Դիտել Դրախտի որոնումները էջի աղբյուրը

{{Վերնագիր
|վերնագիր = Դրախտի որոնումները
|հեղինակ = [[Թոր Հեյերդալ|Թուր Հեյերդալ]]
|թարգմանիչ =
|աղբյուր = [[«Դրախտի որոնումները»]]
}}

{{Սրբագրել}}

Սրբագրման համար անհրաժեշտ ծրած նյութը՝ [[Ծրած տեքստերի հղումների պահոց]]֊ում։

==Առաջին  գլուխ==

Դեպի արեվավառ երկիր

<i>Փախուստ քաղաքակրթությունից։ Թաիտի։ Առաջին ծանոթությունը բաղձալի երկրի հետ։ Պապեէտե՝ պոլինեզիական Մարսել։ Թերիիերոո առաջնորդի մոտ։ Մենք դառնում ենք պոլինեզիացիներ։</i>

Հազարերորդ անգամ մենք կռացանք Հարավային ծովերի բծավոր քարտեզի վրա։ Հազարերորդ անգամ սեւեռուն հայացքով նայեցինք օվկիանոսային տարածությունները, հուսալով տեսնել այն կետը, որը կարող էր բավարարել մեր պահանջները։ Անաղարտ մի կետ՝ հազարավոր խութերի ու կղզյակների միջեւ։ Կետ, որն աշխարհը դեռ չի նկատել, մի շատ փոքր ապաստարան, ուր հնարավոր լիներ թաքնվել քաղաքակրթության երկաթե բռունցքից։

Սակայն… Գրավիչ կետերը մեկը մյուսի ետեւից, մեկը մյուսի ետեւից ծածկվում էին խաչերով։ Թո՛ղ կորչի, պետք չէ։ Այդ մասին էին ասում ե՛ւ ծավալուն աշխատությունները, ե՛ւ համառոտ նկարագրությունները…

Ռարոտոնգա՝ խաչ․ ամբողջ ծովափի երկարությամբ խճուղի է անցնում։

Մոորեա՝ խաչ․ հյուրանոցներ, տուրիստներ։

Մոտանե՝ խաչ․ խմելու ջուր չկա։

Խիտուտու՝ խաչ․ պտղատու ծառեր չկան։

Այստեղ՝ խաչ․ (ռազմա֊ծովային բազա), այնտեղ՝ խաչ․ (կղզին փոքր է ու խիտ բնակեցված)։ Եվ ահա արդեն ամբողջ թերթը լցվել է խաչերով, կարծես աստղային երկնքի քարտեզ լինի։ Եվ նոյնպես պիտանի չէ մեզ համար…

Որպեսզի կարողանանք մեր հեռավոր նախնիների նման
21

մերկ ձեռքերով սնունդ հայթայթել, պետք է լինեն մֆանգպ^ մայն առանձն ահա տոլկ բնա՛կան պայմաններ մարդկանցով չզբաղեցված մի ծաղկափթիթ երկիր։ Բայց բոլոր հողերը խիս, բնակեցված են։ Իսկ այնտեղ, որտեղ բնակչություն չկա, առանց քաղաքակրթության օգնության յոլա չես գնա։ Ահ․պ թե ինչու մայրցամաքները երկիր֊երկրի ե՛տեւից, մարզ֊մսւրՀ զի ետեւից Համատարած ծածկված են խաչերով։ Եվ այժմ հասել է Հարավային ծովերի կղզիների աշխարհի հերթը։ Բոլոր կողմերից նրա վրա հարձակվեցին խաչերը, եւ յուրաքանչյուր նոր իւաչ ավելի  ու  ավելի   սեղմեց  օղակը։

Հենց հասարակածի մոտ, որտեղ քարտեզի վրա կարմիր սլաքներով պ ասս ատն է սլանում, տարածվել են Մաըքիզյան արշիպելագի տասներեք կղզիները։ Տասներեք իւաչեր,,․ Եվ երբ քարտեզի վրա չմնաց ոչ մի չջնջված կետ՝ այնտեղ, դեպի    այդ   զարմանալի    կղզիները    ձգվեց   լաստիկը։

Նոլկոլ֊Խիվա, Խիվա֊Օա, Ֆա տու֊Խիվա։ Գրանք գլխավոր, ամենամեծ կղզիներն են։ Ֆատու֊Խիվան ամենադեղա– տեսիլ, ամենալիառատ կղզին է Հարավային ծովերում։ Մենք պատրաստ էինք անվերջ կարդալ նրա մասին, դիտել հրապուրիչ    տես ա ըանները։

Մի   ժամանակ   Ս աըքիզյան   կղզին երում   հարյուր   հազար

բնակիչներ      են   եղել։     Այժմ    մնացել   են   երկու   հազար,   ընդ

որում դրա մի մասը սպիտակ եկվորներ են։  Պ ոլինեզիացինե*

րը     ոչնչանում     են     ահավոր    արագությամբ*,*

Իսկ Ֆատու֊Խիվան Հարավային ծովերի ամենաառատ կղզին   է։

Իննսունութ հազարն անհետացել է, նշանակում է՝ տեղ կա… Սի թե նախնադարյան ավերակների մեջ մեզ համար չի գտնվի մի մեկուսի անկյուն, մի՞թե չի գտնվի մի կտոր հող, ուր թափանցած չլինեն հիվանդությունները, ուր չի պատվաստվել քաղաքակրթությունը, ուր լքված, վայրենա– ց,ած   այգիներում   հասունանում   են   զանազան   պտուղներ։

Երանի գտն՛վեր մի անմարդաբնակ հովիտ կ՛ամ փոքր բարձրավանդակ, կամ գեղատեսիլ անկյուն ծովափին։ Շինիր քեզ համար բնակարան ճյուղերից ու տերեւներից։ Սնունդ ճարիր անտառում։ Սնվիր պտուղներով, ձվերով, ձկներով։ Շուր– 22

ո      ն–․    Արմավենիներ   ու   թփուտներ,   Թռչուններ   ու

թզաններ     Արեւ    ու     անձրեւ։       ^^

Աւնտեղ   մենք    կարող    էինք    անտառի   թավուտներր    վե– ռսաւու  փորձ   կատարել։   Մնաս  բարով  ասել   արղիակա– նՈւթյանը,   քաղաքակրթությանը,    կուլտուրային։   Հազարավոր տ՛արիներով դեպի ետ  գնալ։ 9,գալ նախամարդու ապրելակեր֊ Գռաւ  կյա^՚ՔԸ   սրա   ամենապարզ  եւ   առավել բնական   արտահայտությամբ։

Արդւոք հնարավո ր է այղ։ Տեսականորեն՝ այո։ Բայց քեո ենէին է պետք տեսությունը, մենք ուզում ենք այդ գործնականում ստուգել։ Փորձել կարո՞ղ ենք արդյոք մենք երկուսով, տղամարդ ու կին, ապրել այնպես, ինչպես ապրել են մեր հեռավոր նախնիները։ Կարո ղ ենք արդյոք բոլորովին հրաժարվել մեր այժմյան «արհեստական» կյանքից եւ ամեն ինչում, այո, ամեն ինչում կառավարվել սեփական ուժերով, բնավ չօգտվելով քաղաքակրթության նվաճումներից, ամբողջովին  ապավինել միայն բնությանը։

Գրավիչ է Ֆատու֊Խիվան,,, Մեկուսի ժայռոտ կղզյակ։ Արեւով ողողված, հարուստ մրգերով, խմելու ջրով։ Սակավաբնակ։ Իսկ սպիտակամորթներ բոլորովին չկան։ Մենք Ֆատու֊Խիվան առանք հաստ շրջանակի մեջ։

Ծովից    քաղաքի    վրա    սողաց    ձմեռային    մառախուղը,,․

Ահա թե ինչպես եղավ, որ մենք ծննդյան տոների մի ցուրտ առավոտ,^ սառեցնող քամու ուղեկցությամբ, մեկնեցինք ամուսնական ճանապարհորդության դեպի Ֆատու֊Խի– վա կղզին։

Եվ ահա ինչու մի ամիս հետո մենք հայտնվեցինք «Կոմիսար Ռամեբ նավի բազրիքի մոտ, Հարյուր արեւակեզ ուղե֊ վորներ՝ տասնինը երկրներից, եւ բոլորս էլ ունենք մի երազանք, մի նվիրակսւն նպատակ՝ արմավենիների մեջ գտնել արեւային դրախտը, Գրողներ եւ կառավարական աստիճանավորներ,   նկարիչներ   եւ   արկածներ    որոնողներ,   ա^արա//^

2Տ

Հեչերդալի   ուղին   ղես(ի   Մ արքէղյան   կղզիներ։

ներ եւ սովորական տուրիստներ՝ բոլորը, համակված ցնծագին Հ/պասոլմով, նայում էին մի ուղղսւթ յամ բ։ Այնտեղ, առջեւում, օվկիանոսային կասլույտ հարթության ետեւում, հավերժորեն անհասանելի հորիզոնի ետեւում՝ այնտեղ, առջեւում Թաի– տին    էր     Հարավային    ծովերի    մ արղարիտր։

Ահա արղեն ջրի մ երեւում, ինչպես ցան ցկեն ստվեր ,արե– վադարձային երկնքում, տեսիլային թեթեւ ուրվագծերով վեր էին բարձրանում ատամնավոր գագաթներր; Չի կարելի ասել, թե այդ պատկերը մենք առաջին անգամն էինք տեսնում։ Իր բոլոր մանրամասնություններով մենք այն գիտեինք լուսանկարներից, կինոֆիլմերից, գրքերից, ամսա՛գրերից։ Բայը այժմ մենք ինքներս ենք մասնակցում ճանապարհորդությանը։ Այժմ ամեն ինչ իսկական էր։ Մեր դեմքերը շո– 24

ս     0վկիան«սային   մեղմ,   շոյող   զեփյուռը     աղի,   արեւով

Ա$ա9           ձեոհն   ճախրող թռչուններ։  Նավի   քթի  մոտ   ար֊

ում հայտվեցին        ԻՐ  ռ՛ չ                        ,,ն   թեւավոր  կկ․

Ա7^Քա ՕԴ

ծա

ում հայանվծցրս   սարք…․լ ,֊   Լ

,թափայլ   շիթեՐ   9ա1տեԼոՎ   ցատկոտում   էին   թեւավոր   ձըկ֊

նիկները՛

Մենք  ԲոլոՐ  ղղացումներով,   մեր  ամբողջ  էությամբ, ներծծվում    էի»ք     տպավորություններով…

նավը մոտեցավ Թաիտիին։

Եթկար նավարկությունից հետո առաջին անգամ բուրեց ոամաքի շւււնչը։ Առաջ միայն ծովային աղի եւ նավի տախտակամածի գոլորշոլ հոտն էր գալիս, այժմ պասսատը բերում էր   հողի   եւ հազվագյուտ   բույսերի   հազիվ   զգացվող   կենդանի,

տաք  բույրը։

Բ՛վում էր, թե կղզին աստիճանաբար ջրի տակից ելնում էո երեսը։ Հոյակապ, սլացիկ մղվում դեպի վեր, սրածայր գագաթները մխրճելով երկինք,․, Կապույտ վիհեր, բարակ ծերպեր, իսկ ներքեւում՝ բլուրների ու բլր՛ակների գարնանային կանաչ։ Ավելի ներքեւում, դեպի ափ էր սահում մուգ֊կանաչ անտառր՝ ցրվելով ու վերածվելով արմավների պուրակների, որոնք կղղուն մի անկրկնելի հմայք էին տալիս։ Րսկ ծովում, ավւից մի քիչ հեռու ձգվել էր կենդանի մարջանային փակոցը։ Այստեղ փայւուն կապույտ ալիքները փշրվում էին, վերածվելով ձյունափայլ փրփուրի, հետո ուժասպառ եղած սահում    դեպի     ափը,     արմավենիների     տակ։

Բ՚ովիչ,      անբացատրելի     դեղեց իկ    տեսարան,    որ   գերազանցում  է   այն   ամենը,   ինչ   կարող   է   երեւակայել   մարդկային

բան ական ութ յունր…

Ահա թե ինչպիսին են նրանք, Հարավային ծովերի կըղ՜ զիներր։ Ւրախտ՝ փառաբանված ու երգված անհամար անդաս։ Սակայն ոչ ոք չի կարողացել տալ նրա ամբողջ թովչանքը, որովհետեւ այն պետք է տեսնես, լսես, զգաս ինքդ․․, Սենք, մեծ ու վւոքր, ասես կախարդված կանգնել էինք բազ– ՐՐՔի մոտ։ Սիայն անձնակազմն էր կատարյալ հանգստոլ– 1"Տուն պահպանում։ Մեզ այստեղ ամեն ինչ զարմանալի, անսովոր էր թվՈլյ։ իսկ նավաստիներն առաջին անգամ չէին տեսնում,   եւ   նրանք   առանց   շտապելու  զուգվում,   պատրաստ֊

25

վոլմ   էին   հանդիպելու  իրենց   հին   ծանոթներին՝   վախինանե֊ ըին՝,

նավարկության ժամանակ մենք սովորել էինք մի թաի֊ տիական երգ եւ այժմ պատրաստվում էինք խմբով երգել այն, հենց որ երեւային մեզ դիմավորող կանոեները։ Ուզում էինք իսկույն ցույց տալ, որ մենք ոչ թե ինչ֊որ քաղաքակիրթ գերմարդ ենք, ՛այլ հասարակ, ազատ, երջանիկ մարդիկ, ճիշտ այնպիսիները, ինչպիսիք են տեղական բնակիչները, որ մենք կարող ենք հասկանալ կղղա բնւսկնե րին, հիանալ նը֊ րանցով   ու   նրանց   ազատ   կյանքով   արեւային   երկրռւմ։

Մռնչում էին նավի ընթացքից բարձրացած ալիքները, նավր մտավ մարդանային խութի խորշը․ Ահա բոլորովին մոտիկ են այդ տարօրինակ խոտերը, վՒթխարի տերեւներով շշմեցուցիչ ծառերը… Հեքիաթ… Սաղարթները խշշում են, յուրաքանչյուր տերեւը թրթռում է, բուրում ինչպես ծաղկաջերմոցում։ Ուղղակի չենք հավատում, որ շուտով մենք պետք է    թափառենք     այս     անտառում։

Դանդաղ շրջանցում ենք հրվանդանը, ուր տարածվել է նավահանգիստ Պ ապեէտեն՝ Խաղաղ օվկիանոսում ֆրանսիա֊ կան տիրապետությունների մայրաքաղաքը եւ հաղորդակցության ճանապարհների հանգույցը։ Նավը կանգ է առնում։ Հիմա, հիմա բոլոր կողմերից դեպի մեզ կնետվի նավակների պարսը, իսկ նրանց մեջ՝ ծաղիկներով զարդարված թուխ մարդիկ… Մենք այլեւս չկարողացանք մեղ զսպել, եւ, արմավենիների տակ տարածվելով, որոտաց երգը, Թաիտիի հնա– գույն  հիմնը՝  «է մաուրոլըու  ա  վաոլ»՝   «Ես  երջանիկ   եմ»։

Եթե հանկարծ Եվրոպայից մեզ մոտ, տախտակամած ընկներ մի հասարակ գրասենյակային ծառայող, նա մեզ խելագարների տեղ կդներ։ ՛հեր, փայտե ոտքով մի հասակավոր ամերիկացի կոմպոզիտոր սկսեց երգել եւ նազանքով պարել նավեզրի երկարությամբ։ Քաղաքակիրթ մարգի՞կ․ Միայն թե ո չ մենք։ Մենք վայրի բնության զավակներ ենք, ինչպես նիանք, որոնք ահա , ահա նավակներից կբարձրանան մեր նավը։

1  Վաիփ&ա՝ կին 26

Իժ  ահա  հայտնվեց   նավակը։  Մեն֊մփակը։  Մոտորային։ 1    ա   մեջ    ձեռքերը   կոնքերին    ձիգ    կանգնած են սպիտակ հ    մազԳեստնեէ"     Մեր     տՐամագրությունը   մԻ   ՓՈՔՐ   ԸնԿաՎ՛ շարունակեցինք   բացականչել,   ձեռքեր   թափահարել   ու ւ      Ոչ  մի   տպավորություն։   Զգեստներից   միայն   մեկը   ող֊ > եո՝   ձեռքը   տանելով   գլխարկին։   նավակը   մոտեցավ   նա֊ I    ոեն           դիմավորողները      բարձրացան      տախտակամած։

Երկու մատը՝ գլխարկի հովհարի մոտ, անթափանցելի դեմք… Անձնագրեր, փաստաթղթեր… թղթեր, կնիքներ, նորից թըղ֊ ու          Մաքսային     զննություն։    Եվ   ահա   նավը   դանդաղ   ծան֊

աբարո մոտենում Է կառանատեղին։ Մարդկային ամբոխ֊ ներ երփներանգ հովանոցներ, փարիզյան տարազներ, ան֊ ռասՓր՝ հարթոլկած սպիտակ անդրավարտիքներ, ծղոտե լայնեզր    գլխարկներ,     վառ     փողկապներ…

Քիչ Էր մնում բոլորովին վհատվեինք, բայց այստեղ փաւտե ոտքը դարձյալ դոփեց տախտաիամածր, եւ մենք, ժպտալով ու ձեռքներս թափահարելով, նորից թնդացրինք մեզ համար թանկ հիմնը։ Դիմավորողները քաղաքավարի ծափահարեցին եւ սկսեցին մեկը մյուսի ետեւից բարձրանալ կամրջակով։ Կանանց թուխ այտերը ծածկված Էին կարմիր շպարով, ներկված լիքը շրթունքների արանքում՝ սիգարետ։ Եվ այնուամենայնիվ այդ նրանք Էին, նշանավոր թաիտֆա֊ կան վախինաներր՝ յուրաքանչյուրի ականջի ետեւում ծաղիկ… Գեղեցկուհիները փորձված հայացքով ղնահատեցին եկվոր տղամարդկանց։ Վերջինը, որ ես տեսա Էիվի հետ միասին ներքեւ վազելով դեպի ափր՝ այն էր, թե ինչպես նրանք նավախոհանոցից դուրս բերեցին ծաղիկներով ու մրգերով զարդարված    մեր     ժպտացող    խոհարարին։

Դե ի նչ։ Թաիտին առաջվա նման կանանց երկիր է։ Իսկ նավի վրա ուրախ թնդում էր ջաղը։ Հազիվ լացը զսպած անգլոլհին եւ մաքաատան երկու ժպտադեմ ծառայողները նստել էին պատեֆոնի մոտ ու մեկը մյուսի ետեւից պը– "ւըտեցնում էին հիսուն ձայնապնակները։ Տեղական կանոն֊ եՐԸ պատվիրել են ստուգել բոլոր ձայնապնակներր՝ չլինի թե որեւէ մեկը թշ նամ ական քաղաքական պրոպագանդա ներմուծի,,,

27

«Տատա֊ տատտարատտտ֊ուգոլ»— պոռթկում էր պատեձ ֆոնի   ընդերքից։

Նավակայանում կյանքր եռում էր։ Բեռնակիրներն ու վԱ1Հ բոբոները շրջապատել էին խայտաբղետ հագնված տուրիսս,^ ներին, որոնք բագաժի լեռներ էին բերել։ Թուխ գեղեցկոլձ հիները կպչում էին նավաստիներից։ Շիլ առեւտրականների գովաբանում էին իրենց ապրանքը; Պե տական աստիճանա֊՝ վորները ուրախ գրկում էին միմյանց։ Եվ ամենուր խցկվոլւք էին   գործարքներ   որոնող   կղզաբնակներր։

Լալիս էին երեխաներր, շչակում էին ավտոմոբիլներր։ իսկ արեւից տաքացած երկաթե սարայից թանձր քաղցրահոս։ էր տարածվում։ Այնտեղ ծանր պարկերում գտնվում էր կոպ֊ րան (կոկոսամիջուկ), Հարավային ծովերի եկամուտ ի ԳԸԼ– խաՎոր    աղբյուրր։

ճանապարհ   դեպի   առեւտուրն   ու  հարստությունը։

ճանապարհ, որբ հեռու է տանում մտերմությունից ու երջանկությունից․,․․

Հետեւյալ օրը առավոտյան մենք կանգնել էինք ծովափին, մանգոյի ծառերի հովանու տակ։ Բոլոր տախտակամածների երկարությամբ շարված ուղեւորների ու նավաստիների կենդանի, սպիտակ ծոպավոր ժապավենով վիթխարի սեւ նավը հեռանում է ն ավահան գստից։ Ահա այն դանդաղ սահում է ծովածոցում, շատ փոքրիկ, կանաչ կղզյակի մոտով, հետո դուրս է դալիս խութի ետեւը ու անհետանում կապույտ տարածության մեջ։ Հեռու հորիզոնում մենք նկատում ենք Մոո– րեա կղզու ատամնավոր լեռները, երկնքի ֆոնի վրա նրանց ուրվանկարը քանդված ամրոց է հիշեցնում։ Մոորեա կըղ– զին մեր ամենամո՚տիկ հարեւանն է։ Դա ծո՛վային անդունդից կորզված մի փոքրիկ աշխարհ է, բոլոր մայրցամաքներից     հազարավոր     մղոններ     հեռու    ընկած։

Հալվեց «Կոմիսար»֊ի ծուխը։ Վերջ․ դեպի ետ ճանապարհ   չկա։

Նստած ենք մի պատառ հողի վրա օվկիանոսում։ Ո չ նախասենյակներ,     ո չ    մատուցողներ։     Այժմ     պետք     է   որեւէ

28

Ւ՛

հնքդ   հասնես   մինչեւ    հեռավոր    Մարքիզյան    արշիպե–

I ա ԳԱ։

Ծովածոցում   լողում     էին     զարմանալի     վառ   ձկնիկներ։

Ահա   կարմիր,   ԻնւՊես    արյունը։    Իսկ    ահա   դեղին՝   սեւ   զոլե֊

յ,   Նրանց   բախտր   բերել   Է,   ձկների   ոչ  բոլոր   տեսակները

I     ՈՈՈ   ԷԻ՛"   կենդանի   մնալ   այստեղ,   Պապեէտեի   կեղտոտ  ջը֊

րերում…

Ծովածոցում, ալիքների վրա մեղմ օրորվում էին սպիտակ շխունաներր1։ Մեր հայացքը գամված էր նրանց վրա։ Դատարկ տախտակամածներ… Շխոլնաներից մեկի խելի մոա կա մակագրություն՝ «Թերեորա»։ Այդ նա է մեզ տանե– ։ու Մարքիզյան կղզիները, հեռավոր հյուսիսում գտնվող վայրի արշիպելագը, որն անձեռնմխելի է մնացել քաղաքակրթությունից։ Ե՛րբ դուրս կգա ծով, կարող է պատահել՝ վաղը։ Կարոդ է պատահել մի շաբաթ հետո։ Կամ մի ամիս հետո։ Ստույգ գիտի միմիայն նավապետը, ծեր Բրանղերր։ Իսկ նա հիանալի է զգում իրեն Պապեէտեում…

Մարդկային       հեղեղի       հետ    մենք    թեքվեցինք    գլխավոր փողոցը։   Կանայք  հնչեղ  ծիծաղում  են,   հրաժեշտի   արտասուքները   վաղուց   չորացել   են;    Պապեէտեն   ուրախության   քաղաք է։   Արնգուն   հեծանիվները   եւ   տուրիստներով  լեցուն   ավտոմեքենաները   վազվզում   էին   ասֆալտի   վրա,   ցածրիկ,   փայտաշեն,    ապրանքներով    լեփ֊լեցուն   կրպակների   միջեւ։   Գրամաֆոնների   խզզոց,    պաղպաղակներով   ձեռնասայլակների   ճըռ– ոոց…    ճղճղան    պլակատներ՝    չինարեն,    ֆրանսերեն,    պոլի– նեզերեն․      ուր      նայում   ես՝   բոլորն   էլ   վաճառում   են   միայն ամենալավը։   Եվ  թոփ    կղզաբնակներր   ոչ   մի   դուռ  բաց չեն թողնում,    վաճառելով   իրենց   ամբողջ   կոկոսամիջուկը    մինչեւ վերջին փոքրիկ կտորը։

1Դ քաոսի մեջ էլ հենց մենք հանդիպեցինք Լարսենին։ Սեր հայրենակից, Նորվեգիայի Մոսս քաղաքի բնակիչ Լար֊ սենը հագել էր ծղոտե լայնեզր գլխարկ եւ զոլավոր կարճ անդրավարտիք։  նա թոշակի գնացած ուսուցիչ է։

" ենք մտերմացանք եւ հենց նույն  երեկոյան հյուր եղանք բա  ծանոթների  մոտ Ֆաուտաու հովտում,  քաղաքից  մի քա– 1   Շխունա՝   երկկ այմ   Ա   ավելի  կազմերով   առագաստանավ։

29

նի կիլոմետր հեռու։ Իշավ արեւադարձային գիշերը, ձմռսյԼ գիշերվա նման սեւ, ամռան գիշերվա նման տաք։ ՄենՔ նՈս^ տել ենք դեպի անտ՛առը նայող պատշգամբում, փոքրիկ աԼ^ ղանի շուրջը, ծխացող նավթե լամպի լույսի տակ, սեղանս վրա պարում էին գարեջրի հինգ հսկայական դավաթներհ ստվերներր։ Լույսի շերտր ձգվել էր մինչեւ պատը։ Լուսավոր^ ված տեղը գաղտագողի հավաքվեցին մողեսներր, որպեսզի մի ակնթարթում ճանկեն որեւէ թեւավոր արարած եւ իսկույն որսի    հետ    թաքնվեն     մի     մութ    անկյունում։

Ահա երեւաց փրչոտ սարդր՝ ահագին ու զզվելի, ինչպես մղձավանջ։ Ահա ինչ֊որ բան, խշշալով, դուրս ընկավ խավարից, նետ վեց դեպի լամպը։ նիհար կատուն ցատկեց սեղանին եւ ճանկեց դողդողացող գնդիկր։ Գիշերային թիթեռնիկը անհետացավ կատվի փորում։ ուտիճներն ու մողեսներդ սարս ափ ահար     դիմեցին     վւախուստի։

երվա անդորրում ինչ֊որ տեղ ծնունդ առավ տերեւ– ների սոսափյուն, սարից փչեց գիշերային զով քամին։ Մեզ ինձ ու Լիվին, այդ ամենը հեքիաթային էր թվում։ Խիտ, մութ անտառը վիթխարի, փայլփլուն տերեւներով կանգնած էր մեո առջեւ, իբրեւ խուլ պատ, որի վերեւում, աստղային ֆոնի վրա, օրորվում էին կոկոսի ա րմ ավեն ինե րը սլացիկ, բարձր բները իրենց գզգզված սաղարթներով ղարդարելով։ Հարավային խաչ։   Անծանոթ   ա սաղեր։   Կողքի   պառկած   լուսնի   մահիկ։

Բացատում, տների առջեւ աճել էին արեւադարձային ինչ֊ որ բույսեր։ Ես տարբերեցի բանանների մեծ ողկույզն՛երը։ Իսկ ահա եւ հացի ծառի պտուղների սեւ ուրվանկարները։ Շատ պտուղներ ինձ ընդհանրապես անծանոթ էին։ Աարմանա՜լի երկիր։ Ահա այս երկար ճյուղերը ձգվել֊հասել էին այստեղ սուրճի ծառից։ Այգում այս ու այնտեղ ծաղիկներ են տընկ– ված։ ՛Ապշեցուցի՜չ ծաղիկներ։ Իսկ ինչպիսի՜ օդ։ Տաք, արգասավորությամբ շնչող․,․

Ինչ֊որ մեկը սկսեց կչկչալ ծառի վր՛ա։ Հավեր են, վայրի հավեր, բացատրեց Լարսենը։ Եվ պատմեց, որ նրանք հաճախ ձոլ են ածում ուղղակի պատշգամբում։ Իսկ ընդհանրապես վայրի հավի ձոլ ճարելը դժվար է, առնետները ոչնչացնում    են     դրանք։

30

Գիշ

\Ո     նոր  բարեկամներր՝   Լարսենը,   շվեդ  Կալլե   Սվենսոնը

հացի   Ջարլի   Խելլիգենը   վաղուց   են   բնակվում   կղզում։

՚" է   Սվենսոնը   վարել   է   «Դոնալգ»   ֆիրմայի՝   գաղութներում

՚    1յյւենախոշ"Ր    առեւտրական    ընկերության    պահեստի    վարիչի

$ ո։   Հրա7ալՒ   աղա   է։   Ամուսնացել   է   Թուամոտու   կրղ–

ւմ   մի   խելոք՛    սԻՐաԺէ՛   եւ   հայտնի   գեղեցկուհու   հետ։    Երեք

,     <լր օս  աշխարհ   եկել   մի   փոքրիկ   տան   մեջ Ֆաուտաոլ

հովտում՛                       ,

էհ    ին*պե՛ս  է,   հավանո  ւմ  եք   ւ^աիտին,—   հետաքըր֊

մեզ      Սվենսոնը      գարեջրի    գավաթից    մի    կերպ    հանելով

ծղրիդԻ1"

Բնությո  ւնը,,,,—     երազկոտ      արտահայտեցի     ես։ —

Կյանքումս      չեմ      պատկերացրել,      թեւ    աշխարհում   այսպիսի հրաշալի    աեղ    կա։

Սվենսոնը   մռայլ   նայեց   գիշերային   քամուն   խոնարհվող

արմավենուն։

—   Միայն գեղեցկությամբ չես ապրի,— ասաց նա,– եւ կարծես    թե     Շվեդիա յոլմ    գեղեցիկ    չէ։

—   Այնսլես չէ, ինչպես այստեղ,— առարկեցի ես,— իհարկե, հայրենիքից այսքան հեռու ապրելուց հետո այն ձեզ չքնաղ է թվում։ Դուք արդեն րնտելացել եք այս երկրի հրաշալիքներին։ Իսկ մենք հենց նոր ենք աղատվել ձմռան գըր– ԿԻց՛   մեզ  համար   ավելի   հեշտ   է   համեմատելը։

Ես թվարկեցի իմ հայրենիքի բոլոր թերությունները, մանրամասն նկարագրեցի Թաիտիի գեղեցկությունները։ ւււզում էի, որ նա հասկանար, թե ին՛չքան լավ է նրա համար այստեղ, գիտակցեր, որ ինքն ապրում է մի երկրռւմ, որի մասին բոլորը երազում են․ Հարավային ծովե՛ր, երկրային Դրա՛խտ։

այց    Սվենսոնը   մնաց    իր    կարծիքին։    նրան    ձգում    էր ․ աունը։   Այո,     այո,     նա     կուզենար   կնոջ   ու   երեխաների   հետ եկնել    հարազատ    Շվեդիա։    Այստեղի    բարքերը    կկործանեն երեխաներին,   Ինձ  չհաջողվեց վերահամոզել  նրան։
—  էոլք  հենց  նոր   եք  ժամանել,—   ասաց  նւա։—   Սպասե֊ *   Ք>   մի   ամիս   հետո   դուք  ինձ   կհասկանաք։   Հիմա  դուք  շլա–

31

․»

ցած   եք,   ինչպես   բոլոր   նորեկները)    Մի   գայթակղվեք,    Թալ տիում դուք չեք  գտնի ցանկալի  դրախտը։

Մյուսները ծիծաղեցին։ Ինձ շվարեցրեց նրանց միսձ բանոլթյունը։

Խելլիգենը գավաթը դրեց սեղանին։ Փոքր, համեսձ անգլիացին, որ նախընտրում էր լռել, որոշեց որեւէ բպԴ ասել։

— Ւրախտը նա է գտնում, ով վերա դառնում է հաւձ լ՚Տենիք։

՛Լ՛ա     Թաիտիում    ապրել    էր    քսանհինգ    տարի։

դուք      որտե  ղ      եք   ծնվել,֊

։ծ   հլ

—  Իսկ րեցի     ես։

(յա     ծնվել     է     Լոնդոնուս,     Լոնդոնում։

—  4" Հ> ինչպես չհիշես Նորվեգիան,— դուրս թռավ Լաո–․ սենի հոգուց,—   մի հաղարջը ի  նչ ասես  արժի։

Ես շփոթվեցի։ Հաղարջ․,․ Ես ցույց տվեցի պտուղներով), ծաղիկներով ծածկված ծառերն ու թփուտները։ Բայց Լարձ սենը այնպիսի արհամարհանքով փնչացրեց, որ քիչ մնաս լամպը հանգցներ․ Խելլիգենը ժամանակին ձեռքով ծածկես այն։

—    Մ\ի"թե կարելի է այս ամենը համեմատել հաղարջ հետ։ Մի պատկերացրու, կանգնում ես այգում, եւ առան տեղից  շարժվելու     հաղարջ   ես  ուտում՝ ինչքան   տեղ   ունես․․

Ուսուցիչ Լ արսենի դեմքը փայլում էր։ Ես չհասցրեցի ընդհատել նրան, նա արդեն սկսեց մանրամասն նկարագրել այծի սլանրի ու սեւ հացի, թարմ կաթի եւ ճախնամորիով կի– սելի հրապույրները։  Կաթնասերի հետ։

—   ոայց չէ     որ  դուք  թաիտիում առաջին   անգամը չէ,   որ լիսում  եք,—    մեջ   ընկա   ես   վերջապես։—    Ինչո՞ւ   վերադար ձաք     այստեղ,     եթե    չեք    հավանում։

■— Երիտասարդ,— պատասխանեց Լարսենը,— այն ժա–\ մանակ Թաիտին բոլորովին այլ էր։ Դեռ ընդամենը չորս տա–\ րի առաջ սպիտակամորթների վրա նայում էին ներքեւիցս վերեւ։ Իսկ այժմ կղզաբնակները միայն ծիծաղում են մեղ վրա եւ մեր հաշվին ապրում, ես հասկանում եմ նրանց լեզուա եւ լսում եմ, թե ինչպիսի դիտողոլթյուներով են մեղ ճանա՛ 32

Թե,

Վերջապես,   հասել   ենք    մեր   նպատակին։    նավը      վերադարձավ      դեպի քաղաքակրթություն,   իսկ   մենք   պետք   է   տուն   կառուցենք   անտառում

պար

Հ   դնում։    Ինչքա  ն    են    երես   առել   այսօրվա    կղզաբնակ– ՝,             հնչաես   են   քթները   տնկել,   եւ  բոլորր   այդ   խանդավառ

ոհստների ու գովասանական ռեկլամի հետեւանքով։ ո ա՚1ստ–>– ԱՀա թռ արդեն որտեղս է հասել այդ դրախտը։ Րվ գալի" է այստեղ, հետո պետք է անպայման գիրք դրի։ Ի եւ որպեսզի ա1ս գնեն, անպայման պետք է դրախտի մասին խոսք ԳցեԼ՛ Ո՞Վ պետք է կարդա, եթե գրես ինչպես կա իս֊ Սապես։ Դե, իհարկե, ոչ ոք։ Ռոմանտիկա ու գեղեցկություն տուր մարդկանց։ Օ՞ւմ են պետք երկաթե սարայներն ու ․աոգված շշերը… Այդպիսի բանի մասին չեն գրում։ Ահա եւ ձգտում են ներկայացնել Թաիտին այնպես, ինչպիյյին այն եղել է Քարե դարում, երթ կղզաբնակները վազվզում էին ան– տառում՝ ծածկված միայն թզենու տերեւներով, երգում ու պարում էին խարույկի շուրջը։ Ֆրանսիայից ներմուծում են ուկուլելե, իսկ Ամերիկայից՝ քրծենի շրջազգեստներ, որոնք •առաջ այստեղ երբեք չեն եղել։ Հորինում են պոլինեզիական մեղեդիներ, կղզաբնակներին սովորեցնում են ուկուլելեի վրա նվազել եւ կարճ շրջազգեստներով պարել կինոկամերաների առջեւ՝ միայն թե էկրանի վրա ցույց տալու բան լինի։ Եվ մարդիկ նայում են, ծափահարում ու հիանում, ա՜խ, որքան պրիմիտիվ է այնտեղ ամեն բան։ Հենց այդպես, Թաիտին պետք է պրիմիտիվ ձեւանա, որպեսզի չցամաքի ■ տուրիստների հոսանքը, որպեսզի գրքերը դուր գան րնթերցողներփն, որպեսզի կինոյի սեանսի բոլոր տոմսերը վաճառված լինեն։ Եվ որպեսզի սպիտակ մարդը իրեն հանցավոր չզգա այն ամենի համար, ինչ արել է նա այստեղ։ Այ, ես երբեւիցե Գիրք լույս կնծայեմ այստեղ, կղզում։ Պոլինեզիական լեզվով։ Գիրք՝ Հյուսիսային ծովի դրախտի մասին, նույնպիսի «կմարիա» գիրք, ինչպիսին Հարավային ծովերի մասին շաղակրատող բոլոր նրա քույրերն են։ Կնկարագրեմ նորվե֊ գիան ոչ թե երկիր, այլ երազ, ուր վիկինգները նստած սառ֊ Տ*գնդերի վրա կրակ են հանոլմ կայծքարից, իսկ արջի մոր֊ ԲԻ հագած կանայք խալինգ՝ են պարում եւ ծնում՝ ոտքերին Դեւուկներով     երեխաներ։

1  Խս

Ւքախտի

լի"<1՝   նորվեգական  ժողովրդական

"րոնոլմները—3

պար։

93

Լարսենը կանգ առավ, որ շունչ քաշի, նորից բոլորին լցրեց տնային գարեջուր։ Ես նայեցի Լի վին, որը չէր կարո֊ ղանում աչքը կտրել անտառից, կախարդական բույսերի այդ երերուն պատից։ Մի թե իրավացի են մեր բարեկամները^ Մի՞թե այստեղ, ուր այսպիսի հրաշալի բնություն է, ամեն ինչ փտած է ու փուչ։ Ո՛չ; Համենայն դեպս, ո՛չ Մարքիզյան կղզփներում։

Մենք մեր պլանները հաղորդեցինք բարեկամներին։ Սվենսոնը     ծիծաղեց։

—   Առաջին իսկ շխունայով կվերադառնաք,— դուշակեց նա։— Մռայլ կղզիներ են այդ Մարքիզները։ Վայրի լեռներ, նեղ հովիտներ, բնակչություն համարյա չի մնացել։ Իհարկե, տեսարանն ազդեցիկ է եւ բուսականությունը հարուստ, քան այստ՛եղ, բայց, միեւնույն է, քչերն են դիմանում այնտեղի միայն ակութ յան ը։ Մարքիզներում ժողովուրդն անհամեմատ մռայլ է այստեղի ժողովրդից։ Չէ" որ նրանք ոչ այնքան հեռու    ժամանակներում    մարդակ երներ    են     եղել։

Մեր այս բարեկամներից ոչ մեկը չէր եղել Մարքիզյան կղզիներում։ Բայց նրանք բոլորն էլ լսել էին այնտեղի ճոխ բուսականության ու մեկուսացված ութ յան մասին։ Երեւում է, որ իսկապես   վայրի   երկիր   է։   Ինչ֊որ   առանձնահատուկ,,*

—  Իսկ դուք  անհրաժեշտ հարմ արանքներ ունե ք։

—  Ոչ մի հարմարանք չունենք,— պատասխանեցի ես,— եւ պետք էլ չի։ Կմագլցենք ծառերը պտուղներ քաղելու համար, ծովում ձուկ կբռնենք, ինչպես կղղա բն ակն ե րը։ ճիշտ է, ես բանկաներ ու սլրեւդարատներ եմ տանում կենդանաբանական    հավաքածուների    համար։

րոլորր    միանգամից     աշխուժացան։ Ուսուցիչ    Լարսենը     ուսիս    խփեց։

—   Երիտասարդ,— ասաց նա,— դուք այնքան էլ ճիշա\ պատկերացում չունեք Հարավային ծովերի մասին։ էսա գնացեք խանութպանից գնեցեք պրիմուս։ Միաժամանակդ նաեւ կաթսա, թավա ու մի արկղ պահածոներ։ Բացի դրանից* Հետներդ տարեք մի֊մի պարկ ալյուր, բրինձ ու շաքար>\ Չմոռանաք վերցնել լավ լապտեր, չխոսելով արդեն հագուս֊4 տի    եւ    հակամ ոծակա յին    ցանցի    մասին։

34

Լ․ Իսկ վերմա՞կ, գիշերվա ցրտից պաշտպանվելու հա֊ միջամտեց Սվենսոնը;— նաեւ կացին, սղոց, մեխ։ ՒԹե, իՀարԿե> մտաԴ1՚Ր ձեՔ Բնակարան վարձել կղղա բն ակների    մոտ՛

^ Հիշեցեք,    դուք   ավետյաց    երկրռւմ   չեք,—    բացատրեց

Լարսենր։

^ Տապակած խոճկորի կտորներր իրենք չեն թռչում մտնում մարդու բերանր, այստեղ հարկավոր է թավա, գա֊ տ I, 1'՚ւզկի ու, վերջապես, մի բիդոն նավթ։ Անտառում թափված    ճյուղերը    թաց     են;

,^․   Դեղորայք,—     ընդգծեց       Սվենսոնը,—     վիրակապեր,

յոդ, սալոր

^․ Ես հիանալի միջոց ունեմ թարախակալումների դէժ,—     հավաստիացրեց     մեզ    Լարսենը։

—  Թարախակալումների  ,—   նորից   հարցրի   ես։

—   Այո, թարախակալումների,— շա րուն ակեց Լարսենը,— ես մի բարեկամ ունեի, եւ մի անգամ նրա վրա չիբան դուրս    եկավ,,,

—   Դու մաղձոտ ես,— պատասխանեցի ես,— դե, ինչ է, վերադառնանք դեպի բնությունը՝ մի ամբողջ բեռ մեզ հետ քարշ     տալո  վ։

Եվ այնուամենայնիվ, երեկոյան գնալով հյուրանոց, ես ու    Լիվը     տատանվում    էինք։

—  Լավ,     կացին     կվերցնենք,—    ասացի     ես։

—   նաեւ կաթսա,— ավելացրեց Լիվը,—> ինչ ուզում ես ասա, նրանք կյանք տեսած մարդիկ են, ավելին գիտեն, քան    մենք։

Հ"նց որ սովորենք առանց այս բոլորի յոլա գնալ, կտանք    որեւէ    մեկին,֊–     շարունակեցի     ես։

—  ճշմարիտ   է,—   ընդգծեց   Լիվը,—   ոչ  մի   քայլ   ետ։

Եվ ընդհանրապես, նախքան առանձնանալը վատ չէր լրսի գոնե մի քիչ ծանոթանայինք կղզաբնակների ապրելա– Գ րպին։ Իսկ ի՞նչ ես կարծում, արդյոք չգնա՞նք առայժմ Կղզու    խորքր    ու    մի    տնակ    վարձենք    այնտեղ։

Շխոլնան     կգնա,—     աոարկեց     Լիվը։

ւ՚ա   դեռ  շուտ   չի   լինի,   բացի   այղ,   կարելի \է   խնդրել

3*      35

նավապետին,   որ   նա   ժամանակին   մեղ  իմաց   տա։    ւ՚ե,   այս֊   | տեղ    ամենուր    ավտոբուս    է    գնում։

Վերադառնալով հյուրանոց, մենք ոչ մի կերպ չկարողացանք քնել։ Հազարավոր մտքեր ու տպավորություններ էին եռում մեր գլուխներում, հազարավոր մոծակներ էին դզզում պաշտպանական    քողի    վրա։

Ապագան  որեւէ բան  պատրաստո՞ւմ է մեզ համար։ Ես   քննադատաբար   նայեցի   պատին   փակցրած   հայտա֊   I բարությանը։    «Արգելվում    է    կոնքափաթաթանով    հյուրանոց մ՛տնելը,  չի  թույլատրվում  փողոցային   կանանց  բերել»։

Լուսամոլտից լույսի ճառագայթ ընկավ պատին։ Ես հա֊ յացքռվ հետեւեցի նրան, եր՛կնքում, ծածկոցի վերեւում, սա– \ հում էր լուսինը։ Գիշերային տաք օդում անուշ բուրում էին ծաղիկն՛երը։ Փոքրփկ, կայծկլաացող ալիքները հանդարտ ծը֊ I փռլմ էին ափի մոտ։ Հեռվից, այնտեղից, ուր տարածվել էին I խութերը, անտառների խշշոցին խառնվելով մեզ էր հասնում I Հարավային ծովերի երգը՝ ալեբախության ահռելի ճողփյու֊ I նը։    Ամայի    փողոցները    լռել    էին։

Արմավենինե՛ր,    լուսի ն՝    իդիլիա ։

Առաջնորդ Թերիիերոո ա Թձրիիերոոիտերւային՝ Թաիտիի տասնյոթ առաջնորդների տիրակալը իր տիկնոջ հետ միասին ճաշասեղանի մոտ զբաղեցրել է մի ամբողջ նստարան։ Ար– ժանապատվոձթյամբ, առանց շտապելու, իր գործը հիանալի տեսնելով, առանց գդալի ու պատառաքաղի, նա խժռում է բազմաթիվ կերակուրներ։ Խոզի տապակած միս ու անանասն՛եր, հում ձուկ ու խեցգետիններ, բանաններ ու հավի ճտեր, ոստբենեւր ու հացփ ծառի պտուղներ, ծովախեցգետիններ ա սեխ, մանգոյի պտուղներ ու պապա յա— ո չ, չի թվարկվի այն ամենը, ինչ անհետանում էր առաջնորդի լայն երախում։ Եվ մենք,  որքան  կարող էինք,   աշխատում  էինք   ետ  չմնալ։

Ամուսինները   տեղական   խոհանոցի   լավագույն   ռեկլամն էին։     ժպտուն,     թիկնեղ,   զորեղ   Թերիիերոոյի   քաշը   ամբողջ Հարյուր քսանհինգ կիլոգրամ էր,  նրան բոլորովին չէր  զիջում , 1 նաեւ   նրա    բարեհոգի    կինը։    Դիմացի   նստարանն    ղբաղեցրեէ I

ւսն առաջնորդի սիրունատես երեխաները, նրանք ուտելիք֊ ք եոՒ սարերի ետեւից երկչոտ նայում էին մեզ։ նրանց կե֊ ուսկրացանկը կազմված էր սուրճից, հացի ծառի պտուղնե– Լց եւ թաիտիական կոկոսի սոուսից։ նրանք աննման էին ուառւմ՝ ակներեւաբար երազելով հասնել իրենց հոր կազմ֊ յածքւին։ նշանավոր թաիտեցոլ հասարակական կշիռը ուղիղ համեմատական էր նրա մարմնական քաշին։ Մեր տան տե– ոեՈՐ բնէԿ պ ո լին ե զի ա ցիների արժանի հետնորդների բարձ֊ ֊ության վրա էին, անփոփոխ գերազանց տրամադրությամբ, մշտուրախ ու կատակասեր, վաղվա օրվա մասին չհոգացող։ Առաջնորդ Թերիիերոոն բացահայտորեն հպարտանում էր    իր   կազմվածքով։

—   Ահա տեսեք, թե ինչպես պետք է ապուր ուտել,–֊ ասաց  նա,—   բոլոր հինգ մատները թաթախելով  ափսեի մեջ։

նրա լայն ափը իսկապես  որ հիանալի  շերեփ  էր,,․

Սսկված երեխաները հիացմունքով նայում էին իրենց հորը։ Լայն ժպտալով, ՛առաջնորդը մեզ բացատրում էր, որ գռալն ու պատառաքաղը գարշելի համ ունեն։ Բացի այդ, գդալից ապուրը լցվում է լեզվիդ վրա, իսկ դա ճիշտ չի։ Ահա ■երբ բռիցդ ես խմում, ապուրը շոյում է քիմքդ եւ տալիս է իր ամբողջ    բուրմունքը։

Ես հետեւեցի համադամասեր Թերիիերոոյի օրինակին եւ գլխի շարժումով հավանություն տվեցի։ Լիվին դժվարությամբ էր հաջողվում ուտելու նոր եղանակը, բայց նա էլ աս֊ տիճանաբար    յուրացրեց։

Լսելով, որ մենք պատրաստվում ենք Մարքիզյան կըղ– զիներ    մեկնել,    Թերիիերոոն    խանդավառվեց։

—  էհ, մի քիչ ջահել լին՛ն ի, ես էլ կգայի ձեզ հետ,— բացականչեց    նա։

Եվ մենք չկասկածեցինք, որ նա այդ կաներ։ Մարքիզյան արշիպելագը հեքիաթային երկիր է, ասաց առաջնորդը։ սա ինքը երբեք չի եղել այնտեղ, Պապենոլ հովտում ապրող սրա շատ ծանոթներ նավարկել են դեպի Մարքիզները եւ հրաշքներ են պա՛տմում այդ կղզիների մասին։ Յուր՚աքան– Ա"ւր կոկոսյան արմավենո֊ մի բերքից այնտեղ հավաքում ««    հարյուրական     ընկույզ,     իսկ   Մարքիզյան   հովիտներում

37

մրգերը   անթիվ֊անհամ ար   են։   Հատկապես  Ֆատու֊ԽիվայաւՐ արշիպելագի     ամենահարավա յին     կղզում։

Այնտեղ   հարկավոր    չէ     (ինչպես   Թաիտիում   էյ    նարնջի համար   մագլցել   սարերը,    դրանք   ներքեւում   են    աճում։    նալ֊ նիսկ   լեռնային   կարմիր   բանանը՝   ֆեին   (առաջնորդի   սիրելի ուտելիքը),    աճում    է    հովիտներում։    Իսկ    Թաիտիում    միայն ամենավարժ   մագլցողներն   են   կարողանում   ֆեի   ճարել։   լա֊ վաքում    են,    իսկ   հետո    վաճառում   Պ ապեէտեի    շուկայում,․․ Եվ   հետո,   Ֆատու֊Խիվայում   գորշ   առնետներ   չկան,   ուս֊ տի    այնտեղ հարկավոր    չէ րնկույզները   փրկելու   համար    կո֊ կոսյան   արմավենիների   բները   թիթեղով   պատել։   Եվ   այնտեղ ամեն     ինչ     այնքա  ն     էժան     է։    Մեզ,    իհարկե,    կդիմավորեն նվերներով,   որոնց   մեջ հավանաբար   կլինեն   ձի   եւ   կապոցներով    հավեր։

Այնտեղ ավտոմեքենաներ չկան, որոնցից միայն փոշի ու գարշահոտություն է փչում։ Չկան մժեղներ, չկան խանութպաններ․,,

— Այո, այնտեղ անհամեմատ ավելի լավ է, քան Թաիտիում…— հառաչեց առաջնորդը։— Իսկ չէ որ այստեղ էլ առաջ այդպես էր։ Հենց հովտում աճում էին ֆեին եւ շատ ուրիշ հազվագյուտ բանաններ։ Իսկ հիմա, եթե տնկում էլ ես, միեւնույն է։ չեն աճում, հազիվ բարձրանում են հողից եւ հիվանդությունը ոչնչացնում է։ Հիվանդություններ, ավտոմեքենաներ, չարչիներ։ Ահա թե ինչ բերեցին Թաիտիում նո՛ր    ժամանակները։     Ուղղակի     փրկություն    չկա*

Թերիիերոոն հպարտանում էր իր կղզով եւ իր ժողովրդով։ նա կարող է ժամերով պատմել երկրի մասին։ Րայց նա գիտի, որ հին Թաիտիի վերջը եկել է եւ չի սիրում նոր կուլտուրան։ Ջանում է, որքան ՐՐ ուժերը ներում են, հակազդել դրա ներթափանցմանը։ Միայն թե քաղաքակրթությունն ավելի ուժեղ է։ Ծալքավոր երկաթի քաղաքակրթությունը,․․ Առաջնորդը չկարողացավ մեզ ասել, թե որեւէ մեկը վարձով տնակ տալիս է արդյոք։ Բայց նա հրավիրեց մեզ իր մոտ ապրելու, քանի դեռ մենք սպասելու ենք շխունայինւ նրա տունը՝ մեր տունն \է։ Ո՛չ, ո՛չ, ոչ մի հակաճառու– թյ ուն։ 38

էլ  <հ""1֊>     հիանալի     սեղան։     Միայն   թե   այդ   հում  ձուկը ․սաես   առատորեն   է   ծածկված  կոկոսի  յուղով․,,

․․֊․․ Ավելի   շատ   կեր   հացի   ծառի   պտուղներ,—   խորհուրդ յէո   առաջնորդը   էիվին,—    առողջ   ու   հաստ   կլինես։ ․   ․^– Երեխաներ   շա   տ   ունես   դու,—    հարցրեց    տիկին    Թե–

ըիիերՈոն,

․֊ Ոչ,— պատասխանեց Լիվը,— մենք նոր ենք ամոլսնա–

ցել։

Տիկինը    հանդիմանվեց․

—    Ամուսնացած եւ ոչ մի երեխա, այ քեզ դժբախտություն, ․․

—   Դե, ճիշտն ասեմ, ես էլ այնքան շատ չունեմ,— մխի– թարեց նա էիվին,— ԴՐա համար էլ մենք քսանութ մարդ ենք որդեգրել։

—   Քսանինր,—     ուղղեց     առաջնորդը։

Առաջնորդի կինը բարկացած շրխկացրեց սեւ խոճկորին, որը եռանդով քորում էր մեջքը՝ քսելով մոծակներից քրքըր– ված իմ ոտքերին՝ ի բավականություն մեր երկուսի։ Խոճկորը ճղճղաց ու նետվեց դեպի դուռը՝ պոչիկը ծուռումուռ կեռիկ շինելով։ Առաջնորդ Թերիիերոոն բավականաչափ տնային կենդանիներ ունի, եւ նրանք իրենց հակումներով բոլորովին էլ չես տարբերվում աշխարհի մյուս ծայրերում ապրող իրենց ազգակիցներից։

Եթե հավը, ցատկելով սեղանին, սկսում է կտցահարել առաջնորդի թանկագին ֆեին, ապա նա այնպես է գոռում, որ թվում է, թե հենց հիմա բեղերը կթռչեն, եւ բռունցքով դմբացնում է սեղանին։ Հավերը, կատուները, շները, խոճկորները խուճապահար փախչում են դռան ետեւը։ Իսկ մի քանի րոպե հե տո նրանք դարձյալ այստեղ, սեղանի մոտ են, եւ ամեն    ինչ    հաշտ    ու    խաղաղ    է։

Խեղճ   Լիվը   ոչ   մի   կերպ   չէր   կարողանում   հաղթահարել ի   ինչ֊որ   միրգ,    որն   իր   համով   տապակած   կալոշ   էր   հիշեցնում։

Իսկ   ահա   սա  ի՞նչ   է,—   հարցրեցի   ես,   ցույց   տալով Ր   Լեչոտ    պտուղ    սեղանի    հեռու    ծայրում։

~~ Հապո֊տապո,—   պատասխանեց   առաջնորդը,   նա   դեռ

39

նայում էր այն կողմը, երբ «կալոշը» անհետացավ խոզի երախում, որը խնդրագին հայացքով նայում էր Լիվին՝ մռու֊ թը    սեղանին    դրած։

Մենք չէինք ծուլանում հարցուփորձ անել։ Ի՞նչ, իսկ ինչ֊ պե՞ս, իսկ ինչո՞ւ․,․ Եվ ամուսինները համբերատար ամեն ինչ բացատրում էին, հաստատ համոզված լինելով, որ Սորվե֊ գիայում  միայն   կարտոֆիլ   ու  սառույց է   աճում։

— Վուալյա,— ասաց տիկին Թերիիերոոն, տալով մեզ մի ճաքած փոքրիկ բաժակ,— դա սուրճ է կոչվում, համով է, խմեք,  ձեզ անուշ լինի։

Ստամոքսները պայթելու չափ լցնելով, ամուսինները փռվեցին հատակին՝ պանդանուսի տերեւներից խսիրի վրա, եւ իսկույն    քնեցին։

Իսկ  մենք  մտանք  այգի,   տեղավորվեցինք մանգոյի ծառի | ստվերում   հանգստանալու։   Հոգնել,   հալից   րնկել   էինք։

Այդպես, մեկր մյուսի ետեւից անցնում էին օրերը Պա– պենու հովտում։  Երշանի  կ օրեր։

Առաջնորդը   եզրակացրեց,   որ  մենք   չափազանց   անտեղյակ      ենք,     մեզ   անհրաժեշտ   է   լուսավորել։   նա   դարձավ  իմ ուսուցիչը,  իսկ  նրա կինը՝ էիվի դաստիարակչուհին։  Ես պետք է   ուտելիք   հայթայթել   սովորեի,    էիվը՝   պատրաստել։    Ուտե– I լիք   հայթայթելը   հիմնականում   հանդում   էր   ծառեր   մագլցեո կարողանալուն։

Առաջնորդր առաջին դասի համար րնտրեց տան մոտ աճող մի ցածր կոկոսյան արմավենի։ Ամբողջ ընտանիքը, 1 ընտանի կենդանիների հետ միասին, անզուսպ հետաքրքրու՚\ թյամբ հավաքվեց մեր շուրջը։ Ես գրկեցի ծառի բունը, եւ\ հիշելով մանկությունս, մագլցելով բարձրացա մի մետր,\ մյուսը։ Բայց երբ փորձեցի իջնել, զգացի, որ բունը սուր եզրավոր օղակներ ունենալով՝ խանգարում է ինձ։ Ի՞նչ անել,՛ կախվել արմավենո՞ւց, թե զգուշորեն ԳՐկելով այն իջնես ն երքւեւ։

Հանդիս՛ատեսներն օրորվում էին ծիծաղից, ես անօգնւս՛) կան ճոճվում էի նրանց գլխավերեւում։ է՛հ, ինչ լինում է> թող     լինի։     Հավերը     ցաք     ու     ցրիվ  նետվեցին   այս ու  ա$>

40

․      յ—    բա՜խ֊բա՚խ,    եւ   ես   նստած   եմ   գետնին,    արյունլվա օերծվածքնեԲ"Վ–    պատված։

Բուռն ցնծություն։ Տիկին Թերիիերոոն, հռհռոցից ցրնց– յէւով ԴՐկեց մոտակա ծառը, որպեսզի ցույց տա, թե ինչ– էս են եվրոպացիները ծառ բարձրանում։ Ի դժբախտություն նրա, Գա բանանի ծառ էր եւ գեր կինը փխրուն բնի1 հետ միասին շրմփաց գետին։ Առաջնորդը քիչ էր մնում խեղդվեր ձիծ աղից՛

Շատ օրեր անց, երբ քերծվածքներս առողջացել էին, ես որոշեցի արմավենու վրա բարձրանալու նոր փորձ անել։ Առաջնորդը կարգադրեց իր ժառանգներից մեկին առաջինը մագլցել, որ ես տեսնեմ, թե ինչպես է այդ արվում։ Ինքը թերիիերոոն, երբեմնի առաջին հսկան կղզում, այժմ շատ էր ձեր   ու    հաստ։

Մանչուկը ձեռքերով գրկեց բունը, կրունկներով հենվեց նրան, մեջքը կորաձեւ դուրս գցեց ու մագլցեց, ո՛չ, կապիկի պես    վազեց     մինչեւ   գագաթը։

Ես փորձեցի մի ընկույզ պոկել, բայց այն կարծես երկաթալարով կապված լիներ։ Հանկարծ սաղարթի մեջ ինչ֊որ բան տզզաց, եւ հազարավոր դեւեր հարձակվեցին ինձ վրա — մի ակնթարթ, եւ ես նորից նստած էի գետնին․ ճիշտ է, այս անգամ առանց քերծվածքի, սովորել էի պո լին ե զի ա կան ձեւով մագլցել։

—   Դու ինչո՞ւ  այդքան  շուտ  իջար,—   հարցրեց   Լիվը։

—   Մանուպատիա,— բացատրեց առաջնորդը,— կծող թռչուն։

Ավա՛ղ,   նավերը   պիծակին   էլ   են   հասցրել   այստեղ,,,

—   Վերեւում միշտ զգույշ եղիր,—․ խրատեց ինձ Թերիիերոոն,— սաղարթի մեջ հաճախ թաքնվում են հսկայական, Ք" ափի չափ մեծ թունավոր հազարոտնոլկներ։ նրանք շատ ավելի վտանգավոր են խայթում, քան պիծակները։ Բայց դե ավելի    լավ   է    խայթեն,   քան   թե   վախից   բունը   ձեռքից   բաց

Բանանը   կեղծ  բուն   ունի։   Բանանը   բազմամյա   խոտ   է,   հաստ   ներք • "՛ցողունով,   որից   հեռանում   են   բնապատյանով   տերեւները։      Տերեւապատ֊ իններն   իր ար   կպնեչով,   կազմում   են   կեղծ բուն։

41

թողնես։      Խայթոցը      կարելի      է   բուժել   սոխով  կամ կիտրոնի

հյութով։

Հապճեպ վայրէջքից հետո ես նկատեցի, որ ոտքիս մեծ մատի եղունգը կապտեց ու մսից հեռացավ։ Առաջնորդը պատրաստակամություն հայտնեց բուժել ինձ։ Հարկավոր է եղունգր բոլորովին հեռացնել, որպեսզի նորը ուղիղ աճի, եզրակացրեց նա։ Ես նստեցի պատշգամբի հատակին եւ ոտքս վեր բարձրացրեցի։ Առաջնորդ Թերիիերոոն կառչեց եղունգիցս ու ձգեց ներդնելով դրա մեջ իր հարյուր քսանհինգ կիլոգրամ քաշը։ Դեմքը փայլեցնելով, նա ցույց տվեց հեռացված եղունգը։ Արյունը կաթեց հատակին, առաջնորդը մաքրեց այն բամբակով, հետո նույն այդ բամբակով մաքրեց վերքս; Դրանից հետո եռացրած ջուր ածեց մատիս) Վիրահա– տությունը    ավարտված    է․,․

Ծածկի տակ, խոհանոցում, առաջնորդի կինն ու կիվը վիթխարի կաթսայի մեջ ինչ֊որ բան են խառնում, տնավարության գաս է… միայն թե գազօջախին փոխարինել էր հողե հատակի մեջտեղում եղած քարե օջախը։ Խարույկ վառեցին, սալաքարեր շիկացրին ու, հանգցնելով կրակը, դրանց վրա ուտելիք    էին    տապակում    ու    թխում։

Ահա հիմա էլ քարերի արանքում ցից կանգնեցրել էին տերեւներից սարքած փաթեթներ, որոնց մեջ լցված էր ինչ֊որ արտասովոր խմոր, իսկ էիվն ու տիկինը թափահարելով ձողիկներ, արմավենու տերեւներ եւ վիթխարի թակոցներ՝ այս\ ու այն կողմ էին նետվում օջախի շուրջը, կատուների ու հավերի    միջեւ։

Թողնելով կանանց իրենց գործին, մենք առաջնոր՛դի հետ գնացինք զրուցելու այն վւուիոխությունների մասին, որ բերում են իրենց հետ նոր ժամանակները։ Պատշգամբի անկյունում դրված է առաջնորդի աշխատանքային սեղանը, երթ, տեղի բնակիչներր գալիս էին իրենց խնդիրքներով, նա նր– րանց րնղունոլմ էր նստած հին թղթերի, նամակների, օրացույցների ու ծղոտե լայնեզր գլխարկների կույտի մեջ, որոնց կողքին կարելի էր գտնել դեղերով սրվակներ, բաժակ, թիթեղյա տոլփեր, ճաքած թասիկ, հովանոց, օսլայած օձիք… 42

թերիիերոոյի   տունը,   որ   կիսով  չավ։   ծածկված   էր   ծաղ– տ   ու   անուշաբույր   թփուտներով,    կան գնած   էր   ճանա֊ ՀԱ    մոտ։    Առանց    աշխատանքից    կտրվելու,     առաջնորդը էր   տեսնեւ   անցորդներին։   Նա   ձեռքի   թափահարումով ւնում      էր      անցորդներին,    կատակներ   էր   փոխանակում 1   անդ     հետ․      «Համեցե՛ք,      ճաշենք»,—    կանչում      էր     նա։ րսորհակալությո ւն,   արդեն»,—   պատասխանում էին  նրանք, աուա9     գնալով։      Առաջվա     հյուրընկալ     սովորությունը    այժմ պսւրզապռս   քաղաքավարության    ֆրազ   էր   դարձել։   Այդ   արդեն     հրավեր     չէր,      այլ՝     ողջույն,      ինչպիսին      մեր   «բարեւ

ձեզն»֊ն է։

Հաճախ մոտերքում սլանում էին ավտոմոբիլներ՝ լեփ– ւեզուն աղմկոտ տուրիստներով, որոնք, այսպես ասած, ոտքի մրա էին հաճույք ստանում բնությունից։ Մենք հասցնում էինք նկատել միայն արեւադարձային սաղավարտները, ակ֊ սոոների ու լուսանկարչական ապարատների փայլը, հաճաիւ նաեւ՝ ծաղիկներով զարդարված, սիգարները ատամների արանքում ու մանղոլինան ձեռքին վախինային։ Մի ակըն– թարթ՝ եւ չկան, անհետանում են փոշու ու ժայթքող մրրիկի մեջ։ Դրախտի ոլղեգրերի երջանիկ տերերը շտապում էին մինչեւ գիշեր  վերադառանալ Պապեէտե։

Օրերը շաբաթներ էին դառնում, իսկ մենք դեռ շարուն՛ակում էինք ապրել Պ ապենու հովտում։ Ոչ մի լուր փոքրիկ շխունայից, որը պետք է մեզ տաներ հասարակածի տակ գտնվող մեկուսացված կղզիները… Մենք մագլցում էինք սարերը ձարխոտ՛ի մացառուտների միջով, լողանում էինք հորդառատ գետերում․, արմավենիների հովանու տակ։ Առաջնորդի հետ միասին գնում էինք անտառ պտուղներ հավաքելու,    զբոսնում    էինք    արեւոտ    ծովափին։

"ապենու հովտաբերանի հենց դիմացը, բարիերային իոլթում խորշ կա, եւ այստեղ ալիքները շառաչելով փշըր– վում են ափին։ Կարծես դղրդոցով ինչ֊որ բան է փլվում՝ այգ վազող ալիքների տակտին համապատասխան կոպիճն 1 րափվում կոպիճի վրա, իսկ արեւի ճառագայթներից շիկա֊ ցած կոպճակույտի վերնաշերտում ցրված են իր՝ բնության թաշալի  կերտվածքներր։   Լողաթեւի,  բորբոսնած  ծովասեզերի,

43

թողնես։      Խայթոցը      կարելի      է   բուժել   սոխով  կամ կիտրոնի հյութով։

Հապճեպ վայրէջքից հետո ես նկատեցի, որ ոտքիս մեծ մատի եղունգը կապտեց ու մսից հեռացավ։ Առաջնորդը պատրաստակամոլթյուն հայտնեց բուժել ինձ։ Հարկավոր է եղունգը բոլորովին հեռացնել, որպեսզի նորը ուղիղ աճի, եզրակացրեց նա։ Ես նստեցի պատշգամբի հատակին եւ ոտքս վեր բարձրացրեցի։ Առաջնորդ Թերիիերոոն կառչեց եղոլն֊ գիցս ու ձգեց՝ ներդնելով դրա մեջ իր հարյուր քսանհինգ կիլոգրամ քաշը։ Դեմքը փայլեցնելով, նա ցույց տվեց հեռաց֊ ված եղունգը։ Արյունը կաթեց հատակին, առաջնորդը մաք֊ րեց այն բամբակով, հետո նույն այդ բամբակով մաքրեց վերքս։ Դրանից հետո եռացր՛ած ջուր ածեց մատիս։ Վիրապատությունը    ավարտված    է,,․

Ծածկի տակ, խոհանոցում, առաջնորդի կինն ու կիվը վիթխարի կաթսայի մեջ ինչ֊որ բան են խառնում, տնավարության դաս է… միայն թե գազօջախին փոխարինել էր հողե հատակի մեջտեղում եղած քարե օջախը։ Խարույկ վառեցին, սալաքարեր շիկացրին ու, հանգցնելով կրակը, դրանց վրա ուտելիք    էին    տապակում    ու    թխում։

Ահա հիմա էլ քարերի արանքում ցից կանգնեցրել էին տերեւներից սարքած փաթեթներ, որոնց մեջ լցված էր ինչ֊որ արտասովոր խմոր, իսկ էիվս ու տիկինը թափահարելով ձողիկներ, արմավենու տերեւներ եւ վիթխարի թակոցներ՝ այս ու այն կողմ էին նետվում օջախի շուրջը, կատուների ու հա֊ I վերի    միջեւ։

Թողնելով կանանց իրենց գործին, մենք առաջնորդի հետ, գնացինք զրուցելու այն վ։ովախոլթյունների մասին, որ բերում են իրենց հետ նոր ժամանակները։ Պատշգամբի անկյու–\ նում դրված է առաջնորդի աշխատանքային սեղանը, երբ տեղի բնակիչներր գալիս էին իրենց խնդիրքներով, նա նը– 1 րանց ընդունում էր նստած հին թղթերի, նամակների, օրա– I ցոլյցների ու ծղոտե լայնեզր գլխարկների կույտի մեջ, որոնց 1 կողքին կարելի էր գտնել դեղերով սրվակներ, բաժակ, թի– 1 թեղյա ւոուփեր, ճաքած թասիկ, հովանոց, օսլայած | օձիք,,,

42

թերի/՚երոոյի   տունը,   որ   կիսով   չափ   ծածկված   էր   ծաղ– / ադատ    ու   անուշաբույր   թվալտներով,    կանգնած   էր   ճանա– սւրհի    մոտ։    Առանց    աշխատանքից    կտրվելու,    առաջնորդը ւ աոոո   էր  տեսնել   անցորդներին։   Նա   ձեռքի  թափահարումով ոօունում      էր      անցորդներին,    կատակներ   էր   փոխանակում նոանո     հետ․      «Համեցե՛ք,      ճաշենք»,—    կանչում      էր      նա։ (ւՇնորհակալությո՛ւն,   արդեն)),—   պատասխանում էին  նրանք, առաջ     գնալով։     Առաջվա     հյուրընկալ     սովորությունը    այժմ պարզապես   քաղաքավարության   ֆրազ   էր   դարձել։   Այդ   արդեն     հրավեր     չէր,      այլ՝     ողջույն,      ինչպիսին      մեր   «բարեւ ձեզն»֊ն է։

Հաճախ մոտերքում սլանում էին ավտոմոբիլներ՝ լեփ– յեցուն աղմկոտ տուրիստներով, որոնք, այսպես ասած, ոտքի վրա էին հաճույք ստանում բնությունից։ Մենք հասցնում էինք նկատել միայն արեւադարձային սազավարտներր, ակնոցների ու լուսանկարչական ապարատների փայլը, հաճաի։ նաեւ՝ ծաղիկներով զարդարված, սիգարները ատամների արանքում ու մանդոլինան ձեռքին վախինային։ Մի ակրն֊ թարթ՝ եւ չկան, ան՛հետանում են փոշու ու ժայթքող մրրիկի մեջ։ Դրախտի ուղեգրերի երջանիկ տերերը շտապում էին մինչեւ գիշեր վերաղառանալ  Պապե\էտե։

Օրերը շաբաթներ էին դառնում, իսկ մենք դեռ շարուն՛ակում էինք ապրել Պ ապենու հովտում։ Ոչ մի լուր փոքրիկ շխոլնայից, որը պետք է մեզ տաներ հասարակածի տակ գտնվող մեկուսացված կղզիները,․․ Մենք մագլցում էինք սարերը ձարխոտ՛ի մացառուտների միջով, լողանում էինք հորդառատ գետերում, արմավենիների հովանու տակ։ Առաջ֊ "Բդի հետ միասին գնում էինք անտառ պտուղներ հավաքելու,    զբոսնում    էինք    ար՛եւոտ    ծովափին։

"ապենու հովտաբերանի հենց դիմացը, բարիերային րալթոլլ) խորշ կա, եւ այստեղ ալիքները շառաչելով փշըր– ղում են ափին։ Կարծես դղրդոցով ինչ֊որ բան է փլվում՝ յգ վազող ալիքների տակտին համապատասխան կոպիճն | թափվում կոպիճի վրա, իսկ արեւի ճառագայթներից շիկս։֊ Յած կոպճակույտի վերնաշերտում ցրված են իր՝ բնության Բ՚սշալի կերտվածքներր։  Լողաթեւի, բորբոսնւած ծովասեզերի,

43

խճաքարերի հետ խառը ընկած են բազմաթիվ խեցիներ, դը֊ րանցից մի քանիսը փայլփլում էին ծիածանի բոլոր գույնն֊ բով, մյուսները՝ սպիտակել էին արեւից ու ծովից։ Թափված են մարջաններ, երփներանգ սպունգներ, չորացած ծովային կենդանիներ,    կոկոսի   ընկույզի    կեղեւներ։

Երբ մենք այլեւս չէինք կարողանում մնալ շոգ ափին, մտնում էինք ծառի տակ, ծակում էինք կոկոսի կանաչ ըն֊ կույզը եւ խմում նրա կաթը՝ ամենահրաշալի թարմացնող խը– միչքը աշխարհում։ Դե, մի՞թե դրախտ չի։

Ահա վերեւում, ամբողջ կղզին եզրապատող խճուղու վրա ճռնչաց սայլը։ Սայլապանը վիթխարի խեցու մեջ փչելով կա՛նչում է՝ եկե՛ք հաց տարեք։ Հրաշալի հաց է՝ թթու, մեջը խորոված   ճանճեր։

Շատ հարկավո ր է։ Մեր վերեւում դեպ երկինք են ձգվում արմավենիները, իսկ նրանց վրա՝ վիթխարի ընւկույզներ։ Սննդարար ու  առողջարար  ուտելիք,   համեղ  ու  էժան։

Բայց Թաիտիում հիմա կոկոսի ընկույզ չեն ուտում։ Այն հազարավոր տո՛նն՛ա՛ներով արտւահւանում են որպես չորացած կոպրա։

Հեռվից լսվում էր խեցիի ձայնը։

Հիմա     հաց     են     ուտում,,․

Առաջնորդ Թերիիեբոո Թերիիեբոո իտերաին պահպա֊ նոլմ էր հին սովորությունները։

Մի անգամ նա մի մեծ խնջույք սարքեց։ Խոզեր մորթեցին, հացի ծառի պտուղներ հավաքեցին։ Թաիտիական խնջույք։ Ի՛նչ առիթով։ Առաջնորդը որոշել էր մեզ որդեգրել։ Մենք պետք է Թաիտիի որդիներ դառնայինք, պոլինեզիական անուններ ստանայինք։ Ծաղիկներից պսակներ էին հյուսել, հա՛վերին ու խոճկորներին տնից դուրս քշել։ Ի նչ անուններ էին հնարել մեզ համար։ Համենայն դեպս՝ մեր նորվեգական անուններից «պարզ»։ Չէ որ անհնար է արտասանել «Լիվ$ եւ    «Թուր»։     Լեզուդ    ջարդում    ես։

Եվ   ահա   մենք   լավագույն  հագուստներ   հագած,   ծաղիկ–

44

մ    զարդարված  բազմել   ենք   սեղանի շուրջը։   Սկսվում   է

կնունքԸ՛

էս    նայեցի    առաջնորդի   կնոջը,   որբ   նստել  էր   անկչու–

մ  ու պատշաճն   էր  մատուցում   սոուսին,   նրա  բարեհնչուն նունր՝   Ֆաուֆաոլ   Թախիտուե,   նշանակում   էր   «Տգեղ։   Օվկիանոսի    չափ    ոտքեր»։

ինքն՝ առաջնորդը, նստ,ել էր նրա կողքը ու ժպտում էր այբողջ բերանով մեկ։ Կնքվողները, այսինքն՝ ես ու կինս, ռոավել էինք պատվավոր տեղը սեղանի վերին գլխին։ Մեծ, ւսյւնեզր գլխարկն անընդհատ իջնում էր էիվի ճակատին, եւ նա, ոչինչ չտեսնելով, անվերջ բերանն էր խոթում «տապա– եւած կալոշը»։ Արեւադարձային սաղավարտն անհարմար գը֊ տան հանդիսավոր օրվա սեղանի համար։ "այց բոլորովին առանց գլխարկի էլ չէր կաբելի։ Ահա ինչու Լիվի գլուխը խոթեցին առաջնորդի կնոջ՝ դատարկ խեցիներով զարդարված վիթխարի գլխարկը։ Հենց որ Լիվը գլխարկը մի քիչ թեքում էր, «Օվկիանոսի չափ մեծ ոտքերը» իսկույն մոտ էր վազում եւ ուղղում այն։ Եվ խեղճը նորից ափսեից քաշում էր «կա֊ չոշը»։

Իմ կողքին նստած էր սպիտակ պիջակ ու կարճ անդրավարտիք հագած քահանան, որը բոբիկ ոտքի մատներով քորում էր սրունքներր։ Հետո նստած էին զուգվաւծ վախինա– ներն ու թուխ հսկաները։ Ծաղիկներով ու կանաչով զարդա՛րված սեղանը տնքում էր վիթխարի ափսեների ծանրությունից,

Մենք ուտում ու խմում էինք։ Այստեղ թագավորում էր լիակատար ազատությունը։ Թույլատրվում էր ապուրն ուտել ձեռքով եւ ոտքերը սեղանին դնել, խոզի մսի վրա շաքարավազ շաղ տալ եւ թեյի մեջ ճտեր գտնել։ Ուտելիքի համար շնորհակալություն էին հայտնում նույնպես յուրովի։ Իսկույն երեւում  էր,   որ բոլորն  էլ   պայթելու չափ   շատ   էին  կերեր

"ոլորը կոկոսի թարմ ընկույզներով բաժակ էին խփում մեզ    հետ։    Այդպես     կատարվեց     կնունքը։

Թաիտիի աստղազարդ երկնքի տակ մեղմիկ օրորվում էին արմավենիները։ Լուսինը արծաթա՛փայլ կետերով երփ– "երանգել էր հսկայական փայլուն տերեւներր։ Նրա լույսի տակ

45

կարելի էր նույնիսկ նկատել բանանի ողկույզները։ Երկինքբ բոլորովին պարզ էր։ Եվ մենք ստացանք տեր ու տիրուհի Աաքուր     Երկինք     անունր։

Կուշտ եւ ուրախ հյուրերը ցրվեցին գեղեցիկ հովտում գտնվող իրենց տները։ Այսուհետեւ մենք նրանց համար դար֊ ձանք «յուրայիններ))։ Եվ մեզ համար վերջաւղես գտնվեց մի կարգին   անուն՝  Թերաիմաւոեատա   Տանե1   եւ  Վափւինե։

1   Տանե՝  տղամարդ։

երկրորդ գլուխ

Տխու֊նաս՛ կուլտուրա փոխադրոդ։

Թւսկաաոսւուու–|ք)            Մ*արյ>ա6ա–

յքւն կղզյակի    դիտարժան    բահը։

Տկան  որս Հ․ակվարիու–Ա*ու․ւքյ<

երեորա» փոքրիկ շխունան, որը պատկանում էր Թաիտիին, դուրս եկավ Պապեէտե նավահանգստի ծովածոցից։ Կրպակների ԳՈՐՀ պատերը եւ այսպես կոչված հյուրանոցների կարմիր կըղ– մինդրե կտուրներր աստիճանաբար թաքնվեցին արմավենիների ետեւում։ Խութերի վրա անխոնջ գրոհող մեծ օվկիանոսի հզոր ձայնը վերջապես խլացրեց ավտոմոբիլների   խռպոտ   շչակները   եւ   հեծանիվների    սուր   զնգոցները։

Մենք նորից օրորվում ենք բաց ծովում։ Գնում ենք Թաիտի նվիրական կղզու, երազանքների երկրի, Հարավային ծովերի մարգարտի, վաքրիկ դրախտի երկայնքով, որն իր փարթամ կանաչ զարդարանքով ու թվացող վայրիու– թյամբ հայացք է շոյում, իսկ իրականում այլասերված կուլտուրան հիմնովին աղավաղել \է այն։

Ս նա՜ս բարով, Թաիտի։ Այժմ մեր ուղին ձգվում է դեպի Ֆատոլ֊Խիվա՝ մեր ձգտումների նպատակը։ Պ ապեէտեն, քաղաքակրթության վերջին ֆորպոստր, ետեւում է մնացել, ""լզվել արեւաղարձայփն անտառի մոլգ֊կանաչ թավուտն՛երում։ Ահա եւ ամբողջ Թաիտին հեռացավ դեպի հորիզոնը, ընկղմվեց    օվկիանոսում,     անհետացավ։

Ալիքները կատաղորեն այս ու այն կողմն են նետում փոՔ1՚իկ   շխունան։    Տախտակամածի   վրա,    պո լինեզիացիներհ

47

միջեւ, մենք մի տեղ գտանք մեզ համար։ Ուրա խ խումբ էր։ Գիրուկ մայրեր եւ աղմկող երեխաներ, ալեհեր պապեր եւ կը․ րակոա վախինաներ․ ուկուլելեի, փողի, շեփորի հնչյուններ, հավերով, ձկնով, բանաններով լեցուն զամբյուղներ, կոպրա֊ 1է> ԲՐիԱանտինի եւ օվկիանոսի բուրմունք, տոպրակներ, ար֊ կըղներ, հորթեր, խոճկորներ… Եվ մրգերի սարեր։ Իսկ այդ բոլորի  կենտրոնում՝ մենք։

Մեր ուղեկիցները Թուամոտու արշիպելագի մարջանա֊ յին կղզիների բնիկներ էին։ Նրանք մեկնել էին Բ՚աիտի՝ «քա֊ ղաք», այժմ վերադառնում էին տուն։ Իսկ նրանցից երկուսը ուղեւորվում    էին    Մարքիզյան    արշիպելագ։

Մեզանից բաց\ի, միակ եվրոպացին ծեր նավապետն էր, երբեմնի կոլեջավարտ Ան գլիայում՝ բարեհոգի, ալեհեր, ծովային մի գայլ։ Նա հիանալի կրթություն էր ստ՛ացել եւ Եվրոպան Թաիտիից վատ չգիտեր։ Նա արդեն շատ տարիներ նավարկում էր Հարավային ծովերի գեղատեսիլ կղզիների շըր֊ ջանում, վիսկի էր խմում, վարում էր իր շխունան եւ ոչ մի տեղ ափ չէր իջնում թացի Պապեէտեից, որտեղ գտնվում էր նրա տունը։ Նավապետ րրանդերն արհամարհում էր քաղաքակրթությունը, բայց եւ այնպես ակամա նպաստել է նրա տարածմանը կղզիներում։ Նա գերված էր այդ երկրի հրապույրով, բայց ոչ մի անգամ ափ չէր իչել, որ վայելեր նրա բնությունը։ Զարմանալի մի մարգ, որը սքանչելի դիտեր Հարավային ծովերը եւ այն, թե ինչ բախտ է սպասում այդ երկրին։ Նա հասկանում էր, որ պո լին՚ե զի ա ցիներն արդե՛ն ճաշակե/ են «կուլտուրայի բարիքը», եւ հիմա այլեւս ոչ 1 ոք չի կարող կանգնեցնել շղթայընթաց ռեակցիան, նույնիսկ ծեր նավապետ Բրանդերը։  Նա իսկույն  մտավ մեր հոգու մեջ։

«Թերեորա»֊ն առեւտրական նավ էր։ Բրանդերը զբաղեցնում էր նավապետ֊նավարարի պաշտոնը։ Գործարար կողմը վարում էր թաիտ\եցի առեւտրական Բ՝եռգորը՝ զորեղ, մարմնական կազմվածքով, հասկացող ու բարեհամբույր մի մարգ։   Նա   վարում   էր   սուպերկարգոյխ   պարտականությունր,

1    Սապեոկարգո՝    անձնավորություն,    որը    տնօրինում    է   նավի      բեոը, սովորաբար  դա   նավապետի   երկրորդ   օգնականն   է։

48

ՈՈԼձ էր փողը եւ առեւտրականի արտաւսովոր ընդոլնա՛ Ո,ուններ ուներ։  Շ խ ո լն ան կղզիներում մեծ քանակությամբ

ո՜ա էր գնում՝, րնդ որ՛ում կղզաբնակներն իրենց ապրանք֊ ․ ,    լ Փողն  ստանալով,  իսկույն   գալիս էին  նավ,   որ այդ փո֊

Հախսեն գնումների վրա։ Այդպիսով շխունան կրկնակի օգուտ    ԷՐ    ստանում,

․^․ Անհեթեթ է, բայց նրանք իրենք են այդպես ուզում,— Խոսեց նավապետ Բրանդերը։— Այդ խեն՛թերի ինչի՞ն է պետք եռանիվ հեծանիվը, կարի մեքենան, սպիտակեղենը, սաղմոս ձկսյն յուղով պահածոն։ Ոչ մի բանի, բոլորովին ոչ մի բանի պետք չէ՛ ^այ9 յուրաքանչյուրը ուզում է հարեւանի նախան֊ ձր շարժել, իբր տես, ես աթոռ ունեմ, իսկ ղու հատա՛կին ես նստում։ Եվ հարեւանը նույնպես շտապում է աթոռ գնել ու հավելյալ ինչ֊որ բան, որ չունի բարեկամը։ Աճում են պահանջները, իսկ դրանց հետ՝ նաեւ ծախսերը։ Որպեսզի փող ձեռք բերեն, առանց որի նրանք լրիվ կարող էին յոլա գնալ, կղզաբնակներն զբաղվում են տհաճ աշխատանքով՝ կոպրայի հայթայթումով։ Յուրաքանչյուր կղզում կան բազմաթիվ արմավենիներ, որոնցից կլոր տարի հասուն ը՛նկույզներ են Դափվում։ Արմավենիները, այսպես ասած, «ոսկե ձվեր են ածում» հողամասի տիրոջ համար։ Ոմանք հարստանում են, մյուսները աղքատ են մնում, ճիշտ է, ոչ ոք չի սովահարվում ու մուրացկան դառնում։ Կղզաբն՚ակների մեջ միլիոնատերեր կան, եթե նրանց եկամուտները ֆրանսիական ֆրանկի վերածենք։ Եվ ամբողջ հարստությունը ծախսվում է ծալքավոր երկաթի ու լուսամուտի ապակիների վրա։ Դրանք հեռվից են բերվում եւ փախադրումը շատ թանկ է նստում։ Այ, մեզ մոտ, Եվրո– պայում, ասում են․ «Շամպայն գինու մեջ լողաբ։ Այստեղ ֊^ոխ՛ություն է օճառով լվացվելր։ Այո, նրանք դրա կարիքը չունեն։ Նրանք կոկոսի յուղ ունեն եւ ծովի ջուր ծովածոցում։ Հարյուրավոր տարիներ կղզաբնակները ապրել են առանց օձւառի եւ նրանց մաշկը լավագույնն է աշխարհում։ Բայց ոչ, դու նրանց օճառ հրամցրու։ Եվ այդ դեռ ամենախելացին է սրանց գնումներից։ Մտնում ես տունը՝ շքաղյուսե վառարան է կանգնւած։ Առանց ծխանցքի, առանց խողովակի, տերը սույնիսկ   վս՚ռարանի   գերը   չգիտի։   Նրա   ինչին   Է   պետք   այն։

երախտի   որ֊նումները—է

միշեւ, մենք մի տեղ գտանք մեզ համար։ Ուրա՛խ խումբ էր։ Գիրուկ մայրեր եւ աղմկող երեխաներ, ալեհեր պապեր եւ կը– րակոտ վախինաներ, ուկուլելեի, փողի, շեփորի հնչյուններ, հավերով, ձկնով, բանաններով լեցուն զամբյուղներ, կոպրա֊ 1Ւ> ԲՐՒւյաստ1՚^՚Ւ եւ օվկիանոսի բուրմունք, տոպրակներ, ար֊ կըզներ, հորթեր, խոճկորներ,,․ Եվ մրգերի սարեր։ Իսկ այդ բոլորի կենտրոնում՝ մենք։

Մեր ուղեկիցները Թուամոտոլ արշիպելագի մարջանա֊ յին կղզիների բնիկներ էին։ նրանք մեկնել էին Թաիտի՝ «քա֊ ղաք», այժմ վերադառնում էին տուն։ Իսկ նրանցից երկուսը ուղեւորվում    էին    Մարքիզյան    արշիպելագ։

Մեզանից բացի, միակ եվրոպացին ծեր նավապետն էր, երբեմնի կոլեջավարտ Անգլիայում՝ բարեհոգի, ալեհեր, ծովային մի գայլ։ Նա հիանալի կրթություն էր ստացել եւ Եվրո֊ պան Թաիտիից վատ չգիտեր։ Նա արդեն շատ տարիներ նավարկում էր Հարավային ծովերի գեղատեսիլ կղզիների շըր֊ չանում, վիսկի էր խմում, վարում էր իր շխունան եւ ոչ մի տեղ ափ չէր իջնում թացի Պապեէտեից, որտեղ գտնվում էր նրա տունը։ Նավապետ "բանգերն արհամարհում էր քաղաքակրթությունը, բայց եւ այնպես ակամա նպաստել է նրա տարածմանը կղզիներում։ Նա գերված էր այդ երկրի հրապույրով, բայց ո> մի անգամ ափ չէր իջել, որ վայելեր նրա բնությունը։ Զարմանալի մի մարդ, որը սքանչելի դիտեր Հարավային ծովերը եւ այն, թե ինչ բախտ է սպասում այդ երկրին։ Նա հա՛սկանում էր, որ պո լին ե զի ա ցիներն արդեն ճաշակել են «կուլտուրայի բարիքը)), եւ հիմա այլեւս ոչ I ոք չի կարող կանգնեցնել շղթայընթաց ռեակցիան, նույնիսկ ծեր նավապետ Բրանգերը։  Նա իսկույն  մտավ մեր հոգու մեջ։

«ԹերեորաՖ֊ն   առեւտրական  նավ  էր։   Բրանգերը   զբաղեցնում    էր   նավապետ֊նավարարի    պաշտոնը։    Գործարար   կողմը     վարում    էր     թաիտ\եցի     առեւտրական     Բ՝եոդորր՝     զորեղ, մարմնական   կազմվածքով,   հասկացող   ու  բարեհամ բու։ ր   մի \ մարդ։  նա   վարում   էր   սուպերկարգոյխ   պարտականությունը,

1    Սուպերկարգո՝    անձնավորություն,    որը    տնօրինում    է   նավի      բեռը,   ՚ սովորաբար  գա   նավապետի   երկրորդ   օգնականն   է։

48

պտշ՛

1ՈԼմ     էր   փոՂՐ   եւ   առեւտրականի   արտաւսովոր   ընդունա–

Ուուններ ուներ։ Շխունան կղզիներում մեծ քանակությամբ

I   արա էր գնում, րնդ որում կղզաբնակներն իրենց  ապրանք֊

նեոԻ փ"")1  ստս՚նալով,  իսկույն   գալիս էին  նավ,   որ այդ փո–

ծախսեն   գնումների   վրա։    Այդպիսով   շխունան   կրկնակի

օգուտ    էր    ստանում»

․․֊ Անհեթեթ է, բայց նրանք իրենք են այդպես ուզում,— Խոս՛եց նավապետ Բրանգերը։— Այդ խենթերի ինչի ն է պետք եռանիվ հեծանիվը, կարի մեքենան, սպիտակեղենը, սաղմոս ձեւան յուղոՎ պահածոն։ Ոչ մի բանի, բոլորովին ոչ մի բանի աետք չէ՛ ք*այ9 յուրաքանչյուրը ուզում է հարեւանի նախան֊ ձր յարժել, իբր՝ տես, ես աթոռ ունեմ, իսկ ղու հատակին ես նստում։ Եվ հարեւանր նույնպես շտապում է աթոռ գնել ու հավելյալ ինչ֊որ բան, որ չունի բարեկամը։ Աճում են պահանջները, իսկ դրանց հետ՝ նաեւ ծախսերը։ Որպեսզի փող ձեռք բերեն, առանց որի նրանք լրիվ կարող էին յոլա գնալ, կղզաբնակներն զբաղվում են տհաճ աշխատանքով կոպրա յի հայթայթումով։ Յուրաքանչյուր կղզում կան բազմաԹիվ արմավենիներ, որոնցից կլոր տարի հասուն ընկույզներ են Ծափվում։ Արմավենիները, այսպես ասած, «ոսկե ձվեր են ածում)) հողամասի տիրոջ համար։ Ոմանք հարստանում են, մյուսները աղքատ են մնում, ճիշտ է, ոչ ոք չի սովահարվում ու մուրացկան դառնում։ Կղզաբնակների մեջ միլիոնատերեր կան, եթե նրանց եկամուտները ֆրանսիական ֆրանկի վերածենք։ Եվ ամբողջ հարստությունը ծախսվում է ծալքավոր երկաթի ուչ լուսամուտի ապակիների վրա։ Դրանք հեռվից են բերվում եւ փոխադրումը շատ թանկ է նստում։ Այ, մեզ մոտ, Եվրո֊ պայում, ասում են, «Շամպայն գինու մեջ լողալ»։ Այստեղ ճոխություն է օճառով լվացվելը։ Այո, նրանք դրա կարիքը չունեն։ Նրանք կոկոսի յուղ ունեն եւ ծովի ջուր ծովածոցում։ Հարյուրավոր տարիներ կղզաբնակները ապրել են առանց օճւառի եւ նրանց մաշկը լավագույնն է աշխարհում։ Բայց ոչ, դու նրանց օճառ հրամցրու։ Եվ այդ դեռ ամենախելացին է սրանց գնումներից։ Մտնում ես տունը՝ շքաղյոլսե վառարան է    կանգնւած։     Առանց     ծխանցքի,     առանց   խողովակի,   տերը

ն">֊յնիսկ   վ

լ՛՛ռարանի   դերը   չգիտի։   Նրա   ինչին   է   պետք   այն։

49

՚՚Ր՚֊խտի որ֊նոլՏները—4

Այստեղ ամբողջ տարին տ՛աք է։ Եվ եկել է այդ վառարանը, բուն Եվրոպայից՝ ի ուրախություն տիրոջ։ Ծռվել է, ժանգո– տել, բայց, այնուամենայնիվ, հարեւանները նախանձում ենք Ինչո՞ւ ենք մենք վաճառում այդպիսի իրեր… Բայց եթե մենք | չվաճառենք, ապա ուրիշները կբերեն, միայն թե վերցնեն… Օր֊օրի ետեւից լողում է մեր կճեպիկը հավերժական անհանգիստ օվկիանոսում։ Դեռ վերջերս մենք արիաբար նրա մի էլետից մյուսն Էինք անցնում ցուցամատով։ Իսկ այժմ ան– եղր     տարածությունները    չափ՛ում    ենք     օրերով։

Մենք քնում Էինք նավասենյակի կտուրին, աստղալից երկնքի տակ, թարմ օղում։ ՛գիշերը մենք պարանով կապվում Էինք, որովհետեւ, երբ շխունան թաղվում Էր ալիքի մեջ, ջոլ– րր կարող Էր մեզ տանել։ Ներքեւում, տաիյտակամածի տակ օդի համար անդամ տեղ չկար, ամենուրեք ապրանքներ են ու հտզացող  ուղեւորներ։

… Լողում ենք օրորվելով թանձր մթության մեջ։ Մեղ մոտ պառկած երիտասարդ վախինաները նվագում են ուկու– լելեի վրա եւ երգում։ Նրանք սիրում են Հարավային ծովերի անպաճույճ մեղեդիները, ջազը նրանց չի հրապուրում։ Ի՛նչ հրաշալի են հնչում նրանց վւոքր ուկոլլելեներր, փոխադրելով մեզ պոլինեզիական անցյալր, մի առանձին հմայք տալով    գգվող     ու    տաք     գիշերներին։

Մեջքի վրա պառկած մենք լսում ենք, լսում… Կայմի գագաթը ճոճանակի պես տատանվում Է արեւադարձային համաստեղության ֆոնի վրա։ Փոքրիկ լապտերը կարմրավուն լույս Է սփռում փ՛աթաթված կերպարանքների վրա։ Ոմանք քնած են, ոմանք երգում են։ Լավ երեւում Է ղեկակալի եռանդուն դեմքը։ Բրանդերն անհրաժեշտ կարգադրություններ արեգ եւ գնաց քնելու։ Ղ^կը թաիտեցի երիտասարդի հուսալի ձեռ– քերումն Է։ Ալիքների հարված նավի կողին,,․ Ջրի փայլ… Ուկուլելեի ճնկճնկոց… Նավասենյակում՝ հազ ու ծովային հիվանդությամբ    տառապողների     տնքոցներ։

Առա ջ   եւ միայն   առա՜ջ  Թակապոտուիի   ուղղությամբ։ Եվ     ահա     մի     անդամ     առավոտյան…

Արեւր, Խաղաղ օվկիանոսից ելնելով, լուսավորեց շխու– նայի սպիտակ առագաստներր։ Թռչող ձկնիկները սպիտակ 50

^

»յ․Էրով  այս  ու այն  կողմ Էին  նետվում։  Քաղցր  կիսւանին– ,ւ     րնկղմված,   ես   հիանում   Էի   արեւելքում   երկնքի   զար֊ ^նալի  Գ"լյնեՐԻ9՛ Հանկարծ ինչ֊որ մեկը  հրեց ինձ,  Էլի ինչ– մեկը    արորեց    ոտքս։     Ցամա՛քը։

Աւր,   ահա   այն,   առաջին   մարջանային   կղզյակը   ցայզա֊

ւ     գույների      ամբողջ     հոյակապության     մեջ։     Չլինելով

բարձր  "լ  ժայռոտ,  ինչպես  Թաիտին   Է,   այն  նման   Էր  ջրի  վը֊

ճոճվող   ճայերի   երամի։   ճիշտն    ասած,   ինքը՝   կղզին, դեռ

լ   Էրեւում,   այլ   հայտնվեց   միայն   արմավենիների   պսակների

ոԹան։    Մոտենում ենք,    մոտենում, եւ ահա   արդեն մեր   առջե–

ժում, արեւի    շողերի    մեջ     փայլփլում Է   ձյան   նման     սպիտ սկ

ափը։

Հազիվ Էր ((Թերեորան» խարիսխ գցել, երբ ժողովուրդը Հավաքվեց ավւին։ Մենք նավակով ճեղքեցինք֊անցանք ափամերձ փրվւրադեզ ալիքները, իսկ հետո ոտքով դուրս եկանք ցամաք։     Ինչքան    տաք    Է    ջուրը։

—     Իա   օրա     նա։   Իա  օրա     նա,— լսվեց  բոլոր կողմերից։

Մենք պատ՛ասխանեցինք նույնով՝ ((Իա օրա ն․ա»։ ((Բարեւ ձեզ» բառերով սպառվեց տեղական լեզվի մեր ամբողջ գիտելիքը։ Իսկ այստեղ, ի տարբերություն Թաիտիի, ոչ ոք ֆրանսերեն    չէր    խոսում։

Թուխ կղզաբնակների ամբոխր մեղ քաշեց տարավ ծառերի տակ պատսպարված հյուղերր։ Եվ ահա մենք նստած ենք մի երկար նստար՛անի վրա՝ հիացած հանդիսատեսներով շրջապատված։ Միշտ չէ, որ եվրոպացիներ են այցելում Թոլա֊ սոտու    արշիպելագի     Թակապոտոլ    կղզին։

Ակներեւ է, որ նրանք անհամբեր ուզում են զրուցել մեզ հետ։

—     Իա օրա նա,— մի անգամ էլ արտասանեցի ես երկ֊ չոտորեն։

—     Իա օրա նա,— ուրախությամբ պատասխանեցին նրբանը։

Իմ  բառապաշարը   սպառվեց։   Բայց   ինչ֊որ  բ՛ան   հարկա֊ Վ"Բ    է    խոսել։ ■—   >յ՝աետի։

51

— Ա՛յ, ա՛ր Օիա խամաի Թախիդի,— զվարթ վրա բե– րեցին նրանք։

Նորից գագար։ Ես նայեցի երկնքին, նայեցի կղզաբնակ– ներին, որոնք սպասում էին մյուս ռեպլիկային։ Հետո անզոր ծիծաղեցի։ Ի պատասխան՝ այնպիսի միահամուռ հռհռոց թնգաց, որ քիչ մնաց գլորվեինք նստարանից։ Ծիծաղը լռեց, նորից     սպասողական     լռություն։

— Մարքիզներ,— խոսեցի ես,— Մարքիզներ, Թաիտի, Եվրոպա, Հավայ…

Եվ հետեւյալ ակնթարթին այնպիսի աշխույժ զրույց բացվեց, որ մենք ընդհանուր աղմուկի մեջ միանգամայն հանգիստ անցանք հարազատ նորվեգական լեզվին։

Իսկ այնուհետեւ մենք վերջնականապես խայտառակվեցինք։ Կղզարն՚ա կների բազմությունից դուրս սողաց մի վա– խինա եւ մեզ առաջարկեց կոկոսի ընկույզ։ Արեւադարձային շոգից նվաղած, մենք ագահաբար կպանք նրան եւ հաճույքով կլանեցինք  պարունակությունը։   Ա հ, ինչ լա վ է։

0 , սարսափ։ Մեր շուրջը հանկարծ դատարկվեց, իսկ մյուս վայրկյանին արմավենին՛երի ընկույզներր թափվեցին գետնին։ Յուրաքանչյուրը, յուրաքանչյուրն ընկույզ է բ՛երում մեզ՝ խմեք։ Թակապոտուում րնդունված չէ նվերր մերժել։ Եվ    մենք    խմեցի  նք,    խմեցի  նք,    խմեցի  նք…

Մի    ժամ   անց,   շրջապատված   պո լին եղի ա ցիներով,    մենք թափառում էինք թավուտի խորքում։   նրանք  անհամբեր շար– \ ժումնւերով   մեզ   շտ՛ապեցնում   էին,   բ՛ացա՛հայտորեն   ցանկա– 1 նալով   ցույց   տալ ինչ֊որ   արտակարգ   բան։   Քայլում   ենք   բո֊Դ լորովին  հարթ մակերեւույթով։   Կղզին չոր  է,   արեւից շիկացած։ Արմավենիներից    շարունակ     գլորվում   են   վիթխարի   խ՛եցգետիններ     եւ   իսկույն    ՛անհետանում     բներում։    Խեցգետինները ((արմավենու   գողեր»   են,   նրանք մագլցում են   ծառերն   ու   դո– | ղանում    կոկոսի    ընկույզները։                                                                                   ,

Ոտքերիս տակ ճրթճրթում էին խեցիներն ու մարջաննե– 1 րը։ Մենք չէինք կշտանում տեղի հրաշալիքներին նայելուց։ յ Բայց ահա կանգնած ենք նպատակի մոտ, եւ կղզաբնակներըք\ բերկրանքից փայլող դեմքերո՛վ, մեզ ցույց են տալիս իրենց | գլխավոր «ատրակցիոնը»։ Մենք նայեցինք նրա վրա եւ,․* | 52

,    համակեց անհանգստությունը՝  արդյոք կոկոսի կաթը ար*

․   յսւրԱ՚Լե՛՝ Լ   է մեր  ստամոքսներում։   Սեր   առջեւ,   արմավե–

,, լ   ւ   յեջ   կանգնած  էր   մի  խարխոլլ   ավտոմոբիլ։   Առջեւոլմ

ցցվել ԷՐ գործաբԿման բռնակը։

Մեգ քաղաքավարությամբ նստեցրին ավտոմեքենան, եւ ա,ն սկսեց ցատկռտել ընկույզների ու խեցիների վրայով։ թւսխկ֊թրախկ, թրախկ֊թախկ, թախկ֊թրախկ… Մեր ետեւից ւանում էին մանուկները։ Մենք անցանք երկու արմավեն՛իների մոտով, թեքվեցինք բամբուկե սարայի կողմր, գնացինք հավանոցի երկայնքով, շրջանցեցինք հացի ծառն ու վերադարձանք նախկին տեղը։ էքսկուրսիան ավարտված է, վա֊ րորռր վարձատրություն է պահանջում, այժմ արդեն կարելի է ոտքով վերադառնալ «Թերեորա»։ Թաիտեցին, հացի ծառի դուոջը պտտվող մեքենայի տերը, արքայի նմ՛ան է ապրում թ՛ակապոտուում։

«Թերեոթայի» վրա վճարը գանձվում է ոչ թե կիլոմետրի, այլ օրերի հ՛ամար։ Ընդ որում Թեոդորը կրքոտ ձկնորս էր։ Բավական էր, որ ն՛ա հորիզոնի վր,ա մի կղզի տ՛եսներ, իսկույն նավն ուղղում էր այն կողմ, որպեսզի ափի մոտ ձուկ որսա։ Ահա թե ինչու մի անգամ մենք գիշերը մն՛ացինք Թա– կարոա կղզու ծովածոցում։ Լուսինը դեռ դուրս չէր եկել արմավենիների ետեւից, բայց մենք արդեն ջուրն էինք իջեցրել մակույկն ու ն՛ստել նրա մեջ, վերցնելով նավթի լապտերը։ ՚ւետք  է շն՛աձուկ   որսայինք։

Շխոլնայից հեռան՛ալով խարիսխ գց՛եցինք։ Ծովի մակերեսին կայծեր վազվզեցին։ Մենք կանգնել էինք հենց խութի Ղողքին, այնտեղ, ուր ծովը միանում էր ծովածոցին։ Վերե֊ վում հարավային հաչը, ներքեւում՝ կղզու կուպրի նման սեւ "՚֊րվանկարը՝ խարույկների վառ բծերով, տեղի բնակիչները եռաժանիով ձուկ էին որսում։ Հեռվից խուլ լսվում էր մերձափնյա     ալեբախության    որոտր։

ԿԱտելանալով մթությանը, ափին նշմարեցինք ջարդված աՎի ուրվագծեր։ ճկուն արմ ավենիների միջեւ զարմանալի Լ1ՐԳ ցցվել էին չորս կայմեր։ Հարավային ծովերի ռոմանտիկա․,,

"Րբ   ես  կարթը   գցեցի,   նավակի   հատակին   արդեն   թպըր–

53

տում էին վառ֊կ՛արմիր եւ րաց֊երկնագույն երկու վիթխարի ձկներ։ Մեր թուխ ընկերները գիտեին իրենց գործը։ Իսկ ար․ շավախմբի պետը, երկաթալարե կարթր բռնած, անզգա յա․ ցել էր։ նա շնաձկանն էր հետամտում։ Լիվր կարծես ասեղ֊ ների    վրա     նստած    լիներ։

Խփո՛ւմ է։ Այն էլ ինչպե ս։ Ինչ֊որ բան դուրս կքաշե մ ես այգ սեւ ակվարիումից։ Փայլատակեց կանաչավուն, երկ․ նա՚դույն… Կտուցով ձուկ… Ջոլկ֊թութակ։ Եվ ապա՝ յոլրա֊ քանչյոլր ձուկը մի նորություն էր։ Մեկը ամբողջովին ծածկ֊ ված էր երկար վւշերով, մյուսի գլուխը կարծես թե ձուլվել էր պոչի   լողաթեւին։

Օհո  ։  Մենք նույնիսկ վեր թռանք՝ ծերուկը,  գործադրելով իր     ամբողջ     ուժը,     ձգեց     կարթաթելը։    Շն՚աձո ւկ։    Մենք   մի կողմ   նետեցինք  ւկարթերն   ու   զինվեցինք   կացիններով։    Ահա ինչ֊որ բան թպրտաց  ուղղակի ջրի   մակերեսի  մոտ։  Լապտերն այստեղ…     Երեւաց     փոքրիկ,   հրեշ՚ավոր   մի   գլուխ։    Ահա   քեզ խրտվիլակ։   Պոլինեզփացիները   ճչացին   եւ շտապով թուլացրին կարթաթելը։   Հետո   վերցն՛ելով   նիզակը,   նորից  սկսեցին   կարթաթելը քաշել։   նորից  այդ տ՛արօրինակ  գլուխը։   Եվ արմավենիների   ետեւից   դուրս   սահող  լուսնի լույսի   տակ   մի   զարման՛ալի   ներկայացում   խաղացվեց*    ձկնորսները   բղավում    էին, նիզակներով    խոցում…

Վերջապես,   նիզա՛կներով  խոցված,   կացիննւերով   կտրրտ֊ ված,     անշնչացած    հրեշր   նավեզրից   սահում   է   նավակի   մեջ։ Գլուխ…   գլուխ…   իսկ   ո՞ւր   է   մարմինը։    Մենք  իմացանք,    որ դա   շնաձուկ   չի,   այլ   վիթխ՛արի   փողոշ   ձուկ։   Հարավային   ծովերի    ամենավտանգավոր  բնակիչը    մուգ   դարչնագույն    դոնդողանման   գնդի   պես ընկած  է մեր  ոտք՛երի  մոտ։   Բաց  երախում     ցցվել   էին   ածելիի   նման   սուր   ատամներ,   որոնք   կար՛ող   էին   մի   հարվածով   կտրել   մարդու   ձեռքը։   Փողոշը   հազվադեպ    է    պատահում,    եւ   այդ  միակ   ծովային   արարածն   է, որից   կղզաբնակներն   իսկապես   վախենում   են։    Շնաձկնե" րր։ Մենք   տեսել   ենք,   թե   ինչպես   պոլինեզիացիները   կողք֊կողքի լողում են   նրանց հետ։

Որսը շարուն՛ակվեց։ Որսաքանակը ավելացավ, նույնիսկ մի փոքրիկ շնաձուկ բռնվեց։ Հանկարծ մենք նորից վեր թռանք 54

ոմատենչ աղաղակից։ Այ, հիմա բանը լուրջ է։ նավակը ․ ռաւով թեքվեց։ Ծերունոլ թուխ մաշկի տակ ձգված մկան֊ V եոՐ խաղա91՝ս"՝ Ւսկ սեւ ջրի մեջ ինչ֊որ սպիտակ բան փայ֊ աւռակեց՝ վիթխարի ձկան փորը։ Ջուրը ճղփաց սարսափելի հարվածներ՛ից՝ ահա՛ նա, ահա նա, գազանը։ Ահա մյուս կող֊ յից․ նայի՛ր, Լիվ, մյուս կողմը։ Կարծես կրակոց պայթեց, ռա շնաձկան պոչի հարվածն էր նավակողին։ Այո, այ դա ձկնորսություն է։ Նավակր օրորվեց ցայտքերի շատրվանի մեջ։ Կացինը խրվեց շնաձկան գլուխը։ Մեկ… երկու… երեք… Հարվածները  նավակողին դադարեցին։

Հրաժեշտ   տուր,   շնաձուկ,    Խաղաղ   օվկիանոսին։

Երրորդ   գլռլխ Ս՚ԵԿՈԻՍհ   ԿԴ․Զ30․1,

Ս՚արզսւկ1յրհերի Տւճսւզ այն թւս– «յավորությունքՏ Օրտհ՚՚դ ափ ք>«, նե|8 ԱՐիայնակ՝ ւսնծսւհոթ ափին։ Շվեյցարացու, եւ աււյի հ€||ւա;ւոԼ որդին։ Օս՞ոա՝ դրաիւաային հո֊ վիւո* Ս*եհք> հույաւքաս ենք ս՞աբ– րւււս՞ անտառում՛։ 2»ա(ք րոլկհ խրճիթը  պատրաստ Է։

ւարակածը    մ"տ    է,     եւ    «Թեոեո֊ոա»֊ն   առաջ   մղվելով   զով  պաս֊ սուտից,   շտապում   է,   շտապում  է դեպի   նպատակը։    Արդեն    մի    ամբողջ    շաբաթ     մենք     միայն ամայի  օվկիանոսն ենք  տեսնում,   միայն  ալիքներ ու երկինք… րայց  ահա,  վերջապես,  վաղ առավոտյան հորիզոնի  ետե֊ վից   արեւի   հետ  մեկտեղ   դուրս   ելան բաղձալի   կղզիներր։   0վ֊ կիանոսի    վրա    ցցվեցին    գահավեժ,    անմատչելի ժայռեր։   Հը֊ զոր  ալիքները,   մոլեգնորեն   գռռալով,  հարձակվում էին  անա֊ կընկալ    խոչընդոտի     վրա։

Կղզիները հեռվից այնքան էլ հյուրընկալ չէին երեւում… նրանք ասես վիթխարի ամրոցների ավերակնւեր լինեին, (իսկ ծերպերին կպած ամպերը՝ ծուխ։ Ազդեցիկ տեսարան… Եվ գեղեցիկ։

Մի կղզի հայտնվեց ու անցավ հորիզոնի ետեւը, բայց նը֊ րան փոխարինելու եկավ հաջորդը՝ Ֆատու֊Խիվան։ Կարճ ճանապարհ չի բաժանում նրանց օվկիանոսային կապույտ հարթության վրա։ Ֆատու֊Խիվայի ափերի մոտ ջուրը խոտի նման կանաչ է․ նրան գունավորում է պլանկտոնր, որը սըն– վում է այն ամենով, ինչ ողողում֊բերում են ափից ալիքները։ Կանաչ արոտավայրը դեպ իրեն է ձգում անհանգիստ դելֆիններից հետապնդվող ձկների վտառներին։ 56

թռչունները երամներով ուղեկցում էին շխունային, ցած ւ․ո1անալով  մեր  կարթի  խայծով   գայթակղված ձկան   վրա։

Ա"ենք րնդհոլպ մոտեցանք ափին եւ իսկույն համոզվե֊ ենք, "Ր իսկապես ընկել ենք Հարավային ծովերի ամենա– ոարեբեր անկյունը։ Լեռնային զանգվածների մեջ խրված հովիտների լանջերին աճում են բազմատեսակ ծառերով ու Օձուտներով հարուստ փարթամ անտառներ։ Աշխարհի լա֊ Ժագույն   ծաղկաջերմոցր   նրանց   հետ   համեմատած   ողորմելի

էկթվար։

թփուտները, ինչպես վիթխարի մամ ուռ, ծեփվել էին գագաթներին։ Այնտեղից նրանք խորշերի ու խոռոչների վրա– ․ով սահում էին ներքեւ, եւ ինչպես կանաչ պսակների ու հով– հարների խիտ գորգ՝ փռվում հովտում։ Թվում էր, թե հենց ՝աՏԴ կանաչն է ն՛երկել ջուրը։ Կանաչ՝ ցամաքում, կանաչ ծովում… Իսկ լեռները կարմիր էին, երկինքը լուրթ կապույտ էր,    ինչպես     օվկիանոսը։

Միայն արեւադարձային տապը չէր, որ ստեղծել էր այգ լողացող ջերմոցը։ Կղզու խորքում դեպ երկինք էին խոյանում լեռնագագաթները, որոնք բռնում ւէին ամպերն ու անձրեւ քամում նրանցից։ Անձրեւաջուրն արագընթաց առվակնե–֊ րով ու գետակներով վազում էր հովտի թփուտների միջով դեպի կանաչ օվկիանտսը։ Ժամանակը խիստ մաշել էր փխրուն ապարնւերը։ Խոր քարանձավները, ստորերկրյա գետերը, արտասովոր ժայռերր, սուր ծերպերը կղզին դարձրել էին մի հեքիաթային թագավորություն։ Եվ մենք պետք է ապրենք այգ թագավորության մեջ։ Հիմա մենք կիջնենք ափ եւ կգանք խորհրդավոր անտառի խորքերր, իսկ «Թերեորա»–>ն կսուրա հեռուն…

Փորի վրա պառկած, հեռադիտակով ղինված, մենք փորձում էինք հայացքով թափանցել թավ անտառը, որը մեր տունն է լինելու։ Գեղեցիկ է, մռայլ, ամայի… Մարդիկ չկան, գաղտնիքներ՝   ամեն  քայլափոխին․,*

Րբանդերը նայեց մեզ, որ հմայվում էինք անսովոր տե֊ "արանով։ Հզոր, լուռ բնության առջեւ մենք շատ փոքր էինք Դդում   մեզ։   Եվ   չէինք   կարողանում   հայացքներս   հեռացնել։

—   Ոթքա՛ն   մռայլ   է,—    արտասանեց   նավապետ   Բրան֊

57

դերը։—   Այգ   թավուտները,    այգ   լեռները—   ինչպե ս   են   գը– րանք    ճնշում    մարդուն;     Եկեք    վերաղարձեք    մեզ   հետ։

Բայց այժմ,  երբ մենք հասել էինք մեր նպատակին,  մի՛֊ թե   հնարավոր  էր   մեզ   կանգն՛եցնել։

Բրանգերը երգվեց, որ մենք դեռ կափսոսանք, երբ մենակ մնանք։ Տեղական բնակիչները՝ քչերը, որոնք դեռեւս կենդանի են մնացել, նույնքան մռայլ են, որքան եւ այս հովիտները։ Ֆատոլ֊Խիվայում եվրոպացիներ չկան։ Եվ բոլորովին հնարավոր չէ հեռանալ կղզուց, մինչեւ մեկ կամ երկու ամիս հետո չվերադառնա շխունան։ Լեռները եւ ծովը հուսա֊ չիորեն կբանտարկեն մեզ։

Բայց Բրանգերը ստիպված էր տեղիք տալու; Մենք հաստատ մնացփնք մեր որոշմանը։ Ետ դառն՛ալը՝ ուշ է։ Լանձ– նըվելը     շուտ։

Մենք մի լրիվ շաբաթ ծախսեցինք ամբողշ արշիպելագը շրջագայելու համար։ Նայեցինք բոլոր կղզիները եւ հավաստիացանք, որ տանը, նայելով քարտեզին, թերթելով տեղեկագրերն ու փոշոտ հատորները՝ հաչող ընտրություն էինք արել։

Մեր առշեւումն էր Ֆատու֊Խիվան՝ Մարքիզյան արշիպելագի    կղզիներից    ա մ են ա գեղեցիկն    ու    գեղատեսիլը։

—    Ձեզ որտե՞ղ իջեցնել,— հարցրեց Բրանգերը, ցույց ■տալով  վայրի   ափը։

—    Ձեզ մոտ քարտեզ կա՝,—  հարցով պատասխանեցի ես։ Ք,արտեզ    գտնվեց,    բայց   նրա   վրա նշված   էին   Ֆատոլ–

Խիվայի     ուրվագծերը     միայն։

—     Ինշ արած, եկեք գիտենք,— առաջարկեց Բրանգերը եւ  կարգաղրեց   նավը   վարել ափի   երկայնքովդ

Ուղղաբերձ ժայռերը, որ ներքեւում եզրապատված էին եռացող ալեծփությամբ, ասես կոտբվում֊ընկնում էին հորձանուտը։ Իսկ տեղ֊տեղ պատը ճեղքվում էր, եւ մենք տեսնում   էինք   դեպի կղզու խորքը ձգվող   դրախտային   հովիտներ։

նավելով     կղզու  մուգ֊կանաչավուն   բոլորածալ   երկայնքով,   մենք   զգում  էինք  թավուտների շունչը։ 58

Բթանդերը եւ Թեոդորը կանգնել էին բազրիքի մոտ եւ պո–

ւկէոիացուց՝ տեղական բնակչից,   մանրամասնություններ էին

Հարգնում։   Նրանք  իրենք,   թեեւ  շատ   տարիներ   էին   նավարկել

դ ջրերում,   կղզին   տեսել   էին   միայն   ծովից։   Պետք   էր   որո–

1 եւ  մի   այնպիսի   հովիտ,   որտեղ   մենք   կարողանայինք  բնակ֊

յեր  Առաջին պահանջը խմելու ջուրն էր։

Ահա լեռների մեջ տարածվել է գեղեցիկ, ընդարձակ մի Հովիտ։ Նրա մուտքի մոտ, անտառի վրա բարձրանում են արտասովոր ժայռեր։ Կոպճածածկ ափի երկարությամբ շարվել են արմավենիների տերեւներով ծածկված խրճիթներ։ Փոքրիկ   սարայներում   գտնվում   են   բնիկների   նավակները։

—     Խանավավե,— բացատրեց Բրանգերը։— Խմելու ջուր՝ որքան   ուզես,   առատ   պտուղներ։   Գյուղում՝   հիսուն   բնակիչ։

Լիվր ոգեւորվեց։ Նա ուզում էր հենց իսկույն ափ իջնել։ Բայց   Բրանգերը   գլուխն   օրորեց։

—     Անառողջ կլիմա է,— ասաց նա։— Սոսկալի խոնավություն, խոնավ օդ, գյուղում՝ ամեն տեսակի հիվանդություններ։ Կարող եք վարակվել։ Փղախտ կա այստեղ— իսկական    դժբախտություն։

Խանավավեն փակեց իր վիթխարի քարե դարպասները, իսկ մենք շարունակեցինք ճանապարհը զառիկող ափի երկայնքով։ Մեկը մյուսին փոխարինում էին նեղ կիրճերն ու ձորակներր, որոնք ամբողջովին լցված էին կանաչով։ Բայց ոչ ջուր կար, ոչ էլ բնւակոլթյան համար հարմար տեղեր․,․ Ահա,   ահա   անտառապատ   մի   հրաշալի   ափիկ։

— Աոէ տեվաի,—  հայտարարեց կղզաբնակը։ Խմելու   ջուր     )կա։

Եվ նորից հովիտներ բարձր զառիթափերի արանքում։ Սեկում ջուր չկա, մյուսում այնպես մութ է ու նեղ, որ անհնար    է    ապրել։

Իսկ ահա այստեղ եւ՛ գեղեցիկ է, եւ՛ խմելու ջուր կա։ " եր երազանքների իրականացո՞ւմ։ Ավա ղ, փղախտն այս հովիտն էլ է թափանցել, որ կոչվում՝ \է Խանաուի։ Այդ հիվանդությունից խեղանդամ դարձած երկու ծերուկներ— ահա եւ Խանաուիի ամբողջ բնակչությունը։

Վերջին հովիտը՝ Օմոա։ Լայն, ընդարձակ՝ ձգվում է մինչեւ

59

կղզու սիրտը։ Գեղեցկությո ւն՝ նայելով չես կշտանում։ Պը– տուզների առատությո ւն, բավականաչափ խմելու չուր։ հա* նավավեից բացի սա միակ իսկական մեծ հովիտն է Ֆատոլ* Խիվայոլմ։ Բայց հենց ծովի մոտի գյուղակում մարդիկ կան, մոտ հարյուր կղզաբնակներ։ ճիշտ է, հովտի վերեւի մասում "Լ    ՈՔ    Ժ    ՛ապրում։

«Բ՚՚երեորատ֊ն խարիսխ ձգեց  ժայռերով ու կանաչ բլուր,

ներով երիզված նեղուցում։ Խրվելով լեռնազանգվածի մեջ, գալարվելով   սրածայր   գագաթների   ու   ժայռերի   միջեւ,   Օմո՚ան

իր վերին  մասով հենվում էր մի շատ բարձր ժայռի,   որի վրա

անտառն   արդեն չէր  կարողացել  բարձրանալ։   Հովտի  հատա–

կը  ծածկել  էին խիտ,  վւարթամ թփուտները։

—   Այստեղ, կամ ոչ մի տեղ,— ասաց Բրանղերը, ցույց տալով Օմոա հովիտը։— Դուք բոլորը տեսաք՝ ընտրեցեք։ Գոլ․ ցե    վերադառնա ք։

Բրանղերը թղթի վրա գծեց կղզու հատակագիծը։ Ըսւո հատակագծի՝ Ֆատու֊Խիվան բակլայի հատիկ է հիշեցնում։ նավապետը հյուսիսից հարավ գիծ անցկացրեց եւ բացատրեց, որ այդ գծով կղզին կտրում ՛Է մի զառիվեր լեռնաշղթա, որը Ֆա՚տոլ֊Խիվայի արեւելյան մա՛սը բաժանում է արեւմտյանից։ Արեւմտյան ափը մենք տեսանք, դա քամուց պաշտպանված կողմն է։ Այստեղ առատ բուսականություն կա։ Արեւելյան ափը չարժե դիտել։ Այն չորային է, գրեթե առանց ջրի, հողը անբերրի է։ Այնտեղ բոլոր հովիտներն անմարդաբնակ են, եւ նավերը վաղուց արդեն այնտեղ չեն գնում։ Մակույկով կ չես կարող ափ դուրս գալ, ուժեղ քամի է, խելագար ալեբախություն։ Կլինեք ինչպես գերեզմանում, ոչ մի տեղից օգնություն չեք կարող սպասել, ոչ ոքի ազդանշան տալ չեք կարող։

—    Սիրով ձեզ ետ կտանեմ վերադարձիս,— բացական– չեց մեր ետեւից Բրանղերը, երբ իջանք մենք ալիքների վրա թռվռացող    մակույկը։

Երբեք չեմ մոռանա այն յուրահատուկ զգացումը, որ ես ապրեցի ափին ոտք դնելիս… Ահա արդեն մակույկը ճեղքե$ փոթորկահույզ ալիքները եւ ետ դարձավ դեպի «Թերեորա»–&> Մենք տեսանք ինչպես էին ձեռքերը թափահարելով մեզ հը՜ 60

աժեշտ   տ՛ալիս   նավապ՛ետ   Բրանդերը   եւ մյուսները։   Խարիս– ․         բարձրացված    էր։    Շխոլնայի    սպիտակ    առագաստները

ճռքում էին դեպի հորիզոնը։ Հազիվ նշմարվող կետն անհե֊ տս1ոավ հեռվում, իսկ մենք դեռ նայում ենք, ն՛այում,,* Վ՛երջապես շրջվեցինք դեպի հովիտը,  դեպի արմավենիները։  Այս–

տեղ    ԿԺնւԻ    մեՐ    տունը։

Միայնակ՝ անծանոթ ափին։ Դեպի ետ ճանապարհ չկա։ 2գիտենք երկիրը, չգիտենք ժողովրդին, չգիտենք լեզուն,․, կանգնել ենք յուրաքանչյուրս մեր փոքրիկ ճամպրուկով եւ մտածում՝ ի՞նչ է լինելու հետո։

Եվ մենք գնացինք դեպի անտառ։ Մեր տ րամ ա ղրությու– ք,ր շա՛տ լավ էր, մենք մեր ամբողջ էությամբ կանխաճաշակում էինք արկածներով լի կյ՛անքը։ Ջերմ արեւ, թռչունների ձւվլոց, ծաղիկների բուրմունք։ Մենք նայեցինք արմավենիների պսակներին։ Սովը մեզ չի կարող սպառնալ, ահա ինչքան ուզես    կոկո սի    ընկույզներ։

Արմավենիների տակ, հայացքները մեզանից չհեռացնե– լռվ, կանգնած էին թուխ կղզաբնակները։ Կանգնած էին լուռ։ Եվ նայում էին։ Մի քանի մարդ՝ կոնքափաթաթաններով են, մնացածն՛երը՝   պատառոտված  հագուստներով։

Առաջինը խոսեց մի կնճռոտված պառավ։ Ինչպիսի երգեցիկ խոսք, ամբողջովին ձայնավորներ։ Բոլորովին՝ նմ՛ան չէր թաիտերեն լեզվին։ Մենք ոլսներս թոթվեցինք եւ ծիծաղեցինք։ Պառավր ծիծաղից օրորվեց։ Ով կարողանում է ծիծաղել, նա կկարողանա եւ բացատրվել։

Խիզախելով, կինը մոտեց՛ավ էիվին, լիզեց իր երկար հաստ ցուցամատը եւ տարավ այն նրա երեսի վրայով։ էիվը երկյուղից պապանձվեց, իսկ պառավը մատը պտտեց աչքերի առջեւ  եւ  լայն   ժպտաց՝  սպիտ՛ակ   դույնը  բնական \էր։

Ավելի ուշ իմաց՛անք, որ ես նրանց մեջ ոչ մի կասկած չէի հարոլցել, իսկ ահա կարծել էին՛, թե կիվը հագուստը փո՛խա՛ծ ու սպիտակ գրիմ արած թաիտէուհի Է։ Ֆատու֊Խիվայում կարծում Էին, թե րնդհանրապես Եվրոպայում կանայք չկան։ •՛Է որ ինչքան շխունաներ Էին եկել, բոլորը լիքն Էին եղել միայն սպիտակ տղամարդկանցով, եւ ո չ մի կին։ Սպիտակ ""Էամարդիկ   միշտ   եկել   են  թուխ   վախինաների   մոտ,   եւ եր–

61

բեք     սպիտակ     կա՛նայք    չէին     գնացել   թուխ    տզամ արղկս,ս մոտ)

Գիշերը մղձավանջային եղավ, մենք ստիպված եղանո․ քնել թիթեղե մի հյուղում, որտեղ շոգ ու հեղձուցիչ էր, ինչ, պես վառարանում։ Հյուղը պատկանում էր մի խառնածինի* շվեյցւաբացոլ ու պոլինեզոլհու որդու։ Սրա անունը Վիլլի ՛հր, րելե էր, նա տեղական արիստոկրատ էրեւշատլավ էր վսւս– ■ տա՛կում կոպրայի ա ռեւտր ո վ։ Վիլլիի հանգուցյալ հայրը մտե– րիմ էր եղել Պոլ Գոգենի^ հետ, որն ապրել է հարեւան Խիվա– Սա կղզում եւ այնտեղ էլ թաղված է։ Վիլլին անթերի տիրա– պետում էր ֆրանսերենին․ ի միջի այլոց, նա խոսում էր շաւո քիլ, լին՛եր դա ֆրանսերեն կամ պոլինեզերեն։ նա ապրում էո ինքնամփոփ, բնիկների վրա վերեւից էր նայում եւ հազվադեպ էր    կղզուց     հեռանում։

Վիլլի ՛հրե լեն ինչքան էլ որ շատ էր սիրում փող, այնոլ֊ ամենայնիվ ձգտում էր ազնիվ լին՛ել։ Կղզաբնակները հար֊ գանքով էին վերաբերվում նրա հարստությանը։ Վիլլիի ներքնատունը յուրատեսակ «խանութ» էր, որտեղ նա ապրանքներ էր փււխանակում կոպրայով։ Ինչպիսի՛՝ ապրանքներ։ Լուցկի, շապիկ, ալյուր, բրինձ, շաքար։ Ընտրությունը հարուստ չէր, բայց եւ այդ պաշարներն էլ երկար չէին բավարարում։ Խանութը բացվում էր միայն մայրս/մուտին, երբ տուն էր գալիս աշխատանքից։ նա անխոնջ աշխատող ւէր՝ կոպրա էր մթերում եւ դրա հետ միասին մոլի որսորդ էր․ կղզին գիտեր իր հինգ    մատի    նման։

Հենց առաջին օրը նավթի լամպի լույսի տակ մենք քըն– նարկեցփնք մեր պլանները։ Վիլլին մեզ վրա նայում էր, ինչպես կնայեին տարօրինակ գազանների վրա, բայց խորհոլրդ– ներ, համենայն դեպս, տվեց։ Օմոա հովտի վերին մա՛սում, ասաց նա, կղզու սրտում, ուր հազվադեպ են լինում տ՛եղական բնակիչն՛երը եւ որտեղ անտառները լի են պտուղներով, գտնվում    է    հենց    այն,    ինչ    պետք    է    մեզ։

Երկաթյա կտուրի տակ, ամուր պարսպված ամեն տեսակի  ռոմանտվւկայից,   մենք   ամբողջ   գիշերը   երազեցինք   ազատ

1   ՊՈ1   Գոգեն     (1848 — 1903)՝   հաչանի   ֆրանսիական   նկարիչ, 62

Ուան մասին, որը շրջապատում էր մեզ։ է՛խ, կապրենք ք       տՈԼթյան   մեջ։ Որքա՛ն  հրապուրիչ բան   է  մեզ  սպասում,

որքա՚" անծանոթ բան։

Ընդհանրապես սպիտակամորթների մուտքը կղզի՝ փակ ւ ․ նավերին թույլատրվում էր ծովածոցում խարիսխի վրա սանգնել քսանչորս ժամից ոչ ավելի։ Չգիտեմ ինչպես ստւսց֊ ձեց այղ, Բայց ֆրանսիական կառավարությունը մեզ թույլ վ,էց մուտք գործել կղզի եւ այղ մասին հայտնեց տեղական առաջնորդին։

Ալեբախության խուլ որոտը ամեն րոպե հիշեցնում էր ձեո> "Ր մենք գտնվում ենք մեկուսացած կղզյակում։ Խաղաղ    օվկիանոսում,․․

Երփներանգ թռչնակներն արդեն ցնծագին հիմն էին երդում արեւին, երբ մենք մյուս օրվա առավոտյան քայլում էինք հովիտն ի վեր։ Մենք գնում էինք խոտածածկ հին շավղով, որ տանում էր գյուղից դուրս։ Ուզում էինք ապաստարան գտնել ավելի խուլ տեղում, հեռու բնակավայրից, վարակիչ հիվանդություններից։ Քայլելիս մենք ձեռքով թավւա– հարեցինք կղզաբնակներին, որոնք լողանում էին պղտոր գետակում։ Հենց այդ հեղեղատից էլ նրանք ջուր էին վերցնում խմելու համար։ Ոչ ոք նրանց չէր ասել, թե ինչ բան է վարա՛կը։

Գյուղից վեր գետակը մաքուր էր ու վճիտ։ Փխրուն, կարմիր գետնին բացված շավիղը գալարվում էր նրա երկարությամբ։ Եթե դրախտ գոյություն ունի, ապա այստեղ ամենա֊ հարմար տեղն է նրա համար,,․ Արմավենիներ, խոխոջացող առվակներ։ Եթե այստեղ խոտն ավելի խիտ լիներ եւ ծաղ– կունքե գորգ լիներ, որոնց ես ընտելացել եմ նորվեգիա յում… ա1Տ արմավենիների ու մյուս արտասովոր բույսերի թանձր "աղերում չի կարող խոտ\ի ծածկույթ աճել։ Անտառը, ծաղկ՛աշատ հովիտը, լեռները հրաշալի են։ Իսկ անտառի վա֊Ր՚՚՚գոլյրի տակ ոչինչ չի ուրախացնում աչքդ։ Հ՚Ձ․արխոտը, ՚րաած ծառաբն՚երն ու միայն տեղ֊տեղ աճող ցանցառ խոտի մազափնջերը   անզոր   են   ծածկելու   հողը։

63

Բայց հենց որ բարձրացնում ես գլուխդ՝ նայելուց ^լՃ կշտանում։ Ծառերը հավիտյան կանալ են։ Ոմանք ծաղկՈլէ են, մյուսների վրա հայտնվում է բողբոջը, իսկ երրորդների վրա արդեն հասունացել են պտուղները։ Հովտի լանջերդ ծածկված են վայրի թփուտներով, իսկ հատակը համատարսյճ այգի է։ Ահա բանանի վիթխարի, հյութեղ, կանալ ցողոլնա դեպի վեր լռված հաստ տերեւներով։ Միայնակ կախված 1 բանանի ողկույզը։ Խակ ժաման, ա\կ այն սմքած, կանալ 1 երեւում, բայց հենց որ հասնում է, դառնում է դեղին, փարա թամ,     ներքեւի    կողմում՝    արտասովոր    ծաղկով։

Բանանները տարբեր համ ունեն, մի քանիսը մորի եա հիշեցնում։ Մենք այդ բույսի յոթ տեսակ հաշվեցինք։ Որո% տեսակների պտուղը երկար է, ձեռքի լափ, դրանք եփուա կամ տապակում են, մյուսների պտուղները բոլորովին փոք/ա են, գրեթե կլոր։ Ասեմ հատկապես ֆեիի՝ լեռնային հաղվա–\ գյուտ բանանի մասին, այդ հովտում այն առատ էր աճում։ նրա գեղեցիկ ողկույզները ներքեւ լեն կախվում, այլ ցցվում են ցողունի կատարի վրա։ Ֆեին խաշում են, այն շատ սնըն– դարար    ու    համով    է։

Բոլորից վեր բարձրանում էր կոկոսյան արմավենու հաստատուն, ամուր բունը, մինչեւ երկինք է խոյանում նրա փրչոտ   պսակը՝ խոշոր,   ծանր,   բազմաթիվ   րնկոլյզներով։

Ավելի համեստ ու սովորական է երեւում նարնջի ծառը։ նրա ճյուղերը ծածկված են փոքրիկ տերեւներով, որոնց մեջ\ ողկույզներով ու հատ֊հատ տեղավորված են պտոլղներըձ մանր, կանալ, շատ թթու մի բան եւ վիթխարի դեղին գնգիկ֊Պ ներ, որոնք հյութեղությամբ ու համով գերազանցում են այն\ ամենը, ինչ մենք երբեւիցե կերել ենք տանը։ Ահա էլի ծառեբձ ավելի    փոքր,    նրանց    վրա՝    կիտրոններ․,․

Մեզ հանդիպեց նաեւ հացի ծառ, ,որը նմանվում էր հըս– կայական տերեւներով կաղնու։ նրա ճյուղերից կախվել էի$ կանալ, ծանր, երեխայի գլխի չափ պտուղներ։ Հացի ծաոփա պտուղները եփում են, համով նրանք հիշեցնում են միաժա–\ մա՛ն ակ եւ՛ կարտոֆիլ, եւ՛ թարմ հաց։ Ահա նաեւ մանդ֊ւյի ծա֊Պ որ։ նրա հսկայական ու խիտ ճյուղերից կախվում են տարբեր I մեծության՝ ձվի, բռունցքի չափ կարմիր, դեղին ու կանաչ 1 64

(■֊

Մարդակերների   թագավորի   հինավուրց    պալատի    փլատակների    վրա    րա առւկից   ու   արմավենու   տերեւներից   մենք   կառուցեցինք   մեր   առաջին   տունը։

Ժամկոչ   Թիոտին     ուրախ    մարդ    է    եւ   մեր    հավատարիմ    բարեկամը,    նլո տիկինը՝    Թեխինան՝   հրաշալի    կին   է,

Որոշ   մրգեր   տեղավորեցի   հյուսված    զամբյուղում,    մյուսները   կախեցի ձողափայտից     ու    այն    դրեցի     ոլսիսւ

ներ>   Եթե նրանց  կեղեր  հանում ես,   երեւում Է  նարնջա֊ ն    թելաշատ   միջուկը,   որով  պատված   Է   խոշոր   կորիզը։ ;      Ոը  հաճելի  Է,  թարմացուցիչ,   փշատերեւի   համ  ունի։

ԲաՐաԿ     սԼա&1՚հ   բնով,    վերեւում     վիթխարի    տերեւներով Հք֊    է   պապա յան։   Սեխի   նմանվող   նրա   պտուղները   ճյուղե– լ  արանքից   կախվել   են  ներքեւ։   Իջեցրու  ճկուն  բունը   եւ քաղիր    դրանք։

Արմավենփնեքէի եւ պտղատու ծառերի արանքում սուրճի էքւեեթի մացառներ են՝ կարմիր, գեղեցի՛կ հատապտուղներով․։ ՀաԱ1ապ<տ"լղի նեբսում՝ սուրճի հատիկը։ Վանիլը քմահաճորեն պարուրվել Էր արմավենիների բներին, մրցելով մի բույսի հետ, որին մենք անվանեցինք «օդային կարտոֆիլ», որովհետեւ նրա պտուղները կախվելով երկար «թելերի վրա», իսկապես հիշեցնոէմ Էին կարտոֆիլի պալարներ։ Մեզ անծանոթ հեքիաթային շատ բույսեր կային, բայց որոշ բան եք մենք ճանաչեցինք։ Թաիտիոլմ Թերիիերոո առաջնորդի դասերն իզուր չանցան։

Մի ժամանակ հովիտը մշակված այգի Է եղել, այժմ այն լքված Է, եւ պտղատու ծառերն աճում են անխնամ, վայրի աճող ծառերի հետ մեջընդմեջ։ Ամենուր հանդիպում են մամուռով ու ձարխոտով ծածկված հին ավերակներ։ Ինչ֊որ ժամանակ այստեղ հազարավոր մարդիկ են ապրել։ Կես դար առաջ մնացել Էին ընդամենը յոթ հարյուր։ Իսկ հիմա վեր– 1րն ֆատուխիվացխները, կլոր հաշվով հարյուր մարդ, լքելով հովիտը, հավաքվել են ծովափնյա մի փոքրիկ գյուղում։ Եվ այնտեղ, ուր երբեմն ուտելիքը չի րավարարել մարդկանց, հիմա    շատ    պտուղներ    փտում   են։

Հովիտն ի վեր գնալով մենք բաժանվեցինք գետակից եւ Լանջով բարձրացանք դեպի անտառի եզրը։ Այստեղ հսկա՛֊՝ լական տերեւներով ծածկված գետնից բխում Էր միակ աղ– Բյուրը։ Եվ հենց այստ՛եղ վերջանում Էր շավիղը, հետո այն Բարովին     ծածկվում    Էր    խոտով։

"եզ հետ գալիս Էր Իոանեն, Վիլլիի ազգականը, նա "է՚Ատմեց, որ մի ժամանակ այստեղ թագավորի ապարանքն *   եղել,

՞ոանեի   նախատատը   եղել   Է տեղական վերջին   թագուհին,

Գ                                                                                                          65

՛՛Գոի ւրանումները—5

՜«

Բէ ~Վ<3/․

Հհ) ուա –Պոլ կղ~ ֊ԼԱգամ՚ս) ™,  ~
—ՀՀ

՚Եսււոո՛ –եուՎ

՚֊Կգթյվ),

1®~֊
—՜՜՜Խիւխ֊Օա կղ․ ~~․*7՛ "7"   ~^^ "77     Տախուատա եղ

\Հ^^Տքճ
—4 Հ^ՀՍան^էա

․~"   ֊»․      —՚Ֆատու֊հւիվա կ–շքէ․



աը«

Մաբքիզյան   արշիպելագ

ք յյԽՔաս Աո՚ւՒս Ֆրանսիային միացվելը։ Նախատատից Իոա֊ ։ Էհն ժառանւգոլթյուն Է հասել հովտի այդ մասը։ Թեեւ քիչ յարԴ Է մնացել, բայց կղզում չկա հողի մի կտոր, որ չպատ– I անի որեւե մեկին։ Ամբողջ տերիտորիան բաժանված Է ու ժառանգաբար փոխանցվում Է, եւ վայ նրան, ով ուրիշի հողա– քսյսիո բանան կգողանա։ Եթե հանցագործության վայրում ոռնում    են,     զեկուցում    են՜  առաջնորդին…

Թավուտները ամբողջովին կլանել են այն հրապարակը, ոոտեղ անցյալում կանգնած Է եղել ապարանքը։ Ստիպված եռանք կացնով ճանապարհ բացել թփուտների միջով։ Ամեն քայլափոխում մենք խրվում Էինք քարերով սարքված փոսերի մեջ, որ ծածկված Էին վերեւից միահյուսված ճյուղերով ու արմատներով։ Խիտ սաղարթների արանքից արեւի ոչ մի ճառագայթ չէր թափանցում մոծակների ու գիջաճճիների այդ թագավորությունը։ Բայց այստեղ կար հիանալի աղբյուր, առատ պտուղներ եւ կատարյալ մ հնություն, մինչեւ մոտակա տունը չորս կիլոմետր էր։ Դե, կարո ղ էր արդյոք թագավորը վատ     տեղ    ընտրել    իր    համար։

Ր․ո ա նեն

վարձակալության   համար   շատ   չափավոր   վճար

նշանակեց։ Մենք իրավունք ստացանք մաքրել տեղամասը, տուն կառուցւել այնտեղ եւ մրգեր հավաքել՝ ինչքան կարող ենք ուտել։ Հարկը, որ պետք էր վճարել առաջնորդին, սիմվոլիկ    էր,

…Արեւը մայր մտավ, մենք մենակ ենք անտառում։ Լիվը կյանքում առաջին անգամ հացի ծառի պտուղներ եփեց ածու– խով։ Ընթրեցինք, մտանք մեր փոքրիկ վրանը, որ տեղագրել \էինք հսկայական տերեւների ստվերում։ Եվ միայն մոծակները փչացրին ամբողջ իդիլիան։

Այղ առաջին գիշերը մեզ շատ բան հանւելուկային թվաց։ Այդ ո վ է այդպիսի զզվելի ձայնով ճչում ու ցատկոտում վրանի վրա։ Մեկ կռկռում է գորտի նման, մեկ ան՚տառա֊ հավքի նման կանչում։ Ինչ֊որ մեկը մի քիչ հեռվում քաշքը– 2ոց սկսեց։ Վայրի խոզե՛րն են։ Զառիվայրից վերեւ կարծես Բու֊ն է կանչում, իսկ ահա, բոլորովին մոտիկ, մլավում ՛է կատուն։

Հանկարծ  մենք լսեցինք ինչ֊որ  մեկի քայլվածքը,   տերեւ֊

5*      67

ձերը խշշացին, փոքրիկ ճյուղը ճռռաց։ Կանգ առավ։ Նորիո գալիս է։ Հենց վրանի մոտ կանգնեց։ Մենք ունկնդրում ենք թրթռացող     սրտով։

Ո՞վ կարող է կես գիշերին մտն՛ել անտառ, ո վ է հիմա հետամտում մեզ վրանի մոտ։ Երեւակայությունը պատկե– րում էր մեզ մի դժնի կղզաբնակի, որը նիզակը կամ մեծ քարը ձեռքին կանգնած է վրանի մոտ։ Պոլինեզիացիները ոչ մի հիմք չունեն սպիտակամորթներին սիրելու, բացի այդ՝ Ֆատու֊Խիվայի բնակիչները դեռ վերչերս մարգակերնեո Հին…

Մենք ոչ մի զենք չունեինք։ Ես վայրի մռնչյունով դուրս նետվեցի վրանից։ Չգիտեմ, ով ավելի շատ վախեցավ՝ ես, թե պլշած ինձ նայող թափառական շունը։ Համենայն դեպս, շնիկը կայծակնային արագությամբ իրեն գցեց մացառների մեջ եւ սկսեց փախչել լանջն ի վար, մենք այլեւս ,ոչ մի անգամ չտեսանք    նրան։

Բա

19 ԳՐա1՚ՐՅ հետո \էլ չխաղաղվեց։ Հանկարծ շատ որոշակիորեն լսվեցին կրակոցներ։ Մենք դուրս եկանք վրանից, ականջ դրեցինք։ Տարօրինակ է… Մարդիկ չկան, ոչ ոք չէր կարող կրակ ել։ Հանելուկը շուտ պարզվեց, գիշերային քամին շարժում է արմավենիների կատարները, եւ ժամանակ առ ժամանակ վիթխարի բարձրությունից պոկվում ցած են ընկնում թավուտի ռումբերըՀ կոկոս՚ի ընկույզները։ Ստիպված եղանք վրանը   հեռու   տան՛ել  վտ՛ան՛գավոր   հ ա րեւաննհ րի ց ։

Անծանոթ ձայներ, անսովոր բույրեր… Իսկ վերեւ ես նայում՝ երկնքում օտար աստղեր եւ կողքի պառկած լուսնի մահիկ։     Սկսվեց    նոր     կյանքը,․․

Արեւը բարձրացել էր ԹաուաոԼոխո լեռն՚երի վրա, իսկ մեզ մոտ թագավորում էր խավարը։ Անտառի վարագույրս այնքան թանձր էր, որ այստեղ չէր թափ՛անցում ոչ լույս, Ո» էլ քամի, որ քշեր մոծակներին։ Հարկավոր է անհապաղ մաքրել տեղամասը եւ այնպիսի տուն կառուցել, որ չկարողանան    այնտեղ   թափանցել   թռչող   ու    սողացող   արարածները*

Նախաճաշի համար ես բանաններ բերեցի, իսկ Լիվը ինչ֊որ ընկույզներ եփեց ածխի կրակի վրա։ Հետո ջուր խմեցինք իր՝ թագուհու սալահատակված ավազանից։ Հրաշալի  է։ Նույ–

68

/   մոծակն՛երի  մեծ պարսը չէր  կարող  փչացնել  մեր հիա֊

էժ ահա մենք սկսեցինք մաքրել մեր տեղամասը։ Եր֊ դանա՛կը տակից կտրում էր բանանների հյութեղ ցո֊ ններ՚ր՝ ինչպես կանաչ սոխ։ Պտղատու ծառերն իրար ետե– 1հո թավալվոլս՛ էին գետնին։ Մե՛նք խղճի խայթ էինք զգում, լկրծես ինչ֊որ մեկի այգին էինք ոչնչացնում։ Լիվը արմա– յ հանում էր վանիլը, ձարխոտը, օդային կարտոֆիլը, սուրճի թփերր։ Հին թագավորության մեջ քիչ֊քիչ թափանցեցին եւ՛ արեւ, եւ՛  օդ։

ֆեք լանջի վրա մեր առջեւ բացվեց\ին քարով սալահա– տսւկված հինգ փոքր հարթակներ։ Աղբյուրի կողքի պատ՛ի մեջ մենք բամբուկե փող խրեցինք եւ ջուրը վազեց նրա մի– գոմ, ինչպե՛ս հնում, երբ մարդակերների տիր ակ ա լո ւհ ին ճա– •իո հետո ավազանում թարմացնում էր իր զորեղ մարմնի անդամները։

Ծառերը հետզհետե նոսրանում  էին,   մեր   առջեւ  բացվում էր   հրաշալի   տեսարան։      Արմավենիների      հովիտ,      գետակ, օրորվող      հսկա      տ՛երեւներ,      հզոր   ձարխոտ՝   կանաչի   բոլոր հրանգներր։    Հովտի    այն    կողմում՝   քարե   պատ,    զառիթափ– ներ,   սրածայր   գագաթներ…   Վիհի   եզերքին   շարունակ   փայլ– փըլում էին  սպիտակ կետւեր․   դրանք լեռնային մարգագետիններում  արածող   վայրի   այծերն   էին։    Բամբուկե   թփուտները եզրափակել  էին      զառիվերի     ստորոտները։      Մենք   տեսնում էինք   հովիտը,   ըն՛դհուպ   մինչեւ   հովտաբերանր,   բայց   տերեւների ծովը մեզանից     ծածկում   էր  եւ՛   գյուղը,   եւ՛      օվկիանոսը։ Տեղամա՛սը    մաքրելիս    պատի    մեջ    մենք    գտանք    քարից Ոլ խեցուց   պատրաստված հին   գործիքներ եւ ճաքճքված փայ– "՚" աման։   Գտանք նաեւ քարե մեծ բազկաթոռ,      որի   վրայից Հատ   հարմար   էր   դիտել   շրջակայքր,    եւ   հարթ   քարե   թախտ, ՐՐ     տեղքերից      փոքրիկ      արմավենին՛եր   էին   բուսեր   Մենք "Ք   Լսվեցինք    դրանց,    չանՀանգստացրինք    նաեւ    առավել զվագյուտ   պտղատու  ծառերին    եւ   վառ   կարմիր   ծաղիկնե– Հ ՀՎ    ծածկված    սքանչելի    թփին։

°րեք   օրում   մենք   մաքրեցինք   բնակավայրի   տեղը։   Հա– 1 Գն  ապարանքի  ավերակն՛երի վրա մեր խրճիթը  շինելու

69

"ակ

պահը։    Սկզբում   մենք    ուզում   էինք    սահմ անավ։ակվել    ճւո,՛ ղերով   ու  տերեւներով  սարքված  քոլիկով,   բայց  ղրանից  ոտիՀ չստացվեց։   Եկավ  Իոանեն,  բերեց   մեր  ճամպրուկները,   որոԼ պահ   էինք   տվել   Վիլլի    Գրելեին։   նրանց   մեջ   հազուստներ   ա զանազան \իրեր  էի՛ն,   որոնք  մենք  պատրաստել  էինք  ծովայԼ։ երկարատեւ   ճանապարհորդության   համար։   Այժմ   դրանց   կա^ րիքը չունեինք,   բայց   Վիլլին   չէր   վստահում  մեր  ունեցվաձ․ իր   մոտ   պահել։   Մենք   Իոանեին  բացատրեցինք,   որ   տերեւներ րով քոլիկը  նույնպես լավ  պահասենյակ չէ։   նա   կատաղի թա^ փահարելով   գլուխը   ու     դիմելով     մարքիզեբեն,      թաիտերԱ ու   ֆրանսերեն  բառերին,   ժեստերի   օգնությամբ   կտրուկ   հա։յ տարարեց,   որ  թույլ  չի   տա   մեզ   այդպիսի բնակարան   կառու–՝ ցել։    Տերեւները    կթոշնեն    եւ    կտուրի    միջով    անձրեւ    կթափվՀ վայրի    ձիերր    կջարդեն   պատերը,   իսկ    մոծակները,    մրջյոմւձ ները    եւ   վիթխարի    հազարս տնուկներր    վերջն ականս։ –պես   մեղ կ ոչնչացնեն։

Մենք ոչինչ չգիտենք տեղական պայմանների մասի1^ Իսկ Իոանւեն այստեղ է ծնվել։ նա ասաց, ,որ հարկավոր \ բամբուկից տուն կառուցել։ Հին ժուլիկը հենց առաջին հա՛ յացքից մեզ դուր եկավ։ նա այնպե ս համոզիչ էր խոսում» այդ տարօրինակ մարդը պարծենում էր թագուհու հետ իք ազգակցությամբ եւ անտառով մեկ թափառում էր ոտաբոբիկ, ծղոտե գլխարկով եւ սպիտակ անդրավարտիքով։ 1)ա միշտ ժպտում էր, ռրիք նրա ամբողջ դեմքն ակոսվում էր կըն– ճիռներով։

Մենք ջերմորեն շնորհակալություն հայտնեցինք Իոանհ՛ ին խո րհուրդի համար, մանավանդ որ նա հանձն առավ մօՀ օգնելու    բերել    իր    կնոջն    ու   չորս    ընկերներին։

Եվ եռաց աշխատանքը, շինարարությունը ծավա՝լղԴ\ սլոլինեզիական ձեւով։ Երկու տղամարդ կապիկների պես մա՛ գըլցեցին արմավենիների վրա եւ կտրեցին երեք մետր եք կարությամբ տերեւներ։ Երկու կին, պպզած, տերեւներից ((կէ"1՛ մինդր» էին հյուսում։ Կլոր ձողերից հավաքեցին տան կմ֊՚Բ՛ քը, հետո կտուրը ծածկեցին, բոլոր մասերն ՛իրար հետ ա՚* րացրին    բորաո    ծառի    ամուր    ենթակեղեւով։

Կտուրը   պատրաստ   է,   դա   արդեն  իրադարձություն  է՛ ^8

70

Օ֊նբ    Խ՚՝յ1ու1Ք    սարքեցինք՝    հյուրասիրվելով    անանասներով։ չւլոեււալ   Էտապր   հատակն   էր,   մենք   այն   նույնպես  կլոր   ձո֊ ւոիո   սարքեցինք։    Պատերի   համար  լեռն՚երից   բերեցին   դա֊ մուգ–կանաչավուն   բամբուկի    հսկայական   խրձեր։    Բա– ՚  սեւ   սողունները   քարով   տափակացրեցին    ու   հյուսեցին։   Մհ ւստո   պատրաստ   է։   Ուրախ  բացականչություններով   ու   աղ֊ մո֊կով  այն   կ՛անգնեցրին իր   տեղում  եւ  պինդ ամրացրին։ Հետո դրեցին  երԿրոԲԴ աատը,   ստացվեց   կանաչ թունել։

Այժմ Իոանեն որմատախտեր պատրաստեց, որոնց համար նույնպես օգտագործեց կլոր ձողեր։ Դրանց վրա պառկելս կարծում ես թե տակղ բիլիարդի գնդակներ են,,․

Հովտին նայող պատի մեջ երկու բացվածք կտրեցին, Ասկ հանված կտորները եզան կաշվե ծղխնիներով ամրացրին իրենց տեղերը։ Խնդրեմ՝ դուռ ու լուսամուտ։ Հետո հայտըն– մեցին ճակատի պատերը, յուրաքանչյուրի մեջ մեկական լուսամուտ։ Մնում էր հատակը ծածկել բամբուկի ճյուղերով, եւ ահա պատրաստ է մեր տունը՝ ամբողջովին կանաչ, բուսաբանության     հրաշք։

Մի բանը վատ է, Ֆատու֊Խիվայում բացահայտորեն չգիտեն ինչ բան է համաչափությունը։ Կես մետը թեքությու՜նը բոլորովին չի հուզում կառուցողներին։ Մենք մտածել էինք կառուցել երկու մետրը չորս մետրի վրա չափերով տուն,,․    Սա՛կայն    արժե՛՛    արդյոք   բծախնդրություն    անել։

"այց տախտամածի բա րձրությունր ես, համենա յն դե֊ պըս, ստուգեցի չափերիզով։ Եվ շտապեցի մի ծայրը քսանմեկ սանտիմետր իջեցնել։ Բայց ինչ, Իոանեն օրորեց գլուխը  եւ  վերականգնեց   հինը։   Իր   աչքը   ավելի ճիշտ   է։

Շինարարության վրա քիչ ժամանակ չգնաց, բրիգադը չէր շտապում։ Առավոտֆց նրանք դնում էին անտառ բամբուկի ու կորչում, իսկ երբ ես գնում էի նրանց ետեւից, ապա –"եսնում էի, որ շինարարները քնած են խոր քնով՝ շրջահատված    նարնջի     կեղեւի    թմբով,

— Չենք վերջացնի այսօր, վաղը նորփց կգանք,— մխի֊ Բարում   Հր    մեզ    Իոանեն։

"ա իր խոսքին տեր մարդ Էր, Ասաց, որ կգա եւ երեք շա֊ Բաթ   շարոլսակ   եկավ։    Ա՝եսք   մտածեցինք,    որ   չարժե   նրանց

71

շտապեցնել։ Լավ է չփչացնենք մեր հարաբերություններ,, Փորձիր ոտքդ դոփել, ձեւանալ «սպիտակ պարոն» եւ քո այ^ բողջ կյանքում թշնամի կդառնաս։ Պոլինեզիացին իրեն ամե% նեւին էլ վատ չի համարում սպիտակամորթից, եւ եթե հանձն է առնում աշխատել նրա համար, ապա բացառապես հանոմՀ բարեկամության։

Եվ երբ շինարարությունը վերջապես ավարտվեց, մեն* ի սրտե շնորհակալություն հայտնեցինք մեր բարեկամներին եւ աշխատեցինք առատորեն փոխհատուցել նրանց։ Խոհան֊–՝ ցըն ինքներս սարքեցինք հենց տան կողքին։ Բարձր սյունԼ․ րի վրա դրված արմավենու տերեւներով ծածկի տակ երկ֊* մեծ    քարերից     օջախ    շինեցինք։

I

■

Աորրոր» գլուխ

Աէկսււքա հեքիմ՛։ ՛Նվերների փո– խսւհւսկւււթւսւ նՏ ^Նախնադարյան կյանք թավուսսււս՞։ Օչ սոված եւ ոչ Էլ կուշտ։ |ք"ենք բարեկամ՝սեր ենք գտնում՛։ Սպիտակ քարերով ծովափը։

ենց ա ռաշին օրը, Վիլլի յ՚րելեի մոտ նստած, մենք կազմեցինք ամենահարկավոր բառերի ըռւ– ցակր։ Մեզանից իմանալով, թե ա1Դ ԲՈ1ՈԲԸ ֆրանսերեն ինչպես կլինի Վի/լին յուրաքան֊ չյուր բառ թարգմանեց մարքիզերեն։ Եվ, մենակ մնալով ան֊ տառում, երեկոներր բերանացի էինք անում մեր փոքր բա֊ ոարանը։ Տարօրինակ լեզու, բոլորովին նման չի թաիտերե֊ ձին․․, Թաիտիում ողջունելիս ասում էին «իա օրա նա»։ այստեղ՝ «կաոխա»։ նույնիսկ Մարքիզյան արշիպելագի սահմաններում ամեն մի կղզի իր լեզվական առանձնահատկություններն ունի։ Ֆատու֊Խիվայում, օրինակ, սիրում են բաղաձայնները    կլանել,

Է ուա֊֊֊֊երկու

8>ոԷ—ոչ Օաո—ես Օխա — նա Ս»ուա– –նր Օէ֊֊֊֊գոլ

"Ք

սւի — ով էո ւսւ— անձրեւ Օաու   Ա  Օուիա—անուններ

«օգեղ»    մարքիզերեն    կլինի «աօէխականախաու»։    «Տասն– ։ոբոլկես   ֆրանկ»    օրավարձը,   որ  մենք   վճարում   էինք   կազմողներին՝      «էտոուտեմոնիեուատեվասոդիսո»։      Եվ      եթե Րդոլ   բերանից   տեղում   են   այդպիսի   ուլունքաշար   թառեր, "սն հասկանալը այնքան էլ հեշտ չէ։

73

ւդ

Հարկավոր   էր   տեսնել   կղղա բն ակների   հիացմունքը,   է մենք   փորձում    էինք   խոսել   նրանց   լեզվով։    նրանք   հռհռ֊Հա Էին   մինչեւ   զկռտալը։   Մենք  ձայնավորներր   շփոթում   Էինք։  Ր բառը   բոլորովին   այլ   իմաստ   էր   ստանում։

Այդ առաջին օրերին ես, ինքս էլ  այդ չիմանալով,   ելոլ,ռ ունեցա   կախարդի   ղերում։   Բացի   «ԹերեորաՏ֊ով   կղզի   թե/ա վող  տախտակներից ու  ակոսատված երկաթից, սաղմոնի ձկպՀ պահածոյից   ու լուցկուց,  էմալապատ  թասերից,   տավարի  մրա սի պահածոյից ու ներռնաշորերից,     ՛կղղա բնակներբ քիչ     ռ՚յյ&ձ դիտեին    քաղաքակրթության   բարիքներից։    Ահա   ինչու   հ ա%ձ դիսատեսները հիացմունքով   էին նայում, թե   ինչպես Լս   փոքձ րիկ փաթեթը վերածեցի անջրանցիկ տան    (վբա֊ն), որտեղ     միՀ անգամւայն  հնարավոր էր  քնել։   Իսկ  երբ  ճամպրուկը բացհցիձ բոլոր  կողմերից   երկարեցին   հետաքրքրասեր  քթերր։   Ֆատոլձ խիվացիները    հեռադիտակի     մեջ   տեսան   հովտի   այն    1րւզմթ․ լեռնագագաթները, նրանց շատ դուր եկան «ակնոցները, որոնք լեռներ   են   բերում»։    Մանրադիտակը    արյուն   ծծած   մոծակին մի   այնպիսի   հրեշ   դարձրեց,   որ   մադամ  Իոանեն   ճչաց   սար֊1 սափէից։    Աափրվելոլ   գոգավոր   հայելին   փոխարինեց   մի   ամբողջ  կատակերգական ֆիլմի,  նրանք  այն ընդհուպ մոտեռնում <էին իրենց   տավւակ   քթերին   եւ   ծիծաղում,   ինչպես   խելագարներ։   Կողմնացույցր   եւ  չա փաժա պավեն ը,   որն   ինքն   էր   գութ ցատկում   տուփից,    նույնպես   մեծ   հաջողություն   գտան։   Իսկ «կայծակ»   ճարմանդը   կարող   էր   մրցել  էստրադային   ներկայացման     հետ։

Հրապուրված իմ  ֆոկուսներով  գյուղից   եկավ ուռած  ալտով  մի   երկարահասակ   հսկա։   Ատամը…   Խեղճր   կորացել   էթձ ցավից,   նրա   վրա  չէր  կարելի   նայել   առանց   ծիծաղի։   Եվ նը–՚\ բա ընկերները  ծիծաղից թուլանում էին։  Երբ  նա  սկսեց  աղաչել ինձ, որ բուժեմ իրեն,  ես հա\սկացա,  որ բոլորը հրաշքի եՆ սսլասոսմ ։

Հենց այղ ժամանակ ես եթերի մեջ էի դնում մի ինչ֊որ հազվադյուտ մորեխ։ «Եթեր»,— մտածեցի ես։ Ազնիվ խոսքւ ես ինչ֊որ տեղ լսել էի, որ եթերը ատամնացավին օդնու» ՛է… Հսկան բաց արեց նոսր ատամներով վիթխարի բերանը/ հասարակությունը     շունչը     պահեց,    իսկ     ես    եթերով   թրջած

74

քռակթ   Ի՚րեցի   հիվանդի   բերանը։   Լարված   սպասման   րո–

պեներ>–

Բուժվողը։     դկմքին   աներեւակայելի   մի   բան   արտահայ֊

սւերՎ՛    ծամեՑ    բամբակը…

․^   Քթո՛վ    շնչիր,—    հրամայեցի    ես։

Եթե այս ամենը լավ անցնի, ապա ինքը սատանան էլ ինձ   սարսափելի    չէ։

իմ ձեռքը ակամա բարձրացավ գոյություն չունեցող օձիք"    ուղղելու։

Խեղճ մարգն ավելի շատ ծռմռվեց, անհասկանալի է ցավից։     թե     երանությունից։

—    Թքիր,— Բղավեցի ես, տեսնելով, որ նրա ծնկներն հն՝֊որ    տարօր՛ինակ    կերպով   դողում   են։

Գոյություն չունեցող օձիքը ավելի ուժեղ սեղմեց կոկորդս՛

նա   հանեց  բամբակը   եւ   հեզաբար   սպասեց   հետեւյալ   հը֊

րամանին։

—     Խորը     շնչիր,—     կարգս։ դրեցի    ես։

Հսկան այնպես շնչեց, որ եթերի հոտը տարածվեց մար֊ գագետնով  մեկ․   հանդիսատեսները   հիացած   ախ  քաշեցին։

—    Բամբակը    ատամի    վրա,—   հրամայեցի   ես։ Թվում    է՝  նա    ավելիին    է   ընդունակ    դիմանալու։ Բուժվողն   այդ   էլ   արեց։    Եվ   ինչ  եք   կարծում,   բուժումն

Օգնեց։ Եվ այդ օրվանից  երկարահասակ Թիոտին  դարձավ մեր ամենա անկեղծ  ու   ամեն ահավատա րիմ  բարեկամ ը։

Կղզաբնակներր ժլատ չէին նվիրատվության մեջ։ Հավերը, աքաղաղները, ձուկը, խոզի միսը թափվում էին մեզ վրա ինչպես առատության եղջյուրից։ Ամեն օր մեկը բարձ֊ քանում էր հովիտն ի վեր, որպեսզի երջանկացնի մեզ։ Մենք հոգնել էինք այղ նվերներից։ Բամբոլկե խրճիթը հատակից մինչեւ առաստաղը լցվել էր ուտեստով եւ, բանն այն է, որ հը֊ Ր՚սժարվել չէր կարելի… Ուստի երբ վրա էր հասնում գիշե– (՝Ը> մենք համեղ ուտելեղեններր տանում էինք անտառ եւ թա– դում հողի մեջ, մի մեծ քարի տակ։ Ք՛ող ավելի լավ է այն֊ "՛Աղ հոտեն։ Ոչ ոք չկար, որ կերակրեինք, քոսոտ վայրի շու– Ը    վախենում    էր    մեղ    մոտենալ…

Եվ  ահա   մի անգամ  կղղարնակների   առատաձեոնոլթ․ նը   պարզաբանվեց։   Մենք լսեցինք,   որ   այստեղ  րնղունվս,^ նվերի համար նվերով շնորհակալ  լինել։   եկավ  մեր  հերթր ճիշտ  է) մենք  ոչ հավ ունեինք,   ոչ ձուկ,  դրա փոխարեն   պեա եկավ ճամպրուկների   պարունակությունը։   Եվ  երբ   ամեն  իԼ․\ սափրվելու    պարագաներից    մինչեւ    շրջազգեստներն     ու    ,,․ փիչ     ժապավենը    փոխեցին    իրենց   տերերին,   Օմաո   ՚՚ովաՈէ1 երթեւեկությունը   դադարեց։   Մեզ   վերջապես   թողեցին   մենաԼ\ Երջանի կ   օրեր։   Մենք  շատ  լավ   Էինք   զգում   մեր   բայ, բուկն բնակարանում։   Ոչ  մի   պաստառ չի  կարող  մրցել բաւքձ բուկի   հետ։   Հյուսված  պատերի  կանաչ վանդակները   դարձած ո սկե գույն –֊դե ղին,   առաստաղի  վրա   Էլ  կանաչ  ու  դարչնագոլխ վանդա՛կները   զվարճալի   նախշեր   Էին   առաջացնում։    Սենյա,՛ կը զարդարում Էին կրիայի հոյակապ  զրահներն  ու բամբուկդ ծաղկամանները,     լուսամուտները   նայում   Էին   հովտին,   որա մեզ  համատարած  Էկզոտիկ   այգի   Էր թվում․,,

Բացի   տախտամածից,    մենք    ունեինք    ․կապկպված   ձո– ղերով երկու աթոռակ  եւ նույնպիսի  փոքր սեղան։  Որպես  ափսեներ   ծառայում   Էին   վիթխարի   սադափե   խեցիները,   որոնա փայլփլում   Էին   ծիածանի   բոլոր   գույներով,   թասիկներ   սար– քել   Էինք  կոկո սի ընկույզի  կեղեւից։  Լիվը   ոչ մի  կերպ չէր ուպ զում  ուտել   այն   ձեւով,   որր   սովորեցրել   էր  մեզ  Թերիիերոոն, եւ մենք  ունեցանք բամբուկն գդալներ։   Մեր ներքնակը  արմավենու  տերեւներից   էր,  բայց   ղրանց   տաքությունր  քիչ   էր։  Հազիվ  գիշերն  իջնում  էր թե չէ,   ջերմաստիճանը սուր  փոխվում էր։   էեռներից   փչում  էր   սառը  քամի,   եւ  մենք  խնամքով  փաթաթվում էինք պլեդների մեջ,  որոնցից օգտվում էինք օվկիա՛ նոսում    ճանապարհորդելիս։

Իսկ պլեդների վրա խիտ նստում էին մոծակներր, հենց նրանք, որ փղախտ են տարածում։ Ոչ թե ցերեկվա մոծակները, այլ ուրիշները, որ թռչում ու խայթում են գիշերը՛ ^՛՛մենք ստիպված եղանք Վիլլիից հակամժեղային ցանց գնել՛ Այն քաշեցինք լուսամուտներին, իսկ մնացած մասով ինք՜ ներս ծա՛ծկվեցինք։ Այժմ ամ՛ենաթունավոր օձասանդրն Է1 մեզ   համար   սարսափելի չէր։   Եվ ի ՝նչ   քաղցր  քնեցինք,,․

Մեր    արթնացոլցիչը    մ արքիզյան    կկուն    էր,    Ֆատու֊Խի՛

1աքում նրան անվանում են կոլ֊կոլ։ Ուրիշ ժամացույց մենք ունեինք եւ հարկավոր էլ չէր։ Արեւն այստեղ տարին բոլոր տ,ագում է առավոտ յան վեցին ու մայր մտնում երեկոյան վե– ոԱն, եւ կկուն ոչ մի ա՚նւգամ մեզ չխաբեց։ Մենք արթնանում էինք խոպոտ, միալար կանչից եւ, նայելով տախտամածի յո,ա՝ի լուս՛ամ՛ուտ ից, տեսնում էինք ինչպես նա, թութակի նման երփներանգ ու գունավառ, թռչկոտում էր հացի ծառի վրա։

Կկուի ազդանշանով սկսվում էր ամենօրյա առավոտյան համերգր։ Արմավենիների վրա զմայլելի դայլայլում էին երգա՛սան դեղին թռչուններր։ Նրանց հրապուրում էր մեր մաքրած հրապարակը, նրանք այստեղ շատ լավ էին տեսնում հոդի    վրա     վխտացող    միջատներին։

Օրվա լավագույն պահերր առավոտյան ժամերն են, երբ գիշերային քամու վերջին շունչը թարմացնում է օդը եւ թըռ– չունները երգում, ծլվլում են, իսկ արեւի առաջին ճառագայթներն արդեն շոյում են արմավենիների կատարն\երը, ոսկյա կետերով նախշում բամբուկն հատ ակր,․․ Ողջ բնությունը առույգություն էր ու պարզություն, եւ մենք նույնպես թարմ ուժերի    լիցք     էինք    զգում։

Ավելի ուշ, երբ արեւն ավելի ու ավելի է վեր բարձրանում հորիզոնում, իր ճառագայթները տալով արեւա՛դարձային անտառին, ինչ֊որ խոնջություն է համակում մ՛ար՛դու։ Կիզիչ տոթ չկա․ արեւելյան պասսատը խնամքով օդափոխ՛ում է մեր օթե– վանը։ Բայց տոթը չէ, ինքը օդն է ճնշում ձեզ վրա, քամելով   ամբողջ    ՛էներգիան։

Առ՛ավոտյան համերգը մինչեւ վերջ լսելուց հետո ցած է՛ինք թռչում տախտամածներից եւ մարմիններս պահում թագուհու աղբյուրի շիթերի տակ) Այստեղ մենք հաճախ անակնկալի էինք բերում գեղեցիկ վայրի կատվին, որը մա– Բո՚–ր ջուր էր լակում։ Կածանով գնալիս անմիջապես մեր ոտ– Ք՚՚րի տակից այս ու այն կողմ էին փախչում զանազան գույնի մողես՛ներ։ Նախաճաշը կախված էր հացի ծառի ճյուղերից, "Րր մեզ ծառայում էր մառանի փոխարեն։ Դրանք բանաններն էին ու մեր հավաքած այլ պտուղները։ Ուտելուց հետո ""   ճանապարհվում  էի  անտառ՝   հանապազօրյա   հացի։

77

Մեո

տնակը գտնվում էր Հովտի ամենաբերր,ի մասում։ Այստեղ անտառը բաղկացած էր բանաններից եւ այլ բույսերից։ Ամենուր հասունացող պտուղներ էին․ հասածներն իս֊ կույն ընկնում էին գետնին՝ դառնալով բզեզների, մրջյուններ րի ու որդերի ավար։ Հետեւապես հարկավոր էր գտնել ու հա֊ վաքել այնքան էլ շատ չհասած մրգեր։ Մեր արեւոտ մաոա֊ նում նրանք շուտ էին հասունանում։ Արմավենու     վրա    ա

մբողջական բանաններ հազվադեպ էին մնում։ Տեսնում ես դեղին պտուղը, պոկում ես այն, պարզվում է միայն կեղեւն է մնացել։ ճարպֆկ առնետները մեզ կանխում էին, նրանց օգնում էին մողեսները եւ բանանի ճանճիկները։ Բայց մենք չէինք վրդովվում, անտառում լիքը պտուղ    կար։

էիվը   մնում   էրւտանը՝   խոհանոցի    ծածկի տակ խոհարարություն   անելու,   իսկ   ես,    երփներանգ   կոնքափաթաթան   կա֊ պած   եւ   եզան   կաշվե   պատյանում  պահվող   վիթխարի   դանակով   զինված,   գնում   էի   մթերքներ   հայթայթելու։   Քայլում   ես արեւփ․ տակ  ու արեւախանձվում…   Ընտելանալով բոկոտն քայլելուն,   ես  հրճվում էի  փափուկ հոգին,   տաք քարերին եւ  առվի սառը     տիղմին     հպվելիս։   ճյուղերն   ու   տերեւները   շոյում   են մերկ    մարմինդ՝    պարգեւելով   քեզ   մի    հատուկ    ազատության, բնության   հետ   սերտորեն   շվւվելու   զգացում։   Իսկ   ինչպեւ  ս   է սրվում     ընկալումդ,     երբ   ոչ   թե   կոշիկի   ներբանը,   այլ   մերկ ոտքդ     ես     դնում     մեկ   քարին,    մեկ    փայտին։    Շարժվում   ես ավելի    ճկուն,   ազատ  եւ  քեզ   առույգ   ես   զգում,   երբ   մարմինդ պարուրված չէ շորերի մեջ,   այլ թարմ օդով է շոյվում։

Ես     հայացքս     պտտեցնում   էի    ծառերի    կատարներին   եւ հավաքում մեզ հարկավոր   մրգերը։   Որոշ  մրգեր  դասավորում էի    հյուսված     զամբյուղում,    մյուսները   կախում   ձողից,    որը կրում էի  ուսիս։   Ինչքան ուզես կոկոսի ընկույզներ  էին թափված  գետնին,   տան շուրջը, ԲաՏ9   նարնջի   ու  այլ  մրգերի   համար    հարկավոր     էր   լինչում   գն՛ալ   անտառ։   նարնջի   ծառերը մագլցելու    մեր   հավեսը    շուտ   փախավ։    Դրանք   չափազանց փշոտ   են։   Ավելի  հարմար   էր   կանգնել   ծառի   տակ   եւ   պտուղներ     պոկ եվ     ծայրին    կեռ     ունեցող     երկար     ձողով։

Յուրօրինակ   էր   բանանների   քաղելը։   Մենք   ողկույզները

78

Համար չէի^՚Ք մագլցում բանանի վրա, այլ ուղղակի կտրում Ւհնք աձս։ Հարված ծանր, սուր մուրճով՝ եւ բույսը տապալ֊ 1ոլմ է գետնին։ Եթե բանանը նույնիսկ ափսեի տրամագծի >աՓ կտրվա^Ք ունենա, միեւնույն է, ցողունր շատ փափուկ ու ,րս։լի է՛ Կտրիր ցողունը եւ բռնիր ողկույզը, նախքան այն կճխլվի ընկնելիս։

Սկզբում այդ միջոցր բարբարոսական թվաց մեզ, բայց «ուտով հասկացանք, որ դա այնքան էլ ահավոր բան չէ։ Միեւնույն է։ բանանը իր ամբողջ կյանքում մի անգամ է պըտ֊ ղաբերում։ Իսկ ցողունի մնացած կտորը, որ կտրված սոխ է հիշեցնում, իսկույն սկսում է աճել, ներսի օղակները ձագարաձեւ ձգվում են վերեւ եւ օրեցօր բարձրանում։ Երկու շաբաթ հետո ցողունփ բարձրությունը հասնում է մարդու հասակի եւ նրա վերեւից լայն տերեւներ են ձգվում դեպի բոլոր կողմերը։ Վերջին հաշվով, դարձյալ նոր բանան է աճում, որը մի տարի    չանցած     նորից     պտղաբերում     է։

Գե տակից տեղ֊տեղ ձգվում էին փոքրիկ ջրանցքներ, որոնք գնում էին դեպի քարապատ փոքրիկ ճահիճները՝ աա– րոյի հինավուրց պլանւտացիաներր։ Այդ բույսի մեծ տերեւները համատարած գորգ էին ստեղծել, մենք եվւում էինք տա֊ րոյի պալարները եւ ուտում կարտոֆիլի փոխարեն։ Չորս կողմը աճում էին անանասներ ու շաքարեղեգ, որի ցողունները իրենց համով սառնաշաքար էին հիշեցնում, բայց ատամնե– րըս բոլորովին չէին փչանում։

Ամեն տեսակ կանաչեղենով բարձված, ես իջնում էի դեպի գետակր, հետո գնում նրա ափին ձգվող կածանով, որը տանում էր դեպի մեր տունը։ Այստեղ թավուտներում օձ չկա։ Նրանք չէին կարող ընկնել այդ կղգիներր։ Մեզ մոտ չկային նաեւ կարիճներ։ Ընդհանրապես կարիճները հաջողացրել էին նավերի հետ թափանցել արշիպելագ, բայց նրանք կոպճա– պատ ափերից հեռու չէին գնացել։ Միակ թուն՛ավոր արարատ՛ որից մենք ստիպված էինք զգուշանալ, վիթխարի, ձեռ– ՔՐ ափի չափ, գեղին հաղարոտնոլկն էր։ Հազարոտնուկի ("անթոցը մահացու չէ, բայց մենք համենայն դեպս աշխա– ՚ոում    էինք    վտրորել    նրան։

Իսկ   տանը   Լիվը,   պարուրված   ծխի   քուլաների   մեջ,   ճաշ

79

ԷՐ եփում, Տարոն ոլ Ֆա    ․
— աոբձիր         հո,,,,ք      ․               Լ        ±Ր   Բխում,

#/*^*                           Ր  վա^ն՚֊ միայն  ափսոս  այրվել՛

ձԻկ,֊    պատասխ    ն,    ,

Հատնում   Էր   համկ         ՚ՀԻ՚ե  Դանալի խոհ

Սպաներով…                     Ղ      "^   Պաարաււաել   քաբե                    »

Այդպես     անցավ    մեկ շաբաթ,    երկրորդը,    երրորդը,   Ս՛Ա անգամ,   ճաշի   սեղանից   վեր  կենալով,   մենք   քաղց   զգացինք։ Մեր   փ,որը   թմբուկի   նման   փքված   էր։    Սեղանի   վրա   մնացել էին    հացի     ծաոի   պտուղները,    տարոն   եւ   բանանները,   որոնք չկարողացանք   հաղթահարել։   Ոչ  թե   նրա   համար,   որ  անհամ \էին,    այլ    պարզապես   չկարողացանք    դրանք   ուտել։   Եվ,    այնուամենայնիվ,  մենք քաղց էինք զգում։

Երեկոյան     մենք     երկար   ժամանակ   չէինք   կարողանում քնել։

—    Լսիր,   Լիվւ—   ասացի ես,—   ապխտած սաղմոն լիներ։ 1

—    Տապակած   միս,—    արձագանքեց   Լիվը>—   խոզի   ծե–    | ծած միս   թթու կաղամբով։

—   Այո՛ո՛,—   ասացի      ես,—   իսկ    ի նչ   կասես   սոուսով անտառակաքավի    մասին։    Հը ։

—   Բիֆշտեքս,—   հանգիստ   պատասխանեց   նա։ Հաղթանակը    նա     տարավ․,․

՚հիշերը   երազումս   երեք   տեսակ   ճաշ   տեսա։   Ես   դեռ չէի հասցրել   լիզել   վերջին   ափսեն,   երբ   հնչեց   կկուի   ձայնը։

Հարկավոր   էր  ինչ֊որ  բան  ձեռնարկել։   Չսպասելով   նախաճաշին,   ես   կացինը   խրեցի   գոտիս   ու  քայլեցի   զառիվայրով․     Թռչունները   ծլվլում  էին,   կկուն   կու֊կոլ   էր   կանչում… 80

/   ում գետակը իր   հավերժ  նոր երգն  էր   մրմնջում։   Մի լը֊ I   նկատելով,   ես   մտա  ջուրն   ու   կռացա  լավ  դիտելու  հա֊ կ   ․   ԲւշադրոլԹյո ւն։   Քարի   տա կից դուրս   էին   սողում  ինչ՛ անճոռնի սեւ   արարածներ։   Նրանք   դանդաղ   մոտենում  էին եՐՐ     չռած,      կարծես      հիպնոզացած     իմ     քթի      տեսքով։ 1Ո–եր Ւր   երկար,   կոշտ  չանչով   ճանկռեց  իմ   ծունկը։   Բայց   ես եւմաոա,     որովհետեւ    միաժամանակ    երկրորդը    գաղտագողի (էսւեզավ   ձեռքիս,   կսմթեց   ափս…   Ես  բռունցքներս   սեղմած յսլնպես  առաջ  նետվեցի,   որ ջրի ցայտեր բարձրացան։   Բայց դե ի՛նչ՛    Բանից    պարզվում Է,  որ   այնքան   Էլ   հեշտ  չի  խեց– գետնֆն    բռնելը։

Երբ  ջրի   ծածանքր   հանդարտվեց,  ջինջ  հատակում չերե֊ ձս։ո   եւ   ոչ   մի   խեցգետին։   Սակայն   քիչ   հետո   նրանք    նորից Հայտնվեցին,   եւ   ես   դարձյալ   վրիպեցի։   Այդպես   կրկնվեց    մի քանի   անգամ,   մինչեւ   մեծ  խե ց գե տ ինն ե ր ր   ձանձրացան  խաղից,  եւ միայն  մանրերը շարունակեցին  ծաղրել ինձ։   Ես  գնացի  գետակն ի   վեր,   ճանապարհին խրտնեցրի   մի   քանի   վիթխարի խեցգետինների,   որոնք շրջապատել   Էին   կոկոսի ջարդված ընկույզը։   Հանկարծ   գլխումս   մի   միտք   ծագեց,   հարկավոր   Է   թակարդ   շինել,    հրապուրելոլ   համար   ընկույզ    դնել… Մի  քանի   փորձեր,   եւ  ես   վերջապես   հաղթանակեցի։

Ջ֊եռքս վերցն՛ելով իմ բռնած առաջին խեցգետինը, քիչ Էր մնում ուրախությունից պարեի։ Եմ երբ արեւը կեսօրվա բարձունքին հասավ, ես վերադարձա տուն մեծ տերեւների մեջ փաթաթած մի կույտ հրաշալի խ ե ց գե տ ինն ե ր ո վ։ Այ ցրն– ծոլթյուն Էր, հա՜։ Երբեք չեմ մոռանա մեր այդ խնջույքը, եփած խեցգետիններ եւ հացֆ ծառի տապակած պտուղներ։ "ախ, վայելեցինք նուրբ միսր, հետո կրծեցինք չանչերն ու զրահը, դրանց վրայից խմեցինք կիտրոնի հյութը եւ, վերջապես, երանելի հագեցվածություն զգացինք։ Էական լրացում մեր    ճաշացանկում։

ենք Էլ ավելի սրամիտ թակարդներ սարքեցինք եւ ըս– էըսեցինք կոկոսի ընկույզով որսալ ոչ միայն խեցգետիններ, "՛էլ՛ս ինչ֊որ   ձկնիկներ։   Եվ   կյանքը  բամբուկե  խրճիթում նո–

ոից

սքանչելի    թվաց։

՝1""Ի"»ի    ոբոնոլմնհրը — Տ

81

Ինչ֊որ մի անգամ, երբ ես խեցգետիններ բռնելով չը,ւ–\ չրփոլմ էի գետակում, ձարխոտի բարձր ցողունների եաեւիձ հ՛անկարծ հատյնվեց մի կղզաբնակ։ նա այնքան էր կլանվաձ իր գործով, որ ինձ նույնիսկ չնկատեց։ նրա մի ձեռքում ,01 բացած դդումից աման կար, իսկ մյուսում մետաղե ծայրոձ բարակ,     երկ՛ու     մետրանոց     նիզակ;

նա ծամեց մի կտոր կոկոռի ընկույզ ու շփոթբ թրեց գեձ տակը։ Հոսանքն ընկույզի մնացորդները տարավ քարի տակ․։1 Հանկարծ նիզակը կայծակնային արագությամբ սուզվեց ջրմ տակ եւ իսկույն դուրս սողաց՝ հանելով թպրտացող մի խեռ*\ դետին։

«Ահա թե ի նչ)),— մտածեցի ես վեր կենալով։ նրա ա–* մանը   լիքն   էր   սուր   նիզակով   խոցված   խեցգետ՛իններով։

—   Կաոխա,—  ձայն տվի ես կղզաբնակին։

—     Բոնժոլբ,    մսյո,—    քաղաքավարի    պատասխանեց   նա\ ֆրանսերեն   եւ   ձեռքը   մեկնեց   ողջոլնելոլ   համար՝   խոնարհվելով    մինչեւ    գետին։

նա տեղի քահանան էր։ Ես հարցրեցի, թե նրան են ար՛, դյոք Պաւկեեկեե կանչում, եւ, հաստատող պատասխան լսելով, նրան տարա մեր խրճիթը, ուր հանձնեցի պոլինեզերեն լեզվով մի նամակ։ Այն գրել էր Թերիիերոոն, թաիտեցիների առաջնորդը, որը կարգադրել էր ինձ նամակը տալ Պակեեկե– եին, եթե հաջողվեր հանդիպել նրան։ Բանն այն է, որ Պակեե– կեեն Թաիտիոլմ կարդալ ու գրել էր սովորել, որպեսզի քահանա դառնա, այնտեղ էլ նա ծանոթացել է Թաիտիի առ։ձքՀ նորդի    հետ։

Թերիիերոոն շատ քաղաքավարի խնդրել էր նրան ջերմորեն ընդունել ինձ ու էիվին։ Իբր մենք թաիտեցիների առաջնորդի որդեգիր զավակներն ենք, եւ բացի այդ, նաեւ իսկական բողոքականներ։ Եվ Պակեեկեեն ջանում էր բարեխըղ– ճորեն    կատարել    իր    բարեկամի    խնդրանքը։

Երեք օր, առավոտից մինչեւ երեկո տեւեց խնջույքը քա–\ հանայի տանը։ Տանտերերը անասուն էին մոթոլմ, ձուկ որսում, պտուղներ հավաքում, կանայք ու երեխաներն իրար էին անցել խոհանոցում, որի բամբուկե պատերից անընդհատ՝ ծուխ էր ելնում։ Սեղանը գցված էր քահանայի, մեր եւ ժամ– 82

Համար՛   վախին աներն   ու  երեխաները   ուտում   էին   Հա– I ւ,1    նստած։   ՚՚՚ուք   պատկերացնում   եք,  թե   որքան   ուրա– ►   Խ<»9անք՛      եՐԲ   աաէ՚1^եՑ>   "Ր   ժամԿ"լԸ   ՈԼ   այլ   ոք   Էր,   եթե   ոչ թիոտին> նա է՚նքը՛ "րբ ա՚"ամԸ Բու<*եւ ԷԻ՛

ԲաէՈ   տոնը  միայն  բողոքականների համար  Էր,   եւ տեղա֊ նան   ԲՈԼ"Ր     կաթոլիկները   ցցվել   Էին   ցանկապատի   ետեւում, ւեւով>   թե ինչպես   ենք   մենք  խժռում  խոզի   ու  հավի  միսը։ կ․անք՚ումս   ավելի   հուսալքված  դեմքեր չեմ  տեսել։

․^ Իսկ ի՞՛նչ Է, Ֆատոլ֊Խիվայում բողոքականներ շա տ կան,–  քաղաքավարի  սկսեցի զրույցը սեղանի շուրջը։

Քահանան, սրբվելով սավանով, որ սփռոցի Էր փոխարինում,  մտածեց ու սկսեց հաշվել մատներով։

■— Ոչ,— խոսեց նա վերջապես,— դժբախտաբար կաթոլիկները շատ են։ Գբանում Հայր Վիկտորինն Է մեղավոր, նա շրշում Է իր կղզիներում եւ բրնձով ու շաքարով առատորեն վարձատրում նրանց, ովքեր ընդունում Էն իր հավատը։

—     Իսկ       այնուամենայնիվ       բողոքականներն       ինչքա՛ն

են,—    հետամուտ     եղա     ես։

Քահանան     դարձյալ    հաշվեց։

—     Մեկը մեռավ,— ասաց նա,— դուրս Է գալիս մնացինք     երկուսով,     ես     եւ     ժամկոչը։

նա    շփոթված    ժպտաց    ու    ավելացրեց․

—     Մեկն   Էլ   կար,   բայց   նա   փոխադրվեց   Թաիտի։

Խնջույքի երրորդ օրր մենք ուղղակի Էլ չէինք կարողանում ուտել։ ճաշից հետո ժամկոչ Թիոտին ինչ֊որ տեղից ղֆթխարի, ար՛մունկից էլ երկար մի խեցի ճարեց, դուրս ելավ կանգնեց ճանա սլա րհին եւ երեք անգամ փչեց նրա մեջ։ Հետո վերադարձավ սեղանի մոտ։ Երկար ընդմիջում, որից հետո նա Կրկնեց իր համարը։ Սորից ընդմիջում եւ նորից մի համերգ խեցիով։ Թիոտիի երրորդ ելույթից հետո քահանան հանդիսավոր հայտարարեց, որ ինքն ու ժամկոչը գնում են եկեղեցի, Քանի    Որ    այսօր     կիրակի     է։

Ինչ –որ     անհայտ       նկատառումներով   մեզ    չհրավիրեցին Կեգեցի,  բայց   ծանրաբեռնեցին   հյուրասիրության   մնացորդներով,     որ     մենք     տուն     տան ենք     դրանք։

6*        83

Քահանայի տախտակե տան կողքին կար առանց լուսւ֊ մոլաների, արմավենու տերեւներով ծածկված բամբուկդ յ, խրճիթ։ Հենց դա էլ բողոքականների եկեղեցին էր։ Իսկ հկ^ վում մենք տեսանք կաթոլիկական տաճարը, որի տախտակ), պատերը ներկված էին սպիտակ ներկով, ակոսավոր թիթկՆ ղապատ տանիքը վերջանում էր սրածայր գմբեթով… Ա,ո Ֆատոլ֊Խիվայում կաթոլիկ լինելը, թերեւս, ուղղակի պաս,* վաբեր է։

Մենք քայլեցինք հովիտն ի վեր, իսկ քահանան ու ժամ* կոչը    գնացին    իրենց    բամբուկն    սարայը։

Ուտելիքից բացի, քահանան մեզ նվիրեց ամեն տեսակ հաղվա՝,դյոնտ բ՛աներ։ Րնձ ամենից շատ զարմացրեց սէարօթի, ՚նակ ձեւի մարջանը։ Երբ մենք նավարկում Էինք Ֆատոլ֊հի․ վայի ափերի մոտւով, ես ոչ մի խութ չտեսա, հետեւապես, եթե հավատանք գիտությանը, ապա այստեղ մարջաններ չպետք Է լինեն։ Բայց ձյան նման սպիտակ մարջանը գտել Էին Ֆատ՛սւ֊Խի վայումէ

Եվ մի անգամ վաղ առավոտյան մենք ժամկոչի ու նրա շատ բարեհամբույր ու բարեհոգի կնոջ հետ գնացինք հեռա– վոր արշավի։ Մեզ խոստացան տանել այնտեղ, ուր մարջաններ կան, մի ամայի, գեղեցիկ, սպիտակ կոպիճով պատած ափ,   որը   կղզարնակներն   անվանում   են   Թախաոա։

Հեշտ չէր այդ ճանապարհը։ Այն անցնում էր նեղ ծովափով, վերեւից փլված քարակոշտեր՚ի միջով։ Աջից մոլեգնուս էր օվկիանոսը, ձախից դեպ երկինք էին բարձրանում ահեղ, կարմրավուն ժայռերր։ Այստեղ ամեն օր քարեր էին գահավիժում   հատկապես անձրեւից հետո։

Անցնելու տեղ չկար, օվկիանոսի հզոր ալիքները խուժուս էին կղզի> եռում ու փրփրում քարակոշտերի մեջ, որոնց արանքով քայլում էինք մենք։ Հետո քարակոշտերը փոխարինվեցին կարծրացած լավայի քիվերով։ Սկսեցին հանդի՝ պել ամեն տեսակ քարայրեր ու անձավներ։ Մենք գնում էինք բնության կերտած կամուրջներով, նայում հորաններն ու խորխորատները, որոնց հատակին փայլփլում էր ջուրը՛ Մի տեղ ինչ֊որ բան շչում ու խուլ որոտում էր ուղղակի ժայ– 84

Ա մեջ, մեր ոտքերի տակ, իսկ կիրճից, հավասար ընդմիջումներով,     շատրվան     էր    խփ՛ում։

Այնքան էլ հաճելի մարշրուտ չէր, բայց Թիոտին իրեն ժստահ էր զգում։ նա մերկ ոտներով համ արձակ թռչում էր մի սուր Քարից մյուսը։ Այդ մարդը, հավանաբար, կարող էր կոտրատված    ապակու    վրա    պարել։

ճանապարհը մի քանի ժամ տեւեց, վերջապես մենք շըր– «անցելով ժայռի դուրս ցցված մասը, քարակոշտերից իջանք գեղեցիկ    ծովեզրը,    Թախաոա…

Մի կիլոմետրից ավելի ձգվում էր շլացուցիչ սպիտակ ավազի եւ ձյունափայլ քարերի գոտին։ Այն եզրապատել էին ուղղաբերձ ժայռերը, որոնց ստորոտի երկարությամբ աճել էին   արմավենիներ   ու  կանաչին  էր   տալիս  խոտը։

Զարմանալի զգացում համակեց ինձ, երբ ես հայ,տնվեցի այդ հանելուկային ափում, ուր ամեն ինչ շողշողում ու փայլ– փըլում էր արեւի տակ։ Մարքիզյան կղզիներում հազվադեպ հանդիպող հարթ ծովափնյա տեղամասերը հովտաբերաններում սովորաբար ծածկված են ածխանման սեւ լավայի մա֊ նըր֊մանր ավազով։ Այստեղ ես տեսա մարջանի կույտեր, ավազը նույնպես փոշու նման մանր աղացած խեցիների միլիոնավոր   հատիկներով   շաղախված   մարջանի   խառնուրդ   էր։

Ափից մինչեւ օվկիանոսի խորքը տարածվել էին իսկական լճակների նման ծանծաղուտներ, \որոնք ե րիզված էին կարմիր, դեղին ու կանաչ խութերով։ Հզոր ալիքները փշրր– վում էին, զարնվելով խութերի բարիկադին, որը թաց ւէր թող֊ նում  ջուրը  մշտապես   թարմացնող  թույլ   շիթեր   միայն։

Ր նչ հիանալի ակվարիում․,, ինական թա՛սի եզրերին բազմաթիվ խեցիներ ու կակղամորթներ կային, ջրի խորքում ուղղակի եռում էր կյանքր։ Հատակը պատած էր ւծիածանի բո֊ էոՐ գույների գորգող" ծովասեզերով ու անդադար օրորվող ծովային պուտերով։ Լողացող ՚Էակների անհամար բազմոլ֊ թյուն,,․ Վտառներով վազվզում էին կլորից մինչեւ թելի սման Բարակ բծավոր ձկներ։ Տեսակների զարմանալի բազմագա– "՚՚ւթյուն ու գույների շռայլություն։ Կարմիր ձկնիկները ջա– "ոլմ էին մնալ հատակի կարմիր բծերի վրա — այնտեղ նրանց Դժվար   էր   նկատել։   Չէ   որ   խոշոր   ձկները   հաճախ   են   օվկիա–

նոսփց    գալիս   հասնում   այստեղ,   եւ   այն   ժամանակ   վաքրեոԼ վիճակը  դառն  է լինում։   Մեծերը   հետապնդում են  փոքրերիդ․ Իսկ  ամենափոքրիկների  համար   առհասարակ   ավելի լավ է»․ լիներ,   որ   դուրս   չցցվեին։   Տեսնելով   ծովային   օձաձկան   չա1 մռութը     կամ   ահեղ     խեցգետնի   չանչերը,   նրանք   փախչում, մտնում են  սեւ ծովաոզնու ասեղների թավուտը։  Մանր ձկներո հիանալի գիտեին,   որ  այսւոեղ նրանք պաշտպանված են "ուռ, դյուրաշարժ  սվիններով։   նույնիսկ ամենավտանգավոր թշնամին     խուսափում     էր   մոտենալ   ծովաոզնուն։   Կպար՝   ասեղը կկոտրվի,    եւ   թունավոր    սուր    կեռերով    ամուր    կխրվի   վերքիդ մեջ։

Յուրօրինակ հասարակություն… Սողում են, վազում, վխտում, զանազան գույներով փայլփլում։ Խութի վրա պառկած՝ մենք պատրաստ էինք   անվերջ   դիտել  այգ  տեսարանր։

Հանկարծ   Բ՚իոտին   մեզ   կանչեց՝   ճաշելու   ժամանակն   է։ Կանգնելով արտաքին խութի   վրա,   նա   երկար նիզակը բարձ֊ 1 րացրեց     գլխից    փ^ր,     ահա      վստահ   ձեռքով,    կայծակնային արագ՛ությա՛մբ    այն նետեց   ջրի    մեջ, եւ սուր    ծայրին    թպրտււց 1 ձուկը։

Մադամ   Թիոտին   արդեն   մի   գեղեցիկ   «սեղան»   էր   գտել, եւ     մենք     նստեցինք   սպիտակ   քարակոշտերից   մեկի   շուրջը։   I Թիոտին  գրպանից հանեց   երկու  կիտրոն  եւ  նրանց  հյութը քա՚ա մեց քարի   վրա  եղած   մի  փոսի   մեջ։ Հետո  նա   երկար  դանակով      մանը      կտրատեց   կատաղորեն   թպրտացող   ձուկը,    որը նախշված էր  կարմիր ու  կանաչ  բծերով։   նրա   կինը   այդ   կը–  1 տորները  թաթախեց   կիտրոնի   հյութի   մեջ։   Կերակուրը   պատ֊ա րաստ      է։    ժամկոչն    ինքն   արդեն   բերանը   լիքը   Լցրել   է։   ես մատներով որսացի  սլկուն  կտորը   եւ  սկսեցի   ժրաջանորեն ծա֊^Ա մել։   Այսպես թե  այնպես,  առաջին  անգամ չէր,   որ մենք  հում \ ձուկ  էֆնք ուտում Ֆատոլ֊Խիվայում…   Խեղճ Լիվը իր բաժինը նետեց    ջուրը,    գուցե       դեռ    կենդանանա։

Հետեւյալ կերակուրր։ Մադամ Բ՚իոտին դեռ վաղուց ծո֊ա վափին մի քանի խխունջներ էր հավաքել։ Այժմ նա խեցիները քարով ճեղքեց ընկույզների նման, խխունջները տրորեց մարջանով եւ ողողեց ծովում։ Խնդրեմ։ Ես սկսեցի ուտել, աշխատելով մտածել ոստրեների մասին։ 9այց երրորդ կերա– 86

․  »

ոն     ավելի   անսպասելի    եղսւվ՝    յուրաքանչյուրս    մեկական

ձ֊ժաոզնի   ստացանք։   «Կերեք,   կերեք,—   հորդորում   էր   Թիո–

լ^ ․֊   սրանք   թունավոր   չեն»;   Ասես   ասեղների   բարձիկ   լի–

՝ գ ւ՚ո․․֊ինչպիսի     փշեր… Ա;դս՚իսի   ուտելիքը   մարսելու   համար

եաՔ     է     սատանայի     կաշվից    ս սւ ամ ոքս    ունենալ։    նայելով

ձաձկոչին,   ես զգուշորեն   ձեռք   տվեցի  հրեշին։   Այն   ժամանակ

նա    բռնեց    ոգնու     ամենաերկար    ասեղներից    եւ   նրան    ուժեղ

Խփեց քարին։  Շրը մփ։   ներսում երեւաց ինչ֊որ  գարնանային–

կանաչ բան ու կարմիր  գնդիկներ։  ժամկոչը  մատներով դուրս

ռայեց    պարունակությունը    եւ   ախորժակով   չփչփացրեց։

Լիվր իր բաժինր դրեց ավազին ու ասաց* «Քըշ, հեռու կորիր»։ Րայց կենդանին չափազանց անդյռւրաշարժ էր․ նա տեղից չշարժվեց։ Ես, աչքերս կկոցելով, ոզնուն իյփեցի քարին, կտոր֊կտոր արեցի ու մի ոլատառ դրի բերանս, ներշրն– շելով ինձ,   թե   սագոյի   սուպ   ու   հաղարջի   ժելե   եմ   ուտում…

Րայց մեզ սպասում էր նաեւ չորրորդ կերակուրը։ Այն հանդգնորեն գալարվում էր քարերի արանքում, չկորցնելով փրկվելու հույսը։ Սողացող «ծովային նրբերշիկները)) հենց թեկուզ միայն իրենց տեսքով ինձ համար միշտ զզվելի են եղել։ ոչ այնքան էլ եռանդով ես փորձեցի պատկերացնել նորվեգական ապխտած երշիկները, բայց այդ համարը չանցավ…

Հի&գհ արդ 1լոլխ|

ՏՈհւ1>1;1>    Ա․Ո՝Ա․Տ«է>ք9՝ՅԱ<լ

Փորւսգ՝րու․թյու(յ(ւեր ժայռի ւ)|ա, 8>աւոու –1սիւ|ւսյի թաւ|էււա(51«րոււք; Համ՝ սւ6ւսքւակ կոպու֊ս՚Տ է՝աՕո կ ;;ւ ււիյք։ 0» (ւ հ ա ւ ա թշհաւքին։ Ս՚եՕք ւիահւ)ւււ <1՝ եէւբ իւա ւ |»՚ռ(ւհրոյ •Լւոահցավոր հա(Տոիս|ուս՝։ Վե֊ րաէյարձ դեպի հովիտ։ Հայր «Լիկ– աորինք։

ո՚կկ,    լո՚կկ,    չո՚կկ։

Կացինը մխրճվում Էր բների ար ճանապարհ բացելով թփուտ֊ երեք  թուխ   1լղղաբնակներ,   նրանց

Մենք բարձրանում ենք  զառիվերով եւ որքան   ավելի   ենք վեր բարձրանում,   այնքան ավելի  Է  դժվարանում գնալը։   օոթ ՛՛Է,   մենք   ողողվում   ենք   քրտինքով։   Թաոլաուոխո   լեռան   զա– դիվեր լանջերի  վրա   ահեղ  ամպեր  Էին   կախվել։   Այնտեղ,   վե֊ վերեւում,    գրեթե   անդադար  անձրեւ   Էր   գալիս։   Ինչքան   Էլ   որ կապույտ  ու  պարզ լինի  երկինքը  օվկիանոսի  վրա,  լեռնագա֊ էգաթը    մշտապես    պարուրված   Է   խա ռնա,կուտակ    ամպերով։ Ա յ    թե   լանջեր   են․,․   Մերթ   գլխապտույտ   անդունդներ, մերթ այնպիսի խիտ թփուտներ,  որ ոչ մի  կացնով չես կարող քեզ   համար    ճանապարհ բացել   դեպի   գագաթը։  Ոտք   դնելու տեղ  չկա․   գետնին    հողմակործան   ծառեր,   խիտ  իրար   հյուսված     ճյուղեր     ու     փտող     ծառաբներ։

Բայց մենք մտադիր չենք գրավել Թաուաուոխոյի գա՛ գաթը։ Գնում ենք անտառ՝ տեսնելու մի զարմանալի ձուկ։ որն այնտեղ գտել Էին կղղաբնակները։ Բոլորովին արտասովոր,    քարե    ձուկ։

Անտառի  խորքում   կար   բացատ,   ուր   հնադարյան   ավե–

38

ու ճյուղերի մեջ մեզ համ ներում։ Առջեւից գնում Էխն ետեւից՝    կիվն     ու    ես։

եւների մեջ աճում են կոկոսյան արմավենիներ։ Այստեղ էենը դաԴաՐ առանք։ Մեր բարեկամները հանգիստ մագլցե֊ Կն հհսուն մետր բարձրություն ունեցող ծառերը եւ այնտե– Լց կանաչ ընկույզներ գցեցին։ Վերցնելով մեկական ըն– ւ֊լւո, կացինով կտրեցինք այն ու ագահաբար խմեցինք պարունակությունը։

Հանկարծ անտառով մի քամֆ անցավ, այնպիսին, որը ւՏքւդւո նախորդում Է արեւադարձային տեղատարափ անձրեւին։ կարծես թե երկնքից փլվող ջրի զանգվածը արտամղում Էր –դր… Թռչունները, թաքնվելու տեղ որոնելով, սկսեցին այս ու այն կողմ նետվել, եւ հետեւյալ ակնթարթին հորդաց անձրեւը։ Մենք հովանոցների վախարեն զինվեցինք վիթխարի տերեւներով։ Ջրի այն քանակությունը, որը մեզ մոտ, Նորվե– աիայում, երկնքից թափվում Է մի քանի օրվա ընթացքում, այստեղ հորդում Է մի քանի րոպեում։ Ահա արդեն արեւը դուրս լողաց ամպերի ետեւից, ծիածանը կամար կապեց հովտի    վրա։

Առաջ ենք գնում թաց թփուտների միջով։ Ահա մենք լանջումն ենք, որն իջնում Է դեպի գետակը։ Այստեղ անտառն ավելի նոսր Էր։ Հսկայական ծառը տապալվելով, ամեն ինչ սրբել Էր ճանապարհին։ Մեր բարեկամները բացատրեցին, որ դա սրբազան ծառ Է, մեկն այն ծառերից, որ այստեղ տնկել են վաղուց, շա՛տ վաղուց։ Հենց բնի կողքին, գրեթե բոլորովին ծածկված սուրճի թփերով, ընկած Էին երկու հզոր սալաքարեր։ Պ ոլինեզիացիները հուզված ցույց տվեցին ամե֊ նախոշոր սալի եզրը։

— ՕւԷ   իտա   իա    տե   կոա։—    Տեսնո  ւմ   ես   քարե   ձուկը։

Իսկապես, սալաքարի մամռապատ մակերեւույթին երե֊ վում էր մի զարմանալի ձկան փորագրված պատկերը՝ գլխից "վաչեւ պոչի հզոր լողաթեւը կլիներ երկու մետր։ Ականը շըր– էապատել էին խորհրդավոր նկարներ։ Անկասկած, հնոլմ այդ ամենը մի ինչ֊որ մոգական իմաստ է ունեցել։ Սալաքարեւ վերեւի եզրր բոլորովին տափակ էր, հետո ես մփ քանի ակո֊ "րկներ նկատեցի այստեղ։ Այնուամենայնիվ, ի՞նչ բան է "ա…

Ես խնդրեցի  կղզաբնակներին  մաքրել  մացառները,  քան–

89

ոեւ ճիմը։ Երեւաց եւս մի վիթխարի սալաքար՝ փորագրված սէսւրօրինակ նշաններով։ Պ ո լին ե ղի ա ցիներն իրար նայեցին հ սկսեցին վախեցած քչփչալ՛ Մենք քարը մաքրեցինք աղ֊ ոհո,   եւ   մեր   հայացքի   առջեւ   հառնեցին   նոր   նկարներ։

Տղամարդկանց ու կանանց պրիմիտիվ պատկերումներ, ասհ ա ս կան ա լի գծեր,․․ Կղզաբնակները երկյուղածությամբ էին     նայում     դրանց     վրա։

— &ՒԿՒ՛—   մրթմրթացին   նրանք,—   մենոլի  տիկի։

Դարերի խավարից լույս աշխարհ ելան հին աստված֊ ները։

Անտառր խաղաղվել էր անձրեւից հետո, թավուտներից վեր, ճիշտ եւ ճիշտ դանակի նման դեպի վեր էր ցցվել լա֊ վայե կարմրավուն սրածայր լեռնագագաթը։ Այն ասես պահպանում է սալաքարի հնադարյան գաղտնիքր, զգոն հետեւե֊ 1"Վ> $ե Ր՚սչ ենք անում մենք։ Մեր ոտքերի մոտ, ասես կախարդված արեւի լույսով, պարելիս քարացել էին գրոտես֊ կային ֆիգուրներ։ նրանք պարում են բազմաթիվ հարյուրամյակներ, դեռ այն ժամանակներից, երբ Մարքիզյան կըղ– զիներում թագավորում էր այն առեղծվածային ժողովրդի ստեղծած խորհրդավոր կուլտուրան, որի մասին գիտությունը ոչինչ չգիտի… որտեղի ց են եկել այդ մարդփկ, ովքե ր են նրանք… Հաստ պատեր եւ վիթխարի քարերից տեռասաներ — ահա բոլորր, ինչ մնացել է այդ ժամանակներից։ Այստեղ ապրող ժողովուրդն ազգակից է եղել այն մարդկանց, ովքեր մի ժամանակ զարմանալի արձաններ են կանգնեցրել $ատկի կղզում։ Այդ առեղծվածային ժողովուրդը վաղուց ի վեր բնաջնջվել է։ Երբ մոտավորապես յոթ հարյուր տարի առաջ ռազմ ատենչ պոլինեզփացիները նավերով խուժեցին Մար֊ քիզյան կղզիները, նրանց քշեցին լեռներն ու ոչնչացրին։ 13 Առւծված առեղծված է նաեւ պոլինեզիացիների ծաղու֊ աք, որոնց սակավ հետնորդները ապրում են մինչեւ մեր օրերը։ Մենք չգիտենք որտեղից են հայտնվել նրանք, որ տե֊ 1 ՐՐՅ են սկսել նվաճել անծայրածիր օվկիանոսը խարխուլ մակույկներով։

Այդ պոլինեզիացիները՝ լավագույն ծովագնացներն աշխարհում,  ինչ֊որ ընդհանուր բան   ունեն  հնադարյան  վիկինգ–

81

ների հետ։ Ռայց նրանց իսկական հայրենիքն առայժմ հայս,^ նի չէ։ նրանց սեփական լեգենդները իրենց ժողովրդի ծս^ո^ ման մասին՝ անորոշ են։ Նրանք միանգամայն արտասո֊ վոր կերպով են հավերժացրել իրենց տոհմագրությունը․ կո^ կոսի կեղեւից պարան են հյուսել ամեն մի հանգույցով նշանավորելով մի սերունդ։ Առաջին եվրոպացիները ականատես են եղել այդ սովորությանը— յուրաքանչյուր տոհմ ունեցել է իր տոհմագրությունը— եւ, հաշվելով հանգույցները) եկել են այն եզրա՛կացության, որ կղզաբնակների նախորդ֊ ՚ներն այգ հողը յուրացրել են մոտավորապես յոթ հարյուր տարի    առաջ։

Մենք դիտում ենք ասես անհայտ ծածկագրերով պատած այդ սալաքարերը։ Առաջին անգամ են այդ վայրում հայտնաբերվում փորագրություններ քարի վրա։ Մանրազնին դի․ տելով, մենք նրանց մեջ տեսնում ենք ոչ միայն մարդկային ֆիգոլրներ, այլեւ ձուկ, կրիա, կախարդական դիմակներ, մեծ, լայն    Բաց    արած    աչքեր։

Մի քանի նկարներ չկարողացանք հասկանալ։ Ի՞նչ են դրանք՝ հազարոտնուկնե ր, խեցգետիննե ր, թե թիերով երկար նավակներ։ Որոշ բաներ ջնջել, մաքրել էր ժամանակը։ Եվ    ինչքա ՛եւ    շատ    պատկերներ    կան     այստեղ։

Մեր կողքին, թփուտների մեջ, գտանք մի փոքրիկ քարե հրապարակ եզերված պատով, որի վրա վէ՚թխաՐՐ աչքեր էին փորագրված։ Գուցե դրանք հնադարյան տաճարի ավերակնե՞ր են։

…Իջավ երեկոն։ Կղզաբնակները տուն էին շտապում, մենք արձակեցինք նրանց՝ վարձատրելով օգնության համար։ Արեւի թեք ճառագայթները դեռ լուսավորում էին սալաքարերի եզրերը, հատուկ ցայտունություն տալով գրոտեսկային ֆիգո ւրն երին ։

Երբ լոլսփնը ելավ անտառի վրա, մենք արդեն պառկած էինք մեր բամբուկե տախտամածներին։ Մեր քունը չէր տանում։ Մտածում էինք անկենդան պատկերների մասին, որոնք իրենց պարն էին կատարում լուսնի լույսի տակ… Մտածում էինք բնաջնջված ժողովրդի մասին, որը մի ժամանակ տիրել է կղզիներին Մարքիզյան արխիպելագից մինչեւ Աատկի 92

Կն> Եվ ինչ֊որ բան հուշում էր մեզ, որ հնադարյան կուլ– ոաւԻ թաքնված հետքեր դեռ շատ կարելի է գտնել Ֆա– ֊ԽՒվայի    խոլԼ    թավուտներում,    գիտության    կողմից    մո–

ռացՎած   այս   Կ"1ում՛

Յուրաքանչյուրս իր գետախորշում մեջքի վրա պառկած 1արինջ ենք խժռում։ Գետի վրա կախված վիթխարի տերեւների մեզ պաշտպանում է\ին կեսօրվա արեւի կիզիչ ճառա– Աէթներից։ Մեզ շրջապատել էր արեւադարձային փարթամ նանաչ աշխարհը։ Բարձր֊բարձր երկնքում գանգրահեր սաղարթները պսակել էին կոկոսյան արմավենու թավշոտ բը– ներըւ Արեւի ճառագայթները փայլփլում էին սպիտակ փետուրների վրա երկու վայրի աղավնիների, որոնց քամին խանգարում   էր   նստել    ճյուղերին։

Մենք հաճույք էինք զգում լեռնային խոխոջուն գետակի սառնությունից։ Ջրի վրա նկատելով բորաոյի թավ անտառից լողացող դեղին ծաղիկները, վիճում էինք, թե նրանցից որն ավելի շուտ կհասնի մեր նշանակած տեղը։ Եվ ուտելիք էինք հավաքում ճաշի համար՝ գաղտագողի մոտեցող խեցգետիններին, որոնց գետախորշ էին հրապոլրել մեր սպիտակ ■ոտքերը։

կողան,ալուց կայտառացած եւ արբեցած կյանքով արմավենու փարթամ անտառում, մենք ճանապարհվեցինք տուն, սեր բամբուկե խրճփթը։ ճանապարհին հողից հանեցինք տա֊ քոյի մի քանի հատ պալարներ, ահա եւ գարնիր խեցգետինների    հետ։

Կածանի վրա հանկարծ երեւաց մի ձիավոր։ Նա գնում էո անտառ հացի ծառի պտուղներ հավաքելու եւ միաժամանակ "եզ համար գյուղից բերել էր մի կտոր խոզի միս, որը փաթաթված տէր մեծ տերեւների մեջ։ Գրեթե երկու շաբաթ մենք "արդ չէինք տեսել։ Ջիավորր շատ վատ տեսք ուներ եւ մեզ Աարսոլռ պատեց, երբ նա հարցրեց, թե ժանտախտը այս՜տեղ չի" հասել արդյոք։ Պարզվեց, որ «Մոանա» շխունան, Ղոպրայի համար գալով հարեւան Խանավավե հովիտը, հի֊ Ղանդոլթյուն   է   բերել   կղզին։   Հիմա    այնտեղ   բոլորը   հիվան֊

93

դացել   են,   Օմոա   հովտում նույնպես։   Շատերը   մեռել   կԼյա ինքը     նոր     է    միայն     առողջացել…
— Այստեղ հիվանդություն՛ս ուշ կգա, դուք րնակւ^յ ՚ րից հեռու եք ապրում։— Հիվանդագին գունատ կ՚լզսյբԼն, ժպտաց մեզ եւ լփչվ։ացրեց լեզվով ու ձին քշեց կածՎ Ի     ՎեՐ՛

Մենք   նայեցինք  մեր ձեռքերին,   տերեւների  մեջ  ւիաթ^» ված   մսին…   Ահա   եւ  քեզ   արեւադարձային   դրախտ…   Հս,յ ՜ձարակ։  սուտով կհասնի  մեղ։

ճաշը ոչ մի կերպ  կուլ չէր գնում։                                                        ֊

Օրերր հաջորդում էին իրար։ Մենք սպասում էինք (/^ւ տախտին։ Եվ այն հայտնվեց։ Մենք նախապատրաստվի, էինք ամենավատթարին։ րայց բանը կոկորդի ցավից (իմ) I ստամոքսի խանգարումից (Լիվի) այն կողմ չանցավ։ Աճ ամեն րոպե վառում էր արմավենու պուրակից մի քիչ Ա|․|1 կողմ։ Իսկ այնուհետեւ «ժանտախտը» բոլորովին անցավ։ Մենք սրտանց ծիծաղում էինք, մի տե ս է, ընդամենը թեթեւ գբիպ    է    եղել    եւ    ուրիշ     ոչինչ։

հայց ահա մի անդամ մեր դուռը ծեծեց մեր բարեկավ ժամկոչ Թիոտին։ Նա շատ գունատ էր, խիստ հազում էր, աչքերը ջերմությունից Փայլում էին։ Մենք չճանաչեցինք Ուրախ     հսկային։

— Մսյո, չե՞ք կարող իջնել ներքեւ, լոլսանկարելոլ 9՝իո– տիի վերջին զավակին։ Մյուս երեխաներիս ժանտախտդ տարավ։

Նա գլխիկոր, ընկճված, քայլում էր իմ առջեւից, հովիտով    իջնելով     ներքեւ։

Գյուղում դրությունը բոլորովին վատ էր։ Ամեն օր խո<Լ էին մորթում․ գրեթե թոլոՐ խրճիթներում հոգեհաց էր գնումս Բոլորի     տրամադրությունը    մռայլ     էր։

Կղզաբնակները եվրոպական զզեստներ հագած՝ այցե" լության էին ՛գնում հիվանդներին։ Կղզում բժիշկներ չկայի՛՛ եւ ոչ ոքից չէր կարելի օգնություն հայցել։ Ոչ ոք նրանց չէՐ պատմել բակտերիաների մասին, եւ նրանք մաքրության հա–՝՝ մար քիչ էին հոգ տանում։ Ես սարսափով էի մտնում մուր* 94

լ^Ասւկե    տները,     ուր     առողջների    կողքին     պառկած    էին

Հեգողները՛

Սպիտակամորթները       կղղաբնակներին      վաճառում       են

էենավաա   ապրանքները,    նրանց    պատվաստում   են   իրենց

I    ւոՔաՐաԳույն    արատները,    իսկ    եվրոպական    կուլւոուրսւյի

յ   հողմերը   այստեղ  չեն  հասնում։   Պոլինեզիացիները   ոչրն֊

սոման   են   դատապարտված։   Նրանք   իմունիտետ   չունեն   հի֊

յանդությունների    դեմ,    որոնք   այստեղ   բերեցին    եվրոպացի֊

նեոՐ>    Օ՛րանում    ս պիտակամորթներին     դժվար    է    մեղադրել։

Ա/ժմ  իմունիտետ   մշակվել   Է,   սակայն   նրանք   չունեն   գիտե֊

․հոներ,      որոնք      կօգնեֆն      պայքարելու  հիվանդությունների

ոեմ։  Դրանում սպիտակամորթներն են  մեղավոր։

Եթե   մենք   ապրեինք   այնպիսի   պայմաններում,   ինչպիսի պայմաններում  ապրում են  կղզաբնակներր, շատ շուտով բո֊ ւյւրս    կբնաջնջվեինք։    Սրանց    մեծամասնությունը    վարակված I այնպիսի   հիվանդություններով,   որոնք   մեզ   իսկույն   կհըն– ձենն։    Ւ՚այց    կղզաբնա1լները    դրանց   ընտելացել    են    մանկությունից։   Նրանց   համար  հիվանդությունը   անխուսափելի  բան I՛,,   Եվ  միայն,   երբ   այդ   բոլորին   ավելանում   Է   նաեւ   գրիպը ։ կամ   հարբեցողությունը՝   օրգանիզմը   չի   դիմանում։   Ահա   թե ինչու   այդ   կղզիներում  թեթեւ   գրիպը     ուղղակի   ժանտախտ   Է։ Ծերունի    Իոանեն   շունչ   քաշելու   ժամանակ   չուներ։    Նա տեղի հյուսնն  Էր ու դագաղագործը։   Երբ հիվանդությունը  անկողին   Էր  գցում   նրա   համագյուղացիներից   որեւէ   մեկին,   Իոանեն   գալիս   էր   հիվանդփ   տուն   ու   հենց   նրա   անկողնյււ   մոտ դագաղ  սարքում։   Պոլինեզիացիների  մասին   ասեք ինչ ուզում եք, բայց  մահից  նրանք չեն  վախենում։  Նրանց համար մահր հնարավորություն  է հանդիպելու նախնիներին,  կղզու փառավոր   անցյալի   վկաներին,   տեսնելու իրենց   մեռած բարեկամներին։

Կղզաթն՛ակներն ֆրենց կենդանության օրոք երբեք ոտնաման չեն հագնում։ Նույնիսկ հատուկ հրավերքներին, երբ պահանջվում էր ծղոտե լայնեզր գլխարկ, կարճ անդրավար– ՝՚"իք եւ պիջակ հագնել, նրանք գալիս էին բոբիկ։ Թերեւս պատճառն այն է, որ նրանք շատ լայն ներբաններ ունեն։ ա19   մահից   հետո,   երբ   նեղ   կոշիկն   այլեւս   ահավոր   չէ,   մե–

95

ռածներին   հագցնում   են   մաքուր   սպիտակ   չստեր։   ՂեաԱ   ա աշխարհ   հանգուցյալին   ուղեկցում   են    հարմոնը,   խաղաթո թերի կապուկը  եւ այլ  աշխարհիկ  առարկաներ։  Թեկուզ նրլ^֊լ Փրենց    կաթոլիկներ    էին    համարում,    բայց    պահպանում   Էլհ այն   հին   հավատը,   թե  մահից   հետո   նրանք   ճանապարհորռւ լոլ    են    նախնիների    երկիրր՝    Գավաիկա։    Եվ    որքա՛ն    ոլրալ կլփս՚բւ  երբ հարմոնի վրա  նվագես  հնադարյան  մարդակերԼւ րի    համար։

Մենք առաջվա պես ապրում էինք բամբուկե խրճիթում, Անհոգ օրերն օգնեցին շուտ մոռանալու ողբերգությունը գյոլ– ղում։ Մերթ փաղաքշորեն շողում էր արեւը, մերթ մեր տան՝ կարին շփշփում էր անձրեւը։ Լուսինը դուրս էր գալիս գիշհ․ բային շրջագայության՝ իր ցոլքը փռելով կախարդական ան– տառի փայլփլուն սեւ տերեւների վրա։

Խորհրդավոր   սալաքարերի   առաջին   հայտնագործությոլ–\ նից   հետո   մենք   տարվեցինք   հնության   հետքերի   որոնումներով։   Մեզ  լուր   հասավ  զարմանալի   հայտնագործության   մա– սին,   որ   կղզաբնակներն   արել   էին   թավուտներում։   Քարանձավներում ու  ավերակների   գաղտնարաններում իբր թե   կան 1 արվես՛տի հինավուրց առարկաներ։  Կղզաբնակների մեծ մասը խելագարվելու չափ վախենում էր հնության   այդ հուշարձան– | ներից։  Մեռածների սեփականությունն ահավոր նզովքներով կ  I պահպյսնվում,   եւ   երբ   կղզաբնակները   որեւէ  բան   էին   գտնում,   I նրանք   հաճախ   այն   ջարդուփշուր   էին   անում   ու   բեկորները ծովը նետում,   որպեսզի ջրախեղդ  անեն չար  ոգիներին։   Այսպես   ոչնչացվել   են   անցյալի   ճանաչման   կարեւորագույն  բանալիները․,․

Մեզ   հ ա ջո ղվե ց   պայմանավորվել   մի   քան ի   առավել   հա– I մարձակ   կզզաբնակներփ   հետ   եւ   նրանցից    գնել   հնադարյան առարկաների   մի   հավաքածու,    դրանց   մեջ   կային    այնպիսի առարկաներ,   որոնց  մասին   կարծում  էին,  թե   վաղուց   անհե՚ա տացել   են։    Տւարբեր   մեծության    ու   ձեւի    ա՛ս տվածն երի՝ գբո"\ տեսւկային   արձանիկներ   սեւ   ու   կարմիր   քարերից։   Զանազան Փայտե   թասեր՝   զարդարված   ինչ֊որ    օրնամենտներով,    ֆի– 96

0լ,խիՎս՚^Ի     թ՝Ո՚1՛    է*""1 աՎ"Ր1"      –՚՚յ''Ր'1 "՛էի     ՛ՍԻ՛Ի     թագը     թանկարմկ* ն   է՛    ^^՚    "/աա/՚ա"ա՚/ա(*    Լ     ււաԴ "՛՛Իք՛ 1/    ՚՚"     հ\՚Իա (Ի    ՚>"կր"~՝ շերտ երից։ ՚1  ա    առնետի    ատամով    փորագրված     են    աս տվածներ ի    գրոտեսկա (ին ՚՚ք                                                                            պատկերներ։

Արեւադարձային    անտառի   բացատում։    Մենք    գնում    ենք    կղզու   խորքո։
—ւոներով,  ատամներից ու մարդու ոսկորներից արված զար~ ւրՈվ։   Քարե   դարի   մարդկանց   իսկական   գեղարվեստական «ործեր,   այն   մարդկանց,   որոնց   գործիքնհրն   Էին   միայն քա֊ ե կացինները,  խեցիներն   ու  առնետի   ատամները։

Ահա   նուրբ    ականջօղեր    մարդու   ոսկրից,   տարբեր    կեց֊ 1սւծք՚ով    աստվածիկներից    կաղմված    Հղթայիկ՝     կատարված յենանուրբ    դետալներով։    Այդպիսի    ականշօղերը    սավորա– ոսւր    գտնում    Էինք    գանգերի    ներսում։

Իսկ մի անգամ մեզ պատմեցին հենց ծովի ափին վեր ոարձրացող լեռան վրա գտնվող մի սրբավայրի մասին։ Մենք իսկույն ճանապարհվեցինք այնտեղ։ Րայց դեպի սըր– բավայրը տանող նեղ կածանը դուրս գալու համար հարկավոր Էր նախ անցնել գյուղի միջով, իսկ այնտեղ հենց որ իմացան, ուր ենք մենք պատրաստվել գնալու՝ մեր ետեփց լրտես    ուղարկեցին։

Մենք բարձրացանք արեւից շիկացած ժայռի վրայով, հիանալով օվկիանոսի կապույտ հարթությամբ, որը տարածվում Էր անսահման՝ ձուլվելով երկնակամարին։ Հաղթահարելով վերելքը, հանկարծ ընկանք հազվագյուտ արմավենիներով ծածկված մի սարահարթ։ Կղզաբնակը կրնկակոխ հետե֊ վում   Էր   մեզ։    նա   հասէկապես    ուշադրությունը   լարեց,    երբ

մենօ

մոտեցանք    հնադարյան    պատերին։

Պատերը կառուցված Էին կարմիր, խոշոր քարակոշտե– րից։ Մի քանի քարակոշտերի վրա փորագրված Էին ասա֊ վածներ, որոնք սպառնալիորեն վեր Էին բարձրացրել ձեռքերը։ նայելով պատից այն կողմ, մենք ակամա ցնցվեցինքւ ոետնին, սեպերը բաց արած, ընկած Էին բազմաթիվ դան֊ գեր․,․ Աս բարձրացրի մի գանգ։ Ի՜նչ հիանալի ատամներ են Ունեցել անցյալում կղզաբնակները։ Մեր թուխ ուղեկիցն իսկույն հայտնվեց իմ կողքին։ նա խանդոտ հետեւում Էր, սր ՚՚֊՚նք   ոչ   մի   գանգ,   ոչ   մի  ,ատամ  չտանենք։

Մեր գտած գանգը մեծագույն գիտական արժեք Էր ներ֊ կայացնում։ Գիտնակւաա—մասնագետներին այղ հին գանգը Հ՚ստ բան կպատմեր։ Ես ինձ հետ պարկ Էի բերել, բայց ինչ–․ Ր անհարմար   Էր   վստահություն   չներշնչող   կղզաբնակի   աի

97

/""խտի ֊րոնումները֊7

քի   առաջ  ցուցանմուշներ   հավաքել։   Իսկ   նա   հետեւում   էր   մէ–\ յուրաքանչյուր   քայլին,   յուրաքանչյուր   շարժոլմխն։

Ս ենք նորմեգերեն խորհրդակցեցինք ու մի ելք գտսւԼռ\ Ֆատոլ֊Խիվայում տղամարդը՝ մարդ է, կինը՝ սոսկ միպ ։՛ կին։ նա ճաշ է պատ րա,ստում ու երեխաներ ծնում— միպ֊^ձ ղա     է     արդարացնում     նրա     գոյությունը։

Ես       գնացի       սարահարթի    եըկաըոլթ յամ բ,    Լիվը   մ1 աա․1 Ամեն  ինչ  կարգին   է։   Լրտեսը  քայլեց  իմ   ետեւից,   ոչ  մի   ոէԴԱ,^ դրություն   չդարձնելով   Լիվի   վրա։   Ես   թեքվեցի   դեպի  թվուս,․ ՝ ները,   նա     նույն պես։   Ես   ձողիկներ   ու   քարեր   վերցրեցի,   ոէ 1 շաւդիր   դիտ\եցի,   լրտեսը   կասկածամտորեն  հետեւեց իմ   առա»․ քին։     Իսկ     Լիվը    իզուր    չկորցրեց     ժամանակը,   եւ եըբ   ես իք , պնդերես      ուղեկցի     հետ      վերադարձա     դեպի    ավերակներս՝ \ պարկը  լեփ~լեցուն   Էր։ Հսկիչը  ոչ  մի խոսք  չասաց   եւ  ակնհս/յ․ | տոո են   հանգստացած՝   մեզ      ճանապարհ   դրեց   ներքեւ,    դեպի հովիտը։

Երբ    մենք    մոտեցանք    գյուղին,    հանկարծ,    ինչպես    այյ) լինում   Է   արեւադարձային    երկրներում ,    մութն   ընկավ։    Մենօ այնպես   Էինք գնում մեր խորհրդավոր բեռով,   ասես  ոչինչ չէք պահատել։    Վերջին    տան     մոտ    հանկարծ    մեզ    կանչեցին,

—   Խեմաի    կաիկաֆ։

Թախիապիտիանին,   տեղի   գեղեցկուհին,   մեզ  հրավիրում էր մի     պատառ   բան    ուտելու։

—   Նա ուղղակի քաղաքավարություն Է անում,— կամաց բացատրեցի Լիվին։— Դա, ինչպես Թաիտիոլմ, ողջույնի ԱՈ– վորական  ֆրազ է։

—   Վենեզ   մանժեր,—    կրկնեց    նա    կոտրտված   ֆրանսերենով։

Բ՛վում    է,    լուրջ    է   հրավիրում…

Հրավերը մեզ բնավ չէր գայթակղում, գիտեինք, որ նրա տանը շատ հիվանդներ կան։ Բայց հրաժարվել՝ նշանակում \էր փչացնել մեր հարաբերությունները։ Մենք ենթարկվեցինքւ բայց հենց որ բարձրացանք տւեռասան, ուր նա նստել ՀՐ ամուսնու հետ, հասկացանք, որ դա, համենայն դեպս, քաղս՛՛ քավարական ֆրազ էր։ Բայց այժմ արդեն ուշ էր նահանջՕԼւ եւ   նրանք   առաջարկեցին   մեզ   ճաշակել  իրենց   կերակուրը։

98

քպ*․ ~~ 7Հյշ^չյյ^՝^–

Նկ․ 9․ Ֆատու֊֊Խիվա կղզին․ ֊ յս ափը, Ոլր մենք իջանք․ 2—մեր բամբուկե խրճիթը․ 3—փորադրու– ՚Ուն ժա։"Ի Վրա․ 4֊հին ավերակները եւ դանգերը․ 5 — անծանոթ բարձ– "Վսնդակները, Տ—անտառ, ուր իշխում է տաբուն․ 7—ՀէԳիշերային ջուրը», ՜՜ավերակները, կուռքերը եւ քարի վրայի նկարները․ 9—մեր ցցավոր Իթը   Ուիա   հովտում․    10—քարանձավը՝    մեր      վերջին      ապաստարանը։

7*

Պարկը զդույշ դնելով դետնին, մենք պպզեցինք փայաւ մեծ ամանների կողքին՝․ Այստեղ, ծառերի ստվերում ավե։ո մութ էր։ Նավթի լամպը հազիվ լուսավորում էր երկու կերւսԼ– րամանների պարունակությունը։ Մեկի մեջ հում, ոչ թսւռմ ձուկ էր, առատորեն ողողված կոկոսի սոուսով, մյուսիս բոլ– րում էր պոփպոիի հոտ, որը մարքիզն ցիների հնադարյան առ– գային կերակուրն Է։ Հացի ծառի պտուղները տերեւների լքւէ․ փաթաթած երկար ժամանակ պահում են գետնահորում խմորվելու համար։ Հետո դրանք հանում են հորից, հավանվի կոթով ծեծում ու վրան մի քիչ թարմ պտուղներ ավել ա ց ա՛ո հա* Ստացվում Է պոիպոի՝ թանձր թթու խմոր, որը հենց մատ֊ ներով     տանում    են    բերանը։

Այդ կերակուրն այն ժամանակների հիշատակն Է, երթՀ Մարքի՚ղյան արշիպելագը չափից ավելի խիտ Էր բնակեցված եւ հարկավոր Էր լինում ուտելիքի պաշար հավաքել ան՛բերրի տարվա համար։ Արդեն այնքան սերունդներ են պոիպոփ կերել, որ կղզաբնակներն ուղղակի չեն կարող \առանց նրա ապրել։ Այն բոլոր ճաշկերույթների անփոփոխ ուղեկիցն Է։ Աա– նըր֊թթոլ խմորը մեզ սառսռեցնում Էր։ րայց չէ" որ գրեթե մեն՛ք    ին՛քներս     զոռով     եկանք…

Ոչ ափսե կա, ոչ պատառաքաղ, համեցեք կերեք մա՛տ֊ ներով ընդհանուր ճաշամւան\ից, մրցելով տանտերերի ու մանուկներ՛ի    հետ,․*

Մութը փրկեց մեզ․ մենք մի՛այն ձեւացրինք, թե կերանք։ Վիթխարի ուտիճները, որոնք վազվզում էին տեռասայով մեկ, քսվելով մեր ոտքերին, ուտում էին այն ամենը, ինչ մենք     աննկատ     դեն    էինք     նետում։

Մի քանփ նիհար շներ կասկածանքով հոտոտեցին մեր պարկը։ Երբ ընթրիքը վերջացավ, ճաշի ամանը տվեցին նը– րանց լպստւելու, ապա սկսեց ձեռքից ձեռք անցնել փյմնլո– ջրի դույլը։ @այց ահա այդ մղձավանջը վերջապես ետեւումս է… Մենք խորհում էինք, թե ինչ պայմաներում են մեծանում այստեղ    երեխաները։

Ուտելու ժամանակ չասվեց ոչ մի խոսք, բայց երբ բո" լորը կերան, վերջացրին ու երեխաներին պառկեցրին քնելո– պանտանի    խսիրի    վրա,   Թախիապիտիանին   սկսեց   զրույցը*

100

1էենք հիանում Էինք տան՛տիրուհու ու տանտիրոջ գեղեցիկ կմագծերով    ու    մարմինների    կազմվածքով։

— Վեոն լավ որսոր՛դ Է,— ՛ասաց տանտիրուհին, թեքվե– ո11    ամուսնու    կողմը։—     Վեոն    կղզին    լավ    գիտե։

Եվ նա կիսաձայն, որպեսզի ուրիշը չլսի) մեզ հազոր– ոեզ    մի    զարմանալի    պատմություն։

Խանախ՚ոուաւ կոչված անբնակ հովտում, կղզու հակադիր, ռձվաը հասանելի ծայր՛ում, ժայռերի մեջ կան հինգ մեծ քարանձավներ։ Վեոյին հաջողվել Է բարձրանալ նրանցից երկուսը։ Մուտքը փակել են մեծ վւայտյա կուռքերր, բայց վե– յ,ն նրանց ետեւում, քարանձավների մեջ տեսել Է ամեն տե– յյակ զենքեր, ոարգա րանքնե ր, աս տվածն երի արձանիկներ։ ՛ներս մտնել չի կարողացել, որովհետեւ դամբարանների վրա 4ոաբու    Է  ՛դրված։

Վեոն վախկոտ չի, նա համաձայն Է ցույց տալ մեզ այղ տեղը։ Բայց Խանախոուա հովիտը ւշրջապատված Է անմատչելի լեռներով, այնտեղ կարելի Է ընկնել միայն ծովից։ Իսկ ալեբախությունն այնտեղ այնպիսին Է, որ սո՛վորական նավակով մոտենալ չի լինի։ Մի անդամ կառավարական շխունան փորձեց կղզուն մոտենալ այդ կողմից, բայց քիչ մնաց խփվեր ժայռին,     եւ    ս՛տիպված     եղավ     նահանջել։

Մի՛այն մեծ կ՛անոեն երը կարող են հաղթահարել այնտեղի ալեբախությունը։ Իսկ այդպիսի կանոեներ ամբողջ կըղ֊ ■զում միայն երեք հատ կա։ Եթե մենք կկարողանանք նավակ սքարաք վերցնել եւ վարձել երեք ուժեղ թիավարներ, ապա Հեոն ցույց կտա դեպի քարանձավային գաղտնիքները տանող    ուղին։

Արդեն ուշ Էր, երբ մենք դժկամորեն ընդհատեցինք մեր ՂՐոլյցը գանձերի մասին եւ, դանդաղ քայլելով մեր բեռ՚ւն ՚ոակ, բարձրացանք հովիտը։ Գալով տուն, մենք գանգերը է^ափեցինք տախտամածի տակ՝ միակ գաղտնարանը ամբողջ Խրճիթում։

Իսկ հետեւյալ օրը ձեռնամուխ եղանք արշավի կ՚աղմա– Ղ՚՚Րպմանը։ նավապետ նշանակեցինք ժամկոչին, ընտրեցինք "ձնակազմը եւ նավակը։ Մնաց սպասել բարենպաստ քա֊ 4"ւն…

101

Մի    «նգամ    Լիվր    ինձ    արթնացրեց    դիշերվա    կէ        ֊Աոպով   դղորդեց,    որ    սենյակում   թ            Հ        ՚**․ I

ես      պառկած      հհ      ,ո․․,1,……․․է…*․ւ       ,       ,,                "՜      ՚          ՚՝"/,․

ւ»   արել։    Ս ենք   իսկույն   ճանաչեցինք    Ալլոյին,    նա    մեզ

ես     պառկած     էի     տախտամածի     եզրին     ւՈլ   ^շ,,        VI  ^   "Կ"մ^ԱաՐ   Ո՝ամեւլ»   նավում։   Այժմ   նա  իջավ   ծովափ, պարզորոշ   տեսնում   էի,   որ   մեր   խոճհ՚Յ։      , ^   ^․Հ լ     ^"՚Ո »*ք  ՚"՝՛"^   ՚Որ   տնաԿր՛   Բա>9   ԻսԿոլ&   ետ   փախավ  շխունան,
—֊«֊    –սս՚–    ՝"<֊ լուսեի

պարզորոշ   տեսնում   էի,   որ   մեր  խրճիթը   դատարկ   է։ — Ես   ինչ֊որ   աղմուկ   լսեցի,—    պնդեց    Լիվր։ Ես    հանգստացրի    նրան,    ասելով,    թե   մարդակերներ   ւ% շարժվում   մեր   մահճակալի    տակ   ու   փակեցի    աչքերս;

Ւայց  հենց  այդ պահին  երկուսս  էլ ցնցվեցինք։   Ւսկսյպձ֊ աղմուկ   լսվեց   եւ  իսկապես   տախտամածի   տակից։    նայեոիէա մա՛հճակալի   տակ    եւ․,,    սկսեցինք    կասկածել    մեր    դատողՈԼ, թյան    վրա     հո    չենք    խելագարվել։

Փոքր կույտով ըն՛կած երեք գանգ գլխով արեցհն ւ» օրորվեցին ծնոտն\երը չխկչխկացնելով։ Ոչ մի կենդանի մար– գակհր չէր կարող ավելի դժոխային սլսւր ՛Հնարեր (՚ենո քար կտրեցինք…

Հանկարծ    Լիվր    ճչաց՛    հենց    այգ    ակնթարթին    ամբոոգ սենյակով սեւ ստվեր անցավ ու չքացավ պատի խոռոչում։

Փոքր,   անվնաս   առնետը,   որ   ծոծրակի   բացվածքից  թա– փանացել   էր   գանգերից   մեկի   մոշ՝   դարձել   էր   այս   խառնա–   ՝ կութքան  պատճառը։

Թվում  կւ,   թե  լուսնի  լույսով   կախարդված  ծառերը  ճոճՀա վում    էին    ծիծաղից՝     ն,այելով     մեղ     վրա․։․

Րսկ   մի  քանի   օր   անց   ձիով   դեպի   մեզ   սլացավ   մի   երիտասարդ    սւ   հայտնեց,    որ    «Բ՝երե,ո րա»~ն   խարիսխ   է    նետել։ ծովածոցում։

Ծերուկ   րրանդերը  հրավիրեց   մեղ խնջույքի  եւ շատ   զարմացավ,   որ մենք չենք   պատրաստվում  մեկնելու։   Հարավում է մարջանային  կղզիներից  մեկում,  ինչ֊որ  մեկը  նրան  պատմել I Է,  որ  մենք վարակվել  ենք վյզախռտռվ եւ անհամբեր  սպասում շ ենք,   թե   երբ   Է նավը   գալու։   1՚սկ   մենք,    ւգարզվում   Է, լիովին   1 առողջ   ենք   եւ   գոհ   ենք    մեր      ԿձասքՒ9։    Րրանդերը     սրտանց ուրախ     Էր    մեզ    համար։

Շխունայի   ուղեւորների   մեջ   Էր   ֆրանսիացի   նկարիչ   Աէ՛ լոն։   նա  դրախտային  երկրի  ու նրա բնակիչներ ի  ուրժ՛անկար 102

տեսնի   մեր   տնակը,   բայց   իսկույն   ետ   փախավ  շխունան,

■    ․   Լյենաչով,   որ  մոծակները   հանկարծ   կվարակեն  իրեն։   Խը֊

ձամՔ՞՚Լ   ւՎաՕՎեԼոՎ    ոտքից֊գլուխ,    նկարիչն    սկսեց    իր    իսկ

ւձւսկան    ձեռքով   պատրաստած   սպեղանիները   քսել   յուրտ֊

սւն՝)է"լո    քերծվածքին     ու    ճանկռվածքին։

^– Աւստեդի   կղզիէ։երը   դժոխք   են,   ամեն   տեղ   բացիլներ եան,—՚    փնթՓնթում   Էր   նա,—    առաջին   Իսկ   հարմար   դեպ– ա․ու՚մ    ոտքներդ    հեռացրեք     այստեղից։

Եվ ապա Ալլոն հ արմ ար նստեց շեէլլոնգի մեջ, ավետյաց Էրկոի    նոր    նկարներ     անելու․,,

Հասավ «Թերեորաո֊ի հեռան՛ալու ժամը։ Մի ինչ֊որ ակնթարթ մենք ասես զգացինք մեծ աշխարհի անհանգիստ շունչը։    Մի    օր    նավր    նորից    կգա…

Երեկո յ՛ան   կողմ  մեր  ՀՀպալատական   հրապարակը»   ե՛կավ ժամկոչը։   Նրա   ձեռքին   մի  քանի  հատ   ձուկ   կար։   Եթե   վերըս֊ կըսվել  Է   ձկնորսությունը,   նշանակում   Է   ծովը   խաղաղվել   Է։ Եվ   մինչ   Լիվը   օջախի   վրա   տոնական   ճաշ   Էր   պատրաստում, ես սկսեցի Թիոտիին հարց ու Փորձ անել,   թե երբ  տեղի կունենա   արշավը։   ժամկոչը,  չգիտես  ինչու,  չէր  կարողանում հանգիստ նստել   ու ՛անընդհատ  քորում էր  մեջքր…  շատ վատ     նշան     է․     կա֊չկա     մի     վատ     բան \է պատ՛ահեր  Վերջ V   վերջո   ինձ   հաջողվեց    նրանից   կորզել,   որ   «ԹերեորաՈ֊ով Կղզի   է   եկել   հայր  Վիկտորինը՝   ֆրանսիացի   կաթոլիկ  քահանան։   նա   արդեն   շատ   տարիներ շրջում   էր   կղզիներում՝   հոգալով իր   համայնքի   համար,   եւ   այժմ  մի   առ   ժամանակ  բր– •ն՚ակվելոլ    է    Օմոա    գյուղում։

Իմանալով, որ թավուտներում երկու սպիտակամորթներ *" ապրում, որոնք մտերմացել են բողոքական քահանայի ^եսւ, հայր Վիկտորինը անհաշտ ատելությամբ բռնկվեց մեր նկ՛ատմամբ։ Որքան ջանքեր էր թափել նա տեղական բնակիչներին ճշմ՚արի տ հավատի դարձնելու համար, ի՛սկ այժմ *Րա  նվաճումները   վտանգի   տակ են,   եւ  մեկ   էլ   տեսար,   կըղ–

103

գարնակները  կփոխեն իրենց  հավատը։  Հայր  Վիկտորինր       1 էր   հիշում,   թե   ինչ    կատարվեց    Թակարոա    կղզում։    ԱւԼտ, երեք   հարյուր   կաթոլիկներ    կային,   բայց   հենց   որ   հայակի մի    մորմոն    քարոզիչ,     երկու    հարյուր   իննսունութ  կոոս,0 նաւկները դարձան մորմոններ,  եւ մնաց մի կաթոլիկ ու մի ղոքական,    որոնցից   յուրաքանչյուրին ընկնում   էր      մեկաԼ   ․ եկեղեցի։    Խաղաղ օվկիանաւյան     կղզիներում թխամորՏք բԼ կիչների    հոգիների համար    կյանքի ու մահու    պայքար է   յՈի վել,․․   Հաղթել է առավել   առատաձեռն   քահանան,   որը   կառոլ ցում էր ամենաշքեղ     եկեղեցին։     Ի միջի այլոց,   այդ     մարգի։ ․այնքան    ;էլչեն   դիմագրեր     Կղզաբնակների    համար   եկհգե֊ւ հաճախելու ամբողջ    իմաստը    հանգում է այն բանին, որ աւ%^  I տեղ      ցուցադրեն    իրենց    լավագույն    հագուստները։    Այստեղ առանց լայնեզր   գլխարկի   ժամերգության   ներկայանալը   ան–   | քաղաքավարություն    է։   Տոնական   պարագաները,    երգեցողում թյունը,—    այդ   բոլորը   աստվա՛ծների   տաճարը   դարձնում   են միակ    զվարճարանը    կղզում։

Իր   հենց   առաջին   քարոզում   հայր   Վիկաոբինը   հարձակվեց   մեզ   վրա։   Իբր  մենք, բողոքականներս,   անօրեններ   ենք։ Եվ,   այսպես   ասած,   մեղք   չի   նաեւ   մեր   մասին   սո&ա   ասելը, մեզ    խաբելը,    անել    ամեն   ինչ,    որպեսզի    թունավորվի    մեր կյանքը։   Ոչ   մի   նվեր չտալ   մեզ,   իսկ   եթե  ինչ֊որ   բան   գնելու մասին խոսք լինի—   եռակի թանկ   գին   պոկել   մեզանից։   Ապրանքը    դարսել    մեր    տան    կողքին,    ոչ    մի    դեպքում   չմտնել խրճիթը։     նա    համոզում    էր    իր   ծխականներին   հետեւել   մեր յուրաքանչյուր   քայլին՝    հո   իզուր   չի,    որ   մենք   մենակ    ենք բնակվում    անտառում—     հավանաբար   որեւէ   չար    բան    ենք մտածել․,,

Կղղաբնակները եկեղեցուց դուրս էին գալիս շատ լավ տրամադրությամբ։ Կարելի է արդյոք երկնային թագավորության ուղեգիր վաստակելու ավելի հեշտ ու հաճելի միջՈՀք գտնել։

— Ահա  հենց  այդպես  էլ նա  տարիներ շարունակ  հետա՛պնդում է ինձ ու Պակեեկեեին,— բացատրեց ժամկոչր։— րա– վական   է,   որ  նա   հայտնվի   կղզում,   ու ամբողջ   գյուղը   մեկեն    | գրգռվում  է   մեր   դեմ։   նույնիսկ   մեզ   հետ  խոսել  չեն   ուզում* 104

,*■       շուտով   կգն\ա,    եւ   բոլորը   կմոռանան   նրա   հրահանգ֊՝

հեք է՛–

Մենք   անչափ   զայրացել   էինք։   Ես   ուզում  էի   գնալ   գյուղ

յի լավ   դնգստել    այդ    սեւ ֆարաջայով    անպիտանին։   Այս

,․    տեղում հանկարծ մի լուրջ թշնամի հայտնվեց,     սպիտս֊

մորթ)   որի երեսն   էլ չենք   տեսել մինչեւ այժմ։   Ինչպիսի" ան֊

–^արություն։    Մի՞թե    մենք   ոտնձգություն   ենք     արել    նրա

Հոգիներից թեկուզ մեկի դեմ…

Իսկ ժամկոչ Թեոտին արդեն պատմում էր փղախտով ճԱվանդ Խաիի մասին, որը նարնջի հյութին մեզ էր խառնել Ա ուղարկել բողոքականների քահանային, ցանկանալով վարակել նրան, պատմում էր, թե ինչպիսի կեղտոտ բաներ են հնարում Պ ակեեէթեի մասին, որպեսզի մ ատն են նրան կա֊ ոավաբությանը, ինչպիսի ստոր խաղեր են խաղում նրա գըլ֊ խին։ Մենք շփոթվել էինք, մեզ ինչ֊որ վատ բան էր սպա֊ I   սում…

Արշավանքը գանձերի հետեւից՝ ձախողվեց։ Կաթոլիկները Հրաժարվեցին թիավարել, իսկ երկու բողոքականները՝ Լիվն յւլ ես, չէինք կարող մեն\ակ ղեկավարել ծովագնաց մակույկը։ Քացի այդ, նավակը մի օր օգտագործելու համար ինձանից այնպիսի բարձր վարձ պահանջեցին, որ այդ փողով Թաիտի֊ ում   կարելի   էր   սեփական    մակույկ    գնել։

Սեր խորհրդակցությունր տեւեց ամբողջ գիշերը, եւ արշալույսին, վերցնելով մեր ուսապաբկերը, թողեցինք մեր սէնակը՛ Աբոշել էինք թափառել լեռներում, մինչեւ գյուղում խաղաղվեն կբքեբր։ ժամկոչը չդավաճանեց բարեկամությանը։ Նա մեզ համար բերեց իր եւ քահանայի ձիերր։ նրանցից մեկի վրա բարձեցինք ընկույզներ, մրգեր, վաքր կաթսան, վրանր, պլեդները եւ մի քանի տոլփ մսի պահածոներ, որ *՚՚՚՝երեոբսյ»~ոռմ    էինք    ստացել։

Ւեպի   լեռները   տանող   շավիղն    անցնում   էր   գյուղի   մի֊

Շատ    տներից    կաթոլիկները   դուրս    եկան    մեզ   նայելու։

սրանք   արդեն չէին  ողջունում  մեզ սովորական   «կաոխա»–ով,

–"՛յի   դեմքներին   արհամարհակա՚ս   արտահայտություն   տալով

^ քիչում էին իրար հետ։   Ահա  եւ հայր  Վիկտորինի  տունը։  Տե–

■ԲԸ    այդ    ժամանակ    քնած    էր…

105



Վերջապես մեր քարավանը ոտք դրեց շավիղը, ՈՐՐ Ու I վում էր ծովախորշի երկայնքով վեր բարձրացող զառիթա , վրա։ Առջեւոլմ ձիով գնում էր Լիվը, նրա հետեւից գնում է ես    ու   ժամկոչը,   քահանայի    որդեգիրը՝    Պախոն,    տանում

էինք էր

բարձս/ծ ձին։ Որքան վեր էինք բարձրանում, այնքան ւայ նում էր մեր տրամադրությունը։ Ծիծաղում էինք այդ աԼ պամների    վրա,     որոնք     ուզում    էին    ընկճել    մեզ։

Ահա եւ լեռների ետեւից հայտնվեց արեւը։ Փչում էր մե ,» զեփյուռը, ներքեւում վւռված էր հզոր օվկիանոսը․,․ Շամիռ օղակվելով, գնում էր միշտ վեր ու վեր, հասնում գագաթս ու ձգվում նրա երկարությամբ՝ շարունակելով բարձրանա։ Բնությունն այստեղ բոլորովին վայրի էր; Գահավեժ ղաոե* թափը ուղղաձիգ սահում էր դեպի հովիտ, նայում եւս նեթոԼ՝ գլուխդ պտտվում է։ Հակադիր լանջին, ինչ֊որ տեղ ո/ետռ է լին\ի մեր խրճիթը… Ահա այն արմավենիների տակ, ոոոն»՝ սաղարթները այս բարձունքից ծաղկապսակի չափ յ| երեւում։

Սկսվեցին լեռնային մարգագետինները։ Օդն ինքն էթ ասում այն մասին, թե մենք ինչ բարձրության ենք հասել։ Մեզ շա\տ էին պատմել կղզու այդ հատվածի մասին, որը ոչ ոք չի ուսումնասիրել եւ քարտեզում էլ չի մտցված, իսկ մասնագիտական    գրականության    մեջ,   չգիտես   ինչու,    անապատ

է անվանվել։ Մի ժամանակ կղղաբնակները, զինվելով նիզակներով, եկել են այստեղ շներով որսի, բայց ցուրտը շուտով նրանց ետ է փախցրել հովիտը։ Տեղական բնակիչներից ում դիմել էինք, յուրաքանչյուրը յուրովի էր նկարագրել տեսածը։ Այժմ ես հասկացա բանը ինչումն է․ մենք իսկապես ընկել ենք մի զարմանալի երկիր։ Ոչ մի նմանություն չկա անապատի հետ, ընդհակառակը, այնպիսի բազմազանությունք այնպիսի գեղեցկություն, որի մ ա սփն էս նույնիսկ չէի երագել։ Սրածայր լեռնագագաթներին ու սեպ ժայռերին փոխարինում էին կլոր բարձունքներն ու տափակ գագաթներ* Անանցանելի թավուտները փոխարինվում էին ընդարձակ մարգագետիններով,    մարգագետինները՝   նոսր   անտառով,   "I*

լի էր բազմապիսի եւ արտասովոը բուսականությամբ։ Վերջապես մենք տեսանք ծաղիկներ, զգացփնք հրաշալի բուրմուսէ՛ 106

ա։նպես  պակասում Էր արմավենիների խոնավ հովտում։

եւների   մեջ  խլրտում   Էին   հնչեղաձայն   թռչուններ,   ծաղիկ֊

լ  վրա   ճախրում   Էին   զարմանալի   թիթեռներ,   թռչում   Էին

^զմերանդ    բզեզներ։

՝       Աւսս՚եղ՝      անդունդ,      որ     ձգվում   Է   մինչեւ   հովիտը   կամ

1ամւ–   ս՚յ~"տեզ՝   երկնքի   մեջ  խրված   գագաթներ։   Ս ենք   մո֊

վորապես   հազար   մետր   բարձրության   վրա   Էինք։   Այստեղ

ք    Վր    ապրում՝    պոլին եզիացին երի    համար    չավւազանց

տ    Է։    Լեռնային    կլիման    մեզ   իդեալական    թվաց,    մենք

սես   սթափվեցինք   հավերժական   նիհրից,   որ   ճնշում  Էր   մեզ

Հովտում;

Աոջեւում փռվել Էր մի մեծ մարգագետին՝ չոր ձարխոտով & ղուայավայի թփուտներով, որի պտուղների համար ձւՈՏՐ թռչունները կռվում Էին պիծակների հետ։ Գուայավան –կին խնձոր Է հիշեցնում, իսկ նրա միջուկը՝ հսկայական ազնվամորու նման մի բան։ Արտասովոր պտուղն իսկույն մեզ ղյռբ եկավ։ 1'սկ ընդհանրապես այստեղի լեռնային անտառ֊ նեթր> չնայած ճոխ բուսականությանը, պտղատու ծառերով ք աղքատ են։ Կարելի Է տեսնել կոկոսյան արմավենի կամ բանան, բայց նրանք շատ քիչ են։ Երբեմն շավղի կողքին մենք հանգի ռյ ում     Էինք     վիթխարի    մանգոյի     ծառերի։

Մեր թխամսրթ բարեկամներր բողոքում Էին, որ իրենք մրսում են։ Իբրեւ թե նրանց վերջը կղա այստեղ, դեռ ոչ ոք ձի հանդգնել գիշերել այդքան բարձր լեռնրում։ Այնժամ մենք նրանց պատմեցինք մեր երկրի մասին, ուր ջուրը սառնամա– սրքից բարի նման Է դառնում, իսկ անձրեւը, սառչելուէ, վեր Է ածվում սպիտակ ավազի։ Պատմեցինք, թե ինչպես էինք «ենք առանց նավակի քայլում ծովում եւ քնում քողտֆկմե֊թւմ, որոնք սարքվում են սառցակալած անձրեւից։ Նրան ք քերաննեբո բաց լսում էին հեքիաթները… Ֆատու֊Խիվայում օւմբողջ աարին տաք է։

՛՛՛ա խոն    դնում   էր   վերջում,   ցրտից ատամներն իրար   խը֊

՚Ր՚լով   ե    մեր   ստերի   վրա    ծիծաղելուց   օրորվելով։   Հիանալի

1ա  էր՝   ամրակազմ,   սլացիկ,   հաճելի   դեմքով։   նա   ընդամե֊

V   աասներկու    տ՛արեկան    է,    բայց    այդպիսի    չարաճճի    աչ֊

քարՏը   դեռ   չի   տ՛եսել;    Ինչ֊որ   ստեր   է   հնարում   ու   հրհռոլմ

107

անտառով մեկ, ասես Պանը լինի։ Կամ սլանում է ձիով՝ տա֊ զան ական վայնասուն բարձրացնելով։ Մեծահասակների քչերը կարող էին այնպես ւարագ մ ագլցել կոկոսյան արմավԼ հիների բներն ի վեր, եւ ոչ ոք նի զա կ,ով նրանից արագ Վ խփում ձկանը ծովածոցում։ Այդ աշխույժ, սնդիկի պես ւս/~ ժուն փոքրիկ դեւը կարող է սուտ խոսել եւ խարդախոլթւ֊լ՛։ անել,   բայց   միեւն՛ույն   է,   նա   մ՛եզ   դո՛ւր   է   գալիս։

…Մենք քայլում էինք արահետով, ձարխոտերի մացառ․*, ների միջով ու կրծում դուայավա։ Մեկ էլ Պախոն ձեռքիդ բաց թողեց բեռնված ձիու սանձն ու սլացավ զառիվայրոմէ Կյանքումս այդպիսի կատաղի վազք չեմ տեսել, երկու քաո հսկայական ոստյուն, երկու քայլ՝ ոստյուն։ Մի ակնթարթ Լ անհետացավ    թմբի     ետեւում։

Մենք մտածեցինք, որ տղան խելագարվեց, բայց այդ ժա՛մանակ ներ՛քեւից լսվեց մի վայրի աղաղակ ու ճղճղոց, իսկ հետո Պախոն դուրս սողաց թմբի ՛ետեւից՝ ձեռքերում բռնաե ազատվելու կատաղի ճիգեր անող ինչ֊որ արարած։ Մենռ իսկույն չնկատեցինք, թե ինչ Է այն, բայց նրա վայնասունից Էլ կարելի Էր գոլշակել, որ այդպես կարող Է ճղճղալ միայն խոճկորը։ Այո, ․այո, տղա՛ն վայրի խոճկոր Էր բռնել ձեռքե֊ բո՛վ։ Եվ այժմ նրանք ասես ջանում Էին գերազանցել իրար ճղճղոցով։ Ահա Պ>ախոն ճեղքում֊անցնում Է բարձր, մինչեւ կուրծքը հա՛սնող ձարխոտերի միջով, մի ձեռքով գրկած փոքրիկ գա՛զանին, մյուսով սեղմած նրա դունչը, որ խոճկորդ չհոշոտի    նրա     մատները։

Եվ այստեղ մենք տեսանք մի այնպիսի բան, որը բնավ, չեմ մոռանա ես… Ի ՚նչ են արկածային ֆիլմերը։ Ձարխոտի մեջ փայլկտում, անհետ՛անում ու նորից երեւում Էր վայրր խոզի ցց՛ված մազերով սեւ մեջքր, իսկ մյուս կողմից երկրորղ֊ խոզն Էր սլանում առաջ։ Կարծես երկու շոգեքարշեր Էին գալիս ոլդ/՚ղ աղայի վրա, որը գրկում սեղմել Էր ազատվել ջ"1՛ նազող    խոճկորին։

Մենք սարսափահար ճչացինք, Պախոյին նախազգուշացնելով վտանգի մասին։ Եվ երբ առաջին գաղսւնր բոլորովք՛՛ մոտիկ Էր, տղան վագրի նման ցատկեց մի կողմ, մարս՛ական հատու ճիչ արձակելով։ Դարձյալ ցատկ, եւս մի ցա։ոկ* 108

աւո իր անհանգիստ ավարը ձեռքից բաց չի թողնում։ Ինչ֊ հրաշքով Պախոն խույս տվեց հետապնդումից եւ իր ավարը    հասցրեց    մեզ։

Քարե կարկտի տարափի տակ խոզերը նահանջեցին։ Բաւդ երբ ժամկոչը ուզեց խոճկորի վզին կապել թակը, փոք– ոիկ գազանը ատամներով խրթացրեց դուրս պրծավ ու ծլկեց ձացաոների մեջ։ Հարկավոր եղավ ուժով պ՛ահել Պախոյին, որպեսզի    նորից    չնետվեր    նրա     ետեւից։

Վերջապես հասանք լեռնային աղբյուրին՝ ջրո՛վ լցված մի Փոսի Թեումուկեուկեու քարանձավում։ Վրան խփեցինք, իսկ մեր բարեկամները, նստելով ձիերը, քառատրոփ սլացաէ (ներքեւ։

Եվ ահա մենք մենակ ենք, մեր շուրջը ամենագեղեցիկ լանդշաֆտն է, որպիսին մինչեւ այժմ մեզ վիճակվել է տեսնել Խաղաղ օվկիանոսի կղզիներում։ Արնա֊կարմիր ծաղիկներով ծածկված ծառի ստվերում մենք մեզ համար անկողին պ՚ատրաս\տե\ցինք ձարխոտից։ Մեր կողքին պատի նման կա՛նգնած էր ան՚,տառր մեզ անհ այտ բուսականությամբ։ Մեր դիմաց տարածվում էր թեք իջնող մարգագետինը, հեռվում երեւում ՛էին սարահարթն ու Խանավա՚վե լեռները։ Մու֊ թըն ընկավ, մենք խարույկ վառեցինք, թեյ եփեցինք նարըն– ջի չոր տերեւներով։ Ես մի մեծ քար շրջեցի, նրա տակ, սպիտակ ձվերի կույտի շուրջը գալարվեց մի վիթխարի թունա՛վոր հա֊ զարոտնոլկ։    Այս     դրախտն     էլ     առանց     օձի    չէ…

Իսկապես ցուրտ էր։ Մենք փաթաթվեցինք պլեղների մեջ    ու    քնեցինք։

Դա մի հրաշաղի ժամանակ էր, երբ մե՛նք ապրում էինք լեռներում, շնչում մաքուր, թարմ օդ։ Լայնարձակ տարածու֊ թյոլննե ր ու աղատությո ւն, ոչ մի մոծակ, ոչ մի վարակ։ Միայն գեղեցիկ բույսեր ու վայրի կենդանիներ՝ ընտանքւ անասունների    վայրիացած    հետնորդները։

Երբ առագաստավոր նավատորմի ժամ անվակներում սպիտակներն առաջին անգամ եկան այս ՛ափերը, կղզաբնակնե֊ ՐԸ ընտանի կենդս/նին երից գիտեին միայն խոզին։ նավից ափ են իջեցրել ընտանի կեն՛դանիների նաեւ ուրիշ տեսակներ, Բայց   պոլինեզիացիները  ղրանց  համարել  են  խոզի  տ֊արատ՚ե–

109

սակներր։ Ձիուն անվանել են «ճանապարհով արագ վառս֊ խոզ», այծը անվանվել է «գլխին ատա՛մներ ունեցող խոոշ․ Նոր «խոզերը» բազմացել են նույնքան արագ, ինչպես հնե֊․ րը։ Մարդիկ բն\աջնջվել են եւ հո վիտ֊հովտի ետեւից անմար* դաբնակ է դարձել, իսկ կենդանիները, գնալով սարերը, շաս, լավ ընտելացել ե՛ն այնտեղ։ Ահա թե որտեղից են կզգոլւք հայտնվել    վայրի     կենդանիները։

Լեռնային մարդագետ ինն երում արածում էին բազուս՛ վա՛յրի ձիեր, էշեր եւ ուրիշ կենդանիներ։ Վայ նրան, ով վայ․ րի շների ոհմակի կհանդիպի։ Ամեն գույնի մեծ ու փոքր շնե֊ րը ոռնոցով ու հաչոցով ընկնում են երկչոտ այծերի ու ոչ֊ խարներ\ի ետեւից* նրանք նույնիսկ հո րթե րի վրա են Հար֊ ձակվում։ Իսկ եթե շներից մեւկը սպանվում է վարազի ահեո ժանիքներից, ապա ամբողջ ոՀմակը նետվում է սպանվածի վրա։

Վայրի կատուները մագլցում են ծառերը կողո ոլտ ելով թռչունների ․․բները, կամ առնետներ ու վայրի հավեր են որ֊ սում հովտի ավերակներում։ ճ՛տերն ու թռչունն երը կատու֊ ների ավարն են, իսկ ձվերր մնում են առնետներին, որոնք նույն պես գիտեն ծառ մագլցել։ Այդ պա աճառով էլ թռչունների քանակը խիստ կրճատվում է։ Հնում հայտնի շատ տեսակներ գրեթե ամբողջովին ոչնչացել են, շատերն արդեն բո– ․ լորովին չկան։ Այլ է ծովային թռչունների վիճակը։ Նրանք բուն են դնում լերկ ասլառաժներում կամ ժայռերում, ուր առնետները    չեն     կարող     հասնել։

Այո,    ա^դ   բոլոր    վայրիացած   կեն դանին եւ րր   քիչ   յուրահատկություն   չեն   մտցրել   տեղակ՛ան   ֆաունայի   մեջ․,,

կղղաբնակները    կեղեից    հյուսած   օղապարաններով    որսում   են    վայրի    ձիերի    երկարտոտ    քուռակներին։    Հետագայում մի  անգամ չէ,  որ մենք  այգ սանձահարված ն ժ ո ւյդն ե ր․ո վ մե՛կնել   ենք   բարձրավանդակները։    Հիանալի   ձիեր   են,   ուժեղ, հուսալի։

Հաճախ  արահե տնե րը ձգվում են  գլխապտույտ  անդունդ–   ՚\ ների   երկայնքսվ,   որոնց   հատաքլին  քարեր   են   դիզված։

Մենք ակամա սարսռում էինք, ՛երբ ձիերը անդունդի հենց եզրիս սնգսնգում էին    անփթորեն   պոկռտելով  ներքեւ   կախված  փոք–

11Ո

ւ1ւ խոտր։ Երասանակների տեղ ծառայում էր ձիու մռութին ւաթաթած թոկը։ Եթե մենք ձգում էինք այն, աշխատելով /•Կռացնել ձիուն անդունդի եզրից, կենդանին ծառս էր լինում ետեւի ոտների վրա եւ ա՛յնպիսի պար էր սկսում, որ մենք • սւապ թուլացնում էինք թոկր։ Ի միջի այլոց մենք շուտ վոս– տւս՚՚եցիսք լեռների այդ բնակիչներին։ Պատահում է՝ գնում ւ ես գիշերոՎ> զարհուրելի խավարի մեջ, լեռնային քիվով, եւ երբեւք ձին քայլը սխալ չի գցում։ Մեզ պատմեցի՛ն միայն մի ոեաքի մասին, երբ կղզաբնակը նժույգի հետ միասին գլոր– յեւ է անդունդը։ Բայց այն ժամ՛անակ շավիղը անձրեւից հետո    խոնավ    ու    լպրծուն     է    եղել։

Ի դեպ, մենք նույնպես մի անգամ կործանման եզրին կանգնեցինք եւ ճաշւսկեցինք սարսափի տհաճ զգացո\մ։ Աենք դնում էինք լեռնային քիվով, էիվը՝ առջեւից, ես՝ նրա ետեւից, բռնած Թոլիվետայի՝ ուժեղ ու ոչ այնքան հնազանդ հովատակի սանձը։ Նեղ ելուստը կես մետր էլ չկար։ Խանա֊ վավե հովտի աջ կողմում բացվում էր մի անդունդ, ձախ հողմում բարձրանում էր ուղղաբերձ մի պատ։ Երկյուղած սեղմվելով ժայռին, մենք հիանում էինք սքանչելի տեսարանով։ Հանկարծ առջեւում երեւացին դեպի մեզ եկող երեք վայրի ձիեր մի հզոր հովատակ, մի մատ՛ակ եւ գանգուր բաշով մի քուռակ։ Մատակ ձին ու քուռակը ետ շրջվեցին, իսկ հո՛վատակը    մնաց     նրանց     նահ՛անջը     պահպանելու։

Թուիվետւան հնչեղ խրխնջոցով ցնցեց գլուխը եւ ուզեց նետվել օտարա՛կանին ընդառաջ, որն ավելի էր մոտենում։ Ես ձգեցի երասանակր՝ Թուիվետան ծառս եղավ, ջանալով հանել թոկն իմ ձեռքերի՛ց։ Ես բղավեցի էիվին, որպեսզի նա ավելի պինդ կպնի ժայռին, ինքս էլ նույնն արեցի։ Թուիվետան դարձյ՛ալ նետվեց առաջ, եւ հով ատակներր հանդիպեցին գրեթե մեր կողքին։ Մի ակնթարթ լարվածությունից գոզալով, նրանք կանգնեցին գլուխ գլխի տված, կարծես իրենց Ուժերը չափեցին։ Եվ ահա սկսվեց,․, Նրանք կծում էին, քացի ՚ոալիս, խրխնջում, ծառս լինում։ Մենք ամեն վայրկյան սպասում էինք, որ նրանցից մեկր թափագլոր կթռչի քարափից, ինչպես մեր աչքի առաջ այդ պատահեց շներից փախչող վայրի  այծերի  հետ։   Բայց  հովատակները  հաստատուն   կանգ–

111

՚նած էին ոտքերի վրա։ Միայն ձիաբեռը հօդս թռավ ու ,սկ^ հայտա քավ անդունդում… Պլեդները մնացին քարերի արան֊ քում,    իսկ    ամբողջ    մն՛ացածը    կորավ    անւվեըագարձ։

Մենամարտում հաղթեց Թուիվետան։ Սպասելով միԼ․ւ մաւտւակն ու քուռաւկը բավականաչափ հեռանան, օտարակա֊ եը նահանջեց, պահպանելով հպարտ տեսքը։ Այժմ Թոլիվէ^ տան հանգիստ թույլ տվեց բռնել իրեն։ Նա գոհ էր հաղթա^ նակից,   եւ   միայն  բեռան   կորուստն   էր   տխրեցնում   նրան։

Լեռնեթում ամեն մի այդպիսի ուղեւորությունից հետո մենք խիստ տհաճությամբ էինք վերադառնում հովիտ։ Վերե֊ վում այնպես լավ էր ու ազատ։ րայց մեզ նեղում էր մթերքների պակասը։ կեռներում պտղատու ծառեր գրեթե չկային, որս     անելու    համար    "չփնչ    չունեինք։

Առաջին արշավից մենք վերադարձանք նոր ուժերով լցված։ Թմրությունը, որ այնքան երկար ժամանակ համակել էր մեզ՝ անցավ, եւ նույնիսկ հովիտն արդեն այնքան տոթ չէր թվում։ Կաթոլիկները մեզ դիմավորեցին սիրալիր հա֊ յացքներով։ Քանի դեռ լեռներում էինք ապրում, նրանք ծա֊ ծուկ լրտեսներ էին ուղարկում մեզ մոտ ստուգելու, թե դա֊ վեր չե՞նք սարքում արդյոք իրենց դեմ։ Մենք լրտեսներին ցույց տվեցինք կենդանաբանական նմուշներով բանկան, ու մեզ     հանգիստ    թողեցին։

Մենք   հաստատ   քայլերով   ուղեւորվեցինք   դեպի   պատերի տունը,      որոշելով      ծանոթանալ   մեր   թշնամոլ   հետ   եւ   նրան հասկացնել,   որ   մենք  նրա   հետ   մրցակցող   քարոզիչներ  չենք։ Կաթոլիկների  վւայտե  մեծ եկեղեցու  անմիջապես   ետեւում կանգնած  էին   երկու  տնակ։   Մի   տնակը   դատարկ  էր  մնացել, անցյալում,    այն   ժամանակ,    երբ    այստեղ    շատ   բնակիչներ կային  եւ  կղզին խուլ   անկյուն չէր համարվում,   այղ  տնակում ւապրէել    ւէ     ֆրանսիական     կառավարիչն   իր    ոստիկաններով։ ձնակի   կողքին  մի հին թմբուկ  էր ընկած։   Առաջ  ծերունփ քոան են    զարկում   էր    այդ   թմբուկը,    ազդարարելով   շխունայի հայտնվելը   ծովածոցում։   ո՛ւր  ես   դու,   վաղեմի   վեհություն… Մենը

մոտեցանք   երկրորդ  տնակի   տեռասային։   Այնտեղ 112

աներով     շրջապատված,      նստ՛ած     էր   սեւ   ֆարաջայով   մի

|   ․ սոդ։   նա   երեխաներին    այբուբեն    էր   սովորեցնում։    Ծնու,–

■   <եոՐ Հ՚էՒ^՛  կարող անել  այդ,  քանի  որ իրենք  անգրագետ  էին։

ք   ,–ւ0   տեսնելով,    սեւ   ֆարաջայով   մարդր    ոտքի    ելավ։    Մենք

սախճաններով բարձրացանք   ու  դեմ  առ  դեմ հանդիպեցինք

|    չս1ո Վիկտորինին։  նրա   փոքրիկ,   նիհար մարմինը րառացիո–

ւձ,   Դաղվել   էր  ընդարձակ   ֆարաջայի   մեջ։   նա   շատ   քաղա–

ւսժարԻ առաջարկեց մեղ նստել։  Մենք նստեցինք։

Պատերը    ամբողջովին   ժպիտ    էր,    նրա    սիրալիրությունր

I     ահման  չուներ։   Թվում   էր,   նա  բնավ թշնամանք  չի   տածում

յեր   նկատմամբ,    եթե   չլինեին    ծակող    աչքերը,    որոնք   այն–

ուսն վատ   էին   համաձայնվում   ժպիտի,   նրա   ամբողջ   կերպա֊

–Հանքի    հետ։    Այդ    աչքերը    ատում    էին    մեզ…

Մենք աշխարհիկ մի զրույց սկսեցինք։ Դեսից֊դենից, յեր մասին։ Պատերը զրույցը շատ նրբորեն հեռացնում էր \․–ուր հարցերից՛ Ք՝այց ֊֊ այնպես օգտվեցինք առիթից ու նրբան հասկացֆինք, որ մենք կազմում ենք կենդանական աշ՛խարհի ներկա յացոլցիչնւերի հավաքածու եւ ոչ թ,ե մարդկային    հոգին,երի։

Հայր Վիկտորինը մեզ պատմեց իր մասին։ Երեսուներեք երկար տարիներ, այն ժամանակվանից, երբ նրան Ֆրանսիայից ուղարկեցին այստեղ, նա մեն֊մենակ ճանապարհորդում է Մարքիզյան արշիպելագի կղզիներում։ Պոլինեզիացի– ների հետ միասին ապրում է նրանց կեղտոտ խրճիթներում, ուտում նրանց կերը, նստում հիվանդների ու մեռնողների մահճի մոտ։ նա ոչ մի բարեկամ չունի, նա չի կարող գրավել կղզաբնակների համակրանքը։ նա այստեղ ոչ մի հա֊ ոլ1Ք չունի։ Բնությունն իր բոլոր դրսեւորումներով գոյություն չունի նրա համար։ Մեծ աշխարհի կյանքը գնացել է իր կարգով, արշիպելագի կյանքը՝ իր։ Միայնակ, հեռու նետված՝ նա կարծես մերժված լինի, նրա կյանքի ամբողջ իմաստը մի բանի մեջ է եղել՝ կղզաբնակներին կաթոլիկ դարձնել, բոլորին   գրի  առնել   ծխական  գրքերում։   Գոնե   անուններին   տիրել,

եթե      չի

հաջողվում     գրավել     հոգիները… նա   նման   էր   ֆիլատելիստի,   որը   խուճապահար   վախերում  է   կորցնել թեկուզ  մի   փոստանիշ  իր   հավաքածուից։

113 "բախտի   որոնումները—8

Դե  ինչ,   նրան   կարելի   է   հասկանալ,   Զարմանալի   չէ, նա   դիմում  է   ամեն   մի   միջոց՛ի  իր  նպատակին  հասնելու  Հա մար։    Եվ   հայր    Վիկտորինը   չթաքցրեց   իր    այրող    նախա1^ մեր      նկատմամբ։      Մենք      երկուսով  ենք։   Մենք   երիտաււաո ենք։    Սա   մենակ   է   ու   ծեր,    եւ   նա   հիշելու   բան   չունի,   ոոՈւ1^ հետեւ    կյանքը    զուր    տեղն    է    վատնել։

Մենք    լուռ     գնացինք     տուն։

Վեցերորդ   գլուխ Ա՝Ս՚է․՚«   հ»«1․հ,ՏՈ1–Ս՝   Ծ՚ՆՔ

տս․(՝>ռւ*՚եւ

Ս՚ակույկով ծովափի երկայն֊ (էովէ Տւսրհււլ․–ւե|ի է|սւմ՝բարան։ 6՝11՝եծ քարի» գաղտնիքը։ Ս֊ւլեան սւ6|ոուսսւփ–ւ|ի Է։ Մելիքների կատարին* «1֊իշերային ջօւ֊րք* հյուրեր  Է  քհդունոււք*

հր   մակույկը   մեծ   դժվարությամբ էր   իրեն     համար     ուղի    բաց    ա ֊ եւում   դեպի    ավ։    գլորվող    երկար ալիքների   միջ՛ով։   Առավոտյան   արեւը   ւիաղաքոլշ  լուսավոոՂւմ

; էր վայրի   կղզին,   օվկիանոսի   հարթության   վրա   փչում   էր   ղով քամին։

էիվը բան՛անների ողկույզը դըկած պառկել էր մակույկի խելին; նա լսում էր, թե ինչպես էինք Թիոտիի հետ քըն֊ հար՛կում մեր ուղեւորության պլանը։ րա՚ն՚ձեր որոնել Ո/անա֊ խոուայո՞լմ։ Ոչ, այդ խափանվեց, եւ ամեն ինչ հայր Վիկտո֊ րրնի պատճառով, Թիոտիի շինած փոքրիկ նավակը ձուկ որ֊ սալոլ համար թերեւս դեռ պիտանի էր։ ք՛այց ավելի լավ էր նրա վրա ձէԻ^ել քամու ժամանակ։ Իսկ մենք ուղեւորվում էինք Խանավավե կղղին, որոշելով ուսումնասիրել անտառի այն մասը, որն արգելված գոաի էր հայտարարված։ Անցյա– 1ի մեծ շամաններից մեկը տաբու է դրել այդ թփուտների Վրա, եւ մինչեւ այժմ ոչ ոք չի համարձակվել ոտք դնել այնտեղ; ձ արուն երից շատերը վաղուց կորցրել են իրենց ուժը, Հա19 այս արգելքը դեռ գործում էր, ինչպես եւ այն, որը պ՚աՀպ անում    էր    Խան՚ախոուայի    դամբարանի    մուտքը։    Հա–

ք է–"/»   ու   մի   սարսափ   ու   նույնիսկ   մահ էր   Ապառնում   արգել֊ "II  խախտողին։   Բողոքական   Թիոտին   այղ  բոլորը   դ․ւս՝տ   դու֊

8*       11Տ

նեղ    ճոխացրեց։    նա   բնա՛վ   չէր   կասկածում,

որ   Հձագարյպ

ւ֊֊֊֊֊֊֊֊֊֊֊՚     "է՛

մարդակերները    ծանոթ    են     եղել     դեւերի    հետ։

Թիավարում ենք  ու թիավարում,   վեր  ու վար ալիքն,երհյ

իսկ   ափը   վերջ   չունի։   Մեր   կողքից  իրար   ետ՛եւից   սահում  Էււ

հովիտները։   Մոռացված,   անմարդաբնակ   հովիտներ։   Բարձո^

բարձր լեռնալանջերին   արածում  Էին  բծավոր  այծեր,   արմա^

վենու   տակից,   աչքերը   կկոցելով,   մակույկին   էր   նայում խո֊

զանման  վարազը։   նայեց   ու  նորից   սկսեց  խժռել   հացի   ծսւղԼ

տակ  թափված  պտուղները։   Ո վ   ասաց,   թե   հովիտն   անբնակ

է։   Այ, ինչքան ընտանի կենդանիներ  կան։   Միայն  մարդիկ Էհ

բնաջնջվում։

Բայց   ահա   վերջապես   լեռներն   իրարից   բաժանվեցին,  Լ մեր   հ՛այացքի   առջեւ   կանգնեց   Խանավավե   հովիտը։    Միրա<ք չի"   արդյոք   այդ,․․   Սլացիկ   արմավենիներ,   սրածայր   լեռնա․ գագաթներ։   Կարմիր  ժայռեր   եւ  կանաչ թփուտներ։   Հողմահա– րոսմը  սարերի լանջերին   ստեղծում էր  տրոլների  եւ  այլ   տարօրինակ   վիթխարի    ֆիգուրներ։    Զարմանալի   չէ",    որ   այստեղ սնահավատություններ   են    առաջացել,,*   Հիրավի   կախարդական  աշխարհը՝ անմատչելի լեռնաշղթաներով պարսպապատ– փած։ Հովտի խորքում,  բարձր լեռան  մեջ մենք  մի  անցք տեսանք,   որի միջով թափանցում էր  երկինքը։  ժամանակն ինքն էր լեռը  կրծելով թունել բացել  դեպի  գագաթը։   Այդ լեռնանցքով   Խանախոուայից   Խանւավավե   են   ներխուժել   ռազմատենչ մարդակերները։   նրանք   այծերից  լավ  են   մագլցել  լեռները եւ ուղղակի   ժայռի   մեջ  նեղ   կածաններ  են   փորել։   ^այց   ժամանակի  ընթացքում կածանն՛երը   քանդվել   են,   եւ   այժմ  հնարավոր   չէ   հասնել    թունելին,    որը    Թեխավախինենաո    սրամիտ անունդ է  կրել։  Այնպես որ լեռների  այս կողմից Խանախոուա չես    ընկնի։

նախքան ափ իջնելը, հարկավոր էր ուտելիքով ապահովվել, ուտելու բան չէինք վերցրել մեզ հետ։ Ծովածոցի խորքում արծաթաշող ձկներ էին խայաում։ Թիոտին կանգնեց մակույկում եւ ուժգին նետեց ողորկ ծայրով նիզակը, ույն իջավ ուղիղ ձկների վտառի մեջ, եւ ջրից դուրս ցցված կ"թԸ պերճախոսորեն  ասում էր,   որ  հասել  է  նպատակակետին։   ․

Եվ  ահա   մենք  գնում  էինք   գյուղակի   միջով։   Հիսուն   կըվ՛ 116

բռնակներ— ահա բոլորը, ինչ մնացել \է հզոր ցեղից Խանա֊ ւավե հովտում, ուր մի ժամանակ երեք թագավորներ էին կա~ ավարում՝ մեկը վերեւում, լեռների մոտ, երկրորդը՝ հովտի յիջին մասում, իսկ երրորդը՝ ծովափին։ Երեքն էլ թշնամա֊ ցաՐ Ան տրամադրված եղել Խանախոուայի բնակիչների նը֊ հաամամբ, եւ մինչեւ այսօր էլ անտառում կարելի է տեսնել բարե դիտարաններ, որտեղից պահակները հսկում էին լեռն֊ սւնցՔԸ՛ 1՝սկ երբ թշնամին իրեն խաղաղ էր պահում, երեք թագավորները իրար հե՛տ էին կռվում։ Մահ էր Ապառնում նրան, ով կհամարձակվեր անցնել հարեւանի սահմանր։ Հովիտի վերեւի մասից ոչ ոք չէր համարձակվում իջնել ծովափ ձուկ որսալու, իսկ ծովափնյա բնակիչներին չէր կարելի վերեւ բարձրանալ     պտուղի…

Մենք գնում էինք նեղ շավղով; Առջեւից, շվշվացնելով, քայլում էր հսկա Թիոտին, նրա ուսին մի սրածայր ձող կար, որի վրա հացի ծառի պտուղներ էին շարված։ նրա ետեւից գնում էի ես՝ տանելով ձուկը։ Երթը եզրափակում էր կիվը։ նա առանց հոգնելու նարինջ էր խժռում։ Հրաշալի պտուղներ են, հյութեղ, հոտավեա։ Բայց Խանավավեփ նարնջային դը~ բախտը բացահայտորեն ոչ ոքի չի գայթակղեցրել… Դուրս գալով այդ դրախտից, մենք ընկանք խիտ մացառների մեգ։ Շավիղը ոլորվում էր թփուտների ու հնադարյան քարե պա~ րըսպապատերի միջով։ Թիոտին դադարեց սուլել։ Մենք մոտեցանք կախարդական անտառին։ Մեր ուղեկիցն անվստահ առաջարկեց՛ դադար առնել։ Ծխի ու հացի ծառի եփած պտուղների հրաշալի բույրը տարածվեց ծառաբների արանքում։ "ոլկր     տապակեցինք    փայտածուխի    կրակի    վրա։

նախաճաշից հետո խոսեցինք տաբուի մասին։ Թիոտին նրանից չէր   վախենում։   նա   ժամկոչ   է,   բողոքական,   նրան   ոչ

մի

սատանա՜յական բան սարսափելի չէ։ Մարղւակերներ, տաբու— այդ բոլորը դեւերի հետ կապված բաներ են։ նա հեշտությամբ կարող է ապացուցել այդ։ Եվ Թիոտին պատմեց մի դեպք․

Վերջին մեծ շաման֊կախարդին (նա դեռ կենդանի էր, °ՐԲ Ֆատու֊Խիվայոլմ հայտնվեցին սպիտակամորթները) կոչում     էին    Թոոկոպանա։     նա   ամբողջ    Մարքիզյան   կղզինե֊

117՜

րում հռչակված էր իր կախարդությամբ։ Մեռնելուց առս,․ Թուկոպանան կանչեց թագավորին ու իր ամբողջ ^"դովրդիԼ եւ նրանց ցույց տվեց ձյան նման սպիտակ քարից շինվա^ երկու կուռք՝ մեկը մեծ, մյուսը՝ փոքր։ Կախարդը ազդարա֊ րեց, որ նրա հոգին բնակություն է հաստատելու քարե ա,֊մեծ աստծո մեջ, որը կրելու է Թոլկոպանա անունը։ Փոքրիկ աստծո մեջ բնակություն է հաստատելու նրա սիրելի հան֊ գուցյալ աղջկա հոգին։ Գալիք բոլոր սերունդները պետք է երկրպագեն     այդ     կուռքերին։

Թոլկոպանան մեռավ։ Քարե արձանները դրեցին ծովափ, նյա հրապարակում (նույն այն հրապարակում, ուր մենք եղանք մի ան՛գամ) եւ նրանց շրջապատեցին սեպերը բառ հարյուրավոր     գանգեր։

Իսկ քսան տարի հետո Մ արքիղյան կղզիներն է մամա՛ նում ֆրանսիական մի նահանգապետ։ Նա լսում է Բ՚ուկոպա– նայի ու նրա աղգկ՚ա պատմությունը, եւ շատ է ուզում տիրանալ Ֆատոլ֊Խիվայի այդ հազվագյուտ քանդակներին։ Նա՛ հանգապետը բռն՛ի ստիսլում է չորս պոլինեզիացիների ծանր կուռքերը տանել նրա շխունան, եւ արձանները տեղափոխում է Խիվա֊եա կղզու գյուղերից մեկը, ուր նրա տունն էր։ Թոլ– կոպանային ու նրա աղջկան դնում են նահանգապետի տան մ՛ուտքի մոտ։ Խիվա֊Օայի բնակիչները ղրանից խիստ վախենում    էին։                                                                                                                          *

Շուտով Մ արքիզյան արշիպելագում ահ՛ավոր փոթորիկ է պ՛այթում։ Սրեր շարունակ շփշւիում է հորդառատ անձր՚եւր։ Վիթխարի հեղեղը պոկվում է լեռներից ու գլորվում ներքեւ, հովիտը։ Այն տապալում է ծառերն, ու խումում ուղիղ նահանգապետի կալվածատունը։ Տունը տաշեղների է վերածվում, իսկ երբ հեղեղը դադարում է, Թուկոպանան ու նրա աղշիկր կարծես գետնի տակն են անցնում։ Եվ մինչեւ աւսօր շարունակվում են այդ քարե արձանների որոնումները։ Բայց ապարդյուն,…

Նահանգապետի     նոր   տունը   կառուցել   են   հին   հողամա՛սից     հեռու։

V ենք    դեռ    պատմածի   տպավորության   տակ   էինք,   երբ անցանք    խոխոջուն   վտակը   ու   խորացանք   անտառում,    որի

118

1ոա տաբու էր դրված։ Մութ ու խոնավ, մանգոյի խիտ թը~ Լրււոներ— մի խոսքով սովորական թավուտներ։ Ինչո՞ւ են դր՛անց    վրա     արգելք    դրել,

Հան՛կարծ մեր առջեւ բուսնեց մամռակալած մի բարձր ասւտ։ Հուզմունքից սարսուռ անցավ իմ մեջքով։ Մարդու ուսրձրությ՚ա՚մ՚բ պատը կառուցված էր բոլորատաշ քարերով։ իս զգուշորեն բարձրացա նրա վրա։ էիվն ու մամկոչը հետե– յեցին իմ օրինակին, եւ մենք ընկանք մի փոքրիկ հարթաէի րր սարքված էր խնամքով իրար մոտ դարսված ծանր քարե֊ րից։ Խիտ սաղարթի միջով գրեթե լույս չէր թափանցում, մութ    էր    ու    մռայլ։

Ես աշխատում էի հասկանալ, թե ինչպես կարող էին հը֊ նաղարյան մարդիկ այդպիսի վիթխարի ս՛ալաքարեր բերել այստեղ ու դրանցով պատ կառուցել… Հանկարծ հնչեց Թիո– տիի բարձր   կանչը,   ն՛ա   ինչ֊որ   բան   էր   նկատել։

Մենք մոտեցանք նրան։ Երկու մեծ, կարմիր սալաքարեր տանիքի ձեւով հենված էին իրար։ ճիմն ու արմատները գրեթե ամբողջովին ծածկել էին քարերը, բայց երբ մենք մաքրեցինք դրանք, ապա սալաքարերի վրա տեսանք հնադարյան փորագրություններ, տարօրին՛ակ ֆ՚իգուրներ։ Աստվածնե ր են, թե դեւեր…․ Համենայն դեսլս, ինչ֊որ գրոտեսակային են։ Ոմանք խորհում էին կզակները ձեռքին հենած, մյուսները կանպնած էին՝ ձեռքերը խաչաձեւ դրած, երրոդները ձեռքերը վեր էին մեկնել։ Ինչ մեծ֊մեծ, ցից ականջնձր ունեն, բոլորովին նման չեն մարդու ականջների։ Դիվային արարածների մեջ կային տարօրինակ կրկնակի պատկերներ՝ մի պատվ՚սն– դանի  վրա  երկու միանգամայն  նույնանման  ֆիդուրներ։

Երկրորդ սալաքարի վրա փորագրված էին մեծ աչքերով, կախ րնկած ա1լանջներով երեք արարածներ, որոնք պարում էին մի ձեոքր ազդրին, մյուսը գլխից վերեւ մեկնած։ Նրանք պարզորոշ նկատվում էին արնա֊կարմիր քարի վրա։ Իսկ նր– րանց կողքին փորագրված էր ինչ֊որ երկրաչափական օրնամենտ։

Անսսլասելի     տեղատարափ    անձրեւը    ստիպեց   մեզ   թաք֊

Ը՚էեւլ  լայն   տերեւների   տակ* Իսկ   երբ   վերադարձանք հին   տե֊

Դր։   ապա   նկատեցինք  էլի  մի   սալաքար,   որը  մի  կողքով  հեն֊

119

\

րում հղչակված էր իր կախարդությամբ։ Մեռնելուց աղս, Թոլկոպանան կանչեց թագավորին ու իր ամբողջ ^ողովրոք,Ն եւ նրանց ցույց տվեց ձյան նման սպիտակ քարից շինվաՀ երկու կուռք՝ մեկր մեծ, մյուսը՝ փոքր։ Կաիւարդը տզդարա^ րեց, որ նրա հոգին բնակություն է հաստատելու քարե ա․ մեծ աստծո մեջ, որը կրելու է թոեւկոպանա անունը։ Փոքրիկ ւաստծո մեջ բնակություն է հաստատելու նրա սիրելի հան֊ գոլցյալ աղջկա հոգին։ Գալիք Բ"լոՐ սերունդները պետք է երկրպագեն     այդ     կուռքերին։

Թուկոպանան մեռավ։ Քարե արձանները դրեցին ծովափ, նյա հրապարակում (նույն այն հրապարակում, ուր մենք եղանք մի անգամ) եւ նրանց շրջապատեցին սեպերը բառ հարյուրավոր    դանգեր։

Իսկ   քսան   տարի  հետո   Մարքիղյան   կղղիներն   է   ժամանում ֆրանսիական  մի նահանգապետ։  սա լսում է Թուկոսլա– նայի  ու  նրա   աղգկա   պատմությունը,   եւ շատ   է  ուղում  տիրա– նալ  Ֆատու֊Խիվայի   այղ հազվագյուտ     քանդակներին։     նա՛ հանգապետը  բռնի   ստիսլում   է  չորս  պոլինեզիացիների   ծանր կուռքերը   տանել   նրա   շխունան,   եւ   արձանները   տեղափոխում է Խիվա֊Օա   կղզու  դյուզերից   մեկը,   ուր   նրա  տունն   էր։   Թոլ– կոպանային   ու   նրա   աղջկան   դնում   են   նահանդապետի   տան մուտքի     մոտ։    Խիվա֊Օայի   բնակիչները   ղրանից   իյիստ   վա– խենում    էին,                                                                                                   *

սուտով Մ արքիղյան արշիպելագում ահավոր փոթորիկ է պայթում։ Օրեր շարունակ շփշփում է հորդառաւո անձրեւր։ Վիթխարի հեղեղը պոկվում է լեռներից ու գլորվում ներքեւ, հովիտը։ Այն տապալում է ծառերն, ու խուժում ուղիղ նահանդապետի կալվածատունը։ Տունը տաշեղների է վերածվում, իսկ երբ հեղեղը դադարում է, Թուկոպանան ու նրա աղջիկը կարծես գետնի տակն են անցնում։ Եվ մինչեւ այսօր շարունակվում են այղ քարե արձանների որոնումները։ ք՚այց ապարդյուն,***

Նահանդապետի նոր տունը կառուցել են հին հողամա՛սից    հեռու։

Ս ենք դեռ սչատմածի տս/ավորության տակ էինք, երբ անցանք խոխոջուն վտակը ու խորացանք անտառում, որի 118

Վէ

Դ1՛

"/

,Ա1Ա՛

տաբու  էր   գրված։   Մութ   ու խոնավ,   մանգոյի խիտ  թը– տներ—    մի   խոսքով   սովորական   թավուտներ։   Ինչո՞ւ   են 1Ա1նց     վՐա     արգելք     դրել։

Հանկարծ    մեր    առջեւ   բուսնեց    մամռակալած   մի   բարձր է     Հուզմունքից     սարսուռ     անցավ    իմ   մեջքով։    Մ արդու արձր ութ յա՛մբ    պատը   կառուցված Էր   բոլորատաշ   քարերով։ ա*    ոգուշորեն  բարձր՛ացա   նրա   վրա։   Էիվն   ու ժամկոչը   հետե– յ/յոին   իմ   օրինակին,   եւ   մենք   ընկանք   մի   փոքրիկ   հարթակ, ր  սարքված Էր  խնամքով իրար   մոտ   դարսված   ծանր   քարերիդ։     Խիտ     սաղարթի     միջով   ղրեթե   լույս   չէր   թափանցում,

մութ    էր     ոլ    մռայլ։

Ես աշխատում էի հասկանալ, թե ինչպես կարող էին հը– նադարյան մարդիկ այդպիսի վիթխարի սալաքարեր բերել աւստեղ ու դրանցով պատ կառուցել*** Հանկարծ հնչեց Թիո– տիի բարձր կանչը, ն>ա ինչ֊որ բան էր նկատել։ ՝ Մենք մոտեցանք նրան։ Երկու մեծ, կարմիր սալաքարեր տանիքի ձեւով հենված էին իրար։ ճիմն ու արմատները գրեթե ամբողջովին ծածկել էին քարերը, բայց երբ մենք մաքրեցինք դրանք, ապա սալաքարերի վրա տեսանք հնադարյան փորագրություններ, տարօրինակ ֆիղոլրներ։ Աստվածնե ր են, թե դեւեր**** Համենայն դեւգս, ինչ֊որ գր՚ոտեսակային են։ Ոմանք խորհում էին կզակները ձեռքին հենած, մյուսները կանգնած էին՝ ձեռքերր խաչաձեւ դրած, երրոդները ձեռքերը վեր էին մեկնել։ Ինչ մեծ֊մեծ, ցից ականջն\եր ունեն, բոլորովին նման չեն մարդու ականջների; Դիվային արարածների մեջ կային տարօրինակ կրկնակի պատկերներ մի պատւք՚սն֊ դանի  վրա  երկու միանգամայն  նույնանման  ֆիգուրներ։

Երկրորդ սալաքարի վրա փորագրված էին մեծ աչքերով, կախ րն՚կած ականջներով երեք արարածներ, որոնք պարում էին մի ձեոքը ազզրին, մյուսը գլխից վերեւ մեկնած։ նրանք պարզորոշ նկատվում էին արնա֊կարմիր քարի վրա։ Իսկ նը֊ րանց կողքին փորագրված էր ի՝եւչ~որ երկրաչափական օրնամենտ։

Անսպասելի տեղաաարավ։ անձրեւը ստիպեց մեզ թաք– նըվել լայն տերեւների– տակ* Իսկ երբ վերադարձանք հին տեղը,   ապա   նկատեցինք  էլի  մի   սալաքար,   որը  մի   կողքով  հեն–

119



ված էբ առաջին երկուսին։ Մյուս ծայրում սալաքարհո ․արանքը խն,ամքով լցված էր քարերով։ Մենք զգուշորեն վեո0 րեցինք այդ քարերը եւ նրանց հետեւում տեսանք մի սեւ բսւ0 վածք։     Այո ո ,     այստեղ    մի    բան    կա…

Լիվր հուզմունքից նույնիսկ հառաչեց։ Ես  զգուշորեն ոս․֊ քերս իջեցրի  բացվածքի   մեջ։   Գա   արդեն  չավւազանց   շաա  էծ ժամկոչի կարծիքով։ ֊   Մեծ

լապտեր   ունենայիր,   դու   կարող  էիր   այնտեղից քշել    դեւերին,—     ասաց     նա։

Եվ   քանի    որ   լապտեր    չունեինք,    Թիոտին    նախընտրեց քաշվել    մի    կողմ։

Անցքը շատ նեղ էր, բայց ես ձեռքերս վեր բարձրացա րած, ներս խց՛կվեցի եւ ընկա մի դժոխային խավարի մեօ։ Խոնավ, սառը պատը շոշափելով մի քայլ արեցի առաջ, երկ֊ րորդը, հետո որոշեցի լուցկի վառել, չրխկացրի, բայց այն իսկույն հան\գավ։ Լույսի մի փոքրիկ սկավառակ փայլատակեց   ողորկ,   տամուկ քարի վրա   եւ…   նորից խավար։

Նորից մի լուցկի,  նորից… Հանգչում են։ Ես  պպեզի,  ձեռ֊ քով     ծածկեցի   տոլփը   եւ   նորից   չրխկացրի։     Բարձյալ   իզուր* Րայը   այն,   ինչ   ես   հասցրեցի   տեսնել  լույսի   ակնթարթային բռնկման   ընթացքում,   ինձ   ստիպեց   ցնցվել՝ դանգ։    նույնիսկ մթության      մեջ   ես   մտովի   տեսա   այն։   Հանում  եմ  լուցկին, չրխկացնում  եմ—    ոչ   այն   ծայրով։   Մի   անգամ   եւս։    Լուցկին վառվեց։   Այո,   այստեղ   մի ՜ամբողջ  կմախք   է   մեկնվել   գետ– նին։      Դեղն ած  ոսկորները   կիսով չափ   գնացել   են   հողի   մեջ։ Երեւի      հնադարյան      արքա   կամ   հզոր   կախարդ է  իր   վերջին հանգրվանը    գտել     այստեղ…

Դամբարանի   կտուրի   տարօրինակ    Ֆիգուրները    որոշակիորեն   կոչված  են   եղել  քշելու չար ոգիներ՛ին։   Իսկ  քանի   որ խաղաղօվկիանոսյան       կղզիներում      ամենաչար      «ոգիները» սպիտակամորթ     մարդիկ      են       ես   շտապեցի   դամբարանից դուրս     գալ։     ննջի ր    հանգիստ,    ծերո ւկ…

Անմիջապես ք ա րա հ ա ր թ ա կ ի ետեւում բարձրանում էր Մո– ւոունուի— «Մեծ քար» լեռը; Այն «սատանայի մատի» նման ցցվեշ էր անտառի վրա։ Քամին ու անձրեւր վերջնականապես հղկել   էին   ժայռր   եւ   միայն   մի քանի   գանգրահեր   ճյուղերով



եո ինչ֊որ   մի   հնարքով   ամրացել   էին   փոքրիկ   ելոլստնե–

ժրա,      ցաօՀ   կախելով   երկար֊երկար   արմատները։    Ահա

՚    ,       այղ   արմատները   բռնելով   մենք՝   Թիոտին,   նրա   բաբե֊

մ   Ֆաին    եւ   ես     մագլցում   ենք     դեպի   վեր։    Ինչքան   էլ     –որ

1եւԽ   վիճեց   մեզ   հետ,   մենք   նրան   թողեցինք   հովտում։   Այս–

եո    բարձրանալը     նույնիսկ    տղամարդկանց    համար     հեշտ

յ,   ,ի։   Ձեռքերով   ու   ոտքերով  կառչելով,   միմյանց   օգնելով,

մենք   մագլցում   էինք   ամուր   արմատների   վրայով։

Մի մեծ քար պոկվեց իմ ծնկներփ տա կից ու թռավ ներքեւ՛ Հայացքով ուղեկցելով քարին, ես ․ուղղակի իմ տակը աեսա     ժամկոչի    լայնեզր    գլխարկր։

— Զզուշացի ր,– ճչացի ես ու սարսափահար փակեցի աչքերս։ Վա յ Թիոտիին… Չկարողանալով մի անգամ էլ նա֊ ․ել նրա կողմը, ես, դիմելով տարածության մեջ, թույլ ձայնով հարցրեցի,– ի  նչ կատարվեց։

— Քարբ ջարդվեց Թիոտիի գլխին,— լսվեց ներքեւից հանգիստ     պատասխանր։

Խոսողը Թիոտին ՛էր նշանակում է հասցրեց խույս տալ։ նեղ քիվը հատում \էր ուղղահայաց ժայռը։ Ֆաին առաջինը մագլցեց նրա վրա— եւ ուզեց իսկույն ետ վերադառնալ՝ կմախքնե ր։ Այնտեղ ւմի ամբողջ քարանձավ կար լի հին փայտե սակառներով, որոնց մեջ սպիտակ տապայի կտորների մեջ փաթաթված պանգեր ու ոսկորներ կային։ Տապան պատրաստում էին էուտե ծառի կեղեւը թակիչներով մշակե– էով․     այժմ    այգ    ծառն    անհետացել    \է։

Քարանձավի կամարից կախված էին երկար հյուսեր, որոնք հյուսված ւէին կուպրի նման սեւ մազերից։ Իսկ փայտե սակառների հետեւում, որոնք փպւված էին վիթխարի ծառատների մեջ քարե գործիքներով ու կրակի օգնությամբ, կանգնած էր տախտակից սարքած մի արկղ։ նրա մեջ պառկած ւէր "ի կմախք՝ եվրոպական կոճակաշար հագուստով։ Տհաճ տեսարան, արդյոք դա մի նավաստի չի՞, որ ընկել է անկըշ֊ տում    մարդակն բն՛երի    ճանկը…

Քաջ Ֆաին արդեն սկսել ՛էր իջնել, երբ ես լսեցի նրա աղերսալից    ճիչը։

121

— նա կարող է ընկնի։  0 յ֊օ բ   Այն  ժամանակ ինձ բանկ, նստի։

Մենք   նայեցինք   անդունդը։   Լիվը   շատ հանգիստ   մազը․ ցում   էր   արմատների   վրայով։   Մի   ակնթարթ,   եւ   նա   արգւ,Լ քիվի    վրա    էր։

Երբ մենք վերջապես իջանք հովիտը, ես թեթեւացաչ շունչ քաշեցի։ Իսկ մեր թուխ բարեկամները կատարյալ շփո֊ թոլթ(ան մեջ էին․ տաբուն խախտված •էր՛՛․ Այժմ պատժից խույս տալ չի լինի։ Դժբախտությունը անխուսափելի է։ Ֆա֊ յին ու Թիո՚տին այնքան էին դրանում հավատացած, որ հի, բավի    մնում    էր   սպասել    մի    որեւէ    չարիքի։

ձետեւյալ օրը մենք հրաժեշտ տվինք եւ սկսեցինք մեր մակույկը իջեցնել ջուրը։ Պետք է ասել, որ դա այնքան է։ հեշտ չէր։ Օվկիանոսի հզոր ալիքները մեկը մյուսի ետեւիո որոտալով ու փրփրալով խուժում \էին ,ափր եւ մռնչալով փըլ– վում կոպիճների վրա։ Միայն պո լին եզիացիները գիտեն հն ա ղան դե ցն\ել այդ կատաղի ալիքները։ Նրանք սովորաբար երկար կանգնում են ափին, սպա՛սելով «հարմար» ալիքի։ Թե սւյդ ինչ «Հ՛արմար» ալիք է, մեզ այդպես էլ չհաջողվեց պար֊ զել։ Գուցե այն փոքր ինչ ցա՞ծր \է մյուսներից։ Կամ փէ․քր ինչ    հեռու    Է    հետեւյալ    ալիքից։

Եվ այդպես, մենք կանգնել սպասում ենք «հարմար» ալփքի։ Կանգնած ենք ալեբախությունից անվտանգ հեռավորության Վրա, մա՛կույկը պատրաստ բռնած, յւր հարմար պահին նրա հետ վազենք ջուրը։ Ուշաղրոլթյո ւն, փլվեց սպասված ալիքը։ Մենք նետվեցինք փրփուրների քաոսի մեջ, թռանք մակույկի մեջ, սկսեցինք խելագարի նման թիավարել, որպեսզի հասցնենք հեռանալ ա՚վւից, քանի դեռ մեզ չի ծածկել    հաջ,որդ   վիթխարի   ․ալիքը։

Մի քանի ուժեղ թիահարված, եւ մենք հայտնվեցինք մի ալիքի վրա, որր իսկ՛՛ույն խոյացավ վեր ու սրընթաց նետվեց դեպի ափը պարուրվելով գան՚պբահեր ահեղ փրփուրով․–՛ Եվ այստեղ պարզվեց, որ հուզված ժամկոչը մոռացել Է խցանը խրել մա՛կույկի հատակը։ Անցքից շատրվանի նման խփեց ջուրը։ Ե՛ս թին ձեռքիցս բաց թողեցի ու ափով փակեցի անցքը։ Իսկ ժամկոչը թիահարված թիահարվածի ետեւից տալով 00

Հոնում Էր մակույկը հանել ալիքի գրկից։ Մակույկն արդեն հիսով չաՎ> ավել ՛Էր ջրով––․ Մեզ հազիվ հազ հաջողվեց անց– ,լ․ ալեբախության շերտը։ Թիոտին սկսեց ջուրը դուրս թափել 1՚Ր եզրավոր գլխարկով, Լիվը՝ կոկոսի ընկույզի կեղեւով, 1էսկ   ես    շտապեցի    կոկոսի    կեղեւով   փակել    անցքը։    Վտանգն

անցավ՛––

Օվկիանոսը սահուն ճոճում Է մեր փոքրիկ նավր, մենք ոնում ենք ափի երկայնքով, ուր շարքով կանգնած են փար– Տամ  արմավենիները,,․  Ոչ,   տուն   վերադառնալը  շուտ   Է,   մենք

չ՛որոշեցինք ավելի հեռու գնալ։ Կղզու հյոլվիսային ծայրում կա   անբն՛ակ  հովիտ    Թաիոկաի։   Մեզ  հրապուրում   Էր   այնտեղ

՝՝․ Վաի Պոն՝ «Գիշերային ջուրը», եւ խորհրդավոր ստորերկրյա ւիճր։ "Ր՜Ի մասին մեզանից ,առաջ չի լսել եւ ոչ մի սպիտակամորթ։ Ակդ լճին Է նվիրված մի հին ավանդություն, ՛որի հերոսները՝ Կապիրին եւ Կեակեան մտել են քարանձավը եւ տեսել    ՛են   ․խ ավարում    կորչող    մի    ջրամբար,,․

Օվկիանոսի անհարթ մակերեւույթով վեր ու Վար, վեր ու վար։ քհոլխ, ճերմակատամ Ֆաին ետ չի մնում, թեեւ նրա մակույկը մերից Էլ վւոքր Է։ Այն մեզ պետք կգա խորհրդավոր լճում;

Կարե՚ւի Էր կարծել, որ բոլոր հովիտներր վերջացել ե՛ն՝ այժմ ափին ձգվում Էին համատարած անդունդներ, ս ււր գա՛գաթներ ալ ծերպեր։ Խորությունն ա յնպիսին ՛Է, որ ալեբախություն չկա, աըիքները խոնարհաբար լիզում են ժայռը։ Ս ենք    ընդհուպ     մոտեցանք     նրան։

Կարմիր, մոխրագույն, կանաչ ու սեւ խեցգետինների • վտառները քաբե պատի վրա դես ու դեն են վազում՝ խցկվելով փոսիկներն ՛ու ճեղքեր՛ը։ հայց Թիոտիի նիզակից ազատվել հնարավոր չի։ Ահա մեծ քարանձավներ, այնֆան մեծ, որ տնձրեի ժամանակ այնտեղ կարող Էին պատսպարվել մի քա– I "ի մակույկներ… Ջուրը՝ վճիտ, իսկ ձկները՝ ինչպես տաշտի "եջ։ Ծիածանի բոլոր գույներով վիթխարի ձկները նետվում էին ետ ու առաջ, հատակը երփներանգում \Էին փոքրիկ մարջաններն    ու    ծովային    պուտերը։    Ջրի    հենց    մակերեսի

123

․մոտ, թաքնվելով ժայռի փոսիկներում՝, իրենց ահեղ չանչեին էին կախում օմարները։ Ոչ այնպիսները, ինչպի՚սին են ա՛լ մոտ, նորվեգիայում, այլ կես մետրանոց հսկաներ, հան^ գույցաշատ, փշոտ զրահով, որր ծածկված է ն՚ախշերով։ Օմարները այստեղի ջրերի չգերազանցված գեղեցկուհիդ ներն  են։

Բայց ամենից զարմանալին այն ձուկն էր, որը կարողա֊ նում էր քայլել ցամաքում։ Մատի չափ, սեւ, մեծգլխանի ա․դ ձուկը ալիքի հետ սահում էր դեպի ժայռր, վեր ՛էր ցատկում։ կպչում էր քարին եւ սկսում էր ոստոստել այնպես, կարծես վա֊ խենում էր թրջվելուց։ Բավականաչափ զբոսնում էր, ապա մտնում էր ջուրը, բայց ոչ երկար ժամանա՛կով։ Ահա նսւ հերթական     ալիքի    հետ     արդեն    շտապում    է    դեպի     ափ։

Մ այրա\մ ուտ՛ին հասանք Թաիոկաի։ Ափին մոտենալո նույնքան դժվար է, որքան եւ նրանից հեռանալր, պետք է դարձյալ հետամտել «հարմար» ալիքի։ Թիոտին սովորա֊ բար հիանալի էր կատարում այդ, բայց այսօր նրա բոլոր գործերր անհաջող էին գնում։

Ֆաիի փոքրիկ մակույկր արդեն հաղթահարել էր ալե֊ բախոլթյունը, երբ ժամկոչը վերջապես ւընտրեց իր ալիքը։ Հավասարակշռության լծակի շնորհիվ պոլինեվխական մա֊ կույկներն արտա՛կարգ ամուր են։ նրանք կարող են շրջվել միայն այն դեպքում, եթե ալիքը բարձր նետի ՛կամ ընկղմի հավասարակշռության լծակր։ Իսկ դրա համար քիչ ջանքեր չեն պահանջվում։ Բայց մենք չափազանց շուտ թռանք ալիքի կատաբբ,,, հավասարակշռության լծակը թռավ վերեւ, մակույկը շրջվեց, ու ահա մենք արդեն թպրտում ենք ջրի մեջ, հու՝սահա\տ կառչելով նավակի հատակից։ Հզոր հորձանքը մեզ շպրտեց    ափ։

— Տաբո լ,—   եղավ   ժամկոչի ․առաջին   խոսքը,   երբ   մենք ծեծկված,   աղի  ջոլրր   կուլ   տալով,   ոտքի   կանգնեցինք։

Բայց չէ    որ ամեն ինչ բարեհաջող վերջացավ։   Մակույկն էլ    կ,արծ\ես    թե    անվնաս    է։

Ծովափի թփուտներում մենք  դադար  առանք  ու խարույկ վառեցինք,    որ    չորանանք   ու   մեր    քերծվածքները    բուժենք։ Հետո    ւկուչ   ե՛կանք,    որոշելով    քնել։ 124

կյանքումս ավելի անհանգիստ գիշեր չեմ անցկացրել։ Քյյնից աաՐԳ՚Լեց, որ այդ ափին ապրում են հազարավոր , քյԱքվոր խեգցետիններ։ Ամբողջ գիշերը նրանք անրնդհատ ճա1իառում էին ետ ու առաջ, հետեւներից քարշ տալով իրենց բղացած խեցիներր, որոնցից մի քանիսը երեխայի ափի Փ էին։ Ամենալկտիները համառորեն փորձում էին խցկվել յէթ տակը, մաւգլցում էին մեր վրա, կսմթում ու կծում ան– Լրոճ՚՚րեն։ Եվ երբ լուսացավ՝ մեր համբերությոլնր սպառ– ձեո> "լ վճռականապես թոթափեցինք մեզնից բոլոր տանջող֊ %հր՝իս; նրանք վիրավորված թաքնվեցին իրենց տնակներում։ Բ՚իոտին, էիվն ու ես սկսեցինք ուտելու բան փնտրել կախաեաշի համար, \իսկ բորաոյի կեղեւից հյուսված թոկով ոէ մեծ դանակով զինված Ֆաին գնաց անտառ։ նա վերադարձավ նարնջի ու հացի ծառի պտուղների մեծ բեռով։ Բացի ղրանից, մենք մի քանի հատ խխունջ տապակեցինք հենց իրենց    խեցիների    մեջ։

Իսկ հետո գնացինք հետախուզության։ Մի ժամանակ թաիոկաիում մեծաթիվ բնակչություն \է եղել։ Բայց չար ճակատագիրը հետապնդում է այդ կղզիներին․,․ Մի ՛ամբողջ լեռնազանգված փուլ է եկել ու ծածկել հովիտր՝ խրճիթների ու մարդկանց հետ միա\սին։ Ցնցումից հզոր ալիք է գոյացել, յյրն անցել ՛է մի քանի տա՛սն յակ կիլոմետր օվկիանոսով։ Եվ այն օրվանից Թաիո,կա\իի հովիտը շրջապատում են ահաՎոր, , գահավեժ զառիվերներ։ Հովտի մեծ մասը ծածկված \է քա– րակոշտերով, միայն տեղ֊տեղ կարելի է տեսնել հնադար֊ յան պատերի մնացորդն՛եր, որոնց վրայի վիթխարի հոդա֊ շերտր     ծածկված    ՛էր    թփերով։

Տհաճ տեղ,․․ Գիշերր մենք շարունակ լսում էինք փլվող քարերի     դղրդյունը։

կեռան ստորոտում Ֆաին գտավ քարանձավի մուտքը։ Լսւյն ճեղքը տանում ւէր դեպի խավարը։ Կռանալով, մենք խցկվեցինք այնտեղ ու սկսեցինք ց՛ած իջնել քարերի վրայով։ ֊՛ան՛կարծ մթության մեջ, որ լուսավորված \էր մեր ետեւում մնացած ճեղքից թափանցող լույսով, սկսեց ւերեւալ սպիտակ ավազով պատված մի փոքրիկ ափ։ Մեր ՛գլխավերեւում կախ֊ Ված էր ծանր կամարը՝  անհարթ,  ալիքավոր,  ասես քարացած

125

ծով։ Այստեղ ամեն ինչ այնպե ս վիթխարի էր թվում․,, //, թափանց խավարի մեջ կորչող ստորերկրյա լճի բյուրեղի ,․ վճիտ ջ՛ուրը լվանում էր սպիտակ ավազր։ Վաի Պո՝ «Գւ , թային ջուր))․,․ Մեր բարեկամն երը մեզանից քիչ չէին հԼ ցած․ ա յդպփ սի մեծ քարանձավներ այստեղի կղղինւեոհ․յ Հազվագյուտ    են։

Թիոտին   ու Ֆաին  քարանձավ բերեցին   փոքրիկ   նավւՎ եւ   երկյուղածորեն  իջեցրին  ջուրը։   էիվը   եւ   ես վերցնելով  նպմ թի   լապտերը,   ուոեւորվեցինք   ճան ա պա րհ ո րդության   խորհող ղավոր   խավարում։   Թվում   էր,   թե   քարանձավում   զանգակ ( ղողանջում։    Խավարի    միջից   պարզ,    մելոդիկ    հնչյուններ   էա լսվում։     Կլիկկ֊կլաւկկ֊կլյուկկ֊կլոկկ֊կլիկկ․,,))։     Նավակից   ա․ կոսվող   ՚ալիքնե րը   վաղում   սփռվում   էին    Հայելանման   Հարթության   վրա   եւ   Հրաշալի   երաժշտություն   արտաբերում   ա%պ տ ե ս ան ելի   քարե   պատ երից։   Մուտքից   տեսիլային   լույսն  ր%– կել  ւէր  Ֆաիի   ու   Թիոտիփ   վրա,   նրանք   լուռ,   ինչպես   մկներ, պպզել   էին   ափին։   Մի   քանի   արծաթաշող   զոլեր,   խառնվելով մեր  լապտերի   կարմիր   ու   դեղին   ցոլքերին    ձգվել   էին   կապտավուն   ջրի    վրա։

Քարանձավի     գեղեցկությունը     մեզ     վրա    անմոռանալի տպավորություն    թողեց։

րայց ահա սեւ ելուստի ետեւում անՀետացան Ֆաին Ոէ ժամկոչր, կորան բոլոր գույները։ Այժմ բոլոր կողմերից մեզ շրջապատեց թանձր խավարը, եւ լապտերի կրակը թվաց շատ փոքրիկ, անօգնական,,․ Վերջում մեր բարեկամները կարողա՛ ցան դեռ ինչ֊որ բան ճչալ մեզ տաբուի եւ ծովային հրեշների մ ասին։

Մենք թիավարում էինք առանց շտասւելու, ու նավակը սահում էր դանդա՜ղ֊ դան դաղ։ Ավելի լավ է զգույշ լինել, թե չէ կընկնես որեւէ Հոսանքի մեջ։ Եվ, ընդհանրապես, ի՛նչ ասես՛ /լարող    է     պատա՚Հել։

Մելոդիկ ղու/անջը դադարեց, այժմ լսվում էր միայն, թե ինչպես են կամարից ընկնում կաթիլներր։ Մենք աւիով ջ"1Ր վերցրինք ու խմեցինք մի֊մի կում։ Ս առն է, զարմանալի հա՛ մեղ,  մի քիչ աղի։ Չէ" որ մենք,   Հավանաբար,

ծովի մակերե– Վոլյթք>9    ց՛ածր    էինք։

126

1հվր   ՚ԼերՅրք՚Յ   ականջի   ետեւում   դրած   տիարե   ծաղիկն   ու

եո   ւՒԼ՝Ա։    ՝^աԴ\է՝Կը   մնաց    տեղում,    մակերեսին   բոլորովին

^ա      ,սնք   ՝հւսր՛   ԻԱեւ   նավա՛կը   գնում էր   առաջ  ու  առաջ,․․   Ե րբ

՜Հ ,<1,ո<։անա   ք՛արանձավը;   Հանկարծ  մեր   գլուխներր   ուժեղ   կը–

<ո   ին՚֊ււր   բան՛ի։    Առաստաղը   բոլորովին    ներքեւ   Էր   իջել։

՝կոացանք,    բայց     այդ    Էլ    չօգնեց,   շուտով   մակույկի   ցռուկը

ֆպւսվ   ժայռին,

|    իսկ     «Գիշերային     ջուրը))      ժայռի   տակով  դեռ հեռու  Էր

էանո֊մ՛

Ավանդությունն  ասում ՛Է,   որ եթե  այստեղ ինչ֊որ  տեղում

–ուզվենք, կարելի ՛Է գտնել գաղտնի անցք։ Լայն անցքր տա֊ Հ֊ւմ Է դեպի մ\ե ուրիշ քարանձավ, որն ավելի բարձր Է ու ՚էածկված չի ջրով։ Իբր թե քանի դեռ վդվածքը չէր ոչնչացրել քՒսքիոկաիի բնա՛կիչներին, այստեղ ապրել է քուբմը։ Եվ իբր թե քուրմի կմաւխքը մինչեւ այսօր էլ նստած է ստորերկրյա սրբարանում, զոհասեղա՛նի մոտ, քարե բազկաթոռում։ Մենք ռիսկ    չարեցինք    ստուգել…

Երբ դուրս եկանք քարանձավից, մեր թուխ բարեկամ֊ ները մտահոգված նայեցին երկնքին։ Թիոտին ծոծրակը քորեց։ Րանը վատ է։ Եղանակը վատանում է։ Հիմա վտանգա֊ վոր է ծով դուրս գալը նավակով։ Ավա ղ, լավ եղանակով օրերը Հավզա գյուտ  են Ֆատու֊Խիվայում,,․

Հարկավոր ՛էր շտապել։ Վազեցինք դեպի նա՛վակն ու այն քաշեցինք ջուրը, փոթորկվող ալեբախությունը Վեղքելը քիչ շանքեր չպահանջեց մեզանից։ Իսկ այժմ ետ դեպի Օմոա հովիտը, դեպի մեր բամբուկն խրճիթը, շուտո վ, քանի փոթորիկը    դեռ    նոր    է    սկսվում։

Մենք ա՛փից հեռու ենք լողում, իսկ Ֆաին իր մակույկը ժայռերին այնքան մոտիկ \է վարում, որ այն նետվում էր "եկ այս, մեկ այն կողմ։ Ալիքներն առաջվանից ավելի բարձր "« փրփրադեզ դարձան։ Եվ չնայած մենք պտուղն՛երի ամբողջ պաշարը թափել էինք ծովը, բայց թվում էր, որ ահա այն Կկլանի    մեզ*

Արդեն երեկո էր, երբ մենք նորից հավասարվեցինք Խս֊ "ավավեին։ Արեւը սուզվեց օվկիանոսը, երկնքում թողնելով Գունավառ   հրացոլք։  Հետո   այն վլ մարեց,   վրա  հա\ս,ավ  գիշե֊

127

րը։   ԱնՀլ

խոթել,

պ   ու   ա

նե

զր խավարյ   Որ  կ

արող   ես   մա՛լ

՚Գ  ա,

Ջրի   հարթ   մակերեւո դարձավ։    Մերթ   մեծ  թեք

՚֊յթն   ավեչի ւթյան   վրայով

ավելի   խորդ, Էինք

՛՛հում

մերթ   դժվարությամբ   մագլցում   վերեւ,    մեկ   շեղակի   ոլոռմԱ լով   իջնում   վիհը։   Հաճելի  բան   քիլ   կար,․․    Շուրջդ   ոչինչ   յա երեւում,    մեկ    Էլ   խավարի   միջից,    որտեղից֊որտեղ   քեզ   վյ1 ՛Է   փլվում  սառը ջրի   պ՛ատը է    ՛՛եւ,   արի ու ջուրը   դուրս թափսե Իսկ   մի   րոպե   հետո   նավակը   նորից   լիքն  \Է։   Եվ   այդպես յ^Լ բուն՛ակ,․, Մենք լարված մեքեն այի   նման  դուրս ՛ենք թա՚փւ ջուրը,   որովհետեւ   եթե   մակույկի   մեջ   ջրի   մակարդակը   հ վասարվի   օվկիանոսի   մակարդակին,   բանը   բոլորովին   վ կէինիէ    Ո չ,    փայտից    վարված   նավակը   չի    սուզվի։    Թիոսւ մեզ    հանգստացրեց։    Քանի    դեռ   գլուխդ   ցցված   ՛Է   ջրի   վո, պետք  է  անընդհաւտ թիավարես։   Իսկ ահա շնաձկները,․․   Գոլ, ցե   նրանք  չհարձակվեին   մեզ   վրա,   բսէյց  ձկան   որսֆց   հետո ն՛ավակում արյան   հետքեր   էին   մնացել, իսկ  շնաձկներն  աո– յունը    զգում   են    հեռվից։    Բավական   է,     օրինակ,     վիրավոր֊ ված  այծն  ընկնի   ծովը,  նրանք (իսկույն կհայտնվեն   այնտեղ։ Եթե   նավակից   դուրս   գցվի   ձկան   փորոտիքը՝   նրանք   իսկույն կհարձակվեն   վրան։   նրանցից   ամենախոշորները   եռակի անդամ մեծ են մեր ն՚ավամլից։   Մարքիզյան շնաձկներն ընդհանրապես    հայտնի    են    իրենց    մեծությամբ։

0  հ,   \ի  նչ   երկար   գիշեր   ՛էր    այղ…   Զարհուրելի   խավաի ալիքների    վրա    պարող    մակույկ…

Վերջապես մենք մոտեց՛անք Օմոա հովտին։ Հեռվից՛ նկատ՚եցէինք խրճիթների լոէյսը, բացի այդ, Պ՚ակեեկեենձ սպասելո՛վ մեզ, ա րմաՎեն ին ե ր ի միջեւ հսկայական խարույկ Է/է վառել։

Գնում   ենք   դեպի ափը,   որից   մեզ   բաժանում   Է   որոտա–\ ձայն   ոռնացող   ալեբախությունը։   Առաջվա   նման   խավար   (ւ միայն   ափին   երեւում  Է  բոց   եւ նշմարվում   են   խարույկի   մեյ ճյուղեր    նետող    կիսամերկ    կերպարանքներ։

Մենք    սպասում    Էինք    ժամկոչի    հրամանին։

— Գնացի նք։

Մեզ   տարավ  դեպի   ափ   գնացող   ալիքը։   Բա՛րձր,   բա Ր՛ 128



*►   յի

«Գիշերային  ջուրը»   հյուր   Է   ընդունում։

Պատեր   Վիկտորինը      ֆրանսիական   կաթո/իկ   քահանան․    աջից՝    Պակեե՚կեեն տեղական   բողոքական   քահանան։

1  ո․<՛   Մեր շուրջն ամեն   ինչ    եռում   էր,   փրփրում։    Վիթխարի արձրութւուն\ից   մենք   ալիքի   հետ   միասին   փլվեցինք   կոպի– ․լ     վրա։     Ուժեղ   ձեռքերը   իսկույն   հանեցին   մեզ   որոտացող ՚      Աո   եւ   տարան   դեպի   խւարույկը։   Շնորհավո ր   ձեր  բարեհա– չող    վերադարձը։

—   Լավ  եղան,ակը  վերջացավ,—   հառաչեց  Լիվը։

—  Հա,   լավ  պրծանք,   —վրա  բերի   ես,   ղոլրս   գալով մեր

շավիղը*

—   Տա բո լ,—   քրթմնջաց   մեր   ետեւից   թի ոտին։

քս,Իտի   որոնումները—Տ

3 ււ թե արդ   գյ

»․ո» ՚^Վէ/եււ․<,, յ

«ւՈ1«Ա1»Օէ,էյՈ»   ՍՏէ^Ո^

քՅ՝ա ․՚–<սւխւսս|ւսյւս ՝քւ*՚;՝ր Ա «քֆե֊ւլ 1ւիվսւ(ււ|<1է թյւտտսր։ Ջահեոռվ՝ ֊չու|   ձկնհրի     հւոեվիցէ     **–»ոի8|1 սեփակաս  քողտիկում՛։  Ս*>․ր    ա» աա ռային      բ ւսոէւկաւք հեր»։     «V րախաի       ւք աՏւււկսնրը։            ՚Տ՚ււ,|>

օրեր։    Հայր    Վ՚ւկ ոորիհո     փ^ յոսւք    Է    1;դգուց։     Տ՛հաս     րսւրՈււ բաւքբոսկե  խոճիթ։  ՚Օա Հակի 0»ա բաց  օվկիաՏաւււււք։  0․փ    եՏյ> ւ․ սուււք  Խիվա֊Օա  1տղէ*«ւււք։

ան ա պա րհ ո րղութ յուննե րի   մամա․

նակր եկավ։ Մենք մեկ թափս․ ռում էինք լեռներում, մեկ թավուտներում, իսկ լավ եղա– նակին մի քանի անգամ մակույկով գնացինք Խանավա– վե։ Այստեղ մեզ գրավում էր ուղղաբերձ լանջի քարան֊ ձավր, որի կիսով չափ քարերով շարված մուտքր երեում էր ծովից։ Բայց մեզ չհաջողվեց ներքեւից թափանցել նրա մեջ,   իսկ   վերեւից՝   ճանապարհ  ընդհանրապես   չկար։

Անցյալում Խանավավե եւ Օմոա ցեղերը մշտապես թըշ֊ նամաբար են տրամադրված եղել իրար նկատմամբ եւ զինված ընդհարումները նրանց միջեւ սովորական բան էին) Ռազմիկներր գնում էին իրենց շամանդ մոտ խորհուրղնեըխ իսկ նա ղիվահար պարում էր՝ չխկչխկացնելով գոտուց կախված գանգերն ու անկապ ֆրազներ ճղճղալով։ Այն ամենը, ինչ ասում էր նա՝ մեկնաբանվում էր որպես բարձրագոփ ուժի    հրահանգ։

Սի    անգամ   օմոացիների   շամանը  նախազգուշացնում 5՛ որ Խանավավե ի մարդիկ կռվի են գաիս Օմոայի  վրա։ Մի Քա՚ նի   մարդ,    վերցնելով  տիրենց   ամբողջ   ունեցվածքը,   բարձթ^"՛ նում են քարանձավը, եւ երբ  ծովի վրա  հայտնվում  են թշ"ա՛ մու   նավակները,   նրանք   սկսում   են   իրենց   դարանից   քար՛"՛

130

եկորնձր   նետել   նրանց  վրա։   Հուսալի  բարիկադը   պաշտպանում   է   նիզակներից    ու   քարերից։    Բայց   տտացվեց    այնպես, նրանք      հետո      չկարողացան  քարանձավից   դուրս   գալ   եւ քնւսցին  այնտեղ ընդմիշտ։   Այդպես  են սլատմում կղզաբնակ–

Աերը––

Մեզ էլ չհաջողվեց թափանցել քարան՛ձավը, բայց դրա փոխարեն հետաքրքրական շատ՜ բան գտանք լեռն,երում ու․ Ըսւվ֊ուտն երում։ ժ՛այռերի վրա փորագրված նկարներ, գե– ոկոձ՛աններ՝ ․անտառի խորքում… Իսկ Խանավավե հովտի վերին մասում, անտառազուրկ, մարդահասակ խոտով ծածկ– ձած գագաթին, կայ\ին պաշտամ ունքսէյին կառույցներ արնակարմիր քարից։ Մենք հանկարծ տեսանք դրանք, երբ գնում էինք խիա  խոտերի   մեջ  վայրի խոզերի բացած  կածաններով։

էԱուր գագաթին կանգնել էին բարձր հարթակներն ու բոլորա֊ տաշ կարմիր քարից կառուցված պատերր։ Հենց այսւոեղ կանգնեցված էին մի մետր բարձրությամբ կուռքեր, նրանց ոտքերի մոտ ընկած էին քարե ահեղ կացիններ, որոնցով դլխատել են մարդկանց։ Մեր ուղեկիցները չէին էլ կասկածում հնության ՛այդ հուշարձանների   գոյության   մասին։

Մենք հնարավորություն չունեցանք երկար թափառել լեռներում ու հովիտներում։ Մեր ոտքերի հիվանդագին ուռուցքներն ու վերքերը մեզ գամեցին տանը։ Դրանք ․արդեն վաղուց էին գոյացել, բայց մինչեւ այժմ ինչ֊որ ուշադրություն չէինք դարձնում։ Հիմա բոլորովին վատացել էին։ Լիվի վրա կային   գրեթե    աւի\ի   չափ   երեք   թարախապալարներ,   իմ   վրա

ւշատ վերքեր առաջացան ոտնաթաթերիս ու սրունքներիս։ Հենց որ ոտքերս թրջվում էին ծովում, դրանք իսկույն գնդակի   նման   ուռչում   էին։   Իսկ   անընդհատ   անձրեւն՛երից   անտա֊

․ Դում ամեն ինչ թաց   էր,   եւ  մենք   մինչեւ   ծնկներս   ցեխի   մեջ \Ւ^Ք    քայլում։

Ուստի մենք նախընտրեցինք նստել բամբուկե խրճիթում եւ վերքերը լվանալ տաք ջրով։ Մի անգամ մեո մոտ եկավ ™րոտ\ին, թարմ ձուկ բերեց։ Նա հավատացնում էր մեզ, որ <էֆե–ֆեյ> հիվանդությունը կարելի է բուժել մի շաբաթում, միայն հարկավոր է անհրաժեշտ դեղորայք գործածել, եւ գնաց անտառ  բորաոյի   դեղնագույն   ծաղկաթերթեր   բերելու։

9*       131

Դրանցից մենք եփեցինք մի թանձր հեղուկ, ու այն քսե, ցինք մեր վերքերին։ Այո, ճիշտ էր մոսսեցի Լարսենր, երբ նախազգուշացնում    էր    մեզ,,․

Այդ   հեղոլկր   հանեց   թարախը,   բայց   վերքերը   մնացիԼ,

Մենք ոտքներս փաթաթեցինք արմավենու տերեւներով ու նստեցինք տանը, միայն պտուղների համար էինք դոլրս գալիս։ Եվ միայն երբեմն էինք մեզ զվարճություններ թույլ տաշիս։ Մի անգամ մեզ կանչեցին բոլորովին արտասովոր ձկնորսության։   Այդքան   զվարճալի բան   դեռ չէի   տեսել։

Պ ակեեկեեի մոտ ընթրելով, մենք սպասեցինք մինչեւ մութն ընկավ ու գնացինք ծովափ։ Ծովը բարեհամբույր էր տրամադրված։ Մեր ետեւում օրորվում էին արմավենիների սեւ պսակները, վերեւում փայլփլում էր աստղազարդ երկինքը,՛, Ջուրն իջեցրեցինք երկու մակույկ, մեկի մեջ նստեցին Պակեեկեեն ու Լիվր> մյուսի մեջ՝ ժամկոչը, Պախոն ու ես։ նավաքթին ընկած էին թեիտի բույսի երեք մետրանոց կապուկները։ Այդ խոտի իրար կապված բարակ, չոր ցողուններից հիանալի ջահեր էին ստացվում։ Դուրս գալով ծովածոց, մենք վառեցինք դրանք։ ճրթճրթացող րոցր, կայծեր սփռելով գիշերային օդում, լույսի շերտեր էր ուրվագծում ջրի վրա։ Լաքի պես փայլուն սեւ մակերեսին ինչ֊որ ձկնիկներ էին վըիւ– յռում, բայց նրանք մեզ չէին զբաղեցնում։ Մենք գնացինք զառիթափ ափի երկարությա՛մբ, դեպի Թախաոա։ Անհանգիստ բոցը քմահաճորեն լուսավորում էր մեր մակույկները, խավարի մեջ խռպոտ կռնչում էին ժայռերի մեջ բուն գրած ծովային    թռչունները։

Հանկարծ երեւացին թռչող ձկնիկներ։ Կարծես փայլփլուն արկեր դուրս պրծան խավարից, եւ թռչելով մեր մոտով, սուզվեցին համր անդունդը։ Հենց նրանց էլ պետք է որսայինք մենք։ Ոչկարթով եւ ոչ էլ եռաժանիով, այլ պետք է բըռ– նեինք նրանց թռչելու պահին, ինչպես թռչուններին։ Ի՜նչ էր տեղի ունենում,,, ճրթճրթացող ջահերը կատարում էին իրենց գործը, բազմաթիվ ձկնիկներ ամեն կողմից թռչում էին լույսի վրա։ Սլանում էին լավ աղեղից արձակվա՛ծ իսկական նետերի նման, միայն լսվում էր, թե ինչպես են նրանք խփվում նավակի    կողերին։

132

․— ՀԼգուշացե ք,    աչքե րղ,—    բացականչեց   ժամկոչը։

Տեղին նախազգուշացում, փայլկլտուն նետերը հենց մեր խի    մոտով    էին    անցնում…

թիոտին օդում թափահարեց երկար ձողի վրա ամրաց– , ձ ցանցը) Կա՛։ Մի ձուկ շրմփալով ցանցից ընկավ մա֊ է^սկի հատակը։ Այստեղից նա արդեն չէր կարող դուրս թըռ֊ եւ։ Թռչող ձկնիկը ասես պլանյոր լինի, որպեսզի օդ բարձ֊ անա, նրան նախ վազք է հարկավոր, եւ նա ^արա՛գություն է ,աբգացԱում    ջրում։

Ես բարձրացրի գերուն։ Արմունկի չափ, մեջքը սեւ, փո– Լք սպիտակ, կողերին ա րծաթա֊կա պտավուն զոլեր… եր֊ եաՐյ բծավոր «թեւեր», վիթխարի սեւ աչքերն ասես գնդեր լինեին    գլխի    կողքերին։

էլի՛ մեկը։ Ա՛յ քեզ բան։ Հանկարծ ես մի ձուկ տեսա, «րն ուղիղ նետվեց ինձ վրա։ Հարված փորիս, եւ ես նստարանից գլոթվեցի հատակին։ Պախոն նույն պես քիչ էր մնում ոնկներ… ծիծաղից։ Դիպուկ նշանառություն։ Ոչինչ, չէ որ այժմ մենք երեք ձուկ ունենք։ Մյուս մակույկից նույնպես ՀռՀռոց լսվեց՝  երեւում է  այնտեղ էլ ինչ֊որ  մեկը   տուժեց։

Իսկ ձկնիկներն անընդհատ ցատկոտում էին՝ ասես չա֊ ՜աճճի երեխաները ձնագնդիկ ւեն խաղում։ Փայլփլուն արկե֊ քը թափանցել էին ՛մակույկի շրջապատի լուսա՛վորված տա֊ րածոլթյունր։ Դիպուկ նշանառությունից ժամկոչի գլխից խավ լայնեզր գլխարկը։ Մենք հռհռում էինք ու թափահա– բսմ ձեռքներս՝ ձկները բռնելով օղում ու ջրում, ծիծաղից գալարվելով նստում էինք թրջված ու ծեծված։ Թիոտին, ինչ֊ քան   կարող   էր,   պաշտպանվում էր  իր   ցանցով։

Երբ ջահերից մնացին միայն պոչիկները, մենք դրանք Հագցրինք ձողերի վրա, որ մինչեւ վերջ այրվեն։ Բայց ահա դշալով հանգան ջրում վերջին կայծերը, ձկների մրցավազ– (Ը իսկույն դադարեց։ նորից լուսավորում են միայն աստ– 1"րն    ու    խռպոտ     կանչում    են    թռչունները։

Մեր ոտքերի մոտ ընկած էին երեսունհինգ ձուկ։ նրան՜ցից շատերն իրենք էին նետվել մակույկ։ Հարու՜ ստ որս։ պ1ց ժամկոչի համար այդ քիչ էր։ Այժմ Թիոտին ուզում էր ւ"։ո֊կաո   հայթայթել։   Բավական   արագ   մեր   նախկին   որսին

133

ավելացան  չորս  խոշոր   ձուկ    երկար  կտուց   հիշեցնող   ո․լ Բայց   հինգերորդը   ստփ՚պեց   սպասել   իրեն։   Քիչ   էր   մնՈե1ք   ․՚ քնեի։

Թիի     ուժեղ     հարվածը     ստիպեց    ինձ     սթափվել։

Իռնե ց։   Ոչ,   ձուկը   չի   խփում։   Սպասումը   դարձքւս, լ կարեց։      Հանկարծ      Թիոտին   նորից   ւէերցրեց   թին   ու   Աւ այնպես  ուժեղ խփել նավակի  կողին,   որ ջուրը թնդւսո։

—   Ինչո՞ւ  ե։՛   այդպես   անում,—   չհամբերեցի   ես։

—   Ականն   եմ   արթնացնում,—   բացատրեց   ժամկո\֊․

Անցավ մի շաբաթ, երկրորդը, երրորդը, իսկ <(ֆե֊ֆեՏ^ չէր թուլանում։ Ընդհակառակը՝ վերքերը մեծանում էին, I ցավը երբեմն այնքան ուժեղ էր լ\ինում, որ չէինք կարոոա․ նում    վեր     կենալ     անկողնից։

Ուտում էինք ինչ պատահեր։ Անձրեւն անընդհատ թափ․ վում էր, անտառում հողր դարձել էր համատարած ջրաւհ ցեխ, օդը հագեցված էր գոլորշիներով։ Խոնավությունն ահա՛ վոր էր։ Մեր խրճիթր բորբոսով էր ծածկվել, տախտամածնե– րըն սկսել էին փտել։ Չորս կողմը ջրափոսեր էին, եւ մոծակ՛ ներն անհավատալի չափով բազմացել էին։ Ահա թե ում համ՛ար    էր     այստեղ     դրախտ։

Մոծակներն ամպի պես շրջապատհլ էին խրճիթը։ Րսկ քամին օգնում էր նրանց թափանցել նույնիսկ լուսամուտների ցանցերի միջով։ Առավոտից մինչեւ երեկո մենք ջարդում էինք նրանց, աշխատանքով աս/ահովելով բյուրավոր մանրիկ մրջյուններին, որոնք ուտում էին հատակին թափված մոռս՛՛ կային դիակները։ Թվում էր, թե անտառային թավուտի ք՛ լոր միջատներր փրկություն էին որոնում մեր խրճիթում՛ Ամեն տեղ, ամեն տեղ ինչ֊որ բան խլրտում \էր։ Նույնիսկ անկողնում մրջյուններ առաջացան։ Երեք ընտանիք հր՛"՜ ւղուրվել   էին   տերեւներից   պատրաստված   մեր   մահիճով։

Որպեսզի մերկ ոտներով չչլմփացնեինք ցեխի մեջ, մենք Վիլլիի «խանութից» չստեր գնեցինք, դրանք այնքան »"° չստեր էին, որ ստիպված կապեցինք ոլոքներիս։ Մի անգա՝" առավոտյան Լիվր մի կերպ գնաց աղբյուրը ջրի․ մեկ էլ լԸս՛ 134

վեց

նրա   վայրի   ճիչր։   Վիթխարի,   գրեթե   մկան   չափ   բրդոտ

,   սարգ   մտել   էր   նրա   ոտնամանի   մեջ   ու   իր   ուզածի   պես ւէել –ոտքը։   Գեռ  լավ   էր՝   պարզվեց,    որ   խայթոցր   վտանգա–

իսկ    դրանից    հետո    սկսվեց    ամ են ա սարսափելին…    Պա֊ ոերի   Տեղքերից   թավւվում   էր   ալյուրի   նման   մանր,   սպիտակ ձ,ոյի>   Այն  ծածկեց  հատակը,   կուտակվեց  պատերի  վրա,  համակեց   °ԴՐ՛   Ոչ  մի   տեղ  նրանից   փրկություն   չկար։   Պառկում 1   ես քնելու—   առավոտյան  ասես ձյուն  է իջել վրադ։  Մենք փո– I  չի   ԷԻ՛՛՛Ք   շնչում,    փոշի    կուլ    տալիս,․,

Իոանեն եւ նրա ընկերները համենա յն դեպս մեղավոր էին։ 9է որ նրանք պետք է իմանային, որ բզեզներն ուտում իս կանաչ, մատղաշ բամբուկր։ Միայն դեղին բամբուկն է, այն էլ մի շաբաթ աղի ջրում թրջելուց հետո, պիտանի շինարարության համար։ Երեւում է, նրանք չէին հավատում, թե    մենք    այստեղ    երկար    կմնանք։

Իսկ փոշին անրնդհատ թռչում ու ցփնվում էր, ցփնվում էր ու թռչում։ Ամեն օր հիմնականորեն հավաքում, մաքրում էինք տունր։ Բայց օգուտը քիչ ւէր։ Վերջացավ բամբուկյա ֆդիլան։ Այն ոչնչացրին փոշին ու մոծակները, սարդերն ու բորբոս ր։

ճիշտ է, մենք մի մխիթարանք ունեինք՝ Պոտոն։ Մար– քիզյան բարբառով «պոտո» նշանակում է «՝կատոԱ>> Մեր Պո֊ Լ տոն մի հիանալի կիսավայրի կատու \էր։ Զոլավոր մուշտա֊ կիկ, փափկամազ պոչ, գիշատիչի փափուկ քայլվածք… նա մես մոտ եկավ մկնւեր ու մողեսներ որսալու հույսով։ Մենք լուսամուտից լավ տեսնում էինք, թե ինչպես էր նա առաջին անգամ գաղտագողի մոտենում մեր խոհանոցին։ Ուշադիր ամեն ինչ հոտոտեց, կերավ կակոսի ընկույզի փշրանքները, էլի    ինչ֊որ   բան,․․

Քարե փոքրիկ սեղանի վրա ընկույզի կեզեւփ մեջ սերուցք կար, որ ինքներս էինք պատրաստել։ Լիվր քերիչով քերում էր կոկոսի րնկույզր, ստացված մասսան փաթաթում կոկոսաթելի հյուսվածքի մեջ եւ քամում յուղալի հյոլթր։ Այդ հյութը քիչ ղեր չէր խաղում մեր տնային տնտեսության մեջ եւ  հիանալի   փոխարինում   էր  իսկական   սերուցքին։

135

Թռչելով  սեղանփ  վրա,   Պոտյւն   դունչը խոթեց   կեղեի յ^ Իր   կատվային   ամբողջ   կյանքում   նա   այդպիսի   համով  ՈլԽ, լիք     չէր     ճաշւսկել։   Ամանը   մաքուր   լիզելուց   հետո   կաաո յ թաթիկներով     խնամքով     լվացվեց     եւ   աշխուժորեն   ցաակւ քարի   վրա։  Հետո   երեւի   ինչ֊որ աղմուկ   լսեց   խրճիթից,   ըս,ա որ հետեւյալ ակնթարթին նա արդեն չկար։

Բայց   հաջորդ   օրը   Պոտոն   նորից   հայտնվեց   ու   համառ ձակ   թռավ   սեղանին,   ուր   նրան   արդեն   սպասում   էր   սերոլո^ քը։   Դրանից   հետո նա   ամեն   օր   այցելում էր  մեզ։

Հենց   որ   Լիվր   նստում  էր ընկույզ  քերելու,   Պոտոն   դոլրս էր   գալիս   անտառից։   Հետաքրքրասեր   –․կատուն    ոչ   մի   կերպ չէր    կարողանում   չհիանալ    տարօրինակ    երկոտ՚ան ի    էակով, նա   պառկում   էր   քարե   պարիսպի   վրա   ու   այնտեղից   նայում Լեվին։  Րւայց  վայրենին  կամաց֊կամաց  ավելի  ու ավելի ձեռնասուն  էր  դառնում, եւ,   վերջապես,   այնքան  համ արձակ  դարձավ,    որ    սկսեց    գաղտագողի    մոտենալ    կոկոսի    մ՛ասսայի՛ս հենց    Լիվի    ոտքերի    մոտ։    Բայց    այստեղ    սկսեցին    խանդել հավերը,   մեր   միակ ընտանի   կենդանիները՝   երկու  վառեկներ, որոնք   այնպիսի   հպարտ   տեսքով   էին   ման   գալիս,   որ   կարծես  ․աքաղաղներ   լին՛եին,   եւ   միշտ   այնպես   էին   կռվում իրար հետ,   որ   փետրահան   էին   լինում։    Եվ   երբ   Պոտոն   ոտնձգություն    արեց    փշրանքների   վրա,    որոնք    կռվարարներն   իրենց ս եփ՚ա կան ո ւթյո ւնն  էին համարում,   վառեկները նրան նահանջի   մատնեցին։   Թվում   էր,   թե   կատաղի   հավերից   կրնկակոխ հետապնդվող   մի   մորթե   գնդակ   էր  թռչում  անտառը։

Որպեսզի խաղաղեցնենք օրիորդներին, մենք գյուղից մի աքաղաղ բերեցինք։ Բայց երբ մենք անվեհեր ասպետին դրբեցինք դետնի վրա «վախին աների» միջեւ, նոր, գեղեցիկ տղամարդը բնավ էլ սիրալիր ընդունելության չհանդիպեց։ Հավերն այնպիսի ծեծ ավիւն նրան, որ նա հազիվ ոտքերը քարշ տվեց անտառ, ուր նրա հայտնվելը շատ ուրախացրեց վայրի շներին… Իսկ մեր ամ՛ենեւին էլ ոչ կանացի հավերը։ կուրծքները դուրս գց՛ած, քայլում էին բակում՝ չափազանց հպարտ իրենց հաղթանակով։ Եթե այդպես գնա, նրանք շուտով նույնիսկ  մեզ էլ  կդադարեն  ճանապարհ տալ…

Նրանք   ձոլ   ածում   էին,   բայց   բացահայտորեն   ամաչում

136

էին   ԴՐ

անից։    Սուն    գտնելու    համար    մենք    ստիպված    էինք

իւէէվ

արւկել   գրեթե    ամբողջ   անտառր։    Գտնում   ես,   իսկ   այն

յ․ ոռեն հոտել ․է… Բայց մենք նրանց ամեն ինչ ներում էինք՝ ճսւմենայն     դեպս    ինչ֊որ    ընկերակցություն     է։

Պատահում     \էր,      զարմանում      էինք,   թե   ինչու   է   բակը

ատարկ։   եւ մեկ  էլ  արդեն  անտառից  կամ քարե   պատի ետեւից

անաղմուկ,    գաղտագողի    մոտենում    է    Պոտոն,    իսկ    վերեւից,

ւեւերՐ    բարձրաձայն    թափահարելով,    թռչում    են    ռազմամոլ

ընկերուհիները։

Պոտոն մի մտերիմ ընկեր ուն՛եր, որին մենք անվա՛նն֊ ւ1ւնք Ընձառյուծ։ Ընձառյուծը մոտավորապես նրա չափ Էր, Ռայն ավելի շիկամազ Էր ու երկչոտ։ Պոտոն ամեն օր իր րնկերոջր բերում Էր մեր հողամասը եւ շատ հանգիստ քայ֊ ։ում բակի միջով դեպի խոհանոց։ Այնտեղից նա շրջվում նալում Էր Ընձառյուծին, կարծես կանչում Էր նրան, բայց նա երկյուղած կպնոսմ Էր պատին։ Ինչպես ւէլ որ Պոտոն հրապուրում էր ընկերոջը, շիկամազը պատից չէր հեռանում, I նախընտրելով հեռվից նայել, թե ինչպես է Պոտոն հաճույքով խժուում համեղ կերակուրը, իհարկե, եթե այդ ժամանակ հավերը    մոտակայքում    Լէին    լինում։

Մի ընւկեո էլ ունեինք մենք՝ Գարիբւալդուս մողեսը։ Խոլոր էր, կատվի ձագի չափ․ ն\ա լավ գալիս էր միջատների Հախից, չնահանջելով նույնիսկ խարդախ հազարոտնոլկի առջեւ։ Չի կարելի ասել, թեւ Գարիբ՛ալգուսը ան՛աղմուկ էր որս անում, նա այնպես էր դոփդոփում պատերը, որ բզեզն՛երի կերած բամբուկը ողբ՛ագին ճռռում էր, փոշի ցփնելով մեղ վրա։ Իսկ երբ մենք պառկում էինք քնելու, Գարիբալգուսը առաստաղի վրա մի ՚ամբւողջ համերգ էր սարքում՝ ծվծվում, ֆշշացնում,     կռկռացնում։

Ծնողները նրան բաց՛ահայտորեն չէին սո՛վորեցրել մաքրասիրություն, առաստաղից մեկ էլ տես՛ար ներքեւ էին թրռ– Լում ծեփի կտորներ եւ, չդիտես ինչու, միշտ իմ գլխին։ Իմ կարծիքով, նա դիտմամբ էր անում այղ։ Ինչքան էլ ՛որ տեղս փոխում էի Լիվի հետ, այդ չէր փրկում ինձ։ Իսկ բավական էր բռունցքով խփեի սեղանին ու սպառնայի, թեւ ես հիմա Այլան՛դակին      կնստեցնեմ      ֆորմալինի   մեջ,    Գարի՚բալդուսն

137

սկսում    էր    ուրախ    հբհռալ    ու    անհետանում    էր    առաստւս   լ ճեղքերից     մեկում։

Աչն   ամբողջ   ժամանակաընթացքում,   երբ   հիվանդոլթ․աղ 1 պատճառով    գամված   լինելով   խրճիթին    ս/նից     դուրս     չէեն գալիս,   մենք   ուրիշ   ընկերակցություն   չունեինք։   Հորքոաս,Լւ ների   ու    փետրավորների    հետ   էին   կապված   մեր   միօրինպլ կյանքի   բոլոր  իրադարձությունները;   Կղզաբնակները  շաբաՕ ներով  չէին   երեւում   հովտում։   Ծառերի   տերեւների   մեջ   բնաե– վում      էին      թռչնակներ,      իսկ      մեր   հողամասի   շրջակայքոլմ շրջում   էր   մի   վայրի   ձի   իր   քուռակի   հետ   միասին,   բայց   նր․ րանք  էլ շատ   երկչոտ  էին;   Իսկ  մի   անգամ մեր բակն  էին հա– սել խեցգետինները;   Մենք   նույնիսկ  բռնեցինք  մի  քանի  հատ։ Ծովից   հեռու,    կղղոլ    կենտրոնում։    Ինձ   համար   դա  իսկական նորությ\ուն էր։

Մենք թշնամիներ էլ ունեինք; Գրանցից ամենասարսա– փելին մոծակներն էին։ Մոծակները եւ հայր Վիկտորինըւ Մենք ոտքնհրս թաքցնում էինք պարկերի մեջ, փաթաթվում պլեդով, միեւնույն է, մեր մաշկը ծածկվում էր այրող ուռուցքներով։ Երբեմն մենք սադիզմով էինք բռնվում։ Թույլ էինք տալիս մոծակներին ինչքան կարող են ծծեն մեր արյունը։ Գնդակի պես ուռչելով, նրանք կուշտ ու ինքնագոհ թռչում էին դեպի լուսամուտը։ Բայց այժմ ցանցի անցքերը դուրս չէին թողնում նրանց։ Եվ մենք հաճույքով դատաստան էինք տեսնում     արյունարբուների     հետ,,․

Հաճախ լուսամուտի ետեւում մոծակի մի ամբողջ ամպ էր դզզում։ Բավական էր մատդ կպցնեիր ցանցին, եւ նրանք հազարներով կնետվեին ավարի վրա, հանելով իրենց կըն– ճիթները։ Մի լավ գրգռելով նրանց, մենք բռնում էինք որեւէ մեկի կնճիթից եւ քաշում ներս։ Ա՛յ թե հայր Վիկտորինի– կարողանայինք     այդպես…

Հաճախ ոտքերիս ցավը ստիպում էր մեզ պառկել։ Բայց եւ այնպես երբեմն ւկաղւսլով դուրս էինք գալիս անտառ՝ ու՚ աելիք հայթայթելու։ Եվ հանկարծ պարզվեց, որ մրգի բանը վատ է։ Բոլոր պտղաբեր բանանները կտրատված են, հացի ֊ծառը մի որոշ ժամանակ պտուղ չի տալիս։ Օհ, ինչպե " էինք ուտել ուզում։ Եվ ինչսլիսի՛ ուրախություն Էր լինում՛ 138

ժամկոչը   ձուկ   Էր   բերում։   Ով   սոված   Է   մնացել,   միայն

կհասկանա   մեզ։   Սովորաբար   քաղաքակիրթ   հասարակու֊

Լ֊Ոբսն  մեջ  մարդը իսկական  քաղց չի  զգում,   նա  քաղցից  գան֊

սԱէժում  Է   ճաշից   առաջ,   երբ   ախորժակը   հաղթում  Է   նրան։

ՐաոելԸ   նրա   համար   արդեն   այն   ոչ   երկրային   հաճույքը   չէ,

ւկպփսի",     հավանաբար,     եղել    է     անցյալում։

թ՝ր\աձո՛ լկ…    ինչպիսի"    բավականությամբ    էինք    ուտում ա1ն․․՛      Իհարկե      կարելի   է   պատրաստել   թանկագին,   ընտիր Կերակուրներ։   Անկասկած,   համով   կլինի։   Բայց   միակն   այդ֊ \,սւն։   նա,   ով  իսկապես   սոված   է,   ուտելիքը   պատրաստում   է \աւո   ավելի   հասարակ   ձեւով,   բայց   մի    այնպիսի   հաճույք   է \․գում,   որի  մասին   ոչ մի   քաղցրասեր  երագել   անդամ չի   կա֊ –֊ղ;    Ուտելիքը    սովահարի    համար    երանություն    ու    երջանկություն    է,

՝ Բոլորովին անսպասելի պարզվեց, թե որտեղ են անհհ– ւոսւնում բոլոր պտուղները։ Մի անգամ վաղ առաՎո՚տյան, լուսաբացից առաջ, մենք անտառում տեսանք վախինաների ու երիտասարդ տղաների մի խումբ՝ մեր հին ծանոթ Բոա֊ նեի գլխավորությամբ։ Պարկերի մեջ եւ ուղղակի գրկած նը– ոանք տանում էին այն պտուղները, որոնց համար մենք ազնվորեն վճարել էինք նախապես։ Բայց չէ որ այդ պտուղները նրանց բոլորովին պետք չէին։ նրանք դիտմամբ էին դա արել․, նրանք կողռպտել էին նույնիսկ մեր խրճիթի կողքի կոկոււի արմավենիները։ Բավական,աչա\փ զայրացած, եւս Բռնեի խմբին հասա գեւտի մոտ, որտեղ նրանք պարկերը բարձում    էին    ձիուն։     Վատ    չէին    աշխատել…

—   Իոանե,— ասացի ես,—   չէ" որ   այդ պտուղներն իմն են։

—   Աոէ՝,— անպատկառորեն ստեց Բոանեն։— ես դրանք ՚ավաքել    եմ    հարեւան    հողամասում։

Մենք երկուսս էլ միանման ագրեսիվ էինք տրամաղըր– ղած։ Բայց վիճելն անօգուտ է։ Իմ դեմ կելնի ամբողջ ցեղը "աաջնորդի     գլխավորությամբ։

Իսկ   մի   քանի   օր   հետո   ես   էլի  բռնեցի   Իոանեին,   երբ   նա նանում  էր   մեր  տան   մոտի   կոկոսի   արմավենուց։   Ես  նետվե– 91՛   դեպի   նա։   նա   զայրույթով   նայեց   ինձ․ 1 Ոչ,

139

—   Սա     մեր     հողամասն     է,—     ասացի    ,ես։

—    Իսկ արմավենին իմն է,—  բացա կանչեց   ԻոանեԼ։

—   Բայց   մենք  վճարել   ենք   հողամասի  օգտագործմպ^ մրգերի     համար։

—   Մրգերի    համար    վճարել    եք,    իսկ    ընկույզների    * մար՝    ոչ։

—   "Ի    վճարել    ենք   ամբողջ   ոլտելեղենի   համար   Լ     « կույզների   համար։   Մենք   չենք   կարող   առանց   ընկույզի   1Ո գնալ։   Բացի   այդ,   մրգերը   բոլորովին   անհետացել   են։

Ես հազիվ էի ինձ զսպում։

— Կոկոսը   ուտելիք   չի,   կոկոսն   իմ   փողն   է,—   ճչաց   Լա Չգիտեմ, ինչով կվերջանար այգ ամենը,   եթե  Ւոանեն հէ֊ ռանալիս   չփնթփնթար,    որ    ես    կարող    եմ    տ՛անել    մնացած ընկույզները։

Ի նչ   արած։   Ս ենք   մեր   տանր  չենք։   Նավը   որ   գա,   կարոո ենք  բողոք   ուղարկել։   Բայց  քանի՜   ամսից   հետո   կքննեն  այն։ Քանի"   տարի   հետո   կ․ուղար\1լեն   որոջումր։   Անդ   որում   կղղա֊ բնակներ՚լ,   իրենցը   կպնդեն՝   վարձիր   որոշել   ով   է   իրավացի։ Բոլորին   հայտնի   է,    որ   ս պի տ ա կա մոր՚թն երր    կողոպտում   են պ ո լին՚ե զի ա ցին՛երին։     Այնպես    որ,    լավ    ՛է   լռել…   Բայց   ախր ԸսԿոլյղը   մեզ   անհրաժեշտ   է,    դա   մ՛եր   գլխավոր     սնունդն   է։ կյանքն   ան,տառի   խորքում   անգտա՛նելի   դարձավ;    Անվերջ տեղում      էր      տեղատարափ      անձրեւր,      անհետ   կորան   բոլոր խեցգետինները,    անթիվ    անհամար    մոծակներն    անխղճորեն հետապնդում   էին    մեզ։    Դրանք    այնքան    էին   բազմացել,   որ կղզաբն՚ակն՚ե րը   չէին   կարողանում   հովտում   աշխատել՝   կոպ֊ բա   մթերել։   Երանի շուտով  հայտնվեր  նավը,   որր   մեզ կտաներ   այդ   դժոխքից   ու   կհ ա ս ցն՚ե ր  ․այնտեղ, ուր բժիշկ կա,   որ ր վիճակի     կլինի    բուժել     մեր     վերքերը։

Գյուղում մի կին ոտքը գր՛ել էր ձկան փշին։ Փոքրիկ վերքը արադ աճել էր, տարածվելով ՛ամբողջ ոտնաթաթի վրա։ Ստիպված եղան հետո Թւաիտիում կտրել նրա ոտքը՛՛՛ Ինչպե՜ ա էինք մենք սպասում նավին… Եվ մի անգամ ուշ երեկոյա՛ն, երբ նստ՛ել էինք ընթրիքի, հեռվից լսվեց շո՜ գենավի շչակր։ Այնտ՛եղ, անտ՛առի ետեւում, օվկիանոսում շոգենավ։ Հասկանալի է, որ այդ գիշերը մենք քնելու մասի" 140

յէինք մտածում։ Լուսաբացից շատ առաջ հանեցինք մեր ամենալավ հագուստները, որոնց վաղուց ետ էինք սովորել։ Ես նույնիսկ շփոթվեցի, երբ նայեցի փոքրիկ հայելուն, որպեսզի փողկապս կապեմ՝ այն բոլորովին անհետացավ բրդոտ, վայրի մորուքիս տակ։ Մազերս երկար փնջերով ընկել էին ուսերիս։ Լիվին ի՜նչ— նրան միայն զարդարել էին երկար մազեր՛ը։ Դե, այդ կարեւոր չէ։ Թեեւ, ի՛հարկե, անսովորությունից ծիծաղելի է։ Ինքներս ենք մեղավոր, մեր ածելիներն    ու    մկրատները    տվեցինք    ուրիշներին։

Ցեխից պաշտպանվելու համար պար՛կերը քաշեցինք ոտքերիս ու հովտով դանդաղ քայլեցինք ներքեւ։ Դյուղ չհասած, հանեցինք պարկերը եւ տոնական ամբողջ հանդիսավորությամբ անցանք գլխավոր փողոցով։ Ֆատուխիվացիները հիացմունքից     ա խ    ք>աշեցին։

Բայց այղ ի նչ բան է։ Օվկիանոսի կապույտ հարթություն, ալիքների սպիտակ կատւարներ եւ ոչ մի շոգեն՛ավ։ Ոչ մի    բան,     գոնե    շխունա    լիներ։

Պ ակեեկե՚են պատմեց, որ գիշերը նա կրակներ է տեսել, բայց շոգենավը անցելէ կղզու մոտով… նա նույնպես տըրտ– մել էր։ Ծանր օրեր էր ապրում հավատի այդ նահատակը, որին հետապնդում էին բոլոր ցեղակիցները։ Հարեւանները տեղափոխում էին նրա հողամասի սահմանաքարերր, ամեն տեսակ դավեր էին սարքում նրա դեմ։ Հենց նոր էր առաջնորդը քահանային տոլգանել ֆ՚եիի գողության համար։ Այգ այն Պ ակեեկեեին, որը ոչ միայն գողանալու, այլեւ ստելու ընդունակ չի։ Ես նրան պատմեցի այն մասին, թե ինչպես Ւոանեն գողացավ մեր մրգերը եւ հավատացրեց, թե դրանք հավաքել    է    հարեւան    հողամասից։

— Սե պա բյեն^,— պատ՛ասխանեց Պակեեկեեն,— հա֊ րեվան     հողամասը    իմն    է։

ժամկոչը   մեզ   եւս   մի   տհաճ   նորություն   հայտնեց։   Իոա– նեի    տղան՝   Խաին,   որ   փղախտով   է     տառապում,   այո,    ւ ՚յո, նա,    որը    մեզը   խառնել    էր   քահանային    ուղարկած   նարնջի հյութին,   ծովափին  բռնել  է  մի  էգ  կ՛արիճ իր  ձագերով,   եւ

1   Ահա թե  ի՛նչ,   (Ֆւ֊ա&ս․):

141

մեզ     համար      պատրաստել      է   այդ   արարածներով  լիքը   մի ւտոլփ։     Այնպես    որ    պետք    է    զգոն    լինել…

Գյուղը աղքատիկ վիճակում \էր։ Տեղացիները ամբող֊ ջովի՛ն կախված էին բրնՀի ու ալյուրի մատակարարումից։ իսկ Վիէլիի մառանները արդեն վաղուց դատարկվել էին, «Թերեորատ֊ն շատ քիչ մթերք բերեց։ Խանավավեում նույն֊ պես սով է, նավակ էր գնացել այնտեղ, որ իմանա ինչպես է    վիճակը։     Այնտեղ    էլ    են    շոգենավի    սպասում…

Օրերը   շաբաթներ   էին   դառնում,   շաբաթները՝   ամիսներ,

եւ  երբ   երեք  ամիս  անցավ  առանց  որեւէ  փոփոխության,   մենք

մտածեցինք,  \որ   ամեն   ինչ   պարզ է։   Վերջին   նորություններն

այն մասին, թե ինչ է տեղի ունենում աշխարհում՝ վեցամսյա

վաղեմություն   ունեին։   Այն   ժամանակ   պատերազմ   էր   գնում

Իսպանիայոլմ    ու    Չինաստանում։    Երեւում  է,   այժմ   համաշ–․

խարհային   պատերազմ է  սկսվել։   Կ ղզաբնա կն ե ր ի ց  մենք լսել

■էինք,   որ   առաջին   համաշխարհային   պա՛տերազմի   ժ՛աման ակ

նրանք   տարիներով   կտրված   են   եղել   արտ՛աքին    աշխարհից։

Այն   տարիներին   ոչ   ոք   չի    եկել   կոպրա   գնելու։   Ֆատոլ֊Խի֊

վայում   այն   ժամանակ   նույնիսկ  չեն  իմացել,   որ  Պապեէտեն

ավերվել   է։

Զռւր սպասումի չորրորդ ամսին գյուղում վիճակը բոլո– լավին վատացավ։ Եվ հատկապես վատ էր զգում իրեն հայր Վիկտորինը։ նա որոշել էր ինչ գնով ուզում է լինի թողնել Ֆատու֊Խիվան։

Մինչեւ ամենամոա կղզին հարյուր կիլոմետր ճանապարհ է ընկած կատաղի օվկիանոսով։ Իսկ Ֆատոլ֊Խիվայում եղած ամեն\ախոշոր նավր մի հին, չորացած նա՛վակ էր, որն ընկած էր ծովափնյա արմավենփնձրի տակ։ Այն պատկանում էր Վիլլի րրելեին, բայց նա վաղուց դեն էր նետել այն եւ որոշել էր    ն՛որ    մակույկ     գն՛ել։

Հայր Վիկտորինի հրամանով ֆատոլխիվացիները փակեցին նավակի ճեղքերը, այն դուրս բերեցին ալեբախության շրջանից եւ խարսխեցին ծովախորշում, որպեսզի տախտակներն ուռչեն։ Դրանից հ՛ետո նրանք (անտառում կտրեցին մի քանի բարակ  ծառեր կայմի համար եւ այն սարքավորեցին մի

142

յիթխարի   ՛առագաստով,   որր,   մեր   կարծիքով,   հարմար   կլի– (յէր   ավելի խոշոր նավի   համար,   քան  բաց  նավակի։

Այդ օրերին օ՛վկիանոսն ակոսում էին կատաղի ւալիքնե֊ րրւ Ուժեղ քամի էր փչում, ճիշտ է, հարկավոր ուղղությամբ, դեպի հյուսիս, դեպի Ֆատու֊Խիվայի մոտ գտնվող Խիվա– Օսւ     եւ    Թախուատա     կղզիները։

Եվ մի անգամ առավոտյան, երբ օրը դարձյալ մռայլ էր, ինչպես նախ՛որդ շատ օրեր, հայր Վիկտորինը վճռեց ծով դուրս գալ։ Թիավաբողների խմբի հետ միասին նա կարկա֊ աած կճեպով դուրս եկավ օվկիանոս։ Չի ԱաՐռ1Բ արժանին չհատուցել նրա խիզախոլթյանր։ Վիթխարի ալիքները նավակը նետում էին վեր ու վար, այն շարունակ անհետանում էր ջրե լեռան ետեւում, եւ մեզ թվում էր՝ րնդմիշտ։ Բայց ամեն անդամ հերթական ալիքի կատարը նրան վեր էր հանում։ Եվ սպիտակ առագաստը կորավ հեռվում։ Իսկ մենք ծովափին կան՛գնած  հուզվում  էինք  խիզախների համար…

Հայր Վիկտորինը ուզում էր մնալ Խիվա֊Օ այում, (արշիպելագի գլխավոր կղզում։ Իսկ նրա ուղեկիցները պետք է վերադառնային բրնձով, ալյուրով, շաքարով։ Կվերադառնա ն արդյոք… Վերջապես մի շաբաթ հետո ծովափին կանգնած ղիտորդր    հայտնեց,     որ    տեսնում   է    նավակը։

Հզոր ալիքները ն՛ավակը թեթեւորեն հանեցին ափ։ Խում– բր բոլորովին ուժասպառվել էր։ նրանք ստիպված էին եղել ամբողջ ճանապարհին թիավաբել։ Կ՚այմը կոտրվել էր, նավակի հատակից տէախտակներ Էին դուրս ընկել, եւ նրանք քիչ ջանք չէին գործադրել ջուրը դուրս թափելու համար, մինչեւ կարողացել էին նորոգել նավակը։ Հայր Վիկտորինը բարեհաջող տեղ էր հասել, բայց մթերքներից նրանք կարողացել էին   միայն  մի  փոքր  պարկ  ալյուր  ճարել։

ճանապարհորդները հազիվ հասան մինչեւ իրենց խրճիթները եւ քնեցին ՛մեռածի պես։ Թիավարներն իրենց հետ լուրեր բերին, որ ոչ մի պատերազմ չկա, մեղավոր են կոպրայի վաճառքով    զբաղվող    չարչիները…

Գրությունը բոլորովին հուսահատական դարձավ։ նավերը   չէին     երեւում։

Ի  լրումն   այդ  բոլորի,   վերջնականապես   պարզ   դարձավ,

143

որ մեր ոտք՛երն անդամ ահատմ ան սպառնալիքի տակ Լյ Նույնիսկ կղղարնակներր չէին կարողանում առանց "արսլյյշԼլ նայել մեզ։ Այժմ, երբ պատերր մեկնել էր, ֆատուխիվաոԱ ների մեծամասնությունր վերականգնել էր բարի հարառէ^ րոլթյոլններր մեզ հետ։ Վիլլին, ազնիվ կաթոլիկր, երկա ժամանակ դժվարին դրության մեջ էր, բսէյց այժմ նա է ամեն     կերպ     աշխատում    էր     օգնել     մեզ։

Եվ ահա մենք խորհռլրդ հրավիրեցինք։ Ուրիշ ոչ մի ընտ֊ րություն չմնաց՝ հարկավոր է ճանապարհ ընկնել։ Վիլլին Ա էլի մի քանի մարդ որոշել էին մեկնել ալյուրի ու բրնձի եսւե– վից եւ համաձայնվեցին մեզ վերցնել իրենց հետ։ Խրճիթն առայժմ    կարելի    է    փակել։

րայց   ինչպե՞ս    պահպանել    մեր    հավաքածուները    կողո֊ պուտից։   Մեզ հետ  մենք  կարող ենք  վերցնել միայն  հագուստ՛ ների   ճամպրուկը,   իսկ   գանգերը,   կմախքները   եւ   հնադարյաԼ իրերի   ստիպված   ենք   թողնել․,․   Իսկ   ի   նչ   կլինի,   եթե   մի   ան֊ գամ   էլ     ելույթ    ունենամ    ձեռնածուի     գերում։   Ես  ինձ   մոտ հյուր   կանչեցի   «ամենահուսալի»   ֆատուխիվացին երին   եւ   նը֊ րանց       ֆորմալին    տվեցի    հոտ   քաշելու։    Նրանք    փռշտացին, քթներր    բռնած   ցատկռտեցին,   իսկ   ես   բացատրեցի,    որ   դա մահացու թույն   է,   որով թրջված  կլինի  խրճիթի   ամբողջ  հա– տակր։   Հեղուկը,   որ   սպանում   էր   նույնիսկ   հազարոտնուկին, խիստ       ուժեղ   տպավորություն    գործեց։    Հազարոտնոլկի ն… Չէ        որ   նրան   թեկուզ   հազար   կտոր  դարձնես,   թեկուզ   ջրում խեղդես՝ միեւնույն  է՝  ապրում է։  Իսկ  այդ հեղուկր նրան  սատկացրել      է։   Խորապես   համոզելու   համար,    ես,    նախքան   հատակին      ջուր   ցանելը,   քիթս   բամբակով   փակեցի   ու   աչքերս կապեցի։   Հետո   կայծակնային   արագությամբ   դուրս   թռա   ու շրխկացնելով      ծածկեցի   դուռը։   Մի   քանի   րոպեից   մահաբեր գոլորշին կլցվի   ամբողջ շենքը…

Եվ հրաժեշտ տալով մեր առաջին բնակավայրին, մոծակների ամպի ուղեկցությամբ մենք դանդաղ քայլերով ներքեւի֊ ջանք հովտով, միանգամայն հավատացած, որ մեր հավաքա֊ ծոլները հուսալի կպահպանվեն, ինչպես  գանձապահարանում։       ^

Այդ գիշերը մենք Վիլլիի մոտ անցկացրինք։ Ոչ մի մո– ծակիկ… Մենք արդեն մոռացել էինք, թե ինչ բան են հան֊ 144

ՌԱստ   գիշերնձրր։   Թվում   էր,   թե   մեր  ամբողջ   կյանքում   ապ– է,    ենք    անտառում։

Առավոտյան դեմ մեզ արթնացրեց շան հաչոցր։ Միա֊ ձւսմանակ անտառից դուրս պրծան մի քանի լապտերներ — «,,ռ մեր խումբն էր հավաքվում։ Այսօր ճանապարհ պիտի րնկնենք։ Իսկ ինչպե ս է եղանակր։ Գիշերային երկնքում սուրուս՝ ԷԻս ամպերը։ Նշանակում է, օվկիանոսում ուժեղ ալեկոծություն    է։     Սպասենք    մի    քիչ,՛–

Մի  քիչ ցուրտ   էր․  թեյ  դրեցինք,   որ   տաքանանք   ու քոլն֊

ներս      փախցնենք։      Տարօրինակ   էր   նստել   հին   թշնամիների

շրջապատում։    Ո չ   ժամկոչր կար, ո՛չ Պակեեկեեն…    Քայց մեղ

|    Հետ  թեյ   էր  խմում Իոանեն։   Նա  անհանգիստ   նայում  էր   եր–

կընքին։     Անձրեւ   էր    մաղում։

Ինչպե ս է մռնչում ալեբախությունը։ Մենք դեռ երբեք այդպիսի աղմուկ չէինք լսել։ Ցրտից ու վախից մեր մարմնով սարսուռ    անցավ։

Կարծես լուսանում է։ Այո, առավոտր նեղում է գիշտ՜ին։   Վիլլին   վեր   կացավ   ու   կարգագրեր՝   «Խամաի1»։

Այսպես, ուրեմն, մեկնում ենք… Սկսում ենք խելացնոր ձեռնարկումր։ Քայց կղզում սպասելն ավելի վատ է։ Մենք շարքով իջանք ծովափ, եւ այստեղ ալեբախության խլացուցիչ մռնչյունը մեր գլխից դուրս մղեց բոլոր կասկածներն ու տա– տանումներր։ Հմուտ թիավարները մեզ կանոեով հասցրին նավակին, որը խարիսխ էր գցել ծովախորշում, եւ վերադարձան մյուս ուվեւորների ետեւից։ Վերջին անցումը կատարված է, իսկ ծովափին ինչ֊որ մեկր դեռ թափահարում է ձեռքերը։ Ալդ մի կիսաչինացի է՝ Խանավավեից․ նա էլ է կշտացել Ֆատոլ֊Խիվայից։ @այց նավակում բոլոր տեղերն զբաղեց֊ ված են, իսկ նա հավաքել բերել է իր ամբողջ ունեցվածքը, նույնիսկ՝ խոզ ու մի քանի հավ։ Այդ մարդը եւ՛ ծիծաղելի է, եւ խեղճ։ Նա այնպե ս էր ուզում ուղեւորվել մեզ հետ, բայց նավակը առանց այն էլ գերբեռնված էր։ Նավեզրերը ջրից մի քՐ1 ԷԻս բարձր։ ճիշտն ասած, ինձ ու ԼիՎին այղ ամենն րնդ– հանրապես անխոհեմ բան ՛էր թվում։ Բայց չէ՞ որ նախորդ անգամ ամեն ինչ բարեհաջող անցավ։ I   Գնացինք։

145

՛՜Բախտի   որոնումները—10

նստարանների տակ  տեղավորված էին բանանի  պաշսւռ ներ,  նավաքթի  վրա՝ խմելու ջրով լի բիդոն   էր     դրված։     Եթք, ամեն     ինչ  լավ  լինի,   բարեհաջող   քամու   դեպքում   մի   օրոլ֊յ կհասնենք   նպատակին։   ճիշտ   է,   մենք ոչ քարտեզ  ուն,ենք։ ո կողմնացույց,   բայց   բավական   է   հենց   սկզբից   ճիշտ   ոլղղոլ֊ թյ<ուն   վերցնել  ու   գնալ   այդ ուղղությամբ   այնքան   ժամանակ քանի   դեռ   հորիզոնի   ետեւից   չեն   հայտնվել   Խիվա֊Օայի   լռռ^ ները։      Իսկ   եթե   մառախուղ   իջնի,   այն   ժամանակ   մենք  ձո, րած  ենք՝  չենք   նկատի   ու   արշիպելագի   սահմաններից   դուռ» կգանք։

Գերբեռնված նավակը սսլառնալիորե՚Ա թեքվեց։ Ֆատոլ– խիվացիները մի անգամ էլ ստուգեցին քամու ուղղությունը։ Ամեն ինչ կարգին է, պասսատը ուղղակի մեր թիկունքին է խփում։

Մենք տասնմեկ հոգի էինք։ նավապետի դերը կատարում էր ծերուկ Իոանեն, նա նս,տել էր նավախելին՝ ղեկային թին բռնած։ նրա կողքին, ճամպրուկների ու պարկերի վրա տեղավորվել էինք Լիվր, ես եւ Վիլլին։ Առջեւում նստել էին թիավարները         եռանդուն դիմագծեր, կոփված, հողմ ահ արված մաշկ, թ՛ովս իրաններ, պիրկ մկաններ։ Պատրաստ ենք պահում մուրճն ու մեխերը— գուցե հանկարծ հա՛տակի տա\խ֊ տակներր չդիմանան։

Իոանեն, հագած իր սովորական հագուստը՝ ծղոտե լայնեզր գլխարկ, սպիտակ կարճ անդրավարտիք ու մայկա անհամբեր սպասում էր/ Թվում է, թե նա քարից է քանդակված, միայն երեսն էր ժպտում ալիքներին ու քամուն։ Ամեն ինչ պատրաստ է։ Իոանեն կանգնեց, գլխարկը հանեց, կուրծքն ու ճակատը խաչակնքեց։ Խստադեմ, հանդիսավոր թիավարները նստած էին գլուխները կախ, իսկ Իոանեն դանդաղ աղոթք էր կարդում մայրենի լեզվով։ Դրանից հետո բոլորը մի անգամ էլ խաչակնքեցին— արարողությունն ․ավարտված է։

նավակում կարծես փոթորիկ ճայթեց։ Իոանեն հրամաններ էր արձակում ձեռքերը թափահարելով, նավաստիներ* բղավում էին, նստարանների վրայավ թռչում այս ու յն կողմ՛ Ակնթարթորեն հավաքեցին խարիսխը, սոսկալի իրարանցսաօ 146

• է, բարձրացրեցին   առագաստը։  Աա ր ա մ ան ա լի   է,   որ   նավա֊ I* դուռ չեկավ։   Րոլորն   ասես  խենթացել  էին։   նույնիսկ   սովո֊ > «աԲաՐ  հանգիստ   Վիլլին   էլ   էր  ճչում՝ վայրի   ձայնով կարգա– ^ութէոլննեՐ     անելով։

Եվ ահա մենք թռչունի նման թռչում ենք ալիքների վրա֊ ․,,ւ/» Ֆատուխիվացիների դեմքերը փայլում էին ուրախոլթյոլ֊ Հ․Աո։ Թվում էր, նրանք իրենցից դեն էին նետել ընղարմալբ֊ւ֊ Տո, նախնիների արյունն էր եռում նրանց երակներում։ Իոա֊ Հէն ամուր բռնել էր ղեկը, խոզանանման մորոլքը հանղըգ– ■Հարեն     վեր    ցցած։

է խ, այ թե սլանում էինք մենք, հա ։ Ակամա կեռար թավուտների թմրած որդիների արյունը։ Եթե հնարավոր լի֊ ձեր ամբողջ նավարկոլթյոլնր կատարել Ֆատու֊Խիվայի պաշտպանության տակ… Բայց շուտով նավակր կսկսի ավե֊ ւի ուժգին դես ու դեն նետվել։ Բաց ծովում ալեկոծությունը, Հավանաբար,    ավելի     սաստիկ    կլինի։

Եվ իակապես։ Երբ հեռվում անհետացան ՛կղզու ատամ– I նավոր ժայռերը, մենք սերտորեն ծանոթացանք օվկիանոսի հետ,,․ Հզոր, փրփրապատ ալիքները սարի նման բարձրանում են մեր Գլխից վեր, բայց նավակը թեթեւ սլանում է նրանց վրայով, ցայտքերի ամպերի մեջ։ Ահա վերեւից նայում ենք քսոր, գորշ֊կանաչավուն հովտին, իսկ ահա արդեն ներքեւումն ենք, վիթխարի ալիքների մեջ սեղմված։ Այո, այստ՛եղ դըժ֊ վար կլիներ նաեւ ոչ այնպիսի կճեպիկի համար, ինչպիսն մերն է։ Մենք չգիտեինք, որ մեզ հետ միաժամանակ փոթորկի դեմ պայքարում է նաեւ «Թերեորա))֊ն։ Ալիքները փլվել յէբն շխունայի տախտակամածը, խուժել ընդհանուր նավասենյակը ու փշրել ամեն ինչ։ Իսկ մեր պստլիկ նավիկր վրս֊ ս՛ահ պայքարում էր փոթորկվող տարերքի դեմ։ Մենք սրընթաց    թռչում    էինք     կատարից   /կատար։

Իոանեն գերազանց ղեկակալ էր։ Սառած ժպիտը դեմքհն, *ա ուշադիր հետեւում էր ալիքներին եւ նավակր հմուտ տանում դեպի ալիքի կատարր։ Իսկ երբ ջրի հորձանքը ծածկում Կր մեգ եւ ն ավակր ճռռում էր իր բոլոր կարերով, նա միայն "՚վելի ամուր էր կպնում ղեկին, աչքերը չհեռացնելով հա֊ Իրդ  ալիքից։   նա  թրջվում   էր,   աղի  ջուրը   լցվում   էր   աչքերը,

10*       147

բայց   ոչ մի   ակնթարթ  ձեռքից  բաց  չէր թողնում  ղեկը, Հո կա պ    ղեկակալ    էր։

Երկու ավելի երիտասարդ թիավ՚արներ կուչ էին  եկեւ ս վակի   հատակին,   ընկերներն   անխնա   ծաղրում   էին   ծովա․լ․ հիվանդությամբ   տառապող   նավաստիներին։    Սարսափե/Կ   լ նայել  Լիվի ուռչող  ոտքերին, բոլոր վիրակապերր քանդվկս ու ը՛նկան  ջուրը,,․   Նա   գիտակցությունը կորցրած   պառկած / պարկի վրա,   եւ ես  ամբողջ ուժով պահում էի նրան,   երբ հո ձանքը     հարվածում    էր     մեզ։

Երբեմն   ամբողջ   նավակը թաղվում էր   ծովային   փրփոլրկ մեջ,   եւ թվում էր,  թե   մենք   ահա   ուր  որ է   կիջնենք  հատակ֊, Բայց      նավակը   դուրս   էր   պրծնում   օվկիանոսի   զորեղ   գրկա֊ խառնություններից,  տալով նրան  միայն  մի քանի  հատ  միրգ մեր պաշարներից։  Ջուրը   դուրս թափե լ,  շո ւտ։   Ոչ  մի  վայրկյան դադար,   անընդհատ լարվածություն։  Մի անգամ չէր, Ոո ինձ թվաց, թե մեր վերջը եկավ, երբ մենք սլանում էինք ջրա֊ յին   պատի   ամբողջ   եր՛կարությամբ,   պատ,   որ   խոյանում  էր վեր,   վեր   ու   մեկ   էլ   փլվում   ուղիղ   մեզ   վրա։   Կամ   երբ   մենք խելացնոր    արագությամբ   թռչում   էինք    կատարի    վրայից   ու մի   ակնթարթում թավալվում   ալիքների   մեջ   այնպես,   որ մեր ամբողջ   նավակը   ճռռում  էր,  խրվելով  ցայտքերի   շատրվանների  մեջ։   Իմ աչքի   առաջ   նավակը   եւ   նրա   անձնակազմը հը– րաշքներ    էին     գործում։

Բայց ինչքան էլ որ հզոր ալիքներր բարձր էին թռցնում մեզ, նույնիսկ կատարի բարձունքից ցամաքը չէինք տեսնում։ Վաղուց անհետացել էր Ֆատու֊Խիվան, հետեւյալ կղզին դեո չէր հայտնվել։ Բայց եւ այնպես Իոանեն չէր կասկածում մեր ուղղության     ճշտությանը։

Ես վատ եմ հիշում այդ ժամերը։ Մեկ հորդում էր անձրեւը, մեկ այրում էր կուրացուցիչ արեւը… Մերկ, թուխ մեջքերը սեւացան մեր աչքի առաջ, իմ եւ Լիվի մաշկի վրա առաջացան բշտիկներ, որոնք մրմռում էին ծովային աղից ՛՛՛արեւի ճառագայթներից։ Դեռ լավ էր, որ մենք մազակալվելդ էինք, թե չէ արեւահարությունից չէինք խուսափի։ Հիշում եմ, ինչպ՛ես մեր շուրջը, ալիքների մեջ, ֆշշացնելով պարում 148

սեւ դելֆինները։ Հետեւյալ ակնթարթին նավակը նետվում էր վեր,    ու   մենք   այլեւս   չէինք   տեսնում   նրանց։

Մենք լողում ենք առաջ ու առաջ… Օրվա եռուն պահն է։ կիսանինջի     մեջ     լսեցի     Իոանեի    ձայնը,

— ․ Մ ոտանե ։

Հարկավոր է փոխել ուղղությունը։ Իրար խառնվեցին նավաստիները, որոնք մինչ այդ ալարկոտ հետեւում էին, որ ալիքներր   չկոտրեն     առագաստափայտը։

Մոտան\ե ,,, Ֆատու֊Խիվայից հյուսիս ընկած մի անբնակ,, ժայռոտ, փոքրիկ կղզի։ Այն մեզ շատ հարկավոր էր ուղղությունն ստուգելու համար։ Մենք պետք է անցնենք նրա արեւմտյան    կողմով։

Այժմ, երբ մենք հյուսիսում տեսանք Մո տանեի սեւ ժայռերը, մեր հոգին համակվեց ուրախությամբ։ Թող որ առաջվա նման մենք շպրտվենք այս ու այն կողմ ու թրջվենք ոտից գլուխ՝ առջեւում ցամաքն է։ Իսկ ահա Մոտանեից ձախ, մշուշի մեջ՝ լեռն երի ֆոնի վրա կանաչ հովիտներ։ Այդ Թախուա– տան է՝ ասես ան՛վերջ նահանջող միրաժ,,․ Մենք դեռ պետք է նավենք ու նավենք մինչեւ նրան հասնելը՝ լեռները երեւում են   հեռվից։

Մոտանեի եւ․ Թախուատայի միջեւ, օվկիանոսից հեռու, ինչպես գորշ կանաչավուն մի շերտ, դուրս լողաց Խիվա֊Օան։ Ես ձայն տվի Լիվին, որ երԱաց մեր կղզին։ Բայց նա չլսեց իմ   ձայնը։

Ամենավտանգավորը դեռ առջեւումն էր։ Խիվա֊Օայի հա֊ րավային կողմի եւ Թախուատայի միջեւ ընկած նեղուցով անցնում է օվկիանոս՛ային ուժեղ հոսանք, ուստի այնտ՛եղ առանձնապես խոշոր ալիքներ են լինում։ Մեր թիավարներն այղ լս՚՚վ գիտեին։ Անհանգստացած Վիլլին խորհրդակցեց Իոանեի ՛՛՛ետ։ Բայց ուրիշ ճանապարհ, միեւնույն է, չկար։ Կաշխատենք որքան     հնարավոր    է     աջ    վերցնել։

Մենք լրիվ ընթացքով սլացանք դեպի փոթորկվող գոտին։ Իոանեն ասես էլեկտրականացված լիներ, այնպես էր լարվել,    ինչպես     գազանր    ցատկելուց     առաջ։

Ամեն    ինչ     նրանից     էր     կախված։

149

Խիվա֊Օայի     խոշորագոլյն      հովիտը      կոչվում    է    Աւոոլ֊

ոնա։

Այստեղ   է   գտնվում   արշիպելագի   մայրաքաղաքը,   որտեղ

ապրում են      երկու֊երեք   հարյուր   բնակիչներ)    Մի   ժամանակ

Ատուոնայում   է   ապրել   Մարք,իզյան   կղզիների   նահանգապե–

տը,   այստեղ է,  որ անհետացել են Թուկոպանայի եւ նրա աոք֊

կա     արձանները։

Հովտում ցրված են տախտակե խրճիթներ, բայց դրանք, լինելով արմավենիների հետեւում, ծովից չէին նկատվում՛․ Հեռվից երեւում էին միայն անտառն ու լեռները, որոն՛ք կհ~ սալուսնի նման եզրապատում են լայն հովիտր։ Իր կյանքի վերջին տարիներին այստեղ է ապրել նկարիչ Գոգենը։ նրա գերեզմանր   գտնվում  է   հովտում,   բլուրի վրա։

Մ արքիզյան արշիպելագում սպիտակամորթներ գրեթկ չկան։ նուկու֊նւի վայում կան միայն երկու հոգի՝ վարչապետը եւ մի միսոներ․ մնացած բոլորը՝ ոստիկան Տրիֆֆեն, հեռագրիչ ոելվասը եւ մի փոքր կրպա\կի տեր պարոն Րոբը ապրում են Խիվա֊Օայում։ Խիվա֊Օայում կա նաեւ մի միսոներական կետ, ուր բնակվում են քահանաներ եւ երկու կաթոլիկ միան՚ձ֊ նուհին՛եր։ Եվ, վերջապես, այստեղ ապրում է նորվեգացի Հենրի էին, նա պլանտացիա ունի կղզու խուլ անկյուններից մեկում։ Արշիպելագի մնացած բնակիչները պո լինե զիա՛ցիներ եւ    խառնածիններ    են։

Ատուոնան (որտեղ միայն մի կույտ փայտե տներ կան եւ նահանդապետի լքված ռեզիդենցիան), մեծ քաղաք է թվում Թաի տիում ոչ մի անգամ չեղած կղղա բն ակին, գեղեցկությունից    վեր   մի    բան,    երկնային    թագավորություն։

Մենք մոտեցանք մայրաքաղաքին, երբ արեւն արղեօ մայր    էր    մտնում։

Ամբողջովին թրջված, մահվան չափ հոգնած, մենք հիշում էինք մեր մղձավանջային ճանապարհորդությունը անսանձ,     վիթխարի    ալիքների    մեջ,,,

Գնում  ենք դեպի   ափ,   հատու լսվում  են   հրամանի խոսքերը,  արեւախանձ թիավարները հավաքում են առագաստն   ու կայմը։   Հասել   ենք   դժվարին   նավարկության   նպատակակե՛ տին,     բայց   մեր  լարվածությունը   դեռ չի   անցել։   Մենք  շաա՜․֊ 150

ավ     գիտենք,   որ   դեռ   վաղ   է   մեզ   անվտանգ   զգալը։   Քամու կողմ իք    ափին    մ ուռենալը   լուրջ     գործ    է։

թ՚իէսվարողները    կպան   թիերին։    Ծովում   հեռու   տարած– \    յեւ   էր   ծովափնյա   ծանծաղուտը,   եւ  հզոր   ալիքները  խլացու֊ ցիտ   շառաչով հարձակվում   էին   նրա   վրա։   Այսօր   նրանք   թավագլոր   հասնում  էին   մինչեւ   անտառ,,․   Մի   քանի   կղղաբնակ– ^կո   կանգնել   էին    ափին՝   հիանալով   հզոր   տարերքի   խաղով։

Լիվը սթափվեց, բայց նրա աչքերը անտարբեր նայում աէն փրփուրի քաոսին։ Թիավարներր ուշադիր լսում էին Իոա֊ նեի հրամանները։ Թուլացած տղաները երկուսով մի թի էին ստանում   հասել էր բոլոր ուժերր լարելու ժամը։

Վճռականորեն    գնում    ենք    դեպի    ալեբախության    եզրը, բայց  մեր ետեւից բարձրանում  է մի   ահեղ  ալիք,   եւ ստիպված քենք      նահանջեի    եռանդագին   աշխատելով   թիերով։    Նավակը գնդակի  նման թռչում է  օդ․․,   Ալիքը 9Ր՚1ռց։   Այժմ նորից   կարելի    է     առաջ    գնալ։

Իոանեն,      մոլեգնած      դեւի   դեմքով,      խռպոտած   ձայնով

հրամաններ    էր    ճչում։    Առանց   նրա    հրամանի    թիավարները

ոչ  մի   շարժում  չէին   անում։   նա   ամբողջովին   ուշադրություն

էր      ու     էներգիա։    Միայն   նրա   կամքն   ու   փորձր   կարող   էին

՜փրկել   մեզ։

Ահա   այն,   հարկավոր   ալիքր,,,   Իոանեն   հրամայում   է․

—   Թիավարն ի     թիավարե լ,    թիավարն լ։

Եվ թիավարներր։ ատամները սեղմած, աչքերր փայլեցնելով այնպես էին րնկնում թիերի վրա, որ թիերր ճըռ֊ ճըռում էին։

Փոթորկուն ալիքը սրընթաց քշում էր նավակր ալեբախության ամբողջ շերտի միջով։ Մենք կառչեցինք նավակո– ՂՐ9՛ Հանկարծ երկու երիտասարդ տղաները ձեռքերից բաց թողեցին    իրենց    թին։

Իոանեն ոռնաց կատաղությունից։ Վիլլին մի ցատկով բռավ մեր մոտով ու բռնեց թին, տղաները երեսնիվայր փռվեցին     մրգերի    կույտի     վրա։

Րայց Վիլլին ուշացավ։ նավակն արդեն կողքով շրջվել էր   դեպի      ալիքր,    եւ   Իոանեն   ոչինչ   չէր   կարող   անել։   Թիերը

151

նետելով     մի   կողմ՝   թիավարները   թռան   ոտքի   եւ   "ուզվեցին ջուրը։

Ես   ղրկեցի   Լի վին   եւ   նույնպես թռա ջուրը։   Վիլլին հետե֊ վեց   մեզ։   Փոթորկուն   ջուրն   իր   գիրկն   առավ   մեզ։

Խելքս գլուխս  եկավ միայն  այն  ժամանակ,  երբ ոտքերիս աակ զգացի ավազը, եւ իսկույն Լիվի հետ վազեցի դեպի ափը, շտապելով հեռանալ  ծովփց  անողոքաբար դեպի մեզ շարժվող նոր,   ապակու   փայլով   շողացող   պատից։    Մաքառելով   եռա֊ ցող     ջրապտույտի    հետ,     մենք    դուրս    պրծանք    նախընթաո ալիքի   կառչուն   գրկախառնությունից   եւ   ընկանք   խոտի   վրա։ Րսկ       մեր    ուղեկիցները    մրջյունների   նման   շրջապատեւ էին   նավակը,   որը  դեսուդեն  էր շպրտվում ալեբախությունից։ Րնչ   ուզում  է լինի,   պետք   է փրկել  այն։   նրանք   մի   պահ   ան֊ հետացան      հոսանքի      տակ,   բայց   նավակը   բաց   չթողեցին։ Ավելի     շատ  ջրի   տակ լողալով,  քան  ջրի   երեսը,   նրանք   ափ հանեցին բոլոր պարկերն  ու ճամպրուկները, իսկ հետո դուրս բերեցին     նաեւ     նավակը։ Մենք

այդ բոլորը, համենայն դեպս, տեղափոխեցինք ան֊ տառ։ Թիերը, մրգերն ու մնացած մանրուքները ալիքներն իրենք հետո կնետեն ափ,,՛

Մենք     հասանք     Խիվա֊Օա։



0 ւ թերորդ գլուխ

|յ․1ւապաււ՚․ոա(ւ0եր()Ս»;ւաւ ււնսւ <յյւււ– դոււք; Լեռների վրայով ոեաի Պու– աււաւււէ «սկայսւկսւն աստվածներ թավուտներում՛։ "Յաշւոամ՚ուճք ի հրապարակը եւ անս"երձեհսւլի աւք– րութւուՕրՏ Տյ՚սւուոիոււրի՝ Հարավային ծովերի արւ|ակաՏբ$ 2․ա– վերի որււ5 Տարմ՝ անալի ճակա֊ տազրեր* 1սանաիսւպսւ՝ ւքահվան հովիտ։ «էուքիտեՕ նյ ստ Է ունե– Օոււքէ

ա Փէ&   դեպի    ա ր մ ա վեն ին ե րի    պոլ֊ ^^                բակն   է   տանում  խոտով  պատած

մի կածան։ Մենք նա՛խ տեսանք հեռագրիչի տնակը, հետո, հենց ճանապարհի եզրին, ֆուտբոլի դաշտը, որը, ճիշտ է, այնքան էլ հարթ չէր, Բայց այնուամենայնիվ քաղաքակրթություն է,,․ Եվ կղզաբնակներն էլ այստեղ ավելի էլեգանտ են հագնված, քան մեր բարեկամները Ֆատու֊Խիվա– լում։ Լայնեզր գլխարկները թեք են դրված, բերանի անկյունում անփութորեն տնկված է գլանակը, իսկույն երեւում է, որ այստեղ    հաճախ     են    այցելում    զբոսանավեր։

Տեղական բնակիչները մեզ քննադատաբար էին նայում։ Երանք արդեն ճանաչում էին սպիտակամորթներին։ Կղղա֊ բսակներր նրանց բաժանում էին երեք դասի, համազգեստներ, որ մեծարանք են պահանջում, տուրիստներ՝ իրենց ծաղրանքի օբյեկտը, եւ կոպրա մթերողներ, որոնց նրանք վերա֊ բերվում    էին    առանց    հարգանքի։

Համազգեստը նրանց աչքում մարմնավորում է կառավարությունը, իշխանությունը, որն օրենքներ է հրատարակում  եւ   կղզաբնակներին   ուղարկում   Թաիտիի   բանտը,,․

Տուրիստը, նրանց հասկացողությամբ, հիմարության մարմնավորումն   է։    նա   կյանքը   ծախսում  է   աշխարհով   մեկ

153;

թրեւ      գալու   վրա   ու   փողը   քամուն   է  տալիս։  Հին,   ճաքճքվի–, բարե   արձանների  համար   նա   կտա   ոչ  միայն   մի  կույս, փո ա,լ1ւ    եզրավոր     գլխարկն     ու    կոստյումը։

Իսկ ինչքա՛ն հիմար հարցեր է տալիս նա։ Տոլրիսսյր , զգում ֆեիի եւ մյուս բանանների տարբերությունը, մի ս,տ^ րեկան երեխան նրանից խելոք է։ նրան չեն գրավում կղզա֊ բնակների ոչ տունը, ոչ գեղեցիկ հագուստը, ափ իջնելով պես նա նետվում է անտառ, իբր թե՝ այնտեղ է գեղեցկոլ֊ թյունը։

Բայց տուրիստը գոնե միլիոնատեր է։ Եվ ոչ թե կոպոա մթերող։ Սրանք նույնպես սպիտակամ՚որթներ են, բայց իս^ կական մուրացկաններ։ ճիշտ է, սրանց գլուխն ավելի լայ է աշխատում, մարդկանց հիմար հարցերով չեն անհանգըս֊ տացնում։ Եվ կոկոսի արմավենիների հետ կարողանում են վարվել ոչ վատ ու խիզախորեն խմում են կոկոսի դինի։ Բայռ նրանք ժամանում են ոչ թե փող վատնելու, այլ փող կորզելու համար՛։ Տուրիստները եւ կառավարական աստիճանավոր֊ ներր նրանց վրա վերեւից են նայում։ Մթերողներին պակասում է ազնվությունը։ Մի խոսքով, ինչ֊որ տարօրինակ մարդիկ  են…

Քանի որ մենք ժամանեցինք համեստ, տեղական նավակով եւ ափ իջանք այդպիսի հիմար եղանակի ժամանակ, մեզ դիմավորեցին սառն։ Իսկ երբ մենք, թաց քրջեր հագած, ըս– կըսեցինք քայլել շավղով հազիվհազ շարժելով ոտքներս, սւեղական բնակիչները վերջնական վճիռ կայացրին՝ այս ըււ– պիտակամորթներր   ամենաստորին դասից  են։

ճիշտ այդպես գնահատեց մեզ նաեւ ոստիկան Տրրֆ– ֆեն, երբ մենք Վիլլիի եւ Իոանեի հետ միասին ծեծեցինք նը– րա գրասենյակի դուռը։ Քանզի ամբողջ կյանքը պոլինեզիա– ըիների մեջ անց կացրած սպիտակամորթն ընդօրինակում է նրանց     հայացքները    իրերի    նկատմամբ։

Խցանե սաղավարտով նիհար մարդը պղտոր հայացքոՂ․ չափեց մեզ։ Աջ ձեռքը գրպանից չհանելով, ձախը երկարացրեց Լիվին ողջունե/ոլ համար։ Հե աո միջքով շրջվեց դեպի մեզ եւ   Վիլլիին   ու   Իոանեին   հրավիրեց   իրեն  մոտ   գիշերելու,   եթե

154

րւրիշ․     աեղ  չունեն։   Մեզ   վրա   նա   այլեւս չնայեց։   Ինչ   արած, ձեր   տեսքն   իսկապես   որ   այնքան   էլ   պատկառելի  չէր։ Մենք    շարունակեցինք    ճանապարհը․,*

՛հյուղի հեռու ծայրում գտանք միստեր Բոբի, ուղղակի Բոբի եւ ուրիշ ոչինչ, կամ տեղական ձեւով Պոպայի կրպակը։ Գերուկ, ժպտերես, կարճ անդրավարտիքսվ Բոբը մեզ դիմավորեց      դռներում։

Մա զոտ   ոտքեր,   կտած   ձեռքեր…   Զեռքի

վրա ծեծված երկնագույն խարսխիկը շատ լավ ներդաշնակում էր նրա ընդհանուր դեմքին։ Իսկույն երեւում էր նախկին նավաստին,    որը   նստակյաց   կյանք   է   հաստատել   ցամաքում։

Բայց   այստեղ   էլ   մեզ   համար   տեղ   չկար։   Միստեր   Րոբը հայտնեց,   որ նրա   տանն   արդեն   բնակվում   են   երկու  լուսանկարիչներ,    ավելին    տեղավորել   չի   կարող։    Եվ   անհետացավ է   տան մեջ, ինչ֊որ բան մրթմրթալով անտանելի եղանակի մասին։     Իսկապես,     անձրեւ   Էր    գալիս…

Միայն այժմ սկսեցինք հասկանալ, որ ինչ֊որ բանում մենք վրիաել ենք։ Վայրենու նման ապրելը բարեպատշաճ բան չի։ Մեզ շրջապատում Էր դարձյալ այն աշխարհը, որը հիմնված Է բարօրության համար պայքարելու վրա։ Մենք մարտակոչ նետեցինք այստեղի սպիտակամ որթներին նրանով, որ հաշվի չնստեցինք քաղաքավարության կանոնների հետ, կպանք նրանց հպարտությանը, ինքնագոհ համոզմունքին, որ նրանք ետ չեն մնում ժամանակից, չեն ապրում մի ինչ֊որ     խուլ     վայրում…

Մեր      կողքով   անցան   մեր  թիավարներ;։։   նրանց   ապաստարան     Էր    տվել     կաթոլիկական     միսիան։

Վիլւին   առաջնորդի   ազգականն   Էրունրա   տանն    էր   սե֊ ղավորվել։                                                                                                                            ;

Հիշելով Պ ակեեկեեի խորհուրդը, մենք փնտրեցինք բողոքական քահանայի տունը։ Կեղտոտ, մութ, մեկուսի բարաքը, թերեւս, ավելի ընդարձակ էր– այստեղի մյուս հյուղերից, բայց բնավ էլ բարեկարգ չէր։ Բոլոր նրանք, ովքեր դավանում էին բողոքական քահանայի հավատին, կարող էին բնակվել    նրա    բարաքում։

Մեզ   դիմավորելու   դուրս   եկավ   ժպտացող   բոկոտն   քահանան՝   սեւ   պիջակով   եւ   պոլինեզիական   կարճ   շրջազգեստովէ

նա հրավիրեց մեզ միանալ եկեղեցական համայնքին։ ՚ւ շում եմ սոսկալի աղավաղված սաղմոսերգությունը, տարօոե նակ դեմքերի կալեյդոսկոպը, դրանից հետո մենք փռվեցիԼ հենք   նոր   ազատված   մահճակալի   վրա   ու   քնեցինք։

Երբ   մենք   արթնացանք,   պարզ   օր   էր։   Կոտրված  լուսա, մուտից արեւի  ճառագայթներն ընկել էին  սուրճի կույտի վրա որը   վաել      էին   հատակին   չորանալու   համար։   Հարեւան շեն֊ քում    ինչ֊որ    մեկը     տնքաց     ու    հազաց։

Լիվը   ատամներր   սեղմեց…   Ոչ,   այստեղ   հնարավոր   չժմնալ։

Մենք «անջրանցիկ» ճամպրուկներից հանեցինք մեր լա֊ վագոլյն հագուստները։ Ծռվի ջրից դրանք իրար էին կպել։ Ոչինչ։ Գոնե թեկուզ մի քիչ տուրիստների նման կլինենք։ Լիվը հագավ մետաքսե զգեստ ու բարձրակրունկ կոշիկ֊ ներ, ես՝ կոստյում ու լայնեզր գլխարկ։ Մենք կաղալով գը֊ նացինք գյուղ; Սքանչելի տպավորություն։ Ոչ ոք չէր նայում հագուստի վրա եղած կեղտի բծերին ու ծալքերին։ Այժմ մենք տեղական բնակիչների աչքում տուրիստներ էինք։ Այ, հիմա բոլորովին    ուրիշ    բան     է ։

Բոբը կանգնած էր կրպակում, շրջապատված ճղճղան գնորդներով։ նա վաճառում էր մուրաբա, մազերի համար հեղուկ, փայլփլուն հովհարներով գլխարկներ։ Մի կին կեււ մետր ռեզին խնդրեց։ Բոբը ռեզինի կտորը դրեց չափի վրա, ձգեց այն մինչեւ հարկավոր երկարությունն ու կտրեց։ Ապա զարմացած    գնորդին    տվեց    մի    կարճլիկ    ռեզին…

—   Միստեր Բոբ,—   դիմեցի ես նրան,—   մենք ուզում ենք որոշ   բաներ    գնեի․․

Րոբը    նայեց    մեզ    եւ    չճանաչեց։

—     էսում   եմ,   միստեր,—    ասաց   նա   վերջապես,   քաղա– քավարի     խոնարհվելով։

—     Մո

ւրաբա     կա՝,    —հարցրեցի    ես։

—     Կա,   միստեր,   քանի՞   բանկա   է   հարկավոր   ձեզ։ ֊֊   Տվեք    բոլորր։

—     Դու   խելագարվե՞լ   ես,—   1շ)՚ջաց   էրվը>    նայելով,   թե      * ինչպես է   Բոբը լիքը   գրկով մեկը   մյուսի   ետեւից   կրում  գրավիչ պիտակներով բանկաները։ 156

^֊․   Ս ս,—    պատասխանեցի    ես,—    հարկավոր    է    աչքիս

փժւ՛
—֊֊ Ահա բոլորը,— հար գալից ձայնով զեկուցեց Բոբը, է՚ւ   ձսւռասեղանի    կեսը   ծածկելով    զանազան    գույնի   բանկա֊

\էբ"Վ՛

—    ԷԺ    ռրեւէ    համով    բան    կա՞՝,—     հարցրի    ես։

—     Կոնֆետ, սառնաշաքար եւ շոկոլադ,— հատ֊հատ I ռ1ոասանեց Րոբը, սրբելով ճակատից քրտինքն ու չհեռաց֊ Ալով ԻնձնԻ9 հաՐԳաԺ9 հա1ա9ՔԸ>

—    Բերեք ամբողջ պաշարր,— կարդա գրեցի ես,— ՐԱհ կխախոտի    մասին    ի նչ    կասեք։

—     Ի՞նչ     եք     ծխում    դուք։ ■—   Ես չեմ  ծխում,   ուզում եմ  նվիրել  տեղական բնակիչ֊

\կին։

Մեզ շրջապատող հանդիսականներր ուղղակի լիզում էին կոչունքները, տհսնելով, թե ինչպես է րոբը բերում ծամելոլ հխախոտի   մի   մեծ   կտոր   եւ   երկար   գանակը։

ա          —    Այսքա  ն,—   հարցրեց   նա,  չափելով  դանակով։

%, — Պետք չի կտրել, բոլորը տվեք,— անփութորեն նետեցի ես,   ինձ   Ռոտշիլդ  զգալով   գյուղական   կրպակում։
—     Իսկ    այս    ի՞նչ    է,—    շարունակեցի    ես։

—    Հեղուկ՝   մազերի   համար,   Թաիտիից   են   ուղարկել։
—    Տվեք,՛

Այստեղ   էիվն   էլ   սկսեց   ապրանքներ ընտրել  իր   համար։ 1րբ      ամբողջ   վաճառասեղանը    ծածկվեց    գնումներով,   մենք խաղաղվեցինք։   Ես   հանեցի  իմ   ամենամեծ չեկը,   պատրաստ֊ ՛լելով   վճարելու։

—     Ի նչ եք անում,— շտապելու կարիք չկա,— իրար անցավ    Բոբը     եւ    դտապ    խլեց    չեկը*

Մենք դուրս եկանք կրպակից, մեզ իշխաններ զգալով։ ՝ա յմ տնավորվեցինք, որ գնումները կուղարկեն մեզ։ Ո՞ւր։ "•լդ    առայժմ   ինքներս    էլ    չգիտենք։

Մեր դրությունր փրկված էր։ Այսոլհեաեւ մեզ վրա կնա֊ յեն     որպես     մարդկանց    վրա։

ճանապարհին մեզ հանդիպեցին «լուսանկարիչները^), "քոնց    մասին   Բոբն    ասել    էր   նախորդ    օրը։    Տղամարդր    նի֊

157

հար   էր,   երկարահասակ,   ռւսերից   ապարատներ   կախաՀ

մի   բազկին՝   վարաղի   ժանիքներից   ապարանջան։   Կինո   յ,     ՚

րիկ  էր,   ժիր, ինչպես վայրի կատու)   Վառ շիկավուն,   գաԼ

մազերր   գլխարկի   պես   ծածկում   էին   նրա   գլոլխըւ

նրանք   մեզ   համար    ասես    օազիս   լինեին    անապաա

Մենք   իսկույն   բարեկամացանք։   Մադամ   Ռենե   Շամոնո   գ․

րանսիացի      ժուռնալիստ   էր   եւ   ժամանել   էր   Խիվա֊Օա   կի^

օպերատորի հետ,  որ ֆիլմ նկարահանի այն կղզու մասին

ւ    է Հհ֊ մի   ժամանակ   ապրել   Էր  Պոլ   Գոգենը։   Ֆիլմր  կոչվում  Էր «գ

գենի   հետքերով»։    Նրանք    արդեն    նկարահանել    Էին   առսւօԱ

կադրերը՝   ծովափից   կղզու խորքր   տանող շավիղր,   որով  ռա․

լել    Էր    մեծ    նկարիչը։

Մադամ   Շամոնը   ոչ   մի   խոչրնդոտ   չճանաչող   եռանդով,

կին   Էր։   Եվ   տես՛նելով   մեր   ոտքերն   ու  լսելով   որտեղ   ենք  ոԼ

չերել,     նա     ուղղակի    պայթեց։

—   Սե տյուն սկանդալ,— բղավեց նա։— Դուք գտնվում եք իմ երկրի գաղութներում, եւ այսօր գիշերը միսիս Հեյեր֊ դալը պետք Է մարդավարի քնի, թեկուզ դրա համար ես ըս– տիպված   լինեմ   զիջել   իմ   սեփական    մահճակալը։

նրանք բնակվում Էին նահանգապետի դատարկ մնացած տանը,  իսկ  Րոբի  մոտ   գալիս  Էին  միս/յն   ուտելու։

Մադամ Օամոնը եւ կինոօպերատորը այստեղ Էին ժամանել «Թերեորա))֊ով նախորդ օրն առավոտյան։ նրանք Խիվա– Օայում պետք Է աշխատեին մի քանի շաբաթ, մինչեւ շխոլ– նան կոպրայի իր բեռը հավաքեր, իսկ հետո պիտի վերադառնային   Թաիտի։

—     Իսկ այնտեղից՝ տուն,— բացականչեց լղար օպերատորը՝ երջանիկ ժպտալով։— Հազար բարեկազմ արմավենիներ    ձյունով  ծածկված եղեւնու մի  փշի  համար։

—     Այ թե ընկանք այս խուլ անկյունը, հա ,֊ փոթորկվեց Ռենե Շամոնը,— վերադառնամ Ֆրանսիա այնպիսի պա՜ րոդիա պիտի գրեմ… Մի ժամանակ Հարավային ծովերը դԸ՛ րախտ Էին անվանում, իսկ այժմ ոչ ոք չի համարձակղ"լ։՛ ճշմարտությունն    ասել։

ճանապարհին երեւաց Տրիֆֆեի խղճուկ կերպարանքի՛ շրջապատված կդո աբն ակների ամբոխով, Մադամ Շամոնը մեզ 158

Ա․քով      արեց      եւ   հողմի   պես   սուրաց   խեղճի   վրա;   Տրիֆֆեն

ւոթված   ձեռքերը   դեպի  երկինք   բարձրացրեց։   Եվ   ահա   ար–

ւք,      բանվորները      մահճակալներ,      անկողին,      ավետեր    են

բանում   դատարկ   մնացած բունգալոն,   որտեղ   մի   ժամանակ

է1Ապրել    Է    մի   բժիշկ։

Մի   շաբաթ   հետո   մենք   սրտառուչ   հրաժեշտ   տվինք   մեր

ւ Հոգատար  բարեկամներին։    բեռնավորված   օպերատորի   ձեռ~

․   բռնած     կրակի    կտոր   փոքրիկ    ֆրանսուհին    բացականչեց

չերգին    «0    ռեւուար»֊ն   ու   թռավ   «Թերեորա»֊ի    նավակր,    որ

\ կապված   Էր   ալեհերձ   պատվարին   փոխարինող   ժայռից։

«Թերեորա»֊ն    տարավ   նաեւ   ֆատուխիվացի    մեր    ուղեկիցներին։    Շխունայի   ետեւից   թռչկոտում   Էր   Վիլլիի   հին   նա֊ \մակը։   Շուտով նրանք   կիջնեն   մնկուս հ   կղզյակը,   ուր   անտառում կանգնած Է բամբուկե դատարկ խրճիթը…

Րսկ   մեն\ք   ստիպված   ենք   մնալ   ոաքներս   բուժելու   համար։  Ս ենք շատ  մտերմացանք բժշկի  հետ,   իզուր  չէր,   որ նը֊ ՚ոան,  ինչպես   եւ ինձ,   անվանում էին   Թերաի։   Ես շատ լավ էի հիշում   իմ   պոլինեզիական   անունը՝   Թերաիմ ատեատա։

Թերաին ծնվել էր Թաիտիում։ Այնտեղի հիվանդանոցում նա սովորել էր առաջին օգնություն ցույց տալ հիվանդին, բուժել թեթեւ հիվանդությունները։ Եվ պետք է ասել, ն>ա իր գործը լավ գիտեր։ Թերաին սրսկում ու կտրում էր, բուժում էր քսուքով, հանում էր հիվանդ եղունգները, որպեսզի ոսկորը փրկի վարակից։ Բոլորովին երիտասարդ ժամանակ, քսան տարին քիչ անց, նրա քաշը ավելի քան հարյուր կիլոգրամ է եղել։ Արտաքինով Թերաին հիշեցնում էր իր ցեղսւկից Թերի– իերոոյին եւ նույնպիսի բարեհոգի ու հսկա մարդ էր։ Խելոք, սեփական արժանապատվության զգացումով, իր ժողովրդի տրադիցիաներին հավատարիմ, նա բոլորովին չէր ապականված    նոր    ժամանակների    հովերով։

Ատուոնայի հովտում գտնվող գյուղի բոլոր տները տախտակից էին կառուցված, թիթեղե տանիքով։ Միայն Թերաին էր իր համար բամբուկե խրճիթ կառուցեք կտուրը ծածկելով արմավենու տերեւներով։ Հիվանդանոցր կողքին էր, հիվանդները ուղղակի հատակին էին պառկում, եւ իրենք էին իրենց համար   ուտելիք   պատրաստում։   Ոչ   մի   ազատ   տեղ…

159

ն

Մենք  ճաշում էինք չինսւըի Չին  Լուի  տանը,   որն  առաԼչ ատուն ունւերէ   Շաբաթ առ շաբաթ մեր ոտքերը բուժվում Էլ՛; Թերաին  ինքը   մեն   մենակ   ներկայացնում  Էր  արշիպԷ գի   հարավային    մասի   հինգ   կղզիների    առողջա պահությՈԼԱ 1՝այց    մի՞թե    ամեն    տեղ   կհասցնես    այդպիսի   անջատվածս, թյան   պայմաՖներում։    Ամիսը   մի   անգամ   նա   ձի   Էր   նստում եւ    ուղեւորվում   այցելոլթյան   Խիվա֊Օայի    խուլ   լեռնային   հո^ վիտներըէ    Չնայած    պատկառելի    տարիքին,    Թերաին    լավս,֊ գույն      հեծյալն   Էր   կղզում   եւ   պահում   Էր   ամենաարա գավառ ձիերը։    Ընդհանրապես   թերաին   ոտքով   չէր   քայլում՝    ժամա֊ նակ   չուներ։    Երբ   «շրջայց))    կատարելու   ժամկետը    գալիս   էր նա նստում էր անթամբ  ձին  եւ  մրրիկի  նման սլանում հովիտն Ի   ՎեՐ՛

Մի   անգամ  մենք   Թերաիին   խնդրեցինք   մեզ   վերցնի   իր հետ։   Վերքերը   ապաքինվել   էին,   եւ   մենք   ուղում   էինք   մարզ․  ՝• վել։   հա   երկար ժամանակ Լիվին   վախեցնում  էր   ճանապարհի դժվարություններով,  բայց   ի   վերջո   համաձայնվեց։

Առավոտյան   վաղ,    մինչ   արեւածագը,    Ատուոնա    հովտից լեռներն ուղեւորվեցին չորս հեծյալներ,  չորրորդը աեղվւ բնակիչ էր՝   կիսով չափ   պոլինեզիացի,   կիսով չափ  չինացի։   նախ   գը– նացինք   ծովափի    երկարությամբ   մինչեւ   մյուս   հովիտը,   իսկ այնտեղ  սկսեցինք   վերելքը…   Թերաին  ընտրել   էր   ամենալավ ձիերը,   նրանք շատ հաճախ քառատրոփ վազքի էին  նետվում, բայց   նրանց   զսպում  էինք։   Պուամաուն  դեռ  հեռու  է—  քառասունհինգ    կիլոմետր    հոգնեցուցիչ    ճանապարհ   վայրի    լեռնե– րով։   Այո,  մենք դարձյալ  գտնվում էինք մի հեքիաթային լեռ֊ նային     երկրում  եւ  նորից  ապրում  էինք   անաղարտ բնության հետ  շփվելու   երանության   աննկարագրելի   զգացում։   Կածանը ոլորվում     էր   խիտ   թփուտների   միջով,   օդը   լի   էր   ծաղկանց բույրով,   եւ  արեւը   ելնում  էր  երկինքն ի  վեր,   ավելի բարձր "լ բարձր,       լուսավորելով   հոյակապ    հովիտը։     Արմավենիների հովհարներ,   ծառերի   կանաչ   պսակներ։   Կարծես   կանաչ   ալրՔ էր   ողողում լեռների   ստորոտները։   Մեր   գլխավերեւում խոյանում   էր   կղզու   ամենաբարձր   բուսածածկ   գագաթը։   Իսկ   ներքեւում,    հեռվում՝    օվկիանոսն   էր,    նախ՝    կանաչավուն    ծովախորշը,    որ     ամբողջովին     գծագրված    էր   ալիքների   սպիտակ

100

Արտասովոր    կոլորեր/,    կանղնած    էին    անտառում,    պաշտամունքի հրապարակում    (Խիվա֊Օա   կղզի)։

Հ2

Գահավեժ   քեոնԼրր        պարսպապատում    էին    Ր է ի լ աշխարհից։

կրաբներով այնուհետեւ՝ շողշողացող կապույտը տարած֊ Հում Էր մինչեւ ատամնավոր եզրագծերով չեռԽա Մոաանե կղզին,    որը   կարծես  լողում   Էր    ալիքների   վրա,

Օդում ճախրում Էին սպիաակ թռչուններ, կապաավուն– \կանաչ մողեսները ծլկում Էին կարմիր կածանից, որը կոխըր․ հում    էին    մեր     ձիերի՝    սմբակները։

Ամայի    հովտում    վայրի   աքաղաղները    ծուղրուղուներով

բունում էին արեւին, ռլրախ խրխկոլմ էին                             յւ

ա*աճ      երկաթածառի   բարակ   բներով   երիզված   մարգագե֊ ^ինների    մոտիկությունը։

I           Ես   կանգնեցրի    ձին՝   հիանալով   հոյակապ    տեսարանով։

իր կատարները, թմբերը, գագաթները խառնարանների էզրերին էին․ դրանց միջեւ փռված էին ձարխոտով ու տեիաո, Հույսով ծածկված լուսեղ մարգագետիններ։ Անտառների մուգ աանաչը եզրապատում էին մարգագետինները, Պանդանի Նսնգոլցավոր բներ եւ սաղարթաշատ պսակներ,– ծառանման Պլրխոտի      վիթխարի      հովանոցներ…    Բորաոյի   թփուտներն

նդմիջվում       էին    միայն    լեռներփն    հատոլկ    բՈկլյերՎ։       ՚

անց    մոտից    սոլր   թեքությամբ   ներքեւ   էին   իջնում   բո,որո–

՚թ     մերկ     ժայռերի    պատերը,

Այստեղից    օվկիանոսն    առանձնապես    վիթխարի   էր   թր․

՛ում,      անվերջ   ու   անեզր։    Ահա    այնտեղ   Թախոլատա    կղզու

աէչ     լեռներն   են,    ավելի   հեռվում   ասես   առագաստանավ բՄոաանեն,   Ինչքա՛ն   փոքրիկ,   չնչին   էր  թվոլմ                լ֊          *

Դրձունքից      Իսանեի,    Բ֊իոտիի   եւ   Պակեեկեեի   կղզային   աշ․
—֊   Սե ժոլի,–   հնչեց ինչ֊որ   մեկի   ձայնը  իմ ետեւում։ Սերտին     նույնպես     հիանում    էր    լեռներով։

եեկ   ի՜ն,Ի՞նչն   է    ԳեզԿԻԿ՚՜    եԱ   ԳաՐմ»՚0>»*   Նայեցի   իմ   ու․

I        ֊   Լեռները,    անտառը    բոլորը,    Բնությունը…    Շատ    ոե֊ 1ե9Իկ    է։                                                                                                                  *

իսրէ էե՚նԹերաին այնպիսին *՚՛ >**֊* ™ *«֊
—֊Իսկ     Պա,պԱտե՞ն,֊     հարցրի    ես։^     Մփ՚թե ղեցկության    իդեալ    չէ     մեզ    բոլորիս     հ^^

իԻ"»ի       որոնումները֊11                                                                                                                      161
——   Ինձ   հա՛մար՝   ոէ—   պատասխանեց   Թերաին։   ՆախկԼՀ Թաիտին    ինձ     ավելի    էր     դուր     գալիս։

•—   Եվ      այնուամենայնիվ   նրա   բնակչության   մեծ  մաս մեկնում    է    քաղաք։

•— Այո,—   համաձայնվեց   Թերաին,—   շատ   վատ   է։   իսք ինչպե՞ս են իրենց   պահում աղջիկները։    Ամենից վատն այդ է,%

—     Բոլո՞ր    աղջիկները։

—    Բոլորը,․։

—    Ինչո՛ւ։

—    Փող։     Սպիտակամորթ    տղամարդիկ։

Թերաին թեթեւ հարվածեց ձիուն, եւ մենք առաջ շարք, վեցինք     կողք֊կողքի։

—     ՛Նայեցեք,– ցույց տվեց Թերաին,– այդպիսին էր առաջ մեր երկիրը։ Եվ մենք երջանիկ էինք։ Մեր հին թագավորը   հորինել   է   Թաիտիի   հիմնը․   «Ես   երջանիկ   եմ—տիարե

ծաղիկր    Թաիտիից    է»։     Ահա    եւ   ամբողջ    տեքստր։

Սկսվեց գեղեցիկ անտառր․ այստեղ մացառոտ շավղով կարելի էր միայն մեկ֊մեկ գնալ։ Ծառերի պսակների արանքից հազվադեպ էր արեւը երեւում, լիան աներն ու ցած կախված ճյուղերր ստիպում էին մեզ շարունակ կռանալ։ Կանալ տերեւների մեջ խայտում էին մարդկանցից գրեթե չվախեցող զարմանալի    հազվագյուտ    գույների    թռչու՛ններ։

…Մենք շրջանցեցինք անտառոտ քարափը։ Ուղղակի ժայռի միջից զուլալ աղբյուր էր բխում, եւ առվակր վազում էր ներքեւ, դեպի թավուտր։ Այստեղից սքանչելի տեսարան էր բացվում, այստեղ շատ լավ արոտատեղի կար ձիերի համար։ Մենք դադար առանք։ Հանեցինք տափակեցրած բոքոն հացը։ իսկույն իր փոքրիկ բնից գլուխը հանեց հետաքրքրասեր լեռնային մոռկր։ Նկատելով մեզ, նա ինչ֊որ բարկացած եըվ– ծըվաց ու թաքնվեց։ Երեւում է՝ այս վայրերի տիրուհին է՛" Ձիերը խմեցին աղբյուրից, մի քիչ թավալ տվին խոտերի վրա, հետո սկսեցին արածել։ Բոլորր, բացի մկնիկից, գերազանց     տրամադրություն    ունեին։

Ու ՝նորից գնում ենք բազմաելուստ նեղ քիվով։ Այստեղ վտանգավոր է ձիով գնալը, իսկ ոտքով գնալ ամենեւին չի կարելի՝ ամբողջ    խորշը    հեղեղվել    է    ճեղքից   թափվող   1Ր"Վ>

162

Ա հաստ շերտով սլկուն ցեխ է նստեք ճանապարհին մի կի– ․րմետր երկարությամբ։ Ձիերը շատ զգույշ էին գնում, տեղ– ւրեղ սմբակները թաղվում էին ցեխակույտի մեջ։ Ահա մի ձի ււայթաքեց…       Հեծյալը    կայծակնային    արագությամբ    թռավ

շավղի Վրա՝ ոլղիղ ցռԻ>Ի մեջ։

Վերջապես, տհաճ տեղամասը մնաց ետեւում, սակայն ւեռներն ավելի դարիվեր դարձան։ Թփուտների միջից դուրս գալով, մենք այնպիսի զգացում ունեցանք, կարծես սավառնում ենք օդում… Ուղղակի մեր առջեւում մի վիհ բացվեց։ Լսողությունը որսում էր հեռավոր, անհասկանալի դվվոց, անդունդից սառնաշունչ հով էր փչում։ Քիվից մի ուղղաձիգ պատ տեսանք, որը, թվում էր, վերջ չունի) Հեռո լ֊հեոո լ ներքեւում տարածվել էր մի փոքրիկ հովիտ, եւ նրա շուրթին շատ     փոքրիկ     ծովափ։

—    Այստեղ բարձր  է,—   ասաց  Թերաին։

Ձիու     գավակը    բոլորովին    ծածկում   էր   զառիթափի    երկարությամբ   գալարվող   շավիղը,    եւ   մենք   ն ա խ րն տ բում   էինք նայել   մեր   կողքի   քարե    պատին։    նեղ   կատար,,,    Լեռնանցք, ■ իսկ   լեռնանցքի  ետեւում՝   նոր   անդունդ,   որի   հատակից   պոռթկում    էր     քամին։

Ահա՝ եւ մենք կտրեցինք անցանք ամբողջ կղզին։ Մեր առջեւ ուրիշ հովիտ է, ուրիշ ծովափ։ իսկ ինչպիսի բուռն ալեբախություն։ Քամու հոսանքի կողմից… Բայց ավելի լավ է չնայել ներքեւ, ավելի լավ է նորից երեսը շրջել պատի կողմը, քանի  դեռ ձիերը  դանդաղ շարժվում են քիվով։

Հանկարծ պատն անհետացավ։ Երկու կողմից էլ դատարկություն։ Առջեւում՝ լեռնաւգաէգաթ, ետեւում՝ մյուսը, նրանց միջեւ ճիշտ եւ ճիշտ սայրի նման ցցվել Էր մի լեռնակատար, որի վրա գալարվում Էր մեր շավղիկը… Թերաին դեպի մեզ շրջվեց ժպտալով։ Ձախից՝ անդունդ, աջից՝ անդունդ, եւ այստեղ եւ այնտեղ հատակին ոլորապտույտ ծովափիկ, որը գո– աեւորված Է ալեբախության նեղ եզրազարդով։ Երկար, փըր– փրրուն ալիքներն ամբողջովին գծագրել Էին կանաչ հաթթոլ– Ր1ուս,ր, բայց փշրվող ալիքների աղմուկր մեզ չէր հասնում։ Ներքեւից լսվում էր միայն թույլ, միալար հռնդոց ու քամու խշոցը։

4 *       183

Մեզ մնում էր ամուր նստել թամբին եւ նայել ձհղ,, ականջներին։ Պ ո կվեցիր՝ ազատ կթռչես անդունդ։ Շակ՝ ղԼ վրա ցատկեչու տեղ չկա։ Սիերը վստահ առաջ էին գնում, որ^ լուխներն ուշադիր բարձրացրած։ Երեւում էր, որ անդունդի,․ փչող ուժգին քամին անհանգստացնում էր նրանց։ Րսկ մենք քանի դեռ ձգվում էր կա տարր, նույնիսկ վախենում էինռ շնչել…

Անցանք,,, Շավիղը բոլորապատեց բարձունքր, մի կտ– սար էլ անհետացավ եւ մեր շուրջը նորից խտացավ անս։,յյ^ ռային թավուտը։ Այնտեղից մենք դուրս եէլանք երեկո ւան դեմ, մայրամուտին։ նոր լեռնանցք՝ եւ դարձյալ այնպիսկ դգացում,      կարծես      դետինր   կորավ   մեր   ոտքի   տակ։   Ձիերր

ակամա     կանդ    առան։

ներքեւում կիսալուսնի պես վ։ռվել Էր հնադարյան խառ– նարանների շեղ լանջերով եղրապաաված լայն, րնդարձակ Պ ուա մ ա ու հովիտ ր։ Ավւին փլվում Էին օվկիանոսի ալի ո՝էե֊ րը։ Երեկոյան արեւի աղոտ ճառադայթներր դեռ լուսավորում Էին մեր ներքեւում փռված ան՛տառը։ սի քայլ եւ դու կլինես հովտում՝,,, թռչելով հազար մետր։ Պատով պարսպված Պուա– մաուն     մեղ     ուրիշ     աշխարհ    թվաց։

Այժմ չավիղը վարված Էր ուղղակի պատի մեջ։ Հոզնած ձիերին քշեցինք առաջ։ Առջեւում, ավելի քան մի կիլոմետր, ձգվում Էր մի նեղ քիվ) հետո 7ա1ԼԷգը Էանջռվ ծուռում ուռ դոնում էր մինչեւ ստորոտր։ Իսկ ժամացույցները ցույց էին տալիս ժամը վեցը։ Ուրեմն, մենք ստիպված ենք լինելու ամբողջ վայրէջքը     կատարել    մթության    մեջ,․․

Խավարը հետզհետե կլանեց ամեն ինչ մեր շուրջը, նույնիսկ խորշը չէր երեւում։ Ս իայն ներքեւից եկող խորհրդավոր շունչն էր ասում այն մասին, որ մեր ճանապարհն այնքան էլ սովորական չէ, որ մենք գնում ենք բոլորովին էլ ոչ հարը մարգագետնով,,․ Սակայն այդ մասին վկայում էին նաեւ ձիերի լարված շարժումները, ձիու առաջ թեքված ա նհարթ մեջ– քր, փոքրիկ քարերի էթխկո9Ը զգուշորեն դրվող սմբակների տակ,,․ Մենք միմյանց չէինք տեսնում եւ ամեն րոպ" ձայնում էիսք իրար։ Զարհուրելի խավարի մեջ ձայներս աբավոր     էին    թվում։

164

վերջապես  ձիերի  մեջքերը  ուղղվեցին,   սմբակներն ավելի էսւճախ   սկսեցին   դովւել։    Ահա   դրանք   ճլըփում   են   աղմուկով ձ՚ոււով  2ԲՒ   մեջ։   Իջել   ենք լեռան   վրայից,,,   Թերաին   մտրակեց 1ւՈ   ձին,     եւ    մենք     անտառի     միջով   սլացանք   ալեբախության այելի  ու  ավելի բարձր լսվող շառաչին ընդառաջ։

Ծառերը    ետ   քաշվեցին,    եւ   ալիքների   շառաչը    դարձավ եււսւցուցիչ։   Մեր   դեմքերին   փչեց   ծովային   զով   քամի։

Ծովափին փոքրիկ կրակ առկայծեց, լույս՝ խրճիթի լու– սւսմուտում։ Հասանք։ նորվեգացի Հենրի Լիի՝ արշիպելագում Խկոսի ընկույզների ամենալավ պլանտացիայի տիրոջ տնա– նրն էր՛ Երկար ճանապարհորդությունից ընդարմացած, մենք Խյր ցատկեցինք ձիերից ու ծեծեցինք դուռը։ Պատերի ճեղ֊ կերից բուրում էր ձվածեղի  հրապուրիչ հոտը։

Ղոլռը   լայն   բացվեց,    լույսը   կուրացրեց    մեզ։    0անտերը կապտերը   ձեռքին   կանգնեց   շեմքին,   ուշադիր   զննելով   գիշե֊ Կային   այցելուներին։   Հաճախ   չէր    պատահում,    որ   այստեղ հայտնվեին   սպիտակամորթ   հյուրեր,   եւ   այն   էլ    լեռներից։ — Րոնժուր ,■—     ուրախ    բարեւեց     նա։

"— հարի   երեկո,—    պատասխանեցի    ես    նորվեգերեն։ Նա     նույնիսկ    ետ    ընկրկեց     անակնկալից։ … Շա  տ    ձվածեղ    կերանք     այդ   երեկո։    Եվ  դեռ   երկա ր քամանակ   խցաններ   էին   թռչում   Խիվա֊0ա   կղզու   Պուամաու ովտի    մենավոր    նորվեգական    այդ    խրճիթում։

Դ՛իվային, գրոտեսկա յին ֆիգուրներ կարմիր քարից,,, Որթխարի, ծանրակշիռ,,․ Աչքերը՝ ինչպես թասեր, բերանը՝ Փկանջից֊ ականջ։ Հսկայական կլոր գլուխներ, փոքրիկ ծուռ բաքեր, փորին գրված ձեռքեր; Այդպիսի անճոռնի տրոլներ 9" կանգնել եւ ինքնագոհ ժպտում են բաց, փոքրիկ պաշտամունքի հրապարակում։   Մի քանիսն ընկած  են   գետնին․  պառ–

ա\"՚ծ  են՝   անուժ   ու   ահավոր   աչքերը   չռած   աստղերին,    որոնք

է՚Բ՚ում են իրենց հավերժ ական ուղիով։

1            Դրանք     Պ ուամաոլի     աստվածներն     են։

Թավուտից դուրս գալով հնադարյան պաշտամունքի հրա– "արա1ւը, քարացանք տեղում։ Ամբողջ բացատը զբա– *                                                                                                                                                          165

՝     Հ՝4տմդ    ֊

Վերեւում՝   պառկած   աստվածատիտանը,   ներքեւում՝   նկարներ   սյան   վրա։

ղեցրել կին  քարե  պատերն ու հողաթմբերը,  որոնց  վրա կանգ՛ նած      էին      աստվածներր       գերբնական   մեծությամբ   կարմիր

հսկաներ։

Քարե դեմքերր խստորեն նայում էին մեզ, կարծես հրամայում էին ծնկի իջնել։ Արշիպելագի առաջին, առեղծվածային բնակչության աստվածներն րնտելացել էին այն բանին, որ     մարդիկ    խոնարհվեն    իրենց։

Մենք պարզ պատկերացնում էինք, թե ինչպես հնադարյան կղզաբնակներր գիշերր, լուսնի ներքո, աղոթում էին ո՛ զոհեր մատուցում քարե կուռքերին։ Դիվային կերպարանքներ, թմբուկներ, երգեր, գիշերային անտառ— այղ բոլորըւ իհարկե, գրգռում էին մարդկանց երեւակայությունը, եւ այս օժտում էր գրոտեսկային աստվածներին գերբնական հատկ"լ՜ թյոլններով։ Կուռքերի ամբողջ ուժր կղղաբնակնեբի ինքս՛"՛ ներշնչման մեջ էր, որոնք իրենց կուռքերին վերագրում –,ք" հրաշքներ։

Ահա նրանք առաջվա նման արհամարհալից ժպաոեմ * ՚ թեեւ    մարդիկ    արդեն    վաղուց    լքել    են    նրանց։

Այս պաշտամունքի հրապարակի  կառուցումը չի ավաՐ՝էՈ՛

166

էսյծէ Գետնրն տապալված կուռքերի կողքին պառկած Էին նան ուրիշները, որոնք այդպես Էլ չէին կանգնեցվել, նույնիսկ ՝1 անավարտ էին։ Գա տեղի էր ունեցել պո լինե զի ա ցիների մեղ֊ րվ․ նրանք նավակներով ժամ անել էին օվկիանոսի այն կողմում գտնվող իրենց անհայտ հայրենիքից եւ առաջին բնակիչներին   քշել   լեռները,   որտեղ   նրանք   շուտով  բնաջընջ–

Հիլ   էին՛

Բարձրանալով հնադարյան դարավանդը, մենք մոտե֊ *անք աստվածներից մեկին՝ թզուկ ու գաճաճ զգալով մեգ (սկաների կողքին։ Ինչպես մյուս բոլոր կուռքերը, սա եւս քանդակված    էր     արնակարմիր    քարից։

Հեշտ չի պատկերացնւել, թե ինչպես են կանգնեցվել եգիպտական բուրգերը։ Բայց առավել դժվար է երեւակայել, թե ինչպես են այդ հսկանւերին բերել հրապարակը եւ կանգ֊ նեցրել պատվանդաններին։ Պաշտ,ամունքի հրապարակի մոտ լեռնային կարմիր ապարներ չկան, բայց հովտ՛ի վերեւի մա֊ աււմ մի հինավուրց քարհանք կա։ Շատ կարծր ապարից պատրաստված   ուրագով   տաշել   են   վիթխարի   քարերը։

Առեղծված է մնում, թե ինչպես են կղզու հին բնակիչնե֊ քւր այդ քարե զանգվածները իջեցրել հովիտ՝ դրանցից արձաններ քանդակելոլ ու դարավանդում դնելու համար։ Դա֊ քավանգի կառուցման համար ծովափից նույն պես քարեր են արել։

Մենք   շատ   զոհասեղաններ   գտանք   աստվածների   պատկերներով։   Քարի   մակերեսը   ծածկված   էր   փոսիկներով։   Ի՛նչ Ո դրանք,   այսպես   կոչված «արեւային խորհրդանիշնե՞րտ,  թե ՝ոսվւկներ՝     մարդկային     արյան     համար։

Մեր բարեկամ կղզաբնակներր իրենց բացատրությունն առաջարկեցին՝ հնում ոչ միայն այդ կուռքերը կանգնեցնող վարդիկ, ա՛յլեւ բոլոր մյուս էակները օժտված էին գերբնա– յան ուժով։ Եվ քարի վրայի փոսիկները ութոտնուկների էձիչների    հետքերն    են…

Հրապարակի      մի      ծայրում     մենք      տեսանք   փորի   վրա

քկս՚ռկած մի աստված։ Ոչ,  ոչ, նա ընկած չէր, նրան հենց այդ֊

"(ես   էին   քանդակել,    գետնի   մեջ   խրված   պատվանդանի  հետ

միասին։   Առեղծվածային   կուռքը բոլորովին   նման չէր  մյոլս–

167

ներին։   Նա   կարծես  լոզում էր  գլուխը  բարձր  պահած    ձ/․ րը  առաջ մեկնած։  Երբ մենք  դանակով մաքրեցինք  աաւո / դանի      մոտի       ՞ողը,      կլոր   սյան   վրա   տեսանք   փորւսօ    I աստվածների  պատկերներ։   Ղ՚ե  ինչ,   ,՚րիվ  հասկանա/ի  է․   ււ կայն,  բացի  դրանից,  մենք   գտանք   մոտ   կես   մետր   եր1,ա թյամբ  մի կենդանու  ուրվանկար․–  Պոչից կարելի  էր  որոշե, դա  շուն  է։   Այ,  սա   արդեն   անհաս 1լանալի  է՝   երբ  կղգոլ  աո ջին   բնակիչները   քանդակում   էին   իրենց   կուռքերին,   աւԱԱււ շուն    չկար։    Նրանք    միայն    հետո    հայտնվեցին,    եվրոս,աւ   , նավերի    հետ    միասին։

Հետեւապես․ հնադար՛յ՛ան քանդակագործները քանդաեւեւ են   իրենց   հեռավոր,    անհայտ   հայրենիքի   կենդանուն։

Մաքրելով հարեւան պատը, մենք նրա վրա անհասկա– նալի նշաններ գտանք։ Գրե՛ր։ Հիերոգլիֆնե"ր։ Ոչ ոք չի իմանում…

Հրապարակի մոտ վեր էր խոյանում մի սրածայր լեռնագագաթ։ Այն հիշեցնում էր «Մեծ քար»֊ը՝ Մոտունուին։ Հենրի Լին մեզ որոշ բան պատմեց այդ լեռնագագաթի մա– լ սին, որի վրա դեռ ոչ մի սպիտակամորթ չի եղել։ Մի անդամ նա սկսել է մագլցել բարձր գագաթը, բայց հենց նպատակակետի մոտ նահանջել է։ Խոր, անդունդ թվացող ճեղքվածքի վրա ընկած է եղել մի երերվող քար։ Հենրին այդ կամըր– ջակը     համարել     է     միանգամայն     անհուսալի…

Իսկ նրա որդին (թաիտոլհի կնոջից)՝ կտրիճ Ալետտին դեմ չէ ճաշակելոլ երջանկությունը։ Եվ մենք ճանապարհ ընկանք, հրավիրելով մեզ հետ մի թաիտեցու։ Լիվը մնաց Հենրի Լիի տանը,   նրա   ոտքերր   դեռ   չէին   առողջացել   ինչպես   հարկն   է։

նախ գնացինք անտառապատ կատարի երկարությամբ, հետո անտառը վերջացավ, ձգվեց մերկ ժայռր։ Այսւոեղ քարե   լայն    ելուստ   կար։   Զգուշորեն    մագլցելով   վերեւ,   մենք

հայտնվեցփնք   մյուս   ելուստի   վրա,   որը   նման   էր   առա

ջինին։

Այստեղից հոյակապ    տեսարան բացվեց դեպի հովիտը    եւ    ծո

Րչ մի աեղից հնարավոր չէ կառչել։ Եվ, այնուամենայնիվ,

․էիդ   գնացող   Ալետտին   մի   նեղ   կիրճ   գտավ։   Վերեւում  այն

ւյ*1՚Վ"լմ    ԷՐ   ԲոՓարԻԿԻ>    Մեկս    մյուսի   ետեւից    խցկվելով,

․ւ     կերպ    անցանք   նրա    միջով։   Հաղթահարելով   բուխարին,

էենք    հայտնվեցինք    կիրճի    երերուն    կամրջակի   առջեւ,    որը

^ությոձ։ն    ինքն    էր    ստեղծել։    Այժմ    հովիտը    ուղղակի   մեր

աքերի    տակն    էր։    Այնտեղ,   ներքեւում,    ճախրում   էին    սպի֊

ակ  թռչունները…   Ալետտին   համարձակորեն   գնաց   կամըր֊

ււււկ–ՔարԻ վ\Րաքո՚Լ։   Ես  ու թաիտեցին  ստիպված եղանք հետե֊

Հկ   նրան։

էլի մի քանի քայլ— եւ մենք կանգնած ենք սրածայր «ագաթին։ Անհիշելի ժամանակներում այստեղ, ինչպես երե֊ նում է) ամրություն է դոյություն ունեցել, մարդկանց ձեռ֊ «երը մի Փոքրիկ կլոր հրապարակ են մաքրել եւ սալահատակել տափակ քարերով։ Փոքրիկ հրապարակր պարսպված էր աարե պատով։ Կղզու հին բնակիչները այստեղից կարող էին Հետեւել թշնամու հայտնվելուն։ Պետք է, որ նրանք տեսած ւինեն, թե ինչպես օվկիանոսից եկել ու ափ են իջել նրանք, ում վիճակված է եղել բնաջնջել նախասկզբնական բնակիչ֊ ներին…

Լեռն անմերձեն՛ալի ամրություն է եղել, բայց նրա գա֊ –աթին կարող էին տեղավորվել միայն առաջնորդները։ Ռազ֊ Դկները, ակներեւաբար, դիրքեր են գրավել ներքեւի ելուստների վրա։ Րայց եւ նրանց ջախջախումից հետո էլ հակառակորդի համար լուրջ արգելակ է եղել բուխարին՝ քանի որ նրա միջով միայն մեկական մարդ կարող էր անցնել։ Իսկ քոլխարիի հետեւո ւմ, երերուն կամրջակի մո տ։ Այստեղ նույնիսկ կինը կարող էր անկոչ հյուրին ուղարկել ներքեւ, անդունդր։ Ամրոցը կարող էր դիմանալ այնքան ժամանակ, էրքան    կթույչատրեին    մթերքի    պաշարները։

Ժայռի միջի որմախորշերում մենք քարեր գտանք պար– »ատիկի համար։ Իսկ պատից անմիջապես հետո սկսվում էրն   երկու բնական  թունելներ,   որոնք  դուրս   էին   գալիս   ստո–

ւ     ւ ,      հ     ւ <: ւ             >/           ,          լ                        ,ռլ    /,       ո              *,,, ձտ –<1՝Ոտբ>    Թունելներում    րնկած    Էին    ոսկորներ   ու    ատամները

վափի տնակները։    Հետո ժայռե պատր գրեԹե   հարթ   դարձ՚՚՚ղ^^        լ                     լ     ՚              լ    ՚              ՚               է   ւ       է                                    ււ

միայն    տեղ֊տեղ    հողմահարությունն    ստեղծել    Էր    քմահա֊՝ սյուներ    ու    անցքեր։

168

■Բաց    գանգեր։     Սովը    հաղթել    Է…

Մի   ամբողջ   ժողովուրդ   Է   կործանվել,   կործանվել   Է   ան–

169

վերադարձ։    Հովիտներում   նոր   մշակույթ   է    զարգացել։    Ա,յ․ մեր   ռասան   դուրս   է   մղում   այդ   մշակույթր,   բայց   դատարե վող    հովիտներում   ոչ   մի   նոր   մշակույթ   չի    զարգանում   հԼլ փոխարեն։

«Տսի֊տսի֊տսի֊տսի֊տսիր՚իրիրիյ),— լսվում էր գիշերս,^ յին    խավարում։

Մենք     ականջ     դրեցինք։

— Մաուրիուրի,— բացականչեց Հենրի էին եւ ցույց տվկ առաստաղը։— Ուրվական է, մեռած նախնիների հոգին, ոոո դիմում    է    իր    հետնորդներին։

նա     ժպտ Մեն

9՛ 9ոն

ք    առաջին   ասդ

՛մ   չէ,

որ   լսում    էի՛՛՛ք   մաոլրիոլրիի մասին։   Մեզ   նրա  մասին  ասել   էին   դեռ  ^՛տիտիում։   Օխունա֊

յի վրա մեր ուղեկիցները՝ ւղո լին եղիա ցինե րր պատմում էին նրա կանչի մասին․ Ֆատու֊Խի վա յում մ սաւրիուրիի մասին մեզ  պատմել   էին   Թիոտին   եւ  Պակեեկեեն;

նա     շատ      անուններ      ուն\ի՝      մաուրիուրի,    պաիոիւո,    նա հայտնի   է   Հարավային   ծովերի   կղզիներից   շատերում։   Պոլի–

նեղիացիներր հաստատ հավատում են, որ նրա Դ°վո9Ը իրենց    նախնիների   ձայնն    է։    Ոչ   ոք,    ո չ    պոլինեզիացիները,

ո՛չ էլ սպիտակամ որթներր չեն տեսել նրան։ Խորհրդավոր ձայնը   գալիս   է   մեկ   այս,   մեկ   այն   կողմից,   մեկ   էլ   հնչում է

հենց գլխավերեւում։ Բայց մի՛ վարձեք գտնել մ ա ուրիուրիին, միեւնույն է, ոչինչ դուրս չի գա։ Դուք կարող եք լսել նրա ձայնր բաց  ծովում,  շխունայի  վրա  նավելիս։   Բայց մի  որոնեք

նրան տախտակամածի վրա՝ անօգուտ է։ Իսկ եթե դզզռ9Ը գալիս է կայմից, ապա ինչքան էլ մագլցեք վերեւ, նա, միեւնույնն     է,     կհնչի     ձեր    վերեւում։

Մ աոլրիոլրին    անաղմուկ   հայտնվում   է,    անաղմուկ   <«""

հետանում։ Եվ միշտ միայն գիշերը։ Ամենապայծառ լապ՜ տերն էլ չի օգնի քեզ նրան գտնելու։ Եթե մի քանի մարԴ նստած են լինում միասին, բայց մաուրիուրիի ձայնը լսելով ցրվում   են   տարբեր   կողմեր,   ապա   կանչը   հետեւում   է   նրա"՜

170

Լց յուրաքանչյուրին։   Բայց   այն   պարզորոշ լսում  է  նաեւ նա, յ    նստած    է    մնացել    իր    տեղում,․․

Մենք ինքներս շատ անգամ ենք լսել մաուրիուրիի ձայ֊ Հր։ Գիշերը մեր բամբուկե տնակի կտուրին նստում էին եր֊ ւկու֊երեք մաուրիոլրիներ։ Մենք փորձում էինք գտնել նրանց, ՝(․այց հանդիպում էինք միայն մողեսների, ճպուռների, ամեն ըեսակ  ուրիշ արարածների,   եւ ոչ թե մաուրիուրիի։

Կղզաբնակների համար այդ անորսալի ոգին մի յուրա֊ աեսակ գուշակ է։ Եթե գիշերը խրճիթի վերեւում աղմուկ է լսվում, ապա տանտերն արդեն գիտի՝ դա նախազգուշացում Վ։ նա սկսում է մաուրիոլրիին հարցուփորձ ա՛նել եւ ճչում է իր հարցերը այնքան ժամանակ, քանի դեռ ոգին չի լռել։ Ահա լռեց՝ նշանակում է տեղի կունենա այն, ինչի մասին խոսվում    էր    վերջին    հարցում։

Պոլինեզիացիները ոգիների համար ուտելիք են դնում՝ ձուկ, մրգեր, մի քիչ պոիպոի; նաեւ՝ մի պտղունց ծխախոտ։ Մի անգամ Հենրի Լին մի ծեքունի կղզաբնակի տանը հյուր է լինում։ նրանք պոիպոի են ուտում, հենց այդ ժամանակ խրճիթի վերեւում ոգին կանչում է։ Ծերունին, առանց "՛եղից վեր կենալու, մի գունդ պոիպոի շպրտում է վերեւ— մածուցիկ   խմորը   ուղղակի   ծեփվում   է   առաստաղին։

—   նոտեխա",— հարցնում է Հենրին,— ինչո՞ւ այդպես արեցիր,

—   Ազգականներս     են,—     պաաասխանում    է    ծերունին։ Մենք  լամպի  շուրջը նւստած   դեռ խոսում  էինք   հանելու֊

կային ձայնի մասին, երբ նա հանկարծ լռեց, եւ բակից խըր– աթ խուժեց Ալետտին։ Սեղանին դնելով բորաոյի տերեւներով ար֊ղըւ     պատանին     շտապ     ծածկեց     դուռը։

—   էնա    ինեի֊֊֊֊֊֊Ահա    նա։

Մենո ուշադիր զննեցինք ճյուղը, մեկ֊մեկ նայեցինք աերեւերը,    բայց    ոչինչ    չկարողացանք    նկատել։

Ալետտին բացատրեց, որ բնորոշ դզզոցը լսելով, նա "կսեց գաղտագողի գնալ նրա ուղղությամբ։ Բակում միայն ՚֊՚ր թուփ կ՛ար, եւ ձայնը հենց այնտեղից էր գալիս։ Ուշադիր ւսելուց հետո, Ալետտին նկատում է, վերջապես, կասկածելի ճյուղը,    կտրում   է   այն    ու   սլանում   մեզ   մոտ։

171

— Ալետտին   դատարկ   տեղը չի  խոսի,—   խստորեն   պս

սյրր։

ԿՕե

Մենք    զգուշորեն     կախեցինք    ավարը    սեղանք։    վերեւ/․

մ։  *

այստեղ   ինչ֊որ   բան   կա,   անպայման   կգտնենք։   ԲուՈո միաժամանակ    հայացքներս    սեւեռեցինք    նավթի   լամպի    ,Ոլ սով  լուսավորված  ճյուղի   վրա;   Հանկարծ   մի   չոբացած,   ծոո ված      տերեւիկի      վրա      մի  ակնթարթ   ինչ֊որ   թելիկներ   դոլՈս ցցվեցին     եւ     իսկույն     անհետացան։

Մենք նայեցինք միմյանց։ կասկածելի Է… Էլի սպասեմ ցինքէ Նստել Էինք լուռ, անշարժ, միայն ստվերներն ԷՍՆ երեւում    պատի    վրա։

սւշադրությո ճն։ Հայտնվեց մի փոքրիկ, աննշան տեսքով բղեզ։ Բեղիկները շարժեց, հ ե տ ախ ուզության արդյունքից դոհ մնաց, տեգավախվեց տերեւիքլի մեջտեղը։ Մի թե աւո չնչին արարածն Է հենց հանելուկը, որն այդքան մարդիկ իզուր փորձում Էին գուշակեր Մի թե Ա՛չդ գորշագույն բզեզի֊ կըն Է ուրվականների մասին անթիվ բարբաջանքների մեղավորը։

րզեզը մի այնպիսի դիրբ ընդունեց, որ կարծես ուզում Էր պատասխանել մեղ։ Ահա մեջքին ձ,ագարի նման մի բան հայտնվեց, ետեւի ոտքը մի երկու անգամ թ ափ ահա րեց… «Տսի,     ասի))    եւ    միջատը    կծկվեց    իր    ապաստարանում։

Ես տեսա ինչպես Հենբին իր ճակատից սրբեց քրտինքը։ Ալետտին փայլում Էր հպարտությունից, Լիվն այնպիսի տեսք ուներ, ասես լուսնից Էր վաւր ընկել։ նշանակում Է մենակ     ես    չեմ    ԷԱել։

Իսկ բզեզիկբ նորից դուրս եկավ դիրք րնդունեց եւ հա– փրշտակված   դզզաց։   Ղրսից  ինչ֊որ   մեկը   արձագանքեց․**

Մեջքի վրայի ձադարր գրամոֆոնի ձայն՛ափող էր հիշեցնում։ Տա գաբը բազմիցս ուժեղացնում էր թրթռացող ձայնը, որն առաջանում էր նրանից, որ միջատի ոտքը քսվում էր նրան,     ինչպես     սյզեղը    ջութակին։

«Տսի,     տսի֊տսի֊տսի֊տսիրիրիրի)),—     տարա ծվեց    սենյակով  մեկ։   Եվ   աւստեղ  իմ   մեջ   զարթն՛եց   կեն դան ա բան ը    *Հ*կ բռն՛եցի     երաժշտին     ու     կոխեցի     տուփիկը։

Խե  ղճ       երաժիշտ,       խաղաղօվկիանոսյան       երկրամասի

172

ամենափառա սլանծ բզեզիկ եւ ամ են անշան ավո ր ուրվական, դու    դարձար    գիտության     զոհը…

«Տսի֊տսի֊տսի»,—     լսվում    Էր    բակից։

ւ՚չինչ, մաոլրիոլրիները դեռ շատ սնոտիալգաշտ սերունդների     կբավտկանա ցնեն…

— Այդ հարկավոր Է նշել,— բացականչեց Հ․ենրի Լին․— Ալետտի, հավ բռնիր։ Աւղո"ւմ եք գիտել հավի որսը,— դիմեց նա     մեզ։

Եվ որսորդական խումբը դուրս եկավ արեւադարձային գիշերվա    խավարը։

Այո, հավը գիշերն են որսում։ Առանց զենքի։ Անտառի միջով մենք դուրս եկանք բացատ, որտեղ մի քանի հատ ծառ կար։ Ալետտին ձողան Էր բերել՝ մի լայնակի փայտ ծայրին ամրացրած։ Հենբին փոքրիկ լապտերով լուս ա վո րեց վրհր։ Ա ի քանի վայրի հավեր խոր քուն Էին մտել ճյուղերի վրա։ Ալետտին սկսեց մեծագույն զգուշությամբ ձողանը մոտեցնել     նրանց։

Անհ ասկանալի Է… Ախր այն կխրտնեցնի նրանց։ Քանի անգամ ենք տեսել, թե ինչպես են հավերը թեւերը թափահարելով թռել հեռացել իրենց հետապնդող շներից։ նրանք լավ են    թռչում։

Ահա ձողանը հասավ հավերից մեկին։ Ալետտին զգուշորեն հետեւից հրեց քնած հավին։ նա քնաթաթախ կչկչաց, հետո, չարթնանալով, քայլեց հորիզոնական փայտի վրա նախ մեկ, հետո մյուս ոտքով։ նստելով ձողանին, նա շարունակեց քնել․,․

Անասելի զգուշոլթյամ բ Ալետտին սկսեց ձողանն իջեցնել ճյուղերի արանքով։ Թեթեւ ցնցում… հավը կչկչաց… իժա֊ փահարեց մի թեւը… Քնած Է։ Միայն երբ ձողանը իջեցվեց գետ՚նին ու փոքրիկ տղան արագ բռնեց որսը՝ հավը արթնացավ ու հուսահատական կչկչոց բարձրացրեց։ Ուշացե լ    ես,     աղավնյա կս։

Հենրի Լին զարմանալի մարդ Է՝ արտասովոր ճակատագրով։ Նա այստեղ Է ժամանել, երբ դեռ կրտսեր նավաստի Էր առագաստավոր նավերի ժամանակներում։ նրա նավի նավապետը   սիրում  Էր  խմել,   հարբեցողությունն   ու  ծեծը   սո֊

173

վորական երեւույթ էին նավի վրա։ Եվ երբ մղձավանջային Նավարկությունից հետո նավը խարիսխ նետեց Խիվա֊Օայի մոտ, Հենրին Փախավ ու նստած մն աց ափի քարայրում, մինչեւ    որ    նավը    հեռացավ։

նա ամուսնացավ մի կնոջ հետ, որը Հավա յան կղղինե֊ րից էր եւ վարձվեց այստեղի ջրերում նավարկող մի շխունայի վրա։ Հասավ սոլպերկարգոյի պաշտոնի, հետո նրա կինը կղղում մի հովիտ ժառանգություն ստացավ, եւ նա անցավ նստակյաց   կյանքի   ու   սկսեց   կոպրայի   մթերումով   զբաղվել։

Այժմ արդեն Հենրին հասակն առած մարդ է։ Ա ռաջին կինը մահացել է, շատ բան է փոխվեի Այստեղ, Խիվա֊Օա֊ չ՝ում, կոկոսյան արմավենու նրա պլանտացիան լավագույնն է ամբողջ արշիպելագում։ Արտաքին աշխարհի հետ նա կապված էր միայն շխունայի միջոցով, որը կոպրա էր տանում։ Հենրիի տունը գյուղից դուրս էր գտնվում։ Սիրելի գրքերը եւ Ալե ատի    որդին՝    ահա   նորվեգացու   ամբողջ   ուրախությունը։

Հրաշալի տղա է այդ Ալետ՛տին եւ իսկական կտրիճ։ նա չգիտե ինչ բան է դպրոցը, բայց դրա փոխարեն նա այս վայրերի ամենահմոլտ որսորդն ու ձկնորսն է։

—   Ահա երեսուն տարի է այստեղ եմ ապրում,— ասաց Հենրին մի անգամ,— բայց կղզաբնակների հետ բարեկամ ա– նալ չի հաջողվել։ նրանք ինձ վնաս չեն պատճառում։ Իմ պլանտացիան ապահովում է ինձ անհրաժեշտ ամեն ինչով։ ոայց եւ այնպես սպիտակամորթին անհնար է կղզաբնակների հետ մտերմանալ։ նրանք դրա կարիքը չեն զգում կարծես։ նրանք միայն մֆ մտադրությամբ են մոտենում սպիտակամորթին՝ ինչպես ավելի շա\տ պոկեն նրանից։ Կղզաբնակը ճուտ է նվիրում՝ եւ սպասում է, որ իրեն փոխարենը եզ նվի֊ րեն։ Մյուս կղզիներում նրանք ավելի բարեհամբույր են։ Ես ոչ    մի    գնով    մարքիզոլհու    հետ    չէի    ամուսնանա։

—   Իսկ ընդհանրապես լա՞վ է ձեզ համար այստեղ։ — հարցրի     ես։

—   Ինչ է նշանակում լա՞վ է։ Ես այստեղ պլանտացիա եւ խանութ ունեմ։   Տուն   գնամ,   մուրացկան   կդաոնամ։

—   Իսկ արեւադարձային դրա՛խտը,— չհանգստացա ես,— ի նչ կասեք նրա մասին։

174

նա    բարձրաձայն     ծիծաղեց։

—   Եթե գիտես ինչ կերակուր են նախընտրում հաճախորդներդ,    իհարկե,     այն    կմատուցես։

—   Իսկ դուք երբեւէ չէ"ք ձգտում ինչ֊որ տեղ գնալ այստեղից։

—   Ոչ,— պատասխանեց Լին,— անցյալ տարի եղա Թաիտիում— այդ իմ առաջին ուղեւորությունն էր շատ տ֊սւ՚ի֊ ների ընթացքում։ Ամեն օր թույն ենք ուտում, որպեսզի որեւէ վարակ չկպչի, բայց անցյալ տարի, այնուամենայնիվ, ստիպված եղա գնալ Թաիտիի հիվանդանոցը վիրահատոլթ յան։ Հրաշալի էր այդ կղղին։ Ես առաջին անգամ ինքնաթիռ տեսա, ռադիո լսեցի։ Եվ այնտեղից ինձ համար կին բերեցփ, թուրուացի մի պատկառելի կին, հարյուր կիլոգրամ քաշով։ Ալետտին ճանապարհորդում էր ինձ հետ։ նրան ամենից շատ զարմացրեց մի ինչ֊որ արտասովոր ծիծեռնակ, այստեղ նա    ա յդպ\ի\սիները    չի    տեսել։

Ամբողջ Պուամաու հովտում Հենրի էին միայն մի բարեկամ ուներ՝ դա մի երկարաբեղ ֆրանսիացի ծերուկ էր։ նը֊ րանք մինչեւ կես գիշեր նստում էին, խոսելով փիլիսոփայության ու քաղաքականության մասին, արվեստի ու գրականության մասին, եւ երբ վիճում էին, ապա ծերունին աղմուկով մի պտղունց բռնոթի էր քաշում, բռունցքով ջղայնացած խփում սեղանին։ նա աշխարհը չդիտի։ նա շեֆ խոհարար է եղել զբոսանավի վրա, արջ է խփել Կանադայի անտառներում, ոչխար է արածացրել նոր֊քՀելանւդիայում, ոսկի է որոնել    Ալյա սկայում,,․

Այժմ այդ զվարճալի ֆրանսիացին մի հյուղ էր զբաղեցնում եւ էփի հարեւանն էր։ Նա հպարտությամբ մեզ տարավ իր «ապարանքը)) ցույց տալու։ Կտուրը խոտի խրձերից, պատերը՝ արկղներից ու փայտի կտորտանքից։ ոայց որքա ն հնարամտություն ու գյուտարարություն կար այգ բնիկում։ Եթե թելից   ձգես   կամ   մեխը   քաշես՝   ապա   կհայտնվի   որեւէ   բան։

Որպեսզի պառկի, տանտերը ինչ֊որ տեղից ձգում է մահճակալի թոկը։ Սեղանն է պետք՝ քաշիր մյուս թոկը։ Կանգնելով սենյակի մեջտեղը, ծերուկը կարող է ձեռքը հասցնեք ուզած բաժանմունքին ու հարմարանքին։

175

Ջդում ես ոչ այն թոկր՝ մեկ էլ վերեւից իջնում է ձիու թամբը։ Կամ բացվում է թարմ, հրաշալի հացով արկոր, երկարաբեղր այւն թխել է ուղղակի կրակի վրա թիթեղյա բուխարիկում, որը կա՛նգնած է մահճակալի ու սեղանի արանքում։

Ես երբեք չեմ մոռանա այդ մարդուն, իր կիսաթեք ծիծաղաշարժ տնակով… Տունն ու փոքր հողամասը՝ հիանա/ի բանջարանոցով եւ սլացիկ արմավենիներով— ահա նրա ամբողջ     կալվածքը։

Ծերունին    իսկապես     երջանիկ     էր։

Թերաին ու մեր խմբի չորս անդամները մեկնեցին, Բայց հյուրընկալ տանտերը մեղ պահեց։ Հենրի էին ձեռնարկեց մեր վերքերի վերջնական բուժումը։ Նա երբեք ոտաբոբիկ ման չէր դալիս եւ մաշկի ամենափոքր քերծվածքներն անգամ ախտահանում էր, բայց «ֆե֊ֆե» հիվանդությունը լավ դիտեր։

Ւայց եւ այնպես մենք չէինք կարող րնդմիշտ մնալ այստեղ։ Եկավ հրաժեշտի օրը․ արոտատեղից բերեցին մեր ձիերը։ Անկեղծորեն ցավալի էր բաժանվելր։ Մխիթարում էր միայն այն, որ մենք նորից էինք բարձրանալու լեռների հոյակապ    երկիրը։

Անդունդներ ու զառիվերներ, լեռնագագաթներ ու վւար֊ թամ անտառներ։ Եվ մաքուր, թարմ օդ, որից լավը անկարելի \է գտնել։ Անտառազուրկ բլրի վրա, ձարխոտի թփուտների մեջ նստել էր մի տարօրինակ անթեւ թռչուն։ Տեսնելով քա֊ ռատրով։ սլացող ձիերին, նա սրրնթաց սկսեց վազել, հետո հանկարծ աչքից կորավ թփուտների մեջ ու անհետացավ։ Այդ թռչունը դեռ չի ուսումնասիրված, ոչ ոքի չի հաջողվել նրան բռնել, Պոլինեզիացիները հաճախ են նրան հետապնդել, բայց նա չափազանց արագ է վազում։ Նման անթեւ թռչնատեսակներ հայտնի են նաեւ մյուս առանձնացված արշիպելագներում։ Մենք, համենայն դեպս, քրքրեցինք բոլոր անցքերր, բայց   փախստականը   կարծես   գետնի   տակն   էր   անցել։

Մի կողմ թեքվելով Ատուոնա տանող շավղից, մենք 176

շարժվեցինք կատարի երկարությամբ դեպի հյուսիս։ Երեկո֊ քան կողմ մենք հայտնվեցինք խոր րնկած, մռայլ մի հովտում՝ Խանաիապայում, դա երրորդ բնակելի հովիտն է Խի֊ վա֊Օայում։ Ահեղաշունչ ժայռերի միջով այն հազիվ է դուրս պրծնում    դեպի     ծովը։

ճանապարհի եզրին միայնակ կանգն ած էր մի փայտե տուն՝ թիթեղե տանիքով։ Հուսամ ուտից ներս նայեցինք, դւ՚ւ– տաըկ է… Տների մեծ մասր լքված էին, եւ միայն ծովավւին մենք    բնակելի    կացարան    գտանք։

Մեզ մոտեցավ մի կղզաբնակ եւ հրավիրեց գնալ իր ետե֊ վից։ Հանձին նրա մենք ճանաչեցինք Ատուոնայի բողոքական բարաքի    կենվորներից     մեկին։

—    Վենե,—     ասաց    նա։—     Պլյուիս    տոմպեր։

Նա «ֆրանսերեն)) առաջարկում էր մեզ գիշերել տեղի քահանայի    տանը։

—    Շնորհակալություն,— պատասխանեցի ես,— մենք բաց     օդում    կքնենք։

Նա գլուխը շարժեց ու ցույց ավեց լեռները։ Երկինքը մթնել էր։ Գագաթի շուրջը ամպեր էին կուտակվում։ Հեռվում որոտաց։ Ամպրոպ․,․։ Այստեղ շատ հազվադեպ է ամպրոպ լինում, բայց, եթե պատահեց՝ դիմացի ր։

Մենք հրաժարվում էինք այնքան ժամանակ, քանի դեռ հովտի վրա չէր լսվել ամպրոպի ահեղ ճայթյունը եւ չէր տե֊ ղացել    հեղեղը։

Միայն դրանից հետո մենք թաքնվեցինք քահանայի տան պատշգամբում։ Գիշերային խավարը թանձրացավ, իսկ անձրեւն անընդհատ հորդում էր։ Շլացուցիչ շանթերը պատռում էին խավարը, եւ նեղ կիրճում թնդում էր որոտը։ Տեղիցդ չես կարող    շարժվել…

Մոտարոն, տանտերր, մեզ որոշ բան պատմեց այղ ահավոր հովտի մասին, որտեղ ընդամենը երեսուն բնակիչ էր    մնացել։     Թոքախտը…

Անահավատ մարդիկ մեռածներին չէին թաղում, այլ տեղավորում էին իրենց խրճիթի հատակի տակ։ Հասկանալի է, որ մնացած բոլոր անղամներր նույնպես գնում էին այն աշխարհը։

177

I ր աքս ահ   որոնո ւմն երը — / «

Փղախտը   եւ  բորը   այստեղ   մի   առանձին   ուժով   են   մո/եռ նել։ Կենդանի մնացած երեսուն հոգուց երկուսը ցնորված էհն

Ե ղձավանջային տեղ… Լուսաշող շանթերն ընկնում ԷԼլ կիրճը, որոտի ճայթյունները պատից պատ էին խփվում․ Մենք նստել էինք պատշգամբում, ուղղակի հատակին։ Պուկ֊ նեզիացիներր վիրավորվեցին, երբ մենք հրաժարվեցինք պառկել նրանց մահճակալներին։ Բայց մենք ավելի շոլտ կհամաձայնվեինք ամբողջ գիշերը քայլել հեղեղի տակ։ Անկա․ Ր"Ժ ԷՐ առանց սարսուռի լս՛ել այդ հազր, հառաչանքների խռխռոցները։

Գիշերվա   կեսին   հանկարծ   մփ   այնպիսի   որոտ   դղրդաո որ մենք տեղներիցս   վեր թռանք։   Թվաց,  թե   ամբողջ  հարեւան լեռնակատարը      փլվեց      հատակի      վրա։      նախ   թռան   մանր քարեր,   դրանց   ետեւից՝   ավելի  խոշոր  քարակտորներ,   եւ,   վեր․ ջապես,  լանջով ներքեւ  շարժվեց   մի   վիթխարի   ժայռ։

Քարակոշտերը փակեցին գետակի հունը։ Ամբողջ տունր ցնցվեց,․․

Բայց   ահա   կարծես   ամեն  ինչ  հանդարտվեց,   միայն   մա– ԸՐ   քարերն      են   դեռ   շարժվում   աղմուկով։   Փայլատակում   է կայծակը…      Մի   քիչ   սպասելուց   հետո   տեղացիները   պառկեցին   քնելու—Խանաիա պայում   սովոր   են    փլուզումների։

Հետեւյալ առավոտյան ամպրոպը որոտալով գնաց օվկիանոս։ Լեռնակատարից սկսած մինչեւ ստորոտը, այնտեղով, որտեղից անցել էր հեղեղը, լայն հետք էր ձգվել։ Ծառերը կարծես հնձվել էին, գետակը հորդացել էր, լայնացել էր ու թանձրացել    շոկոլադային    տիղմից։

Մենք արագ թամքեցինք ձիերը՝ բավական է, հյուրս։֊ սիրվեցինք… Հանկարծ մոտեցավ նույն այն մարդը, որն ․առաջինը խոսեց մեզ հետ նախորդ օրը երեկոյան։ նա ուզում էր մեզ ինչ֊որ բան ցույց տալ։ Մ՛ենք այնքան էլ հաճույքով չհետեւեցինք    նրան։

Ան տառում,      միա՛յնակ   խրճիթի   ետեւում,   միջնադարյան մի  պատ  էր  կանգնած,   նրա  մոտ  ես  տեսա կլոր փոսիկներով յուրօրինակ   զոհաքար։    Ապա   մենք   հայտնվեցինք   սալաքարե– ՚ րով    ծածկված մի բացատում։     Այն ամբողջովին    ծածկված էր 178

մեծ ու փոքր, ամբողջական ու զարդված հարյուրավոր մարդկային գանգերով։

Մեր ուղեկիցը լայն ժպտաց անատամ բերանով։ Մենք մտածեցինք, որ կղզու հին բնակիչները (թող որ նրանք նույնիսկ մ արդակերներ լինեին՝) կարող էին բացահայտորեն պարծենալ իրենց անհամեմատ լավ ատամներով, քան նը֊ րանց     այժմյան    հետնորդները։

Մենք ցած սուրացինք շավղով։ ներքեւում մնաց Խանա– իապան, մռայլ հովիտն իր երեսուն բնակիչներով, երեք եկեղեցիներով     եւ    հազարավոր     գանգերով։

Լեռնւերն այժմ մեզ ավելի սիրալիր թվացին, քան երբեւ֊ վիցե,

Ատոլոնայի գլխավոր փողոցով քայլում էր գիրոլ,1 Բել֊ վասը, տեղի հեռագրիչը։ նա քայլում էր շորորալով, օրորվելով, կարծես ներքնակի վրա էր ոտք դնում։ Բոբի կրպակի առջեւ Բեչվասը կանգ առավ եւ ճղճղան ձայնով մի հեռագիր կարդաց կղզաւբնակների ամբոխին, որին գլխավորում էին Բոբն    ու   Տրիֆֆեն։

Ամբոխը հուզումնալից թնդյունով դիմավորեց այն լու֊ րր, որ Օվկիանիայում ֆրանսիական կալվածքների նոր նա– հանգապետ է նշանակվել։ նա ռազմանավով ժամանելու է Մ արքիզյան կղզիները— ուզում է այցելել իր տիրապետության տակ գտնվող տերիտորիաներր նախքան մշտտական ռեզիգենցիայում՝    Թաիտիում   հաստատվելր։

Կարեւոր լուրը մրրիկի նման տարածվեց ամբողջ գյուղում․ Անմիջապես սուրհանդակ ուղարկեցին, որր պետք է տեղեկացներ մյուս հովիտների բնակիչներին։ Տրիֆֆեն հայտարարեց,    որ   մեծ   տոն    է    սպասվում։

Տեղական գործիչներն շտապ հավաքվեցին խորհրդակցության։ Վերջապես առիթ կներկայանա կյանքի պայմանների բարելավման համար։ ժամանելու է ինքր նահանգապետր, հարկավոր  է   հատկացումներ   եւ   այլ   օգնություն   խնդրել։

Բորը պահանջեց առեւտրում սահմանափակումների վե֊ & քացում, նրան թույլատրվում էր յուրաքանչյուր մարդուն շաբաթը միայն մի շիշ գինի վաճառել։ Կարծում եք նրան շահո՞ւյթն   է  անհանգստաց՛նում։   Ինչ  եք   ասում,   նրան բոլորովին

12*       179

ուրիշ   բա\ն   է   հուզում՝   կզզաբնակները   անօրինական   կարո֊ ւ կոկոսի     դի՛եի   են   պատրաստում   ու   խմում   մինչեւ   ասզգաւա նալը։     Այղ    արդեն    անթույլատրելի    է։

Բելվասը    առարկեց։    Vպիտ ակա մո րթն երը    դնում   են    ք,Լ^

ուզում  են   եւ ինչքան   ուզում  են,   այժմյան   կարգը  շատ  լավ  է․

Եթե   սահմանափակումը   վերացվի,   բոլորը   կհարբեն  մեռնեալ

աստիճան։      Հա մ են այն   դեպս,   այժմ,    գոնե   ինչ֊որ բան   որս֊

պում  \է։

Բորի    առաջարկը    տապալվեց։

1՝*այց միաձայն որոշեցին առու փորել գյուղի լայնոլ֊ թյամբ։

Ընդհանուր բաղձանք էր էլեկտրական լուսավորությունն ու լապտերները փողոցներում, ինչպես Թաիտիում էր։ Որոշեցին   այդ   հարցը   քննել   նահանգապետի   հետ։

Ինչ֊որ մեկը պահանջեց, որ Ֆատու֊Խիվան ունենա իր հաստիքային բուժա կը յ Ո բո վհ ե տեւ մարդիկ այնտեղ ապրում են բոլորովին մեկուսացված ու ղրկված են բժշկական սպա֊ ս արկ ումից։

—   Ոչ,—     ձայնեց    խո րհրղակցութ յան     մասնակիցներից    ( մեկ   ուրիշը,—   ոչ   մի իմաստ  չունի  Ֆատոլ֊Խիվայում  կարգ ու կանոն    հաստատելը։    Թոզ    իրենք    իրենց    մեռնեն։

Եվ գործիչներն անցան առաջիկա տոնակատարություն հարցի    քննարկմանր։

Ծրագրում՝ պարեր ու երգեր։ ս պիտակամ ոբթները սիրում են այդ՛ Պարել, ինչպես միշտ, պտտելով ազդրերը եւ մեղմիկ երգելով թափահարել ձեռքերը, քանի դեռ մյուս նե– ըը,     կլոր   նստած,     տակտ    են    խփում։

Կատարողների      պակաս   չի   զգացվի,   քանի   որ   հարուստ տուրիստները     հաճույքով  բաց   են   անում  իրենց   քսակները, միայն   թե   տեսնեն   հազվադեպ   ներկայացումը։ Իսկ    կոստյումնե ր։    Այո,    իսկապես    որ։

—    Քրծենի շրջազգեստներ,— վճռականորեն հայտարարեց Բոբր,— բարակ ժապավեններից; Այդ այն է, ինչ հարկավոր է  նրանց։   Ծայրահեղ  դեպքում՝ կարելի  եւ թղթից   անել։ ^հհ

—    Քրծենի շրջազգեստնե՞ր,— զայրացան մնացածները։—   Քրծենի ։     Չէ   մի։   Փառք   աստծո,   մենք   կուլտուրական

մարզիկ   ենք։    Սպիտակ   կոստյումներ   եւ   սպիտակ   զգեստներ, բոլորին   միատեսակ։   Որպեսզի   տեսքր   լավ   լիսի։

Տաք վիճաբանություն բորբոքվեց։ Իրենք՝ պա րողներր, երազում էին փայլուն հովարների մասին, որոնք Բոբը հենց նոր էր գնել հսկայական քանակությամբ։ Այ դա սքանչելի բան կլինի՝ բոլորն էլ փայլուն հովարներով։ նահանգապե տր կ հի անա։

Ի վերջո որոշեցին հետեւյալը՝ զոլավոր մայկաներ հսւ֊ գած ֆուտբոլային թիմը ծածանվող դրոշակներով քայլում է նավամատույցից մինչեւ գյուղը, որ հանդիպմանը պատշաճ հանդիսավորություն     տա։

Դրանից հետո կարելի է թույլ տալ նաեւ քրծենի շրջազգեստներ։ Թող պտրողները ելույթ ունենան մետաքսե շապիկներով ու սպիտակ շալվարներով, իսկ քրծենի շրշա֊ զգեստները հագնեն  վերեւից։

Այդպիսի    որոշում ը    բոլորին    դուր    եկավ։ Կարելի     է    դիմավորել    նահանգապետին։

II



Իններորդ   (քլոէխ

Ա՝0․1"ԻԱ․Կէյ1*՚ՆէքՐհ   Ս․Ա՚Ս․Յհ ՀՈՎՏՈՎՍ՛

Ս՚ււտասհն գերբնակեցված ա։(՚ա– ,|> կդզի Է։ Ս՚ենք իւքանսւ֊Ա՝ եսբ 19»հհ Թետուայի՝ հհՏ տրադիցիաների վերջիս՛ պահպանողի ,1՚ւււււ|ՏՏւ։ (Տ՛եյ՛ի հ ․վս՚ւււ ւք; Յցավոր խրճիթի կւյւււոէ <| > ւ(՝լւ՚․ ՛Նոր բա֊ րեկաւքներ՝ <(>՝հքւՏ։ եւ նրա ււրդեզիր դոատոը՛                  Ստհէ|ծաօ։   րծւք՚ան

սյաալքություՏո։ Ս*արդաէ|եր(ւեյ1ք Ա        վիրաբույժներ^։          Երջանիկ

օրհո։ Հյուրերը։ Ըճդաււ են՜բ՝ մ՛ի խոճկււր;        ՛Նավին           սպասելիս;

11»վարւո1

\ յդ պատահեց շատ օրեր անց։ նահանդապետ՝ի նավր գնաց։ Բայց եկավ շխունան։ Մեկոլկես ամիս էր անցել այն օրից, երբ մենք Ղիլլիի նավակի վրա մարտնչում էինք օվկիանոսի դեմ։ Մեր ոտքերը լիովին առողջացել էին։ Երբ շխունան նորից բարձրացրեց խարիսխր, մենք կանգնած էինք նա֊ վախելին ու հրաժեշտ էինք տալիս կղզուն։ Թաիտիի ճանապարհին մեղ դարձյալ կիջեցնեն Ֆատ ու֊ Խուվա՛յում։ Մենք հաստատ որոշել էինք մի վերջին անգամ էլ փորձել։ Կքաշվենք է լ ավելի խորքր, որ բոլորովին առանձնանաք տեղի բնակիչներից։

Առագաստները ուռչում են քամուց, եւ մենք վերջին անգամ ենք նայում Ատուոնա հովտին։ Հրվանդանում կանգնած էին կիսաքանդ պատերը, այն ամենր, ինչ մնացել էր բորոտ֊ ների հիվանդանոցից։ Այն այրել էին։ Ւբր թե բացիլներին ոպանելոլ, վարակի տարածումը կանխելու համար։ Րսկ հիվանդներին     ուղարկել     էին     տները,,․

Օրհնյալ    զով    պասսատը   թռչում   էր    կապույտ    հարթության   վբայով։   Շխունան   դուրս   եկավ   հրվարդանից   եւ   մտավ բաց  օվկիանոս։   նավի  վրա   կար մի  վտանգավոր  հանցագործ/ որին   տանում  էին   Բ՝աիտի։   նա  զոհ էր  գնացել տաբուին կամ հիվանդագին    երեւակայությանը։

Այդ պատահել էր Ատուոնայի հարեւան հովտում, որտեղ բնակվում են մի բուռ պոլին եզիացին եր։ Նրանցից երկուսը Թաիտիից տեղափոխվել էին այստեղ, որ մի կտոր ազատ հող ճարեն, որ ընկույզ աճեցնեն եւ կոպրա մթերեն։ նույն այգ հովտում կանգնած է մի վիթխարի ծառ, որի վրա տաբու է դրված։ Բայց թաիտեցի տղաները ոչնչից չէին վախենում։ նրանք նայում են արգելված ծառի փչակը ու այնտեղ երեք գանգ են տեսնում։ Վիթխարի գանգեր, որոնց նմանը նրանք երբեք չէին տեսել։ Բ՝աի տեցինե րի մեջ իսկույն խոսում է առեւ՛տրական ջիղր, ահա թե ինչը կարելի է առաջարկել հարուստ տուրիստներին։ Եվ գանգերը թաքցնում են ճամպրուկի մեջ, որ հետո տեղավախեն Թաիտի։ Բայց հենց որ վրա է հասնում գիշերը, ինչպես հետո պատմում են կղզաբնակներր, դանգերն ւսկսում են բողոքել։ Երւկոլ ընկերն\երից մեկը որոշում ւէ դրանք ետ դնել Փչակը, երկրորդը առարկում է։ Այդ պահին ճամպրուկում այնպիսի ախ ու վախ, լաց ու կոծ է սկսվում, որ հարեւան խրճիթներում արթնանում են մարդիկ ու գալիս են  պա բզելու, թե ինչ բան է։

Լացուկոծը չի դադարում։ Հանկարծ նա, որը հրաժարվում էր գտածր ետ դնել տեղր, խելագարվում է։ նա հանում է դանակն ու հարձակվում ընկերոջ վրա։ Կատաղի պայքարից հետո խելագարին բռնում֊բերում են Ատուոնա։ Եվ ահա այժմ նրան     տանում    են     Թաիտիի    բանտը։

Իսկ    գանգերր    նորից    դնում    են    փչակր։

Տխուր ճակատագիր բաժին ընկավ Մարքիզյան արշիպելագին,,․ Սպխտակամորթները հասցրեցին շատ չարիք գործել այստեղ, նախքան հանգիստ կթողնեին նրան։ Մշակված դաշտերը, մաքրված հողերը անապատի վերածվեցին ու ծածկը֊ վեցին մացառներով։ Ւ դեպ, մենք վաղուց գիտեինք այդ մասին։ Գիտեինք, որ այդպես է եղել խոշո բա գույն կղզիներում։ Այսօր պետք է նորից որոշ բաներ տեսնեինք, թե ինչպես փարթամ անտառներն ու արգավանդ արոտավայրերը վեր են ածվել քարքարոտ անապատների։ Այդպիսին է ամենափոքր կղզին երի   ճակատագիրը։    Եթե   խոշոր   կղզիներում   դեռ   մնա֊

183

ցել են բնակիչներ, ապա փոքր կղզիները բոլորովին ամւսյա֊ ցել են։ Մի ժամանակ նրանք էլ են բնակված եղել, ալդ մա֊ սին կարելի է դատել թեկուզ քարե կառուլցների մնացորդներ րիցէ Մարզիկ անհետացել են, դրա Փոխարեն իրենց շատ լավ են զգում ընտանի կենդանիները, որոնց այստեղ են բե֊ րել սպիտակամորթները։ Այստեղ գիշատիչներ չկան, եւ ավա֊ նակներր, կովերը, այծերր, ոչխարներն ու խոզերր չտեսնված արագությամբ են բազմացել։ Ոչ ոք չի եղել, որ ոչնչացներ նրանց ժառանգներին։ Վիթխարի հոտեր են արածել փոքրիկ կղզիներում։ Երբ անհետացել են խոտն ու տերեւները, նրանք յյկսել են ուտել շիվերն ու ծառերի արմատները, կրծել կե֊ ղեւները։ Իսկ հետո անասունն սկսել Է ոչնչանալ կերի պա֊ կա սիցէ

Այսօր մենք այգ բոլորը պետք Է տեսնեինք ինքներս։ Մենք մոտեցանք Մոտանեին, լեռնոտ կղզյակին, որը տեսել Էինք Խիվա֊Օայի ճանապարհին։ Այստեղ շխունան պետք Է լրացներ    իր    մթերապաշարն երը։

Մի քանի պոլինեզիացիներ սկսեցին եռաժանիով որսալ բազմագույն      ձկներ,      ի"կ    մենք   ճանապարհվեցինք    ամայի

Գահավեժ ժայռոտ ափ,․․ Շավիղը չոր, սպիտակ կոպճաքարով ու ավազով պատած լանջով գնում Է դեպի լեռը։ Այստեղ֊այնտեղ ցցվել են կոշտ ու կոպիտ տերեւներով խըղ– ձուկ, չորացած մացառներ։ Ուրիշ ոչ մ,ի բուսականություն։ Արեւն այրում Է հոդը, որին այլեւս չեն պաշտպանում ծառերի խիտ պսակները։ Չորացած գետերի հունը ծածկված Է ա․վա– զով։ Առափնյա ժայռերին զարնվելով փշրվում են օվկիանոսի աղի ալիքները, որոնց տեսքից մարդու ծարավն ավելի Է ս ա աո կանո լմ ։

Ամենուր թափված են արեւից չորացած ոչխարի կը– մախքներ, ոլորուն եղջյուրներ, գանգեր… Թվում Էր, թե ամբողջ կղզին համատարած ծածկված Է նրանցով։ Կոպճաքարեր, չորացած թփուտներ եւ ոսկորներ․,․ Թփուտների մեջ հնչեղ   ձայնով   ծուղրուղու   են   կանչում   վայրի    աքաղաղները։

Ծովափից քիչ հեռու մենք տեսանք ոչխարներ ու դառներ։ Վախեցած կենդանիները մայելով թաքնվեցին թփուտների 184

ետեւը։ նիհար, փոքրիկ, կեղտոտ բրդով ոչխարները փախչում Էին իրենց հետապնղող նավաստի֊թաիտեցիներից։ Իսկ մարդիկ վեր ու վար Էին սլանում լանջով փախչող ոչխարների ետեւից։ Հասնելով զոհին, նրանք նետվում Էին ոչխարի վրա, բռնում Էին նրա բրդից ու դնում իրենց ուսերին։ Ոչխար֊ոչ– խար\ի,     գառ֊գառան      ետեւից     կրովմ     Էին      նավակը։

Դե ռ լու/ս Էր, երբ մենք հեռացանք սսլիտակ կմախքների մեռնող կղզուց, որի չոր հողր Էլ երբեք չի ծածկվելու կանաչով․ ,,

Այժմ դեպի Ֆատու֊Խիվա։ Մեղմ օրորը շուտով քնացրեց մեղ։ Օմոա հովիտը մեզ դիմավորեց կապարե ամպերով։ Այդ ամբողջ ժամանակամիջոցում Ֆատու֊Խիվայ ում անձրեւ Էր տեղացել։ Անտառում խոնավություն, սնկի հոտ։ Մժեղները վայրագացել Էին, ինչպես երբեք։ Դե ինչ, մենք մտադիր    չենք     երկար    մնալ     Օմոայում։

Հագնվելով այնպես, որ մոծակները ահավոր չլինեն մեզ համար, մենք քայլում Էինք դեսլի մեր մաքրած հողամասր, ճանապարհին ճանաչելով ամեն մի ժայռր, գետակի ամեն մի ոլորը։ Մենք սիրում Էինք հովիտը։ Հիշում Էինք առաջին երջանիկ օրերը։   Ի այց այղ եղել  Էր, իսկ  այժմ…

Մոծակների ամպերի ուղեկցությամբ, ոաքներս դժվարությամբ առաջ շարժելով հեղեղված շավղով, մենք վերջապես մոտեցանք այն հարթակին, ուր կանդն ած Էր բտմբուկե խրճիթը) Րայց ո ւր Է այն։ Րարձր խոտը, մացառներն ու բանանները ամբողջովին ծածկել Էին մեր կացարանր։ Նրանք ֆանտաստիկ արագությամբ ձգվում Էին վերեւ։ Սեր աչքերին չէինք հավատում։ Սյուները, որոնց վրա դրված էր խոհանոցի ծածկր, արմատներ էին տվել, ու երկար ճյուղերի վրա կանաչին էին տալիս տերեւները։ Րամ՚բոլկե խրճիթը Փտել էր) ճեռքդ անցնում էր պատի միջով, ինչպես թղթի միջով, կը– տուրը քանդվել էր։ Չորս կողմը վազվզում էին հազարոտ– նուկներ ու սարդեր։ Տան ներսում ամեն ինչի վրա նստած էր սպիտակ    փոշու    շերտը։

Մեր     բացակայության   ժամանակ   ոչ   ոք   չէր   մտել   այս՛

185

տեղ։ Մենք հավաքեցինք մեր ունեցվածքն ու այն թաքցրել ցինք քարանձավի մեջ, անտառում, այնտեղ քարշ տվինք նաեւ հնադարյան գանգերը։ Անհարմար է, եթե կղզաբնակներո խրճիթի վերջնական ավերումից հետո մեր մահճակալների տակ    գտնեն    իրենց     նախնիների    աճյունները։

Այդ գիշեր մենք քնեցինք դրսում, տերեւների կույտի վր․ րա,     ծածկվելով     հակամժեղային    ցանցով։

Մեր բարեկամ Թիոտիի հետ միասին կազմեցինք մեր հետագա     գործողությունների     պլանը։

Թւիոտին մնացել էր դարձյալ նույն ուրախ մարդը, բայց նրա մի ոտքը անձեւ գնդի էր վերածվել եւ շարունակում էր ուռչել։ Կղզում ամենատարածված հիվանդության՝ փղախտի մի    զոհ    եւս․,․

Մենք որոշեցինք հեռանալ Օմոա հովտից՝ փախչել ան֊ ձրեւոտ անտառից ու աներես միջատներից, հիվանդություն՛ ներից ու բնաջնջվող կղզաբնակներից։ Մենք մտադրվել էինք տեղափոխվել Թեի Թետուայի՝ մի պատվարժան ծերուկի, տե֊ դի    ամենահին    ցեղերից    մեկի    հետնորդի    մոտ։

Կղզու երկարությամբ ձգվում էր Թաուաուոխո եւ նամանա լեռների վիթխ՛արի շղթան, բաժանելով կղզին արեւելյան ու արեւմտյան մասերի։ Մենք գիտեինք արեւմտյան մասր, Ամոաչի եւ Խանավավեի փարթամ, անձրեւոտ անտառներր։ Այստեղ է կենտրոնացված տեղական բնակչությունը, այս֊ տեո     հազվադեպ     են    նավեր     գալիս։

Ֆատոլ֊Խիվայի արեւելյան կեսը թաքնված է ամբողջ աշխարհից։ Այն ցանկապատված է գահավեժ լեռնաշղթաներով ու կա տ ա ղի օվկիանոսով, որն իր ալիքները քշում, այստեղ է բերում հեռավոր ամեր՛իկյան մայրցամաքի ափերից։ Այստեղ հովիտները իրարից բաժանված են անմատչելի լեռներով։ Կլիման չոր է, ասես անդադրում պասսատը ամպերը քշում֊ տանում է լեռնաշղթայի վրայով։

Կղզու արեւել՛յան մասի բնակչությունր ամբողջովին բը– նաջնջվել է։ Միայն Ուիա հովտում են դեռ մնացել մարդիկ՛ Այստեղ են ապրում ծերունի Թեի Թետուան եւ նրա որդեգիր դուստրը։

Մի ժամանակ Թեի Թետուան չորս ցեղի առաջնորդ է 186

եղել, բայց նա իր բոլոր հպատակներից, ինչպես եւ տասներ֊ կոլ կանանցից երկար է ապրել։ Թիոտին նրան անվանում էր անցյալի մարդկանցից վերջինր։ Հիրավի, Թեի Թետուան վերջինն   էր   նրանցփց,   ովքեր   մարդու   միս   ՛էին   ուտում․․,

Ուիան արեւելյան հովիտներից միակն էր, որտեղ կարելի էր թափանցել լեռներից։ Բայց դեպի այն տանող ճանա֊ պարհը բնավ էլ հեշտ չէր։ Հենց այղ հովիտն էլ ընտրեցինք մենք իբրեւ մեր նոր բնակավայր։ Մենք ուզում էինք մոտի֊ կից ճանաչել հնագոլյն բնիկների հետնորդին, որին չեն փո֊ խել նոր ժամանակները, որը պահ պանում էր իր ժողովրդի սովորույթներր։ Այժմ քան սերոլնգր արհամարհանքով նրան «վայրենի» է անվանում, թեեւ նա, կարող է պատ՛ահել, ավելի լավն    է,    քան    նրանք։

․,, Քարավանը ճանապարհ րնկավ։ Նախ հովիտն ի վար, ապա՝ ի վեր, դեպի լեռներր տանող մեղ լավ ծանոթ շավղով( Թիոտիից եւ Պ ախոյից բացի, մեզ օգնելու պա արաս տակամու֊ թյուն հայտնեց Էլի մի կղղաբնակ, որը գիտեր ճան ա պարհը։ Երկու ձի՝ նրանց թվում մեր հին բարեկամ Թուիվետան, տանում Էին բեռը մուրաբայի ու պահածոների բանկաներ, սառնաշաքար, ծխախոտ, շոկոլադ։ Ահա թե երբ մեզ պետք եկան Բորի խանութ ում արված գնումները։ Հավանաբար, ծերունի  Թեիին հաճելի  կլինի  նվերներ  ստանալ  մեր  աշխարհից։

Բարձրանալով լեռները, մենք արդեն ծանոթ ճան ապար֊ հից թեքվեցինք մի հին, մացառապատ շավիղ։ Մեր ճանա՛ պարհը շարունակ փակում Էին գրեթե անանցանելի ճահիճներ։ Հաճախ լայնքով ընկած Էին լինում վիթխարի ծառա– բներ։ Իսկ երեկոյան կողմ հանկարծ դեմ առանք բամբուկի թփերի խիտ պատի։ Ստիպված Էինք քայլ առ քայլ ճանապարհ թացել կանաչ ու գեղին ճյուղերի հյուսվածքի միջով։ Թիոտիի բախտը չբերեց՝ բամբուկի կտրված ցողունը խոցեց նրա    ձեռքը։

Բայց մենք չնահանջեցինք եւ որոշ ժամանակ հետո դուրս եկանք մի հրեշավոր անդունդի եզր, որի լանջերր ուղղաձիգ իջնում Էին ներքեւ, Ուիայի մռայլ թավուտները։ Այստեղ ըս– տիպված Էինք ձիերին թողնել արածելուէ, կապելով նրանց ծառից։      Մեր   բարեկամ   կղզաբնակները   բեռը   դրեցին   իրենց

187

սերին,   Մեր    արեւում   դժվար    վ         է

սրությամբ      ձգվում     էր  նեղ   խ

Ան

՝րշ,   ամո

…․․լ․   –,»,․պ․   բռսրր,   եթէ զում   ներքեւ   գլորվել։   Շատ   տեղերում   խորշը   հեղեղվե մենք    կամ ուոօնեո    1֊է––՛––

՚֊բջներ   Էին Սակայն      վերադարձ

ԴունԴի   եր֊ ւր  բռնիր,   եթե չես

՛ւ էր,

Ք    սարքում    հաստ     գերաննե

գնացել   Է։   Միայն   մի   ճան Եվ    մենք    իջանք

չկա,    ուրիշ   ելք   չունենք,    շի ապարհ  կա՝   դեպի  ներքեւ,   հ

Րից>

՚սունսյԼ

Վի>

Մութ կիրճի

փելով գետն եզրին      բՈլռն      հոսան

՚նցանք ւնհե

՚յ տ ա կո վ,    գետի   երկարությամբ^   խարխ ՚րաո   ծառի   թփուտների   միջով։   Հանկ

ւը։

ա֊

կարծ

տացավ,   անցավ   գետնի  տակ։   Եվ   միայն   հովտի ։      հոսանօո   նոէ*1*–

•Ը՚սթաց     հոսելով     դեպի     օվկրան

ՔԼ՛   նորից   դուրս   եկավ   գետնի

տա

ԿԻց,

Պախոն      վազե

կացնել       տվեց,

0   առաջ։   Հեռվից   եկող   հ

Հի

մա

որ  նա   արդեն   հասել   Է   ծերուն

աչոցը   մեզ   հ

աս․

աՐդեն    քիչ    Է    մնաոե

էառե

Հովիտն   ընդարձակվեց

՛ցել․

խրճիթին։

բերան,    Թփուտները   փ

դառնալով  լուսավ,

կով,   եւ  ծառառնե

փի\

ՐԻ

արանքից

՚ռոլցված   հնաձեւ

ե0     մի     մերկ     մ։

Թուխ,

ւրդ։

օ ածԼ նե

՚՚ղջ– մկւ

Թեի

կող      փաթաթան․

՚իինվեցին մե խրճիթ *ե մարմնի

արմ լ ան

՚Ր,   բաց   հով֊

վեն

ու  պոլրա֊

՛ք   ուղղակի   ծովա– ղ   դիմավորելու  վա–

վրա   միայն   կոնքերը

հրաշալի,   շլացուցիչ   սպիտակ

ր։   Սրա   ժպիտը   փոխարինվեց   ուրախ   ծի

ատամ–

բարեւելով,    ձեռքներս   մեկնեցինք   նրան

Էներգիայի  ի

զով,   երբ  մենք, նա   կարծես   կյանքի

Խտացրած արտահայտություն լիներ։   Երկ

է

յեւ  միայնությունից  հետո   ծե

նում   հարկավոր  բառեր   գտնել  իր  հորդ

րուկը  ոչ  մի   կերպ  չԷր   կ

արտահայտել

համ

—   Խոռ   Լեռ —

ար;

կարողա֊ ՚յցող  զգացմունքներն

եե

զ  կեր,

լոր կեր,  աքլորը պրծնի, էլփ   ․          ․,

հ ․1        հ                                                 ֊–II

աց նա վերջապես,֊խոզը  պբծնֆ>

աք֊
—֊•    ւ       ՜ւ   Ղ վ     նա   սլացավ   դեպի   տուն, խոզերի   վրա։   Պա խոյի   օզնությ

ամռ   ն

բղավելով   իր   վայրիացած

օղապարանով  բռնել   մի խ                                             **

աոդես   մհո   /,«,,․քք․    ւ    ․                       ․                   է֊1 V՛    "ղ

Արդեն   մեր   կողմն   է սին։

քարշ   տալիս   հուսահ

բնրան   հաջողվեց   քրծեն ւ, ահա   Թեին

ատ   ձոճ

Դզզացող   որ֊
—   Խ,

188

զ   կեր,–    կրկնռլմ   է   նա   փայլող   դԱ^

)Ա ս տ   երեւույթին,   դա   նրա   մոտ   բարեկամության   արտահայտության      բարձրագույն    նշանն    էր։   Եվ   մինչեւ   ուշ    գիշեր ձենք      նստել      էինք   ճարճատյուն   խարույկի   շուրջը   ու   «խոզ ֊ա

էինք ուտում», ձեռքներս բռնած ճարպոտ մսի վիթխարի կր֊ 0Որներ,,, Ւոլխ ծերուհուն վւարվել Էր նրա որդեգիր դըստ– րհկը, գեղեցկուհի Թախիա Մոմոն։ Մեծ աչքերը շողացնելով, նա լսում Էր մեծերի խոսակցությունը։ Թեի Թետուան երեխայի նման ուրախացել էր, որ իր անմարդաբնակ հովիտը մարդիկ     են    եկել։

—    Մնացեք այստեղ,— համոզում էր նա մեզ։— II՛լի ան մեծ է։ Աւիայում շատ պտուղներ կան։ (յատ խոզեր։ Լավ քամի    կա    Ուիայում։

Լիվր եւ ես խոստացա նք մնալ։ Ծեքունի Թեին եւ փոքրիկ Մոմոն, դեմքերը շողացնելով, մեկը մյուսից գրավիչ պլաններ էին գծում։ Րայց մեր օմոացի բարեկամներր օրորում էին ոլուխներր,    հավանություն   չտալով    նրանց    ասածներին։

•—   Աւիաչում      մատ   է,—    ասաց    մամկոչր,—    շատ   միրգ կա,   շատ  խոզ,  շատ  քամի։   Րայց  Ուիայում  կոպրա  չկա,   փող I չկա։    Սմոայում   լավ   է։    Շատ   տներ   կան,   շատ   տղամարդիկ, շատ     կոպրա,     շատ     փող։

—    Թիոտի,— խառնվեցի զրույցին ես,— քո ինչի ն է պետք  փողը,   կարծես   թե   դու   առանց   դրան   էլ   կուշտ  չես։

Ժամկոչը     ծիծաղեց։

—    ճշմարիտ է,— նա ուսերը թոթվեց։— Առաջ լավ էր առանց   փողի։   Հիմա՝   ոչ։   ձիմա   մենք   վայրենիներ   չենք։

V երունին հանղցրեց դեռ այրվող փայտերր եւ ինձ ու Լի֊ վին հրավիրեց իր տնակը։ Սա ինքը մյուսների հետ միասին պատրաստվեց    քնելու    փոքրիկ     սարայում։

Մենք փաթաթվեցինք մեր պլեղների մեջ։ Կղզաբնակնե– րը դեռ չէին կշտացել խոսելուց։ նստած ծխացող ածխակույտի շուրջր, նրանք շշուկով խոսում էին մեր մասին, քըն֊ նում     էին    անցյա/ն     ու    ներկան։

Խրճիթի պատերն անհարթ ձողաններից էին շինված, եւ արանքներից թափանցում էր դրսի լույսը։ Պատերի վրա տեսնում էինք դդումից, կոկոսի ընկույզի կեղեւից սարքված ամաններ։      Նրանցից      մի   քանիսր   շատ   հմտորեն   նախշված

189

էին։   Անկյունում   կախված   էր   ծխախոտի   չոր   տերեւների   » րան։   Հատակին     ընկած  էին   հին   քարե   կացիններ,    երեառ, գործիքներ,   հրահան։   Իսկ   հենց   առաստաղի   տակ ինչ֊որ  Ա1ո   ,

կըղ      կար։      Թեի      Թետոլան   մեզ   բացատրեց,   որ   դա   իր   ռա

գազն է։

— Եթե ես հիվանդանամ, ապա կմտնեմ դագաղը եւ կա– փարիչը կծածկեմ։ Այստեղ ոչ ոք չկա, որ ինձ տեղափոխԱ, Իսկ եթե ես մեռնելուց հետո մնամ մահճակալին պառկած՝ շներն    ինձ    կուտեն։

Խրճիթի կողքին գերեզման էր փորված։ Նա խնամքով մաքրում էր այն, փոսից դուրս նետելով աղբն ու հավերի կեղտը։

Մարեցին   վերջին   ածոլխներր։   Մեր բարեկամները  նույնպես   պառկեցին   քնելու։   Վաղը   նրանք   շուտ   են   վեր   կենաւոլ ցայգալույսից     էլ      առաջ   նրանք   կբռնեն   վերադարձի   ճանա– պ՚արհր։

Մենք      սկսեցինք      կառուցել   մեր   երկրորդ   տունր…   Այս    1 անգամ՝      օվկիանոսի   ափին։   Ուիա   հովտի   միանձնյա   տերը Թեի     Թետոլան     էր։   Նա   հողամասի   համար   մեզանից   ոչ  մի վճար չվերցրեց։   Մենք նրա  հյուրն   ենք,   եւ  վերջ։   Այն   ամենը, ինչին   նա   տիրում   էր,   պատկանում   էր  եւ   մեզ։

Ծեր ունու «դաստակերտը» գտնվում էր արմավենիների պուրակում, ծովափին, հարթակի վրա, քարե ամուր պարըս– պի ետեւում, որր կանգնեցվել էր վայրի ու կիսավայրի խոզերից պաշտպանվելու համար։ Պարսպի երկարությամբ գետակ էր հոսում։ Նրա մյուս ափին էլ հենց մեր տնակի տեղն էր։ Ծովափֆց մեր հողամասր բաժանվում էր ալեբախության կառուցած    կոպճաքարե    արգելաշերտով։

Ծովածոցի զմրուխտ ջուրը հավերժ գծագրված էր ալիքների սպիտակ կատարներով, օվկիանոսում այն փոխվում էր անս՛ահման լազուրի։ Ահա թե որտեղ է ազատությունն ու մաքուր օդը։ Անդադրում պասսատը տարին կլոր փչում էր արե– վելքից, պուրակից հեռու քշելով մոծակներին ու մյուս մժեղներին։ Միայն անտառումն էին նրանք ապաստարան գտնում 190

■ պարում պարսերով, այղ դեւերը, որոնց այտեղ են բերել Ապիտակամորթները։

Ծերունին մեզ խորհուրդ էր տալիս հիմնական տուն կառուցել։ Նա երկար մորմոքվում էր, երբ իմացավ, թե ինչպիսի   բախտ   է   վիճակվել   մեր   բամբուկե   խրճիթին։

• ․․Խանատիվա — այդպես էր կոչվում փոքրիկ հովիտը, րրտեզ մենք ընկանք պտույտ գործելով ապառաժոտ հոր՛ վանդանի շուրջը։ Այստեղ, միրոլի եւ բորաոյի թփուտների մեջ կանգնած էին հինավուրց պատեր, դամբարաններ, կուռք֊ արձաններ, բայց մենք եկել էինք այստեղ շինանյութի համար։ Ծերունին թեթեւորեն մագլցում է ծառաբները, ընտրելով   մեզ   համար   ամենաոլղիղ,    ամուր   ծառերը։

Նախ քարերով խփելով ծառաբնին, պոկում էինք նրանց կեղեւը, դրանից հետո մի քանի հարթ, ծանր գերաններ կապում էինք իրար։ Իմ մերկ ուսր ցավոտ վերք էր դարձել, իսկ ոտքերս ամբողջովին ծածկվել էին քերծվածքներով այն բանից հետո, երբ ես մի քանի անգամ բեռը ուսիս, մերկ ոտներով, անցուդարձ արեցի ժայռերի վրայով։ Իսկ Թեին խաղալով էր կրում իր բեռը։ Նա սրտանց ծիծաղում էր, տեսնելով, որ ես սարսափահար կառչում էի քարերից, մեխվում տեղումս, երբ ալիքները խփում, ծածկում էին շավիղը։ Հրվանդանում մենք գերաններր գցում էինք ծովր եւ վերադառնում հետեւյալ կապուկի հետեւից։ Հոսանքր ինքը ծառաբները ծովախորշով տանում ու նետում էր ափը։ ՀեԼց մեր     հողամասի     կողքին։

Մենք տունր կանգնեցրինք փայտացցերի վրա, որպեսզի պաշտպանվենք անկոչ հյուրերից։ Տնակն ինքը ցածր էր, արմավենու տերեւներից կտուրով, երեք պատով, նրա մեջ մրանում էինք փոքրիկ սանդուղքով։ Հետեւի պատի երկայնքով հատակին նույնպես արմավենու տերեւներ փռեցինք։ Ավելի լավ կացարան դժվար է պատկերացնել միշտ թարմ օդ ու ոչ    մի    մոծակ։

Ես ուզում էի մեր տան կողքին խոհանոց սարքել, բայց ծերունին դեմ եղավ։ Քանի որ մենք հյուրընկալվում ենք Թեի Թետուայի  հովտտւմ,   նշանակում է   պետք  է  ուտենք Թեի  Թե–

191

տուայի     հետ  միասին։   Նա   վերցրեց  մեր   կաթսայիկն  ու րավ   իր   տոլնր։

Այդպես   սկսեցինք   մեր    ամենահրաշալի    օրերը    Պո/ինե ղի այ ում։

Լիվն ու Մոմոն շատ լավ մտերմացան։ Լրացավ Ա՝ոյ յի տասը տարին՝ գրեթե չափահաս աղջիկ։ նա շատ ոլրա^ էր իր նոր րնկերուհոլ համար եւ սիրով սովորեցնում էր կ րան այն ամենը, ինչ պետք է իմանա լավ վախինան, նրանք պան դան ի տերեւներից խսիր էին հյուսում, բորաոյի քրծենուց օղապարաններ սարքում, թակիչների օգնությամբ հա֊ ցի ծառի կեղեւից պատրաստում \էին տապու, որից հետոհա․ գուստ են կարում։ Ծաղիկներից զարդեր էին շինում, կարմիր սիսեռահատիկներից ու արտասովոր պտուղներից՝ ապարանջաններ     եւ     ուլունքներ։

Մի անգամ Մոմոն եկավ մեղ մոտ կոկոսի րնկոլյզի 1․Է․ ղեւից ամանր ձեռքին եւ մի տարօրինակ շիլա ցույց տվեց, Աղջկա ամբողջ մարմինն ու ծիծղուն դեմքը ծածկված էին դեղնա֊կանաչավուն բուսական ներկով արված նախշերով։ Այժմ նա ուղում էր նաեւ Լիվին ներկել հնադարյան կոսմետիկայի     պահանջներին     համապատասխան…

Մինչ կանայք զբաղվում էին տնային գործերով, Թեին եւ ես գնում էինք անտառ ուտելիքի պաշարների։ Բաղում մրգեր կային այստեղ, միայն ֆեին էր պակասում։ Հացի ծա֊ ռի պտուղներ, բանաններ, մանգո, պապայա, անանաս… Այստեղ աճում էին կիտրոնի թփուտներ, տարո, նարնջի ծառը դեղնել էր հասուն մրգերի առատությունից, որոնցից մենք բնավ չէինք կշտանում։ Բացի այդ, ծերունփն հավաքում էր    ամեն    տեսակ    արմատներ։

Մենք գետակում որսում էինք խեցգետիններ եւ թակարդ էինք    դնում    կիսավայրի    խոզերի    համար։

Խաղաղ եղանակին Մոմոն ու Լիվը գնում էին զբոսնելու հրվանդանում։ Այստեղ ամեն տեսակ հրաշալիքներ կային՝ այրեր, քարանձավներ, վիհեր։ Ալիքները ափի վրա փշրվելով, առաջացրել էին աղի ջրափոսեր, որոնց մեջ զանազան արարածներ էին վխտում, Ընկերուհիներն այստեղ գտնում էին զարմանալի ձկներ, կրիաներ, կակղամորթներ։ Մոմոն շատ 192

"X   ք

ա



(4**՝

Թեի    Թետուան՝    տեղական    ամենահինավոլրց       ցեղերից    մեկի       վերքի՛՛ հետնորդը,   շատ    Հյուրընկա լո րեն    դիմավորեց    մեղ    մեկուսի    հովտսւմւ

ա

"* * ա՝,

Ցցավոր  խրճիթում   հարմարավետ   էր,

սյվ   գիտեր,      թե   որն   է   նրանցից   ուտելու,   որն   է   թունավոր։ իսկ    Թեի    Բ՚եաուան    սքանչելի    խոհարար     էր։ Հ              նա  ինքը   Մտմհյի   հետ միասին   իր  խրճիթում  էր  ուտում։

1քինչեւ մեր կացարանն էր հասնում բուրմունքը թթու պոփ֊ աոիի, որը նրանք հանում էին գետնի տակ գտնվող «մա֊ ռան»~ից։ Ա՜հ, սլոիպոի, պո լին եղի ական բոլոր կերակուր֊ ների     անփոխարինելի     ուղեկից․,․

Օմոայում   մեր   ճաշացանկը   շատ   խղճուկ   էր։ Իսկ այստեղ սւմեն   օր  առավոտյան,   ճաշին ու երեկոյան   ծերուհին  ղգոլշո֊ կէեն   բարձրանում      Էր   փոքրիկ    աստիճաններով   մեր   ցցավոր խրճփթը,   համեղ   կերակուրներ   բերելով   Լիվի   ու   ինձ  համար։ էնա   հատկապես  լավ  Էր   պատրաստում  կոկո սի   սոուսով խեցգետիններ եւ հում ձուկ։  Այո,   այո,  հում ձուկ,   եթե այն շնորհ֊ քով   պատրաստվի,   իսկապես   հիանալի   ուտելիք   Է։   Այն   հար֊ կավոր Է   խորանարդաձեւ   կտրատել   եւ   մի   գիշեր  դնել   կիտրոնի   հյութի   մեջ։   Հետո   ավելացնել   ծովի   ջուր   ու   կոկոսի յուղ   եւ կերակուրր   պատրաստ   Է։   Հում   ձկան   համը   աննման   Է։ ւ               Եվ   ոչ   մի   ճաշկերույթ   առանց   խոզի   մսի   չէր   անցնում։

Մեծ տերեւների մեջ փաթաթված հյութալի խոզի միսը տա֊ սրսկվում    էր    շիկացած   քարերի    վրա։

Ահավոր է հիշել, թե Թեին ամեն անգամ ինչքան ուտելիք էր բերում մեղ։ Մենք բարեխղճորեն ճաշակում էինք յուրաքանչյուր կերակուրը, բայց ոչ մի կերպ չէինք կարողանում հաղթահարել բոլորը։ Սակայն ծերունին հրաժարվում էր ետ տանել մնացածը—թող մնա մյուս անգամ կուտեք։ Իսկ մյուս անգամ  էլ   նա   բերում  էր  տապակած  հավ,                  հացի   ծա֊

յ ոի     պտուղներ     եւ…    իոզի    միս։

—    Ծերուկը   մեզանից   մսացու   է   պատրաստում,֊—   ասաց

մի      անգամ   Լիվր,    նայելով   ,իր   արտացոլքին   ջրի   մեջ։ — Ծեր

մարդակերր   չափազանց   երկար   ժամանակ   է   մենակ   ապրել․․,

եվ   նա   անցավ   դիետայի․,․   Երկու շաբաթ   միայն   նարինջ

յոլ անանասներ կերավ, միայն երբեմն իրեն թույլ էր տալիս բանան սլոկել ողկույզից, որ կախել էինք մեր առաստաղից։ Հենց որ մթնում էր, չկերած կերակուրները տանում թափում էինք խրճիթի ետեւր։ Գիշերներն այնտեղ էին հավաքվում փռչոտ խոզերը,   որոնք   այնպես   էին  խռխռում,   ճղճղում,

193

Գ՝րախսւի   ււրոնումներր—13

մրթմրթում,    որ    մենք    վախենում   էինք,   չլինի   թե    արթսա նեն   պապին։   Իսկ   երբ   նրանցից   ամենավիթխարիները   սկսո,ք էին   ցցափայտերին   քսվելով   քորել   իրենց՝    ամբողշ   խրճիթ֊ սպառնալիորեն     երերում    էր։

Րայց   տունը բավականաչափ   ամուր դուրս   եկավ;  Ին՝պե էլ  որ   մոլեգնում   էր     մրրիկը,     պոկելով    վիթխարի   ալիքների կատարները,   խրճիթը   դիմանում   էր,    այն   միայն   թեքվեք   էո կողքի,  կարծես  ճկուն արմավենի լիներ։

Լայն, ամբողջ պատով մեկ դուռն ուղղված էր քամու կողմր։ Երբ արմավենիների հովհարների վերեւում սահում էո լուսինը, նրա ցոլքն ընկնում էր ուղիղ մեր «ննջարանը»; Բաւո անձրեւից մենք հուսալիորեն ապահովված էինք։ Իսկ թեւավոր տանջողներին քշում֊տանում էր քամին։ Մի խոսքով, հրաշալի       ժամանակ     էր՛՛՛

Ես երբեք չեմ մոռանա, ինչպես մենք չորսս երեկոներր հավաքվում էինք ծովափին, ճարճատուն խարույկի մոտ։ Լուսնի լույսը արծաթազօծում էր Խաղաղ օվկիանոսը, խաղում էր արմավենիների պսակների մեջ՝ մեր խրճիթների վերեւում; Հեռվում, արմավենիների ետեւում փայլփլում էին զարմանալի բույսերի վիթխարի տերեւներր, տերեւների ծովը, որ փռվում էր մինչեւ կուպրի նման սեւ, ատամնավոր պատերը,     որոնք    բաժանում    էին    մեզ     ամբողջ    աշխարհից։

էւանջին   մկկում  էին  վայրի   այծերը,   մրթմրթում   էին խոզերը,   խոխոջալով   ներքեւ   էր   վաղում   առուն։

թեի Թետուան սովորաբար պողպատով կրակ էր հանում կայծքարից, բայց նա մեզ սովորեցրեց նա՛եւ շփումով կրակ ստանալու արվեստը։ Այղ ավելի հեշտ է, քան կարծում են ոմանք։ նա շատ չոր փայտիկը ճեղքում էր երկու կեսի եւ սրում մի կեսի ծայրը։ Հետո, երկու ձեռքով վերցնելով այդ կեսը, սուր ծայրով արագ ու ամուր քսում էր երկրորդի կեսի ակոսի՛կին։

Աստիճանաբար      ակոսիկի    վերջում   փոշու   նման   մանր թեփ   էր   հավաքվում;   Ակոսիկը   սեւանում   էր,    այրվածքի   հոտ էր գալիս,  հետո թեփը սկսում էր ծխեր  Թեին նրա վրա աբեթ  * էր   ցանում   ու  փչում։   Եվ   ահա՝   կայծ։

…   Նստում   ու   նայում   ենք   խարույկի   պարող   բոցերին*

194

իւաղաղ, անդորր արեւադարձային գիշեր։ Ասես մենք հաղյյր ս֊Հարով ետ ենք գնացել, երբ ամբողջ աշխարհում անբաժան թագավորում էր բնությունր, իսկ ժամանակր գոյություն չուներ։

Ծալապատիկ նստած Թեի Թետուան ծխում էր իր մշա– կած ծխախոտը։ Ծերունի, կնճռոտված պապ, ազդրերին փոքրիկ, գույնզգույն լաթի կտոր։ Նրա մոտ տեղավորվում էր դեռատի, գեղեցիկ, մեծաչյա Մոմոն։ Մենք բոլորս թեթեւ ենք հագնված։ Արեւն ու քամին կոփել են մեր մաշկը։ Տարբերությունը միայն այն է, որ Թեին ու Մոմոն մեզանից ավելի թուխ են, նրանց մաշկն ավելի առողջ է, իսկ ներբանները կոշտ    ու     անխոցելի։

Ահա Թեին, աչքը կրակից չհեռացնելով, սկսում է ռիթմիկ օրորվել։ Եվ երգում է, խռպոտ երգում է միալար մի երգ։ Մեղեդին մինչեւ վերջ միօրինակ է, բայց այն կարծես հորինել է մեզ շրջապատող բնությունը, մենք զգում էինք հեռավոր անցյալի շունչը… Ասես փոխադրվել ենք Թեի Թետուա– յի երիտասարդության, նույնիսկ է՛լ ավելի հեռու ժամանակներ— այն ժամանակները, երբ կղզիներում ապրում էին առաջին բնակիչները։

Երգում էր պո լին ե զի ա կան հնա\գոլյն մի լեգենդ աշխարհի ստեղծման մասին։ Մի ժամանակ այն իմացել են նաեւ կըղ– զոլ բնակիչները։ Սպֆտակա մորթների հայտնվելուց շատ առաջ այն երգում էին կրոնական ծիսակատարությունների ժամանակ։

Ահա լեգենդի համառոտ բովանդակությունը։ Թիկփն, որն ապրում է երկնքում, ստեղծեց երկիրը։ Հետո նա ստեղծեց ջուրը։ Հետո՝ ձկներին։ Հետո՝ թռչուններին։ Հետո՝ խոզին (մֆակ կաթնասուն կենդանին, որը հայ՛տնի էր կղզաբնակներին մինչեւ Պոլինեզիայի հայտնադործումը սպի– տակամորթների կողմից)։ Եվ միայն դրանից հետո նա ստեղծեց մարդուն։ Տղամարդուն՝ Ատեա անունով, ֆսկ կնոջը Ատանոա։

— Հետտ նրանք իրենք իրենց են տնօրինել,— բացատրեց Թեին։ Եվ շարունակեց երգել, թվարկելով Ատեայի ու Ատանոայի    բոլոր    հետնորդներին։

13 *       195

—     Թեի,—   ասացի   ես,—   դու  հավատո՛ւմ  ես   ԹիկիԼԱ։

—     Այո,— ասաց Թեին,— ես կամ կաթոլիկ։ Հիմա ռո լորն էլ կան կաթոլիկ։ Բայց ես հավատում եմ Թիկիին։ Հա վատում եմ,   որ Թիկին  եւ Իեհովան՝  միեւնույնն   են։   Են>պէ՝ս   ւ

քո  լեզվով   կոչվում  այդ,—   նա   ցույց   տվեց   խարույկը։ Ես     պատասխանեցի։

— Քո ժողովուրդ այն անվանում է «խարույկ»; Իսկ ւյ ժողովուրդ՝ «ախիտ։ Քո ժողովուրդ ^ասի՝ «Իեհովա»։ Իմ Ժողովուրդ ասի՝ «Թիկիտ։ Թիկին Իեհովան է։ Մենք այդ հասկա– ցանք, երբ եկավ սպիտակ մարդը։ Բայց սպիտակ մարդը »ո֊ հասկացավ։ Սպիտակ ծւաղրի Թիկիի վրա։ Նրանք ուզեն մեզ նոր    հավատ    տալ։

Բերունին նայեց կրակին․,․ ՛Նրա ժողովուրդը չէր հար֊ ղում սպիտակամ որթներին։ Իսկ սպիտակամորթներն արհամարհում էին նրա ժողովրդին։ Մենք պատկերացնում էինք առաջին անգամ այստեղ ժամանած սպիտակամորթներին, որոնք ապակու եւ ոսկեջրած ու ա րծաթաջրած թելերի փոխարեն իսկական մարգարիտ էին ս տանում։ Երանք ծիծաղում էին    հիմար     կղզաբնակների     վրա,․․

Իսկ պոլինեզիացիների համար թիթեղյա զարդերն ու ապակե ուլունքները վիթխարի արժեք ունեին։ Նման բան բոլորովին չէր եղել կղգիներում։ Եվ նրանք ծիծաղում էին րս– պիտակամորթն երի վրա, որոնք այդպես անխելք առեւտուր էին անում։ II վ էր իրավացի։ Երկու կողմե րն էլ, Դե ոչ մեկը     նրանցից։

—     Թեի,— շարունակեցի ես,— ի նչ ես կարծում, Թիկին ուտո  ւմ  էր   այն   զոհերին,   որոնց   զոհաբերում   էին   նրան։

Թեին    խորամանկ    քմծիծաղ     տվեց։

—     Թերաի,— պատասխանեց նա,— // նչ ես կարծումէ Իեհովան ուտո ւմ Է այն, ինչ զոհաբերում են նրան։ Ոչ, քահանաներն են ուտում։ Եվ Թիկին Էլ զոհեր չէր ուտում։ Այդ անում էին  տաոաները,   հին կախարղներր՝  մեր քահանաներըէ

—     Րայց,      Թեի,—   չէի   հանգստանում   ես,—   հաճախ   եմ անտառում      Թիկի   տեսել։   Դուք   ինքնե՞րդ   եք   քարից   տաշել    < այն։

—     Թիկին  քարից  չի,—   հանգիստ   պատասխանեց   ծերու– 196

նին։— Ոչ ոք չի տեսել Թիկիին։ Թիկիի քարե պատկեր տաո– աներն են սարքել ժողովրդի համար։ Ձեր կրոնավորները Իե֊ հովայի պատկերն են սարքում։ Ես տեսնել եկեղեցի Օմոա– յում։    Այնտեղ   Իեհովան   պատի   վրա   է։

Թեին վերցրեց բամբուկե շվին եւ սկսեց նրա վրա քթով նվաղել մի քմահաճ մեղեդի։ Նա սւյլեւս չէր ուզում խոսել այղ մասին… նա կաթոլիկ է, բայց պահ պանել է հին հավատը։ Թիկին   նրա   համար   դարձել   է   Իեհովա։

Պապր հաճախ էր հիշում հին օրերը։ Պատմում էր պատերազմների   մասին,    մարդակերության    մասին։

Մի ժամանակ կղզիները դերբնակեցված են եղել։ Մենք ավերված կացարաններ գտնում էինք նույնիսկ ծովամերձ ամենաթեք լանջերում։ Շատ տարիներ առաջ այստեղ բնակվում էին աղքատ ձկնորսները։ Գիշերը, մթության մեջ, նը– րանք գաղտագողի անցնում էին թշնամու զրաված հովիտը, որ խմելու ջուր վերցնեն բամբոլկե երկար խողովակներով։ օեղերր միշտ թշնամաբար էին տրամադրված լինում իրար նկատմամբ)

Իսկ     բնությունն      տյն   ժամանակ   առատաձեռն   էր։   Այն այժմ   էլ   առատաձեռն   է,   բայց   ոչ   այնպես,   ինչպես   առաջ   էր։ Հովիտների   մեծ   մասում  ապրել   չի   կարելի,   որովհետեւ   այնտեղ   չորացել,    անհետացել   են    առուները։   Գուցե   խոզերն   են մեղավոր,    որ    փոր\վ։րել   են    ամբողջ   հողը։

Կենդանիներն ուտում են պտղատու ծառերի դալար ընձյուղները, ձիերը կրծում են հացի ծառի կեղեւը, եւ այն չորանում է։ Առայժմ դեռ պտուղների առատություն է, բայցեր֊ կա ր    կտեւի    դա    արդյոք։

Գրեթե ամբողջովին ոչնչացել է կրիան։ Մի ժամանակ կղզում մեծ քանակությամբ թւլչնի ձու են հավաքել, թռչուններ որսւացել։ Այժմ այդ այնքան էլ հեշտ բան չէ։ Աակայն ինչքան էլ որ շռայլ է եղել բնությունը, միեւնույն է, կղզում իշխել է սովը։ Պոլինեզիացիներն այնպիսի բույսեր են կերել, որ այժմ ոչ ոք դրանք բերան չի առնի։ Այստեղից էլ՝ վայրենացում, այստեղից էլ մարդակերություն, թեեւ շատ հաճախ  մաղակերությունը  կրոնական   արարողություն  է եղել

8էք7

կապված   Թիկի    աստծուն    մատուցվող    զոհաբերությունն երհ հետէ

Մարդու մ՛իսը, որպես կանոն, տրվում էր տաոաներին ԼՀ թագավորին։ Բայց երբեմն հասարակ ժողովուրդն էլ էր վաւ– րագության հասնում։ Թեի Թետուան հիշում էր մի դեպք, էր– նրա ընկերները արշավանքի ժամանակ կերան կենդանի գէ֊ րոտ    այտերը։

Այո, սոսկալի պատմություններ էինք լսում մենք ա ւո գիշերները    խարույկի    մոտ…

—    Թեի,— հարցրեցի ես մի անգամ,— ի՞նչ ես կար֊ ծում,    ինչո լ   բնաջնջվեց    քո    ժողովուրդը։

—    Հիվանդություններն են մեղավոր, դրանք այստեղ բերեց    կրկնակի    մարդը,—    պատասխանեց    նա։

—    Կրկնակի"   մարդը։   Այղ  ինչի"   մասին  ես  խոսում դու։

—    Երբ առաջին անգամ Մարքիզյան կղզիներ եկան ըս– պիտակամորթները, նրանց անվանում էին կրկնակի մարդիկ։ Որովհետեւ նրանք ունեին երկու գլուխ, երկու մարմ՛ին եւ չորս ոտք։

Պոլինեզիացիները չգիտեին ինչ բան է հագուստը։ Երբ սպիտակամորթները շորերը հանում էին, կղզաբնակներին թվում էր, թե նրանք իրենցից առանձնացնում են մյուս մարմինը։ Գ/ւխաթկը հանում են՝ նրա տակ Էլի մի գլուխ։ Կոշիկներն են հանում՝ Էլի ոտքեր կան։ նույնիսկ սարսափելի Է,,, Կրկնակի մարդը կղզիներ բերեց հազ, տենդ եւ որովայնային   ցավեր։   Մահը   սկսեց   հնձել   կղզաբնակներին։

•— Առաջ մենք երբեք չէինք մահանում հիվանդություններից,— ասաց Թեի Թետուան,— մարդիկ դառնում էին բոլորովին ծերունիներ, չորացած կաշի։ նրանք միայն կարողանում էին նստել մի տեղում, եւ նրանց կերակրում էին ուրիշները։ Երիտասարդները մեռնում էին, եթե, օրինակ, ընկնում էին ու կոտրում պարանոցը։ Կամ օվկիանոսում հանդիպում էին շնաձկան, մուրենայի։ Կամ կռվի մեջ մահակ՛ով ջարդում    էին     գլուխները։

Ի դեպ, տաոան կարողանում էր բուժել ջարդվածքները՛ Տաոա՝ մեր լեզվով նշանակում է շաման կամ հեքիմ։ "այց ւոաոայի ընդունակությունները հեքիմությունից շատ ավելի 198

լայն էին։ Նա գերազանց հոգեբան եւ հիանալի վիրաբույժ էրւ նա կարողանում էր գրավել ժողովրդի վստահությունը։ Տաոան վիրավորներին դարմանում էր ճարպկորեն, դիվական պարերի ՛ու դիմախաղի օգնությամբ, գիտեր վիրահատել առանց վարակ հարուցելու։ Րսկ այժմ ամենափ՚ոքր քերծվածքը կամ ճանկռվածքը թարախակալում է։ Ամեն տեղ բացիչներ    են    թափանցում։

Գիտնականները հավաքեցին տաոայի հիանալի գործիքները, որոնք հմտորեն սարքված էին ոսկրից, ատամից, քարից ու փայտից։ Հնադարյան բժիշկները գիտեին օգտվել բզից>   փորիչից>   նրանք  նույնիսկ   հատուկ   սղոց   էին   հնարեր

Մի խոսքով՝ տաոան բժիշկ է՛ Թեի Թետ՛ուան հիշում էր տաոա Թեկեին։ նա վաղուց է մեռել։ Բայց Խանախեպուում, ծովափին, նրա անունը կրող քարե կուռք է կանգնեցված։ Կղզաբնակներն ասում են, որ այդ արձանի մեջ է բնակվում մեռած    տաոայի    հոգին։

Թեին տեսել է, թե ինչպես Թեկեն ոտքը ջարդված մարդու մարմնի մեջ դրել է արհեստական ոսկոր՝ փայտից։ Հիվանդը    առողջացել    է    ու    կարողացել    է   քայլել։

Բայց է լ ավելի հետաքրքրական են գանգի նշանավոր վիրահատումները։ Ուիայում ապրող մի կղզաբնակ ընկել էր ու ջարդել գանգը։ Նրան բերեցին Թեկեի մոտ։ Պարից ու հմայությունից հետո բժիշկը գործի անցավ։ նա վերքը լվաց, հեռացրեց կոտրվա՛ծ ոսկորի բեկորները եւ ամենայն խնամքով հարթեց բացվածքի եզրերը, ոչ մի անդամ չկպնելով ուղեղին (եթե ուղեղը վնասված լիներ, հեքիմը հանձն չէր առնի բուժումը)։ Ղրանից հետո Թեկեն բացվածքում դրեց րնկոԼյղի կեղեւի լավ հղկված կտոր։ Ոսկորի եւ կեղեւի մեջ նա անցքեր փորեց եւ կոկոսի թելով բոլորը կարեց։ Վերքն առողջացավ, եւ այդ մարղր բարեհաջող ապրեց էլի երկար տարիներ։

Այդպիսի վիրահատտւթյունները հազվադեպ երեւույթներ չեն եղել այն ժամանակ։ Մենք ՛իհարկե, կարդացել ենք այդ մասին, բայց բոլորովին ուրիշ բան է, երբ դու ինքդ ես դրանում անհերքելի վկայությունը։ Մի հին դամբարանում մենք տեսանք      կամարից    կախված    դանգեր,    որոնք    հյուսվածքա–

199

պատված էին  կոկոսի թելով,  Հաաակին ընկած  էին   ոլրիշնե ՐԸ,   եւ   նրանցից   մեկի  վրա   մենք   աեսանք   կար՝   վիրահատոլ֊ թյան    հետքը։

Մեզ    թույլ    տվեցին

՚յյդ   գանգը

սնել։

— Քաղաքակրթությունը,— հայտարարեց մի անգամ Լիվը>— տարօրինակ քմահաճույք է։ Առանց նրան հրաշալի կարելի    է    յոլա    գնալ։

ճաշից հետո մենք պառկել էինք գալար խոտի վրա հան֊ դըստան՚ալու։ Ո տ քներս քչքչան առվի մեջ, գլուխներս արմավենու    ստվերում,    մարմիններս՝    արեւի    տակ։

Բզզում էին բզեզները, աղմկ՛ում էր ալեբախությունը։ Հենց առվի մեջ կանգնած էր իր վիճակից գոհ, մրթմրթացող մի խոճկոր, արեւի տակ տաքանալու համար շարունակ գուրս էր    վազում    թունավոր    կանաչ    մի    մողեւս։

Հովտում խաղաղ, հանգիստ, մեղմիկ օրորվում էին կա֊ նաչ պսակները։   Թեին  ու  Մոմոն  քնած  էին  իրենց   տանը։

—     Ոչ,— առարկեցի ես,— ինչեւիցե, քաղաքակրթությունը    լավ     կողմեր    շատ     ունի։

—     Այո, իհարկե,— պատասխանեց կիվըւ— ԲաՏՍ ԴՐասՔ կոչված են սոս/) միայն ծածկելու նրա իսկ բացասական կողմերը։   Ասա,   օրինակ,   ո  ւմ է պետք  այստեղ  երաժշտությունը։

—     Այդ ճիշտ է,— համաձայնվեցի ես,— առուն խոխոջում   է,    եւ   թռչունները    ծլվլում   են,    եւ․․,

—    Ոչ, ես այդ մասին չեմ ասում,— ընդհատեց էիվը>~՜ ոչ թե հնչյունների, այլ այն տրամադրության մասին, որն ստեղծում են նրանք։ Այսւոեղ ինքը բնությունն ամբողջովին լցնում    է    մարդու    հոգին։

—   Դե , դա այդպես է, բայց մենք որքան ուրախացանք, երբ ընկանք Խիվա֊Օա բժշկի մոտ…

—     Ահա բանն էլ հենց այգ է,— Վրա տվեց Լիվը,– իսկ ո  վ    բերեց     այստեղ     հիվանդությունները։

—     Լավ, լավ, բայց դե այժմ ուշ է այգ մասին խոսելը։ Անկարելի է բոլորին  ստիպել թողնել քաղաքները։

•—   Իհարկե,     ուշ     է…     Ես     հենց    այնպես… 200

%

Մենք վեր կացանք ու սկսեցինք լողանալ առվում։ Ջուրը բռանս մեջ առնելով խմեցի, փայլուն, ջինջ կաթիլները ափի֊ ցըս    ընկան     ներքեւ։

—     Մի   նայիր,   է,   Լիվ,—   ասացի   ես,—   ինչքան   գեղեցիկ

է   չուրը՛

Լիվը     ծիծաղեց։

—     Լոգարանում նստած դու այդ մասին չես մտածել։ Այնուամենայնիվ, քաղաքակրթությունը փչացնում է մեղ, ստիպում      է   թաքնվել      պատյանի      մեջ։    Աղմուկ,    աղաղակ,

վազք — եթե      բոլորն   ընկալես,    կպա յթես    տպավորություննե֊

րիօ՛

—   Ւե, բավական է այդ մասին,— պատասխանեցի ես, կանգնելով փոքրիկ ջրվեժի ցայտերի տակ,— չէ որ մեզ համար    չավ    է     այժմ։

Այդպես անցան օրեր։ Պարլլ, երջանիկ կյանք, ազատություն, ,․ Մկաններդ միշտ աշխատանքի մեջ են, հոդիդ բաց է տպավորությունների համար։ Մենք բոլորովին կապված չէինք մեծ աշխարհի հետո․ Նույնիսկ նրա մասին մտածելը լքի տեսակ տարօրինակ էր թվում։ Երբ մենք Թեի Թե– աուային լգատմոլմ էինք ինքնաթիռի մասին, ապա նրանից քիչ չէիսք զարմանում նաեւ մենք։ Տեխնիկայի աշխարհը ինչ֊որ վիթխարի բան էր, նույնիսկ սոսկալի։ Կարծես մենք ուրիշ մոլորակից     էինք    ընկել     այստեղ։

Մի անգամ անտառում փայտ կտրելիս ես հաչոց լսեցի, հետո մի քանի պոլինեզիացիներ հայտնվեցին։ Լեռների ետե֊ վից, արեւմուտքից երկու ընտանիք էր եկել։ Անսպասելի հյուրերը   եկան   Թեի   Թետուայի   մոտ։   Ծերունին   հիացած   էր։

նրանց այստեղ էին բերել Թիոտիի պատմածները, որը չուրեր էր տարածել, թե մենք Թեի Թետուային խեղդել ենք ամեն տեսակ նվերներով։ Ի դեպ, մենք շուտ մտերմացանք նորեկների հետ, սկսեցինք միասին որս անել, միասին ձուկ բռնել      հավասար    բաժանելով     ավարը։

Երբեմն   օվկիանոսն   այնքան  խաղաղ  էր  լինում,   որ  մենք լողանում   էինք   եւ  ութոտնուկներ   որսում։   Կղղաբնակները   ղր–

201

րանց      հում   էին   ուտում։    Դիտմամբ,    որպեսզի   մեզ   գրգռեն նրանք ուղղակի խժռում էին  կեն ղանի ութոտնուկներին, որոնռ երկար      շոշափուկներով   փաթաթվում   էին    նրանց    վզին։    կյ նրանք,   սարսափ  տ ե սն ելո վ մեր   դեմքերին,   հռհռում   էին   թոլ֊ լանալու    չափ։

Մոմոն սիրում էր խուտուտ տալ Լիվր նուրբ գարշապա֊ րերը։ Բավական էր Լիվր մի քիչ ծիծաղեր, Մոմոն ուղղակի գալարվում էր հռհռալուց։ Մոմոյի գարշապարի մաշկը հաստ էր, եւ աղջիկը առանց ցավ զգալու կարող էր ամբողջ շերտեր, կտրել նրանից։ Այդպիսի տեսարանից վախեցած Լիվը ճր– չում  էր    ի   ուրախություն   ու  զվարճություն   կղզաբնակների։

Երեկոները խարույկի մոտ մենք երգում էինք Թեի Թե– տուայի սովորեցրած՛ երգերը, լսում էինք նրա պատմոլ– թյուններր։

Մի խոսքով, Ոկիա հովտում իսկական իդիլիա էր( Ավա ղ, ոչ երկարատեւ… Տեսնելով, որ առաջին երկու ընտանիքները չեն վերադառնում, նրանց հետքերով լեռներից եկան նաեւ ուրիշները։ Ծերուկ Թեի Թետուայի վիճակը դըժ֊ վարացավ՝ հյուրերը առանձնապես աչքի չէին ընկնում աշխատասիրությամբ, բայց պահանջում էին, որ տանտերը հոգա իրենց մասին։ Նրանք անամոթաբար ծիծաղում էին հիմար պապի վրա, որը կաշվից դուրս էր գալիս բոլորին կերակրելու    համար։

Եվ այստեղ էլ այնպես աղմկոտ դարձավ, ինչպես Օմո֊ այոլմ էր… նարնջից պատրաստում էին ոգելից խմիչքներ^ եւ նույնիսկ ամենափոքրերը հարբելու չափ խմում էին։ Մոմոն նույնպես։ Իրեն ամենից վատ պահում էր Նապոլեոն անունով մի խառնածին։ Խմելիս նա կորցնում էր գիտակցությունը։ նա արդեն երկու կանանց մահվան դուռն էր հասցը– րել ծեծելով, իսկ այժմ սիրահետում էր երիտասարդ այրի Խակաեւային, որը, ամուսնուն թաղելով, փոխադրվել էր սւիաէ նա հայր Վիկտորինին չորս հարյուր ֆրանկ էր վճարել, որպեսզի վերջինս իր աղոթքներով հանգուցյալի համար բաց աներ երկնային թա գա վո րո լթ յան դարպասները, եւ այժս1՜ ինքն   ազատ   էր է

Գիշերը,    երբ    մենք    քնած   Էինք,    մեր    խրճիթն    սկսեցին

202

է

1*․



Թեին   քթով նվագով  I,  բամբուկե   սրինգի  վրա,   Լիվը  եւ  Մոմոն   ուշադիր քոամ    1․ն    արտասովոր   մեղեդին,

Առչեւում՝ Թախիա Մոմոն, Ւեի Թետուայի որդեգիր աղջիկը։ Ետեւում՝ կարիճներ բռնող Խաիան, Աախից՝ ալն կինը, որին ամուսինր ուզում էր փոխել   Լիվի   հետ։   Վերեւում՝   Պախ;;ն   իր   բռնած   խոճկորի   հետ։

I 11

՛պասում     ենք    նավթ…    Վերշխն    ժամանակԱ         մԱ

քարանձավում,   մարդկանցից   հ․եւ

րը    մենք    ապրում    Էինք




—



ա19՚՚Ժլ գողերը։ Եվ Ուիա հովիտը արդեն դուր չէր գալիս մեզ։ Բացի այղ, պատահեց մի բան, որը մենք ամենից քիչ էինք սպասում՝ նորեկները Թեի Թետուային հանեցին մեր դեմ։ Հանկարծ նա մեզանից փող պահանջեց հողամասի համար, մրգերի համար, այն ամենի համար, ինչ ստացել էինք եւ ինչ դեռ պետք է ստանայինք։ նվերներն այլեւս չէին գոհ ացնում    նրան   միայն   փող   էր   հարկավոր։

Հիշում եմ այն օրը, երբ մենք նստած էինք մեր խրճիթի սանդուղքին ու հանկարծ հորիզոնում ծուխ նկատեցինք։ Շոդենա վ։ Առաջինը այն ծ ամանակից ի վեր, երբ մենք Հեռացանք    Թաիտիից։

Առաջ ես չէի հավատում այն բանին, որ նավաբեկյալ– ները, ըն՛կնելով արեւադարձային մի կղզի։ Ռոբ,ինզոն Կրոլ– զոյի նման ամեն օր աչքերը հառում են օվկիանոսի ընդարձակ տարածություններին, սպասելով, թե վերջապես երբ կհայտնվի փրկիչ նավը։ Եվ ահա մենք ինքներս չենք կարողանում աչքներս կտրել հեռվում նշմարվող ծխից։ Երեւացին կայմերը, ծխնելույզներր, նավախելը… Մոտենում    է։

Վերջապես տեսնում ենք ամբողջ շոգենավը։ Գալիս է դեպի մեզ։ Նրա վրայի մարդիկ մեր սեփական աշխարհից են, կանգնել են նավեզրին, հմայվելով հրաշալի կղզյակով, հզոր լեռների մեջ ընկած գեղատեսիլ հովտով։ ճիշտ այնպես, ինչպես հմայվել էինք եւ մենք, երբ մոտեցանք Թաիտիինէ Հավ անարար, հեռադիտակով նրանք տեսան մեր խըր– ճիթը։ Եվ երեւի բնիկի բնակարան համարեցին այն, որով֊ հե տեւ նավը անցավ կղզու մոտով եւ թեքվեց Թաիաիի կ ո զմը…

Ալ   նորից   մենք   մենակ   ենք,   առանց   բարեկամների։ Հետեւյալ   օրր   պոլինեզիացիներից     մեկը   պատրաստվում Էր   գործով գնալ  Օմոա։   Մենք   նրան  խնդրեցինք մեր  նամակը տանել իր  հետ։   նա  հրաժարվեց;   կավ  վարձատրություն   առա– ջարկեցինք՝    չվերցրեց։

Մի   անգամ   գիշերը   Լիվն   արթնացավ   ցավագին   խայթոցից։    Ոտքը   բռնած,   նա    ճչում   Էր,   թե   իր   անկողնում   ինչ֊որ

203

արարածներ      են      վխտում;      Ես   իսկույն   հասկացա,   թե   Լղ արարած    կարող    է     լինել՝     հազարոտնուկ։

Լուսնի  լույսով  մենք   երկար   փնտրեցինք   նրան   արմավենու    տերեւների    մեչ,    բայց    հրեշն    անհետացել    էր։

Վերքի վրա կիտրոն մղեցինք կիտրոնի հյութը հան֊ գըստացնում է բավը ու չեզոքացնում թույնը։ Հետեւյալ օրր Լիվր բողոքում էր միայն նրանից, որ ոտքը վատ է ծալվում։ Հենց որ արեւը մայր մտավ, մենք շարունակեցինք որոնում֊ ները եւ դեղին գարշելուն գտանք մեր անկողնում։ Մի քիչ հեւ֊ տո խրճիթում ես սպանեցի երկրորդ հ աղա րո տնուկին, իսկ երրորդը     ծլկեց։

Մեր համբերությունը արդեն սպառվեց, եւ մենք մի կըղ– զաբնաքլի համոզեցինք, որ սարի վրայով նա մեզ անցկտց֊ նի    արեւմտյան    կ՛ողմը։

Հե նց այդ ժամանակ IIլիա հովտում մի մեծ իրադարձոլ֊ թյուն տեղի ունեցավ կիսավայրի մի խոզ ունեցավ վեց խոճկոր՝ երկար դնչիկներով, պստլիկ կճղակներով եւ կոշտ մազով սքանչելի ճստլիկներ; նրանցից մեկը շեկլիկ էր, սեւ բծերով եւ ծիծաղելի կեռ պոչիկով; Լիվը ոԲոջեց որդեգրել իյ ոճկո րին, տալով նրան Մ աի֊ մ ա ի անունը, որ թա րգմ ան ա֊ բար    նշանակում    է     «խոճկորիկ»;

Ս ենք ճանապարհ ընկանք վաղ առավոտյան։ Լիվր յա֊ րոյի կեղեւից թոկով կապած բերում էր իր Մաի֊մաիին։ Որոշել    էր   իր    սիրեց յալին    տանել    Նորվեգիա։

— Բու խելագարվել ես,— սարսափեցի ես,— մինչեւ մենք տուն հասնենք, նա կմեծանա, կճարպակալի եւ կվախեց– նի    բոլոր     ուղեւորներին;

Րայց Լիվը անսասան մնաց իր վճռին։ Ես մեր ուղեկցին խնդրեցի տանել խոճկորը, բայց նա կտրականապես հրաժարվեց։ Ստիպված ինքս պետք է քարշ տամ,․․

Եվ ահա մենք քայլում ենք հովիտն ի վեր։ Մաի֊մաին կատաղած ճղճղում ու քացի է տալիս։ Ես նրան տանում եմ ձեռքերիս վրա, շաբսկում եմ, տանում եմ կռնատակս առած միալար ճղճղում է ու ճղճղում։ Իսկ արեւն այրում է ամբողշ ուժով․․,

սեր ուղեկիցը քայլերն   արագացրեց  ու իր բեռան՝ պլեդ– 201

՚

I

*    I

ների։ մրգերի, տապակած տարոյի պալարների հետ միասին անհետացավ առշեւում։ Եվ երբ մենք մոտեցանք սարին, ուր շավիղն անհետանում էր բարձր աճած խոտերի մեչ, ապա բոլորովին    մեզ    կորցրեցինք։    Պետք    է    ինքներս    ճանապարհ

որոնենք։

Հովիտը վերջացավ, այժմ պետք է շիկացած լանչով բարձրանայինք վեր։ Ոչ մի թփիկ, ոչ մի ստվեր, քամի չկա, արեւը խանձում է։ Տեիաայի չոր խոտի մեջ չես թաքնվի անողոք ճառագայթներից։ Մաի֊մաիի վայրի ճղճղոցներից շոգն ավելի էր սաստկանում կարծես։ Ես երկչոտ առաջարկեցի բաց թողնել խոճկորիկին։ Լիվը վճռականապես դեմ եղավ։ — Խե՜ղճը,—   ասաց  նա,—   հո  ճանճի  նման   կսատկի այս

ժայռերի    մեշ։

Եվ մենք շարունակում ենք մագլցել միշտ դեպի վեր ու վեր։ Շավիղն առաչ էլ որոշակի չէր։ իսկ այժմ այն սկսեց բոլորովին անհետանալ։ Րնչ֊որ անորոշ հետքեր ավազի վրա,,․ Հետո սկսվեցին կիրճեր ու ձորեր եւ մենք վերջնակա ֊նապես խճճվեցինք։ Ես ուշադիր ղննեցի այն հետքերը, որոն֊ ցով մենք առաջնորդվում էինք; Դրանք վայրի խոզերի հետքեր     էին։    Մոլորվել     ենք…

Տեիտայի    մացառների    միջով   գնալն    այնքան    էլ    հեշտ բան  չէ,   իսկ   վերադառնալ   մեր  հետքերով՝   ավելի   վատ։   Ոտքի    տակ    տրորված    երկար    տերեւները    իրենց    սուր    եզրերով թեքված  են  դեպի   առաչ եւ գանակի  նման   կտրում  են   մարդու

սրն քամ ասերը։

Երբ մենք վերջապես դուրս եկանք շավիղը, հազիվհազ շնչում էինք։ Շոգ է, ինչպես վառարանում, մեր քերծվածքներն   ու   վերքերը   այրվում   են,   բոլոր   ծ ակոտիները   լցվել   են

քրտինքով    ու    ավաղով,,․

Անողոք արեւից խաշվելով՝ Մաի֊մաին ,ոչ մի րոպե չէր հանգստանում։ Քինոտ ճղճղոցը թափանցում էր մինչեւ մեր ոսկորները, եւ ես հազիվ էի ինձ զսպում, որ խոճկորին ցած     չշպրտեմ     զառիթափից։

Ւսկ մինչեւ լեռան կատարը դեռ պետք է գնանք ու դը– նանք,,․ Առանց հանգստանալու չենք կարող հասնել այնտեղ։ Բայց  մի  թե   կհանգստանաս   արեւի ւկրակի  տակ։   Ավազյւ  շիկա–

20օ

ցել էր, պանղանի տերեւներից Հյուսված մեր լայնեզր ոո․․ խարկներր խիստ տաքացել էին, մեր թոքերր բոչորովիԼ թարմ    օդ   չէին     ստանում։

Հարկավոր է մագլցել վերեւ։   Մենք  որոշեցինք հանգստանալ    այնտեղ,   լանջի   վրա    երեւացող    մի    արտասովոր   ժայռի մոտ,  որր հիշում էինք  դեռ նախորդ  անդամից։  Թվում էր, թէ չեռան վրա կանգնել են երկու գերբնական հսկաներ ու հսկում են  հովիտր։   Նրանց  ոտքերի  տակով անցնում է բնական թոլ֊ նել    միակ տեղր ամբողջ լանջին,  ուր կարելի է ստվեր  գտներ Ամեն   րոպե   նայում   էինք   արտասովոր   ժայռերին։   Լիվր բոլորովին   թուլացավ։   Նա   ամեն   քայլափոխին   քիչ  էր   մնում ընկնի,   լայնեզր   գլխարկր թափահարում   էր   հովհարի   նման։ Թեթեւ հովր դուր \եւկավ  Մաի֊մաիին,   նա   հանգստացավ, բայց բավական    էր,   որ   Լիվը   դադարեցներ   հովհարելը,    խոճկորը նորից     սոսկալի     ճղճղոց     էր   բարձրացնում։

որքան մեծ էր մեր հաճույքը, երբ հավասարվելով գերբ֊ նական հսկաներին, անհետացանք թունելի խավարի մեջ,,․ Վերելքր դեռ չէր ավարտվել, բայց այստեղ գոնե կարելի է սպասել մինչեւ երեկո՝ թեկուզ եւ բեռնակիրն անհետացել է մեր ուտելիքի պաշարների ու կոկոսի  կաթի հետ միասին։

Մաի֊մաին հանգստացած մրթմրթաց եւ շուտով քնեց էիվի թեւերի վրա։ Մենք պառկեցինք մեջքի վրա, արբենալով զովով․,․ Թեեւ այդ օրը բոլորովին քամի չկար, թունելում հաճելի միջանցուկ հոսանք էր խաղում։ Հեռու ներքեւում փռվել էր    արեւով    ոսկեզօծված   հովիտը։

Մի քանի ժամ անցավ, մինչեւ ուժ հավաքեցինք ճանապարհը շարունակելու համար։ Նորից դեպի վեր… Մեջքիս ուսապարկ կար, ուր դրել էինք լուսանկարչական ապարատն ու ժապավեններր։ Այժմ այնտեղ խցկեցինք նաեւ անդադրում ճղճղանին      գոնե     ձեռքերս     ազատ     կլինեն։

Մաի֊մաին    հուսահատ    ճղճղաց,    բայց    հետո    հանկարծ խաղաղվեց։

—   ւ՚ուրը    եկավ,—     որոշեցի     ես։

Բայց երբ լռոլթյունր աեւա կան դարձավ, մենք վախե֊ ցանք ու նայեցինք ուսապարկը; 0 յ,օ յ, կարծես ջեռոցում լինի։ Արդյոք չի տապակվել մեր խոճկորիկր։ հուրս հանե– 206

(

*    ․

ցինք նրան ու դարձյալ ձեռքերի վրա տարանք։ Նա աստիճանաբար սթափվեց ու նորից սկսեց իր համերգը։ Բայց մենք այժմ ․արդեն գիտեինք նրան լռեցնելու միջոցը։ Հենց որ սկսի ճղճղոցը նորից ուսապարկը՝ պառկի ր, մինչեւ որ խաղաղվես։    Խաղաղվեցի ր՝   խնդրեմ,    նորից    ազատություն։

Ահա այդպես կամաց֊կամաց հասանք կատարը։ Վերջապես մեր առջեւ փռվեց մի բարձր լեռնային սարահարթ։ Անհագորեն շնչելով թարմ օդր, մենք գնացինք դեպի մոտակա     աղբյուրը։

Պ՛իշերը վրա հասավ, բայց չէինք ուզում իջնել Օմո\ա հովիտր։ Մենք վերջնականապես վիրավորվել էինք կղզաբնակ֊ ներից։ Լեռան խոռոչում խոշոր տերեւներից անկողին սարքեցինք ու պառկեցինք քնելու հենց աստղերի տակ։ Պառկեցինք շավղի վրա, բաց տեղում ու մեր շուրջը խարույկ վա֊ ռեցինք, որ հազարոտնուկները չմոտենան մեզ։ Րնչ լա վ է լեռներոլմ․,․

Բայց Մաի֊մաին ճղճղում էր, թույլ չտալով մեզ քնել։ Նկատելով, որ Մաի֊մաին աղջիկ է, մենք խոճկորին վերա֊ կնքեցինք, անվանելով նրան Սիրենա (շչակ)։ Եվ այդպես, Սիրենային ես խցկեցի ուսապարկս, գնացի մի քիչ հեռու եւ ուսապարկը կապեցի քարից։ Այժմ արդեն ճղճղոցը մեզ չէր հասնում։    Եվ    մենք    քնեցինք…

Գիշերվա կեսին մեզ արթնացրեց ինչ֊որ դոփյուն։ Խարույկը մարել էր, բայց լեռնանցքում մենք նկատեցինք երկու   վայրի   ձիերի    ուրվանկարներ։    Նրանք    արագ   մոտենում

՛էին։

Ես նստեցի ու ահավոր ճիչ արձակեցի։ Ուշ է՝ մի ձին չհասցրեց շուռ գալ եւ, իմ ճչոցից վախեցած, թռավ մեր վրա֊ յով։ Երկրորդը վերջին ակնթարթին կանգնեց ու սլացավ մյուս    կողմը։

Մենք   ոտքի   թռանք   ու խարույկ   վառեցինք։

—   Սիրենան,—    հառաչեց     ԼիվչԸ*

—    Իսկապես,—    արձագանքեցի    ես։

Այո, ճիշտ այդպես։ Սիերի դոփյունը արթնացրեց խոճկորիկին,   Սիրենան  ճղճղաց   ու  սկսեց ցատկռտել  ուսապարկի

207

մեջ՝   իսկակ՛ան   տեսիլք։    Պատկերացնում   եմ,   թե  ինչպես   ձք, վախեցել     խեղճ     ձիերր…

Իջնելով Օմոա հովիտը, մեր առաջին գործը եղավ այն, որ Սիրենային տվեցինք ինչ֊որ մեկին։ Թող ուրիշները զվարճանան, ․,

Օմոայում ամեն ինչ առաջվա պես էր՝ խոնավ, ւսնհրա֊ սլույր։ Մենք գնացինք Վիլլիի տունը եւ վերցրեցինք մեր ունեցվածքը, որն այնտեղ էր բերել մեր անհետացած ուղեկիցը։ Միաժամանակ մենք մի գործարք կատարեցինք։ Մի ժա– մանակ Պոլ Գոգենը մտերիմ է եղել Վիլլիի հոր՝ շվեյցարացի է՚բեւե հետ, եւ հաճախդ հյուր է եղել նրա տանը։ Մահից ,աոաջ Գոգենը Գրելին նվիրել է իր սիրելի հրացանը, որի կոթը ին– քըն է փորագրել։ Կ՛րելի մահից հետո զենքն անցել է մի կղզաբնակի, իսկ նա էլ այն վաճառել է մի չինացու։ Աչ ոք զենքի իսկական արժեքր չի իմացել, եւ չինացին նրանով վայրի խոզեր է որսացել, քանի զեռ Վիլլին չի լսել Գոգենի փառքի մ՛ասին, Լւ աչն մասին, թե որքան կարեոր է այն ․ամե֊ նը, ինչ կապված է նկար՚չի անվան հետ։ Վիլլին զենքը ետ է փոխանակել եւ այժմ պատրաստվում էր այն տանել Թաիտի։ Մենք Վիլլիին ՛ազատեցինք հեռու մեկնելու անհրաժեշտություն ից,,,

Իսկ երբ մենք հրաժեշտ էինք տալիս նրան, մեզ մոտեցավ մի կղզաբնակ, առաջարկելով եւս մի գործարք՝ ես նրան թողնեմ էիվին, իսկ նա ինձ կզիջի իր կնոջը ու չորս երեխաներին էլ վերադիր կտա։

Մենք     շտապեցինք    հեռանալ     Օմոայից։

Ծանոթ շավղովդ հասանք օախաոա, սպիտակ քարերով ծովափը։ Այստեղ մնացինք մինչեւ նավի գալը։ Ապրում էինք քարանձավում, որը մեզ աս/ահով ապաստանում էր ծովափնյա լեռներից գլորվող քարակույտերից։ Մակընթացության ժամանակ ալիքները լիզում էին մեր կացարանի շեմքը։ Հաճախ քարերի միջեւ գալարվում էին թունավոր մուրենաներ… Ուտում էինք կոկոսի ընկույզը, պապա յա, եւ այն, ինչ հավաքում   էինք    ծովափին։

Քարանձավի հատակր մաքրել էինք կոպիճներից եւ պառկում էինք փափուկ, սպիտ՛ակ ավազին։ Ալիքների սպիտակ 208

1

Տ



կատարը, ջրի վրա խաղացող դելֆինները, հորիզոնում երեւացող թռչունները— բառացիորեն ամեն ինչ գրավում էր մեր ուշադրությունը՝ նավ չի՞ արդյոք; Մենք շարունակ բարձրանում էինք խոշոր ժայռերի վրա ու նայում հեռուն։ Միայն թե շխունան ձեռքից բաց չթողնենք։ Արեւմուտքում ամբողջ օվկիանոսը բաց էր մեր հայացքի առջեւ, ցերեկը նավը չէր կա֊ րոզ     առանց    նկատ՛վելու    անցնել։

Իսկ երբ արեւը սուզվում էր գույների հրավառության մեջ, գնում էինք տուն քարանձավ, խարույկի մոտ, եւ փաթաթվում պլեդների մեջ։ Մենք գիտեինք՝ եթե շխունան գիշերը գա, Թիոտին մեզ կտեղեկացնի։ Նա մնաց մեր հավատարիմ    բարեկամը։

Ալեբախության միօրինակ թնդյունը օրոր էր ասում մեզ, իսկ լուսնի լույսով ողողված ափին կեր որոնելու էին դուրս գալիս     ճգնավոր    խեցգետինները։

Մենք երբեք չենք մոռանա այն օրը, երբ երկնակամարի եզրին փայլատակեցին դեպի Ֆատու֊Խիվա եկող «Թերեո֊ րա))–ի     սպիտակ    առագաստները։

Եվ երբ նավի տախտակամածին պառկած, մենք վերջին անգամ նայեցինք կղզուն, ապա պակաս երջանիկ չէինք, քան    մեր    ժ՛ամանման    օրը։

Որքա՛ն գեղեցիկ է կղզին… Վայրի լեռներ, արեւավառ ծովափեր։ Այն ճիշտ եւ ճիշտ այնպիսին էր, ինչպիսին էր մեր այստեղ    ժամանելու    օրը։

Բայց այժմ մենք գիտեինք, թե ինչ է թաքնված տերեւների շողշողուն հովանու եւ արմավենիների հրապուրիչ պսակների ետեւում։ Մենք ուսումնասիրեցինք կղզին, ապրելով անտառում բամբուկի խրճիթում եւ Թեի Թետոլայի ցց՛ավոր տնակում։ Եվ մենք գիտեինք, որ արեւային կղզու վրա սեւ ամպեր    են    կախված․․,

— Գիտես ինչ, Կիվ>—■ ասացի ես,— դատարկ բան է դրախտ    որոնելը,,․