Դիտել Սարյակ մի սպանիր․․․ էջի աղբյուրը

{{Վերնագիր
|վերնագիր = Սարյակ մի սպանիր․․․
|հեղինակ = [[Հարպեր Լի]]
|թարգմանիչ = Օլգա Սանահյան (ռուսերենից)
|աղբյուր = «Հայաստան» հրատ․, Երևան, 1965
}}

{{անավարտ}}

= Առաջին մաս =

::::::Իրավաբանները, հավանաբար, նույնպես <br/>
::::::մի ժամանակ մանուկ են եղել: <br/><br/>

::::::::''Չարլզ Լեմ''

== Գլուխ 1 ==

Շատ չէր մնացել իմ եղբայր Ջիմի տասներեքը լրանալուն, որ ձեռքը կոտրվեց։ Երբ ձեռքը կպավ, և Ջիմը դադարեց վախենալուց, թե չի կարողանա ֆուտբոլ խաղալ, դրա համար գրեթե այլևս չէր ամաչում։ Ձախ ձեռքը աջից մի փոքր կարճացել էր։ երբ Ջիմը կանգնում էր կամ քայլում, ափը կողքով դիպչելով ոտքին, նայում էր առաջ։ Բայց դա նրա համար մեկ էր, միայն թե կարողանար գնդակը քշել։

Մի քանի տարի հետո, երբ դա արդեն անցած գնացած բան էր, մենք երբեմն վիճում էինք այն դեպքերի շուրջը, որոնք հանգեցրին դրան։ Ես ասում էի՝ ամեն բան ծագեց Յուելներից, բայց Ջիմը, իսկ նա չորս տարով ինձանիg մեծ էր, հավատացնում էր, որ ամեն ինչ սկսվել էր շատ ավելի վաղուց, դեռևս այն ամառվանից, երբ մեզ մոտ եկավ Դիլլը, ասում էր նա։ Առաջինը Դիլլի խելքին փչեց Զարզանդ Ռեդլիին տնից դուրս գրավելու միտքը։

Ես ասացի՝ եթե ավելի խորքերը գնանք, ապա ամեն ինչ սկսվել է Էնդրյու Ջեկսոնից։ Եթե գեներալ Ջեկսոնը Վտակ ցեղի հնդկացիներին չքշեր վտակի հոսանքով վեր, ապա Սայմոն Ֆինչը իր նավակով չէր լողա Ալաբամայի հոսանքով վեր, իսկ ի՛նչ կլինեինք մենք այն ժամանակ։ Չափահաս մարդկանց համար այլևս անվայել էր վեճը բռունցքներով լուծելը, և մենք գնացինք Ատտիկուսին հարցրինք։ Հայրս ասաց՝ երկուսով էլ իրավացի եք։

Մենք հարավցի ենք․ որքան մեզ հայտնի է, մեր նախնիներից և ոչ ոք չի մարտնչել Գաստինգսի օրոք և, խոստովանում եմ, մարդիկ կան մեր ընտանիքում, որ դրանից ամաչում են։ Մեր տոհմաբանությունը սկսվում է ընդամենը Սայմոն Ֆինչից. նա եղել է բուժակ և մոլի որսորդ, ծնված Կոռնուելում, չափազանց բարեպաշտ մի մարդ և գլխավորը՝ չափազանց ժլատ։ Սայմոնին դուր չէր գալիս, որ Անգլիայում մարդիկ, որոնք իրենց համարում էին մեթոդիստներ, հալածվեին իրենց առավել ազատամիտ եղբայրների կողմից, նա ինքն էլ էր իրեն մեթոդիստ համարում, ուստի բռնեց հեռավոր ճամփորդության ուղին՝ Ատլանտյան օվկիանոսով դեպի Ֆիլադելֆիա, այնտեղից՝ Յամայկա, այնտեղից՝ Մոբիլ և շարունակեց դեպի Սենտ֊Ստիվենս։ Լավ հիշելով, թե Ջոն Ուեսլին ինչպիսի խստությամբ էր դատապարտել շատախոսությունը առուծախի ժամանակ, Սայմոնը բուժակությամբ սուսուփուս կարողություն դիզեց, ըստ որում, վախը սրտում, թե չի կարողանա իրեն հեռու պահել պիղծ գայթակղությունից, կսկսի, օրինակ, ոսկեղենով և այլ զիզի֊պիզիներով զարդարվել։ Եվ ահա, մոռանալով իր ուսուցչի խրատը, ասված նրանց համար, ովքեր իշխում էին մարդուն ինչպես գործիքին, նա գնեց երեք ստրուկ և նրանց օգնությամբ Ալաբամայի ափին ֆերմա կառուցեց, որը քառասուն մղոն հեռու էր Սենտ֊Ստիվենսից։ Նա միայն մեկ անգամ վերանդարձավ Սենտ֊Ստիվենս, այդտեղ իրեն համար գտավ կին, և նրանից էլ ծագեց Ֆինչերի տոհմը, ըստ որում ծնվում էին մեծ մասամբ աղջիկներ։ Սայմոնը հասավ խորին ծերության և մեռավ հարստության մեջ։

Մեր գերդաստանի տղամարդիկ unվորաբար այդպես էլ մնում էին «Ֆինչի նավահանգիստ» կոչվող ֆերմայում և բամբակ էին աճեցնում։ Չնայած նավահանգիստը արտաքուստ շատ համեստ տեսք ուներ շրջապատի իսկապես արքայական կալվածքների մեջ, բայց տալիս էր այն ամենը, ինչ անհրաժեշտ էր անկախ գոյության համար․ միայն սառույց, ալյուր, մեկ էլ հագուստը և ոտնամանը շոգենավով բերում էին Մոբիլից։

Հյուսիսի և Հարավի երկպառակությունը, հավանաբար, Սայմոնին հասցրել էր անզոր կատաղության, քանի որ դա խլել էր նրա հետնորդներից ամեն ինչ, բացի հողից․ այդուհանդերձ նրանք մնացել էին հողագործ, և միայն քսաներորդ դարում ընտանեկան սովորույթը խախտվեց․ իմ հայրը՝ Ատտիկուս Ֆինչը, մեկնեց Մոնտգոմերի՝ իրավաբանություն ուսանելու, իսկ կրտսեր եղբայրը գնաց Բոստոն՝ բժշկություն ուսանելու։ «Ֆինչի նավահանգստում» մնաց միայն նրանց քույրը՝ Ալեքսանդրան․ նա ամուսնացել էր մի լուռումունջ մարդու հետ, որը օրեր շարունակ պառկում էր գետափին, ճոճի մեջ և գուշակում, թե արդյոք իր դրած կարթը ձուկ չի՞ ընկել։

Ուսումը վերջացնելով, հայրս վերադարձավ Մեյկոմբ և զբաղվեց փաստաբանական փորձառությամբ։ Մեյկոմբը շրջանի կենտրոնն էր, որն ընկած էր «Ֆինչի նավահանգստից» քսան մղոն արևելք։ Դատարանի շենքում Ատտիկուսը մի գրասենյակ ուներ, որը դատարկ էր, եթե չհաշվենք գլխարկների կախարանը, թքամանները, շախմատի տախտակը և մեկ էլ Ալաբամա նահանգի օրենքների նոփ֊նոր ժողովածուն։ Ատտիկուսի առաջին երկու այցելուները եղան վերջինները, որոնց կախեցին Մեյկոմբի շրջանային բանտում։ Ատտիկուսը նրանց համոզում էր իրենց մեղավոր ճանաչել չկանխամտածված սպանության մեջ, այդ դեպքում օրենքը մեծահոգությամբ կպահպաներ նրանց կյանքը, բայց նրանք Հեյֆորդներ էին։ իսկ Մեյկոմբ շրջանում ո՞վ չէր իմանում, որ բոլոր Հեյֆորդները համառ էին ինչպես ավանակը։ Այդ երկուսը վեճ էին ունեցել Մեյկոմբի ամենալավ դարբնի հետ մի զամբիկի համար, որը մոլորվել ընկել էր ուրիշի մարգագետինը, և նրանք դարբնին ուղարկել էին այն աշխարհը և դեռ անզգուշություն էին ունեցել այդ կատարել երեք վկաների ներկայությամբ, իսկ հետո համոզում էին, թե այդ շանորդուն հենց այդպես էլ պետք էր անել՝ պատկերացնելով, որ դա միանգամայն իրենց արդարացնում է։ Նրանք պնդում էին, թե նախապես մտադրություն չեն ունեցել սպաննություն կատարելու, բայց Ատտիկուսը ոչ մի բանով չկարողացավ նրանց օգնել, բացի այն, որ ներկա գտնվեց մահապատիժը ի կատար ածելու արարողությանը, որից հետո էլ հենց, թերևս, զզվանքով էր լցվել քրեական գործերի հանդեպ։

Մեյկոմբում անցկացրած առաջին հինգ տարում Ատտիկուսը այնքան փաստաբանական փորձառությամբ չէր զբաղվում, որքան խստաբարո խնայողության փորձառությանբ՝ իր ամբողջ վաստակը տալով կրտսեր եղբոր ուսմանը, Ջոն Հեյլ Ֆինչը տասը տարով փոքր էր իմ հորից և որոշել էր բժշկություն ուսանել հենց այն ժամանակ, երբ բամբակի գինը ընկել էր այնքան, որ արդեն ցանելն էլ իզուր էր․ հետո Ատտիկուսը Ջեկ հորեղբորս ոտքի կանգնեցրեց և ազատ շունչ քաշեց։ Հայրս սիրում էր Մեյկոմբը, նա Մեյկոմբի հող ու ջրի ծնունդ էր, գիտեր բոլոր տեղացիներին, նրանք էլ նրան գիտեին, իսկ շնորհիվ Սայմոն Ֆինչի, Ատտիկուսը եթե ոչ արյունակցական, ապա բարեկամական կապեր ուներ քաղաքի համարյա բոլոր ընտանիքների հետ։

Հին քաղաք էր Մեյկոմբը, երբ որ ես այն ճանաչեցի, և հոգնել էր արդեն երկար ապրելուց։ Անձրևի ժամանակ փողրցները թթված տեսք էին ստանում, և ոտքերի տակ ճլփում էր շեկ կավը. մայթերին խոտ էր աճում, հրապարակի դատարանի շենքը նստել էր և թեքվել։ Չգիտես ինչու այդ ժամանակներում ավելի շոգ էր, քան այժմ․ սև շների հոգին դուրս էր գալիս․ հրապարակում վիրգինյան կաղնիների ստվերը չէր փրկում տապից, և սայլակին լծված ոսկրոտ ջորիները կատաղի պոչահարում էին ճանճերին։ Տղամարդկանց օսլայած օձիքները առավոտյան արդեն ժամը ինը չեղած թրջվում էին։ Տիկինները կեսօրին մոտ լոգանք էին ընդունում, ապա ժամը երեքին՝ ցերեկային քնից հետո, և միևնույն է, իրիկնամուտին արդեն նմանվում էին քրտինքի և պուդրայի շաքարափոշով ծածկված քաղցրահամ կարկանդակների։

Այդ տարիներին մարդիկ քայլում էին դանդաղ, հանդարտ զբոսնում էին հրապարակում, մտնում էին այս կրպակը, մյուսը, ամեն ինչ անում էին ընդմիջումներով, անշտապ։ Օրը ուներ նույն քսանչորս ժամը, բայց ավելի երկար էր թվում։ Ոչ ոք ոչ մի տեղ չէր շտապում, քանի որ գնալու տեղ չուներ, գնելու բան չուներ, դրամ՝ ոչ մի գրոշ, և Մեյկոմբ շրջանից այն կողմ ոչինչ չէր գրավում։ Բայց ոմանց համար դա աղոտ հույսերի օրեր էին․ դրանից ոչ շատ առաջ Մեյկոմբ շրջանում բացատրել էին, որ ոչ մի բանից չպետք է վախենալ, բացի վախից։

Մեր տունը գտնվում էր քաղաքի բնակելի մասի գլխավոր փողոցում։ Մենք չորս հոգի էինք՝ Ատտիկուսը, Ջիմը, ես և մեր խոհարարուհին՝ Կելպուրնիան։ Ես և Ջիմը այն կարծիքին էինք, որ մեր հայրը վատը չէ, նա մեզ հետ խաղում էր, մեզ համար կարդում և միշտ հարգալից է ու արդարամիտ։

Կելպուրնիան միանգամայն այլ էր։ Ամբողջովին անկյունավոր էր ու ոսկրոտ, կարճատես և շիլ։ Ձեռքերն էլ լայն էին բահի նման և շատ էլ ծանր։ Կելպուրնիան ինձ անվերջ խոհանոցից քշում էր և ասում, թե ինչու Ջիմի նման լավ չեմ պահում ինձ, բայց չէ՞ որ նա գիտեր, որ Ջիմը ինձնից մեծ է, և անվերջ կանչում էր տուն, երբ ես ուզում էի մի քիչ էլ զբոսնել։ Մեր մարտերը հոյակապ էին և միշտ վերջանում էին նույն ձևով։ Կելպուրնիան անպայման հաղթանակում էր, և դա առավելապես այն պատճառով, որ Ատտիկուսը միշտ նրա կողմն էր լինում։

Կելպուրնիան ապրում էր մեզ մոտ Ջիմի ծննդյան օրվանից, և որքան որ ինձ հիշում եմ, միշտ զգացել եմ նրա իշխանության ճնշումը։

Մայրս մահացել էր, երբ ես երկու տարեկան էի եղել, այնպես որ ես չէի զգում նրա կորուստը։ Նա եղել էր Մոնտգոմերի քաղաքից, ծնյալ Գրեմ, Ատտիկուսը նրա հետ ծանոթացել էր այն օրերին, երբ իրեն առաջին անգամ ընտրել էին նահանգի օրենսդիր ժողովում։ Նա այն ժամանակ արդեն հասակն առած տղամարդ էր, տասնհինգ տարով մորիցս մեծ։ Նրանց ամուսնության առաջին տարում ծնվում է Ջիմը, դրանից չորս տարի անց՝ ես, իսկ երկու տարի հետո մայրս հանկարծամահ է լինում սրտի պայթյունից։ Ասում էին, որ Գրեմների մոտ դա ժառանգական է։ Ես մորս համար չէի թախծում, բայց Ջիմը, հավանաբար, թախծում էր։ Նա մորս լավ էր հիշում և երբեմն խաղի միջոցին հանկարծ խորը հառաչում էր, գնում գարաժ և այնտեղ մենակ խաղում։ Երբ այդպես էր անում, ես արդեն գիտեի, որ լավն այն է՝ հեռու մնաս նրանից։

Երբ ես արդեն վեց տարեկան էի, իսկ Ջիմը՝ մոտ տասը, ամառները մեզ թույլատրվում էր հեռանալ տնից այնքան, որքան հնարավոր կլիներ լսել Կելպուրնիայի ձայնը, եթե նա մեզ կանչելու լիներ․ հյուսիսից՝ մինչև միսիս Հենրի Լաֆայետ Դյուբոզի դարպասը (մեր տնից երկու տուն այն կողմ), հարավից էլ երեք տուն, այսինքն՝ մինչև Ռեդլիների տունը։ Մեզ մոտ երբեք գայթակղություն չէր առաջացել խախտելու այդ սահմանները։ Ռեդլիների տանը բնակվում, էր մի առեղծվածային արարած, տեղովը զարզանդ, բավական էր նրան հիշեինք, որ ամբողջ օրը ձայններս փորներս գցած, խեղճացած տեղներս մնայինք, իսկ միսիս Դյոլբոզը հո վհուկ էր, որ կար։

Այդ ամառ մեզ մոտ եկավ Դիլլը։

Մի անգամ վաղ առավոտյան ես և Ջիմը գնա ցինք ետնաբակը, և հանկարծ տեսանք, որ մեր հարևանուհու՝ միսս Ռեյչել Հեյերվորդի բանջարանոցում, կաղամբի թփերի արանքում, ինչ֊որ բան շարժվեց։ Մենք մոտեցանք երկաթալարե ցանկապատին նայելու, թե արդյոք դա շնիկ չէ՞, որովհետև միսս Ռեյչելի ֆոքստերյեր ցեղի շունը պետք է ձագ բերեր, բայց այնտեղ նստած էր ինչ֊որ Կարճլիկի մեկը և նայում էր մեզ։ Կաղամբի վրա ցցվել էր միայն նրա գագաթը։ Մենք կանգնել ու նայում էինք։ Հետո նա ասաց։

— Ողջույն։

— Քեզ էլ ողջույն,— հարգալից պատասխանեց Ջիմը։

— Ես Չարլզ Բեյկեր Հարրիսն եմ,— ասաց կարճլիկը։— Ես կարդալ գիտեմ։

— Է, ի՞նչ անենք,— ասացի ես։

— Ես մտածեցի՝ գուցե ձեզ հետաքրքրի, որ ես կարդալ գիտեմ։ Գուցե ձեզ հարկավոր կլինի մի որևէ բան կարդալ, այնպես որ ես կարող էի․․․

— Քանի՞ տարեկան ես,— հարցրեց Ջիմը։— Չորս և կե՞ս։

― Շուտով՝ յոթ։

— Ի՛նչ ես պարծենում։— Ասաց Ջիմը և բթամատով ցույց տվեց ինձ։— Հրեն Մեծաչքանին ծնված օրից կարդում է, և դեռ դպրոց էլ չի գնում։ Իսկ դու շատ փոքր ես, յոթ տարեկանի նման չես։

— Ես փոքր եմ, բայց արդեն մեծ եմ։

Ջիմը մազերը ետ տարավ ճակատից, որպեսզի նրան լավ նայի։

— Հապա արի այստեղ, Չարլզ Բեյկեր Հարրիս։ Աստվա՛ծ իմ, ա՛յ թե անուն եմ ասել, հա՜։

— Քո անունից էլ հո մասխարա անուն չի։ Ռեյչել հորաքույրս ասում է՝ քեզ անվանում են Ջերեմի Ատտիկուս Ֆինչ։

Ջիմը մռայլվեց։

— Ես մեծ եմ, իմ անունն ինձ սազում է։ Իսկ քո անունը քեզնից երկար է։ Մի ամբողջ ֆուտ։

— Ինձ ամենքը պարզապես անվանում են Դիլլ։— Եվ Դիլլը մտավ երկաթալարի տակ։

— Ավելի լավ է վերևից անցնեիր,— ասացի ես։— Դու այդ որտեղի՞ց ես հայտնվել։

Դիլլը հայտնվել էր Մերիդիանից, Միսսիսիպի նահանգից, նա եկել էր ամառը անցկացնելու իր հորաքրոջ՝ միսս Ռեյչելի մոտ և այժմվանից ամեն ամառ ապրելու էր Մեյկոմբում, նրա հարազատները բոլորն էլ մեյկոմբցի են, մայրը աշխատում է Մերիդիանում, լուսանկարչատանը, նա Դիլլի լուսանկարը ուղարկել է «Գեղեցիկ երեխաների ցուցահանդես» և ստացել հինգ դոլար մրցանակ։ Մայրը դրամ է տվել Դիլլին, նա դրանով քսան անդամ կինո է գնացել։

― Այստեղ մեզ մոտ կինո ցույց չեն տալիս, միայն երբեմն դատարանում, այն էլ Հիսուսի մասին,— ասաց Ջիմը։— Իսկ դու մի որևէ լավ բան տեսած կա՞ս։

Դիլլը տեսել էր «Դրակուլա» կինոնկարը․ այդ հայտնությունը Ջիմին ստիպեց նրան նայել համարյա հարգանքով։

― Պատմիր,— խնդրեց նա։

Դիլլը ինլ֊որ տարօրինակն էր։ Կապտավուն քաթանե անդրավարտիքը կոճակներով կոճկվում էր վեր նաշապկին, մազերը միանգամայն ճերմակ էին ու հարթ, ինչպես բադիկի փետուրները։ Նա մեկ տարով ինձանից մեծ էր, բայց հասակով անհամեմատ կարճ։ Նա մեզ սկսեց պատմել Դրակուլայի մասին, և նրա երկնավուն աչքերը մերթ պայծառանում էին, մերթ մթնում, հանկարծ սկսեց ամբողջ կոկորդով քրքջալ, մազափունջը ընկավ ճակատին, նա այդ անվերջ քաշքշում էր։

Երբ Դիլլը հաշիվները Դրակուլայի հետ փակեց, Ջիմն ասաց՝ երևում է կինոն ավելի հետաքրքիր է, քան գրքերը, իսկ ես հարցրի, թե որտե՞ղ է Դիլլի հայրը։

― Դու նրա մասին ոչինչ չասացիր։

― Ես հայր չունեմ։

― Մեռե՞լ է։

― Ոչ...

― Ոնց թե։ Եթե չի մեռել, ուրեմն ունես։

Դիլլը շիկնեց, և Ջիմը ինձ կարգադրեց լռել, հավաստի ապացույց, որ ուսումնասիրել է Դիլլին ու որոշել նրա հետ ընկերություն անել։ Դրանից հետո ամբողջ ամառվա համար մեզ մոտ սահմանվեց կարգ ու կանոն, որը հետևյալն էր․ վերակառուցեցինք մեր փայտե տնակը, մի բուն, որը սարքել Էինք մեր ետնաբակում գտնվող հսկայական սոճու վրա, նրա երկճղի մասում, վիճաբանում էինք, իրար ետևից ներկայացնում Օլիվեր Օպտիկի, Վիկտոր Էպլտոնի, Էդգար Ռայս Բերրոուզի ստեղծագործությունների բոլոր գործող անձանց։ Այստեղ պարզվեց, որ Դիլլը մեզ համար մի իսկական գանձ էր։ Նա խաղում էր բոլոր այն դերերը, որոնք ասաջ ես էի ստիպված եղել խաղալ․ կապիկ՝ «Տարզան» կինոնկարից, միստեր Կրեբտրի՝ «Ռոուվեր եղբայրներ», միստեր Դեյմոն՝ «Թոմ Սվիֆտ»։ Կամաց֊կամաց մենք համոզվեցինք, որ Դիլլը դա համարյա հրաշագործ Մերլինն է՝ անսպասելի հնարանքների, անհավատալի մասխարայությունների ու արտառոց ֆանտազիայի մեծ վարպետ։

Օգոստոսի վերջում մենք արդեն ձանձրացանք նույն ներկայացումները նորից ու նորից խաղալուց, և այդ ժամանակ Դիլլի խելքին փչեց Զարզանդ Ռեդլիին տնից դուրս գրավելու միտքը։

Ռեդլիների տունը ամբողջովին կախարդել էր Դիլլին։ Որքան էլ զգուշացնում էինք, որքան էլ հասկացնում, ճար չեղավ, այդ տունը նրան ձգում էր ինչպես լուսինը ծովին, բայց ձգում էր մինչև անկյունի լապտերասյունը, որը Ռեդլիդերի դարպասից հեռու էր, և անվտանգ տարածության վրա։ Այդտեղ Դիլլը քարանում էր, ձեռքերով գրկում հաստ սյունը, աչքերը չռած նայում էր և մտքի մեջ ընկնում։

Ռեդլիների տունը գտնվում էր այնտեղ, ուր փողոցը մեր տան հարավում կազմում էր դարիվեր աղեղ։ Երբ գնում ես այդ կողմը, թվում է, թե հիմա ուր որ Է դեմ կառնես նրանց արտասանդուղքին։ Բայց այդտեղ մայթը պտույտ է տալիս և բոլորապատում նրանց հողամասը։ Տունը ցածրիկ էր, մի ժամանակ ներկված էր եղել սպիտակ, ուներ մեծ, ապակեպատ պատշգամբ և կանաչ փեղկեր, բայց վաղուց, շատ վաղուց դրանց ներկը թափվել էր և դարձել պղտոր֊մոխրավուն, ինչպես ամբողջ բակն էր։ Փտած բաղդատին կախվել էր պատշգամբի առաստաղից, կաղնիների խիտ սաղարթը չէր թափանցում արևի ճառագայթները։ Ցցապատնեշի նոսրացած փայտերը գինովի նման օրորվելով, տան առջևում ցանկապատում էին բակը, մի «մաքուր բակ», որը երբեք չէին ավլել և ամբողջովին ծածկված էր մոլախոտով։

Այդ տանը բնակվում էր չար ոգի։ Այդպես էին բոլորը ասում։ Բայց մենք՝ ես և Ջիմը, նրան երբեք չէինք տեսել։ Ասում էին, որ նա անլուսին գիշերներին ելնում է տնից և ուրիշների պատուհաններից նայում ներս։ Եթե հանկարծ ցրտում էր, և որևէ մեկի պարտեզում սառչում էին լեռնավարդերը, նշանակում էր, այդ նա էր վարդերի վրա փչել։ Բոլոր մանր, գաղտնի հանցագործությունները, ինչպիսիք միայն կատարվում էին Մեյկոմբում, դա նրա ձեռքի գործն էր։ Մեկ անգամ քաղաքի գլխին մեկը մյուսի ետևից անիմանալի և սարսռեցուցիչ փորձանքներ թափվեցին․ առավոտյան հավեր, կատուներ ու շներ էին գտնում դաժանորեն խեղանդամած, և չնայած պարզվեց, որ հանցագործը խելապակաս Էդդին է, որը հետո իրեն նետեց լճախորշն ու խեդդվեց, բայց ամենքն էլ առաջվա նման աչքները խեթում էին Ռեդլիների տան կողմը, ասես չուզենալով հրաժարվել իրենց նախկին կասկածներից։ Ոչ մի նեգր չէր համարձակվում գիշերով անցնել այդ տան մոտով, այլ անպայման կանցներ դիմացի մայթը և կսկսեր սուլել սիրտ առնելու համար։ Մեյկյոմբի դպրոցական խաղադաշտը հարում էր Ռեդլիների ետնաբակին։ Ռեդլիների հավաբնի մոտ աճել էին բարձրաբերձ ընկուզենիներ, հասած ընկույզները ճյուղերից թափվում էին դպրոցի բակը, բայց ոչ ոք դրանց ձեռք չէր տալիս՝ Ռեդլիների ընկույզները թունավոր են։ Բեյսբոլի գնդակը, որ թռչում էր Ռեդլիների բակը, կորչում էր անվերադարձ, այդ մասին ոչ ոք սիրտ չէր անում ծպտալ։

Գաղտնիքը շրջապատել էր այդ տունը դեռևս իմ և Ջիմի ծննդիg շատ առաջ։ Ռեդլիների ընտանիքի համար բաց էին քաղաքի բոլոր դռները, բայց նրանք շատ մեկուսացած էին ապրում, քանի որ Մեյկոմբում հանցանքը չէր ներվում։ Ռեդլիները եկեղեցի չէին գնում, չնայած Մեյկոմբում դա գլխավոր բավականությունն էր, այլ աստծուն աղոթում էին իրենց տանը. կարելի էր մատների վրա հաշվել, թե միսիս Ռեդլին ցերեկով քանի անգամ է տնից դուրս եկել և հարևանների մոտ սուրճ խմելու գնացել, իսկ միսիոներական ընկերությունում նրան ոչ մի անգամ չէին տեսել։ Միստեր Ռեդլին ամեն առավոտ ժամը տասներկուսին ուղևորվում էր քաղաք, և արդեն կես ժամ հետո վերադառնում, երբեմն որևէ փաթեթով։ Գնումներ է կատարել մթերային խանութից, գուշակում էին հարևանները։ Ես այդպես էլ չէի կարողանում հասկանալ, թե ծեր Ռեդլին ինչպես է իր հացը վաստակում․ Ջիմը ասում էր, թե նա «բամբակ է մեծագնում» (դարձվածք, որը նշանակում է «քամի է կուլ տալիս»), բայց միստեր Ռեդլին իր կնոջ և երկու որդիների հետ ապրում էր մեր քաղաքում անհիշելի ժամանակներից։

Կիրակի օրերը Ռեդլիների դռներն ու կրկնափեղկերը փակ էին լինում, դա նույնպես հակառակ էր մեյկոմբյան սովորույթին․ մեզ մոտ դռները փակում են միայն ցրտերին կամ եթե տանը հիվանդ կա։

Իսկ կիրակի օրերը ընդունված է կատարել այցելություններ՝ կանայք հագած սեղմիրան, տղամարդիկ՝ սերթուկներ, երեխաները՝ կիսակոշիկներ։ Բայց հարևաններից և ոչ ոք կիրակի օրը չէր բարձրանա Ռեդլիների արտասանդուղքն ու ասի՝ «ողջույն»։ Նրանց դռները ամբողջովին փայտից էին, ապակիներ չունեին։ Ես մի անգամ Ատտիկուսին հարցրի, թե արդյոք երբևէ նրանք ապակեպատ դռներ ունեցե՞լ են։ Ատտիկուսն ասաց՝ այո, բայց քո ծննդից առաջ։

Պատմում էին, որ երբ Ռեդլիների կրտսեր որդին, դեռ պատանի, ընկերություն անելիս է եղել Կանինգհեմների հետ։ Կանինգհեմները Հին Uարեմից էին, բազմամարդ, առեղծվածային ցեղ, որ ապրում էր մեր շրջանի հյուսիսում և առաջինը Մեյկոմբի ամբողջ պատմության ընթա ցքում՝ հրոսախմբի նման ինչ֊որ բան էին կազմել, նրանք իրենց անկարգություններով համը չէին հանում, բայց այդքանն էլ բավական էր, որ նրանց շուրջը քաղաքով մեկ խոսք ու զրույց և զանազան դատողություններ գնար, որ երեք հոգևորական, երեք եկեղեցական ամբիոններից հորդոր կարդային նրանց։ Նրանք թրև էին գալիս վարսավիրանոցի առջև, ավտոբուսով կիրակի օրերը գնում էին Էբբոտսվիլ՝ կինո նայելու, հաճախում էին պարերին՝ ամբողջ շրջանում հայտնի Ալաբամայի առափնյա «Մի կաթիլ ցող և ձկնորսի ապաստարան» հյուրանոց֊խաղատունը և նույնիսկ փորձ էին արել վիսկի խմել։ Մեյկոմբում և ոչ մի մարդ սիրտ չէր արել միստեր Ռեդլիին ասելու, որ նրա որդին կապվել է վատ ընկերների հետ։

Մեկ անգամ երեկոյան, երբ նրանք իրենց զվարճությունների մեջ սովորականից ավելի հեռու էին գնացել և ինչ֊որ մեկից վերցրած, ետնամասը առաջ արած խարխուլ ֆորդով, գլխավոր հրապարակով զբոսանք էին կատարում, դիմադրություն էին ցույց տվել եկեղեցական ավագ՝ հարդարժան Կոններին, որը փորձել էր նրանց բանտարկել, բայդ հենց իրեն՝ Կոններին էին փակել դատարանի բակում գտնվող երդվյալ ատենակալների հարկաբաժնում։ Ամբողջ քաղաքը որոշում է, որ այդ արարմունքը նրանք չպետք է մարսեն․ միստեր Կոնները հայտարարում է, որ բոլորին մեկ առ մեկ ճանաչել է և որ այդ բանը ինքը այդպես չի թողնի։ Եվ ահա, տղաները խուլիգանության, հասարակական հանգստի և կարգի խանգարման, կանանց ներկայությամբ գործողությամբ և հայհոյանքով վիրավորանք հասցնելու մեղադրանքներով կանգնում են դատարանի առջև։ Դատարանը միստեր Կոններին հարցնում է, թե այդ վերջին մեղադրանքը որտեղի՞ց է, և միստեր Կոնները ասում է՝ տղաները այնքան բարձր էին հայհոյում, որ նրանց ձայնը հավանաբար լսել են Մեյկոմբի բոլոր կանայք՝ ծայրից ծայր։ Դատավորը որոշում է բոլոր տղաներին ուղարկել նահանգի արհեստավորական ուսումնարանը, ուր երբեմն ուղարկում էին պատանիներին պարզապես նրա համար, որ ուտելու մի կտոր հաց ունենան և գլխի վերևում՝ տանիք, դա բանտ չէր և բնավ էլ ամոթալի չէր համարվում։ Բայց միստեր Ռեդլին այլ կերպ էր մտածում։ Եթե դատավորը Արթուրին բաց թողնի, միստեր Ռեդլին հոգ կտանի, որպեսզի Արթուրն այլևս գլխացավանք չպատճառի։ Գիտենալով, որ միստեր Ռեդլիի խոսքն ու գործը միմյանցից անբաժան են, դատավորը տղային սիրով տվեց։

Մյուս տղաները գնացին արհեստավորական ուսումնարան և ստացան կանոնավոր միջնակարգ կրթություն, հնչպիսին միայն կարելի էր ստանալ մեր նահանգի սահմաններում․ նրանցից մեկը նույնիսկ հետո ավարտեց Օբերնի բարձրագույլն տեխնիկական ուսումնարանը։ Ռեդլիի տան դռները խուլ փակված էին լինում թե կիրակի և թե լի օրերը, և մի ամբողջ տասնհինգ տարի ոչ ոք այլևս և ոչ մի անգամ չտեսավ միստեր Ռեդլիի կրտսեր որդուն։

Հետո վրա հասավ այն օրը, որը աղոտ հիշում էր նաև Ջիմը, երբ մի քանի հոգի Զարզանդ Ռեդլիին տեսել էին և այդ մասին խոսել։ Ջիմի ասելով, Ատտիկուսը Ռեդլիի մասին խոսել չէր սիրում, և երբ Ջիմը նրա մասին հարցրել էր, Ատտիկուսը պատասխանել էր այսպես․ քո գործերով զբաղվիր և ոչ թե խցկվիր Ռեդլիի գործերի մեջ, որոնք քեզ չեն վերաբերում, բայց այդ դեպքից հետո, ամսում էր Ջիմը, Ատտիկուսը գլուխն օրորել էր ու ասել․ «Հը՛մ, հը՛մ»։

Համարյա բոլոր տեղեկությունները Ջիմը ստանում էր մեր հարևանուհուց՝ միսս Ստիվենի Կրոուֆորդից, մի թունդ բամբասասեր կնոջից, որն ամեն ինչ գիտեր ստույգ։ Նրա ասելով, Զարզանդը մի օր նստած է լինում հյուրասենյակում, «Մեյկոմբ տրիբյուն»֊ից ինչ֊որ նոթեր է կտրտում ու փակցնում ալբոմում։ Ներս է մտնում միստեր Ռեդլի֊ավագը, և երբ հայրը անցնում է նրա մոտով, Զարզանդը մկրատը խրում է նրա ոտքը, հետո մկրատը դուրս է քաշում, քսում է շալվարին, արյունը մաքրում և նորից շարունակում իր գործը։

Միսիս Ռեդլին՝ Արթուրի մայրը, դուրս է վազում փողոց ու գոչում, որ Արթուրը հիմա իրենց բոլորին կսպանի, բայց երբ շերիֆը գալիս է, Զարզանդը նույն ձևով նստած է լինում հյուրասենյակում, և թերթերից ինչ֊որ բաներ էր կտրտում։ Այդ ժամանակ նա երեսուներեք տարեկան էր։

Միսս Ստիվենին ասել էր, որ միստեր Ռեդլիին առաջարկել են Զարզանդին միառժամանակ ուղարկել Տասկալուզա, դա նրա համար օգտակար կլիներ, բայց ծերունին առարկել է, ոչ, ասել է, Ռեդլիներից և ոչ ոք գժանոցում չի եղել, չի էլ լինի։ Զարզանդը խենթ չէ, այլ պարզապես երբեմն դյուրագրգիռ է դառնում։ Փակի տակ պահել կարելի է, իսկ դատելու հարկ չկա, նա ոչ մի հանցագործ էլ չէ։

Շերիֆը սիրտ չի անում, որ Արթուրին բանտ նստեցնի նեգրերի հետ, և նրան գցում են դատարանի նկուղը։

Թե ինչպես էին Զարզանդին այդ նկուղից նորից տեղափոխել տուն, Ջիմը այդ շատ աղոտ էր հիշում։ Միսս Ստիվենի Կրոուֆորդը պատմում էր, որ քաղաքապետարանի մի քանի անդամներ ասել էին միստեր Ռեդլիին, որ եթե նա Զարզանդին նկուղից չհանի, նա խոնավությունից կբորբոսակալի ու կմեռնի։ Եվ հետո Զարզանդը իր ամբողջ կյանքում հո չի՞ ապրելու շրջանի հաշվին։

Ոչ ոք չգիտեր, թե միստեր Ռեդլիին ինչպես հաջողվեց Զարզանդին վախեցնել, որ նա մարդկանց չերևա։ Ջիմը այսպես էր հավատացած, որ Զարզանդը համարյա ամբողջ Ժամանակ մահճակալին շղթայված նստած է։ Բայց Ատտիկուսը ասաց, որ ոչ, բանը դրանում չէ, կարելի է այլ միջոցներով էլ մարդուն դարձնել ուրվական։

Հիշում եմ, մեկ֊մեկ պատահում էր, տեսնում էի, թե ինչպես միսիս Ռեդլին բացում է շքամուտքը, մոտենում է պատշգամբի բազրիքին և ջրում իր բաղիսենիները։ Բայց ա՛յ, միստեր Ռեդլիին, երբ նա գնում էր քաղաք և վերադառնում, տեսնում էինք ամեն օր։ Նա նիհար էր, ջղուտ, աչքերը ինչ֊որ խամրած, նույնիսկ չես էլ հասկանա, թե ինչ գույնի են։ Սուր այտոսկրները ցցված էին, բերանը մեծ էր, վերին շրթունքը՝ բարակ, ներքևին՝ հաստ։ Միսս Ստիվենի Կրոուֆորդը ասում էր, որ նա այնքան ուղղամիտ և արդար մարդ է, որ լսում է միայն աստծուն, և մենք նրան հավատում էինք, որովհետև միստեր Ռեդլին ուղիղ էր ինչպես շանթարգելը։

Նա մեգ հետ չէր խոսում։ Երբ անցնում էր մեր մոտով, խոնարհում էինք հայացքներս և ասում․ «Բարի լույս, սը՛ր»,— իսկ նա ի պատասխան միայն հազում էր։ Նրա ավագ որդին ատպրում էր Պենսակոլայում, ծննդին նա գալիս էր տուն, նա մեկն էր այն քչերից, որոնց մենք տեսնում էինք այդ տունը ներս մտնելիս կամ այնտեդից դուրս գալիս։ Մարդիկ ասում էին, որ այն օրվանից, ինչ միստեր Ռեդլին Արթուրին նկուղից տուն է բերել, այդ տունը ասես ամայացել է։

Իսկ հետո հասավ այն օրը, երբ Ատտիկուսը ասաց՝ եթե մենք բակում աղմկենք, նա մեզ կպատժի և պատվիրեց Կելպուրնիային, որպեսզի մենք չհամարձակվեինք ծպտալ, մինչև իր տուն գալը․ միստեր Ռեդլին մահանում է։

Միստեր Ռեդլին չէր շտապում։ Փողոցը նրա տան երկու կողմերից կտրել էին փայտե իշոտնուկներով, մայթին ծղոտ էին փռել, բոլոր մեքենաներն ու սայլերը թեքվում էին, ճանապարհը փոխում ու հեռվից անցնում։ Բժիշկ Ռեյնոլդսը ամեն անգամ հիվանդին այցելության գալիս իր մեքենան թողնում էր մեր տան մոտ և Ռեդլիների տունը գնում ոտքով։ Ես և Ջիմը օրեր շարունակ ոտքներիս թաթերի վրա էինք քայլում։ Վերջապես իշոտնուկները վերցրին, և մենք արտասանդուղքից նայում էինք, թե ինչպես էր միստեր Ռեդլին մեր տան առևջով անցնում իր վերջին ճանապարհը։

— Ահա՛, թաղելու են տանում աշխարհիս երեսին եղած ամենաստոր մարդուն,— քթի տակ քրթմնջաց Կելպուրնիան և մտախոհ թքեց։

Մենք աչքներս չռած նայեցինք նրան․ Կելպուրնիան ասկավ էր իրեն թույլ տալիս, որ բարձրաձայն դատողություններ աներ սպիտակների մասին։

Բոլոր հարևանները մտածում էին, որ երբ միստեր Ռեդլին հոգին ավանդի, Զարզանդը դուրս կգա լույս աշխարհ, բայց նրանք սխալվում էին։ Պենսակոլայից վերադարձավ Զարզանդի ավագ եղբայրը և գրավեց հոր տեղը։ Տարբերությունը միայն տարիքի մեջ էր։ Ջիմը ասաց՝ միստեր Նաթան Ռեդլին էլ է «բամբակ մեծագնում»։ Բայց Նաթան Ռեդլին պատասխանում էր, երբ մենք բարևում էինք նրան, և երբեմն քաղաքից վերադառնալիս նրա ձեռքին ամսագրեր էին լինում։

Մենք որքան շատ էինք Դիլլին պատմում Ռեդլիների մասին, նա այնքան շատ էր ուզում նրանց մասին իմանալ, որքան շատ էր լապտերասյունը գրկած անկյունում սպասում, այնքան շատ էր մտքի մեջ ընկնում։

— Հետաքրքիր է, թե նա այնտեղ ինչ է անում,— քրթմնջում էր Դիլլը։— Ա՜խ, երանի թե, հենց հիմա դուրս գար դռնից։

— Նա գիշերներն է դուրս գալիս, երբ մութն է լինում,— ասաց Ջիմը։— Միսս Ստիվենի Կրոուֆորդը, ասում է, որ մի անգամ, ոնց է լինում, արթնանում է կեսգիշերին, մեկ էլ տեսնում է, Զարզանդը պատուհանից նայում է իրեն, նայում է, ու ինքն էլ ասես մեռել լինի, գլուխը իսկ և իսկ՝ գանգ։ Դիլլ, իսկ դու նրան չե՞ս տեսել։ Դու գիշերը չե՞ս արթնացել։ Նա ա՛յ այսպես է քայլում,— և Ջիմը ոտքերը քստքստացրեց մանրախճի վրա։— Ես էլ մտածում էի, թե միսս Ռեյչելը ինչո՞ւ է գիշերը բոլոր դռները փակում։ Ես ինքս քանի-քանի անգամ եմ նրա ոտնատեղերր տեսել մեր ետնաբակում, իսկ մի անգամ էլ, լսում ենք, որ նա ետնամուտքի պատուհանն է ճանկռտում, Ատտիկուսը դուրս եկավ, բայց նա արդեն չկար։

— Ա՛խ, գոնե տեսնեի, թե նա ինչպիսին է,— ասաց Դիլլը։ Ջիմը նրան պատկերեց Զարզանդի բավականին նման կերպարանքը․ դատելով Զարզանդի ոտնահետքերից, նա մոտ վեց ու կես ֆուտ է, ուտում է հում սկյուռներ և այն բոլոր կատուները, որոնք ընկնում են ճանկը, ահա թե ինչու են նրա ձեռքերը միշտ արյունոտ, ախր ով որ կենդանիներին հում֊հում ուտում է, նրա ձեռքերի վրայից արյունը երբեք չի գնում, թեկուզ հարյուր տարի էլ լվանա։ Նրա դեմքի վրայով մի թեք, երկար սպի է անցնում, ատամները՝ դեղին, փտած, աչքերի բիբերը՝ դուրս պրծած, փսլինքն էլ վազում է։

— Եկեք նրան տնից դուրս քաշենք,— ասաց Դիլլը։— Ես ուզում եմ նրան տեսնել։

Ջիմն ասաց․

— է՛հ, ինչ կա որ, եթե կյանքիցդ ձեռք ես քաշել, գնա նրա շքամուտքն ու ծեծիր, ուրիշ բան պետք չէ։

Մեր առաջին հարձակումԸ տեղի ունեցավ միայն այն ժամանակ, երբ Դիլլը Ջիմի հետ գրազ եկավ նրա «Գորշ տեսիլք» գրքի համար «Թոմ Սվիֆթի» երկու պրակների դիմաց, հույս ունենալով, որ Ջիմը չի համարձակվի քիթը խոթել Ռեդլիների շքամուտքը։ Ջիմը այդպիսին էր, եթե զայրացավ, ինչ էլ անես, խոսքից ետ չի դառնա։

Ջիմը երեք օր մտածում էր։ Երևի պատիվը նրա համար կյանքից թանկ էր, որովհետև Դիլլին շատ հեշտությամբ էր հաջողվում նրան նեղը գցել։

— Դու վախենում ես,— ասաց նա հենց առաջին օրը։

— Չեմ վախենում, պարզապես լավ բան չէ ուրիշհ տունը ներխուժել,— ասաց Ջիմը։

Հետևյալ օրը Դիլլն ասաց․

— Դու վախենում ես, մի ոտդ էլ իսկի չես կարողանա դնել նրանց բակը։

Ջիմը առարկեg, ասելով, թե արդեն քանի֊քանի տարի է՝ Ռեդլիների տան մոտով է ամեն օր դպրոց գնում։

— Չես գնում, շնչակտուր վազում ես,— ասացի ես։

Բայց երրորդ օրը Դիլլը նրա հախից եկավ․ նա Ջիմին ասաց, որ Մերիդիանում մարդիկ ավելի քաջ են, քան Մեյկոմբում, թե այնպիսի վախկոտներ, ինչպիսիք ապրում են Մեյկոմբում, կյանքում առաջին անգամն է տեսնում։

Լսելով այդպիսի բաներ, Ջիմը փողոցով քայլեց մինչև անկյունը, հենվեց լապտերասյանը և աչքը գցեց դռնակին, որը անհեթեթ օրորվում էր ինքնաշեն օղակի վրա։

— Հուսով եմ, որ դու ինքդ էլ ես հասկանում, Դիլլ Հարրիս, որ նա մեզ բոլորիս վերջ կտա,— ասաց Ջիմը, երբ մենք մոտեցանք։— Նա եղունգներով կհանի աչքերդ, և այն ժամանակ չասես, թե դու ես մեղավորը։ Հիշի՛ր, որ այո բանը դու ինքդ...

— Բայց դու, համենայն դեպս, վախենում ես,— չարախնդաց Դիլլը։

Ջիմը Դիլլին խնդրեց մեկընդմիշտ գլուխը մտցնել, որ նա ոչ մի բանից չի վախենում։

— Պարզապես ես չեմ կարողանում ճարը գտնել, թե նրան ինչպես դուրս գրավեմ, որ մեզ չբռնի։

եվ հետո ինքը պարտավոր է հիշել նաև, որ փոքր քույր ունի։

Հենց որ նա այդ ասաց, ես հասկացա, որ նա իսկապես վախենում էր։ Երբ ես մի անգամ ասացի, թե սիրտ չի անում կտուրից թռչել, այդ ժամանակ էլ հիշեց փոքր քրոջը։ «Եթե ես ընկնեմ ու ջարդվեմ, ի՞նչ կանես դու», հարցրել էր նա այն ժամանակ։ Կտուրից թռավ, բայց չջարդվեց և այլևս չհիշեց, թե պատասխանատու է քրոջ հանդեպ, մինչև որ հիմա չհայտնվեց Ռեդլիների դարպասի առջև։

— Ինչ է, լեղիդ ջո՞ւր դարձավ։ Ուզում ես խոսքիցդ ե՞տ կանգնել,— ասաց Դիլլը։— Այն ժամանակ, իհարկե...

— Դի՜լլ, այդպիսի բաներ անելիս պետք է լավ մտածել, հետո անել,— աաաց Ջիմը։— Մի րոպե թող մտածեմ... Դա նույնն է, թե կրիային ստիպես՝ գլուխը դուրս հանի․․․

— Իսկ դու կրիային ինչպե՞ս կստիպես,— հետաքրքրվեց Դիլլը։

— Պետք է նրա փորի տակ լուցկի վառել։

Ես ասացի՝ եթե Ջիմը կրակ գցի Ռեդլիների տունը, ես Ատտիկուսին կասեմ։

Դիլլը ասաց, թե կրիային այրելը ստորություն է։

— Իսկի էլ ստորություն չէ, պետք է նրան հարկադրեի և դա այն չէ, ինչ կրակի մեջ գցելը,— մրթմրթաց Ջիմը։

— Իսկ սրտեղի՞ց գիտես, թե լուցկու կրակից նա ցավ չի զգա։

— Հիմար, կրիաները ոչինչ չեն զգում։— ասաց Ջիմը։

— Ի՛նչ է, չլինի՞ թե դու ինքդ էլ ես կրիա եղել։

― Դե գիտես ինչ, Դիլլ․․․ Իսկ հիմա ինձ մի խանգարիր, թող որ մտածեմ․․․ Եթե սկսենք քարեր նետել, գուցե․․․

Ջիմը այնքան երկար էր մտածում, որ Դիլլը ստիպված զիջումների դիմեց։

— Դե լավ, լավ, չես վախենում, դու միայն մոտեցիր տանը, ձեռքդ խփիր պատին և «Գորշ տեսիլքը» քոնը կլինի։

Ջիմը աշխուժացավ։

— Դիպցնեմ ու վե՞րջ։

Դիլլը գլխով արեց։

— Ուրեմն վե՞րջ,— կրկնեց Ջիմը։— Տես, հա՜, ես ձեռքս կդիպցնեմ, իսկ դու իսկույն կգոռաս, թե դա քիչ է։

— Քեզ ասում են՝ այդքանը միայն,— ասաց Դիլլը։— Նա, հավանաբար, հենց որ քեզ բակում տեսնի, իսկույն դուրս կթռչի, այդտեղ ես ու Մեծաչքանին կհարձակվենք նրա վրա, ցած կգլորենք և կբացատրենք, որ մենք նրան ոչ մի վատ բան չենք անի։

Մենք կտրեցինք անցանք փողոցը և կանգ առանք Ռեդլիների մուտքի առջև։

— Դե սկսի՛ր,— ասաց Դիլլը։— Ես և Մեծաչքանին այստեղ ենք։

— Հիմա՛,— ասաց Ջիմը։— Ինձ մի շտապեցնի։

Նա Ռեդլիների ցանկապատի երկարությամբ քայլեց մինչև անկյունը, հետո դեպի ետ, երևում է ուսումնասիրում էր ոչ բարդ տեղանքը և որոշում, թե Ռեդլիների մուտքից ներս թափանցելը ինչ կերպ է ավելի հարմար, այդ անելիս խոժոռված քորում էր ծոծրակը։

Ես նայեցի նրան, նայեցի ու փռթկացի։

Ջիմը կրնկի վրա թափով դռնակը բացեց, նետվեց դեպի տունը, ձեռքի ափը խփեց պատին և մեր մոտով ետ սլացավ, նույնիսկ չնայեց էլ, տեսնելու, թե ինչ հետևանք ունեցավ իր հարձակումը։ Ես ու Դիլլը վազեցինք նրա ետևից։ Բարեհաջող հասնելով մեր պատշգամբը, հևալով, շունչներս հազիվ ետ բերելով, ուշքի եկանք։

Հնամենի տունը կանգնած էր առաջվա նման մռայլ ու տխուր, բայց հանկարծ մեզ թվաց, թե լուսամուտներից մեկում վարագույրը շարժվեց։ Թրը՛խկ։ Թեթև, հազիվ նկատելի մի շարժում, և տունը նորից լռեց։


== Գլուխ 2 ==

Սեպտեմբերի սկզբին Դիլլը հրաժեշտ տվեց մեզ և մեկնեց իրենց տուն՝ Մերիդիան։ Մենք ուղեկցեցինք մինչև ավտոբուսը, որը հինգ ժամից նրան տեղ էր հասցնելու, ես սաստիկ տխրել էի, բայց քիչ անց մտածեցի, որ մի շաբաթ հետո դպրոց պիտի գնամ։ Կյանքիս մեջ դեռ երբեք այդպիսի անհամբերությամբ որևէ բանի չէի սպասել։ Ձմռանը ժամեր շարունակ նստում էի սոճու վրա, մեր սարքած տնակում ու նայում դպրոցի բակին, Ջիմի հեռադիտակով հետևում աշակերտներին և ուսումնասիրում նրանց բոլոր խաղերը՝ աչքս չկտրելով Ջիմի կարմիր բաճկոնից, երբ երեխաները աչքակապուկ էին խաղում կամ թե բռնոցի, ես գաղտնի բաժանում էի նրանց ուրախություններն ու անհաջողությունները։ Եվ սաստիկ ցանկանում էի լինել նրանց հետ։

Առաջին օրը Ջիմը այնքան բարեհաճ գտնվեց, որ ինքը տարավ ինձ դպրոց, սովորաբար այդ անում են ծնողները։ Բայց Ատտիկուսն ասաց՝ Ջիմը ամենայն սիրով ցույց կտա իմ դասարանը։ Հավանաբար, այդտեղ տեղի էր ունեցել մի ձեռնտու գործարք․ երբ մենք վազքով շրջանցեցինք Ռեդլիների տան անկյունը, ես մի արտասովոր ձայն լսեցի, Ջիմի գրպանում դրամներ էին զրնգում։ Դպրոցի բակի առջևում մենք դանդաղեցրինք մեր քայլերը, և Ջիմը սկսեց ինձ բացատրել, որ դպրոցում նրանից չկպչեմ, չխնդրեմ խաղալ «Տարզանը և մարդ-մրջյունները» գլուխը, իր անձնական կյանքի մասին ակնարկներ չանեմ ու զահլան չտանեմ և դասամիջոցներին պոչիցն ընկած քարշ չգամ։ Իմ տեղը առաջին դասարանումն է, իսկ իր տեղը՝ հինգերորդ։ Կարճ ասած՝ չհամարձակվեմ ոսոքի տակն ընկնել։

— Ինչ, ուրեմն ես ու դու այլևս միասին չպիտի՞ խաղանք,— հարցրի ես։

— Տանը մենք կապրենք այնպես, ինչպես ապրում էինք,— ասաց Ջիմը։— Բայց, հասկանո՞ւմ ես, դպրոցն ուրիշ բան է, դպրոցը տուն չէ։

Եվ դուրս եկավ, որ այդպես էր որ կար։ Հենց առաջին իսկ առավոտը մեր ուսուցչուհին՝ միսս Կերոլայն Ֆիշերը, ինձ կանչեց և ամբողջ դասարանի առաջ քանոնով հասցրեց ձեռքերիս, իսկ հետո անկյուն կանգնեցրեց մինչև մեծ դասամիջոցը։

Միս Կերոլայնը ջահել էր, քսանմեկ տարեկան, ոչ ավելի։ Մազերը մուգ շիկավուն էին, ուներ վարդագույն այտեր, եղունգներին՝ թունդ կարմիր լաք։ Եվ լաքե բարձրակրունկ կոշիկներ, և կարմիր հագուստ՝ սպիտակ զոլերով։ Նա շատ նման էր անանուխի կոնֆետի, կոնֆետի էլ հոտ էր գալիս նրանից։ Նա վարձել էր միսս Մոդի Էտկինսոնի վերնահարկի սենյակը, մեր դիմացը, և երբ միսս Մոգին մեզ ծանոթացրեց նրա հետ, Ջիմը հետո մի քանի օր շարունակ ման էր գալիս ասես մշուշում։

Նա իր անունը տպագիր տառերով գրեց գրատախտակին և ասաց.

— Այդտեղ գրված է, որ ինձ անվանում են միսս Կերոլայն Ֆիշեր։ Ես հյուսիսային Ալաբամայից եմ, Ուինստոն շրջանից։

Դասարանով փսփսոց անցավ. այդ տեղերի բնակիչների բնավորությունը հայտնի էր, երևի միսս Կերոլայնն էլ է այդպես։ (Երբ 1861 թվականի հունվարի 11֊ին Ալաբամա նահանգը անջատվեց մյուս հարավային նահանգներից, Ուինստոն շրջանն էլ Ալաբամայից անջատվեց. Մեյկոմբում դա ամեն մի կաթնակեր գիտե)։ Հյուսիսային Ալաբաման լեփ֊լեցուն է օղու գործարաններով, տեքստիլ ֆաբրիկաներով, պողպատաձուլական ընկերություններով, հանրապետականներով, պրոֆեսորներով և ընդհանրապես անհայտ մարդկանցով, որոնք չգիտես ով են, ինչ են։

Որպես սկիզբ, Կերոլայնը սկսեց մեղ համար բարձրաձայն կարդալ կատուների մասին։ Կատուները միմյանց հետ երկար ու բարակ զրույց էին անում, զբոսնում էին շքեղ զգեստներով և ապրում էին խոհանոցում, վառարանի տակ գտնվող փոքրիկ տնակում։ Այն միջոgին, երբ միսիս կատուն զանգահարեց դեղատուն և չորացրած մկնով և շոկոլադով դեղահատ պատվիրեց, ամբողջ դասարանը ծիծաղից թուլացավ։ Միսս Կերոլայնը, երևում է, անտեղյակ էր, որ նրա աշակերտները՝ պատառոտված վերնաշապիկներով տղաները և պարկի կտորից կարված դերյաներով աղջիկները, բոլորը, հազիվ քայլել սովորած, արդեն բամբակենու թումբն են քաշում կամ խոզին կեր տալիս, այնքան էլ դյուրազգաց չեն հանդեպ նրբին բանահյուսությունը։ Կարդալով մինչև վերջ, նա ասաց.

— Որպիսի՜ հաճելի հեքիաթ, այնպես չէ՞, երեխայք։

Հետո մոտեցավ գրատախտակին, հսկայական տպագիր տառերով արտագրեց ամբողջ այբուբենը և դառնալով դասարանին, հարցրեց․

— Ո՞վ գիտե, ի՞նչ է այս։

Բոլորն էլ գիտեին, մեծամասնությունը մնացել էր և երկրորդ տարին էր առաջին դասարանում նստում։

Հավանաբար միսս Կերոլայնը ինձ ընտրեց նրա համար, որ անունս գիտեր։ Երբ ես սկսեցի բոլոր տառերն իրար ետևից կարդալ, նրա հոնքերի միջև մի հազիվ նկատելի կնճիռ երևաց․ հետո նա ինձ ստիպեց բարձրաձայն կարդալ այբբենարանի կեսը և «Մոբիլ ռեջիստեր»-ից բորսային բյուլետենը, համոզվելով, որ գրագետ եմ, ինձ նայեց արդեն թեթևակի արգահատանքով։ Եվ պատվիրեց հորս ասել, որ նա ինձ այլևս չսովորեցնի, քանի որ դա կվնասի իմ դպրոցական պարապմունքներին։

— Բայց նա ինձ ոչինչ չի սովորեցրել, միսս Կերոլայն,— զարմացա ես։

Նա ժպտաց և գլուխն օրորեց։

— Ատտիկուսը ինձ սովորեցնելու ժամանակ չունի,— ավելացրի ես։— Գիտե՞ք, երեկոները նա միշտ էլ այնպես հոգնած է լինում, նա միայն նստում է հյուրասենյակում և լրագիր է կարդում։

― Եթե նա չի սովորեցրել, հապա էլ ո՞վ է սովորեցրել,— ասաց միսս Կերոլայնը բոլորովին էլ ոչ բարկացած։— Չէ որ ինչ-որ մեկը սովորեցրել է։ Հո բարուրի՞ց չես սկսել լրագրեր կարդալ։

— Իսկ Ջիմն ասում է՝ բարուրից։ Նա մի գիրք էր կարդացել, և ես այնտեղ ոչ թե Ֆինչ էի, այլ Պինչ։ Ջիմն ասում է, թե ինձ իսկականից անվանում են Ջին Լուիզա Պինչ, բայց երբ ես ծնվել եմ, ինձ փոխել են, բայց ես իսկականից կոչվում եմ․․․

― Երևակոյությանը ազատություն չտանք, փոքրիկս,― ասաց նա։— Եվ այսպես, ասա հայրիկիդ, որ նա այլևս քեզ չսովորեցնի։ Ավելի լավ է կարդալ սովորել բոլոր կանոններով։ Կասես նրան, որ իր փոխարեն հիմա ես եմ զբաղվելու քեզանով և կաշխատեմ չարիքը վերացնել․․․

― Ինչպես ասացի՞ք, մեմ...

― Քո հայրը սովորեցնել չգիտե։ Իսկ հիմա նստիր։

Ես քրթմնջացի, որ ներողություն եմ խնդրում, նստեցի իմ տեղը և սկսեցի մտածել, թե որն է իմ հանցանքը։ Ես կարդալ երբեք դիտմամբ չեմ սովորել, պարզապես ինչ֊որ ստավել է, որ ես ամեն օր առանց թույլտվության գլուխս խոթեի լրագրերի մեջ։ Կամ, գուցե, ես ժամեր շարունակ կարդալ սովորել եմ եկեղեցում։ Չեմ հիշում, արդյոք եղե՞լ է ժամանակ, որ ես չկարողանամ սաղմոս կարդալ։ Եթե լավ քննենք, ընթերցանությունը ինքնին է եկել, հենց այնպես, ինչպես ինքն իրեն սովորել եմ առանց նայելու մեր գցել կոմբինեզոնիս ետևի կոճակները, կոշիկներիս թելերը քարկապ չգցելը, այլ այնպես կապել, ինչպես հարկն է։ Հեչ չգիտեմ, թե հատկապես երբ էր, որ Ատտիկուսի շարժվող մատների տակ տողերը դուրձան բառեր, բայց որքան ինձ հիշում եմ, ամեն երեկո ես նայում էի այդ մատներին, լսում վերջին նորությունները, նոր օրենքների ծրագրերը, Լորենցո Դոուի օրագիրը, այն ամենը, ինչ Ատտիկուսը կարդում էր, երբ ես քնելուց առաջ բարձրանում էի նրա ծնկներին։ Մինչև այն օրը, երբ ես վախեցա, որ ինձ այդ կարգելեն, ես կարդալ իսկի չէի սիրում։ Դե, շնչել նույնպես չես սիրում, բայց հապա փորձիր չշնչել...

Հասկանալով, որ միսս Կերոլայնը ինձնից դժգոհ է, ես որոշեցի բախտս չփորձել և մինչև դասի վերջը նայում էի պատուհանին, իսկ հետո դասամիջոց եղավ, և առաջին դասարանը ամբողջովին թափվեց բակը։ Այդտեղ Ջիմը ինձ գտավ, տարավ մի կողմ և հարցրեց, թե ոնց են գործերս։ Ես պատմեցի։

— Եթե հնարավոր է, ես տուն կգնայի։ Ջիմ, այդ մորաքույրը ասում է, թե Ատտիկուսն է ինձ կարդալ սովորեցրել, և այլևս թող չսովորեցնի։

— Վնաս չունի,― սկսեց ինձ մխիթարել Ջիմը։— Մեր ուսուցչուհին ասում է, միսս Կերոլայնը նոր մեթոդով է unվորեցնում։ Նա այդ անցել է կոլեջում։ Շուտով բոլոր դասարաններում էլ այդպես են սովորեցնելու։ Այդ ձևով, գրքերից համարյա թե չեն օգտվում, այլ այնպես, ինչպես կովերի հետ վարվել են սովորում։ Եթե ուզում ես կովի մասին իմանալ, պետք է կովը կթել, պա՞րզ է։

― Ա՜յ թե ինչ, բայց ես չեմ ուզում կովերին ուսումնասիրել, ես...

— Ոնց թե չես ուզում։ Կովերի մասին պետք է իմանալ, մեր շրջանի տնտեսությունների կեսը դրանցով է ապրում։

Ես միայն հարցրի, թե հո խելքը չի՞ գցել։

— Այ քեղ հիմար գլուխ, ես քեզ պարզապես բացատրում եմ, որ առաջին դասարանցիներին հիմա նոր ձևով են սովորեցնում։ Դա կոչվում է «Դյուիի տասնորդական սիստեմ»։

Ես երբեք կասկածի տակ չէի առնում այն ճշմարտությունները, որ բարբառում էր Ջիմը, չկասկածեցի և այժմ։ «Դյուիի տասնորդական սիստեմը» կիսով չափ կայանում էր նրանում, որ մեր քթերի առաջ միսս Կերոլայնը փոքրիկ ստվարաթղթեր էր թափահարում, որոնց վրա տպագիր տառերով գրված էին տուն, տար, տատ, տուր, ատամ։ Երևում է մեզնից չէր պահանջվում և ոչ մի բացատրություն, և դասարանը լռությամբ ընդունում էր այդ իմպրեսիոնիստական հայտնագործությունը։ Ես տխրեցի և սկսեցի նամակ գրել Դիլլին։ Այդ զբաղմունքի վրա ինձ բռնեց միսս Կերոլայնը և նորից պատվիրեց հորս ասել, որ նա դադարեր ինձ սովորեցնելուց։

― Եվ բացի այդ,— ասաց նա,— առաջին դասարանում մենք գրում ենք միայն տպագիր տառերով։ Իսկ ձեռագիր տառերով գրել կսովորես երրորդ դասարանում։

Այդտեղ մեղավորը Կելպուրնիան էր։ Բայց եթե այդպես չաներ, վատ եղանակներին, երբ տանն էի մնում, նրա հոգին կհանեի։ Նա մետաղյա տախտակի վրա ինձ դաս էր տալիս, վերևում գրում էր ձեռագիր տառերը, կողքին դնում էր բաց արած աստվածաշունչը և կարգադրում մի գլուխ արտագրել։ Եթե տառերը նման էի դուրս բերում, նա ինձ պարգև էր տալիս մի կտոր յուղով հաց՝ վրան առատ շաքար ցանած։ Խիստ ուսուցչուհի էր նա․ քիչ էր պատահում, որ գոհ մնար, և հաճախ չէր, որ պարգև էի ստանում նրանից։

― Նրանք, ովքեր տուն պիտի գնան, ձեռք բարձրացնեն,― ասաց միսս Կերոլայնը, և ես չէի հասցրել ուշքս գլուխս հավաքել, որ դեռ Կելպուրնիայի շնորհիվ էլ վիրավորանք ստացա։

Քաղաքում ապրող երեխաները ձեռք բարձրացրին, և միսս Կերոլայնը ուշադիր նայեց մեզ։

― Ով նախաճաշ բերել է, թող հանի։

Հայտնի չէ որտեղից հայտնվեցին մրգահյութով դույլիկներ, և առաստաղի վրա պարել սկսեցին արծաթե շողերը։ Միսս Կերոլայնը քայլում էր նստարանների շարքերի միջով, նայում փոքրիկ դույլերի մեջ, նայում թղթե փաթեթների մեջ ու մերթ գոհունակ գլխով անում, մերթ թեթևակի մռայլվում։ Ուոլտեր Կանինգհեմի նստարանի մոտ նա կանգ առավ։

— Իսկ քո՞ նախաճաշն ուր է։

Ուոլտեր Կանինգհեմի դեմքին նայելով, ամեն մի առաջին դասարանցի էլ հասկանում էր, որ նա որդ ունի։ Իսկ բոբիկ ոտքերից իսկույն հայտնի էր, թե դա որտեղից է։ Որդը լինում է այն պատճառով, որ բոբիկ ոտքերով ման ես գալիս գոմաղբի ու ցեխի մեջ, ուր թավալ են տալիս խոզերը։ Թե որ Ուոլտերը կոշիկ ունենար, դպրոցական պարապմունքների առաջին օրը, իհարկե, կհագներ, իսկ հետո, միևնույն է, ոտաբոբիկ դպրոց կգար մինչև ցրտերն ընկնելը։ Դրա փոխարեն նրա հագին կար մաքուր վերնաշապիկ և խնամքով կարկատած կոմբինեզոն։

— Դու այսօր մոռացե՞լ ես հետդ նախաճաշ վերցնել,— հարցրեց միսս Կերոլայնը։

Ուոլտերը նայում էր ուղիղ իր առաջ։ Նրա վտիտ այտի վրա մկանը ցնցվում էր։

― Դու այսօր մոռացե՞լ ես նախաճաշդ,— նորից հարցրեց միսս Կերոլայնը։

Նրա այտը նորից ցնցվեց։

— Ըհը՛,— քրթմնջաց նա վերջապես։

Միսս Կերոլայնը մոտեցավ իր սեղանին և հանեց դրամապանակը։

— Ահա քեզ քսանհինգ ցենտ,— ասաց նա։ — Գնա և քեզ համար ուտելիք գնիր։ Դրամը վաղը կտաս ինձ։

Ուոլտերը գլուխը թափահարեց։

— Ո՛չ, մեմ, շնորհակալություն,— կամացուկ աաաց նա։

Միսս Կերոլայնի ձայնում անհամբերություն լսվեց.

— Արի այստեղ, Ուոլտեր, և վերցրու դրամը։

Ուոլտերը կրկին գլուխը թափահարեց։

Երբ որ նա երրորդ անգամ գլուխը թափահարեց, երեխաներից մեկը շշնջաց․

— Ասա նրան, Մեծաչքանի։

Ես շուրջս նայեցի և տեսա, որ թե՛ քաղաքում և թե՛ քաղաքից դուրս ապրող տղաները նայում են ինձ։ Ես միսս Կերոլայնի հետ արդեն երկու անգամ զրուցել էի, և նրանք բոլորը միամիտ հավատով հայացքները հառել էին ինձ, որ այդպիսի մոտիկ ծանոթությունից կծնվի փոխըմբռնում։

Այդպես է, որ կա, պետք է Ուոլտերին պաշտպանել։ Ես վեր կացա։

— Ը՜-ը․․․* միսս Կերոլայն․․․

— Ի՞նչ է, Ջին Լուիզա։

— Միսս Կերոլայն, նա Կանինգհեմ է։

Եվ ես նստեցի տեղս։

Ինձ թվաց, որ ես շատ պարզ ասացի։ Մեզ բոլորիս համար դա միանգամայն պարզ էր։ Ուոլտեր Կանինգհեմը ստում է, ըստ որում՝ իզուր։ Նա ոչ մի նախաճաշ էլ չի մոռացել, նա ոչ մի նախաճաշ էլ չի ունեցել։ Այսօր չունի, վաղն էլ չի ունենա և մյուս օրն էլ։ Նա երևի քսանհինգ ցենտ կյանքումն էլ չի տեսել։

Ես մի փորձ ևս արեցի։

— Միսս Կերոլայն, ախր Ուոլտերը Կանինգհեմներից է։

― Չեմ հասկանում, Ջին Լուիզա։ Ինչի՛ մասին ես ասում։

― Այդ ոչինչ, մեմ, դուք շուտով շրջանի բոլոր մարդկանց կճանաչեք։ Կանինգհեմները երբեք և ոչինչ չեն վերցնում ձրի, ոչ քաղաքապետարանից, ոչ էլ ծխական համայնքից։ Նրանք ոչ ոքից ոչ մի բան չեն վերցնում, մի կերպ ապրում են նրանով, ինչ ունեն։ Նրանք քիչ բան ունեն, բայց դրանով էլ կառավարվում են։

Կանինգհեմների տոհմի, ավելի ճիշտ, նրա մի ճյուղի բնավորությունը ես սկսեցի ճանաչել անցած ձմռանը։ Ուոլտերի հայրը խորհուրդի համար գալիս էր Ատտիկուսի մոտ։ Մեկ անգամ, երեկոյան, նրանք հյուրասենյակում երկար ու ձանձրալի խոսում էին օրենքների սահմանափակումից, իսկ հրաժեշտի ժամանակ միստեր Կանինգհեմն ասաց.

— Բոլորովին չգիտեմ, միստեր Ֆինչ, թե երբ կկարողանամ ձեզ վճարել։

— Թող դա ձեզ չանհանգստացնի, միստեր Կանինգհեմ, — ասաց Ատտիկուսը։

Ես Ջիմին հարցրի, թե ինչ կնշանակի սահմանափակում, նա ասաց, երբ պոչդ հուփ են տալիս, և այդ ժամանակ ես Ատտիկուսին հարցրի, թե միստեր Կանինգհեմը կկարողանա՞ երբևէ մեզ վճարել։

— Փողով չի կարողանա,— ասաց Ատտիկուսը,— բայց մինչև տարվա վերջը նա մեզ կհատուցի։ Ա՛յ, կտեսնես։

Եվ մենք տեսանք։ Մի անգամ, առավոտյան մեր ետնաբակում գտանք մի կույտ չռփի՝ կպչանի համար։ Հետո ետնամուտքում աստված գիտե, թե որտեղից հայտնվեց մի ամբողջ պարկ ընկույզ։ Սննդին հայտնվեց սրատերևի զամբյուղ։ Գարնանը մենք գտանք վաղահաս բողկով լիքը մի պարկ ևս, և այդ ժամանակ Ատտիկուսն ասաց, որ միստեր Կանինգհեմը պարտքը վճարեց և դեռ մի բան էլ ավելի։

— Իսկ ինչո՞ւ է նա բողկով վճարում,― հարցրի ես։

— Որովհետև այլ կերպ չի կարող։ Նա փող չունի։

— Իսկ մենք աղքա՞տ ենք, Ատտիկուս։

Ատտիկուսը գլխով արեց։

— Այո, իհարկե։

Ջիմը քիթը կնճռեց։

— Այնպես աղքատ, ինչպես Կանինգհեմնե՞րն են։

— Դե, իհարկե, ոչ այդքան։ Կանինգհեմները քաղաքացի չեն, այլ ֆերմեր, ճգնաժամը ամենից ավելի նրանց է հարվածել։

Ատտիկուսն ասաց՝ քաղաքում շատ մարդիկ են աղքատ, որովհետև ֆերմերներն աղքատ են։ Մեյկոմբ շրջանում ամբողջովին ֆերմերներ են ապրում. բժիշկները, իրավաբանները, ատամնաբույժները ամեն մի գրոշը դժվարությամբ են վաստակում։ Օրենքների սահմանափակումը միստեր Կանինգհեմի համար միակ չարիքը չէ։ Նրա հողի այն մասը, որին տնօրինելու իրավունք ունի, առանց տիրոջ գիտության գրավ է դրված և դա առաջին անգամը չէ, ու այն խղճուկ գրոշներով, որոնք կանխիկ ստանում է, ստիպված է լինում տոկոսները վճարել։ Եթե միստեր Կանինգհեմը լեզուն պահեր ատամների ետևը, նրան կվերցնեին հասարակական աշխատանքների, բայց եթե նա թողնի իր հողը, այն կկորցնի, և Կանինգհեմը գերադասում է սովել, բայց պահպանել հողը, և ավելացրած դրան՝ ձայն տալ նրա՛ օդտին, ում որ քեֆը ուզում է։ Միստեր Կանինգհեմը անդրդվելիների ցեղից է, ասաց Ատտխկուսը։ Կանինգհեմները իրավաբանին վճարելու համար դրամ չունեն, ահա նրանք էլ վճարում են ինչով որ կարողանում են։

— Իսկ գիտե՞ք, որ բժիշկ Ռեյնոլդսն էլ է այդպես աշխատում,— ասաց Ատտիկուսը։— Երբ երեխա է ծնվում, նա երեխայի ծնողներից մի չափ կարտոֆիլ է վերցնում։ Միսս Մեծաչքանի, եթե դուք շնորհ անեք և ինձ լսեք, ես ձեզ կբացատրեմ, թե ինչ է նշանակում օրենքների սահմանափակում։ Ջիմը երբեմն շատ ճիշտ է գլխի ընկնում, թե ինչը ինչոց է։

Եթե ես կարողանայի այնպես հստակ ու հասկանալի բացատրել, ինչպես Ատտիկուսը, ես կկարողանայի խուսափել որոշ տհաճություններից և ուսուցչուհուս ետ կպահեի դառը հուսախաբությունից, բայց ես չէի կարողանում, ուստի ասացի․

― Միսս Կերոլայն, դուք Ուոլտերին իզուր տեղն եք վիրավորում, նրանց տանը քսանհինգ ցենտ չկա, որպեսզի ձեզ վերադարձնի, իսկ չռփին էլ ձեզ պետք չի։

Սիսս Կերոլայնը ասես տեղում մեխվեց, հետո բռնեց օձիքիցս, քարշ տվեց դեպի իր սեղանը։

— Ջին Լուիզա, դու ինձ զզվեցրիր,— ասաց նա,— դու բոլոր տեսակետներով վատ ես սկսում, սիրելիս, մեկնի՛ր ձեռքդ։

Ես կարծեցի, թե նա հիմա ափիս մեջ կթքի․ Մեյկոմբում հենց միայն դրա համար էլ ձեռքը մեկնում են, դարերով սրբագործված սովորություն, այդպես են ամրապնդում մեզ մոտ ամեն մի համաձայնություն։ Ոչ լրիվ հասկանալով, թե այդ ինչի համար է, ես և նա համաձայնության եկանք, ես նայեցի ընկերներիս, բայց ամբողջ դասարանը հենց նույնպիսի վարանումով նայում էր ինձ։ Միսս Կերոլայնը քանոնը սեղանից վերցրեց, հինգ թե վեց անգամ թեթևակի խփեց ձեռքիս, հետո կարդադրեց անկյուն կանգնել։ Այդ ժամանակ միայն երեխաները գլխի ընկան, որ միսս Կերոլայնը ինձ ծեծեց, և բոլորը ծիծաղից թուլացան։

Միսս Կերոլայնը սպառնաց, թե նրանց էլ բաժին կհասնի, և առաջին դասարանը դարձյալ քրքջաց, նրան սթափեցրեց միայն միսս Բլաունտի երևալը։ Բնիկ մեյկոմբցի, և դեռ չնվիրված «Դյուիի տասնորդական սիստեմին», միսս Բլաունտը կանգնեց շեմքին՝ ձեռքերը կողքերին և հայտարարեց.

— Եթե այստեղ, դասարանում, որևէ մեկը հանդգնի ժպտալ, բոլորին կտաքացնեմ, լա՜վ իմացեք։ Միսս Կերոլայն, այս բղավոցներից ու աղմուկից վեցերորդ դասարանը հնարավորություն չունի կենտրոնանալու բուրգերին։

Անկյունում ես քիչ կանգնեցի։ Ի երջանկություն միսս Կերոլայնի, զանգը խփեց, և բոլորը գնացին նախաճաշելու։ Ես վերջինը դուրս եկա և տեսա, թե ինչպես միսս Կերոլայնը ծանրությամբ նստեց աթոռին և գլուխը դրեց ձեռքերին։ Եթե ինձ հետ լավ վարված լիներ, ես նրան կխղճայի։ Նա այնպես լավիկն էր։


== Գլուխ 3 ==

Ես, համենայն դեպս, սիրտս մի քիչ թեթևացրի, բակում թռա Ուոլտեր Կանինգհեմի վրա, քիթը հուպ տվի գետնին, բայց այդ միջոցին Ջիմը մոտեցավ և հրամայեց բաց թողնել։

— Ի՜նչ ես կպել այդ պստիկից։

— Միգուցե քեզանից էլ է մեծ,— ասացի ես։— Նրա պատճառով ես վատ սկսեցի։

— Թո՛ղ, Մեծաչքանի։ Ինչի՞ համար ես նրան...

— Նա նախաճաշ չուներ,— ասացի ես և բացատրեցի, թե ինչպես էի պատժվել, որ ինչ է Ուոլտերը պետք է սնունդ ստանա։

Ուոլտերը ոտքի կանգնեց և սկսեց լուռ լսել։ Նա թեթև սեղմել էր բռունցքները, ասես սպասելով, որ մենք՝ քույր ու եղբայր ուր որ է կհարձակվենք իր վրա։ Ես ուզում էի ոտքերս խփել գետնին, որ նա կորչեր, աչքիս չերևար, բայց Ջիմը ուսս բռնեց։ Նա ուշադիր նայեց Ուոլտերին, հետո ասաց.

— Քո հայրը, հին սարեմցի միստեր Ուոլտեր Կանինգհե՞մն է։

Ուոլտերը գլխով արավ։

Նա այնպես վտիտ էր, նիհար, ասես ծնված օրից կուշտ փորով հաց չէր կերել, աչքերը երկնավուն էին, ինչպես Դիլլ Հարրիսի աչքերը, ջրակալած, կոպերը՝ կարմիր, իսկ դեմքին մի կաթիլ արյուն չկա, միայն քթի ծայրն է կարմիր ու թաց։ Նա անհանգիստ ձիգ տվեց շալվարի փոկերը և քաշեց օղլակները։

Ջիմը հանկարծ զվարթ ժպտաց նրան։

― Գնանք մեր տուն նախաճաշելու, Ուոլտեր,— ասաց նա։— Մենք շատ ուրախ կլինենք։

Ուոլտերը փայլեց, բայց և նորից իսկույն ևեթ մռայլվեց։

Ջիմն ասաց.

― Իմ հայրը և քո հայրը բարեկամներ են։ Իսկ Մեծաչքանին պարզապես խելառ է։ Նա այլևս քեզ ձեռք չի տա։

— Դա դեռ կտեսնե՜նք,— զայրացա ես։ Ինչ պատճառով է Ջիմը առանց ինձ հարցնելու բաներ խոստանում։ Բայց դե, թանկագին ժամանակն անցնում էր։— Լա՛վ։ Ուոլտեր, ես քեզ չեմ դնգստի։ Իսկ դու լոբի սիրո՞ւմ ես։ Մեր Կելը սքանչելի է եփում։

Ուոլտերը ցցվել էր սյունի պես և շրթունքներն էր կրծոտում։ Ես և Ջիմը արդեն ձեռք քաշեցինք ու համարյա հասել էինք Ռեդլիների տան մոտ, երբ նա ետևներիցս վազելով բղավեց․

— Է՛յ, գալիս եմ ձեզ հետ։

Երբ Ուոլտերը հասավ մեզ, Ջիմը նրա հետ աշխարհիկ խոսակցություն սկսեց։

— Այստեղ չար ոգի է ապրում,— ասաց նա ցույց տալով Ռեդլիների տունը,— նրանց մասիս լսած կա՞ս։

— Ո՛նց չէ,— պատասխանեց Ուոլտերը.— դպրոց գնալուս առաջին տարում քիչ մնաց մեռնեի, փորովս մեկ ընկույզ էի կերել։ Ասում են՝ նա ընկույզները դիտմամբ թունավորում է ու ցանկապատի վրայով շպրտում դուրս։

Հիմա, եբբ մենք գնում էինք երեքով, Ջիմը Զարզանդ Ռեդլիից կարծես իսկի չէր էլ վախենում։ Նույնիսկ պարծենում էր։

― Մի անգամ ես մեն֊մենակ կիփ մոտեցել եմ տանը,― ասաց նա Ուոլտերին։

— Կան մարդիկ, որոնք մեկ անգամ կիփ մոտենում են տանը, իսկ հետո կողքովն անցնելիս շնչակտուր վազում են,— ասացի ես այնպես, կարծես դա վերաբերում էր երկնքի ամպերին։

— Այդ ո՞վ է շնչակտուր վազում, միսս Կռվարար։

— Դու ես վազում, երբ մենակ ես լինում։

Մինչև կհասնեինք մեր դռանը Ուոլտերը մոռացել էր անգամ, որ ինքը Կանինգհեմ է։ Ջիմը վազեց խոհանոց և Կելպուրնիային ասաց, որ մի ափսե ավելի դնի, մենք հյուր ունենք։ Ատտիկուսը Ուոլտերին բարևեց և զրույց սկսեց բերքի մասին, իսկ ես և Ջիմը դրանից ոչինչ չէինք հասկանում։

— Գիտե՞ք ես ինչու եմ մնում առաջին դասարանում, միստեր Ֆինչ, ամեն գարնան օգնում եմ հորս բամբակը փխրեցնելու, բայց հիմա մեր տանը մեկն էլ է մեծացել, նա  էլ կարող է դաշտում աշխատել։

— Դուք նրա համար մի չափ կարտոֆի՞լ եք տվել,— հարցրի ես։

Ատտիկուսը նայեց ինձ և գլուխն օրորեց։

Ուոլտերը սկսեց ուտելիք վերցնել իրեն համար, և ի զարմանս իմ և Ջիմի, նա և Ատտիկուսը զրուցում էին որպես համահավասարներ։ Ատտիկուսը ինչ-որ բան էր բացատրում ֆերմերային տնտեսությունից, հանկարծ Ուոլտերը ընդհատեց նրան և հարցրեց, թե մենք մրգահյութ չունե՞նք։ Ատտիկուսը կանչեց Կելպուրնիային, և նա սափորով մրգահյութ բերեց։ Նա կանգնել ու սպասում էր, մինչև Ուոլտերը իրեն համար մրգահյութ կլցներ։ Ուոլտերը վերցրեց ու լցրեց բանջարեղենի ռագուի և մսի վրա, նա, երևի, կաթի վրա էլ կլցներ, որ դրված էր բաժակով, բայց ես այդ րոպեին հարցրի, թե այդ ի՞նչ է անում։

Նա սափորը շտապով մի կողմ դրեց այնպես, որ արծաթե տակակալը զրնգաց, և ձեռքերը սեղմեց ծնկների արանքը։ Եվ մռայլվեց։

Ատտիկուսը նայեց ինձ և գլուխը նորից օրորեց։

— Ախր նա ամբողջ նախաճաշը հեղեղեց,— ասացի ես։— նա բոլորը լցրեց...

Այդ Ժամանակ Կելպուրնիան պահանջեց, որ գնամ խոհանոց։

Նա սաստիկ կատաղած էր, իսկ կատաղած ժամանակ միշտ էլ ոչ ճիշտ բաներ էր ասում։ Երբ խաղաղ էր լինում, նա խոսում էր բոլորովին էլ ոչ վատ, քան Մեյկոմբի ամենագրագետ մարդը։ Ատտիկուսը ասում էր, որ Կելպուրնիան համարյա բոլոր սևամորթ մարդկանց մեջ ամենից կրթվածն է։

Կելպուրնիան աչքը շլելով նայեց ինձ, և հոնքերի միջի կնճիռները ավելի նկատելի դարձան։

— Թերևս ոմանք այնպես չեն ուտում, ինչպես մենք ենք ուտում, բայց երբ բոլորով միասին նստած եք լինում սեղանի շուրջը, նրան մի ծաղրիր,— զայրույթով ֆշշաց նա։— Այդ տղան քո հյուրն է, թող հենց սփռոցն էլ ծամի, բայց դու լռիր։ Հասկացա՞ր։

— Ախր նա հյուր չի, Կել, նա պարզապես Կանինգհեմ է․․․

— Լեզուդ մի պտտեցնի։ Քո ի՞նչ գործն է, թե նա ով է։ Տունդ է եկել, նշանակում է հյուրդ է, և հարկ չկա քիթդ ցցել ու, հալա մի սրա՜ն տեսեք, վերի արտի ցորե՜նն է։ Միգուցե քո հարազատները Կանինգհեմներից լավ մարդիկ են, բայց դու նրանց ահա, խայտառակում ես։ Եթե չես կարողանում սեղանի շուրջը քեզ կարգին պահել, կե՛ր խոհանոցում։

Ծանրակշիռ ապտակով Կելպուրնիան ինձ հրեց դեպի սեղանատան դուռը։ Ես իմ ափսեն վերցրի և նախաճաշս ավարտեցի խոհանոցում, դա լավ էր, քանի որ այդպիսի ստորացնումից հետո ստիպված չէի լինելու բոլորի հետ նստել։ Ես Կելպուրնիային ասացի, դե լավ, երեսդ շրջես թե չէ, կգնամ nւ ինձ Լճախորշը կգցեմ, այն ժամանակ կզղջաս։ Եվ հետո, նա այսօր արդեն մի փորձանք բերել էր գլխիս, այն ամենի համար ինքն էր մեղավոր, ինչո՞ւ էր ինձ գրել սովորեցնում։

— Ապա մի ձայնդ կտրիր,— ասաց Կելպուրնիան։

Ջիմը և Ուոլտերը ինձ չսպասելով, գնացին դպրոց․ արժեր մի քիչ սպասել և հետո մի շնչով սլանալ Ռեդլիների տան մոտով, միայն թե կարողանայի Ատտիկուսի աչքերը բացել Կելպուրնիայի չարագործությունների առջև։

— Եվ, ընդհանրապես, նա Ջիմին ավելի շատ է սիրում, քան ինձ,— վերջում ասացի ես և առաջարկեցի հենց հիմա Կելպուրնիային վռնդել։

— Իսկ դու չե՞ս նկատում, որ Ջիմը նրան շատ ավելի քիչ նեղություն է պատճառում, քան դու,— խստորեն ասաց Ատտիկուսը։— Ես Կելպուրնիայից բաժանվելու մտադրություն չունեմ, ոչ հիմա, ոչ հետո։ Մենք առանց Կելի մի օր անգամ չենք կարող ապրել, դու այդ մասին երբևէ խորհե՞լ ես։ Ահա՛, ուրեմն, մտածիր միայն, թե նա ինչպես է քո մասին հոգում և շնորհ արա նրան լսել։ Հասկացա՞ր։

Ես վերադարձա դպրոց և նստել ու զայրույթից ինձ ուտում էի Կելպուրնիային հիշելով, երբ մռայլ մտքերս ընդհատվեցին մի հուսահատ ճիչով։ Ես գլուխս բարձրացրի։ Դասարանի մեջտեղում կանգնած էր միսս Կերոլայնը, նրա դեմքը սարսափից ամբողջովին աղավաղվել էր։ Դասամիջոցին նա երևի կարողացել էր մի փոքր ուշքը գլուխը հավաքել և այժմ շարունակում էր պարապմունքը։

— Ո՛ղջ է, ո՛ղջ է,— վժժաց նա։

Բոլոր տղաները մեկ անգամից վրա թափվեցին նրան օգնելու։ Աստված իմ, մտածում էի ես, մկնից է վախեցել։ Չարլի Լիթլը՝ Թիզուկես մականվանյալ, չտեսնված զիջող և համբերատար մի տղա, հարցրեց․

— Ո՞ւր փախավ, միսս Կերոլայն։ Շո՛ւտ ասացեք։ Ապա մի դուռը փակիր,— կարգադրեց նա մի տղայի, որ նստած էր իր ետևում,— հիմա ուր որ է մենք նրան կբռնենք։ Շուտ արեք, մեմ, ասացեք, ո՞ւր փախավ։

Միսս Կերոլայնը գողացող մատով ցույց տվեց ոչ թե հատակը, ոչ թե իր սեղանը, այլ ինձ անծանոթ մի լողլողի։ Թիզուկեսը դեմքը կնճռեց, բայց մեղմությամբ հարցրեց.

— Դուք նրա՞ մասին եք ասում, մեմ։ Դե, պարզ է, նա ողջ է, մեռած չէ։ Նա երևի ձեզ վախեցրեց։

— Անցնում եմ մոտով, տեսնեմ նրա մազերի վրայով սnղում է․․․— բառերը հազիվ արտասանելով թոթովեց միսս Կերոլայնը։

Թիզուկեսի դեմքը մինչև ականջները ճապաղեց․

— Ի՞նչ կա վախենալու, մեմ։ Մե՜ծ բան է, ոջի՛լ է էլի։ Հանգիստ նստեցեք ձեր սեղանի մոտ և մեզ մի քիչ էլ սովորեցրեք։

Ինչպես Մեյկոմբի բնակիչներից շատերը, Թիզուկեսը ևս չգիտեր, թե հաջորդ անգամ մեկ էլ երբ է ուտելու, բայց նա ի ծնե ջենտլմեն էր։ Նա բռնեց միսս Կերոլայնի արմռւնկից և առաջնորդեց դեպի ուսուցչական սեղանը։

— Դուք մի անհանգստացեք, մեմ,— ասաց նա։— Ոջիլից վախենալու կարիք չկա։ Հիմա ես ձեզ համար ջուր կբերեմ, որ խմեք։

Այս ամբողջ հարայ֊հրոցը ոջիլի տիրոջը մազ անգամ չհուզեց։ Նա գլուխը քորեց, շոշափեց գտավ անկոչ հյուրին և երկու մատով հանեց լույս աշխարհ։

Միսս Կերոլայնը տղայից չէր հեռացնում սարսափից լայնացած աչքերը։ Թիզուկեսը նրան թղթե բաժակով ջուր բերեց, նա շնորհակալությամբ խմեց և վերջապես վերստացավ խոսելու ընդունակությունը։

— Քեզ ինչպե՞ս են անվանում, բարեկամս,— հեզությամբ հարցրեց նա։

Լողլողը աչքերը բացուխուփ արեց։

— Ո՞ւմ, ի՞նձ...

Միսս Կերոլայնը գլխով արավ։

— Բարրիս Յուել։

Միսս Կերոլայնը նայեց ցուցակին։

— Ինձ մոտ գրված է Յուել, բայց անունը չկա։ Ի՞նչպես է քո անունը։

— Չգիտեմ։ Տանը ինձ ասում են Բարրիս, և վե՛րջ։

— Դե լա՛վ, Բարրիս,— ասաց միսս Կերոլայնը։— Ես կարծում եմ, մենք քեզ այսօր պարապմունքներից կազատենք։ Գնա տուն և գլուխդ լվա։

Նա սեղանի դարակից մի հաստ գիրք հանեց, թերթեց և մի րոպե մտքում կարդաց։

— Տնական լավ միջոց... Բարրիս, գնա տուն և գլուխդ կուպրի սապոնով լվա։ Իսկ հետո մաշկդ նավթով տրորիր։

— Էդ ինչի՞ համար։

— Որպեսզի․․․ Որպեսզի ազատվես ոջիլներից։ Հասկանո՞ւմ ես, Բարրիս, քեզանից կարող են մյուս երեխաներն էլ վարակվել, դու, իհարկե, այդ չես ցանկանում, ճի՞շտ է։

Բարրիսը կանգնեց։ Կյանքումս առաջին անգամ էի տեսնում մի այդպիսի կեղտոտ արարած։ Պարանոցը մուգ գորշավուն, ձեռքերը՝ թեփակալաձ, եղունգների տակ սգի ժապավեն։ Լվացել էր միայն դեմքի կենտրոնը, ձեռքի ափի չափ մի քիչ տեղ։ Նախքան այդ միջադեպը նրան ոչ ոք չէր նկատել, երևի այն պատճառով, որ առավոտից դասարանի ուշադրությունը ես և միսս Կերոլայնն էինք զբաղեցրել։

— Եվ խնդրե՛մ, Բարրիս,— ավելացրեց միսս Կերոլայնը,— վաղը դպրոց գալուց առաջ լոգանք ընդունիր։

Լողլողը քրքջաց.

— Կարծում եք, թե դո՞ւք ինձ դուրս արեցիք, տիրուհի՜։ Ես ի՛նքս կգնամ։ Այս տարվա համար այսքանն էլ հերիք է ինչքան սովորեցի։

Միսս Կերոլայնը վարանումով նայեց նրան։

— Ի՞նչ ես ուզում ասել։

Նա չպատասխանեց, միայն արհամարհանքով փռթկացրեց։

— Նա Յուելներից է, մեմ,— բացատրեց ամենամեծ տղաներից մեկը, և ես մտածեցի, որ միսս Կերոլայնը միևնույն է, չի հասկանում, չէ՞ որ նա այն ժամանակ էլ չհասկացավ, երբ ես Կանինգհեմների մասին ասացի։ Բայց միսս Կերոլայնը ուշադրությամբ լսում էր։— Մեր դպրոցը լիքն է Յուելներով, նրանք ամեն տարի դպրոց են գալիս առաջին օրը, իսկ հետո թողնում են։ Առաջին օրը տեսչուհին է նրանց ստիպում գալ, որովհետև սպառնում է, թե շերիֆին կասի, իսկ հետո այլևս ոչինչ չի կարող անել։ Տեսչուհին մտածում է, որ նրանց ցուցակագրել է, դասերի առաջին օրը դպրոց է քշել, ըստ օրենքի ամեն ինչ կարգին է։ Իսկ դուք էլ հետո նշանակեք, որ ամբողջ տարին դասերին ներկա չի եղել և վերջ․․․

— Բայց ի՞նչ են մտածում նրանց ծնողները,— զարմացավ միսս Կերոլայնը։

— Նրանց մայրը մահացել է,— եղավ պատասխանը,― իսկ հոր համար էլ բոլորը մեկ է։

Բարրիս Յուելին այս խոսակցությունը ակնհայտորեն շողոքորթեց։

— Ես երրորդ տարին եմ առաջին դասարանում,— հպարտությամբ ասաց նա։— Թե որ մի քիչ ճարպիկ գտնվեմ, այս տարի երկրորդ դասարան կփոխադրեն։

— Խնդրեմ նստիր, Բարրիս,— ասաց միսս Կերոլայնը։

Բայց այստեղ միսս Կերոլայնը սխալվեց։ Մինչ այժմ Յուելը համբերում էր, իսկ հիմա գազազեց․

— Ո՜նց չէ։

Թիզուկեսը վեր կացավ։

— Արձակեցեք նրան, մեմ,— խորհուրդ տվեց նա,— դա ստորի մեկն է, ուղղակի ստոր։ Նա մի այնպիսի շիլա-փլավ կեփի որ, իսկ այստեղ փոքրիկներ կան։

Թիզուկեսը, որ գետնի երեսին չէր երևում, հիմա երբ Բարրիս Յուելը դարձավ նրան, ձեռքն արագ գրպանը խրեց։

— Դե՛, դե՛, մի քիչ կամաց,— զգուշացրեց Թիզուկեսը,— թե չէ որ տվել եմ, ծպտունդ դուրս չի գա։ Արանքը ճղի՛։

Բարրիսը, թվում է, վախեցավ այդ իրենից կրկնակի փոքր տղայից, և միսս Կերոլայնը օգտվեց նրա վայրկենական շփոթությունից։

— Գնա՛ տուն, Բարրիս,— ասաց նա։— Թե չէ ստիպված կլինես գործ ունենալ դիրեկտորի հետ։ Միևնույն է, ես պետք է նրան այս ամենի մասին զեկուցեմ։

Յուելը ֆնչացրեց և անշտապ, քայլ առ քայլ շարժվեց դեպի ելքը։

— Զեկուցում ես, զեկուցի՛ր, գրողը քեզ տանի։ Վարժուհո՜ւս տեսեք, փսլնքո՛տ, քեզ նմաններին շա՛տ ենք տեսել։ Կարծում է, թե ինքը դուրս արեց։ Ես ինքս եմ գնում, այդպես էլ իմացիր։ Քեֆս ուզում է, գնում եմ։

Նա մի րոպե էլ սպասեց, համոզվեց, որ միսս Կերոլայնը լալիս է, և միայն այդ ժամանակ ծուլորեն ոտները քարշ տալով, դասարանից դուրս գնաց։

Մենք բոլորս հավաքվել էինք ուսուցչական սեղանի շուրջը և ով ինչ կերպ կարողանում էր, միսս Կերոլայնին մխիթարում էր՝ ստորի մեկն է այդ Յուելը․․․ լավ բան չարեց․․․ դրա նմաններին իսկի պետք էլ չէ սովորեցնել․․․ Դա մեյկոմբցու վարմունք չէր, միսս Կերոլայն, մերոնք այդպես չեն վարվում․․․ մի՛ վշտացեք, մեմ․․․ միսս Կերոլայն, միգուցե դուք մեզ էլի մի քիչ կարդաք։ Ա՛յ, կատուների հեքիաթը շատ էլ հետաքրքիր էր․․․

Միսս Կերոլայնը ժպտաց, աղմուկով քիթը սրբեց, ասաց՝ «շնորհակալություն, սիրելիներս», գիրքը բացեց, և ամբողջ առաջին դասարանը տարակուսանքի մեջ գցեց՝ սկսելով մի երկար պատմություն դոդոշի մասին, որը, չգիտես ինչու, ապրում էր տան մեջ։


Երբ ես այդ օրը չորրորդ անգամ ստիպված եղա անցնելու Ռեդլիների տան մոտով (և արդեն երկրորդ անգամ վազքով) տրամադրությունս այդ տան նման չափազանց մռայլ էր։ Եթե ամբողջ դպրոցական տարին պետք է հագեցված լինի այդպիսի բուռն ապրումներով, ինչպես այս առաջին օրը, դա, թերևս, շատ հետաքրքիր է, բայց եթե այդուհանդերձ ինն ամիսների ընթացքում հնարավոր չի լինչելու ոչ գրել, ոչ կարդալ, ավելի լավ կլինի, որ փախչեմ։

Իրիկնամուտին իմ ծրագիրը արդեն պատրաստ էր, երբ մենք վազեցինք Ատտիկուսին դիմավորելու, ես նույնիսկ չջանացի առաջ անցնել Ջիմից։ Մենք միշտ աշխատանքից հետո փոստի անկյունում դիմավորում էինք Ատտիկուսին։ Երևի Ատտիկուսը մոռացել էր, որ առավոտյան ես արժանացել էի նրա անբաբեհաճությանը, և սկսեց հարցեր տեղալ դպրոցի մասին։ Ես պատասխանում էի դժկամորեն, և նա այլևս չստիպեց։

Կելպուրնիան, երևում է, հասկացել էր, որ այսօր ինձ համար ծանր օր էր և ինձ թույլ տվեց նայելու, թե ինքն ինչպես է ընթրիքի համար պատրաստություն տեսնում։

— Աչքերդ փակիր, բերանդ բաց,— ասաց նա։

Հաճախ չէր պատահում, որ նա մեզ երես տար խրթխրթան պաքսիմատներով, միշտ ասում էր, չորացնելու ժամանակ չունի, բայց այսօր ես էլ, Ջիմն էլ դպրոց էինք գնացել և նրա համար օրը թեթև էր եղել։ Նա գիտեր, թե ես խրթխրթան պաքսիմատ որքան եմ սիրում։

— Տխրել եմ,— ասաց նա,— տունն այնպես դատարկ էր, ստիպված եղա ժամը երկուսին ռադիոն միացնել։

— Իսկ ինչո՞ւ։ Ես ու Ջիմը, միևնույն է, տանը չենք լինում, դա միայն այն ժամանակ, երբ անձրև է գալիս․․․

— Հա՛, դե ճիշտ է,— ասաց Կելպուրնիան,— բայց եթե ձայն եմ տալիս, մեկն ու մեկդ վազելով գալիս եք։ Օրվա կեսը անց է կենում ձեզ կանչելով։ Էհ, ինչ կա,— ավելացրեց նա՝ ելնելով աթոռակից,— խնդրե՛մ, ես հիմա կհասցնեմ պաքսիմատ էլ չորացնել։ Իսկ հիմա թռի՛ր, ինձ մի խանգարիր, սեղանը պիտի գցեմ։

Նա կռացավ և ինձ համբուրեց։ Սա ո՞ր խաչիցն էր,— մտածեցի ես վազելիս։ Երևում է ինքն էլ գիտե, որ մեղավոր է և ուզում է հաշտվել։ Անվերջ ինչ֊որ բան էր գտնում ու ինձնից կպչում, իսկ հիմա վերջապես հասկացել է, որ անիրավացի է, խղճացել է, բայց խոստովանել չի ցանկանում, որովհետև համառ է։ Ես հոգնել էի այդ օրվա անտեղի վիրավորանքներից։

Ընթրիքից հետո Ատտիկուսը նստեց բազկաթոռին, օրաթերթը վերցրեց ու ինձ կանչեց.

— Կարդալո՞ւ ենք, Մեծաչքանի։

Դա արդեն ես չկարողացա տանել և դուրս գնացի պատշգամբ։ Ատտիկուսը ետևիցս դուրս եկավ։

— Ի՞նչ է պատահել, Մեծաչքանի։

Ես ասացի, որ հիվանդ եմ և, եթե նա դեմ չէ, ես այլևս դպրոց չեմ գնա։

Ատտիկուսը նստեց ճլորթուն, ոտքը գցեց ոտքին և ձեռքը խրեց փոքրիկ գրպանը, ուր ժամացույցն էր դնում. նա միշտ հավատացնում էր, որ այդպես շատ հարմար է մտածել։ Նա լուռ, կարեկցանքով սպասում էր, իսկ ես որոշեցի դիրքերս ամրացնել։

— Չէ՞ որ դու էլ դպրոցում չես սովորել, և ոչինչ, դրանից վատ բան չի պատահել, դե ուրեմն, ես էլ չեմ սովորի։ Դու ինձ ինքդ սովորեցրու, ինչպես պապիկն է սովորեցրել քեզ ու հորեղբայր Ջեկին։

— Չեմ կարող,— ասաց Ատտիկուսը։— Ինձ հարկավոր է ապրուստի համար փող աշխատել։ Եվ հետո, եթե դու դպրոց չգնաս, ինձ բանտ կդնեն։ Այնպես որ, այսօր մագնեզիում ընդունիր, իսկ վաղը կգնաս դասի։

— Դե չէ, ես առողջ եմ։

— Այդպես էլ գիտեի։ Իսկ ի՞նչ է պատահել։

Խոսք խոսքի ետևից ես պատմեցի նրան այդ օրվա բոլոր փորձանքներիս մասին։

—... և նա ասում է, թե դու ինձ ճիշտ չես սովորեցրել, և մենք՝ ես և դու, այլևս երբե՛ք, երբե՛ք միասին չենք կարդալու։ Խնդրում եմ, դու ինձ այլևս դպրոց մի ուղարկիր, խնդրում եմ, շատ եմ խնդրում։

Ատտիկուսը վեր կացավ և գնաց պատշգամբի ծայրը։ Նա այնտեղ երկար ու ջանասիրաբար ուսումնասիրում էր գլիցինիայի ճյուղը, հետո վերադարձավ ինձ մոտ։

— Ամենից առաջ, Մեծաչքանի, փորձիր սովորել ոչ դժվարին մի ֆոկուս,— ասաց նա։— Այն ժամանակ քեզ համար շատ ավելի հեշտ կլինի ամենատարբեր մարդկանց հետ յոլա գնալը։ Չի կարելի ինչպես հարկն է մարդուն հասկանալ, մինչև որ չլինես նրա տեսակետին։

— Այդ ինչպե՞ս։

— Հարկավոր է մտնել նրա կաշվի մեջ և նրանով ման գալ։

Եվ Ատտիկուսը նաև ասաց, որ դու այսօր շատ բան սովորեցիր, և միսս Կերոլայնը նույնպես որոշ բաներ սովորեց։ Օրինակ՝ Կանինգհեմներին ողորմություն չառաջարկել, բայց եթե ես և Կանինգհեմը մտնեինք միսս Կերոլայնհ կաշվի մեջ, մենք կհասկանայինք, որ այդ նա ասել է ոչ թե վիրավորելու համար, այլ սխալմամբ։ Նա հո չէ՞ր կարող մի օրում վարժվել մեյկոմբյան բոլոր սովորույթներին, և պետք չէ մեղադրել, եթե նա ինչ֊որ բան չգիտե։

— Գետնի տակն անցնեմ,— ասացի ես։— Ա՛յ, ես չգիտեի, որ նրան դուր չի գալիս, երբ կարդում են, իսկ նա ինձ մեղադրե՛ց․․․ Լսի՛ր, Ատտիկուս, դպրոց գնալն իմ ինչի՞ն է պետք,— հանկարծ գլխի ընկա ես։— Ես չէ՞ որ քեզ պատմեցի Բարրիս Յուելի մասին։ Նա միայն առաջին օրերն է դպրոց գալիս։ Տեսչուհին ցուցակագրում է անունը, և ըստ օրենքի ամեն ինչ կարգին է․․․

— Այդպիսի բաներ պետք չեն, Մեծաչքանի,— ասաց Ատտիկուսը։— Երբեմն որոշ հանգամանքներում օրենքը կարելի է շրջանցել։ Քո նկատմամբ օրենքն անողոք կլինի։ Այնպես որ դու ստիպված պիտի լինես դպրոց գնալ։

— Իսկ ինչո՞ւ Յուելին կարելի է, ինձ՝ ոչ։

— Դե, լսիր։

Եվ Ատտիկուսն ասաց, Յուելները միշտ էլ խայտառակություն են եղել Մեյկոմբի համար, արդեն երեք սերունդ։ Որքան ինքը հիշում է, Յուելներից և ոչ մեկը ազնիվ աշխատանքով չի ապրել։ Ա՛յ ծննդին, երբ տոներից հետո կարգի կընկնենք, նա ինձ կտանի և ցույց կտա, թե որտեղ և ինչպես են ապրում նրանք։ Նրանք մարդավարի չեն ապրում, այլ ինչպես անասունը։

— Եթե նրանք թեկուզ մի գրոշի չափ էլ սովորելու ցանկություն ունենային, միշտ էլ կկարողանային դպրոց գնալ,— ասաց Ատտիկուսը։— Կարելի է, իհարկե, զոռով ստիպել, բայց հիմարություն կլիներ Յուելների նման մարդկանց քարշ տալ այնտեղ, որտեղ չեն ցանկանում գնալ...

— Ուրեմն եթե վաղը ես դպրոց գնալ չուզենամ, դու ինձ նո՞ւյնպես քարշ կտաս։

— Բավական է այդ մասին,— չոր ասաց Ատտիկուսը։— Դու էլ նույնպիսի մարդ ես, ինչպես և բոլորը, միսս Մեծաչքանի Ֆինչ։ Եվ քեզ պահիր այնպես, ինչպես ընդունված է օրենքով։

Նա ասաց՝ Յուելները այնպիսի մարդիկ չեն, ինչպես բոլորը, նրանք իրենց բարքերն ունեն։ Որոշ հանգամանքներում սովորական մարդիկ նրանց խելամտորեն տրամադրում են որոշ արտոնություններ, պարզ ասած, նրանց որոշ արարքներին նայում են մատների արանքով։ Օրինակ՝ Յուելներին թույլատրում են դպրոց չգնալ։ Կամ թե Բոր Յուելին, Բարրիսի հորը, թույլատրում են որս անել և թակարդ դնել ոչ որսորդական սեզոնում։

— Բայց դա շատ վատ է, Ատտիկուս,— ասացի ես։

Մեյկոմբ շրջանում արգելված ժամանակ որս անելը հետապնդվում է օրենքով, և բոլոր բնակիչներն էլ նույնպես այդ բանը չեն ներում հանցավորներին։

— Այո՛, իհարկե, դա ապօրինի է,— ասաց իմ հայրը,— և որ դա վատ է, նույնպես ճիշտ է։ Բայց երբ մի մարդ բոլոր միջոցները խմիչքի է տալիս, նրա զավակներր քաղցից դառը արցունք են թափում։ Ես մեր շրջանում չգիտեմ որևէ հողատիրոջ, որը մի նապաստակը խնայեր նրա երեխեքից, թեկուզև նրանց հայրը այդ նապաստակը որսում է ապօրինի։

— Բայց և այնպես միստեր Յուելը վատ է անում․․․

— Իհարկե, բայց նա երբեք չի ուղղվի։ Մի՞թե դրանից ելնելով դու կսկսես մեղադրել նաև նրա երեխաներին։

— Ո՛չ, սըր,— քրթմնջացի ես։ Հետո ես վերցրի փորձ կատարեցի։

— Եթե ես դպրոց գնամ, ուրեմն, մենք այլևս երբեք չպիտի՞ կարդանք...

— Դա քեզ շա՞տ է վշտացնում։

— Այո, սըր։

Ատտիկուսը մի ուրիշ տեսակ նայեց ինձ, և ես ականջներս սրեցի։

— Դու գիտե՞ս, թե ինչ է նշանակում կոմպրոմիս հարցրեg նա։

— Այդ երբ շրջանցում են օրենքը։

— Ո՛չ, երբ զիջում են մեկմեկու և այդպիսով համաձայնոկթյան գալիս։ Օրինակ՝ եթե դու համաձայնես դպրոցում սովորել, ես և դու ամեն երեկո առաջվա նման կարող ենք կարդալ։ Պայմանավորվեցի՞նք։

— Այո, սըր։

— Կարելի է յոլա գնալ և առանց սովորական ձևականությունների,— ասաց Ատտիկուսը, տեսնելով, որ ես պատրաստվում եմ թքել նրա ափի մեջ։

Երբ ես դուռը բացեցի, նա ետևիցս ասաց․

― Ի միջի այլոց, Մեծաչքանի, լավ կլինի, որ դպրոցում մեր պայմանի մասին լռես։

— Իսկ ինչու։

— Վախենում եմ, թե մեր գործունեությունը բարձր հեղինակությունների կողմից հավանության չարժանանա։

— Այդ ինչպես։

— Ես դպրոց երբեք չեմ գնացել,— ասաց Ատտիկուսը,— բայց ես մի բանից վախենում եմ, եթե միսս Կերոլայնը լսի, որ մենք ամեն երեկո միասին կարդում ենք, նա կհարձակվի արդեն ինձ վրա, իսկ այդ բոլորովին ցանկալի չէ։

Այդ ամբողջ երեկո ես և Ջիմը թուլանալու աստիճանի քրքջում էինք, որովհետև Ատտիկուսը անվրդով տեսք առած՝ մեզ համար մի երկար պատմություն էր կարդում այն մարդու մասին, որը անհայտ է, թե ինչու բարձրացել էր դրոշակաձողի վրա և չեր ցանկանում իջնել, դրանից հետո Ջիմը որոշեց ամբողջ շաբաթն անցկացնել չինարու վրա գտնվող մեր տնակում։ Նա այնտեղ էր բարձրացել առավոտյան նախաճաշից հետո և դեռ այնտեղ էր մայրամուտից առաջ, գիշերն էլ չէր իջնի, բայց Ատտիկուսը արգելեց հաղորդակցությունը և ընդհատեց մատակարարումը։ Ամբողջ օրը ես մագլցում էի չինարու վրա և Ջիմի հանձնարարություններով ետ էի վազում դեպի տուն, քարշ էի տալիս գրքեր, ուտելիք, խմելիք, իսկ երբ գիշերելու համար տարա վերմակը, Ատտիկուսն ասաց, եթե Ջիմի վրա ուշադրություն չդարձնենք, կիջնի։ Եվ Ատտիկուսը իրավացի էր։

== Գլուխ 4 ==

Դպրոցում իմ գործերը հետաgայում ավելի լավ չընթացան, քան առաջին օրը։ Բարի, բայց ապարդյուն նկրտումներով` սովորեցնել ինձ «խմբակային գործունեության», Ալաբամա նահանգը ծախսեց թղթի ամբողջ մղոններ և վագոններով մատիտ, իսկ հսկայական ծրագիրը կյանքում չէր իրականանում։ Այն, ինչ Ջիմն անվանել էր «Դյուիի տասնորդական սիստեմ», իմ ուսումնական առաջին տարվա վերջում տարածում էր գտել ամբողջ դպրոցով մեկ, այնպես որ ես այլևս հնարավորություն չունեի այն համեմատելու ուսուցման այլ ձևերի հետ։ Բայց կար մի բան, որի հետ կարելի էր համեմատել։ Ատտիկուսը և հորեղբայր Ջիմը մի, ժամանակ սովորել էին տանը և աշխարհում եղած ամեն ինչ գիտեին, համենայն դեպս, ինչ բան որ չգիտեր մեկը, ապա գիտեր մյուսը։ Եվ չէ՞ որ հորս տարիներ շարունակ ընտրում էին նահանգի օրենսդիր Ժողովում և ամեն տարի միաձայն, իսկ նա գաղափար անգամ չուներ այն խրթին ձևերի մասին, առանց որոնց, ինչպես կարծում էին իմ ուսուցիչները, անհնար էր լավ քաղաքացի դաստիարակել։ Ջիմին սովորեցրել էին կեսը «Տասնորդական սիստեմով», իսկ կեսը՝ ամենասովորական մեթոդով, այսինքն՝ պարզապես ստիպել էին գլուխ ջարդել բարդ խնդիրների վրա, և այդ գլուխը, թվում է, վատ չէր գործում թե խմբակում, թե միայնակ, բայց թե Ջիմով դատելը ճիշտ չի լինի․ դեռ աշխարհում չի ծնվել այնպիսի մարդ, որը կարողանար գտնել, թե Ջիմին ինչ հնարով կարելի էր ետ պահել ընթերցանությունից։ Իսկ ես էլ գիտեի միայն այն, ինչ տեղեկանում էի՝ կարդալով «Թայմ» հանդեսը և ամեն տեսակի տպագիր էջեր, ինչպիսիք որ տանը ընկնում էին ձեռքս, իսկ դասարանում հազիվհազ քարշ էի տալիս բեռս, որին լծել էր մանկավարժական նոր սիստեմը, որն ընդունել էր Մեյկոմբ շրջանը, և ամբողջ ժամանակ թվում էր, թե ինձ կողոպտում են։ Ինչպես և ինչու, ես չէի հասկանում, բայց, համենայն դեպս, դա ինչի՞ համար էր, որպեսզի ես տասներկու տարի շարունակ ձանձրույթից մեռնեի՞։

Այդ ամբողջ տարին իմ դասերը Ջիմի դասերից կես ժամ շուտ էին վերջանում, նրա դասերը մինչև ժամը երեքն էին, և ես մի շնչում մենակ սլանում էի Ռեդլիների տան մոտով ու կանգ էի առնում միայն մեր պատշգամբում, ուր այլևս ինձ ոչ մի վտանգ չէր սպառնում։ Բայց մեկ անգամ վազելիս ես մի այնպիսի բան նկատեցի, որ շունչս անսպասելիությունից կտրվեց, նայեցի շուրջս և ետ դարձա։

Ռեդլիների հողամասի ուղիղ ծայրին երկու վիրգինյան կաղնիներ կային, նրանց արմատները դուրս էին սալացել դեպի ճանապարհը, ծառերը ամբողջովին անհարթ էին, սապատավոր։ Եվ ահա կաղնիներից մեկի բնում ինչ֊որ բան էր փայլում․ փոսի միջից, որտեղից ճյուղ էր պոկվել, արևին փայլելով ինձ աչքով էր անում արծաթավուն ֆոլգայի գնդիկ։ Ես կանգնեցի ոտներիս ծայրերին, մի անգամ ևս շտապով շուրջս նայեցի և դուրս քաշեցի երկու փոքրիկ ծրարով ծամոն՝ որոնք երկրորդ թղթե փաթոթը չունեին։

Մազ մնաց, որ ես երկուսն էլ մեկ անգամից խրեմ բերանս, բայց հիշեցի, թե որտեղ եմ։ Վազեցի տուն և արդեն պատշգամբում մի լավ տնտղեցի իմ գտածը։ Տեսքին նայելով, իմ ծամոնը միանգամայն թարմ էր․ հոտ քաշեցի, անուշ հոտ էր գալիս։ Ես ծամոնը լիզեցի և մի քիչ սպասեցի։ Կենդանի էի մնացել, ամբողջը խրեցի բերանս․ դա «կրկնակի անանուխային» ծամոն էր։

Դպրոցից եկավ Ջիմը և իսկույն հարցրեց, թե այդ ինչ եմ ծամում և որտեղից եմ այդքանը վերցրել։ Ես ասացի՝ գտել եմ։

— Գտած բանը չի կարելի ուտել։

— Հո գետնին չեմ գտել, ծառի վրա եմ գտել։

Ջիմը թերահավատությամբ քրթմնջաց։

― Չէ, ճի՛շտ եմ ասում,— պնդեցի ես,— ա՛յ, այն կաղնու վրա, որը դպրոցին ամենից մոտիկն է։

— Գցի՛ր անմիջապես։

Ես գցեցի։ Այնքան էլ չվշտացա, ծամոնի մեջ համարյա համ չէր մնացել։

― Կես օր է ծամում եմ և դեռ չեմ մեռել, իսկի սիրտս էլ չի խառնում։

Ջիմը ոտքը խփեց գետնին.

― Ինչ է, դու չգիտե՞ս, որ այդ ծառերին իսկի ձեռք տալ էլ չի կարելի։ Կմեռնե՛ս։

― Բայց դու չէ՞ որ այն ժամանակ պատին ձեռք տվեցիր։

― Դա ուրիշ բան։ Գնա բերանդ անմիջապես ողողիր։ Լսո՞ւմ ես։

― Չե՜մ ուզում, որ ողողեմ, ամբողջ համը բերանիցս կգնա։

― Որ չողողես, Կելպուրնիային կասեմ։

Ստիպված էի Ջիմին ենթարկվել, Կելպուրնիայի հետ գործ ունենալ չէի ուզում։ Չգիտեմ ինչու, այն ժամանակվանից, ինչ դպրոց էի գնում, մեր հարաբերությունները միանգամայն փոխվել էին․ Կելպուրնիան իմ գլխին այլևս բռնապետություն չէր անում, չէր կպչում ինձ և չէր խառնվում իմ գործերին, այլ կամացուկ վրաս քրթմնջում էր։ Ես էլ երբեմն մեծ զոհողությունների էի գնում, միայն թե նրան չբարկացնեի։

Մոտենում էր ամառը․ իմ և Ջիմի համբերությունը հատնում էր սպասելով։ Դա մեր սիրած ժամանակն էր․ ամռանը քնում ես ետևի ապակեպատ պատշգամբում, ծալովի մահճակալների վրա կամ նույնիսկ փորձում ես քնել չինարա վրայի տնակում․ ամռանը այնքան համեղ բաներ կան այգում և շուրջդ վառ արեգակի տակ ամեն ինչ բոցկլտում է հազար տեսակ շռայլ գույներով, իսկ գլխավորը՝ ամառ, այդ նշանակում է Դիլլ։

Ուսման վերջին օրը մեզ արձակեցին ավելի շուտ, և ես ու Ջիմը միասին տուն էինք գնում։

― Գուցե վաղը Դիլլը գա,— ասացի ես։

― Հավանաբար վաղը չէ մյուս օրը,— ասաց Ջիմը։— Նրանց մոտ, Միսսիսիպիում մի օր ուշ են արձակում։

Երբ մենք մոտեցանք Ռեդլիների հողամասի վիրգինյան կաղնիներին, ես մատով ցույց տվեցի պոկված ճյուղից առաջացած այն փչակը, միգուցե Ջիմը վերջապես կհավատա, չնայած հարյուր անգամ արդեն ասել էի, որ հենց այդտեղ եմ գտել ծամոնը, երբ հանկարծ նորից տեսա, որ մի արծաթավուն բան փայլատակեց։

― Տեսնում եմ, Մեծաչքանի, տեսնում եմ․․․

Ջիմը նայեց չորս կողմը, դուրս քաշեց կանոնավոր, փայլուն ծրարիկը և խրեց գրպանը։ Մենք տուն վազեցինք և պատշգամբում սկսեցինք մեր գտածը զննել։

Ծամոնի ֆոլգայով մի քանի տակ ջանասիրաբար փաթաթված էր մի փոքրիկ տուփիկ։ Այդպիսի տուփերի մեջ լինում են նշանի մատանիները, տուփերը լինում են թավշապատ, կարմիր, փոքրիկ, պստլիկ օղակով։ Ջիմը բացեց։ Այնտեղ իրար վրա դրված էին երկու փայլելու աստիճանի շփած դրամներ, յուրաքանչյուրը՝ մեկ պեննիանոց։ Ջիմը տնտղեց ամեն կողմից։

— Հնդկական գլուխ է,— ասաց նա։— Տե՛ս, Մեծաչքանի, մեկը հազար ինը հարյուր վեց թվականի է, իսկ մյուսը՝ հազար ինը հարյուր թվականի։ Հի՜ն են։

― Հազար ինը հարյո՜ւր,— ձայնակցելով կրկնեցի ես։— Լսի՜ր, Ջիմ...

— Սպասիր, թող մտածեմ։

― Ջիմ, քո կարծիքով, դա որևէ մեկի գաղտնարա՞նն է։

― Ո՛չ, այստեղ մեզանից բացի ոչ ոք չի գալիս, թերևս միայն մեծահասակներից որևէ մեկը։

― Մեծերը գաղտնարան չեն ունենում։ Ջիմ, դու ի՞նչ ես կարծում, մենք իրավունք ունե՞նք դա վերցնելու։

― Ես էլ չգիտեմ, Մեծաչքանի։ Ախր հայտնի չէ, թե ում հանձնենք։ Այստեղով ոչ ոք չի անցնում, ես ստույգ գիտեմ... Սեսիլը պտույտ է տալիս քաղաքի շուրջը։

Սեսիլ Ջեյկոբսը ապրում էր մեր փողոցի հեռավոր ծայրում, փոստի ետևի տանը և ամեն օր մի ավելորդ մղոն ճամփա էր կտրում, միայն թե չանցներ Ռեդլիների և միսիս Հենրի Լաֆայետ Դյուբոզի տների մոտով։ Միսիս Դյուբոզը ապրում էր մեզանից երկու տուն այն կողմ, մեր թաղի բոլոր հարևանները եկել էին այն եզրակացության, որ աշխարհում նրանից ավելի զազրելի պառավ չկա։ Ջիմին թեկուզ ինչ էլ տային, ոչ մի դեպքում առանց Ատտիկուսի նրա տան մոտով չէր անցնի։

― Հապա ի՞նչ անենք, Ջիմ։

Որևէ բան գտնելիս, ընդունված էր այն պահել, մինչև որ տերը կգտնվեր, և միայն այն ժամանակ, երբ այլևս հույս չկա, թե տերը կգտնվի, նոր միայն դա քոնն է։ Երբեմն միսս Մոդի Էտկինսոնի պարտեզից մի կամելիա պոկելը կամ շոգ օրով նրանց կովերից կթած թարմ կաթ խմելը, կամ բերանդ ուրիշի խաղալով քաղցրացնելը մեզ մոտ բոլորովին էլ անազնվություն չէր համարվում, բայց փողը, դա արդեն ուրիշ բան էր։

― Գիտես ինչ,— ասաց Ջիմը,— մենք դրանք կպահենք մինչև աշուն և այն ժամանակ բոլոր երեխաներին կհարցնենք։ Երևի քաղաքից դուրս ապրող տղաներից որևէ մեկն է թաքցրել, իսկ այսօր դասերից հետո շտապել է, որ ավտոբուսին հասնի ու մոռացել է։ Դրանք տեր ունեն, դա ստույգ է։ Տեսնո՞ւմ ես, թե ինչպես է դրամները պլպլացրել։

― Դե լավ, իսկ ծամոնը ինչո՞ւ է այդտեղ թաքցրել։ Չէ՞ որ երկար չի դիմանա։

― Չգիտեմ, Մեծաչքանի։ Միայն այն գիտեմ, որ այդ դրամները, հավանաբար, առանց նպատակի չէ ինչ֊որ մեկը թաքցրել։ Դա մի որևէ բանի համար է․․․

― Ինչպես թե։

― Հասկանու՞մ ես, դրանց վրա հնդիկի գլուխ կա․․․ մի խոսքով, դրանք պատկանել են հնդիկի։ Դրանք կախարդված են, հասկանո՞ւմ ես, և երջանկություն են բերում։ Եվ ոչ թե, ասենք, ճաշի Ժամին հանկարծ սեղանին հայտնվի տապակած հավ, այլ իսկական երջանկություն, որ երկար ապրես կամ միշտ առողջ լինես, կամ ստուգողականի ժամանակ չտապալվես, մի խոսքով, դրանց նման մի բան․․․ և ինչ֊որ մեկին դրանք խիստ հարկավոր են։ Ես առայժմ կտանեմ կթաքցնեմ իմ սնդուկում։

Բայց նախքան իրեն սենյակը գնալը, Ջիմը դեռ երկար նայում էր Ռեդլիների տանը, երևում է, նորից էր մտածում։

Երկու օրից հետո Մերիդիանից եկավ Դիլլը՝ հպարտ և հաղթական, նա գնացքով մենակ է եկել մինչև Մեյկոմբ կայարանը (այդ կայարանը այդպես կոչվում է, բայց իրականում գտնվում է Էբբոտ շրջանում), և այնտեղ նրան դիմավորել է միսս Ռեյչելը՝ մեր քաղաքի մինուճար տաքսիով․ նա ճաշել է վագոն֊ռեստորանում ու տեսել է Սիամի երկվորյակներին, նրանք գնացքից իջել են Բեյ Սենտ֊Լուիսում․ որքան էլ թեկուզ գոռում էինք Դիլլի վրա, բայց նա դարձյալ երդվում էր, որ այդ ամենը զուտ ճշմարտություն է։ Երկնավուն անտանելի վարտիքի փոխարեն, որոնք կոճկվում էին վերնաշապկին, նա այժմ ուներ իսկական կարճ շալվար և կաշվե գոտի․ հասակը չէր բարձրացել, բայց նա ինչ֊որ առողջ տեսք էր ստացել, նա ասաց, որ տեսել է իր հորը։ Նրա հայրը մեր հայրիկիg բարձրահասակ է և սրածայր սև մորուք ունի, և Լուիսվիլ-Նեշվիլ երկաթուղային ընկերության պրեզիղենտն է։

― Ես մեքենավարին մի փոքր օգնեցի,— ասաց Դիլլը և հորանջեց։

― Քեզ էլ հավատացինք էլի,— ասաց Ջիմը։— Ավելի լավ է, ձայնդ կտրես։ Ի՞նչ պիտի խաղանք։

― Թոմ, Սեմ և Դիկ,— ասաց Դիլլը։— Գնանք նախապարտեզ։

Դիլլը ուզում էր խաղալ Ռոուվեր եղբայրներում, որովհետև այնտեղ բոլոր եղբայրներն էլ ազնիվ էին։ Նրան ակնհայտորեն ձանձրացրել էին մեր ներկայացումներում խարակտեր դերեր խաղալը։

― Դրանք ինձ էլ են զզվեցրել,— ասացի ես։

Ինձ ձանձրացրել էր Թոմ Ռոուվերի դերը, նա կինոնկարի կեսին հանկարծ կորցնում է հիշողությունը և այլևս նրա մասին ոչ մի բան չի ասվում, միայն վերջում նրան գտնում են Ալյասկայում, ինչ֊որ տեղ։

― Մի որևէ նոր բան հորինիր, Ջիմ,— ասացի ես։

― Ես հոգնել եմ հորինելուց։

Արձակուրդները նոր էին սկսվել, իսկ մենք արդեն ամեն ինչից ձանձրացել էինք։ Հապա ի՞նչ էր լինելու ամռանը։

Մենք ոտներս քարշ տալով գնացինք նախապարտեզ, Դիլլը դուրս նայեց փողոց և աչքը գցեց Ռեդլիների մռայլ տանը։

― Ես զգում եմ․․․ մա՛հ,— ասաց նա։

Ես նրա վրա գռռացի, բայց նա իրենը պնդեց։

― Ճիշտ եմ ասում, զգում եմ։

― Ինչպե՛u։ Ինչ֊որ մեկը մահանում է, իսկ դու հեռվից կարող ես հոտն առնե՞լ։

― Ո՛չ, այդպես չէ․ ես հոտ եմ քաշում և իմանում՝ այդ մարդը կմեռնի՞, թե ոչ։ Ինձ մի պառավ է սովորեցրել։— Դիլլը վիզը ձգեց և ինձ հոտոտեց։— Ջին Լուի՛զա․․․ Ֆինչ,— ասաց նա ընդհատ֊ընդհատ,— դու երեք օրից կմեռնես։

― Ձայնդ կտրիր, թե չէ որ տվել եմ հարյուր տարի չես մոռանա։ Ա՛յ, այսպես․․․

― Հերիք է, Մեծաչքանի,— մրթմրթաց Ջիմը։— Կարելի է կարծել, որ դու հավատում ես չարքերին։

― Միգուցե դու չե՞ս հավատում,— ասացի ես։

― Չարքն ի՞նչ բան է,— հարցրեց Դիլլը։

― Գիտե՞ս, թե դա ոնց է լինում։ Գիշերը գնում ես ճանապարհով, չորս կողմդ ոչ ոք չկա, և հանկարծ ընկնում ես մի շոգ տեղ,— սկսեց բացատրել Ջիմը։— Դա այն է, երբ մարդ մեռնում է, բայց երկինք ընկնել չի կարողանում և քարշ է գալիս ամայի ճամփեքով, ուր ոչ ոք չկա, և եթե նրա վրա հարձակվես, մեռնելուցդ հետո դու ինքդ նրա նման գիշերները կթափառես և, ծծելով, կենդանի մարդկանցից դուրս կքաշես նրանց հոգին․․․

― Իսկ ինչպե՞ս նրանից խուսափես։

― Ոչ մի կերպ,— ասաց Ջիմը։— Երբեմն մեկ էլ տեսար ամբողջ ճանապարհը կտրում է։ Բայց եթե անպայման ուզում ես անցնել, դու միայն պիտի ասես՝ «կենդանի եմ, մեռած չեմ, իմ հոգու լույս, ինձ ճամփա տուր, ինձ մի խեղդիր, կյանքս ինձ բաշխիր»։ Այդ ժամանակ նա քո շուրջը չի պտտվի և...

― Դրան մի հավատա, Դիլլ,— ասացի ես։— Կելպուրնիան ասում է, դրանք պարզապես նեգրական հեքիաթներ են։

Ջիմը սպառնալից նայեց ինձ, բայց միայն ասաց.

― Ուրեմն ինչ, այսօր խաղալո՞ւ ենք, թե ոչ։

― Եկեք անիվով գլորվենք,— առաջարկեցի ես։

Ջիմը հառաչեց։

― Դու հո գիտես, որ ես այլևս նրա մեջ չեմ տեղավորվում։

― Դու միայն կհրես։

Ես վազեցի տան ետևը, ետնամուտքի արտասանդուղքի տակից դուրս քաշեցի մի հին ավտոդող և գլորեցի դեպի նախապարտեզ։

― Ձեռք չտաք, ես առաջինն եմ,— ասացի ես։

Դիլլը ասաց՝ ավելի լավ է, ինքը լինի առաջինը, չէ՞ որ նա հենց հիմա է ժամանել Մերիդիանից։

Ջիմը մեր վեճը լուծեց այսպես՝ առաջ Մեծաչքանին կգլորվի, իսկ Դիլլը կգլորվի ավելի երկար ժամանակով, և ես, գունդ ու կծիկ եղած, մտա ավտոդողի մեջ։

Մինչև վերջին րոպեն էլ ես չգուշակեցի, որ Ջիմը զայրացել է․ ոնց թե, ես համարձակվեմ վիճել նրա հետ չարքերի մասին, և մի այսպիսի հարմար րոպեի էր սպասում, որ ինձ հատուցի։ Նա ամբողջ ոտքով ավտոդողը հրեց, և այն սլացավ մայթով։ Երկինքը, գետինը, տները կատաղի շրջապտույտի մեջ ձուլվում էին իմ աչքերի առջև, ականջներս խշշում էին, շունչս կտրվում։ Ձեռքերս հանել և ավտոդողը արգելակել չկարողացա, որովհետև ձեռքերս ծնկներովս սեղմվել էին կրծքիս։ Մնացել էր միայն մի հույս․ գուցե Ջիմը կհասնի ինձ կամ անիվը դեմ կառնի մայթին եղած որևէ բանի։ Ես լսում էի, որ Ջիմը գոռալով վազում էր ետևիցս։

Անիվը թռավ խճակույտի վրա, թեքվեց կողքի, գլորվեի ճանապարհի միջով, թափից դիպավ ինչ֊որ բանի, և ես սալարկին թռա, ինչպես խցանը՝ շշից։ Սիրտս խառնում էր, գլուխս՝ պտտվում։ Ասֆալտին պառկած, գլուխս թափահարում էի, խփում ականջներիս, որպեսզի ամեն ինչ հանդարտվեր ու տեղն ընկներ, և լսեցի, որ Ջիմը գոչում էր.

― Վազի՛ր, Մեծաչքանի։ Շո՛ւտ։

Ես գլուխս բարձրացրի, իմ առջև Ռեդլիների դռնակն էր։ Ես տեղումս քարացա։

― Վե՛ր կաց, շուտ արա,— վայնասուն էր գցել Ջիմը։— Վազիր այստեղ։

Չգիտեմ, թե ես ինչպես բարձրացա, ոտներս ծալվում էին։

― Անիվը վերցրու,— գոչում էր Ջիմը։— Քարշ տուր այստեղ։ Գժվե՞լ ես, ինչ է։

Վերջապես ես դուրս եկա քարացած վիճակից և վազեցի նրանց մոտ, չնայած ծնկներս դողում էին։

― Հապա անի՞վը,— դոռաց Ջիմը։

― Ինքդ վերցրու,— ի պատասխան գոչեցի ես։

Ջիմն իսկույն ձայնը կտրեց։

― Գնա ու վերցրու, հենց դարպասի տակն է։ Այն անգամ դու նույնիսկ պատին էլ ձեռք տվեցիր, հիշո՞ւմ ես։

Ջիմը կատաղած նայեց ինձ, բայց գլուխը պրծացնել չկարողացավ, նա մայթի վրայով վազեց, Ռեդլիների դռան առջև մի քիչ մլուլ տվեց, հետո նետվեց դեպի դուռը և վերադարձավ անիվը ձեռքին։

― Տեսա՞ր։— Նա նայեց ինձ արհամարհանքով ու հաղթական։— Մեկ, երկու և վե՛րջ։ Աստված վկա, Մեծաչքանի, դու երբեմն քեզ մի փոքրիկ փսլնքոտ աղջկա պես ես պահում, նայելն անգամ զզվելի է։

Կային բաներ, որ նա չգիտեր, բայց ես որոշեցի չասել։

Գռների մեջ երևաց Կելպուրնիան և ձայն տվեց․

― Եկեք լիմոնադ խմեցեք։ Շո՛ւտ եկեք ստվերը, քանի ողջ֊ողջ չեք տապակվել։

Ամռանը այդպես էր ընդունված, երբ արեգակը բարձրանում էր, լիմոնադ էին խմում։ Կելպուրնիան պատշգամբ դուրս բերեց սափորը և երեք բաժակ ու գնաց իր գործերով զբաղվելու։ Ես այնքան էլ չէի վշտանում, թե Ջիմը չարացած է ինձ վրա։ Լիմոնադը կխմի ու կբարիանա։

Ջիմը միանգամից գլուխը քաշեց երկրորդ բաժակը և խփեց փորին։

― Գտա՛,— հայտարարեց նա։— Մի նոր բան ենք խաղալու, այնպիսի բան, որ աշխարհում չի եղել։

― Ի՞նչ,— հարցրեց Դիլլը։

― Զարզանդ Ռեդլի։

Երբեմն ես ամբողջովին հասկանում էի Ջիմին, նա այդ հնարեց, որպեսզի ինձ ապացուցի, թե Ռեդլիից իսկի չի էլ վախենում, ինքը մի քաջ հերոս է, իսկ ես՝ վախլուկի մեկը։

― Զարզանդ Ռեդլի՞։ Դա ինչպե՞ս,— հարցրեց Դիլլը։

Ջիմն ասաց։

― Մեծաչքանին կլինի միսիս Ռեդլի...

― Դա դեռ կտեսնենք,— սկսեցի ես։— Առաջինը․․․

― Ինչ է, դու մինչև հիմա վախենո՞ւմ ես,— հարցրեց Դիլլը։

― Միգուցե նա գիշերը դուրս գա տնից, երբ մենք բոլորս քնած ենք․․․— ասացի ես։

Ջիմը սուլեց․

― Որտեղի՞ց պիտի իմանա, թե մենք ինչ ենք խաղում։ Եվ ընդհանրապես նա, հավանաբար, արդեն չկա էլ։ Նա մեռել է հարյուր տարի առաջ, և նրան խցկել են բուխարիկի ծխնելույզը։

― Արի ես ու դու խաղանք, իսկ Մեծաչքանին, եթե վախենում է, թող միայն նայի,— ասաց Դիլլը Ջիմին։

Ես շատ լավ էլ գիտեի, որ Զարզանդ Ռեդլին նստած է իր տանը, բայց ապացուցել չկարողացա, ստիպված էի լեզուս պահել ատամներիս ետևը, թե չէ նորից կասեին, թե ես հավատում եմ չարքերին, այնինչ ես դրանց մասին իսկի չէի էլ մտածում։

Ջիմը դերերը բաժանեց, ես միսիս Ռեդլին եմ, իմ գործը տնից դուրս գալն ու արտասանդուղքն ավլելն է։ Դիլլը ծեր Ռեդլին է, նա մայթի վրայով քայլում է ետ ու առաջ, իսկ երբ Ջիմը հետը խոսում է, նա որպես պատասխան միայն հազում է։ Ջիմր՝ դե, ինչ խոսք, հենց ինքը՝ Զարզանդ Ռեդլին է՝ կրտսեր Ռեդլին, Արթուր Ռեդլին, նա թաքնվում է շքամուտքի տակ և ստեպ֊ստեպ ոռնում է ու կաղկանձում։

Ամառն անցնում էր իր կարգով, մեր խաղերը՝ նույնպես։ Մենք դրանք հղկում էինք, կոկում, հորինում նորանոր դիալոգներ ու սյուժետային անցումներ և, վերջապ ես, հորինեցինք մի իսկական պիես, մի փոքրիկ պիես, որը ամեն օր մի նոր ձևով էինք խաղում։

Դիլլը ստացվեց ոճրագործից էլ ոճրագործ․ նա միշտ էլ մտնում էր ուզածդ խարակտեր դերի մեջ և վճռական րոպեներին, եթե պետք էր, նույնիսկ հասակով էլ էր բարձրանում։ Նա չէր զիջում իր ամենավատ հերոսներին անգամ, իսկ դրանք անհուսալի ավազակներ ու բարբարոսներ էին։ Ես կատարում էի կանացի բոլոր դերերը, ընդ որում՝ ոչ առանձնակի հաճույքով։ Իմ կարծիքով այդ ներկայացումը Տարզանից շատ ավելի ձանձրալի էր, և ամբողջ ամառը անհանգստությունը ինձնից ձեռք չէր քաշում, չնայած Ջիմը հավատացնում էր, թե Զարզանդ Ռեդլին վաղուց մահացել է և ինձ ոչինչ չի պատահի, չէ՞ որ ամբողջ օրը թե ինքը, թե Կելպուրնիան իմ կողքին են, իսկ գիշերը դեռ Ատտիկուսն էլ է տանը։

Ջիմը ծնվել էր հերոս։

Զանազան բամբասանքների ու լուրերի պատառիկներ, որոնք ի սկզբանե անտի կրկնվում էին թաղում, մենք միացրինք, դարձնելով մի իսկական դրամա․ միսիս Ռեդլին ժամանակով եղել է գեղեցկուհի, բայց հետո ամուսնացել է միստեր Ռեդլիի հետ և կորցրել իր ողջ դրամագլուխը։ Նա կորցրել է գրեթե նաև իր բոլոր ատամները, մազերը և աջ ձեռքի ցուցամատը (դա Դիլլն էր հորինել․ մեկ անգամ գիշերը, երբ Զարզանդին չի հաջողվում իր ճաշի համար որսալ ոչ սկյուռ և ոչ էլ կատու, կրծում է մոր մատը), օրեր շարունակ մայրը նստում է հյուրասենյակում ու արցունք թափում, իսկ Զարզանդը դանակով տաշում է աթոռներն ու սեղանները, և մի օրից մի օր տանն այլևս ոչ մի կարասի չի մնա, այլ միայն տաշեղներ։

Հետո մենք երեքով ներկայացնում էինք խուլիգանության մեջ բռնված տղաների։ Ես բազմազանության համար խաղում էի դատավորի դերը։ Դիլլը Ջիմին տարավ, հրեց գցեց արտասանդուղքի տակը և բզում էր նրան հատակը լվանալու փայտով։ Նայած գործի ընթացքին, Ջիմը նորից հայտնվում էր արդեն շերիֆի դերում, քաղաքացիների ամբոխի դերում կամ միսս Ստիվենի Կրոուֆորդի, որը կարող էր Ռեդլիների մասին այնքան բան պատմել, որքան ոչ ոք Մեյկոմբում։

Երբ հերթը հասավ Զարզանդի ամենահաջողված համարին, Ջիմը գնաց տուն, թաքնվեց այնտեղ և հարմար րոպե ընտրելով, Կելպ ուրնիայից ծածուկ կարի մեքենայի դարակից վերցրեց մկրատը, վերադարձավ պատշգամբ, նստեց ճլորթուն և սկսեց լրագիր կտրտել։ Դիլլը ման էր գալիս նրա շուրջը և հազում, ապա Ջիմը հարձակվեց նրա վրա ու որպես թե մկրատը խրեց նրա կողը։ Այնտեղից, ուր ես կանգնած էի, այդ բոլորը կարելի էր որպես իրողություն ընդունել։

Ամեն օր, երբ միստեր Նաթան Ռեդլին, անցնելով մեր մոտով, ըստ իր սովորության ուղևորվում էր քաղաքի կենտրոնը, մենք մեր խոսքի կեսին սսկվում էինք և անշարժանում, մինչև որ նա չէր ծածկվում մեր տեսողությունից։ Ի՞նչ կպատահեր մեզ հետ, եթե նա կասկածեր․․․ Բավական էր հայտնվեր մեր հարևաններից մեկնումեկը, որ մենք խաղն ընդհատեինք, բայց մեկ անգամ ես տեսա, որ մեր դիմաց կանգնած է միսս Մոգի Էտկինսոնը՝ այգու մկրատը ձեռքին և դեռ կանաչ, չխուզած ցանկապատը մոռացած, աչքերը չորս արած նայում է մեզ։

Մեկ անգամ մենք արդեն չափից դուրս գրավվեցինք, երբ խաղում էինք մեր «Մի ընտանիք» վեպի երկրորդ հատորի քսանհինգերորդ գլուխը, չէինք նկատել, որ նախաճաշին տուն էր վերադարձել Ատտիկուսը, նա կանգնել էր մայթին և խողովակի պես փաթաթած օրաթերթով խփում էր ծնկին ու նայում մեզ։ Արեգակը բարձրացել էր, արդեն կեսօր էր։

― Այդ ի՞նչ խաղ է,— հարցրեց Ատտիկուսը։

― Ոչի՛նչ,— ասաց Ջիմը։

Նրա խուսափողական պատասխանից ես գուշակեցի, որ մեր խաղը գաղտնիք է և այլևս չխառնվեցի։

― Իսկ քո ինչի՞ն է պետք մկրատը։ Եվ ինչո՞ւ ես լրագիրը կտրտում։ Եթե այսօրվանն է, ես քո հոգին կհանեմ։

― Ոչինչ։

― Ինչպես թե «ոչինչ»։

― Ոչինչ, սըր։

― Այստեղ տուր մկրատը, դա խաղալիք չէ,— ասաց Ատտիկուսը։— Այս ամենը, ի դեպ, կապ չունի՞ Ռեդլիների հետ։

― Ո՛չ, սըր,— ասաց Ջիմը և կարմրեց։

― Հուսով եմ, որ այդպես է,— կարճ ասաց Ատտիկուսը և գնաց տուն։

― Ջի֊իմ․․․

― Սուս արա։ Նա գնաց հյուրասենյակ, այնտեղից ամեն ինչ լսվում է։

Երբ մենք հայտնվեցինք տան ետևում, այսինքն՝ ապահով տեղում, Դիլլը Ջիմին հարցրեց՝ մի՞թե մեզ այլևս չի կարելի Զարզանդ Ռեդլի խաղալ։

― Չգիտեմ։ Ատտիկուսը չասաց, թե չի կարելի․․․

― Ջիմ,— ասացի ես,— իմ կարծիքով, միևնույն է, Ատտիկուսը ամեն ինչ գիտե։

― Ոչ, չգիտե։ Եթե գիտենար, կասեր։

Ես երբեք էլ դրանում համոզված չէի, բայց Ջիմը ասաց, ամբողջ չարիքը նրանումն է, որ ես աղջիկ եմ, աղջիկները անվերջ չգիտես, թե ինչեր են երևակայում, դրա համար էլ նրանց ոչ ոք տանել չի կարողանում, և եթե ուզում ես աղջիկ լինել, կարող ես փասա֊փուսեդ հավաքել գնալ և խաղալ ում հետ ուզում ես։

― Շատ լավ,— ասացի ես։— Կարող ես Զարզանդ խաղալ։ Կտեսնես, թե ինչ կլինի։

Որ Ատտիկուսը մեզ բռնեցրել էր, դա Զարզանդ Ռեդլի խաղալուց հրաժարվելու իմ երկրորդ պատճառն էր։ Առաջին պատճառը ի հայտ էր եկել այն օրը, երբ ես ավտոդողով գլորվելով, մտա Ռեդլիների բակը։ Ես թափահարում էի գլուխս, սիրտս խառնում էր, Ջիմի ոռնոցից ականջներս խշշում էին, բայց և այնպես, այն ժամանակ ես լսեցի նաև մի ուրիշ ձայն, չափազանց ցածր մի ձայն, որը մայթից լսելի չէր... Տան մեջ մեկը ծիծաղում էր։


== Գլուխ 5 ==

Ես այդպես էլ գիտեի, որ Ջիմին հանգիստ չեմ տա, և դա վերջ ի վերջո նրան ձանձրացրեց, մենք Զարզանդ խաղալուն թարկ տվինք, իմ ուրախությանը չափ չկար։ ճիշտ է, Ջիմը հավատացնում էր, որ Ատտիկուսը նրան երբեք էլ չի արգելել, հետևաբար, կտրելի է շարունակել, իսկ եթե Ատտիկուսը հենց արգելած էլ լինի, ելք կա։ Կվերցնենք ու բոլորի անունները կփոխենք, այն ժամանակ մեզ ոչ ոք էլ ոչինչ չի կարող ասել։

Դիլլը գործողության այդ ծրագիրր լսելով, շատ ուրախացավ։ Ընդհանրապես Դիլլը չափից դուրս երևակայում էր, կարծես Ջիմը քիչ էր։ Դեռ ամռան սկզբին նա ասացհ ինձ հետ ամուսնացիր, բայց շատ շուտով այդ մասին մոռացավ։ Կարծես թե հողամասը ցանկապատեց, և ես էլ նրա սեփականությունը դարձա, ասաց նաև, որ ամբողջ կյանքում սիրելու է միայն ինձ, իսկ հետո իսկի վրաս էլ չէր նայում։ Ես նրան երկու անգամ դնգստեցի, բայց դա օգուտ չարեց, և նա սկսեց ավելի շատ ընկերություն անել Ջիմի հետ։ Նրանք առավոտից իրիկուն ցցված էին լինում չինարու վրայի տնակում, ինչ֊որ բաներ էին հնարում, գլխներին զոռ տալիս և ինձ կանչում էին միայն այն ժամանակ, երբ պետք էր լինում երրորդը։ Բայց նրանց խենթ ու խելառ հնարանքներից առանց այդ էլ ես միառժամանակ ինձ հեռու պահեցի, չնայած դրա համար ինձ կարող էին աղջիկ անվանել, և մնացած ամառային բոլոր երեկոներին նստում էի միսս Մոդի Հտկինսոնի առմուտքում։ Ինձ և Ջիմին միշտ էլ թույլ տալիս էին վազվզել միսս Մոդիի բակում, այն պայմանով, որ ինչքան կարող էինք հեռու մնայինք նրա լեռնավարդերից, բայց իմ և միսս Մոդիի հարաբերությունները ինչ֊որ անորոշ էին։ Մինչև Դիլլի ու Ջիմի ինձնից խուսափելը, նա ինձ համար պարզապես հարևանուհի էր ու այսքանը, միայն, թերևս, մյուսներից ավելի բարի էր։

Միսս Մոդիի լուռ համաձայնությամբ մենք իրավունք ունեինք խաղալու նրա մարգագետնում, ուտել խաղող (միան թե հենակների վրայից չգցեինք թաղերը) և խելքներիս փչածն անելու տան ետևն ընկած ամբողջ հողաբաժնում․ չափազանց մեծահոգի պայմաններ էին, և մենք շատ սակավ էինք նրա հետ խոսում, վախենալով, թե հանկարծ կխախտենք այդ հարաբերությունների փխրուն հավասարակշռությունը, բայց Ջիմը և Դիլլը իրենց այնպես պահեցին, որ ես ակամա մտերմացա միսս Մոդիի հետ։

Միսս Մոդին իսկի չէր սիրում իր տունը. չորս պատերի մեջ անցրած ժամերը համարում էր կորուստ։ Նա այրի էր, ըստ որում բնավորությամբ՝ կին֊քամելյոն, երբ աշխատում էր այգում, հագնում էր իր հին գլխարկը և տղամարդու կոմբինեզոն, իսկ երեկոյան ժամը հինգին, լոգանքից հետո բազմում էր ապակեպատ պատշգամբում, կարծես մեր փողոցի թագուհին լիներ՝ զուգված, գեղեցիկ, հոյակապ։ Նա սիրում էր այն ամենը, ինչ բուսնում էր երկրի երեսին, նույնիսկ մոլախոտը։ Բայց կար մի բացառություն։ Բավական էր իր բակում հայտնաբերեր թեկուզ մի հատ գաղտիկուր, որ սկսվեր մի նոր պատերազմ՝ համահավասար Մարնի պատերազմին։ Միսս Մոդին թիթեղե ամանով հարձակվում էր քոլի վրա և վրան լցնում ինչ֊որ թունավոր հեղուկ. մենք անպայման մահացու կթունավորվենք, եթե հեռու չմնանք, ասում էր նա։

― Իսկ արդյոք չի՞ կարելի պարզապես դուրս քաշել,— հարցրի ես մեկ անգամ, երբ իմ աչքերի առջև երեք դյույմանոց մի խղճուկ խոտի հետ տեղի էր ունենում մի իսկական ճակատամարտ։

― Դուրս քաշե՞լ, փոքրիկս։ Դու ասում ես՝ դուրս քաշե՞լ,— միսս Մոդին դուրս քաշեց թրջված ծիլը և բթամաաը վարից վեր տարավ խոտի վրայով։ Նրա միջից դուրս թափվեցին փոքրիկ հատիկներ։— Չէ՞ որ այսպիսի մի ծիլը կարող է կործանել մի ամբողջ բանջարանոց։ Հապա նայիր։ Աշնանը սերմերը կչորանան, և քամին դրանք կցրի ամեն տեղ։

Միսս Մոդիի դեմքը այնպիսի արտահայտություն ընդունեց, կարծես խոսքը վերաբերում էր առնվազն եգիպտական ժանտախտին։

Հակառակ Մեյկոմբի մյուս բնակիչների, միսս Մոդին միշտ խոսում էր աշխույժ և վճռական։ Մեզ բոլորիս նա անվանում էր լրիվ անունով. երբ նա ժպտում էր, բերանի երկու կողմերում փայլում էին երկու փոքրիկ ոսկե ելուստներ։ Մեկ անգամ ես սկսեցի դրանցով հիանալ և ասացի, երբ որ մեծանամ, գուցե ինձ էլ դուրս գան այդպիսի ատամներ։

― Նայիր,— ասաց միսս Մոդին և լեզվով ճտտացնելով, ցույց տվեց, թե ինչպես է հանվում նրա դնովի ծնոտը, որով վերջնականապես ամրապնդեց մեր բարեկամությունը։

Միսս Մոդիի բարությունը տարածվում էր նաև Ջիմի և Դիլլի վրա՝ այն հազվադեպ րոպեներին, երբ նրանք զբաղված չէին լինում իրենց գաղտնի գործերով, մենք վայելում էինք միսս Մոդիի տաղանդի պտուղները, որոնք աոաջ մեղ անհայտ էին։ Մեր թաղում և ոչ ոք չէր կարող թխել այնպիսի համեղ կարկանդակներ, ինչպես նա։ Այն օրվանից, ինչ մեր միջև հաստատվել էր լրիվ վստահության մթնոլորտ, նա ամեն անգամ մեծ կարկանդակից բացի, թխում էր նաև երեք փոքրերը և հետո փողոցով մեկ ձայն տալիս.

― Ջիմ Ֆի՜նչ, Մեծաչքանի Ֆի՜նչ, Չարլզ Բեյկեր Հա՜րրիս, եկեք այստեղ։

Մենք ձայնը լսելուն պես հայտնվում էինք ու միշտ պարգև ստանում։

Ամռանը մթնաշաղը երկար ու հարհանդ է լինում։ Ես և միսս Մոդին ամենից ավելի նստում էինք արտասանդուղքին, նստում էինք լուռ ու նայում, թե ինչպես է մայր մտնում արեգակը, ու երկինքը դառնում դեղին, հետո վարդագույն, ծիծեռնակները թռչում էին միանգամայն ցածրիկ և թաքնվում դպրոցի տանիքի ետևում։

― Միսս Մոդի,— ասացի ես մի այդպիսի երեկո,― դուք ի՞նչ եք կարծում, Զարզանդ Ռեդլին դեռ կենդանի՞ է։

― Նրա անունը Արթուր է, և նա կենդանի է,— ասաց միսս Մոդին, դանդաղ օրորվելով կաղնեփայտե մեծ ճոճաթոռում։— Զգո՞ւմ ես, թե այսօր ինչպես է բուրում իմ միմոգան։ Ինչպես իսկական դրախտում։

― Ըհը։ Իսկ որտեղի՞ց գիտեք։

— Ի՞նչը, մանկիկս։

― Որ Զարզ․․․ միստր Արթուրը դեռ կենդանի է։

― Ինչպիսի՞ մռայլ հարց։ Ի դեպ, դա երևի այն պատճառով, որ առարկան է մռայլ։ Ես գիտեմ, որ նա կենդանի է, Ջին Լուիզա, այն պատճառով, որ ես դեռևս չեմ տեսել, որ նրան դուրս բերեն իր տնից։

― Գուցե նա մեռել է և նրան խցկել են բուխարիկի ծխնելույզը։

― Դա՞ որտեղից հնտրեցիր։

― Ջիմն է ասում։

― Հը՛մ֊հը՛մ... Նա օրըստօրե ավելի է նմանվում Ջեկ Ֆինչին։

Մեր հորեղբայր Զեկ Ֆինչին միսս Մոդին մանկությունից գիտեր։ Համարյա հասակակիցներ լինելով նրանք միասին էին մեծացել «Ֆինչի նավահանգստում»։ Միսս Մոդիի հայրը՝ դոկտոր Ֆրենկ Բյուֆորդը, Ֆինչերի վաղեմի հարևանն էր։ Մասնագիտությամբ բժիշկ, կոչումով այգեգործ և բանջարաբույծ, նա անսահման սիրում էր հողը և այդ պատճառով էլ մնացել էր աղքատ։ Իսկ հորեղբայր Ջեկը իր այդ կրքին ազատություն չէր տվել, ծաղիկներ աճեցրել էր միայն լուսամուտների գոգերին, այնտեղ, իր մոտ՝ Նեշվիլում և այդ պատճառով հարուստ էր մնացել։ Ամեն տարի, ծննդին, հորեղբայր Ջեկը գալիս էր մեզ մոտ հյուր և ամեն տարի ամբողջ փողոցով մեկ գոչում էր միսս Մոդիին, որ նա ամուսնանա իր հետ։ Իսկ միսս Մոդին ի պատասխան գոչում էր․

― Ավելի բարձր գոռա, Ջեկ Ֆինչ, որպեսզի փոստում էլ լսվի, թե չէ ականջներս քեզ չեն լսում։

Առաջարկություն անելու այդ միջոցը ինձ և Ջիմին թվում էր տարօրինակ։ Նա ասում էր՝ հորեղբայր Ջեկը ուզում է միսս Մոդիին զայրացնել, քառասուն տարի ջանք է թափում և երբեք էլ ոչ մի կերպ չի կարողանում զայրացնել, և միսս Մոդին էլ ոչ մի գնով նրա հետ չի ամուսնանա, նա միայն զայրացնում է հորեղբայր Ջեկին և վերջինս նրա ծաղրուծանակից պաշտպանվելու մի միջոց ունի՝ հարձակվելը, և այդ ամենը մեզ թվում էր պարզ ու հասկանալի։

― Արթուր Ռեդլին պարզապես նստած է իր տանը, ահա և բոլորը,— բացատրեց ինձ միսս Մոդին։— Եթե դու ցանկություն չունենայիր փողոց դուրս գալու, դու էլ կնստեիր տանը, ճի՞շտ է։

― Ըհը, բայց ես, միևնույն է, կցանկանայի փողոց դուրս դալ։ Իսկ նա ինչո՞ւ չի ցանկանում։

Միսս Մոդին աչքերը կկոցեց։

— Դու այդ ամբողջ պատմությունը գիտես ոչ պակաս, քան ես։

― Բայց ես չգիտեմ, թե ինչու է այդպես։ Ինձ ոչ ոք չի ասել։

Միսս Մոդին լեզվով ուղղեց դնովի ծնոտը։

― Ղու չէ՞ որ գիտես, որ ծեր Ռեդլին բապտիստներից էր, որոնք ոտները լվանում են...

― Բայց չէ՞ որ դուք էլ եք նրանցից։

― Ես նրա նման քար ու ապառաժ չեմ, Մեծաչքանի։ Ես պարզապես բապտիստ եմ։

― Իսկ պարզապես բապտիստները ոտքները չե՞ն լվանում։

― Լվանում են։ Իրենց տանը, թեշտի մեջ։

― Իսկ դուք մեզ նման չե՞ք աղոթում...

Հավանաբար, միսս Մոդին որոշեց, որ ավելի հեշտ է բացատրել բապտիզմի նշանները, քան հավատո հանգանակը։

― Բապտիստները, որոնք ոտները լվանում են, ամեն մի բավականություն համարում են մեղք,— բացատրեց նա։— Գիտե՞ս ինչ, մի շաբաթ օր նրանք անտառից եկան քաղաք և սկսեցին ցանկապատի վրայից գոռալ, թե ես իմ ծաղիկներով ուղղակի դժոխքը կգնամ։

― Ծաղիկներն է՞լ կգնան դժոխք։

― Այո, մեմ։ Ծաղիկներն էլ պիտի այրվեն ինձ հետ։ Այդ ոտնալվայի սիրահարները ասում են, թե ես չափից ավելի ժամանակ եմ ծախսում աստծու երկնքի տակ և շատ քիչ եմ նստում սուրբ գրոց առաջ չորս պատերի մեջ։

Ես հանկարծ տեսա, թե ինչպես է միսս Մոդին տապակվում դժոխքում (իսկ դժոխքը ամեն մի բողոքական իր ձևով է պատկերացնում), և իսկույն սկսեցի կասկածել, թե արդյոք ճի՞շտ են ասում քարոզներում։ Իհարկե, միսս Մոդին չար լեզու ունի, և նա այնքան էլ ջանասիրությամբ չի զբաղվում բարի գործերով, ինչպես միսս Կրոուֆորդը։ Բայց միայն հիմարի գլուխը կարող է վստահել միսս Ստիվենիին, իսկ միսս Մոդին հուսալի մարդ է, դա ես և Ջիմը հաստատ գիտենք։ Նա մեր հասցեին երբեք չի չարախոսում, մեզ հետ անկեղծ է և քիթը չի խոթում մեր գործերի մեջ։ Նա մեր բարեկամն է։ Հասկանալ չի լինում, թե մի այդպիսի խելացի մարդ ինչու պիտի հավերժական տանջանքների ենթարկվեր։

― Դա ճիշտ չէ, միսս Մոդի։ Ղուք աշխարհի ամենալավ կինն եք։

Միսս Մոդին սրտալի ժպտաց։

― Շնորհակա՛լ եմ, մեմ,— ասաց նա։— Բանը նրանումն է, որ ոտնալվայի սիրահարները բոլոր կանանց համարում են մեղքերի անոթ։ Նրանք, հասկանո՞ւմ ես, աստվածաշունչը ընկալում են չափազանց բառացիորեն։

― Եվ միստեր Արթուրը նրա համար է նստում տանը, որ կին չտեսնի՞։

― Ո՞վ է հասկանում։

― Իմ կարծիքով դա մեծ հիմարություն է։ Եթե միստեր Արթուրն այդպես ցանկանում է դրախտ ընկնել, թող գոնե շեմքն էլ է դուրս գա։ Ատտիկուսն ասում է՝ աստված այսպես է պատվիրել՝ սիրիր մարդկանց այնպես, ինչպես ինքդ՝ քեզ․․․

Միսս Մոդին դադարեց ճոճաթոռում օրորվելուց։

— Դու դեռ շատ փոքր ես և չես հասկանա,— ասաց նա խստորեն,— բայց լինում են մարդիկ, որոնց ձեռքում աստվածաշունչը ավելի վտանգավոր է, քան... մի շիշ վիսկին քո հոր ձեռքում։

― Ատտիկուսը վիսկի չի խմում,— վրդովվեցի ես։— Նա իր կյանքում մի կաթիլ անգամ բերանը չի առել․․․ Ոչ, ոչ։ Նա ասել է, որ մի անգամ փորձել է վիսկի խմել, բայց դուրը չի եկել։

Միսս Մոդին ծիծաղեց։

― Ես այդ չէի ուզում ասել։ Ես ասում եմ՝ եթե Ատտիկուս Ֆինչը թեկուզ թունդ հարբած էլ լինի, միևնույն է, չի կարող լինել այնպես չար ու կոպիտ, ինչպես որոշ մարդիկ իրենց ամենալավ տրամադրության ժամանակ։ Պարզապես այդպիսի մարդիկ կան, նրանք... նրանք ծայրահեղորեն շատ են մտածում այն աշխարհի մասին և այդ պատճառով ոչ մի կերպ չեն սովորում, թե ինչպես ապրեն այս աշխարհում։ Նայիր փողոց, ա՛յ, այնտեղ, և կտեսնես, թե դրանից ինչ է ստացվում։

― Ձեր կարծիքով, այն բոլորը ճի՞շտ է, ինչ֊որ ասում են Զարզ... միստեր Արթուրի մասին։

― Ի՞նչը նկատի ունես։

Ես պատմեցի։

― Դրանց երեք քառորդը նեգրական հեքիաթներ են, իսկ մի քառորդը միսս Կրոուֆորդի փչոցները,— մռայլ ասաց միսս Մոդին։— Ստիվենի Կրոուֆորդը ինձ նույնիսկ պատմել է, որպես թե մեկ անգամ արթնանում է գիշերվա կեսին և տեսնում, որ նա պատուհանից նայում է իրեն։ Ես հարցրեցի, իսկ դու ի՞նչ արեցիր, Ստիվենի, մի կողմ գնացիր ու տե՞ղ տվեցիր։ Այդ ժամանակվանից Ստիվենին լեզուն մի քիչ ատամների ետևն է պահում։

Եվ ինչպես կարող էր լեզուն իրեն չքաշել։ Միսս Մոդին ում ասես կլռեցնի։

― Ո՛չ, մանկիկս, դա վշտի տուն է,— շարունակեց նա։— Արթուր Ռեդլիին ես դեռ փոքրուց եմ հիշում։ Ինչ ուզում են նրա մասին ասեն, բայց ինձ հետ նա միշտ էլ քաղաքավարի է եղել։ Այնքան քաղաքավարի, որքան միայն կարող էր։

― Դուք կարծում եք նա խելագա՞ր է։

Միսս Մոդին գլուխն օրորեց․

― Միգուցե և ոչ, բայց այդ ընթացքում նա կարող էր խելքը գցել։ Մենք, ախր, ինչպես հարկն է չգիտենք, թե ինչ է կատարվում այդ մարդկանց հետ։ Ինչ է կատարվում ուրիշի տանը՝ փակ դռների ետևում, ինչպիսի՞ գաղտնիքներ...

― Ատտիկուսը իմ և Ջիմի հետ միշտ էլ նույն ձևով է վարվում՝ դա լինի տանը, թե բակում։

Ես զգում էի, որ իմ պարտքն է հորս պաշտպանել։

― Օ, տեր իմ աստված, ա՛յ աղջիկ, մի՞թե ես քո հոր մասին եմ ասում։ Ես պարզապես աշխատեցի բացատրել, թե ինչը ինչոց է։ Բայց եթե խոսքր հիմա նրա մասին է, ես քեզ ահա թե ինչ կասեմ, Ատտիկուս Ֆինչը միշտ նույնն է թե իր տանը, թե փողոցում։ Ես տորթ եմ թխել, կուզե՞ս մի կտոր հետդ տանել։

Ես նույնիսկ շատ էի ուզում։


Հաջորդ օրը ես արթնացա և Ջիմին ու Դիլլին տեսա տան ետևում, նրանք ինչ֊որ բանի շուրջր աշխույժ խոսում էին։ Ես գնացի նրանց մոտ, իսկ նրանք դարձյալ նույնը՝ գնա այստեղից։

― Չե՛մ գնա։ Բակը քոնը չի, Ջիմ Ֆինչ, բակը ի՛մն էլ է։ Ես էլ ունեմ այստեղ խաղալու իրավունք։

Դիլլը և Ջիմը շտապ խորհրդակցեցին։

― Եթե մնաս, ուրեմն կանես ամեն բան, ինչ մենք կհրամայենք,— նախազգուշացրեց ինձ Դիլլը։

― Դու ի՞նչ ես փքվել։ Հրամայողի՜ս տեսեք։

― Երդվիր, որ ինչ էլ ասենք, պիտի անես, թե չէ մենք քեզ ոչինչ չենք ասի,— շարունակեց Դիլլը։

― Քեզ շատ ես զարմացնում։ Դե լա՛վ, ասեք տեսնեմ։

― Մենք ուզում ենք Զարզանդ Ռեդլիին նամակ տալ,— աչքը չթարթելով հայտարարեց Ջիմը։

― Այդ ո՞նց։

Ես աշխատում էի խեղդել ակամա սարսափս։ Միսս Մոդիի համար հեշտ է խոսելը, նա պառավել է, նրա գործը իր համար հանգիստ շեմքին նստելն է։ Իսկ մենք․․․ մեր բանն ուրիշ է։

Ջիմը պատրաստվում էր նամակը դնել կարթի վրա և խրել Ռեդլիների կրկնափեղկից ներս։ Եթե որևէ մեկը փողոցով անցնի, Դիլլը կզանգահարի։

Դիլլը ձեռքը բարձրացրեց, նա ափի մեջ սեղմել էր մայրիկիս ճաշի արծաթե զանգակը։

― Ես մյուս կողմից կմ ոտենամ,— ասաց Ջիմը։— Մենք երեկ փողոցից տեսանք, այնտեղ մի կրկնափեղկը խախուտ է։ Ես նամակը կարող եմ նույնիսկ լուսամուտի գոգն էլ դնել։

― Ջիմ․․․

― Ո՛չ, միսս Կռվարար, ինքդ կպար, և հիմա էլ խոսքիցդ ետ մի կանգնիր։

― Դե լավ, միայն թե ես չեմ ուզում պահակ կանգնել։ Ջիմ, գիտես ինչ, այն անգամ ինչ֊որ մեկը...

― Ո՛չ, կկանգնես։ Դու ման կգաս տան ետևի մասում, իսկ Դիլլը կհսկի փողոցում, եթե որևէ մեկը գա, կզանգահարի, հասկացա՞ր։

― Դե լավ։ Իսկ ի՞նչ եք գրել նրան։

Դիլլը ասաց.

― Մենք նրան շատ քաղաքավարությամբ խնդրում ենք, որ դուրս գա տնից և մեզ պատմի, թե ինչ է անում այնտեղ և մեզանից չվախենա, մենք իր համար պաղպաղակ կգնենք։

― Դուք ուղղակի ցնդվել եք, նա մեզ բոլորիս կսպանի։

Դիլլը ասաց.

― Այդ ես եմ հնարել։ Իմ կարծիքով, եթե նա տնից դուրս գա և մեզ հետ մի քիչ նստի, սիրտը կբացվի։

― Իսկ ի՞նչ գիտես, թե տանը տխրում է։

― Ապա դու փորձիր հարյուր տարի դուռը փակած տանը նստել և սնվել միայն կատուներով։ Գրազ կգամ, որ նրա մորուքը երկարել, հասել է ա՛յ այստեղ։

― Ինչպես քո հոր մորուքը։

― Իմ հրայրը մորուք չունի, նա...— Դիլլի լեզուն կապ ընկավ՝ ասես ինչ որ հիշելով։

― Ըհը՜, բռնվեցիր,— ասացի ես։— Առաջ դու ասում էիր, թե քո հայրը սև մորուք ունի....

― Իսկ նա ամառը խուզել է, թե կուզես իմանալ։ Կարող եմ քեզ նամակը ցույց տալ։ Դեռ երկու դոլար էլ փող է ուղարկել...

― Հապա ոնց, պատմիր։ Միգուցե նա քեզ հեծյալի համազգեստ և թուր էլ է ուղարկել։ Սուտասանի մեկն ես, ուրիշ ոչինչ։

Կյանքումս դեռ չէի լսել, որ մեկնումեկը այդքան փչեր, ինչպես Դիլլ Հարրիսը։ Բոլոր ստերը մի կողմ դրած, նա նաև տասնյոթ անգամ փոստային ինքնաթիռով թռել էր, եղել նոր Շոտլանդիայում և տեսել կենդանի փիղ, իսկ իր պապը եղել է ոչ այլ ոք, քան ինքը՝ բրիգադի գնդապետ Ջո Ուիլերը, և նա Դիլլին ժառանգություն է թողել իր սուսերը։

― Սուս մնացեք,— ասաց Ջիմը։ Նա մտել էր արտասանդուղքի տակն ու այնտեղից դուրս էր քաշել բամբուկի մի դեղին կարթաձող,— թերևս սրանով մայթից հասնեմ լուսամուտին։

― Եթե մեկը այնքան քաջ է, որ կարող է մոտենալ և ձեռք տալ պատին, կարթը նրա ինչի՞ն է պետք,— ասացի ես։— Կգնայիր ու հենց շքամուտքը կծեծեիր, ահա՛ և բոլորը։

― Դա ուրիշ... բան է․․․— կապ ընկնելով ասաց Ջիմը։— Քանի՞ անգամ պիտի քեզ կրկնեմ։

Դիլլը գրպանից մի թերթ թուղթ հանեց տվեց Ջիմին։

Եվ մենք կամացուկ շարժվեցինք դեպի Ռեդլիների տունը։ Դիլլը անկյունում, լապտերի մոտ կանգ առավ, իսկ մենք՝ ես և Ջիմը, թեքվեցինք դեպի անկյունը։ Ես անցա Ջիմի մոտով և նայեցի հաջորդ անկյանը։

― Ամեն ինչ խաղաղ է,— ասացի ես։— Ոչ ոք չի երևում։

Ջիմը դարձա Դիլլին, սա գլխով արավ։

Ջիմը նամակը կապեց կարթի ծայրին, և կարթը նախապարտեզի վրայով մեկնեց դեպի լուսամուտը։ Նա ամբողջովին ձգվում էր առաջ, բայց պարզվեց, որ կարթը կարճ էր մի քանի դյույմով։ Նա անվերջ կարթը հրում էր դեպի լուսամուտը, ի վերջո ինձ ձանձրացրեց հեռվից նայելը, և ես մոտեցա նրան։

― Ոչ մի կերպ չեմ կարողանում նամակը գցել,— քրթմնջաց Ջիմը։— Լուսամուտին հասցնում եմ, բայց նամակն այնտեղ կարթից չի պոկվում։ Գնա՛ փողոց, Մեծաչքանի։

Ես վերադարձա իմ պահակակետը և սկսեցի նայել դեպի անկյունը, ամայի ճանապարհին։ Մերթ ընդ մերթ ես նայում էի Ջիմին, նա համբերությամբ ջանում էր նամակը գցել լուսամուտի գոգը։ Նամակը թռավ ցած, Ջիմը նորից կարթը խցկեց լուսամուտը, և վերջում, ես մտածեցի՝ եթե Զարզանդ Ռեդլին նամակը նույնիսկ ստանա էլ, կարդալ չի կարողանա։ Ես նորից նայեցի փողոցի երկայնքով, և հանկարծ զանգակը զնգաց։

Ես շեշտակի ետ դարձա, ահա ուր որ է ինձ վրա կհարձակվի Զարզանդ Ռեդլին՝ ժանիքները կրճտելով... Բայց այդ ոչ թե Զարզանդ Ռեդլին էր, այլ Դիլլը, նա զանգահարում էր ուղիղ Ատտիկուսի քթի տակ։ Ջիմի դեմքը այնպիսի արտահայտություն ստացավ, որ նայելիս սիրտդ կմղկտար, և ես արդեն նրան չասացի՝ «հապա որ քեզ ասո՜ւմ էի...»։ Նա գալիս էր մի կերպ ոտքերը փոխելով՝ ետևից քարշ տալով կարթաձողը։

― Հերի՛ք է զանգահարես,— ասաց Ատտիկուսը։

Դիլլը զանգի լեզվակը բռնեց, շուրջը դարձավ լուռ, անշշուկ, ես նույնիսկ մտածեցի, լավ կլիներ, որ նա նորից զանգահարեր։ Ատտիկուսը գլխարկը ետ գցեց դեպի ծոծրակը և կռացավ։

― Ջի՛մ,― ասաց նա,— դու ի՞նչ ես անում այստեղ։

― Ոչի՛նչ, սըր։

― Պոչ մի՛ խաղացնի։ Ասա։

― Ես... մենք միայն ուզում էինք մի բան տալ միստեր Ռեդլիին։

― Ի՞նչ տալ։

― Նամակ։

― Ցույց տուր։

Ջիմը նրան մեկնեց մի կեղտոտ թղթի կտոր։ Ատտիկուսը դժվարությամբ սկսեց գրությունը կարդալ։

― Ձեր ինչի՞ն է պետք, որ միստեր Ռեդլին դուրս գա տնից։

— Մենք մտածում էինք, որ մեզ մոտ կուրախանա․․․— սկսեց Դիլլը, բայց Ատտիկուսը հենց որ նայեց նրան, նա լեզուն կծեց։

― Որդի՛ս,— ասաց Ատտիկուսը Ջիմին,— Լսիր, թե ինչ կասեմ քեզ, կրկնելու մտադրություն չունեմ. դադարի՛ր այդ մարդուն տանջելուց։ Եվ դուք, երկուսդ նույնպես։

Թե ինչպես է ապրում միստեր Ռեդլին, դա իր գործն է, ասաց Ատտիկուսը։ Փողոց դուրս գալ ցանկանա, դուրս կգա։ Կցանկանա նստել տանը, այդ իրավունքը նա ունի և ամեն տեսակի ձանձրացնող արարածներ (իսկ սա շատ ավելի մեղմ արտահայտություն է այնպիսիների համար, ինչպիսիք մենք ենք) չպետք է իրենց քիթը խոթեն նրա գործերի մեջ։ Մեզանից ո՞ր մեկին դուր կգա, եթե երեկոյան քնից առաջ ինքը առանց դուռը թխկացնելու ճողոպրի մեր ննջարանը։ Ըստ էության, մենք այդպես ենք վարվում միստեր Ռեդլիի հետ։ Մեզ թվում է, որ միստեր Ռեդլին իրեն շատ տարօրինակ է պահում, բայց իրեն դա բոլորովին էլ տարօրինակ չի թվում։ Այնուհետև, մեր գլուխը իսկի չի՞ եկել այն միտքը, որ երբ մի որևէ բան ես ուզում ասել մեկին, պետք է որքան կարելի է քաղաքավարությամբ ծեծել շքամուտքը, և ոչ թե խցկվել պատուհանը։ Եվ վերջինը․ մինչև որ մեզ չհրավիրեն Ռեդլիների տունը, մենք մեզ պետք է հեռու պահենք այդ տնից և չպետք է խաղանք հիմար խաղեր, որոնք խաղալիս մեզ մի անգամ բռնեցրել է, և չպետք է ծաղրուծանակի ենթարկել, թեկուզ ով էլ լինի՝ մեր փողոցում և ընդհանրապես մեր քաղաքում․․․

― Երբեք էլ նրան ծաղրուծանակի չենք ենթարկել,— ասաց Ջիմը։— Մենք պարզապես․․․

― Ախ, ուրեմն դուք հենց դրանով էլ զբաղվո՞ւմ էիք։

― Ինչո՞վ։ Ծաղրուծանակո՞վ։

― Ո՛չ,— ասաց Ատտիկուսը։— Ուղղակի խաղում էիք նրա կյանքի պատմությունը բոլոր հարևանների աչքի առաջ։

Ջիմը, կարծեմ, նույնիսկ զայրացավ։

― Ես չե՛մ ասել, թե մենք խաղում ենք նրա կյանքի պատմությունը։ Չե՛մ ասել։

Ատտիկուսը հակիրճ քմծիծաղեց․

― Ա՛յ, հենց հիմա էլ ասացիր։ Եվ որպեսզի այլևս դուք՝ երեքդ այդ հիմարություններով չզբաղվեք։

Ջիմը բերանը բաց նայում էր հորը։

― Դու, կարծեմ, ուզում ես իրավաբան դառնալ։— Ատտիկուսը ինչ֊որ կասկածանքով շրթունքները հավաքեց, ասես նրանք փախչում էին։

Ջիմը որոշեց, որ դուրս պրծնելն անօգուտ է, և լռեց։ Ատտիկուսը գնաց տուն իրեն հարկավոր թղթերի համար, որոնք մոռացել էր առավոտյան հետը տանել, և միայն այդ ժամանակ Ջիմը գլխի ընկավ, որ ընկել է հնադարյան իրավաբանական ծուղակը։ Նա կանգնեց արտասանդուղքից պատկառելի հեռավորության վրա ու սպասեց մինչև Ատտիկուսը դուրս եկավ տնից և ուղևորվեց քաղաք։ Եվ երբ Ատտիկուսը հեռացավ այնքան, որ արդեն չէր կարող լսել, ետևից գոչեց.

― Իրավաբան դառնալ ուզում էի, բայց հիմա դեռ կմտածե՜նք․․․


== Գլուխ 6 ==

― Լա՛վ,— ասաց Ատտիկուսը, երբ Ջիմր նրան խնդրեց, թե մեզ կարելի՞ է Դիլլի հետ նստել միսս Ռեյչելի լճակի մոտ, չէ՞ որ վաղը Դիլլը մեկնելու է։— Հրաժեշտ տուր նրան իմ կողմից և ասա, որ եկող ամառ էլ ենք նրան սպասում։

Մենք ցատկեցինք ցածրիկ ցանկապատի վրայից, որ ընկած էր մեր շքամուտքի ճանապարհի և միսս Ռեյչելի բակի միջև։ Ջիմը լորի նման կվկվաց, մթության միջից հայտնըվեց Դիլլը։

― Ինչքա՜ն խաղաղ է, բոլորովին քամի չկա,— ասաց Ջիմը։— Տեսե՛ք։

Նա ցույց տվեց դեպի արևելք։ Միսս Մոդիի այգու ետևից ծագել էր մեծ լիալուսին։

― Նույնիսկ թվում է, թե շոգը նրանից է,— ասաց Ջիմը։

― Այսօր ինչ կա նրա վրա, խա՞չ,— հարցրեց Դիլլը՝ գլուխը չբարձրացնելով։ Նա թոկից ու լրագրի կտորտանքից գլանակ էր սարքել։

― Ո՛չ, պարզապես՝ կին։ Դի՛լլ, դա մի վառիր, թե չէ ամբողջ քաղաքը շան հոտ կընկնի։

Երբ Մեյկոմբում նայում ես լուսնին, այնտեղ մի կին է երևում։ Նա նստած է հայելու առջև և մազերն է սանրում։

― Երբ դու գնաս, մեզ համար տխուր կլինի,— ասացի ես Դիլլին։— Միգուցե գնանք և միստեր Էյվերիին աչք պահենք։

Միստեր Էյվերին միսիս Հենրի Լաֆայետ Դյուբոզի տան դիմաց սենյակ էր վարձել։ Կիրակի օրերը նա սկուտեղը ձեռքին եկեղեցում փող էր հավաքում, բացի դրանից, ամեն երեկո մինչև ժամը ինը նստում էր արտասանդուղքին և փռշտում։ Մեկ անգամ երեկոյան մեզ բախտ վիճակվեց ականատես լինելու մի տեսարանի, դա, հավանաբար, միակն էր, որովհետև հետո որքան էլ որ հսկում էինք, դա չկրկնվեց։ Մենք այդ միջոցին իջնում էինք միսս Ռեյչելի սանդուղքներով, երբ հանկարծ Դիլլը մեզ կանգնեցրեց․

― Ո՜ւխ, հապա նայեցեք։

Եվ ցույց տվեց փողոցը։ Սկզբում մենք միայն տեսանք լեռնավարդերով ծածկված պատշգամբը, իսկ հետո պարղվեց՝ պատշգամբի թփերի միջից շատրվան է խփում, որը կազմելով աղեղ, հավանաբար ավելի քան տասը ֆուտ բարձրությունից թափվում էր հողին, փողոցի լապտերից ընկած լույսի դեղին շրջանին։ Ջիմը ասաց, թե միստեր Էյվերին խնձորին չի հասցնի, Դիլլը ասաց՝ ոնց չի հասցնի, օրական մի տակառ գինի է կոնծում, նրանք վիճեցին, թե իրենցից ով կհասցնի ավելի հեռու և ավելի ճարպկորեն։ Ես այդ մրցությանը չէի մասնակցում, որովհետև այդ ասպարեզում ունեցած տաղանդով աչքի չէի ընկնում, և կրկին անգամ ինձ զգացի թշվառ։

Դիլլը ձգվեց, հորանջեց և ասաց՝ ինչ֊որ խիստ անփույթ․

― Գտա՜։ Գնանք զբոսնենք։

Այդ է էլի, ես էլ նրան հավատացի։ Մեյկոմբում ոչ ոք հենց այնպես, աննպատակ զբոսանքի չի գնում։

― Իսկ ո՞ւր, Դիլլ։

Դիլլը գլխով արեց հարավային ուղղությամբ։

― Լա՛վ,— ասաց Ջիմը։

Ես ուզում էի բողոքել, բայց նա ամենաանուշ ձայնով ասաց․

― Իսկ դու մեզ հետ մի գա, հրեշտա՜կս, քեզ ոչ ոք չի խնդրո՜ւմ։

― Քեզ էլ ոչ ոք չի խնդրում։ Մոռացա՞ր, թե ոնց էիր...

Բայց Ջիմը չէր սիրում հիշել նախկին անհաջողությունները, այն ամենից, ինչ ասել էր Ատտիկուսը, նա, երևում է, միայն յուրացրել էր մի բան, թե իրավաբանները ինչպիսի ճարպկությամբ են կարողանում հասնել ճշմարտության։

― Իսկ մենք ոչ մի բան էլ չենք անում, Մեծաչքանի, մենք միայն կգնանք մինչև լապտերը և ետ կդառնանք։

Մենք լուռ քայլեցինք մայթով՝ ականջ դնելով հարևան պատշգամբներից հասնող ճլորթիների ճռռոցին, մարդկանց հանդարտ, իրիկնային ձայներին, որ լսվում էին փողոցում։ Մերթ ընդ մերթ մեզ էր հասնում միսս Ստիվենի Կրոուֆորդի ծիծաղը։

— Հը՛,— ասաց Դիլլը։

— Հա,— ասաց Ջիմը։— Դու լավ կանեիր, որ տուն գնայիր, Մեծաչքանի։

― Իսկ դուք ի՞նչ պիտի անեք։

Նրանք միայն ցանկանում էին կոտրված կրկնափեղկով պատուհանից նայել ներս, միգուցե հանկարծ տեսնեն Զարզանդ Ռեդլիին, իսկ ես, թե որ չեմ ցանկանում գնալ իրենց հետ, կարող եմ հիմա ևեթ չքվել տուն ու լեզուս պահել ատամներիս ետևը, և ուրիշ ոչինչ։

— Իսկ ինչո՞ւ է խելքներիդ փչել սպասել այս երեկոյին։

Որովհետև, նախ որ երեկոյան իրենց ոչ ոք չի տեսնի, քանի որ Ատտիկուսը այդ ժամին մինչև ականջները խրվում է գրքերի մեջ, և եթե աշխարհն էլ շուռ գա, չի իմանա, և հետո՝ եթե Զարզանդ Ռեդլին իրենց սպանի, ոչ թե արձակուրդը կկորչի, այլ ուսումը, և, վերջապես, խավար տան մեջ ավելի հեշտ է տեսնել խավար երեկոյով, քան օրը ցերեկով, հասկանալի է ինձ այդ, թե ոչ։

― Ջիմ, շա՜տ եմ խնդրում...

― Վերջին անգամն եմ քեզ ասում, Մեծաչքանի, լեզուդ մի բլբլացնի կամ էլ չքվիր տուն։ Աստված վկա, դու դառնում ես մի իսկական թեթևսոլիկ աղջիկ։

Դրանից հետո ինձ այլևս ընտրություն չմնաց, և ես նրանց հետ գնացի։ Մենք որոշեցինք փշալարե ցանկապատի տակով սողալ դեպի ներս, Ռեդլիների տան ետևը, այնտեղ մեզ տեսնելու վտանգը այնքան էլ մեծ չէր։ Փշալարից այն կողմ մի մեծ այգի և մի նեղ փայտաշեն խորդանոց կար։

Ջիմը բարձրացրեց ցածի փշալարը և ձեռքով արեց Դիլլին. անցիր։ Ես անցա նրա ետևից և փշալարը բռնեցի, մինչև որ կանցներ Ջիմը։ Նա հազիվ անցավ։

― Միայն թե աղմուկ չանեք,— շշնջաց նա։— Մեկ էլ զգույշ եղեք, որ կաղամբներին չկպնեք, թե չէ մի ճռճռոց կհանեն, որ մեռելներն էլ կզարթնեն։

Այդպիսի մի խրատից հետո ես սողացի ինչպես կրիան։ Հետո լուսնի լույսով տեսա, որ Ջիմն արդեն հեռու էր, նա մեզ ձեռքով արեց, և ես սկսեցի ավելի արագ շարժվել։ Մենք սողացինք դեպի դռնակը, որով այգուց մտնում էին բանջարանոց։ Ջիմը հրեց։ Դռնակը ճռռաց։

― Վրան թքե՛ք,— շշնշաց Դիլլը։

― Այս ո՞ւր բերեցիր,— քրթմնջացի ես։— Հետո ո՞նց պիտի դուրս պրծնենք այստեղից։

― Շը՜շ․․․ Թքիր դռան ծխնու վրա, Մեծաչքանի։

Մենք այնքան թքեցինք, որ բերաններս չորացան, հետո Զիմը կամացուկ դռնակը բացեց։ Մենք տան ետևումն էինք։

Ետևի կողմից Ռեդլիների տունը առավել անբարեհամբույր էր, քան ճակատից, ամբողջ պատի երկարությամբ ձգվում էր խարխուլ, կիսաքանդ պատշգամբը, նրա վրա բացվում էին երկու դուռ, որոնց արանքում կային երկու խավար լուսամուտներ։ Պատշգամբի տանիքի մի կողմին նեցուկ էր ծառայում ոչ թե սյուն, այլ մի անտաշ գերան։ Անկյունում կանգնած էր գետնահանց խղճուկ վառարանը, նրա վերևում կար մի կախարան՝ գլխարկների համար, անիրական փայլով պսպղում էր հայելին, և այնտեղ արտացոլվում էր լուսնի լույսը։

Ջիմը կամացուկ ախ քաշեց և մի ոտի վրա քարացավ, սիրտ չանելավ երկրորդը դնել գետնին ։

― Ի՞նչ պատահեց։

― Հավե՜րը․․․— շշնջաց նա հազիվ լսելի։

Այո, ամեն կողմից մեզ անտեսանելի խոչընդոտներ էին սպասում։ Առջևռւմ Դիլլն էլ ինչոր բանի դիպավ և շնչակտուր ասաց. «Օ՛հ, տեր աստված»։ Մենք սողացինք դեպի տան անկյունը, դեպի օրորվող կրկնափեղկով պատուհանը։ Լուսամուտից ներս նայել Ջիմը չկարողացավ, հասակը մի քանի դյույմ պակասում էր։

― Հիմա ես քեղ կբարձրացնեմ,— փսփսաց նա Դիլլին։— Ո՛չ, սպասիր...

Նա քաշեց իմ թևից, և մենք միմյանց ձեոքից բռնելով թամբ սարքեցինք ու Դիլլին բարձրացրինք։ Նա ձեռքը գցեց լուսամուտի գոգին։

― Շո՛ւտ արա,— շշնջաց Ջիմը,— մենք քեզ երկար պահել չենք կարող։

Դիլլը խփեց ուսիս, և մենք նրան իջեցրինք ցած։

― Ի՞նչ տեսար։

― Ոչինչ։ Վարագույր։ Բայց այնտեղ ինչոր կրակ է փայլում։

― Գնանք այստեղից,— շշնջաց Ջիմը։― Ետ դառնանք։ Շը՜շ,— ֆշշաց նա, երբ ես ուզեցի հակառակվել։

― Փորձենք մյուս կողմից,— ասաց Դիլլը։

― Պետք չէ,— աղաչեցի ես։

Դիլլը կանգ առավ և Ջիմին առաջ թողեց։ Ջիմը ուզում էր բարձրանալ ետևի պատշգամբը, նրա ոտքի տակ սանդուղքր ճռռաց։ Նա տեղում քարացավ, հետո կամացուկ սկսեց առաջ գնալ։ Սանդուղքը լռեց։ Հետևյալ երկու աստիճանից հետո նա ոտքը դրեց պատշգամբին և մազ մնաց հավասարակշռությունը կորցներ։ Բայց և այնպես չընկավ և կամացուկ չոքեց։ Սողաց դեպի պատուհանը, գլուխը բարձրացրեց և նայեց ներս։

Եվ այդ ժամանակ ես տեսա մի ստվեր։ Լայնեզր գլխարկով մարդու ստվեր։ Սկզբում ես մտածեցի, որ դա ծառ է, բայց քամի չկար, իսկ ծառի բները առհասարակ քայլել չեն կարող։ Պատշգամբը հեղեղված էր լուսնի լույսով, և ստվերը հստակ, ասես դանակով փորագրած, ուղղվեց դեպի Ջիմը։

Ինձնից հետո ստվերը տեսավ Դիլլը, նա դեմքը ծածկեց ձեռքերով։

Հետո ստվերը ընկավ Ջիմի վրա, և նա էլ տեսավ։ Ջիմը գլուխը ծածկեց ձեռքերով ու տեղում քարացավ։

Ստվերը կանգ առավ Ջիմից երկու քայլի վրա։ Ձեռքը բարձրացրեց, հետո ցած թողեց։ Ապա ստվերը շրջվեց, նորից անցավ Ջիմի վրայով՝ պատշգամբով և անհետացավ տան ետևում, այնպես անլսելի ինչպես հայտնվել էր։

Ջիմը պատշգամբից ցատկեց և վազեց դեպի մեզ։ Դռնակը բացեց, դուրս հրեց ինձ ու Դիլլին և քշեց՝ ճռճռան կաղամբա թփերի միջով։ Ճանապարհի կեսին ոտքս սայթաքեց, և այդ միջոցին որոտաց կրակոցը։

Դիլլը և Ջիմը փռվեցին գետնին։ Ջիմը շնչում էր ուժասպառ ձիու նման։

― Դպրոցի բակո՛վ... շո՛ւտ, Մեծաչքանի։

Նա բռնել էր ցանկապատի ստորին փշալարը, մենք գլորվեցինք մյուս կողմը և գրեթե հասել էինք դպրոցի բակի միայնակ կաղնու թավուտ ստվերը։ Երբ ուշքի գալով տեսանք, որ Ջիմը մեզ հետ չէ, ետ դարձանք, Ջիմը մնացել էր փշալարերի արանքում և չարչարվում էր, որ դուրս գա շալվարի միջից։ Վերջապես ազատվեց և վարտիքով վազեց դեպի ընկուզենին։

Եվ ահա մենք ծառի ետևն ենք։ Բայց այդտեղ մենք նորից սարսափից մեխվեցինք, միայն Ջիմն էր, որ չէր կորցրել մտածելու ընդունակությունը։

― Պետք է շուտ փախչել տուն, թե չէ մեզ կբռնեն։

Մենք վազում ենք դպրոցի բակով, սողում ցանկապատի տակով դեպի Եղջերվի հովիտը, որը մեր տան ետևումն է, հետո մագլցում երկրորդ ցանկապատի վրայով, գնում մեր տան ետև, դեպի արտասանդուղքը, այստեղ Ջիմը մեզ կանգնեցնում է. կարելի է շունչ առնել։ Կարճատև դադարից հետո մենք ամենաանմեղ տեսքով գնում ենք նախապարտեզ։ Նայում ենք փողոց և տեսնում՝ Ռեդլիների տան առջև հավաքվել են հարևանները։

― Գնանք այնտեղ,— ասաց Ջիմը։— Թե չէ նրանք կզարմանան, թե հապա մե՞նք որտեղ ենք։

Իր դռան մոտ կանգնած էր միստեր Նաթան Ռեդլին՝ հրացանը ձեռքին։ Նրա դիմաց, մայթի վրա՝ Ատտիկուսը, միսս Մոդին և միսս Ստիվենի Կրոուֆորդը, նրանցից երկու քայլ հեռու միսս Ոեյչելը և միստեր Էյվերին։ Մեզ ոչ ոք չնկատեց։

Մենք կամացուկ մոտեցանք միսս Մոդիին, նա ետ նայեց։

― Իսկ դուք այդ բոլորդ որտե՞ղ էիք։ Դուք մի՞թե ոչինչ չեք լսել։

― Ի՞նչ է պատահել,— հարցրեց Ջիմը։

― Միստեր Ռեդլիի բանջարանոցը նեգր է մտել, և միստեր Ռեդլին կրակել է նրա վրա։

― Օ՜։ Եվ դիպե՞լ է։

― Ո՛չ,— ասաց միսս Ստիվենին,— նա օդի մեջ է կրակել։ Այնպես է նեգրին վախեցրել, որ նա ամբողջովին ճերմակել է։ Ասում է՝ ով որ ճերմակ նեգր տեսնի, հենց այդ նեգրն է, որ կա։ Ասում է, երկրորդ փողն էլ է լցրել և, եթե բանջարանոցում էլի ինչ֊որ բան իրար գա, նա կխփի ուղիղ նպատակին, ով էլ որ լինի, թեկուզ շուն, նեգր կամ... Ջիմ Ֆիինչ։

 ― Ի՜նչ, մեմ։

Այդ Ժամանակ խոսեց Ատտիկուսը։

― Որտե՞ղ է քո շալվարը։

― Շալվա՞րս, սըր։

― Այո՛, շալվարդ։

Դե արի ու դիմացիր։ Ջիմը վարտիքով կանգնել էր բոլորի առաջ։ Ես ծանր հոգոց քաշեցի։

― Ը՜֊ը, միստեր Ֆինչ։

Փողոցի լապտերի պայծառ լույսի տակ ես տեսա, որ նա սուտ ասելու պատրաստություն էր տեսնում, նրա աչքերը չռվել էին, թխլիկ, հրեշտակային Դնչիկը ավելի էր կլորացել։

― Դո՞ւ ինչ կասետս, Դիլլ,— հարցրեց Ատտիկուսը։

― Ես... ես նրա շալվարը տարել եմ,— մշուշապատ բացատրեց Դիլլը։

― Ինչպես թե՝ տարել եմ։

Դիլլը ծոծրակը քորեց, ձեռքը տարավ ճակատով։

― Մենք լճակի մոտ պոկեր էինք խաղում՝ շորհանոցի։

Ես և Ջիմը թեթևացած շունչ քաշեցինք։ Հարևաններին, երևում է, նույնպես ամեն բան հաականալի դարձավ, նրանք տեղներում անշարժացան։ Միայն թե, դա ի՞նչ տեսակ պոկեր է։

Մենք այդպես էլ չկարողացանք իմանալ, միսս Ռեյչելը հանկարծ վժժաց ինչպես հրդեհի շչակ․

― Օ՜, երկնային թագավոր, Դիլլ Հա՛րրիս։ Իմ լճակի մոտ այդպիսի ժպիրհ խաղեր խաղա՜լ... Ես քեզ ցույց կտամ, թե ինչ է շորհանոցի պոկեր խաղալը։

Ատտիկուսը Դիլլին փրկեց վերահաս խեղանդամությունից․

― Մի րոպե, միսս Ռեյչել,― ասաց նա։— Ես երբեք չեմ լսել, որ նրանք զբաղվեին որևէ նման բանով։ Ինչ է, դուք թո՞ւղթ էիք խաղում։

― Ոչ, սըր, լուցկիով էինք խաղում։

Ամեն մարդ չի կարող այդպես հնարը գտնել, ինչպես իմ եղբայրը։ Լուցկին, դա վտանգավոր բան է, բայց թղթախաղը՝ ստույգ կործանում։

― Ջիմ և Մեծաչքանի,— ասաց Ատտիկուսը,— այլևս չլսեմ և ոչ մի պոկերի մասին։ Ջի՛մ, Դիլլի հետ գնա և ետ վերցրու քո շալվարը, դուք ինքներդ միմյանց հետ լեզու գտեք։

― Մի՛ վախեցիր, Դիլլ,— ասաց Ջիմը, երբ մենք ետ էինք վազում,— հորաքույրդ քեզ ոչինչ չի անի։ Ատտիկուսը նրան կհամոզի։ Իսկ դու շատ շուտ ճարը գտար։ Սպասի՛ր... լսո՞ւմ ես։

Մենք կանգ առանք և լսեցինք Ատտիկուսի ձայնը։

—... Ո՛չ մի լուրջ բան... նրանք այդպիսի բաներով պիտի մեծանան, միսս Ռեյչել․․․

Դիլլը հանգստացավ, բայց ինձ ու Ջիմին հանգստություն չկար։ Ջիմը առավոտյան որտեղի՞ց պետք է վերցնի շալվարը։

― Ես իմ շալվարներից մեկնումեկը կտամ քեզ,— առաջարկեց Դիլլը, երբ մենք հասանք միսս Ռեյչելի տան մոտ։

Ջիմն ասաց՝ շնորհակալ եմ, քո շալվարը վրայովս չի լինի։ Մենք բարի գիշեր ասացինք, և Դիլլը գնաց տուն։ Հետո, երևում է, հիշեց, որ ես և ինքը նշանված ենք, նորից դուրս վազեց և տեղնուտեղը Ջիմի ներկայությամբ ինձ համբուրեց։

― Ինձ կգրես, լա՞վ,— բղավեց նա մեր ետևից։


Ջիմը շալվարից զրկված էլ չլիներ, միևնույն է, մենք այդ գիշեր դարձյալ վատ էինք քնելու։ Ես կծկվել էի իմ ծալովի մ ահճակալին, տան ետևի պատշգամբում, և յուրաքանչյուր գիշերային շշուկ ինձ թվում էր խլացուցիչ որոտ։ Մեկի ոտքերի տակ խշրտում է խիճը, այդ Զարզանդ Ռեդլին է թափառում վրեժխնդրության ծարավի։ Ինչ֊որ տեղ մութի մեջ ծիծաղում է մի անցորդ նեգր, այդ Զարզանդ Ռեդլին է մեզ հետապնդում. գիշերային թիթեռնիկները զարկվում են ապակուն, այդ Զարզանդ Ռեդլին է կատաղած պոկում ցանկապատի փշալարերը, սոսիները շարժվում էին դեպի մեզ կենդանի, թունալից։ Ես երկար տանջվեցի կեսքուն, կեսարթուն, հետո լսեցի Ջիմի փսփսոցը․

― Երեքաչքանի, դու քնա՞ծ ես։

― Դու ինչ է, խելքդ գցե՞լ ես։

― Շը՜շ... Ատտիկուսի մոտ արդեն մութն է։

Մայր մտնող լուսնյակի թույլ շողերի տակ ես տեսա։ որ Ջիմը ոտքերը կախ էր գցել մահճակալից։

― Ես գնացի շալվարս բերելու,— ասաց նա։

Ես տեղումս նստեցի,

― Չհամարձակվե՛ս, չե մ թողնի։

Ջիմը շտապով գիշերանոցի գոտին էր ձգում։

― Պետք է։

― Փորձիր տեսնեմ, իսկույն Ատտիկուսին կարթնացնեմ։

― Ապա փորձիր, տեղնուտեղր կսպանեմ։

Ես կպա նրան և ստիպեցի նստել իմ կողքին։ Հարկավոր էր որևէ կերպ նրան համոզել։

― Միստեր Նաթանը առավոտյան կգտնի։ Նա գիտե, որ այդ դու ես կորցրել։ Դե, իհարկե, վատ կլինի, երբ որ նա այդ վերցնի ու բերի Ատտիկուսի մոտ․․․ Ահա և բոլորը, ինչ կարող ես անել։ Պառկիր։

― Այդ բոլորը ես ինքս էլ եմ հասկանում,— ասաց Ջիմը։— Դրա համար էլ գնում եմ։

Սիրտս նույնիսկ սկսեց խառնել։ Վերադառնալ այնտեղ, միայնակ... ինչպես ասաց միսս Ստիվենին, միստեր Նաթանի հրացանի մի փողը լցված է, և եթե բանջարանոցում ման է գալիս մի նեգր, մի շուն կամ... Ջիմը այդ հասկանում էր ինձնից ոչ պակաս։ Ես սարսափից քիչ մնաց խելագարվեմ։

― Պետք չէ՛, Ջիմ, մի՛ գնա։ Դե ճիշտ է, Ատտիկուսը կծեծի։ Ճիշտ է, կցավի, բայց կանցնի։ Իսկ քեզ այնտեղ կսպանեն։ Ջի՛մ, խնդրում եմ

Ջիմը համբերությամբ հառաչեց.

― Հասկանո՞ւմ ես, Մեծաչքանի,— հանդարտ ասաց նա,— որքան որ ինձ հիշում եմ, Ատտիկուսը ինձ ոչ մի անգամ չի խփել։ Եվ ես չեմ ուզում համը տեսնել։

Եվ իսկապես, Ատտիկուսը համարյա ամեն օր մեզ սպառնում էր միայն։

― Նշանակում է, նա ոչ մի անգամ քեզ մի այնպիսի բանում չի բռնել, որ ծեծի տեղ ունենայիր։

― Կարող է պատահել, բայց․․․ Ես չեմ ուզում ճաշակել, Մեծաչքանի։ Մենք իզուր գնացինք այնտեղ։

Ահա այդ րոպեից, հավանաբար, ես և Ջիմը սկսեցինք միմյանցից հեռանալ։ Պատահում էր, որ առաջ էլ էր նա ինձ փակուղու առաջ կանգնեցնում, բայց կարճատև։ Իսկ այս անգամ նրան հասկանալ չէի կարողանում։

― Խնդրո՛ւմ եմ, մի՛ գնա,— աղաչում էի ես։— Գիտե՞ս թե մենակ ինչ սարսափելի կլինի այնտեղ...

― Դե ձայնդ կտրիր։

― Էլ ոնց կլիներ, կծեծի... Բայց դա հո այն չի, որ այլևս երբեք հետդ չխոսի կամ... Ես նրան կարթնացնեմ Ջիմ, ազնի՛վ խոսք, ես․․․

Ջիմը ճանկեց գիշերազգեստիս օձիքը և քիչ մնաց խեղդեր։

― Որ այդպես է քեզ հետ կգամ...— մի կերպ խոսեցի ես։

― Ո՛չ, չես գա, դու միայն աղմուկ կբարձրացնես։

Ինչպես վարվեմ սրա հետ։ Ես ետ տարա փականը և դուռը բռնեցի, մինչև որ նա կամացուկ, ետին արտասանդուղքով իջավ ցած։ Ժամը, երևի, երկուսը կլիներ։ Լուսինն արդեն ամպերի ետևում էր, գետնի վրայի ստվերները դարձել էին անորոշ ու հեղհեղուկ։ Ջիմի գիշերային շապկի փեշը մերթ թռչկոտում էր, մերթ սուզվում խավարում որպես մի փոքրիկ ուրու, որ փախչում է մոտալուտ լուսաբացից։ Ես քրտնքի մեջ լողում էի, բայց զեփյուռը փչեց և եղանակը զովացավ։

Հավանաբար նա շրջանցեց Եղշերվի մարգագետնով և դպրոցի բակով, համենայն դեպս նա այդ կողմը ուղղվեց։ Դա հեռու է և անհանգստանալը դեռ վաղ է։ Ես սպասում էի, ահա վրա կհասնի անհանգստանալու ժամանակը, ահա կորոտա միստեր Ռեդլիի հրացանը։ Հետո, որպես թե ճռռաց ցանկապատը։ Բայց այդ միայն թվացել էր։

Հետո լսվեց Ատտիկուսի հազը։ Ես շունչս պահեցի։ Երբեմն կեսգիշերին ելնելով, մենք տեսնում էինք, որ նա դեռ կարդում է։ Նա ասում էր, որ ինքը հաճախ գիշերները արթնանում է ու գալիս մեզ նայելու, իսկ հետո կարդում, մինչև որ նորից քունը տանի։ Ես սպասում էի ահա, ուր որ է նա կվառի լամպը, և սրտատրոփ նայում էի, թե արդյոք նախասենյակում չի՞ ընկել լույսի շիթը։ Բայց առաջվա նման խավար էր, և շունչս տեղն եկավ։

Գիշերային մլակներն ու թիթեռնիկներր հանդարտվել էին, բայց զեփյուռը հենց փչում էր թե չէ, տանիքը թմբկահարել էին սկսում սոսու կոները, իսկ ինչ֊որ հեռվում հաչում էին շները, և դրանից խավարը առավել տխուր էր, մենությունն առավել զգալի։

Ահա և Ջիմը վերադառնում է։ Սպիտակ շապիկը թռավ ցանկապատի վրայով և հետզհետե մեծանում է։ Ահա Ջիմը բարձրացավ աստիճաններով, հրեց փականը, նստեց մահճակալին։ Ոչ մի խոսք չասելով, ցույց տվեց գտած շալվարը։ Հետո պառկեg, և քիչ անց, ես լսեցի, թե ինչպես էր ցնցվում նրա մահճակալը։ Հետո նա հանդարտվեց։ Ես այլևս նրա ձայնը չլսեցի։

== Գլուխ 7 ==

Ամբողջ շաբաթ Ջիմը լուռ էր և մռայլ։ Ես փորձեցի մտնել նրա կաշվի մեջ և նմանվել նրան, ինչպես խորհուրդ էր տվել այն ժամանակ Ատտիկուսը։ Եթե ես ստիպված լինեի գիշերվա ժամը երեքին մենակ գնալ Ռեդլիների բակը, վաղն ևեթ ինձ հոդին կհանձնեին։ Այդ պատճառով ես Ջիմին հանգիստ թողեցի ու աշխատեցի նրան չձանձրացնել։

Դպրոցական պարապմունքներն սկսվեցին։ Երկրորդ դասարանը, պարզվեց, որ աոաջինից պակասը չէր, նույնիսկ ավելի վատ, մեր քթերի առջև նորից քարտեր էին թափահարում և թույլ չէին տալիս ո՛չ կարդալ, ո՛չ գրել։ Պատի ետևից լսվող քրքիջի պայթյունից կարելի էր դատել, թե դասարանում ինչպես են գնում միսս Կերոլայնի գործերը, ընդ որում, այնտեղ մնացել էր հավերժական երկտարեցիների մի ամբողջ խումբ, և նրանք օգնում էին կարգ ու կանոն հաստատելուն։ Մի բան էր լավ, հիմա ես այնքան դասեր ունեի, որքան և Ջիմը, և, սովորաբար, ժամը երեքին մենք միասին էինք տուն վերադառնում։

Մեկ անգամ մենք վերադառնում էինք դպրոցի բակով, և հանկարծ Ջիմը հայտարարեց.

― Մի բան կա, դեռ քեզ չեմ ասել։

Վերջին մի քանի օրում նա ինձ հետ երկու բառ անգամ իրար ետևից չէր խոսել, հարկավոր էր նրան ոգևորել։

― Այդ ինչի՞ մասին,— հարցրի ես։

― Այն գիշերվա։

― Դու ինձ այն գիշերվա մասին առհասարակ ոչինչ չես ասել։

Ջիմը ձեռքը թափահարեց, ասես մոծակ քշելիս լիներ։ Մի փոքր լռեց, հետո ասաց․

― Երբ ես վերադարձա շալվարս բերելու... այն ժաւմանակ երբ նրա միջից դուրս եկա, ամբողջովին ընկել էր փշալարերին, և ես ոչ մի կերպ չկարողացա պոկել։ Իսկ երբ, իսկ երբ վերադարձա...— Ջիմը աղմուկով շունչը հետ բերեց։— Երբ վերադարձա, շալվարս ծալած կախված էր ցանկապատից, կարծես ինձ էր սպասում։

― Կախվա՞ծ էր...

― Եվ հետո...— Ջիմը խոսում էր միալար ձայնով, առանց որևէ արտահայտության։— Այ, երբ որ տուն հասնենք, ես քեզ ցույց կտամ։ Շալվարս կարված էր ոչ այնպես, ինչպես կանայք են կարում, այլ այնպես, ինչպես ես ինքս կկարեի։ Ծուռումուռ։ Կարծես․․․

― ...կարծես ինչ֊որ մեկր իմացել է, որ դու շալվարի համար կգնաս։

Զիմը ցնցվեց։

― Կարծես ինչ֊որ մեկը կարդացել էր իմ մտքերր... և գիտեր, թե ես ինչ պետք է անեմ։ Ախր ոչ ոք չի կարող նախապես ասել, թե ես ինչ պետք է անեմ, դրա համար պետք է ճանաչել հենց ինձ, ճի՞շտ է, Մեծաչքանի։

նա շատ խեղճացած էր խոսում։ Ես որոշեցի նրան հանգստացնել։

— Այդ ոչ ոք չի կարող նախապես ասել, դա կարող է ասել թերևս միայն տնեցին, քո մտերիմը։ Նույնիսկ ես էլ երբեմն չեմ իմանում, թե դու ինչ ես ուզում անել։

Մենք անցնում էինք մեր ծառի մոտով։ Պոկված ճյուղից առաջացած փչակում մի կտոր պարան կար։

― Ձեռք մի տա, Ջիմ,— ասացի ես։— Դա ինչ֊որ մեկի գաղտնարանն է։

― Չեմ կարծում, Մեծաչքանի։

― Ո՛չ, կարծիր։ Ուոլտեր Կանինգհեմի նման մեկը մեծ դասամիջոցին գալիս է այստեղ և զանազան իրեր է թաքցնում, իսկ մենք էլ վերցնում ենք։ Գիտե՞ս ինչ, արի ձեռք չտանք, երկու օր սպասենք։ Եթե ոչ ոք չվերցրեg, այն ժամանակ կվերցնենք, լա՞վ։

― Դե լավ, գուցե դու ճիշտ ես,— ասաց Ջիմը։— Գուցե մի որևէ երեխա գալիս է այստեղ ու մեծերից թաքցնում իր իրերը։ Դու նկատե՞լ ես, արձակուրդների ժամանակ այստեղ ոչինչ չի լինում։

― Ըհը՛,— ասացի ես,— բայց չէ՞ որ մենք ամռանը այստեղ չենք էլ գալիս։

Մենք գնացինք տուն։ Մյուս առավոտ պարանը նույն տեղում էր։ Երրորդ օրը Ջիմը վերցրեց և խրեց գրպանը։ Այդ օրվանից փչակում հայտնված ամեն ինչ մենք համարում էինք մերը։


Երրորդ դասարանում ձանձրույթից կարելի էր մեռնել, բայց Ջիմը հավատացնում էր, թե տարեցտարի կգնա դեպի լավը, նրա համար էլ էր սկզբում այդպես եղել, միայն վեցերորդ դասարանում ես ուշադրության արժանի մի ինչ֊որ բան իմանում։ Երևում է, վեցերորդ դասարանը նրան սկզբից ևեթ դուր էր եկել, նա մի կարճատև եգիպտական շրջան ապրեց, աշխատում էր դառնալ տախտակի նման տափակ՝ մի ձեռքը ձիգ պահում էր առջևում, մյուսը դնում թիկունքին, քայլելիս էլ թաթը թաթի առաջ էր դնում, իսկ ես բերանս բաց նայում էի այդ բոլորին։ Նա հավատացնում էր, որ հին եգիպտացիները այդպես են քայլել․ ես ասացի՝ այն ժամանակ անհասկանալի է, թե նրանք ոնց են կարողացել որևէ բան անել, բայց Ջիմն ասաց, թե նրանք ավելի շատ բան են արել, քան ամերիկացիները, նրանք հնարել են զուգարանի թուղթը և հավերժական զմուռսը, ի՞նչ կլիներ մեր վիճակը, եթե նրանք չլինեին։ Ատտիկուսը ինձ ասաց՝ դեն գցիր ածականները և այն ժամանակ ամեն ինչ ճիշտ կստացվի։

Հարավային Ալաբամայում տարվա եղանակները շատ էլ որոշակի չեն. ամառը կամաց֊կամաց աշնան է փոխվում, իսկ աշունից հետո երբեմն իսկի էլ ձմեռ չի անում, այլ անմիջապես սկսվում են գարնանային օրերը, իսկ նրանց ետևից՝ նորից ամառ։ Այդ աշունը երկարատև էր և տաք, նույնիսկ երբեք էլ ստիպված չեղանք բաճկոն հագնելու։ Մեկ անգամ, հոկտեմբերի մի լավ օր, ես և Ջիմը շտապով գնում էինք ծանոթ ճանապարհով, և կրկին ստիպված եղանք կանգ առնել մեր փչակի առջև։ Այս անգամ նրա մեջ երևում էր ինչ֊որ սպիտակ բան։

Ջիմը ինձ շնորհեց տիրություն անելը, և ես այնտեղից դուրս քաշեցի մեր գանձը։ Դրանք երկու տիկնիկներ էին, որոնք տաշված էին օճառի կտորներից։ Մեկը տղա էր, մյուսի վրա շրջաղգեստի նման մի բան կար։

Ես նույնիսկ չհասցրեցի էլ ուշքի գալ, որ հմայությունը միայն հեքիաթներում է լինում, վժժացի և տիկնիկները շպրտեցի։

Ջիմը ակնթարթորեն դրանք բարձրացրեց։

― Ինչ է, խելքդ գլխի՞դ է, թե չէ,— գռռաց նա և սկսեց տիկնիկների վրայից դեղին փոշին մաքրել։— Տես, թե ինչ լավերն են։ Սրանց նմանը իսկի չեմ տեսել։

Եվ տիկնիկները մեկնեց ինձ։ Դրանք ճիշտ և ճիշտ երկու մանկիկներ էին։ Տղան կարճ շալվարով էր, մազափունջը թափված մինչև հոնքերը։ Ես նայեցի Ջիմին։ Շագանակավուն մի քուլա, մազաբաժանից կախված էր ցած։ Առաջ ես այդ չէի նկատել։

Ջիմը հայացքը տիկնիկ֊աղջկանից գցեց ինձ։

Տիկնիկը ճակատին խոպոպիկ ուներ։ Ես էլ։

― Այդ մենք ենք,— ասաց Ջիմը։

― Քո կարծիքով, ո՞վ է դրանք սարքել։

― Մեր ծանոթներից ո՞վ է կարողանում փորագրել։

― Միստեր Էյվերին։

—— Նա իսկի էլ այդ չի անում։ Ես ասում եմ՝ ո՞վ է կարողանում մարդկային կերպարանքներ փորագրել։

Միստեր Էյվերին ամեն շաբաթ մեկական ձող էր տաշտշում, նա այդ ձողից ատամ քչփորելու չոփ էր սարքում և հետո ծամում։

— Հալա միսս Ստիվենի Կրոուֆորդի էլ կավալերն է,— ավելացրի ես։

― Ճիշտ է, նա կարողանում է փորագրել, բայց չէ որ նա ապրում է քաղաքից դուրս։ Նա մեզ տեսնելու հնարավորություն էլ չունի։

― Միգուցե նստում է պատշգամբում և նայում ոչ թե միսս Ստիվենիին, այլ ինձ ու քեզ։ Ես նրա տեղը լինեի՝ միսս Ստիվենիին չէի նայի։

Ջիմը հայացքը անթարթ հառեց ինձ, և, վերջապես, ես հարցրի, թե ինչ է պատահել, բայց նա միայն ասաց՝ ոչինչ, Մեծաչքանի։ Տանը նա տիկնիկները պահեց իր մոտ, սնդուկում։

Երկու շաբաթ էլ չէր անցել, երբ մենք գտանք մի ամբողջ տուփ ծամոն և քեֆներս ուզածին չափ զվարճացանք։ Ջիմը կարծես բոլորովին մտքից հանել էր, որ Ռեդլիների տան շրջակայքում եղած ամեն ինչ թունավոր է։

Մի շաբաթ էլ անց, փչակում հայտնվեց փայլը կորցրած մի մեդալյոն։ Ջիմը տարավ Ատտիկուսի մոտ, Ատտիկուսն ասաց, դա գրագիտության համար տրված մեդալ է. դեռևս մեր ծննդից առաջ, Մեյկոմբ գավառի դպրոցներում մրցումներ էին լինում, թե ով ամենից լավ կգրի, և հաղթողին մեդալ էին տալիս։ Ատտիկուսը ասաց՝ հավանաբար ինչ֊որ մեկը կորցրել է, մենք հարևաններին չե՞նք հարցրել։ Ես ուզում էի բացատրել, թե մենք որտեղ ենք գտել, բայց Ջիմը թևս քաշեց և հետո Ատտիկուսին հարցրեց, նա արդյոք չի՞ հիշում, թե ով է այդպիսի մեդալ ստացել։ Ատտիկուսը չէր հիշում, բայց մեր գտած ամենալավ բանը դրանից չորս օր հետո գտածն էր. գրպանի ժամացույց՝ շղթայով և ալյումինե փոքրիկ դանակով։ Ժամացույցը չէր աշխատում։

― Ջիմ, քո կարծիքով սա մի տեսակ սպիտակ ոսկի է, չէ՞։

― Չգիտեմ։ Ատտիկուսին ցույց տանք։

Ատտիկուսն ասաց՝ եթե ժամացույցը նոր լիներ, դանակի և շղթայի հետ հավանաբար տասը դոլար կարժենար։

― Դու այդ դպրոցո՞ւմ ես փոխել որևէ մեկի հետ,— հարցրեց նա։

― Ո՛չ, ո՛չ, սըր,— Ջիմը գրպանից դուրս քաշեց պապի Ժամացույցը, Ատտիկուսը թույլ էր տվել նրան շաբաթը մեկ անգամ վերցնել, միայն թե զգույշ լիներ, և այդ օրերին Ջիմը քայլում էր այնպես, կարծես ապակի էր կուլ տվել։— Ատտիկուս, եթե դու դեմ չես, ես, ավելի լավ է, սա կվերցնեմ։ Միգուցե նորոգեմ։

Երբ Ջիմը վարժվեց պապի ժամացույցին, նրան ձանձրացրեց ամբողջ օրը ժամացույցի համար դողալը, մանավանդ որ արդեն կարիք էլ չուներ ամեն րոպե նայելու, թե ժամը քանիսն է։ Նա շատ վարպետորեն ժամացույցը քանդեց և նորից հավաքեց, միայն թե մեկ զսպանակ և երկու փոքրիկ անվիկ չտեղավորվեցին, բայց ժամացույցը, միևնույն է, չաշխատեց։

― Ո՛ւֆ,— հառաչեց նա։— Բան չի դուրս գալիս։ Լսի՛ր, Մեծաչքանի․․․

― Հը՛։

― Գուցե հարկավոր է նամակ գրել նրան, ով այս ամենը մեզ համար դնում է փչակը։

― Այ, դա լավ կլինի, Ջիմ, մենք շնորհակալություն կհայանենք․․․ Այդ ի՞նչ է։

Ջիմը փակեց ականջները ու գլուխն օրորեց։

― Չեմ հասկանում, ոչինչ չեմ հասկանում․․․ ինքս էլ չգիտեմ, Մեծաչքանի...— Ջիմը հայացքը հառեց հյուրասենյակի կողմը։— Գուցե Ատտիկուսին ասենք․․․ Ո՛չ, չարժի։

― Թող ես ասեմ։

― Չէ, պետք չի։ Լսի՛ր, Մեծաչքանի․․․

― Ի՞նչ ես ասում։

Ամբողջ երեկո Ջիմի լեզուն քոր էր գալիս, որ ինձ ինչ֊որ բան հայտնի, մեկ աչքերը փայլեցնելով շրջվեց դեպի ինձ, մեկ էլ նորից միտքը փոխեց։

― Հե՛չ, ոչինչ էլ չեմ ասում։

― Արի նամակ գրենք։— Ես նրա քիթը խրեցի թուղթն ու մատիտը։

― Լա՛վ։ «Թանկագին միստեր...»։

― Իսկ ի՞նչ դիտես, թե նա տղամարդ է։ Գրազ կգամ, որ դա միսս Մոդին է... Ես վաղուցվանից դիտեմ, որ դա նրա գործն է։

― Է՜, միսս Մոդին մաստակ չի ծամում,— Ջիմը քմծիծաղեց։— Բայց նա երբեմն շա՛տ լավ է խոսում։ Մեկ անգամ ես ցանկացա նրան մաստակ հյուրա սիրել, իսկ նա ասաց. ոչ, շնորհակալ եմ, մաստակը կպչում է քիմքիս, և այդ ժամանակ դառնում եմ անբարբառ։ Գեղեցիկ է հնչում, ճի՞շտ է։

― Ըհը, նա երբեմն շատ գեղեցիկ է խոսում։ Չնայած իսկապես, նա որտեղի՞ց պիտի վերցներ այս ժամացույցն ու շղթան։

«Հարգելի սըր,— սկսեց շարադրել Ջիմը։— Մենք շատ երախտապարտ ենք ձեզ ժամացույցի և այն ամենի համար, որ դուք դրել եք փչակը։ Ձեզ անկեղծ նվիրված Ջերեմի Ատտիկուս Ֆինչ»։

― Եթե այդպես ստորագրես, նա չի հասկանա, թե այդ դու ես։

Ջիմը մաքրեց իր անունը և պարզապես ստորագրեց՝ Ջիմ Ֆինչ։ Տակը ստորագրեցի նաև ես՝ Ջին Լուիզա Ֆինչ (Մեծաչքանի)։ Ջիմը նամակը դրեց ծրարի մեջ։

Հաջորդ առավոտյան, երբ մենք գնում էինք դպրոց, նա առաջ վազեց և կանգ առավ մեր ծառի մոտ։ Նա դեմքն արած դեպի ինձ կանգնեց, նայեց փչակին, և ես տեսա, որ նա ամբողջովին սփրթնեց։

― Մեծաչքանի։

Ես մոտ վազեցի։

Ինչ֊որ մեկը մեր փչակին ցեմենտ է ծեփ ել։

― Դե լաց մի լինի, Մեծաչքանի, պետք չէ․․․ Դե լա՜վ, մի լա, լսո՜ւմ ես... կրկնում էր նա ամբողջ ճանապարհին։

Երբ մենք եկանք տուն նախաճաշելու, Ջիմը շտապով կուլ տվեց եղած֊չեղածը, վազեց պատշգամբ և կանգնեց սանղուղքի վերին աստիճանին։ Ես դուրս եկա ետևից։

― Դեռ չի անցել...— ասաց նա։

Մյուս օրը Ջիմը նորից հսկում էր, և այդ իզուր չանցավ։

― Բարև՛ ձեզ։

― Բարև՛ ձեզ, միստեր Նաթան,— ասաց նա։

― Բարև ձեզ Ջիմ և Ջին Լուիզա,— շարունակելով քայլել, պատասխանեց միստեր Նաթան Ռեդլին։

― Միստեր Ռեդլի...— ասաց Ջիմը։

Միստեր Ռեդլին ետ նայեց։

― Միստեր Ռեդլի․․․ը․․․ը այդ դո՞ւք եք ա՛յ այն ծառի փչակը ցեմենտով ծեփել։

― Այո, ես այն լցրել եմ։

― Իսկ ինչո՞ւ, սըր։

― Ծառը մեռնում է։ Երբ ծառերը հիվանդանում են, հարկավոր է նրանց ցեմենտով բուժել։ Ժամանակն է, որ այդ իմանաս, Ջիմ։

Ամբողջ օրվա ընթացքում Ջիմն այլևս այդ մասին չխոսեց։ Երբ մենք անցնում էինք մեր ծառի մոտով, նա ափով մտախոհ խփում էր ցեմենտին և հետո դարձյալ անվերջ ինչ-որ մտածում։ Երևում էր, որ տրամադրությունը ժամ առ ժամ վատանում է, և ես ինձ հեռու պահեցի։

Երեկոյան ինչպես միշտ, գնացինք Ատտիկուսին դիմավորելու, որը վերադառնում էր աշխատանքից։ Արդեն մեր արտասանդուղքի մոտ Ջիմն ասաց․

― Ատտիկուս, խնդրում եմ, ապա նայիր ահա այն ծառին։

― Ո՞ր։

― Ռեդլիների հողամասի, ա՛յ այն, որ դպրոցին ամենից մոտն է։

― Տեսն ում եմ, իսկ ի՞նչ է որ։

― Այդ ծառը մեռնո՞ւմ է։

― Ո՛չ, ինչո՞ւ։ Նայիր, բոլոր տերևներն էլ կանաչ են, խիտ, ոչ մի տեղ չի դեղնել․․․

― Եվ այդ ծառը հիվանդ չէ՞։

― Նա այնպես առողջ է, ինչպես դու։ Ջիմ։ Իսկ ի՞նչ կա որ։

― Միստեր Ռեդլին ասաց, որ այդ ծառը մեռնում է։

― Դե, կարող է պատահել։ Հավանաբար միստեր Ռեդլին իր ծառերը ավելի լավ գիտե, քան ես և դու։

Ատտիկուսը գնաց տուն, իսկ մենք մնացինք պատշգամբում։ Ջիմը հենվեց սյանը և սկսեց մեջքը քսել նրան։

― Ջիմ, մեջքդ քո՞ր է գալիս,— հարցրի ես, որքան կարող էի քաղաքավարությամբ։ Նա չպատասխանեց։ Ես ասացի՝ գնանք տուն։

― Հետո կգամ։

Նա կանգնեց պատշգամբում, մինչև որ բոլորովին մթնեց, ես նրան սպասում էի։ Երբ մենք տուն մտանք, ես տեսա, որ նա քիչ առաջ լաց էր եղել, նրա դեմքի վրայով կեղտոտ զոլեր էին անցնում, որտեղով որ այդ ընդունված է, բայց թե ինչպես էր եղել, որ ես չէի լսել։

== Գլուխ 8 ==

Մեյկոմբ գավառի ամենահեռատես  արգարեների մեղքով այդ տարի աշնանից հետո վրա հասավ ձմեռը։ Երկու շաբաթ այնպիսի ցրտեր էին անում, որպիսիք, Ատտիկուսի ասելով, չէին եղել 1885 թվից։ Միստեր Էյվերին ասաց, որ Ռոսետյան քարի վրա գրված է՝ երբ երեխաները չեն լսում ծնողներին, ծխում են ու կռվում, այդ ժամանակ եղանակը փչանում է. իմ և Ջիմի վրա մի ծանր հանցանք էր ընկած, մենք խելքից հանել էինք եղանակը և դրանով տհաճություններ պատճառել բոլոր հարևաններին և փչացրել ինքներս մեզ։

Այդ ձմեռ մահացավ պառավ միսիս Ռեդլին, բայց նրա մահը անցավ աննշմար, չէ որ հարևանները միսիս Ռեդլիին տեսնում էին, կարծեմ, միայն այն ժամանակ, երբ ջրում էր իր լեռնավարդերը։ Ես և Ջիմը որոշեցինք, որ այդ բանում Զարզանդն է մեղավոր, որ նա վերջապես հաջողեցրել է նրա մոտ մտնել, բայց Ատտիկուսը գնաց Ռեդլիների տունը և հետո, ի հիասթափություն մեզ, ասաց․

― Ո՛չ, նա մահացել է բնական մահով։

― Հարցրու,— շշնջաց ինձ Ջիմը։

— Դու մեծ ես, դու հարցրու։

― Հենց դրա համար էլ դու հարցրու։

— Ատտիկուս,— ասացի ես,— դու միստեր Արթուրին տեսար։

Ատտիկուսը խստորեն լրագրի վրայով նայեց ինձ։

― Ոչ, չտեսա։

Ջիմը ինձ այլևս թույլ չտվեց էլի հարցեր տալ։ Նա ասաց, Ատտիկուսը դեռ չի մոռացել Զարզանդի տունը կատարած մեր արշավանքը, այնպես որ, արի ավելի լավ է այդ մասին լռենք։ Եվ հետո՝ Ջիմին թվում էր, որ Ատտիկուսը կասկածում է, որ այն ամռան երեկոյան մեր հանցանքը մհայն հանդերձահանվելու պոկեր խաղալն է։ Ջիմն ասաց, որ նա ոչ մի հիմք չունի այդպես մտածելու, պարզապես հոտառությամբ է իմանում։

Հաջորդ առավոտ ես արթնացա, նայեցի լուսամուտին և քիչ մնաց սարսափից մեռնեմ։ Ես այնպես վժժացի, որ Ատտիկուսը օճառած երեսով լոգարանից դուրս վազեց։

― Աշխարհի վերջն է, Ատտիկուս։ Ի՞նչ պիտի անենք․․․

Ես նրան քաշեցի դեպի պատուհանը։

― Դա աշխարհի վերջը չի,— ասաց Ատտիկուսը։— Այդ ձյուն է գալիս։

Ջիմը հարցրեց, դա երկա՞ր է տևելու։ Նա էլ բնավ ձյուն չէր տեսել, բայց գիտեր, թե ինչ բան է դա։ Ատտիկուսն ասաց, ինքն էլ ձյան մասին այնքան գիտե, որքան և Ջիմը։

― Բայց կարծում եմ, եթե դա այդպես թաց էլ մնա, ինչպես հիմա է, կդառնա անձրև։

Երբ մենք նախաճաշում էինք, հեռախոսը զանգահարեց, Ատտիկուսը վեր կացավ սեղանի մոտից։ Հետո վերադարձավ ու ասաց․

― Զանգահարեց Յուլա Մեյը։ Ասում եմ նույնությամբ․ «Այնքանով, որքանով սկսած հազար ութ հարյուր հինգ թվականից Մեյկոմբ շրջանում ձյուն չի եկել, այսօր դպրոցում պարապմունքներ չեն լինելու»։

Յուլա Մեյը մեր քաղաքի գլխավոր հեռախոսավարուհին էր։ Նա միշտ հաղորդում էր նաև զանազան կարևոր նորություններ, հարսանիքի հրավերներ, ազդարարում հրդեհի դեպքում և դոկտոր Ռեյնոլդսի բացակայության ժամանակ խորհուրդներ տալիս, թե ինչպես ցույց տալ առաջին օգնություն։

Երբ Ատտիկուսը վերջապես մեզ հրամայեց տեղներս հանգիստ նստել և նայել ոչ թե լուսամուտին, այլ մեր ափսեներին, Ջիմը հարցրեց,

― Իսկ ինչպե՞ս պատրաստել ձնեմարդ։

― Գաղափար չունեմ,— ասաց Ատտիկուսր։— Ցավում եմ, որ ձեզ պիտի վշտացնեմ, բայց վախենում եմ, թե ձյունը մի կարգին ձնագնդի համար էլ չհերիքի։

Ներս մտավ Կելպուրնիան և ասաց՝ կարծես թե չի հալչում։ Մենք դուրս վազեցինք բակը, որը ծածկված էր թաց ձյան բարակ շերտով։

― Չպետք է վրայով քայլել, կփչանա,— ասաց Ջիմը։

Ես շուրջս նայեցի, այնտեղով, որտեղով անցել էինք, ձյունը մեր ոտնահետքերում կիսահալ էր եղել։ Ջիմը ասաց՝ արի սպասենք, թող ձյունը մի լավ թափվի, հետո ամբողջը կհավաքենք, ձնեմարդ կսարքենք։ Ես լեզուս բռնեցի փափուկ փաթիլների տակ։ Նրանք այրում էին։

― Ջիմ, ձյունը տաք է։

― Չէ, պարզապես այնքան սառն է, որ նույնիսկ այրում է։ Մի կեր, Մեծաչքանի, իզուր մի փչացնի։ Թող թափվի։

― Իսկ ես ուզում եմ վրայով քայլել։

— Ըհը՛, գտա՛։ Գնանք միսս Մոգիի բակում քայլենք։

Եվ Ջիմը սկսեց բակում ցատկոտել։ Ես աշխատում էի ոտքերս դնել նրա հետքերի վրա։ Միսս Մոդիի տան դիմացի մայթի վրա մեզ մոտեցավ միստեր Էյվերին։ Նրա դեմքը շառագունել էր, գոտու տակից դուրս էր ցցվել հաստ փորը։

― Այ, տեսնո՞ւմ եք, թե ինչ արեցիք,— ասաց նա։— Մեյկոմբում անհիշելի ժամանակներից ի վեր ձյուն չէր եկել։ Եղանակը փոխվում է, և բոլորը ձեզ նման անականջ երեխաների պատճառով։

Ես մտածեցի՝ գուցե միստեր Էյվերին գիտե, թե մենք ամառը ինչպես էինք սպասում, որ նա կրկներ իր թատրոնը։ Է՛հ, ինչ կա որ, եթե ձյունը մեզ առաքված է որպես պատիժ՝ արժե մեղք գործել։ Որտեղի՞ց է միստեր Էյվերին վերցնում իր օդերևութաբանական տեղեկությունները, ես նույնիսկ չտատանվեցի, դե, իհարկե, հենց Ռոսետյան քարից։

― Ջիմ Ֆինչ, այ, Ջիմ Ֆինչ։

― Ջիմ, միսս Մոդին քեզ կանչում է։

― Երկուսդ էլ կանգ առեք բակի մեջտեղում։ Պատշգամբի մոտ ձյունը ծածկել է շահպրակներս, տեսեք, որ չտրորեք։

― Չե՜նք տրորի,— ձայն տվեց Ջիմը։— Բայց ինչ գեղեցիկ է, չէ՞, միսս Մոդի։

― Թող գետնի տակն անցնի դա, այդ գեղեցկությունը։ Եթե գիշերը սառնամանիք անի, իմ լեռնավարդերը կորած են։

Միսս Մոդիի հին, լայնեզր ծղոտե գլխարկին փայլում էին ձյան փաթիլները։ Նա կռացավ ինչ֊որ թփերի վրա և դրանք տոպրակներով փաթաթեց։ Ջիմը հարցրեց, թե դա ինչի համար է։

― Որպեսզի նրանք չսառչեն,— ասաց միսս Մոդին։

― Ծաղիկներն ինչպե՞ս կսառչեն։ Չէ՞ որ նրանք արյան շրջանառություն չունեն։

― Ես դա չեմ կարող քեզ բացատրել, Ջիմ Ֆինչ։ Ես մի բան գիտեմ՝ եթե գիշերը սառնամանիք լինի, ծաղիկները կսառչեն, ահա ես էլ փաթաթում եմ։ Պա՞րզ է։

― Այո՛, մեմ։ Միսս Մոդի...

― Այո՛, սըր։

― Կարելի է, որ ես և Մեծաչքանին ձեզանից մի քիչ ձյուն փոխ առնենք։

― Օ՜հ, տեր իմ աստված, թեկուզ ամբողջը վերցրեք։ Այնտեղ, շեմքի տակ դեղձի մի հին կողով կա։ Հավաքեք նրա մեջ ու քարշ տվեք։— Այստեղ միսս Մոդին աչքերը կկոցեց։— Ջիմ Ֆինչ, իսկ ի՞նչ ես ուզում անել իմ ձյունով։

― Հետո կտեսնեք,— ասաց Ջիմը, և մենք միսս Մոդիի բակից կրեցինք տարանք այնքան ձյուն, որքան ուժներս պատեց։ Այդ աշխատանքից մենք շատ թրջվեցինք ու ցեխոտվեցինք։

― Իսկ հետո ի՞նչ պիտի անենք,— հարցրի ես։

― Հրես կտեսնես,— ասաց նա։— Վերցրու զամբյուղը և ետնաբակի ձյունը հավաքիր ու ինչքան կարող ես կրիր նախապարտեզ։ Բայց տես, հա՛, զգույշ եղիր, որ շատ չտրորես, իմ հետքերով գնա։

― Մենք մի փոքրիկ ձնեմա՞րդ կունենանք։

― Ո՛չ, իսկական, մեծ ձնեմարդ։ Դե սկսիր, գործ շատ ունենք։

Ջիմը վազեց ետնաբակը, հարցրեց թաքուջակը և դարսած փայտերի ետևում սկսեց արագությամբ հողը փորել, իսկ հողի միջի որդերին՝ նետել մի կողմ։ Հետո վազեց տուն, բերեց սպիտակեղենի զամբյուղը, բերնեբերան հողով լցրեց և քարշ տվեց նախապարտեզ։

Երբ մենք այնտեղ կրեցինք հինգ զամբյուղ հող և երկու զամբյուղ ձյուն, Ջիմը ասաց՝ կարելի է սկսել։

― Ցեխանման մի բան է ստացվում,— ասացի ես։

― Հիմ է ցեխ։ իսկ հետո լավ կլինի,— պատասխանեց Ջիմը։

Նա ցեխից մի գունդ սարքեց, նրա վրա՝ երկրորդը ավելի մեծ և ստացվեց, մարդու իրան։

― Ջիմ, մի՞թե նեգր ձնեմարդ լինում է,— հարցրի ես։

― Նա հետո սև չի լինի,— մրթմրթաց Ջիմը։

Նա տան ետևից դեղձենու ճյուղեր բերեց, մի քանի հատը իրար հետ հյուսեց և կռացրեց, ստացվեց ոսկորներ, հարկավոր էր դրանք կավով ծեփել։

― Սա միսս Ստիվենի Կրոուֆորդն է,— ասացի ես։— Ինքը՝ հաստլիկ, ձեռքերը՝ բարակ։

― Հիմա կհաստացնեմ,― Ջիմը ցեխազանգվածին ջուր լցրեց և էլի հող ավելացրեց։ Նայեց, մի փոքր մտածեց և մի հաստ փոր սարքեց, որ դուրս էր ցցվել գոտու վրայից։ Հետո նայեց ինձ. նրա աչքերը փայլում էին։— Միստեր Էյվերին հենց ձնեմարդի էլ նման է, ճի՞շտ է։

Հետո նա ափի մեջ ձյուն առավ և վերևից ծեփեց։ Նա ինձ թույլ տվեց ձյունը ծեփել միայն թիկունքին, իսկ այն ամենը ինչ դեմից երևալու էր, ինքն արեց։ Կամաց֊կամաց միստեր Էյվերին սպիտակեց։

Ջիմը նրա աչքերի, քթի, բերանի և կոճակների տեղում փայտիկներ խոթեց, և միստեր Էյվերին զայրալից տեսք ընդունեց։ Պատկերը լրիվ լինելու համար նրա ձեռքը փայտ տվեցինք։ Ջիմը մի քայլ ետ գնաց ու նայեց իր ստեղծագործությանը։

― Ո՛նց որ կենդանի լինի։— Ասացի ես։— Չտեսնված չավ է, Ջի՛մ։

― Վատը չէ, ճի՞շտ է,— ամաչկոտ ասաց Ջիմը։

Մենք չկարողացանք դիմանալ մինչև Ատտիկուսի դալը և զանգահարեցինք դատարան, որ իր համար մի անակնկալ ենք պատրաստել։ Նա եկավ, և, երևի զարմացավ, որ մենք ամբողջ հողը տան ետևից կրել ենք նախապարտեզ, բայց ասաց, որ մենք հրաշալի ենք աշխատել։

― Այնքան էլ լավ չէի պատկերացնում, թե ինչից ես սարքել,— ասաց նա,— բայց այսուհետև կարող եմ քեզ համար չանհանգստանալ, որդիս, դու միշտ ինչ֊որ բան հնարում ես։

Ջիմի ականջները նույնիսկ կարմրեցին այդպիսի գովասանքից, բայց Ատտիկուսը մի քայլ ետ գնաց, և Ջիմը ուշադրությունը լարեց։ Ատտիկուսը տնտղեց ձնեմարդը։ Զվարթ ժպտաց, հետո ծիծաղեց։

― Չգիտեմ, թե քեզանից ինչ դուրս կգա, որդիս, ինժեներ, իրավաբան, թե դիմանկարիչ։ Բայց հենց հիմա քեզ, թերևս, կարելի է դատի տալ հրապարակային վիրավորանքի համար։ Ստիպված ես լինելու այդ մարդուկին քողարկել։

Եվ Ատտիկուսը Ջիմին առաջարկեg՝ ձնեմարդի փորը մեծացնել, փայտի փոխարեն ձեռքը ավել տալ և գոգնոց կապել։

Ջիմը բացատրեց, որ այն ժամանակ էլ նա կլինի ոչ թե ձնեմարդ, այլ ցեխեմարդ։

― Դե, մի այլ կերպ արա, բայց ինչ֊որ բան անել հարկավոր է,— ասաց Ատտիկուսը։— Դու իրավունք չունես հարևաններին ծաղրաքանդակել։

― Դա ծաղր չէ,— ասաց Ջիմը։— Նա հենց այդպես է, որ կա։

― Միստեր Էյվերին կարող է քեզ հետ չհամաձայնել։

― Ըհը՛, գտա՛,— ասաց Ջիմը։

Նա վազեց փողոց, անհետացավ միսս Մոդիի տան ետևը ու վերադարձավ հպարտ և ինքնագոհ։ Ձնեմարդի գլուխը խոթեց միսս Մոդիի լայնեզր ծղոտե գլխարկը, իսկ ծալած ձեռքի մեջ՝ այգու մկրատը։ Ատտիկուսն ասաց՝ այ, հիմա հրաշալի է։

Տնից դուրս եկավ միսս Մոդին և կանգ առավ արտասանդուղքի վրա։ Նայեց փողոց։ Եվ հանկարծ քթի տակ ծիծաղեց։

― Ջիմ Ֆինչ, ախ դու սատանի ճուտ,— գոչեց նա։— Այստեղ տվեք իմ գլխարկը, պարոն։

Ջիմը նայեց Ատտիկուսին, Ատտիկուսը գլուխն օրորեց։

― Միսս Մոդին չի բարկանում,— ասաց Ատտիկուսը,—— այլ պարզապես ապշած է քո տաղանդով։

Ատտիկուսը անցավ փողոցի մյուս կողմը, նա և միսս Մոդին աշխուժորեն խոսում էին ձեռքները թափահարելով, իմ ականջին միայն այսքանը հասավ։

― ․․․ բակում ցուցադրել մի իսկական մոֆրոդիտի։ Լա՜վ ես նրանց դաստիարակում, Ատտիկուս։

Ցերեկը ձյունը դադարեց, եղանակը ցրտեց և գիշերվա կողմ իրականացան միստեր Էյվերիի չար գուշակությունները։ Կելպուրնիան անդադար վառում էր բոլոր վառարանները, բայց մենք, միևնույն է, մրսում էինք։ Երեկոյան Ատտիկուսն ասաց, մեր բանը բուրդ է, և Կելպուրնիային հարցրեց, գուցե ավելի լավ կլիներ, որ մեր տանը գիշերի։ Կելպուրնիան հայացքը պտտեց մեր մեծ պատուհաններով ու բարձր պատերով և ասաց՝ իրենց տանը, հավանաբար, ավելի տաք կլինի։ Եվ Ատտիկուսը ավտոմոբիլով նրան տարավ տուն։

Քնելուց առաջ Ատտիկուսը իմ սենյակի վառարանը ածուխ լցրեց։ Նա ասաց՝ հիմա տասնվեց աստիճան է, նա իր ամբողջ կյանքում չի հիշում մի այսպիսի սառնամանիք, իսկ մեր ձնեմարդը ամբողջովին սառցակալել էր։

Ինձ այնպես թվաց, թե շատ քիչ ժամանակ էր անցել, և հանկարծ ինչ֊որ մեկը ցնցեց իմ ուսը։ Ես արթնացա և վերմակիս վրա տեսա Ատտիկուսի վերարկուն։

― Մի՞թե արդեն առավոտ է։

― Վեր կաց, ճստլիկս։

Ատտիկուսը ինձ մեկնեց իմ լողախալաթը և վերարկուն։

― Նախ խալաթը հագիր,— ասաց նա։

Ատտիկուսի մոտ կանգնած էր Ջիմը՝ մազերը գզգզված, նա դողում էր։ Մի ձեռքով բռնել էր իր օձիքը, մյուսը խրել գրպանը։ Նա ամբողջովին ինչ֊որ հաստացել էր։

― Շտապիր, բարեկամս,— ասաց Ատտիկուսը։— Ահա քո գուլպաներն ու ոտնամանները։

Ես ոչինչ չհասկացա, բայց հագնվեցի։

― Արդեն առավո՞տ է։

― Դեռ ոչ, ժամը երկուսն է։ Ապա, արագ։

Վերջապես ես գլխի ընկա, որ մի բան կա։

― Ի՞նչ է պատահել։

Բայց այլևս նա կարիք չուներ բացատրելու։ Ինչպես թռչուններն են հասկանում անձրևից պատսպարվելու ժամանակը, այդպես էլ ես հասկացա, որ մեր փողոցում փորձանք է պատահել։ Ես լսեցի ինչ֊որ մետաքսային խշշյուն, խշրտոց, խուլ իրարանցում և սոսկացի։

― Այդ ո՞ւմ տանն է։

― Միսս Մոդիի, բարեկամս,— ասաց Ատտիկուսը։

Պատշգամբից մենք տեսանք, որ միսս Մոդիի սեղանատան պատուհաններից դուրս է պոռթկում բոցը։ Եվ հետո, կարծես հանուն այն բանի, որ մենք որքան կարելի է շուտ հավատայինք մեր տեսածին, քաղաքի վրա ոռնաց հրդեհի ահազանգը, հետզհետե ավելի սուր, ավելի ծղրտան, և ոչ մի կերպ չէր հանգստանում։

― Ամբողջը կվառվի՞,— կարկամած հարցրեց Ջիմը։

― Հավանաբար,— ասաց Ատտիկուսը։— Իսկ հիմա ահա թե ինչ։ Երկուսով էլ գնացեք Ռեդլիների տան մոտ և այնտեղ կանգնեցեք։ Եվ մի ընկեք ոտքի տակ, լսո՞ւմ եք։ Տեսնո՞ւմ եք, թե որ կողմից է փչում քամին։

— Օ՜,- ասաց Ջիմը։— Ատտիկուս, գուցե հարկավոր է, որ արդեն մեր իրերն էլ դուրս բերենք։

— Առայժմ շուտ է։ Արա այնպես, ինչպես ես ասում եմ։ Դե, վազեք։ Քրոջդ նայիր, Ջիմ, լսո՞ւմ ես։ Ո՛չ մի քայլ հեռու չթողնես։

Եվ Ատտիկուսը մեզ հրեց դեպի Ռեդլիների դուռը։ Մենք կանգնել ու նայում էինք, մեր փողոցում ավելի ու ավելի էին շատանում մարդիկ ու ավտոմոբիլները, իսկ այդ ընթացքում կրակը լռելյայն խժռում էր միսս Մոդիի տունը։

— Ինչո՞ւ են նրանք դանդաղում, ինչո՞ւ են դանդաղում...— քրթմնջում էր Ջիմը։

Բայց մենք հասկանում էինք, թե բանն ինչումն է։ Հին մեքենան ցրտի պատճառով գործի չէր ընկնում, և մարդկանց մի ամբողջ խումբ մեքենան քաշում էր փողոցով, պարզապես հրելով ձեռքերով։ Իսկ երբ ջրմուղ խողովակը ամրացրին բաշխիչ ջրամբարին, խողովակը պատռվեց, ջրի շիթը խփեց վեր ու թափվեց մայթին։

― Օ՜յ, Ջիմ...

Ջիմը գրկեց ուսերս։

― Սո՛ւս, Մեծաչքանի։ Համբերիր, մի վշվշա։ Ես քեզ հետո կասեմ։

Մեյկոմբի բնակիչները, ամեն մեկը մի կերպ հագնված, բակի միջով փողոց էին բերում միսս Մոդիի իրերը։ Ատտիկուսը քարշ էր տալիս կաղնե ծանր ճոճաթոռը, և ես մտածեցի, ի՛նչ խելացի է նա, հենց այն իրը փրկեց, որր միսս Մոդին ամենից շատ է սիրում։

Մերթ ընդ մերթ լսվում էին աղաղակներ։ Հետո ձեղնահարկի լուսամատում հայտնվեց միստեր Էյվերին։ Նա լուսամուտից ցած նետեց մի ներքնակ, և դրա վրա էլ գցում էր զանազան իրեր, մինչև որ ամենքը սկսեցին գոռալ։

― Իջե՛ք ցած, Դիկ։ Սանդուղքը այրվո՛ւմ է։ Հեռացեք այդտեղից, միստեր Էյվերի։

Միստեր Էյվերին սկսեց դուրս գալ պատուհանից։

― Ա՛խ․․․— անհանգիստ շնչելով ասաց Ջիմը։— Ախ, Մեծաչքանի․․․

Մի ստեր Էյվերին չէր կարողանում շարժվել ոչ առաջ, ոչ ետ։ Ես Ջիմի թևի տակ մտած, կպա նրան և աչքերս կկոցեցի։ Հետո Ջիմը գոչեց.

― Դո՛ւրս եկավ, Մեծաչքանի։ Կենդանի՛ է։

Ես գլուխս բարձրացրի։ Միստեր Էյվերին արդեն պատշգամբում էր։ Ոտքերը գցեց բազրիքի վրաչով և սյունով սահում էր ցած, բայց չկարողացավ ամուր բռնել և վայնասունով գլորվեց միսս Մոդիի թփերի վրա։

Այդ միջոցին ես նկատեցի, որ մարդիկ ետ են քաշվում միսս Մոդիի տնից և գալիս դեպի մեզ։ Ոչ ոք այլևս կահկարասի քարշ չէր տալիս։ Կրակը ընդգրկեց վերին հարկը և հասավ ընդհուպ տանիքին, լուսամուտի շրջանակները սևացել էին, իսկ ներսում ամեն ինչ փայլում էր բոսորավուն լույսով։

― Ջիմ, ճիշտ չէ՞, այնտեղ ամեն ինչ շիկավուն է, ինչպես դդումը։

― Նայի՛ր, Մեծաչքանի։

Մեր տնից և միսս Ռեյչելի տնից թավալգլոր բարձրանում էր ծուխը, ասես գետնից մառախուղ էր բարձրանում, հենց այդ տների մոտ էին քարշ տալիս ջրմուղ խողովակները։ Մեր ետևում ոռնաց շչակը, անկյունից երևաց Էբբոտսվիլից եկող հրշեջ մեքենան և կանգ առավ մեր տան առջև։

― Գիրքը․․․— ասացի ես։

― Ի՞նչ գիրք,— հարցրեց Ջիմը։

― Թոմ Սվիֆթի մասին... Ախր իմը չէ, Դիլլինն է...

― Համբերի՛ր, մի՛ հուզվիր, Մեծաչքանի,— ասաց Ջիմը։ Եվ մատով ցույց տվեց։— Հապա նայիր։

Հարևաններով շրջապատված, ձեռքերը վերարկուի գրպանները խրած, կանգնել էր Ատտիկուսը։ Նրա տեսքն այնպիսին էր, կարծես ֆուտբոլի էր նայում։ Մոտը կանգնած էր միսս Մոդին։

― Տեսնո՞ւմ ես, Ատտիկուսն արդեն չի անհանգստանում,— ասաց Ջիմը։

― Իսկ ինչո՞ւ տանիքը չի բարձրանում։

― Նա բավականին ծեր է, վիզը կկոտրի։

― Գուցե նրան ասենք, որ պետք է իրերը դուրս հանել։

― Կարիք չկա նրանից կպչելու, նա ինքը գիտե,— ասաց Ջիմը։

Էբբոտսվիլի հրշեջները սկսեցին մեր տան վրա ջուր բաց թողնել․ ինչ֊որ մի մարդ կանգնել էր տանիքին և ցույց էր տալիս, թե առաջին հերթին ջուրը որտեղ ուղղել։ Մեր Ամենաիսկական Մոֆրոդիտը սևացավ և տապալվեց, միսս Մոդին ծղոտե գլխարկը այդպես էլ ընկած մնաց ցեխակույտի վրա։ Այգու մկրատը չէր երևում։ Միսս Մոդիի, միսս Ռեյչելի և մեր տան միջև այնքան շոգ էր, որ բոլորը վաղուց արդեն հանել էին վերարկուները, լողախալաթները և աշխատում էին պիժամաներով կամ գիշերային շապիկներով, որոնց փեշերը խրել էին շալվարների մեջ։ Իսկ ես անվերջ կանգնած էի նույն տեղում և ոտքից գլուխ սառել էի։ Ջիմը գրկեց ուսերս և աշխատում էր տաքացնել, բայց այդ չօգնեց։ Ես ազատվեցի նրանից և ձեռքերովս ինձ գրկեցի։ Սկսեցի ցատկոտել, և ոտքերս մի քիչ տաքացան։

Մի հրշեջ մեքենա ևս եկավ ու կանգ առավ միսս Կրոուֆորդի տան առջև։ Ջրի ամբարը մի հատ էր, ինչի՞ն միացնեին երկրորդ ջրցան խողովակը, և հրշեջները միսս Մոդիի տան վրա սկսեցին ջուր լցնել կրակմարիչներով։

Միսս Մոդիի թիթեղյա տանիքը փակել էր կրակի ճանապարհը։ Տունը աղմուկով փլվեց, բոցը նետվեց ամեն կողմ, հարևան կտուրներին մարդիկ վերմակներով որսում էին թըռչող կայծերն ու ածխաձողերը։

Միայն երբ սկսեց լուսանալ, մարդիկ կամաց֊կամաց քաշվեցին։ Մեյկոմբի հրշեջ մեքենան նորից քարշ տվեցին ետ, Էբբոտսվիլի մեքենան ինքը գնաց, երրորդը՝ մնաց։ Ցերեկը մենք իմացանք, որ դա եկել էր Կլերկ Ֆերրիից, վաթսուն մղոն ճանապարհ կտրելով։

Ես և Ջիմը կամացուկ անցանք փողոցը։ Միսս Մոդին կանգնել ու նայում էր սև փոսին, որ ծխում էր նրա բակի կենտրոնում, և Ատտիկուսը գլուխը տարուբերեց, նշանակում էր միսս Մոդիի հետ խոսել պետք չէր։ Հայրս մեզ տանում էր տուն, ձեռքերը դրած մեր ուսերին, սալահատակը շատ սայթաքուն էր։ Նա ասաց, որ միսս Մոդին առայժմ կապրի միսս Ստիվենիի մոտ։ Հետո հարցրեց․

― Ո՞վ է ցանկանում տաք շոկոլադ։

Մինչ նա խոհանոցում կրակն էր կպցնում, ես ցրտից դողում էի։

Մենք սկսեցինք կակաո խմել, այդ ժամանակ Ատտիկուսը զարմանքով նայեց ինձ, և նրա հայացքը խստացավ։

― Ես կարծեմ քեզ և Ջիմին պատվիրեցի կանգնել այնտեղ և ոչ մի տեղ չխցկվել։

― Մենք չենք խցկվել։ Մենք կանգնել ենք...

― Հապա ո՞ւմն է այս ծածկոցը։

― Ծածկո՞ցը։

― Այո՛, մեմ, ծածկոցը։ Դա մերը չէ։

Նայեցի ինձ։ Պարզվեց, որ իմ ուսերին շագանակագույն բրդյա ծածկոց կար, և ես նրանով փաթաթվել էի հնդկուհու նման։

― Ատտիկուս, ես ոչինչ չգիտեմ... Ես...

Եվ ես դարձա Ջիմին։ Բայց Ջիմը ինձնից ավելի զարմացավ։ Նա ասաց՝ ո՞վ իմանա, թե որտեղից է ծածկոցը հայտնվել, մենք վարվել ենք այնպես, ինչպես Ատտիկուսը պատվիրել է, կանգնել ենք Ռեդլիների դռանը և ոչ ոքի ոտքի տակ չենք ընկել, նույնիսկ տեղներիցս չենք շարժվել․․․ Այդտեղ Ջիմի լեզուն կապ ընկավ։

― Միստեր Նաթանը հրդեհի վայրում էր,— շտապով վրա տվեց նա։— Ես տեսա, ես տեսա, որ նա քարշ տալով բերում էր այն ներքնակը․․․ Ատտիկուս, ազնիվ խոսք...

― Ոչինչ, որդիս,— մեղմությամբ քմծիծաղեց Ատտիկուսը։— Այսպես թե այնպես, բայց երևում է ամբողջ Մեյկոմբը այսօր դուրս էր եկել փողոց։ Ես կարծում եմ, որ մեր ցախատանը փաթաթելու թուղթ կա, Ջիմ։ Գնա բեր, և մենք․․․

― Ո՛չ, ո՛չ, սըր։

Ջիմը, թվում էր, թե խելքը գցել է, նա սկսեց իրար ետևից դուրս տալ մեր բոլոր գաղտնիքները, նա բնավ չէր մըտածում ոչ իմ, ոչ իր մասին, ամեն ինչ պատմեց ինչպես եղել էր, և՛ ծառի փչակի մասին, և՛ շալվարի...

― ... միստեր Նաթանը փչակը ցեմենտով ծեփել է, Ատտիկուս, նա այդ դիտմամբ է արել, որ մենք այլևս այնտեղ ոչինչ չգտնենք... Ատտիկուս, Զարզանդ Ռեդլին գուցե և խելագար է, բայց, ազնիվ խոսք, նա մեզ ոչ մի անգամ վատություն չի արել, նա այն գիշերը կարող էր իմ գլուխը կտրել, իսկ նա նստել ու կարկատել էր շալվարս․․․ Նա երբեք և ոչ մի անգամ մեզ վատ բան չի արել։

― Լռի՛ր, լռի՛ր, որդիս։

Ատտիկուսը այդ ասաց շատ սիրալիր, և ես սիրտ առա։ Նա, երևում է, այն ամենից ինչ դուրս էր տվել Ջիմը, ոչինչ չէր հասկացել, որովհետև միայն ասաց.

― Դու ճիշտ ես։ Եվ ներքնակը, և ծածկոցը թող մնան մեզ մոտ։ Միգուցե Մեծաչքանին երբևէ նրան շնորհակալություն հայտնի այն բանի համար, որ նա իրեն փրկել է սառչելուց։

― Այդ ո՞ւմ հայտնեմ շնորհակալություն,— հարցրի ես։

― Զարզանդ Ռեդլիին։ Դու այնպես տարված ես նայել հրդեհին, որ չես զգացել, թե նա ինչպես է քեզ ծածկոցով փաթաթել։

Իմ ներսում ամեն ինչ տակնուվրա եղավ, քիչ էր մնում սիրտս ետ տամ։ Ջիմը բարձրացրեց ծածկոցը և նրա տակից սկսեց գաղտագողի մոտենալ ինձ։

― Զարզանդը դուրս եկավ տնից... անկյունից... ու կամաց֊կամաց մոտեցավ այ այսպես։

― Մի՛ ոգևորվիր այդ ներկայացմամբ, Ջերեմի,— չոր ասաց Ատտիկուսը։ Ջիմը նահանջեց։

― Ես միտք էլ չունեմ...— Բայց ես տեսա՝ Ջիմի աչքերում չարաճճի կրակները մարեցին, ստիպված էինք հրաժարվել նոր ներկայացումից։— Էխ,— ասաց Ջիմը ինձ,— եթե դու ետ նայեիր, նրան կտեսնեիր։

Կեսօրին մեզ արթնացրեց Կելպուրնիան։ Ատտիկուսն ասել է, որ այսօր դպրոց չգնանք, միևնույն է, ոչինչ էլ չենք սովորի, քանի որ գիշերը չենք քնել։ Իսկ Կելպուրեիան ասել է՝ այո, մանավանդ որ բակը գոնե պետք է մի քիչ մաքրել։

Միսս Մոդիի սառցակալած լայնեզր գլխարկը նման էր սաթի միջի ճանճի, իսկ այգու մկրատը ստիպված եղանք քանդել հանել սառած կավի միջից։ Միսս Մոդիին մենք գտանք իր ետնաբակում, նա կանգնել ու նայում էր սառած, ածխացած լեռնավարդերին։

― Մենք ձեր իրերն ենք բերել, միսս Մոդի,— ասաց Ջիմը։— Մենք այնպես ցավում ենք․․․

Միսս Մոդին դարձավ մեզ, և դեմքի վրայով սահեց նրա նախկին ժպտի ստվերը։

― Ես միշտ էլ ցանկանում էի, որ իմ տունը փոքր լինի, Ջիմ Ֆինչ։ Չէ՞ որ դրա փոխարեն պարտեզս մեծ կլինի։ Ապա մտածիր, հիմա ես ավելի շատ տեղ կունենամ լեռնավարդերի համար։

― Դուք մի՞թե վշտացած չեք, միսս Մոդի,— զարմացա ես։ Ատտիկուսը ասել էր, որ այդ տնից բացի, նա ոչինչ չունի։

― Վշտացա՞ծ։ Ի՞նչ ես ասում, մանկիկս, ես այդ հին փարախը ատելով ատում էի։ Քանի֊քանի անգամ ուզեցել եմ կրակ տալ, բայց այդ դեպքում ինձ գժանոց կտանեին։

― Բայց․․․

— Ինձ համար մի անհանգստացիր, Ջին Լուիզա Ֆինչ։ Աշխարհում այնպիսի բաներ կան, որոնք դու դեռ չես հասկանում։ Ահա՛, ես էլ ինձ համար մի փոքրիկ տուն կսարքեմ, մի երկու տնվոր կպահեմ և... աստված վկա, ես մի այնպիսի՛ պարտեզ կունենամ, որ ամբողջ նահանգում նմանը չի լինի։ Այ, կտեսնեք, ես այդ Բիլինգրեյսներին կտամ կանցնեմ։

Ես ու Ջիմը իրար նայեցինք։

— Այդ ինչպե՞ս պատահեց, միսս Մոդի,— հարցրեց նա։

― Չգիտեմ, Ջիմ, երևի խոհանոցի ծխնելույզում մուրը սկսել է այրվել ու դրանից բռնկվել։ Ես այնտեղ ուշ վառեցի, որպեսզի գիշերը սենյակի բույսերը չսառչեն։ Իսկ քեզ մոտ, ասում են, գիշերը մի անկոչ հյուր է եկել, Ջին Լուիզա։

― Դուք ո՞րտեղից գիտեք։

― Ատտիկուսն ասաց այսօր, երբ աշխատանքի էր գնում։ Ճիշտն ասած, ես ափսոսում եմ, որ ձեզ հետ միասին չէի կանգնած։ Ես այդքան խելք կունենայի, ետ կնայեի։

Ես լսում էի միսս Մոդիին և զարմանքից ապշում։

Նրա ունեցած֊չունեցածը համարյա այրվել էր, նրա սիրելի պարտեզը ամբողջովին փչացել, իսկ նրա համար ամեն ինչ մեկ էր ու դեռ հետաքրքրվում էր իմ և Ջիմի գործերով։

Նա երևի հասկացավ, որ ես ուղղակի ապշել եմ։

― Գիշերը ես անհանգստանում էի միայն այն պատճառով, որ մի այսպիսի խառնաշփոթություն ու վտանգ առաջացավ բոլորի համար։ Ամբողջ թաղը կարող էր այրվել մինչև վերջին թելը։ Միստեր Էյվերին ստիպված է լինելու մի շաբաթ պառկել, նա կարգին խորովվել է։ Նա չափազանց ծեր է կրակի մեջ մտնելու համար, ես այդպես էլ իրեն ասացի։ Հենց որ ձեռքերս լվանամ, իսկ Ստիվենի Կրոուֆորդն էլ երեսը թեքի, ես միստեր Էյվերիի համար մի հրաշալի պիրոգ կթխեմ։ Այդ Ստիվենին արդեն երեսուն տարի է չարչարվում է, որ ինձնից դուրս քաշի պիրոգ պատրաստելու եղանակը ու չի կարողանում, բայց եթե նա մտածում է, որ ես նրան դա կասեմ հանուն այն բանի, թե ինչ է ապրում եմ իր տանը, շա՜տ է սխալվում։

Ես մտածեցի՝ եթե միսս Մոդին չդիմանա և իր գաղտնիքը միսս Ստիվենիի մոտ բացի, միևնույն է, ոշինչ չի ստացվի։ Մեկ անգամ ես տեսա, թե ինչպես էր միսս Մոդին պիրոգի խմորը պատրաստում, մյուս շատ բաների հետ պետք է գցել նաև մի մեծ գավաթ շաքարավազ։

Օրը հանդարտ էր։ Ցուրտ, մաքուր օդում ամեն մի ձայն շատ հեռու էր տարածվում։ Մենք նույնիսկ լսեցինք, թե ինչպես դատարանի շենքի վրա ֆշշաց ժամացույցը՝ պատրաստվելով զարկելու։ Միսս Մոդիի քիթը շատ տարօրինակ գույն ուներ, ես դեռ երբեք չէի տեսել մի այդպիսի քիթ, և հարցրի, թե ինչիցն է այդպես։

― Ես այստեղ կանգնած եմ առավոտյան ժամը վեցից,― պատասխանեց նա,— հավանաբար ցրտահարվել է։

Նա ձեռքերը բարձրացրեց։ Ափերը գորշացել էին ցեխից, չորացած արյունից և ամբողջովին ճաքճքվել։

― Դուք փչացրել եք ձեր ձեռքերը,— ասաց Ջիմը,— ինչո՞ւ չկանչեցիք որևէ նեգրի։ Կամ ինձ ու Մեծաչքանուն, մենք ձեզ կօգնեինք։

― Շնորհակալությո՛ւն, սըր,— ասաց միսս Մոգին,— առանց ինձ էլ դուք մինչև կոկորդներդ գործի մեջ եք։— Եվ նա գլխով արավ մեր տան կողմը։

― Դուք այդ մոֆրոդիտի մասի՞ն եք ասում,— հարցրի ես։— Մենք նրան մի վայրկյանում ցրիվ կտանք։

Միսս Մոդին աչքերը չորս արած նայեց ինձ։ Նրա շրթունքները անշշուկ շարժվում էին։ Եվ հանկարծ նա բռնեց գլուխը և որ չքրքջաց․․․ Մենք կանգնեցինք, կանգնեցինք և գնացինք, իսկ նա անվերջ ծիծաղում էր։

Ջիմն ասաց՝ հեչ չես հասկանա, թե ինչ է կատարվում նրա հետ, խելառի մեկն է, ուրիշ ոչինչ։

== Գլուխ 9 ==

― Խոսքդ ետ վերցրու։

Այդպես հրամայեցի ես Սեսիլ Ջեյկոբսին, և դրանով ինձ և Ջիմի համար սկսվեցին վատ ժամանակներ։ Ես սեղմեցի բռունցքներս և պատրաստվեցի կռվի։ Ատտիկուսը սպառնացել էր ինձ քոթակել, եթե թեկուզ մեկ անգամ էլ լսեր, որ ես որևէ մեկի հետ ծեծկռտվել եմ։ Ես արդեն բավականաչափ մեծացել եմ և չափահաս դարձել, հերիք է երեխայություն անեմ, և որքան շուտ unվորեմ ինձ զսպել, այնքան բոլորի համար էլ լավ կլինի։ Իսկ ես անմիջապես այդ մասին մոռացա։

Մոռացա Սեսիլ Ջեյկոբսի պատճառով։ Դրա նախորդ օրը նա դպրոցի բակում գոռաց՝ «Մեծաչքանու հայրը պաշտպանում է սևամորթներին»։ Ես նրա հետ վիճեցի, իսկ հետո պատմեցի Ջիմին։

— Նա այդ ինչի՞ մասին է ասում,— հարցրի ես։

― Ոչ մի բանի,— ասաց Ջիմը,— Ատտիկուսին հարցրու, նա քեզ կբացատրի։

― Ատտիկուս, դու իսկապե՞ս սևամորթներին պաշտպանում ես,— հարցրի ես երեկոյան։

― Այո, իհարկե, բայց մի ասա «սևամորթներ», Մեծաչքանի, դա կոպիտ է։

— Դպրոցում բոլորն այդպես են ասում։

— Ինչ անենք, այժմ էլ կասեն բոլորը՝ բացի քեզանից։

— Իսկ եթե դու չես ցանկանում, որ ես այդպես ասեմ, ինչո՞ւ ես ինձ ստիպում դպրոց գնալ։

Հայրս լուռ նայեց ինձ և ժպտաց միայն աչքերով։ Չնայած ես և նա այդ հարցում համաձայնության էինք եկել, բայց ես արդեն մինչև կոկորդս կշտացել էի դպրոցի կյանքից և ամեն րոպե աշխատում էի այս կամ այն կերպ դասերիg խույս տալ։ Սեպտեմբերի սկզբներից կամ գլուխս էր պտտվում, կամ ոտքերս էին թուլանում, կամ փորս ցավում։ Ես նույնիսկ հինգ ցենտանոց տվեցի միսս Ռեյչելի խոհարարի տղային, որպեսզի նա թույլ տար գլուխս քսելու իր գլխին. նա մկնատամ ուներ։ Բայց չվարակվեցի։

Բայց ես մի հոգս էլ ունեի,

― Ատտիկուս, իսկ բոլո՞ր իրավաբաններն էլ պաշտպանում են սևա․․․ նեգրերին։

― Իհարկե, Մեծաչքանի։

― Իսկ ինչո՞ւ Սեսիլն ասաց, թե դու պաշտպանում ես սևամորթներին։ Նա այն ձևով ասաց, կածես գողություն ես անում։

Ատտիկուսը հառաչեց։

― Պարզապես ես պաշտպանում եմ նեգրի, նրա անունը Թոմ Ռոբինսոն է։ Նա ապրում է նույն փոքրիկ ավանում, ուր Կելպուրնիան է ապրում։ Նա շատ լավ է ճանաչում Թոմի ամբողջ գերդաստանը։ Կելը ասում է, որ նրանք շատ օրինավոր մարդիկ են։ Դու դեռ բավականաչափ մեծ չես, Մեծաչքանի, և ամեն ինչ չէ, որ հասկանում ես, բայց քաղաքում շատերն են բղավում, թե այդ մարդու համար չարժե, որ ես չարչարվեմ։ Դա միանգամայն այլ տեսակի գործ է։ Դա պետք է լսվի ամառային նստաշրջանի ժամանակ։ Ջոն Թեյլորը այնքան բարի գտնվեց, որ թույլ տվեց հետաձգել...

― Եթե չպետք է նրան պաշտպանել, ինչո՞ւ ես պաշտպանում։

― Մի շարք պատճառներով,— ասաց Ատտիկուսը։— Իսկ ամենագլխավորն այն է, որ եթե նրան չպաշտպանեմ, ես չեմ կարողանա նայել մարդկանց աչքերին, չեմ կարողանա ներկայացնել մեր շրջանի օրենսդիր ժողովը, նույնիսկ չեմ կարողանա այլևս քեզ և Ջիմին ասել՝ արեք այսպես, և ո՛չ այսպես։

― Ինչպես թե։ Նշանակում է, եթե դու այդ մարդուն չպաշտպանեu, ես և Ջիմը կարող ենք քեզ չլսե՞լ։

― Այո՛, մոտավորապես այդպես։

― Ինչո՞ւ։

― Որովհետև ես այլևս չեմ կարողանա ձեզանից պահանջել, որպեսզի դուք ինձ լսեք։ Այդպես է մեր աշխատանքը, Մեծաչքանի, ամեն մի փաստաբան իր կյանքում ունենում է մի այնպիսի գործ, որը դիպչում է հենց իրեն։ Ահա, այս գործը, երևում է հենց այդպիսին է ինձ համար։ Հնարավոր է, որ դրա պատճառով դու ստիպված լինես դպրոցում շատ և շատ տհաճություններ լսել, բայց ես միայն այս եմ խնդր ում քեղանից՝ գլուխդ բարձր պահիր, և ծեծկռտուքից հեռու մնա։ Թեկուզ ինչ էլ որ ասեն, թեկուզ ով էլ որ ասի, քեզ թույլ մի տա զայրանալ։ Միօրինակությունից խուսափելու համար աշխատիր կռվել ոչ թե բռունցքներով, այլ գլխով... քո գլուխը վատը չէ, չնայած դեմ է ընկնում սովորելուն։

― Ատտիկուս, իսկ մենք գործը կշահե՞նք։

― Ո՛չ, բարեկամս։

― Իսկ ինչո՞ւ որ...

― Նրա համար, որ չնայած մեզ հարյուր տարի առաջ ջարդել են, բայց մեկ է, հիմա հարկավոր է նորից կռվել,— ասաց Ատտիկուսը։

― Դու խոսում ես ճիշտ հորեղբայր Այկ Ֆինչի պես,— ասացի ես։

Այկ Ֆինչը Մեյկոմբ շրջանում հարավային բանակի միակ կենդանի մնացած վետերանն էր, նրա մորուքր ճիշտ և ճիշտ գեներալ Հուդի մորուքի նման էր, և նա ծիծաղելի դառնալու աստիճանի հպարտանում էր դրանով։ Տարվա մեջ առնվազն մեկ անդամ Ատտիկուսը մեզ հետ միասին այցելում էր նրան, և ես ստիպված էի լինում նրան համբուրել։ Դա սարսափելի էր։ Ատտիկուսը և հորեղբայր Այկը նորից ու նորից դատողություններ էին անում այդ պատերազմի շուրջը, իսկ ես և Ջիմը հարգալից լսում էինք։

― Ես այսպես կասեմ, Ատտիկուս,— ասում էր հորեղբայր Այկը։— Միսսուրիի կոմպրոմիսը, ահա մեր կործանման պատճառը, բայց եթե ինձ վիճակվեր ամեն բան նորից սկսել, ես նորից կգնայի նույն ճանապարհով, ոչ մի քայլ չէի նահանջի, և այս անգամ մենք նրանց հերը կանիծեինք․․․ Ա՛յ, վաթսունչորսին, երբ մեզ վրա հարձակվեց Անհողդողդ Ջեկսոնը․․․ ո՛չ, երիտասարդներ, սխալվեցի՝ վաթսունչոսին Ծեր Հրշեջը արդեն հոգին աստծուն էր ավանդել, թո՛ղ թեթև լինի հողը նրա վրա...

― Արի այստեղ, Մեծաչքանի,— ասաց Ատտիկուսը։

Ես բարձրացա նրա ծնկներին, գլուխս դրեցի կրծքին, նա երկու ձեռքով ինձ գրկեց և սկսեց կամացուկ օրորել։

― Հիմա ամեն ինչ այլ կերպ է,— ասաց նա։— Հիմա մենք յանկիների դեմ չենք կռվում, այլ մեր բարեկամների։ Բայց հիշիր, որքան էլ դաժանորեն ստիպված լինենք կռվելու, միևնույն է, դրանք մեր բարեկամներն են և երկիրն էլ մեր հարազատ երկիրը։

Ես այդ հիշում էի, բայց և այնպես մյուս օրը կանգ առա դպրոցի բակում, Սեսիլ Ջեյկոբսի դիմաց․

― Խոսքդ ե՛տ կվերցնես։

― Հապա ո՜նց չէ,— գոչեց նա։— Մեր տանը ասում են, քո հայրը խայտառակում է ողջ քաղաքը, իսկ այդ սևամորթին պետք է կախաղան բարձրացնել։

Ես նշան էի բռնում, որ շրխկացնեմ, բայց հիշելով, թե ինչ էր ասել Ատտիկուսը, բռունցքներս իջեցրի և մի կողմ քաշվեցի։

― Հը, վախեցա՜ր։ Վախեցա՜ր,— զրնգացին ականջներումս։

Կյանքումս առաջին անգամ կռվից հեռացա։

Չգիտեմ ինչու, դուրս էր գալիս այնպես, որ եթե ես կռվեի Սեսիլի հետ, Ատտիկուսին դավաճանած կինեի։ Իսկ նա այնքան հազվադեպ էր ինձ և Ջիմին որևէ բան խնդրում... Լավն այն կլինի, որ հանուն Ատտիկուսի դիմանամ, թող ինձ  վախկոտ ասեն։ Ուղղակի հիանում էի ինքս ինձնով, թե որքան լավն էի, որ հիշեցի Ատտիկուսի խնդրանքը և վարվեցի միանգամայն խելամտորեն՝ ևս երեք շաբաթ։ Իսկ հետդ եկավ ծնունդը, և փորձանքը վրա հասավ։

Ես և Ջիմը ծնունդին սպասում էինք խառն զգացումներով։ Տոնածառ և հորեղբայր Ջեկ Ֆինչ, դա շատ լավ էր։ Ամեն տարի ծննդյան նախօրեին մենք գնում էինք Մեյկոմբ կայարանը՝ դիմավորելու հորեղբայր Ջեկին, և նա մնում էր մեզ մոտ մի ամբողջ շաբաթ։

Բայց կար և մեդալի հակառակ կողմը՝ անխուսափելի այցելություն Ալեքսանդրա հորաքրոջս և Ֆրենսիսին։

Երևի պետք է ավելացնել նաև Ջիմմիին, չէ՞ որ նա Ալեքսան դրա հորաքրոջս ամուսինն էր, որը ինձ հետ երբեք չէր խոսում, միայն մի անգամ ասաց՝ «իջիր ցանկապատից», այնպես որ, ես լիովին կարող էի նրան նույնիսկ չնկատել։ Ալեքսանդրա հորաքույրս էլ նրան չէր նկատում։ Վաղուց, շատ վաղուց նրանք բարեկամական զգացմունքների զեղմամբ լույս աշխարհ էին բերել իրենց որդուն՝ Հենրիին, որը առաջին իսկ հնարավորության դեպքում փախել էր տնից, ամուսնացել և արտադրել Ֆրենսիսին։ Ամեն տարի ծննդյան տոներին Հենրին ու իր կինը Ֆրենսիսին հանձնում էին տատիկին ու պապիկին և հետո իրենք զվարճանում։

Ինչքան էլ ախ ու օֆ անեինք, Ատտիկուսը թույլ չէր տալիս, որպեսզի ծննդյան առաջին օրը մնայինք տանը։ Որջան որ ինձ հիշում եմ, ծննդին մենք միշտ եղել ենք «Ֆինչի նավահանգստում»։ Ալեքսանդրա հորաքույրս եփել֊թխելու մեջ մեծ շնորհք ուներ, դա մասամբ փոխհատուցումն էր այն բանին, որ տոներին պետք է դիմանայինք Ֆրենսիս Խենկոկի ընկերությանը։ Ֆրենսիսը մեկ տարով ինձանից մեծ էր, և ես նրանից խուսափում էի․ նա բավականություն էր ստանում այն ամենից, ինչ դուր չէր գալիս ինձ, և նրա սրտովը չէին լինում իմ ամենաանմեղ զվարճություններն անգամ։

Ալեքսանդրա հորաքույրը Ատտիկուսի հարազատ քույրն էր, բայց երբ Ջիմը ինձ պատմեց փախած երեխաների և որդեգրած երեխաների մասին, ես որոշեցի, որ հորաքրտջս, հավանաբար, օրորոցում փոխել են, և պապիկն ու տատիկը ուրիշի երեխա են մեծացրել, համենայն դեպս նա Ֆինչ չէ, այլ, թերևս, Կրոուֆորդ։ Եթե ես երբևէ վստահ լինեի, թե դատավորներին ու փաստաբաններին որպես թե հետապնդում են կախարդված լեռները, հորաքույր Ալեքսանդրային ես կհամարեի Էվերեստ՝ մանկությանս բոլոր տարիներում նա միշտ այստեղ էր՝ իր վեհությամբ անմատչելի ու ճնշող։

Հասավ ծննդյան նախօրյակը, վագոնից դուրս թռավ, հորեղբայր Ջեկը, բայց մենք ստիպված էիեք սպասել նրա մշակին, որ գալիս էր երկու երկար փաթեթներով։ Իմ և Ջիմի ծիծաղը միշտ գալիս էր, երբ հորեղբայր Ջեկը համբուրում էր Ատտիկուսի այտը․ ուրիշ տղամարդիկ երբեք չէին համբուրվում։ Հորեղբայր Ջեկը ձեռքով Ջիմին բարևեց և ինձ օդը նետեց, բայց ոչ շատ բարձր․ նա մի գլուխ կարճ էր Ատտիկուսից։ Հորեղբայր Ջեկը ընտանիքում կրտսերն էր, Ալեքսանդրա հորաքրոջից փոքր էր։ Նա և հորաքույրս նման էին իրար, բայց հորեղբայր Ջեկը իր դեմքը ինչ֊որ ավելի լավ էր տնօրինել, նրա սուր քիթը և կզակը մեզ ոչ մի երկյուղ չէին ներշնչում։

Նա մեկն էր այն փոքրաթիվ գիտնական մարդկանցից, որոնցից ես երբեք չեմ վախեցել, գուցե այն պատճառով, որ իրեն երբեք բժշկի նման չէր պահում։ Եթե պատահում էր ինձ կամ Ջիմին որևէ փոքրիկ ծառայություն էր մատուցում, ասենք կրունկից դուրս էր քաշում փուշը, նա նախապես ասում էր, թե ինչպես պիտի հանի, և արդյոք շա՞տ է ցավելու և թե ինչի համար են այդպիսի փոքրիկ ունելիները։ Մեկ անգամ, դարձյալ ծննդին, ոտքս մի ծեղ մտավ, ես դրա հետ թաքնվում էի անկյուններում և ոչ ոքի նույնիսկ մոտիկ չէի թողնում։ Հորեղբայր Ջեկը ինձ բռնեց և սկսեց խիստ ծիծաղելի ձևով պատմել մի պաստորի մասին, որը եկեղեցի գնալ չէր սիրում. նա ամեն օր խալաթը հագին դուրս էր գալիս դուռը և, ծխելով նարգիլեն, հինգ բոպեաչափ քարոզ էր կարդում յուրաքանչյուր անցորդի, որը կարիք էր զգում հոգևոր խրատի։ Ծիծաղիս միջից ես ասացի՝ թող հորեղբայր Ջեկը հայտնի, թե երբ է ծեղը դուրս քաշելու, իսկ նա ցույց տվեց ունելիով սեղմած արյունոտ փուշը և բացատրեց, որ քաշել է այն ժամանակ, երբ ես քրքջում էի, և որ աշխարհում ամեն ինչ հարաբերական է։

― Այդ ի՞նչ է,― հարցրի ես այն նեղ ու երկար փաթեթների մասին, որոնք բեռնակիրը հանձնել էր հորեղբայր Ջեկին։

— Քո խելքի բանը չէ,— պատասխանեց նա։

― Ինչպե՞ս է Ռոզա Էյլմերը,— հարցրեց Ջիմը։

Ռոզա Էյլմերը հորեղբորս էգ կատուն էր։ Նա շիկամազ էր և շատ գեղեցիկ, հորեղբայրը ասում էր, որ նա կանանց սեռի այն սակավաթիվ անհատներից է, որոնց նա կարող է թույլ տալ մնալու իր մոտ որքան քեֆը ուզի։ Նա ձեռքը տարավ գրպանը և մեզ ցույց տվեց կատվի մի քանի լուսանկարները։ Դրանք հրաշալի էին։

― Նա գիրանում է,— ասացի ես։

― Զարմանալի ոչինչ չկա, նա ուտում է այն բոլոր ականջներն ու մատները, որոնք ես կտրում եմ հիվանդանոցում։

― Ոնց չէ՜, գրողը տանի ինձ, թե դա ճիշտ է։

― Ներեցեք, դուք ինչպես ասացի՞ք։

― Ուշադրություն մի դարձնի նրա ասածին, Ջեկ,— ասաց Ատտիկուսը։— Նա քեզ փորձում է։ Կելն ասում է՝ նա արդեն մի շաբաթ է, ինչ անդադար հայհոյում է։

Հորեղբայրը հոնքերը բարձրացրեց, բայց լռեց։ Հայհոյանքները ինքնըստինքյան ինձ դուր էին գալիս, իսկ գլխավորն այն էր, որ ես մտածում էի՝ Ատտիկուսը կտեսնի, որ ես դպրոցում հայհոյել եմ սովորել, ինձ այլևս դպրոց չի ուղարկի։

Ընթրիքի ժամանակ, երբ ասացի՝ ինձ տվեք խնդրեմ այդ զահրումար ապուխտը, հորեղբայր Ջեկը ցուցամատը սպառնալից ուղղեց ինձ։

― Ես հետո կխոսեմ քեզ հետ, միլեդի,— ասաց նա։

Ընթրիքից հետո հորեղբայր Ջեկը գնաց հյուրասենյակ և նստեց բազկաթոռին։ Խփեց ծնկանը, դա նշանակում էր՝ բարձրացիր այստեղ։ Հաճելի էր նրանից հոտ քաշել, նա այնպես էր բուրում, ինչպես սպիրտի շիշը, որի բույրին խառնված է նաև ինչ֊որ քաղցրավուն հոտ։ Նա ճակատիցս ետ տարավ մազիս խոպոպը և նայեց ինձ։

― Դու ավելի շատ նման ես Ատտիկուսին» քան մորդ,— ասաց նա։— Եվ դառնում ես ինչ֊որ չափազանց խոշոր ու խելացի, ինձ նույնիսկ թվում է, որ վարտիքդ վրադ փոքրացել է։

― Բայց իմ կարծիքով՝ իսկը վրայովս է։

― Քեզ, ինչպես տեսնում եմ՝ շատ են դուր գալիս այդպիսի բառերը, զորօրինակ՝ «զահրումար», «դև», «սատանա»։

Այդ ճիշտ էր։

― Իսկ ինձ բոլորովին դուր չեն գալիս,— ասաց հորեղբայր Ջեկը։— Ես քո տեղը լինեի, առանց բացարձակ անհրաժեշտության, երբեք չէի գործածի։ Ես այստեղ մնալու եմ մեկ շաբաթ և այդ ժամանակի ընթացքում չեմ ցանկանում լսել նման բաներ։ Եթե դու այդպիսի բառեր պիտի շպրտես, Մեծաչքանի, դու շատ տհաճություններ կունենաս։ Դու ուզում ես մեծանալ որպես մի իսկական լեդի, ճի՞շտ է։

Ես ասացի՝ այնքան էլ չեմ ուզում։

― Դե, իհարկե, ուզում ես։ Իսկ հիմա գնանք տոնածառի մոտ։

Մենք տոնածառը զարդարել էինք մինչև մեր քնելը, և հետո էլ երազում տեսնում էի երկու երկար ու նեղ փաթեթներ՝ իմ և Ջիմի համար։ Առավոտյան մենք փաթեթները դուրս որսացինք տոնածառի տակից, դրանք Ատտիկուսի կողմից էին, հորեղբայր Ջեկը բերել էր նրա խնդրանքով, և հենց այն էր, ինչ մենք ցանկանում էինք։

— Միայն թե ոչ տանը,— ասաց Ատտիկուսը, երբ Ջիմը նշան բռնեց պատի նկարին։

― Ստիպված ենք լինելու քեզ կրակել սովորեցնել, ասաց Ջեկը։

― Դա արդեն քո գործն է,— ասաց Ատտիկուսը։— Ես միայն հնազանդվել եմ անխուսափելիին։

Մենք ոչ մի կերպ չէինք ցանկանում տոնածառից հեռանալ, միայն ենթարկվում էինք այն ժամանակ, երբ Ատտիկուսը սկսում էր խոսել իր իրավաբանական ձայնով։ Նա մեզ թույլ չէր տալիս «Ֆինչի նավահանգիստը» գնալիս փողային հրացան հետներս վերցնել, (իսկ ես արդեն մտքումս դրել էի Ֆրենսիսին սպանել), և ասաց, եթե որևէ բան այնպես չլինի, ինչպես ինքն ասում է, հրացանները կվերցնի և այլևս չի տա։

«Ֆինչի նավահանգիստը» գտնվում էր զառիթափ ձորում, և դեպի ներքև, նավահանգիստը տանում էին երեք հարյուր վաթսունվեց աստիճաններ։ Հոսանքով դեպի ցած, ձորի ետևում, դեռևս տեսանելի էին հին նավամատույցի հետքերը, որտեղ վաղեմի ժամանակներում Ֆինչի նեգրերը նավերի վրա բարձում էին բամբակի հակեր և բեռնաթափում սառույց, ալյուր և շաքար, գյուղատնտեսական ապրանքներ և կանացի հարդարանքներ։ Ափից հեռանում էր մի լայն ճանապարհ և թաքնվում մութ անտառում։ Այն տանում էր դեպի երկհարկանի սպիտակ տունը, որը ցածի հարկում ուներ մի մեծ ապակեպատ պատշգամբ, վերևում՝ սրահ։ Մեր նախահայր Սայմոն Ֆինչը այդ տունը ծերության օրերին կառուցել էր իր կռվարար կնոջը գոհացնելու համար, բայց ապակեպատ պատշգամբով և վերնասրահով էլ վերջանում էր այս բնակարանի նմանողությունը այդ ժամանակի սովորական տների հետ։ Այդ տան ներքին կառուցվածքը վկայում էր Սայմոն Ֆին չի միամտությունը և այն մեծ վստահությունը, որ նա տածում էր դեպի իր շառավիղները։ Վերևում կար վեց ննջարան, չորսը՝ ութ աղջիկների համար, մեկը՝ միակ որդու, Ուոլկեմ Ֆինչի համար, իսկ մյուսը՝ ազգական հյուրերի համար։ Դա որպես թե արված էր հենց այնպես, բայց աղջիկների սենյակները կարելի էր գնալ միայն մեկ սանդուղքով, իսկ տղայի և հյուրերի ննջարանը՝ միայն մի այլ սանդուղքով։

Աղջիկների սանդուղքը իջնում էր դեպի ծնողների ննջարանը, այնպես որ Սայմոնը գիշերները իմ անում էր աղջիկների յուրաքանչյուր քայլը։

Խոհանոցը տեղավորված էր կից շենքում, և տան հետ հաղորդակցվում էր փոքրիկ սրահով։ Տան ետևում, սյունից կախված էր մի ժանգոտ զանգ, դա կանչում էր նեգրերի, որոնք աշխատում էին պլանտացիաներում, հենց դա էլ ազդարարում էր հրդեհի կամ մի այլ աղետի դեպքում։ Տանիքը հարթ էր, ասում են, հնում այդպես սարքում էին այրիների համար, որպեսզի այնտեղ զբոսնեն, բայց այդ տանիքի վրա ոչ մի այրի էլ չէր զբոսնում, այլ Սայմոն Ֆինչն էր այնտեղից հսկում իր վերակացուին, նայում նավերին, որ անցնում էին գետով, և աչք ածում, թե ինչպես են ապրում մոտակայքի կապալառուները։

Այդ տան հետ, ինչպես և ուրիշ շատ֊շատերի հետ, յանկիների դեմ մղված կռվի ժամանակներից մի լեգենդ էդ կապված․ Ֆինչ ցեղի պատկանող մի աղջիկ, որ դրանից ոչ շատ առաջ նշանված է լինում, հագնում է իր ամբողջ օժիտը, որպեսզի դրանք չընկնեն թալանչիների ձեռքր, որ ոտքի տակ էին տալիս ամբողջ շրջանը։ Նա մտնում է «աղջիկների սանդուղքի» արանքը, որը չափազանց նեղ էր, բայց նրա վրա ջուր են լցնում և վերջ ի վերջո դուրս բերում այնտեղից։

Մենք ժամանեցինք «նավահանգիստ», Ալեքսանդրա հորաքույրը չպոցով համբուրեց հորեղբայր Ջէկին, Ֆրենսիսը՝ հորեղբայր Ջեկին, քեռի Ջիմմին լուռ սեղմեց հորեղբայր Ջեկի ձեռքը, ես և Ջիմը Ֆրենսիսին նվերներ հանձնեցինք, իսկ նա էլ՝ մեզ։ Ջիմը իսկույն զգաց, որ ինքն արդեն մեծ է, և ձգտեց դեպի մեծահասակները, իսկ ինձ վերապահեցին մեր հորաքրոջ թոռանը զբաղեցնելը։ Ֆրենսիսի ութ տարին արդեն լրացել էր, և նա արդեն մազերը հարթ ետ էր սանրում։

― Քեզ ծննդին ի՞նչ նվիրեցին,— քաղաքավարությամբ հարցրի ես։

― Ա՛յն, ինչ ես խնդրել էի,— ասաց նա։

Ֆրենսիսը խնդրել էր կարճ շալվար, կարմիր կաշվե պայուսակ, հինգ վերնաշապիկ և թիթեռնիկ փողկապ։

― Շատ լավ է,— ոչ այնքան էլ անկեղծությամբ ասացի ես։— Իսկ ինձ և Ջիմին նվիրել են փողավոր հրացաններ, Ջիմին նաև՝ քիմիական գործիքներ․․․

― Երևի խաղալիք գործիքներ։

― Ո՛չ, իսկական։ Նա ինձ համար չնշմարվող թանաք կսարքի, և ես դրանով Դիլլին նամակ կգրեմ։

Ֆրենսիսը հարցրեց, թե դա ինչի համար եմ անում։

— Դու ինչպե՞ս չես հասկանտւմ։ Նա ինձնից նամակ կստանա, իսկ նամակը դատարկ կլինի, սպիտակ թուղթ, նա հո իսպառ կգժվի։

Ֆրենսիսի հետ խոսելը օվկիանոսն իջնել է, հենց ամենախորքը։ Կյանքումս այդպիսի ձանձրալի տղա չէի տեսել։ Նա ապրում էր Մոբիլում և այդ պատճառով չէր կարողանում իմ մասին չարախոսել ուսուցիչներիս, բայց դրա փոխարեն հաջողեցնում էր ամեն ինչ, ինչ որ գիտեր, պատմել Ալեքսանդրա հորաքրոջը, նա էլ ասում էր Ատտիկուսին, Ատտիկուսի էլ երբեմն մի ականջով մտնում էր, մյուսով դուրս գալիս, բայց երբեմն էլ քեֆը ուզածին չափ բարկանում էր վրաս, նայած թե խելքը ինչ էր բրթում։ Իսկ մեկ անգամ հորաքրոջս ասաց՝ ձայնը բարձրացնեով․

― Քո՛ւյր, ես նրանց դաստիարակում եմ այնպես, ինչպես կարողանում եմ։

Ես երբեք չէի լսել, որ նա որևէ մեկին այդպես խիստ պատասխաներ։ Կարծեմ խոսակցությունը սկսվել էր այն բանից, որ ես տանը կոմբինեզոնով եմ պոլթի տալիս, տղայի պես։

Ալեքսանդրա հորաքրոջը ուղղակի տանջում էր իմ հագնվելու հարցը։ Եթե ես ման եմ գալիս շալվարով, ինձնից իսկական լեդի երբեք չի ստացվի. ես ասացի՝ շրջազգեստ, որ հագնում ես, ոչինչ չես կարողանում անել, իսկ Ալեքսանդրա հորաքույրը պատասխանեց՝ հարկավոր չէ զբաղվել այնպիսի բաներով, որոնց համար պետք է շալվար հագնել։ Ալեքսանդրա հորաքրոջ հասկացողությամբ ես պետք է խաղայի կաթսայիկներով, թեյի փոքրիկ սպասեղենով և վիզս գցեի արհեստական մարգարիտները, որոնք նա նվիրել էր իմ ծննդյան ժամանակ. բացի այդ, ես պարտավոր էի որպես ճառագայթ լուսավորել իմ հոր միայնակ կյանքը։ Ես ասացի՝ կարելի է շրջել շալվարով և դարձյալ որպես ճառագայթ լուսավորել, բայց Ալեքսանդրա հորաքույրը ասաց՝ ոչ, պետք է լինել ինչպես լույսի ճառագայթը, իսկ ես ծնվել եմ որպես լավ աղջիկ, բայց հիմա տարեցտարի վատանում եմ ու ինքնագլուխ դառնում։ Նա ինձ անվերջ վիրավորում էր ու հոգիս ուտում, և ես Ատտիկուսին այդ մասին հարցրի, բայց նա ասաց՝ մեր գերդաստանում որքան որ լույսի ճառագայթներ ունենք, հերիք է, ու թող ես զբաղվեմ իմ գործերով, իսկ իրեն, ընդհանուր առմամբ, ես հենց այսպես էլ ձեռք եմ տալիս։

Տոնական ճաշի ժամանակ սեղանատանը ինձ նստեցրին առանձին, մի փոքրիկ սեղանի մոտ։ Ջիմը և Ֆրենսիսը ճաշում էին մեծերի հետ։ Ալեքսանդրա հորաքույրը ինձ դեռ երկար ժամանակ նստեցնում էր առանձին, երբ Ջիմը և Ֆրենսիսը վաղուց փոխադրվել էին մեծ սեղանի մոտ։ Ես հաճախ մտածում էի, թե հորաքույրը ինչից էր վախենում, չլինի՞ նրանից, որ հանկարծ վեր կկենամ ու գետնին կգցեմ ինչ-որ մի բան։ Երբեմն ես ուզում էի նրան խնդրել, որ թույլ տա մեկ անգամ նստելու բոլորի հետ, այդ ժամանակ ինքը կտեսնի, որ մեծ սեղանի շուրջը ես շատ լավ եմ կարողանում ինձ պահել, չէ՞ որ ես ամեն օր մեր տանը ճաշում էի բոլորի հետ, և ոչ մի սարսափելի բան չէր պատահում։ Ես Ատտիկուսին խնդրեցի, մտածելով, որ գուցե հորաքույրը նրան կլսի, բայց նա ասաց՝ ոչ, մենք հյուր ենք, և մեր տեղը այնտեղ է, որտեղ կնստեցնի տանտիրուհին։ Եվ ասաց՝ Ալեքսանդրա հորաքույրը աղջիկներից այնքան էլ գլուխ չի հանում, չէ՞ որ նա աղջիկ չունի։


Բայց Ալեքսանդրա հորաքրոջ պատրաստած համադամ կերակուրները մոռացնել տվեցին ամեն բան. երեք տեսակի մսով ճաշ, ուղածդ կանաչին, որ նրա մառանից էր, այնպես թարմ էր, կարծես ամառ օրով բանջարանոցից էին քաղել, թեթև աղը դրած դեղձ, երկու պիրոգ և ամբրոսիա՝ այսպիսին էր տոնական համեստ ճաշը։ Այդ ամենից հետո մեծահասակները գնացին հյուրասենյակ և քարարձանների նման նստեցին։

Ջիմը մեկնվեց հատակին, իսկ ես դուրս եկա բակը։

― Վերարկուդ հագիր,— ասաց Ատտիկուսը՝ քնատ ձայնով, և ես որոշեցի չլսել։

Ֆրենսիսը ինձ հետ նստեց արտասանդուղքին։

― Երբեք այսքան համեղ բաներ չէի կերել,— ասացի ես։

― Տատիկը հրաշալի է պատրաստում,— ասաց Ֆրենսիսը։— Նա ինձ էլ է սովորեցնելու։

― Տղաները չեն կարող։

Ես Ջիմին պատկերացրի Կելպուրնիայի դերում և փռթկացի։

― Տատիկն ասում է՝ բոլոր տղամարդիկ պետք է եփել֊թափել իմանան, օգնեն իրենց կանանց և խնամեն, երբ նրանք արդեն վատառողջ դառնան,— ասաց իմ հորաքրոջ թոռը։

― Իսկ ես չեմ ուզում, որ Դիլլը ինձ խնամի, ավելի լավ է, ես նրան խնամեմ։

― Դիլլի՞ն։

― Ըհը՛։ Դու առայժմ ոչ ոքի ոչինչ չասես, երբ ես և նա մեծանանք, իսկույն կամուսնանանք։ Նա ամռանը ինձ առաջարկություն է արել։

Ֆրենսիսը քիչ մնաց ծիծաղից պայթի։

― Իսկ նա ինչո՞վ է վատ,— հարցրի ես։— Ոչնչով էլ վատը չէ։

― Նա գետնի երեսին չի երևում։ Տատիկն ասում է՝ նա ամռանը հյուր էր եկել միսս Ռեյչելի մոտ։

― Հենց նա է, որ կա։

― Իսկ ես նրա մասին ամեն ինչ էլ գիտեմ,— ասաց Ֆրենսիսը։

― Ի՞նչ դիտես։

― Տատիկս ասում է՝ նա տուն չունի...

― Իսկի էլ չէ, ունի, նա ապրում է Մերիդիանում։

— ... և նրան ամբողջ ժամանակ ուղարկում են մի ազգականից մյուսի մոտ, ամռանն էլ միսս Ռեյչելն է պահում։

― Ֆրենսիս, դու ստում ես։

Ֆրենսիսը քթի տակ ծիծաղեց։

― Որքան հիմար ես, Ջին Լուիզա։ Դե, իհարկե, քեզնից ի՞նչ կարելի է պահանջել։

― Ինչպես թե։

― Տատիկն ասում է՝ եթե Ատտիկուս քեռին քեզ թույլ է տալիս առանց հսկողության թրև գալ փողոցներում, դա իր գործն է, և դու մեղք չունես։ Իսկ ես մտածում եմ՝ եթե Ատտիկուս քեռին նեգրասեր է, դու այդտեղ էլ մեղք չունես, միայն թե դա խայտառակություն է մեր ամբողջ գերդաստանի համար, ահա թե ինչ կասեմ ես քեզ...

― Գրողը տանի, Ֆրենսիս, այդ ինչե՞ր ես դուրս տալիս։

― Այն, ինչ լսում ես։ Տատիկն ասում է՝ վատն այն է, որ դուք շնորհիվ Ատտիկուսի բոլորովին վայրենացել եք։ Դա բավական չէր, հիմա էլ նեգրասեր է դարձել, որ այդպես շարունակվի, մենք այլևս Մեյկոմբ ոտք չենք դնի։ Հայրդ խայտառակում է բոլորիս, ա՛յ, թե ինչ։

Ֆրենսիսը տեղից ցատկեց, վազեց փոքրիկ սրահով դեպի խոհանոց։ Նա փախչելով ավելի հեռու, դարձավ դեպի ինձ և գոչեց.

<poem>
Նեգրասե՜ր,  
Պորտդ սև,  
Սևերի հետ ես կապվե՜լ,  
Կոշիկի վաքս ես լիզե՜լ։  
</poem>

— Սո՛ւտ ես ասում,— գոչեցի ես։— Չգիտեմ, թե դու ինչ ես այդտեղ գլխիցդ դուրս տալիս, բայց մեկ է, ես քո բերանը կփակեմ։

Ես արտասանդուղքից ցատկեցի։ Մի վայրկյանում հասա նրան, բռնեցի օձիքից։ Եվ ասացի՝ խոսքերդ ետ վերցրու։

Ֆրենսիսը դուրս պրծավ և սլացավ խոհանոց։

― Նեգրասե՜ր,— ճչաց նա։

Եթե ուզում ես որսը բռնել, լավ կանես չշտապես։ Սուս արա և սպասիր, նա անկասկած կհետաքրքրվի, և քիթը դուրս կհանի։ Ֆրենսիսը խոհանոցի դռնից նայեց։

― Դու դեռ բարկացա՞ծ ես, Ջին Լուիզա,— զգուշորեն հարցրեց նա։

― Դե, չէ, բան չկա։

Ֆրենսիսը դուրս եկավ սրահ։

― Խոսքերդ ետ կվերցնե՞ս, հը՛։

Ես ժամանակից շուտ մատնեցի ինձ։ Ֆրենսիսը գնդակի նման սլացավ խոհանոց, իսկ ես վերադարձա արտասանդուղքը։ Կարելի է և էլի սպասել։ Նստեցի մի հինգ րոպե և լսեցի Ալեքսանդրա հորաքրոջս ձայնը։

― Որտե՞ղ է Ֆրենսիսը։

― Նա այնտեղ է, խոհանոցում։

― Նա չէ՞ որ գիտե, որ ես թույլ չեմ տալիս այնտեղ խաղալ։

Ֆրենսիսը մոտեցավ դռանը և սկսեց ողբալ․

― Տատի՜կ, այդ նա է ինձ այստեղ քշել, թույլ չի տալիս դուրս գալ։

― Բանն ինչո՞ւմն է, Ջին Լուիզա։

Ես գլուխս բարձրացրի և նայեցի Ալեքսանդրա հորաքրոջը։

― Ես չեմ նրան այնտեղ քշել, հորաքույր, և ոչ էլ արգելել եմ դուրս գալ։

― Ո՛չ, արգելում է,— գոչեց Ֆրենսիսը։— Նա ինձ չի թողնում դուրս գալ։

― Ինչ է, վիճե՞լ եք։

― Տատի՜կ, Ջին Լուիզան ինձ վրա չարանում է,— գոչեց Ֆրենսիսը։

― Այստե՛ղ արի, Ֆրենսիս։ Ջին Լուիզա, եթե մի անգամ էլ քեզանից թեկուզ մի խոսք լսեմ, հորդ կասեմ։ Կարծեմ քիչ առաջ դու ասացիր՝ «գրողը տանի»։

― Չէ՜է։

― Իսկ ես լսեցի։ Ահա ուրեմն, որպեսզի ես այլևս այդպիսի բաներ չլսեմ։

Ալեքսանդրա հորաքույրը միշտ ականջ էր դնում։ Նա հազիվ հեռացած, Ֆրենսիսը դուրս եկավ խոհանոցից, քիթը ցցեց և ինքնագոհ խնջնմջաց՝ բերանը մեծ բանալով․

― Դու ինձ հետ կատակ մի անի, գիտես,— հայտարարրեց նա։

Դուրս վազեց բակը և սկսեց այնտեղ ցատկռտել ու ինչպես խփում են ֆուտբոլի գնդակին, հարվածում էր թորշոմած խոտերի փնջերին, ինձնից հեռու էր մնում, միայն մերթ ընդ մերթ նայում էր ու քմծիծաղ տալիս։ Արտասանդուղք ելավ Ջիմը, նայեց մեզ և գնաց։ Ֆրենսիսը բարձրացավ ծեր մի մոզայի վրա և նորից իջավ, ձեռքերը խրեց գրպանը, սկսեց բակում ետ ու առաջ քայլել։

― Ըհը՜մ,― ասաց նա։

Ես հարցրի, թե ի՞նչ է իրեն պատկերացնում, չլինի՞ Ջեկ հորեղբայր։ Ֆրենսիսն ասաց՝ կարծեմ, Ջին Լուիզային հրամայել են սուսուփուս նստել և ինձ հանգիստ թողնել։

— Ես քեզ ոչինչ չեմ անում,— ասացի ես։

Նա ուշադիր նայեց ինձ, որոշեց, որ ինձ արդեն խեղճացրել են, ու ցածրաձայն երգեց.

― Նեգրասե՜ր․․․

Այս անգամ ես այնպես հասցրի նրա առջևի ատամներին, որ բռունցքս արյունոտվելու աստիճանի պատռվեց։ Ձախ ձեռքս վնասելով, ես սկսեցի աշխատել աջով, բայց կարճատև։ Ջեկ հորեղբայրը արմուկներս սեղմեց կողքերիս և հրամայեg․

― Զգա՛ստ։

Ալեքսանդրա հորաքույրը պտույտ էր գալիս Ֆրենսիսի շուրջը, իր թաշկինակով սրբում նրա արցունքները, ուղղում մազերը, հետո թփթփացրեց թշին։ Ատտիկուսը, Ջիմը և հորաքրոջս ամուսին Ջիմմին կանգնած էին եղել ետնամուտքում, հենց որ Ֆրենսիսը սկսել էր բղավել, նրանք իսկույն դուրս էին եկել։

― Առաջ ո՞վ սկսեց,— հարցրեց Ջեկ հորեղբայրը։

Ֆրենսիսը և ես ցույց տվինք միմյանց։

― Տատիկ, նա ինձ անվանեց անառակ և սկսեց ջարդել։

― Ղա ճի՞շտ է, Մեծաչքանի, —հարցրեց Ջեկ հորեղբայրը։

— Պարզ է, որ ճիշտ է։

Ջեկ հորեղբայրը նայեց ինձ, և նրա դեմքը ճիշտ և ճիշտ դարձավ Ալեքսանդրա հորաքրոջ դեմքը։

— Ինձ թվում է քեզ զգուշացրել եմ՝ եթե պիտի այդպիսի խոսքեր շպրտես, անախորժություններն անխուսափելի են։ Ես քեզ ասե՞լ եմ։

― Այո, սըր, բայց․․․

— Ահա՛, ուրեմն, այդ անախորժությունները։ Կանգնի՛ր այստեղ։

Ես տատանվում էի, արդյոք, արանքը չճեղե՞մ, և ուշացա․ հենց այն է, ուզում էի փախչել, որ Ջեկ հորեղբայրը ավելի ճարպիկ գտնվեց։ Հանկարծ հենց իմ քթի տակ մի մրջյուն հայտնվեց, նա խոտերի միջով դժվարությամբ քարշ էր տալիս հացի կեղևը։

― Մինչև մահս հետդ չեմ խոսելու։ Զզվում եմ քեզանից, ատում եմ քեզ, երանի շունչդ փչես։

Երևի այդ ամենը Ջեկ հորեղբորը միայն վճռականություն տվեցին։ Ես վազեցի Ատտիկուսի մոտ սփոփանք գտնելու, իսկ նա ասաց՝ ինքդ ես մեղավոր, և ընդհանրապես, վաղուց տուն գնալու ժամանակն է․ ես ոչ ոքի մնաս բարով չասացի, բարձրացա ավտոմեքենայի ետևի նստատեղը, իսկ երբ եկանք տուն, փախա իմ սենյակը և դուռը շրխկացրի։ Ջիմը ուզեց մի ինչ֊որ լավ բան ասել, բայց ես նրան չլսեցի։

Ես զննեցի աղետի հետևանքները, պարզվեց, որ միայն յոթ թե ութ կարմրած փոքրիկ տեղեր կան, և մտածեցի, որ իսկապես, կյանքում ամեն ինչ հարաբերական է, և այդ րոպեին դուռը ծեծեցին։ Ես հարցրի՝ ով է, պատախանողը Ջեկ հորեղբայրն էր։

— Հեռացի՛ր։

Ջեկ հորեղբայրը ասաց՝ եթե ես շարունակեմ այդ ձևով խոսել, նա ինձ նորից կքոթակի, և ես լռեցի։

Նա ներս մտավ, ես գնացի սենյակի անկյունը, դեմքս արի պատին, մեջքս՝ իրեն և կանգնեցի։

― Մեծաչքանի,— ասաց նա,— դու դեռևս ինձ ատո՞ւմ ես։

— Կարող եք նորից քոթակել։

― Երբեք չէի կարծում, թե դու այդպես հիշաչարն ես,— ասաց նա։— Ես քո մասին ավելի լավ կարծիք ունեի, չէ որ ինքդ էլ գիտես, որ արարմունքիդ դիմաց ստացար։

― Ես ոչինչ չգիտեմ։

― Բարեկամս, դու ուրիշներին հայհոյելու իրավունք չունես...

― Դու իրավացի չե՛ս,— ասացի ես,— իրավացի չե՛ս։

Ջեկ հորեղբայրը հոնքերը վեր քաշեց։

― Իրավացի չե՞մ։ Այդ ինչո՞ւ։

― Ջեկ հորեղբայր, դու լավն ես, և ես, հավանաբար, ինչ էլ ուզում է լինի, նույնիսկ հիմա էլ եմ քեզ սիրում, միայն թե դու երեխաներին բոլորովին չես հասկանում։

Ջեկ հորեղբայրը ձեռքերը կանթեց կողքերին և վերից վար նայեց ինձ։

― Այդ ինչի՞ց իմացար, որ ես երեխաներին բոլորովին չեմ հասկանում, Ջին Լուիզա։ Դու հանդուգն ես, հայհոյում ես, ծեծկռտվում...

― Դու ինչո՞ւ ինձ չես լսում։ Ես չեմ պատրաստվում հանդգնություն անել։ Ես միայն ուզում եմ քեզ բացատրել։

Ջեկ հորեղբայրը նստեց մահճակալիս ծայրին, հոնքերը տարավ իրձնց տեղը և նայեց ինձ։

― Դե՛, խոսիր։

Ես որքան ուժս պատեց, օդ հավաքեցի․

― Ահա։ Առաջին, որ դու ինձ չլսեցիր, թույլ չտվեցիր բերանս բացել, անմիջապես հարձակվեցիր։ Երբ ես և Ջիմը կռվում ենք, Ատտիկուսը ոչ միայն Ջիմին է լսում, այլ ինձ էլ է լսում։ Երկրորդը, դու ասացիր՝ երբեք չասել այնպիսի բառեր, եթե նրանք անպայման անհրաժեշտ չեն։ Ֆրենսիսի գլուխը ջարդելը անպայման անհրաժեշտ էր։

Ջեկ հորեղբայրը ծոծրակը քորեց։

— Դե պատմիր տեսնեմ։

― Ֆրենսիսը անվանարկեց Ատտիկուսին, ես էլ նրան հասցրի։

― Ինչպե՞ս անվանարկեց։

― Անվանեց նեգրասեր։ Ես մի կարգին չգիտեմ, թե դա ինչ բան է, միայն թե նա այդպես ասաց․․․ լա՛վ իմացիր, Ջեկ հորեղբայր, թեկուզ ինձ սպանես էլ, թույլ չեմ տա, որ նա Ատտիկուսին վիրավորի։

— Ֆրենսիսը հենց այդպես էլ ասա՞ց։

― Այո՛, սըր, և էլի շատ բաներ։ Որ Աատիկուսը խայտառակում է մեր ամբողջ գերդաստանը, որ ինձ և Ջիմին վայրենացրել է...

Ջեկ հորեղբոր դեմքը այնպիսի արտահայտություն ստացավ, որ ես կարծեցի, թե նորից ճաշս կեփի։ Հետո նա ասաց․

― Ապա տեսնենք,— այդտեղ ես հասկացա, որ նա Ֆրենսիսի ճաշը կեփի։— Թերևս, ես հենց այսօր երեկոյան մեկնեմ այնտեղ։

― Աղաչո՛ւմ եմ, սըր, ինչ որ եղել է, եղել է, թող այդպես էլ մնա, խնդրո՛ւմ եմ։

― Ոչ, ոչ մի բան այդպես չեմ թողնի,— ասաց Ջեկ հորեղբայրը։— Թող Ալեքսանդրան իմանա։ Հարկավոր է լուրջ մտածել... Հապա սպասիր, ձեռքս կընկնի այդ անպիտանը...

― Ջեկ հորեղբայր, խոստացիր միայն մի բան, խնդրում եմ այդ մասին չասես Ատտիկուսին։ Նա... նա մի անգամ ինձ խնդրեց դիմանալ և չզայրանալ, թեկուզ ինչ էլ իր մասին ասեն, և... և թող նա կարծի, թե մենք կռվել ենք մի որևէ ուրիշ բանի համար․․․ Խո՛սք տուր, որ չես ասի, դե, խնդրո՜ւմ եմ․․․

― Բայց ես չեմ ցանկանում, որ Ֆրենսիսը այդ մարսի․․․

― Եվ չմարսեց։ Ջեկ հորեղբայր, գուցե ձեռքս կապես, էլի մի քիչ արյուն է գնում։

― Դե, իհարկե, կկապեմ, պստիկս։ Ամենայն բավականությամբ։ Աշխարհում չկա մի այնպիսի ձեռք, որին վիրակապ դնելը ինձ այսքան բավականություն պատճառի։ Չէի՞ր հաճի անցնել այստեղ։

Ջեկ հորեղբայրը քաղաքավարությամբ խոնարհվեց և ինձ հրավիրեց լոգարան։ Նա լվաց և վիրակապ դրեց մատներիս, ամբողջ ժամանակ պատմելով մի պատվարժան կարճատես ծերուկի մասին, որը Արգանակ անունով մի կատու է ունեցել, այդ ծերուկը քաղաք գնալիս հաշվելիս է եղել մայթի բոլոր ճեղքերը։

― Ահա՛ և բոլորը,— ասաց Ջեկ հորեղբայրը։— Մատնեմատի վրա իսկական լեդիները մատանի են կրում, իսկ քո մատին կլինի սպի։

― Շնորհակալություն, սը՛ր։ Ջեկ հորեղբայր․․․

― Այո, մեմ։

— Ի՞նչ է նշանակում անառակ։

Ջեկ հորեղբայրը նորից սկսեց պատմել մի ինչ֊որ երկար պատմություն՝ մի ծեր պրեմիեր֊մինիստրի մասին, որը համայնքների պալատի նստաշրջանի ամենաբուռն վեճերի ժամանակ, երբ նրա շուրջը քիչ էր մնում բոլորը խելագարվեն, փետուրներ էր փչում և այնպես բարձր, որ ցած չէին ընկնում։ Հավանաբար նա աշխատում էր հարցիս պատասխանել, բայց ստացվում էր ինչ֊որ անհասկանալի։

Հետո, երբ իմ քնելու ժամանակն էր, ես ցած իջա ջուր խմելու և միջանցքից լսեցի, որ հյուրասենյակում Ջեկ հորեղբայրն ու Ատտիկուսը խոսում են։

― Ես երբեք չպիտի ամուսնանամ, Ատտիկուս։

― Ինչո՞ւ։

― Հանկարծ երեխաներ ծնվեն․․․

― Այն ժամանակ դու ստիպված կլինես շատ բան սովորել, Ջեկ,— ասաց Ատտիկուսը։

― Գիտեմ։ Քո աղջիկն այսօր ինձ առաջին դասերը տվեց։ Նա ասաց, որ ես երեխաներին բոլորովին չեմ հասկանում, և բացատրեց ինչու։ Եվ նա միանգամայն իրավացի է։ Ատտիկուս, նա բացատրեց, թե ես ինչպես պետք է վարվեմ իր հետ․․․ աստվա՛ծ վկա, ես սաստիկ ցավում եմ, որ նրան ապտակեցի։

Ատտիկուսը փնչացրեց․

― Նրան միանգամայն տեղին էր ապտակը, այնպես որ, թող քո խիղճը հանգիստ լինի։

Ես տեղումս քարացա․ հանկարծ Ջեկ հորեղբայրը վերցնի ու Ատտիկուսին պատմի... Բայց նա չպատմեց, միայն քրթմնջաց․

― Նա շատ հարուստ բառապաշար ունի։ Բայց հայհոյական խոսքերի կեսը նա ասում է իմաստը չհասկանալով։ Նա ինձ հարցրեց, թե ի՞նչ է նշանակում անառակ։

― Դու բացատրեցի՞ր։

― Ո՛չ, ես նրան պատմեցի լորդ Մելբուռնի մասին։

― Երբ երեխան մի որևէ բան հարցնում է, Ջեկ, հանուն բոլոր սրբությունների, խոսքը կտուրը մի գցիր, այլ պատասխանիր։ Եվ լեզուդ էլ ատամներիդ ետև մի պահիր։ Երեխան երեխա է, բայց նա մեզանից պակաս չի զգում խորամանկությունը, հնարանքով դուրս պրծնելը և յուրաքանչյուր այդպիսի բան ճանապարհից շեղում է նրան։ Ոչ,— մտախոհ շարունակեց հայրս,— այսօր նրան պատժել հարկավոր էր, բայց թե ոչ դրա համար։ Ամեն մի երեխա որոշակի հասակում սկսում է հայհոյել, բայց երբ հասկանում է, որ դրանով ոչ ոքի չի զարմացնի, դա ինքն իրեն անցնում է։ Իսկ ա՛յ, դյուրագրգռությունը ինքն իրեն չի անցնում։ Աղջիկը պետք է իրեն բուռը հավաքել սովորի, և որքան շուտ, այնքան լավ, նրան սպասում են մի քանի ծանր ամիսներ։ Մի խոսքով, նա կամաց֊կամաց կխելոքանա։ Ջիմը մեծանում է, և նրանից օրստօրե շատուշատ բան է օրինակ վերցնում։ Մեծաչքանուն պետք է միայն երբեմն-երբեմն օգնել։

― Ատտիկուս, բայց ախր դու նրան մատով անգամ դիպած չկաս։

― Խոստովանում եմ, որ այո։ Մինչև այժմ բավական է եղել սոսկ սպառնալը։ Նա ամբողջ հոգով ջանում է ասածներս կատարել, Ջեկ։ Դա միշտ չէ, որ նրա մոտ ստացվում է, բայց նա շատ է ջանում։

― Բայց գաղտնիքը չէ՞ որ դրանում չէ,— ասաց Ջեկ հորեղբայրը։

― Ո՛չ, գաղտնիքը այլ բանում է։ Նա գիտե, որ ես հասկանում եմ, թե ինքը ինչպես է ջանում։ Իսկ դա շատ կարևոր է։ Վատն այն է, որ շուտով նա և Ջիմը ստիպված են լինելու ճաշակել զանազան նողկանքներ։ Հուսով եմ, որ Ջիմը բավականաչափ տոկունություն կունենա, բայց Մեծաչքանին․․․ երբ դիպչում են նրա ինքնասիրությանը, անմիջապես տուրուդմբոց է սարքում․․․

Ես մտածեցի, որ այդտեղ Ջեկ հորեղբայրը չի լռի։ Բայց նա այդ անգամ էլ խոստումը պահեց։

― Իսկ շա՞տ վատ է լինելու, Ատտիկուս։ Դու մի կարգին չես պատմել։

― Դրանից վատը պատկերացնել անհնար է, Ջեկ։ Մեզ մոտ միայն կան նեգրի ցուցումները ընդդեմ Յուելների ցուցումների։ Ամեն բան հանգում է նրան, որ մեկը պնդում է, թե դու այդ արել ես, իսկ մյուսը՝ թե ոչ, չեմ արել։ Եվ ինչ խոսք, ատենակալները կհավատան ոչ թե Թոմ Ռոբինսոնին, այլ Յուելներին․․․ Դու պատկերացում ունե՞ս Յուելների մասին։

Ջեկ հորեղբայրը ասաց՝ այո, հիշում եմ, և սկսեց Ատտիկուսին նկարագրել, թե ինչպիսին են նրանք։ Բայց Ատտիկուսը ասաց․

― Դու մի ամբողջ սերունդ ետ ես մնացել։ Ընդ որում, հիմիկվա Յուելները ոչնչով լավ չեն նախկիններից։

― Հապա ի՞նչ ես մտադիր անել։

― Նախքան այն, որ ինձ կջարդեն, ես միտք ունեմ թափ տալ ատենակալներին և առաջացնել տարաձայնություն... ընդ որում, ի հավելումն դրա, մենք տվյալներ ունենք բողոքարկման համար, ճիշտ է, հիմա դեռ վաղ է որևէ բան ասելու համար, Ջեկ։ Գիտես ինչ, ես հուսով էի, որ ինձ երբեք չէր վիճակվելու ստանձնել մի այդպիսի գործ, բայց Ջոն Թելլորը մատնացույց արեց ուղղակի ինձ և ասաց, որ այդ գործում ես եմ հարկավոր և ոչ այլ ոք։

― Իսկ դու հույս ունեի՞ր, որ կխուսափես այդ դառնության բաժակից։

― Այո, բայց քո կարծիքով ես կկարողանայի՞ նայել իմ երեխաների աչքերին, եթե հրաժարվեի։ Դու ինքդ էլ գիտես, թե այդ ինչով է վերջանալու, Ջեկ, և թող աստված նրանց զորություն տա, որ դիմանան այդ ամենին, որ նրանց հոգին չդառնանա, իսկ գլխավորը՝ չվաստակեն մեյկոմբյան վաղեմի հիվանդությունը։ Չեմ հասկանում, թե ինչու են խելահաս մարդիկ ընկնում կատաղի խելագարության մեջ, երբ գործը վերաբերում է մի որևէ նեգրի... Պարզապես հասկանալ չեմ կարողանում։ Միայն մի հույս կա, որ Ջիմն ու Մեծաչքանին բոլոր հարցերով կդիմեն ինձ և ոչ թե ականջ կկախեն, թե ինչեր են դուրս տալիս քաղաքում։ Հուսով եմ, որ նրանք բավարար չափով ինձ հավատում են... Ջի՛ն Լուիզա։

Ես վեր թռա։ Նայեցի դռնից։

― Այո՛, սըր։

― Գնա՛ քնիր։

Ես վազեցի իմ սենյակը և պառկեցի։ Որքան լավն է Ջեկ հորեղբայրը, ինձ չմատնեց։ Բայց Ատտիկուսը ինչպե՞ս գուշակեց, թե ես իրեն ականջ եմ դնում։ Միայն շատ տարիներ հետո ես հասկացա․ նա խոսում էր ինձ համար, նա ցանկանում էր, որ ես լսեի իր ամեն մի բառը։

== Գլուխ 10 ==

Ատտիկուսը ուժեղ չէր, ախր արդեն մոտենում էր նրա հիսուն տարին։ Երբ ես և Ջիմը նրան հարցնում էինք, թե նա ինչու է այդպես ծեր, նա ասում էր՝ ուշ եմ սկսել, և մենք հասկանում էինք, որ հենց այդ պատճառով էլ նա չէր կարող չափվել ուրիշ տղամարդկանց հետ։ Նա բավականին մեծ էր մեր համադասարանցիների հայրերից, և երբ մյուս երեխաները սկսում կին պարծենալ, ա՛յ իմ հայրը... իսկ իմ հայրը... մենք կամա֊ակամա լռում էինք։

Ջիմի խելքը գնում էր ֆուտբոլի համար։ Ատտիկուսը իսկական ֆուտբոլի մասին իսկի չէր էլ մտածում, և եթե Ջիմը փորձում էր նրան տանել խաղերին, նա անվերջ պատասխանում էր․

― Դրա համար ես բավականին ծեր եմ։

Ոչ մի կարգին բանով մեր հայրը չէր զբաղվում։ Աշխատում էր իր առանձնասենյակում և ոչ թե դեղատնում, գոնե բեռնատար մեքենա քշեր, որը քաղաքից դուրս էր տանում աղբը ու թափում մեր գավառի աղբանոցը, կամ լիներ շերիֆ, կամ ֆերմայում տնօրինություն աներ, կամ աշխատեր գարաժում, մի խոսքով, այնպիսի բան, որով կարողանայիր հպարտանալ։

Ի լրումն այդ բոլորի, նա ակնոց էր դնում։ Ձախ աչքով գրեթե ոչինչ չէր տեսնում։ Նա ասում էր՝ ձախ աչքը Ֆինչերի ժառանգական անեծքն է։ Եթե հարկ էր լինում որևէ բան լավ տեսնելու, նա գլուխը թեքում էր մի կողմ և նայում միայն աջ աչքով։

Նա ոչ մի այնպիսի բան չէր անում, ինչ անում էին բոլոր երեխաների հայրերը երբեք որսի չէր գնում, պոկեր չէր խաղում, ձուկ չէր որսում, չէր խմում, չէր ծխում։ Նա նստում էր հյուրասենյակում և կարդում էր։

Այդպիսի հատկանիշների դեպքում մենք կցանկանայինք, որ նրան ոչ ոք չնկատեր․ ոնց չէ՜, այդ տարի ամբողջ խոսակցության նյութը Ատտիկուսն էր, Ատտիկուսը, որը պաշտպանելու էր Թոմ Ռոբինսոնին, և այդ ասեկոսեները ամենաանհաճելիներից էին։ Երբ ես կռվեցի Սեսիլ Ջեյկոբսի հետ և հետո հեռացա որպես մի հետին վախլուկ, տղաները սկսեցին ասել, թե Մեծաչքանի Ֆինչը այլևս չի կռվի, նրա հայրիկը թույլ չի տալիս։ Նրանք մի փոքր սխալվում էին․ ես այլևս հնարավորություն չունեի դրսում կռվելու, բայց յուրայինների մոտ, ընտանեկան շրջապատում բանն ուրիշ էր։ Ամեն տեսակի ազգականների, նրանց տղաներին ու աղջիկներին, նրանց թոռներին պատրաստ էի ամենայն բավականությամբ դնգստել։ Ֆրենսիս Խենկոկը, օրինակ, դա փորձեց իր մաշկի վրա։

Ատտիկուսը մեզ նվիրել էր փողավոր հրացաններ, բայց կրակել սովորեցնել չցանկացավ։ Այդ պատճառով կրակելու առաջին դասերը մեզ Ջեկ հորեղբայրը տվեց․ նա ասաց՝ Ատտիկուսը զենքերով չի հետաքրքրվում․ Ատտիկուսը Ջիմին ասաց․

― Ես կնախընտրեի, որպեսզի դու կրակեիր բանջարանոցում՝ թիթեղե բանկաներին, բայց գիտեմ, որ կսկսես խփել թռչուններին։ Եթե կկարողանաս դիպցնել ճայերին, սպանիր ինչքան կարող ես, բայց հիշիր՝ սարյակին սպանելը մեծ մեղք է։

Ես առաջին անգամն էի լսում, որ Ատտիկուսը որևէ բան մեղք համարեր, և ես միսս Մոդիին հարցրի, թե ինչու է մեղք։

― Քո հայրն իրավացի է,— ասաց միսս Մոդին։— Սարյակը ամենաանմեղ թռչունն է, նա միայն երգում է՝ ուրախացնելով բոլորիս։ Սարյակները չեն կտցահարում այգու մրգերը, խրձանոցում բույն չեն սարքում, նրանց արածը միայն այն է, որ իրենց երգերն են երգում մեզ համար։ Ահա այդ պատճառով էլ սարյակին սպանելը մե՜ծ մեղք է։

― Միսս Մոդի, մեր թաղը շատ հին թաղ է, ճի՞շտ է։

― Մեր թաղը գոյություն է ունեցել դեռևս այն ժամանակ, երբ նույնիսկ քաղաքն էլ չի եղել։

― Ոչ, ես այդ մասին չեմ հարցնում, այլ այն մասին, որ մեր փողոցում բոլորը ծեր են։ Երեխաներ ընդամենը ես ու Ջիմն ենք։ Միսիս Դյուբոզի հարյուր տարին շուտով կլրանա, միսս Ռեյչելն էլ է ծեր, դուք էլ, Ատտիկուսն էլ։

― Ես չէի ասի, որ հիսուն տարին դա, իրոք, ծերություն է,— թունոտ նկատեց միսս Մոդին։— Ինձ, ես կարծում եմ, դեռևս սայլակով ման չեն ածում։ Եվ քո հորը նույնպես։ Չնայած պետք է ասել, փառք աստծու, որ իմ այդ հնամենի դամբարանը այրվեց, թե չէ իմ ուժը այլևս չէր պատելու, որ ամեն ինչ տեղը տեղին անեի... այո, թերևս դու ճիշտ ես, Ջին Լուիզա, մեր թագը շատ պատկառելի թաղ է։ Դու համարյա ջահելներ չես տեսնում, ճի՞շտ է։

 ― Տեսնում եմ, մեմ, դպրոցում։

― Ես նկատի ունեմ ջահելներին, բայց արդեն չափահասներին։ Դու և Ջիմը երջանիկ եք, բան եմ ասում ձեզ։ Ձեր բախտը բերել է, որ Ատտիկուսը արդեն հասակն առել է։ Եթե նա երեսուն տարեկան լիներ, դուք միանգամայն այլ կերպ կապրեիք։

― Պարզ է, այլ կերպ, դե Ատտիկուսը ոչինչ չի կարողանում անել։

― Դու նրան չզիտե՜ս,— ասաց միսս Մոդին։— Նա դեռ լեցուն է կյանքով։

― Իսկ նա ի՞նչ կարող է անել։

― Դե, օրինակ՝ կարող է այնպես խելացի և հասկանալի կազմել որևէ մեկի կտակը, որ մոծակն էլ չկարողանա քիթը ներս խոթել։

― Մե֊ե՜ծ բան է...

― Դե լավ, իսկի քեզ հայտնի՞ է, որ նա մեր քաղաքի ամենալավ շաշկի խաղացողն է։ Օ՛հ, իսկ դուք գիտե՞ք, որ մենք երբ դեռ փոքր էինք, նա ում ասես տանում էր, թե՛ այս ափին, թե՛ այն։

― Ի՛նչ եք ասում, միսս Մոդի, ես և Ջիմը նրան ամեն օր տանում ենք։

― Որովհետև ինքն է այդպես ուզում, ժամանակն է, որ այդ հասկանաք։ Իսկ քեզ հայտնի՞ է, որ նա կարողանում է օկարինա նվագել։

Բա՜ն գտավ պարծենալու։ Դրանից ես Ատտիկուսի փոխարեն սկսեցի ավելի շատ ամաչել։

― Դե լավ․․․

― Ինչը լավ, միսս Մոդի։

― Ոչինչ։ Դու, երևում է, անկարող ես քո հորով պարծենալ։ Ամեն մարդու ձեռքից չի գա օկարինա նվագել։ Իսկ հիմա մի պտտվի հյուսների ոտքերի տակ։ Վազիր տուն, ես հիմա զբաղվելու եմ լեռնավարդերով, և ժամանակ չեմ ունենա քեզ հսկելու։ Մեկ էլ տեսար փայտը ընկավ վրադ։

Ես գնացի մեր ետնաբակը, այնտեղ Ջիմը կրակում էր պահածոյի բանկայի վրա, մի հիմար զբաղմունք, երբ չորս բոլորդ լիքը ճայեր են։ Ես վերադարձա այգի և երկու ժամ շարունակ ամրոց էի սարքում, որի համար օգտագործեցի ավտոդողը, նարինջի դատարկ արկղը, սպիտակեղենի զամբյուղը, պատշգամբի աթոռները և բոված եգիպտացորենի տուփից կտրած ազգային դրոշակը, որն ինձ տվեց Ջիմը։

Երբ Ատտիկուսը եկավ ճաշելու, ես նստել էի ամրոցում և կրակում էի։

― Այդ ո՞ւր ես կրակում։

― Միսս Մոդիի տուտուզին։

Ատտիկուսը դարձավ ու տեսավ իմ լայնածավալ թիրախը՝ միսս Մոդիին, որ իր այգում կռացել էր թփերփ վրա։ Ատտիկուսը գլխարկը ետ տարավ դեպի ծոծրակը և կտրեց անցավ փողոցը։

― Մո՛դի,— ձայն տվեց նա,— ուզում եմ քեզ զգուշացնել։ Քեզ լուրջ վտանգ է սպառնում։

Միսս Մոդին ուղղվեց, նայեց ինձ և ասաց․

― Ատտիկուս, դու իսկական դև ես։

Հետո Ատտիկուսը վերադարձավ և ինձ պատվիրեց դիրքս փոխել։

― Այլևս չտեսնեմ, որ դու որևէ մեկին կրակես այդ հրացանից,— ասաց նա։

Եվ լավ կլիներ, որ իմ հայրը ուղղակի դև լիներ։

Ես սկսեցի Կելպուրնիային հարցուփորձ անել․

― Միստեր Ֆի՞նչը։ Ախր աշխարհում մի բան չկա, որ նա չկարողանա անել։

― Ախր ի՛նչ, ի՛նչ։

Կելպուրնիան ծոծրակը քորեց։

― Դե ո՞նց ասեմ...

Այդ միջոցին Ջիմն էլ Ատտիկուսին էր հարցնում, թե նա կարո՞ղ է խաղալ մեթոդիստների կողմից, և Ատտիկուսը պաաասխանեց՝ ոչ, նա դրա համար բավականին ծեր է և կարող է խաղը տանուլ տալ։ Մեթոդիստները ցանկանում էին ետ գնել իրենց եկեղեցուն կից հողամասը, որը գրավ էր դրված, և բապտիստներին կանչել էին ֆուտբոլի մրցման։ Դրան պետք է մասնակցեին Մեյկոմբի բոլոր երեխաների հայրերը, բացառությամբ, կարծեմ, միայն Ատտիկուսի։ Ջիմն ասաց, որ նայել անգամ չի ուզում, բայց կարո՞ղ էր դիմանալ ու չգնալ, երբ ֆուտբոլ էին խաղալու, թեկուզև խաղացողները ֆուտբոլասերները լինեին։ Ինչ խոսք, նա գնաց և խաղի ժամանակ կանգնել էր իմ և Ատտիկուսի կողքին, ու մռայլադեմ նայում էր, թե ոնց էր Սեսիլ Ջեյկոբսի հայրը մեթոդիստներին գոլը գոլի ետևից խփում։

Մեկ անգամ, մի շաբաթ օր, ես և Ջիմը վերցրինք մեր հրացանները և գնացինք հետախուզության՝ միգուցե սկյուռի կամ ճագարի հետք գտնեինք։ Անցանք Ռեդլիների տունը, հեռացանք ևս մոտ հիսուն յարդ, և հանկարծ տեսնեմ Ջիմը գաղտագողի նայում է ինչ֊որ տեղ։ Գլուխը թեքել է կողքի ու ծուռ նայում է։

― Դու այնտեղ ի՞նչ ես տեսնում։

― Հրեն, մի շուն է վազում։

― Դա Թիմ Ջոնսոնը չէ՞։

 ― Ըհը՛։

Թիմի տերը՝ միստեր Հարբի Ջոնսոնը, Մոբիլ գնացող ավտոբուսի վարորդ, ապրում էր քաղաքի հարավային մասում։ Շիկավուն խալերով պոյնտեր Թիմը ամբողջ Մեյկոմբի սիրելին էր։

― Այդ ի՞նչ է անում։

― Չգիտեմ, Մեծաչքանի։ Արի վերադառնանք։

― Ի֊ի՞նչ ես ասում, հիմա փետրվարն է։

― Մեկ է, պետք է Կելպուրնիային ասել։

Մենք վազեցինք տուն և խուժեgինք խոհանոց։

― Կե՜լ,— ասաց Ջիմը,— մի րոպեով փողոց դուրս եկ, խնդրում եմ։

― Իսկ ինչո՞ւ։ Ժամանա՞կ ունեմ, որ ամեն անգամ դուրս ելնեմ։

― Այնտեղ մի շուն կա, նրան ինչ֊որ վատ բան է պատահել։

Կելպուրնիան հառաչեց.

― Ես հիմա ժամանակ չունեմ, որ զբաղվեմ շան թաթեր կապելով։ Լոգարանում մառլյա կա, գնա վերցրու և ինքդ կապիր։

Ջիմը գլուխն օրորեց․

― Այդ շունը հիվանդ է, Կել։ Ինչ֊որ բան է պատահել։

― Իսկ ինչ, իր պո՞չն է բռնում։

― Չէ՜, նա ա՛յ այսպես է անում։— Ջիմը ամբողջովին կծկվեց, կռացավ և սկսեց բերանը բաց ու խուփ անել ոսկե ձկնիկի նման։— Նա հենց այսպես է գնում, և իմ կարծիքով դա իրեն իսկի էլ դուր չի գալիս։

― Դու ինձ չե՞ս խաբում, Ջիմ Ֆինչ։— Կելպուրնիայի ձայնը դարձավ զայրացկոտ։

― Ո՛չ, Կել, ազնիվ խոսք։

― Այդ շունը վազքո՞վ է գնում։

― Ո՛չ, նա մի տեսակ սնգսնգալով վազում է, բայց շատ կամաց։ Նա գալիս է այստեղ։

Կելպուրնիան ձեռքերը թեթև լվաց և Ջիմի հետևից դուրս եկավ բակը։

― Ոչ մի շուն էլ չի երևում,— ասաց նա։

Մենք Կելպուրնիային տարանք Ռեդլիների տան մոտով, և նա նայեց այն ուղղությամբ, ուր ցույց տվեց Ջիմը։ Թիմ Ջոնսոնը դեռևս շատ հեռու էր, բայց նա գալիս էր դեպի մեզ։ Նա շարժվում էր ինչ֊որ ծռմռվելով, ասես աջակողմյան թաթերը ավելի կարճ էին ձախակողմյաններիg։ Ես մտածեցի՝ նա ասես ավտոմոբիլ լինի, որ տեղապտույտ է տալիս ավազի վրա։

― Նրա ուսը կարծես թե ծռված է,— ասաց Ջիմը։

Կելպուրնիան աչքերը ֆռռացրեց, հետո ճանկելով մեր ուսերը քարշ տվեց տուն։ Դուռը փակեց, վազեց հեռախոսի մոտ և ճչաց.

― Տվեցեք միստեր Ֆինչի գրասենյակը։ Միստեր Ֆինչ։ Կելն է խոսում։ Երդվում եմ աստծով, մեր փողոցում կատաղած շուն կա... Այո՛, սըր, դեպի մեր տան կողմն է վազում․․․ Այո․․․ Միստեր Ֆինչ, ահա իմ ազնիվ խոսքը․․․ Թիմ Ջոնսոնը․․․ Այո՛, սըր․․․ Շատ լավ, սը՛ր․․․ շատ լավ․․․

Նա հեռախոսը կախեց, մենք սկսեցինք հարցնել, թե ինչ ասաց Ատտիկուսը, իսկ նա միայն գլուխն օրորեց։ Խփեց լծակին և հեռախոսափողի մեջ ասաց․

― Միսս Յուլա Մեյ... ո՛չ, մեմ, միստեր Ֆինչի հետ արդեն խոսել եմ, խնդրում եմ, այլևս չմիացնեք... Լսեցե՛ք, միսս Յուլա Մեյ, գուցե դուք զանգահարեք միսս Ռեյչելին և միսս Ստիվենի Կրոուֆորդին և մեր փողոցում ապրողներից նրանց, ովքեր հեռախոս ունեն։ Նրանց հայտնեցեք՝ կատաղած շուն է գալիս։ Խնդրո՛ւմ եմ, մեմ։

Նա մի փոքր ականջ դրեց․

― Գիտեմ, որ փետրվարն է, միսս Յուլա Մեյ, բայց ես գիտեմ, թե որ շունն է առողջ, որը կատաղած, ես չեմ սխալվում։ Խնդրում եմ, մեմ, շտապեցեք։

Հետո Կելպուրնիան Ջիմին հարցրեց․

― Իսկ Ռեդլիները հեռախոս ունե՞ն։

Ջիմը նայեց հեռախոսի գրքին և ասաց՝ ոչ։

― Բայց նրանք տնից դուրս չեն գալիս, Կել։

― Միևնույն է, պետք է ասել։

Նա դուրս վազեց պատշգամբ, ես ու Ջիմն էլ՝ ետևից։

― Նստեցեք տանը,— գոչեց նա։

Միսս Յուլան Կելպուրնիայի զգուշացումը արդեն հայտնել էր մեր բոլոր հարևաններին։ Որքան աչքդ կտրեր, մեր փողոցում ամուր փակվեցին դռները։ Թիմ Ջոնսոնը ոչ մի տեղ չէր երևում։ Կելպուրնիան հավաքեց շրջազգեստի ու գոգնոցի փեշերը և վազեց Ռեդլիների տունը։ Վազեց պատշգամբը և սկսեց թմբկահարել դուռը։ Ոչ ոք դուրս չնայեց, և նա գոչեց․

― Միստեր Նաթա՛ն։ Միստեր Արթո՛ւր։ Զգուշացե՛ք։ Կատաղած շուն կա։ Կատաղած շո՜ւն։

― Նա պետք է ետնամուտքի դուռը ծեծեր,— ասացի ես։

Ջիմը գլուխն օրորեց։

― Հիմա դա կարևոր չէ,— ասաց նա։

Իզուր էր Կելպուրնիան խուժել դուռը։ Ոչ ոք չարձագանքեց, թվում էր՝ նրան իսկի չեն էլ լսի։

Կելպուրնիան սլացավ դեպի Ռեդլիների ետնամուտքը, և այդ միջոցին մեր շքամուտքի ճանապարհով սրընթաց մոտեցավ մի սև «ֆորդ»։ Նրա միջից դուրս եկան Ատտիկուսը և միստեր Հեկ Թեյթը։

Հեկ Թեյթը Մեյկոմբ գավառի շերիֆն էր։ Բարձրահասակ ինչպես մեր Ատտիկուսը, միայն ավելի բարակ և մեծաքիթ։ Նրա հագին երկարաճիտք, կապավոր, մետաղե փայլուն օղլակներով կոշիկներն էին, բրիջի, որսորդական բաճկոն և փամփուշտակալ գոտի։ Եվ ձեռքին հսկայական հրացան։ Նա և Ատտիկուսը մոտեցան արտասանդուղքին, Ջիմը դուռը բացեց։

― Դուրս չգաս, որդիս,— ասաց Ատտիկուսը։— Որտե՞ղ է շունը, Կելպուրնիա։

― Հիմա արդեն, հավանաբար, այստեղ մոտերքում է,— և Կելպուրնիան ձեռքը մեկնեց փողոցի երկարությամբ։

― Արա՞գ է վազում, թե ոչ,— հարցրեց միստեր Թեյթը։

― Ո՛չ, սըր, միստեր Հեկ, նա հիմա ջղաձգության մեջ է։

― Դուցե գնանք նրան ընդառա՞ջ, Հեկ,— ասաց Ատտիկուսը։

― Ավելի լավ է սպասենք, միստեր Ֆինչ։ Սովորաբար դրանք ուղիղ են գնում, բայց ով է դրանց հասկանում։ Միգուցե փողոցի ոլորանում ինքն էլ թեքվի, թող աստված հենց այդպես կամենա, կամ էլ գնա ուղիղ դեպի Ռեդլիների ետնաբակը։ Մի փոքր սպասենք։

― Չեմ կարծում, որ նա գնա դեպի Ռեդլիների բակը,— ասաց Ատտիկուսը։— Փշալարին մոտ չի գնա։ Ավելի շուտ կգնա սալարկած ճանապարհով․․․

Առաջ ես մտածում էի, որ կատաղած շների բերանից փրփուր է ծորում, և իրենք էլ շատ արագ են վազում, հարձակվում են վրադ և ուզում են կոկորդդ կրծել, ու այդ բոլորը պատահում է օգոստոս ամսին։ Եթե Թիմ Ջոնսոնը այդպես լիներ, ես ավելի քիչ կվախենայի։

Երբ ամբողջ փողոցում ոչ մի շնչավոր արարած չկա, և բոլորը թաքնված սպասում են ինչ֊որ բանի, դա շատ սարսափելի է։ Ծառերը անշարժ քարացել էին, նույնիսկ սարյակներն էլ էին լռել, միսս Մոդիի մոտ աշխատող ատաղձագործները անհետացել էին ինչ֊որ տեղ։ Միստեր Թեյթը փռշտաց, հետո քիթը աղմուկով սրբեց։ Եվ հրացանը ձեռքն առավ։ Հետո իր շքամուտքի ապակու ետևում, ճիշտ ինչպես նկարի շրջանակի մեջ, հայտնվեց միսս Ստիվենի Կրոուֆորդը։ Մոտեցավ միսս Մոդին և կանգնեց նրա մոտ։ Ատտիկուսը ոտքը դրեց բաղկաթոռի միջնօղակին, ափով դանդաղորեն ծունկը տրորեց և հանդարտ ասաց․

― Ահա նա։

Փողոցի ոլորանից երևաց Թիմ Ջոնսոնը, նա դանդաղ, կողքից կողք ընկնելով գալիս էր մայթով, որ շրջանցում էր Ռեդլիների տունը։

― Հապա նայիր,— շշնջաց Ջիմը։— Միստեր Հեկը ասում էր, թե կատաղած շները ուղիղ են գալիս։ Այնինչ սալարկի վրայով էլ չի կարողանում քայլել։

― Իմ կարծիքով նրա սիրտը պարզապես խառնում է ասացի ես։

― Եթե որևէ մեկը նրա ճանապարհին հանդիպի, նա կհարձակվի։

Միստեր Թեյթը ափով աչքերին հովանի արեց և ձգվեց առաջ.

― Այդպես է որ կա, կատաղած է։

Թիմ Ջոնսոնը շարժվում էր կրիայի քայլերով, բայց նա չէր խաղում չոր տերևների հետ և ոչ էլ օդն էր հոտոտում։ Նա կարծես իմանում էր, թե ուր է գնում։ Կարծես մի աներևույթ ուժ նրան դանդաղ հրում էր դեպի մեզ։ Նա ցնցվում էր ինչպես ձին, որին տանջում էին պիծակները․ մերթ բացում էր երախը, մերթ փակում․ նա թեքվում էր մի կողմ, բայց և այնպես դանդաղ շարժվում էր դեպի մեզ։

― Նա տեղ է փնտրում, որ սատկի,— ասաց Ջիմը։

Միստեր Թեյթը դարձավ մեզ.

— Մինչև սատկելը դեռ շատ կա, Ջիմ, նա դեռ չի էլ սկսել խեղդվել։

Թիմ Ջոնսոնը քարշ եկավ մինչև Ռեդլիների տան դիմացի նեղ փողոցը և, երևում է, հավաքեց գիտակցության վերջին փշրանքները, փորձելով պատկերացնել, թե հիմա ուր պիտի գնա։ Կատարեց մի քանի անվստահ քայլեր և հենվեց Ռեդլիների դռանը, ցանկացավ շրջվել, չստացվեց։

Ատտիկուսն ասաց․

― Հիմա արդեն հեշտ է նրան խփելը, Հե՛կ։ Շտապեgեք, քանի չի թեքվել դեպի անկյունը, թե չէ աստված գիտի ում կարող է հանդիպել անկյունում։ Գնա՛ տուն, Կել։

Կելպուրնիան բացեց ապակյա դուռը, հետո սողնակով իր ետևից փակեց, նորից ետ տարավ սողնակը և միայն կեռը գցեց։ Նա աշխատում էր իրենով ապակին փակել, որպեսզի ես և Ջիմը չնայենք, բայց մենք նայում էինք նրա թևերի տակից։

― Կրակեցեք, միստեր Ֆինչ։

Եվ միստեր Թեյթը Ատտիկուսին մեկնեց հրացանը։ Ես ու Ջիմը քիչ մնաց ուշաթափվենք։

― Ժամանակ մի՛ կորցրեք, Հեկ,— ասաց Ատտիկուսը,— խփեցեք։

― Միստեր Ֆինչ, այստեղ հարկավոր է անվրեպ խփել։

Ատտիկուսը բարկացած գլուխն օրորեց։

― Մի ձգձգեք, Հեկ։ Նա ձեզ ամբողջ օրը չի սպասի․․․

― Միստեր Ֆինչ, ապա մի նայեցեք, թե նա որտեղ է կանգնած։ Եթե վրիպեւմ, գնդակը կմտնի ուղիղ Ռեդլիների պատուհանը։ Ես այդպիսի անվրեպ նշանառու չեմ, դուք այդ ինքներդ էլ գիտեք։

― Իսկ ես երեսուն տարի է ձեռքս հրացան չեմ վերցրել։

Միստեր Թեյթը իր հրացանը ուժով խրեց Ատտիկուսի ձեռքը։

― Ահա՛, հրե՛ս վերցրեք, ինձ համար շատ ավելի հանգիստ կլինի,— ասաց նա։

Ես և Ջիմը նայում էինք ասես մշուշի միջով։ Հայրս հրացանը վերցրեց և դուրս եկավ փողոցի մեջտեղը։ Նա քայլում էր արագ, իսկ ինձ թվում էր, թե հազիվ է շարժվում, ինչպես ջրի մեջ․ անտանելի դանդաղ էր սահում ժամանակը։

Ատտիկուսը ձեռքը տարավ ակնոցին․

—— Ողորմա՜ծ աստված, օգնիր նրան,— շշնջաց Կելպուրնիան և ափերը սեղմեց այտերին։

Ատտիկուսը ակնոցը տարավ դեպի ճակատը, որը դարձյալ սահեց ցած և ընկավ գետնին։ Լռության մեջ ես լսեցի, թե ինչպես խշրտացին ապակիները։ Ատտիկուսը շփեց աչքերը և կզակը ու կոպերը արագ թարթեց։

Ռեդլիների դռան մոտ Թիմ Ջոնսոնը, որքան ուժը ներում էր, ինչ֊որ մի բան մտածեց։ Նա վերջապես շուռ եկավ և մեր փողոցով սկսեց ճանապարհը շարունակել։ Արեց երկու քայլ, կանգ առավ, գլուխը բարձրացրեց։ Եվ քարացավ։

Ատտիկուսը կարծեմ դեռ հրացանն էլ չէր հասցրել բարձրացնել, որ նույն պահին սեղմեց ձգանը։

Որոտաց կրակոցը։ Թիմ Ջոնսոնը թռավ վեր, շրմփաց ցած և անշարժացավ, նմանվելով սպիտակշիկավուն բլրակի։ Նա նույնիսկ չհասկացավ էլ, թե ինչ կատարվեց։

Միստեր Թեյթը արտասանդուղքից թռավ և դիմեց դեպի Ռեդլիների տունը։ Կանգ առավ շան մոտ, պպզեց, շրջվեց և մատով խփեց իր ճակատին՝ ձախ աչքի տակ։

― Դուք մի փոքր ավելի աջ եք վերցրել, միստեր Ֆինչ։

― Միշտ դրանով եմ տառապել,— պատասխանեց Ատտիկուսը,— եթե ընտրություն կատարելու հնարավորություն ունենայի, կնախընտրեի մանրագնդակ հրացանը։

Նա կռացավ, բարձրացրեց ակնոցը, ապակու փշրանքները կրունկով տրորելով փոշիացրեց, հետո մոտեցավ միտեր Թեյթին, կանգ առավ ու նայեց Թիմ Ջոնսոնին։

Մեկը մյուսի ետևից բացվում էին դռները, փողոցը կամաց֊կամաց կյանք էր առնում։ Տնից դուրս եկան միսս Մոդին և միսս Ստիվենին։ Ջիմը քար էր կտրել։ Ես նրան կմճտեցի, որպեսզի տեղից շարժեմ, բայց Ատտիկուսը մեզ նկատեց և գոչեց.

― Չգա՛ք այստեղ"

Հետո միստեր Թեյթը Ատտիկուսի հետ եկան մեր բակը։

Թեյթը ժպտում էր։

― Ես Զիբոյին կկարգադրեմ շանը տանել,— ասաց նա։— Դուք այնքան էլ չեք մոռացել, միստեր Ֆինչ, ասում են դա մոռանալն անկարելի է։

Ատտիկուսը լռում էր։

― Ատ տիկուս...— սկսեց Ջիմը։

— Ի՞նչ։

― Ոչինչ։

― Հաճելի էր քեզ նայելը, Ֆինչ Անվրեպ։

Ատտիկուսը կտրուկ շրջվեց, նրա առջև կանգնած էր միսս Մոդին։ Նրանք լուռ նայեցին միմյանց, և Ատտիկուսը նստեց շերիֆի մեքենան։

― Արի այստեղ,— ասաց Ատտիկուսը Ջիմին։— Չհամարձակվեք մոտենալ, նա մեռած ժամանակ էլ է նույնքան վտանգավոր, որքան և կենդանի ժամանակ։

― Այո, սըր,— ասաց Ջիմը։— Ատտիկուս․․․

― Ի՞նչ, որդիս։

― Ոչինչ։

― Ի՞նչ է պատահել քեզ, բարեկամս, ինչ է, լեզուդ բռնվե՞լ է,— քմծիծաղեց միստեր Թեյթը։— Եվ մի՞թե չգիտեիր, որ քո հայրը...

― Թողե՛ք, Հեկ,— ընդհատեց Ատտիկուսը,— Ժամանակն է, որ քաղաք գնանք։

Նրանք գնացին, իսկ ես և Ջիմը մոտեցանք միսս Ստիվենիին։ Նստեցինք արտասանդուղքին և սպասեցինք Զիբոյին ու իր մեքենային։

Ջիմը նստել էր շշմած ու շփոթված։ Միսս Ստիվենին ասաց․

― Հը՜մ, հը՜մ, փետրվար ամսին կատաղած շուն․․․ ո՞ւմ մտքով կանցներ։ Միգուցե նա կատաղած չէր, միգուցե պարզապես ցնդվել էր։ Չէի ցանկանա տեսնել Հարրի Ջոնսոնի կերպարանքը, երբ նա վերադառնալով Մոբիլից, կիմանա, որ Ատտիկուս Ֆինչը սպանել է իր շանը։

― Գրազ կգամ, որ շունը պարզապես լվոտվել էր․․․

Միսս Մոդին ասաց՝ միսս Ստիվենին ուրիշ երգ կերգեր, եթե Թիմ Ջոնսոնը դեռևս ման գար մեր փողոցում, իսկ այդ պարզելը շատ հեշտ է, նրա գլուխը կուղարկեն Մոնտգոմերի։

Վերջապես Ջիմի բերանը բացվեց։

— Տեսա՞ր Ատտիկուսին, Մեծաչքանի։ Ո՛չ, դու տեսա՞ր, թե ոնց կրակեց․․․ Կարծես հանկարծ նա թեթևացավ և կարծես թե հրացանը ոչ թե առանձին է նրանից, այլ դա հենց նրա ձեռքն է որ կա․․․ և ինչպես արագ եղավ այդ ամենը․․․ Թրա՛խկ․․․ իսկ ես երբ ուզում եմ մի բանի խփել, տասը րոպե նշան եմ բռնում․․․

Միսս Մոդին չարախնդաց․

― Հապա, ասա տեսնեմ, միսս Ջին Լուիզա,— խոսեց նա,— դու դեռ էլի՞ ես մտածում, որ քո հայրիկի ձեռքից ոչինչ չի գալիս։ Եվ դեռ էլի՞ ես նրա համար ամաչում։

― Չէ֊է՜․․․— հեզահամբույր ասացի ես։

― Անցյալ անգամ ես քեզ մոռացա ասել, Ատտիկուս Ֆինչը ոչ միայն գիտեր օկարինա նվագել, նա ժամանակին ամենաանվրեպ հրաձիգն էր ամբողջ Մեյկոմբ շրջանում։

― Ամենաանվրեպ հրաձի՜գը․․․— արձագանքելով կրկնեց Ջիմը։

― Միանգամայն ճիշտ է, Ջիմ Ֆինչ։ Կասկածում եմ, որ հիմա դու էլ ես ուրիշ երգ ասելու։ Հարկավոր է վերջապես եզրակացության գալ, դուք նույնիսկ չգիտեք, որ ձեր հորը դեռևս տղա ժամանակ անվանում էին Ֆինչ Անվրեպ։ Դե, ախր այն ժամանակները, «նավահանգստում» երբ պատահում էր, տասնհինգ կրակոցով խփում էր միայն տասնչորս աղավնի, ակսում էր վշտանալ՝ ախ, փամփուշտները իզուր փչացրի։

― Նա այդ մասին մեզ ոչինչ չի ասել,— քրթմնջաց Ջիմը։

― Ահա թե ինչ։ Եվ ոչ մի խո՞սք։

― Այո, մեմ։

― Ինչո՞ւ ոչ մի անգամ որս չի անում,— զարմացա ես։

― Թերևս կարողանամ ձեզ այդ բացատրել,— ասաց միսս Մոդին։— Ինչ, ինչ, բայց քո հայրը ազնվագույն հոգու տեր է։ Անվրեպ կրակելը նույնպես աստծո շնորհ է, տաղանդ․․․ բայց, իհարկե, պետք է կատարելագործվել, մարզվել, չէ որ նպատակակետին հարվածելը այն չէ, ինչ զորօրինակ դաշնամուր նվագելը։ Ես այսպես եմ մտածում, մի գեղեցիկ օր նա հասկացավ, որ աստված իրեն անարդարացիորեն գերակշռություն է տվել կենդանի արարածների հանդեպ, և այն ժամանակ նա զենքը դրել է ցած։ Հավանաբար որոշել է՝ կկրակեմ միայն ծայրահեղ անհրաժեշտությունից, և ահա այսօր, երբ երևան եկավ այդ անհրաժեշտությունը, նա կրակեց։

― Ես կարծում եմ, որ նա պետք է հպարտանա,— ասացի ես։

― Միայն ցանցառներն են հպարտանում իրենց տաղանդով,— ասաց միսս Մոդին։

Մոտեցավ աղբահավաք Զիբոն։ Նա իր մեքենայից հանեց եղանը և զգուշությամբ տարավ Թիմ Ջոնսոնի տակով։ Գցեց մեքենայի թափքը, հետո բիդոնից ինչ֊որ բան թափեց գետնին, այն տեղում, ուր ընկած էր Թիմը, և շուրջը նույնպես։

― Առժամանակ այստեղ ոչ ոք չգա,— ձայն տվեց նա։

Մենք գնացինք տուն, և ես ասացի Ջիմին, ա՛յ հիմա արդեն մենք բան կունենանք պատմելու դպրոցում, բայց հանկարծ Ջիմը այնպես վրա պրծավ․

― Մտքովդ էլ չանցնի պատմել։

― Այդ ինչո՞ւ։ Անպայման կպատմեմ։ Այդ ո՞ւմ հայրն է միակ անվրեպ հրաձիգը ամբողջ շրջանում։

― Իմ կարծիքով,— ասաց Ջիմը,— եթե նա ցանկանար, որպեսզի մենք այդ մասին իմանայինք, նա ինքը կպատմեր։ Եթե նա դրանով պարծենար, ուղղակի կպատմեր։

― Գուցե պարզապես մոռացել է,— ասացի ես։

― Է՜, չէ, Մեծաչքանի, դու այդ չես հասկանա։ Ճիշտ է, Ատտիկուսը ծեր է, բայց ինձ համար միևնույն է, թե նա ինչ է կարողանում անել, ինձ համար բոլորը մեկ է, թող նա աշխարհում ոչ մի բան էլ չկարողանա անել։

Ջիմը գետնից մի քար թռցրեց և հանդիսավոր նետեց դեպի գարաժը։ Վազեց քարի ետևից՝ ուսի վրայով գոչելով․

― Ատտիկուսը ջենտլմեն է, իսկ և իսկ ինձ նման։

== Գլուխ 11 ==

Երբ ես և Ջիմը փոքր էինք, տնից հեռու չէինք գնում, բայց երբ արդեն սովորում էի երկրորդ դասարանում ու արդեն վաղուց դադարել էինք Զարզանդ Ռեդլիին չարչարելոց, մեզ սկսեց գրավել քաղաքի կենտրոնը, իսկ քաղաք տանող ճանապարհը անցնում էր միսիս Հենրի Լաֆայետ Դյուբոզի տան մոտով։ Երբեք հնարավոր չէր խուսափել և նրա տան կողքով չանցնել, որովհետև մեկ մղոն պիտի շրջանցեիր։ Ես միսիս Դյուբոզի հետ արդեն որոշ ընդհարումներ ունեցել էի, և ինձ բնավ ցանկալի չէր նրա հետ ավելի մոտիկ ծանոթություն ունենալը, բայց Ջիմը ասաց՝ ախր մի օր, չէ՞, մի օր պիտի մեծանանք։

Միսիս Դյոբոզն ապրում էր մենակ, իր նեգր աղախնու հետ, մեզնից երկու տուն այն կողմ, իր բաց պատշգամբով տնակում, պատշգամբը կարելի էր բարձրանալ թեք, չափազանց թեք սանդուղքով։

Միսիս Դյուբոզը մի զառամյալ պառավ էր, ամբողջ օրը անց էր կացնում անկողնում կամ անիվավոր բազկաթոռում։ Ասում էին՝ իր անհամար շալերի և վերմակների արանքում նա թաքցնում էր մի հնամենի ատրճանակ, որով նրա հարազատներից ինչ֊որ մեկը կռվել էր Հարավային բանակում։

Ես և Ջիմը ատելով ատում էինք նրան։ Անցնում ես մոտով, իսկ նա, պատշգամբում նստած, ուղղակի քեզ ուտում է իր չար հայացքով ու հնար չկա, որ չկպչի՝ հապա տեսնեմ, թե ինչպես եք դուք ձեզ պահում, և կսկսի կռռալ, թե արդյոք ի՛նչ դուրս կգա մեզանից, երբ մեծանանք, դե, իհարկե, փուչ անբաններ։

Իսկ թե փողոցի մյուս ծայրից անցնես նրա մոտով, դարձյալ միտք չունի, կսկսի ճղավել ամբողջ թաղով մեկ։

Նրան երբեք չէիր կարող գոհացնել։ Թե ամենազվարթ ձայնով ասես՝ «ողջույն, միսիս Դյուբոզ», նա ի պատասխան կասի՝ «չհամարձակվես ինձ ասել «ողջույն», զզվելի աղջիկ։ Պետք է ասել բարի օր, միսիս Դյուբոզ»։

Նա այնքան չարն էր, որ ասել չեմ կարող։ Մեկ անգամ լսելով, որ Ջիմը իր հորը պարզապես անունով է կոչում, քիչ մնաց կաթվածահար լիներ. աշխարհը չի տեսել դրանց նման սանձարձակ, գռեհիկ տխմարներ, ինչպիսին մենք ենք, ասաց նա, և շատ ցավալի է, որ մեր հայրը մորս մահից հետո երկրորդ անգամ չի ամուսնացել։ Մեր մայրը սը֊քան֊չելի կին էր, և ուղղակի վիրավորական է տեսնելը, թե Ատտիկուս Ֆինչը ոնց է բարձիթող արել իր երեխաներին։ Ես մորս չէի հիշում, բայց Ջիմը հիշում էր, և նա մորս մասին երբեմն պատմում էր ինձ, միսիս Դյուբոզի այդպիսի խոսքերից հետո նա ամբողջովին գունատվեց։

Զարզանդ Ռեդլիից, կատաղած շնից և տեսակ֊տեսակ սարսափներից հետո Ջիմը որոշեց, որ այլևս բավական է ինչքան կանգնում մնում ենք միսս Ռեյչելի տան մոտ, մենք վախլուկնե՞ր ենք, ինչ ենք։

Ամեն երեկո մենք կվազենք փոստի անկյունը և այնտեղ կդիմավորենք Ատտիկուսին։ Եվ արդեն քանի֊քանի անգամ միսիս Դյուբոզը ինչեր ասես որ չէր ասել, երբ մենք անցնում էինք նրա տան մոտով, և Ջիմը դիմավորում էր Ատտիկուսին դևի պես կատաղած։

― Հանդարտ, որդիս,— ասում էր այդ ժամանակ Ատտիկուսը։— Նա մի հիվանդ, ծեր կին է։ Իսկ դու միշտ էլ գլուխդ վեր բռնիր և եղիր ջենտլմեն։ Թեկուզ ինչ էլ որ քեզ ասի, քո գործը ինքնատիրապետումն է։

Ջիմն ասում էր՝ նա այնքան էլ հիվանդ չէ, հիվանդները այդպես չեն ճչում։ Հետո մենք երեքով մոտենում կինք նրա տանը, Ատտիկուսը քաղաքավարությամբ գլխարկը հանում էր, գլուխ տալիս և ասում.

― Բարի երեկո, միսիս Դյուբոզ։ Այսօր ձեր տեսքը ոնց որ պատկեր լինի։

Ատտիկուսը երբեք չէր ասում, թե ինչպիսի պատկեր։ Նա միսիս Դյուբոզին պատմում էր դատարանի նորություններից և հույս հայտնում, որ վաղը նա իրեն ավելի լավ կզգա։ Հետո դնում էր գլխարկը ուղիղ միսիս Դյուբոզի քթի առջև, ինձ նստեցնում ուսին, և մենք մթնշաղի միջով քայլում էինք տուն։ Ահա այդպիսի երեկոներին ես մտածում էի՝ չնայած իմ հայրը ատելով ատում է զենքը և երբեք պատերազմ չի գնացել, բայց, միևնույն է, նա աշխարհի ամենաքաջ մարդն է։

Երբ լրացավ Ջիմի տասներկու տարին, նրան փող նվիրեցին, դրանք ասես այրում էին նրա գրպանը, և մյուս օրն ևեթ մենք ուղևորվեցինք քաղաք։ Ջիմը մտածում էր, թե փողը հերիք կաներ շոգեշարժիչի մոդել և ինձ համար ավագ թմբկահարի փայտիկ գնելուն։

Ես վաղուց էի աչք դրել այդ փայտիկին, որը դրված էր Էլմորի ցուցափեղկում և զարդարված էր ոսկեվուն դրամներով ու թելերով և արժեր տասնյոթ ցենտ։ Ա՜խ, ես որքան էի երազում շուտով մեծանալ ու դիրիժորություն անել Մեյկոմբ շրջանի միջնակարգ դպրոցների նվագախմբում։ Ես վաղուցվանից արդեն դիրիժորական արվեստին տիրապետելու վարժություններ էի անում և սովորել էի փայտիկը գցել օդը և համարյա բռնել։ Կելպուրնիան հենց որ փայտիկ էր տեսնում ձեռքիս, տուն չէր թողնում։ Բայց ես գիտեի, եթե իմ ձեռքին իսկական դիրիժորական ձողիկ լիներ, ես այն չէի գցի, և Ջիմի կողմից դա մի ազնիվ քայլ էր, որ ուզում էր ինձ մի այդպիսի նվեր գնել։

Այդ օրը երբ մենք անցնում էինք միսիս Դյուբոզի տան մոտով, նա նստած էր պատշգամբում։

― Դուք այս ժամին ո՞ւր եք այդպես պատրաստվել ճչաց նա,— երևի ծուլություն անելներդ բռնել է, հա՞։ Ես հենց հիմա կզանգահարեմ դպրոցի դիրեկտորին։

Նրա դեմքը դարձավ այնպիսին, ասես մենք աստված գիտե, թե ինչ էինք արել, և նա արդեն պատրաստվում էր բազկաթոռը գլորելու դեպի հեռախոսը։

― Ախր այսօր շաբաթ է, միսիս Դյուբոզ,— ասաց Ջիմը։

― Թեկուզև շաբաթ է,— մշուշապատ պատասխանեց նա։— Հետաքրքիր է, արդյոք ձեր հայրը գիտե՞, թե դուք ուր եք այդպես աճապարում։

― Միսիս Դյուբոզ, մենք առանց մեծերի քաղաք գնում էինք դեռևս այն ժամանակներից, երբ, ա՜յ, այսքան էինք,— Ջիմը ափով ցույց տվեց գետնից երկու ֆուտ բարձրություն։

― Ինձ ստեր մի՛ ասա, Ջերեմի Ֆինչ,— ծղրտաց նա։ Մոդի Էտկինսոնը ինձ հայտնեց, որ դու այսօր ջարդել ես նրա խաղողի վազը։ Նա կգանգատվի քո հորը, և այն ժամանակ կափսոսես, որ աշխարհ ես եկել։ Ես ես չլինեմ՝ եթե քեզ մեկ շաբաթ հետո ուղղիչ տուն չուղարկեն։

Ջիմը ամառվանից նույնիսկ մոտ էլ չէր գնացել միսս Մոդիի խաղողի վազին, իսկ եթե նույնիսկ վազը ջարդած էլ լիներ, գիտեր, որ միսս Մոդին Ատտիկուսին չի գանգատվի, և Ջիմը այդպես էլ ասաց, որ այդ բոլորը սուտ է։

― Չհամարձակվե՛ս ինձ հակաճառել,— ճչաց միսիս Դյուբոզը։— Իսկ դո՛ւ,— նա իմ կողմը ցցեց իր կեռ մատը,— դու այդ ի՞նչ ես պոլթի տալիս՝ տղայի շալվար հագած։ Երիտասարդ լեդին պետք է շրջի սեղմիրանով և շրջազգեստով։ Եթե մեկնումեկը լրջորեն չզբաղվի քո դաստիարակությամբ, քեզնից դուրս կգա ոչ այլ ինչ> եթե, ոչ աղախին։ Ֆինչի դուստրը կսպասարկի խորտկարանում, խե՛, խե՜։

Ես սարսափից սառեցի։ Խորտկարանը դա գաղտնի մի հիմնարկություն էր՝ քաղաքային հրապարակի հյուսիսային ծայրին։ Ես կառչեցի Ջիմի թևից, բայց նա թափով ազատվեց։

― Դե՛, դե՛, Մեծաչքանի,— շշնջաց նա։— Ուշադրություն մի դարձնի նրա վրա, գլուխդ բարձր բռնիր, եղիր ջենտլմեն։

Բայց միսիս Դյուբոզը մեզ թույլ չտվեց անցնել։

― Ահա թե մինչև ուր գլորվեցին Ֆինչերը։ Բավական չէ, որ մեկը ծառայություն է անում խորտկարանում, մյուսն էլ դատարանում սևամորթներին է պաշտպանում։

Ջիմը ձգվեց և տեղում անշարժացավ։ Միսիս Դյուբոզը դիպավ մեր ամենացավոտ տեղին, և ինքն այդ գիտեր։

― Այո՛, այո՛, ահա թե բանը ուր հասավ, Ֆինչը ոտնատակ է տալիս ընտանիքի բոլոր սովորույթները։— Նա ձեռքը մոտեցրեց բերանին, հետո հեռացրեց, ձեռքի հետ ձգվեց փսլինքի երկար թելը։— Ահա թե ես ինչ կասեմ քեզ, քո հայրը ոչնչով լավը չէ սևամորթներից և ամեն տեսակի սպիտակ տականքներից, որոնց նա ծառայում է։

Ջիմը խեցգետնի նման կարմրատակեց։ Ես քաշեցի նրա թևքից, մենք գնացինք, իսկ մեր հետևից շանթ ու որոտ էր թափվում՝ մեր ընտանիքը այլասերվել է և այնքան է ընկել, որ աստված հեռու տանի, Ֆինչերի կեսը ընդհանրապես գժանոցներում են, բայց եթե մեր մայրը կենդանի լիներ, մենք այսպես չէինք փչանա։

Չգիտեմ թե ամենից շատ ինչն էր վշտացրել Ջիմին, բայց ես սաստիկ վիրավորված էի միսիս Դյուբոզից․ ինչո՞ւ է նա մեզ բոլորիս խելագար համարում։ Ատտիկուսին անվերջ հայհոյում էին, և ես համարյա վարժվել էի։ Բայց առաջին անգամն էր պատահում, որ իմ ներկայությամբ նրան հայհոյեր չափահաս մի մարդ։ Եթե Ատտիկուսին չհայհոյեր, մենք նրա բղավոցները բանի տեղ չէինք դնի, առաջին անգամը չէր։ Օդում զգացվում էր ամռան բույրը, ստվերում դեռևս ցուրտ էր, բայց արեգակը տաքացնում էր, նշանակում է մոտենում են լավ ժամանակները՝ դպրոցը կարձակեն, կգա Դիլլը։

Ջիմը գնեց առաջին շարժիչի մոդելը, և մենք գնացինք Էլմորի մոտ՝ իմ ձողի համար։ Մեքենան Ջիմին ոչ մի բավականություն չպատճառեց, նա այդ խոթեց գրպանը և լուռումունջ քայլում էր կողքիցս դեպի տուն։ Ճանապարհին քիչ մնաց հասցնեի միստեր Լինկ Դիզին, չկարողացա ձողը ընկնելիս բռնել, և միստեր Լինկ Դիզն ասաց․

― Զգույշ պետք է լինել, Մեծաչքանի։

Երբ մենք մոտեցանք միսիս Դյուբոզի տանը, իմ ձողն արդեն ամբողջովին սևացել էր, որովհետև արդեն մի քանի անգամ դուրս էի քաշել ցեխի միջից։

Միսիս Դյուբոզը պատշգամբում չէր։

Հետո շատ անգամներ ես ինձ հարց էի տալիս, թե ի՞նչը ստիպեց Ջիմին անտեսելու հորս ասածը՝ «Եղիր ջենտլմեն, որդիս», և զանց առնելու երկչոտ ազնվության կանոնները, որոնք նա վերջին ժամանակներս այնպես եռանդով պահպանում էր։ Հավանաբար, ինչպես ես, Ջիմն էլ քիչ բան չէր քաշել չար լեզուների ձեռքից, որոնք անվանարկում էին Ատտիկուսին այն բանի համար, որ պաշտպանում էր սևամորթին, բայց ես վարժվել էի, որ եղբայրս անփոփոխ պահպաներ սառնասրտությունը, նա միշտ հանդարտաբարո էր և երբեք բռնկվող։ Կարծում եմ՝ այն ժամանակ տեղի ունեցածի միակ բացատրությունը այս է, զայրույթից մի պահ իրեն կորցրեց։

Այն, ինչ արեց Ջիմը, ես էլ կանեի առանց քաշվելու, եթե Ատտիկուսի արգելքը չլիներ։ Մեզ, ինչ խոսք, վայել չէր կռվել գարշելի պառավների հետ։ Ահա ուրեմն, մենք հազիվ էինք հավասարվել միսիս Դյուբոզի դռանը, որ Ջիմը խլեց իմ ձողը և գազազած թափահարելով, ներս խուժեց նրա բակը։ Ջիմը մոռացել էր Ատտիկուսի բոլոր խրատները, մոռացել, որ իր շալվարի տակ միսիս Դյուբոզը ատրճանակ ունի և եթե նա կարող է վրիպել, ապա աղախինը՝ Ջեսսին, հավանաբար, չի վրիպի։

Նա ուշքի եկավ միայն այն ժամանակ, երբ միսիս Դյուբոզի բոլոր կամելիաների գագաթները պռճոկեց, այնպես, որ ամբողջ բակը ծածկվեց կանաչ կոկոններով ու տերևներով։ Այդ ժամանակ նա իմ ձողը խփեց ծնկանը, կոտրեց և շպրտեց գետնին։

Ես այդ ժամանակ ծղրտացի՝ ինչքան ուժ ունեի, Ջիմը մազերս քաշեց և ասաց՝ թքել է ամեն ինչի վրա, որ առիթի դեպքում դարձյալ այս նույն բանը կանի, իսկ եթե ես ձայնս չկտրեմ, ամբողջ մազերս քոքահան կանի։ Ես չլռեցի, և նա տակնահան ոտքով խփեց։ Ես չկարողացա ինձ պահել և բերանքսիվայր ընկա մայթին։ Ջիմը թափով ոտքի հանեց, բայց, կարծում եմ, որ մեղքն եկա։ Խոսելու ոչինչ չունեինք։

Այդ երեկո մենք նախընտրում էինք Ատտիկուսին չհանդիպել։ Մենք քարշ էինք գալիս խոհանոցում, մինչև որ Կելպուրնիան մեզ քշեց։ Նա, երևի, կախարդի նման արդեն ամեն ինչ գուշակել էր։ Նրա ձեռքից մխիթարանք չէր գալիս, բայց և այնպես Ջիմին մի կտոր կարմրացրած հաց տվեց յուղը վրան քսած, իսկ Ջիմը կտրեց և կեսը տվեց ինձ։ Ոչ մի համ չզգացի։

Մենք գնացինք հյուրասենյակ։ Ես վերցրի ֆուտբոլի հանդեսը, գտա Դիկսի Հոուելի դիմանկարը և ցույց տվի Ջիմին։

― Քեզ շատ նման է։

Կարծում եմ, որ նրա համար դրանից ավելի հաճելի բան չէր կարելի հորինել։ Բայց այդ չօգնեց։ Նա նստել էր լուսամուտի առջև, ճլորթուն, ամբողջովին կռացել էր, մռայլվել և սպասողական վիճակում էր։ Մթնում էր։

Անցան երկու գեոլոգիական դարաշրջաններ, և արտասանդուղքին լսվեց Ատտիկուսի ոտնաձայնը։ Փակվեց ապակյա դուռը, և մի պահ ամեն ինչ լռեց, Ատտիկուսը մոտեցավ նախասենյակի կախարանին, հետո ձայն տվեց․

― Ջի՛մ։

Նրա ձայնը ասես ձմեռային քամի լիներ։

Ատտիկուսը պտտեց հյուրասենյակի լույսի կոճակը և նայեց մեզ, իսկ մենք քարացել էինք և չէինք շարժվում։ Նրա մի ձեռքում իմ ձողի կտորտանքն էր․ կեղտոտված դեղին դաստակը գլորվեց գորգի վրա։ Ատտիկուսը մեկնեց մյուս ձեռքը, այնտեղ կամելիայի ուռուցիկ կոկոններն էին։

― Ջի՛մ,― ասաց Ատտիկուսը,— սա քո՞ շնորհքն է։

― Այո՛, սըր։

― Ինչո՞ւ այդպես արեցիր։

Ջիմը միանգամայն ցածրաձայն ասաց․

― Նա ասաց, որ դու պաշտպանում ես սևամորթներին և տականքներին։

― Եվ դրա համա՞ր այդպես արեցիր։

Ջիմը անշշուկ շրթունքները շարժեց․ դա նշանակում էր «այո, սըր»։

― Ես հասկանում եմ, որդիս, քո հակառակորդները հոգիդ հանում են, որ ես «պաշտպանում եմ սևամորթներին», ինչպես դու ես ասում,— խոսեց Ատտիկուսը,— բայց այդպես վարվել մի հիվանդ ու ծեր կնոջ հետ, դա աններելի է։ Քեզ հատկապես խորհուրդ եմ տալիս գնալ և խոսել միսիս Դյուբոզի հետ։ Դրանից հետո անմիջապես վերադարձիր տուն։

Ջիմը տեղից չշարժվեց։

― Գնա՛, քեզ ասացի։

Ես Ջիմի ետևից վեր կացա, որ գնամ հյուրասենյակ։

― Մնա այստեղ,— ասաց Ատտիկուսը։

Ես մնացի։

Ատտիկուսը օրաթերթը վերցրեց, նստեց ճոճաթոռին, որի վրա նախքան այդ նստել էր Ջիմը։ Սատկեմ, թե նրան հասկանում էի․ հանգիստ, իրեն համար նստել ու կարդում է, իսկ նրա միակ որդուն հիմա, իհարկե, կգնդակահարեն հին, ժանգոտ ատրճանակով։ Ճիշտ է, եղել են դեպքեր, երբ Ջիմն ինձ այնպես է զայրացրել, որ ուզեցել եմ ես ինքս նրան սպանել, բայց ախր, որ մտածում եմ, տեսնում եմ, որ նրանից բացի ոչ ոք չունեմ։ Երևում է Ատտիկուսը դա չի հասկանում կամ էլ նրա համար բոլորը մեկ է։

Դա նրա կողմից զազրելի բան էր։ Բայց երբ մի որևէ դժբախտություն ես ունենում, շուտ ես հոգնում, և ես արդեն կծկվել էի նրա ծնկների վրա, և նա ինձ գրկեց։

― Դու արդեն բավականին մեծ ես, որպեսզի քեզ գրկեն և օրորեն,— ասաց նա։

― Քեզ համար ամեն ինչ մեկ է,— ասացի ես։— Ջիմին ուղարկեցիր մահվան դուռ, իսկ նա չէ՞ որ քեզ էր պաշտպանել։

Ատտիկուսը ինձ ավելի ամուր սեղմեց իրեն, և ես չտեսա նրա դեմքը։

― Մի շտապիր հուզվել,— ասաց նա։— Մտքովս չէր անցնի, որ Ջիմը այդ պատճառով կկորցնի ինքնատիրապետումը... Ես կարծում էի, որ դու ավելի շատ հոգս կպատճառես։

Ես ասացի՝ ինչու ուրիշ երեխաների իսկի էլ պետք չէ ինքնատիրապետում, հենց միայն մենք ենք, որ դա չպիտի կորցնենք։

― Լսի՛ր, Մեծաչքանի,— ասաց Ատտիկուսը,— շուտով ամառը կգա, և դու պետք է դիմանաս ավելի ծանր հանգամանքների և դարձյալ ինքնատիրապետումդ չկորցնես... Գիտեմ, որ ձեր երկուսի համար չափազանց ծանր է, բայց երբեմն պատահում է այնպես, որ պետք է հավաքես ամբողջ արիությունդ, և նրանից, թե ինչպես ենք մեզ պահում դժվարին րոպեին, կախված է... Մի խոսքով, ահա թե ինչ կասեմ՝ երբ դու և Ջիմը մեծանաք, գուցե այս ամենը հիշեք բարությամբ և հասկանաք, որ ես ձեզ չեմ դավաճանել։ Այս գործը՝ Թոմ Ռոբինսոնի գործը, մեր խղճի դատն է... Եթե ես չջանամ օգնել այդ մարդուն, Մեծաչքանի, ես չեմ կարողանա այլևս գնալ եկեղեցի և աղոթել։

― Ատտիկուս, դու երևի ճիշտ չես։

― Ինչպես թե։

― Դե, ախր համարյա բոլորն էլ կարծում են, որ իրենք ճիշտ են, իսկ դու՝ ոչ...

― Նրանք ունեն իրավունք այդպես կարծելու, և նրանց կարծիքը անպայման պետք է հարգել,— ասաց Ատտիկուսը։— Բայց որպեսզի ես կարողանամ հաշտությամբ ապրել մարդկանց հետ, ամենից առաջ ես պետք է հաշտ ապրեմ ինքս ինձ հետ։ Մարդը ունի ինչ-որ բաներ, որոնք չեն ենթարկվում մեծամասնությանը, դա նրա խիղճն է։

Երբ Ջիմը վերադարձավ, ես դեռևս նստած էի նրա ծնկներին։

― Դե, ի՞նչ կասես, որդիս,— խոսեց Ատտիկուսը։

Նա ինձ իջեցրեց ծնկներից, և ես աչքիս տակով նայեցի Ջիմին։ Ողջ էր, անվնաս, միայն թե դեմքը ինչ-որ տարօրինակ էր։ Միգուցե միսիս Դյուբոզը ստիպել էր նրան լուծողական ընդունել։

― Ես նրա բակում ամեն ինչ հավաքեցի և ներողություն խնդրեցի, բայց ես, միևնույն է, մեղավոր չեմ։ Եվ ես պետք է ամեն շաբաթ օր աշխատեմ նրա պարտեզում, խնամեմ այդ կամելիաները, որպեսզի նորից աճեն։

― Եթե դու կարծում ես, որ մեղավոր չես, ներողություն խնդրելու կարիք չկար,— ասաց Ատտիկուսը։— Ջիմ, նա ծեր է և հիվանդ։ Նա միշտ չէ, որ կարող է պատասխանատու լինել իր խոսքերի և քայլերի համար։ Իհարկե, ես կնախընտրեի, որ նա այդ ասեր ինձ և ոչ թե քեզ և Մեծաչքանուն, բայց կայնքում ամեն բան այնպես չի լինում, ինչպես մենք ենք ցանկանում։

Ջիմը ոչ մի կերպ չէր կարողանում աչքը կտրել գորգի վրա թափված վարդերից, ապա ասաց․

― Ատտիկուս, նա ցանկանում է, որ ես իր համար կարդամ։

― Կարդա՞ս։

― Այո, սըր։ Որ ես ամեն օր, դասերից հետո գնամ և դեռ շաբաթ օրն էլ, ու երկու ժամ բարձրաձայն կարդամ։ Ատտիկուս, միթե՞ դա անհրաժեշտ է։

― Անշո՛ւշտ։

― Բայց նա ցանկանում է, որ ես գնամ մի ամբողջ ամիս։

― Նշան ակում է՝ պետք է գնաս մի ամբողջ ամիս։

Ջիմը կոշիկի քիթը խնամքով դրեց վարդի ուղիղ մեջտեղը և տրորեց։ Հետո, վերջապես, ասաց․

― Գիտես ինչ, Ատտիկուս, որ փողոցից նայում ես, դեռ ոչինչ, իսկ ներսից... ամեն տեղ մութն է, նույնիսկ սարսափելի է։ Եվ ամեն տեղ ստվերներ և նույնիսկ առաստաղին...

Ատտիկուսը մռայլ ժպտաց։

― Այդ պետք է, որ քեզ դուր գա, չէ որ դու այնպիսի հարուստ երևակայություն ունես։ Պատկերացրու, որ Ռեդլիների տանն ես։


Երկուշաբթի օրը ես և Ջիմը թեք աստիճաններով բարձբացանք միսիս Դյուբոզի պատշգամբը։ Ջիմը զինված «Այվենհո»֊ի հատորով և հպարտ, որ արդեն ամեն ինչ այստեղ գիտի, ծեծեց ձախակողմյան երկրորդ դուռը։

― Միսիս Դյուբո՜զ,— ձայն տվեց նա։

Ջեսսին բացեց մուտքի դուռը, ետ տարավ երկրորդ ապակյա դռան սողնակը։

― Այդ դո՞ւք եք, Ջիմ Ֆինչ,— ասաց նա։— Քրո՞ջդ էլ եք բերել։ Այդ արդեն չգիտեմ․․․

― Երկուսին էլ բաց թող,— ասաց միսիս Դյուբոզը։

Ջեսսին մեզ ներս թողեց և գնաց խոհանոց։

Հազիվ էինք ոտք դրել շեմքը, երբ մեզ վրա փչեց մի ծանր, խեղդուկ հոտ, այդպիսի հոտ գալիս է հին, խոնավությունից մգլած տներում, ուր վառում են նավթի ճրագներ, ջուրը չանից վերցնում են շերեփով և քնում չսպիտակեցված կտավե սավաններով։ Այդ հոտը ինձ միշտ վախեցնում և զգուշանալու զգացում էր արթնացնում։

Սենյակի անկյունում դրված էր երկաթե մահճակալ, որի վրա պառկած էր միսիս Դյուբոզը։ Թերևս նա պառկած էր Ջիմի պատճառով։ Մի պահ ես նույնիսկ նրան խղճացի․ նա ծածկված էր մի կույտ փետուրե վերմակներով և նայում էր գրեթե բարեկամաբար։

Մահճակալի մոտ կար մարմարե լվացարան֊սեղան, իսկ նրա վրա՝ բաժակ, թեյի գդալով, ականջը դեղ կաթեցնելու կարմիր ռետինե խողովակ, տուփով բամբակ և եռոտանի պողպատե զարթուցիչ ժամացույց։

― Նշանակում է դու քո զզվելի քրո՞ջն էլ ես բերել, հա՞։— Այսպես ողջունեց Ջիմին միսիս Դյուբոզը։

― Իմ քույրը զզվելի չէ, և ես ձեզանից չեմ վախենում,— հանդարտ ասաց Ջիմը, բայց ծնկները դողում էին, ես տեսա։

Ես կարծում էի, որ միսիս Դյուբոզը կսկսի հայհոյել, բայց նա միայն ասաց․

― Կարող ես սկսել, Ջերեմի։

Ջիմը նստեց հյուսված բազկաթոռին և բացեց «Այվենհոն»։ Ես մոտեցրի երկրորդ բազկաթոռը և նստեցի Ջիմի կողքին։

― Մոտիկ նստիր,— ասաց Ջիմին միսիս Դյուբոզը,— ահա՛, այստեղ, մահճակալի մոտ։

Մենք մոտեցանք։ Դեռ երբեք ես նրան այդքան մոտիկից չէի տեսել, և աշխարհում ամեն բանից առավել ցանկանում էի ետ քաշվել։

Նա զարհուրելի էր։ Դեմքը գորշ, ասես կեղտոտ բարձի երես լիներ, շրթունքների անկյուններում փայլում է փսլինքը և սառցակույտի նման դանդաղ հոսում երկու խորունկ կիրճերը, որոնք գտնվում են ծնոտի երկու կողմերում։ Զառամությունից այտերի վրա լաքաներ կան և անգույն աչքերում փոքրիկ, սուր, ասեղանման բիբեր։ Ձեռքերը կոշտոտ, անհարթ, եղունգները՝ երկարած։ Նա ներքևի ծնոտը չէր դրել, և վերին շրթունքը առաջ էր ցցվում․ մերթ ընդ մերթ նա ձգում էր ներքևի շրթունքը ու վերևի դնռվի ծնոտը շոշափում։ Այդ ժամանակ ծնոտը առաջ էր ընկնում, և թուքը սկսում էր արագ հոսել։

Ես աշխատում էի նրան չնայել։ Ջիմը բացեց «Այվենհոն» և սկսեց կարդալ։ Ես փորձեցի աչքերով հետևել, բայց նա բավականին արագ էր կարդում։ Եթե անծանոթ բառ էր հանդիպում, Ջիմը թռչում էր, բայց միսիս Դյուբոզը նրան բռնեցնում էր և ստիպում տառ առ տառ կարդալ։ Ջիմը երևի կարդում էր արդեն քսան րոպե, իսկ ես մերթ նայում էի ծխոտ բուխարիկին, մերթ լուսամուտին՝ ուր ասես, միայն թե չտեսնեի միսիս Դյուբոզին։ Նա հետզհետե ավելի սակավ էր ուղղում Ջիմին, մեկ անգամ Ջիմը նախադասությունը մինչև վերջ չկարդաց, իսկ նա չնկատեց։ Նա այլևս չէր լսում։

Ես նայեցի մահճակալին։

Միսիս Դյուբոզին ինչ֊որ բան էր պատահել։ Նա պառկած էր մեջքի վրա, վերմակները քաշած մինչև ծնոտը։ Երևում էին միայն գլուխն ու ուսերը։ Գլուխը դանդաղ շրջվում էր մեկ աջ, մեկ՝ ձախ։ Երբեմն միսիս Դյուբոզը լայն բացում էր բերանը, և երևում էր, թե ինչպես է լեզուն շարժվում բեբանում։ Շրթունքների վրա թուք էր հավաքվել, միսիս Դյուբոզը ներս էր քաշում և նորից բերանը բացում։ Կարծես թե նրա բերանը ապրում էր ինքնուրույն, առանձին, բացվելով ու փակվելով ինչպես երկփեղկ խեցին ալեբախության ժամանակ։ Երբեմն նա շրթունքները պտտացնում էր, կարծես նրա ներսում շիլա էր եռում։

Ես քաշեցի Ջիմի թևքից։

Նա նայեց ինձ, հետո մահճակալին։ Միսիս Դյուբոզի գլուխը նորից շրջվեց մեր կողմը, և Ջիմն ասաց․

― Միսիս Դյուբոզ, դուք վա՞տ եք զգում։

Նա չլսեց։

Հանկարծ զարթուցիչը զարկեց, մենք սարսափից քարացանք։ Մեկ րոպե հետո՝ դեռևս փշաքաղված, մենք արդեն քայլում էինք դեպի տուն։ Մենք չէինք փախչում, մեզ տուն ուղարկեց Ջեսսին, դեռ ժամացույցը զնգալուց չէր դադարել, երբ նա արդեն սենյակումն էր և համարյա դուրս հրեց մեզ.

― Գնացե՛ք, գնացե՛ք,— ասաց նա։— Տուն գնալու ժամանակն է։

Դռների մեջ Ջիմը ոտքր քաշ գցեց։

― Դեղ ընդունելու ժամանակն է,— ասաց Ջեսսին։

Դուռը մեր ետևից ծածկվեց, բայց ես հարցրի նայել։ Ջեսսին աճապարեց դեպի մահճակալը։

Մենք վերադարձանք տուն. ժամը ընդամենը երեքն անց քառորդ էր, և մենք ետնաբակում ֆուտբոլի գնդակն էինք չլում, մինչև որ հասավ Ատտիկուսին դիմավորելու ժամը։ Նա ինձ համար երկու դեղին մատիտ էր բերել, իսկ Ջիմին՝ ֆուտբոլի հանդես, նա ոչինչ չասաց, և իմ կարծիքով, բերածները միսիս Դյուբոզի մոտ գնալու հատուցումն էին։ Ջիմը պատմում էր Ատտիկուսին, թե ոնց էինք նրա մոտ գնացել։

— Նա ձեզ վախեցրե՞ց,— հարցրեց Ատտիկուսը։

― Ոչ, սըր,— ասաց Ջիմը,— բայց նա այնքան զզվելի է։ Նա ինչ-որ նոպաներ է ունենում, թե ինչ։ Նրա բերանից ամբողջ ժամանակ փսլինք է վազում։

― Նա մեղավոր չէ։ Երբ մարդ հիվանդ է, նրան նայելը միշտ չէ, որ հաճելի է։

― Նա շատ սարսափելի է,— ասացի ես։

Ատտիկուսը ակնոցի վրայից նայեց ինձ.

― Բայց չէ՞ որ քեզ համար պարտադիր չէ Ջիմի հետ գնալը։

Մյուս օրը միսիս Դյուբոզի մոտ դարձյալ նույնն էր, նույնն էր և երրորդ օրը, ու կամաց֊կամաց վարժվեցինք. ամեն ինչ գնում էր իր կարգով, սկզբում միսիս Դյուբոզը Ջիմի հոգին հանում էր իր կամելիաների մասին խոսելով և այն մասին, որ մեր հայրը պաշտում է սևամորթներին, նրա լեզուն հետզհետե սկսում է ծանրանալ, նա լռում է, հետո մեզ բոլորովին մոռանում։ Զրնգում է զարթուցիչը, Ջեսսին շտապով մեզ դուրս է անում, և դրանից հետո մենք կարող ենք անել, ինչ քեֆներս ուղի։

― Ատտիկուս,— հարցրի ես մեկ անգամ երեկոյան,― ի՞նչ է նշանակում նեգրասեր։

Ատտիկուսի դեմքը լրջացավ։

― Երևի որևէ մեկը քեզ այդպե՞ս է անվանում։

― Ո՛չ, սըր։ Այդ միսիս Դյուբոզն է քեզ այդպես անվանում։ Նա ամեն օր քեզ անվանում է նեգրասեր և գազազում։ Իսկ ծնունդին Ֆրենսիսը ինձ այդպես ասաց, մինչ այդ, ես այդ բառը իսկի չէի էլ լսել։

― Եվ դրա համա՞ր այն ժամանակ հարձակվեցիր նրա վրա,— հարցրեց Ատտիկուսը։

― Այո, սըր...

― Հապա էլ ինչո՞ւ ես հարցնում, թե ինչ կնշանակի։

Ես սկսեցի բացատրել, որ ինձ ոչ թե այդ բառն է զայրացրել, այլ Ֆրենսիսի ասելու ձևը։

― Կարծես թե ասեր՝ խլնքոտ կամ դրա նման մի բան։

― Տեսնո՞ւմ ես, Մեծաչքանի,— ասաց Ատտիկուսը,— «նեգրասեր» բառը նույնպիսի մի հիմար բառ է, ինչպես և «խլնքոտ» բառը, քեզ ինչպես բացատրեմ... Վատ, անկիրթ մարդիկ նեգրասեր են անվանում նրանց, որոնք իրենց կարծիքով նեգրերին չափից դուրս լավ են վերաբերվում, ավելի լավ, քան իրենց։ Այդպես են անվանում մեզ նման մարդկանց, երբ աշխատում են որքան կարելի է գռեհիկ, վիրավորական ածականներ հորինել։

― Բայց դու իրականում մի՞թե նեգրասեր ես։

— Իհարկե, ես նեգրասեր եմ։ Ես աշխատում եմ բոլոր մարդկանց սիրել․․․ Երբեմն իմ մասին շատ վատ են խոսում... Հասկանո՞ւմ ես, պստլիկս, եթե որևէ մեկը քեզ այնպիսի բան է ասում, որն իրեն թվում է վիրավորական, դա հենց ցույց է տալիս, թե այդ մարդը որքա՜ն խղճուկ է։ Այնպես որ մի վշտանա, եթե միսիս Դյուբոզը հայհոյում է։ Նրա դժբախտությունները առանց այն էլ քիչ չեն։

Մի անգամ, համարյա մեկ ամիս հետո, երբ Ջիմը հաղթահարում էր սըր Վալտեր Սկաուտին (նա այդպես էր Սկոտին կնքել), իսկ միսիս Դյուբոզը անվերջ կպչում էր ու նրան ուղղում ամեն մի բառը, երբ հանկարծ դուռը թակեցին։

― Ներս մտեք,— ծղրաաց նա։

Դա Ատտիկուսն էր։ Նա մոտեցավ մահճակալին և միսիս Դյուբոզի ձեռքը զգույշ սեղմեց։

― Ես աշխատանքից վերադառնում էի, տեսնում եմ, երեխաները ինձ չեն դիմավորում,— ասաց նա։— Ես այդպես էլ մտածեցի, որ նրանք, հավանաբար, դեռ այստեղ են։

Միսիս Դյուբոզը նրան ժպտաց։ Ես ինձ կորցրի, այդ ինչպե՞ս է միսիս Դյուբոզը Ատտիկուսի հետ խոսում, երբ նրան տանել չի կարողանում։

― Գիտե՞ք Ժամը քանիսն է, Ատտիկուս,— ասաց նա։— Ուղիղ հինգն անց է տասնչորս րոպե։ Զարթուցիչը լարված է հինգ և կեսի համար։ Նկատի ունեցեք։

Ես հանկարծ գխի ընկա, որ ախր ամեն օր մենք մի քիչ ավելի ենք մնում միսիս Դյուբոզի մոտ, ամեն օր զարթուցիչը հինգ րոպեով ուշ է խփում, քան խփել էր նախորդ օրը, և այդ ժամանակ նրա մոտ արդեն սկսվում է նոպան։ Այսօր նա համարյա երկու ժամ շարունակ ձեռք էր առնում Ջիմին, բայց նոպան չէր սկսվում, այս ի՞նչ ծուղակ էինք մենք ընկել, հանկարծ վրա հասնի մի այնպիսի օր, երբ զարթուցիչը երբեք էլ չզարկի, այն ժամանակ մենք ի՞նչ ենք անելու։

― Ինձ թվում է, թե Ջիմը պետք է կարդա ուղիղ մեկ ամիս,— ասաց Ատտիկուսը։

― Վատ չէր լինի մի շաբաթ ևս,— սրսաց նա։— Վստահ լինելուս համար։

Ջիմը վեր ցատկեց։

― Բայց․․․

Ատտիկուսը ձեռքը բարձրացրեց, և Ջիմը սսկվեց։ Տուն գնալիս Ջիմը ճանապարհին ասաց՝ պայմանը այսպես էր, կարդալ ուղիղ մեկ ամիս, իսկ ամիսը անցել է, դա ազնի՞վ բան է։

― Մի շաբաթ ևս, որդիս,— ասաց Ատտիկուսը։

― Ո՛չ,— ասաց Ջիմը։

— Այո՛,— ասաց Ատտիկուսը։

Հաջորդ շաբաթ մենք դարձյալ գնացինք միսիս Դյուբոզի մոտ։ Զարթուցիչը այլևս երբեք չզարկեց, միսիս Դյուբոզը պարզապես ասաց՝ բավական է, մեզ արձակեց և, երբ մենք վերադառնում էինք տուն, Ատտիկուսը արդեն նստած էր ճլորթուն և թերթ էր կարդում։ Չնայած միսիս Դյուբոզի նոպաները արդեն անցել էին, բայց նա նույն անտանելի պառավն էր, երբ սըր Վալտեր Սկոտը եռանդով սկսում էր ամրոցների ու բերդախանդակների անվերջանալի նկարագրությունները, պառավը ձանձրանում էր և սկսում էր մեզ շշպռել։

― Ախր, քեզ ասում էի, չէ՞, Ջերեմի Ֆինչ, դու դեռ շա՜տ կզղջաս, որ ջարդեցիր իմ կամելիաները։ Հիմա իրոք որ զղջում ես, չէ՞։

Ջիմը պատասխանեց — զղջում է, այն էլ ո՜նց։

― Դու կարծում էիր, թե փչացրիր իմ «լեռնային ձյունը», հա՞։ Ահա՝ ուրեմն, իմացիր, Ջեսսին ասում է, թուփը նորից է ծածկվել կոկոններով։ Հաջորդ անգամ արդեն կիմանաս, թե գործդ ոնց բռնես, չէ՞։ Թուփը արմատից պիտի դուրս քաշես, չէ՞։

Եվ Ջիմը պատասխանեց՝ այո, անպատճառ։

― Քթիդ տակ մի մրթմրթա։ Նայիր աչքերիս և պատասխանիր այսպես՝ «այո, մեմ»։ Չնայած, մի՞թե դու կարող ես մարդկանց աչքերին նայել, երբ որ այդպիսի մի հայր ունես։

Ջիմը գլուխը բարձրացրեց և նրա հայացքը հանդիպեց միսիս Դյուբոզի հայացքին, և բնավ չէր երևում, որ Ջիմը զայրանում է։ Այդ շաբաթվա ընթացքում նա վարժվել էր, որ միսիս Դյուբոզի ամենասարսափելի և աներևակայելի հնարանքները լսեր ահա այսպիսի հարգալից և անվրդով տեսքով։

Եվ վերջապես հասավ ցանկալի օրը։ Մեկ անգամ միսիս Դյոլբոզն ասաց․

― Հերիք է,— և ավելացրեց։— Ահա և բոլորը։ Ցտեսություն։

Բեռը շալակներիցս գցեցինք։ Մենք սլացանք տուն, մենք թռչկոտում էինք, ցատկոտում և հրճվանքից ոռնում։


Հրաշալի էր այդ գարունը, օրերը հետզհետե երկարում էին, և մենք շատ ժամանակ էինք ունենում խաղալու համար։ Ջիմը անդադար զբաղվում էր ահագին կարևորություն ունեցող հաշվարկով, նա բերանացի դիտեր ամբողջ Ամերիկայի բոլոր ուսանողական թիմերի բոլոր ֆուտբոլիստներին։ Ամեն երեկո Ատտիկուսը բարձրաձայն կարդում էր մեզ համար լրագրերի սպորտային էջերը։ Դատելով սահմանված կազմից (խաղացողների անունները մենք արտասանել անգամ չէինք կարողանում), Ալաբամա նահանգի թիմը թերևս այս տարի էլ նորից նվաճեր վարդագույն գավաթը։ Մեկ անգամ երեկոյան, երբ Ատտիկուսը ընթերցել էր Ուինդի Սիտոնի սպորտային տեսության կեսը, հեռախոսը զանգահարեց։

Ատտիկուսը հեռախոսով խոսեց, դուրս եկավ նախասենյակ, կախարանից վերցրեց գլխարկը։

— Ես գնում եմ միսիս Դյուբոզի մոտ,— ասաց նա։— Շուտով կվերադառնամ։

Բայց վաղուց արդեն մեր քնելու ժամն էր, իսկ նա չէր գալիս։ Ու երբ վերադարձավ, նրա ձեռքին կոնֆետի տուփ կար։ Նա անցավ հյուրասենյակով, նստեց և տուփը դրեց հատակին, իր աթոռի մոտ։

― Ուզածն ի՞նչ էր,— հարցրեց Ջիմը։

Ես ու Ջիմը ամսից ավելի կլիներ, ինչ միսիս Դյուբոզին չէինք տեսել։ Շատ անգամ էինք անցել նրա տան մոտով, բայց նա պատշգամբում այլևս նստած չէր լինում։

― Նա մեռավ, որդիս,— ասաց Ատտիկուսը։— Հենց հիմա։

— Բայց...— ասաց Ջիմը,— լա՛վ եղավ։

― Դու իրավացի ես, այդ լավ եղավ,— ասաց Ատտիկուսը։— Նա այլևս չի տանջվի։ Նա շատ վաղուցվանից էր հիվանդ։ Գիտե՞ս դրանք ինչ նոպաներ էին։

Ջիմը գլուխն օրորեց։

― Միսիս Դյուբոզը մորֆի էր ընդունում,— ասաց Ատտիկուսը։— Երկար տարիներ նա մորֆի էր ընդունում, որպեսզի ցավերը մեղմացնի։ Բժիշկն, էր նշանակել։ Նա կարող էր մորֆի ընդունել մինչև իր կյանքի վերջին օրերը և կմեռներ ոչ այդպիսի տանջանքներ քաշելով, բայց դրա համար նրա բնավորությունը չափից դուրս անկախ էր...

― Ինչպես թե,— հարցրեց Ջիմը։

Ատաիկուսն ասաց.

― Քո այն քայլից ոչ շատ առաջ, նա ինձ խնդրել էր իր կտակը գրել։ Բժիշկ Ռեյնոլդսը ասել էր, որ նրան մնում է ապրել ընդամենը երկու֊երեք ամիս։ Նրա դրամական բոլոր գործերը միանգամայն օրինավոր վիճակումն էին, բայց միսիս Դյուբոզն ասել է. «Մի բան դեռ կարգավորված չէ»։

― Այդ ի՞նչը,— տարակուսած հարցրեց Ջիմը։

― Միսիս Դյուբոզն ասել է՝ ցանկանում է կյանքից հեռանալ ոչ ոքի հանդեպ պարտք չունենալով։ Երբ մի մարդ այդպես ծանր հիվանդ է, Ջիմ, նա իրավունք ունի դիմելու ամեն միջոցի, որպեսզի թեթևացնի իր տանջանքները, բայց նա այլ կերպ որոշեց։ Նա ասաց, որ մահվանից առաջ կթողնի այդ սովորությունը, և թողեց։

Ջիմն ասաց.

― Նշանակում է դրանի՞ց էին նրա նոպաները։

— Այո, դրանից։ Երբ դու նրան բարձրաձայն կարդում էիր, նա երկար ժամանակ ոչ մի խոսք չէր կարողանում լսել։ Իր ողջ էությամբ նա սպասելիս է եղել, թե երբ, վերջապես, կզրնգա զարթուցիչը։ Եթե նա քեզ չուզենար դաս տալ, միևնույն է, ես ինքս կուղարկեի, որպեսզի նրա համար բարձրաձայն կարդայիր։ Թերևս այդ նրան մի քիչ մոռացնել է տվել ցավը։ Կար մի պատճառ ևս․․․

― Եվ նա մահացավ ազա՞տ,— հարցրեց Ջիմը։

― Ինչպես քամին,— ասաց Ատտիկուսը։— Եվ համարյա մինչև վերջ գիտակցությունը չկորցրեց,— Ատտիկուսը Ժպտաց։— Եվ չդադարեց հայհոյելուց։ Ամեն կերպ ինձ կշտամբում էր, գուշակում, որ դու մեծանում ես որպես ապագա կալանավոր, և ես մինչև կյանքիս վերջը ստիպված եմ լինելու երաշխավորելով քեզ բանտերից ազատել։ Նա պատվիրեց Ջեսսիին այդ տուփը պատրաստել քեզ համար...

Ատտիկուսը կռացավ, բարձրացրեց կոնֆետի տուփը և տվեց Ջիմին։

Ջիմը տուփը բացեց։ Այնտեղ խոնավ բամբակի վրա դրված էր ձյունաճերմակ, թափանցիկ, հրաշալի մի կամելիա՝ «լեռնային ձյուն»։

Ջիմի աչքերը քիչ մնաց թռնեն ճակատը։ Նա ծաղիկը շպրտեց։

― Պառա՛վ դև,— աղաղակեց նա։— Ախր ինչո՞ւ էր կպել ինձանից։

Ատտիկուսը մի ակնթարթում տեղից ելավ և խոնարհվեց Ջիմի վրա։ Ջիմը սեղմվեց նրա կրծքին։

― Շը՜շ, սուս արա,— ասաց Ատտիկուսը։— Իմ կարծիքով, նա դրանով ցանկացել է քեզ ասել հիմա ամեն ինչ լավ է, Ջիմ, հիմա շատ լավ է։ Գիտե՞ս, նա մի իսկական լեդի էր։

― Լեդի՞,— Ջիմը բարձրացրեց գլուխը։ Նա կարմրել էր խեցգետնի նման։— Նա քո մասին այնպիսի բաներ է ասել և այդքանից հետո, քո կարծիքով, նա լեդի՞ է։

― Այո։ Նա շատ բաների նայում էր յուրովի, կարող է պատահել, որ միանգամայն ոչ այնպես, ինչպես ես... Որդի՛ս, ես արդեն քեզ ասացի, որ եթե այն ժամանակ դու գլուխդ չկորցնեիր, ես, միևնույն է, քեզ կուղարկեի նրա համար կարդալու։ Ես ցանկանում էի, որ դու նրան այս կամ այն չափով հասկանաս, ցանկանում էի, որ դու տեսնեիր իսկական արիությունը, և չպատկերացնեիր, թե արիությունը այն է, երբ մարդու ձեռքին զենք կա։ Արիությունը այն է, երբ նախապես գիտես, որ դու գործը տանուլ ես տալու, բայց և այնպես պայքարում ես հանուն գործի և հակառակ աշխարհում եղած ամեն ինչի՝ գնում մինչև վերջ։ Հաղթում ես շատ հազվադեպ, բայց երբեմն, համենայն դեպս, հաղթում ես։ Միսիս Դյուբոզը հաղթել է։ Ըստ իր համոզմունքի, նա մեռավ ոչ ոքի հանդեպ և ոչ մի բանով պարտք չունենալով։ Ես երբեք չեմ հանդիպել այդքան քաջակորով անձնավորության։

Ջիմը հատակից բարձրացրեց տուփը և գցեց բուխարիկը։ Բարձրացրեց կամելիան, և երբ ես գնացի քնելու, նա նստել էր և զգուշությամբ ուղղում էր նրա լայն բացված թերթիկները։ Ատտիկուսը օրաթերթն էր կարդում։

= Երկրորդ մաս =

== Գլուխ 12 ==

Ջիմն արդեն տասներկու տարեկան էր։ Նրա հետ յոլա գնալը դժվարացել էր, մեկ տեսար զայրանում էր, մեկ տեսար քիթը կախում, նրա տրամադրությունը օրվա մեջ տասնհինգ անգամ փոխվում էր։ Նա ուտում էր այնքան շատ և այնքան ագահաբար, որ նայողը կվախենար և անվերջ գռմռում էր՝ ինձնից հեռու կաց, այնպես որ ես այլևս չդիմացա և Ատտիկուսին հարցրի․

― Միգուցե նրա փորում երիզո՞րդ կա։

Ատտիկուսն ասաց՝ որ Ջիմը պարզապես հասակ է քաշում, և պետք է համբերատար լինել ու նրան քիչ ձանձրացնել։

Բայց չէ՞ որ նա փոխվում էր ընդամենը մի ինչ֊որ ամսվա ընթացքում։

Միսիս Դյուբոզին հենց վերջերս էին թաղել, իսկ մինչ այդ, երբ Ջիմը գնում էր նրա համար գիրք կարդալու, նա կարծես շատ էլ գոհ էր, որ ես էլ եմ իրեն հետ գնում։ Եվ հանկարծ, թերևս, մի գիշերվա ընթացքում նրա մոտ երևան էին եկել նոր, անհասկանալի համոզմունքներ, և նա դրանք սկսել էր փաթաթել իմ վզին, երբեմն նույնիսկ սկսում էր խրատել՝ այս արա, այն մի արա։ Մեկ անգամ մենք վիճեցինք, և նա գոռաց.

― Սովորիր քեզ պահել այնպես, ինչպես վայել է աղջկան։ Արդեն ժամանակն է։

Ես հեծկլտալով վազեցի Կելպուրնիայի մոտ։

― Դու այնքան էլ մի հուզվիր միստեր Ջիմի պատճառով,— սկսեց նա։

― Միս֊տե֊ե՜ր։

― Այո, նա արդեն համարյա միստեր է։

— Նա դեռ շատ ունի, որ միստեր դառնա,— ասացի ես։― Պարզապես նրան հարկավոր է զխկել, իսկ ես չեմ կարողանում, ես դեռ այդքան մեծ չեմ։

― Միստեր Ջիմը արդեն չափահաս է դառնում, ոչինչ չես կարող անել, պստլիկս,— ասաց Կելպուրնիան։— Հիմա նա ցանկանում է լինել ինքնուրույն, և արդեն ունի իր գործերը, բոլոր տղաներն էլ այդպես են։ Իսկ դու, երբ կտխրես, արի այստեղ։ Ինձ և քեզ համար այստեղ քեֆդ ուզածին չափ աշխատանք կճարվի։

Ամառը կարծես այնքան էլ վատ չպիտի լիներ, թող Ջիմը ինչ ուզում է անի, մինչև Դիլլի գալը Կելպուրնիայի հետ մի կերպ կապրեմ։ Նա կարծես թե նույնիսկ ուրախացավ, որ գնացի խոհանոց, և երբ նայեցի, թե նա ինչպես է չարչարվում, մտածեցի՝ աղջիկ լինելը, թերևս, այնքան էլ հեշտ բան չէ։

Բայց ահա և ամառը, իսկ Դիլլը չկա ոի չկա։ Միայն մի նամակ ուղարկեց և լուսանկարը։ Նա հիմա նոր հայրիկ ունի, լուսանկարը հոր լուսանկարն է, և Դիլլը պետք է ամռանը մնա Մերիդիանում, որովհետև նրանց խելքին փչել է ձուկ որսալու համար նավակ սարքել։ Դիլլի նոր հայրիկը իրավաբան է, ինչպես և Ատտիկուսը, միայն թե այդպես ծեր չէ։ Լուսանկարում Դիլլի հայրը սքանչելի էր, լավ է որ այդպիսին էր բաժին ընկել, բայց ես հուսահատության մեջ էի։ Վերջում Դիլլը գրել էր, որ ինձ հավիտյան սիրելու է, և թող ես չտխրեմ, նա փող կհավաքի, կգա և ինձ հետ կամուսնանա այնպես որ, խնդրում էր նամակ գրել։

Դե ինչ խոսք, ես, ինչ էլ լինի, Դիլլի հարսնացուն եմ, բայց դրանից ուրախություն քիչ կա, եթե Դիլլը այստեղ չէ։ Առաջ ես չէի նկատում, թե ամառ, այդ ասել է՝ լճակի ափին նստած է Դիլլը և պարանից սարքած սիգարետ է ծխում, աչքերը փայլում են, իսկույն երևում է, նորից ինչոր բան է մտածում, թե տնից ոնց դուրս բերի Զարզանդ Ռեդլիին. ամառ, այդ նշանակում է, բավական է Ջիմը երեսը թեքի, որ Դիլլը իսկույն ևեթ թուշս համբուրի, իսկ երբեմն մենք մի րոպե անգամ չենք կարողանում մնալ միմյանցից հեռու։ Դիլլի հետ կյանքը պարզ էր և հասկանալի, առանց նրա կյանքը դարձավ անտանելի։ Ամբողջ երկու օր ես թշվառ էի։

Ի լրումն ամենի, նահանգի օրենսդրական ժողովը հավաքվեց մի ինչ֊որ արտահերթ նստաշրջանի, իսկ Ատտիկուսը երկու շաբաթով մեկնեց։ Նահանգապետը մտքին դրել էր մաքրություն կատարել և ազատվել որոշ խեցիներից, որոնք կպել էին պետական նավի հատակին, Բիրմինգհեմում սկսվեցին նստած գործադուլները. քաղաքներում անվերջ աճում էին հացի հերթերը․ ֆերմերները շարունակում էին աղքատանալ։ Բայց այդ իրադարձությունները տեղի էին ունենում մի աշխարհում, որը շատ հեռու էր ինձնից ու Ջիմից։

Մեկ անգամ երեկոյան մենք ապշեցինք, «Մոնտգոմերի էդվերթայզերում» տեսնելով մի ծաղրանկար, որի տակ գրված էր. «Մեյկոմբի Ֆինչը»։ Ատտիկուսը բոբիկ, կարճ վարտիքով նստարանին շղթայված, ջանասիրությամբ ինչ-որ բան է գրում քարե տախտակի վրա, իսկ շուրջը կանգնած թեթևամիտ աղջիկները կապկություններ են անում ու ծաղրում։

― Դա կոմպլիմենտ է,— բացատրեց Ջիմը։— Ատտիկուսը միշտ էլ հանձն է առնում այնպիսի գործեր, որոնք նրանից բացի ոչ ոք չի վերցնում։

― Այդ ինչպե՞ս հասկանալ։

Իր բոլոր նոր հատկությունների հետ միասին Ջիմը նաև այնպես էր երևակայում, կարծես իրենից բացի աշխարհում ոչ մի խելացի մարդ չկա, ուղղակի հերսերս գալիս էին։

― Դե, ինչպես ասեմ, Մեծաչքանի, դա նման է նահանգի հարկային սիստեմի վերակառուցմանը և նման բաներ։ Մարդկանց մեծ մասը դրանով չի հետաքրքրվում։

— Իսկ որտեղի՞ց գիտես։

― Ա՜խ, ձեռք քաշիր ինձանից, չե՞ս տեսնում, թերթ եմ կարդում։

― Դե լավ, թող քո ասածր լինի։— Ես նրանից հեռացա և գնացի խոհանոց, Կելպուրնիայի մոտ, որը սիսեռ էր կեղևահան անում, և հանկարծ ասացի.

― Ես ի՞նչ պետք է անեմ կիրակի օրը, երբ դուք եկեղեցի գնաք։

― Շատ պարզ։ Եկեղեցու գանձանակի համար Ատտիկուսը մեզ փող թողել է։

Կելպուրնիան աչքերը կկոցեց, և ես իսկույն նրա միտքը գուշակեցի։

― Կե՛լ,- ասացի ես,— դու հո գիտես, մենք մեզ լավ կպահենք։ Արդեն քանի տարի է մենք եկեղեցում երես չենք առնում։

Անշուշտ Կելպուրնիան հիշել էր այն անձրևոտ կիրակին, մենք այն ժամանակ եկեղեցում մնացել էինք մենակ, ոչ հայրս էր մեզ հետ, ոչ ուսուցչուհին։ Երեխաները ամբողջ դասարանով Յունիս Էնն Սիմպսոնին տարան կաթսայատուն և կապեցին նստարանին։ Իսկ հետո այդ աղջկան մոռացան, բարձրացան վեր և խելոք ու հանգիստ քարոզ էին լսում, երբ հանկարծ լսվեց որոտ ու շառաչ, ինչ֊որ մի տեղ, ինչ֊որ բանով զարկում էին ջեռուցման խողովակներին. վերջապես մեկը գնաց իմանալու, թե ինչ է պատահել և լույս աշխարհ դուրս բերեց Յունիս Էննին, որը հայտարարեց, թե չի ցանկանում այլևս նահատակ խաղալ, Ջիմ Ֆինչն ասաց, որ եթե Էննը բավականաչափ աստվածապաշտ լինի, չի այրվի, բայց ցածում շատ շոգ է։

― Եվ հետո, Կել, չէ որ Ատտիկուսը առաջքին անգամը չէ, որ մեզ մենակ թողնում է գնալ,— բողոքեցի ես։

― Այո, երբ հաստատ իմանում է, որ ձեր ուսուցչուհին եկեղեցում է լինելու։ Իսկ այս անգամ նա ոչինչ չասաց, հավանաբար մոռացել է։

Կելպուրնիան մտահոգված ծոծրակը քորեց։ Եվ հանկարծ ժպտաց։

― Իսկ միգուցե դու և միստեր Ջիմը վաղը ինձ հետ կգաք եկեղեցի։

― Օհ, ճիշտ է։

― Երևում է դու դեմ չես,— ծիծաղեց Կելպուրնիան։

Շաբաթ օրը, երեկոյան, Կելը ինչպես միշտ հոգիս հանում էր, բայց այդ օրը ինքն իրեն գերազանցեց։ Երկու անգամ օճառ քսեց և ամեն անգամ ջուրը փոխում էր, որպեսզի օճառը տաներ, գլուխս խրում էր թասը և շամպունով լվանում։ Նա արդեն մի քանի տարի էր ինչ վստահում էր Ջիմի ինքնուրույնությանը, բայց այդ երեկո գնաց նրան ստուգելու, այնպես որ Ջիմը զայրացավ.

― Այս տանը չեն էլ թողնում, որ մի հանգիստ լողանաս, ամեն մեկն ուզւմ է քիթը խոթել լոգարան։

Հաջորդ առավոտյան Կելպուրնիան սովորականից վաղ «զբաղվեց մեր արդուզարդով»։ Երբ նա գիշերում էր մեր տանը, միշտ քնում էր խոհանոցում, ծալովի մահճակալի վրա. այդ առավոտ մահճակալով մեկ թափված էին մեր կիրակնօրյա զգեստները։ Իմ շրջազգեստը Կելպուրնիան այնպես էր օսլայել, որ զանգի նման կանգնում էր։ Նա ինձ ստիպեց հագնել տակի փեշ և գոտու փոխարեն մեջքիս վարդագույն ժապավեն կապեց։ Իմ լաքե տուֆլիները քարթու հացով այնքան էր տրորել, որ կարող էի նրա մեջ ինձ տեսնել ինչպես հայելու մեջ։

― Մենք կարծես թե պարահանդեսի ենք պատրաստվում,— ասաց Ջիմը։— Սա ինչի՞ համար է, Կել։

― Ապա թող որևէ մեկը փորձի ասել, թե ես վատ եմ նայում իմ երեխեքին,— քրթմնջաց Կելպուրնիան։— Միստեր Ջիմ, դուք այս փողկապը չպետք է կապեք այս կոստյումի հետ։ Կանաչ է։

― Հետո ինչ։

― Իսկ կոստյումը կապույտ է։ Դուք մի՞թե չեք տեսնում։

― Է՜,— գոչեցի ես։— Ջիմը գույները չի ջոկում։

Ջիմը զայրացած կարմրեց, բայց Կելպուրնիան ասաց.

― Դե հերիք է։ Եթե գնում եք «Առաջփն վաստակ», պետք է ոչ թե քիթը կախել, այլ ժպտալ։

«Առաջին վաստակ» աֆրիկական մեթոդիստական աղոթատունը գտնվում էր քաղաքից դուրս, նեգրական թաղամասում, սղոցարանի ճանապարհից քիչ այն կողմ։ Այդ խարխուլ փայտե շինությունը, որից ամբողջ ներկը թափվել էր, Մեյկոմբի միակ եկեղեցին էր, որ զանգ ուներ։ Նա այդպես էր կոչվում, որովհետև կառուցվել էր ազատագրված ճորտերի առաջին վաստակով։ Կիրակի օրերը այնտեղ աղոթում էին նեգրերը, իսկ մյուս օրերը սպիտակները հավաքվում էին ու զառ խաղում։

Եկեղեցու բակում, ինչպես և մոտիկ գտնվող գերեզմանատանը, կավե հողը քարի նման ամուր էր։ Եթե շոգ ժամանակ որևէ մեկը մեռնում էր, աճյունը պահում էին սառույցում այնքան, մինչև անձրևներ էին գալիս և հողը փափկում էր։ Ոչ բոլոր գերեզմաններին կարելի էր տեսնել գերեզմանաքար, քանի որ այդ էլ էր փշրվում. թարմ գերեզմանները եզրերում ծածկված էին լինում վառ գունավոր մանր ապակիներով և կոկա֊կոլայի շշերի կտորտանքներով։ Մի ուրիշ գերեզմանի վրա հսկում էր շանթարգելը, ըստ երևույթին, ննջեցյալը անհանգիստ բնավորության տեր էր եղել․ երեխաների գերեզմաններին ցցված էին կիսայրված մոմեր։ Դա շքեղ գերեզմանատուն էր։

Մենք մտանք բակը և մեր դեմքին դիպավ զուգված-զարդարված նեգրերի գաղջ, դառնաքաղցրահամ հոտը. մազերի քսուքի, ծամոնի, քթախոտի, այ դը֊կոլոնի, օճառի, յասամանի պուդրայի և անանուխի կոնֆետի։

Կելպուրնիայի կողքին տեսնելով ինձ և Ջիմին, տղամարդիկ մի կողմ քաշվեցին և գլխարկները հանեցին. կանայք ձեռքները դարսեցին փորներին, ինչպես միշտ անում էին լի օրերը՝ ի նշան հարգալից ուշադրության։ Բոլորը ետ քաշվեցին և մեզ ճանապարհ տվեցին։ Կելպուրնիան քայլում էր իմ և Ջիմի մեջտեղով և աջ ու ձախ խոնարհվելով, պատասխանում էր տոնական հագուստներով պճնված հարևաններին ու ծանոթներին։

― Այդ ի՞նչ է փչել խելքիդ, միսիս Կել,— լսվեց մի ձայն մեր ետևից։

Կելպուրնիան ձեռքերը դրեց մեր ուսերին, մենք կանգ առանք և ետ նայեցինք, երկշարք կանգնած մարդկանց միջև եղած նեղ անցուղիում կանգնել էր մի բարձրահասակ նեգրուհի։ Նա մի ոտքը առաջ էր դրել, ձախ ձեռքը կանթել էր կողքին և ափը մեկնած, ցույց էր տալիս մեզ։ Նա ուներ վարունգանման գլուխ, արտառոց նշաձև աչքեր, ուղիղ քիթ և խիստ ընդգծված բերան։ Նա ինձ մի հսկա թվաց։

Կելպուրնիայի ձեռքը ամուր սեղմեց ուսս։

― Ուզածդ ի՞նչ է, Լուլա,— հարցրեց նա։

Ես առաջ երբեք չէի լսել, որ նա այդպիսի ձայն ունենար։ Նա խոսում էր ցածրաձայն, արհամարհանքով։

― Իսկ ինչի՞ համար ես դու սպիտակ երեխեքին բերում եկեղեցի, սևամորթների մոտ։

― Նրանք իմ հյուրն են,— ասաց Կելպուրնիան, և նորից ես մտածեցի, թե նրա ձայնը որքան տարօրինակ դարձավ․ նա խոսում էր ճիշտ մյուս նեգրերի պես։

― Ըհը՜, իհա՜րկե, ամբողջ շաբաթն էլ դու ես Ֆինչերի հյուրը։

Ամբոխի մեջ շշուկ անցավ։

― Մի՛ վախեցիր,— ասաց ինձ Կելպուրնիան, բայց նրա փոքրիկ գլխարկի վարդերը զայրագին ցնցվեցին։

Հանդիսատեսների երկու շարքերի միջով Լուլան պատրաստվում էր գալու դեպի մեզ, Կելպուրնիան ասաց․

― Չմոտենաս, սևամորթ։

Լուլան կանգ առավ։

― Կարիք չկա սպիտակ երեխաներին բերելու այստեղ,— ասաց նա։— Նրանք իրենց եկեղեցին ունեն, մենք՝ մերը։ Սա մեր եկեղեցին է, ճի՞շտ է, միսիս Կել։

Կելպուրնիան ասաց,

― Իսկ աստված մեկ է, ճի՞շտ է։

― Գնանք տուն, Կել,— ասաց Ջիմը,— իզուր ենք մնում։

Ես էլ տեսա, որ, իսկապես, մենք ավելորդ ենք այդտեղ. ես զգացի, որ ամբոխը սկսում էր սեղմել։ Մեզ ավելի ու ավելի էին շրջապատում, բայց ես նայեցի Կելպուրնիային և տեսա, որ նրա աչքերը ծիծաղում էին։ Ես նորից նայեցի այնտեղ, որտեղ երկշարք կանգնած մարդկանց արանքում ճանապարհ կար, բայց Լուլան անհետացել էր։ Այդ նույն տեղում պատի նման կանգնած էին նեգրերը։

Նրանցից մեկը առաջ եկավ։ Դա քաղաքի աղբահավաք Ջիբոն էր։

― Միստեր Ջիմ,— ասաց նա,— մենք շատ շնորհակալ ենք, որ եկել եք։ Դուք այդ Լուլային ականջ մի կախեք, նա չարանում է, որովհետև արժանապատիվ Սայքսը սպառնաց ամբողջ ազնիվ ժողովրդի ներկայությամբ նրան պարսավելt Մենք նրան լավ գիտենք, հայտնի խառնակիչ է և գոռոզ, աստված գիտե, թե ինչեր է դուրս տալիս, իսկ ձեզ բոլորիդ համար մենք շատ ուրախ ենք։

Եվ Կելպուրնիան մեզ տարավ աղոթատուն, իսկ դռների մոտ հանդիպեց արժանապատիվ Սայքսը և տարավ ու նստեցրեց առաջին նստարանին։

«Առաջին վաստակը» ներսից ոչ սվաղած էր, ոչ էլ ներկած։ Պատերին՝ երկաթյա կեռերից կախված էին նավթի մարած լամպարներ, եկեղեցական նստարանների փոխարեն կանգնած էին սոճենու կոպփտ իշոտնուկներ։ Ետևում, հասարակ կաղնե ամբիոնից կախված էր վարդագույն խունացած մետաքսի մի կտոր, որի վրա գրված էր՝ «Աստված՝ այդ սեր է», բացի դրանից, աղոթատունը զարդարում էր ևս Հանտի «Աշխարհի լուսատուն» նկարի վիմատիպը։ Ես շուրջս նայեցի․ որտե՞ղ են դաշնամուրը կամ երգեհոնը, սաղմոսագրքերը և պատարագի ծրագրերը, այսինքն՝ այն ամենը, ինչ մենք սովոր էինք ամեն կիրակի եկեղեցում տեսնել, բայց այդպիսիք չկային։ Կիսախավար էր, ցուրտ ու խոնավ, բայց աստիճանաբար ժողովուրդը շատացավ և օդը տաքացավ։ Նստարանների վրա, ծխի ամեն մի անդամի համար դրված էր էժանագին ստվարաթղթե հովհար՝ Գեթսեմանի այգու անճաշակ պատկերով.— Տինդելի Մետաղյա առարկաների ընկերության նվերը («Ամեն տեսակի և ճաշակի ապրանքներ»)։

Կելպուրնիան ինձ և Ջիմին հրեց շարքի վերջը և նստեց մեր միջև։ Քսակից դուրս բերեց թաշկինակը, քանդեց նրա ծայրի ամուր հանգույցը և ինձ ու Ջիմին մեկնեց տասը ցենտանոց մեկական դրամ։

― Մենք ունենք,— շշնջաց Ջիմը։

― Վերցրեք,— ասաց Կելպուրնիան։— Դուք իմ հյուրն եք։

Ջիմը, երևում է, կասկածում էր, թե արդյոք ազնվություն կլինե՞ր իր փողը պահելը, բայց բնածին բարեկրթությունը վեր բռնեց, և նա դրամը դրեց գրպանը։ Առանց խղճի խայթ զգալու նույնը արեցի և ես։

― Կե՛լ,— շշնջացի ես,— իսկ ո՞րտեղ է սաղմոսագիրքը։

― Մենք չունենք,— պատասխանեց նա։

― Հապա ինչպե՞ս պիտի․․․

― Շը՜շ,― ասաց Կելպուրնիան։

Ամբիոնի վրա կանգնած էր արժանապատիվ Սայքսը և հայացքով կոչ էր անում իր հոտին՝ լռություն պահպանել։ Նա բարձրահասակ չէր, ամրակազմ էր, սև կոստյումով, սպիտակ վերնաշապկի վրայից կապել էր սև փողկապ․ փայլատ ապակու միջից ծորացող լույսի տակ փայլում էր ժամացույցի ոսկե շղթան։

― Եղբայրնե՜ր և քույրե՜ր,— ասաց նա,— մենք չափազանց ուրախ ենք, որ այսօր առավոտյան հյուրեր ունենք՝ միստեր և միսս Ֆինչերը։ Դուք բոլորդ ճանաչում եք նրա հորը։ Նախքան քարոզն սկսելը, ես ձեզ մի քանի լուրեր կկարդամ։

Արժանապատիվ Սայքսը ինչ-որ թղթեր թերթեց, ընտրեց նրանցից մեկը, բռնեց աչքերից հեռու և կարդաց․

«Միսիոներական ընկերության ժողովը կկայանա երեքշաբթի օրը քույր Էննետ Ռիվզի բնակարանում։ Ջեզ հետ բերեք կարուձև»։

Հետո սկսեց կարդալ ուրիշ թղթից․

«Դուք բոլորդ գիտեք, թե ինչպիսի փորձանք է պատահել եղբայր Թոմ Ռոբինսոնին։ Նա դեռ փոքրուց էլ «Առաջին վաստակ»֊ի բարի ծխականն էր։ Այսօր հավաքված ամբողջ դրամը կգնա Էլենին, նրա կնոջը, որպեսզի կարողանա կերակրել երեխաներին»։

Ես հրեցի Ջիմի կողը։

― Դա այն Ռոբինսո՞նն է, որին Ատտիկուսը պետք է պաշտպա․․․

― Շը՜շ․․․

Ես դարձա Կելպուրնիային, բայց բերանս չհասցրի էլ բանալ, որ նա արդեն ինձ սսկեցրեց։ Ստիպված էի ենթարկվել, և ես սկսեցի նայել արժանապատիվ Սայքսին, նա կարծեմ սպասում էր, որ ես հանդարտվեմ։

― Խնդրենք մեր խմբավարին սկսելու առաջին սաղմոսը։

Իր նստարանից Զիբոն վեր կացավ, անցավ շարքերի միջով, կանգ առավ մեր առջև և դեմքը դարձրեց համայնքին։ Նրա ձեռքին մի քրքրված սաղմոսագիրք կար։ Զիբոն բացեց և ասաց.

— Մենք կերգենք երկու հարյուր յոթանասուներեք համարը։

Դրան այլևս ես չդիմացա։

― Մենք ինչպե՞ս պիտի երգենք, եթե բառերը չունենք։

Կելպուրնիան ժպտաց․

— Սուս արա, պստլիկս,― շշնջաց նա։— հիմա կտեսնես։

Զիբոն հազաց և այնպիսի մի թնդուն ձայնով, ասես հեռու֊հեռու թնդանոթ էին կրակում, երգաձայն կարդաց․

― Յանկոյս գետոյն երկի՜րն գտանի․․․

Եվ հրաշքով, արտասովոր ներդաշնակ հարյուրավոր ձայներով երգչախումբը Զիբոյից հետո կրկնեց այդ խոսքերը։ Երկարաձիգ որոտով մարեց վերջին վանկը, և ահա Զիբոն արդեն ասում է․

― Հաւիտեանս բաղձալի հոգւոյն մերոյ․․․

Եվ դարձյալ մեր շուրջր բարձր հնչեց երգչախումբը․ երկար ղողանջեց վերջին հնչյունը և, մինչ այն կմարեր, Զիբոն կարդաց հաջորդ տողը։

― Միայն հավատը առաջնորդե առափն Աւետեա՜ց․․․ 

Այս անգամ համայնքը ուշացավ, Զիբոն հստակորեն տողը կրկնեց, և խումբը երգեց։ Հենց որ խումբը սկսեց, Զիբոն գիրքը փակեց, դա նշան էր բոլորին, որ շարունակելու են առանց իր օգնության։

Եվ արդեն մարող հանդիսավոր հնչյունների տակ Զիբոն ծոր տվեց․

― Յանկոյս գետոյն Աւետեա՜ց, սպասէ մեզ խաղաղութիւ՜ն...

Տող առ տող նրա ետևից կրկնում էր երգչախումբը, ներդաշնակ կատարելով պարզունակ եղանակը և, վերջապես, սաղմոսը ավարտվեց հազիվ լսելի վշտահար և տևական հնչումով։

Ես նայեցի Ջիմին, նա աչքի տակով նայեց Զիբոյին։ Ես նույնպես անկարող էի ուշքի գալ զարմանքից, բայց այդ ամենը մենք լսեցինք մեր ականջներով։

Հետո արժանապատիվ Սայքսը սկսեց աղոթել տառապյալների և տկարների համար, այդպես աղոթում էին նաև մեր եկեղեցում, միայն թե միստեր Սայքսը մի քանի հիվանդների համար տեր աստծուց խնդրեց աոանձին հոգատարություն։

Իր քարոզի մեջ նա բացահայտեց մեղքը և շատ խստությամբ կրկնեց այն ամենը, ինչ գրված էր իր ետևում, պատի վրա՝ համայնքը հեռու պահել ոգելից խմիչքներից, մոլի խաղերից և վատ կանանցից։ Սպիրտի ծածուկ առևտուրը նեգրական թաղամասի պատուհասն է, բայց կանայք, դրանից էլ վատ են։ Դարձյալ, ինչպես և մեր եկեղեցում, ես լսեցի, որ կանայք մեղսավոր են և անմաքուր, երևում է, բոլոր հոգևորականները հենց միայն այդ մասին էին մտածում։

Այդ նույն բանը ես և Ջիմը լսում էինք յուրաքանչյուր կիրակի, տարբերությունը միայն մի բանում էր՝ արժանապատիվ Սայքսը եկեղեցական ամբիոնից ազատ կերպով արտահայտում էր իր կարծիքը ամեն մի մեղսավորի մասին առանձին-առանձին՝ Ջիմ Հարդին իրար ետևից արդեն հինգ կիրակի է, որ եկեղեցում չի երևում, իսկ նա հիվանդ չէ։ Կոնստենս Ջոնսոնը պետք է որքան կարող է ուշադիր լինի, որպեսզի իր մերձավորների հետ չգժտվի, որովհետև թաղամասի ամբողջ գոյության ընթացքում, մինչ այդ, ոչ ոքի խելքին չի փչել, որ ի հեճուկս հարևանի, հողամասը ցանկապատի։

Քարոզը վերջացավ։ Արժանապատիվ Սայքսը կանգնեց ամբիոնի մոտի փոքրիկ սեղանի առջև և կոչ արեց գանձանակը նվիրատվություններ գցել, այդ բանը ես և Ջիմը առաջին անգամն էինք տեսնում։ Ծխականները մեկ առ մեկ առաջ էին անցնում և սուրճի սև, էմալե արկղի մեջ հինգ կամ տասը ցենտ էին գցում։ Ես և Ջիմը նույն պես գնացինք, մեր դրամները զրնգացին արկղի մեջ, և մեզ կամացուկ ասացին․

― Շնորհակալությո՛ւն, շնորհակալությո՛ւն։

Ի զարմանս մեր, արժանապատիվ Սայքսը արկղի փողերը թափեց սեղանին և հաշվեց։ Հետո ուղղվեց և ասաց․

― Սա բավական չէ։ Մենք պետք է տասը դոլար հավաքենք։

Ծխականները հուզվեցին․

― Դուք ամենքդ էլ գիտեք, թե դա ինչի համար է. քանի Թոմը բանտումն է, Էլենը չի կարող երեխաներին թողնել և աշխատելու գնալ։ Եթե ամեն մեկդ տասը ցենտ ևս տաք, արդեն կբավարարի․․․— Արժանապատիվ Սայքսը ձեռքը թափահարեց և աղոթատան միջով ինչ֊որ մեկին բղավեց։— Փակի՛ր դռները, Ալեք։ Մինչև տասը դոլարը չհավաքենք, ոչ ոք այստեղից դուրս չի գա։

Կելպուրնիան փնտրեց պայուսակը, դուրս քաշեց կաշվե քրքրված քսակը, Ջիմին մեկնեց մի փայլուն քառորդ դոլարանոց։

― Ո՛չ, Կել,— շշնջաց Ջիմը,— մենք ինքներս կտանք։ Ո՞ւր է քո տասը ցենտը, Մեծաչքանի։

Եկեղեցում տոթը նեղեց, և ես մտածեցի՝ թեկուզ ծխականների հոգին էլ դուրս գա, միևնույն է, միստեր Սայքսը պիտի հավաքի․ հովհարների ճռճռոց, ոտների քստքստոց․ ծխախոտ ծամողների համբերությունը հատնում էր։

Ես անսպասելիությունից ցնցվեցի, արժանապատիվ Սայքսը հանկարծ խստաձայն ասաց.

― Կառլոու Ռիչարդսոն, ես դեռևս քեզ այդ սեղանի մոտ չեմ տեսել։

Նիհար մի մարդ, խակի գույնի շալվարով առաջ եկավ և արկղի մեջ դրամ գցեց։ Համայնքը գոհունակ թառանչեց։ Հետո արժանապատիվ Սայքսը ասաց.

― Թող ձեզանից յուրաքանչյուրը, ով երեխաներ չունի, ևս տասը ցենտ նվիրաբերի։ Եվ այն ժամանակ բավական կլինի։

Դանդաղ, դժվարությամբ հավաքվեց տասը դոլարը։ Դռները բացվեցին, փչեց տաք զեփյուռը, և մենք թեթևացած շունչ քաշեցինք։ Զիբոն տուն առ տուն կարդում էր «Յափունս ալեկոծեալ Յորդանանա», և կիրակնօրյա պատարագը վերջացավ։

Ես ցանկանում էի մնալ և դիտել, բայց Կելպուրնիան ինձ տարավ կողմնասեղանի մոտ։ Դռների մոտ նա կանգ առավ, որպեսզի խոսի Զիբոյի և նրա գերդաստանի հետ, իսկ ես և Ջիմը շատախոսում էինք միստեր Սայքսի հետ։ Լեզվիս վրա հարյուր հարց էր պտտվում, բայց ես որոշեցի, որ հետո Կելպուրնիային կհարցնեմ։

― Մենք շատ ուրախ ենք, որ դուք այսօր շնորհ բերեցիք մեզ,— ասաց արժանապատիվ Սայքսը։— Ձեր հայրը մեր համայնքի լավ բարեկամն է։

Հետաքրքրությունը համենայն դեպս ինձ հաղթեց․

― Իսկ ինչո՞ւ դուք Թոմ Ռոբինսոնի կնոջ համար փող հավաքեցիք։

― Դուք մի՞թե չլսեցիք,— հարցրեց արժանապատիվ Սայքսը։— Էլենը երեք երեխա ունի և բոլորն էլ փոքր, նա չի կարող աշխատել․․․

― Իսկ ինչո՞ւ իր հետ չի տանում, ձերդ արժանապատվություն,— հարցրի ես։

Բամբակի պլանտացիաներում աշխատող նեգրուհիները միշտ պստիկներին տանում էին իրենց հետ և նստեցնում մհ հով տեղում, սովորաբար երկշարք թփուտների մեջտեղում։ Նրանք, որոնք դեռ նստել չէին կարողանում, մայրերը հնդկական ձևով նրանց կապում էին իրենց թիկունքին կամ էլ փաթաթում բամբակի դատարկ պարկերի մեջ և դնում գետնին։

Արժանապատիվ Սայքսի լեզուն կապ ընկավ․

― Ճշմարիտն ասած, միսս Ջին Լուիզա, հիմա Էլենի համար աշխատանք գտնելը հեշտ չէ․․․ Երբ բամբակաքաղը ժամանակը գա, ես կարծում եմ, նրան միստեր Լինկ Դիզը կվերցնի։

― Իսկ ինչո՞ւ Էլենը հիմա ևեթ աշխատանք չգտնի։

Արժանապատիվ Սայքսը դեռ չէր հասցրել պատասխանել, որ Կելպուրնիան ձեռքը դրեց ուսիս։ Ես հնազանդ ասացի․

― Շնորհակալություն, որ դուք մեզ թույլատրեցիք մնալ։

Ջիմն էլ կրկնեց նույնը, և մենք գնացինք տուն։

― Կել, ես գիտեմ, Թոմ Ռոբինսոնին բանտարկել են, նա մի ինչ֊որ սարսափելի վատ բան է արել, իսկ Էլենին ինչո՞ւ չեն վերցնում աշխատանքի,— հարցրի ես։

Կելպուրնիան մուգ֊կապույտ մարմաշե հագուստով և բարձր լայնեզր գլխարկով գնում էր իմ և Ջիմի մեջտեղով։

— Որովհետև մարդիկ ասում են, որ Թոմը վատ քայլ է կատարել,— ասաց նա։— Ոչ ոքի ցանկալի չէ․․․ ցանկալի չէ գործ ունենալ այդ ընտանիքի հետ։

― Իսկ նա ի՞նչ է արել։

Կելպուրնիան հառաչեց․

― Ծեր միստեր Բոբ Յուելը հայտարարել է, որ Թոմը բռնաբարել է իր աղջկան, և Թոմին ահա կալանավորել են ու բանտ նստեցրել։

― Միստեր Յուե՞լը։— Ես ինչ֊որ բան հիշեցի։— Այդ Յուելների մեջ այսպիսիներն էլ կան, նրանք ամեն տարի առաջին օրը գալիս են դպրոց, իսկ հետո այլևս չեն գալիս։ Դա նրանցի՞ց է, հա՞։ Եվ Ատտիկուսն ասել է, որ նրանք իսկական տականքներ են․․․ Ատտիկուսը երբեք և ոչ ոքի մասին այդպես չի խոսում։ Նա ասաց․

― Ա՛յ, հենց դրանք են որ կան։

— Բայց եթե ամբողջ Մեյկոմբը գիտե, թե ինչ պտուղ են այդ Յուելները, ուրեմն բոլորն էլ ուրախ պիտի լինեն Էլենին աշխատանքի վերցնելու համար․․․ Կել, իսկ ի՞նչ կնշանակի բռնաբարել․․․

― Մի ստեր Ֆինչին հարցրու, նա քեզ ավելի լավ կբացատրի։ Դու, իսկապես, երևի քաղցած ես։ Արժանապատիվ հայրը այսօր ինչ֊որ երկար քարոզեց, երբեք այսպես ձանձրալի չէր խոսել։

― Նա ոնց որ իսկական մեր քարոզիչը լինի,— ասաց Ջիմը։— Իսկ ինչո՞ւ եք դուք սաղմոսը այդպես տարօրինակ ձևով երգում։

― Դու կրկներգի մասի՞ն ես ասում,— հարցրեց Կելպուրնիան։

― Դա կոչվում է կրկնե՞րգ։

― Այո, մենք այդպես ենք ասում։ Որքան որ ինձ հիշում եմ, սաղմոսը այդպես են երգում։

Ջիմն ասաց՝ եկեղեցական հանգանակություններից մի տարի փող ետ գցեիք և սաղմոսագրքեր առնեիք։

Կելպուրնիան ծիծաղեց․

— Իսկ ի՞նչ օգուտ կա դրանցից։ Միևնույն է, ոչ ոք էլ կարդալ չգիտե։

― Ինչպե՞ս թե,— հարցրի ես։— Այդքան ժողովուրդ կա և ոչ ոք կարդալ չգիտե՞։

Կելպուրնիան գլխով արեց։

― Այո, այդպես է։ «Առաջին վաստակում» կարդալ գիտեն թերևս չորս հոգի․․․ այդ թվում և ես․․․

― Դու ո՞ր դպրոցում ես սովորել, Կել,— հարցրեց Ջիմը։

― Ոչ մի։ Սպասիր հիշեմ, այդ ո՞վ էր, որ ինձ գրագիտություն սովորեցրեց։ Հա՜, իհարկե, պառավ միսս Բյուֆորդսը, մեր միսս Մոդի Էտկինսոնի մորաքույրը։

― Բայց մի՞թե դու այդքան ծեր ես։

― Ես նույնիսկ միստեր Ֆինչից էլ եմ մեծ,— քմծիծաղեց Կելպուրնիան։— Միայն չգիտեմ՝ արդյոք շա՞տ։ Ես և նա մեկ անգամ սկսեցինք վերհիշել ու հաշվել, թե ես քանի՞ տարեկա եմ... Ես նրանից մի քիչ ավելի վաղուցվա բաներ եմ հիշում, ուրեմն նրանից մի փոքր մեծ եմ, կանանց հիշողությունը տղամարդկանց հիշողությունից ուժեղ է։

― Իսկ քո ծննդյան օրը ե՞րբ է, Կել։

― Ես ծննդին եմ կատարում, այդպես հեշտ է հիշելը․․․ Իսկական ծննդյան օր ես չունեմ։

― Բայց տեսքով դու այնպես ծեր չես, ինչպես Ատտիկուսը,— բողոքեց Ջիմը։

― Գունավոր մարդիկ այնպես շուտ չեն ծերանում, ինչպես սպիտակները, նրանց տարիքը չի հասկացվում։

― Միգուցե այդ նրանից է, որ կարդալ չգիտեն։ Կել, այդ դու՞ ես Զիբոյին գրագիտություն սովորեցրել։

― Այո, միստեր Ջիմ։ Երբ նա դեռ փոքր տղա էր, այստեղ դպրոց չկար։ Բայց ես, համենայն դեպս, նրան ստիպեցի սովորել։

Զիբոն Կելպուրնիայի ավագ որդին էր։ Եթե ես այդ վաղուց գուշակած լինեի, գլխի կընկնեի, որ Կելը արդեն բավականին մեծ է, քանի որ Զիբոյի երեխաներն էլ համարյա չափահաս էին, բայց այդ ինչպես էր եղել, որ մտքովս անգամ չէր անցել։

— Դու նրան այբբենարանո՞վ ես սովորեցրել,― հարցրի ես։

― Ոչ, ես նրան պատվիրում էի ամեն օր սուրբ գրքից մի էջ սովորել, հետո մի գիրք էլ կար, այն, որով ինձ սովորեցրել էր միսս Բյուֆորդը, դուք չե՞ք կարող գուշակել, թե ես որտեղից եմ դա վերցրել։

Մենք ոչ էլ գուշակեցինք։ Կելպուրնիան ասաց․

― Դա ինձ տվել է ձեր պապիկ Ֆինչը։

― Բայց մի՞թե դու «Նավահանգստից» ես,— զարմացավ Ջիմը։— Դու մեզ երբեք չես ասել։

― Պարզ է, որ «Նավահանգստից», միստեր Ջիմ։ Հենց այնտեղ էլ մեծացել եմ՝ «Նավահանգստի» և Բյուֆորդների կալվածքի արանքում։ Կլոր տարին աշխատում էի կամ Բյուֆորդների համար, կամ Ֆինչերի համար, իսկ հետո ձեր հայրն ու մայրը ամուսնացան, և ես նրանց հետ տեղափոխվեցի Մեյկոմբ։

― Իսկ դա ի՞նչ գիրք էր, Կել,— հարցրի ես։

― Բլեքստոունի «Ծանոթագրությունները»։

Ջիմը շշմեց։

― Եվ դու այդ գրքո՞վ ես Ջիբոյին գրաճանաչություն սովորեցրել։

― Այո, սըր, միստեր Ջիմ։— Կելպուրնիան ամաչկոտ ձեռքով ծածկեց բերանը։— Դրանից բացի, ուրիշ գիրք չունեի։ Ձեր պապն ասաց, որ միստեր Բլեքստոունը գրել է հրաշալի լեզվով։

― Ահա, ուրեմն, թե ինչու ես դու խոսում ոչ այնպես, ինչպես բոլորը,— ասաց Ջիմը։

― Ովքե՞ր, բոլորը։

― Բոլոր գունավորները, Կել, բայց դու եկեղեցում խոսում էիր ճիշտ այնպես, ինչպես նրանք․․․

Մտքովս անգամ չէր անցել, որ մեր Կելպուրնիան մի ուրիշ կյանք ևս ունի։ Բանից պարզվում է, որ նա կարող է և գոյություն ունենալ ինչ֊որ առանձին, մեր տնից դուրս և նույնիսկ գիտենալ երկու լեզու․․․

― Կել,— ասացի ես,— հապա ինչո՞ւ ես ձերոնց հետ խոսում այնպես, ինչպես․․․ Ինչպես խոսում են գունավորները, դու չէ՞ որ գիտես, որ այդ լեզուն ճիշտ չէ։

— Դե, որովհետև ես ինքս էլ եմ սևամորթ․․․

― Միևնույն է, ինչ կարիք ունես լեզուդ ջարդելու, երբ դու կարողանում ես ճիշտ խոսել,— ասաց Ջիմը։

Կելպուրնիան գլխարկը ծռեց կողքի և ծոծրակը քորեց, հետո ջանասիրությամբ գլխարկը ուղղեց․

― Դա ձեզ ինչպես բացատրեմ,— ասաց նա։— Ասենք թե դու և Մեծաչքանին սկսեք տանը սևամորթների նման խոսել, դա միանգամայն անտեղի բան կլիներ, ճի՞շտ է։ Իսկ եթե ես եկեղեցում կամ իմ հարևանների հետ սկսեմ խոսել ինչպես մի սպիտակամորթ, մարդիկ կմտածեն, որ ես ինձ երևակայում եմ։

― Բայց դու գիտես, թե ճիշտը որն է,— ասացի ես։

― Պարտադիր չէ, որ քո ողջ գիտեցածը մարդկանց ի ցույց դնես։ Դա կնոջը նույնիսկ չի էլ սազում։ Եվ երկրորդ, երբեք մարդկանց դուրը չի գալիս, երբ ինչ֊որ մեկը խելացի է իրենցից։ Նրանք ջղայնանում են։ Թեկուզ և ինքդ ճիշտ էլ խոսես, նրանց չես փոխի, դրա համար հարկավոր է, որ իրենք սովորեն, իսկ եթե չեն ցանկանում, ոչինչ չես կարող անել, կամ լեզուդ պահիր ատամներիդ ետևում, կամ խոսիր ինչպես նրանք են խոսում։

— Կե՛լ, իսկ կարելի՞ է երբեմն քեզ հետ տեսնվել։

Կելպուրնիան վարանումով նայեց ինձ։

― Տեսնվե՞լ, բարեկամս։ Ախր ես և դու ամեն օր տեսնվում ենք։

— Ո՛չ, կարելի՞ է քեզ մոտ հյուր գալ։ Երբևէ, աշխատանքից հետո։ Ատտիկուսը ինձ կուղեկցի։

― Խնդրե՜մ, երբ որ կուզես,— ասաց Կելպուրնիան։— Մենք շատ ուրախ կլինենք։

Մենք անցնում էինք Ռեդլիների տան մոտով։

― Ապա նայեցեք պատշգամբին,— ասաց Ջիմը։

Ես նայեցի Ռեդլիների տանը, հանկարծ ու նրա խորհրդավոր բնակիչը դուրս եկած լինի թարմ օդ շնչելու։ Բայց պատշգամբում ոչ ոք չկար։

― Ախր չէ, մեր պատշգամբին նայիր,— ասաց Ջիմը։

Ես նայեցի։ Ճլորթու վրա, ուղղաձիգ, անհողդողդ և անմատչելի, մի այնպիսի տեսքով, ասես նա իր ողջ կյանքը այդտեղ էր անցրել, նստած էր Ալեքսանդրա հորաքույրը։

== Գլուխ 13 ==

― Կելպո՛ւրնիա, իմ ճամպրուկը տար այն ննջարանը, որի պատուհանները նայում են փողոցին,— սրանք էին Ալեքսանդրա հորաքրոջս առաջին խոսքերը։ Իսկ հետևյալ խոսքերն էին,— Ջին Լուիզա, բավական է ծոծրակդ քորես։

― Ես կտանեմ,— ասաց Ջիմը և Կելպուրնիայից ճամպբուկը խլեց։

Լսելի եղավ, թե ճամպրուկը ինչպես դրմփաց ննջարանհ հատակին։ Եվ դեռ բավական ժամանակ չէր դադարում խուլ թնդյունը։

― Դուք հյո՞ւր եք եկելմ հորաքույր,— հարցրի ես։

Ալեքսանդրա հորաքույրը հազվադեպ էր մեկնում «Նավահանգստից» և եթե մեկնում էր, ապա ճամփորդում էր շուքով։ Նա ուներ անձնական վառ կանաչ պատկառելի մի «բյուբիկիկ» և սևամորթ վարորդ, երկուսն էլ փայլում էին այնպիսի մաքրությամբ, որ նայելիս մարդու սիրտ խառնում էր, բայց հիմա դրանք ոչ մի տեղ չէին երևում։

― Մի՞թե ձեր հայրը ոչինչ չի ասել,— հարցրեց Ալեքսանդրա հորաքույրը։

Ես և Ջիմը գլուխներս օրորեցինք։

― Երևի մոռացել է։ Նա դեռ տուն չի՞ եկել։

― Ոչ, նա սովորաբար վերադառնում է միայն իրիկնամուտին,— ասաց Ջիմը։

― Ահա ուրեմն, ձեր հայրը և ես խորհուրդ ենք արել ու որոշել, որ ժամանակն է արդեն, որ ես մի քիչ ձեզ մոտ ապրեմ։

«Մի քիչ» բառը Մեյկոմբում կարող է նշանակել և երեք օր, և երեսուն տարի։ Ես և Ջիմը միմյանց նայեցինք։

― Ջիմն արդեն մեծանում է, և դու նույնպես հասակ ես առնում,— ասաց Ալեքսանդրա հորաքույրը։— Մենք որոշեցինք, որ քեզ համար օգտակար է կանանց ազդեցությունը։ Կանցնեն չափազանց քիչ տարիներ, Ջին Լուիզա, և դու կսկսես տարվել արդուզարդով և երիտասարդ մարդկանցով․․․

Ես դրան շատ պատասխան ունեի․ Կելպուրնիան նույնպես կին է, դեռ շատ տարիներ կան, որ ես սկսեմ հետաքրքրվել երիտասարդ մարդկանցով, իսկ արդուզարդով ես ընդհանրապես երբեք չեմ հետաքրքրվելու․․․ Բայց ես լռեցի։

― Հապա քեռի Ջիմմի՞ն,— հարցրեց Ջիմը։— Նա է՞լ է գալու։

― Օ՜, ոչ, նա մնաց «Նավահանգստում»։ Նա պետք է ֆերմային հսկի։

― Իսկ դուք առանց նրա չե՞ք տխրի,— հարցրի ես և իսկույն սթափվեցի. այդ իմ կողմից աննրբանկատություն էր։ Քեռի Ջիմմին այստեղ կլինի, թե այստեղ չի լինի, տարբերությունը մեծ չէ, միևնույն է, նրա բերանից մի խոսք անգամ չես լսի։

Ալեքսանդրա հորաքույրը իմ հարցը չլսելու տվեց։

Ես չէի կարողանում գտնել, թե նրա հետ էլ ինչ խոսեմ։ Անկեղծ ասած, ես երբեք չեմ իմացել, թե նրա հետ ինչ խոսեմ, և հիմա ես նստել ու հիշում էի անցյալի ճնշող զրույցները. «Ինչպե՞ս ես, Ջին Լուիզա», «Շատ լավ եմ» շնորհակալություն, մեմ։ Իսկ դո՞ւք ինչպես եք», «Լավ, շնորհակալ եմ»։ «Իսկ այս ընթացքում դու ինչո՞վ ես զբաղվել»։ «Ոչ մի բանով»։ «Ինչպես, մի՞թե դու ոչինչ չես անում»։ «Ոչինչ»։ «Բայց դու, հավանական է, բարեկամներ ունես»։ «Այո, մեմ»։ «Ուրեմն ինչո՞վ եք դուք ամենքդ զբաղվում»։ «Ոչնչով»։

Հորաքույրս, իհարկե, ինձ համարում էր ոտքից գլուխ հիմարի մեկը՝ մեկ անգամ ես լսեցի, նա Ատտիկուսին ասաց, որ ես հետամնաց եմ։

Ինչ֊որ մի բան այնպես չէր, բայց հարցնել չէի ցանկանում, որովհետև կիրակի օրերը Ալեքսանդրա հորաքույրը միշտ էլ բարկացած էր լինում։ Երևի սեղմիրանի պատճառով։ Նա գեր չէր, բայց շատ վեհատեսիլ էր և խիստ ձգված, կուրծքը այնքան մեծ էր ստացվում, որ վախենում էիր նայել, մեջքը բարակ, ետևից ամեն ինչ շատ փարթամ էր, նայելով նրա կերպարանքին, ակամա մտածում էի, որ առաջ երևի Ալեքսանդրա հորաքույրը ավազի ժամացույց է եղել։ Որ կողմից էլ թեկուզ նայեիր, շատ ազդեցիկ էր։

Օրվ ամնացորդը անցավ թեթև վհատությամբ, այդպես է լինում միշտ, երբ գալիս են ազգականները, իսկ հետո մենք լսեցինք ավտոմոբիլի ձայն և անմիջապես աշխուժացանք։ Այդ Ատտիկուսն էր վերադառնում Մոնտգոմերիից։ Ջիմը մոռացավ իր լրջությունը և ինձ հետ վազ տվեց նրան դիմավորելու։ Ջիմը Ատտիկուսի ձեռքից խլեց ճամպրուկն ու պորտֆելը, իսկ ես կախվեցի նրա վզից․ նա իսկույն համբուրեց ինձ, և ես հարցրի․

― Իսկ ինձ համար գիրք բերե՞լ ես։ Իսկ գիտե՞ս, որ հորաքույրը եկել է։

Ատտիկուսն ասաց՝ բերել է և գիտե։

― Հորաքույրը մեզ մոտ պետք է ապրի, դու ուրա՞խ ես։

Ես ասացի՝ շատ ուրախ եմ, դա ճիշտ չէր, բայց լինում են այնպիսի հանգամանքներ, որ ստիպված ես նաև ստել, երբ միևնույն է, ոչ մի ճար չունես։

― Մենք որոշեցինք, որ հասել է ժամանակը, երբ երեխաներին անհրաժեշտ է․․․ մի խոսքով, ահա թե ինչ, Մեծաչքանի,— ասաց Ատտիկուսը,— հորաքույրդ մեծ զիջողություն է անում ինձ, և ձեր երկուսին նույնպես։ Ես չեմ կարող ամբողջ օրը ձեզ հետ նստել տանը, մանավանդ որ այս ամառ մենք շատ դժվարություններ ենք ունենալու։

—— Այո, սըր,— ասացի ես։

Ես ոչինչ չհասկացա։ Ինձ միայն թվաց, որ Ատտիկուսը հորաքրոջս այնքան էլ չի կանչել, այդ ամենը ինքն է հնարել, նա մի այսպիսի սովորություն ուներ։ Նա հայտարարել է՝ ընտանիքի համար այդպես լավ կլինի, և ահա, հենց այդ պատճառով էլ, հավանաբար, եկել է։

Մեյկոմբը Ալեքսանդրա հորաքրոջը դիմավորեց շատ սիրալիր։ Միսս Մոդի Էտկինսոնը թխեց իր սիրելի տորթը, թրմօղին այնքան առատ էր լցրել, որ ես սկսեցի հարբել, միսս Ստիվենի Կրոուֆորդը հյուր եկավ և ժամերով նստեց, ընդ որում արածն այն էր, որ տմբտմբացնում էր գլուխն ու ասում՝ «հը՛մ, հը՛մ»։ Միսս Ռեյչելը ցերեկը հորաքրոջս կանչեց սուրճ խմելու, և նույնիսկ միստեր Նաթան Ռեդլին էլ մեկ անգամ բակից նայեց ներս և ասաց, որ ուրախ է նրան տեսնելու համար։

Հետո Ալեքսանդրա հորաքույրը տեղավորվեց մեզ մոտ ինչպես իր տանը և ամեն ինչ գնաց իր կարգով, և կարելի էր կարծել, որ նա իր ամբողջ կյանքում այդտեղ էր ապրել։ Նրա՝ որպես անզուգական տնտեսուհու, համբավը է՛լ ավելի ամրապնդեցին միսիոներական ընկերության հյուրասիրությունները (հորաքույրս Կելպուրնիային չէր վստահում դելիկատեսների թխելն ու պատրաստելը, որոնք պետք է պահպանեին ունկնդիրների ուժերը Արևելքում քրիստոնեություն տարածողների ընկերության երկարատև զեկուցումների ժամանակ)։ Հորաքույրս մտավ Մեյկոմբի կանանց ընկերության մեջ և դարձավ նրա քարտուղարը։ Մեյկոմբի բարձրագույն հասարակության աչքում Ալեքսանդրա հորաքույրը արիստոկրատիայի վերջին ներկայացուցիչն էր, նա տիրապետում էր այնպիսի բծախնդիր նիստուկացի, որը ձեռք է բերվում միայն լավագույն փակ դպրոցներում և պանսիոններում։ Օրինակ և հեղինակության էր ծառայում բարոյականության հարցերում, վարպետորեն տիրապետում էր ակնարկ անելու արվեստին և հավասարը չուներ բամբասանքի մեջ։ Երբ նա սովորելիս է եղել դպրոցում, ներքին կասկածանքների մասին և ոչ մի քրեստոմատիայում խոսք անգամ չի եղել, և Ալեքսանդրա հորաքույրը այդ մասին նույնիսկ գաղափար չուներ։ Նա չգիտեր ինչ է անձկությունը և առիթը բաց չէր թողնում հանդես գալու գլխավոր տեսաբանի դերում, հաստատում էր կարգ ու կանոն, խորհուրդներ էր տալիս, կանխում էր և նախազգուշացնում։

Նա երբեք չէր մոռանում հիշելու ուզածդ տոհմի ու ցեղի թուլությունները, որպեսզի բարձրացնի Ֆինչերի փառավոր տոհմը, այդ սովորությունը երբեմն զայրացնում էր Ջիմին, բայց դրանից ավելի զվարճացնում էր։

― Հորաքույրը պետք է զգույշ լինի խոսելիս, նա ամբողջ Մեյկոմբը քննադատության տակ է առել, բայց չէ՞ որ քաղաքի կեսը մեր ազգականներն են։

Երիտասարդ Սեմ Մերրիուեզերը անձնասպանություն գործեց, իսկ Ալեքսանդրա հորաքույրը դաստիարակչուհու տոնով ասաց՝ ինքնասպանության հակումը նրանց մոտ ցեղական է։ Բավական էր տասնվեցամյա մի աղջնակ եկեղեցու երգչախմբում մի անգամ ծիծաղեր, որ Ալեքսանդրա հորաքույրը նկատեր.

― Ա՛յ, տեսնո՞ւմ եք, Պենֆիլդների գերդաստանի բոլոր կանայք թեթևսոլիկ են։

Կարծում եմ, որ Մեյկոմբի ամեն ընտանիք աչքի էր ընկնում մի որևէ հակումով՝ հարբեցողությամբ, խաղամոլությամբ, գծուծությամբ, խելառությամբ։

Մեկ անգամ հորաքույրը սկսեց մեզ հավատացնել, որ ուրիշի գործերի մեջ քիթը խոթելը միսս Կրոուֆորդի մոտ ժառանգական է, և Ատտիկուսն ասաց․

― Իսկ դու գիտե՞ս, քույր, եթե խորը մտածենք, մինչև մեր սերունդը, Ֆինչերի ցեղում ազգակցական ամուսնություններ են եղել։ Ուրեմն դու պիտի ասես, որ Ֆինչերը արյունապղծության հակո՞ւմ ունեն։

Հորաքույրն ասաց՝ ոչ, դրանից պարզապես մեր ցեղում բոլորը միայն փոքրիկ ձեռքեր ու ոտքեր ունեն։

Եվ ինչո՞ւ է նրան անվերջ ժառանգականությունը մտահոգում։ Չգիտեմ ինչու, ես այսպես էի պատկերացնում. ազնիվ մարդիկ այդ նրանք են, ում խելքից ու տաղանդից ուրիշներն ամենից շատ են օգուտ ստանում, իսկ Ալեքսանդրա հորաքրոջ մոտ այսպես է ստացվում, չնայած նա որոշակի չէր ասում, որ տվյալ ընտանիքի ազնվաբարոյությունը կախված է այն բանից, թե որքան երկար է ապրում նույն տեղում։

― Այդ դեպքում Յուելները նույնպես ազնվաբարո են,— ասաց Ջիմը։

Գերդաստանը, որին պատկանում էին Բարրիս Յուելը և նրա եղբայրները, արդեն երրորդ սերունդն էր ապրում քաղաքային աղբանոցի ետևը գտնվող նույն հողակտորի վրա և աճում ու սնվում էր քաղաքի բարեգործություններով։

Բայց և այնպես Ալեքսանդրա հորաքրոջ թեորիայում մի որոշ ճշմարտություն կար։ Մեյկոմբը հին քաղաք էր, այն տեղավորված էր «Ֆինչի նավահանգստից» քսան կիլոմետր դեպի արևելք, գետից բավականին հեռու, վայրը շատ անհարմար և տարօրինակ էր մի այդպիսի հին քաղաքի համար։ Սակայն քաղաքը կարող էր լինել ուղղակի ափին, եթե չլիներ Սինկֆիլդ ազգանունով ճարպիկ մի մարդ։ Վաղ ժամանակներում այդ Սինկֆիլդը հյուրանոց էր ունեցել երկու ճանապարհների խաչմերուկում, և դա գավառի միակ իջևանատունն էր։ Սինկֆիլդը հայրենասեր չէր, նա հավասարապես ծառայություն էր մատուցել և փամփուշտ վաճառել թե՛ հնդկացիներին, թե՛ սպիտակամորթ նորաբնակներին, և ամենևին հոգը չէր, որ իր իջևանատունը գտնվում է Ալաբամայի տերիտորիայում, թե՞ Վտակ ցեղի տիրապետությունում, միայն թե գործը օգուտ բերեր։ Իսկ գործը ծաղկում էր, և հենց այդ ժամանակ քաղաքագլուխը՝ Ոիլյամ Ուայտ Բիբբը, որոշեց ամրապնդել նորաստեղծ գավառի հանգստությունն ու բարեկեցությունդ և հողաչափեր ուղարկեց՝ ճշտորեն որոշելու, թե որտե՞ղ է գտնվում գավառի կենտրոնը, որպեսզի այնտեղ կենտրոնանային տեղական իշխանությունները։

Հողաչափերը կանգ առան Սինկֆիլդի մոտ և ասացին, որ նրա իջևանատունը ընկնում է Մեյկոմբ գավառի տերիտորիայի մեջ, և ցույց տվեցին, թե ամենայն հավանականումթյամբ որտեղ է տեղավորվելու գավառի վարչական կենտրոնը։ Եթե Սինկֆիլդը այդ հանդուգն քայլը չկատարեր, որպեսզի մնար բանուկ տեղում, այդ կենտրոնը տեղավորված կլիներ անձուկ, աչքի ընկնող ոչինչ չունեցող Ուինստոնյան ճահիճներում։ Իսկ դրա փոխարեն այն առանցքը, որի շուրջը բարձրացավ ու ընդարձակվեց Մեյկոմբ գավառը, դարձավ Սինկֆիլդի իջևանատունը, քանզի հնարամիտ տերը մի սքանչելի երեկո, իր կենվորներին խմեցնելով այնքան, որ աչքների առջև ամեն ինչ խառնվում ու պտտվում էր, համոզեց դուրս բերել նախագծերն ու քարտեզները՝ մի քիչ կտրել այստեղից, մի քիչ ավելացնել այնտեղ, և գավառի կենտրոնը մղել այն վայրը, որտեղ Սինկֆիլդը ամենից հարմարը կտեսներ։ Իսկ առավոտյան հողաչափերը հևիհև ճամփա ընկան, իրենց հետ քարտեզներից բացի ուսապարկերի մեջ տանելով նաև հինգ քվարտ թրմօղի, երկուական շիշ իրենց համար և մեկն էլ՝ նահանգապետի։

Քանի որ Մեյկոմբը հիմնադրվեց որպես վարչական կենտրոն, նա արդեն այնքան փնթի քաղաք չէր, ինչպիսին Ալաբամա նահանգի նույն մեծության մյուս բոլոր քաղաքները։ Ամենից առաջ տները կառուցեցին պատկառաշուք, դատարանի շենքը չափազանց ազդեցիկ տեսք ուներ, փողոցները լայն էին։ Մեյկոմբի բնակիչների մեջ քիչ չէին զանազան տիպի մասնագետներ․ այստեղ գալիս էին հեռուներից, երբ անհրաժեշտ էր լինում դուրս քաշել հիվանդ ատամը, գանգատվելու սրտի խփոցից, նորոգել կառքը, փողը դնել բանկը, հոգին մաքրել մեդքերից, անասնաբույժին ցույց տալ ջորիները, բայց վերջ ի վերջո դեռ հարց էր, թե արդյոք իր ժամանակին Սինկֆիլդը ճի՞շտ էր վարվել։ Նրա ողորմածությամբ երիտասարդ քաղաքը չափից ավելի հեռու էր գտնվում այդ ժամանակներում միակ հասարակական հաղորդակցության միջոցներից՝ գետային նավագնացությունից, և գավառի հյուսիսային մասի բնակիչը անհրաժեշտ գնումներ կատարելու համար ստիպված էր երկու օր կորցնել, որպեսզի հասներ Մեյկոմբ քաղաքը։ Ահա թե ինչու հարյուր տարվա ընթացքում քաղաքը չէր աճել, այլ մնացել էր բամբակի պլանտացիաների և խիտ անտառների հովում որպես մի կղզի, ինչպես որ եղել էր։

Հյուսիսի և Հարավի միջև տեղի ունեցող պատերագմը անցել էր Մեյկոմբի կողքով, բայց Հարավի վերակառուցումը և տնտեսական ճգնաժամը ազդակ հանդիսացան քաղաքի աճելուն։ Քաղաքն աճում էր ոչ ընդարձակվելու իմաստով։ Նոր մարդիկ հազվադեպ էին երևում․ ամուսնությունները տեղի էին ունենում միևնույն նշանավոր ընտանիքների միջև, այնպես որ բոլոր մեյկոմբցիները կամաց-կամաց սկսեցին նմանվել միմյանց։ Հազվադեպ ինչ-որ մեկը բացակայությունից հետո վերադառնում էր՝ հետը բերելով կնոջը՝ ծնյալ ի Մոնտգումերի կամ Մոբիլ, բայց նույնիսկ դրանից էլ թեթև ալեբախություն էր առաջանում ընտանեկան նմանությունների խաղաղ մակերևույթի վրա։ Իմ մանկության տարիներին կյանքը հոսում էր գրեթե առանց փոփոխությունների։

Հասկանալի է, Մեյկոմբի բնակիչները բաժանվում էին դասերի, բայց ինձ այդ պատկերանում էր այսպես․ չափահաս մարդիկ, Մեյկոմբի ժամանակակից սերնդի ներկայացուցիչները, որ կողք֊կողքի ապրում են շատ ու շատ տարիներ, հինգ մատի պես գիտեն միմյանց և ոչ մեկը մյուսին զարմացնել չի կարող. կեցվածքը, բնավորությունր, մազերի գույնը, նույնիսկ շարժուձևը ընդունվում են որպես ինքնին հասկանալի մի բան, որ անցնում է սերնդից-սերունդ և միայն կատարելագործվում է ժամանակի ընթացքում։ Եվ առօրյա կյանքում հուսալի ուղեցույց են ծառայում ահա այսպիսի ճշմարտություններր. «Բոլոր Կրոուֆորդները քթները խոթում են ուրիշի գործերի մեջ», «Մերրիուեզերներից երեքից մեկը անպայման մելամաղձոտ է», «Դելաֆիլդները ճշմարտություն չեն սիրում», «Բոլոր Բյուֆորդներն էլ այդպես են քայլում», և հետևաբար, եթե Դելաֆիլդներից որևէ մեկից չեք ես վերցնում, նախ և առաջ ծածուկ գնա բանկ և տեղեկացիր, միսս Մոդի Էտկինսոնը մեջքը կռացնում է, որովհետև Բյուֆորդներից է, և եթե միսիս Գրեյս Մերրիուեզերը սուսուփուս ջին է կոնծում օշարակի շշից, զարմանալու ոչինչ չկա, նույն բանն էլ նրա մայրն էր անում։

Մեյկոմբը, հանձին Ալեքսանդրա հորաքրոջ, անմիջապես զգաց իր հարազատին, բայց ո՛չ ես և Ջիմը։ Ես միայն զարմանում էի, մի՞թե նա Ատտիկուսի և հորեղբայր Ջեկի հարազատ քույրն է, և նույնիսկ հիշում էի հին հեքիաթները՝ երեխաներ փոխելու և թմրախոտի մասին, որով անհիշելի ժամանակներից Ջիմը վախեցնում էր ինձ։

Ալեքսանդրա հորաքրոջս մեր տանն ապրած առաջին ամսին այդ ամենը պարզապես վերացական դատողություններ էին, Ալեքսանդրա հորաքույրը ինձ և Ջիմի հետ համարյա չէր խոսում, մենք նրան տեսնում էինք միայն ուտելու ժամերին և մեկ էլ քնից առաջ։ Չէ որ ամառ էր, և մենք ամբողջ օրը անց էինք կացնում փողոցում։ Իհարկե, երբեմն պատահում է տուն ես վազում ջուր խմելու, իսկ հյուրասենյակում էիքը լցված են Մեյկոմբի կանայք, թեյ են ֆռթացնում, փսփսում, հովհարներն օրորում, և ես հանկարծ լսում եմ.

― Ջի՛ն Լուիզա, արի այստեղ, բարևիր մեր հյուրերին։

Ես ներս եմ մտնում, և հորաքրոջս դեմքը այնպիսի արտահայտություն է ստանում, կարծես փոշմանում է, որ ինձ կանչել է, ախր ես միշտ կամ կավոտ էի լինում, կամ ավազի մեջ թաթախված։

― Բարևիր մեր ազգականուհի Լիլիին,— ասաց մի այդպիսի օր Ալեքսանդրա հորաքույրը, ինձ բռնելով հաշտում։

― Ո՞ւմ,— հարցրի ես։

― Քո ազգականուհի Լիլի Բրուկին։

— Նա մի՞թե մեր ազգականուհին է։ Ես իսկի չեմ էլ իմացել։

Ալեքսանդրա հորաքույրը այնպես ժպտաց է որ իսկույն հայտնի եղավ, որ նա նրբանկատորեն ներողություն է խնդրում ազգականուհի Լիլիից և խստորեն դատապարտում ինձ։ Իսկ երբ ազդականու Լիլի Բրուկը գնաց, ես արդեն գիտեի, որ հորաքույրը ճաշս կեփի։

Չափազանց ողբալի է, որ մեր հայրը նեղություն չի՛ քաշել, և ինձ չի՛ պատմել Ֆինչ գերդաստանի մասին և իր զավակներին չի՛ ներշնչել հպարտության զգացում։ Հորաքույրը Ջիմին էլ կանչեց, նա նստեց օթոցին, իմ կողքին և զգասստացավ։ Հորաքույրը դուրս եկավ սենյակից և մուգ կանաչավուն կազմ ունեցող մի գիրք ձեռքին վերադարձավ, գրքի վրա, ոսկե տառերով խորագրած էր՝ «Ջոշուա Սենտ֊Կլեր։ Խորհրդածումներ»։

― Այդ գիրքը գրել է մեր ազգականը,— ասաց Ալեքսանդրա հորաքույրը։— Նա նշանավոր մարդ էր։

Ջիմն ուշադիր նայեց գրքին։

— Դա այն ազգական Ջոշուա՞ն է, որը այնքան տարի գժանոցում է եղել։

― Որտեղի՞ց գիտես,— հարցրեց Ալեքսանդրա հորաքույրը։

― Դե, ախր Ատտիկուսն է ասում, որ մեր այդ աղգական Ջոշուան եղել է ուսանող և խելքը թռցրել է։ Ատտիկուսն ասում է՝ նա ուզեցել է կրակել ռեկտորի վրա։ Ատտիկուսն ասում է՝ ազգական Ջոշուան ասել է, թե ռեկտորը պարզապես աղբահավաք է, և ուզեցել է նրան մի հին ատրճանակով սպանել, իսկ ատրճանակը նրա ձեռքերի մեջ պայթել է։ Ատտիկուսն ասում է՝ հարազատները ստիպված հինգ հարյուր դոլար են տվել, որպեսզի նրան ազատեն․․․

Ալեքսանդրա հորաքույրր ձգվեց և անշարժացավ ինչպես արագիլը տանիքի վրա։

― Բավակա՛ն է,— ասաց նա։— Դրան մենք դեռևս կանդրադառնանք։

Քնելուց առաջ ես մտա Ջիմի սենյակը կարդալու համար մի բան խնդրելու, այդ ժամանակ նրա դուռը ծեծեց Ատտիկուսը։ Ներս մտավ, նստեց մահճակալի ծայրին, անվրդով նայեց մեզ և հանկարծ ժպտաց։

― Հհը՛մ․․․― սկսեց նա։ Վերջին ժամանակները նա խոսելուց առաջ մի տեսակ հազում էր, և ես արդեն մտածում էի, որ նա վերջնականապես ծերացել է, բայց տեսքով նա նույնն էր որ կար։— Ճիշտն ասած, չգիտեմ, թե ձեզ ինչպես ասեմ․․․

― Հենց ինչպես որ է, այնպես էլ ասա,— խորհուրդ տվեց Ջիմը։— Մենք ինչ֊որ բա՞ն ենք արել։

Պարզ երևում էր, որ հորս տրամադրությունը տեղը չէր։

― Ո՛չ, պարզապես ես ուզում էի ձեզ բացատրել․․․ Ալեքսանդրա հորաքույրը ինձ հարցրեց... Որդիս, չէ՞ որ գիտես, որ դու Ֆինչ ես, ճի՞շտ է։

― Այո, այդպես են ասել։— Ջիմը աչքի տակով զննում էր հորը և, հավանաբար, ինքն էլ չզգալով արածը, ձայնը բարձրացրեց։— Ատտիկո՛ւս, բանն ինչո՞ւմն է։

Ատտիկուսը ոտքը գցեց ոտքին, ձեռքերը խաչեց կրծքին։

― Ես կփորձեմ ձեզ ծանոթացնել ձեր ծագման հանգամանքներին։

Ջիմը ավելի կնճռեց դեմքը։

― Ես այդ հիմարությունը գիտե՜մ,— ասաց նա։

Ատտիկուսը հանկարծ լրջացավ։ Նա սկսեց խոսել իր իրավաբանական ձայնով․

― Ձեր հորաքույրը ինձ խնդրել է հնարավորին չափ քո և Ջին Լուիզայի գիտակցությանը հասցնել, որ դուք երկուսդ էլ ունեք տոհմիկ ծագում, ձեզնից առաջ եղել են մի քանի սերունդներ, որոնք անբասիր դաստիարակություն են ստացել․․․

Այդ պահին ոտքիս վրայով մի մրջյուն վազեց, ես կռացա նրան բռնելու, և Ատտիկուսը լռեց։ Ես քորեցի կծած տեղը։

― ․․․ անբասիր դաստիարակությո՜ւն,— կրկնեց Ատտիկուսը,— և դուք պետք է ապրեք այնպես, որպեսզի արժանի լինեք ձեր անվանը։ Ալեքսանդրա հորաքույրը ինձ խնդրել է ձեզ ասել, որ դուք պետք է ձեզ պահեք այնպես, ինչպես վայել է փոքրիկ Լեդիին և պատանի ջենտլմենին։ Նա մտադրություն ունի զրուցելու ձեզ հետ մեր ընտանիքի մասին և այն մասին, թե Ֆինչերը ինչպիսի դեր են խաղացել Մեյկոմբի կյանքում շատ ու շատ տարիներ և այդ ժամանակ դուք արդեն պատկերացում կունենաք, թե ովքեր եք դուք, և միգուցե կաշխատեք ձեզ պահել համապատասխանորեն,— շուտասելուկի պես վերջացրեց նա։

Ես և Ջիմը շշմել էինք և բերաններս բաց նայում էինք միմյանց, հետո՝ Ատտիկուսին, նրան, ինչպես երևում է, օձիքը սկսեց նեղել։ Եվ ոչինչ չպատասխանեցինք։

Քիչ սպասելով, ես սեղանից վերցրի Ջիմի փոքրիկ սանրը և ատամների կողմով սկսեցի տանել ու բերել տախտակի եզրով

― Հերի՛ք է խզզացնես,— ասաց Ատտիկուսը։

Ասաց խիստ և շատ վիրավորական։ Ես սանրը չհասցրի մինչև ծայրը տանել և շպրտեցի հատակին։ Հայտնի չէ, թե ինչու հանկարծ հեծկլտացի և ոչ մի կերպ չէի կարողանում հանդարտվել։ Դա իմ հայրը չէր։ Իմ հայրը երբեք այդպես չէր մտածում։ Եվ երբեք այդպես չէր խոսում։ Այդ նրան Ալեքսանդրա հորաքույրն էր ստիպել։ Արցունքներիս միջից ես տեսնում էի Ջիմին, նա էլ էր կանգնած հուսահատ ու միայնակ և գլուխը թեքել էր մի կողմ։

Գնալու տեղ չկար, բայց ես շրջվեցի, ուզում էի դուրս պրծնել, որ իմ առջև հայտնվեց Ատտիկուսի բաճկոնակը։ Ես փարվեցի դրան և բաց կապույտ կտորի ետևից լսեցի ծանոթ մեղմ ձայները. տկտկում էր ժամացույցը, խշխշում օսլայած շապիկը, ցածրաձայն, համաչափ խփում էր սիրտը։

— Քո փորը գռգռում է,— ասացի ես։

― Գիտեմ,— ասաց Ատտիկուսը։

― Իսկ դու սոդա խմիի։

― Կխմեմ։

― Ատտիկուս, հիմա մենք ինչպե՞ս պիտի ապրենք։ Ամեն ինչ փոխվում է, և դու էլ․․․

Նա շոյեց ծոծրակս։

― Մի՛ հուզվիր,— ասաց նա։— Մի շտապիր հուզվել։

Եվ այդտեղ ես հասկացա, որ նա դարձյալ մեզ հետ է։

Ոտքերս կարծես նորից գետնին առան, և ես գլուխս բարձրացրի։

― Դու իսկապե՞ս ուզում ես, որ մենք նրանց նման լինենք։ Ես ոչինչ չեմ հիշում, թե այդ Ֆինչերին ինչու է արտոնվում իրենց պահել հատուկ ձևով․․․

― Եվ պետք էլ չէ հիշել։ Թողնենք այդ։

Նա դուրս եկավ։ Նա քիչ մնաց դուռը շրխկացներ, բայց վերջին րոպեին սթափվեց և հանդարտ ծածկեց։ Ես և Ջիմը դեռ նայում էինք նրա ետևից, և հանկարծ դուռը նորից բացվեց, Ատտիկուսո նայեց ներս։ Նա վեր բարձրացրեց հոնքերը, ակնոցը սահեց քթի ծայրը։

― Կարծեմ հետզհետե նմանվում եմ իմ ազգական Ջոշուային։ Դուք ի՞նչ կասեք, թերևս ես էլ մեր ընտանիքին հինգ հարյուր դոլար նստեմ։

Հիմա ես հասկանում եմ, որ Ատտիկուսը մեզ մոտ ոչնչի չհասավ, բայց չէ որ նա տղամարդ էր։ Իսկ դաստիարակության նրբություններից կարող են գլուխ հանել միայն կանայք։

== Գլուխ 14 ==

Ալեքս անդրա հորաքույրից մենք այլևս չլսեցինք Ֆինչերի տոհմի մասին, բայց դրա փոխարեն փողոցում լսում էինք հարկ եղածից շատ ավելի։ Շաբաթ օրերը, եթե միայն Ջիմը թույլ տալիս էր իր հետ գնալ (նա հիմա տանել չէր կարողանում, որ ես իր հետ մարդամեջ դուրս գամ), մենք, պատահում էր, վերցնում էինք մեր հինգ ցենտանոցները և երբ ճանապարհ բացելով գնում էինք շոգից կակղած ամբոխի միջով, մեկ էլ տեսար հետևներիցս լսում էինք․

― Հրեն նրա երեխաները։

Կամ.

― Ֆինչերին տեսա՞ր։

Ետ ես նայում, ոչ ոք չկա, միայն մի ինչ֊որ ֆերմեր իր կնոջ հետ դեղատան ցուցափեղկի հոգնաներն է զննում։ Կամ ծղոտե լայնեզր գլխարկներով երկու հաղթանդամ ագարակատիրուհիներ նստած են երկանիվ սայլակում։

Իսկ մի ոսկրոտ մարդ էլ նայեց ուղիղ երեսներիս և շատ անհասկանալի մի բան ասաց։

― Մեր քաղաքի ղեկավարներին ի՞նչ, ում կուզես բռնաբարի, նրանց շա՞տ հոգն է։

Այդ ժամանակ ես հիշեցի, որ վաղուց ուզում էի Ատտիկուսին մի հարց տալ։ Եվ հենց այդ երեկո հարցրի.

― Ի՞նչ է նշանակում բռնաբարել։

Ատտիկուսը լրագրի ետևից նայեց։ Նա նստել էր իր բազկաթոռին, լուսամուտի առջև։ Այն ժամանակվանից, ինչ մի քիչ մեծացել էինք, ես և Ջիմը մեծահոգությամբ որոշել էինք, որ ընթրիքից հետո կես ժամ նրանից հեռու մնանք, թող հանգստանա։

Նա հառաչեց և ասաց՝ բռնաբարելը, դա կնոջ մարմնի ճանաչումն է ուժով, առանց նրա համաձայնության։

― Հենց այդքա՞ն։ Իսկ ինչո՞ւ, երբ ես Կելպուրնիային հարցրի, նա ինձ չուզեց պատասխաննել։

Ատտիկուսն ուշադրությամբ նայեց․

― Այդ երբվա՞ մասին ես ասում։

― Այն ժամանակվա, էլի, երբ մենք գալիս էինք եկեղեցուց, և ես Կելպուրնիային հարցրի, թե դա ի՞նչ է նշանակում, նա ասաց, որ այդ մասին քեզ հարցնենք, բայց ես մոռացա, իսկ հիմա հարցրի։

Ատտիկուսը լրագիրր դրեց ծնկներին։

— Խնդրում եմ, մեկ էլ բացատրիր,— ասաց նա։

Եվ ես նրան բացատրեցի, թե ինչպես էինք Կելպուրնիայի հետ գնացել եկեղեցի։ Ատտիկուսին, իմ կարծիքով, դա շատ դուր եկավ, բայց Ալեքսանդրա հորաքույրը, որ մինչ այդ իր անկյունում հանգիստ զբաղված էր ձեռագործով, իսկույն ձեռագործը մի կողմ դրեց և աչքերը լայն բացած նայեց մեզ։

― Նշանակում է, այն ժամանակ, կիրակի օրը Կելպուրնիայի հետ նրա աղոթատնի՞ց էիք վերադառնում։

― Այո՛, մեմ,— ասաց Ջիմը։— Նա մեզ էլ էր տարել իր հետ։

Ես ինչ֊որ բաներ էլ հիշեցի։

― Այո՛, մեմ, և նա խոստացավ, որ ինձ մի օր հյուր տանի իրենց տուն։ Ատտիկուս, ես հենց կիրակի օրն էլ կգնամ, լա՞վ։ Կելն ասաց՝ եթե հայրդ որևէ տեղ կունենա գնալու, ապա ինքը կգա ինձ կտանի։

― Ո՛չ մի դեպքում։

Այդ ասաց Ալեքսանդրա հորաքույրը։ Ես նույնիսկ ցնցվեցի, կտրուկ շուռ եկա դեպի նա, հետո նորից դեպի Ատտիկուսը և նկատեցի, թե ինչպես նա արագ նայեց հորաքրոջս, բայց արդեն ուշ էր։ Ես ասացի․

― Ես ձեզ չեմ հարցնում։

Ատտիկուսն այնքան խոշոր է, բայց բազկաթոռից ցատկում է մի ակնթարթում, նույնիսկ զարմանքդ գալիս է։ Նա արդեն կանգն ած էր ամբղջ հասակով։

― Ներողությո՛ւն խնդրիր հորաքրոջից,— ասաց նա։

― Ես նրան չէի հարցնում, ես քեզ էի հարցնում․․․

Ատտիկուսը գլուխը շրջեց և այնպես նայեց առողջ աչքով, որ ոտներս սառեցին կպան հատակին։ Եվ ասաց անողոք ձայնով․

― Նախ և առաջ ներողություն խնդրիր հորաքրոջիցդ։

― Ներեցեք ինձ, հորաքույր,— քրթմնջացի ես։

― Ահա ուրեմն,— ասաց Ատտիկուսը։— Մեկընդմիշտ իմացի՛ր, դու պետք է լսես Կելպուրնիային, դու պետք է լսես ինձ, և քանի դեռ մեզ մոտ ապրում է հորաքույրը, դու պետք է լսես նրան։ Հասկացա՞ր։

Ես հասկացա, մի պահ միտք արեցի, միայն մի միջոց գտա՝ նահանջել ոչ այնքան խայտառակված, և գնացի զուգարան, վերադառնալ չէի շտապում, թող մտածեն, որ իսկապես, կարիք ունեի սենյակից դուրս գալու։ Վերջապես ոտներս քարշ տալով դուրս եկա և հաշտից լսեցի, որ հյուրասենյակում վիճում են, այն էլ ինչպե՜ս։ Կիսաբաց դռնից երևում էին գահավորակը և Ջիմը, նա ծածկվել էր ֆուտբոլի ամսագրով և գլուխն այնպես արագ֊արագ էր պտտեցնում, մեկ աջ, մեկ՝ ձախ, կարծես էջերի վրա սարսափելի արագությամբ թենիս էին խաղում։

― Դու պետք է նրան ինչ֊որ բան անես,— ասում է հորաքույրը։— Դու ամեն ինչ չափից դուրս երկար ես թողել բախտի քմահաճույքին, Ատտիկուս, չափից դուրս։

― Նրան միանգամայն կարելի է թույլ տալ, ես դրա մեջ վատ բան չեմ տեսնում։ Կելը նրան այնտեղ կնայի նույնքան լավ, որքան որ այստեղ է նայում։

Այդ ո՞ւմ մասին են խոսում․․․ Լեղիս վախից ջուր կտրեց։ Ի՛մ մասին է։ Ես արդեն ինձ վրա զգացի կոշտ, վարդագույն մոմլաթը, ես տեսել էի, որ այդպիսի հագուստով էին աղջիկներին տանում ուղղիչ տնից, և կյանքումս երկրորդ անգամ մտածեցի՝ պետք է փախչե՛լ, փրկվե՛լ։ Մի՛ ուշացնի և ոչ մի րոպե։

― Ատտիկուս, այդ շատ լավ է, որ դու բարեսիրտ ես և զիջող, բայց դու պետք է մտածես աղջկադ մասին։ Նա մեծանում է։

― Հենց նրա մասին էլ մտածում եմ։

― Մի աշխատիր խույս տալ դրանից։ Ուշ թե շուտ պետք է այդ վճռել, ուրեմն ինչո՞ւ ոչ այսօր։ Նա այլևս մեզ պետք չէ։

Ատտիկուսը հաստատուն ձայնով ասաց.

― Կելպուրնիան մեր տնից չի գնա, մինչև ինքը չցանկանա գնալ։ Դու կարող ես քո կարծիքին մնալ, Ալեքսանդրա, բայց առանց նրա, ես երբեք չեմ կարողանա այս տարիների ընթացքում գլուխ հանել։ Նա մեր ընտանիքի նվիրված անդամն է, և քեզ մնում է հաշտվել գոյություն ունեցող դրության հետ։ Եվ իսկապես, քո՛ւյր, ես չեմ ուզում, որ մեզ համար չարչարվես, ուժերդ սպառես, դրա համար ոչ մի պատճառ չկա։ Մենք հենց հիմա էլ առանց Կելպուրնիայի անկարող ենք յոլա գնալ։

― Սակայն, Ատտիկուս․․․

― Բացի այդ, ես երբեք չեմ կարծում, թե նրա դաստիարակությունը երեխաներին որևէ վնաս է բերել։ Նա երեխաներին վերաբերվել է շատ ավելի պահանջկոտությամբ, քան այդ կարող էր հարազատ մայրը․․․ Նա ոչ մի բան բարձիթող չի արել, մատների արանքով չի նայել, ինչպես սովորաբար անում են գունավոր դայակները։ Նա աշխատել է նրանց դաստիարակել իր ուժերը ներածին և կարողությունների չափով, իսկ երեւխաները բոլորովին էլ վատը չեն․․․ Մի բան էլ՝ երեխաները նրան սիրում են։

Ես ազատ շունչ քաշեցի, նրանք իմ մասին չեն խոսում, նրանք Կելպուրնիայի մասին են խոսում։ Հանգստացած, ես վերադարձա հյուրասենյակ։ Ատտիկուսը ծածկվել էր թերթի ետևում, իսկ Ալեքսանդրա հորաքույրը չարչարում էր իր ձեռագործը, խը՜զ, խը՜զ, խը՜զ․․․ ասեղը աղմուկով ցցվում էր մատի վրա պիրկ ձգված կտորի մեջ։ Ալեքսանդրա հորաքույրը մի պահ դադարեց, կտորը ավելի ձգեց և դարձյալ խը՜զ, խը՜զ, խը՜զ։ Հորաքույրն իրեն ուտում էր։

Ջիմը վեր կացավ և հանդարտ քայլելով գորգի վրայով, եկավ ինձ ընդառաջ։ Գլխով արեց, որպեսզի իր ետևից դուրս գամ, տարավ իր սենյակը և դուռը ծածկեց։ Նրա դեմքը լուրջ էր։

― Նրանք կռվեցին, Մեծաչքանի։

Ես և Ջիմը այդ օրերին հաճախ էինք կռվում, բայց որպեսզի Ատտիկուսը վիճեր որևէ մեկի հետ, այդպիսի բան ոչ տեսել էիք ոչ լսել։ Այդ բանին ականատես լինելը և խորթ էր, և անհանգստացնող։

― Աշխատիր հորաքրոջը չջղայնացնել, լսո՞ւմ ես, Մեծաչքանի։

Ես տակավին տխուր էի Ատտիկուսի նկատողությունից հետո, ասես կատուները հոգիս առել էին իրենց ճանկերի մեջ, և մանավանդ որ Ջիմի ձայնի մեջ լսեցի խնդրանք։ Եվ նորից գազազեցի։

― Միգուցե հիմա էլ դո՞ւ կսկսես ինձ խրատներ կարդալ։

― Դե, չէ, պարզապես․․․ հիմա առանց այն էլ Ատտիկուսը շատ հոգսեր ունի։

― Ինչպիսի՞։

Ես երբեք չէի նկատել, որ Ատտիկուսը ինչ֊որ առանձնահատուկ հոգսեր ունենար։

― Այդ Ռոբինսոնի գործի պատճառով նրա հոգին ուղղակի դուրս է գալիս․․․

Ես ասացի՝ Ատտիկուսի հոգին ոչ մի բանի համար էլ դուրս չի գալիս։ Իսկ դատական գործերի համար մենք շաբաթվա մեջ միայն մեկ օր ենք անհանգստանում, հետո ամեն ինչ անցնում է։

― Այդ միայն դու ես այդպես շուտ մոռանում,— ասաց Ջիմը։— Մեծահասակները․․․ Նրանց բանն ուրիշ է, մենք․․․

Նա սկսել էր անտանելի գոռոզանալ, ուղղակի հերսերս բերում էր։ Եվ ոչինչ չէր ճանաչում, արածն այն էր, որ անվերջ կարդում էր կամ թափառում միայնակ։ Ճիշտ է, այդ բոլոր գրքերը ինչպես միշտ նրանից անցնում էին ինձ, բայց առաջ նա ինձ տալիս էր, որովհետև մտածում էր, որ ինձ համար էլ հետաքրքիր կլինի կարդալը, իսկ հիմա նա ինձ սովորեցնում էր ու դաստիարակում։

― Թող հենց այստեղ գետինը մտնեմ, Ջիմ։ Ախր ի՞նչ ես քեզ երևակայում։

― Ա՛յ թե ինչ, Մեծաչքանի, ես քեզ լուրջ եմ ասում՝ եթե հորաքրոջը բարկացնես, ես․․․ ես քո կաշին կքերթեմ։

Այդտեղ ես այլևս չդիմացա․

― Ա՛խ դու գրողի տարած մոֆրոդիտ, ես քո գլուխը կկտրեմ։

Ջիմը նստած էր մահճակալին, այնպես որ ես հեշտությամբ ճանկեցի ճակատին ընկած մազափունջը և բռունցքով հասցրի ատամներին։ Նա շրխկացրեց թշիս, ես ձախ ձեռքս թափով վրա բերեցի, բայց նա, որ փորիս չբոթե՜ց, ես մի կողմ թռա ու փռվեցի հատակին։ Ես հազիվ էի կարողանում շնչել, բայց դա հեչ բան էր, չէ որ նա կռվում էր, նա խփեց ի պատասխան իմ հարվածի։ Նշանակում է, համենայն դեպս մենք հավասար էինք։

—— Ըհը՛, քեզ երևակայում ես, թե մեծ ես, այնինչ կռիվ ես անում,— հեծեծացի ես և նորից վրա պրծա։

Նա դեռևս նստած էր մահճակալին, ես հենարան չունեի, ես ուղղակի հարձակվեցի և ամբողջ ուժով սկսեցի նրան խփել, քաշել, ճմկտել, չանգռել, հասցնել այն ամենով, ինչ ձեռքս ընկնում էր։ Ազնիվ բռնցքակռիվը դարձավ շատ սովորական ծեծկռտոց։ Մենք դեռևս շարունակում էինք, երբ ներս մտավ Ատտիկուսը և մեզ բաժանեց։

― Բավակա՛ն է,— ասաց նա։— Երկուսով էլ անմիջապես դեպի անկողին։

― Է, է,— ասացի ես։ Ջիմին էլ նույն ժամին էին ուղարկում քնելու։

― Ո՞վ սկսեց,— հնազանդ և հոգնած հարցրեց Ատտիկուսը։

― Բոլորի պատճառը Ջիմն է։ Նա սկսեց գլխիս խրատ կարդալ։ Մի՞թե դեռ նրան էլ պետք է ենթարկվեմ։

Ատտիկուսր ժպտաց․

― Եկ պայմանավորվենք այսպես, դու միշտ պետք է Ջիմին լսես, եթե նա կարողանա քեզ ստիպել։ Արդարամի՞տ է։

Ալեքսանդրա հորաքույրը լուռ նայում էր մեզ, բայց երբ Ատտիկուսի հետ դուրս եկավ, նախասենյակից լսվեցին նրա այս խոսքերը․

— ․․․ ախր ես ասում էի, չէ, ահա, մի օրինակ ևս․․․

Եվ դրանից հետո մենք նորից հաշտ էինք։

Մեր սենյակները միջանցուկ էին, երբ ես դուռը բացեցի, Ջիմն ասաց․

― Բարի գիշեր, Մեծաչքանի։

― Բարի գիշեր,— քրթմնջացի ես և խարխափելով գնացի դեպի լույսի կոճակը։

Իմ մահճակալի մոտ ես ինչ֊որ տաք, առաձգական և բավականին հարթ մի բան տրորեցի։ Դա մի քիչ նման էր ամուր ռետինի, և ինձ թվաց, որ կենդանի է։ Եվ ես լսեցի, որ շարժվում է։

Ես լույսը վառեցի ու նայեցի մահճակալի առջև, հատակին։ Այնտեղ այլևս ոչինչ չկար։ Ես Ջիմի դուռը ծեծեցի։

― Ի՞նչ կա,— ասաց նա։

― Օձերն ի՞նչ տեսակ են, երբ շոշափում ես։

― Դե ինչպես ասեմ։ Չոր են։ Սառը։ Փոշոտ։ Իսկ ինչո՞ւ ես հարցնում

― Ինձ թվում է դրանցից մեկը մտել է մահճակալիս տակը։ Միգուցե դու կնայե՞ս։

― Ինչ է, հանա՞ք ես անկում։— Ջիմը դուռը բացեց։ Նա պիժամայի շալվարով էր։ Նրա բերանը ուռել էր, համմեն այն դեպս լավ էի հասցրել։ Նա իսկույն հասկացավ, որ ես լուրջ եմ ասում։

― Բայց եթե դու կարծում ես, որ ես հենց այսպես կռիվ կմտնեմ օձերի հետ, սխալվում ես։

Նա վազեց խոհանոց և բերեց հատակը մաքրելու շորի փայտը։

― Թռիր մահճակալին,— ասաց նա։

― Դու կարծում ես, որ այնտեղ իսկապե՞ս օձ կա,— հարցրի ես։

Սա արդեն փոքր բան չէր։ Մեր տները նկուղներ չունեն, տները կանգնած էին գետնից մի քանի ֆուտ բարձրության քարե հենարանների վրա, և օձերը չնայած երբեմն բարձրանում էին տները, բայց դա սակավ էր պատահում։ Իսկ միսս Ռեյչել Հեյվերֆորդը, որն ամեն առավոտ մի թաս զուտ վիսկի էր խմում, ի արդարացումն դրա, ասում էր, որ իր ապրած սարսափից դեռ ուշքը գլուխը չի գալիս․ մեկ անգամ նա բաց է անում ննջարանի սպիտակեղենի պահարանը, ցանկանալով խալաթը կախել, և տեսնում է,որ լվանալու համար առանձնացված սպիտակեղենի վրա, իր համար հանգիստ կոլոլվել նստել է շառաչուն օձը։

Ջիմը փորձի համար մահճակալի տակ փայտը թափահարեց։ Ես կռացա և նայեցի, թե օձը արդյոք դուրս չի՞ սողա։

― Օձերը մի՞թե շառաչում են,— հարցրի ես։

― Այդ օձ չէ,— ասաց Ջիմը։— Մարդ է։

Եվ հանկարծ մահճակալի տակից դուրս թռավ մի ինչ֊որ գզգզված կապոց։ Ջիմը փայտը թափահարեց և մազ մնաց, որ խփեր Դիլլի գլխին։

― Ողորմա՜ծ աստված,— հարգալից ասաց Ջիմը։

Դիլլը դանդաղ դուրս սողաց մահճակալի տակից։ Հասկանալ անհնար էր, թե նա ոնց էր տեղավորվել այնտեղ, նա ոտքի ելավ, ուսերը ուղղեց, շոշափեց ոտնաթաթերը, հո դուրս չե՞ն ընկել, տրորեց վիզը։ Վերջապես երևի ընդարմացած ձեռքերն ու ոտքերը մի քիչ հանգստացան, և նա ասաց․

― Ողջո՛ւյն։

Ջիմը կրկին սկսեց ճախրել եթերում։ Իմ լեզուն համրացել էր։

― Հիմա կսատկեմ,— ասաց Դիլլը,— ուտելու մի բան կճարվի՞։

Ինչպես երազում, ես գնացի խոհանոց։ Բերեցի կաթ և եգիպտացորենի ալյուրով թխած կես բլիթ, որ մնացել էր ընթրիքից։ Դիլլը մի ակնթարթում կուլ տվեց, ինչպես և առաջ նա ծամում էր առջևի ատամներով։

Վերջապես ես խոսելու ընդունակությունս վեր ստացա։

― Ինչպե՞ս ընկար այստեղ։

― Շատ բարդ ճամփաներով,— Դիլլը մի քիչ ուժ հավաքեց և սկսեց պատմել․ նոր հայրը նրան չէր սիրել, նրան փակել էր նկուղում (Մերիդիանում բոլոր տները նկուղներ ունեն) և սովամահության մատնել, բայց նրան գաղտնի ազատում է մի ֆերմեր, որը մոտակայքով անցնելիս լսում է նրա աղաղակը, որով օգնություն էր աղերսում, բարի մարդը օդանցքի միջով ներս է նետում մի ամբողջ պարկ սիսեռ՝ մեկ առ մեկ, և Դիլլը սնվում է հում սիսեռով, հետո կամաց֊կամաց պատի միջից շղթան քաշելով հանում է և նկուղից դուրս գալիս։ Դեռևս բազկապաններով, նա փախչում է քաղաքից, երկու մղոն ոտքով անցնում և հանդիպում է մի փոքրիկ շրջիկ գազանանոցի, նրան անմիջապես վարձում են, որպեսզի ուղտերին լողացնի։ Այդ գազանանոցի հետ նա ճամփորդում է ամբողջ Միսսիսիպիի երկարությամբ, և, վերջապես, նրա անսխալ զգացողությունը հուշում է, որ ինքը գտնվում է Ալաբամա նահանգի Էբբոտ գավառում, և հարկավոր է միայն կտրել անցնել գետը, որպեսզի հասնի Մեյկոմբ։ Ճանապարհի մնացյալ մասը անցել է ոտքով։

― Ինչպե՞ս ընկար այստեղ,— հարցրեց Ջիմը։

Նա մոր քսակից վերցրել է տասներեք դոլար, Մերիդիանում նստել գնացք, որը ինը ժամից հասցրել է Մեյկոմբ կայարանը։ Մինչև Մեյկոմբ, տասնչորս մղոնի տասը կամ տասնմեկը եկել է ոտքով, և այն էլ ոչ թե խճուղիով, այլ գաղտագողի՝ թփերի միջով, որովհետև վախենում է, թե ոստիկանությունը իրեն փնտրում է, իսկ ճանապարհի մնացորդը եկել է բամբակ բարձած սայլի ետևին կպած։ Իմ մահճակալի տակ նա, հավանաբար, պառկել է երկու ժամ. նա լսել է, թե մենք ինչպես ենք ընթրում, և քիչ է մնացել խելքը գցի ափսեին դիպած պատառաքաղի չխկչխկոցից․ նրան թվացել է, թե ես և Ջիմը երբեք չենք քնելու. նա հենց ուզել է մահճակալի տակից դուրս գալ և ինձ օգնել, որպեսզի Ջիմին քոթակեի, չէ՞ որ Ջիմը շատ ավելի մեծ է ինձնից և հասակով բարձր ու տարիքով էլ, բայց պարզ է, որ միստեր Ֆինչը շուտով պիտի գար մեզ բաժանելու, և ահա նա էլ դուրս չի եկել, նա չափազանց հոգնած էր, աներևակայելի կեղտոտ և, հիմա, վերջապես, իրեն զգում է, ինչպես տանը։

― Հարազատներդ, իհարկե, չգիտեն, որ դու այստեղ ես,— ասաց Ջիմը։— Եթե քեզ փնտրելիս լինեին, մենք իմացած կլինեինք․․․

― Նրանք, հավանաբար, մինչև այժմ ինձ փնտրում են Մերիդիանի քնձռոտ կինոներում,— քմծիծաղեց Դիլլը։

― Անպայման մորդ հայտնիր,— ասաց Ջիմը։— Պետք է տեղեկացնել, որ դու այստեղ ես․․․

Դիլլը շտապ նայեց նրան, Ջիմը հայացքը խոնարհեց։ Հետո Ջիմը վեր կացավ և ոտքի տակ տվեց ազնվության վերջին օրենքը, որը մանկությունից սրբորեն պահպանվում էր մեզ մոտ։ Նա դուրս եկավ սենյակից։

― Ատտիկուս,— լսվեց նրա ձայնը նախասենյակից,— մի րոպե կարելի՞ է։

Քրտինքից և փոշուց սևացված Դիլլի դեմքը հանկարծ գունատվեց։ Ես ուղղակի գետինը մտա։ Դռների մեջ հայտնվեց Ատտիկուսը։

Նա գնաց սենյակի կենտրոնը՝ ձեռքերը գրպանում, կանգ առավ և վերից վար Դիլլին զննեց։

Ես կրկին ստացա խոսելու ընդունակությունս․

― Ոչինչ, Դիլլ։ Եթե նա մի որևէ բան մտադրվի, քեզ հենց ուղղակի կասի։

Ֆիլլը լուռ նայեց ինձ։

― Ճի՛շտ եմ ասում, ճի՛շտ եմ ասում, դա ոչինչ,— ասացի ես։— Դու չէ՞ որ գիտես, Ատտիկուսը քեզնից չի կպչի, նրանից վախենալու կարիք չկա։

― Ես իսկի էլ չեմ վախենում,— քթի տակ ասաց Դիլլը։

― Գրազ կգամ, որ դու ուղղակի քաղցած ես,— ասաց Ատտիկուսը ինչպես միշտ չոր, բայց բարեհամբույր։— Մի՞թե մեզ մոտ բացի եգիպտացորենի սառած բլիթից ավելի լավ բան չի գտնվի։ Մեծաչքանի, այդ կտրիճին մի կուշտ կերակրիր, իսկ հետո ես կգամ և այն ժամանակ կտեսնենք։

― Միստեր Ֆինչ, Ռեյչել մորաքրոջը չասե՜ք, ինձ ետ չուղարկե՜ք, խնդրո՛ւմ եմ, սըր։ Ես դարձյալ կփախչեմ․․․

― Հանդա՛րտ, հանդա՛րտ, որդիս,— ասաց Ատտիկուսը։— Քեզ ոչ ոք և ոչ մի տեղ չի ուղարկի, թերևս միայն անկողին և այն էլ շուտով։ Ես միայն կգնամ և միսս Ռեյչելին կասեմ, որ դու այստեղ ես և թույլտվություն կխնդրեմ, որպեսզի դու այստեղ գիշերես, դու դեմ չես, ճի՞շտ է։ Եվ շնորհ արա, վերադարձրու մեր գավառի տերիտորիայի թեկուզ մի մասը՝ ըստ պատկանելույն, հողի էրոզիան առանց այն էլ մի իսկական աղետ է դարձել։

Դիլլը բացելով բերանը նայեց նրա ետևից։

― Նա կատակ է անում,— բացատրեցի ես։— նա ցանկանում է ասել՝ լողացիր։ Տեսնո՞ւմ ես, որ ասացի՝ նա քեզ չի կպչի։

Ջիմը կանգնած էր անկյունում, սուսուփուս, ամոթահար, դրան հենց տեղն էր, դավաճանի մեկը։

― Ես չէի կարող նրան չասել, Դի՛լլ,— խոսեց նա,— հո չի՞ կարելի տնից փախչել երեք հարյուր կիլոմետր հեռու և այն էլ մորիցդ գաղտնի։

Մենք դուրս եկանք, նրան ոչ մի խոսք չասելով։

Դիլլը ուտում էր, ուտում, ուտում․․․ Երեկ երեկոյից նա բերանը նշխարք անգամ չէր դրել։ Իր ունեցած ամբողջ փողը տվել էր տոմսի, նստել գնացք, դա նրա համար առաջին անգամը չէր, միանգամայն հանգիստ շատախոսել կոնդուկտորի հետ, որը վաղուցվանից գիտեր նրան, բայց Դիլլին պակասել է համարձակությունը դիմելու այն օրենքին, որը գոյություն ուներ միայնակ ճամփորդող երեխաների համար — եթե փողդ կորցնում ես, կոնդուկտորը ճաշի փող է տալիս, իսկ ճամփորդության վերջում հայրդ նրան հատուցում է պարտքդ։

Դիլլը իրար ետևից կուլ տվեց այն ամենը, ինչ մնացել էր ընթրիքից, և ձեռքը տարավ պահարանը՝ լոբիով ապուխտը վերցնելու, բայց այդ պահին հաշտից լսվեց Ռեյչելի ձայնը․

― Օհ, ողորմա՜ծ աստված։

Դիլլը դողաց ինչպես նապաստակ։

Նա տղամարդավարի դիմացավ՝ քանի դեռ լսվում էր․ «Հապա սպասիր, թե քեզ ո՛նց կուղարկեմ տուն։ Ծնողները խելագարվում են, անհանգստանում են»․ հետո հանգիստ լսեց՝ «Տեղովդ Հարրիսներին ես քաշել, նրանց արյունն է մեջդ, ի՛նչ պիտի լինի»․ ժպտաց՝ ներողամիտ ասված՝ «Թո՛ղ այդպես լինի, այսօր այստեղ քնիր», և, երբ նրան, վերջապես, արժանի համարեցին գրկելու և համբուրելու, պատասխանեց նույն ձևով։

Ատտիկուսը ակնոցը տարավ ճակատը և դեմքը ափով ամուր տրորեց։

― Ձեր հայրը հոգնել է,— ասաց Ալեքսանդրա հորաքույրը (թվում էր նա մի ամբողջ հավիտենություն ոչ մի բառ չէր ասել։ Նա ամբողջ ժամանակ այդտեղ էր, բայց, երևի, զարմանքից համրացել էր)։— Ձեր քնելու ժամանակն է, երեխանե՛ր։

Մենք գնացինք, իսկ նրանք մնացին սեղանատանը։ Ատտիկուսը դեռևս ճակատն ու այտերն էր տրորում։

― Բռնությո՜ւն, ծեծկռտո՜ւք, փախստականնե՜ր,— լսեցինք նրա ծիծաղկոտ ձայնը։— Մի ժամից հետո ինչ֊որ մի բան կլինի․․․

Կարծես թե ամեն ինչ անցավ ավելի բարեհաջող, քան կարելի էր սպասել, և ես ու Դիլլը որոշեցինք, որ Ջիմի հետ քաղաքավարությամբ կվարվենք։ Եվ մանավանդ, որ Դիլլը քնելու էր նրա սենյակում, այնպես որ չարժեր նրանից երես դարձնել։

Ես հագա պիժամաս, մի քիչ կարդացի, և պարզվեց, որ աչքերս իրենք իրենց փակվում են։ Դիլլի և Ջիմի ձայները չէին լսվում, ես սեղանի վրայի լամպը մարեցի և Ջիմի դռան տակից նույնպես չտեսա լույսի շերտեր։

Երևի ես երկար էի քնել, երբ մեկը կողքս հրեց, սենյակում ամեն ինչ լուսավորել էր ամպի տակից ելնող լուսնյակը։

― Քիչ այն կողմ գնա, Մեծաչքանի։

― Նա կարծում էր, թե չի կարելի չասել,— քնաթաթախ ասացի ես։— Դու Ջիմի վրա մի չարանա։

Դիլլը մտավ անկողինս։

― Ես չեմ էլ չարանում,— ասաց նա։— Ուղղակի ուզում եմ քնել այստեղ, քեզ մոտ։ Դու արթնացե՞լ ես։

Այդ ժամանակ արթնացել էի, համենայն դեպս, կիսով չափ։

― Դու այդ ինչո՞ւ,— ծուլորեն հարցրի ես։

Ոչ մի պատասխան։

― Ես ասում եմ՝ դու ինչո՞ւ տնից փախար։ Քո հայրացուն իսկապե՞ս այդքան չարն է։

― Ո-ո-ոչ․․․

― Իսկ դու հիշո՞ւմ ես, որ գրել էիր, թե նավակ պետք է սարքեք։ Չսարքեցի՞ք։

― Ոչինչ էլ չսարքեցինք։ Նա միայն խոստացավ։

Ես հենվեցի արմունկիս վրա և կիսախավարում նայեցի Դիլլին,

― Դրա համար փախչել չարժեր։ Մեծերը շատ բան են խոստանում, բայց չեն կատարում․․․

― Ախր չէ, ես այդ պատճառով չեմ փախել, հայրացուս, պարզապես․․․ նրանք պարզապես ինձնով զբաղվելու ժամանակ չունեն․․․

Ես դեռ երբեք չէի լսել, որ տնից փախչեն մի այդպիսի տարօրինակ պատճառով։

― Ինչպե՞ս թե։

― Դե նրանք ամբողջ ժամանակ տեղ են գնում, իսկ երբ վերադառնում են, միևնույն է, իրար հետ նստում են սենյակում։

― Եվ ի՞նչ են անում այնտեղ։

― Հե՛չ, պարզապես նստում են ու կարդում․․․ և ես նրանց իսկի պետքներն էլ չեմ․․․

Ես բարձր հրեցի դեպի մահճակալի ճաղերը և նստեցի։

― Գիտե՞ս ինչ, Դիլլ։ Ես այսօր ինքս էլ էի ուզում փախչել, որովհետև մերոնք բոլորն էլ այստեղ էին։ Նրանք նույնպես ամբողջ ժամանակ մեզ պետք չեն․․․

Դիլլը հոգնած հառաչեց։

― Բարի գիշեր․․․ գիտե՞ս ինչ, Ատտիկուսը օրեր շարունակ տանը չի լինում, իսկ հաճախ նաև երեկոները․ մեկ օրենսդիր ժողովում է, մեկ չգիտեմ թե ուր․․․ Նրանք նույնպես ամբողջ ժամանակ մեզ պետք չեն, Դիլլ, եթե ամբողջ ժամանակ այստեղ լինեն, ոչինչ անել հնարավոր չի լինի։

― Ես դրա համար չեմ ասում։

Դիլլը սկսեց բացատրել, և ես մտածեցի՝ ի՞նչ կլիներ իմ կյանքը, եթե Ջիմը ուրիշ տեսակ լիներ, նույնիսկ ոչ այնպես, ինչպես դարձել է հիմա, կամ էլ հանկարծ Ատտիկուսի պետքն էլ չլիներ, որ ես լինեի միշտ այստեղ, որպեսզի օգնեի և խորհուրդ տայի, այն ժամանակ ինչպե՞ս կլիներ։ Չէ՛, առանց ինձ նա մի օր էլ չի կարող ապրել։ Նույնիսկ Կելպուրնիան էլ չի կարող մնալ առանց ինձ։ Ես նրանց պետք եմ։

― Դիլլ, դու ինչ-որ այլ բան ես ասում․․․ Ձերոնք առանց քեզ չեն կտրող մնալ։ Պարզապես նրանք երևի քեզ վրա չարանում են։ Ա՛յ, ես քեզ հիմա կասեմ, թե ինչ անես․․․

Մթության մեջ Դիլլը նորից համառորեն պնդեց․

― Ո՛չ, դու հասկացիր է, ես քեզ ահա թե ինչ եմ ասում․ նրանց համար շատ ավելի լավ է առանց ինձ, ես ոչնչով էլ նրանց չեմ օգնում։ Նրանք չար չեն։ Եվ ինչ որ ուզում եմ, ինձ համար առնում են։ Իսկ հետո ասում են՝ ահա, վերցրու և գնա խաղա։ Իմ սենյակում արդեն ինչ ասես որ չկա, լիքը լցվել է։ Միայն այս եմ լսում, ահա՝ այս գիրքը վերցրու և գնա կարդա։— Դիլլը աշխատում էր խոսել բասով։— Դու այդ ի՞նչ տեսակ տղա ես։ Ուրիշ տղաներ վազվզում են, բեյսբոլ խաղում և ոչ թե նստում տանը ու մեծերին ձանձրացնում։— Այստեղ Դիլլը նորից խոսեց իր սովորական ձայնով։— Ո՛չ, նրանք չար չեն։ Նրանք ինձ համբուրում էլ են, գրկում էլ են, և ասում են՝ բարի գիշեր, և՛ բարի առավոտ, և՛ ցտեսություն, և՛ սիրում են․․․ Գիտես ինչ, Մեծաչքանի, թող մեզ երեխա, լինի։

― Իսկ որտեղի՞ց վերցնենք։

Դիլլը լսել էր, որ մի մարդ կա, որը նավակ ունի, նա թիավարում է, գնում ինչ֊որ կղզի, ուր մշտական մշուշ է, այնտեղ ինչքան ասես փոքրիկ մանկիկներ կան և կարելի է նավավարին պատվիրել, որպեսզի մի երեխա բերի․․․

― Իսկի էլ չէ, սուտ է։ Հորաքույրն ասում է, որ աստված ուղղակի գցում է բուխարիկի ծխնելույզից, հա՛, կարծում եմ, որ նա հենց այդպես էլ ասաց։

(Այդ անգամ հորաքույրը խոսում էր ոչ այնքան հասկանալի ձևով)։

― Դե ոչ էլ այդպես։ Երեխաները ծնվում են մարդկանցից։ Բայց այդ նավավարից էլ կարելի է վերցնել․․․ Նրա կղզում ինչքան ասես կան, միայն պետք է նրանց արթնացնել, նա հենց որ փչում է, մանկիկները իսկույն ևեթ արթնանում են․․․

Դիլլը նորից սկսեց երազել։ Նա միշտ էլ արտառոց բաներ էր հորինում։ Նա հասցնում էր կարդալ երկու գիրքք մինչդեռ ես մեկն էի կարդում, այնուամենայնիվ, ավելի շատ սիրում էր, որ ինքը հորիներ ինչ֊որ զարմանահրաշ պատմություններ։ Նա հաշվում էր կայծակի արագությամբ, հանումով և բազմապատկումով խնդիրներ էր լուծում, բայց ավելի շատ սիրում էր իր այն մշուշապատ աշխարհը, ուր քնած են մանկիկները և միայն սպասում են, որ իրենց հավաքեն, ինչպես ծաղիկներին են հավաքում վաղ լուսաբացին։ Նա անվերջ խոսում էր, խոսում, մինչև որ ինքը իրեն օրորեց և ինձ էլ նույնպես մշուշի մեջ նշմարվեց մի խաղաղ կղզի, և հանկարծ աղոտ կերպով երևաց մի տխուր տուն, անբարեհամբույր, գորշացած դռներով։

― Դի՛լլ․․․

― Հը՛մ֊մ․․․

― Ի՞նչ կասես, ինչո՞ւ Զարզանդ Ռեդլին չի փախչում տնից։

Դիլլը երկար ու ձիգ հառաչեց և շուռ եկավ կողքին։ Եվ ուսի վրայով ասաց.

— Միգուցե տեղ չունի փախչելու․․․


== Գլուխ 15 ==

Շատ հեռախոսային զանգեր եղան, շատ ճառեր եղան ի պաշտպանություն հանցագործի, հետո նրա մորից ստացվեց մի երկար նամակ ներման հետ միասին, և, վերջապես, որոշեցին, որ Դիլլը մնա։ Մեկ շաբաթ ապրեցինք հանգիստ։ Դրանից հետո, թվում է, մենք արդեն հանգստություն չունեինք։ Ամեն ինչ դարձավ այնպես, ինչպես լինում է ծանր երազում։

Այդ սկսվեց մի իրիկնամուտ, ընթրիքից հետո։ Դիլլը դեռևս մեզ մոտ էր. Ալեքսանդրա հորաքույրը նստած էր անկյունտւմ իր բազկաթոռին, Ատտիկուսն էլ՝ իր․ ես և Ջիմը մեկնվել էինք հատակին և կարդում էինք։ Շաբաթն անցել էր հաշտ ու խաղաղ, ես հնազանդ էի հորաքրոջս. Ջիմը չնայած որ արդեն բավականաչափ մեծ էր չինարու վրայի մեր տնակի համար, բայց ինձ և Դիլլին օգնում էր, որ տնակի համար թոկից նոր սանդուղք հյուսենք։ Դիլլը Զարզանդ Ռեդլիին դուրս գրավելու և ինքն էլ անվնաս մնալու վստահելի միջոց էր հորինել. հարկավոր էր պարզապես լիմոնի սառնաշաքար ցանել ճանապարհին, Ռեդլիների ետնամուտքից մինչև շքամուտքը և Ռեդլին՝ ինքը մրջյունի նման սառնաշաքարի համար կգնա։ Դուռը ծեծեցին։ Ջիմը գնաց բանալու, հետո վերադարձավ և ասաց, որ այդ միստեր Հեկ Թեյթն է։

― Դե ուրեմն ներս հրավիրիր,— ասաց Ատտիկուսը։

― Արդեն հրավիրել եմ։ Այնտեղ, բակում ինչ-որ ուրիշ մարդիկ էլ կան, նրանք ուզում են, որ դու գնաս իրենց մոտ։

Մեյկոմբում չափահաս մարդիկ դռան ետևն են մնում միայն երկու դեպքում՝ երբ այդ տանը հանգուցյալ կա, կամ էլ երբ ոստիկանության մատը խառն է լինում։ Ես մտածեցի այդ ո՞վ է մահացել։ Ես և Ջիմը ուզեցինք գնալ դեպի դուռը, բայց Ատտիկուսը գոչեց․

— Նստեցե՛ք տեղներդ։

Ջիմը հյուրասենյակի լույսը հանգցրեց և քիթը կպցրեց լուասմուտի ապակուն։ Ալեքսանդրա հորաքույրը բողոքեց.

― Մի՛ րոպե, հորաքույր, ես միայն տեսնեմ, թե ովքեր են եկել։

Ես և Դիլլը սկսեցինք նայել ուրիշ պատուհանից։ Ատտիկուսին ինչ֊որ մարդիկ էին շրջապատել։ Թվում էր, թե նրանք բոլորը խոսում էին միասին։

― ․․․ վաղը նրան կտեղափոխենք շրջանային բանտը,— ասաց միստեր Թեյթը։— Ես ոչ մի անախորժություն չեմ, ցանկանում, որ լինի, բայց չեմ կարող երաշխավորել, որ այդ տեղի չի ունենա։

― Թող հիմարությունդ, Հեկ,— ասաց Ատտիկուսը։— Մենք գտնվում ենք Մեյկոմբում և ոչ թե մի ինչ֊որ տեղում։

— ․․․ ասում եմ, որ ես ուղղակի անհանգստանում եմ։

― Հեկ, հենց դրա համար էլ հետաձգել են, որպեսզի ոչ մի անհանգստության առիթ չունենանք,— ասաց Ատտիկուսը։— Այսօր շաբաթ է։ Դատը հավանաբար տեղի կունենա երկուշաբթի։ Մի՞թե մեկ գիշեր դուք չեք կարող նրան պահել այստեղ։ Մեյկոմբում դժվար գտնվի որևէ մեկը, որ ինձ մեղադրի, թե ինչու չեմ հրաժարվում այդ դատի պաշտպանությունից, ամենքն էլ գիտեն, որ ծանր ժամանակներ են հիմա։

Բոլորը հանկարծ ինչ֊որ զվարթացան, բայց իսկույն ևեթ հանդարտվեցին, որովհետև միստեր Լինկ Դիզը ասաց.

― Տեղացիներից ոչ ոք ոչինչ չի անի, ինձ անհանգստացնողը Հին Սարեմայի այդ շրջմոլիկն է․․․ Իսկ դուք չե՞ք կարող հասնել այն բանին, որ․․․ Ինչպես է դա կոչվում, Հեկ։

― Գործի տեղափոխություն ուրիշ շրջան,— հուշեց միստեր Թեյթը։— Հիմա դրանից, թվում է, օգուտ չի էլ լինի։

Ատտիկուսը ինչ֊որ բան ասաց, ես չլսեցի։ Դարձա դեպի Ջիմը, բայց նա ձեռքը թափահարեց՝ սուս արա։

― ․․․ և հետո,— շարունակեց Ատտիկուսը ավելի բարձրաձայն,— դուք, իհարկե, չեք վախենում այդ մարդկանցից, ճի՞շտ է։

― ․․․ Գիտե՞ք, թե ինչ են դառնում, երբ լակում են։

— Կիրակի օրերը սովորաբար չեն խմում, օրվա կեսը անց են կացնում եկեղեցիում,— ասաց Ատտիկուսը։

― Բայց այս դեպքը արտակարգ դեպք է,— ասաց ինչ-որ մեկը։

Նրանք անվերջ աղմկում էին և կարծիքներ փոխանակում, վերջապես հորաքույրն ասաց, որ եթե Ջիմը հյուրասենյակի լույսը չվառի, դա մեծ խայտառակություն է ամբողջ ընտանիքի համար։ Բայց Ջիմը չլսեց։

— ․․․ չեմ հասկանում, նախ և առաջ ասացեք՝ հանուն ինչի՞ հանձն առաք այդ գործը, Ատտիկուս,— ասաց միստեր Հինկ Դիզը։— Դուք այդ գործում կարող եք ամեն ինչ կորցնել։ Ամե՛ն ինչ։

― Դուք լրջորե՞ն եք այդպես կարծում։

Երբ Ատտիկուսը այդ հարցը տալիս է, զգույշ կաց։ «Մեծաչքանի, դու լրջորե՞ն ուզում ես այդ քայլը կատարել», հո՛պ, հո՛պ, հո՛պ, և տախտակի վրա շաշկիի քարերիցս ոչ մեկը չկա։ «Դու լրջորե՞ն ես այդպես կարծում, որդիս։ Այդ դեպքում կարդա, ահա այս»։ Եվ ամբողջ երեկո Ջիմի հոգին դուրս է գալիս Հենրի Ու. Գրեյդիի ճառերը մարսելու համար։

― Լսեցե՛ք, Լինկ, այդ մարդը նստելու է էլեկտրական աթոռին, բայց թող բոլորը ճշմարտությունն իմանան,— անհողդողդ ձայնով ասաց Ատտիկուսը։— Իսկ ճշմարտությունը դուք գիտեք։

Բարձրացավ քրթմնջյուն։ Ատտիկուսը ցատկեց ետ, դեպի դուռը, բայց ամեն կողմից մոտեցան, և աղմուկը դարձավ չարագուշակ։

― Ատտիկուս,— հանկարծ գոչեց Ջիմը,— հեռախոսը զանգահարում է։

Բոլորը հանկարծակիի գալով, ցնցվեցին ու ետ քաշվեցին․ այդ մարդկանց մենք ամեն օր տեսնում էինք, այդտեղ կային և խանութպաններ, և Մեյկոմբի ֆերմերներից ոմանք, այդտեղ էին նաև բժիշկ Ռեյնոլդսը և Էյվերին։

― Որ այդպես է դու մոտեցիր հեռախոսին,— պատասխանեց Ատտիկուսը։

Բոլորը ծիծաղեցին և ցրվեցին։ Ատտիկուսը մտավ հյուրասենյակ, չխկացրեց լույսի կոճակը և տեսավ, որ Ջիմը նստած է լուսամուտի մոտ ամբողջապես սփրթնած, քթի ծայրը կարմրած, որովհետև սեղմել էր ապակուն։

― Ի՞նչ եք այստեղ մթան մեջ նստել,— զարմացավ Ատտիկուսը։

Ջիմը նայեց, թե նա ինչպես նստեց բազկաթոռին՝ ձեռքըն առնելով երեկոյան լրագիրը։ Երբեմն ինձ թվում է, որ Ատտիկուսը իր կյանքի ամենակարևոր իրադարձությունների մասին խորհրդածում է հանգստի ժամին՝ ծածկվելով «Մոբիլ ռեջիստերի», «Բիրմինգհեմ նյուսի» և «Մոնտգոմերի էդվերթայզերի» էջերի ետևում։

Ջիմը մոտեցավ Ատտիկուսին։

― Նրանք քեզ համար էին եկել, հա՞։ Նրանք ուզում էին քեզ հետ հաշի՞վ տեսնել։

Ատտիկուսը թերթը իջեցրեց և նայեց Ջիմին։

― Այդ ինչո՞ւ կարդալդ թողեցիր, արդեն կշտացա՞ր,— հարցրեց նա։ Հետո բարեհամբույր ձայնով ասաց,— ո՛չ, որդիս, այդ մեր բարեկամներն էին։

― Այդ մի․․․ մի հրոսախումբ չէ՞ր։— Ջիմը խեթ֊խեթ նայեց։

Ատտիկուսը ուզեց ժպիտը զսպել, բայց չկարողացավ։

― Ո՛չ, մեզ մոտ, Մեյկոմբում գազազած ամբոխ և նման հիմարություններ չկան։ Ես երբեք չեմ լսել, որ այստեղ մոլեգնեին զանազան հրոսախմբեր։

― Մի ժամանակ Կու֊կլուկս֊կլանը հետապնդել է կաթոլիկներին։

― Եվ կաթոլիկների մասին էլ երբեք ոչինչ չեմ լսել,— ասաց Ատտիկուսը։— Դու ինչ֊որ խառնում ես։ Շատ վաղուց, մոտավորապես ինը հարյուր քսան թվականին այստեղ գոյռւթյուն է ունեցել Կու-կլուկս-կլան, բայց դա եղել է առավելապես քաղաքական կազմակերպություն։ Եվ նրանք ո՞ւմ պիտի վախեցնեին։ Մեկ անգամ նրանք միստեր Սեմ Լիվի տան մոտ ցույց են սարքում, բայց Սեմը դուրս է գալիս արտասանղուղքը և ասում՝ երևում է ձեր գործերը վատ են գնում, եթե պտտվում եք շուրջս հենց իմ կտավից կարված բալախոնները հագներիդ։ Նրանց այնպես է ամաչեցնում, որ հեռանում են։

Լիվիների տոհմը համապատասխանում էր Մեյկոմբում ազնվաբարո մարդկանց ներկայացվող բոլոր պահանջներին․ նրանք իրենց խելքը և ընդունակությունները ի սպաս էին դնում օգտակարությամբ և արդեն հինգ սերունդ ապրում էին մեր քաղաքում, միևնույն տեղում։

― Կու֊կլուկս֊կլանը մեռել է և այլևս երբե՛ք հարություն չի առնի,— ասաց Ատտիկուսը։

Ես գնացի Դիլլին ուղեկցելու, հետո վերադարձա և դռան ետևից լսեցի, թե ինչպես Ատտիկուսը ասում էր Ալեքսանդրա հորաքրոջը․

― ․․․ բոլորի հետ հավասարապես պատրաստ եմ պատշաճը մատուցանելու Հարավի կանանց, բայց երբեք մարդկային կյանքը չզոհելով հանուն միֆի, պաշտպանելով նրանց մի վտանգից, որը նրանց երբեք չի սպառնում։

Նրա ձայնն այնպիսին էր, որ ես մտածեցի՝ նորից պիտի վիճեն։

Ես գնացի Ջիմին փնտրելու, նա իր սենյակումն էր, պառկել էր մահճակալին ու մտածում էր։

― Նրանք կռվեցի՞ն,— հարցրի ես։

― Ոնց որ թե։ Նա Ատտիկուսին հանգիստ չի տալիս Թոմ Ռոբինսոնի պատճառով։ Նա համարյա թե Ատտիկուսին ասաց, որ խայտառակում է մեր ամբողջ գերդաստանը։ Ես․․․ վախենում եմ, Մեծաչքանի։

― Ինչի՞ց ես վախենում։

― Ատտիկուսի համար։ Հանկարծ նրան մի բան պատահի։

Ես սկսեցի նրան հարցուփորձ անել, բայց Ջիմը վրան խորհրդավոր հովեր առավ և նրանից միայն այս լսեցի՝ ձե՛ռք քաշիր, ի՞նչ ես կպել։

Հաջորդ օրը կիրակի էր։ Կիրակնօրյա դասերի և պատարագի արանքում բոլորը դուրս եկան թմրությունից փոքր֊ինչ ազատվելու, և ես բակում տեսա Ատտիկուսին. նրան ինչ֊որ մարդիկ էին շրջապատել։ Այդտեղ էր և միստեր Հեկ Թեյթը, և ես մտածեցի՝ միգուցե սկսել է խելքի գալ և աստծուն հավատալ։ Առաջ նա երբեք եկեղեցի չէր գալիս։ Այդտեղ էր նույնիսկ միստեր Անդերվուդը։ Միստեր Անդերվուդը երբեք ոչ մի տեղ չէր գնում և ոչնչով չէր զբաղվում, բացի իր «Մեյկոմբ տրիբյուն» թերթից, նա այդ թերթի և տնօրենն էր, և խմբագիրը, և շարողը։ Առավոտից մինչև գիշեր նա իր լինոտիպի մոտից չէր հեռանում և միայն, որպեսզի թարմանար, մի կում բալի թրմօղի էր կուլ տալիս, որը նրա մոտ դրված էր լինում սափորով։ Նա հազվադեպ էր դուրս գալիս նորություններ լսելու, մարդիկ իրենք էին նրա մոտ գնում և պատմում։ Ասում էին՝ թերթի ամբողջ համարը ինքն էր հորինում և ինքն էլ տպագրում էր իր լինոտիպով։ Եվ այդ շատ ճշմարտանման էր։ Հավանաբար մի շատ արտառոց դեպք էր տեղի ունեցել, եթե միստեր Անդերվուդը դուրս էր եկել լույս աշխարհ։

Ես Ատաիկուսին բռնեցրի շեմքին, և նա ասաց, որ Թոմ Ռոբինսոնին փոխադրում են Մեյկոմբի բանտը։ Եվ ասաց նաև, թերևս ոչ ինձ, այլ իրեն՝ եթե նրան հենց սկզբից այդտեղ պահեինք ոչինչ էլ չէր լինի, ամեն ինչ կընթանար խաղաղ։ Նա նստեց երրորդ կարգի իր տեղում և երգեց․ «Մերձենամ զքեզ, տեր աստված», նա մի փոքր ետ էր մնում մյուսներից, և նրա թավ ձայնը հնչում էր միանգամայն առանձին։ Նա երբեք մեզ հետ միասին չէր նստում։ Եկեղեցում նա սիրում էր լինել ինքն իր հետ։

Կիրակի օրերը բոլորն էլ այնպիսի տեսք էին ընդունում, որպես թե տանը ամեն ինչ հրաշալի է, բայց այն օրվանից, ինչ Ալեքսանդրա հորաքույրը տեղափոխվել է մեզ մոտ, ավելի անտանելի է դարձել։ Ճաշից հետո անմիջապես Ատտիկուսը ճողոպրում է իր առանձնասենյակը, երբեմն մենք գնում ենք նրա մոտ, իսկ նա նստած է պտտվող բազկաթոռի մեջ ու թիկն տված կարդում է։ Ալեքսանդրա հորաքույրը պառկում է երկու ժամ ննջելու, սպառնալով, թե հապա թող մենք համարձակվենք բակում աղմկել, երբ բոլոր հարևանները հանգստանում են։ Ջիմն էլ հասել էր այն հասակին, երբ մի ամբողջ կապոց ֆուտբոլի հանդեսներ թևի տակ, գնում էր իր սենյակը։ Ինձ և Դիլլին կիրակի օրերը մնում էր միայն, որ սուսուփուս խաղայինք Պախրայի մարգագետնում։

Կիրակի օրերը փողավոր զենքից կրակել չէր թույլաարրվում, և ես ու Դիլլը մարգագետնում Ջիմի ֆուտբոլի գնդակն էինք մի քիչ դես ու դեն քշում, բայց դա ձանձրալի էր։ Դիլլն ասաց՝ արի գնանք, միգուցե հաջոաղվի Զարզանդ Ռեդլիին տեսնել։ Ես ասացի՝ թերևս լավ բան չէ նրան անհանգստացնելը, և սկսեցի Դիլլին պատմել այն ամենը, ինչ պատահել էր այդ ձմռանը։ Նա լսեց ու զարմնացավ։

Ընթրիքի ժամին մենք գնացինք մեր տները, իսկ ընթրիքից հետո ես և Ջիմը պատրաստվում էինք, ինչպես միշտ, ամբողջ երեկո ընթերցել, բայց այդտեղ Ատտիկուսը մեգ զարմացրեց, նա դուրս եկավ հյուրասենյակ, նրա ձեռքին մի երկար էլեկտրական լար կար։ Եվ ծայրին լամպ։

― Ես մի կարճ ժամանակով գնում եմ,— ասաց նա։— Երբ վերադառնամ, դուք բոլորդ արդեն անկողնում կլինեք, այնպես որ՝ բարի գիշեր եմ մաղթում։

Գլխարկը դրեց և ետնամուտքից դուրս եկավ։

— Նա մեքենա է նստում,— ասաց Ջիմը։

Մեր հայրը իր տարօրինակություններն ուներ․ առաջին՝ երբեք քաղցրավենիք չէր ուտում, երկրորդ՝ սիրում էր ոտքով քայլել։ Որքան որ ինձ հիշում եմ, գարաժում միշտ կանգնած էր մաքուր կոկիկ «Շևրոլե» մեքենան, և Ատտիկուսը նրանով գնում էր միայն գործով, բայց Մեյկոմբում օրական երկու անգամ իր գրասենյակն էր գնում և վերադառնում ոտքով, իսկ այդ նշանակում էր՝ մոտ երկու մղոն։ Նա ասում էր՝ քայլելը իր միակ սպորտն է։ Իսկ Մեյկոմբում այսպիսի կարծիք կա․ եթե մարդ քայլում է հենց այնպես, առանց որոշակի նպատակի, նշանակում է նա պարզապես այդպիսին է՝ ոչ մի բանի չի ձգտում և երբեք էլ ոչինչի չի հասնի։

Հետո ես հորաքրոջս և եղբորս բարի գիշեր մաղթեցի և վաղուց արդեն պառկել ու կարդում էի, երբ հանկարծ Ջիմի սենյակում մի ինչ֊որ անհասկանալի աղմուկ սկսվեց։ Սովորաբար քնելիս նա այդպես չէր նախապատրաստվում, ես ամեն մի ձայն որոշակի գիտեի, և ես նրա դուռը ծեծեցի։

― Դու ինչո՞ւ չես պառկում։

― Մի հատ քաղաք վազ տամ ու շուտ վերադառնամ։— Նա շալվարն էր վրան քաշում։

― Իսկ ինչո՞ւ։ Ժամը համարյա տասն է։

Նա այդ գիտեր, բայց և այնպես պատրաստվում էր գնալու։

― Այդ դեպքում ես էլ հետդ կգամ։ Եվ եթե դու ասես մի դա, միևնույն է, կգամ, լսո՞ւմ ես։

Ջիմը հասկացավ, որ ես հեշտությամբ տանը մնացողը չեմ, ստիպված պիտի լինի հետս կռվել, իսկ այդ նշանակում էր զայրացնել հորաքրոջը, և ակամա զիջեց։

Ես շտապով հագնվեցի։ Մենք սպասեցինք, մինչև որ հորաքրոջս մոտ լույսը հանգավ, և կամացուկ դուրս եկանք ետնամուտքից։ Խավար, անլուսին գիշեր էր։

― Դիլլ էլ կցանկանար մեզ հետ գալ,— շշնջացի ես։

― Թող գա,— մռայլ պատասխանեց Ջիմը։

Մենք թռանք ցածրիկ ցանկապատի վրայով, անցանք միսս Ռեյչելի բակը և կանգնեցինք Դիլլի պատուհանի տակ։ Ջիմը լորի նման կվկվաց։ Ապակու ետևում հայտնվեց Դիլլի դեմքը, իսկույն անհետացավ, հինգ րոպեից հետո նա բաց արեց պատուհանը և դուրս եկավ։ Որպես մի փորձառու մարդ նա մեզ ոչինչ չհարցրեց, մինչև որ դուրս եկանք փողոց։

― Ի՞նչ է պատահել։

― Ջիմի թափառելու ցավը բռնել է։

Կելպուրնիան ասում էր՝ նրա տարիքի բոլոր տղաներն էլ թափառելու հիվանդություն ունեն։

― Հենց այնպես, ուղղակի սիրտս ուզեց,— ասաց Ջիմը։— Հենց այնպես։

Անցանք միսիս Դյուբոզի տան մոտով, այն կանգնած էր ամայի, փեղկերը՝ փակ, լեռնավարդերը հազիվ էին նշմարվում բարձրացած եղնջաթփերի ու օշինդրի միջից։ Մինչև անկյունը, այսինքն՝ մինչև փոստը մնում էր անցնել ևս ութ տուն։

Հրապարակի հարավային մասը ամայի էր։ Յուրաքանչյուր անկյունում ասես փշաքաղված կանգնած էին հսկայական արաուկաբիները, նրանց արանքում փողոցային լապտերների շողքերի տակ փայլփլում էին երկաթյա հարմարանքները, որոնցից կապում էին ձիերին։ Լույս կար նաև հասարակական զուգարանում, և այդ կողմից դատարանի շենքը այլևս ոչ մի տեղից չէր լուսավորվում։ Դատարանի առջևում հրապարակը քառակուսի էր, բոլոր կողմերից խանութներ էին, նրանցից մեկում, ավելի խորքում ինչ-որ տեղ, նույնպես աղոտ լույս էր երևում։

Երբ Ատտիկուսը նոր էր սկսել որպես փաստաբան աշխատել, նրա գրասենյակը տեղավորված էր հենց դատարանի շենքում, բայց մի քանի տարուց հետո Ատտիկուսը տեղափոխվեց քաղաքային բանկի շենքը, այնտեղ ավելի հանգիստ էր ու խաղաղ։ Մենք շրջվեցինք անկյունը և բակի առջև տեսանք մեր «Շևրոլեն»։

― Նա այստեղ է,— ասաց Ջիմը։

Բայց Ատտիկուսն այդտեղ չէր։ Նրա գրասենյակը կարելի էր գնալ մի երկար միջանցքով։ Եթե դռանը լույս լիներ, մենք կտեսնեինք փոքրիկ ցուցանակը մանր, հստակ տառերով՝ _Ատտիկուս Ֆինչ, փաստաբան_։ Հիմա այնտեղ մութ էր։

Ջիմը մի անգամ ևս բակի ապակյա դռան ետևից նայեց դեպի խավարը։ Սեղմեց դռան բռնակը, փակ էր։

― Գնանք փողոցով։ Միգուցե նա գնացել է միստեր Անդերվուդի մոտ։

Միստեր Անդերվուդը ոչ միայն հրատարակում էր «Մեյկոմբ տրիբյուն» թերթը, նա նաև ապրում էր խմբագրությունում։ Ավելի ճիշտ, նրա գլխին։ Թե ինչ էր կատարվում դատարանում և բանտում, նա իմանում էր, նայելով պարզապես իր երկրորդ հարկի պատտւհանից։ Նրա տունը գտնվում էր հրապարակի հյուսիս-արևմտյան անկյունում, ուր կարելի էր գնալ բանտի մոտով։

Բանտը ամբողջ Մեյկոմբի ամենապատվավոր և ամենաարտառոց շենքն էր։ Ատտիկուսն ասում էր, այդպիսի բան կարող էր հորինել միայն մեր ազգական Ջոշուա Սենտ֊Կլերը։ Եվ իսկապես, դա մի անհեթեթ բան էր․ քաղաքի բոլոր տները պարզ, սովորական տներ էին՝ ուղիղ, լայն ճակատով ու թեք տանիքով, և հանկարծ ոչ այս, ոչ այն ցցվել կանգնել է մի փոքրիկ գոթական տաճար՝ լայնքը մեկ խցիկ, բարձրությունը՝ երկու խցիկ, և այդ ամենը լրացվում է որմնահեցերով և ատամնավոր երկու փոքրիկ աշտարակներով։ Եվ որովհետև շենքի ճակատը կարմիր աղյուսից էր, և լուսամուտներում, ինչպիսիք ունենում են միայն եկեղեցիները, երևում էին հաստ, երկաթյա ճաղաշարեր, այդ ամենը թվում էր միանգամայն ոչ իրական։ Եվ գոնե այդ անհեթեթությունը գտնվեր որևէ միայնակ բլուրի վրա։ բայց ոչ, այն սեղմված էր Տինդելի «Մետաղյա առարկաների»֊ի և «Մեյկոմբ տրիբյուն»֊ի խմբագրության միջև։ Բանտը մեզ մոտ, Մեյկոմբում, միշտ էլ վիճաբանություններ էր հարուցում, պարսավողները ասում էին՝ դա իսկ և իսկ Վիկտորիա թագուհու ժամանակների զուգարան է, իսկ նրանց հակառակորդները հավատացնում էին՝ այդ շենքը քաղաքին տալիս է պատկառելի, ազնվաբարո տեսք, և անցորդը երբեք չի կարողանա գուշակել, թե այն լեփ֊լեցուն է սևամորթներով։

Մենք քայլում էինք մայթով և հանկարծ քիչ հեռվում տեսանք միայնակ մի լույս։

― Տարօրինակ է,— ասաց Ջիմը,— բանտը գրսից լապտեր չունի։

― Կարծես գռան վրա երևացողը էլեկտրական լամպ է,— ասաց Դիլլը։

Երկրորդ հարկի պատուհանի ճաղաշարի արանքում կախված էր մի երկար էլեկտրալար։ Մերկ, լուսամփոփից զուրկ լամպի տակ, մուտքի առջև նստած էր Ատտիկուսը։ Նա, հավանաբար, իր գրասենյակից աթոռ էր բերել դրել դռան առջև և այժմ կարդում էր, ոչ մի ուշադրություն չդարձնելով թիթեռնիկներին ու գիշերային ամեն տեսակի մժղուկներին, որոնք պարս էին բռնել նրա գլխավերևում։

Ես ուզեցի վազել, բայց Ջիմը թևիցս քաշեց։

— Նրա մոտ չգնա՛ս,― ասաց Ջիմը,— կզայրանա։ Նա այստեղ է, նշանակում է՝ ամեն ինչ կարգին է, գնանք տուն։ Ես միայն ուզում էի իմանալ, թե նա որտեղ է։

Մենք սկսեցինք շեղակի կտրել հրապարակը, և այդտեղ, Մերիդիանի խճուղիով դանդաղ, մեկը մյուսի ետևից մոտեցան չորս փոշոտ ավտոմեքենաներ։ Նրանք շրջանցեցին հրապարակը, անցան բանկը և կանգ առան բանտի առջև։

Մեքենայից ոչ ոք դուրս չեկավ։ Ատտիկուսը գլուխը բարձրացրեց։ Լրագիրը կանոնավոր ծալեց, դրեց ծնկներին, գլխարկը ետ մղեց դեպի ծոծրակը։ Երևում է, գիտեր, որ սրանք կգան։

― Գնանք,— շշնջաց Ջիմը։

Մենք վազեցինք հրապարակի միջով, հետո փողոցով և թաքնվեցինք կրպակի ետևը։ Ջիմը զգուշությամբ թաքստոցից նայեց։

― Կարելի է ավելի մոտենալ,— ասաց նա։

Մենք վազեցինք դեպի Տինդելի խանութը, բանտը այդտեղից չափազանց մոտ էր, ամեն ինչ տեսնում էինք, իսկ մեզ ոչ ոք չէր նկատի։

Եկվորները մեկ֊մեկ, երկու֊երկու դուրս էին գալիս մեքենաներից։ Սկզբում ասես ստվերներ լինեին, հետո շարժվեցին դեպի բանտը, և լույսի տակ տեսանելի դարձավ, որ նրանք ամենքն էլ խոշոր են, ամրակազմ։ Ատտիկուսը տեղից չշարժվեց։ Լայն թիկունքները նրան ծածկեցին մեր աչքից։

― Նա այստե՞ղ է, միստեր Ֆինչ,— հարցրեց նրանցից մեկը։

― Այստեղ է,— պատասխանեց Ատտիկուսը։— Նա քնած է, չարթնացնեք։

Ես բավականաչափ ուշ հասկացա, թե այդ խոսքերը որքան սոսկալի և ծիծաղելի էին նման բնավ ոչ զվարճալի հանգամանքներում, բայց հորս լսեցին. մարդիկ սկսեցին խոսել կիսանձայն։

― Դուք գիտե՞ք, թե ինչու ենք մենք եկել,— ասաց մի ուրիշը։— Դռնից հեռու գնացեք, միստեր Ֆինչ։

― Վերադարձեք տուն, Ուոլտեր,— հարգալից ասաց Ատտիկուսը։— Հեկ Թեյթը այստեղ մոտերքում է։

― Ինչպե՜ս չէ,— ասաց հիմա էլ մի ուրիշը։— Հեկը իր ստորադրյալներով անտառում թափառում է, մինչև առավոտ այնտեղից դուրս չի գա։

— Ոնց թե։ Ի՞նչ բանի է այնտեղ։

― Քամի է կուլ տալիս,— եղավ կարճ պատասխանը։— Այս բանը ձեր մտքով չէ՞ր անցել, միստեր Ֆինչ։

― Անցել էր, բայց չէի հավատացել։— Հորս ձայնը հնչում էր միշտ հավասարաչափ հանդարտ։— Դա գործը փոխում է, այդպես չէ՞։

― Դե, պարզ է,— ասաց մեկի բասը։ Խոսողը չէր երևում։

― Դուք լո՞ւրջ եք այդպես կարծում։

Երկու օրվա ընթացքում արդեն երկու անգամ Ատտիկուսից լսում էի այդ հարցը, նշանակում էր, հիմա ինչ֊որ մեկի հերը կանիծեն։ Այդ տեսարանը արժի տեսնել։ Ես դուրս պրծա Ջիմի թևի տակից և ամբողջ թափով վազեցի Ատտիկուսի մոտ։

Ջիմը ծղրտաց ու սլացավ իմ ետևից, բայց նա և Դիլլը ինձ չհասան։ Մութ կերպարանքների արանքում բոթբոթելով, որոնցից ծանր հոտ էր գալիս, ես դուրս վազեցի դեպի լույսի շրջանագիծը։

― Ատտիկուս, ողջույն։

Ես մտածում էի, թե նա կուրախանա, բայց նրա դեմքը այնպիսի արտահայտություն ընդունեց, որ իմ ողջ զվարթությունը կորավ։ Նրա աչքերը պարզապես դարձան վախվորած, բայց այդ իսկույն անցավ, հենց որ ամբոխի միջով ճամփա բացելով երևացին Ջիմն ու Դիլլը։

Սպիրտի հոտ էր գալիս և գոմի, ես շուրջս նայեցի, չորս կողմ օտար մարդիկ էին։ Սրանք ուրիշ էին, նրանք չէին, որ եկել էին երեկ երեկոյան։ Շփոթմունքից տաքություն տվեց վրաս. ես այնպես հաղթական ներս ցատկեցի, բայց ինձ նայում էին միանգամայն անծանոթ մարդիկ։

Ատտիկուսը աթոռից բարձրացավ, նա քայլում էր դանդաղ, ծերուկի նման։ Նա տեղը տեղին ծալքերի տեղով լրագիրը ձեռքով հարթեց և խնամքով ծալեց։ Մատները մի թեթև դողում էին։

― Գնա՛ տուն, Ջիմ,— ասաց նա։— Քույրիկիդ և Դիլլին ուղեկցիր տուն։

Մենք վարժվել էինք, Ատտիկուսը երբ մի որևէ բան էր ասում, միգուցե միշտ չէ, որ հաճույքով, բայց անմիջապես կատարում էինք, իսկ այդտեղ Ջիմը կանգնել էր այնպիսի տեսքով, կարծես միտք էլ չուներ տեղից շարժվելու։

― Գնա տուն, ես ասացի։

Ջիմը գլուխն օրորեց։ Ատտիկուսը բռունցքները սեղմեց կողքերին, և Ջիմը, նույնպես, և այդպես նրանք կանգնել էին դեմ առ դեմ, միմյանցից միանգամայն տարբեր. Ջիմի մազերը փափուկ էին, շագանակավուն, մուգ դարչնագույն աչքեր, երկարուկ դեմք, ականջները կպած գլխին՝ նա ամբոդջովին մայրիկին է քաշել, իսկ Ատտիկուսի մազերը սև են, տեղ֊տեղ ալեխառն, դիմագծերը ուղիղ, խիստ, բայց և այնպես ինձ թվաց, որ նրանք նման են։ Երևի այն պատճառով, որ միմյանց նայում էին հանդգնաբար։

― Որդիս, ես ասացի՝ գնա տուն։

Ջիմը գլուխն օրորեց։

― Ա՛յ, հիմա ես նրան տուն կուղարկեմ,— ասաց լողլողի մեկը, բռնեց Ջիմի օձիքից և այնպես շպրտեց, որ Ջիմը հազիվ մնաց ոտքի վրա։

― Ձեռք չտա՛ս նրան։

Եվ ես դրան, այդ քեռուն ոտքովս հասցրի։ Ես բոբիկ էի, և շատ զարմացա, որ նա դեմքը ամբողջովին կնճռոտեց, վախ արեց և ետ քաշվեց։ Ես ուզում էի նրա ծնկանը հասցնել, բայց բավականին բարձր խփեցի։

― Հերի՛ք է, Մեծաչքանի,— ասաց Ատտիկուսը, ուսս բռնելով։— Համառություն մի արա և քացով մի խփիր։ Լռի՛ր,— ընդհատեց նա ինձ, երբ ուզում էի մի բան ասել ինձ արդարացնելու համար։

― Թող նրանք Ջիմին ձեռք չտա՛ն,— ասացի ես։

― Դե լավ, միստեր Ֆինչ, դրանց այստեղից տարեք,— քրթմնջաց ինչ֊որ մեկը։— Դրա համար մենք ձեզ տալիս ենք տասնհինգ վայրկյան։

Ատտիկուսը կանգնել էր այդ անհասկանալի մարդկանց մեջ և աշխատում էր Ջիմին համոզել, որ իրեն լսի։ Նա սպառնում էր, համոզում, վերջում նույնիսկ ասաց։

— Ես քեզ խնդրում եմ, Ջիմ, սրանց տար։

Իսկ Ջիմը որպես պատասխան համառորեն կրկնում էր․

― Չե՛մ գնա։

Այդ ամենը ինձ սկսեց ձանձրացնել, բայց ես զգում էի՝ Ջիմը անտեղի չէ, որ համառում է, ախր լավ գիտե, որ Ատտիկուսը հետո նրա հախից կգա, երբ մենք արդեն տուն գնանք։

Ես սկսեցի շուրջս նայել։ Տաք, ամառային գիշեր էր, բայց համարյա այդ բոլոր մարդիկ հագել էին կոմբինեզոններ և կոպիտ, բամբակյա վերնաշապիկներ, որոնք կոճկված էին ընդհուպ մինչև կզակը։ Երևի նրանք ամենքն էլ վախեցել էին, թե կմրսեն, մտածեցի ես, ահա թևքերն էլ ծալված չեն, և նույնիսկ բազկակալներն էլ կոճկված են։ Նրանք, ովքեր լայնեզր գլխարկներով էին, քաշել էին մինչև հոնքերը։ Եվ բոլորը մի տեսակ մռայլ էին, նայում էին քնահար, կարծես նրանց համար անսովոր էր, որ այդպիսի ուշ ժամին ոտքի վրա էին։ Ես մի անգամ էլ փնտրեցի, չկա՞ արդյոք գոնե մի ծանոթ դեմք, նրանք կանգնած էին կիսաշրջանաձև, և նրան, ով կանգնած էր մեջտեղում, ես հանկարծ ճանաչեցի։

― Ողջո՛ւյն, միստեր Կանինգհեմ։

Նա կարծես իսկի չլսեց էլ։

― Ողջո՛ւյն, միստեր Կանինգհեմ։ Ինչպես է ձեզ մոտ, իրավունքների սահմանափակումը դարձյա՞լ շարունակվում է։— Ուոլտեր Կանինգհեմ ավագի գործերի վիճակին ես քաջ ծանոթ էի, Ատտիկուսը ինչ֊որ ժամանակ այդ ամենը մանրամասն բացատրել էր։ Պարթևահասակ, ամրակազմ, նա ինչ-որ շփոթված, աչքերն էր բաց ու խուփ անում՝ բթամատերը խրած կոմբինեզոնի ուսափոկի տակ։ Թվում էր տրամադրոաթյունը տեղը չէ, նա հազում էր ու նայում շուրջը։ Իմ բարեկամական ողջույնը մնաց անպատասխան։

Միստեր Կանինգհեմը կանգնած էր անգլխարկ, ճակատը թվում էր չափազանց ճերմակ, իսկ ամբողջ դեմքը, որ արևակեզ էր, արտասովոր թուխ էր, հավանաբար, նա միշտ լայնեզր գլխարկ էր դնում։ Նա մի ոտքից մյուսին էր հենվում, ոանամանները խոշոր էին և կոպիտ։

― Դուք ինձ չե՞ք ճանաչում, միստեր Կանինգհեմ։ Ես Ջին Լուիզա Ֆինչն եմ։ Դուք մի անգամ մեզ ընկույզ էիք բերել, հիշո՞ւմ եք։

Կարծես թե ջանքերս ապարդյուն էին, անտանելի բան է, երբ պատահական ծանոթը քեզ հետո չի ճանաչում։

― Ես Ուոլտերի հետ եմ սովորում,— մի նոր փորձ արեցի ես։— Նա չէ՞ որ ձեր տղան է, ճի՞շտ է։ Ճի՞շտ է, սը՛ր։

Միստեր Կանինգհեմը հազիվ նկատելի գլխով արեց, համենալն դեպս ինձ ճանաչեց։

― Ես և Ուոլտերը նույն դասարանումն ենք,— շարունակեցի ես,— նա շատ լավ է սովորում։ Ե՛վ հրաշալի տղա է,— ավելացրի ես,— ճի՛շտ է, ճի՛շտ է, նա հրաշալի տղա է։ Նա մի օր եկավ մեզ մոտ ճաշելու։ Միգուցե նա ձեզ պատմել է իմ մասին, մեկ անգամ ես նրան քոթակել եմ, իսկ նա՝ հեչ, ոչինչ էլ չարեց, իսկապես որ հրաշալի տղա է։ Դուք նրան բարևեցեք իմ կողմից, լա՞վ։

Ատտիկուսը մի ժամանակ ինձ բացատրել էր, որ եթե դու քաղաքավարի մարդ ես, ուրիշների հետ խոսիր ոչ թե այն մասին, ինչ քեզ է հետաքրքիր, այլ այն մասին, ինչ հետաքրքիր է նրանց։ Միստեր Կանինգհեմին, երևում է, իսկի էլ չէր հետաքրքրում իր տղայի մասին լսելը, իսկ ինձ այնքան ցանկալի էր, որ դա նրան ձանձրույթ չպատճառեր, և ես հուսահատությունից վերջին փորձս արեցի, համենայն դեպս, գուցե իրավունքների սահմանափակումը նրան ավելի հետաքրքրի։

― Սահմանափակումը շատ վատ բան է,— սկսեցի նրան բացատրել ես։

Եվ այդտեղ, վերջապես, ես նկատեցի, որ ճառով դիմում եմ մի ամբողջ խումբ մարդկանց։ Նրանք բոլորը նայում էին ինձ, ոմանք նույնիսկ բացել էին բերանները։ Ատտիկուսն այլևս Ջիմին չէր ստիպում գնալ, նրանք երկուսով կանգնած էին Դիլլի կողքին։ Եվ նրանք էլ էին կախարդվածի նման ինձ լսում։ Ատտիկուսը նույնիսկ բերանը կիսաբաց էր արել, իսկ նա միշտ ասում էր, որ դա այնքան էլ գեղեցիկ բան չէ։ Մեր հայացքները հանդիպեցին միմյանց, և նա բերանը փակեց։

― Գիտե՞ս, Ատտիկուս, ես ահա միստեր Կանինգհեմին ասում եմ, իհարկե, երբ իրավունքները սահմանափակում են, դա շատ վատ բան է, բայց դու չէ՞ որ ասել ես, որ պետք չէ վրդովվել, այդպիսի բաները երբեմն երկար են տևում․․․ և դուք ընդհանուր ուժերով մի կերպ դուրս կպրծնեք․․․

Եվ ես վերջնականապես լռեցի, միայն այս էի մտածում, թե որքա՜ն հիմարն եմ։ Երևում է, իրավունքների սահմանափակման մասին լավ է խոսել միայն հյուրասենյակում։

Իմ գլուխը նույնիսկ քրտնել էր. վատ եմ լինում, երբ մի ամբողջ խումբ մարդիկ նայում են ինձ։ Բոլորը կանգնել էին, բերանները ջուր առել։

— Ի՞նչ է պատահել,— հարցրի ես։

Ատտիկուսը չպատասխանեց, ես նայեցի միստեր Կանինգհեմին, նրա դեմքը նույնպես անվրդով էր։ Իսկ հետո նա չափազանց տարօրինակ վարվեց։ Պպզեց և երկու ձեռքով ուսերս բռնեց։

― Ես նրան կբարևեմ քո կողմից, փոքրիկ լեդի,— ասաց նա։

Վեր կացավ, ուղղվեց և հսկա ձեռքը թափ տվեց։

― Գնացի՛նք այստեղից,— գոչեց նա։— Գնա՛նք, տղաներ։

Եվ այնպես, ինչպես որ եկել էին երկու֊երկու, մեկ֊մեկ, շարժվեցին՝ քարշ տալով ոտները դեպի իրենց խարխուլ մեքենաները։ Շրխկացրին դռները, մոտորները փռշտացին, և բոլորով մեկնեցին։

Ես դարձա Ատտիկուսին, իսկ նա, պարզվեց, որ հեռացել է և ճակատը հենել բանտի պատին։ Ես մոտեցա և նրա թևքից քաշեցի։

― Հիմա մենք կգնանք տո՞ւն։

Նա գլխով արեց, դուրս քաշեց թաշկինակը, դեմքը մաքրեց և քիթը աղմուկով սրբեց։

― Միստեր Ֆինչ,— խավարի մեջ, ինչ֊որ տեղից լսվեց մի բարակ, խզված ձայն,— նրանք գնացի՞ն։

Ատտիկուսը պատից հեռացավ և գլուխը բարձրացրեց։

― Գնացին,— ասաց նա։— Քնիր մի քիչ, Թո՛մ։ Նրանք չեն վերադառնա։

Մյուս կողմից, մթության մեջ լսվեց մի ձայն ևս․

― Վստահ եղեք, որ այլևս չեն վերադառնա, ես ամբողջ ժամանակ պատրաստ կանգնած էի, Ատտիկուս։

«Մեյկոմբ տրիբյուն»֊ի խմբագրության վերևի պատուհանում երևաց միստեր Անդերվուդը՝ երկփողանի հրացանը ձեռքին։

Արդեն ուշ էր, ես հոգնել էի, աչքերս փակվում էին. թվում էր Ատտիկուսն ու միստեր Անդերվուդը երևի խոսեն մինչև առավոտ՝ մեկը լուսամուտից կիսովին դուրս եկած, մյուսը՝ ցածից գլուխը վեր ցցած։ Վերջապես Ատտիկուսը մոտեցավ մեզ, բանտի դռան վերևի լապտերը հանգցրեց և վերցրեց աթոռը։

― Թույլ տվեք ես տանեմ, կարելի՞ է, միստեր Ֆինչ,— խնդրեց Դիլլը։

Այդ ամբողջ ընթացքում նա առաջին անգամ էր խոսում։

― Շնորհակալությո՛ւն, բարեկամս։

Եվ մենք գնացինք դեպի բանկը՝ Ատտիկուսն ու Ջիմը առջևից, ես և Դիլլը նրանց ետևից։ Դիլլը տանում էր աթոռը, ուստի ավելի դանդաղ էր քայլում։ Ատտիկուսն ու Ջիմը առաջ անցան, և ես մտածեցի, որ Ատտիկուսը հիմա Ջիմի հոգին հանում է, թե ինչու տուն չգնաց, բայց սխավում էի։ Նրանք հենց այդ միջոցին հավասարվեցին լապտերին և ես տեսա, թե ինչպես Ատտիկուսը ձեռքը բարձրացրեց ու խառնեց Ջիմի մազերը, նա դրանից բացի ուրիշ փայփայանք չգիտեր։

== Գլուխ 16 ==

Ջիմը ինձ լսեց։ Դռնից նայեց։ Իսկ երբ մոտեցավ իմ մահճակալին, Ատտիկուսի սենյակում լույսը վառվեց։ Մենք տեղներումս քարացանք և չշարժվեցինք, մինչև որ լույսը չհանգավ, մենք լսում էինք, թե Ատտիկուսը ինչպես է շուռումուռ գալիս, և սպասում էինք։ Վերջապես, նորից լռություն տիրեց։

Ջիմը ինձ տարավ իր մոտ և պառկեցրեց.

― Աշխատիր քնել,— ասաց նա։— Վաղը չէ մյուս օրը միգուցե ամեն բան արդեն վերջանա։

Մենք ստիպված էինք վերադառնալ չափազանց կամացուկ, որպեսզի Ալեքսանդրա հորաքրոջը չարթնացնեինք։ Ատտիկուսը մոտորը մարեց դեռևս բակամիջի անցուղում, և մենք ետնամուտքից ներս մտանք, շտապով գնացինք մեր սենյակները։ Ես շատ էի հոգնել և արդեն քունս տարել էր, երբ հանկարծ երազումս երևաց Ատտիկուսը, նա ծալում է լրագիրը, գլխարկը ետ է տարել դեպի ծոծրակը, իսկ հետո՝ Ատտիկուսը ամայի, սպասումով քարացած փողոցի մեջտեղում նստած, ակնոցը տանում է ճակատը։ Ես ասես կաթվածահար եղա, ես միայն այդ ժամանակ հասկացա, թե ինչ էր կատարվել այդ երեկո, և լաց եղա։ Ջիմը կեցցե, նա մի բառ էլ չասաց, չասաց, որ երբ քիչ է մնում ինը տարեկան դառնաս, ողբալն արդեն անհարմար է։

Առավոտյան ոչ ոք ախորժակ չուներ, միայն Ջիմը հուպ տվեց երեք ձու իրար ետևից։ Ատտիկուսը նայեց նրան ակնհայտ հիացմունքով. Ալեքսանդրա հորաքույրը մանրիկ կումերով սուրճ էր խմում, նրանից, ինչպես միշտ, ցրտություն էր փչում։ Երեխաները, որոնք գիշերները թաքուն ծլկում են տնից, խայտառակություն են ամբողջ ընտանիքի համար։ Ատտիկուսը ասաց՝ ինքր շատ ուրախ է, որ այդ խայտառակությունը վրա հասավ ճիշտ ժամանակին, բայց Ալեքսանդրա հորաքույրը ասաց.

― Հիմարություններ են դրանք, միստեր Անդերվուդը միշտ էլ պատրաստ կանգնած է եղել։

― Բայց, գիտե՞ս ինչ, դա շատ հետաքրքիր է,— ասաց Ատտիկուսը։— Ախր Բրակստոնը ատելով ատում է նեգրերին, նույնիսկ մոտիկ չի թողնում։

Մեյկոմբում միստեր Անդերվուդին համարում էին մի անուղղելի պիղծ մարդ. հայրը նրա գլխին չար օյին էր խաղացել՝ որդուն կնքել էր՝ Բրակստոն Բրեզդ, նա իր ամբողջ կյանքում շատ էր չարչարվել, որպեսզի շրջապատի մարդկանց ստիպի մոռացության տալու այդ բանը։ Ատտիկուսն ասում էր՝ ում անուն են դնում ի պատիվ Հարավային բանակի գեներալների, նա վաղ թե ուշ դառնում է մի թշվառ գինեմոլ։

Կելպուրնիան Ալեքսանդրա հորաքրոջը մի գավաթ սուրճ ևս մատուցեց, ես Կելպուրնիային նայեցի որքան կարելի է աղերսալի և համոզող հայացքով, բայց նա միայն գլուխն օրորեց.

― Դու սուրճ խմելու համար դեռ փոքր ես,— ասաց նա,— երբ որ մեծանաս, առանց աղաչելու էլ քեզ կտամ։

Ես ասացի՝ միգուցե սուրճը օգուտ է ստամոքսի համար։

― Դե լավ,— ասաց Կելպուրնիան և պահարանից մի գավաթ վերցրեց։ Նրա մեջ մի ճաշի գդալ սուրճ գցելով, պռնկե֊պռունկ կաթ լցրեց։

Որպես շնորհակալություն, ես գավաթին լեզու ցույց տվի, հայացքս բարձրացրի և հորաքրոջս հոնքերի միջև տեսա նախազգուշացնող կնճիռ։ Բայց նա Ատտիկուսի վրա էր նոթերը կիտել։ Նա սպասեց, մինչև Կելպուրնիան գնաց խոհանոց, և այդ ժամանակ միայն ասաց.

― Այդպես մի խոսիր նրա ներկայությամբ։

― Ինչպե՞ս, և ո՞ւմ մոտ,— հարցրեց Ատտիկուսը։

― Կելպուրնիայի։ Դու նրա մոտ ասացիր, որ Բրակստոն Անդերվուդը ատելով ատում է նեգրերին։

― Հելը, անշուշտ, ինքն էլ այդ գիտե։ Դա ամբողջ Մեյկոմբը գիտե։

Այդ օրերին ես սկսեցի հորս մոտ նկատել մի անորսալի փոփոխություն․ այդ զգացվում էր այն ժամանակ, երբ նա խոսում էր Ալեքսանդրա հորաքրոջ հետ։ Նա չէր զայրանում, բայց, այնուամենայնիվ, նրան լռեցնում էր։ Ահա հենց հիմա էլ նրա ձայնի մեջ լսվեց մի չոր շեշտ։

― Այն ամենը, ինչ կարելի է ասել այստեղ, սեղանի շուրջը, կարելի է ասել Կելպուրնիայի ներկայությամբ,— կտրեց նա։— Նա լավ գիտե, թե ինքը ինչ արժե մեր ընտանիքի համար։

― Ես կարծում եմ, որ դա վատ սովորություն է, Ատտիկուս։ Դա նրանց կխրախուսի։ Դու հո ինքդ էլ գիտես, թե նրանք ինչպիսի բացբերաններն են։ Այն ամենը, ինչ օրվա ընթացքում տեղի է ունենում քաղաքում, դեռ երեկո չեղած հայտնի է լինում ամբողջ նեգրական թաղամասին։

Հայրս դանակը դրեց ցած։

― Ես չգիտեմ այնպիսի մի օրենք, որը նրանց արգելեր խոսել։ Թերևս, եթե մենք այսքան խոսակցությունների առիթներ չտայինք, նրանք գուցե և չխոսեին։ Ինչո՞ւ սուրճդ չես խմում, Մեծաչքանի։

Ես գդալով խառնում էի գավաթս։

― Ես էլ հենց իմանում էի, թե միստեր Կանինգհեմը մեր բարեկամն է, դու մի ժամանակ ինձ այդպես ես ասել։

― Նա մեր բարեկամն է։

― Բայց երեկ երեկոյան ուզում էր քեզ ծեծել։

Ատտիկուսը պատառաքաղը դրեց դանակի կողքին և ափսեն հրեց։

― Մի ստեր Կանինգհեմը ընդհանրապես լավ մարդ է,— ասաց նա։— Պարզապես նա, ինչպես և մեզանից յուրաքանչյուրը, ունի իր թուլությունները։

― Մի՞թե դա թուլություն է,— հանկարծ ասաց Ջիմը։― Երեկ երեկոյան, հենց որ եկան, պատրաստ էր քեզ սպանել։

― Թերևս այդպես էլ լիներ,— համաձայնեց Ատտիկուսը։— Բայց տեսնո՞ւմ ես, որդիս, երբ որ դու մեծանաս, այն ժամանակ ավելի լավ կհասկանաս մարդկանց։ Ինչ էլ որ լինի, ամեն մի ամբոխ բաղկացած է մարդկանցից։ Երեկ երեկոյան միստեր Կանինգհեմը ամբոխի մի մասնիկն էր, բայց և այնպես մնաց որպես մարդ։ Յուրաքանչյուր հարավային փոքրիկ քաղաքում, ամեն մի ամբոխ բաղկացած է մարդկանցից, որոնց մենք գիտենք, ամենասովորական մարդկանցից, և այդ նրանց համար այնքան էլ ցանկալի չէ, այդպես չէ՞ միթե։

― Թերևս․․․— ասաց Ջիմը։

― Եվ այդ պատճառով էլ հարկ եղավ, որ ութ տարեկան երեխան միջամտեր, որոպեսզի նրանք ուշքի գային, այդպե՞ս է,— շարունակեց Ատտիկուսը։— Իսկ դա մի բան նշանակում է, եթե վայրի գազանների ոհմակը այդուհանդերձ կարելի է կանգնեցնել, նշանակում է վերջին հաշվով նրանք, համենայն դեպս, մարդ են։ Ը՜մ, այո, միգուցե մեզ պետք են ոստիկան-երեխաներ․․․ Երեկ երեկոյան դուք, զավակներս, Ուոլտեր Կանինգհեմին ստիպեցիք մի պահ մտնել իմ կաշվի մեջ։ Եվ այդ բավական էր։

Չգիտեմ, գուցե Ջիմը երբ մեծանա, իսկապես, ավելի լավ հասկանա մարդկանց, իսկ ես չեմ հասկանա։

― Հապա թող հիմա Ուոլտերը դպրոց գա, իմ ձեռքից չի պրծնի,— ասացի ես։

― Դու նրան մատով էլ չես դիպչի,— վճռաբար ասաց Ատտիկուսը։— Թեկուզ ինչ էլ որ լինի, ես չեմ ցանկանում, որպեսզի դու կամ Դիլլը երեկվա դեպքից հետո որևէ մեկի դեմ քեն պահեք։

― Ահա, տեսնո՞ւմ ես, թե ինչի է հանգեցնում այդ բոլորը,— ասաց Ալեքսանդրա հորաքույրը։— Հիշի՛ր, ես քեզ նախազգուշացնում եմ։

Ատտիկուսն ասաց, որ կհիշի, աթոռը կտրուկ հրեց և տեղից ելավ։

― Այսօր ինձ համար ծանր օր է, այնպես որ, խնդրում եմ ներել։ Ջի՛մ, ես շատ կցանկանայի, որպեսզի դու և Մեծաչքանին այսօր քաղաք չգնայիք։

Հազիվ էր Ատտիկուսը դուրս գնացել, որ ցատկռտելով սեղանատուն վազեց Դիլլը։

― Այսօր ամբողջ քաղաքը այդ մասին է խոսում,— հայտարարեց նա։— Բոլորը զարմանում են, թե մենք ինչպես ենք դուրս պրծել հարյուր մարդու ձեռքից։

Ալեքսանդրա հորաքույրը այնպես նայեց նրան, որ Դիլլը իսկույն լեզուն կծեց։

― Այնտեղ հարյուր մարդ չի եղել,— ասաց հորաքույրը,— և ոչ ոք էլ ոչ ոքի ձեռքից դուրս չի պրծել։ Այնտեղ պարզապես այդ հարբած, սանձարձակ Կանինգհեմների խումբն է եղել։

― Ուշադրություն մի՛ դարձրեք, հորաքույր, Դիլլը միշտ էլ չափազանցնում է,— ասաց Ջիմը և գլխով նշան արեց, որ մենք ետևից գնանք։

― Բակից ոչ մի տեղ չգնաք,— զգուշացրեց հորաքույրը, երբ մենք դուրս եկանք պատշգամբ։

Կարելի էր կարծել, թե այսօր շաբաթ էր․ մեր տան մոտով անշտապ, բայց անընդհատ շարժվում էր մարդկային հոսանքը, որը գալիս էր Մեյկոմբ շրջանի հարավային մասից։

Իր ցեղական փոքրիկ ձիու վրա պարկի նման նստած, գալիս էր միստեր Դոլֆուս Ռեյմոնդը։

― Չեմ հասկանում, թե նա ոնց է կարողանում թամբին մնալ,— քրթմնջաց Ջիմը։— Եվ թե ինչպես է հասցրել առավոտյան դեռ ութը չեղած կոնծել։

Մի սայլ անցավ օրորվելով, այնտեղ խիտ նստած էին գլխներին կտորից կարված պանամաներ դրած կանայք՝ դեմքները պահպանելով արևից և հագած երկար թևերով շրջազգեստներ։ Սայլը քշում էր թաղիքե գլխարկով մի մորաքույր։

― Նայիր, մենոնականներն են,— ասաց Ջիմը Դիլլին։— Նրանց ամբողջ հագուստը անկոճակ է։

Մենոնականներն ապրում էին անտառներում, իրենց հարկավոր ամեն ինչ առնում ու ծախում էին գետի մյուս ափին և Մեյկոմբ գրեթե չէին գալիս։ Դիլլը նրանց նայում էր հետաքրքրությամբ։

― Նրանք բոլորն էլ կապույտ աչքեր ունեն,— բացատրեց Ջիմը,— և տղամարդիկ հարսանիքից հետո չպետք է սափրվեն։ Նրանց կանանց դուր է գալիս, որ մորուքը խուտուտ տա իրենց։

Ջորուն նստած անցավ միստեր Իքս Բիլլապսը և մեզ ձեռքով արեց։

― Նա շատ հետաքրքիր մարդ է,— ասաց Ջիմը։— Իքսը ոչ թե նրա անվան առաջին տառն է, այլ հենց այդպես էլ նրան կոչում են։ Մեկ անգամ նրան որպես վկա կանչում են դատարան և հարցնում՝ ինչպե՞ս է ձեր անունը։ Նա ասում է՝ Իքս Բիլլապս։ Քարտուղարը խնդրում է՝ լրիվ ասացեք, իսկ նա նորից ասում է Իքս։ Նրան նորից հարցնում են, նա դարձյալ նույնը։ Վերջ ի վերջո թղթի վրա գրում է «Իքս» և բարձրացնում վեր, որպեսզի բոլորը տեսնեն։ Նրան հարցնում են, թե այդ ի՛նչ անուն է, նա ասում է՝ այդպես են հայրն ու մայրը գրանցել տվել, երբ ծնվել է։

Գավառի բնակիչները անվերջ անցնում ու անցնում էին մեր մոտով, և Ջիմը Դիլլին պատմում էր առավել աչքի ընկնող մարդկանց մասին՝ միստեր Թենսոու Ջոնսը քվեարկել է հօգուտ «չոր» օրենքի, միսս Էմիլի Դեյվիսը ծածուկ քթախոտ է քաշում, միստեր Բայրոն Ուոլտերը ջութակ է նվագում, միստեր Ջեյկ Սլեյդի ատամները այս էլ երեք անգամ է տաշում են։

Անկյունից մի սայլ ևս հայտնվեց, նրա ուղևորները նայում էին մի տեսակ չափից դուրս խստությամբ։ Նրանք հավասարվեցին միսս Մոդի Էտկինսոնի տանը, նրա պարտեգոսմ վառ գույներով հուրհրատին էին տալիս ամառային ծաղիկները, և այդտեղ արտասանդուղք դուրս եկավ ինքը՝ միսս Մոդին։ Զարմանալի բան է, երբ միսս Մոդին կանգնում է արտասանդուղքի վրա՝ մեզնից բավականին հեռու, դեմքը չենք տեսնում, բայց միևնույն է, իսկույն երևում է, թե ինչպիսի տրամադրության մեջ է։ Ահա նա կանգնած է մի փոքր թեքված առաջ, ձեռքերը՝ կողքին, գլուխն էլ է թեքել կողքի, ակնոցը փայլատակում է արևի տակ։ Եվ մենք արդեն գիտենք՝ նրա ժպիտը հիմա ամենաթունոտն է։

Սայլը քշող կինը ջորիներին ետ պահեց և այնտեղ նստած կանանցից մեկը ծղրտաց․

― Սնափառին սպասէ խաւա՜րն հաւերժական։

Եվ միսս Մոդին պատասխանեց․

― Որոյ սիրտը լի է ուրախությամբ, դեմք նորա պայծա՜ռ լինի։

Հավանաբար այդ ոտնալվայի սիրահարները մտածեցին՝ սատանան սուրբ գիրքն էլ է իր ձևով մեկնում, որովհետև սայլը քշող կինը ջորիներին արագ մտրակեց։ Եվ նրանց ինչո՞ւ պետք է դուր գա միսս Մոդիի պարտեզը։ Ուղղակի անկարելի է հսկանալ, մանավանդ, որ միսս Մոդին չնայած ամբողջ օրն այնտեղ հող էր փորփրում, բայց սուրբ գիրքը բերանացի գիտեր։

Մենք մոտեցանք նրա ցանկապատին։

― Դուք դատարան գնալո՞ւ եք,— հարցրեց Ջիմը։

― Ոչ,— ասաց միսս Մոդին։— Դատարանում այժմ անելիք չունեմ։

― Իսկ նայել չե՞ք ուզում,— հարցրեց Դիլլը։

― Ոչ։ Դա չափազանց դժվար բան է՝ նստես նայես ու մեկ էլ լսես, որ խեղճին մահվան են դատապարտում։ Այնինչ ժողովուրդը այնպես է գալիս, կարծես տոն է։

― Բայց չէ՞ որ նրան պետք է դատել մարդկանց ներկայությամբ, միսս Մոդի,— ասացի ես։— Այլապես սխալ կլինի։

― Դա ինձ հայտնի է,— ասաց միսս Մոդին։— Հենց այն պատճառով, որ մեզ մոտ դատավարությունը կատարվում է հրապարակով, մարդկանց ներկայությամբ, այնտեղ գնալը ինձ համար արդեն պարտադիր չէ. այդպե՞ս է։

Մեր մոտով անցնում էր միսս Ստիվենի Կրոուֆորդը։ Նա լայնեզր գլխարկով էր և ձեռնոցով։

― Պա՛հ, պա՛հ,— ասաց նա։— Ժողովուրդ է, որ գալիս է, ասողը կասի, թե ինքը՝ Ուիլյամ Ջենինգս Բրայանն է ճառ ասելու։

― Իսկ դո՞ւ ուր ես պատրաստվել, Ստիվենի,— ձայն տվեց միսս Մոդին։

― Գնումներ կատարելու։

Միսս Մոդին ասաց՝ երբեք չեմ տեսել, որ Ստիվենին գնումների գնալիս լայնեզր գլխարկ դներ։

— Դե գուցե մի րոպեով էլ դատարան մտնեմ, տեսնեմ, թե ոնց է մեր Ատտիկուսը,— ասաց միսս Ստիվենին։

— Զգույշ մնա, որ հանկարծ քեզ էլ ծանուցագիր չտա,— ասաց միսս Մոդին։

Մենք ոչինչ չհասկացանք և խնդրեցինք բացատրել, և միսս Մոդին ասաց՝ միսս Ստիվենին, ինչպես երևում է, շատ բան գիտե այդ գործից, ինչու, ուրեմն, դատարանին ցուցմունքներ չտա։

Մենք մինչև կեսօր դիմացանք։ Ատտիկուսը տուն եկավ ճաշելու և ասաց՝ առավոտից ի վեր զբաղված են եղել ատենակալներ ընտրելով։ Ճաշից հետո մենք Դիլլին կանչեցինք և միասին գնացինք քաղաք։

Հիրավի դա մեծ օր էր։ Ձիակապարանի մոտ անկարելի էր այլևս մի հատ ձի անգամ խցկել, ծառերի տակ վխտում էին ջորիներ ու սայլեր։ Դատարանի առջևի հրապարակը ինչպես պիկնիկների ժամանակ լեփ-լեցուն էր մարդկանց խմբերով ու առանձին ընտանիքներով. նստոտում էին ուղղակի գետնին՝ տակները լրագիր փռելով, ուտում էին թխվածքներ, վրայից խմում մրգահյութ կամ տաք կաթ՝ ուղղակի սափորներից։ Ոմանք կրծում էին սառը հավ կամ խոզի կիսածեծած միս։ Իսկ ով ավելի հարուստ էր, ուտելիքի վրայից սոդաջրի բաժակով խմում էր կոկա-կոլա, որ գնել էր դեղատանը։ Սևամորթ տղաները ամբոխի մեջ ընկնում էին միմյանց ետևից, մայրերը կերակրում էին մանկիկներին։

Հրապարակի հեռավոր ծայրում հանդարտ նստած արևկող էին արել նեգրերը, նրանք ուտում էին սարդինա, չոր խմորեղեն, խմում էին բուրավետ նիխի֊կոլա։ Նրանց հետ նստած էր միստեր Դոլֆուս Ռեյմոնդը։

― Ջիմ,— ասաց Դիլլը,— նա տոպրակի միջից է խմում։

Եվ ճիշտ որ, միստեր Դոլֆուս Ռեյմոնդը բերանով բռնել էր երկու ծղոտ, ինչպիսիք տալիս են դեղատներում, ծղոտների մյուս ծայրերը գտնվում էին թղթե շագանակավուն տոպրակի մեջ։

― Առաջին անգամն եմ այդպիսի բան տեսնում,— քրթմնջաց Դիլլը,— այդ ի՞նչ կա տոպրակի մեջ։ Եվ ինչպե՞ս է, որ չի թափվում։

Ջիմը փռթկաց.

― Տոպրակի մեջ կոկա֊կոլայի շիշ կա, իսկ շշի մեշ՝ վիսկի։ Այդպես է արել, որպեսզի կանայք չիմանան։ Ա՛յ, կտեսնես, նա ամբողջ օրը այդպես կծծի, հետո կգնա, շիշը նորից կլցնի և նորից կխմի։

― Իսկ ինչո՞ւ է սևամորթների հետ նստած։

― Նա միշտ այդպես է։ Երևի նրանք իրեն ավելի են դուր գալիս, քան մենք։ Նա ապրում է մեկուսի, մեր գավառի ծայրամասում։ Եվ նրա հետ ապրում է սևամորթ կին և մի տուն լիքը մուլատ երեխաներ։ Եթե նրանք այստեղ լինեն, քեզ ցույց կտամ։

― Տեսքով նա իսկի տականքի նման չէ,— ասաց Դիլլը։

― Նա ամենևին էլ տականք չէ, նա ունի իր հողաբաժինը, ընդարձակ հողաբաժին՝ գետի երկայնքով և ինքն էլ ծագումով շատ լավ ընտանիքից է։

― Իսկ ինչո՞ւ է այդ ձևով ապրում։

― Պարզապես նրան այդպես ավելի է դուր գալիս,— ասաց Ջիմը։— Ասում են՝ նրա ուշքը գլուխը չի գալիս իր հարսանիքից հետո։

Նա պետք է ամուսնանար․․․ Սպենդերների դուստրերից ինչ֊որ մեկի հետ, թե ինչ։ Ցանկացել էին հարսանիքը շատ շքեղ անել, բայց ավա՜ղ․․․ Եկեղեցում հայտարարելուց հետո հարսնացուն բարձրանում է իր սենյակը և որսորդական հրացանով անձնասպան լինում։ Հրացանի շնիկը սեղմել է բոբիկ ոտքով։

― Իսկ ինչու, չիմացա՞ն։

― Ոչ,— ասաց Ջիմը,— ոչ ոք էլ ոչինչ չգիտեր, բացի միստեր Դոլֆուսից։ Ասում են հարսնացուն իմանում է նրա այդ նեգրուհու մասին, իսկ Դուլֆուսը մտադրված է լինում և՛ նեգրուհուն պահել, և՛ ամուսնանալ։ Ահա, դրանից հետո նա միշտ հարբած է։ Իսկ այդ երեխաների հետ նա շատ բարի է․․․

― Ջիմ,— հարցրի ես,— իսկ ի՞նչ ասել է մուլատ։

― Կիսով չափ սպիտակ, կիսով չափ գունավոր։ Ախր դու նրա երեխեքին տեսել ես, Մեծաչքանի։ Դու դեղատան ցրիչին գիտես, նա այնպես շիկամազն է, այնպես գանգրամազ։ Ա՛յ, նա էլ է կիսովին սպիտակ։ Նրանք ամենքն էլ դժբախտ են։

― Իսկ ինչո՞ւ։

― Ախր նրանք ոչ ձուկ են, ոչ միս։ Գունավորները նրանց յուրային չեն համարում, որովհետև կիսով չափ սպիտակ են, և սպիտակներն էլ չեն ընդունում, որովհետև նրանք գունավոր են, ահա այդ պատճառով էլ մուլատները չափազանց անհանգիստ են՝ ոչ այնտեղ, ոչ այստեղ։ Իսկ միստեր Դոլֆուսը, ասում են, իր երկու տղաներին ուղարկել է հյուսիս։ Հյուսիսում մարդիկ գունավորներին դեմ չեն։ Տեսեք, ահա այդպիսիներից մեկը։

Մեր կողմն էր գալիս մի նեգրուհի, նրա ձեռքից կախ էր ընկել մի փտքրիկ տղա։ Ինձ թվաց, որ դա մի իսկական նեգր երեխա է, միանգամայն շոկոլադավուն, լայն ընչացքներով, փայլուն ատամներով։ Նա անդադար ուրախ, զվարթ պտտվում էր, իսկ նեգրուհին քաշում էր նրա ձեռքից, որպեսզի դադարեր։

Ջիմը սպասեց, մինչև նրանք մեր մոտով անցան։

— Այս տղան էլ է նրա մուլատներից,— ասաց նա։

― Որտեղի՞ց գիտես,— հարցրեց Դիլլը։— Իմ կարծիքով, նա պարզապես սևամորթ է։

― Երբեմն միայն տեսքը բավական չէ, հարկավոր է իմանալ, թե նա ով է։ Սա կիսով չափ Ռեյմոնդ է, ճիշտ եմ ասում։

― Ախր որտեղի՞ց գիտես,— հարցրի ես։

― Դե ասում եմ էլի, որ ես պարզապես գիտեմ։

― Այդ դեպքում դու ի՞նչ գիտես, որ մենք էլ նեգր չենք։

― Հորեղբայր Ջեկ Ֆինչը ասում է, մենք էլ հաստատ չգիտենք։ Նա ասում է, որքան որ գիտե՝ մեր պապերն ու նախապապերը եղել են սպիտակներ, իսկ ընդհանրապես, միգուցե անհիշելի ժամանակներից մեր նախնիները գաղթել են Եթովպիայից։

― Դե, եթե անհիշելի ժամանակներից է, դա այնքան վաղեմի բան է, որ հաշիվ չէ։

— Իմ կարծիքով էլ,— ասաց Ջիմը,— բայց Մեյկոմբում կարծում են, եթե արյանդ մեջ թեկուզ մի կաթիլ նեգրական արյուն կա, միևնույն է, դու սևամորթ ես։ Է՜յ, հապա նայեցեք․․․

Կարծես մի գաղտնի ազդանշանով մարդիկ հրապարակում վեր կացան տեղներից, նետեցին լրագրերը, ուտելեղենի թղթե և ցելոֆոնե տոպրակները։ Երեխեքը վազեցին դեպի մայրերը, փոքրիկներին թևերի վրա առան տղամարդիկ, որոնց գլխարկները թրջվել էին քրտինքից, հավաքեցին իրենց ընտանիքները և հովիվների նման առաջնորդեցին դեպի դատարանի դուռը։ Հրապարակի հեռավոր ծայրում նեգրերը և միստեր Դոլֆուս Ռեյմոնդը նույնպես վեր կացան՝ շալվարների փոշին թափ տալով։ Նրանց հետ գրեթե կանայք ու երեխեք չկային, ուստի չէր զգացվում, թե ուրիշների նման նրանք էլ են եկել տոնախմբության։ Նրանք դռների մոտ համբերությամբ սպասեցին մինչև որ սպիտակները իրենց ընտանիքներով ներս անցան։

― Գնանք ներս,— ասաց Դիլլը։

― Ո՛չ, սպասենք մինչև բոլորը մտնեն,— ասաց Ջիմը։— Ատտիկուսը հավանաբար գոհ չի մնա, եթե մեզ տեսնի։

Մեյկոմբի գավառային դատարանը մի փոքր հիշեցնում էր Արլինգտոնի ռադիոկայանը, նրա սյունաշարը, որին հենվում էր տանիքր, շատ ծանրակշիռ էր իր թեթև բեռան համար։ Դատարանի հին շենքից, որ այրել էին 1856 թվականին, միայն սյունաշարն էր փրկվել։ Հրդեհից հետո նրան կից կառուցել էին նոր շենք։ Ավելի ճիշտ, այն կառուցել էին անտեսելով այդ սյուները։ Չհաշվելով հարավային ճակատը՝ գլխավոր մուտքի հետ, Մեյկոմբի գավառային դատարանը, հյուսիսից պահպանելով վաղ վիկտորիանական ոգին, համեստ և անվտանգ տեսք ուներ։ Բայց, ա՛յ, եթե մոտենում էիք հարավից, հռոմեական սյունաշարը ուղղակի աչքդ ծակում էր, այնքան, որ չէր սազում տասնիններորդ դարի աշտարակի հետ, ուր բնակալել էր ժանգոտ, մշտապես ստող ժամացույցը։ Բայց այդ ամենը միասին վերցրած խոսում էր այն մասին, որ Մեյկոմբի բնակիչները լի էին վճռականությամբ՝ սրբությամբ պահպանելու անցյալի յուրաքանչյուր բեկորը։

Որպեսզի գնայիր դատարանի դահլիճը, որը գտնվում էր երկրորդ հարկում, պետք է անցնեիր ամեն տեսակի մութ որջերով ու ծակուծուկերով, գավառական հարկային հսկիչ, հարկահավաք, գավառային վարչություն, քարտուղար, երդվյալ հավատարմատար, շրջագայող քարտուղար, ժառանգական գործերի դատավոր․ այս բոլորը ծվարել էին ցուրտ խուցերում, ուր արև չէր ընկնում, ուր կանգնած էր մգլած թղթի, խոնավության, զուգարանի հոտ, այստեղ ցերեկն էլ էին էլեկտրական լամպեր վառում, և տախտակամած հատակները միշտ ծածկված էին փոշու շերտով։ Եվ այդ խուցերի մարդիկ էլ խիստ համապատասխան էին՝ գորշ դեմքերով մարդուկներ, որոնք, թվում է, իրենց կյանքում ոչ արև էին տեսել, ոչ քամի։

Մենք հասկանտւմ էինք, որ ժողովուրդ շատ կլինի, բայց մտքներովս չէր անցնում, թե ինչպիսի ամբոխ է լցվելու միջանցքները։ Ինձ բաժանեցին Ջիմից ու Դիլլից, բայց համենայն դեպս հասա սանդուղքին, ես գիտեի, որ Ջիմը ինձ կփնտրի հենց այդտեղ։ Բայց այդտեղ ես հայտնվեցի Անբանների Ակումբի անդամների մեջ։ Դրանք ծերունիներ էին՝ սպիտակ վերնաշապիկներով և խաքի գույնի անդրավարտիքներով, որոնք պահվում էին ուսակալներով։ Նրանք ասես իրենց ամբողջ կյանքում ոչինչ չէին արել և այժմ կյանքի տարեմուտին նստոտելով հրապարակում, փայտե նստարաններին, վիրգինյան կաղնիների ստվերում, անձնատուր էին լինում նույն զբաղմունքին։ Դրանք դատարանի մշտական հաճախորդներն էին, ուշադիր լսում էին, մանրախնդրորեն քննադատում։ Ատտիկուսն ասում էր՝ նրանք տարիներ շարունակ այնքան դատավարություն են լսել, որ օրենքները գլխավոր դատավորից վատ չեն հասկանում։ Սովորաբար, բացի նրանցից, դատարանում հասարակություն չէր լինում, և այժմ նրանց, երևի, դուր չէր գալիս, որ իրենց սովորական անդորրը խանգարված է։ Նրանք որպես լավատեղյակներ խոսում էին լրջորեն և ներողամտորեն։ Խոսակցությունը գնում էր իմ հոր շուրջը։

― ․․․ Ը՜, կարծում եմ՝ նա գիտե, թե ինչ է անում,— ասաց նրանցից մեկը։

— Չէ՛, մի ասեք,— առարկեց մի ուրիշը։— Ատտիկուս Ֆինչը գիտուն մարդ է, առավոտից իրիկուն օրենքներ է կարդում։

― Կարդալը կարդում է, բայց թե ձեռքից միայն այդ է գալիս։― Բոլորը քրքջացին։

― Ահա՛ թե քեզ ինչ կասեմ, Բիլլի,— մեջ խառնվեց մի ուրիշը ևս։— Ախր դատավորն է նրան նշանակել սևամորթի դատը պաշտպանելու։

― Այո, բայց նա իրոք պատրաստվում է պաշտպանելու։ Ա՛յ, այդ է, որ դուրս չի գալիս։

Դա նորություն էր, դա ամեն ինչ փոխում էր․ նշանակում է, Ատտիկուսին չեն հարցրել, թե նա ցանկանո՞ւմ է նեգրին պաշտպանել, թե չի ցանկանում, նա ուղղակի պարտավոր է։ Տարօրինակ է, ինչու նա մեզ այդ մասին չի ասել, մենք ասելու բան կունենայինք թե՛ իր և թե՛ Թոմի պաշտպանության օգտին։ Ատտիկուսը պարտավոր է եղել այդ գործը հանձն առնել, ահա և հանձն է առել, եթե մենք այդ փաստարկը ունենայինք, երեխեքի հետ շատ ավելի քիչ կկռվեինք ու կծեծվեինք։ Հապա ինչո՞ւ է նրա վրա ամբողջ քաղաքը գազազած։ Դատավորը Ատտիկուսին նշանակել է նեգրի դատապաշտպան։ Ատտիկուսը հանձն է առել նրան իսկապես պաշտպանել։ Եվ դա նրանց դուր չի գալիս։ Ոչինչ չես հաականա։

Սպասելով այնքան, մինչև որ բոլոր սպիտակները սանդուդքով բարձրանան, նեգրերն էլ ցանկացան մտնել դատարանի դահլիճը։

― Է՛յ, հապա մի սպասեցեք,— ասաց Անբաններից մեկը և ձեռնափայտը բարձրացրեց։— Դեռ կհասցնե՛ք։

Ծերունիները սկսեցին իրենց չծալվող ոտքերով դանդաղ բարձրանալ սանդուղքով և դիպան Դիլլին ու Ջիմին, որոնք վազում էին ինձ գտնելու։ Տղաները սեղմվել էին ծերունիների արանքը, երբ այդ միջոցին Դիլլը գոչեց.

― Գնա՛նք, Մեծաչքանի, այնտեղ արդեն նստելու տեղ չկա։ Ստիպված ենք լինելու կանգնել․․․ է՛խ, մի փոքր զգույշ,— ավելացրեց նա դժգոհ։

Սանդուղքով դեպի վեր էին բարձրանում նեգրերը; Ծերունիները, որ նրանցից առաջ էին ընկել, գրավեցին համարյա բոլոր ազատ տեղերը, ուր դեռ կարելի էր կանգնել։

— Մեր բախտը չբերեց, և դրանում Մեծաչքանին է մեղավոր,— ասաց Ջիմը։ 

Վրդովված, մենք կանգնեցինք պատի տակ։

― Դուք չե՞ք կարողանում անցնել։

Մեր առջև կանգնած էր արժանապատիվ Սայքսը՝ սև, լայնեզր գլխարկը ձեռքին։

— Ողջույն, ձերդ արժանապատվություն,— ասաց Ջիմը։— Մենք ահա սրա պատճառով ուշացանք։

― Ինչ արած, կփորձենք օգնել։

Եվ արժանապատիվ Սայքսը գնաց վեր։ Մի քանի րոպեից նա վերադարձավ։

― Դահլիճում ոչ մի ազատ տեղ չկա։ Բայց թերևս դուք ցանկանայիք ինձ հետ գնալ վերնասրահը։

― Ինչ խոսք, ցանկանչում ենք,— ասաց Ջիմը։

Մենք ուրախացանք և լայն սանդուղքով վազեցինք վեր, հետո մի նեղլիկ աստիճանով՝ դարձյալ վեր։ Այստեղ, վերնասրահի մուտքի մոտ մենք կանգ առանք։ Արժանապատիվ Սայքսը փնչացնելով հասավ մեզ և նեգրերի ամբոխի միջով զգուշորեն տարավ։ Չորս նեգր վեր կացան և առաջին շարքում տեղները զիջեցին մեզ։

Սևամորթների այդ վերնասրահը բռնել էր դահլիճի երեք պատերը, ոնց որ պատշգամբ լիներ, և այդտեղից մենք ամեն ինչ լավ տեսնտւմ էինք։

Ատենակալները նստել էին ձախ կողմում, բարձր պատուհանների տակ։ Հավանաբար նրանք բոլորն էլ ֆերմերներ էին՝ նիհար, արևկեզ, և դա ինքնըստինքյան հասկանալի էր․ քաղաքացիներից երբեք ատենակալ չէին նշանակում, կամ նրանց մերժում էին, կամ իրենք էին խնդրում, որ ազատեն։ Ատենակալներից երկուսը մի փոքր նման էին հագուստները փոխած, հագած-կապած Կանինգհեմների։ Այժմ նրանք բոլորը նստած էին ուղիղ և ուշադիր լսում էին։

Գավառային դատախազը և մի մարդ ևս, Ատտիկուսը և Թոմ Ռոբինսոնը նստած էին փոքրիկ սեղանների առջև, թիկունքները դեպի մեզ։ Դատախազի սեղանին կար շագանակավուն կազմով մի դիրք և ինչ-որ դեղին թղթեր, Ատտիկուսի սեղանը դատարկ էր։

Միջնորմի ուղղակի ետևում, որը դատարանը բաժանում էր հասարակությունից, կաշվե աթոռներին նստած էին վկաները՝ նույնպես թիկունքները դեպի մեզ։

Դատավոր Թեյլորը նստած էր մի բարձր տեղում, նա նման էր քնատ, պառաված շնաձկան, իսկ նրա առջևում, ավելի ցածում, նրա ձուկ-լոցմանը ինչ-որ բան էր գրում։ Դատավոր Թեյլորը ընդհանուր առմամբ այնպիսին էր, ինչպիսին լինում են բոլոր դատավորները, որոնց երբևէ տեսել էի՝ բարեհոգի, ճերմակած և կարմիր երեսով։ Նա իրեն պահում էր միանգամայն անկաշկանդ՝ ոտքերը դնում էր սեղանի վրա, եղունգներն էր մաքրում մատիտ սրելու դանակով։ Կողմերի անվերջանալի վիճաբանությունների ժամանակ, մանավանդ ճաշից հետո, կարող էր թվալ, թե նինջը վրա է տվել, բայց այդ խայծին այլևս ոչ ոք չէր խաբվում այն ժամանակվանից ի վեր, երբ մի փաստաբան դիտավորյալ մի կույտ գրքեր սեղանից գցեց հատակին, որպեսզի նրան արթնացնի։ Այդպես էլ աչքերը չբացելով, դատավոր Թեյլորը գռմռացել էր․

― Միստեր Ուիտլի, մյուս անգամ նմանօրինակ քայլը ձեզ վրա կնստի հարյուր դոլար։

Նա քաջատեղյակ էր օրենքներին, և չնայած հեռվից կարող էր թվալ, թե նա ցրված է և անուշադիր, բայց իրականում նա ամեն մի դատավարություն վարում էր ամուր և հաստատուն ձեռքով։ Մեկ անգամ միայն դատավոր Թեյլորը փակուղու մեջ ընկավ, և այդ արեցին Կանինգհեմները։ Հին Սարեմում, նրանց մշտական տերիտորիայում, մի ժամանակ բնակություն էին հաստատել երկու տարբեր ընտանիքներ։ Բայց թարսի նման ազգանունները նույնն էին։ Կանինգհեմներն ու Կոնինգհեմները աղջիկ էին ուզում միմյանցից, ամուսնանում և այն բանը, թե որ ազգանունը ինչպես էր գրվում, արդեն ոչ ոքի չէր հետաքրքրում։ Իսկ հետո ինչ-որ Կանինգհեմ հողային վեճ ունեցավ Կոնինդհեմներից մեկի հետ և գործը տվեց դատարան։ Դատարանում Ջիմս Կանինգհեմը ապացուցեց, որ իր մայրը բոլոր փաստաթղթերում ստորագրել է Կանինգհեմ, բայց իրականում նա եղել է Կոնինգհեմ, պարզապես նա ուղղագրության մեջ թույլ է եղել և քիչ էլ կարդում էր, կպատահեր, երեկոյան կնստեր շեմքին և անվերջ կնայեր մի կետի։ Ինը ժամ անընդհատ դատավոր Թեյլորը ցուցմունքներ էր լսում Հին Սարեմի բնակիչների տարօրինակությունների ու քմահաճույքների մասին, իսկ հետո հայտարարեց, որ գործը կարճվում է։ Նրան հարցրին, թե ինչի հիման վրա, նա ասաց՝ կողմերի համաձայնության, և ինքը հույս ունի, որ դատվող կողմերը լիովին բավարարված են արդեն նրանով, որ սրտները ուզածին չափ դուրս թափեցին։ Եվ այդպես էլ էր։ Նրանք գլխավորապես հենց այդ էին ուզում։

Դատավոր Թեյլորը մի ծիծաղելի սովորություն ուներ։ Նա դատարանի դահլիճում թույլ տալիս էր ծխել, բայց ինքը երբեք չէր ծխում, սակայն, երբեմն, եթե բախտդ բերեր, կհաջողվեր տեսնել, թե նա ոնց է ատամների արանքը խրում մի երկար, չկպցրած սիգարետ և սկսում դանդաղ ծամել։ Կամաց֊կամաց ամբողջ սիգարետը անհետանում էր բերանում, իսկ մի քանի ժամ հետո դատավոր Թեյլորը այն դուրս էր թքում՝ ծամծմած, խյուս դարձրած։ Մեկ անգամ ես Ատտիկուսին հարցրի, թե այդ ո՞նց է կարողանում միսիս Թեյլորը նրա հետ համբուրվել, բայց Ատտիկուսն ասաց՝ նրանք այնքան էլ հաճախ չեն համբուրվում։

Վկաների պատվանդանը, որտեղից նրանք ցուցմունք էին տալիս, գտնվում էր դատավոր Թեյլորի աջ կողմում, և երբ հասանք մեր տեղերը ու նստեցինք, նրա վրա բարձրացել էր արդեն միստեր Հեկ Թեյթը։

== Գլուխ 17 ==

― Ջի՛մ,― ասացի ես,― ահա այնտեղ նստողները Յուելները չե՞ն։

― Շը՜շ,― ասաց Ջիմը։― Միստեր Թեյթը ցուցմունք է տալիս։

Միստեր Թեյթը այսպիսի օրվա համար զուգվել-զարդարվել էր։ Նրա հագին մի շատ սովորական կոստյում էր, այնպես որ նա նմանվել էր այդտեղ գտնվող մյուս մարդկանց․ ո՛չ երկարաճիտք կոշիկներ, ո՛չ կաշվե բաճկոն, ո՛չ էլ փամփշտակալներով գոտի։ Այդ պահից արդեն ես դադարեցի վախենալ նրանից։ Նա նստել էր վկաների թիկնաթոռին, քիչ առաջ կռացած, ձեռքերը սեղմած ծնկների արանքը և ուշադիր լսում էր գավառային դատախազին։

Այդ դատախազին՝ միստեր Ջիլմերին, մենք գրեթե չգիտեիք։ Նա Էբբոտսվիլից էր․ մենք նրան տեսնում էինք միայն դատական նստաշրջանների ժամանակ, այն էլ հազվադեպ, որովհետև սովորաբար ինձ և Ջիմին դատարանը քիչ էր հետաքրքրում։ Միստեր Ջիլմերը ճաղատ էր, հարթ սափրված դեմքով, նրան կարելի էր համարել և՛ քառասուն տարեկան, և՛ վաթսուն։ Այժմ նա կանգնած էր թիկունքը մեզ արած, բայց մենք գիտեինք, որ նրա մի աչքը շիլ էր, և նա հմտորեն օգտագործում էր այդ։ Նա քեզ իսկի չի էլ նայում, բայց թվում է հայացքով ծակում է, և այդ պատճառով ատենակալներն ու վկաները նրանից վախենում են։ Ատենակալները ենթադրում են, թե նա խստորեն իրենց է հետևում և ջանում են ուշադիր լսել, և վկաները նույնպես։

― ․․․ սեփական խոսքերով, միստեր Թեյթ,— ասաց նա։

— Այսպես ուրեմն,— ասաց միստեր Թեյթը, նայելով ծնկներին և շոշափեց ակնոցը,— ինձ կանչեցին․․․

― Միգուցե դուք ցանկանայիք դիմել ատենակալներին, միստեր Թեյթ։ Շնորհակալություն։ Ձեզ ո՞վ կանչեց։

— Ինձ կանչեց Բոբը․․․ այսինքն, հա՛, ինչ էի ասում, ահա՛ նա՝ միստեր Բոբ Յուելը, դա երեկոյան էր․․․

― Այդ ե՞րբ, սըր։

― Երեկոյան, նոյեմբերի քսանմեկին,— ասաց միստեր Թեյթը,։— Ես հենց այդ ժամանակ պատրաստվում էի տուն գնալ, երբ ինձ մոտ մտավ Բո․․․ միստեր Յուելը, իրեն կորցրած, և ասաց՝ շուտ գնանք, մի սևամորթ բռնաբարել է աղջկաս։

― Եվ դուք գնացի՞ք։

― Դե, իհարկե։ Թռա մեքենան և սլացա։

― Եվ ի՞նչ տեսաք դեպքի վայրում։

— Աղջիկը պառկած էր առջևի սենյակի հատակին՝ որ ներս ես մտնվում՝ դեպի աջ։ Նա կարգին ծեծված՝ էր, ես օգնեցի նրան ոտքի ելնելու, և նա դեմքը ջրով ողողեց, այնտեղ, անկյունում դույլ կար դրված, և ասաց, որ արդեն մի փոքր լավ է զգում։ Ես հարցրի՝ ո՞վ է նրան վիրավորել, նա ասաց Թոմ Ռոբինսոնը․․․

Դատավոր Թեյլորը, որ մինչ այդ ուշադրությամբ եղունգներին էր նայում, գլուխը բարձրացրեց, ասես առարկության սպասելով, բայց Ատտիկուսը լռեց։

― Ես հարցրի՝ այդ Ռոբինսո՞նն է նրան այդպես ծեծել։ Եվ նա պատասխանեց՝ այո։ Ես հարցրի՝ դու չկարողացա՞ր դիմադրել, նա պատասխանեց՝ ոչ։ Այդ ժամանակ ես գնացի Ռոբինսոնի ետևից և նրան բերեցի Յուելների մոտ։ Աղջիկը ճանաչեց ու ասաց՝ հենց նա է, որ կա, ես էլ Ռոբինսոնին ձերբակալեցի։ Ահա և բոլորը։

― Շնորհակալություն,— ասաց միստեր Ջիլմերը։

Դատավոր Թեյլորը ասաց․

― Հարցեր կա՞ն, Ատտիկուս։

― Այո՛,— ասաց իմ հայրը։

Նա նստել էր իր սեղանի մոտ, ոչ թե մեջտեղում, այլ մի կողմում, ոտքը գցած ոտքին, նա մի ձեռքը դրել էր աթոռի թիկնակին։

― Իսկ դուք բժիշկ կանչեցի՞ք, շերիֆ,— հարցրեց Ատտիկուսը։— Կամ էլ գուցե մեկ ուրիշն է կանչել։

― Ո՛չ, սըր,— ասաց միստեր Թեյթը։

― Ոչ ոք բժիշկ չկանչե՞ց։

― Ո՛չ, սըր,— կրկնեց միստեր Թեյթը։

― Ինչո՞ւ,— հարցրեց Ատտիկուսը ձայնը մի փոքր բարձրացնելով։

― Շատ պարզ։ Դա պետք չէր, միստեր Ֆինչ։ Նա կարգին ծեծված էր։ Իսկույն երևում էր, որ բանը բանից անցել էր։

― Բայց դուք բժիշկ չկանչեցի՞ք։ Եվ մինչդեռ դուք այնտեղ էիք, որևէ մեկը չգնա՞ց բժշկին կանչելու և բժիշկ չբերե՞ց, և ոչ էլ աղջկա՞ն տարավ բժիշկի մոտ։

― Ո՛չ, սըր․․․

Այդտեղ միջամտեց դատավոր Թեյլորը։

― Նա արդեն երեք անգամ ձեր հարցին պատասխանեց, Ատտիկուս։ Նա բժիշկ չի կանչել։

― Ես միայն ուզում էի համոզվել,— ասաց Ատտիկուսը, և դատավորը ժպտաց։

Ջիմի ձեռքը, որ մինչև այդ հանդարտ, վերնասրահի բազրիքին էր, այդ միջոցին հանկարծ կառչեց բազրիքից, և Ջիմը աղմուկով շնչեց։ Ես նայեցի ցած, դահլիճին, այնտեղ առանձնապես ոչ ոք չէր հուզվել, և մտածեցի, որ Ջիմը չեղած տեղից ողբերգություն է սարքում։ Դիլլը լսում էր հանդարտ, և արժանապատիվ Սայքսը նրա կողքին՝ նույնպես։

― Ի՞նչ պատահեց,— շշուկով հարցրի ես, բայց Ջիմը միայն հերսոտ ֆշշաց։

― Շերի՛ֆ,— ասաց Ատտիկուսը,— դուք ասում եք, որ աղջիկը խիստ ծեծված էր։ Այսինքն՝ ինչպե՞ս։

― Ինչպե՞ս թե․․․

― Դուք պարզապես նկարագրեցե՛ք, Հեկ, դուք ինչպիսի՞ վնասվածքներ նկատեցիք։

― Դեմքը վնասված էր։ Եվ ձեռքերին էլ արմունկից վեր կապտած տեղեր կային, չէ՞ որ կես ժամ անցել էր արդեն։

― Որտեղի՞ց գիտեք։

Միստեր Թեյթը քթի տակ ծիծաղեց․

― Ներեցեք, ես այդ նրանց ասածի համաձայն․․․ հապմենայն դեպս, նա կարգին ծեծված էր, երբ ես այնտեղ գնացի։ Եվ աչքի տակին էլ մեծ, կապտած ուռուցք։

― Որ աչքի տակ։

Միստեր Թեյթը աչքով արեց ու երկու ձեռքով մազերը շփեց․

― Թողեք մտածեմ,— ասաց նա ոչ բարձր և նայեց Ատտիկուսին, ասես զարմացած, թե ինչպիսի մանրուքներ է հարցնում։

― Թերևս հիշեք,— ասաց Ատտիկուսը։

Միստեր Թեյթը մատը մեկնեց ուղիղ իր առջև գտնվող ինչ֊որ աներևույթ մեկին և ասաց․

― Ձախ աչքը։

― Մի րոպե, շերիֆ,— ասաց Ատտիկուսը։— Ձախ աչքը՝ այդ այն դեպքում, երբ նա կանգնած է ձեր առջև՞, թե երբ նայում է նույն կողմը ինչ որ դուք։

― Հը՜մ, այո, ճիշտ է,— ասաց միստեր Թեյթը,— ուրեմն այդ աջն էր։ Նրա աջ աչքն էր քերծված, միստեր Ֆինչ։ Հիմա հիշեցի, և այտը, և այդ կողմը ամբողջովին ճմլված էր և ուռած։

Միստեր Թեյթը նորից աչքը թարթեց, ասես հանկարծ ինչ֊որ բանում գլխի ընկավ։ Շրջվեց և նայեց Թոմ Ռոբինսոնին։ Թոմ Ռոբինսոնը ասես զգալով նրա հայացքը, գլուխը բարձրացրեց։

Ատտիկուսը, երևում է, նույնպես ինչ֊որ հասկացավ, և կտրուկ տեղից ելավ։

— Շերիֆ, կրկնեցեք, խնդրեմ, այն, ինչ ասացիք։

— Ես ասացի՝ նրա աջ աչքն էր քերծված։

― Այդ չէ․․․

Ատտիկուսը մոտեցավ քարտուղարի սեղանին, կռացավ և սկսեց նայել, թե ինչպես էր նրա ձեռքը արագությամբ սահում թդթի վրայով։ Քարտուղարը կանգ առավ, թերթեց սղագրած ծոցատետրը և կարդաց․

«Միստեր Ֆինչ, հիմա հիշեցի, և այտը, և այդ կողմը ամբողջովին ճմլված էր և ուռած»։

Ատտիկուսը ուղղվեց և նայեց միստեր Թեյթին։

― Կրկնեցեք, խնդրեմ, Հեկ, ո՞ր կողմը։

― Աջ կողմը, միստեր Ֆինչ։ Բայց կապտած տեղեր էլ կային, այդ մասին նույնպե՞ս ասեմ։

Ատտիկուսը, երևում է, արդեն ուզում էր նոր հարց տալ, բայց միտքը փոխեց և ասաց․

― Այո, ուրեմն էլի՞ ինչ կապտած տեղեր կային։

Եվ մինչդեռ միստեր Թեյթը պատասխանում էր, Ատտիկուսը դարձավ Թոմ Ռոբինսոնին, ասես ցանկանալով ասել՝ սա ի՞նչ նորություն է։

― ․․․ ձեռքերը ամբողջովին կապտած էին և քերծված, և պարանոցն էլ ցույց տվեց։ Կոկորդի վրա մատների տեղը դրոշմված մնացել էր․․․

― Կոկորդի վրա։ Եվ ետևի կողմից նույնպե՞ս։

— Բոլոր կողմերից, միստեր Ֆինչ, և զարմանալի էլ չէ։

― Ահա թե ինչ։

— Դե, իհարկե, սըր, նրա պարանոցը բարակ է, ով էլ ասես կարող է հուպ տալ և․․․

― Խնդրեմ հարցերին պատասխանել՝ «այո» կամ «ոչ», շերիֆ,— չոր ասաց Ատտիկուսը, և միստեր Թեյթը լռեց։

Ատտիկուսը նստեց իր տեղը և նշան արեց դատախազին, սա էլ գլխով արեց դատավորի կողմը, դատավորն էլ միստեր Թեյթին, և նա անշնորհք տեղից վեր կացավ, վկաների տեղից իջավ։

Ցածը, դահլիճում մարդիկ շարժում էին գլուխները, ոտները քստքստացնում, մանկիկներին բռնում ավելի վեր, իսկ մի քանի փոքրիկների վազեցնելով դուրս տարան դահլիճից։ Մեր ետևում նեգրերը կամացուկ փսփսում էին։ Դիլլը արժանապատիվ Սայքսին հարցրեց, բանն ինչո՞ւմն է, բայց նա ասաց՝ չգիտե։ Առայժմ որ չափազանց ձանձրալի էր, ոչ ոք չէր բղավում և չէր սպառնում, դատավորները միմյանց հետ չէին վիճում, ամեն ինչ ընթանում էր այնքան պարզ ու առօրյա, ես կասեի՝ ի հիասթափություն բոլոր հավաքվածների։ Ատտիկուսը իրեն պահում էր այնքան խաղաղ և բարյացակամ, կարծես դատավարությունը գնում էր մի ինչ֊որ դատարկ բանի շուրջը։ Նա մի առանձնահատուկ շնորհք ուներ հանդարտեցնելու տաքացած կրքերը, այնպես, որ բռնաբարության այս գործը ևս ստացվեց չոր, ձանձրալի որպես քարոզ։ Ես այլևս սարսափով չէի հիշում գոմի և օղու տհաճ հոտերը, քնատ, մռայլ անծանոթ մարդկանց, խավարում հնչող խռպոտ ձայնը՝ «Միստեր Ֆինչ։ Նրանք գնացի՞ն»։ Ցերեկվա լույսի տակ մեր ծանր երազը ցրվեց, ամեն ինչ կվերջանա բարեհաջող։

Ժողովրդի մեջ բոլորն էլ իրենց զգում էին նույնքան անբռնազբոսիկ, որքան և դատավոր Թեյլորը, բոլորը, բացի Ջիմից, նա բազմանշանակալից քմծիծաղ տվեց, նայեց շուրջը և ինչ-որ բան ասաց ուղղակի և անյուղղակի հանցանշանների մասին— ա՜յ թե զարմացնում է իրեն,― ասացի մտքումս։

― Ռոբերտ Լի Յուել,— բարձր կանչեց դատարանի քարտուղարը։

Տեղից ցատկեց բենտամյան աքաղաղի նման մեկը, հպարտ տեսքով, հանդիսավոր քայլեց դեպի վկաների տեղը, նրա վիզը նույնիսկ կարմրեց, երբ որ լսեց իր անունը։ Եվ երբ նա շրջվեց և սկսեց սուրբ գրքի վրա երդվել, մենք տեսանք, որ նրա դեմքն էլ էր ամբողջովին կարմիր։ Եվ մազաչափ անգամ նման չէ գեներալին, ի պատիվ որի նրան անուն էին դրել։ Ճակատի վրա ցցված է ցանցառ, նոր լվացած մազերի փունջը, քիթը բարակ, սուր և փայլում է, իսկ կզակ գրեթե չի երևում, այն բոլորովին ձուլվում է բարակ, կնճռոտ վզին։

― ․․․ և թող ինձ օգնական լինի աստված,— խռպոտ կռկռաց նա։

Մեյկոմբի նման փոքրիկ քաղաքները միշտ էլ ունեն իրենց Յուելները։ Քաղաքական և ոչ մի մակընթացություն կամ տեղատվություն չեն փոխում նրանց վիճակը, այդպիսի ընտանիքները իրենց գավառում ապրում են հյուրի նման, նրանց համար բոլորը մեկ է՝ գավառը բարգավաճում է, թե խոր անկում ապրում։ Դպրոցական ամենախիստ տեսուչն անգամ անկարող է ստիպելնրանց բազմաթիվ շառավիղներին, որ դպրոց հաճախեն։ Եվ ոչ մի սանիտարական հսկիչ չի կարող նրանց ազատել այլասերության հետքերից, ամեն տեսակի միջատներից ու հիվանդություններից, որոնք միշտ ծունկի են բերում նրան, ով ապրում է կեղտի մեջ։

Մեյկոմբի Յուելները ապրում էին քաղաքային աղբանոցից այն կողմ, նախկին նեգրական խրճիթում։ Փայտաշեն պատերը ամբողջովին կարկատված էին թիթեղի կտորտանքով, տանիքը կղմինդրի փոխարեն ծածկված էր պահածոների տափակեցրած բանկաներով, և միայն ընդհանուր գծերով կարելի էր գուշակել, թե այդ հյուղակը ինչպիսին էր եղել նախկինում— չորս քառակուսի, փոքրիկ խուցեր, որոնք բոլորը բացվում էին մի երկար ու նեղ հաշտի վրա, խրճիթը անճոռնի ձևով կանգնած էր չորս անհավասար ավազաքարի գուղձերի վրա։ Լուսամուտները լուսամուտներ չէին, այլ պարզապես ծակեր, ամռանը դրանց վրա քաշում էին կեղտոտ շղարշներ, որպեսզի աղբակույտերի վրա վխտացող ճանճերը ներս չլցվեն։

Ճանճերի բանը լավ չէր, որովհետ և Յուելները ամեն օր տակնուվրա էին անում աղբակույտերը և այն, ինչ այնտեղ գտնում էին (ինչ որ ուտել հնարավոր չէր), կրում էին դեպի հյուղակը։ Թվում էր, թե այդտեղ խաղ էր անում մի խելառ երեխա, ցանկապատի փոխարեն ցցված էին ծառի ճյուղեր, մաշված ցախավելի պոչեր, և զանազան նման բաներ, ու այդ ամենը պսակված էին ժանգոտ մուրճերով, ծռված փոցխերով, կոտրված բահերով, կացիններով, բրիչներով, ձողերին փաթաթված փշալարի կտորտանքով։ Այդ ցանկապատի ետևում երևում էր կեղտոտ բակը, ուր կոճղերի ու քարերի վրա տեղավորված ու շարված էին հինավուրց «ֆորդի» խղճուկ մնացորդներ, ջարդված ատամնաբուժական թիկնաթոռ, Նոյի տարվա սառցարան և ամեն, ամեն ինչ՝ պատառոտված ոտնաման, իր դարն ապրած ռադիոընդունիչ, նկարի շրջանակներ, պահածոյի տուփեր, և շուրջը ամենուր փութաջան քուջուջ անող լղար, շիկավուն հավեր։

Ի միջի այլոց, այդ բակի մի անկյունը իր տեսքով ամբողջ Մեյկումբը տարակուսանքի մեջ էր գցել։ Ցանկապատի երկարությամբ իրար կողքի շարված էին վեց էմալե դույլեր, որոնց էմալը ամբողջովին թափված էր, իսկ դրանց մեջ փարթամորեն աճել էին ալ խորդենիներ, այնպես հոգածու խնամված, կարծես նրանք պատկանելիս լինեին միսս Մոդի Էտկինսոնին (եթե, իհարկե, միսս Մոդին արժանի համարեր պարտեզում ունենալ ինչ֊որ խղճուկ խորդենի)։ Ասում էին, որ դրանք աճեցրել էր Մեյելլա Յուելը։

Ոչ ոք կարգին չգիտեր, թե այդ տանը որքան երեխա կար։ Ոմանք ասում էին՝ վեց, ոմանք՝ ինը. երբ որևէ մեկը անցնում էր մոտակայքով, պատուհաններում միշտ մրոտ, կեղտոտ կերպարանքներ հին ցցված լինում։ Ասենք, մոտակայքով ոչ ոք չէր էլ անցնում, թերևս միայն ծննդին, երբ ծխական խորհուրդը նվերներ էր բաժանում աղքատներին, իսկ քաղաքագլուխը խնդրում էր մեզ մի փոքր օգնել քաղաքային աղբահավաքին, և մենք ինքներս էինք դեպի աղբանոց կրում արդեն թափվող տոնածառերը և ամեն տեսակի անպետքություններ, որ մնացած էին լինում տոնից հետո։

Անցյալ տարվա ծննդին Ատտիկուսը մեզ էլ տարավ իր հետ։ Ճանապարհը խճուղուց բաժանվելով, վազում էր աղբանոցի մոտով դեպի նեգրական փոքրիկ ավանը, որը սկսվում էր Յուելների տան ետևից, հարյուր յարդ հեռավորությունից։ Աղբանոցը կարելի էր գնալ խճուղով, կամ էլ գնալ մինչև ավանը և արդեն դրանից հետո թեքվել․ համարյա բոլորն էլ այդ ճանապարհն էին ընտրում, այսինքն այն, որն անցնում էր նեգրական տնակների մոտով։ Դեկտեմբերյան ցուրտ աղջամուղջին նեգրական այդ տնակները թվում էին մաքուր, կոկլիկ, կապտավուն բարակ ծուխը բարձրանում էր ծխնելույզներից, դռները բաց էին, և թեժ կրակից, որ բոցկլտում էր օջախում, վառ ցոլքեր էին ընկնում շուրջը։ Ցրտաշունչ օդում տարածվել էր այնքան դուրալի տապակվող հավի հոտը, որ կարմրեցնում էին խրթխրթալու աստիճանի տժտժացող խոզաճարպով։ Ես և Ջիմը տարբերում էինք նաև տապակած սկյուռի հոտը, իսկ մեր հայրը՝ նաև ճագարի և պարկամկան հոտը, քաղաքից հեռու մեծանալը իզուր չէր անցել, սակայն այդ բոլոր բույրերը ցրվում էին, երբ մենք վերադառնում էինք Յուելների տան մոտով։

Մարդը, որ այժմ կանգնած էր վկաների պատվանդանին, իր մերձավոր հարևանների համեմատությամբ միայն մի առավելություն ուներ՝ եթե նրան երկար տրորեին կպրե օճառով և եռման ջրով, նրա մաշկը կսպիտակեր։

― Դուք միստեր Ռոբերտ Յուե՞լն եք,— հարցրեց միստեր Ջիլմերը։

― Իբրև թե ինքներդ չգիտեք,— պատասխանեց վկան։

Միստեր Ջիլմերը ուշադրությունը լարած ուղղվեց, և ես նրան խղճացի։ Երևի ժամանակն է որոշ բաներ բացատրելու։ Ես լսել էի, որ դատավորների երեխաները տեսնելով, թե իրենց ծնողները դաաարանում ինչպիսի համառությամբ են վիճում, սկսում էին մտածել, թե հակառակ կողմի փաստաբանը իրենց հոր անձնական թշնամին է, և ծանր ապրումներ էին ունենում, կողմերի կատաղի հարձակումները տեսնելով, իսկ հետո նրանց զարմանքին չափ ու սահման չէր լինում, երբ առաջին իսկ ընդմիջումին հայրը դուրս էր գալիս՝ թև֊թևի տված այն մարդու հետ, որը քիչ առաջ նրան չարչարում էր։ Ես և Ջիմը այդ հարցում մոլորություններ չունեինք։ Մեր հայրը գործը շահեր, թե տանուլ տար, դա մեզ համար ողբերգություն չէր։ Ցավոք սրտի, ես չեմ կարող նկարագրել այդ թեմայով տեղի ունեցած մեր ծանր ապրումները, քանի որ չեն եղել, իսկ եթե փորձեմ էլ, սուտ կլինի։ Մենք, իհարկե, իսկույն նկատեցինք, որ եթե վեճը դառնում էր բավականաչափ թունոտ, քան պահաջվում էր պրոֆեսիոնալ էթիկան, այդպես լինում է այն դեպքում, երբ ելույթ է ունենում ուրիշ փաստաբան և ոչ մեր հայրը։ Ես իմ կյանքում չեմ լսել, որ Ատտիկուսը ձայնը բարձրացներ, եթե միայն վկայի ականջները ծանր չէին։ Միստեր Ջիլմերը իր գործն էր անում, Ատտիկուսը՝ իր։ Ի լրումն դրա, Յուելը Ջիլմերի վկան էր և կարող էր պատասխանել նրան քիչ ավելի հարգանքով։

― Դուք Մեյելլա Յուելի հա՞յրն եք,— դիմեց միստեր Ջիլմերը հաջորդ հարցով։

― Միգուցե և ոչ, միայն թե հիմա արդեն դա չես կարող իմանալ, չէ որ մայրը մեռել է,— եղավ պատասխանը։

Դատավոր Թեյլորը տեղում շարժվեց, նա դանդաղ շրջեց իր պտտվող թիկնաթոռը և բարեհոգությամբ նայեց վկային։

― Դուք Մեյելլա Յուելի հա՞յրն եք,— կրկնեց նա հարցը, բայց այնպիսի ձայնով, որ դահլիճում դադարեցին ծիծաղելուց։

― Այո, սը՛ր,— հեզ պատասխանեց Յուելը։

Դատավոր Թեյլորը մի քիչ մեղմացած հարցրեց․

― Այսօր դուք առաջին անգա՞մն եք դատարանում լինում։ Կարծեմ առաջներում ձեզ այստեղ չեմ տեսել։— Յուելը գլխով արեց, այսինքն՝ այո, առաջին անգամն է, և դատավորը շարունակեց,— այսպես ուրեմն, եկեք պայմանավորվենք։ Քանի դեռ ես եմ այստեղ դատավոր, այս դահլիճում ոչ ոք չպիտի արտասանի որևէ անվայել արտահայտություն և ոչ մի առիթով։ Հասկանալի՞ է։

Յուելը գլխով արեց, բայց ես հավատացած չէի, թե նա իսկապես հասկացավ։ Դատավորը հառաչեց և ասաց․

― Շարունակեցեք, միստեր Ջիլմեր։

― Շնորհակալություն, սըր։ Միստեր Յուել, դուք այնքան բարի չէի՞ք գտնվի, որպեսզի մեզ ձեր խոսքերով պատմեիք, թե ինչ է տեղի ունեցել նոյեմբերի քսանմեկի երեկոյան։

Ջիմը քմծիծաղ տվեց և ճակատի մազափունջը ետ գցեց, «Ձեր խոսքերով», դա միստեր Ջիլմերի մշտական նախաբանն էր։ Մենք հաճախ մտածում էինք, թե նրա կարծիքով էլ ո՞ւմ խոսքերով կարող է վկան խոսել։

― Էսպես ուրեմս, քսանմեկի երեկոյան գալիս եմ անտառից չռփու կապոցով, հասա ցանկապատին, մեկ էլ լսում եմ՝ Մեյելլան տանը վժժում է, ոնց որ մորթվող խոզ․․․

Այստեղ դատավոր Թեյլորր շեշտակի նայեց վկային, բայց երևում է, որոշեց, որ այդ խոսքերը դիտավորյալ չէին ասված, քնահար ձայնով միայն հարցրեց․

― Օրվա ո՞ր ժամն էր, միստեր Յուել։

― Հենց մայրամուտից առաջ։ Ուրեմս, լսում եմ, որ Մ եյելլան վժժում է էնպես, որ սատանեն անգամ կխլանա․․․— և միստեր Յուելի լեզուն կապ ընկավ դատավորի սպառնալի հայացքի տակ։

― Եվ այսպես, նա բարձր բղավում էր,— հուշեց միստեր Ջիլմերը։

Մի ստեր Յուելը շփոթված նայեց դատավորին։

― Դե, ես էլ լսելով, թե նա ոնց է ճղավում, չոփին թափեցի ու ինչքան ուժ ունեի վազեցի, թռա ցանկապատի վրայով, մի կերպ փշալարից պոկվեցի, վազեցի դեպի լուսամուտը և տեսա․․․ — Յուելը ամբողջովին կարմրատակեց, ուղղվեց, մատը մեկնեց դեպի Ռոբինսոնը,— տեսա, որ էդ սևամորթը տակն է դրել իմ Մեյելլային․․․

Միստեր Թեյլորի ներկայությամբ դատարանի դահլիճում միշտ լռություն էր տիրում և հազվադեպ էր պատահում, որ նա գործի դներ իր մրճիկը, բայց այդտեղ նա սեղանը թակում էր ամբողջ հինգ րոպե։ Ատտիկուսը մոտեցավ Թեյլորին և նրան ինչ-որ բան ասաց, միստեր Հեկ Թեյթը՝ շրջանի առաջին պաշտոնական դեմքը, կանգնած էր նստարանների միջև և լեփ-լեցուն դահլիճին կարգի էր հրավիրում։ Մեր ետևում նստած նեգրերի մեջ խուլ քրթմնջյուն անցավ։

Արժանապատիվ Սայքսը իմ և Դիլլի վրայով կռացավ դեպի Ջիմը, բռնեց նրա թևքից։

― Մի ստեր Ջիմ,— ասաց նա,— լավ կլիներ, որ դուք միսս Ջին Լուիզային տանեիք տուն։ Միստեր Ջիմ, դուք ինձ լսո՞ւմ եք։

Ջիմը գլուխը շրջեց իմ կողմը։

― Գնա տուն, Մեծաչքանի։ Դիլլ, նրան տուն տար։

― Հապա փորձի՛ր ինձ ստիպել,— ասացի ես, ուրախությամբ հիշելով Ատտիկուսի փրկարար բացատրությունը։

Ջիմը կատաղած նայեց ինձ։

― Ես կարծում եմ վնաս չունի, ձերդ արժանապատվություն։ Նա, միևնույն է, ոչինչ չի հասկանում։

Ես մահացու վիրավորված էի․

― Խնդրեմ, շատ չփքվես։ Ես ամեն ինչ էլ հասկանում եմ և քեզանից ոչ պակաս։

― Դե լավ, հերիք է խոսես։ Նա այդ չի հասկանում, ձերդ արժանապատվություն, նա դեռ ինը տարեկան էլ չկա։

Արժանապատիվ Սայքսի սև աչքերում տագնապ կար։

― Իսկ միստեր Ֆինչը գիտե՞, որ դուք բոլորդ այստեղ եք։ Միսս Ջին Լուիզայի համար սա անհամապատասխան գործ է, և հենց ձեզ համար էլ, երիտասարդներ։

Ջիմը գլուխն օրորեց.

― Մենք շատ հեռու ենք, նա մեզ չի տեսնի։ Եվ դուք էլ մի անհանգստացեք, ձերդ արժանապատվություն։

Ես գիտեի՝ Ջիմը կհաղթի, նրան այժմ և ոչ մի ուժ չի կարող ստիպել, որ դուրս գա դահլիճից։ Մի որոշ ժամանակ ես և Դիլլը կարող էինք ապահով լինել, բայց եթե Ատտիկուսը գլուխը բարձրացնի, մեզ կարող է նկատել։

Դատավոր Թեյլորը անողոք խփում էր մրճիկով, իսկ միստեր Յուելը ինքնագոհ տեղավորվեց վկաների թիկնաթոռին և հիանում էր իր սարքած տեսարանով։ Բավական էր երկու խոսք ասեր, որ այդ անհոգ հասարակությունը, որը եկել էր այստեղ զվարճանալու, փոխվեր մռայլ, լարված ամբոխի, որը քրթմնջում էր՝ դանդաղ հանդարտվելով, ասես հիպնոսանալով հետզհետե թուլացող մրճիկի հարվածներից, և, վերջապես, դատարանի դահլիճում լսելի էր միայն կամացուկ՝ տը՛կ, տը՛կ, տը՛կ, կարծես դատավորը աթոռին թեթևակի խփելիս լիներ մատիտով։

Դատավոր Թեյլորը համոզվեց, որ հասարակությունը նորից հնազանդվեց, թիկն տվեց աթոռին։ Հանկարծ ակնհայտ դարձավ, որ նա հոգնել է, և որ արդեն շատ տարիներ ունի կռնակին, իզուր չէ Ատտիկուսն ասել, թե նա և միսիս Թեյլորը այնքան էլ հաճախ չեն համբուրվում, երևի Թեյլորն արդեն յոթանասունին մոտ է։

― Ինձ խնդրեցին՝ դահլիճն ազատել հասարակությունից կամ ծայրահեղ դեպքում կանանց ու երեխաներին,— ասաց դատավոր Թեյլորը։— Ես առժամանակ այդ խնդրանքը հետաձգեցի։ Մարդիկ սովորաբար տեսնում և լսում են այն, ինչ իրենց ցանկալի է, և եթե նրանք գոհ են, որ մի այսպիսի տեսարանի հանդիսատես են դարձնում իրենց երեխաներին, դա իրենց գործն է։ Սակայն ես մի բան հաստատ կասեմ, որ դուք պետք է նայեք և լսեք լռությամբ, այլապես ստիպված կլինեք այս դահլիճը թողնել, բայց դրանից առաջ ես այս ամբողջ խառնաժողովը կենթարկեմ պատասխանատվության՝ դատարանը անարգելու համար։ Միստեր Յուել, բարեհաճեցեք ցուցմունքներ տալ՝ հնարավորին չափ դուրս չգալով պատշաճության սահմաններից։ Շարունակեցե՛ք, միստեր Ջիլմեր։

Միստեր Յուելը նման էր խուլուհամրի։ Ես հավատացած էի, որ նա դրանից առաջ երբեք չէր լսել նման խոսքեր, որոնցով դիմում էր նրան դատավոր Թեյլորը և չէր կարողանա դրանք կրկնել, չնայած անձայն շարժում էր շրթունքները, սակայն միտքը, այնուամենայնիվ, հասկացել էր։ Ինքնագոհ արտահայտությունը նրա դեմքից չքացավ և փոխարինվեց բութ լարվածությամբ, Բայց այդ բանը դատավոր Թեյլորին չխաբեց՝ ամբողջ ժամանակ, քանի դեռ Յուելը վկաների պատվանդանի վրա էր, դատավորը աչքը չէր կտրում նրանից, ասես սպառնալով՝ ապա փորձիր որևէ բան անել ոչ այնպես։

Միստեր Ջիլմերը և Ատտիկուսը հայացքներ փոխանակեցին. Ատտիկուսը դարձյալ նստած էր իր տեղում, բռունցքը հենած այտին, և նրա դեմքը մեզ տեսանելի չէր։ Միստեր Ջիլմերը ակնհայտորեն տրտմել էր։ Նա աշխուժացավ այն ժամանակ, երբ լսեց, որ դատավոր Թեյլորը հարց է տալիս։

― Միստեր Յուել, դուք տեսա՞ք, որ մեղադրյալը սեռական հարաբերության մեջ է ձեր աղջկա հետ։

― Տեսա։

Հասարակությունը լռություն պահպանեց, բայց մեղադրյալը կամաց ինչ-որ բան ասաց։ Ատտիկուսը նրա ականջին շշնջաց, և Թոմ Ռոբինսոնը լռեց։

― Դուք ասացիք՝ մոտեցել էիք լուսամուտի՞ն,— հարցրեց միստեր Ջիլմերը։

― Այո, սըր։

― Որքա՞ն է գետնից բարձր։

― Երեք ֆուտ։

― Եվ դուք լավ տեսնո՞ւմ էիք սենյակի ներսը։

― Այո, սըր։

― Ի՞նչ վիճակի մեջ էր սենյակը։

― Դե, ուրեմս, նշանակում է, ամեն ինչ շուռ էր եկած, ինչպես լինում է տուրուդմփոցից հետո։

― Դուք ինչպե՞ս վարվեցիք, երբ մեղադրյալին տեսաք։

― Ուրեմս, վազեցի, պտույտ տվեցի դեպի դուռը, բայց չհասցրի, նա ինձանից շուտ դուրս թռավ տնից։ Ես նրան լավ տեսա։ Բայց ետևից չվազեցի, ախր Մեյելլայի համար խիստ էի վախեցած։ Վազում եմ տուն, իսկ նա հատակին փռված, ձայնը գլուխը գցած՝ ոռնում է․․․

― Եվ այդ ժամանակ դուք ինչպե՞ս վարվեցիք։

― Ուրեմս, ես շնչակտուր վազեցի Թեյթի ետևից։ Սևամորթին, դե իսկույն ճանաչել էի, նա այն կողմում կրետի բնում է ապրում, մեր տան մոտով ամեն օր անցուդարձ է անում։ Ահա թե քեզ ինչ կասեմ, դատավոր, ես արդեն տասնհինգ տարի է մեր գավառային իշխանություններից պահանջում եմ՝ դուրս քշեցեք սևամորթներին իրենց բներից, թող կորչեն գնան այս տեղերից, դրանց հարևանությամբ ապրելը վտանգավոր է և իմ կալվածքին էլ փորձանք ու վնաս․․․

― Շնորհակալությո՛ւն, միստեր Յուել,— շտապով ընդհատեց նրան միստեր Ջիլմերը։

Վկան պատվանդանից համարյա վազքով իջավ և դեմ առավ Ատտիկուսին, որը կանգնեց, որպեսզի նրան հարցեր տա։ Դատավոր Թեյլորը բոլոր ներկաներին թույլ տվեց մի քիչ ծիծաղել։

― Մի րոպե, սըր,— բարեհամբույր ասաց Ատտիկուսը։— Թույլ կտա՞ք ձեզ մի երկու֊երեք հարց տալ։

Միստեր Յուելը ետ ընկրկեց դեպի վկաների թիկնաթոռը, նստեց և աչքը գցեց Ատտիկուսին՝ նայելով գոռոզությամբ ու կասկածանքով, Մեյկոմբ գավառում վկաները միշտ այդպես են նայում հակառակ կողմի փաստաբանին։

― Միստեր Յուել,— սկսեց Ատտիկուսը,— այդ երեկո, ըստ երևույթին, դուք շատ եք վազվզել։ Որքան հիշում եմ, դուք ասացիք, որ վազել եք դեպի տուն, վազել եք պատուհանի մոտ, ներս եք վազել տուն, վազել եք Մեյելլայի մոտ, վազել եք միստեր Թեյթի ետևից։ Իսկ միաժամանակ բժշկի ետևից չե՞ք վազել։

― Իսկ դա ինչի՞ս էր պետք։ Ես ինքս էլ տեսա, թե ինչն ինչոց է։

― Մի բան, համենայն դեպս, ես չեմ հասկանում,— ասաց Ատտիկուսը,— մի՞թե ձեզ չէր անհանգստացնում Մեյելլայի վիճակը։

― Այն էլ ո՜նց,— ասաց միստեր Յուելը։— Բայց չէ՞ որ աչքովս տեսել էի, թե ով է հանցավորը։

― Ո՛չ, ես այդ մասին չեմ ասում։ Դուք չմտածեցի՞ք, թե ձեր աղջկան հասցված վնասվածքները պահանջում են անհապաղ բժշկական միջամտություն։

― Դա ի՞նչ բան է։

― Դուք չմտածեցի՞ք, որ անմիջապես բժիշկ է հարկավոր կանչել։

Վկան պատասխանեց՝ ոչ, չեմ մտածել, նա իր կյանքում բժիշկ չի կանչել, իսկ թե կանչում ես՝ հինգ դոլար ցնծա։

― Սա՞ էր բոլորը,— հարցրեց նա։

― Ոչ բոլորը,— անփույթ պատասխանեց Ատտիկուսը,— միստեր Յուել, դուք շերիֆի ցուցմունքը լսեցիք, այն պես չէ՞։

― Դա ի՞նչ բան է։

― Դուք գտնվում էիք դատարանի դահլիճում, երբ միստեր Հեկ Թեյթը նստած էր ձեր այժմյան տեղում, այնպես չէ՞։ Եվ դուք լսեցիք այն ամենը, ինչ նա ասաց։ Այնպես չէ՞։

Միստեր Յուելը մտածեց, մտածեց, և ըստ երևույթին որոշեց, որ այդ հարցում ոչ մի վտանգավոր բան չկա։

― Այո՛, լսել եմ։

― Դուք համաձա՞յն եք, որ նա ճշտորեն նկարագրեց վնասվածքները, որ հասցված էին Մեյելլային։

― Դա ի՞նչ բան է։

Ատտիկուսը դարձավ միստեր Ջիլմերին և ժպտաց։ Միստեր Յուելը, երևում է, որոշել էր Ռոբինսոնի դատապաշտպանին երես չտալ քաղաքավարի վարվեցողությամբ։

― Միստեր Թեյթն ասաց, որ Մեյելլայի աջ աչքն էր վիրավորված և դեմքը․․․

― Դե, հա՛, էլի,— ասաց վկան։— Թեյթը ճիշտ ասաց, ես բոլորի հետ համաձայն եմ։

― Նշանակում է համաձայն եք,— մեղմ ասաց Ատտիկուսը։— Ես միայն ցանկացա համոզվել։

Նա մոտեցավ քարտուղարին, ինչ֊որ բան ասաց, և քարտուղարը մի քանի րոպե շարունակ մեզ զվարճացրեց միստեր Թեյթի ցուցումներով, նա կարդում էր այնքան արտահայտիչ, ասես այդ բորսայի բյուլետենի թվեր լինեին։

«․․․ որ աչքը․․․ ձախ․․․ հըմ, այո, ճիշտ է, ուրեմն այդ աջն էր, նրա աջ աչքն էր կապտած, միստեր Ֆինչ, հիմա ես հիշեցի, և այտը, և այդ (քարտուղարը էջը շրջեց) կողմը ամբողջովին ճմլված էր և ուռած․․․ շերիֆ, կրկնեց եք խնդրեմ այն, ինչ ասացիք․․․ Ես ասացի՝ նրա աջ աչքն էր կապտած․․․»։

― Շնորհակալություն, Բերտ,— ասաց Ատտիկուսը։― Դուք այդ կրկին լսեցիք, միստեր Յուել։ Լրացուցիչ որևէ բան ունե՞ք ասելու։ Համաձա՞յն եք շերիֆի ցուցմունքի հետ։

― Թեյթը ճիշտ է ասում։ Նրա աչքի աակ կապտած փուչիկ կար և մարմնի վրա էլ ողջ տեղ չուներ։

Այդ մարդուկը երևում է արդեն մոռացել էր, թե սկզբում ինչպես էր դատավորը նրան ամաչեցրել։ Նա ակներև որոշել էր, որ Ատտիկուսը վտանգավոր հակառակորդ չէ։ Նա նորից կարմրատակեց, փքվեց, կուրծքը անիվի նման կլորացրած դուրս գցեց և առաջվանից էլ ավելի նմանվեց շիկակարմիր աքաղաղի։ Ինձ թվաց, թե ուր֊որ է գոռոզությունից կպայթի և այդտեղ Ատտիկուսը հարցրեց.

― Միստեր Յուել, դուք կարդալ և գրել գիտե՞ք։

― Բողոքո՛ւմ եմ,— ընդհատեց միստեր Ջիլմերը։— Չեմ հասկանում, այդտեղ ի՞նչ գործ ունի վկայի գրագիտությունը, հարցը էական չէ և գործին չի վերաբերում։

Դատավոր Թեյլորր ցանկացավ ինչ֊որ բան ասել, բայց Ատտիկուսը նրանից առաջ ընկավ։

― Ձերդ գերապատվություն, եթե դուք թույլատրեք այդ հարցը, և մի հարց ևս, դուք ամեն ինչ կհասկանաք։

― Լա՛վ, փորձենք,— ասաց դատավոր Թեյլորը,— բայց տեսեք, որպեսզի մենք իսկապես հասկանայինք, Ատտիկուս։ Բողոքարկվելը արգելվում է։

Մի ստեր Ջիլմերը, թվում է, նույնպիսի հետաքրքրությամբ սպասում էր պատասխանին, ինչպես և մենք, իսկապես, այդտեղ ի՞նչ գործ ուներ միստեր Յուելի կրթությունը։

― Կրկնում եմ հարցը,— ասաց Ատտիկուսը։— Դուք կարդալ և գրել գիտե՞ք։

― Պարզ է, գիտեմ։

― Արդյոք բարի չէի՞ք գտնվի ապացուցելու այդ և գրելու ձեր ազգանունը։

― Պարզ է, կապացուցեմ։ Հապա ձեր կարծիքով ինչպես եմ ստորագրում, երբ նպաստ եմ ստանում։

Միստեր Յուելի պատասխանը նրա համաքաղաքացիների սրտին դուր եկավ։ Ցածում քչփչում էին, հռհռում, երևում է հիանում էին նրա քաջությամբ։

Ես անհանգստացա։ Ատտիկուսը թվում է՝ գիտե, թե ինչ է անում, բայց, համենայն դեպս, ինձ թվաց, որ նա վրիպեց։ Երբեք, երբեք ու երբեք խաչաձև հարցաքննության ժամանակ վկային մի՛ տուր այնպիսի հարց, եթե նախապես չգիտես, թե ինչ է լինելու պատասխանը, այդ կանոնը ես յուրացրել էի օրորոցից։ Թե չէ այդ հարցից կարող է ստացվել բոլորովին էլ ոչ այն, ինչ պետք է, և ամբողջ գործը կփչանա։

Ատտիկուսը ձեռքը տարավ ներսի գրպանը և մի ծրար հանեց, հետո ժիլետի գրպանից դուրս բերեց ինքնահոս գրիչը։ Նրա շարժումները դանդաղ էին, ալարկոտ, և նա շրջվեց այնպես, որպեսզի բոլոր ատենակալները իրեն տեսնեն։ Նա հանեց ինքնահոսի ագույցը և խնամքով դրեց սեղանին։ Գրիչը թեթևակի ցնցեց և ծրարի հետ միասին տվեց վկային։

― Արդյոք այնքան բարի չէի՞ք գտնվի, որպեսզի ստորագրեիք, ա՛յ այստեղ,— ասաց նա։— Եվ խնդրում եմ, որպեսզի բոլոր ատենակալները տեսնեն, թե այդ ինչպես եք անում։

Միստեր Յուելը ստորագրեց ծրարի հակառակ կողմում, իրենից չափազանց գոհ, գլուխը բարձրացրեց և հանդիպեց դատավոր Թեյլորի ապշահար հայացքին. դատավորը այնպես էր նայում նրան, կարծես վկայի տեղում հանկարծ փարթամորեն փթթեց գարդենիայի մի թուփ․ միստեր Ջիլմերը նույնպես զարմանքով նայեց, և նույնիսկ տեղից ելավ։ Եվ ատենակալները բոլորը նայեցին Յուելին, մեկը նույնիսկ մղվեց առաջ և երկու ձեռքով բռնեց միջնորմից։

― Ի՞նչ է, չե՞ք տեսել,— հարցրեց վկան։

― Երևում է, դուք ձախլիկ եք, միստեր Յուել,— ասաց դատավոր Թեյլորը։

Միստեր Յուելը զարմացած դարձավ նրան և ասաց՝ ձախլիկ լինելն այստեղ ինչ կարևոր է, նա աստվածավախ մարդ է, և Ատտիկուս Ֆինչը իրավունք չունի ծաղրուծանակի ենթարկելու իրեն։ Ֆինչի նման պատահական ամեն մի խղճուկ փաստաբան իրեն ձեռք է առել և խաբխբել։ Նա արդեն ասել է, թե ինչպես է ամեն ինչ տեղի ունեցել, և քառասուն անգամ էլ նույն բանը կասի։ Այդպես էլ արեց։ Ատտիկուսի հաջորդ հարցերին նա նույն բանն էր կրկնում․ նայում էր պատուհանին, հետո կպավ սևամորթներին, հետո կառչեց շերիֆից։ Ի վերջո Ատտիկուսը նրան արձակեց։

Միստեր Ջիլմերը նրան մի հարց ևս տվեց։

― Ի դեպ, այն մասին, որ դուք ստորագրում եք ձախ ձեռքով․ կարո՞ղ է պատահել, որ դուք հավասարապես օգտվեք երկու ձեռքով էլ, միստեր Յուել։

― Պարզ է, որ ոչ։ Ես հենց ձախ ձեռքով էլ ավելի վատ չեմ յոլա գնում, քան որևէ մեկը։ Ուրիշներից ոչ վատ,— կրկնեց նա՝ ցասկոտ նայելով դատապաշտպանի կողմը։

Ջիմը թաքուն սաստիկ ուրախացավ։ Նա կամացուկ բռունցքով խփում էր բազրիքին և մեկ անգամ շշնջաց․

― Հիմա արդեն նրան պատին դեմ արինք։

Ես բոլորովին էլ այդպես չէի մտածում։ Իմ կարծիքով Ատտիկուսը ջանում էր ապացուցել, որ հենց միստեր Յուելն է ծեծել Մեյելլային։ Դա ես հասկացել էի։ Եթե նրա աջ աչքն է վնասված ու աջ կողմն է կապտած և ուռած, նշանակում է նրան ծեծել է ձախլիկ մարդ։ Շերլոկ Հոլմսը և Ջիմ Ֆինչն էլ այդպես կմտածեին։ Բայց միգուցե Թոմ Ռոբինսոնն էլ է ձախլիկ։ Միստեր Հեկ Թեյթի նման ես էլ պատկերացրի, որ իմ առջև նույնպես մարդ կա կանգնած, պատկերացրի թունդ գոտեմարտը և որոշեցի՝ հավանաբար Թոմ Ռոբինսոնը Մեյելլային բռնել է աջ ձեռքով և ծեծել՝ ձախով։ Ես վերևից նայեցի Ռոբինսոնին։ Նա նստած էր մեջքը դեպի մեզ, բայց երևում էր, թե ինչպիսի լայն թիկունք և ամուր վիզ ունի։ Դե, իհարկե, նա առանց մի դժվարության Մեյելլայի հախից կգար։ Իզուր է Ջիմը ջուրը չտեսած ոտները հանում։

== Գլուխ 18 ==

Բայց այդ ժամանակ մեկը բզզաց․

― Մեյելլա Վայոլետ Յուե՜լ։

Վկաների տեղը բարձրացավ մի ջահել աղջիկ։ Մինչ նա ձեռքը բարձրացրած երդվում էր, որ կասի ճշմարտությունը, միայն ճշմարտությունը և ոչինչ, ճշմարտությունից բացի, և թող նրան օգնական լինի աստված, նա թվում էր բարակիրան, փխրուն, բայց երբ նստեց թիկնաթոռին՝ դեմքը դեպի մեզ, երևաց, որ նա ամրակազմ է և, հավանաբար, ծանր աշխատանքի սովոր։ Մեզ մոտ, գավառում իսկույն կիմանաս, թե ով է շուտ֊շուտ լողանում և ով տարին մեկ անգամ։ Միստեր Յուելը ասես ամբողջովին խաշված լիներ, կարծես նրա կաշին դարձել էր խիստ զգայուն և անպաշտպան, երբ նրանից շերտ առ շերտ սկսել էր պոկվել ամբողջ կեղտը։ Իսկ Մեյելլան թվում է, ուզում էր մաքրասեր երևալ, և ես հիշեցի Յուելների բակի խորդենիները։

Միստեր Ջիլմերը Մեյելլային խնդրեց՝ ձեր խոսքերով ատենակալներին պատմեք, թե ինչ է տեղի ունեցել անցյալ տարվա նոյեմբերի քսանմեկի երեկոյան, ձեր խոսքերով, խնդրում եմ։

Մեյելլան նստել ու լռում էր։

― Դուք որտե՞ղ էիք այդ երեկոյան մթնշաղին,— համբերատարությամբ սկսեց միստեր Ջիլմերը։

― Արտասանդուղքին։

― Ո՞ր արտասանդուղքին։

― Մենք միայն մի արտասանդուղք ունենք, շքամուտքի։

― Ինչո՞վ էիք զբաղված։

― Ոչնչով։

Դատավոր Թեյլորը միջամտեց․

― Դուք պարզապես մեզ պատմեցեք տեղի ունեցածի մասին։ Դուք մի՞թե չեք կարող պատմել։

Մեյելլան աչքերը չռեց նրա վրա և հանկարծ լաց եղավ։ Նա ձեռքերը սեղմել էր բերանին և հեծկլտում էր՝ ձայնը հետզհետե բարձրացնելով։ Դատավոր Թեյլորը թույլ տվեց, որ նա լաց լինի, հետո ասաց.

― Դե բավական է։ Դու միայն ճշմարտությունն ասա և ոչ ոքից էլ մի վախեցիր։ Ես հասկանում եմ, քեզ համար այս բոլորը անսովոր բան է, բայց ամաչելու ոչինչ չկա և սարսափելի՝ նույնպես։ Ինչի՞ց այդպես վախեցար։

Մեյելլան ինչ֊որ բան ասաց իր ափի մեջ։

― Ինչ ասացի՞ր,— նորից հարցրեց դատավորը։

― Նա հրե՛ն,— հեծեծաց աղջիկը և ցույց տվեց Ատտիկուսին։

― Միստեր Ֆի՞նչը։

Նա գլխով արեց թափով։

— Չեմ ուզում ես։ Նա ինձ կվառի, ոնց որ, ա՛յ, հորս վառեց՝ ձախլիկ, հա՝ ձախլիկ․․․

Դատավոր Թեյլորը քորեց ճերմակ գլուխը։ Երևում է նա դեռ երբեք առիթ չէր ունեցել հանդիպելու մի այսպիսի ծանր խնդրի։

― Քանի՞ տարեկան ես,— հարցրեց նա։

― Տասնինը և կես,— ասաց Մեյելլան։

Դատավոր Թեյլորը հազաց և անհաջող կերպով փորձեց ձայնը մեղմացնել։

― Միստեր Ֆինչը քեզ վախեցնելու ցանկություն չի ունեցել, իսկ եթե ցանկանար էլ, ես թույլ չէի տա։ Հենց դրա համար էլ ես այստեղ նստած եմ։ Դու արդեն չափահաս աղջիկ ես, ուղիղ նստիր և պատմիր, թե․․․ մեզ պատմիր, թե ի՛նչ պատահեց քեզ հետ։ Պարզապես սկսիր պատմել, պա՞րզ է։

― Այդ աղջիկը խելա՞ռ է,— շշնջացի ես Ջիմին։

Ջիմը խեթ նայեց ցած, վկայություն տվող աղջկան։

― Ո՞վ է դրան հասկանում,— ասաց Ջիմը։— Դատավորի մոտ խղճահարություն առաջացնելուն խելքը հասնում է, բայց գուցե և պարզապես․․․ Դե, ես չգիտեմ։

Մեյելլան հանդարտվեց, մի անգամ ևս վախվորած նայեց Ատտիկուսին և դեմքը դարձրեց միստեր Ջիլմերի կողմը։

― Ուրեմն, սըր, ես արտասանդուղքի վրա էի, և․․․ և այդ միջոցին նա անցնում էր մեր տան մոտով, իսկ մեր բակում մի հին պահարան կար, հերս առել էր կպչանի համար․․․ հերս ինձ պատվփրել էր ջարդել ու ինքը գնացել էր անտառ, իսկ ես ինչ֊որ վատ զգացի, և այդ րոպեին տեսա, որ նա գալիս է․․․

― Այդ ո՞վ։

Մեյելլան մատը ցցեց Թոմ Ռոբինսոնի կողմը։

― Ես ձեզ խնդրեցի արտահայտվել պարզորոշ,— ասաց միստեր Ջիլմերը։— Քարտուղարի համար դժվար է ձեր շարժումները արձանագրության մեջ գրի առնել։

― Հրե՛ս, սա,— ասաց Մեյելլան,— Ռոբինսոնը։

― Հետո ի՞նչ եղավ։

― Ես նրան ասում եմ՝ արի այստեղ, ա՛յ սևամորթ, պահարանը ջարդիր, ես քեզ հինգ ցենտ կտամ։ Դե, նրա համար հեշտ է, ոնց որ մի անգամ թքի։ Նա մտավ բակը, ես էլ գնացի ներս, որ փողը բերեմ, ետ եմ գալիս, սա վրա է քշում ինձ։ Նա իմ ետևից ներս էր մտել, ա՛յ թե ինչ։ Ու որ բկիցս չբռնեց, հայհոյանքներն էլ հետը, ինչ կեղտ ասես որ բերանից չի թափում։ Ես սկսեցի դիմադրել ու գոռալ, իսկ նա ինձ խեղդում է։ Ու տո՛ւր թե կտաս․․․

Միստեր Ջիլմերը Մեյելլային թողեց, որ մի քիչ ուշքը գլուխը գա․ նա անվերջ ձեռքի թաշկինակը պարանի նման ոլորում էր, ապա բաց արեց և սկսեց դեմքը սրբել, թաշկինակը թրջվել, ջուր էր դարձել նրա քրտնած ձեռքերի մեջ։ Նա սպասում էր, որ միստեր Ջիլմերը նորից հարց կտա, բայց ոչինչ չհարցրեց, և նա ասաց.

― Դե հետո էլ ինձ բոթում է, գցում հատակին ու խեղդում է․․․ ու ինձ հաղթեց։

― Իսկ դուք բղավո՞ւմ էիք,— հարցրեց միստեր Ջիլմերը։— Գոռում և դիմադրո՞ւմ էիք։

― Այն էլ ո՜նց էի բղավում, ամբողջ կոկորդով, և քացի էի տալիս և ճվում ինչքան ուժ ունեի։

― Իսկ հետո ի՞նչ եղավ։

― Հետո ես այնքան էլ լավ չեմ հիշում, իսկ հետո տեսնում եմ՝ հերս կանգնած է մոտս ու գոռում է. «Այդ ո՞վ է քեզ։ Այդ ո՞վ է քեզ»։ Հետո կարծես թե սիրտս մարեց, իսկ հետո ուշքի եկա, միստեր Թեյթը ինձ բարձրացնում է հատակից և տանում դույլի մոտ։

Մինչդեռ Մեյելլան պատմում էր, կարծես թե ինքնավստահ էր զգում, բայց ոչ այնպես, ինչպես հայրը, հայրը լկտի էր, իսկ աղջիկը իր բանը լավ գիտեր, կատուն, որ նստած աչքերն է կկոցում ու իրեն համար պոչը պտտեցնում, հենց դա էր, որ կար։

― Ուրեմն դուք ասում եք՝ դիմադրում էիք որքան որ կարողանում էիք։ Դիմադրում էիք ամբողջ ուժո՞վ,— հարցրեց միստեր Ջիլմերը։

― Պարզ բան է,— ասաց նա հաստատ, ինչպես ասում էր հայրը։

― Իսկ դուք վստա՞հ եք, որ նա բայց և այնպես ձեզ հաղթեց։

Մեյելլայի դեմքը ծամածռվեց, և ես վախեցա, որ նա դարձյալ լաց կլինի, բայց նա ասաց․

― Նա ինչ որ ուզում էր, այն էլ արեց։

Միստեր Ջիլմերը ափով շփեց լերկ գագաթը և դրանով հիշեցրեց, որ շոգ օր էր։
 
― Առայժմ բավական է,— ասաց նա սիրալիր,— բայց դուք մնացեք այդտեղ։ Ես կարծում եմ՝ սարսափելի, ժանիքավոր միստեր Ֆինչը նույնպես կցանկանա ձեզ որոշ բաներ հարցնել։

― Մեղադրողին չի վերապահվում վկաներին գրգռել դատապաշտպանի դեմ,— չոր ասաց դատավոր Թեյլորը։― Համենայն դեպս, այսօր դա անտեղի է։

Ատտիկուսը տեղից ելավ, ժպտաց, բայց չմոտեցավ վկաների պատվանդանին, այլ սերթուկի կոճակները քանդեց, բթամատերը խրեց ժիլետի թևատեղերը և դանդաղ ուղղվեց դեպի պատուհանը։ Նայեց փողոց, բայց, երևում է, այնտեղ ոչինչ հետաքրքիր չտեսավ, ետ դարձավ և մոտեցավ վկային։

Շատ տարիների փորձից ես հասկացա, որ նա լուռ ինչ-որ բան էր որոշում։

― Միսս Մեյելլա,— ասաց նա ժպտալով,— ես առայժմ բնավ չեմ ցանկանում ձեզ վախեցնել։ Եկեք ավելի լավ է ձանոթանանք։ Քանի՞ տարեկան եք։

― Ես արդեն ասել եմ, տասնինը, ա՛յ այն դատավորին եմ ասել։― Մեյելլան հերսոտ գլխով արավ դատավոր Թեյլորի կողմը։

― Այո՛, այո՛, մեմ, միանգամ այն ճիշտ է։ Դուք ներողամիտ եղեք իմ նկատմամբ, միսս Մեյելլա, իմ հիշողությունը այլևս նախկինը չէ, ծերությունս մոտենում է, և եթե ես հանկարծ հարցնեմ այնպիսի բաներ, որոնց մասին դուք արդեն ասել եք, այդուհանդերձ ինձ կպատասխանեք, այնպես չէ՞։ Շա՜տ լավ։

Մեյելլայի դեմքից ես չկարողացա հասկանալ, Ատտիկուսը այդ որտեղի՞ց հնարեց, թե նա համաձայն է պատասխանելու։ Մեյելլան նայում էր նրան թունալից։

― Մի բառ էլ անգամ չեմ ասի, երբ որ ինձ ծաղրուծանակ եք անում,— հայտարարեց նա։

― Ինչպես ասացի՞ք, մեմ,— հարցրեց Ատտիկուսը շփոթված։

― Երբ որ ինձ ծաղրում եք։

Դատավոր Թեյլորը ասաց.

― Միստեր Ֆինչը ձեզ երբեք չի ծաղրել։ Այդ որտեղի՞ց հնարեցիր։

Մեյելլան աչքի տակով նայեց Ատտիկուսին։

― Բա ի՞նչ է մի գլուխ ինձ անվանում «մեմ Մեյելլա, միսս Մեյելլա»։ Կարծես ինձ վարձել եք, որ գամ ու ձեր ծաղրուծանակը քաշեմ, եղածն էլ հերիք է։

Ատտիկուսը դարձյալ անշտապ քայլեց դեպի պատուհանները, դատավոր Թեյլորին թողնելով, որ ինքը տակից դուրս գա։ Դատավոր Թեյլորը այնպիսի մարդ չէր, որ մեղքդ գար, բայց ես շատ խղճացի նրան, նա այնպես էր չարչարվում Մեյելլային բացատրելու, թե ինչը ինչոց է․

― Դա պարզապես միստեր Ֆինչի սովորությունն է։ Ես և նա ահա քանի-քանի տարի է ծառայում ենք այստեղ միասին, և միստեր Ֆինչը միշտ էլ ամենքի հետ խոսել է քաղաքավարությամբ։ Նա քեզ չի ցանկանում ծաղրել։ Նա միայն ցանկանում է լինել քաղաքավարի։ Այդպես է նրա սովորությունը։

Դատավորը հենվեց աթոռի թիկնակին։

— Շարունակեցե՛ք, Ատտիկուս, և թող արձանագրությունից երևա, որ վկային ոչ ոք ծաղրի չի ենթարկել, չնայած նա այլ կերպ է մտածում։

Հետաքրքիր է, արդյոք որևէ մեկը որևէ ժամանակ նրան մեմ և միսս Մեյելլա անվանե՞լ էր։ Հավանաբար ոչ, եթե նա վիրավորվում էր ամենասովորական հարգալից դիմումից։ Այդ ինչ կյանք էր եղել նրա կյանքը։ Շատ շուտով ես այդ հասկացա։

― Այսպես ուրեմն, դուք ասում եք՝ տասնինը տարեկան եք,— ասաց Ատտիկուսը։— Քանի՞ եղբայր և քույր ունեք։

Նա հեռացավ պատուհանից և մոտեցավ վկաների պատվանդանին։

― Յոթ,— ասաց Մեյելլան, և ես մտածեցի՝ մի՞թե նրանք բոլորն էլ հենց այնպիսին են, ինչպիսին այն մեկն է, որին ես տեսա դպրոց գնալուս առաջին օրը։

― Դուք ավա՞գն եք։ Բոլորից մե՞ծը։

― Այո՛։

― Ձեր մայրը վաղո՞ւց է մեռել։

― Չգիտեմ․․․ վաղուց։

― Դուք դպրոց երբևէ գնացե՞լ եք։

― Կարդում և գրում եմ հորիցս ոչ վատ։

Մեյելլան խոսում էր ճիշտ այնպես, ինչպես միստեր Ջինգլը, որի մասին կարդացել էի գրքում։

― Երկա՞ր ժամանակ եք դպրոց հաճախել։

― Երկու ձմեռ․․․ Գուցե երեք․․․ ես չգիտեմ։

Դանդաղ, բայց ճշտորեն ես սկսեցի հասկանալ, թե ինչ է Ատտիկուսի մտադրությունը․ տալով այնպիսի հարցեր, որոնք միստեր Ջիլմերը չէր կարող համարել այնքան անկարևոր և գործին չվերաբերող, որ բողոքաբկեր, նա կամաց-կամաց և ակնառու ցույց էր տալիս ատենակալներին, թե ինչպիսի վիճակ էր տիրում Յուելների տանը։ Ահա թե ինչ իմացան ատենակալները. ընտանիքը տրված նպաստով հնարավորություն չունի գոյությունը պահելու, ավելի ճիշտ, եղած փողն էլ հայրը ամբողջովին խմելու է տալիս․․․ Երբեմն գընում է ճահիճները և մի քանի օր շարունակ մնում այնտեղ, վերադառնում է հարբած, ընդհանրապես ցրտեր սակավ են լինում, կարելի է բոբիկ էլ վազել, բայց եթե ցուրտը նեղում է, հին ավտոդողից կարելի է մի շքեղ ոտնաման սարքել, ջուր բերում են առվակից, որը հոսում է աղբանոցի մոտով․․․ տան մոտը աղբ չեն թափում․․․ Դե, ինչ վերաբերում է մաքրությանը, ամեն մեկը իր գլխի ճարը տեսնում է. ուզում ես լողանալ, ջուր կրիր․ փոքրիկները չմրսելու համար տնից դուրս չեն գալիս, նրանք բոլորն էլ քոսոտել են. մի լեդի կար, նա միշտ գալիս ու հարցնում էր, թե ինչու եմ դպրոցը թողել, և ինչ որ պատասխանում էի, բոլորը գրում էր։ Տանը երկու հոգի կարդալ-գրել գիտեն, էլ ինչու համար մյուսներն էլ սովորեն․․․ Նրանք տանն էլ են հորս պետք․․․

― Միսս Մեյելլա,— ասես հակառակ իր կամքի, ասաց Ատտիկուսը,— երիտասարդ մի աղջիկ, ինչպիսին դուք եք, հավանաբար բարեկամներ ու ընկերուհիներ ունի։ Ո՞ւմ հետ եք դուք մտերմություն անում։

― Մտերմությո՞ւն։

― Այո։ Դուք իսկի չե՞ք հանդիպում ձեր հասակակիցներին կամ որևէ մեկին՝ լինի դա ձեզանից մեծ կամ փոքր։ Դուք ծանոթ աղջիկներ կամ տղաներ ունե՞ք։ Ամենասովորական ընկերներ։

Մինչ այդ Մեյելլան պատասխանում էր անբարյացակամ, բայց հանդարտ, իսկ այդտեղ նա հանկարծ գազազեց․

― Նորի՞ց սկսեցիք ծաղրուծանակը, միստեր Ֆինչ։

Ատտիկուսը դա բավականին հասկանալի պատասխան համարեց իր հարցին։

― Դուք սիրո՞ւմ եք ձեր հորը, միսս Մեյելլա,— հարցրեց նա։

― Այսինքն՝ ոնց թե սիրում եմ։

― Ես ուզում եմ ասել նա բարի՞ է, ձեզ համար հե՞շտ է նրա հետ ապրելը։

― Հա՛, ոչինչ, յոլա գնացող է, բայց ա՛յ, երբ որ․․․

― Երբ որ՝ ի՞նչ։

Մեյելլան հայացքը գցեց հորը, նա ամբողջ ժամանակ նստած օրորվում էր աթոռի վրա այնպես, որ աթոռի թիկնակը դիպչում էր միջնորմին։ Իսկ հիմա նա ուղղվեց, սպասելով, թե աղջիկը ինչ կասի։

― Այն ժամանակ ոչինչ,— ասաց Մեյելլան,— ես ախր ասացի, որ յոլա գնացող է։

Միստեր Յուելը նորից սկսեց աթոռի վրա օրորվել։

― Միայն այն ժամանակ այնքան էլ յոլա գնացող չի, երբ հարբո՞ւմ է,— հարցրեց Ատտիկուսը այնքան մեղմ, որ Մեյելլան գլխով արեց։

― Նա երբևէ ձեզ հետապնդե՞լ է։

― Այդ ի՞նչ էր։

― Երբ նա եղել է․․․ զայրացած, նա ձեզ երբե՞ք չի ծեծել։

Մեյելլան նայեց շուրջը, հետո ցած՝ դատարանի քարտուղարին, ապա հայացքը բարձրացրեց ու նայեց դատավորին։

― Պատասխանեցեք հարցին, միսս Մեյելլա,— ասաց դատավոր Թեյլորը։

― Նա ինձ ծնվածս օրից մատով անգամ չի դիպել,― վճռաբար պատասխանեց Մեյելլան։— Նույնիսկ մատով էլ չի դիպել։

Ատտիկուսի ակնոցը սողաց դեպի քթի ծայրը, նա ակնոցը ետ տարավ իր տեղը։

― Ես և դուք շատ հաճելի զրույց ունեցանք, միսս Մեյելլա, իսկ հիմա, ես կարծում եմ, ժամանակն է անդրադառնալու գործին։ Դուք ասացիք՝ խնդրել եք Թոմ Ռոբինսոնին ջարդելու․․․ ջարդելու ի՞նչ։

― Պահարանը, մի հին կոմոդ, կողքից դարակներով։

― Թոմ Ռոբինսոնին դուք լավ ճանաչո՞ւմ էիք։

― Ա՛յդ ինչ էր։

― Ես ասում եմ՝ դուք գիտեի՞ք, թե նա ով է, որտեղ է ապրում։

Մեյելլան գլխով արեց,

― Թե ով էր, գիտեի, նա մեր տան մոտով ամեն օր անցնում էր։

― Եվ այդ օրը դուք առաջին անգամ խնդրեցիք գալ ձեր բակը։

Այդ հարցից Մեյելլան նույնիսկ մի թեթև վեր թռավ։ Ատտիկուսը դարձյալ ճամփորդում էր դեպի պատուհանը, նա ամբողջ Ժամանակ այդպես էր անում՝ հարցը տալիս էր, հեռանում, նայում պատուհանից դուրս և կանգ առնում, սպասում պատասխանի։ Նա չտեսավ, թե Մեյելլան ինչպես վեր թռավ, բայց կարծում եմ, գուշակեց։ Դարձավ նրան և հոնքերը բարձրացրեց։ Եվ նորից սկսեց։

― Եվ այդ ժամանակ․․․

― Հա՛, առաջին անգամ։

― Իսկ նախքան այդ, դուք նրան երբեք չե՞ք խնդրել գալ ձեր բակը։

Այժմ նա այլևս Մեյելլային անակնկալի չբերեց։

― Պարզ է, չեմ խնդրել, երբեք չեմ խնդրել։

― Մեկ անգամ պատասխանեցեք և բավական է,— հանդարտ նկատեց Ատտիկուսը։— Եվ դուք նրան որևէ պատահական աշխատանք չե՞ք հանձնարարել։

― Կարելի է և հանձնարարել եմ,— ավելի ներողամիտ պատասխանեց Մեյելլան։— Ինչ է, դրա նման սևերեսներ քի՞չ կան։

― Դուք չե՞ք հիշում մի այդպիսի դեպք ևս։

― Ո՛չ։

― Դե լավ, անցնենք այդ երեկո տեղի ունեցած դեպքերին։ Դուք ասացիք՝ երբ դուք մտաք սենյակը և շրջվեցիք, Թոմ Ռոբինսոնը կանգնած էր ձեր ետևում, այդպե՞ս է։

― Այո։

― Եվ դուք ասացիք, որ նա բռնեց ձեր կոկորդից, սկսեց հայհոյել և գարշելի խոսքեր ասել, այդպե՞ս է։

― Այդպես է։

Հանկարծ պարզվեց, որ Ատտիկուսի հիշողոլթյունր իսկի էլ վատը չէ։

― Դուք ասացիք՝ նա բռնեց ինձ և սկսեց խեղդել, և հաղթեց։ Այդպե՞ս է։

― Այդպես էլ ասել եմ։

― Եվ դուք հիշո՞ւմ եք, որ նա խփեր ձեր դեմքին։

Վկան կարկամեց․

― Դուք կարծես թե լավ եք հիշում, որ նա ձեզ խեղդում էր։ Եվ դուք ամբողջ ժամանակ դիմադրում էիք, այդպե՞ս է։ Դուք «քացի էիք տալիս» և «գոռում ամբողջ ուժով»։ Իսկ դուք հիշո՞ւմ եք, թե նա ինչպես էր խփում ձեր դեմքին։

Մեյելլան լռում էր, թվում էր, նա աշխատում էր կողմնորոշվել։ Ես նույնիսկ մտածում էի, որ նա թերևս միստեր Թեյթի նման ջանում է պատկերացնել, թե ինչպես է դիմացի մարդը կանգնած լինում։ Հետո նա նայեց միստեր Ջիլմերին։

― Դա չէ՞ որ շատ հասարակ հարց է, միսս Մեյելլա, ապա մի անգամ ևս լսեցեք։ Հիշո՞ւմ եք, թե մեղադրյալը ինչպես էր ձեր դեմքին խփում։— Այժմ Ատտիկուսը այլևս այնպես մեղմ և բարեհամբույր չէր խոսում. նրա ձայնը դարձավ իրավաբանական՝ չոր, անկիրք։— Հիշո՞ւմ եք, թե նա ինչպես էր ձեր դեմքին խփում։

― Որ նա խփած լինի, ոչ, չեմ հիշում։ Այո, թո՛ւ, այո, խփել է։

― Վերջին խոսքը կարելի է համարել ձեր վերջնական պատասխա՞նը։

― Հը՞։ Դե հա, խփել է․․․ չեմ հիշում, ոչինչ չեմ հիշում ես․․․ ամեն ինչ այնքան արագ ստացվեց․․․

Դատավոր Թեյլորը խստադեմ նայեց Մեյելլային։

― Հարկավոր չէ արտասվել, օրիորդ․․․— սկսեց նա։

Բայց Ատտիկուսն ասաց.

― Թույլ տվեք լաց լինի, թե որ ցանկանում է, ձերդ գերապատվություն։ Մենք ինչքան ասեք ժամանակ ունենք։

Մեյելլան զայրացած քիթը վեր քաշեց և նայեց Ատտիկուսին։

― Ես բոլոր հարցերին կպատասխանեմ․․․ Ինձ քաշել բերել է այստեղ, դեռ ծաղրում էլ է։ Ես բոլոր հարցերին կպատասխանեմ․․․

― Հրաշալի՜ է,— ասաց Ատտիկուսը։— Մանավանդ որ այնքան էլ շատ հարցեր չեն մնացել։ Այսպես ուրեմն, միսս Մեյելլա, դուք վկայություն եք տալիս, որ մեղադրյալը ձեզ խփել է, բռնել է ձեր պարանոցը, խեղդել և ձեզ հաղթահարել։ Ես կցանկանայի իմանալ, դուք լրիվ հավատացա՞ծ եք, թե մատնացույց եք անում իսկական հանցավորին։ Դուք կճանաչե՞ք ձեր առջև կանգնած այն մարդուն, որը բռնություն է գործադրել ձեզ վրա։

― Իհարկե, ահա՛, հենց նա է որ կա։

Ատտիկուսը դարձավ իր պաշտպանյալին։

― Կանգնեցեք, Թոմ։ Թող միսս Մեյելլան մի լավ ձեզ նայի։ Դա ա՞յն մարդն է, միսս Մեյելլա։

Թոմ Ռոբինսոնը թափահարեց լայն ուսերը, որոնց վրա պիրկ ձգված էր հասարակ բամբակյա վերնաշապիկը։ Կանգնեց և աջ ձեռքով հենվեց աթոռի թիկնակին։ Նրա տեսքը մի տեսակ տարօրինակ էր, կարծես նա կռացած էր մի կողմի վրա, բայց այդ նրանից չէր, որ ծուռն էր կանգնել։ Ձախ ձեռքը մի ամբողջ ֆուտ կարճ էր աջից և կախված էր ինչպես անշունչ իր։ Ձեռքի թաթը փոքրիկ էր, չոր, նույնիսկ վերնասրահից էլ երևում էր, որ նա այդ ձեռքով ոչինչ չի կարող անել։

― Նայի՛ր, մեծաչքանի,— շնչասպառ ասաց Ջիմը։― Նայի՛ր։ Ձերդ արժանապատվություն, այո, նա հաշմանդամ է։

Արժանապատիվ Սայքսը իմ վրայով կռացավ և շշուկով սաց Ջիմին․

― Նրա ձեռքը մեքենայի տակն է մնացել, դեռ փոքր տղա էր, միստեր Դոլֆուս Ռեյմոնդի պլանտացիայում բամբակ էր հավաքում, որ ձեռքը ընկավ մեքենայի տակ․․․ Նա այն ժամանակ քիչ մնաց, որ արյունաքամ լիներ․․․ Ամբողջ միսը ոսկորից պոկել էր։

― Սա այն նույն մա՞րդն է, որ ձեզ բռնաբարել է, միսս Մեյելլա։

― Պարզ է, նա է որ կա։

Ատտիկուսը մի հարց ևս տվեց, միայն մի խոսք։

― Ինչպե՞ս։

Մեյելլան գազազեց․

― Ես չգիտեմ ինչպես, բայց բռնաբարել է․․․ Ես ասացի չէ՞, որ ամեն ինչ շատ արագ ստացվեց․․․

― Եկեք քննենք հանգիստ,— սկսեց Ատտիկուսը, բայց միստեր Ջիլմերը նրան ընդհատեց, այս անդամ ինքը բողոքում է ոչ այն բանի համար, որ հարցը էական չէ և գործին չի վերաբերում, այլ որ Ատտիկուսը ահաբեկում է վկային։

Դատավոր Թեյլորը ծիծաղեց.

― Թողեք այդ, Հորեյս, նստեցեք և ձեզնից բաներ մի հնարեք։ Եթե որևէ մեկը ահաբեկում է, այդ ավելի շուտ վկան է ահաբեկում Ատտիկուսին։

Բացի դատավոր Թեյլորից, դահլիճում ոչ ոք չծիծաղեց, նույնիսկ մանկիկներն էլ էին սսկվել, ես հանկարծ մտածեցի, որ միգուցե նրանք խեղդվել էին մայրերի կրծքերին։

― Այսպե՜ս, միսս Մեյելլա,― ասաց Ատտիկուսը դուք վկայում եք, որ մեղադրյալը ձեզ խփել է և խեղդել է․․․ Դուք ասացիք, որ նա գաղտագողի ձեր ետևից մոտեցել է և ձեզ հարվածել այնպես, որ դուք կորցրել եք ձեր գիտակցությունը, դուք ասել եք, որ երբ դուք շրջվել եք, նա կանգնած է եղել ձեր ետևում․․․— Ատտիկուսը հեռացավ դեպի իր սեղանը և այժմ չոր մատներով թմբկահարում էր սեղանը իր խոսքերի տակտին համապատասխան։— Չէի՞ք ցանկանա վերանայել ձեր ցուցմունքի որևէ մասը։

― Դուք ուզում եք, որ ասեմ այն, ինչ չի՞ եղել։

― Ո՛չ, մեմ, ես ուզում եմ, որ դուք ասեք այն, ինչ եղել է։ Խնդրում եմ, մեզ նորից ասացեք, թե ինչպես է տեղի ունեցել դեպքը։

― Ես արդեն ասել եմ։

― Դուք ասացիք, որ շրջվեցիք և տեսաք, որ նա կանգնած է ձեր ետևում։ Եվ այդ ժամանակ նա սկսեց ձեզ խեղդե՞լ։

― Այո։

― Իսկ հետո դադարեց խեղդելուց և սկսեց հարվածել ձեր դեմքի՞ն։

― Դե հա՛, ես արդեն ասել եմ։

― Եվ խփեց ձեր աչքին՝ աջ ձեռքի բռունցքո՞վ։

― Ես կռացա և․․․ նրա բռունցքը վրիպեց, ա՛յ, այսպես եղավ։ Ես կռացա, բռունցքը վրիպեց։

Մեյելլան վերջապես հասկացավ, թե բանն ինչումն է։

― Դուք հանկարծ այդ ամենը շատ պարզ հիշեցիք։ Հենց քիչ առաջ ձեր հիշողությունները այդքան հստակ չէին, այդպես չէ՞։

― Ես ասել եմ՝ նա ինձ խփեց։

― Դե լավ։ Նա ձեզ խեղդել է, խփել, հետո բռնաբարե՞լ, այդպե՞ս է։

— Դե պարզ է։

― Դուք ամրակազմ աղջիկ եք, դուք ի՞նչ էիք անում այդ ամբողջ ընթացքում։

― Ես ախր ձեզ ասել եմ, ես բղավում էի ամբողջ ուժով, և՛ քացով խփում, և՛ դիմադրում․․․

Ատտիկուսը դանդաղ ակնոցը հանեց, առողջ աչքով անթարթ նայելով Մեյելլային, սկսեց իրար ետևից հարցեր տեղալ։ Դատավոր Թեյլորր նրան ընդհատեց։

― Հարցերը մեկ֊մեկ տվեք, Ատտիկուս։ Հնարավորություն տվեք, որ վկան պատասխանի։

― Շատ լավ։ Դուք ինչո՞ւ չփախաք։

― Ես աշխատում էի, բայց․․․

― Աշխատո՞ւմ էիք, իսկ ի՞նչն էր ձեզ խանգարում։

― Ես․․․ Նա ինձ գցեց գետին։ Ա՛յ թե ինչ, նա ինձ գցեց գետին և ընկավ վրաս։

― Եվ դուք ամբողջ ժամանակ բղավո՞ւմ էիք։

― Պարզ է, բղավում էի։

― Հապա ինչպե՞ս եղա վ, որ ձեր եղբայրներն ու քույրերը չլսեցին։ Նրանք որտե՞ղ էին։ Աղբանոցո՞ւմ։

Ոչ մի պատասխան

― Կամ միգուցե դուք բղավել եք միայն այն ժամանակ, երբ եկել է ձեր հայրը։ Իսկ մինչ այդ, մտքներովդ էլ չի անցել բղավել, ճի՞շտ է։

Ոչ մի պատասխան։

― Միգուցե դուք բղավել եք ոչ թե Թոմ Ռոբինսոնի պաաճառով, այլ ձեր հոր։ Այդպես չէ՞ միթե։

Ոչ մի պատասխան։

― Ձեզ ո՞վ է ծեծել։ Թոմ Ռոբինսո՞նը, թե՞ ձեր հայրը։

Ոչ մի պատասխան։

― Զեր հայրը պատուհանից ի՞նչ տեսավ, հանցավոր բռնաբարությո՞ւն, թե այդ կատարելու ցանկության բացակայություն։ Ինչո՞ւ ճշմարտությունը չասել, աղջի՛կ, միթե Բոբ Յուելը չէ ձեզ ծեծել։

Ատտիկուսը երեսը շրջեց Մեյելլայից, նրա դեմքը այնպիսի արտահայտություն ուներ, կարծես փորի ցավը բռնել էր, իսկ Մեյելլայի դեմքը վախվորած էր և չարությամբ լի։ Ատտիկուսը նստեց իր տեղը և սկսեց թաշկինակով ակնոցը սրբել։

Հանկարծ Մեյելլան վերստացավ խոսելու ընդունակությունը։

― Ես ուզում եմ բան ասել․․․

Ատտիկուսը գլուխը բարձրացրեց։

― Դուք ուզում եք մեզ պատմել, թե իրականում ինչպես է եղել։

Բայց աղջիկը նրա ձայնում ցավակցություն չլսեց։

— Ես բան ունեմ ասելու, իսկ հետո ես մի հատիկ բառ էլ չեմ ասի։ Այդ սևամորթը իմ հախից եկավ, և եթե դուք՝ այդ բոլոր ազնիվ պարոններդ, այդ բանը նրան կներեք, ուրեմն, դուք ամենքդ պարզապես գարշահոտ, ստոր վախկոտներ եք, ահա՛ ձեզ ամբողջ ասելիքս, ստո՛ր վախկոտներ և ձեր ամբողջ թայֆան էլ։ Եվ իզուր այստեղ ազնվություն խաղացիք, միստեր Ֆինչ, և իզուր ինձ անվանեցիք «մեմ» և «միսս Մեյելլա», և ամեն տեսակ․․․

Այստեղ նա իսկականից լաց եղավ։ Նրա ուսերը ցնցվում էին զայրալից հեկեկանքից։ Նա այլևս ոչ մի հարցի չպատասխանեց, նույնիսկ միստեր Ջիլմերի, որը փորձում էր թեկուզ մի բան դուրս քաշել նրանից։ Ես կարծում եմ, եթե Մեյելլան այդքան աղքատ ու հետամնաց չլիներ, դատավոր Թելորը նրան կբանտարկեր հասարակության ներկայությամբ դատարանին վիրավորանք հասցնելու համար։ Ատտիկուսը ինչ-որ կերպ, ես շատ էլ չեմ հասկանում, թե հատկապես ինչպես, նրան խիստ նեղն էր գցել, բայց այդ բանը Ատտիկուսին և ոչ մի բավականություն չէր պատճառում։ Նա նստած էր իր սեղանի շուրջը, գլուխը խոնարհած, իսկ Մեյելլան իջավ պատվանդանից և նրա մոտով գնաց իր տեղը՝ նայելով Ատտիկուսին այնպիսի ոխակալությամբ ու ատելությամբ, որ ես երբեք կյանքումս չէի տեսել՝ մեկն ու մեկը այդպես նայեր։

Միստեր Ջիլմերը դատավորին հայտնեց, որ առայժմ հարցեր չունի, և դատավոր Թեյլորը ասաց․

― Ժամանակն է, որ հանգստանանք։ Տասը րոպեով ընդմիջում կանենք։

Ատտիկուսը և միստեր Ջիլմերը դատավորի թիկնաթոռի առաջ մոտեցան միմյանց, մի բան շշնջացին և վկաների պատվանդանի ետևում գտնվող դռնով դուրս եկան, դրանից հայտնի եղավ, որ մենք բոլորս կարող էինք ընդարմացումից ազատվել։ Միայն այդ միջոցին ես նկատեցի, որ նստած եմ եղել նստարանի հենց ծայրին և ոտքերս անզգայացել են։ Ջիմը տեղից ելավ, ձգվեց և հորանջեց, նրա ետևից էլ Դիլլը, իսկ արժանապատիվ Սայքսը սկսեց դեմքը գլխարկով սրբել։ Անտանելի շոգ է, ասաց նա։

Միստեր Բրակստոն Անդերվուդը, որը ամբողջ ժամանակ զգաստ նստած էր մամուլի ներկայացուցչի համար դրված բազկաթոռում և սպունգի նման ծծում էր վկաների ցուցմունքները, այժմ հայացքը բարկացած պտտեց սևամորթների վերնասրահով մեկ և հանդիպեց իմ հայացքին։ Փնչացրեց ու երեսը շրջեց։

― Ջի՛մ,— ասացի ես,— միստեր Անդերվուդը մեզ տեսավ։

― Դա ոչինչ, Ատտիկուսին չի ասի, նա պարզապես այդ մասին կտպի իր «Տրիբյունի» խրոնիկայում։

Ջիմը նորից սկսեց ինչ֊որ բացատրել Դիլլին, հավանաբար այն, ինչ մինչև այժմ ամենահետաքրքիրն էր եղել, իսկ ինձ թվում էր հակառակը։ Ատտիկուսը և Ջիլմերը միմյանց հետ երկար վեճեր չունեցան, միստեր Ջիլմերը կարծես չուզենալով էր հանձն առել մեղադրողի դերը, վկաները պատասխանում էին հնազանդ և չէին ընդդիմանում։ Բայց Ատտիկուսը մի ժամանակ ինձ ասել էր, որ ամեն մի իրավաբան, որի խելքին փչում է իր ուզածով մեկնաբանել վկաների ցուցմունքները, վերջ ի վերջո դատավոր Թեյլորից խիստ նկատողություն է ստանում։ Ատտիկուսը ցանկանում էր, որպեսզի ես հասկանամ՝ արտաքուստ դատավոր Թեյլորը ծույլ և քնատ մարդու տպավորություն է թողնում, բայց նրա աչքին թող չես փչի։ Շուտով դատավոր Թեյլորը վերադարձավ և նորից տեղավորվեց իր պտտվող բազկաթոռին։ Ժիլետի գրպանից մի սիգարետ հանեց և սկսեց մտախոհ զննել։ Ես արմունկով հրեցի Ջիմի կողը։ Զննելով սիգարետը, դատավորը կատաղի կծեց։

― Մենք երբեմն գալիս ենք հատկապես նրան դիտելու,— բացատրեցի ես Դիլլին։— Հիմա մինչև երեկո դա նրան հերիք է։ Հապա նայիր։

Չկասկածելով, որ իրեն վերնասրահից նայում են, դատավոր Թեյլորը շրթունքներով ճարպկորեն առաջ տարավ սիգարետի կծած ծայրը․․․ Հո՛պ, և այն թռավ թքամանը, մենք նույնիսկ լսեցինք, թե «արկը» ինչպես թրխկաց ուղիղ մեջը։

― Գրազ կգամ, որ դիպուկ թքելու մեջ նրան ոչ ոք չի հասնի,— քրթմնջաց Դիլլը։

Սովորաբար, ընդմիջումի ժամանակ հասարակությունը դահլիճից դուրս էր գալիս, իսկ այսօր տեղից ոչ ոք չշարժվեց։ Նույնիսկ Անբաններն էլ էին մնացել, չնայած նրանց չհաջողվեց ամաչեցնել ջահելներին, որպեսզի նրանք տեղները տային իրենց, և ստիպված էին ամբողջ ժամանակ պատի տակ կանգնել։ Միստեր Թեյթը, կարծեմ, կարգադրել էր ոչ ոքի թույլ չտալ ընդհանուր զուգարանից օգտվել, բացի դատական կազմից։

Ատտիկուսը և միստեր Ջիլմերը վերադարձան, և միստեր Թեյլորը նայեց իր ժամացույցին։

― Շուտով չորսը կլինի,— ասաց նա։

Հանելուկային էր ու անհասկանալի, դատարանի շենքի ժամացույցը այդ ընթացքում պետք է, որ առնվազն երկու անգամ խփած լիներ, այնինչ ոչ մի անգամ չէի լսել։

― Կփորձենք այսօր ևեթ վերջացնե՞լ,— հարցրեց դատավոր Թեյլորը։— Ինչպես է ձեր կարծիքը, Ատտիկուս։

― Թերևս կարելի է և վերջացնել,— ասաց Ատտիկուսը։

― Քանի՞ վկա ունեք։

― Մեկ։

― Դե ինչ, լսենք նրան։

== Գլուխ 19 ==

Թոմաս Ռոբինսոնը մոտեցավ այն տեղին, ուր կանգնում էին վկաները և աջ ձեռքով բարձրացրեց ձախը։ Նա այդ անկենդան ձեռքը դրեց աստվածաշնչի վրա։ Բայց հազիվ էր աջ ձեռքը հեռացրել, որ անդամալույծ ձախ ձեռքը սահեց աստվածաշնչի վրայից և դիպավ քարտուղարի սեղանին։ Թոմը նորից ուզեց բարձրացնել, բայց դատավոր Թեյլորը քրթմնջաց․

― Այդպես էլ լավ է, Թոմ։

Թոմը երդում տվեց և գրավեց վկաներին հատկացված տեղը։ Ատտիկուսը արագ֊արագ սկսեց նրան հարցաքննել, և ահա, թե ինչ իմացանք. Թոմը քսանհինգ տարեկան է, ամուսնացած է, ունի երեք երեխա․ դատված է․ մեկ անգամ դատապարտվել է մեկ ամսվա բանտարկության՝ հասարակական կարգը խանգարելու համար։

― Նշանակում է, կարգի խանգարում եղել է,— ասաց Ատտիկուսը։— Ինչո՞վ է այդ արտահայտվել։

― Մի մարդու հետ կռվեցի, նա ուզում էր դանակով խփել։

― Եվ նրան այդ հաջողվե՞ց։

— Այո՛, սըր։ Բայց շատ քիչ։ Դուք տեսնում եք, ես․․․— Թոմը ձախ ուսը անհարմար ձևով շարժեց։

― Տեսնում եմ,— ասաց Ատտիկուսը։— Երկուսիդ էլ դատեցի՞ն։

― Այո՛, սըր, և ես ստիպված էի սահմանված ժամկետը նստել, տուգանքը չէի կարող վճարել։ Իսկ նա վճարեց։

Դիլլը իմ գլխի վրայով ձգվեց դեպի Ջիմը և նրան հարցրեց, թե այդ ինչ է անում Ատտիկուսը։ Ջիմը ասաց՝ Ատտիկուսը ցույց է տալիս ատենակալներին, որ Թոմը թաքցնելու ոչինչ չունի։

― Դուք ծանո՞թ եք Մեյելլա Վայոլետ Յուելի հետ,— հարցրեց Ատտիկուսը։

― Այո՛, սըր։ Ես ամեն օր նրանց տան մոտով եմ գնում պլանտացիա և ետ վերադառնում։

― Ո՞ւմ պլանտացիան։

― Ես միստեր Լինկ Դիզի մոտ բամբակ եմ հավաքում։

― Դուք նոյեմբերին է՞լ էիք բամբակ հավաքում։

― Ոչ, սըր, աշնանը և ձմռանը ես միստեր Դիզի մոտ աշխատում եմ այգում։ Ես նրա մոտ աշխատում եմ կլոր տարին։ Այնտեղ և պեկանի ծառեր կան, և ինչքան ասեք ամեն տեսակի աշխատանք։

― Դուք ասացիք, որ դուք ամեն օր աշխատանքի գնալիս և վերադառնալիս ստիպված եք անցնել Յուելների տան մոտով։ Իսկ ուրիշ ճանապարհ չկա՞։

― Ո՛չ, սըր, ուրիշ ճանապարհ ես չգիտեմ։

― Միսս Յուելը ձեզ հետ երբևէ խոսե՞լ է, Թոմ։

― Ինչպես չէ, սը՛ր։ Ես երբ անցնում եմ նրանց տան մոտով, միշտ էլ բարևում եմ, իսկ մեկ անգամ նա, այսինքն՝ Մեյելլան, հանձնարարեց ներս մտնել բակը և պահարանը ջարդել։

― Նա ե՞րբ է ձեզ հանձնարարել ջարդել այդ․․․ պահարանը։

― Անցյալ տարի, միստեր Ֆինչ, գարնանը, ես հիշում եմ, որովհետև բամբակի բուկլիցի ժամանակն էր, և հետս թաքուջակ կար։ Ես ասում եմ՝ ինձ մոտ ուրիշ գործիք չկա, միայն թաքուջակն է, իսկ նա ասում է՝ քեզ կացին կտամ։ Նա ինձ կացին տվեց, ես էլ պահարանը ջարդեցի։ Այն ժամանակ նա ասաց՝ «Էհ, ինչ արած, ստիպված եմ քեզ հինգ ցենտանոց տալ, հը՞»։ Իսկ ես ասում եմ՝ ոչ, մեմ, ինձ ոչինչ պետք չէ։ Եվ գնացի տուն։ Դա անցյալ գարնանն էր, միստեր Ֆինչ, տարուց ավելի է անցել։

― Դրանից հետո երբևէ դուք այնտեղ գնացե՞լ եք։

— Այո՛, սըր։

― Ե՞րբ։

― Շատ անգամ։

Դաշտավոր Թեյլորը ձեռքը մեկնեց մրճիկին, բայց այդպես էլ բարձրացրեց։ Դահլիճի քրթմնջյունը ինքն իրեն դադարեց։

― Ինչպիսի՞ հանգամանքներում է այդ եղել։

— Չեմ հասկանում, սըր։

― Դուք ինչո՞ւ էիք այդքան գնում նրանց բակը։

Թոմ Ռոբինսոնի ճակատը հարթվեց։

― Նա էր ինձ կանչում, սը՛ր։ Ես տան մոտով անցնում եմ, իսկ նա ինձ համար մշտական մի որևէ աշխատանք ունի՝ մեկ փայտ ջարդել, մեկ կպչան ջարդել, մեկ ջուր կրել, իրենց կարմիր ծաղիկները նա ամեն օր ջրում էր։

― Այդ ծառայությունների համար ձեզ վարձատրո՞ւմ էին։

― Ոչ, սըր, միայն այն առաջին անգամն էր, որ ուզեց հինգ ցենտ տալ։ Դե հո ես փողի համա՞ր չէի անում։ Երևում է, միստեր Յուելը նրան այնքան էլ չէր օգնում, և երեխեքն էլ նույնպես, իսկ մի ավելորդ հինգ ցենտանոց նա որտեղի՞ց պիտի ունենար։

― Իսկ ո՞ւր էին մյուս երեխաները։

― Հենց բակում, միշտ էլ այդտեղ էին լինում։ Ես աշխատում եմ, իսկ նրանք նայում են, մի քանիսը այդտեղ են, մնացածներն էլ պատուհանից են նայում։

― Միսս Մեյելլան ձեզ հետ խոսու՞մ էր։

― Այո, խոսում էր։

Թոմ Ռոբինսոնը ցուցմունք էր տալիս, իսկ ես հանկարծ մտածեցի՝ ինչպես երևում է, այդ Մեյելլա Յուելը մենակ է ամբողջ աշխարհում։ Զարզանդ Ռեդլին էլ նույնիսկ այդքան մենակ չէ, չնայած քսանհինգ տարի նստած է դուռը երեսին փակ։ Երբ Ատտիկուսը Մեյելլային հարցրեց, թե նա բաբեկամներ ունի՞, նա իսկի չհասկացավ էլ, իսկ հետո մտածեց, որ Ատտիկուսը իրեն ծաղրում է։ Մեյելլան այնքան թշվառ է, ճիշտ, ինչպես մուլատները, որոնց մասին Ջիմը ասել է՝ սպիտակները Մեյելլայի հետ չեն ուզում շփվել, որովհետև խոզերի հետ է ապրում, իսկ նեգրերն էլ՝ որովհետև սպիտակ է։ Նա չի կարող շփվել նեգրերի հետ, ինչպես Դոլֆուս Ռեյմոնդը, չէ որ Մեյելլան չունի իր սեփական հողաբաժինը՝ գետի ափին, մանավանդ որ լավ ընտանիքից էլ չէ։ Յուելների մասին ոչ ոք չի ասի՝ «Դա նրանց մոտ ցեղական է»։ Մեյկոմբը նրանց նպաստ է տալիս, ծննդյան նվերներ, և թիկյունքը ցույց տալիս։ Հավանաբար միայն Թոմ Ռոբինսոնն է նրա հետ մարդավարի վարվել։ Իսկ Մեյելլան ասում է՝ նա իմ հախից եկավ, և երբ ցուցմունք էր տալիս, նայում էր Թոմին որպես մի գարշելի աղտեղության։ Այդ րոպեին ես լսեցի Ատտիկուսի ձայնը.

― Թո՛մ, պատահե՞լ է, որ դուք երբևէ ներս խուժեք Յուելների հողաբաժինը։ Երբևէ գնացե՞լ եք այնտեղ, առանց տերերից որևէ մեկի հատուկ հրավիրման։

— Ո՛չ, սըր, երբե՛ք, միստեր Ֆինչ։ Ինչպե՛ս կարելի է, սը՛ր։

Ատտիկուսը մեզ շատ անգամ էր բացատրել, թե ինչպես հասկանալ վկան ճիշտ է ասում, թե՞ ստում է. այդտեղ գլխավորը ոչ թե նրան նայելն է, այլ լսելը։ Ես այդպես էլ արեցի՝ մեկ հարցին Թոմը երեք անգամ ասաց՝ «ոչ», բայց ասաց հանդարտ, առանց նվնվալու, առանց մղկտալու, և ես նրան հավատացի, չնայած նա ասաց ավելի, քան պետք էր։ Երևում էր, որ նա օրինավոր նեգր էր, իսկ օրինավոր նեգրը երբեք չի մտնի ուրիշի բակը, եթե նրան չեն կանչել։

― Ի՞նչ տեղի ունեցավ ձեզ հետ, Թոմ, անցյալ տարվա նոյեմբերի քսանմեկի երեկոյան։

Ցածում՝ դահլիճում բոլորը մեկ անգամից հոգոց քաշեցին, հակվեցին առաջ։ Եվ նեգրերը նույնպես՝ մեր ետևում։

Թոմի մաշկը միանգամայն սև էր, բայց ոչ փայլուն, այլ ինչպես գորշ թավիշը։ Մուգ դեմքի վրա փայլատակում էին աչքերի սպիտակուցները, և երբ նա խոսում էր, ատամները անվերջ պսպղում էին։ Եթե հաշմ չլիներ, նա ուղղակի գեղեցիկ կլիներ։

― Այդ երեկո տուն եմ գնում, միստեր Ֆինչ,— սկսեց նա,— տեսնեմ միսս Մեյելլան կանգնած է արտասանդուղքին, նա ձեզ այդպես էլ ասաց։ Նրանց մոտ միանգամայն լռություն էր տիրում, թե ինչու, ես չգիտեի։ Ես գնում եմ ու զարմանում, այդ ինչպես է, որ լռություն է տիրում, իսկ նա ինձ ձայն է տալիս, հրամայում է՝ գալ և օգնել։ Ես էլ գնացի բակը, շուրջս նայեցի, մտածեցի՝ երևի փայտ պետք է ջարդել, իսկ երեխեքը չեն երևում, իսկ նա ասում է՝ ոչ, ասում է, գործը տանն է, դուռը ծխնիներից դուրս է ընկել, այնինչ ձմեռը քթներիս տակին է։ Ես միսս Մեյելլայից պտուտակահան խնդրեցի։ Իսկ նա ասում է՝ պտուտակահան կգտնվի։ Դե, ես բարձրացա արտասանդուղքը, իսկ նա ասում է՝ ներս արի։ Գնացի, նայեցի դռանը և ասացի՝ միսս Մեյելլա, դուռը ոնց որ թե սարքին է։ Բացեցի, փակեցի, ծխնիներն էլ են սարքին։ Բայց նա վերցրեց ու դուռը փակեց։ Ես միշտ մտածում էի, միստեր Ֆինչ, թե ինչու է այդպես լռություն տիրում, և այդտեղ հասկացա, որ երեխաներից ոչ մեկն էլ չկա, և հարցրի՝ միսս Մեյելլա, այդ ո՞ւր են կորել բոլոր երեխեքը։

Թոմի սև դեմքը սկսեց փայլել, և նա ճակատը շփեց։

― Ես հարցնում եմ, այդ ո՞ւր են կորել բոլոր երեխեքը,— կրկնեց Թոմը։— Իսկ նա մի տեսակ ծիծաղեց․․․ և ասաց՝ գնացել են քաղաք պաղպաղակ ուտելու։ Կլոր տարին ես նրանց համար փող եմ հավաքել, համենայն դեպս, հավաքեցի։ Բոլորը գնացել են քաղաք։

Թոմը ակնհայտորեն իրեն վատ էր զգում, և դա ոչ այն պատճառով, որ քրտնել էր։

― Իսկ դուք նրան ի՞նչ պատասխանեցիք, Թոմ,— հարցրեց Ատտիկուսը։

― Ես պատասխանեցի մոտավորապես այսպես, որ դուք լավ եք հաջողացրել, միսս Մեյելլա։ Իսկ նա ասում է՝ դու այդպե՞ս ես կարծում։ Բայց երևում էր, որ նա ինձ չհասկացավ․․․ Ես մտածում էի, նա ինչքան ճարպիկն է, որ կարողացել է փող հավաքել, և թե ինչքան բարի է երեխեքի նկատմամբ։

― Հասկանում եմ ձեզ, Թոմ,— ասաց Ատտիկուսը,— շարունակեցեք։

― Դե, ես էլ ուրեմն ասացի՝ գնում եմ, քանի որ ինձ անելու գործ չկա, իսկ նա ասում է՝ կա։ Ես հարցրի՝ ինչպիսի, իսկ նա հրամայում է՝ բարձրացիր այ այն աթոռին և պահարանի վրայից արկղը իջեցրու։

― Ո՞ր պահարանից, ա՛յն, որը դուք ջարդեցիք վառելու համա՞ր,— հարցրեց Ատտհկուսը։

Թոմը ծիծաղեց։

― Ո՛չ, սըր, դա ուրիշ է։ Բարձր էր, քիչ էր մնում առաստաղին հասներ։ Ես արկղը վերցրի ու իջնում եմ, իսկ նա․․․, նա հանկարծ վերցրեց ու․․․ ու ինձ գրկեց, միստեր Ֆինչ։ Ես այն աստիճան վախեցա, որ թռա, աթոռն էլ շրջվեց․․․ Միայն այդ մի հատիկ աթոռն էր, որ շրջվեց, իսկ մյուսները բոլորը իրենց տեղում կանգնած էին, երբ ես դուրս եկա, միստեր Ֆինչ։ Աստվա՛ծ վկա։

― Իսկ դրանից հետո, երբ աթոռը շրջեցիք, ի՞նչ տեղի ունեցավ։

Կարծես Թոմի լեզուն բռնվեց։ Նա նայեց Ատտիկուսին, հետո ատենակալներին, հետո միստեր Անգերվուդին, որ նստած էր նրա դիմաց։

― Թո՛մ, դու երդվել ես ամեն բան ճիշտն ասել։ Մենք սպասում ենք։

Թոմը շփոթված ձեռքը տարավ շրթունքներին։

― Ի՞նչ կատարվեց հետո։

― Պատասխանիր հարցին,— ասաց դատավոր Թեյլորը։ Նա արդեն իր սիգարի մեկ երրորդը ծամել էր։

― Ես աթոռից թռա, միստեր Ֆինչ, շուռ եկա մի կողմ, իսկ նա հարձակվեց ինձ վրա․․․

― Հարձակվեց ձեզ վրա բռունցքներո՞վ։

― Ոչ, սըր, նա․․․ Ինձ գրկեց։ Երկու ձեռքով։

Այս անգամ դատավոր Թեյլորը իր մրճիկով ամուր խփեց և նույն րոպեին դահլիճի լույսերը վառվեցին։ Դեռ մութը չէր ընկել, բայց արեգակը այլևս չէր լուսավորում պատուհաններից։ Դատավոր Թեյլորը արագորեն դահլիճում կարգ ու կանոն վերահաստատեց։

― Իսկ հետո նա ի՞նչ արեց։

Թոմը ուժ գործադրելով, խոսքը կուլ տվեց։

― Նա կանգնեց ոտնաթաթերին և այտս համբուրեց։ Եվ ասում է՝ կյանքումս ոչ ոքի չեմ համբուրել, գոնե սևամորթի համբուրեմ։ Իսկ թե հայրը ինչ է անում իր հետ, դա, որպես թե, հաշիվ չէ։ Դու էլ ինձ համբուրիր, սևամորթ, ասում է։ Ես ասում եմ՝ բաց թողեք ինձ, միսս Մեյելլա, և ուզում եմ փախչել, իսկ նա դռան առաջը փակեց, հո նրան չէի՞ հրելու։ Ես չուզեցի նրան հրել, միստեր Ֆինչ, և ասացի՝ թողեք գնամ։ Եվ այդտեղ, հենց այդ միջոցին միստեր Յուելը նայեց պատուհանից և սկսեց բղավել։

― Նա ի՞նչ բղավեց։

Թոմ Ռոբինսոնը նորից թուքը կուլ տվեց և աչքերը չռեց։

— Չեմ կարող ասել․․․ չեմ կարող․․․ այստեղ ժողովուրդ կա նստած, երեխաներ․․․

― Նա ի՞նչ ասաց՝ Թոմ։ Դուք պարտավոր եք կրկնել, որպեսզի ատենակալները լսեն, թե նա ինչ է ասել։

Թոմ Ռոբինսոնը աչքերը համարյա փակեց։

― Նա ասաց՝ «Քածի մեկը, ես քեզ կսպանեմ»։

― Իսկ հետո ի՞նչ եղավ։

― Ես իսկույն փախա, միստեր Ֆինչ, ես չգիտեմ, թե հետո ինչ եղավ։

― Թոմ, դուք բռնաբարե՞լ եք Մեյելլա Յուելին։

― Ո՛չ, սըր։

― Որևէ կերպ հարվածե՞լ եք։

― Ո՛չ։

― Դուք դիմադրե՞լ եք նրա սիրատածումին։

― Ես ջանում էի, միստեր Ֆինչ։ Ես ջանում էի, միայն թե չեմ ցանկացել կոպիտ լինել։ Չեմ ցանկացել, չեմ ցանկացել նրան հրել։

Այստեղ ես մտածեցի, որ Թոմը շատ բարեկիրթ մարդ է, ճիշտ այնպես է, ինչպես Ատտիկուսն է։ Միայն հետո հայրս բացատրեց, և ես հասկացա, թե ինչպիսի ծանր դրության մեջ է ընկել Թոմը. թեկուզ ինչ էլ որ եղել է, նա չի համարձակվել հարվածել սպիտակ կնոջը, այլապես նրա հաշիվը պարզ էր, և ահա նա էլ գլխապատառ փախել է, և եթե փախել է, նշանակում է հանցավոր է։

— Եկեք անդրադառնանք միստեր Յուելին, Թոմ,— ասաց Ատտիկուսը։— Նա ձեզ որևէ բան ասե՞լ է։

― Ո՛չ, սըր։ Միգուցե և ասել է, բայց ես արդեն հեռու եմ եղել․․․

― Բավական է,— ընդհատեց Ատտիկուսը,— իսկ այն, որ դուք լսել եք, ո՞ւմ էր ասում։

― Նա ասում էր միսս Մեյելլային, միստեր Ֆինչ, և նրան էր նայում։

― Եվ հետո դուք փախաք։

― Այո, սըր։

― Դուք ինչո՞ւ փախաք։

― Վախեցա, սըր։

― Ինչո՞ւ վախեցաք։

― Դուք էլ սևամորթ լինեիք, միստեր Ֆինչ, դուք էլ կվախենայիք։

Ատտիկուսը նստեց։ Վկաների տեղը գնաց միստեր Ջիլմերը, բայց այդ ժամանակ դահլիճում տեղից ելավ միստեր Լինկ Դիզը և ասաց․

― Ահա թե ձեզ ինչ կասեմ։ Այդ տղան ութ տարի է աշխատում է ինձ մոտ և ո՛չ մի անգամ և ո՛չ մի բանում որևէ վատ արարք չեմ նկատել։ Ո՛չ մի անգամ։

— Ձեզ քաշեցեք ձեր լեզուն, սը՛ր,— որոտաց դատավոր Թեյլորր։ Այժմ նա բոլորովին էլ քնահար չէր և ամբողջովին կարմրել էր։ Զարմանալի բան էր, չնայած սիգարետին, նա շատ հստակ էր խոսում։— Լինկ Դիզ,— բղավեց նա,— եթե դուք որևէ ասելիք ունեք, շնորհ արեք այդ բանր ասել իր ժամանակին և երդում տալուց հետո, իսկ հիմա այլևս ձեր իղութոզն անգամ այստեղ չլինի։ Հասկանալի՞ է։ Այդ էր պակաս, որ ես լսեմ, թե ինչ է ասում այդ արարածը։

Դատավոր Թեյլորը մոլեգին նայեց Ատտիկուսին, այսինքն՝ հապա փորձիր մի խոսք անգամ ասել, բայց Ատտիկուսը գլուխը խոնարհեց և ինքն իրեն ծիծաղեց։ Ատտիկուսը մի ժամանակ ասել էր, թե դատավոր Թեյլորը շատ է սիրում շուրջը շանթ ու որոտ տարածել, երբեմն նույնիսկ չափն անց է կացնում, բայց փաստաբանները նրա սպառնալից ճառերը ականջի ետևն են գցում։ Ես նայեցի Ջիմին, իսկ նա միայն գլուխն օրորեց.

― Դա նույնը չէ, ինչ-որ ատենակալը վեր կենա ու խոսի,— ասաց նա։— Այդ դեպքում դատավորը այդպես չէր գազազի։ Իսկ միստեր Լինկը պարզապես կարգն է խանգարում։

Դատավոր Թեյլորը քարտուղարին հրամայեց արձանագրությունից ջնջել այն ամենը, որ ասված էին՝ «Դուք էլ սևամորթ լինեիք, միստեր Ֆինչ, դուք էլ կվախենայիք» նախադասությունից հետո, իսկ ատենակալներին ասաց՝ ուշադրություն չդարձնել ամեն տեսակի անտեղի բացականչությունների վրա։ Նա բարկությամբ նայեց ցած, դահլիճի նստարանների մեջ եղած անցուղիներին և հավանաբար սպասում էր, որ միստեր Լինկ Դիզն իր ետևից դուռը ծածկեր, հետո ասաց․

― Սկսեցեք, միստեր Ջիլմեր։

― Հասարակական կարգը խանգարելու համար դու դատապարտված եղե՞լ ես մեկ ամիս բանտարկության, Ռոբինստոն,— հարցրեց միստեր Ջիլմերը։

― Այո, սըր։

― Եվ լավ էիր նախշել այն սևամորթին։

― Նա ինձ ծեծեց, միստեր Ջիլմեր։

― Այո, բայց հենց քեզ դատեցին, ճի՞շտ է։

Ատտիկուսը գլուխ բարձրացրեց։

― Դա մանր զանցանք է և արդեն արձանագրության մեջ նշված է, ձերդ գերապատվություն։— Ինձ թվաց, որ նրա ձայնում հոգնածություն կար։

― Միևնույն է, թող վկան պատասխանի,― ասաց դատավոր Թեյլորը նույնպես հոգնած ձայնով։

― Այո, սըր, ինձ մեկ ամիս բանտարկել են։

Հիմա միստեր Ջիլմերը կսկսի ատենակալներին հավատացնել, թե քանի որ Թոմը դատված է եղել հասարակական կարգը խանգարելու համար, նշանակում է նրա գլխում կարող էր ծագել նաև Մեյելլա Յուելի վրա բռնություն գործադրելու միտքը, հենց դրա համար էլ միստեր Ջիլմերն այդ խոսակցությունն սկսեց։ Այդպիսի փաստարկները միշտ էլ կարող են պետք գալ։

― Ռոբինսոն, դու հրաշալի կարողանում ես մեկ ձեռքով և պահարան ջարդել, և փայտ կոտորել, ճի՞շտ է։

― Այո, սըր, կարծում եմ, որ այդպես է։

― Ուժդ պատում է, որ կին խեղդես և գլորես գետին։

― Ես երբեք այդպիսի բան չեմ արել, սը՛ր։

― Բայց ուժ դրա համար բավականաչափ ունես։

― Կարծում եմ, որ այդպես է, սըր։

― Վաղո՞ւց էիր աղջկան աչք գցել, հը՞, տղա՛։

― Ո՛չ, սըր, ես երբեք նրան չեմ նայել։

― Հապա ինչ, դու միայն սիրալիրությունից դրդվա՞ծ ես նրա համար պահարան ջարդել, իրեր տեղափոխել, հը՞, տղա՛։

― Ես աշխատում էի նրան օգնել, սը՛ր։

― Տես է, ինչպիսի՜ ազնվություն։ Չէ՞ որ դու և ագարակում էիր աշխատում, և տանն էլ, մշտական գործեր կգտնվեին, հը՞։

― Այո՛, սըր։

― Ինչո՞ւ դու քո գործերը թողած միսս Յուելի համար էիր աշխատում։

― Ես իմ գործերն էլ էի անում, սըր։

― Հոգսեր, նշանակում է, ինչքան ասես։ Բայց հանուն ինչի՞։

― Ի՞նչը «հանուն ինչի», սըր։

― Հանուն ինչի՞ էիր դու նրա համար չարչարվում։

Թոմ Ռոբինսոնը իսկույն չպատասխանեց։

― Ահա թե ինչ, ես արդեն ասել եմ, որ նրան, կարծես թե, ոչ ոք էլ չէր օգնում,— ասաց նա անվստահ։

― Իսկ միստեր Յուելը, իսկ յոթ երեխաները։

― Այո, նրան կարծես թե ոչ ոք էլ չէր օգնում․․․

― Եվ դու նրա համար փայտ էիր կոտորում, և ամեն տեսակի գործեր անում հենց այնպես, բարի սրտի թելադրանքով, հը՞, տղա։

― Պարզապես ուզեցել եմ նրան օգնել․․․

Միստեր Ջիլմերր ծուռը քմծիծաղ տվեց և նայեց ատենակալներին։

― Տեսեք թե ինչ բարեսի՜րտն է․․․ այդքան աշխատել ես և բոլորը ձրի՞։

― Այո, սըր։ Ես նրան խղճում էի, նա ոնց որ թե մեն-մենակ աշխատում էր բոլորի համար, բոլորի փոխարեն․․․

― Ահա՜ թե ինչ, խղճացե՜լ է։ Այդ դո՞ւ ես նրան խղճացել։— Միստեր Ջիլմերը քիչ մնաց թռչեր մինչև առաստաղը։

Վկան հասկացավ, որ ասաց ոչ այն և անհանգստացած մի ոտքից մյուսին էր հենվում։ Բայց ոչինչ ուղղել հնարավոր չէր։ Ցածը նստածներին Թոմի պատասխանը բոլորովին դուր չէր եկել։ Բայց որպեսզի դա լավ հիշեին, միստեր Ջիլմերը երկար ժամանակ հետևյալ հարցը չէր տալիս։

― Եվ այսպե՛ս,— խոսեց նա վերջապես,— նոյեմբերի քսանմեկին դու, ինչպես միշտ, անցել ես Յուելների տան մոտով, նա քեզ կանչել է և խնդրել ջարդել պահարանը։

― Ո՛չ, սըր,

― Դու ժխտո՞ւմ ես, որ անցել ես տան մոտով։

― Ո՛չ, սըր․․․ նա ասաց, որ տանը գործ կա ինձ համար․․․

― Միսս Մեյելլան ասում է, որ ձեզ խնդրել է պահարանը ջարդել, այդպե՞ս է։

― Ո՛չ, սըր, այդպես չէ։

― Նշանակում է, դու ասում ես, որ նա ստո՞ւմ է։

Ատտիկուսը տեղից ցատկեց, բայց Թոմը առանց նրա օգնության տակից դուրս եկավ։

― Ես չեմ ասում, թե նա ստում է։ Միստեր Ջիլմեր, պարզապես նա սխալվում է։

Միստեր Ջիլմերը մի տասնյակ հարցեր ևս տվեց, նա ցանկանում էր, որպեսզի Թոմը հաստատեր Մեյելլայի ասածները։ Բայց Թոմը իրենը պնդեց. միսս Մեյելլան սխալվում է։

― Բայց մի՞թե միստեր Յուելը չէ քեզ տնից դուրս արել, տղա։

― Ոչ, սըր, չեմ կարծում։

― Ի՞նչ է նշանակում՝ «չեմ կարծում»։

― Նա չհասցրեց ինձ դուրս անել, ես ինքս իսկույն փախա։

— Այդ հարցում դու շատ անկեղծ ես։ Բայց ինչո՞ւ դու այդպես իսկույն փախար։

― Ահա թե ինչ, սըր, ես վախեցա։

― Ինչի՞ց պիտի վախենայիր, եթե խիղճդ մաքուր էր։

― Ես արդեն ասել եմ, սըր, սևամորթի համար վտանգավոր բան է այսպիսի․․․ այսպիսի հոգսի մեջ ընկնելը։

― Բայց չէ՞ որ դու հոգսի մեջ չես ընկել, դու պնդում ես, որ անդրդվելի ես մնացել միսս Յուեյի հանդեպ։ Կամ գուցե դու փախել ես վախից, որ նա քեզ նման մի հսկա երիտասարդին կծեծի։

― Ո՛չ, սըր, ես վախենում էի դատարան ընկնելուց, բայց, միևնույն է, ընկա։

― Վախենում էիր, թե կբանտարկեն, վախենում էիր, թե ստիպված կլինես պատասխան տալ քո կատարածի համար։

― Ո՛չ, սըր, վախենում էի, թե ստիպված պիտի լինեմ պատասխան տալ այն բանի համար, ինչ չեմ արել։

― Ինչ է, տղա, դու դեռ փորձում ես հանդգնե՞լ։

― Ո՛չ, սըր, ի՞նչ եք ասում։

Դրանից հետո ես չլսեցի միստեր Ջիլմերի հարցերը, Ջիմը ինձ ասաց, որ Դիլլին տանեմ տուն։ Դիլլը, չգիտես ինչու, սկսեց լաց լինել և ոչ մի կերպ չէր կարողանում հանգստանալ։ Սկզբում նա հեկեկում էր կամացուկ, հետո ավելի բարձր, ավելի բարձր և չորս կողմը բոլորը լսեցին։ Ջիմը ասաց՝ եթե ես Դիլլին չտանեմ, միևնույն է, նա ինձ անպայման կստիպի, և արժանապատիվ Սայքսը նույնպես ասաց, որ ես պետք է գնամ, և ես գնացի։ Դիլլն այդ օրը կարծես թե առողջ էր, ոչ մի տեղը չէր ցավում, պարզապես, իր կատարած փախուստից հետո դեռ խելքը գլուխը չէր եկել։

― Ինչ է, հիվանդացե՞լ ես,— հարցրի ես, երբ մենը իջանք ցած։

Մենք դուրս եկանք արտասանդուղքը։ Դիլլը ամեն կերպ աշխատում էր իրեն ձեռքը հավաքել։ Դռանը միայնակ նստած էր Լինկ Դիզը։

― Մի որևէ բա՞ն է պատահել, Մեծաչքանի,— հարցրեց նա, երբ մենք անցնում էինք նրա մոտով։

― Ո՛չ, սըր,— ասացի ես, կանգ չառնելով,— միայն թե Դիլլը հրես ինչ֊որ քիթը կախել է։

― Գնանք ծառի տակ,— ասացի ես Դիլլին։— Դու երևի շոգից այդպես նեղվեցիր։

Մենք ընտրեցինք վիրգինյան ամենաստվերոտ կաղնին և նստեցինք նրա տակ։

― Ո՛չ, պարզապես չկարողացա նրան լսել,— ասաց Դիլլը։

― Ում, Թոմի՞ն։

— Դե չէ, այդ գարշելի Ջիլմերին, թե ոնց էր կպել Թոմից։

― Բայց չէ՞ որ այդ նրա աշխատանքն է, Դիլլ։ Եթե մեզ մոտ մեղադրողներ չլինեին, հավանաբար պաշտպաններ էլ չէին լինի։

Դիլլը համբերությամբ հառաչեց։

― Գիտեմ, Մեծաչքանի։ Բայց նա արդեն չափը այնքան անցկացրեց, ուղղակի զզվեցրեց։

― Դա նրա իրավունքն է, Դիլլ, նա խաչաձև հարցաքննության էր ենթարկում․․․

― Բայց չէ որ մյուսների հետ այդպես չվարվեց․․․

— Նրանք իր վկաներն էին, դրա համար։

― Միևնույն է, միստեր Ֆինչը Մեյելլային և ծեր Ցուելին այդպես չհարցաքննեց։ Իսկ սա ամբողջ ժամանակ Թոմին ասում է՝ «տղա» և քմծիծաղ տալիս, և Թոմը ինչ որ ասում է, նա շրջվում նայում է ատենակալներին՝ հապա տեսեք, ո՜նց է ստում։

― Դե գիտես ինչ, Դիլլ, վերջ ի վերջո Թոմը չէ՞ որ նեգր է։

― Ես թքել եմ դրա վրա։ Ինչ ուզում է լինի, դա անազնիվ բան է։ Նրա հետ այդպես վարվելն անազնվություն է։ Մարդու հետ այդ ձևով խոսել չի կարելի․․․ Սիրտս ուղղակի խառնում է։

― Այո, միստեր Ջիլմերը ընդհանրապես այդպես է, բոլորի հետ էլ նույն ձևով է վարվում, Դիլլ։ Դու դեռ չգիտես, թե նա ինչպես է գազազում, իսկ այստեղ․․․ գիտե՛ս ինչ, միստեր Ջիլմերը, իմ կարծիքով, բոլորովին էլ այդքան չէր ճգնում։ Ո՛չ, նրանք բոլորն էլ այդպես են, բոլոր իրավաբանները։

― Միստեր Ֆինչը այդպես չէ։

― Նրան չհաշված, Դիլլ, նա․․․― Ես աշխատեցի հիշել, թե այն ժամանակ որքա՜ն լավ ասաց միսս Մոդի Էտկինսոնը։ Ըհը, հիշեցի՝ նա միշտ միատեսակ է, թեկուզ դատարանում, թեկուզ փողոցում։

― Ես այդ մասին չեմ ասում,— ասաց Դիլլը։

― Ես հասկանում եմ ինչի մասին ես ասում, փոքրի՛կ,— ասաց ինչ-որ մեկը մեր ետևում։

Մեզ թվաց, որ կաղնին խոսեց, բայց այդ Դոլֆուս Ռեյմոնդն էր։ Նա դուրս եկավ ծառի ետևից։

― Դու լալկան չես, այլ ուղղակի այդ ամենից դառնացար, ճիշտ չե՞մ ասում։

== Գլուխ 20 ==

― Արի, այստեղ, տղա՛ս, ես մի դեղ ունեմ։ որը քեզ կօգնի։

Միստեր Դոլֆուս Ռեյմոնդը լավ մարդ չէր, և նրա հրավերն ինձ այնքան էլ դուր չեկավ, բայց ես, այնուամենայնիվ, գնա ցի Դիլլի ետևից։ Չգիտեմ ինչու, ինձ թվում էր, որ Ատտիկուսը գոհ չի լինի, եթե մենք բարեկամություն հաստատենք միստ եր Ռեյմոնդի հետ, իսկ ինչ վերաբերում է Ալեքսանդրա հորաքրոջը, ապա խոսք անգամ լինել չէր կարող։

― Վերցրու,— ասաց նա և Դիլլին մեկնեց իր ձեռքի թղթե տոպրակը, որից դուրս էին ցցված երկու փոքր ծղոտ։― Հապա մի կուլ տուր տեսնեմ, դու անմիջապես թեթևություն կզգաս։

Դիլլը ծծեց ծղոտը, ժպտաց և սկսեց ամբողջ ուժով ներս քաշել։

― Խե՛, խե՛,— ասաց միստեր Ռեյմոնդը, երևում է, նրան դուր էր գալիս երեխային գայթակղեցնելը։

― Զգույշ եղիր, Դիլլ,— ասացի ես նրան։

Դիլլը բաց թոդեց ծղոտիկը և քմծիծաղ տվեց։

― Դա պարզապես կոկա֊կոլա է, Մեծաչքանի։

Միստեր Ռեյմոնդը նստեց՝ մեջքը հենելով կաղնուն։ Դրանից առաջ նա պառկած էր խոտի վրա։

― Միայն թե տեսեք, հա՛, երեխեք, որ ինձ չմատնեք, լա՞վ։ Այլապես կորած է իմ ազնիվ անունը։

― Ուրեմն ինչ, այդ ծրարից դուք պարզապես կոկա-կոլա՞ եք խմում։ Ամենասովորական կոկա֊կո՞լա։

― Միանգամայն ճիշտ է,— ասաց միստեր Ռեյմոնդը։ Նրանից լավ հոտ էր գալիս՝ կաշվի, ձիու, բամբակի սերմի։ Նա հագել էր բարձր ճտքավոր կոշիկներ, այդպիսի կոշիկ Մեյկոմբում ուրիշ ոչ ոք չէր հագնում։— Եվ ես միայն այդ եմ խմում․․․ որպես կանոն։

― Նշանակում է դուք պարզապես ձևանում եք հարբ․․․— ես լեզուս կծեցի։— Խնդրում եմ, ներեք, սը՛ր։ Ես չէի ցանկանա լինել անքաղա․․․

Միստեր Ռեյմոնդը փռթկաց, նա ամենևին էլ չնեղացավ, և ես աշխատեցի գտնել ավելի պատշաճ բառեր.

— Հապա ինչո՞ւ դուք ամեն ինչ անում եք ոչ այնպես, ինչպես հարկն է։

― Ինչո՞ւ․․․ Իսկ դու կուզե՞ս իմանալ, թե ես ինչու եմ ձևանում։ Դեհ ինչ կա որ, դա շատ հասարակ բան է,— ասաց նա։— Ոմանց դուր չի գալիս իմ ապրելակերպը։ Իհարկե, ես կարող եմ նրանց ուղարկել գրողի ծոցը, դուր չի՞ գալիս՝ թող չգա, թքել եմ դրանց վրա։ Եվ իրոք, որ թքել եմ։ Բայց ես նրանց գրողի ծոցը չեմ ուղարկում, հասկանալի՞ է։

― Ո՛չ, պարոն, հասկանալի չէ,— ասացինք ես և Դիլլը միասին։

― Ես աշխատում եմ նրանց համար առիթներ ստեղծել, որ իզուր տեղը չհայհոյեն, հասկանո՞ւմ ես։ Մարդկանց համար շատ ավելի հաճելի է, երբ հայհոյելու համար առիթ ունենում են։ Գալիս ես քաղաք, իսկ ես հաճախ չէ, որ գալիս եմ, պատահում է՝ քայլում ես ու օրորվում, ու մեկ էլ ահա մի քիչ խմում ես, ա՛յ, այս տոպրակից, էհ, մարդիկ էլ տեսնում են ու ասում՝ ըհը, էլի Դոլֆուս Ռեյմոնդը կոնծել է, դե, ով է տեսել, որ հարբեցողը կարողանա իր սովորությանը թարկ տալ։ Էլ նո՞ր պիտի նա իրեն հավաքի, հենց դրա համար էլ մարդավայել չի ապրում։

― Դա ազնիվ բան չէ, միստեր Ռեյմոնդ, որ դուք ձևանում եք ավելի վատ, քան կաք իրականում

― Ճիշտ է, դա անազնվություն է, բայց չէ՞ որ մարդկանց համար շատ ավելի ձեռնտու է այդպես։ Ես քեզ գաղտնի կասեմ, միսս Ֆինչ, ես այնքան էլ հարբեցող չեմ, բայց նրանք երբեք էլ չեն կարող հասկանալ, որ ես ապրում եմ այսպես, պարզապես այն պատճառով, որովհետև ինձ այդպես է դուր գալիս։

Երևի ես չպետք է լսեի այդ մեղսավոր մարդուն, չէ որ նրա երեխաները մուլատ են, և նա դրանից նույնիսկ չի էլ ամաչում, բայց դա ինձ շատ հետաքրքրեց։ Ես երբեք չէի հանդիպել մի մարդու, որը դիտավորյալ ցանկանար, որպեսզի ուրիշներն իր հասցեին կեղծ մեղադրանքներ բարդեն։ Բայց ինչու նա մեզ վստահեց իր ամենամեծ գաղտնիքր։ Ես հենց այդպես էլ հարցրի։

― Որավհետև դուք երեխաներ եք և դա կարող եք հասկանալ,— ասաց նա,— և որովհետև ես լսեցի ա՛յ նրան․․․

Նա գլխով արեց Դիլլի կողմը։

― Նա հիմա անտարբերությամբ չի կարողանում նայել մեկ ուրիշի դժբախտությանը։ Իսկ երբ մեծանա, նա այդ բանից այլևս լաց չի լինի և ոչ էլ կվշտանա։ Թերևս նրան մի որևէ բան, ասենք, անարդարացի թվա, բայց լաց չի լինի, ևս մի քանի տարի, և այլևս լաց չի լինի։

― Ինչի համար լաց լինել, միստեր Ռեյմոնդ։― Դիլլը հիշեց, որ ինքը տղամարդ է։

― Այն բանի համար, թե ինչպես են մարդիկ միմյանց ծաղրուծանակի առարկա դարձնում և այդ նույնիսկ իրենք էլ չեն նկատում։ Այն բանի համար, թե ինչպես են սպիտակները ծաղրուծանակի ենթարկում սևամորթներին և նույնիսկ մտքներովն էլ չի անցնում, թե նրանք էլ են մարդ։

― Ատտիկուսն ասում է, որ սևամորթներին խաբելը տասն անգամ ավելի վատ է, քան սպիտակներին խաբելը,— քրթմնջացի ես։— Ասում է՝ աշխարհի երեսին դրանից վատ բան չկա։

― Էհ, չեմ կարծում․․․— ասաց միստեր Ռեյմոնդը։— Միսս Ջին Լուիզա, քո հայրը մյուսների նման չէ, դու դեռևս այդ չես հասկանում, դու դեռ կյանքումդ շա՜տ քիչ բան ես տեսել։ Դու նույնիսկ մեր քաղաքն էլ ինչպես հարկն է չես տեսել, բայց դրա համար բավական է, որ հիմա վերադառնաս դատարանի գահլիճը։

Եվ այդտեղ ես սթափվեցի, չէ որ միստեր Ջիլմերը երևի արդեն բոլորին հարցաքննեց։ Ես նայեցի արևին, այն արագ ցած էր սահում հրապարակի արևմտյան կողմում՝ խանութների տանիքների ետևում։ Ես ինքս էլ չգիտեի, որը ընտրել, ինչն է ավելի հետաքրքիր՝ միստեր Ռեյմոնդը, թե գավառային դատարանի հինգերորդ նստաշրջանը։

― Գնա՛նք, Դիլլ,— ասացի ես վերջապես։— Դու արդեն ոչինչ, հը՞, լավ ես։

― Ը՛հը։ Ուրախ եմ ձեզ հետ ծանոթանալու համար, միստեր Ռեյմոնդ, շնորհակալություն խմիչքի համար, շատ լավ օգնեց։

Մենք վազելով անցանք հրապարակը, թռանք առմուտքը, հետո սանդուղքներով բարձրացանք վերնասրահ։ Արժանապատիվ Սայքսը մեր տեղերը պահել էր։

Դահլիճում լռություն էր տիրում, և ես նորից մտածեցի՝ հապա ո՞ւր են կորել բոլոր երեխաները։ Դատավոր Թեյլորի գլանակի միայն ծայրն էր երևում. միստեր Ջիլմերն իր սեղանի առջև նստած ինչ֊որ բան էր գրում դեղին թերթիկների վրա, կարծես նա ուզում էր առաջ անցնել իր քարտուղարից, որի ձեռքն արագ֊արագ սահում էր թղթի վրա։

― Ա՛խ, քո ինչն եմ ասել,— փնթփնթացի ես։— Ուշացանք։

Ատտիկուսն արդեն հասել էր իր ճառի կեսին։ Նրա սեղանի վրա թղթեր կային, որոնք հավանաբար հանել էր իր թղթապանակից, այն դրված էր հատակին՝ աթոռի մոտ։ Եվ Թոմ Ռոբինսոնը ջոկջկում էր դրանք։

― ․․․ և, չնայած ուղղակի փաստանշանների բացակայությանը, այս մարդը մեղադրվում է մի հանցանքում, որի համար ենթակա է մահապատժի, և կանգնում դատարանի առաջ․․․

Ես բոթեցի Ջիմի կողը։

― Վաղո՞ւց է խոսում։

― Միայն փաստանշաններն է քննարկել,— շշնջաց Ջիմը։— Այ, կտեսնես, Մեծաչքանի, մենք գործը կշահենք։ Անպայման կշահենք։ Նա հինգ րոպեում քարը քարին չթողեց։ Նա ամեն ինչ այնպես պարզորոշ բացատրեց, այ․․․ ինչպես ես քեզ բացատրեի։ Նույնիսկ դու էլ կհասկանայիր։

― Իսկ միստր Ջիլմե՞րը․․․

― Սը՜ս․․․ Ո՛չ մի նոր բան, շարունակ նույնը։ Հիմա լռիր։

Մենք նորից սկսեցինք նայել ներքև։ Ատտիկուսը խոսում էր հանգիստ, անվրդով, սովորաբար նա այդպես թելադրում էր նամակները։ Նա դանդաղ գնում ու գալիս էր երդվյալ ատենակալների նստարանների առաջ, և նրանք թվում էր, թե լսում էին ուշադրությամբ, որովհետև շարունակ Ատտիկուսին էին նայում և, ըստ իս, ներքուստ համամիտ էին։ Երևի այն պատճառով, որ Ատտիկուսը չէր բղավում։

Ատտիկուսը մի րոպե լռեց և հանկարծ մի շատ տարօրինակ բան արեց։ Նա իր շղթայով ժամացույցը դրեց սեղանին և ասաց․

— Եթե թույլ կտաք, ձերդ գերապատվություն․․․

Դատավոր Թեյլորը գլխով նշան արեց, և այդ ժամանակ Ատտիկուսն արեց այն, ինչ երբեք չէր արել ոչ առաջ, ոչ հետո, ոչ ուրիշների ներկայությամբ և ոչ էլ տանը․ արձակեց ժիլետի կոճակները, արձակեց շապկի օձիքը, քանդեց փողկապը և հանեց սերթուկր։ Տանը, մինչև քնելու ժամը չգար, նա ոչ մի կոճակ չէր արձակում, իսկ այժմ ինձ և Ջիմին թվաց, թե նա մերկ է։ Մենք սարսափած իրար նայեցինք։

Ատտիկուսը ձեռքերը գրպաններր դրեց և գնաց դեպի ատենակալները։ Լույսի տակ փայլփլում էին թևքի ոսկյա ճարմանդը և ինքնահոս գրչի և մատիտի ծայրապանակները։

― Ջենտլմեննե՛ր,— ասաց նա։ Եվ ես ու Ջիմը նորից իրար նայեցինք․ նա ճիշտ այդպես էր տանն ասում՝ Մեծաչքանի։

Այժմ նրա ձայնը չոր չէր և ոչ էլ անտարբեր, նա խոսում էր ատենակալների հետ այնպես, կարծես իր ծանոթներին էր հանդիպել փոստի անկյունում։

― Ջենտլմեններ,— ասաց նա,— ես կարճ կխոսեմ, բայց ես կուզեի իմ տրամադրության տակ եղած ժամանակը օգտագործել, որպեսզի ձեզ հիշեցնեի, որ այս գործը բարդ գործ չէ, դուք կարիք չունեք թափանցելու խճճված պարագաների մեջ, ձեզ հարկավոր է մի այլ բան․ ձեզ համար պարզել, թե արդյոք մեղադրյալը հանցավո՞ր է, պարզեք այն չափով, որ կասկածի ստվեր անգամ չմնա։ Պետք է սկսել այն բանից, որ այս գործն ընդհանրապես դատարանին հանձնելու հարկ չկար։ Այս գործը պարզ է և հասարակ, ինչպես երկու անգամ երկուս։

Մեղադրող կողմը չի ներկայացրել ոչ մի բժշկական ապացույց, թե այն հանցագործությունը, որի մեջ մեղադրում են Թոմ Ռոբինսոնին, ընդհանրապես տեղի է ունեցել։ Մեղադրողը հենվում է միայն երկու վկաների վրա, իսկ նրանց ցուցմունքներր լուրջ կասկածներ են հարուցում, կասկածներ, որոնք ի հայտ եկան խաչաձև հարցաքննության ժամանակ։ Առավել ևս, որ մեղադրյալը դրանք վճռականապես հերքում է։ Մեղադրյալը հանցավոր չէ, բայց այս դահլիճում ներկա է այն անձնավորությունը, որն իրոք հանցավոր է։

Ես խորապես կարեկցում եմ մեղադրական գործի գլխավոր վկային՝ միսս Մեյելլա Յուելին, բայց որքան էլ որ խորը լինի այդ կարեկցությունը, այն ունի սահման, քանի որ ես չեմ կարող արդարացնել վկային, երբ նա ջանում է իր մեղքը բարդել մեկ ուրիշի վրա, քաջ գիտենալով, որ դրանով խլում է նրա կյանքը։

Ես ասում եմ «մեղք», ջենտլմեններ, որովհետև վկան մեղավոր է։ Նա հանցանք չի գործել, նա պարզապես խախտել է դաժան, դարերի ընթացքում սրբագործված մեր հասարակության օրենքը, մի այնպիսի անխախտ օրենք, որ ամեն ոք, ով էլ որ խախտի, ենթակա է արտաքսման մեր միջավայրից, որպես մի անարժան անձնավորություն։ Նա զոհ է անողոք կարիքի ու տգիտության, բայց ես չեմ կարող նրան խղճալ։ Նա սպիտակամորթ է։ Նա շատ լավ գիտեր, թե որքան անթույլատրելի է այն, ինչ նա կատարում է, սակայն նրա մոտ ցանկությունը վեր բռնեց օրենքից և համառելով իր ցանկության մեջ, խախտեց օրենքը։ Նա տեղի է տվել իր ցանկությանը, իսկ հետո վարվել է այնպես, ինչպես ամեն մեկը գեթ մեկ անգամ թույլ է տալիս իր կյանքում։ Նա արել է այնպես, ինչպես անում են երեխաները՝ փորձել է ազատվել իրեն մերկացնող հանցանշանից։ Բայց չէ՞ որ մեր առաջ կանգնած է ոչ թե երեխա, որը թաքցնում է իր գողացած քաղցրեղենը․ նա իր զոհին հասցրել է կործանիչ հարված, նրան անհրաժեշտ էր ազատվել այն մարդուց, որն ամեն ինչ գիտեր։ Այդ մարդը այլևս չպետք է երևար նրա աչքին, նա պետք է դադարեր գոյություն ունենալուց, որպեսզի վերանար նաև հանցանշանը։

Այդ ի՞նչ հանցանշան է։ Դա Թոմ Ռոբինսոնն է, կենդանի մարդ։ Նա պետք է ազատվի Թոմ Ռոբինսոնից։ Թոմ Ռոբինսոնն իր գոյությամբ հիշեցնում էր նրան այն, ինչ ինքը կատարել էր։ Իսկ նա ի՞նչ է կատարել։ Նա ցանկացել էր գայթակղեցնել նեգրին։ Նա կատարել էր այնպիսի արարք, որպիսին մեր հասարակությունը չի ներում— համբուրել է նեգրին։ Եվ ոչ թե մի ինչ-որ ծեր նեգրի, այլ երիտասարդ, լիարժեք տղամարդու։ Մինչ այդ րոպեն, նրա համար օրենքը գոյություն չուներ, բայց հենց որ խախտեց օրենքը, այն անողոքաբար ծանրացավ նրա վրա։

Նրա հայրը տեսել է այդ։ Ի՞նչ ասաց նա այդ առթիվ, մենք գիտենք մեղադրյալի ցուցմունքից։ Ի՞նչ է արել նրա հայրը։ Մենք այդ չգիտենք, բայց կան կողմնակի փաստանշաններ, որ Մեյելլա Յուելը գազանաբար ծեծվել է մի անձնավորության կողմից, որը գործադրել է բացառապես ձախ ձեռքը։ Մենք մասամբ գիտենք, թե ինչ է արել միստեր Յուելը. նա վարվել է այնպես, ինչպես կվարվեր ամեն մի աստվածավախ քրիստոնյա, ամեն մի պատվարժան սպիտակամորթ։ Նա կարողանում է բանտ դնել Թոմ Ռոբինսոնին, տալով համապատասխան ցուցմունքներ, որոնք, անկասկած, նա ստորագրել է ձախ ձեռքով, և ահա ստացվեց այն, որ Թոմ Ռոբինսոնը նստեց մեղադրական աթոռին, և դուք բոլորդ տեսաք, որ նա երդվեց ավետարանի վրա, դնելով իր միակ առողջ ձեռքը՝ աջը։

Այսպիսով, խաղաղ, օրինավոր, համեստ նեգրը, որն այնքան անզգույշ գտնվեց, որ թույլ տվեց իրեն խղճալ սպիտակամորթ մի կնոջ, այսօր ստիպված է հերքել երկու սպիտակամորթ մարդկանց խոսքերը։ Ես ձեզ չեմ հիշեցնի, ինչ տեսք ունեին նրանք և ինչպես էին պահում իրենց ցուցմունք տալու ժամանակ, այդ ինքներդ տեսաք։ Մեղադրող կողմի վկաները, բացի Մեյկոմբ նահանգի շերիֆից, կանգնեցին ձեր առաջ, ջենտլմեններ, դատարանի առաջ անամոթ վստահությամբ, որ նրանց ցուցմունքների ճշտության մեջ ոչ ոք չի կասկածի, մի համոզմունքով, որ դուք, ջենտլմեններ, ինչպես և նրանք, ելնում են այն ենթադրությունից, արատավոր ենթադրությունից՝ միանգամայն բնական նման տիպի մարդկանց համար, թե _բոլոր_ նեգրերը ստում են, _բոլոր_ նեգրերը ի ծնե անբարոյական են, _բոլոր_ նեգրերից պետք է մեր կանայք զգուշանան։ Իսկ դա իր բուն էությամբ, ջենտլմեններ, սուտ է, սև, ինչպես Թոմ Ռոբինսոնի մաշկը, և դուք ինձանից ոչ պակաս համոզված եք, որ դա սուտ է։ Դրա հետ մեկտեղ ձեզ հայտնի է նաև ճշմարտությունը, ահա այն. նեգրերից ոմանք ստում են, նեգրերից ոմանք անբարոյական են, ոմանցից պետք է երկյուղ կրեն՝ թե՛ սպիտակները և թե՛ սևերը։ Բայց այդ նույնը կարելի է ասել ամբողջ մարդկության համար, այլ ոչ թե միայն մի ցեղի համար։ Այս դահլիճում չեք գտնի որևէ մի մարդ, որն իր կյանքի ընթացքում և ոչ մի անգամ սուտ խոսած չլինի, ոչ բարոյական քայլ արած չլինի, ամբողջ աշխարհում չեք գտնի մի տղամարդ, որը գեթ մի անգամ կնոջ վրա ցանկասիրությամբ նայած չլինի։

Ատտիկուսը լռեց և գրպանից հանեց թաշկինակը։ Հետո հանեց ակնոցը ու մաքրեց, և մենք արինք ևս մի հայտնություն. մինչ այդ րոպեն մենք չէինք տեսել, որ նա քրտնի, նա այն մարդկանցից էր, որոնց երեսին երբեք քրտինք չես տեսնի, իսկ այժմ նրա դեմքը փայլում էր, ինչպես արևայրուկից։

 ― Եվս մի բան, ջենտլմեններ, և ես իմ խոսքը կավարտեմ։ Թոմաս Ջեֆերսոնը մի անգամ ասել է՝ բոլոր մարդիկ ստեղծված են ազատ և հավասար․ յանկիները և բարոյախոսները վաշինգտոնյան դեպարտամենտներից այդ առթիվ մշտապես մեզ կշտամբում են։ Այժմ, հազար ինը հարյուր երեսունհինգ թվականին, կան մարդիկ, որոնք հակված են կրկնելու այդ բառերը տեղի֊անտեղի ամեն մի առիթով։ Ահա ձեզ ամենաանհեթեթ օրինակներից մեկը․ մանկավարժները ընդունակների հետ միասին դասարանից դասարան են փոխադրում նաև բթամիտներին ու ծույլերին և ամենայն լրջությամբ բացատրում են, որ այլ կերպ չի կարելի, քանի որ բոլոր երեխաները ստեղծված են հավասար, և այն երեխաները, որոնց թողնում են նույն դասարանում երկրորդ տարին, անչափ վշտանում են իրենց անլիարժեքության գիտակցությունից։ Բայց մենք գիտենք, որ մարդիկ հավասար չեն ծնվում այն իմաստով, ինչպես որոշ մարդիկ ուզում են մեզ հավատացնել. ոմանք աչքի են ընկնում իրենց խելքով, ոմանք բախտի բերումով ավելի շատ հնարավորություններ ունեն, ոմանք կարողանում են լավ վաստակել, որոշ կանանց լավ հաջողվում է կարկանդակ թխել, կարճ ասած՝ որոշ մարդիկ ծնվում են զգալիորեն ավելի ընդունակ, քան մնացածները։

Բայց մի տեսակետից մեր երկրում բոլոր մարդիկ համահավասար են, մենք ունենք մի օրենք, մի հաստատություն, որի առաջ բոլորը հավասար են, լինի դա մուրացիկը թե Ռոկֆելլերը, բթամիտը թե Էյնշտեյնը, տգետը թե համալսարանի ռեկտորը։ Այդ հաստատությունը, ջենտլմեններ, ոչ այլ ինչ է, եթե ոչ դատարանը։ Միևնույն է, լինի դա միացյալ նահանգների գերագույն դատարանը, թե մի խուլ անկյունում ընկած որևէ հաշտարար դատարան, կամ թե այս հարգարժան դատարանը, ուր դուք հիմա նիստի եք հրավիրված։ Մեր դատարաններն ունեն որոշ թերություններ, ինչպես որ ունեն մարդկային բոլոր հաստատությունները, սակայն մեր երկրում դատարանը մի մեծ հավասարեցնող է, որի առաջ, հիրավի, բոլոր մարդիկ հավասար են։

Ես իդեալիստ չեմ և ամենևին էլ երդվյալների դատարանը չեմ համարում դատարաններից ամենալավը, ինձ համար սա իդեալ չէ, սակայն գոյություն ունեցող, գործող իրողություն է։ Դատարանն իր ամբողջությամբ, ջենտլմեններ, ավելի լավ չէ, քան ատենակալներիցդ ամեն մեկը։ Դատարանը բանական է սոսկ այն չափով, ինչ չափով բանական են իրենք՝ ատենակալները, իսկ ատենակալներն իրենց ամբողջությամբ վերցրած բանական են սոսկ այն չափով, ինչ չափով բանական է նրանցից յուրաքանչյուրը։ Ես համոզված եմ, ջենտլմեններ, որ դուք անաչառորեն կքննարկեք ձեր այստեղ լսած ցուցմունքները, որոշում կհանեք և մեղադրյալին կվերադարձնեք իր ընտանիքին։ Ի սեր աստծո, կատարեցե՛ք ձեր պարտքը։

Ատտիկուսն իր վերջին խոսքերն արտասանեց հազիվ լսելի և արդեն շուռ գալով ատենակալներից, մի բան էլ ասաց, բայց ես պարզ չլսեցի։ Կարծես թե նա ասաց ոչ թե դատարանին, այլ ինքն իրեն։ Ես հրեցի Ջիմի կողքը։

― Նա ի՞նչ ասաց։

― Իմ կարծիքով, նա ասաց՝ ի սեր աստծո, հավատացեք նրան։

Այդ պահին իմ ծնկների վրայով Դիլլը կռացավ և քաշեց Ջիմի թևից։

― Հապա մի նայիր,— և ցույց տվեց մատով։

Մենք նայեցինք և սրտաճաք եղանք։ Դահլիճի միջին անցուղիով ուղիղ դեպի Ատտիկուսն էր գնում Կելպուրնիան։

== Գլուխ 21 ==

Նա ամոթխածությամբ կանգ առավ միջնորմի մոտ և սպասեց, մինչև իրեն կնկատեր դատավոր Թեյլորը։ Նա կապել էր մաքուր գոգնոց, ձեռքին ուներ ծրար։

Վերջապես դատավոր Թեյլորր նրան տեսավ և ասաց․

― Այդ կարծես Կելպուրնիան է։

― Ես ինքս եմ, սըր,— ասաց նա։— Խնդրում եմ, սըր, կարելի՞ է այս երկտողը հանձնել միստեր Ֆինչին։ Սա գործի հետ․․․ այս գործի հետ ոչ մի առնչություն չունի․․․

Դատավոր Թեյլորը գլխով նշան արեց, և Ատտիկուսը Կելպուրնիայից վերցրեց ծրարը։ Բացեց, կարդաց և ասաց.

― Ձերդ գերապատվություն, ես․․․ սա քրոջիցս է։ Նա գրում է, որ իմ երեխաները կորել են, ժամը տասներկուսից չկան․․․ Ես․․․ թույլ տվեք․․․

― Ես գիտեմ, թե նրանք որտեղ են, Ատտիկուս,— ընդհատեց նրան միստեր Անդերվուդը։— Ահա նրանք, սևամորթների վերնասրահում են․․․ նրանք այնտեղ են ուղիղ մեկն անց տասնութ րոպեից։

Հայրս շուռ եկավ և նայեց վերև։

― Ջի՛մ,― կանչեց նա,— իջիր ցած։

Հետո ինչ֊որ մի բան ասաց դատավորին, բայց մենք պարզ չլսեցինք։ Մենք արժանապատիվ Սայքսի մոտով, մարդկանց բազմությունը ճեղքելով անցանք և գնացինք դեպի սանդուղքը։ Ներքևում մեզ սպասում էին Ատտիկուսը և Կելպուրնիան։ Կելպուրնիայի դեմքը բարկացկոտ էր, իսկ Ատտիկուսինը ծայրաստիճան խոնջանք էր արտահայտում։

― Մենք շահեցինք, ճի՞շտ է։— Ջիմը նույնիսկ ուրախությունից թռչկոտեց։

― Չգիտեմ,— կարճ պատասխանեց Ատտիկուսը։― Դուք ամբողջ ժամանակ այստե՞ղ եք եղել։ Կելպուրնիայի հետ գնացեք, ընթրեցեք և մնացեք տանը։

― Օ՛հ, Ատտիկուս, թույլ տուր վերադառնալ,— աղերսեց Ջիմը։— Խնդրում ենք, թույլ տուր դատավճիռը լսել։ Դեհ, խնդրում ենք, սըր։

― Հայտնի չէ դատավճիռը երբ կլինի, ատենակալները կարող են ամեն րոպե վերադառնալ։— Բայց մենք արդեն զգացինք, որ Ատտիկուսը մի փոքր փափկեց։— Դեհ, ինչ կա որ, դուք արդեն այդքանը լսել եք, այժմ կարող եք լսել մինչև վերջ։ Ահա թե ինչ, գնացեք ընթրեցեք, որից հետո կարող եք վերադառնալ։ Միայն թե կերեք առանց աճապարելու, ոչ մի կարևոր բան դուք բաց չեք թողնի, և, եթե ատենակալները դեռ խորհրդակցելու լինեն, դուք նրանց կսպասեք մեզ հետ միասին։ Բայց կարծում եմ, որ նախքան ձեր վերադառնալը ամեն ինչ վերջացած կլինի։

― Դու կարծում ես նրան այդպես շուտ կարդարացնե՞ն,— ասաց Ջիմը։

Ատտիկուսն ուզում էր բերանը բացել, բայց այդպես էլ ոչինչ չասաց, շուռ եկավ և հեռացավ։

Ես սկսեցի աղոթել աստծուն, որպեսզի արժանապատիվ Սայքսը պահեր մեր տեղերը, բայց հիշեցի, որ երբ ատենակալները հեռացան, բազմությունը դուրս թափվեց դատարանի դահլիճից, և աղոթելը թողեցի. հիմա բոլորը, հավանաբար, կհավաքվեն դեղատանը, խորտկարանում, հյուրանոցում, հազիվ թե նրանք իրենց հետ ընթրիք վերցրած լինեն։

Կելպուրնիան մեզ տարավ տուն։

― Ձեզ բոլորիդ պետք է ինչպես հարկն է քոթակել։ Լսվա՞ծ բան է, երեխաներն ի՜նչ, այդպիսի բաներ լսելն ի՜նչ։ Միստեր Ջիմ, դուք ի՞նչ մտածեցիք, որ ձեր փոքր քրոջը այդպիսի մի դատավարության տարաք։ Եթե միսիս Ալեքսանդրան իմանա, տեղնուտեղը կաթվածահար կլինի։ Մի՞թե երեխաներին կարելի է նման բաներ լսել...

Փողոցներում արդեն վառվում էին լապտերները, և լապտեր լապտերի ետևից հերթով լուսավորում էին Կելպուրնիայի զայրացկոտ պրոֆիլը։

― Իսկ ես կարծում էի, միստեր Ջիմ, որ ձեր ուսերին ոչ թե մի ինչ֊որ գլուխ է, այլ խելացի գլուխ։ Ո՞վ է լսել փոքրիկ քրոջը քարշ տան տանեն նման մի տեղ։ Ո՞վ է լսել, սը՛ր։ Եվ դուք չե՞ք ամաչում, մի՞թե դուք ոչ մի բան կշռադատելու ընդունակություն չունեք։

Ես ցնծում էի։ Այս մի օրվա ընթացքում այնքա՜ն բան կատարվեց, որ չես կարող միանգամից հասկանալ, իսկ հիմա էլ Կելպուրնիան է շշպռում իր թանկագին Ջիմին, է՞լ ինչպիսի հրաշքներ են սպասում մեզ այսօր։

Ջիմը քթի տակ հռհռաց։

― Կել, իսկ քեզ անձամբ չի՞ հետաքրքրում, թե ինչ էր տեղի ունենում այնտեղ։

― Ձե՛զ պահեցեք ձեր լեզուն, սը՛ր։ Դուք ամոթից մարդու երես անգամ չպիտի կարողանաք նայել, այնինչ հա՛ հռհռում եք, հա՛ քրքրջում...— Կելպուրնիան նորից հարձակվեց Ջիմի վրա՝ սպառնալով ամենասոսկալի պատիժներով, բայց Ջիմը իսկի բանի տեղ չէր դնում։— Բարեհաճեք տուն գնալ, սըր։ Եթե միստեր Ֆինչը ձեզ չքոթակի, ապա ես հենց ինքս կքոթակեմ,— իր սովորության համաձայն ավարտեց նա և բարձրացավ արտասանդուղքը։

Ջիմը ժպտաց, մտավ տուն, և Կելպուրնիան լուռ գլխով արեց, ի նշան այն բանի, որ Դիլլն էլ կարող է մեզ հետ ընթրել։— Միայն թե անմիջապես զանգահարիր միսս Ռեյչելին։ Նա այսօր հալից ընկել է, ուր ասես որ չի վազել, քեզ փնտրելով հոգին դուրս է եկել... Տես, որ առավոտյան չվերցնի ու քեզ ետ ուղարկի Մերիդիան։

Մեր դեմ ելավ Ալեքսանդրա հորաքույրր և քիչ մնաց սիրտը մարեր, երբ Կելպուրնիան նրան ասաց, թե որտեղ ենք եղել։ Մենք ասացինք, որ Ատտիկուսը մեզ թույլատրել է վերադառնալ, և նա ընթրիքի ընթացքում ոչ մի բառ չասաց, հավանաբար Ատտիկուսի վրա շատ էր բարկացած։ Նա վհատված, հայացքը հառել էր իր ափսեին և պատառաքաղով քչփորում էր ընթրիքը։ Իսկ Կելպուրնիան առատորեն Ջիմին, Դիլլին և ինձ խոզապուխտով կարտոֆիլի սալաթ տվեց, կաթ լցրեց և այդ ամբողջ ժամանակ քթի տակ փընթփընթում էր՝ «գոնե ամաչեի՜ք․․․»։

― Դե լավ, հանգիստ կերեք, մի շտապեք,— հրամայեց նա վերջում։

Արժանապատիվ Սայքսը մեզ համար տեղ էր պահել, զարմանալի բան՝ մենք մի ամբողջ ժամ ընթրել էինք, իսկ ամենից զարմանալին այն էր, որ դատարանի դահլիճում համարյա ոչինչ չէր փոխվել, միայն ատենակալների նստարանները դատարկ էին և հետո մեղադրյալ չկար։ Դատավոր Թեյլորը նույնպես գնացել էր, բայց հենց այդ միջոցին, երբ մենք նստեցինք, նա վերադարձավ։

— Համարյա ոչ ոք տեղից չի շարժվել,— ասաց Ջիմը։

― Երբ ատենակալները գնացին, դահլիճից մի քանի հոգի ևս դուրս եկան,— ասաց արժանապատիվ Սայքսը։― Տղամարդիկ իրենց կանանց համար ուտելիք բերին, իսկ մայրերը կերակրեցին երեխաներին։

― Իսկ ատենակալները վաղո՞ւց են գնացել,— հարցրեց Ջիմը։

― Կես ժամ կլինի։ Միստեր Ֆինչը և միստեր Ջիլմերը էլի մի փոքր խոսեցին, իսկ հետո դատավոր Թեյլորը ողջերթի խոսք ասաց ատենակալներին։

― Դե, իսկ ինչպե՞ս․․․— հարցրեց Ջիմը։

― Նա ինչ ասա՞ց։ Օ՛հ, նա հրաշալի խոսեց։ Ես մազաչափ անգամ դժգոհ չեմ նրանից, նա ամեն ինչ ասաց արդարամտորեն։ Ստացվում էր այսպես՝ եթե դուք հավատում եք մի բանի, ապա պետք է հանեք այսպիսի դատավճիռ, իսկ եթե մի այլ բանի, նշանակում է՝ այդպիսի։ Ինձ թվում է, որ նա մի փոքր թեքվեց մեր կողմը․․․— Արժանապատիվ Սայքսը ծոծրակը քորեց։

Ջիմը ժպտաց։

― Նա իրավասու չէ հակվելու այս կամ այն կողմին, ձերդ արժանապատվություն, բայց մի անհանգստացեք, միևնույն է, մենք գործը շահելու ենք,— ասաց նա որպես մի լավագիտակ մարդ։— Ատենակալների ինչպիսի կազմ էլ թեկուզ լինի, չեն կարողանա այդպիսի ցուցմունքները հիմք ընդունելով մեղադրել․․․

― Այդքան էլ վստահ մի լինեք, միստեր Ջիմ, ես իմ կյանքի ընթացքում երբեք չեմ տեսել, որ ատենակալները որոշեն հօգուտ սևամորթի՝ ընդդեմ սպիտակի։

Բայց Ջիմը վեճի մեջ մտավ և սկսեց իր սեփական հայացքների լույսի տակ մեկիկ-մեկիկ վերլուծել բոլոր ցուցմունքները՝ ելնելով բռնաբարության վերաբերյալ օրենքից․ եթե կինը դեմ չի եղել, դա արդեն բռնաբարություն չէ, բայց անհրաժեշտ է, որպեսզի կնոջ տասնութ տարին լրացած լինի (դա մեզ մոտ՝ Ալաբամայում), իսկ Մեյելլան տասնինը տարեկան է։ Իսկ եթե դու դեմ ես, ապա քացով խփիր ու բղավիր, այդ դեպքում արդեն պետք է քեզ հաղթեն, ուժ գործադրեն կամ ավելին՝ այնպես խփեն, որ գետին գլորվես գիտակցությունդ կորցրած։ Իսկ եթե դու տասնութ տարեկան չկաս, այդ դեպքում առանց այդ էլ կդատեն։

― Մի ստեր Ջիմ,— անհամարձակ նրան ընդհատեց արժանապատիվ Սայքսը,— չարժե, որ երիտասարդ լեդին լսի նման բաներ․․․

― Դե նա չի հասկանում, թե ինչի մասին է խոսքը,— առարկեց Ջիմը։— Այդ բոլորը մեծերին վերաբերող բաներ են։ Ճի՞շտ է, Մեծաչքանի։

― Ամենևին էլ ոչ, ես ամեն ինչ հրաշալի հասկանում եմ։— Հավանաբար, ես այդ ասացի չափազանց համոզված, քանի որ Ջիմը լռեց և այդ մասին այլևս չխոսեց։

― Ժամը քանի՞սն է, միստեր Սայքս,— հարցրեց նա։

— Շուտով կլինի ութը։

Ես նայեցի ներքև և տեսա Ատտիկուսին, նա քայլում էր լուսամուտների երկարությամբ, հետո գնաց միջնորմի երկարությամբ դեպի ատենակալների նստարանները։ Նայեց նստարաններին, նայեց դատավոր Թեյլորին և նորից գնաց դեպի պատուհանները։ Ես որսացի նրա հայացքը և ձեռքով արեցի։ Նա գլխի շարժումով պատասխանեց և գնաց իր ճանապարհով։

Լուսամուտի մոտ միստեր Ջիլմերը խոսակցում էր միստեր Անդերվուդի հետ։ Բերտը՝ դատարանի քարտուղարը, ծխում էր ծխախոտ ծխախոտի ետևից։ Նա ետ էր ընկել աթոռի թիկնակին և ոտները հուպ տվել սեղանին։ Եվ միայն Ատտիկուսը, միստեր Ջիլմերը, Բերտը և խոր քուն մտած դատավոր Թեյլորը իրենց պահում էին սովորականի նման։ Ես երբեք չէի տեսել, որ դատարանի լեփ֊լեցուն դահլիճում այդպիսի լռություն տիրեր։ Երբեմն մի որևէ մանկիկ բղավում ու կամակորություն էր անում կամ երեխաներից մեկնումեկը սկսում էր վազվզել, բայց հասակավորներից ծպտուն անգամ դուրս չէր գալիս, կարծես եկեղեցում լինեին։ Վերնասրահում մեր շուրջը գտնվող նեգրերը անշարժ նստած սպասում էին՝ մի կատարյալ բիբլիական համբերությամբ լցված։

Խարխուլ ժամացույցը մի կերպ ուժ առնելով խփեց ութ դղրդալի հարվածներ, որոնք արձագանք տվին մեր բոլորի մեջ։

Երբ խփեց տասնմեկը, ես ոչինչ չէի զգում, ես վաղուց էի հոգնել քնի դեմ պայքարելուց, հենվել էի արժան ապատիվ Սայքսի հարմարավետ կողին և ննջում էի։ Բայց այդտեղ վեր թռա և, որպեսզի նորից չքնեմ, սկսեցի եռանդուն համրել ներքևում եղած գլուխները, վերջում ստացվեց հետևյալը՝ տասնվեց ճաղատ, տասնչորսին կարելի էր դասել շիկակարմիրների շարքին, քառասուն՝ սև ու շագանակագույն և․․․ այդտեղ ես հիշեցի, որ մի անգամ, երբ Ջիմը մի կարճատև ժամանակով տարվել էր հոգեբանական փորձերով, ասաց՝ երբ մի տեղ հավաքված է մեծ բազմություն, ասենք թե՝ լեփ֊լեցուն ստադիոն, և այդ ժողովուրդն իր ամբողջ ուժով մտածի միևնույն բանը, ասենք թե՝ ծառ այրվի անտառում, այդ ծառը հենց ինքն իրեն կսկսի այրվել։ Ես հանկարծ ուրախացա, ա՜յ, եթե, խնդրեինք բոլորին, ովքեր նստած են ներքևում, իրենց ամբողջ ուժով մտածեն Թոմ Ռոբինսոնին ազատելու մասին... Բայց հետո գլխի ընկա՝ եթե բոլորն էլ հոգնել են այնպես, ինչպես ես, ապա մեր ջանքերից ոչինչ չի ստացվի։

Դիլլը գլուխը դրել էր Ջիմի ուսին և քնել էր խոր քնով, և Ջիմն էլ նստած էր բոլորովին լուռ։

― Ինչ երկար տևեց, ճի՞շտ է,— ասացի ես։

― Պարզ է, որ երկար, Մեծաչքանի,— ուրախ պատասխանեց Ջիմը։

― Իսկ քո հաշվով ստացվում էր այնպես, որ նրանք ամեն բան կլուծեն հինգ րոպեում։

Ջիմը հոնքերը բարձրացրեց։

― Կան բաներ, որ դու չես հասկանում,— ասաց նա, իսկ ես այնքան հոգնած էի, որ նույնիսկ չուզեցի նրա հետ վիճել։

Բայց հավանաբար, այնքան էլ թմրած չէի, քանի որ սկսեցի ինձ մի տեսակ տարօրինակ զգալ։ Ճիշտ այնպես, ինչպես անցյալ ձմռանը, ես նույնիսկ սկսեցի դողալ, բայց չէ՞ որ շոգ էր։ Այդ գգացումը քանի գնաց, այնքան ուժեղացավ և, վերջապես, դատարանի դահլիճում տիրեց ճիշտ այնպիսի սառնություն, ինչպես փետրվարյան այն ցուրտ արշալույսին, երբ լռեցին սարյակները, հյուսները, որոնք միսս Մոդիի համար նոր տուն էին կառուցում, դադարեցին մուրճերով թխկթխկացնել, և մեր բոլոր հարևանների բոլոր դռները ամուր փակվեցին, ճիշտ այնպես, ինչպես Ռեդլիների տան դուռը։ Դատարկ, ամայի, սպասողական դրության մեջ անշարժացած փողոց, և լեփ-լեցուն դատարանի դահլիճ։ Այդ հեղձուցիչ ամառային երեկոն կարծես թե ձմեռային առավոտ լիներ։ Ներս է մտնում միստեր Հեկ Թեյթը և խոսում է Ատտիկուսի հետ, ու ինձ թվում է, թե նա հագել է երկարաճիտք կոշիկներ և որսորդական բաճկոն։ Ատտիկուսն այլևս ետ ու առաջ չի քայլում դահլիճում, նա ոտքը գրել է աթոռի միջնաձողին, լսում է միստեր Թեյթին և դանդաղ շոյում է ծունկը։ Հիմա ուր որ է միստեր Թեյթը կասի.

― Կրակեցե՛ք, միստեր Ֆինչ․․․

Բայց դրա փոխարեն նա հրամայաբար բղավեց.

― Կարգի՛ եմ հրավիրում։

Եվ բոլորն արագությամբ գլուխները բարձրացրին։ Միստեր Թեյթը դուրս եկավ դահլիճից և վերադարձավ Թոմ Ռոբինսոնի հետ։ Նա Թոմին տարավ Ատտիկուսի մոտ եղած ազատ տեղը և կանգնեց նրա կողքին։ Դատավոր Թեյլորն արթնացավ, ուղղվեց և լարված ուշադրությամբ հայացք ձգեց ատենակալների դատարկ նստարաններին։

Այնուհետև ամեն ինչ կատարվեց ինչպես երազում․ ատենակալները վերադարձան, նրանք շարժվում էին դանդաղ, ինչպես լողորդները ջրի տակ, և դատավոր Թեյլորի ձայնը հասնում էր կամաց, ասես հեռվից։ Եվ այդտեղ ես տեսա այն, ինչ կարող ես նկատել, ինչի վրա կարող ես ուշադրություն դարձնել, եթե միայն քո հայրը փաստաբան է, և այդ նույնն էր, թե տեսնեի ինչպես է Ատտիկուսր դուրս գալիս փողոցի մեջտեղը, արագ բարձրացնում հրացանը, քաշում ձանը... երբ հենց սկզբից գիտեի, որ հրացանը լցված չէ։

Ատենակալները երբեք չեն նայում դատապարտյալին, եթե նրանք արդեն կայացրել են մեղադրական դատավճիռը, երբ այդ ատենակալները վերադարձան դահլիճ, նրանցից ոչ մեկը չնայեց Թոմ Ռոբինսոնին։ Ավագը միստեր Թեյթին հանձնեց մի թերթ թուղթ, միստեր Թեյթն այն տվեց քարտուղարին, իսկ նա՝ դատավորին։

Ես աչքերս փակեցի։ Դատավոր Թեյլորր կարդաց, «Հանցավոր է... հանցավոր է․․․ հանցավոր է․․․ հանցավոր է»։ Ես թաքուն նայեցի Ջիմին, նա այնպես էր կառչել բազրիքին, որ մատները ճերմակել էին, և ամեն մի «հանցավոր է» խոսքից նրա ուսերը ցնցվում էին, ինչպես հարվածից։

Դատավոր Թեյլորը ինչ֊որ բան էր ասում։ Նա, չգիտես ինչու, ձեռքում սեղմել էր մրճիկը, բայց չէր թխկացնում։ Ինչպես մշուշում ես տեսա, որ Ատտիկուսը սեղանից հավաքեց իր թղթերը և խրեց պորտֆելը։ Չխկացրեց փականը, մոտեցավ դատարանի քարտուղարին, բան ասաց նրան, գլխով արեց միստեր Ջիլմերին, հետո մոտեցավ Թոմ Ռոբինսոնին և նրան ինչ֊որ բան շշնջաց։ Եվ ձեռքը դրեց նրա ուսին։ Հետո աթոռի թիկնակից վերցրեց սերթուկը, ձգեց իր վրա։ Եվ դուրս եկավ դահլիճից, բայց ոչ այն դռնով, ինչպես որ միշտ դուրս էր գալիս։ Նա դահլիճի երկարությամբ արագ անցավ դեպի հարավային դուռը, երևում է նա ուզում էր շուտ տուն հասնել։ Ես ամբողջ ժամանակ նայում էի նրան։ Նա այդպես էլ վերև չնայեց։

Ինչ֊որ մեկը թույլ բոթեց ինձ, բայց ես չուզեցի շուռ գալ, անթարթ նայում էի ներքևի մարդկանց, Ատաիկուսին՝ որը միայնակ գնում էր։

― Միսս Ջին Լուիզա։

Ես հայացքս ուղղեցի ձայնի կողմը։ Բոլորր կանգնել էին։ Մեր շուրջը ինչպես և ամբողջ վերնասրահում նեգրերը տեղներից ելան։

Արժանապատիվ Սայքսի ձայնը գալիս էր հեռվից, ինչպես դրանից առաջ դատավոր Թեյլորի ձայնը։

― Վեր կացեք, միսս Ջին Լուիզա։ Ձեր հայրը գնում է։

== Գլուխ 22 ==

Հասավ Ջիմի լաց լինելու հերթը։ Մենք ճեղքելով դուրս եկանք աղմկոտ ուրախ ամբոխի միջով, իսկ նրա երեսով հոսում էին դառն արցունքները։ Անարդարացի է, պնդում էր նա ամբողջ ճանապարհին, մինչև հրապարակի անկյունը հասնելը, որտեղ մեղ սպասում էր Ատտիկուսը։ Ատտիկուսը կանգնած էր փողոցի լապտերի տակ, նրա դեմքն այնպիսին էր, ասես ոչինչ չէր պատահել ժիլետը կոճկած, օձիքը և փողկապը տեղը-տեղին, ժամացույցի շղթան փայլում էր, նա միանգամայն հանգիստ էր, անվրդով՝ ինչպես միշտ։

— Դա անարդարացի՛ է, Ատտիկուս,― ասաց Ջիմը։

― Այո, որդիս, անարդարացի է։

Մենք գնացինք տուն։

Ալեքսանդրա հորաքույրը դեռ չէր պառկել։ Նա խալաթով էր, և, ազնիվ խոսք, սեղմիրանն անգամ չէր հանել։

― Ես շատ եմ ցավում, եղբայր,— ոչ բարձր ասաց նա։

Նա դեռ երբեք Ատտիկուսին եղբայր չէր անվանել, և ես հայացքս ուղղեցի Ջիմին, բայց նա չէր լռել։ Նա մեկ նայում էր Ատտիկուսին, մեկ հատակին, գուցե նա մտածում էր, թե Ատտիկուսն էլ է մեղավոր, որ Թոմ Ռոբինսոնին դատապարտեցին։

― Ի՞նչ է պատահել նրան,— հարցրեց հորաքույրը Ջիմի մասին։

― Ոչինչ, նա շուտով կհանգստանա,― պատասխանեց Ատտիկուսը։― Այդ բանը նրա վրա ծանր նստեց։— Հայրս հառաչեց։— Ես գնում եմ քնելու։ Եթե առավոտյան նախաճաշելու չգամ, ինձ չարթնացնեք։

― Նախ և առաջ պետք է ասել, որ խելացի բան չէր, թույլ տալ երեխաներին․․․

― Սա է նրանց հարազատ տունը, քո՛ւյր,— ասաց Ատտիկուսը։— Այսպես ենք նրանց համար կառուցել մենք, թող սովորեն ապրել այդ տան մեջ։

― Սակայն ոչ մի անհրաժեշտություն չկա, որ նրանք դատարան գնան և կեղտոտվեն այդ․․․

― Դա նույնքան բնորոշ է Մեյկոմբ շրջանի համար, որքան և բողոքականների համայնքի ժողովները։

― Ատտիկո՛ւս,— հորաքրոջ աչքերը ահաբեկվեցին,— ես չէի կարծում, որ դու ընդունակ ես դրա հետևանքով դաժան դառնալ։

― Ես դաժան չեմ դարձել, այլ ուղղակի հոգնել եմ։ Ես գնում եմ քնելու։

― Ատտիկո՛ւս․․․— մռայլ ասաց Ջիմը։

― Ի՞նչ է, որդիս։

― Այդ ի՞նչ արին նրանք, ինչպե՞ս կարողացան․․․

― Չգիտեմ ինչպես, բայց կարողացան։ Նրանք այդպես անում էին առաջ և կանեն դեռ շատ անգամ, և այդ դեպքում լալիս են, հավանաբար, միայն երեխաները։ Բարի գիշեր։

Բայց առավոտյան միշտ էլ ամեն ինչ թվում է ոչ այնքան սոսկալի։ Ատտիկուսը սովորականի նման ելավ վաղ առավոտյան, և երբ մենք վհատ տեսքով մտանք հյուրասենյակ, նա արդեն նստած էր խորասուզված «Մոբիլ ռեջիստեր» թերթի ընթերցանությամբ։ Ջիմի քնահար դեմքին դրոշմված էր մի հարց, որը նա դեռ կարգին չէր կարողանում արտահայտել։

― Պետք չկա առայժմ հուզվելու,— հանգստացրեց նրան Ատտիկուսը, երբ մենք մտանք սեղանատուն։— Մենք դեռ կկռվենք։ Մենք դեռ բողոքարկելու ենք, դեռ ամեն ինչ կորած չէ։ Տեր իմ աստված, Կել, այս ի՞նչ բան է։

Ատտիկուսը հայացքը սևեռել էր իր ափսեին։

― Թոմ Ռոբինսոնի հայրն այսօր ձեզ հավի ճուտ էր ուղարկել, ես էլ տապակեցի։

― Ասա նրան, որ դա ինձ համար մեծ պատիվ է, չէ՞ որ, հավանաբար, առավոտյան նախաճաշին պրեզիդենտին անգամ ճուտ չեն մատուցում։ Իսկ սա ի՞նչ է։

― Դա էլ թխվածք է,— ասաց Կելպուրնիան։— Էսթելլան է ուղարկել, նա, որ հյուրանոցում խոհարարուհի է։

Ատտիկուսը նայեց նրան տարակուսանքով, որին ի պատասխան Կելպուրնիան ասաց․

― Հապա դուք մի խոհանոց գնացեք ու տեսեք, թե է կատարվում, միստեր Ֆինչ։

Մենք նույնպես գնացինք։ Խոհանոցի սեղանը ջարդվում էր ամեն տեսակի ուտելիքների ծանրության տակ։ Ինչ ասես որ չկար այնտեղ․ է՛լ ապխտած խոզի մսի խոշոր կտորներ, է՛լ պոմիդոր, բակլա, նույնիսկ խաղող։ Ատտիկուսը նկատեց մի պուտուկ աղը դրած խոզի տոտիկներ և քմծիծաղ տվեց։

― Ինչ եք կարծում, հորաքույրը թույլ կտա՞, որ ես այդ ուտեմ սեղանատանը։

― Առավոտյան գալիս եմ, և ինչ եմ տեսնում՝ տան ետևի արտասանդուղքի վրա տեղ ու դադար չկա։ Նրանք... նրանք շատ երախտապարտ են ձեզ այն ամենի համար, ինչ դուք արեցիք, միստեր Ֆինչ։ Դա... դա չէ՞ որ նրանց կողմից չի կարելի համարել մեծ հանդգնություն։

Ատտիկուսի աչքերը արցունքով լցվեցին։ Նա անմիջապես չկարողացավ պատասխանել։

― Հաղորդիր նրանց, որ ես շատ երախտապարտ եմ,— վերջապես ասաց նա։— Հաղորդիր նրանց... հաղորդիր, որ նրանք այլևս երբեք այդպիսի բան չանեն։ Ժամանակները շա՜տ ծանր են...

Նա ներս նայեց սեղանատուն, ներողություն խնդրեց հորաքույր Ալեքսանդրայից, գլխարկը դրեց և մեկնեց քաղաք։

Նախասենյակում լսվեց Դիլլի քայլերի ձայնը, և Կելպուրնիան սեղանից չհավաքեց նախաճաշը, որին Ատտիկուսն այդպես էլ ձեռք չէր տվել։ Դիլլը, որն ինչպես միշտ, ծամում էր առջևի ատամներով, ինձ պատմեց, թե երեկվա երեկոյից հետո ինչ է ասել միսս Ռեյչելը։ Նա ասել է՝ Ատտիկուս Ֆինչը ցանկանում է ճակատով պատը փշրել, է՛հ, թող անի, ճակատը հո իրենն է, ուրիշինը չէ։

― Ես նրան, իհարկե, կպատասխանեի,— փնթփնթաց Դիլլը՝ կրծելով հավի բուդը,— բայց այսօր նրա հետ չարժեր վիճել։ Ասում է՝ իմ պատճառով մինչև կեսգիշեր անհանգստացել է, ուզեցել է շերիֆին հայտնել, որ ինձ որոնեն, բայց նա եղել է դատարանում։

― Դու այլևս ոչ մի տեղ մի գնա առանց նրան ասելու։ Դու նրան ավելի ես չարացնում,— ասաց Ջիմը։

― Դե, ես նրան քառասուն անգամ ասել եմ, թե ուր եմ գնում․․․ Պարզապես նրա աչքին օձեր են երևում պահարանում։ Արի գրազ գանք, նա ամեն օր նախաճաշին մի պինտա խմում է՝ երկու լիքը բաժակ, հաստատ գիտեմ։ Աչքովս եմ տեսել։

— Այդպես մի ասա, Դիլլ,— խոսեց Ալեքսանդրա հորաքույրը։— Երեխաներին վայել չէ այդպես խոսել։ Դա․․․ դա անամոթություն է։

― Ես անամոթ չեմ, միսիս Ալեքսանդրա։ Մի՞թե ճշմարտությունն ասելը անամոթություն է։

― Այնպես, ինչպես դու ես խոսում, անամոթություն է։

Ջիմը զայրացած նայեց հորաքրոջը, բայց միայն Դիլլին ասաց․

— Գնա՛նք։ Խաղող վերցրու հետդ։

Երբ մենք դուրս եկանք պատշգամբ, միսս Ստիվենի Կրոուֆորդը միստեր Էյվերիին և միսս Էտկինսոնին շնչակտուր պատմում էր երեկվա դատավարության մասին։ Նրանք մի պահ նայեցին մեզ և նորից շարունակեցին խոսել։ Ջիմը մի ռազմատենչ բացականչություն արձակեց, իսկ ես շատ ցավեցի, որ մոտս զենք չունեի։

― Ատելով ատո՛ւմ եմ, երբ մեծերը նայում են ինձ,— ասաց Դիլլը։— Անմիջապես ինձ թվում է, թե մի վատ բան եմ արել։

― Արի այստեղ, Ջիմ Ֆինչ,— ձայն տվեց միսս Մոդին։

Ծանր հոգոց քաշելով, Ջիմն իջավ ճլորթուց։

― Մենք էլ կգանք,― ասաց Դիլլը։

Միսս Ստիվենին տեղն ու տեղը մեզ վրա նշան բռնեց իր հետաքրքիր քթով։ Այդ ո՞վ է մեզ թույլ տվել, որ դատարան գնանք։ Ինքը, ճիշտ է, մեզ չի տեսել, բայց այսօր առավոտից սկսած հենց միայն այդ մասին են խոսում, որ մենք նստած ենք եղել նեգրերի վերնասրահում։ Այդ ինչ է, Ատտիկուսը նրա համար է մեզ այնտեղ նստեցրել, որ... Այնտեղ, ճիշտ է շնչել անգամ չի կարելի այդ բոլոր տեսակի... Եվ մի՞թե Մեծաչքանին այդ ամենը հասկացել է․․․ Եվ, իհարկե, մեզ ցավ է պատճառել, որ մեր հայրիկի բուրդը այդպես քամուն են տվել․․․

― Լռի՛ր, Ստիվենի,— սառցային ձայնով ասաց միսս Մոդին։— Ես մտադիր չեմ ամբողջ առավոտը ցցվել արտասանդուղքին... Ջիմ Ֆինչ, ես քեզ կանչեցի, որպեսզի իմանամ, արդյոք, չե՞ս ցանկանա դու և քո ընկերակիցները կարկանդակ անուշ անել։ Ես այսօր վեր եմ կացել առավոտյան ժամը հնգին, որպեսզի թխեմ, այնպես որ, ավելի լավ է համաձայնվիր։ Խնդրում եմ մեզ ներել, Ստիվենի։ Ցտեսությո՛ւն, միստեր Էյվերի։

Միսս Մոդիի խոհանոցի սեղանի վրա փայլում էր մի մեծ կարկանդակ, իսկ կողքին երկու փոքրերը։ Փոքրերից հարկավոր էր երեք հատ։ Հազիվ թե կարելի լիներ կարծել, որ միսս Մոդին մոռացած լիներ Դիլլին, և, հավանաբար, մեր դեմքերին զարմանք նշմարվեց։ Բայց հենց այդ ժամանակ, նա մեծ կարկանդակից կտրեց մի կտոր և մեկնեց Ջիմին։

Մենք ուտում էինք և հասկանում, որ միսս Մոդին ուզում է մեզ ասել, որ նրա վերաբերմունքը մեր նկատմամբ մազաչափ անգամ չի փոխվել։ Նա լուռ նստել էր աթոռին և նայում էր մեզ։

Եվ հանկարծ ասաց․

― Մի՛ վշտանա, Ջիմ։ Կյանքում ամեն ինչ այնպես վատ չէ, ինչպես թվում է։

երբ տանը, ոչ թե փողոցում, միսս Մոդին պատրաստվում էր ընդարձակ ճառ արտասանել, նա ձեռքի ափերով հենվում էր ծնկներին և լեզվով ուղղում էր արհեստական ատամները։ Այդպես վարվեց նաև հիմա, իսկ մենք նստել ու սպասում էինք։

― Ահա թե ինչ եմ ուզում ձեզ ասել։ Աշխարհում մարդիկ կան, որոնք ծնվել են հենց այն բանի համար, որպեսզի մեր փոխարեն կատարեն ամենաանշնորհակալ աշխատանքը։ Ձեր հայրը նույնպես այդպիսին է։

― Լա՛վ, բավական է,— վհատ ձայնով ասաց Ջիմը։

― Ո՛չ մի «լավ, բավական է», սը՛ր,— ասաց միսս Մnդին։— Դու դեռ այնքան հասունացած չես, որպեսզի հասկանաս իմ խոսքերը։

Ջիմը հայացքը սևեռել էր իր կարկանդակի մնացորդին։

― Քեզ զգում ես ինչպես թրթուրը բոժոժի մեջ, ահա թև ինչ,— ասաց նա։— Կարծես ընել ես բարուրված մի տաք անկյունում և քամի անգամ չի փչել վրադ։ Ես կարծել եմ, որ մեյկոմբցիներն ամենալավ մարդիկն են աշխարհի երեսին, համենայն դեպս գոնե տեսքով այդպիսին են։

― Աշխարհում մենք ամենաբարեբախտ մարդիկն ենք,— ասաց միսս Մոգին։— Հաճախակի չէ, որ պարագաները մեզ կոչում են ապացուցելու, որ մենք, իրոք, քրիստոնյա ենք, բայց երբ այդ պահանջվում է, դրա համար մենք ունենք մարդիկ ինչպիսին Ատտիկուսն է։

Ջիմը դառը ժպտաց։

— Լավ կլիներ, եթե բոլորը մեր շրջանում այդպես մտածեին։

― Դուք չե՜ք կարող ենթադրել, թե որքան շատ են մեզ նմանները։

― Մի՞թե,— ձայնը բարձրացրեց Ջիմը,— գեթ որևէ մեկը օգնե՞ց Թոմ Ռոբինսոնին, դե՛հ, ասացեք, ո՞վ։

― Ամենից առաջ նրա սևամորթ բարեկամները և մեզ նման մարդիկ, ինչպես դատավոր Թեյլորը, ինչպես միստեր Հեկ Թեյթը։ Դադարիր ծամելուց, Ջիմ Ֆինչ, և ուղեղդ աշխատեցրու։ Դու երբեք չե՞ս մտածել, որ դատավոր Թեյլորը պատահաբար չի Ատտիկուսին նշանակել Թոմին դատապաշտպան։ Դատավոր Թեյլորը ի՞նչ պատճառներից դրդված կարող էր այդ անել։

― Ա՛յ, դա խելքի բան է։ Եթե մեղադրյալը չի կարողանում փաստաբան վարձել, ապա սովորաբար դատապաշտպան նշանակում են Մաքսվել Գրինին՝ մեյկոմբցի փաստաբաններից ամենից երիտասարդին, քանի որ նրան հարկավոր է փորձ ձեռք բերել։ Եվ, նշանակում է, Թոմ Ռոբինսոնին նույնպես պետք է պաշտպաներ Մաքսվել Գրինը։

― Հապա մի փոքր մտածիր այդ մասին,— շարունակեց միսս Մոդին։— Դա հո պատահակա՞ն չէ։ Ես երեկ դռանը նստած սպասում էի։ Ես շարունակ սպասում էի, թե երբ կգաք դատարանից, սպասում էի և մտածում՝ Ատտիկուս Ֆինչը տանուլ կտա գործը, չի կարող շահել, սակայն նա մեր կողմերում միակ մարդն է, որ ընդունակ է ստիպելու ատենակալներին այդքան երկար ժամանակ գլուխ կոտրելու մի այդպիսի գործի վրա։ Եվ ինքս ինձ ասում էի՝ դեհ, ինչ կա որ, մենք առաջ ենք գնում․․․ Դա մի քայլ է միայն, աննշան, մանկական, բայց այդուհանդերձ մի քայլ առաջ։

— Դրանք լոկ խոսակցություններ են․․․ Բայց մի՞թե մեր լուսավորված դատավորները և փաստաբանները չեն կարող այդ վայրենի ատենակալների հախից գալ,— փնթփնթաց Ջիմը։— Ա՛յ, ես կմեծանամ․․․

― Այդ մասին դու ավելի շուտ հորդ հետ խոսիր,— ասաց միսս Մոդին։

Մենք իջանք զովասուն նոր սանդուղքներով, դուրս եկանք արևին և տեսանք, որ միստեր Էյվերին և միսս Ստիվենի Կրոուֆորդը դեռ կանգնած զրուցում են։ Նրանք անցան մայթով և այժմ էլ կանգնեցին միսս Ստիվենիի տան մոտ։ Նրանց մոտ գնաց նաև միսս Ռեյչելը։

― Իսկ երբ ես մեծանամ, հավանաբար ծաղրածու կդառնամ,— ասաց Դիլլը։

Ես և Ջիմը զարմանքից տեղում քար կտրեցինք։

― Այո՛, հենց ծաղրածու,— ասաց նա։— Ես մարդկանց հետ չեմ կարողանում յոլա գնալ, ոչինչ չի ստացվում, ես միայն կարողանում եմ նրանց վրա ծիծաղել, ահա, ես էլ կգնամ կրկես և կծիծաղեմ այնքա՜ն մինչև ուշագնաց լինեմ։

― Դու ամեն ինչ իրար խառնեցիր, Դիլլ,— ասաց Ջիմը։— Ծաղրածուները տխուր են լինում, և բոլորը ծիծաղում են հենց նրանց վրա։

― Էհ, թող այդպես լինի իսկ ես ուրիշ տեսակ ծաղրածու կլինեմ։ Կկանգնեմ բեմի մեջտեղը և կծիծաղեմ բոլորի երեսին։ Հապա մի նայիր այն կողմը,— գլխով արեց նա։― Նրանք մի՞թե մարդիկ են։ Դրանց մնում է միայն հեծնեն ցախավելին ու թռչեն։ Ռեյչել մորաքույրն ահա արդեն թռչում է։

Միսս Ստիվենին և միսս Ռեյչելը ձեռքները թափահարելով անհամբերությամբ կանչում էին մեզ, ճիշտ ասաց Դիիլը, իսկական վհուկներ էին, որ կային։

― Էհ, ձեր ինչն եմ ասել,— հառաչեց Ջիմը։— Չգնալ էլ չի լինի, անքաղաքավարություն է։

Ինչ֊որ բան էր պատահել։ Միստեր Էյվերին կաս-կարմիր էր կտրել, նա այնպես փռշտաց, որ քիչ մնաց մեզ գետին գլորեր, երբ անցնում էինք մոտով։ Միսս Ստիվենին ամբողջովին դողում էր, միսս Ռեյչելը հասավ ու Դիլլի ուսից բռնեց։

― Անմիջապես գնա տուն և քիթդ անգամ դուրս չհանես, փողոցում վտանգավոր է,— ասաց նա։

― Իսկ ինչո՞ւ,— հարցրի ես։

― Դուք ինչ է, չե՞ք լսել։ Ամբողջ քաղաքը միայն այդ մասին է խոսում․․․

Այդ Ժամանակ շեմքի վրա երևաց Ալեքսանդրա հորաքույրը և կանչեց մեզ, բայց արդեն ուշ էր։ Միսս Ստիվենին շնչասպառ լինելով մեզ ասաց, որ այսօր առավոտյան միստեր Բոբ Յուելը փոստի անկյունում կանգնեցրել է Ատտիկուսին, թքել է երեսին և ասել՝ թող ժամանակը գա, նա այդ քնձռոտ փաստաբանի հախից էլ կգա։

== Գլուխ 23 ==

― Ես կնախընտրեի, որպեսզի Բոբ Յուելը ծխախոտ չծծեր,— այդ առթիվ Ատտիկուսը միայն այս ասաց։

Միսս Ստիվենի Կրոուֆորդի ասելով բանն եղել է այսպես։ Ատտիկուսը դուրս է գալիս փոստից, նրան է մոտենում միստեր Յուելը, հայհոյում է, թքում երեսին և սպառնում սպանել։ Միսս Ստիվենին ասաց (իսկ երբ նա այս բանը պատմում էր երկրորդ անգամ, ստացվում էր, որ իբր ինքն իր աչքերով տեսել էր, ճանապարհին, նպարեղենի խանութից գալիս), որ Ատտիկուսը հոնքն անգամ չշարժեց, այլ միայն հանեց թաշկինակը, սրբեց երեսը և հանգիստ կանգնած շարունակեց լսել Յուելի հայհոյանքները, և այն էլ ի՜նչ հայհոյանքներ, ինքը ոչ մի դեպքում չի կրկնի, ավելի շուտ լեզուն կկծի։ Միստեր Յուելը սովոր չէ այդպես բացեիբաց կռվելու, նա ուղղակի գազազել է, և քանի որ Ատտիկուսը նրա հայհոյանքին ոչ մի կերպ չպատասխանեց, վերցրեց ու ասաց, ինչ է, ասաց, սևամորթների կրունկները լիզելիս հպարտություն չես անում, այսպիսի ժամանա՞կ ես հպարտություն անում։ Չէ՛, ասաց Ատտիկուսը, ուղղակի ծեր եմ, ձեռքերը դրեց գրպանը և հեռացավ, պատմում էր միսս Ստիվենին։ Այդ բանում արդեն Ատտիկուս Ֆինչի նմանը չկա, երբեմն նա այնպե՜ս է կտրում․․․

Բայց ես և Ջիմը այս ամենը լսեցինք առանց որևէ բավականության։

― Այդուհանդերձ մի ժամանակ նա ամբողջ գավառում համարվել է անվրեպ նշանառու,— ասացի ես։— նա կարող էր․․․

― Նա հո զենքը հետն առած ման չի՞ գա, Մեծաչքանի,— ասաց Ջիմը։— Բացի այդ, նա զենք էլ չունի․․․ Չէ որ դու գիտես, նա բանտի մոտ էլ էր առանց հրացանի հսկում։ Նա ինձ ասաց՝ զենքով շրջել, նշանակում է գրգռել, որպեսզի քեզ վրա կրակեն։

― Հիմա այլ բան է,— ասացի ես։— Արի նրան խնդրենք, թող որևէ մեկից զենք վերցնի։

Մենք խնդրեցինք, բայց Ատտիկուսն ասաց՝ դատարկ բան է։

Դիլլն ասաց, որ մենք պետք է դիմենք Ատտիկուսի բարի սրտին, չէ՞ որ եթե միստեր Յուելը նրան սպանի, մենք քաղցից կմեռնենք, և բացի այդ, կընկնենք Ալեքսանդրա հորաքրոջ խնամակալության տակ, իսկ հետո պարզ է, հենց որ Ատտիկուսին թաղեն, Ալեքսանդրա հորաքույրը Կելպուրնիային դուրս կանի։ Ջիմն ասաց՝ գուցե Ատտիկուսի վրա ազդի, եթե ես ողբամ ու գետնին թավալ տամ, չէ՞ որ ես դեռ փոքր եմ, համ էլ աղջիկ։ Դա նույնպես չօգնեց։

Բայց հետո Ատտիկուսը նկատեց, որ մենք հուսալքված թափառում ենք տան շուրջը, չենք ուտում, թողել ենք բոլոր խաղերը և հասկացավ, թե ինչ աստիճանի ենք վախեցած։ Մի անգամ նա Ջիմի համար բերեց ֆուտբոլի նոր պարբերահանդես, սակայն Ջիմը մի կերպ թերթեց և գցեց մի կողմ։ Այդ ժամանակ Ատտիկուսը հարցրեց.

― Ի՞նչն է քեզ անհանգստացնում, որդիս։

― Միստեր Յուելը,— ուղղակի պատասխանեց Ջիմը։

― Իսկ ի՞նչ է պատահել։

― Ոչի՛նչ։ Մենք վախենում ենք քեզ համար, պետք է որ դու նրան մի որևէ բան անես։

Ատտիկուսը անուրախ քմծիծաղ տվեց.

― Իսկ ինչ անեմ նրան։ Ստիպեմ, որ չհարձակման պայմանագի՞ր ստորագրի։

― Երբ այդ մարդն ասում է, որ քեզ հետ հաշիվ է տեսնելու, դա կատակ չէ։

― Այն օրվա նրա արածը երբեք էլ կատակ չէր,— ասաց Ատտիկուսը։— Ջի՛մ, ապա փորձիր մի րոպեով մտնել Բոբ Յուելի կաշվի մեջ։ Դատարանում ես սպառիչ կերպով ապացուցեցի, որ նրա և ո՛չ մի խոսքին հավատալ չի կարելի, եթե մինչ այդ թեկուզ որևէ մեկը հավատացել է։ Նրան անհրաժեշտ էր, որ այդ բանի համար ինչ֊որ մեկից վրեժխնդիր լիներ, նրա նման մարդիկ այլ կերպ չեն կարող։ Է՛հ, ինչ արած, եթե այն բանի շնորհիվ, որ նա թքեց իմ դեմքին և սպառնաց սպանել, Մեյելլայի բաժին ծեծը ավելի քիչ կլինի, թո՛ղ այդպես լինի։ Չէ՞ որ հարկավոր էր, որ իր սրտի չարությունը որևէ մեկի վրա թափեր, ուրեմն ավելի լավ էր, որ ինձ վրա թափեր, քան իր երեխաների։ Հասկանո՞ւմ ես։

Ջիմը գլխով արեց։

― Մենք Բոբ Յուելից վախենալու կարիք չունենք, նա արդեն իր զայրույթր թափեց,— ասաց Ատտիկուսը։

Այդ միջոցին ներս մտավ Ալեքսանգրա հորաքույրը։

― Ես այդ բանում բոլորովին էլ այդ կարծիքին չեմ, Ատտիկուս,— ասաց նա։— Նման մարդիկ ոչ մի բանի առաջ կանգ չեն առնում, միայն թե վրեժը լուծեն։ Դու հո գիտես այդպիսիներին։

― Բայց նա ի՛նչ մի այնպիսի բան կարող է անել, քո՛ւյր։

― Գաղտնաբար մի որևէ գարշելի արարք,— ասաց Ալեքսանդրա հորաքույրը։— Դրանում մի կասկածիր։

― Մեյկոմբում դժվար թե կարելի լինի գաղտնաբար մի բան անել,— առարկեց Ատտիկուսը։

Մենք այլևս չէինք վախենում։ Ամառն անցավ, և մենք ժամանակն իզուր չէինք կորցնում։ Ատտիկուսը մեզ բացատրեց, որ Թոմ Ռոբինսոնին վտանգ չի սպառնում, մինչև որ նրա գործը չքննեն հաջորդ ատյանում, և որ նրան ավելի շուտ կազատեն կամ ծայրահեղ դեպքում կնշանակեն մի նոր դատաքննություն։ Իսկ առայժմ նա Էնֆիլդի ֆերմայում է, Չեստերյան շրջանում։ Մեյկոմբց յոթանասուն մղոն հեռավորության վրա։ Ես հարցրի, թե արդյոք թույլ տալի՞ս են, որ Թոմի կինը և երեխաները այցելեն, բայց Ատտիկուսն ասաց, որ թույլ չեն տալիս։

― Իսկ ի՞նչ կլինի նրա վերջը, եթե բողոքարկումը չօգնի,— մի առիթով երեկոյան հարցրի ես։

― Այդ դեպքում նրան կնստեցնեն էլեկտրական աթոռին,— ասաց Ատտիկուսը,— եթե միայն նահանգապետը չմեղմացնի դատավճիռը։ Կարիք չկա հուզվելու, Մեծաչքանի։ Մենք լիովին կարող ենք այդ գործը շահել։

Ջիմը պառկել էր բազմոցին և կարդում էր «Հհանրամատչելի մեխանիկա» պարբերահանդեսը։ Նա գլուխը բարձրացրեց և ասաց․

― Այդ բոլորը անարդարացի է։ Եթե Թոմը նույնիսկ հանցավոր էլ լինի, նա ոչ ոքի չի սպանել։ Նա ոչ ոքի կյանքից չի զրկել։

― Դու չգիտես, Ալաբամա նահանգի օրենքների համաձայն, բռնաբարության համար գոյություն ունի մահապատիժ,— ասաց Ատտիկուսը։

― Այո՛, սըր, բայց, միևնույն է, ատենակալները նրան չպետք է մահվան դատապարտեն․․․ Եթե անգամ որոշել էին, որ նա հանցավոր է, ապա թող դատապարտեին քսան տարի բանտարկության։

― Քսան տարվա,— ուղղեց նրան Ատտիկուսը։— Թոմ Ռոբինսոնը սևամորթ է, Ջիմ։ Մեր կողմերում ատենակալների ոչ մի կազմ նման մի գործ քննելով, չի ասի. «Մենք գտնում ենք, որ դու մեղավոր ես, բայց ոչ շատ»։ Այդտեղ կարող է լինել կամ արդարացում, կամ ամենագազան դատավճիռ։

Ջիմը գլուխը թափահարեց։

― Ո՛չ, այդ բոլորը ճիշտ չէ, բայց ես չեմ հասկանում, ինչո՞ւմն է սխալը․․․ Գուցե բռնաբարությունը չպետք է համարել այդպիսի ծանր հանցագործություն․․․

Ատտիկուսի ձեռքից լրագիրը ցած ընկավ հատակին։ Նա համաձայն է բռնաբարության վերաբերյալ գոյություն ունեցող օրենքին, միանգամայն համաձայն է, բայց խիստ վտանգավոր է, երբ միայն անուղղակի փաստանշանների վրա հիմնվելով, դատախազը պահանջում է մահվան դատավճիռ, և ատենակալներն էլ կայացնում են։ Այդտեղ նա նկատեց, որ ես էլ եմ լսում, ուստի բացատրեց․

― Այլ խոսքով, մարդուն մահվան դատապարտելու համար, ասենք՝ մարդասպանության դեպքում, պահանջվում է մեկ կամ երկու ականատես։ Անհրաժեշտ է, որպեսզի որևէ մեկը ասի՝ «Այո՛, ես այնտեղ եմ եղել, ես ինքս տեսել եմ, թե նա ինչպես կրակեց»։

― Բայց չէ՞ որ շատ-շատերին մահապատժի են ենթարկել հիմք ընդունելով անուղղակի փաստանշանները,— առարկեց Ջիմը։

― Գիտեմ, և նրանցից, հավանաբար, շատերը արժանի են եղել դրան․․․ Բայց երբ ականատես չկա, միշտ կասկածի տեղիք մնում է, ասենք՝ թեկուզ կասկածանքի ստվեր։ Օրենքը դա անվանում է «թույլատրելի կասկածանք», բայց, ըստ իս, մենք իրավունք չունենք ընդունելի համարելու կասկածանքի ստվերն անգամ։ Այլապես միշտ հնարավորություն է լինում թեկուզև փոքր հավանականությամբ, որ դատապարտյալը հանցավոր չէ։

― Նշանակում է, նորից սաացվում է այն, որ ամեն բանում հանցավորը ատենակալներն են։ Այդ դեպքում պետք է նրանց վերջ տալ,— համոզված ասաց Ջիմը։

Ատտիկուսը շատ աշխատեց ժպիտը զսպել, բայց չկարողացավ։

— Դու արդեն չափից դուրս խիստ ես մեզ հետ, որդիս։ Ես կարծում եմ, կարելի է ավելի լավ ելք գտնել՝ փոխել օրենքը։ Այնպես փոխել, որպեսզի ամենածանր հանցանքի դեպքում նույնիսկ պատժի չափը սահմանի միայն ինքը՝ դաաավորը։

— Այդ դեպքում գնա Մոնտգոմերի, թող օրենքը փոխեն։

― Դու նույնիսկ չես էլ կարող պատկերացնել, թե դա որքան դժվար բան է։ Իմ կյանքը չի բավականպցնի, որպեսզի տեսնեմ օրենքի փոփոխությունը, իսկ եթե դու այդ օրվան հասնես, արդեն ծերացած կլինես։

Ջիմին այդ դուր չեկավ։

― Ո՛չ, սըր, ատենակալներին պետք է վերջ տալ։ Հենց թեկուզ վերցնենք այս դեպքը, Թոմը հանցավոր չէ, իսկ նրանք, ասացին՝ հանցավոր է։

― Եթե այդ ատենակալների փոխարեն լինեիր դու և քեզ նման ևս տասնմեկ հոգի, ապա Թոմն արդեն ազատված կլիներ,— ասաց Ատտիկուսը։— Կյանքը դեռևս չի կարողացել քեզ ետ վարժեցնել պարզ և առողջ դատելուց։ Այն տասներկու ատենակալները, որոնք դատապարտեցին Թոմին, առօրյա կյանքում միանգամայն խելահաս մարդիկ են, բայց դու ինքդ տեսար՝ ինչ֊որ մի բան նրանց խանգարում էր, թույլ չէր տալիս ողջախոհ լինել։ Այդ նույն բանը դու տեսար այն գիշերը բանտի առաջ։ Նրանք հեռացան ոչ թե այն պատճառով, որ նրանց մոտ վեր բռնեց բանականությունը, այլ այն պատճառով, որ նրանք հանդիպեցին մեզ։ Մեր կյանքում ինչ֊որ մի բան կա, որից շատերը կորցնում են մարդկային կերպարանքը։ Նրանք կցանկանային լինել արդարամիտ, բայց արի տես, որ չեն կարողանում։ Երբ մեզ մոտ՝ դատարանում սպիտակամորթը դուրս է գալիս սևամորթի դեմ, ամեն դեպքում գործը շահում է սպիտակամորթը։ Այսպես է կյանքի չգունազարդված ճշմարտությունը։

― Միևնո՛ւյն է, անարդարացի է,— համառորեն ասաց Ջիմը։— Բռունցքով նա խփեց իր ծնկին։— Նման փաստանշանների դեպքում չի՛ կարելի մարդուն դատապարտել, չի կարելի, և ուրիշ ոչինչ։

― Ըստ քո դատողության չի կարելի, և դու չէիր դատապարտի, բայց տեսնո՞ւմ ես, նրանք դատապարտեցին։ Եվ որքան մեծանաս, այնքան ավելի կհանդիպես այդպիսի դեպքերի։ Դատարանում, առավել քան որևէ տեղ, մարդու հետ պետք է արդարացի վարվեն, ինչ գույնի էլ թեկուզ նրա մորթը լինի, բայց մարդիկ հնար են գտնում բերելու և ատենակալների աթոռներին իրենց հետ նստեցնելու բոլոր նախապաշարմունքները։ Որքան մեծանաս, այնքան ավելի կնկատես, թե ինչպես են սպիտակները ամեն օր, ամեն քայլափոխում խաբում սևամորթներին։ Ահա՛, լսիր, թե քեզ ինչ կասեմ, որդիս, և այդ լավ հիշիր․ եթե սպիտակամորթն այդպես է վարվում սևամորթի հետ, ապա այդ սպիտակամորթը, ո՛վ, էլ թեկուզ լինի, որքան էլ մեծահարուստ, ինչպիսի լավ ընտանիքից էլ դուրս եկած լինի, միևնույն է, նա տականք է։

Ատտիկուսը խոսում էր միանգամայն հանդարտ, բայց այդ վերջին բառը մեզ խլացրեց։ Ես գլուխս բարձրացրի, նրա աչքերը վառվում էին։

― Մի անարգ սպիտակամորթ, որն օգտվում է նեգրի տգիտությունից, ի՞նչը կարող է դրանից ավելի գարշելի լինել։ Չպետք է ինքնախաբեությամբ զբաղվել, միևնույն է, հաշիվը աճում է, և վաղ թե ուշ գալու է հատուցման ժամը։ Հույս ունեմ, որ դուք, ձեր սերունդը այս ապրումները չեք ունենա։

Ջիմը քորեց ծոծրակը։ Եվ հանկարծ լայն բացեց աչքերը։

― Ատտիկո՛ւս,— ասաց նա,— ինչո՞ւ մեզ և միսս Մոդիի նման մարդիկ երբեք ատենակալ չեն լինում։ Մեր քաղաքացիներից երբեք չեն լինում, այլ միայն նրանցից, որոնք ապրում են խուլ անկյուններում։

Ատտիկուսը թիկն տվեց իր ճոճաթոռում։ Չգիաես ինչու, նա շատ գոհ էր Ջիմից։

― Ես շարունակ սպասում էի, թե երբ պետք է այդ մտքին հանգես,— ասաց նա։— Դրա համար շատ պատճառներ կան։ Ամենից առաջ միսս Մոդին չի կարող ատենակալ լինել այն պատճառով, որ կին է․․․

Ես վրդովվեցի։

― Մի՞թե Ալաբամայում կանայք չեն կարող․․․

― Հենց այդպես։ Իմ կարծիքով, այդ արված է նրա համար, որպեսզի քնքուշ տիկիններին հեռու պահեն կեղտոտ գործերից, ինչպիսին, ասենք, Թոմի գործն է։ Եվ հետո,— Ատտիկուսը քմծիծաղ տվեց,— վախենում եմ, որ մենք ոչ մի քննություն էլ չկարողանայինք ավարտել. տիկինները ամբողջ ժամանակ հարցեր էին տալու։

Ես և Ջիմը քրքջացինք։ Այ, մի տեսնեինք միսս Մոդիին ատենակալ նստած։ Իսկ միսիս Դյուբոզն էլ իր անիվավոր բազկաթոռին բազմած. «Դադարեցրո՛ւ այդ թխկթխկոցը, Ջոն Թեյլոր, ես բաներ ունեմ հարցնելու այդ մարդուն»։ Պետք է խոստովանել, որ մեր նախնիները խելացի էին մտածել։

― Իսկ ինչ վերաբերում է մեզ նման մարդկանց, ապա մենք էլ նրանց պես մի բան ենք,— շարունակեց Ատտիկուսը։— Մեզ տալիս են այնպիսի ատենակալներ, ինչպիսիներին հենց արժանի ենք։ Նախ՝ մեր քաջարի մեյկոմբցիները չափազանց անտարբեր են։ Երկրորդ՝ վախկոտ, են, հետո՝ նրանք․․․

― Ինչո՞ւ են վախենում,— հարցրեց Ջիմը։

― Ասենք՝ այսպես․․․ ասենք թե միստեր Լինկ Դիզը պետք է որոշեր, թե միսս Ռեյչելը որքան պետք է վճարի միսս Մոդիին, եթե նա, ասենք, մեքենայով խփել վայր է գցել նրան։ Չէ՞ որ Լինկը չի ցանկանա կորցնել իր ոչ մի գնորդուհուն, ճի՞շտ է։ Ահա նա էլ դատավոր Թեյլորին կասի, որ հնարավորություն չունի դատարանի նիստին մասնակցելու, քանի որ խանութը չի կարող ոչ ոքի թողնել։ Եվ դատավոր Թեյլորը նրան ազատում է։ Երբեմն թեկուզ բարկանա էլ, բայց այդուհանդերձ թույլ կտա։

― Իսկ ինչո՞ւ է միստեր Դիզը կարծում, թե միսս Մոդին կամ միսս Ռեյչելը կդադարեն նրանից գնումներ կատարել,— հարցրի ես։

― Միսս Ռեյչելը կդադարի, իսկ միսս Մոդին՝ ոչ,— ասաց Ջիմը։— Ատտիկուս, բայց չէ որ այդ գաղտնիք է, թե ատենակալներից ով ում օգտին է ձայն տալիս։

Հայրս քմծիծաղ տվեց։

— Դու դեռ շատ բան ունես հասկանալու, որդիս։ Այո, ենթադրվում է, որ դա գաղտնիք է։ Դառնալով ատենակալ, տվյալ անձնավորությունը պարտավոր է որոշումներ ընդունել և այդ մասին ասել։ Մարդիկ այդ չեն սիրում։ Չէ որ միշտ չէ, որ դա հաճելի է։

― Իսկ ինչ վերաբերում է Թոմին, ապա ինչ կասկած, որ ատենակալները որոշումը հապճեպորեն կայացրին,— փնթփնթաց Ջիմը։

Ատտիկուսը մատները խրեց ժամացույցի գրպանիկը։

― Ո՛չ, ո՛չ հապճեպորեն,— ասաց նա համարյա ինքնիրեն։— Հասկանո՞ւմ ես, հենց դրա համար էլ ես մտածում էի՝ գուցե դա, այնուամենայնիվ, սկիզբն է։ Ատենակալների խորհրդակցությունը ժամեր տևեց։ Դատավճիռը, հավանաբար, միևնույն է, կանխորոշված էր, բայց սովորաբար նման գործերը խլում են մի քանի րոպե։ Իսկ այս անգամ․․․— Ատտիկուսը խոսքի կեսին լռեց և նայեց մեզ։— Ձեզ, երևի, հետաքրքիր կլինի գիտենալ, որ այնտեղ մի ատենակալ կար, որին զոռով կոտրեցին․․․ Նա սկզբից ևեթ պահանջում էր անվերապահորեն արդարացնել։

― Այդ ո՞վ է եղել,― զարմացավ Ջիմը։

Ատտիկուսի աչքերն ուրախ փայլեցին։

― Պետք չկար ասելու, բայց, այնուամենայնիվ, ձեզ կասեմ։ Դա ձեր բարեկամներից մեկն է՝ Հին Սարեմից։

― Կանինգհեմների՞ց,— բղավեց Ջիմը։— Նրանցից․․․ Ես ոչ ոքի չեմ տեսել․․․ Չէ՛, դու կատակ ես անում։— Նա աչքի տակով նայեց Ատտիկուսին։

― Դա նրանց ազգականն է։ Ես հենց որ զգացի, չուզեցի հեռացնել։ Երբ զգացի, կարող էի հեռացնել, բայց չարեցի։

― Գժվե՛լ կարելի է,— ապշեց Ջիմը,— մի ժամ առաջ քիչ էր մնում Թոմին սպանեն, իսկ մի ժամ հետո քիչ է մնում ազատեն․․․ Ո՛չ, ես բնավ չեմ հասկանա, թե սա ինչ ժողովուրդ է իսկապես։

Ատտիկուսն ասաց՝ հարկավոր է ուղղակի նրանց ճանաչել։ Նա ավելացրեց՝ այն օրվանից, ինչ Կանինգհեմները գաղթել են Նոր Աշխարհ, նրանք ոչ ոքից ոչինչ ոչ վերցրել են և ոչ էլ փոխ առել։ Եվ մի բան էլ․ բավական է արժանանաս նրանց հարգանքին, որ քեզ համար պատրաստ լինեն իրենց գցելու թեկուզ կրակը, թեկուզ ջուրը։ Իսկ իրեն թվում է, ոչ, ավելի ճիշտ պատկերանում է, ասաց Ատտիկուսը, որ այն գիշերը, երբ նրանք բանտից ետ դարձան, հարգանքով համակվեցին Ֆինչերի նկատմամբ։ Եվ հետո, ասաց նա, Կանինգհեմի համոզմունքը հրաշքը միայն կարող է փոխել, այն էլ, եթե հրաշքին մեկ ուրիշ Կանինգհեմ միանա։

― Եթե այդ կազմում երկու Կանինգհեմ լինեին, ատենակալները ոչ մի դեպքում նման դատավճիռ չէին կայացնի։

― Եվ դու ատենակալների կազմից հեռացնել չտվեցիր մի մարդու, որը դրա նախօրյակին ուզում էր քեզ սպանել,— դանդաղորեն ասաց Ջիմը։— Ինչպե՞ս կարողացար այդպիսի ռիսկի դիմել, ասա, ինչպե՞ս կարողացար։

― Եթե մանրամասն վերլուծենք, ռիսկն այնքան էլ մեծ չէր։ Ի՞նչ տարբերություն երկու մարդկանց միջև, եթե նրանք երկուսն էլ պատրաստ են մեղադրյալին դատապարտել։ Մինչդեռ այդ երկուսի միջև տարբերություն կա մեկը պատրաստ է դատապարտել, իսկ մյուսը մոլորության մեջ է, տարբերություն կա, համաձա՞յն ես։ Եվ ամբողջ ցուցակից ես միայն նրան էի կասկածում, թե ինչպես կքվեարկի։

― Իսկ նա միստեր Ուոլտեր Կանինգհեմին ի՞նչ է գալիս,— հարցրի ես։

Ատտիկուսը վեր կացավ, ձգվեց և հորանջեց։ Նույնիսկ մեզ համար էլ էր վաղ քնելու համար, բայց նա ուզեց լրագիր կարդալ։ Հատակից վերցրեց լրագիրը, ծալեց և նրանով թեթևակի խփեց գագաթիս։

― Հիմա հաշվենք,— խլացուցիչ ձայնով ասաց նա։― Ահա՛, այսպես։ Կրկնակի արյունակից։

― Այդ ինչպե՞ս կլինի։

― Երկու քույրեր ամուսնացել են երկու եղբայրների հետ։ Ուրիշ ոչինչ չեմ ասի, ինքդ կռահիր։

Ես մտածեցի, մտածեցի և եկա հետևյալ եզրակացության․ եթե ես ամուսնանայի Ջիմի հետ, իսկ Դիլլն էլ քույր ունենար, որի հետ էլ նա ամուսնանար, ապա մեր երեխաները կլինեին կրկնակի արյունակից։

― Ահա թե ինչ,— ասացի ես, երբ Ատտիկուսը գնաց։― Ի՜նչ տարօրինակ մարդիկ են այդ Կանինգհեմները։ Հորաքույր, դուք լսեցի՞ք։

Ալեքսանդրա հորաքույրը հելունով փոքրիկ գորգ էր հյուսում և մեզ չէր նայում, բայց ականջ էր դնում։ Նա նստած էր իր բազկաթոռում, աշխատանքային զամբյուղը դրված էր նրա կողքին՝ հատակի վրա, իսկ գորգի ծայրերը փռված էին ծնկներին։ Ես ոչ մի կերպ չէի կարողանում հասկանալ, թե ինչու իսկական լեդիները բրդյա փոքրիկ գորգերը հյուսում են տարվա ամենաշոգ ժամանակ։

― Այո, լսեցի,— ասաց նա։

Ես հիշեցի վաղուց պատահած այն չարաբաստիկ պատմությունը, երբ ես նետվեցի փրկելու Ուոլտեր Կանինգհեմ կրտսերին։ Ինչ լավ եղավ, որ այն ժամանակ ես այդպես վարվեցի։

― Այ, երբ դպրոց գնանք, ես Ուոլտերին նույնիսկ կհրավիրեմ մեզ մոտ ճաշի,— հայտարարեցի ես, միանգամայն մոռանալով, որ ես երդվել էի առաջին իսկ հանդիպման ժամանակ դնգսել նրան։— Կարելի է դասերից հետո էլ կանչել մեզ մոտ։ Իսկ երբևիցե մեզ մոտ թերևս գիշերն էլ մնա, այնպես չէ՞, Ջիմ։

― Այդ հետո կտեսնենք,— ասաց Ալեքսանդրա հորաքույրը։

Այդ խոսքերը նրա մոտ միշտ նշանակում էին սպառնալիք, և ոչ բնավ խոստում։ Ես զարմացա։

— Իսկ ինչո՞ւ ոչ, հորաքույր։ Նրանք լավ մարդիկ են։

նա ինձ վրա նայեց իր աշխատանքային ակնոցի վրայից։

― Ես երբեք չեմ կասկածում, որ նրանք լավ մարդիկ են, Ջին Լուիզա։ Բայց նրանք մեր շրջանի մարդիկ չեն։

― Հորաքույրն ուզում է ասել, որ նրանք անտաշ են, Մեծաչքանի,—— մեկնաբանեց Ջիմը։

― Իսկ աչդ ի՞նչ է նշանակում՝ անտաշ։

— Դե, աչսպես ասած՝ կոպիտ մարդ, որը սիրում է բարձր հնչող երաժշտություն և այլ նման բաներ։

― Մե-ե՜ծ բան է, ես ինքս էլ եմ սիրում։

― Հիմարութչուններ դուրս մի՛ տուր, Ջին Լուիզա,— ասաց Ալեքսանդրա հորաքույրը։— Բանը նրանումն է, որ եթե Ուոլտեր Կանինգհեմին նույնիսկ փայլեցնելու աստիճանի լվանաս, նոր կոշիկներ հագցնես և նոր զգեստ, միևնույն է, նա չի լինի այնպիսին, ինչպիսին Ջիմն է։ Դրան պետք է ավելացնել նաև այն, որ բոլոր Կանինգհեմները չափազանց հակված են դեպի ոգելից խմիչքները։ Ֆինչերի տոհմից դուրս եկած կանայք չեն հետաքրքրվում նման մարդկանցով։

― Հո֊րա֊քո՜ւյր,— ծոր տալով ասաց Ջիմը,— նրա դեռ ինը տարին չի լրացել։

― Միևնույն է, թող գիտենա։

Ալեքսանդրա հորաքրոջ հետ վիճելն անօգուտ էր։

Ես անմիջապես հիշեցի, ինչպես Ալեքսանդրա հորաքույրը վերջերս ինձ ընդդիմացավ։ Թե ինչու, ես այդպես էլ չհասկացա։ Ես այն ժամանակ երազում էի լինել Կելպուրնիայենց տանը, որն ինձ անչափ հետաքրքրում էր, ես ուզում էի լինել նրա հյուրը, տեսնել, թե ինչպես է նա ապրում, տեսնել նրա բարեկամներին։ Բայց բանից պարզվեց, որ դա նույնքան անհնար է, որքան լուսնի վրա լինելը։

Այս անգամ Ալեքսանդրա հորաքրոջ գործելակերպը այլ էր, բայց նպատակը՝ նույնը։ Գուցե նա փոխադրվել էր մեզ մոտ հենց նրա համար, որպեսզի մեզ օգներ բարեկամների ընտրության գործում։ Ես կարող էի ինչքան ասեք վիճել.

― Դե, քանի որ նրանք լավ մարդիկ են, ապա ինչո՞ւ չեմ կարող լավ վարվել Ուոլտերի հետ։

― Ես քեզ չեմ առաջարկել նրա հետ վատ վարվել։ Եղիր նրա հետ քաղաքավարի և սիրալիր, ամենքի հետ էլ պետք է լինել սիրալիր, անուշիկս։ Բայց բոլորովին անհրաժեշտություն չկա, որ նրան տուն հրավիրես։

― Հորաքո՛ւյր, իսկ եթե նա մեզ ազգական լիներ։

― Բայց նա մեզ ազգական չէ, իսկ եթե նույնիսկ այդպես էլ լիներ, միևնույն է, ես քեզ նույնը կասեի։

― Հորաքույր,— միջամտեց Ջիմը,— Ատտիկուսն ասում է, բարեկամներին ընտրում ես, իսկ ազգականներին էլ հո ընտրել չե՞ս կարող, նրանց ուզում ես ընդունիր, ուզում ես մի րնդունիր, միևնույն է, նրանք ազգականդ են, և նրանց չընդունելը պարզապես հիմարություն է։

― Օ՜, իսկույն երևում է, որ հորդ խոսքերն են,— ասաց Ալեքսանդրա հորաքույրը,— բայց այդուհանդերձ կրկնում եմ՝ հարկ չկա, որ Ջին Լուիզան Ուոլտեր Կանինգհեմին հրավիրի այս տունը։ Թեկուզ նա լինի կրկնակի արյունակից ազգական, միևնույն է, ոչ մի կարիք չկա նրան ընդունելու, այս տունը, եթե միայն նա Ատտիկուսի մոտ գործով չի եկել։ Եվ բավական է այդ մասին խոսեք։

Արգելքը վերջնական էր և անդարձ, բայց, այնուամենայնիվ, այժմ հորաքույրը պետք է բացատրություն տար։

― Հորաքո՛ւյր, իսկ ես ուզում եմ Ուոլտերի հետ խաղալ, ինչո՞ւ չի կարելի։

Ալեքսանդրա հորաքույրը հանեց ակնոցը և շեշտակի նայեց ինձ։

― Ահա թե ինչու,— ասաց նա։— Որովհետև նա տակա՛նք է։ Ահա՛ թե ինչու ես թույլ չեմ տա, որ նրա հետ խաղաս։ Ես չեմ հանդուրժի, որպեսզի դու նրա հետ ընկերակցես և ընդօրինակես նրա սովորությունները, և սովորես նրանից, աստված գիտե, թե ինչ։ Առանց այն էլ հայրդ շատ հոգսեր ունի քեզ հետ կապված։

Ես արդեն չգիտեմ ինչ կանեի, եթե Ջիմը չլիներ։ Նա բռնեց իմ ուսերից, մի ձեռքով գրկեց և տարավ իր մոտ։ Ատտիկուսը լսեց, թե ինչպես եմ հեկեկում զայրույթից, և դռնից նայեց,

― Այդ ոչինչ, սըր,— բարկացած ասաց Ջիմը,— հենց այնպես։

Ատտիկուսը անհետացավ։

― Ահա, վերցրու, Մեծաչքանի,— Ջիմը գրպանում փնտրեց և մի փոքրիկ ծրարով ծամոն հանեց։ Ես դա կամաց֊կամաց ծամեցի, որպեսզի համը լավ զգամ։

Ջիմը սկսեց կարգի բերել իր սեղանը։ Նրա ճակատի և ծոծրակի մազերը ցից-ցից կանգնած էին։ Հավանական է, դրանք երբեք էլ իսկական տղամարդավարի նրա գլխին չէին պառկի, կամ էլ թերևս միայն այն դեպքում, եթե մազերը խուզեր և նոր բուսածները կանոնավոր, ինչպես որ հարկն է, նստեին գլխին։ Նրա հոնքերը խտացել էին, ինքն էլ բարակել էր, երկարել և շարունակ բարձրանում էր, ձգվում վեր։

Նա նայեց ինձ և հավանաբար մտածեց, որ ես նորից ձայնս գլուխս կգցեմ, որովհետև ասաց․

― Ես հիմա քեզ մի բան եմ ցույց տալու։ Բայց ոչ ոքի չասես։— Ես հարցրի՝ իսկ ի՞նչ։ Նա շփոթված ժպտաց և արձակեց շապիկի կոճակները։

― Դե ասա, ի՞նչ։

― Մի՞թե չես տեսնում։

― Ոչինչ չեմ տեսնում։

― Մազերը, էլի։

― Ո՞ւր է։

― Դե հրես, էլի։

Նա հենց նոր ինձ մխիթարել էր, և ես ասացի՝ ի՜նչ հրաշալի բան, բայց ոչինչ չտեսա։

― Ճի՛շտ, շատ լավ է, Ջիմ։

― Եվ թևերիս տակն էլ,— ասաց նա։— Եկող տարի արդեն կարելի է ֆուտբոլ խաղալ։ Մեծաչքանի, հորաքրոջ վրա մի չարացիր։

Կարծեմ հենց երեկ երեկոյան էր, երբ նա ինձ ասաց, որպեսզի հորաքրոջը չչարացնեմ։

― Հասկանո՞ւմ ես, նա աղջիկների հետ վարվել չգիտի։ Համենայն դեպս, այնպիսիների հետ, ինչպիսին դու ես։ Նա ուզում է քեզ դաստիարակել, լեդի դարձնել։ Միգուցե լավ կլիներ, որ դու զբաղվեիր կարով կամ նման մի բանով։

― Ո՜նց չէ։ Նա ուղղակի ինձ տանել չի կարողանում։ Թող այդպես լինի։ Բայց ես Ուոլտեր Կանինգհեմի պատճառով կատաղեցի, որ նրան անվանեց տականք, և ամենևին էլ ոչ այն պատճառով, որ նա ասաց, թե իբր Ատտիկուսը շատ հոգսեր ունի ինձ հետ կապված։ Մի անգամ ես և Ատտիկուսը այդ բոլորը պարզեցինք։ Ես հարցրի, իրո՞ք նա ինձ հետ կապված շատ հոգսեր ունի։ Իսկ նա ասաց, ոչ այնքան շատ, հետո էլ թե՝ քեզանից բաներ մի հնարիր, թե ինձ նեղություն ես պատճառում։ Ո՛չ, այդ Ուոլտերի պատճառով եղավ․․․ Ջի՛մ, Ուոլտերը բոլորովին տականք չէ։ Նա ամենևին էլ այն չէ, ինչ Յուելը։

Ջիմը հանեց կոշիկները և ոտքերը դրեց անկողնու վրա։ Բարձը դրեց մեջքի ետևը ու վառեց իր գլխավերևում կախված լամպիկը։

― Գիտե՞ս ինչ, Մեծաչքանի։ Ես այժմ լավ հասկացել եմ։ Ես անընդհատ մտածում էի, մտածում և ահա հասկացա։ Աշխարհում կան չորս կարգի մարդիկ։ Սովորականներ՝ ահա ինչպես մենք և մեր հարևանները. հետո այնպիսիները, ինչպես Կանինգհեմները՝ անտառաբնակ մարդիկ, հետո այնպիսիները, ինչպես այդ աղբանոցի Յուելներն են, և մեկ էլ նեգրեր։

― Հապա չինացիները և կանադացիները, որ ապրում են Բոլդուին շրջանում։

― Ես խոսում եմ Մեյկոմբ շրջանի մասին։ Ամբողջ հարցը նրանումն է, որ մենք չենք սիրում Կանինգհեմներին, Կանինգհեմները չեն սիրում Յուելներին, իսկ Յուելներն ուղղակի չեն կարողանում հանդուրժել սևամորթներին։

Ես ասացի՝ եթե այդ այդպես է, հապա ինչո՞ւ ատենակալները, որոնք կարծես թե բոլորն էլ Կանինգհեմների նման մարդիկ էին, չարդարացրին Թոմին ի հեճուկս Յուելների։

Ջիմն իմ ասածը ականջի ետև գցեց և գլուխը պրծացրեց ինչպես երեխայից։

― Գիտես, ես ինքս եմ տեսել, թե ինչպես երբ ռադիոն երաժշտություն է հաղորդում, Ատտիկուսը դոփում է ոտքով,— ասաց Ջիմը,— և նա չափազանց սիրում է թավայի տակի քերածը․․․

― Նշանակում է, մենք էլ ենք Կանինգհեմների նման,— ասացի ես։— Հապա էլ ինչո՞ւ է հորաքույրը․․․

― Ո՛չ, սպասիր, կարծես այդպես է, կարծես թե, բայց ոչ լիովին։ Ատտիկուսը մի անգամ ասաց, որ մեր ամբողջ ժառանգությունը լավ ծագումն է, իսկ հարստություն՝ ոչ մի կոպեկ, ահա թե ինչու է հորաքույրն այնքան պարծենում ընտանիքով։

― Այնուամենայնիվ ես չեմ հասկանում, Ջիմ․․․ Ատտիկուսը մի անգամ ինձ ասաց, թե հին տոհմի վերաբերյալ այդ բոլոր խոսակցությունները, որ կան, սոսկ հիմարություն են, որ բոլոր ընտանիքները միանման հին են։ Իսկ ես հարցրի՝ սևամորթների ու անգլիացիների մո՞տ էլ։ Եվ նա ասաց՝ իհարկե։

― Ծագումը նույնը չէ, ինչ հինավուրց տոհմը,— ասաը Ջիմը։— Ես կարծում եմ, որ այստեղ բանն այն է, թե վաղուցվանի՞ց է քո ընտանիքը կարդալ, գրել կարողանում։ Մեծաչքանի, դու գիտես, թե դրա վրա ես որքան եմ գլուխ ցավեցրել, և, իմ կարծիքով, դրանում է կայանում ողջ էությունը։ Վաղուց, շատ վաղուց, երբ Ֆինչերը դեռ ապրելիս են եղել Եգիպտոսում, նրանցից որևէ մեկը, երևի, սովորել է երկու-երեք հիերոգլիֆ, իսկ հետո սովորեցրել է որդուն.— Ջիմը ծիծաղեց։— Պատկերացնո՞ւմ ես, հորաքույրը հպարտանում է, որ նրա պապի պապը կարդալ և գրել է իմացել․․․ Ուղղակի մարդու ծիծաղ է գալիս, թե կանայք ինչով կարող են հպարտանալ։

― Դե, շատ լավ է, որ կարողացել է, թե չէ ով պետք է գրագիտություն սովորեցներ Ատտիկուսին և բոլոր նախնիներին, իսկ եթե Ատտիկուսը կարդալ չիմանար, ապա ես էլ, դու էլ կորած էինք։ Ոչ, Ջիմ, ես կասեմ, որ լավ ծագումը դա ինչ֊որ ուրիշ բան է։

― Այդ դեպքում քո կարծիքով ինչո՞վ ենք մենք, այնուամենայնիվ, տարբերվում Կանինգհեմներից։ Միստեր Ուոլտերը, ես ինքս եմ տեսել, դժվարությամբ է ստորագրում։ Պարզապես մենք կարդում և գրում ենք ավելի վաղուցվանից, քան նրանք։

― Բայց չէ՞ որ ոչ ոք գրագետ չի ծնվում, պետք է ամենքն էլ նախ և առաջ սովորեն։ Գիտե՞ս, թե Ուոլտերը որքան ընդունակ է, նա միայն երբեմն ետ է մնում այն պատճառով, որ դասեր է բաց թողնում, որովհետև օգնում է հորը։ Իսկ որպես մարդ իսկական մարդ է։ Ոչ, Ջիմ, իմ կարծիքով, բոլոր մարդիկ միատեսակ են։ Պարզապես մարդիկ են։

Ջիմը շուռ եկավ և բռունցքով խփեց բարձին։ Իսկ երբ նորից երեսն արեց ինձ, արդեն ամպի պես մռայլ էր։ Դարձյալ նա հուզվեց, ես գիտեի, այդպիսի դեպքում պետք է զգույշ լինել։ Հոնքերը ձգվել են, շրթունքները թելի պես բարակել։ Նա երկար ժամանակ լուռ էր։

― Քո տարիքում ես էլ էի այդպես մտածում,— ասաց նա վերջապես։— Եթե բոլոր մարդիկ միանման են, հապա ինչո՞ւ չեն կարողանում համերաշխ ապրել իրար հետ։ Եթե բոլորը միանման են, հապա ինչո՞ւ են նրանք այդպես գոռոզանում և արհամարհում միմյանց։ Գիտես, Մեծաչքանի, ես, թվում է, սկսում եմ որոշ բաներ հասկանալ։ Կարծես ես սկսում եմ հասկանալ, թե ինչու Զարզանդ Ռեդլին իր ողջ կյանքում փակված է չորս պատի մեջ և դուրս չի գալիս։ Պարզապես չի ուզում մարդկանց հետ շփվել։

== Գլուխ 24 ==

Կելպուրնիան այնպես էր օսլայել իր գոգնոցը, որ ամբողջովին ցցվում էր։ Նրա ձեռքերը զբաղված էին սկուտեղով, որի վրա դրված էր շառլոտկա։ Նա մեջքով զգույշ բացեց դուռը։ Ուղղակի հրաշք էր, թե ինչպիսի հեշտությամբ և ճարպկորեն էր կարողանում տանել ծանր սկուտեղները, որ լի էին ամեն տեսակի ուտելեղենով։ Այս բանը, հավանաբար, շատ էր դուր գալիս Ալեքսանդրա հորաքրոջը, որովհետև նա այսօր թույլ էր տվել, որ Կելպուրնիան մատուցի։

Մոտենում էր սեպտեմբերը։ Վաղը Դիլլը մեկնում է Մերիդիան, իսկ այսօր նա Ջիմի հետ գնացել է Գետախորշը։ Ջիմը զայրույթով իմացավ, որ մինչև հիմա ոչ ոք նեղություն չէր քաշել Դիլլին լողալ սովորեցնել, դա նրա ասելով, հավասար էր քայլել չգիտենալուն։ Արդեն երկրորդ օրն էր, ճաշից հետո գնում էին վտակը, իսկ ինձ չէին տանում, ասելով, որ իրենց համար մերկ լողանալն ավելի հարմար է, և ժամանակս մեռցնում էի մերթ Կելպուրնիայի մոտ գնալով, մերթ՝ միսս Մոդիի։

Այսօր մեր տունը գտնվում էր Ալեքսանդրա հորաքրոջ և միսիոներական ընկերության իշխանության ներքո։ Խոհանոցում մեր ականջին էր հասնում միսիս Գրեյս Մերրիուեզերի ձայնը, նա պատմում էր մրուների, այսպես լսեցի ես, սոսկալի կյանքի մասին։ Նրանք կանանց դուրս են նետում խրճիթներից, երբ գալիս է նրանց ժամկետը, բայց թե չգիտեմ, դա ինչ ժամկետ է. նրանք զուրկ են ընտանիքի զգացողությունից, դա, իհարկե, հորաքրոջս համար մեծ դառնություն է, և երբ երեխաները դառնում են տասներեք տարեկան, նրանց ենթարկում են հրեշային փորձությունների, նրանք ամբողջապես ծածկված են քոսով և ականջմտուկներով, նրանք ծամում են քինաքինայի կեղև, հետո այդ ծամածը թքում են ընդհանուր կաթսայի մեջ, եփում են, խմում և դրանով հարբում։

Այդտեղ տիկինները որոշեցին ընդմիջում անել և մի բան ուտել։

Ես չգիտեի՝ սեղանատուն գնամ, թե չգնամ։ Ալեքսանդրա հորաքույրը պատվիրել էր, որ ես գնամ թեյ խմելու։ Նա ասել էր, որ գործերի քննարկման ժամանակ ես կարող եմ նրանց հետ չնստել, քանի որ դա ինձ հետաքրքիր լինել չի կարող։ Ես հագել էի կիրակնօրյա վարդագույն զգեստ, կիսակոշիկներ և տակի փեշ, և եթե ես որևէ բան վրաս թափեի, Կելպուրնիան ստիպված էր լինելու վաղվա համար այդ բոլորր լվանալ։ Իսկ այսօր նա առանց այն էլ շատ հոգսեր ուներ։ Դրա համար ավելի լավ կլինի, որ ես չգնամ։

― Կե՛լ, քեզ օգնե՞մ։— Ես շատ էի ուզում օգտակար լինել։

Կելպուրնիան կանգ առավ դռան մեջ։

― Նստիր այստեղ սուսուփուս, մկնիկի պես,— ասաց նա։— հիմա ես կվերադառնամ, և դու ինձ կօգնես, որ այդ ամենը դնեմ սկուտեղի վրա։

Նա բացեց դուռը, և գործարար բզզոցն ավելի բարձր լսելի դարձավ, հասնում էին ձայներ՝ օ՛հ, ինչ համեղ է այս շառլոտկան, իրա՛վ, Ալեքսանդրա, ես այսպիսին երբեք չեմ տեսել․․․ Այս ի՜նչ հրաշալի բան է․․․ Ինձ մոտ երբեք այսպես չի կարմրում, երբեք․․․ Հապա այս մոշով տարտալետկան, ի՜նչ եք ասում․․․ Կելպուրնիա՞ն․․․ երևակայեց՜ք․․․ Ձեզ ամեն մեկը կասի, որ քահանայի կինը դարձյալ․․․ Դե, իհարկե, իսկ նրա փոքրիկը նույնիսկ չի էլ քայլում․․․

Խոսակցություններն ընդհատվեցին, նշանակում է սկսվեց հյուրասիրությունը։ Խոհանոց վերադարձավ Կելպուրնիան և սկուտեղի վրա դրեց մեծ, արծաթյա սրճամանը որը մնացել էր մորիցս։

― Այսպիսի սրճամանը հիմա մի արտասովոր բան է,— ասաց Կելպուրնիան,— սրա նմանը այլևս չեն պատրաստում։

― Կարելի՞ է, ես տանեմ։

― Միայն թե զգույշ, տես, որ չգցես։ Դիր սեղանի վերջում, Ալեքսանդրա հորաքրոջ մոտ։ Այնտեղ, որտեղ դրված են գավաթներն ու ափսեները։ Նա կլցնի։

Ես նույնպես փորձեցի դուռը մեջքով բանալ, բայց դուռը ոչ մի կերպ չբացվեց։ Կելպուրնիան քթի տակ ժպտաց և դուռը բացեց։

― Զգույշ, ծանր է։ Սկուտեղին մի՛ նայիր, այդ դեպքում չես թափի։

Ես բարեհաջող տեղ հասա, Ալեքսանդրա հորաքույրը ինձ պարգևատրեց շլացուցիչ ժպիտով։

― Նստիր մեզ հետ, Ջին Լուիզա,— ասաց հորաքույրը։ Նա ոչ մի կերպ չէր հուսահատվում, նա ուզում էր ինձ անպայման դարձնել իսկական լեդի։

Այսպես էր ընդունված մեզ մոտ՝ Մեյկոմբում, տիկնանց խմբակի յուրաքանչյուր ղեկավար հրավիրում է հարևանուհիներին մի բաժակ թեյի, անկախ այն բանից, թե նրանք պրեսբիտերական են, բապտիստներ, թե մի այլ դավանանքի հետևող, ահա թե ինչու էին այստեղ և՛ միսս Ռեյչելը (բոլորովին զգաստ, հարբածության ոչ մի նշույլ), և՛ միսս Մոդին, և՛ միսս Ստիվենի Կրոուֆորդը։ Ես ինչ֊որ անհարմար զգացի և նստեցի միսս Մոդիի մոտ ու մտածեցի՝ ինչու են մեր այս լեդիներր գլխարկ դրել, միայն նրա համար, որ փողո՞ցն անցնեն։ Իսկական լեդիները, երբ շատ են լինում, ինձ միշտ մի փոքր վախ են պատճառում, և ես շատ եմ ուզում փախչել, բայց Ալեքսանդրա հորաքույրն ասում է՝ այդ նրանից է, որ ես երես առած եմ։

Նրանք բոլորն էլ հագել էին ոչ վառվռուն չթե զգեստներ և այնքան թարմ տեսք ունեին, որ կարծես բոլորովին էլ շոգ չլիներ, համարյա ամենքն էլ առատ պուդրա էին քսել, բայց առանց կարմրաներկի․ ամենքի շուրթերն էլ ներկված էր միանման պոմադայով բնական գույնի։ Եղունգների լաքը նույնպես բնական էր, և միայն մի քանի երիտասարդ կանայք վառ վարդագույն էին ներկել։ Եվ ամենքն էլ բուրում էին սքանչելի։ Ես վերջապես ելքը գտա, թե ձեռքերս ուր դնեմ։ Ես ամուր բռնեցի բազկաթոռի հենակներից և, քանի դեռ ինձ հետ ոչ ոք չէր խոսել, նստել էի հանգիստ և լուռ էի։

― Դու այսօր որքան շքեղ ես հագնված, միսս Ջին Լուիզա,— ասաց միսս Մոդին և ժպտաց, փայլեցնելով ոսկյա ատամները։— Իսկ որտե՞ղ է այսօր քո վարտիքը։

― Զգեստիս տակ։

Ես ամենևին էլ չէի ուզում կատակել, բայց բոլորն էլ ծիծաղեցին։ Ես այդտեղ միայն հասկացա իմ սխալը, նույնիսկ երեսս սկսեց այրվել, բայց միսս Մոդին ինձ վրա նայում էր լրջությամբ։ Նա երբեք չէր ծիծաղում ինձ վրա, եթե ես չէի կատակում։

Հետո հանկարծ լռություն տիրեց, և միսս Ստիվենի Կրոուֆորդը ամբողջ սենյակով մեկ կանչեց.

― Իսկ դու, երբ մեծանաս, ի՞նչ ես դառնալու, Ջին Լուիզա։ Փաստաբա՞ն։

― Չգիտեմ, մեմ, ես դեռ չեմ մտածել— շնորհակալ ասացի ես։ Այդ ի՛նչ լավ եղավ, որ նա խոսեց ուրիշ բանի մասին։ Եվ ես շտապով սկսեցի ընտրել, թե ինչ եմ դառնալու։ Գթության քո՞ւյր։ Օդաչո՞ւ։— Գիտեք ինչ․․․

― Դե մի՛ ամաչիր, ուղղակի ասա։ Ես կարծում եմ դու ուզում ես փաստաբան դառնալ, չէ՞ որ դու արդեն լինում ես դատարանում։

Տիկինները նորից ծիծաղեցին։

― Օ՛հ, դրան Ստիվենի կասեն,— ասաց ինչ֊որ մեկը։

Եվ միսս Ստիվենին, շատ գոհ իր հաջողությամբ, շարունակեց․

― Իսկ մի՞թե դու փաստաբան դառնալ չես ուզում։

Միսս Մոդին կամացուկ դիպավ ձեռքիս, և ես պատասխանեցի բավական հեզորեն։

― Ո՛չ, մեմ, ես կդառնամ պարզապես լեդի։

Միսս Ստիվենին կասկածոտ նայեց ինձ, մտածեց, որ ես չուզեցի հանգուդն պատասխան տալ, և ասաց միայն.

― Դրա համար նախ և առաջ անհրաժեշտ է հաճախակի շրջազգեստ հագնել։

Միսս Մոդին սեղմեց ձեռքս, և ես լռեցի։ Նրա ձեռքը տաք էր, և ես հանգստություն զգացի։

Ինձանից ձախ նստած էր միսիս Գրեյս Մերրիուեզերը, պետք էր լինել քաղաքավարի և զրուցելով զբաղեցնել։ Նրա ազդեցության տակ միստեր Մերրիուեզերը դարձել էր եռանդուն մեթոդիստ և զբաղված էր միայն սաղմոս երգելով։ Ամբողջ Մեյկոմբը այն կարծիքին էր, որ միսիս Մերրիուեզերն էր, որ նրան մարդ դարձրեց և հասարակության օրինավոր անդամ։ Չէ որ միսիս Մերրիուեզերն ամենաբարեպաշտ կինն է քաղաքում, այդ ամենքը գիտեն։ Ինչի՞ մասին կարելի է նրա հետ խոսել։

― Դուք ի՞նչ էիք այսօր քննարկում,— վերջապես հարցրի ես։

― Դժբախտ մրուների մասին, փոքրիկ,— ասաց նա և խոսեց ու խոսեց։ Այլևս հարց տալու անհրաժեշտություն չեղավ։

Երբ միսիս Մերրիուեզերը պատմում էր որևէ թշվառ մարդու մասին, նրա մեծ, շագանակագույն աչքերը լցվում էին արցունքով։

― Նրանք ապրում են այնտեղ, իրենց ջունգլիներում և Գրայմս Էվերետտից բացի հոգացող չունեն,— ասաց նա։― Եվ գիտես, մոտակայքում այլևս ոչ մի սպիտակամորթ չկա, բացի այդ սուրբ մարդուց՝ Գրայմս Էվերետտից։

Միսիս Մերրիուեզերը սոխակի նման գեղգեղում էր, նա ամեն մի խոսքը արտասանում էր մի արտակարգ զգացմունքով։

― Աղքատությո՜ւն․․․ տգիտությո՜ւն․․․ անբարոյականությո՜ւն, ո՛չ ոք, բացի միստեր Գրայմս Էվերետտից, չգիտե, թե ինչպես են նրանք ապրում։ Երբ մեր ծխական համայնքն ինձ ուղարկեց․․․ միստեր Գրայմս Էվերետտն ինձ ասաց․․․

― Մի՞թե նա այստեղ է, մեմ։ Ես կարծում էի․․․

― Նա արձակուրդ էր եկել։ Գրայմս Էվերետտն ինձ ասաց՝ միսիս Մերրիուեզեր, դուք չեք պատկերացնում, չեք պատկերացնում, թե մենք այնտեղ ինչի դեմ ենք ստիպված պայքարել։ Ահա՛ թե ինչպես ասաց նա։

― Այո՛, մեմ։

― Եվ ես նրան ասացի՝ միստեր Էվերետտ, մենք բոլորս՝ Ալաբամա նահանգի Մեյկոմբ քաղաքի մեթոդիստական եպիսկոպոսական եկեղեցու ծխականուհիներս, միահամուռ կերպով պաշտպանում ենք ձեզ։ Ահա՛ թե ես ինչպես ասացի նրան։ Եվ գիտես, ես այդպես ասացի և իսկույն ևեթ ինքս ինձ երդվեցի։ Ես ինձ ասացի՝ հենց որ տուն վերադառնամ, բոլորի՛ն պատմեմ մրուների մասին և բոլորի՛ն հաղորդեմ Գրայմս Էվերետտի առաքելության մասին։ Եվ ահա՛ դու տեսնում ես, որ խոսքս կատարում եմ։

― Այո՛, մեմ։

Միսիս Մերրիուեզերը թափահարեց գլուխը, և նրա սև խոպոպիկները թռչկոտեցին։

― Ջին Լուիզա,— ասաց նա,— դու բախտավոր ես։ Դու ապրում ես քրիստոնեական ընտանիքում, քրիստոնեական քաղաքում, քրիստոնյաների մեջ։ Իսկ այն երկրում, ուր տառապում է Գրայմս Էվերետտը, թագավորում է հանցագործություն և աղքատություն։

― Այո՛, մեմ։

― Հանցագործություն և աղքատություն․․․ ի՞նչ ասացիք, Գերտրուդ,— ասաց միսիս Մերրիուեզերը բոլորովին այլ ձայնով և շուռ եկավ իր ձախակողմյան հարևանուհուն։― Հը՞, այո, այո։ Ինչ կարող ենք անել, ես միշտ ասում եմ՝ ներենք և մոռանանք, ներենք և մոռանանք։ Եկեղեցու պարտքն է օգնել նրան, որպեսզի այսուհետև ապրի այնպես, ինչպես այդ վայել է քրիստոնյային և ճշմարիտ քրիստոնեական ոգով դաստիարակի երեխաներին։ Մեր տղամարդկանցից որևէ մեկը պետք է գնա այնտեղ և նրանց քահանային ասի, որպեսզի նրան խրախուսի։

― Ներեցեք, խնդրում եմ, միսիս Մերրիուեզեր,— ընդհատեցի ես,— այդ դուք Մեյելլա Յուելի մասի՞ն եք խոսում։

― Մեյ․․․ Ոչ, փոքրիկ։ Այդ սևամորթի, Թոմի․․․ Թոմի․․․ կնոջ մասին։

― Ռոբինսոնի, մեմ։

Միսիս Մերրիուեզերը նորից շրջվեց իր հարևանուհու կողմը։

― Մի բանի ես խորապես հավատում եմ, Գերտրուդ,— շարունակեց նա,— միայն թե, ցավոք սրտի, ոչ բոլորն են ինձ հետ համաձայն։ Եթե մենք նրանց հասկացնենք, որ մենք նրանց ներում ենք, որ ամեն ինչ մոռացված է, դա ինքն իրեն կանցնի։

― Ը-ը․․․ միսիս Մերրիուեզեր,— նորից ընդհատեցի ևս,— այդ ի՞նչն ինքն իրեն կանցնի։

Նա նորից շուռ եկավ իմ կողմը։ Ինչպես շատ անզավակ մարդիկ, նա էլ միշտ երեխաների հետ խոսում էր մի տեսակ ոչ իր սեփական ձայնով։

― Ոչինչ, Ջին Լուիզա,— դանդաղ և վեհատեսիլ ասաց նա։— Պարզապես խոհարարուհիները և ագարակների աշխատողները դժգոհ են, բայց նրանք արդեն հանդարտվում են, այդ դատից հետո նրանք ամբողջ օրը քրթմնջում էին։

Եվ նա շրջվեց միսիս Ֆերրոուի կողմը։

― Ահա թե ձեզ ինչ կասեմ, Գերտրուդ, աշխարհի երեսին չկա ավելի գարշելի բան, քան փքված սև կերպարանքը։ Շրթունքներն ուռեցնում են, այնպես որ նայելն անգամ գարշանք է առաջ բերում։ Խոհանոց ես գնում, ամբողջ տրամադրությունդ փչանում է։ Գիտես ի՞նչ ասացի իմ Սոֆիին, Գերտրուդ։ Սո՛ֆի, ասացի, այսօր դու վատ քրիստոնեուհի ես։ Հիսուս Քրիստոսը երբեք չէր փնթփնթում և չէր բողոքում․․․ Եվ գիտես՝ Գերտրուդ, դա նրան օգտակար եղավ՝ մինչ այդ որ նայում էր հատակին, բարձրացրեց հայացքը և ասաց. «Այո՛, մեմ, միսիս Մերրիուեզեր, Հիսուսը երբեք չէր փնթփնթում»։ Երբեք չպետք է առիթը բաց թողնել մեղավոր հոգին դարձնելու դեպի տիրոջ ճշմարիտ ուղին, ահա թե ես ձեզ ինչ կասեմ, Գերտրուդ։

Հիշողությանս մեջ արթնացավ «Ֆինչի նավահանգստում» գտնվող մատուռում դրված հնամենի փոքրիկ երգեհոնը։ Ես այն ժամանակ շատ փոքր էի և եթե ամբողջ օրը ես ինձ լավ էի պահում, ապա Ատտիկուսը թույլ էր տալիս օդ մղել փուքսի մեջ, իսկ ինքն այդ ժամանակ մատը տանում բերում էր ստեղների վրայով և մի որևէ եղանակ դուրս բերում։ Վերջին նոտան պիտի հնչեր, քանի դեռ երգեհոնում օդ կար։ Միսիս Մերրիուեզերի մոտ, ըստ երևույթին, ողջ օդն սպառվեց, և մինչ նա նոր պաշար կհավաքեր, միսիս Ֆերրոուն պատրաստվեց խոսելու։

Միսիս Ֆերրոուն ուներ գեղեցիկ կազմվածք, անգույն աչքեր և փոքրիկ ոտներ։ Նրա ճերմակած մազերն ամբողջապես առնված էին պիրկ օղակների մեջ, երևում էր նա հենց նոր էր վարսավիրի մոտից վերադարձել։ Միսիս Մերրիուեզերից հետո նա Մեյկոմբում համարվում էր ամենաբարեպաշտ կինը։ Նա մի շատ զվարճալի սովորություն ուներ։ Նախքան խոսելը, կսկսեր ինչ֊որ սվսվացնել։

― Սը՛֊սը՛֊սը՛․․․ Այդ նույն բանը վերջերս ես ասացի եղբայր Հաթսոնին։ Սը՛֊սը՛֊սը՛․․․ Եղբայր Հաթսոն, ասում եմ ես, մենք, կարծես թե, անհուսալի պայքար ենք մղում, անհուսալի՛։ Սը՛֊սը՛֊սը՛․․․ Իսկ այդ նրանց ամենևին չի հուզում։ Մենք նրանց խրատում ենք մինչ ուժասպառ լինելու աստիճան, մենք հալից ընկնում ենք՝ ջանալով նրանց բերել ճշմարիտ ուղուն, և միևնույն է, մեր օրերում ոչ մի օրինավոր կին հանգիստ չի կարողանում պառկել իր անկողնում։ ԵՎ նա ինձ ասաց․ «Ես արդեն չգիտեմ, միսիս Ֆերրոու, թե ուր ենք գնում մենք»։ Սը՛֊սը՛֊սը՛․․․ Միանգամայն ճիշտ է, դուք միանգամայն իրավացի եք, ասացի ես։

Միսիս Մերրիուեզերը մեծ գիտակությամբ գլուխը շարժեց։ Նրա ձայնը խլացրեց գավաթների զրնգոցը և քաղցրավենիներ ծամող հյուրերի նրբավարի ճպճպոցը։ Նա ասաց․

― Ասում եմ ձեզ, Գերտրուդ, մեր քաղաքում կան բավականաչափ ոչ վատ մարդիկ, որոնք մեծապես մոլորության մեջ են։ Լավ մարդիկ են, սակայն մեծապես մոլորության մեջ են։ Բայց նրանք մտածում են, որ ճիշտ են վարվում։ Ես մտադիր չեմ անուններն ասել, սակայն մի ոմն ասձնավորություն մեր քաղաքում հենց մոտ ժամանակներս երևակայում էր, որպես թե ճիշտ է վարվում, այնինչ իրականում նրանց մեջ խժդժություն գցեց։ Հենց դրան էլ ձգտում էր։ Գուցե այն ժամանակ թվում էր, որ դա ճիշտ է, սակայն, իհարկե, ես չգիտեմ, այդ բանում խելքս այնքան չի հասնում, բայց երբ նրանք իրենց պահում են փքված․․․ դժգոհ․․․ Եթե իմ Սոֆին հաջորդ օրը ևս գար այդպես, ապա ես ստիպված պետք է լինեի նրան գործից հեռացնել։ Ահա թե ի՛նչ կասեմ ձեզ։ Այդ սևամորթ հիմար կինը գլխի չի ընկնում, որ հիմա դեպրեսիա է, իսկ նա առանց իմ մեկ և քառորդ դոլարի մի շաբաթ անգամ չի կարող ապրել, ահա թե ինչու եմ ես նրան պահում։

― Նրա պատառը ձեր կոկորդում չի՞ կանգնի, ո՞չ։

Այդ ասաց միսս Մոդին։ Եվ նրա բերանի անկյուններում առաջացան երկու ցասկոտ ծալքեր։ Նա ամբողջ ժամանակ լուռ նստած էր կողքիս՝ ծնկներին բռնած մի գավաթ սուրճ։ Ես վաղուց արդեն ուշադրություն չէի դարձնում զրույցին այն իսկ րոպեից, երբ դադարեցին խոսել Թոմ Ռոբինսոնի կնոջ մասին, շատ ավելի հետաքրքիր էր վերհիշել «Ֆինչի նավահանգիստը» և գետը։ Ալեքսանդրա հորաքույրը շփոթվել էր․ քանի դեռ նրանք խոսում էին գործերի մասին, սարսափելի էր և հրապուրիչ, իսկ սուրճի ժամանակ քիչ էր մնում ձաձրույթից մեռնեմ։

― Իրոք, ես չեմ հասկանում, թե դուք ինչը նկատի ունեք, Մոդի,— ասաց միսիս Մերրիուեզերը։

― Հրաշալի հասկանում եք,— վրա բերեց կտրուկ միսս Մոդին։

Եվ այլևս ոչ մի խոսք չավելացրեց։ Երբ միսս Մոդին բարկանում էր, քիչ էր խոսում, բայց այնպես էր խոսում, որ մարմնովդ դող էր անցնում։ Հիմա նրան ինչ֊որ բան խիստ զայրացրել էր և նրա մոխրավուն աչքերը դարձան նույնպես սառցային, ինչպիսին ձայնն էր։ Միսիս Մերրիուեզերը կարմրել էր, նա նայեց ինձ և հայացքը փախցրեց։ Նրա հարևանուհուն՝ միսիս Ֆերրոուին, ես չէի տեսնում։

Ալեքսանդրա հորաքույրը վեր ելավ տեղից, մի ինչ֊որ քաղցրավենիքով արագ մոտեցավ և աշխույժ զրույցի բռնվեց միսիս Մերրիուեզերի և միսիս Գեյտսի հետ։ Խոսակցության մեջ մտավ միսիս Պերկինսը, և Ալեքսանդրա հորաքույրը պայծառացավ։ Նա գոհունակությամբ նայեց միսս Մոդիին, և ես մտածեցի՝ ինչ տարօրինակ ժողովուրդ են կանայք։ Ալեքսանդրա հորաքույրը առանձնապես երբեք էլ մտերմություն չի ունեցել միսս Մոդիի հետ, իսկ հիմա հանկարծ մի ինչ֊որ բանի համար լուռ շնորհակալություն է հայտնում։ Իսկ թե ինչու համար, հասկանալի չէ։ Լավ է, որ Ալեքսանդրա հորաքույրը գոնե կարող է շնորհապարտ լինել օգնության համար, նշանակում է համենայն դեպս նրա վրա կարելի է տպավորություն գործել։ Շուտով ես էլ եմ մտնելու այդ աշխարհը, ուր բուրումնավետ լեդիների միակ զբաղմունքը թվում է, այն է, որ ծուլորեն օրորվում են ճոճաթոռներում, դանդաղորեն հովհարում և խմում զովացուցիչ ըմպելիքներ, դրանից խուսափելն անհնար է։

Բայց հորս հետ և ընդհանրապես տղամարդկանց շրջանում ես ինձ շատ ավելի լավ եմ զգում։ Չէ որ միստեր Հեկ Թեյթը ոչ մի դեպքում անմեղ հարցերով քեզ չի հրապուրի, ծուղակի մեջ չի գցի, որ հետո ծաղրի առարկա դարձնի։ Նույնիսկ Ջիմը չափից դուրս չի ծաղրի, եթե անգամ բեբանիցդ թռցնես որևէ հիմարություն։ Տիկնայք, իմ կարծիքով, վախենում են տղամարդկանցից և այնքան էլ չեն հավանում նրանց։ Իսկ ինձ տղամարդիկ դուր են գալիս։ Նրանք ինչքան ուզում են թող հայհոյեն, խմեն, տարվեն խաղերով և ծխախոտ ծամեն, միևնույն է, նրանց մեջ ինչ֊որ մի բան կա․ թող ինչքան ուզում են վատ լինեն, միևնույն է, ինձ դուր են գալիս․․․ Նրանք չեն․․․

― Երկերեսանի են, միսիս Պերկինս, ի ծնե երկերեսանի,— ասաց միսիս Մերրիուեզերը։— Մենք այստեղ, հարավում, գոնե այդ բանում հանցանք չունենք։ Իսկ այնտեղ, այնտեղ նրանց ազատել են, բայց հետները սեղան չեն նստում։ Մենք, համենայն դեպս, նրանց չենք խաբում, չենք ասում՝ այո՛, դուք մեզանից վատ չեք, բայց միայն հեռու մնացեք մեզանից։ Մենք պարզապես ասում ենք. դուք ապրեք ինչպես ձեզ է հաճելի, մենք էլ կապրենք ինչպես մեզ է հաճելի։ Հենց այդ միսիս Ռուզվելտը, ինչպես երևում է, խելքը թռցրել է, պետք է պարզապես խելագար լինես, որ գնաս Բիրմինգհեմ և նրանց հետ մասնակցես նիստերի․․․ Թե ես Բիրմինգհեմի քաղաքագլուխը կլինեի, ես․․․

Մեզանից ոչ ոք Բիրմինգհեմի քաղաքագլուխ չէր եղել, իսկ ա՛յ եթե մեկ օրով թեկուզ Ալաբամա նահանգի նահանգապետ դառնայի, մի ակնթարթում կազատեի Թոմ Ռոբինսոնին, այնպես որ միսիոներական ընկերությունը ծպտալու ժամանակ չէր ունենա։ Մոտ օրերս Կելպուրնիան միսս Ռեյչելի խոհարարուհուն ասում էր, որ Թոմը բոլորովին հուսահատվել է, և երբ ես մտա խոհանոց, նա իր խոսքը չընդհատեց։ Թոմն ասել է, որ բանտում չի դիմանում և այդ բանում արդեն Ատտիկուսը ոչինչ անել չի կարող։ Եվ վերջին հրաժեշտի ժամանակ, երբ նրան արդեն պիտի տանեին, Թոմը Ատտիկուսին ասել է՝ մնաք բարով, միստեր Ֆինչ, այժմ դուք ոչնչով չեք կարող օգնել, այնպես որ իզուր մի չարչարվեք։ Կելպուրնիան ասաց՝ որ Ատտիկուսը նրան ամբողջ ժամանակ հորդորել է, որ ամուր մնա, հույսը չկորցնի, իսկ ինքը ամեն ջանք գործ կդնի, որպեսզի նրան ազատեն։ Ռեյչելի խոհարարուհին հարցրեց, թե Ատտիկուսը ինչո՞ւ ուղղակի նրան չէր ասում, թե անպայման կազատեն ու վե՛րջ, չէ՞ որ Թոմի համար դա մեծ մխիթարություն կլիներ, իսկ Կելպուրնիան ասաց՝ դու այդպես ես խոսում, որովհետև չգիտես օրենքը։ Երբ ապրես օրենսգետի տանը, առաջին հերթին այն կիմանաս, որ ոչ մի բանի չի կարելի պատասխանել «այո» կամ «ոչ»։ Միստեր Ֆինչը չէր կարող նրան հուսադրել, երբ դեռ ինքը որոշակի չգիտեր։

Ծածկվեց շքամուտքը, և ես նախասենյակում լսեցի Ատտիկուսի քայլերի ձայնը։ Ժամի քանի՞սն է։ Նա երբեք այդքան վաղ տուն չի վերադառնում։ Իսկ այն օրերին, երբ հորաքրոջ մոտ հավաքվում է միսիոներական ընկերությունը, մինչև ուշ գիշեր քաղաքից տուն չի գալիս։

Նա կանգ առավ դռան մեջ։ Գլխարկը բռնել էր ձեռքին, նրա դեմքը բոլորովին սպիտակ էր։

― Ներողություն եմ խնդրում, տիկնայք,— ասաց նա։― Խնդրում եմ, շարունակեցեք, ես չեմ ուզում ձեզ խանգարել։ Ալեքսանդրա, մի րոպեով դուրս չե՞ս գա խոհանոց։ Ինձ կարճ ժամանակով հարկավոր է Կելպուրնիան։

Նա անցավ ոչ թե սեղանատան միջով, այլ նախասենյակի միջով և խոհանոց մտավ ետնադռնով։ Ես և հորաքույրն արդեն սպասում էինք նրան։ Համարյա այդ նույն վայրկյանին բացվեց սեղանատան դուռը, և ներս մտավ միսս Մոդին։ Կելպուրնիան աթոռակից բարձրացավ։

― Կե՛լ,— ասաց Ատտիկուսը,— դու ինձ պետք ես, մենք հիմա գնալու ենք Էլեն Ռոբինսոնի մոտ։

― Ի՞նչ է պատահել,— վախեցած հարցրեց Ալեքսանդրա Հորաքույրը՝ հայացքը չհեռացնելով նրանից։

― Թոմը մահացել է։

Ալեքսանդրա հորաքույրը երկու ձեռքով բռնեց բերանը։

― Նրան հրացանազարկ են արել,— ասաց Ատտիկուսը։— Նա փորձել է փախչել։ Զբոսանքի ժամանակ։ Ասում են, նա հանկարծ խենթացածի պես վազում է դեպի ցանկապատը և սկսում է մագլցելով բարձրանալ։ Բոլորի աչքի առաջ։

— Մի՞թե չփորձեցին նրան կանգնեցնել։ Մի՞թե կրակել են առանց նախազգուշացման։— Ալեքսանդրա հորաքրոջ ձայնը դողում էր։

― Ո՛չ, իհարկե, պահակները բղավել են, որպեսզի նա ետ դառնա։ Մի քանի անգամ կրակել են օդում, իսկ հետո վերջում՝ նրա վրա։ Սպանել են այն ժամանակ, երբ նա արդեն եղել է վերևում։ Ասում են, եթե նրա ձեռքը հաշմված չլիներ, ապա կփախչեր, այդ ամենը այնքան արագ է տեղի ունեցել։ Նրան կպել է տասնյոթ գնդակ։ Բոլորովին կարիք չկար, որ այդքան կրակեին։ Գնա՛նք, Կել, դու կօգնես ինձ Էլենին ասելու։

― Այո, սըր,— քրթմնջաց Կելը, նրա ձեռքերը դողում էին, նա ոչ մի կերպ չէր կարողանում գոգնոցը արձակել։

Միսս Մոդին մոտեցավ և օգնեց։

― Դա վերջին կաթիլն է, Ատտիկուս,— ասաց Ալեքսանդրա հորաքույրը։

― Այդ բոլորը կախված է տեսակետից,— ասաց նա։― Նրանց մոտ երկու հարյուր նեգր է նստած, միևնույն չէ՞ մեկով ավելի, մեկով պակաս։ Նրանց համար նա Թոմ չէ, այլ միայն բանտարկյալ, որը փորձում է փախչել։

Ատտիկուսը հենվեց սառնարանին, ակնոցը բարձրացրեց ճակատին և աչքերը սրբեց։

― Մենք լիովին կարող էինք գործը շահել,— ասաց նա։— Ես այդ նրան ասացի, բայց ճշմարիտն ասած, ես չէի կարող խոստանալ հաստատապես։ Իսկ Թոմն արդեն ոչինչ լավ բան չէր սպասում սպիտակներից, և ահա նա վճռում է դիմել այդպիսի հուսահատական քայլի։ Պատրա՞ստ ես, Կել։

― Այո, սըր, միստեր Ֆինչ։

― Այդ դեպքում գնանք։

Ալեքսանդրա հորաքույրը նստեց Կելպուրնիայի աթոռակին և երեսը ձեռքերով ծածկեց։ Նա չէր շարժվում, նա նստել էր այնպես լուռ, որ ես մտածեցի՝ հիմա հանկարծ ուշագնաց կլինի։ Միսս Մոդին այնպես էր շնչում, կարծես նոր էր բարձրացել սանդուղքներով, իսկ սեղանատանը ուրախ ճռվողում էին հյուրերը։

Ես կարծում էի Ալեքսանդրա հորաքույրը լալիս է։ Բայց հետո երբ ձեռքերը ետ տարավ, տեսա, որ աչքերը չոր են։ Միայն դեմքը հոգնած էր։ Նա խոսեց միապաղաղ ձայնով, առանց որևէ արտահայտության։

― Չեմ կարող ասել, որ ես հավանություն եմ տվել այն ամենին, ինչ նա անում է, Մո՛դի, բայց նա իմ եղբայրն է, և ես ուզում եմ իմանալ մի բան․ ե՞րբ է այս ամենը վերջանալու։— Նա ձայնը բարձրացրեց։ Նրա սիրտը կտրատվում է։ Նա աշխատում է ցույց չտալ, բայց նրա սիրտը կտրատվում է, նա այնպիսի դեմք ուներ, երբ․․․— Հիմա՞ ինչ են ուզում նրանից, Մոդի, դեռ էլի ի՞նչ է հարկավոր նրանց։

― Ո՞ւմ, Ալեքսանդրա,— հարցրեց միսս Մոդին։

― Այս քաղաքի՛ն։ Նրանք մեծ հաճույքով նրան հնարավորություն են տալիս անելու այն ամենը, ինչ չեն ցանկանում անել իրենք, որովհետև չեն ցանկանում հինգ գրոշ անգամ կորցնել։ Նրանք մեծ հաճույքով եղբորս հնարավորություն են տալիս անելու այն, ինչ վախենում են անեք իրենք, նրանց ի՛նչ հոգն է, թե նա դրանով կորցնում է իր առողջությունը, նրանք․․․

— Կամա՛ց, Ալեքսանդրա, կլսեն,— ասաց միսս Մոդին։— Իսկ դու այդ մասին երբևէ այլ կերպ չե՞ս մտածել։ Մեզ մոտ՝ Մեյկոմբում այդ հասկանում են կամ չեն հասկանում, բայց մենք նրան վճարում ենք ամենաբարձր տուրքը, որպիսին միայն կարելի է արժանացնել մարդուն։ Մենք նրան վստահում ենք պաշտպանելու արդարությո՞ւնը։ Ահա և ամենը։

― Այդ ովքե՞ր են «մենք»-ը։— Ալեքսանդրա հորաքույրը նույնիսկ չկասկածեց էլ, որ հարցնում է, ճիշտ այնպես, ինչպես իր տասներկու տարեկան թոռը։

― Մի բուռ մարդիկ, որոնք համոզված են, որ արդարությունը գոյություն ունի ո՛չ միայն սպիտակների համար, մի բուռ մարդիկ, որոնք համոզված են, որ դատարանը պետք է արդարադատ լինի բոլորի համար, այլ ոչ թե միայն մեզ համար, մի բուռ մարդիկ, որոնք օժտված են բավականաչափ խոնարհությամբ, որպեսզի նայելով նեգրին, ինքն իրեն ասի՝ եթե չլիներ աստծու ողորմածությունը, ապա ե՛ս կարող էի նրա տեղում լինել։— Միսս Մոդիի ձայնը նորից հնչեց վճռաբար, ինչպես միշտ։— Մի բուռ մեյկոմբցիներ՝ լավ ընտանիքներից, ահա թե ով։

Եթե ես ուշադրությամբ լսեի, այժմ մի փոքր ավելի լավ կհասկանայի այն, ինչ բացատրում էր Ջիմը լավ ծագում ունենալու մասին, բայց հանկարծ վրաս դող եկավ, ես սկսեցի ցնցվել և ոչ մի կերպ չէի կարողանում դրան վերջ տալ։ Ես մի անգամ տեսել եմ էնֆիլդյան ֆերման, և Ատտիկուսը ցույց է տվել զբոսանքի բակը։ Այն մեծ էր, ինչպես ֆուտբոլի դաշտը։

― Դադարի՛ր դողալուց,— հրամայեց միսս Մոդին, և ես դադարեցի։— Վեր կաց, Ալեքսանդրա, մենք առանց այն էլ բավական ժամանակ նրանց մենակ ենք թողել։

Ալեքսանդրա հորաքույրը վեր կացավ և կարգի բերեց հագուստը։ Սեղմիրանից հանեց թաշկինակը և քիթը սրբեց։ Հետո մազերը հարդարեց ու հարցրեց,

― Որևէ բան նկատվո՞ւմ է։

― Բացարձակապես ոչինչ,— ասաց միսս Մոդին։— Դու քեզ հավաքեցի՞ր, Ջին Լուիզա։

― Այո՛, մեմ։

― Այդ դեպքում գնանք մեր տիկնանց մոտ,— մռայլ ասաց նա։

Նա բացեց սեղանատան դուռը, և ձայներն ավելի բարձր դարձան։ Ալեքսանդրա հորաքույրը գնում էր իմ առջևից, անցնելով շեմքը, նա գլուխը բարձրացրեց։

― Ձեր գավաթը դատարկ է, միսիս Պերկինս,— ասաց նա։― Թույլ տվեք ձեզ էլի սուրճ լցնեմ։

― Կելպուրնիային կարճ ժամանակով տեղ ուղարկեցին գործով, Գրեյս,— ասաց Մոդին։— Թույլ տվեք ձեզ մոշով խմորեղեն առաջարկել։ Դուք լսե՞լ եք, թե ինչ է արել իմ հորեղբոր թոռը, նա, որը ձկնորսությամբ է տարված․․․

Այսպես նրանք պտույտ տվեցին սեղանի շուրջը՝ անցնելով խնդացող մի հյուրից մյուսը, սուրճ լցնելով, քաղցրավենիներ հյուրասիրելով, կարծես միակ դառնությունը, որ կար, այդ այն էր, որ նրանք ստիպված էին ահա, առանց Կելպուրնիայի կառավարվել։

Ամբողջ սեղանատունը նորից խուլ բզզում էր.

― Այո՛, միսիս Պերկինս, այդ Գրայմս Էվերետտը սուրբ նահատակ է․․․ Հարկավոր էր ամուսնանալ, ահա նրանք էլ փախան․․․ Ամեն շաբաթ օր կոսմետիկայի կաբինետում․․․ Հենց որ արևը մայր է մտնում․․․ Նա պառկում է քնելու․․․ Հավերի հետ, մի ամբողջ կողով հիվանդ հավերի հետ, Ֆրեդն ասում է, այդ ամենը հենց դրանից էլ սկսվեց։ Ֆրեդն ասում է․․․

Ալեքսանդրա հորաքույրը սեղանի վրայով նայեց ինձ ու ժպտաց։ Եվ գլխի շարժումով ցույց տվեց թխվածքով սկուտեղը։ Ես զգուշությամբ վերցրի սկուտեղը և կամացուկ մոտեցա միսիս Մերրիուեզերին։ Այնքան սիրալիր, ինչպես միայն կարող էի, ես հարցրին չի՞ ցանկանում արդյոք թխվածք։ Վերջ ի վերջո, եթե նման հանգամանքներում հորաքույրը կարող է մնալ որպես իսկական լեդի, ապա ե՛ս էլ կարող եմ։

== Գլուխ 25 ==

― Պետք չէ, Մեծաչքանի։ Դռնից դուրս տար։

― Ջիմ, դու ինչ է, գժվե՞լ ես։

― Քեզ ասացին՝ դռնից դուրս տար։

Ես հառաչեցի, թրթուրը հատակից վերցրի, տարա ետևի դուռը և վերադարձա իմ ծալովի մահճակալին։ Արդեն սեպտեմբեր ամիսն էր, բայց գիշերները դեռ տաք էին, և մենք առաջվա նման քնում էինք տան ետևի պատշգամբում։ Դեռ չէին անհետացել լուսատտիկները, ամեն տեսակի գիշերային բզեզներն ու թիթեռները, որոնք ամռան երեկոները զարնվում էին ապակիներին, ու տեղափոխվել մի ուրիշ տեղ, ինչպես այդ անում են ամեն աշուն։ Թրթուրը, երևի, սանդուղքներով էր վեր սողացել ու դռան տակով մտել ներս։ Ես նրան տեսա այն ժամանակ, երբ գիրքը դրի հատակին, ծալովի մահճակալիս մոտ։ Այդ թրթուրը մի մատնաչափ հազիվ լինի, բայց բավական է դիպչես, որ իսկույն կծկվի ու դառնա մի մոխրագույն պինդ կծիկ։ Ես փորիս վրա մեկնվեցի և մատով թրթուրին հրեցի։ Նա կծկվեց։ Հետո, հավանաբար, որոշելով, որ վտանգն անցել է։ Նորից բացվեց։ Նրա բոլոր հարյուր տոտիկները շարժվեցին, նա մի փոքր սողաց, ես նորից հրեցի։ Նա կծկվեց։ Ես ուզում էի քնել և որոշեցի նրան ոչնչացնել։ Արդեն ձեռքս մեկնել էի, որ Ջիմն ինձ արգելեց։

Նա զայրացկոտ նայեց։ Հավանական է այն պատճառով որ այդպես էր տրամադրված։ Նա ինքն ավելի շուտ կոչնչացներ։ Իհարկե, Ջիմը կենդանիներին երբեք չէր չարչարում, բայց ես գաղափար անգամ չունեի, որ նա միջատներին էլ է խղճում։

― Իսկ ինչո՞ւ չի կարելի նրան ճխլել,— հարցրի ես։

― Որովհետև նա քեզ չի խանգարում,— մթության մեջ պատասխանեց Ջիմը։ Նա իր լամպը արդեն հանգցրել էր։

― Նշանակում է, հիմա դու ոչ ճանճերին, ոչ էլ մոծակներին չե՞ս սպանում, նշանակում է, քեֆդ հիմա այդպես է ուզում,— ասացի ես։— Երբ տրամադրությունդ կփոխվի, ինձ ասա։ Միայն թե ես թույլ չեմ տա, որ մրջյուններն ինձ կծեն, այդպես էլ գիտցիր։

― Դե, ձայնդ կտրի՛ր— քնկոտ ձայնով պատասխանեց Ջիմը։

Ջիմն էր օրըստօրե նմանվում աղջկա, և ոչ թե ես։ Ես հարմար տեղավորվեցի անկողնում, մեջքիս վրա և պատրաստվեցի քնելու, իսկ առայժմ դեռ մտածում էի Դիլլի մասին։ Նա մեկնեց սեպտեմբերի մեկին և խոստացավ վերադառնալ նույն րոպեին, հենց որ արձակուրդները սկսվեն․ կարծես նրա ծնողները վերջապես հասկացել էին, որ նա սիրում է ամառն անցկացնել Մեյկոմբում։ Միսս Ռեյչելը մեզ ևս վերցրեց իր հետ, և մենք տաքսիով գնացինք կայարան, Դիլլը վագոնի լուսամուտից թափահարում էր ձեռքը, մինչև որ բոլորովին աչքիցս կորավ, բայց ոչ սրտիցս։ Ես նրան կարոտում էի։ Վերջին երկու օրվա ընթացքում Ջիմը նրան լողալ սովորեցրեց․․․

Լողալ սովորեցրեց։ Ես հիշեցի, թե այն ժամանակ ինչ պատմեց Դիլլը, և քունս փախավ։

Դեպի Գետախորշը կարելի էր գնալ գյուղամիջի ճանապարհով, որը քաղաքից մոտ մեկ կիլոմետր հեռավորության վրա բաժանվում էր Մերիդիանի խճուղուց։ Խճուղուն որ հասար, միշտ էլ մի բան կնստես, կամ բամբակ բարձած ֆուրգոն, կամ ուղեկից մեքենա, իսկ գյուղամիջյան ճանապարհով շատ ավելի մոտ է, բայց մթնշաղին վերադառնալիս երբ մեքենաներ համարյա չեն լինում, և ստիպված ես ամբողջ ճանապարհը ոտքով գնալ, այնքան էլ հաճելի չէ, և լողացողները աշխատում են ուշ չմնալ։

Դիլլը պատմում էր․ ինքն ու Ջիմը նոր են դուրս եկած լինում խճուղին, տեսնում են՝ դեմ-հանդիման մեքենայով գալիս է Ատտիկուսը։ Ատտիկուսը կարծես թե նրանց չի նկատում, և տղաները սկսում են ձեռքները թափահարել։ Այդ ժամանակ նա, վերջապես, մեքենան կանգնեցնում է։ Նրանք վազում են Ատտիկուսի մոտ։ Իսկ նա ասում է․

― Դուք ավելի լավ կանեք քաղաք գնացող մեկ ուրիշ մեքենայի սպասեք։ Ես շուտ չեմ վերադառնա։

Մեքենայի ետևում նստած էր Կելպուրնիան։

Ջիմը սկզբում վիճեց, հետո սկսեց խնդրել, և Ատտիկուսն ասաց.

― Լա՛վ, մեզ հետ եկեք, բայց մի պայմանով՝ մեքենայից դուրս չպիտի ելնեք։

Մինչև Թոմ Ռոբինսոնի տունը հասնելը, Ատտիկուսը պատմում է, թե ինչ էր տեղի ունեցել։

Խճուղուց թեքվում են և աղբանոցի կողքով, Յուելների տան մոտով դանդաղ գնում են նեգրական ավանը։ Թոմի տան բակում մի խումբ սևամորթ երեխաներ քարկտիկ են խաղալիս լինում։ Ատտիկուսը մեքենան կանգնեցնում է և իջնում։ Կելպուրնիան էլ ետևից մտնում է բակը։

Դիլլը լսում է, որ Ատտիկուսը մանչուկներից մեկին հարցնում է․

― Որտե՞ղ է մայրիկդ, Սեմ։

Եվ Սեմը պատասխանում է․

― Նա Ստիվենսների մոտ է, միստեր Ֆինչ։ Գնա՞մ նրան կանչեմ։

Ատտիկուսը, ըստ երևույթին, չգիտեր, թե ինչ անի, հետո ասաց՝ լավ, և Սեմը շնչակտուր վազեց։

― Խաղացե՛ք, խաղացեք, մանչուկներ,— ասաց Ատտիկուսը երեխաներին։

Տնից դուրս է գալիս մի շատ փոքրիկ աղջիկ և աչքերը հառում է Ատտիկուսին։ Բարակ հյուսերը ամեն կողմից իջնում էին նրա ուսերին, իսկ յուրաքանչյուրի վրա կար մի վառվռուն ժապավեն։ Նա ամբողջապես ժպիտ դարձած, տոտի֊տոտի է անում դեպի Ատտիկուսը, բայց նա շատ փոքրիկ էր, չէր կարողանում իջնել աստիճաններով։ Դիլլն ասաց՝ Ատտիկուսը մոտեցավ նրան, հանեց գլխարկը և մատը մեկնեց։ Նա բռնեց մատից, Ատտիկուսը նրան օգնեց և սանդուղքով իջեցրեց։ Հետո տարավ Կելպուրնիայի մոտ։

Այդ ժամանակ գալիս է Էլենը, իսկ նրա ետևից ցատկոտելով՝ Սեմը։ Էլենն ասում է.

― Բարի երեկո, միստեր Ֆինչ։ Չէի՞ք ցանկանա արդյոք նստել։

Եվ լռեց։ Ատտիկուսը նույնպես կանգնել էր ու չէր խոսում։

― Եվ հանկարծ Թոմի կինը ընկավ, Մեծաչքանի,— ասաց Դիլլը։― Ինչպես կանգնած էր, այնպես էլ ընկավ, կարծես մի ինչ֊որ հսկա նրան ոտքի տակ դրեց ու ճզմեց։ Ա՛յ այսպես՝ շրը՛մփ։— Դիլլը դոփեց ոտքով։— Ճիշտ ինչպես մի փոքրիկ բզեզի։

Կելպուրնիան և Ատտիկուսը բարձրացրին Էլենին, որ տանեն տուն, բայց նա չէր կարողանում ոտքերը փոխել։ Նրանք երկար ժամանակ այնտեղ էին, տանը, հետո դուրս եկավ միայն Ատտիկուսը։ Երբ ետ էին վերադառնում աղբակույտի մոտով, Յուելներից ինչ֊որ մեկը հետևներից բղավում է, բայց ի՛նչ, Դիլլը լավ չի լսում։ Թոմի մահվան մասին Մեյկոմբում երկու օր խոսում էին։ Երկու օրվա ընթացքում այդ դեպքի մասին կարողացավ իմանալ ամբողջ շրջանը։ «Լսե՞լ եք․․․ Ո՞չ․․․ ասում են, հենց այն պահին, երբ ամբողջ թափով սլանում էր․․․»։ Մեյկոմբի բնակիչներին Թոմի մահը բոլորովին չզարմացրեց։ Պարզ բան է, հիմարությունից փախչելու փորձ արեց։ Սևամորթները բոլորն էլ անուղեղ մարդիկ են, նրանք ի՞նչ կարող են մտածել, թե ի՛նչ կլինի, գլուխը կորցրած դիմեց փախուստի ու գնաց դեպի կործանում։ Ամենից ավելի ահա թե ինչն է ծիծաղելի, Ատտիկուս Ֆինչը, հավանաբար, կկարողանար նրան ազատել, բայց կարո՞ղ էր․․․ Ո՜նց չէ։ Նրանք բոլորն էլ այդպես են, այդ նեգրերը։ Ոչ մի դրական բան չկա նրանց մոտ։ Եվ չէ՞ որ հենց այդ Ռոբինսոնը օրենքով էր ամուսնացած, ասում են, իրեն շատ մաքուր էր պահում, եկեղեցի էր գնում, ամեն բան ինչպես կարգն է, այդպես էլ անում էր, բայց իրականում ճիշտ այդպես էլ ստացվեց, որ ամեն ինչ հենց միայն ձևի համար է արել։ Սևամորթը սևամորթ էլ կմնա։

Զրուցակիցը իր հերթին հաղորդեց ինչ֊որ մանրամասնություններ, իսկ հետո այլևս խոսելու ոչինչ չմնաց մինչև հինգշաբթի օրը, երբ լույս տեսավ «Մեյկոմբ տրիբյուն» թերթը։ Գունավորների կյանքին նվիրված սյունակում զետեղված էր կարճառոտ մահախոսական, բայց կար նաև առաջնորդող։

Միստեր Բ․ Անդերվուդը չէր խնայել սուր խոսքեր և ամենևին չէր վախեցել, որ դրանով կկորցնի բաժանորդներին և հայտարարությունները։ (Այնուամենայնիվ, Մեյկոմբի բնակիչներն այդպիսին չեն. միստեր Անդերվուդը կարող է կոկորդը պատռել որքան ցանկանա և գրել ամեն ինչ, թեկուզ ինչ քամի էլ որ խելքին փչի, բաժանորդները և հայտարարությունները նրանն էլ մնում են։ Ուզում ես քեզ և քո լրագիրը ծաղրի առարկա դարձնել, խնդրե՜մ)։ Միստեր Անդերվուդը դատողություններ չէր անում դատական սխալների մասին, նա գրում էր այնքան պարզ, որ երեխան անգամ կհասկանար։ Նա պարզապես բացատրում էր, որ հանցանք է հաշմանդամին սպանելը, միևնույն է, նա լինի կանգնած, նստած, թե փախչելիս։ Նա Թոմի մահը համեմատում էր երգող թռչունների անմիտ սպանության հետ, որոնց բնաջնջում են որսորդներն ու երեխաները։ Բանաստեղծական զեղումներ․․․ որոշեց Մեյկոմբը, հույս ունի, որ իր առաջնորդողը «Մոնտգոմերի էդվերթայզեր»֊ը կարտատպի։

Ինչպես թե, մտածում էի ես, կարդալով Անդերվուդի առաջնորդողը։ Անմիտ սպանությո՞ւն․․․ Թոմի գործը մինչև վերջին ժամն ընթանում էր օրենքով․ նրան դատեցին բաց դատարանավ, դատավճիռ կայացրին տասներկու լավ, ազնիվ մարդիկ, իմ հայրը պաշտպանեց նրան ինչպես կարողացավ։ Բայց հետո հասկացա, թե Անդերվուդն ինչ է ուզում ասել։ Ատտիկուսն իր ամբողջ ուժով ջանաց փրկել Թոմ Ռոբինսոնին, աշխատեց ապացուցել այդ մարդկանց, որ Թոմը մեղավոր չէ, բայց այդ ամենն ավելորդ էր, քանի որ նրանցից յուրաքանչյուրն իր հոգում արդեն դատավճիռ կայացրել էր։ Թոմը դատապարտված էր հենց այն րոպեից, երբ Մեյելլա Յուելն աղմուկ էր բարձրացրել։

Յուելի հենց սոսկ անունից իմ սիրտը խառնում էր։ Անմիջապես ամբողջ Մեյկոմբին հայտնի դարձավ միստեր Յուելի կարծիքը Թոմի մահվան մասին, և այն ուղիով էլ, որով անխափան հաղորդվում էին բամբասանքները՝ Ստիվենի Կրոուֆորդի միջոցով, հասավ մինչև մեզ։ Ջիմի ներկայությամբ (անմտություն է, նա արդեն փոքր չէ, լսում է, թող լսի) միսս Ստիվենին պատմել է Ալեքսանդրա հորաքրոջը, թե միստեր Յուելն ասել է՝ մեկը պատրաստ է, երկուսն էլ դեռ կան։ Ջիմն ասաց, որ ես իզուր եմ վախենում, այդ Յուելը դատարկաբանի մեկն է։ Եվ հետո ասաց, եթե ես շատախոսություն անեմ և այդ բանը հայտնեմ Ատտիկուսին, եթե նույնիսկ մի որևէ կերպ հասկացնեմ նրան, որ ես այդ գիտեմ, ապա նա՝ Ջիմը, այլևս երբեք չի խոսի ինձ հետ։

== Գլուխ 26 ==

Նորից սկսվեցին պարապմունքները, և նրանց հետ մեկտեղ մեր ամենօրյա անցուդարձը Ռեդլիների տան մոտով։ Ջիմը հիմա յոթերորդ դասարանումն էր և սովորում էր ուրիշ դպրոցում, իսկ ես՝ երրորդ դասարանում, և մեր դասացուցակը բոլորովին այլ էր, այնպես որ միայն առավոտյան միասին դպրոց էինք գնում և մեկ էլ հանդիպում էինք ճաշասեղանի շուրջը։

Նա գնում էր ֆուտբոլի խաղերին, բայց նրա ոչ տարիքն էր ներում, ոչ էլ ուժերը, և նա առայժմ անձնակազմի համար միայն ջուր էր կրում դույլերով։ Բայց Ջիմը այդ էլ կատարում էր հիացմունքով և համարյա ամեն օր մինչև մութն ընկնելը անց էր կացնում այնտեղ։

Ռեդլիի տունը գտնվում էր հսկա կաղնիների տակ դարձյալ այնպես մռայլ, դժկամ և անբարեհամբույր, բայց ես այդ տնից այլևս չէի վախենում։ Եթե եղանակը լավ էր լինում, միստեր Նաթան Ռեդլին առաջվա նման գնում էր քաղաք. Զարզանդն, իհարկե, դարձյալ նստած էր տանը, չէ՞ որ ոչ ոք չէր տեսել նրան այնտեղից տանելիս։ Երբեմն երբ անցնում էի այդ հին տան մոտով, խղճի խայթ էի զգում՝ ինչպես ենք մենք, հավանական է, այն ժամանակ տանջել Արթուր Ռեդլիին, այդ ո՞ր մենակյացին դուր կգա, որ երեխաները ներս նայեն լուսամուտից, կարթով նամակներ գցեն և գիշերները թափառեն նրա կաղամբների մեջ։

Եվ չնայած այդ բոլորին՝ երկու պեննի՝ հնդկական գլուխներով, մաստակ, օճառե տիկնիկներ, մեդալ և մի ջարդված Ժամացույց՝ շղթայով։ Ջիմը, հավանաբար, այդ բոլորը որևէ տեղ թաքցրել է։ Մի անգամ ես կանգ առա և նայեցի այն ծառին․ ցեմենտե խցանի շուրջը բունը հաստացել էր։ Իսկ խցանը դեղնել էր։

Երկու անգամ մենք քիչ էր մնացել Զարզանդին տեսնեինք, դրանով ամեն մարդ չէ, որ կարող է պարծենալ։

Բայց միշտ էլ, երբ ես անցնում էի այդ տան մոտով, հույս էի ունենում, թե նրան կտեսնեմ։ Գուցե երբևէ մենք նրան, այնուամենայնիվ, կտեսնենք։ Հետաքրքիր է, ինչպես կլինի այդ. ահա ես անցնում եմ նրա տան մոտով, իսկ նա նստած է ճլորթու վրա։

― Բարև ձեզ, միստեր Արթուր,— կասեմ ես, որպես թե ամբողջ կյանքումս բարևել եմ նրան։

― Բարի երեկո, Ջին Լուիզա,— կասի նա, որպես թե իր ամբողջ կյանքում բարևել է ինձ։— Այս ինչ սքանչելի եղանակ է, ճի՞շտ է։

― Այո, սըր, ուղղակի սքանչելի է,— կասեմ ես և կշարունակեմ իմ ճանապարհը։

Բայց այս բոլորը միայն երազանք է։ Մենք երբեք նրան չենք տեսնի։ Նա երևի իրոք դուրս է գալիս տնից այն ժամանակ, երբ բարձրանում է լուսինը, դուրս է գալիս ու նայում միսս Ստիվենի Կրոուֆորդի լուսամուտից։ Ես լինեի նրա տեղը, մեկ ուրիշի պատուհանից կնայեի, բայց դա իր գործն է։ Իսկ մեզ նա երբեք էլ չի նայի։

— Չլինի՞ դարձյալ հինն ես սկսել,— հարցրեց մի անգամ երեկոյան Ատտիկուսը, երբ ես հանկարծ հայտարարեցի, թե վերջապես քանի կենդանի եմ, գեթ մի անգամ պետք է տեսնեմ Զարզանդ Ռեդլիին։

― Եթե այդպես է, ուրեմն ես քեզ ուղղակի կասեմ. վե՛րջ տուր դրան։ Ես չափազանց ծեր եմ, որպեսզի քեզ վռնդեմ նրանց բակից։ Բացի այդ, վտանգավոր է մտնել այնտեղ։ Քեզ կարող են սպանել։ Չէ՞ որ գիտես, միստեր Նաթանը կրակում է ամեն մի ստվերի վրա, նույնիսկ եթե դա երեսուն համարի կոշիկ հագնողի ստվերն է։ Քո բախտը բերել է, որ կենդանի ես մնացել։

Ես այդտեղ լեզուս կծեցի։ Ես մտածեցի՝ ինչ հիանալի մարդ է Ատտիկուսը։ Չէ՞ որ այս ամբողջ ժամանակի ընթացքում նա առաջին անգամ ցույց տվեց, թե որոշ բաների մասին ավելի գիտե, քան մենք կարծում ենք։ Իսկ չէ՞ որ այդ բոլորր տեղի էր ունեցել հարյուր տարի առաջ։ Ո՛չ, հենց այս ամռանը․․․ ՛'չ, անցյալ ամռանը, երբ․․․ Գլխումս ամեն ինչ խառնվել է։ Պետք է Ջիմին հարցնել։

Ինչեր ասես, որ մեր գլխով չանցան այն ժամանակվանից, և պարզվում է, որ Զարզանդ Ռեդլիից էլ սարսափելի բաներ կան։ Ատտիկուսն ասաց՝ չի կարծում, որ էլի մի որևէ բան տեղի ունենա, կյանքը միշտ արագ է իր հունի մեջ մտնում։ Կանցնի մի որոշ ժամանակ և կմոռանան, որ երբևիցե աշխարհում ապրել է Թոմ Ռոբինսոն, որի պատճառով այնքան խոսք ու զրույց է եղել։

Գուցե և Ատտիկուսն իրավացի է, բայց այն բանից, ինչ տեղի ունեցավ այս ամռանը, մենք չէինք կարողանում ազատ շնչել ինչպես մի սենյակում, ուր տոթ է և ծխախոտի ծխով լցված։ Մեյկոմբի բնակիչները երբեք ինձ և Ջիմի հետ չէին խոսում Թոմի գործի մասին։ Նրանք հավանաբար իրենց երեխաների հետ խոսում էին այդ մասին և նայում էին դրա վրա, ըստ երևույթին այսպես. ես և Ջիմը մեղավոր չենք, որ Ատտիկուսը մեր հայրն է, և այդ պատճառով, անտեսելով Ատտիկուսին, թող իրենց երեխաները մեր նկատմամբ լինեն ներողամիտ։ Իրենք՝ երեխաները, ոչ մի դեպքում այդքան բանը չէին մտածի։ Եթե մեր դասարանական ընկերներին խելքից չհանեին, մեզանից ամեն մեկը գուցե մի երկու անգամ կռվեր, և դրանով էլ ամեն ինչ կվերջանար։ Իսկ այսպես, ուզեինք-չուզեինք պետք է գլուխներս բարձր բռնեինք և մեզ պահեինք այնպես, ինչպես այդ վայել է ջենտլմենին և լեդիին։ Դա մի փոքր հիշեցնում էր միսիս Հենրի Լաֆայետ Գյուբոզի ժամանակաշրջանը, միայն թե ոչ ոք մեզ վրա չէր բղավում։ Բայց ահա թե ինչն էր տարօրինակ և անհասկանալի․ թեկուզև Մեյկոմբի կարծիքով Ատտիկուսը համարվում էր վատ հայր, բայց, միևնույն է, նրան դարձյալ միաձայն ընտրեցին նահանգի օրենսդրական ժողովի կազմում։ Ո՛չ, երևում է, բոլոր մարդիկ ինչ֊որ տարօրինակ են, և ես սկսեցի նրանցից հեռու մնալ և չմտածել նրանց մասին, քանի հնարավոր էր այդ։

Բայց մեկ անգամ դպրոցում ես կամա թե ակամա ստիպված եղա նրանց մասին մտածել։ Մեզ մոտ շաբաթական մեկ ժամ նվիրված էր ընթացիկ դեպքերին։ Ամեն մեկը պետք է լրագրից կտրեր մի հոդված, ուշադիր կարդար և դասարանում պատմեր։ Ենթադրվում էր, որ դա որպես թե երեխաներին պիտի պահպաներ բազմաթիվ չարիքներից․ աշակերտը կկանգնի բոլորի առաջ, կաշխատի ընդունել գեղեցիկ դիրք և ձեռք բերել լավ կեցվածք․ նա պետք է համառոտակի վերապատմի կարդացածը, և դրանով սովորի ընտրել բառեր. նա պետք է հիշի ընթացիկ դեպքերը, իսկ դա կսրի նրա հիշողությունը․ նա պետք է կանգնի միայնակ, իսկ այդ կուժեղացնի նրա ցանկությունը դարձյալ լինելու բոլորի հետ։

Շատ խոր մտահղացրւմ, բայց, ինչպես միշտ, Մեյկոմբում դրանից ոչ մի խելացի բան չստացվեց։ Առաջին, ֆերմերների երեխաները համարյա երբեք լրագիր չէին տեսնում, այնպես որ ընթացիկ դեպքերը ծանրաբեռնում էին միայն քաղաքի երեխաներին, և դա վերջնականապես համոզել էր արվարձաններում ապրողներին, որ ուսուցիչներն զբաղված են միայն քաղաքի երեխաներով։ Քաղաքից դուրս ապրողների ձեռքը եթե լրագիր էլ ընկնում էր, ապա նրանք սովորաբար հոդվածներ ընտրում էին «Ռադիկալ թերթիկ»֊ից, որը մեր ուսուցչուհի միսս Գեյտսը լրագիր չէր համարում։

Չգիտեմ ինչու նա խոժոռվում էր երբ որևէ մեկը պատմում էր «Ռադիկալ թերթիկ»-ից, բայց թվում էր, որ նրա աչքում դա նույնն էր, ինչ որ ջուր ծեծելը, նախաճաշին կաթնահունց ուտելը, հայելու առաջ պտտվելը, «Քաղցր է էշի ձայնը» երգելը, մի խոսքով, այն բոլորը, որոնցից մեր ուսուցիչները պետք է մեզ ետ վարժեցնեին և, որի համար էլ հենց փող էին ստանում։

Բայց, միևնույն է, մեզանից քչերն էին հասկանում, թե ինչ ասել է ընթացիկ իրադարձություն։ Կարճլիկը՝ կովերի և կովերի սովորույթների խոշոր գիտակը, հասավ արդեն Նետչել քեռու պատմության կեսին, բայց այդտեղ միսս Գեյտսը նրան կանգնեցրեց․

― Չարլզ, այդ ընթացիկ իրադարձություն չէ։ Այդ ռեկլամ է։

Իսկ ահա Սեսիլ Ջեյկոբսը գիտի, թե ինչ ասել է ընթացիկ դեպքեր։ Երբ նրա հերթը հասավ, նա գնաց գրատախտակի մոտ և սկսեց․

― Ծերուկ Հիտլերը․․․

― Սեսի՛լ, պետք է ասել Ադոլֆ Հիտլեր,— ուղղեց միսս Գեյտսը։— Երբ որևէ մեկի մասին խոսում ես, չպետք է նրան անվանես «ծերուկ»։

― Այո, մեմ,— ասաց Աեսիլը,— ծերուկ Ադոլֆ Հիտլերը հետաքննում է հրեաներին․․․

― Հետապնդում է, Սեսիլ․․․

― Ոչ, մեմ, միսս Գեյտս, այստեղ այդպես է գրված․․․ Եվ ահա, ծերուկ Ադոլֆ Հիտլերը հալածում է հրեաներին, նրանց բանտ է նստեցնում, խլում է նրանց ամբողջ կարողությունը և ոչ ոքի թույլ չի տալիս գնալ արտասահման, և նա ջնջում է բոլոր խելապակասներին։

― Ջնջում է խելապակասների՞ն։ Ջնջում է երկրի երեսի՞ց։

― Ոչ, այդպես չէ, մեմ, միսս Գեյտս, չէ՞ որ նրանց խելքը չի հասնում, որ մաքրվեն ու լվացվեն։ Պակասամիտը կարո՞ղ է միթե իրեն մաքուր պահել։ Ահա Հիտլերն էլ այժմ սկսել է հուպ տալ բոլոր կիսահրեաներին և աչքից բաց չի թողնում, վախենում է, թե նրանք մի բան կփչացնեն, և իմ կարծիքով այդ վատ բան է, այսպես է իմ ընթացիկ իրադարձությունը։

― Ապրես, Սեսիլ,― ասաց միսս Գեյտսը։

Եվ Սեսիլը հպարտ գնաց իր տեղը։

Վերջին նստարանից ինչ֊որ մեկը ձեռք բարձրացրեց։

― Ինչպե՞ս է կարողանում այդպես անել։

― Ո՞վ է կարողանում և ի՞նչ հատկապես,— համբերությամբ հարցրեց միսս Գեյտսը։

― Դե, ինչպես կարող է Հիտլերը վերցնել և այդքան Ժողովրդին բանտ նստեցնել, իսկ ո՞ւր է հապա կառավարությունը, ինչո՞ւ նրան չեն արգելում։

― Հիտլերն ինքն է կառավարությունը,― ասաց միսս Գեյտսը և առիթը իսկույն օգտագործեց, ուսուցումը վերածելու ակտիվ գործողության։ Նա մոտեցավ գրատախտակին և տպագիր խոշոր տառերով գրեց․ ԴԵՄՈԿՐԱՏԻԱ։

― Դեմոկրատիա,— կարդաց նա։— Ո՞վ կասի, ինչ է նշանակում այս։

— Մենք,— ասաց մեկը։

Ես հիշեցի այն լոզունգը, որն ինձ մի անգամ ընտրությունների ժամանակ բացատրել էր Ատտիկուսը, և ձեռք բարձրացրի։

― Ի՞նչ է նշանակում քո կարծիքով, Ջին Լուիզա։

― Հավասար իրավունքներ բոլորի համար, ոչ ոքի համար ոչ մի արտոնություն,— մեջբերում արի ես։

― Ապրե՛ս, Ջին Լուիզա, ապրե՛ս,— միսս Գեյտսը ժպտաց։ «Դեմոկրատիա» բառից առաջ նույնպիսի խոշոր տպագիր տառերով նա գրեց․ ՄԵԶ ՄՈՏ։— Իսկ հիմա բոլորս միասին ասենք,— մեզ մոտ դեմոկրատիա է։

Մենք ասացինք։

― Ահա թե ինչումն է տարբերությունը Ամերիկայի և Գերմանիայի միջև,— ասաց միսս Գեյտսը։— Մեզ մոտ դեմոկրատիա է, իսկ Գերմանիայում՝ դիկտատուրա։ Դիկտատուրա։ Մեր երկրում մենք ոչ ոքի չենք հետապնդում։ Ոմանց հետապնդում են նախապաշարումներով վարակված մարդիկ։ Նա֊խա֊պա֊շա֊րում,— արտասանեց նա վանկերով։― Հրեաները հիանալի ժողովուրդ են, և ես ուղղակի չեմ հասկանում, ինչու է Հիտլերը այլ կերպ մտածում։

Միջին շարքում մի հարցասեր ասաց․

― Իսկ ձեր կարծիքով, միսս Գեյտս, հրեաներին ինչո՞ւ չեն սիրում։

― Ճիշտն ասած, չգիտեմ։ Նրանք հասարակության օգտակար անդամներ են բոլոր երկրներում, դեռ ավելին, դա խիստ հավատացյալ ժողովուրդ է։ Հիտլերն ուզում է ոչնչացնել կրոնը, գուցե այդ պատճառով էլ նրանց չի սիրում։

― Ես, իհարկե, չգիտեմ,— բարձրաձայն ասաց Սեսիլը,— Բայց նրանք որպես թե դրամ են փոխում կամ էլի ինչոր մի բան, բայց, միևնույն է, մի՞թե դրա համար պետք է հալածեն։ Չէ՞ որ նրանք սպիտակ են, ճի՞շտ է։

― Ա՛յ, կփոխադրվես յոթերորդ դասարան, Սեսիլ,— ասաց միսս Գեյտսը,— այն ժամանակ կիմանաս, որ հրեաներին հալածում են անհիշելի ժամանակներից, նրանց նույնիսկ վտարել են իրենց սեփական երկրից։ Մարդկային պատմության մեջ այդ ամենացավալի էջերից մեկն է․․․ Իսկ հիմա, երեխաներ, զբաղվենք թվաբանությամբ։

Ես թվաբանություն երբեք չեմ սիրել և պարզապես սկսեցի նայել լուսամուտին։ Միայն մի անգամ եմ տեսել Ատտիկուսին իսկական բարկացած՝ երբ Էլմեր Դեյվիսը ռադիոյով պատմում էր Հիտլերի մասին։ Ատտիկուսը ցատկեց տեղից և անջատելով ընդունիչը, ասաց. «Թ֊թո՛ւ»։ Ինչ֊որ մի առիթով նրան հարցրի, ինչու է նա այդպես բարկացած Հիտլերի վրա, Ատտիկուսն ասաց․

― Որովհետև նա կատաղել է։

Ոչ, դա ինչի նման է, մտածում էի ես, մինչդեռ ամբողջ դասարանը լուծում էր սյունակները։ Մի հոգի կատաղել է, բայց չէ՞ որ գերմանացիները միլիոններ են։ Իմ կարծիքով, հենց նրանք կարող էին Հիտլերին բանտ նետել, և ոչ թե թույլ տային, որ նա իրենց բանտարկի։ Այստեղ ինչ֊որ բան այնպես չէ․․․ Ատտիկուսին պետք է հարցնել։

Ես հարցրի, և նա պատասխանեց՝ ոչինչ չի կարող ասել, ինքն էլ չի հասկանում, թե այնտեղ ինչումն է բանը։

― Բայց Հիտլերին ատելը լա՞վ է։

― Ոչինչ լավ բան չկա, եթե ստիպված ես որևէ մեկին ատել։

― Ատտիկուս,— ասացի ես,— այնուամենայնիվ չեմ հասկանում։ Միսս Գեյտսն ասում է՝ այն, ինչ անում է Հիտլերը, սոսկալի է, միսս Գեյտսը նույնիսկ ամբողջովին կարմրեց․․․

― Ես նրանից ուրիշ բան էլ չէի սպասում։

― Բայց այդ դեպքում․․․

― Ի՞նչ այդ դեպքում։

― Ոչի՛նչ, սըր։

Եվ ես հեռացա, ես չգիտեի, Ատտիկուսին ինչպես բացատրեմ այն, ինչ պտտվում էր մ տքումս, ինչպես արտահայտեի բառերով այն, որր ես աղոտ զգում էի։ Գուցե Ջիմն ինձ օգնի։ Դպրոցական գործերից Ջիմն ավելի լավ է հասկանում, քան Ատտիկուսը։

Ջիմն ամբողջ օրը ջուր էր կրել և բոլորովին ուժասպառ եղել։ Հատակին, նրա անկողնու մոտ դրված էր կաթի դատարկ շիշը և թափված էր ոչ պակաս, քան մի տասնյակ բանանի կեղև։

― Լա՞վ ես խժռել,— ասացի ես։

― Մարզիչն ասում է՝ եթե ես մի տարուց հետո քսանհինգ ֆունտ քաշ ունենամ, կարող եմ խաղալ,— ասաց նա։― Իսկ այսպես ավելի արագ կարելի է կազդուրվել։

— Եթե միայն սիրտդ չխառնի,— ասացի ես։— Ջի՛մ, ես ուզում եմ քեզ մի բան հարցնել։

— Ասա տեսնեմ ի՞նչ ունես։― Նա մի կողմ դրեց գիրքը և ոտքերը մեկնեց։

― Միսս Գեյտսը լավն է, ճի՞շտ է։

― Լավն է։ Մենք նրա մոտ սովորել ենք, ոչինչ, վատը չէ։

― Նա գիտե՞ս ինչպես է ատում Հիտլերին․․․

― Հետո՞ ինչ։

— Հասկանո՞ւմ ես, այսօր միսս Գեյտսը ասում էր, թե որքան վատ է, որ նա այդպես է վարվում հրեաների հետ։ Ջի՛մ, չէ՞ որ հալածել չի կարելի ոչ ոքի, դա անարդարացի է, ճի՞շտ է։ Նույնիսկ որևէ մեկի մասին ստոր բաներ մտածել չի կարելի, ճի՞շտ է։

― Այո՛, իհարկե, Մեծաչքանի։ Այդ ի՞նչ ես իմացել։

― Հասկանո՞ւմ ես, երբ մենք անցյալ անգամ դուրս էինք գալիս դատարանից, միսս Գեյտսը․․․ Նա սանդուղքով մեր առջևով իջնում էր․․․ Դու նրան, երևի, չտեսար․․․ Նա զրուցում էր միսս Ստիվենի Կրոուֆորդի հետ։ Եվ ահա նա ասաց՝ ժամանակն է, որ նրանց դաս տանք, թե չէ նրանք շատ են երես առել, շուտով, գուցե ցանկանան մեզ ևս կնության առնել։ Այդ ի՞նչ բան է, Ջիմ, ինքն ատում է Հիտլերին, բայց հենց ինքն էլ այդպես նողկալի բաներ է ասում մեր տեղացիների մասին․․․

Ջիմը հանկարծ մոլեգնեց։ Նա թռավ մահճակալից, բռնեց օձիքիցս և որ չցնցե՛ց։

― Չե՛մ ուզում այլևս լսել այդ դատի մասին, չե՛մ ուզում լսել, չե՛մ ուզում։ Հասկացա՞ր։ Մյուս անգամ քեզանից այլևս չլսեմ այդ մասին, հասկացա՞ր։ Իսկ հիմա չքվի՛ր։

Ես այնպես զարմացա, որ նույնիսկ լաց չեղա։ Ոտքիս ծայրերի վրա դուրս եկա սենյակից և որքան հնարավոր էր իմ ետևից կամացուկ դուռը ծածկեցի, թե չէ Ջիմը կլսի թխկոցը և նորից կզայրանա։ Ես հանկարծ շատ հոգնեցի և ցանկացա գնալ Ատտիկուսի մոտ։ Նա հյուրասենյակումն էր, ես մոտեցա և ուզեցի բարձրանալ նրա ծնկներին։

Ատտիկուսը ժպտաց։

― Դու արդեն այնքան մեծ ես, որ չես տեղավորվի իմ ծնկներին։— Նա ինձ ամուր սեղմեց իրեն և կամացուկ ասաց.

― Դու մի վրդովվիր Ջիմի պատճառով, Մեծաչքանի, հիմա նրա համար ծանր ժամանակ է։ Ես լսեցի, թե քեզ վրա ինչպես բղավեց։

Ատտիկուսն ասաց, որ Ջիմը շատ է աշխատում ինչ֊որ բան մոռանալ, բայց մոռանալ չի կարող, նա սոսկ կարող է միառժամանակ այդ մասին չմտածել։ Իսկ որոշ ժամանակ հետո կարող է այդ մասին նորից մտածել, և ամեն բան լուծել ինքնուրույն։ Եվ դարձյալ կդառնա նույնը, ինչպես որ էր։

== Գլուխ 27 ==

== Գլուխ 28 ==

== Գլուխ 29 ==

== Գլուխ 30 ==

== Գլուխ 31 ==