Դիտել Կրոնը բանականության դատաստանի առաջ էջի աղբյուրը

{{Վերնագիր
|վերնագիր = Կրոնը բանականության դատաստանի առաջ
|հեղինակ = [[Մարկ Տվեն]]
|թարգմանիչ = Կ․ Ս․ Վարդանեան եւ Խ․ Զ․ Դադայան (ռուսերենից)
|աղբյուր = [[«Ադամի օրագիրը»]]
}}
[[Category: Արձակ]]

==Ստորակարգ կենդանին<ref>Այս հատվածին պետք է, ըստ երևույթին, նախորդեին լրագրային քաղվածքները Կրետում՝ 1897 թ․ Կրետական ապստամբության ժամանակ սանձազերծված կրոնական հետապնդումների մասին։ Ծան․ ռուս․ խմբ․։</ref>==


1572 թվականի օգոստոսին ճիշտ նույնը տեղի ունեցավ Փարիզում և ամբողջ Ֆրանսիայում։ Բայց այն ժամանակ քրիստոնյաները հարձակվեցին քրիստոնյաների վրա։ Կաթոլիկները, նախապես խոսքները մեկ արած, հանկարծակի հարձակվեցին միամիտ բողոքականների վրա և հազարներով կոտորեցին նրանց, չխնայելով ո՛չ կանանց, ո՛չ երեխաներին, ո՛չ ծերերին։ Այդ բանը տեղի ունեցավ ս․ Բարդուղիմեոսի արժանահիշատակ օրը։ Երբ ուրախալի լուրը հասավ Հռոմ, պապը և ամբողջ կաթոլիկ եկեղեցին գովք մատուցեցին աստծուն։

Մի քանի հարյուրամյակի ընթացքում ամեն տարի խարույկների վրա այրվում էին հարյուրավոր երետիկոսներ, որովհետև նրանց կրոնական հայացքները դուր չէին գալիս կաթոլիկ եկեղեցուն։

Բոլոր դարերում բոլոր երկրների վայրենիներն ամեն օր սառնասրտորեն կոտորել են իրենց եղբայրներին ու մերձավոր հարևաններին և ստրկացրել նրանց կանանց ու երեխաներին։

Կեղծավորությունը, նախանձը, չարությունը, դաժանությունը, ոխակալությունը, անառակությունը, բռնությունը, կողոպուտը, խարդախությունը, սադրանքը, երկկնությունը, ամուսնական դավաճանությունը, աղքատների ու թշվառների ըստ ամենայնի կեղեքումն ու ստորացումը չափազանց տարածված երևույթներ են եղել և այդպիսին էլ մնում են հողագնդի ինչպես քաղաքակիրթ, այնպես էլ ոչ քաղաքակիրթ ժողովուրդների մեջ։

Շատ դարերի ընթացքում քարոզել են «մարդկանց համընդհանուր եղբայրություն» (կիրակի օրերին) և «հայրենասիրություն» (կիրակի ու լի օրերին)։ Բայց չէ որ հայրենասիրությունը ենթադրում է մարդկանց համընդհանուր եղբայրությանը հակադիր ինչ֊որ մի բան։

Ոչ մի ժողովուրդ, լինի հին թե նոր, քաղաքակիրթ թե վայրենի, չի ընդունել հավասարությունը տղամարդու և կնոջ միջև։

Ես ուսումնասիրել եմ այսպես կոչվող «ստորակարգ կենդանիների» բնավորությունն ու հակումները և դրանք համեմատել մարդու բնավորության ու հակումների հետ։ Այդ համեմատության արդյունքները, իմ կարծիքով, ծայրահեղորեն նվաստացուցիչ են ինձ համար։ Որովհետև դրանք ինձ հարկադրում են հրաժարվել ստորակարգ կենդանիներից մարդու ծագման դարվինյան տեսության նկատմամբ ունեցած իմ հավատից, քանզի այժմ ինձ համար ակնհայտ է դառնում, որ այդ տեսությունը պետք է փոխարինել մի նոր և ճշմարտությանը շատ ավելի մոտ տեսությամբ, այն անվանելով «բարձրակարգ կենդանիներից մարդու վայրընթանալու տեսություն»։

Այս անհաճո հետևությանը ես հանգեցի ոչ թե կռահումների կամ անհիմն ենթադրությունների և համեմատությունների միջոցով, այլ դիմելով այն բանին, ինչն ընդունված է անվանել գիտական եղանակ։ Այլ կերպ ասած, պատահած ամեն մի նախադրյալ քննադատական փորձագիտական ստուգման եմ ենթարկել և ստացված արդյունքին համապատասխան այն ընդունել կամ մերժել եմ։ Այդ ձևով ես ստուգել և ապացուցել եմ իմ յուրաքանչյուր դրույթը, նախքան հաջորդին անցնելը։ Փորձերն արվել են Լոնդոնի կենդանաբանական այգում և պահանջել շատ ամիսների քրտնաջան ու հոգնեցուցիչ աշխատանք։

Նախքան այդ փորձերի կոնկրետ նկարագրությանն անցնելը, ուզում եմ անել մի քանի դիտողություն, որոնք այստեղ ավելի տեղին կլինեն, քան թե հետագայում։ Դա՝ հանուն պարզության։ Մեծաքանակ փորձերն ինձ հիմք են տալիս անելու հետևյալ ընդհանուր հետևությունները․

1․ Մարդկությունը կենսաբանական միասնական տեսակ է։ Կան որոշակի տարբերություններ՝ մաշկի գույնի, կազմվածքի, մտավոր կարողությունների և այլ տեսակետներից, որոնք կախված են կլիմայից, միջավայրից և այլն, բայց, այնուամենայնիվ, այն միասնական ինքնուրույն  տեսակ է, որը չպետք է շփոթել որևէ այլ տեսակի հետ։

2․ Չորքոտանիները նույնպես կազմում են առանձին ընտանիք։ Այդ ընտանիքը նույնպես ունի որոշ ներքին տարբերություններ՝ գույնի, չափերի, սնվելու և այլ տեսակետներից, բայց և այնպես դա միասնական ինքնուրույն ընտանիք է։

3․ Մյուս բոլոր ընտանիքները՝ թռչունները, ձկները, միջատները, սողունները և այլն, նույնպես քիչ թե շատ ինքնուրույն են։ Դրանք հաջորդում են միմյանց։ Դրանք այն շղթայի օղակներն են, որը ձգվում է բարձրակարգ կենդանիներից դեպի ցած՝ դեպի մարդը, որը գտնվում է շղթայի ստորին ծայրում։

Իմ փորձերից մի քանիսը չափազանց հետաքրքիր էին։ Ուսումնասիրելով գրական աղբյուրները, ես հանդիպեցի այսպիսի մի դեպքի․ շատ տարիներ առաջ ինչ֊որ որսորդներ մեր տափաստաններում բիզոնների որս են կազմակերպել մի անգլիական կոմսի զվարճացնելու և նրան մի քիչ թարմ միս հյուրասիրելու համար։ Որսը նրա մասնակիցներին մեծ բավականություն է պատճառել։ Նրանք սպանել են յոթանասուներկու այդպիսի տափաստանային հսկաների, կերել միայն դրանցից մեկի մսի մի մասը, իսկ յոթանասուներկու լեշերը թողել են նեխելու։ Կոմսի և վիշապի միջև եղած տարբերությունը որոշելու համար, պայմանով, իհարկե, որ այդպիսի տարբերություն կա, ես հրամայեցի վիշապի խցիկը նետել յոթ մատղաշ հորթուկներ։ Շնորհակալ սողունը խեղդեց և կուլ տվեց հորթուկներից մեկին, իսկ հետո անձնատուր եղավ երանավետ հանգստին։ Օձը ոչ մի հետաքրքրություն հանդես չբերեց մնացած հորթուկների նկատմամբ և նրանց ձեռք չտվեց։ Ես այդ փորձը կրկնեցի ուրիշ վիշապների հետ, և ամեն անգամ նույն արդյունքն էր ստացվում։ Կարելի է ապացուցված համարել հետևյալ փաստը․ կոմսի ու վիշապի միջև տարբերությունն այն է, որ կոմսը դաժան է, իսկ վիշապը՝ ոչ, և կոմսը ոչնչացնում է կենդանի էակներին, դրա կարիքը չունենալով, մի բան, որ վիշապը երբեք չի անում։ Այստեղից, ակներևաբար, կարելի է հետևություն անել, որ վիշապը կոմսից չի սերվել։ Ինչպես նաև հետևություն, որ կոմսը սերվել է վիշապից, ընդսմին կորցնելով շատ լավ հատկություններ։

Ինձ հայտնի է, որ շատ մարդիկ, որոնք կուտակել են շատ ավելի միլիոններ, քան ի վիճակի կլինեին երբևիցե ծախսելու, կատաղորեն փափագել են կուտակելու նոր միլիոններ և պատրաստ եղել այդ ծարավը ժամանակավորապես հագեցնելու համար խեղճ ու անճար մարդկանցից խլելու նրանց վերջին խղճուկ կոպեկները։ Հարյուրավոր զանազան վայրի ու ընտանի կենդանիների ես հնարավորություն տվեցի կուտակելու սննդի մեծ պաշարներ, բայց դրանցից ոչ մեկը չցանկացավ դրանով զբաղվել։ Սկյուռները, մեղուները և առանձին թռչուններ, ճիշտ է, որոշ պաշար կուտակում էին, բայց ճիշտ այնքան, որ բավականացներ մինչը ձմռան վերջը, իսկ դրանից ավելի ոչինչ չէին ցանկանում կուտակել ո՛չ ազնիվ ճանապարհով, ո՛չ էլ խաբեությամբ։ Մեռնող համբավը մի կերպ պահպանելու համար մրջյունը փորձում էր ցույց տալ, թե ինքը մեծ պաշարներ է կուտակում, բայց ես թույլ չտվեցի ինձ խաբել։ Ես գիտեմ մրջյունին։ Այդ փորձերն ինձ համոզեցին, որ մարդու և բարձրակարգ կենդանիների միջև գոյություն ունի հետևյալ տարբերությունը․ մարդը ագահ է և ժլատ, իսկ կենդանիները՝ ոչ։

Այդ փորձերի ընթացքում ես համոզվեցի, որ մարդը միակ կենդանին է, որը հիշում է իրեն հասցված վիրավորանքներն ու անպատվությունները, ոխակալ է և, հարմար առիթ գտնելով, վրեժ է լուծում։ Բարձրակարգ կենդանիներին վրիժառությունը ծանոթ չէ։

Աքաղաղները հարեմ են կազմում, բայց միայն իրենց հարճերի համաձայնությամբ, և, հետևաբար, դրանում ոչ մի վատ բան չկա։ Տղամարդիկ հարեմ են կազմում, բայց կոպիտ ուժի օգնությամբ, որը պաշտպանվում է զայրացուցիչ օրենքներով, որոնց մշակմանը մյուս սեռին թույլ չի տրվում մասնակցել։ Այս առումով մարդն աքաղաղից շատ ավելի ցածր է կանգնած։

Կատուները բարոյազուրկ են, բայց նրանք դա չեն գիտակցում։ Մարդը, սերվելով կատվից, պահպանել է նրա անառակությունը, բայց դրա հետ միասին նաև գիտակցել է այդ անառակությունը, այսինքն, զրկվել է այն բանից, ինչն արդարացնում է կատվին։ Կատուն անմեղ է, իսկ մարդը՝ ոչ։

Անպարկեշտությունը, կոպտությունը, անպատշաճությունը հատուկ են բացառապես մարդուն․ այդ նա է հնարել դրանք։ Բարձրակարգ կենդանիների մեջ այդպիսի հատկությունների հետք անգամ չկա։ Այդ կենդանիները ոչինչ չեն թաքցնում, ոչնչից չեն ամաչում։ Մարդը, որ կեղտոտ մտքի տեր էակ է, ծածկում է իր մարմինը։ Նա չի համարձակվում հյուրասենյակ մտնել թեկուզև կուրծքը կամ մեջքը մերկացրած, այնքան որ նա ու նրա նմանները զգայուն են անպարկեշտության վերաբերյալ ամեն մի ակնարկի նկատմամբ։ Մարդը «ծիծաղող կենդանի է»։ Բայց, ինչպես մատնանշել է պարոն Դարվինը, կապիկները նույնպես ծիծաղում են, ծիծաղում է նաև ավստրալիական ծաղրակեռնեխը։ Ոչ, մարդը «կարմրող կենդանի է»։ Մյուս կենդանիները չեն կարմրում, ասենք, նրանք դրա պատճառն էլ չունեն։

Այդ հոդվածի սկզբում մենք կարդում ենք, որ մի քանի օր սրանից առաջ «երեք վանականներ ողջակիզվել են», իսկ վանահայրը «ամենագազանային ձևով սպանվել է»։ Մենք հետաքրքրվո՞ւմ ենք, արդյոք, մանրամասնություններով։ Ո՛չ։ Այլապես կիմանայինք, որ վանահայրը այլանդակվել էր մի այնպիսի եղանակով, որի մասին ընդունված չէ գրել։ Երբ մարդը հյուսիսամերիկյան հնդկացի է, հանում է իր գերու աչքերը, երբ նա Յոհան թագավոր է, որը կամենում է վնասազերծել իր եղբորորդուն, գործի է դնում շիկացած երկաթը․ երբ նա միջին դարերում հերետիկոսների նկատմամբ դատաստան տեսնող մոլեկրոն է, մաշկազերծ է անում իր զոհին և աղ լցնում նրա մեջքին․ Ռիչարդ I֊ի օրով նա բազում հրեա ընտանիքների փակում է աշտարակում և հրկիզում է այն․ Կոլումբոսի դարաշրջանում նա բռնում է իսպանացի հրեաների ընտանիքը և․․․ բայց սա մամուլի համար չէ։ Ժամանակակից Անգլիայում մարդուն կես շիլինգ տուգանում են այն բանի համար, որ նա աթոռով մահու չափ ծեծում է իր մորը, իսկ մեկ ուրիշին տուգանում են քառասուն շիլինգ այն բանի համար, որ նրա մոտ գտել են փասիանի չորս ձու, և նա չէր կարողացել բավարար կերպով բացատրել, թե ինչ ձևով են իր մոտ հայտնվել դրանք։ Բոլոր կենդանիներից միայն մարդն է դաժան։ Միայն նա է ցավ պատճառում, որովհետև դա նրան հաճելի է։ Բարձրակարգ կենդանիների մասին նման որևէ բան ասել չի կարելի։ Կատուն խաղում է մահու չափ վախեցած մկան հետ, բայց նա ունի արդարացում՝ նա չգիտի, որ մկանը տառապանք է պատճառում։ Եվ կատուն չափավոր է, անմարդկայնորեն չափավոր, նա միայն վախեցնում է մկանը, բայց նրան ցավ չի պատճառում․ չի ճանկռոտում նրա աչքերը, նրան մաշկազերծ չի անում, նրա ճանկերի տակ ասեղներ չի խրում, ինչպես որ մարդն է անում։ Երբ կատուն ձանձրանում է մկան հետ խաղալուց, նրանով նախաճաշում է, միանգամից վերջ դնելով նրա տանջանքներին։ Մարդը դաժան կենդանի է։ Եվ այդ  հատկությունը պատկանում է միայն նրան։

Բարձրակարգ կենդանիները երբեմն տուրուդմփոց են սարքում, բայց նրանք երբեք չեն կռվում կազմակերպված զանգվածներով։ Մարդը միակ կենդանին է, որն ընդունակ է պատերազմ կոչվող ամենազայրացուցիչ ու ամենազզվելի արարքին։ Միայն նա է ընդունակ իր շուրջը հավաքելու իր եղբայրներին ու սառնասրտորեն ու անխռով կոտորելու իր նմաններին։ Նա միակ կենդանին է, որ փողով (ինչպես որ հեսենցիները Անկախության համար մեր պատերազմի ժամանակ կամ էլ թե պատանի արքայազն Նապոլեոնը Զուլուսյան պատերազմում) գնում է օգնելու նման անհատների բնաջնջմանը, որոնք նվազագույն վնաս անգամ չեն պատճառել նրան և որոնց հետ նա գժտված էլ չի եղել։

Մարդը միակ կենդանին է, որն իր թույլ եղբայրակցին զրկում է հայրենիքից, նրան վռնդում է այնտեղից կամ սպանում։ Մարդը միշտ էլ այդպես է վարվել։ Ամբողջ երկրագնդի վրա չեք գտնի անգամ մի ակր հող, որն իր օրնիական տիրոջ սեփականությունը լինի․ ո՛չ, դրանք հերթով անցնում են մի սեփականատիրոջից մյուսին՝ ուժի և արյունահեղության միջոցով։

Մարդը միակ ստրուկն է։ Եվ միակ կենդանին, որն ստրկության է մատնում իր նմաններին։ Նա միշտ էլ ստրուկ է եղել այս կամ այն ձևով և միշտ էլ այս կամ այն ձևով իշխել է ուրիշ ստրուկների վրա։ Մեր օրերում նա փողով ստրկություն է անում մյուս մարդկանց առջև և աշխատում է այդ մարդկանց համար, իսկ այդ ստրուկն ունի իր ստրուկները, որոնք պակաս վարձատրությամբ աշխատում են նրա համար։ Միայն բարձրակարգ կենդանիներն են, որ իրենք են կատարում իրենց աշխատանքը և իրենք են իրենց կերակրում։

Մարդը միակ հայրենասերն է։ Նա մյուս բոլոր մարդկանցից առանձնանում է իր սեփական երկրում, իր սեփական դրոշի ներքո և արհամարհում է մյուս ազգերին, ձեռքի տակ պահելով անհամար թվով համազգեստավոր մարդասպանների, որոնք, ի դեպ, նրա վրա շատ թանկ են նստում միմիայն նրա համար, որպեսզի ուրիշի երկրից հողեր զավթի և նրա բնակիչներին խանգարի ոտնձգություն կատարելու իր երկրի դեմ։ Իսկ պատերազմների միջև ընկած ժամանակաշրջանում լվանում է ձեռքերի արյունը և տքնում է հանուն «մարդկանց համընդհանուր եղբայրության», տքնում է միայն լեզվով։

Մարդը կրոնասեր կենդանի է։ Միակ կրոնասեր կենդանին է։ Միակ կենդանին, որը դավանում է ճշմարիտ հավատ, մի քանի ճշմարիտ հավատ։ Նա միակ կենդանին է, որը սիրում է մերձավորին, ինչպես ինքն իրեն, և կկտրի նրա կոկորդը, եթե նրա հետ տարաձայնություն ունենա աստվածաբանական հարցերում։ Նա երկրագունդը գերեզմանոցի է վերածել, քանի որ քրտինքի մեջ աշխատելով հեշտացրել է իր եղբոր ուղին դեպի երջանկություն ու երկնային երանություն։ Նա դրանով զբաղվում էր կեսարների ժամանակներում, նա դրանով զբաղված էր Մուհամմեդի ժամանակներում, նա դրանով զբաղվում էր հավատաքննության ժամանակներում, նա դրանով զբաղվում էր մի երկու դար առաջ Ֆրանսիայում, նա դրանով զբաղվում էր Անգլիայում՝ Մարիա թագուհու օրով, նա դրանով զբաղվել է այն ժամանակներից, երբ առաջին անգամ տեսել է ցերեկվա լույսը, նա դրանով ներկայումս զբաղվում է Կրետի կղզում (որը հաստատվում է վերը բերված հեռագրով), իսկ վաղը դրանով կզբաղվի դարձյալ մի որևէ տեղ։ Բարձրակարգ կենդանիները կրոն չունեն։ Եվ մեզ սովորեցնում են, թե նրանք զրկված են հանդերձյալ կյանքից։ Բայց ինչո՞ւ։ Դրանից վատ հոտ է գալիս։

Մարդը բնական կենդանի է։ Այդպես են պնդում։ Իմ կարծիքով, առանց որևէ հիմքի։ Ավելին, իմ փորձերն ապացուցեցին, որ նա անբնական կենդանի է։ Հիշեք վերևում համառոտակի շարադրված նրա պատմությունը։ Իմ կարծիքով, միանգամայն պարզ է, որ նրան բանական կենդանի անվանել ոչ մի կերպ չի կարելի։ Նրա պատմությունը մոլագարի անմիտ պատմություն է։ Եվ ես բանականության նրա հավակնությունները հերքող գլխավոր փաստարկ եմ համարում այն, որ այդպիսի պատմություն ունենալով, նա, առանց տատանվելու, իրեն հայտարարում է ամենաբարձրակարգ կենդանի, թեև իր իսկ սեփական նորմերով ամենաստորակարգ կենդանին է։

Ընդհակառակը, մարդն անբուժելիորեն տխմար է։ Նա ընդունակ չէ յուրացնել ամենահասարակ բաները, որ հեշտությամբ սովորում են մյուս կենդանիները։ Ես կատարեցի, օրինակ, այսպիսի մի փորձ․ մեկ ժամվա ընթացում շանն ու կատվին սովորեցրի ընկերություն անել ճագարի հետ։ Երկու օր հետո ինձ հաջողվեց այդ նույն վանդակում տեղավորել մեկական աղվես, սկյուռ, սագ և մի քանի աղավնի։ Եվ, ի վերջո, մեկ կապիկ։ Նրանք խաղաղ ապրում էին և նույնիսկ սիրեցին միմյանց։

Այնուհետև ես հարևան վանդակի մեջ տեղավորեցի մի իռլանդական կաթոլիկի՝ Տիպերերեից, և հենց նա շատ թե քիչ ձեռնասուն դարձավ, նրա մոտ տեղավորեցի մի շոտլանդացի երիցականի՝ Աբերդինից։ Այնուհետև մի թուրքի՝ Կոստանդնուպոլսից, ուղղափառ հույնի՝ Կրետեից, հայի, մեթոդիստի՝ Արկանզասի թավուտներից, բուդդայականի՝ Չինաստանից և բրահմանի՝ Հնդկաստանից։ Եվ, վերջապես, Փրկության բանակի մի գնդապետի՝ Ուոպինգից։ Դրանից հետո երկու օր չէի մոտենում վանդակներին։ Երբ ես գնացի իմանալու արդյունքները, բարձրակարգ կենդանիների վանդակում խաղաղություն և համաձայնություն էր տիրում, բայց մյուսում անկանոն թափթփված էին չալմաների, ֆեսերի ու շալերի արյունաշաղախ պատառներ, ինչպես նաև ոսկորներ ու մսի կտորտանք․ վանդակում տեղավորված փորձանմուշներից ոչ մեկը ողջ չէր մնացել։ Այդ «բանական կենդանիները» համաձայնության չէին եկել մի աստվածաբանական հարցի շուրջը և այն լուծելու համար գնացել էին Բարձրագույն ատյան։

Հարկ է խոստովանել, որ անկեղծորեն ազնիվ մարդն անհուսալիորեն զիջում է բարձրակարգ կենդանիներից նույնիսկ ամենաստորինին։ Ոչ մի կասկած չկա, որ մարդն օրգանապես ընդունակ չէ հավասարվելու նրանց, որ մարդն ունի օրգանական թերություն, որը նրան երբեք թույլ չի տա այդ անել, քանի որ այդ թերությունն անբաժանելի է նրանից, անուղղելի է և հավիտենական։

Այդ թերությունը բարոյականի զգացումն է։ Մարդն այց զգացումով օժտված միակ կենդանին է։ Դրանով է բացատրվում նրա այլասերումը։ Հենց բարոյական զգացումն է նրան հնարավորություն տալիս չարիք գործելու։ Այդ զգացումն ուրիշ դեր չունի։ Այն ուրիշ դեր չի կատարում։ Եվ ոչ մի ուրիշ բանի համար էլ չի նախատեսվել։ Առանց դրա մարդն ընդունակ չէր լինի վատ բան անելու։ Նա միանգամից կհասներ բարձրակարգ կենդանիների մակարդակին։

Քանի որ բարոյականի զգացումն ունի միայն մեկ նպատակ, մեկ դեր՝ մարդուն չարիք գործելու հնարավորություն տալ, այն, անկասկած, նրան հարկավոր չէ։ Հարկավոր չէ, ինչպես որ ամեն մի հիվանդություն։ Բայց, ըստ էության, դա հենց հիվանդություն է, որ կա, կատաղությունը բավական վատ բան է, բայց դա էլ է այդպիսի հիվանդությունից լավ։ Կատաղությունը մարդուն հնարավորություն է տալիս անելու այն, ինչի նա ընդունակ չէ առողջ ժամանակ, այսինքն՝ թունավոր կծոցի միջոցով սպանել իր մերձավորին։ Կատաղությունը չի վեհացնում դրանով հիվանդացողին։ Բարոյականի զգացումը մարդուն հնարավորություն է տալիս չարիք գործելու։ Եվ գործել հազարավոր զանազան եղանակներով։ Բարոյական զգացման համեմատությամբ կատաղությունը անմեղ ցավ է։ Հետևաբար, Բարոյականի զգացման առկայությունը ոչ ոքի չի կարող վեհացնել։ Ուրեմն, ո՞րն էր այն անեծքը, որ դրվեց մարդկության նախահայրերի վրա։ Դա այն էր, որ մարդուն պարտադրեցին Բարոյականի զգացումը, այսինքն՝ չարն ու բարին տարբերելու ընդունակություն, իսկ դրա հետ միասին, ըստ անհրաժեշտության, նաև չարիք գործելու ընդունակություն, որովհետև չարագործությունը այդպիսին է դառնում միայն այն դեպքում, երբ այն կատարողը գիտակցում է, թե ինչ է անում։

Այդպիսով, ես հաստատեցի, որ մենք հետադիմել ու այլասերվել ենք մի հեռավոր նախնիից՝ մի չնչին արարածից, որը գուցե և իր հաճույքի համար լողալիս է եղել  ջրակաթիլի լայնարձակ տարածություններում, և ապա՝ միջատից֊միջատ, կենդանուց֊կենդանի, սողունից֊սողուն, ավելի ու ավելի ցած իջել անբիծ անմեղության երկար ուղիով, մինչև որ, ի վերջո, հասել ենք զարգացման ամենացածր աստիճանին և ստացել մարդ անունը։ Մեզանից ավելի ցածր ոչինչ չկա։ Ոչինչ, բացի ֆրանսիացուց։

Բարոյականի զգացումից ցածր կարող է լինել միայն Անբարոյականի զգացումը։ Ֆրանսիացիներն օժտված են դրանով։ Մարդը կանգնած է հրեշտակներից մի փոքր ցած։ Սա նրա տեղադրության ամենաճիշտ սահմանումն է․ նա գտնվում է հրեշտակների ու ֆրանսիացիների մեջտեղում։

Որ կողմից էլ որ նայելու լինենք, մարդը պատկերանում է որպես բավականաչափ խղճուկ արարած, ամեն տեսակ թուլությունների ու թերությունների յուրատեսակ Բրիտանական թանգարան։ Նրան շարունակ նորոգում ու կարկատում են։ Նրա նման անկատար մեքենան ոչ մի սպառող չէր գտնի։ Նրա գլխավոր մասնագիտությանը՝ Բարոյականի զգացմանը գումարվում են բազմաթիվ ավելի թեթև ցավեր այնպիսի քանակությամբ, որ ընդհանուր առմամբ ասելով, դրանք ուղղակի կարելի է անվանել անհամար։ Բարձրակարգ կենդանիների ատամները երևան են գալիս, նրանց չպատճառելով ո՛չ ցավ, ո՛չ անհարմարություն։ Իսկ մարդը ատամներ հանում է մի քանի ամիս շարունակվող տանջանքների գնով և այն էլ քնքուշ հասակում, երբ դեռ ցավ տանելու ընդունակ չէ։ Դեռ նոր հանած՝ այդ ատամներն ընկնում են, որովհետև հենց սկզբից էլ դրանք փտած են եղել և մեկ անքուն գիշերվա արժեք էլ չեն ունեցել։ Ատամների երկրորդ շարանը միառժամանակ դեռ պահպանվում է շնորհիվ այն բանի, որ դրանք ժամանակ առ ժամանակ բուժում են կաուչուկի և ոսկու օգնությամբ, բայց հուսալի լինում են միայն այն ծնոտները, որ մարդու համար պատրաստում է ատամնաբույժը։ Դրանք կոչվում են «կեղծ ատամներ», կարծես թե մարդը ոչ կեղծ ատամներ էլ է ունենում։

Վայրի, այսինքն բնական վիճակում բարձրակարգ կենդանիները համարյա թե չեն հիվանդանում, նրանց հիվանդությունները ծանր չեն, և ամենասարսափելի հիվանդությունն նրանց համար, թերևս, ծերությունն է։ Բայց մարդը հիվանդություններ ձեռք է բերում դեռ մանուկ հասակից ու մինչև կյանքի վերջը շարունակ տառապում է դրանցից։ Խոզուկը, կարմրուկը, կապույտ հազը, խռուկը, նշկաբորբը, դիֆտերիան, քութեշը ինքնըստինքյան հասկանալի են։ Այնուհետև նրա կյանքին սկսում են ամեն րոպե սպառնալ հարբուխը, հազը, շնչարգելությունը, բրոնխիտը, քոսը, քաղցկեղը, խոլերան, թոքախտը, դեղին տենդը, լեղախիթը, տիֆը, խոտատենդը, դողէրոցքը, զանազան ցաները, թութքը, աղեբորբը, անմարսողությունը, ատամի ցավը, ականջի ցավը, խլությունը, համրությունը, կուրությունը, գրիպը, ջրծաղիկը, կովածաղիկը, սև ծաղիկը, լյարդաքարերը, կորյակները, չիբանները, թարախապալարները, հոդացավը, կոշտուկները, ուռուցքները, վիրախորշերը, թոքաբորբը, ուղեղի փափկացումը, մելամաղձությունը և խելագարության էլի տասնհինգ տարատեսակներ, արյունալուծը, դեղնախտը, սրտի, ոսկորների, մաշկի, գանգամաշկի, փայծաղի, երիկամների, նյարդերի, ուղեղի, արյան հիվանդությունները, ինչպես նաև գեղձախտը, անդամալուծությունը, բորոտությունը, գլխացավերը, հոդացավի տասներեք տարատեսակները, հոդատապի քառասունվեց  տարատեսակները և անպատշաճ հիվանդությունների չափազանց պատկառելի մի ցանկ, հիվանդություններ, որոնց անունները համարվում են ոչ տպագրելի։ Եվ բացի այդ․․․ բայց ինչո՞ւ շարունակենք ցուցակը։ Եթե մարդու մարմնի վրա ամենամանր տառերով տպագրելու լինենք այն միջոցների անունները, որոնք նախատեսված են այդ խարխլված մեքենան շարքից հանելու համար, տեղը չի բավականացնի։ Մարդն ընդամենը ժանտախտանեխուկի մի ամբար է բյուրավոր ամեն տեսակ մանրէների սնման ու զվարճանալու համար՝ ամբողջ բանակների, որոնց հրամայված է սպանել ու փտեցնել նրան, և բանակներից յուրաքանչյուրին հանձնարարված է այդ աշխատանքի մի որոշ մասը։ Հենց որ մարդն առաջին անգամ շունչ է քաշում, նրան արդեն սկսում են հետապնդել, հալածել, հոշոտել ու սպանել անողոքաբար և անգթորեն, մինչև որ նա փչում է վերջին շունչը։

Զննեք մարդու օրգանիզմի որոշ մասերը։ Նրա ինչի՞ն են հարկավոր նշագեղձերը։ Դրանք ոչ մի կարևոր դեր չեն խաղում․ դրանք ոչ մի բանի համար հարկավոր չեն։ Դրանք մարդու կոկորդում ոչինչ չունեն անելու։ Դրանք սոսկ ծուղակ են։ Դրանք ունեն միայն մեկ դեր, մեկ նպատակ՝ իրենց տիրոջը ապահովել նշկաբորբով, բկաբորբով և նման այլ հիվանդություններով։ Կամ նրա ինչին է պետք կույր աղիքը։ Այն ոչ մի բանի համար հարկավոր չէ, այն ոչ մի օգտակար ծառայություն չի կատարում։ Դա ընդամենը մի դարանակալ թշնամի է, որը սպասում է մի պատահական խաղողի կորիզի երևալուն, որպեսզի դրա օգնությամբ թարախային բորբոքում առաջացնի։ Իսկ ինչի համար են տղամարդու կրծքապտուկները։ Գործնական տեսակետից դրանք անօգուտ բաներ են, իսկ որպես զարդարանք ոչ մի քննադատության չեն դիմանում։ Իսկ ինչի է պետք տղամարդուն մորուքը։ Այն ոչ մի օգտակար դեր չի խաղում և միայն անհարմարություններ է ստեղծում․ բոլոր ազգերը ատում են մորուքը, բոլոր ազգերը ածելու օգնությամբ այն ոչնչացնում են։ Բայց քանի որ մորուքը պատճառում է միայն տհաճ անհարմարություններ, Բնությունը թույլ չի տալիս, որ նվազեն նրա պաշարները տղամարդու օրգանիզմում՝ նրա հասունության ժամանակից մինչև մահ֊գերեզման։ Դեռ ոչ ոք չի տեսել ճաղատ կզակով տղամարդու։ Բայց տեսեք նրա մազերը։ Դրանք սքանչելի զարդարանք են, դրանք հարմարություն են, դրանք որոշ կործանարար հիվանդություններից պաշտպանվելու լավագույն միջոց են, և մարդը դրանք գնահատում է զմրուխտից ու սուտակից ավելի։ Բայց հենց դրա համար էլ Բնությունը մարդու գլխին այնքան անփույթ է ամրացնում մազերը, որ դրանք սովորաբար երկար չեն մնում այնտեղ։ Մարդու տեսողությունը, հոտառությունը, լսողությունը, կողմնորոշվելու զգացումը՝ այդ բոլորը որքա՜ն խղճուկ են։ Անգղը լեշը տեսնում է հինգ մղոն հեռավորությունից, մարդը դրան ընդունակ չէ, ինչպիսի հեռադիտակ էլ օգտագործի։ Խուզարկու շունը գնում է երկօրյա վաղեմության հետքով։ Շիկահավը լսում է, թե որդն ինչպես է փորում գետինը։ Կատուն, եթե նրան փակ զամբյուղով տանեն քսան մղոն հեռու, կգտնի տուն վերադառնալու ճանապարհը այնպիսի տեղերով, որ անցյալում երբեք տեսած չի եղել։

Թույլ սեռին հատուկ որոշ ֆունկցիաներ նույնպես ամենախղճուկ տպավորություն են թողնում, եթե դրանք համեմատենք բարձրակարգ կենդանիների նույնպիսի ֆունկցիաների հետ։ Կնոջ համար այնպիսի բառերը, ինչպիսիք են դաշտանը, հղիությունը և ծննդաբերությունը, անասելի սարսափ են նշանակում։ Մինչդեռ բարձրակարգ կենդանիների մոտ այդ երևույթները չի կարելի անվանել նույնիսկ անհարմարություն։

Ինչ վերաբերում է արտաքինին, նայեք բենգալական առյուծին՝ նրբագեղության, գեղեցկության, ֆիզիկական կատարելության և վեհության այդ իդեալին։ Իսկ հետո նայեք մարդուն, այդ կեղծամ դրած խղճուկ արարածին՝ շաղափված զանգով, լսափողակով, արհեստական աչքով, ստվարաթղթե քթով, ճենապակյա ատամներով, արծաթե կոկորդով, փայտե ոտքով այդ կենդանուն, այդ արարածին, որը ոտքից մինչև գլուխ կազմված է կարկատաններից ու լցոններից։ Եթե այն աշխարհում նրան չհաջողվի հետ ստանալ այդ ամբողջ խաբուսիկ շքեղությունը, նա ի՞նչ տեսք կունենա։

Բայց մի տեսակետից մարդու գերազանցությունն անվիճելի է։ Նրա բանականությունն անհամեմատելի է։ Այստեղ բարձրակարգ կենդանիները շատ հեռու են նրանից։ Եվ որքա՜ն ուշագրավ, որքա՜ն հետաքրքրական է, որ ոչ մի դրախտում դեռ տեղ չի հատկացված նրա այդ անվիճելի արժանիքի համար։ Նույնիսկ այն դեպքում, երբ նա ինքն է հորինում դրախտը, նա իր համար այնտեղ չի ապահովում որևէ մտավոր ուրախություն։ Զարմանալի՜ վրիպում։ Ըստ էության, դա նշանակում է, որ երկինքը նախատեսվում է միայն բարձրակարգ կենդանիների համար։ Այս մասին արժե մտորել, և մտորել շատ լրջորեն։ Եվ բխում է մի անչափ մռայլ հետևություն, որ մենք, թերևս, բնավ էլ այնքան կարևոր չենք, ինչպես մեզ միշտ թվացել է։


==Աստծու բանականությունը==


Նա է ստեղծել գոյություն ունեցող ամեն բան։ Չկա տիեզերքում մեծ կամ փոքր մի առարկա, որը Նա չլիներ ստեղծած։ Նա իր ստեղծածի մասին ասել է, որ դա «լավն է»։ Այս բառը պսակում է ամեն բան․ դա Նրա հավանության կնիքն  է դնում տիեզերքի ամեն մի մանրամասնի վրա․ դա գովաբանում է նրա ամեն մի մանրամասնը։ Մենք նույնպես հավանություն ենք տալիս և գովաբանում մեր լեզվով։ Հավանություն ենք տալիս և գովաբանում ենք բարձրաձայն, մեծ ավյունով և զգուշավորությամբ։ Այո՛, զգուշավորությամբ։ Որովհետև մենք չենք խորանում մանրամասնությունների մեջ։ Ամեն օր անհավանության, պարսավանքի, անբավականության, ցասկոտ վրդովմունքի հեղեղներ ենք թափում, բայց ոչ խոսքերով։ Ո՛չ, մեզ մատնում են մեր արարքները, այլ ոչ թե մեր խոսքերը։ Մեր խոսքերն ամբողջովին հաճոյախոսություններ են, դրանք խաբում են Նրան։ Դրանում ոչ մի տարակույս չկա։ Դրանք նրան վստահություն են ներշնչում, թե մենք հավանություն ենք տալիս Իր բոլոր ջանքերին։

Համենայն դեպս, մեզ այդպես է թվում։ Դարեր շարունակ մենք մեզ ներշնչել ենք, թե իբր, տհաճ փաստը կեղծավոր ստի կույտերի տակ թաքցնելով, մենք այդ բանն անում ենք այնպես աննկատելիորեն, որ Նա տեսնում է միայն գովասանքները և գտնվում է հաճելի մոլորության մեջ։ Բայց արդյո՞ք դա ճիշտ է։ Ներքուստ մենք համաձայնում ենք, որ գործերը խոսքերից վեր են, բայց մենք մեզ ներշնչել ենք, թե Նրա համար դա այդպես չէ․ մենք երևակայում ենք, որ Նրան հետաքրքրում են միմիայն խոսքերը, միմիայն հնչյունները, որ եթե մենք այդ խոսքերը գոչենք բավականաչափ բարձրաձայն, նա չի նկատի դրանք հերքող արարքները։

Բայց, լրջորեն ասած, մի՞թե որևէ մեկն անկեղծորեն դրան հավատում է։ Եվ մի՞թե այդպիսի համոզվածությունը վիրավորանք չի լինի Գերագույն բանականության համար։ Արդյոք մեզանից որևէ մեկի մտքով կանցնի՞ մոր մոտ գովաբանել նրա բոլոր զավակներին, միաժամանակ եռանդուն ապտակելով նրանցից մեկին։ Արդյոք նման արարքը չի՞ հերքի մեր ամենապերճախոս գովասանքը։ Եվ մի՞թե մայրը կխաբվի։ Մի՞թե նա չի վիրավորվի, և լիակատար իրավունքով։

Իսկ տեսեք, թե մենք ինչպես ենք վարվում Նրա հետ։ Մենք խոսքով հավանություն ենք տալիս Նրա բոլոր ջանքերին, ջերմ ցնծությամբ գովաբանում ենք Նրա բոլոր ջանքերը, միևնույն ժամանակ սպանում ենք ճանճին՝ Նրա նույնպիսի ստեղծածին, ինչպես բոլոր մյուս արարածներն են, և որը, որպես այդպիսին, միշտ հիշատակվել է մեր բուռն գովասանքներում։ Եվ մենք ոչ թե պարզապես սպանում ենք մեծագույն գրգռվածությամբ, նույնիսկ ատելությամբ, կատաղի վրիժառությամբ և նայում ենք ճանճին քամահրանքով ու զզվանքով, թեև հենց նոր գովաբանում էինք նրան, հավանություն տալիս ու փառաբանում։ Մենք գովաբանում ենք ճանճին, դիմելով նրա Ստեղծողին։ Գովասանքն անազնիվ էր, իսկ արարքը՝ ազնիվ․ գովասանքը շահադիտական գործողություն էր, իսկ արարքը՝ անկեղծ պոռթկում։

Մենք անխնա ոչնչացնում ենք ճանճերին, ինչպես նաև առնետներին, լվերին, օձերին, ախտածին մանրէներին և հազարավոր այլ արարածների, որոնց Նա լավ է կոչել, որոնցով բավարարված է եղել և որոնց մենք բարձրաձայն պերճախոսությամբ գովաբանում և հավանություն ենք տալիս մեր լեզվով, իսկ հետո հետապնդում և չարությամբ ոչնչացնում ենք՝ հնարավորին չափ մեծ քանակությամբ։

Անշուշտ դա վատ է, անխոհեմ և անարդարացի։ Դա կեղծիք և խաբեություն է ծնում։ Մի՞թե նա կվիրավորվի, եթե մենք փոխվենք ու նրա առջև հանդես գանք նաև ճշմարտությունը շուրթներիս, այլ ոչ միայն մեր արարքներում։ Մի՞թե մենք չենք կարող հավատով ու աներկյուղ փոխել մեր խոսքերը և ասել․

― Ո՜վ ճշմարտության աղբյուր, մենք ստել ենք և զղջում ենք դրա համար։ Լսիր մեր խոստովանությունը, որ մենք ի սկզբանե զգացել ենք, բայց հոգեկան թուլության պատճառով աշխատել ենք Քեզանից թաքցնել, մենք հնազանդորեն գովում ու փառաբանում ենք Քո շատ գործերը և շնորհակալ ենք, որ դրանք կան Երկրի վրա՝ Քո ոտքերի տակ, բայց դա վերաբերում է այդ գործերից ոչ բոլորին։

Այդքանը բավական կլինի։ Բացառությունների թվարկում չի պահանջվի։


==Ֆրանսիացիները և կոմանչիները==

(Մի գլուխ, որը մտցված չէ «Հետիոտն՝ Եվրոպայով» աշխատության ձեռագրի վերջնական տարբերակի մեջ)


Այժմ խոսենք դաժանության, վայրենության և կոտորածի նկատմամբ սիրո մասին։ Այս բոլոր հատկությունները չեն դադարում երկրի կիսաքաղաքակիրթ ժողովուրդներին, բայց միևնույն ժամանակ դրանք հազիվ թե կարելի է թերություններ անվանել։ Դրանք սոցիալական համակարգի բնական ծնունդն են և առանց դրանց այդ համակարգը կատարյալ չէր լինի։ Այս տեսակետից ֆրանսիացիների, կոմանչիների և բարոյական ու սոցիալական միևնույն մակարդակի վրա կանգնած մի քանի ուրիշ ժողովուրդների միջև դժվար է զգալի տարբերություններ հայտնաբերել։ Արդարությունը պահանջում է խոստովանել, որ մեր տեսակետից կոմանչիները, անկասկած, գերազանցում են ֆրանսիացիներին, այն է՝ նրանք միմյանց հետ չեն կռվում, մինչդեռ ֆրանսիացիներն անհիշելի ժամանակներից զվարճացել են միմյանց կոտորելով ու այրելով։ Աշխարհի բոլոր սրերից ֆրանսիական սուրն է ամենից ավելի ֆրանսիական արյուն թափել։ Չկա ավելի անողոք ատելություն, քան ֆրանսիացու ատելությունը իր եղբոր նկատմամբ։ Ոչ մի կրոն չի կատարել այնպիսի անլուր գազանություններ, ինչպիսին կատարել է ֆրանսիացիների հեզ ու խոնարհ կրոնը։ Ասենք, վերջին դիտողությունը տվյալ դեպքում ոչ բոլորովին է արդարացի, քանի որ կոմանչիները կրոն չունեն, հետևաբար չկա նաև իր եղբորը սպանելու պահանջ՝ նրան ճշմարիտ ուղու վրա կանգնեցնելու համար։

Թուրքերն էլ են երբեմն միմյանց հետ կռվել, ինչպես մյուս բարբարոս ժողովուրդները, բայց քաղաքացիական կռիվը իսկական կատարելության, կատաղության ու անհամեմատելի արդյունավետության հասավ միայն երկու հասարակական խառնակույտերի՝ ֆրանսիացիների և կիլկենյան կատուների<ref>Երկու կատու, որոնք կռվել են այնքան, մինչև որ նրանցից միայն պոչերն են մնացել։ ― Ծան․ ռուս․ թարգմ․։</ref> մոտ։

Չեմ կարծում, թե ֆրանսիացիներն ավելի դաժան են եղել, քան կոմանչիները։ Իմ կարծիքով, նրանք միայն ավելի հնարամիտ են եղել իրենց կիրառած եղանակների իմաստով։ Եթե սա հաջողվեր ապացուցել, նման փաստը կվկայեր, որ ֆրանսիացին կոմանչիից բարձր է կանգնած։ Ֆրանսիական ազնվականությունը հաստատել է մի քանի զարմանալի սովորություններ և մեկ հազարամյակի ընթացքում դրանք պահպանել է ժողովրդի խելամիտ հեզության շնորհիվ։ Այդ սովորություններին է վերաբերում հողը մարդուն վարձակալության տալու, իսկ հետո որսի ժամանակ նրա դաշտերում արշավելու և պատճառած վնասի համար չվճարելու իրավունքը։ Կամ էլ թե այդ նույն մարդուն արգելել, որ նա բերքը անտառային կենդանիներից պաշտպանելու համար իր դաշտը ցանկապատի, պատճառաբանելով, թե ցանկապատերը խանգարում են որսորդությանը։ Եվ այն իրավունքը, որ աղան կարող է աղավնիներ պահել ու չվճարել աղավնիների կերած ցորենի համար, ինչպես նաև պատժել ուզած չքավորին, որը սպանել է այդ թռչուններից թեկուզ մեկին։ Եվ այն իրավունքը, որ աղան կարող է ալրաղաց և փուռ պահել, ռամիկին հարկադրելով այնտեղ հացահատիկ աղալ և հաց թխել՝ կրկնակի վճարով։ Եվ այրիների ու որբերի ունեցվածքը զավթելու աղայի իրավունքը, եթե ընտանիքի գլխավորը մահացել է և կտակ չի թողել։ Եվ իր իրավասության տակ գտնվող հողի վաճառքից ստացված դրամի մեկ հինգերորդ մասը վերցնելու աղայի իրավունքը։ Բայց այս բոլորը մանր դաժանություններ են․ ամեն մի կիսաքաղաքակիրթ հասարակություն կկարողանար դրանք հնարել, իսկ հետո հանդուրժել։ Շատ ավելի դաժան են մի քանի ուրիշ օրենքներ։ Ինչպես, օրինակ, աղայի իրավունքը ամբողջ օրը աշխատած գյուղացուն ստիպելու, որ նա ողջ գիշեր նստի լճակի ափին և քշի գորտերին, որոնց կռկռոցը կարող է խանգարել աղայի քունը․ գյուղացու փորը ճեղքելու և այնտեղ իր ոտքերը տաքացնելու աղայի իրավունքը, եթե նա հոգնի ու մրսի որսի ժամանակ, և ամեն բան պսակող droit du seigneur<ref>Նկատի է առնվում այսպես կոչված «առաջին գիշերվա իրավունքը»։ ― Ծան․ ռուս․ թարգմ․։</ref> ― ը, դա անվանենք ֆրանսերեն, որպեսզի մեր մայրենի լեզուն չկեղտոտենք։ Կոմանչիները, թերևս, կկարողանային հորինել այս վերջին երեք իրավունքներից ավելի խիստ մի բան, բայց հազիվ թե շատ խիստ։ Սակայն ֆրանսիացիների հնարամտությունը չգերազանցված բարձրության հասավ հեղափոխության օրերին, երբ մերկացրած տղամարդկանց կապում էին մերկացրած կանանց և նետում գետը։ Այս բանը կոմանչիները երբեք չէին մտածի, այնպես որ այստեղ, անպայմանորեն, ֆրանսիացիներին է պատկանում առաջնության դափնին։ Քանի որ դա կատարվել է հազիվ մի հարյուր տարի առաջ, մենք բոլոր հիմքերն ունենք ենթադրելու, որ ֆրանսիացիները դեռևս չեն կորցրել իրենց հնարամտությունը, իսկ հնարավոր է, որ նաև այն գործի դնելու հակումը։

Մի տեսակետից ֆրանսիացիները միանգամայն անհասանելի են։ Կոտորածի սիրով նրանք, իսկապես, օժտված են ի վերուստ։ Ոչ մի ժողովուրդ դրան չի տիրապետում այդպիսի հոմերական չափերով։ Մի քանի դարի ընթացքում ֆրանսիացիները կարողացան համարյա լիովին այն իրենց մենաշնորհը դարձնել։ Բարդուղիմեոսյան գիշերից դեռ շատ առաջ նրանք ճաշակել էին կոտորածի բերկրանքը և տարվել էին դրանով։ Սակայն Բարդուղիմեոսյան գիշերը այնքան մոնումենտալ է, որ նրա վիթխարի ստվերի մեջ բոլորովին կորչում են նրա բազմաթիվ նախորդները․ դրանք համարյա չենք նշմարում, բայց դրանք, այնուամենայնիվ, եղել են։ Եթե դրանցից մի քանիսը տեղի ունենային Անգլիայում, դրանք, ինչպես որ խավարումը, կհանգցնեին նրա պատմության արեգակը, բայց այստեղ, կոտորածի հայրենիքում, դրանք թվում են նույնքան բնական ու անհրաժեշտ, ինչպես ցանը բորոտի մաշկի վրա, և ճիշտ նույնքան էլ ուշադրություն են գրավում։

Բարդուղիմեոսյան գիշերը, անտարակույս, մի անզուգական գլուխգործոց է, որին հավասարը աշխարհը չգիտի։ Դրան մասնակցեցին երկրի ամենաականավոր մարդիկ, ներառյալ թագավորը և մայր թագուհին։ Այդ բանը պատահեց 1572 թվականին։ Պատճառը կրոնական ինչ֊որ թյուրիամցություններն էին։ Ֆրանսիացին, ամենից առաջ, բարեպաշտ է։ Եվ նրա համար քիչ է, որ ինքը բարեպաշտ լինի, նա պահանջում է, որ բարեպաշտ դառնա նաև իր մերձավորը, իսկ եթե վերջինս համառում է, նա սպանում է սրան և դրանով իսկ սրան բարեպաշտություն է պատվաստում։ Այո, եթե նրա մերձավորը հրաժարվում է սուրբ կյանք վարել, ֆրանսիացին վերցնում է կացինը ու կամակորին ճշմարիտ ուղու վրա կանգնեցնում։ Ֆրանսիացին պաշտում է հասարակությունը և չի ցանկանում երկնքում միայնակ մնալ, այդ պատճառով էլ նա վաղօրոք դրախտում իր համար ընկերակցություն է ապահովում։ Այն դարաշրջանում, որի մասին ես պատմում եմ, ոչ միայն մի մերձավորն էր սկսել ուրիշ կրոն դավանել, այլև ամբողջ ազգի ուղիղ կեսը։ Դա սարսափելի էր։ Կաթոլիկական կուսակցության առաջնորդները խորապես վշտացած էին մեղքի խոցը այդպես ցավալիորեն տարածվելու համար և սկսեցին խորհրդակցել, թե ինչպես ավելի լավ կլինի այն բուժել։ Մայր թագուհին, որի իմաստնությունն ու սրբությունն անթերի էին, խորհուրդ տվեց գործադրել սովորական ազգային դեղամիջոցը՝ կոտորածը։ Այդ դեղամիջոցը հավանության արժանացավ, և կոտորածը պատվիրվեց ճիշտ այնպես, ինչպես մենք խոհարարին ճաշ ենք պատվիրում։ Բարեպաշտական գործը որոշվեց սկսել օգոստոսյան օրերից մեկի կեսգիշերին, որի մասին ծանուցվեցին զանազան քաղաքների և գյուղերի բնակիչները։ Իսկական հավատի կողմնակիցները զենք էին պատրաստում, պահում էին գաղտնիքը և սպասում, միաժամանակ այցելելով ու իրենց մոտ ընդունելով իրենց մեղսագործ ու ոչինչ չկասկածող մերձավորներին, և թվում է, թե ոչ մի բան չէր նախագուշակում ճակատագրական գիշերվա մոտենալը։ Թագավորը սրտամոտ զրույցներ էր ունենում մեղսագործների գլխավորի հետ, և, եթե սա շրջահայաց մարդ էր, անշուշտ, ուշադրություն դարձրած կլիներ այն չախմախավոր հրացանի վրա, որով նորին մեծությունը, մի քանի օր անց, հրամայեց կրակել նրա վրա պալատի լուսամուտից։

Նշանակված ժամը հասավ, և տագնապի ազդանշանը խախտեց գիշերային լռությունը։ Արդարները կազմ ու պատրաստ էին, մեղավորները հանկարծակիի բերվեցին։ Տղամարդկանց ու կանանց սպանում էին նրանց ննջարաններում կամ նրանց տների աստիճանների վրա։ Երեխաների գանգերը փշրում էին պատերին զարնելով։ Բարեպաշտական գործը շարունակվեց երկու ցերեկ ու երեք գիշեր։ Սպանվածների դիակները փակեցին գետի հունը, փողոցները պատված էին դիակներով, օդը տոգորված է այն մարդկանց նեխող մարմինների գարշահոտությամբ, որոնց կործանեց նրանց սեփական անխելամտությունը․ չէ որ նրանք ֆրանսիացիներ էին, և եթե առաջինը կռահեին, իրենք կկազմակերպեին կոտորածը և դատաստան կտեսնեին իրենց կործանարարների հետ։ Այդ երկու֊երեք օրվա ընթացքում Ֆրանսիայում սպանվեց յոթանասուն հազար մարդ, և իսկական հավատը իր սխրանքից հետո այն աստիճան ամրապնդվեց, որ մյուս կողմը այլևս երբեք լրջորեն չէր սպառնում նրա տիրապետությանը։

Հասկանալի է, որ այդ ժամանակից ի վեր աշխարհը տեսել է ֆրանսիական շատ կոտորածներ։ Չափազանց երկարատև ու հաճելի կոտորած եղավ Տեռորը։ Մեր օրերում էլ մենք տեսել ենք այդպիսի շատ կոտորածներ։ Հիշատակենք միայն դեկտեմբերի 2֊ի կոտորածը և Կոմունայի օրերին, ֆրանս֊պրուսական պատերազմի վերջին տեղի ունեցած մի քանի կոտորածներ։ Սակայն դրանցից ոչ մեկով ֆրանսիացիներն այնպես չեն հպարտանում, ինչպես իրենց անզուգական Բարդուղիմեոսյան գիշերով։

Ֆրանսիական ազգային բնավորության ամենագրավիչ գիծը, որ ամենամեծ հույսն է ներշնչում քարոզչին, սքանչելի ու արտակարգ հեզությունն է։ Մենք ճագարներին հեզ արարածներ ենք համարում, բայց ճագարի հեզությունն ի՜նչ է ֆրանսիացու հեզության համեմատությամբ։ Կգտնվի՞, արդյոք, այնպիսի ճագար, որը թույլ տա, որ հազար տարի իրեն կեղեքեն, վիրավորեն, ոտնատակ տան, և ոչ մի անգամ չփորձի կծել իր բռնապետին։ Եվրոպայի քարտեզը ծածկված է քաջարի մանր համայնքներով, որոնք կրկին ու կրկին ապստամբում էին զորեղ կեղեկիչների դեմ և ձգտում արդարության։ Դժվար է դրանց անգամ սոսկ թվարկումը։ Վիհլեմ Թելեր և Ուոթ Թայլերներ առատորեն հանդիպում էին ամեն տեղ, բացի Ֆրանսիայից։ Սակայն անգամ Ֆրանսիան, վերջ ի վերջո, ապսատմաբեց, և բավարարված կվերադառնար իր ճագարանոցը, ստանալով մի ուժեղ ապտակ ու մի կոնֆետ, եթե միայն տխմար թագավորը գլխի ընկներ ու առաջարկեր այդպիսիք։ Բայց անհրաժեշտ բանը անհրաժեշտ ժամանակ կատարելը նրա ոճը չէր, այնպես որ նա հարմար առիթը ձեռքից բաց թողեց։ Այդ ժամանակ ազգը թոթափեց ճագարի մորթին և հագավ իր ազգային մյուս զգեստը՝ վագրի մորթին, իսկ երբ նրա դեմ ելան ամբողջ Եվրոպայի բանակները, նա ավելի հեռուն գնաց և ապացուցեց իր արիությունը, անտարակույս, զարմանալով, որ այդքան արիություն գտնվեց իր մեջ։ Մեծ զորավար Նապոլեոնը կատարելության հասցրեց ֆրանսիացիների ռազմական արվեստը, իսկ հետո, հարմար պահ ընտրելով, նորից ազգի վրա քաշեց նրա ճագարի մորթին, ոտքը դրեց նրա պարանոցին, և ազգը դրա համար փառաբանեց նրան։ Ճիշտ նույն ձևով վարվեց ֆրանսիացիների հետ Նապոլեոն III֊ը, մի բան, որը նրանց մեծագույն գոհունակություն պատճառեց։

Օտարերկրացիներն առհասարակ մեծ բարերարություն էին Ֆրանսիայի համար։ Ֆրանսիայի մեծ մարդիկ, իբրև կանոն, օտարերկրյա ծագում էին ունենում, մեր ժամանակները նույնպես բացառություն չեն, և նրանք բոլորը հիանալի գիտեին, թե ինչպես պետք է սիրաշահել միջին քաղաքացուն։ Միջին քաղաքացին պահանջում է «փառք»․ դա ամենագլխավորն է․ ավելի շատ փառք, ավելի շատ աղմուկ, ավելի շատ տեսարաններ, ավելի շատ հավասարություն ու եղբայրություն, ավելի շատ դիմակահանդեսներ ու ամեն տեսակ խաբուսիկ շքեղություն․ ավելի շատ անպարկեշտություն ու պարծենկոտություն, ավելի շատ համոզվածություն, որ աշխարհի աչքերն ուղղված են իրեն, որ նրա կինը նորաձևությունների օրենսդրուհին է, իսկ ինքը՝ աշխարհիկ սիրալիրության օրինակ, ավելի շատ հիշեցնում, որ իր լեզուն ամբողջ ազգերի պալատական լեզուն է, և որ Փարիզը մի արեգակ է, որի մայրամուտը աշխարհը կթաղի մտավոր խավարի մեջ․ ավելի շատ Vive la Ripubligue<ref>Կեցցե՛ հանրապետությունը (ֆր․)։</ref> այսօր, Vive le Roi<ref>Կեցցե՛ թագավորը (ֆր․)։</ref> վաղը, Vive la Commune<ref>Կեցցե կոմունան (ֆր․)։</ref> վաղը չէ մյուս օրը և Vive սատանան գիտի, թե ինչ՝ վաղը չէ մյուս օրը չէ, էն մյուս օրը․ ավելի շատ ազնիվ մենախոսություններ՝ ամրապնդված անարյուն մենամարտերով, նրա վիրավորված պատիվը վերականգնելու համար․ ավելի շատ բարեպաշտություն, անպարկեշտություն, կոտորած ու ողջույնի ճիչեր՝ ահա՛ թե ինչ է նա պահանջում կյանքից, որը պետք է ավարտվի պերճաշուք թաղումով՝ թափորը գլխավորող քահանայով ու լապտերով, դիակառքի նստիքին բազմած կեղծ գեներալ֊մայորով և թափորի հետևից գնացող սգո դատարկ կառքերի շարանով․ այդ ժամանակ նա, գոհ և ուրախ, վեր կսլանա մնացած հրեշտակների մոտ, որպեսզի նրանց պատմի իր ճոխ թաղման մասին։ Վեհության այս բոլոր մանրամասները թանկ չեն, և խելոք օտարերկրացիները, որոնք կառավարում էին Ֆրանսիան, առատորեն դրանք մատակարարում էին ազգին՝ իրենց համար մեծ օգուտով։

Ինչպես արդեն ասացի, ֆրանսիացիների հեզությունը նրանց ազգային բնավորության ամենահիանալի գիծն է, իսկ շուտով կդառնա նաև ամենաօգտակար գիծը, որովհետև դրա օգնությամբ մեր քարոզիչները նրանց ականջներից բռնած վեր կբարձրացնեն ճագարի նման։ Ֆրանսիացին կազմված է մանրագույն մանրախնդրությունից, ինչպիսին միայն կարելի է երևակայել, և մեծագույն վեհությունից։<ref>Երբ Դ'Էգիլյոնը կեսգիշերին անհնազանդ ֆրանսիական պառլամենտին հրաման ուղարկեց իր պարտականությունների կատարմանը վերադառնալու մասին, նրա 200 անդամներից 160֊ը քաջաբար ու կտրականապես հրաժարվեցին իրենց անկողիններից դուրս գալ։ Նրանցից յուրաքանչյուրը այդ հերոսական արարքը գործեց միայնակ ու հենվելով միմիայն իր արիության վրա, քանի որ նա չէր կարող հավատացած լինել, թե մնացած բոլորը կամ թեկուզ նրանցից ոմանք չեն սասանվի և կվարվեն նույն ձևով, ինչպես ինքը։ Համեմատության համար հիշեք, թե Ֆրանսիայում ամեն մի նոր կառավարական համակարգ ինչպիսի մանրախնդրությամբ է աշխատում ոչնչացնել ամեն մի պատմական հիշատակություն իրեն նախորդած համակարգի մասին՝ ընդհուպ մինչև փողոցների անունները։ Նապոլեոնը Վանդոմայն հուշասյան վրա կանգնեցրեց իր արձանը․ հետագա համակարգերն այն փոխարինեցին ուրիշ բանով․ իշխանության գլուխ անցնելով, Կոմունան առհասարակ ոչնչացրեց հուշասյունը, այժմ հանրապետությունը վերականգնել է հուշասյունը և այն պսակել քարե զարդարանքնեով, որն արտահայտում է չգիտեմ թե ինչ, երևի ֆրանսիական անկայունությունը։ ― Ծան․ հեղինակի</ref> Նրա մեջ թաքնված վագրը՝ կոտորածի գաղտնի, արյունարբու բնազդը, հնարավորություն է տալիս պատշաճ ճնշումից ու ջանադիր վարժեցումից հետո նրան դարձնել աշխարհում լավագույն զինվորը։ Ճագարի հեզությունը, որ դարերի ընթացքում նրա մեջ դաստիարակվել է անարդարություններն ու ամենածանր վիրավորանքները հնազանդորեն ընդունելու հետևանքով, նրան օգնում է անտրտունջ կրելու այդ վարժեցումները։ Վիթխարի փառամոլությունը նրա մեջ ձգտում է առաջացնում արվեստի, գիտության բնագավառում, քաղաքականության և գրականության մեջ գործելու այնպիսի հրաշքներ, որոնց մասին մտածել անգամ չէր կարող որևէ մեկ ուրիշը, իսկ տենդագին, բուռն երևակայությունը, անհանգիստ եռանդը և հաստատակամությունը նրան օգնում են հասնելու իր նպատակին։

Դեհ, եթե ես կարողացա ասել, ինչ ուզում էի, ուրեմն ինձ հաջողվեց ապացուցել, որ ֆրանսիացին որոշ տեսակետից գերազանցում է չինացուն, իսկ մյուս տեսակետներից հավասար է թուրքին ու դագոմեացուն և հազիվ թե որևէ բանում նկատելիորեն զիջում է կոմանչիին։ Ես լիահույս էի, թե դա ինձ կհաջողվի և, թվում է, որ հասա իմ նպատակին։ Ես հաստատ համոզված են, որ Ֆրանսիան իրավամբ արժանավոր տեղ է գրվաում երկրագնդի կիսաքաղաքակիրթ ժողովուրդների շարքում։

Ես շատ բան եմ ակնկալում Ֆրանսիայից և նրան ջերմորեն ցանկանում եմ շուտափույթ բարոյական ու մտավոր վերելք և լուսավորություն։ Սակայն ես հիանալի հասկանում եմ, որ այստեղի ամերիկյան գաղութի սահմանափակ ու կանոնավոր ջանքերը, որքան էլ դրանք եռանդուն, սուրբ և անշահախնդիր լինեն, բավարար չեն նրան այդչափ մեծ պարգևով բարերարություն անելու համար։ Ո՛չ, դրա համար կա միայն մեկ ուղի՝ ստեղծել ամերիկյան աշխարհիկ քարոզիչների հատկապես ուսուցանված մի ջոկատ՝ զինված նրանց պաշտպանելու պաշտոնական կոչումով, օժտված Պատվավոր լեգեոնի ժապավենով, որպեսզի նրանց դարձնեն պակաս նկատելի և պաշտպանեն նախանձից ու ավելորդ ուշադրությունից, և որ կառավարությունը նրանց վարձատրի հատուկ հարկից գոյացող միջոցներից։ Ուրեմն, բոլորս մի մարդու պես օգնության հասնենք ֆրանսիացուն, տոգորվենք անշահախնդիր սիրով դեպի այդ արհամարհված ու ստորացված օղակը, որ գտնվում է մարդու և կապկի միջև, բարձրացնենք նրան ու դարձնենք մեր եղբայրը։


==Երկիր հասցեագրված նամակ==

::::::::::::::::::Խնդիրքների մինիստրություն։

::::::::::::::Մատենավոր հրեշտակի բաժին։ 20․ հունվ․։

Էբներ Սքոֆիլդին՝

ածխավաճառին։

Բուֆալո (Նյու Յորքի նահանգ)։


Համաձայն ցուցումի, պատիվ ունեմ ծանուցելու ձեզ, որ վերջերս կատարած,  ձեր անձնազոհությամբ լեցուն բարերարությունը գրանցված է «Մարդկային ոսկե արարքներ» կոչվող գրքի էջում, որը, ինձ թույլ կտամ նշել, ոչ թե պարզապես բարձր, այլ իր տեսակի մեջ միակ պատիվն է։

Սույն ամսի տասնիննին լրացած շաբաթվա ընթացքում ձեր աղոթքների վերաբերյալ պատիվ ունեմ ձեզ հաղորդելու հետևյալը․

1․ Եղանակի մասին, որպեսզի անտրացիտի գինը բարձրանա տոննան 15 ցենտով։ Բավարարված է։

2․ Բանվորական ուժի ավելցուկի մասին, որպեսզի աշխատավարձն իջնի 10 տոկոսով։ Բավարարված է։

3․ Փափուկ ածխի գինը, որով առևտուր են անում ձեր մրցակիցները, ընկնելու մասին։ Բավարարված է։

4․ Այն մարդուն կամ նրա ընտանիքը պատժելու մասին, որն ածխի մրցակցային մանրածախ առևտուր բացեց Ռոչեստերում։ Բավարարված է հետևյալ կերպ․ դիֆտերիայով հիվանդանալու երկու դեպք՝ որոնցից մեկը մահացու, քութեշով հիվանդանալու մի դեպք, որը կհասցնի խլության և տկարամտության։ Ծանոթագրություն․ հարկավոր էր պատիժ խնդրել այդ մարդուն՝ «Նյու Յորք սենտրալ ռեյլրոդ կամփնիի» ծառայողին, վարձողների համար։

5․ Այն անհամար հայցողներին գեհեն աքսորելու մասին, որոնք ամեն օր ձեզ ձանձրացնում են, խնդրելով աշխատանք տալ կամ որևէ այլ տեսակի լավություն անել։ Հանձնված է նոր քննության, քանի որ այդ խնդիրքը, ըստ երևույթին, հակասում է մեկ ուրիշին, որը երկինք է առաքվել նույն օրը և որի մասին կասվի ստորև։

6․ Ձեր այն հարևանի նկատմամբ որևէ բռնի մահ կիրառելու մասին, որն աղյուս էր նետել ձեր կատվի վրա, երբ վերջինս փողոցում սերենադ է երգել։ Հետաձված է հետգա քննության համար այն աղոթքի հետ անհամատեղելի լինելու պատճառով, որ երկինք է առաքվել նույն ամսաթվով, ինչի մասին կասվի ստորև։

7․ «Թող գրողի ծոցը գնան քարոզիչները»։ Հետաձգված է նույն պատճառով, ինչ որ նախորդը։

8․ Օգուտները դեկտեմբերի 22 230 դոլարից ավելացնելու և հունվարին 45 000 դոլարի հասցնելու մասին, հետագայում պահպանելով օգուտների համամասնական ամսական աճը, «որը ձեզ լիովին կբավարարի»։ Աղոթքը բավարարված է, կից խոստումն ընդունվում է պայմանականորեն։

9․ Ի վերուստ փոթորիկ առաքելու մասին, որը կոչնչացնի «Նորս Փենսիլվանիա կամփնիի» սարքավորումները և կհեղեղի հանքահորերը։ Ծանոթություն․ նկատի ունենալով ձմեռային եղանակը, պահեստում փոթորիկներ չկան։ Ըստ պահանջի դրանք կարող են փոխարինվել հանքագազի միանգամայն հուսալի պայթյունով։

Վերը թվարկված խնդիրները, որպես առավել կարևորներ, քննության են առնվել առանձին֊առանձին։ 298 այլ աղոթքներ, որ ստացվել էին սույն ամսի տասնիննին լրացող շաբաթվա ընթացքում և ընկնում էին «Հատուկ հատուցումներ» խորագրի տակ, բաժին Ա, բավարարվել են միագումար կերպով, այն բացառությամբ, որ 32 աղոթքներից, որոնց կատարումը պահանջում է երկիր առաքել անհապաղ մահ, 3 դեպքում այդպիսին փոխարինվել է անբուժելի հիվանդությամբ։

Սրանով սպառվում է մեկշաբաթյա մուտքն այն աղոթքների, որոնք մեր բաժնում դասվում են «Սրտի գաղտնի աղաչանքներ» կոչվող կարգում և որոնք ակնհայտ պատճառով միշտ մեր կողմից քննութան են առնվում առաջին հերթին։

Խնդրագրերի շաբաթական մուտքի մնացորդը ընկնում է «Հրապարակային աղոթքներ» կոչվող կարգը, որին մենք դասում ենք աղոթքաժողովներում, կիրակնօրյա դպրոցում, քրիստոնյա եղբայրների հետ հանդիպումների, ընտանեկան մաղթանքների ժամանակ և այլուր արտասանված աղոթքները։ Այս կարգի աղոթքները գնահատվում են ըստ դրանց արտասանող քրիստոնյաների դասակարգման, այն է՝ 1) իրենց կրոնը դավանող քրիստոնյաներ և 2) իրենց կրոնը օգտագործող քրիստոնյաներ։ Այնուհետև դրանք տարաբաժանվում և դասակարգվում են ըստ չափի, տեսակի ու ընտանիքի, և վերջում նրանց արժույթը որոշվում է կարատներով՝ մեկից մինչև հազար կարատ։

1847 թ․ դեկտեմբերի 31֊ին ավարտված եռամսյակի արդյունքներով ձեր հաշվեկշիռը հետևյալն է եղել․

<b>Ընդհանուր դասակարգումը՝</b> իր կրոնը դավանող քրիստոնյա։

<b>Չափը՝</b> առավելագույնի քառորդը։

<b>Տեսակը՝</b> բարձր ոգու տեր մարդ։

<b>Ընտանիքը՝</b> ընտրյալների «Ա» հատված, ենթահատված 16։

<b>Արժույթը՝</b> 322 մաքուր կարատ։

Հենց նոր ավարտված եռամսյակի արդյունքներով, այսինքն՝ քառասուն տարի անց, ձեր հաշվեկշիռն այդպիսին է։

<b>Ընդհանուր դասակարգումը՝</b> իր կրոնն օգտագործող քրիստոնյա։

<b>Չափը՝</b> առավելագույնը մեկ հարյուրերորդականը։

<b>Տեսակը՝</b> մարդ֊կենդանի։

<b>Ընտանիքը՝</b> ընտրյալների «Է» հատված, ենթահատված 1547։

<b>Արժույթը՝</b> երեք մաքուր կարատ։

Պատիվ ունեմ ձեր ուշադրությունը հրավիրել այն բանի վրա, որ դուք, ըստ երևույթին հետադիմել եք։

Անդրադառնալով ձեր հրապարակային աղոթքների հարցին, ի դեպ, նշեմ, որ ձեզ և խառը տիպի քրիստոնյաներին քաջալերելու նպատակով մեր բաժինը սովորություն ունի երկիր առաքելու շատ այնպիսի բաներ, որ չէին առաքվի ավելի բարձր տիպի քրիստոնյաների համար, մասամբ էլ այն պատճառով, որ նրանք այդպիսի բաներ չեն խնդրում։

Եղանակի բարեգութ մեղմացման մասին ախոթքը՝ հանուն աղքատների ու տկլորների նկատմամբ գթասրտության։ Մերժված է։ Երկինք է ուղարկվել աղոթաժողովում։ Հակասում է սույն ծանուցման առաջին կետում նշված աղոթքին, որը սրտի գաղտնի աղաչանք է։ Մեր բաժնի կանոնները խստագույն արգելում են իրենց կրոնը օգտագործող քրիստոնյաների հրապարակային աղոթքներն ավելի բարձր դասել նրանց սրտի գաղտնի աղոթքներից։

Աղոթք լավագույն ժամանակների և լիառատության մասին, «կոշտուկավոր ձեռքերով աշխատավորի համար, որի ծանր ու համբերատար աշխատանքը թեթև և ուրախ է դարձնում նրանց կյանքը, ում ավելի երջանիկ բախտ է վիճակվել, իսկ նրան իրավունք է տալիս ապավինելու այն վիրավորանքներից ու հալածանքներից մեր զգաստ ու փրկարար պաշտպանությանը, որ պատրաստ է պատճառելու նրան անզուսպ ագահությունը, և մեր շնորհակալ սրտերի նրբագույն հոգատարությանը»։ Երկինք է ուղարկվել աղոթաժողովում։ Մերժել, նկատի ունենալով, որ այն հակասում է սրտի N 2 աղաչանքին։

Աղոթք՝ «Թող նրանք, ովքեր մեզ զրկում են ցանկալիից, պատժվեն երկնային ողորմությամբ, և՛ նրանք իրենք, և՛ նրանց ընտանիքները, որովհետև մեր սրտերը վկաներն են այն բանի, որ այդպիսիների երկրային բարգավաճումը մեզ պարգևում է անխառն, ուստի և կատարյալ ուրախություն»։ Երկքինք է առաքվել աղոթաժողովում։ Մերժել, նկատի ունենալով, որ հակասում է սրտի NN 3 և 4 գաղտնի աղաչանքներին։

«Թող ոչ ոքի հավիտենական կորստյան չմատնեն մեր խոսքերն ու գործերը»։ Երկինք է ուղարկվել ընտանեկան մաղթանքի ժամանակ։ Ստացվել է սրտի N 5 գաղտնի աղաչանքից 15 րոպե առաջ, որին բացահայտորեն հակասում է։ Ձեր առաջարկվում է ետ վերցնել այդ աղոթքներից մեկը կամ դրանցում կատարել անհրաժեշտ փոփոխություններ։

«Ներիր բոլորին, ովքեր վնաս են պատճառում մեր անձին ու մեր ունեցվածքին»։ Դա վերաբերում է նաև ձեր այն հարևանին, որն աղյուս էր շպրտել ձեր կատվի վրա։ Երկինք է ուղարկվել ընտանեկան մաղթանքի ժամանակ։ Ստացվել է սրտի N 6 գաղտնի աղաչանքից մի քանի րոպե առաջ։ Խնդրում ենք հաղորդել համապատասխան ճշտումը։

«Աջակցիր քարոզիչներին նրանց ջանքերում, ամենաազնիվ ջանքերում, որոնք վստահված են մարդուն, որպեսզի շողշողա լույսը բոլոր սահմաններում հեթանոսական աշխարհի, որն այսօր էլ դեռ մեզ պատժում է իր հոգևոր խավարով»։ Կամայական աղոթք է, որն անցկացվել է Ամերիկյան քարոզչական խորհրդի նիստի ժամանակ։ Ստացվել է սրտի N 7 գաղտնի աղաչանքից 12 ժամ առաջ։ Մեր բաժինը քարոզիչներով չի հետաքրքրվում ու որևէ գործարար կապ չունի Ամերիկյան քարոզչական խորհրդի հետ։ Մենք ուրախ կլինենք բավարարելու այդ աղոթքներից մեկը, բայց երկուսն էլ բավարարել չենք կարող։ Խորհուրդ ենք տալիս ետ վերցնել նիստի ժամանակ հղվածը։

Քսաներորդ անգամ ձեր ուշադրությունը հրավիրում ենք այն բանի վրա, որ ցանկալի չէ N 8֊ին կցված դիտողության կրկնությունը։ Հատկապես տափակ կատակները աղոթքներում տեղին չեն։

464 առանձին խնդրանքներից, որոնք բովանդակվում են ձեր հրապարակային աղոթքներում, բացի վերը քննարկվածներից, մենք բավարարում ենք երկուսը, մերժելով մնացածները։ Բավարարում ենք հետևյալ խնդրանքները․ «1) թող ամպերը կատարեն իրենց դերը, 2) իսկ արեգակը իրենը»։ Ըստ էության հենց այդպիսին էլ եղել է աստվածային կանխագծումը, բայց ձեզ համար, հավանաբար, հաճելի կլինի իմանալ, որ դուք ոչ մի բանով դրան չեք խոչընդոտել։ Ձեր 462 առանձին խնդրանքներից, որոնք մերժված են, 61֊ը կարդացվել է կիրակնօրյա դպրոցում այն քրիստոնյաների հղած աղոթքները, որոնք օգտագործում են իրենց կրոնը և ընկնում են այն խորագրի տակ, որը մեր բաժնում կոչվում է «Ջոն Վանեմեյքերի տիպ»։ Մենք դրանք անցկացնում ենք «բառեր» սյունակով և հաշվի ենք առնում, ելնելով ժամանակի որոշակի միավորի ընթացքում արտասանված բառերի քանակից, ստուգարքային նվազագույնը՝  3000 բառ է քառորդ րոպեի ընթացքում։ Կիրակնօրյա դպրոցների փորձագետները սովորաբար հեշտությամբ արտասանում են 4200 միավոր՝ 5000 հնարավորից, որը հավասարեցվում է երկու սաղմոսի ու մեկ ծաղկեփնջի, որ երիտասարդ օրիորդը մարդասպանի խցիկն է ուղարկում մահապատժի առավոտյան։ Մնացած 401 խնդրանքները քամուն են տրվել։ Մենք դրանք կիտում ենք իրար վրա և այդ կույտերից պատրաստում հակընդեմ քամիներ, որպեսզի կանգնեցնենք անարժան մարդկանց նավերը, բայց մի կարգին քամու համար այդ հումքից պահանջվում է այնքան, որ դրա համար մենք վճարել ի վիճակի չենք։

Հիմա ես կուզենայի մի քանի խոսք ավելացնել անձամբ իմ կողմից։

Երբ որոշակի տիպի մարդիկ բարի գործ են կատարում, մենք դա գնահատում ենք հազար անգամ ավելի բարձր, քան թե նույն գործը, որ կատարել է լավ մարդը, նկատի ունենալով այն վիթխարի ջանքերը, որ ծախսվել են այդ գործի վրա։ Այդ տեսակետից դուք ձեր կարգից շատ ավելի բարձր եք կանգնած մի շարք անձնազոհությունների պատճառով, որոնք մեծապես գերազանցում են ամեն բան, ինչ մենք կարող էինք ձեզանից սպասել։ Շատ տարիներ առաջ, երբ ձեր դրամագլուխը կազմում էր ընդամենը հարյուր հազար դոլար և դուք երկու դոլար ուղարկեցիք ձեր աղքատացած այրի բարեկամուհուն, որը ձեզանից օգնություն էր խնդրել, այստեղ՝ երկնքում, շատերը պնդում էին, թե այդպիսի բան լինել չի կարող, իսկ ոմանք էլ այն կարծիքին էին, թե դոլարները կեղծ են եղել։ Ձեր բարի համբավը խիստ ամրապնդվեց այն բանից հետո, երբ ապացուցվեց նման կասկածների անհիմն լինելը։ Մի երկու տարի անց, երբ ի պատասխան նոր խնդրանքին դուք խեղճ կնոջը ուղարկեցիք չորս դոլար, դրան իսկույն հավատացին, և այստեղ երկար ժամանակ խոսակցության առարկան այդ իրադարձությունն էր։ Երկու տարի հետո, երբ մահացավ այրու կրտսեր որդին, դուք ուղարկեցիք վեց դոլար, և այդ արարմունքը վերջնականապես փառքով պսակեց ձեզ։ Երկնքում հենց միայն այն էր լսվում, թե՝ «Տեսե՛ք, ինչպիսին է այդ Էբները»։ Որովհետև այդ ժամանակ ձեզ արդեն քնքշանքով այստեղ «Էբներ» էին կոչում։ Յուրաքանչյուր երկու֊երեք տարին մեկ դուք ավելացնում էիք եկեղեցու օգտին ձեր նվիրաբերության գումարը, և ձեր անունը մեր շուրթերից չէր իջնում ու ջերմացնում էր մեր սրտերը։ Ամբողջ երկինքը հետևում է ձեզ, երբ դուք կիրակի օրերը շքեղ կառքով եկեղեցի եք գնում, և երբ ձեր ձեռքը ափսեի մեջ է իջեցնում նվիրատվությունը, ուրախալի ճիչը նույնիսկ հասնում է հեռավոր գեհենի բոսորագույն պատերին․ «Եվս հինգ ցենտ Էբներից»։

Բայց այդ ամենը ոչ մի կերպ չի կարող համեմատվել ձեր վերջին բարերարության հետ, երբ այրին մի քանի օր առաջ նամակ ուղարկեց ձեզ, հաղորդելով, թե կարող է ուսուցչուհու տեղ ստանալ մի ավանում, բայց ողջ մնացած երկու երեխաների հետ այնտեղ գնալու համար նրան հարկավոր է հիսուն դոլար, և դուք, հաշվելով այն զուտ օգուտը, որ վերջին ամսում ձեզ բերել էին ձեր երեք ածխահորերը՝ 22230 դոլար, և դրան ավելացնելով այն 45 000 դոլարը, որ դուք հույս ունեք ստանալ այս ամիս (թեև ավելի ճիշտ կլիներ գրել 50 000), վերցրիք գրիչն ու չեկագրքույկը և նրան ուղարկեցիք <b>ամբողջ տասնհինգ դոլարի</b> չեկ։ Թող քեզ հետ լինի երկնքի հավիտենական օրհնությունը, ո՜վ մեծահոգի մարդ։ Երանելիների կացարանում բոլորն անխտիր գորովանքի արցունքներ են թափում, և մինչ բոլորը ցնծության մեջ էին, միմյանց ձեռք էին սեղմում և գրկախառնվում, ճաճանչափայլ գահից հնչեց որոտալից հրամանը․ քանի որ այդ արարքը նսեմացնում է մարդկանց և հրեշտակների բոլոր անձնազոհությունները, որ հայտնի են պատմությանը, թող այն գրի առնվի առանձին մաքուր էջի վրա։ Որովհետև, այն ամենածանր ջանքերի կողքին, որ այդ արարքը պահանջել է ձեզանից, ոչնչի չի հավասարվում բոցավառվող խարույկների վրա զոհված տասնյակ հազարավոր նահատակների արիությունը, և բոլորն ասացին․ «Անտարակույս, ազնիվ մարդու կողմից, տասնյակ հազարավոր ազնիվ մարդկանց կողմից զոհաբերվող կյանքը դատարկ բան է այն տասնհինգ դոլարի համեմատությամբ, որ իր ճանկից բաց է թողել ամենաստոր ժլատը, որի նմանը չէր տեսել աշխարհը»։

Ինչ որ ճիշտ է, ճիշտ է։ Աբրահամը հեկեկալով իր ծոցից դուրս թափեց նախկին ամբողջ պարունակությունը և դրա վրա փակցրեց շատ պերճախոս մի պլակատ՝ «Իրավունքները հայտարարված են», իսկ Պետրոսը, հեկեկալով, ասաց․ «Մենք նրան կդիմավորենք ջահերթով»։ Ցնծության ճիչերը թնդացին երկնքում, և բոլորն այստեղ հրճվում էին, իմանալով, որ ձեզ վիճակված է ընկնել այստեղ։ Դժողխքը նույնպես հրճվում էր։

::::::::::::::::::::(ստորագրություն)

:::::::::::::::::Մատենավար հրեշտակ (կնիք)։


==Ռազմական աղոթք==


Դա մեծագույն հուզմունքի ու վերելքի ժամանակաշրջան էր։ Ամբողջ երկիրը մարտի էր նետվում․ պատերազմ էր, բոլորի և յուրաքանչյուրի կրծքի տակ հայրենասիրության սրբազան հուրն էր բորբոքվում․ թնդում էին թմբուկները, նվագում էին նվագախմբերը, կրակում էին խաղալիք ատրճանակները, հրթիռների խրձերը սուլոցով ու ճարճատյունով օդ էին թռչում․ ուր էլ որ նայեիր, հեռվում կորչող տանիքների ու պատշգամբների երկարությամբ արևի տակ շողշողում էր դրոշների փողփողուն անտառը, ուրախ և իրենց նոր համազգեստների մեջ անչափ գեղեցիկ երիտասարդ կամավորներն ամեն օր քայլավարժություններ էին կատարում լայն պողոտայում, իսկ նրանց հայրերը, մայրերը, քույրերն ու հարսնացուները երջանկությունից խզված ձայնով ճանապարհին ողջունում էին նրանց․ ամեն երեկո ժողովրդի հոծ զանգվածները շունչները պահած լսում էին որևէ հայրենասեր հռետորի, որի ճառը դիպչում էր նրանց հոգու ամենանվիրական լարերին, և շարունակ ընդհատում էին նրան բուռն ծափահարություններով, այն ժամանակ, երբ արցունքները հոսում էին նրանց այտերով, եկեղեցիներում քահանաները ժողովրդին համոզում էին հոգով ու հավատով ծառայել հայրենիքին ու այնպիսի եռանդով ու պերճախոսությամբ էին պատերազմի աստծուն աղերսում ի վերուստ օգնություն ուղարկել մեզ մեր արդար գործում, որ ունկնդիրների մեջ չէր գտնվի մեկը, որ արտասվելու աստիճան հուզված չլիներ։ Դա հիրավի փառավոր, զարմանալի ժամանակ էր, և այն սակավաթիվ թեթևամիտ մարդիկ, որոնք համարձակություն էին ունենում անխրախուսաբար արտահայտվել պատերազմի մասին և կասկածի տակ առնել դրա արդարացիությունը, իսկույն այնպիսի խիստ և զայրալից պատասխան էին ստանում, որ հանուն իրենց սեփական անվտանգության բարվոք էին համարում հեռանալ ժողովրդի աչքից ու լռել։

Հասավ կիրակին, հաջորդ օրը զորքերը պետք է ռազմաճակատ մեկնեին․ եկեղեցին առավոտից լեփ֊լեցուն էր, այդտեղ էին նաև կամավորները, որոնց երիտասարդ դեմքերը այրվում էին ռազմական սխրանքների կանխավայելումից, մտքով նրանք արդեն այնտեղ էին՝ ահա, նրանք հարձակվում են, համառորեն ավելի ու ավելի արագ և վճռականորեն, սրընթաց գրոհ, սրերի փայլատակում, թշնամին փախչում է, խուճապ, վառոդի ծուխ, կատաղի հետապնդում, կապիտուլյացիա։ Եվ ահա, նրանք նորից տանն են․ պատերազմից վերադարձել են որպես մարտերում կոփված փափագելի ու պաշտելի հերոսներ, ողողված հաղթանակի ոսկեհուռ փայլով։ Կամավորների կողքին նստել են նրանց հպարտ և երջանիկ հարազատները, առաջացնելով այն բարեկամների ու հարևանների նախանձը, որոնք չունեին եղբայրներ ու որդիներ, որոնց կարողանային ուղարկել կռվի դաշտ՝ հայրենիքի համար հաղթանակ նվաճելու կամ էլ թե ընկնելու քաջի մահով։ Ժամերգությունն իր կարգով գնում էր․ քահանան Հին կտակարանից կարդաց ռազմական գլուխը, այնուհետև՝ առաջին աղոթքը, որոտաց երգեհոնը, ցնցելով շենքը, աղոթողները միասնական ավյունով ոտքի կանգնեցին՝ բաբախող սրտերով ու փայլատակող աչքերով, և եկեղեցում հնչեց հուժկու կոչը․

<poem>
Տե՜ր իմ, որ ահեղատես երկրին ես նայում,
Շանթ ու կայծակը հնազանդ են քեզ։
</poem>

Այնուհետև հաջորդեց «երկարատև աղոթքը»։ Ոչ ոք չէր կարողանա հիշել մի որևէ բան, որը կրքոտությամբ ու զգացումների սրտահույզ ջերմությամբ և շարադրանքի գեղեցկությամբ դրան հավասար լիներ։ Նրանում ամենից ավելի խնդրում էին, որ մեր ամենաբարերար ու գթասիրտ հայրը պահպանի մեր քաջարի երիտասարդ զինվորներին, նրանց օգնական, հենարան ու աջակից լինի հանուն հայրենիքի նրանց սխրանքներում․ որ նա օրհնի նրանց և պահպանի ճակատամարտի օրը ու վտանգի ժամին, նրանց պահի իր աջի մեջ, նրանց ուժ ու հավատ ներշնչի և անպարտելի դարձնի արյունահեղ գոտեմարտում․ որ նա նրանց օգնի ջախջախել թշնամուն, նրանց, նրանց զենքին ու երկրին պարգևի հավերժական փառք ու պատիվ․․․

Այդ պահին եկեղեցի մտավ մի տարեց անծանոթ և անշտապ ու անաղմուկ քայլերով գլխավոր միջանցքով ուղղվեց դեպի բեմը։ Նրա աչքերը սևեռված էին քահանային, բարձր իրանը գրկել էր մինչև կրունկները հասնող հագուստը, իսկ սպիտակ մազերը փարթամորեն թափվել էին ուսերին, շրջանակելով կնճռապատ դեմքը, որ անբնականորեն, նույնիսկ մեռելայնորեն գունատ էր։ Բոլորը տարակուսանքով նրան էին նայում, իսկ նա, լուռ անցնելով նստարանների արանքով, բարձրացավ ամբիոն և սպասողաբար կանգնեց քահանայի կողքին։ Աչքերը փակած և չկռահելով անծանոթի ներկայությունը, քահանան շարունակում էր կարդալ իր հուզիչ աղոթքը և այն ավարտեց հետևյալ կրքոտ կոչով․ «Օրհնի՛ր մեր զորքին, հաղթանակ պարգևիր մեզ, մեր տեր աստված, մեր հայր և մեր երկրի ու զենքի պաշտպան»։

Անծանոթը ձեռքը դրեց նրա ուսին, մի կողմ քաշվելու նշան արեց, որ զարմացած քահանան չհապաղեց կատարել, և գրավեց նրա տեղը։ Մի քանի ակնթարթ նա խստադեմ զննում էր ցնցված ունկնդիրներին, և նրա աչքերը վառվում էին երևութական կրակով, ապա ցածր, խուլ ձայնով սկսեց․

― Ես գահի պատվիրակն եմ, որ ձեզ եմ բերել աստծու խոսքը։

Ծխականները կանգնած էին շանթահարվածի նման․ անծանոթը, եթե անգամ նկատեց նրանց վախը, ամենափոքր իսկ ուշադրություն չդարձրեց դրան։

― Ամենաբարձրյալը լսեց ծառայի՝ ձեր հովվի աղոթքը և պատրաստ է այն կատարելու, եթե ձեր ցանկությունը այդպիսին կլինի այն բանից հետո, երբ ես՝ նրա պատվիրակս, ձեզ պարզաբանեմ դրա իմաստը, ավելի ճիշտ, դրա լրիվ իմաստը։ Որովհետև, ինչպես որ ուրիշ շատ մարդկային աղոթքներում, դուք ինքներդ, առանց դրան կասկածելու, խնդրում եք չափից ավելի շատ բան, քան ձեզ թվում է, երբ աղոթում եք, եթե, իհարկե, վաղօրոք ամեն ինչ չեք մտածել։

Աստծու և ձեր ծառան աղոթք կարդաց։ Արդյո՞ք նա խորհել էր նախքան այն կարդալը։ Եվ արդյոք դա մե՞կ աղոթք է։ Ո՛չ, դրանք երկուսն են․ մեկն այն է, որ նա բարձրաձայն կարդաց, և մյուսը՝ որ չկարդաց։ Եվ երկուսն էլ հասան նրա՛ ականջին, ով լսում է բոլոր խնդրանքները՝ արտահայտվածները և չարտահայտվածները։ Խորհեք այս մասին և հիշեցեք։ Եթե սկսեք օրհնություն խնդրե ձեր գործերի ու արարքների համար, զգույշ եղեք, որովհետև այդ րոպեին դուք չկանխամտածված կերպով կարող եք անեծք հարուցել ձեր հարևանի նկատմամբ։ Եթե դուք աղոթում եք ի վերուստն անձրև ուղարկելու մասին, որովհետև այն հարկավոր է ձեր դաշտերին, ապա դրանով դուք գուցե աղոթում եք, որ աղետ լինի ձեր հարևանի համար, որի հողը խոնավության կարիք չունի և անձրևը միայն կփչացնի նրա բերքը։

Դուք լսեցիք ձեր ծառայի աղոթքը, դրա այն մասը, որ նա կարդաց բարձրաձայն։ Տերն ինձ ուղարկել է ձեզ մոտ, որպեսզի ես բառերի վերածեմ աղոթքի մյուս մասը, այն, ինչ քահանան և դուք բոլորդ սրտներիդ խորքում լուռ աղերսում էիք նրան։ Չհասկանալով ու չմտածելով, թե ինչ եք աղերսում։ Տա աստված, որ դա այդպես լիներ։ Դուք լսեցիք հետևյալ բառերը․ «Հաղթանակ պարգևի մեզ, մեր տեր աստված»։ Այդքանը բավական է։ Այն ամբողջ աղոթքը, որ դուք այստեղ բարձրաձայն կարդացիք, բովանադակվում է այս բազմանշանակալից բառերի մեջ։ Ճշգրտումներն ավելորդ են։ Աղոթելով հաղթանակի համար, դուք աղոթում էիք նաև ձեր կողմից չհիշատակված շատ հետևանքների համար, որոնք ուղեկցում են հաղթանակին, պետք է դրան ուղեկցեն, չեն կարող չուղեկցել։ Եվ ահա մեր երկնային հոր լսողությանը հասավ աղոթքի նաև բարձրաձայն չարտահայտված մասը։ Նա ինձ հրամայեց այն արտահայտել բառերով։ Արդ լսե՛ք։

Մեր տեր աստված, մեր երիտասարդ հայրենակիցները, մեր սրտի կուռքերը կռվի են գնում, նրանց հետ եղի՛ր։ Մտովի մենք նրանց հետ միասին թողնում ենք մեր հանգիստ ու տաքուկ թանկագին օջախները և գնում ենք ջախջախելու թշնամիներին։ Մեր տեր աստված, օգնիր մեզ, որ արկերով ծվեն֊ծվեն անենք նրան զինվորներին․ օգնիր մեզ, որ նրանց ծաղկուն դաշտերը ծածկենք նրանց հայրենասերների ոչնչացված դիակներով․ օգնիր մեզ, որ հրանոթների որոտը խլացնենք ցավից գալարվող նրանց վիրավորների վայնասունով․ օգնիր մեզ, որ կրակե մրրիկով գետնին հավասարեցնենք նրանց համեստ կացարանները․ օգնիր մեզ, որ անմխիթար վշտով քրքրենք նրանց այրիների սրտերը․ օգնիր մեզ, որ նրանց զրկենք բարեկամներից ու օթևանից, որպեսզի նրանք իրենց մանուկների հետ միասին թափառեն իրենց ամայացած երկրի ամուլ դաշտերում, թափառեն ցնցոտիների մեջ, տանջվելով սովից ու ծարավից, ամառը՝ արևից դաղված, ձմեռը՝ սառնասառույց քամուց դողալով, վերջնականապես հուսահատված, ապարդյուն խնդրելով քեզ իրենց առջև լայն բացել գերեզմանի դռները, որպեսզի այնտեղ կարողանան հանգիստ գտնել․ հանում մեզ, որ երկրպագում ենք քեզ, ո՜վ տեր, հողմացրիվ արա նրանց հույսերը, խորտակիր նրանց կյանքը, երկարացրու նրանց վշտալից թափառումները, ծանրացրու նրանց քայլը, արցունքներով թրջիր նրանց ճանապարհը, սպիտակ ձյունը կարմիր ներկիր նրանց վիրավոր ոտքերի արյամբ։ Սիրով ու հավատով մենք այս բանը աղերսում ենք նրանից, ով սիրո աղբյուրն է, ով հավատարիմ բարեկամ և հույս ապավեն է բոլոր տառապայլների համար, որոնք հնազանդ սրտով ու խոնարհ հոգով նրա օգնությունն են փնտրում։ Ամե՛ն։

(Մի փոքր լռելուց հետո։) Դուք աղոթել եք դրա համար․ եթե դուք հիմա էլ ցանկանում եք այդ բանը, ասացե՛ք։ Ամենաբարձրյալի պատվիրակը սպասում է։

Հետագայում շատերը պնդում էին, թե դա խելագարի մեկն է եղել, որովհետև նրա ճառը զուրկ էր որևէ իմաստից։


==Որոշ բաներ զղջալու մասին==


Շատ հետաքրքրական են որոշ բառերի առաջացրած սխալ զուգորդումները։ Վերցնենք, օրինակ, «զղջալ» բառը։ Մենք առանց որևէ խորհրդածության այդ բառը զուգորդում ենք բացառապես մեղքի հասկացության հետ։ Դեռ մանուկ հասակից մենք հավատում ենք, որ զղջում ենք միայն վատ արարքների համար, թեև իրականում անվերջ ու ջանասիրաբար զղջում ենք մեր կատարված լավ արարքների համար։ Շատ հաճախ մեղքի համար զղջալով, մենք դա անում ենք մակերեսորեն, պարտականությունից ելնելով, անտարբերությամբ, զուտ մտահայեցորեն, բայց երբ մենք զղջում ենք լավ արարքի համար, այդ զղջումը լինում է տանջալից, այրող և ուղղակի սրտից է բխում։ Շատ հաճախ մեղքի համար զղջալով, մենք մեզ ներում ենք և մոռանում կատարվածը։ Բայց զղջալով լավ արարքի համար, մենք հազվադեպ ենք հոգեկան անդորր ձեռք բերում և սովորաբար շարունակում ենք տառապել մինչև կյանքի վերջը։ Եվ այդպիսի զղջումը մնում է հավերժ թարմ, ուժեղ, խոր և գործուն։ Սրտանց բարերարություն անելով անշնորհակալ մարդուն, ինչպիսի՜ հաստատակամությամբ, ինչպիսի՜ անդուլ եռանդով զղջում ենք նրա համար։ Այդպիսի զղջման համեմատությամբ մեղքի համար զղջալը անալի, խղճուկ ու րոպեական մի բան է։

Ես համոզված եմ, որ յուրաքանչյուր միջին մարդ ամեն ինչով ինձ նման է, այլապես չէի սկսի այդպես մերկացնել իմ էությունը։ Ես ասում եմ «միջին մարդ» և դրանով սահմանափակվում եմ, որովհետև չեմ տարակուսում, որ կան մարդիկ, որոնք չեն զղջում իրենց բարի արարքների համար նույնիսկ այն ժամանակ, երբ նրանց հատուցում են դավաճանությամբ ու ապերախտությամբ։ Ես կարծում եմ, որ այդ մի բուռ մեծահոգի մարդիկ պետք է երկնքում լինեին՝ այստեղ նրանք միայն խանգարում են։ Իմ կյանքում ես մի քանի միլիոն մեղք եմ գործել։ Դրանցից շատերի համար, հավանաբար, զղջացել եմ, բայց հիմա արդեն չեմ հիշում, որոշ մեղքերիս համար մտադրվել եմ զղջալ, բայց այնպես էլ չեմ զղջացել․ և դրանք բոլորը մոռացել եմ, բացառությամբ ամենավերջերս գործածների և երկու֊երեք վաղեմի մեղքերի։ Իմ կյանքում ես կատարել եմ տասնմեկ լավ արարք։ Դրանք բոլորը հիշում եմ, իսկ դրանցից չորսը՝ զարմանալի պարզությամբ։ Եվ բավական է հիշեմ այդ չորս արարքներից որևէ մեկը, որպեսզի սկսեմ զղջալ, մի բան, որ պատահում է տարեկան առնվազն հիսուներկու անգամ։ Եվ դրանց համար զղջում եմ նույն այրող դառնությամբ, ինչպես որ առաջին անգամ։ Եթե գիշերն արթնանում եմ, դրանք էլ ասես գետնից բուսնում են և մինչև առավոտ ինձ հետ լինում։ Իմ գործած մեղքերը ինձ չեն ծառայել այնքան երկար, ինչպես դրանցից մեկը։ Եվ մեղքերիցս ոչ մեկի համար չեմ զղջացել և այնպիսի կրքոտ ավյունով ու անկեղծությամբ, ինչպես այդ չորս հիանալի ու ազնիվ արարքներիս համար։

Հնարավոր է, որ դուք՝ այս տողերն ընթերցողներդ, պատկանում եք այն մի բուռ մոլորյալներին, որոնց տեղը երկնքում է։ Այդ դեպքում դուք չեք հասկանա, թե ինչի մասին եմ պատմում, և իմ խոսքերը ձեզ դուր չեն գա, բայց դրանք դուր կգան ձեր մերձավորին, եթե նրա հիսուն տարին լրացել է։

:::::::::::::::::::::::15 օգոստոսի 1906 թ․


==(Աղոթք քաղցրավենիքի համար)==

Ես սկսել եմ դպրոց հաճախել չորս ու կես տարեկանից։ Այն ժամանակներում Միսսուրիում հասարակական դպրոցներ չկային, բայց դրա փոխարեն կար երկու մասնավոր դպրոց, որտեղ սովորելու համար վերցնում էին շաբաթական քսանհինգ ցենտ, ու դա էլ փորձիր ստանալ։ Տիկին Գորը փոքրիկներին սովորեցնում էր գլխավոր փողոցի հարավային մասում գտնվող գերանակապ տնակում։ Պարոն Սեմ Կրոսը պարապում էր ավելի մեծ երեխաների հետ՝ բլրի վրա գտնվող տախտակապատ տան մեջ։ Ինձ տվեցին տիկին Գորի դպրոցը, և ես դեռ այժմ էլ, ավելի քան վաթսունհինգ տարի անց, շատ պարզ հիշում եմ իմ առաջին օրը գերանակապ տնակում, համենայն դեպս, այդ օրվա մի դեպք։ Ես ինչ֊որ բանում մեղանչել էի, և ինձ նախազգուշացրին, որ այլևս այդպիսի բան չանեմ և որ հաջորդ անգամ ինձ դրա համար կպատժեն։ Շատ շուտով նորից մեղանչեցի, և տիկին Գորը ինձ պատվիրեց մի բարակ ճիպոտ գտնել ու բերել իրեն։ Ես ուրախացա, որ նա հենց ինձ ընտրեց, որովհետև ենթադրում էի, թե մեկ ուրիշից շուտ կկարողանամ գտնել նման դեպքի համար հարմար ճիպոտը։

Փողոցի ցեխի մեջ գտա կաղնու հին տակառատախտակի կտոր՝ մի երկու մատնաչափ լայնությամբ, քառորդ մատնաչափ հաստությամբ և մի կողմից մի փոքր կոր։ Շուրջը նույն տեսակի շատ լավ, նոր ճղոնիկներ էին թափված, բայց ես վերցրի հենց այդ կտորը, թեև դա բոլորովին փտած էր։ Այն տարա տվեցի տիկին Գորին և մնացի նրա առջև կանգնած՝ հեզ ու խոնարհ դիրքով, որը, իմ կարծիքով, պետք է կարեկցանք և ներողամտություն առաջացներ, բայց այդպիսի բան չկատարվեց։ Նա նայեց ինձ, նայեց տակառատախտակի կտորին՝ միևնույն անտարբերությամբ, հետո կոչեց ինձ լրիվ անուն ազգանունովս՝ Սեմյուել Լենգհորն Կլեմենս (երևի ես դեռ ոչ մի անգամ չէի լսել, որ որևէ մեկը միանգամից միմյանց հետևից արտասաներ այդ բոլոր անունները), և ասաց, թե ինքն իմ փոխարեն ամաչում է։ Հետագայում իմացա, որ եթե ուսուցիչը աշակերտին անվանում է լրիվ անուն ազգանունով, դա ոչ մի լավ բան չի խոստանում։ Նա ասաց, թե կաշխատի ընտրել մեկ ուրիշ տղայի, որն ինձանից շատ է հասկանում ճիպոտներից, և ես մինչև այժմ դառնությամբ եմ հիշում, թե քանի֊քանի տղաների դեմքն ուրախությունից փայլեց այն հույսով, որ իրենց կընտրեն։ Ճիպոտ բերելու գնաց Ջիմ Դանլեպը, և երբ նա բերեց իր ընտրած ճիպոտը, համոզվեցի, որ նա այդ գործի գիտակն է։

Տիկին Գորը միջին տարիքի կին էր, ծնված Նոր Անգլիայում, և խստորեն պահպանում էր նրա բոլոր կանոններն ու սովորությունները։ Նա միշտ դասերն սկսում էր աղոթքով և Նոր կտակարանից մի գլխի ընթերցանությամբ․ այդ գլխի առթիվ նա տալիս էր համառոտ պարզաբանումներ։ Նման պարզաբանական զրույցներից մեկի ժամանակ նա կանգ առավ այսպիսի մի արտահայտության վրա․ «Խնդրեք, և ձեզ կտրվի», ասաց, որ եթե մարդ շատ է ուզում մի որևէ բան և ջերմեռանդորեն աղոթում է դրա համար, նրա աղոթքը, անտարակույս, կլսվի։

Երևի այն ժամանակ ես դա իմացա առաջին անգամ, որովհետև ինձ անչափ զարմացրին այդ հայտարարությունը և այն հաճելի հեռանկարները, որ իմ առջև բացվում էին։ Ես որոշեցի անհապաղ ստուգել։ Տիկին Գորի խոսքին հավատում էի և արդյունքի նկատմամբ ամենևին չէի տարակուսում։ Ես աղոթեցի և խնդրեցի քաղցրաբլիթ։ Հացավաճառի աղջիկը՝ Մարգարետ Կունիմենը, ամեն օր դպրոց էր բերում մի ամբողջ բոքոնի չափ խաղցրաբլիթ, առաջ դա թաքցնում էր մեզանից, իսկ հիմա, հենց որ ես աղոթեցի և աչքերս բարձրացրի վեր, բլիթն արդեն ձեռքիս էր, իսկ աղջիկն այդ ժամանակ ուրիշ կողմ էր նայում։ Կյանքումս երբեք այդպես չէի ուրախացել, որ իմ աղոթքը լսվել է, և անվերապահորեն հավատացի։ Ես շատ բանի կարիք էի զգացել, բայց մինչ այդ ոչինչ չէի կարողացել ստանալ, իսկ հիմա, իմանալով, թե դա ինչպես է արվում, մտադրվեցի ինձ հատուցել բոլոր զրկանքներիս համար և էլի ինչ֊որ մի բան խնդրել։

Բայց իմ այդ իղձը, ինչպես որ մեր բոլոր իղձերը, չկատարվեց։ Երկու թե երեք օր աղոթում էի, թվում է ոչ պակաս չափով, քան մեկ ուրիշը մեր քաղաքում, աղոթում էի շատ անկեղծորեն ու ջանասիրաբար, բայց դրանից ոչ մի բան չստացվեց։ Նույնիսկ ամենաջերմեռանդ աղոթքն ինձ չօգնեց բլիթը երկրորդ անգամ ձեռք գցել, և ես եկա այն եզրակացության, որ նա, ով հավատարիմ է իր բլիթին և աչքը դրանից չի հեռացնում, բնավ անհրաժեշտություն չունի իրեն ծանրաբեռնել աղոթքներով։

Իմ վարքագծի մեջ ինչ֊որ բան անհանգստացրել էր մայրիկիս․ նա ինձ մի կողմ տարավ ու մտահոգված սկսեց հարցուփորձ անել։ Ես չէի ուզում խոստովանել իմ մեջ կատարված փոփոխության մասին․ վախենում էի ցավ պատճառել նրա բարի սրտին, բայց, ի վերջո, արցունքներից խեղդվելով խոստովանեցի, որ դադարել եմ քրիստոնյա լինելուց։ Նա վշտահար հարցրեց․

― Ինչո՞ւ։

― Ես համոզվեցի, որ քրիստոնյա եմ միայն հանուն շահի, և չեմ կարող հաշտվել այդ մտքի հետ, այնքան որ դա ստոր է։

Նա սեղմեց ինձ կրծքին և սկսեց մխիթարել։ Նրա խոսքերից ես հասկացա, որ եթե նույն ոգով շարունակեմ, երբեք միայնակ չեմ մնա։

::::::::::::::::::::::::30 օգոստոսի 1906 թ․

:::::::::::::::::::::::::20 մարտի 1906 թ․


==(Պարոն Ռոկֆելլերը և Աստվածաշունչը)==


Ջոն Ռոկֆելլեր֊կրտսերի աստվածաբանական հետազոտություններն ամերիկյան կյանքի խոշորագույն զվարճալիքներն են։ Ամեն կիրակի երիտասարդ Ռոկֆելլերն իր դպրոցում մեկնաբանում է Աստվածաշնչի մի որևէ տեքստ։ Մյուս օրը «Ասոշիեյթեդ պրես» գործակալությունը և թերթերը ամբողջ երկրին ազդարարում են այդ մասին, և ամբողջ երկիրը ծիծաղում է։ Ամբողջ երկիրը ծիծաղում է, բայց իր անխելամտության ու պարզունակության պատճառով չի կռահում, որ ինքն իր վրա է ծիծաղում։

Երիտասարդ Ռոկֆելլերը, հավանաբար, կլինի մի երեսունհինգ տարեկան։ Նա տգեղ է, համեստ, հումորի զգացումից զուրկ, անկեղծորեն բայրացակամ է և միջակություն է բոլոր տեսակետներից։ Եթե նա կարողանար հոր միլիոնների փոխարեն հասարակությանը ներկայացնել միայն իր համեստ մտավոր ընդունակությունները, Աստվածաշնչի նրա մեկնաբանությունն անհայտ կմնար։ Բայց նրա հայրն աշխարհի ամենահարուստ մարդն է համարվում, այդ պատճառով էլ նրա որդու աստվածաբանական թավալգլորումները հետաքրքիր ու բովանդակալից են համարվում։ Ենթադրում են, որ ավագ Ռոկֆելլերը միլիարդ դոլար արժե։ Հարկեր նա վճարում է երկու և կես միլիոնից։ Նա համոզված քրիստոնյա է, ինքնուս քրիստոնյա և արդեն երկար տարիներ Օհայոյի նահանգում Քլիվլենդի կիրակնօրյա դպրոցի խնամակալն է։ Շատ տարիներ նա ելույթ է ունենում իր ունկնդիրների առջև ու նրանց բացատրում, թե ինչպես են նրան բաժին հասել իր դոլարները։ Եվ այդ բոլոր տարիները ունկնդիրները նրան լսում են կախարդվածի նման և իրենց ակնածական երկրպագությունը կիսում աստծու ու պարոն Ռոկֆելլերի միջև՝ գերակշռությունը տալով վերջինիս։ Կիրակնօրյա դպրոցում անցկացված այդ զրույցները հեռագրով հաղորդվում են մեր երկրի բոլոր ծայրերը և ընթերցվում են ոչ պակաս հաճույքով, քան նրա որդու աստվածաբանական հետազոտությունները։

Ես արդեն ասացի, որ ամերիկացիները ծիծաղում են, լսելով, թե երիտասարդ Ռոկֆելլերն ինչպես է մեկնաբանում Աստվածաշունչը։ Մինչդեռ ամերիկացիները պետք է գիտենան, որ դա ճիշտ ու ճիշտ Աստվածաշնչի նույն այն մեկնաբանությունն է, որ ամեն կիրակի մեզ մատուցվում է եկեղեցական ամբիոնից և մատուցվել է մեր նախահայրերի շատ սերունդների։ Ապարդյուն կլիներ նրանում փնտրել գեթ մեկ նոր միտք (եթե առհասարակ թույլատրելի է խոսել մտքերի մասին, երբ խոսքը վերաբերում է աստվածաբանությանը)։ Երիտասարդ Ջոնի գործելակերպն ընդունված է բոլոր եկեղեցական ամբիոններում։ Եկեղեցին արդեն հարյուրամյակների ընթացքում զբաղված է անհրապույր փաստերից նրբագեղ բարոյախոսություն կորզելով։ Ռոկֆելլերի փաստարկները եկեղեցականների շատ վաղուց մաշած հագուստի լաթերն են։ Նրա բոլոր դատողությունները վարձույթով վերցված են եկեղեցու մամռակալած բեմիրերից, որոնց տարիքը հարյուրամյակներով է հաշվվում։

Երիտասարդ Ջոնը երբեք էլ Աստվածաշունչը լրջորեն չի ուսումնասիրել, նա այն ուսումնասիրել է մի նպատակով՝ դա հարմարեցնել այն դատողություններին, որ ինքը յուրացրել է երկրորդ անձնավորություններից, լսել է իր ուսուցիչներից։ Իրենց յուրօրինակությամբ ու թարմությամբ նրա քարոզները ոչնչով ավելի լավ կամ ավելի վատ չեն մյուս բոլոր աստվածաբանների քարոզներից, սկսած Հռոմի պապից ու հենց նրանով էլ վերջացրած։ Ամերիկացիները ծիծաղում են, լսելով երիտասարդ Ջոնի խորիմաստ ու անճաշակ դատողությունները աստվածաշնչյան Հովսեփի բնավորության ու արարքների մասին, բայց մի՞թե ամերիկացի քահանաները Հովսեփի արարքն ու բնավորությունը նույնքան անշնորհք ու անհեթեթ ձևով չեն մեկնաբանում։ Ամերիկացիների համար ժամանակն  է հասկանալու, որ, երբ նրանք ծիծաղում են երիտասարդ Ջոնի վրա, իրենք իրենց վրա են ծիծաղում։ Նրանք պետք է հիշեն, որ երիտասարդ Ջոնը առաջինը չէ, որ գունազարդում է Հովսեփին։ Միևնույն վրձնով ու միևնույն ներկով, ասես ծաղրելու համար, Հովսեփին ներկապատում են արդեն դարեր շարունակ։

Ես երկար տարիներ ճանաչում եմ երիտասարդ Ռոկֆելլերին, գնահատում եմ նրան և այն կարծիքին եմ, որ նրա իսկական տեղը եկեղեցական ամբիոնն է։ Այդ դեպքում նրա մտքի փայլը լուսապսակ կստեղծեր նրա գլխավերևում, որ միանգամայն տեղին կլիներ։ Ասենք, վախենում եմ, նա ստիպված լինի ենթարկվել ճակատագրին և հետևել հորը, գլխավորելով վիթխարի «Ստանդարտ օյլ կորպորեյշենը»։

Երիտասարդ Ռոկֆելլերի առավել սքանչելի աստվածաբանական նվաճումների թվին է պատկանում երեք տարի առաջ նրա հաղորդած մեկնաբանությունը՝ միակ ճիշտ ու անսխալ մեկնաբանությունը այն խրատի առթիվ, որով Քրիստոսը դիմել էր հարստության բեռի տակ շնչահեղձ լինող և հարմար առիթի դեպքում հոգին փրկել ցանկացող երիտասարդին։ «Վաճառիր կալվածքդ և դրամը բաժանիր աղքատներին», ― ասել էր Քրիստոսը։ Երիտասարդ Ջոնը այդ տեքստը մեկնաբանել էր հետևյալ կերպ․

«Եթե որևէ բան խոչընդոտում է քո հոգու փրկության ճանապարհին, վերացրու այդ արգելքը ինչ գնով էլ լինի։ Եթե դա փող է՝ հրաժարվիր դրանից, այն բաժանիր աղքատներին։ Եթե դա գույք է, վաճառիր մինչև վերջին լաթը և ստացած գումարը բաժանիր աղքատներին։ Եթե դա զինվորական փառամոլություն է, թո՛ղ զինվորական ծառայությունը։ Եթե դա կիրքն է մարդու կամ իրի, կամ զբաղմունքի նկատմամբ, հրաժարվիր դրանցից, որպեսզի ամբողջապես նվիրվես քո հոգու փրկության գործին»։

Դժվար է ավելի պարզ արտահայտվել։ Ավագ Ռոկֆելլերի և երիտասարդ Ջոնի միլիոնները այնքան աննշան փաստ են նրանց կյանքում, որ, իհարկե, չեն կարող դիտվել որպես արգելք փրկության ճանապարհին։ Այսպիսով, Քրիստոսի խրատը նրանց հետ ոչ մի առնչություն չունի։ Նյու Յորքի թերթերից մեկը թղթակիցներ էր ուղարկել վեց թե յոթ քահանաների մոտ այդ մասին նրանց կարծիքը իմանալու համար։ Բացառությամբ մեկի, նրանք բոլորը ճիշտ էին համարել երիտասարդ Ռոկֆելլերի դատողությունը։ Ուղղակի չգիտեմ, թե մենք ինչ պետք է անեինք առանց քահանաների։ Համենայն դեպս, ավելի հեշտ կլիներ ապրել առանց արեգակի, առանց լուսնի։

Երեք տարի առաջ երիտասարդ Ջոնի հետ գնացի նրա կիրակնօրյա դպրոցը և այնտեղ ճառ արտասանեցի (ոչ աստվածաբանական թեմայով, դա վատ ճաշակի արտահայտություն կլիներ, իսկ ես լավ ճաշակը գերադասում եմ բարեպաշտությունից)։ Ինչպես պարզվեց, ամեն մեկը, ով ճառ է արտասանում այդ կիրակնօրյա դպրոցի ունկնդիրների առջև, դրանով իսկ դառնում է նրա հոգաբարձուներից մեկը։ Ես էլ արժանացա այդ կոչմանը։ Օրերս ծանուցում ստացա, որ վաղը չէ մյուս օրը երեկոյան նշանակված է հոգաբարձուների ժողով ու ինձ հրավիրում են ներկա լինելու ժողովին և ելույթ ունենալու այնտեղ։ Եթե ես զբաղված եմ, չե՞մ կամենա, արդյոք, մի նամակ գրել, որ կհրապարակվի ժողովում։


:::::::::::::::::::::::::«14 մարտի 1906 թ․


Պարոն Էդուարդ Մ․ Ֆուտին՝ ժողովի նախագահին։

Հարգելի բարեկամ ու գործընկերներ։

Ես անկեղծորեն կցանկանայի անձամբ ներկա լինել պարոն Ռոկֆելլերի՝ կիրակնօրյա դպրոցի հոգեբարձուների ժողովին (որոնց թվում եմ նաև ես՝ դպրոցին ցույց տված ծառայություններիս համար), բայց, մտածելով, որոշեցի մնալ տանը։ Ամբողջ հարցը Հովսեփն է։ Հովսեփի հարցը կարող է ծագել ամեն րոպե, և այն ժամանակ փորձանք կլինի, որովհետև ես և պարոն Ռոկֆելլերը այդ հարցի վերաբերյալ տարբեր կարծիքի ենք։ Ութ տարի սրանից առաջ ես ամենալուրջ և սպառիչ կարգով վերլուծեցի Հովսեփի պատմությունը։ Ծննդոց գրքի քառասունյոթերորդ գլխի լույսի ներքո  և այդ թեմայով «Նորս ամերիկեն ռևյուում» տպագրեցի հատուկ հոդված, որը հետագայում մտավ իմ երկերի ժողովածուի XXII հատորի մեջ։ Ես հավատացած էի, որ Հովսեփի հարցը մեկընդմիշտ լուծել եմ, որ այդ թեման սպառված է, և հանգիստ ձեռնամուխ եղա ուրիշ գործերի։ Բայց ինչպիսին էր իմ դառն զարմանքը, երբ թերթերից իմացա, որ պարոն Ռոկֆելլերը որոշել է նորից զբաղվել Հովսեփով, ինչպես երևում է, անգամ չկասկածելով, որ նրանով զբաղվել բնավ հարկավոր չէ, քանի որ Հովսեփին վերաբերող բոլոր հարցերը ես արդեն վերջնականապես լուծել եմ։

Այն, ինչ պարոն Ռոկֆելլերն ասում է Հովսեփի մասին, վկայում է, որ նա Հովսեփից գլուխ չի հանում։ Այստեղից պարզ է, որ նա իմ հոդվածը չի կարդացել։ Դրանում տարակույս լինել չի կարող, քանի որ Հովսեփի նրա գնահատականը իմից տարբերվում է։ Նման որևէ բան չէր լինի, եթե նա կարդար իմ հոդվածը։ Նա Հովսեփին անմեղ գառ է համարում, դա մոլորություն է։ Հովսեփը եղել է․․․ ասենք կարդացեք իմ հոդվածը, և դուք կիմանաք, թե նա ով է եղել։

Հարյուրամյակների ընթացքում Հովսեփի հարցը մնացել է որպես առավել խճճված ու կնճռոտ հարցերից մեկը։ Բոլորի, միայն թե ո՛չ ինձ համար։ Որովհետև ես, ի տարբերություն մյուս աստվածաբանների, Հովսեփի մասին դատում եմ հաստատված փաստերի հիման վրա։ Մինչդեռ նրանք, եռանդագին ձգտելով վաղօրոք նշված նպատակին, գունազարդում են փաստերը։ Որոշ փաստեր նրանք լրիվ ներկածածկ են անում, իսկ դրանց փոխարեն նկարում են ուրիշ, ավելի հրապուրիչ բաներ, որ իրենց երևակայության պտուղն են։ Հովսեփի մասին նրանց խզբզանքները նման են բանկային հաշվետվությունների, որ բանկի վարչությունը հրապարակում է սնանկացման նախօրյակին, ճգնելով խաբել ստուգողներին։ Բանկիրները փորձում են թաքցնել պարտքերը և հաշվետվության մեջ մտցնում են գոյություն չունեցող ավանդներ։ Չկարծեք, թե հորինում եմ։ Ահա թե նախանցյալ կիրակի ինչ է հայտարարել մեծահամբավ գիտնական և բանիմաց դոկտոր Սիլվերմենը «Թայմսի» էջերում․

«Գյուղացիները, հողագործները և անասնապահները, որոնց կյանքը կախված է հողի պտուղներից, բոլորից ավելի տուժեցին անբերիությունից։ Որպեսզի նրանք սովամահ չլինեին, Հովսեփը քաղաքներ փոխադրեց Եգիպտոսի բոլոր գյուղական բնակիչներին՝ սահմանից մինչև սահման (Գիրք ծննդոց, քառասունյոթերորդ գլուխ) և նրանց սնունդ տվեց։ Քանի դեռ նրանք փող ունեին, նա վճարը վերցնում էր փողով, երբ նրանք արդեն փող չունեին, սկսեց գրավ վերցնել նրանց անասունը՝ ձիերը, ոչխարը, ավանակները, երբ դրանք էլ պակասեցին՝ նաև հողը։ Իսկ իշխանություններն իրենք էին կերակրում ոչխարի հոտերը, ձիերին և մյուս անասուններին, որոնք այլապես սովից կսատկեին։

Հետագայում հողը վերադարձվեց նախկին տերերին (որպես սեփականությո՞ւն)։ Նրանց սերմեր տվեցին դաշտերը ցանելու համար, նրանց տվեցին այնքան անասուն՝ ձիեր, ոչխարներ և այլն, որքան նրանց հարկավոր էր, և նրանցից որպես վճար պահանջեցին բերքի ու անասնաճի ընդամենը մեկ հինգերորդ մասը, որ նրանք պետք է տային պետությանը։

Հովսեփի գործողությունները ցույց էին տալիս, որ նա պետական գործիչ էր և մարդասեր անձնավորություն։ Այդ գործողությունները ուժեղ տպավորություն էին գործել փարավոնի ու նրա խորհրդականների վրա, և զարմանալի ոչինչ չկա, որ Հովսեփը նշանակվեց Եգիպտոսի փոխարքա։ Հովսեփը լիովին ջախջախեց վաշխառուներին ու սպեկուկյանտներին, որոնք դարեր ի վեր անբերիության տարիներին կողոպտում էին աղքատ ժողովրդին, մատնելով նրան մուրացկանության ու սովամահության։ Նա կարիքավորներից նրանց հողն ու անասունը վերցրել էր միայն որպես գրավ, իսկ հետո վերադարձրել (որպես սեփականությո՞ւն)։ Այն սննդի դիմաց, որ ինքը տալիս էր, նրանցից վերցնում էր միայն շուկայական միջին գինը։ Եթե իմաստուն Հովսեփը չհոգար հանրային պահեստներ կառուցելու մասին, մարդիկ կկորցնեին իրենց ունեցվածքը, ամբողջ երկիրը աղքատության կմատնվեր և հազարավոր ու հազարավոր մարդիկ կմահանային, ինչպես այդ արդեն մեկ անգամ չէ, որ պատահել էր անբերրիությունների ժամամանակ»։

Այսպիսին է դոկտոր Սիլվերմենի նրբագեղորեն կազմած, ոսկեզօծ եզրազարդմամբ բանկային հաշվետվությունը, որը նախատեսված է ստուգողների համար։

Իսկ ահա թե ինչ է ասված Աստվածաշնչում (ընդգծումը իմն է)։


«Եվ բոլոր երկրների մեջ հաց չկար, վասնզի սովը խիստ սաստկացավ, ու Եգիպտոսի երկիրը և Քանանա երկիրը սովին պատճառով նուզեցավ։

Եվ Յովսէփ  պաշար ծախու առնողներին՝ Եգիպտոսի երկրին մեջ ու  Քանանու երկրին մեջ գտնուած բոլոր ստակը ժողովեց, և Յովսէփ Փարաուոնի տունը տարավ ստակը։

Եվ երբ Եգիպտոսի երկրին ու Քանանա երկրին մեջ ստակ հատավ, բոլոր եգիպտացիները եկան Յովսէփի  ու ըսին․ մեզի հաց տուր, քանզի ստակ չըլլալուն համար ինչո՞ւ մեռնինք քու առջևուդ։

Եվ Յովսէփ ըսավ․ ձեր անասունները բերէք, և եթե ստակ չկայ ձեր անասունների փոխարեն տամ ձեզի։

Եվ անոնք իրենց անասունները Յովսէփին բերին և Յովսէփ հաց տովա անոնց՝ ձիերու փոխարէն ու ոչխարներուն փոխարէն և արջարներուն փոխարէն ու էշերուն փոխարէն․ և այն տարին զանոնք հացով կերակրեց իրենց անասուններուն փոխարէն։

Եվ երբ լմնցավ այն տարին, հետևեալ տարին եկան անոր ու ըսին․ մեր տերոջմէն չենք պահեր, որ ստակը հատավ և մեր անասուններն ալ մեր տէրոջն եղան, ալ բան մը չմնաց մեր տէրոջը առջև, բայց մեր անձերը ու երկիրը։

Ինչո՞ւ համար քո աչքիդ առջև մեռնինք մենք ու մեր երկիրը, <b>մեզ ու մեր երկիրը</b> հացով ծախու առ, և մենք ու մեր եկրիրը Փարաունի ծառաներ ըլլանք, և սերմ տուր մեզի, որպէսզի ապրենք և չմեռնինք, և երկիրը ամայի չլլաց։

Եվ Յովսէփ բոլոր Եգիպտոսի երկիրը Փարավոնի համար ծախու առավ, քանզի Եգիպտացվոց վրայ սովին սաստիկ ըլլալուն համար անոնց ամէն մեկը իր արտը <b>ծախեց և երկիրը Փարավոնի եղավ։</b>

Եվ Եգիպտոսի մեկ ծայրեն մինչև միուս ծայրը ժողովուրդը ստրկացրեց։

Միայն քուրեմրուն երկիրը ծախու չառավ, վասնզի քուրմերը Փարավոնէ կապհստի բաժին ունէին, ու կուտեէին իրենց բաժինը, զոր Փարավոն կու տար նանոց․ անոր համար և իրենց երկիրը չծախեցին։

Եվ Յովսէփ ըսավ ժողովրդին․ <b>ահա այսօր ծախու առի ձեզ ու ձեր երկիրը Փարավոնի համար․</b> արդ ձեզի սերմ կուտամ, ու սերմանեցէք երկիրը։

Եվ երկրի արդիունքին հինգէն մեկը Փարավոնի պիտի տաք ձեզի ու ձեր տանը մեջ եղողներուն ու ձեր աջաքներուն ուտելիք ըլլայ։

Եվ ըսին․ մեզ ապրեցուցիր թող մեր տէրոջը առջև շնորհք գտնենք, ու Փարավոնի ծառաներ ըլլանք։

Եվ Յովսեփ այս օրէնքը հաստատեց Եգիպտոսի երկրին մեջ մինչև այսօր, որ հինգէն մեկը Փարավոնի ըլլայ, բաց ի քուրմերուն երկրէն, որ Փարավոնի չեղավ»։


Ես այստեղ չեմ գտնում անգամ ամենափոքր հիշատակություն «գրավի» մասին։ Դա ամենազտարյուն նորույթ է, քանի որ խոսքը վերաբերում է Հովսեփի գործողություններին։ Հաճելի նորույթ, ես նույնիսկ կասեի՝ մխիթարական նորույթ։ Բայց ո՞ւր են դրա հիմքերը։ Ես անձամբ մազաչափ իսկ հիմք չեմ գտնում։ Որտե՞ղ է ասված, որ Հովսեփը այդ դժբախտ գյուղացիներին վարկ էր տալիս, գրավ վերցնելով նրանց հողերն ու անասունը։ Ես տեսնում եմ, որ նա զավթել էր նրանց ամբողջ հողը՝ մինչև վերջին ակրը՝, և ամբողջ անասունը՝ մինչև վերջին կճղակը։ Իսկ ինչի՞ց է երևում, որ Հովսեփը այդ տարաբախտ թշվառներին կերակրելու համար վերցնում էր «միայն շուկայական միջին գինը»։ Ես անձամբ գտնում եմ, որ նա նրանց կողոպտել է մինչև վերջին գրոշը, մինչև վերջին պատառ հողը, մինչև վերջին ոչխարը, իսկ հետո «շուկայական միջին գնով» ժողովրդից գնել է <b>նրա ազատությունն ու իրավունքները,</b> փոխարենը տալով հաց և ստրկության շղթաներ։ Ես հարցնում եմ ձեզ՝ առհասարակ գոյություն ունի՞ շուկայական միջին գին, կամ մի որևէ գին ոսկով, ադամանդով, թղթադրամով կամ պետական արժեթղթերով՝ մարդու ամենաթանկագին ունեցվածքի համար, այն ունեցվածքի, առանց որի նրա կյանքը զրկվում է ամեն մի իամստից, նրա ազատության համար։ Հովսեփը մեծահոգաբար վերաբերվեց հոգևորականության հետ․ ես դա չեմ կարող ժխտել։ Մեծահոգաբար ու քաղաքականորեն։ Հոգևորականությունն այդ բանը չի մոռացել։

Ո՛չ, շնորհակալ եմ ձեզանից, ամբողջ սրտով շնորհակալ եմ․․․ բայց զգում եմ, որ ավելի լավ է տանը մնամ, որովհետև ես նրբանկատ եմ, մարդասեր, բռնկվող և չեմ համբերի, եթե երիտասարդ պարոն Ռոկֆելլերը, որին ես շատ բարձր եմ գնահատաում, բարձրանա ամբիոն և սկսի գունազարդել Հովսեփին։ Ընդունեցեք իմ լավագույն ցանկությունները։

:::::::::::::::::::::::::Մարկ Տվեն

::::::::::::::::::Կիրակնօրյա դպրոցի հոգաբարձու»։


==Արդյոք աշխարհը ստեղծվել է մարդու համար==


::::::::::::::Ալֆրեդ Ռասել Ուոլեսի կողմից այն տեսության

::::::::::::վերակենդանացումը, որ Երկիրը տիեզերքի կենտրոնն է

::::::::::::և միակ մարդաբնակ մոլորակը մեծ հետաքրրություն

::::::::::::առաջացրեց աշխարհում»։

:::::::::::::::::::::::<b>«Լիտերարի դայջեսթ»</b>


::::::::::::::Իսկ մենք խորապես համոզված ենք, որ այս

:::::::::::::փոքրիկ Երկրի վրա մարդն իր էությամբ և հնա-

:::::::::::::րավորություններով բարձրագույն գոյն է բոլոր

:::::::::::::ոչ աստվածային էակների մեջ, Աստծու սիրո

:::::::::::::կենտրոնը և նրա գլխավոր ուրախությունը»։


:::::::::::::::::::<b>Չիկագոյի «Ինտերիոր» (երից)</b>


Թվում է, թե ես միակ գիտնականն ու աստվածաբանն եմ, որ դեռ չեմ արտահայտել իմ կարծիքը չափազանց կարևոր այդ հարցի վերաբերյալ՝ արդյոք, աշխարհը ստեղծվել է մարդո՞ւ համար, թե ոչ։ Զգում եմ, որ ժամանակն է իմ տեսակետը շարադրելու։

Ես համարյա թե բաժանում եմ մնացածների հայացքները։ Նրանք գտնում են, թե աշխարհը ստեղծվել է մարդու համար, իսկ ես այն կարծիքին եմ, որ այն գուցե ստեղծվել է մարդու համար։ Նրանք բերում են հիմնականում աստղաբաշխական ապացույցներ, որ աշխարհը ստեղծվել է մարդու համար, իսկ ես գտնում եմ, որ դրանք ընդամենը վկայություններ են, այլ ոչ թե ապացույցներ, որ աշխարհը ստեղծվել է մարդու համար։ Առայժմ վաղ է դատավճիռ կայացնել, քանի որ մեզ հայտնի են ոչ բոլոր տվյալները։ Իսկ երբ այդ բոլոր տվյալները հավաքվեն, դրանք, ենթադրում եմ, կապացուցեն, որ աշխարհը ստեղծվել է մարդու համար, բայց մենք չպետք է շտապենք, մենք պետք է համբերությամբ սպասենք, մինչև այդ բոլոր տվյալները հավաքվեն։

Առայժմ, որքանով կարելի է դատել, աստղաբաշխությունը մեր կողմն է։ Պարոն Ուոլեսը միանգամայն պարզ ցույց տվեց այդ։ Նա պարզ ցույց տվեց երկու բան՝ որ աշխարհը ստեղծվել է մարդու համար, որպեսզի այն, պատկերացրեք, հավասարակշռվի։ Աստղաբաշխական տեսակետից հարցը լուծված է անդառնալիորեն։

Այժմ նայենք հարցին երկրաբանության տեսակետից։ Այ այստեղ ոչ բոլոր տվյալներն են հավաքված։ Դրանք ստացվում են ամեն օր, ամեն ժամ, անընդհատ, բայց ինքնին հասկանալի է, որ երկրաբանական դանդաղկոտությամբ ու զգուշությամբ, որ մենք չպետք է կորցնենք մեր համբերությունը, չպետք է հուզվենք, մենք պետք է հանգստություն պահպանենք և սպասենք։ Որքան էլ հուզվենք, դա երկրաբանությանը չի ստիպի շտապել, ոչինչ չի կարող երկրաբանությանը ստիպել, որ նա շտապի։

Քիչ ժամանակ չի պահանջվում մարդուն հարմար աշխարհ ստեղծելու համար։ Այդպիսի բաները մեկ օրում չեն կատարվում։ Հռչակավոր գիտնականներից ոմանք, հանգամանորեն վերլուծելով բոլոր երկրաբանական տվյալները, հանգել են այն եզրակացության, որ մեր աշխարհը սարսափելիորեն հին է, և նրանք, ըստ երևույթին, իրավացի են, թեև լորդ Քելվինը չի բաժանում նրանց կարծիքը։ Նա կողմնակից է զգույշ, պահպանողական տեսակետի, աշխատում է խուսափել ռիսկից և ենթադրում է, թե աշխարհն այնքան էլ հին չէ, ինչպես նրանք կարծում են։ Քանի որ լորդ Քելվինը խոշորագույն հեղինակություն է ներկայումս ապրող գիտնականների մեջ, ըստ իս, պետք է ընդունենք նրա տեսակետը։ Նա չի ընդունում, որ մեր աշխարհը հարյուր միլիոն տարեկանից ավելի է։ Նա գտնում է, որ այն հարյուր միլիոն տարեկան է, բայց ոչ ավելի։ Լայելը այն կարծիքին է, որ մարդկությունը երևան է եկել 31000 տարի սրանից առաջ։ Հերբերտ Սպենսերը պնդում է, թե այն երևան է եկել 32000 տարի սրանից առաջ։ Լորդ Քելվինը համամիտ է Սպենսերի հետ։

Հիանալի է։ Այս թվերի համաձայն 99968000 տարի է պահանջվել, որպեսզի աշխարհը ստեղծվեր մարդու համար, թեև Արարիչը, անկասկած, տառապում էր անհամբերությունից՝ օր առաջ տեսնելու այն և հիանալու նրանով։ Բայց այդչափ մեծ ձեռնարկումը հարկավոր էր իրականացնել հանգամանորեն, խնամքով և տրամաբանորեն։ Արարիչը նախատել էր, որ մարդուն հարկավոր կլինի ոստրե։ Այդ պատճառով էլ նախ ոստրեի ստեղծման նախապատրաստություն կատարվեց։ Բայց չէ՞ որ ոստրեն չէր կարելի ստեղծել դատարկ տեղում, հարկավոր էր նախ ստեղծել նրա նախնուն։ Իսկ դա այդպես արագ չի արվում։ Նախ անհրաժեշտ է ստեղծել հսկայական քանակությամբ բազմապիսի անողնաշարավորներ՝ բելեմնիտներ, տրիլոբիտներ, կարմելիտներ ու ճիզվիտներ և նման այլ մանրուքներ, իսկ հետո դրանք նետել նախնական օվկիանոս՝ տամկանալու համար, նստել ու սպասել, թե դրանից ինչ կստացվի։ Մի քանիսը միայն հիասթափություն կբերեն՝ բելեմնիտները, շթաքարերը և այլն, դրանցից ոչինչ դուրս չի գա․ այդ փորձի համար պահանջվող տասնինը միլիոն տարի անց դրանք կմեռնեն ու կդառնան բրածոներ։ Սակայն ամեն բան չէ, որ կորսված կլինի, որովհետև ճիզվիտները կհասնեն վերջնակետին ու աստիճանաբար զարգանալով, կվերածվեն սիֆոնֆորների, լուսակիրների ու ճենապակու։ Եվ մինչ այս, մինչ այն, մի հզոր դարագլուխը փոխարինում է մյուսին, ազոյան ու քեմբրյան դարաշրջանները նախասկզբնկան օվկիանոսներում կուտակում են իրենց վեհանիստ լեռները, և ահա, վերջ ի վերջո, նվաճվել է առաջին մեծ աստիճանը աշխարհը մարդու համար նախապատրաստելու գործում՝ ստեղծված է ոստրեն։ Դժվար է ենթադրել, թե ոստրեն ընդունակ է դատելու գիտնականներից շատ ավելի տրամաբանորեն, ուստի և կարելի է անտարակուսելի համարել, որ այդ ոստրեն տեղն ու տեղը եզրակացրեց, թե իբր այդ բոլոր տասնինը միլիոն տարիները եղել են հենց իր ստեղծման նախապատրաստությունը։ Դե, ուրիշ էլ ինչ կարելի է սպասել ոստրերից։ Չէ՞ որ դա առավել ինքնագոհ արարածն է աշխարհում, եթե չհաշվենք մարդուն։ Համենայն դեպս, այդ ոստրեն չէր կարող այն վաղ դարաշրջանում գիտենալ, որ ինքը ծրագրի փուլերից սոսկ մեկն է և որ այդ ծրագիրը բնավ նրանով չի ավարտվում։

Ոստրերի ստեղծումից հետո աշխարհը մարդու համար նախապատրաստելու գործում հերթի դրվեց ձուկը։ Ձուկը և ածուխը՝ այն խորովելու համար։ Եվ ահա, ձկան բուծման համար ստեղծվեցին հնադարյան սիլուրիական ծովերը, և նույն ժամանակ սկսվեց կարմիր ավազաքարից ութսուն հազար ոտնաչափ բարձրությամբ հնադարյան լեռների, այսպես ասած, մառանների կերտման մեծ աշխատանքը՝ քարացուկները պահելու համար։ Առանց այս վերջինների ոչ մի կերպ չէր կարելի յոլա գնալ, որովհետև առջևում նորից կային անվերջ անհաջողություններ, անվերջանալի անհետացումներ, միլիոնավոր անհետացումներ, և ավելի էժան կնստեր ու գլխացավանքն էլ պակաս կլիներ, եթե քարացուկները պահվեին ժայռերի մեջ, փոխանակ դրանց հաշվառումը կատարելու գրասենյակային մատյաններում։ Դե, իհարկե, կարճ ժամանակում չես ստեղծի ածխի հանքաշերտեր և ութսուն հազար ուղղահայաց ոտնաչափ հնադարյան կարմիր ավազաքար․ ո՛չ, դրա համար պահանջվեց քսան միլիոն տարի։ Նախ, որ ածխի հանքաշերտի ստեղծումը վերին աստիճանի դանդաղ, հոգնեցուցիչ և տաղտկալի գործ է։ Անհրաժեշտ է լինում ճահիճներում աճեցնել ծառանման ձարխոտերի, եղեգի, ձիագու և դրանց նման այլ ծառատեսակների հսկայական անտառներ, այնուհետև անհրաժեշտ է լինում այդ անտառները ջրածածկ անել և թողնել, որ ջրի տակ նեխեն ու քայքայվեն, դրանից հետո գետերի ընթացքն ուղղել դրանց վրա, որպեսզի դրանք ծածկվեն տիղմի մի քանի շերտով, իսկ այդ տիղմին հարկավոր է ժամանակ տալ, որ կարծրանա ու քարի վերածվի․ այնուհետև հարկ է լինում վերևից աճեցնել էլի մեկ անտառ, հետո այն ջրածածկ անել, վրայից պատել տիղմի ևս մեկ շերտով ու սպասել, որ կարծրանա․ հետո դարձյալ անտառ ու դարձյալ կարծրացող տիղմ, այդպես՝ շերտ առ շերտ երեք մղոն հաստությամբ․ այո, ածխահանքերի ճիշտ գոյացումը տանջալիորեն երկարատև գործ է։

Այդ գործողությունները տխրորեն ձգվում են միլիոնավոր տարիներ, իսկ ձկան աճը այդ միջոցին նվազում ու դադարում է, այնպես որ տանջալից է դառնում։ Այ, դուք մեկ ոստրեից տասը հազար տեսակի ձուկ աճեցրիք, իսկ հետո նայեցիք ու տեսաք, որ մնացել են միայն քարացուկներ ու բրածոներ, կենդանի մնացել ու զարգանում են միայն մի զույգ գանոիդներ և, գուցե, մի հինգ֊վեց հատ էլ աստղակերպեր, որոնցով անգամ կատուն չի գայթակղվի։

Բայց դա ոչինչ․ առջևում դեռ շատ ժամանակ կա, և դրանք կկարողանան զարգանալ ու դառնալ մի ընտիր ճաշատեսակ, նախքան կհայտնվի մարդը, որպեսզի դրանք ուտի։ Նույնիսկ գանիոդի վրա էլ այդ տեսակետից կարելի է հույս դնել, եթե չպահանջվի այն ճաշակել ավելի վաղ, քան վաթսուն միլիոն տարի հետո։

Այդ ժամանակ պալեոզյան դարաշրջանին հատկացված ժամկետն սպառվել էր, և հարկ եղավ անցնել աշխարհը մարդու համար նախապատրաստելու հաջորդ փուլին՝ բացել մեզոզոյան դարաշրջանը և ստեղծել սողուններ, որովհետև մարդուն հարկավոր կլինեին սողունները՝ ոչ դրանով սնվելու, այլ դրանցից զարգանալու համար։ Քանի որ դա ծրագրի ամենակարևոր մասն էր, դրա համար ժամանակ չխնայեցին և տրամադրեցին ամբողջ երեսուն միլիոն տարի։ Եվ ի՜նչ հրաշքներ սկսվեցին այդտեղ։ Ողջ մնացած գանոիդներից, աստղակերպերից և ալկալոիդներից դանդաղ, համառ ու ջանադիր աճեցման շնորհիվ առաջացան վիթխարի մողեսներ, որոնք սովորություն ունեին այն հեռավոր դարերում թափառելու թեժ գոլորշիներով պատած երկրագնդի վրա՝ իրենց օձային գլուխը քառասուն ոտնաչափ վեր ցցած և գետնի վրայով քարշ տալով վաթսուն ոտնաչափ երկարությամբ մարմինը, որի ետևից հազիվ հասնում էր կատաղորեն թափահարվող պոչը։ Հիմա, ավաղ, դրանց հետքն էլ չի մնացել, դրանք բոլորը բնաջնջվել են, բացառությամբ մի բուռ արկանզավրերի՝ Արկանզաս քաղաքի քաղաքացիների, որոնք մեր միջավայրում տառապում են տխուր միայնակության մեջ, նետված ժամանակի ամենահեռավոր սահմանները։

Այո, պահանջվեցին երեսուն միլիոն տարի և քսան միլիոն ամեն տեսակ սողուններ, որպեսզի ստացվեր մի այնպիսի բան, որը բավականաչափ երկար դիմանար, զարգանար ու դառնար մի ուրիշ բան, ծրագրի իրականացումն առաջ մղելով ևս մի քայլով։

Եվ ահա իր ամբողջ աննկարագրելի վեհությամբ ու գեղեցկությամբ աշխարհ եկավ պտերոդակտիլը, և ամբողջ Բնությունը հասկացավ, որ կայնոզոյան շեմքը մնացել է ետևում և սկսվում է նոր դարաշրջան, երկրագունդը մարդու համար նախապատրաստելու մի նոր փուլ։ Գուցե պտերոդակտիլը երևակայում էր, թե այդ երեսուն միլիոն տարիները ծախսվել են իրեն նախապատրաստելու համար․ չէ՞ որ պտերոդակտիլը ընդունակ էր երևակայելու ամեն տեսակ հիմարություն, բայց նա սխալվում էր։ Նախապատրաստությունները կատարվում էին հանուն մարդու։ Անկասկած, պտերոդակտիլը իր վրա գրավեց ընդհանուրի ուշադրությունը, որովհետև ամենաանդիտողականներն իսկ կարող էին նկատել, որ նրա մեջ կան թռչունի սաղմեր։ Դա այդպես էլ եղավ։ Բացի դրանից, նաև կաթնասունի սաղմեր, միայն թե դրանք զարգանում էին ոչ միանգամից։ Բայց մի բան պտերոդակտիլից չես խլի՝ գեղատեսիլությամբ նա իր ժամանակաշրջանի իսկական զարդն էր․ ուներ թևեր, ուներ ատամներ, ամբողջությամբ ասես լավ օսլայած էր, և առհասարակ մի հիանալի խառնուրդ էր, ծովային հետևակի կիպկլինգյան զինվորի անչափ հեռավոր նախագուշակի նման մի բան։


<poem>
Սակրավոր նրան չես կոչի, ու նավաստի էլ չէ նա իհարկե․
Մի ինչ֊որ հիմարավուն արուէգ՝ զինվոր, ու նաև ծովային։
</poem>


Այդ պահից սկսած ու դարձյալ մոտավորապես երեսուն միլիոն տարի նախապատրաստությունները շատ արագ էին ընթանում։ Պտերոդակտիլից առաջացավ թռչունը, թռչունից՝ կենգուրուն, կենգուրուներից՝ մյուս պարկավորները, դրանցից՝ մաստոդոնտը, մեգատերիաները, վիթխարի համրուկը, իռլանդական որմզդեղնը և բոլոր մյուս արարածները, որոնց կարելի է օգտագործել օգտակար, ուսանելի քարացուկներ պատրաստելու համար։ Բայց այստեղ սկսվեց առաջին մեծ սառցապատումը, և նրանք բոլորը նահանջեցին դրա առջև, կամրջով անցան Բերինգի նեղուցը, ցրվեցին ամբողջ Եվրոպայում ու Ասիայում և սատկեցին։ Բոլորը, բացառությամբ քչերի, որոնք պետք է շարունակեին հետագա նախապատրաստությունը։ Վեց սառցային շրջան, որոնցից յուրաքանչյուրին հաջորդում էր երկու միլիոն տարի ընդմիջում, այդ խեղճ որբուկներին քշում էին ամբողջ երկրագնդով մեկ, կլիմայից կլիմա, բևեռների արևադարձային տապից դեպի հասարակածի արկտիկական ցրտերը, իսկ այնտեղից՝ ետ, ու կրկին ետ, այնպես որ նրանք երբեք չգիտեին, թե վաղը ինչ եղանակ կլինի, իսկ հենց որ նրանք որևէ տեղում հարմարվում էին, ամբողջ մայրցամաքը փլվում էր նրանց ոտքերի տակ՝ առանց ամենափոքր իսկ զգուշացման, և նրանք հարկադրված էին լինում շտապ կերպով ձկների հետ փախանակել տեղերը և մեծ դժվարությամբ, մինչև ոսկորները թրջված, հասնել այնտեղ, ուր առաջ ծովեր էին։ Իսկ երբ ամեն ինչ կարծես թե խաղաղվում էր, սկսում էր գործել հրաբուխը, որը նրանց այրելով, դուրս էր մղում այն վայրերից, ուր նրանք հենց նոր էին հիմնավորվել։ Այդպիսի անկանոն, նյարդային կյանք նրանք վարում էին քսանհինգ միլիոն տարի, մեկ թպրտալով ջրում, մեկ թափառելով ցամաքում ու շարունակ զարմանալով, թե ինչի համար է այդ բոլորն արվում, որովհետև նրանք, իհարկե, չէին կասկածում, որ այդ ամենն  արվում է, որպեսզի աշխարհը նախապատրաստվի մարդու համար, և որ այն ուրիշ ձևով նախապատրաստել չի կարելի, այլապես մարդու գալստյան ժամանակ աշխարհը չի լինի բավականաչափ հարմար ու ներդաշնակ։

Վերջապես, երևան եկավ կապիկը, և անմիջապես բոլորը տեսան, որ մինչև մարդը արդեն շատ մոտ է։ Դա այդպես էլ ստացվեց։ Կապիկը զարգանում էր մոտ հինգ միլիոն տարի, իսկ հետո փոխակերպվեց մարդու, եթե դատենք արտաքին տեսքից։

Այսպիսին է մարդու երևան գալու պատմությունը։ Նա գոյություն ունի 32000 տարի։ Այն, որ անհրաժեշտ է եղել հարյուր միլիոն տարի, որպեսզի աշխարհը նախապատրաստվեր մարդու համար, անհերքելի ապացույց է, որ դա հենց այն է, ինչի համար աշխարհը նախապատրաստում էին։ Կարծում եմ, որ դա այդպես է։ Ասենք, չգիտեմ։ Եթե, օրինակ, Էյֆելյան աշտարակը խորհրդանշեր աշխարհի տարիքը, ապա այն պսակող սայրի ներկաքսուքը կխորհրդանշեր մարդու բաժինը այս տարիքի մեջ, և ամեն ոք անմիջապես կտեսներ, որ աշտարակը կառուցվել է հենց այդ ներկաքսուքի համար։ Այսինքն, ես ենթադրում եմ, որ դա իսկույն երևում է, իսկ այնպես՝ չգիտեմ։


==ԿԳԻԻ֊ի պաշտոնական զեկուցումը==


Որպես կիրառական գիտությունների Ինդիանապոլիսի ինստիտուտի քարտուղար, ես պարտավոր էի պարզել Հյուսիսային բևեռի ենթադրյալ հայտնագործման հանգամանքները և ստացված արդյունքների մասին զեկուցել հարգարժան խորհրդին։

Ես ենթադրում էի, թե դրա համար բավական կլինի իմանալ համեմատական գիտության և աստվածաբանության պրոֆեսոր, այդ բնագավառում ճանաչված, այդ բնագավառում ճանաչված հեղինակություն համարվող Հայրեմ Բրեդսոուի կարծիքը ու դրանով էլ սահմանափակվել։

Ես հարցրի նրան, թե ենթդադրո՞ւմ է, արդյոք, որ մենք պետք է այդ հայտնագործությունը համարենք անվիճելիորեն հաստատված և հանդիսավոր կերպով նշենք մյուս արժանահիշատակ ինը թվականների շարքում 1609, 1509, և 1909, մի շքեղազարդ լաստանավակի վրա տեղավորելով Հենրի Հուդզոնին<ref>Հենրի Հուդզոն (1550 ― 1611) ― անգլիացի ծովագնաց, որը 1609 թվականին հայտնագործեց ու հետազոտեց Հուդզոն գետը, որի ափին ներկակյումս գտնվում է Նյու Յորք քաղաքը։ Ռոբերտ Ֆուլտոնի՝ (1765 ― 1815) ― աշխարհում առաջին շոգենավը ստեղծողի, «Կլերմոնտը» Հուդզոն գետով առաջին նավարկությունը կատարեց 1809 թվականին։ _ Ծան․ ռուս խմբագրի․։</ref> պատկերող մարդու, մյուսում՝ Ռոբերտ Ֆուլտոնին պատկերող մարդու, իսկ երրորդի վրա ցուցադրելով իրեն՝ դոկտոր Ֆրեդերիկ Կուկին՝ որպես Հյուսիսային բևեեռի առաջին հայտնագործողի։ Պրոֆեսոր Բլեդսոուն մի քանի րոպե խնդրեց մտորելու համար։ Այնուհետև ասաց․

― Դրական կամ բացասական պատասխանը լիովին կախված է հետևյալ հարցի պատասխանից՝ դոկտոր Կուկի հայտնագործությունը փա՞ստ է թե հրաշք։

― Ինչո՞ւ։

― Որովհետև, եթե դա հրաշք է, բավական կլինի ցանկացած վկայություն, իսկ եթե փաստ է, անհրաժեշտ են անհերքելի ապացույցներ։

― Դա մի՞շտ է այդպես։

― Օ՜, այո։ Դա բացարձակ օրենք է, որը թույլ չի տալիս ոչ մի բացառություն։ Այդ առթիվ շատ հաջող արտահայտվել է «Վեստմինստերյան թերթը», նշելով, որ «երբ գոլֆ խաղացողը խաղը շահում է հարվածների ռեկորդային թվով, դա նրա քարտում պետք է վկայակոչվի հեղինակավոր ստորագրություններով։ Իսկ դոկտոր Կուկի քարտը ստորագրող չի եղել, նրա սխրանքն, անշուշտ, հաստատվում է երկու էսկիմոսների վկայությամբ, բայց նրանք նրա բեռնակիրներն էին, իսկ գոլֆում չի ընդունվում խաղացողի հետևից նրա մականները տանող տղաների վկայությունը»։ Դա լիովին կանխորոշում է իրավիճակը։ Եթե դոկտոր Կուկի սխրանքը համարենք փաստ, նրա երկու մականակիրների վկայությունը բավական չէ․ իսկ եթե այն դիտենք որպես հրաշք, մեկ մականակիրն էլ լիուլի բավական է։

― Մի՞թե այդ է փաստի ու հրաշքի ամբողջ տարբերությունը։

― Այո՛, այդպես են վկայում պատմությունը, պատմության շատ դարեր։ Երբեք չի պատահել այնպիսի հրաշք, որը մեծ նմանություն ունենար փաստի հետ։  Բերեմ մի օրինակ։ Պարոն Ջենիվյերը մեջ է բերում հետևյալ գրառումը Հենրի Հուդզոնի նավամատյանից, որ Հուդզոնը կատարել է այն պահից տասնչորս ամիս առաջ, երբ հայտնագործել է այդ գետը, որն ի պատիվ նրան կոչվեց իր անունով․


«Այսօր առավոտյան նավաստիներից մեկը ջրի մեջ տեսել է մի ջրահարսի և կանչել իր ընկերներին, և նրան մոտեցել է ևս մի նավաստի, իսկ այդ միջոցին ջրահարսը լողալով ընդհուպ մոտեցել է նավին և շրջել։ Պորտից վերև նրա մեջքը և կուրծքը կանացի են եղել, բայց խոշորությամբ նա տղամարդու չափ է եղել։ Սրա մաշկը եղել է շատ սպիտակ, իսկ մազերը՝ երկար ու սև։ Սուզվելու ժամանակ նավաստիները տեսել են նրա պոչը, շատ նման դելֆինի պոչի և բծավոր, ինչպես թյունիկի պոչը։ Ջրահարսին տեսած նավաստիներին կոչում են Թոմաս Հիլս և Ռոբերտ Ռեյներ»։


Նկատի առեք, որ Հուդզոնի համար դա փաստ չէր, այլ հրաշք։ Ինչու եմ ես այդպես ենթադրում։ Որովհետև նա դրան հավատաց, հիմնվելով երկու նավաստիների սոսկական պնդման վրա։ Նա գիտի, որ նրանք տեսել են ջրահարսին, քանի որ չի ասում, թե նրանք կարծում էին, թե իբր, տեսել են նրան, այլ համոզված պնդում է, որ <b>նրանք տեսել են նրան։</b> Եթե դա հրաշք է, նավաստիների պնդումը միանգամայն բավարար է, ավելի քան բավարար․ ամբողջ պատմության մեջ չեք գտնի այդչափ ապացուցված հրաշք։ Բայց մեր ժամանակակից դոկտոր Էշերն այն կարծիքին է, որ Հուդզոնը այդ դեպքը գրի է առել որպես փաստ, ուստի և նավաստիների վկայությունը նրա համար ընդամենը մականակիրների վկայություն է․ «Գուցե փոկ է եղել»։

― Ուրեմն, տարբերությունը․․․

― Հենց այդպես։ Տարբերությունը հրաշքի ու փաստի միջև ճշտորեն հավասար է ջրահարսի ու փոկի միջև եղած տարբերությանը։ Դժվար է դրա համար գտնել ավելի լավ արտահայտություն։

― Շա՛տ գեղեցիկ։ Իսկ ինչպե՞ս մենք պետք է գնահատենք Հյուսիսային բևեռի հայտնագործումը։ Ի՞նչ պետք է ձեռնարկեն մեր ինստիտուտը և Ռոբերտ Ֆուլտոնի անվան ընկերությունը։

― Կարծում եմ ահա թե ինչ՝ եթե դուք ուզում եք ելնել այն վարկածից, որ դա հրաշք է, պատրաստեք ձեր լաստանավերը․ ապացույցներն ավելի քան բավարար են։ Բայց եթե դուք ուզում եք ելնել այն վարկածից, որ դա փաստ է, սպասեք դոկտոր Կուկի վերադարձին, նրան հնարավորություն տվեք ներկայացնելու ստույգ ապացույցներ։ Իսկ մինչ այդ մենք իրավունք չունենք որևէ հետևություն անելու։

::Ինդիանապոլիս, 3 սեպտեմբերի 1909 թ․

::::::::::Գ․ Ջ․ Ուոքեր, քարտուղար


==Ոգիների շրջանում==


Մի քանի օր առաջ մեր քաղաքում ոգեկոչության սեանս էր։ Ես այնտեղ գնացի երեկոյան թերթի թղթակցի հետ միասին։ Նա ինձ ասաց, որ մի ժամանակ ինքը ճանաչել է Գես Գրեհեմ անունով մի խաբեբայի, որին գնդակահարել են Իլինոյսի նահանգի մի փոքրիկ քաղաքի փողոցում։ Քանի որ ամբողջ Սան Ֆրանցիսկոյում, հավանաբար, չի գտնվի մի ուրիշ մարդ, որը ծանոթ լինի այդ գործի հանգամանքներին, ինքն ուզում է «այդ Գրեհեմին հրամցնել ոգիներին, թող ծամեն»։ (Երիտասարդ ժուռնալիստը պատկանում է դեմոկրատական կուսակցությանը և արտահայտվում է եռանդուն ու աննրբագեղ, ինչպես որ իր բոլոր գործընկերները։) Երբ սեանսը սկսվեց, նա մի թղթի կտորի վրա գրեց իր հանգուցյալ բարեկամի անունը, խնամքով ծալեց տոմսակը և գցեց լայնեզր գլխարկի մեջ, ուր արդեն կային հինգ հարյուրի չափ նման տոմսակներ։

Տոմսակները թափվեցին սեղանին, և ոգեմիջնորդ կինը սկսեց դրանք մեկը մյուսի հետևից բացել ու դնել մի կողմ, հարցնելով․

― Այս ոգին ներկա՞ է։ Իսկ այս մե՞կը։ Իսկ ա՞յս։

Հիսունից մոտավորապես մեկ անգամ ի պատասխան թխկոց էր լսվում, և այդ ժամանակ նա, ով տվել էր տոմսակը, տեղից բարձրանում էր և հարցերով դիմում հանգուցյալին։ Որոշ ժամանակ անցնելուց հետո մի ինչ֊որ ոգի բռնեց ոգեմիջնորդ կնոջ ձեռքից և թղթի վրա գրեց՝ «Գես Գրեհեմ», ըստ որում գրեց հետևից առաջ։ Ոգեմիջնորդ կինը անհապաղ սկսեց փորփրել տոմսակների կույտը, փնտրելով այդ անունը։ Երբ նա դիպավ հարկավոր տոմսակին, մինչ այդ վերցնելով ու դնելով հիսունի չափ ուրիշ տոմսակներ, թխկոց լսվեց․ փորձված խաբեբան իր քարտը ճանաչեց հետևի կողմից։ Ստուգող հանձնաժողովի անդամը բացեց տոմսակը, այնտեղ գրված էր՝ «Գես Գրեհեմ»։ Ես պահանջեցի, որ տոմսակը ինձ ցույց տան։ Դա իմ ուղեկցի տված տոմսակն էր։ Ես այնքան էլ չզարմացա․ բոլոր դեմոկրատներն էլ սատանայի հետ մտերիմ են։ Երիտասարդ ժուռնալիստը բարձրացավ աթոռից և հարցրեց․

― Դուք ե՞րբ եք մահացել։ Հազար ութ հարյուր հիսունմեկ թվականի՞ն։ Հազար ութ հարյուր հիսուներկուսի՞ն։ Հազար ութ հարյուր հիսուներեքի՞ն։ Հազար ութ հարյուր հիսունչորսի՞ն։

Ոգի։ Թը՛խկ, թը՛խկ, թը՛խկ։

― Դուք ինչի՞ց եք մահացել։ Խոլերայի՞ց։ Լուծի՞ց։ Արյունալուծի՞ց։ Կատաղած շան կծոցի՞ց։ Ծաղկի՞ց։ Բռնի մահո՞վ։

― Թը՛խկ, թը՛խկ, թը՛խկ։

― Ձեզ կախե՞լ են։ Ջրախե՞ղդ արել։ Մորթե՞լ են։ Գնդակահարե՞լ են։

― Թը՛խկ, թը՛խկ, թը՛խկ։

― Դուք մահացել եք Միսսիսիպիյի  նահանգո՞ւմ։ Կենտուկիո՞ւմ։ Նյու Յորքո՞ւմ։ Սանդվիչյան կղզիներո՞ւմ։ Տեխասո՞ւմ։ Իլինոյսո՞ւմ։

― Թը՛խկ, թը՛խկ, թը՛խկ։

― Ադամսի շրջանո՞ւմ։ Մեդիսոնի շրջանո՞ւմ։ Ռենֆոլդի շրջանո՞ւմ։

― Թը՛խկ, թը՛խկ, թը՛խկ։

Պարզ էր, որ հանգուցյալ խաբեբային անզեն ձեռքով չես որսա։ Նա խաղաթղթերի կապուկն անգիր գիտեր և հաղթաթղերով էր խաղում։

Այդ ժամանակ հասարակության միջից դուրս եկան երկու գերմանացի, մեկը տարեց էր, իսկ մյուսը՝ մի ինքնավստահ երիտասարդ, որի մտքին, երևում է, ինչ֊որ բան կար։ Նրանք մի թղթի կտորի վրա անուններ գրեցին։ Այնուհետև երիտասարդ Օլենդորֆը մի հարց տվեց, որը հնչում էր մոտավորապես այսպես։

― Ist ein Geist heraus?: <ref>Ներկայացե՞լ է, արդյոք, ոգին (գերմ․)։</ref> (Ունկնդիրների բուռն քրքիջ)։

Երեք հարվածները վկայում էին, որ Geist heraus էր։

― Wollen sie schreibeb?<ref>Ուզո՞ւմ  եք գրել (գերմ․)։</ref>

Երեք հարված։

― Funfzigstollenlinswlicterhairow ferfowle ineruhackfolxderol?

Կարող եք ինձ չհավատալ, բայց այդ զարմանալի հարցին ոգին կայտառորեն պատասխանեց՝ այո՛։

Ամեն մի նոր հարցով ունկնդիրների ուրախությունն աճում էր և հարկ եղավ նրանց նախազգուշացնել, որ եթե շարունակեն այդպես թեթևամտորեն պահել իրենց, փորձերը կդադարեցվեն։ Աղմուկը հանդարտվեց։

Գերմանացի ոգին, ըստ երևույթին, ամենակատարյալ անգետն էր և չէր կարողանում պատասխանել ամենահասարակ հարցերին։ Վերջում երիտասարդ Օլենդորֆը, վերլուծելով ինչ֊որ գրառումներ, փորձեց որոշել, թե այդ ոգին երբ է մահացել։ Ոգին շփոթվում էր և չէր կարողանում ասել՝ ինքը մահացել է 1811, թե՞ 1812 թվականին, մի բան, որ, ասենք, բավական բնական էր, հաշվի առնելով, որ դրանից հետո քիչ ժամանակ էր անցել։ Ի վերջո, նա կանգ առավ երկրորդ տարեթվի վրա։

Խա՛ղ է։ Երիտասարդ Օլենդորֆը սաստիկ հուզված ոտքի թռավ ու գոչեց․

― Թիկնայք և փարոնայք։ Ես գրել եմ մի մարդու անուն, որը միանգամայն ողչ է։ Ոքին ասում է, թե նա մահացել է 1812 թվականին, բայց ողչ ու առողչ է․․․

Ոգեմիջնորդ կին։ Նստե՛ք ձեր տեղը, պարոն։

Օլենդորֆ։ Ո՛չ, ես ցանկանալ․․․

― Ոգեմիջնորդ կին։ Դուք այստեղ եք եկել ոչ նրա համար, որ ճառ արտասանեք։ Նստե՛ք ձեր տեղը։

(Մինչդեռ Օլենդոորֆը պատրաստվում էր նոր ճառի։)

Օլենդորֆ։ Այս ոքին խաբել։ Այդպիսի ոքի փնավ գոյություն չունենալ։

(Ունկնդիրները անընդհատ ծափահարում ու քրքջում են։)

Ոգեմիջնորդ կին։ Նստե՛ք ձեր տեղը, պարոն, և ես հիմա բացատրություն կտամ։

Եվ նա բացատրություն տվեց։ Այդ բացատրության ընթացքում նա երիտասարդ Օլենդորֆին այնպիսի կործանարար ուժի հարված հասցրեց, որ ես ամենևին չէի զարմանա, եթե գերմանացին շենքից դուրս թռչեր, իր ճանապարհին քանդելով պատը։ Նա ասաց, թե երիտասարդն այստեղ է եկել մտքին դրած խաբեություն, նենգություն և խարդախություն, և որ ստվերների թագավորությունից նրան ընդառաջ է դուրս եկել նրա իսկ մակարդակի մի ոգի։ Ոգեմիջնորդ կինն անկեղծորեն զայրացած էր։ Նա հասկացրեց, որ դժոխքը վխտում է երիտասարդ Օլենդորֆի նման ստոր անձնավորություններով և որ նրանք անհամբեր սպասում են ամենափոքր իսկ հնարավորության, որպեսզի նման օլենսդորֆների կոչով դուրս թռչեն ուրիշի անվան տակ, իսկ հետո գրեն ու թխկթխկացնեն ամեն տեսակ հերետիկոսություն ու անհեթեթություն։ (Պոռթկուն քրքիջ ու ծափահարություններ։)

Խիզախ Օլենդորֆը զենքը վայր դրեց և պատրաստ էր պատասխան կրակ բացելու, բայց ունկնդիրները պոռթքացին, աղաղակելով․

― Նստի՛ր տեղդ։ ― Ո՛չ, շարունակի՛ր։ ― Դո՛ւրս կորիր։ ― Խոսի՛ր, մենք քեզ լսում ենք։ ― Իջեցրե՛ք նրան ամբիոնից։ ― Ամո՛ւր կաց։ ― Դե, շուտ փախի՛ր։ ― Լսո՛ւմ ենք։ ― Իջեցրեք նրան ամբիոնից։ ― Ամո՛ւր կաց։ ― Դե, շուտ փախի՛ր։ ― Մի՛ վախենա, ամո՛ւր կաց։

Ոգեմիջնորդ կինը վեր կացավ ու հայտարարեց, որ եթե Օլենդորֆը տեղը չնստի, ինքը կհեռանա դահլիճից։ Նա ոչ մի դեպքում թույլ չի տա, որ խաբեբայական արարքներով իրեն վիրավորեն կամ էլ ծաղրեն իր կրոնական համոզմունքները։ Լսարանը հանդարտվեց, և ընկճված Օլենդորֆը իջավ ամբիոնից։

Երկրորդ գերմանացին իր հերթին կանչեց ոգուն, գերմաներեն նրան մի քանի հարց տվեց և ասաց, որ բոլոր պատասխանները ճիշտ են։ Ոգեմիջնորդ կինը հայտարարեց, որ գերմաներեն ոչ մի բառ չի հասկանում։

Այդ ժամանակ մի պարոն ինձ կանչեց բեմահարթակի մոտ և հարցրեց, արդյոք, ես ոգեկոչների թվի՞ն չեմ պատկանում։ Ես ասացի, որ չեմ պատկանում։ Այդ ժամանակ նա ինձ հարցրեց, թե, արդյոք, ես ոգեկոչության հակառակո՞րդ չեմ։ Ես պատասխանեցի, որ հավանաբար, ոչ ավելի, քան ոգիներին չհավատացող մյուս մարդիկ, և բացատրեցի, որ չեմ կարող հավատալ մի բանի, ինչ չեմ հասկանում, իսկ այն, ինչ այստեղ տեսնում եմ, հասկանալ անհնար է։ Այդ ժամանակ նա ասաց, թե ոգիների այսօրվա երկչոտության պատճառը, թերևս, ես չեմ, այնուամենայնիվ, իր համար ակնհայտ է, որ տեղի է ունենում հակամարտ հոգեհոսանքների ուժեղ արտահոսք․ ինքը, իհարկե, այդ բանը իսկույն նկատել էր, իրեն չեք խաբի․ բացասական հոգեհոսանքների ամենաուժեղ արտահոսքը դահլիճի հենց այն կողմից է, որտեղ ես եմ նստած։ Ես ակնարկեցի, թե մեղավորը, հավանաբար, ուղեկիցս է, և ավելացրի, որ գերագույն սրիկա եմ համարում ամեն մեկին, որ մեղավոր է այդ նողկալի բացասական հոգեհոսանքների արտահոսքի համար։ Իմ բացատրությունները, ըստ երևույթին, բավարարեցին մոլեռանդին, և նա ինձ հանգիստ թողեց։

Մի ժամանակ մի մոտիկ բարեկամ ունեի, որը, ըստ իմ տեղեկությունների, ողևորվել էր ոգիների թագավորություն կամ գրողի ծոցը, մի խոսքով՝ այդ երկու տեղերից մեկը, և ես կամեցա նրա մասին որևէ բան իմանալ։ Բայց երկրային մեղսագործ բառերով հանգուցյալի ստվերին դիմելն այնպես սարսափելի էր, որ երկար ժամանակ չէի կարողանում ինձ ստիպել վեր կենալ տեղիցս և հայտարարել իմ ցանկությունը։ Վերջապես, հուզմունքից դողալով, տեղիցս վեր կացա և հազիվ լսելի, ընդհատուն ձայնով, ասացի․

― Այստե՞ղ է, արդյոք, Ջոն Սմիթի ոգին։

(Ես չմտածեցի, որ Սմիթների հետ կատակելը լավ բան չէ։ Բավական է մեկին ձայն տաս, դրանցից մի ամբողջ լեգեոն դուրս կնետվի դժոխքի խորքերից, որպեսզի ձեզ բարևի։)

― Հա՛յ֊հա՛յ֊հա՛յ֊հարա՛յ։

Ես այդպես էլ գիտեի։ Առանց ապաշխարանքի հանգչող Սմիթների ամբողջ ցեղը, Սան Ֆրանցիսկոյից ընդհուպ մինչև գեհենի դուռը, միաժամանակ գրոհեցին փոքրիկ սեղանի վրա։ Ես շփոթվել էի, ավելի ճիշտ շշմել։ Դահլիճը, սակայն, պահանջում էր, որ հարցեր տամ, և ես հարցրի․

― Դուք ինչի՞ց եք մահացել։

Սմիթները թվարկեցին այն բոլոր հիվանդությունները և բոլոր դժբախտ դեպքերը, որոնք կարող են մահվան պատճառ դառնալ։

― Դուք որտե՞ղ եք մահացել։

Նրանք մահացել էին այն բոլոր աշխարհագրական կետերում, որ ես կարողացա անվանել։

― Դուք երջանի՞կ եք, արդյոք։

― Հանգուցյալ Սմիթները պատասխանեցին վճռաբար ու միաբանորեն․

Ո՛չ։

― Այնտեղ, ձեզ մոտ, տա՞ք է արդյոք։

Գրագետ Սմիթներից մեկը, բռնելով ոգեմիջնորդի ձեռքը, գրեց․ «Դժվար է բառեր գտնել արտահայտելու համար, թե որքան տաք է մեզ մոտ»։

― Մնացե՞լ են, արդյոք, էլի որևէ Սմիթներ այնտեղ, որտեղից դուք եկել եք։

― Սատանա՛ն գիտի։

Ինձ թվաց, թե պատասխանող Սմիթի ստվերը քթի տակ ծիծաղեց, թույլ տալով այդ պարզունակ սրամտությունը սատանայի և հանգուցյալ Սմիթների վերաբերյալ։

― Որքա՞ն Սմիթենր են այստեղ ներկա։

― Տասնութ միլիոն։ Հերթը ձգվում է այստեղից մինչև Չինաստանի արևմտյան սահմանը։

― Իսկ ընդամենը որքա՞ն Սմիթներ կան գեհենի բնակիչների մեջ։

― Գերակշռող մեծամասնությունը։ Դժոխքի տիրակալը որոշել է հարմարության համար այժմ յուրաքանչյուր նորեկի Սմիթ կոչել։ Ով Սմիթ չէ, այդ մասին պետք է հայտարարի։ Բայց այդպիսի դեպքերը հաճախակի չեն։

― Մեռած հոգիներն ինչպե՞ս են անվանում իրենց մռայլ կացարանը։

― Սմիթսոնյան ինստիտուտ։

Վերջապես, ես հանդիպեցի ինձ հարկավոր Սմիթին, այն նույն Սմիթին, որին որոնում էի, իմ բարի, անմոռանալի բարեկամին, և նրանից իմացա, որ մահացել է բռնի մահով։ Պարզվում է, որ կինը շատախոսությամբ տանջամահ է արել նրան։ Ես այդպես էլ կարծում էի։ Խե՜ղճ Սմիթ։

Հետո մի Սմիթ էլ երևաց։ Ներկաներից մեկն ասաց, որ դա իր Սմիթն է և սկսեց հարցեր տալ։ Պարզվեց, որ այդ Սմիթը նույնպես բռնամահ է արվել։ Երկրի վրա նա դավանել է չափազանց խառնաշփոթ կրոնական հայացքներ, ունիվերսալիստի և ունիտարականի<ref>Բողոքական հոսանքների հետևորդներ։ Ծան․ ռուս․ խմբ․։</ref> խարնուրդ է եղել, բայց այն աշխարհում ըմբռնել է այդ հարցերը և այժմ երջանիկ է։ Մենք սկսեցինք հարցուփորձ անել նրան, և բարեհոգի ծեր պաստորը հաճույքով զրույցի բռնվեց մեզ հետ։ Իբրև ոգի նա պարզապես զվարճասեր մարդ էր։ Ասաց, որ իր մարմինը ապանյութականացել է, և գնդակը հիմա կարող է նրա միջով անցնել առանց անցք թողնելու։ Անձրևը նույնպես նրան ամբողջությամբ թրջում է, բայց անգամ ամենափոքր անախորժություն չի պատճառում։ (Եթե այդպես է, ուրեմն նա չի զգում, թե երբ է անձրև գալիս և չի կարող դատել դրա մասին։) Նա ասաց, որ այն, ինչ մենք անվանում ենք դրախտ և դժոխք, ոչ այլ ինչ է, քան հոգեվիճակ, դրախտում հանգուցյալները լավ և խաղաղ տրամադրության մեջ են, իսկ դժոխքում նրանք տանջվում են զղջումից և խղճի խայթից։ Ասաց, որ ինքն անձամբ ամեն ինչից գոհ է, իրեն հիանալի է զգում։ Հրաժարվեց պատասխանել՝ երկրի վրա բարեպա՞շտ է եղել, թե՞ մեղսագործ։ (Ծեր, չթրջվող, ապանյութականացված խորամանկի մեկը։ Հասկացավ, որ ես այդ հարցը տվեցի որոշ նպատակով, որ ուզում եմ պարզել, թե արդյոք հավանականություն ունե՞մ կյանքս դասավորելու նրանից ոչ վատ։) Ասաց, որ անգործ նստած չէ, սովորեցնում է ուրիշներին և ինքն էլ սովորում է։ Ասաց, որ իրենք ունեն ոլորտներ՝ կատարելագործման աստիճաններ, որ ինքը հիանալի հաջողությունների է հասել և արդեն փոխադրվել է երկրորդ ոլորտ։ («Զգույշ, ծերուկ, զգույշ, դու որպես պաշար ունես մի ամբողջ հավիտենականություն», ― ասացի ինքս ինձ։ Նա ոչ մի բան ինձ չառաջարկեց։) Նա չկարողացավ պատասխանել, թե ընդամենը քանի ոլորտ գոյություն ունի։ (Ես անձամբ կարծում եմ, որ դրանց թիվը միլիոնների է հասնում։ Եթե մարդը մեկ ոլորտից մյուսն է ցատկում այդպիսի արագությամբ, ինչպես այդ ծեր ունիվերսալիստը, դեռ անգամ Սեզոստրիսի<ref>Հին եգիպտական թագավոր։ ― Ծան․ խմբ․։</ref> և այլ մումիաների տարիքին չհասած նա արդեն հասած կլինի բազմաթիվ ոլորտներ, իսկ հավիտենականության շեմին կկորցնի դրանց հաշիվը։ Իմ կարծիքով ծեր պաստորն այնպիսի արագությամբ է թռչում, որը չի համապատասխանում ոչ այն իրադրությանը, որի մեջ նա գտնվում է, ոչ էլ ժամանակի այն պաշարին, որ նա ունի իր տրամդրության տակ։) Ասաց, թե ոգիները չեն զգում ո՛չ շոգ, ո՛չ էլ ցուրտ։ (Դա հերքում է իմ ուղղահավատ պատկերացումները դժոխքի՝ շիկացած թավաների և եռացող ձյութի մասին։) Ասաց, որ ոգիները միմյանց հետ հաղորդակցվում են մտովի, լեզու չունեն, ասաց, որ տղամարդկանց և կանանց միջև բաժանումը մնում է, և նման բաներ։

Ծերունի պաստորը մեզ գրում  և մեզ հետ զրուցում էր մի ամբողջ ժամ, և նրա արագ ու խելացի պատասխաններից երևում էր, որ այն աշխարհում նա ժամանակը դատարկ բաներով չի անցկացնում։ Երևում էր, որ նա քիթը ամեն տեղ խոթում է և աշխատում է պարզել այն բոլորը, ինչը նրան անհասկանալի է թվում, իսկ եթե դա նրան չի հաջողվում, չի հանգստանում, նա ինքը այդ մասին մեզ պատմեց, այլ փնտրում է որևէ ծանոթ ոգի, որը կարող է նրան հաղորդել իր փորձը։ Զարմանալի չէ, որ նա ամեն բանի տեղյակ էր։ Ես կուզենայի նշել նրա բացառիկ սիրալիրությունն ու պատրաստակամությունը և ցանկանալ նրան նույնպիսի հաջողություն այսուհետ ևս, մինչև որ նա կբազմի ամենաբարձր ոլորտի գագաթին և այդպիսով կհասնի վերջնական կատարելության։



==Քրիստոնեական գիտություն==

<center>Վիեննա, 1899</center>

===Գլուխ առաջին===

Անցյալ ամառ, երբ ախորժակի վերականգնման բուժընթացն ավարտելուց հետո լեռնային առողջարանից վերադառնում էի Վիեննա, մթության մեջ գայթեցի և ժայռից ցած ընկա, կոտրելով ձեռքերս, ոտքերս և մնացած ամեն բան, ինչ կարելի էր կոտրել ու, բարեբախտաբար, այդ վիճակում ինձ գտան գյուղացիները, որոնք կորած էշ էին փնտրում, և փոխադրեցին մոտակա բնակավայրը, ուր տեղավորեցին գյուղական ծղոտածածկ տանիքով, ամբողջ ընտանիքի համար ձեղնահարկային սենյակներով ու ընդտանիքյա գեղեցիկ փոքրիկ պատշգամբով այն ցածրիկ, մեծ տներից մեկում, որոնց զարդարանքն են արկղերի մեջ աճեցվող վառվուն ծաղիկները և կատուները․ ներքնահարկում ընդարձակ և լուսավոր հյուրասենյակն էր, գոմից միջնապատով անջատված, իսկ բակում, լուսամուտների տակ վեհորեն ու տպավորիչ վեր էր խոյանում տան հպարտությունն ու հարստությունը՝ գոմաղբի կույտը։ Դուք, հավանորեն, նկատեցիք, որ դա տիպիկ գերմանական ֆրազ է, այն վկայում է, որ ես հաջողությամբ տիրապետում եմ այդ լեզվի մեխանիկային ու ոգուն և արդեն կարող եմ, մեկ անգամ թամբելով մի ֆրազ, նրանով, առանց իջնելու, գնալ ամբողջ օրը։

Իմ ապաստարանից մեկ մղոն հեռավորության վրա գտնվող գյուղում ապրում էր մի ձիաբույժ, բայց վիրաբույժ այնտեղ չկար։ Դա ինձ լավ հեռանկար չէր խոստանում, որովհետև իմ դեպքը բացահայտորեն վիրաբուժական էր։ Այստեղ հիշեցին, որ գյուղում ամառն անցկացնում է բոստոնցի մի տիկին, որը Քրիստոնեական գիտություն է քարոզում և կարող է բուժել ինչ որ կամենաք։ Մի աղջկա ուղարկեցին նրա հետևից։ Գիշերով նա սիրտ չէր արել տնից դուրս գալ, բայց պատվիրել էր բերանացի հաղորդել, որ պատահածը մի լուրջ բան չէ, որ շտապելու անհրաժեշտություն չկա, որ հիմա ինքը կգործադրի «հեռակա բուժում», իսկ անձամբ կգա առավոտյան․ առայժմ ինձ խնդրում է հանգստանալ, ավելի հարմար դիրքով պառկել և, որ գլխավորն է, համոզվել, որ ինձ բացարձակապես ոչինչ չի պատահել։ Ես մտածեցի, որ այստեղ մի թյուրիմացություն կա։

― Դուք նրան ասացի՞ք, որ ես գահավիժել եմ յոթանասունհինգ ոտնաչափ բարձրությամբ ժայռից։

― Այո՛։

― Եվ որ զարնվել եմ անդունդի հատակին ընկած քարին ու ետ թռել։

― Այո՛։

― Եվ որ զարնվել եմ երրորդ քարին ու կրկին, մեկ անգամ էլ եմ ետ թռել։

― Այո։

― Եվ որ ջարդոտել եմ բոլոր քարերը։

― Այո։

― Հիմա հասկանալի է, թե բանն ինչ է․ նա միայն քարերի մասին է մտածում։ Իսկ ինչո՞ւ դուք նրան չասացիք, որ ինքս էլ եմ ջարդուփշուր եղել։

― Ես նրան ասացի ամեն բան, բառ առ բառ, ինչպես դուք պատվիրել էիք, ասացի, որ այժմ դուք ձեր գագաթի մազափնջից մինչև կրունկները բարդ ջարդվածքներից կազմված մի տարօրինակ շղթա եք, և որ ձեր փշրված ոսկորները, որոնք դուրս են ցցված բոլոր կողմերից, ձեզ նմանեցրել են գլխարկների կախարանի։

― Եվ դրանից հետո նա փորձում էր համոզել, որ ինձ բացարձակապես ոչինչ չի՞ պատահել։

― Այո, նա այդպես ասաց։

― Ոչինչ չեմ հասկանում։ Ինձ թվում է, որ նա բավականաչափ մտածված կերպով չի ախտորոշել իմ դեպքը։ Ի՞նչ տեսք ուներ նա։ Նման էր մի մարդու, որ ճախրում է զուտ տեսության ոլորտո՞ւմ, թե՞ մարդու, որն առիթ է ունեցել գլորվելու անդունդը և որը վերացական գիտությանն օգնելու համար ապացույցներ է բերում սեփական փորձից։

―Bitte?<ref>Դուք ինչպես ասացի՞ք (գերմ․)</ref>

Այս ֆրազը հասկանալը Stubenmadchen-ի<ref>աղախին (գերմ․)։</ref> համար ուժից վեր խնդիր եղավ, որի առջև նա ընկրկեց։ Զրույցը շարունակել միտք չուներ, և ես խնդրեցի ուտելու որևէ բան տալ ու սիգար և խմելու որևէ տաք բան ու մի զամբյուղ՝ ոտքերս դրա մեջ դնելու համար, բայց այդ բոլորի դիմաց մերժում ստացա։

― Իսկ ինչո՞ւ։

― Նա ասաց, որ դուք ոչնչի կարիք չեք ունենա։

― Բայց ես սոված եմ, ես խմել եմ ուզում, և ինձ տանջում է սոսկալի ցավը։

― Նա ասաց, որ դուք այդպիսի պատրանքներ կունենաք, բայց դրանց վրա ոչ մի ուշադրություն չպետք է դարձնեք։ Եվ նա հատկապես ձեզ խնդրում է հիշել, որ այնպիսի բաներ, ինչպիսիք են քաղցը, ծարավը և ցավը, գոյություն չունեն։

― Իսկապե՞ս, նա այդպիսի բան է խնդրում։

― Նա այդպես ասաց։

― Եվ միաժամանակ նա այնպիսի անձնավորության տպավորություն թողեց, որը լիովին վերահսկո՞ւմ է իր մտավոր մեխանիզմի աշխատանքը։

― Bitte?

― Նրան թողել են թռչկոտե՞լ ազատության մեջ թե կապոտել են։

― Կապոտե՞լ։ Նրա՞ն։

― Լա՛վ, բարի գիշեր, կարող եք գնալ․ դուք հիանալի աղջիկ եք, բայց թեթև, սրամիտ զրույցի համար ձեր ուղեղի Geshirr-ը<ref>Կառուցվածքը (գերմ․)</ref> պիտանի չէ։ Թողեք ինձ իմ պատրանքների հետ։


===Գլուխ երկրորդ===

Հասկանալի է, որ ամբողջ գիշերը ես տառապեցի, համենայն դեպս ես այդ կարող էի կռահել բոլոր նշաններից, բայց, վերջապես, գիշերն անցավ, և Քրիստոնեական գիտության քարոզչուհին հայտնվեց, ու ես գոտեպնդվեցի։ Նա միջին տարիքի էր, խոշորակազմ ու ոսկրոտ, տախտակի նման ուղիղ, մռայլ դեմք ուներ և ընդգծված ծնոտ, հռոմեական կտուց, և նա երրորդ աստիճանի այրի էր, նրան կոչում էին Ֆուլեր։ Ես անհամբեր սպասում էի, թե երբ գործի կանցնենք, որպեսզի որոշ թեթևություն զգայի, բայց նա ջղայնացնելու աստիճան դանդաղաշարժ էր։ Նա դուրս քաշեց գնդասեղները, արձակեց ճարմանդները, կոճգամերը և կոճակները ու մեկը մյուսի հետևից վրայից հանեց իր բոլոր թիկնոցները, ձեռքի մի թափահարումով ուղղեց դրանց ծալքերը և խնամքով կախեց բոլոր իրերը, հանեց ձեռնոցները, պայուսակից՝ գիրքը, այնուհետև աթոռը մոտեցրեց մահճակալիս ու անշտապ նստեց․ ես հանեցի լեզուս։ Նա ներողամտաբար, բայց սառն անտարբերությամբ ասաց․

― Վերադարձրեք նրան այնտեղ, ուր հարկն է, որ այն լինի։ Մեզ հետաքրքրում է միայն ոգին, այլ ոչ նրա համար սպասավորը։

Ես չէի կարող նրան առաջարկել զարկերակս, որովհետև հոդս ջարդված էր, բայց նա կանխեց իմ ներողությունը, և բացասաբար շարժելով գլուխը, հասկացրեց, որ զարկերակը ևս մի համր սպասավոր է, որի կարիքն ինքը չի զգում։ Այդ ժամանակ մտածեցի, որ հարկավոր է նրան պատմել իմ հիվանդության ախտանիշների և ինքնազգացողությանս մասին, որպեսզի նա կարողանա ախտորոշել հիվանդությունս, բայց կրկին միջամտությունս անտեղի եղավ, որովհետև այդ ամենի նկատմամբ նա խորապես անտարբեր էր, ավելին՝ իմ ինքնազգացողության մասին հիշատակումն անգամ համարվեց լեզվի հանդեպ վիրավորանք, անհեթեթ տերմին։

― Ոչ ոք չի զգում, ― բացատրեց նա, ― զգացում առհասարակ չկա, այդ պատճառով էլ խոսել գոյություն չունեցողի մասին որպես գոյություն ունեցողի, նշանակում է ընկնել հակասության մեջ։ Մատերիա գոյություն չունի, գոյություն ունի միայն ոգի, իսկ ոգին չի կարող ցավ զգալ, նա կարող է միայն երևակայել։

― Իսկ եթե, այնուամենայնիվ, ցավո՞ւմ է․․․

― Այդպիսի բան լինել չի կարող։ Այն, ինչ իրական չէ, չի կարող կատարել իրականին հատուկ ֆունկցիաներ։ Ցավը իրական չէ, հետևաբար ցավել չի կարող։

Լայն թափահարելով ձեռքը, որպեսզի հաստատեր ցավի պատրանքը քշելու գործողությունը, նա դիպավ իր շորից ցցված գնդասեղին, ճչաց՝ վա՜խ և հանգիստ շարունակեց զրույցը․

― Երբեք ձեզ թույլ մի տվեք խոսել այն մասին, թե ինչպես եք զգում, և ուրիշներին էլ թույլ մի տվեք ձեզ հարցնել, թե դուք ինչպես եք ձեզ զգում, երբեք մի խոստովանեք, որ հիվանդ եք և ուրիշներին էլ թույլ մի տվեք ձեր ներկայությամբ խոսել հիվանդությունների կամ ցավի, կամ մահվան, կամ գոյություն չունեցող նման բաների մասին։ Այդպիսի խոսակցությունները միայն քաջալերում են ոգուն նրա անմիտ անուրջներում։

Այդ պահին Stubenmadchen տրորեց կատվի պոչը, և կատուն ամենասարսափելի ձևով կաղկանձեց։ Ես զգուշությամբ հարցրի․

― Իսկ կատվի կարծիքը ցավի մասին արժեք ունի՞։

― Կատուն կարծիք չունի․ կարծիքներին ծնունդ է տալիս ոգին․ ստորակարգ կենդանիները դատապարտված են հավերժական եղծականության և օժտված չեն ոգով, իսկ ոգուց դուրս կարծիքն անհնար է։

― Նշանակում է այդ կատուն պարզապես երևակայե՞ց, թե ինքը ցավ է զգում։

― Նա չի կարող երևակայել ցավը, որովհետև երևակայելը հատուկ է միայն ոգուն, առանց ոգու երևակայություն չկա։ Կատուն երևակայություն չունի։

― Այդ դեպքում նա իրական ցա՞վ է զգացել։

― Ես արդեն ասացի ձեզ, որ այնպիսի բան, ինչպիսին ցավն է, գոյություն չունի։

― Դա շատ տարօրինակ ու հետաքրքրական է։ Ես կուզենայի իմանալ, թե, այնուամենայնիվ, ինչ պատահեց կատվին։ Չէ որ, եթե իրական ցավ գոյություն չունի, իսկ կատուն զուրկ է երևակայական ցավ երևակայելու ընդունակությունից, ապա, ըստ երևույթին, աստված իր գթասրտությամբ փոխհատուցել է կատվին, օժտելով նրան ինչ֊որ անիմանալի հույզով, որ դրսևորվում է ամեն անգամ, երբ կատվի պոչը տրորում են, և այդ պահին կատվին ու քրիստոնյային մի ընդհանուր եղբայրության մեջ է միավորում․․․

Նա գրգռված ընդհատեց ինձ․

― Լռե՛ք։ Կատուն ոչինչ չի զգում։ Ձեր անիմաստ ու տխմար երևակայությունը սրբապղծություն է ու աստվածանարգություն և կարող է ձեզ վնաս պատճառել։ Ավելի խելացի, ավելի լավ ու ավելի բարեպաշտական է ենթադրել և ընդունել, որ այնպիսի բաներ, ինչպիսիք են հիվանդությունը կամ ցավը, կամ մահը, գոյություն չունի։

― Այդ ամենը կարծես թե ճիշտ և պարզ է հնչում, բայց էությունը, այնուամենայնիվ, ես չեմ կարողանում ըմբռնել։ Թվում է, թե ուր որ է կըմբռնեմ, բայց այն արդեն ճողոպրել է։

― Բացատրե՛ք։

― Այ, օրինակ, եթե մատերիա գոյություն չունի, ինչպե՞ս կարող է մատերիան որևէ բան ծնել։

Նա ինձ այնպես խղճաց, որ անգամ քիչ էր մնում ժպտար։ Այսինքն, նա անպայման կժպտար, եթե գոյություն ունենար այնպիսի մի բան, ինչպես ժպիտը։

― Ավելի հեշտ բան չկա, ― ասաց նա։ ― Քրիստոնեական գիտության հիմնական սկզբունքները դա բացատրում են․ դրանց էությունը շարադրված է հետևյալ չորս ասույթներում, որոնք իրենք խոսում են իրենց մասին։ Առաջին՝ Աստված է ամբողջ գոյը։ Երկրորդ՝ Աստված բարին է։ Բարին Ոգին է։ Երրորդ՝ Աստված, Ոգին ամեն ինչ է, մատերիան ոչինչ է։ Չորորդ՝ Կյանքը, Աստվածը, ամենազոր Բարին բացասում են մահը, չարը, մեղքը, հիվանդությունը։ Հիմա դուք համոզվեցի՞ք։

Բացատրությունը ինձ մշուշոտ թվաց․ այն չէր լուծում իմ դժվարությունը մատերիայի հարցում, որը գոյություն չունի, սակայն պատրանքներ է ծնում։ Տատանվելով, ես հարցրի․

― Մի՞թե․․․ մի՞թե դա որևէ բան բացատրում է։

― Իսկ մի՞թե ոչ։ Անգամ եթե վերջից սկսենք, այդ դեպքում էլ է բացատրում։

Իմ մեջ ջերմացավ հույսի կայծը, և ես նրան խնդրեցի, վերջից սկսել։

― Շատ լավ։ Հիվանդությունը, մեղքը, չարը, մահը բացասում են Բարին։ Ամենազոր Աստվածը կյանքը ոչինչ է մատերիան ամեն ինչ է Ոգին Աստված Ոգին է Բարին։ Բարին է Աստված գոյը ամբողջ է Աստված։ Ահավասիկ․․․ հիմա գոնե դուք հասկանո՞ւմ եք։

― Հիմա․․․ հիմա, թերևս, ավելի պարզ է, քան առաջ, բայց, այնուամենայնիվ․․․

― Ի՞նչ։

― Չի՞ կարելի, արդյոք, դա ասել այլ կերպ, ուրիշ եղանակով։

― Ցանկացած եղանակով, ինչպես կամենաք։ Միտքը միշտ էլ նույնը կստացվի։ Բառերը վերադասավորեցեք ինչպես ուզում եք, միևնույն է, դրանք կնշանակեն ճիշտ նույն բանը, ինչ որ եթե դասավորված լինեին ցանկացած այլ կարգով։ Որովհետև դա կատարելություն է։ Դուք կարող եք պարզապես ամբողջը վերադասավորել, ոչ մի տարբերություն չի լինի․ միևնույն է, կստացվի այնպես, ինչպես առաջ էր։ Դա հանճարեղ մտքի պայծառացումն է։ Որպես մտածողական de force<ref>Ձեռնածություն (ֆր․)։</ref> այն չունի հավասարը, այն դուրս է գալիս ինչպես հասարակի, կոնկրետի, այնպես էլ գաղտնիի, նվիրականի սահմաններից։

― Ա՜յ քեզ բան։

Ես անհարմար զգացի․ բառը բերանիցս դուրս թռավ ավելի շուտ, քան կկարողանայի այն պահել։

― Ի՞նչ։

․․․ Զարմանալի կառուցվածք․․․ զուգորդում, այսպես ասած, խորագույն մտքերի․․․ վեհ․․ ցնց․․․

― Միանգամայն ճիշտ է։ Արտասանո՞ւմ եք, արդյոք, վերջից, թե սկզբից, ուղղահայաց, թե առաջադրված ամեն մի անկյան տակ, այդ չորս ասույթները միշտ համաձայնեցվում են ըստ բովանդակության և միշտ միատեսակ ապացուցելի են։

― Այո, այս․․․ ապացուցելի․․․ Այ, հիմա մենք ավելի մոտ ենք գործին։ Ըստ բովանդակության դրանք, իրոք, համաձայնեցվում են, դրանք համաձայնեցվում էն ը․․․ ը․․․ այսպես թե այնպես համաձայնեցվում են․ ես այդ նկատել եմ։ Բայց թե կոնկրետ դրանք ինչ են ապացուցում․․․ ես ըմբռնում եմ մասնակիորեն։

― Բայց դա բացարձակապես պարզ է։ Դրանք ապացուցում են՝ առաջին․ Աստվածը սկիզբների սկիզբն է, Կյանք, Ճշմարտություն, Սեր, Հոգի, Ոգի, Բանականություն։ Դուք այդ հասկանո՞ւմ եք։

― Հըմ․․․ կարծեմ, այո։ Շարունակեք, խնդրում եմ։

― Երկրորդ․ Մարդն աստվածային ունիվերսալ գաղափար է, անհատ, կատարյալ, անմահ։ Սա ձեզ համար պա՞րզ է։

― Կարծես թե։ Հետո՞։

― Երրորդ․ Գաղափարը պատկեր է հոգու մեջ, ըմբռնման անմիջական օբյեկտ։ Եվ ահա ձեր առջև է Քրիստոնեական գիտության աստվածային գաղտնիքը՝ երկու խոսքով։ Դուք դրանում գտնո՞ւմ եք թեկուզ մի թույլ տեղ։

― Չէի ասի․ այն անխոցելի է թվում։

― Հիանալի՜ է։ Բայց դա դեռ բոլորը չէ։ Այդ երեք դրույթները կազմում են Անմահ ոգու գիտական բնորոշումը։ Այնուհետև մենք ունենք Մահկանացու հոգու գիտական բնորոշումը։ Ահա՛ այն։ Առաջին Աստիճան․ Մեղսակցություն։ Առաջին․ ֆիզիկական՝ կրքեր և իղձեր, երկյուղ, արատավոր կամք, հպարտություն, նախանձ, խաբեություն, ատելություն, վրեժխնդրություն, մեղք, հիվանդություն մահ։

― Այդ բոլորը ոչ իրական կատեգորիաներ են, տիկին Ֆուլեր, պատրանքներ, որքան ես հասկանում եմ։

― Բոլորը, առանց բացառության։ Երկրորդ Աստիճան․ <b>Չարն անհետանում է։</b> Առաջին․ բարոյական ազնվություն, մտերմություն, կարեկցություն, հույս, հավատ, հեզություն, ժուժկալություն։ Սա պա՞րզ է։

― Ցերեկվա լույսի նման։

― Երրորդ աստիճան․ <b>Հոգևոր փրկություն։</b> Առաջին․ Հոգևոր՝ հավատ, իմաստություն, ուժ, անարատություն, պայծառամտություն, առողջություն, սեր։ Դուք տեսնում եք, թե ինչպես այդ ամենը խնամքով մտածված ու համաձայնեցված է, ինչպես փոխկապակցված ու մարդակերպական է։ Վերջին՝ Երրորդ աստիճանում, ինչպես մենք գիտենք Քրիստոնեական գիտության հայտնությունից, մահկանացու հոգին անհետանում է։

― Բայց ոչ ավելի վա՞ղ։

― Ոչ, ոչ մի դեպքում, միայն այն ժամանակ, երբ կավարտվեն Երրորդ աստիճանի համար անհրաժեշտ դաստիարակությունն ու նախապատրաստությունը։

― Եվ միայն ա՞յդ ժամանակ, ուրեմն, հնարավոր կլինի հաջողությամբ տիրապետել Քրիստոնեական գիտությանը, գիտակցաբար հաղորդակից լինել նրան և սիրել այն, ճի՞շտ եմ ես ձեզ հասկանում։ Այլ կերպ ասած, այդ բանին հասնել հնարավոր չէ Երկրորդ աստիճանում տեղի ունեցող պրոցեսների ընթացքում, որովհետև այնտեղ դեռևս պահպանվում են հոգու, ուրեմն և բանականության մնացորդները, ուստի և․․․ Բայց ես ձեզ ընդհատեցի։ Դուք պատրաստվում էիք պարզաբանել, թե ինչպիսի հիանալի արդյունքներ են ստացվում, երբ Երրորդ աստիճանը խորտակում և հողմացրիվ է անում այդ մնացորդները։ Դա շատ հետաքրքիր է, խնդրում եմ շարունակեք։

― Այսպես, ուրեմն, ինչպես արդեն ասացի, այդ Երրորդ աստիճանում մահկանացու հոգին անհետանում է։ Գիտությունն այնպես է շրջում մարմնական զգացումներով ընկալվող ամեն բան, որ մենք անկեղծորեն ընդունում ենք մեր սրտերում ավետարանական այն մարգարեությունը, թե՝ «առաջինները կլինեն վերջիններ, վերջինները՝ առաջիններ» և հասկանում ենք, որ Աստված ու նրա գաղափարը կարող են մեզ համար դառնալ համապարփակ, ինչպիսին է աստվածայինը իրոք և ըստ անհրաժեշտության պետք է լինի։

― Դա սքանչելի է։ Եվ ինչպես եք խնամքով ու վարպետորեն դուք ընտրել ու դասավորել բառերը, որպեսզի հաստատեք ու հիմնավորեք այն ամենը, ինչ ասել եք Երրորդ աստիճանի զորեղության և ֆունկցիաների մասին։ Երկրորդը, հավանաբար, կարող էր առաջացնել բանականության լոկ ժամանակավոր կորուստ, բայց միայն Երրորդն է ընդունակ դրա բացակայությունը դարձնելու մշտական։ Երկրորդ աստիճանի հովանու տակ կառուցված ֆրազը, հնարավոր է, դեռ պարունակեր իմաստի նման ինչ֊որ մի բան, ավելի ճիշտ՝ իմաստի խաբուսիկ նմանակում, մինչդեռ Երրորդ աստիճանի մոգական ուժը, և միայն նա՛ է վերացնում այդ բացը։ Բացի այդ, անտարակուսելի է․ հենց Երրորդ աստիճանն է Քրիստոնեական գիտությունն օժտում ևս մի հիանալի հատկությամբ՝ ես նկատի ունեմ նրա թեթև և սահուն, հարուստ, ռիթմիկ և ազատ լեզուն։ Հավանաբար դա ունի իր հատուկ պատճառը։

― Օ՜, այո։ Աստված֊Ոգի, Ոգի֊Աստված, երիկամներ, լյարդ, բանականություն, խելք։

― Հիմա ամե՛ն ինչ հասկանալի է։

― Քրիստոնեկան գիտության մեջ անհասկանալի ոչինչ չկա, որովհետև Աստված միասնական է, Ժամանակը միասնական է, Անհատը միասնական է և կարող է լինել իր նմաններից մեկը, շատերից մեկը, ինչպես, օրինակ, առանձին մարդը, առանձին ձին, մինչդեռ Աստված միասնական է, ոչ թե շատերից մեկն է, այլ մեն միակը և իրեն հավասարը չունեցող։

― Դրանք ազնիվ մտքեր են։ Ես ուղղակի այրվում եմ ավելի շատ բան իմանալու ցանկությունից։ Ասացեք, Քրիստոնեական գիտությունը ինչպե՞ս է բացատրում մշտական երկվության հոգևոր վերաբերմունքը պատահական շեղման նկատմամբ։

― Քրիստոնեական գիտությունը շրջում է Հոգու և մարմնի թվացող հարաբերությունը, ինչպես որ աստղաբաշխությունը շրջում է արեգակնային համակարգի մարդկային ընկալումը և մարմինը ենթադրում է Ոգուն։ Ինչպես որ Երկիրն է պտտվում անշարժ Արեգակի շուրջը, թեպետ դրան դժվար է հավատալ, երբ մենք նայում ենք ծագող լուսատուին, ճիշտ այդպես էլ մարմինը, որը հանգչող Ոգու սոսկ խոնարհ ծառան է, թեև մեր սահմանափակ բանականությանը հակառակն է թվում։ Բայց մենք դա երբեք չենք հասկանա, եթե ընդունենք, որ Հոգին գտնվում է մարմնի մեջ կամ Ոգին՝ մատերիայի մեջ և որ մարդն անկենդան աշխարհի մի մասն է։ Հոգին Աստվածն է՝ անփոփոխ ու հավերժական, իսկ մարդը գոյակցում է Հոգու հետ և արտացոլում է այն, որովհետև սկբզբների սկիզբը Ամբողջ գոյն է, իսկ Ամբողջ Գոյն ընդգրկում է Հոգին֊Ոգին, Ոգին֊Հոգին, սերը, բանականությունը, ոսկորները, լյարդը, իրեն նմաններից մեկին, միակին և հավասար չունեցողին։

― Որտեղի՞ց է ծագել Քրիստոնեական գիտությունը։ Դա աստվածային պարգև՞ է, թե այն երևան է եկել պատահաբար, ինքն իրեն։

― Որոշ իմաստով այն աստվածային պարգև է։ Այսինքն դրա զորությունը բխում է Աստծուց, բայց այդ զորության և դրա դերի հայտնագործումը պատկանում է մի ամերիկացի տիկնոջ։

― Ա՜յ թե ինչ։ Իսկ ե՞րբ է դա պատահել։

― Հազար ութ հարյուր վաթսունվեց թվականին։ Դա անմոռանալի տարեթիվ է, երբ ցավը, հիվանդությունները և մահը հավիտյանս անհետացան երկրի երեսից։ Այսինքն անհետացան այն պատրանքները, որոնք նշվում են այդ բառերով։ Իսկ այդ բաներն իրենք առհասարակ երբեք գոյություն չեն ունեցել, այդ պատճառով էլ, երբ հայտնաբերվեց, որ դրանք չկան, ապա հեշտությամբ վերացվեցին։ Այդ հայտնագործման պատմությունը և դրա էությունը նկարագրված են այս գրքում, և․․․

― Գիրքը գրել է ակդ տիկի՞նը։

― Այո, գիրքը նա ինքն է գրել, ամբողջը, սկզբից մինչև վերջ։ Գիրքը կոչվում է «Գիտությունը և առողջությունը Աստվածաշնչի մեկնաբանությամբ», որովհետև տիկինը պարզաբանում է Աստվածաշունչը․ առաջ ոչ ոք այն չէր հասկանում։ Նույնիսկ տասներկու առաքյալները։ Ես ձեզ համար կկարդամ սկիզբը։

Բայց պարզվեց, որ նա ակնոցը մոռացել էր։

― Ոչինչ, դա կարևոր չէ, ― ասաց նա։ ― Ես բառերը հիշում եմ, չէ որ մենք բոլորս՝ Քրիստոնեական գիտության քարոզիչներս, գիրքն անգիր գիտենք․ մեր աշխատանքում դա անհրաժեշտ է։ Այլապես սխալներ կգործեինք և չարիք կպատճառեինք։ Ուրեմն, լսեք․ «Հազար ութ հարյուր վաթսունվեց թվականին ես հայտնագործեցի Մետաֆիզիկական բուժման գիտությունը և այն անվանեցի «Քրիստոնեական գիտություն»։ Այնուհետև նա ասում է, և ես այն կարծիքին եմ, որ դա հիանալի է ասված․ «Քրիստոնեական գիտության» միջոցով կրոնը և բժշկագիտությունը շնչավորվում են նոր, աստվածային բնույթով ու էությամբ, հավատը և ըմբռնողությունը թևավորվում են, իսկ մտքերը հաղորդակցվում են անմիջականորեն Աստծու հետ», ― սրանք ճշտորեն նրա խոսքերն են։

― Շատ գեղեցիկ է ասված։ Եվ, բացի այդ, դա փայլուն գաղափար է՝ Աստծուն նշանել բժշկության հետ, այլ ոչ թե բժշկությանը՝ դագաղագործի հետ, ինչպես առաջ էր․ չէ որ Աստվածն ու բժշկությունը, ըստ էության, արդեն պատկանում են միմյանց, լինելով մեր հոգևոր ու ֆիզիկական առողջության հիմքը։ Ինչպիսի՞ դեղեր եք դուք տալիս սովորական հիվանդությունների դեպքում, օրինակ․․․

― Մենք երբեք դեղեր չենք տալիս, ոչ մի պարագայում։ Մենք․․․

― Բայց, տիկին Ֆուլեր, չէ որ այնտեղ ասված է․․․

― Ինձ ամենևին չի հետաքրքրում, և ես չեմ ուզում այդ մասին խոսել։

― Ես շատ եմ ցավում, եթե որևէ բանով ձեզ վիրավորեցի, բայց ձեր պատասխանը կարծես թե հակասում է․․․

― Քրիստոնեկան գիտության մեջ ոչ մի հակասություն չկա։ Դա հնարավոր չէ, քանի որ գիտությունը բացարձակ է։ Այլ կերպ լինել չի էլ կարող, քանի որ նրա անմիջական աղբյուրը Սկզբների սկիզբն է, Համապարփակը, ինչպես նաև Հոգին, ոսկորները, մեկը շատերից, միակը և իրեն հավասարը չունեցողը։ Դա շնչավորված մաթեմատիկան է, զտված նյությական խարամից։

― Այդ ես հասկանում եմ, բայց․․․

― Այն խարսխվում է Անվիճարկելի սկզբունքի անխորտակելի հիմքի վրա։

Բառը զարնվելով իմ գանգին, փշրվեց, երբ փորձում էր անցնել նրա միջով, ու շշմեցրեց ինձ, բայց նախքան ես կկարողանայի հարց տալ, թե դա ինչ առնչություն ունի գործի հետ, նա արդեն բացատրում էր․

― Անվիճարկելի սկզբունքը Ոգով գիտականորեն բուժելու բացարձակ սկզբունքն է, գերագույն Ամենազորությունը, որը մարդկային որդիներին և դուստրերին ազատում է ամեն մի չարիքից, որին ենթակա է մարմինը։

― Բայց, իհարկե, ո՛չ ամեն մի չարիքից, ո՛չ ամեն մի ավերածությունից։

― Ցանկացած, առանց բացառության․ այնպիսի մի բան, ինչպիսին ավերածությունն է, չկա։ Այն իրական չէ, այն գոյություն չունի։

― Բայց առանց ակնոցի ձեր թուլացող տեսողությունը ձեզ թույլ չի տալիս․․․

― Իմ տեսողությունը չի կարող թուլանալ․ ոչ մի բան չի կարող թուլանալ․ Ոգին տիրակալ է, իսկ Ոգին անկում թույլ չի տալիս։

Նա բարբառում էր Երրորդ աստիճանի ներշնչմամբ, ուստի միտք չուներ առարկել։ Ես թեման փոխեցի և նորից սկսեցի հարց ու փորձ անել Նախահայտնագործողուհու մասին։

― Հայտնագործումը կատարվել է հանկարծակի, ինչպես որ Կլոնդայկը, կամ այն երկար ժամանակ նախապատրաստվել ու հղացել է, ինչպես Ամերիկայի հայտնագործումը։

― Ձեր համեմատությունները սրբապիղծ են, դրանք վերաբերում են ստոր բաների․․․ Բայց թողնենք այդ։ Ես կպատասխանեմ հենց Նախահայտնագործողուհու բառերով․ «Սստված իր գթասրտությամբ երկար տարիներ ինձ նախապատրաստում էր այն բանի համար, որ ես ընդունեի ի վերուստ առաքված հայտնությունը՝ Ոգով գիտականորեն բուժելու բացարձակ սկզբունքը»։

― Ահա՜ թե ինչ, երկար տարիներ։ Իսկ որքա՞ն։

― Հազար ութ հարյուր։

― Աստված֊Ոգի, Ոգի֊Աստված, Աստված֊բարություն, ճշմարտություն, ոսկորներ, երիկամներ, շատերից մեկը, միակը և հավասարը չունեցողը․ սա ցնցո՛ղ է։

― Դուք բոլոր հիմքերն ունեք զարմանալու, պարոն։ Եվ, այնուամենայնիվ, դա զուտ ճշմարտություն է։ Հայտնության տասներկուերորդ գլխում կա մի պարզ հիշատակում այդ ամերիկյան տիկնոջ՝ մեր հարգելի և սուրբ Հիմնադրուհու մասին, և այնտեղ էլ հենց կա մարգարեություն նրա գալստյան մասին․ սուրբ Հովհաննը չէր կարող ավելի պարզ նրան մատնացույց անել, բացի միայն հիշատակելով նրա անունը։

― Որքա՜ն դա անհավանական է, որքան զարմանալի։

― Ես կբերեմ հենց նրա բառերը «Աստվածաշնչի մեկնաբանությունից»․ «Հայտնության տասներկուերորդ գլխում <b>կա պարզ ակնարկ մեր՝ տասնիններորդ դարի վերաբերյալ»։</b> Ահա, նկատեցի՞ք։ Լա՛վ հիշեցեք։

― Բայց դա ի՞նչ է նշանակում։

― Լսեք և կիմանաք։ Ես կրկին կհիշատակեմ նրա ոգեշունչ բառերը․ «Սուրբ Հովհաննու հայտնության մեջ, այնտեղ, որտեղ խոսվում է Վեցերորդ կնիքի վերացման մասին, որը տեղի ունեցավ Ադամից վեց հազար տարի հետո, կա մի ուշագրավ մանրամասնություն, որը  <b>հատուկ առնչություն ունի մեր դարի հետ»։</b> Ահա այն․

«Գլուխ XII: 1. ― Եվ երկնքում հայտնվեց մեծ խորհրդանշանը՝ արևազարդ կին, նրա ոտքերի տակ լուսինը, և նրա գլխին տասներկու աստղերից կազմված պսակ»։

Դա մեր առաջնորդն է, մեր Մայրը, Քրիստոնեական գիտության մեր Նախահայտնագործողուհին․ ի՞նչը կարող է լինել ավելի պարզ, ի՞նչը կարող է լինել ավելի անտարակուսելի։ Եվ էլի՛ ուշադրություն դարձրեք հետևյալի վրա․

«Գլուխ XII: 6. ― Իսկ կինը փախավ անապատ, որտեղ աստծու կողմից նրա համար պատրաստված տեղ կար»։

― Դա Բոստոնն է։ Ես ճանաչում եմ այն։ Դա հոյակա՜պ է։ Ես ցնցված եմ։ Առաջ ես բոլորովին չէի հասկանում այդ տեղերը, խնդրում եմ, շարունակեք ձեր․․․ ձեր․․․ ապացույցները։

― Հիանալի՜ է։ Լսե՛ք շարունակությունը․

«Գլուխ X: 1 ― 2։ ― Եվ ես տեսա ուրիշ Հրեշտակի, որն ուժեղ էր և իջնում էր երկնքից, ամպերով պարուրված․ նրա գլխավերևում ծիածան էր կապած, և նրա դեմքը արեգակի էր նման, և նրա ոտքերը հրեղեն սյուների էին նման, նրա ձեռքին կար բաց գիրք»։

― Բաց գիրք․․․ Ուղղակի գիրք․․․ ի՞նչը կարող է լինել ավելի համեստ։ Բայց դրա նշանակությունն այնքա՜ն վիթխարի է։ Դուք, հավանաբար, կռահեցիք, թե դա ինչ գիրք է եղել։

― Մի՞թե։

― Այն իմ ձեռքին է՝ Քրիստոնեական գիտությունը։

― Սեր, լյարդ, լույս, ոսկորներ, հավատ, երիկամներ, շատերից մեկը, միակը և հավասարը չունեցողը՝ ես չեմ կարողանում զարմանքից ուշքի գալ։

― Անսացեք մեր Հիմնադրուհու պերճախոս բառերին․ «Եվ այնժամ երկնային ձայնը կոչ արեց․ «Գնա՛, վերցրու բաց գիրքը․ վերցրու և կեր այն․ դառը կլինի քո որովայնում, բայց շուրթերիդ վրա քաղցր կլինի ինչպես մեղրը»։ Մահկանացու, խոնարհվի՛ր սուրբ խոսքերի առջև։ Ձեռնամուխ եղիր Աստվածային գիտությանը։ Կարդա այն սկզբից մինչև վերջ։ Ուսումնասիրիր այն, մտորիր նրա շուրջը։ Ճաշակիր այն, իրոք դա համով քաղցր կլինի և կբուժի քեզ, բայց երբ դու այն մարսես ու դառնություն զգաս, մի տրտնջա ճշմարտության հանդեպ»։ Պարոն, հիմա դուք գիտեք մեր անհամեմատելի և Աստվածային սրբազան գիտության պատմությունը և գիտեք, որ մեր երկրի վրա այն միայն հայտնագործվել է, բայց նրա ծագումը աստվածային է։ Իսկ այժմ ես գիրքը կթողնեմ ձեզ ու կգնամ, բայց դուք ոչ մի բանի մասին չանհանգստանաք, ես ձեզ կբուժեմ հեռակա կարգով այնքան ժամանակ, մինչև որ քուն մտնեմ։


===Գլուխ երրորդ===

Հեռակա և համատեղ բուժման մոգական ներգործությամբ ոսկորներս սկսեցին կամաց֊կամաց ներս քաշվել և անհետանալ։ Այդ բարի գործը սկսվեց արագ թափով և առաջ գնաց լրիվ ընթացքով։ Իմ մարմինը եռանդագին ձգվում էր և ամեն կերպ ճկվում, որպեսզի հեշտացներ վերականգնման պրոցեսը, և յուրաքանչյուր մեկ֊երկու րոպեն մեկ անգամ իմ մարմնում ինչ֊որ տեղ լսվում էր ցածրաձայն շրխկոց, և ես հասկանում էի, որ այդ պահին ջարդված ոսկրի երկու ծայրերը հաջողությամբ միանում են։ Թեթևակի խուլ շրխկոցը, ճռճռոցը, կրճտոցը և թխթխկոցը չէին դադարում հաջորդ երեք ժամվա ընթացքում, հետո ամեն ինչ լռեց, ջարդված բոլոր ոսկորները սերտաճեցին։ Մնացին միայն հոդախախտումները, դրանք յոթն էին ու ոչ ավելի՝ ազդրերի, ուսերի, ծնկների և վզի, այնպես որ դրանց հաշիվը շուտով մաքրվեց՝ դրանք մեկը մյուսի հետևից խուլ շրխկոցով սահում ընկնում էին իրենց տեղը, ասես ինչ֊որ տեղ խցան էր դուրս թռչում, և ես ոտքի ցատկեցի ամբողջովին նորացած, առանց մի վնասվածքի՝ եթե խոսքը վերաբերում է կմախքին, և մարդ ուղարկեցի ձիաբույժի հետևից։

Ես հարկադրված էի այդ բանն անել հարբուխի և ստամոքսացավերի պատճառով․ մտադիր չէի դրանք նորից վստահել այդ կնոջը, որին չէի ճանաչում, և հասարակ հիվանդություններ բուժելու նրա ընդունակության նկատմամբ վերջնականապես հիասթափված էի։ Դրա համար ունեի ծանրակշիռ հիմքեր․ չէ որ հարբուխը և ստամոքսացավերը նրան էին վստահված հենց սկզբից այնպես, ինչպես որ ջարդվածքները, բայց նա մազաչափ անգամ չթեթևացրեց այդ ցավերը, ընդհակառակը, ստամոքսս ավելի ու ավելի ուժեղ էր ցավում, ցավերն ավելի սաստիկ էին ու անտանելի, հիմա թերևս այն պատճառով, որ ես արդեն քանի ժամ ոչինչ չէի կերել ու խմել։

Եկավ ձիաբույժը, շատ սիրալիր մի մարդ, որը լի էր հիվանդի նկատմամբ հոգատարությամբ ու մասնագիտական հետաքրքրությամբ։ Ինչ վերաբերում է հոտին, որ բուրում էր նրանից, ապա դա բավականաչափ սուր էր․ ճիշտն ասած, նրանից ախոռի հոտ էր գալիս, և ես փորձեցի տեղնուտեղը նրա հետ պայմանավորվել հեռակա բուժման մասին, բայց երբ տեսա, որ դա նրա մասնագիտությունը չէր, քաղաքավարությունից դրդված, չպնդեցի։ Նա զննեց ատամներս, շոշափեց կոճերս և հայտարարեց, որ տարիքս և ընդհանուր վիճակս իրեն թույլ են տալիս դիմելու եռանդուն միջոցների, ուստի նա ինձ կտա որոշ բաներ, որպեսզի ստամոքսիս ցավը վերածի դաբաղի, իսկ հարբուխս՝ պտուտախտի․ այն ժամանակ նա իր տարերքի մեջ կլինի, և ինձ բուժելը նրա համար կլինի ամենահեշտ բանը։ Նա փոքրիկ լագանի մեջ թեփաշիլա լցրեց և ասաց, որ դրա մի լրիվ շերեփը, սկիպիդարից և անվայուղից պատրաստված դեղախառնուրդի հետ միասին, յուրաքանչյուր երկու ժամը մեկ մեջընդմեջ ընդունելու դեպքում կա՛մ քսանչորս ժամվա ընթացքում իմ միջից դուրս կմղի հիվանդությունը, կա՛մ կառաջացնի այլ կարգի զանազան զգացողություններ, որոնք ինձ կստիպեն մոռանալ հիվանդություններս։ Առաջին դեղաքանակը նա տվեց ինձ անձամբ, իսկ հետո գնաց, հրաժեշտի ժամանակ ասելով, որ ես կարող եմ ուտել ու խմել ինչ որ կամենամ և ուզածս քանակությամբ։ Բայց ես այլևս սոված չէի, և սնունդը ինձ չէր հետաքրքրում։

Ես վերցրի տիկին Ֆուլերի թողած Քրիստոնեական գիտության մասին գիրքը ու կարդացի կեսը։ Հետո խմեցի մի լիքը շերեփ դեղախառնուրդ և շարունակեցի կարդալ մինչև վերջ։ Դրանից հետո իմ վերապրածը շատ հետաքրքիր էր և լի անսպասելի հայտնագործումներով։ Մինչ իմ մեջ կատարվում էր ցավերը դաբաղի, իսկ հարբուխը պտուտախտի փոխարկվելու պրոցեսը՝ դրան ուղեկցող ղռղռոցով, ֆշշոցով, ցնցումներով ու կլկլոցով, ես ամբողջ ժամանակ զգում էի առաջնության համար մղվող լարված պայքարը ջրախառն կերի, հեղուկ դեղախառնուրդի ու գրականության միջև, ըստ որում հաճախ չէի կարողանում ճշգրտորեն որոշել, թե որն է հաղթում և հեշտությամբ տարբերում էի գրականությունը մյուս երկուսից միայն այն ժամանակ, երբ սրանք անջատ֊անջատ էին, այլ ոչ թե միախառնված, որովհետև թեփից պատրաստված ջրախառն կերի և էկլեկտիկ դեղախառնուրդի միացությունը երկու կաթիլ ջրի պես նման է ալեկոծված Անվիճարկելիի սկզբունքին, և աշխարհում դրանք ոչ ոք չէր կարողանա տարբերել միմյանցից։ Վերջապես, բանը հասավ վախճանին, բոլոր էվոլյուցիաները ավարտվեցին լիակատար հաջողությամբ, բայց ես կարծում եմ, որ այդ արդյունքը ձեռք կբերվեր նաև նյութերի պակաս ծախսումներով։ Ջրախառն կերը, հավանաբար, անհրաժեշտ էր ստամոսքսային ցավերը դաբաղի վերափոխելու համար, բայց ես հավատացած եմ, որ պտուտախտ հեշտությամբ կարելի էր ստանալ հենց միայն գրականությունից, և որ այդ ճանապարհով ստացված պտուտախտն ավելի լավորակ ու ավելի կայուն կլիներ, քան մեկ ուրիշը, որ կստացվեր ձիաբույժի արհեստական եղանակներով։

Որովհետև բոլոր տարօրինակ, անմիտ, անհասկանալի և անբացատրելի գրքերից, որ ստեղծվել են մարդու երևակայությամբ, առաջնության դափնին, անկասկած, պատկանում է այս գրքին։ Այն գրված է անսահման ինքնավստահության և ինքնագոհության ոգով, իսկ նրա թափը, նրա ավյունը, նրա անդրդվելի լրջությունը հաճախ ստեղծում են պերճախոսության պատրանք նույնիսկ այն ժամանակ, երբ բառերի մեջ դուք իմաստի նշույլ անգամ չեք գտնի։ Կան շատ մարդիկ, որոնք երևակայում են, թե այդ գիրքը իրենց համար հասկանալի է․ ես այդ գիտեմ, որովհետև զրուցել եմ նրանց հետ, բայց բոլոր դեպքերում այդ նույն մարդիկ երևակայում էին, որ ցավ, հիվանդություն և մահ չկա բնության մեջ և որ աշխարհում առհասարակ չկան իրական բաներ՝ փաստորեն գոյություն չունի ոչինչ, բացի Ոգուց։ Այս հանգամանքը որոշ չափով գցում է նրանց կարծիքի արժեքը։ Երբ այդ մարդիկ խոսում են Քրիստոնեական գիտության մասին, վարվում են այնպես, ինչպես տիկին Ֆուլերը, արտահայտվում են ոչ թե իրենց բառերով, այլ գրքի լեզվով․ նրանք ձեր գլխին տեղում են տպավորիչ անհեթեթություններ և միայն հետագայում եք նկատում, որ այդ ամենը իրենց հորինածը չէ, այլ պարզապես ծաղկաքաղ է․ թվում է, թե այդ փոքրիկ հատորը նրանք անգիր գիտեն, և դրան վերաբերվում են  ակնածանքով, ինչպես սրբության, ես կասեի՝ ինչպես երկրորդ Աստվածաշնչի։ Այդ գիրքը գրվել է բացահայտորեն Երրորդ աստիճանի պատճառած մտավոր ամլացման փուլում, և ես հավատացած եմ, որ ոչ ոք, բացի այդ աստիճանում գտնվողներից, չէր կարողանա այնտեղ հայտնաբերել թեկուզ մի կաթիլ իմաստ։ Երբ այն կարդում եք, թվում է, թե լսում եք բուռն, խորտակիչ, մարգարեական ճառ՝ անհասկանալի լեզվով, դուք ըմբռնում եք նրա ոգին, բայց ոչ այն, ինչի մասին այնտեղ ասվում է։ Կամ էլ այսպես․ ձեզ թվում է, թե լսում եք ինչ֊որ ուժգին փողային գործիքի նվագ․ այն ոռնում է, ենթադրելով, թե դա մեղեդի է, իսկ նրանք, ովքեր նվագախմբում չեն նվագում, լսում են պարզապես մարտաշունչ փողային հնչյուն, ըստ որում այդ կոչը միայն գրգռում է հոգին, բայց նրան ոչինչ չի ասում։

Այն անխռով ինքնագոհությունը, որով ներծծված է այդ գիրքը, կարծես թե բուրում է աստվածային ծագումով, այն առնչված չէ երկրային ոչ մի բանի հետ։ Հասարակ մահկանացուին հատուկ չէ այդպիսի անհողդողդ համոզմունքն ամեն ինչում, այդպիսի անսահման գերազանցության զգացումը, այդպիսի անխոհեմ ինքնահիացումը։ Երբեք չներկայացնելով որևէ բան, որ իրավամբ կարելի լիներ անվանել «ապացույց» ծանրակշիռ բառով, իսկ երբեմն էլ բնավ ոչինչ չվկայակոչելով և ոչ մի բանի վրա չհիմնելով իր հետևությունները, այն բարձրաձայն ազդարարում է՝ ԵՍ ԱՊԱՑՈԻՑԵԼ ԵՄ  այս ու այս։ Աստվածաշնչի դեռևս չմեկնաբանված որևէ հատվածի իմաստը գտնելու և պարզաբանելու համար հարկավոր է պապի և նրա եկեղեցու բոլոր սյուների հեղինակությունը, հարկավոր է ժամանակի, աշխատանքի և մտորումների վիթխարի ծախսում, բայց հեղինակն այդ ամենից բարձր է, նա տեսնում է ամբողջ Աստվածաշունչը կուսական վիճակում և ժամանակի աննշան ծախսումով ու մտավոր ջանքերի առանց որևէ ծախսման մեկնաբանում է այն ծայրից ծայր, փոփոխում և ուղղում է նշանակությունները, իսկ այնուհետև դրանք հեղինակավոր կերպով պարզաբանում է, ձեռնածություններ անելով նույն կարգի բանաձևերով, ինչպես՝ «Եղիցի լույս։ Եվ եղավ լույս»։ Աշխարհի արարչագործման ժամանակից ի վեր առաջին անգամ դաշտերի, ծովերի ու շեների վրա որոտաց այդ կատարյալ ինքնագոհ, անպատկառ ու անառարկելի ձայնը։

{{ԵրեքԱստղ}}

Հունվար, 1903: Նոր և արտասովոր տերմինաբանությամբ ամեն մի գիրք առաջին ընթերցման դեպքում համարյա հաստատապես ընթերցողին թողնում է ոգու խռովահույզ ու սարկաստիկ վիճակում։ Բայց հիմա, երբ վերջին երկու ամսվա ընթացքում ես ջանասիրությամբ ուսումնասիրեցի «Գիտության և առողջության» հատուկ բառարանը, այլևս այդ գրքի էությունը դժվար չեմ համարում հասկանալու համար։

Հ․Գ։ Այն իմաստնությունը, որ ես քաղեցի վերոհիշյալից, արդեն ինձ ծառայություն մատուցել է և մի անգամ փրկել անախորժությունից։ Մոտ մեկ ամիս սրանից առաջ ես մի համալսարանից ստացա դոկտոր Էդվարդ Էնտոնի Շպիտցկայի «Տարբեր ռասաների ուղեղի անատոմիան» աշխատությունը։ Մտածեցի, թե համալսարանի համար ցանկալի է ստանալ իմ կարծիքն ու աշխատության մասին, խիստ շոյված էի ինձ արժանացրած ուշադրության համար և պատասխանեցի, որ ամենամոտ ժամանակում կարծիքս կներկայացնեմ։ Նույն երեկոյան թողեցի հոգնեցուցիչ թափառումները Քրիստոնեական գիտության թավուտներում և գործի անցա։ Գրեցի մի հուզիչ գլուխ և որոշեցի կարծիքս ավարտել հաջորդ օրը, բայց այնպես պատահեց, որ հարկադրված եղա մեկ շաբաթ բացակայել, և շուտով ինձ գրավեցին միանգամայն այլ գործեր։ Ու միայն այսօր, համարյա մեկամսյա ընդմիջումից հետո, կրկին անդրադարձա ուղեղի վերաբերյալ իմ գրավոր կարծիքին։ Այդ ժամանակամիջոցում ես ձեռք էի բերել նոր իմաստնություն, և ամբողջ գրածս վերակարդացի խիստ ամոթի զգացումով։ Զգացի, որ աշխատանքը սկսել եմ ամենևին էլ ոչ այն տրամաբանությամբ, ինչպես հարկավոր էր, բնավ ոչ այն հանգիստ ու անաչառ հոգեվիճակում, որին այն միանգամայն արժանի էր։ Որպես մերան քննության առա հետևյալ պարբերությունը․

<b>«Ուղեղի պարիստալ և օկցիպիտալ բլթերի ակոսները (կողմնային մակերես)։ Հետկենտրոնական համալիր։</b> ― Կիսագնդում հետկենտրոնական և ենթակենտրոնական ակոսները միանում են, որպեսզի կազմեն 8,5 սմ երկարությամբ անընդհատ ակոս։ Թիկնայնորեն ակոսը երկատվում է, գոյացնելով հիրուս, որը դրսևորում է հարկենտրոնական ակոսի վերջնամասում։ Հարկենտրոնական ակոսի վերջնամասին մոտենում է անդրապարիետալ գալարը։ Միացյալ ակոսից ընդամենը սկիզբ է առնում հինգ ճյուղավորում։ Մի վադումը դա բաժանում է պարիետայից, մյուս վադումը՝ կենտրոնականից»։

Որքան խղճուկ եմ զգում ինձ այժմ, երբ տեսնում եմ, թե ինչպես է այն ժամանակ այդ տարբերությունը բորբոքել ինձ և ինչպիսի արհամարհանքով եմ ես դրա մասին գրել։ Ես գրել էի, որ հեղինակի ոճը սարսափելի է՝ դժվարըմբռնելի, քաոսային, ժամանակ առ ժամանակ անզուսպ․ որ հարցը մեկնաբանվում է խճճված ձևով ու ոչ ճիշտ, իսկ դա կարող է ընթերցողին միայն փակուղու առջև կանգնեցնել, որ պարզության պակասը կրկնապատկվում է բառապաշարի աղքատությամբ․ որ հեղինակն իր զգացումներն արտահայտելու չափը չի ճանաչում․ որ, եթե ես ունենայի մի շուն, որ այդպիսի գրգռված ու խառնաշփոթ վիճակի մեջ ընկներ գլխուղեղի անատոմիայի նման մի խաղաղ առարկայի առիթով, այլևս նրա համար հարկ չէի վճարի, և այստեղ ինքս էլ զայրացա ու խիստ արտահայտությունների մի շարան տեղացի այդ ամբողջ շնային անհեթեթությունների առթիվ և հայտարարեցի, որ նույնպիսի հաջողությամբ կարելի է փորձել հասկանալու «գիտությունը և առողջությունը»։

Հիմա արդեն գիտեմ, թե ինչն ինձ անհարմար կացության մեջ դրեց, և ուրախ եմ այն ընդմիջման համար, որն ինձ խանգարեց գրավոր կարծիքս ուղարկել համալսարան։ Մարմնովս սարսուռ է անցնում, երբ հիշում եմ, թե այնտեղ ինչ կմտածեին իմ մասին։ ― Ծան հեղինակի։


===Գլուխ չորրորդ===

Ոչ ոչ չի տարակուսում, որ ոգին մարմնի վրա հսկայական ազդեցություն է գործում․ ես ևս դրանում հավատացած եմ։ Հին ժամանակներից ի վեր կախարդը, երազահանը, գուշակողը, հեքիմը, շառլատանը, ինքնուս բուժակը, կրթված բժիշկը, ոգեկոչողն ու հիպնոսողն իրենց պրակտիակայում օգտագործել են <b>հիվանդի երևակայությունը։</b> Նրանք բոլորն ընդունել են այդ ուժի առկայությունն ու զորությունը։ Բժիշկները շատ հիվանդների ապաքինում են հացի հաբերով․ նրանք գիտեն, որ այնտեղ, որտեղ հիվանդությունն առաջացել է երևակայության հետևանքով, բժշկի նկատմամբ հիվանդի հավատը հացի հաբերին էլ բուժիչ հատկություն կշնորհի։

<b>Հավատ բժշկի նկատմամբ։</b> Թերևս, ամբողջ բանն էլ հենց այդ է։ Այո՛, կարծես թե այդպես է։ Մի ժամանակ միապետը խոցերը բուժում էր թագավորական ձեռքի մեկ հպումով։ Հաճախ նա զարմանալի ապաքինումներ էր կատարում։ Կարո՞ղ էր, արդյոք, այդ բանն անել։ Կարծում եմ, որ մենք չպետք է դրանում տարակուսենք։ Կարծում եմ, մենք կարող ենք միանգամայն հավատացած լինել, որ ամեն դեպքում ապաքինում էր ոչ թե թագավորի ձեռքի հպումը, այլ հիվանդի հավատը այդ հպան հրաշագործ ազդեցության նկատմամբ։ Իսկական ու հիանալի ապաքինումները կատարվում էին սուրբ մասունքների օգնությամբ։ Մի՞թե չի կարելի ենթադրել, որ ցանկացած այլ ոսկորներն էլ հիվանդի վրա կներգործեն ճիշտ նույն կերպ, եթե նրանից թաքցնեին, որ դրանք իսկականը չեն։ Երբ փոքր տղա էի, մեր քաղաից հինգ մղոնի վրա ապրում էր մի ֆերմերուհի, որը հռչակված էր որպես հավատով բուժող․ նա իրեն այդպես էր անվանում։ Տառապյալներն ամբողջ շրջակայքից անվերջ հոսանքով գնում էին նրա մոտ, նա ձեռքը դնում էր նրանց վրա և ասում․ «Հավատա՛, դա այն ամենն է, ինչ քեզ հարկավոր է», և նրանք հեռանում էին, մոռանալով իրենց հիվանդությունը։ Նա կրոնամոլ կին չէր և հավակնություն չուներ տիրանալու ինչ֊որ գերբնական ապաքինող ուժի։ Նա խոստովանում էր, որ ապաքինողը հիվանդի հավատն է նրա նկատմամբ։ Մի քանի անգամ նա իմ ներկայությամբ ակնթարթորեն վերացրել է սաստիկ ատամնացավը, ըստ որում բուժվողը իմ մայրն էր։ Ավստիայում կա մի գյուղացի, որն այդ արհեստով հիմնել է մի ամբողջ առևտրական գործ և բուժում է թե՛ հասարակ մարդկանց և թե՛ անվանիներին։ Ժամանակ առ ժամաակ նրան բանտ են նստեցնում, որ չունենալով դիպլոմ, մարդկանց բուժմամբ է զբաղվում, բայց երբ նա բանտից դուրս է գալիս, նրա գործն առաջվա նման ծաղկում է, որովհետև անվիճելիորեն հաջող է բուժում, և նրա համբավը չի նվազում։ Բավարիայում մի մարդ կա, որն այնքան մեծ թվով հիվանդների է ապաքինել, որ հարկադրված է եղել թողնել թատերական հյուսնի իր մասնագիտությունը, որպեսզի բավարարի հիվանդների հարաճուն պահանջը։ Տարեցտարի նա գործում է իր հրաշքները և արդեն հարստացել է։ Նա ցույց չի տալիս, թե իրեն օգնում են կրոնը կամ ինչ֊որ անդրշիրիմյան ուժեր․ պարզապես, ինչպես ինքն է գտնում, նրա մեջ մի բան կա, որը հիվանդներին վստահություն է ներշնչում, ամբողջ բանը այդ վստահությունն է, այլ ոչ թե իրենից բխող ինչ֊որ խորհրդավոր ուժ։

{{ԵրեքԱստղ}}

Հունվար, 1903։ Ինձ անձամբ լավ հայտնի է մի «հրաշք»՝ ապաքինում անդամալուծությունից, որն ամբողջ երկու տարի հիվանդին գամել էր անկողնուն, չնայած Նյու Յորքի լավագույն բժիշկների բոլոր ջանքերին։ Մի թափառաշրջիկ «շառլատան» (այդպես էին նրան կոչում) հիվանդին այցելեց ընդամենը երկու առավոտ, նա հիվանդ կնոջը բարձրացրեց անկողնուց ու ասաց․ «Գնա՛»։ Եվ հիվանդը գնաց։ Դրանով էլ ամեն ինչ վերջացավ։ Դա քառասուներկու տարի սրանից առաջ էր։ Ու այդ ժամանակվանից հիվանդը քայլում է։ ― Ծան․ հեղինակի։

Վերջին քառորդ դարում Ամերիկայում երևան են եկել զանազան անուններով մի քանի բժշկական աղանդներ և դրանք բոլորն էլ զգալի հաջողություն ունեն առանց դեղերի օգտագործման հիվանդությունները բուժելու գործում։ Դրանց թվում են Ոգեբուժումը, Հավատաբուժումը, Աղոթքաբուժումը, բուժումը Հոգեկան գիտությամբ և բուժումը Քրիստոնեական գիտությամբ։ Եվ միանգամայն տարակուսելի է, որ դրանք բոլորն էլ հրաշքներ են գործում միևնույն հին, ամենազոր միջոցի՝ հիվանդի երևակայության օգնությամբ։ Անունները տարբեր են, թեև բուժման եղանակի մեջ ոչ մի տարբերություն չկա։ Սակայն աղանդները պատշաճը չեն մատուցում այդ միջոցին, յուրաքանչյուրը հայտարարում է, թե բուժման իր եղանակը տարբերվում է մյուս բոլորի եղանակներից։

Նրանք բոլորը կարող են պարծենալ ապաքինման առանձին դեպքերով․ դրանում վիճելու հարկ չկա։ Հավատաբուժումը և Աղոթքաբուժումը, երբ դրանք օգուտ չեն բերում, թերևս, վնաս էլ չեն պատճառում, որովհետև հիվանդին չեն արգելում դիմելու դեղորայքի օգնությանը, եթե նա այդ ցանկանա, իսկ մյուսները դեղորայքն արգելում են և հայտարարում, թե իրենք ընդունակ են բուժելու մարդու ամեն մի հիվանդություն, ինչպիսին միայն գոյություն ունի երկրի երեսին, գործադրելով միայն հոգևոր միջոցներ։ Այստեղ, ըստ իս, կա վտանգի տարր։ Կարծում եմ, որ նրանք չափից դուրս շատ են ինքնավստահ։ Հասարակության վստահությունը, թերևս, ավելի կուժեղանար, եթե նրանք ավելի համեստ պահեին իրենց։

Քրիստոնեական գիտության քարոզչուհին չկարողացավ բուժել ստամոքսիս ցավերն ու հարբուխը, բայց ձիաբույժին դա հաջողվեց։ Սա ինձ համոզում է, որ Քրիստոնեական գիտությունը չափից դուրս շատ է ինքնավստահ։ Կարծում եմ, որ նա պետք է ներքին հիվանդություններին հանգիստ թողնի և սահմանափակվի վիրաբուժությամբ։ Այստեղ նա կկարողանար ծավալվել, գործելով իր եղանակներով։

Ձիաբույժն ինձանից պահանջեց երեսուն կրեյցեր, և ես վճարեցի ավելին, կրկնապատկեցի նրա գումարը և տվեցի մեկ շիլլինգ։ Տիկին Ֆուլերը մի երկար հաշիվ էր ուղարկել մեկ արկղ ոսկորների համար, որոնք նորոգվել էին երկու հարյուր երեսունչորս տեղում՝ յուրաքանչյուր ջարդվածքի համար մեկ դոլար։

― Բացի Ոգուց, ոչինչ գոյություն չունի՞։

― Ոչի՛նչ, ― պատասխանեց նա։ ― Մնացած ամեն բան անէական է, մնացած ամեն բան երևակայական է։

Ես նրան տվեցի երևակայական չեկ, իսկ հիմա նա ինձ հետապնդում է դատարանի միջոցով, պահանջելով էական դոլարներ։

Որտե՞ղ է տրամաբանությունը։


==Մորմոնները==

(«Առանց բեռի» գրքից)


Մի քառասուն րոպե հետո այն կայանում, որտեղ փոխում էին մեր ձիերը, ընթրիքի հրավիրվեցինք մորմոնյան «վրիժառու հրեշտակի» մոտ։ Որքան ինձ հայտնի է, «վրիժառու հրեշտակները մեր օրերի սրբերն» են, ինչպես իրենց անվանում են մորմոնները, որոնց վրա մորմոնյան եկեղեցին մշտական հոգատարություն է դրել բնաջնջելու անցանկանալի  քաղաքացիներին։ Ես անչափ շատ էի լսել այդ ահեղ «հրեշտակների» և նրանց արյունալի մութ գործերի մասին, և սարսուռով մտա այդ մորմոնի տունը, որտեղ պետք է ընթրեինք։ Բայց ավա՜ղ, հակառակ մեր ռոմանտիկական պատրանքներին, նա ճղճղան ու գռեհիկ անպատկառի և զազրախոսի մեկն էր։ Կարող է պատահել, որ նա բավականաչափ արյունարբու էր և լիովին արդարացնում էր «վրիժառուների» անունը, բայց հնարավո՞ր է, արդյոք, որ հրեշտակի, թեկուզև վրիժառու հրեշտակի մեջ, ազնվության նշույլ անգամ չլինի։ Կարելի՞ է, արդյոք, հաշտվել կեղտոտ վերնաշապիկով ու առանց շալվարակալների հրեշտակի հետ։ Կարելի՞ է, արդյոք, հարգել մի հրեշտակի, որը ձիու նման խրխնջում է և ծովահենի նման պարծենում։

Այնտեղ կային նաև ուրիշ անպարկեշտ անձնավորություններ՝ մեր տանտիրոջ եղբայրակիցները։ Նրանց մեջ ջենտլմենական արտաքինով ու վարքագծով աչքի էր ընկնում միայն մեկը՝ Հիբերի որդի Ք․ Քիմբելան, երեսունին մոտ մի բարձրահասակ, բարեկազմ երիտասարդ։ Բազմաթիվ փնթի կանայք, աճապարանքով վազվզում էին սենյակում՝ ձեռքներին սրճամաններ, կտրտած հաց և ընթրիքի այլ պարագաներ։ Մեզ ասացին, որ դրանք տանտիրոջ կանայք են՝ եթե ոչ բոլորը, ապա մի քանիսը։ Դա, իհարկե, հենց այդպես էլ էր, որովհետև եթե նրանք աղախիններ լինեին, իրենց հասցեին չէին հանդուրժի հայհոյանքի ու զազրախոսության այդպիսի տարափ անգամ երկնային հրեշտակի կողմից, առավել ևս այդ դժոխքի ծնունդի։

Այսպիսին էր մեր առաջին ծանոթությունը Արևմուտքի այդ «յուրատեսակ ինստիտուտի» հետ, և պետք է ասել, որ դա մեզ այնքան էլ դուր չեկավ։ Մենք չփորձեցինք առանձնապես զննել այն, այլ շտապ ուղևորվեցինք «մեր օրերի սրբերի» կացարանը, մարգարեների միջնաբերդը, Ամերիկայում միակ բացարձակ միապետության մայրաքաղաքը՝ Աղի լճի քաղաքը։ Երբ գիշերը վրա հասավ, ապաստարան գտանք «Աղի լիճ» հյուրանոցում և արձակեցինք մեր կապկպած իրերը․․․

Սոլթ Լեյք սիթիում մնացինք ընդամենը երկու օր, և այդ պատճառով էլ չհասցրինք հարկ եղածին պես խորանալ բազմակնության համակարգի մեջ, հավաքել համապատասխան փաստական տվյալներ և անել անհրաժեշտ հետևություններ, որպեսզի այնուհետև մի ավելորդ անգամ ամբողջ ազգի ուշադրությունը հրավիրենք այդ հարցի վրա։  Ես շատ էի ուզում այդ բանն անել։ Անձնապաստան երիտասարդի ողջ ավյունով փափագում էի հախուռն կերպով մարտի նետվել և մեծ հաղթանակ տանել, քանի դեռ չէի տեսել մորմոն կանանց։ Տեսա և փափկեցի։ Իմ սիրտը մտքիցս ավելի իմաստուն գտնվեց։ Այն լցվեց կարեկցանքով դեպի այդ թշվառ, անճոռնի ու խղճալիորեն տգեղ արարածները և, շրջվելով, որպեսզի թաքցնեի աչքերս խոնավացրած արցունքները, ինքս ինձ ասացի․ «Ո՛չ։ Այն տղամարդը, որը դրանցից մեկին կնության է վերցնում, հանդես է բերում քրիստոնեական գթասրտություն և արժանի է ոչ թե խիստ դատապարտման, այլ ամբողջ մարդկության անկեղծ գովասանքին, իսկ նա, ով դրանցից վաթսունին է կնության վերցնում, այնքան բարձր ու անշահախնդիր անձնազոհություն է կատարում, որ երկրագնդի ժողովուրդները պետք է գլխարկները հանեն և երկյուղած լռությամբ խոնարհվեն նրա առջև»։<ref>Մորմոնների համառոտ պատմությունը և «Լեռնային մարգագետնում տեղ ունեցած կոտորածի» մասին հոդվածը տես Ա․ և Բ․ հավելվածներում։ ― Ծան․ հեղինակի։</ref>

==Գլուխ XV==


Հեթանոսական որջը։ Խոսակցություններ բազմակնության մասին։

Թոռնիկը և տատիկը։ Հավանոց պաշտոնաթող կանանց համար։

Երեխաներին պետք է խարանել։ Հայրական հոգատարություն ընկեցիկների նկատմամբ։ Ընտանեկան մահճակալ։


Ուրիշ որտե՞ղ կլսեք այդքան գրավիչ պատմություններ անհնազանդ հեթանոսներին կոտորելու մասին։ Դժվար է պատկերացնել ավելի հարմարավետ որևէ բան, քան այն երեկոն, որ մենք անցկացրինք Սոլթ Լեյք սիթիում, հեթանոսներից մեկի որջում, ծխամորճ ծխելով և լսելով այն պատմությունը, թե ինչպես է Բերթոնը ձիով մխրճվել գթություն հայցող անպաշտպան մարդկանց բազմության մեջ և ատրճանակով շանսատակ արել տղամարդկանց ու կանանց։ Եվ թե ինչպես է «վրիժառու հրեշտակ» Բիլ Հիմկենը գնդակահարել Դրաունին ու Առնոլդին այն բանի համար, որ նրանք դատարանի միջոցով սրանից պահանջել էին վճարել իր պարտքը։ Եվ թե ինչպես է Պորտեր Ռոքուելը կատարել իր սարսափելի գործերը։ Եվ թե ինչպես միամիտ մարդիկ, գալով Յուտա, երբեմն վատ են արտահայտվում Բրիգեմ Յունգի, կամ բազմակնության, կամ նույնքան սրբազան մեկ ուրիշ բանի մասին, և արդեն առավոտյան նրանց գտնում են մի որևէ խուլ նրբանցքում գետնին փռված, որտեղ նրանք համբերատար սպասում են դիակառքին։ Ոչ պակաս հետաքրքրիր է լսել հեթանոսների խոսակցությունները բազմակնության մասին․ այստեղ կարելի է իմանալ, թե ինչպես հաստափոր մի խոզ, տոհմավագ կամ եպիսկոպոս, ամուսնացել է մի դեռահաս աղջկա հետ, և դա նրան դուր է եկել, ամուսնացել է նրա քրոջ հետ՝ դուր է եկել, ամուսնացել է երրորդ քրոջ հետ՝ դուր է եկել, ամուսնացել է նրա մոր հետ՝ դուր է եկել, ամուսնացել է նրա հոր, պապի, նախապապի հետ, իսկ հետո, չկշտանալով, նորից է հայտնվել ու էլի է խնդրել։ Եվ թե ինչպես հաճախ տասմեկամյա մի կայտառ աղջնակ դառնում է սիրված կին, իսկ նրա սեփական հարգարժան տատիկը իրենց ընդհանուր ամուսնու աչքում ընկնում է մինչև վերջին տարակարգը և քնելու է ուղարկվում խոհանոց։ Եվ թե ինչպես են մորմոն կանայք հանդուրժում այնպիսի մի խայտառակ իրավիճակ, երբ մայրն ու աղջիկները իրար գլխի թափած են մի նեխած բնի մեջ, և երիտասարդ աղջիկը տարակարգով հարազատ մորից բարձր է ու ավելի մեծ իշխանություն ունի, որ նրանց դավաբանության համաձայն մարդը երկրի երեսին ինչքան ավելի շատ կին ունի և ինչքան ավելի շատ երեխաներ  է մեծացնում, այնքան ավելի բարձր տեղ է նրանց բոլորի համար պատրաստված ապագա կյանքում, գուցե ոչ այնքան բարձր, որքան թեժ, բայց այդ մասին նրանք ոչինչ չեն ասում։

Մեր հեթանոս բարեկամների ասելով, Բրիգեմ Յունգի հարեմում կա քսանից երեսուն կին։ Նրանցից ոմանք, իբր թե, հասել են զառամյալ հասակի և արձակվել իսկական ծառայությունից, բայց նրանք լավ ապահովված են և լիակատար հարմարավետությամբ ապրում են իրենց հավաբնում, կամ «Առյուծի տանը», ինչպես որ այն, չգիտես թե ինչու, անվանում են։ Յուրաքանչյուր կնոջ հետ ապրում են նրա երեխաները, ընդհանուր առմամբ հիսուն երեխա։ Երբ երեխաները չեն աղմկում, տանը տիրում է լռություն և կարգուկանոն։ Բոլոր տնեցիները ուտում են մի սենյակում, և, ասում են, թե այդպիսի հացկերույթը ընտանեկան շրջանակում խաղաղ երջանկության օրինակ կարող է ծառայել։ Մեզանից ոչ մեկին չվիճակվեց ճաշել պարոն Յունգի մոտ, բայց Ջոնսոն ազգանունով մի հեթանոս պնդում էր, թե ինքը մի առիթով բավականություն է ունեցել նախաճաշելու «Առյուծի տանը»։ Նա մեզ վառ գույներով նկարագրեց «անվանականչն» ու նախնական մյուս արարողությունները, ինչպես նաև այն արյունալի մարտը, որը տեղի էր ունեցել, երբ մատուցել էին հնդկացորենի յուղաբլիթներ։ Բայց նա, անտարակույս, գունազարդում էր։ Եթե հավատանք նրա պատմածին, պարոն Յունգը կրկնել է իր «երկամյակներից» ոմանց պատկանող մի քանի սուր բառեր, ըստ որում ոչ առանց հպարտության նշելով, որ արդեն շատ տարիների ընթացքում ինքն այդ կարգի նյութ է մատակարարում արևելյան նահանգներում հրատարկվող մի հանդեսի․ հետո նա ցանկացել էր պարոն Ջոնսոնին ցույց տալ այն երեխային, որը ասել էր վերջին հաջող սրախոսությունը, բայց ոչ մի կերպ չէր կարողանում նրան գտնել։ Նա երկար ժամանակ զննել է երեխաների դեմքերը, բայց ապարդյուն։ Ի վերջո, հրաժարվել էր իր մտադրությունից և հոգոց հանելով ասել․ «Կարծում էի կճանաչեմ այդ չարաճճիին, բայց տեսեք, որ ոչ, չճանաչեցի»։

Հետո, Ջոնսոնի պատմելով, պարոն Յունգն ասել է, թե կյանքը տխուր, շատ տխուր բան է, «որովհետև ամեն անգամ, երբ մարդ նորից է ամուսնանում, նրա ուրախությունը սովորաբար դառնացնում է նախորդ կանանցից մեկի սրտնեղիչ թաղումը»։ Ու Ջոնսոնը նաև պատմում էր, որ մինչ իրենք պարոն Յունգի հետ սիրալիր զրուցելիս են եղել, հայտնվել է նրա կանանցից մեկը և պահանջել ինչ֊որ կրծքազարդ, ասելով, որ, ինչպես իրեն հաջողվել է իմանալ, նա կրծքազարդ է նվիրել վեցերորդ համարին, և թող չկարծի, թե այդպիսի աղաղակող անարդարությունը նրա համար անպատիժ կմնա։ Պարոն Յունգը նրան հիշեցրել է կողմնակի մարդու ներկայության մասին։ Տիկին Յունգը պատասխանել է, որ եթե կողմնակի մարդուն դուր չեն գալիս իրենց տան կարգերը, նա կարող է դուրս կորչել։ Պարոն Յունգը խոստացել է կրծքազարդ տալ, և նա հեռացել է։ Բայց մեկ րոպե անց եկել է մյուս տիկին Յունգը և նույնպես կրծքազարդ է պահանջել։ Պարոն Յունգն ուզեցել է ամոթանք տալ նրան, բայց տիկին Յունգը կես խոսքից ընդհատել է նրան։ Նա ասել է, թե համար վեցը կրծքազարդ է ստացել, իսկ համար տասնմեկին այն խոստացված է, և «թող նա խույս չտա, իր իրավունքներն ինքը գիտի»։ Նա խոստացել է, և կինը հեռացել է։ Եվս մեկ րոպե անց ներկայացել են երեք կանայք, և պարոն Յունգի գլխին պայթել է արցունքների, կշտամբանքների ու համառ խնդրանքների մի փոթորիկ։ Իրենց, իբր, արդեն ամեն բան հայտնի է համար վեցի, համար տասնմեկի և համար տասնչորսի մասին։ Պարոն Յունգը խոստացել է նվիրել ևս երեք կրծքազարդ։ Նրանք դեռ չհեռացած, սենյակ են մտել ևս ինը կանայք, նոր փոթորիկ է պայթել մարգարեի ու նրա հյուրի գլխին։ Եվս ինը կրծքազարդ է խոստացվել, և մարտաշունչ կանայք ետ են գնացել։ Այնուհետև հայտնվել են ևս տասնմեկ կանայք՝ լացով, ոռնոցով և ատամների կրճտոցով։ Եվ նորից խաղաղությունը վերականգնվել է կրծքազարդեր խոստանալու գնով։

Ահա ձեզ ակներև օրինակ, ― ասել է Յունգը։ ― Ինքներդ եք տեսնում, թե ինչ է ստացվում։ Կարող եք դատել, թե ինչ է իմ կյանքը։ Մարդ չի կարող միշտ խելամտորեն վարվել։ Մի պահ մոռացության մեջ ընկնելով, ես թեթևամիտ արարք թույլ տվեցի․ իմ սիրելի համար վեցին (ներեցեք, որ ես նրան այդպես եմ անվանում․ նրա մյուս անունը գլխիցս թռավ) կրծքազարդ նվիրեցի։ Այն արժեր ընդամենը քսանհինգ դոլար, այսինքն այդպիսին էր նրա տեսանելի գինը, բայց ես պետք է կարողանայի հասկանալ, որ վերջին հաշվով այն ինձ վրա շատ ավելի թանկ կնստի։ Ձեր աչքի առջև դրա գինն աճելով հասավ վեց հարյուր հիսուն դոլարի, ու ավա՜ղ, դա դեռ բոլորը չէ, որովհետև Յուտայի ամբողջ տարածքում ես կանայք ունեմ։ Ես տասնյակ կանայք ունեմ, որոնց համարները, էլ չեմ ասում անունները, կարող եմ հիշել, միայն նայելով ընտանեկան աստվածաշունչը։ Նրանք ցիրուցան ապրում են տիրույթների բոլոր սարերում ու հովիտներում։ Եվ տեսեք․ նրանք բոլորը կլսեն այդ չարաբաստիկ կրծքազարդի մասին և բոլորը, առաջինից մինչև վերջինը, կմեռնեն, բայց չեն նահանջի։ Համար վեցի կրծքազարդը ինձ համար կարժենա ոչ թե քսանհինգ, այլ երկու և կես հազար դոլար։ Բացի դրանից, այդ անամոթները կսկսեն համեմատել նվերները, և եթե պարզվեց, որ մի կրծքազարդը մի փոքր ավելի լավն է մյուսներից, դրանք ետ կշպրտեն ինձ, և հարկադրված կլինեմ պատվիրել նոր կրծքազարդեր, որպեսզի խաղաղություն պահպանեմ իմ ընտանիքում։ Դուք, պարոն, հավանաբար, չեք էլ նկատել, բայց ամբողջ ժամանակ, քանի դուք իմ երեխաների հետ էիք, ձեր յուրաքանչյուր շարժմանը աչալուրջ հետևում էին ծառաներս։ Եթե փորձեիք երեխաներից մեկին տալ մի մետաղադրամ կամ նաբաթ, կամ էլի ինչ֊որ դատարկ բան, ձեզ անմիջապես դռնից դուրս կշպրտեին, ավելի շուտ, քան ձեռքից բաց կթողնեիք նվերը։ Այլապես պետք է ճիշտ այդպիսի նվեր տայիք իմ բոլոր երեխաներին, և փորձով գիտենալով, թե դա որքան կարևոր է, ես ինքս կհոգայի, որ երեխաներից ոչ մեկը զուրկ չմնար։ Մի անգամ ոմն ջենտլմեն իմ երեխաներից մեկին նվիրել էր ոսկրե սուլիչ, իսկապես որ սատանայի հորինվածք, որն անասելի սարսափ է ներշնչում ինձ, ասենք ձեզ էլ, պարոն, սարսափ կներշնչեր, եթե ձեր տանը մի հարյուրի չափ երեխաներ ունենայիք։ Բայց բանը կատարվել էր, և չարագործն անհետացել էր։ Ես գիտեի, թե ինձ ինչ է սպասում, և ձգտում էի վրեժխնդիր լինել։ Ես ուղարկեցի վրիժառու հրեշտակների մի ջոկատ, որը նրա հետևից հասավ Նևադայի անառիկ լեռները։ Բայց այնպես էլ չբռնեց նրան․․․

― Դուք, պարոն, գաղափար չունեք, թե ինչ բան է ընտանեկան կյանքը։ Ես հարուստ եմ, և դա բոլորը գիտեն։ Ես առատաձեռն եմ, և բոլորը դրանից օգտվում են։ Իմ մեջ սաստիկ զարգացած է հայրական բնազդը, և բոլորը ընկեցիքներին աշխատում են իմ վզին փաթաթել։ Ամեն մի կին, որը բարին է ցանկանում իր երեխայի համար, գլուխ է ջարդում, թե ինչպես անի, որ իր գանձը ընկնի իմ տուն։ Երևակայեք, պարոն, մի անգամ այստեղ եկավ մի կին՝ երեխան գրկին, որի մաշկը ինչ֊որ տարօրինակ էր, ասես կենդանի չլիներ, (մորը նմանապես) և երդվում էր, թե երեխան իմն է, իսկ ինքն իմ կինն է, թե ես նրա հետ ամուսնացել եմ այսինչ ժամանակ, այսինչ տեղում, բայց ինքը մոռացել է իր համարը, իսկ ես էլ, բնականաբար, միտս չեմ պահել նրա անունը։ Նա իմ ուշադրությունը հրավիրեց իմ ու երեխայի նմանության վրա, և, իսկապես, երեխան կարծես թե նման էր ինձ, մի բան, որ շատ հաճախ պատահող դեպք է մեր տարածքում, կարճ ասած, երեխային տեղավորեցի մանկանոցում, իսկ կինը գնաց։ Եվ ինչ։ Օ՜հ, Օրսոն Հայդի ստվեր։ Երբ երեխայի վրայից սպիտակ շպարը լվացին, պարզվեց, որ նա կարմրամորթ է։ Օ՜, ոչ, ինչ կուզեք ասեք, բայց դուք գաղափար անգամ չունեք, թե ինչ բան է ընտանեկան կյանքը։ Դա շան կյանք է, պարոն, ուղղակի շան կյանք։ Դրամը խնայելու ոչ մի հնարավորություն չկա։ Ես փորձեցի ունենալ մեկ պսակազգեստ բոլոր դեպքերի համար։ Չստացվե՛ց։ Նախ քեզ պսակում են չթի մեջ փաթաթված ձողի նմանվող մի էակի հետ, իսկ հետո վերցնում ես երկոտանի ուռուցվորի, և հարկավոր է հագուստը կցակարել պայթած օդապարիկի լաթերով։ Ա՜յ թե ինչ։ Հապա լվացարարուհու ներկայացրած հաշիվը (ներեցեք ինձ ակամա արցունքներիս համար)․ շաբաթական ինը հարյուր ութսունչորս հատ սպիտակեղեն։ Ո՛չ, պարոն, այնպիսի տնտեսությունում, ինչպիսին իմն է, երազել անգամ չի կարելի խնայողության մասին։ Հենց միայն օրորոցներ որքան են հարկավոր, կարո՞ղ եք պատկերացնել։ Հապա ճիճվամուղ դեղամիջոց։ Իսկ աղեխիթը բուժող օշարա՜կ։ Հապա օղակնե՜ր, երբ սկսում են դուրս գալ ատամները։ Հապա «հայրիկի ժամացույցներ» մանուկներին զբաղեցնելու համար։ Հապա կահույք մաքրելու խոզանակներ ու փալասներ։ Հապա ծծմբային լուցկիներ՝ կուլ տալու համար և ապակու փշրանք՝ վիրավորվելու համար։ Միայն ապակու վրա ծախսվող գումարը երևի հաստատ բավականացներ ձեր ընտանիքը պահելու համար, պարոն։ Ինչքան էլ կծծիություն անեմ, ինչքան էլ կրճատեմ ծախսերը, չեմ կարող արագ առաջ գնալ, իսկ չէ որ իմ հնարավորությունների պայմաններում հարկավոր էր առաջադիմել։ Ձեզ ուղղակի ասեմ․ պարոն, կար ժամանակ, երբ պարզապես գլխիս մազերն էի պոկում, որ հազարավոր դոլարներ որպես մեռած կապիտալ ընկած են այն յոթանասուներկու մահճակալների մեջ, որոնց վրա քնում են իմ յոթանասուներկու կանայք, փոխանակ աճման տրամադրվելու, ինչպես որ հարկն է, և ես վերցրի ու վաճառեցի բոլոր մահճակալները, վաճառեցի վնասով, պարոն, և պատրաստեցի մեկ մահճակալ՝ յոթ ոտնաչափ երկարությամբ ու իննսունվեց ոտնաչափ լայնությամբ։ Բայց սխալվեցի։ Ես աչք փակել չէի կարողնաում։ Ինձ թվում էր, թե միաժամանակ խռմփացնում են բոլոր յոթանասուներկու կանայք։ Ականջներս չէին դիմանում։ Իսկ դա գիտե՞ք որքան վտանգավոր էր։ Սարսափից ուղղակի դողում էի։ Նրանք բոլորը միաժամանակ ներշնչում էին օդը, ու ես ուղղակի տեսնում էի, թե ինչպես պատերը ներս էին քաշվում, իսկ ամեն մի արտաշնչման ժամանակ դրանք դուրս էին ցցվում, և  ես լսում էի, թե ինչպես են ճարճատում փայտամածները ու ճռնչում է տանիքի կղմինդրը։ Բարեկամս, լսեք ծերուկիս խորհուրդը, ձեզ մի ծանրաբեռնեք մեծ ընտանիքով, հավատացնում եմ ձեզ, որ դրա կարիքը չկա։ Միայն փոքր ընտանիքում, ընտանեկան սերտ շրջանակում դուք կգտնեք հարմարակեցություն և այն հոգեկան անդորրը, որը լավագույն ու բարձրագույն բարիքն է այն բոլոր բարիքներից, որոնք այս աշխարհում պատրաստված են մեզ համար և որի կորուստը մեզ չի հատուցի ո՛չ հարստությունը, ո՛չ փառքը, ո՛չ իշխանությունը, ո՛չ էլ մեծությունը։ Հավատացեք ինձ, տասը, ամենաշատը տասնմեկ կինը շատ ու շատ է ձեզ համար․ այդ սահմանը չանցնեք։

Չգիտեմ ինչու, բայց այդ Ջոնսոնը առանձին վստահություն չէր ներշնչում ինձ։ Սակայն նրան լսելը հետաքրքիր էր։ Եվ ես կասկածում եմ, որ մեզ հաջողվեր այդ բոլոր արժեքավոր տեղեկությունները քաղել մեկ ուրիշ աղբյուրից։ Համենայն դեպս, նա շահեկանորեն տարբերվում էր չխոսկան մորմոններից։


==Գլուխ XVI==

Մորմոնյան աստվածաշունչը։ Նրա աստվածային ծագման ապացույցները։ Գրագողություն։ Նեֆիի պատմությունը։ Ուշագրավ ճակատամարտ։ Կիլկենյան կատուների արատավորումը։


Բոլորն էլ լսածով գիտեն մորմոնյան աստվածաշնչի մասին, բայց միայն քչերն են այն տեսել, բացի «ընտրյալներից», իսկ ով էլ որ տեսել է, հազիվ թե նեղություն կրած լինի այն կարդալու։ Ես մեկ օրինակ դուրս բերեցի Սոլթ Լեյք սիթիից։ Իմ կարծիքով, այդ աստվածաշունչը բացառիկ զարմանք բան է․ որքա՜ն հավակնություններ, բայց ինչպես թոշնած է այն, թմրած։ Դժվար է պատկերացնել ավելի անալի շիլա․ քլորոֆոմ է, այլ ոչ թե գիրք։ Եթե այն գրել է Ջոզեֆ Սմիթը, ապա նա ուղղակի հրաշք է գործել, թեկուզ նրանով, որ այն հորինելիս չի քնել։ Իսկ եթե, ինչպես որ ավանդությունն է ասում, նա այն միայն թարգմանել է խորհրդավոր գրերով պատված հնադարյան պղնձյա թերթիկներից, որոնք, նրա պնդմամբ, գտել է քարի տակից, ինչ֊որ մի խուլ տեղում, այդ դեպքում այդ թարգմանությունը նույնպես հրաշ է, և նույն պատճառով։

Որքան ես կարող եմ դատել, մորմոնյան աստվածաշունչն ընդամենը անտաղանդ հորինվածք է, թխված Հին կտակարանի նմուշով և լրացված ավետարանի ձանձրալի վերապատումով։ Հեղինակը ճգնել է իր բառերին ու դարձվածքներին տալ այն արտասովոր, հնությամբ բուրող հնչեղությունը, որով աչքի է ընկնում սուրբ գրքի անգլերեն թարգամանությունը, որ կատարվել է Հակոբ թագավորի հրամանով․ արդյունքը եղել է այն, որ ստացվել է մի վիժվածք՝ մերթ արդի ճարտար լեզու, մերթ էլ հնադարյան պարզամտություն ու հանդիսավորություն։ Վերջինս հնչում էր խրթին ու բռնազբոսիկ, առաջինը թվում է բնական, բայց արխայիկ խոսքի կողքին՝ անհեթեթ ու ծիծաղելի։ Երբ հեղինակն զգում է, որ խիստ արդիական է ստացվում, իսկ դա զգացվում է ամեն քայլափոխին, նա գործածում է աստվածաշնչյան որևէ արտահայտություն, ասենք՝ «չարը զայրացավ», «ու այնպես պատահեց» և նման բաներ, և գործը կրկին լավ է գնում։ «Ու այնպես պատահեցը» նրա սիրած արտահայտությունն է։ Եթե դա չլիներ, ամբողջ աստվածաշունչը կստացվեր հազիվ մի գրքույկի հաստության։

Տիտղոսաթղթի վրա գրված է․


Մորմոնների գիրք․ հաշվետվություն, որ քառասալիկների վրա գրի է առնված Մորմոնի ձեռքով։ Նեֆիի քարասալիկները։

Այս պատճառով էլ սույնը հանդիսանում է կրճատ պատմությունը Նեֆիի ժողովրդի, իսկ նաև <b>լամանիտների․ գրված է լամանիտների</b> համար, որոնք Իսրայելի տան մնացորդներն են, իսկ նաև ուղղված է հրեաներին ու հեթանոսներին․ գրված է որպես պատգամ, ինչպես նաև մարգարեության ու հայտնության ոգով։ Գրված է, կնքված և ծածկապահված Աստծու մոտ, որպեսզի չկորչի ու որպեսզի ի հայտ բերվի Տիրոջ ձիրքի և ուժի շնորհիվ՝ ներկա մեկնաբանությամբ։ Կնքված է Մորոնիի ձեռքով և ծածկապահված է Աստծու մոտ, որպեսզի հարկ եղած ժամանակ ի հայտ բերվի հեթանոսների միջոցով, ներկա մեկնաբանությամբ, Տիրոջ ձիրքի շնորհիվ։ Ու նաև Եթերի գրքի համառոտ շարադրում է, նույն ինքը տարեգրությունն է Հարեզի ժողովրդի, որը ցրվեց երկրի երեսով, երբ Աստված խառնեց լեզուները, որովհետև մարդիկ աշտարակ էին կառուցում, որ հասնեն երկինք։


«Ձիրքի շնորհիվ»՝ այդ լավ է։ Լավ է նաև «սույնը», թեև ինչու «սույնը»։ Կարելի էր ավելի պարզ ասել․ ճիշտ է, այդ ժամանակ աստվածաշնչի նման չէր լինի։

Առաջին էջում կարդում ենք․


Երեք ականատեսների վկայությունը


Եվ թող հայտնի լինի բոլոր ժողովուրդներին, սերունդներին, լեզուներին ու մարդկանց, որոնց կհասնի սույն աշխատությունը, որ մենք Հայր Աստծու և մեր Տեր Հիսուս Քրիստոսի ողորմածությամբ տեսել ենք այն քարասալիկները, որոնց վրա գրի է առնված այդ հաշվետվությունը, որը նաև Նեֆիի ժողովրդի տարեգրությունն է, ու նաև <b>լամանիտների</b>, նրանց եղբայրների, ու նաև Հարեդի ժողովրդի, որը եկել է աշտարակից, որի մասին արդեն խոսք եղել է, ու մենք նաև գիտենք, որ քարասալիկների վրա փորագրվածը թարգմանված է Տիրոջ ձիրքի և ուժի շնորհիվ, քանի որ նրա ձայնը կոչ է արել մեզ, այդ պատճառով էլ մենք հաստատապես գիտենք, որ դա փչոց չէ։ Ու մենք նմանապես վկայում ենք, որ տեսել ենք քարասալիկների վրա փորագրվածը, և որ դրանք մեզ համար տեսանելի դարձան Աստծու, այլ ոչ թե մարդկային ուժով։ Եվ մենք ամենայն ողջամտությամբ հաստատում ենք, որ Աստծու հրեշտակը իջավ երկնքից և բերեց ու մեր առջև դրեց աչքեր, որպեսզի մենք տեսողություն ձեռք բերենք ու տեսնենք քարասալիկները և այն, ինչ փորագրված է դրանց վրա, և մենք գիտենք, որ Հայր Աստծու և մեր Տեր Հիսուս Քրիստոսի ողորմածությամբ մենք տեսանք դրանք և վկայում ենք, որ դա ստույգ ճշմարտություն է․ և մենք հիանում ենք․ բայց քանի որ Աստծու ձայնը մեզ պատվիրեց ավետել սույնի մասին, մենք, Աստծու պատգամին հնազանդ, սույնի մասին էլ վկայում ենք։ Եվ մենք գիտենք, որ եթե հավատարիմ լինենք Քրիստոսին, մեր հագուստը կմաքրենք բոլոր մարդկանց արյունից և անարատ կկանգնենք Քրիստոսի գահի առջև ու հավիտյանս նրա հետ կմնանք երկնքում։ Եվ փառք Հորն և Սուրբ Հոգուն, որոնց էությունը մեկն է՝ Աստված։ Ամեն:

:::::::::::::::::::::Օլիվեր Քաուդերի,

:::::::::::::::::::::Դեվիդ Ուիթմեր,

:::::::::::::::::::::Մարտին Հարիս։

Կան մարդիկ, որոնք անհամար ապացույցներ են պահանջում, նախքան իրենց մեջ ուժ կգտնեն թեկուզ մասամբ հավատալու որևէ բանի, բայց երբ մարդն ասում է ինձ, «որ տեսել է գրքերը քարասալիկների վրա», և, ավելին, այդ ժամանակ ներկա է եղել հրեշտակը ու տեսել, թե նա ինչպես է տեսնում, և, հավանաբար, նրանից պատշաճ ստորագրություն վերցրել, ես արդեն զգում եմ, որ շատ հեռու եմ գնացել անվերապահ հավատի ճանապարհով, թեկուզ երբեք էլ չեմ լսել այդ մարդում մասին և ո՛չ հրեշտակի անունը գիտեմ, ո՛չ էլ այն, թե ինչ ազգի է նա պատկանում։

Այնուհետև կարդում ենք․

::::::::::::::::::::Քրիստիան Ուիթմեր,

::::::::::::::::::::Ջեյկոբ Ուիթմեր,

::::::::::::::::::::Պիտեր Ուիթմեր֊կրտսեր,

::::::::::::::::::::Ջոն Ուիթմեր,

::::::::::::::::::::Հայրամ Փեյջ,

::::::::::::::::::::Ջոզեֆ Սմիթ֊ավագ,

::::::::::::::::::::Հայրեմ Սմիթ,

::::::::::::::::::::Սենհուլ Գ․ Սմիթ

Իսկ երբ ես, արդեն հեռու գնալով անվերապահ հավատի ուղիով, սպասում եմ ութ ականատեսների, որոնք ինձ հաղորդում են, թեկուզ ոչ շատ գրագետորեն, որ իրենք ոչ միայն տեսել են թերթերը, այլև «շոշափել են դրանք», ինձ համար այդքանն էլ բավական է։ Այդ վկայության տակ Ուիթմերների ամբողջ ցեղն էլ եթե ստորագրած լիներ, ես չէի տոգորվի այդչափ խոր և անխորտակելի հավատով։

Մորմոնյան աստվածաշունչը կազմված է տասնհինգ «գրքից»․ դրանք են Հակոբի, Էնոսի, Խարամի, Օմնիկի, Մոսիայի, Զենիփի, Ալմայի, Հելամանի, Եթերի, Մորոնիի գրքերը, Մորմոնի երկու գրքերը և Նեֆիի երեք գրքերը։

Նեֆիի առաջին գրքում գրագողություն կա․ դա Հին կտակարանից արտագրված պատմությունն է Երուսաղեմից Լեխիի երեխաների դուրս գալու մասին, այնուհետև այնտեղ պատմվում է, թե ինչպես են նրանք ութ տարի թափառել անապատում գերբնական ձիրքով օժտված ոմն Նեֆիի առաջնորդությամբ։ Ի վերջո, նրանք հասել են «Առատության երկիրը» և տեղավորվել ծովափին։ «Շատ օրեր անցնելուց հետո», ― ասված է, ճիշտ է, աստվածաշնչի նմանությամբ, բայց չափազանց անորոշ, Նեֆին ի վերուստ հրաման ստացավ նավ կառուցել և «ժողովրդին ջրերի վրայով փոխադրել։ Նա ընդօրինակել է Նոյի տապանը, սակայն գործել է հրամանի համաձայն։ Նավը նա կառուցել է մեկ օրում, իսկ նրա մոտ կանգնած եղբայրները ծաղրել են նրա աշխատանքը, ու, ի դեպ, նաև իրեն, ասելով․ «Մեր եղբայրը տխմար է, որովհետև կարծում է, թե կարող է նավ կառուցել»։ Չսպասելով, մինչև որ փայտը չորանա, ամբողջ ցեղը կամ ժողովուրդը հաջորդ օրը դուրս է եկել նավարկության։ Եվ այստեղ էլ հենց դրսևորվել է իսկական մարդկային բնավորության կողմերից մեկը, որի մասին Նեֆին պատմում է անկեղծորեն․ աստվածաշնչյան շիտակությամբ նրանք խրախճանք են սարքել։ Նրանք, ինչպես և նրանց կանայք անձնատուր եղան զվարճության, սկսեցին պարել, երգել ու շատ անպարկեշտ բաներ ասել․ հիրավի, նրանք տրվեցին ծայրահեղ անառակության։

Նեֆին փորձում է դադարեցնել այդ այլանդակությունը, բայց նրանք կապոտում են Նեֆիին, և սանձարձակ զվարճությունը շարունակվում է։ Բայց տեսեք, թե Նեֆի մարգարեն ինչպես խորամանկությամբ նրանց գերազանցեց անտեսանելի ուժերի օգնությամբ։


Եվ ահա, այն բանից հետո, երբ նրանք ինձ կապոտեցին, այնպես, որ ես շարժվել չէի կարող, կողմնացույցը, որը Տիրոջ տվածն էր, դադարեց աշխատել․ ուստի նրանք չգիտեին, թե որ կողմը տանեն նավը․ և փոթորիկ բարձրացավ, մեծ ալեկոծություն սկսվեց, և ալիքները մեզ ետ էին մղում ջրերի վրայով, ու այդպես երեք օր, և նրանք շատ վախեցան, երկյուղ կրելով, թե կարող են խեղդվել ծովում, բայց և այնպես, իմ կապերը չէին արձակում։ Եվ չորրորդ օրը քամին, որ մեզ հետ էր քշում, խիստ ուժեղացավ։

Եվ այնպես պատահեց, որ քիչ էր մնում ծովային խորխորատը մեզ կուլ տար։


Այդ ժամանակ նրանք Նեֆիի կապերն արձակլե են։


Եվ այնպես պատահեց, որ նրանք իմ կապերն արձակեցին, ես ձեռքս առա կողմնացույցը և այն գործեց, ինչպես որ ես կամեցա։ Եվ ես Աստված կանչեցի, և երբ ես Աստված կանչեցի, քամիներն իսկույն հանդարտվեցին, ու մեծ լռություն տիրեց։


Կողմնացույցին տիրապետելը, ըստ երևույթին, այդ հնադարյան ծովագնացներին մեծ առավելություն է տվել Նոյի համեմատությամբ։

Նրանք ուղղություն են վերցրել դեպի «ավետյաց երկիրը»․ ուրիշ անուն նրանք այդ երկրին չեն տվել։ Նրանք բարեհաջող հասել են այնտեղ։

Բազմակնությունը մորմոնյան կրոնի ու վաղուցվա դավանանքն է, որ մտցրել է Բրիգեմ Յունգն արդեն Ջոզեֆ Սմիթի մահից հետո։ Մինչ այդ, բազմակնությունը «նողկալիություն» էր համարվում։ Ահա մի հատված Հակոբի՝ մորմոնյան աստվածաշնչի մեջ մտնող երկրորդ գրքի գլխից։


Եվ ահա Տերն ասում է․ Սույն ժողովուրդը խրվել է անօրինականության ցեխի մեջ․ նա չի ընդունում սուրբ գիրքը, որովհետև ճգնում է իր անառակությունը արդարացնել, վկայակոչելով Դավիթ թագավորին և նրա որդի Սողոմոնին․ ճիշտ է, որ Դավիթը և Սողոմոնը ունեցել են բազմաթիվ կիներ ու հարճեր, և դա գարշանք է եղել իմ աչքի առջև, ― ասում է Տերը, ― այդ պատճառով էլ, ― ասում է Տերը, ― ես այդ ժողովրդին հաստատուն ձեռքով դուրս բերեցի Երուսաղեմի հողից, որպեսզի աճեցնեի Հովսեփի ազդրից սերված պտղի սրբակյաց ճյուղը։ Այդ պատճառով էլ ես՝ Տեր Աստվածս, չեմ հանդուրժի, որ այդ ժողովուրդը վարվի հին ձևով։


Սակայն պլանը չի հաջողվել, համենայն դեպս այժմյան մորմոնների վերաբերմամբ, որովհետև Բրիգեմը «հանդուրժում» է այդ։ Ահա ևս մի հատված այդ գլխից․


Ձեզ եմ ասում, լամանիտներ, ձեր եղբայրները, որոնց դուք ասում եք նրանց անառակության համար և նրանց մարմինը պատած խոցերի համար, ավելի բարեպաշտ են, քան դուք, որովհետև նրանք չեն մոռացել Տիրոջ կամքը՝ պատգամված նրանց հայրերին, որպեսզի նրանք չունենան կիներ, բացի մեկից․ և որ նրանք չունենան հարճեր։


Ներոհիշյալ հատվածը (Նեֆիի իններորդ գրքի մի գլխից) պարունակում է այնպիսի տեղեկություններ, որոնք հազիվ թե հայտնի լինեն շատերին։


Եվ այնպես պատահեց, որ Հիսուսը երկինք համբարձվեց, բազմությունը ցրվեց, և ամեն մեկը վերցրեց իր կնոջն ու երեխաներին ու գնաց դեպի իր տունը։

Եվ այնպես պատահեց, որ առավոտյան, երբ բազմությունը հավաքվել էր, հայտնվեցին Նեֆին ու նրա եղբայրը, որին նա հարություն էր տվել մեռյալներից և որի անունն էր Տիմոֆեյ, ու նաև նրա որդին, որի անունն ի Իոնա, և Մաֆոնին, և Մաֆոնիան, նրա եղբայրը, և Կումենը, և Կումենոնխին, և Երեմիան, և Շեմնոնը, և Իոնան, և Զեդեկիան, և Եսաիյան՝ սրանք աշակերտներն են, որոնց ընտրել է Հիսուսը։


Որպեսզի ընթերցողը կարողանա համոզվել, թե ինչպես տպավորիչ ու գեղեցիկ (մորմոնյան առաքյալների պնդմամբ) է տեղի ունենում Փրկիչի կյանքի ամենահուզիչ դրվագներից մեկը, մի բան, որ նրանցից բացի ոչ ոք, երևի, չէր նկատել, բերում եմ մի հատված Նեֆիի այդ նույն գրքից․


Եվ այնպես պատահեց, որ Հիսուսը դիմեց նրանց ու կարգադրեց ոտքի կանգնել։ Եվ նրանք ոտքի կանգնեցին ու նա նրանց ասաց․ Օրհնյալ եք դուք ձեր հավատի համար։ Եվ ահա ես լի եմ ուրախությամբ։ Եվ ասելով նրանց այդ բառերը, արտասվեց ու ամբողջ բազմությունը վկայում է, թե ինչպես նա մեկը մյուսի հետևից գրկում էր երեխաներին և օրհնում էր նրանց, և նրանց համար աղոթում էր Հորը։ Եվ աղոթելուց հետո կրկին արտասվեց ու դիմեց բազմությանն ու ասաց նրանց․ Նայեք այս փոքրիկներին։ Եվ նրանք նայեցին երեխաներին ու աչքները բարձրացրին դեպի երկինք ու տեսան բաց երկինքը ու ասես բոցերի միջով ուղղակի երկնքից իջնող հրեշտակներին, և հրեշտակներն իջան երկիր ու շրջապատեցին երեխաներին, ու նրանք շրջապատված էին բոցերով․ և հրեշտակները սիրաշահում էին նրանց և բազմությունը լսում էր ու տեսնում և վկայում էր այդ մասին․ ու նրանք գիտեին, որ իրենց վկայությունը ճշմարիտ է, որովհետև նրանք բոլորը տեսնում և լսում էին՝ յուրաքանչյուր մարդ առանձին, իսկ թվով նրանք մոտ երկու հազար հինգ հարյուր հոգի էին և բազմությունը բաղկացած էր տղամարդկանցից, կանանցից ու երեխաներից։


Իսկն ասած, էլ ումից կարող էր այն բաղկացած լինել։

Եթերի գիրքը «պատմական» բովանդակությամբ ինչ֊որ քիչ հասկացվող շիլա է, ավելի շատ այնպիսի ժողովուրդների միջև մղված ճակատամարտերի ու պաշարումների վերաբերյալ, որոնց մասին ընթերցողը, հավանաբար, երբեք չի լսել և որոնք բնակվելիս են եղել մի երկրում, որը հիշատակված չէ աշխարհագրության մեջ։ Եղել է այնտեղ Կորիանտումրը, ուշագրավ անունով մի թագավոր, և նա պատերազմել է Շարեդի դեմ, և Լիբի դեմ, և Շիզի դեմ և շատ ուրիշների դեմ «Գեշլոնի հարթություններում», և «Գիլգայի հովտում», և «Ակիշ անապատում», և «Մորանի երկրամասում», և «Ագոշի հարթություններում», և «Օգաֆ» ու «Ռամա» հարթություններում, և «Կորիխոր աշխարհում», և «Կոմնոր լեռան» վրա, և «Ռիպլիանկումի ջրերի» մոտ և այլն, և այլն։ «Եվ այնպես պատահեց, որ շատ ճակատամարտերից հետո Կորիանտումրը  հանրագումարի բերեց իր կորուստները, և պարզվեց, որ «սպանվել են երկու միլիոն ուժեղ ռազմիկներ, ինչպես նաև նրանց կանայք ու երեխաները», ընդամենը հինգից֊վեց միլիոն մարդ, «և նա վշտացավ սրտի խորքում»։ Վաղուց էր հարկավոր։ Այդ ժամանակ նա գրել է Շիզին, առաջարկելով դադարեցնել պատերազմական գործողությունները և նրան զիջել իր թագավորությունը հանուն ժողովրդի փրկության։ Շիզը պատրաստ է եղել համաձայնելու, բայց միայն մի պայմանով, որ Կորիանտումրը նախապես ներկայանա նրան և թույլ տա կտրել գլուխը։ Կորիանտումրը այդ պայմանը չի ընդունել։ Պատերազմը մի որոշ ժամանակով վերսկսվել է, իսկ հետո չորս տարվա ընթացքում երկու կողմերն էլ զորք են հավաքել վճռական գոտեմարտի համար, իսկ դրան հաջորդել է, ըստ երևույթին, պատմությանը հայտնի բոլոր ճակատամարտերից ամենանշանավորը, բացառությամբ, թերևս, միայն կիլկենյան կատուների ճակատամարտի, որ այն մասամբ հիշեցնում է։ Ահա պատերազմական պատրաստությունների և բուն ճակատամարտի նկարագրությունը․

7.Եվ այդ ժամանակ նրանք աշխարհի երեսից հավաքեցին ողջ ժողովրդին, բոլորին, ովքեր սպանված չէին, բացի Եթերից։ Եվ այնպես պատահեց, որ Եթերը տեսնում էր ամեն բան, ինչ կատարում էր ժողովուրդը, ու նա տեսնում էր, որ նրանք, ովքեր Կորիանտումրի կողմնակիցներն էին, գալիս խառնվում էին Կորիանտումրի զորքին, և բոլոր նրանք, ովքեր Շիզի կողմնակիցներն էին, գալիս խառնվում էին Շիզի զորքին, և այդպես, չորս տարվա ընթացքում նրանք հավաքում էին ժողովրդին, որպեսզի հավաքեին բոլորին երկրի երեսից ու ոժեղացնեին իրենց հզորությունը, որքան միայն կարող էին ուժեղացնել։ Եվ այդ ժամանակ նրանք բոլորը հավաքվեցին միասին՝ յուրաքանչյուրն այն զորքի մեջ, որում կամենում էր, իրենց կանանց ու երեխաների հետ․ և բոլոր տղամարդիկ, կանայք ու երեխաները զինված էին ռազմի զենքերով՝ վահաններով լանջապանակներով, սաղավարտներով, և զգեստավորված էին ռազմի հագուստով, և նրանք միմյանց դեմ մարտի ելան ու կռվում էին ամբողջ օրը, բայց չհաղթեցին։ Եվ երբ գիշերը վրա հասավ, նրանք հոգնած վերադարձան իրենց բանակատեղերը, իսկ վերադառնալով իրենց բանակատեղերը, նրանք ողբ ու կական բարձրացրին իրենց ժողովրդի սպանվածների համար․ և նրանց հեծեծանքի, ողբ ու վայնասունի ուժից օդը ցնցվում էր։ Եվ երբ լույսը բացվեց, նրանք կրկին կռվի ելան, ու այդ օրը ահեղ էր ու ահավոր, բայց նրանք չհաղթեցին, և երբ կրկին վրա հասավ գիշերը, իրենց ժողովրդի սպանվածների համար, նրանց աղաղակները, գանգատներն ու ողբը ծվատում էին օդը։

8. Եվ այնպես պատահեց, որ Կորիանտումրը երկրորդ անգամ գրեց Շիզին, խնդրելով նրան այլևս մարտի չելնել, այլ վերցնել իր թագավորությունը և խնայել ժողովրդի կյանքը։ Բայց այստեղ Աստծու ոգին հեռացել էր նրանցից և Սատանան էր տիրել ժողովրդի սրտին, քանի որ նրանք մատնվել էին իրենց անողորմության ու իրենց կուրության իշխանությանը, որպեսզի զոհվեին իրենք, ուստի և կրկին մարտի ելան։ Եվ կռվում էին նրանք այդ ամբողջ օրը, ու երբ վրա հասավ գիշերը, նրանք քնեցին իրենց սրերի վրա, և առավոտյան կրկին մարտի ելան ու կռվում էին մինչև գիշեր, և երբ վրա հասավ գիշերը, նրանք ցասումից հարբել էին, ինչպես որ մարդ հարբում է գինուց․ ու կրկին նրանք քնեցին իրենց սրերի վրա․ և առավոտյան նրանք նորից մարտի բռնվեցին, իսկ գիշերվա դեմ նրանք բոլորը ընկան սրից․ մնացել էր հիսուներկու մարդ Կորիանտումրի ժողովրդից և վաթսունինը մարդ Շիզի ժողովրդից։ Եվ այդ գիշեր էլ նրանք քնեցին իրենց սրերի վրա, իսկ առավոտյան կրկին մարտի ելան և կռվեցին միմյանց դեմ, փորձելով իրենց սրերի ու վահանների զորությունը․ և այդպես ամբողջ օրը․ ու երբ վրա հասավ գիշերը, մնացել էին երեսուներկու մարդ՝ Շիզի ժողովրդից և քսանյոթ մարդ՝ Կարիանտումրի ժողովրդից։

9. Եվ այնպես պատահեց, որ նրանք ուտում ու քնում էին և պատրաստվում էին առավոտյան մեռնելու։ Եվ նրանք հաղթանդամ ու մկանուտ այրեր էին։ Եվ կռվում էին նրանք երեք ժամ ու, շատ արյուն կորցնելով ուժասպառ եղան։ Եվ երբ Կորիանտումրի ռազմիկները ուժ հավաքեցին, նրանք փախուստի դիմեցին, բայց այստեղ Շիզը ոտքի ելավ ու նրա հետ էլ նրա զորքը, ու նա ցասումով երդվեց, որ կսպանի Կորիանտումրին կամ ինքը սրից կընկնի․ և այդպես նա հետապնդեց նրանց ու առավոտյան հասավ փախստականներին, ու նրանք կրկին մարտի բռնվեցին։ Եվ այնպես պատահեց, որ, երբ բոլորն ընկան, բացի Կորիանտումրից ու Շիզից, Շիզը, շատ արյուն կորցնելով, ուժասպառ եղավ։ Եվ այդ ժամանակ Կորիանտրումը, իր սրի վրա հենվելով, մի փոքր հանգստացավ ու գլխատեց Շիզին։ Եվ երբ նա գլխատեց Շիզին, Շիզը ձեռքերի վրա բարձրացավ ու ընկավ, և, մի կում օդ կուլ տալով, մեռավ։ Եվ այդ ժամանակ Կորիանտումրը անկենդան ընկավ գետին։ Եվ Աստված ասաց Եթերին	՝ գնա։ Եվ նա գնաց ու տեսավ, որ Տիրոջ ասածը կատարվել է, և նա ավարտեց իր տարեգրությունը․ դրա հարյուրերորդ մասն էլ ես չեմ գրել։


Ափսոս, ափսոս, որ Սմիթը այդքան քիչ է գրել և, նախորդ գլուխները լցնելով ամենատխուր գռեհկությամբ, իր պատմությունն ընդհատել է հենց այն տեղում, որտեղ այն գուցե և կարող էր հետաքրքիր դառնալ։

Մորմոնյան աստվածաշունչը տխմար գիրք է և այն կարդալը տաղտկալի զբաղմունք է, բայց դրա խրատների մեջ վնասակար ոչինչ չկա։ Դրանում շարադրված բարոյականության օրենսգրքի դեմ առարկելու բան չկա՝ այն «թխված» է Նոր կտակարանից, նույնիսկ առանց աղբյուրը վկայակոչելու։


==Մորմոնների պատմության համառոտ ակնարկ==


Մորմոնների համայնքի հիմնադրման ժամանակից անցել է ոչ ավելի, քան քառասուն տարի, սակայն նրանց պատմությունը բուռն է եղել իրենց ամենաառաջին իսկ քայլերից, և իր հետագա երթի մեջ այն խոստանում է լինել ոչ պակաս հուզիչ։ Մորմոնները հետապնդումների ու հալածանքների էին ենթարկվում ամբողջ երկրում, այդ պատճառով էլ նրանք երկար տարիներ ամբողջ հոգով անխտիր ատում էին բոլոր «հեթանոսներին»։ Ջոզեֆ Սմիթը, որը գտավ տխրահռչակ Մորմոնի գիրքը և համարվում է նրանց կրոնի հիմնադիրը, հարկադրված էր նահանգից նահանգ քարշ տալ իր խորհրդավոր պղնձե թերթիկներն ու հրաշագործ քարերը, որոնց օգնությամբ վերածնում էր թերթիկների վրա եղած գրերը։ Ի վերջո, նա Օհայոյի նահանգում հիմնեց մի «եկեղեցի», որի անդամը դարձավ ոմն Բրիդեմ Յունգ։ Սկսեցին հալածանքները, իսկ դրանց հետ միասին նաև հավատուրածությունը։ Բրիդեմը հաստատուն կերպով հետևում էր իր ընտրած հավատին և աշխատում էր առանց ձեռքերը ծալելու։ Նրան հաջողվեց կասեցնել դասալքությունը։ Ավելին, ամենածանր ժամանակներում նա հաջողացրեց շատերին դարձնել իր հավատին։ Աստիճանաբար սկսեց ավելի ու ավելի մեծ ազդեցություն և վստահություն վայելել միաբանության մեջ։ Շուտով նա դարձավ մեկը տասներկու «եկեղեցու առաքյալներից», իսկ այնուհետև է՛լ ավելի ազդեցիկ ու բարձր դիրք նվաճեց, դառնալով Տասներկուսի պրեզիդենտը։ Այն բանից հետո, երբ օհայոյցիները ոտքի ելան և մորմոններին վռնդեցին իրենց նահանգից, մորմոնները բնակություն հաստատեցին Միսսուրիի նահանգում։ Բրիդեմը ուղեկցում էր նրանց։ Միսսուրցիները նրանց վռնդեցին, և նրանք հետ քաշվեցին դեպի Նաուվա՝ Իլինոյսի նահանգ։ Այստեղ նրանք սկսեցին բարեբախտ կյանք վայելել և կառուցեցին մի տաճար, ճարտարապետական նրբագեղության հավակնությամբ․ մի երկրամասում, որտեղ դատարանի աղյուսե շենքը թիթեղապատ տանիքի վրա բարձրացող գմբեթով ակնածական սարսուռ էր առաջացնում, այդ տաճարը ուշադրություն գրավեց իր վրա։ Բայց այստեղ էլ մորմոններին շարունակում էին նեղել ու հալածել։ Չէին օգնում այն թռուցիկները, որոնցով Ջոզեֆ Սմիթը անարգանքի սյունին էր գամում և դատապարտում էր բազմակնությունը՝ որպես մորմոնների կանոններին հակասող երևույթ։ Միսսիսիպիի երկու ափերի բնակիչները պնդում էին, որ մորմոնների միջավայրում փարթամորեն ծաղկում է բազմակնությունը, և էլի շատ ուրիշ բաներ։ Բրիգեմը վերադարձավ Անգլիա կատարած ուղևորությունից, որտեղ նա հիմնեց մորմոնյան լրագիր և որտեղից նա բերեց մի քանի հարյուր նորահավտների։ Քայլ առ քայլ աճում էր նրա ազդեցությունը միաբանության վրա։ Այնուհետև «հեթանոսները» Միսսուրիից ու Իլինոյսից ներխուժեցին Նաուվր և սպանեցին Ջոզեֆ Սմիթին։ Ռիգդոն անունով մի մորմոն համարյա թե իրեն հռչակեց մորմոնյան եկեղեցու և մորմոնյան համայնքի գլխավոր՝ հանգուցյալ Սմիթի փոխարեն․ նա իր ուժերը փորձեց նույնիսկ որպես մարգարե։ Սակայն նրա հետևից գնացողը նրանից ավելի ուժեղ գտնվեց։ Հարմար պահ որսալով, Բրիդեմը, որի ամբողջ առավելությունը ավելի սուր միտք և ամուր կամք ունենալն էր, Ռիգդոնին տապալեց և ինքը գրավեց նրա բարձր դիրքը։ Ավելին, նա Ռիգդոնին ու նրա համախոհներին անիծեց բարդ անեծքով, հայտարարեց, որ նրա «գուշակությունների» աղբյուրը դևն է, և վերջում էլ «կեղծ մարգարեին հազար տարով մատնեց սատանային»․ այդպիսի ժամկետով դեռ ոչ ոքի չէին դատապարտել Իլինոյսում։ Ժողովուրդն ընդունեց իր տիրակալին։ Նա ձայների ճնշող մեծամասնությամբ անմիջապես Յունգին ընտրեց պրեզիդենտ և մինչև այսօր էլ նրան վերաբերվում է անձնուրաց նվիրվածությամբ։ Բրիդեմն ընդունակ էր հեռուն նայելու, որով ականավոր մորմոններից ուրիշ ոչ մեկը կարծես թե օժտված չէր եղել։ Նա հասկացավ, որ ավելի լավ է անապատ ընկնել սեփական կամքով, քան սպասել, թե երբ իրենց այնտեղ կքշեն։ Եվ ահա նրա հրամանով հպատակները հավաքեցին իրենց խղճուկ ունեցվածքը, շրջվեցին մեջքով դեպի իրենց տները, իսկ դեմքով դեպի անապատը և փետրվարյան մի սառնամանիքային գիշեր, ամբողջ սրբազան սպասքը հետները վերցրած, իրենց ձեռքով հրկիզած տաճարի հրացոլքի լույսով  տխուր շարաններով շարժվեցին Միսսիսիպիյով։ Իսկ մի քանի օր անց նրանք ճամբար դրեցին Այովայի նահանգի արևմտյան սահմանի մոտ, և աղքատությունը, զրկանքները, քաղցը, ցուրտը, հիվանդությունները, թախիծն ու հալածանքը կատարեցին իրենց գործը․ շատերը չդիմանալով այդ բոլոր ձախորդություններին, կոտորվեցին։ Ինչ էլ որ ասեն, բայց նրանք իսկական նահատակներ էին։ Ովքեր կարողացան դիմանալ, ապրեցին այնտեղ էլի մի երկու տարի, մինչդեռ Բրիգեմը մի փոքր ջոկատով կտրեց անցավ անապատը և հիմնեց Գրեյթ Սոլթ Լեյք սիթին։ (Մեծ Աղի Լճի քաղաքը), դրա համար դիտավորյալ ընտրելով այնպիսի վայր, որն ատելի ամերիկյան կառավարության սեփականությունը չէր և նրա իրավասությունից դուրս էր գտնվում։ Այս փաստը չպետք է մոռանալ։ Նկարագրված իրադարձությունները վերաբերում են 1847 թվականին։ Հազիվ էր Բրիգեմն իր մարդկանց հետ բնակություն հաստատել նոր քաղաքում, երբ նրանց պատահեց ևս մի դժբախտություն՝ վերջացավ պատերազմը, և Մեքսիկան Բրիգեմի ապաստարանը հանձնեց հակառակորդին՝ Ամերիկայի Միացյալ Նահանգներին։ 1849 թվականին մորմոնները ստեղծեցին «ազատ ու անկախ» կառավարություն և իրենց հայտարարեցին «Դեզերտի նահանգ», իսկ Բրիգեմ Յունգին՝ իրենց պրեզիդենտ։ Սակայն հաջորդ տարի Միացյալ Նահանգների կոնգրեսը մի թեթև ապտակ տվեց նրան ինքնասիրությանը և լեռների, բարձվենյակի, աղուտների և համընդհանուր ամայության այդ նույն զուգակցությունը վերածեց «Յուտայի տարածքի», բայց միաժամանակ, այնուամենայնիվ, Բրիգեմ Յունգին նշանակեց դրա նահանգապետ։ Հետագա տարիների ընթացքում վերաբնակիչները անապատների ու մորմոնների հողերի վրայով ալիք֊ալիք շարժվեցին դեպի Կալիֆորնիա, բայց, չնայած դրան, եկեղեցին մնում էր անսասան ու հավատարիմ իր վեհապետին ու տիրոջը։ Քաղծը, ծարավը, կարիքն ու վիշտը, ատելությունը, արհամարհանքն ու հալածանքները շրջապատի կողմից չսասանեցին մորմոնների հավատարմությունն ու նվիրվածությունը իրենց առաջնորդին։ Նրանք անդրդվելի մնացին անգամ ոսկու գայթակղության հանդեպ․ իսկ չէ որ այն կործանել էր շատ ու շատ ժողովուրդների երիտասարդության ծաղիկը, քամել վերջին հյութերը։ Ոսկով փորձությունը բոլոր հնարավոր փորձություններից ամենադաժանն է, և այն ժողովրդի մեջ, որ կդիմանա այդ փորձությանը, պետք է որ ներդրված լինի չափազանց հիմնավոր մի բան։

Յուտայի տարածքն ու Գրեյթ Սոլթ Լեյք սիթին ծաղկում էին։ Այովայից հեռանալուց առաջ Բրիգեմ Յունգը վերջին անգամ հայտնվեց եկեղեցում, ամենաողբացյալ մարգարե Սմիթի հագուստով, և Սմիթի անունից կատարեց «պրեզիդենտ Բրիգեմ Յունգի» հանդիսավոր ձեռնադրությունը։ Ժողովուրդը՝ ցնծությամբ կուլ տվեց այդ բարեպաշտական խարդախությունը, իսկ Բրիգեմի իշխանությունը վերջնականապես ամրապնդվեց։ Իսկ հետո, հինգ տարի էլ չանցած, նա բազմակնությունը հայտարարեց  որպես եկեղեցու հիմնական դավանանքներից մեկը, վկայակոչելով այն «հայտնությունը», որ դեռևս ինը տարի առաջ, իբր թե, իջել էր Ջոզեֆ Սմիթի վրա, թեև բոլորին է հայտնի, որ Ջոզեֆ Սմիթը ընդհուպ մինչև իր մահը պայքարում էր բազմակնության դեմ։

Բրիդեմը իր կարիերայի համեստ սկզբնավորումով և աստիճանական առաջընթացով դեպի պերճությունն ու փառքը կարող էր հավասարվել հենց իրեն՝ Էնդրյու Ջոնսոնին։ Հաջորդաբար նա անցավ բոլոր աստիճանները՝ շարքային մորմոն, քարոզիչ՝ հայրենիքում, քարոզիչ արտասահմանում, հրատարակիչ և խմբագիր, առաքյալ, առաքելական դեպարտամենտի պրեզիդենտ, մորմոնական համայնքի գլխավոր՝ օժտված հոգևոր ու աշխարհիկ իշխանությամբ․ երկնքի կամքով՝ Սմիթի ժառանգորդ, «մարգարե», «գուշակ», «կանխատեսող»։ Մնում էր միայն մեկ աստիճան, և նա հնազանդորեն բարձրացավ դրա վրա՝ իրեն հայտարարեց տեր աստված։

Իր համար, այդպես է նա պնդում, մահից հետո պատրաստված է սեփական դրախտ, ուր ինքը կլինի աստված, իր կանայք՝ աստվածուհիներ, իսկ երեխաները՝ երկնային իշխաններ ու իշխանուհիներ։  Բոլոր հավատարիմ մորմոնները, ընտանյոք հանդերձ, կընդունվեն այդ դրախտը և այնտեղ դիրք կգրավեն համապատասխան կանանց ու երեխաների թվի, որ նրանք կարողացել են ունենալ։ Եթե հավատացյալներից որևէ մեկը մահանա, չհասցնելով ունենալ այնքան կին ու երեխա, որ անհրաժեշտ է անդրշիրիմյան աշխարհում հարգանք վայելելու համար, նրա ընկերներից որևէ մեկը  կարող է հանգուցյալի անունով վերցնել մի քանի կին և լրացնել նրա պակասող սերունդը․ դրանք բոլորը կգրանցվեն հանգուցյալի հաշվին և համապատասխանորեն կբարձրացնեն նրա աստիճանը։

Չպետք է մոռանալ, որ մորմոնները մեծ մասամբ հավաքագրվում են տգետ, միամիտ, թույլ զարգացած, սահմանափակ մտահորիզոնով մարդկանց միջավայրից, չպետք է նաև մոռանալ, որ մորմոնների կանայք կանգնած են այդ նույն մակարդակի վրա և որ նրանց միությունից ծնված երեխաները հազիվ թե խիստ տարբերվում են իրենց ծնողներից, չպետք է աչքաթող անել և այն, որ քառասուն տարի շարունակ այդ դժբախտներին հալածել են, հալածել են անդադար, անգթորեն։ Բազմությունը նրանց ծաղր ու ծանակի է ենթարկել, ծեծել է, կրակել է նրանց վրա․ նրանց նզովել են, արհամարհել ու վռնդել․ նրանք փախել են անապատի խորքերը՝ արդեն հիվանդություններից ու քաղցից ուժասպառ եղած, իրենց հառաչանքներով խախտելով անապատի դարավոր լռությունը և գաղթի երկար ուղին ծածկելով իրենց գերեզմաններով։ Եվ այդ ամենը նրանք կրել են միայն նրա համար, որ ցանկացել են ապրել ու հավատալ այնպես, ինչպես թելադրել է նրանց խիղճը։ Այս ամենը անհրաժեշտ է հիշել, և այդ ժամանակ հասկանալի կլինի այն անսահման ատելությունը, որ մորմոնները տածում են մեր ժողովրդի ու կառավարության նկատմամբ։

Այդ ատելությունը վաղեմի վիրավորանքի հողի վրա բորբոքվում էր այն ժամանակներից, երբ մորմոնյան Յուտա երկրամասը սկսեց ծաղկել, իսկ եկեղեցին՝ հարստանալ ու ամրանալ։ Բրիգեմը, որպես այդ տարածքի նահանգապետ, աներկմտորեն  բոլորին հասկացնում էր, որ Մորմոնիան մորմոնների համար է։ Միացյալ Նահանգները փորձում էին վիճակը շտկել այնտեղ Նոր Անգլիայից մորմոնատյաց մյուս շրջաններից կառավարական պաշտոնյաներ նշանակելու միջոցով, բայց Բրիգեմը զգալիորեն դժվարացրել էր այդ պաշտոնյաների մուտքը իր կառավարման տակ գտնվող տարածքը։ Միացյալ Նահանգները հարկադրված եղան երեք հազարանոց զորք ուղարկել անապատի միջով, որպեսզի իրենց աստիճանավորներին հաստատեին նրանց համար նախատեսված պաշտոններում։ Սակայն, երբ այդ ջենտլմենները հաստատվեցին, նրանք ավելի օգուտ չտվեցին, քան քարե կուռքերը։ Նրանք օրենքներ էին հրապարակում, որոնց վրա ոչ ոք ուշադրություն չէր դարձնում, որոնք չէին կարող կենսագործել։ Այն երկրում, որտեղ հանցագործությունները և անձի նկատմամբ բռնությունը կատարվում էին ամեն քայլափոխում, ֆեդերալ դատավորները նիստեր էին անում լոկ հանդուգն ամբոխին զվարճացնելու համար, որն ազատ ժամանակ հավաքվում էր նրանց դիտելու, որովհետև դատելու մարդ չկար, անելու բան չկար և գործավարություն էլ չկար։ Եթե հայցվորը «հեթանոս» էր, մորմոն երդվայլներն այնպիսի վճիռ էին կայացնում, ինչպես կամենում էին, իսկ ֆեդերալ դատարանի վճիռը մորմոնները հաշվի չէին առնում, և այն ի կատար ածելու ոչ մի հնարավորություն չկար։ Մեր պրեզիդենտները միմյանց հետևից Յուտա էին ուղարկում պաշտոնյաների խմբեր, և ամեն անգամ արդյունքը նույնն էր լինում՝ նրանք մռայլ դեմքերով միառժամանակ նստում էին այնտեղ, օր օրի վրա կուլ տալով վիրավոորանքներ, շուրջը տեսնելով խոժոռ դեմքեր և իրենց պարտքը կատարելու ամեն մի փորձի դեպքում հանդիպում էին խեթ հայացքների և ուղղակի սպառնալիքների ու, ի վերջո, կամ անձնատուր էին լինում և խղճուկ զենք դառնում մորմոնների ձեռքին, կամ էլ չդիմանալով, սաստիկ ահաբեկված, հեռանում էին նրանց տարածքից։ Իսկ եթե պատահում էր, որ պաշտոնյան վախկոտներից չէր և նրան հաջողվում էր ցույց տալ իր քաջությունը, համակերպվող մի պրեզիդենտ, ինչպես Բյուկենենը կամ Պիրսը, անմիջապես նրան հեռացնում էր պաշտոնից և տեղը դնում հերթական մի բթամիտի։ 1857 թվականին, այն նույն տարի, երբ Կրեդլբոն դատավոոր էր, քիչ էր մնում Յուտայի նահանգապետ նշանակեին գեներալ Հարնիին․ «վախ» բառը այդ երկուսի գիտակցության մեջ ամենավերացական իմաստն ուներ։ Թեկուզև այն պատճառով, որ նրանք բազմազանություն կմտցնեին ֆեդերալ իշխանությունների հաճոյակատարության ու անճարակության որոշ չափով միալար պատմության մեջ, պետք է ափսոսալ, որ այդ երկուսին վիճակված չէր միաժամանակ ծառայել Յուտայի տարածքում։

Այսպիսի իրավիճակ էր Յուտայում, երբ մենք առիթ ունեցանք լինելու այնտեղ։ Տարածքի կառավարչությունը ամոթալի անճարակություն դրսևորեց, և միակ իրական ուժն այնտեղ Բրիգեմ Յունգն էր։ Դա մի բացարձակ միապետ էր, որը հաշվի չէր առնում մեր պրեզիդենտին, ծիծաղում էր մեր բանակի վրա, երբ այն պաշարել էր նրա մայրաքաղաքը և առանց ամենափոքր իսկ շփոթմունքի լսելով այն լուրը, որ Միացյալ Նահանգների օգոստոսափառ կոնգրեսը բազմակնությունը հանդիսավորապես հայտարարել է հակաօրինական, շատ հանգիստ իր կանանց թիվն ավելացրեց և ևս քսանհինգով կամ երեսունով։


==Բ․ Կոտորած լեռնային մարգագետնում==


Մորմոնները վրեժ են լուծել և վրեժ են լուծում այն հալածանքների համար, որոնց նրանք ենթարկվել են և, ինչպես նրանք մինչև օրս էլ կարծում են, շարունակում են ենթարկվել, որովհետև նրանց այնպես էլ ինքնավարություն չտվեցին։ Ներկայումս, համարյա մոռացված 
«կոտորածը Լեռնային մարգագետնում» նրանց ձեռքի գործն էր։ Այդ պատմությունը ժամանակին բավականաչափ աղմուկ բարձրացրեց․ ամբողջ երկրում խոսակցությունը հենց միայն այդ գազանության մասին էր։ Ընթերցողի հիշողության մեջ թարմացնենք այդ իրողությունը ընդհանուր գծերով։ Մի անգամ գաղթականների մի մեծ գումակ Միսուրիից և Արկանզասից անցնում է Սոյթ Լեյք սիթիի միջով․ գումակին միանում են մի քանի դժգոհ մորմոններ, հուսալով դրա քողարկման տակ փախուստի դիմել։ Հենց միայն այդքանը բավական էր բորբոքելու մորմոն գլխավորների զայրույթը։ Բայց դրան ավելացել էր նաև այն հանգամանքը, որ գաղթականները՝ ոչինչ չկասկածող հարյուր քառասունհինգ, թե հարյուր հիսուն մարդ, եկել էին Արկանզասից, որտեղ նկարագրվող իրադարձություններից քիչ առաջ սպանվել էր մորմոն մի խոշոր քարոզիչ, և Միսսուրիից, մի նահանգից, որի մասին մորմոնները հիշում էին որպես առաջին «սրբերի» ամենակատաղի հալածողի այն ժամանակներում, երբ մորմոնյան համայնքը փոքրաթիվ էր, աղքատ և չուներ բարեկամներ։ Այսպիսով, ուղևորները համակրանք չեն ներշնչել։ Եվ, վերջապես, գումակում եղել է մեծ հարստություն՝ անասուններ, ձիեր, ջորիներ և ամեն տեսակ այլ գույք․ էլ ինչպես կարող էին մորմոնները, որոնք ամեն բանում ձգտում էին նմանվել իսրայելական հին ցեղերին, ինչպես կարող էին նրանք հակառակորդից չխլել «ավարը», երբ աստված ինքն էր «այն տվել իրենց ձեռքը»։

Այսպիսով, տիկին Ս․ Վ․ Ուեյթի «Մորմոն մարգարեն» հետաքրքրական գրքի բառերով ասած, այնպես պատահեց, որ «Բրիգեմ Յունգին՝ Մեծ և Գերագույն թագավորին, այլ կերպ ասած՝ Աստծուն «հայտնություն» արվեց, որի հիման վրա նա հրամայեց պրեզիդենտ Ջ․ Ս․ Հեյտին, եպիսկոպոս Հիգբիին և Ջոն  Դ․ Լիին (Բրիգեմի հոգեվորդին) հավաքել հնարավորին չափ շատ մարդկանց, որոնց կարելի է վստահել, հագցնել նրանց հնդկացիների նման, հարձակվել անիծյալ հեթանոսների վրա (այդպես էր ասված «հայտնության» մեջ) և բոլորին, մինչև վերջին մարդը, խոցել Ամենաբարձրյալի նետերով, որպեսզի ոչ ոք չկարողանա աշխարհին տեղեկացնել, թե բանն ինչպես է եղել․ եթե հարկ լինի, որպես դաշնակիցներ, ներգրավել իսկական հնդկացիների, նրանց խոստանալով ավարի մի մասը։ Իրենց պարտքը կատարել ճշտորեն և առանց հապաղման անասունը քշել բերել մինչև ձմռան վրա հասնելը, քանզի այդպիսին է Ամենազոր Տեր Աստծու կամքը»։

«Հայտնության» մեջ պարունակած առաջադրանքը բարեխղճորեն կատարվել է։ Հնդկացիների նման հագնված և իրենց դեմքերը ներկած մորմոնների մի մեծ ջոկատ հասել է գումակին Սոլթ Լեյք սիթիից մոտավորապես երեք հարյուր մղոն հարավ և այնտեղ հարձակվել նրա վրա։ Գաղթականներն իսկույն խրամատավորվել են, իրենց սայլերը վերածել ամրոցների և արիաբար ու հաջողությամբ դիմադրել ամբողջ հինգ օր։ Միսսուրցիներին և արկանզասցիներին այնքան էլ չես վախեցնի Յուտայում անիմաստ կյանք վարող «դաժան հնդկացիների» խղճուկ ծաղրապատկերով։ Յուրաքանչյուր գաղթական պատրաստ է եղել կռվելու դրանցից հինգ հարյուրի դեմ։

Վեցերորդ օրը մորմոնները որոշել են դիմել ռազմական խորամանկության։ Նահանջելով «Մարգագետնի» վերին եզրը, նրանք զգեստափոխվել են, լվացել դեմքների ներկը և, մինչև ատամները զինված, բանագնացների սպիտակ դրոշ պարզած, սայլերով մոտեցել պաշարված գաղթականներին։ Տեսնելով սպիտակամորթ մարդկանց, գաղթականները ցած են դրել զենքը և ուրախ աղաղակներով ողջունել նրանց։ Ի պատասխան սպիտակ դրոշի, հազիվ թե անգամ կասկածի տակ առնելով իրենց վարմունքի ողջ խանդալիցությունը, նրանք վեր են բարձրացրել սպիտակ շորեր հագցրած մի մանկան։

Այդ անսպասելի սպիտակամորթ «փրկարարներին» գլխավորել են պրեզիդենտ Հեյտը և մորմոնյան եկեղեցու եպիսկոպոս Ջոն Դ․ Լին։ Այդ առաջնորդների հետագա գործողությունների մասին պարոն Կրեբլոն (որն այն ժամանակ ֆեդերալ դատավորի պարտականություններն էր կատարում Յուտայում, իսկ հետագայում սենատոր էր Նեևադայի նահանգից) պատմեց կոնգրեսում արտասանած իր ճառում․

«Հայտարարելով, թե լավ հարաբերությունների մեջ են հնդկացիների հետ և որ վերջիններս տրամադրված են շատ կատաղորեն, նրանք առաջարկեցին իրենց միջնորդությունը, գաղթականներին խոստանալով նրանց համար բարեխոսել հնդկացիների մոտ։ Բանակցությունները տևեցին մի քանի ժամ, և հնդկացիների հետ անցկացրած (կեղծ) խորհրդակցությունից հետո բանագնացները ներկայացրեցին, իբր թե, վայրենիների թելադրած վերջնագիրը, որի համաձայն բոլոր գաղթականներին առաջարկվում էր անխտիր հեռանալ ճամբարից, այնտեղ թողնելով ամեն բան, ընդհուպ մինչև զենքը։ Իսկ մորմոնյան առաջնորդները խոստանում էին զինվորական ջոկատներ բերել և գաղթականներին ուղեկցել մինչև մոտակա բնակավայրերը։ Իրենց ընտանիքների փրկության համար գաղթականներն ընդունեցին առաջարկված պայմանները։ Մորմոնները հեռացան, իսկ հետո վերադարձան երեսուն թե քառասուն մարդուց բաղկացած զինված ջոկատով։ Գաղթականները շարասյուն կազմեցին․ առջևում գնում էին կանայք ու երեխաները, նրանց հետևից տղամարդիկ և, ի վերջո, շարասյունը եզրափակում էր մորմոնների պահակախումբը։ Երբ այդ կարգով նրանք անցան մոտավորապես մեկ մղոն, տրվեց ազդանշանը, և սկսվեց ջարդը։ Համարյա բոլոր տղամարդիկ տեղնուտեղը սպանվեցին մեջքներին արձակված կրակոցներով։ Միայն երկուսին հաջողվեց փախչել հարյուր հիսուն մղոն դեպի անապատի խորքը, բայց նրանց հետևից հասան այնտեղ ու սպանեցին։ Կանայք ու երեխաները փախչելով մի երկու հարյուր յարդ, ոչնչացվեցին «պահակախմբի» ու հնդկացիների կողմից։ Ամբողջ գումակից ողջ մնաց միայն տասնյոթ երեխա, որոնցից ամենամեծը յոթ տարեկան չկար։ Այսպես 1857 թվականի սեպտեմբերի 10-ին կատարվեց մեր հայրենիքի ողջ պատմության մեջ ամենադաժան, ստոր և արյունարբու սպանդներից մեկը»։

Այդ սպանդում մորմոնները ոչնչացրել են հարյուր քսան մարդ։

Անօրինակ արիությամբ դատավոր Կրեդլբոն  բացեց դատարանի նիստը և Մորմոնիային պատասխանատվության կանչեց զանգվածային սպանության համար։ Ինչպիսի՜ պատկեր։ Խստադեմ, միայնակ, հպարտ ու քաջարի վետերանը, որ զայրալից նայում էր մորմոն երդվյալներին և ամբողջապես մորմոններից կազմված հասարակությանը, մեկ ծանակում նրանց, մեկ էլ նրանց վրա էր տեղում իր ցասման շանթերը։

Ահա թե «Տերիտորիալ էնտերփրայզը» ինչ է գրել այդ իրադարձությանը նվիրված առաջնորդողում․

«Նա խոսում և գործում էր Ջեկսոնին վայել անվեհերությամբ ու վճռականությամբ, բայց երդվյալները հրաժարվեցին ընդունել հանցակազմը և չուզեցին նույնիսկ արտահայտվել մեղադրական ակտի առանձին կետերի վերաբերյալ․ ամեն կողմից սպառնալիքներ էին լսվում դատավորի և կառավարական զորքերի հասցեին, որոնց նպատակն էր նրանց ստիպել հետ կանգնել իր բռնած գծից։

Համոզվելով, որ երդվյալները միանգամայն անօգտակար են, դատավորը նրանց արձակեց, նրանց վրա թափելով իր սարկազմի թույնը։ Այնուհետև, օժտված լինելով գործադիր իշխանությամբ, նա միայնակ, առանց որևէ կողմնակի օգնության, գործի անցավ։ Նա հարցաքննում էր վկաներին, ամենուրեք ձերբակալություններ էր կատարում ու դրանով իսկ այնպիսի շփոթություն առաջացրեց «սրբերի» շարքերում, ինչպիսին նրանք չէին տեսել մորմոնյան համայնքի հիմնադրման օրից։ Ահաբեկված ավագներն ու եպիսկոպոսները, ըստ վերջին տեղեկությունների, փախչում էին, փրկելով իրենց կաշին․ դրան հաջորդեցին զարմանալի մերկացումներ, և պարզվեց, որ եկեղեցու ամենաբարձր սպասավորները խառն են «հեթանոսների» այն բազմաթիվ սպանություններին ու կողոպուտներին, որ տեղի էր ունեցել վերջին ութ տարում»։

Եթե այն ժամանակ Յուտայի նահանգապետը Հարնին լիներ, Կրեդլբոն նրա մոտ աջակցություն կգտներ, և այն ժամանակ վերջին սպանդի, ինչպես նաև մինչ այդ կատարված շատ սպանությունների համար մորմոնների մեղավորության վերաբերյալ նրա բերած ապացույցները քաղաքացիներից ոմանց կտրամադրեր ձրի դաղաղ և միևնույն ժամանակ դրանից օգտվելու հնարավորություն։ Բայց այն ժամանակ ֆեդերալ նահանգապետի պաշտոնը զբաղեցնում էր ոմն Քամինգը, որն օբյեկտիվությամբ պարծենալու տարօրինակ ցանկությամբ մորմոններին ամեն կերպ պաշտպանում էր արդարադատությունից։ Մի անգամ նա նույնիսկ մամուլում հանդես եկավ, բողոքելով այն բանի դեմ, որ դատավոր Կրիբլդոն կառավարական զորքերը ներգրավել է իր խնդիրները կատարելու համար։

Տիկին Ուեյթը գազանային սպանդի մասին իր վերին աստիճանի հետաքրքիր հաշվետվությունը եզրափակում է հետևյալ դիտողությամբ և հանցանշանների համառոտ տեսությամբ, որն աչքի է ընկնում ճշգրտությամբ, հավաստիությամբ և հստակ ձևակերպումներով․

«Նրանց համար, ովքեր դեռ հակված են կասկածելու, թե Յունգը և նրա մորմոնները մասնակից են եղել այդ գործին, առաջարկվում է հանցանշանների և հանգամանքների ներկա հավաքածուն, որոնք ոչ միայն պարզապես մատնանշում են նրանց մեղավորության հնարավորությունը, այլև ապացուցում են նրանց մեղավորությունը լիակատար հավաստիությամբ։

1. Գործին մասնակից մորմոնների ցուցմունքները, որ վերցրել է դատավոր Կրեդլբոն Միացյալ Նահանգների շերիֆի օգնական Ռոջերսի ներկայությամբ։

2. Այդ գործի վերաբերյալ որևէ հիշատակության բացակայությունը Բրիգեմ Յունգի՝ որպես հնդկացիների գործերի տեսուչի ներկայացրած հաշվետվության մեջ։ Նմանապես այդ ամենի մասին լիակատար լռությունը եկեղեցում, որը խախտվեց հիշատակված իրադարձություններից մի քանի տարի հետո միայն։

3. Այդ գործով ձեռնարկված հետաքննության հենց սկզբից մորմոնների ինչպես հոգևոր, այնպես էլ աշխարհիկ իշխանության բարձրաստիճան ներկայացուցիչների փախուստը լեռներ։

4. Այդ ամբողջ պատմությունը եկեղեցական օրգան «Դեզերետ նյուսի» կողմից լռության մատնելը, միակ թերթի, որ այն ժամանակ լույս էր տեսնում Յուտայում, իսկ երբ մի քանի ամիս հետո թերթն արտահայտվեց այդ առթիվ, ապա միայն նրա համար, որպեսզի ժխտեր մորմոնների մասնակցությունը կատարված հանցագործություններին։

5. Սպանդից հետո ողջ մնացած երեխաների ցուցմունքները։

6. Այն փաստը, որ կոտորածի հաջորդ իսկ օրը մորմոնների մի շարք ընտանիքներում երևացին սպանվածների ինչպես երեխաները, այնպես էլ նրանց պատկանած գույքը։

7. Կոտորածի վայրից ոչ հեռու գտնված հնդկացիների ցուցմունքները, այդ ցուցմունքները բերվում են ոչ միայն Կրեդլբոյի և Ռոջերսի կողմից, այլև հաստատվում են մի շարք սպաների, ինչպես նաև Ջ․ Ֆորնեյի կողմից, որը 1859 թվականին զբաղեցնում էր Յուտայի տարածքում ապրող հնդկացիների գործերի տեսչի պաշտոնը։ Հնդկացիներն իրենց ցուցմունքը հիշյալ անձանց տալիս էին հոժարակամ և բազմիցս։

8. Դրագունյան 2-րդ գնդի կապիտան Ռ․ Պ․ Քեմբելի ցուցմունքները․ Քեմբելը 1859 թվականի գարնանը գործուղվել է Սանտա Կլարա՝ Կալիֆոռնիա ուղևորվող ճանապարհորդների պահպանության, ինչպես նաև նրանց վրա հնդկացիների հարձակման դեպքերը հետաքննելու համար։


==«Ծոցատետրից»==

(1892 ― 1895: Գերմանիա։ Իտալիա։ Անգլիա։ Ֆրանսիա։)


Առաջին իսկ կիրակի օրը գնացի եկեղեցի, իսկ երեքշաբթի ստացա քսան մարկի հաշիվ եկեղեցուն օժանդակելու համար։ Բավական է։ Չեմ կարող ինձ թույլ տալ կրոնը դավանել այդպիսի գնով։ Այստեղ հոգու փրկությունը հարուստների համար է։

Բոբ Ինգերսոլը պատմել է երիցական մի սրբի մասին, որը դրախտից դժոխք էքսկուրսիայի մեկնելիս վճարել էր գնալ֊գալու համար, իսկ հետո վերադարձի տոմսը ոչ ոքի չէր կարողացել վաճառել։


Ջայպուրում կրկնեցի մրջյունների հետ Ջոն Լեբոկի կատարած փորձերը և նույն արդյունքները ստացա։ Հետո սեփական փորձեր կատարեցի։ Դրանք ցույց տվեցին, որ մրջյունները լավ են կողմնորոշվում հետաքրքրությունների ոլորտում։ Ես կառուցեցի չորս մանրիկ տաճար՝ մուսուլմանական մզկիթ, հնդկական սրբավայր, հրեական սինագոգ ու քրիստոնեական մայր եկեղեցի, և դրանք դասավորեցի կողք կողքի։ Այնուհետև տասնհինգ մրջյունների վրա կարմիր ներկով նշան արեցի և ազատ արձակեցի։ Նրանք հետ ու առաջ էին վազում, նայում էին տաճարներին, բայց ներս չէին մտնում։ Ես բաց թողեցի ևս տասնհինգ մրջյուն, նրանց վրա նշան անելով կապույտ ներկով։ Նրանք իրենց պահում էին այնպես, ինչպես նրանց կարմիր եղբայրակիցները։ Ես ոսկեզօծեցի և բաց թողեցի ևս տասնհինգ մրջյուն։ Արդյունքը նույնը եղավ։ Բոլոր քառասունհինգ մրջյունները վազվզում էին, առանց մի րոպե կանգ առնելու, մոտենում էին բոլոր տաճարներին, բայց նրանցից ոչ մեկի մեջ չէին մտնում։ Ես ապացուցված համարեցի, որ իմ ընտրած մրջյունները չունեն կրոնական հաստատ համոզմունքներ, դա անհրաժեշտ նախադրյալ էր հաջորդ, էլ ավելի կարևոր փորձի համար։

Յուրաքանչյուր տաճարի մուտքի առջև դրեցի սպիտակ թուղթ։ Մզկիթի առջևի թղթի վրա դրեցի մի կտոր մածկան, սրբավայրի մուտքի մոտ՝ մի փոքր ձյութ, սինագոգի մուտքի առջև մի կաթիլ սկիպիդար կաթեցրեցի և մայր եկեղեցու մուտքի առջև մի կտոր շաքար դրեցի։ Բաց թողեցի կարմիր մրջյուններին։ Նրանք չմոտեցան մածկանին, ձյութին ու սկիպիդարին և ագահությամբ ու, ինչպես ինձ թվաց, անկեղծ զգացումով հարձակվեցին շաքարի վրա։ Ես ազատ արձակեցի կապույտներին․ սրանք ճշգրտորեն կրկնեցին կարմիրների գործողությունները։ Ոսկեզօծները, առանց մի բացառության, վարվեցին նույն կերպ։ Դա անտարակուսելիորեն ապացուցեց, որ մրջյունները, զուրկ լինելով որոշակի դավանանքից, ընտրության հնարավորության դեպքում, մյուս բոլոր կրոնների համեմատությամբ, նախապատվությունը տալիս են քրիստոնեական կրոնին։

Փորձը ստուգելու համար մրջյուններին փակի տակ առա և մածկանը տեղափոխեցի մայր եկեղեցու առջև, իսկ շաքարը դրեցի մզկիթի առջև։ Այնուհետև միանգամից բաց թողեցի բոլոր մրջյուններին, և նրանք խմբով նետվեցին դեպի մայր եկեղեցին։ Ես մինչև հոգուս խորքը զգացված էի, և գնացի հարևան սենյակը, գրի առնելու այդ հիանալի փորձը։ Վերադառնալով, տեսա, որ բոլոր մրջյունները հրաժարվել են քրիստոնեական հավատից և անցել են մահմեդականության։ Ես հասկացա, որ շտապել էի հետևություն անելու։ Անհարմար վիճակի մեջ ընկա և դառնություն զգացի։ Ինքս իմ նկատմամբ արդեն այնքան էլ վստահություն չունենալով, որոշեցի փորձը հասցնել մինչև վերջ։ Շաքարը դրեցի սկզբում երրորդ, իսկ հետո՝ չորրորդ տաճարի առջև։ Ես ի՞նչ պարզեցի։ Որ տաճարի առաջ դնում էի շաքարը, այնտեղ էլ կուտակվում էին մրջյունները։ Այդ ճանապարհով հանգեցի այն անհերքելի հետևությանը, որ կրոնի վերաբերմամբ մրջյունը մարդու կատարյալ հակադրությունն է։ Մարդը գնում է այն տաճարը, որտեղ իսկական հավատ են սովորեցնում։ Իսկ մրջյունը այն տաճարն է գնում, որտեղ շաքար են տալիս։


Եթե ինձ հանձնարարեն աստված ստեղծել, ես նրան կօժտեի բնավորության որոշ գծերով և որոշ հատկություններով, որ չունի ներկայիս (աստվածաշնչյան) աստվածը։

Նա մարդուց չէր խնդրի գովասանք ու շողոքորթություն և բավականաչափ մեծահոգի կլիներ ու դրանք ուժով չէր պահանջի։ Նա պետք է իրեն հարգեր ոչ պակաս, քան ամեն մի օրինավոր մարդ։

Նա չէր լինի վաճառական, չարչի։ Նա չպետք է գներ շողոմ գովասանքներ։ Նա վաճառքի չէր հանի երկրային ուրախությունները և հավիտենական երանությունը, այդ ապրանքը չէր վաճառի աղոթքի դիմաց։ Ես նրան կներշնչեի սեփական արժանապատվության զգացում, որ հատուկ է օրինավոր մարդուն։

Նա կգնահատեր միայն այնպիսի սերը իր նկատմամբ, որ ծնվում է ինքնին, ի պատասխան բարության, և կարհամարեր այնպիսի սերը, որ պայմանավորվածությամբ վճարում են բարերարության համար։ Կատարած մեղքի համար անկեղծորեն զղջալը մեղքը կքավեր ընդմիշտ, և հոգու խորքում զղջացող մարդուց ոչ ոք չէր սպասի ու չէր պահանջի բանավոր խնդրանք ներման մասին։

Նրա աստվածաշնչում չէր լինի մահացու մեղք։ Նա իրեն կճանաչեր որպես մեղքի հեղինակ և գյուտարար, իսկ հավասարապես նաև մեղք գործելու ուղիների ու եղանակների հեղինակ և գյուտարար։ Կատարվող մեղքերի համար պատասխանատվության ողջ ծանրությունը նա կդներ նրա վրա, ով մեղավոր է դրանց համար, իրեն կճանաչեր որպես գլխավոր ու միակ մեղավոր։

Նա չէր լինի նախանձ ու մանրախնդիր։ Նույնիսկ մարդիկ արհամարհում են իրենց մեջ այդ հատկանիշը։

Նա չէր լինի պարծենկոտ։

Նա կթաքցներ, որ հիանում է ինքն իրենով։ Նա կհասկանար, որ իր գրաված դիրքում իրեն գովելը վատ բան է։ Նա չէր ունենա քինախնդիր զգացմունքներ․ այդ ժամանակ նա քինախնդիր ճառեր չէր արտասանի։

Չէր լինի ոչ մի դժոխք, չհաշված այն, որի մեջ մենք ապրում ենք օրորոցից մինչև գերեզման։ Չէր լինի ոչ մի դրախտ, համենայն  դեպս այն, որ նկարագրված է բոլոր կրոնների աստվածաշնչերում։

Նա իր հավերժության մի փոքր բաժինը կնվիրեր այն բանին, որ մտածեր, թե ինչու է մարդուն դժբախտ ստեղծել, երբ կարող էր նույն ջանքերի գործադրմամբ նրան երջանիկ դարձնել։ Մնացած ժամանակ նա կլրացներ աստղաբաշխության մասին իր տեղեկությունները։


1898։ ― Շատ հարյուրամյակների ընթացքում սատանան գրավում է մարդկության չորս հինգերորդի հոգևոր գլխավորի և ամբողջ մարդկային ցեղի քաղաքական գլխավորի ականավոր դիրքը․ այնպես որ չի կարելի չընդունել նրա առաջնակարգ կազմակերպչական ընդունակությունները։ Նրա կողքին մեր բոլոր քաղաքագետները, Հռոմի պապերը բզեզիկներ են, որոնց պետք է դիտել խոշորացույցով։

Նա չունի վճարովի ոչ մի օգնական։ Նրա հակառակորդները մեկ միլիոն են։

Ոմանք երկրպագում են աստիճաններ, մյուսները՝ հերոսներին, ոմանք՝ ուժը, մյուսները՝ աստծուն, դրա պատճառով նրանք վիճում են միմյանց հետ, բայց բոլորն էլ միահամուռ երկրպագում են փողը։


Աստված չունի կայուն բնավորություն, հաստատուն համոզմունքներ։ Նա պետք է կաթոլիկ լինի կամ երիցական, կամ մեկ ուրիշ բան, միևնույն է թե ինչ, բայց չձգտի հասնել միանգամից ամեն տեղ։


Եկեք սատանայի անունից հայհոյենք, քանի դեռ ժամանակ կա, դրախտում մեզ թույլ չեն տա։


Մարդը ստեղծվել է արարչագործման վերջին օրը, երբ աստված արդեն հոգնել էր։


Երբ կարդում ես Աստվածաշունչը, ավելի շատ զարմանում ես աստծու անտեղյակության, քան թե նրա ամենագիտության վրա։


Եթե մարդուն մարդը ստեղծեր, նա կամաչեր իր աշխատանքի պտուղի համար։

Աստված կատաղի է Հին կտակարանում և հմայիչ է Նորում, սրբազան վեպի դոկտոր Ջեկիլ և պարոն Հայդ։


Ոչ մի բան չի զարմացնում այնպես, ինչպես հրաշքը, գուցե լոկ այն միամտությունը, որով հավատում են դրան։

Միայն մեռածները խոսքի ազատություն ունեն։

Միայն մեռածներին է թույլատրվում ճշմարտությունն ասել։

Ամերիկայում, ինչպես որ ամենուրեք, խոսքի ազատությունը մեռածների համար է։

Չկա մարդուն պատկանող մի իրավունք, որը բռնության արդյունք չլինի։

Չկա և մի իրավունք, որ անխախտ լինի։

Այն միշտ կարելի է ոչնչացնել հերթական բռնության միջոցով, հետևաբար, մարդը չունի և ոչ մի անխախտ իրավունք։

Աստված ներկայացնում է բռնությունը (նա խորամանկ է, անհուսալի, չարակամ)։


==Աստվածաշնչյան խրատներ և կրոնական գործելակերպ==


Այն փոփոխությունները, որոնց ենթարկվել են քաղաքակրթությունը և ազգային բնույթը, երբեք չեն կատարվել առանց կրոնի ամենաակտիվ մասնակցության։ Այդպես եղել է մարդկության ամբողջ պատմության ընթացքում և, անտարակույս, այդպես կլինի բոլոր ժամանակներում։ Համենայն դեպս, այնքան ժամանակ, մինչև որ մարդը, դանդաղ էվոլյուցիայի միջոցով, վերածվի իրոք հիանալի ու վեհ մի բանի, որի համար կպահանջվի էլի միլիարդավոր տարիներ։

Քրիստոնեական աստվածաշունչը, ըստ էության, մի դեղատուն է։ Նրա դեղանյութերի տեսականին մնում է անփոփոխ, փոխվում են միայն դրանք օգտագործելու եղանակները։ Տասնութ դարերի ընթացքում այդ փոփոխությունները հազիվ նկատելի էին։ Եղանակը մնում էր այլաբուժությունը՝ դրա ամենակոպիտ ու դաժան ձևով։ Բութ և տգետ հեքիմը օր ու գիշեր առանց ձեռքերը ծալելու անասելիորեն մեծ բաժիններով իր հիվանդի ստամոքսն էր լցնում ամենազզվելի դեղեր, ինչպիսիք միայն կարելի էր գտնել դեղապահեստում։ Նա հիվանդից արյուն էր թողնում, բանկաներ էր գցում, տալիս էր փսխադեղ և լուծողական, թքահոսություն էր առաջացնում, հիվանդին երբեք հնարավորություն չտալով կազդուրվելու և վերկանգնելու  բնական ուժերը։ Այդպիսի հոգևոր հիվանդության վիճակում նրան պահում էր տասնութ դար, և այդ ամբողջ ժամանակամիջոցում հիվանդին բաժին չընկավ և ոչ մի լուսավոր օր։ Ինչ վերաբերում է դեղորայքի պաշարին, այն միշտ հավասարապես բաղկացած էր լինում կործանարար կամ թուլացնող թույներից և բուժիչ, հանգստացնող դեղերից։ Ասենք, հոգևոր հեքիմը, ելնելով երկարամյա փորձից, միշտ դիմում էր միայն առաջիններին և, հետևաբար, իր խնամառուին կարող էր միայն վնաս հասցնել, ինչ էլ նա անում էր։

Ոչ հեռավոր անցյալում, արդեն մեր հարյուրամյակում, բուժման եղանակներում զգալի փոփոխություններ կատարվեցին։ Ճիշտ է, դա տեղի ունեցավ հիմնականում, կամ, ավելի ճիշտ, միայն Անգլիայում և Միացյալ Նահանգներում։ Մյուս երկրներում հիվանդը մեր օրերում կամ առաջվա նման օգտվում է միջնադարյան միջոցներից, կամ էլ լիովին յոլա է գնում առանց բժշկի։

Անգլախոս երկրներում մեր հարյուրամյակում նկատվող փոփոխությունները պայմանավորված էին նրանով, որ հիվանդն ըմբոստացավ բուժման եղանակների դեմ․ համենայն դեպս, հեքիմներն այդ փոփոխությունը չէին նախատեսել։ Հիվանդը որոշեց ինքն իրեն բուժել, և հեքիմը տեսավ, որ հիվանդների թիվը աղետալիորեն պակասում է։ Այդ ժամանակ, առանց աշխատանքի չմնալու համար, հեքիմը որոշեց ձևափոխել իր եղանակը։ Նա այդ անում էր աստիճանաբար, խիստ դժկամությամբ, և միայն այն դեպքում, երբ հանգամանքները նրան հարկադրում էին։ Նախ և առաջ նա դադարեց հիվանդին ամեն օր դժոխք ու հավիտենական նզովք հրամցնել և կարգադրեց դրանք ընդունել միայն օրընդմեջ։ Հետո սկսեց դրանք գործադրել  ավելի ու ավելի սակավ։ Իսկ երբ նա սահմանափակվեց կիրակի օրերով և որոշեց, որ դրա վրա կարելի է կանգ առնել, հայտնվեց նմանաբույժը, նրան ստիպեց լիովին հրաժարվել դժոխքից ու հավիտենական նզովքից և դրանց փոխարեն կիրառության մեջ դրեց քրիստոնեական սերը, մխիթարանքը, գթասրտությունն ու կարեկցությունը։ Իսկ դրանք միշտ լիառատությամբ կային եկեղեցու դեղատանը, և դրանց ոսկեփայլ պիտակները հատկապես աչքի էին զարնում զզվելի լուծողականների, փսխադեղերի ու թույների շարքում, որոնց կողքին դրանք շողշողում էին երկար դարակների վրա։ Եվ դեղագործներին չէ, որ պետք է մեղադրել այն բանի համար, որ դրանք չէին կիրառվում․ պարզապես այդպիսին էին բուժման եղանակները։ Հիսուն տարի առաջ ապրած եկեղեցական  բժշկի համար նրա բոլոր նախորդները տասնութ դարերի ընթացքում սոսկ հեքիմներ էին եղել․ ժամանակակից եկեղեցական բժշկի համար հիսուն տարի առաջ ապրած նրա նախորդը նույնպիսի հեքիմ է եղել։ Երբևիցե ի՞նչ կդառնա ներկայիս եկեղեցական բժշիկը մի մարդու աչքում, որն ինքն իր համար հոգևոր բժիշկ կինի։ Եթե միայն կանգ չառնի և հորինվածք չհամարվի էվոլյուցիան, որն իրողություն էր դեռ այն ժամանակներում, երբ Երկիրը, Արեգակը և արեգակնային համակարգության բոլոր մոլորակները ասուպային փոշու սոսկ թռչող մշուշ էին, ապա միանգամայն պարզ է, թե ինչպիսի ճակատագիր է պատրաստված արդի եկեղեցական բժշկի համար։

Այն եղանակները, որոնց դիմում են եկեղեցականները, շատ հետաքրքրական են, իսկ դրանց պատմությունը՝ ուշագրավ։ Բոլոր ժամանակներում հռոմեական եկեղեցին ունեցել է իր ստրուկները, գնել և վաճառել է նրանց, հավանություն տվել սրտկավաճառությանը, խրախուսել է այն։ Այն բանից հետո, երբ որոշ քրիստոնյա ժողովուրդներ ազատագրեցին իրենց ստրուկներին, եկեղեցին դեռ երկար ժամանակ շարունակում էր ստրուկներ պահել։ Բայց մի՞թե կարելի է տարակուսել, որ եկեղեցին չէր կարող այլ կերպ վարվել․ չէ որ այդ ամենը նա կատարում էր Տիրոջ կամքին համապատասխան, իսկ ինքը նրա միակ ներկայացուցիչն էր երկրի վրա, նրա Աստվածաշնչի լիազոր ու անսխալական մեկնաբանը։ Գոյություն ուներ սուրբ գիրք, որը կարելի էր մեկնաբանել միայն այսպես, և ոչ այլ կերպ․ եկեղեցին միշտ իրավացի էր․ նա վարվում էր միմիայն այնպես, ինչպես նրան պատվիրում էր Աստվածաշունչը։ Հավատացած լինելով իր իրավացիությանը, եկեղեցին շատ դարերի ընթացքում ոչ մի անգամ իր ձայնը չբարձրացրեց ստրկության դեմ։ Այսօր մենք վերջապես լսում ենք, որ Հռոմի պապը ստրկավաճառությունը մեղք է հայտարարել և նույնիսկ հատուկ արշավախումբ է ուղարկում Աֆրիկա, որպեսզի դադարեցնի նոր ստրուկների որսը։ Այսպես ուրեմն, դավանանքները նույնն են մնացել, փոխվել է միայն գործելակերպը։ Ինչու՞։ Այն պատճառով, որ մարդկությունը որոշել է ուղղումներ կատարել Աստվածաշնչի մեջ։ Եկեղեցին ինքը երբեք այդ բանը չի ձեռնարկում, բայց նա միևնույն ժամանակ երբեք բաց չի թողնում իրադարձությունների պոչում հարմարվելու և ուրիշի ծառայություններն իրեն վերագրելու առիթը։ Նա հենց այդպես է վարվում նաև տվյալ դեպքում։

Քրիստոնյա Անգլիան 250 տարվա ընթացքում պաշտպանում և հավանություն էր տալիս ստրկությանը, իսկ նրա սուրբ հայրերը միայն դիտում էին, ժամանակ առ ժամանակ ակտիվորեն մասնակցելով ստրկավաճառությանը, իսկ ժամանակ առ ժամանակ էլ մի կողմ քաշվելով։ Կարելի է, իհարկե, պնդել, որ այդ գործում Անգլիայի հետապնդած շահերը քրիստոնեական շահեր էին և որ ամբողջ ստրկավաճառությունը զուտ քրիստոնեական բնույթ էր կրում։ Անգլիան ավելի, քան մեկ ուրիշ երկիր, ջանքեր գործադրեց երկար դարերից հետո ստրկավաճառությունը վերածնելու համար, և, վերջ ի վերջո, ստրուկների վաճառքը ասես թե դարձավ քրիստոնեական մենաշնորհ, այլ կերպ ասած, անցավ միայն քրիստոնյա ժողովուրդների ձեռքը։ Անգլիական պառլամենտները պաշտպանում էին ստրկավաճառությունը և հովանավորում էին այն։ Անգլիական երկու թագավորներ ստրուկներ վաճառող ընկերությունների փայատերեր էին։ Անգլիացի առաջին պրոֆեսիոնալ ստրկորս Ջոն Հոկինսը,<ref>XVI դ․ ստրկավաճառությամբ զբաղվող անգլիացի ծովակալ։ ― Ծան․ ռուս․ խմբ․։</ref> որի հիշատակը զարդ էլ մեծարում են, իր երկրորդ արշավանքի ժամանակ այնպիսի ավերածություններ կատարեց, այնպես հաջողությամբ էր նա հարձակվում բնիկների գյուղերի վրա, կրակի մատնելով դրանք, խեղանդամ դարձնելով, ոչնչացնելով, բռնելով ու ստրկության վաճառելով դրանց անմեղ բնակիչներին, որ հիացած թագուհին նրան ասպետի կոչում շնորհեց, այն նույն կոչումը, որով մի ժամանակ պարգևատրում էին առավել արժանավորներին, որոնք սխրանքներ էին կատարել ի փառս քրիստոնեության։ Նորաթուխ ասպետը զուտ անգլիական ուղղամտությամբ և կոպտաբարո պարզամտությամբ իր գերբի վրա նկարել էր ծնկաչոք, շղթայակապ նեգր ստրուկի։ Սըր Ջոնի գործունեությունը իսկական քրիստոնեական գյուտ էր, և քառորդ հազարամյակի ընթացքում այդ արյունալի ու սարսափելի մենաշնորհը մնում էր քրիստոնյաների ձեռքում։ Դրա միջոցով ավերում էին տները, բաժանում ընտանիքները, առանձին֊առանձին ստրկացնելով տղամարդկանց և կանանց, փշրում էին անհամար թվով մարդկային սրտեր, և այդ ամենը միմիայն նրա համար, որպեսզի քրիստոնյա ազգերը կարողանային ծաղկել և ապրել լիության մեջ, կառուցվեին քրիստոնեական եկեղեցիներ, իսկ հեզ ու գթասիրտ Փրկչի քարոզը տարածվեր ամբողջ երկրում։ Թեև առաջ այդ բանը ոչ ոք չէր էլ կասկածում, հիմա պարզ է, որ սըր Ջոնի նավի անունը իր մեջ թաքցնում էր ծածուկ մարգարեություն։ Չէ որ այդ նավը «Հիսուս» էր կոչվում։

Սակայն եկավ այն օրը, երբ ոչ լիարժեք մի անգլիացի քրիստոնյա ըմբոստացավ ստրկության դեմ։ Հետաքրքիր փաստ՝ երբ քրիստոնյան ըմբոստանում է արմատացած չարիքի դեմ, դա համարյա թե միշտ ոչ լիարժեք քրիստոնյա է, որը պատկանում է որևէ երկրորդական, բոլորի կողմից արհամարհված մի աղանդի։ Կատաղի պայքար բորբոքվեց, բայց, վերջ ի վերջո, հարկ եղավ ստրկավաճառությունից հրաժարվել։ Աստվածաշնչի խրատները մնացին, փոխվեց գործելակերպը։

Իսկ այնուհետև կատարվեց սովորական մի բան։ Մեր երկիրն այցելած մի անգլիացի, մեկը նրանցից, ովքեր միշտ տեսնում են ուրիշի աչքի շյուղը, մեր ստրկությունից սարսափած երկինք կարկառեց իր բարեպաշտ ձեռքերը։ Նրա վիշտն աննկարագրելի էր, բառերը լի էին դառնությամբ ու արհամարհանքով։ Ճիշտ է, նա ողբում էր հատկապես մեր ստրուկներին, որոնց թիվը մեկուկես միլիոնից էլ պակաս էր, այն ժամանակ, երբ նրա Անգլիան առաջվա նման իր անդրծովյան տիրույթներում ուներ տասներկու միլիոն ստրուկ, բայց դա չչափավորեց նրա հառաչանքները, չդադարեցրեց նրա արցունքները, չմեղմացրեց անողոք դատապարտումները։ Այն փաստը, որ ամեն անգամ, երբ մեր նախնիները փորձել են ազատվել ստրկությունից, հենց Անգլիան է ամեն տեսակ խոչընդոտներ հարուցել և ձախողել մեր բոլոր ծրագրերը, նրա համար ոչ մի նշանակություն չուներ․ չէ որ այդ ամենը արդեն պատմության սեփականությունն էր դարձել և անգամ հիշատակության արժանի չէր։

Բայց, վերջապես, մենք էլ ուրիշ հավատի անցանք և նույնիսկ սկսեցինք մեր ձայնը բարձրացնել ստրկության դեմ։ Ամենուրեք գտնվեցին փափկասիրտ մարդիկ, երկրի ամեն մի անկյունում ցանկության դեպքում կարելի էր գտնել ստրուկի նկատմամբ աճող խղճահարության թեկուզ մանրագույն նշան։ Ամեն մի անկյունում, բացի եկեղեցուց։ Ճիշտ է, վերջ ի վերջո, չդիմացավ նաև եկեղեցին։ Նա հո միշտ այդպես է վարվել։ Սկզբում կատաղի ու համառ պայքար է մղում, իսկ այնուհետև նույնն է անում, ինչ որ միշտ՝ աշխատում է բռնել իրադարձությունների պոչից։ Ստրկությունը վերացավ։ Այն արդարացնող գիրքը մնաց, փոխվեց միայն գործելակերպը։ Ահա և բոլորը։

Շատ դարեր գոյություն են ունեցել վհուկներ։ Այդպես է, համենայն դեպս, պնդել Աստվածաշունչը։ Եվ հենց Աստվածաշունչն էլ հրամայում էր ոչնչացնել նրանց։ Այդ պատճառով էլ եկեղեցին, որ 800 տարվա ընթացքում իր պարտականությունները կատարում էր ծուլորեն ու դժկամությամբ, իր այդ սրբազան առաքելության իրականացմանը ձեռնամուխ եղավ լրջորեն՝ կախաղանների, խոշտանգման գործիքների ու բոցավառ խարույկների միջոցով։ Ինը դարերի ընթացքում ամենօրյա ջանադիր աշխատանքով եկեղեցին բանտերը նետեց, խոշտանգումների ենթարկեց, կախաղան բարձրացրեց և խարույկների վրա այրեց վհուկների ամբողջ բանակներ, ամբողջ քրիստոնեական աշխարհը մաքուր լվանալով նրանց պիղծ արյամբ։

Բայց անսպասելիորեն հայտնի դարձավ, որ ոչ մի վհուկ չկա ու երբեք էլ չի եղել։ Այստեղ արդեն չգիտես՝ ծիծաղես, թե լաց լինես։ Իսկ ո՞վ հայտնագործեց, որ վհուկներ չկան։ Գուցե եկեղեցականնե՞րը։ Ոչ, նրանք երբեք որևէ հայտնագործություն չեն արել։ Սալեմում <ref>Քաղաք ԱՄՆ֊ում, որտեղ եկեղեցականները հատկապես եռանդագին էին «վհուկների որս» անում։ Ծան․ ռուս․ խմբ․։</ref> մի քահանա սրտառուչ համառությամբ շարունակում էր կառչած մնալ սուրբ գրքից, որը կոչ էր անում ոչնչացնել վհուկներին նույնիսկ այն բանից հետո, երբ ծխականները, որոշելով այս անգամ մոռացության մատնել Աստվածաշունչը, արցունքներն աչքերին զղջում էին այն հանցագործությունների ու դաժանությունների համար, որ նրանց ստիպել էին կատարել։ Քահանան էլի արյուն էր ուզում, էլի մերկացումներ, էլի դաժանություններ, և հենց սրբությամբ չհամակված ծխականները՝ ահա թե ովքեր կանգնեցրին նրա ձեռքը։ Շոտլանդիայում մի քահանա վհուկին սպանել էր արդեն այն բանից հետո, երբ դատարանը նրան անմեղ էր ճանաչել։ Իսկ երբ ավելի կարեկից քաղաքացիական իշխանություններն առաջարկեցին օրենքների ժողովածուից հանել վհուկների դեմ ուղղված զզվելի հոդվածները, եկան տերտերները և խնդրանքներով, արցունքներով ու նզովքներով ճգնում էին նրանց հարկադրել չանել այդ բանը։

Վհուկներ չկան։ Բայց Աստվածաշունչը, որն ընդունում է նրանց գոյությունը, մնում է։ Փոխվել է միայն գործելակերպը։ Ոչ մի դժոխային կրակ չկա, իսկ Աստվածաշունչը շարունակ վախեցնում է դրանով։ Մտացածին բան դուրս եկավ նախածին մեղքը, բայց Աստվածաշունչը շարունակում է պնդել, որ այն կա։ Մահապատիժ նախատեսող ավելի քան երկու հարյուր հոդվածներ անհետացել են օրենքների ժողովածուից, բայց դրանք ծնող Աստվածաշունչը մնում է։

Մի՞թե ուշադրության արժանի չէ այն փաստը, որ Աստվածաշնչի բազում ասույթներից, որոնց դիպել է մարդու ոչնչացնող գրիչը, նա ոչ մի անգամ չի ջնջել ոչ մի բարի ու օգտակար բան։ Իսկ եթե այդպես է, ուրեմն, կարելի է հուսալ, որ լուսավորության հետագա զարգացման դեպքում մարդն, ի վերջո, կկարողանա իր կրոնական գործելակերպին տալ որոշ բարեվայելչություն։


==Հոտերի մասին==

«Ինդեպենդենտի» վերջին համարում բրուկլինցի սուրբ հայր Տոլմեջը հետևյալ ձևով է արտահայտվում հոտերի վերաբերյալ թեմայի շուրջը․

«Ես ունեմ մի բարեկամ, բարի քրիստոնյա․ եթե նա եկեղեցում նստած է առջևի նստարանին, իսկ հետևի դռնից այդ ժամանակ ներս է մտնում մի բանվոր, նա անմիջապես կզգա նրա հոտը։ Իմ բարեկամին կշտամբել, որ նա սուր հոտառություն ունի, ավելի խելացի չէր լինի, քան եթե պոյնտերին ծեծեինք այն բանի համար, որ նրա հոտառությունը ավելի սուր է, քան անխելք բակապահ շան հոտառությունը։ Եթե բոլոր եկեղեցիները դառնային հանրամատչելի, և սովորական մարդիկ լիովին խառնվեին ոչ սովորականներին, քրիստոնեական աշխարհի կեսը մշտապես կտառապեր սրտխառնուքից։ Իսկ եթե դուք մտադիր եք այդ կերպ եկեղեցին սպանել տհաճ հոտերով, ես չեմ ցանկանում որևէ առնչություն ունենալ ավետարանի ձեր քարոզի հետ»։

Մենք հիմքեր ունենք ենթադրելու, որ բանվոր մարդիկ էլ կլինեն դրախտում․ ու նաև զգալի թվով նեգրեր, էսկիմոսներ, Հրո երկրի բնակիչներ, արաբներ, մի քանի հնդկացիներ, իսկ հնարավոր է, որ անգամ՝ իսպանացիներ և պորտուգալացիներ։ Աստված ամեն բանի ընդունակ է։ Այդ բոլոր մարդիկ դրախտում մեր կողքին կլինեն։ Բայց, ավա՜ղ, ձեռք բերելով նրանց ընկերակցությունը, մենք կկորցնենք դոկտոր Տոլմեջի ընկերակցությունը։ Իսկ դա նշանակում է, որ մենք կորցնում ենք նրան, ով կկարողանար երկնքին տալ ավելի շատ իսկական «աշխարհիկություն», քան որևէ ուրիշ մահկանացու, որին միայն կարող է զոհաբերել Բրուկլինը։ Եվ առհասարակ, ինչ կլինի հավիտենական ուրախությունը առանց դոկտորի։ Այո, իհարկե, երանություն, դա մենք այնպես էլ հիանալի գիտենք, բայց այն կլինի՞, արդյոք, distinque,<rer>Արժեքավոր (ֆր․)։</ref> այն կլինի՞, արդյոք, recherche<ref>Նրբին (ֆր․)։</ref> առանց նրա։ Ս․ Մատթեոսին՝ ոտաբոբիկ, ս․ Երեմիային՝ գլխաբաց, մինչև կրունկները հասնող խալաթ, ս․ Սեբաստիանին՝ համարյա մերկ․ սրանց, իհարկե, մենք կտեսնենք և բավականություն կստանանք այդ տեսարանից, բայց, արդյոք, մենք ֆրակի ու լայքայե ձեռնոցների պակասը չե՞նք զգա և երես չե՞նք թեքի դառն ափսոսանքի զգացումով ու, արդյոք, Արևելքից եկած հյուրերին չե՞նք ասի․ «Այդ բոլորն այդպես է, բայց դուք գոնե աչքի պոչով տեսնեիք բրուկլինցի Տոլմեջին․․․» Վախենում եմ, թե լավագույն աշխարհում մեզ հետ չլինի նաև «բարի քրիստոնյան»՝ պարոն Տոլմեջի բարեկամը։ Եվ իրոք, եթե այնպես պատահեր, որ նա նստած լիներ աստծու գահի փառքով համակված, իսկ բանալեպանն այդ ժամանակներս թողներ, ասենք, Բենջամեն Ֆրանկլինին կամ էլ ինչ֊որ մի աշխատավորի, այդ «բարեկամը» իր փայլուն բնական ընդունակություններով (որոնք անչափ կբազմապատկվեն մարմինը կապանքներից ազատագրվելու շնորհիվ) կզգար նրա համար առաջին իսկ հոտոտումից հետո, անմիջապես կվերցներ իր գլխարկն ու կհեռանար։

Բոլոր արտաքին նշաններով արդարամիտ Տոլմեջը թխված է նույն խմորից, ինչ որ հովվական ծառայության ասպարեզի նրա վաղ նախորդները, և, այնուամենայնիվ, անմիջապես զգացվում է, որ պետք է որոշ տարբերություն լինի նրա և Փրկչի առաջին աշակերտների միջև։ Գուցե բանն այն է, որ ներկայումս՝ տասնիններորդ դարում, դոկոտոր Տոլմեջն ունի առավելություններ, որ Պողոսը, Պետրոսը և մյուսները չեն ունեցել ու չէին կարող ունենալ։ Նրանց պակասել են արտաքին փայլը, լավ շարժուձևը և բացառիկության զգացումը, իսկ դա կամա թե ակամա աչքի է զարնել։ Նրանք ապաքինել են ամենախեղճ աղքատներին և ամեն օր շփվել այնպիսի մարդկանց հետ, որոնց վրայից անտանելի հոտ է եկել։ Եթե այս գրառումների առարկան ընտրված լիներ, առաջինների թվում լիներ տասներկու առաքյալներից մեկը, նա չէր ցանկանա միանալ մնացածներին, որովհետև ի վիճակի չէր լինի տանելու ձկան հոտը, որը կփչեր Գալիլեյան ծովի ափերից եկած մի քանի ընկերներից։ Նա՝ ցած կդներ իր լիազորությունները, դիմելով համարյա այն նույն արտահայտություններին, որ գործածված են վերը բերված քաղվածքում․ «Ուսուցիչ, ― կասեր նա, ― եթե դու մտադիր ես նման եղանակով եկեղեցին սպանել վատ հոտերով, ես չեմ ցանկանում որևէ առնչություն ունենալ ավետարանի քարոզների հետ»։ Նա աշակերտ է և նախօրոք նախազգուշացնում է իր ուսուցչին, բայց ամբողջ դժբախտությունն այն է, որ այդ նա անում է տասնիններորդ, այլ ոչ թե առաջին դարում։

Հետաքրքիր է, պարոն Տոլմեջի եկեղեցում կա՞ արդյոք երգչախումբ։ Իսկ եթե կա, պատահո՞ւմ է, որ նա երբևիցե իջնի այն աստիճանի, որ երգի աշխատողների ու արհեստավորների մասին այնպես կոպիտ կերպով հիշեցնող հիմնը․

<poem>
Ո՜վ, դու, հյուսնի որդի։ Ընդունիր
Իմ փոքր, համեստ աշխատանքը։
</poem>

Եվ հետո, հնարավո՞ր է, որ ոչ լրիվ երկու տասնյակ դարերի ընթացքում քրիստոնեական բնավորությունը, անգամ խարույկը, խաչը և կացինը արհամարհած վեհաշուք հերոսությունից, իջներ այն աստիճանի խղճուկ քնքշակեցության, որ խոնարհվեր և նվաղեր անախորժ հոտի առջև։ Մենք չենք կարող դրան հավատալ, հակառակ հարգարժան դոկտորի ու նրա բարեկամների օրինակին։


==Կարևոր նամակագրություն==


Պարոն Մարկ Տվենի (Սան Ֆրանցիսկո) և նորին բարեկրոնություն աստվածաբանության դոկտոր, եպիսկոպոս Բերկուտի (Նյու Յորք), նորին բարեկրոնություն Ֆիլիպս Բրուքսի (Ֆիլադելֆիա) և նորին բարեկրոնություն դոկտոր Քանինգսի (Չիկագո) միջև՝ Գթության տաճարի վանահոր թափուր պաշտոնը զբաղեցնելու վերաբերյալ։

Ես արդեն վաղուց խորին հետաքրքրությամբ հետևում էի վերոհիշյալ հարգարժան հոգևորականներին, ավելի ճիշտ՝ նրանցից որևէ մեկին, Գթության տաճար անունը կրող սանֆրանցիսկյան հիանալի եկեղեցում քարոզչի պաշտոնում նշանակելու փորձերին։ Իսկ երբ տեսա, որ եկեղեցական խորհրդի բոլոր ջանքերը ոչ մի արդյունք չեն տալիս, պարտք համարեցի միջամտել և իմ սեփական ազդեցությամբ (ինչպիսին էլ որ այն կա) պաշտպանել նրանց ազնիվ գործը։ Ըստ որում չէի հաճոյանում եկեղեցական խորհրդի առջև ու որևէ անձնական նպատակ չէի հետապնդում, ինչի մասին բավականաչափ պարզ վկայում է այն փաստը, որ ես Գթության տաճարի ծխականների թվում չկամ, այդ մասին երբեք չեմ զրուցել եկեղեցական խորհրդի հետ և նույնիսկ չեմ էլ ակնարկել քահանաներին գրելու իմ ցանկության մասին։ Այն, ինչ արել եմ, արել եմ բարի կամքով, առանց որևէ մեկի խնդրանքի․ իմ գործողությունները թելադրված են բացառապես այլասիրական մղումներով և Գթասրտության տաճարի ծխականների նկատմամբ իմ համակրանքով։ Իմ ծառայությունների համար ես պարգևներ չեմ սպասում, ինձ հարկավոր է միայն մաքուր խիղճ, հանգիստ գիտակցություն, որ ես լավագույն ձևով եմ կատարել պարտքս։

:::::::::::::::::::::::::::Մ․ Տ․

Իմ և նորին բարեկրոնություն դոկտոր Բերկուտի միջև կատարվել է հետևյալ նամակափոխանակությունը։

Իմ նամակը նորին բարեկրոնություն Բերկուտին․

::::::::::«Սան Ֆրանցիսկո, մարտ 1865 թ․

Թանկագին դոկտոր․

Ինձ հայտնի է դարձել, որ Դուք Գթության տաճարի եկեղեցական խորհրդին հեռագրել եք Ձեր Սան Ֆրանցիսկո գալու և վանահոր պաշտոնից հրաժարվելու մասին, չհամաձայնելով Ձեզ առաջարկված պայմաններին՝ տարեկան 7000 դոլար․ այդ կապակցությամբ ես որոշեցի անձամբ դիմել Ձեզ նամակով։ Որպես գաղտնիք ասեմ Ձեզ (սա հրապարակման համար չէ, թող ոչ ոք չիմանա)․ հավաքեք ձեր իրերը և շտապեք այստեղ, ես ամեն բան կկարգավորեմ լավագույն ձևով։ Խորհրուրդը խորամանկ է, նա հասկացել է, որ 7000 դոլարը Ձեզ չի բավարարի, բայց մտածել է, որ Դուք ձեր գինը կնշանակեք և Ձեզ հետ հնարավոր կլինի սակարկել։ Հիմա արդեն ես ինքս կզբաղվեմ այդ գործով, գործի կդնեմ բոլոր քահանաներին, և արդյունքն այն կլինի, որ Դուք այստեղ կես տարում ավելի կվաստակեք, քան Նյու Յորքում ամբողջ տարվա ընթացքում։ Ես գիտեմ, թե դա ինչպես է արվում։ Ինձ հետ հաշվի է նստում տեղի հոգևորականությունը, հատկապես նորին բարեկրոնություն դոկտոր Վագսվորտը և նորին բարեկրոնություն պարոն Ստեբինսը․ ես նրանց փոխարեն քարոզներ եմ գրում (ասենք, այս բանը հասարակությանը հայտնի չէ և խնդրում եմ սա չտարածել), և ես կարող եմ ցանկացած պահին նրանց դրդել, որ նրանք բոլորը հավելում պահանջեն։

Դուք այս տեղից գոհ կլինեք։ Այն շատ ավելի հրապուրիչ է, քան ձեզ հայտնի մյուս բոլոր տեղերը։ Նախ, այստեղ գործունեության վիթխարի ասպարեզ կա, մեղսագործներ՝ ինչքան ուզեք։ Բավական է ցանցը գցեք, և Ձեր որսն ապահովված է․ ուղղակի զարմանալի է, ամենատաղտուկ, տափակ քարոզը Ձեզ մոտ կբերի ամենաքիչը վեց֊յոթ զղջացողների։ Հավատացեք, Ձեզ սպասվում է չափազանց աշխույժ գործունեություն Ձեր կողմից գործադրվելիք շատ համեստ ջանքերի դեպքում։ Բերեմ այսպիսի օրինակ․ մի անգամ ես թխեցի մի զառանցական, անիմաստ քարոզ (հազիվ թե Դուք երբևիցե այդպիսին լսած լինեք) եպիսկոպոսական եկեղեցու քահանայի համար, և նա միանգամից որսաց տասնյոթ մեղսագործների։ Հետո ես այդ քարոզը մի փոքր վերափոխեցի, որպեսզի մեթոդականների համար պիտանի լիներ, և նորին բարեկրոնություն Թոմասը որսաց ևս տասնմեկ մեղսագործների։ Առանց երկար֊բարակ մտածելու ես նորից հապճեպորեն որոշ բաներ փոփոխեցի և տեղնուտեղը Ստեբինսը իր ունիտարական հավատին բերեց մի քանի մարդու։  Ես չծուլացա, քարոզը մեկ անգամ էլ վերափոխեցի, և դոկտոր Վադսվորտը այն օգտագործեց նույնպիսի հաջողությամբ, ինչպես որ այդ ժանրի իմ լավագույն ստեղծագործությունները։ Եվ այդպես այդ քարոզը ճանապարհորդեց եկեղեցուց եկեղեցի, ամեն անգամ փոխելով զգեստը, որպեսզի համապատասխաներ հերթական կրոնական կլիմային, մինչև որ, վերջապես, շրջեց ամբողջ քաղաքը։ Քարոզի գործողության ժամանակամիջոցում մենք որսացինք ընդհանուր առմամբ հարյուր տասնութ ամենազզվելի մեղսագործների, որոնք ուղիղ ճանապարհով գլորվում էին դժոխք։

Աշխատանքն այստեղ հեշտ է, և դա դուք անմիջապես կտեսնեք․ ծխականներից մեկը հայտարարում է, թե որ օրհներգն է լինելու, մյուսը աղոթքն է կարդում, երրորդը՝ մի գլուխ ավետարանից, իսկ Ձեզ միայն մնում է քարոզել և պատարագ կարդալ, ավելի ճիշտ՝ ոչ թե կարդալ, այլ երգել։ Այստեղ ընդունված է պատարագը կաթոլիկական ձևով երգել․ ի դեպ, դա ավելի շատ լավ ու ավելի հաճելի է, քան երբ կարդում են։ Երգելը թող ձեզ չվախեցնի, կսովորեք մի հասարակ եղանակ, որի համար պահանջվում է ոչ ավելի լսողություն ու երաժշտական կրթություն, քան մեզ մոտ՝ Նյու Յորքում «Սոսնձով ծրարներ, երկու դյուժինը չո՜֊որս ցենտ» բղավելու համար։ Ինձ դուր է գալիս, երբ պատարագ են մատուցում։ Թեև մեղեդին մի քիչ միօրինակ է, բայց արդյունքը մեկ էլ տեսար հիանալի է։ Բոլորը հո գիտեն, որ սուրբ հայր Կիպը լսողություն չունի, բայց նրան ուղարկեցին Եվրոպա՝ երգեցողություն սովորելու։ Այսպիսով, կրկնում եմ, այստեղ համարյա թե ոչինչ չկա անելու, քարոզ և պատարգ՝ ահա ձեր ամբողջ պարտականությունը և, մեր մեջ ասած, դոկտոր, եթե Դուք կարողանաք օգտագործել հանրաճանաչ, ծանոթ երգերի եղանակները, ապա գրեթե հաստատապես այստեղ ցնցող տպավորություն կգործեք։ Թվում է, որ ես կարող եմ հանգիստ այդ բանը Ձեզ խոստանալ։ Չեմ տարակուսում, որ եթե Դուք կարողանաք հաճելի բազմազանություն մտցնել պատարագի եղանակի մեջ, դա ավելի շուտ կգրավի հավատացյալների ուշադրությունը, քան Ձեր ուրիշ շատ տաղանդները։

Քարոզ կարդալը այստեղ հեշտից էլ հեշտ է։ Հետներդ մի տակառ ձեր հին, գործածությունից դուրս եկած քարոզներից վերցրեք․ այստեղ ամեն բան կանցնի։

Գրեցեք ինձ մի քանի տող, Բերկուտ, թեև ես Ձեզ հետ ծանոթ չեմ և միայն լսել եմ, թե Ձեր մասին ինչ են ասում, այնուամենայնիվ, ես համակրում եմ Ձեզ։ Ռոճիկի մասին մի անհանգստացեք, ես ամեն բան կհաջողացնեմ։ Ասենք, մեր նամակագրության մասին եկեղեցական խորհուրդը թող չիմանա։ Բանն այն է, որ ես տաճարի ծխականների թվին չեմ պատկանում, և խորհրդի համար կարող է անհասկանալի թվալ, թե հանուն ինչի եմ այսպես ջանում, բայց հավատացնում եմ Ձեզ, որ հիմա բնավ զբաղված չեմ, և դա ինձ համար ոչ թե չարչարանք է, այլ բավականություն։ Ես միայն մի բան եմ ուզում՝ որ Դուք ստանաք այն, ինչը Ձեզ պատշաճ է։ Ես կհասնեմ դրան։ Ամեն բան փառավոր ձևով գլուխ կբերեմ, ընկած֊ելած մարդ եմ, բոլոր ծակուծուկերը գիտեմ, թեպետ տեսքիցս դատելով, այդ բանը գուցե և չես ասի։ Ու թեև ես չեմ պատկանում այսպես կոչված ընտրյալների թվին, շատ եմ հետաքրքրվում նման գործերով և մտադիր չեմ մի կողմ քաշվել ու անտարբեր դիտել, թե ինչպես են ճգնում Ձեզ հրապուրել 7000 դոլար խղճուկ գումարով։ Ես պատասխանեցի խորհրդին, իբր թե, Ձեր անունից, որ դուք համաձայն չեք 18 000 դոլարից պակաս գումարի, քանի որ ձեր քաղաքում կարող եք ստանալ 25 000 դոլար։ Ես նաև ակնարկել եմ խորհրդին, որ պայմանավորվել եմ գրել ձեր քարոզները․ ինձ թվում է, որ դա լավ տպավորություն կգործի․ ինչպես գիտեք, այստեղ ամեն մի մանրուք դեր է խաղում։ Այդպես ուրեմն, պատրաստվեք ճանապարհվելու․ ես չեմ կասկածում, որ ամեն բան լավ կլինի։ Կարող եք անգամ վերնաշապիկներ չբերել, իմ ունեցածը երկուսիս էլ կբավականացնի։ Ես ագահ մարդ չեմ, դրանում Դուք կհամոզվեք․ ես կհագնեմ ձեր կոստյումները, իսկ Դուք խնդրեմ վերցրեք իմը․ կապրենք ինչպես եղբայրներ։ Եթե ինձ մեկը դուր եկավ, ուրեմն՝ դուր եկավ․ ես պատրաստ եմ նրա համար անցնել հրի ու ջրի միջով։ Իմ բոլոր բարեկամները նույնպես կսիրեն Ձեզ և կընդունեն որպես հին ծանոթի։ Ես Ձեզ կներկայացնեմ նրանց բոլորին, նրանց հետ Ձեզ համար լավ կլինի։ Նրանք հուսալի մարդիկ են։ Բավական կլինի, որ Դուք որևէ մեկին մատնացույց անեք որպես անհամակրելի անձնավորության, և նրանք մի ակնթարթում նրան կմորթեն։

Շտապեցեք մեզ մոտ, Ձերդ բարեկրոնություն։ Ես ձեզ կդիմավորեմ և կբերեմ ուղիղ իմ տունը։ Ապրեք ինձ մոտ որքան Ձեր սիրտը կուզի, ես ձեզանից ոչ մի ցենտ չեմ վերցնի։

::::::::::::::::::::::Մարկ Տվեն»։

Բերկուտի պատասխանը․

::::::::::Նյու Յորք, ապրիլ 1865 թ․

Իմ սիրելի Մարկ։

Թեև ես առաջ Ձեր մասին չէի լսել, բայց Ձեր սիրալիր նամակն ստանալուց հետո ինձ թվաց, որ մենք միմյանց հետ ծանոթ ենք արդեն մի ամբողջ հավիտենություն։ Որքա՜ն լավ եք դուք հասկանում մեզ՝ տերունական անդաստանի մաճկալներիս, որքա՜ն եք համակրում գոյության համար մեր պայքարին։ Թող աստված օրհնի Ձեզ Ձեր երկրային գործերի համար։ Ձեզ պարգև է սպասում այն աշխարհում։ Շատ եմ ափսոսում, որ չեմ կարող գալ Ձեզ մոտ․ հիմա ես հասկացա, թե ազնիվ աշխատավորի համար ինչպիսի երջանկություն է Սան Ֆրանցիսկոյում աշխատելը։ Բայց ճակատագիրը այլ կերպ է վճռել, և ես ենթարկվում եմ պատշաճ հնազանդությամբ։ Ես մտադրություն չունեի վերջնականապես հրաժարվելու Ձեր տեղից, այլ ուզում էի միայն, մեղսագործների լեզվով արտահայտված, մի փոքր բարձրացնել իմ գինը։ Այդպիսի մտադրությունն օրինական է և արդարացի, որովհետև բանը միայն ինձ չի վերաբերում, այլև նաև նրանց, ում կյանքն ու բարեկեցությունը ինձանից է կախված։ Գուցե դուք հիշեք, թե ես մի անգամ ինչպես պատասխանեցի եկեղեցական խորհրդին, որին խնդիրք էի ներկայացրել իմ ռոճիկը ավելացնելու մասին՝ նկատի ունենալով ընտանիքիս բազմանդամությունը, իսկ խորհուրդը մերժեց, վկայակոչելով ավետարանը՝ իբր նախախնամությունը կհոգա երկնային թռչնակների, մատղաշ ճտերի մասին։ Իսկ ես ուրախ անկաշկանդությամբ պատասխանեցի, թե երիտասարդ բերկուտիկների մասին այդպիսի բան ոչ մի տեղ չի ասված։ Ես այն ժամանակ շատ ուրախ էի իմ հնարամտության համար և բազմիցս հիշել եմ այդ, երբ հոգիս տխուր է եղել և ամբողջ աշխարհը մռայլ ու անուրախ է թվացել, նույնիսկ հիմա էլ հաճույքով եմ հիշում դա։

Կրկնում եմ, ես ամենևին չեի ուզում, որ որոշումս ընկալվե որպես վերջնական, բայց հանգամանքներն իմ փոխարեն լուծեցին հարցը։ Ես հրաժարվեցի Բալթիմորի իմ ծխից, որտեղ ինձ շատ լավ էին վարձատրում, և մեկնեցի Նյու Յորք, տեսնելու, թե այնտեղ ինչ վիճակում են եկեղեցական գործերը։ Եվ պատկերացրեք, հաջողություն ունեցա իմ բոլոր սպասելիքներից ավելի։ Ես ընտրեցի իմ հին քարոզներից լավագույնները, որ վաղուց բոլորի կողմից մոռացված էին, և շաբաթական մեկ անգամ դրանցից որևէ մեկը կարդում էի տեղի Ավետման եկեղեցում։ Այդ պահին քարոզների ոգին վերակենդանացավ ու խոսեց, թափանցելով հավատացյալների սրտերը որպես հին թունդ գինի, որը նոր ուժ է ներարկում հոգնած մարմնի մեջ։ Հաջողությունն արտակարգ էր։ Իսկ երբ դրան գումարվեց Սան Ֆրանցիսկոյից ստացված հրավերը, որն ավելի քան ժամանակին էր, իմ վարկը բոլորովին բարձրացավ։ Բոլորը միանգամից գնահատեցին իմ արժանիքները։ Մի եկեղեցական համայնքի ներկայացուցիչներ ինձ առաջարկեցին տարեկան 10 000 դոլար, ինչպես նաև որոշեցին ինձ համար գնել քաղաքի վերին մասում գտնվող ս․ Գևորգ մեծ նահատակի եկեղեցին կամ կառուցել նոր տաճար, ինչպես ինքս կամենամ։ Թանկագին Մարկ, այս եղանակով ես պայմանավորվել եմ նրանց հետ, որովհետև գիտեմ, որ փոքր թռչուններից ոչ մեկը չի ընկնի երկրի վրա առանց մեր Հոր կամքի․ ասենք, ինչ էլ որ պատահի, ես չեմ կորչի, քանի դեռ բամբակի գինը պահպանվում է ներկայիս բարձր մակարդակի վրա։ Հասկանում եք, ես մասամբ կապված եմ բամբակի հետ, և դա մեկն է այն պատճառներից, թե ինչու սիրտ չեմ անում մեկնել Նյու Յորքից։ Ես բամբակի մեջ որոշ կապիտալ եմ ներդրել, գործը առայժմ նոր է, և տիրոջ աչքն անհրաժեշտ է։

Սակայն ժամանակը թռչում է, Մարկ, ինչ կարող ես անել, ես արդեն պետք է ավարտեմ իմ ուղերձը։ «Մնա՜ս բարով, մնա՜ս բարով»։ Բայց ես այդպիսի բարեկամին երբեք չեմ մոռանա։

Ձեր անկեղծ հետաքրքրությունն իմ գործերի նկատմամբ, Ձեր հիանալի հնարամտությունը, որը ձեզ թելադրեց գրել եկեղեցական խորհրդին, որպեսզի ստիպեք նրան քսակը բանալ, Ձեր հանճարեղ ճարտարամտությունը, որով դուք Ձեր նամակները ներկայացրել եք որպես իմը և, ձգտելով իմ նկատմամբ լավ տրամադրել եկեղեցական խորհուրդը, հայտարարել եք, թե մտադիր եք իմ փոխարեն քարոզներ գրել, Ձեր արքայական առատաձեռնությունը, որով դուք ինձ առաջարկեցիք հագնել Ձեր վերնաշապիկները և ընդհանուր դարձնել մյուս զգեստները, որոնք պատկանում են մեզանից յուրաքանչյուրին, Ձեր սրտագին խոստումը, որ Ձեր բարեկամները ինձ կսիրեն և ինձ ցույց կտան այդչափ բացառիկ ծառայություններ, Ձեր սքանչելի առանձնատունը բաժանելու սիրալիր հրավերը՝ այս ամենը իմ մեջ առաջացնում է ոչ անտեղի, ամենանուրբ զգացումներ, և առաջացնում է ոչ անտեղի, ամենաթանկագին Մարկ։ Ես հավիտյան կաղոթեմ Ձեզ համար և Ձեր հիշատակը կպահեմ իմ երախտապարտ ու զգացված սրտում։

Կրկին ընդունեք, տաղանդավոր բարեկամս, երախտագիտության ջերմ խոսքեր և լավագույն ցանկություններ Ձեր խոնարհ ծառայից՝ 

:::::նորին բարեկրթություն դոկտոր Բերկուտից. 

Վարպետորեն է գրում, չէ՞։

Բայց երբ եպիսկոպոսը անթույլատրելի արտահայտություններ է գործածում և անպարկեշտորեն խոստովանում է, թե ինչ֊որ քայլեր է ձեռնարկում «իր գինը բարձրացնելու» նպատակով, արդյոք, նա զարմանալի ճարպկությամբ պատասխանատվությունն իր ուսերից չի՞ դնում խոնարհ մեղսագործի ուսերին։

Եվ տեսեք, որ օր ծերության նրա խելքը տարել է այդ տխմար սրամտությունը թռչնակների մասին։ Եթե նա ամբողջ ժամանակ մտաբերի այն և այդ պատճառով էլ իրեն երևակայի որպես հազվագյուտ խելացի մարդ, մեկ էլ տեսար իր համար պահանջեց ռոճիկ, որ կսնանկացնի ամեն մի եկեղեցու։ Բայց, եթե դա նրան այդքան դուր է գալիս և նա իր կատակը իրոք սքանչելի է համարում, չեմ փորձի ցրել նրա պատրանքները, չեմ զրկի նրան ուրախությունից։ Ի միջի այլոց, դա ինձ հիշեցրեց «Հարպես» հանդեսի խմբագրի՝ մի երեք տարի առաջ տպագրված հոդվածը, որում նա ընթերցողներին խնդրում էր ներողամիտ լինել իրենց տաղանդներ երևակայող՝ խղճուկ գրչակների անմեղ սնապարծության նկատմամբ։ Սեփական երկերը նրանց թվում են աննման, ասում է խմբագիրը, և ավելացնում․ «Իսկ մի՞թե խեղճ Մարտին Ֆարկուար Տապերը տարված չէ իր գռեհկություններով, երևակայելով, թե դա պոեզիա է»։ Հենց այդ է, որ կա։ Թող եպիսկոպոսն էլ տարվի իր հորինած կատակով և երևակայի, թե դա երգիծանքի աղն է։

Բայց հետաքրքիր է իմանալ, թե այդ ինչ խորհրդավոր եկեղեցի է ս․ Գևորգ մեծ նահատակի եկեղեցին։ Ասենք, եպիսկոպոսը մտադիր չէ լիովին վստահելու անգամ ս․ Գևորգ մեծ նահատակին և վտանգի ենթարկելու իր ձագուկների բարեկեցությունը, նա խելամտորեն կողմնորոշվում է դեպի բամբակը։ Թերևս, նա իրավացի է։ Հույսդ աստծու վրա դիր, բայց ինքդ մի սխալվիր։

Իսկ դուք ի՞նչ կարծիքի եք նրա նամակի եզրափակիչ մասի վերաբերյալ։ Ձեզ չի՞ թվում, որ նա չափն անցել է, ինչպես նման դեպքերում ասում են մեղսագործները։ Մի՞թե դուք հավատացիք, որ այդ ճռճռան խոսքերի հետևում անկեղծություն է թաքնված։ Հավատացիք, այո՞։ Իսկ ես չգիտեմ, այնքա՜ն ուժեղ են ածականները, չափազանց ուժեղ․ դրանցում ես երբեմն նշմարում եմ ծաղրի ինչ֊որ թեթև երանգ։ Բայց ոչ, հազիվ թե։ Հավանաբար, նա իրոք սիրեց ինձ։ Իսկ եթե ես համոզվեմ, որ սուրբ հայր երգիծաբանը սրամտության վարժություններ է կատարում ինձ հետ, ես կյանքումս էլ երբեք նրան չեմ գրի։ Նա ասում է, թե ինձ «այն աշխարհում պարգև է սպասում», ոչ, սա արդեն բնավ ինձ համար չէ։

Բայց նա խոստանում է աղոթել ինձ համար։ Դե, ինչ, իմ անձի համար չկա ավելի օգտակար մի բան, և նա, թերևս, չգտնի ավելի շնորհակալ մեղսագործ, քան ես եմ։ Ըստ երևույթին, ես կընկնեմ «այլ մեղսագործներ» խորագրի տակ․ իհարկե, ես ավելի լավ չեմ ցանկացած ուրիշ մեղսագործից և իրավունք չունեմ հավակնելու հատուկ ուշադրության։ Նախ նրանք աղոթում են իրենց միաբանության համար, և գիտեք, չափազանց եռանդագին, հետո՝ ավելի չափավորված կրքով, ուրիշ կրոնների համար, հետո՝ ավելի չափավորված կրքով, ուրիշ կրոնների համար, հետո՝ իրենց միաբանության մերձավոր ազգականների, հետո՝ հեռու ազգականների, հետո՝ համայնքի, հետո՝ իրենց նահանգի, հետո՝ պետական գործիչների, հետո՝ Միացյալ Նահանգների, հետո՝ Հյուսիսային Ամերիկայի, հետո՝ ամբողջ ամերիկյան մայրցամաքի, հետո՝ Անգլիայի, Իռլանդիայի և Շոտլանդիայի, Ֆրանսիայի, Գերմանիայի և Իտալիայի, Ռուսաստանի, Պրուսիայի և Ավստրիայի, հետո՝ Նորվեգիայի, Շվեդիայի և Տիմբուկտուի բնակիչների, Սատուռնի, Յուպիտերի և Նյու Ջերսիի բնակիչների համար, վերջում աղոթքի մեջ հիշատակում են նեգրերին, հնդիկներին, թուրքերին և չինացիներին, իսկ երբ գթասրտության շատրվանը վերջնականապես սպառվում և չորանում է մոխրի դույլի նման, նրանք մնացած փոշին դույլի հատակից թափ են տալիս մեզ՝ թշվառներիս, «այլ մեղսագործներիս» վրա։

Այնքան էլ արդարացի չէ, ճի՞շտ է։ Համարվելով ընդհանուր առմամբ, երիցական, ես երիցական գլխավոր եկեղեցիներից մեկի ծխականների թվին եմ պատկանում, և այդ պատճառով էլ երբեմն ստիպված եմ լինում բարեպաշտի տեսքով կանգնել, աչքերս ցած հառած և ձեռքերս դրած առջևի նստարանի թիկնակին, որոշ ժամանակ կենտրոնացած լսում եմ, այնուհետև սկսում եմ ոտնփոխ անել, ձեռքերս դնում եմ մեջքիս, ուղղում եմ իրանս և հանդիսավոր տեսք եմ ընդունում, այնուհետև ձեռքերս խաչում եմ կրծքիս, ճկում եմ վիզս և սկսում հայացքով նայել առաջ, հետո գաղտնաբար նայում եմ քահանային, հայացքս ուղղում եմ հասարակությանը, ցրված տեսք եմ ընդունում, և հանկարծ ինձ որսում եմ այն բանի վրա, որ հաշվում եմ, թե եկեղեցում քանի ժանյակավոր կապագլխարկ կա և քանի ճաղատ գլուխ, հետո սկսում եմ հետաքրքրվել, թե ներկա գտնվողների որ մասն է դանթում և որ մասը՝ զգաստ ունկնդրում քարոզը, հետո ծուլորեն ընկնում եմ ենթադրությունների մեջ, թե ապակու վրայով վեր սողացող և շարունակ ցած սահող դզզան ճանճը երբևիցե կհասնի՞ իր նպատակին, ի վերջո, այդ էլ է ձանձրացնում, և ես սուզվում եմ թախծոտ նինջի մեջ, բայց հենց այդ ժամանակ քահանան հասնում է իմ գերատեսչությանը և ինձ կրկին սթափեցնում է ու դժբախտ «այլ մեղսագործների» հասցեին ասված բարի խոսքով իմ մեջ վերածնում հույսը։

Իսկ երբեմն էլ մենք լիովին մոռացված ենք լինում և ձեռնունայն հեռանում ենք․ այդպիսի դեպքերում հիշում եմ հասարակ ընտանիքի մի փոքրիկ տղայի, որը սաստիկ սիրում էր տաք բլիթներ։ Մի անգամ նրանց մոտ հյուր կար, և մայրը տղային ասաց, որ նա կստանա ընթրիքից հետո մնացած բոլոր բլիթները, եթե չմոտենա սեղանին և իրեն պահի հանգիստ ու օրինակելի։ Տղան հետևում էր հյուրին, որն ախորժակով կուլ էր տալիս բլիթները, մինչև որ կանխազգացումը նրա հոգում վերաճեց աղետի զգացողության, և նա գոչեց․ «Ահա, ես այդպես էլ գիտեի։ Ես հենց սկզբից էլ գիտեի, որ այդպես է լինելու։ Տեղիցս վեր չկենամ, եթե նա հենց հիմա չի խժռում վերջին բլիթը»։

Բայց ես չեմ գանգատվում․ ախր շատ հազվադեպ են հնդիկները, թուրքերը և չինացիները որպես պարգև ստանում բոլոր բլիթները և մեզ՝ «այլ մեղսագործներիս» սոված են թողնում։ Ճիշտ է, նրանք հաճախ երկար են նստում սեղանի շուրջը, և մենք բավականին հոգնում ենք մեր հերթին սպասելով։ Իսկ ի՞նչ կլինի, եթե պակասեցվի պերճախոսությունը։ Ի՞նչ կլինի, եթե առանձին օրհնություն հայցվի միայն իր միաբանության և իր համայնքների համար, իսկ հետո ջերմորեն աղոթել մնացած բոլորի համար, ամբողջ տիեզերքի համար միանգամից։ Լավ չէր լինի՞ իբրև օրինակ ընդունել «Հայր մեր» աղոթքի հասարակությունը, հակիրճությունը, գեղեցկությունն ու պարզությունը։ Բայց ես կարծես թե թափանցում եմ իմ իրավասությանը չվերաբերող ոլորտներ։

Ֆիլադելֆիա՝ նորին բարեկրոնություն Ֆիլիպս Բրուքսին և Չիկագո՝ նորին բարեկրոնություն Քամինգսին գրածս նամակները այստեղ գալու և Գթության տաճարի վանահոր պաշտոնը ստանձնելու հրավերով ու ամենայն օգնություն ցույց տալու խոստումով հանդերձ կհրապարակվեն եկող շաբաթ, նշված անձանց պատասխանների հետ միասին։

::::::::::::::::::::::::Մարկ Տվեն


:::::::::::::: * * *

Անցյալ շաբաթ խոստացել էի «Կալիֆոնիենի» այս համարում հրապարակել իմ նամակագրությունը նորին բարեկրոնություն Բրոիքսի հետ, որն ապրում է Ֆիլադելֆիայում, և նորին բարեկրոնություն դոկտոր Քամինգսի հետ, որն ապրում է Չիկագոյում, բայց հիմա հարկադրված եմ խնդրել ընթերցողներին, որ ինձ ազատեն այդ խոստումից։ Ես հենց նոր հարգարժան հոգևորականներից հեռագրեր ստացա, որոնցով նրանք պնդում են, թե ես աննրբանկատորեն կվարվեմ, եթե տպագրեմ իրենց նամակները։ Այդ պնդումները հաստատված են այնպիսի ծանրակշիռ, համոզիչ ու անվիճելի փաստարկներով, որ թեև առաջ դա ինձ չէր թվում աննրբանկատություն, այժմ ես խոստովանում եմ, որ իսկապես աննրբանկատություն կլիներ նրանց նամակները տպագրելը։ Դա մի առանձին օգուտ չէր բերի, իսկ վնասը շատ մեծ կլիներ, քանի որ այդ բանը հասարակության մեջ կառաջացներ հիվանդագին հետաքրքրություն հոգևորականության մասնավոր գործերի նկատմամբ։ Զետեղում եմ երկու հեռագիրն էլ բառացի։

:::Ֆիլադելֆիա, ուրբաթ, 12 մայիսի։

Պարոն Միկ Տվայն,<ref>Ներողություն եմ խնդրում չարաբստիկ հեռագրատան համար, այն միշտ աղավաղում է անուններն ու ազգանունները։ ― Ծան․ հեղինակի։</ref> ասում են, որ դուք հրապարակել եք եպիսկոպոս Բերկուտի նամակը։ Դուք կկործանեք հոգևորականությանը։ Իմը չհամարձակվեք տպագրել, ուշքի եկեք, թողեք ձեր մտադրությունը, հիմարություն մի՛ արեք, առաջարկում եմ հինգ հարյուր դոլար։

::::::::::::::::::Ֆիլիպս Բrուքս։


Թեև ես հասկանում եմ, որ իմ պարտքն է գաղտնի պահել Բրուքսի նամակը, այնուամենայնիվ, պետք է հայտարարեմ ի գիտություն հասարակության, որ Բրուքսը Ֆիլադելֆիայի եկեղեցում ավելի շատ փող է ստնում, այդ պատճառով էլ հնարավոր չի համարում այստեղ գալ։ Բացի այդ, նա նավթի սպեկուլայցիայով է զբաղված։

::::::::::::Մ․ Տ․


Նորին բարեկրոնություն դոկտոր Քամինգից ստացված հեռագիրը․

:::Չիկագո, հինգշաբթի, 11 մայիսի

Պարոն Մկ Սվայն։ Մի՞թե այնքան հիմար եք, որ տպագրել եք եպիսկոպոս Բերկուտի նամակը։ Ա՜յ քեզ սատանայություն։ Իմը չտպագրեք, հիմարություն մի՛ արեք, Մայկ։ Պատրաստ եմ վճարել հինգ կամ վեց հարյուր դոլար։

::::::::Քամինգս


Ես հասկացա, որ աննրբանկատություն է դոկտոր Քամինքսի նամակի հրապարակումը, բայց, այնուամենայնիվ, ավելորդ չէ նշել, որ նա նույնպես այնտեղ ավելի շատ է վաստակում, այդ պատճառով էլ չի ցանկանում գալ Կալիֆոռնիա։ Բայց այդ, նա Չիկագոյում հացահատիկի սպեկուլյացիայով է զբաղված։


Վախենամ, որ ես շտապեցի եպիսկոպոս Բերկուտի նամակի տպագրության հարցում։ Անչափ ափսոսում եմ դրա համար։ Այժմ արդեն չեմ սպասում, թե նա ինձ կառաջարկի իր ծանրակշիռ փաստարկը։


==Արտասահմանյան նամակագրություն==


Բոլորին անկոչ ծառայություններ պարտադրելու իմ անիծված սովորության դժբախտ զոհն եմ ես։ Ոչ ոչ ինձ չէր խնդրել Գթության տաճարի եկեղեցական խորհրդին օգնել վանահայր գտնելու գործում։ Տխմար խանդավառության պոռթքումով ես ինքս խառնվեցի այդ պատմությանը և ինքս էլ փորձանք բերեցի իմ գլխին։ Այն քահանաներին, որոնց ուզում էի հավաքագրել, միևնույն է՝ չհավաքագրեցի, բայց փոխարենը կարկուտի նման ինձ վրա տեղացին գավառական էժանագին քարոզիչները, և ինքս էլ վախեցա իմ արածից։ Վախենամ, թե արթնացրի մի ոգի, որին այլևս ինձ չի հաջողվի հանգստացնել։ Բավական է որպես օրինակ մեջ բերել այն 48 նամակներից մեկը, որ ստացել եմ հեռավոր վայրերից, որպեսզի հասկանալի դառնա, թե ինչպիսի հետաքրքրություն է առաջացրել իմ հրապարակած նամակագրությունը։

:::Նորին բարեկրոնություն պարոն Բրաունից․

:::::::::::::::«Մորեխի ամրոց, 1865 թ․

Եղբայր Տվեն։ Զգում եմ, որ վերջապես ինձ առիթ է ներկայացել թեկուզ մասամբ հատուցելու այն անթիվ բարիքների համար, որոնք թափվում էին, ոսկե անձրևի նման թափվում էին իմ անարժան գլխին։ Եթե դուք ինձ օգնեք տեղ ստանալու Գթության տաճարում, ես իմ համաձայնությունը կտամ անմիջապես, և ինձ կբավարարի ամեն մի վարձատրություն․ թեպետ այս դեպքում կզոհաբերեմ շատ երկրային բարիքներ և հրեշավոր վիշտ կպատճառեմ ինձ սիրող հոտին, բայց իմ հոգին լսում է կոչը, և ես՝ տիրոջ համեստ ծառաս չէ, որ պետք է հրաժարվեմ հնազանդությունից։ (Այն թանաքաբիծը, որ Դուք այստեղ տեսնում եք, իմ արցունքից է։) Ողբում եմ այն մտքից, որ հարկ կլինի թողնել իմ սիրեցյալ հոտը, ներեցեք, բարեկամս, դյուրազգացության համար, բայց ես, որպես հովիվ, նրա մասին հոգացել եմ շատ տարիներ, աճեցրել եմ նրան, կերակրել հոգևոր սնունդով և խուզել, ա՜հ, չէ որ նաև խուզել եմ նրան։ Չեմ կարող շարունակել, արցունքներս խեղդում են ինձ։ Բայց ես Գթության տաճարից կվերցնեմ ավելի քիչ, քան ամերիկացի ցանկացած քահանա, միայն թե Դուք ինձ համար հաջողացնեիք այդ տեղը։ Ուղարկում եմ Ձեզ իմ քարոզները իբրև նմուշ․ մի քանիսը հատկապես գրված են, մի քանիսը վերցված գրքերից, բայց խմբագրված․․․

:::Ձեր ամենախոնարհ ծառա Տ․ Սենտ Մեթյու Բրաուն»։


Նրանք բոլորը տեղ են խնդրում Գթության տաճարում։ Նրանք բոլորը ուրախ կլինին տարեկան 7000 դոլար ռոճիկի համար։ Բոլորը պատրաստ են զոհաբերել երկրային բարիքները, խզել իրենց սրտի ամենահարազատ կապերը և թողնել հարազատ վայրերը, որպեսզի սուրբ հավատի համար մարտնչեն մեր հիանալի տաճարում։ Նրանք բոլորը համոզված են, որ կարող են ավելի օգուտ բերել և ավելի լավ ծառայել իրենց տիրոջը, եթե նրանց թույլ տան ընդլայնելու գործունեության ասպարեզը։ Նրանք բոլորը համոզված են, որ իրենց հոգիները այլևս չեն կարող մնալ փակված։ Եվ նրանք ձգտում են գալ այստեղ, որպեսզի տարածեն իրենց թևերը։ Բայց ամենասարսափելին այն է, որ իրենց հիմարություններով նրանք թունավորում են իմ կյանքը, իրենց քարոզներն ուղարկում են ինձ, գալիս են այստեղ և ներկայանում ուղիղ իմ տունը, իրենց ուղեբեռը թափում են իմ նախասենյակում և ուժով զբաղեցնում են իմ ննջարանը, և կռվով տեղ են գրավում իմ սեղանի շուրջը, փոխանակ նեղություն պատճառելու Գթության տաճարի եկեղեցական խորհրդին, որն էլ ըստ հաստիքի պետք է զոհը լինի։ Հանուն ինչի են նրանք բոլորն ինձ մոտ վազում։ Ես այստեղ ի՞նչ կապ ունեմ։ Ախր ես այդ եկեղեցին նույնիսկ չեմ էլ հաճախում, և բողոքական քահանաներին աշխատանքի հրավիրելն ինձ վերաբերում է նույնքան, որքան ալժիրյան բեգին։ Գոնե նրանք չշարունակեն ինձ տանջել։ Ես այս պատմության մեջ խրվեցի իմ անզգուշության պատճառով, առանց մտածելու, և, եթե ինձ հաջողվի բարեհաջող դուրս գալ այս վիճակից, ես այլևս երբեք չեմ խառնվի այդպիսի գործերի, ազնիվ խոսք՝ չեմ խառնվի։

Ես մի քանի ծառա եմ պահում, բայց նրանք բոլորն էլ ծայրաստիճան տանջված են։ Իմ տնտեսուհին խռովության սահմանին է գտնվում։ Երեկ նա ինձ ասաց․ «Շուտով ես, ըստ երևույթին, կվռնդեմ քահանաներից որևէ մեկին։ Եվ դա այդպես էլ կլինի։ Իսկ ես խղճում եմ։ Մի՞թե կարելի է չխղճալ քահանային, երբ տեսնում ես, որ նրան «վռնդել» են տնից։ Բայց ես ի՞նչ անեմ։ Ես այստեղ անօգնական եմ։ Սկսեմ պաշտպանել ինձ կվռնդեն։

Ինձ մոտ հյուրընկալվող քահանաները առողջ մարդիկ են։ Նրանց ախորժակը հիանալի է։ Նրանք իրենց համար ոչ մի հատուկ սնունդ չեն պահանջում։ Տապակած ճտերը նրանց լիովին բավարարում են։ Բայց ինձ անհանգստացնում է նրանց ներկայությունը․ Միսսիսիպիում այն կարծիքին են, որ նավին դժբախտություն է սպառնում, եթե նրա վրա միաժամանակ գտնվում են հոգևոր կոչում ունեցող երկու ուղևորից ավելի։ Որ այդպես է, իմ տանը հյուրընկալվող տասներկու այդպիսիները, անշուշտ, կարող են երկրաշարժ առաջացնել։ Հավատալիքի համաձայն երեք քահանան կարող են նավը ծանծաղուտի մեջ խրել, չորսը՝ այն ջրասույզ անել, իսկ հինգը, գումարած մոխրագույն զամբիկը, կարող են պայթեցնել նավը։ Եթե իմ ախոռում մոխրագույն զամբիկ լիներ, ես կփախչեի քաղաքից, չսպասելով գիշերվան։

::::::::::::::::::::Մարկ Տվեն։
































<references/>