Դիտել Վարպետը եւ Մարգարիտան էջի աղբյուրը

{{Վերնագիր
|վերնագիր = Վարպետը եւ Մարգարիտան
|հեղինակ = [[Միխայիլ Բուլգակով]]
|թարգմանիչ = Արմեն Հովհաննիսյան
|աղբյուր = [[«Վարպետը եւ Մարգարիտան»]]
}}
[[Կատեգորիա:Արձակ]]

==Մասն առաջին==
<poem>
․․․ ո՞վ ես, ի վերջո։ 
― Մասնիկն եմ այն ուժի, որ
հավիտյան տենչում չարիք, 
բայց բարիք է գործում միայն։ 

Գյոթե, «Ֆաուստ»

</poem>

===Գլուխ 1: Երբեք խոսքի մի բռնվեք անծանոթ մարդկանց հետ===

Մի անգամ, գարնանը, անասելի շոգ մայրամուտին, Մոսկվայում, Պատրիարքական լճի մոտ երկու քաղաքացի հայտնվեցին։ Նրանցից առաջինը ամառային մոխրագույն զգեստով էր, կարճահասակ, գեր, ճաղատ, բարեձեւ շլյապան երկծալ բռնած ձեռքում, իսկ խնամքով սափրված դեմքի վրա անբնական չափերի, սեւ եղջյուրի շրջանակով ակնոց էր կրում։ Երկրորդը թիկնեղ, շեկ, գիսախռիվ, վանդականախշ կեպին ծոծրակին քաշած երիտասարդ էր՝ քառեկավոր վերնաշապիկով, ճմրթված սպիտակ շալվարով ու սեւ չստերով։ 

Առաջինը ոչ այլ ոք էր, եթե ոչ Միխաիլ Ալեքսանդրովիչ Բեռլիոզը՝ մոսկովյան գրական խոշորագույն, կրճատ ՄԱՍՍՈԼԻՏ կոչվող միավորումներից մեկի վարչության նախագահը եւ գեղարվեստական հաստափոր ամսագրի խմբագիրը, իսկ նրա երիտասարդ ուղեկիցը բանաստեղծ Իվան Նիկոլաեւիչ Պոնիրեւն էր, որ գրում էր Անապաստան կեղծանվամբ։ 

Հասնելով նոր֊նոր կանաչող լորենիների ստվերին, գրողներն անմիջապես նետվեցին դեպի «Գարեջուր եւ ջրեր» ցուցանակը կրող, գույնզգույն ներկած կրպակը։ 

Այո, հարկ է ընդգծել մայիսյան այդ սարսափելի երեկոյի առաջին տարօրինակությունը։ Ոչ միայն կրպակի մոտ, այլեւ Մալայա Բրոննայա փողոցի զուգահեռ ամբողջ ծառուղու վրա ոչ մի մարդ չկար։ Այն ժամին, երբ թվում էր, թե նույնիսկ ուժ չկա շնչելու, երբ արեւը, Մոսկվան շիկացնելուց հետո, չոր մշուշի միջով գլորվում էր Սադովոյե Կոլցոյից այն կողմ, ոչ ոք չեկավ լորենիների տակ, ոչ ոք չնստեց նստարանին․ ամայի էր ծառուղին։ 

― Նարզան տվեք, ― խնդրեց Բեռլիոզը։ 

― Նարզան չկա, ― պատասխանեց կրպակի կինը եւ չգիտես ինչու վիրավորվեց։ 

― Գարեջուր կա՞, ― խռպոտ ձայնով տեղեկացավ Անապաստանը։ 

― Իրիկվան դեմ կբերեն, ― պատասխանեց կինը։ 

― Իսկ ի՞նչ կա, ― հարցրեց Բեռնլիոզը։ 

― Ծիրանի ջուր, էն էլ՝ տաք, ― ասաց կինը։ 

― Էհ, տվեք, տվեք, տվեք․․․

Ծիրանի ջրի վրա առատ դեղին փրփուր կապեց, եւ օդի մեջ վարսավիրանոցի հոտ տարածվեց։ Խմելուց հետո գրողներն սկսեցին զկռտալ, վճարեցին ու նստեցին նստարանին, դեմքով դեպի լիճը, թիկունքով դեպի Բրոննայա։ 

Այստեղ տարօրինակ երկրորդ բանը կատարվեց, որ միայն Բեռլիոզին էր վերաբերում։ Նրա զկռտոցը կտրվեց, սիրտը խփեց ու մի պահ նվաղեց, ապա տեղն եկավ, բայց մի բութ ասեղ՝ մեջը։ Բացի դրանից, անհիմն, բայց այնպիսի սաստիկ վախ պաշարեց Բեռլիոզին, որ ցանկացավ անհապաղ, առանց ետ նայելու փախչել Պատրիարքական լճից։ Բեռլիոզը շուրջը նայեց տրտմած, չհասկանալով, թե ինչը վախեցրեց իրեն։ Գունատվեց, ճակատը սրբեց թաշկինակով, մտածեց․ «Այս ի՞նչ է կատարվում ինձ հետ։ Նման բան երբեք չէր եղել․․․ սիրտս է անհանգստացնում․․․ շատ եմ հոգնել։ Թերեւս ժամանակն է ամեն ինչ գրողի ծոցն ուղարկել եւ ուղիղ՝ Կիսլովոդսկ․․․»

Եվ այստեղ տոթակեզ օդը խտացավ նրա դիմաց, ու հյուսվեց այդ օդից խիստ օտարոտի տեսքով մի թափանցիկ քաղաքացի։ Պստլիկ գլխին՝ ժոկեյի գդակ, հագին՝ վանդակավոր, կարճափեշ, նույնպես օդեղեն պիջակ․․․ Քաղաքացու հասակը մեկ սաժեն կլիներ, բայց ուսերը՝ նեղ, անասելի նիհար էր, կերպարանքն էլ՝ նկատի ունեցեք, խնդրեմ, բավականին ծաղրական։ 

Բեռլիոզի կյանքն այնպես էր ընթացել, որ անսովոր երեւույթների վարժված չէր։ Ավելի գունատված, նա չռեց աչքերն ու խուճապայար մտածեց․ «Չի կարող պատահել․․․» 

Բայց, ավաղ, պատահել էր, եւ երկարուկ քաղաքցին, որ թափանցիկ էր, ոտքերը գետնից կտրված, ճոճվում էր նրա դեմ՝ աջ ու ձախ։ 

Այստեղ այնպիսի սարսափ տիրեց Բեռլիոզին, որ նա փակեց աչքերը։ Իսկ երբ բացեց, տեսավ, որ ամեն ինչ վերջացած է, պատրանքը  տարրալուծվել, վանդակավորն՝ անհետացել, դրա հետ մեկտեղ բութ ասեղն էլ է դուրս եկել սրտից։ 

― Փո՛ւհ, սատանա, ― բացականչեց խմբագիրը, ― գիտես, Իվան, քիչ էր մնացել տոթահար լինեի։ Նույնիսկ տեսլապատրանքի պես մի բան էլ եղավ, ― փորձեց քմծիծաղի տալ, բայց աչքերի մեջ դեռեւս տանգնապն էր թրթռում, եւ դողում էին ձեռքերը։ 

Սակայն կամաց֊կամաց հանգստացավ, թաշկինակով դեմքը հովհարեց եւ բավական առույք ասելով՝ «Դե՛֊հ, այսպիսով․․․», շարունակեց խոսքը, որ ծիրանի ջուր խմելով էր ընդհատվել։ 

Ինչպես հետագայում իմացան, խոսքը Հիսուս Քրիստոսի մասին էր։ Բանն այն է, որ խմբագիրն ամսագրի հերթական պրակի համար հակակրոնական մի մեծ պոեմ էր պատվիրել բանաստեղծին։ Իվան Նիկոլաեւիչն այդ պոեմը հորինել էր, այն էլ բավական կարճ ժամկետում, բայց, ցավոք, դրանով ամենեւին չէր գոհացրել խմբագրին։ Իր պոեմի գլխավոր գործող անձին, այն է՝ Հիսուսին, Անապաստանը խսիտ սեւ գույներով էր ներկայացրել, այդուհանդերձ, խմբագրի կարծիքով, ամբողջ պոեմը հարկ էր նորից գրել։ Եվ հիմա ահա խմբագիրը Հիսուսի մասին դասախոսության նման մի բան էր կարդում բանաստեղծին, նրա հիմնական սխալն ընդգծելու նպատակով։ Դժվար է ասել, թե հատկապես ինչն էր Իվան Նիկոլաեւիչի ձախողման պատճառը՝ նրա տաղանդի նկարագրական ո՞ւժն արդյոք, թե գրելիք խնդրի մասին կատարյալ անտեղյակությունը, բայց նրա պատկերած Հիսուսը ստացվել էր որպես միանգամայն կենդանի, թեեւ համակրանք չհարուցող անձ։ Իսկ Բեռլիոզն ուզում էր բանաստեղծին ապացուցել, որ գլխավորն այն չէ, թե ինչպիսին էր  Հիսուսը՝ վատը, թե լավը, այլ այն, որ այդ Հիսուս կոչվածը, որպես անձնավորություն, ամենեւին գոյություն չի ունեցել աշխարհում եւ որ նրա մասին եղած բոլոր պատմությունները սովորական հոինվածքներ են, ամենասովորական առասպել։ 

Հարկ է նշել, որ խմբագիրը կարդացած մարդ էր եւ խոսքի մեջ շատ հմտորեն վկայակոչում էր հին պատմիչներին, օրինակ, նշանավոր Փիլոն Ալեքսանդրացուն, փայլուն կրթություն ստացած, Հովսեպես Պլավիոսին, որը երբեք ոչ մի բառով չի հիշատակել Հիսուսի գոյությունը։ Հանդես բերելով պատկառելի խորագիտակություն, Միխաիլ Ալեքսանդրովիչը բանաստեղծին իմիջիայլոց հայտնեց եւ այն մասին, որ Տակիտոսի նշանավոր «Տարեգրությունների» տասնհինգերորդ գրքի հատվածը, այն է՝ 44֊րդ գլուխը, ուր խոսվում է Հիսուսի մահապատժի մասին, ոչ այլ ինչ է, քան ավելի ուշ շրջանի կեղծված հավելում։ 

Բանստեղծը, ում համար խմբագրի հայտնած ամեն ինչը նորություն էր, ուշադրությամբ լսում էր Միխաիլ Ալեքսանդրովիչին, նրա վրա հառած իր ժիր ու կանաչ աչքերը եւ սոսկ զկռտում էր երբեմն, քթի տակ հայհոյելով ծիրանի ջուրը։ 

― Արեւելյան որեւիցե կրոն չկա, ― ասում էր Բեռլիոզը, ― որտեղ, որպես կանոն, անարատ կույսն աստված լույս աշխարհ չբերի։ Եվ քրիստոնյաները, նոր որեւէ բան չեն չհորինելով, ճիշտ նույն կերպ ստեղծեցին իրենց Հիսուսին, որը երբեք իրական մարդ չի եղել։ Այ, հենց դրա վրա էլ պետք է գլխավոր շեշտը դնել․․․ 

Բեռլիոզի հնչեղ տենորը տարածվում էր ամայի ծառուղում, եւ որքան Միխաիլ Ալեքսանդրովիչը թափանցում էր խորքերը, ուր առանց գլուխը կոտրելու երկյուղի կարող է թափանցել միայն շատ կրթված մարդը, բանաստեղծն ավելի ու ավելի հետաքրքրական, օգտակար բաներ էր իմանում թե եգիպտական Օսիրիսի՝ բարեգութ աստծո եւ Երկնքի ու Երկրի որդու մասին, թե փյունիկյան աստծո՝ Թամմուզի մասին, թե Մարդուկի մասին, նույնիսկ սակավ հայտնի Վիցլիպուցլի ահեղ աստծու մասին, որին ժամանակին շատ էին մեծարում ացտեկները Մեքսիկայում։ 

Եվ ահա հենց այն ժամանակ, երբ Միխաիլ Ալեքսանդրովիչը բանաստեղծին պատմում էր, թե ացտեկները Վիցիպուլցիի արձանիկներն ինչպես էին պատրաստում խմորից, ծառուղու վրա երեւաց առաջին մարդը։ 

Հետագայում, երբ անկեղծ ասած ուշ էր արդեն, տարբեր հիմնարկությունները իրենց ամփոփագրերը ներկայացնում էին, սկսելով այդ մարդու նկարագրությունից։ Դրանց բաղդատումը չի կարող զարմանք չհարուցել։ Այսպես, առաջին ամփոփագրում ասված էր, որ այդ մարդը կարճահասակ էր, ոսկյա ատամներով, առ ոտքը՝ կաղ։ Երկրորդում՝ թե վիթխարի հասակ ուներ, պլատինե ատամնապսակ, եւ ձախ ոտքն էր կաղ։ Երրորդը հակիրճ հայտնում էր, որ առանձնահատուկ նշաններ չուներ այդ մարդը։ 

Ստիպված պիտի խոստովանել, որ այդ ամփոփագրերից եւ ոչ մեկը բանի պետք չէ։ 

Նախ եւ առաջ՝ նկարագրվողի ոչ մի ոտքը կաղ չէր, հասակն էլ ոչ կարճ էր, ոչ վիթխարի, այլ պարզապես բարձր։ Ինչ վերաբերում է ատամներին, ապա ձախ կողմից պլատինե ատամնապսակ ուներ, աջ կողմից՝ ոսկե։ Հագինը մոխրագույն, թանկարժեք կոստյում էր, ոտքերին՝ արտասահմանյան, կոստյումի գույնին համապատասխան կոշիկներ։ Մոխրագույն բերետը կտրիճավարի ծռել էր ականջի վրա, կռնատակին ձեռնափայտ ուներ, պուդելի մռութ պատկերող սեւ գլխիկով։ Արտաքինից դատելով՝  քառասունն անց էր։ Բերանը ծուռ էր մի տեսակ։ Խնամքով սափրված էր։ Սեւահեր։ Աջ աչքը սեւ էր, ձախը՝ հայտնի չէ, թե ինչու՝ կանաչ։ Հոնքերը սեւ էին, բայց մեկը բարձր էր մյուսից։ Մի խոսքով՝ օտարերկրացի։ 

Անցնելով նստարանի կողքով, որի վրա նստած էին խմբագիրն ու բանաստեղծը, օտարերկրացին հայացքը թեքեց նրանց կողմը, կանգ առավ ու հանկարծ նստեց հարեւան նստարանին, զրուցողներից երկու քայլի վրա։ 

«Գերմանացի է», ― մտածեց Բեռլիոզը։ 

«Անգլիացի է», ― մտածեց Անապաստանը, ― տես է՜, չի էլ շոգում ձեռնոցներով»։

Իսկ օտարերկրացին աչքի ածեղ բարձրահարկ շենքերը, որոնք քառանկյունաձեւ շրջանակել էին լիճը, ընդ որում նկատելի էր, որ տվյալ վայրն առաջին անգամ է տեսնում եւ որ դա հետաքրքրել է նրան։ 

Հայացքը կանգնացրեց վերեւի հարկերի վրա, որոնց ապակիների մեջ կուրացուցիչ արտացոլվում էր բեկված եւ Միխաիլ Ալեքսանդրովիչից ընդմիշտ հեռացող արեւը, հետո իջեցրեց ցած, ուր ապակիները իրիկնամուտի մթով էին պարուրվում, ներողամտորեն ծիծաղեց քթի տակ ինչ֊որ բանի վրա, աչքերը կկոցեց, ձեռքերը դրեց ձեռնափայտի գլխիկին, ծնոտը՝ ձեռքերին։ 

― Իվան, ― ասում էր Բեռլիոզը, ― դու շատ լավ ու ծաղրական ես նկարագրել, օրինակ, Հիսուսի՝ աստծո որդու ծնունդը, բայց համն ու հոտը հենց դա է, որ դեռեւս մինչ Հիսուսը մի ամբողջ շարք աստծո որդիք են ծնվել, ասենք, օրինակ, փռյուգիական Հատիսը, իսկ կարճ ասած, նրանցից ոչ մեկը չի ծնվել եւ ոչ ոք չի եղել, այդ թվում եւ Հիսուսը, եւ անհրաժեշտ է, որ ծննդյան, կամ ասենք, մոգերի գալստյան փոխարեն նկարագրես այդ ծննդյան առթիվ տարածված անհեթեթ լուրերը․․․ Թե չէ ըստ քո պատմածի, ստացվում է, որ նա իրոք ծնվել է․․․ 

Այստեղ Անապաստանը փորձեց, շունչը պահելով, վերջ տալ իրեն տանջող զկռտոցին, ու հենց այդ պահին Բեռլիոզն ընդհատեց իր խոսքը, որովհետեւ օտարերկրացին հանկարծ ելավ տեղից ու մոտեցավ գրողներին։ 

Վերջիններս նրան նայեցին զարմացած։ 

― Ներեցեք ինձ, խնդրում եմ, ― ասաց նա օտարերկրացու առոգանությամբ, բայց բառերը չաղավաղելով, ― որ անծանոթ լինելով հանդերձ, ինձ թույլ եմ տալիս․․․ բայց ձեր գիտական զրույցի նյութն այնքան հետաքրքիր է․․․ 

Այստեղ նա բարեկիրթ հանեց բերետը, եւ ընկերներին այլ բան չէր մնում անել, քան թեթեւակի ելնել տեղներից ու ողջունել։ 

«Չէ, ավելի շուտ ֆրանսիացի է․․․» ― մտածեց Բեռլիոզը։ 

«Լե՞հ․․․» ― մտածեց Անապաստանը։ 

Անհրաժեշտ է ավելացնել, որ հենց առաջին խոսքից օտարերկրացին նողկալի տպավորություն թողեց բանաստեղծի վրա, իսկ Բեռլիոզին ավելի շուտ դուր եկավ, այսինքն ոչ այնքան դուր եկավ, այլ․․․ ինչպես ասենք․․․ կարծես թե հետաքրքրեց։ 

― Թույլ կտա՞ք նստել, ― քաղաքավարությամբ խնդրեց օտարերկրացին, եւ գրողները մի տեսակ ակամա  հեռացան միմյանցից, օտարերկրացին ճարպկորեն տեղավորվեց նրանց արանքում եւ անմիջապես խոսակցության մեջ մտավ։ 

― Եթե սխալ չլսեցի, դուք բարեհաճեցիք ասել, որ Հիսուսը չի՞ եղել երկրի երեսին, ― հարցրեց օտարերկրացին, Բեռլիոզի վրա գցելով իր ձախ կանաչ աչքը։ 

― Ոչ, դուք սխալ չեք լսել, ― քաղաքավարությամբ պատասխանեց Բեռլիոզը, ― հենց այդպես էլ ասացի։ 

― Ահ, ինչ հետաքրքիր է, ― բացականչեց օտարերկրացին։ 

«Գրողի տարածն ի՞նչ է ուզում», ― մտածեց Անապաստանն ու խոժոռվեց։ 

― Իսկ դուք համաաձա՞յն էիք ձեր զրուցակցին, ― հետաքրքրվեց անծանոթը, դառնալով աջ՝ Անապասատանին։ 

― Հարյուր ու մե՛կ տոկոսով, ― հաստատեց վերջինս՝ սիրում էր պաճուճապատ ու պատկերավոր արտահայտվել։ 

― Զարմանալի՜ է, ― բացականչեց անկոչ զրուցակիցը եւ, չգիտես ինչու, գողունի չորս կողմը նայելով ու խլացնելով թավ ձայնը, ասաց․ ― Կներեք պնդերեսությանս համար, բայց ես այնպես հասկացա, որ դուք, մնացած ամեն ինչից զատ, աստծո՞ւն էլ չեք հավատում։ ― Նա վախեցած արտահայտություն տվեց աչքերին ու ավելացրեց․ ― Երդվում եմ, ոչ ոքի չեմ ասի։ 

― Այո, մենք չենք հավատում աստծուն, ― թեթեւակի ժպիտի արժանացնելով արտասահմանցու երկյուղը, պատասխանեց Բեռլիոզը, ― բայց այդ մասին կարելի է լիովին ազատ խոսել։ 

Օտարերկրացին ետ ընկավ նստարանի թիկնակին եւ, հետաքրքրասիրությունից նույնիսկ ճիչ արձակելով, հարցրեց․ 

― Դուք աթեի՞՜ստ եք։ 

― Այո, մենք աթեիստ ենք, ― ժպտալով պատասխանեց Բեռլիոզը, իսկ Անապաստանը զայրացած մտածեց․ «Որտեղի՞ց եկավ֊կպավ էս արտասահմանյան փորձանքը»։ 

― Օ՛հ, հրաշալի՜ է, ― բղավեց զարմանալի օտարերկրացին եւ դեսուդեն տարավ գլուխը, մեկ այս, մեկ այն գրողին նայելով։ 

― Մեր երկրում աթեիզմը ոչ մեկին չի զարմացնում, ― դիվանագիտորեն քաղաքավարի ասաց Բեռլիոզը, ― մեր ազգաբնակչության մեծամասնությունը գիտակցաբար ու վաղուց դադարել է հավատալ աստծո մասին հեքիաթներին։ 

Այստեղ օտարերկրացին այսպիսի մի բան արեց՝ վեր կացավ ու սեղմեց շփոթված խմբագրի ձեռքը, արտասանելով հետեւյալ բառերը․ 

― Թույլ տվեք ամո՛ղջ սրտով շնորհակալություն հայտնել ձեզ։ 

― Իսկ ինչի՞ համար եք նրան շնորհակալություն հայտնում, ― աչքերը ճպճպացնելով՝ հարցրեց Անապաստանը։ 

― Շատ կարեւոր տեղեկության համար, որը չափազանց հետաքրքրական է ինձ՝ ճանապարհորդիս, ― մատը բազմանշանակ վեր պարզելով՝ բացատրեց օտարերկրացի խելառը։ 

Կարեւոր տեղեկությունն, ըստ երեւույթին, ճանապարհորդի վրա իսկապես ուժեղ տպավորություն գործեց, որովհետեւ նա աչքերը տագնապահար սահեցրեց տների վրա, ասես յուրաքանչյուր պատուհանում մեկական աթեիստ տեսնելու երկյուղ զգալով։ 

«Ոչ, անգլիացի չէ․․․» ― մտածեց Բեռլիոզը, իսկ Անապաստանը մտածեց․ «Որտե՞ղ է նա այդպես վարժ ռուսերեն խոսել սովորել, հետաքրքիրը դա՛ է», ու կրկին մռայլվեց։ 

― Բայց թույլ տվեք հարցնել, ― լարված մտորումներից հետո խոսեց օտարերկրացի հյուրը, ― իսկ ինչպե՞ս վարվենք ասծտո գոյության ապացույցների հետ, որոնք, ինչպես հայտնի է, ճիշտ եւ ճիշտ հինգն են։ 

― Ավա՛ղ, ― ափսոսանքով պատասխանեց Բեռլիոզը, ― այդ ապացույցներից ոչ մեկը ոչինչ չարժք, եւ մարդկությունը դրանք վաղուց արխիվ է պահ տվել։ Համաձայն չե՞ք, որ բանականության ասպարեզում աստծո գոյության որեւէ ապացույց չի կարող լինել։ 

― Բռավո՜, ― բացականչեց օտարերկրացին, ― բռավո՜։ Դուք կրկնեցիք այդ առթիվ անհանգիստ ծերուկ Էմանուիլի միտքն ամբողջությամբ։ Բայց ահա թե որն է զվարճալին՝ հա հիմնովին քարուքանդ արեց բոլոր հինգ ապացույցները, իսկ հետո, կարծես ինքն իրեն ձեռ առնելով, իր սեփական վեցերորդ ապացույցը հորինեց։ 

― Կանտի ապացույցը, ― նրբորեն ժպտալով, առարկեց ուսյալ խմբագիրը, ― նույնպես անհամոզիչ է։ Եվ զուր չէր Շիլլերն ասում, որ կանտյան դատողություններն այդ հարցի շուրջ միայն ստրուկներին կարող են գոհացնել, իսկ Շտրաուսը պարզապես ծիծաղում էր այդ ապացույցի վրա։ 

Բեռլիոզը խոսում էր, միեւնույն ժամանակ ինքն իրեն մտածում․ «Բայց եւ այնպես, ո՞վ է այդ մարդը։ Եվ ինչո՞ւ է այսպես լավ ռուսերե խոսում»։ 

― Բռնես այդ Կանտին ու նման ապացույցների համար մի երեք տարով քշե՛ս Սոլովկի, ― միանգամայն անսպասելի մեջ ընկավ Իվան Նիկոլաեւիչը։ 

― Իվա՜ն, ― անհարմար զգալով՝ շշնջաց Բեռլիոզը։ 

Սակայն Կանտին Սոլովկի ուղարկելու առաջարկը ոչ միայն չապշեցրեց օտարերկրացուն, այլ նույնիսկ հիացմունք պատճառեց։ 

― Ճիշտ այդպես, ճիշտ այդպես, ― բղավեց նա, ու Բեռլիոզին ուղղված նրա ձախ աչքը փայլատակեց, ― ի՛սկը նրա տեղն է դա։ Ախր այն ժամանակ, նախաճաշելիս  ասում էի նրան․ «Կամքը ձերն է, պրոֆեսոր, անհարիր բան եք հորինել։ Գուցեեւ խելացի է, բայց խիստ անհասկանալի։ Ձեզ վրա կծիծաղեն»։ 

Բեռլիոզն աչքերը չռեց։ «Նախաճաշելիս․․․ Կանտի՞ն․․․ Ինչեր է դուրս տալիս», ― մտածեց նա։ 

― Սակայն, ― շարունակեց օտարերկրացին, Բեռլիոզի զարմանքից չշփոթվելով ու բանաստեղծին դիմելով, ― նրանք Սոլովկի ուղարկելն անհնար է այն պատճառով, որ հարյուր տարուց ավելի նա գտնվում է շատ ավելի հեռավոր վայրում եւ ոչ մի կերպ հնարավոր չէ նրան այնտեղից դուրս բերել, հավատացնո՜ւմ եմ ձեզ։ 

― Եվ ափսո՛ս, ― պատասպանեց բանաստեղծը։ 

― Ե՛ս էլ եմ ափսոսում, ― հաստատեց անծանոթը, աչքը փայլեցնելով ու շարունակեց․ ― բայց ահա թե ի՛նչն է ինձ անհանգստացնում՝ եթե աստված չկա, ապա հարց է առաջանում․ իսկ ո՞վ է կառավարում մարդկային կյանքը եւ ընդհանրապես ամբողջ կարգուկանոնը երկրիս երեսին։ 

― Մարդն ինքն է կառավարում, ― խոստովանենք՝ ոչ այնքան հստակ այդ հարցին շտապես զայրացած պատասխանել Անապաստանը։ 

― Ներող եղեք, ― մեղմ պատասխանեց անծանոթը, ― կառավարելու համար, այսպես թե այնպես, պետք է որոշ, թեկուզ փոքր֊ինչ պատկառելի ժամանակահատվածի սահմաններում որոշակի ծրագիր ունենալ։ Սակայն թւոյլ տվեք հարցնել, իսկ ինչպե՞ս կարող է մարդը կառավարել, եթե նա ոչ միայն զրկված է թեկուզ ծիծաղելիորեն կարճ ժամանակահատվածի, է՛, ասենք, մի հազար տարվա համար որեւիցե ծրագիր կազմելու հնարավորությունից, այլ չի կարող նույնիսկ իր սեփական վաղվա օրվա համար երաշխավորել։ Եվ իրոք, ― այստեղ անծանոթը դարձավ Բեռլիոզին, ― պատկերացրեք, օրինակի համար, որ դուք սկսեք տնօրինել, կառավարել ուրիշներին եւ ձեզ, մի խոսքով, այսպես ասած, բավականություն ստանալ դրանից, եւ հանկարծ, ձեր թոքերում․․․ քխը՛․․․քխը՛․․․ սարկոմա հայտնաբերվի․․․ ― օտարերկրացին այստեղ մի անուշ քմծիծաղ տվեց, ասես թոքերի սարկոմայի միտքը հաճույք պատճառեց նրան, ― այո, սարկոմա, ― աչքերը կատվի պես կկոցելով՝ կրկնեց նա հնչեղ այդ բառը, ― եւ ահա վերջացա՜վ ձեր կառավարումը։ Ոչ մեկի ճակատագիրն այլեւս ձեզ չի հետաքրքրում, բացի ձեր սեփականից։ Հարազատներն սկսում են ստեր ասել ձեզ, վատ բան կանխազգալով՝ դուք ձեզ գցում եք ուսյալ բժիշկների, ապա շառլատանների, մեկ֊մեկ էլ՝ գրբացների դռները։ Ինչպես առաջինը եւ երկրորդը, այնպես էլ երրորդը միանգամայն անիմաստ են, ինքներդ եք հասկանում։ Եվ այդ ամենը ողբերգական ավարտ է ունենում․ նա, ով դեռ վերջերս ենթադրում էր, թե ինչ֊որ բան է կատարվում, հանկարծ հայտնվում է մի փայտյա արկղի մեջ անշարժ պառկած, եւ շրջապատի մարդիկ, հասկանալով, որ այլեւս որեւէ բանի պիտանի չէ այդ պառկածը, այրում են նրան կիզարանում։ Ավելի վատ էլ է լինում․ քիչ առաջ մարդը պատրաստվում էր Կիսլովոդսկ մեկնել, ― թվում է, թե դատարկ բան է, բայց դա էլ չի կարող անել, որովեհտեւ չգիտես ինչու մեկ էլ տեսար սայթաքեց ու ընկավ տրամվայի տա՜կ։ Մի՞թե կասեք, թե ի՛նքն այդպես տնօրինեց։ Ավելի ճիշտ չի՞ լինի մտածել, որ բոլորվին ուրիշ մեկն այդպես տնօրինեց, ― եւ այստեղ անծանոթը տարօրինակ ձեւով ծիծաղեց։ 

Բեռլիոզը մեծագույն ուշադրությամբ էր ունկնդրում սարկոմայի եւ տրամվայի մասին այդ տհաճ պատմությունը, եւ զանազան տագնապալի մտքեր սկսեցին տանջել նրան։ «Օտարերկրացի չէ։ Օտարերկրացի չէ, ― մտածում էր Բեռլիոզը, ― չաձազանց տարօրինակ անձնավորություն է․․․ բայց ներեցեք իսկ ո՞վ է»։ 

― Ինչպես տեսնում եմ, ուզում եք ծխե՞լ, ― անսպասելիորեն Անապաստանին դիմեց անծանոթը, ― ի՞նչ ծխախոտ եք գերադասում։ 

― Ինչ տեսակ ասես, ունե՞ք, ― մռայլված հարցրեց բանաստեղծը, որի գլանակները վերջացել էին։ 

― Ի՞նչ ծխախոտ եք գերադասում, ― կրկնեց անծանոթը։ 

― Ասենք, «Նաշա մարկա», ― չարացած պատասխանեց Անապաստանը։ 

Անծանոթն անմիջապես գրպանից հանես ծխատուփը եւ մեկնեց Անապաստանին։ 

― «Նաշա մարկա»։ 

Թե խմբագրին, թե բանաստեղծին ապշեցրեց ոչ այնքան հենց «Նաշա մարկայի» առկայությունը ծխատուփի մեջ, որքան ծխատուփը։ Շատ էր մեծ, զուտ ոսկուց, եւ բաց անելիս կափարիչի վրա կապուտ ու ճերմակ բոցով փայլատակեց շողակնե եռանկյունին։ 

Այստեղ գրողները տարբեր բաներ մտածեցին։ Բեռլիոզը՝ «Ո՛չ, օտարերկրացի է», իսկ Անապաստանը՝ «Այ, սատանան դրանի տանի։ Հը՞»։ 

Բանաստեղծը եւ ծխատուփի տերը ծխախոտ վառեցին, իսկ չծխող Բեռլիոզը հրաժարվեց։ 

«Հարկ կլինի այսպես առարկել, ― վճռեց Բեռլիոզը, ― այո, մարդը մահկանացու է, դրա դեմ ոչ ոք չի վիճում։ Սակայն բանն այն է, որ․․․» 

Այնինչ, չհասցրեց այդ բառերն արտասանել, քանի որ խոսեց օտարերկրացին։ 

― Այո, մահկանացու է մարդը, բայց դա դեռեւս չարիքի կեսն է։ Վատն այն է, որ երբեմն նա հանկարծակի՛ մահկանացու է, ահա թե ո՜րն է խաղը։ Եվ ընդհանրապես չի կարող ասել, թե ինչ պիտի անի այս երեկո։ 

«Հարցի մի տեսակ անհեթեթ դրվածք․․․», ― մտմտաց Բեռլիոզն ու առարկեց․ 

― Դե, այստեղ արդեն չափազանցում կա։ Այսօրվա երեկոն քիչ թե շատ ստույգ  հայտնի է ինձ։ Ինքնըստինքյան հասկանալի է, որ եթե Բրոննայա փողոցում գլխիս աղյուս ընկնի․․․ 

― Աղյուսը հենց այնպես եւ երբեք ոչ մեկի գլխին չի ընկնի, ― ազդեցիկ տոնով ընդհատեց անծանոթը։ ― Մասնավորապես ձեզ, հավատացնում եմ, աղյուսը եւ ոչ մի դեպքում չի սպառնում։ Դուք այլ մահով կմեռնեք։ 

― Գուցե գիտե՞ք, թե հատկապես ինչ մահով, ― հետաքրքրվեց Բեռլիոզը միանգամայն անկեղծ հեգնանքով, իրոք մի տեսակ անհեթեթ խոսակցության մեջ մտնելով, ― ու կասե՞ք ինձ։ 

― Սիրով, ― պատասխանեց անծանոթը։ Նա հայացքով չափեց Բեռլիոզին, ասես պատրաստվում էր կոստյում կարել նրա համար, ատամների արանքից շշնջաց նման մի բան․ «Մեկ, երկուս․․․ Մերկուրին երկրորդ տան մեջ․․․ լուսինը թաքնվեց․․․ վեց֊դժբախտություն․․․ երեկո֊յոթ․․․» ― եւ բարձրաձայն ու բերկրալից հայտարարեց։ ― Ձեր գլուխը կկտրե՛ն։ 

Անապաստանը վայրենաբար ու չարացած աչքերը չռեց սանձարձակ անծանոթի վրա, իսկ Բեռլիոզը, ծուռ քմծիծաղելով, հարցրեց․ 

― Իսկ ո՞վ հատկապես։ Թշնամինե՞րը։ Ինտերվենտնե՞րը։ 

― Ոչ, ― պատասխանեց զրուցակիցը, ― մի ռուս կին, կոմերիտուհի։ 

― Հը՛մ․․․ ― անծանոթի կատակից բորոբքված, փնչացրեց Բեռլիոզը, ― կներեք, այդ մեկը քիչ հավանական է։ 

― Խնդրում եմ ինձ եւս ներեք, ― պատասխանեց օտարերկրացին, ― բայց դա այդպես է։ Ի դեպ, կկամենայի հարցնել ձեզ, եթե գաղտնիք չէ, ի՞նչ եք անելու այս երեկո։ 

― Ոչ մի գաղտնիք։ Հիմա գնալու եմ տուն, Սադովայա փողոց, իսկ հետո, երեկոյան ժամը տասին ՄԱՍՍՈԼԻՏ֊ում նիստ է կայանալու, եւ ես նախագահելու եմ այդ նիստին։ 

― Ոչ, դա ոչ մի կերպ չի կարող լինել, ― համոզված առարկեց օտարերկրացին։ 

― Իսկ ինչո՞ւ։ 

― Որովհետեւ, ― պատասխանեց օտարերկրացին եւ աչքերը կկոցած նայեց երկնքին, որը թրատում էին սեւ թռչունները՝ երեկոյան զովը կանխազգալով, ― որովեհտեւ Աննուշկան արդեն գնել է արեւածաղկի ձեթը, եւ ոչ միայն գնել, այլ նույնիսկ շիշը կոտրել է, ձեթն էլ թափել է։ Այնպես որ նիստը չի կայանա։ 

Այդժամ, ինչ լիովին հասկանալի է, լորենիների ներքո լռություն տիրեց։ 

― Ներեցք, ― դադարից հետո խոսեց Բեռլիոզը՝ նայելով ցնդաբանող օտարերկրացուն, ― ի՞նչ կապ ունի այստեղ արեւածաղկի ձեթը․․․ եւ ի՞նչ Աննուշկա։ 

― Ասեմ, թե ինչ կապ ունի այստեղ արեւածաղկի ձեթը, ― հանկարծակի սկսեց Անապաստանը, հավանորեն վճռելով պատերազմ հայտարարել անկոչ զրուցակցին, ― քաղաքացի, երբեւիցե ձեզ չի՞ վիճակվել հոգեբուժարանում լինել։ 

― Իվա՜ն․․․ ― ցածրաձայն ասաց Միխաիլ Ալեքսանդրովիչը։ 

Բայց օտարերկրացին ամենեւին չնեղացավ եւ ծիծաղեց անշափ ուրախացած։ 

― Եղե՜լ եմ, եղե՜լ, այն էլ ոչ մեկ անգամ, ― բացականչեց նա, ծիծաղելով, չծիծաղող աչքը բանաստեղծից չկտրելով, ― ո՜ւր ասես, չեմ եղել։ Ափսոս միայն, ժամանակ չեղավ պրոֆեսորից հարցնեմ, թե ինչ ասել է շիզոֆրենիա։ Այնպես որ Իվան Նիկոլաեւիչ, ինքներդ կիմանաք նրանից։ 

― Որտեղի՞ց գիտեք իմ անուն֊հայրանունը։ 

― Ի սեր աստծո, Իվան Նիկոլաեւիչ, ձեզ ո՞վ չի ճանաչում, ― այստեղ օտարերկրացին գրպանից հանեց «Լիտերատուրնայա գազետա»֊ի նախորդ օրվա համարը, եւ Իվան Նիկոլաեւիչը հենց առաջին էջի վրա տեսավ իր նկարը, դրա տակ՝ սեփական բանաստեղծությունները։ Սակայն փառքի եւ հանրահայտության՝ դեռեւս երեկ հրճվանք պատճառող այդ ապացույցն այս անգամ ամենեւին չուրախացրեց բանաստեղծին։ 

― Ինձ կներեք, ― ասաց Իվանը, եւ նրա դեմքը մթնեց, ― չե՞ք կարող մի րոպե սպասել։ Մի երկու բան ունեմ ասելու ընկերոջս։ 

― Օ՜, հաճույքով, ― բացականչեց անծանոթը, ― այստեղ, լորենիների տակ այնքան լավ է, իսկ ես, ի դեպ, ոչ մի տեղ չեմ շտապում։ 

― Միշտ, գիտես ինչ, ― շշնջաց բանաստեղծը, Բեռլիոզին մի կողմ քաշելով, ― նա ամենեւին էլ տուրիստ չէ, այլ լրտես։ Ռուս տարագիր է, որ սողոսկել է մեզ մոտ։ Փաստաթուղթ հարցրու, թե չէ կգնա․․․ 

― Կարծո՞ւմ ես, ― տագնապած շշնջաց Բեռլիոզը եւ մտածեց․ «Բայց չէ՞ որ նա իրավացի է»։ 

― Ինձ որ հավատա, ― նրա ականջին փսփսաց բանաստեղծը, ― իրեն հիմարի տեղ է դրել, որ խոսք֊մոսք քաշի։ Չե՞ս տեսնում ինչպես է ռուսերեն խոսում, ― բանաստեղծը աչքի պոչով նայելով էր խոսում, հետեւելով, որ անծանոթը չծլկի, ― գնանք, բռնենք, թե չէ կփախչի․․․ 

Եվ բանաստեղծը, Բեռլիոզի ձեռքը բռնած, քաշեց դեպի նստարանը։ 

Անծանոթը նստած չէր, այլ կանգնած էր նստարանի մոտ, ձեռքում բռնած մուգ մոխրագույն կազմով ինչ֊որ գիրք, բարձրորակ թղթից մի հաստ ծրար եւ այցետոմս։ 

― Ներեցեք ինձ, որ թեժ վեճի ընթացքում մոռացա ներկայանալ։ Ահա իմ այցետոմսը, անձնագիրը եւ խորհրդատվության համար Մոսկվա գալու հրավերը, ― ծանրակշիռ տոնով ասաց անծանոթը՝ խորաթափանց հայացքով գրողներին նայելով։ 

Վերջիններս շփոթվեցին։ «Սատանա՛, ամեն ինչ լսել է․․․» ― մտածեց Բեռլիոզը եւ բարեկիրթ շարժումով հավաստիացրեց, որ փաստաթուղթ ներկայացնելու կարիք չկա։ Մինչ օրարերկրացին փաստաթղթերը խմբագրի ձեռքը կխոթեր, բանաստեղծը հասցրեց այցետոմսի վրա տեսնել օտար լեզվով տպագրված «պրոֆեսոր» բառը եւ ազգանվան առաջին տառը՝ «W»։ 

― Շատ հաճելի է, ― շփոթված ասած խմբագիրն այդ ընթացքում, եւ օտարերկրացին փաստաթղթերը գրպանը դրեց։ 

Փոխհարաբերություններն այսպիսով վերականգնվեցին, եւ երեքով մեկտեղ կրկին նստեցին նստարանին։ 

― Պրոֆեսոր, որպես խորհրդատո՞ւ եք հրավիրվել մեզ մոտ, ― հարցրեց Բեռլիոզը։ 

― Այո, որպես խորհրդատու։ 

― Դուք գերմանացի՞ եք, ― տեղեկացավ Անապաստանը։ 

― Ո՞վ, ե՞ս․․․ ― հարցին հարցով պատասխանեց պրոֆեսորը եւ հանկարծ մտքերի մեջ ընկավ։ ― Այո, թերեւս գերմանացի․․․․ ― ասաց նա։ 

― Շատ լավ եք խոսում ռուսերեն, ― նկատեց Անապաստանը։ 

― Օ՜, ընդհանրապես բազմալեզու մարդ եմ ես եւ շատ ու շատ լեզուներ գիտեմ, ― պատասխանեց պրոֆեսորը։ 

― Իսկ ի՞նչ մասնամգիտություն ունեք, ― հարցրեց Բեռլիոզը։ 

― Ես սեւ մոգության մասնագետ եմ։ 

«Ա՛յ քեզ բան․․․» ― շամփրեց Միխաիլ Ալեքսանդրովիչի ուղեղը։ 

― Եվ․․․ եւ այդ մասնագիտության համա՞ր են ձեզ հրավիրել մեզ մոտ, ― կմկմալով հարցրեց նա։ 

― Այո, դրա համար են հրավիրել, ― պատասխանեց պրոֆեսորը եւ պարզաբանեց։ ― Այստեղ, պետական գրադարանում հայտնաբերվել են հմայող Հերբերտ Ավրիլակացու բնագրերը՝ տասներորդ դար։ Եվ ահա պահանջում են, որ վերծանեմ։ Ես միակ մասնագետն եմ աշխարհում։ 

― Ա֊ա՜։ Դուք պատմաբան եք, ― մեծ թեթեւություն զգալով ու հարգալիր հարցրեց Բեռլիոզը։ 

― Պատմաբան եմ, ― հաստատեց գիտնականը եւ անտեղի֊անհարկի ավելացրեց, ― այսօր երեկոյան Պատրիարքական լճում հետաքրքի՜ր պատմություն է լինելու։ 

Ու վերստին չափազանց զարմացան թե խմգաբիրը, թե բանաստեղծը, իսկ պրոֆեսորը երկուսին էլ ձեռքի շարժումով իր կողմը քաշեց, եւ երբ նրանք, գլուխները կռացրած մոտեցրին, շշնջաց․ 

― Նկատի ունեցեք, որ Հիսուսը գոյություն ունեցել է։ 

― Գիտեք ինչ, պրոֆեսոր, ― հարկադրված ժպտալով՝ պատասխանեց Բեռլիոզը, ― մենք հարգում ենք ձեր հսկայական գիտելիքները, բայց այդ հարցի վերաբերյալ այլ տեսակետ ունենք։ 

― Ոչ մի տեսակետ էլ պետք չէ՛, ― պատասխանեց տարօրինակ պրոֆեսորը, ― պարզապես նա գոյություն է ունեցել ու ուրիշ ոչինչ։ 

― Բայց չէ որ որեւիցե ապացույց է պետք․․․ ― սկսեց Բեռլիոզը։

― Ոչ մի ապացույց էլ պետք չէ, ― պատասխանեց պրոֆեսորը եւ սկսեց խոսել ցածրաձայն, ըստ որում, չգիտես ինչու, նրա ընդգծված առոգանությունը չքացավ։ ― Ամեն ինչ պարզ է՝ արնագույն աստառով սպիտակ թիկնոցն ուսերին․․․․ 

===Գլուխ 2։ Պոնտացի Պիղատոսը===