«Խնկի ծառեր»–ի խմբագրումների տարբերություն

|աղբյուր = http։//hetq.am/static/content/pdf/khnki-carer_vipak.pdf

[[Category։Արձակ]]

Հակառակ բոլոր տոհմերի, մեր ազգությունն այս անգամ սկսվում է նախատատով։ Այդպես է սովորեցրել պապս։ Մեր նախատատ Շուշանը հրեղեն սպիտակ ձիով է մտել գյուղ։ Գլուխը տղամարդավարի փաթաթած է եղել չալմայով։ Մինչև ծնկները հասնող սապոգների մեջ նախշուն կոթերով զույգ փշտովներ են խրած եղել, կողքերից՝ զույգ դաշույններ։ Նա սև այծենակաճը ետ է տարել ու կրծքին երևացել է բարուրած Խեչոն։ Երբ նա գյուղ է մտել, այնտեղ եղել են մի քանի ցաքուցրիվ խրճիթներ։ Նախքան մյուս տոհմերի բնակություն հաստատելը, նա գյուղի ամենալավ հողատարածությունները վերցրել է իրեն։ Այնքան է վերցրել, որ Խեչոն տարիներ հետո ձմռան սկզբից յոթանասուն կովերի գոմաղբը, որպես պարարտանյութ քթոցով շալակել, հանդի մյուս ծայրից լցնելով եկել է մինչև գոմերը, ու գարունը նոր է բացվել։ Որքան որ Շուշան նախատատի հայտնվելն է եղել խորհրդավոր, այնքան էլ՝ հեռանալը։ Երբ Խեչոն աշխատող է դարձել, Շուշան նախատատը մի գիշեր նստել է իր սպիտակ ձին ու գնացել անվերադարձ։

Խեչոն՝ իր հողատարածությունների շատ հեռու հոսող գետից ժայռ ու դաշտեր փորելով, վտակ է բերել, անցկացրել իր հանդերի միջով, տների ներքև փորփրել, հետազոտումներ է կատարել, մինչև որ ջրաղացի համար ամուր, քարե սալիկներով ծածկված տեղ է ընտրել։

Հետո մի օր ուսանող Սերո հորեղբայրս ջրաղացի շուրջբոլորը ոսկու հանք է որոնած եղել, ու պապս քթի տակ խնդմնդացել է։ Խեչոն անտառից տասնհինգ ոտնաչափ երկարություն ունեցող հսկա կաղնի է կտրել, շալակն առած բերել, ջրաղացի համար «հոլուղ է ինել»։ Գետերի երկայնքով տներ է կառուցել՝ քարից ու կաղնուց, իրար կպած թևթևի։ ՈՒ պատերի մեջ քառակուսի, պատուհանների նման անցքեր է թողել, որ հարսներն իրար հետ խոսեն, եղբայրները՝ իրարու հասնեն։

Մեծ օդայի դռան դիմացի պատի ճակատին ձվի դեղնուցով շաղախված կրով գրել. ԱՅՆ, ՈՐ ՍՈՒՏ ԱՍԵ ԿԱՄ ՄԱՐԴՈՒ ԳԵՇ ԱՍԵ ԿԱՄ ՀՅՈՒՐԸ ԽԱՐԴԱԽԵ, ԱՅՆ ԻՄ ՈՐԴԻՆ ՉԼԻՆԻ։

Մի օր ծերացած Խեչոն տղաներին ու հարսներին հանդ է հանել, ու պարագլուխ անցնելով, քոչարի է պարել։ Պարելուց հետո գնացել է ջրաղաց, քնել է ու էլ չի արթնացել։ Հետո պապս քոչարիի մասին պատմելիս, Խեչոյի ասածին, թե. «Քոչարին ռազմական պար է»,― ավելացնելու է. «Քոչարին չմոռանաք, մերոնք այնտեղ այդ պարը որպես առյուծի կաթ էին ըմպում և հիշեք՝ Շուշան նախամոր գալստյան ժամանակ նրա սպիտակ ձիու պոչը արյունոտ էր, ու նա գնաց այդ արյունը մզկիթների պատերին մաքրելու»։

Մեր ջրաղացից գնացող ջուրը գյուղը բաժանում է երկու մասի։ Մի ափին սակավաբեր հողերում բնակություն են հաստատում Չարդախենք, մյուս ափին՝ վրացիք, Խուրջականենք։ Խեչոյենք ու Չարդախենք որոշում են եկեղեցի կառուցել, բայց վեճ է առաջանում. ոչ մեկը չի ցանկանում իր հողատարածություններից զիջել։ ՈՒ պապս որոշում է մեր ազգով իր բաժին հողամասում եկեղեցին կառուցել։ Երբ եկեղեցին պատրաստ է լինում, Չարդախենց Օնեսը, որպեսզի գյուղի առաջ ամոթով չմնա, իր տոհմով գետի վրա գեղեցիկ, զույգ կամարներով կամուրջ է գցում։ Գետի մյուս ափին եկեղեցի են կառուցում նաև Խուրջականենք։ Եվ գյուղն ունենում է երկու եկեղեցի։ Պապիս ու Չարդախենց Օնեսի վեճն էլի շարունակվում է՝ թե իրենցից ով է լինելու տանուտեր ու իրար հետ չեն խոսում։ Գյուղի տանուտեր է դառնում Խուրջականենց Օրեստին։

― Աղչի Հայկուշ, ի՞նչ ես եփել, գալիս եմ ճաշի։

― Ձուգ, ձուգ, Գիգոլը մուրծա էր բերել։

Գյուղացիք լսել են, որ Օնանն այդ ժամին ճաշի է գնում, գնացել են ու փոցխ ու եղան են խնդրել, իսկ պապս նրանց ցորենի մաքուր օղի է հյուրասիրել թարմ մուրծայի հետ։ Պապս հավաքում է եղբայրներին ու շռշռանի ներքևի մասում մի տուն կառուցում իրենից փոքրի՝ Գիգոլի համար։ Երբ ջրաղացքարը մաշվում էր, կանգնեցնում էին մի տասն օրով, որպեսի զինգեն։ Հավաքվող ջուրը ջրաղացից մի քիչ վերև հատուկ տեղ ուներ, երբ թողնում էին, հսկայական քարերի միջով շռշռալով իջնում էր ցած, Գիգոլի նորաշեն տան առջևով։ Իսկ հետո, երբ քարը զինգվում էր, նորից շռշռանի ջուրը փակում էին, ու ցամաքած հունի քարերի մեջ շատ ձուկ էր լինում։

«Թող ձուգն էլ մերը լինի, անտեր չփչանա»,― ասել էր պապս։

Մարգարը՝ Գիգոլից փոքրը, ապրում էր մեզանից քիչ վերև, գետի մյուս ափին։ Երկուստեք խռովություն կար։ Մարգարի քիթը կախ էր, որ իրեն թեք դիրք ունեցող հողատարածություն էր բաժին ընկել։ Ջրելուց՝ ջուրը կլկլալեն վազում էր ու չէր ջրում ու ամեն տարի եղբայրներից քիչ բերք էր ստանում։ Մերոնց քիթն էլ կախ էր, որ Մարգարը վրացի կին էր առել, առանց պապիս հետ խորհրդակցելու։

Մենք էլ նրանց կողմերը չէինք գնում։ Մեզ պատմել էին, որ Մարգարենց ծառերի տակ մարդագել կա։ Մարդագելի գոյությունը մեր վտիտ մարմինները այնքան պահեց սարսափի մեջ, մինչև որ մի օր Տիրան հորեղբորս տղան՝ Սերոբը, Մարգարի խորթ աղջկա հետ կտուր բարձրացավ։

Մարգարը ոչ սատանային էր հավատում, ոչ էլ՝ Աստծուն։ Պապս երբ եկեղեցի է կառուցել, Մարգարն ասել է. «Իզուր գործ է, փողերը պահի, մեծ ընտանիք ենք, պետք կգա։ Աստվածս ո՞րն է»։

Դրանից հետո, որպեսզի սատանայի լինել-չլինելն էլ իմանա, ամբողջ մի տարի թափառում է գյուղի սար ու ձորում, այն հավանական տեղերում, որտեղ հնարավոր էր հանդիպել չար ոգուն։ Տեսնում է, որ սատանա էլ չկա, մի օր էլ...մարդ է սպանում։

Խաչը ջուրը գցելու օրերին վրացիներն ու մերոնք վիճում են, թե իրենցից ո՞ւմ խաչն է արժանի ավելի վերև ջուրն ընկնելու։ Մեր տեր-Հակոբը և ուփալո–Լոմոն իրար չեն զիջում, վեհափառներից մեկը խաչը ձեռքին բարձրանում է վերև, իսկ մյուսը՝ ավելի վերև։ Արարողության մասնակից երկազգի ամբոխի միջև ծեծկռտուք է սկսվում։ Հրացանով հայտնվում է Մարգարը, ու նրա արձակած գնդակը տապալում է ուփալո–Լոմոյին։ Մարգարն ասում է. «Տեր-Հակոբ, գետը քոնն է, խաչը որտեղ ուզում

ես, այնտեղ էլ գցիր, հիմա արդեն վերև-ներքև չկա»։

Տեր-Հակոբը խաչը ջուրը գցելու մեր արարողությունն է կատարում։ Եվ քանի որ վրացիները գյուղում օծված տերտեր չունեին, ուփալո–Լոմոյին փոխարինողն էլ մինչև կգար հեռուներից, ինքը ժամանակավոր նրանց ծիսակատարությունն էլ է անում և խաղաղություն սերմանելու ու իշխանություններին վստահելի նկատվելու համար, նրանց խաչը մերից՝ որ քիչ առաջ ինքն էր թաթախել, ավելի վերև է գցում։

Արարողության վերջում, Մարգարը հրապարակայնորեն ստանալով տեր-Հակոբի երբեք թողության չարժանանալու նզովքը, գարադավոյ պահակախմբի առաջն ընկած, շղթայակապ ու անիծված գնում է Ախալքալաք։

...Եվ քսանհինգ տարի Մագադանում պատիժը կրելուց հետո, Թբլիսիով եկավ գյուղ, հետը բերելով թոփալ Զեքալին, նրա աղջկան և օժիտը՝ ամբողջ գյուղի համար հրաշք «Զինգեր» կարի մեքենան։

Երբ գյուղի կանայք հավաքվում են տեսնելու այդ կարող «երկաթե մարդուն», Զեքալը հայրենախառն վրացերենով բոլորին պատվիրում էր գլխաշորով բերանները փաթաթել, որպեսզի գոլորշի չիջնի մեքենայի վրա։ Մեր հարսները, ամբողջ մի ամիս, տատիս պատմում էին.

― Կտորը դնես բերանին, կարելով կերթա։

Երբ արդեն գյուղի ամենավերջին մանուկն էլ տեսավ նրանց կարի մեքենան, լռեցին, ջրհորների մոտ, կալերում էլ չխոսեցին, չզարմացան, մոռացան Մարգարին էլ, Զեքալին էլ, նրանց կարի մեքենան էլ։

Ապրեցին, ապրեցին, ու հանկարծ Մարգարը ձանձրացավ։ Նա մտածում էր նավաստի դառնալ ու աշխարհի բոլոր ծովերը ծայրից ծայր լողալ։ Մի չիրականացած, կիսատ նպատակ էլ ուներ՝ գրել «Դոն Կիխոտ»-ի շարունակությունը։ Վեպի շարունակության սյուժեն ու գաղափարը նա արդեն բանտարկության քսանհինգ տարիներին գիշեր ու ցերեկ մտքի մեջ խնամքով շարադրել ու գրել էր։ Միայն թե այս անհետաձգելի խնդիրը թողել էր հետագային՝ անքուն գիշերներին իր նավախցում գրելուն։ Երկար ժամանակ գլուխ էր ջարդում՝ նավին հասնելու, նպատակն իրականացնելու վրա։ ՈՒ վերջապես մի օր միջոցը գտավ։ Զեքալի «Զինգեր» կարի մեքենան ամբողջովին քարուքանդ արեց։ Եվ “Զինգերի« վրա աշխատելու պահին մեզ պատմում էր, թե ինչպես է բանտից փախել՝ ամբողջ Խաղաղ օվկիանոսը ծայրից ծայր լողալով։

Ասում էր. «Ամբողջ մի տարի գուլպաներս ոտքերիցս չհանեցի, քրտինքի ու բորբոսի գարշահոտը բերդը ծայրից ծայր բռնել էր։ Մի օր էլ, երբ պարեկ զինվորների հսկողությամբ տարան հերթական զբոսանքի, ի՞նչ անեմ, որ լավ լինի...»։ Մարգարը խուզարկու հայացքով նայում էր մեր աչքերի մեջ. «Գլխի չե՞ք ընկնում, դե ուրեմն լսեք՝ գուլպաներս հնեցի, ու ինչպես ռումբն են նետում, նետեցի պարեկների շարքերի մեջ, սրանք գարշահոտից գլորվեցին գետին, քթները բռնած թպրտում էին և մինչև իրենց դեղնակտուց կապիտանի հրամանով հակագազեր կբերեին, ես արդեն ծովում լող էի տալիս...Պատմածիցս գոնե մի բան հասկացա՞ք»։ Հիացմունքով գոռում էինք, որ հասկացել ենք, Մարգարն ընդհատում էր. «Բան էլ չեք հասկացել, կարևորը փախչելը չէ, կարևորը մտածելն է, գլխավորը փախչել կարողանալու հնարն է և

բանտարկության տարիներին հաղթելն է..հասկացա՞ք»։

Ոչինչ չհասկացած, վախեցած նրա ինքնամոռաց ելույթից, գլխով դրական շարժում էինք անում, որ հասկացել ենք։ Նա ձեռքը զայրացած թափ էր տալիս քթներիս առաջ. «Ոչինչ էլ չեք հասկացել...»։ ՈՒ գնում էր, մտածկոտ ետ գալիս. «Տո, շան լակոտներ, ի՞նչ է, ինձ համա՞ր եմ պատմում։ Ես արդեն փախել, պրծել եմ, ծո, մի հատ գլխներիդ զոռ տվեք, բա էդ ո՞նց է, որ ես էդ գուլպաներով ման էի գալիս ու ինքս չէի խեղդվում»։ Հիացած գոռում էինք՝ ճիշտ է։ «Ճիշտ է», միայն ով ինչ ասի՝ կհաստատեք։ Դե լսեք։ Որպեսզի դիմանայի գուլպաներիս հոտին, ինձ հարկավոր էր իմունիտետ ձեռք բերել, դրա համար էլ ամբողջ մի տարի ոտքերիցս չհանեցի... հասկացա՞ք»։ Ասացինք, որ հասկացել ենք, բայց մեր գյուղում իմունիտետ բառը նույնիսկ գրագետ ուսուցիչները չէին օգտագործում... Մենք չէինք հարցնում իր քսանհինգ տարվա պատիժը կրելու և հակասական փախուստի մասին, քանի որ նրա պատմած փախուստը մեր երևակայության նման գունավոր էր։ Երբ պատահաբար պապիս պատմեցինք, թե Մարգարն ասում է. «խաղաղ օվկիանոսով եմ փախել», պապս ասաց. «Ինչ մեծ բան է արել որ, երբ ջրերը խաղաղ լինեն, վեվ ըսես չի փախնի»։ Ասաց. «Էդ սարսաղին ըսեք որ օրական ութ ժամ էդ աէրոպլանի վրա կորցնելուն, թող հանդի էն բարձր տեղից օրական ութ խերձալ հող տանի ցածր տեղը. հանդն էլ կդզվի, իր քթի ջուրն էլ չենք քաշի»։

Մարգարը մի սովորություն էլ ուներ. գետի երկայնքով ման էր գալիս ու չեչաքարեր էր որոնում։ Ուրբաթ օրերին նա իր ձեռքերից տաք ու օտար արյան հոտ էր առնում։ Տխրում էր մահացած ուփալո-Լոմոյի համար և շաբաթվա այդ օրն անընդհատ լվացվում էր, ձեռքերն այնքան էր քսում չեչաքարերին, մինչև որ արյունոտվում էին, ազգայանում։ Ու դեպի մեր ջրաղացը հոսող գետն ուրբաթ օրերին կարմիր էր լինում։ Իսկ ջրածիծառները, սարսափած տաք գույնից, այդ օրերին չէին թռչում գետի վրայով, խցկվում էին պատի անցքերի մեջ ու լռում մինչև հաջորդ առավոտը։ Չնայած Խաղաղ օվկիանոսով նրա փախուստի պատմության նկատմամբ պապիս թերահավատությանը, Մարգարը մեզ համար մնաց որպես անծայրածիր ծովեր հաղթահարող Մարգար։

Հավաքվում էինք նրանց բակում։ ՈՒզում էր Զեքալի կարի մեքենայի մեխանիզմը ինքնաթիռի շարժիչի վերածել, որ ծովին հասնի։ Ասում էր. «Էնա, էն օրը տղերքից նամակ ստացա, կանչում են։ Երևի շութով նրանք ծով դուրս գան։ Չէ, անպայման պիտի գնամ»։ Զեքալը տնից ներս ու դուրս անելիս տեսնում էր շաղ եկած «Զինգեր»-ը, ու անընդհատ անեծքը բերանին էր։ Մարգարն այդ օրերին լրջորեն էր նրա հետ կռվել ու ետևից ասում էր. «Շենի թոփալի դեդա ավատիրե»։ Կարի մեքենան քանդելու համար նրանց միջև տուրուդմփոց էր եղել։ Փայտյա ինքնաթիռը պատրաստ էր, բայց ամիսներ էին անցնում՝ շարժիչը դեռ չկար։ Մարգարի ասելով, տղաները գրում էին, որ եթե նա էլի ուշանա, առանց իրեն ծով դուրս կգան։ ՈՒ Մարգարը շարժիչ ստեղծելու համար օրերով քաղցած էր մնում ու գլուխ էր ջարդում։ Մի օր կարծես ինքնաթիռը պատրաստ էր թռիչքի, ինչ-որ տեղից ձի ճարեց, լծեց ինքնաթիռին, Զեքալին ծեծելով ու լացացնելով նստեցրեց ձիուն, ինքն ինքնաթիռի ղեկին նստեց ու մեզ բոլորիս ձեռքի թափահարումով մնաք բարով արեց։ Զեքալին հրամայեց, որ ձին չափ գցի։ Մեզ նշան արեց՝ հանդից հեռանալ, ու բոլորս վախեցած բարձրացանք կտուր, քանի որ ասել էր. «ՈՒժեղ աղմուկ ու փոշի բարձրանալու, որ ձեր օրում տեսած չկաք»։ Նրանք այդպես երկու ժամ հանդում պտտվեցին, ինքնաթիռը փռշտում, հա փռշտում էր, բայց օդ չէր բարձրանում։ Նա ուժասպառ ու գունատ իջավ ղեկից ու վստահ հայտարարեց, որ իր հաշվարկներում սխալվել է շարժիչը պատրաստելիս, ինչ-որ մի փոքրիկ դետալ է հարկավոր ավելացնել, որ ընդամենը մի օրում կպատրաստի։ Հաջորդ առավոտյան եկանք նրանց բակը, տեսանք՝ ոչ Մարգարը կա, ոչ էլ՝ նրա փայտյա ինքնաթիռը, իսկ “Զինգեր«-ի մեխանիզմը շաղ էր եկած հանդով մեկ։

Եվ մենք Մարգարին այլևս չտեսանք։

Տարիներ հետո պապս նրա փայտյա ինքնաթիռի կմախքը պատահական գտել է մեր ցորենի հորերից մեկում ու քթի տակ «լակոտ» ասել։ «Լակոտ» է ասել տեսարաններ սիրող ծիծաղողների ներկայությամբ։ Բայց հակառակ բոլորին, հակառակ իր դժգոհությանը, միայն նա էր հավատում, որ Մարգարը «այրոպլաններից» գլուխ է հանում և այն գիտի, ինչպես իր հինգ մատները... Հավատացած էր, որ Մարգարն իր «այրոպլան»-ով աշխարհը չափչփելուց, նրանից հոգնելուց հետո կվերադառնա գյուղ։ ՈՒ ջրաղացի դռանը, քարին նստած, մեկ էլ հանկարծ ծխելն ընդհատում էր ու աչքերը հառում կապուտակ երկնքին, ականջը՝ ձայնի։ Նա Մարգարի գալստյանը սպասում էր երկնքից...

Մարգարից փոքրը Արարատն էր։ Խեչոն մեր հանդերից մինչև ջրաղացը, գետի երկու ափերին խնկի ծառեր էր տնկել։ Ասել էր. «Հացն ու ջուրը կա, թող քոչարին էլ լինի, թող թև թևի լինեն ու հանդերն էլ ղռավից կպահեն»։ Գարնան սկզբին Արարատը բարձրացել է խնկի ծառը, որ կատարի չոր ճյուղերը կտրի, ընկել է, ու ձեռքի կացինը խրվել է կոկորդը։ Ինքն իր արյունը կուլ տալով խեղդվել է՝ ողբալի ցավի սահման գծելով իր ոգու և ապրողների միջև։ Պապս կտրել է ծառը ու բնի վրա կրակ է վառել, որ էլ չկանաչի։ ՈՒ ծառը չի հանգել, մինչև մեր տոհմի վերջին մարդը, ծխացել է։ Տարվա բոլոր եղանակներին ամբողջ գյուղում միայն մեր տների վրա է տարածված եղել խնկի բույրը՝ ամեն վայրկյան հիշեցնելով իր արյան մեջ խեղդված Արարատին։ ՈՒ հեռվից նայելիս խնկի ծառերի քոչարին մի տեղ կտրվում էր, կարծես պարողներից մեկը գայթել՝ ծկել էր։ Մենք կռիվ-կռիվ խաղալիս հաճախ էինք թաքնվում Արարատի գոյությունը հիշեցնող վառված բնի տակ։

 

Արարատի ողբալի դեպքի հաջորդ օրը պապս մի օրով կանգնեցրեց ջրաղացը, և

մենք այդ օրվանից նրա ժպիտը չտեսանք։

 

Մի օր Պետերբուրգից գալիս է Տարիելը՝ պապիս ամենափոքր բանաստեղծ

եղբայրը, մինչև կզակը հասնող բակենբարդներով ու սրածայր կոշիկներով։ Տարիելը երբ ջրաղաց է մտնում, պապս նրան խնդրում է, որ աղացի ամբարի վրա փորագրի իր ազգանունը։ Նա փորոգրում է. «Х. У.»։ Պապս երկար նայում է, զարմանում. «Այ տղա, մի՞թե պետերբուրգներում էդ ես սովորել, ախր տերտերի գրած տառերին հեյչ լման չէ»։ Տարիելը բացատրում է, որ դա ռուսերեն է, նա նորից է բերանը բաց զարմանում Տարիելի «բանիմացության» վրա, գլուխը քորում. «Այ տղա, ի՞նչ է, ռուսը իմ ջրաղացը ցորեն է բերելո՞ւ, որ կարդա, իմանա, թե ես վեվ եմ։ Չեղավ»։ Տարիելը այդ երկու փորագրությունների տակ նորից գրում է. «Խ.Հ.»։ Պապս նայում է, թե. «Տերտերի գրածին լման չէ, մի հատ կարդա լսեմ»։

 

― Խեչոյան Հունան։

 

― Բա Հունանը վե՞վ է։

 

Երբ Տարիելը բացատրում է, թե իր «գրական-կուլտուրական» անունը Հունան է,

պապս ավելի շատ զարմանում է Տարիելի բառապաշարի՝ «գրական-կուլտուրական»

բառի վրա, քան իր նոր անվան։ Եվ այդ զույգ բառից, հակառակ ամբողջ գյուղի

հավատում է, որ Տարիելը բանաստեղծ է ու Պետերբուրգում զուր թրև չի գալիս։ Եվ նա խնդրում է, թե մի հատ էլ մեր գեղացոնց համար գրե՝ «Խեչոյան Օնան»։ Նա “Х. У.«-ի, «Խ.Հ.»-ի տակ գրում է. «Խ. Օ.» ու պապս գոհ է մնում։ Տարիելը նրան պատմել էր, թե Պետերբուրգում տեսել է Նիկոլայ ցարին՝ տասներկու գարադավոյ պահակախմբով, կառքով Նևայի ափին զբոսնելիս։ Հետո տարիներ անց պապս մի օր Տաշքենդ՝ զինվորական ակադեմիա վերջացրած Գևորգ հորեղբորս, գնաց, տեսավ, եկավ, ասաց. «Գևորգը գործի էր գնում-գալիս պետական և սև մեքենայով և տասներկու միլիցիոներների պահակախմբով»։

 

Գյուղի կամրջի վրա նա հանդիպել էր Խուրջականենց Օրեստիին։ Նրա հարցին, թե՝ «Գևորգը ո՞նց էր»։ Առանց տատանվելու այդպես էլ պատասխանել էր, հատկապես շեշտելով «տասներկու միլիցիոներներին«։ ՈՒ իր ասածը գյուղի առաջ հաստատելու համար, ուսուցիչ հորեղբորս նստեցրեց սեղանի առջև, թե. «Գրե, Գևորգ, ամառը որ եկար, մեդալներդ դեշիդ զարգած արի»։

 

Ցեխի վարիչ հորեղբայրս Տաշքենդից եկած է եղել, զնգզնգացող շքանշանները կրծքին։ Գյուղի մեջ հանդիպել է Խուրջականենց Օրեստիին, որն ուրախությունից ու վախից քարացել է ու հորեղբայրս բարևը չի լսել։ Վազել է նավթի հերթ կանգնած գյուղացիների մոտ, ասել.

 

― Օնանի տաշքենդների տեր մինիստր տղան էկավ։

 

Մի անգամ գիշերը գյուղխորհրդի նախագահ Սանդրոն Թբլիսիից Ախալքալաք, այնտեղից էլ մեր գյուղ եկած երկու միլիցիոներների հետ մեր դուռն է թակել, թևատակի թղթապանակը ետևն է պահել, որ ոտքերից բռնած թիթեռի նման թրթռացել է ձեռքերի մեջ։ Ասել է. «Օնան, էն ձեր փոքր տղան ծուռ է»։ Պապս թե. «Չէ, Սանդրե, դու ծուռ ճամփով եկած կլինես»։ Նախագահ Սանդրոն ասել է. «Բա ինչո՞ւ է էս խառը ժամանակները ռուսաստաններից եկել»։ Պապս նրան երկիմաստ պատասխանել է, թե. «Էս ինչ ժամանակ ձեն տվիր, մի ամիս կլինի գիշեր-զօր կոլխոզի ցորենն եմ աղում, հազիվ էի աչք փակել, համ էլ ինչ է, մարդը տուն գալու իրավունք չունի՞»։ Սանդրոն մի ոտքից մյուսն է ձգվել, թե. «Ես ի՞նչ գիտեմ, Օնան, էնա մարդ են ուղարկել»։ ՀԵտո գլուխն է քորել, թե. «Կոլտնտեսության գրասենյակի պատերի թռուցիկները խոմ պատահական չէի՞ն կամ կաթի գործարանի հրդեհը։ Չգիտեմ, Օնան, ես գործ չունեմ, թող իրենք որոշեն»։

 

Առավոտյան գործի գնալիս Սանդրոն շրջանցել է մեր բակը։ Տատս գնացել է նրա գրասենյակը, ասել. «Սանդրե, կնիկ-երեխեքիդ մատաղ, ասում են տղային Սիբիր կտանեն, էդ որտե՞ղ է, հանկարծ փորձանք չպատահի»։ Սանդրոն փոքրացել է, կուչ եկել, քրտնել է, ակնոցների ապակին է մաքրել ու ասել․ «Այ, կնիկ ի՞նչ ես ողբդ գցել, էտա Սիբիրը ջրի բերանը, խաղաղ տեղ»։ Հետո տատս պապիս համոզում էր, որ շատ բդարդ չանի, Սիբիրը հեռու չէ, դաշտ-ծաղկի ու գետի ափին է։ Պապս լռեց, լռեց ու որոտաց․ «Տուտուցո գագի գարեթ, շենի...»։ Տատիս թևից բռնած դուրս գցեց ու երկար փակված մնաց ներսում։ Արդեն ուշ ժամի, երբ դեռ վառվում էր Սանդրոյի գրասենյակի լույսը, գնաց այնտեղ... Առավոտյան պապիս կզակի վրա վերք կար, Սանդրոյի քիթը վիրակապով փաթաթված էր։ Հինգ-վեց օր հետո նրա քթի յախուն հանեցին, բայց քիթը մնաց ծուռ։

 

Մենք՝ ես ու Սերոբը շատ էինք հպարտանում ու մեր հասակակիցներին պատմում, որ մեր աչքով ենք տեսել, թե ինչպես է պապս երկու մատով ձիու պայտը ծռում, ու նրանք հավատում էին մեզ։ Նրանք էլ պատմում էին մյուսներին, թե պապիս տեսել են գութանը ուսին դրած «դամրչանոցից» տուն բերելիս, և բոլորը հավատում էին, քանի որ Սանդրոն ծուռ քթով էր ման գալիս։ Սանդրոյի կին Շուշանը մի օր մեր դռնով անց կենալիս, տատիս մի գրություն֊հասցե է տվել, ասել է․ «Սանդրեն տվեց», ասել է․ «Սանդրեն խորհուրդ է տալիս՝ թող Օնանը գնա քաղաք», ասել է․ «Սանդրեն ասում է՝ թող քաղաքում էս հասցեով գտնի յուրիստին, Սանդրեն ասում է՝ թող գտնի մեր բարեկամ յուրիստին ու Տարիելի գործից խորհրդակցվի»։ Ասել է․ «Մեր բարեկամ աբլակատ-յուրիստը ամբողջ Ախալքալաքի պորտը տեղը դնողն է...»։ Վերջում Շուշանն իր կողմից ավելացրել էր. «Ի՞նչ կլինի, թող մի անգամ էլ մեր գործին նայի, խոմ մենք ուրիշ չե՞նք»։

 

Ախալքալաքում իրավախորհրդատուն ասել էր․«Տարիելի տուն վերադառնալու

կողմից գնահատած մարդու արժեքը, եթե չեն ուղարկել, նշանակում է Տարիելը կա...«։

Հետո վերջում ավելացրել էր․«Չնայած պրակտիկայում դեպքեր էլ կան, որ այդ փողը

6չի հասնում, ճանապարհին կորչում է, այսինքն՝ փոստի աշխատողներն են ուտում

կամ պատահում են դեպքեր էլ, որ ամսից ուշ է գալիս այդ թուղթը...«։

զգացված, պապիցս վերցրել է չորս կճուճ մեղրն ու ասել․«Չկա տարի է, չորս ռուբլի

քսան կոպեկով հիմա քաղաքից կարելի է առնել չորս չարեք նավթ«։ Վերցրել է չորս

կճուճ յուղն ու բարեկամաբար ասել է․«Հիմա քաղաքից չորս ռուբլուն կարելի է առնել

չորս փութ սերմացու ցորեն«։ Բարեկամաբար ասել է․«Կյանքի օրենք է, ապրողները

պիտի ապրեն...«։ Պապս Ախալքալաքից վերադառնալուց մի ամիս հետո էլ փոստից

ոչ մի լուր չկար, ու պապս շատ էր մտահոգ և շատ էր տառապում, որ բանաստեղծ

կամ չորս փութ սերմացու ցորեն գնել։

Երբ այն գիշեր Տարիելին տարան, նա այլևս ետ չվերադարձավ։ Պապս

մախորկան։ Հաջորդ օրն աղացքարի չխկանի վրա ավելացրեց մեր Բախտիարի

ցորենը և երգի Տարիելի կիսատ երգը։

Իսկ ամբողջ գյուղով իրար էին անցել։ Մի մասը պնդում էր, թե Տարիելը մենշևիկ էր,

իսկ մյուս մասը՝ տրոցկիստ։ Չէին կարողանում որոշել, թե այդ երկուսից ո՞րն է ավելի

այնտեղից Տարիելի բանաստեղծությունների տետրերի հետ հանեցի նաև Տրոցկու ու

Պլեխանովի մի քանի գրքեր։ Մինչև պապս կայրեր տետրերը, ես հազիվ հասցրի

այնտեղից գիրկապ կարդալ․«Գայլերի սիմֆոնիա«։ Այդ բառերն իրենց անհասկանալի

իմաստով՝ խայծի նման կանգնեցին կոկորդիս։ Վախենում էի հարցնել գյուղի

Մի օր Չինարը՝ նրա կինը, հաց է թխել, ու թոնրատան մարդակների արանքից

շռռալով հող է թափվել խմորով տաշտի մեջ։

-Տիրան, Տիրան, էդ անտեր կատուներին քշի,- կանչել է նա։

պառկած են, ու Սերոբը Մարգարի խորթ աղջկա ծծերն է բացել։ Հորեղբայրս Սերոբին

բոլորի աչքի առաջ մտրակով այնքան է ծեծել, մինչև որ քթից տղամարդու սև արյուն է

եկել։ Մեր հարսները իրար ականջի փսփսում էին, թե.«Սերոբը աղջիկ է համբուրել«։

Սակայն հորեղբայր տղամարդ էր ու մռնչում էր.«Ծծերն է բացել«։ Ծեծից հետո, երբ

քամուց օրորվող ավելների արանքից նայում էր Մարգարենց տանն ու արևնամուտին։

տարել մերոնց հնարած Մարգարենց ծառերի տակ վխտացող մարդագելերին։ Այդ

դեպքից հետո անվախ գնացինք նրանց բակը՝ տեսնելու Մարգարի փայտյա

“այրոպլանը« ու նրա սիրուն խորթ աղջկան։

գույնզգույն ծոպերով։ Փոքրիկ ղողանջող զանգակներ է կախել վզից ու դուրս թողել։

զարդարված Բախտիարին տարել է մինչև գետը՝ գարնան առաջին ձնահլ ջրերով

7ջրելու։ Գարնան հևքից քրտնաթոր, բռան միջի ցորենը լցրել է գետը, որ ուրախ, առատ

բերքի տարի լինի, կանանց ու անասունների բեղմնավորման տարի։

Երեկոյան պապս ու Բախտիարը գնացել են կալերը՝ գարնան տոնին մասնակցելու

և եզների մարտը շահելու։

եզներին։ Գյուղի ահել ու ջահել, հարս ու աղջիկ այդ օրը տոնական հագնված, իրար

գլխի են թափվել՝ դիտելու եզների մարտն ու առնական տղաներին։ Բախտիարն իր

մրցահրապարակից։ Պապս ասել է.«Չարդախենք ո՞ր օրվա մալ պահող են եղել«։ Ասել

է․«Օնեսն ի՞նչ է, որ իրա պահած մալն ինչ էղնի...«։

հայհոյել.«Թյու, չենի դեդա ավատիրե “։ Ասել է․«Օնան, էդքան տիրություն անող էիր,

էն ձեր կապվելիք խելառներին էնեիր, մագադաններն ու սիբիրները չընկնեին«։ Պապս

ու Բախտիարը հաղթանակով և խոսելով եկել են տուն։ Նա մաքուր զտված ցորեն է

հանել ամբարից Բախտիարի համար և ամբողջ գիշեր ազատ արձակել։ Բախտիարն

առավոտյան դաշտերից տուն է եկել ցեխոտ ու ճիմոտ կոտոշներով։ Իսկ կալերում

մինչև լույս վառվել է եղանների վրա խրված նավթոտ աթարներ։ Լարախաղացը

Օնեսի վեճը։ Նվագել են ու խելագար պարել գյուղի ջահելները.

Սիրած յարս սևաչ է«։

սայլերի քարավաններով գնում էին Սիրգի ձորը։ Այնտեղ, մարգագետնի կենտրոնում,

հաստ, քարե պարիսպով շրջափակված էր մի մեծ խաչքար՝ մեր գյուղի “Սուրբ

Օվանեսը«։ Նրա շուրջը ամեն մի տոհմ իր մշտական նստելու տեղն ուներ։ Կանայք

ճոխ սեղան էին պատրաստում։ Տոհմերի ծերունիները շուրջ-բոլորակիարում էին

փոխանակելու բերած ապրանքները՝ ջվալներով ալյուր, կարագ, նավթ, գորգեր,

մոտերքում և նրանց ձայնի հանդիպումը, փարթամ՝ գարնան առաջին խոտի սլացքի

հետ արևոտ օր էր գուշակում...

Վերին գյուղերից մանր, կապտականաչավուն թևիկներով ճանճերի ու մժղուկների

պարսերը՝ կպած էշերի, ձիերի, եզների վզներին ու աչքերին, քարավաններով գալիս

էին կռոները՝ ընտանիքներով, բազում սիրուն աղջիկներով, քարաքոսներից ու

գալիս էին ու խելքահան անում մեր տղաներին։

սայլի կողերին։ Մինչև կանայք սեղան կպատրաստեին, տղամարդիկ իրենց ամաչկոտ

Ջրածիծառները ճռվողյունով նրանց գլխավերևում թրատում էին տաք ու արբեցնող

գալիս՝ սև դեմքերով կանանց փեշերից ձեռք ձեռքի կապված անհաշիվ ու իրար նման,

ամեն մի զրկանքի դիմացող երեխաներով։ Աչքների շուրջը, թևերին, բացօթևան,

ցավոտ գիշերվա հետքերը՝ բոռերի կծոցներից այտուցված ու ջրակալած վերքերով։

Նրանք դեռ այդ տարիքից գիտեին առևտուր անել և մոլորեցնել։ Նրանց բերած

ապրանքը գայթակղիչ էր ու գին բռնող։ Տարբեր կերպարներ հիշեցնող

ստեղծում՝ պատանիները հերթ էին կանգնում, որ իրենց սիրած աղջիկների համար

փայլփլուն թղթերով կոնֆետ գնեն։ Պառավները հերթ էին կանգնում ու հարյուր տակ

գնում լացկան թոռների համար։ Իսկ բոշա տղամարդիկ ցորենի մաղերն ու

ալրամաղերը՝ օղաբլիթների նման թելերին շարած, անցնում էին տոհմերի բացած

շուկայից շուկա՝ փոխանակելու մորթիներով ու ոչխարի պանրով։ Մերոնք բոշա

տղամարդկանց չէին սիրում։ Ձիավոր պատանիներն անցնում էին նրանց կողքով, ու

իբրև ձին գավակով պատահական կպնում էր ու տապալում գետին։

Տղամարդկանցից մի երկուսը, իբրև խմած են, գլուխները մշուշոտ են, ինչ լավ է

խաբել էր առևտրի մեջ, և սկսում էին ծեծել...ծեծում էին...ծեծելով հեռու էին քշում։

կմաքրեր շորերը, կդադարեցներ քթից հոսող արյունը և ժպտալով կմոտենար նույն

տղամարդկանց, կասեր.«Ախպեր, ալրմաղ չե՞ք ուզե, էնքան էժան կուտամ...«։ Իսկ մեր

և շրջակա գյուղերում, բոլորն էլ գիտեին, որ բոշա տղամարդիկ անտեսանելի մի

հնարքի են տիրապետում, որի միջոցով կսմթում են կանանց հետույքները և աչալուրջ

էին ու վերևից դիտող հանդիսականներին ցուցադրում իրենց վարպետությունը։

Կիսացամաք գստում ձեռքով որսում էին ամենափոքր ձկնիկներին և փոխանակում

ամենամեծ ապրանքի հետ։ Այդպես էր ընդունված՝ եթե նրանք չէին զլացել իրենց

չուներ նրանց ցանկացած ապրանքը։ Նրանք փոքրիկ ձկնիկը դնում էին ոչխարի

երիտասարդները։ Նրանք մրցանակներ ու աղջիկների համակրանքն էին շահում։

թավալգլոր լինում և հեծյալներին տակովը տալիս Մեջքերը ջարդած ձիերին էժան

կայաններին։ Իսկ անդամալույծ, անշարժ տղաները տեղաշորով պառկում էին

թախտերին ու ամբողջ կյանքում նայում օդաների մարդակների արանքից՝ տրփագին

Մեկ այլ տեղ ազնվացեղ ձիերի գիտակները “յորղաների« առևտուրն էին առաջ

տանում։ Գնորդը օղիով լիքը բաժակը ձեռքին հեծնում էր ձին, մի քանի հարյուր մետր

շնչով, որը նշանակում էր, թե վաճառքն ավարտված էր, ձին համաչափ քայք ունի՝

9Խաչքարի առաջ ճտճտալով վառվում էին մեղրամոմերը, և մեռնում մատաղացու

Հայկին։ Նա աղավնիների մարմինները լցնում էր կեզտոտ պարկը ու հանգավոր

հանպատրաստից երգ կապում նվիրողի վրա։ Պատի երկայնքով շարված էին բաց

պահին...ու դա պիտի օգներ նրանց՝ կյանքի ընթացքում ոսկու գանձերի տեղն

Սա գարնան առաջին տոնն էր՝ Սուրբ Հովհաննեսի հովանավորությամբ...

Ամեն գյուղ իր լարախաղացն ուներ։ Նրանք մրցման մեջ էին մտնում ու այնքան էին

հանդիսատեսները սկզբից շնչահեղձ էին լինում, հետո քրտնում էին ու քրտնում։

Մասրենու թփերի ետևը՝ բարդիների տակ աղջիկներն իրենց առաջին տաք

կտրատում։ Օրվա վերջում սայլերի քարավանները երգերով դեպի գյուղերն էին

ձգվում։ Իսկ խաչքարի շուրջը փռված վրանների մեջ մնում էին հասակավոր կանայք՝

իրենց ամոթխած չբեր հարսների հետ։ Սպասում էին գիշերվա այն պահին, երբ լուսնի

տերևների տակ, փոսերի խորության մեջ, քարերի ճեղքը։ Երբ ծաղիկները սկսում էին

ղեկավար անձանց թիկունքներին։ Պատահում էր, որ Սանդրոյի կողմից վերևներից

ապրանքափոխանակությունն անհրաժեշտ էր։ Վերջում Սանդրոյի ցուցմունքով

Սիբիրի խորքերը։

Սանդրոն Ախալքալաքի ղեկավարության առաջ հարց դրեց և նրա պահանջով

գյուղին միլիցիոներ կարգեցին։ Միլիցիոները շաղգամի արտի պահակ Մանուկն էր։

Նա Սանդրոյի հետ էր ման գալիս, նրա հետ նստու-վեր կենում։ Մի օր էլ, երբ

ծառայության, իր ստորագրության՝ խաչի փոխարեն մուրճ ու մանգաղ դրեց։ Այդ

պահից էլ գյկուղացիք նկատեցին, որ Մանուկը Սանդրոյի թիկանապահն է։ Նա

վերևների պահանջով մեր և հարևան գյուղերից “յորղա« ձիեր հավաքեց։ Քսան հատ

10սպիտակ ձիեր առաջն արած անվտանգ հասցրեց Թբիլիսի՝ Բերիայի կնոջը։ Այդ

քնքուշ կինը շատ էր սիրում ձիով զբոսնել։ Որպես երախտագիտության նշան, նա

Մանուկին իր ոսկեկար մաշիկն էր նվիրել։ Իսկ Մանուկը, ատրճանակի պատյանում,

մաուզերի փոխարեն հաճախ ոսկեկար մաշիկն էր ման տալիս։ Սարսափահար

գյուղացիք հավատացած էին, որ ոսկեկար մաշիկը կրակում է մաուզերի նման։

գրանցված չլիներ) թփերի տակ թաքցրած մաուզեր է հայտնաբերել։ Տասն օր ու գիշեր

թաքստոցում դարանել է տիրոջը։ Հետքը հասցրել է հարևան գյուղը, որտեղ

“հակաների բջիջն է բույն դրած եղել«։ Մաուզերի պատյանից քաշել է ոսկեկար

մաշիկը, ու շուրջկալի մեջ ընկած գյուղի կեսն ամայացել է։ Մյուս կեսին ոսկեկար

մաշիկի համազարկը հասել է ձյունոտ դաշտում։ Ու այդ ձմեռ ամայի գյուղի փլատակ-

լռությունից դուրս եկավ մարդագելը՝ սահմռկած գյուղացիների ձմռան երկար

գիշերների հորինած պատմություններով։ Գյուղացիների վախեցած

երևակայությունը նրան էր վերագրում աշխարհի բոլոր առեղծվածային չքացումները։

Իբրև նա մարդուն մերկացնում է, հետո հոշոտում։ Իբրև մարդու չափ խորամանկ է,

մարդու չափ խելացի։ Թաքնվում է ծխնելույզների տակ և սպասում ոտաց ճանապարհ

լուսումութին անասունների համար կեր իջեցողներին, թաքնվում է շվաքներում՝

սպասում հարսներին։ Թաքնվում է գետի ափին՝ սառույցների տակ, սպասում կովերը

ջրի տանող անասնատիրոջը։

Ոտաց ճանապարհ գնացողներն այդ գործողություններն սկսեցին տանն անել՝

պուտուկների մեջ։ Կտուրներից խոտ իջեցողները սպասում էին լույսը բացվելուն,

տագնապի մեջ։ Օդաների անհարմարություններից նեղված հարս ու աղջիկներ, որ

շվաքներում համբուրվում էին փեսացուների հետ, էլ շվաքներ չէին մտնում։

մարդու չափ խելացի, մարդու չափ խորամանկ մարդագելը հզորանում էր։

Առավոտյան դաշտերում հայտնաբերվում էին ծվեն-ծվեն շորերի լաթեր, ոսկորներ և

արյունոտ ու ծեծված ձյան մի կլոր կալատեղ։ Անհետացողների խմբի մեջ մանուկներ,

պատանիներ էլ մտան։ Մարդագելի երախից պրծնողներ էլ եղան, որոնք

հետքերը։ Պակասածների թիվը հարյուրի հասավ։

մեկնեց։ Այն քնքուշ կնոջը, որ սիրում էր սպիտակ ձիեր հեծնել, շաղգամ, վայրի

մաքուր մեղր տարավ։ Որովայնացավերի համար նրան բժիշկները խորհուրդ էին

տվել մողրով ու սև շաղգամով սնվել։ Մանուկն այնտեղից վերադարձավ մյուս՝ կողքի

պատյանում երկրորդ ոսկեկար մաշիկը կախ տված։ Իր հետ գյուղի փրկության

հրամանն էր բերել Ախալքալաքի զինկոմիսարիատին։ Զինվորական վաշտերը

շրջափակեցին անտառները, ձորերն ու գյուղերը։ Տասն օր ու գիշեր թափառեցին,

մինչև որ միակ մարդագելին գտան։ Գնդակներից խոցոտված զոլավոր մարմինը

գցեցին գյուղի կենտրոնը, սարսափը ցրվեց։

Տիրան հորեղբայրս փոքր ժամանակ եզներ է արածացրել։ Մի անգամ, երբ շատ է

գլխաշորից կարած թումբանով։ Հանգիստ արածող եզները դունչները նրան մեկնած՝

հոտոտել են օդն ու կատաղի բառաչելով հարձակվել կարմիր թումբանի վրա։ Տիրանը

11խուճապահար, լաց լինելով, եզների առաջն ընկած՝ վազել է դեպի գյուղ։ Բախտիարը

արանքը և պոզահարել հարձակվողներին։ Փորի տակ առած հորեղբորս պատճառով

չի կարողացել շրջվել՝ իրեն պաշտպանելու, թիկունքը մնացել է կատաղած եզներից

անպաշտպան։ Ու կյանքում առաջին անգամ, վախեցած այնպես է բառաչել, որ

ամբողջ գյուղը սահմռկել է։ Տատս հունցը կիսատ է թողել, խմորոտ ձեռքերով ծնկները

ծեծելով վազել է ջրաղաց, ասել է.«Օհան, հասի, Բախտիարի ձայնն է, ականջս ծակեց,

էն տղուն հանդում բան պատահեց«։

Տիրանին ազատել են։ Երբ նա տեսել է Բախտիարի պատառոտված կողերն ու

ազդրերը, լաց է եղել ու որոշել է անպայման բժիշկ դառնալ։ Հետո բժշկական

ինստիտուտի չորրորդ կուրսից պատերազմ է գնացել։ Վերադարձել է ու այլևս չի

շարունակել։ Այդ կրթությամբ էլ գյուղի դպրոցում դաս էր տալիս ու ամենախիստ

ուսուցիչն էր։

արջակուրդներին գյուղ է եկել իր քաղաքացի ընկերոջ հետ։ Երկար թափառել են

ջրաղացի շուրջբոլորը, մի տեղ էլ ոտքով թփթփացրել են.«Դատարկության ձայն է

գալիս, ոսկու հանք կլինի«։ Երբ բահ ու քլունգ ուզեցել են փորել, պապս Արարատից,

Մարգարից ու Տարիելից հետո առաջին անգամ քթի տակ թթու խնդմնդացել է, թե.«Էդ

երեխուն տուն կանչեք, գյուղի առաջ խայտառակ չանի«։ Ասել է.«Նախ, ոսկի գտնելու

համար հարկավոր է ինստիտուտը վերջացնել, ոչ թե առաջին կուրսը«։

Ասել է.«Երկրորդ՝ Խեչոն էդքան հիմար չէր՝ ջրաղացը սարքեր ոսկու հանքի կողքին ու

չիմանար«։ Ասել է.«Երրորդ, որ էդ դատարկությունը ջրաղացից է, ջրաղացի տակը

դատարկ է ու արձագանքում է«։ Երեկոյան, երբ արևի մայր մտնելուց հետո

մի հարմար տեղ ոտքով թփթփացրել է ու թե.«Էս գիշեր ջրհոր կփորեք, հերիք չէ՞, որ

ետևներից նայեն։ Թասիբ ունեցեք, ձեր հերն եմ անիծել։ Խեչոն ժայռեր է փորել, մինչև

որ գետը հասցրել է ջրաղացին, թե չէ, բան չսովորած ուզում եք ոսկու հանք գտնել«։

Բայց Սերո հորեղբայրս այլևս ինստիտուտ չգնաց։ Ջրհորը փորելու ժամանակ

տեղադրել, պայթել էր ձեռքերի մեջ։

մեր Բախտիարի նալերից մի հատ էլ կախեց։ Հորեղբորս վերքերը լավացան, նա

նստում էր դռան մեծ քարին, մեզ չէր լսում՝ թմբկաթաղանթները պատռված էին։

Օրերով ու ժամերով խոսում էր իր, իր կտրված աջ թևի ու ջրհորի հետ, երկար նայում

էր անցուդարձ անող հարսների ետևից։ Ջրհորից ջուր տանելը պատճառ բռնած,

օրական մի քանի անգամ նրա առջևով Խուրջականենց Օրեստիի աղջիկն էր

անցուդարձ անում, իսկ նա անտարբեր էր։ Մի օր էլ նա առավոտ վաղ վեր կացավ և

ոչխարները տարավ արածեցնելու, ուզում էր հովվություն անել։ Օրեստիի աղջիկը

դաշտ էր գնացել նրա ետևից։ Երբ խոտի դեզի տակ մի ձեռքով շատ է տանջվել նրա

է ասել նրա ականջին, բայց նա չի լսել։ Երեկոյան ոչխարը տուն բերեց, երկար նստեց

դռան քարին։ Օրեստիի աղջիկը կրկին եկավ մեր ջրհորից ջուր տանելու։ Մազերին

12կպած փոքրիկ աննկատելի փուշը մատնում էր նրանց գաղտնիքը։ Հորեղբայրս

դարձյալ անտարբեր էր։

Նա, մինչև տեղից վեր կենալն ու ջրհորում խեղդվելը, արդեն իր ներսում օրեր առաջ

իրեն խեղդել էր։ Առավոտյան նրա կապտած դին պապս հանել էր ջրհորից ու դրել

վազում սալիկների արանքով՝ ճեղքերից դուրս քշելով որդերին։ Ինքն իր դեմքը

ներկայությամբ ասաց.«Բա ասում էր Մելիք-Խեչոն էրգրում թերթի խմբագիր էր,

թերթ է հրատարակել։ Տղայիդ կպահեմ, որ ծնվելուց հետո քո վախի հետ խաղալով

ապրի«։ Ու կոկորդում խեղդելով լացը հեռացավ։

Թաղումից հետո պապս ջրաղացը մեկ օրով կանգնեցրեց։ Ջրհորը նորից փակեց

հողով ու շուտով նրա վրա առատ խոտ աճեց։

Տղաներին նորից հավաքեց, ասաց.«Ձեր հերն անիծած, եթե թասիբ ունեք, փորեք մի

նորը«։ Ու ջրհորն առավոտյան պատրաստ էր արդեն։

Չարդախենց Հոռոմը ցորեն է հանել կտուրին, արևի տակ փռել։ Իլիկը լիքը ազդրին է

նրա ականջին փսփսացել, թե. “Օրեստիի աղջիկը ղանջղ է«։ Օրեստու կին Փեփրոնը

լսել է ու ամուսնուն ասել է. “Մեխի դեգեցա, մեխի․..Ի՞նչ մարդ ես որ, գնա, Օնանի

տունը գլխին քանդի«։ “Սուս, այ կնիկ, ամոթ է«,-ձեռքը սեղանին է խփել

Օրեստին.«Մարդիկ մեռելի տեր են«։ Ու տնից դուրս է եկել։ Կինը ետևից ասել

էր.«Շավի միծա չագաղարե “։

էլ հավատաց՝ պապիս հետ քիթը կախ խոսեց ու աղջկան տնից դուրս արեց։ Գյուղում

ինքը մերժված չէր։

Երեկոյան, մեր տան ճաշի սեղանի մոտ նստածները լուռ էին։ Տատիս ձախ աչքի տակ

կապտած էր, դեմքին եղունգների ճանկռվածքի տեղեր կային։ Օրեստիի աղջիկն իր

տան շեմի վրա ծեծել էր նրան, լավաշները տվել էր թևի տակ ու ետևից ասել էր.«Պիտի

բերեմ, որ տղայիդ ապրելու վախի հետ խաղալով՝ ապրի«։ Ու տատս ձևացրեց, թե իր

հետ ոչինչ չէր եղել, բայց ներսում չսուզվող մորմոք կար։

Մի օր տերտեր Հակոբի աղջիկը իրիցկնկա հետ մեր ջրաղացը կորկոտ է բերել՝ դինգի

տակ ծեծելու։ Հորեղբայրներիցս ավագը՝ Տիրանը, տեսել է աղջկան ու հավանել։ Երբ

խոսել է տերտերի աղջկա հետ, աղջիկը ասել է.«Չէ«, դե նա էլ ուսուցիչ մարդ է եղել,

հասկացել է, որ “Չէ«-ն չէ է։ Տուն է եկել։ Պապիս քիթը նրա վրա կախ է եղել ու ասել

է.«Գոնե հինգ փութ կորկոտը շալակիդ, իրիցկնկա ու աղջկա առաջն ընկած, չանցնեիր

գյուղամիջով։ Ասելու են Օնանի վարժապետ տղին աղջիկ չտվին«։ Երբ հայրս լսել է

Տիրան հորեղբորս հինգ փութ կորկոտը շալակին իրիցկնկան ու աղջկան ուղեկցել և

համար։ Իսկ տերտեր Հակոբը հորս ետևից անիծել է.«Անիծյալ լինի ձեր ցեղը, որ

անիծյալ է, սրբազան Լոմոյի սպանության համար«։ Ասել է.«Էն խնկի ծառը, որ

տարիներով ծխում է, ձեր մեռելների խունկն է ծխում, չի հանգելու, մինչև ձեր ցեղը

իսպառ վերանա«։ Հայրս տերտերի աղջկա հետ մի ամիս ապրել է ու թե.«Գնա, ես

13սիրած ունեմ«։ Չխոսկան մայրս, որ պապիս հետ հարսնություն էր անում, մոտեցել էր

նրան ու ասել, որ հայրս իրեն դուրս է անում։ Այդ օրը պապս տնեցիներին կարգադրել

է, որ շուտ քնեն ու դուռը ներսից փակեն։ Դրսում մնացած հայրս մի ամիս սրա-նրա

գոմում է քնել։ Չխոսկան մայրս մոտեցել է պապիս, թե.«Թող տուն գա«։ Նա էլ Նիզարի՝

Գիգոլի կնոջ միջոցով Գիգոլին լուր է ուղարկել.«Թող գնա էն էրեխուն տուն բերի«։ Ու

Գիգոլը բերել է։

Պապս Գիգոլի հետ չէր խոսում. “Որպեսզի իր մեծությունը երևա«,- մեկնաբանում էին

մեր հարսները։

Գևորգ հորեղբայրս Տաշքենդից պապիս փափախ է ուղարկած եղել։ Պապս փափախը

ծածկել է ու լուր է ուղարկել.«Գիգոլին կանչեք, գա նայի«։ Երբ նա ուշացումով է եկել,

ասել է.«Ծանր տեղս իզուր թեթևացրի«։ Բայց պապս իր “մեծության« լեգենդը միայն

մեր հարսների համար էր հնարել, որ Գիգոլը կանանց համար Գիգոլ մնա։

ու գզգզեց։Վայրի թռչուններին սատկեցրեց, քշեց, գետը լցրեց։ Բաց դաշտում՝ գյուղի

Պապս Գիգոլին ասել է․«Սով է լինելու, սայլերը լծի, գերանդիները առ, ընկնենք

սարերը՝ խոտ քաղելու«։ Գիգոլը ոտքը կախ էգցել, չի համարձակվել հակառակվել,

գնացել-եկել է, թե.«Սայլերը սարքին չեն, թե գերանդիները մաշված են, թե ջրի տիկերը

ծակ են, թե քեղակապերը հին են«։

Պապս ասել է․«Լեզվիդ տակինն ասա, ի՞նչ ես մլուլ տալիս, օրը ճաշ դառավ “։ Գիգոլը

գլուխն է քորել ու.«Եսիմ. ի՞նչ գիտեմ, սովի տարին խոտհարքի գնալը սխալ բան է,

ավելի խելացի կլինի գնալ Վրաստանի խորքերը՝ չայ հավաքելու, մեծ ընտանիք ենք,

կկոտորվենք«։ Պապս ասել է․«Դու սայլերը լծիր ու քո խելքը չհասնող գործերին մի

խառնվիր«։ Ասել են.«Խեչոն էդքան հիմար չէր , որ ցորենի հորերի ճակատին, կրով ու

ձվի դեղնուցով անիմաստ բաներ գրեր։ Նախ՝ իզուր տեղը մեծերի իմաստությունը

անգիր չես արել ու երեխանցը չես սովորեցրել«։Ասել․«Երկրորդ՝ հենց հիմա գնա հորը

մտիր ու մի հատ էլ կարդա«։ Գիգոլը երեխաներիս ծիծաղ-հռհռոցի տակ իջավ հորը։

Պապս հարցրեց.«Կարդացի՞ր, մի հատ էլ բարձր կարդա, մենք լսենք«։ Նա մեզ

լռեցրեց, ու հազիվ լսում էինք Գիգոլի խեղդվող ձայնը.«Աստված օրհնյալ է։ Մենք

լցրեցինք ցորենով, դուք լցրեք խոտով, էլի կապրեք«։ Երբ Գիգոլը դուրս եկավ, պապս

ասաց.«Էդ խոսքերի մեջ մեծ ճշմարտություն կա, բայց քիչ չէ նաև ծաղրը։ Եթե խոտ

ունենանք, կունենանք նաև մթերք։ Դե, հիմա շուտ արա, չուշանանք, լծիր սայլերը,

սովորել եք ուրիշի դռներին վիզ ծռել՝ բատոնո, եկել ենք չայ հավաքելու, մի փոր հաց

մահացող հորս մահճի կողքին մտաբերել է պապիս հրամանը.«Աստված օրհնյալ է։

Մենք լցրեցինք ցորենով, դուք լցրեք խոտով, էլի կապրեք«։

Տաշքենդում բնակվող հորեղբորս դեմ կատաղած, Օնանը ինքն իրեն խոսել է․«Հորերը

դատարկ մնացին, գերանդի քաշող չկա, Աստված մոռացավ մեզ։ Մեծ ճշմարտություն

է հորերի գիրը, բայց նաև քիչ չէ ծաղրը«։

գյուղին, գյուղխորհրդի նախագահ Սանդրոն սայլերի առաջն է կանգնել, թե.«Էս դուք

որ խոտ տանեք տուն«։ մեր քղը եղել է գյուղի սահմաններից դուրս, արի կլինի թող,

14մենք էլ, դու էլ բարով տուն հասնենք։ Սանդրոն օրենքի անունից ոտքը փոշոտ

ճանապարհին է խփել, թե.«Չէ, “։ Ոտքի հարվածից փոշին բարձրացել, երկինք-գետին

է պատել։ Պապս սպասել է մինչև փոշին նստի, հանել է բորբոսնած կիսամուշտակը,

ճաքճքած լնդերը, ասել է․« հեռվից ենք գալիս, աղ չկար, անալի խոտ ուտելուց

բարով տուն հասնենք«(Երկու ամիս անընդհատ տատս հավի ծերտով ու ձվի կեղևով,

հարսներից թաքուն բուժում էր պապիս լնդախտն ու կրկնում.«Այս դարմանը բարի

յափրաղ է«։ Որ նրանց սկեսրայրը “ծիծաղելի« չերևա)։ Նախագահ Սանդրոն ոտքը

գետին է խփել.«Չէ ու չէ, խոտը տարեք կոլտնտեսության խոտանոցը, թե չէ

Ախալքալաքից մարդ կանչել կտամ«։ Գիգոլը մոտեցել է պապիս ու ականջին

փսփսացել.«Արունքտեր Սանդրոն է, գործ չունես, արի խոտը տանք, հասնենք տուն«։

Պապս Գիգոլին չի պատասխանել, թռել է սայլի վրա, եղանն իջեցրել է, թե.«Սանդրե,

ես տղամարդ էի, խոտը քաղել, բերել մինչև այստեղ հասցրել եմ ու տուն էլ կհասցնեմ,

թե դու էլ տղամարդ ես, փորձիր սայլերին մոտեցիր, մի թողնի«։ Գիգոլին հրամայել է

.«Քշիր, այ տղա«։ Ինքը եղանն ուսին սայլերի կողքով է գնացել։ Սանդրոն սայլերի

պաշտոնի ուժը ցույց տա, սպառնալիքը հասցրել է Թբիլիսի։ Մոտակա գետակում

լողացող տղեկները վազել, եկել են վեճը դիտելու։ Սանդրոն նրանցից մեկին է տվել

սպիտակաբաշ ձին, ասել է․«Հասիր, հարայ տուր, Մանուկը թող գա«։ Մանուկը

սայլերի դեմն է կանգնեցրել ղռղռացող փայծաղով քրտնաթոր ձին և աջ ու ձախ

պատյաններից քաշել է զույգ ոսկեկար մաշիկները։ Գիգոլը սարսափից կարկամել է,

ասել է․«Սայլն էլ վերցրեք, խոտն էլ, թողեք մեր տուն հասնենք«։ Պապս ասել է.

“Լացկան Լևոնի տղա Մանուկ, էդ ե՞րբ իշխանության տեր դարձաք։ Հայրդ էրգրում

լացում էր, տանից դուրս չէր գալիս, թե՝ արևից վախենում եմ«։ Սանդրոն ասել է

.«Օնան, սրտոտ լինելու համար մարդ ոտքի տակ իր սեփական հողը պիտի ունենա։

Մեծ-մեծ խոսալուդ նայե՞նք, թե՞ չունեցածդ հողին։ Դու պետական համազգեստով

մարդուն ես վիրավորում։ Զորօրինակ՝ պետությունը։ Գիտե՞ս, որ Մանուկը ուզենա

դրա համար ի՞նչ կանի«։ Պապս ձեռքն է թափ տվել ու ասել․«Արեք, Սանդրո, արեք,

տեսնենք«։ Գիգոլը գույնը գցել․«Արի, դրանց հետ գլուխ չդնենք, տան, ընտանիքի տեր

ենք«։ Պապս դարձյալ նմրան չի պատասխանել։ Երբ հասել են մեր կալերը, խոտը

կիսել է, իր հասանելիքը լցրել է հորը, Գիգոլինը տվել է իրեն ու ասել․«Ոնց կուզես,

այնպես էլ արա«։ Գիգոլն իր բաժին խոտը Սանդրոյի ու միլիցիոներ Մանուկի հետ

տարել է կոլտնտեսության խոտանոցը։ Պապիս ու Սանդրոյի վեճից հետո, նույն օրը

լինի. գիտե՞ս, շուտ էի որոշել, որ էսօրվա կաթը ձեզ բերեի«։ Պապս երբ լսեց, ասաց

.«Տղամարդու փափախը վար բերողը կինն է«։ Ու ամիսներով տատիս հետ չէր

խոսում։ Այդ դեպքից հետո հնարել է իր “մեծության լեգենդը« ու Գիգոլի հետ խոսացել

է Նիզարի միջոցով։

ծախել, չարաճճի Գիգոլը ծեծել է նրան, որ փողերը ձեռքից վերցնի։ ՆԻզարը

Գիգոլից փախել է դեպի տուն։ Պատահականորեն, բաց մնացած մեկի երդիկից ընկել

է ներս ու ոտքը ջարդել մի քանի տեղից։ Գյուղական հեքիմների միջոցները նրան չեն

15օգնել, և քաղաքում բնակվող նրանց բարեկամները տարել են իրենց մոտ։ Տարիներ

հետո Նիզարը գյուղ է վերադարձել գիմնազիան վերջացրած՝ ժանեկավոր օձիքով,

աչքերի մեջ գիտության վեհությանը հասու մարդու խելոքությամբ և քաղաքի

բժիշկների երկար չարչարանքից հետո դարձյալ կաղ մնացած։ Մեր և ամբողջ շրջակա

էին հանում և նույնիսկ տեր-Ներսոն խոնարհվում էր։ Իսկ նրան հասակակից գյուղի

ջահելները, նրա՝ քաղաքացու շարժուձևից ամաչելով, աչքները գետին էին հառում։

խնդրեցին ու մերժվեցին։ Նիզարը չափից ավելի հպարտ էր՝ պատահական մարդու

կինը դառնալու համար։ Հետո մի օր, ամուսնանալու ժամանակ, Գիգոլը հիշել է

Նիզարի աղջնակ ժամանակվա ճանկռտուքը։ Նրա դպրոցից վերադառնալու

ժամանակ, կտրել է ճանապարհն ու աչքերի մեջ նայելով, ասել․«Ես երազել եմ

դեմքս, չէի՞ր ուզի իմ կինը լինել«։ Գիգոլն առանց ամաչելու աչքերի մեջ է նայել ու

այդպես էլ ասել, մեր և ամբողջ շրջակա գյուղերի միակ վարժապետին։ Նիզարը շատ

էր հպարտ, որ պատճառաբաներ իր կաղ ոտքը և դարձավ մեր Գիգոլի կինը։ Ու

նրանք շատ էին երջանիկ։ Գիգոլը Նիզարից ժառանգ չունեցավ, ամբողջ կյանքում ողջ

մարմնին կրեց նրա եղունգներից մնացած սպին ու անհուն սերը։

աղջիկներից՝ Չինարին է փախցրել։ Երբ նրանց ջահելները մի շաբաթ սար ու ձոր

ընկած՝ չեն գտել փախստականներին, պապս գոհ է մնացել։ Կամաց-կամաց

Չարդախենք ու մերոնք խնամիություն են արել՝ կամ ու եզ, սայլ են իրարից տարել,

բերել։ Մի օր Չարդախենց հոտաղներից մեկը գյուղը հարայ է գցել. թե․«Օնեսի եզը

Օնանի Բախտիարին հանդում լծի տակ խեղճացնում է«։ Պապս կյանքում առաջին

անգամ մոռացել է փափախը ծածկել ու գլխաբաց, տրեխների թելերը չկապած՝

շտապել է հանդ։ Բախտիարը հանդի մյուս ծայրից նկատել է պապիս ու մելամաղձոտ

բառաչել։ Պապս հոտաղին կողքի է հրել, մտել է ակոսների մեջ ու քայլելով մեր

Բախտիարի հետ, ասել է․«Գլուխս բաց եմ եկել, գենացվալե “։ Բախտիարի աչքերից

քայլերը և դեռ չհասած հանդի գլուխ՝ Օնեսի եզան մեջքը ծռվել է լծի տակ ու

հևասպառ ընկել է։ Պապս Բախտիարին արձակել է արորից, ասել է․«Օնես, քո

խնամիությունը հարամ է, մեր եզան կճղակներից երևում է, որ անընդհատ նրան

վարած կողմն եք գցել, որ խեղճանա«։ Ասել է․«Մեջքին էլ ճիպոտի տեղեր շատ կան«։

Բախտիարի աչքերից քշել է մժղուկների պարսն ու երկուսով տուն են եկել։ Օնեսը

պապիս ետևից ձայն է տվել․«Օնան, ամեն մի խոսքդ մի փութ մեղրով չի ուտվի«։ Ասել

է․«Ի՞նչ եղավ, եզ էր, էլի...ընկնենք, մեռնե՞նք...Էդքան ցավող ես, էն ձեր գնացած-

չեկածների համար ողբա«։

Զաքարը՝ եղբայրներից ամենակրտսերը, պապիս՝ տանը մոռացած փափախն է

նրանց ընդառաջ տարել։ Զաքարի ամուսնությունից հետո ոչինչ չկար։ Տանը բոլորը

շշուկով էին իրար հետ խոսում։ Երրորդ օրվա երեկոյան, երբ ամբողջ ընտանիքով

նստել էինք ճաշի, սեղանի շուրջը քար լռություն էր։ Հայկուշ տատս խաշիլի

պուտուկը ձեռքին, դեռ չհասած սեղանին՝ մոլորվեց անսովոր տխուր լռության մեջ,

գայթեց, ձեռքի պուտուկը խփեց գետնին, մի քիչ մոլոր՝ ասավ.«Չի կարող պատահի՝

տղայիսը ճլորած լինի«։ Ասավ.«Ամոթը կոտրել է պետք«։ Պապս սեղանի ծայրից քթի

16տակ ասավ.«Էս տուտուցի մամաձաղլի․..ձայնդ, ես քո...«։ Փափախն առավ ու դուրս

եկավ, և այդ օրը ամեն մեկը մի պատճառ բռնելով՝ տանը չքնեց։ Տատս գոմի մեջտեղը

տաշտը դրեց մոխիրի վրա։ Օհաննային ասավ.«Հանիր շորերդ, դոխս«։ Ինքը գնաց

Զաքարին բերելու։ Օհաննան կանգնել էր տաշտի մեջ ու շորերն էր հանում։ Սպիտակ

բատիստե նուրբ գիշերանոցի տակ խաղում էին նրա լիքը կրծքերը։ Հայացքը մշուշոտ

առավ օճորքին՝ աղավնիների վրա։ Երբ նա գիշերանոցն էլ հանեց, իմ վրա հաճելի մի

սարսափ իջավ, մեջքս տաք քրտնել էր, ու ես դողում էի։ Ստինքները այնպես մեղմ էին

կարծես իմ ու Զաքարի ողջ կյանքն էր խեղդվում նրանց մեջ։ Գոմի հեղձուկ հոտի մեջ

այնպես հաճելի էր բուրում նրա մարմինը։ Երբ նա նուրբ մատներով արձակեց

բատիստե ներքնաշորի կոնքաթելերը, զգացի, որ ցրտից մրսում եմ ու դողացնում։

Հիմա ծնկներս կծալվեն ու ճրագը կգցեմ ձեռքիցս։ Օհաննան գեղեցիկ էր։ Տատս

Զաքարին բերեց։ Նրանց մեջք մեջքի նստեցրեց տաշտի մեջ, ասավ.«Իսուս Քրիստոս«,-

ու ջուրը լցրեց գլխներին։ Տատիս ու իմ ներկայությունը պիտի կոտրեր նրանց ամոթը։

համբուրեց, ասավ.«Տանջանքներդ անցավ, դոխս, էսօր կարձակես ղարիբության

գոտիդ«։ Զաքարն անօգնական կուչ էր եկել տաշտի մեջ ու երբեք չնայեց իմ աչքերին։

Ամբողջ ընտանիքի և նույնիսկ տատիս հակառակ, միայն նա հավատաց, որ ես փոքր

Հետո մի օր, երբ նա պատերազմ էր մեկնում, խճճեց մազերս՝ աչքերիս չնայելով։ Եվ

Տատս ճրագը հազիվ պոկեց փայտացած մատներիս միջից ու ասավ.«Վույ,

քոռանամ, այ տղա, էս ինչի՞ է արյունը աչքերդ լցվել«։ Շտապ տարավ քնելու։ Ամբողջ

գիշեր մղձավանջային երազներ էի տեսնում։

տուն չեկա։ Ինձանից մեծ, հարևանի տղայի հետ մեր կտուրի խոտի դեզի տակ

մասին՝ իքսաձև գցած ազդրներիս արանքում սեղմած խլրտացող ամոթանքներս։

Տիրան հորեղբայրս բարձրացել էր կտուր՝ անասունների համար խոտ իջեցնելու ու

մեզ լսել էր։ Այնպես ձգեց ականջներս, որ ամբողջ մի շաբաթ ինձ թվում էր, թե

ականջներիս տեղը կաղամբի թփեր են։

Մաճկալ Զաքարն արդեն աքլորի կանչի հետ դժվար էր վեր կենում։ Դեռ

լուսաստղը չծագած, պապս, որ ոտքի վրա էր, ջղայնացած՝ երկրորդ, երրորդ անգամ

էր ներս ու դուրս անում, բարձր հազում էր, իբրև կոկորդն էր մաքրում։

մի գիշեր տատս ասավ.«Զաքար ջան, գիշերը ցուրտ է, տղան մեղք է, թող Օհաննայի

հետ քնի«։ Զաքարը կարմրեց, սեղանակիցների երեսներին չնայեց, փոխինձը

խեղդվելով կերավ։

տաք շունչը չկպնի դեմքիս։ Իսկ թիկունքիս՝ մեջքիս վրա թրթռում էին Օհաննայի

արձակ ստինքները, ու ես ամբողջ գիշեր մատներով քանդում էի պատի ծեփերը։

Օհաննան առավոտյան կիր ու ավազի հատիկներից մեր սավանն էր թափ տալիս՝

կանացի խորհրդավոր ժպիտով ու քրոջ նման։ Տատս չհավատաց Օհաննայի չբեր

լինելուն։ Ասավ.«Մեշոք շալակող աղջիկ է«։ Չնայած Զաքարի պատերազմ գնալուն՝

17բուժում էր նրան։ Թոնրի մեջ շիկացնում էր տաշտականման աղյուսը ու երբ բոցը

անթեղանում էր, աղյուսի մեջ ցորենի սպիրտ ու չորացած գորտ էր գցում։ Օհաննային

օրական երկու անգամ նստեցնում էր գոլորշու վրա։

Բայց Զաքարը չվերադարձավ պատերազմից։ Տատս, սև թուղթ չեկած, գուշակում

սկզբներին, սպիտակ կովը ծնել էր երկգլխանի մի սև հորթ։ Այդպիսի մի դեպք էլ

պատահել էր Տարիելին տանելու տարին։

Մի օր Օհաննան պապիս հետ գնացել էր կալ՝ ցորեն կալսելու, երեկոյան ետ գալուց

ոտքը կախ է գցել, ուշ է տուն եկել։ Մի ուրիշ անգամ պապս գիշերը նկատել է, որ

անկողնում չէ։ Երբ տատիս հետ խորհրդակցել է, տատս ասել է․«Օնան, լեզուդ քեզ

քաշի, ահավոր մենակություն կա շալակին, մեղք է«։ Այդ գիշեր գյուղով մեկ լսվում էր

բվի կանչը։

Պապս ու նա միասին կալ են գնացել ու եկել, պապս նրա հետ չի խոսել։ Մի արևոտ

օր, Օհաննան բակում ծալապատիկ նստած, սանդերքի վրա բուրդ է գզել։ Փոստատար

ստինքներին, լսել ավելուկի թփերի մեջ երգող երաշտահավին ու արբել է։ Այլևս ետ չի

աչքը՝ վերև փախած շրջազգեստի տակ՝ ազդրերին, կանգնել մնացել է, հետո հիշել է

ու նրան է մեկնել Զաքարի “սև թուղթը«։ Օհաննան չի լացել, մազերը չի պոկել, երեսը

չի ճանկռոտել, “սև թուղթը« ձեռքին մտել է մարագ ու դուրս չի եկել։ Լռությունը

երկարել է։ Աբգարը գնացել է մարագ։ Պարանից ճոճվող ուշակորույս Օհաննային

իջեցրել է ու խելագար համբուրել նրա ստինքները, գեղեցիկ դեմքը։

Ու մի գիշեր Օհաննան գնաց քոռ Աբգարի տուն ու էլ ետ չեկավ։ Գեղեցիկ տղա

ունեցավ։ Չգիտես՝ ինչու, երբ տատս տեսնում էր տղային, ասում էր.«Զաքարին է

նման«։ Չնայած, Զաքարին ոչ մի նմանություն չուներ։ Գյուղում Աբգարն էր

ազատված զինծառայությունից ու էլի մի քանի հարթաթաթեր։ Վերջիններս ծաղրում

էին նրան։ Պատերազմից մի ձեռքով, մի ոտքով վերադարձած զինվորները ծիծաղելով

հարցնում էին.«Տունն ես մնացել, էլի, գյուղում դու ես ու կանայք«։ Աբգարը “տունը

մնալու« երկիմաստ հարցը կարծես չէր հասկանում, ժպտում էր բարեհամբույր

ժպիտով։ Նույնիսկ կանանցից համարձակները նրան հարցրել էին.«Խոմ կրտա՞ծ չես«։

Աբգարը ժպտացել էր։ Հետո խոսող տղամարդիկ ընդհատում էին խոսքը ու հանկարծ

ձեռքները տանում էին գլխներին՝ իբր պիտի քորեն։ Աբգարը ձեռքին ունեցած

փոստատարի պայուսակը գցում էր գետին և զույգ ձեռքերով պահում գլուխը, հետո

նրանց հռհռոցի տակ ժպտալով հեռանում էր։Ժպտում էր բարեհամբույր, ամբողջ

գյուղին՝ անցնող-դարձողին, մեծից-փոքրին։

ու անհետացավ։ Ինչ-որ տեսնողներ էին եղել Սիրգի ձորում։ Նա վերադարձավ երեք

շաբաթ անց՝ մի մեծ, վագրի չափ վայրի կատու շալակին։ Դարբին Օհանին երկար ու

հաստ մեխեր կռել տվեց, կատվի առջևի թաթերից ու բերանից խաչեց իր տան

ճակատին՝ դռան վերևը։ Կատակասերները ասին.«Չէ, հա, կատուն հոտած կլինի,

Աբգարը նրա լեշը երևի ձորում է գտել«։ Ասողները խոսքները բերաններին շշմեցին,

մնացին։ Աբգարի դեմքից մի բան էր պակասում՝ քաջալերող, բարեհամբույր ժպիտը։

Նրանք մի տեսակ իրար նայեցին ու, թե.«Տիրումերը...գյուլլեն ճակատին է առել«։

Պատերազմից եկած խեղանդամներն ասին.«Այ քեզ տղամարդ, ֆրոնտում լիներ,

սնայպեր կտային«։ Ու այդ օրվանից Աբգարի ժպիտն իսպառ ջնջվեց։

18Չարդախենց Հոռոմը ջրի գնացած Օհաննային կանգնեցրել էր ու ասել.«Աղչի, ասում

են՝ մարդդ գել է խփել«։ Ու այսպես կանգնել-մնացել էր ջրհորի մոտ, գնացող-եկողի

ասել.«Գիտե՞ք՝ Օհաննայի մարդը վագր է խփել«։

Ու գյուղխորհրդի նախագահ Սանդրոն, միլիցիոներ Մանուկը և գյուղի նախագահը

և վարակի նշաններ կային։

Այս այցելությունից հետո գյուղացիք սկսեցին իրենք բարևել Աբգարին ու քաղցր

ժպտալ։ Աբգարը հաջորդ օրը գնացել է նախագահ Սանդրոյի մոտ, նրանից մի նոր,

պատվաբեր աշխատանք պահանջել։ Գյուղացիք նրան այլևս քոռ Աբգար չէին ասում,

այլ՝ նոր պաշտոնի անունով, նալոկ Աբգար։ Ու նա հավաքվածների ներկայությամբ

ասել է․«Աշխարհի տիրումերը...« ու շատ գոհ, ձեռքերը թիկունքին շարած, եկել է

Մի տաք, արևոտ առավոտ մեր սպիտակ, վավաշոտ արու աղավնին թռավ մեր

կտուրից ու պտտվեց գյուղի վրա՝ արևելքից արևմուտք, հյուսիսից հարավ և

դարձադարձիկ իջավ։ Ես գնացի նրա հետևից՝ տուն բերելու։ Օհաննան կտուրին

էրիշտայի բացերն էր չորացնում, աղավնին իջել էր նրա ուսին։ Չշփոթվեց, ասավ.«Էս

ինչքան ես մեծացել։ Պապը ո՞նց է, որ ծխում է, էլի վերին թախտի՞ն է բարձրանում,

Սերգոյից առած կովը էլի կաթը վա՞ր է տալիս, թե՞ կեսուրիս աղոթքները օգնեցին«։

Ասավ.«Հարյուր բաց էրիշտա ենք արել, Աբգարը մի քանի տղամարդ է կանչելու, որ

գիշերը կտրեն«։ Ասավ.«Դու էլ արի«։

ենթագիտակցորեն կանխազգում էի, որ իմ մեջ ինձանից մեծ մեկն էլ կա։ Ու հիմա,

ժամանակն է մանկությունս զիջելու՝ ինձանից ավելի ուժեղ ու առնական նմանակիս։

երբ իմ ու տատիս ներկայությունը գոմում՝ նրանց լողանալու պահով “պիտի կոտրեր

նրա ու Զաքարի ամոթը«։ Նրա այտերն ի վար գլորվող կարմիր արտասուքները

կտցում էր մեր սպիտակ աղավնին։ Փափուկ ու տաք ուսից վերցրի աղավնին, գցեցի

վերնաշապիկիս տակ՝ ծոցս և թռա գյուղի արձակ դաշտերը։ Աղավնին կեռ ճանկերով

թպրտում էր վերնաշապիկիս տակ ու ճանկռում փորս՝ հաճելի ցավ պատճառելով

ինձ։ Եվ ինչ-որ անհասկանալի ցավ ու երջանկություն մեղմելու ակնկալիքով

աղավնին մինչև երեկո թպրտաց վերնաշապիկիս տակ՝ փորիս վրա։

փորիս վրայով, աճուկներիս, ազդրերիս։ Արթնացա։ Տատս օղու մեջ թաթախած բրդով

փորիս վերքերն ու չորացած արյունն էր մաքրում։ Սարսափահար վեր թռա պառկած

տեղիցս ու ձեռքերով ծածկեցի ամոթանքս։ Տատս ասաց.«Վույ, քոռանամ, էս մատմ

էրեխան մեղքի զգացում ունեցավ, էս գործին կին կա խառնված«։ Ինձ հանդերում

հովիվներն էին գտել ուշագնաց վիճակում ու տուն բերել... Մինչև ճրագները վառելը

անկողնում պառկած մնացի։

Կորցրած արյունս վերականգնելու համար կերակրում էին դոշաբով ու շարբաթով։

Երբ տատս սուրբ Արարատի առաջ մեղրամոմ էր վառում և աղոթք շշնջում, որ ես

փրկվեմ “չար կնոջ« ճանկերից, թաքուն վեր կացա անկողնուց, հացի սնդուկից վերցրի

էրիշտա կտրելու ամենասուր դանակն ու գնացի։ Նրանց տանը հավաքված մարդիկ

19չզարմացան՝ ես արդեն մեծ էի։ Բոլորն ուրախ էին և անեկդոտներ էին պատմում, իսկ

գործից հետո կերուխում էր լինելու։

ճանապարհող Օհաննայի ճրագը։ Հետո ամբողջ գիշեր անկողնուս մեջ թափառում էր

Օհաննայի շշնջոցը.«Ինչ ծանոթ տղամարդու հոտ է գալիս վրայիցդ, դու իմ խելառ«։

Տատս չար ոգիներից վախենալու հակում ուներ։ Դրա համար էլ ամեն ուրբաթ օր

գլխի լաչակն ուղարկում էր տերտերի մոտ աղոթելու։ Նա մեր ու շրջակա գյուղերի

նռներ էր գործում կամ երազների դրախտային մի երկիր։ Հետո հայրս մի օր մեզ

երկրի համար էլ նա գնաց ընդմիշտ։

Տատս սատանա Վաղոյի աղջիկն էր։ Պապս նրան “ծախունենց աղջիկ« էր ասում,

քանի որ նրանց ցեղը հոգին ծախել էր սատանային։ Մի անգամ Վաղոն գյուղի

նախիրն արածացնելիս, երեկոյան, “Քոռ կամուրջի« մոտ եղեգների մեջ մերկ

ջրահարս է տեսել։ Ջրահարսը երգել է, հմայել նրան, կանչել է իր մոտ։ Նախիրը թողել

է ու մի շնչով հասել է գյուղ։ Երկրորդ դեպքը պատահել է Չարդախենց ջրաղացից քիչ

վերև՝ “Սիրգի ձորում«։ Անձրևոտ օր է եղել, կայծակը խփել է նախիրի կովերից մեկին։

Գնացել է ջրաղաց, Օնեսին կանչելու, որպեսզի սատկած կովը գյուղ հասցնեն։ Եկել

են, տեսել կովը չկա, արյան հետքերով մտել են անձավ։ Օնեսը նավթոտ աթարը

վառած մտել է ներս. անձավում գոռացել է և ուշակորույս ընկել։ Վաղոն մի շնչով

գյուղ է հասել ու հարայ գցել.«Անձավում սպիտակ շորերով սատանան պղնձյա

թավայով հարվածել է Օնեսի գլխին«։ Երբ գյուղացիք Օնեսին հանեցին անձավից, նա

էլ հաստատեց Վաղոյի ասածը։ Իսկ երբ Վաղոյին հարցրին, թե սատանան ինչպիսին

էր, պատասխանեց, թե.«Պոչավոր էր«։ Հավատացին, քանի որ գյուղի մեծերից

սատանա տեղնողներն էին այդ կարծիքին։ Տեր-Ներսոյին կանչեցին, նա յոթ անգամ

քարանձավի մուտքի վրա “չարաշխանքե հալածեն« արտասանեց։ Հետո գլուխը

տարուբերեց, ասաց.«Գործն ավելի բարդ է, քան քթների տակ ծիծաղողները կարծում

են և իզուր են մտածում, որ Վաղոն կովը ծախած կլիներ«։ Ասաց.«Շղթա է պետք«։ Ով

լինգեր ուներ, բերեց, չունեցողները՝ թաթագիշ, ժանգոտ ու անպետք եղաններ

բերեցին։ Բերեցին, լցրին քարանձավի մուտքը, որ չար ոգիները ներսում

բանտարկվեն։ Տեր-Ներսոն “չարաշխանքե հալածեն« կրկնապատկեց,

քառապատկեց, հասցրեց մինչև յոթ հարյուրի ու աղոթքը ձգվեց մինչև գիշերվա կեսը։

վախենում էր վայրի կատուներից։

ոգուն հանդիպելու, նույնիսկ քարանձավ էր մտել։

Սատանայի հետ հանդիպումը կրկնվեց Հաբելի՝ Վաղոյի կրտսեր տղայի հետ։

Հաբելը գիշերը թաքուն մտել է եկեղեցի, որ զարդեր գողանա ոսկու իմաստով։ Մինչև

տուն է հասել, տեսել է՝ մի ոտքը մյուսից մի թզաչափով կարճացել է։ Առավոտյան

Տեր-Ներսոյի տունը հարայ են գցել. թե.«Սատանա Վաղոյի տղա Ափելը գիշերը հոգին

ծախել է սատանային«։ Տերտերը միտք է արել ու թե.«Գնացեք Սիրգի ձորը ու տեսեք՝

վրայով ու աղոթքը զորությունը կորցրել է«։ Գնացող-եկողները հաստատել են Տեր-

Ներսոյի ասածները։

20Նա էլ գյուղացոնց զգուշություն է պատվիրել, ասել է․«Անօրենը ամենից առաջ

տղոցկան կնթոց կարող է դբնել«։ Ու գյուղում ինչքան հղի կանայք կային, դռան շեմի

հղիները զգուշության համար այդ միջոցները ձեռնարկեցին։ Տներում այլևս կտրող

մկրատ ու դանակներ կռել։ Տերտերը գյուղի մի քանի խիզախների հետ կրկին

լուսացրեց քարանձավիմ մուտքի մոտ։ Դարբնի օր ու գիշեր կտրող գործիքներ կռելը

վախեցրեց գյուղխորհրդի նախագահ Սանդրոյին։ Միլիցիոներ Մանուկը դարբնոցում

սեղան էր դրել, նստած՝ գնացող-եկողների տրեխների չափերն էր վերցնում կավե

սալիկների վրա ու չէր հասցնում գրանցումները վերջնական տեսքի բերել։

Զայրանում էր, գոռում էր, կասկածում էր...Լուրը քաղաք հասավ։ Պետության կողմից

ուղարկված մարդիկ եկան, դարբնին արգելեցին սառը զենք կռել. կերտեր Ներսոյին՝

կրկնվելու դեպքում սպառնացին Սիբիրի անունով։

ճառերը թե գրամաֆոնով հնչեցրին և թե արտասանեցին՝ գյուղը

տված գիտելիքների ողջ իմաստնությունը աչքերի մեջ՝ Նիզարը

հայտարարեց.«Վաղոյին հարկավոր է ասել, որ վերջ տա

խարդախություններին։Սատանա, սուրբ, ջրահարս, ոսկի՝ փչոցներ են։Նրանց տոհմի

ժամանակն է, երբ լուսինը ձևով յաթաղանի է նմանվում, մի լավ հիշեք, էն փոքր

հնարեց, իբրև տղան սուրբ խաչի վրա միզել էր, դրանից էր։ Սուտ էր նաև միջնեկ

տղայի պատմությունը, հիշու՞մ եք, անցյալ տարի ամուսնացրեց։ Հարսանիքից հետո

եկան Հայկուշ տատին տարան, թե տղայի ամոթը կոտրել է պետք։ Այդպես էլ ոչինչ

չստացվեց, հարսը թողեց, գնաց հերանց տուն։ Տղան զրկված է, այո, տղան դարից է

վախեցել ու կորցրել է ընդունակությունը։ Նրանց տոհմի արյան ու սերմի մեջ

շրջապտույտ է տալիս լուսինը՝ յաթաղանի տեսքով։ Նրանց դեռ չծնված պտուղն իր

մեջ ունի էրգրի պատմությունը և գիտե, որ երկնքում կա մեկ օրական լուսին ու նրա

փայլը շեղբի տեսք ունի։ Փրկությունը լուսինը ջարդելու մեջ է։ Վաղոն պետք է լուսինն

իջեցնի ու փշրի։ Նրանցը լուսնային հիվանդություն է, որ ոչ մի ազգ նման

հիվանդությամբ չի վարակվում, բուժման համար դարեր են պետք։ Վաղոյին ասեք,

ջրահարսերով գյուղին մի նոր փորձանք կբերի«։

լուսնային հիվանդություն ու, որ երկրի դեպքերը չեն ավարտվել։ Պապս երկար

լռությունից հետո ասաց.«Աֆֆարիմ, աղջիկ, այ քեզ խելք«։Այլևս ոչ մի բառ

չփոխանակեց ու դռան քարին նստած՝ ամբողջ գիշեր ծխում էր ու քթի տակ մի տխուր

երգ էր մրմնջում, աղերսագին մի երգ՝ հրաշամանուկ լաոյին ձոնված։ Նիզարի

գիտական մեկնաբանությունը հասավ գյուղացիներին։ Գյուղը շշմեց ու իսպառ

խաղաղվեց... Նրանք հասկացան, որ Վաղոն դեպի գյուղ էր փախչում՝ լուսնից