|աղբյուր = [[«Ոսկե բզեզը»]]
}}
[[Կատեգորիա:Արձակ]][[Կատեգորիա:Դետեկտիվ]][[Կատեգորիա:Ամերիկյան գրականություն]]
:::::::::::::::::::::::Օհո՜, նայեցեք, նա խելագարի պես է
― Այո, կամ դրա նման մի բան։ Ճշմարիտն ասած, ինձ արդեն տիրել էր վիթխարի հաջողության անկոտրում նախազգացումը։ Թե ինչու, ինքս էլ չգիտեմ։ Գուցե դա ոչ այնքան նախազգացում էր, որքան ինքնաներշնչում։ Կհավատա՞ք, Յուպիտերի հիմար խոսքերը, թե բզեզը զուտ ոսկուց է, ուժեղ էին ազդել երևակայությանս վրա։ Բացի այդ, պատահականությունների և զուգադիպումների նման տարօրինակ շղթան․․․ Չէ որ ամեն ինչ կատարվեց հենց այն օրը, որը լինում է գուցե և տարին մեկ անգամ, երբ ցուրտը ստիպում է բուխարին վառել, իսկ առանց բուխարու և առանց իմ շան մասնակցության, որը երևաց հենց հարկավոր րոպեին, ես երբեք չէի իմանա գանգի մասին ու երբեք գանձի տեր չէի դառնա։
― Իսկ ի՞նչ եղավ հետո։ Ես վառվում եմ անհամբերությունից։
― Շատ լավ։ Դուք, իհարկե, գիտեք, որ բազմաթիվ մշուշոտ ավանդություններ կան Քիդդի և նրա մեղսակիցների՝ Ատլանտյան ափերում թաղած գանձերի մասին։ Այդ ավանդությունների հիմքում, իհարկե, փաստեր են ընկած։ Դրանք գոյություն ունեն վաղուց ի վեր և չեն կորցնում իրենց կենդանությունը՝ ենթադրում եմ, որ դա խոսում է այն մասին, որ մինչ այժմ գանձերը չեն գտնվել։ Եթե Քիդդը նախ թաքցներ գանձերը, ապա գար ու վերցներ, հազիվ թե ավանդությունները մեզ հասնեին միևնույն անփոփոխ ձևով։ Նկատի ունեցեք, ավանդությունները պատմում են սոսկ գանձերը որոնելու մասին, գտնելու մասին ոչ մի խոսք չկա։ Բավական է, ծովահենը հաներ գանձերը, և խոսակցությունը կդադարեր։ Ինձ միշտ թվում էր, որ ինչ֊որ պատահականություն, օրինակ, թաքստարանի տեղը նշող պլանը կորցնելն է խանգարել Քիդդին գտնել գանձը։ Քիդդի դժբախտությանը տեղեկացան ուրիշ ծովահեններ, որոնք առանց այդ երբեք չէին իմանա թաքցրած գանձերի մասին։ Բախտի բերմանն ապավինած նրանց ապարդյուն որոնումներն էլ հենց ծնունդ են տվել այդ բոլոր խոսակցություններին ու ավանդություններին, որոնք տարածվել են աշխարհով մեկ ու հասել մեր օրերը։ Երբևիցե լսե՞լ եք, որ մեր ափերին ինչ֊որ մեկը հարուստ գանձարան գտնի։
― Ոչ, երբեք։
― Բայց չէ որ բոլորը գիտեն, թե ի՜նչ անհամար հարստություն ուներ Քիդդը։ Այսպիսով, ես եզրակացրեցի, որ գանձը դեռևս թաղված է հողում։ Թող, ուրեմն, ձեզ չզարմացնի, որ իմ մեջ վստահությանը հավասար հույս ծնվեց, որ նման անսովոր ճանապարհով ձեռքս ընկած մագաղաթն ինձ ցույց կտա, թե որտեղ են թաղված Քիդդի գանձերը։
― Իսկ հետո՞ ինչ արեցիք։
― Ես կրկին տաքացրեցի մագաղաթը, աստիճանաբար բորբոքելով կրակը, բայց դա ոչ մի նոր բան չտվեց։ Այդժամ ես որոշեցի, որ խանգարողը մագաղաթի վրա շերտ կապած կեղտն է։ Վերցրեցի մագաղաթը, զգուշորեն լվացի գաղջ ջրով, ապա դրեցի երկաթյա թավայի վրա, գանգ պատկերող երեսը դեպի կրակը, և թավան դրեցի շիկացած ածուխների վրա։ Մի քանի րոպե անց, երբ թավան կարմրեց, հանեցի մագաղաթը և անպատմելի ուրախությամբ տեսա, որ տեղ֊տեղ երևան են եկել տող առ տող գրված ինչ֊որ նշաններ ու թվեր։ Ես թավան կրկին դրեցի կրակին ու մի րոպեի չափ էլ պահեցի։ Այդ ժամանակ գրածը երևան եկավ ամբողջությամբ։ Հիմա ես ձեզ ցույց կտամ։
Լըգրանը տաքացրեց մագաղաթն ու ինձ տվեց։ Գանգի և ուլիկի արանքում, կարմիր թանաքով կոշտուկոպիտ գրված, հետևյալ նշաններն էին․
::::::::::53##+305))6*;4826)4#);806*;48
::::::::::+8 I 60))85;;]8*;:# *8+83(88)5*+46
::::::::::(;88*96*?;8)*#(485);5+2:*(;4956
::::::::::*2(5* ― 4) II8*;4069285);)6+8)4# #;1(#9
::::::::::48081;8:8# 1;48+85;4)485+528806*81(#
::::::::::9;48;(88;4(#?34;48)4#;161;:188;#?;
― Հետո՞ ինչ, ― ասացի ես, վերադարձնելով մագաղաթը, ― այս ամենն ինձ մի քայլ անգամ առաջ չէր մղի։ Հանուն Գոլկոնդայի<ref>Գոլկոնդա ― Հնդկաստանի հին մայրաքաղաքը, որտեղ հղկում ու փայլեցնում էին ալմաստներ։</ref> ամբողջ գանձերի չեմ կարող նման հանելուկ լուծել։
― Եվ այնուամենայնիվ, ― ասաց Լըգրանը, ― սա այնքան է դժվար չէ, որքան առաջին հայացքից է թվում։ Նշաններն, իհարկե, գաղտնագիր են, այլ կերպ ասած որոշակի բովանդակություն ունեն։ Որքան գիտեմ Քիդդի մասին, նա չէր կարող բարդ ծածկագիր կազմել։ Եվ ես իսկույն որոշեցի, որ սա պարզագույն գաղտնագիր է, ընդ որում այնպիսին, որ նավաստու կարճ խելքով բացարձակապես անմեկնելի պետք է թվա։
― Եվ ի՞նչ, դուք գտա՞ք լուծումը։
― Հեշտությամբ։ Կյանքում սրանից հազար անգամ ավելի բարդ գաղտնագրեր եմ հանդիպել։ Նման հանելուկներով ես զբաղվել եմ կյանքիս հատուկ հանգամանքների և խելքիս բնական հակումների շնորհիվ և եկել եմ եզրակացության, որ հազիվ թե մարդու բանականությունն ի վիճակի է այնպիսի հանելուկ հորինել, որը մեկ ուրիշ մարդու՝ ճշտորեն ուղղված բանականությունը չկարողանա լուծել։ Պարզ ասած, եթե բնագիրն անսխալ է գաղտնագրված և փաստաթուղթը լավ պահպանված է, ինձ այլևս ոչինչ պետք չէ։ Ինձ համար հետագա բարդություններ գոյություն չունեն։
Նախ և առաջ, ինչպես միշտ, առաջ է գալիս գաղտնագրի լեզվի հարցը։ Լուծման սկզբունքը (հատկապես դա վերաբերվում է պարզագույն գաղտնագրերին) մեծապես կախված է լեզվի առանձնահատկություններից։ Այդ հարցը պարզելու միակ ճանապարհը․․․ մեկը մյուսի ետևից լեզուներ փորձելն է, զուգադիպություններ ու օրինաչափություններ գտնելու համար, քանի դեռ ճշմարիտ լուծման չես հանգել։ Իմ մագաղաթն այդպիսի բարդություն չէր ներկայացնում՝ ստորագրությունը լուծում էր թելադրում։ kid և Kidd բառախաղը խոսում էր անգլերենի օգտին։ Այլ դեպքում ես ֆրանսերենից կամ իսպաներենից կսկսեի որոնել։ Հարավային ծովերի ծովահենն առաջին հերթին այդ երկու լեզուներից մեկնումեկը կվերցներ գաղտնագրի համար։ Բայց արդեն գիտեի՝ գաղտնագիրն անգլերեն է գրված։
Ինչպես տեսնում եք, տեքստն անընդմեջ տողով է գրված։
Եթե բառերն առանձնացված լինեին, խնդիրն անչափ կհեշտանար։ Ես կսկսեի բաղդատել և ուսումնասիրել ավելի կարճ բառեր։ Եվ հենց որ հանդիպեի մեկ տառից կազմված բառի (օրինակ <i>և</i> կամ <i>ու</i> շաղկապ), գաղտնագիրն արդեն լուծված կհամարեի։ Բայց բառերի մեջ արանք չկար, եւ ես սկսեցի հաշվել միանման նշանները, իմանալու համար, թե դրանցից որոնք են հաճախ հանդիպում եւ որոնք՝ սակավ։Վերջացնելով հաշվումներս, այսպիսի աղյուսակ կազմեցի․
— Հետո՞ ինչ,— ասացի ես,— նույն հանելուկն է։ Մարդկային լեզվով ինչ է նշանակում այս ծածկագրությունը՝ «եպիսկոպոսի պանդկոկ», «մեռած գլուխ», «սատանայի աթոռ»։
― Համաձայն եմ, ― ասաց Լըգրանը, ― մութ տեքստ է, մանավանդ թռուցիկ ընթերցելիս։ Առաջինը, որ պետք էր անել՝ գրվածն ըստ մտքի անջատելն էր։
― Այսինքն, կետադրության նշաններ դնե՞լը։
― Այո, նման մի բան։
― Բայց ինչպե՞ս կարողացաք։
― Տեսա, որ հեղինակը իր տեքստը դիտավորյալ անընդմեջ տողով է գրել, գաղտնագրի լուծումը դժվարացնելու համար։ Նման նպատակ ունեցող, մի քիչ էլ պակաս նուրբ խելքի տեր մարդն անպայման չափը պիտի անցկացնի։ Այնտեղ, ուր տեքստի մտքին համապատասխան արանք պիտի լինի, նա բառերն ավելի խիտ կտեղավորի։ Նայեցեք մագաղաթին և իսկույն հինգ նման տեղ կտեսնեք։ Հիմնվելով դրա վրա, ես տեքստը նախադասությունների բաժանեցի այսպես․ «Լավ ապակի եպիսկոպոսի պանդոկում սատանայի աթոռի վրա ― քսանմեկ աստիճան և տասներեք րոպե ― հյուսիս֊հյուսիս արևելք ― գլխավոր յոթերորդ ճյուղը արևելյան կողմը ― կրակիր մեռած գլխի ձախ աչքից ― ծառից ուղիղ կրակոցի վրայով հիսուն ոտնաչափ»։
― Տեքստը նախադասությունների է բաժանված, ― ասացի ես, ― բայց դրանից միտքը պարզ չդարձավ։
― Ինձ էլ էր այդպես թվում, ― ասաց Լըգրանը։ ― Սկզբնական շրջանում առաջին հանդիպածին հարցուփորձ էի անում, թե Սելլիվանյան կղզու շրջակայքում «եպիսկոպոսի պանդոկ» անվամբ հայտնի շինություն կամ տուն չկա՞։ Ոչնչի չհասնելով, արդեն որոշել էի ընդլայնել որոնումներիս շրջանը և ավելի սիստեմավորել, երբ հանկարծ մի առավոտ ենթադրեցի, որ «եպիսկոպոսի պանդոկ» bishop's hostel արտահայտւթյունը թերևս պիտի կապել Բեսսոպների (Bessop) հնամենի տոհմի հետ, որոնք վաղեմի ժամանակներում դաստակերտ ունեին կղզուց չորս մղոն հեռու։ Գնացի պլանտացիա և դիմեցի տեղի հնաբնակ նեգրերին։ Երկար հարցուփորձից հետո մի զառամյալ պառավ ասաց, թե գիտե «եպիսկոպոսի պանդոկ» կոչվող տեղը և կարծում է, որ կգտնի, բայց դա ոչ պանդոկ է, ոչ էլ նույնիսկ խորտկարան, այլ բարձր մի ժայռ։
Ես խոստացա լավ վարձատրել նրան և փոքր֊ինչ տատանվելուց հետո պառավը համաձայնեց հետս գալ։ Առանց որևիցե պատահարի տեղ հասանք։ Ես նրան ետ ուղարկեցի և սկսեցի զննել շուրջս։ «Պանդոկը» ժայռաբեկորների և ապառաժների կույտ էր։ Առանձին ցցված մի ժայռ աչքի էր ընկնում բարձրությամբ ու տարօրինակ գծագրությամբ և հիշեցնում էր արհեստական շինվածք։ Ես բարձրացա գագաթը և տարակուսած կանգ առա, չիմանալով ինչ անել։
Այդպես մտքերի մեջ ընկած, մեկ էլ աչքս ընկավ ժայռի արևելյան կողմի մի նեղլիկ ելուստի վրա, գագաթից, ուր ես կանգնած էի, մեկ յարդ հեռու։ Ելուստը դուրս էր ցցված մի տասնութ դյույմ և մեկ ոտնաչափ լայնություն ուներ։ Դրա ետևը ժայռի մեջ մի խորշ կար, նման դատարկ թիկնակով բազկաթոռի, ինչպիսիք եղել են մեր նախապապերի տներում։ Ես իսկույն հասկացա, որ հենց «սատանայի աթոռն» է և որ ես ծածկագրի գաղտնիքի մեջ արդեն թափանցեցի։
«Լավ ապակի» միմիայն հեռադիտակ կարող էր նշանակել՝ նավաստիները հաճախ են «ապակի» բառն օգտագործում այդ իմաստով։ Պետք էր այստեղից նայել հեռադիտակով, ընդ որում նախապես որոշակի դիրքով, առանց որևէ շեղման։ «Քսանմեկ աստիճան և տասներեք րոպե» և «հյուսիս֊հյուսիս֊արևելք, բառերն, իհարկե, ցույց էին տալիս հեռադիտակի ուղղությունը։ Իմ հայտնագործությունից խիստ հուզված տուն շտապեցի, վերցրեցի հեռադիտակն ու վերադարձա ժայռի գագաթը։
Իջնելով ելուստի վրա, համոզվեցի, որ դրա վրա կարելի է նստել սոսկ մի որոշակի դիրքով։ Այսպիսով, իմ ենթադրությունը հաստատվեց։ Ձեռքս առա հեռադիտակը։ «Հյուսիս֊հյուսիս֊արևելք», բառերը ցույց էին տալիս հորիզոնական ուղղությունը։ Ուրեմն «քսանմեկ աստիճան և տասներեք րոպե» ցուցումը վերաբերում էր տեսանելի հորիզոնի նկատմամբ անկյանը։ Կողմնորոշվելով գրպանի կողմնացույցով, հեռադիտակը մոտավորապես քսանմեկ աստիճանի անկյունով բարձրացրեցի և սկսեցի զգուշորեն ուղղել նախ դեպի վեր, ապա վար, մինչև որ հայացքս ընկավ շուրջս պատող անտառի մեջ վեր ելած վիթխարի ծառի սաղարթի մեջ մի կլոր անցքի կամ լուսաշերտի։ Լուսաշերտի կենտրոնում ես նկատեցի սպիտակ պուտ, բայց սկզբում չկարողացա հասկանալ, թե դա ինչ է։ Հարմարացնելով դիտակը, մեկ անգամ էլ նայեցի և պարզորոշ տեսա մարդկային գանգ։
Դա թև տվեց ինձ, և ես հանելուկը լուծված համարեցի։ Ակներև էր, որ «գլխավոր յոթերորդ ճյուղը արևելյան կողմը» բառերը վերաբերում էին ծառի վրա գանգի դիրքին, իսկ «կրակիր մեռած գլխի ձախ աչքից» հրամանը նույնպես միակ բացատրություն ուներ և ցույց էր տալիս տեղը։ Կրակելով գանգի ձախ ակնախոռոչից, պետք էր ապա «ուղիղ», այլ կերպ ասած ուղիղ գիծ անցկացնել ծառաբնի ամենամոտ կետից «կրակոցի» (գնդակի ծակած տեղի) վրայով, հիսուն ոտնաչափ առաջ։ Հենց այդտեղ էլ, ամենայն հավանականությամբ, թաղված պիտի լիներ գանձը։
― Այդ ամենը համոզիչ է, ― ասացի ես, ― և որոշ երևակայականությամբ հանդերձ նաև պարզ է ու տրամաբանական։ Ի՞նչ արեցիք դուք «եպիսկոպոսի պանդոկը» թողնելուց հետո։
― Հիմնավորապես պարզելով ծառի տեղը, տուն գնացի։ «Սատանայի աթոռից» բարձրանալուն պես կլոր լուսաշերտն անհետացավ․ որքան լարեցի տեսողությունս, այլևս ոչինչ չտեսա։ Հղացման սրամտությունն էլ հենց այն էր, որ ծառի սաղարթի մեջ լուսաշերտը դիտողին էր բացվում մեն֊մենակ կետից (համոզվելու համար փորձը կրկնեցի մի քանի անգամ)՝ ժայռի նեղ ելուստից։
«Եպիսկոպոսի պանդոկ» գնալիս ինձ ուղեկցում էր Յուպիտերը, որն, իհարկե, նկատել էր, թե ինչպես վերջին շրջանում ինձ տարօրինակ եմ պահում և ոչ մի քայլ չէր հեռանում ինձնից։ Բայց մյուս օրը ես արթնացա ադամամութին, ճողոպրեցի նրա հսկողությունից և գնացի սարերը՝ ծառը փնտրելու։ Մեծ դժվարությամբ գտա։ Երբ երեկոյան տուն դարձա, ինչպես գիտեք, Յուպիտերը ցանկանում էր ինձ դնքսել։
Հետագա արկածների մասին հարկ չկա պատմել։ Դրանք հայտնի են ձեզ։
― Պետք է կարծել, ― ասացի ես, ― որ առաջին անգամ սխալ տեղ ընտրեցինք Յուպիտերի անփութությունից, երբ նա բզեզը իջեցրեց գանգի աջ ակնախոռոչից, ձախի փոխարեն։
― Իհարկե, «կրակոցի», այսինքն՝ ծառի տակ խփած ցցի շեղումը, երկուսուկես դյույմից ավել չէր, և եթե գանձը թաղված լիներ ծառի տակ, սխալն այնքան էլ նշանակություն չէր ունենա։ Բայց չէ որ «կրակոցի» վրայով ծառաբնից տարած ուղիղ գիծը մատնացույց էր անում սոսկ այն ուղղությունը, որով հարկ էր գնալ։ Որքան հեռանում էի ծառից, շեղումն այնքան աճում էր, և երբ հիսուն ոտնաչափ հեռացա, գանձը մնաց մի կողմ։ Եթե ես այնքան խորապես համոզված չլինեի, որ այնտեղ, իրոք, գանձ է թաղված, մեր աշխատանքը զուր կանցներ։
― Արդյո՞ք ծովահենների դրոշը չի թելադրել Քիդդին այդ տարօրինակ քմահաճությունը, այդ գանգը, որի դատարկ ակնախոռոչից պիտի ցած կրակել։ Գանձը վերադարձնել ծովահենների չարագործ խորհրդանշանի միջոցով՝ այստեղ բանաստեղծական ինչ֊որ հղացում է զգացվում։
― Գուցե և այդպես է, չնայած կարծում եմ, որ գործնական նկատառումներն այստեղ պակաս նշանակություն չունեն, քան բանաստեղծական երևակայությունը։ «Սատանայի աթոռից» ծառի վրա ոչ այնքան մեծ առարկա կարելի է տեսնել սոսկ այն դեպքում, եթե դա սպիտակ է։ Իսկ այս դեպքում ինչը կարող է համեմատվել գանգի հետ։ Գանգը չի խունանում անձրևներից ու փոթորիկներից, ընհակառակը, գնալով սպիտակում է․․․
― Դե, իսկ ձեր գերհանդիսավոր ճառերն ու բզեզը պտտեցնե՜լր․․․ ինչ տարօրինակ խենթությո՜ւն։ Ես համոզված էի, որ դուք խելագարվել եք։ Եվ ի՞նչ էիք մտածում գանգի ակնախոռոչից կրակելու փոխարեն բզեզն իջեցնելիս։
― Ի՜նչ արած, չեմ թաքցնի՝ ձեր այն ակնարկները, թե ես ցնդել եմ, ինձ բարկացրին, ու ես որոշեցի ձեզ պատասխանել ինձ հատուկ փոքրիկ միստիֆիկացիայով։ Նախ ես պտտեցնում էի բզեզը, ապա որոշեցի իջեցնել ակնախոռոչի միջով։ Ի դեպ, փամփուշտի փոխարեն բզեզն օգտագործելու միտքը ծագեց իմ գլխում, երբ ասացիք, որ ապշած եք բզեզի ծանրությունից։
― Այժմ ամեն ինչ պարզ է։ Միայն մի հարցի պատասխանեք՝ այդ ի՞նչ կմախքներ էին, որ մենք գտանք փոսում։
― Ես ավելին չգիտեմ, քան դուք։ Ըստ երևույթին, այստեղ միայն մի եզրահանգում է հնարավոր, բայց որը դիվական դաժանություն է ենթադրում։ Եթե գանձը Քիդդն է հորել, որն իմ կասկածից վեր է, ապա հասկանալի է, որ առանց օգնականների նա չէր կարող դա անել։ Երբ աշխատանքն ավարտված է եղել ու օգնականներն սկսել են լցնել փոսը, նա մտածել է, որ ավելորդ վկաների կարիքը չի զգում։ Իմ կարծիքով, լինգի երկու֊երեք հարված, և վերջ։ Կամ գուցե լրիվ տասը հարված, ո՞վ գիտե։