճակն է,— արքայի շփոթված դեմքը տեսնելով՝ պարզաբանեց վանականներից մեկը։

Ննջարանի դռան մոտ արքան ու Գնել իշխանը կանգ առան։

Բժշկողը փութով անցավ նրանց կողքով, մի փոքր պայուսյակ ձեռքին։

— Երկար չի ապրի,— ասաց Գնել իշխանը,— մահվան ուրվականն էր նրա դեմքին։

== Գլուխ տասնչորսերորդ ==

Կաթողիկոսը երկու օր անց վախճանվեց։

Հոգևորականները հովվապետի թափուր պաշտոնում ցանկացան տեսնել Ներսեսի Սահակ որդուն։ Սակայն նա Հայաստանում չէր. ուսանում էր Բյուզանդիայում։ Ապա նախընտրեցին Կյուրեղ եպիսկոպոսին։ Արքան Փավստոս եպիսկոպոսի կողմնակիցն էր, ով իր հոր մտերիմն էր եղել։ Համաձայնության եկան և մեծ պատվիրակության հետ Կեսարիա՝ միտրոպոլիտի կողմից ձեռնադրվելու մեկնեց Փավստոս եպիսկոպոսը։

Պատվիրակությանը ճամփելուց հետո արքան Բաթ և Գնել իշխանների հետ գնաց Արտաշատ՝ կարգի բերելու Հայկազունյան դպրանոցի գործերը, այդտեղից էլ մեկնեց նահանգները։

Երկիրը հետզհետե ոտքի էր կանգնում, ավերված քաղաքները վերաշինվում էին, շեները սկսել էին ապահովել բանակին ու բնակչությանը պարենով։ Սակայն պետության ներքին կառուցվածքը չէր գոհացնում արքային. նահանգներն ու գավառները կտրտված լինելով, չէին համագործակցում միմյանց հետ. ասես տարբեր երկրներ լինեին, որից տուժում էր տնտեսությունը։ Բացի դա՝ մարդկանց միավորող նպատակ չկար։ Մինչդեռ սուրհանդակներն անհանգստացնող լուրեր էին բերում հարավից ու արևմուտքից. սասանները նախապատրաստվում էին մեծ պատերազմի՝ դուրս մղելու համար Բյուզանդիային Միջերկրական ծովի արևելյան երկրներից, իսկ Բյուզանդիան տեղեկանալով այդ մասին, ինքը ևս ռազմի պատրաստություն էր տեսնում։ Չէր բացառվում, որ նրանք բախվեին Հայաստանի մերձակայքում։ Այդ դեպքում միմյանց հալածելով՝ Հայաստան կթափանցեին։ Դրանից խուսափել հնարավոր կլիներ, եթե երկիրը երկու հարյուր հազարանոց բանակ ունենար ու գլխավոր ուժերը տեղակայեր հնարավոր ճակատամարտերի վայրերին մոտ։ Բայց ինչպե՞ս ունենալ այդ բանակը, երբ հարավային նահանգների որոշ նախարարներ, ունենալով սեփական զորամիավորումներ, այնքան էլ վստահելի չէին և չէր բացառվում, որ հնարավոր պատերազմի խառնաշփոթի մեջ ինքնակամ կսատարեին Շապուհին։ Իսկ արևմտյան նահանգների բյուզանդասեր նախարարնե՞րը, ովքեր եկեղեցու միջոցով սերտ կապված էին Տարսոնի հետ. արդյոք նրանք չէի՞ն խանգարի իրեն։

Արքան դժվարանում էր ելք գտնել։

Մի օր Բաթ իշխանը նրան ասաց.

— Այն, ինչ որոնում ես, գտել էր դեռ հայրդ։

Պապը զարմացած նայեց նրան։

— Չես լսե՞լ երբևիցե Արշակավանի մասին։

Արքան խոստոնավեց, որ հիշում է՝ երբ երեխա էր, հայրը տարված էր նոր քաղաքի կառուցմամբ։ Նա հիշում էր հոր ոգևորությունը արքունի ճարտարապետների հետ զրուցելիս։ Իրեն էլ է մի անգամ տարել հետը՝ տեսնելու կառուցվող քաղաքը։ Բայց դա այնքան վաղուց էր, որ իրեն երբեմն թվում է, թե հեռավոր մի երազ էր և ոչ թե իրականություն։ Եվ հետո չէր ցանկացել հիշել այդ մասին, քանի որ, երբ Տարսոնում էր, իրեն մի գիրք էր պատահել, ուր պատմվում էր, թե հայրը Արտաշավանը կառուցելով, հրահանգել է բոլոր նրանց, ովքեր անկարող են պարտքերը վերադարձնել, որևէ մեկին մի բանով վնասել են, որևէ մեկի արյունն են թափել, որևէ մեկի կինն են հափշտակել կամ գույքը բռնագրավել, որևէ մեկից երկյուղ ունեն՝ հավաքվեն գան, բնակվեն իր շինած դաստակերտում, ու նրանց նկատմամբ ոչ մի դատ ու պահանջ չի լինի, նրանց դեմ բողոքողներն իրենք կենթարկվեն պատժի ու դատաստանի։ Նաև գրված է եղել, որ Արշակավան են եկել երկրի բոլոր գողերը, ավազակները, մարդասպանները, պարտապանները, հափշտակիչները, վնասարարները, բոլոր ստախոսներն ու խաբեբաները, որ շատ շատերը հանցանքներ էին գործում և այնտեղ ապաստան գտնում. շատ կանայք թողնում էին իրենց տղամարդկանց, փախչում գալիս՝ այնտեղ պատսպարվում. շատ տղամարդիկ, իրենց կանանց լքելով, ուրիշների կանանց էին առնում և գալիս այնտեղ ընկնում. շատ ծառաներ, իրենց տերերի գանձերը հափշտակելով, փախչում գալիս էին այնտեղ օթևան գտնում. շատ ավանդառուներ իրենց մոտ պահուստի տրված ավանդները վերցնում, գալիս էին այնտեղ ապաստանում։ Այնպես որ, խոստովանեց արքան, ինքն այնքան էլ չի ցանկանում հիշել այդ պատմությունը, քանի որ ոչ մի կերպ չի կարողանում հասկանալ հորը։

— Բայց մի՞թե բարդ է Արշակ թագավորին հասկանալը, արքա՛,— ասաց Բաթ իշխանը տարակուսանքով։— Նա նպատակ ուներ հզորացնել երկիրը։

— Բայց ա՞յդ կերպ։— Իսկ դու մի՛ հավատա նրա մասին եղած բարբաջանքներին. ամենը սուտ է։ Արշակ արքային նվաստացնող այդ պատումները մի նպատակ ունեն. կոծկել կատարված ոճիրը։

Պապին անափ հետաքրքրություն համակեց։

— Հայրդ նույն վիճակում էր, ինչ որ այժմ դու (ես այն ժամանակ նորաթուխ զինվոր էի նրա թիկնազորում)։ Նա ևս տեսնում էր, որ նախարարների մեջ չկա ընդհանուր երկրի պատկերացում, որ նրանք չունեն բավարար կրթություն՝ հասկանալու համար երկրի, հայրենիքի ազատությունը։ Վանականների գալուց հետո չէր եղել մի իշխանություն, որն այս ամենը հասցներ նրանց, և յուրաքանչյուր նախարար անում էր այն, ինչ ցանկալի և նպատակահարմար էր գտնում իր դիրքի, իր շահի համար։ Ամեն նախարար ուներ իր բանակը և անհամաձայնության դեպքում անջատվում էր արքայից ու ներքին պատերազմ սկսում։ Իսկ երբ երկրին էր վտանգ սպառնում, նրանք ավելի սեփական անձի ու կալվածքների մասին էին մտածում, քան հայրենիքի։ Ինքդ գիտես, թե Շապուհը լավ իմանալով նախարարների այս թուլությունը, որքան հաճախ է առատ խոստումներով իր կողմը գրավել նրանցից շատերին և պառակտել երկիրը։ Եվ հայրդ որոշեց փոխել երկրի ներքին կառուցվածքը։ Զգուշանալով եկեղեցուց ու իրենից դժգոհ նախարարներից՝ նա, իր նպատակը գաղտնի պահելով, սկսեց մի նոր քաղաք կառուցել։ Նա իրենց վիճակից դժգոհ մարդկանց արքայական հրովարտակով ազատ հռչակեց, թույլատրեց գալ և հաստատվել նոր կառուցվող Արշակավանում։ Նրանց բոլորին հող տվեց արքունական տարածքներից, արհեստագործներին օգնեց կացարաններ կառուցել։ Սուտ է, թե Արշակավանում հավաքվել էին գողերը, ավազակներն ու այլ արատավորները։ Ինչպե՞ս կարող էր այդպես լիներ. չէ՞ որ արքան այնտեղ նաև ի՛ր համար էր պալատ կառուցել. նա հո հիմար չէ՞ր՝ գնար-ապրեր գողերի ու ավազակների մեջ։ Քեզ հասած այդ պատմությունը հորինել են նրանք, ովքեր երկյուղում էին Արշակ թագավորի քայլերից։ Արշակավանը մեծանում էր ժամ առ ժամ. մարդիկ, լսելով արքայի օժանդակության ու քաղաքում կյանքի թեթևության մասին, գալիս էին ընտանիքներով բոլոր նահանգներից։ Ու քանի որ նոր քաղաքում եկեղեցու դիրքերը թույլ էին, նաև հին հավատքի կրողներն էին գալիս հյուսիսի ժողովուրդների մոտից ու Պարսից կողմերից։ Արշակ արքան ինքն անձամբ ու նաև իր մարդիկ ամեն օր հանդիպում էին քաղաքի բնակիչներին ու նրանց հորդորում համերաշխության ու փոխադարձ սրտացավության՝ ասելով, թե իրենք բոլորը հայ են, միևնույն մարդու ժառանգները և պիտի այսուհետ ապրեն որպես արյունակից քույրեր ու եղբայրներ։ Ու արքան խստորեն հետևում էր իր սահմանած կարգին։ Եվ քանի որ ինքն էլ օրինակ էր ամենքի համար, ապա մի քանի ամիս անց փոխվեց մարդկանց վերաբերմունքը միմյանց հանդեպ, և քաղաքը դարձավ մի մեծ ընտանիք. մի երանելի վիճակ ստեղծվեց. հանցագործությունները վերացան, անգամ կարգազանցության դեպքեր չէին պատահում։ Այս ամենի արդյունքում նաև տնտեսությունը սրընթաց աճեց։

Բաթ իշխանին լսելով, Պապը բոցավառվող աչքերով նայում էր անսահման հեռուն. նրա մտքում հետզհետե ամբողջանում էր անելիքների ուրվագիծը։

— Արշակ թագավորի նպատակն էր Արշակավանը մեծացնել,— շարունակեց իր պատումը Բաթ իշխանը,— դարձնել այն Հռոմի պես մի հզոր քաղաք՝ իր համերաշխ ու հայրենիքին նվիրված բնակչությամբ, հարուստ տնտեսությամբ ու իր ուրույն բանակով։ Այդ դեպքում նա ինքն այնքան զինվոր կունենար, որ ոչ մի նախարար կամ նախարարների խումբ չէին հանդգնի այլևս հակադրվել իրեն, եկեղեցին էլ չէր կարողանա նախարարներին իր դեմ դավելու ակնարկներով ուզածն անել։ Բայց ահա մի օր, երբ հայրդ արքայագնդի հետ հյուսիսում էր, դժգոհ նախարարները եկեղեցու համաձայնությամբ հարձակ-վեցին քաղաքի վրա և կործանեցին այն հիմնովին, կոտորեցին քսան հազար կին, տղամարդ ու երեխա. թողեցին միայն ծծկերներին։ Իսկ սրանց խնայեցին, քանի որ վտանգ չէին ներկայացնում և չէին կարող այս ու այնտեղ պատմել Արշակի կառուցած երանելի քաղաքի մասին։ Մնացյալը հայտնի է քեզ. հայրդ վերադառնալով դաժան դատաստան տեսավ նախարարների հետ, նրանց տոհմերը բնաջինջ արեց, բայց Արտաշավանը վերականգնելու հնարավորություն այդպես էլ չունեցավ։

Թեպետ արքան տեղյակ էր Արշակավանի դաժան ճակատագրին, բայց և այնպես Բաթ իշխանի պատումը տխրությամբ համակեց նրան։

— Քսա՜ն հազար հայ,— դառնությամբ արտաբերեց նա՝ գլուխն ափերի մեջ առած,— ինչպե՞ս կարելի էր վարվել այդ կերպ սեփական ժողովրդի հետ։

— Եվ ի՜նչ մարդիկ էին նրանք, արքա՛. հայրենիքին նվիրված, միաբան, արքայասեր, պատվախնդիր...,— Բաթ իշխանը գլուխն օրորեց տխրությամբ։

— Այն, ինչ չհասցրեց հայրս, մե՛նք կանենք, իշխա՛ն,— ասաց արքան՝ ձայնի մեջ անսահման վճռականություն։

Բաթ իշխանը նայեց նրան։

— Եթե հայրս Կոգովիտում էր Արշակավան ստեղծում, ապա մենք Արշակավան կդարձնենք ողջ երկիրը։ Մեզ հարուստ և ազատ մարդիկ են պետք, բազմազավակ ընտանիքներ, որ և՛ բանակը մեծացնենք, և՛ մարդիկ ապրել կարողանան։ Մենք արշակավաններ կկառուցենք նահանգներից մի քանիսում, ուր կապրեն ազատները։ Առանձին գյուղերի ևս ազատ կարձակենք, որ լինեն ինքնուրույն. դրանք կլինեն արքունական դաստակերտներից, մի մասն էլ ետ կվերցնենք վանքերից։

Բաթ իշխանի աչքերը փայլեցին հուզմունքից, բայց հաջորդ պահին մտահոգություն համակեց նրան.

— Նամակնե՜ր են, որ կհորդե՜ն դեպի Տարսոն։

— Թո՛ղ հոսեն,— արձագանքեց արքան կտրուկ,— մենք դա կանենք շատ արագ, ու մինչ հասկանան մեր նպատակները, ամեն ինչ ավարտված կլինի։ Այդ քաղաքների միջոցով մենք երկիրը կդարձնենք միասնական, դրանք նաև մեծ զորանոցներ կլինեն մեզ համար, դպրանոցներում նոր սերունդ կկրթենք, Արշակ արքայի նման կփոխենք մարդկանց վարքը։ Եվ շատե՛րը կցանկանան ապրել այդ քաղաքներում։ Մենք հող կտանք բոլոր զինվորագրվել ցանկացողներին և այդժամ կկարողանանք երկու հարյուր հազարանոց բանակ զինել։ Պատկերացնո՞ւմ ես, իշխան, երկու հարյուր հազա՜ր նիզակ, հինգ հազա՜ր միհրական, ովքեր մի տե՛ր են ճանաչում միայն՝ Հայրենի՛քը։ Ո՛չ ոք այդժամ չի կարողանա պայման դնել մեր առջև կամ հաշվի չառնել մեր կարծիքը։ Եվ այդ ժամանակ մենք կունենաք ա՛յն երկիրը, որպիսին եղել է Երվանդունիների օրոք։

— Բայց, արքա՛,— մտահոգ ասաց Բաթ իշխանը,— դա պիտի արվի այնպես, որ սահմանային շեները կանգուն մնան։

Արքան համաձայնեց, ապա դառնալով դեպի արևը՝ ձեռքերը կարկառեց վեր ու կանչեց բարձրաձայն.

— Օ՜, Տե՛ր, որ վերևում ես ու հետևում ես ամենքիս, բարեգութ եղի՛ր և աջակցի՛ր մեզ՝ իրականացնելու մեր այս երազանքը. չէ՞ որ այն նաև Քեզ է անհրաժեշտ. չէ՞ որ վերականգնելով հին Հայաստանը՝ մենք կրկին աշխարհը կդնենք չափի մեջ, ինչը նաև Ինքդ ես ցանկանում։

Հաջորդ օրն ևեթ արքան մեկնեց երկրի խորքերը՝ նոր արշակավանների համար հարմար վայրեր ընտրելու։

Գավառներում մեկում նա պատահեց Կեսարիայից վերադարձող պատվիրակությանը. միտրոպոլիտը Փավստոսին ոչ միայն չէր ձեռնադրել, այլև վտարել էր եկեղեցուց և հայտարարել, թե ինքը կաթողիկոս կօծի, եթե Կեսարիա գա Կյուրեղ եպիսկոպոսը։

Այս լուրը խիստ զայրացրեց արքային, նա անմիջապես կարգադրեց սուրհանդակներ ուղարկել Մեծ Հայքի բոլոր գավառները՝ Դվին հրավիրելու եպիսկոպոսներին։ Գործերը կիսատ թողնելով՝ արքան ինքն էլ վերադարձավ մայրաքաղաք, ու երբ բարձր դասի հոգևորականներն ի մի եկան, նրանց բոլորին հրավիրեց գահադահլիճ և հայտնեց իր կամքը՝ այսուհետ կաթողիկոսին ձեռնադրելու են Հայոց Աշխարհում և կաթողիկոսի ոչ մի թեկնածու Կեսարիա չի հասնելու։

Եպիսկոպոսների մեծ մասին սարսուռ պատեց, իրենց մտքում արքայի այդ քայլը համարեցին Աստծո կողմից անողջունելի, սակայն արքայի աչքերի բոցկլտացող փայլը նրանց հարկադրեց սրահում չարտահայտել իրենց առարկությունը։ Քչերն էին ուրախ արքայի կամքը լսելով. դրանք հայ եպիսկոպոսներն էին։

Արքան ժամանակ չտվեց նրանց մտորելու և ներկայացրեց Աղբիանոսյան տոհմից Հուսիկ արքեպիսկոպոս Մանազկերտցուն՝ որպես կաթողիկոսի թեկնածու։ Հուսիկը հենց այդտեղ էլ՝ Դվինում ձեռնադրվեց կաթողիկոս։

Երեկոյան, առանձնազրույցի ժամանակ արքան նրան ասաց, թե շարունակելու է իր ձեռնարկները և նվազեցնելու է քահանաների թիվը՝ ազատվածներին վերցնելով զինվորության։ Կաթողիկոսը, որ ի տարբերություն իր բոլոր նախորդների, ոչ միայն զտարյուն հայ էր, այլև սերում էր քրմական հին տոհմից, ոչինչ չպատասխանեց նրան. ո՛չ ողջունեց, ո՛չ էլ առարկեց։ Միայն խորհուրդ տվեց զգուշանալ Տարսոնից։ Պապն էլ նրան ասաց, թե հարկավոր է եկեղեցին աստիճանաբար դարձնել ազգային հոգևոր կառույց, բայց այնպես, որ հույն ու ասորի եպիսկոպոսները դա գլխի չընկնեն։ Հուսիկ կաթողիկոսը խոստովանեց, թե ամենքը չէ, որ ողջունեցին Կեսարիայից հրաժարվելը, և գուցե լինեն հոգևորականներ, ովքեր բողոքներ կուղղեն կայսերը։ Արքան այս հարցի վերաբերյալ նրան ոչինչ չասաց, բայց կաթողիկոսի հեռանալուց հետո Գնել իշխանին հանձնարարեց հետևել բարձրագույն հոգևորականների վարքին, բայց այնպես, որ դա մնա աննկատելի նրանց կողմից։

Իսկ ինքը լավ հասկանալով, որ կայսրը դժկամորեն է ընդունելու իր քայլը և փորձելու է ճնշում բանեցնել իր վրա, իր պապ Անդոք իշխանին լուր հասցրեց, որ գաղտնի գործակալ ուղարկի Տիզբոն։

== Գլուխ տասնհինգերորդ ==

«Տրդատը, գալով Հայաստան, յոթ մեհյաննների բագիններին ուխտի գնաց, պաշտամունք կատարեց դիցերի կուռքերին, Արշակունի տոհմի հայրենական պաշտամունքի վայրերը մեծարեց՝ նվիրաբերելով սպիտակ ցուլեր ու նոխազներ, ճերմակ ձիեր ու ձորիներ, շարաններով զարդարուն մետաքսե զգեստներ, ոսկի պսակներ ու արծաթե զոհարաններ, թանկագին քարերով լի գեղեցիկ անոթներ։ Այս ամենից հետո երբ լուր եկավ, որ նա գալիս է Դվին։ Հայերը, որ քսան տարի իրենց թագավորը չէին ունեցել ու տանջվել էին պարսիկ ներսեսների ձեռքը, տեսնել էր պետք, թե ինչ խանդավառությամբ էին սպասում նրան։ Դվինի ողջ բնակչությունը տաճարներում ամբողջ մեկ օր աղոթեց հանուն նրա հաջողության։ Դա քիչ համարելով՝ եռահարկ հարթակների վրա առատ զոհեր մատուցեցին Արամազդին, չորս հարյուր տաղանդ ոսկի նվիրաբերեցին Աստղիկին, Վահագնին եռօրյա խաղեր խոստացան։ Մի ողջ գիշեր Տիրի տաճարի սուրբ գրքերը մանրակրկիտ ընթերցած քրմերի խորհուրդն ի լուր ամենքի հայտարարեց, թե բարի թագավորի գործերի հաջողության համար հարկավոր է մաքրագործել մայրաքաղաքը, ու այր, թե կին՝ վարսերին սոսու ճյուղերից պսակներ, շրջում էին փողոցներում և զոհ մատուցում ամեն հրապարակում ու խարույկ վառում բակերում ու պուրակներում՝ սրբազան ծխով ողողելու համար եթերը։ Եվ որպեսզի մաքրագործումը կատարյալ լիներ ու բարի հոգիները չբանտվեին տներում, բոլոր դռները բացվեցին, ամենքը՝ օտար և անծանոթ, միախառնվեցին, ճամփորդներին քաղցր խոսքերով հրավիրում էին տուն և պատվում, մոռանում վեճ ու նեղսրտություն. այն ամենը, ինչ կարող էր հաճո չլինել դիցերին։

Երեք օր հետո, երբ ավագ քրմերը հարցում արին դիցահորը՝ բավարարվա՞ծ է նա իրենց խոստումներից ու նվերներից, ամենքը ընդերքից եկող խուլ դղրդյունի նման ձայն լսեցին։

Լուր առնելով, որ արքան անցել է Տափերական կամուրջը, շինականները, ազատները, Դվինի կայազորի՝ ծառայութունից ազատ զինվորներն ընդառաջ գնացին նրան։ Ու երբ արքան հասավ Արտաշատի դաշտ, նրա ուղեկիցների թիվն անցնում էր հարյուր հազարից։

Իսկ հաջորդ օրը՝ վաղ առավոտյան, երբ Արևը սրբազան լեռը ողողել էր դեղնավուն ցոլքերով, Դվինի հարավային դարպասից քաղաք մտան մարտական երկար թիկնոցներով տասներկու հեծյալ փողհարներ և ազդու կանչերով արքայի գալուստն ազդարարելով՝ երկու շարք կազմած ուղղվեցին դեպի հրապարակ։ Ապա երևացին «արծիվներ» բռնած հետևակ շարքերը՝ շուրթերին ռազմական մի հին երգ։

Փողոցների սալահատակը դղրդում էր կոթուրնոսների համաչափ դոփյունից. ջայլամի և սիրամարգի փետուրներով, մետաքսե երփներանգ ու բոլորաձև թելիկներով զարդարված սաղավարտները ծփում էին արևի տակ, և երթը նմանվում էր առասպելական ոսկեթեփուկ վիշապի։ Խրոխտ քայլող վետերանները, որ կռվել սկսել էին դեռևս Խոսրով թագավորի հրամանատարությամբ և տրորել էին Պարսկաստանի ավազուտները, սանրել Մարաստանի անտառները, հյուսիսում մարտնչել լեռնականների դեմ, բերում էին անուշահոտություններով օծված զինանշաններ, բազում արշավանքներից խունացած ու աղքատի հագուստի պես քրքրված դրոշներ։

Մայթերը հեղեղած դվինցիներն ու շրջակա գավառներից քաղաք հասած շինականները դաշտային ծաղիկներ էին ցանում նրանց վրա։ Գդակներ էին նետվում օդ. պատանիները ձեռնասուն աղավնիներ էին թռցնում, որոնք հանդարտ պտտվում էին հրապարակի վրա. ունևորները դրամներ էին շաղ տալիս զինվորների ոտքերի տակ, և դրանք զրնգում էին կոթուրնոսների ծանր հարվածներից։ Առաջին անգամ զորք տեսնող տղեկները, ես էլ նրանց հետ, հետաքրքրասիրությունից այրվելով, հավաքվել էին տների հարթ տանիքներին և դափնու ճյուղեր էին թափում զինվորների վրա։

Այնքան մեծ էր արքային մոտիկից տեսնելու գայթակղությունը, որ ժողովուրդը միախառնվել էր՝ մոռացած ցենզային ամեն բաժանում. սեպուհների հետ միևնույն շարքում կանգնել էին քաթանե թասակ դրած ազատարձակները, հարուստ պալատականների մեջ կարելի էր տեսնել դակված ականջով ստրուկների, ազնվատոհմիկ կանայք հարևանություն էին անում վատահամբավ պարուհիների և կուրտիզանուհիների հետ։ Ողջ Դվինն էր ելել դիտելու զորահանդեսը։

Բազմերանգ տունիկա հագած դվինցիների, լայն տաբատով գյուղացիների մեջ իրենց արտասովոր հանդերձանքով, երկար, մինչև գոտկատեղ իջնող մորուքով կամ բոլորովին սափրած գլխով աչքի էին ընկնում Եգիպտոսից, Սիրիայից, Բյուզանդիայից ժամանած վաճառականներն ու հյուպատոսները։

Հրապարակը ճերմակել էր կանանց ու երեխաների հետ փայտե ժամանակավոր ամֆիթատրոնում բազմած նախարարների ու իշխանների տոնական զգեստներից։ Հով անող ծառաներ էին երևում նրանց շարքերի մեջ։

Նանեի տաճարի մոտ փողհարները կանգ առան։ Հրապարակ հասան նաև հնամարտիկները։ Ձյունաթույր նժույգ հեծած սեպուհը զեկույց տվեց արքայական պալատի կառավարչին։ Սա օրհնված գինի մատուցեց սեպուհին, իսկ տաճարական սպասավորները հապճեպորեն զոհարանին մոտեցրին սևամորթ մի արջառ։ Պալատի կառավարիչը, ձեռքերը վեր պարզելով, աղոթք մրմնջաց, որն ավարտեց «ընդունիր այն» կանչով։ Նրա այս խոսքի հետ լայնաշեղբ մի տապար փայլատակեց օդում, և տապալված անասունի արյունը հորդեց սրբազան վիրապի մեջ։ Սեպուհը մեղրագինի հեղեց զոհի վրա, և հրապարակը դղրդաց որոտընդոստ բացականչություններից։ Փողկանչի հետ ազնվատոհմիկ կանայք ու օրիորդներ իջան ամֆիթատրոնից և ծաղկեպսակներ նվիրեցին վետերաններին, և սրանք բուռն ծափերի ներքո շրջանցեցին Գիսանեի տաճարը, Շահաստանից թեքվեցին աջ ու Մեծամորի կամրջով հորդեցին դեպի Եռանավ տաճարին մերձակա դաշտ, ուր բոլորին առատ նվիրատվություն և ճոխ ճաշկերույթ էր սպասվում։

Ահեղ, ամեն ինչ խլացնող ռազմերթի և ոգեշունչ կանչերի ներքո միմյանց ետևից եկան ու անցան արքային օժանդակող հռոմեական վեց լեգեոնները, Հռոդոսյան առանձին կոհորտաները, և ապա՝ արքայական գվարդիան՝ բոլորն էլ կաղնեպսակի արժանացած բազմափորձ, ամրակազմ զինվորներ։ Նրանք արծնապատ երկար սրեր էին կրում, որոնք օրորվում էին քայլելիս, ուսերին հենած տանում էին բամբուկե ձիգ նիզակներ, որոնց սայրերը շողարձակում էին թանկագին ակների պես։ Ծնկներից վեր նրանց մարմինը ծածկված էր քարանետ մեքենաների հարվածներից ծռմռված վահանով ու նաև անդիմակալ սաղավարտով, իսկ սրունքներն առնված էին դրվագազարդ կնեմիդների մեջ։

Փողոցները նեղ էին, և նրանք գալիս էին հարյուրյակներով, միմյանց սեղմված, հպարտության ժպիտը դեմքերին։

Ապա եկան թիկունքով լայնալիճ աղեղ գցած թեթևազեն նետաձիգները. նրանք, վահան չունենալով, սովորաբար կռվում էին առաջապահ մանիպուլների թիկունքում՝ թշնամուն խոցելով շարժական աշտարակներից կամ նժույգների վրայից։

Նրանց հետևեցին փռյուգիական գնդերը՝ բոլորը հաղթանդամ, այծենու հագուստով և առատ բեղ-մորուսով։

Ամբողջ վեց ժամ փողոցներով հոսում էր զենքերի, զրահների, գունագեղ փետրափնջերի, դրոշների, ոսկեզօծ ճարմանդներով ալ թիկնոցների հեղեղը, և թվում էր, թե այս ամենին վերջ չի լինի այլևս։ Քաղցած հանդիսականները իրենց գցում էին մոտակա կրպակները, կարկանդակ, միրգ կամ խաշած միս գնում և չկամենալով ոչինչ բաց թողնել՝ ծամում անմիջապես մայթեզրին։

Քաղաքը ցնցվեց, երբ Տափերական դարպասից ներս մտավ հայկական ծանրազեն հեծելազորը. այդ նրանք էին տասնհինգ օր առաջ համարձակ գործողություններով Տիգրանակերտի մոտ շփոթություն մտցրել պարսիկների մեծաքանակ բանակի մեջ և փախուստի մատնել։ Նրանցից հետո դանդաղ վարգով եկան թաղիքե թասակ դրած հռոմեական ընտիր հեծելավաշտերը։ Օրը զով էր, նրանք ազատվել էին թիկնոցներից, և լանջազրահի պղնձե թերթիկները փայլում էին կուրացուցիչ ցոլքերով։

Ամբոխը մի առանձին ոգևորությամբ դիմավորեց արքայի թիկնազորին. նրանք կարճ տաբատով էին և դարչնագույն կաշվե վերնազգեստով, զինված էին երկար նիզակներով, իսկ մարմինն ուսերից մինչև ազդրերը ծածկված էր թեթև վահանով։

Երթը հանկարծ ընդհատվեց, կոխկռտված ծաղիկներից երփներանգված փողոցները շունչ առան մի պահ, բայց լռությանը հաջորդեց դարպասների կողմից եկող հիացական բացականչությունների ականջ ծակող որոտը, որն ալիք-ալիք տարածվեց, հասավ հրապարակ. Տրդատը մտնում էր քաղաք։ Ճերմակ նժույգներով հեծելապետերը բերում էին արքայի զինանշանն ու դրոշը, երկու զինվոր կրում էին նրա վահանը, որին մերկ ատամներով և օձմազերով Մեդուսա էր պատկերված, մեկ ուրիշ զինվոր կրում էր արքայի սուրը։ Երկու սեպուհ, ոսկեգամ պախուրցներից բռնած, բերում էին Տրդատ արքայի արծաթաբաշ ձին՝ պարանոցից մինչև գավակը ծածկված հակինթագույն ծածկոցով և զարդարված կարմիր ու սպիտակ ժապավեններով։

Նոր էին հեծելապետերը հասել հրապարակ, երբ փողոց-ներում երևաց քառանժույգ, ոսկեհուռ մի կառք, որի փղոսկրե գահավորակին բազմել էր Տրդատ արքան։ Նրա ուսերին ծիրանի, ոսկեկար թիկնոց էր։ Ջահել մի ստրուկ նրա գլխավերևում ակնազարդ պսակ էր բռնել։

Անթիվ-անհամար զինվորներ էին ուղեկցում նրան, որ գալիս էին անկանոն շարքերով և գլխներից վեր թափահարելով իրենց զորաջոկատների դրոշները՝ երգում էին ռազմի մի խրոխտ երգ։

Հանդիսատեսները ոգևորում էին նրանց ցնծության անհուն աղաղակով, կանայք սոսու ճյուղեր էին նետում կառքի վրա, պատանիները վանկարկում էին արքայի անունը, առավել համարձակները մոտեցել ու բռնել էին պախուրցներից, դերասանների խումբը, խառնվելով զինվորներին, խելահեղ պարում էր, մերթ կրկնում արքայի շարժումները, մերթ քայլում որպես գերյալ՝ առաջ բերելով ամբոխի քրքիջը։ Հանդիսականները միացան զինվորներին, և արքայի դիցային դեմքը տեսնելու ձգտումով քաղաքի փողոցներով գնացին կառքի ետևից։

Պատշգամբներում խմբված կանայք ուրախ կանչերով ծաղկեփնջեր էին նետում ցած, որ թափվում էին թիկնապահ-ների դրվագազարդ սաղավարտներին։ Երկարավարս օրիորդները, հայացքը երկինք հառած, Աստղիկ դիցուհուն աղերսում էին Տրդատի պես քաջակորով ու խելամիտ ամուսին պարգևել իրենց։ Աղքատ պառավներն անձայն աղոթում էին, և երբ կառքը հասնում էր նրանց, գլուխ էին տալիս ու երջանկություն մաղթում արքային։

Երթի վերջից քայլում էր կանացի զգեստ հագած և դեմքը կարմիրով ներկած դերասանների մի ուրիշ խումբ, որոնք զավեշտ տեսարաններ էին ներկայացնում բաքոսուհիների կյանքից։ Իսկ գոտկատեղից վեր բոլորովին մերկ, խոպոպիկներով կեղծամ դրած մի պատանի, որ մարմնավորում էր Բաքոսին, հարբածի պես օրորվելով՝ հերթով գրկում էր «կանանց» և արծաթե բարակավիզ սափորից գինի հեղում նրանց բերանի մեջ։ Տղեկների ոտաբոբիկ երամը վազում էր դերասանների ետևից, ձիգ տալիս գետնին քսվող նրանց շրջազգեստների փեշերից, փորձում քայլել հարբածի պես՝ առաջ բերելով ամբոխի ծիծաղը։ Այծենի հագած երգիչների խումբը դիֆերամբներ էր երգում։ Մարդկանց ուրախությանը չափ չկար...

Իսկ լուսաբացին բազմահազար ժողովուրդը արքայի հետ միասին հետիոտն գնացին՝ զոհեր մատուցելու և երկրպագելու հայոց Գերագույն Աստծուն ու նրա դիցերին։

Սա տեղի ունեցավ երկու հազար յոթ հարյուր ութսունյոթ թվականին, հրոտից ամսին, երբ ես քրմական տաճարի սան էի»։

Երեմիային հոգեթով զմայլանք էր համակել, և ավարտելով ընթերցումը, երկար ժամանակ դժվարանում էր վերադառնալ իրականություն. նա նախանձում էր Շահաբին, որ տեսել է այդ ամենը. մի անբացատրելի ձգտում նրան կապում էր աչքերի առջևից չհեռացող անցյալի հետ։

Երեմիան հոգածությամբ մի կողմ դրեց մաղագաթը, որ վերցրել էր ընթերցելու և սպասումի ձանձրույթը փարատելու համար։ Աճող հետաքրքրասիրությունը նրան դրդեց տնտղել մյուս մագաղաթները ևս։ Դրանք իրեն քիչ թվացին նախորդ անգամ տեսածի համեմատ։ Մտածեց, թե Շահաբը մի մասն ինչ-որ տեղ է տարել։

Օրը սկսում էր մթնել։

Քարայրի ներսում արդեն ընթերցել հնարավոր չէր, ու Երեմիան մի քանի գրություն վերցնելով, ելքի մոտ հարմար տեղավորվեց մի քարի վրա։ «Զգայարաններդ բանեցրո՛ւ զգալու և ո՛չ ցանկանալու համար,— կարդաց նա։— Տո՛ւր, ինչ կարող ես, ստացի՛ր, ինչ կարող են տալ։ Քայլի՛ր քո արահետով, եթե մյուսը նույնիսկ թագավորական ճանապարհ է։ Քայլի՛ր առանց կասկածելու, շրջվելու և վախենալու։

Մարմնական մահը հոգու նոր ծնունդ է։

Հավերժության մեջ ծնունդ-կյանք-մահ երրորդությունը անբեկանելի իրողություն է։ Մարդն էլ անքակտելի երրոր-դություն է՝ բաղկացած Մարմնից, Բանականությունից և Ոգուց/Հոգուց։ Որտեղ նահանջում է ոգեղենությունը, այնտեղ իմաստազրկվում է բանականությունը։ Որտեղ իմաստազրկվում է բանականությունը, այնտեղ տկարանում է մարմինը։ Երրորդություն-մարդ որակը նախապայման է Գերագույն Էության ընկալման՝ Տիեզերաճանաչողության... Ազատվի՛ր մահվան երկյուղից ու կլինես իսկապես ազատ եւ անպարտ։ Մահը թշնամի չէ. այն մարտահրավեր է, արժանի հակառակորդ և մահը տրված է մարդուն այն հաղթահարելու, ոչ՝ նրան սպասելու և տրվելու համար։

Մեռի՛ր այնպես, որ մահդ էլ ծառայի ազգիդ ու հայրենիքիդ. այսպես են ապրում հայերը և կյանքը սիրում են այնքան, որ գիտակցում են դրա շարունակականությունը։ Վաղվա գործդ արա այսօ՛ր, հաջորդ կյանքին նախապատրաստվիր ա՛յս կյանքում։ Դրանից կշահեն և՛ Ընտանիքդ, և՛ Ազգդ, և՛ Մոլորակդ, և՛ Տիեզերքդ, որն Արարիչի Խոհն է»։

Երեմիային հասկանալի էր, որ իր ձեռքում Շահաբի դեռ վերջնականորեն չմշակված ձեռագիրն էր, սակայն անգամ դա նրան գրավեց, ու կարդում էր կլանված։ «Հոգևոր արին չի կարող ապրել ճղճիմ և աննպատակ՝ մուրալով ու աղքատության մեջ. դա արի հայի հավատին հարիր չէ։ Արի հայն ապրում է արքաների արարչահաղորդ հոգեբանությամբ, քանզի անհատականություն է (սակայն ոչ եսակենտրոն), և ասում է. «Եթե ձգտում ես «երկնային արքայության», ապա ապրի՛ր արքայավայել, ինչպես բարեպաշտ եւ իմաստուն արքաները, և ոչ որպես տգետ ստրուկ, քանզի ինչ ցանես, այն էլ կհնձե՛ս։

...Տիեզերքն ամփոփված է մտքի մեջ, միտքը սփռված է Տիեզերքով մեկ, տիրապետի՛ր մտքիդ։ Հետևի՛ր մտքիդ ընթացքին, այլապես նա կպատժի քեզ, քանզի ով իշխում է մտքին, նա նրա բարեկամն է, ով չի իշխում, միտքը դառնում է նրա մեծագույն թշնամին։ Այսպես են ապրել հոգևոր իմաստնությամբ արի հայերը և կարողացել են զգալ, նույնիսկ խոսել ու տեսնել դիցերին...

Արի հայերը իրենց դիցերի Դեմքն ու Էությունն են կրում Երկրում։ Բայց ինչքան արարչասեր են արի հայերը, այնքան էլ Նրանց պես հպարտ են ու հզոր, քանզի պատգամում են. Մի՛ նվաստացիր անգամ քո Արարիչի առաջ։

Հայ դիցերը չեն կարող հավատալ նվաստ եւ ողորմացող «հավատավորին», քանզի դրանք թուլակամ դրսևորումներ են, անհարիր արի հային, ով ամեն տեղ փնտրում է արարչականը... Մի՛ մոլորվիր Արարչի երևակայական դրսևորումներով, այլ գիտակցի՛ր արարչայինի արտահայտամիջոցները. ջրի մեջ՝ մաքրագործությունը, հողի մեջ՝ բերրիությունը, օդի մեջ՝ թթվածինը, հրի մեջ՝ ջերմությունը, եթերի մեջ՝ լույսի անսպառությունը, արարածի մեջ՝ առաքելությունը, պսակի մեջ՝ ընտանիքը, սեռայինի մեջ՝ ուշիմ երեխաներ ունենալը, կյանքի մեջ՝ երջանկությունը, հյուրընկալության մեջ՝ օթևանը, ցերեկվա մեջ՝ արարումը, գիշերվա մեջ՝ քունը, գաղտնիքի մեջ՝ լռությունը...։

Հոգևոր արին ասում է. «Եղիր ինքնաճանաչ, որ ճանաչես Էությունդ։ Եղի՛ր Էաճանաչ, որ ճանաչես Բնությունդ։ Եղի՛ր բնաճանաչ, որ ճանաչես Ցեղդ։ Եղի՛ր ցեղաճանաչ, որ ճանաչես Տիեզերքը։ Եղի՛ր տիեզերաճանաչ, որ ճանաչես Գերագույն Էությունը։ Ճանաչելով Գերագույն Էությունը՝ բացարձակ կդառնաս տարածության և ժամանակի մեջ...։

Արի հայերը Տիեզերական Մարմինը գնահատում են այնպես, ինչպես սեփականը. Հիշի՛ր, որ քո մարմինն էլ Տիեզերք է. իր մեջ ունի բազմաթիվ կյանքեր ու մարմիններ։ Դո՛ւ ես նրանց Արարիչը և սիրի՛ր այդ Մարմին-Տիեզերքը, ինչպես քո Արարիչն է սիրում քեզ և քո Տիեզերքը։

... Ինչպես մոմը լույս չի տալիս առանց այրվելու, այնպես էլ մարմինն անշարժ է առանց Կենաց սկզբունքի։ Մարմնում եղած Կենաց Սկզբունքը ոչ մի ձևով ենթակա չէ ոչնչացման։ Մարմինը Կենաց Սկզբունքի եւ Ոգու Առաքելության իրականացման նախապայման է։

Մարդն իրապես չի ընկալում դիցերի զորությունն ու ուժը, նույնիսկ ամենամեծ ցանկության դեպքում դիցերն անմիջա-կանորեն չեն կարող օգնել մարդուն, նույնիսկ՝ ամենահավատավորին, քանզի Նրանց որևէ անմիջական միջամտություն կարող է աղետալի-անցանկալի ավարտ ունենալ մոտակա մի հսկա տարածքի վրա... ընդհուպ այն մարդու, ում հակված են օգնելու դիցերը... Արարող ուժը նաև ավերող է։ Դիցերը մարդկանց օգնել և օգնելու են միջնորդավորված... Իսկ ամենամեծ օգնությունը, որ կարող են ցուցաբերել դիցերը, Տիեզերական բարի և չար արձագանքների՝ աջակցության եւ պատիժների Երկիր իջնելուն օժանդակելը կամ կասեցնելն է... Ինչն էլ մարդուն լավ կամ վատ գործելու՝ հաղթելու կամ պարտվելու հնարավորություններ է տալիս...

Տիեզերքը նյութ է և լողում է Գերիմաստության Հոգևոր Անեզրության մեջ։ Գերիմաստության Հոգևոր Անեզրությունն անսկիզբ է եւ անվերջ, այն հավերժ է։ Հավերժը Գերի-մաստության Առաքելությունն է։ Առաքելությունը Հավերժի Բանալին է»։

Երեմիան կարդում էր կլանված. այս ամենը և՛ նորություն էր նրա համար, և՛ անչափ հետաքրքիր։

Նա ձեռքն առավ հաջորդ մագաղաթը։

«Մեր աշխարհընկալման-տիեզերաճանաչողության մեջ Արարիչը Միակն է՝ Ամենաստեղծն ու Ամենակատարյալը։ Իսկ դիցերի բազմակիությունը ոչ միայն բնական-տիեզերական երեւույթ է, այլև ազգային հոգեկերտվածքի զգացական դրսևորման արդյունք, աշխարհընկալումային ըմբռնումների հետ մարդկայնորեն առնչվելու, արարչական գործառույթների հետ շփվելու, նրանով ապրելու հոգեմտային էության դրսևորման արգասիք... Ճշմարիտ չէ, թե իբր մեր դիցերը պարսկական դիցեր են եղել։ Անահիտի և Միհրի պաշտամունքը մեզ մոտ հայտնի է եղել շատ ավելի վաղ։ Բերոսուս Քաղդեացին ասում է, թե Արդեշիր Բ թագավորը, որ ընդամենը ութ հարյուր տարի առաջ է կառավարել, Անահիտի մեհյան կառուցեց և այդ դիցուհու պաշտամունքը սովորեցրեց Փարսի և Բալխի մարդկանց։ Վինդիշման էլ ասում է, որ Արդաշիր Բ-ն Անահիտի պաշտամունքն ընդօրինակել է իր անմիջական հարևան երկրից, այսինքն Հայաստանից։ Հայոց Անահիտն է բոլոր Անահիտների նախատիպը։ Սա անվիճարկելի էր մինչև Գրիգորիսի գալը։ Բոլոր նրանք, որ մեր հավատքից ստեղծեցին իրենց ուսմունքը, նախ մերժեցին, ինչպես քրիստոնյաները՝ բոլոր դիցերին, անգամ չար դևեր կոչեցին նրանց, էլի քրիստոնյաների նման, բայց հետո հասկացան, որ առանց գերագույն այդ ցոլքերի առկայության անըմբռելի է մնում Արարիչը մարդկանց համար։ Հին Ավեստայում Միհր, Անահիտ և Տիր չկա։ Ավելին, այնտեղ Ահուրա Մազդայից բացի մնացյալ դիցերը չար, դև անունն ունեն։ Մինչդեռ նրանք Արամազդի վեհ ու վսեմ յուրահատկություններն են, որոնց միջոցով բարի, պայծառ և օգտավետ արարչությունն է ղեկավարվում։ Նրանք Արարչի Գերագույն ցոլքերն են։ Նույնն է, ինչպես նախարարները երկրի վրա. նրանք արքա չեն, բայց յուրաքանչյուրն իր չափով օգնում և սատարում է արքային կառավարել երկիրը»։

«Արիական համակարգի գլխավոր հասկացություններն են Արարչածին ը, Առաքինությունը, Պարտականությունը, Առաքելությունը։ Արարչածին Օրենքը թափանցում, համակում է ամբողջ Տիեզերքը, վերացնում է քաոսը՝ անկազմակերպվածությունը, հաստատում է անխախտ կարգավորվածություն, այն նաև իրերի ու երևույթների համընդհանուր էությունն է, նրան են ենթարկվում բոլոր դիցերը, մարդիկ։ Օրենքն է սահմանում բարոյական չափանիշները, և առաքինի է այն մարդը, ով գնում է Արարչի նախասահմանած Օրենքի ճանապարհով։ Իսկ գնալ Օրենքի ճանապարհով նշանակում է կատարել դրանով սահմանված պարտականությունները, քանզի պարտքի գիտակցումն ու կատարումն է առաքինության՝ Բարձրագույն Կատարելության հասնելու կարևոր միջոցը։ Առաքինությամբ էլ իրականացվում է Առաքելությունը...»։

«...Մենք գիտեինք, որ Արեգակնային համակարգը պարբերաբար փոխում է կենդանակերպի համաստեղությունները, իսկ յուրաքանչյուր համաստեղություն ունենում է իր ուրույն ազդեցությունը մարդու և նրա գիտակցության վրա։ Յուրաքանչյուր համաստեղության շրջանում մենք կատարել ենք փոփոխություններ մեր դիցարանում և մշակույթի մեջ՝ դիմակայելու այդ համաստեղության ազդեցությանը...»։

«...Հայ լեզուն պարունակում է Արարչի խոսքը, միտքը։ Արարիչը մի տեղ պետք է իր խոսքը պահպաներ, որպեսզի միշտ հաստատի իր ներկայությունը մարդու կյանքում։ Եվ Տիեզերքի բարձրագույն բանը՝ Արարչի խոսքը, վստահվել է մեզ՝ հայերիս։ Հայերենը ոչ միայն արարչական լեզու է՝ տրված մարդկանց, այլև դիցերի լեզու է՝ տրված դիցերին ու Տիեզերքին։

Հայոց Լեզվով կարելի է Արարչական Մտածողությունն ըմբռնել ու հասկանալ, կարելի է դիցերի հետ երկխոսել պարզապես, ինչպես հոգով, այնպես էլ անմիջական խոսքով, որը, իհարկե, բոլորին չէ, որ տրվում է։ Կարելի է նաև Արարչի ու Արարչական ամեն Գոյի հետ շփվել։ Հայոց լեզուն էությունների լեզու է։ Բառերը ցուցանում են երևույթի էությունը։ Երբ հայ մարդն իր լեզուն անտեսում, կեղծում է, արաչաիմացությունը, տիեզերաճանաչողությունը հետզհետե անէանում են... Հայոց այբուբենի մեջ թաքնագրված են բոլոր գիտությունները, ամենայն ստեղծումի պատմությունը, այլ գիտություններ, որոնք մարդկությանը նույնիսկ հայտնի չեն... Մեր առօրյա լեզուն տիեզերագիր է, որում ծածկագրված են գերգիտությունները...»։

Երեմիան զարմացական մի շարժումով տարուբերեց գլուխը։

«...Նայում եմ շուրջս, որոնում ու չեմ գտնում այն իրական հային, ում արարել է Միակն ու Բարձրյալը, և ով հպարտ էր ու սեգ իր դիցերի պես, ով ապրում էր դից դառնալու համառությամբ։ Ի՞նչ են իրենցից ներկայացնում հիմա այն մարդիկ, որ շարժվում են ամեն օր այս ու այն կողմ։ Մի՞թե նրանք հայ են, մի՞թե հայը նրանք են։ Ո՜, ո՛չ, հայը մեռավ, սրանք ուրվական են, որ վախենում են վանականներից, իրենց նոր Աստծուց, ու դրանցից ոչ ոք խրոխտության չի դրդում նրանց. միա՛յն և միա՛յն խոնարհում, միա՛յն և միա՛յն հեզություն...»։

«...Ի՜նչ երջանկություն է լինել քո իրական, արարչատուր հավատքի մեջ, տեսնել այն վեհությունը, որ կար մեր տաճարներում ու մարդկանց հոգիների մեջ. Արարիչի սահմանած կրակն էր այրվում նրանց բոլորի սրտերում, և նրանց հետ հարաբերվելով՝ ջերմացնում էինք միմյանց փոխարդաձաբար։ Դա պատմելու բան չէ, դա զգալ է պետք։ Իսկ ինչ է հիմա. խավար տներից խավար վանքերը վազող, Արևին չնկատող ու չերկրպագող, լուսաբացը չողջունող այս հանրության վերջն ի՞նչ է լինելու...»։

Օրը հետզհետե տրվում էր խավարին։ Կարդալ այլևս հնարավոր չէր, և Երեմիան մագաղաթները դժկամությամբ դրեց տեղը։

Շահաբն ուշանում էր։ Դա անհանգստությամբ համակեց Երեմիային։

Դժվարանալով մթան մեջ հաղթահարել աստիճանները, Շահաբը սովորաբար իր կացարանն էր գալիս երեկոն չիջած։

Ծերունուն արահետների վրա տեսնելու հույսով Երեմիան մոտեցավ աստիճաններին, սակայն թեք բացատի վրա որևէ շարժում չնկատեց։ Դա արդեն անբացատրելի էր, և Երեմիան տագնապած հայացքն ակամա սահեցրեց ժայռի ստորոտի վրայով, ու անմիջապես քարայրի տակ սևին տվող ինչ-որ բան նշմարեց։ Արագ շարժումներով ցած իջավ։ Մացառուտների վրա ընկած էր մարդկային մի մարմին. Շահաբն էր։

Նրա մարմինը դեռ տաք էր, բայց այլևս չէր շնչում։

Առաջին միտքը, որ ծագեց Երեմիայի գլխում, այն էր, թե երևի ծերունին բարձրանալիս վայր է ընկել աստիճաններից ու ջախջախվել։ Ու սկսեց դատապարտել իրեն, որ եթե չտարվեր ընթերցանությամբ, ապա ավելի վաղ կնկատեր Շահաբին և գուցե թե հնարավոր լիներ փրկել նրան։

Նա շնչակտուր փութաց ամրոց, մարդիկ ուղարկեց Շահաբի դին տաճարի մոտ բերելու, իսկ ինքը մտածում էր կատարվածի մասին հնարավորինս արագ արքային տեղյակ պահելու մասին։ Այդ մտորումների մեջ էր, երբ նրան հայտնեցին, թե Դվինից սուրհանդակ է եկել ու լուր ունի արքայի համար։ Երեմիան ընդառաջ գնաց բանբերին և հայտնեց, որ արքան Բագրևանդի կողմերում է, երկու օրվա հեռավորության վրա։ Եվ խնդրեց լուրը հայտնել իրեն։ Սուրհանդակը ճանաչում էր արքայի գրագրին և հայտնեց, թե լուսաբացին հայկազունյան դպրանոցի բոլոր յոթ սեպուհ- դաստիարակներին գտել են մեռած. նրանք գիշերը խնջույքի են եղել դպրանոցի տարելիցի առիթով ու հանգել են հենց սեղանի մոտ։ Սուրհանդակը նաև հայտնեց, թե ըստ ամենայնի նրանք բոլորը թունավորվել են, իսկ թե ինչից, ապա բժշկողները դեռ չեն պարզել։

Երեմիան փլվեց գահավորակին, դեմքն առավ ափերի մեջ։

Սուրհանդակը, պարտքը կատարած համարելով, անաղմուկ հեռացավ։ Ծանր մտքեր էին տանջում Երեմիային. առավոտյան թունավորված են գտնում սեպուհներին, իսկ երեկոյան հայտնաբերվում է Շահաբի դին։ Մի՞թե պատահական զուգադիպում է։ Իսկ գուցե դա՞վ է, և Շահաբը ոչ թե գայթել է, այլ նրան հրել-գցե՞լ են քարայրից, իսկ սեպուհներին՝ գաղտնի թունավորե՞լ։

Նա հանկարծ այդ պահին մտաբերեց, որ քարայրում գտնվելով՝ նկատել էր, որ Շահաբի մագաղաթները պակասել են։ Այն ժամանակ ինքը կարծել էր, թե Շահաբն է իր հետ դրանց մի մասը տարել, բայց քանի որ Շահաբը քարայրից չէր հեռացել, այժմ արդեն նրան պարզ էր, որ մագաղաթներն այլ մարդ է տարել...

Երեմիան սարսռեց իր իսկ հետևությունից։

— Սա դավ է,— համոզված ասաց ինքն իրեն,— որ նպատակ ունի ոչնչացնել արքային նվիրված մարդկանց։

Ու նրա միտքն ընկավ Բաթ իշխանը։

— Ո՞ւր է նա, ո՞ւր է նա. հաջորդ հարվածը նրան կգա. նա է հիմա արքայի աջ թևը։

— Եվ հիշելով, որ զորավարն ուղեկցում է արքային՝ հանգստացավ նրա համար։

— Բայց ո՞վ է այս ամենի թիկունքում,— հարցրեց Երեմիան ինքն իրեն ու պատասխանի վրա խորհելով՝ իջավ ամրոցի բակ, մի սուրհանդակ առաքեց Դվին՝ մայրաքաղաքի կայազորի պետին հորդորելով արքայագունդը բերել մարտական վիճակի ու սպասել արքայի հրամանին։ Կամեցավ մի սուրհանդակ էլ արքային ընդառաջ ուղարկել՝ տագնապալի լուրերը նրան վաղ հասցնելու համար, բայց հետո միտքը փոխեց և արագ քայլերով, գրեթե վազելով՝ գնաց դեպի ախոռատուն։

Քիչ անց նա դուրս եկավ ամրոցից ու փոշու ամպն առաջնորդելով՝ Գառնո գյուղի միջով սուրաց դեպի Բագրևանդ։

Լուսաբացին մոտ, երբ նրա ձին հոգնել էր, իսկ ինքն էլ անքնությունից դժվար էր մնում թամբի վրա, իջևանեց ճամբորդական մի հյուրատան։

Մի քանի ժամից նա կրկին ճանապարհին էր։

Կեսօրին մոտ ճաշեց մի պանդոկում ու ճամփան շարունակեց։

Մեկ ժամ էլ չէր անցել, երբ հանկարծ դող համակեց նրան։ Աներևույթ մի ձեռք ասես սեղմում էր պարանոցը՝ կամենալով խեղդել իրեն. նա արձակեց բոլոր ճարմանդները կրծքի վրա։ Դողը սաստկանում էր, և Երեմիան կծկվեց. ասես սառը հողմ իջավ նրա վրա։ Նժույգից չընկնելու համար մի ձեռքով կառչեց թամբից։ Քրտինք երևաց նրա դեմքին, որ հետո սկսեց հոսել առվակներով։ Նա արագ-արագ շնչում էր լայն բացած բերանով՝ հուսալով, որ դա թեթևություն կբերի իրեն։

Նա դժվարանում էր այլևս մնալ թամբի վրա ու ակամա բաց թողեց պախուրցները։ Չկառավարվող նժույգը դուրս եկավ ճանապարհից ու արածելով խորացավ դաշտի մեջ։

Զգալով, որ կորցնում է գիտակցությունը, Երեմիան վերջին ճիգերը գործադրեց ու ջանաց սահուն ընկնել ձիու վրայից։ Նա պառկեց խոտերի մեջ ու գալարվելով դիրքն էր անընդհատ փոխում, ասես մարմնի որևէ վիճակ հանգստություն կբերեր իրեն։

Հետո ցավերը միանգամից անհետացան, ասես չէին էլ եղել։ Սակայն անբացատրելի մի սառնություն չէր լքում մարմինը։ Երեմիան կամեցավ շարժվել, բայց սոսկումով նկատեց, որ մարմինն ընդարմացած է ամբողջությամբ։

Նժույգների ոտնաձայն հասավ նրան։ Խոտերի միջից նա սաղավարտների փետրափնջեր տեսավ ու նաև արքունի դրոշները. թագավորն էր անցնում իր շքախմբով։

Երեմիան ջանաց գոնե փոքր-ինչ բարձրանալ պառկած տեղից, սակայն ոչ մի մկան չենթարկվեց նրան։ Ուժերը հավաքելով՝ փորձեց կանչել արքային, սակայն շուրթերը շարժվեցին համրորեն ու ձայն արտաբերել չկարողացավ։

Երբ վերստին լռություն հաստատվեց, նա նայեց երկնքին, ու անզորության և կործանումի արցունքներ երևացին նրա աչքերում։

== Գլուխ տասնվեցերորդ ==

Բագրևանդից վերադարձող արքան երբ մտավ Խու դաշտ, հեռվում զինվորական մի ջոկատ նկատեց։ Փողփողացող ալ կարմիրի առատությունն ու ոսկեգույնի ծփանքը հուշեցին, որ հռոմեացիներ են։ Քիչ անց, երբ եկվորները մոտեցան այնքան, որ սկսեցին հստակորեն զանազանվել նժույգներն ու հեծյալները, արքան նկատեց հռոմեական արծիվները, որ լիկտորները կրում էին երթի առջևում։ Ապա նշմարվեց ստրատելատի գերբով դրոշը. Տրայանոսն էր։

— Քի՛չ մնաց,— ասաց արքան ինքն իրեն։

Երբ զորաջոկատները հանդիպեցին, Տրայանոսն, ի նշան հարգանքի, իջավ ձիուց և մոտ գնաց արքայական կառքին։

Ոսկե գամերով ու շղթայիկներով որմզնդեղնի կարմիր կաշվե զգեստն ամուր սեղմում էր նրա կուրծքը և ավարտվում մերկ ծնկներից վեր, սպիներով ծածկված պիրկ բազուկները վկայում էին նրա մարտական փառավոր ուղու մասին։ Նրա հագուստի զարդերը պսպղում էին աստղափնջերի նման։

Տրայանոսը գլխից վար բերեց սաղավարտը, ողջունեց, ապա հայտնեց, թե վերադառնում է մերձակայքում տեղակայված իր զորախմբի ստուգատեսից։

Օրը տոթ էր, ու միմյանց որպիսությունն իմանալուց հետո Տրայանոսն առաջարկեց արքային շունչ առնել իր նստավայրում, որ հեռու չէր ամենևին։ Ու հավելեց, թե արաբական ձիերի նոր երամակ է ստացել և ուրախ կլիներ ցուցադրել դրանք արքային։

Պապն անհարմար զգաց մերժել հրավերը, հատկապես, որ մի առանձնակի սեր ուներ ձիերի այդ տեսակի հանդեպ։ Բացի դա, արդեն երեք ժամ ճանապարհին էր։ Եվ Տրայանոսին հրավիրեց կառք։

Ստրատելատը եղեգնյա ճիպոտներ ու սակր կրող իր ուղեկիցներից մեկին նշան արավ մոտենալ իրեն։ Զինվորը պատրաստակամ գնաց դեպի զորապետը։ Տրայանոսը նրան ցածրաձայն ինչ-որ բան ասաց, որը, սակայն, հասու եղավ արքային. հռոմեացին կարգադրեց աճապարել ու զորակայանի կարգադրիչին հայտնել իր հրամանը. հյուրերին ընդունել արքայավայել։

Կառքում նրանց լսող չկար, և կարող էին հույժ կարևոր գործերից խոսել։ Տրայանոսը վրդովված էր Տարսոնում տիրող իրավիճակից. ինքն ամեն ինչ անում է իր երկրի ու կայսեր անունը բարձր պահելու համար, բայց ահա որոշ խորհրդականներ, ովքեր ո՛չ պատերազմ են տեսել, ո՛չ էլ տեղյակ են Ասիայի սովորույթներից, կատարյալ շփոթ են ստեղծել պալատում, կայսեր մոտ աղավաղում են Հայաստանում և շուրջը տիրող վիճակը։ Նա հայտնեց, թե կայսերը խնդրագիր է ուղարկել իրեն մի կարճ ժամանակով Տարսոն հրավիրել՝ իրականությունը ներկայացնելու համար։ Պատասխան դեռ չի ստացել։

Պապն ասաց, թե կաջակցի նրան կարելվույն չափ։ Տրայանոսը շնորհակալ եղավ, ապա հետաքրքրվեց Աղվանների երկրի վիճակով. նրան լուրեր էին հասել հյուսիսային ժողովուրդների հնարավոր միավորման մասին։ Եթե դա իրականանար, ու նրանք որոշեին շարժվել դեպի արևմուտք, ապա դա Շապուհի օգտին կլիներ։ Արքան նրան հայտնեց, որ Ճորապահակից նոր է լրաբեր եկել, ով հայտնել է, թե հյուսիսի ժողուրդները միավորվում են Շապուհի հնարավոր հարձակումներին դիմակայելու համար, այնպես որ անհանգստանալու կարիք չկա։ Այս լուրը հանգստացրեց Տրայանոսին, ու նա, ռազմական գործերը մի կողմ թողնելով, սկսեց խոսել նոր ստացած իր ձիերից։

Հռոմեական զորակայանի մուտքը հսկող տապարակիր վիգիլները ձգվեցին ու պատվի առան եկվորներին։ Ներս անցնելով դարպասից՝ կառքը հեծյալ ուղեկիցներով հանդերձ խորացավ նոճիների ու մշտադալար ճյուղերը նազելիորեն փռած արմավենիների կանոնավոր շարքերով զարդարված ընդարձակ պարտեզի մեջ, ուր սիրամարգեր էին ղունղունում՝ երկար, կախ ընկած ագիներով սրբելով ծառուղիների խճազարդ հատակի փոշին։ Դեղնապոչ ինչ-որ թռչուններ էին ոստոստում մրտենու դալար թփերի վրա։ Թասաձև զույգ ավազաններից քիչ հեռու՝ թանձրասաղարթ դափնիներով ու բուրումնավետ պինիաներով կազմված օղակի կենտրոնում, հաճելիորեն խոխոջում էր քարակերտ առյուծի բաց երախից ամառային ձկնարանի մեջ թափվող ջուրը։

Կառքը կանգ առավ ալեբաստրե սյուներով միահարկ, կամազարդ շենքի մոտ, որի գավթի ողջ պարագծով ուղղաձիգ ակոսներ ունեցող սյուների խարիսխների մոտ խեցե զամբյուղներ էին դրված. դրանց մեջ փթթում էին դամասկոսյան վարդեր ու նարգիզներ, լինոսներ, մարգարտածաղիկներ ու հիրիկներ, իսկ սյուները կանաչել էին բաղեղի դալար ընձյուղներից։ Գավթի արևելյան կողմում, դափնեվարդերի խնամքով մշակված թփերի մեջ առնված, հղկած պորփյուրից մանգաղակիր կառքերի արձաններ էին՝ նժույգներով հանդերձ, այնպես, որ թվում էր, թե նրանք վազում են։ Պատվո զորասյուն էր կանգնած շենքի մուտքի մոտ։

Ընդառաջ եկած սենեկապետը խոր գլուխ տվեց ու փայտյա սանդալներով մարմարածածկ հատակին չքչքացնելով, ազնվազարմ հյուրերին ուղեկցեց ներս։ Արքայի պահախումբը մնաց դրսում։

Նախասրահի սպասավորներն եկվորների ուսերից առան երկար, անթև թիկնոցները։ Հետո նումիդիացու արտաքինով վիթխարահասակ ստրուկի ուղեկցությամբ առաջացան երկու կարգ լամպերով առատորեն լուսավորված միջանցքով, որի պատերի երկայնքով ցածր պատվանդաններին արձաններ էին դրված, և հայտնվեցին ընդարձակ մի սրահում։

Երդիկից ու լուսամուտներից ներս թափանցող օրալույսը բավարար չէր, և բազմաթիվ ջահեր էին վառվում զանգվածեղ առաստաղը պահող սյուների վրա ու անկյուններում։ Մարմարածածկ պատերից կախված էր ոսկե շուրջառներով նկարների հարուստ հավաքածու. այստեղ կարելի էր տեսնել երկանիվ ռազմակառքին թևավոր վիշապներ լծած Տրիպտոլեմոսին, և Վիրտոսին՝ լիազեն ամազոնուհու կերպարանքով։ Հավաքածուի զարդը Մելեագրոսին և Ատալանտային պատկերող մեծադրվագ կտավն էր, որը, ինչպես ներկայացրեց ստրատելատը, վեց միլիոն սեստերցիումով գնել էր Պտղոմեոսի հետնորդներից։

Սրահն օծված էր անուշահոտ յուղերով. գավիթ նայող լուսամուտի գոգին, ծղոտահյուս զամբյուղների մեջ դաշտային ծաղկեփնջեր էին դրված։ Պատերն ու ասեղնագործ ծիրանե վարագույրները զարդարված էին մրտենու դալար շիվերով։ Երկար, հավերժահարսերի պատկերներով գինու լայնահատակ սափորներով ծանրաբեռնված սեղան էր սրահի կենտրոնում։

— Համա թե ճոխասեր են,— շշնջաց Գնել իշխանը՝ շուրջը նայելով։

— Դա էլ մի օր կկործանի նրանց,— արձագանքեց Բաթ իշխանը զուսպ։

Սրահի լուսամուտների մոտ ասպարակիր զինվորներ էին կանգնած։

— Յուրահատուկ պատիվ է,— բացատրեց Տրայանոսը,— որ գալիս է դեռ մեր թագավորների ժամանակներից։

Արքան գնահատող հայացքով զննեց լեգեոներներին։

Նոր էին տեղավորվել սեղանի շուրջ, երբ երևացին ճերմակ զգեստներ հագած սպասավորները՝ արծաթե մեծ սկուտեղներով բերելով շոգեխաշած սիրամարգ և փասիան, խորոված վիթ ու ոստրե, ցողով ծածկված մրգեր։ Նրանք գալիս էին ու գալիս՝ միմյանց հերթ չտալով, բայց անձայն, իսկ երբ սեղանները ծանրաբեռնվեցին ամենայն բարիքներով, շարվեցին գորգազարդ պատի տակ. Տրայանոսն ազատ արձակեց նրանց։

Ինը գեղանի սպասուհիներ հատուկ թասի մեջ լվացին հյուրերի ձեռքերը, ծաղկեպսակներով զարդարեցին նրանց, իսկ սեղանների սպասավորները՝ նախշազարդ կապույտ տունիկայով գեղեցկադեմ պատանիներ, գինի լցրին զորավարի նշանով։

Գուսաններ տեղավորվեցին պատերից մեկի տակ։

Տրայանոսը ոտքի ելավ. ամենքը հետևեցին նրան։ Հայացքը դեպի վեր՝ նա Բարձրյալին խնդրեց բարեհաճ լինել երկու երկրների, կայսեր ու արքայի, իրենց բոլորի ընտանիքների հանդեպ, թույլ չտալ՝ կործանվեն դրանք, պաշտպանել հիվանդությունից և փորձանքից, առատություն պարգևել դաշտերին։

Ապա մեկ րոպեի չափ բոլորը մնացին լուռ կանգնած, ափերը միմյանց սեղմած, հայացքները՝ վեր։

Աստվածամեծարումն ավարտված էր։

Խնջույքը սկսվեց։

Տանտիրոջ հյուրասիրությունն էր պատճառը, թե պերճաշուք սրահի զվարթ լուսավորությունը, ամենքն անկաշկանդ էին զգում իրենց։

Որքան պակասում էր սափորների գինին, այնքան չքանում էր խնջույքի հանդիսավորությունը, և մեկ ժամ հետո այնպիսի աղմուկ էր սրահում, որ անհնար էր սպասավորներին որևէ բան հասկացնել։ Գինովցած տղամարդիկ վերհիշում էին Ձիրավի կռիվը, եռանդագին քննարկում աշխարհաքաղաքական գործեր։

Ապա Տրայանոսը դադարեց ոստրե ուտել, շուրթերը սրբեց ասեղնագործ վարշամակով ու ոտքի ելավ։ Նրա նշանով մոտ բերին ուրախության գավաթը՝ լիքը լցված ֆալերյան գինով։ Ինչպես մեկնաբանեց Տրայանոսը, այն դեռ Հուլիոս Կեսարի ժամանակներում զուտ ազնվական խմիչք էր համարվում և Օգոստոսի օրոք էր դարձել հանրամատչելի այն դեպքից հետո, երբ Ակտիումի հաղթանակից անչափ ոգևորված կայսրն այդ խմիչքի հարյուր տակառ էր հանել իմպերատորական տան մառաններից։

Տրայանոսը խմեց կայսեր ու արքայի բարեկամության համար։ Ամենքն աղմուկով միացան նրան։ Ապա ուրախության գավաթը մատուցեցին Պապին։ Նույն պահին հնչեց թմբուկների ու սրինգների, քնարների ու փողերի ներդաշնակ ձայնը՝ որպես պատիվ հայոց արքային։

Պապը ոտքի ելավ և գավաթը ձեռքին բռնած՝ գուսանների կողմն էր նայում՝ սպասելով նվագի ավարտին։ Գնել իշխանը, ծնոտն ափին հենած ու հայացքը սեղանին, անհամբեր արքայի խոսքին էր սպասում։ Ու մեկ էլ նա ցնցվեց անսպասելի զրնգոցից։ Հայացքը թեքեց ու սարսռեց. անմիջապես իր կողքին՝ սեղանի վրա արքայի կտրված գլուխն էր ընկած, որից արյուն էր հորդում առատ շիթերով։ Չէր հասցրել հասկանալ կատարվածը, երբ արքան ընկավ սեղանին. ուրախության գավաթի գինին խառնվեց նրա պարանոցից հոսող արյանը։

— Թիկունքի՜ց, պոռնիկի՛ տղերք. դիմացից կռվելու քաջություն այդպես էլ չունեցա՞ք,— գոռաց Գնել իշխանն անհուն ցասումով,— հացի վրա արյո՞ւն եք հեղում, ճիճունե՛ր...

Մի ակնթարթում Գնել իշխանը կատվի ճարպկությամբ վեր թռավ տեղից, սուրը քաշեց և խոցեց արքային հարվածած զինվորին։ Սա մեջքով ընկավ սպասավորների սեղանի վրա. այն ջարդվեց նրա մարմնի ծանրության տակ ու չօգտագործված գավաթները, արծաթյա սպասքը, մրգերով լեցուն սկահակներն իրենց պարունակությամբ աղմուկով թափվեցին նրա վրա։ Գնել իշխանը նետվեց երկրորդ զինվորի վրա, բայց այդ միջոցին Տրայանոսը թիկունքից սրով հարվածեց նրան այնպես, որ նրա գլխի սկավառակը շուռ եկավ աչքերի վրա։ Գնել իշխանն ընկավ։

Բաթ իշխանը, որ մի փոքր ուշացումով էր նկատել արքայի սպանվելը, այդ նույն պահին հասցրել էր արդեն ոտքի ելնել ու սուրը մերկացնել։ Նա կամեցավ առաջ նետվել ու խոցել Տրայանոսին, սակայն միանգամից տասնյակ նիզակներ մեկնվեցին դեպի իրեն։

Բաթ իշխանն արձանացավ մի պահ՝ չիմանալով ինչ անել, ապա սուրն անշտապ շարժումով դրեց սեղանին՝ իրենից հնարավորինս հեռու, հետո նստեց գահավորակին, որից նոր էր ելել։

— Զորապետին վայել էր կռվել հանուն արքայի ու մեռնել հանուն նրա,— ասաց Տրայանոսը քամահրանքով։

— Այդպե՛ս է,— համաձայնեց Բաթ իշխանը՝ արյունով լեցուն աչքերով նայելով նրան,— և գուցե թե հանուն արքայի պատվի հասցնեի խոցել ձեզանից գոնե մեկին, բայց ավելի մեծ մի պարտք հարկադրեց ինձ երդմնազանց լինել։

— Եվ ո՞րն է այդ պարտքը,— հարցրեց Տրայանոսը՝ իր հրամանին սպասող զինվորներին հասկացնելով հապաղել մի պահ։

— Դու, Տրայանո՛ս,— ասաց Բաթ իշխանը,— կատարեցիր քո կայսեր հրամանը, դա պարզ է. ոչ մի զորավար արքա սպանելու ինքնուրույն նպատակ չի ունենում։ Քո կայսրն է դա քեզ հրամայել՝ անշուշտ իրեն հասած լուրերից ելնելով։ Ես ահա որոշեցի չմեռնել այսօր, որպեսզի արքայիս վրեժն առնեմ այն ոջիլներից, ովքեր թունավորել են նրա անունը կայսեր մոտ ու նաև տվել քեզ երաշխիք, որ անվնաս կհեռանաս Հայոց Աշխարհից։

Տրայանոսն առժամանակ մտածեց նրա խոսքերի վրա, ապա արյունոտ սուրը մի կողմ դնելով՝ դիմեց իր զինվորներին.

— Նա, որ ավարտը գիտի, թող սկիզբն էլ իմանա. դրանից մենք միայն կշահենք, ու մեր մեղքն էլ կթեթևանա։ Եվ հետո, եթե նա հաջողի ոչնչացնել ոջիլներին, դրանից երկրի քորը կպակասի։

== Գլուխ տասնյոթերորդ ==

— Բաթ իշխա՛ն, մի օտարական է ճամփին կանգնած և ասում է, թե կարևոր լուր ունի քեզ հաղորդելու,— նժույգի վրայից խոնարհվելով դեպի գահաժառանգի խնամակալը՝ զեկուցեց հեծյալ զինվորը։

Ոչինչ չտեսնող հայացքով Բաթ իշխանը կառքի բաց լուսամուտից նայեց ջայլամի փետուրներով զարդարուն սաղավարտի մեջ առնված զինվորի դեմքին՝ երկար ժամանակ անկարող լինելով մտքերից վերադառնալ իրականություն։

Սթափվելով՝ նա ուշացումով նկատեց, որ երթը կանգ է առել։

— Ես կհանդիպեմ նրան,— ասաց իշխանը և փութով իջավ կառքից այնպիսի պատրաստակամությամբ, ասես սպասում էր օտարականի հայտնվելուն։ Կեսօր էր, և արևից շիկացած փոշին տրորելով՝ իշխանը ընդառաջ գնաց օտարականին, ով առաջապահներին իր խնդրանքը հայտնելուց հետո հեռացել էր ճանապարհից, ակնհայտորեն ցույց տալով, թե իշխանին հայտնելու հույժ կարևոր լուր ունի։

— Դո՞ւ,— ուրախ զարմանքով ասաց իշխանը,— կարծում էի, թե քեզ այլևս չեմ տեսնի։

— Գործեր կան,— արձագանքեց Րան,— որոնք չարած՝ չէի կարող գնալ։

Ապա թիկնոցի ծալքերից դուրս բերեց մագաղաթների մի փաթեթ։

— Ահա՛,— ասաց,— բոլոր այն գրությունները, որոնք փոխանցվել են Տրայանոսին՝ կայսերն ուղարկելու խնդրանքով։ Նա ինքն է ամենը կամեցել փոխանցել քեզ հեռանալուց առաջ։

Բաթ իշխանը, որ անքուն գիշերներ էր անցկացրել Տրայանոսի ակնարկները պարզելու մտատանջությունից, կարկամեց մագաղաթները տեսնելով. նա դժվարությամբ էր շնչում, ասես եթերը խտացած լիներ մի հնարքով. նա անհամբեր սպասում էր անունների բացահայտման։ Եվ դողացող ձեռքերով վերցնելով մագաղաթների փաթեթը, հազիվ էր զսպում իրեն հենց այդ պահին չքանդել քուղերը։

Րան, որ ակամա հետևում էր իշխանի դեմքի արտահայտությանը, ասաց գաղտնիք բացահատողի խորհրդավորությամբ.

— Այդտեղ դու ամենը կիմանաս, իշխա՛ն, կիմանաս, թե թագավորից գաղտնի ովքեր էին գրություն ուղարկել կայսերը, թե իբր նա ամեն առիթով ասում է, որ ետ պահանջելու է Կեսարիան, Ուռհան ու նաև ուրիշ տասը քաղաքներ։ Թե իբր նա բանակը հենց դրա համար էլ զորացնում էր և ամենուր իբր հայտարարում, որ եթե Վաղեսը չի ուզում խռովություն ծագի, ապա այդ քաղաքները թող վերադարձնի, հակառակ դեպքում մեծ պատերազմով կկռվի նրա դեմ։

— Որպիսի՜ նենգություն, որպիսի՜ կեղծիք,— երկու ձեռքով մագաղաթների փաթեթը բռնած՝ Բաթ իշխանը ջղաձգորեն սեղմեց բռունցքները և բացականչեց այնպես ուժգին, որ հեռվում կանգնած զինվորները զգաստացան ու շոշափեցին սրերը։

— Նաև կիմանաս, թե ո՞վ կարգադրեց նետահարել Հայր Մարդպետին Աշտիշատում ասած իր այս խոսքերի համար՝ «Ինչպե՞ս, այսպիսի տեղերը տվել են կանանց շորեր հագած հոգևորականներին և ոչ թե տղամարդկա՞նց։ Մենք այս տեղերը կքանդենք. այստեղ պետք է արքունի ապարանք շինել»։

Նուրծ Րան նկատեց, թե ինչպես իշխանի պարանոցի մկաններն ուռան արյան առատ հորձանքից և աչքերն արնագունեցին։

— Բայց, իշխա՛ն, ամենը դեռ չի կատարվել,— հավելեց Րան գուժ բերողի մտահոգությամբ։

Բաթ իշխանը նրան նայեց նոր հարվածի սպասող մի հայացքով։

— Բագրևանդում, իշխա՛ն, մահվանը նախորդող գիշերը մի բանագնաց եկավ արքայի մոտ ու նրան նամակներ տվեց Մերուժան Արծրունու և Վասակ Մամիկոնյանի կնիքներով, ասելով, թե դրանք պարսից աշխարհ մեկնող գաղտնի սուրհանդակներից են խլվել։ Եվ կարդալով դրանք, արքան փոթորկվեց ու նույն այդ բանագնացի հետ հրաման ուղարկեց Դվինի կայազորի պետին՝ զորաջոկատ ուղարկել Խաղտյաց երկիր դավին տրված այդ իշխաններին սպանելու պահանջով։ Արքան դեռ չէր հասցրել տեղյակ պահել քեզ այդ մասին։

Րան դադար տվեց մի պահ։

— Այդ նամակներն, իշխա՛ն, իրականում կեղծ էին և կնքվել էին գողացված մատանիներով։

Բաթ իշխանը զգաց, թե ինչպես են ծնկները ծալվում իր ծանրության տակ։

— Ո՜, ողբ,— արցունքներ և ցասում երևացին նրա աչքերում,— վաղն այդ զինվորները կհասնեն Խաղտյաց երկիր, ու ոչինչ չի փրկի իշխաններին։ Լռություն տիրեց։ Բաթ իշխանը գլուխն էր դառնությամբ տարուբերում, ապա հայացքը դարձնելով հեռանալու պատրաստ Րաին, հարցրեց՝ ձայնի մեջ անափ տրտմություն.

— Եվ ի՞նչ է սպասվում մեզ այսուհետ։

Նուրծ Րան խորհեց մի պահ, ապա ասաց դառնաձայն.

— Անուրախ օրեր, իշխա՛ն, անուրախ օրեր։ Մանր կրքերին տրված՝ դավադիրներն սպանեցին թագավորին, ով Աստծո կողմից քո ազգին տրված վերջին հույսն էր։ Օտարի ձեռքով նրանք դաշունահարեցին ձեր երկրի ապագան՝ չհասկանալով դա։ Օ՜, ես տեսնում եմ, Բաթ իշխա՛ն, աղետներն այն բոլոր, որոնք որպես պատիժ գալու են քո ժողովրդին։ Դուք չեք ունենա այլևս մեկ ուրիշ նման թագավոր. նա վերջինն էր, ու շուտով ձեր երկիրը կմասնատվի օտարների միջև ու միացյալ հայրենիքը երազ կմնա ձեր ժառանգների համար հազարավոր տարիներ։ Սա դեռ ամենը չէ. անթագավոր ձեր երկրում կխարազանվեն, ջլակոտոր կարվեն, խարույկների վրա կայրվեն բոլոր նրանք, ովքեր չեն մտածի կառավարողների պես։ Քաջարի մարդիկ կսպանվեն հարյուր հազարներով կամ կհեռանան երկրից, ու ազգը ձեր կապականվի։ Աստծո կողմից ձեր նախնիներին պարգևված հայրենիքը համարվի ավելորդություն, ու կքարոզեն, թե իրական հայրենիքը երկնքում է։ Ու ժողովուրդը հոտի կվերածվի։ Եվ այդժամ կգան հարավից ու արևելքից վայրի ցեղեր ու կգերեն ձեզ ու ձեր երկիրը։ Ու ստրկության տանջալից ամպը կիջնի ձեզ վրա, որ դարեր կտևի։ Եվ ձեր սերունդներն այնպես կխեղվեն, որ կխորշեք դուք նրանցից, եթե մի հրաշքով հայտնվեք նրանց մոտ։ Նրա՛նք էլ իրենց հայ կկոչեն, բայց դա ծաղր կլինի իրենց նախնիների հանդեպ։ Իրական ու ճշմարիտ հայերը սոսկալիորեն փոքրաթիվ կդառնան ու կտանջվեն ապականվածների առատությունից։ Ու երկիրը, որ դրախտավայր էր ձեր նախնիների ժամանակ, դժոխքի կվերածվի ձեր ժառանգների օրոք այժմյան արարքի պատճառով։ Ու երկրային այդ դժոխքից ազատվելու համար փրկություն կաղերսեն աշխարհի բոլոր կողմերում, բայց այն չի գա և կլան հուսակոտոր։ Չի՛ գա, քանի որ փրկությունը սպանվեց օրեր առաջ։

Այս ասելով Նուրծ Րան ետ-ետ գնաց, հրաժեշտի խոնարհում արեց ու շրջվելով՝ քայլեց փոշոտ ճանապարհով։

Եվ հեռանալով փոքր ինչ՝ ասաց ինքն իրեն.

— Եվ կլինի այսուհետ խավար, և կլինի մայրամուտ։

— Եվ որքա՞ն երկար,— կարեկից ձայնով կանչեց Բաթ իշխանը նրա հետևից։

Նուրծ Րան առժամանակ քայլեց առանց արձագանքելու, ասես մտորում էր պատասխանի վրա։ Հետո մեղմ քամին իշխանին հասցրեց նրա խոսքերը.

— Մինչև Արարիչը բարեհաճի ձեր կողմից սպանված թագավորին նորեն ուղարկել ձեր երկիր։ Եթե, իհարկե, դուք արժանի լինեք դրան։


'''Վերջ'''

''12.02.2012''

Էլ-փոստ. <code>a.pepanyan@mail.ru</code>


-----

<references />