Changes

Վիպասանական հայերեն

Ավելացվել է 22 476 բայտ, 12:20, 13 Ապրիլի 2016

[[Կատեգորիա:Ոչ գեղարվեստական]]

{{Վերնագիր

|վերնագիր = Վիպասանական հայերեն

|աղբյուր = [[«Վիպասանական հայերեն»]]

}}

~~Վիպասանական հայերեն~~

Նախ քան Ե դարը հայերը գրավոր գրականություն չեն ունեցել․ մինչեւ այդ ժամանակ հայերեն լեզվով ոչ մի տող, ոչ մի տեսակ գրությամբ կամ այբուբենով գրի չէ առնված<ref>Ընդարձակ տես մեր «Հայոց գրերը», էջ 106—126</ref>։ Եղածը միայն բանավոր գրականություն էր, որ բաղկացած էր ժողովրդական երգերից, զրույցներից ու առասպելներից, որոնք երգվում ու պատմվում էին բերնե բերան ավանդաբար։ Այս շրջանը կոչվում է վիպասանական շրջան, հանուն այն երգիչների կամ վիպասանների, որոնք (հատկապես Գողթն գավառից) շրջում էին Հայաստանի այլ եւ այլ կողմերը եւ ժողովրդի մեջ երգում բանդիոի վրա այն վիպական երգերը, որ իրենք էին հնարում դյուցազների, քաջ թագավորների եւ նշանավոր հերոսների վրա։ Այս երգերից ամենամեծը մի դյուցազներգություն էր, որ պատմում էր հայոց Արտաշես Ա թագավորի, Մեծն Տիգրանի, Արտավազդ Ա֊ի, Արտաշես Բ֊ի, ինչպես եւ Միհրդատի, Հրադամիզդի եւ Տրդատ Ա֊ի պատմությունը, ընդգրկելով Արտաշատի հիմնարկությունից (180 ն․ Ք․) մինչեւ Ալանաց արշավանքը (72 թիվ), այն է՝ ամբողջ 252 տարվա մի շրջան<ref>Տես Աբեղյան, Հայ ժող․ առասպելները, էջ 595—6։</ref>։

Ամբողջ հատակոտորների 59 տողերի մեջ մենք գտնում ենք ընդամենը 183 բառ, որոնց այբուբենական ցանկը հետեվյալն է․

<tr>

</tr>

<tr>

</tr>

<tr>

</td>

<td valign="top">''ազն'' տես դիւցազն, վիշապազն,</td>

</td>

</tr>

<tr>

</td>

<td valign="top">''Սլանք''</td>

</tr>

<tr>

<td valign="top">''ամենայն''</td>

</tr>

<tr>

</tr>

<tr>

</tr>

<tr>

</tr>

<tr>

</td>

<td valign="top">''անցանել''</td>

</tr>

<tr>

</td>

<td valign="top">աչագեղ</td>

</tr>

<tr>

<td valign="top">''աչկունք''</td>

</tr>

<tr>

<td valign="top">''ապարանք''</td>

</tr>

<tr>

</td>

<td valign="top">''առաւօտ''</td>

</tr>

<tr>

</tr>

<tr>

</tr>

<tr>

</td>

<td valign="top">''Արգաւան''</td>

</tr>

<tr>

<td valign="top">''արեգակն''</td>

</tr>

<tr>

</td>

</tr>

<tr>

<td valign="top">''արծուի''</td>

</tr>

<tr>

<td valign="top">''արտախոյր''</td>

</tr>

<tr>

</td>

<td valign="top">''Արտաշատ''</td>

</tr>

<tr>

</td>

<td valign="top">''Արտաշէս''</td>

</tr>

<tr>

</tr>

<tr>

</td>

<td valign="top">''բանակ''</td>

</tr>

<tr>

<td valign="top">''բառնալ''</td>

</tr>

<tr>

<td valign="top">''բարձք''</td>

</tr>

<tr>

</tr>

<tr>

<td valign="top">''բլուր''</td>

</tr>

<tr>

</tr>

<tr>

<td valign="top">''գաւառ''</td>

</tr>

<tr>

<td valign="top">''գեղեցիկ''</td>

</tr>

<tr>

</tr>

<tr>

<td valign="top">''գէս'' տես Վարդգես</td>

</td>

</tr>

<tr>

</td>

</tr>

<tr>

<td valign="top">''գողանալ''</td>

</tr>

<tr>

<td valign="top">''գործել''</td>

</tr>

<tr>

<td valign="top">''գտանել''</td>

</tr>

<tr>

</tr>

<tr>

</td>

<td valign="top">''դիւցազն''</td>

</tr>

<tr>

</tr>

<tr>

</tr>

<tr>

</td>

</tr>

<tr>

</td>

</tr>

<tr>

<td valign="top">''դուռն''</td>

</tr>

<tr>

<td valign="top">''դուստր''</td>

</tr>

<tr>

</td>

<td valign="top">''Արտաւազդ''</td>

</tr>

<tr>

</td>

<td valign="top">''Արտիմէդ''</td>

</tr>

<tr>

</td>

<td valign="top">''արքայ''</td>

</tr>

<tr>

<td valign="top">''աւերակ''</td>

</tr>

<tr>

</td>

<td valign="top">''աւերել''</td>

</tr>

<tr>

</td>

</tr>

<tr>

</td>

</tr>

<tr>

</td>

<td valign="top">''երկին''</td>

</tr>

<tr>

</td>

<td valign="top">''երկիր''</td>

</tr>

<tr>

</tr>

<tr>

</td>

<td valign="top">երկնել</td>

</tr>

<tr>

<td valign="top">''երկոքին''</td>

</tr>

<tr>

</td>

<td valign="top">''Երուանդ''</td>

</tr>

<tr>

</tr>

<tr>

</tr>

<tr>

</tr>

<tr>

</tr>

<tr>

</tr>

<tr>

<td valign="top">''ընկենուլ''</td>

</tr>

<tr>

<td valign="top">''թագաւորել''</td>

</tr>

<tr>

</td>

<td valign="top">''թեւ'' տես սրաթեւ</td>

</td>

</tr>

<tr>

<td valign="top">''թմբկի''</td>

</tr>

<tr>

</td>

<td valign="top">''թշնամութիւն''</td>

</tr>

<tr>

<td valign="top">''թումբ''</td>

</tr>

<tr>

</td>

<td valign="top">''իբրեւ''</td>

</tr>

<tr>

</tr>

<tr>

</td>

</tr>

<tr>

</td>

<td valign="top">''լինել''</td>

</tr>

<tr>

</tr>

<tr>

</td>

<td valign="top">''խարդաւանակ''</td>

</tr>

<tr>

<td valign="top">''հլանել''</td>

</tr>

<tr>

</tr>

<tr>

</td>

<td valign="top">եղեգնիկ</td>

</tr>

<tr>

</td>

<td valign="top">''եղէգն''</td>

</tr>

<tr>

</tr>

<tr>

</td>

<td valign="top">''եղջերու''</td>

</tr>

<tr>

<td valign="top">''կենդանութիւն''</td>

</tr>

<tr>

<td valign="top">''կերտ'' տես Մարակերտ</td>

</td>

</tr>

<tr>

</td>

</tr>

<tr>

</td>

<td valign="top">''կոփել''</td>

</tr>

<tr>

</td>

</tr>

<tr>

<td valign="top">''հազար''</td>

</tr>

<tr>

<td>

</td>

<td valign="top">''հանել''</td>

</tr>

<tr>

<td valign="top">''հասուցանել''</td>

</tr>

<tr>

<td valign="top">''հաստատել''</td>

</tr>

<tr>

<td valign="top">''հատուած''</td>

</tr>

<tr>

<td>

</td>

<td valign="top">հարկանել</td>

</tr>

<tr>

<td valign="top">''հարուլ''</td>

</tr>

<tr>

<td valign="top">''հարսնութիւն''</td>

</tr>

<tr>

<td>

</td>

<td valign="top">''հաւանել''</td>

</tr>

<tr>

<td valign="top">''հեծանել''</td>

</tr>

<tr>

<td>

</td>

</tr>

<tr>

<td>

</td>

<td valign="top">''հիմնանալ''</td>

</tr>

<tr>

</tr>

<tr>

<td>

</td>

</tr>

<tr>

</tr>

<tr>

<td>

</td>

<td valign="top">''մանուկ''</td>

</tr>

<tr>

<td>

</td>

<td valign="top">''Մասիս''</td>

</tr>

<tr>

<td>

</td>

<td valign="top">Մարակերտ</td>

</tr>

<tr>

<td valign="top">''մարգարիտ''</td>

</tr>

<tr>

<td>

</td>

<td valign="top">''խարտեաշ''</td>

</tr>

<tr>

<td>

</td>

<td valign="top">''խաւարծի''</td>

</tr>

<tr>

<td>

</td>

<td valign="top">''խաւարտ''</td>

</tr>

<tr>

<td>

</td>

<td valign="top">''ծառայեցուցանել''</td>

</tr>

<tr>

<td valign="top">''ծիրանի''</td>

</tr>

<tr>

<td>

</td>

</tr>

<tr>

<td>

</td>

</tr>

<tr>

</tr>

<tr>

<td valign="top">''կալցին''</td>

</tr>

<tr>

</tr>

<tr>

<td>

</td>

<td valign="top">''կացցես''</td>

</tr>

<tr>

<td>

</td>

</tr>

<tr>

<td valign="top">''կարմրիկ''</td>

</tr>

<tr>

</tr>

<tr>

<td valign="top">''նստիլ''</td>

<td>

</td>

</tr>

<tr>

<td>

</td>

</tr>

<tr>

<td>

</td>

<td valign="top">շէկ, տես շիկափոկ</td>

<td>

</td>

</tr>

<tr>

<td>

</td>

<td valign="top">''շիկափոկ''</td>

</tr>

<tr>

<td valign="top">''շինել''</td>

</tr>

<tr>

<td>

</td>

</tr>

<tr>

</tr>

<tr>

</tr>

<tr>

<td>

</td>

<td valign="top">ոսկէօղ</td>

</tr>

<tr>

<td>

</td>

</tr>

<tr>

</tr>

<tr>

</tr>

<tr>

<td>

</td>

<td valign="top">որպէս</td>

</tr>

<tr>

</tr>

<tr>

<td valign="top">''ունել''</td>

</tr>

<tr>

<td>

</td>

<td valign="top">''ուստի''</td>

</tr>

<tr>

<td valign="top">''պահել''</td>

</tr>

<tr>

<td>

</td>

</tr>

<tr>

</tr>

<tr>

</tr>

<tr>

<td>

</td>

</tr>

<tr>

</tr>

<tr>

</tr>

<tr>

</tr>

<tr>

<td valign="top">''մօրուք''</td>

</tr>

<tr>

<td valign="top">''յաղթել''</td>

</tr>

<tr>

<td valign="top">''յաւիտենական''</td>

</tr>

<tr>

<td>

</td>

<td valign="top">''յորձանք''</td>

</tr>

<tr>

</tr>

<tr>

<td valign="top">''նաւասարդ''</td>

</tr>

<tr>

<td>

</td>

<td valign="top">''Վարդգէս''</td>

</tr>

<tr>

</tr>

<tr>

<td>

</td>

<td valign="top">''վիշապ''</td>

</tr>

<tr>

<td>

</td>

<td valign="top">վիշապազն</td>

</tr>

<tr>

</tr>

<tr>

<td valign="top">''տաճար''</td>

</tr>

<tr>

<td>

</td>

<td valign="top">''տանել''</td>

</tr>

<tr>

</tr>

<tr>

<td>

</td>

<td valign="top">տեղալ</td>

</tr>

<tr>

</tr>

<tr>

<td>

</td>

<td valign="top">''տենչալ''</td>

</tr>

<tr>

<td>

</td>

<td valign="top">տենչանք</td>

</tr>

<tr>

<td valign="top">''տեսանել''</td>

</tr>

<tr>

<td valign="top">''տիկին''</td>

</tr>

<tr>

<td>

</td>

</tr>

<tr>

<td>

</td>

<td valign="top">''Տուհաց գւո''</td>

</tr>

<tr>

<td>

</td>

<td valign="top">''Տրդատ''</td>

</tr>

<tr>

<td valign="top">''ցամաքեցուցանել''</td>

</tr>

<tr>

<td>

</td>

<td valign="top">պատանեկիկ</td>

</tr>

<tr>

<td>

</td>

<td valign="top">''պատանի''</td>

</tr>

<tr>

<td valign="top">''պատիւ''</td>

</tr>

<tr>

<td>

</td>

<td valign="top">''պարան''</td>

</tr>

<tr>

<td valign="top">''պէս'' տես որպես</td>

<td>

</td>

</tr>

<tr>

<td>

</td>

<td valign="top">''Սաթինիկ''</td>

</tr>

<tr>

</tr>

<tr>

</tr>

<tr>

<td>

</td>

<td valign="top">սիզալ</td>

</tr>

<tr>

<td valign="top">''սուր'' տես սրաթեւ</td>

<td>

</td>

</tr>

<tr>

<td>

</td>

<td valign="top">''ստրուկ''</td>

</tr>

<tr>

<td>

</td>

<td valign="top">''վազել''</td>

</tr>

<tr>

<td>

</td>

<td valign="top">''վազել''</td>

</tr>

<tr>

</tr>

<tr>

<td valign="top">''վարդ'' տես Վարդգէս</td>

<td>

</td>

</tr>

<tr>

<td>

</td>

<td valign="top">''ցաւեցուցանել''</td>

</tr>

<tr>

<td>

</td>

<td valign="top">''փափուկ''</td>

</tr>

<tr>

<td>

</td>

<td valign="top">''փեսայութիւն''</td>

</tr>

<tr>

<td valign="top">''փոխանակ''</td>

</tr>

<tr>

<td>

</td>

<td valign="top">''փոկ''․ տես շիկափոկ</td>

<td>

</td>

</tr>

<tr>

<td>

</td>

</tr>

<tr>

<td valign="top">''քաղաք''</td>

</tr>

<tr>

<td>

</td>

</tr>

<tr>

<td>

</td>

</tr>

<tr>

<td>

</td>

<td valign="top">քաջազգի</td>

</tr>

<tr>

<td>

</td>

<td valign="top">''Քասաղ''</td>

</tr>

<tr>

</tr>

<tr>

<td valign="top">''օղ'' տես ոսկէօղ</td>

<td>

</td>

</tr>

<tr>

</tr>

<tr>

<td>

</td>

<td valign="top">''օրիորդ''</td>

</tr>

</table>

Այս 183 բառերից 16 հատը հատուկ անուն է, 167 հասարակ անուն։ Հատուկ անուններից երկուսը (Ալանք եւ Մարք) հայկական չեն։

Եթե բոլոր բառերը վերածենք իրենց արմատական ձեւերին (օրինակ՝ Վարդգէս հաշվել երկու բառ, որովհետեւ կազմված է ''վարդ'' եւ ''գէս'' բառերից, ընդհակառակը ''եղեգնիկ, պատանեկիկ, տեղալ'' չհաշվել, որովհետեւ արդեն ունինք ''եղեգն, պատանի, տեղ'' արմատականները), այն ժամանակ կունենանք ընդամենը 162 արմատական բառ (միասին առնելով նաեւ բնիկ հայերենի ''ի, զ'' նախդիրները), որոնք ցուցակում ''շեղատառ'' են եւ ըստ ծագման բաժանվում են հետեւյալ ձեւով․

:բնիկ հայերեն բառեր 73 (45 տոկոս)

:պարսկերենից փոխառյալ 30 (18 տոկոս)

:անծանոթ ծագումով 51 (31 տոկոս)

:խալդի֊վրացական (ծուխ, ծիրան, տեղ, գաւառ) 4 (2 տոկոս)

:ասուրական (քաղաք, փոխ) 2 (1 տոկոս)

:ասորական (ցամաք) 1

:հունական (մարգարիտ) 1

Հատուկ անունները հաշվի մեջ չենք առնում։

Այս տախտակից հետեւում է, որ վիպասանական հայերեն լեզվի մեջ անծանոթ եւ հնդեվրոպական բառերը կազմում էին մեծագույն տոկոսը․ պարսկերեն փոխառությունները թեեւ հետագային գերազանցելու էին բնիկ հայերեն բառերից (960 ընդդեմ 713֊ի), բայց այդ շրջանին բուն հայկական բառերից դեռ պակաս էին․ իսկ ասորական փոխառությունները դեռ այնքան քիչ էին, որ համեմատությամբ բնիկ, պարսիկ ու խալդյան բառերի՝ տոկոս էլ չէին կազմում։ Զարմանալի է, որ այդ հնագույն ժամանակից ունինք նաեւ մի հունական փոխառյալ բառ (''մարգարիտ''), որ լեզվի պատմության հետ համաձայնեցնելու համար՝ պետք է համարել ավելի հռոմեական փոխառություն, քանի որ լատինական margarit, margaritum ձեւերը դեռ Կիկերոնի եւ Տակիտոսի ժամանակից գործածական են։

← Նախորդ խմբագրում

Noch

Վստահելի

edits

Changes

Վիպասանական հայերեն

Գրապահարան