Դիտել Չորրորդ Բաժին: Ապրանքային Կապիտալի Ու Փողային Կապիտալի Փոխարկումն Ապրանքային-Առևտրային Կապիտալի Ու Փողային-Առևտրային Կապիտալի էջի աղբյուրը

{{Վերնագիր
|վերնագիր = Երրորդ հատոր: Գիրք երրորդ - Կապիտալիստական Արտադրության Ամբողջական Պրոցեսը
|հեղինակ = [[Կարլ Մարքս]]
|թարգմանիչ = անհայտ (ռուսերենից)
|աղբյուր = [[«Կապիտալ»]]
}}

{{Անավարտ}}


==ՉՈՐՐՈՐԴ ԲԱԺԻՆ։ ԱՊՐԱՆՔԱՅԻՆ ԿԱՊԻՏԱԼԻ ՈՒ ՓՈՂԱՅԻՆ ԿԱՊԻՏԱԼԻ ՓՈԽԱՐԿՈՒՄՆ ԱՊՐԱՆՔԱՅԻՆ-ԱՌԵՎՏՐԱՅԻՆ ԿԱՊԻՏԱԼԻ ՈՒ ՓՈՂԱՅԻՆ-ԱՌԵՎՏՐԱՅԻՆ ԿԱՊԻՏԱԼԻ (ՎԱՃԱՌԱԿԱՆԱԿԱՆ ԿԱՊԻՏԱԼԻ)==

===ՏԱՍՆՎԵՑԵՐՈՐԴ ԳԼՈՒԽ։ ԱՊՐԱՆՔԱՅԻՆ-ԱՌԵՎՏՐԱՅԻՆ ԿԱՊԻՏԱԼԸ===

Վաճառականական կամ առևտրային կապիտալը տրոհվում է երկու ձևի կամ ենթատեսակի՝ ապրանքային-առևտրային կապիտալի, ու փողային-առևտրային կապիտալի, որոնք հիմա մենք պետք է ավելի մանրամասն բնորոշենք, որչափով որ այս հարկավոր է կապիտալն իր հիմնական կառուցվածքով վերլուծելու համար։ Եվ այս հարկավոր է մանավանդ այն պատճառով, որ արդի տնտեսագիտությունը, նույնիսկ ի դեմս իր լավագույն ներկայացուցիչների, առևտրային կապիտալն ուղղակի խառնաշփոթում է արդյունաբերական կապիտալի հետ և փաստորեն բոլորովին աչքաթող է անում նրա բնորոշ առանձնահատկությունները։

<br>
<TABLE border = 0 width="128px" align=center>
    <TR>
        <TD style='border-top:solid windowtext 1.0pt;'></TD>
    </TR>
</TABLE>
<br>
Ապրանքային կապիտալի շարժումը վերլուծել ենք II գրքում [գլ. III]։ Հասարակության ամբողջ կապիտալը քննելիս տեսնում ենք, որ նրա մի մասը, թեև միշտ ուրիշ տարրերից կազմված ու նույնիսկ փոփոխվող մեծությամբ, մշտապես գտնվում է շուկայում իբրև ապրանք, որը պետք է փողի փոխարկվի, մի ուրիշ մասը շուկայում գտնվում է փողի ձևով՝ ապրանքի փոխարկվելու համար։ Նա միշտ ներգրավված է լինում այս փոխանցման, ձևի այս կերպարանափոխության շարժման մեջ։ Որչափով որ շրջանառության պրոցեսի մեջ գտնվող կապիտալի այս ֆունկցիան ընդհանրապես ինքնուրույնանում է իբրև մի առանձին կապիտալի հատուկ ֆունկցիա, ֆիքսացիայի է ենթարկվում իբրև աշխատանքի բաժանման հետևանքով կապիտալիստների մի հատուկ տարբերակի համար նախանշված մի ֆունկցիա, այնչափով, ապրանքային կապիտալը դառնում է ապրանքային-առևտրային կապիտալ կամ առևտրային կապիտալ։

Մենք արդեն պարզաբանել ենք (II գիրք, VI գլուխ, «Շրջանառության ծախքերը», 2 ու 3), թե որչափով պետք է տրանսպորտի արդյունաբերությունը, սպառման համար պիտանի ձևով կատարվող՝ ապրանքների պահպանումն ու բաշխումը նկատել իբրև արտադրության պրոցեսներ, որոնք հարատևում են շրջանառության պրոցեսի մեջ։ Ապրանքային կապիտալի շրջանառության այս միջնադեպքերը մասամբ շփոթվում են վաճառականական կամ ապրանքային-առևտրային կապիտալի բուն ֆունկցիաների հետ. նրանք մասամբ գործնականում էլ շաղկապվում են վերջինիս բուն մասնահատուկ ֆունկցիաների հետ, թեև աշխատանքի հասարակական բաժանման զարգացմանը զուգընթաց վաճառականական կապիտալի ֆունկցիան առաջ է գալիս զուտ կերպարանքով էլ, այսինքն նշած ռեալ ֆունկցիաներից անջատ ու նրանց հանդեպ՝ ինքնուրույն կերպով։ Մեր նպատակի համար կարևոր է կապիտալի այս առանձին աեսակի [Gestalt] մասնահատուկ տարբերության որոշումը, և մենք կարող ենք ուրեմն հիշյալ ֆունկցիաները հաշվի չառնել։ Որչափով որ սոսկ շրջանառության պրոցեսի մեջ գործող կապիտալը, հատկապես ապրանքային-առևտրային կապիտալը, հիշյալ ֆունկցիաները մասամբ շաղկապում է իր ֆունկցիաների հետ, նա երևան է գալիս իր ոչ զուտ ձևով։ Հիշյալ ֆունկցիաները դեն դնելուց ու զատելուց հետո մենք ստանում ենք նրա զուտ ձևը։

Մենք տեսանք, որ կապիտալի գոյությունն իբրև ապրանքային կապիտալի գոյություն, ու այն կերպարանափոխությունը, որ նա, իբրև ապրանքային կապիտալ, կրում է շրջանառության ոլորտում, շուկայում — մի կերպարանափոխություն, որը հանգում է առքի ու վաճառքի, հանգում է ապրանքային կապիտալի փոխարկմանը փողային կապիտալի ու փողային կապիտալի փոխարկմանը ապրանքային կապիտալի — կազմում է արդյունաբերական կապիտալի վերարտադրության պրոցեսի, ուրեմն նրա արտադրության ամբողջ պրոցեսի մի փուլը, բայց որ նա միաժամանակ իր այս ֆունկցիայում իբրև շրջանառության կապիտալ տարբերվում է ինքն իրենից իբրև արտադրողական կապիտալից։ Սրանք միևնույն կապիտալի գոյության երկու առանձնացած, տարբեր ձևերն են։ Հասարակական ամբողջ կապիտալի մի մասն իր գոյության այս ձևով շարունակ գտնվում է շուկայում, իբրև շրջանառության կապիտալ, ներգրավվում է կերպարանափոխության այս պրոցեսի մեջ, թեև ամեն մի առանձին կապիտալի համար նրա գոյությունն իբրև ապրանքային կապիտալի գոյություն ու նրա, իբրև այդպիսինի, կերպարանափոխությունը կազմում է նրա արտադրության պրոցեսի անընդհատության մշտապես չքացող ու մշտապես նորից երևան եկող անցման մի կետը, անցման մի փուլը միայն, և ուրեմն չնայած այն բանին, որ ապրանքային կապիտալի շուկայում գտնվող տարրերը մշտապես փոխվում են, որովհետև նրանք մշտապես դուրս են կորզվում ապրանքային շուկայից և դարձյալ մշտապես ապրանքային շուկային են վերադարձվում իբրև արտադրության պրոցեսի նոր արդյունք։

Ապրանքային-առևտրային կապիտալն արդ ոչ այլ ինչ է, բայց եթե մշտապես շուկայում գտնվող, մշտապես կերպարանափոխության պրոցեսում գտնվող ու մշտապես շրջանառության ոլորտի կողմից ներգրավված այս շրջանառության կապիտալի մի մասի փոխակերպյալ ձևը։ Մենք ասում ենք մի մասի, որովհետև ապրանքների վաճառքի ու նրանց գնման մի մասը մշտապես կատարվում է հենց ուղղակի արդյունաբերական կապիտալիստների միջև։ Այս հետազոտության մեջ մենք բոլորովին մի կողմ ենք թողնում այս մասը, որովհետև սա բոլորովին չի նպաստում վաճառականական, կապիտալի գաղափարի որոշման, նրա մասնահատուկ բնության ըմբռնման գործին, և մյուս կողմից էլ այն պատճառով, որ հիշյալ մասը մեր նպատակի համար սպառիչ կերպով արդեն քննարկված է II գրքում։

Ապրանք գնող ու վաճառող առևտրականն իբրև ընդհանրապես կապիտալիստ հանդես է գալիս շուկայում նախ և առաջ իբրև ներկայացուցիչ փողային մի որոշ գումարի, որ նա կանխավճարում է իբրև կապիտալիստ, այսինքն որը նա x-ից (գումարի սկզբնական արժեքից) ուզում է դարձնել x + Δx (այս գումարը, պլյուս սրան բաժին ընկնող շահույթը)։ Բայց նրա համար ոչ միայն իբրև ընդհանրապես կապիտալիստի, այլ հատկապես իբրև ապրանք գնող ու վաճառող առևտրականի համար ինքնըստինքյան հասկանալի է, որ իր կապիտալն սկզբնապես պետք է փողային կապիտալի ձևով հանդես գա շուկայում, որովհետև նա ինքը ոչ մի ապրանք չի արտադրում, այլ նրանցով միմիայն առևտուր է անում, միջնորդում է նրանց շարժմանը, իսկ նրանցով առևտուր անելու համար նա պետք է նախ ապրանք գնի, ուրեմն փողային կապիտալի տեր լինի։

Ենթադրենք, ապրանք գնող ու վաճառող մի առևտրական 3 000 ֆ. ստ. մի գումար, որի արժեքը, իբրև առևտրական կապիտալի արժեք, նա մեծացնում է։ Նա այս 3 000 ֆ. ստ.-ով գնում է, օրինակ, կտավի գործարանատիրոջից 30 000 կանգուն կտավ, կանգունը 2 շիլլինգով։ Նա ծախում է այս 30 000 կանգունը։ Եթե շահույթի տարեկան միջին նորման = 10%, և նա բոլոր վերադիր ծախքերը հանելուց հետո 10% տարեկան շահույթ է ստանում, ապա նա տարվա վերջում 3 000 ֆ. ստ. դարձրած է լինում 3 300 ֆ. ստ.։ Թե նա ինչպես է ձեռք բերում այս շահույթը, այս մի հարց է, որ մենք հետո միայն կհետազոտենք։ Այստեղ մենք ուզում ենք ամենից առաջ նրա կապիտալի շարժման սոսկական ձևը քննել։ Նա 3 000 ֆ. ստ.-ով միշտ կտավ է գնում և միշտ այս կտավը ծախում է. մշտապես կրկնում է ծախելու համար կատարվող գնման այս ակտը, Փ—Ա—Փ´, կապիտալի այս պարզ ձևը, որն ամբողջովին դատապարտված է շրջանառության պրոցեսի մեջ մնալու՝ չընդհատվելով արտադրության պրոցեսի ինտերվալներով, այն պրոցեսի, որն առևտրական կապիտալի սեփական շարժումից ու ֆունկցիայից դուրս է գտնվում։

Արդ, ի՞նչ հարաբերության մեջ է գտնվում ապրանքային-առևտրային այս կապիտալն ապրանքային կապիտալի հետ, իբրև արդյունաբերական կապիտալի գոյության մի սոսկական ձևի հետ։ Ինչ վերաբերում է կտավ արտադրող գործարանատիրոջը, ապա սա վաճառականի փողով իրացրել է իր կտավի արժեքը, կատարել է իր ապրանքային կապիտալի կերպարանափոխության առաջին փուլը, նրա փոխարկումը փողի և հիմա կարող է — այլ հավասար պարագաներում — փողը ետփոխարկել մանվածքի, ածխի, աշխատավարձի և այլն, մյուս կողմից՝ կենսամիջոցների և այլն, որպեսզի իր եկամուտն սպառի. հետևաբար, մի կողմ թողնելով եկամտի ծախսելը, նա կարող է շարունակել վերարտադրության պրոցեսը։

Բայց թեև նրա, կտավ արտադրողի, համար տեղի է ունեցել կտավի կերպարանափոխումը փողի, այսինքն նրա վաճառքը, բայց այս կերպարանափոխումը դեռ տեղի չի ունեցել բուն իսկ կտավի համար։ Կտավն առաջվա նման դարձյալ գտնվում է շուկայում իբրև ապրանքային կապիտալ, որը դեռ պետք է իր առաջին կերպարանափոխությունը կատարի, պետք է ծախվի։ Այս կտավի հետ ոչ մի փոփոխություն չի կատարվել, բացի իր տիրոջ անձնավորության փոփոխությունից։ Կտավն իր սեփական կոչման համաձայն, պրոցեսի մեջ բռնած իր տեղի համաձայն առաջվա նման ապրանքային կապիտալ է, ծախելի ապրանք. միայն թև նա հիմա վաճառականի ձեռքում է, այնինչ առաջ արտադրողի ձեռքում էր։ Կտավը ծախելու, նրա կերպարանափոխության առաջին փուլն սպասավորելու ֆունկցիան արտադրողից վերցրել է վաճառականը և դարձրել իր հատուկ պրոֆեսիան, այնինչ առաջ այս մի ֆունկցիա էր, որ արտադրողին էր մնում կատարելու այն բանից հետո, երբ նա ավարտում էր կտավ արտադրելու ֆունկցիան։

Դիցուք թե վաճառականին չի հաջողվում 30 000 կանգունը ծախել այն ժամանակի ընթացքում, որը հարկավոր է կտավ արտադրողին՝ նորից 30 000 կանգուն 3 000 ֆ. ստ. արժեքով շուկա նետելու համար։ Վաճառականը չի կարող այս քանակն էլ նորից գնել, որովհետև նա դեռ պահեստանոցում ունի չծախված 30 000 կանգուն, որոնք դեռ նրա համար ետփոխարկված չեն փողային կապիտալի։ Այս դեպքում վրա է հասնում մի կանգառում, վերարտադրության ընդհատում։ Կտավ արտադրողն անշուշտ կարող էր իր տրամադրության տակ ունենալ լրացուցիչ փողային կապիտալ, որը նա կարող կլիներ, 30 000 կանգուն ծախելուց անկախ, փոխարկել արտադրողական կապիտալի և այսպիսով շարունակել արտադրության պրոցեսը։ Բայց այս ենթադրությունը բնավ ոչինչ չի փոխում։ Որչափով որ 30 000 կանգունի համար կանխավճարված կապիտալն է նկատի առնվում, նրա վերարտադրության պրոցեսն ընդհատված է և մնում է ընդհատված։ Հետևաբար, այստեղ փաստացի կերպով ու ակնհայտորեն երևում է, որ վաճառականի գործառնություններն ուրիշ ոչինչ չեն, բայց եթե այնպիսի գործառնություններ, որոնք ընդհանրապես պետք են արտադրողի ապրանքային կապիտալը փողի փոխարկելու համար, այնպիսի գործառնություններ, որոնք սպասավորում են ապրանքային կապիտալի ֆունկցիաները շրջանառության պրոցեսի ու վերարտադրության պրոցեսի մեջ։ Եթե անկախ վաճառականի փոխարեն արտադրողի մի հասարակ գործակատար զբաղվեր բացառապես այս վաճառքով ու սրանից զատ նաև գնումով, ապա այս կապը ոչ մի վայրկյան չէր սքողվի։

Այսպիսով ուրեմն ապրանքային-առևտրային կապիտալն ուրիշ ոչինչ չի ամենևին, բայց եթե արտադրողի ապրանքային կապիտալ, որը պետք է կատարի փողի փոխարկվելու իր պրոցեսը, իբրև ապրանքային կապիտալ պետք է իր ֆունկցիան շուկայում իրագործի, լոկ այն տարբերությամբ, որ արտադրողի անցողիկ գործառնություն լինելու փոխարեն այս ֆունկցիան հիմա երևան է գալիս իբրև կապիտալիստների մի առանձին տեսակի, ապրանք գնող ու վաճառող առևտրականների, բացառիկ գործառնություն ինքնուրույնանում է որպես կապիտալի ներդրման մի հատուկ բնագավառ։ Ի միջի այլոց այս երևան է գալիս նաև ապրանքային առևտրային կապիտալի շրջանառության մասնահատուկ ձևի մեջ։ Վաճառականը գնում է ապրանքը և հետո ծախում այն, այսինքն՝ Փ—Ա—Փ´։ Պարզ ապրանքային շրջանառության մեջ կամ նույնիսկ այն ապրանքային շրջանառության մեջ, որ հանդես է գալիս իբրև արդյունաբերական կապիտալի շրջանառության պրոցես՝ Ա´—Փ—Ա, շրջանառությունն այնպես է սպասավորվում, որ փողի ամեն մի միավոր երկու անգամ է ձեռքից-ձեռք անցնում։ Կտավ արտադրողը ծախում է իր ապրանքը, կտավը, այս դարձնում է փող. գնորդի փողն անցնում է կտավ արտադրողի ձեռքը։ Սա նույն այս փողով գնում է մանվածք, ածուխ, աշխատանք և այլն, դարձյալ ծախսում է միևնույն փողը կտավի արժեքն այնպիսի ապրանքների ետփոխարկելու համար, որոնք կտավի արտադրատարրերն են կազմում։ Այն ապրանքը, որ նա գնում է, նույն ապրանքը չի, միևնույն տեսակի ապրանք չի, ինչ որ նա ծախում է։ Նա ծախել է արդյունքներ և գնել արտադրամիջոցներ։ Բայց այլ է հարաբերությունը վաճառականական կապիտալի շարժման մեջ։ Կտավավաճառը 3 000 ֆ. ստ.-ով գնում է 30 000 կանգուն կտավ, նա նույն 30 000 կանգուն կտավը ծախում է՝ շրջանառությունից փողային կապիտալ (3 000 ֆ. ոտ., այլև շահույթ) դուրս կորզելու համար։ Հետևաբար, այստեղ ոչ թե փողի միևնույն միավորը, այլ միևնույն ապրանքն է երկու անգամ փոխում իր տեղը. ապրանքը վաճառորդի ձեռքից անցնում է գնորդի ձեռքը և գնորդի ձեռքից, որ հիմա վաճառորդ է դարձել, անցնում է մի ուրիշ գնորդի ձեռք։ Նա ծախվում է երկու անգամ և կարող է դեռ շատ անգամ էլ ծախվել, եթե մեջտեղ խցկվեն մի շարք վաճառականներ էլ. և հենց այս կրկնվող վաճառքի, միևնույն ապրանքի երկու անգամ տեղափոխվելու շնորհիվ է միայն, որ ապրանքի գնման համար կանխավճարված փողը ետ է կորզվում առաջին գնորդի կողմից, սպասավորվում է փողի ետհոսումը դեպի առաջին գնորդը։ Մի դեպքում Ա´—Փ—Ա-ն միջնորդավորվում է միևնույն փողի երկու անգամ տեղափոխվելը, այնպես որ ապրանքը մի կերպարանքով օտարվում է և մի ուրիշ կերպարանքով ձեռք բերվում։ Մյուս դեպքում Փ—Ա—Փ´-ն միջնորդավորում է միևնույն ապրանքի երկու անգամ տեղափոխվելը, այնպես որ կանխավճարված փողը նորից ետ է կորզվում շրջանառությունից։ Սրանից հենց երևում է, որ ապրանքը դեռ վերջնականապես ծախված չէ, եթե արտադրողի ձեռքից վաճառականի ձեռքն է անցել, և որ վերջինս դեռ միայն շարունակում է վաճառքի հետագա գործառնությունը — կամ ապրանքային կապիտալի ֆունկցիայի կիրառումը։ Բայց սրանից երևում է միաժամանակ հետևյալը։ Այն, ինչ որ արտադրողական կապիտալիստի համար Ա—Փ է, ապրանքային կապիտալի վաղանցուկ կերպարանք ունեցող նրա կապիտալի մի սոսկական ֆունկցիա է, կաճառականի համար Փ—Ա—Փ´ է, նրա կողմից կանխավճարված փողային կապիտալի արժեքի մեծացման մի հատուկ պրոցես է։ Ապրանքի ձևափոխության մի փուլն այստեղ վաճառականի վերաբերմամբ հանդես է գալիս իբրև Փ—Ա—Փ´, հետևաբար իբրև մի հատուկ տեսակ կապիտալի էվոլուցիա։

Վաճառականն ապրանքը, այս դեպքում կտավը, վերջնականապես ծախում է սպառորդին, լինի սա արտադրողական սպառորդ (օրինակ, մի ճերմակարար), թե մի անհատական սպառորդ, որը կտավն իր մասնավոր սպառման համար է օգտագործում։ Սրա հետևանքով վաճառականին է վերադառնում նրա կանխավճարած կապիտալը (շահույթի հետ միասին), և նա կարող է գործառնությունը նորից սկսել։ Եթե կտավը գնելիս փողը լոկ իբրև վճարման միջոց գործեր, այնպես որ վաճառականը հնարավորություն ունենար ապրանքն ստանալուց վեց շաբաթ հետո միայն վճարելու և եթե նա կտավը ծախեր այս ժամանակից առաջ, ապա նա կարող էր կտավ արտադրողի հասանելիքը վճարել՝ առանց իր կողմից փողային կապիտալ կանխավճարելու։ Եթե նա կտավը չծախեր, ապա պետք է 3 000 ֆ. ստ. կանխավճարեր վճարման ժամկետին, փոխանակ անմիջապես կտավն իրեն հանձնելիս վճարելու. իսկ եթե շուկայի գների անկման հետևանքով կտավը նա ծախեր սրա առքագնից ցած, ապա նա պետք է պակասող մասն իր սեփական կապիտալից փոխհատուցեր։

Արդ, տպրանքային-առևտրային կապիտալին ի՞նչն է ինքնուրույնորեն գործող մի կապիտալի բնույթ տալիս, այնինչ նա արտադրողի ձեռքում, որն ինքն է վաճառում իր ապրանքը, ակներևորեն հանդես է գալիս լոկ իբրև սրա կապիտալի մի հատուկ ձև նրա վերարտադրության պրոցեսի մի հատուկ փուլի մեջ, երբ նա շրջանառության ոլորտում է գտնվում։ 

'''Առաջին'''՝ այն, որ ապրանքային կապիտալն իր վերջնական փոխարկումը փողի, ուրեմն իր առաջին փոփոխությունը, իրեն իբրև ապրանքային կապիտալի հատուկ ֆունկցիան շուկայում կատարում է իր արտադրողից տարբերվող մի գործակալի ձեռքում, և որ ապրանքային կապիտալի այս ֆունկցիան իրացվում է վաճառականի գործառնություններով, նրա առուծախերով, այնպես որ այս գործառնությունները կերպարանավորվում են իբրև արդյունաբերական կապիտալի մնացած ֆունկցիաներից զատված, հատուկ և ուրեմն ինքնուրույն զբաղմունք առևտրի բնագավառում։ Այս աշխատանքի հասարակական բաժանման մի առանձին ձև է, ընդորում այն ֆունկցիայի մի մասը, որ պետք է կատարվեր կապիտալի թերարտադրության պրոցեսի մի հատուկ փուլի, այն է՝ շրջանառության փուլի մեջ, հանդես է գալիս իբրև արտադրողներից տարբեր մի հատուկ գործակալի՝ շրջանառության գործակալի բացառիկ ֆունկցիա։ Բայց այս հատուկ զբաղմունքը սրանով դեռ ամենևին չի հանդիսանում մի հատուկ կապիտալի ֆունկցիա, կապիտալի, որը տարբեր է իր վերարտադրության պրոցեսի մեջ գտնվող արդյունաբերական կապիտալից և ինքնուրույն է նրա նկատմամբ. և իրոք հիշյալ զբաղմունքը չի էլ ներկայանում իբրև այսպիսին այնտեղ, որտեղ ապրանքների առուտուրը կատարվում է հասարակ կոմմի-վոյաժերների կամ թե արդյունաբերական կապիտալիստի այլ անմիջական գործակալների միջոցով։ Հետևաբար այստեղ դեռ մի երկրորդ մոմենտ էլ է գործում։

'''Երկրորդ'''՝ այս կատարվում է այն պատճառով, որ շրջանառության ինքնուրույն գործակալը, վաճառականը, կանխավճարում է այս դեպքում փողային կապիտալ (սեփական կամ թե փոխառած)։ Այն, ինչ որ իր վերարտադրության պրոցեսում գտնվող արդյունաբերական կապիտալի համար ներկայանում է իբրև Ա—Փ, այսինքն ապրանքային կապիտալի փոխարկում փողային կապիտալի կամ սոսկական վաճառք, վաճառականի համար հանդիսանում է Փ—Ա—Փ´, այսինքն, միևնույն ապրանքի առ ու ծախ, և ուրեմն ետհոսումն այն փողային կապիտալի, որը գնման ժամանակ նրանից հեռանում է և վաճառքի ժամանակ վերադառնում նրան։

Միշտ Ա—Փ-ն, ապրանքային կապիտալի փոխարկումը փողային կապիտալի, մի պրոցես, որը վաճառականի համար Փ—Ա—Փ է հանդիսանում, որչափով որ սա կապիտալ է կանխավճարում արտադրողից ապրանք գնելիս.— Ա—Փ-ն միշտ էլ ապրանքային կապիտալի առաջին ձևափոխությունն է, թեև միևնույն ակտը կարող է մի արտադրողի համար կամ թե իր վերարտադրության պրոցեսի մեջ գտնվող արդյունաբերական կապիտալի համար ներկայանալ իբրև Փ—Ա, փողի ետփոխարկում ապրանքի (արտադրամիջոցների), կամ թե իբրև ձևափոխության երկրորդ փուլ։ Կտավ արտադրողի համար Ա—Փ-ն առաջին ձևափոխությունն էր՝ ապրանքային կապիտալի փոխարկումը փողային կապիտալի։ Այս ակտը վաճառականի համար հանդիսանում է Փ—Ա, նրա փողային կապիտալի փոխարկումն ապրանքային կապիտալի։ Եթե հիմա նա կտավը ծախում է ճերմակարարին, ապա այս ակտը ճերմակարարի համար հանդիսանում է Փ—Ա, փողային կապիտալի փոխարկում արտադրողական կապիտալի, կամ թե նրա՝ ապրանքային կապիտալի երկրորդ ձևափոխությունը. իսկ վաճառականի համար հիշյալն Ա—Փ է, նրա գնած կտավի վաճառք։ Բայց իրոք այն ապրանքային կապիտալը, որ արտադրել է կտավի գործարանատերը, միմիայն հիմա է վերջնականապես ծախվում, կամ թե վաճառականի այս Փ—Ա—Փ-ն լոկ միջնորդավորող պրոցես է երկու արտադրողների միջև կատարվող Ա—Փ-ի համար։ Կամ թե ընդունենք, որ կտավի գործարանատերը ծախած կտավի արժեքի մի մասով մանվածք է գնում մի մանվածավաճառից։ Այսպիսով նրա համար այս Փ—Ա է։ Բայց վաճառականի համար, որը ծախում է մանվածքը, այս Ա—Փ է, մանվածքի վերավաճառք. իսկ բուն իսկ մանվածքի իբրև ապրանքային կապիտալի վերաբերմամբ այս միմիայն նրա վերջնական վաճառք է, որով նա շրջանառության ոլորտից անցնում է սպառման ոլորտը՝ հանդիսանալով Ա—Փ, նրա առաջին ձևափոխության վերջնական ավարտումը։ Այսպես, ուրեմն, վաճառականը գնում է արդյունաբերական կապիտալիստից թե նրան ծախում, նրա Փ—Ա—Փ-ն, վաճառականական կապիտալի շրջապտույտը, միշտ արտահայտում է լոկ այն, ինչ որ բուն իսկ ապրանքային կապիտալի վերաբերմամբ, իբրև վերարտադրվող արդյունաբերական կապիտալի անցման ձևի վերաբերմամբ սոսկ Ա—Փ, նրա առաջին ձևափոխության կատարումն է միայն։ Վաճառականական կապիտալի Փ—Ա ակտը միաժամանակ Ա—Փ ակտ է միմիայն արդյունաբերական կապիտալիստի համար, բայց ոչ թե նրա արտադրած ապրանքային կապիտալի համար. այս՝ ապրանքային կապիտալի լոկ մի անցում է արդյունաբերողի ձեռքից չրջանառության գործակալների ձեռքը. և միմիայն վաճառականական կապիտալի Ա—Փ-ն է, որ գործող ապրանքային կապիտալի համար վերջնական Ա—Փ է ներկայացնում։ Փ—Ա—Փ-ն միևնույն ապրանքային կապիտալի երկու Ա—Փ ակտն է, նույնի երկու հաջորդական վաճառքը, որոնք լոկ միջնորդավորում են նրա վերջին ու ավարտական վաճառումը։

Հետևաբար, երբ ապրանքային կապիտալը դառնում է ապրանքային֊ առևտրային կապիտալ, նա ինքնուրույն տեսակի կապիտալի կերպարանք է ընդունում լոկ այն պատճառով, որ վաճառականը փողային կապիտալ է կանխավճարում, որն իր արժեքով մեծանում է իբրև կապիտալ, գործում է իբրև կապիտալ լոկ այն չափով, որչափով բացառապես զբաղված է լինում նրանով, որ միջնորդավորում է ապրանքային կապիտալի ձևափոխությունը, նրա իբրև ապրանքային կապիտալի ֆունկցիան, այսինքն նրա փոխարկումը փողի, և նա այս անում է ապրանքների մշտական առ ու ծախով։ Այս՝ նրա բացառիկ գործառնությունն է. արդյունաբերական կապիտալի շրջանառության պրոցեսը միջնորդավորող այս գործունեությունը բացառիկ ֆունկցիան է այն փողային կապիտալի, որով վաճառականն է գործառում։ Այս ֆունկցիայի միջոցով նա իր փողը դարձնում է փողային կապիտալ, այնպես որ նրա Փ-ն ներկայանում է իբրև Փ—Ա—Փ´, և նույն պրոցեսի միջոցով նա ապրանքային կապիտալը փոխարկում է ապրանքային-առևտրային կապիտալի։

Ապրանքային-առևտրային կապիտալը, որչափով ու քանի դեռ գոյություն ունի ապրանքային կապիտալի ձևով, հասարակական ամբողջ կապիտալի վերարտադրության պրոցեսի նկատմամբ ուրիշ ոչ մի բան չի ակներևաբար, բայց եթե արդյունաբերական կապիտալի դեռ շուկայում գտնվող, իր ձևափոխության պրոցեսն անցնող այն մասը, որ հիմա գոյություն ունի և գործում է իբրև ապրանքային կապիտալ։ Հետևաբար վաճառականի կողմից կանխավճարված փողային կապիտալը միայն, որ նախանշված է, բացառապես առ ու ծախի համար, ուստի և երբեք ուրիշ ձև չի ընդունում, բացի ապրանքային կապիտալի ու փողային կապիտալի ձևից, երբեք արտադրողական կապիտալի ձևի մեջ չի պարուրվում և միշտ արգելափակված է մնում կապիտալի շրջանառության ոլորտում,— միմիայն այս փողային կապիտալն է, որ մենք հիմա պիտի քննենք կապիտալի վերարտադրության ամբողջ պրոցեսի առնչությամբ։

Երբ արտադրողը, կտավի գործարանատերը, իր 30 000 կանգունը 3 000 ֆ. ստ.-ով ծախում է վաճառականին, նա այսպիսով ձեռք բերած փողով գնում է անհրաժեշտ արտադրամիջոցները, և նրա կապիտալը նորից մտնում է արտադրության պրոցեսի մեջ. նրա արտադրության պրոցեսը հարատևում, շարունակվում է անընդհատ։ Կտավի գործարանատիրոջ համար տեղի է ունեցել նրա ապրանքի փոխարկումը փողի։ Բայց բուն իսկ կտավի համար, ինչպես տեսանք, փոխարկումը դեռ տեղի չի ունեցել։ Կտավը դեռ վերջնականապես փողի չի ետփոխարկվել, իբրև սպառողական արժեք դեռ չի մտել սպառման ոլորտը, լինի այս արտադրողական կամ թե անհատական սպառում, միևնույն է։ Կտավավաճառը հիմա շուկայում երևան է գալիս իբրև ներկայացուցիչ նույն այն ապրանքային կապիտալի, որի ներկայացուցիչն այնտեղ սկզբնապես կտավ արտադրողն էր։ Վերջինիս համար ձևափոխության պրոցեսը կարճացել է, բայց միմիայն նրա համար, որ շարունակվի վաճառականի ձեռքում։

Եթե կտավ արտադրողն ստիպված լիներ սպասելու, մինչև որ իր կտավն իրոք դադարեր ապրանք լինելուց, մինչև որ նա անցներ վերջին գնորդին, արտադրողական կամ թե անհատական սպառորդին, ապա նրա վերարտադրության պրոցեսը կընդհատվեր։ Կամ թե չէ՝ այս չընդհատելու համար նա պետք է իր գործառնությունները սահմանափակեր, իր կտավի մի ավելի փոքր մասը դարձներ մանվածք, ածուխ, աշխատանք և այլն, կարճ ասած՝ դարձներ արտադրողական կապիտալի տարրեր, ու նրա մի ավելի մեծ մասը պետք է իր մոտ պահեր իբրև պահեստի փող այն նպատակով, որ երբ իր կապիտալի մի մասն իբրև ապրանք շուկայում է գտնվում, մյուս մասը կարողանա արտադրության պրոցեսը շարունակել, այնպես որ, երբ սա իբրև ապրանք շուկա է մտնում, մյուս մասը ետ է հոսում փողի ձևով։ Նրա կապիտալի այս բաժանումը վաճառականի միջամտելու հետևանքով չի վերանում։ Բայց եթե վերջինս չլիներ, պահեստի փողի ձևով գոյություն ունեցող շրջանառության, կապիտալի մասը պետք է միշտ ավելի մեծ լիներ արտադրողական կապիտալի ձևով գործադրվող մասի համեմատությամբ, և սրան համապատասխան էլ վերարտադրության մասշտաբը կսահմանափակվեր։ Սրա փոխարեն՝ արտադրողը հիմա կարող է իր կապիտալի մի ավելի մեծ մասը միշտ կիրառել բուն արտադրության պրոցեսի մեջ, մի ավելի փոքր մասը իբրև պահեստի փող։

Բայց սրա փոխարեն այժմ հասարակական կապիտալի մի ուրիշ մաս է միշտ գտնվում շրջանառության ոլորտի մեջ վաճառականական կապիտալի ձևով։ Սա միշտ գործածվում է ապրանք գնելու և ծախելու համար միայն։ Այսպիսով թվում է, թե լոկ այն անձերի մի փոփոխություն է կատարվում, որոնց ձեռքին է գտնվում այս կապիտալը։

Եթե վաճառականն իր 3 000 ֆ. ստ.-ով ոչ թե կտավ գներ, այն նորից ծախելու դիտավորությամբ, այլ այս 3 000 ֆ. ստ. հենց ինքը գործադրեր արտադրողաբար, ապա հասարակության արտադրողական կապիտալը կմեծանար։ Այն ժամանակ անշուշտ կտավ արտադրողը պետք է ստիպված լիներ իր կապիտալի մի ավելի զգալի մասը պահելու իբրև պահեստի փող. նույնպես պետք է վարվեր հիմա արդյունաբերական կապիտալիստ դարձած վաճառականն էլ։ Մյուս կողմից՝ եթե վաճառականը վաճառական է մնում ապա արտադրողը տնտեսում է վաճառքի ժամանակը, որ նա կարող է կիրառել արտադրության պրոցեսին հսկելու համար, այնինչ վաճառականն իր ամբողջ ժամանակը պետք է գործադրի ծախելու վրա։

Եթե վաճառականական կապիտալը չի գերազանցում իր անհրաժեշտ համամասնությունից [ամբողջ կապիտալի նկատմամբ], ապա այս դեպքում պետք է ընդունել.

1) որ աշխատանքի բաժանման հետևանքով այն կապիտալը, որ բացառապես առ ու ծախով է զբաղված (իսկ ապրանքներ գնելու համար հատկացվող փողից զատ՝ այս կապիտալին է վերաբերում նաև այն փողը, որը պետք է ծախսվի վաճառականի գործը վարելու համար անհրաժեշտ աշխատանքի վրա, վաճառականի հաստատուն կապիտալի, պահեստանոցների շենքերի, տրանսպորտի և այլոց վրա),— ավելի փոքր է, քան կլիներ այն ժամանակ, եթե արդյունաբերական կապիտալիստն ինքն ստիպված լիներ իր գործի ամբողջ վաճառականական մասը վարելու.

2) որ — որովհետև վաճառականը բացառապես այս գործով է պարապում — ոչ միայն արտադրողի ապրանքը նրա համար ավելի շուտ է փողի փոխարկվում, այլ և հենց ապրանքային կապիտալն էլ իր ձևափոխությունն ավելի արագ է կատարում, քան կկատարեր արտադրողի ձեռքում.

3) որ վաճառականական ամբողջ կապիտալն արդյունաբերական կապիտալի համեմատությամբ դիտելու դեպքում կերևա, որ վաճառականական կապիտալի մի պտույտը կարող է ներկայացնել ոչ միայն բազմաթիվ կապիտալների պտույտներն արտադրության մի ոլորտում, այլ և մի շարք կապիտալների պտույտներն արտադրության տարբեր ոլորտներում։ Առաջինը տեղի է ունենում, եթե, օրինակ, կտավավաճառն այն բանից հետո, երբ իր 3 000 ֆ. ստ.-ով գնել է մի կտավ արտադրողի արդյունքը և այն նորից վաճառել, նախքան միևնույն արտադրողը նորից նույնքան ապրանք շուկա կնետեր — գնում է մի ուրիշ կամ թե մի քանի այլ կտավ արտադրողների արդյունքը և այս դարձյալ ծախում՝ այսպիսով արտադրության միևնույն ոլորտում տարբեր կապիտալների պտույտները միջնորդավորելով։ Երկրորդը տեղի է ունենում, եթե վաճառականն, օրինակ, կտավը ծախելուց հետո հիմա մետաքս է գնում, հետևաբար նա արտադրության մի ուրիշ ոլորտում է միջնորդավորում կապիտալի պտույտը։

Ընդհանուր առմամբ պետք է հետևյալը նկատել. արդյունաբերական կապիտալի պտույտը սահմանափակված է ոչ մի այն շրջանառության ժամանակով, այլ նաև արտադրության ժամանակով։ Վաճառականական կապիտալի պտույտը, որչափով որ սա ապրանքի լոկ մի որոշ տեսակով է առուտուր տնում, սահմանափակված է ոչ թե մի արդյունաբերական կապիտալի պտույտով, այլ միևնույն արտադրաճյուղի բոլոր արդյունաբերական կապիտալների պտույտով։ Այն բանից հետո, երբ վաճառականը մեկի կտավը գնել ու ծախել է, նա կարող է ուրիշինը գնել ու ծախել նախքան այն, երբ առաջինը նորից ապրանք կնետի շուկան։ Այսպիսով ուրեմն, միևնույն վաճառականական կապիտալը հաջորդաբար կարող է սպասավորել մի արտադրաճյուդի մեջ դրված կապիտալների տարբեր պտույտները. այնպես որ նրա պտույտը չի նույնանում արդյունաբերական մի առանձին կապիտալի պտույտների հետ և հետևաբար չի փոխարինում սոսկ այն պահեստի փողը, որ այս արդյունաբերական առանձին կապիտալիստը պետք է ունենար in petto [առձեռն]։ Վաճառականական կապիտալի պտույտն արտադրության մի ոլորտում բնականաբար սահմանափակվում է նույն ոլորտի ամբողջ արտադրության ծավալով։ Բայց նա չի սահմանափակվում միևնույն ոլորտում գործող ամեն մի առանձին կապիտալի արտադրության սահմաններով կամ թե նրա պտուտաժամանակով, որքան որ վերջինս պայմանավորվում է արտադրության ժամանակով։ Ենթադրենք, A-ն մատակարարում է մի ապրանք, որը երեք ամիս է պահանջում իր արտադրության համար։ Այն բանից հետո, երբ վաճառականը գնել ու ծախել է այս ապրանքը, ասենք, մի ամսում, նա կարող է ուրիշ արտադրողից միևնույն արդյունքը գնել ու ծախել։ Կամ թե այն բանից հետո, երբ նա, օրինակ, ծախել է մի ֆերմերի հացահատիկը, կարող է միևնույն փողով երկրորդինը գնել ու ծախել և այլն։ Նրա կապիտալի պտույտը սահմանափակված է հացահատիկի այն մասսայով, որ նա կարող է մի տվյալ ժամանակվա ընթացքում, օրինակ, մի տարում, հաջորդաբար գնել ու ծախել, այնինչ ֆերմերի կապիտալի պտույտը, մի կողմ թողած պտուտաժամանակը, սահմանափակված է արտադրաժամանակով, որը մի տարի է տևում։

Բայց միևնույն վաճառականական կապիտալի պտույտը նույն հաջողությամբ կարող է սպասավորել տարբեր արտադրաճյուղերի կապիտալների պտույտները։

Որչափով որ միևնույն վաճառականական կապիտալը տարբեր պտույտներում ծառայում է տարբեր ապրանքային կապիտալները հաջորդաբար փողի փոխարկելու գործին, ուրեմն հիշյալները հերթով գնում է և ծախում, նա որպես փողային կապիտալ, միևնույն ֆունկցիան է կատարում ապրանքային կապիտալի նկատմամբ, ինչ որ ընդհանրապես իր պտույտների թվով տվյալ մի ժամանակաշրջանում փողն է կատարում ապրանքների նկատմամբ։

Վաճառականական կապիտալի պտույտը նույնը չի, ինչ որ է հավասար մեծության մի արդյունաբերական կապիտալի պտույտը կամ թե նրա մի անգամվա վերարտադրությունը. ընդհակառակը, նա հավասար է այսպիսի կապիտալների մի որոշ թվի պտույտների գումարին, լինի այս արտադրության նույն թե տարբեր ոլորտներում, միևնույն է։ Որքան ավելի արագ է պտույտ գործում վաճառականական կապիտալը, այնքան ավելի փոքր է փողային կապիտալի այն ամբողջ մասը, որ գործում է իբրև վաճառականական կապիտալ. որքան ավելի դանդաղ է այն պտույտ գործում, այնքան ավելի մեծ է հիշյալ մասը։ Որքան ավելի քիչ է զարգացած արտադրությունը, այնքան ավելի մեծ է վաճառականական կապիտալի գումարն ընդհանրապես շրջանառության մեջ նետված ապրանքների գումարի համեմատությամբ, բայց նա նույնքան ավելի փոքր է բացարձակորեն կամ համեմատած արտադրության ավելի զարգացած պայմաններում գործող վաճառականական կապիտալի հետ։ Եթե ընդհակառակն է՝ ընդհակառակը։ Ուստի այսպիսի անզարգացած պայմաններում բուն փողային կապիտալի մեծագույն մասը գտնվում է վաճառականների ձեռքում, որոնց կարողությունն այսպիսով մյուսների հանդեպ կազմում է փողային կարողություն։

Վաճառականի կողմից կանխավճարվող փողային կապիտալի շրջանառության արագությունը կախված է 1) այն արագությունից, որով նորոգվում է արտադրության պրոցեսը, և միմյանց հետ միահյուսվում են արտադրության տարբեր պրոցեսները, 2) սպառման արագությունից։

Անհրաժեշտ չի, որ սոսկ վերևում քննած պտույտը կատարելու համար վաճառականական կապիտալն իր արժեքի ամբողջ մեծությամբ նախ ապրանք գնի և հետո միայն ծախի։ Այլ վաճառականը երկու շարժումն էլ միաժամանակ է կատարում։ Այս դեպքում նրա կապիտալը բաժանվում է երկու մասի։ Մեկը կազմված է ապրանքային կապիտալից, իսկ մյուսը փողային կապիտալից։ Նա մի տեղ գնում է և սրանով իր փողն ապրանք է դարձնում։ Նա մի այլ տեղ ծախում է և սրանով ապրանքային կապիտալի մի ուրիշ մասը դարձնում է փող։ Մի կողմից՝ նրա մոտ ետ է հոսում նրա կապիտալն իբրև փողային կապիտալ, այնինչ մյուս կողմից՝ ապրանքային կապիտալն է հոսում դեպի նա։ Որքան ավելի մեծ է այն մասը, որ գոյություն ունի մի ձևով, այնքան ավելի փոքր է մյուս ձևով եղող մասը։ Այս մասերը զիջում են միմյանց իրենց տեղերը և փոխադարձաբար հավասարակշռվում են։ Եթե փողի, իբրև շրջանառության միջոցի, գործադրման հետ շաղկապվում է փողի, իբրև վճարման միջոցի, գործադրումն ու սրանից բողբոջող վարկային սիստեմը, ապա վաճառականական կապիտալի փողային մասն է՛լ ավելի է նվազում այն գործարքների մեծության համեմատությամբ, որ կատարում է այս վաճառականական կապիտալը։ Եթե ես 3 000 ֆ. ստ.-ով գինի եմ գնում 3 ամիս ժամանակով և գինին ծախում եմ կանխիկ փողով նախքան 3 ամիսն անցնելը, ապա այս գործարքի համար ոչ մի կոպեկ կանխավճարելու կարիք չկա։ Այս դեպքում լույսի պես պարզ է նաև, որ փողային կապիտալը, որն այստեղ հանդես է գալիս իբրև վաճառականական կապիտալ, ուրիշ ոչ մի բան չի, բայց եթե նույն ինքն արդյունաբերական կապիտալը փողային կապիտալի իր ձևով, իր այն վիճակում, երբ նա փողի ձևով ետ է հոսում դեպի ինքը։ (Որ այն արտադրողը, որը 3 000 ֆ. ստ.-ով ծախել է ապրանքը 3 ամիս ժամկետով, կարող է սրա դիմաց ստացած մուրհակը, այսինքն պարտագիրը ղեղչել բանկիրի մոտ, այս պարագան ամենևին չի փոխում գործի էությունը և ոչ մի կապ չունի ապրանքի առևտրով զբաղվող առևտրականի կապիտալի հետ)։ Եթե այդ ժամանակամիջոցում ապրանքի շուկայի գներն իջնեին, ենթադրենք, <math>\frac{1}{10}</math>-ով, վաճառականը ոչ միայն ոչ մի շահույթ չէր ստանա, այլ ընդհանրապես միմիայն 2 700 ֆ. ստ. ետ կստանար 3 000 ֆ. ստ.-ի փոխարեն։ Նա ստիպված կլիներ 300 ֆ. ստ. էլ վրան դնելու, որ պարտքը վճարի։ Այս 300 ֆ. ստ.-ը կգործեին լոկ իբրև պահեստի գումար՝ գների տարբերությունը հավասարակշռելու համար։ Բայց միևնույնը վերաբերում է արտադրողին էլ։ Եթե սա ինքը ծախեր իջած գներով, ապա նույնպես 300 ֆ. ստ. կկորցներ և չէր կարող արտադրությունը միևնույն մասշտաբով նորից սկսել առանց պահեստի կապիտալի։

Կտավավաճառը 3 000 ֆ. ստ.-ով կտավ է գնում գործարանատիրոջից. սա այս 3 000 ֆ. ստ.-ից, օրինակ, 2 000-ը վճարում է մանվածք գնելու համար. այս մանվածքը նա գնում է մանվածքավաճառից։ Այն փողը, որ գործարանատերը վճարում է մանվածքավաճառին, կտավավաճառի փողը չի, որովհետև սա իր փողի դիմաց ապրանք է ստացել այս գումարի չափով։ Սա գործարանատիրոջ սեփական կապիտալի փողային ձևն է։ Մանվածքավաճառի ձեռքում այս 2 000 ֆ. ստ. երևան է գալիս հիմա իբրև նրա մոտ ետհոսաղ փողային կապիտալ. բայց ո՞րչափով է նա փողային կապիտալ, եթե տարբերվում է այս 2000 ֆ. ստ.-ից, որպես կտավի թոթափած փողային ձևից ու մանվածքի ընդունած փողային ձևից։ Եթե մանվածքավաճառը վարկով է գնել և իր վճարման ժամկետը հասնելուց առաջ կանխիկ է վաճառել, ապա այս 2 000 ֆ. ստ.-ի մեջ ոչ մի կոպեկ չկա վաճառականի կապիտալից, որով սա տարբերվեր այն փողային ձևից, որ ընդունում է ինքն արդյունաբերական կապիտալը իր շրջապտույտի պրոցեսի մեջ։ Ապրաքնքային-առևտրային կապիտալը, որչափով որ սա ուրեմն արդյունաբերական կապիտալի սոսկական ձև չի, որն ապրանքային կապիտալի կամ թե փողային կապիտալի կերպարանքով գտնվում է վաճառականի ձեռքում,— ոչ այլ ինչ է, բայց եթե փողային կապիտալի այն մասը, որը պատկանում է հենց իրեն վաճառականին և գործի է դրվում ապրանքներ առնելիս ու ծախելիս։ Այս մասը կրճատված մասշտաբով ներկայացնում է արտադրության համար կանխավճարված կապիտալի այն մասը, որն իբրև պահեստի փող, իբրև գնելամիջոց միշտ պետք է գտնվեր արդյունաբերողների ձեռքում և միշտ պետք է շրջան գործեր, իբրև փողային կապիտալ։ Այս մասը փոքրացած մասշտաբով հիմա գտնվում է վաճառական կապիտալիստների ձեռքում՝ իբրև այսպիսին միշտ գործելով շրջանառության պրոցեսի մեջ։ Սա ամբողջ կապիտալի այն մասն է, որը, մի կողմ թողած եկամտի ծախսումը, միշտ պետք է իբրև գնման միջոց շրջան գործի շուկայում՝ վերարտադրության պրոցեսի անընդհատությունն ապահովելու համար։ Հիշյալ մասն այնքան ավելի փոքր է ամբողջ կապիտալի համեմատությամբ, որքան ավելի արագ է կատարվում վերարտադրության պրոցեսը և որքան ավելի է զարգացած փողի իբրև վճարման միջոցի ֆունկցիան, այսինքն որքան ավելի է զարգացած վարկային սիստեմը<ref>Որպեսզի կարողանա վաճառականական կապիտալն արտադրողական կապիտալի շարքը դասել, Ռամսեյն այն շփոթում է տրանսպորտի արդյունաբերության հետ և առևտուրն անվանում է „The transport of commodities from one place to another“ [«ապրանքների փոխադրություն մի տեղից մի ուրիշ տեղ»] („An Essay on the Distribution of Wealth“, 1830, էջ 19)։ Միևնույն շփոթությանը հանդիպում ենք Վերրիի („Meditazioni sull‘ Economia Politica“, 1804, էջ 32) և Սեյի մոտ էլ („Traité d’Economie Poltique“, հ. I, էջ 14—15)։— Իր „Elements of Political Economy“ աշխատության մեջ (Andover and New-York, 1835) Ս. Ֆ. Նյումենն ասում է. «Հասարակության գոյություն ունեցող տնտեսական կառուցվածքի պայմաններում այն ակտը, որ կատարում է արտադրողի ու սպառողի միջև կանգնած վաճառականը՝ առաջինին կապիտալ կանխավճարելով և նրա դիմաց արդյունքներ ստանալով և նույն այս արդյունքները վերջինին հանձնելով, ընդորում նա ետ է ստանում կապիտալը, այս ակտը մի գործարք է, որը հեշտացնում է հասարակության տնտեսական պրոցեսը և արժեք է միակցում այն արդյունքին, որի վերաբերմամբ կատարված է այս ակտը» (էջ 174)։ Այսպիսով արտադրողն ու սպառորդը վաճառականի միջամտության հետևանքով փող ու ժամանակ են տնտեսում։ Այս ծառայությունը կապիտալի ու աշխատանքի կանխավճարում է պահանջում և պետք է վարձատրվի, «որովհետև սա արժեք է միակցում արդյունքներին, քանի որ միևնույն արդյունքները գտնվելով ապառորդների ձեռքում՝ ավելի մեծ արժեք ունեն, քան ունեին արտադրողների ձեռքում»։ Եվ այսպիսով առևտուրը նրան էլ, ճիշտ ինչպես և պարոն Սեյին, թվում է «strictly an act of production» [«արտադրության ակտ բառի ստույգ իմաստով»] (էջ 175)։ Նյումենի այս հայացքը հիմնովին սխալ է։ Ապրանքի սպառողական արժեքն ավելի մեծ է սպառորդի ձեռքում, քան արտադրողի ձեռքում, որովհետև նա լոկ այստեղ է իրացվում ընդհանրապես։ Չէ՞ որ մի ապրանքի սպառողական արժեքն իրացվում է, իր ֆունկցիայի մեջ է մտնում այն ժամանակ միայն, երբ ապրանքն անցնում է սպառման ոլորտը։ Արտադրողի ձեռքում նա գոյություն ունի պոտենցիալ ձևով միայն։ Բայց մի ապրանքի համար երկու անգամ չեն վճարում,— նախ նրա փոխանակային արժեքի և հետո էլ սրանից դուրս, նրա սպառողական արժեքի համար։ Վճարելով նրա փոխանակային արժեքի համար, ես յուրացնում եմ նրա սպառողական արժեքը։ Եվ փոխանակային արժեքն ամենափոքրիկ չափով անգամ չի աճում այն բանի հետևանքավ, որ արտադրողի կամ թե միջնավաճառորդի ձեռքից ապրանքն անցնում է սպառորդի ձեռքը։</ref>։

Վաճառականական կապիտալն ուրիշ բան չի, բայց եթե շրջանառության ոլորտում գործող կապիտալ։ Շրջանառության պրոցեսը վերարտադրության ամբողջ պրոցեսի մի փուլն է։ Բայց շրջանառության պրոցեսում արժեք, ուրեմն և հավելյալ արժեք բնավ չի արտադրվում։ Տեղի են ունենում արժեքի միևնույն մասսայի ձևափոխություններ միայն։ Այստեղ իրոք ուրիշ ոչինչ չի կատարվում, բայց եթե ապրանքների ձևափոխություն, որն իբրև այսպիսին ոչ մի առնչություն չունի արժեքի ստեղծման կամ նրա փոփոխման հետ։ Եթե արտադրված ապրանքը ծախելու ժամանակ հավելյալ արժեք է իրացվում, ապա այս կատարվում է, որովհետև այս հավելյալ արժեքն արդեն գոյություն ունի ապրանքի մեջ. ուստի երկրորդ ակտի ժամանակ, այսինքն փողային կապիտալն ապրանքի (արտադրության տարրերի) հետ վերափոխանակելու ժամանակ գնորդի կողմից նույնպես ոչ մի հավելյալ արժեք չի իրացվում, այլ այստեղ փողն արտադրամիջոցների ու բանվորական ուժի հետ փոխանակելու միջոցով հավելյալ արժեքի արտադրությունն է նախապատրաստում միայն։ Ընդհակառակը։ Որչափով որ այս ձևափոխությունները ժամանակ են պահանջում շրջանառության համար, ժամանակ, որի ընթացքում կապիտալն ընդհանրապես չի արտադրում, ուրեմն չի արտադրում և ոչ մի հավելյալ արժեք, հիշյալ ժամանակը սահմանափակում է արժեքի ստեղծումը, և հավելյալ արժեքը, վերցրած իբրև շահույթի նորմա, կարտահայտվի շրջանառության ժամանակի տևողության ճիշտ հակառակ հարաբերությամբ։ Հետևաբար վաճառականական կապիտալը չի ստեղծում ոչ արժեք, ոչ էլ հավելյալ արժեք, այսինքն անմիջաբար չի ստեղծում։ Որչափով որ նա օժանդակում է շրջանառության ժամանակը կարճացնելուն, նա կարող է անուղղակի օգնել արդյունաբերական կապիտալիստի կողմից արտադրվող հավելյալ արժեքի շատանալուն։ Որչափով որ նա օգնում է շուկան ընդարձակելուն և միջնորդավորում է աշխատանքի բաժանումը կապիտալների միջև, ուրեմն կապիտալին հնարավորություն է տալիս ավելի մեծ մասշտաբով աշխատելու, նրա ֆունկցիան զարկ է տալիս արդյունաբերական կապիտալի արտադրողականությանն ու սրա կուտակմանը։ Որչափով որ նա կարճացնում է շրջանառության ժամանակը, նույնչափով բարձրացնում է հավելյալ արժեքի հարաբերությունը կանխավճարված կապիտալի նկատմամբ, ուրեմն բարձրացնում է շահույթի նորման։ Որչափով որ նա կապիտալի մի ավելի փոքր մասն է թողնում շրջանառության ոլորտի մեջ իբրև փողային կապիտալ, այնչափով նա մեծացնում է կապիտալի այն մասը, որը գործադրվում է ուղղակի արտադրության մեջ։

===ՏԱՍՆՅՈԹԵՐՈՐԴ ԳԼՈՒԽ։ ԱՌԵՎՏՐԱՅԻՆ ՇԱՀՈՒՅԹԸ===

II գրքում մենք տեսանք, որ շրջանառության ոլորտում կապիտալի ունեցած զուտ ֆունկցիաները — գործառնություններ, որոնց պետք է ձեռնարկի արդյունաբերական կապիտալիստը նախ՝ իր ապրանքների արժեքը իրացնելու համար ու երկրորդ՝ այս արժեքն ապրանքի արտադրատարրերի ետփոխարկելու համար, այսինքն ապրանքային կապիտալի Ա´—Փ—Ա ձևափոխությունների միջնորդավորման գործառնությունները, ուրեմն վաճառքի ու առքի ակտերը, որ այդ ֆունկցիաները ոչ արժեք են ստեղծում ու ոչ էլ հավելյալ արժեք։ Ընդհակառակը, երևաց, որ այն ժամանակը, որ պահանջվում է հիշյալ ֆունկցիաների համար, սահմանափակում է արժեքի ու հավելյալ արժեքի գոյացման պրոցեսը՝ օբեկտիվորեն — ապրանքների վերաբերմամբ ու սուբեկտիվորեն — կապիտալիստների վերաբերմամբ։ Ինչ վերաբերում է ապրանքային կապիտալի ձևափոխությանն ինքնըստինքյան, ապա այս բնականաբար ամենևին չի փոխվում այն բանի հետևանքով, որ նրա մի մասն ապրանքային-առևտրային կապիտալի կերպարանք է ընդունում, կամ որ այն գործառնությունները, որոնցով միջնորդավորվաւմ է ապրանքային կապիտալի ձևափոխությունը, հանդես են գալիս իբրև կապիտալիստների մի առանձին ստորաբաժանման հատուկ զբաղմունք կամ թե իբրև փողային կապիտալի մի մասի բացառիկ ֆունկցիա։ Եթե ապրանքների վաճառքն ու առքը — իսկ ապրանքային կապիտալի Ա´—Փ—Ա ձևափոխությունը հենց սրան է հանգում — բուն իսկ արդյունաբերական կապիտալիստների ձեռքով կատարվելու դեպքում այնպիսի գործառնություններ են ներկայացնում, որոնք ոչ մի արժեք կամ թե հավելյալ արժեք չեն ստեղծում, ապա նրանք արժեք կամ թե հավելյալ արժեք ստեղծող գործառնություններ չեն կարող դառնալ այն պարագայի շնորհիվ, որ փոխանակ արդյունաբերական կապիտալիստների ձեռքով կատարվելու՝ կատարվում են ուրիշ անձերի ձեռքով։ Այնուհետև, եթե հասարակական ամբողջ կապիտալի այն մասը, որը միշտ պետք է տրամադրելի լինի իբրև փողային կապիտալ, որպեսզի վերարտադրության պրոցեսը չընդհատվի շրջանառության պրոցեսի հետևանքով, այլ շարունակական լինի — եթե այս փողային կապիտալը ոչ արժեք ու ոչ էլ հավելյալ արժեք է ստեղծում, ապա նա չի կարող այս հատկությունները ձեռք բերել այն բանի հետևանքով, որ նա, արդյունաբերական կապիտալիստների փոխանակ, կապիտալիստների մի ուրիշ ստորաբաժանման ձեռքով է մշտապես շրջանառության մեջ նետվում միևնույն ֆունկցիաները կատարելու համար։ Թե որչափով վաճառականական կապիտալը կարող է արտադրողական լինել անուղղակիորեն, այս արդեն նշել ենք, և հետագայում այս հարցը դեռ ավելի մանրամասնորեն կհետազոտվի։

Այսպես ուրեմն, ապրանքային-առևտրային կապիտալը — եթե մի կողմ թողնենք այն բոլոր կողմնակի ֆունկցիաները է որոնք կարող են նրա հետ կապակցված լինել, ինչպես ապրանքների պահպանումը, փոխադրումը, զատզատումը, մասնանշումը, և սահմանափակվենք նրա իսկական ֆունկցիայով, այսինքն գնումով՝ ծախելու նպատակով — այս կապիտալը ոչ արժեք է ստեղծում, ոչ էլ հավելյալ արժեք, այլ լոկ միջնորդավորում է նրանց իրացումը ու սրա հետ միաժամանակ ապրանքների իրական փոխանակությունը, մի ձեռքից մի ուրիշ ձեռք նրանց անցնելը, հասարակական նյութափոխությունը։ Այնուամենայնիվ, քանի որ արդյունաբերական կապիտալի շրջանառության փուլը վերարտադրության պրոցեսի մի փուլն է կազմում ճիշտ այնպես, ինչպես և ինքն արտադրությունը, ապա շրջանառության պրոցեսում ինքնուրույնորեն գործող կապիտալը ճիշտ նմանապես պետք է տարեկան միջին շահույթ տա, ինչպես այդ տալիս է արտադրության տարբեր ճյուղերում գործող կապիտալը։ Եթե վաճառականական կապիտալը տոկոսապես մի ավելի բարձր միջին շահույթ տար, քան արդյունաբերական կապիտալն է տալիս, ապա արդյունաբերական կապիտալի մի մասը կփոխարկվեր վաճառականական կապիտալի։ Եթե մի ավելի ցածր միջին շահույթ տար, ապա հակառակ պրոցեսը տեղի կունենար, այսինքն վաճառականական կապիտալի մի մասը արդյունաբերական կապիտալի կփոխարկվեր։ Կապիտալի ոչ մի տեսակը չի կարող իր կոչումը, իր ֆունկցիան փոխել ավելի մեծ հեշտությամբ, քան այդ կարող է անել վաճառականական կապիտալը։

Որովհետև վաճառականական կապիտալն ինքը ոչ մի հավելյալ արժեք չի արտադրում, ապա պարզ է, որ այն հավելյալ արժեքը,որ նրան բաժին է ընկնում միջին շահույթի ձևով, ամբողջ արտադրողական կապիտալի կողմից արտադրված հավելյալ արժեքի մի մասն է ներկայացնում։ Բայց հիմա հարցը հետևյալն է. վաճառականական կապիտալն ի՞նչպես է իր կողմը քաշում իրեն բաժին ընկնող մասն այն հավելյալ արժեքից կամ թե շահույթից, որ արտադրողական կապիտալն է արտադրել։

Թվում է միայն, որ իբր թե առևտրային շահույթը սոսկ վրադիր է, ապրանքների գնի անվանական բարձրացում է նրանց արժեքից վեր։

Պարզ է, որ վաճառականն իր շահույթը կարող է կորզել իր ծախած ապրանքների գնից միայն, և է՛լ ավելի պարզ է, որ իր ապրանքների վաճառքի ժամանակ ձեռք բերած այս շահույթը պետք է հավասար լինի նրա առքագնի ու նրա վաճառագնի միջև եղած տարբերությանը, պետք է հավասար լինի այն ավելցուկին, որով վերջինը գերազանցում է առաջինից։

Կարող է պատահել, որ ապրանքը գնելուց հետո ու այն ծախելուց առաջ ավելադիր ծախքեր (շրջանառության ծախքեր) են մտնում նրա մեջ, և նմանապես կարող է պատահել, որ այս տեղի չի ունենում։ Եթե այսպիսի ծախքեր կատարվում են, ապա ակներև, է, որ առքագնի նկատմամբ ունեցած վաճառագնի ավելցուկը սոսկ շահույթ չի ներկայացնում։ Հետազոտությունը պարզացնելու համար մենք նախ ենթադրում ենք, որ ոչ մի այսպիսի ծախք չի մտնում ապրանքի մեջ։

Արդյունաբերական կապիտալիստի համար նրա ապրանքների վաճառագնի ու առքագնի տարբերությունը հավասար է այդ ապրանքների, արտադրության գնի ու արտադրության ծախքի տարբերությանը, կամ, եթե մենք նկատի ենք ունենում հասարակական ամբողջ կապիտալը, հավասար է ապրանքների արժեքի ու կապիտալիստների կատարած արտադրության ծախքի տարբերությանը, որն իր հերթին հանգում է նրանց մեջ առարկայացած աշխատանքի ամբողջ քանակի ու նրանց մեջ առարկայացած վճարովի աշխատանքի քանակի տարբերությանը։ Արդյունաբերական կապիտալիստի կողմից գնված ապրանքները, նախքան նորից իբրև ծախելի ապրանք շուկա վերանետվելը, անցնում են արտադրության պրոցեսի միջով, որտեղ միայն և արտադրվում է նրանց գնի այն բաղադրամասը, որը հետագայում պետք է իրացվի իբրև շահույթ։ Այլ կերպ է դրվում հարցը առևտրով զբաղվող վաճառականի վերաբերմամբ։ Ապրանքները նրա ձեռքում գտնվում են այնքան ժամանակ միայն, քանի դեռ նրանք իրենց շրջանառության պրոցեսում են գտնվում։ Նա լոկ շարունակում է արտադրողական կապիտալիստի սկսած նրանց վաճառքը, նրանց գնի իրացումը և այս պատճառով էլ նրանց չի անցկացնում ոչ մի այնպիսի միջնօղակային պրոցեսով, որտեղ նրանք կարողանային նորից հավելյալ արժեք ներծծել։ Մինչդեռ արդյունաբերական կապիտալիստը շրջանառության մեջ լոկ իրացնում է դրանից առաջ արտադրված հավելյալ արժեքը կամ թե շահույթը, վաճառականը, ընդհակառակը, շրջանառության մեջ ու սրա միջոցով ոչ միայն պետք է իրացնի իր շահույթը, այլ այն պետք է դեռ ստեղծի։ Թվում է, թե այս կարող է հնարավոր լինել այն պայմանով միայն, որ նա այն ապրանքները, որ իրեն ծախել է արդյունաբերական կապիտալիստը նրանց արտադրության գներով, կամ եթե մենք նկատի ենք ունենում ամբողջ ապրանքային կապիտալը՝ նրանց արժեքներով, որ նա այդ ապրանքները ծախում է նրանց արտադրության գներից բարձր, նրանց գների վրա մի անվանական հավելուրդ է դնում, ուրեմն, եթե նկատի ենք ունենում ամբողջ ապրանքային կապիտալը, իր ապրանքները ծախում է նրանց արժեքից բարձր և նրանց անվանական արժեքի ու իրական արժեքի այս ավելցուկը իր գրպանն է դնում, մի խոսքով ապրանքներն ավելի թանկ է ծախում, քան նրանք արժեն։

Հավելուրդի այս ձևը շատ հեշտ է հասկանալ։ Օրինակ, մի կանգուն կտավը 2 շիլլինգ արժի։ Որպեսզի ես 10% շահույթ ստանամ վերավաճառքից, պետք է <math>\frac{1}{10}</math> ավելացնեմ գնի վրա, ուրեմն կանգունը ծախեմ 2 շիլլինգ 2<math>\frac{2}{5}</math> պենսով։ Նրա իրական արտադրության գնի ու նրա վաճառագնի տարբերությունն այս դեպքում լինում է 2<math>\frac{2}{5}</math> պենս, իսկ այս 2 շիլլինգի վրա հաշված՝ անում է 10%-անոց մի շահույթ։ Իրոք ես այս դեպքում կանգունը գնորդին ծախում եմ մի այնպիսի գնով, որն իսկապես 1<math>\frac{1}{10}</math> կանգունի գինն է։ Կամ որ միևնույնին է հանգում, այս բոլորովին նույն բանն է, եթե ես 2 շիլլինգով գնորդին ծախեի միմիայն <math>\frac{10}{11}</math> կանգուն, իսկ <math>\frac{1}{11}</math> կանգունը պահեի ինձ։ Եվ իրոք ես կարող եմ 2<math>\frac{2}{5}</math> պենսով նորից գնել <math>\frac{1}{11}</math> կանգուն՝ հաշվելով կանգունը 2 շիլլինգ 2<math>\frac{2}{5}</math> պենս։ Հետևաբար այս լոկ մի շրջուղի կլիներ՝ ապրանքների գնի անվանական բարձրացման միջոցով հավելյալ արժեքի ու հավելյալ արդյունքի մեջ բաժին ունենալու համար։

Այս է առևտրային շահույթի իրացումն ապրանքների գնի հավելուրդի միջոցով, ինչպես որ այս առաջին հայացքից ներկայանում է երևույթքի մեջ։ Եվ իրոք այս ամբողջ պատկերացումը, թե շահույթն առաջ է գալիս ապրանքների գնի մի անվանական բարձրացումից, կամ թե ապրանքներն իրենց արժեքից բարձր ծախելուց, այս ամբողջ պատկերացումը ծագել է առևրային կապիտալի հետ կապված դիտողություններից։

Սակայն հարցն ավելի մոտից քննելիս պարզվում է, որ այս լոկ երևույթք է և որ, արտադրության կապիտալիստական եղանակն իշխող ենթադրելով, առևտրային շահույթն իրանում է ոչ այս եղանակով (այստեղ խոսքը միշտ վերաբերում է միջին մեծություններին ու ոչ թե առանձին դեպքերին)։ Մենք ինչո՞ւ ենք ենթադրում, թե ապրանքի առևտրականն իր ապրանքների համար, ասենք, 10%-անոց շահույթ կարող է իրացնել այն ժամանակ միայն, երբ նա հիշյալները սրանց արտադրության գներից 10% բարձր է ծախում։ Որովհետև մենք ընդունել ենք, որ այս ապրանքներն արտադրողը, արդյունաբերական կապիտալիստը (որն իբրև արդյունաբերական կապիտալի անձնավորում արտաքին աշխարհի հանդեպ միշտ իբրև «արտադրող» է հանդես գալիս), վաճառականին հիշյալները ծախել է սրանց արտադրության գներով։ Եթե ապրանքների այն առքագինը, որ վճարել է ապրանքի առևտրականը, հավասար է նրանց արտադրության գներին, վերջին հաշվով հավասար է նրանց արժեքներին, այնպես որ ուրեմն ապրանքների արտադրության գինը, վերջին հաշվով նրանց արժեքը, վաճառականի համար արտադրության ծախքն է ներկայացնում, ապա նրա առքագնի նկատմամբ նրա վաճառագնի ունեցան ավելցուկը,— իսկ նրա շահույթի աղբյուրը հենց միայն այս տարբերությունն է կազմում,— պետք է իրոք ապրանքների առևտրային գնի՝ նրանց արտադրության գնի նկատմամբ ունեցած ավելցուկը լինի, և վերջին հաշվով վաճառականը պետք է բոլոր ապրանքները ծախի սրանց արժեքներից բարձր։ Բայց մենք ինչո՞ւ ընդունեցինք, որ արդյունաբերական կապիտալիստն ապրանքները վաճառականին ձախում է սրանց արտադրության գներով։ Կամ թե, ավելի շուտ, ի՞նչ էր ենթադրվում այս ընդունելիս։ Այն, որ առևտրային կապիտալը (այստեղ մենք սրա հետ գործ ունենք դեռ իբրև ապրանքային-առևտրային կապիտալի հետ միայն) չի մասնակցում շահույթի ընդհանրական նորմայի գոյացմանը։ Շահույթի ընդհանրական նորմայի վերլուծման ժամանակ մենք անհրաժեշտորեն այս ենթադրությունից էինք ելնում նախ՝ այն պատճառով, որ առևտրային կապիտալն իբրև այսպիսին այն ժամանակ դեռ գոյություն չուներ մեզ համար, և երկրորդ՝ այն պատճառով, որ անհրաժեշտ էր միջին շահույթը և ուրեմն շահույթի ընդհանրական նորման ամենից առաջ պարզաբանել իբրև հավասարեցում այն շահույթների կամ թե հավելյալ արժեքների, որոնք իսկապես արտադրվում են արտադրության տարբեր ոլորտների արդյունաբերական կապիտալների կողմից։ Վաճառականական կապիտալի դեպքում մենք գործ ունենք, ընդհակառակը, մի այնպիսի կապիտալի հետ, որը շահույթին մասնակցում է՝ առանց մասնակցելու սրա արտադրությանը։ Հետևաբար այժմ հարկավոր է առաջվա շարադրանքը լրացնել։

Ենթադրենք, թե տարվա ընթացքում կանխավճարված արդյունաբերական ամբողջ կապիտալը = 720 c + 180 v = 900 (ասենք, միլիոն ֆ. ստ.), իսկ m´ = 100%։ Ուրեմն արդյունքը = 720 c + 180 v + 180 m։ Եթե մենք այնուհետև այս արդյունքը կամ թե արտադրված ապրանքային կապիտալն անվանենք Ա, ապա նրա արժեքը կամ թե արտադրության գինը (որովհետև այս երկուսը, ապրանքների ամբողջությունը վերցնելիս, համընկնում են) = 1 080, իսկ շահույթի նորման 900-անոց ամբողջ կապիտալի համար = 20%։ Վերևում շարադրածի համաձայն, այս 20%-ը շահույթի միջին նորման է, որովհետև հավելյալ արժեքն այստեղ հաշված է ոչ թե հատուկ կառուցվածք ունեցող այս կամ այն կապիտալի նկատմամբ, այլ միջի կառուցվածք ունեցող արդյունաբերական ամբողջ կապիտալի նկատմամբ։ Այսպիսով ուրեմն, Ա = 1 080, և շահույթի նորման = 20%։ Բայց մենք հիմա ընդունենք, որ 900 ֆ. ստ. արդյունաբերական կապիտալին 100 ֆ. ստ. վաճառականական կապիտալ է միանում, որը համապատասխան իր մեծության նույնպիսի բաժին ունի շահույթի մեջ, ինչպես և արդյունաբերական կապիտալը։ Ենթադրության համաձայն այս վաճառականական կապիտալը 1 000-անոց ամբողջ կապիտալի <math>\frac{1}{10}</math>-ն։ Ուրեմն 180-անոց ամբողջ հավելյալ արժեքից նրան բաժին է ընկնում <math>\frac{1}{10}</math>-ը և այսպիսով նա սրանում է 18%-անոց նորմայով մի շահույթ։ Հետևաբար, ամբողջ կապիտալի մնացած <math>\frac{9}{10}</math>-ին բաժին ընկնող շահույթը փաստորեն արդեն = 162 միայն, կամ թե 900-անոց կապիտալի վրա հաշված՝ նույնպես = 18%։ Այսպիսով ուրեմն, այն գինը, որով 900-անոց արդյունաբերական կապիտալի տերերի կողմից Ա-ն ծախվում է ապրանքի առևտրականներին, 720 c + 180 v + 162 m = 1 062։ Հետևաբար, եթե վաճառականն իր 100-անոց կապիտալի վրա ավելացնում է 18%-անոց միջին շահույթը, ապա նա ապրանքը ծախում է 1 062 + 18 = 1 080-ով, այսինքն նրա արտադրության գնով կամ թե,— ամբողջ ապրանքային կապիտալը նկատի ունենալով,— նրա արժեքով, թեև նա իր շահույթը ձեռք է բերում միմիայն շրջանառության մեջ ու սրա միջոցով և այն ավելցուկի հետևանքով, որն ստացվում է ապրանքն ավելի բարձր գնով ծախելուց, քան նրա առքագինն է։ Բայց այնուամենայնիվ նա ապրանքը չի ծախում նրա արժեքից բարձր կամ թե նրա արտադրության գնից բարձր՝ հենց այն պատճառով, որ նա այդ ապրանքն արդյունաբերական կապիտալիստից գնել է նրա արժեքի էլ ցած կամ թե նրա արտադրության գնից պակաս գներով։

Այսպիսով ուրեմն, վաճառականական կապիտալը որոշակի կերպով մասնակցում է շահույթի ընդհանրական նորմայի գոյակցմանը՝ համապատասխան այն բաժնի, որ ինքը կազմում է ամբողջ կապիտալի մեջ։ Հետևաբար, եթե տվյալ դեպքում ասվում է, թե շահույթի միջին նորման = 18%, ապա սա կլիներ = 20%, եթե ամբողջ կապիտալի <math>\frac{1}{10}</math>-ը վաճառականական կապիտալ չլիներ, և սրա հետևանքով շահույթի ընդհանրական նորման <math>\frac{1}{10}</math>-ով չիջներ։ Սրա հետ միասին մեջտեղ է գալիս նաև արտադրության գնի մի ավելի ճշգրիտ, սահմանափակիչ որոշում։ Արտադրության գին ասելով առաջվա նման պետք է հասկանալ ապրանքի գինը, այսինքն նրա վրա կատարած ծախքը (նրա մեջ պարունակվող հաստատուն + փոփոխուն կապիտալի արժեքը) + սրանց հասանելի միջին շահույթը։ Բայց այս շահույթը հիմա որոշվում է այլ կերպ։ Նա որոշվում է այն ամբողջ շահույթով, որ ստեղծում է արտադրողական ամբողջ կապիտալը. բայց ամբողջ շահույթը հաշվվում է ոչ թե այս ամբողջ արտադրողական կապիտալի նկատմամբ, այնպես որ, եթե սա վերևինի նման = 900, իսկ շահույթը = 180, ապա շահույթի միջին նորման = <math>\frac{180}{900}</math> = 20%, այլ հաշվվում է ամբողջ արտադրողական կապիտալի + առևտրային կապիտալի նկատմամբ, այնպես որ, եթե արտադրողական կապիտալը 900 է, և առևտրային կապիտալը՝ 100, ապա շահույթի միջին նորման = <math>\frac{180}{1 \ 000}</math> = 18%։ Այսպիսով ուրեմն, արտադրության գինը = k (ծախքը) + 18, փոխանակ = լինելու k + 20-ի։ Շահույթի միջին նորմայի մեջ արդեն հաշվված է ամբողջ շահույթի այն մասը, որ բաժին է ընկնում առևտրային կապիտալին։ Հետևաբար, ամբողջ ապրանքային կապիտալի իրական արժեքը կամ թե արտադրության գինը = k + p + h (որտեղ h-ն առևտրային շահույթն է)։ Այսպիսով ուրեմն, արտադրության գինը կամ թե այն գինը, որով ծախում է արդյունաբերական կապիտալիստն իբրև այսպիսին, ավելի փոքր է, քան ապրանքի իրական արտադրության գինը. կամ եթե մենք ապրանքների ամբողջությունն ենք նկատի ունենում, ապա այն գները, որով արդյունաբերական կապիտալիստների դասակարգն է ծախում իր ապրանքները, ավելի փոքր են, քան նրանց արժեքները։ Այսպես է վերևի դեպքում։ 900 (ծախք) + 900-ին հասանելի 18%, կամ թե 900 + 162 = 1 062։ Հիմա, երբ վաճառականն այն ապրանքը, որ նրա վրա 100 է նստել, ծախում է 118-ով, անշուշտ 18% վրադիր է գալիս, բայց որովհետև այն ապրանքը, որ նա 100-ով է գնել, 118 արժե, ապա այս նշանակում է, որ նա այդ ապրանքը ծախում է նրա արժեքից ոչ բարձր։ Մենք արտադրության գին արտահայտությունը կշարունակենք գործածել վերևում շարադրած ավելի նեղ իմաստով։ Այս դեպքում պարզ է, որ արդյունաբերական կապիտալիստի շահույթը հավասար է ապրանքի արտադրության գնի՝ նրա արտադրության ծախքի նկատմամբ ունեցած ավելցուկին, և որ առևտրային շահույթը տարբերվում է այս արդյունաբերական շահույթից, հավասար լինելով այն ավելցուկին, որ վաճառագինն ունենում է ապրանքի արտադրության գնի նկատմամբ, որը նրա առքագինն է վաճառականի համար։ Բայց պարզ է, որ ապրանքի իրական գինը = նրա արտադրության գնին + առևտրային (վաճառականական) շահույթը։ Ինչպես որ արդյունաբերական կապիտալը իրացնում է միմիայն այն շահույթը, որն, իբրև հավելյալ արժեք արդեն պարունակվում է ապրանքի արժեքի մեջ, այնպես էլ առևտրային կապիտալն է այն լոկ իրացնում, որովհետև ամբողջ հավելյալ արժեքը կամ շահույթը դեռ իրացված չէ ապրանքի այն գնի մեջ, որ իրացրել է արդյունաբերական կապիտալը<ref>Ջոն Բելլերս։</ref>։ Այսպիսով ուրեմն, վաճառականի վաճառագինն առքագնից բարձր է լինում ոչ թե այն պատճառով, որ վաճառագինը բարձր է ամբողջ արժեքից, այլ այն պատճառով, որ նրա առքագինն ամբողջ արժեքից ցածր է։

Ուրեմն վաճառականական կապիտալը մասնակցում է հավելյալ արժեքը միջին շահույթի հավասարեցնելու պրոցեսին, թեև չի մասնակցում այս հավելյալ արժեքի արտադրությանը։ Ուստի շահույթի ընդհանրական նորման արդեն պարունակում է իր մեջ հավելյալ արժեքից արվող մի հանուրդ, որը բաժին է ընկնում վաճառականական կապիտալին, ուրեմն՝ արդյունաբերական կապիտալի շահույթից արվող մի հանուրդ։

Մինչև այժմ շարադրածից հետևում է.—

1) Որքան ավելի մեծ է վաճառականական կապիտալն արդյունաբերականի համեմատությամբ, այնքան ավելի փոքր է արդյունաբերական շահույթի նորման, և ընդհակառակը։

2) Եթե առաջին բաժնում երևաց, որ շահույթի նորման միշտ մի ավելի փոքր նորմա է արտահայտում, քան իրական հավելյալ արժեքի նորման է, այսինքն աշխատանքի շահագործման, աստիճանը շատ փոքր է ցույց տալիս միշտ, օրինակ, եթե վերևի օրինակում 720 c + 180 v + 180 m-ի մեջ հավելյալ արժեքի 100%-անոց նորման հանդես է գալիս իբրև շահույթի լոկ 20%-անոց մի նորմա, ապա այս հարաբերությունն է՛լ ավելի շատ է շեղվում, քանի որ հենց ինքը շահույթի միջին նորման հիմա, վաճառականական կապիտալին հասնող բաժինն էլ հաշվի մեջ մտցնելու դեպքում, էլ ավելի փոքր է երևում, տվյալ դեպքում կազմելով 18%, փոխանակ 20%-ի։ Հետևապես անմիջաբար շահագործող կապիտալիստի շահույթի միջին նորման ավելի փոքր է ցույց տալիս շահույթի նորման, քան սա իսկապես է։

Մյուս բոլոր հանգամանքներն անփոփոխ ենթադրելիս՝ վաճառականական կապիտալի հարաբերական ծավալը (այստեղ, սակայն, բացառություն է կազմում կապիտալի մի այլասերված տեսակը՝ մանրածախ առևտրականների կապիտալը) հակառակ հարաբերության մեջ է գտնվում նրա պտույտի արագության նկատմամբ, ուրեմն հակառակ հարաբերության մեջ է գտնվում վերարտադրության պրոցեսի թափի նկատմամբ ընդհանրապես։ Գիտական վերլուծության ընթացքում իբրև շահույթի ընդհանրական նորմայի գոյացման ելակետ հանդես են գալիս արդյունաբերական կապիտալներն ու նրանց մրցումը, և հետո միայն այս ճշտվում, լրացվում ու կերպափոխվում է վաճառականական կապիտալի միգամածության հետևանքով։ Պատմական զարգացման պրոցեսում իրերի ընթացքը ճիշտ հակառակ բնույթ է կրում։ Առևտրային կապիտալն է, որ առաջին անգամ ավելի կամ պակաս չափով ապրանքների գները որոշում է նրանց արժեքներով, և վերարտադրության պրոցեսը միջնորդավորող շրջանառության ոլորտն է, որտեղ առաջին անգամ շահույթի մի ընդհանրական նորմա է գոյանում։ Սկզբնապես առևտրային շահույթով է որոշվում արդյունաբերական շահույթը։ Եվ հետո միայն, երբ արտադրության կապիտալիստական եղանակն արմատացել է և արտադրողն ինքը վաճառական է դարձել, առևտրային շահույթը վեր է ածվում ամբողջ հավելյալ արժեքի այն համապատասխան մասին, որ բաժին է ընկնում առևտրային կապիտալին, իբրև վերարտադրության հասարակական պրոցեսում զբաղված ամբողջ կապիտալի մի համապատասխան մասի։

Քննելով շահույթների լրացուցիչ հավասարեցումը, որ առաջ է գալիս վաճառականական կապիտալի միջամտության հետևանքով, մենք գտանք, որ ապրանքի արժեքի մեջ վաճառականի կանխավճարած փողային կապիտալին պատկանող ոչ մի ավելադիր տարր չէ մտնում, որ գնի այն վրադիրը, որի շնորհիվ վաճառականը ձեռք է բերում իր շահույթը, հավասար է լոկ ապրանքի արժեքի այն մասին, որն արտադրողական կապիտալը չի հաշվել ապրանքի արտադրության գնի մեջ, դուրս է թողել։ Այս փողային կապիտալի վերաբերմամբ հարցը դրվում է նույնպես, ինչպես և արդյունաբերական կապիտալիստի հիմնական կապիտալի վերաբերմամբ, որչափով որ սա չի սպառված, հետևաբար սրա արժեքն ապրանքի արժեքի ոչ մի տարրը դեռ չի կազմում։ Այսինքն՝ ապրանքային կապիտալին տված իր առքագնով է, որ վաճառականը փոխհատուցում է ապրանքային կապիտալի արտադրության գինը փողով = Փ։ Նրա վաճառագինը, ինչպես առաջ ենք պարզաբանել, = Փ + ΔՓ, ընդորում ΔՓ-ն արտահայտում է ապրանքների գնի այն վրադիրը, որը որոշվում է շահույթի ընդհանրական նորմայով։ Ուրեմն, եթե նա ծախում է ապրանքը, ապա բացի ΔՓ-ից, նրա մոտ է ետհոսում այն սկզբնական փողային կապիտալը, որ նա կանխավճարել էր ապրանքներ գնելու համար։ Այստեղ կրկին երևան է գալիս այն պարագան, որ նրա փողային կապիտալը ոչ այլ ինչ է ընդհանրապես, բայց եթե արդյունաբերական կապիտալիստի ապրանքային կապիտալ, որը փողային կապիտալի է փոխարկվել, իսկ սա նույնքան քիչ կարող է ազդել այս ապրանքային կապիտալի արժեքի մեծության վրա, որքան և այն դեպքում, եթե վերջինս վաճառականի փոխարեն ծախվեր ուղղակի վերջին սպառորդին։ Նա փաստորեն լոկ կռահում է վերջինիս կողմից արվող վճարումը։ Սակայն այս ճիշտ է այն դեպում միայն, եթե, ինչպես այդ մինչև այժմ ընդունել ենք, վաճառականը ոչ մի ծախս չունի, կամ թե նա, բացի այն փողային կապիտալից, որ պետք է կանխավճարի արտադրողներից ապրանք գնելու համար, ոչ մի ուրիշ կապիտալ, շրջանառու կամ հիմնական կապիտալ չպետք է կանխավճարի ապրանքների ձևափոխության, նրանց առուծախի պրոցեսում։ Սակայն հարցն այդպես չի լուծվում, ինչպես որ մենք այդ տեսանք շրջանառության ծախքերի քննության ժամանակ (II գիրք, VI գլուխ)։ Եվ շրջանառության այս ծախքերը մասամբ ներկայանում են իբրև այնպիսի ծախքեր, որոնց կատարումը վաճառականը գնելու է շրջանառության այլ գործակալների վրա, մասամբ էլ իբրև այնպիսի ծախքեր, որոնք առաջ են գալիս անմիջաբար նրա մասնահատուկ գործից։

Ինչ տեսակի էլ որ լինեն շրջանառության այս ծախքերը,— ծագելիս լինեն զուտ վաճառականական գործից իբրև այսպիսուց, ուրեմն պատկանելիս լինեն վաճառականի մասնահատուկ շրջանառության ծախքերին, թե ներկայացնելիս լինեն ծախքեր, որոնք առաջ են գալիս լրացուցիչ, շրջանառության պրոցեսում շարակցվող արտադրական այնպիսի պրոցեսներից, ինչպես առաքումը, տրանսպորտը, պահպանումը և այլն,— նրանք վաճառականի կողմում, բացի ապրանքների գնման համար կանխավճարած փողային կապիտալից, միշտ ենթադրում են մի ավելադիր կապիտալ, որ կանխավճարվում է շրջանառության այս միջոցների գնման ու վճարման համար։ Որչափով որ ծախքի այս տարրը շրջանառու կապիտալից է կազմված, նա իբրև ավելադիր տարր ամբողջովին մտնում է ապրանքների վաճառագնի մեջ, իսկ որչափով հիմնական կապիտալից է կազմված, իբրև ավելադիր տարր մտնում է վաճառագնի մեջ իր մաշվածքի չափով. բայց նա մտնում է իբրև մի տարր, որը մի անվանական արժեք է կազմում, եթե նույնիսկ նա շրջանառության զուտ վաճառականական ծախքերի նման ապրանքի ոչ մի իրական արժեքային հավելուրդ չի կազմում։ Բայց շրջանառու լինի թե հիմնական, միևնույն է, այս ամբողջ ավելադիր կապիտալը մասնակցում է շահույթի ընդհանրական նորմայի գոյացմանը։

Շրջանառության զուտ վաճառականական ծախքերը (ուրեմն բացառելով առաքման, տրանսպորտի, պահպանման և այլոց համար արվող ծախքերը) հանգում են այն ծախքերին, որոնք անհրաժեշտ են ապրանքի արժեքն իրացնելու համար, արժեքն ապրանքից փող, կամ թե փողից ապրանք դարձնելու, նրանց փոխանակությունն իրականացնելու համար։ Ընդսմին բոլորովին մի կողմ են թողնվում արտադրության որոշ պրոցեսները, որոնք կարող են շարունակվել շրջանառության ակտի ժամանակ և որոնցից միանգամայն անջատ կարող է գոյություն ունենալ վաճառականական ձեռնարկությունը, ինչպես որ իրականում, օրինակ, իսկական տրանսպորտի արդյունաբերությունն ու առաքումը կարող են առևտրից լիովին տարբեր արդյունաբերության ճյուղեր լինել և են, այլ և գնելի ու վաճառելի ապրանքները կարող են պառկած մնալ դոկերում ու հասարակական այլ շենքերում, իսկ սրանից առաջացող ծախքերը վաճառականի վրա են հաշվվում երրորդ անձերի կողմից, որչափով որ նա պետք է կանխավճարի հիշյալները։ Այս բոլորը տեղի է ունենում բուն խոշոր առևտրի մեջ, որտեղ վաճառականական կապիտալը երևան է գալիս ամենազուտ ու մյուս ֆունկցիաների հետ ամենից քիչ միախառնված կերպարանքով։ Փոխադրիչ ձեռնարկուն, երկաթուղու կառավարիչը, նավատերը բոլորովին «վաճառականներ» չեն։ Այն ծախքերը, որ մենք այստեղ քննում ենք, գնման ու վաճառքի ծախքեր են։ Մենք առաջ արդեն նշել ենք, որ նրանք հանգում են հաշվարկման, մատյաններ վարելու, թղթակցության, շուկայի ծախքերին և այլն։ Այն հաստատուն կապիտալը, որ պահանջվում է սրա համար, ներկայացվում է գրասենյակի, թղթի, փոստանիշի մեջ և այլն։ Մյուս ծախքերը հանգում են այն փոփոխուն կապիտալին, որը կանխավճարվում է առևտրային վարձու բանվորներ աշխատեցնելու համար (առաքման ծախքերը, տրանսպորտի ծախքերը, մաքսային կանխամուծանքները և այլն կարող են մասամբ այնպես դիտվել, որ իբր վաճառականը հիշյալները կանխավճարում է ապրանքների գնման համար, և որ նրանք այնպիսի ծախքեր են, ուրեմն, վաճառականի համար, որոնք մտնում են առքագնի մեջ)։

Այս բոլոր ծախքերն արվում են ոչ թե ապրանքների սպառողական արժեքի արտադրության պրոցեսում, այլ նրանց արժեքի իրացման ժամանակ. նրանք զուտ շրջանառության ծախքեր են։ Նրանք մտնում են ոչ արտադրության անմիջական պրոցեսի մեջ, այլ շրջանառության պրոցեսի մեջ, ուրեմն և վերարտադրության ամբողջ պրոցեսի մեջ։

Այս ծախքերի միակ մասը, որ մեզ այստեղ հետաքրքրում է, փոփոխուն կապիտալի վրա ծախսվող մասն է (բացի սրանից պետք էր հետազոտել հետևյալը. առաջին՝ թե ի՞նչպես այն օրենքը, ըստ որի միմիայն անհրաժեշտ աշխատանքն է մտնում ապրանքի արժեքի մեջ, իր ուժը պահպանում է շրջանառության պրոցեսում։ Երկրորդ՝ թե ի՞նչ արտահայտություն է ստանում կուտակումը վաճառականական կապիտալի մոտ։ Երրորդ՝ թե վաճառականական կապիտալն ի՞նչպես է գործում հասարակության ամբողջ վերարտադրության իրական պրոցեսի մեջ)։

Այս ծախքերն առաջ են գալիս արդյունքի՝ իբրև ապրանքի՝ տնտեսական ձևից։

Եթե այն բանվորական ժամանակը, որ արդյունաբերական կապիտալիստներն իրենք կորցնում են՝ իրենց ապրանքներն անմիջաբար միմյանց ծախելու համար — ուրեմն, օբեկտիվորեն ասած, ապրանքների պտուտաժամանակը –– այս ապրանքներին ամենևին ոչ մի արժեք չի միակցում, ապա պարզ է, որ այս բանվորական ժամանակը մի այլ բնույթ չի ստանում այն բանի հետևանքով, որ արդյունաբերական կապիտալիստի փոխարեն բաժին է ընկնում վաճառականին։ Ապրանքի (արդյունքի) փոխարկումը փողի ու փողի փոխարկումն ապրանքի (արտադրամիջոցների) արդյունաբերական կապիտալի անհրաժեշտ ֆունկցիան է և հետևաբար կապիտալիստի անհրաժեշտ գործառնությունն է, կապիտալիստի, որն իրոք ներկայացնում է լոկ անձնավորված, սեփական գիտակցությամբ ու կամքով օժտված կապիտալ։ Բայց այս ֆունկցիաները ոչ արժեքն են շատացնում, ոչ էլ հավելյալ արժեք են ստեղծում։ Կատարելով այս գործառնությունները կամ թե շարունակելով իրագործել կապիտալի ֆունկցիաները շրջանառության ոլորտում նրանից հետո, երբ արտադրողական կապիտալիստը դադարել է այս անելուց, վաճառականը լոկ փոխարինում է արդյունաբերական կապիտալիստին։ Այս գործառնությունների համար պահանջվող բանվորական ժամանակը գործադրվում է կապիտալի վերարտադրության պրոցեսի անհրաժեշտ գործառնությունների վրա, բայց ոչ մի արժեք չի միակցում։ Եթե վաճառականը չկատարեր այս գործառնությունները (ուրեմն և չգործադրեր նրանց համար պահանջվող բանվորական ժամանակը), ապա նա իր կապիտալը չէր գործադրի իբրև արդյունաբերական կապիտալի շրջանառության գործակալ, չէր շարունակի արդյունաբերական կապիտալիստի ընդհատված ֆունկցիան և հետևաբար իբրև կապիտալիստ pro rata [համապատասխան] իր կանխավճարած կապիտալին բաժին էլ չէր ունենա շահույթի այն մասսայի մեջ, որն արտադրվում է արդյունաբերական կապիտալիստների դասակարգի կողմից։ Ուստի հավելյալ արժեքի մասսայի մեջ բաժին ունենալու համար, իր կանխավճարած գումարի արժեքն իբրև կապիտալ մեծացնելու համար առևտրային կապիտալիստը կարիք չունի բանեցնելու ոչ մի վարձու բանվոր։ Եթե նրա ձեռնարկությունն ու նրա կապիտալը փոքր են, նա հենց ինքը կարող է լինել այն միակ բանվորը, որին ինքը բանեցնում է։ Նա վարձատրվում է շահույթի այն մասով, որը նրա համար գոյանում է ապրանքների առքագնի ու նրանց իրական արտադրության գնի միջև եղած տարբերությունից։

Մյուս կողմից կարող է պատահել նաև, որ վաճառականի կանխավճարած կապիտալի փոքր չափերի դեպքում այն շահույթը, որ նա իրացնում է, ամենևին ավելի մեծ չլինի, կամ թե նույնիսկ ավելի փոքր լինի, քան ավելի լավ վարձատրվող մի հմուտ վարձու բանվորի աշխատավարձն է։ Իրոք, նրա կողքին գործում են արտադրողական կապիտալիստների անմիջական առևտրային գործակալներ, գնորդներ, վաճառորդներ, կոմմի-վոյաժերներ, որոնք միևնույն կամ թե ավելի, մեծ եկամուտներ են կորզում, լինի այս՝ աշխատավարձի ձևով կամ թե շահույթի մի որոշ մասի ձևով, որ ստացվում է յուրաքանչյուր վաճառքից (պարեն, տանտյեմ)։ Առաջին դեպքում վաճառականն առևտրային շահույթը գանձում է իբրև ինքնուրույն կապիտալիստ. մյուս դեպքում գործակատարին, արդյունաբերական կապիտալիստի վարձու բանվորին վճարվում է շահույթի մի մասը, լինի այս՝ աշխատավարձի ձևով կամ թե այն արդյունաբերական կապիտալիստի շահույթի մի համամասնական բաժնի ձևով, որի անմիջական գործակալն է նա, իսկ կապիտալիստը գրպանում է այս դեպքում ինչպես արդյունաբերական, այնպես և առևտրային շահույթը։ Թեև իրեն՝ շրջանառության գործակալին, իր եկամուտը կարող է սովորական աշխատավարձ թվալ, մի վճար, որ նրան տրվում է իր կատարած աշխատանքի համար, և թեև այնտեղ, որտեղ այսպես չի թվում, նրա շահույթի չափը կարող է հավասարվել մի ավելի լավ վարձատրվող բանվորի աշխատավարձին միայն, բայց այս բոլոր դեպքերում նրա եկամուտը ծագում է լոկ առևտրային շահույթից։ Այս նրանից է առաջ գալիս, որ նրա աշխատանքն արժեք ստեղծող աշխատանք չէ։

Շրջանառության գործառնության տևողության երկարացումն արդյունաբերական կապիտալիստի համար ներկայացնում է 1) անձնապես ժամանակի կորուստ, որչափով որ այս նրան խանգարում է իր ֆունկցիան կատարելու իբրև բուն իսկ արտադրության պրոցեսի կառավարիչ. 2) այն, որ նրա արդյունքը փողի կամ ապրանքի ձևով ավելի երկար է մնում շրջանառության պրոցեսում, այսինքն մի այնպիսի պրոցեսում, որտեղ այդ արդյունքի արժեքը չի աճում և որտեղ ընդհատվում է արտադրության անմիջական պրոցեսը։ Որպեսզի սա չընդհատվի, ապա կամ պետք է արտադրությունը չսահմանափակվի, կամ թե լրացուցիչ փողային կապիտալ կանխավճարվի, որ արտադրության պրոցեսը միշտ միևնույն մասշտաբով շարունակվի։ Համենայն դեպս այս հանգում է այն բանին, որ կամ մինչայժմյան կապիտալով ավելի փոքր շահույթ է ձեռք բերվում, կամ թե պետք է լինում լրացուցիչ փողային կապիտալ կանխավճարելու, որ մինչայժմյան շահույթն ստացվի։ Արդ, այս բոլոր պայմանները չեն փոխվում, եթե արդյունաբերական կապիտալիստի տեղ վաճառականն է հանդես գալիս։ Փոխանակ այն բանի, որ արդյունաբերողն ավելի շատ ժամանակ գործադրի շրջանառության պրոցեսում, այն գործադրում է վաճառականը։ Փոխանակ այն բանի, որ արդյունաբերողն ստիպված լինի լրացուցիչ կապիտալ կանխավճարելու շրջանառության համար, այս կանխավճարում է վաճառականը, կամ — որ միևնույնին է հանգում — փոխանակ այն բանի, որ արդյունաբերական կապիտալի մեծ մասը մշտապես պտույտ գործի շրջանառության պրոցեսում, վաճառականի կապիտալն է ամբողջովին արգելափակվում նրա մեջ, և փոխանակ այն բանի, որ արդյունաբերական կապիտալիստն ավելի փոքր շահույթ արտադրի, նա ստիպված է լինում իր շահույթի մի մասն ամբողջովին զիջելու վաճառականին։ Որչափով որ վաճառականական կապիտալը սահմանափակված է մնում այն շրջանակներում, որոնցում նա անհրաժեշտ է, տարբերությունը լոկ այն է լինում, որ կապիտալի ֆունկցիայի այս բաժանման հետևանքով ավելի քիչ ժամանակ է գործադրվում բացառապես շրջանառության պրոցեսի վրա, ավելի փոքրաքանակ լրացուցիչ կապիտալ է կանխավճարվում նրա համար և ամբողջ շահույթի այն կորուստը, որ հանդես է գալիս առևտրային շահույթի ձևով, ավելի փոքր է լինում, քան այլապես կլիներ։ Եթե մեր վերևի օրինակում 720 c + 180 v + 180 m կապիտալը, որի կողքին գոյություն ունի 100-անոց մի վաճառականական կապիտալ, արդյունաբերական կապիտալիստին տալիս է 162-անոց կամ թե 18% մի շահույթ, հետևաբար շահույթը նվազում է 18-ով, ապա եթե գոյություն չունենար այս ինքնուրույն վաճառականական կապիտալը, անհրաժեշտ լրացուցիչ կապիտալը գուցե կազմեր 200, և մենք այն ժամանակ իբրև արդյունաբերական կապիտալիստի կանխավճարում 900-ի փոխարեն կունենայինք 1 100, հետևաբար 180-անոց հավելյալ արժեքի դեպքում կստանայինք շահույթի միմիայն 16<math>\frac{4}{11}</math>%-անոց մի նորմա։

Եթե արդյունաբերական կապիտալիստը, որն իր սեփական վաճառականն է, հիմա բացի այն լրացուցիչ կապիտալից, որով նա նոր ապրանք է գնում՝ նախքան շրջանառության մեջ գտնվող իր արդյունքը նորից կփոխարկվի փողի, իր ապրանքային կապիտալի արժեքի իրացման համար, ուրեմն շրջանառության պրոցեսի համար դարձյալ կապիտալ է կանխավճարել հիշյալից զատ (գրասենյակի ծախքեր ու առևտրային բանվորների վարձ), ապա այս երկու կապիտալները թեև լրացուցիչ կապիտալներ են, բայց ոչ մի հավելյալ արժեք չեն ստեղծում։ Նրանք պետք է ապրանքների արժեքից փոխհատուցվեն, որովհետև այս ապրանքների արժեքի մի որոշ մասը պետք է նորից շրջանառության այս ծախքերին վերածվի. սակայն սրա հետևանքով ոչ մի լրացուցիչ հավելյալ արժեք չի կազմվում։ Հասարակության ամբողջ կապիտալի վերաբերմամբ այս փաստորեն հանգում է այն բանին, որ նրա մի մասը պահանջվում է այնպիսի երկրորդական գործառնությունների համար, որոնք արժեքի մեծացման պրոցեսի մեջ չեն մտնում, և որ հասարակական կապիտալի այս մասը միշտ պետք է վերարտադրվի այս նպատակների համար։ Սա հետևանքով առանձին կապիտալիստների համար ու արդյունաբերական կապիտալիստների ամբողջ դասակարգի համար շահույթի նորման նվազում է, մի հետևանք, որ առաջ է գալիս ամեն անգամ լրացուցիչ կապիտալ միակցելուց, որչափով որ այս պահանջվում է փոփոխուն կապիտալի գոյություն, ունեցող մասսան շարժման մեջ դնելու համար։

Որչափով որ առևտրային կապիտալիստը բուն շրջանառություն հետ կապված այս լրացուցիչ ծախքերն արդյունաբերական կապիտալիստի վրայից վերցնելով ինքն է ստանձնում, դարձյալ շահույթի նորմայի այս նվազումն է տեղի ունենում, միայն ավելի փոքր աստիճանով ու այլ ճանապարհով։ Հիմա գործն այնպիսի բնույթ է ստանում, որ վաճառականն ավելի շատ կապիտալ է կանխավճարում, քան հարկավոր կլիներ, եթե այս ծախքերը գոյություն չունենային, և որ այս լրացուցիչ կապիտալին հասանելի շահույթը մեծացնում է առևտրային շահույթի գումարը, հետևաբար վաճառականական կապիտալն ավելի մեծ ծավալով է մասնակցում, արդյունաբերական կապիտալի հետ միասին, շահույթի միջին նորմայի հավասարեցմանը, ուրեմն միջին շահույթն ընկնում է։ Եթե մեր վերևի օրինակում բացի վաճառականական 100-անոց կապիտալից դարձյալ 50-անոց լրացուցիչ կապիտալ է կանխավճարվում մեզ զբաղեցնող ծախքերի համար, ապա ամբողջ 180-անոց հավելյալ արժեքը հիմա բաշխվում է 900-անոց արտադրողական կապիտալի վրա, պլյուս վաճառականական 150-անոց մի կապիտալ, ընդամենը = 1 050։ Այսպիսով շահույթի միջին նորման իջնում է 17<math>\frac{1}{7}</math>%-ի։ Արդյունաբերական կապիտալիստն ապրանքները վաճառականին ծախում է 900 + 154<math>\frac{2}{7}</math> = 1 054<math>\frac{2}{7}</math>-ով, իսկ վաճառականը նույնը ծախում է 1 130-ով (1 080 + 50 այն ծախքերի համար, որ նա դարձյալ պետք է փոխհատուցի)։ Սակայն պետք է ընդունել, որ կապիտալի բաժանումը վաճառականական ու արդյունաբերական կապիտալների շաղկապված է առևտրային ծախքերի կենտրոնացման և ուրեմն սրանց նվազման հետ։

Հիմա հարց է առաջ գալիս. ի՞նչպես է լուծվում խնդիրն առևտրային վարձու բանվորների վերաբերմամբ, որոնց բանեցնում է վաճառական կապիտալիստը, այս դեպքում ապրանքի առևտրականը։

Այսպիսի առևտրային բանվորը մի կողմից նույնպիսի վարձու բանվոր է, ինչպես ամեն մի ուրիշը։ Նախ՝ այն իմաստով, որ նրա աշխատանքը գնվում է վաճառականի փոփոխուն կապիտալով, և ոչ թե իբրև եկամուտ ծախսվող փողով և ուրեմն նա գնվում է ոչ թե մասնավոր սպասավորության համար, այլ այս գործում կանխավճարված կապիտալի արժեքի ինքնաճման նպատակով։ Երկրորդ՝ այն իմաստով, որ նրա բանվորական ուժի արժեքը և ուրեմն նրա աշխատավարձը, ինչպես այս տեղի ունի մյուս բոլոր վարձու բանվորների նկատմամբ, որոշվում է նրա մասնահատուկ բանվորական ուժի արտադրության ու վերարտադրության ծախքերով, և ոչ թե նրա աշխատանքի արդյունքով։

Բայց առևտրային բանվորի ու անմիջաբար արդյունաբերական կապիտալի կողմից զբաղեցվող բանվորների միջև պետք է նույն տարբերությունը գոյություն ունենա, ինչ որ գոյություն ունի արդյունաբերական կապիտալի ու առևտրային կապիտալի միջև, ուրեմն և արդյունաբերական կապիտալիստի ու վաճառականի միջև։ Որովհետև վաճառականն իբրև սոսկ շրջանառության գործակալ ոչ արժեք ու ոչ էլ հավելյալ արժեք է արտադրում (քանի որ այն ավելադիր արժեքը, որ նա ապրանքներին միակցում է իր ծախսերի միջոցով, հանգում է առաջ արդեն գոյություն ունեցած արժեքի մեծացմանը, թեև այստեղ մեր դեմ ծառանում է այն հարցը, թե նա ի՞նչպես է պահում-պահպանում իր հաստատուն կապիտալի այս արժեքը), ապա նրա համար անմիջաբար հավելյալ արժեք չեն կարող ստեղծել նաև այն առևտրային բանվորները, որոնք նրա կողմից զբաղեցվում են միևնույն ֆունկցիաներում։ Այստեղ, ինչպես և արտադրողական բանվորների դեպքում, մենք ենթադրում ենք, որ աշխատավարձը որոշվում է բանվորական ուժի արժեքով, հետևաբար վաճառականը չի հարստանում վարձից հանուրդ կատարելով, այնպես որ նա իր ծախքերի հաշվի մեջ չի մտցնում աշխատանքի համար կատարվող մի այնպիսի կանխավճարում, որով աշխատանքը միմիայն մասամբ է վարձատրվում, ուրիշ խոսքով՝ նա հարստանում է ոչ թե նրանով, որ խաբում է իր գործակատարներին և այլոց։

Առևտրային վարձու բանվորների վերաբերմամբ դժվարությունն այն չի ամենևին, որ բացատրվի, թե նրանք ի՞նչպես են շահույթ արտադրում անմիջաբար իրենց բանեցնողի համար, չնայած որ նրանք անմիջաբար հավելյալ արժեք չեն արտադրում (որի մի փոխակերպված ձևն է շահույթը)։ Հարցն իրոք արդեն լուծված է առևտրային շահույթի ընդհանուր վերլուծությամբ։ Ճիշտ այնպես, ինչպես որ արդյունաբերական կապիտալը շահույթ է ձեռք բերում այն բանի շնորհիվ, որ ծախում է ապրանքների մեջ պարունակվող ու իրացված այն, աշխատանքը, որի համար ինքը ոչ մի էկվիվալենտ չի վճարել, այնպես էլ առևտրային կապիտալն է շահույթ ձեռք բերում այն բանի շնորհիվ, որ նա արդյունաբերական կապիտալին լրիվ չի վճարում այն անվճար աշխատանքի համար, որն ապրանքի մեջ է պարունակվում (ապրանքի մեջ, որչափով որ սրա արտադրության վրա ծախսված կապիտալը գործում է իբրև ամբողջ արդյունաբերական կապիտալի մի համապատասխան մաս), այնինչ ապրանքը վաճառելիս, ընդհակառակը, հարկադրում է, որ ապրանք գնողներն իրեն վճարեն ապրանքների մեջ դեռ պարունակվող ու իր կողմից չվճարած մասի համար էլ։ Վաճառականական կապիտալի հարաբերությունը հավելյալ արժեքի նկատմամբ այն չէ, ինչ որ արդյունաբերական կապիտալինը։ Վերջինս հավելյալ արժեքն արտադրում է ուրիշի անվճար աշխատանքն անմիջաբար յուրացնելով։ Առաջինն այս հավելյալ արժեքի մի մասը յուրացնում է նրանով, որ արդյունաբերական կապիտալին հարկադրում է այս մասն իրեն՝ վաճառականական կապիտալին զիջելու։

Ապրանքներն իրացնելու իր ֆունկցիայի շնորհիվ է, որ առևտրային կապիտալը վերարտադրության պրոցեսում գործում է իբրև կապիտալ, և այս պատճառով, իբրև գործող կապիտալ, բաժին է կորզում ամբողջ կապիտալի արտադրած հավելյալ արժեքից։ Առանձին վաճառականի համար սրա շահույթի մասսան կախված է կապիտալի այն մասսայից, որ նա կարող է այս պրոցեսում գործադրել, իսկ նա կարող է այնքան ավելի շատ կապիտալ գործադրել առուծախի համար, որքան ավելի մեծ է իր գործակատարների անվճար աշխատանքը։ Վաճառական կապիտալիստը մեծ մասամբ ստիպում է, որ իր բանվորները կատարեն այն իսկ ֆունկցիան, որի զորությամբ է նրա փողը կապիտալ հանդիսանում։ Այս գործակատարների անվճար աշխատանքը, թեև սա հավելյալ արժեք չի ստեղծում, բայց հնարավորություն է ստեղծում, որ վաճառականը հավելյալ արժեք յուրացնի, մի բան, որ ըստ հետևանքի բոլորովին միևնույն բանն է այս կապիտալի համար. հետևաբար գործակատարների անվճար աշխատանքը շահույթի աղբյուր է այս կապիտալի համար։ Ապա թե ոչ վաճառականական գործը երբեք չէր կարելի խոշոր մասշտաբով կատարել, ամենևին չէր կարելի կապիտալիստորեն վարել։

Ինչպես որ բանվորի անվճար աշխատանքն անմիջաբար հավելյալ արժեք է ստեղծում արտադրողական կապիտալի համար, այնպես էլ առևտրային վարձու բանվորների անվճար աշխատանքն այս հավելյալ արժեքի յուրացմանը մասնակցելու հնարավորություն է ստեղծում առևտրային կապիտալի համար։

Դժվարությունը հետևյալն է. քանի որ իրեն՝ վաճառականի բանվորական ժամանակն ու աշխատանքն արժեստեղծ աշխատանք չէ, թեև արդեն արտադրված հավելյալ արժեքի մեջ մասնակցելու հնարավորություն է ստեղծում նրա համար,— ապա ի՞նչ է ներկայացնում այն փոփոխուն կապիտալը, որ վաճառականը ծախսում է առևտրային բանվորական ուժ գնելու համար։ Արդյոք այս փոփոխուն կապիտալը պե՞տք է հաշվել որպես կանխավճարված վաճառականական կապիտալի, վրա արված ծախքեր։ Եթե չպետք է հաշվել, ապա թվում է, թե այս հակասում է շահույթի նորմայի հավասարեցման օրենքին. ո՞ր կապիտալիստը 150 կկանխավճարեր, եթե նա միմիայն 100-ը կարող էր հաշվել, որպես կանխավճարած կապիտալ։ Սակայն եթե պետք է հաշվել, ապա թվում է, թե այս հակասում է առևտրային կապիտալի էությանը, որովհետև կապիտալի այս տեսակը գործում է իբրև կապիտալ ոչ թե այն բանի շնորհիվ, որ արդյունաբերական կապիտալի նման նա ուրիշի աշխատանքն է շարժման մեջ դնում, այլ այն բանի շնորհիվ, որ հենց ինքն է աշխատում, այսինքն, առուծախի ֆունկցիաներ է կատարում և հենց լոկ սրա համար ու սրա հետևանքով է իր վրա փոխանցում արդյունաբերական կապիտալի արտադրած հավելյալ արժեքի մի մասը։

(Այսպիսով ուրեմն, պետք է հետազոտել հետևյալ կետերը.— վաճառականի փոփոխուն կապիտալը. անհրաժեշտ աշխատանքի օրենքը շրջանառության մեջ. վաճառականի աշխատանքն ի՞նչպես է պահպանում իր հաստատուն կապիտալի արժեքը. վաճառականական կապիտալի դերը վերարտադրության ամբողջ պրոցեսի մեջ. վերջապես կապիտալի երկտրոհումը մի կողմից՝ ապրանքային կապիտալի ու փողային կապիտալի և մյուս կողմից՝ ապրանքային-առևտրային կապիտալի ու փողային-առևտրային կապիտալի)։

Եթե ամեն մի վաճառական լոկ այնքան կապիտալ ունենար, որքան որ նա անձնապես կարող էր պտույտի մեջ դնել իր սեփական աշխատանքով, ապա վաճառականական կապիտալի մի անվերջ մասնատում տեղի կունենար. այս մասնատումը պետք է աճեր նույն այն չափով, որով արտադրողական կապիտալն արտադրության կապիտալիստական եղանակի զարգացման ընթացքում ավելի խոշոր մասշտաբով կարտադրեր և ավելի մեծ մասսաների հետ գործ կունենար։ Ուրեմն մեկի և մյուսի միջև աճող անհամապատասխանություն առաջ կգար։ Միևնույն չափով, որով կապիտալը կկենտրոնանար արտադրության ոլորտում, նա կապակենտրոնանար շրջանառության ոլորտում։ Արդյունաբերական կապիտալիստի զուտ վաճառականական գործառնություններն ու սրա հետ էլ նրա զուտ վաճառականական ծախքերն անվերջ կընդլայնվեին այն բանի հետևանքով, որ նա, ասենք, 100-ի փոխարեն պետք է գործ ունենար 1 000 վաճառականի հետ։ Սրանով կվերանար վաճառականական կապիտալի առանձնանալու օգտի մեծ մասը. բացի զուտ վաճառականական ծախքերից կաճեին նաև շրջանառության մյուս ծախքերը՝ տեսակավորման, առաքման և այլ ծախքերը։ Արդյունաբերական կապիտալի նկատմամբ սահմանափակվենք այսքանով և այժմ անցնենք վաճառականական կապիտալի քննարկմանը։ Առաջին՝ ինչ վերաբերում է զուտ վաճառականական աշխատանքներին։ Մեծ թվերով հաշվելն ավելի շատ ժամանակ չի նստում, քան փոքրերով հաշվելը։ 100 ֆ. ստ.-անոց 10 գնում կատարելը տասնապատիկ շատ աշխատանք է նստում, քան 1 000 ֆ. ստ.-անոց մի գնում կատարելը։ 10 մանր վաճառականի հետ գործ ունենալը տասնապատիկ շատ թղթակցություն, թուղթ, փոստային ծախս է պահանջում, քան մի խոշորի հետ թղթակցելը։ Աշխատանքի նպատակահարմար բաժանումն առևտրային ձեռնարկում, որտեղ մեկը մատյաններ է վարում, մի ուրիշը՝ կասսան, մի երրորդը թղթակցում է, սա գնում է, նա ծախում է, սա շրջում է և այլն,— տնտեսում է բանվորական ժամանակը վիթխարի քանակով, այնպես որ առևտրային բանվորների այն թիվը, որ գործադրվում է խոշոր առևտրի մեջ, բոլորովին չի համապատասխանում ձեռնարկության համեմատական մեծությանը։ Այս ծագում է նրանից, որ առևտրի մեջ շատ ավելի, քան արդյունաբերության մեջ, միևնույն ֆունկցիան նույնահավասար բանվորական ժամանակ է նստում, անկախ նրանից, խոշոր թե փոքր մասշտաբով է կատարվում։ Ուստի համակենտրոնացումն էլ վաճառականական ձեռնարկության մեջ ավելի վաղ է հանդես գալիս, քան արդյունաբերական արհեստանոցում։ Այնուհետև գալիս են հաստատուն կապիտալի վրա արվող ծախսերը։ 100 փոքր գրասենյակն անչափ ավելի շատ է նստում, քան մի մեծը, 100 վոքր ապրանքային պահեստանոցն ավելի, քան մի մեծը և այլն։ Տրանսպորտի այն ծախքերը, որոնք վաճառականի գործի մեջ մտնում են առնվազն իբրև կանխավճարելի ծախքեր, աճում են մասնատման հետ զուգընթաց։

Նման մասնատման դեպքում արդյունաբերական կապիտալիստը պետք է իր գործի առևտրային մասում ավելի շատ աշխատանք գործադրեր և ավելի շատ շրջանառության ծախքեր աներ։ Միևնույն վաճառականական կապիտալը, եթե բաշխվեր բազմաթիվ փոքր վաճառականների միջև, այսպիսի մասնատման հետևանքով շատ ավելի բանվորներ կպահանջեր իր ֆունկցիաների կատարման համար, և բացի սրանից՝ միևնույն, ապրանքային կապիտալի պտույտը կատարելու համար վաճառականական ավելի մեծ կապիտալ հարկավոր կլիներ։

Եթե մենք ապրանքների առուծախի մեջ անմիջաբար դրված վաճառականական ամբողջ կապիտալն անվանենք B, իսկ համապատասխան փոփոխուն կապիտալը, որ ծախսվում է առևտրային օժանդակ բանվորներին վարձատրելու համար, անվանենք b, ապա B + b-ն ստացվում է ավելի փոքր, քան կլիներ վաճառականական ամբողջ B կապիտալն այն դեպքում, եթե ամեն մի վաճառական կառավարվեր առանց օգնականների, եթե, ուրեմն, կապիտալի ոչ մի մասը չծախսվեր b-ի վրա։ Սակայն և այնպես մենք դեռ չենք լուծվել դժվարությունը։

Ապրանքների վաճառագինը պետք է բավարար լինի՝ 1) B + b-ին բաժին ընկնող միջին շահույթը վճարելու համար։ Այս նրանով է բացատրվում արդեն, որ B + b-ն սկզբնական B-ի կրճատումն է ընդհանրապես, վաճառականական մի ավելի փոքր կապիտալ է ներկայացնում, քան այն, որ առանց b-ի անհրաժեշտ կլիներ։ Բայց այս վաճառագինը պետք է 2) բավարար լիներ՝ փոխհատուցելու թե b-ին հասանելի նոր երևան եկած ավելադիր շահույթը և թե վճարված աշխատավարձը, վաճառականի փոփոխուն կապիտալը, որ = b։ Այս վերջինս է դժվարություն ներկայացնում։ Արդյոք b-ն գնի մի նոր բաղադրամաս է կազմում, թե՞ B + b-ով ձեռք բերված շահույթի մի մասն է լոկ, որը միայն առևտրային բանվորի վերաբերմամբ հանդես է գալիս իբրև աշխատավարձ, իսկ բուն իսկ վաճառականի վերաբերմամբ՝ իբրև նրա փոփոխուն կապիտալի սոսկական փոխհատուցում։ Վերջին դեպքում այն շահույթը, որ ձեռք է բերում վաճառականը իր կանխավճարած B + b կապիտալի դիմաց, լոկ հավասար կլիներ այն շահույթին, որ ընդհանրական նորմայի համաձայն բաժին է ընկնում B-ին, պլյուս b-ն, ընդորում թեև վերջինս վաճառականը վճարում է աշխատավարձի ձևով, բայց նա ոչ մի շահույթ չի բերում։

Խնդիրն իրապես հանգում է այն բանին, որ գտնենք b-ի սահմանները (մաթեմատիկական իմաստով)։ Նախ և առաջ մենք ուզում ենք ճիշտ որոշել, թե ինչումն է դժվարությունը։ Անմիջաբար ապրանքների առուծախի վրա ծախսվող կապիտալը անվանենք B, այն հաստատուն կապիտալը, որ գործ է ածվում այս ֆունկցիայի առնչությամբ (ռեալ առևտրածախսերը) անվանենք K, այն փոփոխուն կապիտալը, որ վաճառականն է ծախսում անվանենք b։

B-ի փոխհատուցումը ոչ մի դժվարություն չի ներկայացնում ամենևին։ Սա վաճառականի համար լոկ իրացած առքագինն է կամ թե արտադրության գինը գործարանատիրոջ համար։ Այս գինը վճարում է վաճառականը էլ վերավաճառքի ժամանակ նա B-ն ետ է ստանում իբրև իր վաճառագնի մի մասը, բացի այս B-ից նա ստանում է B-ին հասանելի շահույթը, ինչպես բացատրված է առաջ։ Օրինակ, ապրանքն արժե 100 ֆ. ստ.։ Սրան հասանելի շահույթը թող լինի 10%։ Այսպիսով ապրանքը ծախվում է 110-ով։ Ապրանքն առաջ արդեն արժեր 100. վաճառականական 100-անոց կապիտալը հիմա նրա վրա ավելացնում է 10 միայն։

Այնուհետև եթե մենք վերցնենք K-ն, ապա սա առառավելը նույնքան մեծ է, բայց իրոք ավելի փոքր է, որպես հաստատուն կապիտալի այն մասը, որ արտադրողը գործ կածեր վաճառքի ու առքի ժամանակ, բայց որը մի ավելագրում կկազմեր այն հաստատուն կապիտալի նկատմամբ, որ արտադրողն անմիջաբար գործ է ածում արտադրության մեջ։ Այնուամենայնիվ այս մասը միշտ պետք է փոխհատուցվի ապրանքի գնից, կամ որ միևնույնն է, ապրանքի մի համապատասխան մասը միշտ պետք է այս ձևով ծախսվի, պետք է — եթե նկատի ենք ունենում հասարակության ամբողջ կապիտալը — միշտ այս ձևով վերարտադրվի։ Կանխավճարված հաստատուն կապիտալի այս մասը ճիշտ այնպես, ինչպես և նույնի այն ամբողջ մասսան, որ դրված է ուղղակի արտադրության մեջ, սահմանափակող ներգործություն կունենար շահույթի նորմայի վրա։ Որչափով որ արդյունաբերական կապիտալիստն իր գործի առևտրային մասը վաճառականին է թողնում, նա կարիք չունի կապիտալի այս մասը կանխավճարելու։ Նրա փոխարեն այս կանխավճարում է վաճառականը։ Սակայն նշած շրջանակներում այս լոկ անվանական է. վաճառականը ոչ արտադրում և ոչ էլ վերարտադրում է իր գործածած հաստատուն կապիտալը (ռեալ առևտրածախսերը)։ Հետևաբար սրա արտադրությունը հանդես է գալիս իբրև արդյունաբերական որոշ կապիտալիստների ձեռնարկուական, գործունեության մի հատուկ տեսակ, կամ թե առնվազը որպես նրանց այդ գործունեության մի մասը, կապիտալիստների, որոնք այսպիսով միևնույն դերն են խաղում, ինչպես այն արդյունաբերական կապիտալիստները, որոնք կենսամիջոցներ արտադրողներին հաստատուն կապիտալ են մատակարարում։ Այսպիսով վաճառականը նախ ստանում է այս հաստատուն կապիտալի փոխհատուցումն ու երկրորդ՝ սրան հասանելի շահույթը։ Ուրեմն թե մեկի և թե մյուսի հետևանքով տեղի է ունենում շահույթի նվազում արդյունաբերական կապիտալիստի համար։ Բայց աշխատանքի բաժանման հետ շաղկապված համակենտրոնացման ու տնտեսման պատճառով այդ նվազումը կատարվում է ավելի փոքր չափով, քան այն դեպքում, եթե արդյունաբերական կապիտալիստն ինքը կանխավճարեր այս կապիտալը։ Շահույթի նորմայի նվազումն ավելի փոքր է, որովհետև ավելի փոքր է նաև այս կերպ կանխավճարվող կապիտալը։

Հետևաբար վաճառագինն առայժմ կազմված է B + K-ից, պլյուս B + K-ին հասանելի շահույթը։ Նրա այս մասը, մինչև հիմա ասածներից հետո, ոչ մի դժվարություն չի ներկայացնում։ Բայց ահա մեջտեղ է գալիս b-ն, կամ վաճառականի կանխավճարած փոփոխուն կապիտալը։

Սրա հետևանքով վաճառագինը դառնում է. B + K + b, պլյուս B + K-ին հասանելի շահույթը, պլյուս b-ին հասանելի շահույթը։

B-ն փոխհատուցում է առքագինը միայն, բայց B-ին հասանելի շահույթից զատ ոչ մի մաս չի ավելացնում այս գնի վրա։ K-ն ոչ միայն K-ին հասանելի շահույթն է ավելացնում, այլև բուն իսկ K-ն. բայց K + սրան հասանելի շահույթը, հաստատուն կապիտալի ձևով կանխավճարված շրջանառության ծախքերի մասը + սրան համապատասխան միջին շահույթը — արդյունաբերական կապիտալիստի ձեռքում ավելի մեծ կլիներ, քան վաճառական կապիտալիստի ձեռքում։ Միջին շահույթի փոքրացումը հանդես է գալիս այնպիսի ձևով, որ լրիվ միջին շահույթը — կանխավճարված արդյունաբերական կապիտալից B + K-ն հանելուց հետս — հաշվվում է, իսկ B + K-ն-ին հասանելի միջին շահույթի չափով հանուրդը վճարվում է վաճառականին, այնպես որ այս հանուրդն իբրև մի հատուկ կապիտալի, վաճառականական կապիտալի, շահույթ է ներկայանում։

Բայց b + սրան հասանելի շահույթի կամ թե տվյալ դեպքում, որտեղ շահույթի նորման ենթադրվում է 10%, b + <math>^1/_{10}</math>b-ի խնդիրն այլ կերպ է դրվում, և հենց այստեղ է իսկական դժվարությունը։

Ենթադրության համաձայն վաճառականը b-ով գնում է առևտրային աշխատանք միայն, ուրեմն մի աշխատանք, որ անհրաժեշտ է կապիտալի շրջանառության ֆունկցիաների համար, Ա—Փ ու Փ—Ա ձևափոխությունները կատարելու համար։ Բայց առևտրային աշխատանքն այն աշխատանքն է, որ ընդհանրապես անհրաժեշտ է, որպեսզի կապիտալը գործի իբրև վաճառականական կապիտալ, որպեսզի սա գլուխ բերի ապրանքի փոխարկումը փողի ու փողինն՝ ապրանքի։ Այս մի աշխատանք է, որ իրացնում է արժեքներ, բայց ոչ մի արժեք չի ստեղծում։ Եվ լոկ այն չափով, որչափով մի կապիտալ կատարում է այս ֆունկցիաները — ուրեմն մի կապիտալիստ այս գործառնությունները, այս աշխատանքը կատարում է իր կապիտալով,— այս կապիտալը գործում է իբրև վաճառականական կապիտալ և մասնակցում է շահույթի ընդհանրական նորմայի կարգավորմանը, այսինքն, իր դիվիդենդն  [շահույթաբաժինն] է կորզում ամբողջ շահույթից։ Բայց (b + սրա շահույթը) մեծության մեջ ըստ երևույթին հանդես է գալիս նախ՝ աշխատանքի վճարը (որովհետև արդյունաբերական կապիտալիստը հիշյալը վճարում է վաճառականին՝ սրա սեփական աշխատանքի համար, թե՞ վաճառականի կողմից վարձատրվող գործակատարներին, միևնույն է) ու երկրորդ՝ այս աշխատանքի համար վճարած գումարին հասանելի շահույթը, աշխատանքի, որ պետք է կատարեր վաճառականն ինքը։ Վաճառականական կապիտալն ստանում է նախ՝ ետվճարվող b-ն և երկրորդ՝ սրան հասանելի շահույթը, հետևաբար այս առաջ է գալիս նրանից, որ այս կապիտալը հարկադրում է, որ նախ՝ իրեն վճարեն այն աշխատանքի համար, որի շնորհիվ այս կապիտալը գործում է իբրև '''վաճառականական''' կապիտալ և որ երկրորդ՝ իրեն շահույթ վճարեն, որովհետև գործում է իբրև '''կապիտալ''', այսինքն, որովհետև նա կատարում է մի աշխատանք, որի համար նրան շահույթ է վճարվում իբրև գործող կապիտալի։ Այս է ուրեմն այն հարցը, որը պետք է լուծել։

Ընդունենք, որ B = 100, b = 10, և շահույթի նորման = 10%։ Մենք ենթադրում ենք, որ K = 0, որպեսզի առքագնի այս տարրը, որ այս կետին չի վերաբերում և որի հետ մեր հաշիվներն արդեն մաքրել ենք, նորից ավելորդ տեղը հաչվի մեջ չմտցնենք։ Այսպիսով վաճառագինը կլիներ = B + p + b + p (= B + Bp´ + b + bp´, որտեղ p´-ը շահույթի նորման է) = 100 + 10 + 10 + 1 = 121։

Բայց եթե b-ն վաճառականի կողմից ծախսված չլիներ աշխատավարձի վրա — որովհետև b-ն վճարվում է միմիայն առևտրային աշխատանքի համար, որն անհրաժեշտ է այն ապրանքային կապիտալի արժեքն իրացնելու համար, որ արդյունաբերական կապիտալն է շուկա նետում — ապա գործն այսպիսի բնույթ կընդուներ։ B = 100-ը գնելու կամ թե ծախելու համար վաճառականը պետք է իր ժամանակը տար, և մենք ընդունենք, որ այս գործին նա նվիրում է իր տրամադրության տակ գտնվող ամբողջ ժամանակը։ Առևտրային աշխատանքը, որ ներկայացված է b-ով կամ թե 10-ով, եթե վարձատրվեր ոչ թե աշխատավարձով, այլ շահույթով, կենթադրեր մի ուրիշ վաճառականական կապիտալ = 100, որովհետև սրա 10% = b = 10։ Այս երկրորդ B = 100-ն ավելադիր կերպով չէր մտնի ապրանքի գնի մեջ, բայց 10%-ն իհարկե կմտներ այդ գնի մեջ։ Հետևաբար 100-անոց երկու օպերացիա կկատարվեր, = 200, որպեսզի 200 + 20 = 220-ի ապրանք գնվեր։

Որովհետև վաճառականական կապիտալը ոչ այլ ինչ է բացարձակորեն, բայց եթե շրջանառության պրոցեսի մեջ գործող արդյունաբերական կապիտալի մի մասի ինքնուրույնացած մի ձև, ուստի նրան վերաբերող բոլոր հարցերը լուծվում են նրանով, որ պրոբլեմն ամենից առաջ դրվում է այս ձևով. վաճառականական կապիտալին հատուկ երևույթները հանդես են գալիս տակավին ոչ ինքնուրույնորեն, այլ դեռ ուղղակի կապակցված արդյունաբերական կապիտալի հետ, իբրև սրա ճյուղ։ Ի տարբերություն գործարանից, առևտրային կապիտալը, ինչպես գրասենյակը, շարունակ գործում է շրջանառության պրոցեսում։ Ուրեմն մեր քննարկման առարկա հանդիսացող b-ն հիմա նախ պետք է հետազոտել հենց այստեղ, իրեն՝ արդյունաբերական կապիտալիստի գրասենյակի մեջ։

Ամենից առաջ այս գրասենյակը միշտ էլ անչափ փոքր է արդյունաբերական արհեստանոցի համեմատությամբ։ Սակայն պարզ է հետևյալը. այն չափով, որով ընդլայնվում է արտադրության մասշտաբը, աճում են այն առևտրային գործառնությունները, որոնք պետք է մշտապես կատարվեն արդյունաբերական կապիտալի շրջանառության համար, թե այն նպատակով, որ ծախվի ապրանքային կապիտալի ձևով գոյություն ունեցող արդյունքը և թե այն նպատակով, որ ստացված փողը նորից արտադրամիջոցների փոխարկվի և ամբողջի վերաբերյալ հաշիվ կազմվի։ Գների հաշվարկումը, մատյաններ վարելը, կասսայի վարելը, թղթակցությունը, այս բոլորը վերաբերում է տվյալ կետին։ Որքան ավելի բարձր է կանգնած արտադրության մասշտաբը, այնքան ավելի մեծ են, թեկուզ ոչ երբեք միևնույն համամասնությամբ, արդյունաբերական կապիտալի վաճառականական գործառնությունները, ուրեմն և այն աշխատանքն ու շրջանառության մյուս ծախքերը, որոնք հարկավոր են արժեքն ու հավելյալ արժեքն իրացնելու համար։ Սրա հետևանքով անհրաժեշտ է դառնում առևտրային վարձու բանվորների կիրառումը, որոնք և կազմում են բուն գրասենյակը։ Սրանց վրա կատարվող ծախսը, թեև արվում է աշխատավարձի ձևով, տարբերվում է այն փոփոխուն կապիտալից, որը ծախսվում է արտադրողական աշխատանք գնելու վրա։ Այս պարագան ավելացնում է արդյունաբերական կապիտալիստի ծախսերը, կանխավճարվող կապիտալի մասսան՝ առանց անմիջաբար բարձրացնելու հավելյալ արժեքը։ Պատճառն այն է, որ այս ծախսն այնպիսի աշխատանքի համար կատարվող մի ծախս է, որը կիրառվում է լոկ արդեն ստեղծված արժեքներն իրացնելու համար։ Այս տեսակի ամեն մի այլ ծախսի նման սա էլ է նվազեցնում շահույթի նորման, որովհետև աճում է կանխավճարված կապիտալը, բայց ոչ հավելյալ արժեքը։ Եթե հավելյալ արժեքն անփոփոխ է մնում, բայց չկանխավճարված C կապիտալն աճելով դառնում է C + ΔС, ապա շահույթի <math>\frac{m}{C}</math> նորմայի տեղ հանդես է գալիս շահույթի ավելի փոքր <math>\frac{m}{C + ΔС}</math> նորման։ Հետևաբար արդյունաբերական կապիտալիստը ճգնում է շրջանառության այս ծախքերը, ճիշտ այնպես, ինչպես հաստատուն կապիտալի համար արվող իր ծախսերը, սահմանափակել նրանց մինիմումով։ Ուստի արդյունաբերական կապիտալը տարբեր վերաբերմունք ունի դեպի իր առևտրային վարձու բանվորները և դեպի իր արտադրողական վարձու բանվորները։ Այլ հավասար պայմաններում որքան ավելի մեծ քանակությամբ են գործադրվում այս վերջինները, այնքան ավելի մեծ մասշտաբով է կազմակերպված լինում արտադրությունը, այնքան ավելի մեծ է հավելյալ արժեքը կամ շահույթը։ Հակառակ դեպքում՝ ընդհակառակը։ Որքան ավելի խոշոր է արտադրության մասշտաբը, և որքան ավելի մեծ է իրացնելի արժեքն ու հետևաբար հավելյալ արժեքը, ուրեմն որքան ավելի մեծ է արտադրված ապրանքային կապիտալը, այնքան ավելի շատ են աճում բացարձակորեն, թեև ոչ հարաբերաբար, գրասենյակային ծախքերը և շարժառիթ հանդիսանում աշխատանքի բաժանման մի տեսակի համար։ Թե որքան մեծ չափով է շահույթը կազմում այս ծախսերի նախադրյալը, այս երևան է գալիս ի միջի այլոց նրանով, որ առևտրային աշխատավարձի աճելու հետ նույնի մի մասը վճարվում է շահույթի մի որոշ տոկոսից։ Գործի էությունից է բխում այն, որ այն աշխատանքը, որ կազմված է միմիայն միջնորդավորող գործառնություններից, որոնք մասամբ շաղկապված են արժեքների հաշվարկման հետ մասամբ՝ նրանց իրացման հետ, մասամբ՝ իրացված փողն արտադրամիջոցների ետփոխարկելու հետ, գործառնություններ, որոնց ծավալը հետևաբար կախված է արտադրված ու իրացնելի արժեքների մեծությունից,— որ այսպիսի մի աշխատանքը ներգործում է ոչ թե իբրև պատճառ, ինչպես ներգործում է անմիջաբար արտադրողական աշխատանքը, այլ իբրև այս արժեքների համապատասխան մեծությունների ու մասսաների հետևանք։ Նույնը պետք է ասել նաև շրջանառության մյուս ծախքերի վերաբերմամբ։ Շատ չափելու, կշռելու, փաթթոցելու, փոխադրելու համար պետք է շատ էլ ապրանք լինի. փաթթոցելու ու փոխադրելու և այլոց աշխատանքի քանակը կախված է այն ապրանքների քանակից, որոնք այդ գործունեության օբեկտներն են, և ոչ թե ընդհակառակը։

Առևտրային բանվորն անմիջաբար հավելյալ արժեք չի արտադրում, բայց նրա աշխատանքի գինը որոշվում է նրա բանվորական ուժի արժեքով, ուրեմն սրա արտադրության ծախքերով, այնինչ այս բանվորական ուժի գործնական հայտաբերումը, նրա լարումը, ծախսումն ու մաշումը, ինչպես այդ տեղի ունի և ուրիշ ամեն մի վարձու բանվորի նկատմամբ, ամենևին սահմանափակված չի նրա արժեքով։ Ուստի նրա վարձը ոչ մի անհրաժեշտ առնչություն չունի շահույթի այն մասսայի հետ, որն իրացնելու գործում նա օգնում է կապիտալիստին։ Այն, ինչ նստում է այս բանվորը կապիտալիստի վրա, ու այն, ինչ որ նա բերում է կապիտալիստին, տարբեր մեծություններ են։ Նա շահույթ է բերում վաճառականին ոչ թե նրանով, որ անմիջաբար հավելյալ արժեք է ստեղծում, այլ նրանով, որ օգնում է հավելյալ արժեքի իրացման ծախքերը քչացնելու, որչափով որ նա մասամբ անվճար աշխատանք է կատարում։ Բուն առևտրային բանվորը պատկանում է վարձու բանվորների ավելի լավ վճարվող խավին, նրանց թվին, որոնց աշխատանքը հմուտ աշխատանք է, միջին աշխատանքից բարձր է կանգնած։ Սակայն արտադրության կապիտալիստական եղանակի զարգացման հետ միասին, նույնիսկ միջին աշխատանքի վերաբերմամբ, աշխատավարձն ընկնելու տենդենց ունի, մասամբ՝ աշխատանքի բաժանման հետևանքով գրասենյակի ներսում. այստեղից էլ պետք է առաջ գա աշխատունակության լոկ միակողմանի զարգացում, և այս տեսակ աշխատունակություն ձեռք բերելու ծախքերը կապիտալիստի վրա մասամբ ոչինչ չեն նստում,— այլ հենց ֆունկցիայի շնորհիվ զարգանում է բանվորի հմտությունը, և այս կատարվում է այնքան ավելի արագ, որքան ավելի միակողմանի է դառնում ֆունկցիան աշխատանքի բաժանմանը զուգընթաց։ Երկրորդ՝ այն պատճառով, որ տարրական կրթությունը, ծանոթությունն առևտրական գործի հետ, լեզուների յուրացումը և այլն գիտության ու ժողովրդական կրթության առաջադիմությանը զուգընթաց այնքան ավելի արագ, ավելի հեշտ, ավելի ընդհանրականորեն, ավելի էժան են վերարտադրվում, որքան ավելի է արտադրության կապիտալիստական եղանակը դեպի գործնականն ուղղում ուսուցման մեթոդները և այլն։ Ժողովրդական կրթության ընդհանրականացումը հնարավորություն է տալիս բանվորների այս տեսակը հավաքագրելու այն դասակարգերից, որոնք առաջ բացառված էին այս ասպարեզից, սովոր էին գոյության ավելի վատ պայմանների։ Բացի սրանից, նա ուժեղացնում է այսպիսիների հորդումն ու սրա հետ միասին՝ նաև մրցումը։ Ուստի մի քանի բացառությունները չհաշված, կապիտալիստական արտադրության պրոգրեսի հետ միասին ընկնում է այս մարդկանց բանվորական ուժի արժեքը. նրանց աշխատավարձն իջնում է, այնինչ նրանց աշխատունակությունը բարձրանում է։ Կապիտալիստը շատացնում է այս բանվորների թիվը, եթե պետք է լինում ավելի շատ արժեք ու շահույթ իրացնելու։ Այս աշխատանքի ավելանալը հավելյալ արժեքի շատանալու հետևանք է միշտ, և ոչ երբեք նրա պաաճառը<ref>Թե առևտրային պրոլետարիատի վիճակի վերաբերմամբ 1865 թվականին տված այս պրոգնոզը ինչպես է արդարացել այն ժամանակվանից դեսը, այս մասին կարող են շատ բան պատմել այն հարյուրավոր գերմանացի գործակատարները, որոնք բոլոր առևտրային գործառնություներին ու 3—4 լեզվի տիրապետած՝ Լոնդոնի Սիտիում զուր են իրենց ծառայությունն առաջարկում շաբաթական 25 շիլլինգով — շատ ավելի ցած գնով, քան մի ճարտար մեքենագետ-փականագործի վարձն է։ Ձեռագրի մեջ երկու երեսի չափով մի բացատ ցույց է տալիս, որ այս կետը ենթադրվելիս է եղել էլ ավելի մանրամասն զարգացնելու։ Համենայն դեպս պետք է նշել II գիրք, VI գլուխ («Շրջանառության ծախքերը»), էջ 105—112, որտեղ այս նյութին վերաբերող շատ բան շոշափված է արդեն։ Ֆ. Է.։</ref>։

<br>
<TABLE border = 0 width="128px" align=center>
    <TR>
        <TD style='border-top:solid windowtext 1.0pt;'></TD>
    </TR>
</TABLE>
<br>
Այսպիսով ուրեմն, մի երկատում է տեղի ունենում։ Մի կողմից՝ կապիտալի ֆունկցիաները, իբրև ապրանքային կապիտալի ու փողային կապիտալի ֆունկցիաներ (այս կապիտալն այնուհետև որոշվում է իբրև առևտրային կապիտալ), արդյունաբերական կապիտալի որոշ ընդհանրական ձևեր են։ Մյուս կողմից՝ հատուկ կապիտալներ, ուրեմն և կապիտալիստների հատուկ խավեր բացառապես այս ֆունկցիաներով են զբաղվում. և այսպիսով այս ֆունկցիաները դառնում են կապիտալի արժեքի մեծացման հատուկ ոլորտներ։

Առևտրային ֆունկցիաներն ու շրջանառության ծախքերն առևտրային կապիտալի համար լոկ անջատված են լինում։ Արդյունաբերական կապիտալի այն կողմը, որ դարձած է դեպի շրջանառությունը, գոյություն ունի ոչ միայն նրանով, որ ինքը մշտապես առկա է իբրև ապրանքային կապիտալ ու փողային կապիտալ, այլ և նրանով, որ արհեստանոցի կողքին գտնվում է գրասենյակը։ Բայց այս կողմն անջատվում, ինքնուրույնանում է առևտրային կապիտալի համար։ Նրա միակ արհեստանոցը գրասենյակն է։ Կապիտալի այն մասը, որը գործադրվում է շրջանառության ծախքերի ձևով, խոշոր վաճառականի մոտ շատ ավելի մեծ է լինում, քան արդյունաբերողի մոտ, որովհետև բացի սեփական ձեռնարկության գրասենյակից, որը շաղկապված է ամեն մի արդյունաբերական արհեստանոցի հետ, կապիտալի այն մասը, որը պետք է արդյունաբերական կապիտալիստների ամբողջ դասակարգի կողմից այս եղանակով գործադրվեր, կենտրոնանում է առանձին վաճառականների ձեռքում, որոնք հոգում են ինչպես շրջանառության ֆունկցիաների շարունակման, այնպես էր սրանից բխող շրջանառության ծախքերի շարունակման մասին։

Արդյունաբերական կապիտալի համար շրջանառության ծախքերը ներկայանում են իբրև անարտադրողական ծախքեր և իրոք անարտադրողական ծախքեր են։ Վաճառականի համար նրանք հանդես են գալիս իբրև աղբյուր իր շահույթի, որը — շահույթի ընդհանրական նորման տվյալ ենթադրելով — համապատասխանում է ծախքերի մեծությանը։ Ուստի շրջանառության այս ծախքերի համար կատարելի ծախքը մի արտադրողական ներդրում է առևտրային կապիտալի համար։ Հետևաբար այն առևտրային աշխատանքն էլ, որը գնում է առևտրային կապիտալը, սրա համար անմիջաբար արտադրողական աշխատանք է։

===ՏԱՍՆՈՒԹԵՐՈՐԴ ԳԼՈՒԽ։ ՎԱՃԱՌԱԿԱՆԱԿԱՆ ԿԱՊԻՏԱԼԻ ՊՏՈՒՅՏԸ։ ԳՆԵՐԸ===

Արդյունաբերական կապիտալի պտույտը նրա արտադրաժամանակի ու շրջանառության ժամանակի միասնությունն է և ուրեմն ընդգրկում է արտադրության ամբողջ պրոցեսը։ Վաճառականական կապիտալի պտույտը, որովհետև սա իրոք ապրանքային կապիտալի անջատված, ինքնուրույնացած շարժումն է միայն, ընդհակառակը, ներկայացնում է ապրանքի ձևափոխության լոկ առաջին փուլը, Ա—Փ-ն, իբրև մի հատուկ կապիտալի՝ դեպի իր ելակետը ետհոսող շարժում, Փ—Ա, Ա—Փ վաճառականական իմաստով, իբրև վաճառականական կապիտալի պտույտ։ Վաճառականը գնում է, իր փողն ապրանք է դարձնում, հետո ծախում է, նույն ապրանքը դարձյալ փողի է վերածում, և այսպես շարունակվում է նույնի մշտական կրկնումը։ Շրջանառության սահմաններում արդյունաբերական կապիտալի ձևափոխությունը միշտ ներկայանում է իբրև Ա<math>_1</math>—Փ—Ա<math>_2</math>. արտադրված Ա<math>_1</math> ապրանքի վաճառքից ստացած փողը գործածվում է Ա<math>_2</math>, նոր արտադրամիջոցներ, գնելու համար. այս՝ Ա<math>_1</math>-ի ու Ա<math>_2</math>-ի իսկական փոխանակություն է, և միևնույն փողն այսպիսով երկու անգամ է անցնում ձեռքից-ձեռք։ Փողի շարժումը միջնորդավորում է երկու այլատեսակ ապրանքի, Ա<math>_1</math>-ի ու Ա<math>_2</math>-ի, փոխանակությունը։ Իսկ վաճառականի մոտ, Փ—Ա—Փ´-ի մեջ, ընդհակառակը, միևնույն ապրանքն է երկու անգամ անցնում ձեռքից-ձեռք, ապրանքը լոկ միջնորդավորում է փողի ետհոսումը վաճառականի մոտ։

Եթե վաճառականական կապիտալը, օրինակ, 100 ֆ. ստ. է, և վաճառականն այս 100 ֆ. ստ.-ով ապրանք է գնում, հետո այս ապրանքը ծախում 110 ֆ. ստ.-ի, ապա նրա այս 100-անոց կապիտալը մի պտույտ է արած լինում, իսկ տարվա մեջ արած պտույտների թիվը կախված է նրանից, թե տարվա ընթացքում որքան հաճախ է կրկնվում այս Փ—Ա—Փ´ շարժումը։

Այն ծախքերը, որոնք կարող են կապված լինել առքագնի ու վաճառագնի տարբերության հետ, մենք այստեղ բոլորովին մի կողմ ենք թողնում, որովհետև այս ծախքերը ոչինչ չեն փոխում այն ձևի մեջ, որը հենց պետք է այստեղ քննենք ամենից առաջ։

Այսպիսով ուրեմն վաճառականական տվյալ մի կապիտալի պտույտների թիվն այստեղ բոլորովին համանման է փողի, իբրև սոսկ շրջանառության միջոցի, պտույտների կրկնվելուն։ Ինչպես որ միևնույն թալերը, որ տաս անգամ պտույտ է գործում, տաս անգամ իր արժեքը գնում է ապրանքի ձևով՝ այնպես էլ վաճառականի, օրինակ, միևնույն 100-անոց փողային կապիտալը, եթե տաս անգամ պտույտ է գործում, տաս անգամ իր արժեքը գնում է ապրանքի ձևով կամ թե իրացնում է տասնապատիկ արժեք ունեցող = 1 000-անոց մի ամբողջ ապրանքային կապիտալ։ Բայց տարբերությունը հետևյալն է. փողի, իբրև շրջանառության միջոցի, պտույտի ժամանակ փողի միևնույն միավորն է, որ անցնում է տարբեր ձեռքերով, ուրեմն կրկնելով կատարում է միևնույն ֆունկցիան և հետևաբար պտույտի արագությամբ փոխարինում է շրջանառու փողի մասսան։ Իսկ վաճառականի մոտ միևնույն փողային կապիտալն է,— անկախ նրանից, թե սա փողի ինչ միավորներից է կազմված — միևնույն փողային արժեքն է, որ մի քանի անգամ ապրանքային կապիտալ է գնում և ծախում իր արժեքի գումարի չափով, ուստի և մի քանի անգամ միևնույն ձեռքն է վերադառնում, դեպի իր ելակետն է ետ հոսում իբրև Փ + ΔՓ, իբրև արժեք պլյուս հավելյալ արժեք։ Այս է բնորոշում նրա պտույտն իբրև կապիտալի պտույտ։ Նա միշտ ավելի է փող կորզում շրջանառությունից, քան նետում է նրա մեջ։ Համենայն դեպս հասկանալի է ինքնըստինքյան, որ վաճառականական կապիտալի արագացած պտույտի հետ (երբ փողի, իբրև վճարման միջոցի, ֆունկցիան է հենց գերակշռում զարգացած վարկային գործի պայմաններում) փողի միևնույն մասսան պտույտ է գործում էլ ավելի արագ։

Բայց ապրանքային-առևտրային կապիտալի կրկնվող պտույտը ոչ մի ուրիշ բան չի արտահայտում երբեք, քան եթե առուծախի կրկնություն. այնինչ արդյունաբերական կապիտալի կրկնվող պտույտը վերարտադրության ամբողջ պրոցեսի (սրա մեջ ներառյալ սպառման պրոցեսն էլ) պարբերականությունն ու նորոգվելն է արտահայտում։ Այս, ընդհակառակը, վաճառականական կապիտալի համար լոկ արտաքին պայման է հանդիսանում։ Արդյունաբերական կապիտալը միշտ պետք է ապրանքներ նետի շուկա և սրանք դարձյալ դուրս քաշի այն տեղից, որպեսզի վաճառականական կապիտալի արագ պտույտի հնարավորությունը պահպանված լինի։ Եթե դանդաղ է վերարտադրության պրոցեսն ընդհանրապես, ապա դանդաղ է նաև վաճառականական կապիտալի պտույտն էլ։ Թեև վաճառականական կապիտալը միջնորդավորում է արտադրողական կապիտալի պտույտը, բայց այն չափով լոկ, որչափով կրճատում է նրա պտուտաժամանակը։ Նա ուղղակի չի ներգործում արտադրության ժամանակի վրա, որը նմանապես արդյունաբերական կապիտալի պտուտաժամանակի համար մի սահման է կազմում։ Այս առաջին սահմանն է վաճառականական կապիտալի պտույտի համար։ Իսկ երկրորդ — մի կողմ թողնելով այն սահմանը, որ նրա առջև կանգնեցնում է վերարտադրության հետ կապվածք սպառումը — այս պտույտը վերջիվերջո սահմանափակվում է անհատական ամբողջ սպառման արագությամբ ու ծավալով, որովհետև այս սպառումից է կախված ապրանքային կապիտալի այն ամբողջ մասը, որն սպառման ֆոնդի մեջ է մանում։

Բայց (բոլորովին մի կողմ թողնելով վաճառականական աշխարհի ներսում կատարվող պտույտները, որտեղ մի վաճառականը միշտ միևնույն ապրանքը վերածախում է մյուսին, ընդորում շրջանառության այս տեսակը կարող է սպեկուլացիայի շրջանում շատ ծաղկող կերպարանք ունենալ) վաճառականական կապիտալը նախ՝ կրճատում է Ա—Փ փուլն արտադրողական կապիտալի համար։ Երկրորդ՝ արդի վարկային սիստեմի պայմաններում նա տնօրինում է հասարակության ամբողջ փողային կապիտալի մի մեծ մասը, այնպես որ կարող է իր գնումները կրկնել նախքան արդեն գնածը վերջնականապես ծախած կլինի. ընդորում նշանակություն չունի, արդյոք մեր վաճառականը վերջին սպառորդին է ծախում ուղղակի, թե՞ այս երկուսի միջև 12 ուրիշ վաճառական էլ կա։ Վերարտադրության պրոցեսի վիթխարի առաձգականության պայմաններում, մի պրոցես, որը միշտ կարող է մղվել տվյալ ամեն մի սահմանից այն կողմը, վաճառականական կապիտալը ոչ մի սահմանի չի հանդիպում բուն իսկ արտադրության մեջ, կամ թե մի շատ առաձգական սահմանի է հանդիպում։ Բացի Ա—Փ ու Փ—Ա ակտերի անջատումից, որ ապրանքի բնությունից է բխում, այստեղ ուրեմն մի կեղծ պահանջարկ է ստեղծվում։ Չնայած վաճառականական կապիտալի անջատմանը, նրա շարժումը ոչ մի ուրիշ բան չի երբեք, բայց եթե արդյունաբերական կապիտալի շարժում շրջանառության ոլորտում։ Բայց իր անջատման շնորհիվ նա որոշ շրջանակներում շարժվում է վերարտադրության պրոցեսի սահմաններից անկախ և նույնիսկ դուրս է մղում այս պրոցեսն իր սահմաններից այն կողմը։ Ներքին կախումը, արտաքին ինքնուրույնությունը նրան հասցնում են մի այնպիսի կետի, երբ ներքին կապը նորից վերականգնվում է բռնաբար՝ ճգնաժամի միջոցով։

Այստեղից է առաջ գալիս այն երևույթը ճգնաժամերի պահին, որ սրանք ամենից առաջ երևան են գալիս և պոռթկում են ոչ թե մանրածախի ասպարեզում, որը գործ ունի անմիջական սպառման հետ, այլ խոշոր առևտրի ու բանկերի ոլորտներում, բանկերի, որոնք այդ խոշոր առևտրի տրամադրության տակ են դնում հասարակության փողային կապիտալը։

Գործարանատերը կարող է իսկապես ծախել արտահանորդին, իսկ սա էլ իր օտարերկրյա կլիենտին. ներմուծորդը կարող է իր հումքը վաճառել գործարանատիրոջը, սա էլ՝ իր արդյունքները խոշոր առևտրականին և այլն։ Բայց մի որևէ առանձին աննկատելի կետում ապրանքը մնում է չծախված, կամ թե մի ուրիշ որևէ անգամ բոլոր արտադրողների ու միքնավաճառորդների պաշարները կամաց-կամաց գերալցվում են։ Սովորաբար սպառումը հենց Ճիշտ այս պահին ծաղկման բարձրագույն աստիճանի վրա է գտնվում, մասամբ այն պատճառով, որ մի արդյունաբերական կապիտալիստ շարժման մեջ է դնում մի շարք ուրիշներին, մասամբ էլ այն պատճառով, որ նրանց զբաղեցրած բանվորները, աշխատելով լրիվ ժամանակ, սովորականից ավելի ծախսելու միջոցներ են ունենում։ Կապիտալիստների եկամուտների հետ ավելանում են նաև նրանց ծախսերը։ Բացի սրանից, ինչպես տեսանք (II գիրք, III բաժին), մի մշտական շրջանառություն է տեղի ունենում հաստատուն կապիտալի ու հաստատուն կապիտալի միջև (նույնիսկ մի կողմ թողնելով արագացած կուտակումը), մի շրջանառություն, որն ամենից առաջ անկախ է անհատական սպառումից, այն իմաստով, որ նա երբեք չի մտնում այս սպառման մեջ, սակայն որը վերջին հաշվով սահմանափակված է նույն այս սպառումով, որովհետև հաստատուն կապիտալի արտադրությունը երբեք չի կատարվում հենց հանուն հաստատուն կապիտալի, այլ կատարվում է լոկ այն պատճառով, որ այդ կապիտալը մեծ չափերով գործադրվում է արտադրության այն ոլորտներում, որոնց արդյունքներն անհատական սպառման մեջ են մտնում։ Բայց և այնպես այս արտադրությունը միառժամանակ կարող է հանդարտ ընթանալ իր ուղիով՝ գրգիռ ստանալով նախատեսվող պահանջարկից, ուստի և այս ճյուղերում վաճառականների ու արդյունաբերողների գործերը շատ սահուն են առաջ գնում։ Ճգնաժամը վրա է հասնում, երբ վաճառականները, որոնք հեռավոր շուկաներում են ծախում (կամ որոնց պաշարները դիզվել են նաև երկրի ներսում), իրենց ետհոսող գումարներն այնքան դանդաղ ու գծուծ չափերով են ետ ստանում, որ բանկերը հարկադրում են վճարումներ կատարելու, կամ թե գնած ապրանքների դիմաց տված մուրհակների ժամկետներն ավելի շուտ են հասնում, քան վերավաճառքն է տեղի ունեցած լինում։ Այն ժամանակ սկսվում են բռնի վաճառքները, որպեսզի ապահովված լինեն վճարումները։ Եվ միաժամանակ պայթում է կրախը [կործանումը], որը միանգամից վերջ է գնում երևույթական ծաղկմանը։

Բայց վաճառականական կապիտալի պտույտի արտաքին բնույթն ու նրա իռռացիոնալությունն էլ ավելի մեծ է այն պատճառով, որ միևնույն վաճառականական կապիտալի պտույտը կարող է միաժամանակ կամ թե հաջորդաբար սպասավորել արտադրողական շատ տարբեր կապիտալների պտույտները։

Սակայն վաճառականական կապիտալի պտույտը կարող է սպասավորել ոչ միայն տարբեր արդյունաբերական կապիտալների պտույտները, այլ և ապրանքային կապիտալի ձևափոխության միմյանց հակադիր փուլերը։ Վաճառականը գնում է, օրինակ, կտավը գործարանատիրոջից և այն ծախում է ճերմակարարին։ Հետևաբար միևնույն վաճառականական կապիտալի պտույտը,— իսկապես միևնույն Ա—Փ ակտը, կտավի իրացումը,— այստեղ երկու հակադիր փուլեր է ներկայացնում արդյունաբերական երկու տարբեր կապիտալի համար։ Որչափով որ վաճառականն ընդհանրապես ծախում է արտադրողական սպառման համար, նրա Ա—Փ ակտը մի արդյունաբերական կապիտալի Փ—Ա ակտ է ներկայացնում միշտ, իսկ նրա Փ—Ա ակտը միշտ ներկայացնում է մի ուրիշ արդյունաբերական կապիտալի Ա—Փ ակտը։

Եթե մենք, ինչպես արել ենք այս գլխում, դեն դնենք K-ն, շրջանառության ծախքերը, ուրեմն կապիտալի այն մասը, որ վաճառականը կանխավճարում է ապրանքների գնման վրա ծախսվող գումարից զատ, ապա բնականաբար դեն է ընկնում ΔK-ն էլ, այն լրացուցիչ շահույթը, որ նա ձեռք է բերում իբրև այս լրացուցիչ կապիտալի բաժին։ Հետևաբար հետազոտման խիստ տրամաբանական ու մաթեմատիկորեն ճիշտ եղանակի ելած կլինենք, ցանկանալով իմանալ, թև վաճառականական կապիտալի շահույթն ու պտույտն ինչպես են ներգործում գների վրա։

Եթե 1 ֆունտ շաքարի արտադրության գինը 1 ֆ. ստ. լիներ, ապա վաճառականը կարող էր 100 ֆ. ստ.-ով 100 ֆունտ շաքար գնել։ Եթե նա տարվա ընթացքում գնում և ծախսում է այս քանակը, և շահույթի տարեկան միջին նորման 15% է , ապա նա կարող է 100 ֆ. ստ. վրա 15 ֆ. ստ. ավելացնել, իսկ 1 ֆ. ստ. վրա, 1 ֆունտ շաքարի արտադրության գնի վրա, 3 շիլլինգ ավելացնել։ Այսպիսով ուրեմն, շաքարի ֆունտը նա կծախեր 1 ֆ. ստ. 3 շիլլինգով։ Եթե, ընդհակառակը, 1 ֆունտ շաքարի արտադրության գինը ընկներ մինչև 1 շիլլինգ, ապա վաճառականը 100 ֆ. ստ.-ով կգներ 2 000 ֆունտ շաքար և ֆունտը կծախեր 1 շիլլինգ 1<math>^4/_5</math> պենսով։ Երկու դեպքում էլ շաքարի գործի մեջ ծախսված 100 ֆ. ստ.-անոց կապիտալի տարեկան շահույթը կլիներ = 15 ֆ. ստ.։ Միայն թե առաջին դեպքում նա պետք է ծախեր 100, մյուս դեպքում՝ 2 000 ֆունտ։ Արտադրության գնի բարձրությունը կամ թե ցածրությունը ոչ մի կապ չունի շահույթի նորմայի հետ. բայց նա շատ մեծ, վճռական առնչություն ունի այն խնդրի հետ, թե որքան մեծ է ամեն մի ֆունտ շաքարի վաճառման գնի այն համապատասխան մասը, որ առևտրային շահույթ է դառնում, այսինքն գնի այն հավելուրդը, որ վաճառականը գնում է ապրանքի (արդյունքի) մի որոշ քանակի վրա։ Եթե ապրանքի արտադրության գինը փոքր է, ապա փոքր է այն գումարն էլ, որ վաճառականը կանխավճարում է նրա առքագնի համար, այսինքն ապրանքի մի որոշ մասսայի համար, ուստի շահույթի տվյալ նորմայի դեպքում փոքր է նաև շահույթի այն քանակը, որ նա ձեռք է բերում իբրև ավելի էժան ապրանքի այս տվյալ քանակի բաժին կամ — որ միևնույնին է հանգում,— նա այս դեպքում կարող է տվյալ, օրինակ, 100-անոց մի կապիտալով այս էժան ապրանքի մի ավելի մեծ մասսա գնել, և 15-անոց ամբողջ շահույթը, որ նա ձեռք է բերում իբրև 100-ի բաժին, փոքրիկ կտորներով բաշխվում է ապրանքային այս մասսայի ամեն մի առանձին հատի վրա։ Եթե հակառակն է՝ ընդհակառակը։ Այս միանգամայն ու լիովին կախված է այն արդյունաբերական կապիտալի ավելի մեծ կամ թե ավելի փոքր արտադրողականությունից, որի ապրանքներով է նա առուտուր անում։ Եթե բացառենք այն դեպքերը, երբ վաճառականը մոնոպոլիստ է և միաժամանակ արտադրության մեջ էլ մոնոպոլիա է հաստատում, ինչպես, օրինակ, Հոլանդական-արևելահնդկական ընկերությունն իր ժամանակին, ապա ոչինչ չի կարող ավելի անհեթեթ լինել, քան տարածված այն պատկերացումը, որ իբր վաճառականից է կախված այն, թե արդյոք նա կուզենա շա՞տ ապրանք ծախել առանձին ապրանքին բաժին ընկնող փոքր շահույթով, թե՞ քիչ ապրանք՝ առանձին ապրանքին բաժին ընկնող մեծ շահույթով։ Նրա վաճառագնի համար գոյություն ունեցող երկու սահմանը սրանք են.—  մի կողմից՝ ապրանքի արտադրության գինը, որը նա տնօրինել չի կարող, մյուս կողմից՝ շահույթի միջին նորման, որը նա նույնքան քիչ տնօրինել կարող է։ Միակ բանը, որ կարող է նա վճռել, թանկ կամ թե էժան ապրանքներով առուտուր անելն է, բայց այստեղ էլ դեր են խաղում նրա տրամադրության տակ եղած կապիտալի մեծությունն ու այլ պարագաներ։ Թե ինչպես է վարվում վաճառակալը, այս ամբողջովին ու միանգամայն կախված է ուրեմն արտադրության կապիտալիստական եղանակի զարգացման աստիճանից, և ոչ թե վաճառականի ցանկությունից։ Սոսկ վաճառականական մի այնպիսի ընկերություն միայն, ինչպիսին էր հին Հոլանդական-արևելահնդկականը, որն արտադրության մեջ էլ մոնոպոլիստ էր, կարող էր երևակայել, թե լավագույն դեպքում կապիտալիստական արտադրության սկիզբներին համապատասխանող մի մեթոդ հնարավոր է շարունակել նաև բոլորովին փոփոխված պայմաններում<ref>«Շահույթն ընդհանուր կանոնի համաձայն միշտ միևնույնն է, ինչ էլ որ լինի գինը. նա պահպանում է իր տեղը, ինչպես տարուբերվող ալիքների մեջ լողացող մի մարմին։ Ուստի երբ գները բարձրանում են, առևտրականը բարձրացնում է գները, երբ գներն ընկնում են, առևտրականն իջեցնում է գներր» (Corbet: „An Inquiry into the Causes and Modes of the Wealth of Individuals“, London, 1845, էջ 15)։— Այստեղ, ինչպես և բնագրում ընդհանրապես, խոսքը սովորական առևտրի մասին է միայն, և ոչ թե սպեկուլացիայի մասին, որի հետազոտությունը, ինչպես և այն ամենը, որ վերաբերում է առևտրային կապիտալի բաժանմանը, մեր հետազոտության շրջագծից դուրս է մնում։ «Առևտրային շահույթն այն արժեքն է, որ միակցվում է կապիտալին՝ գնից անկախ. երկրորդը (սպեկալացիան) հիմնվում է կապիտալի արժեքի կամ հենց գնի փոփոխության վրա» (ն. տ. էջ 12)։</ref>։

Հիշյալ տարածված նախապաշարմունքը,— որը, սակայն, շահույթի ու այլոց վերաբերյալ բոլոր սխալ պատկերացումների նման, ծագում է լոկ առևտուրը դիտելուց ու վաճառականական նախապաշարմունքից,— կանգուն է մնում, ի միջի այլոց, հետևյալ հանգամանքների շնորհիվ.

'''Առաջին'''՝ մրցման երևույթները, որոնք, սակայն, շոշափում են առևտրային շահույթի լոկ բաժանումն առանձին վաճառականների, վաճառականական ամբողջ կապիտալի բաժնետերերի միջև. եթե, օրինակ, մեկն ավելի էժան է ծախում՝ իր հակառակորդներին ասպարեզից վտարելու համար։

'''Երկրորդ'''՝ այնպիսի կալիբրի մի տնտեսագետ, որպիսին պրոֆեսոր Ռոշերն է, Լայպցիգում նստած շարունակում է դեռ երևակայել, թե «ողջամտությունն ու մարդասիրությունն» էին այն հիմունքները, որոնք առաջ բերին վաճառման գների փոփոխությունը, թե այս փոփոխությունն արտադրության բուն իսկ եղանակի հեղաշրջման մի արգասիքը չէր։

'''Երրորդ'''՝ եթե արտադրության գներն իջնում են աշխատանքի բարձրացած արտադրողական ուժի հետևանքով, ուստի իջնում են նաև վաճառագները, ապա պահանջարկը հաճախ բարձրանում է է՛լ ավելի արագ, քան առաջարկը, և նրա հետ բարձրանում են նաև շուկայի գները, այնպես որ վաճառագները միջինից ավելի բարձր շահույթ են տալիս։

'''Չորրորդ'''՝ մի վաճառական կարող է վաճառագինն իջեցնել (իսկ այս ոչ այլ ինչ է միշտ, բայց եթե այն սովորական շահույթի իջեցում, որ նա դնում է գնի վրա), որպեսզի մի ավելի մեծ կապիտալ իր ձեռնարկության մեջ ավելի արագ պտույտ գործի։ Սրանք բոլորն այնպիսի բաներ են, որոնք վերաբերում են հենց վաճառականների միջև տեղի ունեցող մրցմանը միայն։

Արդեն I գրքում [գլ. XV] ցույց ենք տվել, որ ապրանքային գների բարձրությունը կամ թե ցածրությունը չի որոշում ոչ հավելյալ արժեքի այն մասսան, որ տվյալ կապիտալն է արտադրում, ոչ էլ հավելյալ արժեքի նորման, թեև նայած ապրանքի այն հարաբերական քանակին, որ աշխատանքի տվյալ մի քանակն է արտադրում, առանձին ապրանքի գինն ու սրա հետ նաև այս գնի այն մասը, որ հավելյալ արժեք է ներկայացնում, ավելի մեծ կամ թե ավելի փոքր է լինում։ Ապրանքային ամեն մի քանակի գները, որչափով որ սրանք համապատասխանում են արժեքներին, որոշվում են այս ապրանքների մեջ առարկայացած աշխատանքի ընդհանուր քանակով։ Եթե աշխատանքի փոքր քանակ է առարկայանում ապրանքների մեծ քանակի մեջ, ապա առանձին ապրանքի գինը ցածր է լինում, և նրա մեջ պարունակվող հավելյալ արժեքն էլ՝ փոքր։ Թե մի ապրանքի մեջ մարմնացած աշխատանքն ինչպես է բաժանվում վճարված ու անվճար աշխատանքի, ուրեմն թե այս գնի որ քանակն է հավելյալ արժեք ներկայացնում, այս պարագան ոչ մի կապ չունի աշխատանքի այս ընդհանուր քանակի հետ, ուրեմն և ապրանքի գնի հետ։ Բայց հավելյալ արժեքի նորման կախված է ոչ թե հավելյալ արժեքի այն բացարձակ մեծությունից, որ կա առանձին ապրանքի գնի մեջ, այլ նրա հարաբերական մեծությունից, ապրանքի մեջ պարունակված աշխատավարձի նկատմամբ նրա ունեցած հարաբերությունից։ Հետևաբար, նորման կարող է մեծ լինել, չնայած որ ամեն մի առանձին ապրանքին բաժին ընկած հավելյալ արժեքի բացարձակ մեծությունը փոքր է։ Յուրաքանչյուր առանձին ապրանքում պարունակվող հավելյալ արժեքի այս բացարձակ մեծությունը կախված է առաջին հերթին՝ աշխատանքի արտադրողականությունից ու միմիայն երկրորդ հերթին՝ նրա՝ վճարված ու անվճար աշխատանքի բաժանվելուց։

Առևտրային վաճառման գնի նկատմամբ արտադրության գինը հիմա արդեն մի տրված արտաքին նախադրյալ է։

Կապիտալիզմին նախորդող դարերում ապրանքի առևտրային գների բարձր մակարդակը պայմանավորվում էր 1) արտադրության գների բարձրությամբ, այսինքն աշխատանքի ցած արտադրողականությամբ, 2) շահույթի ընդհանրական նորմայի բացակայությամբ, ընդորում վաճառականական կապիտալը հավելյալ արժեքի մի շատ ավելի մեծ բաժին էր քաշում իրեն, քան նրան կհասներ կապիտալների ընդհանրական շարժունության ժամանակ։ Հետևաբար, որ կողմից էլ հարցին մոտենանք, իրերի այս դրության վերացումն արտադրության կապիտալիստական եղանակի զարգացման հետևանք է։

Վաճառականական կապիտալի պտույտներն ավելի երկար կամ թե ավելի կարճ են, հետևաբար տարվա մեջ նրանց թիվն ավելի մեծ կամ թե ավելի փոքր է առևտրի տարբեր ճյուղերում։ Առևտրի միևնույն ճյուղում պտույտն ավելի արագ կամ թե ավելի դանդաղ է լինում տնտեսական ցիկլի տարբեր փուլերում։ Բայց և այնպես կատարվում է պտույտների մի միջին թիվ, որը սահմանվում է փորձով։

Մենք արդեն տեսանք, որ վաճառականական կապիտալի պտույտը տարբեր է արդյունաբերական կապիտալի պտույտից։ Այս բխում է իրերի բնությունից. արդյունաբերական կապիտալի պտույտի մի առանձին փուլը հանդես է գալիս իբրև բուն վաճառականական կապիտալի կամ գոնե սրա մի մասի լիակատար պտույտ։ Այնուհետև, վերջինս այլ հարաբերության մեջ է գտնվում շահույթի ու գնի որոշման նկատմամբ։

Արդյունաբերական կապիտալի պտույտը մի կողմից արտահայտում է վերարտադրության պարբերականությունը, և հետևաբար սրանից է կախված այն ապրանքների մասսան, որոնք շուկա են նետվում մի որոշ ժամանակվա մեջ։ Մյուս կողմից՝ պտուտաժամանակը կազմում է մի սահման, թեև մի առաձգական սահման, որն ավելի կամ պակաս չափով սահմանափակիչ ներգործություն է ունենում արժեքի ու հավելյալ արժեքի գոյացման վրա, որովհետև ներգործում է արտադրության պրոցեսի ծավալի վրա։ Ուստի պտույտը — ոչ իբրև դրական, այլ իբրև սահմանափակիչ տարր — որոշիչ ազդեցություն է ունենում տարեկան արտադրված հավելյալ արժեքի մասսայի վրա, ուրեմն և շահույթի ընդհանրական նորմայի գոյացման վրա։ Ընդհակառակը, շահույթի միջին նորման վաճառականական կապիտալի համար մի տվյալ մեծություն է։ Նա անմիջաբար չի գործակցում շահույթ կամ թե հավելյալ արժեք ստեղծելում և շահույթի ընդհանրական նորմայի գոյացման վրա որոշիչ ազդեցություն է ունենում լոկ այն չափով, որչափով որ նա արդյունաբերական կապիտալի արտադրած շահույթի մասսայից կորզում է շահույթի իր բաժինն, այն մասի համապատասխան, որ ինքը կազմում է ամբողջ կապիտալի մեջ։

II գրքի II բաժնում շարադրած պայմանների առկայության դեպքում որքան ավելի մեծ է արդյունաբերական կապիտալի պտույտների թիվը, այնքան ավելի մեծ է այդ կապիտալի արտադրած շահույթի մասսան։ Շահույթի ընդհանրական նորմայի կազմվելու հետևանքով հիմա, ճիշտ է, ամբողջ շահույթը բաշխվում է տարբեր կապիտալների միջև, բայց ոչ այն համամասնությամբ, որով նրանք անմիջաբար մասնակցում են շահույթի արտադրությանը, այլ այն որոշ մասերի համապատասխան, որ նրանք կազմում են ամբողջ կապիտալի մեջ, այսինքն՝ իրենց մեծության համապատասխան։ Սակայն այս չի փոխում գործի էությունը։ Որքան ավելի մեծ է արդյունաբերական ամբողջ կապիտալի պտույտների թիվը, այնքան ավելի մեծ է շահույթի մասսան, տարեկան արտադրված հավելյալ արժեքի մասսան, ուրեմն, այլ հավասար պարագաներում, նաև շահույթի նորման։ Այլ է վաճառականական կապիտալի դրությունը։ Սրա համար շահույթի նորման մի տվյալ մեծություն է, որը որոշվում է մի կողմից արդյունաբերական կապիտալի արտադրած շահույթի մասսայով, մյուս կողմից՝ ամբողջ առևտրային կապիտալի հարաբերական մեծությամբ, այն քանակային հարաբերությամբ, որ ամբողջ առևտրային կապիտալն ունի արտադրության պրոցեսի ու շրջանառության պրոցեսի մեջ կանխավճարված կապիտալի գումարի նկատմամբ։ Անշուշտ, նրա պտույտների թիվը որոշիչ կերպով ազդում է ամբողջ կապիտալի նկատմամբ ունեցած նրա հարաբերության վրա կամ թե շրջանառության համար անհրաժեշտ վաճառականական կապիտալի հարաբերական մեծության վրա, որովհետև պարզ է, որ վաճառականական անհրաժեշտ կապիտալի բացարձակ մեծությունն ու նրա պտույտի արագությունը հակառակ հարաբերական են. բայց նրա հարաբերական մեծությունը, կամ թե այն, բաժինը, որ նա կազմում է ամբողջ կապիտալի մեջ, պայմանավորվում է նրա բացարձակ մեծությամբ, մյուս բոլոր պարագաները հավասար ենթադրելով։ Եթե ամբողջ կապիտալը 10 000 է, իսկ վաճառականական կապիտալը նույնի <math>^1/_{10}</math>-ն է, սա = 1 000. եթե ամբողջ կապիտալը 1 000 է, ապա նույնի <math>^1/_{10}</math> = 100։ Հետևապես, եթե նրա բացարձակ մեծությունը տարբեր է, թեև նրա հարաբերական մեծությունը նույնն է մնում, ապա այն տարբեր է ամբողջ կապիտալի մեծության համեմատ։ Բայց մենք այստեղ նրա հարաբերական մեծությունը, ամբողջ կապիտալի, ասենք, <math>^1/_{10}</math> լինելը, տրված ենք ընդունում։ Սակայն նրա հենց այս հարաբերական մեծությունն էլ դարձյալ պտույտով է որոշվում։ Արագ պտույտի ժամանակ նրա հարաբերական մեծությունը, օրինակ, առաջին դեպքում = 1 000 ֆ. ստ., երկրորդում = 100, և ուրեմն նրա հարաբերական մեծությունը = <math>^1/_{10}</math>։ Ավելի դանդաղ պտույտի դեպքում նրա բացարձակ մեծությունն առաջին դեպքում, ասենք, = 2 000, երկրորդում = 200։ Ուրեմն նրա հարաբերական, մեծությունն աճել է ամբողջ կապիտալի <math>^1/_{10}</math>-ից մինչև <math>^1/_5</math>-ը։ Այս պարագաները, որոնք կարճացնում են վաճառականական կապիտալի միջին պտույտը, օրինակ, տրանսպորտի միջոցների զարգացումը, համապատասխանորեն փոքրացնում են վաճառականական կապիտալի բացարձակ մեծությունը, հետևաբար բարձրացնում են շահույթի ընդհանրական նորման։ Եթե հակառակն է՝ ընդհակառակը։ Արտադրության զարգացած կապիտալիստական եղանակը, նախկին ֆորմացիաների համեմատությամբ, երկակի է ներգործում վաճառականական կապիտալի վրա. ապրանքների միևնույն քանակը պտույտի մեջ է դրվում իրապես գործող վաճառականական կապիտալի մի ավելի փոքր մասսայով. վաճառականական կապիտալի ավելի արագ պտույտի ու վերարտադրության պրոցեսի ավելի մեծ արագության հետևանքով — առաջինը հիմնվում է այս երկրորդի վրա — փոքրանում է վաճառականական կապիտալի հարաբերությունն արդյունաբերական կապիտալի նկատմամբ։ Մյուս կողմից՝ արտադրության կապիտալիստական եղանակի զարգացման հետո ամբողջ արտադրությունը դառնում է ապրանքային արտադրություն, ուստի և ամբողջ արդյունքն ընկնում է շրջանառության գործակալների ձեռքը, ընդորում սրան ավելանում է այն, որ արտադրության նախորդ եղանակների ժամանակ, երբ արտադրվում էր մանր չափերով,— եթե մի կողմ թողնենք այն արդյունքների մասսան, որոնք հենց իրենք արտադրողներն էին անմիջաբար սպառում in natura [բնեղենով], ու այն պարհակների մասսան, որոնք կատարվում էին in natura — արտադրողների մի շատ խոշոր մասն իր ապրանքն անմիջաբար ծախում էր սպառորդներին կամ թե աշխատում էր սրանց անձնական պատվերների համաձայն։ Ուստի, թեև արտադրության նախկին եղանակների պայմաններում առևտրային կապիտալն ավելի մեծ է այն ապրանքային կապիտալի համեմատությամբ, որ նա պտույտի մեջ է դնում, բայց և այնպես այդ ապրանքային կապիտալը

1) բացարձակորեն ավելի փոքր է, որովհետև ամբողջ արդյունքի մի անհամեմատ ավելի փոքր մասն է, որ արտադրվում է իբրև ապրանք, պետք է շրջանառության մեջ մտնի իբրև ապրանքային կապիտալ և ընկնի վաճառականների ձեռքը. նա ավելի փոքր է, որովհետև ապրանքային կապիտալն էլ ավելի փոքր է։ Բայց միաժամանակ նա համեմատաբար ավելի մեծ է ոչ միայն իր պտույտի ավելի մեծ դանդաղության պատճառով ու այն ապրանքների մասսայի համեմատությամբ, որ նա պտույտի մեջ է դնում։ Նա ավելի մեծ է, որովհետև այս ապրանքային մասսայի գինը, ուրեմն և սրա համար կանխավճարվող վաճառականական կապիտալն աշխատանքի ավելի ցածր արտադրողականության հետևանքով ավելի մեծ է, քան կապիտալիստական արտադրության մեջ. հետևաբար միևնույն արժեքն ապրանքների ավելի փոքր մասսայի մեջ է ներկայացված։

2) Ոչ միայն մի ավելի մեծ ապրանքային մասսա է արտադրվում արտադրության կապիտալիստական եղանակի պատվանդանի վրա (ընդորում հաշվի մեջ պետք է մտցնել այս ապրանքային մասսայի արժեքի նվազումը), այլ և արդյունքի, օրինակ, հացահատիկի միևնույն մասսան ավելի մեծ ապրանքային մասսա է կազմում, այսինքն սրա ավելի ու ավելի շատ մասն է առևտրի մեջ մտնում։ Ընդորում, սրա հետևանքով աճում է ոչ միայն վաճառականական կապիտալի մասսան, այլ և ընդհանրապես այն ամբողջ կապիտալը, որ դրվում է շրջանառության մեջ, օրինակ, նավագնացության, երկաթուղիների, հեռագրական գործի և այլոց մեջ։

3) Բայց — և այս մի տեսակետ է, որի շարադրանքը պատկանում է «կապիտալների մրցումը» վերնագրով մասին — չգործող կամ թե կիսով չափ գործող վաճառականական կապիտալն աճում է արտադրության կապիտալիստական եղանակի առաջադիմության հետ, մանր առևտրի մեջ թափանցելու հեշտության հետ, սպեկուլացիայի զարգացման ու ազատարձակվող կապիտալի առատության հետ։

Սակայն, ամբողջ կապիտալի նկատմամբ վաճառականական կապիտալի ունեցած հարաբերական մեծությունը տրված ենթադրելով՝ տարբեր առևտրաճյուղերում պտույտների տարբերությունը չի ներգործում ոչ այն ամբողջ շահույթի մեծության վրա, որ բաժին է ընկնում վաճառականական կապիտալին, ոչ էլ շահույթի ընդհանրական նորմայի վրա։ Վաճառականի շահույթը որոշվում է ոչ թե այն ապրանքային կապիտալի մասսայով, որ նա պտույտի մեջ է դնում, այլ այն փողային կապիտալի մեծությամբ, որ նա կանխավճարում է այս պտույտն սպասավորելու համար։ Եթե շահույթի ընդհանրական տարեկան նորման 15% է, և վաճառականը կանխավճարում է 100 ֆ. ստ., ապա, եթե նրա կապիտալը տարվա մեջ մի պտույտ է գործում, նա իր ապրանքը կծախի 115-ով։ Եթե նրա կապիտալը տարվա մեջ պտույտ է գործում հինգ անգամ, ապա նա 100-անոց առքագին ունեցող ապրանքային կապիտալը տարվա մեջ հինգ անգամ կծախի 103-ով, ուրեմն ամբողջ տարում 500-անոց ապրանքային կապիտալը կծախի 515-ով։ Բայց նրա կանխավճարած 100-անոց կապիտալի համար այս անում է առաջվա նման 15-անոց տարեկան շահույթ։ Եթե այս այսպես չլիներ, ապա վաճառականական կապիտալն իր պտույտների թվի համեմատ շատ ավելի բարձր շահույթ կբերեր, քան արդյունաբերական կապիտալը, մի բան, որ հակասում է շահույթի ընդհանրական նորմայի օրենքին։

Այսպիսով ուրեմն, տարբեր առևտրաճյուղերում վաճառականական կապիտալի պտույտների թիվն ապրանքների առևտրային գների վրա ուղղակի է ազդում։ Գնի առևտրային հավելուրդի բարձրությունը, տվյալ կապիտալի առևտրային շահույթի այն համապատասխան մասի մեծությունը, որը բաժին է ընկնում առանձին ապրանքի արտադրության գնին, հակառակ հարաբերական է առևտրի տարբեր ճյուղերում գործող վաճառականական կապիտալի պտույտների թվին կամ թե պտույտի արագությանը։ Եթե վաճառականական կապիտալը տարվա մեջ հինգ անգամ է պտույտ գործում, ապա նա հավասարարժեք ապրանքային կապիտալին միմիայն <math>^1/_5</math>-ն է միակցում այն հավելուրդի, որ մի ուրիշ վաճառականական կապիտալ, որը կարող է տարվա մեջ լոկ մի անգամ պտույտ գործել, միակցում է նույնահավասար արժեք ունեցող մի ապրանքային կապիտալի։

Տարբեր առևտրաճյուղերում կապիտալների միջին պտուտաժամանակի ազդեցությունը վաճառման գների վրա հանգում է այն բանին, որ պտույտի այո արագության համապատասխան՝ շահույթի միևնույն մասսան, որ վաճառականական կապիտալի տվյալ մեծության պայմաններում որոշվում է շահույթի ընդհանրական տարեկան նորմայով, ուրեմն որոշվում է այս կապիտալի վաճառականական գործառնության մասնահատուկ բնույթից անկախ, տարբեր կերպով է բաշխվում միևնույն արժեքն ունեցող ապրանքային մասսաների վրա, այնպես որ, օրինակ, տարվա մեջ հինգ անգամ պտույտ գործելիս ապրանքագնին միակցում է <math>^{15}/_5</math> = 3%, իսկ, ընդհակառակը, տարվա մեջ մի անգամ պտույտ գործելիս՝ 15%։

Այսպիսով ուրեմն, տարբեր առևտրաճյուղերում առևտրային շահույթի միևնույն տոկոսային նորման, նրանց պտուտաժամանակների միջև ստեղծվող հարաբերության համապատասխան, ապրանքների վաճառման գները բարձրացնում է բոլորովին տարբեր տոկոսներով, հաշված այս ապրանքների արժեքի համեմատությամբ։

Ընդհակառակը, արդյունաբերական կապիտալի պտուտաժամանակը ոչ մի կերպ չի ազդում արտադրված առանձին ապրանքների արժեքի մեծության վրա, թեև տվյալ մի որոշ ժամանակում տվյալ կապիտալի կողմից արտադրված արժեքների ու հավելյալ արժեքների մասսայի վրա ազդում է, որովհետև ազդում է շահագործվող աշխատանքի մասսայի վրա։ Այս, իհարկե, քողապատվում է և ուրիշ տեսք է ընդունում, երբ արտադրության գներն են նկատի առնվում, բայց այսպես երևում է այն պատճառով միայն, որ տարբեր ապրանքների արտադրության գները, վերևում շարադրած օրենքների համաձայն, շեղվում են նրանց արժեքներից։ Իսկ եթե մենք քննում ենք արտադրության ամբողջ պրոցեսը, արդյունաբերական ամբողջ կապիտալի կողմից արտադրված ապրանքային ամբողջ մասսան, ապա իսկույն գտնում ենք, որ ընդհանրական օրենքը հաստատվում է։

Հետևաբար, մինչդեռ մի ավելի ստույգ հետազոտությունն այն ազդեցության, որ արդյունաբերական կապիտալի նկատմամբ պտուտաժամանակն անում է արժեքի գոյացման վրա, մեզ վերադարձնում է դեպի քաղաքատնտեսության այն ընդհանրական օրենքն ու պատվանդանը, համաձայն որի ապրանքների արժեքները որոշվում են նրանց մեջ պարունակվող բանվորական ժամանակով,— վաճառականական կապիտալի պտույտների ազդեցությունն առևտրային գների վրա ցուցադրում է այնպիսի երևույթներ, որոնք, եթե միջնօղակների շատ մանրամասն վերլուծություն չկատարվի, ըստ երևույթին ենթադրում են գների մի զուտ կամայական որոշում, այն է՝ մի որոշում սոսկ այն իմաստով, որ կապիտալը վերցրել ու որոշել է տարվա մեջ շահույթի մի որոշ քանակ ձեռք բերել։ Պտույտների այս ազդեցության հետևանքով է թվում հատկապես, որ ապրանքների գները, կարծես, որոշում է շրջանառության պրոցեսը, իբրև այսպիսին, հայտնի սահմաններում արտադրության պրոցեսից անկախ է։ Վերարտադրության ամբողջական պրոցեսին վերաբերյալ մակերևույթային ու այլաշրջված բոլոր հայացքները փոխ են առնված վաճառականական կապիտալի զննությունից ու այն պատկերացումներից, որոնք այս կապիտալի յուրահատուկ շարժումների հետևանքով առաջ են գալիս շրջանառության գործակալների գլուխներում։

Եթե, ինչպես ընթերցողն ինքն էլ ցավոք սրտի իմացավ, արտադրության կապիտալիստական պրոցեսի իրական, ներքին կապերի վերլուծությունը մի շատ խճճված բան է և մի շատ մանրակրկիտ աշխատանք է պահանջում, եթե գիտության գործն այն է, որ տեսանելի, սոսկ երևույթների մակերեսին կատարվող շարժումը վեր աճի ներքին, իրական շարժման, ապա ինքնըստինքյան լիովին հասկանալի է, որ կապիտալիստական արտադրության ու շրջանառության գործակալների գլուխներում պետք է արտադրության օրենքների մասին այնպիսի պատկերացումներ կազմվեն, որոնք բոլորովին շեղվում են այս օրենքներից և որոնք երևույթական շարժման գիտակցական արտահայտությունն են միայն։ Վաճառականի, բորսային սպեկուլանտի, բանկիրի պատկերացումները միանգամայն այլաշրջված են անհրաժեշտորեն։ Գործարանատերերի պատկերացումները խեղաթյուրված են շրջանառության ակտերի շնորհիվ, որոնց ենթակա է նրանց կապիտալը, այլ և շահույթի ընդհանրական նորմայի հավասարեցման հետևանքով<ref>Մի շատ միամիտ, բայց միաժամանակ շատ ճիշտ նկատողություն է հետևյալը. «Անշուշտ, նաև այն պարագան, որ միևնույն ապրանքը տարբեր վաճառորդներից կարելի է ձեռք բերել էապես տարբեր գներով, շատ հաճախ անճիշտ կալկուլացիայով է բացատրվում», (Feller und Odermann: „Das ganze kaufmännischen Arithmetik“, 7 Aufl. 1859 [էջ 451])։ Այս օրինակը ցույց է տալիս, թե ինչպես գների որոշումը դառնում է զուտ տեսական, այսինքն վերացական։</ref>։ Անհրաժեշտորեն մրցումն էլ մի բոլորովին այլաշրջված դեր է խաղում այս մարդկանց պատկերացումներում։ Եթե արժեքի ու հավելյալ արժեքի սահմանները տրված են, ապա հեշտ է հասկանալը, թե կապիտալների մրցումն ինչպես է արժեքները փոխարկում արտադրության գների ու հետո էլ առևտրային գների, իսկ հավելյալ արժեքը՝ միջին շահույթի։ Բայց չիմանալով այս սահմանները, բացարձակապես անհնարին է հասկանալ, թե ինչու մրցումը շահույթի ընդհանրական նորման հասցնում է հենց այս սահմանին՝ փոխանակ այն սահմանի, հասցնում է 15%-ի փոխանակ 1500%-ի։ Ամենաշատը, մրցումը կարող է շահույթի ընդհանրական նորման մի մակարդակի վերածել։ Բայց մրցման մեջ բացարձակորեն ոչ մի տարր չկա, որը որոշեր բուն իսկ այս մակարդակը։

Այսպիսով ուրեմն, վաճառականական կապիտալի տեսակետից թվում է, թե հենց պտույտն է որոշում գները։ Մյուս կողմից, մինչդեռ, արդյունաբերական կապիտալի պտույտի արագությունը, որչափով որ սա մի տվյալ կապիտալի հնարավորություն է տալիս ավելի շատ կամ թե ավելի քիչ աշխատանք շահագործելու, որոշիչ ու սահմանափակիչ ներգործություն է անում շահույթի մասսայի վրա և ուրեմն շահույթի ընդհանրական նորմայի վրա,— առևտրային կապիտալի համար շահույթի նորման դրսից տրված նախադրյալ է, և հավելյալ արժեքի գոյացման հետ ունեցած նրա ներքին կապը լիովին ջնջված է։ Եթե միևնույն արդյունաբերական կապիտալը — այլ անփոփոխ պարագաներում ու հատկապես նույնահավասար օրգանական կառուցվածքի դեպքում — երկու անգամի փոխարեն, տարվա ընթացքում չորս անգամ է պտույտ գործում, ապա նա կրկնակի շատ հավելյալ արժեք և ուրեմն շահույթ է արտադրում. իսկ այս շոշափելիորեն երևան է գալիս, հենց որ ու քանի դեռ այս կապիտալը մոնոպոլիստ է արտադրության ավելի կատարելագործված եղանակի, որը նրան պտույտի այս արագացման հնարավորություն է ընձեռում։ Ընդհակառակը, տարբեր առևտրաճյուղերում եղած տարբեր պտուտաժամանակն արտահայտվում է նրա մեջ, որ այն շահույթը, որը ձեռք է բերվում իբրև որոշ ապրանքային կապիտալի մի պտույտի բաժին, հակառակ հարաբերական է այն փողային կապիտալի պտույտների թվին, որը պտույտի մեջ է դնում այս ապրանքային կապիտալը։ Small profits and quick returns [փոքր շահույթ և արագ պտույտ] նշանաբանը հանդիսանում է հատկապես shopkeeper [խանութպան] համար մի այնպիսի սկզբունք, որին նա հետևում է սկզբունքից դրդված։

Սակայն, ինքնըստինքյան հասկանալի է, որ ամեն մի առևտրաճյուղում վաճառականական կապիտալի պտույտների այս օրենքը — դեռ մի կողմ թողնելով միմյանց համակշռող, ավելի արագ ու ավելի դանդաղ պտույտների հերթափոխումը — ուժ ունի այն միջին պտույտների համար միայն, որ կատարում է այս ճյուղի մեջ ներդրված վաճառականական ամբողջ կապիտալը։ A կապիտալը, որ պտույտներ է գործում նույն ճյուղում, ինչպես և B-ն, կարող է ավելի շատ կամ թե ավելի քիչ պտույտներ գործել, քան պտույտների միջին թիվն է։ Այս դեպքում մյուս կապիտալները համապատասխանորեն ավելի քիչ կամ ավելի շատ պտույտներ են գործում։ Սրանով ամենևին ոչինչ չի փոխվում այս ճյուղում ներդրված վաճառականական կապիտալի ամբողջ մասսայի պտույտների վերաբերմամբ։ Բայց առանձին վաճառականի կամ թե մանր առևտրականի համար վճռական կարևորություն ունի այս։ Նա այս դեպքում ձեռք է բերում ավելադիր շահույթ ճիշտ այնպես, ինչպես արդյունաբերական կապիտալիստներն են ավելադիր շահույթներ ձեռք բերում, եթե նրանք միջին պայմաններից ավելի բարենպաստ պայմաններում են արտադրում։ Եթե մրցումն ստիպում է, ապա նա կարող է իր ընկերներից ավելի էժան ծախել՝ առանց միջինից ցած իջեցնելու իր շահույթը։ Եթե այն պայմանները, որոնք նրան ավելի արագ պտույտի հնարավորություն են տալիս, հենց իրենք գնելի պայմաններ են, ինչպես, օրինակ, վաճառավայրերի տեղադրությունը, ապա նա կարող է նրանց համար արտակարգ ռենտա վճարել, այսինքն նրա ավելադիր շահույթի մի մասը փոխարկվում է հողային ռենտայի։

===ՏԱՍՆԻՆՆԵՐՈՐԴ ԳԼՈՒԽ։ ՓՈՂԱՅԻՆ-ԱՌԵՎՏՐԱՅՒՆ ԿԱՊԻՏԱԼԸ===

Այն զուտ տեխնիկական շարժումները, որ փողը կատարում է արդյունաբերական կապիտալի ու, ինչպես հիմա մենք կարող ենք ավելացնել, ապրանքային-առևտրային կապիտալի շրջանառության պրոցեսում (որովհետև այս վերջին կապիտալն արդյունաբերական կապիտալի շարժման մի մասը շրջանառության պրոցեսում ինքն է ստանձնում, իբրև իր սեփական, իրեն հատուկ շարժում) — այս շարժումներն ինքնուրույնանալով ու դառնալով ֆունկցիա մի առանձին կապիտալի, որն այդ շարժումներն ու միմիայն այդ շարժումներն է կատարում, իբրև իրեն համար մասնահատուկ գործառնություններ, այս կապիտալը փոխարկում են փողային-առևտրային կապիտալի։ Արդյունաբերական կապիտալի ու, ավելի ճիշտն ասած, նաև ապրանքային-առևտրային կապիտալի մի մասը, շարունակաբար գտնվելով փողային ձևի մեջ, հանդես է գալիս ոչ միայն իբրև ընդհանրապես փողային կապիտալ, այլ իբրև մի այնպիսի փողային կապիտալ, որն զբաղված է այս տեխնիկական ֆունկցիաներով։ Ամբողջ կապիտալից հիմա զատվում և ինքնուրույնանում է մի որոշ մաս փողային կապիտալի ձևով, որի կապիտալիստական ֆունկցիան բացառապես այն է, որ այս գործառնությունները կատարի արդյունաբերական ու առևտրային կապիտալիստների ամբողջ դասակարգի համար։ Ինչպես այդ տեղի ուներ ապրանքային-առևարային կապիտալի նկատմամբ, այստեղ էլ արդյունաբերական կապիտալի մի մասը, որ շրջանառության պրոցեսում փողային կապիտալի կերպարանքով գոյություն ունի, բաժանվում է և վերարտադրության պրոցեսի այս գործառնությունները կատարում մնացած ամբողջ կապիտալի համար։ Այսպիսով ուրեմն, այս փողային կապիտալի շարժումները դարձյալ վերարտադրության պրոցեսում ընդգրկված արդյունաբերական կապիտալի մի անջատված մասի շարժումներ են միայն։

Լոկ այն ժամանակ ու այն չափով, երբ ու որչափով կապիտալը նոր է ներդրվում — մի բան, որ տեղի է ունենում կուտակման դեպքում էլ — կապիտալը փողային ձևով հանդես է գալիս իբրև շարժման ելակետ ու վերջնակետ։ Բայց արդեն իր շարժման պրոցեսի մեջ գտնվող ամեն մի կապիտալի համար ելակետը, ինչպես և վերջնակետը, լոկ իբրև անցումննակետ են հանդիսանում։ Որչափով որ արդյունաբերական կապիտալն արտադրության ոլորտից դուրս գալուց սկսած մինչև նորից միևնույնի մեջ մտնելը պետք է Ա´—Փ—Ա փոխակերպությունը կատարի, այնչափով Փ-ն, ինչպես այդ արդեն երևաց պարզ ապրանքային շրջանառության դեպքում, փոխակերպության մի փուլի վերջնական հետևանքն է հանդիսանում՝ հակադիր, նրան լրացնող փուլի ելակետի փոխարկվելու համար։ Եվ չնայած որ արդյունաբերական կապիտալի Ա—Փ-ն առևտրային կապիտալի համար միշտ ներկայանում է իբրև Փ—Ա—Փ, սակայն սրա համար էլ հենց որ սա մի անգամ գործել է սկսում, իրական պրոցեսը Ա—Փ—Ա պրոցեսն է շարունակ։ Բայց առևտրային կապիտալն Ա—Փ ու Փ—Ա ակտերը կատարում է միաժամանակ։ Այսինքն ոչ միայն մի կապիտալ Ա—Փ փուլում է գտնվում այն ժամանակ, երբ մի ուրիշը գտնվում է Փ—Ա փուլում, այլև, միևնույն կապիտալը միաժամանակ գնում է մշտապես և ծախում է մշտապես, որովհետև արտադրության պրոցեսն անընդհատ է, նա միաժամանակ երկու փուլում է գտնվում շարունակ։ Մինչդեռ նրա մի մասը փողի է փոխարկվում՝ հետո ապրանքի ետփոխարկվելու համար, միաժամանակ մի ուրիշ մասը փոխարկվում է ապրանքի, որ ետփոխարկվի փողի։

Արդյոք փողն այստեղ իբրև շրջանառության միջոց է գործում, թե իբրև վճարման միջոց, այս կախված է ապրանքային փոխանակության ձևից։ Երկու դեպքում էլ կապիտալիստը պետք է միշտ փող վճարի շատ անձերի և շատ անձերից միշտ փող ստանա ի վճար։ Փողի վճարման ու փողի ստացման այս սոսկ տեխնիկական գործառնությունը ներկայացնում է ըստինքյան մի աշխատանք, որն անհրաժեշտ է դարձնում վճարումների բալանսային ամփոփումները, փոխադարձ պարտավորությունների մարման ակտերը, որչափով որ փողն իբրև վճարման միջոց է ծառայում։ Այս աշխատանքը շրջանառության մի ծախք է, արժեստեղծ աշխատանք չի։ Նա կրճատվում է այն պարագայի հետևանքով, որ գործակալների կամ թե կապիտալիստների մի հատուկ ստորաբաժանման ձեռքով է կատարվում կապիտալիստների մնացյալ ամբողջ դասակարգի համար։

Կապիտալի մի որոշ մասը միշտ պետք է առկա լինի իբրև գանձ, իբրև պոտենցիալ փողային կապիտալ — գնման միջոցների պահեստ, վճարման միջոցների պահեստ, չզբաղված կապիտալ, որ փողային ձևի մեջ մտած՝ իր կիրառմանն է սպասում. իսկ կապիտալի մի այլ մասը միշտ ետ է հոսում այս ձևով։ Այս, բացի գանձումից, վճարումից ու տոմարակալումից, անհրաժեշտ է դարձնում գանձի պահպանումը, որը դարձյալ մի հատուկ գործառնություն է։ Այսպիսով ուրեմն, գանձի այս մշտական տարրալուծումը շրջանառության միջոցի ու վճարման միջոցի և նրա վերագոյացումը վաճառքի ժամանակ ստացած փողից ու ժամկետը հատած վճարքից, կապիտալի իբրև փող գոյություն, ունեցող մասի այս մշտական շարժումը, անջատված բուն իսկ կապիտալի ֆունկցիայից, այս զուտ տեխնիկական գործառնությունն է իրոք, որ պահանջում է հատուկ աշխատանք ու ծախքեր — շրջանառության ծախքեր։

Աշխատանքի բաժանման հետ է կապված այն, որ այս տեխնիկական գործառնությունները, որոնք պայմանավորված են կապիտալի ֆունկցիաներով, կատարվում են, որքան հնարավոր է, կապիտալիստների ամբողջ դասակարգի համար՝ գործակալների կամ թե կապիտալիստների մի ստորաբաժանման ձեռքով, իբրև բացառիկ ֆունկցիաներ, կամ թե կենտրոնանում են նրանց ձեռքում։ Այստեղ, ինչպես վաճառականական կապիտալի դեպքում, աշխատանքի բաժանումը տեղի ունի երկակի իմաստով։ Առաջանում է ձեռնարկուական գործունեության մի հատուկ ճյուղ, և որովհետև այս հատուկ գործունեությունը կատարվում է ամբողջ դասակարգի փողային մեխանիզմը սպասավորելու համար, ուստի կենտրոնացվում, գործադրվում է խոշոր մասշտաբով. իսկ այստեղ արդեն նորից աշխատանքի բաժանում է տեղի ունենում այս հատուկ գործի ներսում՝ ինչպես միմյանցից անկախ տարբեր ճյուղերի տրոհման հետևանքով, այնպես և այս ճյուղերի ներսում արհեստանոց գոյանալու հետևանքով (խոշոր գրասենյակներ, բազմաթիվ հաշվապահներ ու գանձապահներ, ընդարձակածավալ աշխատանքի բաժանում)։ Փողի վճարումը, գանձումը, բալանսների հավասարեցումը, ընթացիկ հաշիվների վարումը, փողի պահպանումը և այլն, անջատված լինելով այն ակտերից, որոնք անհրաժեշտ են դարձնում այս տեխնիկական գործառնությունները,— այս ֆունկցիաների համար կանխավճարված կապիտալը դարձնում են փողային-առևտրային կապիտալ։

Այն տարբեր գործառնությունները, որոնց անջատումից ու հատուկ զբաղմունքներ դառնալուց է ծագում փողի առևտուրը, բխում են բուն իսկ փողի տարբեր որոշումներից ու նրա ֆունկցիաներից, որ պետք է կատարի նաև կապիտալն իբրև փողային կապիտալ։

Ես առաջ արդեն ցույց եմ տվել, թե ինչպես ընդհանուր առմամբ փողն սկզբնապես զարգանում է տարբեր համայնքների միջև կատարվող արդյունքների փոխանակության պրոցեսում<ref>„Zur Kritik der politischen Oekonomie“, 1859, էջ 27 [Կ. Մարքս. «Քաղաքատնասության քննադատության շուրջը», 1932, էջ 96—97։ Տես նաև «Կապիտալ», հատ. I, էջ 56]։</ref>։

Ուստի փողի առևտուրը, փողային ապրանքի առևտուրն ամենից առաջ միջազգային հարաբերությունից է զարգանում։ Քանի որ ամեն մի երկիր իր հատուկ դրամն ունի, ապա այն վաճառականները, որոնք օտար երկրներում են գնումներ կատարում, պետք է իրենց երկրի դրամը փոխարկեն այլ երկրների դրամների ու ընդհակառակը, կամ թե պետք է տարբեր դրամները փոխարկեն զուտ արծաթի կամ ոսկու կտորների, իբրև համաշխարհային փողի։ Այստեղից էլ առաջ է գալիս դրամափոխության գործը, որը պետք է դիտել իբրև փողի արդի առևտրի բնաճուն հիմքերից մեկը<ref>«Այն մեծ տարբերության հետևանքով արդեն, որ գոյություն ունի տարբեր դրամների քաշի ու հարգի միջև, մանավանդ որ դրամահատման իրավունք են վայելում բազմաթիվ իշխաններ ու քաղաքներ, առևտրային այն գործերում, որտեղ հարկավոր էր հաշվեհարդար կատարել մի դրամի միջոցով, անհրաժեշտություն էր առաջ գալիս տեղական դրամը գործածելու։ Վաճառականները, երբ մի օտար շուկա էին ուղևորվում, կանխիկ վճարումների համար իրենց ապահովում էին չդրամահատված զուտ արծաթի, ինչպես և ոսկու պաշարով։ Վերադարձի ուղին բռնելիս նմանապես նրանք ստացած տեղական դրամը փոխանակում էին չդրամահատված արծաթի կամ ոսկու հետ։ Ուստի և դրամափոխական գործերը, փողի առևտուրը, չդրամահատված ազնիվ մետաղների փոխարկումը տեղական դրամի ու ընդհակառակը, մի շատ տարածված ու շահավետ գործ դարձան» (Hüllmann: „Städtewesen des Mittelalters”. Bonn, 1826-29, հ. I, էջ 437-438)։ — „Die Wisselbank” (մանրունաբանկն) իր անունն ստացավ ոչ թե մուրհակից (Wissel), ոչ թե փոխանակագրից, այլ փողի տարբեր տեսակների wisselen (մանրումից)։ 1609 թվականին, Ամստերդամի մանրունաբանկի հիմնադրումից շատ առաջ, նիդերլանդական առևտրային քաղաքներում կային դրամափոխներ, դրամափոխ կրպակներ ու նույնիսկ մանրունաբանկեր։... Այս դրամափոխների զբաղմունքն այն էր, որ նրանք դրամի այն զանազան ու բազմաթիվ տեսակները, որ օտար վաճառականները ներս էին բերում երկիր, փոխում էին օրենքով ճանաչված ընթացիկ դրամի հետ։ Աստիճանաբար նրանց գործունեության ասպարեզն ընդարձակվեց... Նրանք դարձան իրենց ժամանակի կասսիրներ ու բանկիրներ։ Բայց կասսիրի ու դրամափոխի զբաղմունքների միացման մեջ վտանգ տեսան Ամստերդամի իշխանությունները, և այս վտանգը կանխելու համար որոշվեց մի խոշոր հաստատություն հիմնել, որը փոխարիներ ինչպես դրամափոխներին, այնպես էլ կասսիրներին և գործեր բացահայտ, կանոնադրության համաձայն։ Հենց այսպիսի հիմնարկություն եղավ 1609 թվականին հիմնած Ամստերդամի հռչակավոր մանրունաբանկը։ Ճիշտ այսպես էլ առաջ եկան մանրունաբանկեր Վենետիկում, Ճենովայում, Ստոկհոլմում, Համբուրգում՝ փողի տարբեր տեսակները մանրելու մշտական պահանջմունքի հետևանքով։ Այս բոլոր բանկերից դեռ մինչև հիմա գոյություն ունի միմիայն Համբուրգինը, որովհետև այս առևտրային քաղաքը, որը սեփական դրամահատում չունի, դեռ մինչև հիմա էլ այսպիսի հիմնարկի կարիք է զգում» և այլն (S. Wissering: „Handboek van Praktische Staathuishoudkunde”, Amsterdam, 1860, հ. I, էջ 247)։</ref>։ Սրանից ծագելով զարգանում են մանրունաբանկերը, որտեղ արծաթը (կամ թե ոսկին) գործում է իբրև համաշխարհային փող — ներկայումս իբրև բանկային փող կամ առևտրային փող — տարբերվելով ընթացիկ դրամից։ Մուրհակային գործը, որչափով որ հանգում էր մի երկրի դրամափոխի կողմից ճանապարհորդին սոսկ վճարման հավաստագիր տալուն մի ուրիշ երկրի դրամափոխի վրա՝ բուն դրամափոխության գործից առաջ գալով զարգացած էր արդեն Հռոմում և Հունաստանում։

Ոսկու և արծաթի իբրև ապրանքների (պերճանքի առարկաներ պատրաստելու հումքի) առևտուրը. կազմում է այդ մետաղների ձուլառևտրի (bullion trade) կամ այն առևտրի բնաճուն պատվանդանը, որն իրագործում է փողի, իբրև համաշխարհային փողի ֆունկցիաները։ Այս ֆունկցիաները, ինչպես առաջ արդեն պարզաբանել ենք (I գիրք, III գլուխ, 3, c), երկակի են. տարբեր ազգային շրջանառության ոլորտների միջև տեղի ունեցող փողի ներհոսումն ու արտահոսումը միջազգային վճարումների հաշվեհարդարի համար ու տոկոսառության նպատակով կատարվող՝ կապիտալի թափառումների ժամանակ. սրա կողքին՝ ազնիվ մետաղների արտադրության ակունքներից ծավալվող շարժումը համաշխարհային շուկայով մեկ ու արտադրանքի բաշխումը տարբեր ազգային շրջանառության ոլորտների միջև։ Անգլիայում 17-րդ դարի մեծագույն մասի ընթացքում դեռ ոսկերիչները գործում էին իբրև բանկիրներ։ Թե ինչպես միջազգային վճարումների հաշվեհարդարը զարգանալով վեր է ածվում մուրհակների առևտրի և այլն, այս մենք առայժմ բոլորովին մի կողմ ենք թողնում, ինչպես և այն բոլորը, որ վերաբերում է արժեթղթերի հետ կապված գործառնություններին, կարճ ասած՝ իր բոլոր առանձնահատուկ ձևերով հանդես եկող վարկային գործը, որը մեզ այստեղ դեռ չի վերաբերում։

Ազգային փողը հանդես գալով իբրև համաշխարհային փող՝ թոթափում է իր տեղային բնույթը. մի երկրի փողն արտահայտվում է մի ուրիշ երկրի փողով, և այսպիսով ամենը վեր է ածվում նրանց մեջ պարունակվող ոսկուն կամ արծաթին, մինչդեռ վերջիններս իբրև երկու ապրանք, որոնք շրջանառում են իբրև համաշխարհային փող, միմյանց հարաբերում են համաձայն իրենց արժեքների, մի հարաբերություն, որը մշտապես փոփոխվում է։ Համապատասխան գործառնությունների սպասավորումը փողի առևտրականի համար դառնում է մի առանձնահատուկ զբաղմունք։ Այսպիսով ուրեմն, դրամափոխությունն ու ձուլառևտուրը փողի առևտրի ամենասկզբնական ձևերն են և ծագում են փողի, իբրև տեղային դրամի ու իբրև համաշխարհային փողի երկակի ֆունկցիայից։

Արտադրության կապիտալիստական պրոցեսից, ինչպես ընդհանրապես առևտրից՝ արտադրության նույնիսկ մինչկապիտալիստական եղանակի ժամանակ, բխում է.

'''Աոաջին'''. փողի, իբրև գանձի, հավաքումը, այսինքն ներկայումս կապիտալի այն մասի հավաքումը, որը միշտ պետք է փողի ձևով առկա լինի իբրև վճարման ու գնման միջոցների պահեստաֆոնդ։ Այս՝ գանձի առաջին ձևն է, որով նա վերահայտնվում է արտադրության կապիտալիստական եղանակի մեջ և ընդհանրապես գոյանում է առևտրային կապիտալի զարգացման ընթացքում, առնվազը հենց այս առևտրային կապիտալի համար։ Երկուսն էլ վերաբերում են ինչպես ներքին, այնպես էլ միջազգային շրջանառությանը։ Այս գանձը միշտ հոսանուտ է, միշտ թափվում է շրջանառության մեջ և միշտ դուրս է ելնում նրանից։ Գանձի երկրորդ ձևը պարապ ընկած, ժամանակավորապես չզբաղված կապիտալն է փողի ձևով, որի շարքին պատկանում է նաև նոր կուտակված ու դեռ չներդրված փողային կապիտալը։ Այն ֆունկցիաները, որոնք անհրաժեշտ են դառնում գանձի այս գոյացման, իբրև այսպիսինի, հետևանքով, ամենից առաջ նրա պահպանումն է, մատյաններ վարելը և այլն։

Բայց, '''երկրորդ''', սրա հետ կապված է գնումների ժամանակ փող ծախսելը, վաճառքների ժամանակ փող ընդունելը, վճարումների ժամանակ փող վճարելն ու ստանալը, վճարումների հաշվեհարդարը և այլն։ Փողի առևտրականն այս բոլորը կատարում է վաճառականների ու արդյունաբերական կապիտալիստների համար ամենից առաջ իբրև հասարակ '''կասսիր'''<ref>«Կասսիրների հաստատությունը գուցե ոչ մի տեղ այնպես զուտ չի պահպանում իր սկզբնական, ինքնուրույն բնույթը, ինչպես Նիդերլանդիայի առևտրային քաղաքներում (Ամստերդամի կասսիրների հաստատության ծագման մասին տե՛ս E. Lusac: „Holland’s Rykdom” [Leydon, 1782], մասն III)։ Նրանց ֆունկցիաները մասամբ համընկնում են Ամստերդամի հին մանրունաբանկի ֆունկցիաների հետ։ Կասսիրն այն վաճառականներից, որոնք օգտվում են նրա ծառայությունից, ստանում է մի որոշ գումարի փող, որի դիմաց նա իր մատյաններում «վարկ» է բաց անում նրանց. այնուհետև նրանք նրան են ուղարկում իրենց պարտապահանջմունքները, որոնցով նա փող է ստանում նրանց համար և նրանց վարկատրում է տվյալ չափով. կամ թե, ընդհակառակը, նա նրանց պատվիրագրերի (kassiers briefjes) համաձայն վճարումներ է կատարում և համապատասխան գումարը հանում է նրանց ընթացիկ հաշվից։ Այս մուտքերի ու վճարումների համար նա իրեն մասնահանում է մի աննշան տոկոս, որն իր աշխատանքի համար մի համապատասխան վարձ է տալիս այն շրջանառության զգալի չափերի հետևանքով, որ նա գլուխ է բերում երկու կողմի միջև գործելով։ Եթե պետք է վճարումների հաշվեհարդար կատարել երկու վաճառականի միջև, որոնք երկուսն էլ գործ են անում միևնույն կասսիրի միջոցով, նրանց այսպիսի վճարումները շատ հասարակ կերպով կատարվում են զուգահեռաբար մատյան մուծելու միջոցով, ընդորում կասսիրները նրանց փոխադարձ պահանջները հաշվեկշռում են օրեցօր։ Այսպիսով ուրեմն, կասսիրների բուն գործն այս վճարումների սպասավորումս է. հետևաբար սա բացառում է արդյունաբերական ձեռնարկությունները, սպեկուլացիան ու բլանկային վարկեր բանալը, որովհետև այստեղ պետք է կանոն լինի այն, որ կասսիրը նրա համար, ում նա հաշիվ է բացել իր մատյաններում, ոչ մի վճարում չի կատարում, որը գերազանցեր նրա գույքից (Vissering, նույն գործը, էջ 134)։ Վենետիկի կասսային միությունների մասին. «Քանի որ Վենետիկի պահանջմունքի ու աշխարհագրական դիրքի հետևանքով այնտեղ կանխիկ փողի փոխադրությունն ավելի դժվարին է, քան ուրիշ վայրերում, ապա այս քաղաքի մեծածախ առևտրականները սկսեցին հիմնել կասսային միություններ՝ պատշաճ ապահովության, վերահսկողության ու կառավարման պայմաններում, այսպիսի ամեն մի միության անդամները որոշ գումարի մուծումներ էին անում, որոնց դիմաց նրանք իրենց վարկատուներին կարգադրական գրեր էին տալիս է ընդորում վճարված գումարը համապատասխան մատյանում դուրս էր գրվում պարտապանի հաշվեթերթից և ավելացվում այն գումարին, որ վարկատուն ուներ այնտեղ։ Սրանք այսպես կոչված ժիրո–բանկերի անդրանիկ սկզբնավորություններն էին։ Հին են այս միությունները։ Սակայն, երբ նրանց հիմնադրումը վերագրում են 12-րդ դարին, ապա սրանք շփոթում են 1171 թվականին հիմնված՝ պետական փոխառությունների հաստատության հետ» (Hüllmann, նայն գործը, էջ 453-454)։</ref>։

Փողի առևտուրը լիովին զարգանում է — իսկ այս միշտ կատարվում է նրա գոյության սկզբնական շրջանում արդեն — երբ նրա մյուս ֆունկցիաներին միանում են փոխառությունները, փոխատվությունները և վարկով առևտուրը։ Այս մասին՝ հաջորդ բաժնում, տոկոսաբեր կապիտալի առնչությամբ։

Ձուլառևտուրն ինքը, ոսկին կամ արծաթը մի երկրից մի ուրիշ երկիր փոխադրելը, ապրանքային առևտրի հետևանք է լոկ, որը որոշվում է մուրհակային կուրսով, իսկ սա միջազգային վճարումների դրությունն ու տարբեր շուկաներում տիրապետող տոկոսադրույքն է արտահայտում։ Ձուլառևտրականն իբրև այսպիսին միմիայն այս հետևանքներն է սպասավորում։

Փողի վերլուծման ժամանակ, երբ հետազոտում էինք, թե ինչպես են նրա շարժումներն ու նրա որոշ ձևերն առաջ գալիս պարզ ապրանքային շրջանառությունից, մենք տեսանք (I գիրք, III գլուխ), թե ինչպես իբրև գնման միջոց ու վճարման միջոց շրջանառող փողի մասսան որոշվում է ապրանքների փոխակերպությամբ, սրա ծավալով ու արագությամբ, ընդորում ինքն այդ փոխակերպությունը, ինչպես հիմա գիտենք, վերարտադրության ամբողջ պրոցեսի մի մոմենտն է միայն։ Ինչ վերաբերում է իր արտադրության ակունքներից փողային մատերիալ — ոսկի ու արծաթ — հայթայթելուն, ապա այս հանգում է անմիջական ապրանքային փոխանակության, ոսկին ու արծաթն իբրև ապրանք մի ուրիշ ապրանքի հետ փոխանակելուն, ուրեմն ապրանքային փոխանակության մի մոմենտն է ճիշտ նույնպես, ինչպես երկաթի կամ թե մյուս մետաղների հայթայթումը։ Իսկ ինչ վերաբերում է ազնիվ մետաղների շարժմանը համաշխարհային շուկայում (մենք այստեղ անտեսում ենք այս շարժումն այն չափով, որչափով որ նա կապիտալի փոխարինաբար կատարվող տարափոխում է արտահայտում, մի տարափոխում, որ տեղի է ունենում նաև ապրանքային կապիտալի ձևով, ապա նա որոշվում է միջազգային ապրանքային փոխանակությամբ բոլորովին նույն կերպ, ինչպես փողի շարժումը երկրի ներսում, իբրև գնման միջոցի ու վճարման միջոցի շարժում, որոշվում է երկրի ներքին ապրանքային փոխանակությամբ։ Ազնիվ մետաղների արտագաղթն ու ներգաղթը մի ազգային շրջանառության ոլորտից մի ուրիշ ազգային ոլորտ, որչափով որ այս շարժումները տեղային դրամի արժեքի անկման կամ կրկնակի վալյուտայի հետևանք են միայն, կապ չունեն փողի շրջանառության իբրև այսպիսու հետ և կամայական, պետության կողմից պատճառած խախտումների սոսկական ուղղումն են։ Վերջապես ինչ վերաբերում է գանձի գոյացմանը, որչափով որ սա ներքին կամ արտաքին առևտրի գնման միջոցների կամ վճարման միջոցների պահեստի ֆոնդ է ներկայացնում, այլ և որչափով առժամանակ չզբաղված կապիտալի սոսկական ձևն է հանդիսանում, ապա նա երկու դեպքում էլ շրջանառության, պրոցեսի մի անհրաժեշտ տկնուցքն է։

Ինչպես որ փողի ամբողջ շրջանառությունն իր ծավալով, իր ձևերով ու իր շարժումներով սոսկական հետևանք է ապրանքային շրջանառության, որը հենց ինքն էլ կապիտալիստական տեսակետից կապիտալի շրջանառության պրոցեսն է միայն ներկայացնում (իսկ այս պրոցեսն ընդգրկում է կապիտալի փոխանակությունը եկամտի հետ ու եկամտի փոխանակությունը եկամտի հետ, որչափով որ եկամտի ծախսելն իրացվում է մանրածախ առևտրի մեջ), ապա հասկանալի է ինքնըստինքյան, որ փողի առևտուրը չի սպասավորում միայն ապրանքային շրջանառության սոսկական հետևանքն ու երևան գալու եղանակը, չի սպասավորում միայն փողի շրջանառությունը։ Ինքը, փողի այս շրջանառությունը, իբրև ապրանքային շրջանառության մի մոմենտ, տվյալ է փողի առևտրի համար։ Այս վերջինս սպասավորում է փողի շրջանառության տեխնիկական գործառնությունները, որոնք նա համակենտրոնացնում է, կրճատում և պարզեցնում։ Փողի առևտուրը գանձ չի գոյացնում, այլ տեխնիկական միջոցներ է տալիս, որպեսզի գանձի այս գոյացումը, որչափով որ սա կամավոր է (ուրեմն կապիտալի չզբաղվածության կամ թե վերարտադրության պրոցեսի խանգարման արտահայտություն չի), իր տնտեսական մինիմումին վերածվի, քանի որ գնման միջոցների ու վճարման միջոցների պահեստի ֆոնդը, եթե սրա տնօրինությունը կապիտալիստների ամբողջ դասակարգի ձեռքին է, կարիք չունի այնքան մեծ լինելու, որքան կլիներ, եթե տնօրիներ ամեն մի կապիտալիստ առանձին-առանձին։ Փողի առևտուրն ազնիվ մետաղներ չի գնում, այլ լոկ սպասավորում է նրանց բաշխումը, երբ ապրանքային առևտուրը գնել է արդեն այդ մետաղները։ Փողի առևտուրը հեշտացնում է հաշվեկշիռների հավասարեցումը, որչափով որ փողն իբրև վճարման միջոց է գործում, և այս հավասարեցումների արհեստական մեխանիզմի միջոցով քչացնում է սրա համար պահանջվող փողի մասսան. բայց նա փոխադարձ վճարումների ոչ կապն է որոշում ու ոչ էլ չափերը։ Օրինակ, այն մուրհակներն ու չեկերը, որ բանկերում ու clearing house-ներում [զեղչման պալատներում] փոխանակվում են միմյանց հետ, կապված են սրանցից բոլորովին անկախ գործառնությունների հետ, հետևանք են արդեն կատարված գործառնությունների և խնդիրն այն մասին է միայն, որ այս հետևանքները տեխնիկապես ավելի լավ հավասարեցվեն։ Որչափով փողն իբրև գնման միջոց է շրջանառում, գնումների ու վաճառքների չափերն ու թիվը միանգամայն անկախ են փողի առևտրից։ Սա կարող է միմիայն կրճատել այն տեխնիկական գործառնությունները, որոնք ուղեկից են այդ գործարքներին, և սրանով էլ քչացնել կանխիկ փողի այն մասսան, որ անհրաժեշտ է նրանց պտույտի համար։

Այսպիսով ուրեմն, փողի առևտուրն իր զուտ ձևով, որով մենք այստեղ քննում ենք այն, այսինքն վարկային գործից անջատ, գործ ունի ապրանքային շրջանառության մի մոմենտի, այն է՝ փողի շրջանառության ու սրանից բխող փողի տարբեր ֆունկցիաների տեխնիկայի հետ միայն։

Այս պարագան էապես տարբերում է փողի առևտուրն ապրանքների առևտրից, որն սպասավորում է ապրանքի փոխակերպությունն ու ապրանքային փոխանակությունը կամ թե նույնիսկ ապրանքային կապիտալի այս պրոցեսը ներկայացնում է որպես արդյունաբերական կապիտալից առանձնացած մի կապիտալի պրոցես։ Ուստի եթե ապրանքային-առևտրային կապիտալը երևան է հանում շրջանառության մի սեփական ձև, Փ—Ա—Փ, որտեղ ապրանքն է իր տեղը փոխում երկու անգամ, իսկ սրա հետևանքով փողը ետ է հոսում,— հակադրվելով Ա—Փ—Ա ձևին, որտեղ փողն է երկու անգամ անցնում ձեռքից-ձեռք և սրանով սպասավորում է ապրանքային փոխանակությունը,— ապա փողային-առևտրային կապիտալի համար ոչ մի այնպիսի հատուկ ձև ցույց տրվել չի կարող։

Որչափով որ կապիտալիստների մի առանձին ստորաբաժանման կողմից փողային, կապիտալ է կանխավճարվում փողի շրջանառության տեխնիկական սպասավորման համար — մի կապիտալ, որը փոքրացրած մասշտաբով ներկայացնում է այն ավելադիր կապիտալը, որն այլապես նույն նպատակով պետք է կանխավճարեին հենց իրենք վաճառականներն ու արդյունաբերական կապիտալիստները,— նույն չափով այստեղ էլ առկա է կապիտալի ընդհանրական Փ—Փ´ ձևը։ Փ-ի կանխավճարմամբ Փ + ΔՓ է ստեղծվում կանխավճարողի համար։ Բայց Փ—Փ´-ի սպասավորումն այստեղ վերաբերում է ոչ թե փոխակերպության էությանը, այլ նրա տեխնիկական մոմենտներին։

Ակներև է, որ փողային կապիտալի այն մասսան, որի հետ գործ ունեն փողի առևտրականները, վաճառականների ու արդյունաբերողների շրջանառության մեջ գտնվող փողային կապիտալն է, և որ այն գործառնությունները, որ նրանք են կատարում, գործառնություններ են լոկ կապիտալիստների այն խավերի, որոնց փողի առևտրականները սպասավորում են։

Նմանապես պարզ է, որ սրանց շահույթը լոկ մի հանուրդ է հավելյալ արժեքից, որովհետև սրանք գործ ունեն արդեն իրացված արժեքների հետ միայն (նույնիսկ եթե արժեքներն իրացված են լոկ պարտապահանջումների ձևով)։

Ինչպես ապրանքների առևտրում, այստեղ էլ ֆունկցիայի երկտրոհում է կատարվում։ Որովհետև փողի շրջանառության հետ շաղկապված տեխնիկական գործառնությունների մի մասը պետք է ապրանքի առևտրականներն ու ապրանք արտադրողները կատարեն։

===ՔՍԱՆԵՐՈՐԴ ԳԼՈՒԽ։ ՎԱՃԱՌԱԿԱՆԱԿԱՆ ԿԱՊԻՏԱԼԻ ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆԻՑ===

Ապրանքային-առևտրային կապիտալի ու փողային-առևտրային կապիտալի փողային կուտակման առանձնահատուկ ձևը լոկ հաջորդ բաժնում է քննվելու։

Մինչև այժմ շարադրածից հետևում է ինքնըստինքյան, որ ավելի անհեթեթ բան չի կարող լինել, քան այն, որ վաճառականական կապիտալը, լինի սա ապրանքային-առևտրային կապիտալի, թե փողային-առևտրային կապիտալի ձևով, գիտվում է իբրև արդյունաբերական կապիտալի մի առանձին տեսակ, ինչպես որ, ասենք, օրինակ, լեռնագործությունը, երկրագործությունը, անասնաբուծությունը, մանուֆակտուրան, տրանսպորտի արդյունաբերությունը և այլն կազմում են աշխատանքի հասարակական բաժանման հետևանքով առաջացած ճյուղավորումներ և ուրեմն արդյունաբերական կապիտալի ներդրման առանձին ոլորտներ։ Արդեն այն հասարակ դիտողությունը, որ ամեն մի արդյունաբերական կապիտալ, գտնվելով իր վերարտադրության պրոցեսի շրջանառության փուլում, իբրև ապրանքային կապիտալ ու փողային կապիտալ ամբողջապես նույն այն ֆունկցիաներն է կատարում, որոնք երկու ձևով ներկայացող վաճառականական կապիտալի բացառիկ ֆունկցիաներն են հանդիսանում,— պետք է անհնարին դարձներ այս կոպիտ ըմբռնումը։ Ընդհակառակը, արդյունաբերական կապիտալի, իբրև արտադրողական կապիտալի, ու շրջանառության ոլորտում հանդես եկող միևնույն կապիտալի միջև եղած տարբերություններն ապրանքային-առևտրային կապիտալի ու փողային-առևտրային կապիտալի մեջ ձեռք են բերում ինքնուրույնություն, որովհետև այն որոշ ձևերն ու ֆունկցիաները, որ կապիտալն այստեղ ստանձնում է ժամանակավորապես, երևան են գալիս իբրև կապիտալի անջատված մասի ինքնուրույն ձևեր ու ֆունկցիաներ և զոդված են բացառապես այս մասի հետ։ Արդյունաբերական կապիտալի փոխակերպյալ ձևն ու արտադրական տարբեր ձեռնարկներում գործող արտադրողական կապիտալների միջև եղած այն իրեղեն տարբերությունները, որոնք բխում են արդյունաբերության տարբեր ճյուղերի բնությունից, սար ու ձոր զանազանություն ունեն միմյանցից։

Բացի այն բրտությունից, որով տնտեսագետն ընդհանրապես քննում է ձևերի տարբերությունները, որոնք նրան իրոք միմիայն իրեղենի կողմից են հետաքրքրում, գռեհիկ տնտեսագետի մոտ այս շփոթման հիմքը կազմում են երկու հանգամանք էլ։ Առաջին՝ նրա անընդունակությունը՝ բացատրելու առևտրային շահույթն իր առանձնահատկությամբ հանդերձ. երկրորդ. նրա ջատագովական ձգտումը՝ դուրս բերել ապրանքային կապիտալի ու փողային կապիտալի, այնուհետև նաև ապրանքային-առևտրային կապիտալի ու փողային-առևտրային կապիտալի ձևերը, իբրև այնպիսի տեսակներ, որոնք անհրաժեշտորեն առաջ են գալիս արտադրության պրոցեսից, իբրև այսպիսուց, այնինչ սրանք առաջ են եկել արտադրության կապիտալիստական եղանակի առանձնահատուկ ձևից, կապիտալիստական եղանակի, որն իբրև իր պատվանդան ամենից առաջ ապրանքային շրջանառություն և ուրեմն փողային շրջանառություն է ենթադրում։

Եթե ապրանքային-առևտրային կապիտալն ու փոդային-առետրային կապիտալն այլ կերպ չտարբերվեին հացահատիկի մշակությունից, քան սա անասնաբուծությունից ու մանուֆակտուրայից է տարբերվում, ապա լույսի պես պարզ կլիներ, որ արտադրությունն ու կապիտալիստական արտադրությունն ընդհանրապես նույնանում են և որ մասնավորապես հասարակական արդյունքի բաշխումը հասարակության անդամների միջև — լինի սա արտադրողական կամ թե անհատական սպառման նպատակով, միևնույն է,— նմանապես պետք է հավիտյան վաճառականների, ու բանկիրների միջնորդությամբ կատարվի, ինչպես միս վայելելը՝ անասնաբուծության ու հագուստներ գործածելը՝ սրանց արտադրության միջնորդությամբ<ref>Իմաստուն Ռոշերը խելքին զոռ տալով հնարամտել է [W. Roscher: „Die Grundlagen der Nationalökonomie”, 1857, էջ 102], որ եթե ոմանք առևտուրը բնորոշում են իբրև «միջնորդագործում» արտադրողների ու սպառորդների միջև, ապա նույն հաջողությամբ կարելի է բուն իսկ արտադրությունն էլ բնորոշել իբրև սպառման «միջնորդագործում» (ո՞ւմ միջև), որտեղից բնականաբար հետևում է, որ առևտրային կապիտալն արտադրողական կապիտալի մի մասն է այնպես, ինչպես երկրագործական կապիտալն ու արդյունաբերական կապիտալը։ Ուրեմն որովհետև կարելի է ասել, թե մարդ իր անհատական սպառումը կարող է սպասավորել միմիայն արտադրության միջոցով (նա այս պետք է անի նույնիսկ առանց լայպցիգյան կրթություն ունենալու), կամ թե բնությունը յուրացնելու համար անհրաժեշտ է մի որոշ աշխատանք (մի բան, որ կարելի է «միջնորդագործում» անվանել), ապա սրանից բնականաբար հետևում է, որ արտադրության մի մասնահատուկ հասարակական ձևից բխող հասարակական «միջնորդագործումը»,— որովհետև սա միջնորդագործում է,— անհրաժեշտության միևնույն բացարձակ բնույթն ունի, միևնույն կարգին է պատկանում։ Միջնորդագործում բառը վճռում է ամեն ինչ։ Սակայն չէ՞ որ վաճառականները միջնորդներ են ոչ թե արտադրողների ու սպառորդների միջև (վերջիններիս տարբերելով առաջիններից՝ մենք առայժմ անտեսում ենք այն սպառորդներին, որոնք չեն արտադրում), այլ այս արտադրողների արդյունքների միջև կատարվող փոխադարձ փոխանակության միջնորդներ են, լոկ միջնակա անձեր են մի փոխանակության, որը մշտապես հազարավոր դեպքերում առանց նրանց է կատարվում։</ref>։

Որովհետև մեծ տնտեսագետները, ինչպես Սմիթը, Ռիկարդոն և այլն, քննում էին կապիտալի հիմնական ձևը, կապիտալն իբրև արդյունաբերական կապիտալ, իսկ շրջանառության կապիտալը (փողային կապիտալն ու ապրանքային կապիտալը) նրանց փաստորեն այն չափով էր միայն հետաքրքրում, որչափով սա ինքն ամեն մի կապիտալի վերարտադրության պրոցեսի մի փուլ է — ուստի նրանք դժվարության մեջ ընկան առևտրական կապիտալի, իբրև կապիտալի մի յուրահատուկ տեսակի, հանդեպ։ Արժեքի գոյացմանը, շահույթին և այլոց վերաբերյալ այն դրույթները, որոնք անմիջաբար հետևեցրած են արդյունաբերական կապիտալի քննությունից, վաճառականական կապիտալին ուղղակի չեն համապատասխանում։ Այս պատճառով հիշյալ տնտեսագետներն իրապես բոլորովին մի կողմ են թողնում վաճառականական կապիտալը և սրա մասին հիշատակում են լոկ իբրև արդյունաբերական կապիտալի մի տեսակի մասին։ Որտեղ նրանք հատկապես խոսում են նրա մասին, ինչպես, օրինակ, Ռիկարդոն արտաքին առևտրի առնչությամբ, այնտեղ նրանք աշխատում են ապացուցել, որ վաճառականական կապիտալը ոչ մի արժեք (հետևաբար նաև ոչ մի հավելյալ արժեք) չի ստեղծում։ Բայց այն ամենը, ինչ վերաբերում է արտաքին առևտրին, իր ուժը պահպանում է նաև ներքին առևտրի վերաբերմամբ։

<br>
<TABLE border = 0 width="128px" align=center>
    <TR>
        <TD style='border-top:solid windowtext 1.0pt;'></TD>
    </TR>
</TABLE>
<br>
Մինչև հիմա մենք վաճառականական կապիտալը քննել ենք արտադրության կապիտալիստական եղանակի տեսակետից ու նրա սահմաններում։ Բայց ոչ միայն առևտուրը, այլ և առևտրային կապիտալն ավելի հին են, քան արտադրության կապիտալիստական եղանակը, իրոք առևտրային կապիտալը պատմականորեն կապիտալի գոյության ամենահին ազատ ձևն է։

Որովհետև մենք արդեն տեսել ենք, որ փողի առևտուրն ու սրա համար կանխավճարված կապիտալն իրենց զարգացման համար ուրիշ ոչինչ չեն պահանջում, բացի մեծածախ առևտրից ու ապրանքային-առևտրային կապիտալից, ուստի միմիայն այս վերջինով էլ մենք այստեղ կզբաղվենք։

Որովհետև առևտրային, կապիտալը ներփակված է շրջանառության ոլորտում, և նրա ֆունկցիան բացառապես այն է, որ սպասավորի ապրանքների փոխանակությունը, ապա — մի կողմ թողնելով այն անզարգացած ձևերը, որոնք առաջ են գալիս անմիջական փոխանակային առևտրից — նրա գոյության համար ուրիշ ոչ մի պայման չի պահանջվում, քան այն պայմանները, որոնք անհրաժեշտ են պարզ ապրանքային ու փողային շրջանառության համար։ Կամ թե, ավելի շուտ, վերջինս նրա գոյության պայմանն է։ Արտադրության ինչ եղանակի պատվանդանի վրա էլ որ արտադրվելիս լինեն այն արդյունքները, որոնք իբրև ապրանքներ մտնում են շրջանառության մեջ,— լինի այդ նախնադարյան համայնական տնտեսությունը, թե ստրկության վրա հիմնած արտադրությունը, կամ թե մանր-գյուղացիական ու մանբ-բուրժուական, կամ կապիտալիստական արտադրությունը, միևնույն է,— այս պարագան ոչինչ չի փոփոխում նրանց, իբրև ապրանքների, բնույթի մեջ, և իբրև ապրանքներ նրանք պետք է անցնեն փոխանակության պրոցեսի ու սրան ուղեկցող ձևափոխությունների բովով։ Այն ծայրաթևերը, որոնց միջև միջնորդացործում է վաճառականական կապիտալը, արված են սրա համար, ճիշտ այնպես, ինչպես նրանք արված են փողի համար ու փողի շարժման համար։ Իսկ անհրաժեշտն այն է, որ այս ծայրաթևերն առկա լինեն իբրև ապրանքներ, ուզում է՝ արտադրությունն իր ամբողջ ծավալով ապրանքային արտադրություն լինի, թե շուկա նետվի սեփական ուժերով իրենց տնտեսությունը վարող, արտադրողների այն ավելցուկը, որը գերազանցում է այդ արտադրության միջոցով բավարարվող նրանց անմիջական պահանջմունքներից։ Վաճառականական կապիտալը սպասավորում է լոկ այս ծայրաթևերի, նրա համար իբրև նախադրյալներ տրված ապրանքների, շարժումը։

Այն ծավալը, որով արտադրանքը մտնում է առևտրի մեջ, անցնում է վաճառականների ձեռքով, կախված է արտադրության եղանակից և իր մաքսիմումին հասնում է կապիտալիստական արտադրության, լիակատար զարգացման ժամանակ, երբ արդյունքն արդեն արտադրվում է միմիայն իբրև ապրանք ու ոչ թե իբրև անմիջական սպառման միջոց։ Մյուս կողմից՝ արտադրության ամեն մի եղանակի պատվանդանի վրա առևտուրը զարկ է տալիս այն հավելութային արդյունքի արտադրմանը, որը նախանշված է փոխանակության մեջ մտնելու, որ շատացնի արտադրողների վայելքներն ու գանձերը (արտադրողներ ասելով այստեղ պետք է հասկանալ արդյունքների սեփականատերերին)։ հետևաբար առևտուրն արտադրությանը տալիս է ավելի ու ավելի հանուն փոխանակային արժեքի կատարվող արտադրության բնույթ։

Ապրանքների փոխակերպությունը, նրանց շարժումը կայանում է նրանում, որ 1) իրեղենի տեսակետից՝ ապրանքները միմյանց հետ փոխանակվում են, 2) ձևականորեն՝ վաճառքի պրոցեսում ապրանքը փոխարկվում է փողի, առքի պրոցեսում՝ փողը փոխարկվում է ապրանքի։ Եվ վաճառականական կապիտալի ֆունկցիան հանգում է այս ֆունկցիաներին, ապրանքներն առք ու վաճառքի միջոցով փոխանակելուն։ Այսպիսով ուրեմն նա լոկ սպասավորում է ապրանքային փոխանակությունը, որը սակայն, հենց այն գլխից չպետք է ընդունել իբրև անմիջական արտադրողների միջև տեղի ունեցող ապրանքային փոխանակություն։ Ստրկատիրական հարաբերության, ճորտատիրական հարաբերության, տուրքային հարաբերության ժամանակ (որչափով որ նկատի է առնվում պրիմիտիվ հասարակակարգը), արդյունք յուրացնողը, ուրեմն և սրա վաճառորդն ստրկատերն է, ֆեոդալը, տուրք գանձող պետությունը։ Վաճառականը գնում և ծախում է շատերի համար։ Նրա ձեռքում են կենտրոնանում գնումներն ու վաճառքները, մի հանգամանք, որի հետևանքով առուծախը դադարում է գնորդի (որպես վաճառականի) անմիջական պահանջմունքի հետո շաղկապված լինելուց։

Բայց հասարակական ինչ կազմակերպություն էլ որ ունենան արտադրության այն ոլորտները, որոնց ապրանքային փոխանակությանն սպասավորում է վաճառականը, նրա կարողությունը միշտ գոյություն ունի իբրև փողային կարողություն, և նրա փողը միշտ գործում է իբրև կապիտալ։ Այս կապիտալի ձևը միշտ Փ—Ա—Փ´-ն է. փողը, փոխանակային արժեքի ինքնուրույն ձևը՝ ելակետն է, իսկ փոխանակային արժեքի մեծացումը՝ ինքնուրույն նպատակը։ Ինքն ապրանքային փոխանակությունն ու սրան սպասավորող գործառնությունները — որոնք արտադրությունից անջատված են ու կատարվում են ոչ-արտադբողների ձեռքով — սոսկական միջոց են հանդիսանում մեծացնելու ոչ թե լոկ հարստությունը, այլ հարստությունն իր ընդհանրական հասարակական ձևով, իբրև փոխանակային արժեք։ Մղիչ դրդապատճառն ու որոշիչ նպատակն այն է, որ Փ-ն դարձնեն Փ + ΔՓ. ընդորում Փ—Ա ու Ա—Փ´ ակտերը, որոնք սպասավորում են Փ—Փ´ ակտը, երևան են գալիս իբրև Փ-ն այսպիսով Փ + ΔՓ դարձնելու, սոսկ անցումնային մոմենտներ։ Այս Փ—Ա—Փ´-ն, իբրև վաճառականական կապիտալի բնորոշ շարժում, այս շարժումը տարբերում է Ա—Փ—Ա-ից, բուն իսկ արտադրողների միջև կատարվող ապրանքային առևտրից, որի վերջնական նպատակը սպառողական արժեքների փոխանակությունն է։

Ուստի որքան ավելի քիչ է զարգացած արտադրությունը, այնքան փողային կարողությունն ավելի է համակենտրոնանում վաճառականների ձեռքում կամ այնքան ավելի է երևան գալիս իբրև վաճառականական կարողության մասնահատուկ ձև։

Արտադրության կապիտալիստական եղանակի պայմաններում — այսինքն երբ կապիտալը տիրանում է բուն իսկ արտադրությանը և սրան մի լիովին փոխված ու մասնահատուկ ձև է տալիս,— վաճառականական կապիտալը երևան է գալիս լոկ իբրև մի '''առանձնահատուկ''' ֆունկցիա ունեցող կապիտալ։ Արտադրության նախորդ բոլոր եղանակների ժամանակ — և այնքան ավելի, որքան ավելի է արտադրությունը հանդիսանում արտադրողների կենսամիջոցների անմիջական արտադրություն — վաճառականական կապիտալը ներկայանում է իբրև կապիտալի ֆունկցիա par excellence [գերազանցորեն]։

Այսպիսով ուրեմն, դժվար չէ բոլորովին հասկանալ, թե ինչու վաճառականական կապիտալը հանդես է գալիս իբրև կապիտալի պատմական ձև շատ ավելի վաղ, քան կապիտալն իրեն է ենթարկած լինում բուն իսկ արտադրությունը։ Վաճառականական կապիտալի գոյությունն ու մինչև մի որոշ բարձրության հասնող զարգացումն ինքը պատմական նախադրյալ է արտադրության կապիտալիստական եղանակի զարգացման համար 1) իբրև փողային կարողության համակենտրոնացման նախապայման ու 2) որովհետև արտադրության կապիտալիստական եղանակը ենթադրում է արտադրություն առևտրի համար, վաճառահանություն խոշոր չափերով ու ոչ թե վաճառում առանձին հաճախորդին, ուրեմն ենթադրում է նաև այնպիսի վաճառական, որը գնում է ոչ թե իր անհատական պահանջմունքի բավարարման համար, այլ շատերի գնման ակտերը համակենտրոնացնում է իր գնման ակտի մեջ։ Մյուս կողմից — վաճառականական կապիտալի ամբողջ զարգացումը ներգործում է այն իմաստով, որ արտադրությանն ավելի ու ավելի մեծ չափով հանուն փոխանակային արժեքի կատարվող արտադրության բնույթ է տալիս, արդյունքներն ավելի ու ավելի է ապրանքների փոխարկում։ Սակայն, ինչպես մենք շուտով դեռ կտեսնենք ներքևում, նրա զարգացումն ինքնըստինքյան բավական չի՝ արտադրության մի եղանակի անցումը մի ուրիշ եղանակի իրագործելու ու բացատրելու համար։

Կապիտալիստական արտադրության պայմաններում վաճառականական կապիտալն իր նախկին ինքնուրույն գոյությունից իջեցվում և փոխարկվում է ընդհանրապես կապիտալի գործադրման մի առանձնահատուկ մոմենտի, իսկ շահույթների հավասարեցումը նրա շահույթի նորման վեր է ածում ընդհանրական միջինի։ Վաճառականական կապիտալը հիմա արդեն գործում է իբրև արտադրողական կապիտալի գործակալ միայն։ Վաճառականական կապիտալի զարգացման հետ գոյացող հասարակական հատուկ հարաբերություններն այստեղ այլևս որոշիչ նշանակություն չունեն, ընդհակառակը, որտեղ նա տիրող է հանդիսանում, այնտեղ իշխում են հնացած հարաբերությունները։ Այս այսպես է նույնիսկ միևնույն երկրում, որտեղ, օրինակ, զուտ առևտրային քաղաքներն անցյալի հարաբերությունների նկատմամբ շատ ավելի նմանություն են պահպանում, քան գործարանային քաղաքները<ref>Պարոն Վ. Կիսսելբախը („Der Gang des Welthandels etc. im Mittelalter” [Stuttgart] 1860) իրոք դեռ ապրում է մի այնպիսի աշխարհի պատկերացումներով, որտեղ վաճառականական կապիտալն ընդհանրապես կապիտալի ձևն է։ Արդիական իմաստով կապիտալի մասին նա ամենափոքր հասկացողություն չունի, ինչպես չունի և պարոն Մոմզենը, երբ սա իր «Հռոմի պատմության» մեջ խոսում է «կապիտալի» մասին ու կապիտալի տիրապետության մասին։» Անգլիայի նորագույն պատմության մեջ բուն առևտրային դասն ու առևտրային քաղաքները քաղաքականապես էլ ետադիմական դերով են հանդես գալիս, դաշնակցած հողային արիստոկրատիայի ու ֆինանսական արիստոկրատիայի հետ ընդդեմ արդյունաբերական կապիտալի։ Համեմատեցեք, օրինակ, Լիվերպուլի քաղաքական դերը Մանչեստրի ու Բիրմինգհամի դերի հետ։ Արդյունաբերական կապիտալի լիակատար տիրապետությունն անգլիական վաճառականական կապիտալի ու ֆինանսական արիստոկրատիայի (monyed interest) կողմից ճանաչվել է հացահատիկային և այլ մաքսերը վերացնելուց հետո միայն։</ref>։

Կապիտալի, իբրև վաճառականական կապիտալի, ինքնուրույն ու գերակշռող զարգացումը նշանակում է, որ արտադրությունը դեռ կապիտալին չի ենթարկված, համազոր է ուրեմն կապիտալի մի այնպիսի զարգացմանը, որը կատարվում է արտադրության հասարակական մի ձևի պատվանդանի վրա, որը նրան օտար ու նրանից անկախ է։ Հետևաբար վաճառականական կապիտալի ինքնուրույն զարգացումը հակառակ հարաբերական է հասարակության տնտեսական ընդհանրական զարգացման նկատմամբ։

Վաճառականի ինքնուրույն կարողությունը, իբրև կապիտալի տիրապետող ձև, ներկայացնում է շրջանառության պրոցեսի անջատումը նրա ծայրաթևերի հանդեպ, իսկ այս ծայրաթևերը՝ հենց իրենք փոխանակություն անող արտադրողներն են։ Այս ծայրաթևերը պահպանում են իրենց ինքնուրույնությունը շրջանառության պրոցեսի հանդեպ, իսկ այս պրոցեսն էլ՝ նրանց հանդեպ։ Արդյունքն այստեղ առևտրի շնորհիվ է ապրանք դառնում։ Այստեղ առևտուրն է, որ արդյունքները կերպարանափոխելով ապրանքների է փոխարկում, և ոչ թե արտադրված ապրանքն է, որի շարժումն առևտուր է գոյացնում։ Հետևաբար կապիտալն այստեղ սկզբնապես շրջանառության պրոցեսում է հրապարակ գալիս իբրև կապիտալ։ Շրջանառության պրոցեսում է փողը զարգանալով կապիտալի փոխարկվում։ Շրջանառության մեջ է արդյունքն սկզբնապես զարգանում իբրև փոխանակային արժեք, իբրև ապրանք ու փող։ Կապիտալը կարող է շրջանառության պրոցեսում գոյանալ և պետք է նրա մեջ գոյանա՝ նախքան ընդունակ կդառնա իրեն ենթարկելու նրա ծայրաթևերը, արտադրության այն տարբեր ոլորտները, որոնց միջև կատարվող շրջանառությունը նա սպասավորում է։ Փողի ու ապրանքի շրջանառությունը կարող է սպասավորել արտադրության ամենատարբեր կազմակերպություն ունեցող ոլորտներ, որոնք իրենց ներքին կառուցվածքի համաձայն դեռ գլխավորապես սպառողական արժեքի արտադրությամբ են զբաղված։ Շրջանառության պրոցեսի այս անջատումը, որի պայմաններում արտադրության ոլորտները միմյանց հետ շաղկապվում են մի երրորդ անդամի միջոցով, երկակի պարագա է արտահայտում։ Առաջին՝ այն, որ շրջանառությունը դեռ չի տիրացել արտադրությանը, այլ նրան հարաբերում է, իբրև դրսից արված նախադրյալի։ Երկրորդ՝ այն, որ արտադրության պրոցեսը դեռ իր մեջ չի ընդգրկել շրջանառությունն իբրև իր մի սոսկական մոմենտը։ կապիտալիստական արտադրության մեջ, ընդհակառակը, այս երկու պայմանն էլ իրացվում են։ Արտադրության պրոցեսն ամբողջովին հիմնվում է շրջանառության վրա, իսկ շրջանառությունը ներկայացնում է արտադրության մի սոսկական մոմենտը, նրա անցումնական մի փուլը, իբրև ապրանք արտադրված արդյունքի լոկ իրացումն ու արտադրության տարրերի փոխհատուցումը, տարրերի, որոնք արտադրվում են իբրև ապրանքներ։ Անմիջաբար շրջանառությունից ծագող կապիտալի ձևը — առևտրային կապիտալը — այստեղ արդեն հանդես է գալիս իբրև կապիտալի ձևերից մեկը սրա վերարտադրության շարժման շղթայում։

Այն, օրենքը, թե վաճառականական կապիտալի ինքն ուրույն զարգացումը հակառակ հարաբերության մեջ է գտնվում կապիտալիստական արտադրության զարգացման աստիճանի նկատմամբ, ամենից պարզ ձևով երևան է գալիս միջնորդական առևտրի (carrying trade) պատմության մեջ, ինչպես, օրինակ, վենետիկցիների, ճենովացիների, հոլանդացիների և այլոց մոտ, այնտեղ ուրեմն, որտեղ գլխավոր օգուտը ձեռք է բերվում ոչ թե սեփական երկրի արդյունքներն արտահանելով, այլ առևտրապես ու ընդհանուր առմամբ տնտեսապես անզարգացած հասարակությունների արդյունքների փոխանակությունը միջնորդագործելով ու արտադրող երկու երկիրն էլ շահագործելով<ref>«Առևտրային քաղաքների բնակիչներն ավելի հարուստ երկրներից արտահանում էին մանուֆակտուրային նուրբ ապրանքներ ու պերճանքի թանկագին առարկաներ և այսպիսով սնունդ էին մատակարարում խոշոր հողատերերի սնափառությանը, որոնք անհագորեն գնում էին այս ապրանքները և սրանց դիմաց վճարում իրենց հողերի հում արդյունքի խոշոր քանակներ։ Այսպիսով Եվրոպայի մի խոշոր մասի առևտուրն այս ժամանակ այն էր, որ մի երկրի հում արդյունքը փոխանակվում էր արդյունաբերության ասպարեզում առաջադիմած մի այլ երկրի մանուֆակտուրային արդյունքների հետ։ Երբ այս ճաշակն ընդհանրականացավ և մի զգալի պահանջարկ առաջ բերեց, վաճառականները, փոխադրածախքերը անտեսելու նպատակով, սկսեցին իրենց սեփական երկրներում հիմնել նման մանուֆակտուրաներ»։ (A. Smith [„Wealth of Nations”], գիրք III, գլ. III [Ад. Смит: „О богатстве народов”, 1935, հատ. I, էջ 343]։</ref>։ Այստեղ վաճառականական կապիտալը զուտ կերպարանք ունի, անջատված է ծայրաթևերից, արտադրության այն, ոլորտներից, որոնց միջև նա միջնորդի դեր է կատարում։ Այս նրա գոյացման գլխավոր աղբյուրն է։ Բայց միջնորդական առևտրի այս մոնոպոլիան ու սրա հետ էլ հենց այս առևտուրն ինքը քայքայվում են նույն այն հարաբերությամբ, որով առաջադիմում է այն ժողովուրդների տնտեսական զարգացումը, որոնց նա շահագործում էր երկու կողմից և որոնց անզարգացածությունը նրա գոյության պատվանդանն էր։ Միջնորդական առևտրի նկատմամբ այս երևան է գալիս ոչ միայն իբրև մի առանձին առևտրաճյուղի անկում, այլև իբրև զուտ առևտրային ժողովուրդների գերակշռության ու ընդհանրապես նրանց առևտրային հարստության, որը հիմնվում էր այս միջնորդական առևտրի պատվանդանի վրա։ Այս լոկ մի հատուկ ձև է, որով կապիտալիստական արտադրության զարգացման ընթացքում արտահայտվում է առևտրային կապիտալի ենթարկումն արդյունաբերական կապիտալին։ Սակայն թե վաճառականական կապիտալն ինչպես է վարում իր տնտեսությունն այնտեղ, որտեղ նա ուղղակի տիրանում է արտադրությանը, նրա այս գործելակերպի մասին ակնառու օրինակ է ընձեռում ոչ միայն գաղութային տնտեսությունն ընդհանրապես (այսպես կոչված գաղութային սիստեմը), այլ հատկապես հին հոլանդական-արևելահնդկական ընկերության տնտեսությունը։

Որովհետև վաճառականական կապիտալի շարժումը Փ—Ա—Փ´-ն է, ուստի վաճառականի շահույթը ձեռք է բերվում առաջին՝ այն ակտերի միջոցով, որոնք լոկ շրջանառության պրոցեսի ներսում են կատարվում, ուրեմն ձեռք է բերվում առքի ու վաճառքի երկու ակտում, և երկրորդ՝ այս շահույթն իրացվում է վերջին ակտում, վաճառքի ժամանակ։ Հետևաբար նա օտարացումից բխող շահույթ է, profit upon alienation։ Զուտ, անկախ առևտրային շահույթը prima facie [առաջին հայացքից] անհնարին է թվում, քանի դեռ արդյունքները ծախվում են իրենց արժեքներով։ Առևտրի օրենքն է էժան գնել՝ ավելի թանկ ծախելու համար։ Ուրեմն ո՛չ էկվիվալենտների փոխանակություն։ Արժեքի գաղափարն այստեղ այն չափով է պարփակված, որչափով որ տարբեր ապրանքները բոլորն էլ արժեք ու հետևաբար փող են, ըստ որակի՝ հավասարապես հասարակական աշխատանքի արտահայտություններ։ Բայց նրանք հավասար արժեքային, մեծություններ չեն։ Այն քանակային հարաբերությունը, որով փոխանակվում են արդյունքները, սկզբնապես պատահական, է միանգամայն։ Նրանք ապրանքային ձև են ընդունում, որովհետև ընդհանրապես փոխանակելի են. այսինքն, որովհետև միևնույն երրորդ մեծության արտահայտություններ են։ Շարունակական փոխանակությունն ու փոխանակության համար նախանշված ավելի կանոնավոր վերարտադրությունն ավելի ու ավելի են վերացնում այս պատահականությունը։ Բայց սկզբում վերացնում են ոչ թե արտադրողների ու սպառորդների համար, այլ այս երկուսի միջնորդի, վաճառականի համար, որը համեմատում է փողային գները և տարբերությունը դնում իր գրպանը։ Հենց իր շարժման միջոցով նա էկվիվալենտայնություն է սահմանում։

Առևտրային կապիտալն սկզբում լոկ միջնորդագործող շարժում է երկու ծայրաթևերի միջև, որոնց նա չի տիրացել, ու նախադրյալների միջև, որ նա չի ստեղծել։

Ինչպես որ ապրանքային շրջանառության սոսկական ձևից, Ա—Փ—Ա-ից, առաջ է գալիս փողը ոչ միայն իբրև արժեքի չափ ու շրջանառության միջոց, այլև իբրև ապրանքի ու ընդսմին հարստության բացարձակ ձև, իբրև գանձ, և նրա — իբրև փողի — պահումն ու աճումն ինքնանպատակ է դառնում, այնպես էլ վաճառականական կապիտալի շրջանառության սոսկական ձևից, Փ—Ա—Փ´-ից, զարգանում է փողը, գանձն իբրև մի ինչ-որ բան, որը պահպանվում և աճում է սոսկ օտարացման միջոցով։

Հնադարի առևտրական ժողովուրդներն ապրում էին այնպես, ինչպես Էպիկուրի աստվածները տիեզերքի միջմոլորակային տարածությունների մեջ, կամ, ավելի շուտ, ինչպես հրեաները լեհական հասարակության ծակոտիներում։ Ինքնուրույն, փառահեղ կերպով զարգացած անդրանիկ առևտրային քաղաքների ու առևտրային ժողովուրդների առևտուրը, իբրև զուտ միջնորդական առևտուր, հիմնվում էր արտադրող ժողովուրդների բարբարոսության վրա, որոնց միջև նրանք միջնորդի դեր էին խաղում։

Կապիտալիստական հասարակության նախապատրաստական աստիճանների վրա առևտուրն է իշխում արտադրության վրա. արդի հասարակության մեջ՝ ընդհակառակը։ Առևտուրն, իհարկե, ավելի կամ պակաս չափով կազդի այն հասարակությունների վրա, որոնց միջև նա վարվում է. նա արտադրությունն ավելի ու ավելի կենթարկի փոխանակային արժեքին, որովհետև վայելքներն ու սպառումը նա ավելի մեծ չափով կախման մեջ է դնում վաճառքից, քան արդյունքի անմիջական սպառումից։ Սրանով նա քայքայում է հին հարաբերությունները։ Նա ընդարձակում է փողային շրջանառությունը։ Նա այժմ արդեն աչ միայն արտադրության հավելույթն է ընդգրկում, այլ և աստիճանաբար կլանում է բուն իսկ այս արտադրությունը և ամբողջ արտադրության ճյուղեր կախման մեջ է դնում իրենից։ Սակայն այս քայքայող ներգործությունը մեծապես կախված է արտադրող հասարակության բնությունից։

Քանի դեռ առևտրային կապիտալն անզարգացած հասարակությունների արդյունքների փոխանակության գործում միջնորդի դեր է կատարում, առևարային շահույթը երևան է գալիս ոչ միայն իբրև օգտաշորթում և խաբեբայություն, այլ մեծ մասամբ հենց նրանցից է ծագում։ Մի կողմ թողած այն, որ առևտրային կապիտալն օգտագործում է տարբեր երկրների արտադրության, գների միջև եղած տարբերությունը (և այս գծով նա ներգործում է ապրանքային արժեքների հավասարեցման ու հաստատման վրա), արտադրության հիշյալ եղանակներն այն հետևանքին են հասցնում, որ վաճառականական կապիտալը յուրացնում է հավելյալ արդյունքի մի գերակշռող բաժինը մասամբ իբրև այն համայնքների արանքը խցկվող միջնորդ, որոնց արտադրությունն էապես ուղղված է դեռ սպառողական արժեքի կողմը և որոնց տնտեսական կազմակերպության համար ստորադաս նշանակություն ունի արդյունքների ընդհանրապես շրջանառության մեջ մտնող մասի վաճառքը, ուրեմն ընդհանրապես արդյունքների վաճառքն իրենց արժեքով, մասամբ էլ այն պատճառով, որ արտադրության հիշյալ նախկին եղանակների ժամանակ հավելյալ արդյունքի գլխավոր տերերը, որոնց հետ գործ է ունենում վաճառականը, այսինքն ստրկատերը, ֆեոդալ հողատերը, պետությունը (օրինակ, արևելյան բռնակալը) ներկայացնում են վայելող հարստությունը, որին թակարդ է սարքում վաճառականը, ինչպես արդեն Ա. Սմիթն է ֆեոդալական ժամանակի վերաբերմամբ ճիշտ կռահել վերը բերած ցիտատում։ Այսպիսով ուրեմն, իր գերակշռող տիրապետության ժամանակ առևտրային կապիտալն ամենուրեք ներկայացնում է կողոպուտի մի սիստեմ<ref>«Հիմա վաճառականների մեջ մեծ տրտունջ կա ազնվականների կամ ավազակների վերաբերմամբ, թե իրենք ստիպված են մեծ վտանգի ենթակա վիճակում առևտուր անելու, և որ բացի սրանից իրենց բռնում են, սպանում, հարկում և կողոպտում։ Բայց եթե նրանք այս բոլորը կրեին արդարության սիրուն, ապա վաճառականներն անշուշտ սուրբ մարդիկ կլինեին... Սակայն որովհետև վաճառականների կողմից այսպիսի մեծ անիրավություն ու ոչ-քրիստոնեական գողություն կատարվում է ամբողջ աշխարհով մեկ ու նույն իսկ միմյանց վերաբերմամբ, ապա ի՞նչ զարմանք, որ աստված այնպես է տնօրինում, որ անիրավությամբ ձեռք բերված այսքան մեծ հարստությունը նորից կորստի է մատնվում ու կողոպտվում, և միաժամանակ նրանց իրենց էլ ծեծում, կոտորում կամ թե գերի են բռնում... Եվ արժանի է, որ իշխաններն այսպիսի անիրավ առևտուրն օրինական իշխանությամբ պատժեն և հսկեն, որ իրենց հպատակներին այսքան անխիղճ չթալանեին վաճառականները։ Բայց որովհետև նրանք այս չեն անում, ապա աստված գործի է դնում ասպետներին ու ավազակներին և սրանց ձեռքով պատժում վաճառականների անիրավությունը, և ասպետներն ու ավազակները պետք է դառնան նրա դևերը, ճիշտ այնպես, ինչպես որ նա եգիպտացոց երկիրն ու ամբողջ աշխարհը տանջում է դևերի ձեռքով կամ թե փչացնում թշնամիների միջոցով։ Այսպիսով նա մի սրիկայի ձեռքով ոչնչացնում է մյուսին և հենց սրանով էլ հասկանալ է տալիս, որ ասպետներն ավելի պստիկ ավազակներ են, քան վաճառականները որովհետև վաճառականներն ամեն օր են կողոպտում բովանդակ աշխարհը, այնինչ մի ասպետ տարվա մեջ մի անգամ կամ թե երկու անգամ է կողոպտում մեկին կամ երկուսին»։— «Կատարվում է Եսայու ասածի համաձայն. քո իշխանները գողերի ընկերներ են դարձել։ Որովհետև նրանք կախում են այն գողերին, որոնք մի գուլդեն կամ թե կես գուլդեն են գողացել, և բարեկամական կապեր են հաստատում այնպիսիների հետ, որոնք ամբողջ աշխարհն են կողոպտում և ավելի աներկյուղ են գողանում, քան բոլոր մյուսները, որպեսզի ճշտվի այն առածը, թե մեծ գողերը կախում են փոքր գողերին, և ինչպես Հռովմի սենատոր Կատոնն էր ասում՝— հասարակ գողերը նստած են բանտերում ու կապանքների են զարկված, իսկ հասարակական գողերը ճեմում են ոսկով և մետաքսով զարդարված։ Բայց վերջիվերջո ի՞նչ կասի Աստված սրան։ Նա կանի այն, ինչ որ ասել է Եզեկիելին. իշխաններին ու վաճառականներին, մի գողին, ու մյուս գողին, նա կհալի միասին արճճի ու պղնձի նման, այնպես որ ոչ իշխաններ կմնան ու ոչ էլ վաճառականներ, ինչպես այդ տեղի կանենար մի քաղաք այրվելուց, մոխրանալուց հետո»։ (Martin Luter: „Von Kauffshandlung und Wucher”, Wittenberg, 1524 [Luthers Werke, Wittenberg, 1589, VI Teil, S. 296 f.]։</ref>, ինչպես և հենց նրա զարգացումը, հին ու նոր դարերի առևտրական ժողովուրդների մոտ, ուղղակի շաղկապված է բռնի կողոպուտի, ծովահենության, ստրուկների առևանգման, գաղութների ստրկացման հետ. այսպես է եղել Կարթագենում, Հռոմում, հետագայում էլ վենետիկցիների, պորտուգալցիների, հոլանդացիների և այլոց մոտ։

Առևտրի ու առևտրային կապիտալի զարգացումն ամենուրեք ուժեղացնում է արտադրությունը փոխանակային արժեքի ուղղությամբ, մեծացնում է նրա ծավալը, նրա մեջ բազմատեսակություն է մտցնում և նրան կոսմոպոլիտական բնույթ է տալիս, փողը զարգացնելով փոխարկում է համաշխարհային փողի։ Ուստի առևտուրն ամեն տեղ ավելի կամ պակաս չափով քայքայիչ ներգործություն է ունենում արտադրության այն կազմակերպությունների վրա, որոնք գոյություն են ունեցել մինչև նրա առաջացումը և որոնք իրենց բոլոր տարբեր ձևերով գլխավորապես սպառողական արժեք արտադրելու կողմն են ուղղված։ Բայց թե նա որքան հեռու է տանում արտադրության հին եղանակի քայքայումը, այս ամենից առաջ կախված է այդ եղանակի ամրությունից ու ներքին կազմությունից։ Իսկ թե քայքայման այս պրոցեսն ինչի է հանգում, այսինքն արտադրության ի՞նչ նոր եղանակ է հնի տեղը բռնում, այս կախված է ոչ թե առևտրից, այլ արտադրության բուն իսկ հին եղանակի բնույթից։ Անտիկ աշխարհում առևտրի ներգործության ու վաճառականական կապիտալի զարգացման հետևանքը լինում է միշտ ստրկատիրական տնտեսությունը. նայած ելակետին՝ երբեմն էլ հետևանքը լինում է լոկ այն, որ անմիջապես դեպի սպառման միջոցների արտադրությունն ուղղված նահապետական ստրկատիրական մի սիստեմ փոխարկվում է դեպի հավելյալ արժեքի արտադրությունն ուղղված ստրկատիրական սիստեմի։ Արդի աշխարհում, ընդհակառակը, այն հանգում է արտադրության կապիտալիստական եղանակին։ Սրանից հետևում է, որ իրենք այս հետևանքները դեռ բոլորովին այլ հանգամանքներով էլ են պայմանավորված, քան առևտրային կապիտալի զարգացումն է։

Գործի բնությունից է բխում այն, որ երբ քաղաքային արդյունաբերությունն իբրև այսպիսին անջատվում է հողագործականից, նրա արդյունքները հենց այն, գլխից երևան են գալիս իբրև ապրանքներ, և ուրեմն նրանց վաճառքի համար առևտրի միջնորդության պահանջ է զգացվում։ Ըստ այնմ առևտրի հենվելը քաղաքի զարգացման վրա ու մյուս կողմից վերջինիս պայմանավորվածությունն առևտրով այստեղ հասկանալի են ինքնըստինքյան։ Սակայն այստեղ այլ պարագաներից է ամբողջապես կախված այն, թե որչափով է արդյունաբերական զարգացումը ձեռք-ձեռքի տված ընթանում նրա հետ։ Հին Հռոմը ռեսպուբլիկական շրջանի վերջերում արդեն վաճառականական կապիտալը զարգացնելով ավելի բարձր աստիճանի է հասցնում, քան առաջ երբևէ հասել էր նա հին աշխարհում, սակայն առանց որևէ առաջադիմության արդյունաբերական զարգացման բնագավառում. այնինչ Կորնթոսում, ինչպես և Եվրոպայի ու Ասիայի, հունական այլ քաղաքներում, առևտրի զարգացմանն ուղեկից էր մեծապես զարգացած արհեստագործությունը։ Մյուս կողմից, քաղաքի զարգացման ու սրա պայմանների նկատմամբ ճիշտ հակադրություն կազմելով՝ առևտրային ոգին ու առևտրային կապիտալի զարգացումը հաճախ հատուկ են հենց ոչ-նստակյաց, նոմադ [քոչվոր] ժողովուրդներին։

Ոչ մի կասկած չկա — և հենց այս իրողությունը միանգամայն սխալ հայացքներ առաջացրեց — որ 16 ու 17-րդ դարերի այն մեծ ռևոլուցիաները, որոնք աշխարհագրական հայտնագործությունների հետևանքով տեղի ունեցան առևտրի մեջ և արագորեն առաջ մղեցին վաճառականական կապիտալի զարգացումը, այն գլխավոր մոմենտներից մեկն են կազմում, որոնք զարկ տվին արտադրության ֆեոդալական եղանակից կապիտալիստականին անցնելու գործին։ Համաշխարհային շուկայի հանկարծակի ընդարձակումը, շրջանառու ապրանքների բազմապատկվելը, ասիական արդյունքներին ու ամերիկյան գանձերին տիրանալու նպատակով եվրոպական ազգերի միջև տեղի ունեցած մրցակցությունը, գաղութային սիստեմն էապես նպաստում էին արտադրության, ֆեոդալական պատնեշները խորտակելուն։ Սակայն արտադրության արդի եղանակն իր գոյության առաջին շրջանում, մանուֆակտուրային շրջանում, լոկ այնտեղ էր զարգանում, որտեղ սրա համար պայմաններն ստեղծվել էին միջնադարում։ Համեմատեցեք, օրինակ, Հոլանդիան Փորթուգալիայի հետ<ref>Թե Հոլանդիայի զարգացման համար, մյուս հանգամանքները մի կողմ թողած, որքան գերակշռող նշանակություն ուներ ձկնորսության, մանուֆակտուրայի ու երկրագործության մեջ դրված պատվանդանը, այս արդեն լուսաբանել են 18-րդ դարի հեղինակները։ Տես, օրինակ, Մեսսիի մոտ։ Ի հակադրություն նախկին հայացքի, որը թերագնահատում էր ասիական,յ անտիկ ու միջնադարյան առևտուրը, հիմա մոդա է դարձել այն արտակարգորեն գերագնահատելը։ Այս պատկերացումից ազատագրվելու լավագույն միջոցն է՝ քննության առնել 18-րդ դարի սկիզբների անգլիական արտահանությունն ու ներմուծումը և այն առադրել այսօրվանի հետ։ Եվ այնուամենայնիվ այդ առևտուրն անհամեմատ ավելի մեծ էր, քան նախկին որևէ առետրային ժողովրդի մոտ։ (Տե՛ս A. Anderson: „History of Commerce” [London, 1754, հատ. II, էջ 261 և հաջ.])։</ref>։ Իսկ եթե 16 ու մասամբ էլ դեռ 17-րդ դարերում առևտրի հանկարծակի ընդարձակումն ու համաշխարհային նոր շուկայի ստեղծումը գերակշռող ազդեցություն ունեցան հնի տապալման վրա ու արտադրության կապիտալիստական եղանակի վերելքի վրա, ապա այս տեղի էր ունենում, ընդհակառակնը, արտադրության արդեն ստեղծված կապիտալիստական եղանակի պատվանդանի վրա։ Համաշխարհային շուկան ինքն արտադրության այս եղանակի պատվանդանն է կազմում։ Մյուս կողմից՝ միշտ ավելի մեծ մասշտաբով արտադրելու անհրաժեշտությունը, որ ներհատուկ է արտադրության կապիտալիստական եղանակին, մղում է դեպի համաշխարհային շուկայի մշտական ընդարձակումը, այնպես որ այստեղ ոչ թե առևտուրն է ռևոլուցիոնականացնում արդյունաբերությունը, այլ միշտ արդյունաբերությունն է ռևոլուցիոնականացնում առևտուրը։ Եվ առևտրի տիրապետությունը հիմա արդեն շաղկապված է խոշոր արդյունաբերության գոյության պայմանների ավելի մեծ կամ թե ավելի փոքր գերակշռության հետ։ Համեմատեցեք, օրինակ, Անգլիան ու Հոլանդիան։ Հոլանդիայի, իբրև տիրապետող առևտրական ազգի, անկման պատմությունը պատմություն է այն մասին, թե ինչպես առևտրական կապիտալն արդյունաբերական կապիտալին ենթարկվեց։ Այն արգելքները, որ արտադրության մինչկապիտալիստական ազգային եղանակների ներքին ամրությունն ու կազմությունը դնում են առևտրի քայքայիչ ներգործության հանդեպ, ակնբախ երևան են գալիս Հնդկաստանի ու Չինաստանի հետ անգլիացիների ունեցած հարաբերության մեջ։ Արտադրության եղանակի լայն պատվանդանն այստեղ գոյացել է մանր հողագործության ու տնային արդյունաբերության միասնության հետեւանքով, ընդորում Հնդկաստանում սրան դեռ ավելանում է հողի համայնական սեփականության վրա հիմնված գյուղական համայնքների ձևը, որը, սակայն, Չինասատնում էլ սկզբնական ձևն է եղել։ Հնդկաստանում անգլիացիներն իսկույն ևեթ իրենց անմիջական քաղաքական ու տնտեսական զորությունը, իբրև իշխողներ ու հողային ռենտայի տերեր կիրառվեցին այն նպատակով, որ այս մանր տնտեսական համայնքները կործանեն<ref>Եթե կա մի ժողովուրդ, որի պատմությունն անհաջող ու իսկապես անհեթեթ (գործնականում ամոթալի) տնտեսական փորձառքների մի պատմություն է ներկայացնում, ապա այս անգլիացիների Հնդկաստանում վարած տնտեսության պատմությունն է։ Բենգալիայում նրանք ստեղծեցին անգլիական խոշոր հողատիրության մի ծաղրանկար, հարավ-արևելյան Հնդկաստանում՝ հողաճոթային [պարցելային] սեփականության մի ծաղրանկար, հյուսիս-արևմուտքում, որչափով այս կախված էր նրանցից, նրանք հողի համայնական սեփականություն ունեցող հնդկական տնտեսական համայնքը հենց սրա մի ծաղրանկարը դարձրին։</ref>։ Այստեղ նրանց առևտուրն արտադրության եղանակի վրա ռևոլուցիոն ձևով է ներգործում այնչափով միայն, որչափով որ նրանք իրենց ապրանքների ցած գների միջոցով ոչնչացնում են մանածագործությունն ու ջուլհակությունը, որ արդյունաբերական-հողագործական արտադրության այս միասնության հնամենի ինտեգրալ [անքակտորեն կապված] մասն է կազմում, և այսպիսով պայթեցնում են համայնքը։ Բայց նույնիսկ այստեղ քայքայման այս գործը նրանց միմիայն շատ դանդաղ է հաջողվում։ Այս ավելի քիչ է հաջողվում Չինաստանում, որտեղ անմիջական քաղաքական իշխանությունը նրանց օգնության չի գալիս։ Այն մեծ տնտեսումն ու ժամանակի խնայողությունը, որոնք առաջ են գալիս հողագործության ու մանուֆակտուրայի անմիջական շաղկապումից, այստեղ ամենահամառ դիմադրություն են ցույց տալիս խոշոր արդյունաբերության արդյունքներին, որոնց գնի մեջ մտնում են ամենուրեք նրանց հետ շուլալվող շրջանառության պրոցեսի faux frais-ները [անարտադրողական ծախքերը]։ Անգլիական առևտրի նկատմամբ հակադրություն կազմելով, ռուսական առևտուրը, ընդհակառակը, կանգուն է թողնում ասիական արտադրության տնտեսական հիմքը<ref>Այս էլ է սկսում փոխվել այն ժամանակվանից դեսը, երբ Ռուսաստանը ջղաձգական ջանքեր է անում զարգացնելու սեփական կապիտալիստական մի արտադրություն, որը նախանշված է բացառապես ներքին ու սահմանամերձ ասիական շուկայի համար։— Ֆ. Է.։</ref>։

Արտադրության, ֆեոդալական եղանակից դեպի նորը կատարվող անցումը տեղի է ունենում երկակի ձևով։ Հողագործական նատուրալ տնտեսության նկատմամբ ու միջնադարյան քաղաքային արդյունաբերության համքարապես կաշկանդված արհեստի նկատմամբ հակադրություն կազմելով՝ արտադրողը վաճառական ու կապիտալիստ է դառնում։ Այս իրոք ռևոլուցիոնականացնող Ճանապարհ է։ Կամ թե վաճառականն անմիջաբար իրեն է ենթարկում արտադրությունը։ Վերջին ճանապարհը, իբրև անցման մի փուլ, պատմականորեն որքան էլ ուժեղ է ներգործում — ինչպես, օրինակ, 17-րդ դարի անգլիական Clothier-ը [մահուդագործը], որն իր վերահսկողությանն է ենթարկում ջուլհակներին, որոնք, սակայն, շարունակում են պահպանել իրենց ինքնուրույնությունը, բուրդ է ծախում նրանց և գնում է նրանց ամբողջ մահուդը,— այնուամենայնիվ ինքնըստինքյան նա չի հասցնում արտադրության հին եղանակի հեղաշրջման, եղանակի, որ նա ավելի շուտ պահածույում է և պահում իբրև իր նախադրյալ։ Այսպես, օրինակ, դեռ մինչև 19-րդ գարի կեսերը ֆրանսիական մետաքսի արդյունաբերության, անգլիական գուլպայեղենի արդյունաբերության ու ժանյակի արդյունաբերության մեջ գործարանատերը մեծ մասամբ լոկ անունով էր գործարանատեր, իրականում սոսկ վաճառական էր, որը ջուլհակներին թողնում էր, որ հին բաժան-բաժան եղանակով բանեն, և նրանց վրա իշխում էր լոկ որպես վաճառական, որի համար նրանք փաստորեն աշխատում էին<ref>Միևնույնը վերաբերում էր Հռենոսյան ժապավենագործությանն ու տրեզագործությանը և մետաքսագործությանը։ Կրեֆելդի մոտ նույնիսկ մի հատուկ երկաթուղի էր կառուցվել, որ այս գյուղական ձեռագործ ջուլհակները հաղորդակցություն ունենան քաղաքի «գործարանատերերի» հետ, բայց հետագայում մեքենական մանածագարծությունը ձեռագործ ջուլհակների հետ հիշյալ երկաթուղին էլ պարապության մատնեց։— Ֆ. Է.։</ref>։ Իրերի այս դրությունն ամենուրեք խոչընդոտ է հանդիսանում արտադրության իսկական կապիտալիստական եղանակի ճանապարհին և կործանվում է նրա զարգացման հետ զուգընթաց։ Արտադրության եղանակը չհեղաշրջելով՝ նա լոկ վատացնում է անմիջական արտադրողների դրությունը, նրանց դարձնում է սոսկական վարձու բանվորներ ու պրոլետարներ ավելի վատ պայմաններում, քան ուղղակի կապիտալին ստորադրվածների պայմաններն են, և նրանց հավելյալ աշխատանքը յուրացնում է այնպիսի մեթոդներով, որոնք արտադրության հին եղանակի պատվանդանի հետ են կապված։ Մի քիչ կերպափոխված՝ միևնույն հարաբերությունը գոյություն ունի Լոնդոնում, իբրև արհեստ վարվող կահագործության մի մասի մեջ։ Հատկապես Թաուեր Հեմլետս-ում այս կահագործությունը վարվում է շատ լայնածավալ չափերով։ Ամբողջ արտադրությունը բաժանված է բազմաթիվ ու միմյանցից անկախ ձեռնարկաճյուղերի։ Մի ձեռնարկությունը լոկ աթոռներ է պատրաստում, մյուսը՝ սոսկ սեղաններ, երրորդը՝ միմիայն պահարաններ, և այլն։ Բայց իրենք այս ձեռնարկություններն ավելի կամ պակաս չափով արհեստային եղանակով են վարվում, մի մանր վարպետի ձեռքով՝ փոքրաթիվ ենթավարպետների գործակցությամբ։ Սակայն արտադրությունն այնքան լայն ծավալ ունի, որ անմիջաբար մասնավորների համար աշխատելը բացառվում է։ Այստեղ արդյունքի գնորդները կահավաճառանոցների տերերն են։ Շաբաթ օրը վարպետը գնում է նրանց մոտ և ծախում է իր արդյունքը, ընդորում գնի մասին երկար ծնոտ են թափում ճիշտ այնպես, ինչպես լոմբարդում՝ այս կամ այն, իրի համար տրվելիք կանխավճարի մասին։ Այս վարպետները շաբաթական վաճառքի կարիք ունեն հենց արդեն նրա համար, որ կարողանան հաջորդ շաբաթվա համար դարձյալ հումք գնել ու աշխատավարձ վճարել։ Այս հանգամանքներում նրանք իսկապես լոկ միջնորդ են վաճառականի ու իրենց սեփական բանվորների միջև։ Իսկական կապիտալիստը վաճառականն է, որն իր գրպանն, է դնում հավելյալ արժեքի մեծագույն մասը<ref>Այս սիստեմը 1865 թվականից հետո զարգացել է է՛լ ավելի մեծ չափերով։ Սրա վերաբերմամբ մանրամասնությունները տես հետևյալ հրատարակության մեջ. „First Report of the select Committee of the House of Lords on the Swearing System”, London, 1888։— Ֆ.Է.։</ref>։ Նման երևույթի ենք հանդիպում մանուֆակտուրային այն ճյուղերից անցնելու ժամանակ, որոնք առաջ վարվում էին արհեստային եղանակով կամ թե իբրև գյուղական արդյունաբերության օժանդակ ճյուղեր։ Նայած այն տեխնիկական զարգացմանը, որ ունի այս ինքնուրույն մանր արտադրությունը — որտեղ մինչև անգամ մեքենաներ են կիրառվում, որոնք գործադրելի են արհեստային արտադրության մեջ — պատահում են խոշոր արդյունաբերությանն անցնելու դեպքեր էլ. մեքենան շարժման մեջ է դրվում ձեռքի փոխարեն շոգիով, ինչպես վերջին ժամանակներս այս տեղի է ունենում, օրինակ, Անգլիայում, գուլպաղյեղենի արտադրության մեջ։

Այսպիսով ուրեմն, անցումը կատարվում է երեք ձևով. '''առաջին'''՝ վաճառականն ուղղակի դառնում է արդյունաբերող. այս պատահում է առևտրի վրա հիմնված արհեստի ճյուղերում, հատկապես պերճանքի իրեր արտադրող ճյուղերում, որոնք վաճառականների կողմից ներմուծվում են արտասահմանից հումքի ու բանվորների հետ միասին, ինչպես տասնհինգերորդ դարում Կոստանդնուպոլսից Իտալիա։ '''Երկրորդ'''՝ վաճառականը մանր վարպետներին դարձնում է իր միջնորդները (middlemen) կամ թե ապրանքը գնում է հենց ուղղակի ինքնուրույն արտադրողից. նա սրան անվանապես ինքնուրույն է թողնում և արտադրության սրա եղանակն էլ թողնում է անփոփոխ։ '''Երրորդ'''՝ արդյունաբերողը դառնում է վաճառական և խոշոր չափերով արտադրում է ուղղակի առևտրի համար։

Միջնադարում վաճառականը, ինչպես Պոպպե-ն է ճիշտ ասում, սոսկ ապրանքներ «տարաբաշխող [Verleger] է, լինեն սրանք համքարների թե գյուղացիների արտադրած ապրանքներ, միևնույն է։ Վաճառականը դառնում է արդյունաբերող, կամ թե, ավելի շուտ, ստիպում է, որ իր համար աշխատի արհեստային, մանավանդ գյուղական մանր արդյունաբերությունը։ Մյուս կողմից՝ արտադրողը դառնում է վաճառական։ Օրինակ, մահուդագործ վարպետը փոխանակ վաճառականից ստանա բուրդը հետզհետե փոքրիկ բաժիններով և վաճառականի համար աշխատի իր ենթավարպետների հետ, հենց ինքն է բուրդ կամ մանվածք գնում և իր մահուդը ծախում վաճառականին։ Արտադրության տարրերը իբրև հենց նրա գնած ապրանքներ են մտնում արտադրության պրոցեսի մեջ։ Եվ առանձին վաճառականի համար կամ թե որոշ պատվիրատուների համար արտադրելու փոխարեն մահուդագործը հիմա արտադրում է առևտրի աշխարհի համար։Արտադրողն ինքը վաճառական է։ Առևտրային կապիտալը հիմա արդեն միմիայն շրջանառության պրոցես է կատարում։ Սկզբնապես առևտուրը նախադրյալ էր համքարային ու գյուղական տնային արհեստագործությունը և ֆեոդալական հողագործությունը կապիտալիստական արտադրության փոխարկելու համար։ Նա զարգացնում է արդյունքը և այն փոխարկում ապրանքի՝ մասամբ նրա համար մի շուկա ստեղծելով, մասամբ ապրանքային նոր էկվիվալենտներ մատակարարելով և արտադրությանը նոր հումքեր ու օժանդակ մատերիալներ մատուցելով և սրանով էլ այնպիսի արտադրաճյուղեր բանալով, որոնք հենց այն գլխից հիմնվում են առևտրի վրա — թե տեղային շուկայի ու համաշխարհային շուկայի համար գործող արտադրության վրա և թե այն արտադրապայմանների վրա, որոնք համաշխարհային շուկայից են ծագում։ Հենց որ մանուֆակտուրան որոշ չափով ամրապնդվում է, նա — է՛լ ավելի շատ՝ խոշոր արդյունաբերությունը — հենց ինքն է շուկա ստեղծում իր համար, այն շուկան նվաճում իր ապրանքների միջոցով։ Հիմա առևտուրը դառնում է սպասավորն արդյունաբերական արտադրության, որի համար կենսապայման է շուկայի մշտական ընդլայնումը։ Մշտապես ընդարձակվող մասսայական արտադրությունը գերալցում է առկա շուկան, ուստի և միշտ աշխատում է ընդարձակել այս շուկան, ճեղքել նրա շրջանակները։ Այս մասսայական արտադրությունը սահմանափակողը ոչ թե առևտուրն է (որչափով որ սա լոկ գոյություն ունեցող պահանջարկն է արտահայտում), այլ գործող կապիտալի մեծությունն ու աշխատանքի արտադրողական ուժի զարգացման աստիճանը։ Արդյունաբերող կապիտալիստը միշտ իր առջև ունի համաշխարհային շուկան, համեմատում է և ստիպված է միշտ համեմատելու իր սեփական արտադրության ծախքերը ոչ միայն իր երկրի, այլ և ամբողջ աշխարհ ի շուկայի գների հետ։ Այս համեմատումը նախկին ժամանակաշրջաններում գրեթե բացառապես վաճառականներին է բաժին ընկնում և այսպիսով առևտրային կապիտալի համար ապահովում է արդյունաբերական կապիտալի վրա տիրապետելու հնարավորությունը։

Արտադրության արդի եղանակի թեորիական անդրանիկ մեկնաբանությունը — մերկանտիլ սիստեմը — անհրաժեշտորեն ելնում էր շրջանառության պրոցեսի մակերեսի երևույթներից, ինչպես սրանք ինքնուրույնացած ձևով հանդես են գալիս առևտրային կապիտալի շարժման մեջ, ուստի և շոշափում էր երևույթների մակերեսը միայն։ Մասամբ այն պատճառով, որ առևտրային կապիտալը կապիտալի գոյության անդրանիկ ազատ ձևն է ընդհանրապես։ Մասամբ էլ գերակշռող այն ազդեցության պատճառով, որ առևտրային կապիտալն ուներ ֆեոդալական արտադրության հեղաշրջման առաջին շրջանում, ժամանակակից արտադրության ծագման շրջանում։ Արդի տնտեսության իսկական գիտությունն սկսվում է այն ժամանակվանից միայն, երբ թեորիական հետազոտությունը շրջանառության պրոցեսից անցնում է արտադրության պրոցեսին։ Տոկոսաբեր կապիտալը, ճիշտ է, կապիտալի նույնպես հնամենի ձևն է։ Բայց թե մերկանտիլիզմն ինչու տոկոսաբեր կապիտալից չի ելնում, այլ, ընդհակառակը, նրա դեմ բանակռիվ է բացում, այս մենք հետո կտեսնենք։


<br>
<TABLE border = 0 width="128px">
    <TR>
        <TD style='border-top:solid windowtext 1.0pt;'></TD>
    </TR>
</TABLE>

<references>