Changes

 :::Այդ օրերին էր, որ ես իմացա, թե ինչ է նշանակում տառապել,ինչ է նշանակում ամաչել,ինչ է նշանակում հուսահատվել։

― Արկղը․․․ ― կրկնեց հայր Կաբանին ընկճված ձայնով։ ― Դա մենք ենք ասում, որ իբր մե՛նք ենք հորինում։ Իրականում այս բոլորը վաղուց, շատ վաղուց է հորինված։ Ինչ֊որ մեկը վաղուց հորինել է, դրել արկղի մեջ, կափարիչի վրա մի անցք է բացել ու ինքը թողել գնացել․․․ Գնացել է քնելու․․․ Իսկ հետո՞։ Հետո գալիս է հայր Կաբանին, փակում է աչքերն ու ձեռքը մտցնում անցքի մեջ։ ― Հայր Կաբանին նայեց իր ձեռքին։ ― Ձեռքը մտցնում է արկղի մեջ ու ա՛ռը հա․․․ Հորինե՜լ։ Ես ասում է, ես եմ այս ամենը հորինել․․․ Իսկ ով ինձ չի հավատում, ուրեմն հիմարի մեկն է․․․ Ձեռքս մտցնում եմ՝ մ֊մե՛կ։ Ի՞նչ է։ Փշալար։ Ինչի՞ համար։ Փարախը գայլերից պաշտպանելու համար․․․ Ապրե՜ս։ Ձեռքս մտցնում եմ՝ երկո՛ւ։ Ի՞նչ։ Չտեսնված մի բան։ Մսաղաց է կոչվում։ Ի՞նչի համար։ Աղացած միսը շատ նուրբ է ստացվում․․․ Ապրե՜ս։ Ձեռքս մտցնում եմ՝ երեք։ Դյուրավառ ջուր․․․ Ինչի՞ համար։ Որ խոնավ փայտերր փայտերը վառենք․․․ Բա՞․․․

Ռումատան հավաքեց սեղանը, ավլեց հատակը ու մաքրեց միակ պատուհանի ապակին, որը սևացել էր կեղտից ու հայր Կաբանիի քիմիական փորձերից։ Ճաքճքած վառարանի հետևում նա գտավ սպիրտով լցված մի տակառ ու այն դատարկեց առնետի բնի մեջ։ Հետո ջուր ու վարսակ տվեց խամախարյան հովատակին, լվացվեց ու սկսեց սպասել, նայելով ձիթաճրագի մրոտ կրակին։ Արդեն վեց տարի նա ապրում էր այս տարօրինակ, երկակի կյանքով ու, թվում էր, թե վարժվել էր արդեն, բայց ժամանակ առ ժամանակ, ինչպես հիմա, հանկարծ սկսում էր մտածել, թե իրականում չկա և ոչ մի կազմակեպված գաժանություն դաժանություն ու ճնշող գորշություն, այլ տեղի է ունենում մի արտառոց թատերական ներկայացում, որի գլխավոր դերակատարն ինքն է՝ Ռումատան։ Որ հիմա, հատկապես իր հաջող խոսքից հետո, կթնդան ծափահարությունները, և Փորձարարական պատմության ինստիտուտի հասկացողները կգոռան․ «Ադեկվատնո՜, Անտոն։ Ադեկվատնո՜, Անտոն։ Կեցցե՛ս, Տոշկա՜։ Նա նույնիսկ նայեց շուրջը, բայց լեփ֊լեցուն դահլիճ չկար, այլ կային միայն բորբոսնած ու սևացած գերանակապ պատեր, որոնց վրա շերտ֊շերտ մուր էր նստած։

Ռումատան այնպես վեր թռավ տեղից, որ քիչ մնաց շուռ տար նստարանը։ Նա պատրաստ էր նետվել դոնին ընդառաջ, գրկել, համբուրել նրան, բայց ոտքերը, ենթարկվելով վարվելակարգին, իրենք իրենց ծալվեցին, հանդիսավոր զնգացին կոշկախթանները, աջ ձեռքը մի լայն կիսաշրջան կատարեց սրտից դեպի մի կողմ, իսկ գլուխն այնքան կռացավ, որ կզակը կորավ օձիքի փրփրադեզ ժանյակների մեջ։ Դոն Կոնդորը գլխից հանեց հասարակ փետուրով թավշե բերետը ու, հապշտապ, ասես մոծակներ էր քշում, թափահարեց Ռումատայի կողմը, իսկ հետո, բերետը նետելով սեղանին, երկու ձեռքով քանդեց թիկնոցի օձիքի ճարմանդները։ Թիկնոցը դեռ դանդաղ սահում էր նրա մեջքից, իսկ նա արդեն նստել էր նստարանին՝ ոտքերը լայն չռած, ձախ ձեռքը կողքին կանթնածկանթած, իսկ աջ ձեռքով բռնել էր հատակի փտած տախտակների մեջ խրված ոսկեզօծ թրի դաստակը։ Նա փոքրամարմին էր, վտիտ, դուրս պրծած խոշոր աչքերով և երկար, նեղ դեմքով։ Սև մազերը բոլորված էին Ռումատայի Ոսկե ապարոշի պես հաստ ապարոշով, որի վրա, քթարմատի տեղում, փայլփլում էր խոշոր կանաչ քարը։

― Ես ուղղաթիռով եկա, ֊ ― ասաց նա։

― Հուսանք, որ ձեզ չեն տեսել․ տեսել, ― ասաց Ռումատան։

― Հարցն այստեղ Բուդախը չէ, ― առարկեց դոն Ռումատան։ ― Եթե նա կենդանի է, ես նրան կգտնեմ ու լույս աշխարհ կհանեմ։ Դա ես կարող եմ անել։ Եվ այդ մասին չէի ուզում ձեզ հետ խոսել։ Ես ուզում էի կրկին ու կրկին ձեր ուշադրությունը հրավիրել այն բանի վրա, որ Արկանարում դրությունը դուրս է գալիս բազիսային տեսության շրջանակներից․․․ Դոն Կոնդորի դեմքին թթու արտահայտություն նշմարվեց։ ― Ո՛չ, ո՛չ, մինչև վերջ լսեք ինձ, ― համառորեն շարունակեց Ռումատան։ ― Ես զգում եմ, որ ռադիոյով երբեք չեմ կարողանա բացատրել ձեզ։ Իսկ Արկանարում ամեն ինչ փոխվել է։ Ի հայտ է եկել ինչ֊որ մշտական գործոն։ Եվ դա արտահայտվում է նրանով, որ դոն Ռեբան, կարծես, գիտակցորեն, թագավորության մեջ եղած ողջ գորշությունը հրահրում է ուսյալների դեմ։ Նա, ով թեկուզ մի փոքր վեր է միջին գորշ մակարդակից, սպառնալիքի տակ է։ Դուք լսե՛ք ինձ, դոն Կոնդոր, սրանք հույզեր չեն, սրանք փաստեր են։ Եթե դու խելոք ես, կրթված, եթե դու տարակուսանքներ ունես, սովորական ձևով չես խոսում, վերջապես, եթե գինի չես խմում՝ կյանքդ վտանգի տակ է։ Ամեն մի խանութպան կարող է քեզ մահվան դուռը հասցնել։ Հարյուրավոր և հազարավոր մարդիկ հայտարարված են օրենքից դուրս։ Գրոհայինները բռնում են նրանց ու կախում ճանապարհների երկյանքով։ Կախում են նրանց գլխիվայր ու լրիվ մերկ։ Երեկ իմ փողոցում ոտքի տակ էին գցել մի ծերուկի և ծեծում էին, որովհետև իմացել էին, որ նա գրագետ է։ Ասում են, որ երկու ժամ անընդհատ անխնա տրորել ու ջարդել են նրան այդ բութ ու քրտնած հաստամռութ գազանները․․․ ― Ռումատան զսպեց իրեն և վերջացրեց հանգիտ․ հանգիստ։ ― Մի խոքովխոսքով, Արկանարում շուտով չի մնա և ոչ մի գրագետ մարդ։ Ոնց որ Սուրբ Միաբանության մարզում Բարկանյան կոտորածից հետո։

― Դուք շատ ուշացաք, դոն Գուգ, ― ասաց նա անդոր անդուր ձայնով։

Ծանոթ ձայն էր, տեսնես ո՞վ է։ Կարծես դոն Տամեոն է։ Այս խամախարյան քնձռոտ ձին այսօր նորից պետք է տանել տալ նրան։ Հետաքրքիր է, երբևիցե ձիերից բան կհասկանա՞մ։ Ճիշտ է, մենք՝ Ռումատա Էստորցիներս, դարեր ի վեր բան չենք հասկացել ձիերից։ Մենք մարտական ուղտերի գիտակներ ենք։ Լավ է, որ Արկանարում ուղտ համարյա չկա։ Ռումատան մարմինը ճրթճրթացնելով ձգվեց, մահճակալի գլխավերևում շոշափեց մետաքսե քուղը և մի քանի անգամ ձգեց։ Տան ընդերքում զնգզնգացին զանգերը։ Տղան, իհարկե, դրսի կովին կռվին է նայում, մտածեց Ռումատան։ Կարելի էր վեր կենալ և ինքնուրույն հագնվել, բայց դե ավելորդ ասեկոսների տեղիք կտա։ Նա ականջ դրեց դրսից լսվող գզվռտոցին։ Ի՜նչ հզոր բան է լեզուն։ Աներևակայելի էնտրոպիա։ Հո՜ չկտրեց դոն Տամեոն․․․ Վերջին ժամանակներս գվարդիայում հայտնվել են սիրողներ, որոնք հայտարարում են, թե ազնիվ մարտի համար նրանք մի սուր ունեն, իսկ մյուս սուրը հատուկ օգտագործում են փողոցային հետապնդումների ժամանակ, ինչը դոն Ռեբայի ջանքերով չափազանց շատացել է փառապանծ Արկանարում։ Ի դեպ, դոն Տամեոն դրանցից չէ։ Վախկոտի մեկն է մեր դոն Տամեոն, և որպես քաղաքետ էլ է հայտնի․․․

Զզվելի է, որ օրը սկսվում է դոն Տամեոյով․․․ Ռումատան նստեց, պատռված շքեղ վերմակի տակ ծնկները գրկելով։ Քեզ համակում է արճճե վհատության մի ծանր զգացում, ուզում ես տխրել ու խորհել այն մասին, թե որքան թույլ ենք ու չնչին հանգամանքների առաջ․․․ Երկրի վրա նման բաներ մեր մտքով անգամ չի անցնում։ Այստեղ մենք առողջ, ինքնավստահ տղաներ ենք, հոգեպես ամրապնդված և պատրաստ ամեն ինչի։ Մենք պինդ նայրդեր նյարդեր ունենք․ մենք կարող ենք դեմքներս շրջել, երբ խոշտանգում են մարդկանց ու կախաղան հանում։ Մենք չտեսնված դիմացկուն ենք․ ընդունակ ենք դիմանալու անհուսալի ապուշների բարբաջանքնեիրին։ բարբաջանքներին։ Մենք մոռացել ենք ինչ բան է զզվանքը, մենք չենք խորշում այն պնակներից, որ տալիս են շներին լիզելու, իսկ հետո սրբում են կեղտոտ փեշով։ Մենք մեծագույն անդեմներ ենք, նույնիսկ երազում չենք խոսում Երկրի լեզուներով։ Մենք ունենք անխափան զենք՝ ֆեոդալիզմի բազիսային տեսությունը, որը մշակվել է լռին առանձնասենյակներում ու լաբորատորիաներում, փոշոտ պեղումնավայրերում, պատկառազդու բանավեճերում․․․

Պայծառ արևոտ օր էր։ Հասարակ ժողովուրդը խռնվել էր տների արանքում՝ նայելու բան փնտրելով, գոռգոռում ու սուլում էին իրար վրա ցեխ շպրտող տղաները, պատուհաններից նայում էին սիրունիկ կանայք, թեթևսոլիկ աղախինները ծիկրակում էին խոնավ աչքերով, ու Ռումատայի տրամադրությունը աստիճանաբար բարձրացավ։ Դոն Սերան շատ ճարպկորեն ցած գլորեց մի գեղջուկի և քիչ մնաց ծիծաղից մեռներ, նայելով ոնց է գեղջուկը թպրտում ցեխաջրի մեջ։ Դոն Տամեոն հանկարծ նկատելով, որ սուսերակալը թարս է կապել, գոռաց․ «Կանգնե՛ք», ու սկսեց տեղում պտտվել, ճգնելով ուղղել սուսերակալը։ Դոն Սերայի բաճկոնից էլի ինչ֊որ բան պոկվեց։ Ռումատան բռնեց կողքից վազող դեռատի աղախնի վարդագույն ականջն ու խնդրեց նրան օգնել դոն Տամեոյին, որ իրեն կարգի բերի։ Ազնվազարմ դոներին իսկույն շրջապատեցին անբան չաչանակներն ու սկսեցին խորհուրդներ տալ աղախնին, որը, դրանք լսելով, կաս֊կարմիր էր կտրել, իսկ դոն Սերայի բաճկոնից կարկտի պես ցած էին թափվում կոճակներն ու ճարմանդները։ Երբ նրանք վերջապես առաջ գնացին, դոն Տամեոն սկսեց բարձրաձայն շարադրել իր զեկուցման շարունակությունը, գտնելով, որ «իգական սեռի սիրունիկ անձանց չպետք է դասել գեղջկուհիների և ռամիկների շարքը»։ Հենց այդ ժամանակ էլ կճուճներով բեռնված մի սայլ փակեց նրանց ճանապարհը։ Դոն Սերան մերկացրեց երկու թուրն ու հայտարարեց, որ ազնվազարմ դոներին վայել չէ ճանապարհը թեքել ինչ֊որ կճուճների պատճառով։ Բայց մինչ նա ճգնում էր որոշել, թե որտեղ է վերջանում տան պատը, և որտեղ են սկսվում կճուճները, Ռումատան բռնեց անիվներից ու շուռ տվեց սայլը, բաց անելով ճանապարհը։ Անբանների բազմությունը հիացմունքով երեք անգամ «ուռա՜» գոռաց Ռումատային։ Ազնվազարմ դոներն արդեն ուզում էին շարունակել իրենց ճանապարհը, երբ երրորդ հարկի պատուհանից գլուխը դուրս հանեց հաստլիկ ու ալեհեր խանութպանը և սկսեց նզովել անօրեն պալատականներին, որոնց «հախից շատ շուտով կգա մեր արծիվ դոն Ռեբան»։ Դոները ստիպված եղան կանգ առնել և բոլոր կճուճներն ուղարկել այդ պատուհանից ներս։ Դոն Ռումատան վերջին կճուճի մեջ դրեց Պիցա Վեցերորդի պատկերով երկու ոսկեդրամ ու տվեց շշմած սայլատիրոջը։

― Ծառայելով թագավորին, ― հայտարարեց նա, ― մենք պարտավոր ենք մշտապես նայել առաջ, դեպի ապագան։ Դ֊դոն Դոն Սատարինան անցած էտապ է։ Հառա՜ջ, ազնվազարմ դոներ։ Ես պետք է գնամ իմ պահակակետը։

Հրաժեշտ տալով լեյտենանտին, Ռումատան դուրս եկավ պալատից ու քայլերն ուղղեց դեպի նավահանգիստ։ Նա քայլում էր՝ շրջանցելով ջրափոսերն ու ցատկելով կանաչ ջրով լցված խանդակների վրայով, անփութորեն հրմշտելով անբան ավարաներին, աչքով անելով աղջիկներին, որոնց վրա, ըստ երևույթին, նրա արտաքինն իրոք անդիմադրելի տպավորություն էր գործում, ողջյուններ էր փոխանակում տիկնանց հետ, որոնց տանում էին պատգարակներով, մտերմորեն բարևում էր ծանոթ ազնվականներին և դիտովորյալ դիտավորյալ չէր նկատում գորշ գրոհայիններին։

Ռումատան նեղ աստիճաններով բարձրացավ երկրորդ հարկ և խթանները զնգացնելով քարերի վրա, դասարանների մոտով գնաց դեպի դպրոցի տնորենի տնօրենի առանձնասենյակը։ Դասարաններից լսվում էր ձայների բզզոց, աղմուկ, գոռգոռոց։ «Ո՞վ է թագավորը։ Նորին պայծառափայլությունը։ Ովքե՞ր են մինիստրները։ Հավատարիմները, ոչ մի բանում չկասկածողները․․․», «Եվ աստված, մեր արարիչը, ասաց․ «Կնոզովեմ»։ «Կնզովեմ»։ Ու «նզովեց», «․․․Իսկ եթե եղջերափողը երկու անգամ հնչի, ցրվել երկու֊երեք շղթա կազմած, ընդսմին ցած իջեցնելով նիզակները․․․», «Իսկ երբ խոշտանգվողը կորցնում է գիտակցությունը, կտտանքը դադարեցնել․․․»։

Շատ հետաքրքիր կլիներ, եթե այդ Վագային մեր ձեռքը գցեինք ու տանեինք Երկիր, մտածում էր Ռումատան։ Տեխնիկապես դա բարդ չէ։ Դա հենց հիմա էլ կարելի էր անել։ Ի՞նչ կաներ նա Երկրում։ Ռումատան փորձեց պատկերացնել, թե ինչ կաներ Վագան Երկրում։ Հայելապատ, լուսավոր, ծովի կամ փշատերև ծառերի բուրմունքով հագեցած զով սենյակն են գցել մի վիթխարի բրդոտ սարդ։ Սարդը սեղմվում է փայլուն հատակին, ջղաձգորեն շուրջը նայում չար աչքերով և, ի՞նչ, կողքանց գնում է դեպի սենյակի ամենամութ այնկյունն անկյունն ու կծկվում՝ սպառնալից ցցելով թունավոր ծնոտները։ Վագան, անշուշտ, ամենից առաջ կսկսեր փնտրել նեղացածներին։ Եվ, անշուշտ, ամենահիմար նեղացածը նրան կթվար չափից դուրս մաքուր ու իր համար ոչ պիտանի։ Եվ, կհիվանդանար ծերուկը։ Երևի նույնիսկ կմեռներ։ Ասենք, ով գիտի, թե նա ի՜նչ կանի։ Հենց բանն էլ այն է, որ այս հրեշների հոգեբանությունը մի մութ աշխարհ է մեզ համար։ Սուրբ Միկա՜։ Դրանց հոգեբանությունը հասկանալը շատ ավելի բարդ է, քան ոչ մարդկային քաղաքակրթությունների հոգեբանությունը։ Նրանց բոլոր գործողությունները կարելի է բացատրել, սակայն անհնարին է այդ գործողությունների կանխատեսումը։ Հա, գուցե մեռներ ձանձրույթից։ Իսկ միգուցե կտնտղեր շուրջը, կհարմարվեր։ Կհասկանար ինչն ինչոց է և անտառապահ կաշխատեր մի որևէ արգելանոցում։ Չէ՞ որ անհնարին բան է, որ նա չունենա որևէ փոքրիկ, մի անվնաս ձգտում, ցանկություն, որն այստեղ միայն խանգարում է նրան, իսկ այնտեղ կարող է դառնալ նրա կյանքի իմաստը։ Կարծեմ, նա սիրում է կատուներին։ Ասում են, որ նրա որջում մի ամբողջ հոտ կատու կա, և նրանց խնամելու համար հատուկ մարդ ունի։ Եվ նա նույնիսկ վճարում է այդ մարդուն, թեև ժլատ է և կարող էր բավարարվել նրան ահաբեկելով։ Բայց ի՞նչ պիտի նա աներ Երկրում իր ճիվաղային իշխանատենչությամբ։ Այ դա՛ է անհասկանալի։

Այս անխուսափելիությունը զգացվում էր ամեն ինչում։ Եվ այն բանում, որ դեռ վերջերս զորանոցներում վախից կծկված գրոհայիններն այժմ լկտիաբար, կացինը ձեռքներին, ազատ ման են գալիս հենց փողոցների մեջտեղում, որտեղով նախկինում իրավունք ունեին քայլել միմիայն ազնիվ դոները։ Զգացվում էր և այն բանում, որ քաղաքից անհետացել էին թափառական երգիչները, հեքիթասացներըհեքիաթասացները, պարողներն ու լարախաղացները։ Եվ այն բանում, որ քաղաքացիներն այլևս չէին երգում քաղաքական բովանդակությամբ քառյակներ, շատ էին լրջացել ու միանգամայն որոշակի գիտեին, թե ինչ է անհրաժեշտ հայրենիքի բարօրության համար։ Եվ այն բանում, որ հանկարծակի ու անհասկանալի կերպով փակվեց նավահանգիստը։ Եվ այն բանում, որ «զայրացած ժողովուրդը» ավերեց ու հրդեհեց հազվագյուտ գրքեր վաճառող բոլոր խանութները՝ ամբողջ թագավորության մեջ այն միակ տեղերը, որտեղ կարելի էր գնել կամ ժամանակավորապես վերցնել Կայսրության բոլոր լեզուներով գրված գրքերը, այդ թվում և Անդրնեղուցի բնիկների այժմ արդեն մեռած, հին լեզուներով գրած մագաղաթները։ Եվ այն բանում, որ քաղաքի զարդը՝ աստղադիտարանի շողշողուն գմբեթը, այսօր սև, փտած ատամի պես մխրճվել էր երկնքի կապույտում, զոհ դառնալով «պատահական հրդեհին»։ Եվ այն բանում, որ վերջին երկու տարվա ընթացքում ալկոհոլի օգտագործումն աճել էր չորս անգամ, և դա Արկանարում, որը հնուց ի վեր հայտնի էր իր անզուսպ հարբեցողությամբ։ Եվ այն բանում, որ ի ծնե տանջված, բազմաչարչար գյուղացիները վերջնականապես գետնի տակն էին մտել Բարեհուսներում, Դրախտավայրերում և Օդային Համբյուրենրում, չհամարձակվելով դուրս գալ իրենց գետնափոր հյուղակներից նույնիսկ անհետաձգելի դաշտային աշխատանքների համար։ Եվ, վերջապես, այն բանում, որ պառավ գիշակեր Վագա Անիվը, հարուստ ավարի հոտն առնելով, տեղափոխվել էր քաղաք․․․

Ռումատան ոտքն անզգուշաբար դրեց ջարդված սեխի վրա և գլուխը բարձրացրեց։ Նա գտնվում էր Գերշնորհակալության փողոցում, պատկառելի վաճառականների, դրամափոխների և ոսկերիչների թագավորությունում։ Փողոցի երկու կողմերում կանգնած էին հինավուրց առանձնատներ՝ խանութներով և պահեստներով, մայթերն այստեղ լայն էին, իսկ փողոցը սալարկված էր գրանիտե սալերով։ Սովորաբար այստեղ կարելի էր տեսնել ազնվականներին և մեկ էլ ամենահարուստներին, բայց հիմա Ռումատայինընդառաջ էր գալիս գրգռված ռամիկների հոծ խումբը։ Նրանք զգուշորեն էին անցնում Ռումատայի կողքով, քծնանքով նայելով նրան, իսկ շատերն էլ համենայն դեպս խոնարհ գլուխ էին տալիս։ Վերին հարկերի պատուհաններում երևացող հաստ դեմքերն արտահայտում էին գրգռված հետաքրքրություն։ Առջևում ինչ֊որ տեղ տիրաբար գոռգոռում էին․ «Դե՛հ, շուտ անցիր․․․ Ցրվե՛լ․․․ Շո՛ւտ, արագ․․․»։ Ամբոխի մեջ մարդիկ իրար ասում էին․

Կզակը վեր տնկելով և կողքերից կախված սրերը ցցելով, որ ինչքան հնարավոր է շատ մարդու դիպչի, Ռումատան ուղիղ գնաց դեպի փողոցի մեջտեղում խռնված մարդիկ, և նրանք իսկույն մի կողմ նետվեցին, ճանապարհ բացելով նրա համար։ Ներկված մռութներով չորս թիկնեղ֊բեռնակիրներ թիկնեղ բեռնակիրներ հայտնվեցին փողոցում՝ մի արծաթափայլ պատգարակով։ Վարագույրի հետևից երևաց գեղեցիկ ու սառը մի դեմք՝ ներկված թարթիչներով։ Ռումատան իսկույն հանեց գլխարկն ու խոնարհվեց։ Դա դոնա Օկանան էր՝ մեր արծիվ դոն Ռեբայի այժմյան սիրուհին։ Տեսնելով հոյակապ ասպետին, նա բազմանշանակ ու քնքուշ ժպտաց։ Կարելի էր առանց մտածելու տալ մի երկու տասնյակ ազնվազարմ դոների անուններ, որոնք այդպիսի ժպիտի արժանանալուն պես գլխապատառ կնետվեին իրենց տիկնանց ու սիրուհիների մոտ, որ հայտնեն ուրախ լուրը․ «Հիմա թող բոլորը վախենան, ում ուզեմ հիմա կառնեմ ու կծախեմ․․․»։ Նման ժպիտները հազվադեպ բան են և հաճախ էլ անասելիորեն թանկ․․․ Ռումատան կանգնեց, հայացքով ուղեկցելով պատգարակը։ Պետք է վճռել, մտածեց նա։ Վերջապես պետք է վճռել․․․ Ու ամբողջ մարմնով սարսռաց, մտածելով, թե դա որքան թանկ կնստի իր վրա։ Բայց դա պե՛տք է։ Պետք է․․․ Որոշված է, մտածեց նա, միևնույն է, ուրիշ ելք չկա։ Այսօր երեկոյան։ Նա հասավ զինավաճառի խանութին, որտեղ արդեն մտել էր դաշույններ նայելու և բանաստեղծություններ լսելու համար, ու նորից կանգ առավ։ Ա՜յ քեզ բան․․․ Ուրեմն քո հերթն էր եկել, բարի հայր Գաուկ․․․

― Թաքնված ուսյալի հախից եկանք, ― գրգռված ասաց լակոտը։

― Զգա՛֊ստԶգա՛ստ, ― ձայնը չբարձրացնելով՝ հրամայեց Ռումատան։

Բայց սոսկ այն միտքը, որ հազարավոր ուրիշ մարդիկ, թեկուզև պակաս տաղանդավոր, բայց նույնպես ազնիվ, իսկապես ազնիվ մարդիկ անխուսափելիորեն դատապարտված են, սարսափեցնում էր նրա սիրտը և համակում սեփական ստորության զգացումով։ Ժամանակ առ ժամանակ այդ զգացողությունն այնպես էր սրվում, որ գիտակցությունը շաղվում էր, և Ռումատան ասես արթմնի տեսնում էր կրակոցների մանուշակագաույն մանուշակագույն ցոլքերով պարուրված գորշ տականքների մեջքները և դոն Ռեբայի մշտապես ողորմելի, անգույն ու անասնական վախից ծռմռված դեմքը, ու դանդաղորեն դեպի իր ներսը փլվող Ուրախ Աշտարակը․․․ Այո, դա երազանք էր։ Դա իսկական գործ կլիներ, իսկական տեսանելի ներգործություն․․․ Բայց հետո․․․ Այո, Ինստիտուտում ճիշտ են։ Հետո կլինի անխուսափելին։ Արյունահեղ քաոս երկրում։ Վագայի գիշերային բանակը դուրս կգա իր որջից՝ տասը հազար մարդասպաններ, որոնց նզովել են բոլոր եկեղեցիները, տասը հազար ջարդարարներ, բռնաբարողներ, պղնձամորթ բարբարոսների հորդաները ցած կիջնեն լեռներից և կբնաջնջեն բոլորին՝ ծեր ու մանուկ․ սարսափից կուրացած գյուղացիների ու քաղաքացիների վիթխարի բազմությունները կփախչեն անտառներն ու լեռները, անապատները, և քո համախոհները՝ ուրախ ու խիզախ մարդիկ, իրար փոր կթափեն իշխանության համար մղվող դաժան պայքարում և քո անխուսափելի բռնի մահից հետո գնդացրիդ տիրանալու իրավունքի համար․․․Եվ քո անհեթեթ մահը, որ վրա կհասնի լավագույն ընկերոջդ տված գինու գավաթից, կամ էլ վարագույրի հետևից արձակված նետից․․․ Եվ քարացած դեմքը նրա, ու Երկիրը կուղարկի քեզ փոխարինելու, և նա այստեղ կտեսնի ամայի, արնաշաղախ, հրդեհներով բռնաված բռնված մի երկիր, որտեղ ամեն, ամեն ինչ հարկ կլինի սկսել նորից․․․

― Կիրան է, ― թեթևացած ու գորովանքով մտածեց Ռումատան։ Ի՜նչ լավ է։ Ո՞նց է զգացել, փոքրիկս․․․ Նա կանգնեց, փակելով աչքերն ու մտքերն ի մի ժողովելով։

Կիրան մի հրաշալի հատկություն ուներ՝ ի սրտե և անշահախնդրորեն հավատում էր լավին։ Եթե այդպիսի հեքիաթ պատմեին ճորտ գյուղացուն, նա թերահավատորեն կփնչացներ, թևքով կսրբեր փսլինքն ու կգնար, առանց մի խոսք ասելու, հետո շուռ կգար ու խճահարությամբ խղճահարությամբ կնայեր բարի ու սթափ ազնվազարմ դոնին, իբր, ափսոս, շատ ափսոս, որ նա խելքը թռցրել է։ Եթե Ռումատան այս բաները պատմեր դոն Տամեոյին ու դոն Սերային՝ չէին լսի մինչև վերջ, մեկը կքներ, իսկ մյուսը զկռտալով կասեր․ «Դա գիտենք, շ․․․շատ ազ․․․զնիվ բան է, իսկ կնիկների՞ հարցը ոնց է էնտեղ․․․»։ Բայց դոն Ռեբան ուշադիր կլսեր մինչև վերջ, իսկ հետո աչքով կաներ իր գրոհայիններին, որ ջարդեն ազնվազարմ դոնի ոսկորներն ու պարզեն, թե ազնվազարմ դոնը ումի՞ց է լսել այդ վտանգավոր հեքիաթները և ո՞ւմ է հասցրել դրանք պատմել․․․

Նրա բոլոր մտահղացումները տապալվեցին։ Նա իրար դեմ հրահրեց թագավորության երկու ազդեցիկ տոհմերին, որ ջլատի նրանց ու հարձակվի բարոնության վրա։ Բայց այդ տոհմերը հաշտվեցին, գավաթների զրնգոցի ուղեկցությամբ հռչակեցին իրենց հավիտենական դաշնը ու թագավորից խլեցին բավականին մեծ հողակտոր, որը հնուց ի վեր պատկանում էր Արկանարցի Տոցեներին։ Նա պատերազմ հայտարարեց Իրուկանին, ինքը զինվորներին առաջնորդեց մինչև սահման, խեղդամահ արեց նրանց ճահիճներում ու անհետ կորցրեց անտառներում, ամեն ինչ թողեց բախտի քմահաճույքին ու հետ փախավ Արկանար։ Շնորհիվ դոն Գուգի ջանքերի, որի մասին նա, իհարկե, նույնիսկ չէր էլ կասկածում, նրան հաջողվեց Իրուկանի հերցոգի հետ հաշտություն կնքել՝ սահմանամերձ երկու քաղաքներ նրան զիջելու գնով։ Հետո թագավորը ստիպված եղավ հիմնովին դատարկել ամայացած գանձարանը, որ կարողանա ճնշել ամբողջ երկրով մեկ ծավալված գյուղացիական ապստամբությունները։ Մի ուրիշ մինիստր այսպիսի սխալների համար վաղուց գլխիվայր կախված կլիներ Ուրախ Աշտարակի գագաթից, բայց դոն Ռեբան մնաց իր տեղում։ Նա ցրեց կրթությամբ ու բարեկեցությամբ զբաղվող մինիստրությունները, ստեղծեց թագի պահպանության մինիստրություն, կառավարական պաշտոններից ազատեց տոհմիկ ազնվականներին և հատուկենտ գիտնականներին, վերջնականապես քայքայեց տնտեսությունը, գրեց «Հողագործի անասնական էության մասին» աշխատությունը և, վերջապես, մեկ տարի առաջ կազմակերպեց «պահնորդական գվարդիան»՝ «Գորշ վաշտերը»։ Հիտլերին հովանավորում էին մոնոպոլիաները, դոն Ռեբային ոչ ոք չէր հովանավորում, և ակնհայտ էր, որ վերջ ի վերջո գրոհայինները կուլ կտան նրան, ոնց որ ճանճի։ Բայց նա շարունակում էր քանդել ու ավերել, մի անհեթեթությունից հետո անել մյուսը, ասես ճգնում էր խաբել ինքն իրեն, ասես ուրիշ բան չգիտեր, բացի մի խելացնոր նպատակից՝ բնաջնջել կուլտուրան։ Վագա Անվի պես նա էլ անցյալ չուներ։ Երկու տարի առաջ ամեն մի ստահակ ազնվական արհամարհանքով էր խոսում «թագավորին մոլորեցրած ոչնչության ոչնչության» մասին, բայց հիմա որ ազնվականին էլ որ հարցնես՝ նա իրեն կանվանի թագի պահպանության մինիստրի ազգականը մայրական գծով։

Հիմա էլ Բուդախն է նրան պետք։ Նորից անհեթեթություն։ Նոից Նորից մի վայրենի հաշվեհարդար։ Բուդախը ուսյալ է։ Ուսյալներին ցից հանել։ Հանդիսավոր աղմուկ աղաղակով, որ բոլորը տեսնեն։ Բայց աղմկալի հանդիսավորություն չկա։ Ուրեմն, նրան հարկավոր է կենդանի Բուդախը։ Ինչո՞ւ։ Ռեբան այնքան հիմար չէ, որ հույս ունենա, թե Բուդախին կստիպի իր համար աշխատել։ Իսկ միգուցե հիմա՞ր է։ Իսկ գուցե դոն Ռեբան պարզապես հիմար ու հաջողակ բախտախնդրի մեկն է, ինքն էլ հաստատ չգիտի, թե ինչ է ուզում, և խորամանկորեն իրեն հիմարի տե՞ղ է դնում բոլորի մոտ։ Ծիծղելի Ծիծաղելի է, բայց ես երեք տարի հետևում եմ նրան ու մինչև հիմա չեմ հասկացել, թե նա ինչ է ներկայացնում իրենից։ Ասենք, եթե նա հետևեր ինձ, նույնպես ոչ մի բան չէր հասկանա։ Ամեն ինչ կարող է պատահել, ու հենց սա է զավեշտականը։ Բազիսի տեսությունը մասնակիացնում է հոգեբանական նպատակաուղղվածության հիմնական տեսակները միայն, իսկ իրականում այդ տեսակները այնքան շատ են, որքան որ մարդիկ, և ով ասես կարող է հայտնվել իշխանության գլուխ։ Օրինակ, ամբողջ կյանքում հարևաններին վիրավորող նվաստացնող մարդուկը։ Նա թքում է ուրիշի կաթսաների մեջ, մանրած ապակի է լցնում ուրիշի խոտի մեջ։ Նրան, իհարկե, կբռնեն, բայց նա կհասցնի ուզածի չափ թքոտել, կեղտոտել, ծաղրել մարդկանց․․․ Եվ նա բնավ չի մտածի, որ պատմության մեջ իր հետքն անգամ չի մնա, կամ որ հեռավոր սերունդները գլուխ կկոտրեն, որ նրա վարքը հարմարեցնեն պատմական հաջորդականությունների տեսությանը։

Հյուրերն արդեն հավաքվել էին, բայց դոնա Օկանան դեռ չէր հայտնվել։ Խորտիկներով ծածկված ոսկեզօծ սեղանի մոտ կորացնելով մեջքները ու տնկելով նիհար քամակները, ցուցադրաբար կոնծում էին թագավորական գվարդիականները, որոնք հռչակաված էին իրենց մենամարտերով ու սեքսուալ արկածներով։ Բուխարու մոտ հռհռում էին մաշված տիկնայք, որոնք արդեն բավականին տարիքով էին և անշուք, ու հենց դրա համար էլ դոնա Օկանան վերցրել էր նրանց որպես խորհրդապահներ։ Կանայք իրար կողք նստած էին ցածր բազմոցներին, իսկ նրանց առաջ անընդհատ շարժվող բարակ ոտքերով ծռմռվում էին երեք ծերուկներ՝ անցյալ գահապահության ժամանակների հայտնի պճնամոլները և վաղուց մոռացված անեկդոտների վերջին գիտակները։ Բոլորը գիտեին, որ ոչ մի սալոն սալոն չէ առանց այս ծերուկների։ Դահլիճի կենտրոնում, երկարաճիտ կոշիկներով ոտքերը չռած, կանգնել էր դոն Ռիպատը՝ Ռումատայի հավատարիմ և բնավ էլ ոչ հիմար գործակալը, գորշ վաշտի լեյտենանտը, որն ուներ հոյակապ բեղեր և չուներ ոչ մի սկզբունք։ Խոշոր, կարմիր ձեռքերը կաշվե գոտու տակ խրած, նա լսում էր դոն Տամեոյին, որն ամեն ինչ իրար խառնելով շարադրում էր հօգուտ առևտրական խավի գեղջուկներին ճնշելու նոր նախագիծը, և մերթ ընդ մերթ աչքի պոչով նայում էր դոն Սերայի կողմը, որն իրեն պատեպատ էր գցում, ըստ երևույթին, դուռ փնտրելով։ Անկյունում զգուշավոր հայացքները գցելով այսուայն կողմ, ղանձիլով տապակած կոկորդիլոսի միս էին ուտում երկու նշանավոր դիմանկարիչներ, իսկ նրանց մոտ, պատուհանի որմնախորշում նստած էր տարիքոտ, սևազգեստ դայակը, որին դոն Ռեբան հատուկ նշանակել էր դոնա Օկանակյին հետևելու համար։ Նա անթարթ հայացքով նայում էր դեմն ու եբեմն անսպասելիորեն ամբողջ մարնով մարմնով առաջ էր նետվում։ Բոլորից մի կողմ քաշված՝ թղթախաղով էին զբաղված թագավորական տոհմի անձն ու Սոանի դեսպանության քարտուղարը։ Թագավորական անձը խարդախություն էր անում, քարտուղարը համբերատար ժպտում էր։ Հյուրասենյակում նա միակ մարդն էր, որ զբաղված էր գործով՝ նյութեր էր հավաքում իր հերթական դեսպանական զեկույցի համար։

Ռումատան վերցրեց գավաթն ու հանկարծ տեսավ դոնա Օկանային։ Նա կանգնել էր դռան շեմին, թափահարելով հովհարն ու նվաղուն շարժելով ուսերը։ Այո, նա սիրուն էր։ Հեռվից նույնիսկ գեղրցկուհի գեղեցկուհի էր։ Նա Ռումատայի ճաշակով չէր, բայց իսկապես գեղեցիկ էր այդ հիմար վավաշոտ հավը։ Խոշոր, կապույտ, մտքից ու ջերմությունից զուրկ աչքեր, քնքուշ, բազմափորձ բերան, շքեղ, հմտորեն ու ջանադիր կերպով մերկացված մարմին․․․

― Մեզ շատ չթողնեք մենակ, կախարդուհի, ― մկմկաց կմկմաց ծերուկներից մեկը։

Բարոնը փլվեց ազատ սեղանի մոտ դրված աթոռին, խեթ֊խեթ նայեց գորշ սպաներին ու փնթփնթաց․ «Այստեղ էլ թափթփուկներից պրծում չկա․․․»։ Բայց հենց այդ պահին գոգնոց հագած մի մարմնեղ կին մատուցեց առաջին կերակրատեսակը։ Բարոնը փնչացրեց, գոտու տակից դուրս քաշեց դաշույնը և ձեռնամուխ եղավ կերուխումին։ Նա լուռ սկսեց խժռել եղջերվամսի խոշոր կտորները, աղ դրած կաղկամորթներըկակղամորթները, ծովային խեցգետինները, սալաթի խրձերն ու մայոնեզները, այս ամենը թրջելով գինու, գարեջրի, տնական գարեջրի և գինեխառն գարեջրի հեղեղով։ Անփող դոները մեկ֊մեկ, երկու֊երկու սկսեցին հավաքվել նրա սեղանի մոտ, ու բարոնը նրանց դիմավորում էր ձեռքի աշխույժ թափահարումով և խուլ կռնչոցով։

― Պաշտոնապես նրան մեղադրեցին լրտեսության մեջ։

― Բայց․․․ ― Դոն Ռիպատը կմկմաց ու աչքերը գցեց հատակին։ ― Ես կարծում եմ․․․ Ինձ թվում է․․․

Սկզբում Ռումատան դեռ մնում էր որպես հետախույզ։ Բարոնին հավասար խմում էր իրուկանյան, էստորական, սոանայն, արկանարյան, սակայն ամեն անգամ նոր տեսակի գինու անցնելուց առաջ թաքուն կասպարամիդի մի հաբ էր դնում բերանը։ Նա դեռ պահպանում էր սթափությունը և, ըստ սովորության, նկատում էր խաչմերուկներում ու կամուրջների մոտ խմբված գորշ գրոհային պարեկներին, սոանյան ճանապարհի վրա գտնվող հեծայլ հեծյալ բարբարոսների ուղեկալը, որտեղ բարոնին հաստատ կգնդակահարեին, եթե Ռումատան չիմանար բարբարոսների լեզուն։ Նա հստակ հիշում էր, ինչպես ապշեց այն մտքից, երբ գլխի ընկավ, որ Հայրենասիրական դպրոցի առաջ անշարժ կանգնած կնգուղավոր, սև սքեմներով դիվային զինվորների շարքը վանքի դրուժինան է։ Եկեղեցին ի՞նչ գործ ունի այստեղ, մտածեց նա։ Այդ ո՞ր օրվանից է Արկանարում եկեղեցին միջամտում աշխարհիկ գործերին։

․․․ Մի կողմ շպրտելով Ունոյին, աստիճաններով բարձրացավ ու մտավ նրա մոտ որպես տեր, ու լաուսամփոփի լուսամփոփի լույսի տակ տեսավ աղջկա սպիտակ դեմքը, սարսափից և զզվանքից խոշորացած աչքերը, և այդ աչքերում տեսավ ինքն իրեն՝ օրորվող, ոտքի վրա չկանգնող, կախ ընկած փսլնքոտ շրթունքով, քերծված բռունցքներով, կեղտոտ հագուստով, տեսավ երակներում կապույտ արյուն հոսող լկտի ու ստոր ստահակին, և այդ հայացքը հետ շպրտեց նրան դեպի սանդուղք, ներքև, միջանցք, մութ փողոց և հեռու, ավելի հեռու, ինչքան հնարավոր է հեռո՛ւ, հեռո՛ւ․․․

― Ջուր եմ ուզում, ― ասաց նա։ ― Առավոտյան ես չեմ խմում։

Նա մոտեցավ ննջարանի դռանը և, երկու ձեռքով բռնելով թուրը ու թեթևակի ծալելով ծնկները, մոտեցավ թագավորական մահճին։ Թագավորին գուլպաներ էին հագցնում։ Արարողությունների մինիստրը, շունչը պահած, հետևում էր երկու սենեկապետների ճարպիկ ձեռքերին։ Տրորված անկողնու մոտ կանգնած էր դոն Ռեբան և կամացուկ խոսում էր գորշ թավշից զինվորական համազգեստ հագած մի նիհար ու լողլող մարդու հետ։ Դա Ցուպիկն էր՝ Արկանարի գրոհայինների առաջնորդներից մեկը, արքունական պահակապետը։ Դոն Ռեբան փորձառու պալատական էր։ Դատելով նրա դեմքից՝ խոսակցությունը գնում էր կամ զամբիկի, կամ էլ թագավորի զարմուհու առաքինի վարքի մասին․․․ Իսկ հայր Ցուպիկը, որպես զինվորական մարդ (նախկինում խանութպան), չէր կարողանում տիրապետել իր դեմքին։ Նա մռայլվում էր, շրթունքները կծում, թրի երախակալը բռնած նրա մատները մեկ սեղմվում էին, մեկ՝ բացվում, և ի վերջո նրա դեմքը ջղաձվեցջղաձգվեց, ու հայր Ցուպիկը կտրուկ շրջվեց և, խախտելով բոլոր կանոնները, դուրս եկավ ննջարանից ու մխրճվեց իր անտաշությունից ապշած պալատականների բազմության մեջ։ Դոն Ռեբան ներողամիտ ժպտալով նայեց նրա հետևից, իսկ Ռումատան, հայացքով ուղեկցելով անճոռնի կերպարանքին, մտածեց․ «Ահա ևս մեկ հանգուցյալ»։ Նրան հայտնի էին դոն Ռեբայի և գորշ ղեկավարության տարաձայնությունները։ Գորշ կապիտան Էռնեստ Ռեմի պատմությունը կրկնվելու էր։

Մանուշակագույն վարագույրների հետևից նրա դեմը կտրեցին մերկ դաշյուններով դաշույններով զինված երկու գորշ լեյտենանտ։

― Ես կսպասեմ, ― ասաց Ռումատան ու մտավ վարագույրի հետևը։

― Ձեզ հետ զրուցելն ինձ մեծ բավականություն պատճառեց, ― ասաց նա։ ― Ես առաջին անգամ եմ տեսնում այնպիսի խիզախ մարդու, ինչպիսին դուք եք, հարգարժան․․․

Նա կռնակը դարձրեց դոն Ռեբային ու քայլեց դեպի դուռը, հենվելով իր գավազանին։ Դոն Ռեբան, մտախոհ հայացքը չկտրելով նրանից, մատները ցրված դրեց դանակի կոթին։ Հենց այդ ժամանակ էլ Ռումատայի հետևում ինչ֊որ մեկը սոսկալի շնչեց, ու երկար, դարչնագույն լսափողը նրա ականջի մոտով ձգվեց դեպի վարագույրների արանքը։ Դոն Ռեբան մի վարկյան վայրկյան կանգնեց, ասես ունկնդրելով ձայներին, հետո նստեց, դուրս քաշեց սեղանի դարակը, մի կույտ թուղթ հանեց այնտեղից ու խորասուզված սկսեց կարդալ։ Ամեն ինչ պարզ էր։ Սարդերը իրար հետ լեզու գտան։ Ռումատան վեր կացավ ու, ինչ֊որ մեկի ոտքերը տրորելով, դուրս եկավ մանուշակագույն սենյակից։

Թագավորը ճաշում էր վիթխարի, լուսավոր դահլիճում։ Երեսուն մետրանոց դահլիճում սեղան էին նստում հարյուր հոգի՝ ինքը թագավորը, դոն Ռեբան, թագավորի արյունակիցները (երկու տասնյակ շատակերներ ու կոնծաբաններ), արքունիքի ու արարողությունների մինիստրները, տոհմիկ արիստոկրատներ, որոնք ավանդաբար հրավիրվում էին (այդ թվում և Ռումատան), մի դյուժին ժամանած բարոններ՝ իրենց պնդաճակատ բարոնետներով, և սեղանի ամենածայրում՝ ամեն տեսակ արիստոկրատական թափթփուկ, որն ինչ ասես անում էր թագավորական սեղանին հրավիրվելու համար։ Հրավիրատոմսերն ու բազկաթոռների համարները տալիս այս վերջիններին նաև զգուշացնում էին․ «Անշարժ կնստեք, թագավորը չի սիրում, որ նստած տեղը շուռումուռ են գալիս։ Ձեռքներդ սեղանի վրա կդնեք, թագավորը չի սիումսիրում, որ ձեռքները սեղանի տակ են պահում։ Աչքներդ չորս կողմ չգցեք, թագավորը չի սիրում, որ նայում են իրենց շուրջը։ Յուրաքանչյուր այսպիսի ճաշկերույթի ժամանակ ուտում էին վիթխարի քանակությամբ համադամ խորտիկներ, խմում էին հինավուրց գինիներ, ջարդում և փչացնում էին նշանավոր էստորյան ճենապակյա ամանեղենը։ Թագավորին տված իր զեկույցներից մեկում ֆինանսների մինիստրը պարծեցել էր, որ նորին մեծության մեկ ճաշկերույթը արժե այնքան, որքան Սոանի գիտությունների ակադրմիայի կիսամյա ծախքը։

― ․․․Ես գտնում եմ իմ բազկաթոռը, մենք կանգնում ենք, ներս է մտնում թագավորը, նստում է, մենք էլ ենք նստում։ Ճաշկերույթը սկսվում է։ Ու հանկարծ, պատկերացրեք, թանկագին դոներ, ես զգում եմ, որ տակս թաց է․․․ Թա՜ց է․․․ Ոչ կարող եմ շրջվել, ոչ նստածս տեղը շարժվել, ոչ էլ ձեռքով տակս շոշափել չեմ համարձակվում։ Սակայն մի հարմար պահ գտնելով, այնուամենայնիվ, ձեռքս մտցնում եմ տակս, ու ի՞նչ։ Իսկապես թաց է։ Հոտ եմ քաշում մատներիցս՝ ոչ մի հոտ չկա։ Այ քեզ անեծք։ Մինչդեռ ճաշկերույթը վերջանում է, բոլորը վեր են կենում, իսկ ես, պատկերացնում եք, ազնվազարմ դոներ, սարսափում եմ տեղիցս շարժվեմ․․․ Ես տեսնում եմ, որ իմ կողմն է գալիս թագավորը, հա՛, թագավորը, բայց դարձյալ տեղիցս չեմ վեր կենում, ոնց որ գեղացի բարոն, որը չգիտի պալատի վարվելակերպը։ Նորին մեծությունը մոտենում է ինձ, ողորմածաբար ժպտում է ու ձեռքը դնում ուսիս․ «Իմ թանկագին դոն Տամեո, ― ասում է նա, ― ի՞նչ է պատահել ձեզ։ Հո շատ չե՞ք կերել»։ ― «Ձերդ մեծություն, ― ասում եմ, ― հրամայեք գլուխս կտրեն, բայց դե իմ տակը թաց է»։ Նորին մեծությունը բարեհաճում է ծիծաղել ու ինձ հրամայում է վեր կենալ։ Ես վեր եմ կենում և ի՞նչ։ Բոլորը հռհռում են։ Ազնվազարմ դոներ, ամբողջ երեկոյի ընթացքում ես նստած եմ եղել ռոմով թխված կարակնդակի կարկանդակի վրա։ Նորին մեծությունը շա՜տ ծիծաղեց։ «Ռեբա՜, Ռեբա՜, ― վերջապես ասաց նա, ― ձեր արածը կլինի։ Բարի եղեք մաքրել ազնվազարմ դոնին, դուք մնդռել եք նրա հետևը»։ Դոն Ռեբան հռհռալով հանում է իր դաշույնն ու սկսում է դրանով մաքրել տաբատիս կպած խմորեղենը։ Դուք պատկերացնո՞ւմ եք իմ վիճակը, ազնիվ դոներ։ Չեմ թաքցնի, ես ամբողջ մարմնով դողում էի այն մտքից, որ բոլորի մոտ ստոր վիճակի մեջ ընկած դոն Ռեբան իր վրեժը կհանի ինձանից։ Բարեբախտաբար, ամեն ինչ լավ անցավ։ Հավատացնում եմ ձեզ, ազնվազարմ դոներ, դա իմ կյանքի ամենաերջանիկ տպավորությունն է։ Թագավորը ինչպե՜ս էր ծիծաղում։ Ինչքա՜ն գոհ էր նորին մեծությունը։

Հնչեցին շեփորները, երգեցիկ գոռաց արարողությունների մինիստրը, փոքր ինչ կաղալով ներս մտավ թագավորը, բոլորը նստեցին իրենց տեղերը։ Դահլիճի անկյուններում, հենվելով իրենց երկկոթանի սրերին, անշարժ կանգնել էին հերթապահ գվարդիականները։ Ռումատային լուռումունջ հարևաններ բաժին ընկան։ Աջ կողմի բազկաթոռը զբաղեցրել էր մռայլ որկրամոլ դոն Պիֆայի՝ հանրահայտ գեղեցկուհու ամուսնու ցնցվող մարմինը։ Ձախ կողմում Դուր Քերթողը անիմաստ հայացքը գցել էր դատարկ ափսեներին։ Հյուրերը պապանձվեցին՝ նայելով թագավորին։ Թագավորը մոխրագույն անձեռոցիքը անձեռոցիկը մտցրեց օձիքի տակ, մի հայացք գցեց ուտեստներին ու թափով վերցրեց հավի ոտքը։ Հազիվ էր ատամները խրել մսի մեջ, երբ հարյուր դանակ ու պատառաքաղ իջան ափսեների վրա, և հարյուր ձեռք մեկնվեցին դեպի ուտեստները։ Դահլիճը լցվեց չլմփոցով ու կրճտոցով, կլկլաց գինին։ Երկկոթանի թրերով գվարդիականների բեղերն ագահությունից տնկվեցին։ Մի ժամանակ Ռումատան սրտխառնոց էր զգում այս ճաշկերույթների ժամանակ։ Հիմա արդեն վարժվել էր։

Ռումատան հետ ընկավ բազկաթոռի կռնակին ու պատրաստվեց նայելու։ Դոն Ռեբան ձեռքը բարձրացրեց գլխից վեր ու մատները շրխկացրեց։ Դուռը բացվեց, և անընդհատ գլուխը աջ ու ձախ խոնարհելով, ներս մտավ կորացած մի տարիքոտ մարդ, հագին մինչև հատակը հասնող թիկնոց, որը զարդարված էր արծաթե սարդերի, աստղերի ու օձերի պատկերներով։ Թևի տակ նա պահում էր մի երկարավուն ու տափակ գիրք։ Ռումատան հիսթափված հիասթափված էր, նա բոլորովին ուրիշ կերպ էր պատկերացնում Բուդախին։ Իմաստունն ու հումանիստը, «Թույների մասին» աշխատության հեղինակը չէր կարող այսպիսի անգույն, շաղվող աչքեր ունենալ, սարսափից դողդողացող շրթունքներ, ողորմելի ու շողոքորթ ժպիտ։ Բայց նա հիշեց Դուր Քերթողին։ Հավանաբար, կարծեցյալ իրուկանյան լրտեսի հետաքննությունը Դոն Ռեբայի աշխատասենյակում լա՜վ գրական զրույցի բնույթ է կրել։ Ո՜նց կքաշեյի կքաշեի Ռեբայի ականջից, հաճույքով մտածեց Ռումատան։ Կգցեի նրան զնդան ու դահիճներին կասեի․ «Ահա սա է իրուկանյան լրտեսը, որը ծպտվել է մեր փառապանծ մինիստրի տեսքով։ Թագավորը հրամայել է իմանալ նրանից, թե որտե՞ղ է մեր իսկական մինիստրը, արեք ձեր գործը, և վայ ձեզ, եթե նա մեկ շաբաթից շուտ մեռնի․․․» Ռումատան նույնիսկ ձեռքով փակեց դեմքը, որ ոչ ոք իրեն չտեսնի։ Ի՜նչ սոսկալի բան է ատելությունը․․․

― Էլի, էլի, ― քթի մեջ խոսեց թագավորը։ ― Մի անգամ էլ։ Էլի։ Ծնկներդ չեն ցավում, ուրեմն դու բուժել ես ծնկներդ։ Իսկ հիմա ատամներդ ցույց տուր։ Հա․․․ ոչինչ ատամներդ։ Ես էլ կուզեյի կուզեի այդպիսի ատամներ․․․ Ձեռքերդ էլ ոչինչ, ամուր են։ Առողջ ես, առողջ ես, չնայած որ խելքի պուտակ ես․․․ Դե, աղավնյակս, սկսիր բուժել, ինչ ես տնկվել դեմս․․․

― Ստիպված կլինեք կրկրնելկրկնել, ― տխուր ասաց Բուդախը։

Արքայազնի ննջարանի մոտ հերթապահությունը սկսվելու էր կես գիշերիին, և Ռումատան որոշեց տուն գնալ, որ տեսնի, արդյոք այնտեղ ամեն ինչ կարգին է, և զգեստը փոխի։ Իրիկնային քաղաքը զարմացրեց նրան։ Փողոցները ընկղմված էին մեռելային լռության մեջ, պանդոկները փակ էին։ Բոլոր խաչմերուկներում խումբ֊խումբ կանգնած էին ջահերով գրոհայիններն ու զնգզնգացնում էին զրահները։ Նրանք լուռ էին և ասես ինչ֊որ բանի էին սպասում։ Մի քանի անգամ մոտեցան ՌումատյինՌումատային, մոտիկից նայեցին և, ճանաչելով, դարձյալ լուռ ճանապարհ տվեցին։ Երբ մինչև տուն հասնելը մնացել էր հիսուն քայլ, մի խումբ կասկածելի անձինք կպան նրա հետևից։ Ռումատան կանգ առավ, թրերը իրար զարկեց, ու այդ մարդիկ հետ մնացին, բայց հենց նույն այդ պահին էլ մթության մեջ ճռճռաց ձգվող աղեղնազենը։ Ռումատան արագացրեց քայլերը ու սեղմվելով պատերին, գտավ իր դուռը, բանալին մտցրեց կողպեքի մեջ, անընդհատ զգալով իր անպաշտպան մեջքը, և թեթևացած շունք քաշեց, երբ հայտնվեց նախասենյակում։

Ռումատան բարձրացավ վերև ու ոտնաթաթերի վրա մտավ Կիրայի սենյակը։ Կիրան քնել էր շորերով, չբացված անկողնու վրա կուչ եկած։ Ռումատան ճրագը ձեռքին կանգնեց նրա գլխավերևում։ Գնա՞, թե չգնա։ Բոլորովին չի ուզում գնալ։ Նա աղջկա վրա ծածկոց գցեց, համբուրեց այտն ու հետ եկավ իր աշխատասենյակը։ Ինչ էլ որ տեղի ունենա,հետախույզը պարտավոր է լինել իրադարձությունների կենտրոնում։ Դրանից պատմաբանն էլ կշահի։ Նա դառը ծիծաղեց, գլխից հանեց ապարոշը, փափուկ շորով խնամքով մաքրեց օբյեկտիվն ու նորից դրեց գլխին։ Հետո կանչեց Ունոյին և պատվիրեց բերել զինվորական զգեստն ու փայլեցրած պղնձե սաղավարտը։ Բաճկոնի տակից, հենց մայկայի վրա, հագավ մետաղապլստե մետաղապլաստե շապիկը, որը կարված էր օղազրահի ձևով (այստեղի օղաձրահները օղազրահները վատ չէին պաշտպանում թրից ու դաշույնից, սակայն աղեղնազենից արձակված նետը տեղնուտեղը խոցում էր)։ Պինդ ձգելով մետաղե զարդերով համազգեստային գոտին, Ունոյին ասաց․

Արքայազնի ննջասենյակները միշտ էլ վատ են պահպանվել։ Գուցե դա է պատճառը, որ ոչ ոք և երբեք մահափորձ չի կատարել արկանարյան արքայազների դեմ։ Ու առավել ևս չէին հետաքրքրվում այժմյան արքայազնով։ Աշխարհում ոչ ոքի պետք չէր այդ հյուծված, կապտաչյա տղան, որը ում ասես նման էր, բայց ո՛չ հորը։ Տղան դուր էր գալիս Ռումատային։ Նրա դաստիարակությամբ շատ վատ էին զբաղվում, այդ պատճառով էլ նա հասկացող էր, դաժան չէր, տանել չէր կարող (ըստ երևույթին բնազդորեն) դոն Ռեբային, սիրում էր բարձրաձայն երգել Ցուրենի բառերով գրված տարբեր երգեր և «նավակներով» խաղալ։ Ռումատան նրա համար նկարազարդ գրքեր էր բերել տալիս մայր երկրից, պատմում էր աստղազարդ երկնքի մասին ու մի անգամ ընդմիշտ նվաճեց տղայի սերը, երբ պատմեց թռչող նավերի մասին։ Ռումատայի համար, որը շատ հազվադեպ էր շփվում երեխաների հետ, տասնամյա արքայազնը այս վայրենի ու բիրտ երկրի բոլոր խավերի հակապատկերն էր։ Հենց այսպիսի սովորական, կապտաչյա տղաները (որոնք նույն էին բոլոր խավերում) հետագայում դառնում էին գազանության մարմնավորողները, իսկ չէ որ նրանց՝ երեխաների մեջ, այդ գարշանքի ոչ հետքերը կային, ոչ էլ նախադրայլները։ նախադրյալները։ Եվ Ռումատան երբեմն մտածում էր, թե ինչ լավ կլիներ, եթե մոլորակից անհետանային տասը տարեկանից մեծ բոլոր մարդիկ։

Մնալով մենակ, Ռումատան բազկաթոռը մոտեցրեց պատուհանին, հարմար նստեց ու սկսեց նայել քաղաքին։ Արքայազնի տունը բլրի վրա էր, ու ցերեկը քաղաքն այստեղից երևում էր մինչև ծով, բայց հիմա ամեն ինչ ընկղմված էր խավարի մեջ, միայն այսուայնտեղ կրակներ էին երևում։ Դրանք խաչմերուկներում կանգնած ջահակիր գրոհայիններն էին, որոնք սպասում էին ազդանշանի։ Քաղաքը քնած էր, կամ քնած էր ձևանում։ Հետաքրքիր է, բնակիչներն զգո՞ւմ էին, որ այս գիշեր սոսկալի բան է կատարվելու։ Թե՞ մեծ խելքի տեր ազնվազարմ դոնի պես մտածում էին, որ ոմանք պատրաստվում են սուրբ Միկայի օրվա տոնակատարությանը։ Երկու հարյուր հազար տղամարդ ու կին։ Երկու հարյուր հազար դարբին, զինագործ, ոսկերիչ, տնային տնտեսուհի, պոռնիկ, վանական, չարչի, զինվոր, թափառաշրջիկ, ողջ մնացած ուսյալներ հիմա անհանգիստ շուռումուռ էին գալիս իրենց գաղջ, փայտոջիլի հոտով ներծծված անկողիններում, նրանք քնած են հիմա, սիրում են իրար, մտքում հաշվում են օրվա օգուտները, լաց են լինում, ատամները կրճտացնում վիրավորանքից կամ կատաղությունից․․․ Երկու հարյուր հազար մարդ։ Երկրից այստեղ եկածի համար նրանք բոլորն էլ մի ինչ֊որ ընդհանուր բան ունեին։ Երևի այն, որ բոլորը, առանց բացառության, դեռևս մարդիկ չէին այս բառի ժամանակակից իմաստով, այլ մարդու պատրաստուկ էին, կաղապար, որոնցից իսկական հպարտ ու ազատ մարդ կստեղծեն միայն պատմության արյունահեղ դարերը։ Նրանք պասիվ էին, ագահ ու անհավատալի, աներևակայելի եսասեր։ Հոգեբանական տեսակետից գրեթե բոլորն էլ ստրուկ էին՝ հավատի՛ ստրուկ, իրենց նմանների ստրուկ, կրքերի՛ ստրուկ, փառասիրությա՛ն ստրուկ։ Եվ եթե ճակատագրի կամոք նրանցից մեկնումեկը ծնվում էր կամ դառնում էր պարոն, տեր, նա չգիտեր ի՛նչ անի իր ազատությունը։ Ու շտապում էր նորից ստրուկ դառնալ՝ հարստությա՛ն ստրուկ, հակաբնական շռայլության ստրուկ, իր ստրուկների՛ ստրուկ։ Նրանք չափից դուրս պասիվ էին ու չափից դուրս ստրուկ։ Նրանց սրտրկությունը ստրկությունը հիմնվում էր նրանց պասիվության և տգիտության վրա, իսկ պասիվությունը ու տգիտությունը կրկին ու կրկին ծնում էի ստրկություն։ Եթե նրանք բոլորը իրար նման լինեին, ապա ձեռքներս կթուլանային ու ոչ մի հույս չէր մնա։ Բայց և այնպես նրանք մարդ էին, բանականության կայծը կրողներ։ Եվ մշտապես, այս ու այնտեղ նրանց մեջ առկայծում և բռնկվում էին աներևակալիորեն հեռավոր ու անխուսափելի ապագայի կրակները։ Առկայծում էին՝ ի հեճուկս ամեն ինչի։ Ի հեճուկս նրանց թվացյալ ոչնչության։ Ի հեճուկս ճնշման։ Ի հեճուկս այն բանի, որ նրանք ոչ ոքի պետք չէին աշխարհում և աշխարհում բոլորը նրանց դեմ էին։ Ի հեճուկս այն բանի, որ ամենալավագույն դեպքում նրանք կարող էին արժանանալ արհամարհալից ու տարակուսելի խղճահարության։

Նրանք չգիտեին, որ ապագան իրենցն է, որ ապագան հնարավոր չէ առանց իրենց։ Նրանք չգիտեին, որ անցյալի ահազդու ուրվականների այս աշխարհում իրենք են միակ իրողությունը ապագայի, որ իրենք հասարակության օրգանիզմի ֆերմենտն են ու վիտամինը։ Ոչնչացրեք այդ վիտամինը, և հասարակությունը կփտի, կսկսվի սոցիալական ցինգա, կթուլանան մկանունքը, աչքերը կկորցնեն սրատեսությունը, ատամները կթափվեն։ Ոչ մի պետություն չի կարող զարգանալ առանց գիտության, հարևանները կոչնչացնեն նրան։ Առանց արվեստի ու կուլտուրայի պետությունը կորցնում է ինքնաքննադատելու ունակությունը, սկսում է խրախուսել սխալ տենդենցներ, սկսում է ամեն վայրկայն վայրկյան ծնել շողոքորթներ ու հարմարվողներ, քաղաքցիների քաղաքացիների մեջ զարգանում է ընչաքաղցություն և ինքնահավանություն և ի վերջո նորից կուլ է գնում ավելի խելամիտ հարևաններին։ Ինչքան ասես կարելի է հալածել ուսյալներին, արգելել գիտությունները, ոչնչացնել արվեստները, բայց վաղ թե ուշ ստիպված են լինելու խելքի գալ և, ատամները կրճտացնելով, ճանապարհ բացել այն ամենի համար, ինչը ատելի է եղել իշխանատենչ բթամիտներին ու տգետներին։ Եվ որքան էլ որ ատեն գիտելիքները իշխանության գլուխ կանգնած այդ գորշ մարդիկ, նրանք ոչնչով չեն կարող կասեցնել պատմության առաջնթացը։ Նրանք կարող են ընդամենը արգելակել այն, բայց ոչ կանգնեցնել։ Արհամարհելով և սարսափելով գիտելիքներից, նրանք, այնուամենայնիվ, անխուսափելիորեն հանգում են այդ գիտելիքների խրախուսմանը, որպեսզի մնան իշխանության գլուխ։ Վաղ թե ուշ ստիպված են լինում բացել համալսարաններ, գիտական ընկերություններ, ստեղծել գիտահետազոտական կենտրոններ, աստղադիտարաններ, լաբորատորիաներ, ստեղծել մտքի ու գիտելիքների տեր մարդկանց կադրեր, իրենց կողմից արդեն չհսկվող, այլ հոգեբանությամբ, այլ պահանջմունքներով մարդկանց, իսկ այդ մարդիկ չեն կարող գույություն ունենալ և մանավանդ գործել ստոր շահամոլության, ընչասիրության, խոհանոցային հետաքրքրությունների, բութ ինքնագոհության ու մարմնական պահանջների նախկին գաղջ մթնոլորտում։ Նրանց նոր մթնոլորտ է հարկավոր, համընդհանուր և համապարփակ իմացության մթնոլորտ, որը հագեցած լինի ստեղծագործական լարվածությամբ, նրանց հարկավոր են գրողներ, նկարիչներ, կոմպոզիտորներ, և իշխանության գլուխ կանգնածները պարտավոր են այստեղ ևս զիջել նրանց։ Նա, ով կհամառի, կվերացվի իշխանություն տենչացող ավելի խորամանկ ախոյանների կողմից, բայց նա, ով զիջում է՝ անխուսափելիորեն և զարմանալիորեն, իր կամքին հակառակ փորում է իր իսկ գերեզմանը։ Քանզի տգետ եսասերների ու մոլեռանդների համար մահացու է կուլտուրայի ուժն իր ողջ ընդգրկումով՝ բնագիտական հետազոտություններից մինչև երաժշտությամբ հիանալ կարողանալը․․․ Իսկ հետո սկսվում է վիթխարի սոցիալական ցնցումների դարաշրջանը, որն ուղեկցվում է գիտության աննախադեպ զարգացումով և դրա հետ առնչվող հասարակության համատարած ինտելեկտուալացման պրոցեսով, դարաշրջան, երբ գորշությունը իր վերջին մարտերն է մղում, որոնք իրենց դաժանությամբ մարդկությանը վերադարձնում են միջնադար, բայց այդ մարտերում նա պարտություն է կրում և արդեն ճնշումից ու հարստահարումից ազատ հաարակությունում հասարակությունում ընդմիշտ վերանում է որպես իրավական ուժ։

Ռումատան հայացքը չէր կտրում խավարով պարուրված լռին քաղաքից։ Այնտեղ, մի նեխահոր հյուղակում, խղճուկ մահճի վրա կծկված, տենդի մեջ այրվում է խոշտանգված հայր Տառան, իսկ կոնծած, ուրախ ու չար եղբայր Նանինը նստել է նրա կողքը, օրորվող ոտքերով սեղանի մոտ ու գրում է իր «Լուրերի մասին» տրակտատը, հրճվանքով ծաղրելով գորշ կյանքը․․․ Ինչ֊որ տեղ, պերճաշուք, ամայի հարկաբաժիններում խարխափելով, կուրորեն շրջում է Գուր Դուր Քերթողը, սարսափահար զգալով, որ իր ծվատված, տրորված հոգու խորքերում ինչ֊որ անիմանալի ուժի ճնշման տակ հառնում են և այնուամանայնիվ գիտակցությանն են հասնում պայծառ աշխարհներ՝ լի հրաշալի մարդկանցով ու շշմեցուցիչ զգացմունքներով․․․ Եվ ինչ֊որ տեղ հայտնի չէ ինչպես է գիշերը լուսացնում կոտրված, ծնկի եկած բժիշկ Բուդախը՝ փշրված, բայց կենդանի․․․ Եղբայրներ իմ, մտածեց Ռումատան, ես ձերն եմ, մենք ձեր միս ու արյունից ենք։ Ու հանկարծ մի ամեհի ուժով նա զգաց, որ ինքը բնավ էլ աստված չէ, որն իր ձեռքերի ափերով պահպանում է բանականության լուսատիտիկնրինլուսատիտիկներին, այլ եղբորը օգնող եղբայր, հորը փրկող որդի։ «Ես կսպանեմ դոն Ռեբային»։ «Ինչու»։ ― «Նա սպանում է իմ եղբայրներին»։ ― «Նա չի հասկանում ինչ է անում»։ «Նա սպանում է ապագան»։ ― «Նա մեղավոր չէ, նա իր դարի զավակն է»։ ― «Այսինքն՝ նա չգիտի՞, որ ինքը մեղավոր է։ Բայց նա շատ բան կարող է չիմանալ։ Ես, ե՛ս գիտեմ, որ նա մեղավոր է»։ ― «Իսկ դու ի՞նչ կանես հայր Ցուպիկին։ Հայր Ցուպիկը շատ բան կտար նրան, ով կսպաներ դոն Ռեբային։ Լռո՞ւմ ես։ Ատիպված կլինեք շատերին սպանել, ճի՞շտ է»։ ― «Չգիտեմ, գուցե շատերին։ Իրար հետևից։ Բոլոր նրանց, ով ձեռք կբարձրացնի ապագայի վրա»։ ― «Դա արդեն եղել է։ Թունավորել են, ինքնաշեն ռումբեր են գցել։ Ու ոչինչ չի փոխվել»։ ― «Ո՛չ փոխվել է։ Այդպես է ստեղծվել հեղափոխության ստրատեգիան»։ ― «Քեզ հարկավոր չէ ստեղծել հեղափոխության ստրատեգիա։ Չէ՞ որ դու ուզում ես պարզապես սպանել»։ ― «Այո, ուզում եմ»։ ― «Իսկ դու կարո՞ղ ես»։ ― «Երեկ ես սպանեցի դոնա Օկանային։ Ես գիտեի, որ սպանում եմ, երբ գնում էի նրա մոտ փետուրը ականջիս հետևը խրած։ Ու ափսոսում եմ միայն, որ նրան սպանեցի առանց որևէ օգուտի։ Այնպես որ ինձ համարյա սովորեցրել են սպանել»։ «Իսկ չէ՞ որ դա վատ է։ Դա վտանգավոր է։ Հիշո՞ւմ ես Սերգեյ Կոժինին։ Իսկ Ջորջ Լենիի՞ն։ Իսկ Սաբինա Կրույզերի՞ն»։ Ռումատան ափով սրբեց խոնավ ճակատը։ Այ այսպես մտածում են, մտածում, մտածում, ու վերջ ի վերջո հնարում են վառոդը։

Նա վեր թռավ տեղից ու պատուհանը բացեց։ Մթին քաղաքում կրակի փնջերն սկսեցին շարժվել, ցրվել ու ձգվեցին շխթա շղթա կազմած, հայտնվելով ու անհետանալով չերևացող տների արանքում։ Քաղաքում տարածվեց ինչ֊որ ձայն, հեռավոր ու բազմազան ոռնոց։ Երկու տուն հրդեհվեցին ու լուսավորեցին հարևան տների տանիքները։ Ինչ֊որ բան բոցավառվեց նավահանգստում։ Իրադարձությունները սկսվեցին։ Մի քանի ժամ հետո պարզ կդառնա, թե ինչ է նշանակում գորշերի ու գիշերային բանակի դաշինքը, խանութպանների ու թալանչի ավազակների հակաբնական դաշինքը, պարզ կդառնա, թե ինչ նպատակ է հետապնդում դոն Ռեբան և ինչ նոր պրովոկացիա է հնարել։ Պարզ ասած՝ ո՞ւմ են այսօր կոտորում։ Հավանաբար, սկսվել է երկար դանակների գիշերը՝ լկտիացած գորշ ղեկավարության կոտորածը, միաժամանակ նաև քաղաքում գտնվող բարոնների ու առավել անհաճո ազնվականների կոտորածը։ Պամպա՞ն որտեղ է, մտածեց նա։ Միայն թե քնած չլինի․․․

― Որտե՞ղ է արքայազնը։ Բուդախը թունավորել է թագավվորին։ Իրուկանի լրտեսները խռովություն են բարձրացրել քաղաքում։ Փրկեցե՜ք արքայզնին։արքայազնին։

Ռումատան գնաց ձայնի կողմը, զգալով, ինչպես է կողքից կողք օրորվում։ Ինչ֊որ տեղից հայտնվեց ջահով մեկը ու քայլեց նրա առջևից։ Ռումատան ճանաչեց այս տեղը․ սա թագի պահպանության մինիստրության անթիվ ներքին բակերից մեկն է, թագավորական ախոռների մոտերքում։ Նա արագ կողմնորոշվեց, եթե աջ տանեն՝ Ուրախ Աշտարակ են տանում, զնդան։ Եթե ձախ՝ գրասենյակ։ Նա ուժեղ ցնցեց գլուխը։ Ոչինչ, մտածեց։ Որ կենդանի եմ, ուրեմն կպայքարեմ։ Նրանք թեքվեցին դեպի ձախ։ Միանգամից չեն ուզում, մտածեց Ռումատան։ Նախնական քննություն կկատարեն։ Տարօրկնակ Տարօրինակ է։ Եթե բանը հասել է քննությանը, ապա ինչո՞ւմ կարող են ինձ մեղադրել։ Թերևս պարզ է։ Թունավորող Բուդախին հրավիրելը, թագի դեմ դավադրությունը․․․ Հնարավոր է նաև արքայազնի սպանությունը։ Եվ, բնականաբար, լրտեսություն հոգուտ Իրուկանի, Սոանի, բարբարոսների, բարոնների, սուրբ միաբանության և այլն, և այլն․․․ Ուղղակի զարմանալի է, թե ոնց եմ կենդանի մնացել։ Ուրեմն էլի ինչ֊որ բան է մտքին դրել այդ արնախում սարդը։

― Ի՜նչ եք ասում։ Իսկ ո՞ւմ։

Հաստլիկը կատաղորեն դիմադրում էր, մինչև որ նրան քարշ տվին վարագույրների հետևը։ Լսվում էր, թե ինչպես է նա ճչում ու հեծեծում, հետո հանկարծ գոռաց մի անմարդկային, անճանաչելի ձայնով և իսկույն լռեց։ Դոն Ռեբան վեր կացավ տեղից ու նետը հանեց աղեղի միջից։ Ռումատան շշմած հետևում էր նրա շարժումներին։ Դոն Ռեբան հետուառաջ էր քայլում սենյակում, նետով մտախոհ քորելով մեջքը։ «Լավ, լավ, ― գրեթե քնքշորեն մրմնջաց նա։ ― Հոյակապ է․․․»։ Ասես մոռացել էր Ռումատային։ Նրա քայլերն ավելի ու ավելի էին արագանում, քայլելիս նա ձեռքի նետը թափահարում էր դիրիժորական փայտիկի պես։ Հետո հանկարծ կտրուկ կանգ առավ սեղանի մոտ, շպրտեց նետը, զգուշորեն նստեց ու ժպտաց ամբողջ դեմքոով դեմքով մեկ։

― Որ դուք իքնակոչ ինքնակոչ եք։

― Թող ձեզ հայտնի լինի, ― սկսեց նա, բարյացակամորեն ժպտալով, ― թող ձեզ հայտնի լինի, որ իմ՝ արկանարյան թագի պահպանության մինիստրի կողմից, որոշ միջոցներ ձեռնարկվեցին, այսպես կոչված, ուսյալների, գիտնականների և պետության համար վնասակար ու ոչ պիտանի մարդկանց դեմ։ Այս գործողությունները որոշ տարօրինակ դիմադրության հանդիպեցին։ Այն ժամանակ, երբ բոլորը, հավատարիմ մնալով իրենց թագավորին, ինչպես նաև արկանարյան ավանդույթներին, ամեն կերպ աջակցում ու օգնում էին ինձ՝ մատնելով թաքնվածներին, ինքնադատաստան տեսնելով նրանց հետ և նշելով կասկածյալներին, որոնք սպրդել էին իմ ուշադրությունից, նույն այդ ժամանակ, ոմն անհայտ, սակայն շատ եռանդուն մեկը, մեր քթի տակից փախցնում էր և թագավորության սահմաններից դուրս էր տանում ամենանողկալի և ամենաանուղղելի հանցագործներին։ Այդպես մեզնից խուսափեցին անաստված աստղաբան Բագիր Կիսենացին, հանցագործ ալքիմիկոս Սինդան, որը, ինչպես ապացուցվել է, կապված էր սատանայի ու իրուկանյան իշխանությունների հետ։ Նողկալի պամֆլետներ գրող և անդորրը խանգարող Ցուրենը և մի շարք այլ՝ ավելի ցածր կարգի հանցագործներ։ Անհետացել է ցնդած կախարդ և մեխանիկ Կաբանին։ Ինչ֊որ մեկը ահագին ոսկի է ծախսել, որպեսզի խանգարեր նորին մեծության նախկին լեյբհեքիմների, լրտեսների ու թունավորողների նկատմամբ արդար դատաստանի ի կատար ածմանը։ Ոմն մեկը, հիրավի ֆանտաստիկ հանգամանքներում, որը դարձյալ ստիպում է մտածել մարդկային ցեղի թշնամու մասին, բանտից ազատեց այլասերված ճիվաղ և ժողովրդական հոգիները ավաղաղողաղավաղող, գեղջկական խռովության պարագլուխ Արատա Սապատավորին․․․ ― Դոն Ռեբան դադար տվեց ու, շարժելով ճակատի մաշկը, բազմանշանակ նայեց Ռումատային։

Այո, մեծահոգաբար մտածեց Ռումատան, դա լա՛վ է գտել։ Կեցցե՛։ Այդ մասին մենք, թերևս չէինք մտածել։ Ու, թերևս, նա առջինն առաջինն է նկատել։ Սա պետք է հաշվի առնել․․․

― Խնդրում եմ, մի քիչ կամաց, ― ասաց նա։ ― Ու հիշեք, Ռեբա, ես շատ լավ գիտեմ, որ դուք ոչ մի եպիսկոպոս էլ չեք։ Ես ձեզ շատ լավ եմ ճանաչում։ Դուք պարզապես կեղտոտ դավաճան եք ու անշնորհք, էժան բանսարկու․․․ ― Դոն Ռեբան լիզեց շրթունքները։ Նրա աչքերն ապակիացան։ Ռումատան շարունակեց․ ― Ես անողորմ եմ։ Իմ կամ ի՛մ բարեկամների նկատմամբ ձեր կատարած ամեն մի ստորության համար դուք պատասխան կտաք ձեր գլխով։ Ես ձեզ ատում եմ, նկատի ունեցեք սա։ Ես համաձայն եմ հանդուրժել ձեզ։ Բայց դուք ստիպված կլինեք սովորել ժամանակին հեռանալ իմ ճանապարհից։ Դուք ինձ հասկացա՞ք։

Նա կրծքով կպավ ինչ֊որ պինդ և սուր բանի։ Նրա դիմաց կանգնած էր մի սև հեծյալ։ Ռումատայի կրծքին էր կպել սրածայր ատամներով երկար տեգը։ Հեծյալը իր վեղարի սև ճեղքերից մռայլ նայում էր նրան։ Վեղարի տակին միայն երևում էին բարակ շրթունքներով բերանը և փոքրիկ կզակը։ Պետք է ինչ֊որ բան անել, մտածեց Ռումատան։ Բայց ի՞նչ։ Ձիուց ցա՞ծ գցեմ սրան։ Ոչ։ Հեծյալը դանդաղ հետ քաշեց տեգը նրա կրծքից։ Ախ, հա՜․․․ Ռումատան ծուլորեն բարձրացրեց ձախ ձեռքը ու մի քիչ վեր քաշեց թևքը ցույց տալով երկաթե ապարանջանը, որը նրան տվել էին պալատից դուրս գալուց։ Հեծյալը ուշադիր նայեց, հետո բարձրացրեց նիզակն ու հեռացավ։ «Հանուն աստծո», ― խուլ ձայնով և տարօրինակ առոգանությամբ ասաց նա։ «Հանուն նրա», ― մրմրնջաց Ռումատան և առաջ անցավ մի ուրիշ հեծյալի մոտով, որը նիզակով ճգնում էր ցած բերել տանիքի տակ դրված փայտից քանդակված ուրախ սատանայի արձանիկը։ Երկրոդ հարկի կիսաբաց փեղկի հետևից երևվաց երևաց սարսափից քարացած մի հաստ դեմք, երևի մեկն այն խանութպաններից, որոնք դեռ երեք օր առաջ գարեջուր էին խմում, գոռում էին «Կեցցե՜ դոն Ռեբան» և հաճույքով ունկնդրում էին պայտած սապոգների հատու դոփյունը՝ «դը՛մփ, դը՛մփ, դը՛մփ․․․»։ Ա՜խ, գորշություն, գորշություն․․․ Ռումատան դեմքը շրջեց։

― Ես չեմ կարող ուրիշների մասին մտածել, ― ասաց Կիրան։ ― Դու գրեթե կիսամեռ ես վերադարձել։ Ես տեսնում եմ՝ քեզ ծեծել են։ Իսկ Ունոյին սպանեցին։ Որտե՞ղ էին քո զորեղ մարդիկ։ Ինչո՞ւ նրանք չկանխեցին այս սպանությունները․․․ Չեմ հասկանում․․․

Ռումատան Արկանարի եպիսկոսպոսի գրասենյակն էր գնում բակերով ու խուլ փողոցներով։ Նա գաղտագողի մտնում էր քաղաքացիների նեղլիկ բակերը, խճճվելով պարաններից կախված լվացքի մեջ, սողալով դուրս էր գալիս ցանկապատերի արանքում եղած անցքերով, ժանգոտ մեխերի վրա թողնելով իր շքեղ ժապավենների ու սոանյան թանկարժեք ժանյակների ծվենները, չորեքթաթ վազում էր կարտոֆիլի մարգերի միջով։ Այնուամենայնիվ, նրան չհաջովեց չհաջողվեց սպրդել սև զինվորների աչքից։ Դուրս գալով աղբանոց տանող ծուռումուռ, նեղ փողոցը, նա դեմ առ դեմ հայտնվեց երկու խոժոռ ու հարբած վանականների։

― Դոն Ռեբան միշտ հիացրել է ինձ, ― ասաց դոն Տամեոն։ ― Ես համոզված էի, որ նա վերջի վերջո կտապալի ոչնչություն թագավորին։ ― Այս խոսքերն ասելիս նա ոտքը դրեց դեղնականաչ ջրափոսի մեջ ու, որպեսզի չչրմփա, բռնեց Ռումատայի թևքը։ ― Այո, ― շարունակեց նա, երբ դուրս եկան ամուր հողի վրա։ ― Մենք՝ երիտասարդ ազնվականներս, միշտ կլինենք դոն Ռեբայի հետ։ Վերջապես վրա հասավ բաղձալի զիջողությունը։ Ինքներդ հապա դատեք, դոն Ռումատա, ես արդեն մի ժամ է քայլում եմ նրբանցքներով ու բանջարանոցներով, բայց ոչ մի գորշ գրոհայինի չեմ հանդիպել։ Մենք աշխարհի երեսից սրբեցինք գորշ աղտեղությունը, և հիմա որքա՜ն ազատ ու քաղցր ես շնչում վերածնված Արկանարում։ Գռեհիկ խանութպանների, այդ լկտի ստահակների ու ռամիկների փոխարեն փողոցները լցված են աստծո ծառաներով։ Ես տեսա, ազնվականներից ոմանք արդեն ազատ զբոսնում են իրենց տների առաջ։ Հիմա նրանք վախենալու բան չունեն, որ գոմաղբոտ գոգնոցով մի անտաշի մեկը ցեխ կշպրտի իրենց վրա կեղտոտ սայլի անիվներից։ Ու այլևս ստիպված չենք լինի ճանապարհ բացել երեկվա մսգործների մսագործների և խանութպանների միջով։ Սուրբ միաբանության օրհնությամբ, որին ես մշտապես հարգել եմ ու, չեմ թաքցնի սիրել եմ, մենք աննխադեպ կբարգավաճենք, և ոչ մի ռամիկ չի հանդգնի աչքերը բարձրացնի ազնվականի վրա առանց հատուկ թույլտվության, որը կստորագրի մարզի տեսուչը։ Ես հիմա զեկուցագիր եմ տանում։

Դոն Պիֆան դարձյալ կոկորդային ձայն արձակեց ու գնաց, տնտղելով ապարանջանը։ Չինովնիկն արդեն կարդում էր հաջորդ ազգանունը։ Ռումատան աչքի ածեց հերթը։ Այստեղ ծանոթ դեմքեր շատ կային։ Ոմանք հագնված էին սովորականի պես շքեղ, մյուսները դիտավորյալ խեղճացած էին, բայց բոլորն էլ հիմնավորապես ցեխոտ էին։ Հերթի մեջտեղից, այնպես բարձր, որ բոլորը լսեն, դոն Սերան վերջին հինգ րոպեյի րոպեի ընթացքում արդեն երրորդ անգամ ավետում էր․ «Ինչ վատ բան է, որ նույնիսկ ազնվազարմ դոնը մի երկու ճիպոտ ստանա նորին սրբազանության անունից»։

― Էհ, ես փոխանակ մսաղացը գործի դնեմ, ախմախավարի նիգով խփեցի ու մի կողը ջարդեցի։ Այստեղ հայր կինը Կինը վրա պրծավ, քունքերիս խփեց ու սապոգով էնպես հասցրեց պոչուկիս, որ, եղբայրներիս ասեմ, աչքերս սևացան։ «Դու, ― ասաում է, ― ի՞նչ ես իմ ապրանքը փչացնում»։

― Հիմարություններ ես դուրս տալիս, ― անհամբեր ասաց Ռումատան, թղթով խփելով իր ազդրին։ ― Բուդախը։ Թագավորին թունավորորղը։թունավորողը։

Բարոն Պամպան ոռնում էր, ինչպես բևեռային մառախուղի մեջ ընկած ատոմագնացը։ Թնդուն արձագանքը գլորվում էր կամարների տակ։ Միջանցքներում կանգնած մարդիկ կանգ էին առնում և, բերանները բաց, երկյուղածությամբ ականջ էին դնում։ Շատերն էլ թափահարում էին իրենց բութ մատը՝ քշելով սատանային։ Ռումատան ցած նետվեց երկու սանդուխքներովսանդուղքներով, ոտքի տակ գցելով դեմը ելած վանականներին, թրերի պատյաններով ճանապարհ բացեց շրջանավարտների բազմության միջով ու աքացի տալով բացեց այն խցի դուռը, որտեղից դուրս էր պրծնում գոռոցը։ Ջահերի վետվետուն լույսի տակ նա տեսավ իր բարեկամ Պամպային։ Հզոր բարոնը մերկ ու գլխիվայր խաչված էր պատից։ Նրա դեմքը սևացել էր արյան հոսքից։ Ծուռտիկ սեղանի մոտ, մատները ականջները խրած, նստել էր մի կորամեջք չինովնիկ, իսկ քրտնքից փայլող դահիճը, որն ինչ֊որ բանով նման էր ատամնաբույժի, երկաթե թասի միջից գործիքներ էր ջոկջկում։

Օրը վաղուց արդեն կիսվել էր, երբ Կիրան ազնվազարմ դոնին ու նրա մեծագիտուն բարեկամին հրավիրեց սեղան նստելու։ Լողացած, մաքուր շորեր հագած, սափրված բժիշկ Բուդախը շատ պատկառելի տեսք ուներ։ Նրա շարժումներն անշտապ էին և արժանապատվությամբ լի, խելոք խաժ աչքերը նայում էին բարյացակամ և նույնիսկ ներողամտորեն։ Ամենից առաջ նա Ռումատայից ներողություն խնդրեց հրապարակում պոռթկալու համար։ «Բայց դուք պետք է ինձ հասկանաք, ― ասաց նա։ ― Դա մի սոսկալի մարդ է։ Նա դև է, որ լույս աշխարհ է եկել զուտ աստծու սխալի պատճառով։ Ես բժիշկ եմ, բայց չեմ ամաչում խոստովանել, որ հնարավորության դեպքում հաճույքով այն աշխարհը կուղարկեմ նրան։ Ես լսել էի, որ թագավորին թունավորել են։ (Ռումատան ուշադրությունն էլ ավելի լարեց)։ Այդ Ռեբան եկավ իմ խուցն ու պահանջեց, որ իր համար այնպիսի թույն սարքեմ, որը ներգործի մի քանի ժամվա ընթացքում։ Հասկանալի է, ես հրաժարվեցի։ Նա սպառնաց, որ ինձ խոշտանգումների կենթաեկի։ կենթարկի։ Ես ծիծաղեցի նրա երեսին։ Այդժամ այս սրիկան կանչեց իր դահիճներին, ու նրանք փողոցից բռնեցին տասը տարեկանից ոչ մեծ մի դյուժին տղաների ու աղջիկների։ Նա երեխաներին կանգնեցրեց իմ առաջ, բաց արեց դեղապարկն ու հայտարարեց, որ բոլոր դեղերը կփորձի այդ երեխաների վրա, մինչև որ կգտնի իր ուզածը․․․ Ահա թե ինչպես թունավորվեց թագավորը»։

― Մարդու էությունը, ― դանդաղ ծամելով խոսում էր Բուդախը, ― ամեն ինչին հարմարվելու զարմանալի ունակությունն է։ Բնության մեջ չկա մի այնպիսի բան, որին մարդը չհարմարվեր։ Ոչ ձին, ոչ շունը, ոչ էլ կովը օժտված չեն այդպիսի հատկությամբ։ Հավանաբար, աստված մարդուն ստեղծելիս կռահում էր, թե ինչ տանջանքների է նրան դատապարտելու, և նրան ուժերի և համբեության համբերության վիթխարի պաշար է տվել։ Դժվար է ասել, դա լա՞վ է, թե վատ։ Եթե մարդը չունենար այդ համբերությունն ու դիմացկունությունը, բոլոր բարի մարդիկ վաղուց արդեն կործաված կործանված կլինեին, աշխարհի երեսին կմնային միայն չարերն ու սրիկաները։ Մյուս կողմից, դիմանալու ու համբերելու սովորությունը մարդկանց դարձնում է անլեզու անասուն, քանզի նա ոչնչով, բացի անատոմիայից, չի տարբերվում կենդանիներից և նույնիսկ իր անպաշտպանությամբ գերազանցում է նրան։ նրանց։ Եվ յուրաքանչյուր օրը չարի ու բռնության մի նոր արհավիրք է ծնում․․․

― Հավանաբար, դուք իրավացի եք, հարգարժան Բուդախ, ― ասաց Ռումատան։ ― Բայց վերցնենք ինձ։ Ես մի հասարակ ազնվազարմ դոն եմ (Բուդախի բարձր ճակատը կնճռոտվեց, աչքերը զարմանքով և ուրախ կլորացան)։ Ես շատ եմ սիրում գիտուն մարդկանց։ Նրանք ոգու ազնվականությունն են։ Ու ինձ հայտնի չէ, թե ինչո՞ւ դուք՝ վեհ գիտելիքների միակ պահպաններդ ու միակ տերերդ, այդքան անհուսալիորեն պասիվ եք։ Ինչո՞ւ դուք հլու հնազանդ թույլ եք տալիս, որ արհամարեն արհամարհեն ձեզ, բանտերը նետեն, այրեն խարույկների բոցերում։ Ինչո՞ւ դուք ձեր կյանքի իմաստը՝ գիտելիքների հայթայթումը, անջատում եք կյանքի գործնական պահանջներից՝ չարիքի դեմ պայքարելուց։

― Աշխարհը չի կարող հավերժ փոխվել, ― առարկեց Բուդախը, ― քանզի ոչ մի բան հավերժ չէ, նույնիսկ փոփոխվելը․․․ Մենք չգիենք չգիտենք կատարելության օրենքները, սակայն վաղ թե ուշ հասնում ենք կատարելության։ Հապա նայեք, ինչպես է կառուցված մեր հասարակությունը։ Ինչպես է մեր աչքը շոյում այս հստակ, երկրաչափորեն ճիշտ համակարգը։ Ներքևում գյուղացիներն են ու արհեստավորները, նրանց վերևում՝ ազնվականները, հետո՝ հոգևորականները և, վերջապես, թագավորը։ Ինչպե՜ս է այս ամենը մտածված, և ինչպիսի՜ կայունություն, ինչպիսի՜ ներդաշնակ կարգուկանոն։ Էլ ի՞նչը պիտի փոխվի այս հղկված բյուրեղի մեջ, որ դուրս է եկել երկնային ոսկերչի ձեռքերից։ Բուրգերից ավելի հաստատուն կառույցներ չկան, կասի ձեզ իր գործը իմացող ամեն մի ճարտարապետ։ ― Բուդախը խրատական տեսքով բարձրացրեց մատը։ ― Պարկից թափվող ցորենը հավասար շերտով չի փռվում, այլ գոյացնում է, այսպես կոչված, կոնաձև բուրգ։

Հարբած Որջում համեմատաբար մաքուր էր, հատակը խնամքով ավլած էր, սեղանը սպիտակել էր քերելուց, անկյունում դրված անտառային խոտերի խրձերը հաճելի բուրմունքով էին լցրել խրճիթը։ Հայր Կաբանին, սթափ ու խաղաղ, ծանրումեծ նստել էր անկյունում և մաքուր լվացված ձեռքերը դրել էր ծնկներին։ Սպասելով, որ Բուդախը քնի, նրանք խոսում էին դեսից դենից։ Ռումատայի կողքը նստած Բուդախը բարեհոգի ժպիտով լսում էր ազնվազարմ դոների դատարկախոսությունը և մերթ ընդ մերթ ուժեղ ցնցվում էր դանթելով ու հանկարծ վեր թռչելով։ Նրա նիհար այտերն այրվում էին ձիու դեղաչափերով խմած տետրալյումինալից, որն աննկատ խառնել էին նրա խմիչքին։ Ծերուկը շատ էր գրգռված և դժվարությամբ էր քնում։ Անհամբեր դոն Գուգը սեղանի տակ ծռում և ուղղում էր ուղտի պայտերը, չփոխելով դեմքի ուրախ և անբռնազբոս արտահայտությունը։ Ռումատան փշրում էր հացը և հոգնած հետաքրքրությամբ նայում էր, թե դոն Կոնդորը ինչպես է դանդաղորեն լցվում մաղձով։ Մեծ կնիքների պահապանը ջղայնանում էր, քանզի ուշանում էր Տասներկու առևտրականների կոնֆերանսի արտաարգ արտակարգ գիշերային նիստից, որը նվիրված էր Արկանարյան հեղաշրջմանը, և որտեղ ինքը պիտի նախագահեր։

― Պարտա՞ստ Պատրա՞ստ է, ― հարցրեց դոն Կոնդորը։

― Դու պիրի պիտի դոն Ռեբային վերցնեիր, ― հանկարծ ասաց դոն Կոնդորը։

Ամենից անվտանգը կլիներ Երկրի վրա, մտածում էր նա։ Բայց դու ինչպե՞ս կապրես այնտեղ առանց ինձ։ Ու ես ինչպե՞ս մենակ կմնամ այստեղ։ Կարելի էր Անկային խնդրել, որ ընկերություն անի քեզ հետ։ Բայց ես ինչպե՞ս կմնամ առանց քեզ։ Չէ, մենք միասին կթռչենք Երկիր։ Ինքս կվարեմ օդանավը, իսկ դու կնստես կողքս, ու ես ամեն ինչ կբացատրեմ քեզ։ Որ դու ոչ մի բանից չվախենաս։ Որ դու սիրես Երկիրը ու երբեք չափսոսաս, որ լքել ես քո սարսափելի հայրենիքը։ Որովհետև դա քո հանրենիքը հայրենիքը չէ։ Որովհետև քո հայրենիքը մերժել է քեզ։ Որովհետև դու քո ժամանակից հազար տարի շուտ ես ծնվել։ Բարի, մաքուր, անձնազոհ ու անշահախնդիր․․․ Քեզ նմանները միշտ էլ ծնվել են մեր մոլորակների պատմության բոլոր արյունահեղ դարաշրջաններում․․․ Պարզ, մաքուր հոգիներ, որոնց խորթ է ատելությունը և դաժանությունը։ Զոհեր։ Անօգուտ զոհեր։ Շատ ավելի անօգուտ, քան Գուր Դուր Քերթողը կամ Գալիլեյը։ Որովհետև քեզ նմանները նույնիսկ մարտիկ չեն։ Մարտիկ դառնալու համար պետք է ատել կարողանալ, իսկ դուք հենց դա չեք կարող անել։ Ճիշտ այնպես, ինչպես հիմա․․․

― Հեռու֊հեռվում, սայվայից այն կողմ, կանգնած է մի անմատչելի ամրոց։ Այնտեղ ապրում է ուրախ ու բարի, զվարճասեր բարոն Պամպան, ամենաբարի բարոնը Արկանարում։ Նա մի շատ գեղեցիկ ու քնքուշ կին ունի, որը շատ է սիրում չհարբած Պամպային և տանել չի կարողանում հարբած Պամպային․․․

Ռումատան դժվարությամբ ազատվեց Կիրայի ձեռքերից ու վազեց պատուհանի մոտ։ «Հանո՜ւն աստծո, ― ոռնում էին ներքևից։ ― Բա՛ց արա։ Կջարդենք, ավելի վատ կլինի»։ Ռումատան մի կողմ քաշեց վարագույրը, և սենյակ ներխուժեց ջահերի ծանոթ վետվետուն լույսը։ Ներքևում դոփդոփում էին բազմաթիվ հեծյալներ դժնի, սևազգեստ ու սրածայր սև վեղարներով մարդիկ։ Ռումատան մի քանի վայրկյան նայեց ներքև, հետո զննեց պատուհանի շրջանակը։ Շրջանակը շատ ամուր էր հագցված պատի մեջ։ Ինչ֊որ ծանր բանով խփում էին դռանը։ Ռումատան մթան մեջ շոշափելով գտավ սուրը ու կոթով խփեց ապակուն։ Բեկորները զրնգոցով ներքև թափվեցին։