Դիտել Ոճիր և պատիժ, Առաջին մաս էջի աղբյուրը

{{Գլուխ|հիմնական=Ոճիր և պատիժ|նախորդ=|հաջորդ=Ոճիր և պատիժ, Երկրորդ մաս}}

==I==

Հուլիսի սկզբին, չափազանց շոգ ժամանակ, իրիկնադեմին մի երիտասարդ դուրս եկավ իր խցիկից, որ վարձել էր Ս... նրբանցքում ապրողներից, փողոցի կողմում, ու դանդաղ, ասես հապաղելով, գնաց դեպի Կ... կամուրջը։

Նա բարեհաջող խուսափեց սանդուղքի վրա իր տանտիրուհուն հանդիպելուց։ Նրա խցիկը գտնվում էր հինգ հարկանի մի բարձր տան հենց կտուրի տակ և ավելի շուտ նմանվում էր պահարանի, քան՝ բնակարանի իսկ բնակարանի տիրուհին, որից նա վարձել էր այդ խցիկը, ճաշով և սպասուհու ծառայություններով հանդերձ, ապրում էր մի սանդուղքով ներքև, առանձին բնակարանում, ու ամեն անգամ փողոց դուրս գալիս երիտասարդը անպայման պետք է անցներ տանտիրուհու խոհանոցի կողքով, որի դուռը համարյա միշտ բոլորովին բաց էր դեպի սանդուղքը։ Ու ամեն անգամ այդտեղից անցնելիս երիտասարդը ինչ-որ հիվանդագին ու երկչոտ զգացում էր ապրում, որից ամաչում էր և որից կնճռոտում էր դեմքը։ Նա պարտք էր տանտիրուհուն և վախենում էր նրան հանդիպելուց։

Սակայն նա ոչ վախկոտ էր, ոչ էլ ընկճված, նույնիսկ բոլորովին հակառակը. բայց որոշ ժամանակից սկսած նա ջղայնոտ ու լարված վիճակում էր, որը մելամաղձության էր նմանվում։ Նա այնքան էր ինքնամփոփվել ու առանձնացել բոլորից, որ վախենում էր ոչ միայն տանտիրուհուն հանդիպելուց, այլև ամեն տեսակ հանդիպումից։ Աղքատությունը խեղդել էր նրան, բայց նույնիսկ ճնշված վիճակն էլ վերջին ժամանակներում այլևս չէր նեղում նրան։ Նա բոլորովին չէր զբաղվում և չէր ուզում զբաղվել էր առօրյա գործերով։ Էապես նա ոչ մի տանտիրուհուց էլ չէր վախենում, ինչ էլ որ սա ձեռնարկեր նրա դեմ։ Բայց կանգ առնել սանդուղքի վրա, լսել ամեն տեսակ բարբաջանք այդ ամբողջ առօրյա անհեթեթության մասին, որի հետ նա ամենևին էլ գլուխ չուներ, լսել վճարի վերաբերյալ այդ բոլոր ձանձրալի պահանջները, սպառնալիքները, գանգատները, ու դրա հետ մեկտեղ խույս տալ, ներողություն խնդրել, ստել. ոչ, ավելի լավ է կատվի նման մի կերպ գաղտագողի իջնել սանդուղքից ու ծլկել, որպեսզի ոչ ոք չտեսնի։

Սակայն այս անգամ, փողոց դուրս գալուց հետո, իր պարտատիրուհուն հանդիպելու վախը նույնիսկ իրեն էլ ապշեցրեց։

«Ի՜նչ գործ եմ մտքիս դրել ու միևնույն ժամաձակ ինչպիսի՜ դատարկ բաներից եմ վախենում, մտածեց նա տարօրինակ ժպիտով։ Հըմ... այո... ամեն ինչ մարդու ձեռքումն է ու ամեն ինչ նա աչքաթող է անում հենց միայն վախկոտության պատճառով... այդ արդեն աքսիոմա է... հետաքրքիր է, թե մարդիկ ինչի՞ց են ամենից շատ վախենում. նրանք ամենից շատ վախենում են նոր քայլից, սեփական նոր խոսքից... Բայց ես չափազանց շատ եմ շաղակրատում։ Ոչինչ չեմ անում հենց այն պատճառով, որ շաղակրատում եմ։ Սակայն, թերևս նաև այսպես է, շաղակրատում եմ այն պատճառով, որ ոչինչ չեմ անում։ Այս վերջին ամսում է, որ ես սովորեցի շաղակրատել՝ ամբողջ օրերով անկյունումս պառկած ու մտածելով... Ինչի մասին ասես։ Հըմ, այժմ ո՞ւր և ինչո՞ւ եմ գնում։ Մի՞թե ես ընդունաւկ եմ ''այդ բանին'': Մի՞թե ''դա'' լուրջ բան է։ Բոլորովին լուրջ չէ։ Այնպես, էլի, երևակայությամբ եմ սփոփվում. մտքի խաղ է. այո, հավանորեն մտքի խաղ է»։

Փողոցում սարսափելի շոգ էր, ծանր օդ, հրմշտոց, ամենուրեք կիր, փայտամածներ, աղյուս, փոշի և այն առանձնահատուկ ամառային գարշահոտությունը, որ այնքան ծանոթ է ամառանոց վարձելու հնարավորություն չունեցող յուրաքանչյուր պետերբուրգցու. այս ամենը անհաճո ցնցեց երիտասարդի առանց այն էլ արդեն քայքայված ջղերը։ Իսկ քաղաքի այդ մասում առանձնապես շատ օղետների անտանելի գարշահոտությունը ու հարբածները, որոնք հանդիպում էին ամեն րոպե, չնայած լի օրվան, լրացրին պատկերի գարշ ու տխուր կոլորիտը։ Ամենախոր նողկանքի զգացում մի ակնթարթ նշմարվեց երիտասարդի նրբին դիմագծերում։ Ի դեպ՝ նա խիստ սիրունատես էր, գեղեցիկ ու թուխ աչքերով, մուգ-շիկահեր, միջին հասակից բարձր, բարակ ու վայելչակազմ։ Բայց շուտով նա ընկղմվեց մի տեսակ խորին մտածմունքի մեջ, նույնիսկ ավելի ճիշտ կլինի ասել ինչ-որ մոռացման մեջ, ու քայլեց արդեն առանց շրջապատը նկատելու և չէր էլ ցանկանում այն նկատել։ Սովոր լինելով մենախոսությունների, միայն երբեմն ինչ-որ քրթմնջում էր նա և այժմ դա խոստովանեց ինքն իրեն։ Հենց այդ րոպեին ինքն էլ գիտակցում էր, որ մտքերը երբեմն իրար են խառնվում, և որ ինքը շատ թույլ է. երկրորդ օրն էր, որ նա գրեթե բոլորովին ոչինչ չէր կերել։

Նա այնքան վատ էր հագնված, որ որևէ մեկը, նույնիսկ դրան սովոր մարդը, կամաչեր այդպիսի ցնցոտիներով ցերեկը փողոց դուրս գալ։ Ասենք, թաղամասը այնպիսին էր, որ այնտեղ դժվար էր կոստյումով մեկնումեկին զարմացնել։ Սեննայա փողոցի մոտիկությունը, հանրահայտ տների շատությունը և առավելապես համքարական ու արհեստավոր բնակչությունը, որ խռնված էր Պետերբուրգի այդ միջանկյալ փողոցներում ու նրբանցքներում, երբեմն ընդհանուր շրջապատկերը խայտաբղետ էին դարձնում այնպիսի սուբյեկտներով, որ տարօրինակ կլիներ զարմանալ այլ կերպարանքի հանդիպելիս։ Բայց երիտասարդի հոգու մեջ արդեն այնքան ցասկոտ արհամարհանք էր կուտակվել, որ չնայած իր ողջ, երբեմն զուտ երիտասարդական, փափկանկատության, նա փողոցում ամենից քիչ էր ամաչում իր ցնցոտիներից։ Այլ բան էր որոշ ծանոթների կամ առաջվա ընկերներին հանդիպելը, որոնց հետ նա ընդհանրապես չէր սիրում հանդիպել... Այնինչ երբ մի հարբած մարդ, որին այդ ժամանակ հայտնի չէ ինչու և ուր էին տանում փողոցով, ահագին բեռնակիր ձի լծած մի մեծ սայլով, անցնելիս հանկարծ բղավեց՝ «Է՜յ, դո՛ւ, գերմանացի գլխարկագործ», ու սկսեց գոռալ կոկորդով մեկ, ձեռքով ցույց տալով նրան, երիտասարդը հանկարծ կանգ առավ ու ձեռքը ջղաձգաբար տարավ իր գլխարկին։ Լայնեզր այդ գլխարկը բարձր էր, կլոր, ցիմերմանյան, բայց արդեն ամբողջովին մաշված էր, բոլորովին խունացած, ծակծկված ու բծերով պատած, առանց բոլորքի, ու ամենաայլանդակ ձևով մի կողմ էր թեքված։ Բայց երիտասարդին համակեց ոչ թե ամոթը, այլ բոլորովին այլ մի զգացում, որը նույնիսկ վախի էր նմանվում։

— Ես այդպես էլ գիտեի,— շփոթված փնթփնթում էր նա,— ես այդպես էլ մտածում էի։ Սա արդեն վատթարագույնն է։ Ահա այսպիսի մի որևէ հիմարություն, որևէ ամենագռեհիկ մանրուք ամբողջ մտադրությունդ կարող է փչացնել։ Այո, խիստ նկատելի գլխարկ է... ծիծաղելի է, այս պատճառով էլ նկատելի է... Իմ ցնցոտիներին անպայման հարկավոր է հովարավոր գլխարկ, թեկուզ մի որևէ հին թասակ, և ոչ թե այս այլանդակը։ Ոչ ոք այսպիսի գլխարկ չի դնում, մի վերստից կնկատեն, կհիշեն... գլխավորն այն է, որ հետո կհիշեն, ահա քեզ և հանցանշան։ Պետք է որքան կարելի է աննկատելի լինել... Մանրուքը, մանրուքն է գլխավորը... Ահա այդ մանրուքն էլ միշտ կործանում է ամեն ինչ...

Նա երկար չէր գնալու. նա նույնիսկ գիտեր, թե իր ապրած տան դարպասից քանի քայլ է անցնելու. ուղիղ յոթ հարյուր երեսուն։ Մի անգամ դրանք հաշվել էր նա, երբ արդեն շատ էր տարվել երազանքներով։ Այն ժամանակ նա դեռ ինքն էլ չէր հավատում այդ երազանքներին ու ինքն իրեն սոսկ գրգռում էր դրանց այլանդակ, բայց գայթակղիչ հանդգնությամբ։ Իսկ հիմա, մի ամիս անց, նա արդեն սկսում էր այլ կերպ մտածել, ու չնայած իր անզորության ու անվճռականության վերաբերյալ շարունակ գրգռող մենախոսություններին, մի տեսակ ակամայից սովորեց «այլանդակ» երազանքը արդեն ձեռնարկում համարել, թեպետ դեռևս ինքն իրեն չէր հավատում։ Նա այժմ գնում էր նույնիսկ իր ձեռնարկման ''փորձ'' անելու, և յուրաքանչյուր քայլափոխում ավելի ու ավելի ուժեղ թափով էր աճում նրա հուզմունքը։

Սրտի նվաղումով ու ջղային դողով նա մոտեցավ մի հսկայական տան, որի մի պատը հասնում էր մինչև ջրանցքը, իսկ մյուսը՝ փողոցը։ Այդ տունը ամբողջովին բաղկացած էր մանր բնակարաններից, և այնտեղ բնակվում էին ամեն տեսակ զբաղմունք ունեցողներ՝ դերձակներ, փականագործներ, խոհարարուհիներ, այլևայլ գերմանացիներ, իրենց մարմնով ապրող աղջիկներ, մանր աստիճանավորներ և այլն։ Ներս մտնողներն ու դուրս եկողները արագ անցնում էին երկու դարպասներից և տան երկու բակերից։ Այստեղ ծառայում էին երեք կամ չորս դռնապաններ։ Երիտասարդը շատ գոհ էր, որ դրանցից ոչ մեկին չհանդիպեց, ու իսկույն աննկատելիորեն անցավ դարպասից, դեպի աջ կողմը, և բարձրացավ սանդուղքով։ Սանդուղքը խավար էր ու նեղ, «սև», բայց նա այդ ամենը արդեն գիտեր և ուսումնասիրել էր, ու նրան այդ ամբողջ շրջապատը դուր էր գալիս։ Այդպիսի խավարում նույնիսկ զննող հայացքն էլ անվտանգ էր։ «Եթե այս պահին ես այսպես վախենում եմ, ապա ի՞նչ կլիներ, եթե իրոք որևէ կերպ բանը հենց ''գործին'' հասներ...», ակամա մտածեց նա՝ անցնելով չորրորդ հարկը։ Այստեղ նրա ճանապարհը փակեցին ինչ-որ պաշտոնաթող զինվորներ՝ բեռնակիրներ, որոնք մի բնակարանից կահույք էին դուրս բերում։ Նա արդեն առաջուց գիտեր, որ այդ բնակարանում ապրում էր մի ընտանիքավոր գերմանացի, աստիճանավոր. «Ուրեմն այդ գերմանացին հիմա մեկնում է, և ուրեմն չորրորդ հարկում, այս սանդուղքից և այս հարթակից վերև որոշ ժամանակ զբաղեցրած կմնա միայն պառավի բնակարանը։ Այդ լավ է... համենայն դեպս...», դարձյալ մտածեց նա և զանգահարեց պառավի բնակարանը։ Զանգը թույլ հնչեց, կարծես ձուլված էր թիթեղից և ոչ թե պղնձից։ Այդպիսի տների հար և նման մանր բնակարաններում համարյա միշտ այդպիսի զանգեր են լինում։ Նա արդեն մոռացել էր այդ զանգակի հնչյունը, ու հիմա այդ առանձնահատուկ հնչյունը հանկարծ կարծես նրան ինչ-որ բան հիշեցրեց և պարզ պատկերացրեց... Նա ուղղակի ցնցվեց, այս անգամ արդեն չափից դուրս թուլացած էին նրա ջղերը։ Քիչ հետո դուռը բացվեց մի քիչ, նեղլիկ ճեղքի չափ. բնակչուհին նկատելի անվստահությամբ ճեղքից նայում էր եկվորին, ու միայն երևում էին խավարում փայլող նրա փոքրիկ աչքերը։ Բայց տեսնելով հարթակում շատ մարդկանց, նա սիրտ արեց և բոլորովին բացեց դուռը։ Երիտասարդը շեմքից ոտք դրեց խավար նախասենյակը, որ միջնորմով երկու մասի էր բաժանված, և դրա ետևում գտնվում էր փոքրիկ խոհանոցը։ Պառավը լուռ կանգնել էր նրա առաջ և հարցական նայում էր նրան։ Դա մի կարճլիկ, նիհար, գլխաբաց, մոտ վաթսուն տարեկան պառավ էր սուր ու չար աչքերով, փոքրիկ, սուր քթով։ Նրա բաց-շիկավուն, քիչ սպիտակած մազերը առատորեն յուղված էին։ Նրա բարակ, երկար, հավի ոտքի նմանվող պարանոցը փաթաթված էր ինչ-որ ֆլանելե լաթով, իսկ ուսերի վրա, չնայած շոգին, կախ էր ընկած ամբողջովին մաշված, խունացած, մորթե կոֆտան։ Պառավը ամեն րոպե հազում էր ու տնքտնքում։ Երևի երիտասարդը նրան նայեց ինչ-որ առանձնահատուկ հայացքով, որովհետև պառավի աչքերում հանկարծ նորից երևաց նախկին անվստահությունը։

— Ռասկոլնիկով, ուսանող, մի ամիս առաջ եղել եմ ձեզ մոտ,— շտապեց փնթփնթալ երիտասարդը, թեթևակի գլուխ տալով, հիշելով, որ հարկավոր է ավելի սիրալիր լինել։

— Հիշում եմ, որդի, շատ լավ եմ հիշում, որ դուք եկել էիք,— հստակ ասաց պառավը՝ առաջվա պես իր հարցական հայացքը չկտրելով նրա դեմքից։

— Հա... եկել եմ էլի նույնպիսի գործով...— շարունակեց Ռասկոլնիկովը՝ մի քիչ շփոթվելով և զարմանալով պառավի անվստահության վրա։

«Ասենք, գուցե սա միշտ էլ այդպես է, իսկ ես այն անգամ չնկատեցի», անախորժ զգացումով մտածեց Ռասկոլնիկովը։

Պառավը մի փոքր լռեց, ասես մտածմունքի մեջ ընկավ, հետո մի կողմ քաշվեց ու մատնացույց անելով սենյակի դուռը, ճանապարհ տվեց հյուրին ու ասաց.

— Անցեք ներս, որդի։

Փոքրիկ սենյակը, ուր մտավ երիտասարդը, դեղին պաստառներով, պատուհանների մարմաշե վարագույրներով ու դրանց վրա դրված խորդենիներով, այդ րոպեին պայծառ լուսավորված էր մայր մտնող արևով։ «Ուրեմն ''այն ժամանակ'' էլ արևը այսպես լուսավորելու է...», ասես պատահաբար մտածեց Ռասկոլնիկովը, ու շեշտակի հայացքով դիտեց այն ամենը, ինչ-որ կար սենյակում, որպեսզի հնարավորին չափ ուսումնասիրեր ու հիշեր դրանց դիրքը. սենյակում առանձնապես ոչինչ չկար։ Ամբողջ կահույքը շատ հին էր ու դեղին փայտից. մի բազմոց՝ փայտե ահագին, կորնթարդ թիկնակով, կլոր, ձվաձև սեղան՝ բազմոցի առաջ, միջնապատի տակ դրված արդուզարդի սեղան՝ փոքրիկ հայելիով, աթոռներ պատերի տակ ու դեղին շրջանակներով երկու-երեք հատ գրոշանոց նկարներ, որոնց վրա պատկերված էին գերմանացի օրիորդներ, ձեռքերին թռչուններ,— ահա և ամբողջ կահույքը։ Մի անկյունում, փոքրիկ սրբապատկերի առաջ վառվում էր կանթեղը։ Ամեն ինչ շատ մաքուր էր, թե՛ կահույքը և թե՛ հատակը խնամքով սրբված էին, ամեն ինչ փայլում էր։ «Լիզավետայի աշխատանքն է»,— մտածեց երիտասարդը։ Ամբողջ բնակարանում մի փոշեհատիկ անգամ չէր կարելի գտնել։ «Այսպիսի մաքրություն ցասկոտ ու պառավ այրիների մոտ է լինում»,— շարունակեց մտածել Ռասկոլնիկովը ու հետաքրքրությամբ, շեղակի նայեց երկրորդ, փոքրիկ սենյակի դռան չթե վարագույրին, այդ սենյակում գտնվում էր պառավի անկողինը և մի կոմոդ, ու երիտասարդը դեռ ոչ մի անգամ այնտեղ չէր եղել։ Ամբողջ բնակարանը այդ երկու սենյակից էր բաղկացած։

— Ի՞նչ եք կամենում,— խստորեն հարցրեց պառավը՝ մտնելով սենյակ ու դարձյալ կանգ առնելով ուղիղ նրա առաջ, որպեսզի ուղիղ նայեր նրա դեմքին։

— Գրավական եմ բերել, ահա,— ու երիտասարդը գրպանից հանեց մի հին, տափակ արծաթե ժամացույց։ Դրա հակառակ կողմում երկրագունդ էր պատկերված։ Շղթան պողպատից էր։

— Բայց չէ՞ որ նախորդ գրավականի ժամկետը լրացել է։ Դեռ երկու օր առաջ մի ամիս էր անցել։

— Ես ձեզ մի ամսվա համար էլ տոկոս կվճարեմ, մի քիչ համբերեք։

— Համբերել, թե հենց այժմ վաճառել ձեր իրը, այդ իմ բարի կամքն է, որդի։

— Որքա՞ն կտաք ժամացույցի համար, Ալյոնա Իվանովնա։

— Դատարկ բաներ ես բերում, որդի, համարյա ոչինչ չարժե։ Անցյալ անգամ մատանու համար ձեզ երկու թղթե մանեթանոց տվի, իսկ այդպիսի նոր մատանի կարելի է ոսկերիչից գնել մեկ ու կես ռուբլով։

— Գոնե չորս ռուբլի տվեք, ես ետ կվերցնեմ, հորս ժամացույցն է։ Ես շուտով փող կստանամ։

— Մեկ ու կես ռուբլի, ու տոկոսն էլ սկզբից, եթե ուզում եք։

— Մեկ ու կես ռուբլի՜,— ճչաց երիտասարդը։

— Ձեր կամքն է։— Ու պառավը վերադարձրեց ժամացույցը։ Երիտասարդը դա վերցրեց և այնքան բարկացավ, որ արդեն ուզում էր գնալ, բայց իսկույն միտքը փոխեց, հիշելով, որ այլևս գնալու տեղ չկա և որ ինքը նաև ուրիշ բանի համար է եկել։

— Տվեք,— կոպիտ ասաց նա։

Պառավը ձեռքը տարավ գրպանը՝ բանալիները հանելու, և անցավ վարագույրի ետևը, մյուս սենյակ։ Երիտասարդը մենակ մնալով, ուշադրությամբ ականջ էր դնում և դատողություններ անում։ Լսվեց, թե ինչպես պառավը բացեց կոմոդը։ «Երևի վերին արկղն է»,— մտածեց երիտասարդը։ «Ուրեմն նա բանալիները աջ գրպանումն է պահում... Դրանք բոլորը մեկտեղ կախված են պողպատե օղակից... Մի բանալին եռակի մեծ է մյուսներից, ատամնաձև լեզվակով է, իհարկե, կոմոդի բանալին չէ... Հետևաբար կա նաև մի որևէ զարդատուփ կամ սնդուկ... Հըմ, սա հետաքրքիր է։ Սնդուկների բանալիները միշտ այդպես են լինում... Սակայն ինչ նողկալի է այս ամենը...»։ 

Պառավը վերադարձավ։

— Ահա, որդի, թե որ ամսական մեկ ռուբլուց հաշվենք տասը կոպեկ, ուրեմն մեկ ու կես ռուբլուց ամսական կանի տասնհինգ կոպեկ, որը հիմա դուրս կգամ այդ գումարից։ Հետո, առաջվա երկու ռուբլուց նույն հաշվով պահում եմ քսան կոպեկ։ Ուրեմն ընդամենը երեսունհինգ կոպեկ։ Ձեր Ժամացույցի համար այժմ դուք պետք է ստանաք մեկ ռուբլի տասնհինգ կոպեկ։ Ահա, ստացեք։

— Ինչպե՞ս, հիմա էլ մեկ ռուբլի տասնհինգ կոպե՜կ։

— Ճիշտ այդպես։

Երիտասարդը չվիճեց ու վերցրեց դրամը։ Նա նայում էր պառավին ու չէր շտապում հեռանալ, կարծես ուզում էր էլի ինչ-որ բան ասել կամ անել, բայց թե ինչ, ասես ինքն էլ չգիտեր...

— Ես ձեզ, Ալյոնա Իվանովնա, գուցե մոտ օրերս էլի մի բան բերեմ... արծաթե... մի լավ ծխախոտատուփ... հենց որ ընկերոջիցս ետ վերցնեմ...— Երիտասարդը շփոթվեց և լռեց։

— Երբ բերեք, այն ժամանակ էլ կխոսենք, որդի։

— Էհ, բարով մնաք... Հա, դուք էլի մենա՞կ եք մնացել, ձեր քույրիկը այստեղ չի՞ լինում,— որքան կարելի էր անփույթ հարցրեց երիտասարդը՝ դուրս գալով նախասենյակ։

— Իսկ դուք ի՞նչ գործ ունեք նրա հետ, որդի։

— Առանձնասլես ոչինչ։ Ես հենց այնպես հարցրի։ Դուք այժմ... բարով մնաք, Ալյոնա Իվանովնա։

Ռասկոլնիկովը դուրս եկավ բոլորովին շփոթված։ Այդ շփոթմունքը հետզհետե ավելի էր ուժեղանում։ Իջնելով սանդուղքից, նա նույնիսկ մի քանի անգամ կանգ էր առնում, ասես հանկարծակի ապշած ինչ-որ բանից։ Ու վերջապես արդեն փողոցում նա բացականչեց.

«Օ, աստված իմ, որքա՜ն գարշելի է այս ամենը։ Եվ մի՞թե, մի՞թե ես... ոչ, դա հիմար բան է, դա անհեթեթություն է,—
վճռականապես ավելացրեց նա։— Եվ մի՞թե գլխումս կարող էր այդպիսի սարսափելի բան ծագել։ Այնուամենայնիվ, սիրտս ինչպիսի՜ աղտեղության է ընդունակ։ Գլխավորն այն է, որ դա կեղտոտ, նողկալի բան է, գարշելի է, գարշելի... Ու ես, մի ամբողջ ամիս...»։

Բայց ոչ խոսքերով, ոչ էլ բացականչություններով նա չէր կարող արտահայտել իր հուզմունքը։ Անսահման գարշանքի զգացումը, որ սկսել էր ճզմել ու պղտորել նրա սիրտը դեռ այն ժամանակ, երբ գնում էր պառավի մոտ, հիմա այնպիսի չափի էր հասել ու այնքան ուժեղացել, որ նա չգիտեր ուր փախչեր իր վշտից։ Նա մայթով քայլում էր հարբածի նման, չնկատելով անցորդներին ու դիպչելով նրանց, և ուշքի եկավ միայն հետևյալ փողոցում։ Նայելով շուրջը, նա նկատեց, որ կանգնած է մի օղետան մոտ, որի մուտքը մայթից էր, պետք էր սանդուղքով իջնել ներքև, գետնահարկը։ Հենց այդ րոպեին դռնից դուրս էին գալիս երկու հարբածներ, և օգնելով ու հայհոյելով միմյանց, բարձրանում սանդուղքով։ Ռասկոլնիկովը, առանց երկար մտածելու, իսկույն իջավ ներքև։ Մինչ այդ նա երբեք չէր մտել օղետները, բայց հիմա գլուխը պտտվում էր, ու բացի դրանից, այրող ծարավը տանջում էր նրան։ Նա ուզում էր սառը գարեջուր խմել, մանավանդ որ իր հանկարծակի թուլությունը վերագրում էր քաղցածության։ Նա նստեց մթին ու կեղտոտ մի անկյունում, թաց սեղանի մոտ, գարեջուր պահանջեց և ագահությամբ խմեց առաջին բաժակը։ Ամեն ինչ իսկույն թեթևացավ, և նրա մտքերը պայծառացան։ «Այդ ամենը դատարկ բան է,— հուսադրվելով ասաց նա,— շփոթվելու բան չկար, ուղղակի ֆիզիկապես քայքայված եմ. մի բաժակ գարեջուր, մի կտոր պաքսիմատ, և ահա մի ակնթարթում ամրանում է խելքդ, պայծառանում է միտքդ, կայունանում են դիտավորություններդ։ Թյու, ինչպիսի ոչնչություն է այս ամենը...»։ Բայց, չնայելով այդպես արհամարհաբար թքելուն, նա արդեն ուրախ էր նայում շուրջը, կարծես հանկարծակի ազատվել էր մի ինչ-որ զարհուրելի բեռից ու բարեկամաբար նայեց ներկաներին։ Սակայն նույնիսկ այդ րոպեին նա որոշ չափով նախազգում էր, որ լավագույն պայմանների նկատմամբ այդ ամբողջ ընկալունակությունը նույնպես հիվանդագին էր։

Այդ պահին օղետանը քիչ մարդ էր մնում։ Բացի այն երկու հարբածներից, որ հանդիպեցին սանդուղքի վրա, հենց նրանց ետևից դուրս եկավ մի ամբողջ խումբ, հինգ մարդ։ Հետները մի աղջիկ և հարմոն։ Նրանցից հետո օղետունը հանդարտվեց և ավելի ընդարձակ թվաց։ Մնացին քիչ հարբած մի մարդ, որը գարեջուր էր խմում և տեսքով քաղքենի էր, նրա ընկերը, հաստ, հսկայամարմին, ճերմակած մորուքով ու կարճ վերնազգեստով մի մարդ, որը թունդ հարբած էր, ննջել էր նստարանի վրա ու երբեմն, հանկարծ, ասես քնաթաթախ, ձեռքերը տարածելով, սկսում էր շխկացնել մատները և ճոճել իրանի վերին մասը, առանց նստարանից վեր կենալու, ու միաժամանակ քթի տակ երգում էր ինչ-որ մի անհեթեթություն՝ ճգնելով վերհիշել տողերը.

::Ողջ տարին կնկանս շոյեցի,
::Ողջ տարին կըն-կանս շոյեցի...

Ու հանկարծ արթնանալով, շարունակում էր.

::Պռշոդյաչևյան փողոցով գնալիս
::Գտա առաջվա սիրածիս...

Բայց ոչ ոք չէր արձագանքում նրա երջանկությանը. նրա լռակյաց ընկերը նույնիսկ թշնամանքով ու թերահավատությամբ էր նայում այդ բոլոր պոռթկումներին։ Այնտեղ մի մարդ էլ կար, որը տեսքով կարձես պաշտոնաթող աստիճանավորի էր նման։ Նա նստած էր մենակ, իր խմիչքի ամանի առջև, երբեմնակի խմում էր ու նայում շուրջը։ Նա էլ կարծես մի փոքր հուզված լիներ։


==II==

Ռասկոլնիկովը ամբոխին ընտելացած չէր, ու ինչպես արդեն ասված է, փախչում էր ամեն տեսակ հասարակությունից, մանավանդ վերջին ժամանակներում։ Բայց հիմա նրան հանկարծ ինչ-որ մի բան քաշեց դեպի մարդիկ։ Նրա մեջ ասես մի նոր բան էր կատարվում, ու դրա հետ մեկտեղ նա մարդկանց հետ լինելու տենչանք էր զգում։ Նա այնքան էր հոգնել մի ամբողջ ամսվա իր այդ լարված թախծից ու մռայլ հուզմունքից, որ ուզում էր գեթ մի րոպե շունչ քաշել մի այլ աշխարհում, թեկուզ ինչպիսին էլ որ այն լիներ, ու չնայելով շրջապատի ամբողջ կեղտին, նա այժմ հաճույքով էր մնում օղետանը։

Ձեռնարկության տերը ուրիշ սենյակում էր, բայց հաճախ մտնում էր գլխավոր սենյակը՝ իջնելով ինչ-որ սանդուղքից, ու ամենից առաջ աչքի էին ընկնում նրա պճնամոլական, փայլեցրած սապոգները՝ մեծ ու կարմիր ծալերով։ Նա անթև ներքնազգեստով էր ու սարսափելի ճարպոտված, սև, ատլասե բաճկոնակով, առանց փողկապի, իսկ նրա ամբողջ դեմքին կարծես յուղ էր քսված, ինչպես երկաթե փականքն են յուղում։ Վաճառասեղանի ետևում գտնվում էր մոտ տասնչորս տարեկան մի տղա, կար նաև նրանից փոքր մի ուրիշ տղա, որը մատուցում էր, ինչ-որ պահանջում էին։ Վաճառասեղանին դրված էին կտրտած վարունգներ, սև պաքսիմատ և ձկան կտորներ. այդ ամենից խիստ վատ հոտ էր գալիս։ Օդը հեղձուցիչ էր, այնպես որ նույնիսկ անկարելի էր նստած մնալ, ու ամեն ինչ այնքան էր ներծծվել օղու հոտով, որ թվում էր, հենց միայն այդ օդից կարելի էր հարբել հինգ րոպեում։

Երբեմն լինում են հանդիպումներ նույնիսկ մեզ անծանոթ մարդկանց հետ, որոնցով մենք սկսում ենք հետաքրքրվել հենց առաջին հայացքից, մի տեսակ անակնկալ կերպով, հանկարծակի, նախքան մի խոսք կասենք։ Ռասկոլնիկովի վրա ճիշտ այդպիսի տպավորություն թողեց այն հաճախորդը, որը նստած էր քիչ հեռու և պաշտոնաթող աստիճանավորի էր նմանվում։ Երիտասարդը հետո մի քանի անգամ հիշում էր այդ առաջին տպավորությունը և դա նույնիսկ իր նախազգացումին էր վերագրում։ Նա անընդհատ նայում էր աստիճանավորին, իհարկե, նաև այն պատճառով, որ սա ինքն էլ համառորեն նայում էր նրան, ու երևում էր, որ շատ էր ուզում խոսակցություն սկսել։ Իսկ մնացածներին, օղետանը գտնվողներին, ինչպես նաև օղետան տիրոջը, աստիճանավորը նայում էր մի տեսակ սովորական ձևով, նույնիսկ ձանձրույթով, ու դրա հետ մեկտեղ մի քիչ ամբարտավան քամահրանքով, ասես ստորին դիրք ու զարգացում ունեցող մարդկանց, որոնց հետ ինքը խոսելիք չունի։ Նա արդեն հիսուն տարին անց մարդ էր, միջահասակ ու ամրակազմ, ալեխառն էր ու ճաղատ, մշտական հարբեցողությունից ուռած, դեղին, նույնիսկ կանաչավուն դեմքով և մի փոքր ուռած կոպերով, որոնց տակից փայլում էին նեղլիկ ճեղքի պես փոքր, սակայն ոգևորված, կարմրավուն աչքերը։ Բայց նրա մեջ մի ինչ-որ խիստ տարօրինակ բան կար. նրա աչքերից կարծես նույնիսկ խանդավառություն էր ճառագայթում, թերևս նրանց մեջ կար և իմաստ, և խելք, միևնույն ժամանակ ասես նաև խելահեղություն էր նկատվում։ Նա հագել էր հին, իսպառ պատառոտված, կոճակները պոկված ֆրակ։ Մնացել էր միայն մի կոճակ, այն էլ թույլ պահված, և նա դրանով էր կոճկվում, ըստ երևույթին ցանկանալով չխորշել պատշաճությունից։ Նանկայից կարված բաճկոնակի տակից երևում էր կրծքակալը, որ ամբողջովին ճմռթված էր, կեղտոտված ու թրջված։ Դեմքը չինովնիկավարի սափրված էր, բայց արդեն վաղուց, այնպես որ արդեն սկսել էին խիտ դուրս տալ թխագորշ մազերը։ Նրա շարժուձևն էլ իրոք մի տեսակ սոլիդ-չինովնիկական էր։ Բայց նա անհանգիստ էր, խճճում էր մազերը, ու երբեմն թախծոտ տեսք առած, գլուխը դնում էր երկու ձեոքերին՝ պատառոտված արմունկները հենելով թրջված ու կպչուն սեղանին։ Վերջապես, նա շիտակ նայեց Ռասկոլնիկովին ու բարձրաձայն, կտրուկ ասաց.

— Կհամարձակվե՞մ արդյոք, հարգելի պարոնս, դիմել ձեզ պատշաճ խոսակցությամբ։ Քանզի, թեև դուք նշանավոր տեսքով չեք, բայց իմ փորձառությունը հանձին ձեզ կրթված ու խմիչքին չընտելացած մարդ է տեսնում։ Ինքս էլ միշտ հարգել եմ կրթվածությունը, միացած սրտագին զգացումների հետ, ու բացի դրանից, տիտուլյար խորհրդական եմ։ Ազգանունս Մարմելադով է, տիտուլյար խորհրդական։ Համարձակվում եմ հարցնել՝ բարեհաճել եք ծառայե՞լ։

— Ոչ, սովորում եմ...— պատասխանեց երիտասարդը՝ մասամբ զարմացած լինելով թե այդ խոսքերի ճոռոմ բնույթից ու թե նրանից, որ այդպես ուղղակի, դեմ առ դեմ դիմեցին իրեն։ Չնայած քիչ առաջվա վայրկենական ցանկությանը՝ թեկուզ որևէ չափով շփվել մարդկանց հետ, նա իսկապես իրեն ուղղված առաջին իսկ խոսքից հանկարծ գարշանքի անախորժ ու ջղայնացուցիչ զգացում տածեց դեպի յուրաքանչյուր օտար անձ, որը կարող էր շոշափել կամ թեկուզ միայն ուզում էր շոշափել իր անձնավորությունը։

— Ուրեմն ուսանող եք կամ նախկին ուսանող, ես այդպես էլ կարծում էի,— գոչեց աստիճանավորը։— Փորձված եմ, հարգելի պարոն, հաճախակի փորձվել եմ։— Ու իբրև ինքնագովության նշան, նա մատը տարավ ճակատին։— Ուսանող եք եղել կամ մասնագիտություն անցել։ Թույլ տվեք...— Նա վեր կացավ, ճոճվեց, վերցրեց խմիչքի իր ամանը, բաժակը ու նստեց երիտասարդի մոտ, նրանից մի փոքր շեղակի դիրքով։ Նա խմած էր, բայց ճարտար ու զվարթ էբ խոսում՝ միայն երբեմն տեղ-տեղ քիչ շեղվելով ու երկարացնելով խոսքը։ Նա նույնիսկ մի ինչ-որ ագահությամբ նետվեց Ռասկոլնիկովի վրա, ասես ինքն էլ մի ամբողջ ամիս ոչ ոքի հետ չէր խոսել։

— Հարգելի պարոն,— գրեթե հանդիսավորությամբ սկսեց նա,— աղքատությունը արատ չէ, սա ճշմարտություն է։ Ես գիտեմ, որ հարբեցողությունն էլ առաքինություն չէ, և սա առավել ևս ճշմարտություն է։ Բայց մուրացիկությունը, հարգելի պարոն, մուրացիկությունը արատ է։ Աղքատության մեջ դեռ պահպանում եք բնածին զգացմունքների ձեր ազնվությունը, իսկ մուրացիկության մեջ ոչ ոք ու երբեք չի կարող այդ անել։ Մուրացիկության համար նույնիսկ ոչ թե մահակով, այլ ցախավելով են դուրս քշում մարդկային ընկերությունից, որպեսզի դա առավելապես վիրավորական լիներ, և դա արդարացի է, քանի որ մուրացիկության համար ես ինքս առաջինը պատրաստ եմ ինձ վիրավորել։ Այստեղից էլ առաջանում է խմելը, հարգելի պարոն, մի ամիս առաջ պ. Լեբեզյատնիկովը ծեծեց կնոջս, իսկ իմ կինը այն չէ, ինչ որ ես եմ։ Հասկանո՞ւմ եք։ Թույլ տվեք նաև հարցնել, հենց այնպես, թեկուզ սովորական հետաքրքրության կարգով, արդյոք դուք բարեհաճե՞լ եք գիշերել Նևայի վրա, խոտ փոխադրող բեռնանավերում։

— Ոչ, չի պատահել,— պատասխանեց Ռասկոլնիկովը։— Այդ ի՞նչ բան է։

— Հըմ, ես այնտեղից եմ եկել, այն էլ հինգերորդ գիշերը անցկացնելուց հետո...

Նա լցրեց բաժակը, խմեց ու մտածմունքի մեջ ընկավ։ Իսկապես, նրա հագուստին ու նույնիսկ մազերին տեղ-տեղ խոտի ցողուններ էին կպել։ Շատ հավանական էր, որ նա հինգ օր չէր հանվել ու չէր լվացվել։ Առանձնապես կեղտոտ էին նրա ճարպակալած, կարմրավուն ձեռքերը, եղունգները սև էին։

Նրա խոսակցությունը կարծես թե ընդհանուր, թեպետև թույլ, ուշադրություն գրավեց։ Վաճառասեղանի ետևում տղաները սկսեցին քթի տակ ծիծաղել։ Օղետան տերը ասես դիտմամբ էր իջել վերին սենյակից, որպեսզի լսեր «մասխարային», ու նստել քիչ հեռու, ծուլորեն, բայց գոռոզաբար հորանջում էր։ Մարմելադովը ակներևաբար այստեղ վաղուց էր հայտնի։ Ճոռոմաբար խոսելուն էլ ընտելացել էր հավանորեն օղետներում այլևայլ անծանոթների հետ հաճախակի խոսակցություն ունենալու հետևանքով։ Որոշ հարբեցողների այս սովորությունը պահանջ է դառնում, առավելապես այն հարբեցողների, որոնց հետ տանը խիստ են վարվում և որոնց բանի տեղ չեն դնում։ Այս պատճառով էլ նրանք կարծես թե միշտ աշխատում են խմողների խմբում արդարացում գտնել, իսկ եթե կարելի է, նույնիսկ հարգանք վայելել։

— Այ մասխարա,— բարձրաձայն ասաց օղետան տերը,— հապա ինչո՞ւ չես աշխատում, ինչո՞ւ չեք ծառայում, թե աստիճանավոր եք։

— Ինչու չեմ ծառայո՞ւմ, հարգելի պարոն,— վրա Մարմելադովը՝ բացառապես դիմելով Ռասկոլնիկովին, կարծես թե սա էր նրան հարց տվել,— ինչու չեմ ծառայո՞ւմ։ Իսկ մի՞թե սիրտս չի ցավում, որ զուր տեղը քարշ եմ գալիս։ Երբ պ. Լեբեզյատնիկովը մի ամիս առաջ իր սեփական ձեռքով թակեց կնոջս, ու ես հարբած պառկել էի, մի՞թե չէի տանջվում։ Ներեցեք, երիտասարդ, պատահե՞լ է, որ դուք... ըմ... ասենք անհուսալիորեն, փոխարինաբար փող խնդրեք։

— Պատահել է... այսինքն՝ ինչպե՞ս թե անհուսալիորեն։

— Այսինքն՝ միանգամայն անհուսալիորեն, առաջուց գիտենալով, որ դրանից ոչինչ չի դուրս գա։ Այ, զորօրինակ, դուք նախապես ու հաստատ գիտեք, որ այսինչ մարդը, այսինչ ամենաբարեմիտ և ամենաօգտակար քաղաքացին ոչ մի կերպ ձեզ փող չի տա, որովհետև, հարցնում եմ ես, ինչո՞ւ պետք է տա։ Ախր նա գիտե, որ ես չեմ վերադարձնի։ Կարեկցելո՞վ պիտի տա։ Բայց պ. Լեբեզյատնիկովը, որը հետևում է նոր մտքերին, օրերս բացատրում էր, որ մեր ժամանակներում նույնիսկ գիտությունն էլ է արգելում կարեկցությունը, որ այդպես են վարվում Անգլիայում, ուր կա քաղաքատնտեսություն։ Ինչո՞ւ նա պետք է տա, հարցնում եմ ես։ Եվ ահա, առաջուց գիտենալով, որ չի տա, դուք այնուամենայնիվ գնում եք նրա մոտ և...

— Էլ ինչո՞ւ գնալ,— ավելացրեց Ռասկոլնիկովը։

— Իսկ եթե չկա մեկ ուրիշը, որի մոտ գնա՞ս, եթե գնալու էլ ոչ մի տեղ չկա։ Չէ՞ որ ամեն մարդ պետք է կարողանա գեթ մի որևէ տեղ գնալ։ Որովհետև այնպիսի ժամանակ է լինում, երբ անպայման հարկավոր է գոնե մի որևէ տեղ գնալ։ Երբ իմ միակ դուստրը առաջին անգամ դեղին տոմսով գնաց տնից, ես էլ այդ ժամանակ գնացի... (որովհետև իմ դուստրը դեղին տոմսով է ապրում...— փակագծերի մեջ ավելացրեց Մարմելադովը՝ մի փոքր անհանգիստ նայելով երիտասարդին)։ Այնինչ, հարգելի պարոն, ոչինչ,— անմիջապես, ըստ երևույթին հանգիստ կերպով շտապեց ավելացնել նա, երբ վաճառասեղանի ետևում փռթկացին երկու տղաները, ու ժպտաց օղետան տերը։— Ոչինչ, գլուխների սույն շարժումից չեմ շփոթվում, քանի որ բոլորին ամեն ինչ հայտնի է, ու ինչ որ գաղտնի է, բացահայտ է դառնում, և ոչ թե արհամարհանքով, այլ հեզությամբ եմ վերաբերում այս բանին։ Թող այդպես լինի, թող, «ահա մարդը»։ Ներեցեք, երիտասարդ, արդյոք դուք կարո՞ղ եք... բայց ոչ, պետք է ավելի ուժեղ ու պատկերավոր ասել, ոչ թե ''դուք կարո՞ղ'' եք, այլ դուք ''կհամարձակվե՞ք'' այժմ նայելով ինձ, հաստատապես ասել, որ ես խոզ չեմ։

Երիտասարդը ոչինչ չպատասխանեց։

— Էհ,— շարունակեց հռետորը լրջորեն և այս անգամ նույնիսկ ընդգծված արժանապատվությամբ, սպասելով, մինչև որ դադարեր սենյակում լսվող քրքիջը,— թող ես խոզ լինեմ, իսկ կինս՝ հարգևոր տիկին։ Ես գազանի կերպար ունեմ, իսկ Կատերինա Իվանովնան, իմ կինը, կրթված անձնավորություն է ու բարձրակա սպայի աղջիկ։ Թող, թող ես սրիկա լինեմ, իսկ նա թե վեհ սիրտ ունի և թե դաստիարակությամբ ազնվացած զգացմունքներով է լեցուն։ Այնինչ... Օ, եթե նա խղճար ինձ, հարգելի պարոն, հարգելի պարոն, չէ՞ որ հարկավոր է, որպեսզի ամեն մարդ այնպես տեղ ունենա, որ նրան էլ խղճան։ Իսկ Կատերինա Իվանովնան թեպետև մեծահոգի կին է, բայց անարդարացի է... Ու թեև ես ինքս էլ հասկանում եմ, որ երբ նա քաշքշում է մազերիցս, քաշքշում է ոչ այլ կերպ, քան սրտագին կարեկցությունից դրդված (հարկավ կրկնում եմ առանց շփոթմունքի, նա քաշքշում է մազերիցս, երիտասարդ,— թունդ արժանապատվությամբ հաստատեց Մարմելադովը՝ դարձյալ լսելով քրքիջը),— բայց, աստված իմ, ինչ կլիներ, եթե նա գոնե մեկ անգամ... բայց ոչ, ոչ, այս բոլորը իզուր է ու չպետք է ասել, չպետք է ասել... որովհետև շատ անգամ է եղել ցանկալին, ու շատ անգամ են խղճացել ինձ, բայց... բայց այսպես է իմ բռնած գիծը, իսկ ես ի ծնե անասուն եմ։

— Անշուշտ,— հորանջելով ասաց օղետան տերը։

Մարմելադովը բռունցքով վճռականապես խփեց սեղանին։

— Այսպես է իմ բռնած գիծը։ Գիտե՞ք արդյոք, գիտե՞ք արդյոք, պարոնս, որ ես նույնիսկ նրա գուլպաներն էլ եմ խմելու տվել։ Խմելու եմ տվել գուլպաները, գուլպաները և ոչ թե կոշիկները, թեև դա գոնե մի քիչ բանի նման կլիներ։ Խմելու եմ տվել նաև այծի բրդից գործած նրա գլխաշորը, ուրիշի նվերը, որը նրա սեփականն էր, իմ գնածը չէր, իսկ մենք ապրում ենք մի ցուրտ անկյունում, ու նա այս ձմռանը մրսեց, սկսեց հազալ և արդեն արյուն թքել։ Ունենք երեք փոքրիկ երեխա, Կատերինա Իվանովնան առավոտից մինչև գիշեր գործի մեջ է, ամեն ինչ մաքրում է, լվանում, լողացնում երեխաներին, որովհետև փոքրուց սովոր է մաքրության, իսկ կուրծքը թույլ է, թոքախտի հակումով, ու ես այդ զգում եմ։ Մի՞թե ես չեմ զգում։ Որքան շատ եմ խմում, այնքան շատ եմ զգում։ Հենց նրա համար եմ խմում, որ խմելու մեջ կարեկցություն ու զգացմունք եմ փնտրում... Խմում եմ, որովհետև խիստ տանջվել եմ ուզում։— Ու Մարմելադովը ասես հուսալքված, գլուխը թեքեց սեղանին։

— Երիտասարդ,— շարունակեց նա գլխով անելով,— ձեր դեմքի վրա ես ինչ-որ տխրություն եմ կարդում։ Հենց որ ներս մտաք, ես այն կարդացի, դրա համար էլ իսկույն դիմեցի ձեզ, հարկավ, ձեզ հաղորդելով իմ կյանքի պատմությունը, ոչ թե խայտառակվել եմ ուզում այս անբանների առաջ, որոնց առանց այդ էլ ամեն ինչ հայտնի է, այլ զգայուն և կրթված մարդ եմ փնտրում։ Գիտցեք, որ իմ կինը նահանգական ազնվականական ինստիտուտում էր դաստիարակվել և ավարտելու ժամանակ շալով պարել էր նահանգապետի և այլ անձանց ներկայությամբ, որի համար ոսկե մեդալ ու գովասանաթերթ էր ստացել։ Մեդալը... հա, մեդալը ծախել ենք... արդեն վաղուց... հըմ... գովասանաթերթը մինչև այժմ նրա սնդուկումն է, ու դեռ վերջերս այն ցույց էինք տալիս տանտիրուհուն։ Ու թեև տանտիրուհու և նրա մեջ անընդհատ խռովություններ են լինում, բայց և այնպես ուզեցինք պարծենալ գոնե որևէ մեկի առաջ, ու տեղեկություններ հաղորդել անցած երջանիկ օրերի մասին։ Ու ես այդ չեմ դատապարտում, չեմ դատապարտում, որովհետև հենց սա է մնացել նրա հուշերում, իսկ մնացածը ամբողջովին հող ու մոխիր է դարձել։ Այո, այո, նա տաքարյուն, հպարտ ու անդրդվելի կին է։ Հատակը ինքն է լվանում և սև հացով է ապրում, բայց չի հանդուրժում, երբ իրեն չեն հարգում։ Այս պատճառով էլ չուզեց ներել պարոն Լեբեզյատնիկովի կոպտությունը, իսկ երբ պարոն Լեբեզյատնիկովը թակեց նրան, նա, կինս, անկողին ընկավ ոչ այնքան հարվածների հետևանքով, որքան զգայնությունից։ Երբ ես ամուսնացա նրա հետ, նա արդեն այրի էր, ուներ երեք երեխա, մեկը մյուսից փոքր։ Առաջին ամուսնու, հետևազորի մի սպայի հետ ամուսնացել էր սիրով, ու նրա հետ փախել էր ծնողների տանից։ Չափազանց սիրում էր ամուսնուն, բայց սա տարվեց թղթախաղով, դատի ենթարկվեց ու այնուհետև մեռավ։ Վերջին շրջանում նա ծեծում էր կնոջը, փաստաթղթերից ինձ քաջ հայտնի է, որ կինը թեև չէր ներում նրան, բայց մինչև այժմ արցունքներով է նրան հիշում ու նրան ինձնից ավելի լավ մարդ է համարում, ու ես ուրախ եմ, ուրախ եմ, որովհետև գոնե սփոփվում է երևակայությամբ, մտածելով, որ մի ժամանակ երջանիկ է եղել... Ամուսնու մահից հետո նա մնացել էր երեք փոքրահասակ երեխաներով, հեռավոր ու խուլ մի անկյունում, ուր այն ժամանակ գտնվում էի նաև ես, ու մնացել էր այնպես անհուսալի աղքատության մեջ, որը ես նույնիսկ անկարող եմ նկարագրել, թեև այլևայլ շատ արկածներ եմ տեսել։ Բոլոր հարազատները ձեռք քաշեցին նրանից։ Իսկ նա էլ հպարտ էր, չափից դուրս հպարտ... Ու հենց այդ ժամանակ, հարգելի պարոն, հենց այդ ժամանակ ես, որ նույնպես այրի էի և առաջին կնոջիցս տասնչորս տարեկան աղջիկ ունեի, առաջարկեցի իմ ձեռքը, որովհետև չէի կարող անտարբեր լինել այդ տառապանքի հանդեպ։ Կարող եք պատկերացնել, թե նրա դժբախտությունները ինչ աստիճանի էին հասնում, որ նա լինելով կրթված ու դաստիարակված, այն էլ հայտնի տոհմից, համաձայներ ամուսնանալ ինձ հետ։ Եվ ամուսնացավ։ Լալով ու հեկեկալով, մորմոքալով ամուսնացավ։ Որովհետև էլ ուրիշ ճանապարհ չկար։ Հասկանո՞ւմ եք արդյոք, հասկանո՞ւմ եք, հարգելի պարոն, երբ այլևս ուրիշ ճանապարհ չի լինում։ Ոչ, դուք այդ դեռ չեք հասկանում... Ու մի ամբողջ տարի ես իմ պարտականությունը բարեպաշտությամբ և սրբությամբ էի կատարում և ձեռք չէի տալիս սրան (նա մատը խփեց կիսաշտոֆին), որովհետև զգացմունքով մարդ եմ: Բայց դրանով էլ չկարողացա նրան գոհացնել, հետո էլ պաշտոնից զրկվեցի, ոչ թե իմ մեղքով, այլ հաստիքի փոփոխման հետևանքով, ու այդ ժամանակ սկսեցի խմել... Մեկ և կես տարի առաջ, թափառումներից ու բազմաթիվ փորձություններից հետո, մենք, վերջապես, ընկանք բազմաթիվ հուշարձաններով զարդարված այս փառահեղ մայրաքաղաքը։ Ու այստեղ ես պաշտոն գտա... գտա և դարձյալ կորցրի, հասկանո՞ւմ եք։ Այս անգամ արդեն հենց իմ մեղքով կորցրի, հենց իմ բռնած գծի պատճառով... Հիմա մենք ապրում ենք մի անկյունում, տանտիրուհի Ամալյա Ֆեոդորովնա Լիպպևեխզելի մոտ, իսկ թե ինչով ենք ապրում և ինչպես ենք վճարում, չգիտեմ։ Այնտեղ մեզնից բացի շատերն են ապրում... Ամենաայլանդակ Սոդոմ է... հըմ... այո... Իսկ այդ ժամանակների ընթացքում աղջիկս էլ մեծացավ, առաջին ամուսնությունից է, ու մեծանալով, նա, աղջիկս, ինչե՜ր ասես, որ չքաշեց խորթ մոր երեսից, այդ մասին ես լռում եմ։ Որովհետև Կատերինա Իվանովնան թեև համակված է մեծահոգության զգացումներով, բայց տաքարյուն և ջղայնոտ կին է ու նեղում է նրան... Այո։ Էհ, կարիք չկա հիշել այդ բանը։ Ինչպես և կարող եք պատկերացնել, Սոնյան դաստիարակություն չի ստացել։ Չորս տարի առաջ ես փորձեցի նրան աշխարհագրություն և համաշխարհային պատմություն սովորեցնել, բայց դրանից բան դուրս չեկավ, որովհետև այդ գիտություններից ես թույլ էի և բացի դրանից, կարգին ձեռնարկներ չկային, որովհետև ինչ գրքեր որ կային... հըմ, այժմ արդեն դրանք չկան էլ, ու այդպես էլ վերջացավ նրա ուսուցումը։ Պարսից Կյուրոսի վրա կանգ առանք։ Հետո արդեն հասունության հասնելով, կարդաց վիպական բովանդակությամբ մի քանի գիրք, վերջերս էլ, պարոն Լբեզյատնիկովի միջամտությամբ, կարդաց մի գիրք, Լյուիսի «Ֆիզիոլոգիան», բարեհաճո՞ւմ եք գիտենալ, կարդաց մեծ հետաքրքրությամբ և նույնիսկ հատվածներ էր կարդում մեզ համար, ահա և նրա ամբողջ կրթությունը։ Իսկ հիմա, հարգելի պարոնս, ինքս իմ կողմից դիմում եմ ձեզ մասնավոր հարցով, աղքատ, բայց մաքուր աղջիկը ձեր կարծփքով արդյո՞ք շատ բան կարող է վաստակել ազնիվ աշխատանքով... օրական տասնհինգ կոպեկ էլ չի վաստակի, պարոն, եթե ազնիվ է և առանձին ձիրքեր չունի, եթե առանց ձեռքերը ծալելու էլ աշխատի։ Այն էլ ասեմ՝ պետական խորհրդական Իվան Իվանովիչ Կլոպշտոկը, բարեհաճե՞լ եք լսել, կես դյուժին հոլանդական շապիկներ կտրելու համար մինչև հիմա ոչ միայն փող չտվեց, այլև վիրավորական ձևով, ոտքերը հատակին խփելով ու անվայել խոսքերով վռնդեց նրան, իբր թե շապիկների օձիքները չափին անհամապատասխան ու ծուռ կտրելու համար։ Երեխաները քաղցած են... Կատերինա Իվանովնան գլուխը կորցրած քայլում է սենյակում, այտերի վրա կարմիր բծեր են դուրս տալիս, որ միշտ լինում է այդ հիվանդության հետևանքով։ «Ապրում ես մեզ մոտ, ձրիակեր աղջիկ, ուտում-խմում ես, օգտվում տաքությունից», իսկ ինչ կարելի է ուտել-խմել, երբ երեխաներն էլ երեք օրով մի կտոր հաց չեն տեսնում։ Ես այդ Ժամանակ պառկել էի... Էհ, ինչ ասեմ, պառկել էի հարբած ու լսում եմ՝ իմ Սոնյան ասում է (հլու հնազանդ է նա, ձայնը այնպես անուշ է... շեկլիկ է նա, ու երեսը միշտ գունատ է, նիհար), հա, ասում է՝ «Հիմա ի՞նչ, Կատերինա Իվանովնա, մի՞թե ես պետք է գնամ այդ տեսակ բանի»։ Իսկ Դարյա Ֆրանցովնան, որը չարամիտ կին է ու վաղուց հայտնի է ոստիկանությանը, երեք անգամ հետամտում է տանտիրուհու միջոցով։ «Ինչ կա որ,— ծիծաղելով պատասխանում է Կատերինա Իվանովնան,— ինչ կարիք կա դա պահել, հո գանձ չէ՞»։ Բայց մի՛ մեղադրեք, հարգելի պարոն, մի մեղադրեք։ Այս բանը ասվել էր ոչ թե առողջ դատողությամբ, այղ հուզված, հիվանդ վիճակում, սոված երեխաների լացը լսելիս, այն էլ ասվել էր ավելի շուտ վիրավորելու համար, քան ճշգրիտ իմաստով... Էհ, այդպես է Կատերինա Իվանովնայի բնավորությունը, ու երբ երեխաները թեկուզ սովից լաց լինեն, իսկույն սկսում է ծեծել նրանց։ Ու տեսնում եմ ես, ժամը մոտ վեցն է, Սոնեչկան վեր կացավ, կապեց գլխաշորը, հագավ վերարկուն, գնաց տանից ու ժամը իննին ետ եկավ։ Եկավ, դիմեց ուղղակի Կատերինա Իվանովնային, հանեց երեսուն ռուբլի ու դրեց սեղանին, նրա առջև։ Ոչ մի խոսք չասաց, ոչ ոքի չնայեց, այլ վերցրեց մեր դրադեդամե կանաչ աղլուխը (մենք ունենք այդպիսի ընդհանուր դրադեդամե աղլուխ), դրանով բոլորովին ծածկեց գլուխն ու երեսը ու պառկեց մահճակալին, երեսը դեպի պատը, միայն ուսերն ու մարմինը հա ցնցվում էին... Իսկ ես, ինչպես և դրանից առաջ, պառկած էի նույն վիճակում... Ու ես այդ պահին տեսա, երիտասարդ, ես տեսա, թե ինչպես այնուհետև Կատերինա Իվանովնան, նույնպես ոչ մի խոսք չասելով, մոտեցավ Սոնեչկայի անկողնուն ու ամբողջ երեկո նրա ոտքերի մոտ ծունկ չոքած, համբուրում էր նրա ոտքերը, չէր ուզում վեր կենալ, հետո էլ նրանք երկուսով քնեցին միասին, գրկված... երկուսն էլ... երկուսն էլ... այո... իսկ ես... հարբած պառկել էի։

Մարմելադովը լռեց, կարծես խզվեց նրա ձայնը։ Հետո հանկարծ հապճեպ լցրեց բաժակը, խմեց ու կռնչաց։

— Այն ժամանակներից, պարոնս,— շարունակեց նա մի փոքր լռելուց հետո,— այն ժամանակներից աղջիկս, Սոֆյա Սեմյոնովնան, ստիպված եղավ դեղին տոմս ստանալ և այս պատճառով չէր կարող մեզ մոտ մնալ։ Դրան առանձնապես նպաստեց Դարյա Ֆրանցովնան, այն բանի համար, որ իբր թե իրեն պատշաճ հարգանք չենք ցույց տվել։ Տանտիրուհին՝ Ամալյա Ֆեոդորովնան, էլ չէր ուզում այդ թույլ տալ (իսկ հենց ինքը առաջ աջակցում էր Դարյա Ֆրանցովնային), պարոն Լեբեզյատնիկովը նույնպես չէր ուզում թույլ տալ... հըմ... հենց Սոնյայի համար էլ նա գժտվեց Կատերինա Իվանովնայի հետ։ Սկզբում նա ինքն էր հետամտում Սոնեչկային, իսկ հետո մեջտեղ եկավ պատվասիրությունը. «Ինչպե՜ս,— ասում էր նա,— ես, լինելով կրթված մարդ, այդ տեսակ կնոջ հետ մի բնակարանո՞ւմ պիտի ապրեմ»։ Իսկ Կատերինա Իվանովնան չհամբերեց, միջամտեց... ու նրանք գժտվեցին... Հիմա Սոնեչկան մեծ մասամբ մութն ընկնելուն պես է գալիս մեզ մոտ, օգնում է Կատերինա Իվանովնային, ուժերի ներածին չափ փող է բերում... Ինքը ապրում է դերձակ Կապերնաումովի տանը, նրանից բնակարան է վարձել, իսկ Կապերնաումովը կաղ է ու թլվատ, ու նրա ամբողջ բազմանդամ ընտանիքը նույնպես թլվատ է։ Նրա կինն էլ է թլվատ... Մի սենյակում են տեղավորված, իսկ Սոնյան ունի միջնորմով բաժանված իր առանձին սենյակը... Ը-ըմ, այո... աղքատ ու թլվատ մարդիկ են... այո... Առավոտը ես վեր կացա, հագա ցնցոտիներս, ձեռքերս դեպի երկինք բարձրացրի ու գնացի նորին գերազանցություն Իվան Աֆանասևիչի մոտ։ Բարեհաճո՞ւմ եք ճանաչել նորին գերազանցության Իվան Աֆանասևիչին։ Ո՞չ։ Ուրեմն չեք ճանաչում աստծու մարդուն... Բարեհաճելով ինձնից ամեն ինչ լսել, նույնիսկ արտասվեց։ «Էհ, Մարմելադով,— ասում է նա,— մի անգամ դու արդեն չես արդարացրել իմ հույսերը... Մեկ անգամ էլ եմ քեզ պաշտոնի վերցնում իմ անձնական պատասխանատվությամբ»,— այսպես էլ ասաց։— «Դե հիշիր ուրեմն այդ, գնա»։ Մտքումս ես համբուրեցի նրա ոտքերը, որովհետև բացահայտ կերպով նա այդ չէր թույլ տա՝ լինելով մեծ աստիճանավոր և պետական ու կրթական նոր մտքերի տեր մարդ. վերադարձա տուն ու հենց որ ասացի, թե դարձյալ ծառայության եմ ընդունվել և ռոճիկ եմ ստանում, տեր աստված, ինչե՜ր կատարվեցին տանը...

Մարմելադովը դարձյալ կանգ առավ սաստիկ հուզված։ Այդ ժամանակ փողոցից ներս մտավ հարբեցողների, արդեն առանց այդ էլ հարբած, մի ամբողջ խումբ, ու մուտքի մոտ լսվեցին վարձված երգեհոնի հնչյունները և յոթ տարեկան մի երեխայի մանկական դողդող ձայնը, նա երդում էր «''Խուտորոկը''»: Աղմուկ բարձրացավ։ Օղետան տերը և ծառաները զբաղվեցին ներս մտած մարդկանցով։ Մարմելադովը նրանց վրա ուշադրություն չդարձնելով, շարունակեց իր պատմածը։ Թվում էր, որ նա սաստիկ թուլացել էր, բայց որքան ավելի էր հարբում, այնքան շատախոս էր դառնում։ Վերհիշելով երբեմնի իր հաջողությունը ծառայության գծով, նա կարծես թե աշխուժանում էր ու նրա դեմքին ինչ-որ ժպիտ էր փայլում։ Ռասկոլնիկովը ուշադրությամբ լսում էր։

— Հա, պարոնիս ասեմ, սա եղավ մի հինգ շաբաթ առաջ։ Այո... Հենց որ նրանք երկուսն էլ, Կատերինա Իվանովնան և Սոնեչկան, իմացան այդ լուրը, տեր աստված, ասես ես երկնային արքայություն տեղափոխվեցի։ Առաջ պատահում էր՝ պառկում ես անասունի պես, միայն հայհոյանք ես լսում։ Իսկ այժմ ոտքերի մատների վրա են քայլում, երեխաներին են սաստում՝ «Սու-ուսս։ Սեմյոն Զախարիչը պաշտոնավայրում հոգնել է, հանգստանում է» Ծառայության գնալուց առաջ ինձ սուրճ են խմեցնում, սերուցք են եռացնում։ Սկսել են իսկական սերուցք ճարել, լսո՞ւմ եք։ Եվ որտեղի՞ց տասնմեկ ռուբլի հիսուն կոպեկ գտան ինձ համար վայելուչ հագուստ ճարելու մտադրությամբ, չեմ հասկանոլմ։ Սապոգներ, կալենկորե հիանալի կրծքակալներ, համազգեստ,— այս բոլորը ճարեցին տասնմեկ ռուբլի հիսուն կոպեկով, այս բոլորը գերազանց տեսքով էր։ Առաջին օրը առավոտյան եկա պաշտոնավայրից ու ի՞նչ եմ տեսնում։ Կատերինա Իվանովնան պատրաստել է երկու տեսակ կերակուր՝ սուպ ու աղած միս, ծովաբողկով, որոնց մասին մինչ այդ հասկացողություն էլ չունեինք։ Նա ոչ մի շրջազգեստ չունի... ոչ մի շրջազգեստ, բայց ասես պատրաստվեց հյուր գնալու, հագնվեց, այն էլ ոչ թե որևէ բան կար, այլ այնպես, էլի, կարողանում է չեղած տեղից ամեն ինչ անել, սանրվում է, մի որևէ մաքուր օձիք կապում, թևնոցներ հագնում, բոլորովին ուրիշ անձնավորություն է դառնում, թե ջահելանում և թե գեղեցկանում։ Սոնեչկան, իմ աղավնյակը, օգնում էր փողով, ասում էր՝ առայժմ ես ձեզ մոտ չեմ լինի, դա վայելուչ չէ, կարող եմ անցնել մութն ընկնելուց հետո, որպեսզի ոչ ոք չտեսնի։ Լսո՞ւմ եք, լսո՞ւմ եք։ Հա, մի անգամ ճաշից հետո պառկեցի քնելու, և ի՞նչ եք կարծում, Եկատերինա Իվանովնան չհամբերեց, դեռ մի շաբաթ առաջ կռվել էր տանտիրուհու, Ամալյա Ֆեոդորովնայի հետ, իսկ հիմա նրան կանչեց մի բաժակ սուրճի։ Երկու ժամ նստեցին և հա՜ փսփսում էին՝ «Հիմա Սեմյոն Զախարիչը ծառայում է ու ռոճիկ է ստանում,— ասում է Կատերինա Իվանովնան,— հենց ինքը գնաց նորին գերազանցության մոտ, ու նորին գերազանցությունը ինքը դուրս եկավ, բոլորին պատվիրեց սպասել, իսկ Սեմյոն Զախարիչին թևից բռնեց ու բոլորի կողքից տարավ կաբինետ»։ Լսո՞ւմ եք, լսո՞ւմ եք։ Ու նորին գերազանցությունը ասում է՝ «Սեմյոն Զախարիչ, ես, իհարկե, հիշում եմ ձեր ծառայությունները, ու թեև դուք ձեռք չեք քաշում այդ թեթևամիտ թուլությունից, բայց քանի որ հիմա խոստանում եք ձեռք քաշել, ու քանի որ առանց ձեզ մեր գործը վատ է գնացել (լսո՞ւմ եք, լսո՞ւմ եք), ուստի ես հույս եմ դնում ձեր ազնիվ խոսքի վրա»,— ասում է նորին գերազանցությունը, այսինքն՝ Կատերինա Իվանովնան մոգոնում էր այս բոլորը, այն էչ ոչ թե թեթևամտությունից, միայն ինձ գովաբանելու համար։ Ոչ, ինքը հավատում է այս ամենին, երևակայությամբ սփոփում ինքն իրեն, հոգիս վկա։ Ու ես չեմ դատապարտում, ոչ, այդ չեմ դատապարտում... Իսկ վեց օր առաջ, երբ ես իմ աոաջին ռոճիկը, քսաներեք ռուբլի քառասուն կոպեկը տուն բերի, ինձ թութուշիկ անվանեց, «թութուշիկս», ասաց նա, երբ երկուսով էինք, հասկանո՞ւմ եք։ Էհ, իմ մեջ ի՞նչ սիրունություն կա, ու ես ի՞նչ ամուսին եմ որ։ Բայց ոչ, կսմթեց թուշս ու ասաց՝ «թութուշիկս»։

Մարմելադովը կանգ առավ, ուզում էր ժպտալ, սակայն հանկարծ նրա կզակը սկսեց ցնցվել։ Ասենք, նա իրեն պահեց։ Այդ օղետունը, խոսակցի բարոյալքված տեսքը, խոտ փոխադրող բեռնանավերում նրա անցկացրած հինգ գիշերները և օղու շտոֆը, և այդ ամենով հանդերձ նրա հիվանդագին սերը դեպի իր կինն ու ընտանիքը,— այս ամենը շփոթեցնում էր նրան ունկնդրողին։ Ռասկոլնիկովը լսում էր լարված, բայց և հիվանդագին զգացումով։ Նա ջղայնանում էր, որ մտել էր այդ օղետունը։

— Հարգելի պարոն, հարգելի պարոն,— ուշքի գալով, բացականչեց Մարմելադովը,— Օ, պարոնս, գուցե այս ամենը ծիծաղելի է ձեզ համար, ինչպես և այլոց համար, գուցե ես ձեզ անհանգստացնում եմ իմ տնային կյանքի այս բոլոր հիմար, չնչին մանրամասնություններով, իսկ ինձ համար ծիծաղելի չէ։ Հարկավ, ես այս ամենը կարող եմ զգալ... Կյանքիս այն ամբողջ դրախտային օրվա և այն ամբողջ երեկոյի ընթացքում ես ինքս էլ թռուցիկ երազանքներով էի տարվել, այսինքն՝ թե ինչպես պիտի կարգավորեմ այդ ամենը, թե հագցնեմ երեխաներիս, թե հանգիստ տամ Կատերինա Իվանովնային և թե միակ աղջկաս անպատվությունից վերադարձնեմ ընտանիքի գիրկը... Էլ որ մեկն ասեմ... թույլատրելի է, պարոն։ Հա, պարոնիս ասեմ՝ (Մարմելադովը հանկարծ կարծես ցնցվեց, գլուխը բարձրացրեց ու դեմ առ դեմ նայեց իրեն ունկնդրողին), հենց մյուս օրը, այս բոլոր երազանքներից հետո (այսինքն՝ դա կլինի ուղիղ հինգ օր ու գիշեր առաջ), իրիկնադեմին ես խորամանկ խաբեությամբ, ինչպես գող, հափշտակեցի Կատերինա Իվանովնայի սնդուկի բանալին, ինչ որ մնացել էր բերածս ռոճիկից հանեցի, չեմ հիշում, թե որքան էր, և ահա, նայեցեք ինծ, ամեն ինչ պարզ է։ Հինգերորդ օրն է, որ հեռացել եմ տանից, ու այնտեղ փնտրում են ինձ, ծառայությանս էլ վերջ, համազգեստս Եգիպետսկի կոչվող կամրջի մոտակա օղետանն է, փոխարենը սույն հագուստն եմ ստացել... ու ամեն ինչ վերջացավ։

Մարմելադովը բռունցքով խփեց ճակատին, սեղմեց ատամները, փակեց աչքերը և արմունկով պինդ հենվեց սեղանին։ Բայց մի րոպեից հետո նրա դեմքը հանկարծ փոխվեց և նա ինչ-որ կեղծ խորամանկությամբ և շինծու լկտիությամբ նայեց Ռասկոլնիկովին, ծիծաղեց ու ասաց.

— Այսօր եղա Սոնյայի մոտ, գնացել էի խմելու փող խնդրելու, հա՛-հա՛-հա՛:

— Մի՞թե տվեց,— գոչեց ներս մտածներից մեկը, գոչեց և ամբողջ կոկորդով մեկ քրքջաց։

— Ահա այս կես շտոֆը նրա փողով է գնված,— ասաց Մարմելադովը՝ դիմելով բացառապես Ռասկոլնիկովին։— Երեսուն կոպեկ տվեց, հենց իր ձեռքով, նրա վերջին փողն էր, ինքս տեսա... Ոչինչ չասաց, միայն լուռ նայեց ինձ... Այդպես ոչ թե երկրում, այլ այնտեղ... մարդկանց վրա լալիս են, թախծում ու նրանց չեն կշտամբում, չեն կշտամբում, իսկ դա ցավալի է, ցավալի է, որ չեն կշտամբում... Երեսուն կոպեկ, այո։ Իսկ չէ որ դրանք այժմ նրան էլ են հարկավոր, հը՞, ի՞նչ եք կարծում, իմ թանկագին պարոն, չէ՞ որ այժմ նա պետք է մաքրություն պահպանի։ Փող արժե այդ մաքրությունը, որ առանձնահատուկ է, հասկանո՞ւմ եք, հասկանո՞ւմ եք։ Պետք է պոմադ գնի, առանց դրան հո չի՞ կարելի, պետք է ունենա օսլայած յուբկաներ, կարգին ոտնաման, որ ցուցադրի տոտիկը, երբ պետք է անցնել լճափոսից։ Հասկանո՞ւմ եք արդյոք, հասկանո՞ւմ եք, պարոն, թե ինչ է նշանակում այդ մաքրությունը։ Հըմ, իսկ ես, նրա հարազատ հայրը, այդ երեսուն կոպեկը հափշտակեցի, որ խմելու տամ։ Ու խմում եմ ու արդեն խմելու եմ տվել... Էհ, ո՞վ կխղճա այնպիսի մեկին, ինչպիսին ես եմ, հը՞։ Հիմա դուք, պարոն, խղճո՞ւմ եք ինձ, թե ոչ։ Ասա, պարոն, խզճո՞ւմ եք, թե՞ ոչ, հա՛-հա՛-հա՛։

Նա ուզում էր լցնել բաժակը, բայց արդեն լցնելու բան չկար։ Կես շտոֆը դատարկ էր։

— Ինչո՞ւ պետք է քեզ խղճալ,— բղավեց օղետան տերը, որ դարձյալ մոտեցել էր նրանց։

Լսվեց ծիծաղ ու նույնիսկ հայհոյանք։ Ծիծաղում ու հայհոյում էին թե լսողները և թե չլսողները՝ հենց միայն նայելով պաշտոնաթող աստիճանավորի կերպարանքին։

— Խղճա՞լ, ինչո՞ւ ինձ խղճալ,— հանկարծ վեր կենալով, ձեռքը դեպի առաջ պարզելով, վճռական ոգեշնչմամբ գոչեց Մարմելադովը, կարծես հենց միայն այդ խոսքերին էր սպասում։— Ասում ես ինչո՞ւ պետք է խղճալ։ Այո, ինչի համար պետք է ինձ խղճալ։ Ինձ պետք է խաչել, խաչել խաչելափայտի վրա և ոչ թե խղճալ։ Բայց ի խաչ հան, դատավոր, ի խաչ հան, ու խաչելով, խղճա նրան։ Եվ այն ժամանակ ես ինքս քեզ մոտ կգամ խաչվելու, որովհետև ոչ թե ուրախություն, այլ տրտմություն և արցունքներ եմ տենչում... Մի՞թե դու կարծում ես, առևտրական, որ քո այս կես շտոֆը ինձ բերկրանք պատճառեց։ Տխրություն, տխրություն էի ես փնտրում սրա հատակում, տխրություն և արցունքներ, և ճաշակեցի ու գտա, իսկ կխղճա մեզ նա, ով խղճացել է բոլորին և ով հասկանում է ամենքին և ամեն ինչ, նա միակն է, նա էլ դատավոր է։ Կգա նա այն օրը ու կհարցնի՝ «Ո՞ւր է այն դուստրը, որ իրեն մատնել էր չար ու թոքախտավոր խորթ մորը, ուրիշի փոքրահասակ երեխաներին։ Ո՞ւր է այն դուստրը, որ իր երկրային հորը, անպետք հարբեցողին, խղճաց՝ չսարսափելով նրա գազանությունից։ Ու կասե՝ «Եկ, ես արդեն ներել եմ քեզ մի անգամ... Ներել եմ քեզ մի անգամ... Հիմա էլ ներվում են քո մեղքերը բազում, քանի որ շատ ես սիրել...»։— Ու կների իմ Սոնյային, կների, ես գիտեմ, որ կների...— Ես դա այսօր զգացի իմ սրտում, երբ եղա նրա մոտ... Կդատի ու կների ամենքին, թե բարիներին և թե չարերին, իմաստուններին և հնազանդներն... Ու երբ այդ կվերջացնի ամենքի հետ, կասի մեզ՝ «Հայտնվեք դուք էլ, հայտնվեք, հարբեցողներ, հայտնվեք, թույլեր, հայտնվեք, անամոթներ»։ Ու մենք դուրս կգանք բոլորս առանց ամաչելու և կկանգնենք։ Ու կասի՝ «Խոզեր եք դուք, գազանի կերպարանք ու նրա դրոշմն ունեցողներ, բայց դուք էլ եկեք։ Ու կբարբառեն իմաստունները, կբարբառեն խելամիտները՝ «Տեր, ինչո՞ւ ես սրանց ընդունում»։ Ու կասի նա՝ «Նրա համար եմ սրանց ընդունում, իմաստուններ, նրա համար եմ ընդունում, խելամիտներ, որ սրանցից ոչ մեկն ինքն իրեն չի համարել սույնին արժանի...»։ Ու կտարածե դեպի մեզ յուր բազուկները, ու մենք ծունկ կչոքենք... լաց կլինենք... և ամեն ինչ կհասկանանք, այն ժամանակ ամեն ինչ կհասկանանք... ու ամենքը կհասկանան... Կատերինա Իվանովնան էլ... Նա էլ կհասկանա... Տեր, եկեսցե արքայություն քո։

Ու Մարմելադովը ընկավ նստարանին, հյուծված և ուժասպառ, ոչ ոքի չնայելով, ասես մոռանալով շրջապատը ու ընկնելով խոր մտածմունքի մեջ։ Նրա խոսքերը որոշ տպավորություն թողին, մի րոպե լռություն տիրեց, բայց շուտով լսվեցին առաջվա ծիծաղն ու հայհոյանքները։ 

— Բա՛ն ասաց, էլի։

— Փչում է, հա՜-ա։

— Աստիճանավորի՛ս մտիկ։

Եվ այլն, և այլն։

— Գնանք, պարոն,— հանկարծ ասաց Մարմելադովը՝ բարձրացնելով գլուխը ու դիմելով Ռասկոլնիկովին,— ինձ տեղ հասցրեք... Կոզելի տունը, բակը։ Ժամանակն է... վերադառնալ Կատերինա Իվանովնայի մոտ...

Ռասկոլնիկովը արդեն վաղուց էր ուզում գնալ։ Ինքն էլ մտածում էր օգնել նրան։ Բանից դուրս եկավ, որ Մարմելադովը ոտքերից ավելի թույլ է, քան լեզվից, ու պինդ հենվեց երիտասարդին։ Հարկավոր էր անցնել երկու-երեք հարյուր քայլ։ Որքան մոտենում էին տանը, այնքան շփոթմունքն ու վախը ավելի ու ավելի էին համակում հարբեցողին։

— Ես հիմա չեմ վախենում ոչ Կատերինա Իվանովնայից, ոչ էլ այն բանից, որ նա կսկսի քաշքշել մազերիցս։ Մազերն ի՞նչ են որ... Դատարկ բան են մազերը։ Սա ե՛ս եմ ասում։ Մինչև իսկ լավ է, եթե սկսում են քաշքշել, իսկ ես դրանից չեմ վախենում... ես... նրա աչքերից եմ վախենում... այո... աչքերից... Նրա այտերի կարմիր բծերից էլ եմ վախենում... ու մեկ էլ նրա շնչառությունից եմ վախենում... Դու տեսե՞լ ես, թե այդ հիվանդությունն ունեցողները ինչպես են շնչում, երբ հուզված են լինում... Երեխաների լացից էլ եմ վախենում... Որովհետև եթե Սոնյան չի կերակրել, ապա... չգիտեմ, ինչ կլինի, չգիտեմ։ Իսկ ծեծվելուց չեմ վախենում... Գիտցիր, պարոն, որ ծեծը ինձ ոչ թե ցավ, այլ հաճույք է պատճառում, որովհետև առանց դրան ես ինքս էլ չեմ կարող յոլա գնալ։ Դա ավելի լավ է։ Թող ծեծի, սիրտը հանգստացնի... դա ավելի լավ է... Ահա և տունը։ Կոզելի տունը։ Նա փականագործ է, գերմանացի է, հարուստ է... Տար ինձ։

Նրանք բակից ներս մտան և անցան չորրորդ հարկը։ Քանի բարձրանում էին, այնքան մթնում էր սանդուղքը։ Ժամը համարյա տասնմեկն էր, ու թեև այդ պահին Պետերբուրգում իսկական գիշեր չէ, բայց սանդուղքի վերևում շատ մութն էր։

Սանդուղքի ծայրում, բոլորովին վերևում փոքրիկ, մրոտած դուռը բաց էր։ Այրված մոմի մնացորդը լուսավորել էր տասը քայլ երկարությամբ աղքատիկ սենյակը, դա ամբողջովին երևում էր հաշտից։ Ամեն ինչ թափթփված էր խառնիխուռն վիճակում, մանավանդ մանկական այլևայլ լաթերը։ Հետին անկյունը վարագուրված էր ծակծկված սավանով։ Հավանորեն դրա ետևում մահճակալ էր դրված։ Սենյակում կար ընդամենը երկու աթոռ և մոմլաթով պատած ու խիստ պատառոտված մի բազմոց, որի առջև կար սոճու փայտից շինած մի հին, խոհանոցային սեղան, որը ներկված չէր և ոչնչով չէր ծածկված։ Սեղանի մի ծայրին դրված էր մարմրող ճարպամոմ՝ երկաթե մոմակալով։ Բանից դուրս էր գալիս, որ Մարմելադովը տեղավորված էր առանձին սենյակում և ոչ թե անկյունում, բայց նրա սենյակը միջանցուկ էր։ Հետևյալ սենյակները կամ վանդակները տանող դուռը կիսաբաց էր։ Ամալյա Լիպպևեխզելի բնակարանը այդպիսի վանդակների էր բաժանված։ Այնտեղ աղմուկ և ճղճղոց էր։ Քրքջում էին։ Երևի թուղթ էին խաղում ու թեյ խմում։ Այնտեղից երբեմն բոլորովին անպատկառ բառեր էին լսվում։

Ռասկոլնիկովը իսկույն ճանաչեց Կատերինա Իվանովնային։ Դա սարսափելի նիհարած, բարալիկ, բավական բարձրահասակ ու գեղակազմ մի կին էր, դեռ գեղեցիկ, մուգ-խարտյաշ մազերով և իրոք բծավորվելու չափ կարմրած այտերով։ Նա ետ ու առաջ էր քայլում իր փոքրիկ սենյակում, ձեռները կրծքին դրած, շրթունքները չորացած ու շնչում էր ընդհատ, անհամաչափ։ Նրա աչքերը փայլում էին ինչպես տենդով տառապողի աչքերը, բայց նայվածքը սուր էր ու անշարժ, և հիվանդագին տպավորություն էր թողնում այդ թոքախտային ու հուզված դեմքը, որի վրա երերվում էին մարմրող մոմի վերջին ցոլքերը։ Ռասկոլնիկովին թվաց, որ նա մոտ երեսուն տարեկան է և իրոք Մարմելադովին սազական չէ... Կատերինա Իվանովնան չլսեց ներս մտնողների ոտնաձայները և նրանց չնկատեց. թվում էր, թե ինչ-որ մոռացման մեջ էր, ոչինչ չէր լսում ու տեսնում։ Սենյակում օդը ծանր էր, բայց նա չէր բացել լուսամուտը, սանդուղքից գարշահոտություն էր փչում, բայց դեպի սանդուղքը տանող դուռը չէր ծածկված, մյուս սենյակներից, բաց դռնից ծխախոտի ծխի քուլաներ էին գալիս, նա ուզում էր, բայց այդ դուռը չէր ծածկում։ Ամենափոքր, մոտ վեց տարեկան աղջիկը նստած, գունդ ու կծիկ եղած ու գլուխը բազմոցին հենած, քնել էր հատակի վրա։ Նրանից մի տարով մեծ տղան ամբողջ մարմնով դողում ու լալիս էր մի անկյունում։ Հավանորեն նրան քիչ առաջ ծեծել էին։ Այդ անկյունում, փոքրիկ եղբոր կողքին, կանգնել էր ավագ աղջիկը և նրա վիզը գրկել լուցկու պես բարալիկ, երկար իր թևով։ Սա մոտ ինը տարեկան էր, բարձրահասակ ու նույնպես լուցկու նման բարալիկ, հագած էր միայն մի հնամաշ, ամեն տեղից պատռտված շապիկ, ու մերկ ուսերին գցել էր գրադեդամե մաշված վերարկու, որը կարված էր հավանորեն երկու տարի առաջ, որովհետև հիմա մինչև ծնկներն էլ չէր հասնում։ Ըստ երևույթին նա հանգստացնում էր եղբորը, ինչ-որ փսփսում նրա ականջին, ամեն կերպ ջանում, որ նա մի կերպ դադարեցնի լացը, ու միևնույն ժամանակ նայում էր մորը իր մեծամեծ, թուխ աչքերով, որոնք էլ ավելի մեծ էին թվում նրա նիհարած ու վախեցած դեմքի վրա։ Մարմելադովը դեռ ներս չմտած, ծնկաչոք եղավ հենց դռան շեմքին, իսկ Ռասկոլնիկովը նրան դեպի առաջ հրեց։ Տեսնելով անծանոթին, կինը մտացրիվ կանգ առավ նրա առաջ՝ մի ակնթարթ սթափվելով և կարծես մտածելով, թե նա ինչո՞ւ է եկել։ Կինը, սակայն, մտածեց, թե նա գնում է մյուս սենյակները, քանի որ իրենց սենյակը միջանցուկ էր։  Հանգելով այդ մտքին և արդեն այլևս ուշադրություն չդարձնելով նրա վրա, կինը քայլեց դեպի հաշտի դուռը, որպեսզի դա ծածկեր, ու հանկարծ ճչաց՝ տեսնելով հենց շեմքին չոքած իր ամուսնուն։

— Հը՛-ը, եկա՞ր,— կատաղի գոռաց նա,— սրիկա, հրեշ... հապա ո՞ւր են փողերը, ի՞նչ կա գրպանումդ, ցույց տուր։ Այդ քո զգեստը չէր, ո՞ւր է զգեստդ, ո՞ւր են փողերը, ասա...

Ու կինը նետվեց ամուսնուն խուզարկելու։ Մարմելադովը իսկույն հլու հնազանդությամբ աջ ու ձախ տարածեց ձեռքերը, որպեսզի դրանով հեշտացներ իր գրպանի խուզարկումը։ Ոչ մի կոպեկ փող չկար։

— Հապա ո՞ւր են փողերը,— բղավում էր կինը։— Օ, տեր աստված, մի՞թե սա բոլորը խմելու է տվել։ Չէ՞ որ սնդուկում տասներկու ռուբլի էր մնում...— և հանկարծ նա կատաղաբար բռնեց ամուսնու մազերից ու քարշ տվեց նրան սենյակ։ Մարմելադովը ինքն էր հեշտացնում նրա ջանքերը՝ խոնարհությամբ, ծնկաչոք սողալով նրա ետևից։

— Սա էլ է ինձ համար հաճույք, սա էլ ինձ ոչ թե ցավ, այլ հաճույք էր պատճառում, հար-գելի պա-րոն,— ճղճղում էր նա։ Կինը քաշքշում էր նրա մազերից, նրա ճակատը մի անգամ նույնիսկ զարկվեց հատակին։ Հատակի վրա քնած երեխան արթնացավ ու սկսեց լաց լինել։ Անկյունում գտնվող տղան չհամբերեց, դողաց, ճչաց, ու սարսափելի վախեցած, համարյա ուշաթափվելով, նետվեց դեպի քույրը։ Մեծ աղջիկը, ասես քնից վեր թռած, դողում էր տերևի նման։

— Խմելու է տվել, բոլորը, բոլորը խմելու է տվել,— հուսահատ ճչում էր խեղճ կինը,— շորն էլ այն չէ։ Սոված են, սոված են (ու հեծկլտալով, նա ցույց էր տալիս երեխաներին)։ Օ, անիծված կյանք։ Իսկ դուք, դուր չե՞ք ամաչում, որ օղետնից եք գալիս,— հանկարծ հարձակվեց նա Ռասկոլնիկովի վրա,— դու սրա հետ խմել ես հա՞, դու էլ ես սրա հետ խմել։ Կորի գնա։

Երիտասարդը առանց մի խոսք ասելու շտապեց հեռանալ։ Միաժամանակ ներքին դուռը բոլորովին բացվեց, ու այնտեղից նայեցին մի քանի հետաքրքրվողներ։ Ձգվում էին լկտի, ծիծաղող դեմքեր՝ բերաններին պապիրոսներ, ծխամորճներ, գլխներին՝ թասակներ։ Երևում էին բոլորովին չկոճկված խալաթներով, ամառային անվայելուչ կոստյումներով կերպարանքներ, ոմանց ձեռքերին խաղաթղթեր։ Նրանք մի առանձին զվարճությամբ ծիծաղեցին, երբ Մարմելադովը մազերից քաշքշելով բղավում էր, թե դա հաճույք է իր համար։ Նույնիսկ սկսեցին մտնել նրա սենյակը, վերջապես լսվեց չարագուշակ ճղճղոց, վրա էր հասնում հենց ինքը Ամալյա Լիպպևեխզելը, որպեսզի յուրովի կարգ ու կանոն հաստատեր ու խեղճ կնոջը հարյուրերորդ անգամ վախեցներ նախատական հրամանով՝ վաղն ևեթ ազատել բնակարանը։ Ռասկոլնիկովը հեռանալիս ձեռքը տարավ գրպանը, հանեց պղնձադրամը, որ մնացել էր օղետանը մանրած ռուբլուց, ու աննկատելի դրեց պատուհանի գոգին։ Հետո, արդեն սանդուղքի վրա, միտքը փոխեց և ուզեց ետ դառնալ։

«Ի՛նչ հիմար բան արեցի ես,— մտածեց նա,— նրանք Սոնյա ունեն, իսկ այդ դրամը հենց ինձ է հարկավոր»։ Բայց դատելով, որ արդեն անկարելի է ետ վերցնել, որ առանց այդ էլ ինքը ետ չէր վերցնի, նա ձեռքը թափ տվեց ու գնաց իր բնակարանը։ «Չէ՞ որ Սոնյային պոմադ է հարկավոր,— շարունակեց նա՝ քայլելով փողոցում, և կծու քմծիծաղ տվեց,— փող արժե սույն մաքրությունը... հըմ, բայց հո Սոնեչկան էլ թերևս այսօր դատարկ նստի, թերևս չօգնի նույն ռիսկը, խոշոր գազան որսալը... իր զբաղմունքը... հետևաբար նրանք բոլորը առանց իմ փողի էլ վաղը ձեռնունայն կմնան... Կեցցես, Սոնյա։ Այնուամենայնիվ ինչպիսի՜ ճահիճ են նրանք առաջացրել ու օգտվում են։ Հո օգտվում են, էլի։ Ու ընտելացել են դրան։ Ողբացել են ու ընտելացել։ Ստոր մարդը ամեն բանի ընտելանում է»։ 

Ռասկոլնիկովը մտածմունքի մեջ ընկավ։

— Իսկ եթե ես ստեցի,— հանկարծ ակամա բացականչեց նա,— եթե իսկապես ''ստոր'' չէ մարդը, ընդհանրապես ողջ մարդկային ցեղը, ապա նշանակում է, որ մնացածը ամբողջովին նախապաշարմունք է, միայն շինծու վախ, ու չկա ոչ մի անջրպետ, ու դա այդպես էլ պետք է լինի։

==III==

Մյուս օրը նա արթնացավ արդեն ուշ, անհանգիստ քնից հետո, որը չէր թարմացրել նրան։ Նա արթնացավ մաղձոտ, ջղային, չարացած վիճակում, ու ատելությամբ դիտեց իր խցիկը։ Դա մի փոքրիկ վանդակ էր վեց քայլ երկարությամբ, ամենաողորմելի տեսք ուներ իր դեղնավուն, փոշոտ ու ամեն տեղ պատից պոկված պաստառներով, և այնքան ցածր էր, որ մի քիչ բարձրահասակ մարդու համար այնտեղ անտանելի կլիներ, շարունակ թվում էր, որ ահա, հենց այն է, գլուխդ կդիպչի առաստաղին։ Կահույքը համապատասխանում էր խցիկին. կար երեք հին, ոչ բոլորովին սարքին աթոռ, մի անկյունում՝ ներկած սեղան, որի վրա մի քանի տետրակներ ու գրքեր էին դրված. դրանք խիստ փոշոտված էին, և դա ցույց էր տալիս, որ արդեն վաղուց ոչ ոք դրանց ձեռք չէր տվել, և, վերջապես, կար մի անճոռնի, մեծ բազմոց, որը բռնել էր համարյա ամբողջ պատը ու ամբողջ սենյակի լայնության կեսը, մի ժամանակ պատած էր եղել չթով, բայց հիմա ցնցոտիապատ էր, ու Ռասկոլնիկովը դրա վրա էր քնում։ Հաճախ նա քնում էր հենց այնպես, առանց հանվելու, առանց սավանի, ծածկվում էր իր հին, մաշված, ուսանողական վերարկուով, գլուխը դնում մի փոքրիկ բարձի, որի տակ դնում էր իր ունեցած մաքուր ու հնամաշ ամբողջ սպիտակեղենը, որպեսզի գլխատակը բարձր լիներ։ Բազմոցի առաջ մի փոքրիկ սեղան էր դրված։

Դրանից ավելի խղճուկ ու անմաքուր դրություն դժվար էր պատկերացնել, բայց Ռասկոլնիկովին դա նույնիսկ հաճելի էր իր այժմյան հոգեվիճակում։ Նա վճռականապես մեկուսացել էր բոլորից, ինչպես կրիան իր պատյանում, և նրա մեջ մաղձություն ու ջղաձգություն էր առաջացնում նույնիսկ սպասուհու դեմքը, որ պարտավորված էր սպասարկել նրան և երբեմն մտնում էր նրա սենյակը։ Այդպես են լինում որոշ մենամոլներ, որոնք չափից դուրս կենտրոնանում են որևէ բանի վրա։ Երկու շաբաթ էր, որ բնակարանի տիրուհին նրան ուտելիք չէր տալիս, և նա չէր էլ մտածում գնալ նրանից բացատրություն պահանջելու, թեև առանց ճաշի էր մնացել։ Նաստասյան, խոհարարուհին ու տանտիրուհու միակ սպասուհին, մասամբ ուրախ էր կենվորի այդպիսի տրամադրության համար և ձեռք էր քաշել ամեն օր նրա խցիկը հավաքելուց ու ավլելուց, միայն շաբաթը մեկ անգամ անսպասելի գալիս էր ավլելու։ Հենց նա էլ հիմա արթնացրեց Ռասկոլնիկովին։ 

— Վեր կաց, ինչ ես քնել, ժամը տասն է,— բղավեց նա։— Ես քեզ թեյ եմ բերել, գոնե թեյ խմիր։ Տես, ոնց ես լղարել։

Կենվորը բացեց աչքերը, ցնցվեց ու ճանաչեց Նաստասյային։

— Թեյը տանտիրուհի՞ն է ուղարկել,— հարցրեց նա՝ դանդաղորեն ու հիվանդոտ տեսքով քիչ բարձրանալով բազմոցից։

— Ի՜նչ տիրուհի, է՛։

Նաստասյան նրա առաջ դրեց իր սեփական, ճաքճքած, արդեն կիսատ թեյամանը ու շաքարի երկու դեղին կտոր։

— Ահա, Նաստասյա, խնդրեմ վերցրու,— ասաց Ռասկոլնիկովը՝ խառնշտորելով գրպանը (նա այնպես էլ քնել էր առանց հանվելու) ու հանելով մի քիչ պղնձադրամ,— գնա ինձ համար հաց գնիր։ Երշիկանոցից էլ գոնե մի քիչ էժան երշիկ վերցրու։

— Հացը ես քեզ այս րոպեիս կբերեմ, իսկ երշիկի փոխարեն շչի չե՞ս ուզում։ Լավ շչի է, երեկվանն է։ Դեռ երեկ էի թողել քեզ համար, բայց դու ուշ եկար։ Լավ շչի է։

Երբ շչին բերվեց, ու Ռասկոլնիկովը սկսեց ուտել, Նաստասյան նստեց նրա կողքին, բազմոցին, ու սկսեց խոսել։ Նա գյուղացի կին էր, խիստ շատախոս կին։

— Պրասկովա Պավլովնան ուզում է քո դեմ գանգատվել ոստիկանությանը,— ասաց նա։

Ռասկոլնիկովը խիստ կնճռոտեց դեմքը։

— Ոստիկանությա՞նը։ Ի՞նչ է ուզում նա։

— Փող չես վճարում և սենյակը չես ազատում։ Հայտնի բան է, թե ինչ է ուզում։

— Է-է՛, գրողը տանի, այդ էր պակաս,— ատամները կրճտացնելով փնթփնթաց Ռասկոլնիկովը,— ոչ, ես հիմա... ժամանակ չունեմ... Հիմար է այդ կինը,— բարձրաձայն ավելացրեց նա։— Ես այսօր կմտնեմ նրա մոտ, կխոսեմ։

— Հիմարը հիմար է, ոնց որ ես եմ, իսկ դու խելո՞ք ես, ինչ է, հա՜ պառկում ես ու պառկում, քեզնից ի՞նչ կարելի է տեսնել։ Ասում ես, թե առաջ գնում էիր երեխեքին դաս տալու, իսկ հիմի ինչո՞ւ ոչինչ չես անում։

— Ես անում եմ...— դժկամ ու խստորեն ասաց Ռասկոլնիկովը։

— Ի՞նչ ես անում։

— Աշխատանք...

— Ի՞նչ աշխատանք։

— Մտածում եմ,— մի փոքր խորհելով, լուրջ պատասխանեց Ռասկոլնիկովը։

Նաստասյան քահ-քահ ծիծաղեց։ Նա ծիծաղկոտ էր, ու երբ իրեն զվարճալի բան էին ասում, ծիծաղում էր կամացուկ, ամբողջ մարմնով դողում և ցնցվում այնքան, որ ինքն էր զզվում։

— Մտածելով շա՞տ փող ես դիզել,— վերջապես, կարողացավ ասել Նաստասյան։

— Առանց կոշիկների չի կարելի գնալ երեխաներին դաս տալու։ Ասենք, թքել եմ այդ բանի վրա։

— Ջրհորի մեջ մի թքի։

— Երեխաներին դաս տալու համար կոպեկներ են վճարում։ Դրանով ի՞նչ պիտի անես,— դժկամորեն ասաց Ռասկոլնիկովը՝ ասես պատասխանելով հենց իր մտքերին։

— Իսկ քեզ մի ամբողջ կապիտա՞լ է հարկավոր։

Ռասկոլնիկովը տարօրինակ հայացքով նայեց Նաստասյային։

— Այո, մի ամբողջ կապիտալ,— մի փոքր լռելուց հետո կտրուկ պատասխանեց նա։

— Է՛, դու շատ ես վերևից բռնում, մի քիչ ցած իջիր, մարդ ես վախեցնում։ Հաց բերելու գնա՞մ, թե՞ չէ։

— Ինչպես կուզես։

— Հա, մոռացա, երեկ քեզ նամակ եկավ, տանը չէիր։

— Նամա՞կ։ Ի՞նձ։ Ումի՞ց է։

— Չգիտեմ ումից է։ Իմ փողից երեք կոպեկ տվի փոստատարին։ Կտա՞ս, թե՞ ինչ։

— Դե բեր, ի սեր աստծո բեր,— սաստիկ հուզվելով գոչեց Ռասկոլնիկովը։— Օ, տեր աստված։

Մի րոպե հետո բերվեց նամակը։ Այդպես էլ գիտեր, մորից է, Ռ... նահանգից։ Ընդունելով նամակը, նա նույնիսկ գունատվեց։ Վաղուց էր որ նամակ չէր ստանում. բայց հիմա նաև ինչ-որ մի բան ճմլեց նրա սիրտը։

— Նաստասյա, ի սեր աստծո, գնա, առ քո երեք կոպեկը, միայն թե, ի սեր աստծո, շուտ գնա։

Նամակը դողում էր նրա ձեռքերում, նա չէր ուզում այն բացել Նաստասյայի ներկայությամբ, ուզում էր նամակը կարդալիս մենակ լինել։ Երբ Նաստասյան դուրս եկավ, նա իսկույն նամակը մոտեցրեց շրթունքներին ու համբուրեց. հետո դեռ երկար զննում էր հասցեի ձեռագիրը, իր մոր ծանոթ և իրեն սիրելի մանր ու ծուռտիկ ձեոագիրը. մի ժամանակ մայրը նրան կարդալ-գրել էր սովորեցրել։ Ռասկոլնիկովը հապաղում էր. նա կարծես վախենում էր ինչ-որ բանից։ Վերջապես, բացեց ծրարը. նամակը մեծ էր, խիտ, երկու լոտ (12,8 գրամ) քաշով, փոստային երկու մեծ թերթերը գրոտած էին մանրիկ տառերով։

«Սիրելիդ Ռոդյա,— գրել էր մայրը,— ահա արդեն երկու ամսից ավելի է, որ ես նամակով չեմ զրուցել քեզ հետ, դրանից ինքս տանջվել եմ և նույնիսկ երբեմն գիշերը չեմ քնել, մտածել եմ։ Բայց դու երևի ինձ չես մեղադրի իմ այս ակամա լռության համար։ Դու գիտես, թե ես քեզ ինչքան եմ սիրում. դու միակն ես մեզ համար, ինձ և Դունյայի համար, դու մեր ամեն ինչն ես, մեր ամբողջ հույսը, ապավենը։ Որքա՜ն ես տանջվեցփ, երբ իմացա, որ դու արդեն մի քանի ամիս է, ինչ թողել ես համալսարանը, որովհետև քեզ պահելու հնարավորություն չես ունեցել, և դասերն ու այլ միջոցները վերջացել են։ Ես ինչո՞վ կարող էի քեզ օգնել, երբ տարեկան հարյուր քսան ռուբլի կենսաթոշակ եմ ստանում։ Տասնհինգ ռուբլին, որ քեզ ուղարկել էի չորս ամիս առաջ, ինչպես ինքդ գիտես, փոխարինաբար վերցրել էի այստեղի վաճառական Վասիլի Իվանովիչ Վախրուշինից՝ այդ նույն կենսաթոշակի հաշվին։ Նա բարի մարդ է, քո հոր ընկերն է եղել։ Բայց նրան իրավունք տալով իմ փոխարեն ստանալու թոշակը, ես պետք է սպասեի, մինչև որ վճարվեր պարտքը, իսկ դա միայն այժմ կատարվեց, այնպես որ այդ ամբողջ ժամանակ ես ոչինչ չէի կարող քեզ ուղարկել։ Բայց հիմա, փառք աստծո, կարծում եմ, որ կարող եմ քեզ փող ուղարկել, և առհասարակ, հիմա մենք կարող ենք պարծենալ մեր բախտով, որի մասին շտապում եմ հաղորդել քեզ։ Նախ, սիրելի Ռոդյա, գուցե դու գլխի ես ընկնում, որ ահա մեկ և կես ամիս է, որ քույրդ ապրում է ինձ հետ, ու մենք այսուհետև այլևս չենք բաժանվի։ Փառք քեզ աստված, վերջացան նրա տանջանքները, բայց քեզ ամեն ինչ կպատմեմ ըստ կարգի, որ դու իմանաս, թե ինչպես է եղել ամեն ինչ, ու մինչև այժմ մենք քեզնից ինչ էինք թաքցնում։ Երբ երկու ամիս առաջ դու ինձ գրել էիր, թե ինչ-որ մեկից լսել ես, որ Դունյան շատ կոպտություններ է տանում պարոնայք Սվիդրիգայլովների տանը և ինձնից ճշգրիտ բացատրություններ էիր խնդրում, ես այն ժամանակ քեզ ի՞նչ կարող էի պատասխանել։ Եթե ես քեզ գրեի ամբողջ ճշմարտությունը, ապա դու անշուշտ ամեն ինչ կթողնեիր ու թեկուզ ոտով կգայիր մեզ մոտ, որովհետև ես գիտեմ թե քո բնավորությունը և թե քո զգացմունքները, և դու թույլ չէիր տա վիրավորել քո քրոջը։ Ես ինքս հուսալքված էի, բայց ինչ արած։ Այն ժամանակ ես ինքս էլ չգիտեի ամբողջ ճշմարտությունը։ Իսկ գլխավոր դժվարությունն այն էր, որ Դունեչկան անցյալ տարի մտնելով նրանց տունը իբրև դաստիարակչուհի, առաջուց վերցրեց ամբողջ հարյուր ռուբլի, պայմանով, որ ամեն ամիս պահեն ռոճիկից, ուրեմն առանց պարտքը վճարելու չէր կարելի թողնել պաշտոնը։ Իսկ այդ գումարը (հիմա կարող եմ քեզ ամեն ինչ բացատրել, անգին Ռոդյա) նա վերցրեց առավելապես նրա համար, որ քեզ ուղարկեր վաթսուն ռուբլի, որը քեզ շատ էր հարկավոր, և որը դու անցյալ տարի ստացար մեզնից։ Մենք այն ժամանակ քեզ խաբեցինք, գրեցինք, որ դա Դունեչկայի առաջվա կուտակած փողերից է, բայց դա այդպես չէր, իսկ հիմա քեզ հաղորդում եմ ամբողջ ճշմարտությունը, որովհետև հիմա աստծո կամքով ամեն ինչ փոխվել է դեպի լավը, և որովհետև դու պետք է գիտենաս, թե Դունյան ինչպես է սիրում քեզ և ինչպիսի անգին սիրտ ունի։ Հա, պարոն Սվիդրիգայլովը սկզբում նրա հետ շատ կոպիտ էր վարվում և սեղանի շուրջը նրան անքաղաքավարի ու հեգնական վերաբերմունք էր ցույց տալիս... Բայց չեմ ուզում հիշատակել այդ բոլոր ծանր մանրամասնությունները, որպեսզի իզուր տեղը քեզ չհուզեմ, երբ հիմա արդեն ամեն ինչ վերջացել է։ Կարճ ասած, չնայելով Մարֆա Պետրովնայի՝ պ. Սվիդրիգայլովի կնոջ, ու բոլոր տնեցիների բարի ու ազնիվ վարմունքին, Դունեչկայի դրությունը շատ ծանր էր, մանավանդ, երբ պ. Սվիդրիգայլովը գնդում ունեցած իր հին սովորությամբ Բաքոսի ազդեցության տակ էր գտնվում։ Բայց հետո ի՞նչ դուրս եկավ։ Երևակայիր, այդ խելացնորը արդեն վաղուց կիրք էր տածում դեպի Դունյան, բայց ամեն ինչ քողարկում էր կոպտությամբ և արհամարհանքով։ Գուցե նա ինքն էլ ամաչում էր ու սարսափում՝ լինելով տարեց մարդ և ընտանեհայր, փայփայելով այդպիսի սին հույսեր, դրա համար էլ ակամայից չարանում էր Դունյայի վրա։ Գուցե և ուզում էր իր վարմունքի կոպտությամբ ու ծաղրանքներով ուրիշներից թաքցնել ամբողջ ճշմարտությունը։ Բայց, վերջապես, չհամբերեց, ու համարձակվեց բացահայտ ու կեղտոտ առաջարկություն անել Դունյային՝ խոստանալով զանազան պարգևներ տալ, և բացի այդ, թողնել ամեն ինչ ու նրա հետ մեկնել ուրիշ գյուղ կամ թերևս արտասահման։ Կարող ես պատկերացնել Դունյայի բոլոր տանջանքները։ Պաշտոնը չէր կարող թողնել ու միայն դրամական պարտքի պատճառով, այլև խնայելով Մարֆա Պետրովնային, որը կարող էր հանկարծ կասկածներ ունենալ, հետևաբար ընտանիքում կարող էր երկպառակություն ծագել։ Դունեչկայի համար էլ դա մեծ խայտառակություն կլիներ, բանը այլ կերպ չէր լինի։ Այստեղ կային նաև ուրիշ շատ այլևայլ պատճառներ, այնպես որ Դունյան ոչ մի կերպ չէր կարող հուսալ, թե վեց շաբաթից ավելի շուտ կհեռանար այդ սարսափելի տնից։ Իհարկե, դու գիտես Դունյային, գիտես, թե որքան խելացի է նա, և ինչպիսի կայուն բնավորություն ունի։ Դունեչկան կարող է շատ բան հանդուրժել և նույնիսկ ամենածայրահեղ դեպքերում իր մեջ այնքան մեծահոգություն գտնել, որ չկորցնի իր հաստատակամությունը։ Նա ինձ նույնիսկ չգրեց ամեն ինչի մասին, որպեսզի ինձ չտխրեցներ, իսկ մենք հաճախ միմյանց լուրեր էինք հաղորդում։ Վրա հասավ անսպասելի վախճանը։ Մարֆա Պետրովնան լսեց, թե ինչպես այգում իր ամուսինը Դունյային աղերսում էր իրեն պատկանել, ու ամեն ինչ թարս հասկանալով, մեղադրեց հենց միայն Դունյային, կարծելով, թե նա է այդ ամենի պատճառը։ Հենց այնտեղ, այգում նրանց մեջ սարսափելի վեճ տեղի ունեցավ։ Մարֆա Պետրովնան նույնիսկ խփեց Դունյային, ոչինչ չէր ուզում լսել, մի ամբողջ ժամ ճղճղում էր, ու վերջապես, հրամայեց իսկույն Դունյային ինձ մոտ, քաղաք տանել գյուղացու հասարակ սայլով, որի մեջ շպրտել էին նրա բոլոր իրերը, սպիտակեղենը, շրջազգեստները, ինչ որ պատահել էր, և այդ բոլորը չկապված, չդասավորված։ Ճանապարհին հորդ անձրև եկավ, ու վիրավորված և խայտառակված Դունյան ստիպված էր մուժիկի հետ ամբողջ տասնյոթ վերստ անցնել չծածկված սայլով։ Հիմա մտածիր, թե երկու ամիս առաջ քեզնից ստացած նամակին ես ի՞նչ կարող էի պատասխանել և ինչի՞ մասին պիտի գրեի իմ նամակում։ Ինքս հուսահատված էի, չէի համարձակվում քեզ հաղորդել ճշմարտությունը, որովհետև դու քեզ շատ դժբախտ կզգայիր, կվշտանայիր ու կզայրանայիր, և ի՞նչ կարող էիր անել, թերևս դու քեզ կործանեիր, Դունեչկան էլ արգելում էր այդ մասին գրել քեզ, իսկ ես չէի կարող նամակը լցնել դատարկ բաներով, գրել որևէ բանի մասին, որովհետև շատ և շատ վշտացած էի։ Մի ամբողջ ամիս մեզ մոտ, ամբողջ քաղաքով մեկ բամբասանքներ էին պտտվում այս պատմության մասին, ու բանը այնտեղ հասավ, որ ես ու Դունյան նույնիսկ եկեղեցի էլ չէինք կարող գնալ արհամարհական հայացքների և փսփսոցների պատճառով, նույնիսկ մեր ներկայությամբ այդ մասին ասեկոսներ էին լինում։ Բոլոր ծանոթները մեզնից երես դարձրին, բոլորը մեզ նույնիսկ չէին էլ բարևում, ու ես ճշգրիտ իմացա, որ վաճառականների գործակատարները և մի քանի գրասենյակային ծառայողներ ուզում էին մեզ ստոր վիրավորանք պատճառել՝ կուպր քսել մեր տան դարպասին, այնպես, որ տանտերերը սկսեցին պահանջել, որ մենք հեռանանք բնակարանից։ Այս բոլորի պատճառը Մարֆա Պետրովնան էր, որը բոլոր տներում մեղադրում մեղադրում և խայտառակում էր Դունյային։ Նա մեզանում բոլորի հետ ծանոթ է և այս ամսում րոպեն մեկ գալիս էր քաղաք ու, որովհետև նա մի քիչ շատախոս է և սիրում է բոլորին ու ամեն մեկին պատմել իր ընտանեկան գործերի մասին և մանավանդ գանգատվել իր ամուսնուց, մի բան որ խիստ վատ է,— ուստի կարճ ժամանակում ամբողջ պատմությունը տարածեց ոչ միայն քաղաքում, այլև գավառում։ Ես հիվանդացա, իսկ Դունեչկան ինձնից ավելի պինդ էր, օ, եթե դու տեսնեիր, թե նա ինչպես էր ամեն ինչ տանում, ինձ էլ մխիթարում ու քաջալերում։ Նա հրեշտակ է։ Բայց աստծո գթությամբ մեր տանջանքները կրճատվեցին. պարոն Սվիդրիգայլովը խելքի եկավ ու զղջաց, ու, հավանորեն խղճալով Դունյային, նրա ամբողջ անմեղության մասին լիակատար ու ակներև ապացույցներ ներկայացրեց Մարֆա Պետրովնային, այն է, մի նամակ, որը Դունյան ստիպված էր գրել ու այգում հանձնել պ. Սվիդրիգայլովին և որով մերժում էր վերջինիս պահանջած անձնակամն բացատրությունները ու գաղտնի տեսակցությունները։ Դունյան այդ նամակը գրել էր այն ժամանակ, երբ Մարֆա Պետրովնան դեռ նրանց չէր տեսել այգում։ Դունեչկայի մեկնելուց հետո նամակը մնացել էր պ. Սվիդրիգայլովի մոտ։ Դունյան այդ նամակում բուռն, լիակատար ցասումով ու զայրույթով կշտամբում էրւ նրան՝ Մարֆա Պետրովնայի նկատմամբ անազնիվ վարքի համար, հիշեցնում էր նրան, որ նա հայր է և ընտանիք ունի և վերջապես, նողկալի է նրա մտադրությունը— տանջել ու դժբախտացնել առանց այդ էլ դժբախտ ու անպաշտպան աղջկան։ Մի խոսքով, սիրելի Ռոդյա, այդ նամակը այնպիսի ազնվությամբ ու սրտառուչ էր գրված, որ ես կարդալիս հեկեկում էի, ու մինչև այժմ չեմ կարող կարդալ առանց արտասվելու։ Բացի դրանից, իբրև Դունյայի արդարացում, վերջապես, հայտնի դարձան նաև ծառաների վկայությունները, իսկ նրանք ավելի շատ բան էին տեսել ու ավելի շատ բան գիտեին, քան ենթադրում էր ինքը՝ պ. Սվիդրիգայլովը, ինչպես սովորաբար լինում է։ Մարֆա Պետրովնան բոլորովին ապշած էր և «նորից սպանված», ինչպես նա ինքն էր մեզ խոստովանում, բայց նաև լիովին Դունեչկայի անմեղության մեջ, ու հենց մյուս օրը, կիրակի օրը ժամանելով ուղղակի տաճար, ձնկաչոք և արտասվալից աղերսում էր աստվածամորը, որ իրեն ուժ տա տանելու այդ նոր փորձությունը և կատարելու իր պարտքը։ Այնուհետև, առանց որևէ մեկի մոտ անցնելու, ուղղակի տաճարից եկավ մեզ մոտ, ամեն ինչ մեզ պատմեց, դառն լացեց ու լիովին զղջալով, գրկում ու աղերսում էր Դունյային՝ ներել իրեն։ Նույն առավոտյան, ամենևին չհապաղելով, հենց մեր տանից գնաց քաղաքի մյուս տները ու ամենուրեք գովասանական խոսքեր ասելով Դունյայի մասին, արցունք թափելով, վերականգնեց նրա անմեղությունը և նրա զգացմունքների ու վարքի ազնվությունը։ Դեռ ավելին, բոլորին ցույց էր տալիս ու բարձրաձայն կարդում էր Դունեչկայի նամակը պ. Սվիդրիգայլովին և նույնիսկ թույլ էր տալիս հանել դրա պատճենը (ինձ թրվում է, որ դա ավելորդ էր)։ Այսպիսով, նա ստիպված եղավ մի քանի օր քաղաքում այցելել բոլորին, որովհետև ոմանք նեղանում էին, որ մյուսներին նախապատվություն է տրված, ու այս կերպ հերթեր առաջացան, այնպես որ յուրաքանչյուր տանը արդեն նախօրոք սպասում էին, ու բոլորը գիտեին, որ այս ինչ օրը Մարֆա Պետրովնան այսինչ տանը կարդալու է այդ նամակը, ու յուրաքանչյուր ընթերցմանը դարձյալ հավաքվում էին նույնիսկ այն մարդիկ, որոնք նամակի ընթերցումը արդեն մի քանի անգամ լսել էին իրենց տներում ու հերթով նաև ուրիշների, ծանոթների տներում։ Իմ կարծիքն այն է, որ այստեղ շատ բան, խիստ շատ բան ավելորդ էր, բայց այդպես է Մարֆա Պետրովնայի բնավորությունը։ Գոնե նա միանգամայն վերականգնեց Դունեչկայի պատիվը, և այս գործի ամբողջ գարշելիությունը, իբրև անջնջելի խայտառակություն, ընկավ նրա ամուսնու, որպես գլխավոր հանցավորի վրա, այնպես որ, կարելի է նույնիսկ խղճալ նրան. չափից դուրս խիստ վարվեցին այդ խելացնորի հետ։ Անմիջապես սկսեցին Դունյային հրավիրել դասեր տալու մի քանի տներում, բայց նա հրաժարվեց։ Ընդհանրապես բոլորը հանկարծ սկսեցին մի առանձին հարգանքով  վերաբերվել նրան։ Այս ամենը նպաստեց գլխավորապես այն անսպասելի դեպքին, որի շնորհիվ, կարելի է ասել, փոխվում է մեր ամբողջ բախտը։ Իմացիր, սիրելի Ռոդյա, որ մի փեսացու խնդրել է Դունյայի ձեռքը, և նա արդեն իր համաձայնությունն է տվել, որի մասին շտապում եմ շուտ հաղորդել քեզ։ Ու թեև այս բանը առանց քո խորհրդի է արվել, բայց դու հավանորեն չես նեղանա ոչ ինձնից, ոչ էլ քո քրոջից, որովհետև հենց գործից կտեսնես, որ մենք չէինք կարող դա հետաձգել և սպասել մինչև քեզնից պատասխան ստանալը։ Դու ինքդ էլ չէիր կարողանա հեռակա կարգով ամեն ինչ ճշտությամբ կշռադատել։ Բանը այսպես եղավ։ Նա, Պյոտր Պավլովիչ Լուժինը, արդեն արքունի խորհրդական է և հեռավոր ազգականն է Մարֆա Պետրովնայի, որը շատ բաներով աջակցեց այս գործին։ Փեսացուն նրա միջոցով ցանկություն հայտնեց ծանոթանալ մեզ հետ, ինչպես հարկն է ընդունվեց մեզ մոտ, սուրճ խմեց, իսկ մյուս օրը նամակ ուղարկեց, որով շատ քազաքավարի հայտնեց իր առաջարկությունը և խնդրեց շուտափույթ և վճռական պատասխան տալ։ Նա գործունյա և զբաղված մարդ է, հիմա շտապում է մեկնել Պետերբուրգ, այնպես որ յուրաքանչյուր րոպեն թանկ է նրա համար։ Հասկանալի է, որ մենք սկզբում խիստ զարմացած էինք, որովհետև այդ ամենը չափազանց շուտ և անսպասելիորեն կատարվեց։ Այն ամբողջ օրը մենք երկուսով մտածում ու կշռադատում էինք այս ամենը։ Նա հուսալի ու ապահովված մարդ է, երկու տեղ է ծառայում և արդեն սեփական կապիտալ ունի։ Ճիշտ է, նա արդեն քառասունհինգ տարեկան է, բայց բավական հաճելի արտաքին ունի և դեռ կարող է կանանց դուր գալ, և առհասարակ նա միանգամայն պատկառելի ու վայելուչ մարդ է, միայն թե մի քիչ նոթոտ է ու մի քիչ էլ հպարտ։ Բայց դա գուցե թվում է հենց այնպես, առաջին հայացքից։ Նախազգուշացնում եմ քեզ, սիրելի Ռոդյա, երբ Պետերբուրգում տեսնվես նրա հետ, որ շատ շուտով տեղի կունենա, ու երբ առաջին հայացքից նրա մեջ մի որևէ անցանկալի բան նկատես, ապա մի դատիր չափից դուրս արագ ու հապճեպ, ինչպես հատուկ է քեզ։ Սա ի միջի այլոց եմ ասում, թեև հավատացած եմ, որ նա քեզ վրա հաճելի սպավորություն կթողնի։ Բացի դրանից, մի որևէ մարդու ճանաչելու համար պետք է աստիճանաբար և զգուշությամբ հետամտել նրան, այդ կերպ խուսափել սխալից ու նախապաշարումից, թե չէ հետո դժվար կլինի դրանք ուղղել և հարթել։ Իսկ Պյոտր Պետրովիչը միանգամայն հարգելի մարդ է, գոնե շատ նշաններ այդ են վկայում։ Հենց առաջին անգամ այցելելով մեզ, նա հայտարարեց, որ ինքը դրական մարդ է, ու ինչպես ինքը արտահայտվեց, շատ բաներով համամիտ է «մեր նորագույն սերունդների համոզմունքներին» և բոլոր նախապաշարմունքների թշնամի է։ Նա էլի շատ բան էր ասում, որովհետև կարծես թե մի քիչ սնափառ է և շատ է սիրում է որ իրեն լսեն, բայց չէ՞ որ դա համարյա արատ չէ։ Ես, իհարկե, քիչ բան հասկացա, բայց Դունյան ինձ բացատրեց, որ նա թեև մեծ կրթություն ունեցող մարդ չէ, բայց խելացի է և կարծես թե բարի է։ Դու հո գիտես քրոջդ բնավորությունը, Ռոդյա։ Նա հաստատակամ, խելոք, համբերատար և մեծահոգի աղջիկ է, թեև դյուրաբորբոք սիրտ ունի, մի բան, որ ես լավ եմ ուսումնասիրել։ Իհարկե, ոչ նրա, ոչ էլ Պյոտր Պետրովիչի կողմից մի առանձին սեր չկա, բայց, բայց Դունյան բացի խելոք աղջիկ լինելուց, միևնույն ժամանակ նաև հրեշտակի պես ազնիվ էակ է և իր պարտքը կհամարի երջանկացնել ամուսնուն, որը իր հերթին կհոգա նրա բախտավորության մասին, իսկ դրա նկատմամբ մենք առայժմ կասկածելու մեծ պատճառներ չունենք, թեև պետք է խոստովանել, որ գործը շուտ կատարվեց։ Այն էլ ասեմ՝ նա խիստ հաշվենկատ մարդ է, և, իհարկե, ինքը կտեսնի, որ իր ամուսնական երջանկությունը այնքան հաստատուն կլինի, որքան Դունյան նրա հետ իրեն երջանիկ կզգա։ Իսկ եթե կան բնավորության ինչ-որ անհարթություններ և նույնիսկ մտքերի որոշ անհամերաշխություն (որը ամենաերջանիկ ամուսնություններում էլ կարող է լինել), ապա այդ մասին Դունեչկան ինքը ինձ ասաց, որ ինքն իր վրա հույս է դնում, որ այստեղ անհանգստանալու բան չկա, և որ ինքը շատ բան կարող է տանել, պայմանով, որ հետագա հարաբերությունները ազնիվ ու արդարացի լինեն։ Օրինակ, Պյոտր Պետրովիչը ինձ էլ սկզբում կարծես թե խստասիրտ թվաց, բայց չէ՞ որ դա կարող է առաջանալ նրա շիտակությունից, դա անպայման այդպես է։ Օրինակ, երկրորդ այցելության ժամանակ, արդեն համաձայնություն ստանալով, նա ասաց, որ առաջ էլ, երբ չէր ճանաչում Դունյային, որոշել էր առնել մաքուր, բայց անօժիտ աղջիկ, ու անպայման այնպիսի աղջիկ, որը աղքատ է ապրել, որովհետև, ինչպես բացատրեց նա, ամուսինը ոչնչով չպիտի պարտական լինի իր կնոջը, այլ շատ ավելի լավ է, եթե կինը ամուսնուն իր բարերարն է համարում։ Ավելացնում եմ, որ նա մի փոքր ավելի մեղմ ու սիրալիր արտահայտվեց, քան ես գրեցի, որովհետև ես մոռացել եմ նրա ասած խոսքերը, այլ միայն միտքն եմ հիշում, և բացի դրանից, նա այդ բնավ չասաց կանխամտածված ձևով, այլ ըստ երևույթին խոսակցության ընթացքում թռցրեց բերանից, այնպես որ հետո աշխատում էր շտկել ու մեղմել իր ասածը, բայց և այնպես դա ինձ մի քիչ խիստ թվաց, ու ես հետո այդ մասին հաղորդեցի Դունյային, բայց Դունյան նույնիսկ սրտնեղելով ինձ պատասխանեց, որ «խոսքը դեռ գործ չէ», և դա, իհարկե, ճշմարիտ է։ Նախքան վճիռ ընդունելը Դունյան ամբողջ գիշերը չքնեց, ու կարծելով, թե ես արդեն քնած եմ, վեր կացավ անկողնուց ու ամբողջ գիշեր սենյակում ետ ու առաջ էր քայլում. վերջապես, ծունկ չոքեց սրբապատկերի առաջ և երկար ու ջերմ աղոթեց, իսկ առավոտյան ինձ ասաց, որ որոշել է համաձայնություն տալ։

Ես արդեն հիշատակեցի, որ Պյոտր Պետրովիչը հիմա մեկնում է Պետերբուրգ։ Նա այնտեղ մեծ գործեր ունի, ուզում է Պետերբուրգում հանրային փաստաբանական գրասենյակ բաց անել։ Նա արդեն վաղուց զբաղվում է այլևայլ հայցերով ու դատերով և հենց մոտ օրերս մի խոշոր դատ շահեց։ Նրան անհրաժեշտ է Պետերբուրգ մեկնել այն պատճառով, որ այնտեղ, սենատում մի խոշոր գործ ունի։ Այսպիսով, սիրելի Ռոդյա, նա քեզ էլ շատ օգտակար կլինի նույնիսկ ամեն ինչով, և ես ու Դունյան արդեն որոշել ենք, որ դու նույնիսկ հենց այժմյանից կարող էիր անմիջապես սկսել քո ապագա կարիերան ու քո վիճակը արդեն պարզ որոշված համարել։ Օ՜, եթե այդ իրագործվե՜ր։ Դա այնպիսի օգուտ կլիներ, որ կհամարվեր ոչ այլ բան, քան մեր նկատմամբ ամենակալի ուղղակի ողորմածությունը։ Դունյան հենց միայն այդ մասին է երազում։ Մենք արդեն ռիսկ արեցինք դրա վերաբերյալ մի քանի խոսք ասել Պյոտր Պետրովիչին։ Նա զգուշությամբ արտահայտվեց և ասաց, թե քանի որ ինքը չի կարող քարտուղար չունենալ, ուրեմն, իհարկե, ավելի լավ է ռոճիկ վճարել ազգականին, քան օտարին, եթե միայն նա այդ պաշտոնին ընդունակ լինի (այդ էր պակաս, որ դու ընդունակ չլինես)։ Բայց նաև իսկույն կասկած հայտնեց, որ դու զբաղված կլինես քո համալսարանական պարապմունքներով և ժամանակ չես ունենա իր գրասենյակում աշխատելու համար։ Այս անգամ գործը դրանով էլ վերջացավ, բայց Դունյան դրանից բացի, հիմա ուրիշ ոչ մի բանի մասին չի մտածում։ Այժմ նա արդեն մի քանի օր ուղղակի ինչ-որ տենդով է բռնված և կազմել է մի ամբողջ նախագիծ այն մասին, որ հետագայում դու կարող ես լինել Պյոտր Պետրովիչի օգնականը կամ նույնիսկ կոմպանիոնը նրա դատական զբաղմունքներում, մանավանդ որ դու իրավաբանական ֆակուլտետումն ես։ Ես, Ռոդյա, մի անգամայն համաձայն եմ նրա հետ և համամիտ եմ նրա բոլոր պլաններին ու հույսերին, որոնք լիովին հավանական եմ համարում։ Ու չնայած Պյոտր Պետրովիչի միանգամայն հասկանալի այժմյան խուսափողականության (որովհետև նա դեռ քեզ չի ճանաչում), Դունյան հաստատ համոզված է, որ ամեն ինչ կհաջողեցնի ապագա ամուսնու վրա իր բարերար ազդեցությամբ, և նա դրանում հավատացած է։ Դե, իհարկե, մենք Պյոտր Պետրովիչին որևէ բան չասացինք հետագայի վերաբերյալ մեր այս երազանքների մասին և, որ գլխավորն է, այն մասին, որ դու կլինես նրա կոմպանիոնը։ Նա դրական մարդ է, ու թերևս սառն վերաբերվեր, որովհետև այդ ամենը նրան լոկ երազանքներ կթվային, ճիշտ նույնպես ոչ ես, ոչ էլ Դունյան նրան դեռ ոչ մի խոսք չենք ասել, թե մենք լիահույս ենք, որ նա մեզ կօգնի քեզ փողով օժանդակելու, քանի դեռ դու համալսարանումն ես. չենք ասել, որովհետև դա նախ՝ ինքնին կլինի հետագայում, և նա հավանորեն առանց ավելորդ խոսքերի ինքը կառաջարկի այդ օգնությունը (այդ էր պակաս, որ նա այդ բանը մերժեր Դունյային), մանավանդ որ դու ինքդ էլ կարող ես գրասենյակում դառնալ նրա աջ ձեռքը և նրա այդ օգնությունը ստանալ ոչ թե իբրև բարեգործություն, այլ իբրև քո վաստակած ռոճիկը։ Դունեչկան այսպես է ուզում կազմակերպել գործը, ու ես միանգամամայն եմ նրա հետ։ Երկրորդ, չենք ասել, որովհետև ես առանձնապես ուզում էի առաջիկա մեր հանդիպման ժամանակ քեզ և նրան հավասար վիճակում տեսնել։ Երբ Դունյան քո մասին հիացմունքով էր խոսում նրա հետ, Պյոտր Պետրովիչը պատասխանեց, որ յուրաքանչյուր մարդու մասին դատելու համար պետք է անձամբ և մոտիկից դիտել նրան, և որ ինքը քո մասին կարծիք կկազմի այն ժամանակ, երբ կծանոթանա քեզ հետ։ Գիտե՞ս ինչ, իմ անգին Ռոդյա, ինձ թվում է, որ մի քանի նկատառումներով (որոնք, սակայն, ամենևին չեն վերաբերվում Պյոտր Պետրովիչին, այլ հենց այնպես, իմ անձնական, նույնիսկ պառավական, կնոջական քմահաճույքներն են) թերես ավելի լավ կլինի, եթե նրանց ամուսնությունից հետո ես ապրեմ ոչ թե նրանց հետ, միասին, այլ առանձին, ինչպես որ հիմա ապրում եմ։ Ես միանգամայն հավատացած եմ, որ նա այնքան ազնիվ ու քաղաքավարի կլինի, որ ինքը կհրավիրի ինձ և կառաջարկի այլևս չբաժանվել իմ աղջկանից, ու եթե մինչև այժմ այդ չի ասել, ապա, իհարկե, այն պատճառով, որ առանց խոսքերի էլ այդպես է ենթադրվում, բայց ես կհրաժարվեմ։ Ես կյանքում հաճախ նկատել եմ, որ զոքանչները այնքան էլ փեսաների սրտովը չեն լինում, իսկ ես ոչ միայն չեմ ուզում թեկուզ որևէ մեկին նույնիսկ ամենաչնչին բեռ լինել, այլև ուզում եմ ինքս լիովին ազատ լինել՝ քանի դեռ ունեմ թեկուզ մի կտոր հաց և այնպիսի զավակներ, ինչպիսին դու և Դունեչկան։ Եթե հնարավոր լինի, կբնակվեմ ձեզ երկուսիդ մոտիկ, որովհետև, Ռոդյա, ամենահաճելի բանի մասին ես նամակիս վերջում եմ գրելու, իմացիր, սիրելիդ իմ, որ գուցե շատ շուտով մենք բոլորս լինենք միասին, ու երեքս էլ գրկվենք համարյա երեք տարվա անջատումից հետո։ Արդեն ''հաստատ'' որոշված է, որ ես ու Դունյան մեկնում ենք Պետերբուրգ, թե երբ, չգիտեմ, բայց համենայն դեպս շատ, շատ շուտ, գուցե նույնիսկ մեկ շաբաթից հետո։ Ամեն ինչ կախված է Պյոտր Պետրովիչի կարգադրություններից։ Հենց որ նա Պետերբուրգում ընտելանա շրջապատին, անմիջապես մեզ իմաց կտա։ Որոշ նկատառումներով նա ուզում է որքան կարելի է շտապեցնել ամուսնության արարողությունը, ու եթե հնարավոր լինի, հարսանիքը անել հենց այժմյան ուտիսին, իսկ եթե չհաջողվի ու ժամանակ չլինի, ապա աստվածածնա պասից անմիջապես հետո։ Օ՜, ինչպիսի երջանկությամբ ես քեզ կսեղմեմ սրտիս։ Քեզ հետ տեսնվելու բերկրանքը չափազանց հուզում է Դունյային, և նա մի անգամ կատակով ասաց, որ հենց միայն դրա համար ինքը կամուսնանար Պյոտր Պետրովիչի հետ։ Նա հրեշտակ է, նա այս նամակում քեզ ոչինչ չի գրում, այլ միայն պատվիրեց ինձ գրել, որ ինքը պետք է քեզ հետ այնքան շատ խոսի, այնքան շատ, որ հիմա չի էլ կարողանում գրիչ վերցնել, որովհետև մի քանի տող գրելուց բան չի դուրս գա, այլ միայն հուզմունք կզգաս. ասաց, որ քեզ պինդ գրկեմ և անթիվ համբույրներ հաղորդեմ, բայց չնայելով, որ մենք գուցե շատ շուտով անձամբ կհանդիպենք, ես այնուամենայնիվ մոտ օրերս քեզ փող կուղարկեմ, ինչքան որ կարող եմ։ Հիմա, երբ բոլորը իմացել են, որ Դունեչկան ամուսնանում է Պյոտր Պետրովիչի հետ, իմ վարկն էլ հանկարծ բարձրացավ, ու ես հավատացած եմ, որ Աֆանասի Իվանովիչը հիմա թոշակիս հաշվին ինձ կտա նույնիսկ մինչև յոթանասունհինգ ռուբլի, այնպես որ ես քեզ կուղարկեմ գուցե քսանհինգ կամ նույնիսկ երեսուն ռուբլի։ Ավելի շատ կուղարկեի, բայց վախենում եմ, որ մնացածը ճանապարհին չբավականանա։ Ու թեև Պյոտր Պետրովիչը այնքան բարի եղավ, որ իր վրա վերցրեց մայրաքաղաք գնալու մեր ծախսերի մի մասը, այն է՝ հանձն առավ իր հաշվով տեղ հասցնել մեր իրերը, նաև մեծ սնդուկը (իր ծանոթների միջոցով թե ինչ), բայց և այնպես մենք պետք է հաշվի առնենք Պետերբուրգ ժամանելու ծախսերը, ուր չի կարելի առանց փողի մնալ, գոնե առաջին օրերին։ Սակայն ես ու Դունյան ամեն ինչ ճշտությամբ հաշվեցինք ու դուրս եկավ, որ ճանապարհը քիչ փող կնստի։ Մեր բնակավայրից մինչև երկաթուղին ընդամենը միայն իննսուն վերստ է, ու մենք արդեն համենայն դեպս պայմանավորվել ենք մի մուժիկ-կառապանի հետ. այնուհետև ես ու Դունյան երրորդ կարգի վագոնով հաջողությամբ տեղ կհասնենք։ Այնպես որ, հավանորեն ես կկարողանամ քեզ ուղարկել ոչ թե քսանհինգ, այլ երեսուն ռուբլի։ Էհ, բավական է, երկու թերթ արդեն գրված է, էլ տեղ չի մնում. սա մեր ամբողջ պատմությունն է, ու որքա՜ն շատ բաների մասին գրեցի։ Իսկ այժմ, իմ անգին Ռոդյա, գրկում եմ քեզ մինչև մեր մոտալուտ տեսակցությունը, ու օրհնում եմ քեզ իմ մայրական օրհնությամբ։ Սիրիր Դունյային, քո քրոջը, Ռոդյա, սիրիր այնպես, ինչպես նա քեզ է սիրում, ու գիտցիր, որ նա քեզ անսահմանորեն, իրենից ավելի շատ է սիրում։ Նա հրեշտակ է, իսկ դու, Ռոդյա, մեր ամեն ինչն ես, մեր ամբողջ հույսը և ամբողջ ապավենը։ Դու որ երջանիկ լինես, մենք էլ երջանիկ կլինենք։ Արդյոք դու, Ռոդյա, առաջվա պես աղոթո՞ւմ ես աստծուն ու հավատո՞ւմ ես արարչի ու մեր փրկչի ողորմածությանը։ Սրտումս վախ կա, թհ չլինի՞ դու էլ ես տարվել նորագույն մոդայական անհավատությամբ։ Եթե այդպես է, ապա ես աղոթում եմ քեզ համար։ Հիշիր, սիրելիս, թե ինչպես մանկությանդ օրերում, քո հոր կենդանության ժամանակ աղոթքներ էիր թոթովում իմ գրկում, ու ինչպես այն ժամանակ մենք բոլորս երջանիկ էինք։ Բարով մնաս, կամ ավելի լավ է՝ ցտեսություն: Պինդ, պինդ գրկում եմ քեզ ու անթիվ համբույրներ հղում։

Մինչև գերեզման քո<br>
:''Պույլխերիա Ռասկոլնիկովա''»:

Համարյա ամբողջ ժամանակվա ընթացքում, երբ կարդում էր Ռասկոլնիկովը, նամակի հենց սկզբից նրա դեմքը թրջված էր արցունքներով, բայց երբ վերջացրեց, դեմքը գունատ էր, ջղաձգությունից ծռմռված, ու ծանր, մաղձոտ, ցասումնալից ժպիտը գալարվում էր շուրթերի վրա։ Նա գլուխը դրեց իր բարակ ու քրքրված բարձին ու մտածում էր, երկար մտածում։ Ուժգին բաբախում էր սիրտը, և ուժգնորեն ալեկոծվում էին նրա մտքերը։ Վերջապես, նրան հեղձուցիչ ու նեղ թվաց այդ դեղին խցիկը, որը պահարանի կամ սնդուկի էր նման։ Հայացքն ու միտքը լայնարձակություն էին տենչում։ Նա վերցրեց գլխարկը ու դուրս եկավ՝ այս անգամ արդեն չվախենալով սանդուղքի վրա որևէ մեկին հանդիպելուց, նա այդ մոռացավ։ Վ... պողոտայով նա քայլեց դեպի Վասիլևսկի կղզին, կարծես գործի էր շտապում, բայց ըստ իր սովորության, գնում էր ճանապարհը չնկատելով, քթի տակ շշնջալով, նույնիսկ լսելի ձայնով խոսում էր ինքն իր հետ, որով խիստ զարմացնում էր անցորդներին։ Շատերը նրան հարբածի տեղ էին դնում։


== IV ==

Մոր նամակը տանջեց նրան։ Բայց ամենագլխավոր, հիմնական խնդրի վերաբերյալ նրա մեջ ոչ մի կասկած չեղավ նույնիսկ այն ժամանակ, երբ նա կարդում էր նամակը։ Նրա գլխի մեջ որոշված էր գործի ամենագլխավոր էությունը, ու որոշված էր վերջնականապես. «Քանի ես կենդանի եմ, այդ ամուսնությունը չի լինի, և թող գրողի ծոցը գնա պարոն Լուժինը»։

«Որովհետև այդ բանը ակներև է», փնթփնթում էր նա քթի տակ՝ ժպտալով և նախապես բարկությամբ ճաշակելով իր որոշման հաջողությունը։ «Ոչ, մայրիկ, ոչ Դունյա, դուք չեք կարող ինձ խաբել... Եվ դեռ ներողություն էլ են խնդրում, որ ինձնից խորհուրդ չեն հարցրել և առանց ինձ վճռել են գործը։ Ա՛յդ էր պակաս։ Կարծում են, թե հիմա այլևս չի կարելի նրանից կտրել կապը, տեսնենք, կարելի՞ է, թե չի կարելի։ Ա՜յ քեզ հիմնական պատճառաբանություն, ասում են՝ «Այնպիսի գործունյա մարդ է Պյոտր Պետրովիչը, այնպիսի գործունյա մարդ, որ չի կարող այլ կերպ ամուսնանալ, քան փոստային կառքում, համարյա թե երկաթուղով գնալիս»։ Ոչ, Դունեչկա, ամեն ինչ տեսնում եմ ու գիտեմ, թե ինչի մասին ես ինձ հետ ''շատ'' խոսելու, նաև գիտեմ, թե ամբողջ գիշեր ինչի մասին էիր մտածում՝ քայլելով սենյակում, ու ինչի մասին էիր մտածում Կազանի աստվածամոր առջև, որ դրված է մայրիկի ննջարանում։ Գողգոթա ելնելը ծանր է։ Հըմ... Ուրեմն արդեն վերջնականապես որոշված է, ա՛յ, Ավդոտյա Ռոմանովնա, բարեհաճում եք ամուսնանալ գործունյա և խելամիտ մարդու հետ, որը ունի իր կապիտալը (''արդեն'' իր կապիտալն էլ ունի, դա ավելի սոլիդ, պատկառելի է), երկու տեղ է ծառայում և համամիտ է մեր նորագույն սերունդների համոզմունքներին (ինչպես գրում է մայրիկը) ու «կարծես թե բարի է» ինչպես ասել է ինքը Դունեչկան։ Այդ ''կարծես թե''-ն ամենից հիանալի է. և հենց այդ Դունեչկան, հենց այդ ''կարծես թե''-ով մարդու է գնում... Հիանալի՜ է, հիանալի՜ է»։

«... Սակայն հետաքրքիր է, թե մայրիկը ինչի՞ համար է ինձ գրել «նորագույն սերունդների» մասին, արդյո՞ք անձնավորությանը բնութագրելու համար, թե՞ պ. Լուժինի օգտին ինձ բարեհաճ դարձնելու հետագա նպատակով։ Օ, խորամանկնե՜ր։ Հետաքրքիր կլիներ պարզաբանել նաև մի հանգամանք, նրանք երկուսն էլ միմյանց հետ որչա՞փ անկեղծ են եղել այն օրը և այն գիշեր ու հետագա ամբողջ ժամանակվա ընթացքում։ Արդյո՞ք նրանց մեջ բոլոր ''խոսքերը'' շիտակ են ասվել, թե՞ երկուսն էլ հասկացել են, որ թե մեկի և թե մյուսի սրտում ու մտքերում միևնույն բանն է, ուրեմն կարիք չկա ամեն ինչ ասել և իզուր տեղը բերաններից խոսք թռցնել։ Հավանորեն դա մասամբ այդպես էլ եղել է. նամակից երևում է, որ այդ մարդը ''մի քիչ'' խստաբարո է թվացել մայրիկին, ու միամիտ մայրիկը իր դիտողություններով դիմել է աղջկան։ Սա էլ, իհարկե, բարկացել է ու «սրտնեղելով պատասխանել»։ Էլ ինչպես չէ, ո՞վ չի բարկանա, երբ առանց միամիտ հարցերի էլ բանը հասկանալի է ու երբ որոշված է, որ էլ խոսելու հարկ չկա։ Եվ ի՛նչ է մայրիկը ինձ գրում. «Սիրիր Դունյային, Ռոդյա, իսկ նա քեզ իրենից ավելի շատ է սիրում». արդյո՞ք խղճի խայթը չէ, որ մայրիկին գաղտուկ տանջում է այն պատճառով, որ նա համաձայնվել է դստերը զոհաբերել որդուն։ «Դու մեր ապավենն ես, դու մեր ամեն ինչն ես»։ «Օ, մայրիկ...»։ Ցասումը ավելի ու ավելի էր ուժեղանում երիտասարդի մեջ, ու եթե այժմ պարոն Լուժինը հանդիպեր, երիտասարդը թերևս սպաներ նրան։

«Հըմ, այդ ճշմարիտ է,— շարունակեց նա՝ հետևելով իր գլխում պտտվող մտքերի մրրկին,— այդ ճշմարիտ է, որ «մարդուն պետք է մոտենալ աստիճանաբար ու զգուշությամբ, նրան ճանաչելու համար», սակայն պարոն Լուժինը ճանաչելի է։ Գլխավորն այն է, որ «գործունյա մարդ է և կարձես թե բարի է». հո կատակ չէ՞, իր վրա բեռ է վերցրել, մեծ սնդուկը իր հաշվին տեղ է հասցնում։ Էլ ինչպե՞ս բարի չէ։ Իսկ նրանք երկուսը, ''հարսնացուն'' ու մայրը, մուժիկ են վարձում, փսիաթով ծածկված սայլ նստում (ես հո այդպես էի գնում)։ Ոչինչ, չէ որ միայն իննսուն վերստ է, «այնուհետև երրորդ կարգի վագոնով հաջողությամբ տեղ կհասնենք», հազար վերստ է։ Ու խելամիտ բան է՝ ոտքերդ վերմակիդ համեմատ երկարացրու, բայց դուք, պ. Լուժին, ի՞նչ եք մտածում, չէ՞ որ նա ձեր հարսնացուն է... Դուք հո չէիք կարող չգիտենալ, որ մայրը ճանապարհի համար իր թոշակի հաշվին առաջուց փոխարինաբար փող է վերցնում։ Իհարկե, դուք այստեղ նկատի ունեք ընդհանուր առևտրական շրջանառությունը, երկուստեք շահավետ ձեռնարկումը հավասար փայերով, ուրեմն ծախսերն էլ կիսովի պետք է լինեն. աղուհացը միասին, իսկ թութունը առանձին, ըստ առածի։ Բայց այստեղ էլ գործունյա մարդը նրանց մի փոքր խաբել է, բեռը ավելի էժան է, քան նրանց ուղևորությունը, թերևս ձրի էլ գնա։ Նրանք երկուսն էլ այդ չե՞ն տեսնում, ինչ է, թե՞ դիտմամբ չեն նկատում։ Ու գո՛հ են, գո՛հ են։ Իսկ այդ միայն ծաղիկներն են, իսկական պտուղները հետո կլինեն։ Այստեղ ի՞նչն է կարևոր. այստեղ կարևոր է ոչ թե ժլատությունը, ոչ թե կծծիությունը, այլ այդ բոլորի ''երանգը''։ Չէ՞ որ դա ամուսնությունից հետո գալիք երանգն է, մարգարեություն է... Հապա մայրիկը ինչո՞ւ է ուրախանում։ Նա ինչո՞վ պիտի գա Պետերբուրգ, երեք ռուբլով կամ երկու «թղթե մանեթանոցով», ինչպես այն... պառավն է ասում... հըմ, նա ինչո՞վ պիտի ապրի Պետերբուրգում, ինչի՞ վրա է հույս դրել։ Չէ՞ որ նա ինչ-որ պատճառներով կարողացել է գլխի ընկնել, որ ամուսնությունից հետո, նույնիսկ սկզբնական ժամանակամիջոցում ''չպետք'' է միասին ապրեն։ Հաճելի մարդը երևի այստեղ բերանից խոսք է թռցրել, իրեն ճանաչել է տվել, թեև մայրիկը դրանից բոլորովին ձեռք է քաշում։ «Ինքս կհրաժարվեմ», գրում է նա։ Ուրեմն ի՞նչ, ո՞ւմ վրա է հույս դնում. մի՞թե հարյուր քսան ռուբլի թոշակի վրա, որից պետք է դուրս գալ Աֆանասի Իվանովիչին տալիք պարտքը։ Նա այնտեղ ձմեռային գլխաշորեր է գործում, թևնոցներ ասեղնագործում, պառավական աչքերը փչացնում։ Բայց չէ՞ որ գլխաշորերը տարեկան ընդամենը մի քսան ռուբլի են ավելացնում հարյուր քսան ռուբլուն, դա ինձ հայտնի է։ Նշանակում է, այնուամենայնիվ պարոն Լուժինի ազնիվ զգացմունքների վրա են հույս դնում։ Իբր թե «ինքը կառաջարկի, կխնդրի»։ Բարո՜վ վայելես։ Հըմ, միշտ էլ այդպես է լինում շիլլերյան այդ սքանչելի հոգիների բանը, մինչև վերջին մոմենտը մարդուն զարդարում են սիրամարգի փետուրներով, մինչև վերջին մոմենտը հույս են դնում լավի վրա, իսկ վատը աչքաթող են անում, ու թեև նախազգում են մեդալի հակառակ կողմը, բայց ոչ մի կերպ իրենք իրենց կանխավ չեն ասում իսկական խոսքը. հենց միայն մտածելը տհաճություն է նրանց համար, ճշմարտությունից իսպառ ձեռք են քաշում այնքան ժամանակ, մինչև որ գունազարդված մարդը իրենց հիմար դրության մեջ է գցում։ Հետաքրքիր է, թե արդյոք շքանշաններ ունի՞ պարոն Լուժինը. գրազ եմ գալիս, որ կրծքին Աննայի շքանշան է կախում, այդ անում է կապալառուների և վաճառականների մոտ տրվող ճաշերի ժամանակ։ Թերևս իր հարսանիքին էլ կախ տա։ Սակայն, թող գնա գրողի ծոցը»։

«... Էհ, թող մայրիկը այդպես վարվի, աստված նրա հետ, նա այդպես է, հապա Դունյա՞ն։ Դունեչկա, սիրելիս, ես հո ճանաչում եմ ձեզ։ Դուք հո քսան տարեկան էիք այն ժամանակ, երբ մենք վերջին անգամ տեսնվեցինք. ես արդեն հասկացել եմ ձեր բնավորությունը։ Մայրիկը ահա գրում է, որ «Դունեչկան շատ բան կարող է տանել»։ Ես այդ գիտեի։ Ես արդեն երկու և կես տարի առաջ այդ գիտեի, ու այն ժամանակներից երկու և կես տարի այդ մասին էի մտածում, հենց այն մասին, որ «Դունեչկան շատ բան կարող է տանել»։ Եթե կարող է տանել պարոն Սվիդրիգայլովին, բոլոր հետևանքներով հանդերձ, ուրեմն իսկապես որ շատ բան կարող է տանել։ Իսկ հիմա մայրիկի հետ միասին երևակայել եք, թե կարելի է տանել նաև պարոն Լուժինին, որը թեորիա է շարադրում, թե ավելի լավ է կին առնել աղքատ ընտանիքից և այդպիսով նրան բարերարություն անել, այն էլ շարադրում է համարյա առաջին տեսակցության ժամանակ։ Լավ, ենթադրենք թե նա «բերանից խոսք է թռցրել», թեպետև խելամիտ մարդ է (այնպես որ, գուցե ամենևին էլ խոսք չի թռցրել, այլ հատկապես ցանկացել է շուտ բացատրվել), իսկ հապա Դունյա՞ն, Դունյա՞ն, չէ՞ որ նրա համար պարզ է, թե ինչ մարդ է դա, չէ՞ որ ապրելու է նրա հետ։ Դունյան միայն սև հացով ու ջրով կսնվի, բայց իր հոգին չի ծախի, իր բարոյական ազատությունը կոմֆորտով չի փոխարինի, ամբողջ Շլեզվիգ-Հոլշտեյնով էլ չի փոխարինի, էլ ո՞ր մնաց պարոն Լուժինը։ Ոչ, որքան ես գիտեմ, Դունյան այդպես չի եղեղ, և... դե, իհարկե, հիմա էլ չի փոխվել... Ի՞նչ ասել կուզի, ծանր են Սվիդրիգայլովները։ Ծանր է երկու հարյուր ռուբլու համար ամբողջ կյանքում նահանգներով մեկ թրևել դաստիարակչուհու պարտականությամբ, բայց և այնպես ես գիտեմ, որ իմ քույրը ավելի շուտ կգերադասի լինել այնպիսի վիճակում, ինչպես նեգրը պլանտատորի մոտ, կամ ինչպես լատիշը մերձբալթյան գերմանացու մոտ, քան թե կստորացնի իր հոգին ու բարոյական զգացմունքը, կապվելով այնպիսի մարդու հետ, որին չի հարգում և որի հետ անելիք չունի— չի ստորացնի երբեք, թեկուզև անձնապես տուժի դրանից։ Եվ եթե պարոն Լուժինը նույնիսկ ամբողջովին զուտ ոսկի կամ միակտուր բրիլիանտ լինի, այդ դեպքում էլ քույրս չի համաձայնի դառնալ պարոն Լուժինի օրինական հարճը։ Հապա ինչո՞ւ է այժմ համաձայնում։ Ինչո՞ւմն է բանը, ինչո՞վ է դա բացատրվում։ Բանը պարզ է. իրեն համար, իր բարեհարմարության համար, նույնիսկ մահից ազատվելու համար չի ծախվի, իսկ ուրիշի համար կծախվի։ Սիրելի, պաշտելի մարդու համար կծախվի. ահա թե որն է գործի բուն էությունը, եղբոր համար, մոր համար իրեն կծախի, ամեն ինչ կծախի։ Օ, այստեղ մենք հարկավոր դեպքում մեր բարոյական զգացմունքն էլ կխեղդենք, ազատությունը, հանգստությունը, նույնիսկ խիղճը, ամեն, ամեն ինչ հին իրերի վաճառքի շուկա կտանենք։ Թող կորչի կյանքը, միայն թե մեր այդ սիրեցյալ էակները երջանիկ լինեն։ Դեռ ավելին, մեր սեփական կազուիստիկան կմոգոնենք, ճիզվիտներից կսովորենք ու անշուշտ ժամանակավորապես մենք մեզ կհանգստացնենք, կհամոզենք մեզ, որ այդպես էլ հարկավոր է, իրոք հարկավոր է բարի նպատակի համար։ Մենք այդպես ենք որ կանք, ու ամեն ինչ պարզ է ցերեկվա լույսի պես։ Պարզ է, որ այստեղ ոչ այլ ոք, եթե ոչ Ռոդիոն Ռոմանովիչ Ռասկոլնիկովը սովորական տիպ է և առաջին պլանի վրա է։ Էլ ինչպե՞ս չէ, պարոն Լուժինը կարող է նրան երջանիկ դարձնել, պահել համալսարանում, կոմպանիոն դարձնել գրասենյակում, ապահովել նրա ամբողջ բախտը. թերևս Ռասկոլնիկովը հետագայում հարուստ, պատվավոր, հարգված մարդ դառնա, գուցե և փառապանծ մարդու մահով մեռնի։ Հապա մա՞յրը։ Բայց այստեղ հո առկա է Ռոդյան, անգին Ռոդյան, առաջնեկը։ Էլ ինչպե՞ս այդպիսի առաջնեկի համար չզոհաբերել թեկուզ այդպիսի աղջկան։ Օ, սիրելի ու անիրավացի սրտեր։ Եվ ի՞նչ, այստեղ մենք թերևս Սոնեչկայի վիճակից էլ չհրաժարվենք։ Սո՛նեչկա, Սո՛նեչկա Մարմելադովա, հավերժական Սոնեչկա, քանի դեռ կա աշխարհը։ Զոհաբերությունը, զոհաբերությունը արդյո՞ք լիովին չափել եք դուք, երկուսդ։ Արդյո՞ք այդպես է։ Ուժից վեր չէ՞։ Օգտակա՞ր է։ Խելամի՞տ է։ Արդյոք դուք գիտե՞ք, Դունեչկա, որ Սոնեչկայի վիճակը ոչնչով վատ չէ պարոն Լուժինի ապագա կնոջ վիճակից։ «Այստեղ սեր չի կարող լինել»,— գրում է մայրիկը։ Իսկ եթե սիրուց բացի հարգանք էլ չկա, այլ ընդհակառակը, արդեն կա զզվանք, արհամարհանք, նողկանք, այդ դեպքում ի՞նչ կլինի։ Այդ դեպքում դուրս է գալիս, որ ուրեմն դարձյալ հարկ կլինի ''մաքրություն պահպանել''։ Ո՞նց է, այդպես չէ՞։ Հասկանո՞ւմ եք դուք, հասկանո՞ւմ եք արդյոք, թե ինչ է նշանակում սույն մաքրությունը։ Հասկանո՞ւմ եք դուք, որ Լուժինի մաքրությունը նույնն է, ինչ որ Սոնեչկայի մաքրությունը, դուցե և նույնիսկ ավելի վատ է, ավելի գարշելի, ստոր, որովհետև դուք, Դունեչկա, հաշվի եք առնում ճոխ կոմֆորտը, իսկ այնտեղ խնդիրը հենց սովամահության է վերաբերում։ «Թանկ, թանկ արժե սույն մաքրությունը, Դունեչկա»։ Էհ, թե որ հետո ձեր ուժը չպատի, կզղջա՞ք։ Որքա՜ն վիշտ, տխրություն, անեծքներ, բոլորից թաքցրած արցունքներ կլինեն, որովհետև դուք հո Մարֆա Պետրովնա չե՞ք։ Իսկ մայրդ այն ժամանակ ի՞նչ վիճակում կլինի։ Չէ՞ որ նա հիմա էլ անհանգիստ է, տանջվում է, իսկ այն ժամանակ ի՞նչ կլինի, երբ նա ամեն ինչ պարզ տեսնի։ Հապա իմ վիճա՞կը... Հիրավի, դուք այդ ի՞նչ եք մտածել իմ մասին։ Ես չեմ ուզում ձեր զոհաբերությունը, Դունեչկա, չեմ ուզում, մայրիկ։ Այդ չի լինի, քանի ես կենդանի եմ։ Չի լինի, չի՛ լինի, չեմ ընդունում»։

Նա հանկարծ ուշքի եկավ ու կանգ առավ։

— Չի՞ լինի։ Իսկ դու ի՞նչ կանես, որպեսզի այդ չլինի։ Կարգելե՞ս։ Իսկ ի՞նչ իրավունք ունես։ Քո հերթին ի՞նչ կարող ես նրանց խոստանալ, որ այդպիսի իրավունք ունենաս։ Ամբողջ բախտդ, ամբողջ ապագադ նրանց կնվիրես, երբ ''ավարտես դասընթացը և պաշտո՞ն գտնես''։ Մենք այդ լսել ենք, բայց արդյո՞ք այդպես կլինի։ Իսկ հիմա՞։ Չէ՞ որ այստեղ հարկավոր է հենց հիմա որևէ բան անել, դու այդ հասկանո՞ւմ ես։ Իսկ դու հիմա ի՞նչ ես անում։ Հենց նրանց ես պլոկում։ Չէ՞ որ նրանք փողը ճարում են հարյուր ռուբլիանոց թոշակի և պարոնայք Սվիդրիգայլովների գրավականի հաշվին։ Սվիդրիգայլովներից, Աֆանասի Իվանովիչ Վախրուշինից ինչո՞վ ես նրանց պաշտպանելու, ապագա միլիոնատեր, նրանց բախտը տնօրինող Զևս։ Տասը տարուց հետո՞։ Բայց ախր տասը տարում մայրդ կկուրանա գլխաշորեր գործելուց, թերևս նաև արցունքներից. կհյուծվի պասից, իսկ քո՞ւյրդ։ Հապա մտածիր, թե քրոջդ ինչ կարող է պատահել տասը տարուց հետո կամ այս տասը տարում։ Կռահեցի՞ր»։

Այսպես նա իրեն տանջում, գրգռում էր այդ հարցերով, նույնիսկ ինչ֊որ հաճույքով։ Սակայն այդ բոլոր հարցերը ոչ թե հանկարծակի, նոր էին, այլ հին, վաղուցվա, ցավոտ։ Դրանք արդեն վաղուց սկսել էին տանջել նրան ու հոշոտել էին իր սիրտը։ Վաղուց ի վեր նրա մեջ սկզբնավորվել էր հիմիկվա այդ ամբողջ թախիծը, աճել, կուտակվել էր ու վերջին ժամանակներում հասունացել ու կենտրոնացել՝ ընդունելով զարհուրելի, վայրի ու ֆանտաստիկ հարցի ձև, որը խոշտանգել էր նրա սիրտն ու միտքը, ու լուծում էր պահանջում։ Իսկ այժմ մոր նամակը հանկարծ կայծակի պես խփեց նրան։ Պարզ է, որ հիմա հարկավոր էր ոչ թե թախծել, ոչ թե պասսիվորեն տանջվել և միայն դատողություններ անել հարցերի անլուծելիության մասին, այլ անպայման որևէ բան անել, այն էլ հենց այժմ, որքան կարելի է շուտ։ Ինչ կերպ էլ լինի, պետք է որոշել գեթ որևէ բան անել, կամ...

«Կամ բոլորովին հրաժարվել կյանքից,— հանկարծ մոլեգնաբար ճչաց նա,— առմիշտ հնազանդվել բախտին, ինչպես որ այն կա, ու ամեն ինչ խեղդել իմ մեջ՝ հրաժարվելով գործելու, ապրելու և սիրելու ամեն մի իրավունքից»։

«Հասկանո՞ւմ եք դուք արդյոք, հասկանո՞ւմ եք, հարգելի պարոն, թե ինչ է նշանակում, երբ այլևս գնալու տեղ չի չինում»,— հանկարծ հիշեց նա Մարմելադովի երեկվա հարցը. «որովհետև հարկավոր է, որ ամեն մարդ կարողանա գեթ մի որևէ տեղ գնալ»...

Հանկարծ նա ցնցվեց, մի միտք, որ նույնպես երեկվանն էր, անցավ նրա գլխով։ Բայց նա ցնցվեց ոչ այն պատճառով, որ անցավ այդ միտքը։ Նա հո գիտեր, նա ''նախազգում'' էր, որ դա անպայման «կանցնի», և արդեն սպասում էր դրան, ասենք, այդ միտքը ամենևին էլ երեկվանը չէր։ Բայց տարբերությունն այն էր, որ մի ամիս առաջ և դեռ երեկ այն միայն երազանք էր, իսկ հիմա... հիմա հանկարծ հայտնվեց ոչ թե իբրև երազանք, այլ մի ինչ֊որ նոր, ահարկու և իրեն բոլորովին անծանոթ ձևով, և նա հանկարծ ինքը այդ գիտակցեց... Նրա արյունը խփեց գլխին, ու աչքերը մթնեցին։

Նա հապճեպ նայեց շուրջը, նա ինչ-որ բան էր որոնում։ Ուզում էր նստել, ու նստարան էր փնտրում, այդ պահին նա անցնում էր Կ... բուլվարով։ Առջևից, հարյուր քայլ հեռավորությունից, նստարան էր երևում։ Նա որքան կարելի է արագ գնաց, բայց ճանապարհին նրան պատահեց մի փոքրիկ արկած, որը մի քանի րոպեով գրավեց նրա ամբողջ ուշադրությունը։

Նայելով նստարանին, նա իր առջևում քսան քայլ հեռավորությամբ գնացող մի կին նկատեց, նա սկզբում ոչ մի ուշադրություն չդարձրեց այդ կնոջ վրա, ինչպես և մինչ այդ իր առջևում երևացող բոլոր առարկաների վրա։ Արդեն շատ անգամ էր պատահել, որ նա, օրինակ, գնացել էր տուն և բոլորովին չէր հիշել իր անցած ճանապարհը, ու արդեն սովորել էր այդպես քայլել։ Բայց առջևից գնացող կնոջ մեջ տարօրինակ և առաջին հայացքից աչքի ընկնող մի այնպիսի բան կար, որ երիտասարդը հետզհետե իր ուշադրությունը գամեց նրա վրա՝ սկզբում դժկամորեն և ասես սրտնեղելով, իսկ հետո ավելի ու ավելի ամուր։ Նա հանկարծ ուզեց հասկանալ, թե այդ կնոջ մեջ հատկապես ի՞նչն է տարօրինակ. նախ՝ այդ կինը, որ երևի օրիորդ էր շատ ջահել, չնայած շոգին, առանց հովանոցի էր, առանց ձեռնոցների, հերարձակ, ու քայլելիս մի տեսակ ծիծաղելիորեն թափահարում էր ձեռքերը։ Նա հագած էր թեթև գործվածքից («լաթերից») կարված մետաքսե զգեստ, որը նույնպես մի տեսակ շատ տարօրինակ էր նստել նրա վրա, կիսով չափ կոճկված չէր, ու ետևից, մեջքի վրա, յուբկան կապելու տեղում պատռված էր. մի ամբողջ ծվեն կախ էր ընկել ու երերվում էր։ Մերկ պարանոցը ծածկված էր փոքրիկ գլխաշորով, որը ծռվել ու կողքի էր ընկել։ Իբրև այդ ամենի լրացում, աղջիկը քայլում էր անհաստատ, սայթաքելով ու նույնիսկ ճոճվելով չորս կողմը։ Այս հանդիպումը, վերջապես, գրավեց Ռասկոլնիկովի ամբողջ ուշադրությունը, նա աղջկան մոտեցավ հենց նստարանի կողքին, իսկ աղջիկը, հասնելով նստարանին, այնպես էլ ընկավ դրա ծայրին, գլուխը դրեց թիկնակին ու փակեց աչքերը․ ըստ երևույթին չափազանց հոգնած էր։ Ուշադրությամբ նայելով նրան, Ռասկոլնիկովը իսկույն գլխի ընկավ, որ նա բոլորովին հարբած էր։ Տարօրինակ և օտարոտի էր այդ երևույթը։ Ռասկոլնիկովը նույնիսկ մտածեց, թե հո չի՞ սխալվում։ Նրա առջևումն էր բոլորովին ջահել, մոտ տասնվեց, գուցե և նույնիսկ միայն տասնհինգ տարեկան, փոքրիկ, շեկլիկ ու գեղեցիկ մի աղջիկ, որի դեմքը թունդ շիկնած էր ու կարծես մի փոքր ուռած։ Նա կարծես իսպառ անտարբեր էր դեպի իր շրջապատը. մի ոտքը գցել էր մյուսին և ավելի շատ պարզել, քան հարկավոր էր, ու ըստ բոլոր նշանների, համարյա բոլորովին չէր գիտակցում, որ ինքը գտնվում է փողոցում։

Ռասկոլնիկովը չէր նստում ու չէր ուզում հեռանալ, այլ տարակուսանքով կանգնել էր նրա առաջ։ Այդ բուլվարը միշտ էլ դատարկ է լինում, իսկ հիմա, ժամը երկուսին, այդպիսի շոգին այնտեղ համարյա ոչ ոք չկար։ Եվ սակայն մի կողմում, տասնհինգ քայլ հեռավորությամբ, բուլվարի ծայրում կանգ առավ մի պարոն, որը ըստ երևույթին շատ էր ուզում նույնպես մոտենալ աղջկան՝ ինչ֊որ նպատակներով։ Նա էլ հավանորեն աղջկան տեսել էր հեռվից ու հասել նրա ետևից, բայց Ռասկոլնիկովը խանգարեց նրան։ Պարոնը ցասկոտ հայացքներ էր նետում Ռասկոլնիկովի վրա, սակայն աշխատելով, որ վերջինս դրանք չնկատի, ու անհամբերությամբ սպասում էր իր հերթին, մինչև որ հեռանար նրան վրդովմունք պատճառող ցնցոտիավորը։ Բանը հասկանալի էր։ Այդ պարոնը մոտ երեսուն տարեկան էր, ամրակազմ, չաղ, կարմրաթուշ, վարդագույն շրթունքներով ու փոքրիկ բեղերով, և խիստ պճնամոլությամբ էր հագնված։ Ռասկոլնիկովը սարսափելի զայրացավ, նա հանկարծ ուզեց մի կերպ վիրավորել այդ ճարպակալած ֆրանտին։ Նա մի րոպեով թողեց աղջկան ու մոտեցավ պարոնին։

— Էյ, Սվիդրիգայլով, այստեղ ձեր ուզածն ի՞նչ է,— գոչեց նա, սեղմեց բռունցքները ու քմծիծաղ տվեց բարկությունից փրփրած իր շրթունքներով։

― Այդ ի՞նչ է նշանակում,— խստորեն հարցրեց պարոնը՝ գոռոզաբար զարմացած և կիտելով հոնքերը։

— Հեռացեք, այ թե ինչ։

— Ինչպե՛ս ես համարձակվում, սրիկա...

Եվ նա թափ առավ ձեռքին եղած փոկամտրակով։ Ռասկոլնիկովը բռունցքներով նետվեց նրա վրա, նույնիսկ հաշվի չառնելով, որ այդ ամրակազմ պարոնը կարող էր նրա պես երկուսին էլ գետնին գլորել։ Բայց այդ րոպեին ինչ֊որ մեկը ետևից բռնեց նրան, մի քաղաքապահ կանգնեց երկուսի միջև։

— Բավական է, պարոններ, մի՛ բարեհաճեք կռվել հասարակական վայրերում։ Դուք ի՞նչ եք ուզում, ո՞վ եք,― խիստ տոնով դիմեց նա Ռասկոլնիկովին՝ դիտելով նրա ցնցոտիները։

Ռասկոլնիկովը ուշադրությամբ նայեք նրան։ Քաղաքապահը զինվորի քաջակորով դեմք ուներ, բեղերը և այտամորուքը ճերմակած էին, նայվածքը՝ խելացի։

— Հենց դուք եք ինձ հարկավոր,— գոչեց Ռասկոլնիկովը՝ բռնելով նրա ձեռքերից։— Ես նախկին ուսանող եմ, Ռասկոլնիկով... Սա դուք էլ կարող եք իմանալ,— դիմեց նա պարոնին և ապա դարձյալ քաղաքապահին,— գնանք, ես ձեզ մի բան ցույց կտամ...

Ու բռնելով քաղաքապահի թևը, նրան տարավ դեպի նստարանը։

— Ահա, տեսեք, բոլորովին հարբած է, քիչ առաջ գալիս էր բուլվարով, ով գիտե թե ով է, բայց չի երևում, որ ընկած կանանցից լինի։ Ավելի ճիշտ, որևէ տեղ խմեցրել են ու խաբել... առաջին անգամ... հասկանո՞ւմ եք, հետո էլ փողոց են գցել։ Նայեցեք, թե ինչպես է պատառոտվել զգեստը, նայեքեք թե ինչպես է այն հագել, սակայն ոչ թե ինքն է հագել, այլ նրան հագցրել են, այն էլ տղամարդու անվարժ ձեռքերն են հագցրել։ Այդպես է երևում։ Իսկ հիմա նայեցեք այս կողմը, այս ֆրանտը, որի հետ ես այժմ կռվել էի ուզում, ինձ անծանոթ է, առաջին անգամն եմ նրան տեսնում, նա աչք է դրել այս հարբած, ուշքը կորցրած աղջկա վրա և հիմա շատ է ուզում մոտենալ ու իր ճանկը գցել սրան, տանել որևէ տեղ, քանի որ աղջիկը այդպիսի վիճակում է... Բանը անշուշտ այդպես է, հավատացեք, որ ես չեմ սխալվում։ Ես ինքս տեսա, թե նա ինչպես էր նայում ու հետամտում աղջկան, միայն թե ես խանգարեցի նրան, ու այժմ նա սպասում է, որ ես հեռանամ։ Հրեն, նա քիչ հեռացավ, կանգնեց ու իբր թե պապիրոս է փաթաթում..․ ի՞նչ անենք, որ աղջիկը նրա ձեռքը չընկնի ու նրան տուն ուղարկենք, դե մտածեցեք։

Քաղաքապահը վայրկենապես ամեն ինչ հասկացավ ու կռահեց։ Հաստ պարոնի դիտավորությունը, իհարկե, հասկանալի էր, մնում էր մտածել աղջկա մասին։ Պաշտոնյան կռացավ դեպի աղջիկը, մոտիկից զննելու համար, ու նրա դիմագծերը անկեղծ կարեկցություն արտահայտեցին։

— Ախ, որքան ցավալի է,— գլուխն օրորելով ասաց նա,— դեռ բոլորովին երեխա է։ Խաբել են, այդ ճիշտ է։ Լսեցեք, օրիոր՛դ, որտե՞ղ եք բարեհաճում ապրել,— դիմեց նա աղջկան։ Վերջինս բացեց հոգնած ու պղտորված աչքերը, բութ նայեց հարցնողին ու ձեռքի շարժմամբ հրաժարվեց պատասխանելուց։

— Լսեցեք,— ասաց Ռասկոլնիկովը քաղաքապահին,― ահա (նա խառնշտորեց գրպանը ու հանեց քսան կոպեկ․ այդ էլ գտնվեց), ահա կառք վերցրեք ու սրան տարեք իր հասցեով։ Հարկավոր է միայն, որ մենք իմանանք հասցեն։

— Օրիորդ, այ օրիորդ,— ասաց քաղաքապահը՝ ընդունելով փողը,— ես հիմա կառք կվերցնեմ ու ինքս կտանեմ ձեզ։ Ո՞ւր տանեմ, հը՞։ Որտե՞ղ եք բարեհաճում բնակվել։

— Հեռացիր... ձեռք չեն քաշում էլի․․․— փնթփնթաց աղջիկը ու դարձյալ ձեռքի շարժումով հրաժարվեց պատասխանից։

— Ախ, ախ, լավ չէ, ախր ամոթ է, օրիորդ, ինչպիսի՜ ամոթ։― Քաղաքապահը դարձյալ օրորեց գլուխը՝ աղջկան ամաչեցնելով, արտահայտելով իր ափսոսանքն ու զայրույթը։— Այ քեզ բան,— դիմեց նա Ռասկոլնիկովին ու դարձյալ հարևանցիորեն ոտքից գլուխ նայեց նրան։ Նա էլ տարօրինակ էր թվում քաղաքապահին, այդպիսի ցնցոտիներով է, բայց փող է տալիս։

— Դուք սրան որտե՞ղ գտաք,— հարցրեց նա Ռասկոլնիկովին։

— Ասում եմ ձեզ՝ հենց այստեղ, բուլվարում. քայլում էր իմ առջևից, օրորվում։ Հենց որ հասավ այստեղ, ընկավ նստարանին։

— Ախ, ինչպիսի՜ խայտառակություն է հիմա սկսվել աշխարհում, պարոն։ Դեռ այդքան փոքր է, բայց արդեն հարբած է։ Խաբել են, այդպես է որ կա։ Տես, է՛, շորն էլ պատռված է... Ախ, ինչպի՜սի անառակություն է հիմա սկսվել... Գուցե թե աղքատ ազնվականներից լինի... Հիմա շատ են այդպիսիները։ Տեսքով ինչքա՜ն քնքուշ է, ոնց որ թե օրիորդ լինի,— ու քաղաքապահը դարձյալ կռացավ դեպի աղջիկը։

Գուցե նա էլ ուներ այդպիսի դստրիկներ, «ոնց որ թե քնքուշ օրիորդներ»՝ բարեկիրթների շարժուձևերով ու մոդայի ետևից ընկնելու ամեն տեսակ սովորություններով։

— Գլխավորն այն է, որ աղջիկը չընկնի այդ սրիկայի ձեռքը,— ասաց Ռասկոլնիկովը,— ախր ինչո՞ւ սրանից ձեռք չի քաշում։ Պարզ երևում է, թե ինչ է ուզում։ Տես, է՛, սրիկան չի էլ հեռանում։

Ռասկոլնիկովը բարձր էր խոսում և ուղղակի ձեռքով ցույց էր տալիս պարոնին։ Սա լսեց և ուզում էր դարձյալ բարկանալ, բայց միտքը փոխեց ու սահմանափակվեց լոկ արհամարհական հայացքով։ Այնուհետև դանդաղորեն էլի տասը քայլ հեռացավ ու դարձյալ կանգ առավ։

— Կարելի է թույլ չտալ, որ ընկնի նրա ձեռքը,— մտազբաղ պատասխանեց ենթասպան (քաղաքապահը)։— Միայն թե աղջիկը ասեր, թե իրեն ուր պետք է տանել, թե չէ... Օրիորդ, ա՛յ օրիորդ,— քաղաքապահը էլի կռացավ։

Աղջիկը հանկարծ բոլորովին բացեց աչքերը, ուշադրությամբ նայեց նրանց, կարծես թե ինչ֊որ բան հասկացավ, նստարանից վեր կացավ ու քայլեց դեպի այն կողմը, որտեղից եկել էր։ — Թյու, անամոթներ, ձեռք չեն քաշում,— ասաց նա՝ մի անգամ էլ թափ տալով ձեռքը։ Նա քայլեց արագ, առաջվա պես խիս՛տ ճոճվելով։ Ֆրանտը գնաց նրա ետևից, բայց ուրիշ ծառուղիով, աչքը չկտրելով նրանից։

― Մի անհանգստանաք, թույլ չեմ տա։— Կտրուկ ասաց երկարաբեղ քաղաքապահը ու քայլեց նրա ետևից։

— Է-է-հե՛, ինչպիսի անառակություն է հիմա սկսվել,— բարձրաձայն կրկնեց նա ու հոգոց հանեց։

Այդ րոպեին կարծես ինչ-որ մի բան խայթեց Ռասկոլնիկովին, մի ակնթարթում նրա հոգին ասես տակն ու վրա եղավ։

― Լսեք, է՛յ,— բղավեց նա բեղավորի ետևից։

Վերջինս ետ նայեց։

― Թողեք, է՛, ձեր ի՞նչ գործն է։ Թող նա զվարճանա (նա մատնացույց արեց ֆրանտին)։ Ձե՛զ ինչ։

Քաղաքապահը նայում էբ դժգոհությամբ, աչքերը չռած։ Ռասկոլնիկովը ծիծաղեց։

― Է֊է֊հե՛,― ասաց պաշտոնյան, ձեռքը թափ տվեց ու գնաց ֆրանտի ու աղջկա ետևից՝ Ռասկոլնիկովին կամ խելագարի տեղ դնելով, կամ մտածելով դրանից էլ ավելի վատ բան։

«Տարավ իմ քսան կոպեկը,— ցասկոտ փնթփնթաց Ռասկոլնիկովը՝ մնալով մենակ։— Դե թող այն պարոնից էլ վերցնի ու աղջկան թողնի նրա հետ, դրանով էլ գործը կվերջանա... էլ ինչո՞ւ ես փորձեցի օգնել աղջկան։ Ես ի՞նչ օգնող եմ։ Արդյո՞ք օգնելու իրավունք ունեմ։ Թող նրանք կենդանի կուլ տան միմյանց, ի՞նձ ինչ։ Եվ ինչպե՞ս համարձակվեցի տալ այդ քսան կոպեկը։ Մի՞թե դրանք իմն էին»։

Չնայած այդ տարօրինակ խոսքերին, նրա հոգեվիճակը խիստ ծանրացավ։ Նա նստեց նույն նստարանին։ Նրա մտքերը ցրված էին... Եվ առհասարակ այդ րոպեին նրա համար ծանր էր մտածել որևէ բանի մասին։ Նա կուզենար բոլորովին ընկնել մոռացության մեջ, ամեն ինչ մոռանալ, հետո արթնանալ ու ամեն ինչ նորից սկսել...

— Խեղճ աղջիկ,— ասաց նա՝ նայելով նստարանի ծայրին, ուր նստած էր եղել աղջիկը...— Ուշքի կգա, լաց կլինի, հետո էլ մայրը կիմանա... Սկզբում կդնքսի, հետո էլ ցավագին ու խայտառակ կերպով կթակի, թերևս կվռնդի... Իսկ եթե չվռնդի էլ, այնուամենայնիվ Դարյա Ֆրանցովնաները հոտը կառնեն, ու աղջիկս կսկսի դես-դեն ընկնել... Հետո իսկույն կգնա հիվանդանոց (ու միշտ էլ այդ են անում նրանք, որոնք ապրում են շատ պատվազգաց մայրերի մոտ և նրանցից ծածուկ անվայել բանով են զբաղվում), հետո էլ․․․ հետո էլ դարձյալ հիվանդանոց... գինի... օղետներ... ու էլի հիվանդանոց... երկու֊երեք տարուց հետո՝ խեղանդամ, և դա ընդամենը տասնիննը կամ տասնութ տարեկան հասակում... Մի՞թե ես այդպիսիներին չեմ տեսել։ Իսկ ինչո՞ւ էին նրանք այդ վիճակին հասնում․ դե հասնում էին, էլի... Թյու։ Էհ, թող այդպես լինի։ Ասում են՝ այդպես էլ պետք է։ Ասում են՝ ամեն տարի այդպիսի տոկոս պետք է գնա... ինչ-որ տեղ... գրողի ծոցը, երևի նրա համար, որպեսզի մյուսները զգաստանան ու նրանց խանգարող չլինի։ Տոկո՛ս։ Հիրավի, լավ խոսքեր էին դրանք, այնպե՜ս հանգստացուցիչ են, գիտական։ Ասված է՝ տոկոս, ուրեմն չպետք է անհանգստանալ։ Եթե այլ խոսք ասվեր, ապա թերևս անհանգստություն առաջանար։ Իսկ ի՞նչ կլինի, եթե Դունեչկան որևէ կերպ այդ տոկոսի մեջ ընկնի... Մեկ կամ մյուս տոկոսի մեշ․․․

«Իսկ ես ո՞ւր եմ գնում,— հանկարծ մտածեց նա։ — Տարօրինակ է։ Ախր ես ինչ֊որ բանի համար էի գնում։ Հենց որ նամակը կարդացի, ճանապարհ ընկա... Գնում էի Վասիլևսկի կղզին, Ռազումիխինի մոտ, ահա թե ուր, հիմա... հիշում եմ։ Սակայն ինչի՞ համար։ Ի՞նչ կերպ գլխումս ծագեց հենց այժմ Ռազումիխինի մոտ գնալու միտքը։ Սա ուշագրավ է»։

Նա զարմանում էր իր վրա։ Ռազումիխինը նրա առաջվա համալսարանական ընկերներից մեկն էր։ Ուշագրավ է, որ Ռասկոլնիկովը գտնվելով համալսարանում, գրեթե ընկերներ չուներ, խորշում էր բոլորից, ոչ ոքի մոտ չէր գնում և ուրիշներին դժվարությամբ էր իր մոտ ընդունում։ Ասենք, շուտով բոլորն էլ նրանից երես դարձրին։ Նա ոչ մի բանի չէր մասնակցում՝ ո՛չ ժողովներին, ո՛չ խոսակցություններին, ո՛չ զվարճություններին։ Պարապում էր ուժեղ թափով, իրեն չխնայելով, ու դրա համար հարգում էին նրան, բայց ոչ ոք չէր սիրում։ Նա շատ աղքատ էր ու մի տեսակ ամբարտավանորեն հպարտ և անզրուցասեր. կարծես իր մեջ ինչ-որ բան էր թաքցնում։ Նրա ընկերներից ոմանց թվում էր, որ նա իրենց բոլորի վրա նայում է բարձրից, ինչպես երեխաների վրա, կարծես թե բոլորից առաջ է անցել թե՛ զարգացմամբ, թե՛ գիտելիքներով և համոզմունքներով, ու նրանց համոզմունքները և ձգտումները ինչ-որ ստորին բան է համարում։

Իսկ Ռազումիխինի հետ նա չգիտես ինչու մտերմացավ, այսինքն՝ ոչ թե մտերմացավ, այլ նրա հետ ավելի զրուցասեր ու սրտաբաց էր։ Ասենք, չէր էլ կարելի Ռազումիխինի հետ այլ հարաբերությունների մեջ լինել։ Նա արտասովոր ուրախ ու զրուցասեր երիտասարդ էր, պարզամտության չափ բարի։ Սակայն այդ պարզամտության տակ թե՛ մտքի խորություն և թե՛ արժանապատվություն էր թաքնված։ Նրա լավագույն ընկերները այդ հասկանում էին, բոլորը սիրում էին նրան։ Նա բավական խելացի էր, թեև իսկապես երբեմն պարզամիտ։ Նրա արտաքինը ուշագրավ էր․ նա բարձրահասակ էր, նիհար, միշտ վատ սափրված, սևավարս։ Երբեմն նա անկարգություն էր անում և ուժեղի համբավ ուներ։ Մի ոստիկանի նա գիշերով, մարդկանց խմբի մեջ, մի հարվածով գետին գլորեց։ Նա կարող էր անվերջ խմել, բայց և կարող էր բոլորովին չխմել։ Երբեմն նույնիսկ անթույլատրելի չարաճճիություններ էր անում, բայց և կարող էր ամենևին էլ չարաճճիություն չանել։ Ռազումիխինը աչքի էր ընկնում և նրանով, որ ոչ մի անհաջողություն նրան երբեք չէր շփոթեցնում և ոչ մի վատ հանգամանք կարծես թե չէր կարող նրան ճնշել։ Նա կարող էր բնակվել թեկուզ կտուրի վրա, դժոխային քաղց ու արտասովոր ցուրտ տանել։ Նա շատ աղքատ էր և ուղղակի միայն ինքն էր իրեն պահում, ինչ-որ աշխատանքներով փող ճարում։ Նա գիտեր բազմաթիվ աղբյուրներ, որտեղից կարող էր օգուտ քաղել, իհարկե, վաստակելու միջոցով։ Մի անգամ նա ամբողջ ձմեռը չէր տաքացնում իր սենյակը և պնդում էր, թե այդ նույնիսկ ավելի հաճելի է, որովհետև ցուրտ սենյակում կարելի է ավելի լավ քնել։ Այդ ժամանակ նա էլ ստիպված եղավ դուրս գալ համալսարանից, բայց առժամապես, ու ամբողջ ուժով շտապում էր բարելավել իր վիճակը, որպեսզի կարողանար շարունակել ուսումը։ Արդեն չորս ամիս էր, որ Ռասկոլնիկովը նրա մոտ չէր եղել, իսկ Ռազումիխինը նույնիսկ չգիտեր նրա հասցեն։ Մի անգամ, երկու ամիս առաջ, նրանք հանդիպեցին փողոցում, բայց Ռասկոլնիկովը երեսը շուռ տվեց և նույնիսկ անցավ փողոցի մյուս կողմը, որպեսզի Ռազումիխինը իրեն չնկատեր։ Իսկ Ռազումիխինը թեպետ և նկատեց, բայց անցավ-գնաց՝ չցանկանալով անհանգստացնել ''բարեկամին''։

== V ==

«Իսկապես, դեռ վերջերս ես ուզում էի Ռազումիխինին խնդրել, որ ինձ աշխատանք տա, ինձ համար դասեր գտնի կամ որևէ մի բան...— եզրակացրեց Ռասկոլնիկովը,— բայց նա այժմ ինչո՞վ կարող է ինձ օգնել։ Ենթադրենք, թե դասեր կգտնի, ենթադրենք, թե նույնիսկ իր վերջին կոպեկներից ինձ բաժին կհանի, այնպես որ հնարավոր կլինի նույնիսկ կոշիկներ գնել և կոստյումս կարգի բերել դասերի գնալու համար... Հըմ... Լավ, իսկ հետո՞։ Կոպեկներով ես ի՞նչ կարող եմ անել։ Մի՞թե հիմա ինձ այդ է հարկավոր։ Հիրավի, ծիծաղելի է, որ ես Ռազումիխինի մոտ եմ գնում...»։

Այն հարցը, թե նա այժմ ինչու է գնում Ռազումիխինի մոտ, նրան ավելի շատ էր անհանգստացնում, քան նույնիսկ հենց իրեն էր թվում, նա տագնապալից վիճակում իր համար չարագուշակ ինչ-որ իմաստ էր փնտրում կարծես թե ամենասովորական այդ արարքում։

— Հըմ, մի՞թե ես ուզում էի ամբողջ գործը կարգավորել միայն Ռազումիխինի շնորհիվ ու ամեն ինչից ելք էի գտնելու Ռազումիխինի օգնությամբ,— զարմանքով հարցնում էր նա իրեն։

Նա մտածում էր ու շփում ճակատը, ու տարօրինակ բան― խիստ երկար խորհրդածությունից հետո մի տեսակ անսպասելիորեն, հանկարծակի և գրեթե ինքնաբերաբար նրա գլխում չափազանց օտարոտի մի միտք ծագեց։

«Հա... Ռազումիխինի մոտ, իհարկե, կգնամ,— հանկարծ բոլորովին հանգիստ ու կարծես թե վերջնական որոշման իմաստով ասաց նա,— կգնամ, բայց ոչ հիմա... Ես նրա մոտ կգնամ... ''այդ բանից'' հետո, մյուս օրը, երբ արդեն ''դա'' վերջացած կլինի ու երբ ամեն ինչ նոր կարգով կգնա․․․»։

Ու հանկարծ նա ուշքի եկավ։

«''Այդ բանից հետո՞'',— ճչաց նա՝ վեր թռչելով նստարանից,— բայց մի՞թե ''դա'' կլինի, մի՞թե իսկապես կլինի»։

Նա թողեց նստարանը ու գնաց, համարյա վազեց, նա ուզում էր շուռ գալ դեպի տուն, սակայն տուն գնալը հանկարծ նրան խիստ զզվելի թվաց, ահա արդեն երկու ամսից ավելի էր, որ նա ''այդ բանի'' մասին մտածում էր հենց այնտեղ, իր անկյունում, հենց այդ զարհուրելի պահարանում, և նա գնաց անորոշ ուղղությամբ։

Նրա ջղային դողը ինչ֊որ տենդային դողի վերածվեց. նա նույնիսկ սարսուռ զգաց. օրը շոգ էր, իսկ նա մրսում էր։ Ասես ջանք թափելով, համարյա անգիտակցորեն, ինչ-որ ներքին անհրաժեշտությամբ սկսեց դիտել հանդիպող բոլոր առարկաները, կարծես թե եռանդով զվարճություն էր փնտրում, բայց դա նրան լավ չէր հաջողվում, և նա ամեն րոպե մտածմունքի մեջ էր ընկնում։ Իսկ երբ դարձյալ ցնցվելով բարձրացնում էր գլուխը և նայում շուրջը, իսկույն մոռանում էր, թե այդ պահին ինչի մասին էր մտածում, նույնիսկ մոռանում էր, թե ինչ տեղերից էր անցնում։ Այս կերպ նա անցավ ամբողջ Վասիլևսկի կղզին, հասավ Մալայա Նևա, անցավ կամուրջը ու շուռ եկավ դեպի Կղզիները։ Դալարիքն ու թարմությունը սկզբում դուր եկան նրա աչքերին, որոնք ընտելացած էին քաղաքի փոշուն, կրին ու ահագին, նեղող ու ճնշող տներին։ Այստեղ չկային ոչ տոթ, ոչ գարշահոտություն, ոչ էլ օղետներ։ Բայց շուտով այդ նոր, հաճելի զգացումներն էլ հիվանդագին ու ջղայնացոլցիչ զգացումների վերածվեցին։ Նա երբեմն կանգ էր առնում դալարիքով գեղազարդված որևէ ամառանոցի առաջ, նայում էր ցանկապատից ներս, հեռվում, պատշգամբներում տեսնում էր զուգված կանանց ու այգում վազվզող երեխաներին։ Նրան առանձնապես գրավում էին ծաղիկները, նա դրանց ավելի երկար էր նայում։ Նրան հանդիպում էին նաև շքեղ կառքեր, ձի նստած տղամարդիկ և կանայք. Ռասկոլնիկովը հետաքրքրությամբ նայում էր նրանց ետևից ու բոլորին մոռանում ավելի շուտ, քան նրանք կչքանային հեռվում։ Մի անգամ նա կանգ առավ ու հաշվեց իր փողերը․ կար մոտ երեսուն կոպեկ. «Քսանը քաղաքապահին, երեքը Նաստասյային, նամակի համար, ուրեմն նախորդ օրը Մարմելադովներին քառասունյոթ թե հիսուն կոպեկ էի տվել»,— չգիտես ինչու մտքում հաշվեց նա, բայց շուտով նույնիսկ մոռացավ, թե ինչի համար էր փողը գրպանից հանել։ Նա այդ հիշեց՝ անցնելով ուտելիք վաճառող, ճաշարանի նմանվող մի ձեռնարկության կողքից, ու զգաց, որ ուտել է ուզում։ Մտնելով ճաշարան, նա մի ըմպանակ օղի խմեց և ինչ-որ խորիզով կարկանդակ կերավ։ Ուտելը վերջացրեց դարձյալ ճանապարհին։ Նա շատ վաղուց օղի չէր խմել, և դա վայրկենապես ազդեց, թեև նա ընդամենը մի ըմպանակ էր խմել, նրա ոտքերը հանկարծ ծանրացան, և նա սկսեց քնելու ուժեղ ցանկություն զգալ։ Նա գնաց դեպի տուն, բայց հասնելով Պետրովյան կղզին, կանգ առավ բոլորովին ուժասպառ վիճակում, շեղվեց ճանապարհից, մտավ թփերի մեջ, ընկավ խոտի վրա և հենց նույն րոպեին քնեց։

Հիվանդագին վիճակում երազները հաճախ աչքի էն ընկնում արտասովոր ցայտունությամբ, պայծառությամբ, ու խիստ նմանվում են իրականության։ Երբեմն հրեշավոր պատկեր է հյուսվում, բայց իրադրությունը և ամբողջ պատկերացման ողջ պրոցեսը լինում են այնքան հավանական և այնպիսի նրբին, անսպասելի, պատկերի ողջ լիակատարությանը գեղարվեստորեն համապատասխանող մանրամասնություններով, որ նույն երազատեսը արթուն ժամանակ դրանք չի էլ կարող հորինել, թեկուզ լինի այնպիսի արվեստագետ, ինչպես Պուշկինը կամ Տուրգենևը։ Այդպիսի երազները, հիվանդագին երազները, միշտ էլ երկար են հիշվում և մեծ ազդեցություն են թողնում մարդու քայքայված ու արդեն գրգռված օրգանիզմի վրա։

Ռասկոլնիկովը սարսափելի երազ տեսավ։ Նրան պատկերացավ իր մանկությունը հայրենի փոքրիկ քաղաքում։ Նա յոթ տարեկան է և մի տոն օր, իրիկնադեմին հոր հետ զբոսնում է քաղաքի շրջակայքում։ Օրը մռայլ է, տոթակեզ, տեղանքը ճիշտ այնպես է, ինչպես որ մնացել է նրա հիշողության մեջ. նույնիսկ նրա հիշողության մեջ այն շատ ավելի աղոտ է, քան այժմ պատկերանում էր երազում։ Փոքրիկ քաղաքը բոլորովին պարզ է երևում, շուրջը ոչ մի ծառ չկա. հեռու-հեռվում, հենց երկնքի ծայրում սևին է տալիս փոքրիկ անտառը։ Քաղաքի վերջին բանջարանոցից մի քանի քայլ հեռավորությամբ կա մի օղետուն, մեծ օղետուն, որը նրա վրա միշտ էլ բոլորովին անհաճելի տպավորություն էր թողնում և նույնիսկ վախ պատճառում, երբ նա հոր հետ ղբոսնելիս անցնում էր դրա կողքից։ Այնտեղ միշտ մարդկանց բազմություն էր լինում, նրանք բղավում էին, քրքջում, հայհոյում, այլանդակ ու խռպաձայն երգում և հաճախ տուրուդմբոց սարքում։ Օղետան շուրջը միշտ հարբած ու սարսափելի կերպարանքներ էին թվում... Հանդիպելով նրանց, ինքը պինդ փարվում էր հորը և ամբողջ մարմնով դողում։ Օղետան կողքից ձգվում էր ճանապարհը, միչգյուղյա ճանապարհը, որը միշտ փոշոտ էր, և այդ փոշին միշտ սև էր լինում։ Հեռվում ոլորապտույտ ձգվում է դա, ու երեք հարյուր քայլ հեռավորությամբ անցնում քաղաքի գերեզմանոցի աջ կողմից։ Գերեզմանոցի մեջտեղում կա կանաչ գմբեթով քարաշեն եկեղեցի։ Տարեկան երկու անգամ նա հոր ու մոր հետ գնում էր այնտեղ, պատարագին ներկա գտնվելու, երբ կատարվում էր տատի հոգեհանգիստը։ Տատը արդեն վաղուց մեռել էր, և ինքը նրան երբեք չէր տեսել։ Նրանք միշտ իրենց հետ վերցնում էին սպիտակ սկուտեղի մեջ լցրած, անձեռոցիկով ծածկված կուտյա։ Դա պատրաստվում էր բրնձից, շաքարից ու չամչից, որը խաչաձև լցվում էր բրնձի վրա։ Նա սիրում էր այդ եկեղեցին և դրա հինավուրց սրբապատկերները, որոնք մեծ մասամբ առանց մետաղե դրվագների էին, սիրում էր դողդոջուն գլխով ու ծեր քահանային։ Տատի գերեզմանի կողքին, որի վրա սալաքար էր դրված, գտնվում էր նաև իր եղբոր փոքրիկ գերեզմանը։ Եղբայրը մեռել էր վեց ամսական հասակում, ինքը նրան նույնպես բոլորովին չէր ճանաչում և չէր կարող հիշել, բայց նրան ասել էին, որ փոքրիկ եղբայր է ունեցել, և նա ամեն անգամ, երբ այցելում էր գերեզմանոց, բարեպաշտությամբ և պատկառանքով խաչակնքում էր փոքրիկ գերեզմանի վրա, կռանում էր ու համբուրում այն։ Եվ ահա նա երազում տեսնում է, որ ինքը հոր հետ գնում է դեպի գերեզմանոցը տանող ճանապարհով և անցնում օղետան կողքից, բռնել է հոր ձեռքից և վախով նայում է օղետանը։ Առանձնահատուկ մի հանգամանք գրավում է նրա ուշադրությունը։ Այս անգամ այնտեղ կարծես թե զբոսանք է, հավաքվել են զուգված քաղքենուհիներ, ուրիշ կանայք, դրանց ամուսինները և ամեն տեսակ խուժան։ Բոլորը հարբած են, բոլորը երգեր են երգում, իսկ օղետան մուտքի առջև կանգնած է մի սայլ, տարօրինակ սայլ։ Դա մեկն է այն մեծ սայլերից, որոնց լծում են բեռնատար մեծ ձիեր և որոնցով ապրանքներ ու գինու տակառներ են փոխադրում։ Նա միշտ սիրում էր նայել այդ ահագին, երկարաբաշ, հաստաոտք բեռնատար նժույգներին, որոնք գնում են չափածո քայլվածքով, հանգիստ ու տանում մի որևէ ամբողջ լեռ, ամենևին էլ չեն տքնում, կարծես թե սայլաբեռով իրենց ավելի լավ են զգում, քան առանց սայլաբեռի։ Բայց այժմ, տարօրինակ բան, այդպիսի մեծ սայլին լծված էր գյուղացիական մի փոքրիկ, լղար, շեկ յաբու, մեկը այն յաբուներից, որոնք երբեմն մեծ դժվարությամբ են քաշում փայտեղենի կամ խոտի որևէ բարձր սայլաբեռ, մանավանդ երբ սայլը խրվում է ցեխի կամ աղուրների մեջ, ու մուժիկները մտրակներով միշտ ցավագին, խիստ ցավագին խփում են նրանց, երբեմն նույնիսկ հենց մռութներին ու աչքերին, իսկ ինքը այնպե՜ս ցավելով, այնպե՜ս ցավելով է այդ գիտում, որ քիչ է մնում լաց լինի, իսկ մայրիկը միշտ էլ նրան հեռացնում է պատուհանից։ Նա այդ հաճախ էր տեսել։ Եվ ահա հանկարծ մեծ աղմուկ է բարձրանում, օղետնից ճչոցներով, երգելով, բալալայկաներով դուրս են գալիս թունդ հարբած, հաղթանդամ մուժիկներ կարմիր ու կապույտ վերնաշապիկներով, կապաները ուսներին գցած։ «Նստեք սայլին, բոլորդ նստեք, բոլորին տեղ կհասցնեմ, նստեք»,— գոռում է մեկը, որ դեռ ջահել է, հաստ պարանոցով և մսոտ, գազարի պես կարմիր դեմքով։ Բայց անմիջապես ծիծաղ ու բացականչություններ են լսվում։

— Այդ տեսակ յաբուն ո՞նց կտանի։

— Այ Միկոլկա, գլխումդ խելք կա՞, թե չէ. այդ տեսակ պստլիկ ձիուկը ահագին սայլին ես լծել։

― Բայց չէ՞ որ այդ շեկոն անպայման կլինի մի քսան տարեկան, տղերք։

― Նստեք, բոլորիդ տեղ կհասցնեմ,— դարձյալ բղավում է Միկոլկան, առաջինն է ցատկում սայլի վրա, վերցնում է երասանները ու ամբողջ հասակով կանգնում սայլի առջևի մասում։― Քիչ առաջ Մատվեյը տարավ կարմիր ձին,― բղավում է նա այնտեղից,— իսկ այս յաբուն ուղղակի հոգիս հանել է, տղերք։ Քիչ է մնում սպանեմ սրան, զուր տեղը կեր է զխտվում։ Ասում եմ նստեցեք, յորղա կտամ, յորղա, կտանի,— և նա վերցնում է մտրակը, հաճույքով պատրաստվում է ձաղկել շեկոյին։

— Դե նստեք, ինչ կա որ,— քրքջում են ամբոխի մեջ։

— Լսո՞ւմ եք, յորղա կերթա։

— Երևի տասը տարի կլինի, որ դա յորղա չի գնացել։

— Կերթա, էլի։

— Տղերք, չխնայեք, բոլորդ վերցրեք մտրակները, պատրաստվեք խփելու։

— Այո, ձաղկեք յաբուին։

Բոլորը քրքջալով ու սրախոսելով բարձրանում են Միկոլկայի սայլի վրա։ Նստեց վեց մարդ, ու էլի կարելի է նստեցնել։ Իրենց հետ վերցրին հաստ ու կարմրադեմ մի կին։ Սա կարմիր շոր է հագել, գլխին ուլունքներով գլխադիր դրել, տաք, մորթեպատ ոտնամաններով է, կաղին է չրթում ու քմծիծաղ է տալիս։ Շուրջը, ամբոխի մեջ նույնպես ծիծաղում են, և ինչպես չծիծաղեն։ Այս տեսակ քոսոտ, փոքրիկ զամբիկը ո՞նց պիտի վազի ու տանի այդքան ծանրությունը։ Սայլ նստած երկու տղա իսկույն մտրակներ են վերցնում, որ օգնեն Միկոլկային։ Լսվում է «դեհ» բացականչությունը, յաբուն ամբողջ ուժով մեկ ձիգ է տալիս, բայց ոչ միայն չի կարողանում յորղա տալ, այլև քայլերն էլ հազիվ է փոխում, մանրիկ քայլեր է անում, տնքում է ու պպզում երեք մտրակների հարվածներից, որոնք կարկուտի պես թափվում են նրա վրա։ Սայլի վրա և ամբոխի մեջ ծիծաղը կրկնապատկվում է, իսկ Միկոլկան բարկանում է և արագ հարվածներով կատաղաբար ձաղկում զամբիկին, ասես իրոք կարծում է, թե ձիուկը յորղա կգնա։

— Թողեք ես էլ նստեմ, տղերք,— ամբոխի միջից բղավում է ոգևորված մի տղա։

— Նստեցեք, բոլորդ նստեցեք, բոլորիդ էլ կտանեմ, կձաղկեմ սրան,— գոռում է Միկոլկան ու շրմփացնում, հա շրմփացնում, և կատաղությունից արդեն չգիտե, թե էլ ինչով խփի ձիուկին։

— Հայրիկ, հայրիկ,— ասում է Ռոդիոնը հորը,— հայրիկ, տես ինչ են անում, հայրիկ, ծեծում են խեղճ ձիուկին։

— Գնանք, գնանք,— ասում է հայրը,— հարբած են, գժություն են անում, հիմարնե՛ր։ Գնանք, մի նայիր,— և ուզում է տանել որդուն, բայց սա պոկվում է նրա ձեռքերից և, խելքը կորցրած, վազում է դեպի ձիուկը։ Խեղճ ձիուկը արդեն վատ վիճակում է։ Նա շնչասպառ է լինում, կանգ է առնում, դարձյալ ձիգ է տալիս, քիչ է մնում ընկնի։

— Ձաղկեք սատկացնելու չափ,— բոռում է Միկոլկան,— էլ ուրիշ բան չի մնում։ Կթակեմ, թեկուզ շունչը փչի։

— Բա դու խիղճ չունե՞ս, ինչ է, սատանի ծնունդ,— ամբոխի միջից գոռում է մի ծերունի։

— Ո՞վ է տեսել, որ այդ տեսակ փոքրիկ ձիուկը այդքան բեռ տանի,— ավելացնում է մեկ ուրիշը։

— Շնչասպառ կանես, հա֊հա՜,— բղավում է երրորդը։

— Քե՛զ ինչ, է՛, իմ ձիուկն է, ինչ ուզենամ, կանեմ։ Էլի նստեցեք, բոլորդ նստեցեք, ուզում եմ, որ անպայման յորղա գնա․․․

Հանկարծ համազարկի պես ճայթում է քրքիջը, որի մեջ կորչում են բոլոր ձայները․ զամբիկը չդիմացավ հաճախակի հարվածներին և ուժասպառ վիճակում սկսեց քացի տալ։ Նույնիսկ ծերունին էլ չհամբերեց ու քմծիծաղեց։ Եվ իրավ, այդ տեսակ քոսոտ ձիուկ է և դեռ քացի էլ է տալիս։

Ամբոխի միջից երկու տղա մեկական մտրակ են վերցնում ու վազում են ձիուկի կողքերից խփելու։ Նրանք վազում են տարբեր կողմերից։

— Շրմփացրեք դրա մռութին, աչքերին,— գոռում է Միկոլկան։

— Երգենք, տղերք,— բղավում է մեկը սայլի վրայից, ու այնտեղ գտնվողները բոլորն էլ սկսում են երգել։ Հնչում է ուրախ երգը, դմբդմբում է դափը, կրկներգի հետ սուլոց է լսվում։ Կինը կաղին է չրթում ու ծիծաղում։

... Ռոդյան վազում է ձիուկի կողքից, առաջ է անցնում, տեսնում է, թե ինչպես են խփում ձիուկի աչքերին, հենց աչքերին։ Նա լալիս է։ Սիրտը ճմլվում է, արցունքներ են հոսում։ Խարազանողներից մեկը դիպչում է նրա դեմքին, նա այդ չի զգում, նա հուսալքվում է, ճչում։ Նետվում է դեպի սպիտակամորուք, սպիտակահեր ծերունին, որը օրորում է գլուխը և դատապարտում այդ ամենը։ Մի կին բռնում Ռոդյայի ձեռքից և ուզում է տանել նրան, բայց նա պոկվում է և դարձյալ վազում դեպի ձիուկը։ Սա արդեն վերջին ճիգերն է թափում, բայց մի անգամ ևս սկսում է քացի տալ։

— Փու, սատանան տանի քեզ,— կատաղած ճչում է Միկոլկան։ Նա գցում է մտրակը, կռանում և սայլի հատակից հանում է մի երկար ու հաստ քեղի, երկու ձեռքով վերցնում է դրա ծայրից և ուժեղ թափ է առնում շեկոյի վրա։

— Կջնջխի,— բղավում են բոլորը։

— Կսպանի։

— Իմ յաբուն է,— բոռում է Միկոլկան և քեղիով ուժգնաթափ խփում ձիուկին։ Շրխկում է ծանր հարվածը։

— Ձաղկեք դրան, ձաղկեք, ինչ եք կանգնել,— լսվում են ձայներ ամբոխի միջից։

Իսկ Միկոլկան նորից թափ է առնում, ու նորից ուժկու հարվածը իջնում է դժբախտ յաբուի մեջքին։ Սա պպզում է, ամբողջ հետույքը իջեցնում գետնին, հետո էլ վեր է ցատկում և վերջին ամբողջ ուժով սայլը այս ու այն կողմ է քաշում, որ տանի, սակայն բոլոր կողմերից նրան խփում են վեց մտրակով, իսկ քեղին նորից բարձրանում է ու իջնում երրորդ, ապա և չորրորդ անգամ, չափածո զարկերով։ Միկոլկան կատաղում է, որ չի կարողանում մի հարվածով սպանել ձիուկին։

— Դիմացկուն է, հա՜-ա,— բղավում են շուրջը։

— Հիմա անպայման կընկնի, տղերք, ու կգա դրա վերջը,— ամբոխի միջից ճղճղում է մի ուրիշը։

— Կացնով խփեք, էլի, մի անգամից սպանեցեք,— գոռում է երրորդը։

— Օֆ, անիծված։ Էյ, ետ քաշվեք,— մոլեգին բոռում է Միկոլկան, գցում քեղին, նորից կռանում է սայլի վրա ու վերցնում երկաթե մի լինգ։— Զգուշացեք,— բղավում է նա, ու ինչքան որ ուժ ունի, թափ առած խփում է խեղճ ձիուկին։ Շրմփում է հարվածը, զամբիկը ճոճվում է, պպզում, ուզում է քաշել սայլը, բայց լինգը ամբողջ թափով զարկվում է նրա մեջքին, և նա ընկնում է գետնին, ասես մի անգամից կտրում են նրա չորս ոտքերը։

— Սատկացրեք,— բոռում է Միկոլկան, ու ասես խնլքը կորցրած, ցատկում է սայլից։ Մի քանի տղաներ, նույնպես կարմրադեմ ու հարբած, վերցնում են ինչ-որ պատահում է՝ մտրակներ, մահակներ, քեղին, ու վազում են դեպի շնչասպառ զամբիկը։ Միկոլկան կանգնում է դրա կողքին ու սկսում է արդեն ավելորդ տեղը լինգով խփել մեջքին։ Յաբուն երկարացնում է մռութը, ծանր շունչ է առնում ու սատկում։

— Վերջ,— բղավում են ամբոխի միջից։

— Բա ինչո՞ւ յորղա չէր գնում։

— Իմ յաբուն է,— գոռում է Միկոլկան լինգը ձեռքին, աչքերը արյունով լցված։ Նա կանգնել է և կարծես ափսոսում է, որ էլ ոչ ոքի չի կարող խփել։

— Իսկապես որ դու խիղճ չունես,— ամբոխի միջից լսվում են արդեն շատ ձայներ։

Իսկ խեղճ տղան արդեն կորցրել է խելքը։ Նա ամբոխի միջից ճիչ֊աղաղակով աճապարում է դեպի շեկոն, գրկում և համբուրում է նրա անկենդան, արնաշաղախ մռութը, համբուրում է նրա աչքերը, շրթունքները։ Հետո հանկարծ վեր է թռչում և բռունցքներով մոլեգնաբար նետվում Միկոլկայի վրա։ Այդ վայրկյանին հայրը, որ արդեն երկար հետամտում էր նրան, վերջապես, բռնում է որդուն ու դուրս բերում ամբոխի միջից։

— Գնանք, գնանք,— ասում է նա,— գնանք տուն։

— Հայրիկ, ինչո՞ւ նրանք... սպանեցին... խեղճ ձիուկին,— հեկեկում է տղան, շունչը բռնվում է, ու խոսքերը ճչոցների պես դուրս են թռչում իր ծանրացած կրծքից։

— Հարբած են, գժություն են անում, մեր գործը չէ, գնանք,— ասում է հայրը։ Տղան փարվում է հորը, իսկ կուրծքը նրան նեղում է ու նեղում։ Նա ուզում է շունչ առնել, ճչալ, ու արթնանում է։

Նա արթնացավ ամբողջովին քրտնակալած, մազերը քրտնքով թրջված, շունչը կտրվելով, ու սարսափահար մի քիչ բարձրացավ տեղից։

— Փառք աստծո, սա միայն երազ էր,— ասաց նա, նստեց ծառի տակ ու խոր շունչ առավ։— Բայց ի՞նչ է սա, հո չե՞մ սկսում ջերմել․ ինչպիսի՜ այլանդակ երազ։

Նրա ամբողջ մարմինը ասես ջարդված լիներ, մութ ու մռայլ էր հոգին։ Նա արմունկները դրեց ծնկներին ու գլուխը հենեց ձեռքերին։

«Աստված իմ,― բացականչեց նա,— մի՞թե իսկապես, մի թե իսկապես ես կացին կվերցնեմ, կխփեմ պառավի գլխին, կջնջխեմ նրա գանգը... ոտք կդնեմ նրա կպչուն, տաք արյան մեջ, կջարդեմ կողպեքը, կգողանամ ու կդողամ, կթաքնվեմ ամբողջովին արյունոտված, կացինը ձեռքիս... Տե՛ր աստված, մի՞թե այդպես կլինի»։

Այդ ասելով, նա դողում էր տերևի նման։

— Ախր ի՞նչ եմ մտածում,— շարունակեց նա դարձյալ բացականչելով և կարծես խոր զարմացած,— ախր ես գիտեի, որ այդ բանին անկարող եմ դիմանալ, էլ ինչո՞ւ էի մինչև հիմա ինձ տանջում։ Չէ՞ որ դեռ երեկ, երեկ, երբ գնացի այդ․․․ ''փորձը'' անելու, դեռ երեկ պարզ հասկացա, որ չեմ հանդուրժի... Էլ ինչո՞ւ եմ հիմա տանջվում, էլ ինչո՞ւ էի մինչև այժմ կասկածում։ Չէ՞ որ հենց երեկ, իջնելով սանդուղքից, ինքս ասացի, որ դա սրիկայություն է, նողկալի է, ստորություն է, ստորություն․․․ Չէ՞ որ հենց միայն այդ միտքը հարթմնի ինձ զզվեցնում էր ու սարսափեցնում...

— Ոչ, ես չեմ կարող այդ տանել, չե՛մ կարող տանել։ Թեկուզ և ոչ մի կասկած չլինի այդ բոլոր հաշիվներում, թեկուզ այն ամենը, ինչ որ որոշել էի այս ամսում, ցերեկվա լույսի պես պարզ լինի, թվաբանորեն ճիշտ լինի։ Տե՛ր աստված, չէ՞ որ միևնույն է, ես սիրտ չեմ անի, չեմ դիմանա, չեմ կարող... Հապա էլ ինչո՞ւ, ինչո՞ւ էի մինչև հիմա մտատանջվում․․․

Նա ոտքի ելավ, զարմացած նայեց շուրջը, ասես չհասկանալով, թե ինչու էր եկել այստեղ, ու գնաց դեպի Տ․․․ կամուրջը։ Նա գունատ էր, մարմնի բոլոր անդամները սաստիկ հոգնած էին, բայց նրա շնչառությունը հանկարծ կարծես թեթևացավ։ Նա զգաց, որ արդեն թոթափել է այդ սարսափելի բեռը, որ այնքան երկար ճնշում էր իրեն, ու նրա հոգին հանկարծ թեթևացավ ու խաղաղվեց։ «Տեր,— աղերսում էր նա,— ինձ ցույց տուր իմ ճանապարհը, իսկ ես հրաժարվում եմ իմ այս անիծված... ցնորքից»։

Անցնելով կամուրջը, նա լուռ և հանգիստ դիտում էր Նևան, վառ, կարմիր արևի գունագեղ մայրամուտը։ Չնայած իր թուլությանը, նա նույնիսկ հոգնածություն էլ չէր զգում։ Կարծես հանկարծ պատռվել էր սրտի պալարը, որը թարախակալում էր մի ամբողջ ամսվա ընթացքում։ Ազատությո՜ւն, ազատությո՜ւն։ Այժմ նա ազատ է այդ հրապույրներից, կախարդանքից, թովչանքից, գայթակղությունից։

Հետագայում, երբ նա րոպե առ րոպե, կետ առ կետ, մի առ մի վերհիշում էր այդ ժամանակը և այն ամենը, ինչ որ իրեն պատահել էր այդ օրերին, նրան միշտ սնահավատության չափ ապշեցնում էր մի հանգամանք, որը թեև էապես այնքան էլ արտասովոր չէր, բայց հետո, ինչպես միշտ թվում էր նրան, իր բախտի ինչ-որ կանխորոշումն էր։ Նա ոչ մի կերպ չէր կարողանում հասկանալ և ինքն իրեն բացատրել, թե ինչու էր տուն վերադառնում Սեննայա հրապարակի միջով, թեև ինքը հոգնած էր և ուժասպառ, ու իր համար միշտ ավելի ձեռնտու էր տուն վերադառնալ ամենակարճ և ուղիղ ճանապարհով, իսկ այդ հրապարակով վերադառնալը բոլորովին ավելորդ էր նրա համար։ Պտույտը երկար չէր, բայց ակներև էր ու բոլորովին էլ պետք չէր։ Իհարկե, տասնյակ անգամ պատահում էր, որ նա տուն էր վերադառնում առանց հիշելու, թե որ փողոցներով է գնում։ Բայց ինչո՞ւ,— միշտ հարցնում էր նա, — ինչո՞ւ Սեննայա հրապարակում (որով անցնելու նույնիսկ հարկ չկար) կայացած այդպիսի կարևոր, իր համար այդպիսի վճռական և միևնույն ժամանակ բոլորովին պատահական հանդիպումը զուգադիպեց իր կյանքի հենց այդ ժամին, հենց այդ րոպեին, հատկապես իր այդպիսի տրամադրության և հատկապես այն հանգամանքներին, որոնց առկայությամբ դա, այդ հանդիպումը կարող էր ամենավճռական ու ամենավերջնական ազդեցություն թողնել իր ամբողջ ճակատագրի վրա։ Կարծես թե այդ կինը դիտմամբ էր նրան սպասում։

Ժամը մոտ ինն էր, երբ Ռասկոլնիկովը անցնում էր Սեննայա հրապարակով. Սեղանների, տեփուրների վրա, մեծ ու փոքր խանութներում առևտուր անողները փակում էին իրենց ձեռնարկությունները կամ իջեցնում ու հավաքում էին իրենց ապրանքները ու տուն գնում, ինչպես և իրենց գնորդները։ Ստորին հարկերում եղած ճաշարանների մոտ, Սեննայա հրապարակի տների կեղտոտ ու գարշահոտ բակերում, առավելապես օղետների մոտ բազմաթիվ և ամեն տեսակ արհեստավորներ ու ցնցոտիավորներ էին խմբվում։ Ռասկոլնիկովը, աննպատակ դուրս գալով փողոց, հաճույքով էր անցնում առավելապես այդ վայրերից, ինչպես և մոտակա բոլոր նրբանցքներից։ Այստեղ նրա ցնցոտիները չէին գրավում ոչ ոքի գոռոզավարի ուշադրությունը, ու կարելի էր քայլել ուզածդ տեսքով, առանց որևէ մեկին անհարմար դրության մեջ դնելու։ Հենց Կ... նրբանցքի անկյունում մի քաղքենի և իր կինը երկու սեղանի վրայից վաճառում էին իրենց ապրանքը՝ թելեր, քուղեր, չթե գլխաշորեր և այլն։ Նրանք էլ պատրաստվում էին տուն գնալու, բայց հապաղում էին՝ խոսելով մոտեցած մի ծանոթ կնոջ հետ։ Այդ ծանոթը Լիզավետա Իվանովնան էր, կամ ինչպես բոլորը նրան անվանում էին՝ Լիզավետան, հենց այն պառավ Ալյոնա Իվանովնայի, կոլեգիական ռեգիստրատորի կնոջ և վաշխառուի կրտսեր քույրը, որի մոտ նախորդ օրը եղել էր Ռասկոլնիկովը, եկել էր ժամացույցը գրավ դնելու և իր ''փորձը'' կատարելու... Նա արդեն վաղուց ամեն ինչ գիտեր այդ Լիզավետայի մասին, և նույնիսկ վերջինս էլ մի քիչ ճանաչում էր նրան։ Այդ մի բարձրահասակ, անճոռնի, երկչոտ ու հեզաբարո աղջիկ էր, համարյա ապուշ, երեսունհինգ տարեկան, իր քրոջ մոտ ապրում էր բոլորովին ստրկական վիճակում, գիշեր-ցերեկ աշխատում էր նրա համար, վախենում էր նրանից, ու պառավը նույնիսկ ծեծում էր նրան։ Լիզավետան կապոցը ձեռքին մտազբաղ կանգնել էր քաղքենու և նրա կնոջ առաջ և ուշադրությամբ լսում էր նրանց։ Ամուսինները մի առանձին եռանդով նրան ինչ֊որ բան էին բացատրում։ Երբ Ռասկոլնիկովը հանկարծ տեսավ Լիզավետային, համակվեց ինչ֊որ տարօրինակ զգացումով, որը խորագույն զարմանքի էր նման, թեև այդ հանդիպման մեջ զարմանալի ոչինչ չկար։

— Լիզավետա Իվանովնա, դուք այդ ինքներդ անձամբ որոշեցեք,— բարձրաձայն ասաց քաղքենին։— Եկեք վաղը, ժամը յոթին։ Նրանք էլ կգան։

— Վա՞ղը,— ծոր տալով ու մտազբաղ ասաց Լիզավետան, որը կարծես տատանվում էր։

— Հըմ, Ալյոնա Իվանովնան թունդ վախեցրել է ձեզ,— բլբլացրեց առևտրականի ժիր կինը։— Նայում եմ ձեզ ու մտածում, որ դուք կարծես բոլորովին փոքրիկ երեխա լինեք։ Նա ձեր ոչ թե հարազատ, այլ խորթ քույրն է, բայց ա՛յ թե ինչպես է ձեզ ենթարկել իր կամքին։

— Դուք այս անգամ ոչինչ չասեք Ալյոնա Իվանովնային, ահա իմ խորհուրդը,— վրա բերեց ամուսինը,— եկեք մեզ մոտ առանց նրանից թույլտվություն խնդրելու։ Օգտակար գործ է։ Հետո քույրիկդ ինքն էլ այդ կհասկանա։

— Գա՞մ, այո՞։

— Ժամը յոթին, վաղը, նրանց կողմից էլ կգան, ինքներդ անձամբ որոշեցեք։

— Ինքնաեռն էլ կգցենք,— ավելացրեց կինը։

— Լավ, կգամ,— դեռ էլի մտազբաղ ասաց Լիզավետան ու դանդաղ հեռացավ։

Ռասկոլնիկովը անցավ այնտեղից ու էլ ոչինչ չլսեց։ Նա քայլում էր կամացուկ, աննկատելի, աշխատելով ոչ մի բառ չասել։ Նրա սկզբնական զարմանքը հետզհետե սարսափի վերածվեց, կարծես մեջքովը սարսուռ անցավ։ Նա իմացավ, նա հանկարծակի և բոլորովին անսպասելի իմացավ, որ մյուս օրը, երեկոյան ժամը ուղիղ յոթին Լիզավետան, պառավի քույրը և նրա հետ միակ ապրողը, տանը չի լինի։ Հետևապես, պառավը երեկոյան ուղիղ ժամը յոթին ''տանը մենակ կմնա''։

Մինչև իր բնակարանը միայն մի քանի քայլ էր մնում։ Նա մտավ իր խուցը ինչպես մահվան դատապարտված։ Ոչ մի դատողություն չէր անում և ամենևին էլ չէր կարող անել. բայց իր ամբողջ էությամբ հանկարծ զգաց, որ այլևս զուրկ է բանականության ազատությունից, կամքից, ու ամեն ինչ որոշված է հանկարծակի, վերջնականապես։

Իհարկե, եթե նույնիսկ ամբողջ տարիներ նա ստիպված չիներ իր մտադրությունը կատարելու հարմար առիթի սպասել, ապա այդ դեպքում էլ չէր կարելի հաստատապես հույս գնել այդ դիտավորության հաջող կատարման ավելի ակներև ու հարմար առիթի վրա, քան այն, որ ներկայանում էր հաջորդ օրը։ Համենայն դեպս նախորդ օրը դժվար կլիներ միանգամայն ճշտորեն ու հաստատապես, նվազագույն ռիսկով, առանց որևէ վտանգավոր հարցուփորձի ու որոնումների իմանալ, որ հաջորդ օրը, այսինչ ժամին այսինչ պառավը, որի դեմ մահափորձ է պատրաստվում, տանը բոլորովին մենակ կլինի։

== VI ==

Հետագայում Ռասկոլնիկովը առիթ ունեցավ մի կերպ իմանալու, թե քաղքենին և նրա կինը ինչու էին Լիզավետային հրավիրում իրենց մոտ։ Գործը բոլորովին սովորական էր և ոչ մի առանձին բան չէր պարունակում։ Եկվոր ու աղքատացած մի ընտանիք վաճառում էր կանացի իրեր, զգեստներ և այլն։ Քանի որ շուկայում վաճառելը ձեռնտու չէր, վաճառող կին էին փնտրում, իսկ Լիզավետան դրանով էր զբաղվում. կոմիսիոն վարձատրություն էր վերցնում, այդպիսի գործեր էր անում և մեծ պրակտիկա ուներ, որովհետև շատ ազնիվ էր և միշտ վերջին գինն էր ասում. ինչ գին որ պահանջեր, այն էլ պիտի ընդունվեր։ Առհասարակ քիչ էր խոսում, ու ինչպես արդեն ասված է, հեզաբարո էր ու երկչոտ...

Ռասկոլնիկովը վերջին ժամանակներում սնահավատ էր դարձել։ Սնահավատության հետքերը դեռ երկար մնում էին նրա մեջ ու գրեթե անջնջելի էին։ Եվ այդ ամբողջ գործում նա հետո միշտ էլ տեսնում էր որոշակի տարօրինակություն, խորհրդավորություն, կարծես ինչ-որ առանձնահատուկ ազդեցությունների և զուգադիպությունների առկայություն։ Նրան ծանոթ մի ուսանող, Պոկորևը, մեկնելով Խարկով, խոսակցության ժամանակ նրան հաղորդել էր պառավ Ալյոնա Իվանովնայի հասցեն, որևէ իր գրավ դնելու համար, եթե դա հարկավոր լիներ։ Ռասկոլնիկովը երկար ժամանակ չէր գնում պառավի մոտ, որովհետև դասեր էր տալիս և մի կերպ ծայրը ծայրին հասցնում։ Մեկ ու կես ամիս առաջ նա հիշեց այդ հասցեն. ուներ գրավ դնելու համար պիտանի երկու իր՝ հոր արծաթե հին ժամացույցը և ինչ֊որ երեք կարմիր քարերով մատանի, որ հրաժեշտի ժամանակ նվիրել էր քույրը իբրև հիշատակ։ Նա որոշեց տանել մատանին. գտավ պառավին, ու հենց առաջին հայացքից, դեռ առանձին ոչինչ չգիտենալով նրա մասին, նրա նկատմամբ անհաղթահարելի զզվանք զգաց, նրանից երկու «թղթե մանեթանոց» վերցրեց և ճանապարհին մտավ մի վատ պանդոկ։ Նա թեյ խնդրեց, նստեց ու խոր մտածմունքի մեջ ընկավ։ Մի տարօրինակ միտք էր կտցահարում նրա ուղեղը, ինչպես ճուտիկը կտցահարում է ձուն, դուրս գալու համար, ու շատ, շատ էր զբաղեցնում նրան։

Համարյա նրա կողքին, մյուս սեղանի շուրջը նստել էին մի ուսանող և մի ջահել սպա։ Նա այդ ուսանողին բոլորովին չէր ճանաչում և չէր հիշում։ Նրանք բիլյարդ էին խաղացել ու սկսել էին թեյ խմել։ Հանկարծ նա լսեց, որ ուսանողը սպայի հետ խոսում է վաշխառու կնոջ, Ալյոնա Իվանովնայի, կոլեգիական քարտուղարի կնոջ մասին, ու սպային հաղորդում է նրա հասցեն, հենց միայն դա Ռասկոլնիկովին արտառոց բան թվաց․ նա նոր էր եկել այնտեղից, և ահա այդ պառավի մասին են խոսում։ Իհարկե, դա պատահականություն է, բայց ահա նա այժմ չի կարողանում վանել խիստ արտասովոր մի տպավորություն, իսկ այստեղ կարծես թե ինչ-որ մեկը հաճոյանում է նրան, ուսանողը հանկարծ սկսում է ընկերոջը այլևայլ մանրամասնություններ հաղորդել այդ Ալյոնա Իվանովնայի մասին։

— Լավն է նա,— ասում է ուսանողը,— նրա մոտ միշտ կարելի է փող ճարել։ Հարուստ է ինչպես ջհուդ, կարող է միանգամից հինգ հազար տալ, իսկ ռուբլիանոց գրավականից էլ չի խորշում։ Մերոնցից շատերն են նրա մոտ եղել։ Միայն թե չափազանց զզվելի է...

Ուսանողը սկսեց պատմել, թե այդ պառավը այնքան չար ու քմահաճ է, որ բավական է միայն մի օրով ուշ վերադարձնել գրավականի դիմաց վերցրած փողը, ու իրը կկորչի։ Չորս անգամ պակաս է տալիս, քան արժե իրը, իսկ ամսական հինգ և նույնիսկ յոթ տոկոս է վերցնում և այլն։ Ուսանողը շաղակրատեց և, բացի այդ ամենից, հաղորդեց, որ պառավը ունի Լիզավետա անունով քույր, որին նա, այդ կարճլիկ ու գարշելի պառավը, ամեն րոպե ծեծում է ու պահում բոլորովին ստրկացրած վիճակում, ինչպես փոքրիկ երեխայի, մինչդեռ Լիզավետան բավականաչափ բարձր հասակ ունի...

― Հենց ֆենոմեն է որ կա,— գոչեց ուսանողը և քրքջաց։

Նրանք սկսեցին խոսել Լիզավետայի մասին։ Ուսանողը նրա մասին ինչ-որ առանձին հաճույքով էր պատմում և շարունակ ծիծաղում էր, իսկ սպան մեծ հետաքրքրությամբ էր լսում և ուսանողին խնդրում էր այդ Լիզավետային ուղարկել իր մոտ, սպիտակեղենը նորոգելու համար։ Ռասկոլնիկովը ոչ մի բառ չասաց և միանգամից ամեն ինչ իմացավ. Լիզավետան պառավի կրտսեր, խորթ (ուրիշ մորից) քույրն էր և արդեն երեսունհինգ տարեկան։ Նա գիշեր-ցերեկ աշխատում էբ քրոջ համար, տանը խոհարարուհու և լվացարարուհու գործ էր անում, ու բացի դրանից, շորեր էր կարում վաճառելու համար, նույնիսկ վարձվում էր հատակներ լվալու համար, ու վաստակած ամբողջ դրամը տալիս էր քրոջը։ Առանց պառավի թույլտվության չէր համարձակվում որևէ պատվեր կամ աշխատանք վերցնել։ Պառավը արդեն կազմել էր իր կտակը, դա հայտնի էր Լիզավետային, որին ըստ կտակի մի գրոշ էլ չէր հասնում, նրան մնալու էր միայն շարժական գույքը, աթոռներ և այլն, իսկ փողերը հանձնվելու էին մի վանքի, որ գտնվում էբ Ն․․․ նահանգում։ Պառավը այդ արել էր իր հոգու փրկության համար։ Լիզավետան քաղքենի էր և ոչ թե աստիճանավորի դուստր, նա աղջիկ էր, չափազանց անբարեկազմ, խիստ բարձրահասակ էր, երկար, մեծ, ասես դուրս ընկած ոտքերով, քոշերը միշտ ծռմռված, ու իրեն մաքուր էր պահում։ Գլխավոր բանը, որ զարմացնում ու ծիծաղեցնում էր ուսանողին, դա այն էր, որ Լիզավետան միշտ հղի էր լինում․․․

— Բայց դու հո ասում ես, որ նա այլանդակ է,— վրա բերեց սպան։

— Այո, թուխ է, ասես շորերը փոխած զինվոր լինի, բայց, գիտե՞ս, ամենևին էլ այլանդակ չէ։ Դեմքը և աչքերը խիստ բարի են։ Միանգամայն բարի։ Ահա քեզ ապացույց, շատերին դուր է գալիս։ Այնպե՜ս հանգիստ է, հեզաբարո, հլու, համաձայնող, ամեն ինչի համաձայնող։ Իսկ նրա ժպիտը նույնիսկ շատ հաճելի է։

— Ուրեմն նա քեզ էլ է դուր գալիս,— ծիծաղեց սպան։

— Իր տարօրինակությամբ։ Հա՛, այ թե ես քեզ ինչ կասեմ։ Ես կսպանեի և կթալանեի այդ անիծված պառավին, ու հավատացնում եմ քեզ, որ այդ կանեի առանց խղճի խայթ զգալու,― տաքացած ավելացրեց ուսանողը։

Սպան դարձյալ սկսեց քրքջալ, իսկ Ռասկոլնիկովը ցնցվեց։ Որքա՜ն տարօրինակ էր այդ։

— Կաց, ես ուզում եմ քեզ մի լուրջ հարց տալ,— տաքացավ ուսանողը։— Ես հիմա, իհարկե, կատակեցի, բայց լսիր. մի կողմից՝ հիմար, անհեթեթ, չնչին, չար, հիվանդ մի պառավ, որը ոչ ոքի հարկավոր չէ, ընդհակառակը, բոլորի համար վնասակար է, ինքն էլ չգիտե, թե ինչի համար է ապրում, ու վաղն ևեթ կմեռնի։ Հասկանո՞ւմ ես, հասկանո՞ւմ ես։

— Լավ, հասկանում եմ,— պատասխանեց սպան՝ ուշադրությամբ նայելով տաքացած ընկերոջը։

— Շարունակիր լսել։ Մյուս կողմից՝ երիտասարդ, թարմ ուժեր, որոնք զուրկ են օժանդակությունից ու կորչում են իզուր, ու դրանք հազարներ են, ու ամենուրեք այդպես է։ Պառավի փողերով կարելի է կազմակերպել ու ապահովել հարյուրավոր, հազարավոր լավ գործեր ու ձեռնարկումներ, իսկ այդ փողերը վանքին են տրվելու։ Կարելի է հարյուրներին, հազարներին օժանդակություն ցույց տալ, տասնյակ ընտանիքներ փրկել մուրացկանությունից, քայքայումից, կործանումից, անառակությունից, վեներական հիվանդանոցներից, և այդ ամենը— նրա փողերով։ Սպանիր նրան ու վերցրու նրա փողերը, ու դու դրանց միջոցով կարող ես օգտակար լինել ամբողջ մարդկությանը և ընդհանուր գործին. ի՞նչ ես կարծում, մի՞թե այդ փոքրիկ ոճիրը չի արդարանա հազարավոր բարի գործերով։ Մի կյանքի փոխարեն հազար կյանք, փտումից ու քայքայումից փրկված։ Մեկ մահ և փոխարենը հարյուր կյանք, չէ՞ որ այստեղ հաշիվը պարզ է։ Եվ ի՞նչ արժեք ունի այդ հյուծախտավոր, հիմար ու չար պառավի կյանքը, ոչ ավելի, քան ոջլի, բլոճի կյանքը, ասենք այդ էլ չարժե, որովհետև այդ պառավը վնասակար է։ Նա ուրիշի կյանքն է հոշոտում, նա չար է. նա օրերս կատաղությունից կծել էր Լիզավետայի մատը, քիչ էր մնացել կտրեր։

― Իհարկե, նա արժանի չէ ապրելու, բայց այստեղ պետք է նկատի առնել բնությունը։

— Էհ, բարեկամս, չէ՛ որ բնությունը շտկում են և նրան ուղղություն են տալիս, իսկ առանց դրան մարդիկ կխրվեին նախապաշարմունքների մեջ։ Առանց դրան ոչ մի մեծ մարդ չէր լինի։ Ասում են՝ «պարտք, խիղճ». ես չեմ ուզում, որևէ բան ասել պարտքի ու խղճի դեմ, բայց նայած թե մենք դրանք ինչպես ենք հասկանում։ Կաց, ես քեզ էլի մի հարց կտամ, լսիր։

— Ոչ, դո՛ւ կաց, ե՛ս քեզ հարց կտամ։ Լսիր։

— Հապա՛։

— Դու հիմա խոսում, ճառում ես, բայց ասա ինձ, ինքդ կսպանե՞ս պառավին, թե՞ ոչ։

— Իհարկե, ոչ։ Ես արդարության կողմն եմ... Այստեղ բանն այդ չէ...

— Իսկ իմ կարծիքով, եթե դու ինքդ սիրտ չես անում, ուրեմն այստեղ ոչ մի արդարություն չկա։ Էհ, մի անգամ էլ խաղանք։

Ռասկոլնիկովը չափազանց հուզված էր։ Իհարկե, այդ ամենը ամենասովորական և ամենից հաճախ եղած երիտասարդական խոսակցություններ ու մտքեր էին, որ նա շատ անգամ էր լսել, միայն ուրիշ ձևերով և ուրիշ թեմաների շուրջ։ Բայց ինչո՞ւ նա այդպիսի խոսակցություն և այդպիսի մտքեր լսելու առիթ ունեցավ հատկապես այժմ, երբ հենց իր գլխում ''ճիշտ այդպիսի մտքեր էին'' պտտվում։ Եվ ինչո՞ւ հատկապես այժմ, երբ ինքը սկսել էր մտածել պառավի մասին, այդպիսի խոսակցություն է լսում... Այդ զուգադիպությունը այնուհետև միշտ նրան տարօրինակ էր թվում։ Այդ չնչին պանդոկային խոսակցությունը նրա վրա արտակարգ ազդեցություն ունեցավ գործի հետագա զարգացման ընթացքում. կարծես թե այստեղ իսկապես մի ինչ-որ կանխորոշում, ցուցում կար։

․ ․ ․ ․  ․ ․ ․ ․  ․ ․ ․ ․  ․ ․ ․ ․  ․ ․ ․ ․ 

Վերադառնալով Սեննայա հրապարակից, նա ընկավ բազմոցին ու մի ամբողջ ժամ նստեց առանց շարժվելու։ Մինչ այս, մինչ այն, օրը մթեց. նա մոմ չուներ, ասենք մտքովն էլ չէր անցնում լույս վառել։ Նա ոչ մի կերպ չէր կարողանում հետագայում հիշել, թե արդյոք այդ ժամանակ մտածո՞ւմ էր որևէ բանի մասին։ Վերջապես, նա զգաց առաջվա տենդը, սարսուռը, ու հաճույքով գլխի ընկավ, որ բազմոցի վրա կարելի է և պառկել։ Շուտով պինդ, կապարե քունը համակեց, ասես ճզմեց նրան։

Նա քնած էր շատ երկար ու առանց երազների։ Նաստասյան եկավ մյուս օրվա ժամը տասին և հրմշտելով հազիվ արթնացրեց նրան։ Նա թեյ ու հաց էր բերել։ Թեյը բաց գույնի էր, ու նորից Նաստասյայի թեյամանով։

— Այ թե քնում ես, հա՜֊ա, այդքան է՜լ քնել կլինի,— ցասկոտ բղավեց Նաստասյան։

Ռասկոլնիկովը դժվարությամբ քիչ բարձրացավ տեղից։ Գլուխը ցավում էր. նա ոտքի ելավ, քայլեց իր խցիկում ու դարձյալ ընկավ բազմոցին։

— Էլի քնում է, դու հիվա՞նդ ես, ինչ է,— բղավեց Նաստասյան։

Ռասկոլնիկովը ոչինչ չպատասխանեց։

— Թեյ կուզե՞ս։

— Հետո,— ճիգ անելով ասաց Ռասկոլնիկովը, դարձյալ փակեց աչքերը ու շուռ եկավ դեպի պատը։ Նաստասյան մի քիչ էլ կանգնեց։

— Իսկապես, գուցե և հիվանդ է,— ասաց նա, շուռ եկավ ու գնաց։

Ժամը երկուսին նա դարձյալ եկավ, սուպ բերեց։ Ռասկոլնիկովը էլի պառկած էր։ Թեյին ձեռք էլ չէր տվել։ Նաստասյան նույնիսկ նեղացավ ու սկսեց բարկությամբ հրմշտել նրան։

— Էլ ի՞նչ ես մրափել, է՛,— բղավեց նա՝ զզվանքով նայելով երիտասարդին։ Վերջինս վեր կացավ ու նստեց, բայց ոչինչ չասաց նրան ու աչքերը հառեց հատակին։

— Հիվա՞նդ ես, թե՞ ինչ,—. հարցրեց Նաստասյան, ու էլի պատասխան չստացավ։

― Դու գոնե փողոց գնայիր,— մի փոքր լռելուց հետո ասաց նա,— գոնե երեսիդ քամի փչեր։ Ուտելո՞ւ ես, թե չէ։

― Հետո, գնա,— թույլ պատասխանեց Ռասկոլնիկովը ու ձեռքը թափ տվեց։

Նաստասյան մի քիչ էլ կանգնեց, կարեկցանքով նայեց նրան ու գնաց։

Ռասկոլնիկովը մի քանի րոպե հետո բարձրացրեց գլուխը և երկար նայեց թեյամանին ու սուպին։ Հետո հաց վերցրեց, գդալ վերցրեց ու սկսեց ուտել։

Ասես մեքենայաբար, առանք ախորժակի նա կերավ մի քիչ, երեք-չորս գդալ։ Գլուխն ավելի քիչ էր ցավում։ Ուտելուց հետո նորից մեկնվեց բազմոցի վրա, բայց էլ չկարողացավ քնել, այլ պառկած էր անշարժ, փորի վրա, երեսը բարձին դրած։ Նա շարունակ անրջում էր, ու տարօրինակ էին այդ անուրջները, ամենից հաճախ երևակայում էր, թե ինքը գտնվում է Աֆրիկայի ինչ֊որ վայրում, Եգիպտոսում, ինչ֊որ օազիսում։ Քարավանը հանգստանում է. հանգիստ պառկած են ուղտերը․ շուրջը բոլորաձև աճել են արմավենիները. բոլորը ճաշում են։ Իսկ ինքը հա ջուր է խմում առվակից, որ հոսում ու կարկաչում է հենց իր կողքին։ Ու այնպե՜ս զով է, այնպե՜ս հրաշալի՛, հրաշալի՛ ու սառն է կապույտ ջուրը, հոսում է գույնզգույն քարերի ու հստակ, ոսկեցոլուն ավազի վրայով... Հանկարծ նա պարզ լսեց ժամացույցի զարկերը։ Նա ցնցվեց, սթափվեց, բարձրացրեց գլուխը, պատուհանից դուրս նայեց, իմացավ ժամանակը, ու բոլորովին ուշքի գալով, հանկարծ վեր թռավ, կարծես մեկը նրան պոկեց բազմոցից։ Նա ոտնաթաթերի վրա մոտեցավ դռանը, կամացուկ բացեց այն ու սկսեց ականջ դնել, թե արդյոք ներքևից, սանդուղքից ձայներ չե՞ն լսվում։ Նրա սիրտը սարսափելի տրոփում էր։ Բայց սանդուղքի վրա լռություն էր, ասես բոլորը քնած էին․․․ Նրան օտարոտի և զարմանալի թվաց, որ կարող էր երեկվանից այդպես խոր քնել ու դեռ ոչինչ չէր արել, ոչինչ չէր պատրաստել... Այնինչ գուցե և ժամը վեցն էր... Ու քնի և բթացման փոխարեն հանկարծ նա համակվեց արտասովոր տենդային ու ինչ-որ շփոթմունքով լեցուն անհանգստությամբ։ Սակայն պատրաստվելու շատ բան չկար։ Նա լարում էր բոլոր ճիգերը, որպեսզի ամեն ինչ կշռադատեր ու ոչինչ չմոռանար, իսկ սիրտը հա՜ տրոփում էր, այնպես խփում, որ շնչառությանը ծանրացավ։ Նախ՝ հարկավոր էր օղակ սարքել ու կպցնել վերարկուին. այդ մի րոպեի գործ էր։ Նա ձեռքը տարավ բարձի տակ և այնտեղ դրած սպիտակեղենի միջից մի հին, բոլորովին քրքրված, անլվա շապիկ հանեց։ Դրա քրջերից պոկեց մի քուղ մի վերշոկ լայնությամբ և ութ վերշոկ երկարությամբ։ Այդ քուղը կրկնակի ծալեց, իր վրայից հանեց լայն, պինդ, ինչ-որ բամբակե հաստ գործվածքից կտրած ամառային վերարկուն (իր միակ վերնազգեստը) ու սկսեց քուղի երկու ծայրերը կարել ներսի ձախ թևատակին։ Կարելիս նրա ձեռքերը դողում էին, բայց նա այդ հաղթահարեց, ու երբ վերարկուն նորիք հագավ, արտաքուստ ոչինչ չէր երևում։ Ասեղն ու թելը նա վաղուց էր պատրաստել, դրանք փաթաթված էին թղթով ու գտնվում էին սեղանի արկղում։ Ինչ վերաբերում է քուղին, դա հենց իր խիստ ճարպիկ հնարանքն էր. կացինը կախելու էր այդ օղակից։ Հո չէ՞ր կարելի կացինը փողոցով տանել ձեռքին բռնած։ Իսկ եթե թաքցներ վերարկուի տակ, այնուամենայնիվ պետք է պահեր ձեռքով, իսկ դա նկատելի կլիներ։ Իսկ հիմա, երբ կպցրել է օղակը, բավական է կացնի սայրը անցկացնել դրա մեջ, ու կացինը ամբողջ ճանապարհին հանգիստ կախված կլինի թևատակից, ներսի կողմից։ Իսկ եթե ձեռքը դներ վերարկուի կողագրպանը, կարող էր բռնել նաև կացնի կոթի ծայրից, որպեսզի այն չճոճվեր, ու որովհետև վերարկուն շատ լայն էր, իսկական պարկ, ուստի արտաքուստ չէր կարող երևալ, որ նա գրպանի միջից ձեռքով ինչ-որ բան է պահում։ Նա այդ օղակը նույնպես արդեն երկու շաբաթ առաջ էր հնարել։

Վերջացնելով այդ, նա մատները խոթեց իր «թուրքական» բազմոցի ու հատակի միջև եղած խոռոչը, բազմոցի ձախ անկյան մոտ շոշափեց հատակը, ու հանեց արդեն վաղուց պատրաստած և այնտեղ թաքցրած ''գրավականը''։ Այդ գրավականը սակայն, ամենևին էլ գրավական չէր, այլ սոսկ, կոկիկ ռանդած, փայտե մի փոքրիկ տախտակ, որը իր մեծությամբ ու հաստությամբ հավասար էր սովորական արծաթե ծխախոտատուփին։ Այդ տախտակը նա պատահմամբ գտել էր զբոսանքի ժամանակ, մի բակում։ Այստեղ կար մի շենք, որտեղ ինչ֊որ արհեստանոց էր տեղավորված։ Այնուհետև, բացի տախտակից, նա օգտագործեց կոկիկ ու բարակ մի երկաթե թիթեղիկ, որ հավանորեն պոկված էր ինչ֊որ առարկայից. դա նույնպես գտել էր փողոցում, նույն օրը։ Երկաթե թիթեղիկը տախտակից փոքր էր։ Դրանք իրար վրա դրեց ու պինդ, խաչաձև կապեց թելով, հետո դրանք կանոնավոր ու խնամքով փաթաթեց մաքուր, սպիտակ թղթով ու նույնպես խաչաձև կապեց բարալիկ քուղով, այնպես կապեց, որ արձակելը դժվար լիներ։ Այդպիսով, պառավը առայժմ իր ուշադրությունը կկենտրոնացներ կապը քանդելու վրա, իսկ ինքը, Ռասկոլնիկովը, հարմար րոպե կգտներ հարվածի համար։ Իսկ երկաթե թիթեղիկը կավելացներ գրավականի քաշը, ու պառավը գոնե առաջին րոպեին գլխի չէր ընկնի, որ բերված «իրը» փայտից է։ Այդ ամենը առժամ պահվում էր բազմոցի տակ։ Ռասկոլնիկովը հենց նոր էր հանել գրավականը, երբ հանկարծ բակից լսվեց ինչ-որ մեկի բղավոցը.

— Վաղուց ժամը յոթն է։

— Վաղո՜ւց։ Աստվա՛ծ իմ։

Նա նետվեց դեպի դուռը, ականջ դրեց, վերցրեց լայնեզր գլխարկը և զգուշությամբ, անլսելի, կատվի պես իջավ սանդուղքի սովորական տասներեք աստիճաններից։ Կատարվելու էր ամենակարևոր գործը՝ խոհանոցից գողանալ կացինը։ Նա արդեն վաղուց էր որոշել, որ պետք է կացնով գործ տեսնել։ Նրա մոտ կար նաև այգեգործական ծալովի գանակ, բայց նա հույս չէր դնում դանակի և մանավանդ իր ուժերի վրա, այս պատճառով էլ վերջնականապես որոշեց կացնով գործել։ Ի դեպ, նշենք մի առանձնահատկություն այն բոլոր վերջնական վճիռների առթիվ, որ արդեն նա ընդունել էր այդ ուղղությամբ։ Դրանք մի տարօրինակ հատկություն ունեին, որքան վերջնական էին դառնում, այնքան այլանդակ, անհեթեթ բնույթ էին ստանում նրա աչքում։ Չնայած նրա ներքին տանջալից պայքարին, այդ ամբողջ ժամանակ նա երբեք, ոչ մի ակնթարթ չէր կարող հավատացած լինել, թե իր դիտավորությունները իրագործելի են։

Ու եթե նույնիսկ երբևէ այնպես պատահեր, որ նա ամեն ինչ մինչև վերջին կետը վերլուծած և վերջնականապես որոշած լիներ ու էլ ոչ մի կասկած չմնար, ապա կարծես թե հենց այստեղ նա կհրաժարվեր ամեն ինչից, որպես անհեթեթությունից, հրեշավորությունից ու անկարելիությունից։ Բայց դեռ բազմաթիվ չլուծված կետեր ու կասկածներ էին մնում։ Ինչ վերաբերում է այն խնդրին, թե որտեղից պետք է կացին ճարեր, ապա այդ մանր բանը նրան բնավ չէր անհանգստացնում, որովհետև դրանից ավելի հեշտ բան չկար։ Բանն այն է, որ Նաստասյան հաճախ տանը չէր լինում, մանավանդ երեկոները գնում էր կամ հարևանների մոտ կամ խանութ, իսկ դուռը միշտ բոլորովին բաց էր թողնում։ Տանտիրուհին միայն դրա համար էր նրա հետ գժտվում։ Այդպես ուրեմն, երբ կգա ժամանակր, կարելի է ծածուկ մտնել խոհանոց ու վերցնել կացինը, հետո էլ, մի ժամ անց (երբ արդեն ամեն ինչ կվերջանա) ներս մտնել ու կացինը գնել իր տեղը։ Բայց նաև կասկածներ էին առաջանում. ենթադրենք թե ինքը կգա մի ժամ անց, որպեսզի կացինը դնի իր տեղը, բայց չէ որ Նաստասյան կարող է վերադարձած լինել։ Իհարկե, պետք է անցնել խոհանոցի կողքից ու սպասել, մինչև որ նա դարձյալ դուրս ելնի։ Կարող է և այդ ժամանակ կացնի կարիք զգալ, կսկսի փնտրել, ճղճղալ․ ահա և կասկած կամ առնվազն կասկածի առիթ։

Բայց դրանք դեռ մանր բաներ էին, որոնց մասին նա չէր էլ սկսում մտածել ու ժամանակ էլ չուներ մտածելու։ Նա մտածում էր գլխավորի մասին, իսկ մանր բաները հետաձգում էր այնքան ժամանակ, մինչև որ ինքը ''համոզվեր ամեն ինչում''։ Բայց վերջինը իսպառ անիրագործելի էր թվում։ Գոնե այդպես էր թվում նրան։ Օրինակ, նա ոչ մի կերպ չէր կարողանում երևակայել, որ երբևէ կվերջացնի մտածելը, վեր կկենա և ուղղակի կգնա այնտեղ... Նույնիսկ վերջին օրերի իր փորձը (այսինքն այցելությունը՝ վերջնականապես տեղը զննելու դիտավորությամբ) նա կատարել էր հենց այնպես, ամենևին էլ ոչ լրջորեն․ «Գնամ նայեմ, էլի, ի՞նչ հարկ կա երազելու»,— մտածել էր նա ու էլ չէր համբերել, վազել էր ինքն իր վրա չարացած։ Այնինչ հարցի դրական լուծման իմաստով ամբողջ անալիզը նա կարծես թե վերջացրել էր. կեղծ դրույթներով ապացույցներ բերելու իր ճարպկությունը սրվել էր ածելու նման, և նա իր մեջ գիտակցական առարկություններ չէր գտնում։ Բայց վերջին դեպքում նա ուղղակի չէր հավատում իրեն, ու պարզապես, ստրկաբար, խարխափելով, կողմնակի առարկություններ էր փնտրում, կարծես թե որևէ մեկը ստիպում, քաշում էր նրան դեպի այդ բանը։ Իսկ վերջին օրը, որ այնպե՜ս անսպասելի էր վրա հասել և միանգամից ամեն ինչ վճռել, գրեթե բոլորովին մեխանիկորեն էր ազդել նրա վրա. կարծես թե ինչ֊որ մեկը վերցրել է նրա ձեռքը ու նրան քաշել իր ետևից, ու ինքը նրան հետևում էր առանց դիմադրելու, կուրորեն, անբնական ուժով, առանց առարկությունների։ Ասես հագուստի փեշը ընկել էր մեքենայի անիվի մեջ, ու իրեն սկսել էր մեքենայի մեջ քաշել։

Սկզբում, վաղուց ի վեր, նրան զբաղեցնում էր մի հարց. ինչո՞ւ այնպես հեշտ են հայտնաբերվում ու մերկացվում համարյա բոլոր ոճիրները, ու այնպես պարզորոշ են նշվում համարյա բոլոր ոճրագործների հետքերը։ Նա հետզհետե բազմապիսի ու հետաքրքիր եզրակացությունների հանգեց. նրա կարծիքով ամենագլխավոր պատճառը ոչ այնքան ոճիրը թաքցնելու նյութական անկարելիությունն է, որքան ինքը ոճրագործը. ամեն մի ոճրագործ հենց ինքը ոճրագործության պահին ենթարկվում է կամքի ու բանականության ինչ-որ անկման, դրանք փոխարինվում են մանկական արտառոց թեթևամտությամբ, և դա հատկապես այն պահին, երբ առավելապես անհրաժեշտ են բանականությունը և զգուշությունը։ Նրա համոզմամբ դուրս էր գալիս, որ բանականության այդ մթագնումը և կամքի անկումը հիվանդության պես են համակում մարդուն, աստիճանաբար զարգանում են և ոճիրը կատարելուց քիչ առաջ իրենց բարձրագույն պահին են հասնում․ հենց ոճրագործության րոպեին և դրանից հետո էլի որոշ ժամանակ շարունակվում են նույն ձևով, նայած ոճրագործի անհատականությանը. այնուհետև անցնում են այնպես, ինչպես անցնում է ամեն մի հիվանդություն։ Արդյո՞ք հիվանդությունն է առաջացնում բուն իսկ ոճիրը, թե ինքը՝ ոճիրը, ըստ իր առանձնահատուկ բնության, միշտ էլ հարակցվում է հիվանդության պես ինչ-որ մի բանով։ Ռասկոլնիկովը դեռ իր մեջ ուժ չէր զգում այս հարցը լուծելու։

Հանգելով այդօրինակ հետևությունների, նա որոշեց, որ իր գործում անձնապես իր մեջ չեն կարող նմանօրինակ հեղաշրջումներ լինել, որ իր մտածածը կատարելու ամբողջ ժամանակվա ընթացքում բանականությունը և կամքը իրենից անբաժան կմնան հենց այն պատճառով, որ իր մտածած գործը «ոճիր չէ»... Մի կողմ ենք թողնում այն ամբողջ պրոցեսը, որի միջոցով նա հանգեց այդ վերջին որոշման, առանց այդ էլ մենք շատ ենք առաջ անցել... Միայն կավելացնենք, որ գործի փաստական, զուտ նյութական դժվարություններր նրա մտքում առհասարակ առավելապես երկրորդական դեր էին խաղում։ «Բավական է միայն դրանց հանդեպ լարել ամբողջ կամքդ և ամբողջ բանականությունդ, և դրանք ժամանակին բոլորն էլ կհաղթահարվեն, երբ հարկ կլինի մինչև ամենաչնչին նրբությունը ծանոթանալ գործի բոլոր մանրամասներին․․․»։ Բայց գործը չէր սկսվում։ Նա շարունակում էր ամենից քիչ հավատալ իր վերջնական վճիռներին, ու երբ վրա հասավ գործելու ժամը, ամեն ինչ կատարվեց բնավ ոչ այնպես, ինչպես մտածում էր ինքը, այլ մի տեսակ հանկարծակի, նույնիսկ համարյա անսպասելի։

Մի ամենաչնչին հանգամանք նրան փակուղու առաջ կանգնեցրեց դեռ ավելի շուտ, քան նա կիջներ սանդուղքից։ Հասնելով տանտիրուհու խոհանոցը, որի դուռը, ինչպես միշտ, բոլորովին բաց էր, նա աչքի տակով զգուշությամբ ներս նայեց, որպեսզի նախապես տեսներ, թե Նաստասյայի բացակայությամբ արդյոք այնտեղ չէ՞ ինքը՝ տանտիրուհին, իսկ եթե այնտեղ չէ, արդյոք լա՞վ է փակված նրա սենյակի դուռը, և նա հո չի՞ կարող այնտեղից դուրս նայել, երբ ինքը մտնի խոհանոց, կացինը վերցնելու։ Բայց որքա՜ն մեծ եղավ իր զարմանքր, երբ հանկարծ տեսավ, որ Նաստասյան այս անգամ ոչ միայն տանն է, խոհանոցում, այլև դեռ գործով էլ է զբաղված․ զամբյուղից սպիտակեղեն է հանում ու կախ է տալիս պարաններից։ Տեսնելով նրան, Նաստասյան դադարեցրեց կախ տալը, շուռ եկավ նրա կողմը ու անընդհատ նայում էր նրան, քանի դեռ նա անցնում էր խոհանոցի կողքից։ Ռասկոլնիկովը շուռ տվեց հայացքը և անցավ իբր թե ոչինչ չնկատելով։ Բայց գործը ձախողվել էր, կացին չկար։ Նա սարսափելի վհատվեց։

«Ախր ես որտեղի՞ց վերցրի,— մտածում էր նա՝ իջնելով դեպի դարպասը,— որտեղի՞ց վերցրի, թե Նաստասյան այդ րոպեին անպայման տանը չի լինի։ Ինչո՞ւ, ինչո՞ւ, ինչո՞ւ ես այդպես հաստատ հավատացած էի»։ Նա ընկճված էր, նույնիսկ մի տեսակ ստորացած։ Նա ուզում էր չարախնդությամբ ծիծաղել իր վրա... Նրա մեջ եռում էր բութ, գազանային ցասումը։

Նա մտազբաղ կանգ առավ դարպասի մոտ։ Նրա համար զզվելի էր գնալ փողոց, ձևացնելով, որ իբր թե զբոսնում է. տուն վերադառնալը է՛լ ավելի զզվելի էր։ «Ինչպիսի՜ առիթ կորցրի ընդմիշտ»,― քրթմնջում էր նա՝ աննպատակ կանգնած դարպասի մոտ, հենց դռնապանի մթին խցիկի դիմաց, որի դուռը նույնպես բաց էր, հանկարծ նա ցնցվեց։ Դռնապանի խցիկից, որ նրանից երկու քայլ էր հեռու, աջ կողմից, նստարանի տակից ինչ֊որ բան փայլեց․․․ Նա նայեց շուրջը. ոչ ոք չկար։ Քայլելով ոտնաթաթերի վրա, նա մոտեցավ դռնապանի խցիկին, երկու աստիճան ունեցող սանդուղքով իջավ ներքև ու թույլ ձայնով կանչեց դռնապանին։ «Հենց այդպես է որ կա, նա տանը չէ, սակայն երևի մոտիկ տեղում է, բակում, որովհետև դուռը բոլորովին բաց է»։ Ռասկոլնիկովը շեշտակի նետվեց դեպի կացինը (դա կացին էր), հանեց նստարանի տակից, ուր դա ընկած էր վառելափայտի երկու կտորների արանքում, հենց այնտեղ, դեռ դուրս չեկած, կացինը կախ տվեց թևատակի օղակից, ձեռքերը դրեց գրպանները ու դուրս եկավ դռնապանի խցիկից՝ ոչ ոք չնկատեց։ «Ա՛յ քեզ սատանայի ճարպկություն»― տարօրինակ քմծիծաղով մտածեց նա։ Այս հանգամանքը չափազանց խրախուսեց նրան։

Նա քայլում էր դանդաղ ու ''լրջախոհ'', առանց շտապելու, որպեսզի որևէ կասկածի առիթ չտար։ Նա քիչ էր նայում անցորդներին, նույնիսկ աշխատում էր բոլորովին չնայել նրանց դեմքերին և որքան կարելի է աննկատելի լինել։ Այստեղ նա հիշեց իր լայնեզր գլխարկը։ «Աստված իմ, երկու օր առաջ փող կար, ու ես չկարողացա հովարով գլխարկ ճարել»։ Նրա հոգուց անեծք թափվեց։

Մի խանութից պատահմամբ, մի աչքով ներս նայելով, նա տեսավ, որ այնտեղ պատի ժամացույցը ցույց է տայիս յոթն անց տասը րոպե։ Հարկավոր էր թե շտապել և թե միևնույն ժամանակ պտույտ կատարել, տանը մոտենալ շուրջանակի ճանապարհով, մյուս կողմից...

Առաջ, երբ նա այդ ամենը պատկերացնում էր իր երևակայության մեջ, երբեմն մտածում էր, թե շատ է վախենալու։ Բայց նա այժմ այնքան էլ չէր վախենում, նույնիսկ բոլորովին չէր վախենում։ Այդ րոպեին նրան նույնիսկ ինչ֊որ կողմնակի մտքեր էին զբաղեցնում, սակայն դրանք կարճատև էին լինում։ Անցնելով Յուսուպովյան այգու կողքից, նա մինչև իսկ շատ զբաղվեց բարձր խփող շատրվանների կառուցման և այն մտքով, որ դրանք որչափ լավ կթարմացնեին օդը բոլոր հրապարակներում։ Նա հետզհետե հանգեց այն համոզման, որ եթե ամառային այգին տարածվեր ամբողջ Մարսյան հրապարակի վրա և նույնիսկ միացվեր պալատական Միխայլովյան այգուն, ապա հիանալի և օգտավետ բան կլիներ քաղաքի համար։ Այստեղ նրան հանկարծ հետաքրքրեց այն հարցը, թե ինչու հատկապես բոլոր մեծ քաղաքներում մարդը ոչ թե սոսկ անհրաժեշտությունից դրդված, այլ մի ինչ-որ առանձին բնույթով հակված է ապրելու և ապաստանելու քաղաքի հենց այնպիսի մասերում, ուր չկան ոչ այգիներ, ոչ շատրվաններ, ուր կեղտ է, գարշահոտություն և ամեն տեսակ նողկանք։ Այստեղ նա հիշեց իր զբոսանքները Սեննայա հրապարակում և մի րոպե սթափվեց։ «Այ քեզ անհեթեթություն», մտածեց նա։ «Ոչ, ավելի լավ է բոլորովին ոչ մի բանի մասին չմտածել»։

«Հավանորեն նրանք, ում մահապատժի են տանում, մտքերով կառչում են բոլոր առարկաներից, որոնք հանդիպում են ճանապարհին», անցավ նրա մտքով, միայն թե անցավ կայծակի արագությամբ. նա ինքը իսկույն մարեց այդ միտքը․․․ Բայց ահա արդեն տեղ է հասնում, ահա և տունը, ահա և դարպասը։ Հանկարծ ինչ-որ տեղից ժամացույցի մեկ զարկ լսվեց։ «Այս ի՞նչ է, մի՞թե ութի կեսն է, չի կարող պատահել, երևի այդ ժամացույցը առաջ է»։

Նրա բախտից դարպասով անցնելիս գործը դարձյալ հաջող գնաց։ Դեռ ավելին, նույնիսկ կարծես դիտմամբ, հենց այդ րոպեին իր առջևից անցավ ու դարպասից ներս մտավ խոտի մի ահագին սայլաբեռ, որը բոլորովին ծածկեց նրան, երբ ինքը անցնում էր դարպասից, ու դեռ սայլաբեռը չէր մտել բակը, երբ նա վայրկենապես նետվեց աջ կողմը։ Այնտեղ, սայլաբեռի մյուս կողմում բղավում ու վիճում էին ինչ-որ մարդիկ, բայց նրան ոչ ոք չնկատեց ու ոչ ոք չհանդիպեց։ Այդ ահագին, քառակուսաձև բակի կողմի շատ պատուհաններ տվյալ րոպեին բաց էին, բայց նա չբարձրացրեց գլուխը, ուժ չուներ։ Պառավի բնակարանը տանող սանդուղքը մոտիկ էր, հենց դարպասի աջ կողմում։ Նա արդեն սանդուղքի վրա էր...

Նա շունչ առավ ու ձեռքը դրեց տրոփող սրտին, մի անգամ էլ շոշափեց ու շտկեց կացինը և սկսեց զգուշությամբ, կամացուկ բարձրանալ սանդուղքով, ամեն րապե ականջ դնել։ Այդ պահին սանդուղքի վրա նույնպես ոչ ոք չհանդիպեց. բոլոր դռները փակված էին. ոչ ոք չկար։ Ճիշտ է, երկրորդ հարկում մի դատարկ բնակարանի դուռը բոլորովին բաց էր, և այնտեղ ներկարարներ էին աշխատում, բայց նրանք բնակարանից դուրս չնայեցին։ Ռասկոլնիկովը մի փոքր կանգնեց, մտածեց ու շարունակեց բարձրանալ։ «Իհարկե, ավելի լավ կլիներ, եթե նրանք այստեղ բոլորովին չլինեին, բայց... նրանց վերևում էլի երկու հարկ կա»։

Ահա և չորրորդ հարկը, ահա և դուռը և դիմացի բնակարանը. դա դատարկ է։ Երրորդ հարկի այն բնակարանը, որ գտնվում է պառավի բնակարանի տակ, ըստ երևույթին նույնպես դատարկ է. դռանը մեխերով կպցրած այցետոմսը հանված է, ուրեմն բնակվողները մեկնել են... Ռասկոլնիկովը շնչասպառ էր լինում։ Մի ակնթարթ նա մտածեց՝ «հը, չհեռանա՞մ»։ Բայց նա իրեն պատասխան չտվեց ու սկսեց ունկնդրել պառավի բնակարանին․ մեռելային լռություն։ Հետո մի անգամ էլ ունկնդրեց սանդուղքի կողմը, լսեց երկար, ուշադրությամբ... Այնուհետև վերջին անգամ նայեց շուրջը, հավաքեց ինքն իրեն, շտկվեց և մի անգամ ևս շոշափեց օղակից կախված կացինը։ «Ես հո շատ գունատ չե՞մ... մտածում էր նա, հո առանձնապես հուզված չե՞մ, պառավը կասկածամիտ է... էլի չսպասե՞մ... մինչև որ սիրտս հանդարտվի...»։

Բայց սիրտը չէր հանդարտվում։ Ընդհակառակը, ասես դիտմամբ ավելի ու ավելի ուժեղ էր տրոփում... Նա չհամբերեց, ձեռքը դանդաղ տարավ զանգին ու զանգահարեց։ Կես րոպեից հետո նորից զանգահարեց, այս անգամ ավելի ուժեղ։

Պատասխան չկա։ Ապարդյուն զանգահարելու հարկ չկար, և դա իրեն չէր էլ սազում։ Իհարկե, պառավը տանն էր, բայց նա կասկածամիտ է, մենակ է։ Ռասկոլնիկովը մասամբ գիտեր նրա սովորությունները... նա մի անգամ էլ ականջը պինդ հպեց դռան։ Արդյո՞ք նրա զգացումներն էին այդպես նրբացած (մի բան, որ ընդհանրապես դժվար է ենթադրել), թե՞ շշուկներն էին լավ լսվում, բայց հանկարծ նրա ականջին հասավ ձեռքով զգուշությամբ փակի բռնակը շոշափելու ձայն և ասես հենց դռանը դիպչող շրջազգեստի շրշյուն։ Մեկը աննկատելի կանգնած էր հենց փակի առջև, ու ճիշտ այնպես, ինչպես և Ռասկոլնիկովը, ծածուկ ունկնդրում էր ներսից ու կարծես թե նույնպես ականջը հպել էր դռանը...

Ռասկոլնիկովը դիտմամբ շարժվեց ու բարձրաձայն ինչ-որ բան փնթփնթաց, որպեսզի ցույց չտար, թե թաքնվում է. հետո զանգահարեց երրորդ անգամ, բայց կամացուկ, վայելուչ և առանց որևէ անհամբերության։ Հետագայում վերհիշելով այդ, զգում էր, որ տվյալ րոպեն պարզ, պայծառ, առմիշտ տպավորված է իր մեջ. նա չէր կարողանում հասկանալ, թե որտեղից էր այդքան խորամանկություն վերցրել, մանավանդ որ լինում էին վայրկյաններ, երբ մթագնում էր միտքը, իսկ իր մարմինը նա համարյա չէր զգում... Մի վայրկյանից հետո նա լսեց, որ հանում են դռան փակը։

== VII ==

Դուռը, ինչպես և նախորդ անգամ, բացվեց նեղ ճեղքի չափ, ու երկու սուր, կասկածոտ աչքեր դարձյալ մթությունից նայեցին Ռասկոլնիկովին։ Այստեղ նա իրեն կորցրեց ու կարևոր սխալ արեց։

Երկյուղ կրելով, որ պառավը կվախենա երկուստեք մենակ լինելուց և հույս չունենալով, որ իր տեսքը կհանգստացնի նրան, նա դուռը քաշեց իր կողմը, որպեսզի պառավը չփորձեր դարձյալ այն փակել ներսից։ Տեսնելով այդ, պառավը ետ չքաշեց դուռը, բայց և ձեռքից բաց չթողեց փակի բռնակը, այնպես որ, քիչ մնաց Ռասկոլնիկովը դռան հետ մեկտեղ նրան քաշեր դեպի սանդուղքը։ Տեսնելով, որ պառավը կանգնել է դռան մեջտեղում և չի թողնում, որ ինքը ներս մտնի, Ռասկոլնիկովը փորձեց հրել նրան։ Պառավը վախեցած ետ ոստնեց, ուզում էր ինչ֊որ բան ասել, բայց կարծես թե չկարողացավ ու ակնապիշ նայում էր Ռասկոլնիկովին։

— Բարև ձեզ, Ալյոնա Իվանովնա,— ասաց նա որքան կարելի է հանգիստ, բայց ձայնը չհնազանդվեց նրան, խզվեց ու դողաց,— ես... մի բան եմ բերել ձեզ... բայց ավելի լավ է գնանք այնտեղ, լույս տեղը...— ու թողնելով պառավին, նա առանց հրավերի ուղղակի անցավ սենյակ։ Պառավը աճապարեց նրա ետևից․ լեզուն բացվեց։

— Տեր աստված, ախր ի՞նչ եք ուզում... Ո՞վ եք... Ի՞նչ է հարկավոր։

— Ներեցեք, Ալյոնա Իվանովնա․․․ Ձեր ծանոթն եմ... Ռասկոլնիկովը... ահա, գրավական եմ բերել, որ առաջ խոստացել էի...— և նա գրավականը մեկնեց պառավին։

Պառավը հարևանցիորեն նայեց գրավականին, բայց և անմիջապես աչքերը հառեց անկոչ հյուրի ուղղակի աչքերին։ Նա ուշադրությամբ, բարկացկոտ ու կասկածանքով էր նայում։ Անցավ մոտ մի րոպե, Ռասկոլնիկովին թվաց, թե նրա աչքերը նույնիսկ ծաղրանքի պես ինչ֊որ մի բան են արտահայտում, կարծես թե նա արդեն կռահել էր ամեն ինչ։ Ռասկոլնիկովը զգում էր, որ շփոթվում է, որ համարյա սարսափում է, այնքան սարսափում, որ եթե պառավը կես րոպեի չափ էլ նայեր այդպես, առանց մի բառ ասելու, ապա ինքը երևի կփախչեր այդտեղից։

— Ի՞նչ եք այդպես նայում, իբր թե չճանաչեցի՞ք,— ասաց նա հանկարծ, նույնպես բարկացկոտ։— Եթե չեք ուզում վերցնել, ես կգնամ ուրիշների մոտ, ժամանակ չունեմ։

Նա չէր էլ մտածում այդ ասել, այլ հենց այնպես, դա ասվեց հանկարծակի, ինքնաբերաբար։

Պառավը ուշքի եկավ, իսկ հյուրի վճռական տոնը ըստ երևույթին սիրտ տվեց նրան։

— Ախր ինչո՞ւ այդպես հանկարծ վրա տվիր, որդի... ի՞նչ բան է,— հարցրեց պառավը՝ նայելով գրավականին։

— Արծաթե ծխախոտատուփ է. անցյալ անգամ ես հո ասել էի։

Պառավը մեկնեց ձեռքը։

— Ինչո՞ւ եք այդպես գունատ, ձեռքերդ էլ դողում են։ Լողացե՞լ ես, թե՞ ինչ, որդի։

— Դողացնում եմ,— բառը շեշտելով պատասխանեց Ռասկոլնիկովը։— Ակամայից գունատ կլինես... երբ ուտելիք չկա,— ավելացրեց նա՝ հազիվ արտասանելով բառերը։ Նա դարձյալ ուժասպառություն զգաց։ Բայց պատասխանը ճշմարտացի թվաց, պառավը վերցրեց գրավականը։

― Ի՞նչ է սա,— հարցրեց նա՝ մի անգամ էլ ուշադիր նայելով Ռասկոլնիկովին և ձեռքի վրա փորձելով գրավականի ծանրությունը։

― Լավ բան է... Ծխախոտատուփ է... արծաթից է... նայեցեք։

— Բայց կարծես թե արծաթից չլինի... Ոնց էլ փաթաթե՜լ ես։

Աշխատելով արձակել քուղը և դառնալով դեպի պատուհանը, լույսը (բոլոր պատուհանները փակ էին, թեև ծանր էր սենյակի օդը), պառավը մի քանի վայրկյան բոլորովին թողեց եկվորին և շուռ եկավ մյուս կողմը։ Ռասկոլնիկովը արձակեց վերարկուի կոճակները և օղակից դուրս քաշեց կացինը, բայց դեռ բոլորովին չհանեց, այլ աջ ձեռքով պահեց վերարկուի տակ։ Նրա ձեռքերը սարսափելի թույլ էին. նա զգում էր, թե ինչպես դրանք յուրաքանչյուր ակնթարթ ավելի ու ավելի էին ընդարմանում և փայտանում։ Նա վախենում էր, որ կացինը ձեռքից բաց կթողնի ու վայր կգցի հանկարծ նրա գլուխը կարծես պտտվեց։

— Այս ի՞նչ է փաթաթել, է՛,— ցասկոտ բղավեց պառավը ու շուռ եկավ նրա կողմը։

Էլ ոչ մի ակնթարթ չէր կարելի կորցնել։ Ռասկոլնիկովը բոլորովին հանեց կացինը, թափ առավ երկու ձեռքով, համարյա կորցնելով ինքնազգացումը, ու գրեթե առանց ճիգ անելու, գրեթե մեքենայաբար կացնի բութ կողմով խփեց պառավի գլխին։ Այստեղ նրա մեջ կարծես ուժ չկար։ Բայց հենց որ մի անգամ խփեց կացնով, իսկույն մեջը ուժ առաջացավ։

Պառավը, ինչպես և միշտ, առանց գլխաշորի էր։ Նրա խարտյաշ, ալեխառն, նոսր մազերը, որ ըստ սովորականի առատորեն յուղված էին, գեղեցիկ ծամով հյուսված ու հավաքված էին մի կտոր եղջյուրե սանրի տակ, որ ցցված էր ծոծրակին։ Հարվածը արվեց հենց կատարին, դրան նպաստեց պառավի կարճ հասակը։ Նա ճչաց, բայց շատ թույլ, ու հանկարծ բոլորովին պպզեց հատակին, թեև դեռ կարողացավ երկու ձեռքերը բարձրացնել դեպի գլուխը։ Մի ձեռքում դեռ շարունակում էր պահել «գրավականը»։ Ռասկոլնիկովը երկրորդ, երրորդ անգամ խփեց ամբողջ ուժով մեկ, ու էլի կացնի բութ կողմով, ու էլի կատարին։ Պառավի արյունը թափվեց ինչպես ջուրը շուռ տված բաժակից, ու մարմինը ընկավ մեջքի վրա։ Ռասկոլնիկովը ետ քաշվեց, մինչև որ այն կընկներ, ու իսկույն կռացավ պառավի դեմքի վրա. պառավը արդեն մեռած էր։ Աչքերը չռվել էին, կարծես ուզում էին դուրս ցատկել, իսկ ճակատը և ամբողջ դեմքը կնճռոտվել ու ծռմռվել էին ջղաձգությունից։

Ռասկոլնիկովը կացինը դրեց հատակին, մեռածի կողքին, ու աշխատելով չկեղտոտվել հոսող արյունով, անմիջապես ձեռքը խոթեց պառավի գրպանը, հենց այն աջ գրպանը, որտեղից պառավը անցյալ անգամ հանել էր բանալիները։ Նրա խելքը միանգամայն տեղն էր, միտքը չէր մթագնում, և գլուխը չէր պտտվում, բայց ձեռքերը դեռ դողում էին։ Հետո նա հիշեց, որ նույնիսկ շատ ուշադիր էր, զգույշ, աշխատում էր չարյունոտվել... Նա իսկույն հանեց բանալիները, դրանք բոլորը, ինչպես և նախորդ անգամ, մի կապոցով էին, պողպատե օղի վրա։ Բանալիները ձեռքին նա իսկույն վազեց ննջարան։ Դա շատ փոքր մի սենյակ էր՝ սրբապատկերների ահագին տապանակով։ Մյուս պատի տակ գտնվում էր խիստ մաքուր անկողինը՝ մետաքսե կտորներից կարված բամբակե վերմակով։ Երրորդ պատի տակ դրված էր կոմոդը։ Տարօրինա՜կ բան, նա հենց նոր էր փորձում բանալիներով բաց անել կոմոդի արկղերը, հենց նոր էր լսել բանալիների շխկշխկոցը, երբ կարծես թե ջղերի ցնցում զգաց։ Նա դարձյալ հանկարծ ուզեց թողնել ամեն ինչ ու հեռանալ։ Բայց այդ եղավ միայն մի ակնթարթ. հեռանալը ուշ էր։ Նա նույնիսկ ծիծաղեց իր վրա, երբ հանկարծ գլխում մի այլ տագնապալից միտք ծագեց։ Անսպասելիորեն նրան թվաց, թե պառավը թերևս դեռ կենդանի է և դեռ կարող է ուշքի գալ։ Թողնելով բանալիներն ու կոմոդը, նա աճապարանքով ետ դարձավ, մոտեցավ դիակին, վերցրեց կացինը ու մի անգամ էլ թափ առավ պառավի վրա, բայց չխփեց։ Կասկած չկար, պառավը մեռած էր։ Կռանալով և դարձյալ մոտիկից զննելով նրան, Ռասկոլնիկովը պարզ տեսավ, որ նրա գանգը ջարդված է և նույնիսկ քիչ մի կողմ է ծռված։ Նա փորձեց շոշափել մատով, բայց ձեռքը ետ տարավ. առանց այդ էլ մահը ակներև էր։ Արյունը հոսել և մի ամբողջ լճակ էր դարձել։ Հանկարծ նա պառավի վզի վրա նկատեց մի քուղ, քաշեց, բայց քուղը պինդ էր ու չէր կտրվում. բացի այդ, թրջվել էր արյունով։ Նա փորձց քուղը քաշել ու հանել պառավի ծոցից, բայց ինչ-որ մի բան խանգարում, խրվել էր այնտեղ։ Նա անհամբերությամբ փորձեց դարձյալ թափ առնել կացնով, որպեսզի վերևից խփեր և քուղին և մարմնին, բայց չհամարձակվեց, ու արյունոտելով ձեռքերն ու կացինը, երկու րոպե չարչարվելուց հետո դժվարությամբ կտրեց քուղը՝ կացինը չդիպցնելով դիակին, ու հանեց խանգարող իրը. նա չսխալվեց, դա քսակ էր։ Քուղից կախ էր տրված նոճու փայտից ու պղնձից շինած երկու խաչ ու բացի դրանցից, էմալե մի փոքրիկ սրբապատկեր. դրա հետ մեկտեղ կախ էր տրված զամշե մի փոքրիկ, կեղտոտված քսակ՝ պողպատե եզրակով և օղակով։ Քսակը լիքը լցված էր. Ռասկոլնիկովը առանց նայելու այն դրեց գրպանը, խաչերը գցեց պառավի կրծքին, ու այս անգամ վերցնելով նաև կացինը, կրկին նետվեց ննջարան։

Նա սարսափելի շտապում էր, վերցրեց բանալիները ու նորից, սկսեց դրանք գործի դնել։ Բայց գործը հաջող չէր գնում. բանալիները չէին մտնում փակերի մեջ։ Բանն այն չէր, որ նրա ձեռքերը խիստ ղողում էին, այլ այն էր, որ նա հա սխալվում էր. օրինակ, տեսնում էր, որ բանալին չի համապատասխանում փակին, բայց էլի փորձում էր մտցնել այդ փակի մեջ։ Հանկարծ նա հիշեց ու գլխի ընկավ, որ ատամնաձև լեզվակով մեծ բանալին, որը փոքր բանալիների հետ կախ է տրված օղակից, ամենևին էլ կոմոդինը չէ (ինչպես և նախորդ անգամ անցել էր իր մտքով), այլ ինչ-որ սնդուկի է, և գուցե ամեն ինչ հենց այդ սնդուկում է պահված։ Նա թողեց կոմոդը և իսկույն ձեռքը տարավ մահճակալի տակ, գիտենալով, որ պառավները սովորաբար սնդուկները մահճակալների տակ են դնում։ Ճիշտ այդպես էր. այնտեղ գտնվում էր արշինից ավելի երկարությամբ, կորնթարդ կափարիչով մի մեծ սնդուկ, որը կարմիր սեկով էր պատած, իսկ սեկի վրայից պողպատե փոքրիկ մեխեր էին խփված։ Ատամնաձև բանալին հենց այդ սնդուկինն էր ու բացեց այն։ Վերևից, սպիտակ սավանի տակ դրված էր նապաստակի մորթուց կարված մի մուշտակ, որը ծածկված էր կարմիր գարնիտուրով, մուշտակի տակ կար մետաքսե շրջազգեստ, հետո մի շալ, ու այնուհետև կարծես թե ինչ-որ լաթեր էին գրված։ Ամենից առաջ նա սկսեց կարմիր գարնիտուրով սրբել իր արյունոտված ձեռքերը։ «Կարմիր է, իսկ կարմրի վրա արյունը ավելի աննկատելի կլինի», անցավ նրա մտքով, ու հանկարծ նա ուշքի եկավ. «Տեր աստված, խելագարվո՞ւմ եմ ես, ինչ է», վախեցած մտածեց նա։

Բայց հենց որ նա շարժեց այդ լաթերը, մուշտակի տակից դուրս եկավ մի ոսկե ժամացույց։ Նա սկսեց տակնուվրա անել ամբողջ սնդուկը։ Հիրավի, լաթերի միջև խառնիխուռն դրված էին ոսկե իրեր, հավանորեն ետ չվերցրած գրավականներ՝ ապարանջաններ, շղթաներ, գինդեր, քորոցներ և այլն։ Դրանց մի մասը պատյաններով էր, մի մասն էլ կանոնավոր, խնամքով, երկտակ փաթաթված էր լրագրի թղթով ու կապված էր քուղով։ Բնավ չհապաղելով, բաց չանելով կապոցներն ու պատյանները, նա սկսեց այդ իրերը լցնել անդրավարտիքի ու վերարկուի գրպանները, բայց նա շատ բան վերցնելու ժամանակ չունեցավ...

Հանկարծ նա ոտնաձայն լսեց այն սենյակից, ուր գտնվում էր պառավի դիակը։ Նա կանգ առավ ու սսկվեց մեռելի նման։ Բայց ամեն ինչ հանդարտ էր, ուրեմն այդ միայն թվացել էր նրան։ Հանկարծ պարզ լսվեց թեթև ճիչ կամ կարծես թե ինչ-որ մեկը կամացուկ ու կցկտուր հառաչեց ու լռեց։ Հետո դարձյալ մեկ կամ երկու րոպե մեռելային լռություն։ Ռասկոլնիկովը պպզել էր սնդուկի մոտ և սպասում էր, հազիվ շունչ առնում. սակայն հանկարծ վեր թռավ, վերցրեց կացինը ու ննջարանից դուրս վազեց։

Սենյակի մեջտեղում կանգնած էր Լիզավետան, ձեռքին մի մեծ կապոց, ու քարացած նայում էր սպանված քրոջը, դեմքը քաթանի պես սպիտակած էր, ու նա կարծես ուժ չուներ ճչալու։ Տեսնելով ննջարանից դուրս վազած մարդուն, նա սկսեց դողալ տերևի նման, ու նրա ամբողջ դեմքը ջղաձգվեց. նա քիչ բարձրացրեց ձեռքը, բացեց բերանը, բայց և այնպես չճչաց ու սկսեց հեռանալ նրանից դանդաղ, ընկրկելով քաշվել դեպի անկյուն, սևեռուն, դիմահար նայելով նրան, բայց դարձյալ չճչալով, ասես օդը նրան չէր բավականանում ճչալու համար։ Ռասկոլնիկովը կացնով հարձակվեց նրա վրա. Լիզավետայի շրթունքները ծռմռվեցին այնպես ցավագին, ինչպես շատ փոքրիկ երեխաների շրթունքները, երբ նրանք սկսում են վախենալ որևէ բանից, սևեռուն նայում են իրենց վախեցնող առարկային և ուզում են լաց լինել։ Եվ այդ դժբախտ Լիզավետան այնքան միամիտ էր, ընկճված և առմիշտ երկչոտած, որ նույնիսկ ձեռքն էլ չբարձրացրեց դեմքը պաշտպանելու համար, թեև դա առավելապես անհրաժեշտ ու բնական շարժումը կլիներ այդ րոպեին, որովհետև կացինը բարձրացվել էր հենց իր դեմքի վրա։ Նա միայն մի քիչ բարձրացրեց իր ազատ, ձախ ձեռքը, բայց չհասցրեց դեմքին, և դա դանդաղ մեկնեց առաջ, դեպի Ռասկոլնիկովը, ասես ցանկանալով ետ մղել նրան։ Հարվածը տրվեց ուղղակի գանգին, կացնի սուր կողմով, ու միանգամից ճեղքեց ճակատի ամբողջ վերին մասը, համարյա մինչև կատարը։ Լիզավետան այնպես էլ փռվեց հատակին։ Ռասկոլնիկովը գրեթե բոլորովին կորցրեց իրեն, վերցրեց նրա կապոցը, հետո էլ դեն գցեց ու վազեց նախասենյակ։

Սարսափը ավելի ու ավելի էր համակում նրան, մանավանդ այդ երկրորդ, բոլորովին անսպասելի սպանությունից հետո։ Նա ուզում էր շուտ փախչել այստեղից։ Եվ եթե այդ րոպեին նա ի վիճակի լիներ ճիշտ տեսնել ամեն ինչ ու դատողություններ անել, եթե միայն կարողանար ըմբռնել իր դրության ամբողջ ծանրությունը, դրա ամբողջ անհուսալիությունը, այլանդակությունը և անհեթեթությունը, միաժամանակ հասկանալ, թե դեռ որքան դժվարություններ է հաղթահարելու, գուցե և չարագործություններ կատարելու, որպեսզի այստեղից դուրս պրծնի և տուն հասնի, ապա շատ հավանական է, որ նա կթողներ ամեն ինչ և անմիջապես կգնար իր ոճրագործությունը հայտնելու, և այդ կաներ նույնիսկ ոչ թե ահից դրդված, այլ հենց միայն սարսափելով և զզվելով այն ամենից, ինչ որ կատարել էր։ Յուրաքանչյուր րոպե նրա մեջ ուժեղանում և աճում էր այդ զզվանքը։ Այժմ նա ոչ մի դեպքում չէր մոտենա սնդուկին և նույնիսկ չէր մտնի այդ սենյակները։

Բայց մի ինչ-որ ցրվածություն, կարծես նույնիսկ մտախոհություն էր հետզհետե տիրում նրան. րոպեապես նա կարծես թե մոռացման մեջ էր ընկնում կամ ավելի լավ է ասել մոռանում էր գլխավորը ու կառչում մանրուքներից։ Սակայն մտնելով խոհանոց ու տեսնելով նստարանին դրված, կիսով չափ ջրով լցված մի դույլ, նա գլխի ընկավ, որ պետք է լվանալ ձեռքերը և կացինը։ Նրա ձեռքերը արյունոտ ու կպչուն էին։ Կացնի սայրը նա ուղղակի ընկղմեց ջրի մեջ, վերցրեց պատուհանի գոգում, ճեղքված ափսեում գտնվող մի կտոր օճառը ու սկսեց հենց դույլի մեջ լվանալ ձեռքերը։ Վերջացնելով այդ, նա հանեց կացինը, լվաց երկաթե մասը, ու երկար, երեք րոպեի չափ լվաց կոթի արյունոտ տեղերը՝ դրա համար օգտագործելով նույնիսկ օճառը։ Այնուհետև ձեռքերն ու կացինը սրբեց խոհանոցի միջով անցկացրած պարանի վրա չորացող սպիտակեղենով, հետո էլ պատուհանի մոտ երկար, ուշադրությամբ զննեց կացինը։ Հետքեր չէին մնացել, միայն թե կացնի կոթը դեռ թաց էր։ Նա կացինը զգուշությամբ կախ տվեց օղակից, վերարկուի տակից։ Այնուհետև զննեց վերարկուն, անդրավարտիքը, կոշիկները, որքան այդ հնարավոր էր աղոտ լուսավորված խոհանոցում։ Առաջին հայացքից արտաքուստ կարծես թե ոչինչ չէր երևում. միայն կոշիկների վրա արյան բծեր կային։ Նա շորի մի կտոր թրջեց ու դրանով սրբեց կոշիկները։ Սակայն նա գիտեր, որ լավ չի զննում, որ գուցե կա աչքի ընկնող մի բան, և ինքը այդ չի նկատում։ Նա մտախոհ կանգնեց սենյակի մեջտեղում։ Տանջալից, խավար մի միտք ծագեց նրա գլխում, այն միտքը, թե ինքը խելագարվում է, թե այդ րոպեին ոչ կարող է դատողություն անել, ոչ էլ իրեն պաշտպանել, թե գուցե ամենևին էլ չպետք է անել այն, ինչ որ հիմա անում է․․․ «Աստված իմ, հարկավոր է փախչել, փախչել», փնթփնթաց նա ու նետվեց նախասենյակ, բայց այստեղ նրան այնպիսի սարսափ էր սպասում, որը նա, իհարկե, դեռ ոչ մի անգամ չէր զգացել։

Նա կանգնել էր, նայում էր ու չէր հավատում իր աչքերին. դուռը, արտաքին դուռը, նախասենյակից դեպի սանդուղքը բացվող հենց այն դուռը, որտեղից ինքը ժամ առաջ զանգահարել էր ու ներս մտել, փակված չէր, նույնիսկ ձեռքի ամբողջ լայնության չափ բաց էր մնացել, ոչ կողպեք, ոչ սողնակ, և դա ամբո՜ղջ ժամանակվա, այդ ամբողջ ժամանակվա ընթացքում։ Իր ներս մտնելուց հետո պառավը գուցե զգուշության համար չէր փակել այն։ Բայց, տեր աստված, չէ՞ որ ինքը հետո տեսավ Լիզավետային։ Եվ ինչպե՜ս, ինչպե՜ս ինքը կարող էր գլխի չընկնել, որ Լիզավետան հո ներս էր մտել որևէ տեղից։ Հո պատի միջով չ՞էր մտել։

Նա առաջ նետվեց ու սողնակով փակեց դուռը։

— Ոչ, դարձյալ բանն այդ չէ, հարկավոր է գնալ, գնալ...

Նա հանեց սողնակը, բացեց դուռը և սկսեց ականջ դնել սանդուղքի կողմը։

Նա երկար ունկնդրում էր։ Հեռվում, ներքևում, հավանորեն դարպասի մոտ, բարձր ու ճղճղան ձայնով բղավում էին ինչ-որ երկու մարդ, վիճում էին ու հայհոյանք թափում։ «Ի՞նչ է այդ...»։ Նա համբերությամբ սպասում էր։ Վերջապես, միանգամից ձայները լռեցին, ասես խզվեցին... վիճողները հեռացան։ Նա արդեն ուզում էր դուրս գալ, սակայն հանկարծ մի հարկ ներքև շռնդալով բացվեց դեպի սանդուղք բացվող դուռը, և ինչ-որ մեկը սկսեց իջնել ներքև՝ երգելով ինչ-որ եղանակ։ «Ոնց էլ աղմկում են դրանք բոլորը», անցավ նրա մտքով։ Նա դարձյալ ծածկեց գուռը և սպասեց։ Վերջապես, ամեն ինչ լռեց, ոք չկար։ Նա արդեն իջնելու էր սանդուղքից, երբ հանկարծ էլի ինչ-որ քայլեր լսվեցին։

Այդ քայլերը լսվեցին շատ հեռվից, դեռ սանդուղքի առաջին աստիճաններից, բայց Ռասկոլնիկովը շատ լավ ու պարզ հիշեց դրանց հենց, առաջին ձայները ու չգիտես ինչու մտածեց, որ մեկը անպայման գալիս է ''այստեղ'', չորրորդ հարկ, պառավի մոտ։ Ինչո՞ւ։ Ձայները առանձնահատո՞ւկ, նշանակալի՞ց էին, թե՞ ինչ։ Քայլերը ծանր էին, համաչափ, անշտապ։ Ահա ''նա'' արդեն անցավ առաջին հարկը, ահա բարձրացավ, ձայները ավելի ու ավելի պարզ էին դառնում։ Լսվեց եկողի ծանր շնչարգելությունը։ Ահա ''նա'' արդեն բարձրանում է երրորդ հարկը... Այստեղ է գալիս։ Ու հանկարծ Ռասկոլնիկովին թվաց, թե ինքը փայտացել է, թե այդ կարծես երազ է, երբ տեսնում ես, թե ահա հասնում են քո ետևից, ուզում են սպանել, իսկ ինքդ կարծես կպել ես գետնին ու ձեռքերդ էլ չես կարողանում շարժել։

Ու վերջապես, երբ հյուրը արդեն սկսեց բարձրանալ չորրորդ հարկը, միայն այստեղ Ռասկոլնիկովը հանկարծ ցնցվեց ամբողջ մարմնով և կարողացավ նախասենյակից արագ ու ճարպկորեն նետվել բնակարանը ու ծածկել դուռը։ Հետո վերցրեց սողնակը և կամացուկ, անլսելի փակեց դուռը։ Բնազդը օգնում էր։ Վերջացնելով այդ ամենը, նա շունչը պահած թաքնվեց դռան ետևում։ Անկոչ հյուրը արդեն նույնպես դռան մոտ էր։ Նրանք այժմ կանգնել էին իրար դիմաց, ինչպես ժամ առաջ ինքն ու պառավը, երբ դուռը բաժանում էր իրենց, իսկ ինքը ականջ էր դնում։

Հյուրը մի քանի անգամ ծանր շունչ առավ։ «Երևի հաստ ու մեծամարմին է», մտածեց Ռասկոլնիկովը՝ ձեռքում սեղմելով կացինը։ Հիրավի, ասես այդ բոլորը երազ էր։ Հյուրը ձեռքը տարավ զանգին ու պինդ զանգահարեց։

Հենց որ հնչեց զանգի թիթեղյա ձայնը, հանկարծ Ռասկոլնիկովին թվաց, թե սենյակում սպանվածները շարժվեցին։ Նա մի քանի վայրկյան նույնիսկ լրջորեն ականջ դրեց։ Անծանոթը մի անգամ էլ զանգահարեց, էլի սպասեց, ու հանկարծ անհամբերությամբ, ամբողջ ուժով մեկ սկսեց քաշքշել դռան բռնակը։ Ռասկոլնիկովը սարսափահար նայում էր օղակում ցատկոտող սողնակի կեռին ու բութ երկյուղով սպասում էր, որ ահա սողնակը դուրս կթռչի։ Հիրավի, դա հնարավոր էր թվում, որովհետև եկվորը խիստ ուժեղ էր քաշքշում դուռը։ Ռասկոլնիկովը մտածեց սողնակը պահել ձեռքով, բայց ''այն մարդը'' կարող էր գլխի ընկնել։ Նրա գլուխը կարծես էլի սկսում էր պտտվել։ «Հիմա կընկնեմ», անցավ նրա մտքով, բայց անծանոթը սկսեց խոսել, ու նա իսկույն ուշքի եկավ։

— Այս ի՞նչ է, նրանք մրափո՞ւմ են, թե՞ մեկը խեղդել է, նրանց, անիծվածնե֊ե՜ր,— ասես տակառի միջից գոռաց եկվորը։— Էյ, Ալյոնա Իվանովնա, պառավ վհուկ, Լիզավետա Իվանովնա, չքնաղ գեղեցկուհի, բաց արեք, է՛։ Փու, անիծվածնե՛ր, քնե՛լ են, ինչ է։

Ու նորից, զայրանալով, նա մի տասն անգամ ամբողջ ուժով մեկ քաշքշեց զանգակը։ Դե, իհարկե, նա այդ տանը մոտիկ ծանոթ և ազդեցիկ մարդ էր։

Հենց այդ րոպեին հանկարծ մոտիկից, սանդուղքից մանր, հապճեպ քայլեր լսվեցին։ Մոտենում էր էլի ինչ֊որ մեկը։ Ռասկոլնիկովը սկզբից այդ չէր լսել։

— Մի՞թե ոչ ոք չկա,— հնչեղ և ուրախ բղավեց մոտեցողը՝ ուղղակի դիմելով առաջին այցելուին, որը դեռ էլի շարունակում էր քաշքշել զանգը։— Բարև ձեզ, Կոխ։

«Ձայնից երևում է, որ շատ շահել է», հանկարծ մտածեց Ռասկոլնիկովը։

— Սատանան գիտե, քիչ մնաց փակը ջարդեի,— պատասխանեց Կոխը։— Իսկ դուք որտեղի՞ց եք ինձ ճանաչում։

— Այ քեզ բան, երկու օր առաջ «Գամբրինուսում» բիլիարդ խաղալիս ես երեք անգամ տարա ձեզնից։

— Հը՛մ։

— Ուրեմն չկա՞ն դրանք։ Տարօրինակ է։ Այ քեզ հիմար բան։ Պառավը ո՞ւր կարող է գնալ։ Ես գործ ունեմ։

— Ես էլ գործ ունեմ, սիրելիս։

— Հապա ի՞նչ անենք։ Ուրեմն պետք է ետ մանենք։ Է-է֊հե՛, իսկ ես մտածում էի փող ճարել,— գոչեց երիտասարդը։

— Իհարկե, պետք է ետ դառնալ, բայց ինչո՞ւ էր հրավիրել։ Ջադուն ինքն էր ժամ նշանակել։ Ախր տեղս էլ հեռու է։ Չեմ հասկանում, թե ուր կարող էր գնալ։ Կլոր տարին տանն է նստում, թթվում, ոտքերը ցավում են, իսկ հիմա թրևելու է գնացել։

— Դռնապանին չհարցնե՞նք։

— Ի՞նչ։

— Թե ուր է գնացել ու երբ է գալու։

— Հը՛մ․․․ գրողը տանի․․․ ի՛նչ հարցնենք... ախր նա ոչ մի տեղ չի գնում...— ու Կոխը մի անգամ էլ քաշքշեց դուռը։— Թքած, ինչ արած, պետք է գնալ։

— Սպասեք,— հանկարծ բղավեց երիտասարդը,— նայեցեք, տեսնո՞ւմ եք, թե ինչպես դուռը ետ ու առաջ է շարժվում, երբ քաշքշում եք։

— Հետո ի՞նչ։

— Նշանակում է դա ոչ թե բանալիով է փակված, այլ ներսից սողնակ է գցած։ Լսո՞ւմ եք, թե սողնակը ինչպես է չխկչխկում։

— Հետո ի՞նչ։

— Ախր ինչպե՛ս չեք հասկանում։ Ուրեմն նրանցից որևէ մեկը տանն է։ Եթե երկուսն էլ գնային, դրսից բանալիով կփակեին և ոչ թե ներսից կգցեին սողնակը։ Լսո՞ւմ եք, թե սողնակը ինչպես է չխկչխկում։ Իսկ ներսից դա գցելու համար պետք է տանը լինել, հասկանո՞ւմ եք։ Հետևաբար տանը նստած են ու բաց չեն անում։

— Վա՛հ, իրոք որ այդպես է,— գոչեց զարմացած Կոխը։— Հապա ի՞նչ բանի են այնտեղ։— Եվ նա սկսեց զայրացած քաշքշել դուռը։

— Սպասեցեք, մի քաշքշեք,— դարձյալ գոչեց երիտասարդը։— Այստեղ ինչ֊որ ուրիշ բան կա... դուք հո զանգահարում էիք, քաշքշում դուռը, ու չեն բաց անում, ուրեմն կամ երկուսն էլ ուշաթափված են, կամ...

— Ի՞նչ,

— Այ թե ինչ, գնանք կանչենք դռնապանին, թող նա ինքը սրանց արթնացնի։

— Գնանք,— երկուսն էլ շարժվեցին դեպի ներքև։

— Սպասեցեք, դուք մնացեք այստեղ, իսկ ես կգնամ դռնապանին բերելու։

— Ինչո՞ւ մնամ։

— Ո՞վ գիտե, ինչ կլինի։

— Թերևս...

— Ախր ես պատրաստվում եմ դատական քննիչ դառնալու։ Ակներև է, ակ֊նե֊րև՜ է, որ այստեղ մի բան կա,— տաքացած գոչեց երիտասարդը ու վազեվազ իջավ սանդուղքից։

Կոխը մնաց, նորից կամացուկ զանգահարեց, ու զանգը հնչեց մեկ անգամ հետո էլ, ասես խորհրդածելով ու զննելով, սկսեց շարժել դռան բռնակը, քաշելով ու բաց թողնելով այն, որպեսզի վերստին համոզվեր, որ դուռը միայն սողնակով է փակված։ Հետո մշմշալով կռացավ ու սկսեց նայել բանալու անցքից, բայց դրա մեջ ներսից բանալի էր դրված, հետևաբար ոչինչ չէր կարելի տեսնել։

Ռասկոլնիկովը կանգնել էր ու պինդ բռնել կացինը։ Նա կարծես զառանցանքի մեջ էր։ Նա պատրաստվում էր նույնիսկ կռվել եկվորների հետ, երբ դրանք ներս մտնեին, Երբ նրանք քաշքշում էին դուռը ու պայմանավորվում դռնապանին կանչելու մասին, նրա գլխում մի քանի անգամ հանկարծ միտք էր ծագում միանգամից ամեն ինչ վերջացնել ու նրանց պատասխանել դռան ետևից։ Երբեմն ուզում էր հայհոյել, ձեռ առնել նրանց, քանի դեռ դուռը չէին բացել։ «Շուտ վերջանար, էլի՛»,— անցավ նրա մտքով։

— Է֊է՛, սատանա․․․

Անցնում էր ժամանակը, մեկ, երկու րոպե, ու ոչ ոք չէր գալիս։ Կոխը անհանգիստ շարժումներ էր անում։

— Է-է՛,— գրողը տանի․․․— գոչեց նա հանկարծ ու էլ չհամբերելով, հրաժարվելով դռան մոտ հսկելուց, նույնպես իջավ ներքև, շտապելով ու թփթփացնելով ոտքերը։ Նրա քայլերը լռեցին։

— Տեր աստված, ի՞նչ անեմ։

Ռասկոլնիկովը հանեց սողնակը, մի քիչ բացեց դուռը, ոչինչ չէր լսվում, ու հանկարծ, արդեն բոլորովին առանց մտածելու, դուրս ելավ, որքան կարող էր պինդ ծածկեց դուռը ու սկսեց իջնել սանդուղքից։

Նա արդեն երեք սանդուղք էր իջել, երբ հանկարծ ներքևից ուժեղ աղմուկ լսվեց․ ո՞ւր կորչել, թաքնվելու ոչ մի տեղ չկար։ Նա ետ վազեց դարձյալ դեպի բնակարանը։

— Էյ, սատանի ծնունդ, գրողի տարած, բռնիր։

Մեկը բղավելով դուրս պրծավ ներքևի ինչ-որ բնակարանից ու սանդուղքով ոչ թե վազեց, այլ ասես ընկավ ներքև՝ ամբողջ կոկորդով մեկ բղավելով։

 — Մի՛տկա, Մի՛տկա, Միտկա, Մի՛տկա, Մի՛տկա, սատանան քեզ տանի։

Բղավոցը վերջացավ ճղճղոցով... վերջին ձայները արդեն դրսից էին գալիս, ամեն ինչ լռեց։ Բայց հենց այդ նույն ակնթարթին մի քանի մարդիկ, որոնք բարձրաձայն և արագ էին խոսում, սկսեցին աղմկալի բարձրանալ սանդուղքով։ Նրանք երեք թե չորս հոգի էին։ Ռասկոլնիկովը լսեց երիտասարդի ձայնը։ «Հըմ, նրանք են»։

Բոլորովին հուսալքվելով, նա քայլեց եկողներին ընդառաջ. ինչ լինելու է, թող լինի։ Եթե կանգնեցնեն, ամեն ինչ կորած է, եթե ոչ, նույնպես ամեն ինչ կորած է. կհիշեն։ Եկողները և Ռասկոլնիկովը արդեն մոտենում էին միմյանց, նրանց միջև ընդամենը մի սանդուղք էր մնում, ու հանկարծ՝ փրկությո՜ւն. նրանից մի քանի աստիճան հեռավորությամբ, աջ կողմում դատարկ և դուռը բոլորովին բաց բնակարանն էր, երկրորդ հարկի հենց այն բնակարանը, որ ներկում էին ներկարարները, իսկ հիմա բարեբախտաբար գնացել էին։ Երևի հենց դրանք էլ քիչ առաջ դուրս էին վազել բղավոցով։ Հատակները հենց նոր էին ներկված, մի սենյակի մեջտեղում դրված էր մի տակառիկ ու մի խեցի՝ ներկով ու վրձինով։ Ռասկոլնիկովը մի ակնթարթում ներս նետվեց բաց դռնից ու թաքնվեց պատի ետևում, հենց այդ ժամանակ եկողները արդեն կանգնած էին սանդուղքի հարթակում։ Այնուհետև շուռ եկան դեպի վեր ու, բարձր խոսելով, բարձրացան չորրորդ հարկը։ Ռասկոլնիկովը հենց դրան էր սպասում, նա ոտնաթաթերի վրա դուրս եկավ ու վազեց ներքև։

Սանդուղքի վրա ոչ ոք չկար, դարպասի մոտ՝ նույնպես։ Նա արագ անցավ դարպասից, շուռ եկավ ձախ կողմը ու քայլեց փողոցով։

Նա շատ լավ գիտեր, նա միանգամայն լավ գիտեր, որ այդ րոպեին նրանք պառավի բնակարանումն են, որ խիստ զարմացել են, տեսնելով, որ դուռը բաց է, մինչդեռ քիչ առաջ փակված էր, որ նրանք արդեն նայում են դիակներին և որ կանցնի ոչ ավելի քան մի րոպե, երբ նրանք գլխի կընկնեն ու բոլորովին պարզ կհասկանան, որ հենց քիչ առաջ այնտեղ է եղել մարդասպանը և կարողացել է թաքնվել որևէ տեղ, ծլկել իրենց կողքից, փախչել, թերևս նաև գլխի կընկնեն, որ նա դատարկ բնակարանում էր, երբ իրենք վերև էին անցնում։ Այնինչ նա ոչ մի կերպ չէր համարձակվում շատ արագացնել քայլերը, թեև մինչև մյուս փողոց շուռ գալը մոտ հարյուր քայլ էր մնում։ «Արդյոք չմտնե՞լ որևէ դարպասից ու սպասել որևէ անծանոթ սանդուղքի վրա. ոչ, փորձանք կլինի. իսկ կացինը չգցե՞մ մի տեղ, կառք չվերցնե՞մ։ Փորձա՛նք է, փորձա՛նք»։

Վերջապես, ահա և մյուս փողոցը. նա շուռ եկավ դեպի այնտեղ՝ բոլորովին կիսամեռ վիճակում, այստեղ նա արդեն կիսով չափ փրկված էր և հասկանում էր այդ. ավելի քիչ կասկածներ կլինեն, մանավանդ որ այնտեղ մարդկանց հոծ բազմություն էր երթևեկում, և ինքը նրանց մեջ աննկատելի կլիներ ինչպես ավազահատիկ։ Բայց այդ բոլոր տանջանքները այնքան սպառեցին նրա ուժերը, որ նա հազիվ էր քայլում։ Քրտինքը դուրս էր տալիս կաթիլներով, ամբողջ պարանոցը թրջված էր։ «Հարբած է, հա՜-ա», բղավեց ինչ֊որ մեկը, երբ նա հասավ ջրանցք։

Նա ինքնամոռաց վիճակում էր. քանի գնում, վիճակը վատանում էր։ Սակայն նա հիշում էր, որ երբ հասավ ջրանցք, հանկարծ վախեցավ. այնտեղ քիչ մարդ կար, և ինքը նկատելի կլիներ, ուզում էր ետ դառնալ դեպի նրբանցք։ Չնայելով, որ քիչ էր մնում ընկնի, այնուամենայնիվ շրջապտույտ կատարեց ու տուն հասավ բոլորովին ուրիշ կողմից։

Գրեթե խելքամաղ վիճակում նա անցավ իր տան դարպասից, նա արդեն ոտք էր դնում սանդուղքին, երբ միտն ընկավ կացինը։ Այնինչ պետք էր կատարել խիստ կարևոր մի խնդիր՝ կացինը դնել իր տեղը, և որքան կարելի է աննկատելի։ Իհարկե, նա արդեն անզոր էր ըմբռնելու, որ գուցե ավելի լավ կլիներ ամենևին էլ կացինը չդնել իր առաջվա տեղը, այլ թեկուզ հետո գցել մի որևէ ուրիշ բակ։

Բայց ամեն ինչ հաջող գնաց։ Դռնապանի սենյակի դուռը ծածկված էր, բայց փակված չէր, հետևաբար ամենից ավելի հավանականն այն էր, որ դռնապանը տանն է։ Բայց Ռասկոլնիկովը այնքան էր կորցրել որևէ բան ըմբռնելու ունակությունը, որ ուղղակի մոտեցավ դռնապանի սենյակին ու բացեց դուռը։ Եթե դռնապանը նրան հարցներ՝ «ինչ ես ուզում», նա գուցե կացինը ուղղակի տար դռնապանին։ Բայց վերջինս դարձյալ չկար, և Ռասկոլնիկովը կացինը դրեց առաջվա տեղը, նստարանի տակ. նույնիսկ ծածկեց փայտի կտորով, ինչպես որ առաջ այն ծածկված էր եղել։ Հետո նա մինչև իր սենյակը հասնելը ոչ ոքի, ոչ մի մարդու չհանդիպեց, տանտիրուհու դուռը փակված էր։ Մտնելով իր սենյակը, նա առանց իր վրայից որևէ բան հանելու ընկավ բազմոցին։ Նա չքնեց, այլ միայն թմրեց։ Եթե այդ ժամանակ որևէ մեկը մտներ նրա սենյակը, նա իսկույն վեր կթռչեր ու կճչար։ Ինչ-որ մտքերի ծվեններ ու բեկորներ էին վխտում նրա գլխի մեջ. բայց նա չէր կարողանում կառչել դրանցից ոչ մեկին, չէր կարողանում կենտրոնանալ որևէ մեկի վրա, չնայելով, որ դրա համար նույնիսկ ջանք էր թափում...