Դիտել Առաջին Բաժին: Ապրանք և Փող էջի աղբյուրը

{{Վերնագիր
|վերնագիր = Առաջին հատոր: Գիրք առաջին - Կապիտալի Արտադրության Պրոցեսը
|հեղինակ = [[Կարլ Մարքս]]
|թարգմանիչ = անհայտ (ռուսերենից)
|աղբյուր = [[«Կապիտալ»]]
}}


==ԱՌԱՋԻՆ ԲԱԺԻՆ։ ԱՊՐԱՆՔ ԵՎ ՓՈՂ==

===ԱՌԱՋԻՆ ԳԼՈՒԽ։ ԱՊՐԱՆՔ===
====1. ԱՊՐԱՆՔԻ ԵՐԿՈՒ ԳՈՐԾՈՆԸ՝ ՍՊԱՌՈՂԱԿԱՆ ԱՐԺԵՔ ԵՎ ԱՐԺԵՔ (ԱՐԺԵՔԻ ՍՈԻԲՍՏԱՆՑԸ, ԱՐԺԵՔԻ ՄԵԾՈՒԹՅՈՒՆԸ)====
Այն հասարակությունների հարստությունը, որոնցում արտադրության կապիտալիստական եղանակն է իշխում, ներկայացնում է «ապրանքների մի հսկայական հավաքածու»<ref>Karl Marx: «Zur Kritik der Politischen Oekonomie». Berlin 1859, էջ 3: — [Կ. Մարքս. «Քաղաքատնտեսության քննադատության շուրջը» Կ. Մարքսի և Ֆ. Էնգելսի Երկ., հատ. XII, մ. 1, էջ 13]։</ref>, իսկ առանձին ապրանքը՝ նրա տարրական ձևը։ Այս պատճառով մեր հետազոտությունն սկսվում է ապրանքի վերլուծությամբ։

Ապրանքն ամենից առաջ մի արտաքին առարկա է, մի իր, որը իր հատկությունների շնորհիվ բավարարում է մարդկային որևէ պահանջմունք։ Բանի էությունը չի փոխվում այդ պահանջմունքների բնույթից՝ արդյոք նրանք ստամոքսի՞ց են ծագում թե երևակայությունից<ref>«Ցանկությունը պահանջմունք է ենթադրում, ոգու ախորժակն է այն, և դա նրան հատուկ է նույնքան բնականորեն, որքան քաղցը մարմնին... (իրերի) մեծ մասն արժեք ունի, որովհետև բավարարում է ոգու պահանջմունքները»: Nicholas Barbon: «A Discourse concerning Coining the New Money lighter. In Answer to Mr. Locke's Considerations etc.». London 1696, էջ 2, 3։</ref>։ Բանը նաև այն չէ, թե տվյալ իրը ինչպես է բավարարում մարդկային պահանջմունքը՝ արդյոք անմիջաբար, որպես կենսամիջոց, այսինքն՝ որպես սպառման առարկա, թե կողմնակի ճանապարհով, որպես արտադրամիջոց։

Ամեն մի օգտակար իր, օրինակ, երկաթը, թուղթը և այլն, կարելի է դիտել երկու տեսակետից — որակի կողմից և քանակի կողմից։ Ամեն մի այդպիսի իր բազմաթիվ հատկությունների ամբողջություն է, ուստի և կարող է իր զանազան կողմերով օգտակար լինել։ Իրերի այդ տարբեր կողմերը և, հետևաբար, գործադրման բազմապիսի եղանակները երևան հանելը պատմական զարգացման գործն է<ref>Իրերն ունեն իրենց ներհատուկ հատկություն (vertue — ահա Բարբոնի առանձնահատուկ արտահայտությունը սպառողական արժեքի համար) որն ամեն տեղ անփոփոխ է մնում, օրինակ, մագնիսի՝ երկաթը ձգելու ունակությունը» (N. Barbon: «A Discourse concerning Coining the New Money lighter etc.». London 1696, էջ 6)։ Մագնիսի՝ երկաթի ձգելու հատկությունը միայն այն ժամանակ օգտակար դարձավ, երբ նրա միջոցով գտան մագնիսական բևեռայնությունը։</ref>։ Նույնը պետք է ասել օգտակար իրերի քանակական կողմի համար հասարակական չափեր գտնելու մասին։ Ապրանքային չափերի տարբերությունները մասամբ որոշվում են հենց չափվող առարկաների տարբեր բնույթով, մասամբ էլ պայմանական են։

Իրի օգտակարությունը այն դարձնում է սպառողական արժեք<ref>«Որևէ իրի բնական արժեքը [natural worth] նրա ունակությունն է՝ բավարարելու մարդկային կյանքի պահանջմունքները կամ ծառայելու նրա հարմարություններին» (John Locke: «Some Considerations on the Consequences of the Lowering of Interest». 1691, «Works», հրատ. London 1777, հատ. II, էջ 28)։ XVII դարում մենք դեռ հաճախ ենք հանդիպում անգլիական հեղինակների գրվածքներում «worth» բառին սպառողական արժեքն արտահայտելու և «value» բառին՝ փոխանակային արժեքն արտահայտելու համար. այդ լիովին համապատասխան է անգլերենի ոգուն, որը սիրում է անմիջաբար տրված իրերն արտահայտել գերմանական ծագում ունեցող բառերով, իսկ վերացական իրերը՝ ռոմանական ծագում ունեցող բառերով։</ref>։ Բայց այս օգտակարությունը կախված չէ օդի մեջ։ Ապրանքային մարմնի հատկություններով պայմանավորված այդ օգտակարությունը գոյություն չունի այդ ապրանքային մարմնից դուրս։ Ուստի ապրանքային մարմինը, ինչպես, օրինակ, երկաթը, ցորենը, ադամանդը և այլն, ինքը սպառողական արժեք է կամ բարիք։ Նրա այդ բնույթը կախված չէ այն բանից, թե արդյոք նրա սպառողական հատկությունների յուրացումը մարդու վրա շա՞տ աշխատանք է նստում թե քիչ։ Սպառողական արժեքները քննելիս միշտ ենթադրվում է նրանց քանակային որոշվածությունը, օրինակ, մի դյուժին ժամացույց, մի արշին կտավ, մի տոննա երկաթ և այլն։ Ապրանքների սպառողական արժեքները հատուկ դիսցիպլինի — ապրանքագիտության առարկան են կազմում <ref>Բուրժուական հասարակության մեջ իշխում է այն fictio juris-ը [իրավաբանական ֆիկցիան], իբր ամեն մարդ, որպես ապրանք գնող, հանրագիտական տեղեկություններ ունի ապրանքագիտության բնագավառում։</ref>։ Սպառողական արժեքն իրացվում է միայն սպառման պրոցեսում։ Սպառողական արժեքները կազմում են հարստության իրային բովանդակությունը, ինչ հասարակական ձև էլ ունենա այդ հարստությունը։ Այն հասարակական ձևի ժամանակ, որ մենք քննարկելու ենք, սպառողական արժեքները միաժամանակ փոխանակային արժեքի իրային կրողներն են։

Փոխանակային արժեքն ամենից առաջ ներկայանում է որպես քանակային հարաբերակցություն, որպես մի համամասնություն, որով մի տեսակի սպառողական արժեքները փոխանակվում են ուրիշ տեսակի սպառողական արժեքների հետ<ref>«Արժեքը այն հարաբերությունն է, որով մեկ իր փոխանակվում է մեկ ուրիշի հետ, մի արդյունքի որոշ քանակ՝ մի ուրիշ արդյունքի որոշ քանակի հետ»։ (Le Trosne: «De l'Intérêt Social», «Physiocrates», հրատ. Daire, Paris 1846, էջ 889)։</ref>,— հարաբերակցություն, որը շարունակ փոփոխվում է ժամանակի ու տեղի համեմատ։ Այդ պատճառով փոխանակային արժեքը թվում է ինչ-որ մի պատահական ու միանգամայն հարաբերական բան, իսկ բուն ապրանքին հատուկ ներքին, փոխանակային արժեքը (valeur intrinsèque) պատկերանում է որպես մի ինչ-որ contradicto in adjecto <ref>«Ոչ մի բան չի կարող ներքին արժեք ունենալ (N. Barbon: «A Discourse concerning Coining the New Money lighter etc,». London 1696, էջ 6), կամ, ինչպես Բետլերն է ասում.
<poem>
«The value of a thing
is just as much as it will bring».
</poem>
[Մի իրի արժեքն է ճիշտ այնքան, որքան կարող է բերել այն։]</ref>։ Քննենք բանն ավելի մոտիկից։

Մի որոշ ապրանք, օրինակ, մեկ կվարտեր ցորենը, փոխանակվում է x կոշկաներկի հետ, կամ y մետաքսի հետ, կամ z ոսկու հետ և այլն, մի խոսքով՝ ուրիշ ապրանքների հետ ամենատարբեր համամասնությամբ։ Հետևաբար, ցորենն ունի ոչ թե մեկ եզակի, այլ բազմաթիվ փոխանակային արժեքներ։ Բայց որովհետև թե՛ x կոշկաներկը, թե՛ y մետաքսը և թե՛ z ոսկին և այլն մեկ կվարտեր ցորենի փոխանակային արժեքն են կազմում, ուստի x կոշկաներկը, y մետաքսը, z ոսկին և այլն պետք է իրար փոխարինելու ընդունակ կամ հավասարամեծ փոխանակային արժեքներ լինեն։ Սրանից հետևում է, առաջին, որ միևնույն ապրանքի տարբեր փոխանակային արժեքները ինչ-որ միատեսակ բան են արտահայտում և, երկրորդ, որ փոխանակային արժեքն ընդհանրապես կարող է իրենից տարբեր ինչ-որ բովանդակության արտահայտության միայն եղանակը, միայն «դրսևորման ձևը» լինել։

Վերցնենք այնուհետև երկու ապրանք, օրինակ, ցորեն և երկաթ։ Ի՛նչ էլ որ լինի նրանց փոխանակային հարաբերությունը, այն միշտ կարելի է արտահայտել մի հավասարումով, որի մեջ ցորենի տվյալ քանակը հավասարեցվում է երկաթի մի որոշ քանակի. օրինակ, 1 կվարտեր ցորենը = a ցենտներ երկաթի։ Ի՞նչ է ասում մեզ այս հավասարումը։ Այն, որ հավասար մեծություն ունեցող ինչ-որ ընդհանուր բան կա երկու տարբեր իրերի՝ 1 կվարտեր ցորենի և a ցենտներ երկաթի մեջ։ Հետևաբար, այդ երկու իրերն էլ հավասար են մի ինչ-որ երրորդ բանի, որն ինքնին ո՛չ նրանցից առաջինն է, ո՛չ էլ երկրորդը։ Այսպիսով, նրանցից յուրաքանչյուրը, որչափով նա փոխանակային արժեք է, պետք է վերածելի լինի այդ երրորդին։

Մի հասարակ երկրաչափական օրինակով լուսաբանենք այդ։ Բոլոր ուղղագիծ ձևերի մակերեսները որոշելու և համեմատելու համար վերջինները վեր են ածում եռանկյունիների։ Ինքը եռանկյունին վեր են ածում նրա տեսանելի ձևից բոլորովին տարբեր մի արտահայտության — հիմքի ու բարձրության արտադրյալի կեսին։ Ճիշտ այդպես էլ ապրանքների փոխանակային արժեքները ևս անհրաժեշտ է վերածել նրանց համար ընդհանուր ինչ-որ մի բանի, որի քանակական ձևափոխությունն են ներկայացնում նրանք։

Այդ ընդհանուր բանը չեն կարող ապրանքների երկրաչափական, ֆիզիկական, քիմիական կամ որևէ այլ բնական հատկությունները լինել։ Նրանց մարմնական հատկությունները քննության են ենթակա այստեղ ընդհանրապես միայն այն չափով, որչափով նրանցից է կախված ապրանքների օգտակարությունը, այսինքն՝ որչափով նրանք ապրանքները սպառողական արժեքներ են դարձնում։ Մյուս կողմից, ակներև է, որ ապրանքների սպառողական արժեքներից վերանալն է հենց, որ բնորոշում է նրանց փոխանակային հարաբերությունը։ Ապրանքների փոխանակային հարաբերության սահմաններում յուրաքանչյուր տվյալ սպառողական արժեք ճիշտ նույնքան նշանակություն ունի, որքան որևէ մի ուրիշ սպառողական արժեք, եթե միայն վերջինն առկա է համապատասխան համամասնությամբ։ Կամ, ինչպես ծերունի Բարբոնն է ասում՝ «Ապրանքների մի տեսակը նույնքան լավ է, որքան և մի ուրիշ տեսակը, եթե նրանց փոխանակային արժեքները հավասար են։ Ոչ մի զանազանություն կամ տարբերություն չկա հավասար փոխանակային արժեք ունեցող իրերի միջև»<ref>«Ապրանքների մի տեսակը նույնքան լավ է, որքան և մի ուրիշ տեսակը, եթե նրանք փոխանակային արժեքները հավասար են։ Ոչ մի զանազանություն կամ տարբերություն չկա հավասար փոխանակային արժեքներ ունեցող իրերի միջև։ Հարյուր ֆունտ ստեռլինգ արժեցող երկաթի կամ կապարի քանակը նույնքան փոխանակային արժեք ունի, որքան հարյուր ֆունտ ստեռլինգ արժեցող արծաթի կամ ոսկու քանակը»։ (N. Barbon: «A Discourse concerning Coining the New Money lighter etc.». London 1696, էջ 53 և 7)։</ref>։ Ապրանքները, որպես սպառողական արժեքներ, տարբերվում են միմյանցից ամենից առաջ որակապես, որպես փոխանակային արժեքներ նրանք կարող են միայն քանակական տարբերություններ ունենալ, հետևաբար, նրանք ոչ մի ատոմ սպառողական արժեք չեն պարունակում։

Եթե վերանանք ապրանքային մարմինների սպառողական արժեքից, ապա կմնա նրանց միայն մեկ հատկությանը, այն, որ նրանք աշխատանքի արդյունքներ են։ Բայց հիմա աշխատանքի արդյունքն էլ արդեն բոլորովին նոր կերպարանք է ստանում։ Եվ իրոք, քանի որ մենք վերացել ենք նրա սպառողական արժեքից, ապա դրա հետ միասին վերացել ենք նաև նրա ապրանքային մարմնի այն բաղկացուցիչ մասերից ու ձևերից, որոնք այդ արդյունքն սպառողական արժեք են դարձնում։ Այժմ նա այլևս սեղան կամ տուն կամ մանվածք կամ որևէ այլ օգտակար իր չէ։ Զգայաբար ընկալվող նրա բոլոր հատկությունները մարել են նրա մեջ։ Հավասարապես, այժմ նա արդեն հյուսնի կամ ատաղձագործի կամ մանողի աշխատանքի կամ մի որևէ այլ որոշակի արտադրողական աշխատանքի արդյունք չէ։ Աշխատանքի արդյունքի օգտակար բնույթի հետ չքանում է նաև նրա մեջ ներկայացված աշխատանքի տեսակների օգտակար բնույթը, հետևաբար և աշխատանքի այդ տեսակների տարբեր կոնկրետ ձևերը. այդ վերջիններն այլևս չեն զանազանվում իրարից, այլ նրանք բոլորը հանգում են միանման մարդկային աշխատանքի, մարդկային աբստրակտ աշխատանքի։

Հիմա քննենք աշխատանքի արդյունքների այդ residium-ը [մնացորդը]։ Նրանցից ոչինչ չի մնացել, բացի բոլորի համար միատեսակ երևութական առարկայականությունից, տարբերազուրկ մարդկային աշխատանքի հասարակ խտացվածքից, այսինքն՝ մարդկային աշխատուժի ծախսումից, անկախ այդ ծախսման ձևից։ Այդ բոլոր իրերը հիմա լոկ արտահայտությունն են այն բանի, որ նրանց արտադրության մեջ մարդկային աշխատուժ է ծախսված, մարդկային աշխատանք է կուտակված։ Որպես նրանց բոլորի համար ընդհանուր հասարակական այդ սուբստանցի բյուրեղներ՝ նրանք արժեքներ են, ապրանքային արժեքներ։

Ապրանքների հենց փոխանակային հարաբերության մեջ նրանց փոխանակային արժեքը մեզ ներկայացավ իբրև մի բան, որ միանգամայն անկախ է նրանց սպառողական արժեքներից։ Եթե մենք իրոք վերանանք աշխատանքի արդյունքների սպառողական արժեքից, ապա կստանանք նրանց արժեքն այնպես, ինչպես այն հենց նոր սահմանվեց։ Այսպիսով, այն ընդհանուրը, որն  արտահայտվում է ապրանքների փոխանակային հարաբերության կամ փոխանակային արժեքի մեջ, հենց նրանց արժեքն է։ Հետազոտության հետագա ընթացքը մեզ նորից կբերի դեպի փոխանակային արժեքը, որպես արժեքի արտահայտության անհրաժեշտ եղանակ կամ նրա երևան գալու անհրաժեշտ ձև. այնուամենայնիվ, այս վերջինը պետք է նախ քննության առնվի այդ ձևից անկախ։

Այսպես ուրեմն, սպառողական արժեքը կամ բարիքն արժեք ունի միայն այն պատճառով, որ նրա մեջ առարկայացած կամ նյութականացած է աբստրակտ, մարդկային աշխատանքը։ Իսկ ինչպե՞ս չափել նրա արժեքի մեծությունը։ Ակներև է՝ նրա մեջ պարունակված աշխատանքի, այդ «արժեքների ստեղծող սուբստանցի» քանակով։ Բուն աշխատանքի քանակը չափվում է նրա տևողությամբ, աշխատաժամանակով, իսկ աշխատաժամանակը, իր հերթին, իր մասշտաբը գտնում է ժամանակի որոշ մասերի մեջ, ինչպիսիք են՝ ժամը, օրը և այլն։

Եթե ապրանքի արժեքը որոշվում է նրա արտադրության տևողության ընթացքում ծախսված աշխատանքի քանակով, ապա կարող էր թվալ, թե ապրանքի արժեքն այնքան ավելի մեծ որքան ավելի ծույլ կամ անհմուտ է այդ ապրանքն արտադրող մարդը, որովհետև նրան այնքան ավելի շատ ժամանակ է պահանջվում ապրանքը պատրաստելու համար։ Բայց արժեքների սուբստանցը կազմող աշխատանքը միանման մարդկային աշխատանքն է, միևնույն մարդկային աշխատուժի ծախսումը։ Հասարակության ամբողջ աշխատուժը, որն արտահայտվում է ապրանքային աշխարհի արժեքների մեջ, այստեղ հանդես է գալիս որպես միևնույն մարդկային աշխատուժ, թեև այն կազմված է անթիվ անհատական աշխատուժերից։ Այդ անհատական աշխատուժերից ամեն մեկը, ինչպես և ամեն մի այլ ուժ, միևնույն մարդկային աշխատուժն է, քանի որ նա հասարակական միջին աշխատուժի բնույթ ունի և գործում է որպես այդպիսի հասարակական միջին աշխատուժ, հետևաբար, տվյալ ապրանքի արտադրության վրա գործադրվում է միայն միջին հաշվով անհրաժեշտ կամ հասարակականորեն անհրաժեշտ աշխատաժամանակը։ Հասարակականորեն անհրաժեշտ աշխատաժամանակը այն աշխատաժամանակն է, որ արտադրության հասարակականորեն նորմալ առկա պայմաններում և տվյալ հասարակության մեջ գոյություն ունեցող աշխատանքի հմտության ու ինտենսիվության միջին մակարդակի պարագայում պահանջվում է մի որևէ սպառողական արժեք պատրաստելու համար։ Այսպես, օրինակ, Անգլիայում մանածագործական շոգեհաստոցը մտցնելուց հետո մանվածքի տվյալ քանակը գործվածք դարձնելու համար պահանջվում էր, թերևս, այն աշխատանքի կեսը միայն, որ առաջ ծախսվում էր դրա վրա։ Անգլիական ձեռնաշխատ ջուլհակը այդ փոխակերպության վրա, իհարկե, դրանից հետո էլ նույնքան աշխատաժամանակ էր գործադրում, որքան առաջ, բայց այժմ նրա անհատական աշխատաժամի արդյունքի մեջ հասարակական աշխատաժամի միայն կեսն է ներկայացված, ուստի և այդ արդյունքի արժեքը կիսով չափ պակասել է։ 

Այսպես ուրեմն, տվյալ սպառողական արժեքում մարմնացած արժեքի մեծությունը որոշվում է միայն աշխատանքի քանակով կամ սպառողական արժեք պատրաստելու համար հասարակականորեն անհրաժեշտ աշխատաժամանակի քանակով<ref>'''2-րդ հրատարուկության ծանոթագրություն.'''— «Նրանց (սպառման առարկաների) արժեքը, երբ նրանք փոխանակվում են իրար հետ, որոշվում է այն աշխատանքի քանակով, որ անհրաժեշտորեն պահանջվում և սովորաբար գործադրվում է նրանց արտադրության համար» («Some Thoughts on the Interest of Money in general, and particularly in the Public Funds etc.». London, էջ 36)։ Անցյալ դարի այս նշանավոր անանուն երկի հրատարակության ժամանակը չի նշված։ Բայց նրա բովանդակությունից երևում է, որ նա լույս է տեսել Գեորգ II-ի ժամանակ, մոտավորապես 1739 կամ 1740 թվականին։</ref>։ Յուրաքանչյուր առանձին ապրանք տվյալ դեպքում նշանակություն ունի լոկ որպես իր տեսակի միջին նմուշահատ<ref>«Իսկապես ասած՝ միևնույն տեսակի բոլոր արդյունքները կազմում են մի մասսա, որի գինը որոշվում է միասին առած, անկախ առանձին դեպքի հատուկ պայմաններից» (Le Trosne: «De l’Intérêt Social», «Physiocrates», հրատ. Daire, Paris 1846, էջ 893)։</ref>։ Հետևաբար, այն ապրանքները, որոնց մեջ աշխատանքի հավասար քանակներ են պարունակվում, կամ որոնք կարող են պատրաստվել միևնույն աշխատաժամանակում, արժեքի միևնույն մեծությունն ունեն։ Մեկ ապրանքի արժեքը ամեն մի ուրիշ ապրանքի արժեքին այնպես է հարաբերում, ինչպես առաջինի արտադրության համար անհրաժեշտ աշխատաժամանակը հարաբերում է երկրորդի արտադրության համար անհրաժեշտ աշխատաժամանակին։ «Որպես արժեքներ՝ բոլոր ապրանքները կարծրացած աշխատաժամանակի որոշ քանակ են միայն»<ref>K. Marx: «Zur Kritik der Politischen Oekonomie». Berlin 1859, էջ 6 [Կ. Մարքս. «Քաղաքատնտեսության քննադատության շուրջը»։ Կ. Մարքսի և Ֆ. Էնգելսի Երկ., հ. XII, մ. I, էջ 16]։<br>{11a. '''4-րդ հրատ. ծանոթագրությունը.'''— Փակագծերի մեջ դրված բառերը ես մտցրի այն պատճառով, որ դրանք չլինելու հետևանքով շատ հաճախ է այն թյուրիմացությունը ծագել, թե իբր Մարքսի կարծիքով ամեն մի արդյունք, որ սպառում է ոչ նա, ով այն արտադրել է, ապրանք է։— Ֆ. Է.}</ref>։

Հետևաբար, ապրանքի արժեքի մեծությունը հաստատուն կմնար, եթե նրա արտադրության համար անհրաժեշտ աշխատաժամանակը անփոփոխ լիներ։ Բայց աշխատաժամանակը փոփոխվում է աշխատանքի արտադրողական ուժի ամեն մի փոփոխության հետ միասին։ Աշխատանքի արտադրողական ուժը որոշվում է բազմաբարդ հանգամանքներով, ի միջի այլոց՝ բանվորի հմտության միջին աստիճանով, գիտության զարգացման մակարդակով ու նրա տեխնոլոգիական կիրառման աստիճանով, արտադրական պրոցեսի հասարակական կոմբինացիայով, արտադրության միջոցների չափերով ու էֆեկտիվությամբ և, վերջապես, բնական պայմաններով։ Աշխատանքի միևնույն քանակը, օրինակ, բարենպաստ տարում արտահայտվում է 8 բուշել ցորենով, անբարենպաստ տարում՝ միայն 4 բուշելով։ Աշխատանքի միևնույն քանակը հարուստ հանքերում ավելի շատ մետաղ է տալիս, քան աղքատ հանքերում և այլն։ Ադամանդները հազվադեպ են երկրի կեղևի մեջ, և այդ պատճառով էլ դրանք որոնել-գտնելը միջին հաշվով ավելի շատ աշխատաժամանակ է պահանջում։ Հետևաբար, նրանց փոքր ծավալի մեջ շատ աշխատանք է ներկայացված։ Ջեկոբը կասկածում է, թե երբևէ ոսկու լրիվ արժեքը վճարված լինի։ Է՛լ ավելի մեծ իրավունքով այդ կարելի է ասել ադամանդի մասին։ Էշվեգեի ասելով՝ Բրազիլիայի ադամանդի հանքերի ութսունամյա մշակման ամբողջ արդյունքի արժեքը 1823 թվականին չէր հասնում Բրազիլիայի շաքարի ու սուրճի պլանտացիաների 1½ տարվա արդյունքի միջին գնին, թեև առաջինն անհամեմատ ավելի շատ աշխատանք, ուրեմն և ավելի արժեք էր ներկայացնում։ Ավելի հարուստ հանքեր գտնելու դեպքում աշխատանքի նույն քանակը կարտահայտվեր ադամանդների ավելի մեծ քանակի մեջ, և հետևապես, նրանց արժեքը կիջներ։ Եթե հաջողվեր ածուխն ադամանդ դարձնել քիչ աշխատանք ծախսելով, ադամանդի արժեքը կարող էր աղյուսի արժեքից էլ իջնել։ Ընդհանրապես, որքան ավելի մեծ է աշխատանքի արտադրողական ուժը, այնքան ավելի փոքր է որևէ իր պատրաստելու համար անհրաժեշտ աշխատաժամանակը, այնքան ավելի փոքր է նրա մեջ բյուրեղացած աշխատանքի մասսան, այնքան ավելի փոքր է նրա արժեքը։ Ընդհակառակը, որքան ավելի փոքր է աշխատանքի արտադրողական ուժը, այնքան ավելի մեծ է որևէ իր պատրաստելու համար անհրաժեշտ աշխատաժամանակը, այնքան ավելի մեծ է նրա արժեքը։ Այսպիսով, ապրանքի արժեքի մեծությունը փոփոխվում է այդ ապրանքի մեջ իրացած աշխատանքի քանակի հետ ուղիղ համամասնությամբ և նույն աշխատանքի արտադրողական ուժի հետ հակառակ համամասնությամբ։

Իրը կարող է սպառողական արժեք լինել, առանց արժեք լինելու։ Այդպես է լինում, երբ նրա օգտակարությունը մարդու համար միջնորդացված է աշխատանքով։ Այսպես են օդը, կուսական հողը, բնական մարգագետինները, վայրի անտառը և այլն։ Իրը կարող է լինել օգտակար և մարդկային աշխատանքի արդյունք, բայց ապրանք չլինել։ Նա, ով իր աշխատանքի արդյունքով իր սեփական պահանջմունքն է բավարարում, միայն սպառողական արժեք է ստեղծում, բայց ոչ ապրանք։ Ապրանք արտադրելու համար նա պետք է արտադրի ո՛չ թե սոսկ սպառողական արժեք, այլ ուրիշների համար սպառողական արժեք, հասարակական սպառողական արժեք։ {Եվ ոչ միայն ուրիշների համար առհասարակ։ Միջնադարյան գյուղացու արտադրած հացի մի մասը տրվում էր սենյորին որպես բահրա, մյուս մասը՝ տերտերներին որպես տասանորդ։ Բայց ո՛չ բահրայի ձևով օտարվող հացահատիկը, ո՛չ էլ տասանորդի ձևով օտարվող հացահատիկը ապրանք չէին դառնում լոկ այն բանի հետևանքով, որ նրանք արտադրված էին ուրիշների համար։ Ապրանք դառնալու համար արդյունքը պետք է փոխանակության միջոցով հանձնվի այն մարդու ձեռքը, որին նա ծառայում է որպես սպառողական արժեք} [''Տե՛ս 11a ծան.'']։ Վերջապես, իրը չի կարող արժեք լինել, եթե սպառման առարկա չէ։ Եթե իրն օգտակար չէ, ապա նրա վրա ծախսված աշխատանքը ևս օգտակար չէ, աշխատանք չի հաշվվում, ուստի և ոչ մի արժեք չի կազմում։

====2. ԱՊՐԱՆՔՆԵՐԻ ՄԵՋ ՊԱՐՈՒՆԱԿՎՈՂ ԱՇԽԱՏԱՆՔԻ ԵՐԿԱԿԻ ԲՆՈՒՅԹԸ====

Սկզբնապես ապրանքը մեզ երևաց որպես մի ինչ-որ երկակի բան, որպես սպառողական արժեք և փոխանակային արժեք։ Հետագայում պարզվեց, որ աշխատանքը ևս, որչափով նա արտահայտված է արժեքի մեջ, այլևս չունի այն հատկանիշները, որոնք հատուկ են նրան իբրև սպառողական արժեքներ ստեղծողի։ Ապրանքի մեջ պարունակվող աշխատանքի այդ երկակի բնույթն առաջին անգամ ես եմ քննադատորեն ապացուցել<ref>Karl Marx: «Zur Kritik der Politischen Oekonomie». Berlin 1859, էջ 12, 13, [Կ. Մարքս, Քաղաքատնտեսության քննադատության շուրջը»։ Կ. Մարքսի և Ֆ. Էնգելսի երկ., հ. XII, մ. I, էջ 21, 22, 23 և այլն]։</ref>։ Որովհետև այս կետն այն մեկնակետն է, որից կախված է քաղաքատնտեսության ըմբռնումը, ուստի այս կետը մենք ավելի հանգամանորեն կլուսաբանենք այստեղ։

Վերցնենք երկու ապրանք, օրինակ, մի բաճկոն և 10 արշին կտավ։ Թող առաջինը ունենա վերջինի կրկնապատիկ արժեքը, այնպես որ եթե 10 արշին կտավը = w, ապա բաճկոնը = 2w։

Բաճկոնը սպառողական արժեք է, որը բավարարում է մի որոշ պահանջմունք։ Բաճկոն ստեղծելու համար անհրաժեշտ էր արտադրողական գործունեության մի որոշ տեսակ։ Վերջինը որոշվում է իր նպատակով, օպերացիաների եղանակով, առարկայով, միջոցներով ու հետևանքով։ Այն աշխատանքը, որի օգտակարությունն այսպիսով արտահայտվում է նրա արդյունքի սպառողական արժեքի մեջ, կամ այն բանի մեջ, որ նրա արդյունքը սպառողական արժեք է, մենք կարճ խոսքով կանվանենք օգտակար աշխատանք։ Այս տեսակետից աշխատանքը միշտ դիտվում է իր օգտակար էֆեկտի կապակցությամբ։

Ինչպես որ բաճկոնն ու կտավը որակապես տարբեր սպառողական արժեքներ են, ճիշտ այդպես էլ որակապես տարբեր են նրանց գոյությունը պայմանավորող աշխատանքները՝ դերձակությունն ու ջուլհակությունը։ Եթե այդ իրերը որակապես տարբեր սպառողական արժեքներ և, հետևաբար, օգտակար աշխատանքի որակապես տարբեր տեսակների արդյունք չլինեին, ապա նրանք ընդհանրապես չէին կարող միմյանց դեմ կանգնել որպես ապրանքներ։ Բաճկոնը չեն փոխանակում բաճկոնի հետ, տվյալ սպառողական արժեքը չեն փոխանակում հենց նույն սպառողական արժեքի հետ։

Այլատեսակ սպառողական արժեքների կամ ապրանքային մարմինների ընդհանրության մեջ երևան է գալիս նույն բան բազմազան, նույնքան տարբեր սեռերի, տեսակների, ընտանիքների, ենթատեսակների և տարատեսակների բաժանվող օգտակար աշխատանքների ընդհանրությունը, մի խոսքով, երևան է գալիս աշխատանքի հասարակական բաժանումը։ Վերջինը կազմում է ապրանքային արտադրության գոյապայմանը, թեև, ընդհակառակը, ապրանքային արտադրությունն աշխատանքի հասարակական բաժանման գոյապայմանը չէ։ Հին հնդկական համայնքում աշխատանքը հասարակականորեն բաժանված է, բայց նրա արդյունքներն ապրանք չեն դառնում։ Կամ վերցնենք մի ավելի մոտիկ օրինակ. ամեն մի գործարանում աշխատանքը սիստեմատիկորեն բաժանված է, բայց այդ բաժանումն իրականացվում է ոչ այն եղանակով, որ բանվորները փոխանակում են իրենց անհատական աշխատանքի արդյունքները։ Ինքնուրույն և միմյանցից անկախ մասնավոր աշխատանքների արդյունքներն են միայն, որ իրար դեմ են կանգնում որպես ապրանքներ։

Այսպես ուրեմն, յուրաքանչյուր ապրանքի սպառողական արժեքի մեջ պարունակվում է մի որոշ, նպատակահարմար արտադրողական գործունեություն կամ օգտակար աշխատանք։ Սպառողական արժեքները չեն կարող միմյանց դեմ կանգնել իբրև ապրանքներ, եթե նրանց մեջ պարունակված չեն օգտակար աշխատանքի որակապես տարբեր տեսակներ։ Այն հասարակության մեջ, որի արդյունքներն ընդհանրապես ապրանքների ձև են ընդունում, այսինքն՝ ապրանք արտադրողների հասարակության մեջ, օգտակար աշխատանքի տեսակները կիրառվում են միմյանցից անկախ, որպես ինքնուրույն արտադրողների մասնավոր գործ, և նրանց այդ որակական տարբերությունը զարգանալով հանգում է մի բազմանդամ սիստեմի՝ աշխատանքի հասարակական բաժանման։

Ասենք, բաճկոնի համար նշանակություն չունի, թե ո՞վ է այն հագնողը, արդյոք ինքը դերձա՞կը, թե դերձակի պատվիրատուն։ Երկու դեպքում էլ նա գործում է որպես սպառողական արժեք։ Բաճկոնի և բաճկոն արտադրող աշխատանքի միջև եղած հարաբերությունը նույնքան քիչ է փոխվում այն իրողությունից, որ դերձակի աշխատանքը դառնում է հատուկ պրոֆեսիա, աշխատանքի հասարակական բաժանման ինքնուրույն օղակ։ Այնտեղ, որտեղ հագուստի պահանջմունքն է առաջացրել այդ զբաղմունքը, մարդը ամբողջ հազարամյակներ հագուստ է կարել, նախքան կդառնար դերձակ։ Բայց բաճկոնը, կտավը և ընդհանրապես նյութական հարստության ամեն մի տարր, որ բնության մեջ պատրաստի ձևով չի գտնվում, միշտ պետք է ստեղծվի մի հատուկ, նպատակահարմար արտադրողական գործունեության միջոցով, որը բնության տարբեր նյութերը հարմարեցնում է մարդկային որոշ պահանջմունքներին։ Հետևաբար, աշխատանքը՝ իբրև սպառողական արժեքներ ստեղծող, իբրև օգտակար աշխատանք, մարդկանց գոյության ամեն հասարակական ձևերից անկախ մի պայման է, հավիտենական, բնական անհրաժեշտություն է. առանց աշխատանքի հնարավոր չէր լինի նյութերի փոխանակությունը մարդու և բնության միջև, այսինքն՝ հնարավոր չէր չինի ինքը մարդկային կյանքը։

Սպառողական արժեքները՝ բաճկոնը, կտավը և այլն, մի խոսքով, ապրանքային մարմինները, երկու տարրի՝ բնանյութի և աշխատանքի միացություն են։ Բաճկոնի, կտավի ու այլ իրերի մեջ պարունակված բոլոր տարբեր օգտակար աշխատանքների գումարը դուրս գալուց հետո միշտ մնում է մի նյութական սուբստրատ, որ գոյություն ունի բնությունից, առանց մարդու որևէ աջակցության։ Մարդը իր արտադրության մեջ կարող է գործել միայն այնպես, ինչպես բնությունն ինքն է գործում, այսինքն՝ կարող է սոսկ փոխել նյութերի ձևերը<ref>«Տիեզերքի բոլոր երևույթները, մարդո՞ւ ձեռքով են արդյոք ստեղծված նրանք թե բնության ընդհանուր օրենքներով, ոչ թե իրական նոր ստեղծագործություն, այլ միայն մատերիայի փոխակերպություն են ներկայացնում։ Միացում ու բաժանում,— ահա այն միակ տարրերը, որ հայտաբերում է մարդկային բանականությունը, վերլուծելով վերարտադրության իդեան. նույնն է դրությունը նաև արժեքի (սպառողական արժեքի, թեև Վերրին, ֆիզիոկրատների դեմ բանավիճելով այստեղ, պարզ հասկացողություն չունի այն մասին, թե ինքը արժեքի ո՛ր տեսակի մասին է խոսում) ու հարստությունների վերարտադրության բնագավառում, երբ հողը, օդն ու ջուրը դաշտում դառնում են բույս, կամ, երբ միջատների կպչուն արտաթորանքները, մարդու ձեռքով վերամշակվելով, դառնում են մետաքս, կամ մետաղի աոանձին կտորները միանում են իրար և կազմում ժամացույցի մեխանիզմ։ (Pietro Verri: «Meditazioni sulla Economia Politica» (առաջին անգամ տպագրվել է 1773 թվականին) Custodi-ի իտալացի տնտեսագետների հրատարակության մեջ — Parte Moderna, հ. XV, էջ 21, 22)։</ref>։ Այդ դեռ քիչ է։ Ձևավորման այդ աշխատանքի մեջ ևս նա շարունակ հենվում է բնության ուժերի աջակցության վրա։ Հետևաբար, աշխատանքն իր իսկ արտադրած սպառողական արժեքների, նյութական հարստության միակ աղբյուրը չէ։ Ինչպես Վիլյամ Պետտին է ասում, աշխատանքը հարստության հայրն է, հողը՝ նրա մայրը։

Այժմ ապրանքից, որպես սպառման առարկայից, անցնենք ապրանքային արժեքին։

Մեր ենթադրության համաձայն, բաճկոնը երկու անգամ ավելի արժեք ունի, քան կտավը։ Բայց այդ միայն քանակային տարբերություն է, որը մեզ առայժմ չի հետաքրքրում։ Այստեղ մենք միայն կհիշեցնենք, որ եթե մեկ բաճկոնի արժեքը հավասար է 10 արշին կտավի կրկնակի արժեքին, ապա 20 արշին կտավն արժեքի միևնույն մեծությունն ունի, ինչպես մեկ բաճկոնը։ Բաճկոնն ու կտավը, իբրև արժեքներ, միևնույն սուբստանցն ունեցող իրեր են, միատեսակ աշխատանքի օբյեկտիվ արտահայտություններ են։ Բայց դերձակությունն ու ջուլհակությունը աշխատանքի որակապես տարբեր տեսակներ են։ Սակայն կան հասարակական այնպիսի կացութաձևեր, երբ միևնույն մարդը փոփոխակի կարում է և կտոր է գործում և երբ, հետևաբար, աշխատանքի այդ երկու տարբեր տեսակները միևնույն անհատի աշխատանքի ձևափոխություններն են լոկ և ոչ թե տարբեր անհատների կայուն առանձնացած ֆունկցիաներ, ճիշտ այնպես, ինչպես բաճկոնը, որ դերձակը կարում է այսօր, և անդրավարտիքը, որ նա պատրաստում է վաղը, միևնույն անհատական աշխատանքի լոկ փոփոխակներն են։ Այնուհետև, ամենօրյա փորձը ցույց է տալիս, որ կապիտալիստական հասարակության մեջ, նայած աշխատանքի պահանջարկի փոփոխվող ուղղությանը, հասարակական աշխատանքի որոշ մասը փոփոխակիորեն առաջարկվում է մերթ դերձակության ձևով, մերթ ջուլհակության ձևով։ Աշխատանքի այդ ձևափոխությունը, իհարկե, առանց որոշ բախման չի կատարվում, բայց այն պետք է կատարվի։ Եթե վերանանք արտադրողական գործունեության որոշակի բնույթից և, հետևապես, աշխատանքի օգտակար բնույթից, ապա նրա մեջ կմնա միայն մի բան, այն, որ աշխատանքը մարդկային աշխատուժի ծախսումն է։ Ինչպես դերձակությունը, այնպես էլ ջուլհակությունը, չնայած արտադրողական գործունեության այդ տեսակների որակական տարբերությանը, մարդկային ուղեղի, մկանների, նյարդերի, ձեռքերի ու այլ մասերի արտադրողական ծախսումն են, և այս իմաստով՝ ներկայացնում են միևնույն մարդկային աշխատանքը։ Դրանք մարդկային աշխատուժի ծախսման երկու տարբեր ձևեր են միայն։ Իհարկե, ինքը մարդկային աշխատուժը պետք է շատ կամ քիչ զարգացած լինի, որպեսզի այս կամ այն ձևով ծախսվի։ Բայց ապրանքի արժեքի մեջ ներկայացված է պարզապես մարդկային աշխատանքը, մարդկային աշխատանքի ծախսումն ընդհանրապես։ Ինչպես որ բուրժուական հասարակության մեջ գեներալը կամ բանկիրը խոշոր դեր են խաղում, իսկ սոսկական մարդը՝ մի շատ խղճալի դեր<ref>Հմմտ, Hegel: «Philosophie des Rechts». Berlin 1840, էջ 250, § 190 [Гегель: «Философия права», Соч., т. VII, Соцэкиз 1934 թ., § 190, էջ 218]։</ref>, ճիշտ այդպես էլ այստեղ նույնն է կատարվում մարդկային աշխատանքի հետ։ Աշխատանքն այն պարզ աշխատուժի ծախսումն է, որով միջին հաշվով օժտված է յուրաքանչյուր սովորական մարդու, ոչ մի հատուկ պատրաստություն չունեցող մարդու մարմնական օրգանիզմը։ '''Պարզ միջին աշխատանքը''', թեև տարբեր երկրներում ու կուլտուրայի տարբեր դարաշրջաններում տարբեր բնույթ է կրում, բայց և այնպես յուրաքանչյուր որոշ հասարակության համար ինչ-որ տվյալ մեծություն է։ Համեմատաբար բարդ աշխատանքը լոկ '''աստիճանի բարձրացրած''' կամ ավելի շուտ՝ '''բազմապատկած''' պարզ աշխատանք է, այնպես որ բարդ աշխատանքի մի որոշ քանակ հավասար է պարզ աշխատանքի մի ավելի մեծ քանակի։ Փորձը ցույց է տալիս, որ բարդ աշխատանքի այդպիսի վերածումը պարզի կատարվում է միշտ։ Ապրանքը կարող է ամենաբարդ աշխատանքի արդյունք լինել, բայց նրա '''արժեքը''' նրան հավասարեցնում է պարզ աշխատանքի արդյունքին, և, հետևապես, ինքը պարզ աշխատանքի մի որոշ քանակ է միայն ներկայացնում<ref>Ընթերցողը պետք է նկատի ունենա, որ այստեղ խոսքը ո՛չ թե աշխատավարձի կամ այն արժեքի մասին է, որ բանվորն ստանում է, օրինակ, մի աշխատանքային օրվա համար, այլ ապրանքների այն արժեքի մասին, որի մեշ առարկայանում է նրա աշխատանքային օրը։ Մեր շարադրանքի տվյալ աստիճանի պայմաններում մեզ համար ընդհանրապես֊ դեռ գոյություն չունի աշխատավարձի կատեգորիան։</ref>։ Այն տարբեր համամասնությունները, որոնցով աշխատանքի տարբեր տեսակները վեր են ածվում պարզ աշխատանքի՝ որպես իրենց չափի միավորի, սահմանվում են արտադրողների թիկունքում հասարակական պրոցեսի միջոցով, ուստի և արտադրողներին թվում են որպես սահմանված սովորույթ։ Հետագա շարադրանքի մեջ նյութի պարզության համար մենք աշխատուժի ամեն մի տեսակ կդիտենք անմիջականորեն որպես պարզ աշխատուժ,— այդ մեզ կազատի բարդ աշխատանքը պարզ աշխատանքի վերածելու գործողությունը յուրաքանչյուր մասնավոր դեպքում կրկնելու անհրաժեշտությունից։

Հետևապես, ինչպես որ բաճկոնի ու կտավի արժեքների մեջ չքանում են նրանց սպառողական արժեքների տարբերությունները, այնպես էլ այդ արժեքներում մարմնացած աշխատանքի մեջ չքանում են նրա օգտակար ձևերի՝ դերձակության ու ջուլհակության տարբերությունները։ Բաճկոն ու կտավ սպառողական արժեքները լոկ նպատակահարմար արտադրողական գործունեության միացումն են մահուդի ու մանվածքի հետ, մինչդեռ արժեքները — բաճկոնն ու կտավը — ոչ այլ ինչ են, եթե ոչ աշխատանքի միատեսակ խտացվածքներ. նույն ձևով էլ այդ արժեքների մեջ պարունակվող աշխատանքի ծախսումների մեջ նշանակություն ունի ո՛չ թե մահուդի և մանվածքի հետ նրանց ունեցած արտադրողական հարաբերությունը, այլ միայն մարդկային աշխատուժի ծախսումը։ Դերձակությունն ու ջուլհակությունը բաճկոն ու կտավ սպառողական արժեքներ ստեղծող տարրեր են հենց նրանով, որ որակապես տարբեր առանձնահատկություններ ունեն. նրանք բաճկոնի արժեքի ու կտավի արժեքի սուբստանց են միայն այն չափով, որչափով տեղի է ունենում վերացում նրանց հատուկ որակներից, որչափով երկուսն էլ օժտված են միևնույն որակով, մարդկային աշխատանքի որակով։

Բայց բաճկոնն ու կտավը ոչ միայն արժեքներ են ընդհանրապես, այլև որոշ մեծություն ունեցող արժեքներ են. մեր ենթադրությամբ բաճկոնը երկու անգամ ավելի մեծ արժեք ունի, քան 10 արշին կտավը։ Որտեղի՞ց է առաջ գալիս նրանց արժեքի մեծության այդ տարբերությունը։ Նրանից, որ կտավը պարունակում է միայն կես մասն այն աշխատանքի, որ պարունակում է բաճկոնը, այնպես որ վերջինն արտադրելու համար պետք է երկու անգամ ավելի տևող ժամանակի ընթացքում աշխատուժ ծախսել, քան առաջինն արտադրելու համար։

Այս պատճառով, եթե ապրանքի սպառողական արժեքի վերաբերմամբ նշանակություն ունի նրա մեջ պարունակվող աշխատանքի լոկ որակը, ապա արժեքի մեծության վերաբերմամբ նշանակություն ունի միայն աշխատանքի քանակը, ընդ որում հիշյալ աշխատանքը պետք է արդեն վերածված լինի մարդկային աշխատանքի՝ առանց որևէ հետագա որակի։ Առաջին դեպքում խոսքն այն մասին է, թե ինչպե՛ս է կապարվում աշխատանքը և նա ի՛նչ է արտադրում, երկրորդ դեպքում այն մասին, թե որքա՛ն աշխատանք է ծախսվում և որքա՛ն ժամանակ է շարունակվում այն։ Քանի որ ապրանքի արժեքի մեծությունը արտահայտում է նրա մեջ պարունակվող աշխատանքի միայն քանակը, ապա որոշ համամասնությամբ վերցրած ապրանքները միշտ պետք է հավասարամեծ արժեքներ լինեն։

Եթե, օրինակ, մեկ բաճկոն արտադրելու համար պահանջվող աշխատանքի բոլոր օգտակար տեսակների արտադրողական ուժն անփոփոխ է մնում, ապա բաճկոնների արժեքի մեծությունն աճում է նրանց քանակին համամասնորեն։ Եթե մեկ բաճկոնը, օրինակ, x աշխատանքային օր է ներկայացնում, ապա 2 բաճկոնը ներկայացնում են 2x աշխատանքային օր և այլն։ Բայց ենթադրենք, թե մեկ բաճկոն արտադրելու համար անհրաժեշտ աշխատանքն ավելանում է կրկնակի չափով կամ նվազում է կիսով չափ։ Առաջին դեպքում մի բաճկոնը նույնքան արժի, որքան առաջ երկու բաճկոնն արժեին, երկրորդ դեպքում երկու բաճկոնը նույնքան արժեն, որքան առաջ մեկ բաճկոնը, թեև երկու դեպքում էլ բաճկոնի մատուցած ծառայությունը մնում է անփոփոխ, ինչպես որ անփոփոխ է մնում նաև նրա մեջ պարունակվող օգտակար աշխատանքի որակը։ Բայց նրա արտադրության վրա ծախսված աշխատանքի քանակը փոխվել է։

Սպառողական արժեքի ավելի մեծ քանակն ինքնըստինքյան նյութական ավելի մեծ հարստություն է կազմում. երկու բաճկոնն ավելի շատ է, քան մեկը։ Երկու բաճկոնով կարելի է երկու մարդու հագցնել, մեկ բաճկոնով՝ միայն մեկին և այլն։ Բայց և այնպես նյութական հարստության աճող մասսային կարող է համապատասխանել նրա արժեքի մեծության միաժամանակյա նվազումը։ Այդ հակադիր շարժումն առաջ է գալիս աշխատանքի երկակի բնույթից։ Արտադրողական ուժը, իհարկե, միշտ էլ օգտակար, կոնկրետ աշխատանքի արտադրողական ուժ է և փաստորեն որոշում է տվյալ ժամանակամիջոցում տեղի ունեցող նպատակահարմար արտադրողական գործունեության էֆեկտիվության աստիճանը միայն։ Հետևաբար, օգտակար աշխատանքն արդյունքների մերթ հարուստ, մերթ աղքատ աղբյուր է դառնում՝ աշխատանքի արտադրողական ուժի բարձրացման կամ անկման նկատմամբ ուղիղ համամասնությամբ։ Ընդհակառակը, արտադրողական ուժի փոփոխությունն ինքնըստինքյան բոլորովին չի ազդում ապրանքի արժեքի մեջ ներկայացված աշխատանքի վրա։ Քանի որ արտադրողական ուժը պատկանում է աշխատանքի կոնկրետ օգտակար ձևին, ապա նա, իհարկե, չի կարող ազդել աշխատանքի վրա, որչափով մենք վերանում ենք նրա կոնկրետ օգտակար ձևից։ Հետևաբար, միևնույն աշխատանքը հավասար ժամանակամիջոցներում միշտ միևնույն մեծությամբ արժեքներ է ստեղծում, որքան էլ նրա արտադրողական ուժը փոփոխվի։ Բայց աշխատանքը այդ պայմաններում հավասար ժամանակամիջոցներում սպառողական արժեքների տարբեր քանակներ է տալիս. շատ է տալիս, երբ արտադրողական ուժը աճում է, քիչ՝ երբ նվազում է։ Արտադրողական ուժի այն իսկ փոփոխությունը, որը բարձրացնում է աշխատանքի արդյունավետությունը, հետևաբար, նաև նրա մատակարարած սպառողական արժեքների մասսան, նվազեցնում է, ինչպես տեսնում ենք, այդ աճած մասսայի արժեքի ընդհանուր մեծությունը, քանի որ կրճատում է այդ մասսայի արտադրության համար անհրաժեշտ աշխատաժամանակի քանակը։ Եվ ընդհակառակը։

Ամեն մի աշխատանք, մի կողմից, մարդկային աշխատուժի ծախսումն է բառի ֆիզիոլոգիական իմաստով,— և մարդկային միանման կամ աբստրակտ աշխատանքի իր այդ հատկությամբ նա ապրանքների արժեք է ստեղծում։ Ամեն մի աշխատանք, մյուս կողմից, մարդկային աշխատուժի ծախսումն է առանձին նպատակահարմար ձևով, և կոնկրետ օգտակար աշխատանքի իր այդ հատկությամբ նա սպառողական արժեքներ է ստեղծում<ref>'''2-րդ հրատ. ծանոթագրություն.'''— Ապացուցելու համար, «որ աշխատանքն է այն վերջնական ու ռեալ չափը, որի միջոցով մենք կարող ենք իրար հետ համեմատել տարբեր ապրանքների արժեքները բոլոր ժամանակներում և ամեն տեղ», Ա. Սմիթը գրում է. «Աշխատանքի հավասար քանակները բոլոր ժամանակներում ու ամեն տեղ միշտ միևնույն են ունեցել բանվորի համար։ Իր առողջության, ուժի և ընդունակության սովորական վիճակում, հմտության կամ ճարպկության սովորական աստիճանի պայմաններում, նա միշտ պետք է իր հանգստության, իր ազատության, իր երջանկության միևնույն մասը զոհաբերի» («Wealth of Nations» հ. I, գլ. V)։ [Հմմտ. Адам Смит: «Исследование о природе и причинах богатства народов», 1935 թ., էջ 35 և 32։] Մի կողմից՝ Սմիթն այստեղ (բայց ոչ ամեն տեղ) իրար հետ շփոթում է արժեքի սահմանումը ապրանքի արտադրության վրա ծախսված աշխատանքի քանակով ու. ապրանքային արժեքների սահմանումը իրեն իսկ աշխատանքի արժեքով, և այդ պատճառով աշխատում է ապացուցել, որ աշխատանքի հավասար քանակները միշտ միևնույն արժեքն ունեն։ Մյուս կողմից՝ նա զգում է, որ աշխատանքը, որչափով նա արտահայտվում է ապրանքների արժեքի մեջ, սոսկ աշխատուժի ծախսում է ներկայացնում, բայց դարձյալ այս ծախսումը նա պատկերում է սոսկ իբրև հանգստության, ազատության ու երջանկության զոհաբերություն, չտեսնելով այդ ծախսման մեջ նաև նորմալ կենսագործունեություն։ Ճիշտ է, նա աչքի առաջ է ունեցել արդի վարձու բանվորներին։ — Շատ ավելի հաջող է դատում տվյալ հարցում Ա. Սմիթի այն անանուն նախորդը, որից ցիտատ է բերված 9-րդ ծանոթագրության մեջ... «Որևէ մեկը մի շաբաթ է գործադրել սպառման մի առարկա պատրաստելու վրա... և նա, ով նրան որևէ ուրիշ առարկա է առաջարկում փոխանակելու համար, ամենից լավ կգնահատի, թե այդ առարկաներից որքանն է հավասարարժեք աոաջին առարկային, եթե հաշվի, թե ո՛ր առարկան է նույնքան աշխատանք [labour] ու ժամանակ նստել իրեն վրա։ Այստեղ բանը հանգում է հետևյալին. այն աշխատանքը, որը մի մարդ ծախսել է որոշ ժամանակի ընթացքում տվյալ իրը արտադրելու վրա, փոխանակվում է մի ուրիշ մարդու այն աշխատանքի հետ, որ նույն ժամանակի ընթացքում ծախսված է մի այլ իր արտադրելու վրա» («Some Thoughts on the Interest of Money in general etc.», էջ 39)։
<br>{'''4-րդ հրատ. առթիվ.'''— Անգլերենն այն առավելությունն ունի, որ նա երկու տարբեր բառ ունի աշխատանքի երկու տարբեր կողմերը նշելու համար։ Որակապես որոշ աշխատանքը, որը սպառողական արժեքներ է ստեղծում, կոչվում է work, հակադրվելով labour-ին. այն աշխատանքը, որ արժեք է ստեղծում և միայն քանակապես է չափվում, կոչվում է labour, հակադրվելով work-ին։ Տե՛ս անգլերեն թարգմանության ծանոթագրությունը, էջ 14։— Ֆ. Է.}։ [Այս հատորում տե՛ս առաջին գլխի 4-րդ ծանոթագրությունը։ '''Խմբ.''']</ref>

====3. ԱՐԺԵՔԻ ՁԵՎԸ, ԿԱՄ ՓՈԽԱՆԱԿԱՅԻՆ ԱՐԺԵՔԸ====

Ապրանքներն աշխարհ են գալիս սպառողական արժեքների կամ ապրանքային մարմինների ձևով, ինչպես երկաթը, կտավը, ցորենը և այլն։ Այդ նրանց տնաբույս նատուրալ ձևն է։ Բայց նրանք ապրանք են դառնում միայն իրենց երկակի բնույթի շնորհիվ, միայն այն բանի շնորհիվ, որ նրանք միաժամանակ թե՛ սպառման առարկաներ են և թե՛ արժեք կրողներ։ Հետևաբար, նրանք ապրանքներ են կամ ապրանքային ձև ունեն միայն այն չափով, որչափով նրանց հատուկ է այդ կրկնակի ձևը — նատուրալ ձևը և արժեքի ձևը։

Ապրանքների արժեքը [Werthgegenständlichkeit] նրանով է տարբերվում այրի Կվիկլիից, որ հայտնի չէ, թե որ կողմից մոտենալ նրան։ Ապրանքային մարմինների զգայական կոշտ շոշափելիության [Gegenständlichkeit] ուղիղ հակադրությունը կազմելով, ապրանքների արժեքը [Werthgegenständlichkeit] բնանյութի ոչ մի ատոմ չի պարունակում։ Դուք կարող եք ամեն մի առանձին ապրանք շոշափել և տնտղել, ի՛նչ ուզեք՝ անել, նա իբրև արժեք [Werthding], անորսալի է մնում։ Բայց եթե մենք մտաբերենք, որ ապրանքներն արժեք [Werthgegenständlichkeit] ունեն լոկ այն չափով, որչափով նրանք միևնույն հասարակական միասնության,— մարդկային աշխատանքի — արտահայտություն են, որ, հետևաբար, նրանց արժեքը զուտ հասարակական բնույթ ունի, ապա մեզ համար ինքնըստինքյան հասկանալի կլինի, որ արժեքը կարող է միայն երևան գալ մի ապրանքի՝ մի ուրիշ ապրանքի հետ ունեցած հասարակական հարաբերության մեջ։ Իսկապես, մենք ելնում ենք ապրանքների փոխանակային արժեքից կամ փոխանակային հարաբերությունից, որպեսզի, գտնենք նրանց մեջ թաքնված արժեքի հետքը։ Հիմա մենք պետք է վերադառնանք արժեքի երևան գալու այդ ձևին։

Ամեն մարդ իմանում է,— եթե նա նույնիսկ ուրիշ ոչինչ չի իմանում,— որ ապրանքներն ունեն նրանց բոլորի համար ընդհանուր արժեքային ձև, որը խիստ կերպով հակադրվում է նրանց սպառողական արժեքների խայտաբղետ նատուրալ ձևերին, այն է՝ ունեն արժեքի փողային ձև։ Մենք այստեղ պետք է լուծենք մի հարց, որ բուրժուական քաղաքատնտեսությունը չի էլ փորձել լուծելու, այն է՝ պետք է ցույց տանք փողային այդ ձևի ծագումը, այսինքն՝ հետազոտելով երևան հանենք ապրանքների արժեքային հարաբերության մեջ պարունակվող արժեքային արտահայտության զարգացումը ամենապարզ, հազիվ նշմարելի կերպարանքից ընդհուպ մինչև նրա շլացուցիչ փողային ձևը։ Դրա հետ միասին կչքանա նաև փողի առեղծվածայնությունը։

Արժեքային ամենապարզ հարաբերությունը, ակներևաբար, ապրանքի արժեքային հարաբերությունն է մի ուրիշ տեսակ որևէ այլ ապրանքի հետ,— միևնույն է՝ թե ի՛նչ տեսակ ապրանքի հետ։ Այսպիսով, երկու ապրանքի արժեքների հարաբերությունը տալիս է տվյալ ապրանքի արժեքի ամենապարզ արտահայտությունը։

'''A. Արժեքի պարզ, առանձին կամ պատահական ձևը'''

A ապրանքի x քանակը = B ապրանքի y քանակին, կամ՝

A ապրանքի x քանակն արժե B ապրանքի y քանակ։

(20 արշ. կտավը = մեկ բաճկոնի, կամ` 20 արշ. կտավն արժե մեկ բաճկոն)։

''1) Արժեքի արտահայտության երկու բևեռը՝ արժեքի հարաբերական ձևը ու համարժեքային ձևը''

Արժեքի ամեն մի ձևի գաղտնիքը թաքնված է արժեքի այդ պարզ ձևի մեջ։ Այդ պատճառով նրա վերլուծությունն էլ հենց գլխավոր դժվարությունն է ներկայացնում։

Երկու տարատեսակ ապրանքներ, A-ն ու B-ն, մեր օրինակի մեջ՝ կտավն ու բաճկոնը, ակներևորեն երկու տարբեր դեր են կատարում այստեղ։ Կտավն իր արժեքն արտահայտում է բաճկոնի մեջ, բաճկոնը որպես նյութ է ծառայում արժեքի այդ արտահայտության համար։ Աոաջին ապրանքը ակտիվ դեր է կատարում, երկրորդը՝ պասսիվ դեր։ Առաջին ապրանքի արժեքը ներկայացված է իբրև հարաբերական արժեք, կամ նա գտնվում է արժեքի հարաբերական ձևի մեջ։ Երկրորդ ապրանքը գործում է որպես համարժեք կամ գտնվում է համարժեքային ձևի մեջ։

Արժեքի հարաբերական ձևն ու համարժեքային ձևը ներկայացնում են արժեքի միևնույն արտահայտության հարաբերակից, մեկը մյուսին փոխադարձաբար պայմանավորող, անբաժան մոմենտները, բայց միևնույն ժամանակ մեկը մյուսին բացառող կամ հակադիր ծայրահեղությունները, այսինքն՝ բևեռները. նրանք միշտ բաշխվում են տարբեր ապրանքների միջև, որոնք միմյանց հետ հարաբերության մեջ են դրվում արժեքի արտահայտության միջոցով։ Ես չեմ կարող, օրինակ, կտավի արժեքը կտավով արտահայտել։ 20 արշ. կտավը = 20 արշին կտավի՝ արժեքի արտահայտություն չէ։ Այդ հավասարումն ավելի շուտ հակառակն է ասում. 20 արշ. կտավը ոչ այլ ինչ է, բայց եթե 20 արշ. կտավ, այսինքն՝ սպառման առարկա հանդիսացող կտավի մի որոշ քանակ։ Հետևաբար, կտավի արժեքը կարող է արտահայտվել միայն հարաբերականորեն, այսինքն՝ ուրիշ ապրանքի մեջ։ Ուստի կտավի արժեքի հարաբերական ձևը ենթադրում է, որ մի որևէ ուրիշ ապրանք նրա հանդեպ գտնվում է համարժեքային ձևի մեջ։ Մյուս կողմից, այդ մյուս ապրանքը, որ հանդես է գալիս իբրև համարժեք, միևնույն ժամանակ չի կարող արժեքի հարաբերական ձևի մեջ գտնվել։ Նա ինքը չէ, որ արտահայտում է իր արժեքը։ Նա միայն նյութ է մատակարարում մի ուրիշ ապրանքի արժեքն արտահայտելու համար։

Ճիշտ է, այն արտահայտությունը, թե 20 արշ. կտավը = մեկ բաճկոնի, կամ 20 արշ. կտավն արժե մեկ բաճկոն, պարունակում է նաև մի հակադարձ հարաբերություն՝ մեկ բաճկոնը = 20 արշ. կտավի, կամ մեկ բաճկոնն արժե 20 արշին կտավ։ Բայց, այսպիսով, ես պետք է հավասարումը շուռ տամ՝ բաճկոնի արժեքը հարաբերականորեն արտահայտելու համար, և երբ ես այդ ակտը կատարում եմ, բաճկոնի փոխարեն կտավն է դառնում համարժեք։ Հետևապես, միևնույն ապրանքը արժեքի միևնույն արտահայտության մեջ չի կարող միաժամանակ ընդունել և՛ մեկ, և՛ մյուս ձևը։ Դեռ ավելին, վերջինները բևեռապես բացառում են իրար։

Արդյոք տվյալ ապրանքը արժեքի հարաբերակա՞ն ձևի մեջ է գտնվում, թե նրան հակադիր համարժեքային ձևի մեջ, դա բացառապես որոշվում է արժեքի տվյալ արտահայտության մեջ նրա գրաված տեղով, այսինքն՝ նրանով, թե արդյոք նա այն ապրանքն է, որի արժեքն է արտահայտվում, թե՞ այն ապրանքը, որի մեջ արտահայտվում է արժեքը։

''2) Արժեքի հարաբերական ձևը''

a) Արժեքի հարաբերական բովանդակությունը

Պարզելու համար, թե ինչպե՛ս է մի ապրանքի արժեքի պարզ արտահայտությունը բովանդակվում երկու ապրանքների արժեքային հարաբերության մեջ, անհրաժեշտ է վերջինը քննել ամենից առաջ նրա քանակական կողմից անկախ։ Իսկ սովորաբար ճիշտ հակառակն են անում և արժեքային հարաբերության մեջ տեսնում են միայն այն համամասնությունը, որով ապրանքների երկու տեսակների որոշ քանակներ հավասարեցվում են իրար։ Այս դեպքում մոռանում են, որ տարբեր իրերը քանակապես համեմատելի են դառնում միայն այն բանից հետո, երբ նրանք մի որոշ միասնության են վերածված։ Նրանք միայն իբրև մի որոշ միասնության արտահայտություններ համանուն, հետևապես նաև համաչափելի մեծություններ են<ref>Այն փոքրաթիվ տնտեսագետները, որոնք, ինչպես, օրինակ, Ս. Բեյլին, զբաղվել են արժեքի ձևի վերլուծությամբ, ոչ մի հետևանքի չէին կարող հասնել, մի կողմից, այն պատճառով, որ նրանք շփոթում են արժեքի ձևն ու բուն արժեքը, մյուս կողմից՝ այն պատճառով, որ նրանք, բիրտ գործնական բուրժուայի ազդեցության տակ գտնվելով, հենց սկզբից բացառապես փոխանակային հարաբերության քանակական որոշվածության վրա են ուշադրություն դարձնում։ «Քանակի վրա ունեցած իշխանությունն է... կազմում արժեք» (Money and its Vicissitudes», London l837, էջ 11)։ Հեղինակը U. Բեյլին է։<br>17a '''2-րդ հրատարակության ծանոթագրություն.'''— Աոաջին տնտեսագետներից մեկը, որը Վիլյամ Պետտիից հետո ըմբռնել էր արժեքի էությունը, հռչակավոր Ֆրանկլինը, ասում է. «Որովհետև առևտուրն ընդհանրապես ոչ այլ ինչ է, եթե ոչ մի աշխատանքի փոխանակումը մի ուրիշ աշխատանքի հետ, ապա բոլոր իրերի արժեքի ամենաճիշտ գնահատությունը աշխատանքն է» («The Works of B. Franklin etc., edited by Sparks». Boston 1836, հ. II, էջ 267։ Ֆրանկլինն իր համար չի պարզել, որ բոլոր իրերի արժեքն «աշխատանքով» գնահատելով, նա հենց դրանով վերանում է աշխատանքի փոխանակվող տեսակների տարբերություններից,— հետևապես, դրանք վեր է ածում մարդկային միատեսակ աշխատանքի։ Թեև նա չգիտե այդ, բայց ինքնաբերաբար արտահայտում է այդ։ Սկզբում նա խոսում է «մի աշխատանքի» մասին, հետո «մի ուրիշ աշխատանքի» մասին, վերջումն էլ «աշխատանքի» մասին՝ չսահմանելով այնուհետև աշխատանքը, որպես բոլոր իրերի արժեքի սուբստանց։</ref>։

Արդյոք 20 արշ. կտավը հավասար է մե՞կ բաճկոնի, թե՞ = 20, կամ = x բաճկոնի, այլ խոսքով՝ արդյոք տվյալ քանակությամբ կտավը շատ կամ քիչ թվով բաճկոն արժի, համենայն դեպս այդպիսի համամասնության բուն իսկ գոյությունը միշտ ենթադրում է, որ կտավն ու բաճկոնները, իբրև արժեքի մեծություններ, մի որոշ միասնության արտահայտություններ են, միևնույն բնությունն ունեցող իրեր են։ Այդ հավասարման հիմքն է՝ կտավը = բաճկոնի։

Բայց որակապես միմյանց հավասարեցված այդ երկու ապրանքը միևնույն դերը չեն կատարում։ Միայն կտավի արժեքն է գտնում իր արտահայտությունը։ Եվ այն էլ ինչպե՞ս. նրանով, որ հարաբերում է բաճկոնին՝ որպես իր «համարժեքի», որպես մի բանի, որի հետ կտավը կարող է փոխանակվել։ Այս հարաբերության մեջ բաճկոնը ծառայում է իբրև արժեքի գոյաձև, իբրև արժեքի մարմնացում [Werthding], որովհետև միայն որպես արժեք նա նույնական է կտավի հետ։ Մյուս կողմից, միայն այստեղ է երևան գալիս կամ ինքնուրույն արտահայտություն ստանում բուն իսկ կտավի արժեքային կեցությունը, որովհետև միայն իբրև արժեք կտավը կարող է հարաբերել բաճկոնին՝ որպես ինչ-որ հավասարարժեք մի բանի կամ նրա հետ փոխանակելի ինչ-որ մի բանի։ Այսպես, օրինակ, յուղաթթուն և մրջնաթթվի պրոպիլային եթերը տարբեր նյութեր են։ Սակայն երկուսն էլ կազմված են միևնույն քիմիական սուբստանցներից — ածխածնից (C), ջրածնից (H) ու թթվածնից (Օ) և այն էլ միևնույն տոկոսային հարաբերությամբ, այն է՝ <math>C_4H_8O_2</math>։ Եթե մենք յուղաթթուն հավասարեցնեինք մրջնապրոպիլային եթերին, ապա տվյալ հավասարման մեջ այդ կնշանակեր, առաջին, որ մրջնապրոպիլային եթերը <math>C_4H_8O_2</math>-ի գոյաձևն է լոկ, և, երկրորդ, որ յուղաթթուն էլ կազմված է <math>C_4H_8O_2</math>-ից։ Այսպիսով, մրջնապրոպիլային եթերի և յուղաթթվի հավասարեցման միջոցով արտահայտված կլիներ նրանց քիմիական սուբստանցը՝ ի տարբերություն նրանց ֆիզիկական ձևի։

Երբ մենք ասում ենք՝ ապրանքները, որպես արժեքներ, մարդկային աշխատանքի պարզ խտացվածքներ են, ապա մեր վերլուծությունը ապրանքները վեր է ածում աբստրակտ արժե֊քի, բայց դրանք չի արտահայտում իրենց նատուրալ ձևից տարբեր արժեքի ոչ մի ձևի մեջ։ Այլ բան է մի ապրանքի՝ մի ուրիշ ապրանքի հետ ունեցած արժեքային հարաբերությունը։ Ապրանքի արժեքային բնույթն այստեղ երևան է գալիս նրա սեփական հարաբերությամբ դեպի մի ուրիշ ապրանք։

Երբ, օրինակ, բաճկոնը, իբրև արժեքի մարմնացում [Werthding] հավասարեցվում է կտավին, ապա աոաջինի պարունակած աշխատանքը հավասարեցվում է երկրորդի պարունակած աշխատանքին։ Իհարկե, դերձակի աշխատանքը, որ բաճկոն է ստեղծում, մի այլ տեսակի կոնկրետ աշխատանք է, քան ջուլհակի աշխատանքը, որ կտավ է գործում։ Բայց ջուլհակության հետ հավասարեցնելը փաստորեն դերձակությունը հանգեցնում է այն բանին, ինչը իրոք նույնն է աշխատանքի երկու տեսակի մեջ էլ, հանգեցնում է մարդկային աշխատանքի նրանց համար ընդհանուր բնույթին։ Այս կողմնակի ճանապարհով հաստատվում է այնուհետև, որ ջուլհակությունն էլ, որչափով նա արժեք է հյուսում, չի տարբերվում դերձակությունից, հետևաբար մարդկային աբստրակտ աշխատանք է։ Միայն տարբեր տեսակի ապրանքների համարժեքայնության արտահայտությունն է երևան բերում արժեք ստեղծող աշխատանքի յուրահատուկ բնույթը, որովհետև տարբեր տեսակ ապրանքների պարունակած աշխատանքի տարբեր տեսակները նա փաստորեն վեր է ածում այն բանին, ինչ որ ընդհանուր է նրանց մեջ,— ընդհանրապես մարդկային աշխատանքի[''Տե՛ս 17a ծան.'']։

Սակայն բավական չէ այն աշխատանքի յուրահատուկ բնույթն արտահայտելը, որից կազմված է կտավի արժեքը։ Մարդկային աշխատուժը հոսուն վիճակում, կամ մարդկային աշխատանքը, արժեք է ստեղծում, բայց ինքը՝ աշխատանքը արժեք չէ։ Նա արժեք է դառնում կարծրացած վիճակում, առարկայացած ձևով։ Կտավի արժեքը որպես մարդկային աշխատանքի խտացվածք արտահայտելու համար այդ արժեքը պետք է արտահայտվի որպես մի առանձին «առարկայականություն», որը բուն կտավից իրորեն տարբեր է և միաժամանակ ընդհանուր է նրան և մի այլ ապրանքի։ Այս խնդիրն արդեն լուծված է։

Կտավի՝ բաճկոնի նկատմամբ ունեցած արժեքային հարաբերության մեջ բաճկոնը հանդես է գալիս իբրև կտավի հետ որակապես նույն տեսակի մի բան, իբրև միևնույն տեսակի իր, որովհետև նա արժեք է։ Բաճկոնն այստեղ խաղում է այն իրի դերը, որի մեջ երևան է գալիս արժեքը կամ որն իր շոշափելի նատուրալ ձևով արժեք է ներկայացնում։ Իհարկե, բաճկոնը,— բաճկոն կոչվող ապրանքի մարմինը,— միայն սպառողական արժեք է։ Բաճկոնը նույնքան քիչ է արժեք արտահայտում, ինչպես և կտավի առաջին պատահած կտորը։ Բայց այդ միայն ապացուցում է, որ բաճկոնը կտավի հետ ունեցած իր արժեքային հարաբերության սահմաններում ավելի բարձր նշանակություն է ձեռք բերում, քան այդ հարաբերությունից դուրս, այնպես, ինչպես ոսկեկար բաճկոն հագած շատ մարդիկ ավելի բարձր նշանակություն են ստանում, քան առանց նրան։

Բաճկոնի արտադրության մեջ իրոք մարդկային աշխատուժ է ծախսված դերձակի աշխատանքի ձևով։ Հետևաբար, նրա մեջ մարդկային աշխատանք է կուտակված։ Այս կողմից բաճկոնը «արժեք կրող» է, թեև նրա այդ հատկությունը չի ճառագայթում նրա գործվածքի միջից, որքան էլ բարակ լինի վերջինը։ Եվ կտավի հետ ունեցած իր արժեքային հարաբերության մեջ էլ նա հանդես է գալիս միայն իր այդ կողմով, այսինքն՝ իբրև մարմնացած արժեք, իբրև արժեքի մարմին [Wertkörper]։ Չնայած որ բաճկոնը հանդես է գալիս պինդ կոճկված, կտավը նրա մեջ ճանաչում է արժեքի՝ իրեն հարազատ գեղեցիկ հոգին։ Բայց բաճկոնը չի կարող կտավի աչքում արժեք ներկայացնել, եթե արժեքը կտավի համար բաճկոնի ձև չընդունի։ Այսպես, A անհատը չի կարող B անհատին վերաբերվել իբրև նորին մեծության, եթե A-ի աչքում նորին մեծությունը, որպես այդպիսին, չընդունի B-ի մարմնական կերպարանքը,— հենց այդ պատճառով էլ մեծությանը հատուկ դիմագծերը, մազերը և շատ ուրիշ հատկանիշներ յուրաքանչյուր անգամ փոխվում են երկրի տիրակալի փոխվելու հետ։

Հետևապես, այն արժեքային հարաբերության մեջ, որտեղ բաճկոնը կտավի համարժեքն է կազմում, բաճկոնի ձևը արժեքի ձևի դեր է խաղում։ Ուստի կտավ ներկայացնող ապրանքի արժեքն արտահայտվում է բաճկոն ներկայացնող ապրանքի մարմնի մեջ, մեկ ապրանքի արժեքը՝ մյուսի սպառողական արժեքի մեջ։ Կտավը, իբրև սպառողական արժեք, բաճկոնից զգայապես տարբեր մի իր է. իբրև արժեք նա «բաճկոնանման է», միանգամայն նույն կերպարանքն ունի, ինչպես բաճկոնը։ Այսպիսով, կտավն ընդունում է արժեքի մի ձև, որը տարբեր է նրա նատուրալ ձևից։ Նրա կեցությունը՝ որպես արժեքի կեցություն, երևան է գալիս բաճկոնի հետ ունեցած նմանության մեջ, ինչպես քրիստոնյայի ոչխարային բնությունը երևան է գալիս իրեն աստուծո գառին նմանեցնելու մեջ։

Մենք տեսնում ենք, որ այն ամենը, ինչ որ մեզ սրանից առաջ ասաց ապրանքային արժեքի վերլուծությունը, պատմում է ինքը՝ կտավը, երբ նա շփման մեջ է մտնում մի ուրիշ ապրանքի՝ բաճկոնի հետ։ Միայն թե նա իր մտքերն արտահայտում է  իրեն միակ մատչելի լեզվով, ապրանքի լեզվով։ Արտահայտելու համար այն միտքը, թե աշխատանքը մարդկային աշխատանքի իր աբստրակտ հատկությամբ կազմում է նրա՝ կտավի, սեփական արժեքը, նա ասում է, թե բաճկոնը, որչափով նա կտավին հավասարարժեք է և, հետևապես, արժեք է, հենց միևնույն աշխատանքից է կազմված, ինչպես և ինքը կտավը։ Արտահայտելու համար այն միտքը, թե իր արժեքի վսեմ առարկայականությունը [Werthgegenständlichkeit] իր վուշեղեն կոշտ մարմնից տարբեր է, ասում է, թե արժեքը բաճկոնի կերպարանք ունի, և ուրեմն ինքն էլ, իբրև մի իր, որի մեջ արժեք է մարմնացած [Werthding], նման է բաճկոնին, ինչպես ջրի երկու կաթիլները միմյանց։ Թռուցիկ նկատենք, որ ապրանքային լեզուն ևս, բացի եբրայերենից, ունի շատ կամ քիչ մշակված բազմաթիվ ուրիշ բարբառներ։ Գերմաներեն «Werthsein» բառը, օրինակ, պակաս որոշակիությամբ է արտահայտում, քան ռոմանական valere, valer, valoir բայը, այն փաստը, որ B ապրանքի հավասարեցումը A ապրանքին` A ապրանքի սեփական արժեքի արտահայտությունն է։ Paris vaut bien une messe! [Փարիզն արժե՜, իհարկե, մի պատարագ]։

Այսպես ուրեմն, արժեքային հարաբերության միջոցով B ապրանքի նատուրալ ձևը դառնում է A ապրանքի արժեքի ձև, կամ B ապրանքի մարմինը դառնում է A ապրանքի արժեքի հայելին<ref>Որոշ տեսակետից մարդն էլ է ապրանք հիշեցնում։ Որովհետև նա աշխարհ է գալիս առանց ձեռքին հայելի բռնած լինելու և ոչ էլ որպես ֆիխտեյան փիլիսոփա՝ «Ես ես եմ», ուստի մարդը սկզբում իր պատկերը մի ուրիշ մարդու մեջ է տեսնում, որպես հայելիում։ Միայն Պողոս կոչված մարդուն՝ որպես իր նմանին վերաբերվելով է, որ Պետրոս անունով մարդը սկսում է իրեն իբրև մարդու, վերաբերվել։ Միաժամանակ Պողոսն էլ, ինչպես այդպիսին, իր ամբողջ պողոսյան մարմնականությամբ, Պետրոսի համար դաոնում է «մարդ» սեռի դրսևորման ձև։</ref>։ A ապրանքը, հարաբերելով B ապրանքի իբրև արժեքի մարմնի, իբրև մարդկային աշխատանքի նյութականացում, B սպառողական արժեքը նյութ է դարձնում իր սեփական արժեքն արտահայտելու համար։ A ապրանքի արժեքը, այս ձևով արտահայտված B ապրանքի սպառողական արժեքի մեջ, հարաբերական արժեքի ձև ունի։

b) Արժեքի հարաբերական ձևի քանակական որոշակիությունը

Յուրաքանչյուր ապրանք, որի արժեքը պետք է արտահայտվի, սպառման տվյալ առարկայի որոշ քանակ է, օրինակ, 15 շեֆֆել ցորեն, 100 ֆունտ սուրճ և այլն։ Ապրանքի այդ տվյալ քանակը մարդկային աշխատանքի մի որոշ քանակ է պարունակում։ Հետևաբար, արժեքի ձևը ոչ միայն պետք է արժեք արտահայտի ընդհանրապես, այլև քանակապես որոշ արժեք կամ արժեքի մեծություն։ Ուստի, A ապրանքի՝ B ապրանքի նկատմամբ, կտավի՝ բաճկոնի նկատմամբ ունեցած արժեքային հարաբերության մեջ ապրանքի բաճկոն տեսակը ո՛չ միայն իբրև ընդհանրապես արժեքի մարմնացում [Werthkörper] որակապես նույնացվում է կտավի հետ, այլ որոշ քանակությամբ, օրինակ, 20 արշին կտավին հավասարեցվում է որոշ քանակությամբ մարմնացած արժեք, կամ համարժեք, օրինակ՝ 1 բաճկոն։

«20 արշ. կտավը = 1 բաճկոնի կամ 20 արշ. կտավը 1 բաճկոն արժե» հավասարումը ենթադրում է, որ մեկ բաճկոնի մեջ արժեքի ճիշտ այնքան սուբստանց է պարունակված, որքան 20 արշ. կտավի մեջ, որ ապրանքների այդ երկու քանակն էլ հավասար աշխատանք կամ հավասարամեծ աշխատաժամանակ են նստում։ Բայց 20 արշ. կտավ կամ 1 բաճկոն արտադրելու համար անհրաժեշտ աշխատաժամանակը փոփոխվում է՝ ջուլհակության կամ դերձակության մեջ աշխատանքի արտադրողական ուժի ամեն մի փոփոխության հետ միասին։ Այժմ մենք ավելի մանրամասն կհետազոտենք այն ազդեցությունը, որ այդպիսի փոփոխությունն ունենում է արժեքի մեծության հարաբերական արտահայտության վրա։

I. Ենթադրենք, թե կտավի արժեքը փոփոխվում է<ref>Այստեղ, ինչպես և վերը մի քանի տեղ, «արժեք» արտահայտությունը գործ է ածվում քանակապես որոշ արժեք, այսինքն՝ արժեքի մեծությունը նշելու համար։</ref>, այնինչ բաճկոնի արժեքն անփոփոխ է մնում։ Եթե կտավն արտադրելու համար անհրաժեշտ աշխատաժամանակը կրկնապատկվում է, օրինակ, վշաբեր հողի նվազող պտղաբերության հետևանքով, ապա կրկնապատկվում է նաև նրա արժեքը։ 20 արշ, կտավը = 1 բաճկոնի հավասարման փոխարեն մենք կստանանք 20 արշ. կտավը = 2 բաճկոնի, որովհետև, հիմա 1 բաճկոնը 20 արշ. կտավի պարունակած աշխատաժամանակի միայն կեսն է պարունակում։ Եթե, ընդհակառակը, կտավ արտադրելու համար անհրաժեշտ աշխատաժամանակը նվազի կիսով չափ, օրինակ, մանածագործական հաստոցների կատարելագործման հետևանքով, ապա դրան համապատասխանորեն կտավի արժեքն էլ կընկնի կիսով չափ։ Հետևապես, հիմա մենք ունենք 20 արշ. կտավը = ½ բաճկոնի։ B ապրանքի անփոփոխ արժեքի դեպքում A ապրանքի հարաբերական արժեքը, այսինքն՝ նրա այն արժեքը, որ արտահայտված է B ապրանքի մեջ, բարձրանում է և ընկնում A ապրանքի արժեքին ուղիղ հարաբերությամբ։

II. Ենթադրենք, թե կտավի արժեքը մնում է անփոփոխ, մինչդեռ բաճկոնի արժեքը փոփոխվում է։ Եթե այս դեպքում բաճկոն արտադրելու համար անհրաժեշտ աշխատաժամանակը կրկնապատկվում է, օրինակ, բրդի անբարեհաջող հավաքման հետևանքով, ապա մենք 20 արշ. կտավը = 1 բաճկոնի հավասարման փոխարեն կստանանք՝ 20 արշ. կտավը = ½ բաճկոնի։ Ընդհակառակը, եթե բաճկոնի արժեքն ընկնում է կիսով չափ, ապա 20 արշ. կտավը = 2 բաճկոնի։ A ապրանքի անփոփոխ արժեքի դեպքում նրա հարաբերական, B ապրանքի մեջ արտահայտվող արժեքն ընկնում է կամ բարձրանում B-ի արժեքի փոփոխությանը հակառակ հարաբերությամբ։

Համեմատելով I ու II տարբեր դեպքերը, մենք գտնում ենք, որ հարաբերական արժեքի մեծության միևնույն փոփոխությունը կարող է առաջ գալ բոլորովին հակադիր պատճառներից։ Այսպես, 20 արշ. կտավը = 1 բաճկոնի հավասարումից կարող է ստացվել 20 արշ. կտավը = 2 բաճկոնի հավասարումը՝ կամ այն պատճառով, որ կտավի արժեքը կրկնապատկվում է, կամ այն պատճառով, որ բաճկոնի արժեքն ընկնում է կիսով չափ. մյուս կողմից, 20 արշ. կտավը = ½ բաճկոնի հավասարումը ստացվում է միևնույն սկզբնական հավասարումից կամ այն պատճառով, որ կտավի արժեքը կիսով չափ ընկնում է, կամ այն պատճառով, որ բաճկոնի արժեքը կրկնապատիկ բարձրանում է։

III. Ենթադրենք, թե կտավի ու բաճկոնի արտադրության համար անհրաժեշտ աշխատանքի քանակները փոփոխվում են միաժամանակ միևնույն ուղղությամբ ու միևնույն համամասնությամբ։ Այս դեպքում 20 արշ. կտավը = 1 բաճկոնի հավասարումը մնում է անփոփոխ, որքան էլ փոփոխվելիս լինի այդ ապրանքներից յուրաքանչյուրի արժեքը։ Նրանց արժեքի փոփոխությունը մենք կարող ենք երևան հանել միայն այն դեպքում, եթե դրանք համեմատենք մի երրորդ ապրանքի հետ, որի արժեքը հաստատուն է մնում։ Եթե բոլոր ապրանքների արժեքները միաժամանակ ու միևնույն համամասնությամբ բարձրանային կամ ընկնեին, նրանց հարաբերական արժեքներն անփոփոխ կմնային։ Ապրանքների արժեքի իրական փոփոխությունն այս դեպքում միայն նրանով կարտահայտվեր, որ միևնույն աշխատաժամանակի ընթացքում ընդհանրապես ավելի մեծ կամ ավելի փոքր քանակությամբ ապրանք կարտադրվեր, քան առաջ։

IV. Ենթադրենք, թե կտավի և բաճկոնի արտադրության համար անհրաժեշտ աշխատաժամանակը, հետևապես նաև նրանց արժեքները, միաժամանակ փոփոխվում են միևնույն ուղղությամբ, բայց տարբեր աստիճանով, կամ փոփոխվում են հակադիր ուղղությամբ և այլն։ Նման բոլոր հնարավոր կոմբինացիաների ազդեցությունը ապրանքի հարաբերական արժեքի վրա որոշվում է պարզապես I, II ու III առանձին դեպքերը կիրառելով։

Ինչպես տեսնում ենք, արժեքի մեծության իրական փոփոխությունները բավականաչափ պարզորեն ու լրիվ կերպով չեն արտացոլվում նրանց հարաբերական արտահայտության մեջ կամ հարաբերական արժեքի մեծության մեջ։ Ապրանքի հարաբերական արժեքը կարող է փոփոխվել, չնայած որ նրա արժեքը հաստատուն է մնում։ Նրա հարաբերական արժեքը կարող է հաստատուն մնալ, չնայած որ արժեքը փոփոխվում է, և, վերջապես, արժեքի մեծության և արժեքի այդ մեծության հարաբերական արտահայտության միաժամանակյա փոփոխությունները, ամենևին էլ միշտ չէ, որ պետք է համապատասխանեն միմյանց<ref>'''2-րդ հրատ. ծանոթագրություն.'''— Վուլգար քաղաքատնտեսությունը արժեքի մեծության ու նրա հարաբերական արտահայտության այս անհամապատասխանությունը շահագործում է իր համար սովորական սրամտությամբ։ Օրինակ. «Ենթադրեցե՛ք միայն, որ A-ն ընկնում է այն պատճառով, որ B-ն, որի հետ նա փոխանակվում է, բարձրանում է, ընդ որում, սակայն, A-ի վրա ավելի քիչ աշխատանք չի ծախսվում, քան առաջ,— և արժեքի ձեր ընդհանուր սկզբունքը տապալվում է... Երբ ենթադրեցինք, որ B-ի արժեքը A-ի համեմատությամբ ընկնում է, որովհետև A-ի արժեքը B-ի համեմատությամբ բարձրանում է, ապա հենց դրանով էլ մենք ոչնչացնում ենք այն հողը, որի վրա Ռիկարդոն կառուցում է իր այն մեծ դրույթը, թե ապրանքի արժեքը միշտ որոշվում է նրա մեջ մարմնացած աշխատանքի քանակով։ Որովհետև, եթե A-ի արտադրության ծախքերի մեջ կատարվող փոփոխությունը փոխում է ոչ միայն A-ի սեփական արժեքը B-ի համեմատությամբ, որի հետ նա փոխանակվում է, այլև փոխում է արժեքը B-ի արժեքը A-ի համեմատությամբ, թեև արտադրության համար անհրաժեշտ աշխատանքի քանակի մեջ ոչ մի փոփոխություն տեղի չի ունեցել, ապա տապալվում է ո՛չ մ՞իայն այն դոկտրինան, որը հավատացնում է, թե առարկայի վրա ծախսված աշխատանքն է կարգավորում այդ առարկայի արժեքը, այլ նաև այն դոկտրինան, որի համաձայն տվյալ ապրանքի արտադրության ծախքերն են կարգավորում նրա արժեքը» (J. Broadhurst։ «Political Economy». London 1842, էջ 11, 14)։
<br>Պ-ն Բրոդհերստը նույնպիսի իրավունքով կարող էր ասել՝ լա՜վ նայեցեք <math>^{10}/_{20}</math>, <math>^{10}/_{50}</math>, <math>^{10}/_{100}</math> և այլն թվական հարաբերություններին։ 10 թիվն անփոփոխ է մնում, և չնայած դրան, նրա հարաբերական մեծությունը, 20, 50, 100 հայտարարների նկատմամբ նրա հարաբերական մեծությունը, շարունակ նվազում է։ Հետևապես, տապալվում է այն մեծ սկզբունքը, որի համաձայն ամբողջ թվի, օրինակ, 10-ի մեծությունը «կարգավորվում է» նրա մեջ պարունակված միավորների քանակով։</ref>։

''3) Համարժեքային ձևը''

Մենք տեսանք, որ երբ որևէ A ապրանք (կտավը) իր արժեքն արտահայտում է իրենից տարբեր B ապրանքի (բաճկոնի) սպառողական արժեքի մեջ, նա միաժամանակ այդ վերջինին տալիս է արժեքի մի յուրահատուկ ձև, համարժեքի ձև։ Կտավ ապրանքը՝ որպես արժեք իր սեփական կեցությունը նրանով է երևան բերում, որ բաճկոնը, չընդունելով արժեքի իր բնական մարմնական ձևից տարբեր որևէ այլ ձև, նրան՝ կտավին հավասարարժեք է դուրս գալիս։ Այսպիսով, կտավն իր արժեքային կեցությունը նրանով է արտահայտում փաստորեն, որ բաճկոնը կարող է անմիջաբար փոխանակվել նրա հետ։ Ուստի որևէ ապրանքի համարժեքային ձևը նրա՝ մի ուրիշ ապրանքի հետ անմիջաբար փոխանակելիության ձևն է։

Եթե ապրանքի տվյալ տեսակը, օրին. բաճկոնները, ապրանքի մի ուրիշ տեսակի, օրին., կտավի համար, ծառայում է որպես համարժեք, եթե, այդպիսով բաճկոններն այն բնորոշ հատկությունն են ստանում, որ կտավի հետ անմիջաբար փոխանակելիության ձևի մեջ են գտնվում, ապա դրանով դեռևս ամենևին չի մատնանշվում այն համամասնությունը, որով բաճկոններն ու կտավը կարող են փոխանակվել իրար հետ։ Եթե կտավի արժեքի մեծությունը տրված է, հիշյալ համամասնությունը կախված է բաճկոնների արժեքի մեծությունից։ Բաճկոնն արդյոք համարժեք է, իսկ կտավը հարաբերական արժեք, թե՞ ընդհակառակը, կտավը համարժեք է, իսկ բաճկոնը հարաբերական արժեք, միևնույն է, բաճկոնի արժեքի մեծությունը ամեն դեպքում որոշվում է նրա արտադրության համար անհրաժեշտ աշխատաժամանակով, հետևապես, նրա արժեքի ձևից անկախ։ Բայց եթե ապրանքի բաճկոն ներկայացնող տեսակը արժեքի արտահայտության մեջ համարժեքի տեղն է գրավում, նրա արժեքի մեծությունը, որպես այդպիսին, ոչ մի արտահայտություն չի ստանում։ Դեռ ավելի՛ն. նա արժեքային հավասարման մեջ հանդես է գալիս միայն որպես տվյալ իրի որոշ քանակ։

Օրինակ. 40 արշ. կտավն «արժե» — ի՞նչ։— Երկու բաճկոն։ Որովհետև բաճկոն տեսակի ապրանքը այստեղ համարժեքի դեր է խաղում, և բաճկոն սպառողական արժեքը կանգնած է կտավի դեմ որպես արժեքի մարմնացում [Werthkörper], ուստի բաճկոնների մի որոշ քանակն էլ բավական է՝ կտավի արժեքի մի որոշ մեծություն արտահայտելու համար: Ահա ինչո՛ւ երկու բաճկոնը կարող են արտահայտել 40 արշ. կտավի արժեքի մեծությունը, բայց նրանք երբեք չեն կարող արտահայտել իրենց սեփական արժեքի մեծությունը, բաճկոնների արժեքի մեծությունը։ Այս փաստի մակերեսային ըմբռնումը,— իբր թե արժեքային հավասարման մեջ համարժեքը միշտ մի որոշ իրի, մի որոշ սպառողական արժեքի սոսկ քանակի ձև ունի միայն,— մոլորեցրել է Բեյլիին և ստիպել է նրան, ինչպես և նրա նախորդներից ու հետնորդներից շատերին, արժեքի արտահայտության մեջ միայն քանակական հարաբերություն տեսնել։ Իրապես, ապրանքի համարժեքային ձևը արժեքի ոչ մի քանակական սահմանում չի պարունակում։

Առաջին առանձնահատկութունը, որն աչքի է ընկնում համարժեքային ձևը քննելիս, այն է, որ սպառողական արժեքը դառնում է իր հակադրության՝ արժեքի դրսևորման ձև։

Ապրանքի նատուրալ ձևը դառնում է արժեքի ձև։ Բայց, nota bene — B ապրանքի համար (բաճկոնի կամ ցորենի կամ երկաթի համար և այլն) այս quid pro quo-ն իրականանում է միայն այն արժեքային հարաբերության սահմաններում, որի մեջ է մտնում նրա հետ ամեն մի ուրիշ A ապրանք (կտավ և այլն),— միայն այդ հարաբերության շրջանակներում։ Քանի որ ոչ մի ապրանք չի կարող ինքն իրեն հարաբերել իբրև համարժեքի և, հետևապես, չի կարող իր բնական արտաքինը իր սեփական արժեքի արտահայտություն դարձնել, ուստի նա պետք է ուրիշ ապրանքի հարաբերի իբրև համարժեքի կամ մի ուրիշ ապրանքի բնական արտաքինը դարձնի արժեքի իր սեփական ձևը։

Շարադրանքն ավելի ակնառու դարձնելու համար այս հարցը լուսաբանենք այն չափերի օրինակով, որոնցով չափվում են ապրանքային մարմինները որպես այդպիսիները, այսինքն՝ իբրև սպառողական արժեքներ։ Մի գլուխ շաքարը, իբրև ֆիզիկական մարմին, որոշ ծանրություն, քաշ ունի, բայց շաքարի ոչ մի գլուխ հնարավորություն չի տալիս անմիջաբար նրա քաշը տեսնելու կամ զգալու։ Ուստի մենք վերցնում ենք մի քանի կտոր երկաթ, որոնց քաշն առաջուց որոշված է։ Երկաթի մարմնաձևը, վերցրած ինքնըստինքյան, նույնքան քիչ է հանդիսանում ծանրության դրսևորման ձև, որքան և շաքարի գլուխը։ Բայց և այնպես շաքարի գլուխը որպես ծանրություն արտահայտելու համար մենք այն կշռային հարաբերության մեջ ենք դնում երկաթի հետ։ Այս հարաբերակցության մեջ երկաթը մի մարմին է, որի մեջ ոչինչ չկա բացի ծանրությունից։ Ուստի երկաթի քանակները ծառայում են իբրև շաքարի կշռաչափ և շաքարի ֆիզիկական մարմնի նկատմամբ ներկայացնում են միայն ծանրության մարմնացում, կամ ծանրության դրսևորման ձև։ Երկաթն այս դերը խաղում է միայն այն հարաբերության սահմաններում, որի մեջ է մտնում նրա հետ շաքարը կամ մի որևէ ուրիշ մարմին, երբ վերջինի քաշը պետք է գտնվի։ Եթե երկու մարմինն էլ ծանրությամբ օժտված չլինեին, նրանք չէին կարող այգ հարաբերության մեջ մտնել, և նրանցից մեկը չէր կարող մյուսի ծանրության արտահայտություն դառնալ։ Երկուսն էլ կշռաթաթերի մեջ դնելով՝ մենք կհամոզվենք, որ նրանք իրոք որպես ծանրություններ նույնն են, ուստի և որոշ համամասնությամբ վերցրած՝ միևնույն քաշն ունեն։ Ինչպես որ երկաթ ներկայացնող մարմինը, որպես կշռաչափ, շաքարի գլխի նկատմամբ միայն ծանրություն է հանդիսանում, այնպես էլ բաճկոն ներկայացնող մարմինը արժեքի մեր արտահայտության մեջ կտավի նկատմամբ միայն արժեք է հանդիսանում։

Սակայն հենց այստեղ էլ դադարում է անալոգիան։ Շաքարի մի գլխի քաշի արտահայտության մեջ երկաթը ներկայացնում է երկու մարմինների համար էլ մի ընդհանուր բնական հատկություն, այն է՝ նրանց ծանրությունը, այնինչ կտավի արժեքի արտահայտության մեջ բաճկոնը ներկայացնում է իրերի ոչ թե բնական հատկությունը, այլ նրանց արժեքը — զուտ հասարակական մի բան։

Քանի որ ապրանքի, օրինակ, կտավի արժեքի հարաբերական ձևն արտահայտում է նրա արժեքային կեցությունը որպես նրա մարմնից ու սրա հատկություններից բոլորովին տարբեր ինչ-որ մի բան, օրինակ, որպես «բաճկոնանման» մի բան, ուստի հենց ինքը՝ այդ արտահայտությունն արդեն ցույց է տալիս, որ նրա ետևում ինչ-որ հասարակական հարաբերություն է թաքնված։ Ճիշտ հակառակ բնույթ է կրում համարժեքային ձևը։ Չէ՞ որ սրա էությունը հենց այն է, որ ապրանքի տվյալ մարմինը, ասենք՝ բաճկոնը, տվյալ իրը՝ որպես այդպիսին, արժեք է արտահայտում, հետևաբար, հենց իր բնությամբ օժտված է արժեքի ձևով։ Ճիշտ է, այդ իրավացի է միայն այն արժեքային հարաբերության սահմաններում, որտեղ կտավ ապրանքը բաճկոն ապրանքին հարաբերում է որպես համարժեքի<ref>Այսպիսի հարաբերակցական սահմանումերն ընդհանրապես մի խիստ յուրահատուկ բան են։ Այս մարդը, օրինակ, թագավոր է միայն այն պատճառով, որ մյուս մարդիկ նրան վերաբերվում են որպես հպատակներ։ Այնինչ, նրանք, ընդհակառակը, կարծում են, թե իրենք հպատակներ են այն պատճառով, որ նա թագավոր է։</ref>։ Բայց որովհետև տվյալ իրի հատկությունները չեն ստեղծվում ուրիշ իրերի նկատմամբ նրա ունեցած հարաբերությամբ, այլ միայն դրսևորվում են այդպիսի հարաբերության մեջ, ուստի առաջ է գալիս այնպիսի պատկերացում, թե բաճկոնը իր համարժեքային ձևով, այլ ապրանքների հետ անմիջաբար փոխանակվելու իր հատկությամբ բնությունից է օժտված ճիշտ այնպես, ինչպես օժտված է ծանրությամբ կամ տաքություն պահելու հատկությամբ։ Այստեղից էլ առաջ է գալիս համարժեքային ձևի առեղծվածային բնույթը, որը տնտեսագետի բուրժուական-բիրտ հայացքը շանթում է միայն այն ժամանակ, երբ այդ ձևը նրա հանդեպ կանգնում է պատրաստի կերպարանքով — որպես փող։ Այն ժամանակ տնտեսագետը փորձում է օձիքն ազատել ոսկու և արծաթի միստիկական բնույթից, նրանց տեղը խցկելով ավելի պակաս շլացուցիչ ապրանքներ և ավելի ու ավելի նոր հաճույքով թվարկելով ապրանքային այն խաժամուժի ցուցակը, որն իր ժամանակին ապրանքային համարժեքի դեր է կատարել։ Նրա մտքով չի էլ անցնում, որ արժեքային ամենապարզ արտահայտությունը։ 20 արշին կտավը = 1 բաճկոնի, արդեն տալիս է համարժեքային ձևի առեղծվածի լուծումը։

Համարժեք ծառայող ապրանքի մարմինը միշտ հանդես է գալիս որպես մարդկային աբստրակտ աշխատանքի մարմնացում և միշտ էլ միևնույն ժամանակ որոշ օգտակար, կոնկրետ աշխատանքի արդյունք է։ Այսպիսով, այդ կոնկրետ աշխատանքը դառնում է մարդկային աբստրակտ աշխատանքի արտահայտություն։ Եթե, օրինակ, բաճկոնը ծառայում է ոչ ավելի, քան որպես մի իր, որի մեջ իրականացած է մարդկային աբստրակտ աշխատանքը, ապա դերձակի աշխատանքը ևս, որը փաստորեն իրականացած է բաճկոնի մեջ, ծառայում է որպես ոչ ավելի քան մարդկային աբստրակտ աշխատանքի իրականացման ձև։ Կտավի արժեքի արտահայտության մեջ դերձակի աշխատանքի օգտակարությունը նրանով չի արտահայտվում, որ նա շորեր, հետևապես,— նաև մարդիկ է պատրաստում, այլ նրանով, որ նա մի այնպիսի իր է արտադրում, որի մեջ մենք իսկույն տեսնում ենք արժեք, այսինքն՝ աշխատանքի այնպիսի խտացվածք, որը ոչնչով չի տարբերվում կտավի արժեքի մեջ առարկայացած աշխատանքից։ Արժեքի մի այդպիսի հայելի պատրաստելու համար դերձակությունն ինքը ուրիշ ոչինչ չպետք է արտացոլի իր մեջ, բացի ընդհանրապես մարդկային աշխատանք լինելու իր աբստրակտ հատկությունից։

Դերձակության ձևի մեջ, ինչպես և ջուլհակության ձևի մեջ, մարդկային աշխատուժ է ծախսվում։ Հետևաբար, այդ երկու գործունեությունն էլ մարդկային աշխատանքի ընդհանուր բնույթ են կրում և մի քանի որոշ դեպքերում, օրինակ, արժեքի արտադրության մեջ, պետք է միայն այս տեսակետից դիտվեն։ Այստեղ միստիկական ոչինչ չկա։ Բայց ապրանքի արժեքի արտահայտության մեջ բանը այլ կերպարանք է ընդունում։ Օրինակ, արտահայտելու համար, որ ջուլհակությունը ոչ թե իր կոնկրետ ձևով է կտավի արժեքն ստեղծում, այլ մարդկային աշխատանքի իր ընդհանրական հատկությամբ,— ջուլհակությանը հակադրվում է դերձակությունը, հակադրվում է կտավի համարժեքն ստեղծող կոնկրետ աշխատանքը, որպես մարդկային աբստրակտ աշխատանքի իրականացման ակնառու ձև։

Եվ այսպես, համարժեքային ձևի երկրորդ առանձնահատկությունն այն է, որ կոնկրետ աշխատանքն այստեղ դառնում է իր հակադրության, մարդկային աբստրակտ աշխատանքի դրսևորման ձև։

Բայց որովհետև այդ կոնկրետ աշխատանքը, դերձակությունը, այստեղ հանդես է դալիս որպես մարդկային տարբերազուրկ աշխատանքի պարզ արտահայտություն, ուստի նա այդ ձևի մեջ նույնանման է մի ուրիշ աշխատանքի, կտավի մեջ պարունակված աշխատանքի հետ. այդ պատճառով էլ նա, չնայած որ ապրանքներ արտադրող ամեն մի աշխատանքի նման մասնավոր աշխատանք է, այնուամենայնիվ, նա անմիջականորեն հասարակական ձև ունեցող աշխատանք է։ Հենց այդ պատճառով էլ նա արտահայտվում է մի այնպիսի արդյունքի մեջ, որը կարող է անմիջաբար փոխանակվել մի ուրիշ ապրանքի հետ։ Այսպիսով, համարժեքային ձևի երրորդ առանձնահատկությունն այն է, որ մասնավոր աշխատանքը դառնում է իր հակադրության ձև, այսինքն՝ դառնում է անմիջականորեն հասարակական ձև ունեցող աշխատանք։

Համարժեքային ձևի այս վերջին երկու առանձնահատկությունները մեզ համար է՛լ ավելի շոշափելի կդառնան, եթե մենք դիմենք այն մեծ հետազոտողին, որն առաջին անգամ վերլուծել է արժեքի ձևը, մտածողության այնքան բազմաթիվ ձևերի, հասարակական ձևերի ու բնության ձևերի հետ միասին։ Ես նկատի ունեմ Արիստոտելին։

Ամենից առաջ Արիստոտելը միանգամայն պարզ մատնանշում է, որ ապրանքի փողային ձևը արժեքի պարզ ձևի, այսինքն՝ մի ապրանքի արժեքը ամեն մի այլ ապրանքի արժեքով արտահայտելու հետագա զարգացումն է միայն. իրոք, նա ասում է.

«5 անկողինը = 1 տան»  («Κλίναι πέντε άντί οικίας»)

«չի տարբերվում»

«5 անկողինը = այսքան փողի»

(«Κλίναι πέντε άντί... όσου αί πέντε κλίναι»)

Այնուհետև, նա ըմբռնում է, որ արժեքային այն հարաբերությունը, որի մեջ պարունակված է արժեքի այդ արտահայտությունը, իր հերթին վկայում է, որ տունը որակապես նույնացվում է անկողնի հետ, և որ այդ զգայապես տարբեր իրերը, առանց իրենց էության այդպիսի նույնության, չէին կարող իրար հարաբերել որպես համաչափելի մեծությաններ։ «Փոխանակությունը, — ասում է նա,— չի կարող լինել առանց հավասարության, իսկ հավասարությունը՝ առանց համաչափելիությանն («οϋτ’ ίσότης μή οϋσης συμμετρίας»)։ Բայց այստեղ նա դեմ է առնում դժվարության և դադարեցնում է արժեքի ձևի հետագա վերլուծությունը։ «Բայց իրականում անկարելի է («τη μέν οϋλ άλήθεία άδύνατον»), որ այնքան տարբեր տեսակի իրերը լինեն համաչափելի», այսինքն՝ որակապես հավասար։ Այդպիսի հավասարեցումը կարող է, լոկ իրերի իսկական բնությանը խորթ մի բան լինել կարող է, հետևապես, «գործնական պահանջը բավարարելու մի արհեստական եղանակ» լինել միայն։

Այսպես ուրեմն, Արիստոտելն ինքը մեզ ցույց է տալիս, թե հատկապես ի՛նչն է անհնարին դարձրել նրա հետագա վերլուծությունը — դա արժեքի հասկացողության բացակայությունն է։ Ո՞րն է այն միատեսակ տարրը, այսինքն՝ այն ընդհանուր սուբստանցը, որն անկողինների համար ներկայացնում է տունը անկողինների արժեքի արտահայտության մեջ։ Ոչ մի այդպիսի բան չի կարող «իրականության մեջ գոյություն ունենալ»,— ասում է Արիստոտելը։ Ինչո՞ւ։ Տունը կանգնած է անկողնի դեմ որպես մի հավասար բան և այն չափով, որչափով նա ներկայացնում է այն, ինչ իսկապես միանման է այդ երկուսի — և՛ անկողնի, և՛ տան մեջ։ Իսկ դա մարդկային աշխատանքն է։

Բայց այն փաստը, որ ապրանքային արժեքների ձևի մեջ աշխատանքի բոլոր տեսակներն էլ արտահայտվում են որպես միատեսակ և, հետևապես, հավասար նշանակություն ունեցող մարդկային աշխատանք,— այդ փաստը Արիստոտելը չէր կարող հենց արժեքի ձևից բխեցնել, որովհետև հունական հասարակությունը հիմնված էր ստրկական աշխատանքի վրա և, հետևաբար, նրա բնական բազիսը մարդկանց ու նրանց աշխատուժերի անհավասարությունն էր։ Աշխատանքի բոլոր տեսակների հավասարությունն ու հավասարանշանակությունը, որչափով նրանք մարդկային աշխատանք են ընդհանրապես,— արժեքի արտահայտության այդ գաղտնիքը կարող է միայն այն ժամանակ վերծանվել, երբ մարդկային հավասարության իդեան արդեն ժողովրդական նախապաշարմունքի կայունություն է ստացել։ Իսկ այդ հնարավոր է միայն այնպիսի հասարակության մեջ, որտեղ ապրանքային ձևն աշխատանքի արդյունքի ընդհանրական ձևն է, և, հետևաբար, մարդկանց, որպես ապրանքատերերի, միմյանց հետ ունեցած հարաբերությունն է տիրապետող հասարակական հարաբերությունը։ Արիստոտելի հանճարը երևան է գալիս հենց այն բանի մեջ, որ ապրանքների արժեքի արտահայտության մեջ նա հայտնագործում է հավասարության հարաբերությունը։ Միայն այն հասարակության պատմական սահմանները, որի մեջ նա ապրում էր, նրան խանգարեցին բացահայտելու, թե «իրականության մեջ» հատկապես ի՛նչն է կազմում հավասարության այդ հարաբերությունը։

''4) Արժեքի պարդ ձևը՝ ամբողջությամբ վերցրած''

Ապրանքի արժեքի պարզ ձևը նրա արժեքային հարաբերությունն է իրենից տարբեր տեսակի ապրանքի հետ, կամ նրա փոխանակային հարաբերությունը վերջինի հետ։ A ապրանքի արժեքը որակապես արտահայտվում է B ապրանքի՝ A ապրանքի հետ անմիջաբար փոխանակվելու ընդունակությամբ։ Արժեքը քանակապես արտահայտվում է B ապրանքի որոշ քանակի՝ A ապրանքի տվյալ քանակի հետ փոխանակվելու ընդունակությամբ։ Ուրիշ խոսքով՝ ապրանքի արժեքն ինքնուրույն արտահայտություն է ստանում, երբ ապրանքը ներկայանում է որպես «փոխանակային արժեք»։ Երբ մենք այս գլխի սկզբում, շրջուն տերմինաբանությանը հետևելով, ասում էինք, թե ապրանքն սպառողական արժեք է և փոխանակային արժեք, ապա, խստորեն ասած, այդ սխալ էր։ Ապրանքն սպառողական արժեք կամ սպառման առարկա և «արժեք» է։ Նա իր այդ երկակի բնույթը երևան է հանում, երբ նրա արժեքը ստանում է դրսևորման սեփական, նրա նատուրալ ձևից տարբեր ձև, այն է՝ փոխանակային արժեքի ձև, ընդ որում մեկուսացված քննվող ապրանքը երբեք այդ ձևը չի ունենում, բայց այդպիսի ձև ունենում է միշտ միայն արժեքային կամ փոխանակային հարաբերության մեջ մի ուրիշ, տարբեր տեսակի ապրանքի նկատմամբ։ Քանի որ մենք այդ հիշում ենք, ապա վերոհիշյալ սխալ բառագործածությունը ոչ մի սխալ չի առաջացնում, այլ կրճատ արտահայտության համար է ծառայում միայն։

Մեր վերլուծությունը ցույց տվեց, որ ապրանքի արժեքի ձևը կամ նրա արժեքի արտահայտությունը բխում է ապրանքի արժեքի բնությունից, և ոչ ընդհակառակը՝ արժեքը կամ արժեքի մեծությունը չէ, որ բխում է փոխանակային արժեքից, արժեքի արտահայտման այդ եղանակից։ Բայց հենց այդպես են պատկերացնում բանը, մի կողմից, մերկանտիլիստներն ու նրանց արդի երկրպագուները, ինչպես Ֆերյեն, Գանիլը և այլն<ref>'''2-րդ հրատ. ծանոթագրություն.'''— F.L. A. Ferrier (մաքսային ենթատեսուչ): «Du Gouvernement considéré dans ses Rapports avec le Commerce», Paris 1805, և Charles Ganilh: «Des Systèmes d’Économie Politique etc.», 2-րդ հրատ. Paris 1821։<br>22a '''2-րդ հրատ. ծանոթագրության.'''— Օրինակ, Հոմերոսի մոտ մի իրի արժեքն արտահայտվում է ամբողջ մի շարք տարբեր իրերով։</ref>, մյուս կողմից, նրանց հակոտնյաները, ազատ առևտրի արդի շրջիկ-գործակալները, ինչպես Բաստիան և նրա նմանները։ Մերկանտիլիստները ծանրության կենտրոնը փոխադրում են արժեքի արտահայտության որակական կողմի վրա, այսինքն՝ ապրանքի համարժեքային ձևի վրա, որն իր ավարտուն արտահայտությունը գտնում է փողի մեջ, այնինչ ֆրիտրեդերյան ապրանքի ժամանակակից շրջավաճառները, որոնք պետք է իրենց ապրանքը ծախեն՝ ի՛նչ գնով ուզում է լինի, գլխավոր ուշադրությունը դարձնում են, ընդհակառակը, արժեքի հարաբերական ձևի քանակական կողմի վրա։ Հետևաբար, նրանց համար ապրանքի թե՛ արժեքը և թե՛ արժեքի մեծությունը գոյություն ունեն միայն այն արտահայտության մեջ, որ նրանք ստանում են ապրանքների փոխանակային հարաբերության մեջ, այսինքն՝ միայն ապրանքների ընթացիկ գնացուցակի սյունակներում։ Շոտլանդացի Մակլեոդը, որի պրոֆեսիոնալ պարտականությունն այն է, որ Լոմբարդստրիտի բանկիրների հնամոլ պատկերացումներն ըստ կարելույն մեծ գիտականությամբ գեղազարդի, մի հաջող համադրություն է ներկայացնում սնահավատ մերկանտիլիստների և ազատ առևտրի իդեաների լուսավորված շրջավաճառների միջև։

Ավելի մոտիկից քննելով A ապրանքի արժեքի արտահայտությունը նրա արժեքային հարաբերության մեջ B ապրանքի նկատմամբ, մենք տեսանք, որ այդ հարաբերության սահմաններում A ապրանքի նատուրալ ձևը լոկ սպառողական արժեքի կերպարանք է ներկայացնում, իսկ B ապրանքի նատուրալ ձևը՝ լոկ արժեքի ձև՝ կամ արժեքի կերպարանք։ Այսպիսով, սպառողական արժեքի ու արժեքի այն ներքին հակադրությունը, որ թաքնված է ապրանքի մեջ, արտահայտվում է արտաքին հակադրության միջոցով, այսինքն՝ երկու ապրանքների հարաբերության միջոցով, որի շրջանակներում մեկ ապրանքը,— այն ապրանքը, '''որի''' արժեքը արտահայտվում է,— անմիջաբար լոկ սպառողական արժեքի դեր է խաղում, իսկ մյուս ապրանքը,— այն, '''որի մեջ''' արժեքն արտահայտվում է,— անմիջաբար միայն փոխանակային արժեքի դեր է խաղում։ Հետևաբար, ապրանքի արժեքի պարզ ձևը ապրանքի մեջ պարունակվող այն հակադրության դրսևորման պարզ ձևն է, որ կա սպառողականի արժեքի ու արժեքի միջև։

Բոլոր հասարակական կացութաձևերում աշխատանքի արդյունքն սպառման առարկա է, բայց զարգացման պատմականորեն որոշ միայն մեկ դարաշրջան է աշխատանքի արդյունքը ապրանք դարձնում,— այսինքն՝ այն դարաշրջանը, երբ օգտակար իրի արտադրության վրա ծախսված աշխատանքը հանդես է գալիս որպես այդ իրի «առարկայական» հատկություն, որպես նրա արժեքը։ Այստեղից հետևում է, որ ապրանքի արժեքի պարզ ձևը միևնույն ժամանակ աշխատանքի արդյունքի ապրանքային պարզ ձևն է որ, ըստ այնմ, ապրանքային ձևի զարգացումը համընկնում է արժեքի ձևի զարգացման հետ։

Առաջին հայացքից արդեն ակներև է արժեքի պարզ ձևի անբավարարությունը, այդ սաղմնային ձևի, որը միայն մի շարք փոխակերպումներ անցնելով է հասունանում մինչև գնի ձևը։

A ապրանքի արժեքի արտահայտությունը B ապրանքի մեջ միայն տարբերում է A ապրանքի այդ արժեքը նրա սեփական սպառողական արժեքից և այդ պատճառով էլ ապրանքը դնում է միայն մեկ փոխանակային հարաբերության մեջ,— որևէ աոանձին, նրանից տարբեր ապրանքային տեսակի հետ ունեցած փոխանակային հարաբերության մեջ, բայց նա չի արտահայտում այդ ապրանքի որակական նույնությունն ու քանակական համամասնությունը ապրանքների մյուս բոլոր տեսակների հետ։ Մեկ ապրանքի արժեքի պարզ հարաբերական ձևին համապատասխանում է մի ուրիշ ապրանքի առանձին համարժեքային ձևը։ Այսպես, օրինակ, բաճկոնը կտավի արժեքի հարաբերական արտահայտության մեջ ունի համարժեքային ձև, կամ միայն այդ առանձին ապրանքային տեսակի՝ կտավի նկատմամբ անմիջաբար փոխանա֊կելիության ձև:

Մինչդեռ, արժեքի առանձին ձևը ինքն իրեն փոխվում է ավելի լիակատար ձևի։ Թեև այդ ձևի միջոցով A եզակի ապրանքի արժեքն արտահայտվում է ուրիշ տեսակի միայն մի ապրանքի մեջ, սակայն այս դեպքում ամենևին նշանակություն չունի, թե ինչ ապրանք է այդ՝ բաճկոն է արդյոք, երկաթ, ցորեն և այլն։ Որչափով միևնույն ապրանքը ապրանքի մերթ այս, մերթ այն տեսակի հետ արժեքային հարաբերությունների մեջ է մտնում, առաջ են գալիս նրա արժեքի տարբեր պարզ արտահայտություններ [''Տե՛ս 22a ծանոթ.'']: Նրա արժեքի հնարավոր արտահայտությունների թիվը սահմանափակված է ապրանքի՝ նրանից տարբեր տեսակների թվով միայն։ Ապրանքի արժեքի եզակի արտահայտությունը, այսպիսով, վեր է ածվում նրա արժեքի մի շարք տարբեր պարզ արտահայտությունների, ընդ որում այդ շարքը կարող է երկարացվել ուզած չափով։

'''B. Արժեքի լրիվ կամ ծավալուն ձև'''

A ապրանքի z քանակը = B ապրանքի u քանակին, կամ = C ապրանքի v քանակին, կամ = D ապրանքի w քանակին, կամ = E ապրանքի x քանակին, կամ = և այլն։

(20 արշ. կտավը = 1 բաճկոնի, կամ = 10 ֆունտ թեյի, կամ = 40 ֆունտ սուրճի, կամ = 1 կվարտեր ցորենի, կամ = 2 ունցիա ոսկու, կամ = ½ տոննա երկաթի, կամ = և այն)

''1) Արժեքի ծավալուն հարաբերական ձևը''

Տվյալ ապրանքի, օրինակ, կտավի արժեքը հիմա արտահայտվում է ապրանքային աշխարհի ուրիշ անթիվ տարրերի մեջ։ Ամեն մի ուրիշ ապրանքային մարմին դառնում է կտավի արժեքի հայելի<ref>Այս պատճառով խոսում են կտավի բաճկոնային արժեքի մասին, եթե կտավի արժեքը արտահայտում են բաճկոններով,— նրա հացահատիկային արժեքի մասին, եթե արժեքն արտահայտում են հացահատիկով, և այլն: Ամեն մի այսպիսի արտահայտություն նշանակում է, որ բաճկոնի, հացահատիկի և այլնի սպառողական արժեքի մեջ երևան է գալիս ոչ այլ ինչ, եթե ոչ կտավի արժեքը։ «Յուրաքանչյուր ապրանքի արժեք արտահայտություն է տալիս նրա փոխանակային հարաբերությանը... Մենք կարող ենք խոսել նրա մասին որպես հացահատիկային արժեքի, մահուդային արժեքի մասին և այլն, նայած թե ուրիշ ի՛նչ ապրանքի հետ է համեմատվում այն. այսպիսով, արժեքի հազարավոր տարբեր տեսակներ կան,— արժեքի ճիշտ այնքան տեսակներ, որքան ապրանքներ կան, և նրանք բոլորն էլ միատեսակ ռեալ են և միատեսակ անվանական» («A Critical Dissertation on the Nature, Measures and Causes of Value: chiefly in reference to the writings of Mr. Ricardo and his followers. By the Author of Essays on the Formation etc. of Opinions». London 1825, էջ 39)։ Իր ժամանակին Անգլիայում շատ աղմուկ հանած այս անանուն աշխատության հեղինակ Ս. Բեյլին երևակայում է, թե միևնույն ապրանքային արժեքի այս խայտաբղետ հարաբերական արտահայտությունների մատնանշումով նա ոչնչացրել է արժեքի հասկացողությունը սահմանելու ամեն մի հնարավորություն։ Այն հանգամանքը, որ նա, չնայած իր ամբողջ սահմանափակությանը, այնուամենայնիվ շոշափել է Ռիկարդոյի թեորիայի խոցելի տեղերը, ցույց է տալիս այն ջղայնությունը, որով Ռիկարդոյի դպրոցը հարձակվեց նրա վրա, օրինակ, «Westminster Review»-ում։</ref>։ Այսպիսով, միայն այժմ է այդ արժեքն ինքը իսկապես երևան գալիս իբրև տարբերազուրկ մարդկային աշխատանքի խտացվածք։ Որովհետև արժեք ստեղծող աշխատանքը հիմա միանգամայն որոշակի ներկայացված է որպես մի աշխատանք, որն ամեն մի ուրիշ մարդկային աշխատանքի հավասար նշանակություն ունի, անկախ այն բանից, թե ի՛նչ նատուրալ ձև ունի վերջինը և ինչի՛ մեջ է առարկայանում այն՝ բաճկոնի, ցորենի, երկաթի, ոսկու մեջ և այլն։ Այդ պատճառով էլ արժեքի իր ձևի շնորհիվ կտավը հիմա հասարակական հարաբերության մեջ է մտնում ապրանքի ո՛չ միայն մի ուրիշ առանձին տեսակի հետ, այլև ամբողջ ապրանքային աշխարհի հետ։ Որպես ապրանք նա այդ աշխարհի քաղաքացին է։ Միևնույն ժամանակ ապրանքային արժեքի արտահայտության անվերջ շարքը ցույց է տալիս, որ արժեքը բացարձակապես անտարբեր է դեպի սպառողական արժեքի ամեն մի հատուկ ձև, որի մեջ նա երևան է գալիս։

Առաջին ձևում՝ 20 արշ. կտավը = 1 բաճկոնի, կարող է հասարակ պատահականություն թվալ այն իրողությունը, որ այս երկու ապրանքը փոխանակելի են իրար հետ մի որոշ քանակական հարաբերակցությամբ։ Երկրորդ ձևում, ընդհակառակը, անմիջապես երևում է նրա հետևում թաքնված հիմքը, որն էապես տարբեր է պատահական արտահայտությունից և որոշում է այդ վերջինը։ Կտավի արժեքը մնում է միատեսակ իր մեծությամբ, անկախ այն բանից՝ բաճկոնի՞ մեջ է արտահայտված այն, թե՞ սուրճի կամ երկաթի մեջ և այլն,— ուրիշ անչափ բազմազան ապրանքների մեջ, որոնք պատկանում են ամենատարբեր տերերի։ Երկու անհատական ապրանքատերերի պատահական հարաբերությունը չքանում է։ Ակներև է դառնում, որ ո՛չ թե փոխանակությունն է կարգավորում ապրանքի արժեքի մեծությունը, այլ, ընդհակառակը, ապրանքի արժեքի մեծությունն է կարգավորում նրա փոխանակային հարաբերությունները։

''2) Հատուկ համարժեքային ձևը''

Ամեն մի ապրանք՝ բաճկոնը, թեյը, ցորենը, երկաթը և այլն, կտավի արժեքի արտահայտության մեջ համարժեքի, այսինքն՝ արժեքի մարմնի դեր է խաղում։ Յուրաքանչյուր այսպիսի ապրանքի որոշ նատուրալ ձևը հիմա մի հատուկ համարժեքային ձև է՝ բազմաթիվ ուրիշ ձևերի կողքին։ Նույն կերպով էլ տարբեր ապրանքային մարմինների մեջ պարունակվող օգտակար աշխատանքի բազմազան որոշ, կոնկրետ տեսակները հիմա ծառայում են միայն որպես ընդհանրապես մարդկային աշխատանքի իրականացման ու դրսևորման ձևեր։

''3) Արժեքի լրիվ կամ ծավալուն ձևի թերությունները''

Նախ, ապրանքի արժեքի հարաբերական արտահայտությունն այստեղ ավարտուն չէ, որովհետև նրա արժեքի արտահայտությունների շարքը երբեք չի վերջանում։ Այն շղթան, որի օղակները արժեքի հավասարումներից են կազմված, միշտ կարող է երկարացվել՝ նրա մեջ մտցնելով ամեն մի նոր երևան եկող ապրանքատեսակ, որը նյութ է մատակարարում արժեքի նոր արտահայտության համար։ Երկրորդ, այդպիսի շղթան կազմում է արժեքի ցիրուցան ու այլատեսակ արտահայտությունների մի գույնզգույն մոզաիկա։ Վերջապես, եթե առանց բացառության բոլոր ապրանքների հարաբերական արժեքները արտահայտված են այս ծավալուն ձևի մեջ, ինչպես որ այդ հենց պետք է պատահի, ապա յուրաքանչյուր ապրանքի արժեքի հարաբերական ձևը ստանում է արժեքի արտահայտությունների մի անվերջ շարք, որը տարբերվում է ամեն մի այլ ապրանքի արժեքի հարաբերական ձևի արտահայտությունից։ Արժեքի ծավալուն հարաբերական ձևի թերություններն իրենց հերթին արտացոլվում են նաև նրան համապատասխանող համարժեքային ձևի մեջ։ Որովհետև ապրանքի ամեն մի առանձին տեսակի նատուրալ ձևն այստեղ մի հատուկ համարժեքային ձև է անթիվ ուրիշ հատուկ համարժեքային ձևերի կողքին, ուստի ընդհանրապես գոյություն ունեն միայն սահմանափակ համարժեքային ձևեր, որոնցից յուրաքանչյուրը բացառում է մնացած բոլորին։ Նմանապես, ամեն մի հատուկ ապրանքային համարժեքի մեջ պարունակվող աշխատանքի որոշ, կոնկրետ, օգտակար տեսակը ներկայացնում է մարդկային աշխատանքի դրսևորման մի հատուկ, հետևաբար և ոչ սպառիչ ձև միայն։ Ճիշտ է, այդ աշխատանքը դրսևորվելու իր լրիվ ու սպառիչ ձևը դրսևորման այդ հատուկ ձևերի ամբողջության մեջ է ստանում։ Բայց և այնպես այստեղ նա դրսևորման միասնական ձև չունի։

Ասենք՝ արժեքի ծավալուն հարաբերական ձևը կազմված է միայն արժեքի պարզ հարաբերական արտահայտությունների կամ առաջին ձևի հավասարումների գումարից, օրինակ՝
<TABLE border = 0 width="50%">
   <TR>
    <TD align=right>20</TD>
      <TD>արշ. կտավը</TD>
      <TD>=</TD>
      <TD align=right>1</TD>
      <TD>բաճկոնի,</TD>
    </TR>
   <TR>
    <TD align=right>20</TD>
      <TD>արշ. կտավը</TD>
      <TD>=</TD>
      <TD align=right>10</TD>
      <TD>ֆունտ թեյի և այլն։</TD>
    </TR>
</TABLE>

Բայց այդ հավասարումներից յուրաքանչյուրը պարունակում է նաև համանման հակադարձ հավասարում՝

<TABLE border = 0 width="50%">
    <TR>
       <TD align=right>1</TD>
       <TD>բաճկոնը</TD>
       <TD>=</TD>
       <TD align=right>20</TD>
       <TD>արշ. կտավի,</TD>
     </TR>
     <TR>
        <TD align=right>10</TD>
        <TD>ֆունտ թեյը</TD>
        <TD>=</TD>
        <TD align=right>20</TD>
        <TD>արշ. կտավի և այլն։</TD>
     </TR>
</TABLE>

Եվ իրոք, եթե որևէ մեկը իր կտավը փոխանակում է բազմաթիվ ուրիշ ապրանքների հետ և, հետևապես, նրա արժեքն արտահայտում է մի շարք ուրիշ ապրանքներով, ապա բազմաթիվ ուրիշ ապրանքատերեր էլ, ակներև է, որ պետք է իրենց ապրանքներն անպայման փոխանակեն կտավի հետ, հետևապես, պետք է իրենց տարրեր ապրանքների արժեքն արտահայտեն միևնույն երրորդ ապրանքով, կտավով։ Այսպես ուրեմն, շուռ տանք՝ 20 արշ. կտավը = 1 բաճկոնի կամ = 10 ֆունտ թեյի կամ = և այլն շարքը, այսինքն՝ արտահայտենք միայն այն հակադարձ հարաբերությունը, որն ըստ գործի էության արդեն պարունակվում է այդ շարքի մեջ. այն ժամանակ կստանանք՝

'''C. Արժեքի ընդհանրական ձևը'''

<TABLE border = 0 width="50%">
    <TR>
        <TD align=right>1</TD>
        <TD>բաճկոնը</TD>
        <TD style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>=</TD>
        <TD></TD>
    </TR>
    <TR>
        <TD align=right>10</TD>
        <TD>ֆունտ թեյը</TD>
        <TD style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>=</TD>
        <TD></TD>
    </TR>
    <TR>
        <TD align=right>40</TD>
        <TD>ֆունտ սուրճը</TD>
        <TD style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>=</TD>
        <TD></TD>
    </TR>
    <TR>
        <TD align=right>1</TD>
        <TD>կվարտեր ցորենը</TD>
        <TD style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>=</TD>
        <TD>20 արշ. կտավի։</TD>
    </TR>
    <TR>
        <TD align=right>2</TD>
        <TD>ունցիա ոսկին</TD>
        <TD style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>=</TD>
        <TD></TD>
    </TR>
    <TR>
        <TD align=right>½</TD>
        <TD>տոննա երկաթը</TD>
        <TD style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>=</TD>
        <TD></TD>
    </TR>
    <TR>
        <TD align=right>A</TD>
        <TD>ապրանքի x քանակը</TD>
        <TD style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>=</TD>
        <TD></TD>
    </TR>
    <TR>
        <TD align=right></TD>
        <TD>և այլն</TD>
        <TD style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'></TD>
        <TD></TD>
    </TR>
</TABLE>

''1) Արժեքի ձևի փոխված բնույթը''

Հիմա ապրանքներն իրենց արժեքներն արտահայտում են՝ 1) պարզ ձևով, որովհետև նրանք այդ արտահայտում են միայն մեկ ապրանքի մեջ, և 2) միատեսակ ձևով, որովհետև, այդ արտահայտում են միևնույն ապրանքի մեջ։ Նրանց արժեքի ձևը պարզ է և նրանց բոլորի համար ընդհանուր, ուրեմն և ընդհանրական է։

I և II ձևերը հանգում էին միայն այն բանին, որ տվյալ ապրանքի արժեքն արտահայտվում էր որպես մի բան, որը տարբեր էր նրա սեփական սպառողական արժեքից կամ նրա ապրանքային մարմնից։

Առաջին ձևը տալիս էր արժեքի այսպիսի հավասարումներ՝ 1 բաճկոնը = 20 արշ. կտավի, 10 ֆունտ թեյը = ½ տոննա երկաթի և այլն։ Բաճկոնի արժեք արտահայտվում է որպես կտավին հավասար մի բան, թեյի արժեքը՝ որպես երկաթին հավասար մի բան և այլն։ Բայց կտավին և երկաթին հավասար այդ բաները, բաճկոնի ու թեյի արժեքի այդ արտահայտությունները, նույնքան տարբեր են, որքան և կտավն ու երկաթը։ Ակներև է, որ այս ձևը գործնականում հանդիպում է փոխանակության միայն առաջին սաղմնավորման ժամանակ, երբ աշխատանքի արդյունքները փոխանակության միայն բացառիկ ու պատահական գործողությունների ժամանակ են ապրանքներ դառնում։

Երկրորդ ձևն առաջինից ավելի լրիվ կերպով է տարբերում ապրանքի արժեքը նրա սեփական սպառողական արժեքից, որովհետև, օրինակ, բաճկոնի արժեքը այստեղ կանգնած է իր նատուրալ ձևի դեմ բոլոր հնարավոր տեսակներով, որպես կտավին հավասար, երկաթին հավասար, թեյին հավասար մի բան և այլն,— ուրիշ ամեն ուզածդ բանի հավասար, բայց ոչ իրեն՝ բաճկոնին հավասար բան։ Մյուս կողմից, այստեղ ուղղակի բացառվում է ապրանքների արժեքի ամեն մի ընդհանուր արտահայտություն, որովհետև ամեն մի առանձին ապրանքի արժեքի արտահայտության մեջ մյուս բոլոր, ապրանքները մտնում են միայն համարժեքների ձևով։ Արժեքի ծավալուն ձևն առաջին անգամ փաստորեն իրագործվում է այն ժամանակ, երբ աշխատանքի որևէ մեկ արդյունք, օրինակ, անասունը, արդեն ո՛չ թե իբրև բացառություն, այլ սովորաբար փոխանակվում է ուրիշ շատ ապրանքների հետ։

Մեր նոր ստացած II ձևն ապրանքային աշխարհի արժեքներն արտահայտում է ապրանքի մեկ ու միևնույն տեսակի մեջ, որն այդ աշխարհից բաժանվել է, օրինակ, կտավի մեջ, և, այդպիսով, բոլոր ապրանքների արժեքները ներկայացնում է կտավի հետ նրանց ունեցած հավասարության միջոցով։ Այժմ ամեն մի ապրանքի արժեքը, որպես կտավին հավասար մի բան, տարբերվում է ո՛չ միայն իր սեփական սպառողական արժեքից, այլև ամեն մի սպառողական արժեքից, և հենց դրանով էլ ներկայացնում է այն, ինչ ընդհանուր է տվյալ ապրանքի և բոլոր մյուս ապրանքների համար։ Հետևաբար, միայն այս ձևն է իսկապես հարաբերություն հաստատում ապրանքների որպես արժեքների, միջև, կամ հնարավորություն է տալիս, որ նրանք միմյանց նկատմամբ հանդես գան որպես փոխանակային արժեքներ։

Նախկին երկու ձևերն էլ յուրաքանչյուր ապրանքի արժեքն արտահայտում են կամ մի միակ այլատեսակ ապրանքի մեջ, կամ նրանից տարբերվող մի շարք բազմաթիվ ապրանքների մեջ։ Երկու դեպքում էլ իր համար արժեքի մի ձև ձեռք բերելն աոանձին ապրանքի, այսպես ասած, մասնավոր գործն է, և նա այդ բանը կատարում է առանց մնացած ապրանքների աջակցության։ Վերջինները նրա նկատմամբ լոկ համարժեքի պասսիվ դեր են կատարում։ Արժեքի ընդհանրական ձևը, ընդհակառակը, առաջ է գալիս միայն որպես ամբողջ ապրանքային աշխարհի ընդհանուր գործ։ Տվյալ ապրանքը արժեքի ընդհանրական արտահայտություն է ձեռք բերում միայն այն պատճառով, որ մյուս բոլոր ապրանքներն իրենց արժեքը նրա հետ միաժամանակ արտահայտում են միևնույն համարժեքի մեջ, և ամեն մի նոր երևան եկող ապրանք պետք է նույնն անի։ Դրա հետ միաժամանակ պարզվում է, որ քանի որ ապրանքների արժեքը [Werthgegenständlichkeit] այդ իրերի «զուտ հասարակական կեցությունն» է, ուստի նա արտահայտվել կարող է միայն նրանց բազմակողմանի հասարակական հարաբերության միջոցով, որ ապրանքային արժեքի ձևը, այդ պատճառով էլ, պետք է հասարակական նշանակություն ունեցող ձև լինի։

Հիմա բոլոր ապրանքները կտավին հավասար լինելու իրենց ձևով ո՛չ միայն որակապես հավասար բաներ են, այսինքն՝ արժեքներ են ընդհանրապես, այլև միաժամանակ արժեքի քանակապես համեմատելի մեծություններ են։ Որովհետև նրանք իրենց արժեքի մեծություններն արտացոլում են միևնույն նյութի՝ կտավի մեջ, ուստի արժեքի այդ մեծությունները միմյանց արտացոլում են փոխադարձաբար։ Օրինակ, 10 ֆունտ թեյը = 20 արշ. կտավի, և 40 ֆունտ սուրճը = 20 արշ. կտավի։ Հետևապես, 10 ֆունտ թեյը = 40 ֆունտ սուրճի։ Կամ՝ 1 ֆունտ սուրճի մեջ պարունակվում է աշխատանքի՝ արժեքի այդ սուբստանցի, միայն քառորդ մասն ա՛յն քանակի, որը պարունակվում է 1 ֆունտ թեյի մեջ։

Ապրանքային աշխարհի արժեքի ընդհանրական հարաբերական ձևը հիշյալ աշխարհից բացառված համարժեք-ապրանքին, կտավին, տալիս է ընդհանրական համարժեքի բնույթ։ Նրա սեփական նատուրալ ձևը, այսպիսով, դառնում է ամբողջ ապրանքային աշխարհի համար արժեքի ընդհանուր արտահայտիչ, հետևաբար, կտավը մյուս բոլոր ապրանքների հետ անմիջաբար փոխանակվելու ընդունակություն է ձեռք բերում։ Նրա մարմնաձևը մարդկային ամեն մի աշխատանքի ընդհանրական հասարակական կեղևի տեսանելի մարմնառության դեր է խաղում։ Ջուլհակությունը, կտավ արտադրող մասնավոր աշխատանքը, գտնվում է միևնույն ժամանակ ընդհանրական և հասարակական ձևի մեջ, աշխատանքի մյուս բոլոր տեսակների հետ հավասարության ձևի մեջ։ Այն անթիվ հավասարումները, որոնցից կազմված է արժեքի ընդհանրական ձևը, կտավի մեջ իրականացած աշխատանքը հերթով հավասարեցնում են ամեն մի ուրիշ ապրանքի մեջ պարունակված աշխատանքի բոլոր տեսակներին և դրանով ջուլհակությունը դարձնում են առհասարակ մարդկային աշխատանքի դրսևորման ընդհանրական ձև։ Այսպիսով, ապրանքային արժեքի մեջ առարկայացած աշխատանքը ո՛չ միայն բացասական արտահայտություն է ստանում, որպես մի աշխատանք, որի մեջ վերացության են ենթարկված աշխատանքի, իրական տեսակների բոլոր կոնկրետ ձևերն ու օգտակար հատկությունները, այլ որոշակի հանդես է գալիս նաև նրա սեփական դրական բնույթը, այն է, որ աշխատանքի բոլոր իրական տեսակները վեր են ածվում մարդկային աշխատանքի մի բնույթի, որն ընդհանուր է նրանց համար՝ մարդկային աշխատուժի ծախսման։

Արժեքի ընդհանրական ձևը, որն աշխատանքի արդյունքները ներկայացնում է պարզապես իբրև տարբերազուրկ մարդկային աշխատանքի խտացվածքներ, հենց իր սեփական կաոուցվածքով ցույց է տալիս, որ ինքն ապրանքային աշխարհի հասարակական արտահայտությունն է։ Այսպիսով, նա բացահայտում է, որ այդ աշխարհի սահմաններում աշխատանքի ընդհանրական-համամարդկային բնույթը կազմում է նրա առանձնահատուկ Հասարակական բնույթը։

''2) Արժեքի հարաբերական ձևի և համարժեքային ձևի զարգացման հարաբերությունը''

Արժեքի հարաբերական ձևի զարգացման աստիճանին համապատասխանում է համարժեքային ձևի զարգացման աստիճանը։ Սակայն — և այս կարևոր է նշել — համարժեքային ձևի զարգացումը արժեքի հարաբերական ձևի զարգացման արտահայտությունն ու հետևանքն է միայն։

Ապրանքի արժեքի պարզ, կամ առանձին, հարաբերական ձևը մի ուրիշ ապրանք դարձնում է առանձին համարժեք։ Հարաբերական արժեքի ծավալուն ձևը,— մեկ ապրանքի արժեքի այս արտահայտությունը մյուս բոլոր ապրանքների մեջ,— վերջիններին տալիս է բազմազան հատուկ համարժեք֊ների ձև։ Վերջապես, ապրանքի մի հատուկ տեսակ ընդհանրական համարժեքի ձև է ընդունում, որովհետև մյուս բոլոր ապրանքներն այն դարձնում են արժեքի իրենց միասնական ընդհանրական ձևի նյութ։

Այն նույն աստիճանով, որով զարգանում է արժեքի ձևն ընդհանրապես, զարգանում է նաև նրա երկու բևեռների՝ արժեքի հարաբերական ձևի ու համարժեքային ձևի հակադրությունը։

Արդեն առաջին ձևը՝ 20 արշ. կտավը = 1 բաճկոնի, պարունակում է այս հակադրությունը, բայց ֆիքսացիայի չի ենթարկում այն։ Նայած թե մենք այդ հավասարումն ինչպե՛ս կկարդանք՝ աջից ձախ, թե՞ ընդհակառակը, ապրանքային երկու բևեռներից յուրաքանչյուրը, թե՛ կտավը և թե՛ բաճկոնը, փոփոխակիորեն կգտնվի արժեքի մերթ հարաբերական, մերթ համարժեքային ձևի մեջ։ Այստեղ դեռ բավական դժվար է բևեռային հակադրությունը որոշել։

II ձևի մեջ միշտ ապրանքի միայն որևէ մեկ տեսակը կարող է լիովին ծավալել իր հարաբերականr արժեքը, և նա ինքը միայն այն պատճառով և այն չափով արժեքի ծավալուն հարաբերական ձև ունի, որչափով մյուս բոլոր ապրանքները նրա հանդեպ կանգնած են համարժեքային ձևով։ Այստեղ արդեն չի կարելի տեղափոխել արժեքային հավասարման երկու կողմերը օրինակ, 20 արշ. կտավը = 1 բաճկոնի, կամ = 10 ֆունտ թեյի, կամ = 10 կվարտեր ցորենի և այլն, առանց նրա ընդհանուր բնույթը փոխելու, առանց նրան արժեքի լրիվ ձևից ընդհանրական ձևի փոխարկելու։

Վերջապես, վերջին ձևը, III ձևը, ապրանքային աշխարհին տալիս է արժեքի ընդհանրական և հասարակական հարաբերական ձև՝ այն պատճառով և այն չափով, որ այստեղ ապրանքային աշխարհին պատկանող բոլոր ապրանքները, բացի մեկից, բացառված են ընդհանրական համարժեքային ձևից։ Այս պատճառով մի ապրանք, կտավը, գտնվում է մի այնպիսի ձևի մեջ, որը նրան մյուս բոլոր ապրանքների հետ անմիջաբար փոխանակվելու ընդունակություն է տալիս, այսինքն՝ գտնվում է անմիջականորեն հասարակական ձևի մեջ, և այդ այն պատճառով ու այն չափով, որ մյուս բոլոր ապրանքները չեն գտնվում այդ ձևի մեջ<ref>Ընդհանրական անմիջական փոխանակելիության ձևի վրա գցված առաջին հայացքից չի դրսևորվում այն հանգամանքը, որ նա հակասական ապրանքային ձև է, որը նույնպես անբաժանելի կերպով կապված է ոչ-անմիջական փոխանակելիության ձևի հետ, ինչպես մագնիսի դրական բևեռը իր բացասական բևեռի հետ: Այդ պատճառով նույնքան թույլատրելի է երևակայել, թե միաժամանակ բոլոր ապրանքների վրա կարելի է անմիջական փոխանակելիության կնիք դրոշմել, որքան թույլատրելի է երևակայել, թե բոլոր կաթոլիկներին կարելի է Հռոմի պապ դարձնել։ Մանր բուրժուայի համար, որն ապրանքային արտադրության մեջ տեսնում է մարդկային ազատության ու անհատական անկախության nec plus ultra-ն, իհարկե, վերին աստիճանի ցանկալի կլիներ վերացնել այս ձևի հետ կապված թերությունները, և հատկապես ապրանքների այն թերությունը, որ նրանք օժտված չեն անմիջական փոխանակելիությամբ։ Ֆիլիստերական հենց այս ուտոպիայի գեղաներկումն է կազմում պրուդոնյան սոցիալիզմը, որը, ինչպես ես ցույց եմ տվել մի ուրիշ տեղ, նույնիսկ օրիգինալությամբ էլ աչքի չի ընկնում, այլ միայն կրկնում է այն, ինչ որ նրանից շատ առաջ ու շատ ավելի լավ ասել են Գրեյը, Բրեյը և մյուսները։ Այդ չի խանգարում, որ մեր օրերում այդպիսի իմաստությունը որոշ շրջաններում ցուցադրվի «science» [«գիտություն»] անվան տակ։ Ոչ մի դպրոց «science» բառն այնքան չի հոլովել, որքան պրուդոնյան, դպրոցը, որովհետև
<poem>

«Wo Begriffe fehlen,
Da stellt zur rechten֊֊ Zeit ein Wort sich ein».

[«Որտեղ պակասում են մտքերը,
ճիշտ ժամանակին նրանց փոխարինում են բառերը»։ Գյոթե, «Ֆաուստ»։]
</poem></ref>։

Ընդհակառակը, այն ապրանքը, Որը հանդես է գալիս իբրև րնդհանրական համարժեք, զրկված է ապրանքային աշխարհի արժեքի միասնական և, հետևապես, նաև ընդհանրական հարաբերական ձևի։ Եթե կտավը կամ ընդհանրական համարժեքային ձևի մեջ գտնվող որևէ այլ ապրանք միաժամանակ մասնակից լիներ նաև արժեքի ընդհանրական հարաբերական ձևին, ապա նա պետք է ինքն իր համար համարժեք ծառայեր։ Այն ժամանակ մենք կստանայինք՝ 20 արշ. կտավը = 20 արշ. կտավի = նույնաբանությունը, որի մեջ ո՛չ արժեք է արտահայտված, ո՛չ էլ արժեքի մեծություն։ Ընդհանրական համարժեքի հարաբերական արժեքն արտահայտելու համար մենք պետք է III ձևը շուռ տայինք։ Ընդհանրական համարժեքը զուրկ է արժեքի հարաբերական ձևից, որը հատուկ է մյուս բոլոր ապրանքներին, և նրա արժեքը հարաբերորեն արտահայտվում է մյուս բոլոր ապրանքային մարմինների անվերջ շարքի մեջ։ Այսպիսով, արժեքի ծավալուն հարաբերական ձևը, կամ II ձևը, երևան է գալիս որպես ապրանք-համարժեք ներկայացնող ապրանքի առանձնահատուկ հարաբերական ձև։

''3) Անցում արժեքի ընդհանրական ձևից դեպի փողային ձևը''

Ընդհանրական համարժեքային ձևը արժեքի ձևն է ընդհանրապես։ Հետևաբար, այն կարող է պատկանել ամեն մի ապրանքի։ Մյուս կողմից, որևէ ապրանք ընդհանրական համարժեքային ձևի (III ձևի) մեջ գտնվում է միայն այն ժամանակ և այն չափով, երբ և որչափով նա, որպես համարժեք, դուրս է մղվում մյուս բոլոր ապրանքների կողմից իրենց միջից։ Եվ միայն այն պահից, երբ այդպիսի անջատումը վերջնականապես վիճակվում է ապրանքի մի առանձնահատուկ տեսակի,— միայն այդ պահից ապրանքային աշխարհի արժեքի միասնական հարաբերական ձևը օբյեկտիվ կայունություն և ընդհանուր հասարակական նշանակություն է ձեռք բերում։

Ապրանքի այն առանձնահատուկ տեսակը, որի նատուրալ ձևի հետ հասարակականորեն սերտաճում է համարժեքային ձևը, դառնում է փողային ապրանք, կամ գործում է որպես փող։ Ապրանքային աշխարհում ընդհանրական համարժեքի դեր կատարելը դառնում է նրա առանձնահատուկ հասարակական ֆունկցիան և, հետևապես, նրա հասարակական մոնոպոլիան։ Այն ապրանքների թվում, որոնք II ձևի մեջ հանդես էին գալիս որպես կտավի հատուկ համարժեքներ, իսկ III ձևի մեջ բոլորն էլ իրենց հարաբերական արժեքը արտահայտում էին կտավի մեջ,— այդ արտոնյալ տեղը պատմակաորեն նվաճել է մի որոշ ապրանք, այն է՝ ոսկին։ Ուստի III ձևի մեջ կտավ ապրանքի տեղը դնենք ոսկի ապրանքը՝ կստացվի՝

'''D. Փողային ձևը'''

<TABLE border = 0 width="50%">
    <TR>
        <TD align=right>20</TD>
        <TD>արշ. կտավը</TD>
        <TD style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>=</TD>
        <TD></TD>
    </TR>
    <TR>
        <TD align=right>1</TD>
        <TD>բաճկոնը</TD>
        <TD style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>=</TD>
        <TD></TD>
    </TR>
    <TR>
        <TD align=right>10</TD>
        <TD>ֆունտ թեյը</TD>
        <TD style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>=</TD>
        <TD></TD>
    </TR>
    <TR>
        <TD align=right>40</TD>
        <TD>ֆունտ սուրճը</TD>
        <TD style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>=</TD>
        <TD>2 ունցիա ոսկու։</TD>
    </TR>
    <TR>
        <TD align=right>1</TD>
        <TD>կվարտեր ցորենը</TD>
        <TD style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>=</TD>
        <TD></TD>
    </TR>
    <TR>
        <TD align=right>½</TD>
        <TD>տոննա երկաթը</TD>
        <TD style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>=</TD>
        <TD></TD>
    </TR>
    <TR>
        <TD align=right>A</TD>
        <TD>ապրանքի x քանակը</TD>
        <TD style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>=</TD>
        <TD></TD>
    </TR>
</TABLE>

I ձևից II ձևին և II ձևից III ձևին անցնելիս էական փոփոխություններ են տեղի ունենում։ Ընդհակառակը, IV ձևը III ձևից միայն նրանով է տարբերվում, որ կտավի փոխարեն հիմա ոսկին է ստանում ընդհանրական համարժեքի ձև։ IV ձևի մեջ ոսկին նույն դերն է կատարում, ինչպես III ձևի մեջ կտավը,— ընդհանրական համարժեքի դեր։ Առաջադիմությունն այն է միայն, որ անմիջական ընդհանրական փոխանակելիության ձևը, կամ ընդհանրական համ արժեքային ձևը հիմա, հասարակական սովորույթի շնորհիվ, վերջնականապես սերտաճել է ապրանք ոսկու առանձնահատուկ նատուրալ ձևի հետ։

Ոսկին մյուս ապրանքների հանդեպ կանգնում է իբրև փող միայն այն պատճառով, որ նա առաջ նրանց հանդեպ արդեն կանգնած էր իբրև ապրանք։ Մյուս բոլոր ապրանքների նման՝ նա գործում էր թե՛ որպես համարժեք — որպես առանձին համարժեք փոխանակության եզակի ակտերի ժամանակ, և թե որպես հատուկ համարժեք մյուս ապրանք-համարժեքների կողքին։ Քիչ թե շատ ընդարձակ շրջաններում նա կամաց-կամաց սկսել է գործել իբրև ընդհանրական համարժեք։ Հենց որ նա նվաճել է ապրանքային աշխարհի արժեքների արտահայտության մեջ այդ տեղի մոնոպոլիան, նա դարձել է փողային ապրանք, և սկսած միայն այն մոմենտից, երբ նա արդեն այդպիսի փողային ապրանք է դարձել, IV ձևը սկսում է տարբերվել III ձևից, ուրիշ խոսքով՝ արժեքի ընդհանրական ձևը դառնում է փողային ձև։

Ապրանքի, օրինակ, կտավի, պարզ հարաբերական արժեքի արտահայտությունն արդեն իբրև փողային ապրանք գործող ապրանքի, օրինակ, ոսկու մեջ, գնի ձևն է։ Հետևապես, կտավի «գնի ձևը» կլինի՝

20 արշ. կտավ = 2 ունցիա ոսկու,

կամ, եթե 2 ունցիա ոսկու դրամական անունը (монетное имя) 2 ֆունտ ստեռլինգ է,

20 արշ. կտավը = 2 ֆունտ ստեռլինգի։

Փողային ձևի ըմբռնման դժվարությունը սահմանափակվում է ընդհանրական համարժեքային ձևի, հետևապես, արժեքի առհասարակ ընդհանրական ձևի, III ձևի ըմբռնման դժվարությամբ։ III ձևը լուծվում է հետադարձորեն II ձևի մեջ, փոխվելով արժեքի ծավալուն ձևի, իսկ այս վերջինի կազմիչ տարրն է I ձևը՝ 20 արշ. կտավը = 1 բաճկոնի, կամ x քանակով A ապրանքը = y քանակով B ապրանքի։ Ուստի պարզ ապրանքային ձևը փողային ձևի սաղմն է։

====4. ԱՊՐԱՆՔԱՅԻՆ ՖԵՏԻՇԻԶՄՆ ՈՒ ՆՐԱ ԳԱՂՏՆԻՔԸ====

Առաջին հայացքից թվում է, թե ապրանքը մի շատ հասարակ ու սովորական իր է։ Նրա վերլուծությունը ցույց է տալիս, որ դա տարօրինակություններով, մետաֆիզիկական նրբություններով ու աստվածաբանական խորամանկաբանություններով լի մի իր է։ Որպես սպառողական արժեք՝ նա իր մեջ առեղծվածային ոչինչ չի պարունակում, այն տեսակետից քննելիս լինենք ապրանքը, որ նա իր հատկություններով մարդկային պահանջմունքներ է բավարարում, թե՛ այն տեսակետից, որ այդ հատկությունները նա ստանում է որպես մարդկային աշխատանքի պրոդուկտ։ Ինքնին հասկանալի է, որ մարդն իր գործունեությամբ փոփոխում է բնության նյութերի ձևերը իր համար օգտակար որոշ ուղղությամբ։ Օրինակ, փայտի ձևերը փոխվում են, երբ նրանից սեղան են շինում։ Եվ, այնուամենայնիվ, սեղանը մնում է փայտ — մի սովորական, զգայաբար ընկալվող իր։ Բայց հենց որ նա դառնում է ապրանք, նա փոխարկվում է մի զգայական-գերզգայական իրի։ Նա ո՛չ միայն կանգնած է գետնին իր բոլոր չորս ոտներով, այլև բոլոր մյուս ապրանքների հանդեպ գլխի վրա է կանգնում, և նրա այդ փայտե գլուխն այնպիսի տարօրինակություններ է ծնում, որոնց մեջ ավելի շատ զարմանալի բան կա, քան եթե սեղանը իր սեփական նախաձեռնությամբ սկսեր պար գալ<ref>Հիշեցնենք, որ Չինաստանն ու սեղանները պար գալ սկսեցին հենց մի այնպիսի ժամանակ, երբ ամբողջ մնացած աշխարհը, ըստ երևույթին, բոլորովին հանգիստ վիճակի մեջ էր գտնվում — pour encourager les autres [մնացածներին խրախուսելու համար]։</ref>։

Այսպիսով, ապրանքի միստիկական բնույթը նրա սպառողական արժեքից չի ծնվում։ Նույնքան քիչ է ծնվում այն նաև արժեքի սահմանումների բովանդակությունից։ Որովհետև, նախ, որքան էլ տարբեր լինեն օգտակար աշխատանքի, կամ արտադրողական գործունեության առանձին տեսակները, ֆիզիոլոգիական տեսակետից այգ համենայն դեպս մարդկային օրգանիզմի ֆունկցիաներ են, և յուրաքանչյուր այդպիսի ֆունկցիա, ինչպես էլ որ լինեն նրա բովանդակությունն ու ձևը, ըստ էության մարդկային ուղեղի, ներվերի, մկանների, զգայարանների ու այլ օրգանների ծախսումն է։ Երկրորդ, այն, ինչ կազմում է արժեքի մեծության որոշման հիմքը, այն է՝ այդպիսի ծախսումների տևողությունը, կամ աշխատանքի քանակը,— արդեն անմիջականորեն, շոշափելիորեն տարբերվում է աշխատանքի որակից։ Բոլոր հասարակական կացութաձևերում աշխատաժամանակը, որը կազմում է կենսամիջոցների արտադրության արժեքը, պետք է մարդկանց հետաքրքրեր, թեև ո՛չ միևնույն չափով, զարգացման տարբեր աստիճաններում<ref>'''2-րդ հրատ. ծանոթագրություն.'''— Հին գերմանների մոտ մի մորգեն հողի մեծությամբ չափվում էր մի օրվա աշխատանքով, այդ պատճառով էլ մորգենը կոչվում էր Tagwerk (կամ Tagwanne) (jurnale կամ jurnalis, terra jurnalis, jornalis կամ diurnalis), Mannwerk, Mannskraft, Mannsmaad, Mannshauet և այլն։ Sես Georg Ludwig von Maurer: «Einleitung zur Geschichte der Mark-, «Einleitung zur Geschichte der Mark-, Hof-, u. s. w. Verfassung etc.». München 1854, էջ 129 և հաջ. [Հմմտ. Георг Людвиг Маурер: «Введение в историю общинного, подворного, сельского и городского устройства и общественной власти», Թարգմ. Վ. Կորշի, Մ. 1880, էջ 135 և հաջ.]։</ref>։ Վերջապես, քանի որ մարդիկ, այսպես թե այնպես, աշխատում են միմյանց համար, նրանց աշխատանքը հենց դրանով էլ հասարակական ձև է ստանում։

Այսպես ուրեմն, որտեղի՞ց է ծագում աշխատանքի արդյունքի առեղծվածային բնույթը, հենց որ աշխատանքը ապրանքի ձև է ընդունում։ Ակներևաբար, հենց այդ նույն ձևից։ Մարդկային աշխատանքի զանազան տեսակների համասեռությունը ընդունում է աշխատանքի բոլոր արդյունքների համար միատեսակ հատկություն — արժեքի իրային ձև. մարդկային աշխատուժի ծախսումների չափումը նրանց տևողության միջոցով — աշխատանքի արդյունքների արժեքի մեծության ձև է ստանում. վերջապես, արտադրողների միջև եղած այն հարաբերությունները, որոնցով իրագործվում են նրանց աշխատանքի հասարակական սահմանումները, աշխատանքի արդյունքների հասարակական հարաբերության ձև են ստանում։

Հետևաբար, ապրանքային ձևի խորհրդավորությունը պարզապես այն է, որ նա մի հայելի է, որը մարդկանց աչքին արտացոլում է նրանց սեփական աշխատանքի հասարակական բնույթը որպես հենց աշխատանքի արդյունքների իրային բնույթ, որպես տվյալ իրերին բնությունից հատուկ հասարակական հատկություններ. այդ պատճառով էլ արտադրողների հասարակական հարաբերությանն ընդհանուր աշխատանքի նկատմամբ նրանց պատկերանում է որպես իրերի հասարակական հարաբերություն, որ գոյություն ունի արտադրողներից դուրս։ Բայց այդպիսի quid pro quo-ի միջոցով աշխատանքի արդյունքները դառնում են ապրանքներ, զգայական-գերզգայական կամ հասարակական իրեր։ Այդպես, իրի լուսային ներգործությունը տեսողական ներվի վրա ընկալվում է ո՛չ թե իբրև հենց տեսողական ներվի սուբյեկտիվ գրգիռ, այլ իբրև աչքից դուրս գտնվող իրի օբյեկտիվ ձև։ Բայց տեսողական ընկալումների ժամանակ իրը, արտաքին առարկան, լույսն իրոք գցում է մի ուրիշ իրի, աչքի վրա։ Այդ ֆիզիկական հարաբերություն է ֆիզիկական իրերի միջև։ Այնինչ աշխատանքի արդյունքների ապրանքային ձևն ու այն արժեքային հարաբերությունը, որով արտահայտվում է արժեքը, բացարձակապես ոչ մի ընդհանուր բան չունեն իրերի ֆիզիկական բնության ու սրանից բխող իրերի հարաբերությունների հետ։ Այդ լոկ իրենց՝ մարդկանց որոշ հասարակական հարաբերությունն է, որը նրանց աչքում իրերի հարաբերության ֆանտաստիկ ձև է ընդունում։ Սրա անալոգիան գտնելու համար մենք պետք է կրոնական աշխարհի մշուշապատ ոլորտները մտնենք։ Այստեղ մարդկային ուղեղի արդյունքները պատկերացվում են որպես սեփական կյանքով օժտված, մարդկանց հետ ու իրար հետ որոշ հարաբերությունների մեջ գտնվող ինքնուրույն էութուններ։ Նույնն է տեղի ունենում ապրանքային աշխարհում մարդկային ձեռքի արդյունքների նկատմամբ։ Այս ես անվանում են ֆետիշիզմ, որը հատուկ է աշխատանքի արդյունքներին, երբ նրանք արտադրվում են իբրև ապրանքներ, և որը, հետևաբար, անբաժանելի է ապրանքային արտադրությունից։

Ապրանքային աշխարհի այս ֆետիշային բնույթը, ինչպես արդեն ցույց տվեց նախընթաց վերլուծությունը, առաջ է գալիս ապրանքներ արտադրող աշխատանքի յուրահատուկ հասարակական բնույթից։

Սպառման առարկաներն ընդհանրապես ապրանքներ են դառնում միայն այն պատճառով, որ նրանք միմյանցից անկախ մասնավոր աշխատանքների արդյունքներ են։ Այդ մասնավոր աշխատանքների ամբողջությունը կազմում է հասարակության հավաքական աշխատանքը։ Որովհետև արտադրողները փոխադարձ հասարակական գործակցության մեջ են մտնում միայն իրենց աշխատանքի արդյունքների փոխանակության միջոցով, ուստի նրանց մասնավոր աշխատանքների առանձնահատուկ հասարակական բնույթն էլ դրսևորվում է միայն այդ փոխանակության շրջանակներում։ Այլ կերպ ասած՝ առանձին մասնավոր աշխատանքները, իբրև հասարակական հավաքական աշխատանքի օղակներ, փաստորեն իրացվում են միայն այն հարաբերությունների միջոցով, որ փոխանակությունը հաստատում է աշխատանքի արդյունքների, իսկ սրանց միջոցով հենց իրենց՝ արտադրողների միջև։ Այդ պատճառով էլ վերջիններին, այսինքն՝ արտադրողներին, նրանց մասնավոր աշխատանքների հասարակական հարաբերությունները պատկերվում են հենց այնպես, ինչպես որ նրանք իրոք կան, այսինքն՝ ոչ թե իբրև անձերի անմիջականորեն հասարակական հարաբերություններ իրենց աշխատանքների մեջ, այլ, ընդհակառակը, իբրև անձերի իրային հարաբերություններ և իրերի հասարակական հարաբերություններ։

Միայն իրենց փոխանակության շրջանակներում են աշխատանքի արդյունքները ձեռք բերում արժեքի հասարակականորեն միատեսակ առարկայական ռեալություն, որը առանձնացած է նրանց զգայորեն տարբեր սպառողական արժեքներից։ Աշխատանքի արդյունքի այս երկճեղքումը օգտակար իրի ու արժեք մարմնացնող իրի, գործնականում իրագործելի է միայն այն ժամանակ, երբ փոխանակությունն արդեն բավական ծավալ ու այնպիսի նշանակություն է ստացել, որ օգտակար իրերը կարելի է արտադրել հատկապես փոխանակության համար, ուստի և իրերի արժեքային բնույթը հաշվի է առնվում արդեն իսկ նրանց արտադրության ժամանակ։ Այդ մոմենտից սկսած արտադրողների մասնավոր աշխատանքները իսկապես ընդունում են երկակի հասարակական բնույթ։ Նրանք պետք է, մի կողմից, իբրև օգտակար աշխատանքի որոշ տեսակներ, մի որոշ հասարակական պահանջմունք բավարարեն և այդպիսով իրենց դերն արդարացնեն որպես հավաքական աշխատանքի ստորաբաժանումներ, որպես աշխատանքի հասարակական բաժանման՝ բնականորեն աճած սիստեմի օղակներ։ Մյուս կողմից, նրանք բավարարում են միայն իրենց սեփական արտադրողների բազմազան պահանջմունքները, որչափով հատուկ օգտակար մասնավոր աշխատանքի ամեն մի առանձին տեսակ կարող է փոխանակվել մասնավոր օգտակար աշխատանքի ամեն մի ուրիշ առանձին տեսակի հետ, և, հետևապես, նրան հավասար նշանակություն ունի։ Աշխատանքի միմյանցից toto coelo [բոլոր կողմերով] տարբեր տեսակների հավասարությունը կարող է կայանալ նրանց իրական տարբերությունից վերանալու մեջ միայն, երբ նրանք վեր են ածվում այն ընդհանուր բնույթին, որ նրանք ունեն իբրև մարդկային աշխատուժի ծախսում, իբրև աբստրակտ մարդկային աշխատանք։ Մասնավոր արտադրողների ուղեղը միայն արտացոլում է նրանց մասնավոր աշխատանքների այդ երկակի հասարակական բնույթը այնպիսի ձևերով, որոնք հանդես են գալիս գործնական առօրյայում, արդյունքների փոխանակության միջոցին. հետևաբար, նրանց մասնավոր աշխատանքների հասարակական օգտակար բնույթը ուղեղն արտացոլում է այն ձևով, որ աշխատանքի արդյունքը պետք է օգտակար լինի, բայց ոչ թե հենց իր՝ արտադրողի, այլ ուրիշ մարդկանց համար. աշխատանքի տարբեր տեսակների հավասարության հասարակական բնույթը նա արտացոլում է այն ձևով, որ նյութականապես տարբեր այդ իրերը աշխատանքի արդյունքնեը, արժեքներ են։

Հետևաբար, մարդիկ իրենց աշխատանքի արդյունքները, որպես արժեքներ, իրար հետ համեմատում են ոչ այն պատճառով, որ այդ իրերը նրանց համար լոկ միանման մարդկային աշխատանքի իրային թաղանթներ են։ Ընդհակառակը։ Իրենց այլատեսակ արդյունքները փոխանակելիս իրար հավասարեցնելով իբրև արժեքներ, մարդիկ աշխատանքի իրենց տարբեր տեսակները հավասարեցնում են իրար, իբրև մարդկային աշխատանք։ Նրանք այդ չեն գիտակցում, բայց նրանք այդ անում են<ref>'''2-րդ հրատ. ծանոթագրություն.''' — Ուստի, երբ Գալիանին ասում է՝ «արժեքը երկու անձանց միջև եղած հարաբերությունն է» — «La Ricchezza è una ragione tra due persone»,— ապա նա պետք է ավելացներ՝ «իրային թաղանթի տակ թաքնված հարաբերություն» (Galiani: «Della Moneta», էջ 221, հ. III. Custodi-ի ժողովածու «Scrittori Classici Italiani di Economia Politica». Parte Moderna, Milano 1803)։</ref>։ Այսպիսով, արժեքի ճակատին չի գրված, թե նա ի՛նչ է։ Դեռ ավելի՛ն. արժեքն աշխատանքի յուրաքանչյուր արդյունք դարձնում է մի խորհրդավոր հասարակական հիերոգլիֆ։ Հետագայում մարդիկ աշխատում են այդ հիերոգլիֆի իմաստը վերծանել, իրենց սեփական հասարակական արդյունքի գաղտնիքի մեջ թափանցել, որովհետև սպառման առարկաներն իբրև արժեքներ որոշելը մարդկանց հասարակական արգասիքն է ոչ պակաս, քան, օրինակ, լեզուն։ Հետագա գիտական այն հայտնագործումը, թե աշխատանքի արդյունքները, որչափով նրանք արժեքներ են, արդյունքների արտադրության վրա ծախսված մարդկային աշխատանքի իրային արտահայտություններ են լոկ,— մարդկության զարգացման պատմության մեջ դարագլուխ է կազմում, բայց ամենևին չի ցրում աշխատանքի հասարակական բնույթի իրային երևութականությունը։ Միայն արտադրության տվյալ հատուկ ձևի համար, ապրանքային արտադրության համար, իրավացի է, որ միմյանցից անկախ մասնավոր աշխատանքների առանձնահատուկ հասարակական բնույթը նրանց՝ որպես ընդհանրապես մարդկային աշխատանքի, հավասարությունն է, և այն, որ աշխատանքի արդյունքները արժեքի բնույթ են ընդունում։ Մինչդեռ, ինչպես հիշյալ հայտնագործումից առաջ, այնպես էլ հետո, ապրանքային արտադրության հարաբերությունների մեջ ընդգրկված մարդկանց արտադրության այդ սպեցիֆիկ առանձնահատկությունները թվում են ընդհանրական նշանակություն ունեցող հատկություններ, այնպես, ինչպես օդի հատկությունները — նրա ֆիզիկական մարմնական ձևը — շարունակում են գոյություն ունենալ, չնայած որ գիտությունը օդը տրոհել է իր հիմնական տարրերին։

Արդյունք փոխանակող անձերին գործնականում ամենից առաջ այն հարցն է հետաքրքրում, թե իրենց սեփական արդյունքի փոխարեն որքա՞ն ուրիշի արդյունք կարելի է ստանալ, այսինքն՝ արդյունքներն ի՞նչ համամասնությամբ են փոխանակվում իրար հետ։ Հենց որ այդ համամասնությունները ձեռք են բերում որոշ կայունություն և այդ պատճառով դառնում են սովորական, այն ժամանակ թվում է, թե նրանք կարծես պայմանավորված են աշխատանքի արդյունքների հենց բնությամբ։ Այսպես, օրինակ, մեկ տոննա երկաթի և երկու ունցիա ոսկու արժեքի հավասարությունը ճիշտ այնպես է ընկալվում, ինչպես այն փաստը, թե մեկ ֆունտ ոսկին ու մեկ ֆունտ երկաթը, չնայած այդ մարմինների ֆիզիկական ու քիմիական տարբեր հատկություններին, հավասար կշիռ ունեն։ Իրոք, աշխատանքի արդյունքների արժեքային բնույթն ամրակայվում է միայն այն միջոցով, որ նրանք իրացվում են ինչպես որոշ մեծություն ունեցող արժեքներ։ Արժեքների մեծությունները անընդհատ փոփոխվում են՝ անկախ արդյունքներ փոխանակող անձերի կամքից, նախատեսությունից ու գործունեությունից։ Փոխանակողների աչքում նրանց սեփական հասարակական շարժումն ընդունում է իրերի շարժման ձև, որի վերահսկողության տակ են գտնվում նրանք, փոխանակ այդ շարժումը ենթարկելու իրենց վերահսկողությանը։ Անհրաժեշտ է լիովին զարգացած ապրանքային արտադրություն, որպեսզի հենց փորձից ծնունդ առնի գիտական այն ըմբռնումը, որ առանձին մասնավոր աշխատանքները, որոնք կատարվում են միմյանցից անկախ, բայց, իբրև աշխատանքի բնականորեն աճած հասարակական բաժանման օղակներ, համակողմանիորեն միմյանց հետ կապված են, որոշ համամասնությամբ անընդհատ վեր են ածվում իրենց հասարակական չափին։ Այդ գիտական ըմբռնումը երևան գալու համար անհրաժեշտ է լիովին զարգացած ապրանքային արտադրություն, որովհետև արդյունքների արտադրության համար հասարակականորեն անհրաժեշտ աշխատաժամանակն իր համար ճանապարհ է բաց անում մասնավոր աշխատանքների արդյունքների պատահական ու շարունակ տատանվող փոխանակային հարաբերությունների միջով միայն բռնությամբ, իբրև կարգավորող բնական օրենք, որը գործում է այնպես, ինչպես ծանրության օրենքը, երբ տունը փուլ է գալիս մեկի գլխին<ref>«Ի՞նչ ասել այն օրենքի մասին, որը կարող է իր համար ուղի բանալ միայն պարբերական ռևոլյուցիաների միջոցով։ Այս հենց բնական մի օրենք է, որը հանգչում է իր ներգործությանը ենթարկվողների գիտակցության բացակայության վրա։ (Frierdrich Engels: «Umrisse zu einer Kritik der Nationalökonomie», «Deutsch-Französische Jahrbücher»-ում, herausgegeben von Arnold Ruge und Karl Marx. Paris 1844): [Հմմտ. Ф. Энгельс: «Очерки критики политической экономики», Կ. Մարքսի և Ֆ. Էնգելսի Երկ., հ. II, էջ 309։]</ref>։ Ուստի, արժեքի մեծությունն աշխատաժամանակով որոշելը մի գաղտնիք է, որը թաքնված է հարաբերական ապրանքային արժեքների պարզապես տեսանելի շարժումների տակ։ Այդ գաղտնիքի հայտնագործումը վերացնում է այն պատրանքը, թե իբր աշխատանքի արդյունքների արժեքի մեծությունը զուտ պատահական ձևով է որոշվում, բայց այդ հայտնագործումը ամենևին չի վերացնում նրա իրային ձևը։

Մարդկային կյանքի ձևերի մասին խորհրդածելը, հետևապես, նաև այդ ձների գիտական վերլուծությունը, ընդհանրապես նրանց իրական զարգացմանը հակադիր ուղի է ընտրում։ Նա սկսվում է post festum [հետին թվով], այսինքն՝ ելնում է զարգացման պրոցեսի պատրաստի հետևանքներից։ Այն ձևերը, որոնք աշխատանքի արդյունքների վրա ապրանքի կնիք են դրոշմում, ուստի ապրանքային շրջանառության նախադրյալներ են, արդեն հասարակական կյանքի բնական ձևերի կայունություն են ստանում ավելի վաղ, քան մարդիկ առաջին փորձն են անում իրենց հաշիվ տալու ո՛չ թե այդ ձևերի պատմական բնույթի մասին,— վերջիններն արդեն, ընդհակառակը, անխախտության հատկություն են ձեռք բերել նրանց աչքում,— այլ միայն նրանց բովանդակության մասին։ Այսպիսով, ապրանքների գների վերլուծությունն է միայն, որ հասցրել է արժեքի մեծության սահմանմանը, և միայն ապրանքների ընդհանուր փողային արտահայտությունն է հնարավորություն տվել ֆիքսացիայի ենթարկելու նրանց բնույթը` որպես արժեքների։ Բայց ապրանքային աշխարհի հենց նույն այդ ավարտուն ձևը — նրա փողային ձևը — իրերի ետևում թաքցնում է մասնավոր աշխատանքների հասարակական բնույթը, հետևապես, նաև մասնավոր աշխատողների հասարակական հարաբերությունները, փոխանակ այդ հարաբերությունները ամբողջ հստակությամբ բացահայտելու։ Երբ ես ասում եմ՝ բաճկոնը, կոշիկը և այլ իրեր հարաբերում են կտավին որպես մարդկային աբստրակտ աշխատանքի ընդհանրական մարմնացում, ապա այդ արտահայտության անհեթեթությունն աչք է ծակում։ Բայց երբ բաճկոններ, կոշիկներ և այլ իրեր արտադրողներն այդ ապրանքները համեմատում են կտավի հետ կամ — որ չի փոխում բանի էությունը — ոսկու և արծաթի հետ, որպես ընդհանրական համարժեքի հետ, ապա նրանց մասնավոր աշխատանքների հարաբերությունը հասարակական հավաքական աշխատանքի հետ նրանց պատկերանում է հենց այդ անհեթեթ ձևով։

Այդպիսի ձևերն էլ հենց կազմում են բուրժուական տնտեսագիտության կատեգորիաները։ Դրանք հասարակական նշանակություն ունեցող, հետևապես օբյեկտիվ մտածական ձևերն են [Gedankenformen] արտադրական այն հարաբերությունների համար, որոնք հատուկ են արտադրության տվյալ, պատմականորեն որոշ, հասարակական եղանակին — ապրանքային արտադրությանը։ Ապրանքային աշխարհի ամբողջ միստիցիզմը, բոլոր հրաշալիքներն ու ուրվականները, որոնք մշուշապատում են աշխատանքի արդյունքները ապրանքային արտադրության տիրապետության ժամանակ,— դրանք բոլորը չքանում են անմիջապես, հենց որ անցնում ենք արտադրության մյուս ձևերին։

Որովհետև քաղաքատնտեսությունը սիրում է ռոբինզոնադներ<ref>'''2-րդ հրատ. ծանոթագրություն.''' — Ռիկարդոն անգամ չի կարողացել առանց ռոբինզոնադի կառավարվել։ «Նախնադարյան ձկնորսին ու նախնադարյան որսորդին, իբրև իսկական ապրանքատերերի, նա իսկույն հարկադրում է ձուկ ու որսի միս փոխանակել այդ փոխանակածին արժեքների մեջ առարկայացած աշխատաժամանակի հետ համամասնորեն։ Այս դեպքում նա թույլ է տալիս այն փոքրիկ անախրոնիզմը, որ նախնադարյան որսորդն ու նախնադարյան ձկնորսն աշխատանքի իրենց գործիքները գնահատելու համար դիմում են հաշվարկման այն աղյուսակներին, որոնք գործածական էին Լոնդոնի բորսայում 1817 թվականին։ «Պարոն Օուենի պարալելոգրամները», ըստ երևույթին, հասարակության միակ ձևն են, որին նա ծանոթ էր, բացի բուրժուական հասարակական ձևից» (Karl Marx: «Zur Kritik der Politischen Oekonomie», Berlin 1859, էջ 38, 39)։ [Հմմտ, Կ. Մարքս «Քաղաքատնտեսության քննադատության շուրջը»։ Կ. Մարքսի և Ֆ. Էնգելսի Երկ., հ. XII, մ. I, էջ 47։]</ref>, ուստի թող մեր կղզու վրա էլ ամենից առաջ հանդես գա Ռոբինզոնը։ Որքան էլ նա համեստ լինի իր սովորություններով, այնուամենայնիվ, նա պետք է բավարարի իր զանազան պահանջները, ուստի և պետք է տարբեր տեսակի օգտակար աշխատանքներ կատարի՝ գործիքներ շինի, կահույք պատրաստի, լամա ընտելացնի, ձուկ որսա, որսորդություն անի և այլն։ Աղոթքի ու նման բաների մասին մենք արդեն չենք խոսում, որովհետև մեր Ռոբինզոնը նրանց մեջ բավականություն է գտնում և այդպիսի գործունեությունը հանգստություն է համարում աշխատանքից։ Չնայած իր արտադրողական ֆունկցիաների բազմազանությանը՝ նա գիտե, որ նրանք բոլորն էլ միևնույն Ռոբինզոնի գործունեության տարբեր ձևերն են միայն, հետևաբար, մարդկային աշխատանքի տարբեր տեսակները միայն։ Անհրաժեշտության ճնշման տակ նա պետք է իր աշխատաժամանակը ճշտությամբ բաժանի տարբեր ֆունկցիաների միջև։ Թե արդյոք այս կամ այն ֆունկցիան շա՞տ, թե՞ քիչ տեղ կբռնի նրա ընդհանուր գործունեության մեջ, այս կախված է այն բանից, թե արդյոք նա մեծ, թե՞ փոքր դժվարություններ պետք է հաղթահարի տվյալ օգտակար էֆեկտին հասնելու համար։ Փորձը նրան սովորեցնում է այդ, և մեր Ռոբինզոնը, որը նավաբեկությունից փրկել է ժամացույցը, գլխավոր մատյանը, թանաքն ու գրիչը, իսկույն, որպես իսկական անգլիացի, սկսում է հաշվեգիրք պահել իր համար։ Նրա ինվենտարը պարունակում է գործածության այն առարկաների ցուցակը, որ նա ունի, այն զանազան գործողությունները, որոնք անհրաժեշտ են նրանց արտադրության համար, վերջապես, այն աշխատաժամերը, որ միջին հաշվով անհրաժեշտ է նրան այդ տարրեր արդյունքները պատրաստելու համար։ Բոլոր հարաբերությունները Ռոբինզոնի ու նրա ինքնարար հարստությունը կազմող իրերի միջև այնքան հասարակ ու թափանցիկ են, որ նույնիսկ պ. Մաքս Վիրթը կկարողանար դրանք հասկանալ առանց մտքի հատուկ լարման։ Եվ, այնուամենայնիվ, նրանց մեջ արդեն պարունակվում են արժեքի բոլոր էական սահմանումները։

Բայց թողնենք Ռոբինզոնի լուսավոր կղզին և փոխադրվենք եվրոպական խավար միջնադարը։ Մեր անկախ մարդու փոխարեն այստեղ գտնում ենք մարդիկ, որոնք բոլորն էլ կախյալ են,— ճորտեր ու ֆեոդալներ, վասալներ ու սյուզերեններ, աշխարհականներ ու տերտերներ։ Անձնական կախումը այստեղ նույնքան է բնորոշում նյութական արտադրության հասարակական հարաբերությունները, որքան և այդ հիմքի վրա բարձրացած կյանքի այլ ոլորտները։ Բայց հենց այն պատճառով, որ անձնական կախման հարաբերությունները կազմում են տվյալ հասարակության հիմքը, առանձին աշխատանքներն ու արդյունքները կարիք չունեն իրենց իրական կեցությունից տարբեր ֆանտաստիկ ձև ընդունելու։ Նրանք իբրև նատուրալ ծառայություններ ու նատուրալ պարհակներ են մտնում հասարակական կյանքի հորձանուտի մեջ։ Այստեղ աշխատանքի նատուրալ ձևով, նրա առանձնահատկությունով է պայմանավորվում աշխատանքի անմիջականորեն հասարակական ձևը և ոչ թե նրա ընդհանրականությունով, ինչպես ապրանքային արտադրության հիմքի վրա հանգչող հասարակության մեջ։ Կոռային աշխատանքը նույնպես չափվում է ժամանակով, ինչպես և ապրանք արտադրող աշխատանքը, բայց յուրաքանչյուր ճորտ գիտե, որ ինքը իր սեփական, անձնական աշխատուժի մի որոշ քանակն է միայն ծախսում իր տիրոջ համար կատարած ծառայության մեջ։ Տերտերին վճարելի տասանորդը ինչ-որ ավելի որոշակի բան է, քան տերտերից ստացվող օրհնությունը։ Այսպիսով, ինչպես էլ որ մենք գնահատենք այն բնորոշ դիմակները, որոնցով միջնադարյան մարդիկ հանդես են գալիս իրար նկատմամբ, անկասկած է համենայն դեպս, որ անհատների հասարակական հարաբերությունները նրանց աշխատանքի մեջ երևան են գալիս այստեղ հենց իբրև նրանց սեփական անձնական հարաբերություններ և ոչ թե պարուրվում են իրերի — աշխատանքի, արդյունքների — հասարակական հարաբերությունների զգեստի մեջ։

Ընդհանուր, այսինքն՝ անմիջաբար հանրայնացված աշխատանքը հետազոտելու համար մենք կարիք չունենք վերադառնալու նրա այն նախնադարյան ձևին, որին հանդիպում ենք բոլոր կուլտուրական ժողովուրդների պատմության շեմքին<ref>'''2-րդ հրատարակության ծանոթագրություն.'''— «Վերջին ժամանակներս տարածվել է այն ծիծաղելի նախապաշարմունքը, թե նախնադարյան համայնական սեփականության ձևը առանձնահատուկ սլավոնական և նույնիսկ բացառապես ռուսական ձև է։ Այս նախնադարյան ձևը մենք կարող ենք երևան հանել հռոմայեցիների, գերմանների, կելտերի մոտ. այդպիսի, մասամբ արդեն քայքայված, ձևերի մի ամբողջ կալեյդոսկոպի դեռ մինչև հիմա էլ հանդիպում ենք հնդիկների մոտ։ Համայնական սեփականության ասիական, հատկապես հնդկական ձևերի ավելի մանրազնին ուսումնասիրությունը ցույց կտար, թե ինչպե՛ս նախնադարյան համայնական սեփականության տարրեր ձևերից բխում են նրա քայքայման տարբեր ձևերը։ Այսպես, օրինակ, հռոմեական ու գերմանական մասնավոր սեփականության տարբեր օրիգինալ տիպերը կարելի է բխեցնել հնդիկների համայնական սեփականության տարբեր ձևերից (Karl Marx: «Zur Kritik der Politischen Oekonomie». Berlin 1859, էջ 10)։ [Հմմտ. Կ. Մարքս. «Քաղաքատնտեսության քննադատության շուրջը»։ Կ. Մարքսի և Ֆ. Էնգելսի Երկ., հ. XII, մ. I, էջ 19 — 20։]</ref>։

Ավելի մոտիկ օրինակ է տալիս մեզ գյուղական նահապետական արտադրությունը գյուղացիական ընտանիքում, որն իր սեփական սպառման համար արտադրում է հացահատիկ, անասուն, մանվածք, կտավ, շորեղեն և այլն։ Այս տարբեր իրերն այդ ընտանիքի համար ներկայացնում են նրա ընտանեկան աշխատանքի տարբեր արդյունքներ, բայց միմյանց նկատմամբ ապրանքներ չեն ներկայացնում։ Այն տարբեր աշխատանքները, որոնք ստեղծում են այդ արդյունքները՝ վարուցանքը, անասունների խնամքը, մանումը, ջուլհակությունը, դերձակությունը և այլն, հասարակական ֆունկցիաներ են իրենց նատուրալ ձևով, որովհետև դրանք ֆունկցիաներ են մի ընտանիքի, որը, ապրանքային արտադրության նման, ունի աշխատանքի իր սեփական, բնականորեն աճած բաժանումը։ Սեռի ու հասակի տարբերությունները, ինչպես և աշխատանքի այն բնական պայմանները, որոնք փոփոխվում են տարվա եղանակների փոփոխվելու հետ, կարգավորում են աշխատանքի բաշխումը ընտանիքի անդամների միջև և ընտանիքի յուրաքանչյուր առանձին անդամի աշխատաժամանակը։ Բայց անհատական աշխատուժերի ծախսման չափումը ժամանակի տևողությամբ հենց սկզբից աշխատանքներին իսկ հասարակական բնույթ է տալիս, որովհետև անհատական աշխատուժերը հենց սկզբից այստեղ գործում են լոկ իբրև ընտանիքի - ընդհանուր աշխատուժի օրգաններ։

Վերջապես, բազմազանության համար պատկերացնենք ազատ մարդկանց մի միություն, որոնք աշխատում են արտադրության ընդհանուր միջոցներով և իրենց անհատական աշխատուժերը պլանաչափորեն ծախսում են որպես մեկ հասարակական աշխատուժ։ Ռոբինզոնյան աշխատանքի բոլոր սահմանումները կրկնվում են այստեղ, բայց հասարակական և ոչ թե անհատական մասշտաբով։ Ռոբինզոնի աշխատանքի բոլոր արդյունքները բացառապես նրա անձնական արդյունքն էին և, հետևաբար, հենց նրա համար անմիջական գործածության առարկաներ էին։ Ազատ մարդկանց միության աշխատանքի ամբողջ արդյունքը հասարակական արդյունք է։ Այդ արդյունքի մի մասը դարձյալ իբրև արտադրամիջոց է ծառայում։ Այդ մասը մնում է հասարակական մաս։ Բայց մյուս մասը միության անդամներն սպառում են որպես կենսամիջոց։ Ուստի, այդ մասը պետք է բաշխվի նրանց միջև։ Այդ բաշխման եղանակը փոփոխվելու է բուն իսկ հասարակական-արտադրական օրգանիզմի բնույթի և արտադրողների պատմական զարգացման աստիճանի համեմատ։ Ապրանքային արտադրության հետ լոկ զուգահեռ անցկացնելու համար ենթադրենք, որ յուրաքանչյուր արտադրողի՝ կենսամիջոցների մեջ ունեցած բաժինը որոշվում է նրա աշխատաժամանակով։ Այս դեպքում աշխատաժամանակը երկակի դեր կխաղար։ Նրա հասարակական-պլանաչափ բաշխումը պատշաճ հարաբերություն է հաստատում աշխատանքային տարբեր ֆունկցիաների ու տարբեր պահանջների միջև։ Մյուս կողմից, աշխատաժամանակը դրա հետ միասին ծառայում է իբրև մի չափ, որոշելու համար արտադրողների անհատական մասնակցությունն ընդհանուր աշխատանքի մեջ և, ուրեմն, ամբողջ պրոդուկտի անհատաբար սպառվող մասի մեջ։ Մարդկանց հասարակական հարաբերություններն իրենց աշխատանքների ու իրենց աշխատանքի արդյունքների նկատմամբ այստեղ հստակորեն պարզ են մնում ինչպես արտադրության, այնպես էլ բաշխման մեջ։

Ապրանք արտադրողների հասարակության համար, որի բնորոշ հասարակական արտադրական հարաբերությունն այն է, որ աշխատանքի արդյունքներն այստեղ նրանց համար ապրանքներ, այսինքն՝ արժեքներ են, և որ առանձին մասնավոր աշխատանքներն այդ իրային ձևով հարաբերում են իրար իբրև միանման մարդկային աշխատանք,— այդպիսի հասարակության համար կրոնի ամենահամապատասխան ձևը քրիստոնեությունն է՝ վերացական մարդու իր պաշտամունքով, առանձնապես իր բուրժուական տարատեսակներով, ինչպես՝ բողոքականությունը, դեիզմը և այլն։ Արտադրության հին-ասիական, անտիկ և այլ եղանակների ժամանակ արդյունքի փոխարկումն ապրանքի, հետևապես նաև մարդկանց՝ իբրև ապրանք արտադրողների կեցությունը, ստորադաս դեր են կատարում, սակայն այդ դերն այնքան ավելի զգալի է դառնում, որքան ավելի է խորանում համայնական կացութաձևի անկումը։ Բառի իսկական իմաստով առևտրական ժողովուրդները գոյություն ունեն միայն հին աշխարհի միջերկրային տարածությունների մեջ, ինչպես Էպիկուրի աստվածները կամ ինչպես հրեաները լեհական հասարակության ծակոտիներում։ Այդ հասարակական-արտադրական հին օրգանիզմներն անհամեմատ ավելի պարզ ու հասարակ են, քան բուրժուականը, բայց նրանք հիմնվում են կա՛մ անհատական մարդու տհասության վրա, որը դեռ չի պոկվել մյուս մարդկանց հետ ունեցած բնատոհմական կապերի պորտաթելից, կա՛մ տիրապետության ու ենթակայության անմիջական հարաբերությունների վրա։ Նրանց գոյության պայմաններն են՝ աշխատանքի արտադրողական ուժերի զարգացման ստորին աստիճանը և մարդկանց հարաբերությունների դրան համապատասխան կաշկանդվածությունը կյանքի արտադրության նյութական պրոցեսի շրջանակներով, ուրեմն՝ նաև միմյանց ու բնության հետ ունեցած հարաբերությունների կաշկանդվածությունը։ Այս իրական կաշկանդվածությունը իդեալապես արտացոլվում է բնությունն աստվածացնող հին կրոնների մեջ, ինչպես և ժողովրդական հավատալիքների մեջ։ Իրական աշխարհի կրոնական արտացոլումը կարող է ընդհանրապես չքանալ միայն այն ժամանակ, երբ մարդկանց առօրյա գործնական կյանքի հարաբերությունները արտահայտվեն մարդկանց՝ միմյանց ու բնության նկատմամբ ունեցած հստակ ու բանական հարաբերությունների մեջ։ Հասարակական կենսական պրոցեսի, այսինքն՝ կյանքի արտադրության նյութական պրոցեսի կառուցվածքը իր միստիկական մշուշային քողը դեն կնետի միայն այն ժամանակ, երբ նա մարդկանց ազատ միության արդյունք կդառնա և նրանց գիտակցական պլանաչափ վերահսկողության տակ կդրվի։ Բայց դրա համար անհրաժեշտ է հասարակության որոշ նյութական հիմք կամ գոյության մի շարք որոշ նյութական պայմաններ, որոնք երևան են գալիս որպես զարգացման երկար ու տանջալից պրոցեսի բնականորեն աճած արդյունք։

Ճիշտ է, քաղաքատնտեսությունը վերլուծել է, թեև ո՛չ բավարար չափով<ref>Արժեքի մեծության ռիկարդոյան վերլուծության անբավարարությունը, իսկ դա արժեքի մեծության լավագույն վերլուծությունն է, ցույց կտրվի աշխատության երրորդ և չորրորդ գրքերում։ Ինչ վերաբերում է արժեքին ընդհանրապես, ապա կլասիկ քաղաքատնտեսությունը ոչ մի տեղ ուղղակի չի դնում որոշակի ու գիտակցական տարբերություն արժեքի մեջ արտահայտվող աշխատանքի և նույն աշխատանքի միջև, որչափով որ այն մարմնացած է արդյունքի սպառողական արժեքի մեջ։ Նա փաստորեն, իհարկե, դնում է այդ տարբերությունը, քանի որ առաջին դեպքում աշխատանքը քանակապես է քննում, երկրորդ դեպքում՝ որակապես։ Բայց նրա մտքով չի էլ անցնում, որ աշխատանքի տեսակների զուտ քանակական տարբերությունը ենթադրում է նրանց որակական միասնություն կամ հավասարություն, հետևաբար՝ նրանց վերածումը աբստրակտ մարդկային աշխատանքի։ Ռիկարդոն, օրինակ, հայտարարում է, թե համաձայն է Դեստյուտ դե-Տրասիի հետևյալ մտքի հետ. «Որովհետև միանգամայն ակնհայտ է, որ մեր ֆիզիկական ու հոգևոր ունակությունները կազմում են միակ նախասկզբնական հարստությունը, ապա այդ ունակությունների կիրառումը, ամեն տեսակի աշխատանք, մեր միակ գանձն է։ Միայն այդ կիրառումն է ստեղծում այն բոլոր առարկաները, որոնք մենք հարստություն ենք անվանում... Նմանապես պարզ է, որ այդ բոլոր առարկաները լոկ ներկայացնում են այն աշխատանքը, որ ստեղծել է դրանց, և եթե դրանք արժեք կամ նույնիսկ երկու տարբեր արժեքներ ունեն, ապա այդ առաջ է գալիս միայն այն աշխատանքի արժեքից, որ ծնում է նրանց» (Ricardo: «The Principles of Polit. Econ.», 3-րդ հր., London 1821, էջ 334)։ [Հմմտ. Д. Рикардо: «Начала политической экономии и т.д.», Соцэкгиз, 1935 թ., էջ 178։] Մենք նշենք միայն, որ Ռիկարդոն հարցի իր սեփական ավելի խոր ըմբռնումը վերագրում է Դեստյուտին։ Դեստյուտը, ճիշտ է, մի կողմից, ասում է, թե մեր հարստությունը կազմող բոլոր իրերը «ներկայացնում են այն աշխատանքը, որ ստեղծել է նրանց», բայց, մյուս կողմից, նա պնդում է, թե նրանց «երկու տարբեր արժեքները» (սպառողական արժեքն ու փոխանակային արժեքը) բխում են «աշխատանքի արժեքից»։ Դրանով Դեստյուտն ընկնում է վուլգար քաղաքատնտեսության տափակությունների կախարդական շրջանի մեջ, որը մի ապրանքի (տվյալ դեպքում՝ աշխատանքի) արժեքը ենթադրում է որպեսզի հետո նրա օգնությամբ որոշի մյուս ապրանքների արժեքը։ Իսկ Ռիկարդոն նրա գրածը կարդում է այսպես. թե՛ սպառողական արժեքի և թե՛ փոխանակային արժեքի մեջ ներկայացված է աշխատանքը (և ոչ թե աշխատանքի արժեքը)։ Բայց նա ինքն այնքան վատ է տարբերում հենց երկակի ներկայացված աշխատանքի երկակի բնույթը, որ ամբողջ գլխի մեջ «Value and Riches, their Distinctive Properties» [«Արժեքն ու հարստությունը, նրանց տարբերիչ առանձնահատկությունները»] հարկադրված է պայքարել մի այնպիսի պարոնի տափակ հայացքների դեմ, ինչպիսին է Ժ. Բ. Սեյը։ Նա վերջիվերջո զարմանքով նկատում է, որ Դեստյուտը, թեև նրա հետ միասին ընդունում է, որ աշխատանքն է արժեքի աղբյուրը, բայց և այնպես արժեքի հասկացողության իր սահմանման մեջ միաժամանակ համերաշխ է Սեյի հետ։</ref>, արժեքն ու արժեքի մեծությունը և բացահայտել է այդ ձևերի մեջ թաքնված բովանդակությունը։ Բայց նա նույնիսկ ոչ մի անգամ չի բարձրացրել այն հարցը, թե ինչո՞ւ է տվյալ բովանդակությունն այդպիսի ձև ընդունում, ուրիշ խոսքով՝ ինչո՞ւ է աշխատանքն արտահայտվում արժեքի մեջ, իսկ աշխատանքի տևողությունը, որպես նրա չափը,— ինչո՞ւ է արտահայտվում աշխատանքի արդյունքի արժեքի մեծության մեջ<ref>Կլասիկ քաղաքատնտեսության հիմնական պակասություններից մեկն այն է, որ նրան երբեք չի հաջողվել ապրանքի ու մասնավորապես ապրանքային արժեքի վերլուծությունից բխեցնել արժեքի ձևը, որն էլ հենց ապրանքի արժեքը դարձնում է փոխանակային արժեք։ Նա ի դեմս իր հենց լավագույն ներկայացուցիչների՝ Ա. Սմիթի ու Ռիկարդոյի, քննում է արժեքի ձևն իբրև ապրանքի բնույթի հետ բոլորովին կապ չունեցող և նույնիսկ նրանից դուրս գտնվող մի բան։ Պատճառը միայն այն չէ, որ արժեքի մեծության վերլուծությունը կլանում է այդ քաղաքատնտեսության ամբողջ ուշադրությունը։ Այդ պատճառն ավելի խոր է։ Աշխատանքի արդյունքի արժեքի ձևը արտադրության բուրժուական եղանակի ամենաաբստրակտ և միաժամանակ ամենաընդհանուր ձևն է. այդ եղանակը հենց արժեքի ձևով է բնորոշվում, իբրև հասարակական արտադրության մի առանձնահատուկ տիպ, և միաժամանակ պատմականորեն է բնորոշվում։ Իսկ եթե արտադրության բուրժուական եղանակը դիտենք իբրև հասարակական արտադրության հավիտենական բնական ձև, ապա անխուսափելիորեն աննկատելի կմնան նաև արժեքի ձևի սպեցիֆիկ առանձնահատկությունները, հետևապես աննկատելի կմնան նաև ապրանքի ձևի, իսկ հետագա զարգացման ժամանակ նաև փողի ձևի, կապիտալի ձևի առանձնահատկությունները և այլն։ Այս պատճառով այն տնտեսագետների մոտ, որոնք միաձայն ընդունում են արժեքի մեծության չափումը աշխատաժամանակով, մենք գտնում ենք ամենախայտաբղետ ու ամենահակասական պատկերացումներ փողի մասին, այսինքն՝ ընդհանրական համարժեքի ավարտուն կերպարանքի մասին։ Այս բանն առանձին ցայտունությամբ երևան է գալիս, օրինակ, բանկային գործն ուսումնասիրելիս, որտեղ փողի սովորական շրջուն սահմանումներով շատ հեռու գնալ չի կարելի։ Դրան ի հակակշիռ, երևան եկավ վերահաստատված մերկանտիլ սիստեմը (Գանիլ և ուրիշներ), որը արժեքը դիտում է միայն որպես հասարակական ձև, կամ, ավելի լավ է ասել, որպես այդ ձևի ամեն մի սուբստանցից զուրկ արտացոլում։ — Մի անգամ ընդմիշտ նկատեմ, որ ես կլասիկ քաղաքատնտեսություն ասելով հասկանում եմ Վ. Պետտիի ժամանակից սկսած ամբողջ քաղաքատնտեսությունը, որն արտադրության բուրժուական հարաբերությունների ներքին կապերն է հետազոտում։ Նրան հակադրվելով՝ վուլգար տնտեսագիտությունը դեգերում է միայն արտաքին երևութական կապերի բնագավառում, տնտեսական կյանքի այսպես ասած՝ ամենակոպիտ երևույթներին բուրժուազիայի համար ընդունելի բացատրություն տալու և բուրժուայի տնային գործածությանը հարմարեցնելու նպատակով նորից ու նորից որոճում է գիտական քաղաքատնտեսության կողմից վաղուց ի վեր մշակված նյութը։ Մնացած հարցերում նա սահմանափակվում է նրանով, որ արտադրության բուրժուական գործիչների տափակ ու ինքնագոհ պատկերացումները իրենց սեփական աշխարհի՝ որպես աշխարհներից լավագույնի մասին համակարգում է պեդանտորեն և այդ պատկերացումները հավիտենական ճշմարտություններ է հայտարարում։</ref>։ Այն ֆորմուլաները, որոնց ճակատին գրված է, թե նրանք պատկանում են մի այնպիսի հասարակական ֆորմացիայի, որտեղ արտադրության պրոցեսն է իշխում մարդկանց վրա, և ոչ թե մարդն է իշխում արտադրության պրոցեսի վրա,— այդ ֆորմուլաները նրա բուրժուական գիտակցությանը երևում են իբրև ինքնըստինքյան հասկանալի, նույնքան բնական ու անհրաժեշտ, որքան ինքը՝ արտադրողական աշխատանքը։ Այս պատճառով էլ հասարակական արտադրական օրգանիզմի մինչբուրժուական ձևերը նրա կողմից քամահրվում են մոտավորապես այն ոգով, որով եկեղեցական հայրերը քամահրում են մինչքրիստոնեական կրոնները<ref>Տնտեսագետները զարմանալի կերպով են դատում։ Նրանց համար գոյություն ունեն միայն երկու տեսակ հիմնարկներ — արհեստական և բնական։ Ֆեոդալիզմի հիմնարկներն արհեստական հիմնարկներ են, բուրժուազիայի հիմնարկները՝ բնական։ Այս կողմից տնտեսագետները նմանվում են աստվածաբաններին, որոնք նույնպես երկու տեսակի կրոն են սահմանում։ Ամեն մի կրոն, բացի այն մեկից, որ նրանք իրենք են դավանում, մարդկանց կողմից է հնարված, այնինչ իրենց սեփական կրոնը աստվածային հայտնություն է։ Այսպես ուրեմն, մի ժամանակ եղել է պատմություն, բայց հիմա այլևս չկա այն (Karl Marx: «Misère de la Philosophie», Réponse à la Philosophie de la Misère de M. Proudhon», 1847, էջ 113)։ [Հմմտ. Կ. Մարքս. «Փիլիսոփայության աղքատությունը»։ Կ. Մարքսի և Ֆ. Էնգեքսի Երկ., հատ. V, էջ 373]։ Իսկապես ծիծաղելի է, օրին., պ. Բաստիան, որը երևակայում է, թե հին հույներն ու հռոմայեցիները միայն կողոպուտով էին ապրում։ Չէ՞ որ եթե մարդիկ ամբողջ դարեր ապրում են կողոպուտով, ապա ակներև է, որ պետք է կողոպտելու բան լինի շարունակ, ուրիշ խոսքով, կողոպտման առարկան պետք է անընդհատ վերարտադրվի։ Այս պատճառով պետք է կարծել, որ հույներն ու հռոմայեցիներն էլ են ունեցել արտադրության որևէ պրոցես, էկոնոմիկա, որը նրանք աշխարհի նյութական բազիսն է կազմել ճիշտ այնպես, ինչպես բուրժուական էկոնոմիկան կազմում է արդի աշխարհի բազիսը։ Թե՞ Բաստիան, գուցե, ուզում է ասել, որ ստրկական աշխատանքի վրա հիմնված արտադրության եղանակը դրանով իսկ կողոպտման սիստեմի վրա է հաստատված։ Այս դեպքում նա վտանգավոր ուղու վրա է կանգնում։ Բայց եթե մտքի մի այնպիսի հսկա, ինչպես Արիստոտելն է, սխալվում էր ստրկական աշխատանքի իր գնահատության մեջ, ապա մի այնպիսի գաճաճ տնտեսագետ ինչպես Բաստիան, ինպե՞ս կարող էր ուղիղ ճանապարհ ընտրել վարձու աշխատանքի իր գնահատության մեջ։ — Ես օգտվում եմ այս դեպքից համառոտակի պատասխանելու համար մի առարկության, որ գերմանա-ամերիկյան մի թերթում լույս է տեսել իմ «Zur Kritik der Pol. Oekonomie», 1859 [«Քաղաքատնտեսության քննադատության շուրջը»] աշխատության հասցեին։ Թերթի կարծիքով՝ իմ այն հայացքը, թե արտադրության որոշ եղանակը և նրան համապատասխանող արտադրական հարաբերությունները, կարճ ասած՝ «հասարակության տնտեսական ստրուկտուրան այն ռեալ բազիսն է, որի վրա բարձրանում է իրավական ու քաղաքական վերնաշենքը և որին համապատասխանում են հասարակական գիտակցության որոշ ձևեր», որ «նյութական կյանքի արտադրության եղանակը պայմանավորում է կյանքի սոցիալական, քաղաքական ու հոգևոր պրոցեսներն ընդհանրապես» (Կ. Մարքս, «Քաղաքատնտեսության քննադատության շուրջը»։ Կ. Մարքսի և Ֆ. էնգելսի Երկ., հ. XII, մ. I, էջ 6),— այս բոլորը, թերթի կարծիքով, ճիշտ է արդի աշխարհի համար, որտեղ իշխում են նյութական շահերը, բայց կիրառելի չէ ո՛չ միջնադարի համար, որտեղ կաթոլիկությունն էր իշխում, ո՛չ հին Աթենքի կամ Հռոմի համար, որտեղ քաղաքականությունն էր իշխում։ Ամենից առաջ զարմանալի է, թե ինչպես որևէ մեկը կարող էր ենթադրել, թե միջնադարի ու անտիկ աշխարհի վերաբերյալ այդ շրջուն ֆրազները կարող էին որևէ մեկին անհայտ մնալ։ Համենայն դեպս պարզ է, որ միջնադարը չէր կարող ապրել կաթոլիկությամբ և անտիկ աշխարհը՝ քաղաքականությամբ։ Ընդհակառակը, այն եղանակը, որով այդ դարաշրջաններում կենսամիջոցներն էին հայթայթվում, բացատրում է։ թե ինչու մի դեպքում քաղաքականությունն էր գլխավոր դերը կատարում, մյուս դեպքում կաթոլիկությունը։ Բացի դրանից, օրինակ, առանձնապես խոր գիտելիքներ չեն պահանջվում հռոմեական ռեսպուբլիկայի պատմության վերաբերմամբ՝ իմանալու համար, թե նրա պատմության սքողված զսպանակը կազմում է հողային սեփականության պատմությունը։ Մյուս կողմից, դեռ Դոն Կիխոտը պետք է չարաչար տուժեր իր սխալի համար, երբ երևակայում էր, թե թափառաշրջիկ ասպետությունը հավասարապես համատեղելի է հասարակական բոլոր տնտեսաձևերի հետ։</ref>։

Թե ապրանքային աշխարհին հատուկ ֆետիշիզմը կամ աշխատանքի հասարակական սահմանումների առարկայական երևութականությունը ի՛նչ աստիճան են մոլորեցնում տնտեսագետներից ոմանց, այդ, ի միջի այլոց, ցույց է տալիս այն ձանձրալի և անիմաստ վեճը, թե փոխանակային արժեք ստեղծելու մեջ ի՛նչ դեր է խաղում բնությունը։ Որովհետև փոխանակային արժեքը միայն հասարակական որոշ եղանակ է իրի արտադրության վրա ծախսված աշխատանքն արտահայտելու համար, ուստի ինքնին հասկանալի է, որ փոխանակային արժեքի մեջ ավելի շատ բնատուր նյութ չի պարունակվում, քան, օրինակ, մուրհակի կուրսի մեջ։

Որովհետև ապրանքի ձևը բուրժուական արտադրության ամենաընդհանուր և ամենաանզարգացած ձևն է, և այդ պատճառով նա շատ վաղ է հանդես գալիս, թեև նախընթաց դարաշրջաններում այնպես տիրապետող, ուրեմն և բնորոշ չէ, ինչպես մեր օրերում, ուստի, թվում է, որ նրա ֆետիշային բնույթը դեռ հեշտ է հաղթահարել։ Բայց ավելի կոնկրետ ձևերում այդ երևութական պարզությունն անգամ չքանում է։ Որտեղի՞ց են ծագում մոնետար սիստեմի պատրանքները։ Նրանից, որ այդ սիստեմը չէր տեսնում, թե ոսկու և արծաթի մեջ, վերցրած որպես փող, ներկայացված է հասարակական արտադրական հարաբերությունը, սակայն ներկայացված է հասարակական շատ տարօրինակ հատկություններ ունեցող բնական իրերի ձևով։ Իսկ վերցրե՛ք արդի քաղաքատնտեսությունը, որը այնպիսի բարձրամիտ արհամարհանքով է նայում մոնետար սիստեմին, մի՞թե նրա ֆետիշիզմը միանգամայն շոշափելի չի դառնում, հենց որ նա սկսում է հետազոտել կապիտալը։ Վաղո՞ւց է, որ չքացել է ֆիզիոկրատների այն պատրանքը, թե հողային ռենտան հողից է ծլում և ոչ թե հասարակությունից։

Բայց առաջ չվազելու համար այստեղ բավականանանք մի օրինակով ևս, որը վերաբերում է հենց ապրանքի ձևին։ Եթե ապրանքները օժտված լինեին խոսելու ձիրքով, ապա նրանք կասեին՝ մեր սպառողական արժեքը, գուցե, հետաքրքրում է մարդկանց։ Սպառողական արժեքը մեզ, իբրև իրերի, չի վերաբերում։ Բայց այն, ինչ վերաբերում է մեր իրային բնույթին, այդ արժեքն է։ Մեր՝ որպես ապրանք-իրերի սեփական շրջանառությունը դրա լավագույն ապացույցն է։ Մենք միմյանց հարաբերում ենք միայն որպես փոխանակային արժեքներ։ Հիմա լսենք, թե ապրանքի այդ հոգին ինչ է ազդարարում տնտեսագետի բերանով. «Արժեքը (փոխանակային արժեքը) իրերի հատկությունն է, հարստությունը (սպառողական արժեքը) մարդու հատկությունն է։ Արժեքն այս իմաստով անհրաժեշտորեն ենթադրում է փոխանակություն, իսկ հարստությունը՝ ոչ»<ref>«Observations on certain verbal disputes in Political Economy, particularly relating to Value, and to Demand and Supply». London 1821, էջ 16։</ref>։ «Հարստությունը (սպառողական արժեքը) մարդու ատրիբուտն է, արժեքը ապրանքի ատրիբուտն է։ Մարդը կամ հասարակությունը հարուստ են. մարգարիտը կամ ադամանդը թանկագին են... Մարգարիտը կամ ադամանդը արժեք ունեն իբրև մարգարիտ կամ ադամանդ»<ref>S. Bailey: «A Critical Dissertation on the Nature etc. of Value», էջ 165։</ref>։ Մինչև այժմ դեռ ոչ մի քիմիկոս մարգարտի կամ ադամանդի մեջ փոխանակային արժեք չի հայտնագործել։ Բայց այս քիմիական նյութը հայտնագործող տնտեսագետները, որոնք մտքի քննադատական խորության հատուկ հավակնություն ունեն, գտնում են, որ իրերի սպառողական արժեքը կախված չէ նրանց նյութական հատկություններից, այնինչ արժեքը հատուկ է նրանց՝ իբրև իրերի։ Այս համոզմունքի մեջ նրանց ամրապնդողն այն զարմանալի հանգամանքն է, որ իրերի սպառողական արժեքը մարդկանց համար իրացվում է առանց փոխանակության, այսինքն՝ իրի և մարդու միջև եղած անմիջական հարաբերության մեջ, մինչդեռ արժեքը կարող է իրացվել միայն փոխանակության մեջ, այսինքն՝ հասարակական որոշ պրոցեսում։ Այստեղ ինչպե՜ս չհիշես բարեհոգի Դոգբերրիին, որը գիշերապահ Սիկոլին ուսուցանում է, թե «լավ արտաքինը հանգամանքների պարգև է, իսկ կարդալու և գրելու արվեստը բնության պարգև է»<ref>«Observations»-ի հեղինակը և Ս. Բեյլին մեղադրում են Ռիկարդոյին, թե իբր նա չի նկատել փոխանակային արժեքի հարաբերական բնույթը և այն դարձրել է մի ինչ-որ բացարձակ բան։ Իրոք, ընդհակառակն է. այն երևութական հարաբերականությունը, որ ունեն այս իրերը, օրինակ՝ ադամանդը, մարգարիտը որպես ֊փոխանակային արժեքներ, նա վեր է ածել դրանց՝ իբրև մարդկային արտաքինի տակ թաքնված իսկական հարաբերության, դրանց՝ իբրև մարդկային աշխատանքի սոսկական արտահայտությունների, հարաբերականության։ Եթե ռիկարդոյականները Բեյլուն պատասխանեցին կոպիտ, բայց ոչ համոզիչ կերպով, ապա միայն այն պատճառով, որ նրանք իրեն՝ Ռիկարդոյի մոտ չգտան արժեքի ու արժեքի ձևի կամ փոխանակային արժեքի միջև եղած ներքին կապի մատնանշում։</ref>։

===ԵՐԿՐՈՐԴ ԳԼՈՒԽ։ ՓՈԽԱՆԱԿՈՒԹՅԱՆ ՊՐՈՑԵՍԸ===

Ապրանքներն իրենք իրենց չեն կարող շուկա գնալ և փոխանակվել։ Հետևապես, մենք պետք է դիմենք դրանց պահողներին, ապրանքատերերին։ Ապրանքներն իրեր են, ուստի և անպաշտպան են մարդու հանդեպ։ Եթե նրանք հոժարակամ չեն գնում, նա կարող է ուժ գործադրել, այսինքն՝ վերցնել նրանց<ref>XII դարում, որ այնպես հռչակված է իր բարեպաշտությամբ, ապրանքների մեջ հաճախ պատահում էին շատ նրբահաճո իրեր։ Այսպես, այն ժամանակվա մի ֆրանսիացի բանաստեղծ Լանդիի շուկայում գտնված ապրանքների շարքում՝ գործվածքների, կոշիկների, կաշիների, գյուղատնտեսական գործիքների, մորթիների և այլ բաների կողքին անվանում է նաև «femmes folles de leur corps» [հասարակաց կանանց]։</ref>։ Որպեսզի տվյալ իրերը միմյանց հարաբերեն իբրև ապրանքներ, ապրանքատերերը պետք է իրար հարաբերեն իբրև այնպիսի անձեր, որոնց կամքը տնօրինում է այդ իրերը, այսպիսով, մի ապրանքատեր միայն մյուսի կամքով, հետևապես նրանցից յուրաքանչյուրը երկուսի համար ընդհանուր կամային ակտի միջոցով կարող է յուրացնել ուրիշի ապրանքը, օտարելով իր սեփականը։ Հետևապես, նրանք պետք է փոխադարձաբար իրար մասնավոր սեփականատերեր ճանաչեն։ Այս իրավական հարաբերությունը, որի ձևը պայմանագիրն է,— հաստատված է այն օրենքով, թե ոչ, միևնույն է,— մի կամային հարաբերություն է, որի մեջ արտացոլվում է տնտեսական հարաբերությունը։ Այս իրավական կամ կամային հարաբերության բովանդակությունը տրված է հենց տնտեսական հարաբերությամբ<ref>Պրուդոնը հավիտենական արդարության, justice éternelle-ի իր իդեալը սկզբում քաղում է ապրանքային արտադրությանը համապատասխանող իրավական հարաբերություններից, որով, նկատենք ի դեպ, բոլոր ֆիլիստերների համար տալիս է այն բանի մխիթարական ապացույց, թե ապրանքային արտադրության ձևը նույնքան հավիտենական է, որքան արդարությունը։ Հետո նա աշխատում է, ընդհակառակը, իրական ապրանքային արտադրությունն ու նրան համապատասխանող իրական իրավունքը փոխակերպել արդարության այդ իդեալի համաձայն։ Ի՞նչ կասեինք մենք քիմիկոսի մասին, որը նյութափոխության իրական օրենքներն ուսումնասիրելու և նրանց հիման վրա որոշ խնդիրներ լուծելու փոխարեն կամենար նյութափոխությունը փոխակերպել «natliralité»-ի ու «affinité»-ի [«բնահատկության» ու «համասեռության»] «հավիտենական իդեաների» համաձայն։ Երբ մեզ ասում են, թե վաշխաժությունը հակասում է «justice éternelle»-ին [«հավիտենական արդարությանը»], «équité éternelle»-ին, «mutualité éternelle»-ին [«հավիտենական ճշմարտությանը», «հավիտենական փոխադարձությանը»] ու այլ «vérité éternelle»-ների [«հավիտենական ճշմարտությունների»], ապա արդյոք մենք թեկուզ մի փոքր ավելի՞ բան ենք իմանում վաշխառության մասին, քան դեռ եկեղեցական հայրերը գիտեին, երբ նրանք ասում էին, թե վաշխառությունը հակասում է «grâce éternelle»-ին, «foi éternelle»-ին, «volonté éternelle de Dieu»-ին [«հավիտենական ողորմածությանը», «հավիտենական հավատին», «աստծու հավիտենական կամքին»]։</ref>։ Անձերն այստեղ միմյանց համար գոյություն ունեն միայն իբրև ապրանքների ներկայացուցիչներ, այսինքն՝ իբրև ապրանքատերեր։ Հետազոտության ընթացքում մենք կտեսնենք ընդհանրապես, որ անձերի տնտեսական բնորոշ դիմակները լոկ տնտեսական հարաբերությունների անձնավորումներ են, և որ այդ անձերը կանգնած են իրար դեմ որպես այդ հարաբերությունները կրողներ։

Ապրանքատիրոջն իր ապրանքից տարբերում է հատկապես այն հանգամանքը, որ ապրանքի համար ամեն մի այլ ապրանքային մարմին ծառայում է միայն որպես նրա սեփական արժեքի դրսևորման ձև։ Որպես ի ծնե լեվելլեր [հավասարար] ու ցինիկ՝ ապրանքը միշտ պատրաստ է փոխանակելու ո՛չ միայն իր հոգին, այլև մարմինը ամեն մի այլ ապրանքի հետ, թեկուզ վերջինն օժտված լինի դեռ ավելի պակաս հրապուրիչ կերպարանքով, քան Մարիտորնան։ Ապրանքային այլ մարմինների կոնկրետ հատկությունները ընկալելու ունակության այս բացակայությունը ապրանքատերը լրացնում է իր սեփական հինգ ու նույնիսկ ավելի զգայարաններով։ Տիրոջ համար նրա ապրանքը անմիջական սպառողական արժեք չունի։ Այլապես նա ապրանքը շուկա չէր հանի։ Ապրանքն սպառողական արժեք ունի ուրիշների համար։ Ապրանքատիրոջ համար ապրանքի անմիջական սպառողական արժեքը միայն այն է, որ նա փոխանակային արժեքը կրողն է, և, հետևապես, փոխանակության միջոց է<ref>«Որովհետև երկակի է ամեն մի բարիքի գործածություն։ — Մեկը հատուկ է իրեն, որպես այսպիսիին, մյուսը՝ ոչ. այսպես, սանդալը կարող է ծառայել հագնելու համար և փոխանակելու համար։ Երկուսն էլ սանդալի սպառողական արժեքներն են, որովհետև նույնիսկ նա, ով սանդալը փոխանակում է իրեն պակասող բանի, օրինակ, ուտելեղենի հետ, նա սանդալն օգտագործում է որպես սանդալ։ Բայց այդ նրա գործածության բնական եղանակը չէ։ Որովհետև փոխանակության համար չէ, որ նա գոյություն ունի»։ (Aristoteles: «De Republica», գիրք I, գլ. 9)։ [Հմմտ. «Политика Аристотеля», Ս. Ա. Ժեբելևի թարգմ. ՍՊԲ, 1911, էջ 23։]</ref>։ Այս պատճառով էլ ապրանքատերը ձգտում է իր ապրանքն օտարել ու փոխանակել այնպիսի ապրանքների հետ, որոնց սպառողական արժեքի կարիքը նա ունի։ Բոլոր ապրանքները սպառողական արժեք չունեն իրենց տերերի համար և սպառողական արժեք են իրենց ոչ-տերերի համար։ Հետևաբար, նրանք պետք է շարունակ ձեոքից-ձեոք անցնեն։ Բայց ձեռքից ձեռք անցնելու այս շարժումը կազմում է նրանց փոխանակությունը, իսկ փոխանակության մեջ նրանք միմյանց հարաբերում են որպես արժեքներ և իրացվում են որպես արժեքներ։ Նշանակում է, ապրանքները պետք է նախ  իրացվեն որպես արժեքներ, որպեսզի հնարավորություն ստանան իրացվելու որպես սպառողական արժեքներ։ Մյուս կողմից, ապրանքները, նախքան կկարողանան իրացվել որպես արժեքներ, պետք է ապացուցեն իրենց սպառողական արժեքի առկայությունը, որովհետև նրանց վրա ծախսված աշխատանքը հաշվի է առնվում այն չափով միայն, որչափով այն ծախսված է ուրիշների համար օգտակար ձևով։ Բայց միայն փոխանակությունը կարող է փաստորեն ցույց տալ, թե արդյոք աշխատանքն իրոք օգտակար է ուրիշների համար, արդյոք նրա արդյունքը բավարարում է օտարի որևէ պահանջմունքը։

Յուրաքանչյուր ապրանքատեր ուզում է իր ապրանքն օտարել, այն փոխանակելով միայն ուրիշ այնպիսի ապրանքների հետ, որոնց սպառողական արժեքը բավարարում է իր պահանջմունքները։ Այդ չափով նրա համար փոխանակությունը զուտ անհատական պրոցես է։ Մյուս կողմից, նա ուզում է իր ապրանքն իբրև արժեք իրացնել, այսինքն՝ իրացնել, փոխանակելով միևնույն արժեքն ունեցող որևէ այլ ապրանքի հետ, անկախ այն բանից, թե իր սեփական ապրանքը մյուս ապրանքների տերերի համար սպառողական արժեք ունի, թե ոչ։ Այդ չափով փոխանակությունը նրա համար մի ընդհանրական ու հասարակական պրոցես է։ Բայց բոլոր ապրանքատերերի համար միևնույն պրոցեսը չի կարող միաժամանակ միայն անհատական ու միայն ընդհանրական ու հասարակական պրոցես լինել։

Եթե բանն ավելի ուշադիր կերպով քննենք, ապա կտեսնենք, որ ամեն մի ապրանքատիրոջ համար յուրաքանչյուր օտար ապրանք նրա ապրանքի հատուկ համարժեքի դեր է խաղում, ուստի և նրա սեփական ապրանքը մյուս բոլոր ապրանքների ընդհանրական համարժեքի դեր է խաղում։ Բայց որովհետև բոլոր ապրանքատերերը միևնույն բանն են անում, ուստի ոչ մի ապրանք փաստորեն ընդհանրական համարժեք չէ, ուստի և ապրանքները չունեն նաև արժեքի ընդհանրական հարաբերական ձև, որի մեջ նրանք նույնացվեին որպես արժեքներ և համեմատվեին միմյանց հետ որպես արժեքի մեծություններ։ Այսպիսով, նրանք ընդհանրապես միմյանց դեմ կանգնած են ո՛չ թև որպես ապրանքներ, այլ միայն որպես արդյունքներ կամ սպառողական արժեքներ։

Այդ դժվար կացության մեջ մեր ապրանքատերերը դատում են Ֆաուստի պես։ «Սկզբում գործն էր»։ Եվ նրանք արդեն գործն արել էին, նախքան կսկսեին դատել։ Ապրանքային բնության օրենքները երևան են գալիս ապրանքատերերի բնածին բնազդի մեջ։ Նրանք վարող են իրենց ապրանքները միմյանց հավասարեցնել որպես արժեքներ, ուստի և որպես ապրանքներ, միայն դրանք հարաբերության մեջ գնելով որևէ ուրիշ ապրանքի հետ, միայն դրանք հակադրելով նրան՝ որպես ընդհանրական համարժեքի։ Այս ցույց տվեց ապրանքի վերլուծությունը։ Բայց միայն հասարակական գործողությունը կարող է մի որոշ ապրանք ընդհանրական համարժեք դարձնել։ Այս պատճառով մյուս բոլոր ապրանքների հասարակական գործողությունը զատում է նրանց միջից մի որոշ ապրանք, որի մեջ նրանք բոլորն արտահայտում են իրենց արժեքները։ Այսպիսով, այդ ապրանքի նատուրալ ձևը դառնում է համարժեքի հասարակականորեն ճանաչված ձև։ Մատնանշված հասարակական պրոցեսի միջոցով ընդհանրական համարժեքի ֆունկցիան դառնում է զատված ապրանքի առանձնահատուկ հասարակական ֆունկցիա։ Այդ ապրանքը դառնում է փող։ «Illi unum consilium habent et virtutem et potestatem suam bestiae tradunt». «Et ne quis possit emere aut vendere, nisi qui habet characterem aut nomen bestiae, aut numerum nominis ejus» (Apocalypse) [«Նրանք մի խորհուրդ ունեն և իրենց զորությունն ու իշխանությունը կտան գազանին»։ «Եվ ոչ ոք չի կարողանա ո՛չ գնել, ո՛չ վաճառել, բացի նրանից, ով ունի գազանի դրոշմը կամ անունը կամ նրա անվան թիվը»։ Հայտնության գիրք, գլ. XVII, 13 և գլ. XIII, 17]։

Փողային բյուրեղը մի անհրաժեշտ արդյունք է փոխանակության պրոցեսի, որի մեջ աշխատանքի տարասեռ. արդյունքները փաստորեն հավասարեցվում են իրար և դրանով էլ փաստորեն ապրանքների փոխարկվում։ Փոխանակության ծավալման ու խորացման պատմական պրոցեսը զարգացնում է սպառողական արժեքի ու արժեքի այն հակադրությունը, որը նիրհում է ապրանքային բնության մեջ։ Այդ հակադրությանը շրջանառության համար արտաքին արտահայտություն տալու պահանջը տանում է դեպի ապրանքային արժեքի ինքնուրույն ձևի առաջացումը և հանգիստ չի տալիս, մինչև որ այդ խնդիրը վերջնականապես չի լուծվում ապրանքն ապրանքի ու փողի երկատվելու միջոցով։ Հետևաբար, նույն այն չափով, որչափով իրականանում է աշխատանքի արդյունքների փոխարկումը ապրանքների, իրականանում է նաև ապրանքի փոխարկումը փողի<ref>Հիմա մենք կարող ենք ըստ արժանվույն գնահատել մանր բուրժուական սոցիալիզմի խորամանկությունները, որն ուզում է ապրանքային արտադրությունը հավերժացնել ու միևնույն ժամանակ վերացնել «փողի և ապրանքի հակադրությունը», այսինքն՝ վերացնել հենց փողը, որովհետև փողը գոյություն ունի միայն որպես այդ հակադրության բաղկացուցիչ մաս։ Նույնպիսի հաջողությամբ կարելի էր ձգտել վերացնելու պապին, միևնույն ժամանակ պահելով կաթոլիկությունը։ Այս մասին ավելի մանրամասն տե՛ս իմ «Zur Kritik der Politischen Oekonomie» աշխատությունը, էջ 61 և հաջ. [Կ. Մարքս. «Քաղաքատնտեսության քննադատության շուրջը»։ Կ. Մարքսի և. Ֆ. Էնգելսի Երկ., հ. XII, մ. I, էջ 69 և հաջ.]։</ref>։

Արդյունքների անմիջական փոխանակությունը, մի կողմից, ունի արժեքի պարզ արտահայտության ձև, իսկ, մյուս կողմից, դեռ չունի այդ ձևը։ Այդ ձևն էր, ինչպես մենք տեսանք՝ A ապրանքի x քանակը = B ապրանքի y քանակին։ Իսկ արդյունքների անմիջական փոխանակության ձևն է` x քանակով A սպառման առարկան = y քանակով B սպառման առարկային<ref>Քանի դեռ փոխանակվում են ո՛չ թե սպառման երկու տարբեր առարկաներ, այլ, ինչպես հաճախ պատահում է վայրենիների մեջ, իրերի մի քաոսային բազմություն է առաջարկվում որպես համարժեք միևնույն իրի փոխարեն, այնքան ժամանակ նույնիսկ արդյունքների անմիջական փոխանակությանը իր նախադռնից այն կողմը չի անցել։</ref>։ Այստեղ A ու B իրերն ապրանքներ չեն փոխանակությունից առաջ, նրանք ապրանքներ են դառնում միայն փոխանակության շնորհիվ։ Առաջին նախադրյալը, որն անհրաժեշտ է, որպեսզի սպառման առարկան պոտենցիալ փոխանակային արժեք դառնա, հանգում է այն բանին, որ սպառման տվյալ առարկան կորցնում է իր սպառողական արժեքը, առկա է մի այնպիսի քանակով, որ գերազանցում է իր տիրոջ անմիջական պահանջմունքներից։ Իրերն ինքնըստինքյան մարդկանց համար արտաքին, ուրեմն և օտարելի բաներ են։ Որպեսզի այդ օտարումը փոխադարձ լինի, մարդիկ պետք է միայն լռելյայն վերաբերվեն միմյանց՝ որպես այդ օտարվող իրերի մասնավոր սեփականատերերի, ուրեմն և իբրև միմյանցից անկախ անհատների։ Սակայն փոխադարձ օտարվածության այդպիսի հարաբերություն գոյություն չունի բնաճուն համայնքի անդամների միջև, լինի այդ համայնքը նահապետական ընտանիք, հին հնդկական համայնք թե ինկերի պետություն և այլն։ Ապրանքների փոխանակությունն սկսվում է այնտեղ, որտեղ համայնքը վերջանում է,— օտար համայնքների հետ կամ օտար համայնքների անդամների հետ նրա շփման կետերում։ Բայց հենց որ իրերը ապրանքներ են դառնում արտաքին հարաբերությունների մեջ, նրանք ապրանքներ են դառնում հակադարձ ազդեցությամբ նաև համայնքի ներսում: Սկզբում նրանց քանակական փոխանակային հարաբերությունը բոլորովին պատահական է։ Նրանք փոխանակվել կարող են լոկ այն բանի շնորհիվ, որ նրանց տերերը կամենում են փոխադարձաբար դրանք օտարել։ Մինչ այդ կամաց-կամաց ամրապնդվում է օտար առարկաների սպառման պահանջը։ Փոխանակության մշտական կրկնությունը այն դարձնում է մի կանոնավոր հասարակական պրոցես։ Այդ պատճառով ժամանակի ընթացքում աշխատանքի պրոդուկտների գոնե մի մասը սկսում է նախամտածված կերպով արտադրվել փոխանակության կարիքների համար։ Այդ պահից սկսած, մի կողմից, ամրապնդվում է բաժանումը իրի՝ անմիջական գործածության համար ունեցած օգտակարության և փոխանակության համար ունեցած օգտակարության միջև։ Նրա սպառողական արժեքը անջատվում է նրա փոխանակային արժեքից։ Մյուս կողմից՝ այն քանակային հարաբերությունը, որով իրերը փոխանակվում են, կախում է ստանում հենց նրանց արտադրությունից։ Սովորույթը ֆիքսացիայի է ենթարկում այդպիսի քանակական հարաբերությունները որպես արժեքի մեծություններ։

Արդյունքների անմիջական փոխանակության մեջ ամեն մի ապրանք անմիջականորեն փոխանակության միջոց է իր տիրոջ համար և համարժեք՝ իր ոչ-տիրոջ համար,— սակայն միայն այն չափով, որչափով այդ ապրանքը սպառողական արժեք է վերջինի համար։ Հետևաբար, փոխանակվող առարկան իր սեփական սպառողական արժեքից կամ փոխանակող անձերի անհատական պահանջներից անկախ արժեքի ոչ մի ձև դեռ չի ստանում։ Բայց այդպիսի ձևի անհրաժեշտությունը զարգանում է փոխանակության պրոցեսի մեջ մտնող ապրանքների թվի ու բազմազանության աճման համեմատ։ Խնդիրը ծագում է իր լուծման միջոցների հետ միաժամանակ։ Ապրանքների շրջանառությունը, որի ընթացքում ապրանքատերերը փոխանակում և հավասարեցնում են իրենց սեփական ապրանքներն ուրիշ տարբեր ապրանքների հետ, երբեք տեղի չի ունենում առանց այն բանի, որ այդ ժամանակ տարբեր ապրանքատերերի տարբեր ապրանքները նրանց շրջանառության շրջանակներում չփոխանակվեն միևնույն երրորդ ապրանքի հետ և չհավասարեցվեն նրան իբրև արժեքներ։ Այդպիսի երրորդ ապրանքը, դառնալով ուրիշ տարբեր ապրանքների համար համարժեք, անմիջաբար ստանում է համարժեքի ընդհանրական կամ հասարակական ձև, թեկուզ և նեղ սահմաններում։ Համարժեքի այս ընդհանրական ձևը երևան է գալիս և չքանում է հասարակական անցողակի շփման հետ միասին, որը կյանքի էր կոչել նրան։ Նա փոփոխակի ու թռուցիկ կերպով վիճակվում է մերթ այս, մերթ այն ապրանքին։ Բայց ապրանքների փոխանակության զարգացման հետ միասին նա ամուր կերպով սերտաճում է ապրանքների բացառապես միայն որոշ տեսակների հետ, կամ բյուրեղանալով փոխարկվում է փողային ձևի։ Թե ապրանքի հատկապես ո՛ր տեսակի հետ է նա սերտաճում, սկզբում այդ կախված է պատահմունքից։ Սակայն ընդհանրապես ու ամբողջությամբ առած՝ այստեղ վճռողական դեր են խաղում երկու հանգամանք։ Փողային ձևը սերտաճում է կա՛մ այն առարկաներից ամենակարևորի հետ, որոնք փոխանակության միջոցով ստացվում են դրսից և իսկապես ներկայացնում են տեղական արդյունքների փոխանակային արժեքի երևան գալու բնաճուն ձևը, կա՛մ սերտաճում է սպառման այն առարկայի հետ, որը տեղական օտարելի գույքի գլխավոր տարրն է կազմում, ինչպես, օրինակ, անասունները։ Քոչվոր ժողովուրդներն առաջինն են զարգացնում փողային ձևը, որովհետև նրանց ամբողջ գույքը գտնվում է շարժուն, հետևապես և անմիջաբար օտարելի ձևի մեջ և որովհետև նրանց կենսաձևը նրանց միշտ շփման մեջ է դնում օտար համայնքների հետ և հենց դրանով էլ նրանց մղում է արդյունքների փոխանակության։ Մարդիկ հաճախ հանձին ստրուկի հենց մարդուն են դարձրել սկզբնական փողանյութ, բայց երբեք այդպիսի նյութ չեն դարձրել հողը։ Այդպիսի մի իդեա կարող էր առաջ գալ արդեն զարգացած բուրժուական հասարակության մեջ միայն։ Այդ իդեան ծագեց միայն XVII դարի վերջին երրորդում, իսկ ազգային մասշտաբով նրա փաստական իրագործման առաջին փորձը կատարվեց հարյուր տարի հետո, ֆրանսիական բուրժուական ռևոլուցիայի ժամանակ։

Այն չափով, որչափով ապրանքային փոխանակությունը ճեղքում է իր տեղական նեղ սահմանները, ուստի և ապրանքային արժեքը ծավալվելով դառնում է ընդհանրապես մարդկային աշխատանքի նյութականացում, փողի ձևն անցնում է այն ապրանքներին, որոնք հենց իրենց բնությամբ առանձնապես պիտանի են ընդհանրական համարժեքի հասարակական ֆունկցիա կատարելու համար, այն է՝ անցնում է ազնիվ մետաղներին։

Որ «ոսկին ու արծաթը իրենց բնությամբ փող չեն, բայց փողը իր բնությամբ ոսկի ու արծաթ է»<ref>Karl Marx: «Zur Kritik der Politischen Oekonomie», էջ 135 [Հմմտ. Կ. Մարքս. «Քաղաքատնտեսության քննադատության շուրջը» Կ. Մարքսի և Ֆ. Էնգելսի Երկ., հ. XII, մ. I, էջ 139]։ «Թանկագին մետաղներն... իրենց բնությամբ փող են» (Galiani: «Deila Moneta» Custodi-ի Parte Moderna ժողովածուում, հ. III, էջ 137)։</ref>, այդ ապացուցվում է այդ մետաղների բնական հատկությունների ու նրանց հասարակական ֆունկցիաների զուգադիպումով<ref>Այս մասին ավելի մանրամասն տե՛ս իմ հենց նոր հիշատակած աշխատության մեջ, «Ազնիվ մետաղներ» վերնագրով բաժինը։</ref>։ Բայց առայժմ մենք գիտենք փողի միայն մեկ ֆունկցիա, այն է՝ ծառայել իբրև ապրանքային արժեքի արտահայտության ձև կամ իբրև նյութ, որի մեջ հասարակական արտահայտություն են գտնում ապրանքային արժեքների մեծությունները։ Արժեքի երևան գալու ադեկվատ ձև կամ մարդկային աբստրակտ, ուրեմն և միանման աշխատանքի նյութականացում կարող է լինել միայն մի այնպիսի նյութ, որի բոլոր նմուշահատերը միևնույն որակն ունեն։ Մյուս կողմից, որովհետև արժեքի մեծությունների տարբերությունը զուտ քանակական բնույթ է կրում, ուստի փողածին ապրանքը պետք է զուտ քանակական տարբերությունների ընդունակ լինի, այսինքն՝ պետք է օժտված լինի այնպիսի հատկություններով, որ կարելի լինի այն բաժանել ցանկացած մանր մասերի և այդ մասերից կրկին մի ամբողջություն կազմել։ Ոսկին ու արծաթը բնությունից ունեն այդ հատկությունները։

Փողային ապրանքի սպառողական արժեքը երկատվում է։ Բացի այն հատուկ սպառողական արժեքից, որ նա ունի որպես ապրանք,— ոսկին, օրինակ, ծառայում է ատամներ լցնելու համար, հում նյութ է պերճանքի իրերի համար և այլն,— փողային ապրանքը ստանում է ձևական սպառողական արժեք, որ բխում է նրա առանձնահատուկ հասարակական ֆունկցիաներից։

Որովհետև մյուս բոլոր ապրանքները փողի հատուկ համարժեքներն են միայն, իսկ փողը նրանց ընդհանրական համարժեքն է, ապա նրանք որպես հատուկ ապրանքներ հարաբերում են փողին որպես ընդհանրական ապրանքի<ref>«Փողն ընդհանրական ապրանք է» (Verri: «Meditazioni sulla Ecorsomia Politica», էջ 16)։</ref>։

Մենք տեսանք արդեն, որ փողային ձևը տվյալ ապրանքի հետ մյուս բոլոր ապրանքների ունեցած հարաբերությունների արտացոլումն է, որը կարծրացած է այդ ապրանքի վրա։ Հետևաբար, այն փաստը, թե փողն ապրանք է<ref>«Ինքնին ոսկին ու արծաթը, որոնց կարող ենք փողային մետաղ ընդհանուր անունը տալ, բարձրացող ու ընկնող... արժեքով... ապրանքներ են... Փողային մետաղի արժեքն այն ժամանակ կարող է ամենաբարձրը համարվել, երբ նրա ամենափոքր կշռաքանակը բավական է լինում երկրի հողագործական կամ արդյունաբերական արտադրության արդյունքի ամենամեծ քանակը գնելու համար և այլն» («A Discourse of the General Notions of Money, Trade and Exchanges as They stand in Relation each to other. By a Merchant». London 1695, էջ 7)։ «Արծաթն ու ոսկին ինչպես դրամահատված, այնպես էլ չդրամահատված, թեև գործածվում են իբրև չափ մյուս բոլոր իրերի համար, այնուամենայնիվ, ավելի պակաս չափով ապրանքներ չեն, քան գինին, ծխախոտը, յուղը, հագուստը կամ կտորեղենը» («A Discourse concerning Trade, and that in particular of the East-Indies etc.». London 1689, էջ 2)։ «Թագավորության կապիտալն ու հարստությունը չեն սահմանափակվում միայն փողով, նմանապես ոսկին ու արծաթն էլ չի կարելի բացառել ապրանքների թվից» («The East-India Trade a most Profitable Trade». London 1677, էջ 4)։</ref>, միայն այն մարդու համար կարող է հայտնագործություն թվալ, ով ելնում է փողի պատրաստի ձևից՝ հետին թվով փողը վերլուծելու նպատակով։ Փոխանակության պրոցեսը այն ապրանքին, որը նա փող է դարձնում, տալիս է ո՛չ թե արժեքը, այլ միայն արժեքի նրա առանձնահատուկ ձևը։ Այս երկու սահմանումների շփոթումը հասցնում է այն բանին, որ ոսկու և արծաթի արժեքն սկսում են երևակայական համարել<ref>«Ոսկին ու արծաթը, իբրև մետաղներ, արժեք ունեն դրամ դառնալուց առաջ» (Galiani: «Della Moneta»)։ Լոկկն ասում է. «Մարդկանց ընդհանուր համաձայնությունն արծաթին երևակայական արժեք է վերագրել նրա այն հատկությունների հետևանքով, որոնք արծաթը պիտանի են դարձնում փողի դերի համար»։ Ընդհակառակը, Լոն ասում է. «Ինչպե՞ս կարող էին տարբեր ազգեր երևակայական արժեք վերագրել միևնույն իրին... և ինչպե՞ս կարող էր այդ երևակայական արժեքը պահպանվել։ Թե նա հենց ինքը որքան վատ էր հասկանում բանի էությունը, ցույց են տալիս նրա հետևյալ խոսքերը. «Արծաթը փոխանակվում էր այն սպառողական արժեքի համաձայն, որ նա ուներ, այսինքն՝ իր իրական արժեքի համաձայն, որպես փող ծառայելու իր կոչման շնորհիվ արծաթն ստացավ նաև մի լրացուցիչ արժեք (une valeur additionnelle)» (Jean Law: «Considérations sur le numéraire et le commerce», E. Daire-ի «Économistes Financiers du XVIII siècle» հրատարակության մեջ, էջ 469, 470)։</ref>։ Որովհետև փողը իր որոշ ֆունկցիաներում կարող է փոխարինվել փողի հասարակ նիշերով, ուստի սրանից ծագել է մյուս սխալը, թե փողը միայն նիշ է։ Մյուս կողմից, այդ մոլորության մեջ նշմարվում է այն մշուշապատ կռահումը, թե իրերի փողային ձևը հենց նրանց համար մի կողմնակի բան է և թե այդ ձևը միայն իրերի հետևում թաքնված մարդկային հարաբերությունների դրսևորման ձևն է։ Այս իմաստով ամեն մի ապրանք միայն մի նիշ կլիներ, որովհետև որպես արժեք նա իր վրա ծախսված մարդկային աշխատանքի իրային թաղանթն է միայն<ref>«Փողը նրանց (ապրանքների) նիշն է» (V. de Forbonnais: «Éléments du Commerce», նոր հրատ. Leyde 1766, հ. II, էջ 143)։ «Որպես նիշ փողը ձգվում է ապրանքների կողմից» (նույն տեղը, էջ 155)։ Փողը իրի նիշն է ու ներկայացուցիչը» (Montesquieu: «Esprit des Lois». Oeuvres. London 1787, հ. II, էջ 3)։ [Հմմտ. Монтескье:  «О духе законов», թարգմանություն Գոռնֆելդի, Կովալևսկու խմբագրությամբ: ՍՊԲ, 1900 թ., էջ 385]։ «Փողը հասարակ նիշ չէ, որովհետև նա ինքը հարստություն է. նա արժեքի ներկայացուցիչը չէ, նա ինքն արժեք է» (Le Trosne:«De l’Intérêt Social», էջ 910)։ «Երբ մենք ուշադրություն ենք դարձնում արժեքի հասկացողության վրա, այն ժամանակ հենց ինքն իրը  դիտվում է միայն որպես նիշ և նա նշանակություն ունի ոչ թե ինքնըստինքյան, այլ որպես այն իրի արտահայտությունը, որին արժե ինքը» (Hegel: «Philosophie des Rechts», էջ 100)։ [Հմմտ. Гегель: «Философия права», Соцэкгиз 1934 թ., § 63, էջ 87]։ Տնտեսագետներից շատ առաջ ոսկու՝ իբրև սոսկ նիշի պատկերացումը, ինչպես և ազնիվ մետաղներին վերագրվող երևակայական արժեքի պատկերացումը գործածության մեջ մտցրին իրավաբանները, որոնք լակեյական ծառայություն մատուցելով թագավորական իշխանությանը, ամբողջ միջնադարում հիմնավորում էին դրամը կեղծելու թագավորների իրավունքը հռոմեական կայսրության տրադիցիաներով ու պանդեկտների մեջ փողի մասին արտահայտված հասկացողություններով։ «Ոչ ոք չի համարձակվի կասկածել և չպետք է կասկածի,— ասում է իրավաբանների հավատարիմ աշակերտ Ֆիլիպ Վալուան 1346 թվականի մի դեկրետի մեջ,— որ միայն մեզ ու մեր արքայական մեծությանն է պատկանում... դրամ կտրելու, փող մատակարարելու և դրամի վերաբերյալ ամեն տեսակ կարգադրություններ անելու իրավունքը, փողը շրջանառության մեջ մտցնելու իրավունքը, այն էլ այնպիսի գնով, որը մեզ հաճելի է և որը մենք բարիք ենք համարում»։ Հռոմեական իրավունքի դոգման էր, թե փողի արժեքը կայսրն է դեկրետագրում։ Անպայման արգելված էր փողին՝ որպես ապրանքի վերաբերվելը։ «Ոչ ոք չպետք է փող գնի, որովհետև սահմանված լինելով բոլորի օգտագործման համար՝ փողը չպետք է ապրանք լինի։ Այս մասին լավ բացատրություններ տես G. F. Pagnini: «Saggio sopra il giusto pregio delle cose», 1751, Custodi-ի Parte Moderna-ում, հ. II։ Մասնավորապես իր աշխատության հատկապես երկրորդ մասում Պանյինին բանավիճում է պարոնայք իրավաբանների հետ։</ref>։

Բայց հասարակ նիշեր հայտարարելով այն հասարակական հատկությունները, որ ստանում են իրերը արտադրության որոշ եղանակի հիմքի վրա, կամ այն իրային ձևերը, որ ստանում են աշխատանքի հասարակական սահմանումներն արտադրության այդ եղանակի հիմքի վրա, հենց դրանով էլ նրանց հայտարարում են մարդկային բանականության կամայական արդյունք։ Այդպես էր XVIII դարի լուսավորիչների սիրած վարվելակերպը, որ նրանք կիրառում էին՝ գեթ ժամանակավորապես վերացնելու համար խորհրդավորության քողն այն առեղծվածային ձևերի վրայից, որոնցով պարուրված էին մարդկային հարաբերությունները, և որոնց ծագումը դեռ չէին կարողանում բացատրել։

Ինչպես արդեն առաջ նշեցինք, ապրանքի համարժեքային ձևը չի պարունակում նրա արժեքի մեծության քանակական սահմանումը։ Եթե մենք գիտենք միայն, որ ոսկին փող է, այսինքն՝ անմիջաբար փոխանակելի է մյուս բոլոր ապրանքների հետ, ապա մենք ամենևին էլ դեռ չգիտենք, թե, օրինակ, ի՞նչ արժեք է ներկայացնում տասը ֆունտ ոսկին։ Ինչպես և ամեն մի այլ ապրանք, ոսկին էլ կարող է իր սեփական արժեքի մեծությունը արտահայտել միայն հարաբերորեն, միայն մյուս ապրանքների մեջ։ Նրա սեփական արժեքը որոշվում է նրա արտադրության համար պահանջվող աշխատաժամանակով և արտահայտվում է ամեն մի ուրիշ ապրանքի այն քանակով, որի մեջ նույնքան աշխատաժամանակ է բյուրեղացած<ref>«Եթե մեկը Պերուի հանքերից մեկ ունցիա արծաթ հանի և Լոնդոն բերի ժամանակի նույնպիսի ծախսումով, որը նրան անհրաժեշտ է մի բուշել հացահատիկ արտադրելու համար, ապա այդ արդյունքներից առաջինը կկազմի երկրորդի բնական գինը. և եթե նոր ու ավելի հարուստ հանքեր հայտնագործելու հետևանքով կարելի լինի երկու ունցիա արծաթը նույնքան հեշտությամբ ձեռք բերել, ինչպես հիմա մեկ ունցիան, ապա հացահատիկի բուշելը, caeteris paribus [մնացած հավասար պայմաններում] կարժենա 10 շիլլինգ, եթե նա առաջ 5 շիլլինգ արժեր» (William Petty: «A Treatise on Taxes and Contributions». London 1667, էջ 31)։</ref>։ Ոսկու արժեքի հարաբերական մեծության այդպիսի սահմանումը փաստորեն տեղի է ունենում նրա արտադրության տեղում, անմիջական փոխանակային առևտրի մեջ։ Երբ ոսկին որպես փող մտնում է շրջանառության մեջ, նրա արժեքն արդեն տրված է։ Երբ դեռևս XVII դարի վերջին տասնամյակներում փողի վերլուծության միջոցով հաստատվեց, որ փողն ապրանք է, ապա, այնուամենայնիվ, այդ միայն վերլուծության սկիզբն էր։ Դժվարությունն այն չէ, որ ըմբռնենք, թե փողն ապրանք է, այլ այն, որ պարզենք, թե ապրանքն ինչպե՛ս և ինչո՛ւ է փող դառնում<ref>Պարոն պրոֆեսոր Ռոշերը մեզ սովորեցնում է, թե «Փողի սխալ սահմանումները կարելի է երկու գլխավոր խմբերի բաժանել — այնպիսի սահմանումներ, որոնք փողը ավելի շատ բան են համարում, քան ապրանքը, և սահմանումներ, որոնք փողը ավելի քիչ բան են համարում, քան ապրանքը»։ Այնուհետև գալիս է փողի վերաբերյալ աշխատությունների մի խայտաբղետ ցուցակ, որի մեջ փողի թեորիայի իրական պատմությունը հասկանալու ամենահեռավոր ակնարկ անգամ չի կարելի նշմարել։ Վերջում հետևյալ բարոյախոսությունը. «Ի դեպ, չի կարելի ժխտել, որ նորագույն տնտեսագետների մեծամասնությունը բավականաչափ ուշադրություն չի դարձնում այն առանձնահատկությունների վրա, որոնք փողը տարբերում են մյուս ապրանքներից» (ուրեմն, փողը, այնուամենայնիվ, մի ավելի շա՞տ կամ ավելի քի՞չ բան է, քան ապրանքը)... «Որքան որ այդ այդպես է, այնքան Գանիլի և մյուսների կիսամերկանտիլիստական ռեակցիան որոշ հիմք ունի» (Wilhelm Roscher: «Die Grundlagen der Nationalökonomie», 3-րդ հրատ. 1858, էջ 207—210)։ «Ավելի շա՜տ — ավելի քի՜չ — ո՜չ-բավականաչափ — որքա՜ն որ — որո՜շ»։ Այս կոչվու՜մ է հասկացողությունների սահմանում։ Եվ այսպիսի էկլեկտիկ պրոֆեսորական բարբաջանքը պ. Ռոշերը համեստորեն անվանում է քաղաքատնտեսության «անատոմիական-ֆիզիոլոգիական մեթոդ» [էջ 42]։ Ասենք՝ գիտությունը նրան է պարտական մի հայտնագործության համար, այն է՝ որ փողը «մի հաճելի ապրանք է» [էջ 206]։</ref>։

Մենք տեսանք, թե ինչպես արժեքի ամենապարզ արտահայտության մեջ արդեն՝ A ապրանքի x քանակը = B ապրանքի y քանակին, այն պատրանքն է ստեղծվում, թե իբր այն իրը, որի մեջ֊ արտահայտվում է մի ուրիշ իրի արժեքի մեծությունը, իր համարժեքային ձևն ունի ապրանքների այդ հարաբերությունից անկախ, որպես բնությունից իրեն հատուկ հասարակական որոշ հատկություն։ Մենք հետևեցինք ու պարզեցինք, թե ինչպե՛ս է ամրապնդվում այդ պատրանքը։ Նա լիովին ավարտվում է, երբ ընդհանրական համարժեքի ձևը սերտաճում է ապրանքների մի որոշ տեսակի նատուրալ ձևի հետ, կամ բյուրեղանալով ստանում է փողային ձև։ Այս դեպքում այն տպավորությունն է ստեղծվում, որ իբր ո՛չ թե տվյալ ապրանքն է փող դառնում միայն այն պատճառով, որ մյուս բոլոր ապրանքներն իրենց արժեքները արտահայտում են նրա մեջ, այլ, ընդհակառակը, իբր թե նրանք բոլորն իրենց արժեքը նրա մեջ են արտահայտում, որովհետև նա փող է։ Միջնորդական շարժումը չքանում է իր սեփական հետևանքի մեջ և հետք չի թողնում։ Առանց իրենց կողմից որևէ աջակցության՝ ապրանքներն իրենց արժեքի պատրաստի կերպարանքը գտնում են իրենցից դուրս ու իրենց կողքին գոյություն ունեցող ապրանքային մարմնի մեջ։ Այդ իրերը — ոսկին ու արծաթը — հենց այն ձևով, ինչպես որ նրանք դուրս են գալիս երկրի ընդերքից, ամեն մի մարդկային աշխատանքի անմիջական մարմնացումն են միաժամանակ։ Այստեղից էլ առաջ է գալիս փողի մոգական բնույթը։ Այն հասարակակարգում, որ մենք հիմա ուսումնասիրում ենք, մարդկանց հարաբերությունները արտադրության հասարակական պրոցեսում զուտ ատոմիստական են։ Դրա հետևանքով նրանց արտադրական հարաբերությունները իրային կերպարանք են ընդունում, անկախ նրանց վերահսկողությունից ու գիտակցական անհատական գործունեությունից։ Այդ երևան է գալիս ամենից առաջ այն բանի մեջ, որ նրանց աշխատանքի արդյունքները ընդհանրապես ապրանքի ձև են ընդունում։ Այսպիսով, փողային ֆետիշի առեղծվածն ընդհանրապես ապրանքային ֆետիշի առեղծվածն է, փողի մեջ այդ առեղծվածը միայն ավելի խիստ է աչքի ընկնում և շլացնում է հայացքը։

===ԵՐՐՈՐԴ ԳԼՈՒԽ։ ՓՈՂԸ, ԿԱՄ ԱՊՐԱՆՔՆԵՐԻ ՇՐՋԱՆԱՌՈՒԹՅՈՒՆԸ===

====1. ԱՐԺԵՔՆԵՐԻ ՉԱՓԸ====

Այս աշխատության մեջ պարզության համար ես ամեն տեղ ենթադրում եմ, որ միայն ոսկին է փողային ապրանք։

Ոսկու առաջին ֆունկցիան այն է, որ ապրանքային աշխարհին նյութ կմատակարարի արժեքի արտահայտության համար, այսինքն՝ ապրանքների արժեքները իբրև համանուն, որակապես նման և քանակապես համեմատելի մեծություններ արտահայտելու համար։ Այսպիսով, նա գործում է որպես արժեքների ընդհանրական չափ, և միայն այդ ֆունկցիայի միջոցով է, որ ոսկին — այդ յուրահատուկ համարժեքային ապրանքը — դառնում է ամենից առաջ փող։

Փողը չէ, որ ապրանքները համաչափելի է դարձնում։ Ընդհակառակը։ Հենց այն պատճառով, որ բոլոր ապրանքները, որպես արժեքներ, մարդկային առարկայացած աշխատանք են, և, հետևապես, ինքնըստինքյան համաչափելի են,— հենց այդ պատճառով նրանք բոլորն էլ կարող են իրենց արժեքները միևնույն առանձնահատուկ ապրանքով չափել, այդպիսով այդ ապրանքը դարձնել իրենց արժեքների ընդհանուր չափ, այսինքն՝ փող։ Փողը, որպես արժեքի չափ, ապրանքների արժեքի իմանենտ չափի — աշխատաժամանակի — դրսևորման անհրաժեշտ ձևն է<ref>Այն հարցը, թե ինչո՛ւ փողն անմիջաբար աշխատաժամանակը չի ներկայացնում, ինչո՛ւ, օրինակ, թղթե փողանիշը x աշխատաժամ չի ներկայացնում, պարզապես հանգում է այն հարցին, թե ինչո՛ւ ապրանքային արտադրության հիմքի վրա աշխատանքի արդյունքները պետք է ապրանքներ դառնան, որովհետև ապրանքներին հատուկ ձևն արդեն ենթադրում է նրանց ապրանքի ու փողային ապրանքի երկատվելու անհրաժեշտությունը. կամ — այն հարցին, թե ինչո՛ւ մասնավոր աշխատանքը չի կարող դիտվել որպես անմիջաբար հասարակական աշխատանք, այսինքն՝ որպես իր սեփական հակադրություն։ Ես մի ուրիշ տեղ մանրամասն քննել եմ այնպիսի նախագծերի տափակ ուտոպիզմը, ինչպես, օրինակ, «աշխատանքային փողը» ապրանքային արտադրության հիմքի վրա («Zur Kritik der Politischen Oekonomie», էջ 61 և հաջ.)։ [Կ. Մարքս. «Քաղաքատնտեսության քննադատության շուրջը»։ Կ. Մարքսի և Ֆ. Էնգելսի Երկ., հ. XII, մ. I, էջ 69 և հաջ.]։ Այստեղ կնշեմ միայն, որ, օրին., Օուենի «աշխատանքային փողը» նույնքան քիչ առնչություն ունի «փողի» հետ, որքան, ասենք, թատերատոմսը։ Օուենը ենթադրում է անմիջաբար հանրայնացված աշխատանք, այսինքն՝ արտադրության մի ձև, որ տրամագծորեն հակադիր է ապրանքային արտադրությանը։ Աշխատանքային անդորրագիրը միայն հավաստում է արտադրողի անհատական մասնակցության բաժինը ընդհանուր աշխատանքի մեջ և նրա անհատական պահանջների մասը ընդհանուր արդյունքի այն մասի նկատմամբ, որ նախանշված է սպառման համար։ Բայց Օուենը չէր էլ մտածում թողնել ապրանքային արտադրությունը և միևնույն ժամանակ ձգտել վերացնելու նրա անհրաժեշտ պայմանները փողային ձեռնածությունների միջոցով։</ref>։

Ապրանքի արժեքային արտահայտությունը ոսկով — A ապրանքի x քանակը = y փողային ապրանքի — ապրանքի փողային ձևն է, կամ նրա գինը։ Հիմա բավական է միայն մեկ հավասարում — 1 տոննա երկաթը = 2 ունցիա ոսկու երկաթի արժեքը հասարակականորեն նշանակություն ունեցող ձևով ներկայացնելու համար։ Այդ հավասարումն այլևս կարիք չունի մյուս ապրանքների արժեքային հավասարումների հետ կողք-կողքի քայլելու, որովհետև համարժեքային ապրանքը, ոսկին, արդեն փողի բնույթ ունի։ Ուստի ապրանքների արժեքի ընդհանրական հարաբերական ձևը հիմա կրկին վերադառնում է իր նախասկզբնական կերպարանքին — արժեքի պարզ, կամ առանձին, հարաբերական ձևին։ Մյուս կողմից՝ արժեքի ծավալուն հարաբերական արտահայտությունը կամ արժեքի հարաբերական արտահայտությունների անվերջ շարքը դառնում է փողային ապրանքի արժեքի առանձնահատուկ հարաբերական ձևը։ Բայց հիմա այդ շարքն արդեն հասարակականորեն տրված է ապրանքային գների մեջ։ Կարդացեք ամեն մի գնացուցակի նշումները աջից ձախ և դուք փողի արժեքի մեծության արտահայտությունը կգտնեք բոլոր հնարավոր ապրանքների մեջ։ Բայց դրա փոխարեն փողը գին չունի։ Մյուս բոլոր ապրանքների արժեքի այդ եզակի հարաբերական ձևին նա կմասնակցեր այն դեպքում միայն, եթե կարողանար ինքն իրեն հարաբերել որպես իր սեփական համարժեքի։

Գինը կամ ապրանքների փողային ձևը, ինչպես և նրանց արժեքի ամեն մի ձև, նրանց իրական մարմնաձևից տարբերվող զգայաբար ընկալվող ինչ-որ մի բան է, հետևապես, իդեալական, միայն պատկերացման մեջ գոյություն ունեցող մի ձև է։ Երկաթի, կտավի, ցորենի ու այլ ապրանքների արժեքը, թեև անտեսանելի կերպով, գոյություն ունի հենց իրերի մեջ. նա արտահայտվում է ոսկու հետ նրանց ունեցած հավասարությամբ, ոսկու հետ ունեցած նրանց հարաբերությամբ, մի հարաբերությամբ, որը, այսպես ասած, լոկ նախազգում են նրանք։ Այս պատճառով ապրանք պահողը պետք է իր լեզուն դնի նրանց բերանը կամ նրանց վրա թղթե տոմսակներ կախի՝ նրանց գներն արտաքին աշխարհին հայտնելու համար<ref>Վայրենին ու կիսավայրենին մի փոքր այլ կերպ են գործածում իրենց լեզուն։ Նավապետ Պարրին Բաֆֆինի ծոցի արևմտյան ափի բնակիչների մասին պատմում է. «Այս դեպքում (արդյունքների փոխանակության ժամանակ)... նրանք լիզում են այն (փոխանակության համար առաջարկված իրը) երկու անգամ, որից հետո, ըստ երևույթին, համարում են գործարքը ձևականորեն կնքված ի հաճույս իրենց»։ Նմանապես արևելյան էսկիմոսների մեջ գնողն ամեն անգամ լիզում է իրը՝ վերջինն ստանալիս։ Եթե հյուսիսում լեզուն, այսպիսով, ծառայում է իբրև յուրացման օրգան, ապա ոչ մի զարմանալի բան չկա, որ, հարավում փողն է համարվում սեփականության կուտակելու օրգան» այսպես, օրին., կաֆրը հարուստ մարդուն գնահատում է նրա փորի հաստությամբ։ Կաֆրերը, ինչպես տեսնում ենք, շատ խելամիտ մարդիկ են. մինչդեռ 1804 թվականի անգլիական կառավարության սանիտարական հաշվետվությունը գանգատվում է, թե բանվոր դասակարգի մի խոշոր մասում ճարպակազմիչ նյութերը պակասում են, նույն թվականին Հարվեյ անունը կրող ոմն բժիշկ, թեև նա արյան շրջանառության հայտնագործողը չէ, իր կարիերան արեց խաբեբայական դեղատոմսերով, որոնք բուրժուազիային ու արիստոկրատիային ավելորդ ճարպից ազատել էին խոստանում։</ref>։ Որովհետև ապրանքային արժեքների արտահայտությունը ոսկով իդեալական բնույթ է կրում, ուստի այդ գործառնության համար կիրառելի է նաև միայն երևակայական կամ իդեալական ոսկին։ Ամեն մի ապրանքատեր գիտե, որ նա իր ապրանքները դեռ ամենևին իսկական ոսկի չի դարձրել, եթե նրանց արժեքին գնի ձև կամ երևակայական ոսկու ձև է տվել, և որ նա իրական ոսկու ոչ մի մանրահատիկի կարիք չունի՝ միլիոնանոց ապրանքային արժեքները ոսկով արտահայտելու համար։ Հետևաբար, փողն արժեքի չափի իր ֆունկցիան կատարում է միայն իբրև երևակայական կամ իդեալական փող։ Այս հանգամանքը փողի ամենաանհեթեթ թեորիաներ է ծնելի<ref>Տես Karl Marx: «Zur Kritik der Politischen Oekonomie». «Theorien von der Masseinheit des Geldes», էջ 53 և հաջ. [Կ. Մ արքս. «Քաղաքատնտեսության քննադատության շուրջը»։ «Փողը չափելու միավորի թեորիան»։ Կ. Մարքսի և Ֆ. Էնգելսի Երկ., հ. III, մ. I, էջ 62 և հաջ.]։</ref>։ Թեև միայն երևակայական փողն է կատարում արժեքների չափի ֆունկցիան, գինն ամբողջովին կախված է իրական փողանյութից։ Այն արժեքը, այսինքն՝ մարդկային աշխատանքի այն քանակը, որ պարունակվում է, օրինակ, մեկ տոննա երկաթի մեջ, արտահայտվում է նույնքան աշխատանք պարունակող փողային ապրանքի երևակայությամբ պատկերացվող քանակով։ Հետևաբար, նայած թե ոսկին, արծաթը կամ պղինձն են ծառայում որպես արժեքի չափ — մեկ տոննա երկաթի արժեքը արտահայտվում է միանգամայն տարբեր գներով կամ ոսկու, արծաթի և պղնձի միանգամայն տարբեր քանակներով։

Եթե երկու տարբեր ապրանքներ, օրինակ, ոսկին ու արծաթն են միաժամանակ ծառայում որպես արժեքի չափ, ապա բոլոր ապրանքներն ստանում են գնի երկու տարբեր արտահայտություն՝ ոսկե գին ու արծաթե գին. թե՛ մեկը և թե՛ մյուսը կողք-կողքի ապրում են հաշտ, քանի դեռ արծաթի և ոսկու արժեքային հարաբերությունը մնում է անփոփոխ, օրինակ՝ = 1:15։ Բայց արժեքների այդ հարաբերության ամեն մի փոփոխություն խախտում է ապրանքների ոսկե գների ու արծաթե գների միջև եղած հարաբերությունը և այդպիսով փաստորեն ապացուցում է, որ արժեքի չափի երկակիությունը հակասում է նրա ֆունկցիային<ref>'''2-րդ հրատ. ծանոթագրության.'''— «Այնտեղ, որտեղ օրենքի հիման վրա և՛ ոսկին, և՛ արծաթը զուգահեռ գործում են որպես փող, այսինքն՝ որպես արժեքի չափ, միշտ զուր փորձեր են արվում դրանք դիտելու իբրև միևնույն նյութը։ Իրոք, եթե ենթադրվում է, որ միևնույն աշխատաժամանակն անփոփոխ կերպով պետք՝ առարկայանա արծաթի ու ոսկու միևնույն համամասնական քանակության մեջ, ապա հենց դրանով էլ ենթադրվում է, որ արծաթն ու ոսկին միևնույն նյութն են, և որ ավելի պակաս թանկագին մետաղի՝ արծաթի որոշ մասսա կազմում է ոսկու մի որոշ մասսայի անփոփոխ մասը։ Էդուարդ III-ի թագավորությունից սկսած և ընդհուպ մինչև Գևորգ II-ի ժամանակները անգլիական փողի պատմությունը ներկայացնում է մշտական խախտումների մի շարան, որոնք առաջ էին գալիս այն բախումից, որ տեղի էր ունենում ոսկու և արծաթի արժեքների օրենքով սահանված հարաբերության և նրանց արժեքի իրական տատանումների միջև։ Երբեմն ոսկին էր չափազանց բարձր գնահատվում, երբեմն՝ արծաթը։ Չափազանց ցած գնահատված մետաղը հանվում էր շրջանառությունից, վերահալվում էր արտահանվում էր արտասահման։ Այնուհետև, երկու մետաղների արժեքների հարաբերությունը դարձյալ փոխվում էր օրենքով, բայց անվանական նոր արժեքը ես շուտով նույնպիսի բախման մեջ էր մտնում արժեքների իրական հարաբերության հետ, ինչպես և հին արժեքը։ — Մեր ժամանակներում ոսկու արժեքի արծաթի արժեքի համեմատությամբ շատ փոքր ու կարճատև, անկումը արծաթի հնդկական-չինական պահանջարկի հետևանքով՝ Ֆրանսիայում առաջ բերեց միևնույն երևույթը, և այն էլ հսկայական չափերով, այսինքն՝ արծաթի արտահանումն ու նրա վտարումը շրջանառությունից ոսկու միջոցով։ 1855, 1856 և 1857 թվականներին Ֆրանսիա ներմուծված ոսկու ավելցուկը Ֆրանսիայից արտահանված ոսկու համեմատությամբ հասնում էր 41 580 000 ֆ. ստ., այնինչ արծաթի արտահանման ավելցուկը ներմուծման համեմատությամբ հավասար էր 14 704 000 ֆ. ստ.։ Իրապես, այն երկրներում, որտեղ երկու մետաղն էլ օրենքով ընդունված են որպես արժեքի չափ, հետևաբար, երկուսն էլ պետք է ընդունվեն վճարումների ժամանակ, թեև յուրաքանչյուր ոք կարող է իր հայեցողությամբ արծաթով կամ ոսկով վճարել,— այդպիսի երկրներում այն մետաղը, որի արժեքը բարձրանում է, լաժ է ձեռք բերում և, ամեն մի այլ ապրանքի նման, իր գինը չափում է չափազանց բարձր գնահատված մետաղով, մինչդեռ միայն վերջինս է արժեքի չափ ծառայում։ Այս ասպարեզում ամբողջ պատմական փորձը պարզապես հանգում է այն բանին, թե որտեղ օրենքը երկու ապրանքի նկատմամբ է նախատեսում արժեքի չափի ֆունկցիայի կատարումը, փաստորեն միշտ նրանցից միայն մեկի վրա է հաստատվում արժեքի չափի դերը» (Karl Marx: «Zur Kritik der Politischen Oekonomie», էջ 52, 53)։ [Հմմտ. Կ. Մարքս. «Քաղաքատնտեսության քննադատության շուրջը»։ Կ, Մարքսի և Ֆ. Էնգելսի Երկ., հ. XII, մ. 1, էջ 61]։</ref>։

Այն ապրանքները, որոնց գները որոշված են, բոլորն էլ այսպիսի ձև են ընդունում. A ապրանքի a քանակը = ոսկու x քանակին, B ապրանքի b քանակը = ոսկու y քանակին, C ապրանքի c քանակը = ոսկու z քանակին և այլն, որտեղ a, b, c ներկայացնում են ապրանքների A, B, C տեսակների որոշ մասսաներ, իսկ x, y, z-ը՝ ոսկու որոշ մասսաներ։ Այսպիսով, ապրանքային արժեքները վեր են ածվել ոսկու տարբեր մեծություն ունեցող երևակայական քանակների, այսինքն՝ չնայած իրենց ապրանքային մարմինների խայտաբղետ բազմազանությանը, վեր են ածվել համանուն մեծությունների, ոսկու մեծությունների։ Որպես ոսկու այդպիսի տարբեր քանակներ, նրանք համեմատվում և չափվում են իրար հետ, ընդ որում առաջ է գալիս տեխնիկական անհրաժեշտություն, որ նրանք հավասարեցվեն ոսկու ֆիքսացիայի ենթարկված որևէ քանակի՝ որպես չափի միավորի հետ։ Չափի այդ միավորն ինքը հետագայում բազմապատիկ մասերի բաժանվելու միջոցով զարգանում-դառնում է մասշտաբ։ Ոսկին, արծաթը, պղինձը դեռ իրենց փող դառնալուց առաջ արդեն ունեն այդպիսի մասշտաբներ կշռային բաժանումների ձևով, այսպես, եթե, օրինակ, մեկ ֆունտը ծառայում է որպես չափի միավոր, ապա, մի կողմից, նա կրկին բաժանվում է ունցիաների և այլն, մյուս կողմից, ֆունտերի միացումով ստացվում են ցենտներներ և այլն<ref>'''2-րդ հրատ. ծանոթագրություն.'''— Այն տարօրինակ հանգամանքը, որ Անգլիայում ոսկու ունցիան չի կարող արտահայտվել փողային մասշտաբի միավորի մասերի ամբողջական թվով, հետևյալ կերպով է բացատրվում. «Մեր դրամահատարանը սկզբնապես հարմարեցված էր միայն արծաթ գործածելուն, ուստի արծաթի ունցիան միշտ կարող է առանց մնացորդի բաժանվել ամբողջական դրամների որոշ քանակի վրա. իսկ որովհետև ոսկին միայն հետագայում մտցվեց դրամական սիստեմի մեջ, որը հարմարեցված էր լոկ արծաթին, ուստի ոսկու ունցիայից չի կարելի ամբողջ թվով գրամ կտրել» (Maclaren: «History of the Currency». London 1858, էջ 16)։</ref>։ Այդ պատճառով մետաղային շրջանառության ժամանակ կշռային մասշտաբի պատրաստի անունները միշտ կազմում են նաև փողային մասշտաբի կամ գների մասշտաբի սկզբնական անունները։

Փողը, որպես արժեքների չափ և որպես գների մասշտաբ, երկու միանգամայն տարբեր ֆունկցիա է կատարում։ Նա արժեքների չափ է որպես մարդկային աշխատանքի հասարակական մարմնացում, գների մասշտաբ է որպես մետաղի ֆիքսացված կշիռ։ Որպես արժեքի չափ, նա ծառայում է այն բանի համար, որ անչափ բազմազան ապրանքների արժեքները դարձնի գներ, ոսկու երևակայական քանակներ. որպես գների մասշտաբ, նա չափում է ոսկու այդ քանակները։ Ապրանքները արժեքների չափի միջոցով չափվում են որպես արժեքներ, ընդհակառակը, գների մասշտաբը չափում է ոսկու տարբեր բանակները նրա տվյալ քանակով և ոչ թե ոսկու տվյալ քանակի արժեքը նրա մյուս քանակների կշռով։ Գների մասշտաբի համար պետք է ոսկու մի որոշ կշիռ ֆիքսացիայի ենթարկվի որպես չափի միավոր։ Այստեղ, ինչպես էլ համանուն մեծությունների մյուս բոլոր սահմանումների դեպքում, վճռական նշանակություն ունի չափերի հարաբերակցության կայունությունը։ Հետևաբար գների մասշտաբը իր ֆունկցիան այնքան ավելի լավ է կատարում, որքան ոսկու միևնույն քանակն ավելի անփոփոխ է ծառայում որպես չափման միավոր։ Որպես արժեքների չափ ոսկին կարող է ծառայել միայն այն պատճառով, որ նա ինքը հենց աշխատանքի արդյունք է և, հետևապես, պոտենցիալ կերպով փոփոխական արժեք է<ref>'''2-րդ հրատ. ծանոթագրություն.'''— Անգլիացի հեղինակների աշխատությունների մեջ արժեքների չափ» (measure of value) և «գների մասշտաբ» (standard of value) հասկացողությունների աներևակայելի շփոթություն է տիրում։ Շարունակ շփոթվում են բուն այդ ֆունկցիաները, ուրեմն և նրանց անունները։</ref>։

Ամենից առաջ ակներև է, որ ոսկու արժեքի փոփոխությունը ոչ մի կերպ չի կարող խանգարել նրա՝ որպես գների մասշտաբի ֆունկցիային։ Ինչպես էլ որ փոփոխվի ոսկու արժեքը, նրա որոշ քանակների արժեքները միմյանց նկատմամբ պահպանում են միևնույն հարաբերությունը։ Եթե ոսկու արժեքն ընկներ նույնիսկ 1000 անգամ, դարձյալ 12 ունցիա ոսկին առաջվա նման 12 անգամ ավելի արժեք կունենար, քան մեկ ունցիա ոսկին, իսկ գները որոշելիս խոսքը վերաբերում է միայն ոսկու տարբեր քանակների միմյանց հետ ունեցած հարաբերությանը։ Մյուս կողմից, որովհետև մեկ ունցիա ոսկու կշիռը անփոփոխ է մնում նրա արժեքն ընկնելիս կամ բարձրանալիս, ուստի անփոփոխ են մնում նաև ունցիայի առանձին մասերը, հետևապես, ոսկին, որպես գների ֆիքսացիայի ենթարկված մասշտաբ, շարունակ միևնույն ծառայությունն է մատուցում, որքան էլ փոփոխվի նրա արժեքը։

Ոսկու արժեքի փոփոխությունն արգելք չի լինում նաև նրա՝ որպես արժեքի չափի ֆունկցիային։ Այդ փոփոխությունը շոշափում է բոլոր ապրանքները միաժամանակ, այդ պատճառով էլ «caeteris paribus [մյուս հավասար պայմաններում] չի փոխում նրանց փոխադարձ հարաբերական արժեքները, չնայած որ այս վերջինները առաջվանից մերթ ավելի բարձր, մերթ ավելի ցածր ոսկե գներով են արտահայտվում։

Ինչպես տվյալ ապրանքի արժեքը որևէ ուրիշ ապրանքի սպառողական արժեքով արտահայտելիս, այնպես էլ ապրանքները ոսկով գնահատելիս ենթադրվում է լոկ մի բան, որ տվյալ ժամանակում որոշ քանակությամբ ոսկու արտադրությունը տվյալ քանակությամբ աշխատանք արժե։ Ինչ վերաբերում է ապրանքային գների շարժմանը, ապա նրա վերաբերմամբ, ընդհանրապես ասած, կիրառելի են արժեքի պարզ հարաբերական արտահայտության վերը զարգացրած օրենքները։

Փողի արժեքն անփոփոխ մնալու դեպքում ապրանքային գների ընդհանուր բարձրացում կարող է տեղի ունենալ միայն այն ժամանակ, եթե ապրանքների արժեքները բարձրանում են. ապրանքների արժեքն անփոփոխ մնալու դեպքում,— եթե փողի արժեքն իջնում է։ Ընդհակառակը։ Փողի արժեքն անփոփոխ մնալու դեպքում բոլոր ապրանքային գները կարող են իջնել այն ժամանակ միայն, երբ ապրանքների արժեքներն իջնում են. ապրանքների արժեքներն անփոփոխ մնալու դեպքում,— եթե փողի արժեքը բարձրանում է։ Սրանից ամենևին չի հետևում, թե փողի արժեքի բարձրացումը միշտ առաջ է բերում ապրանքային գների համամասնական իջեցում, իսկ փողի արժեքի իջեցումը՝ ապրանքային գների համամասնական բարձրացում։ Այս իրավացի է միայն այն ապրանքների համար, որոնց արժեքն անփոփոխ է մնում։ Օրինակ, այնպիսի ապրանքները, որոնց արժեքը միաժամանակ և միևնույն համամասնությամբ է բարձրանում փողի արժեքի հետ, անփոփոխ պահպանում են իրենց գները։ Եթե նրանց արժեքը փողի արժեքից ավելի դանդաղ կամ ավելի արագ է բարձրանում, ապա նրանց գների իջեցումը կամ բարձրացումը որոշվում է նրանց արժեքի շարժման և փողի արժեքի շարժման միջև եղած տարբերությամբ և այլն։

Վերադառնանք գնի ձևի քննությանը։

Մի շարք պատճառներով մետաղի որոշ կշռաքանակների փողային անունները կամաց-կամաց անջատվում են իրենց սկզբնական կշռանուններից։ Այդ պատճառներից պատմականորեն վճռական նշանակություն ունեին հետևյալները. 1) Օտարերկրյա փողի ներմուծումը զարգացման համեմատաբար ցածր աստիճանի վրա գտնվող ժողովուրդների մոտ։ Այսպես, օրինակ, հին Հռոմում արծաթադրամն ու ոսկեդրամը շրջանառություն ունեին սկզբում իբրև օտարերկրյա ապրանքներ։ Այդ օտարերկրյա փողի անունները, իհարկե, տեղական կշռային միավորներից տարբեր են։ 2) Հարստության զարգացման հետ միասին պակաս ազնիվ մետաղն ավելի ազնիվ մետաղի կողմից դուրս է մղվում արժեքի չափի իր ֆունկցիայից, պղինձը դուրս է մղվում արծաթի կողմից, արծաթը՝ ոսկու, որքան էլ հաջորդականության այս շարքը հակասելիս լինի ոսկու և արծաթի դարերի բանաստեղծական ժամանակագրությանը<ref>Ասենք, այս ժամանակագրությունն էլ բոլոր ժողովուրդները չունեն։</ref>։ Ֆունտ ստեռլինգը, օրինակ, արծաթի իրական ֆունտի փողային անունն էր։ Բայց երբ ոսկու կողմից դուրս, մղվեց արծաթը, որպես արժեքի չափ, այս նույն անունն սկսեց կիրառվել ոսկու գուցե <math>^1/_{15}</math> ֆունտ կազմող քանակի նկատմամբ և այլն, նայած ոսկու և արծաթի արժեքի հարաբերությանը։ Ֆունտը, որպես փողի անուն և որպես ոսկու տվյալ քանակի սովորական կշռանուն, հիմա բաժանված են<ref>'''2-րդ հրատ. ծանոթագրություն.'''— Այսպես, օրինակ, անգլիական ֆունտը այժմ ներկայացնում է իր սկզբնական կշռի մի երրորդից ավելի քիչ, շոտլանդական ֆունտը միացումից քիչ առաջ՝ <math>^1/_{36}</math>-ը միայն, ֆրանսիական լիվրը՝ ¼-ը, իսպանական մարավեդին՝ <math>^1/_{1000}</math>-ից ավելի քիչ, պորտուգալական ռեյը՝ է՛լ ավելի փոքր կոտորակ։</ref>։ 3) Մի ամբողջ շարք դարերի ընթացքում տիրակալ իշխաններն զբաղվում էին դրամի անընդհատ կեղծումով, և սրա հետևանքով դրամների սկզբնական կշռից փաստորեն միայն անունները մնացին<ref>'''2-րդ հրատ. ծանոթագրություն.'''— «Այն դրամները, որոնց անունները հիմա միայն իդեալական են, յուրաքանչյուր ազգության ամենահին դրամներն են, և նրանք բոլորը ժամանակին իրական են եղել, և որովհետև իրական են եղել, ուստի ծառայել են որպես հաշվեփող» (Galiani: «Della Moneta», էջ 153)։</ref>։

Պատմական այդ պրոցեսների շնորհիվ մետաղի կշռաքանակների փողային անվան անջատումը նրանց սովորական կշռանուններից դառնում է ժողովրդական սովորություն։ Որովհետև փողի մասշտաբը, մի կողմից, բոլորովին պայմանական է, իսկ մյուս կողմից, պետք է ունենա ընղհանուր ճանաչում, ուստի նա, վերջիվերջո, կարգավորվում է օրենքով։ Ազնիվ մետաղի մի որոշ կշռաքանակ, օրինակ, մեկ ունցիա ոսկին, պաշտոնապես բաժանվում է որոշ մասերի, որոնք իրենց այդ օրինական մկրտության ժամանակ որոշ անուններ են ստանում, օրինակ, ֆունտ, թալեր և այլն։ Այժմ փողային չափի միավորը, այս բառի իսկական իմաստով, կազմում է արդեն յուրաքանչյուր այդպիսի մասը, որն իր հերթին բաժանվում է նոր մասերի, որոնք օրենքի բերանից ստանում են իրենց անունները՝ շիլլինգ, պեննի և այլն<ref>'''2-րդ հրատ. ծանոթագրություն.'''— Պ-ն Դավիդ Ուրքարտը իր «Familiar Words»-ում հրեշավոր (!) է անվանում այն փաստը, որ ներկայումս մի ֆունտը (ֆունտ ստեռլինգը), փողի անգլիական մասշտաբի միավորը, հավասար է մոտավորապես ¼ ունցիա ոսկու. «Այդ՝ չափի կեղծում է,— ասում է նա,— և ոչ թե նրա մասշտաբի սահմանում»։ Ոսկու կշռի այս «կեղծ անվանման» մեջ, ինչպես և ամեն տեղ, նա տեսնում է քաղաքակրթության կեղծող ձեռքը։</ref>։ Համենայն դեպս, մետաղի որոշ կշռաքանակներ առաջվա նման մնում են որպես մետաղե փողի մասշտաբ։ Փոփոխվում են միայն մասերի բաժանվելու եղանակը ու նրանց անունները։

Այսպես ուրեմն, գները կամ ոսկու այն քանակները, որոնց իդեալականորեն վերածվում են ապրանքների արժեքները, հիմա արտահայտվում են փողային անուններով կամ ոսկու մասշտաբի օրենսդրաբար ճանաչված հաշվանուններով։ Փոխանակ ասելու, թե մեկ կվարտեր ցորենը հավասար է մեկ ունցիա ոսկու, անգլիացին կասի, թե այն հավասար է 3 ֆ. ստ. 17 շիլլ. 10½ պեննիի։ Այսպիսով, իրենց փողային անուններով ապրանքները ցույց են տալիս, թե ի՛նչ արժեն իրենք, և փողը ծառայում է որպես հաշվեփող ամեն անգամ, երբ պահանջվում է ֆիքսացիայի ենթարկել որևէ իր որպես արժեք, այսինքն՝ փողային ձևով<ref>'''2-րդ հրատ. ծանոթագրություն.'''— «Երբ Անախարսիսին հարցրին, թե հելլեններն ինչո՛ւ են փող գործածում, նա պատասխանեց՝ հաշվի համար» (Athenaeus: «Deipnosophistarum [libri quindecim]», գիրք IV, հ. 49, 2-րդ հր. Schweighaüser, 1802 [էջ 120]։</ref>։

Որևէ իրի անունը նրա բնության հետ ընդհանուր ոչինչ չունի։ Ես բացարձակապես ոչինչ չգիտեմ տվյալ մարդու մասին, եթե միայն գիտեմ, որ նրա անունը Հակոբ է։ Ճիշտ նմանապես ֆունտ, թալեր, ֆրանկ, դուկատ և այլ փողային անունների մեջ ջնջվում է արժեքների հարաբերության ամեն մի հետք։ Այդ կաբալիստական նիշերի խորհրդավոր իմաստի վերաբերյալ շփոթությունը այնքան ավելի մեծ է, որ փողային անունները միաժամանակ արտահայտում են թե՛ ապրանքների արժեքը և թե՛ մետաղի տվյալ կշռի, փողային մասշտաբի, որոշ մասը<ref>'''2-րդ հրատ. ծանոթագրություն.'''— «Որովհետև փողը, որպես գների մասշտաբ, հանդես է գալիս հենց նույն հաշվանուններով, ինչպես և ապրանքների գները, այսպես, օրինակ, մեկ ունցիա ոսկին բոլորովին այնպես, ինչպես և մեկ տոննա երկաթի արժեքը, արտահայտվում Է 3 ֆ. ստ. 17 շիլլինգ  10½ պեննիի մեջ, ուստի այդ հաշվանունները հենց գրամների գնի տեղ են ընդունում։ Այստեղից առաջացել է այն զարմանալի պատկերացումը, որ իբր ոսկին (կամ արծաթը) իր արժեքն արտահայտում է իր սեփական նյութով և, մյուս բոլոր ապրանքներից տարբերվելով, հաստատված գինն ստանում է պետությունից։ Ոսկու որոշ կշռային քանակությունների հաշվանունների ֆիքսացիան այդ քանակությունների արժեքի ֆիքսացիա են համարում» (Karl Marx: «Zur Kritik der Politischen Oekonoimie», էջ 52)։ [Հմմտ. Կ. Մարքս. «Քաղաքատնտեսության քննադատության շուրջը»։ Կ. Մարքսի և Ֆ. Էնգելսի Երկ., հ. XII, մ. I, էջ 60]։</ref>։ Մյուս կողմից, անհրաժեշտ է, որ արժեքը, տարբերվելով ապրանքային աշխարհի իրենց բազմազանությամբ խայտաբղետ մարմիններից, զարգանար և ընդուներ այդ իռացիոնալ իրային և միաժամանակ զուտ հասարակական ձևը<ref>Հմմտ. «Փողը չափելու միավորի թեորիաները» — «Zur Kritik der Politischen Oekonomie», [«Քաղաքատնտեսության քննադատության շուրջը»։ Կ. Մարքսի և Ֆ. Էնգելսի Երկ., հ, XII, մ. I, էջ 62 և հաջ.]։ «Դրամի գնի» բարձրացման կամ իջեցման վերաբերյալ ֆանտազիաների էությունն այն է, որ ոսկու և արծաթի՝ օրենքով սահմանված կշռաքանակներից օրինասահման փողային անունները պետական իշխանության ակտով փոխանցվեն ավելի մեծ կամ ավելի փոքր կշռամասերի, այնպես որ, օրինակ, ապագայում ¼ ունցիա ոսկուց 40 շիլլինգ կտրեն, փոխանակ 20-ի։ Այսպիսի բոլոր ֆանտազիաները, որչափով որ նրանք ո՛չ թե սոսկ կոպիտ ֆինանսական մեքենայություններ են ուղղված մասնավոր ու պետական վարկատուների դեմ, այլ նպատակ ունեն տնտեսական «ամենաբուժիչ դեղ» գտնել, դեռ Պետտին հիանալի կերպով բնորոշել է իր «Quantulumcumque concerning Money. To the Lord Marquis of Halifax» 1682 թվականի աշխատության մեջ։ Պետտիի վերլուծությունն այն աստիճան սպառում է հարցը, որ մինչև անգամ նրա անմիջական հետնորդներ սըր Դեդլի Նորսը ու Ջոն Լոկկը, էլ չենք խոսում արդեն ավելի ուշ հետնորդների մասին, միայն կարող կին նրա մտքերը գռեհկացնել։ «Եթե ժողովրդի հարստությունը,— ասում է նա ի միջի այլոց,— կարելի լիներ տասնապատկել թագավորի կարգադրությամբ, ապա զարմանալի կլիներ, թե ինչպե՛ս է, որ այդպիսի դեկրետներ վաղուց չեն հրատարակել մեր կառավարությունները» (հենց նոր հիշատակված աշխատ., էջ 36)։</ref>։

Գինը ապրանքի մեջ առարկայացած աշխատանքի փողային անունն է։ Հետևաբար, ապրանքի և փողի այն քանակի համարժեքայնությունը, որի անունը նրա գինն է, մի հասարակ նույնաբանություն է,— և ընդհանրապես ապրանքի արժեքի հարաբերական արտահայտությունը միաժամանակ երկու ապրանքների համարժեքայնության արտահայտությունն է<ref>«Կամ պետք է ընդունել, որ միլիոնը փողով ավելի արժե, քան հավասար արժեքը ապրանքներով» (Le Trosne: «De l’Intérêt Social», էջ 919), հետևապես, «տվյալ արժեքը ավելի արժե, քան նրան հավասար արժեքը»։</ref>։ Բայց եթե գինը, որպես ապրանքի արժեքային մեծության ցուցանիշ, միաժամանակ նաև փողի հետ ունեցած նրա փոխանակային հարաբերության ցուցանիշն է, ապա դրանից չի հետևում այն հակառակ դրույթը, թե ապրանքի փողի հետ ունեցած փոխանակային հարաբերության ցուցանիշը անխուսափելիորեն պետք է ապրանքի արժեքի մեծության ցուցանիշը չինի։ Ենթադրենք, որ հավասար մեծությամբ հասարակականորեն անհրաժեշտ աշխատանքը արտահայտվում է 1 կվարտեր ցորենի ու 2 ֆունտ ստեռլինգի (մոտ ½ ունցիա ոսկու) մեջ։ 2 ֆունտ ստեռլինգը մեկ կվարտեր ցորենի արժեքի մեծության փողային արտահայտությունն է կամ նրա գինը։ Բայց եթե հանգամանքները թույլ են տալիս այդ կվարտերի գինը 3 ֆունտ ստեռլինգ նշանակել կամ հարկադրում են նրա գինը 1 ֆունտ ստեռլինգ նշանակել, ապա ակներև է, որ 1 ֆունտ ստեռլինգը ցորենի արժեքի մեծության շատ փոքր, իսկ 3 ֆ. ստ. չափազանց մեծ արտահայտություններն են,— բայց և այնպես՝ տվյալ դեպքում և՛ 1 ֆ. ստ., և՛ 3 ֆ. ստ. ցորենի գներն են, որովհետև, նախ, դրանք նրա արժեքի ձևն են, փող են, և երկրորդ, նրա՝ փողի հետ ունեցած փոխանակային հարաբերության ցուցանիշներն են։ Արտադրության անփոփոխ պայմաններում կամ աշխատանքի արտադրողական ուժի անփոփոխության դեպքում մեկ կվարտեր ցորենի վերարտադրության վրա պետք է ծախսվի հասարակական աշխատաժամանակի նախկին քանակը։ Այս հանգամանքը կախված չէ ո՛չ ցորեն արտադրողների, ո՛չ էլ մյուս ապրանքատերերի կամքից։ Այսպիսով, ապրանքի արժեքի մեծությունն արտահայտում է հասարակական աշխատաժամանակի նկատմամբ ապրանքի անհրաժեշտ, ապրանքի ստեղծման բուն պրոցեսին ներհատուկ հարաբերությունը։ Երբ արժեքի մեծությունը դառնում է գին, այդ անհրաժեշտ հարաբերությունը երևան է գալիս որպես տվյալ ապրանքի փոխանակային հարաբերություն՝ նրանից դուրս գտնվող փողային ապրանքի հետ։ Բայց այդ փոխանակային հարաբերության մեջ կարող է արտահայտվել ինչպես ապրանքի արժեքի մեծությունը, այնպես էլ նրա համեմատությամբ այն պլյուսը կամ մինուսը, որով ուղեկցվում է ապրանքի օտարումը տվյալ պայմաններում։ Հետևաբար, գնի և արժեքի մեծության միջև քանակական անզուգադիպման հնարավորությունը, կամ գնի՝ արժեքի մեծությունից շեղվելու հնարավորությունը պարփակված է արդեն հենց գնի ձևի մետ։ Եվ դա այդ ձևի պակասությունը չէ — ընդհակառակը, հենց այդ տարբերիչ գիծն է այդ ձևը դարձնում ադեկվատ ձև արտադրության այնպիսի եղանակի, երբ կանոնը կարող է իրեն համար ճանապարհ բանալ խառնափնթոր քաոսի միջից՝ միայն որպես միջին թվերի կուրորեն գործող օրենք։

Սակայն գնի ձևը ոչ միայն քանակական անզուգադիպության հնարավորություն է թույլատրում արժեքի մեծության և գնի միջև, այսինքն՝ արժեքի մեծության ու նրա սեփական փողային արտահայտության միջև,— նա կարող է իր մեջ թաքցնել որակական հակասություն, որի հետևանքով գինն ընդհանրապես դադարում է արժեքի արտահայտություն լինելուց, թեև փողն ապրանքների արժեքի ձևն է միայն։ Այն իրերը, որոնք ինքնըստինքյան ապրանքներ չեն, օրինակ, խիղճը, պատիվը և այլն, կարող են իրենց տերերի համար վաճառքի առարկա դառնալ, և, այդպիսով, իրենց գների շնորհիվ ապրանքային ձև ստանալ։ Հետևաբար, իրը կարող է ձևականորեն գին ունենալ, առանց արժեք ունենալու։ Գնի արտահայտությունն այստեղ երևակայական է, ինչպես մաթեմատիկայի մեջ որոշ մեծություններ։ Մյուս կողմից, գնի երևակայական ձևն էլ — օրինակ, ա՛յն անմշակ հողի գինը, որ արժեք չունի, որովհետև նրա մեջ մարդկային աշխատանք չի առարկայացած — կարող է իր մեջ թաքցնել իրական արժեքային հարաբերություն, կամ նրանից բխող հարաբերություն։

Գինը, ինչպես և արժեքի հարաբերական ձևն ընդհանրապես, ապրանքի, օրինակ, մեկ տոննա երկաթի արժեքն այնպես է արտահայտում, որ համարժեքի մի որոշ քանակ, օրինակ, մեկ ունցիա ոսկին, միշտ կարող է անմիջաբար փոխանակվել երկաթի հետ, բայց այստեղից երբեք չի բխում հակառակը՝ թե երկաթը, իր հերթին, կարող է անմիջաբար փոխանակվել ոսկու հետ։ Այսպես ուրեմն, իրականում որպես փոխանակային արժեք հանդես գալու համար ապրանքը պետք է իր վրայից թոթափի իր բնական մարմինը, երևակայական ոսկուց դաոնա իրական ոսկի, թեկուզ այդ գոյափոխությունը նրա համար ավելի դառը լինի, քան հեգելյան «հասկացության» համար անհրաժեշտությունից ազատության անցնելը, քան ծովային խեցգետնի համար իր պատյանը թողնելը կամ սուրբ Հերոնիմոսի համար իր վրայից հին Ադամին թոթափելը<ref>Եթե Հերոնիմոսը իր երիտասարդ հասակում մեծ դժվարությամբ կարողացավ զսպել իր նյութական մարմինը, ինչպես ցույց է տալիս գեղեցիկ կանացի պատկերների դեմ նրա մղած պայքարն անապատում, ապա հասուն հասակում նրա համար նույնքան դժվար էր իր հոգևոր մարմինը հաղթահարել։ «Ես մտքով կանգնեցի,— պատմում է նա, օրինակ,— տիեզերքի դատավորի առաջ»։ «Ո՞վ ես դու»,— հարցրեց մի ձայն։ «Ես քրիստոնյա եմ»։ Ստում ես,— որոտաց տիեզերքի դատավորը,— դու միայն կիկերոնյան ես»։</ref>։ Իր իրական կերպարանքի, օրինակ, երկաթի կերպարանքի կողքին, ապրանքը կարող է արժեքի իդեալական կերպարանք կամ ոսկու երևակայական կերպարանք ունենալ գնի մեջ, բայց նա չի կարող միաժամանակ թե՛ իրական երկաթ և թե՛ իրական ոսկի լինել։ Նրան գին տալու համար բավական է երևակայական ոսկին հավասարեցնել նրան։ Բայց նա պետք է իսկական ոսկով փոխարինվի, որպեսզի ընդհանրական համարժեքի դեր կատարի իր տիրոջ համար։ Եթե, օրինակ, երկաթի տերը հանդիպեր որևէ կենսուրախ ապրանքի տիրոջ և նրան մատնանշեր, որ երկաթի գինը փողային ձև է արդեն, ապա նրան հանդիպած ուրախ մարդը, իհարկե, նրան կպատասխաներ նույնը, ինչ որ սուրբ Պետրոսը երկնքում ասաց Դանտեին, որը հավատո հանգանակն էր կարդում նրա առաջ.
<poem>

«Assai bene è trascorsa
D’esta moneta già la lega e’l peso,
Ma dimmi se tu l’hai nella tua borsa».
</poem>

[«Լավ հայտնի են այդ դրամի կշիռը, բաղադրությունը նույնպես, բայց ասա՛, քսակումդ նրանից ունե՞ս»։]

Գնի ձևը ենթադրում է ապրանքների օտարելիությունը փողով և այդպիսի օտարման անհրաժեշտությունը։ Մյուս կողմից, ոսկին գործում է որպես արժե֊քի իդեալական չափ լոկ այն պատճառով, որ նա փոխանակային պրոցեսի մեջ արդեն շրջանառություն ունի որպես փողային ապրանք։ Այսպիսով, արժեքների իդեալական չափի մեջ թաքնված է հնչուն դրամը։

====2. ՇՐՋԱՆԱՌՈՒԹՑԱՆ ՄԻՋՈՑԸ====

'''a) Ապրանքների կերպարանափոխությունը'''

Մենք տեսանք, որ ապրանքների փոխանակության պրոցեսը հակասական ու իրար բացառող հարաբերություններ Է պարունակում։ Ապրանքի զարգացումը չի վերացնում այդ հակասությունները, բայց ձև է ստեղծում նրանց շարժման համար։ Այս է նաև ընդհանրապես այն մեթոդը, որի օգնությամբ լուծվում են իրական հակասությունները։ Այսպես, օրինակ, հակասություն է, որ մի մարմին անընդհատ ընկնում է մի ուրիշ մարմնի վրա և անընդհատ էլ հեռանում է նրանից։ Էլիպսը շարժման այն ձևերից մեկն է, որի մեջ այս հակասությունը միաժամանակ թե՛ իրականանում և թե՛ լուծվում է։

Որչափով փոխանակության պրոցեսն ապրանքները փոխադրում է այն ձեռքից, որի մեջ նրանք սպառողական արժեքներ չեն, այն ձեռքը, որի մեջ նրանք սպառողական արժեքներ են, նույն չափով այդ պրոցեսը նյութերի հասարակական փոխանակություն է։ Աշխատանքի մի օգտակար տեսակի արդյունքը փոխարինում է աշխատանքի մի ուրիշ օգտակար տեսակի արդյունքին։ Հասնելով այն կետին, որտեղ նա ծառայում է որպես սպառողական արժեք, ապրանքը դուրս է գալիս ապրանքափոխանակության ոլորտից և անցնում է սպառման ոլորտը։ Այստեղ մեզ հետաքրքրում է միայն առաջին ոլորտը։ Ուստի մենք ամբողջ պրոցեսը կքննենք միայն ձևի կողմից, հետևաբար, ապրանքների միայն ձևերի հաջորդափոխությունը կամ կերպարանափոխությունը (մետամորֆոզը), որը միջնորդավորում է նյութերի հասարակական փոխանակությունը։

Ձևերի այդ հաջորդափոխության բոլորովին անբավարար ըմբռնումը, եթե նույնիսկ չհաշվենք արժեքի իսկ ըմբռնման անորոշությունը, պայմանավորվում է այն հանգամանքով, որ ապրանքի ձևի ամեն մի փոփոխություն կատարվում է երկու ապրանքների՝ սովորական ապրանքի և փողային ապրանքի, փոխանակության միջոցով։ Երբ ուշադրություն են դարձնում միայն այդ իրային մոմենտի՝ ապրանքի փոխանակվելու վրա ոսկու հետ, ապա աչքաթող են անում հենց այն, ինչ պետք էր տեսնել ամենից առաջ, այսինքն՝ այն, ինչ կատարվում է ապրանքի ձևի հետ։ Աչքաթող են անում, որ ոսկին, դիտվելով լոկ իբրև սոսկական ապրանք, դեռևս փող չէ, և որ մյուս ապրանքները հենց իրենց գների միջոցով հարաբերում են ոսկուն որպես իրենց սեփական փողային կերպարանքին։

Ապրանքները փոխանակության պրոցեսի մեջ են մտնում չոսկեզօծված, չշաքարապատված, բոլորովին մերկ։ Փոխանակության պրոցեսն առաջ է բերում ապրանքի երկատում ապրանքի ու փողի — մի արտաքին հակադրություն, որի մեջ ապրանքները արտահայտում են իրենց ներհատուկ հակադրությունը սպառողական արժեքի և արժեքի միջև։ Այս հակադրության մեջ ապրանքները, իբրև սպառողական արժեք, կանգնած են փողի՝ որպես փոխանակային արժեքի դեմ։ Սակայն միաժամանակ այդ հակադրության թե՛ մեկ և թե՛ մյուս կողմը ապրանք է, այսինքն՝ սպառողական արժեքի և արժեքի միասնություն։ Բայց տարբերությունների այս միասնությունը երկու բևեռներից յուրաքանչյուրում ներկայացված է հակադիր ձևով, ուստի և նա միաժամանակ արտահայտում է նրանց փոխադարձ հարաբերությունը։ Ապրանքն իրապես սպառողական արժեք է. նրա արժեքային կեցությունը լոկ իդեալականորեն է երևան գալիս գնի մեջ, որը արտահայտում է նրա հարաբերությունը ոսկու հետ, իսկ ոսկին կանգնած է նրա դեմ՝ որպես նրա արժեքի ռեալ կերպարանք։ Ընդհակառակը, ոսկու նյութը միայն արժեքի նյութականացման, այսինքն՝ փողի դեր է խաղում։ Ուստի ոսկին իրապես փոխանակային արժեք է։ Նրա սպառողական արժեքը առայժմ միայն իդեալականորեն է երևան գալիս արժեքի այն մի շարք հարաբերական արտահայտությունների մեջ, որոնցով նա հարաբերում է իր դեմ կանգնած ապրանքներին՝ որպես իր իրական սպառողական ձևերի ամբողջությանը։ Ապրանքների այս հակադիր ձևերը նրանց շարժման իրական ձևերն են փոխանակության պրոցեսում։

Հիմա մենք հետևենք որևէ ապրանքատիրոջ, թեկուզ մեր հին ծանոթ կտավագործին, դեպի փոխանակության պրոցեսի ասպարեզը, ապրանքային շուկան։ Նրա ապրանքի` 20 արշ. կտավի գինը որոշված մեծություն է։ Այդ գինը հավասար է 2 ֆունտ ստեռլինգի։ Նա փոխանակում է կտավը 2 ֆունտ ստեռլինգի հետ և, որպես հին նիստուկացի մարդ, նորից փոխանակում է այդ 2 ֆունտ ստեռլինգը նույն գնանոց մի ընտանեկան աստվածաշնչի հետ։ Կտավը նրա համար միայն ապրանք է, լոկ արժեքի կրող, կտավն օտարվում է, փոխանակվելով ոսկու հետ, նրա արժեքի մարմնացման հետ, և այդ ձևով դարձյալ վերածվում է մի ուրիշ ապրանքի, աստվածաշնչի, որը, սակայն, կգնա ջուլհակի տունը արդեն որպես գործածության առարկա և այնտեղ կբավարարի հոգեփրկիչ ընթերցանության պահանջը։ Ապրանքի փոխանակության պրոցեսը, այսպիսով, կատարվում է երկու հակադիր ու միմյանց լրացնող կերպարանափոխություններով, այն է՝ ապրանքի փող դառնալով և նրա՝ փողից կրկին ապրանք դառնալով<ref>«Έκ δέ τοΰ... πυρος άνταμείβεσθαι πάντα, φησίν ό Ήράκλειτος, καί πΰρ άπάντων, ώσπερ χρυσοΰ χρηματα καί χρημάτων χρυσός». [«Կրակից ձագում է ամեն ինչ, և կրակը՝ ամեն ինչից, ինչպես ոսկուց՝ ապրանքները և ապրանքներից՝ ոսկին»] (F. Lassalle: «Die Philosophie Herakleitos des Dunkeln». Berlin 1858, հ. I, էջ 222)։ Այս հատվածին վերաբերող Լասսալի ծանոթագրությունը, էջ 224, ծան. 3, սխալ կերպով փողը դիտում է որպես սոսկ արժենիշ։<br>* Ն. Ֆ. Դանիելսոնին (Նիկոլայ —ոնին) 1878 թ. նոյեմբերի 28-ին գրած նամակում Մարքսն առաջարկել է այդ ֆրազն ուղղել հետևյալ ձնով. «Եվ իրոք, յուրաքանչյուր անհատական արշինի արժեքը լոկ նյութականացումն է ա՛յն հասարակական աշխատանքի մի որոշ մասի, որը ծախսված է արշինների ամբողջ քանակի վրա» (Կ. Մարքսի և Ֆ. Էնգելսի Երկ., հ. XXVII, էջ 18)։ Նման ուղղում արված է «Կապիտալ»-ի I հատորի գերմաներեն 2-րդ հրատարակության՝ Մարքսին պատկանող օրինակի վրա,— ճիշտ է՝ ոչ նրա՝ Մարքսի ձեռքով։ ''Խմբ.''</ref>։ Ապրանքային կերպարանափոխության մոմենտները միաժամանակ նաև ապրանքատիրոջ գործարքներ են՝ վաճառք, ապրանքի փոխանակում փողի հետ. գնում, փողի փոխանակում ապրանքի հետ, և այդ երկու գործողությունների միասնությունը՝ վաճառք գնման նպատակով։

Եթե կտավագործը իր ուշադրությունը դարձնի միայն առևտրական գործարքի վերջնական հետևանքի վրա, ապա կպարզվի, որ նա կտավի փոխարեն աստվածաշունչ ունի, իր սկզբնական ապրանքի փոխարեն ունի մի ուրիշ ապրանք նույն արժեքով, բայց տարբեր օգտակարությամբ։ Նման եղանակով նա յուրացնում է իրեն անհրաժեշտ նաև մյուս բոլոր կենսամիջոցներն ու արտադրության միջոցները։ Նրա տեսակետից՝ ամբողջ պրոցեսը լոկ միջնորդավորում է նրա աշխատանքի արդյունքի փոխանակումը ուրիշի աշխատանքի արդյունքի հետ, միջնորդավորում է արդյունքների փոխանակությունը։

Այսպես ուրեմն, ապրանքի փոխանակության պրոցեսը կատարվում է ձևերի հետևյալ հաջորդափոխությամբ`

<TABLE border = 0 width="30%">
    <TR align=middle>
        <TD>Ապրանք</TD>
        <TD>—</TD>
        <TD>Փող</TD>
        <TD>—</TD>
        <TD>Ապրանք</TD>
    </TR>
    <TR align=middle>
        <TD>Ա</TD>
        <TD>—</TD>
        <TD>Փ</TD>
        <TD>—</TD>
        <TD>Ա</TD>
    </TR>
</TABLE>

Այդ շարժումը իր իրային բովանդակության տեսակետից ներկայացնում է Ա—Ա, ապրանքի փոխանակումն ապրանքի հետ, հասարակական աշխատանքի նյութափոխություն, որի վերջնական հետևանքի մեջ մարում է նաև ինքը՝ պրոցեսը։

Ա—Փ։ Ապրանքի աոաջին կերպարանափոխություն, կամ վաճառք։ Ապրանքային արժեքի տեղափոխումը ապրանքային մարմնից փողի մարմնի մեջ, ինչպես ես այդ անվանել եմ մի ուրիշ տեղ, ապրանքի salto mortale-ն է։ Եթե այս չի հաջողվում, ապա իր հույսերի մեջ խաբվում է եթե ոչ ինքը՝ ապրանքը, ապա նրա տերը։ Աշխատանքի հասարակական բաժանումն ապրանքատիրոջ աշխատանքը նույնքան միակողմանի է դարձնում, որքան բազմակողմանի են նրա պահանջմունքները։ Հենց այս պատճառով էլ նրա արդյունքը նրա համար լոկ փոխանակային արժեք է ներկայացնում։ Ընդհանրական, հասարակականորեն նշանակություն ունեցող համարժեքային ձև արդյունքը ստանում է միայն փողի մեջ, իսկ փողը գտնվում է ուրիշի գրպանում։ Փողը այնտեղից դուրս քաշելու համար ապրանքը պետք է ամենից առաջ սպառողական արժեք լինի փողատիրոջ համար, այսինքն՝ ապրանքի վրա ծախսված աշխատանքը պետք է ծախսված լինի հասարակականորեն օգտակար ձևով կամ պետք է աշխատանքի հասարակական բաժանման իսկական օղակը լինի։ Բայց աշխատանքի բաժանումը բնաճուն արտադրական օրգանիզմ է, որի թելերը հյուսված են և շարունակում են հյուսվել ապրանք արտադրողների թիկունքում։ Ապրանքը կարող է լինել աշխատանքի մի այնպիսի նոր տեսակի արդյունք, որը նախանշված է մի նոր ծագած պահանջմունք բավարարելու, կամ նույնիսկ այդ պահանջմունքը աոաջին անգամ իր սեփական ռիսկով արթնացնելու համար։ Աշխատանքային մի որոշ օպերացիա, որը դեռ երեկ միևնույն ապրանքարտադրողի բազմաթիվ ֆունկցիաներից մեկն էր, այսօր, գուցե, խզում է այդ կապը, առանձնանում է որպես ինչ-որ ինքնուրույն բան և հենց այդ պատճառով էլ շուկա է ուղարկում իր մասնակի արդյունքը որպես ինքնուրույն ապրանք։ Հասարակական պայմանները կարող են բավականաչափ և ոչ-բավականաչափ հասունացած լինել առանձնացման այդ պրոցեսի համար։ Տվյալ արդյունքն այսօր բավարարում է հասարակական որոշ պահանջմունք։ Վաղը նա թերևս ամբողջովին կամ մասամբ իր տեղից դուրս մղվի իրեն նման մի ուրիշ արդյունքի կողմից։ Եվ եթե նույնիսկ ապրանքների տվյալ արտադրողի, օրինակ, մեր կտավագործի աշխատանքը աշխատանքի հասարակական բաժանման արտոնագրված օղակն է, ապա այդ դեռ ամենևին չի երաշխավորում, թե հենց նրա 20 արշ. կտավն է օժտված պահանջվող սպառողական արժեքով։ Եթե կտավի հասարակական պահանջը, որն իր սահմանն ունի, ինչպես ուրիշ ամեն բան, արդեն բավարարված է տվյալ ջուլհակի մրցակիցների միջոցով, ապա մեր բարեկամի արդյունքը կլինի ավելցուկ, ավելորդ և, հետևապես, նաև անօգտակար։ Իհարկե, նվիրած ձիու ատամներին չեն նայում, բայց մեր ջուլհակը ամենևին նվերներ տալու համար չէր շուկա գնացել։ Սակայն ենթադրենք, թե նրա արդյունքը փաստորեն ունի սպառողական արժեք, և, հետևապես, այդ ապրանքը փողը դեպի ինքն է քաշում։ Բայց հարց է ծագում, թե հատկապես որքա՞ն փող։ Ճիշտ է, պատասխանն արդեն նախորոշված է ապրանքի գնի մեջ, նրա արժեքի մեծության ցուցանիշի մեջ։ Մենք այստեղ մի կողմ ենք թողնում ապրանքատիրոջ հաշիվների զուտ սուբյեկտիվ պատահական սխալները, որպիսիք իսկույն ևեթ օբյեկտիվորեն ուղղում է շուկան։ Թող արտադրողն իր արդյունքի վրա ծախսած լինի հասարակականորեն անհրաժեշտ միջին աշխատաժամանակը միայն։ Հետևապես, ապրանքի գինը հասարակական աշխատանքի այն քանակի փողային անունն է միայն, որ առարկայացած է ապրանքի մեջ։ Բայց կտավագործության արտադրության ավանդական պայմաններում, առանց մեր կտավագործի թույլատվության ու նրա թիկունքում, սկսվել է խմորման պրոցես։ Այն, ինչ որ երեկ մեկ արշին կտավի արտադրության համար հասարակականորեն անհրաժեշտ աշխատաժամանակ էր անկասկած, այսօր դադարել է այդպիսին լինելուց, և փողատերը եռանդագին ցույց է տալիս մեր բարեկամին այդ հանգամանքը, մատնանշելով նրա զանազան մրցակիցների նշանակած գները։ Նրա չար բախտից՝ աշխարհումս շատ ջուլհակներ կան։ Վերջապես, ենթադրենք, որ շուկայում եղած կտավի ամեն մի կտոր պարունակում է միայն հասարակականորեն-անհրաժեշտ աշխատաժամանակ։ Այնուամենայնիվ, այդ կտորների ընդհանուր գումարը կարող է ավելորդ ծախսված աշխատաժամանակ պարունակել։ Եթե շուկայի որովայնը չի կարողանում արշինը 2 շիլլինգ նորմալ գնով կտավի ամբողջ քանակը կլանել, ապա այդ ապացուցում է, որ հասարակական ընդհանուր աշխատաժամանակի չափազանց մեծ մաս է ծախսվել կտավագործության ձևով։ Ստացվում է նույն հետևանքը, ինչպես այն դեպքում, եթե յուրաքանչյուր առանձին կտավագործ հասարակականորեն-անհրաժեշտ աշխատաժամանակից ավելի շատ գործադրած լիներ իր անհատական արդյունքի վրա։ Այստեղ տեղին է հետևյալ ասացվածքը՝ «միասին բռնվեց, միասին էլ կախվեց»։ Ամբողջ կտավը շուկայում գործում է որպես մեկ ապրանք, նրա յուրաքանչյուր կտորը՝ իբրև լոկ այդ մեկ ապրանքի համապատասխան մասը։ Եվ իրոք, ամեն մի անհատական արշինի արժեքը միանման մարդկային աշխատանքի հասարակականորեն որոշ միևնույն քանակի նյութականացումն է միայն* [''Տես 65 ծան. հետո'']։

Ինչպես տեսնում ենք, ապրանքը փող է սիրում, բայց «the cource of true love never does run smooth» [«իսկական սերը երբեք հարթ չի ընթանում»]։ Նույնպիսի տարերային պատահականությամբ, որով աչքի է ընկնում հասարակական-արտադրական օրգանիզմի որակական կառուցվածքը, աչքի է ընկնում նաև նրա քանակական կառուցվածքը, և քանակական այդ կառուցվածքը աշխատանքի բաժանման սիստեմի մեջ ներկայացնում է իր membra disjecta-ն [ցիրուցան անդամները]։ Այսպիսով, մեր ապրանքատերերը հայտնագործում են, որ աշխատանքի այն իսկ բաժանումը, որը նրանց դարձնում է անկախ մասնավոր արտադրողներ, արտադրության հասարակական պրոցեսն ու այդ պրոցեսի մեջ նրանց հարաբերություններն էլ դարձնում է նրանցից անկախ, որ անձերի միմյանց նկատմամբ ունեցած անկախությունը լրացվում է բազմակողմանի իրային կախման սիստեմով։

Աշխատանքի բաժանումն աշխատանքի արդյունքը դարձնում է ապրանք, ուստի և դրանով անհրաժեշտ է դարձնում նրա վերածումը փողի։ Նա միաժամանակ դարձնում է պատահականություն՝ կհաջողվի՞ արդյոք այդ գոյափոխությունը։ Բայց այստեղ երևույթը մենք պետք է քննենք նրա զուտ կերպարանքով, հետևաբար, պետք է ենթադրենք, որ նա նորմալ ընթացք ունի։ Ասենք, եթե այդ պրոցեսն ընդհանրապես կատարվում է, այսինքն՝ ապրանքը վաճառվում է, ապա միշտ տեղի է ունենում ձևի փոխարկում, թեև աննորմալ դեպքերում ձևի այդ փոխարկման ժամանակ կարող է արժեքի մեծությունը — փոխակերպություն կրող սուբստանցը — պակասեցվել կամ ավելացվել։

Մեկ ապրանքատիրոջ համար ոսկին փոխարինում, է նրա ապրանքը, մյուսի համար՝ ապրանքն է փոխարինում նրա ոսկին։ Զգայությամբ ընկալվող երևույթն այն է, որ ապրանքն ու ոսկին, 20 արշ. կտավն ու 2 ֆ. ստեռլինգը, ձեռքից-ձեռք են անցնում, կամ տեղից-տեղ, այսինքն՝ փոխանակվում են միմյանց հետ։ Բայց ինչի՞ հետ է փոխանակվում ապրանքը։— Իր սեփական արժեքի ընդհանուր մարմնավորման հետ։ Իսկ ոսկի՞ն։— Իր սպառողական արժեքի հատուկ տեսակի հետ։ Ինչո՞ւ ոսկին կանգնած է կտավի դեմ իբրև փող։ Որովհետև կտավի 2 ֆ. ստ. գինը, այսինքն՝ նրա փողային անունը, արդեն արտահայտում է նրա հարաբերությունը դեպի ոսկին՝ որպես փող։ Ապրանքային նախասկզբնական ձևը դեն է նետվում ապրանքի օտարման միջոցով, հետևապես, հենց այն վայրկյանին, երբ ապրանքի սպառողական արժեքը իրոք դեպի իրեն է ձգում ոսկին, որը ապրանքի գնի մեջ ներկայացված է լոկ մտովին։ Ուստի, ապրանքի գնի, կամ նրա արժեքի լոկ իդեալական ձևի իրացումը, մյուս կողմից, փողի լոկ իդեալական սպառողական արժեքի իրացումն է, —  ապրանքի փոխակերպումը փողի միաժամանակ նաև փողի փոխակերպումն է ապրանքի։ Այսպիսով, այդ միասնական պրոցեսը երկկողմանի պրոցես է, նրա մի բևեռը — ապրանքատիրոջ կողմից — վաճառքն է, հակառակ բևեռը — փողատիրոջ կողմից —  գնումը։ «Վաճառքը գնումն է», Ա—Փ-ն միաժամանակ Փ—Ա է<ref>«Ամեն մի վաճառք միաժամանակ էլ գնումն է» (Dr. Quesnay: «Dialogues sur le Commerce et les Travaux des Artisans», «Physiocrates», հրատ. Daire, I մաս, Paris 1846, էջ 170), կամ, ինչպես Քենեն է ասում իր «Maximes»-ում, «վաճառել — նշանակում է գնել»։ [Տե՛ս «Maximes du dosteur Quesnay», publiées par Dupont de Nemours, «Physiocrates», հրատ. E. Daire, մ. I, Paris 1846, էջ 392)։]</ref>։

Մինչև այժմ մենք մարդկանց միջև գիտենք միայն մեկ տնտեսական հարաբերություն — ապրանքատերերի հարաբերություն, երբ նրանք ուրիշի աշխատանքի արդյունքը յուրացնում են միայն իրենց սեփականն օտարելով։ Հետևաբար, մի ապրանքատեր կարող է մի ուրիշ ապրանքատիրոջ դեմ կանգնած լինել որպես փողատեր լոկ այն պատճառով, որ կա՛մ նրա աշխատանքի արդյունքը հենց բնությունից փողային ձև ունի, այսինքն՝ փողանյութ է, ոսկի է և այլն, կա մ նրա սեփական ապրանքն արդեն փոխել է իր կաշին, դեն է նետել իր նախասկզբնական սպառողական ձևը։ Որպես փող գործելու համար ոսկին, իհարկե, պետք է մի որևէ կետում ոտք դնի ապրանքային շուկա։ Այս կետը գտնվում է նրա արտադրության ակունքում — այնտեղ, որտեղ նա իբրև աշխատանքի անմիջական արդյունք փոխանակվում է աշխատանքի միևնույն արժեքն ունեցող մի ուրիշ արդյունքի հետ։ Բայց, այդ վայրկյանից սկսած, իր մեջ նա շարունակ արտահայտում է ապրանքների իրացված գները<ref>«Մի ապրանքի գինը կարելի է վճարել միայն մի ուրիշ ապրանքի գնով» Mercier de la Rivière: «L’Ordre Naturel et Essentiel des Sociétés Politiques», «Physiocrates», հրատ. Daire, II մաս, էջ 554)։</ref>։ Եթե մի կողմ թողնենք ոսկու փոխանակումը ապրանքի հետ ոսկու արտադրության ակունքում, ապա ոսկին ամեն մի ապրանքատիրոջ ձեռքում նրա օտարված ապրանքի անջատված կերպարանքն է, վաճառքի կամ ապրանքի Ա—Փ առաջին կերպարանափոխության արդյունքը<ref>«Փող ունենալու համար, նախ պետք է վաճառել» (նույն տեղում, էջ 543)։</ref>։ Ոսկին իդեալական փող կամ արժեքի չափ է դառնում, որովհետև բոլոր ապրանքներն իրենց արժեքը չափում էին նրանով և այդպիսով ոսկին դարձնում էին իրենց սպառողական ձևի մտովին պատկերվող հակադրություն, իրենց արժեքի կերպարանք։ Ոսկին իրական փող է դառնում, որովհետև ապրանքներն իրենց համակողմանի օտարման պրոցեսով ոսկին դարձնում են իրենց սպառողական արժեքի իրենցից իրապես անջատված և փոխակերպված ձևը, հետևաբար և՝ իրենց արժեքի իրական կերպարանքը։ Որպես արժեքի կերպարանք՝ ապրանքը ջնջում է իր վրայից իր բնաճուն սպառողական արժեքի ամեն մի հետք, ապրանք ստեղծած որակապես հատուկ օգտակար աշխատանքի ամեն մի հետք, և դառնում է տարբերազուրկ մարդկային աշխատանքի միատեսակ հասարակական նյութականացում։ Փողի մեջ չի կարելի տեսնել, թե ի՛նչ տեսակ ապրանք է փող դարձել։ Իր փողային ձևի մեջ ամեն մի ապրանք ճիշտ նույն տեսքն ունի, ինչպես և մի ուրիշը։ Փողը կարող է գոմաղբ ներկայացնել, թեև գոմաղբը բնավ փող չէ։ Ընդունենք, որ այն երկու ոսկին, որով իր ապրանքը օտարել է մեր կտավագործը, մի կվարտեր ցորենի փոխակերպված կերպարանքն են։ Կտավի վաճառքը՝ Ա—Փ, միաժամանակ նրա գնումն է՝ Փ—Ա։ Բայց իբրև կտավի վաճառք, այդ պրոցեսն սկսում է մի շարժում, որը վերջանում է այդ ակտի հակադրությամբ, աստվածաշնչի գնումով. իսկ որպես կտավի գնում՝ նույն պրոցեսն ավարտում է այն շարժումը, որն սկսվել էր այդ ակտի հակադրությունից — ցորենի վաճառքով։ Ա—Փ (կտավ—փող), Ա—Փ—Ա (կտավ—փող—աստվածաշունչ) պրոցեսի առաջին փուլը միաժամանակ Փ—Ա (փող—կտավ) է, այսինքն՝ մի այլ Ա—Փ—Ա (ցորեն—փող—կտավ) պրոցեսի վերջին փուլն է։ Ապրանքի աոաջին կերպարանափոխությունը, նրա փոխարկումը ապրանքային ձևից փողի, միշտ մի ուրիշ ապրանքի երկրորդ հակադիր կերպարանափոխությունն է միաժամանակ, նրա հակադարձ փոխարկումը փողային ձևից՝ ապրանքի<ref>Բացառություն է կազմում, ինչպես արդեն վերը հիշվեց, ոսկի կամ արծաթ արտադրողը, որը իր արդյունքը փոխանակում է առանց նախապես այն վաճառելու։</ref>։

Փ—Ա։ Ապրանքի երկրորդ կամ եզրափակիչ կերպարանափոխությունը — գնումը։ Որովհետև փողը մյուս բոլոր ապրանքներից անջատված նրանց կերպարանքն է կամ նրանց ընդհանուր օտարման արդյունքը, ուստի նա բացարձակապես օտարելի ապրանք է։ Նա բոլոր գները կարդում է հակառակ ուղղությամբ և այդպիսով արտացոլվում է բոլոր ապրանքային մարմինների մեջ, որոնք նրա նկատմամբ հնազանդ նյութ են ներկայացնում՝ փողն ապրանքի փոխակերպելու համար։ Միաժամանակ գները, այդ սիրահարված հայացքները, որ ապրանքները գցում են փողի վրա, ցույց են տալիս փողին նրա վերամարմնավորման ընդունակությունը, որը պայմանավորվում է նրա սեփական քանակով։ Որովհետև փող դառնալով՝ ապրանքը չքանում է որպես այդպիսին, ուստի փողի վրա հետք չի մնում, թե ինչպե՛ս է նա ընկել իր տիրոջ ձեռքը և հատկապես ի՛նչն է փողի վերածվել։ «Non olet» — «փողից հոտ չի գալիս», ինչ ծագում էլ նա ունենա։ Եթե, մի կողմից, փողը ներկայացնում է վաճառված ապրանք, ապա, մյուս կողմից, նա ներկայացնում է ապրանքներ, որոնք կարելի է գնել<ref>«Փողը մեր ձեռքում ներկայացնում է այնպիսի իրեր, որ մենք կտրող ենք ցանկանալ գնել, և միաժամանակ այնպիսի իրեր, որ մենք վաճառել ենք այդ փողով» (Mercier de la Riviere: «L’Ordre Naturel et Essentiel des Societes Politiques», «Physiocrates», հրատ. Daire, Paris 1846, էջ 558)։</ref>։

Փ—Ա, այսինքն՝ գնումը, միաժամանակ վաճառք է կամ Ա—Փ. հետևաբար, տվյալ ապրանքի վերջին կերպարանափոխությունը մի որևէ ուրիշ ապրանքի առաջին կերպարանափոխությունն է միաժամանակ։ Մեր կտավագործի համար նրա ապրանքի կյանքի ուղին վերջանում է աստվածաշնչով, որին նա վեր էր ածել իր ստացած 2 ֆունտ ստեռլինգը։ Բայց աստվածաշունչ վաճառողը կտավագործից ստացած 2 ֆունտ ստեռլինգը վեր է ածում օղու։ Փ—Ա, այսինքն՝ Ա—Փ—Ա (կտավ—փող—աստվածաշունչ) պրոցեսի եզրափակիչ փուլը, միաժամանակ Ա—Փ է՝ Ա—Փ—Ա (աստվածաշունչ—փող—օղի) պրոցեսի առաջին փուլը։ Որովհետև ապրանք արտադրողը միայն միակողմանի արդյունք է շուկա հանում, նա սովորաբար այդ արդյունքը վաճառում է մեծ քանակներով, մինչդեռ, իր բազմակողմանի պահանջմունքները նրան ստիպում են իրացրած գինը կամ ստացած փողի գումարը շարունակ մանրատել բազմաթիվ գնումների միջև։ Այդպիսով, մեկ վաճառքը հանգեցնում է տարբեր ապրանքների գնումների բազմաթիվ ակտերի։ Այսպես ուրեմն, մի ապրանքի եզրափակիչ կերպարանափոխությունը կազմում է մյուս ապրանքների առաջին կերպարանափոխությունների գումարը։

Եթե հիմա վերցնենք որևէ ապրանքի, օրինակ, կտավի ամբողջ կերպարանափոխությունը, ապա ամենից առաջ կտեսնենք, որ այդ կերպարանափոխությունը կազմված է երկու հակադիր ու միմյանց լրացնող շարժումներից՝ Ա—Փ և Փ—Ա։ Ապրանքի այս երկու հակադիր փոխակերպումներն իրականանում են ապրանքատիրոջ երկու հակադիր հասարակական ակտերի մեջ և արտացոլվում էն նրա երկու հակադիր տնտեսական դերերի մեջ։ Իբրև վաճառքի ագենտ, նա վաճառորդ է, իբրև գնման ագենտ՝ գնորդ է։ Բայց որովհետև ապրանքն իր ամեն մի փոխակերպման մեջ միաժամանակ գոյություն ունի իր երկու ձևերով՝ ապրանքային և փողային ձևերով, որոնք լոկ գտնվում են հակադիր բևեռներում, ուստի միևնույն ապրանքատիրոջ դեմ, որչափով նա վաճառորդ է, կանգնած է մի ուրիշը որպես գնորդ, իսկ որչափով նա գնորդ է՝ նրա դեմ կանգնած է մի ուրիշը որպես վաճառորդ։ Ինչպես որ միևնույն ապրանքը հաջորդաբար երկու հակառակ փոխակերպումներ է կատարում, ապրանքից փող է դառնում և փողից՝ ապրանք, ճիշտ այդպես էլ միևնույն ապրանքատերը վաճառորդի դերը փոխում է գնորդի դերի հետ։ Հետևաբար, գնումն ու վաճառքը հաստատուն ֆիքսացված դերեր չեն, այլ ապրանքային շրջանառության պրոցեսում շարունակ մեկ անձից մյուսին են անցնում։

Ապրանքի լիակատար կերպարանափոխությունը, իր ամենապարզ ձևով, ենթադրում է չորս ծայրակետ և երեք personae dramatis [գործող անձեր]։ Սկզբում ապրանքը կանգնած է փողի՝ որպես իր արժեքի կերպարանքի հանդեպ, որը «այն կողմում», ուրիշի գրպանում, օժտված է իրայնորեն շոշափելի իր ռեալությամբ։ Հետևապես, ապրանքատիրոջ հանդեպ կանգնած է փողատերը։ Հենց որ ապրանքը փոխվում է փողի, վերջինս դառնում է նրա վաղանցիկ համարժեքային ձևը, որի սպառողական արժեքը կամ բովանդակությունը գոյություն ունի «այս կողմում», ուրիշ ապրանքային մարմինների մեջ։ Իբրև ապրանքի առաջին փոխակերպման վերջնակետ՝ փողը միաժամանակ երկրորդ փոխակերպման ելակետն է։ Հետևաբար, պրոցեսի առաջին գործողության մեջ վաճառորդ հանդիսացողը դառնում է գնորդ երկրորդ գործողության մեջ, որտեղ նրա հանդեպ կանգնած է երրորդ ապրանքատերը իբրև վաճառորդ<ref>Այսպես, ուրեմն, այստեղ կա ... չորս ծայրակետ և երեք կոնտրագենտ, որոնցից մեկը հանդես է գալիս երկու անգամ» (Le Trosne: «De 1’Intérêt Social», «Physiocrates», հրատ. Daire, Paris 1846, էջ 909)։</ref>։

Ապրանքի կերպարանափոխության շարժման երկու հակառակ ուղղության փուլերը կազմում են այսպիսի շրջապտույտ՝ ապրանքային ձև, ապրանքային ձևի թոթափում, վերադարձ դեպի ապրանքային ձևը։ Համենայն դեպս, ինքը՝ ապրանքն այստեղ որոշվում է հակադիր ձևով։ Ելակետում նա սպառողական արժեք չէ իր տիրոջ համար, վերջնակետում սպառողական արժեք է իր տիրոջ համար։ Ճիշտ այդպես էլ փողն սկզբում հանդես է գալիս իբրև արժեքի կարծր բյուրեղ, որին փոխակերպվում է ապրանքը, իսկ հետո փողը փոշիանում, դառնում է ապրանքի վաղանցիկ համարժեքային ձև։

Մի ապրանքի լրիվ շրջապտույտը կազմող երկու կերպարանափոխությունները միաժամանակ ներկայացնում են երկու ուրիշ ապրանքների մասնակի հակադիր կերպարանափոխություններ։ Միևնույն ապրանքը (կտավը) սկսում է իր սեփական կերպարանափոխությունների շարքը և միևնույն ժամանակ ավարտում է մի ուրիշ ապրանքի (ցորենի) լրիվ կերպարանափոխությունը։ Իր առաջին փոխակերպման ժամանակ, վաճառքի ակտում, նա այդ երկու դերում էլ հանդես է գալիս իր սեփական անձով։ Իսկ դառնալով ոսկե հարսնյակ, որի կերպարանքով նա ինքը անցնում է ամեն մի ապրանքային մարմնի ուղին, նա միաժամանակ ավարտում է ինչ-որ մի երրորդ ապրանքի առաջին կերպարանափոխությունը։ Այսպիսով, այն շրջապտույտը, որ կատարում է ամեն մի ապրանքի կերպարանափոխությունների շարքը, անխզելիորեն միահյուսվում է մյուս ապրանքների շրջապտույտների հետ։ Ամբողջ պրոցեսը ներկայացնում է ապրանքների շրջանառություն։

Ապրանքային շրջանառությունը ո՛չ միայն ձևականորեն, այլև էապես տարբեր է արդյունքների անմիջական փոխանակությունից։ Եվ իրոք, լավ դիտենք հենց նոր նկարագրված պրոցեսը։ Կտավագործը կտավն անկասկած փոխանակել է աստվածաշնչի հետ, իր ապրանքն ուրիշի ապրանքի հետ։ Բայց այդ երևույթը գոյություն ունի, իբրև այդպիսին, միայն իր համար։ Աստվածաշունչ վաճառողը, որը սառը սրբությունից գերադասում է տաքացնող խմիչքը, բոլորովին չէր մտածում, որ կտավը փոխանակվում է իր աստվածաշնչի հետ. նույն ձևով էլ կտավագործը բոլորովին չի կասկածում, որ ցորենը փոխանակվել է իր կտավի հետ և այլն։ B անձի ապրանքը փոխարինում է A անձի ապրանքին, բայց  A-ն ու B-ն փոխադարձաբար չեն փոխանակում իրենց ապրանքները։ Փաստորեն կարող է պատահել, որ A-ն ու B-ն փոխադարձաբար իրարից գնեն, բայց այսպիսի պատահական զուգադիպումը ամենևին չի բխում ապրանքաշրջանառության ընդհանուր պայմաններից։ Մի կողմից, մենք տեսնում ենք այստեղ, թե ինչպե՛ս ապրանքային փոխանակությունը ճեղքում է արդյունքների անմիջական փոխանակության անհատական ու տեղային սահմանները և զարգացնում է ընդհանրապես մարդկային աշխատանքի նյութերի փոխանակությունը։ Մյուս կողմից, այստեղ զարգանում է հասարակական կապերի մի բարդ ամբողջություն, որոնք գործող անձերի վերահսկողությունից ՛դուրս են գտնվում և բնությունից տրված հարաբերությունների բնույթ են կրում։ Կտավագործը կարող է իր կտավը ծախել միայն այն պատճառով, որ գյուղացին արդեն ծախել է ցորենը, օղի սիրողը կարող էր աստվածաշունչը ծախել լոկ այն պատճառով, որ կտավագործը ծախել է կտավը, օղեգործը կարող է իր կենարար խմիչքը ծախել լոկ այն պատճառով, որ մի ուրիշն արդեն ծախել է հավիտենական կյանքի ըմպելիքը և այլն։

Դրա հետևանքով շրջանառության պրոցեսը, ինչպես արդյունքների անմիջական փոխանակությունը, չի վերջանում նրանից հետո, երբ սպառողական արժեքները փոխել են իրենց տեղերն ու տերերին։ Փողը չի չքանում այն պատճառով, որ նա վերջիվերջո դուրս է ընկնում տվյալ ապրանքի կերպարանափոխությունների շարքից։ Նա նորից ու նորից հավաքվում է շրջանառության պրոցեսի այն կետերում, որոնք մաքրվում են այս կամ այն ապրանքի վաճառման հետևանքով։ Օրինակ, կտավի ընդհանուր կերպարանափոխության մեջ՝ կտավ, փող, աստվածաշունչ, սկզբում կտավն է դուրս ընկնում շրջանառությունից, փողը բռնում է նրա տեղը, հետո աստվածաշունչն է դուրս ընկնում շրջանառությունից և փողը դարձյալ բռնում է նրա տեղը։ Շնորհիվ մի ապրանքի փոխարինմանը մի ուրիշ ապրանքով՝ փողային ապրանքը կպչում է երրորդ անձի ձեռքին<ref>'''2-րդ հրատ. ծանոթագրություն.'''— Որքան էլ աչքի է ընկնում այս երևույթը, սակայն մեծ մասամբ ի վիճակի չեն այն նկատելու տնտեսագետները, հատկապես vulgaris ֆրիտրեդերները։</ref>։ Շրջանառությունը շարունակ փողային քրտինք է արտաթորում։

Դժվար է պատկերացնել ավելի տափակ մի բան, քան այն դոգման, թե իբր ապրանքային շրջանառությունը վաճառքների ու գնումների միջև անպայման հավասարակշռություն է ստեղծում, որովհետև ամեն մի վաճառք միևնույն ժամանակ նաև գնումն է, և vice versa [ընդհակառակը]։ Եթե ուզում են դրանով ասել, թե իրոք կատարված վաճառքների թիվը հավասար է գնումների թվին, ապա այս մի անբովանդակ նույնաբանություն է։ Բայց այդ դոգման նկատի ունի ինչ-որ ավելի բան։ Դրանով ուզում են ապացուցել, թե իբր վաճառորդն իր հետևից շուկա է բերում իր գնորդին։ Գնումն ու վաճառքը միևնույն գործողությունն են որպես երկու բևեռայնորեն հակադիր անձերի՝ փողատիրոջ ու ապրանքատիրոջ փոխհարաբերություն։ Բայց, որպես միևնույն անձի գործողություններ, նրանք երկու բևեռածին գործողություններ են։ Այսպիսով, վաճառքի ու գնման նույնությանը ենթադրում է, որ ապրանքն անօգտակար է դառնում, երբ նա, շրջանառության ալքիմիական փորձանոթի մեջ գցվելով, նրա միջից դուրս չի գալիս իբրև փող, չի վաճառվում ապրանքատիրոջ կողմից և, հետևապես, չի գնվում փողատիրոջ կողմից։ Այս նույնությունը ենթադրում է այնուհետև, որ փոխանակության պրոցեսը, եթե այդ հաջողվում է, մի որոշ դադար է ապրանքի կյանքում, մի որոշ ժամանակաշրջան, որ կարող է ավելի կամ պակաս տևական լինել։ Որովհետև ապրանքի առաջին կերպարանափոխությանը միաժամանակ վաճառք է ու գնում, ուստի այդ մասնակի պրոցեսը միևնույն ժամանակ նաև ինքնուրույն պրոցես է։ Գնորդն ապրանք ունի, վաճառորդը փող ունի, այսինքն՝ մի ապրանք, որը պահպանում է շրջանառության ընդունակ ձևը անկախ այն բանից՝ վաղ թե ո՛ւշ է նա փաստորեն կրկին երևան գալու շուկայում։ Ոչ ոք չի կարող վաճառել, եթե մի ուրիշը չգնի։ Բայց ոչ ոք պարտավոր չէ անմիջապես մի բան գնելու հենց միայն այն պատճառով, որ նա ինքը մի բան վաճառել է։ Ապրանքների շրջանառությունը ճեղքում է արդյունքների փոխանակության ժամանակային, տարածական ու անհատական սահմանները հենց այն բանի շնորհիվ, որ իր աշխատանքի արդյունքի օտարման և ուրիշի արդյունքը դրա փոխարեն ստանալու միջև եղած անմիջական նույնությունը տրոհվում է երկու հակադիր ակտի՝ վաճառքի ու գնման։ Եթե միմյանց հանդեպ կանգնած միանգամայն ինքնուրույն պրոցեսները որոշ ներքին միասնություն են կազմում, ապա այդ էլ հենց նշանակում է, որ նրանց ներքին միասնությունը իրականացվում է արտաքին հակադրությունների շարժման մեջ։ Երբ ներքուստ ոչ-ինքնուրույն, այսինքն՝ միմյանց լրացնող պրոցեսների արտաքին առանձնացումը հասնում է մի որոշ կետի, ապա նրանց միասնությունը երևան է գալիս բռնի կերպով — ճգնաժամի ձևով։ Սպառողական արժեքի և արժեքի՝ ապրանքին ներհատուկ հակադրությունը, հակադրությունը մասնավոր աշխատանքի, որը միաժամանակ պետք է արտահայտվի որպես անմիջական հասարակական աշխատանք, հակադրությունը հատուկ ու կոնկրետ աշխատանքի, որը միաժամանակ միայն վերացական ընդհանուր աշխատանքի նշանակություն ունի, իրերի անձնավորման ու անձերի իրայնացման հակադրությունը — այս իմանենտ հակասությունը իր շարժման զարգացած ձևերն ստանում է ապրանքային կերպարանափոխության հակադրությունների մեջ։ Հետևաբար, այս ձևերն արդեն պարունակում են ճգնաժամերի հնարավորությունը, սակայն միայն հնարավորությունը։ Այս հնարավորության իրականություն դառնալը պահանջում է մի ամբողջ շարք հարաբերություններ, որոնք պարզ ապրանքային շրջանառության շրջանակներում դեռ բոլորովին գոյություն չունեն<ref>Հմմտ. իմ դիտողությունները Ջեմս Միլլի մասին՝ «Zur Kritik der Politischen Oekonomie», էջ 74—76 [Կ. Մարքս. Քաղաքատնտեսության քննադատության շուրջը»։ Կ. Մարքսի և Ֆ. Էնգելսի Երկ., հ. XII, մ. I, էջ 81-83]։ Այստեղ երկու կետ բնորոշ են տնտեսագիտական ջատագովության մեթոդի համար։ Առաջին՝ ապրանքային շրջանառության ու արդյունքների անմիջական փոխանակության նույնացումը՝ պարզապես վերանալով նրանց տարբերություններից։ Երկրորդ՝ արտադրության կապիտալիստական պրոցեսին հատուկ հակասությունները ժխտելու փորձը. վերջինը կատարվում է նրանով, որ արտադրության կապիտալիստական ագենտների բոլոր հարաբերությունները հանգեցվում են ապրանքային շրջանառությունից բխող պարզ հարաբերություններին։ Մինչդեռ ապրանքների արտադրությունն ու ապրանքների շրջանառությունն այնպիսի երևույթներ են, որոնք հատուկ են արտադրության ամենատարբեր եղանակներին, թեև նրանց ծավալն ու նշանակությունը երբեք էլ միատեսակ չեն։ Հետևաբար, մենք բացարձակապես ոչինչ չգիտենք արտադրության տվյալ եղանակների differentia specifica-ի [բնորոշ առանձնահատկությունների] մասին, չենք կարող նրանց մասին որևէ հասկացողություն կազմել, եթե մեզ հայտնի են ապրանքային շրջանառության այն վերացական կատեգորիաները միայն, որոնք ընդհանուր են արտադրության այդ բոլոր եղանակների համար։ Բացի քաղաքատնտեսությունից, ուրիշ ոչ մի գիտության մեջ այդպիսի հավակնոտությամբ չեն հռչակվում ամենատարրական ընդհանուր տեղերը։ Օրինակ, Ժան Բատիստ Սեյը վստահանում է ճգնաժամերի մասին դատել, իմանալով միայն մի բան, որ ապրանքը արդյունք է։</ref>։

Որպես միջնորդ ապրանքային շրջանառության պրոցեսում՝ փողը շրջանառության միջոցի ֆունկցիա է ձեռք բերում։


'''b) Փողի շրջանառությունը'''

Ձևերի այն հաջորդափոխությունը, որով կատարվում է աշխատանքի արդյունքների իրային փոխանակությունը՝ Ա—Փ—Ա, ենթադրում է, որ միևնույն արժեքը, կազմելով որպես ապրանք պրոցեսի ելակետը, նորից վերադառնում է այդ կետին, որպես ապրանք։ Այսպիսով, ապրանքների այդ շարժումը մի շրջապտույտ է։ Մյուս կողմից, այդ նույն ձևը բացառում է փողի շրջապտույտը։ Նրա հետևանքը փողի անընդհատ հեռացումն է իր ելակետից և ոչ թե վերադարձը դեպի վերջինը։ Այնքան ժամանակ, քանի դեռ վաճառորդի ձեռքում ապրանքը պահվում է իր փոխակերպված ձևով, որպես փող, այդ ապրանքը գտնվում է իր առաջին կերպարանափոխության ստադիայում, այսինքն՝ նա իրագործել է իր շրջանառության միայն առաջին կեսը։ Երբ պրոցեսը — գնման նպատակով կատարված վաճառքը — ավարտված է, ապա փողն էլ իր հերթին հեռացել է իր սկզբնական տիրոջ ձեռքից։ Ճիշտ է, եթե կտավագործն աստվածաշունչը գնելուց հետո նորից կտավ ծախի, այն ժամանակ փողն էլ նորից կվերադառնա նրա ձեռքը։ Բայց նա կվերադառնա ոչ առաջին 20 արշ. կտավի շրջանառության հետևանքով, որը, ընդհակառակը, փողը կտավագործի ձեռքից հեռացնելով՝ գցել է աստվածաշունչ վաճառողի ձեռքը։ Փողը կարող է վերադառնալ միայն այն բանի շնորհիվ, որ նոր ապրանքը նորոգում կամ կրկնում է շրջանառության միևնույն պրոցեսը, որը նույն հետևանքով է վերջանում, ինչպես և առաջինը։ Հետևապես, ապրանքային շրջանառության միջոցով փողին անմիջաբար հաղորդվող շարժման ձևը նրա մշտական հեռացումն է ելակետից, նրա անցումը մի ապրանքատիրոջ ձեռքից մի ուրիշ ապրանքատիրոջ ձեռքը, կամ նրա շրջանառությունը (currency, cours de la monnaie)։

Փողի շրջանառությունը միևնույն պրոցեսի շարունակական, միօրինակ կրկնությունն է։ Ապրանքը միշտ գտնվում է վաճառորդի կողմում, փողը՝ միշտ գնորդի կողմում, որպես գնման միջոց։ Փողը գործում է իբրև գնման միջոց, իրացնելով ապրանքի գինը։ Բայց, իրացնելով ապրանքի գինը, փողը ապրանքը փոխանցում է վաճառորդի ձեռքից գնորդի ձեռքը և միաժամանակ ինքը հեռանում է գնորդի ձեռքից, ընկնելով վաճառորդի ձեռքը՝ միևնույն պրոցեսը մի ուրիշ ապրանքի հետ կրկնելու նպատակով։ Այն փաստը, որ փողի շարժման այս միակողմանի ձևը ծագում է ապրանքի շարժման երկկողմանի ձևից, մնում է քողարկված։ Ապրանքային շրջանառության բնույթն իսկ ճիշտ հակադիր արտաքին երևութականություն է ստեղծում։ Ապրանքի առաջին կերպարանափոխությունը արդեն իր արտաքին տեսքով փողի շարժում չէ միայն, այլև իր իսկ ապրանքի սեփական շարժում. ընդհակառակը, ապրանքի երկրորդ կերպարանափոխությունը պատկերացվում է միայն որպես փողի շարժում։ Ապրանքը իր շրջանառության առաջին կեսում փոխում է իր տեղը փողի հետ։ Դրա հետ միասին ապրանքը, որպես սպառողական արժեք, դուրս է գալիս շրջանառության ոլորտից և անցնում է սպառման ոլորտը<ref>Նույնիսկ այն դեպքում, երբ ապրանքը նորից ու նորից վաճառվում է,— մի երևույթ, որն առայժմ դեռ գոյություն չունի մեզ համար,— այնուամենայնիվ, իր վերջնական վաճառքի մոմենտից նա շրջանառության ոլորտից անցնում է սպառման ոլորտը, որպեսզի այստեղ ծառայի որպես կենսամիջոց կամ որպես արտադրության միջոց։</ref>։ Նրա տեղը բռնում է ապրանքի արժեքի մարմնացումը կամ փողային դիմակը։ Ապրանքը շրջանառության երկրորդ կեսն անցնում է արդեն ո՛չ թե իր բնական կերպարանքով, այլ իր ոսկյա զգեստավորումով։ Այսպիսով, շարժման անընդհատությունը հատուկ է միայն փողին, այն շարժումը, որը ապրանքի համար երկու հակադիր պրոցեսի է բաժանվում, հենց այդ շարժումը, որպես փողի սեփական շարժում, միշտ միևնույն պրոցեսն է, որի մեջ փողը փոխում է իր տեղը շարունակ նորանոր ապրանքների հետ։ Այս պատճառով բանն այնպիսի կերպարանք է ընդունում, թե իբր ապրանքային շրջանառության հետևանքը, մի ապրանքի փոխարինումը մի այլ ապրանքով, առաջ է գալիս ո՛չ թե ապրանքի սեփական ձևերի փոփոխությունից, այլ փողի՝ որպես շրջանառության միջոցի, ֆունկցիայից. իբր թե հենց շրջանառության միջոցներն են ինքնըստինքյան անշարժ ապրանքները շրջանառության մեջ դնում, այն ձեռքից, որտեղ նրանք սպառողական արժեքներ չեն, փոխանցում են այն ձեռքը, որտեղ նրանք սպառողական արժեք ունեն, և այն էլ միշտ փողի սեփական շարժմանը հակադիր ուղղությամբ։ Փողը շարունակ հեռացնում է ապրանքները շրջանառության ոլորտից, մնալով շրջանառության մեջ նրանց տեղը և այդպիսով հեռանալով իր սեփական ելակետից։Այս պատճառով, թեև փողի շարժման մեջ ապրանքների շրջանառությունն է արտահայտվում միայն, սակայն արտաքուստ ապրանքային շրջանառությունը, ընդհակառակը, թվում է լոկ որպես փողի շարժման հետևանք<ref>«Նա (փողը) շարժում չունի, բացի այն շարժումից, որ նրան հաղորդել են արդյունքները» (Le Trosne: «De l’Intérêt Social», «Physiocrates», հրատ. Daire, Paris 1846, էջ 885)։</ref>։

Մյուս կողմից, փողին հատուկ է շրջանառության միջոցի ֆունկցիան միայն այն պատճառով, որ փողն ապրանքների արժեքն է, որը նրանցից անջատվել և ինքնուրույն է դարձել։ Ուստի փողի՝ որպես շրջանառության միջոցի, շարժումն իրապես ապրանքի սեփական ձևի շարժումն է միայն։ Հետևապես, այդ շարժումը պետք է տեսանելիորեն ևս արտացոլվի փողի շրջանառության մեջ։ Այսպես, օրինակ, կտավը իր ապրանքային ձևը նախ դարձնում է իր փողային ձևը։ Նրա առաջին Ա—Փ կերպարանափոխության երկրորդ բևեռը, այսինքն՝ փողային ձևը այնուհետև, դառնում է նրա վերջին Փ—Ա կերպարանափոխության առաջին բևեռը, երբ նա հակադարձ կերպով աստվածաշնչի է փոխակերպվում։ Բայց ձևի այդ երկու փոխակերպումներից ամեն մեկը կատարվում է ապրանքի ու փողի փոխանակությամբ, նրանց փոխադարձ տեղափոխության միջոցով։ Փողի միևնույն միավորները [Geldstücke] հոսում են դեպի վաճառորդը, որպես ապրանքի օտարված կերպարանք և հեռանում են նրանից, իբրև ապրանքի բացարձակորեն օտարելի կերպարանք։ Փողը երկու անգամ փոխում է իր տեղը։ Կտավի առաջին կերպարանափոխությունը բերում է փողի այդ միավորները [Geldstücke] կտավագործի գրպանը, երկրորդը նորից դրանք հանում է գրպանից։ Այսպիսով, տվյալ ապրանքի ձևի երկու հակադիր փոփոխություններն էլ արտացոլվում են փողի հակառակ ուղղությամբ կատարած կրկնակի տեղափոխության մեջ։

Ընդհակառակը, եթե տեղի են ունենում ապրանքների միայն միակողմանի կերպարանափոխություններ — վաճառքի կամ գնման պարզ ակտեր, այդ միևնույն է,— ապա միևնույն փողը միայն մի անգամ է փոխում իր տեղը։ Նրա երկրորդ տեղափոխությունը միշտ արտահայտում է ապրանքի երկրորդ կերպարանափոխությունը, փողից կրկին ապրանք դառնալը։ Փողի միևնույն միավորների [Geldstücke] տեղափոխության հաճախակի կրկնության մեջ արտացոլվում են ո՛չ միայն առանձին ապրանքի մի շարք կերպարանափոխությունները, այլև ընդհանրապես ամբողջ ապրանքային աշխարհի անթիվ կերպարանափոխությունների միահյուսումը։ Ասենք, ինքնըստինքյան հասկանալի է, որ այդ բոլորը վերաբերում է պարզ ապրանքային շրջանառության այստեղ քննվող ձևին միայն։

Յուրաքանչյուր, ապրանքշրջանառության պրոցեսի մեջ իր առաջին քայլն անելիս, իր ձևի առաջին իսկ փոփոխության ժամանակ, դուրս է ընկնում շրջանառության ոլորտից, ուր նրա տեղը շարունակ մի նոր ապրանք է մտնում։ Ընդհակառակը, փողը, որպես շրջանառության միջոց, շարունակ մնում է շրջանառության ոլորտում, շարունակ պտտվում է այնտեղ։ Այստեղից հարց է ծագում, թե այդ ոլորտը որքան փող կարող է անընդհատ կլանել։

Ամեն մի երկրում ամեն օր կատարվում են ապրանքների բազմաթիվ, միաժամանակյա և, հետևապես, տարածականորեն համագոյակից միակողմանի կերպարանափոխություններ, կամ, ուրիշ խոսքով՝ միայն վաճառքներ մի կողմից, միայն գնումներ մյուս կողմից։ Ապրանքներն իրենց գներով արդեն հավասարեցված են փողի որոշ, մտքով պատկերացվող, քանակների։ Որովհետև շրջանառության այստեղ քննվող անմիջական ձևը իրայնորեն միշտ միմյանց հակադրում է ապրանքն ու փողը — աոաջինը վաճառքի բևեռում, երկրորդը՝ գնման հակաբևեռում,— ուստի ապրանքների շրջանառության պրոցեսի համար շրջանառության միջոցների անհրաժեշտ մասսան արդեն որոշված է ապրանքների գների գումարով։ Հիրավի, փողը ռեալ կերպով արտահայտում է ոսկու միայն այն գումարը, որն իդեալականորեն արդեն արտահայտված է ապրանքների գների գումարի մեջ։ Հետևաբար, ալդ գումարների հավասարությունը ակներև է ինքնըստինքյան։ Սակայն մենք գիտենք, որ ապրանքների արժեքների անփոփոխ մնալու դեպքում նրանց գները փոխվում են՝ ոսկու (փողանյութի) արժեքը փոփոխվելու հետ միասին. համամասնորեն բարձրանում են, երբ այդ արժեքն ընկնում է, և, ընդհակառակը, ընկնում են, երբ նա բարձրանում է։ Ապրանքների գների գումարի այդպես բարձրանալու կամ ընկնելու հետ միասին պետք է համամասնորեն բարձրանա կամ ընկնի շրջան գործող փողի մասսան։ Համենայն դեպս, շրջանառության միջոցների մասսայի մեջ կատարվող փոփոխության պատճառն այստեղ հենց ինքը՝ փողն է, բայց ո՛չ թե իր՝ որպես շրջանառության միջոցի ֆունկցիայով, այլ իր՝ որպես արժեքի չափի ֆունկցիայով։ Սկզբում ապրանքների գինը փոխվում է փողի արժեքի փոփոխությանը հակառակ հարաբերությամբ, իսկ հետո շրջանառության միջոցների մասսան փոխվում է ապրանքների գնի փոփոխությանն ուղիղ հարաբերությամբ։ Միանգամայն նույն երևույթը տեղի կունենար, եթե, օրինակ, ո՛չ թե ոսկու արժեքն իջներ, այլ արծաթը նրան փոխարիներ որպես արժեքի չափ, կամ, ընդհակառակը, եթե ո՛չ թե արծաթի արժեքը բարձրանար, այլ ոսկին նրան դուրս մղեր արժեքի չափի ֆունկցիայից։ Առաջին դեպքում պետք է ավելի շատ արծաթ լիներ շրջանառության մեջ, քան առաջ ոսկի կար, երկրորդ դեպքում՝ ավելի քիչ ոսկի, քան առաջ արծաթ կար։ Երկու դեպքում էլ կփոխվեր փողանյութի արժեքը, այսինքն՝ այն ապրանքի արժեքը, որը գործում է որպես արժեքների չափ, ուստի կփոխվեր նաև ապրանքային արժեքների՝ գների միջոցով կատարվող արտահայտությունը, հետևապես և շրջանառության մեջ գտնվող այն փողի մասսան, որը ծառայում է այդ գների իրացման համար։ Մենք արդեն տեսանք, որ ապրանքների շրջանառության ոլորտը մի ճեղք ունի, որտեղից ոսկին (արծաթը և ընդհանրապես փողանյութը) շրջանառության ոլորտն է թափանցում որպես տվյալ արժեք ունեցող ապրանք։ Այդ արժեքի առկայությունը ենթադրվում է արդեն, երբ փողը գործում է որպես արժեքի չափ, այսինքն՝ գները որոշելիս։ Օրինակ, եթե իջնում է հենց իր՝ արժեքի չափի արժեքը, ապա ամենից առաջ այդ արտահայտվում է այն ապրանքների գների փոփոխությամբ, որոնք փոխանակվում են ազնիվ մետաղի՝ որպես ապրանքի հետ, անմիջաբար նրա արտադրության հենց ակունքում։ Ուրիշ ապրանքների մի զգալի մասը, սակայն, բուրժուական հասարակության զարգացման հատկապես ստորին աստիճանների վրա, դեռ երկար ժամանակ շարունակում է գնահատվել առաջվա, այժմ արդեն հնացած, պատրանքային դարձած արժեքի չափով։ Բայց երբ ապրանքները արժեքային հարաբերության մեջ են մտնում միմյանց հետ, մի ապրանքը վարակում է մյուսին, և ապրանքների ոսկե կամ արծաթե գները կամաց-կամաց հավասարվում են համաձայն այն համամասնությունների, որ սահմանում են հենց ապրանքների արժեքները, մինչև որ, վերջապես, բոլոր ապրանքային արժեքները կգնահատվեն փողային մետաղի նոր արժեքի համեմատ։ Հավասարեցման այս պրոցեսին ուղեկցում է ազնիվ մետաղների անընդհատ աճումը, որոնք ներս են հոսում՝ իրենց հետ անմիջաբար փոխանակվող ապրանքների փոխարեն։ Ուստի այն չափով, որչափով ապրանքների մեջ տարածվում են այդ նոր, շտկված գները, կամ որչափով նրանց արժեքները գնահատվում են մետաղի նոր՝ ընկած և մինչև մի որոշ կետ ընկնել շարունակող արժեքով, այդ նույն չափով արդեն առկա է ազնիվ մետաղի՝ այդ նոր գների իրացման համար անհրաժեշտ հավելյալ մասսան։ Այն փաստերի միակողմանի զննումը, որոնք հաջորդեցին ոսկու և արծաթի նոր հանքերի հայտնագործմանը, XVII ու հատկապես XVIII դարերում հանգեցրեց այն սխալ եզրակացությանը, թե իբր ապրանքային գները բարձրացան այն պատճառով, որ ավելի շատ ոսկի կամ արծաթ սկսեց գործածվել իբրև շրջանառության միջոց։ Հետագայում մենք ոսկու արժեքը կընդունենք որպես տվյալ մեծություն, որպիսին նա փաստորեն հանդիսանում է գները սահմանելու վայրկյանին։

Այսպես ուրեմն, այդ ենթադրության դեպքում շրջանառության միջոցների մասսան որոշվում է իրացման ենթակա ապրանքային գների գումարով։ Եթե մենք ենթադրենք այնուհետև, որ ապրանքի ամեն մի տեսակի գինը տրված է, ապա ապրանքների գների գումարը, ակներևորեն, կախված կլինի շրջանառության մեջ գտնվող ապրանքների քանակից։ Եվ, իրոք, հարկավոր չէ առանձնապես գլուխ կոտրել ըմբռնելու համար, որ եթե 1 կվարտեր ցորենը արժե 2 ֆ. ստ., ապա 100 կվարտերը կարժենա 200 ֆ. ստ., 200 կվարտերը՝ 400 ֆ. ստ. և այլն, հետևապես, ցորենի մասսայի աճելու հետ միասին պետք է աճի նաև այն փողի մասսան, որը ցորենը վաճառելիս նրա հետ փոխում է իր տեղը։

Եթե ենթադրենք, որ ապրանքների մասսան տրված է, ապա շրջանառության մեջ գտնվող փողի մասսան կավելանա և կպակասի ապրանքների գների այս ու այն կողմը տատանվելուն զուգընթաց։ Փողի մասսան աճում է և ընկնում, նայած թե բարձրանում, թե իջնում է ապրանքների գների գումարը գների մեծության փոփոխման հետևանքով։ Այս դեպքում ամենևին անհրաժեշտ չէ, որ բոլոր ապրանքների գները միաժամանակ բարձրանան կամ իջնեն։ Առաջատար ապրանքների մի որոշ քանակի գների բարձրացումը մի դեպքում, նրանց գների իջեցումը մի ուրիշ դեպքում բավական է, որպեսզի շրջանառության մեջ գտնվող բոլոր ապրանքների՝ իրացման ենթակա գների գումարը զգալիորեն բարձրացվի կամ իջեցվի, հետևապես, նաև ավելի շատ կամ ավելի քիչ փող շրջանառության ոլորտը քաշվի։ Ապրանքների գների փոփոխությունը նրանց արժեքների իրական փոփոխությունն է արտացոլում արդյոք, թե շուկայական գների սոսկ տատանումն է ցույց տալիս, երկու դեպքում էլ շրջանառության միջոցների մասսայի վրա արած ազդեցությունը նույնն է մնում։

Ասենք թե՝ տրված են միմյանց հետ չկապված, միաժամանակյա և, հետևապես, տարածականորեն համագոյակից որոշ թվով վաճառքներ կամ մասնակի կերպարանափոխություններ, օրինակ, 1 կվարտեր ցորենի, 20 արշ. կտավի, 1 աստվածաշնչի, 4 գալլոն օղու վաճառքներ։ Եթե այդ ապրանքներից ամեն մեկի գինը 2 ֆ. ստ. է, հետևապես իրացման ենթակա գների գումարը 8 ֆ. ստ. է, ապա շրջանառության մեջ պետք է մտնի 8 ֆ. ստեռլինգին հավասար փողի մի մասսա։ Իսկ եթե նույն այդ ապրանքները կազմում են կերպարանափոխությունների վերը մեր հետազոտած շարքի օղակները՝ 1 կվարտեր ցորենը — 2 ֆ. ստ. — 20 արշ. կտավը — 2 ֆ. ստ. — 1 աստվածաշունչը — 2 ֆ. ստ. — 4 գալլոն հացի օղին — 2 ֆ. ստ., ապա միևնույն 2 ֆունտ ստեռլինգը այդ բոլոր ապրանքները շրջանառության մեջ է դնում իրար հետևից, հաջորդաբար իրացնելով նրանց գները,— հետևապես, այդ 2 ֆ. ստ. իրացնում է 8 ֆունտ ստեռլինգ գների գումարը, վերջիվերջո օղեվաճառի ձեռքում հանգիստ առնելու համար։ Փողը չորս պտույտ է անում։ Փողի միևնույն միավորների [Geldstücke] այդ կրկնվող տեղափոխությունը արտահայտում է ապրանքի երկակի ձևափոխությունը, նրա շարժումը շրջանառության երկու հակադիր ստադիաների միջով և միաժամանակ տարբեր ապրանքների կերպարանափոխությունների միահյուսումը<ref>«Միմիայն արդյունքներն են շարժման մեջ դնում այն (փողը) և հարկադրում շրջան գործելու... Նրա (փողի) շարժման արագությունը փոխարինում է նրա քանակին։ Փողի կարիք զգացվելիս նա ձեռքից ձեռք է անցնում առանց մի վայրկյան կանգ առնելու» (Le Trosne: «De l’Intérêt Social», «Physiocrates», հրատ. Daire, Paris 1840, էջ 915, 916)։</ref>։ Այդ պրոցեսի հակադիր ու միմյանց լրացնող փուլերը չեն կարող տարածության մեջ փաստորեն կողք-կողքի կատարվել բայց պետք է ժամանակորեն իրար հաջորդեն։ Այս պատճառով ժամանակի որոշ հատվածները կազմում են այդ փուլերի տևողության չափը, այսինքն՝ տվյալ ժամանակում փողի միևնույն միավորների [Goldstücke] պտույտների թվով է չափվում փողի շրջանառության արագությունը։ Ասենք թե՝ վերը մատնանշված չորս ապրանքների շրջանառության պրոցեսը տևել է, օրինակ, մի օր։ Այս դեպքում իրացման ենթակա գների գումարը կազմում է 8 ֆ. ստ., փողի միևնույն միավորների [Goldstücke] պտույտների թիվը օրվա ընթացքում հավասար է 4-ի, և շրջան գործող փողի մասսան՝ 2 ֆ. ստ.։ Այսպիսով, շրջանառության պրիցեսի համար տվյալ ժամանակամիջոցում — <math>\frac{ապրանքների \ գների \ գումարը}{փողի \ համանուն \ միավորների \ [Goldstücke] \ պտույտների \ թիվը}</math> = որպես շրջանառության միջոց գործող փողի մասսային։ Այս օրենքն ընդհանրական նշանակություն ունի։ Յուրաքանչյուր երկրի շրջանառության պրոցեսը ժամանակի տվյալ հատվածում ընդգրկում է, մի կողմից, վաճառքի բազմաթիվ անջատ-անջատ, միաժամանակյա, զուգահեռ կատարվող ակտեր (համապատասխանորեն՝ գնումների ակտեր), կամ մասնակի կերպարանափոխություններ, որոնց մեջ փողի միևնույն միավորները [Goldstücke] լոկ մի անգամ են իրենց տեղը փոխում, կամ միայն մեկ պտույտ են կատարում. մյուս կողմից, նույն պրոցեսը ընդգրկում է բազմաթիվ, մասամբ, զուգահեռ ընթացող, մասամբ իրար հետ միահյուսվող շատ կամ քիչ բազմանդամ կերպարանափոխությունների միակցություն, որոնց մեջ փողի միևնույն միավորները [Goldstücke] ավելի կամ պակաս զգալի թվով պտույտներ են կատարում։ Սակայն, փողի շրջանառության մեջ գտնվող համանուն միավորների պտույտների ընդհանուր թիվը տալիս է առանձին միավորի պտույտների միջին թիվը, կամ փողի շրջանառության միջին արագությունը։ Փողի այն մասսան, որ, օրինակ, շրջանառության օրական պրոցեսն սկսվելիս մտնում է նրա մեջ, որոշվում է, իհարկե, միաժամանակ ու իրար կողքի շրջան գործող ապրանքների գների գումարով։ Բայց պրոցեսի սահմաններում փողի ամեն մի միավոր, այսպես ասած, պատասխանատու է դառնում մյուսների համար։ Եթե նրանցից մեկը արագացնում է իր շրջանառության արագությունը, ապա դրանով էլ հենց նա դանդաղեցնում է մյուս միավորի շրջանառության արագությունը, ընդ որում վերջին միավորը կարող է նույնիսկ բոլորովին դուրս թռչել շրջանառության ոլորտից, որովհետև այդ ոլորտը կարող է կլանել ոսկու այնպիսի մասսա միայն, որն իր աոանձին տարրերի պտույտների միջին թվով բազմապատկած՝ հավասար է իրացման ենթակա գների գումարին։ Ուստի, եթե աճում է փողի պտույտների թիվը, ապա նվազում է շրջանառության մեջ գտնվող փողի մասսան։ Եթե պակասում է փողի պտույտների թիվը, ապա աճում է նրա մասսան։ Որովհետև փողի այն մասսան, որը կարող է գործել իբրև շրջանառության միջոց, շրջանառության տվյալ միջին արագության համար տրված է, ուստի բավական է, օրինակ, մեկ ֆունտ ստեռլինգանոց բանկնոտերի մի որոշ քանակ նետել շրջանառության մեջ՝ ճիշտ նույնքան ոսկե սովերեն դուրս բերելու համար շրջանառությունից, մի ֆոկուս, որ լավ հայտնի է բոլոր բանկերին։

Եթե փողի շրջանառության մեջ ընդհանրապես երևան է գալիս միայն ապրանքների շրջանառության պրոցեսը, այսինքն՝ նրանք շրջապտույտը հակադիր կերպարանափոխությունների միջոցով, ապա փողի շրջանառության արագության մեջ երևան է գալիս ապրանքների ձևերի փոփոխության արագությունը, կերպարանափոխությունների մի շարքի անընդհատ միահյուսումը մյուս շարքերի հետ, այդ նյութափոխության սրընթացությունը, ապրանքների արագ չքացումը շրջանառության ոլորտից ու նրանց նույնքան արագ փոխարինումը նոր ապրանքներով։ Այսպիսով, փողի շրջանառության արագության մեջ երևան է դալիս հակադիր ու իրար փոխադարձաբար լրացնող փուլերի հոսանուտ միասնությունը — ապրանքի սպառողական մարմնի փոխակերպումը արժեքային մարմնի և արժեքի մարմնի հակադարձ փոխակերպումը սպառողական մարմնի, այսինքն՝ երկու պրոցեսի — վաճառքի ու գնման միասնությանը։ Ընդհակառակը, փողի շրջանառության դանդաղման մեջ արտահայտվում է այդ պրոցեսների բաժանումն ու առանձնացումը երկու հակադիր բևեռների ձևով, այսինքն՝ ձևերի փոխակերպության, հետևապես նաև նյութերի փոխանակության դադարումը։ Շրջանառությունից ինքնին, իհարկե, չի կարելի կռահել, թե որտեղից է առաջ գալիս այդ դադարումը։ Շրջանառությունը միայն երևան է հանում այդ երևույթի բուն առկայությունը։ Սովորական պատկերացումը, նկատելով, որ փողի շրջանառության դանդաղելու հետ փողն սկսում է ավելի ու ավելի հազվադեպ երևալ ու չքանալ շրջանառության պերիֆերիաների բոլոր կետերում, բնականաբար գալիս է այն եզրակացության, թե այդ փաստը շրջանառության միջոցների անբավարար քանակով է բացատրվում<ref>«Որովհետև փողը ... գնումների ու վաճառքների սովորական չափն է, ուստի ամեն ոք, ով որևէ բան ունի վաճառելու համար, բայց գնորդ չի գտնում, հակված է կարծելու, թե պետության մեջ կամ մարզում փողի պակասությունը այն պատճառն է, որի հետևանքով նա չի կարողանում վաճառել իր ապրանքները, և, այդպիսով, «փողի պակասությունը» դառնում է ընդհանուր գանգատների առարկա. այս մեծ թյուրիմացություն է... Իսկապես, ի՞նչ են ուզում նրանք, ովքեր աղաղակում են, թե պահանջում են փողն ավելացնել... Ֆերմերը գանգատվում է... նա կարծում է, որ եթե երկրում շատ փող լիներ, նա լավ գներով կվաճառեր իր ապրանքները... Այսպիսով, նա, ըստ երևույթին, ո՛չ թե փողի կարիք է զգում, այլ լավ գնի կարիք իր հացի ու անասունների համար, որ նա կուզեր, բայց չի կարողանում վաճառել... Իսկ ինչո՞ւ նա չի կարողանում այդ գինն ստանալ... 1) Կա՛մ այն պատճառով, որ երկրում առհասարակ անչափ շատ հացահատիկ ու անասուն կա, այնպես որ շուկայում մարդկանց մեծամասնությունը, ինչպես և նա, կարիք ունի վաճառելու, մինչդեռ քչերն են միայն ուզում գնել, 2) կա՛մ այն պատճառով, որ կրճատվել է շուկայի սովորական բեռնաթափումը արտասահման արտահանելու միջոցով, 3) կա՛մ այն պատճառով, որ սպառումն ընկնում է, որովհետև բնակչությունը, օրինակ, աղքատանալու հետևանքով, այլևս չի կարողանում սպառման առարկաների վրա այնքան ծախսել, որքան առաջ էր ծախսում։ Այսպիսով, ոչ թե կանխիկ փողի քանակի ավելացումը կարող է օգնել, որ ֆերմերը վաճառի իր արդյունքները, այլ այդ երեք պատճառներից մեկի վերացումը, որոնք իսկապես ճնշում են շուկայի վրա... Վաճառականն ու խանութպանը փողի կարիք են զգում նույն իմաստով, այսինքն՝ նրանք չեն կարողանում իրենց տրամադրության տակ գտնվող ապրանքները վաճառել շուկայի լճացման պատճառով։ Ազգն ամենից լավ ծաղկում է այն ժամանակ, երբ հարստությունները անընդհատ անցնում են ձեռքից ձեռք» (Sir Dudly North: «Discourses upon Trade». London, 1691, էջ 11—15, տարբեր տեղերում)։ Հեռենշվանդի բոլոր շառլատանական հնարամտությունները հանգում են այն բանին, թե իբր ապրանքի բուն էությունից ծագող, ուստի և ապրանքային շրջանառության մեջ արտահայտվող հակասությունները կարող են վերածվել շրջանառության միջոցների քանակն ավելացնելով։ Բայց եթե արտադրության ու շրջանառության պրոցեսի դադարները շրջանառության միջոցների պակասությամբ բացատրելը ժողովրդի մեջ տարածված մի պատրանք է միայն, ապա այստեղից դեռ ամենևին չի հետևում, թե շրջանառության միջոցների իրական պակասությունը, օրինակ, «regulation of currency»-ի [շրջանառության միջոցների կարգավորման] ասպարեզում պաշտոնական մեքենայությունների միջոցով չի կարող, իր կողմից, լճացում առաջ բերել։</ref>։

Այսպիսով, ժամանակի յուրաքանչյուր տվյալ հատվածում որպես շրջանառության միջոց գործող փողի ընդհանուր քանակը որոշվում է, մի կողմից, շրջանառության մեջ գտնվող բոլոր ապրանքների գների գումարով, իսկ մյուս կողմից, շրջանառության մեջ տեղի ունեցող նրանց հակընթաց պրոցեսների ավելի կամ պակաս արագությամբ, որից կախված է, թե գների ընդհանուր գումարի ո՛ր մասը կարող է իրացվել փողի միևնույն միավորի [Goldstücke] օգնությամբ։ Բայց ինքը՝ ապրանքների գների այդ գումարը կախված է ինչպես ապրանքների ամեն մի առանձին տեսակի մասսայից, այնպես էլ գնից։ Այդ երեք գործոնները՝ գների շարժումը, շրջան գործող ապրանքների մասսան և փողի շրջանառության արագությունը, կարող են փոխվել տարբեր ուղղություններով ու տարբեր համամասնություններով, ուստի և իրացման ենթակա գների գումարը, հետևապես, նաև շրջանառության միջոցների նրանով պայմանավորված մասսան կարող են նույնպես բազմաթիվ կոմբինացիաներ վերապրել։ Մենք այստեղ կնշենք նրանց հնարավոր կոմբինացիաներից միայն այնպիսիները, որոնք ապրանքային գների պատմության մեջ առավել կարևոր դերն են խաղում։

Ապրանքային գներն անփոփոխ մնալիս շրջանառության միջոցների մասսան կարող է աճել, եթե շրջան գործող ապրանքների մասսան ավելանում կամ փողի շրջանառության արագությունը նվազում է, կամ այդ երկու հանգամանքն էլ միասին են գործում։ Շրջանառության միջոցների մասսան, ընդհակառակը, կարող է պակասել, եթե նվազում է ապրանքների մասսան կամ աճում է նրանց շրջանառության արագությունը։

Ապրանքային գների ընդհանուր բարձրացման դեպքում շրջանառության միջոցների մասսան կարող է անփոփոխ մնալ, եթե շրջանառության մեջ գտնվող ապրանքների մասսան նվազում է այն հարաբերությամբ, որով աճում է նրանց գինը, կամ փողի շրջանառության արագությունն աճում է գների բարձրացմանը համամասնորեն, ընդ որում շրջանառության մեջ եղած ապրանքների մասսան մնում է հաստատուն։ Շրջանառության միջոցների մասսան կարող է նվազել, եթե ապրանքների մասսան ավելի արագ է պակասում, կամ շրջանառության արագությունն ավելի արագ է աճում, քան գները։

Ապրանքային գների ընդհանուր անկման դեպքում շրջանառության միջոցների մասսան կարող է անփոփոխ մնալ, եթե ապրանքների մասսան աճում է միևնույն հարաբերությամբ, որով նրանց գինն է ընկնում, կամ եթե փողի շրջանառության արագությունը նվազում է գների անկման միևնույն հարաբերությամբ։ Շրջանառության միջոցների֊ մասսան կարող է աճել, եթե ապրանքային մասսան ավելի արագ է աճում, քան շրջանառության արագությունն ավելի արագ է նվազում, քան ապրանքային գներն են ընկնում։

Տարբեր գործոնների վարիացիաները կարող են փոխադարձաբար իրար փոխհատուցել այնպես, որ, չնայած նրանց փոփոխվելուն, իրացման ենթակա ապրանքային գների ընդհանուր գումարը մնում է անփոփոխ, ուստի անփոփոխ է մնում նաև փողի շրջանառու մասսան։ Այս պատճառով, հատկապես համեմատաբար ավելի երկար ժամանակամիջոցները քննելիս, ամեն մի տվյալ երկրում շրջանառու փողի մասսան անհամեմատ ավելի հաստատուն միջին մակարդակ և այդ միջին մակարդակից ավելի պակաս շեղումներ է դրսևորում, քան առաջին հայացքից կարելի էր սպասել. բացառություն են կազմում այն սաստիկ ցնցումների ժամանակաշրջանները, որոնք առաջանում են արդյունաբերական ու առևտրական ճգնաժամերից և ավելի հազվադեպ՝ իր իսկ փողի արժեքի փոփոխություններից։

Այն օրենքը, որի համաձայն շրջանառության միջոցների քանակը որոշվում է շրջանառության մեջ գտնվող ապրանքների գների գումարով և փողի շրջանառության միջին արագությամբ<ref>«Ազգի առևտրի համար որոշ քանակով կամ որոշ համամասնությամբ փող է պահանջվում. դրանից ավելի կամ պակաս քանակությամբ փողը կվնասեր աոևտրին։ Ճիշտ այնպես, ինչպես մանր առևտրի մեջ, որոշ քանակությամբ ֆարտինգներ են հարկավոր արծաթադրամը մանրելու համար, կամ այնպիսի վճարումներ կատարելու համար, որոնք չեն կարող ամենամանր արծաթադրամներով անգամ կատարվել... Եվ ինչպես որ առևտրի համար պահանջվող ֆարտինգների քանակը որոշվում է գնորդների թվով կամ նրանց գնման ակտերի հաճախակիությամբ, իսկ բացի դրանից — և այդ առաջին հերթին — որոշվում է ամենամանր արծաթադրամի արժեքով, ճիշտ նույն կերպ էլ առևտրի համար պահանջվող (ոսկե ու արծաթե) փողի քանակը որոշվում է փոխանակային ակտերի հաճախակիությամբ ու վճարումների չափերով։ (William Petty: «A Treatise on Taxes and Contributions». London 1667, էջ 17)։ Յումի թեորիան Ջ. Ստյուարտի և մյուսների դեմ պաշտպանում էր Ա. Յունգը իր «Political Arithmetic», London 1774, աշխատության մեջ, որտեղ մի հատուկ գլուխ է նվիրված այդ թեորիային՝ «Prices depend on quanlity of money» [«Գները կախված են փողի քանակից»], էջ 122 և հաջ.։ Իմ «Zur Kritik der Politischen Oekonomie»-ում էջ. 149 [Հմմտ. Կ. Մարքս. «Քաղաքատնտեսության քննադատության շուրջը»։ Կ. Մարքսի և Ֆ. Էնգելսի Երկ., հ. XII, մ. I, էջ 151], ես հետևյալ դիտողությունն եմ անում. «Շրջանառության մեջ գտնվող դրամի քանակության հարցը նա (Ա. Սմիթը) լռելյայն մի կողմ է դնում, միանգամայն սխալ կերպով դիտելով փողն իբրև սոսկական ապրանք»։ Այդ վերաբերում է Ա. Սմիթի աշխատության միայն այն տեղերին, որտեղ նա փողը քննում է ex officio։ Մի քանի առանձին դեպքերում, օրինակ, քաղաքատնտեսության նախկին սիստեմները քննադատելիս, նա ճիշտ հայացք է արտահայտում, «Յուրաքանչյուր երկրում հնչուն դրամի քանակը որոշվում է այն ապրանքների արժեքով, որոնք տվյալ երկրում շրջանառության մեջ են... Տվյալ երկրում տարեկան գնվող ու վաճառվող ապրանքների արժեքը փողի որոշ քանակ է պահանջում ապրանքների շրջանառության և դրանք համապատասխան սպառողների միջև բաշխելու համար, և չի կարող փողի լրացուցիչ գումար գործադրել։ Շրջանառության կանալները անհրաժեշտորեն դեպի իրենց են ձգում այն գումարը, որ բավական է դրանք լցնելու համար, և երբեք դրանից ավելի չեն տեղավորում»(«Wealth of Nations», գիրք IV, գլ. I։) [А. Смит: «Богатство Народов», Соцэкгиз, 1935 թ., հ. II, էջ 18 և 19]։ Նմանապես Ա. Սմիթը իր երկն ex officio սկսում է աշխատանքի բաժանման ապոթեոզով, իսկ պետական եկամտի աղբյուրներին վերաբերող իր վերջին գրքում, որտեղ նա աշխատանքի բաժանման հարցը անցողակի է քննում միայն, նա վերարտադրում է աշխատանքի բաժանման դատապարտումը, որը պատկանում է նրա ուսուցիչ Ա. Ա. Ֆերգյուսոնին։</ref>, կարող է արտահայտվել նաև հետևյալ ձևով, ապրանքների արժեքների տվյալ գումարի և ապրանքների կերպարանափոխությունների տվյալ միջին արագության դեպքում՝ շրջանառու փողի կամ փողանյութի քանակը կախված է այդ նյութի սեփական արժեքից։ Այն պատրանքը, թե կատարվում է ճիշտ հակառակը, իբր թե ապրանքների գները որոշվում են շրջանառության միջոցների մասսայով, իսկ այս վերջինը, իր հերթին, որոշվում է տվյալ երկրում գտնվող փողանյութի մասսայով<ref>«Ամեն մի ազգի ապրանքների գները, իհարկե, պետք է աճեն այն չափով, որչափով մեծանում է ժողովրդի մեջ շրջան գործող ոսկու և արծաթի քանակը. հետևաբար, եթե տվյալ ազգի ունեցած ոսկու և արծաթի քանակը նվազում է, ապա գները պետք է ընկնեն փողի քանակի այդ նվազմանը համամասնորեն» (Jacob Vanderlint: «Money answers all Things». London 1734, էջ 5)։ Վանդերլինտի աշխատության և Յումի «Essays»-ի ավելի մոտիկ համեմատությունն ամենափոքրիկ կասկած չթողեց իմ մեջ, որ Յումը ծանոթ է եղել և օգտագործել է Վանդերլինտի ընդհանուր առմամբ խիստ նշանակալից այդ աշխատությունը։ Այն հայացքը, թև շրջանառության միջոցների մասսան է որոշում գները, կարելի է գտնել նաև Բարբոնի և է՛լ ավելի հին հեղինակների մոտ։ «Ոչ մի անհարմարություն,— ասում է Վանդերլինտը,— չի կարող առաջ գալ ոչնչով չկասեցվող առևտրի հետևանքով, այլ միայն մեծ առավելություններ. որովհետև եթե առևտրի ազատության ազդեցությամբ որևէ ազգի կանխիկ գումարը պակասի, մի բան, որ ուզում են կանխել մաքսերը բարձրացնելու և ներմուծումներն արգելելու միջոցով, ապա այն ազգերի մեջ, որոնց կողմն է հոսում փողը, անխուսափելիորեն պետք է բարձրանան բոլոր գները... Իսկ մեր մանուֆակտուրային արտադրության առարկաների ու ամեն տեսակ այլ ապրանքների գները շուտով այնքան կընկնեն, որ առևտրի հաշվեկշիռը շուռ կգա մեր օգտին և այդպիսով փողը նորից կհոսի մեր կողմը» («Money answers all Things», էջ 43, 44)։</ref>, իր առաջին ներկայացուցիչների մոտ ծագում է այն անհեթեթ հիպոթեզից, թե ապրանքներն առանց գների, իսկ փողը առանց արժեքի են մտնում շրջանառության պրոցեսի մեջ, և այնուհետև այդ պրոցեսում ապրանքային խառնուրդի մի որոշ մասը փոխանակվում է մետաղակույտի համապատասխան մասի հետ<ref>Ինքնըստինքյան ակներև է, որ ապրանքների ամեն մի առանձին տեսակի գինը կազմում է շրշան գործող բոլոր ապրանքների գների գումարի մի տարրը։ Բայց բոլորովին անըմբռնելի է, թե իրար հետ անհամեմատելի սպառողական֊ արժեքները ինչպես կարող են իրենց ընդհանուր մասսայով փոխանակվել տվյալ երկրում գտնվող ոսկու և արծաթի քանակի հետ։ Եթե երևակայության խիզախ թռիչքով ապրանքային աշխարհն ընդունենք մեկ-միակ հավաքական ապրանք, որի մեջ ամեն մի աոանձին ապրանք կազմում է նրա համապատասխան մասը, ապա ամբողջ խնդիրը կհանգի թվաբանական մի շատ հետաքրքրական այսպիսի հաշվի.— հավաքական ապրանքը = x ցենտներ ոսկու, Ա ապրանքը = հավաքական ապրանքի համապատասխան մասին, = x ցենտներ ոսկու նույնպիսի մասին: Հենց այս է ասում բառացիորեն Մոնտեսքյոն. «Եթե աշխարհում եղած ոսկու և արծաթի ամբողջ մասսային հակադրենք բոլոր ապրանքների այն գումարը, որ աշխարհում կա, ապա պարզ կլինի մեզ համար, որ ամեն մի այդպիսի մթերք կամ ապրանք մասնավորապես կարող է համեմատվել ոսկու և արծաթի ամբողջ մասսայի մի որոշ մասի հետ... Ենթադրենք, թե աշխարհում կա կենսամթերքների կամ ապրանքի միայն մի տեսակ, կամ գոյություն ունի միայն մեկ այնպիսի ապրանք, որը վաճառվում է և մասերի է բաժանվում, ինչպես փողը։ Այդ ապրանքի մի մասը կհամապատասխանի փողի ամբողջ մասսայի մի որոշ մասին. ամբողջ ապրանքի կեսը՝ ամբողջ փողի կեսին և այլն... իրերի գների սահմանումը հիմնականում միշտ կախված կլինի այն փոխհարաբերություններից, որ կա իրերի ամբողջ գումարի և փողանիշերի ամբողջ գումարի միջև» (Montesquieu: «Esprit des Lois.», Oeuvres. London 1767, հ. III, էջ 12, 13)։ [Монтескье:  «О духе законов», գիրք XXII, գլ. VII, էջ 389, թարգմ. Կովալևսկու խմբագր., ՍՊԲ, 1900]։ Այս թեորիայի հետագա զարգացման մասին Ռիկարդոյի և նրա աշակերտներ՝ Ջեմս Միլլի, լորդ Օվերստոնի և մյուսների մոտ հմմտ. «Zur Kritik der Politischen Oekonomie», էջ 140—146 և 150 ու հաջ. Մարքս. «Քաղաքատնտեսության քննադատության շուրջը»։ Կ. Մարքսի և Ֆ. Էնգելսի Երկ., հ. XII, մ. I, էջ 142—148, 152 և հաջ.]։ — Պ-ն Ջոն Ստյուարտ Միլլն իրեն հատուկ էկլեկտիկ տրամաբանությամբ հնարավոր է գտնում հետևել միաժամանակ թե՛ իր հայր Ջ. Միլլի հայացքներին և թե՛ ուղղակի հակադիր հայացքների։ Եթե համեմատենք, օրին., նրա «Principles of Political Economy» [«Քաղաքատնտեսության հիմունքները»] ձեռնարկի բնագիրն առաջաբանի հետ (առաջին հրատարակություն), որտեղ նա ինքը իր մասին խոսում է իբրև իր ժամանակի Ա. Սմիթի մասին, ապա չգիտես, թե ինչի՞ վրա ավելի զարմանաս՝ այդ մարդու միամտությա՞ն վրա, թե՞ հասարակության միամտության վրա, որն այդ մարդու հայտարարություններին հավատալով՝ նրան Ադամ Սմիթի տեղ է դրել, թեև վերջինի և նրա միջև նույնպիսի հարաբերակցություն գոյություն ունի, ինչպիսին՝ օրինակ, Կարսի գեներալ Վիլիամս Կարսի և դուքս Վելինգտոնի միջև։ Պ-րն Ջոն Ստյուարտ Միլլի տնտեսագիտական ինքնուրույն ուսումնասիրությունները, որոնք ոչ ընդարձակ են ու ոչ էլ բովանդակալից, ամբողջովին զետեղված են 1844 թվականին լույս տեսած նրա «Some Unsettled Questions օf Political Economy» փոքրիկ բրոշյուրի մեջ։ Լոկկն ուղղակի ասում է, որ ոսկու և արծաթի արժեքի բացակայությունը կապ ունի նրանց արժեքը նրանց քանակով որոշելու հետ։ «Մարդիկ համաձայնել են երևակայական արժեք վերագրելու ոսկուն և արծաթին... այս մետաղների ներքին արժեքը ոչ այլ ինչ է, եթե ոչ քանակ» (Some Considerations on the Consequences of the Lowering of Interest», 1691, Works, հրատ. 1777, հ. II, էջ15)։</ref>։

'''c) Դրամ (Die Münze, монета)։ Արժեքի նիշ'''

Փողի՝ որպես շրջանառության միջոցի ֆունկցիայից առաջ է գալիս նրա դրամական ձևը։ Ապրանքների գնի կամ փողով արտահայտած նրանց անունների մեջ իդեալականորեն գոյություն ունեցող ոսկու կշռամասը պետք է շրջանառության մեջ կանգնի ապրանքների դեմ, որպես ոսկու համանուն կտոր, կամ դրամ։ Ինչպես և գների մասշտաբի սահմանումը, դրամահատման գործը պետության ձեռքն է ընկնում։ Ազգային այն տարբեր զգեստների մեջ, որ ոսկին ու արծաթը կրում են իբրև դրամներ, և որպիսիք նրանք կրկին հանում են համաշխարհային շուկա դուրս գալիս, երևան է գալիս այն անջատումը, որ գոյություն ունի ապրանքային շրջանառության ներքին կամ ազգային ոլորտի և համաշխարհային շուկայի ընդհանուր ոլորտի միջև։

Հետևաբար, ոսկեդրամն ու ձույլ ոսկին իրարից տարբերվում են միայն արտաքին կերպարանքով, և ոսկին միշտ կարող է մի ձևից փոխարկվել մյուս ձևին<ref>Ինքնին հասկանալի է, որ իմ նպատակի մեջ բոլորովին չի մտնում այնպիսի մանրամասնություններ քննելը, ինչպես դրամահատման տուրքը և այլն։ Ինչ վերաբերում է ռոմանտիկ սիկոֆանտ Ադամ Մյուլլերին, որը հիանում է անգլիական կառավարության «մեծահոգի առատաձեռնության վրա»՝ դրամահատումը «ձրիաբար» կատարելու առթիվ, ապա բավական է նրան հակադրել սըր Դեդլի Նորսի հետևյալ խոսքերը. «Արծաթն ու ոսկին, մյուս ապրանքների նման, իրենց մակընթացություններն ու տեղատվություններն ունեն։ Իսպանիայից որոշ քանակությամբ արծաթ ստանալուց հետո... այն ուղարկվում է Տաուեր և այնտեղ դրամահատվում է։ Շուտով այնուհետև կարող է երևան գալ արտահանելու համար ձույլ ոսկու կամ արծաթի մի նոր պահանջ։ Եթե ձույլ մետաղ չճարվի, որովհետև այն ամբողջովին գործադրված է դրամահատման վրա, ապա ի՞նչ պետք է անել։ Պարզ է, պետք է նորից վերահալել դրամը. այդ դժվարություն չի ներկայացնում,— չէ՞ որ դրամահատումը ոչինչ չի նստում մետաղատերերի վրա։ Միայն ազգն է տուժում և պետք է իր փողը քամուն տա։ Եթե դրամահատման համար տուրք վճարեր վաճառականը (Նորսը հենց ինքը Կարլ II-ի ժամանակվա ամենախոշոր վաճառականներից մեկն էր), ապա նա առանց լուրջ հիմքերի իր արծաթը Տաուեր չէր ուղարկի, և կտրած դրամը այդ դեպքում անկասկած ավելի բարձր արժեք կունենար, քան ձույլ արծաթը» (North: Discourses upon Trade». London 1691, էջ 18)։</ref>։

Այն ճանապարհը, որ ոտք է դնում ոսկին, դուրս գալով դրամահատարանից, վերջիվերջո, նրան առաջնորդում է դեպի հալոցը։ Այն է՝ ոսկեդրամները շրջանառության մեջ մաշվում են, մեկը՝ շատ, մյուսը՝ քիչ։ Ոսկեդրամի տիտղոսն ու նրա ոսկե սուբստանցի քանակությունը, նրա անվանական բովանդակությունն ու իրական բովանդակությունը սկսում են կամաց-կամաց հեռանալ իրարից։ Համանուն ոսկեդրամները տարբեր արժեք են ձեռք բերում, որովհետև նրանք այժմ տարբեր կշիռ ունեն։ Ոսկին՝ որպես շրջանառության միջոց շեղվում է ոսկուց՝ որպես գների մասշտաբից և միաժամանակ դադարում է այն ապրանքների իրական համարժեքը լինելուց, որոնց գինը նա իրացնում է։ Այստեղից ծագող բախումների պատմությունը կազմում է միջին դարերի և նոր ժամանակի դրամահատման գործի պատմության բովանդակությունը ընդհուպ մինչև XVIII դարը։ Շրջանառության պրոցեսի բնական տենդենցը, որը ձգտում է դրամի ոսկի կեցությունը դարձնել ոսկու երևութականություն, այսինքն՝ դրամից ստեղծել լոկ նրա պաշտոնական մետաղային բովանդակության սիմվոլ — ընդունված է նույնիսկ ամենաարդիական օրենսդրության կողմից, վերջինը սահմանում է մետաղի կորստի այն աստիճանը, որը ոսկեդրամը դարձնում է շրջանառության համար ոչ պիտանի, այսինքն՝ ապադրամացնում է։

Եթե փողի շրջանառությունն ինքը բաժանում է դրամի իրական բովանդակությունն անվանական բովանդակությունից, նրա մետաղյա գոյությունը անջատում է նրա ֆունկցիոնալ գոյությունից, ապա նրա մեջ արդեն թաքնված է դրամի ֆունկցիա կատարող մետաղե փողը ուրիշ նյութից պատրաստած նիշերով կամ հասարակ սիմվոլներով փոխարինելու հնարավորությունը։ Արծաթե և պղնձե նիշերի՝ որպես ոսկեդրամին փոխարինողների դերը բացատրվում է պատմականորեն, մի կողմից, ոսկու կամ արծաթի բոլորովին աննշան կշռաքանակները դրամահատելու տեխնիկական դժվարություններով և, մյուս կողմից, այն հանգամանքով, որ ստորին մետաղները բարձր մետաղներից, արծաթը ոսկուց, պղինձը՝ արծաթից ավելի վաղ են արժեքի չափ ծառայել և, հետևապես, շրջանառություն են ունեցել իբրև փող այն վայրկյանին, երթ ավելի ազնիվ մետաղը նրանց գահազուրկ է արել։ Նրանք ոսկուն փոխարինում են ապրանքային շրջանառության այն բնագավառներում, որտեղ դրամն ամենից արագ է շրջան գործում, հետևաբար և ամենից արագ է մաշվում, այսինքն՝ այնտեղ, որտեղ գնումների ու վաճառքների ակտերը շարունակ նորոգվում են ամենափոքր մասշտաբով։ Ոսկու այդ ուղեկիցներին ոսկու տեղը գրավելուն խանգարելու նպատակով օրենքը սահմանում է վճարումների ցածր չափերը, որոնց սահմաններում պարտադիր է նրանց ընդունումը ոսկու փոխարեն։ Այն հատուկ ոլորտները, որտեղ շրջանառություն ունեն դրամների տարբեր տեսակները, իհարկե, միահյուսվում են իրար։ Մանրուն դրամը հանդես է գալիս ոսկու կողքին ամենափոքրիկ ոսկեդրամի կոտորակային մասերը վճարելու համար, ոսկին շարունակ ոտք է դնում այդ մանրածախ շրջանառության ասպարեզը և նույնքան շարունակ դուրս է նետվում այնտեղից մանր դրամով փոխարինվելու միջոցով<ref>«Եթե արծաթադրամ միշտ միայն այնքան կա, որքան հարկավոր է մանր վճարումների համար, ապա այն երբեք չի կարող կուտակվել ավելի խոշոր վճարումների համար բավարար քանակներով... Խոշոր վճարումների ժամանակ ոսկու գործածությունը անխուսափելիորեն հասցնում է նրա գործածությանը նաև մանրածախ առևտրի մեջ, ով ոսկեդրամ ունի, մանր գնումների համար էլ է նրանով վճարում և գնած ապրանքի հետ մնացորդը ետ է ստանում արծաթով. այդպիսով, արծաթի այն ավելցուկը, որը հակառակ դեպքում կկուտակվեր մանրածախ առևտրականի մոտ, դուրս է քաշվում նրանից և ցրվում ընդհանուր շրջանառության մեջ։ Բայց եթե միշտ բավականաչափ արծաթ լիներ մանր գնումներն իրացնելու համար, առանց ոսկուն դիմելու, ապա մանրածախ առևտրականը բացառապես արծաթ կստանար մանր գնումների դիմաց և արծաթն անխուսափելիորեն կսկսեր կուտակվել նրա ձեռքում» (David Buchanan: «Inquiry into the Taxation and Commercial Policy of Great Britain». Edinburgh 1844, էջ 248, 249)։</ref>։

Արծաթե և պղնձե նիշերի մետաղյա բովանդակությունն օրենքը որոշում է կամայականորեն։ Նրանք շրջանառության մեջ ավելի արագ են մաշվում, քան ոսկեդրամը։ Այս պատճառով էլ նրանց դրամական ֆունկցիան փաստորեն դառնում է միանգամայն անկախ նրանց կշռից, այսինքն՝ ամեն մի արժեքից։ Ոսկու դրամական գոյությունը վերջնականապես անջատվում է նրա արժեքային սուբստանցից։ Դրա շնորհիվ՝ հարաբերաբար ոչ մի արժեք չունեցող իրերը, օրինակ, թղթի կտորները, հնարավորություն են ստանում ոսկու փոխարեն գործելու որպես դրամ։ Մետաղե փողանիշերի մեջ դեռ որոշ չափով սքողված է նրանց զուտ սիմվոլիկ բնույթը։ Թղթադրամի մեջ այդ բնույթը հանդես է գալիս լիակատար ակներևությամբ։ Ինչպես տեսնում ենք, ce n’est que le premier pas qui coûte [միայն առաջին քայլն է դժվար]։

Այստեղ մենք նկատի ունենք միայն պարտադիր կուրս ունեցող պետական թղթադրամը։ Նա բուսնում է անմիջաբար մետաղե շրջանառությունից։ Ընդհակառակը, վարկային փողը ենթադրում է այնպիսի պայմաններ, որոնք մեզ բոլորովին անծանոթ են, քանի դեռ մնում ենք պարզ ապրանքային շրջանառության սահմաններում։ Միայն թռուցիկ նշենք, որ ինչպես թղթադրամը, այս բառի իսկական իմաստով, առաջ է գալիս փողի` որպես շրջանառության միջոցի ֆունկցիայից, վարկային փողի բնական արմատն էլ կազմում է փողի՝ որպես վճարման միջոցի ֆունկցիան<ref>Ֆինանսների մանդարին Վան Մաո-Ինն իրեն թույլ տվեց երկնքի որդուն ներկայացնել մի նախագիծ, որը քողարկված ձևով չինական պետական ասիգնացիաները փոխանակելի բանկային տոմսեր դարձնելու նպատակ էր հետապնդում։ Ասիգնացիոն կոմիտեի 1854 թ. ապրիլի հաշվետվության մեջ նա դրա համար պատշաճ շշպռանք ստացավ։ Թե արդյոք նա բամբուկի գավազանի համապատասխան քանակությամբ հարվածներ էլ ստացավ, այս մասին չի հաղորդվում։ Հաշվետվության վերջում ասվում է. «Կոմիտեն ուշադրությամբ կշռադատեց նրա նախագիծը և գտավ, որ նրա մեջ ամեն ինչ ուղղված է վաճառականների օգտին, և թագի համար օգտավետ ոչինչ չի խոստանում» («Arbeiten der Kaiserlich Russischen Gesandtschaft zu Peking über China», թարգմ. ռուսերենից դ-ր Կ. Աբելի և Ֆ. Ա. Մեկլենբուրգի, մ. I, Berlin 1858, էջ 47 և հաջ.)։ Ոսկեդրամների մետաղային մշտական կորստի մասին, որ տեղի է ունենում շրջանառության հետևանքով, Անգլիական բանկի «governor»-ներից [դիրեկտորներից] մեկը իր վկայության մեջ («բանկային ակտերի» հարցի առթիվ) լորդերի պալատի հանձնաժողովի առաջ հայտարարեց հետևյալը. «Ամեն տարի չափազանց թեթևանում Է սուվերենների մի նոր խումբ (խոսքը քաղաքական սուվերենների մասին չէ, այլ soveriegn-ի ֆունտ ստեռլինգի անունն է)։ Դրանցից նրանք, որոնք մեկ տարի շրջանառության մեջ են լինում որպես լիակշիռ, մաշվելու հետևանքով այդ ժամանակամիջոցում արդեն բավականաչափ կորցնում են, որպեսզի հաջորդ տարին կշռաթաթը իրենց դեմ թեքեն» (House of Lords' Committee 1848, № 429)։</ref>։

Այն թղթանիշերը, որոնց վրա տպված են նրանց փողային անունները, ինչպես, օրինակ, 1 ֆ. ստ., 5 ֆ. ստ. և այլն, շրջանառության պրոցեսի մեջ են նետվում դրսից, պետության կողմից։ Որչափով նրանք իրոք շրջանառություն են կատարում ոսկու համանուն գումարների փոխարեն, նրանք իրենց շարժման մեջ արտացոլում են փողային շրջանառության օրենքները միայն։ Թղթադրամների շրջանառության առանձնահատուկ օրենքը կարող է առաջ գալ լոկ ոսկու նկատմամբ նրա ունեցած հարաբերությունից, լոկ այն բանից, որ նա ոսկու ներկայացուցիչն է։ Եվ այդ օրենքի էությունը պարզապես այն է, որ թղթադրամի թողարկումը պետք է սահմանափակվի նրա այն քանակով, որով պետք է իրոք շրջան գործեր այն ոսկին (կամ արծաթը), որը սիմվոլիկ կերպով ներկայացնում է թղթադրամը։ Ճիշտ է, ոսկու այն քանակը, որ շրջանառության ոլորտը կարող է կլանել, շարունակ տատանվում է, միջին որոշ մակարդակից մերթ վեր բարձրանալով, մերթ ցած իջնելով։ Սակայն շրջանառու միջոցների մասսան տվյալ երկրում երբեք չի իջնում մի որոշ մինիմումից, որը կարող է սահմանվել էմպիրիկ կերպով։ Այն հանգամանքը, որ այդ նվազագույն մասսան անընդհատ փոխում է իր բաղկացուցիչ մասերը, այսինքն՝ ամեն անգամ բաղկացած է լինում ոսկու ուրիշ մասնիկներից, իհարկե, ամենևին չի ազդում շրջանառության ոլորտի մեջ ունեցած նրա չափերի ու նրա մնայուն գործածության վրա։ Հետևաբար, նա հեշտությամբ կարող է թղթե սիմվոլներով փոխարինվել։ Բայց եթե մենք այսօր շրջանառության բոլոր կանալները լցնենք թղթադրամով, մինչև նրանց կատարյալ հագեցումը փողով, ապա վաղը նրանք ապրանքային շրջանառության որևէ տատանումների հետևանքով կարող են գերլցված լիներ։ Ամեն մի չափ կորչում է։ Բայց եթե թղթերն անցնում են իրենց չափից, այսինքն՝ համանուն ոսկեդրամների այն քանակից, որ կարող էր իսկապես շրջանառության մեջ գտնվել, ապա, դեռ մի կողմ թողած նրանց ընդհանուր վարկաբեկման վտանգը, նրանք այժմ ներկայացնում են ապրանքային աշխարհի ներսում ոսկու այն քանակը միայն, որը ընդհանրապես կարող են նրանք ներկայացնել, այսինքն՝ այն քանակը, որը որոշվում է ապրանքային աշխարհի իմմանենտ օրենքներով։ Եթե թղթերի տվյալ մասսան իր անունով, օրինակ, 2 ունցիա ոսկի է, բայց իրապես նա փոխարինում է 1 ունցիայի, ապա 1 ֆ. ստ. փաստորեն դառնում է, ասենք, ⅛ ունցիա ոսկու փողային անունը փոխանակ առաջվա ունցիա ոսկու։ Արդյունքը նույնը կլիներ, եթե ոսկին գների չափի իր ֆունկցիայում փոփոխություն կրեր։ Նույն արժեքները, որոնք առաջ արտահայտվում էին 1 ֆ. ստ. հավասար, գնով, հիմա արտահայտվում են 2 ֆ. ստեռլինգին հավասար գնով։

Թղթադրամը ոսկու նիշ է կամ փողի նիշ։ Ապրանքային արժեքների նկատմամբ նրա հարաբերությունն այն է, որ ապրանքային արժեքներն իդեալականորեն արտահայտվում են ոսկու հենց այն քանակներով, որոնք զգայաբար ընկալելի սիմվոլիկ արտահայտություն են ստանում թղթերի մեջ։ Թղթադրամը միայն այն չափով է արժեքի նիշ, որչափով նա ներկայացնում է ոսկու որոշ քանակություն, իսկ ոսկու քանակությունը, ինչպես և ապրանքների ամեն մի ուրիշ քանակ, միաժամանակ նաև արժեքի քանակ<ref>'''2-րդ հրատ. ծանոթագրություն.'''— Թե փողի մասին գրող լավագույն հեղինակներն անգամ որքան աղոտ են ըմբռնում փողի զանազան ֆունկցիաները, ցույց է տալիս, օրինակ, հետևյալ հատվածը Ֆուլլարտոնից. «որչափով բանը վերաբերում է մեր ներքին առևտրին, ապա այն բոլոր փողային ֆունկցիաները, որոնք սովորաբար կատարվում են ոսկեդրամով ու արծաթադրամով, կարող են նույնպիսի հաջողությամբ կատարվել անփոխանակելի տոմսերի շրջանառությամբ, որոնք միայն օրենքով սահմանված ֆիկտիվ ու պայմանական արժեք ունեն։ Այս մի փաստ է, որ, կարծում եմ, ոչ ոք չի հերքի։ Այսպիսի արժեքը լիովին կարող էր բավարարել այն պահանջմունքները, որ ներկայումս լիարժեք դրամներն են բավարարում, և նույնիսկ կարող էր արժեքների ու գների չափի ֆունկցիա կատարել, եթե միայն շրջանառության մեջ թողարկվող տոմսերի քանակը չանցներ պատշաճ սահմաններից» (Fullarton: «Regulation of Currencies», 2-րդ հրատ., London 1845, էջ 21)։ Հետևապես, լոկ այն պատճառով, որ փողային ապրանքը շրջանառության մեջ կարող է փոխարինվել հասարակ արժենիշով, նա հարկավոր չէ ո՛չ իբրև արժեքների չափ, ո՛չ էլ որպես գների մասշտաբ։</ref>։

Վերջապես, հարց է առաջ գալիս, թե հապա ինչո՞ւ ոսկին կարող է փոխարինվել հենց իր նիշերով, որոնք ոչ մի սեփական արժեք չունեն։ Սակայն, ինչպես տեսանք, ոսկին կարող է փոխարինվել միայն այն չափով, որչափով նա մեկուսանում, ինքնուրույնություն է ձեռք բերում դրամի կամ շրջանառության միջոցի իր ֆունկցիայում։ Ճիշտ է, այդ ֆունկցիայի առանձնացումը տեղի չի ունենում առանձին ոսկեդրամների նկատմամբ, թեև երևան է գալիս նրանով, որ մաշված դրամները շարունակում են շրջանառության մեջ մնալ։ Ոսկու կտորները միայն դրամ կամ միայն շրջանառության միջոց են մնում այնքան ժամանակ միայն, քանի դեռ նրանք իրոք գտնվում են շրջանառության մեջ։ Բայց այն, ինչ կիրառելի չէ առանձին ոսկեդրամների վերաբերմամբ, կիրառելի է ոսկու այն նվազագույն մասսայի վերաբերմամբ, որը կարող է փոխարինվել թղթադրամով։ Այս մասսան շարունակ գտնվում է շրջանառության ոլորտում, անընդհատ գործում է իբրև շրջանառության միջոց, ուստի և գոյություն ունի բացառապես իբրև այդ ֆունկցիան կրող։ Հետևապես , նրա շարժումը լոկ Ա—Փ—Ա ապրանքային կերպարանափոխության հակադիր պրոցեսների մշտական փոխարկումն է մեկը-մյուսին, կերպարանափոխություն, որով ապրանքին հակադրվում է նրա արժեքի կերպարանքը միայն նրա համար, որպեսզի նորից իսկույն չքանա։ Ապրանքի փոխանակային արժեքի ինքնուրույն արտահայտությունն այստեղ լոկ անցողիկ մոմենտ է։ Նա անհապաղ փոխարինվում է մի ուրիշ ապրանքով։ Այդ պատճառով էլ բավական է փողի լոկ սիմվոլիկ գոյությունը ա՛յն պրոցեսում, որի մեջ փողը մի ձեռքից մյուսն է անցնում։ Փողի ֆունկցիոնալ գոյությունը, այսպես ասած, կլանում է նրա նյութական գոյությունը։ Որպես ապրանքային գների անցողակի օբյեկտիվացած արտացոլում, փողը ծառայում է լոկ իբրև հենց իր նիշ, ուստի և կարող է հասարակ նիշերով փոխարինվել<ref>Այն բանից, որ ոսկին ու արծաթը, որչափով նրանք գործում են որպես դրամ, այսինքն՝ բացառապես իբրև շրջանառության միջոց, իրենք իրենց նիշն են դառնում, Նիկոլա Բարրոնը բխեցնում է կառավարությունների «to raise money»-ի [«դրամի արժեքը բարձրացնելու»] իրավունքը, երբ նրանք կարող են, օրինակ, արծաթի մի այնպիսի քանակ, որ մինչև այժմ գրոշ էր կոչվում, արծաթի մի ավելի մեծ քանակի, ասենք, թալերի անունով կոչել և այդպիսով վարկատուներին թալերների փոխարեն գրոշներ վճարել։ «Դրամը մաշվում և թեթևանում է, հաճախակի ձեռքից ձեռք անցնելով... Մարդիկ առևտրական գործերում ուշադրություն են դարձնում արծաթի անվան ու դրոշմվածքի և ոչ թե քանակի վրա»... «Կառավարության հեղինակությունը մի կտոր մետաղից փող է ստեղծում» (N. Barbon: «A Disourse Concerning Coining the New Money lighter. In Answer to Mr. Locke’s Considerations etc.». London 1696, էջ 29, 30, 25)։</ref>։ Հարկավոր է միայն, որ փողի նիշը իր սեփական օբյեկտիվ-հասարակական նշանակությունն ստանա, և թղթե սիմվոլն ստանում է այդ նշանակությունը պարտադիր կուրսի միջոցով։ Պետական այդ հարկադրանքը ուժ ունի միայն տվյալ հասարակության սահմաններում կամ ներքին շրջանառության ոլորտում, բայց և միայն այստեղ է, որ փողը լիովին լուծվում է շրջանառության միջոցի կամ դրամի իր ֆունկցիայի մեջ, և հետևապես, իբրև թղթադրամ կարող է գոյություն ունենալ իր մետաղյա սուբստանցից արտաքուստ մեկուսացած և զուտ ֆունկցիոնալ ձևով։

====3. ՓՈՂ====

Այն ապրանքը, որը գործում է իբրև արժեքի չափ և դրա շնորհիվ էլ գործում է անմիջաբար կամ փոխարինողների միջոցով նաև իբրև շրջանառության միջոց, փող է։ Ուստի ոսկին (կամ արծաթը) փող է։ Ոսկին որպես փող գործում է, մի կողմից, այն դեպքերում, երբ նա պետք է հանդես գա իր ոսկե (կամ արծաթե) մարմնականությամբ, որպես փողային ապրանք, այսինքն՝ այնտեղ, որտեղ նա հանդես է գալիս ո՛չ զուտ իդեալականորեն, ինչպես արժեքի չափի ֆունկցիայում, և ո՛չ էլ իր ներկայացուցիչներով փոխարինվելու ընդունակությամբ, ինչպես շրջանառության միջոցի ֆունկցիայում։ Մյուս կողմից՝ ոսկին (կամ արծաթը) գործում է որպես փող այն դեպքերում, երբ նրա ֆունկցիան — անկախ այն բանից, նա այդ ֆունկցիան անձամբ ինքն է կատարում, թե իր փոխարինողների միջոցով,— հաստատապես հատկացնում է նրան արժեքի միակ կերպարանքի կամ փոխանակային արժեքի միակ ադեկվատ կեցության դերը, ի հակակշիռ, մյուս բոլոր ապրանքների, որոնք հանդես են գալիս միայն իբրև սպառողական արժեքներ։

'''a) Գանձերի գոյացումը'''

Երկու հակադիր ապրանքային կերպարանափոխությունների անընդհատ շրջապտույտը կամ վաճառքի ու գնման ակտերի մշտական հաջորդափոխությունը երևան է գալիս փողի անդադար շրջանառության մեջ կամ նրա՝ որպես շրջանառության perpetuum mobile-ի [անընդհատ գործող մեխանիզմի] ֆունկցիայի մեջ։ Փողն անշարժանում է կամ, ինչպես Բուագիլբերն է ասում, meuble-ից immeuble-ի [շարժական բարիքից անշարժ բարիքի], դրամից փողի է փոխարկվում, հենց որ ընդհատվում է կերպարանափոխությունների շարքը, և վաճառքը արդեն չի լրացվում անմիջապես նրան հաջորդող գնումով։

Ապրանքային շրջանառությունը զարգացման հենց իր առաջին սաղմնավորումից կյանքի է կոչում այն անհրաժեշտությունն ու բուռն ձգտումը, որ պետք է իր ձեռքում պահել առաջին կերպարանափոխության արդյունքը, ապրանքի փոխակերպված ձևը, կամ նրա ոսկե հարսնյակը<ref>«Փողով հարստությունը ոչ այլ ինչ է, եթե ոչ... հարստություն արդյունքներով, որոնք փող են դարձել (Mercier de la Rivière: «L’Ordre Naturel et Essentiel des «Sociétés Politiques», «Physioerates», հրատ. Daire, I մաս, Paris 1846, էջ 573)։ «Արդյունքների մեջ արտահայտված արժեքը միայն իր ձևն է փոխել» (նույն տեղում, էջ 486)։</ref>։ Ապրանքը ծախում են ոչ թե ուրիշ ապրանք գնելու համար, այլ ապրանքային ձևը փողային ձևով փոխարինելու համար։ Ձևի այդ փոփոխությունը նյութերի փոխանակության սոսկական միջնորդավորող օղակից դառնում է ինքնանպատակ։ Ապրանքի օտարված ձևն արգելքների է դեմ առնում, երբ ուզում է գործել որպես ապրանքի բացարձակ օտարելի ձև, կամ որպես նրա վաղանցուկ փողային ձևը միայն։ Դրա հետ միասին փողը քարանում է որպես գանձ, և ապրանքներ վաճառողը դառնում է գանձահավաք։

Ապրանքային շրջանառության սկզբնական շրջանում է հենց, որ փող է դառնում սպառողական արժեքների ավելցուկը միայն։ Այսպիսով, ոսկին ու արծաթն ինքնըստինքյան դառնում են ավելցուկի կամ հարստության հասարակական արտահայտություն։ Գանձերի կուտակման այդ միամիտ ձևը հավերժանում է այն ժողովուրդների մոտ, որտեղ արտադրության ավանդական, սեփական սպառման վրա հիմնված եղանակին համապատասխանում է պահանջմունքների ամուր հաստատված մի շրջանակ։ Այդ մենք տեսնում ենք, օրինակ, ասիացիների, հատկապես հնդիկների մոտ։ Վանդերլինտը, որը երևակայում է, թե ապրանքային գները որոշվում են տվյալ երկրում եղած ոսկու կամ արծաթի մասսայով, իրեն հարց է տալիս, թե հնդկական ապրանքներն ինչո՞ւ այնքան էժան են։ Պատասխան,— որովհետև հնդիկները հորում են իրենց փողը։ 1602-ից մինչև 1734 թվականը,— ասում է նա,— նրանք հորել էին 150 միլիոն ֆանտ ստեռլինգի արծաթ, որն սկզբում Ամերիկայից բերվել էր Եվրոպա<ref>«Հենց այդ սովորության հետևանքով է, որ նրանք իրենց ապրանքներն ու մանուֆակտուրային արտադրանքներն այդպիսի ցածր գներով են բաց թողնում» (Vanderlint: «Money answers all Things». London 1734, էջ 95, 96)։</ref>։ 1856-ից մինչև 1866 թվականը, այսինքն՝ մեկ տասնամյակում, Անգլիան արտահանել է Հնդկաստան ու Չինաստան (Չինաստան արտահանված մետաղը մեծ մասամբ դարձյալ հոսում է Հնդկաստան) 120 միլիոն ֆ. ստ. արծաթ, որն առաջ փոխանակվել էր ավստրալիական ոսկու հետ։

Ապրանքային արտադրության հետագա զարգացման ընթացքում ամեն մի ապրանք արտադրող պետք է իրեն ապահովի nexus rerum-ով, որոշ «հասարակականորեն ճանաչված գրավականով»<ref>«Փողը գրավական է» (John Bellers: «Essays about the Poor, Manufactures, Trade, Plantations, and Immortality». London 1669, էջ 13)։</ref>։ Նրա պահանջմունքները կրկին ու կրկին անընդհատ հայտարարում են իրենց մասին և անընդհատ նրան դրդում են ուրիշի ապրանքը գնելու, մինչդեռ սեփական ապրանքի արտադրությունն ու վաճառքը ժամանակ արժեն և կախված են պատահականություններից։ Որպեսզի գնի առանց վաճառելու, նա պետք է նախ վաճառի առանց գնելու։ Այս գործառնությունը, եթե ընդհանուր կանոն համարենք, թվում է, թե ինքն իրեն հակասում է։ Սակայն ազնիվ մետաղներն իրենց արտադրության ակունքում փոխանակվում են անմիջաբար ուրիշ ապրանքների հետ։ Այստեղ տեղի է ունենում վաճառք (ապրանքատերերի կողմից) առանց գնման (ոսկու կամ արծաթի տերերի կողմից)<ref>Գնումը բառի խիստ իմաստով ենթադրում է, որ ոսկին ու արծաթն ապրանքի արդեն փոխակերպված ձև, այսինքն՝ վաճառքի արդյունք են։</ref>։ Եվ հետագա վաճառքները՝ առանց նրանց լրացնող գնման ակտերի՝ լոկ միջնորդավորում են ազնիվ մետաղների հետագա բաշխումը բոլոր ապրանքատերերի միջև։ Այսպիսով, շրջանառության բոլոր կետերում կուտակվում են ոսկե ու արծաթե գանձեր ամենատարբեր չափերով։ Ապրանքը որպես փոխանակային արժեք կամ փոխանակային արժեքը որպես ապրանք պահելու հնարավորության հետ միասին՝ արթնանում է ոսկու ծարավը։ Ապրանքային շրջանառության ընդլայնման հետ աճում է փողի իշխանությունը, հարստության մշտապես մարտական պատրաստության մեջ գտնվող այդ բացարձակ հասարակական ձևի իշխանությունը։ «Ոսկին մի զարմանալի՜ իր է։ Ով ոսկի ունի, նա տեր է ամեն բանի, ինչ որ ուզի։ Ոսկով կարելի է մինչև անգամ հոգիների առաջ դրախտի ճանապարհը բանալ»։ (Կոլումբոսը Յամայկայից 1503 թվականին գրած նամակում)։ Որովհետև փողի արտաքինից չի կարելի իմանալ, թե ի՛նչն է փող դարձել, ուստի փող է դառնում ամեն բան՝ թե՛ ապրանք, թե՛ ոչ-ապրանք։ Ամեն ինչ դառնում է առք ու վաճառքի առարկա։ Շրջանառությունը դառնում է մի ահագին հասարակական փորձանոթ, որի մեջ է ներքաշվում ամեն ինչ որպես փողային բյուրեղ նրա միջից դուրս գալու համար։ Այս ալքիմիային դիմադրել չեն կարող մինչև անգամ սրբերի մասունքները, ո՞ր մնաց պակաս կոպիտ res sacrosanctae, extra commercium hominum-ները [մարդկանց առևտրային շրջանառությունից բացառված սրբազան իրերը]<ref>Հենրիխ III-ը, Ֆրանսիայի ամենաքրիստոնյա թագավորը, կողոպտում է վանքերի ու այլ հաստատությունների սրբազան մասունքները՝ դրանք արծաթ դարձնելու համար։ Հայտնի է, թե ֆոկեյացիների ձեռքով Դելֆյան տաճարի գանձերի կողոպտումն ինչպիսի դեր խաղաց Հունաստանի պատմության մեջ։ Ինչպես հայտնի է, Աթենքում ապրանքների աստվածը տաճարներում էր ապրում։ Տաճարները «սրբազան բանկեր» էին։ Փյունիկեցիները, որոնք par excellence առևտրական ժողովուրդ էին, փողը բոլոր իրերի օտարված ձևն էին համարում։ Այդ պատճառով էլ միանգամայն բնական էր, որ սիրո աստվածուհու պատվին կատարվող տոների ժամանակ օտարականներին անձնատուր եղող կույսերն աստվածուհուն զոհաբերում էին իբրև վարձատրություն ստացած դրամը։</ref>։ Ինչպես որ փողի մեջ ջնջվում են ապրանքների բոլոր որակական տարբերությունները, փողն էլ իր հերթին որպես արմատական լեվելլեր, ջնջում է ամեն տեսակ տարբերությունները<ref>
<poem>
...Ոսկի՜։
Դեղին, շողշողուն, թանկագին ոսկի...
...Սրա մի բուռը կարող է սևին սպիտակ դարձնել,
Տգեղին սիրուն, սխալը ուղիղ, ստորը ազնիվ,
Ծերուկին ջահել, երկչոտին կտրիճ։
Օ՜, դուք աստվածներ, ինչո՞ւ է այդպես։
Ինչո՞ւ է այդպես, հզոր աստվածներ։
Սա ընդունակ է ձեզնից հեռացնել
Ձեր քրմերին ու սպասավորներին,
Մահամերձ մարդկանց բարձերը քաշել գլխատակերից։
Այս դեղին ստրուկն է
Ստիպում մարդկանց կապել ու քանդել սրբազան ուխտեր,
Նզովյալին օրհնել,
Բորոտությունը դարձնել պաշտելի,
Գողերին բարձր պաշտոնի կարգել,
Նրանց աստիճան և պատիվներ տալ,
Սենատորների գահին բազմեցնել։
Սա է խորշոմած այրի պառավին պսակում նորից...
...Գնա՛, նզովյալ հող,
Համայն մարդկության դու լպիրշ պոռնիկ,
</poem>

(Շեքսպիր, «Տիմոն աթենացի»։) [IV գործող., III տեսարան, Հայպետհրատ, 1950, էջ 97—98։]</ref>։ Բայց փողն ինքն ապրանք է, մի արտաքին իր, որը կարող է ամեն մի մարդու մասնավոր սեփականությունը դառնալ։ Այսպիսով, հասարակական ուժը դառնում է մասնավոր անձի մասնավոր ուժ։ Այս պատճառով անտիկ հասարակությունը պախարակում է փողը որպես դրամ, որի հետ փոխանակվում է նրա ամբողջ տնտեսական ու բարոյական կենսակարգը<ref>
<poem>
...Դո՛ւ ես, արծա՛թ, որ իսկապես կյանքում մարդկանց
Այլանդակում, նողկ ես դարձնում օրենքների զորությունն,
Դո՛ւ ես, որ մերթ խորտակում ես շեն քաղաքները փառապանծ,
Եվ դուրս նետում մահկանացու մարդկանց իրենց օջախից.
Դու ես իրոք, որ շեղում ես ճանապարհից վեհ հոգին
Եվ ներշնչում մարդկանց հաճախ գործեր մոլի ու խայտառակ։
</poem>

(Սոֆոկլես. «Անտիգոնե»։) [«Հույն ողբերգակներ», Հայպետհրատ, 1950, էջ 160։]</ref>։

Արդի հասարակությունը, որ դեռևս իր մանկական հասակում «դուրս է քաշել Պլուտոնին երկրի ընդերքից՝ նրա մազերից բռնած»<ref>«'Ελπιζούσης τής πλεονεξίας άνάξειν έκ τών μυχών τής γής αύτόν τον Πλούτωνα» [«Ագահությունը հույս ուներ հենց Պլուտոնին մազերից բռնած դուրս քաշելու երկրի ընդերքից»] (Athenaeus: «Dei pnosophistarum [libri quindecim», գիրք VI, գլ. 23, Schweighäuser» 1802, հ. II, էջ 397])։</ref>, ոսկուն ողջունում է իբրև իր կյանքի ամենաինտիմ սկզբունքի փայլուն մարմնացումը։

Ապրանքը որպես սպառողական արժեք որոշ պահանջմունք է բավարարում և կազմում է նյութական հարստության որոշ տարրը։ Բայց ապրանքի արժեքը չափում է նրա ձգողական ուժի աստիճանը նյութական հարստության բոլոր տարրերի նկատմամբ, հետևապես, չափում է իր տիրոջ հասարակական հարստությունը։ Բարբարոսաբար պարզամիտ ապրանքատիրոջ համար, նույնիսկ արևմտա-եվրոպական գյուղացու համար, արժեքն անբաժանելի է արժեքի ձևից, ուստի և ոսկե ու արծաթե գանձի կուտակումը նրա համար համընկնում է արժեքի կուտակման հետ։ Ճիշտ է, փողի արժեքը փոխվում է, միևնույն է՝ հենց իր՝ փողային մետաղի արժեքի փոփոխության հետևանքով, թե մյուս ապրանքների արժեքի փոփոխության հետևանքով։ Բայց այդ չի խանգարում այն բանին, որ, նախ, 200 ունցիա ոսկին համենայն դեպս ավելի շատ արժեք է պարունակում, քան 100-ը, 300-ն ավելի, քան 200-ը և այլն, որ, երկրորդ, տվյալ իրի մետաղե բնաձևը մնում է որպես բոլոր ապրանքների ընդհանրական համարժեքային ձևը, մարդկային ամեն մի աշխատանքի անմիջականորեն հասարակական մարմնացում։ Գանձ կուտակելու ձգտումն իր բնությամբ չափ չի ճանաչում։ Որակապես կամ իր ձևով փողը սահման չունի, այսինքն նյութական հարստության ընդհանուր ներկայացուցիչն է, որովհետև նա կարող է անմիջաբար փոխարկվել ամեն մի ապրանքի։ Սակայն միաժամանակ փողի ամեն մի իրական գումար քանակապես սահմանափակված է, ուստի և սահմանափակ ուժ ունեցող գնման միջոց է։ Փողի քանակական սահմանի ու որակական անսահմանության միջև եղած այս հակասությունը գանձահավաքին ստիպում է շարունակ նորից ու նորից կուտակման սիզիֆյան աշխատանք կատարելու։ Նրա հետ նույնն է կատարվում, ինչպես աշխարհակալի հետ, որն ամեն մի նոր երկիր նվաճելիս լոկ մի նոր սահման է ձեռք բերում։

Ոսկին իր ձեռքում որպես փող, այսինքն՝ որպես գանձ ստեղծելու տարր պահելու համար պետք է արգելք լինել նրա շրջանառությանը, այն բանին, որ նա իբրև գնման միջոց չլուծվի սպառման միջոցների մեջ։ Հետևապես, գանձ ստեղծողը իր մարմնի պահանջմունքները զոհ է բերում ոսկե ֆետիշին։ Նա լուրջ է ընդունում ժուժկալության ավետարանը։ Բայց մյուս կողմից, նա կարող է շրջանառությունից դուրս կորզել որպես փող լոկ այն, ինչ ինքը տալիս է շրջանառությանը որպես ապրանք։ Որքան նա ավելի շատ է արտադրում, այնքան ավելի շատ կարող է վաճառել։ Աշխատասիրություն, խնայողություն և ժլատություն — ահա, հետևապես, նրա հիմնական առաքինությունները. շատ վաճառել, քիչ գնել — ահա նրա ամբողջ քաղաքատնտեսությունը<ref>«Որքան հնարավոր է՝ ավելացնել բոլոր ապրանքների վաճառորդների թիվը, որքան հնարավոր է՝ պակասեցնել գնորդների թիվը,— ահա այն հիմնական հարցը, որին հանգում են քաղաքատնտեսության բոլոր միջոցառումները» (Werri: «Medizioni sulla Economia Politica», իտալական տնտեսագետների Custodi-֊ի հրատարակությամբ, Parte Moderna, հ. XV, էջ 52)։</ref>։

Գանձի անմիջական ձևի կողքին զարգանում է նրա էսթետիկական ձևը, ոսկե ու արծաթե ապրանքներին՝ որպես շքեղության առարկաների տիրապետելը, Վերջինս աճում է բուրժուական հասարակության հարստության աճման հետ միասին։ «Soyons riches օս paraissons riches» [«Հարուստ լինենք կամ հարուստ երևանք»] (Դիդրո)։ Այսպիսով, մի կողմից, ոսկու և արծաթի համար կազմվում է շարունակ ընդլայնվող շուկա, որը կախում չունի նրանց փողային ֆունկցիաներից, մյուս կողմից՝ փողի առաջարկի քողարկված աղբյուր, որը հատկապես ինտենսիվորեն է գործում հասարակական փոթորիկների ժամանակաշրջաններում։

Գանձ ստեղծելը տարբեր ֆունկցիաներ է կատարում մետաղե շրջանառության տնտեսման մեջ։ Նրա ամենամերձավոր ֆունկցիան առաջ է գալիս ոսկեդրամի ու արծաթադրամի շրջանառության պայմաններից։ Մենք արդեն տեսանք, որ ապրանքային շրջանառության չափերի մշտական տատանումները, գների ու շրջանառության արագության տատանումները կապված են շրջանառության մեջ գտնվող ոսկու մասսայի անընդհատ տեղատվության ու մակընթացության հետ։ Հետևապես֊, այդ մասսան պետք է ընդունակ լինի սեղմվելու և ընդլայնվելու։ Երբեմն պետք է փողը ներքաշվի որպես դրամ, երբեմն դրամը պետք է արտամղվի որպես փող։ Որպեսզի իրապես շրջան գործող փողի մասսան միշտ լցնի շրջանառության ոլորտը մինչև հագեցման համապատասխան աստիճան, պետք է յուրաքանչյուր երկրում գտնվող ոսկու և արծաթի քանակն ավելի մեծ լինի, քան պահանջվում է դրամի ֆունկցիան կատարելու համար։ Այս պայմանը կատարվում է փողը գանձ դարձնելու միջոցով։ Գանձերի ավազանները միաժամանակ ծառայում են որպես արտահանման և ներհոսման կանալներ շրջանառության մեջ գտնվող փողի համար. դրա շնորհիվ փողը երբեք չի գերալցում բուն շրջանառության կանալները<ref>«Որպեսզի ազգը կարողանա իր առևտուրն անել, անհրաժեշտ է կանխիկ փողի որոշ գումար, որը կարող է փոփոխակվել՝ երբեմն ավելանալով, երբեմն պակասելով, նայած հանգամանքներին... Փողի այս տատանումները, այս մակընթացություններն ու տեղատվություններն իրենք իրենց հարմարվում են փոփոխվող պայմաններին առանց կառավարության որևէ միջամտության։ Դույլերը գործում են փոխառփոխ. երբ փողը քիչ է, ձույլ մետաղից դրամ են կտրում, երբ փողային մետաղն է քիչ, դրամը վերահալում՝ ձույլ մետաղ են դարձնում», (Sir D. North: «Discourses upon Trade». London 1691, Postscript., էջ 3)։ Ջոն Ստյուարտ Միլլը, որը երկար ժամանակ Արևելա-հնդկական ընկերության պաշտոնյա է եղել, հաստատում է, որ Հնդկաստանում արծաթե զարդարանքը դեռ մինչև հիմա էլ գործում է անմիջաբար, որպես գանձ։ «Արծաթե զարդարանքները... ուղարկվում են դրամահատարան, երբ տոկոսի մակարդակը բարձր է, և, կրկին իրենց նախկին կերպարանքն են ընդունում, երբ տոկոսի մակարդակն ընկնում է» (Ջոն Ստ. Միլլի ցուցմունքը «Reports on Bankacts 1857»-ում, № 2084 և 2101)։ 1864 թվականի մի պառլամենտական վավերագրի համաձայն, որը, վերաբերում է ոսկին և արծաթը Հնդկաստան ներմուծելուն և այնտեղից արտահանելուն, 1863 թվականին ոսկու և արծաթի ներմուծումն արտահանումից գերազանցել է 19 367 764 ֆ. ստեռլինգով։ 1864 թվականից առաջ, վերջին 8 տարում, ազնիվ մետաղների ներմուծման ավելցուկն արտահանման համեմատությամբ կազմ ել է 109 652 917 ֆ. ստեռլինգ։ Ընթացիկ դարում 200 000 000 ֆունտ ստեռլինգից զգալիորեն ավելի դրամ է կտրվել Հնդկաստանում։</ref>։

'''b) Վճարման միջոց'''

Ապրանքային շրջանառության մեր քննած անմիջական ձևի պայմաններում արժեքի միևնույն մեծությունը միշտ գոյություն ուներ կրկնակի, մեկ բևեռում՝ որպես ապրանք, հակառակ բևեռում՝ որպես փող։ Այս պատճառով ապրանքատերերը միմյանց հետ շփման մեջ էին մտնում լոկ որպես գոյություն ունեցող փոխադարձ համարժեքների ներկայացուցիչներ։ Սակայն ապրանքային շրջանառության զարգացման հետ զարգանում են այնպիսի հարաբերություններ, որոնց շնորհիվ ապրանքների օտարումը ժամանակորեն զատվում է նրանց գնի իրացումից։ Այստեղ բավական կլինի նշել այդ հարաբերություններից ամենատարրականները։ Ապրանքների մի տեսակը իր արտադրության համար ավելի երկար, մի ուրիշն ավելի կարճ ժամանակ է պահանջում։ Տարբեր ապրանքների արտադրությունը կապված է տարվա տարբեր եղանակների հետ։ Մի ապրանք ծնվում է հենց իր շուկայի մոտ, մի ուրիշը պետք է ճանապարհորդություն կատարի դեպի հեռավոր շուկա։ Այդ պատճառով մի ապրանքատեր կարող է որպես վաճառորդ հանդես գալ ավելի շուտ, քան մի ուրիշը հանդես կգա որպես գնորդ։ Միևնույն անձերի միջև միևնույն գործարքները հաճախ կրկնվելիս ապրանքների վաճառման պայմանները կարգավորվում են նրանց արտադրության պայմաններով։ Մյուս կողմից, ապրանքների որոշ տեսակից, օրինակ, տնից օգտվելը վաճառվում է որոշ ժամանակով։ Այդպիսի դեպքերում ժամկետն անցնելուց հետո է միայն, որ գնորդը իրոք ստանում է ապրանքի սպառողական արժեքը։ Ուստի նա ապրանքը գնում է ավելի առաջ, քան վճարում է նրա արժեքը։ Մի ապրանքատեր վաճառում է առկա ապրանքը, մի ուրիշը գնում է, հանդես գալով որպես սոսկ փողի ներկայացուցիչ կամ որպես ապագա փողի ներկայացուցիչ։ Վաճառորդը դառնում է վարկատու, գնորդը՝ պարտապան։ Որովհետև այստեղ փոխվել է ապրանքի կերպարանափոխությունը, կամ նրա արժեքի ձևի զարգացումը, ուստի փողն էլ ուրիշ ֆունկցիա է ստանում։ Նա դառնում է վճարման միջոց<ref>Լութերը տարբերում է փողը որպես գնման միջոց ու փողը որպես վճարման միջոց։ «Դու ինձ կրկնակի վնաս ես հասցնում — ես այստեղ չեմ կարող վճարել, իսկ այնտեղ չեմ կարող գնել» (Martin Luther: «An die Pfarrherrn, wider den Wucher zu predigen», Wittenberg 1540)։</ref>։

Վարկատուի և պարտապանի դերերն այստեղ ծագում են պարզ ապրանքային շրջանառությունից։ Վերջինի ձևի փոփոխությունն այդ նոր դրոշմն է գնում վաճառորդի ու գնորդի վրա։ Հետևաբար, դրանք սկզբում կատարելապես նույնպիսի վաղանցիկ, շրջանառության միևնույն ագենտների կողմից հաջորդաբար կատարվող դերեր են, ինչպես և վաճառորդի ու գնորդի դերերը։ Սակայն այստեղ նրանց հակադրությունը հենց սկզբից արդեն այնքան էլ անմեղ բնույթ չի կրում և ցույց է տալիս, որ ընդունակ է ավելի կայուն բյուրեղացման<ref>XVIII դարի սկզբում անգլիական առևտրականների շրջանում պարտապանների ու վարկատուների հարաբերությունների մասին. «Այտեղ, Անգլիայում, առևտրի մարդկանց շրջանում դաժանության այնպիսի ոգի է իշխում, որպիսին չի հանդիպում ուրիշ ոչ մի հասարակական խավում կամ աշխարհի ուրիշ որևէ երկրում» («An Essay on Credit and the Bankrupt Act», London 1707, էջ 2)։</ref>։ Բայց այդ նույն դիրերը կարող են առաջ գալ նաև ապրանքային շրջանառությունից անկախ։ Այսպես, օրինակ, անտիկ աշխարհում դասակարգային պայքարը տեղի է ունենում գլխավորապես վարկատուի ու պարտապանի միջև մղվող պայքարի ձևով և Հռոմում վերջանում է պլեբեյ պարտապանի կործանումով, որին փոխարինում է ստրուկը։ Միջին դարերում այդ նույն պայքարը վերջանում է ֆեոդալ պարտապանի կործանումով, որը կորցնում է իր քաղաքական իշխանությունը՝ վերջինի տնտեսական բազիսի կորստի հետ միասին։ Սակայն փողային ձևը — իսկ չէ՞ որ վարկատուի ու պարտապանի հարաբերությունը փողային հարաբերության ձև ունի — այստեղ միայն արտացոլում է կյանքի ավելի խոր գտնվող տնտեսական պայմանների հակամարտությունը։

Բայց վերադառնանք ապրանքային շրջանառության ոլորտին։ Համարժեքների՝ ապրանքի ու փողի՝ միաժամանակ երևան գալը վաճառքի պրոցեսի հակադիր բևեռներում դադարել է։ Հիմա փողը գործում է, նախ որպես արժեքի չափ վաճառվող ապրանքի գինը որոշելիս։ Վերջինիս՝ պայմանագրով սահմանված գինը չափում է գնորդի պարտավորությունը, այսինքն՝ փողի այն գումարը, որ նա պարտավոր է վճարել որոշված ժամկետում։ Երկրորդ, փողը գործում է որպես գնման իդեալական միջոց։ Թեև նա գոյություն ունի միայն իբրև գնորդի փողային պարտավորություն, սակայն իրականացնում է ապրանքի անցումը ձեռքից ձեռք։ Միայն վճարման ժամկետը հասնելիս է, որ վճարման միջոցն իրոք մտնում է շրջանառության մեջ, այսինքն՝ գնորդի ձեռքից անցնում է վաճառորդի ձեռքը։ Շրջանառության միջոցը դարձավ գանձ, շնորհիվ այն հանգամանքի, որ շրջանառության պրոցեսը ընդհատվեց առաջին փուլում, այսինքն՝ փողը, ապրանքի այդ փոխակերպված ձևը, հանվեց շրջանառությունից։ Վճարման միջոցը մտնում է շրջանառության մեջ, բայց այն բանից հետո միայն, երբ ապրանքն արդեն դուրս է եկել շրջանառությունից։ Փողն այլևս պրոցեսը չի միջնորդավորում։ Որպես փոխանակային արժեքի բացարձակ առկա կեցություն կամ որպես ընդհանրական ապրանք, փողի ինքնուրույն ձևով ավարտի է հասցնում այդ պրոցեսը։ Վաճառորդն ապրանքը փող դարձրեց՝ որևէ պահանջմունք փողով բավարարելու համար, գանձ ստեղծողը՝ ապրանքը փողի ձևով պահպանելու համար, պարտապան-գնորդը՝ վճարել կարողանալու համար։ Եթե նա չվճարի, նրա գույքը հարկադիր վաճառքի կենթարկվի։ Այսպես ուրեմն, այժմ հենց շրջանառության պրոցեսի հարաբերություններից բխող հասարակական անհրաժեշտության հետևանքով ապրանքի արժեքի մարմնացումը — փողը — դառնում է վաճառքի ինքնանպատակ։

Գնորդը փողը կրկին ապրանք է դարձնում, նախքան ապրանքը կդարձներ փող, այսինքն՝ ապրանքի երկրորդ կերպարանափոխությունը նա ավելի վաղ է կատարում, քան առաջինը։ Վաճառորդի ապրանքը շրջան է գործում, բայց իր գինն իրացնում է փողն ստանալու մասնավոր-իրավական տիտղոսի ձևով միայն։ Ապրանքն արդեն սպառողական արժեք է դառնում, նախքան փող դաոնալը։ Նրա առաջին կերպարանափոխությունը միայն հետին թվով է իրագործվում<ref>'''2-րդ հրատ. ծանոթագրություն.'''— Հետևյալ ցիտատից, որ 1859 թվականին լույս տեսած իմ աշխատությունից է վերցրած, ընթերցողը կտեսնի, թե ինչու տեքստում ուշադրության չի առնված հակադիր ձևը, «Ընդհակառակը, Փ—Ա պրոցեսում փողը կարող է օտարվել որպես գնման իրական միջոց, և, այսպիսով, ապրանքի գինը կարող է ավելի շուտ իրացվել, քան իրացվում է փողի սպառողական արժեքը կամ քան ապրանքն է օտարվում։ Այս տեղի է ունենում, օրինակ, նախնական բաժանորդագրության լայն տարածված ձևով, ինչպես նաև այն ձևի գնումներով, որ, օրինակ, Հնդկաստանում անգլիական կառավարությունը կիրառում է Հնդկական ռայոտներից օպիում գնելիս... Սակայն փողն այստեղ գործում է գնման միջոցի մեզ արդեն ծանոթ ձևով... Իհարկե, կապիտալը նույնպես ավանսավորվում է փողի ձևով... Սակայն այս տեսակետը պարզ շրջանառության հորիզոնի սահմաններից դուրս է գտնվում» («Zur Kritik der Politischen Oekonomie». Berlin 1859, էջ 119, 120)։ [Հմմտ. Կ. Մարքս. «Քաղաքատնտեսության քննադատության շուրջը»։ Կ. Մարքսի և Ֆ. Էնգելսի Երկ., հ. XII, մ. I, էջ 124։]</ref>։

Շրջանառության պրոցեսի ամեն մի տվյալ շրջանում այն պարտավորությունները, որոնց վճարման ժամկետը հասել է, ներկայացնում են ա՛յն ապրանքների գների գումարը, որոնց վաճառքն առաջ է բերել այդ պարտավորությունները։ Գների այդպիսի գումարի իրացման համար անհրաժեշտ փողի մասսան ամենից առաջ կախված է վճարման միջոցների շրջանառության արագությունից։ Այդ պայմանավորված է երկու հանգամանքով. — վարկատուների ու պարտապանների հարաբերությունների այնպիսի շղթայակցությամբ, որ A-ն, փող ստանալով իր պարտապան B-ից, այդ փողը վճարում է իր վարկատու C-ին և այլն,— և վճարման տարբեր ժամկետների միջև եղած տևողությամբ։ Միմյանց հաջորդող վճարումների, կամ հետին թվով կատարվող առաջին կերպարանափոխությունների շղթան էապես տարբերվում է կերպարանափոխությունների շարքի այն միահյուսումից, որ մենք առաջ քննեցինք։ Շրջանառության միջոցների շարժման մեջ վաճառորդների և գնորդների միջև եղած փոխադարձ կապը չէ միայն արտահայտվում, ինքը՝ այդ կապը ծագում է միայն փողային շրջանառության մեջ և նրա հետ միասին։ Ընդհակառակը, վճարման միջոցների շրջանառությունը արտահայտում է հասարակական մի որոշ կապ, որն առաջ արդեն գոյություն ուներ պատրաստի ձևով։

Վաճառքների միաժամանակությունն ու զուգընթացությունը սահմանափակում են դրամների մասսան նրանց շրջանառությունն արագացնելու միջոցով փոխհատուցելու հնարավորությունը։ Ընդհակառակը, հենց այդ հանգամանքները ստեղծում են մի նոր լծակ՝ վճարման միջոցները տնտեսելու համար։ Վճարումները միևնույն տեղում համակենտրոնացնելու հետ բնականորեն զարգանում են վճարումները փոխադարձաբար մարելու հատուկ հիմնարկներ ու եղանակներ։ Այսպիսի դեր էին խաղում, օրինակ, veriment-ները [պարտքերի փոխանցումները] միջնադարյան Լիոնում։ Բավական է միայն առադրել A-ի պարտապահանջները B-ի նկատմամբ, B-ինը՝ C-ի նկատմամբ, C-ինը՝ A-ի նկատմամբ և այլն, դրանք որոշ սահմաններում փոխադարձաբար ոչնչացնելու համար որպես դրական ու բացասական մեծություններ։ Վճարելու կմնա միայն այդ գործառնությունից հետո մնացած պարտքերի հաշվեկշիռը։ Որքան ավելի մեծ թվով վճարումներ է ընդգրկում համակենտրոնացումը, այնքան հարաբերաբար ավելի փոքր է հաշվեկշիռը, հետևապես, այնքան ավելի փոքր է շրջանառության մեջ գտնվող վճարման միջոցների մասսան։

Փողի՝ որպես վճարման միջոցի ֆունկցիան մի անմիջական հակասություն է պարունակում։ Որչափով վճարումները հավասարեցվում են, փողը գործում է լոկ իդեալականորեն, որպես հաշվեփող, կամ արժեքի չափ։ Իսկ որչափով իրական վճարումներ պետք է կատարել, փողը հանդես է գալիս ոչ իբրև շրջանառության միջոց, ոչ իբրև նյութերի փոխանակության վաղանցուկ ու միջնորդավորող ձև, այլ որպես հասարակական աշխատանքի անհատական մարմնացում, որպես փոխանակային արժեքի առկա ինքնուրույն կեցություն, կամ բացարձակ ապրանք։ Այդ հակասությունը առանձին ուժով դրսևորվում է արդյունաբերական ու առևտրական ճգնաժամերի այն մոմենտին, որը կոչվում է փողային ճգնաժամ<ref>Փողային այդ ճգնաժամը, որը տեքստում որոշվում է իբրև արտադրական ու առևտրական ամեն մի ընդհանուր ճգնաժամի առանձին փուլ, պետք է տարբերել ճգնաժամի այն հատուկ տեսակից, օրը նույնպես փողային ճգնաժամ է կոչվում, բայց կարող է ինքնուրույն ձևով առաջ գալ, արդյունաբերության ու առևտրի վրա միայն հետադարձ ներգործությամբ ազդելով։ Դրանք այն ճգնաժամերն են, որոնց շարժման կենտրոնը փողային կապիտալն է, իսկ անմիջական ոլորտը բանկերն են, բորսաները, ֆինանսները {'''Մարքսի ծանոթագրությունը 3-րդ հրատ. առթիվ։'''}</ref>։ Վերջինը հնարավոր է միայն այնտեղ, որտեղ միմյանց հաջորդող վճարումների շղթան և նրանց հավասարեցման արհեստական սիստեմը լիակատար զարգացման են հասել։ Այս մեխանիզմի ընթացքի ընդհանուր խախտումների ժամանակ, ինչից էլ որ նրանք ծագեն, փողը հանկարծակի ու անմիջաբար հաշվեփողի զուտ իդեալական կերպարանքը թողնելով, դառնում է հնչուն դրամ։ Հիմա փողն արդեն չի կարող փոխարինվել սովորական ապրանքով։ Ապրանքի սպառողական արժեքը կորցնում է իր նշանակությունը, իսկ նրա արժեքը չքանում է արժեքի իր սեփական ձևի հանդեպ։ Դեռ երեկ բուրժուան, արդյունաբերության ծաղկմամբ արբեցած, լուսավորական փիլիսոփայության աղջամուղջի միջից էր դիտում փողը և դատարկ պատրանք հայտարարում այն. «միայն ապրանքն է փող»։ «Միայն փո՜ղն է ապրանք» — բղավում են այսօր հենց նույն բուրժուաները համաշխարհային շուկայի բոլոր ծայրերում։ Ինչպես որ եղջերուն ծարավի է թարմ ջրի, այնպես էլ այժմ բուրժուազիայի հոգին ծարավի է փողի, այդ միակ հարստության<ref>«Այդ հանկարծակի անցումը վարկային սիստեմից մոնետար սիստեմին, թեորիական սարսափը միացնում է պրակտիկ խուճապի հետ, և շրջանառության ագենտները դողդողում են իրենց սեփական հարաբերությունների անթափանցելի գաղտնիքի հանդեպ» (Karl Marx: «Zur Kritik der Politischen Oekonomie». Berlin 1859, էջ 126)։ [Հմմտ. Կ. Մարքս. «Քաղաքատնտեսության քննադատության շուրջը»։ Կ. Մարքսի և Ֆ. Էնգելսի Երկ., հ. XII, մ. I, էջ 130։] «Աղքատները նստած են առանց աշխատանքի, որովհետև հարուստները փող չունենալու պատճառով չեն կարող նրանց աշխատանք տալ, թեև նրանք ունեն միևնույն հողը, միևնույն աշխատուժերը գոյամիջոցներ ու հագուստներ արտադրելու համար, ինչ որ առաջ ունեին. բայց չէ որ հենց այդ է կազմում ազգերի իսկական հարստությունը և ոչ ամենևին փողը» (John Bellers: «Proposals for Raising a College of Industry» of Industry». London 1696, էջ 3)։</ref>։ Ճգնաժամի ժամանակ ապրանքի ու նրա արժեքի կերպարանքի՝ փողի միջև եղած հակադրությունը զարգանալով դառնում է բացարձակ հակասություն։ Այդ պատճառով փողի դրսևորման ձևը ևս նշանակություն չունի այստեղ։ Փողի սովը չի փոխում իր լարվածությունը, անկախ նրանից՝ ոսկով են վճարում, թե վարկային փողով, օրինակ, բանկային տոմսերով<ref>Ահա թե «amis du commerce» [«առևտրի բարեկամները»] ինչպես են շահագործում այդպիսի մոմենտները։ «Այդպիսի դեպքերից մեկի ժամանակ (1839 թվականին) մի ծեր ագահ բանկիր (Սիտիից) բարձրացրեց այն սեղանի կափարիչը, որի առջև նստած էր իր կաբինետում և, իր բարեկամին ցույց տալով բանկային տոմսերի կապոցները, անսքող հանդիսավորությամբ հայտարարեց, թե այստեղ ամբողջ 600 000 ֆ. ստ. կա, որ նա իրեն մոտ պահել է փողի կարիքը սրելու համար, բայց հենց այսօր դրանք շուկա կհանի ժամի երեքից հետո» («The Theory of the Exchanges. The Bank Charter Act of 1844». London 1864, էջ 81)։ Կիսապաշտոնական օրգան «The Observer»-ը 1864 թ. ապրիլի 24-ին նկատում է. «Մի շարք շատ տարօրինակ լուրեր են տարածվում այն միջոցառումների մասին, որոնց դիմել են բանկային տոմսերի պակասություն ստեղծելու համար... Թեև կասկածելի է թվում այն ենթադրությունը, թե այդպիսի միջոցներ են գործադրվել իրոք, այնուամենայնիվ, հիշյալ լուրերն այնպիսի լայն չափերով են տարածված, որ իսկապես հիշատակելու արժանի են»։</ref>։

Եթե մենք հիմա քննենք որոշ ժամանակամիջոցում շրջանառության մեջ գտնվող փողի ընղհանուր գումարը, ապա կտեսնենք, որ, շրջանառության ու վճարման միջոցների շրջանառության տվյալ արագության դեպքում, այդ գումարը հավասար է իրացման ենթակա ապրանքային գների գումարին պլյուս այն վճարումների գումարը, որոնց ժամկետը հասել է, հանած փոխադարձաբար հավասարակշռվող վճարումները և, վերջապես, հանած այն պտույտների թիվը, որոնց ընթացքում փողի միևնույն միավորը (Geldstück) փոփոխակի գործում է, երբեմն որպես շրջանառության միջոց, երբեմն որպես վճարման միջոց։ Օրինակ, գյուղացին իր հացահատիկը ծախում է 2 ֆ. ստեռլինգով, որը, այդպիսով, ծառայում է որպես շրջանառության միջոց։ Վճարման ժամկետը հասնելիս այդ նույն 2 ֆ. ստեռլինգով վճարում է այն կտավի համար, որը դրանից առաջ ջուլհակը մատակարարել էր նրան։ Այստեղ ևս միևնույն 2 ֆ, ստեռլինգը գործում է որպես վճարման միջոց։ Այնուհետև ջուլհակը աստվածաշունչ է գնում կանխիկ փողով, և այդ 2 ֆ. ստեռլինգը նորից գործում է որպես շրջանառության միջոց և այլն։ Ուստի, նույնիսկ այն դեպքում, եթե տրված են գները, փողի շրջանառության արագությունը և վճարումների տնտեսումը, այնուամենայնիվ, շրջանառության մեջ գտնվող փողի մասսան որոշ ժամանակաշրջանի ընթացքում, օրինակ, մի օրում, այլևս չի համընկնում շրջան գործող ապրանքների մասսայի հետ։ Շրջանառության մեջ է այն փողը, որը ներկայացնում է վաղուց արդեն շրջանառության պրոցեսից հանված ապրանքները։ Շրջանառության մեջ են այն ապրանքները, որոնց փողային համարժեքը միայն հետագայում է երևան գալու։ Մյուս կողմից, ամեն օր կնքվող ու ամեն օր մարվող վճարային պարտավորությունները բոլորովին անհամաչափելի մեծություններ են<ref>«Տվյալ օրվա ընթացքում կատարվող վաճառքների կամ կնքվող պարտավորությունների ամբողջությունը չի ազդի հենց նույն օրը շրջանառության մեջ գտնվող փողի քանակի վրա, բայց դեպքերի հսկայական մեծամասնության ժամանակ կարտահայտվի այն փողի գումարի համար տրված մի շարք ամենաբազմապիսի մուրհակներով, որ կարող է շրջանառության մեջ մտնել հետագա, ավելի մոտիկ կամ ավելի հեռավոր ժամկետներում... Մուրհակները կամ այսօր կնքված վարկային գործարքները քանակով, ընդհանուր գումարով կամ ժամկետների տևողությամբ ամենևին որևէ նմանություն չպետք է ունենան այն վարկային գործարքներին, որոնք կնքվելու են վաղը կամ մոտիկ օրերում. այսօր կնքված վարկային գործարքներից ու այսօր արված մուրհակներից մի քանիսն իրենց վճարման ժամկետով կհամընկնեն այն բազմաթիվ պարտավորությունների հետ, որոնց կնքումը վերաբերում է բոլորովին անորոշ մի շարք նախընթաց ամսաթվերի. 12, 6, 3 ու 1 ամսով տրված մուրհակները հաճախ զուգադիպում են իրար և հետևապես ավելացնում են միևնույն օրը վճարման ենթակա պարտավորությունների մասսան» («The Currency Theory Reviewed: in a Letter to the Scottish People. By a Banker in England». Edinburgh 1845, էջ 29, 30, տարբեր տեղերում)։</ref>։

Վարկային փողն անմիջաբար ծագում է փողի՝ որպես վճարման միջոցի ֆունկցիայից, ընդ որում վաճառված ապրանքների համար արված պարտագրերը, իրենց հերթին, սկսում են շրջանառություն ունենալ՝ պարտապահանջները մեկ անձից մյուսին փոխանցելով։ Մյուս կողմից՝ վարկային գործի ծավալում ով ծավալվում է նաև փողի՝ որպես վճարման միջոցի ֆունկցիան։ Որպես վճարման միջոց, փողը ստանում է գոյության սեփական ձևեր, որոնցով նա տեղ է գտնում խոշոր առևտրական գործարքների ոլորտում, այնինչ ոսկեդրամը կամ արծաթադրամը ետ են մղվում գլխավորապես մանր առևտրի ոլորտը<ref>Որպես օրինակ այն բանի, թե բուն առևտրական գործառնությունների մեջ որքան աննշան դեր է խաղում իրական փողը մենք այստեղ բերում ենք Լոնդոնի խոշորագույն առևտրական ֆիրմաներից մեկի (Մորիսոն, Դիլլոն և Ընկ.) տարեկան փողային եկամուտների ու վճարումների վերաբերյալ տվյալները։ 1856 թվականի նրա գործառնություննեը, որոնք մի քանի միլիոն ֆ. ստ. են ընդգրկում, մենք համամասնորեն կրճատել, 1 000 000 ֆ. ստ. մասշտաբի ենք վերածել։

<TABLE>
  <TR>
    <TD align = middle>''Ստացվել են՝''</TD>
    <TD></TD>
    <TD></TD>
    <TD align = middle>''Տրվել են՝''</TD>
    <TD></TD>
  </TR>

  <TR>
    <TD>Բանկիրների վաճառականների ժամկետային մուրհակներ</TD>
    <TD>533 596</TD>
    <TD> ֆ. ստ.</TD>
    <TD>Ժամկետային մուրհակներ</TD>
    <TD> 302 674</TD>
    <TD> ֆ. ստ.</TD>
  </TR>

  <TR>
    <TD>Բանկիրների և այլոց չեկեր, որոնք վճարվում են ներկայացնելու դեպքում</TD>
    <TD>357 715</TD>
    <TD>»</TD>
    <TD>Չեկեր Լոնդոնի բանկիրների վրա</TD>
    <TD>663 672</TD>
    <TD>»</TD>
  </TR>

  <TR>
    <TD>Գավառական բանկերի բանկային տոմսեր</TD>
    <TD>9 627</TD>
    <TD>»</TD>
    <TD>Անգլիական բանկի բանկային տոմսեր</TD>
    <TD>22 743</TD>
    <TD>»</TD>
  </TR>

 <TR>
    <TD>Անգլիական բանկի բանկային տոմսեր</TD>
    <TD>68 554</TD>
    <TD>»</TD>
    <TD>Ոսկի</TD>
    <TD>9 427</TD>
    <TD>»</TD>
  </TR>

 <TR>
    <TD>Ոսկի</TD>
    <TD>28 089</TD>
    <TD>»</TD>
    <TD>Արծաթ և պղինձ</TD>
    <TD>1 484</TD>
    <TD>»</TD>
  </TR>

 <TR>
    <TD>Արծաթ և պղինձ</TD>
    <TD>1 486</TD>
    <TD>»</TD>
    <TD></TD>
    <TD></TD>
    <TD>»</TD>
  </TR>

 <TR>
    <TD>Փոստային փոխադրություններ</TD>
    <TD>933</TD>
    <TD>»</TD>
    <TD></TD>
    <TD></TD>
    <TD>»</TD>
  </TR>

 <TR>
    <TD>''Ընդամենը''</TD>
    <TD>1 000 000</TD>
    <TD>ֆ. ստ.</TD>
    <TD>''Ընդամենը''</TD>
    <TD>1 000 000</TD>
    <TD>ֆ. ստ.</TD>
  </TR>

</TABLE>

(«Report from the Select Committee on the Bankacts». July 1858, էջ LXXI)։</ref>։

Ապրանքային արտադրության զարգացման որոշ մակարդակի և բավականաչափ լայն ծավալի պայմաններում փողի՝ որպես վճարման միջոցի ֆունկցիան դուրս է գալիս ապրանքային շրջանառության ոլորտի սահմաններից։ Փողը դառնում է պայմանագրային պարտավորությունների ընդհանրական ապրանք<ref>«Առևտրական շրջանառության բնույթն այնպես է փոխվել, որ ապրանքներն ապրանքների հետ փոխանակելու, դրանք մատակարարելու և ստանալու փոխարեն հիմա վաճառքներ ու վճարումներ են կատարվում։ Հիմա բոլոր գործարքները... հանգում են զուտ փողային գործառնությունների» («An Essay upon Public Credit», 3-րդ հրատ., London 1710, էջ 8)։</ref>։ Ռենտաները, հարկերը և այլն նատուրալ մատակարարումից դառնում են փողային վճարումներ։ Թե այսպիսի փոխակերպության հնարավորությունը որքան է կախված արտադրության պրոցեսի ընդհանուր բնույթից, ցույց է տալիս, օրինակ, Հռոմեական կայսրության՝ բոլոր հարկերը փողով գանձելու երկու անգամ ձախողված փորձը։ Ֆրանսիական գյուղացիության սարսափելի աղքատությունը Լյուղովիկոս XIV-ի ժամանակ, որ այնպես պերճախոս նշավակել են Բուագիլբերը, մարշալ Վոբանը և ուրիշներ, առաջացել էր ո՛չ միայն հարկերի բարձրությունից, այլև նատուրալ հարկերը փողային հարկեր դարձնելուց<ref>«Փողը դարձել է ընդհանուր դահիճ»։ Ֆինանսական արվեստը մի  «թորման կաթսա է, որտեղ գոլորշի են դարձնում հրեշավոր քանակությամբ բարիքներ ու գոյամիջոցներ, որպեսզի ձեռք բերեն այդ ճակատագրական նստվածքը»։ «Փողը պատերազմ է հայտարարում մարդկային ամբողջ ցեղին» (Boisguillebert: «Dissertation sur la Nature des Richesses, de l’Argent et des Tributs», հրատ. Daire, «Economistes financiers». Paris 1843, հ. I, էջ 413, 419, 417)։</ref>։ Ասիայում, որտեղ հողային ռենտայի նատուրալ ձևը, որ պետական հարկերի գլխավոր տարրն է միաժամանակ, հիմնվում է արտադրական հարաբերությունների վրա, որոնք նույնպիսի անփոփոխ ձևով են վերարտադրվում, ինչպես բնական հարաբերությունները,— վճարման այդ ձևը հետադարձ ազդեցությամբ ամրապնդում է, իր հերթին, արտադրության հին ձևերը։ Նա կազմում է Թյուրքական կայսրության ինքնապահպանության գաղտնի միջոցներից մեկը։ Եթե Եվրոպայի կողմից Ճապոնիայի վզին փաթաթված արտաքին առևտուրն այս երկրում նատուրալ ռենտան փողային ռենտա դարձնի, ապա, կկործանվի Ճապոնիայի օրինակելի հողագործական կուլտուրան։ Այդ կուլտուրայի գոյության տնտեսական նեղ պայմանները կքայքայվեն։

Ամեն մի երկրում սահմանվում են վճարումների որոշ ընդհանուր ժամկետներ։ Վճարումների այդ ժամկետները մասամբ հիմնվում են արտադրության այն բնական պայմանների վրա, որոնք կապված են տարվա եղանակների փոխվելու հետ,— վերարտադրության ցիկլային, բնույթի հետ կապված մյուս գործոնները մենք մի կողմ ենք թողնում։ Այդ ժամկետներով կարգավորվում են նաև այն վճարումները, որոնք անմիջաբար չեն բխում ապրան֊քային շրջանառությունից, ինչպես, օրինակ, հարկերը, ռենտաները և այլն։ Փողի այն մասսան, որ պահանջվում է տարվա որոշ օրերում ամբողջ երկրում ցրված այդ վճարումները կատարելու համար, վճարման միջոցների տնտեսման մեջ պարբերական, բայց բոլորովին մակերեսային խառնաշփոթություններ է առաջ բերում<ref>«1824 թվականի հոգեգալստի որը,— պատմում է 1826 թվականին պ. Կրիգը պառլամենտական հանձնաժողովին,— Էդինբուրգում բանկային տոմսերի այնպիսի ահագին պահանջ կար, որ մենք ժամի 11-ին մի հատիկ բանկային տոմս չունեինք մեր տրամադրության տակ։ Մենք հերթով զանազան բանկերի դիմեցինք մի քանի բանկային տոմս փոխ առնելու նպատակով, բայց ոչինչ ստանալ չկարողացանք և շատ գործարքներ ստիպված եղանք կատարելու միայն slips of paper-ի [«թղթի կտորների», բանկային չձևակերպված բոների] միջոցով։ Բայց կեսօրվա ժամի 3-ին արդեն բոլոր բանկային տոմսերը վերադարձել էին այն բանկերը, որտեղից, դուրս էին հոսել։ Նրանք լոկ մի քանի ձեռքից էին անցել»։ Թեև Շոտլանդիայում իսկապես շրջանառության մեջ գտնվող բանկային տոմսերի միջին թիվը 3 միլիոն ֆնտ. ստեռլինգի չի հասնում, այնուամենայնիվ, տարվա այն օրերին, երբ զանազան վճարումներ են կատարվում, գործադրվում են, բանկիրների տրամադրության տակ եղած բոլոր բանկային տոմսերը, այսինքն՝ մոտավորապես 7 միլիոն ֆնտ. ստեռլինգ։ Այս դեպքում բանկային տոմսերը միայն մի եզակի առանձնահատուկ ֆունկցիա են կատարում և եթե այդ ֆունկցիան կատարված է, նրանք անմիջապես հոսում են այն բանկերը, որտեղից դուրս էին եկել (John Fullarton: «Regulation of Currencies», 2-րդ հրատ., London 1845, էջ 86, ծանոթագրություն)։ Պարզաբանելու համար ավելացնենք, որ Ֆուլլարտոնի աշխատությունը լույս տեսնելու ժամանակ Շոտլանդիայում ավանդների դիմաց ո՛չ թե չեկեր, այլ միայն բանկային տոմսեր էին տրվում։</ref>։ Վճարման միջոցների շրջանառության արագության օրենքից հետևում է, որ բոլոր պարբերական վճարումների համար անհրաժեշտ վճարամիջոցների մասսան, ինչ էլ որ լինի նրանց աղբյուրը, վճարման ժամանակամիջոցների տևողությանը հակառակ հարաբերական է<ref>Այն հարցին, թե «Եթե հարկ լիներ տարվա ընթացքում 40 միլիոնի վճարում կատարել, արդյոք այդ 6 միլիոնը (ոսկով) կբավականացնե՞ր այն բոլոր շրջապտույտների համար, որ կպահանջեր առևտուրն այդ դեպքում»,— Պետտին պատասխանում է իր սովորական վարպետությամբ. «Ես պատասխանում եմ՝ այո՛։ Եթե բոլոր շրջապտույտներն այնպիսի կարճ ցիկլեր ներկայացնեին, ինչպես, օրինակ, շաբաթն է, մի բան, որ հենց տեղի է ունենում աղքատ արհեստավորների ու բանվորների մոտ, որոնք փող են ստանում ու վճարում ամեն շաբաթ օր, ապա 40 միլիոնի վճարումներ կատարելու համար հարկավոր կլիներ <math>^{40}/_{52}</math> միլիոն։ Իսկ եթե ցիկլերն ընդգրկեին տարվա քառորդ մասը, ինչպես այդ սովորական է ռենտաներն ու հարկերը վճարելիս, ապա կպահանջվեր 10 միլիոն։ Հետևաբար, ենթադրելով, որ վճարումների ժամկետներն ընդհանուր առմամբ 1 շաբաթվա ու 13 շաբաթվա միջին մեծությունն են ներկայացնում, մենք պետք է գումարենք 10 միլիոնն ու միլիոնը և վերցնենք կեսը, որ անում է 5½ միլ.։ Այսպիսով,եթե մենք ունենայինք 5½ միլիոն, մեր փողը կբավականացներ։ (William Petty: «Political Anatomy of Ireland» 1872, հրատ. London 1691, է] 13, 14)։</ref>։

Փողի՝ որպես վճարման միջոցի զարգացումն անհրաժեշտություն է առաջացնում՝ փող կուտակել վճարման ժամկետներից առաջ։ Մինչդեռ գանձահավաքումը որպես հարստացման ինքնուրույն ձև, չքանում է բուրժուական հասարակության զարգացմանը զուգընթաց, նա, ընդհակառակը, վերջինիս հետ միասին աճում է վճարման միջոցների ռեզերվային ֆոնդի կուտակման ձևով։

'''c) Համաշխարհային փող'''

Շրջանառության ներքին ոլորտի սահմաններից դուրս գալով, փողը դեն է նետում գների մասշտաբի — դրամի, մանրուն դրամի ու արժեքի նիշի — այդ ոլորտում ձեռք բերած տեղական ձևերը և դարձյալ հանդես է դալիս ազնիվ մետաղների ձույլերի իր սկզբնական ձևով։ Համաշխարհային առևտրի մեջ ապրանքները ունիվերսալ ձևով են ծավալում իրենց արժեքը։ Այդ պատճառով էլ նրանց արժեքի ինքնուրույն կերպարանքը այստեղ նրանց դեմ է կանգնում իբրև համաշխարհային փող։ Միայն համաշխարհային շուկայում փողը լիովին գործում է որպես այնպիսի ապրանք, որի նատուրալ ձևը in abstracto մարդկային աշխատանքի իրականացման անմիջական հասարակական ձևն է միաժամանակ։ Նրա գոյության եղանակը դառնում է նրա հասկացողությանը ադեկվատ։

Ներքին շրջանառության ոլորտում միայն մի ապրանք կարող է ծառայել որպես արժեքի չափ և, հետևապես, նաև որպես փող։ Համաշխարհային շուկայում իշխում են արժեքի երկու չափեր՝ ոսկին ու արծաթը<ref>Այստեղից պարզ է անհեթեթությունն ամեն մի օրենսդրական միջոցառման, որն ազգային բանկերին կարգադրում է կուտակել միայն այն ազնիվ մետաղը, որ երկրի ներսում գործում է որպես փող։ Հանրածանոթ են, օրին., այն «հաճելի արգելքները», որ այդպիսով ստեղծում է ինքը՝ Անգլիական բանկը իր սեփական գործունեության ճանապարհին։ Պատմական մեծ դարաշրջաններում ոսկու և արծաթի հարաբերական արժեքի փոփոխության մասին տե՛ս Karl Marx: «Zur Kritik der Politischen Oekonomie», էջ 136 և հաջ. [Կ. Մարքս. «Քաղաքատնտեսության քննադատության շուրջը»։ Կ. Մարքսի և Ֆ. Էնգելսի Երկ., հ. XII, մ. I, էջ 139 և հաջ.]։ '''2-րդ հրատ. հավելումը.'''— Սըր Ռոբերտ Պիլը 1844 թվականի իր բանկային օրենքով ճգնում էր այս ցավն ամոքել նրանով, որ Անգլիական բանկին թույլ տվեց արծաթով (ձույլ) ապահովված բանկային տոմսեր թողարկել, սակայն այն պայմանով, որ արծաթի պաշարն ամենևին չգերազանցի ոսկե պաշարի քառորդից։ Ընդսմին արծաթի արժեքը պետք է որոշվեր նրա շուկայական գնով (ոսկով հաշված) Լոնդոնի շուկայում։ {'''4-րդ հրատարակության առթիվ'''— Մենք նորից գտնվում ենք ոսկու և արծաթի արժեքի հարաբերական ինտենսիվ փոփոխման դարաշրջանում։ Սրանից մոտ 25 տարի առաջ ոսկու և արծաթի արժեքների հարաբերությունը = 15½ : 1, հիմա այն մոտավորապես —22 : 1, և արծաթի արժեքը դեռ շարունակում է ընկնել ոսկու համեմատությամբ։  Ըստ էության այս բանը երկու մետաղի արդյունահանման եղանակի մեջ տեղի ունեցած հեղաշրջման հետևանք է։ Առաջ ոսկին հանվում էր գրեթե բացառապես ոսկեբեր ալլյուվիալ շերտերի, այսինքն՝ ոսկեբեր հանքատեսակների հողմահարման արդյուքների լվացումով։ Հիմա այդ մեթոդն այլևս բավարար չէ և հետին շարքն է մղվում ոսկեբեր կվարցի բուն երակների անմիջական մշակմամբ, մի մեթոդ, որը թեև լավ հայտնի էր դեռ հին մարդկանց (Диодор. III, 12-14 — [«Diodor’s v. Sicilien Historische Bibliothek», գիրք III, § 12—14, Stuttgart 1828, էջ 258—261]), բայց մինչև այժմ գործադրվում էր որպես երկրորդական նշանակություն ունեցող։ Մյուս կողմից, ոչ միայն Արևմտյան Ամերիկայի Ապառաժի լեռներում հսկայական նոր արծաթաշերտեր գտնվեցին, այլ այդ շրջանները և Մեքսիկայի արծաթահանքերն ավելի դյուրամատչելի դարձան երկաթուղիների շնորհիվ, որոնք հնարավոր դարձրին առանց ընդհատումների այնտեղ ժամանակակից մեքենաներ ու վառելանյութ հասցնել և դրանով էլ հենց զգալի չափերով ընդարձակել արծաթի հանույթը և իջեցնել ծախքերը։ Բայց այդ երկու մետաղները հանքերակներում չափազանց տարբեր ձևով են պատահում։ Ոսկին սովորաբար անխառն է լինում, բայց դրա փոխարեն շատ աննշան քանակությամբ գտնվում է կվարցի մեջ ցրված. Այդ պատճառով էլ երակի ամբողջ զանգվածը պետք է մանր ծեծել, որից հետո ոսկին պետք է ողողելով կամ սնդիկով հանել։ Այդ դեպքում 1 000 000 գրամ կվարցից ստացվում է հաճախ է 1—3 գրամ, շատ հազվագյուտ դեպքերում՝ 30—60 գրամ ոսկի։ Արծաթը հազվադեպ է անխառն լինում, բայց սովորաբար գտնվում է երակի զանգվածից համեմատաբար հեշտությամբ անջատվող առանձին հանքաքարերի մեջ, որոնք մեծ քանակությամբ, 40—90 տոկոս, արծաթ են պարունակում. կամ արծաթը փոքր քանակներով պարունակվում է պղնձի, արճիճի և այլ այնպիսի հանքաքարերի մեջ, որոնք ինքն ըստինքյան ձեռնտու են մշակման համար։ Արդեն սրանից հետևում է, որ մինչդեռ ոսկի արտադրելու վրա գործադրված աշխատանքն ավելի շուտ ավելացել է, արծաթ հանելու աշխատանքը զգալի չափով նվազել է, այնպես որ միանգամայն բնական կերպով է բացատրվում արծաթի արժեքի անկումը։ Արժեքի այս անկումը կարտահայտվեր գնի է՛լ ավելի զգալի անկումով, եթե արծաթի գինը դեռ հիմա էլ արհեստական միջոցներով որոշ բարձր մակարդակի վրա չպահվեր։ Բայց Ամերիկայի արծաթահանքերը առայժմ ամենաաննշան չափերով են մշակված և մշակման համար մատչելի, ուստի և բոլոր շանսերը կան, որ արծաթի արժեքը դեռ երկար ժամանակ ընկնելու է։ Նույն ուղղությամբ է ազդում նաև սպառման ու պերճանքի առարկաների համար գործածվող արծաթի պահանջարկի հարաբերական պակասումը, որպես հետևանք այն բանի, որ զանգվածային արծաթը փոխարինվում է թիթեղարծաթով, ալյումինով և այլն։ Այստեղից պարզ է բիմետալիստական այն երազանքների ամբողջ ուտոպիականությունը, որ միջազգային պարտադիր կուրսի միջոցով արծաթի արժեքը բարձրացվի ոսկու արժեքի նկատմամբ 1 : 15½ նախկին հարաբերությամբ։ Ավելի շուտ արծաթին է վիճակված համաշխարհային շուկայում ավելի ու ավելի կորցնելու փող լինելու իր հատկությհւնը։ — Ֆ. Է.}</ref>։

Համաշխարհային փողը գործում է  որպես ընդհանուր վճարման միշոց, ընդհանուր գնման միջոց և ընդհանրապես իբրև հարստության (universal wealth) բացարձակ հասարակական նյութականացում։ Գերակշռում է վճարման միջոցի, միջազգային հաշվեկշիռների հաճարկման միջոցի ֆունկցիան։ Այստեղից էլ առաջ է եկել մերկանտիլ սիստեմի նշանաբանը —  առևտրական հաշվեկշիռը<ref>Մերկանտիլ սիստեմի հակառակորդները, մի սիստեմ, որը առևտրական հաշվեկշիռների ավելցուկների մարումը ոսկով ու արծաթով համարում է համաշխարհային առևտրի նպատակ, իրենց հերթին. բոլորովին չեն հասկացել, թե որն է համաշխարհային փողի ֆունկցիան։ Որ շրջանառության միջոցների մասսան կարգավորող օրենքների սխալ ըմբռնումը լոկ արտացոլում է ազնիվ մետաղների միջազգային շարժման սխալ ըմբռնումը, ես այդ հանգամանորեն ցույց եմ ավել Ռիկարդոյի օրինակով (Zur Kritik der Politischen Oekonomie», էջ 150 և հաջ.) [Կ. Մարքս. «Քաղաքատնտեսության քննադատության շուրջը»։ Կ. Մարքսի և Ֆ. Էնգելսի Երկ., հ. XII, մ. I, էջ 152 և հաջ.]։ Նրա այն սխալ դոգմային, թե «Առևտրական անբարենպաստ հաշվեկշիռը առաջ է գալիս բացառապես շրջանառության միջոցների... ավելցուկից... Դրամի արտահանությունը պայմանավորված է նրա էժանությամբ, և անբարենպաստ հաշվեկշռի ո՛չ թե հետևանքն է, այլ պատճառը»,— հանդիպում ենք դեռ Բարբոնի մոտ. «Առևրական հաշվեկշռի հավասարումը (եթե այդ տեղի է ունենում) տվյալ ազգի փողի արտահանության պատճառը չէ, բայց նա գոյանում է տարբեր ազգերի մեջ ազնիվ մետաղների արժեքի տարբերության հետևանքով» (N. Barbon: «A Discource concerning Coining the New Money lighter». London 1696» էջ 59)։ Մակ Կուլլոխը «The Lilterature of Poliltical Economy, a classified catalogue», London 1845, աշխատության մեջ Բարբոնին գովաբանում է Ռիկարդոյին այդպես կանխակռահելու համար, բայց խոհեմաբար խուսափում է գեթ մի բառով հիշատակելու «currency principle»-ի ա՛յն անհեթեթ նախադրյալները, որոնք երևան են գալիս Բարրոնի մոտ դեռ ամենանայիվ ձևով։ Այդ կատալոգի անքննադատականությունը և նույնիսկ ուղղակի անբարեխղճությունը իր գագաթնակետին է հասնում փողի թեորիայի պատմությանը նվիրված բաժիններում, Մակ Կուլլոխն այստեղ պոչ է խաղացնում լորդ Օվերտստոնի (ex-բանկիր Լյոյդի) առաջ, որի սիկոֆանտն է նա և որին նա «facile princeps argentariorum» [«բանկիրների անկասկած իշխան»] է անվանում։</ref>։ Ոսկին և արծաթը որպես գնման միջազգային միջոց են ծառայում ըստ էության այն ժամանակ, երբ հանկարծակի խախտվում է տարբեր ազգերի միջև նյութերի փոխանակության սովորական հավասարակշռությունը։ Վերջապես, նրանք գործում են որպես հարստության բացարձակ հասարակական նյութականանում այնտեղ, որտեղ հարցը վերաբերում է ո՛չ թե գնմանը, կամ վճարմանը, այլ հարստությունը մի երկրից մի ուրիշ երկիր տեղափոխելուն, և որտեղ ապրանքային ձևով կատարվող այս տեղափոխումը հնարավոր չէ կա՛մ ապրանքային շուկայի անբարենպաստ կոնյունկտուրաների հետևանքով, կա՛մ այն պատճառով, որ հարստությունների տեղափոխման բուն նպատակը տվյալ դեպքում փողային ձև է պահանջում<ref>Օրինակ, սուբսիդիաների, պատերազմ մղելու կամ բանկերի կանխիկ վճարումները վերականգնելու համար տրվող փողային փոխառությունների ժամանակ և այլն արժեքը հենց փողի ձևով է պահանջվում։<br>110a '''2-րդ հրատարակության ծանոթագրություն.'''— «Իսկապես, հազիվ թե կարելի է ավելի համոզիչ ապացույց ուզել այն բանի, որ մետաղե շրջանառություն ունեցող երկրներում ռեզերվային ֆոնդերի մեխանիզմը հնարավորությոն է տալիս միջազգային բոլոր անհրաժեշտ պարտավորությունները փակել առանց շրջանառության ընդհանուր ֆոնդի որևէ նկատելի օժանդակության, քան այն հեշտությունը, որով Ֆրանսիան, օտարերկրացիների ավերիչ ներխուժման հարվածից հազիվ ուշքի եկած, ի վիճակի եղավ 27 ամսվա մեջ վճարելու մոտ 20 միլիոն [ֆունտ ստեռլինգ] ռազմատուգանք, որ նրա վրա էին դրել դաշնակից պետությունները, և ընդսմին այդ ռազմատուգանքի մեծ մասը վճարեց հնչուն դրամով, առանց իր ներքին փողային շրջանառությունը որևէ նկատելի չափով կրճատելու կամ քայքայելու և նույնիսկ առանց մուրհակային կուրսի ամենափոքր տագնապալի տատանումների» (Fullarton: «Regulation of Currencies», 2-րդ հրատ., London 845, էջ 141)։ {'''4-րդ հրատարակության առթիվ.'''— Է՛լ ավելի ապշեցուցիչ օրինակ է այն հեշտությունը, որով նույն Ֆրանսիան 1871 —1873 թվականներին կարողացավ 30 ամսվա մեջ վճարել համարյա տասնապատիկ ավելի մեծ ռազմատուգանք, և դարձյալ զգալի մասը հնչուն դրամով։— Ֆ. Է.}</ref>։

Ինչպես ներքին շրջանառության համար, այնպես էլ համաշխարհային շուկայում կատարվող շրջանառության համար յուրաքանչյուր երկիր որոշ ռեզերվային ֆոնդի կարիք ունի։ Հետնաբար, գանձի ֆունկցիաները բխում են մասամբ փողի՝ որպես ներքին շրջանառության միջոցի և վճարման միջոցի ֆունկցիայից, մասամբ էլ նրա՝ որպես համաշխարհային փողի ֆունկցիայից [''Տես 110a ծանոթ.'']։ Վերջին դերի համար միշտ պահանջվում է իրական փողային ապրանք, ոսկի ու արծաթ իրենց ամբողջ մարմնականությամբ, և այս բանի հետևանքով է, որ Ջեմս Ստյուարտը, տարբերելով ոսկին ու արծաթը նրանց լոկ տեղական փոխարինողներից, այդ մետաղները բնորոշում է որպես money of the world [համաշխարհային փող]։

Ոսկու և արծաթի հոսանքը երկու ուղղությամբ է շարժվում։ Մի կողմից, իր ակունքներից ելնելով, նա հեղեղում է ամբողջ համաշխարհային շուկան, տարբեր չափերով կլանվում է ազգային շրջանառության տարբեր ոլորտների կողմից, մտնում է նրանց շրջանառության ներքին կանալները, փոխարինում է մաշված ոսկեդրամներն ու արծաթադրամները, պերճանքի առարկաների համար նյութ է մատակարարում և կարծրանում է որպես գանձ<ref>«Փողը տարբեր ազգերի միջև բաշխվում է նրանց ունեցած պահանջմունքի համեմատ... ամենուրեք ներձգվելով ապրանքների կողմից» (Le Trosne: «De l’Intérêt Social», «Physioerates», hրատ. Daire, Paris 1846, էջ 916)։ «Անընդհատ ոսկի ու արծաթ հասցնող հանքերը այնքան են տալիս դրանցից, որ բավական լինի յուրաքանչյուր ազգի այդպիսի անհրաժեշտ քանակություն մատակարարելու»։ (J. Vanderlint: «Money answers all Things». London 1734, էջ 40)։</ref>։ Այս առաջին շարժումը կատարվում է ապրանքների մեջ իրացած ազգային աշխատանքի անմիջական փոխանակությամբ ոսկի ու արծաթ արտադրող երկրների ազնիվ մետաղների մեջ իրացած աշխատանքի հետ։ Բայց մյուս կողմից, ոսկին ու արծաթը շարունակ այս ու այն կողմն են փոխադրվում տարբեր ազգերի շրջանառության ոլորտների միջև, իրենց այդ շարժման մեջ հետևելով մուրհակային կուրսի անընդհատ տատանումներին<ref>«Մուրհակային կուրսերն ամեն շաբաթ բարձրանում ու ընկնում են և տարվա մեջ որոշ մոմենտներում առանձնապես նպաստավոր են մի ազգի համար, իսկ այլ մոմենտներում նույնքան նպաստավոր են նրա մրցակիցների համարի (N. Barbon: «A Discource concerning Coining the New Money lighter». London 1696, էջ 39)։</ref>։

Զարգացած բուրժուական արտադրություն ունեցող երկրները բանկային ամբարներում մասսաներով կուտակված գանձերը սահմանափակում են նրանց առանձնահատուկ ֆունկցիաների համար անհրաժեշտ մինիմումով<ref>Այս տարբեր ֆունկցիաները կարող են վտանգավոր կոնֆլիկտի մեջ մտնել, հենց որ նրանց ավելանա բանկային տոմսերի փոխանակումն ապահովող ֆոնդ ծառայելու ֆունկցիան։</ref>։ Որոշ բացառություններով, գանձերի միջին մակարդակի համեմատությամբ չափից դուրս կուտակումը նրանց ամբարներում վկայում է, որ ապրանքային շրջանառությունը լճացել է, կամ ապրանքային կերպարանափոխությունների հոսանքը կանգ է առել<ref>«Փողի այն քանակը, որ գերազանցում է ներքին առևտրի համար բացարձակորեն անհրաժեշտ քանակից, մեռյալ կապիտալ է... և ոչ մի շահույթ չի տալիս փող ունեցող երկրին. այդ գումարը պարզապես արտահանվում և նորից ներմուծվում է արտաքին առևտրի միջոցով (John Bellers: «Essays about the Poor». London 1699, էջ 13)։ «Իսկ ի՞նչ կկատարվի, եթե մենք չափազանց շատ դրամ ունենանք։ Մենք պետք է այդ դեպքում նրանցից ամենալիակշիռները վերահալենք և ոսկե ու արծաթե շքեղ պնակներ, ամաններ ու իրեր դարձնենք, կամ իբրև ապրանք ուղարկենք այնտեղ, որտեղ նրանց կարիքն զգացվում է, կամ տոկոսով տանք, եթե տոկոսը բարձր է» (W. Petty: «Quantulumcunque conceming Money», 1682, էջ 39)։ «Փողը ոչ այլ ինչ է, եթե ոչ քաղաքական մարմնի ճարպ, ուստի և նրա առատությունը մարմինը դարձնում է դժվարաշարժ, իսկ նրա պակասությունը մարմնին հիվանդություն է պատճառում... ինչպես որ ճարպը մի տեսակ քսուք յուղ է մկանների շարժման համար, սնում է սննդի պակասության դեպքում, լցնում է դատարկությունները և զարդարում է մարմինը, ճիշտ այդպես էլ գործում է նաև փողը պետական մարմնի մեջ, փողը արագացնում է նրա գործունեությունը, ներսում անբերություն եղած ժամանակ կերակրում է օտարերկրյա արդյունքով, մարում է պարտավորագրերը... և զարդարում է ամբողջը. ասենք,— հեգնորեն եզրափակում է հեղինակը,— վերջինը վերաբերում է գլխավորապես այն անձերին, որոնք փողով առատ են» (W. Petty: «Political Anatomy of Ireland» 1672, հրատ. London 1691, էջ 14)։</ref>։

<br>
<TABLE border = 0 width="128px">
    <TR>
        <TD style='border-top:solid windowtext 1.0pt;'></TD>
    </TR>
</TABLE>

<references>