«Երրորդ Բաժին: Հասարակական Ամբողջ Կապիտալի Վերարտադրությունն Ու Շրջանառությունը»–ի խմբագրումների տարբերություն

Արդյոք շրջապտույտը քննարկում ենք Փ ... Փ՛ ձևով, թե Արտ ... Արտ ձևով, միևնույն է,— անմիջական արտադրապբոցեսը՝ Արտը միշտ այս շրջապտույտի հենց լոկ մեկ անդամն է կազմում։ Մի ձևում արտադրապրոցեսն է հանդես գալիս իբրև շրջանառության միջնորդագործում, մյուսում շրջանառությունն է երևան գալիս որպես արտադրապրոցեսի միջնորդագործում։ Արտադրապրոցեսի մշտական նորոգումը, կապիտալի մշտապես վերահայտնվելն իբրև արտադրողական կապիտալ՝ երկու անգամումն էլ պայմանավորված է շրջանառության պրոցեսում նրա կրած փոխակերպություններով։ Մյուս կողմից՝ մշտապես նորոգվող արտադրապրոցեսը պայմանն ե այն փոխակերպությունների, որոնցով միշտ նորից անցնում է կապիտալը շրջանառության ոլորտում, նրա փոփոխակիորեն իբրև դրամակապիտալ ու որպես ապրանքակապիտալ ներկայանալու պայմանն է։

Երկրորդ. նայած պտուտապարբերաշրջանի տարբեր երկարությանն ու նրա երկու բաղադրամասի — աշխատապարրերաշրջանի ու շրջանառության պարբերաշրջանի — տարբեր հարաբերությանը, կանխավճարված կապիտալարժեքի այն բաղադրամասը, որը միշտ պետք է կանխավճարվի և նորացվի դրամաձևով, տարբեր է լինում այն արտադրողական կապիտալի համեմատությամբ, որը նա շարժման մեջ է դնում, այսինքն տարբեր է լինում հարակա արտադրամասշտաբի համեմատությամբ։ Բայց ինչ էլ որ չինի այս հարաբերությունը, բոլոր հանգամանքներում էլ՝ ընթացարարող կապիտալարժեքի այն մասը, որը կարող է միշտ գործել իբրև արտադրողական կապիտալ, սահմանափակված է լինում կանխավճարված կապիտալի այն մասով, որը միշտ պետք է դրամաձևով գոյություն ունենա արտադրողական կապիտալի կողքին։ Խոսքն այստեղ վերաբերում է լոկ նորմալ պտույտին, վերացական միջին մեկ մեծության։ Ընդսմին մենք մի կողմ ենք թողնում այն ավելադիր դրամակապիտալը, որն անհրաժեշտ է շրջանառության խանգարումները հավասարակշռելու նամար։

'''Առաջին կետի վերաբերմամբ'''։ Ապրանքարտադրութունը ենթադրում է ապրանքաշրջանառություն, իսկ ապրանքաշրջանառությունը ենթադրում է ապրանքի որպես փող ներկայանալը, ենթադրում է դրամաշրջանառություն. ապրանքի երկտրոհվելն ապրանքի ու փողի՝ արդյունքի որպես ապրանք ներկայանալու մի օրենքն է։ Նույնպես էլ կապիտալիստական ապրանքարտադրությունը — ինչպես հանրորեն, այնպես և անհատորեն քննած — ենթադրում է դրամաձևով կապիտալը կամ դրամակապիտալն իբրև primus motor [առաջին մղիչ, առաջին շարժիչ] յուրաքանչյուր նոր սկսվող ձեռնարկության համար ու որպես հարակա շարժիչ։ Շրջանառու կապիտալը մասնավորապես ենթադրում է դրամակապիտալի՝ ավելի կարճ ժամանակամիջոցներում միշտ նորից ու նորից իբրև շարժիչ հանդես գալը։ Կանխավճարված ամբողջ կապիտալարժեքը, այսինքն կապիտալի բոլոր բաղադրամասերը, որոնք կազմված են ապրանքներից — աշխատույժից, աշխատամիջոցներից ու արտադրանյութերից, միշտ պետք է փողով գնվեն և վերագնվեն։ Ինչ որ այստեղ ասվեց անհատական կապիտալի համար, վերաբերում է հասարակական կապիտալին էլ, որը բազմաթիվ անհատական կապիտալների ձևով է միայն գործում։ Բայց, ինչպես արդեն ցույց է արված I գրքում, սրանից ամենևին չի հետևում, թե կապիտալի գործունեության դաշտը, արտադրության մասշտաբը, նույնիսկ կապիտալիստական պատվանդանի վրա, յուր '''բացարձակ''' սահմաններով կախված է գործող դրամակապիտալի չափերից։

Արտադրողաբար շահագործվող բնական նյութը — որը կապիտալի ոչ մի արժետարր չի կազմում — հողը, ծովը, հանքանյութը, անտառաստանները և այլն — աշխատույժերի միևնույն թվի ավելի մեծ լարումով ավելի սաստիկ է շահագործվում լարունորեն կամ թե տարածունորեն՝ դրամակապիտալի շատացրած կանխավճարում չանելով էլ։ Արտադրողական կապիտալի իրական տարրերն այսպիսով շատացվում են, և ընդսմին դրամակապիտալի մի ավելադրանք անհրաժեշտ չի լինում։ Որչափով որ սա հարկավոր է լինում ավելադիր օժանդակ նյութերի համար, այն դրամակապիտալը, որով կանխավճարվում է կապիտալարժեքը, շատացվում է արտադրողական կապիտալների գործունության ընդլայնման նկատմամբ ոչ-համամասնորեն, ուրեմն pro tanto չի շատացվում ամենևին։

Վերջապես նախընթաց բաժնում ցույց ենք տվել, որ պտուտապարբերաշրջանի կարճացումը հնարավորություն է տալիս կամ ավելի քիչ դրամակապիտալով միևնույն արտադրողական կապիտալը շարժման մեջ դնելու, կամ էլ՝ միևնույն դրամակապիտալով ավելի մեծաքանակ արտադրողական կապիտալ շարժման մեջ դնելու։

'''Երկրորդ կետի վերաբերմամբ'''։ Ինքնըստինքյան հասկանալի է, թե հասարակական աշխատանքի ու արտադրամիջոցների այն մասը, որը տարեկան պետք է ծախսվի փող արտադրելու կամ թե գնելու վրա՝ մաշված ստակներին փոխարինելու համար, pro tanto [այնքանով էլ, համապատասխան քանակով] մի հանուրդ է հասարակական արտադրության ամբողջությունից։ Իսկ ինչ վերաբերում է այն դրամարժեքին, որը գործում է մասամբ իբրև շրջանառության միջոց, մասամբ որպես գանձ, ապա մի անգամ որ այն կա, ձեռք է բերված, նա արդեն գոյություն ունի աշխատույժի, արտադրված արտադրամիջոցների ու հարստության բնական աղբյուրների կողքին։ Նա չի կարող իբրև սրանց սահման նկատվել։ Նրա՝ արտադրատարրերի փոխարկվելու միջոցով, ուրիշ ժողովուրդների հետ արվող փոխանակության միջոցով արտադրամասշտաբը կարող էր ընդլայնվել։ Սակայն այս ենթադրում է, թե դրամն առաջվա պես յուր դերն իբրև համաշխարհադրամ է կատարում։

Որչափով որ պտուտապարբերաշրջանը կանխորոշվում է աշխատապարբերաշրջանի երկարությամբ, նա, այլ անփոփոխ պայմաններում, կանխորոշվում է արտադրապրոսեսի նյութական բնությամբ, ուրեմն ոչ թե այս արտադրապրոցեսի մասնահատուկ հասարակական բնույթով։ Սակայն կապիտալիստական արտադրության պատվանդանի վրա ավելի երկար տևողությամբ ավելի ընդարձակված գործառնությունները պայմանավորում են դրամակապիտալի ավելի մեծ կանխավճարում ավելի երկար ժամանակվա համար։ Հետևաբար այսպիսի ոլորտներում կատարվող արտադրությունը կախված է այն սահմաններից, որոնց շրջանակում առանձին կապիտալիստը դրամակապիտալ է ունենում յուր տրամադրության տակ։ Այս սահմանները խորտակվում են վարկասիստեմի ու սրա հետ կապված միավորման, օրինակ, բաժնետիրական ընկերությունների միջոցով։ Այս պատճառով դրամաշուկայում. տեղի ունեցող խանգարումները դադարի են մատնում այսպիսի ձեռնարկությունները, մինչդեռ, նույն այս ձեռնարկություններն իրենց հերթին խանգարումներ են առաջ բերում դրամաշուկայում։

Հասարակական արտադրության պատվանդանի վրա պետք է որոշել այն մասշտաբը, որով այս գործառնությունները, որոնք երկար ժամանակվա ընթացքում աշխատույժ ու արտադրամիջոցներ են խլում՝ առանց այս ժամանակվա մեջ մի արդյունք մատակարարելու իբրև օգտակար էֆֆեկտ,— կարող են կատարվել՝ առանց վնասելու այն արտադրաճյուղերին, որոնք տարվա ընթացքում շարունակաբար կամ թե շատ անգամ ոչ միայն աշխատույժ ու արտադրամիջոցներ են կորզում, այլ և կենսամիջոցներ ու արտադրամիջոցներ են մատակարարում։ Հասարակական արտադրության ժամանակ նույնպես, ինչպես կապիտալիստական արտադրության ժամանակ, ավելի կարճ աշխատապարբերաշրջան ունեցող ձեռնարկաճյուղերում բանվորները լոկ ավելի կարճ ժամանակվա համար արդյունքներ կկորզեն առաջվա պես՝ առանց արդյունքներ տալու իրենց հերթին. այնինչ երկար աշխատապարբերաշրջաններ ունեցող ձեռնարկաճյուղերը շարունակաբար ավելի երկար ժամանակվա համար արդյունքներ կկորզեն՝ արդյունքներ հետ վերադարձնելուց առաջ։ Հետևաբար այս հանգամանքը ծագում է քննարկվող աշխատապրոցեսի իրեղեն պայմաններից, ոչ թե նրա հասարակական ձևից։ Հասարակական արտադրության ժամանակ դրամակապիտալը վերանում է։ Հասարակությունն աշխատայժն ու արտադրամիջոցները բաշխում է տարբեր ձեռնարկաճյուղերի միջև։ Արտադրողները կարող են, ասենք, թղթե հատկացագրեր ստանալ, որոնցով նրանք իրենց աշխատաժամանակի համապատասխան մի քանակ են կորզում հասարակական սպառապաշարներից, Այս հատկացագրերը դրամ չեն։ Նրանք չեն շրջանառում։

Մենք տեսնում ենք, թե որչափով որ դրամակապիտալի նկատմամբ եղած պահանջմունքը ծագում է աշխատապարբերաշրջանի երկարությունից, ապա այս պայմանավորվում է երկու հանգամանքով. '''առաջին'''՝ նրանով, որ ընդհանրապես փողն է այն ձևը, որով պետք է հանդես գա յուրաքանչյուր անհատական կապիտալ (մի կողմ թողած վարկը) արտադրողական կապիտալի փոխարկվելու համար. այս բղխում է կապիտալիստական արտադրության, ընդհանրապես ապրանքարտադրության էությունից։— '''Երկրորդ'''՝ անհրաժեշտ դրամականխավճարման մեծությունը բղխում է այն հանգամանքից, որ ավելի երկար ժամանակվա ընթացքում միշտ աշխատույժ ու արտադրամիջոցներ են կորզվում հասարակությունից՝ առանց սրան վերադարձնելու այս ժամանակվա ընթացքում որևէ այնպիսի արդյունք, որը կարելի լիներ հետփոխարկել դրամի։ Առաջին հանգամանքը, որ կանխավճարվող կապիտալը պետք է դրամաձևով կանխավճարվի, չի վերանում բուն իսկ այս փողի ձևով, ուղում է՝ սա լինի մետաղադրամ, վարկադրամ, արժենիշ և այլն, միևնույն է։ Երկրորդ հանգամանքի վրա բոլորովին չի ազդում այն, թե արդյոք ի՛նչպիսի դրամամիջոցով կամ թև արտադրության որպիսի ձևով են աշխատանք, կենսամիջոցներ ու արտադրամիջոցներ կորզվում՝ առանց որևէ մի համարժեք հետ նետելու շրջանառության մեջ։

Quesnay-ի Tableau économique-ն մի քանի խոշոր գծերով ցույց է տալիս, թե ինչպես ազգային արտադրության տարեկան ըստ արժեքի որոշ մի արտադրանք այնպես է բաշխվում շրջանառության միջոցով, որ, այլ անփոփոխ պարագաներում, տեղի ունենալ կարողանա նրա պարզ վերարտադրությունը, այսինքն միևնույն մասշտաբով վերարտադրությունը։ Արտադրապարբերաշրջանի ելակետը գործի էության համեմատ կազմում է վերջին տարվա հունձը։ Շրջանառության անհատական անթիվ ակտերը հենց սկզբից ընդգրկվում են իրենց բնորոշ-հասարակական մասսայական շարժման մեջ — հասարակության տնտեսական խոշոր, ֆունկցիապես որոշ դասակարգերի միջև տեղի ունեցող շրջանառության մեջ։ Մեզ այստեղ հետաքրքրում է հետևյալը. ամբողջ արդյունքի մեկ մասը — ինչպես և նույնի ամեն մի ուրիշ մաս իբրև անցյալ տարվա աշխատանքի նոր արգասիք՝ սպառման առարկա — հին, միևնույն բնաձևով վերահայտնվող կապիտալարժեքի լոկ կրիչն է միաժամանակ։ Նա չի շրջանառում, այլ մնում է յուր արտադրողների, ֆերմերների դասակարգի ձեռին՝ այնտեղ յուր կապիտալային ծառայությունը նորից սկսելու համար։ Տարեկան արդյունքի այս հաստատուն կապիաալամասի մեջ Quesnay-ն մտցնում է սրան չպատկանող տարրեր էլ, բայց նա դիպուկ կերպով թափանցում է բանի էության մեջ՝ շնորհիվ յուր մտահորիզոնի նեղ սահմանների, ըստ որի երկրագործությունը մարդկային աշխատանքի ներդրման միակ ոլորտն է, որ հավելարժեք է արտադրում, ուրեմն կապիտալիստական տեսակետի համաձայն՝ իսկապես արտադրողական միակ ոլորտն է։ Տնտեսական վերարտադրած պրոցեսը, որն էլ որ լինի նրա մասնահատուկ հասարակական բնույթը, այս մարզում (երկրագործության մեջ) մշտապես միահյուսվում է բնական մի վերարտադրապրոցեսի հետ։ Վերջինիս շոշափելի պայմանները լույս են սփռում առաջնի պայմանների վրա էլ և հեռու են պահում մտածության այն մոլորություններից, որոնք շրջանառության տեսապատրանքի ծնունդ են միայն։

Ադամ Սմիթի՝ վերարտադրապրոցեսի վերլուծության մեջ արած հետընթաց քայլն<ref>«Կապիտալ», I հատոր, XXII գլ., 2-րդ հրատ, էջ 612, 32-րդ ծանոթագրություն || Տե՛ս հայ. հրատ. «Կապիտալ», I հատոր, Երևան, 1933, էջ 558—559։ ||</ref> այնքան ակնբախ է մանավանդ այն պատճառով, որ նա ոչ միայն ուրիշ ժամանակ Quesnay-ի ճիշտ վերլուծությունները մշակելով առաջ է տանում, օրինակ, նրա «avances primitives»-ն [սկզբնական կանխավճարումներն] ու «avances annuelles»-ն [տարեկան կանխավճարումներն] ընդհանրականացնելով դարձնում է «հիմնական» ու «շրջանառու» կապիտալ<ref>Այստեղ էլ նրա ուղին հարթել էին ֆիզիոկրատներից մի քանիսը, ամենից առաջ Turgot-ն։ Սա Quesnay-ից ու մյուս ֆիզիոկրատներից արդեն ավելի հաճախակի է գործածում կապիտալ բառն avances-ի || կանխավճարումների || փոխարեն և է՛լ ավելի շատ է նույնացնում մանուֆակտուրիստների avances-ն || կանխավճարումներն || ու capitaux-ը || կապիտալը || ֆերմերների avances-ի || կանխավճարումների || ու capitaux-ի || կապիտալի || հետ։ Օրինակ. «Սրանց նման (ձեռնարկու մանուֆակտուրիստների նման. Կ. Մ.) նրանք (les fermiers, այսինքն կապիտալիստական ֆերմերները. Կ. Մ.) պետք է հետ ստանան բացի վերադարձող կապիտալից» և այլն։ (Turgot «Oeuvres», éd. Daire. Paris 1844, Tome I, p. 40).</ref>, այլև տեղ-տեղ բոլորովին ընկրկելով ընկնում է ֆիզիոկրատական մոլորությունների մեջ։ Օրինակ, ապացուցելու համար, որ ֆերմերն ավելի մեծ արժեք է արտադրում, քան կապիտալիստների որևէ մի ուրիշ տեսակը,նա ասում է. «Ոչ մի ուրիշ հավասարամեծ կապիտալ արտադրողական աշխատանքի մի ավելի մեծ քանակ չի դնում շարժման մեջ, քան ֆերմերի կապիտալը։ Նրա ոչ միայն բանող ծառաները, այլ և նրա բանող անասուններն արտադրողական բանվորներ են։ [Հաճելի կոմպլիմե՜նտ բանող ծառաների համար։] «Հողագործության մեջ մարդկանց հետ միասին բնությունն էլ է '''աշխատում''', և չնայած որ '''նրա աշխատանքը ոչ մի ծախս չի նստում''', սակայն և այնպես նրա արդյունքը յուր արժեքն ունի '''ճիշտ այնպես, ինչպես ամենաթանգ բանվորներինը'''։ Երկրագործության ամենակարևոր գործառնություններն ըստ երևույթին ուղղված են ոչ այնքան բնության պտղաբերությանը շատացնելուն,— թեև նրանք այս էլ են անում,— որքան հիշյալ պտղաբերությունը մարդկանց համար ամենից օգտակար բույսերի արտադրության կողմը դարձնելուն։ Փշերով ու մոլախոտերով գերաճած մի դաշտ բավական հաճախ տալիս է բուսականության մի նույնպիսի մեծ քանակ, ինչպես լավ մշակած խաղողայգին կամ թե հացահատկի արտը։ Բուսատնկումն ու մշակումը հաճախ ավելի շատ ներգործում են բնության գործուն պտղաբերությունը կարգավորելու, քան թե աշխուժացնելու վրա. և այն բանից հետո, երբ բուսատնկումն ու մշակումն արել, պրծել է յուր ամբողջ աշխատանքը, բնության համար, գործի մի խոշոր մաս դեռ միշտ էլի մնում է անելու։ Հետևաբար այն բանվորներն ու բանող անասունները (!), որոնք զբաղվում են հողագործության մեջ, մանուֆակտուրաներում զբաղվող բանվորների նման իրականացնում են ոչ թե լոկ մի այնպիսի արժեքի վերարտադրությունը, որը հավասար է նրանց սեփական սպառմանն ու նրանց զբաղեցնող կապիտալին՝ կապիտալիստի շահույթով հանդերձ, այլ և շատ ավելի մեծ մի արժեքի վերարտադրությունը։ Ֆերմերի կապիտալից ու նրա ամբողջ շահույթից զատ նրանք էլ ավելի կանոնավորապես կատարում են հողատիրոջ ռենտայի վերարտադրությունը։ Ռենտան կարող է իբրև արդյունքը նկատվել բնության այն ույժերի, որոնց գործադրությունը հողատերը վարձով զիջում է ֆերմերին։ Ռենտան ավելի մեծ է լինում կամ թե ավելի փոքր, նայած այս ույժերի բարձրության ենթադրված աստիճանին, ուրիշ խոսքով՝ նայած հողի բնական կամ թե արհեստականորեն առաջ բերած ենթադրական պտղաբերությանը։ Ռենտան բնության այն արգասիքն է, որը մնում է այն բոլորը հանելուց կամ թե փոխհատուցելուց հետո, ինչ որ կարող է մարդկանց գործ նկատվել։ Ռենտան հազվադեպ անգամ է ավելի քիչ լինում ամբողջ արդյունքի մի քառորդից և հաճախ ավելի շատ է լինում, նրա մի երրորդից։ Արտադրողական աշխատանքի ոչ մի հավասարամեծ քանակ մանուֆակտուրայում կիրառվելով երբեք չի կարող նույնպիսի մի խոշոր վերարտադրություն կատարել։ Մանուֆակտուրայում բնությունը ոչինչ չի անում, մարդն անում է ամեն ինչ. իսկ վերարտադրությունը միշտ պետք է համամասնական լինի այն գործակալների ույժերի նկատմամբ, որոնք կատարում են վերարտադրությունը։ Ուստի հողագործության մեջ ներդրված կապիտալը ոչ միայն արտադրողական աշխատանքի մեկ ավելի մեծ քանակ է շարժման մեջ դնում, քան մանուֆակտուրայում կիրառված մի որևէ հավասարամեծ կապիտալ, այլ և արտադրողական աշխատանքի՝ յուր զբաղեցրած քանակի համեմատությամբ մեկ շատ ավելի մեծ արժեք է ավելացնում մի երկրի հողի ու աշխատանքի տարեկան արդյունքի վրա, նրա բնակիչների իրական հարստության ու հասույթների վրա, քան մանուֆակտուրայում կիրառված հիշյալ կապիտալը։» (B. II, ch. 5, p. 242.)

B. II, ch. 1-ում Ա. Սմիթն ասում է. «Սերմացուի ամբողջ արժեքը նույնպես մի հիմնական կապիտալ է բուն իմաստով։» Ուրեմն այստեղ կապիտալը = կապիտալարժեք. նա գոյություն ունի «հիմնական» ձևով։ «Թեև սերմացուն գնում, գալիս է հողից դեպի ամբար ու ամբարից դեպի հողը, սակայն նա, որ ասե՜ս, սեփականատիրոջ ձեռից դուրս չի գալիս և ուրեմն չի շրջանառում իսկապես։ Ֆերմերը յուր շահույթը կորզում է ոչ թե սերմացուն ծախելուց, այլ սրա աճեցումից։» (p. 186.) Մտքի սահմանափակությունն այստեղ այն է, որ Սմիթը չի տեսնում հաստատուն կապիտալի արժեքի՝ նոր ձևով վերահայտնվելը, ուրեմն վերարտադրապրոցեսի կարևոր մոմենտը, որ արդեն Քենեն տեսնում էր, այլ հիշյալն ավելի շուտ համարում է լոկ մի նկարազարդումը — և այն էլ՝ մի սխալ նկարազարդումը — յուր այն դրույթի, որով ինքը տարբերում էր շրջանառու և հիմնական կապիտալը։ Երբ Սմիթն «avances primitives»-ն [սկզբնական կանխավճարումները] ու «avances annuelles»-ը [տարեկան կանխավճարումները] թարգմանում է «fixed capital» [հիմնական կապիտալ] ու «circulating capital», [շրջանառու կապիտալ] այստեղ առաջադիմությունը «կապիտալ» բառն է, որի գաղափարն ընդհանրականացում է՝ անկախ այն հատուկ նկատառումից, որ ֆիզիոկրատներն ունեին նրա կիրառման «հողագործական» ոլորտի վերաբերմամբ. հետադիմությունն այն է, որ «հիմնական» ու «շրջանառու» հատկանիշներն ըմբռնվում և ամրակայվում են իբրև վճռական տարբերություն։

Այն բանից հետո, երբ Ա. Սմիթը թե բոլոր ապրանքների գինն առանձին վերցրած ու թե «ամեն մի երկրի հողի ու աշխատանքի տարեկան արդյունքի... ամբողջ գինը կամ փոխանակարժեքը» տարալուծել է վարձու բանվորի, կապիտալիստի ու հողատիրոջ հասույթների երեք աղբյուրի — աշխատավարձի, շահույթի ու հողառենտայի, նա ստիպված է մի շրջուղիով մաքսանենգորեն մի չորրորդ տարր ներխցկելու, այն է՝ կապիտալի տարրը։ Այս կատարվում է՝ տարբերություն դնելով համախառն հասույթի ու զուտ հասույթի միջև։ «Մի մեծ երկրի բոլոր բնակիչների '''համախառն հասույթը''' յուր մեջ պարփակում է նրանց հողի ու նրանց աշխատանքի '''տարեկան ամբողջ արդյունքը. զուտ''' հասույթն ընդգրկում է այն մասը, որ մնում է նրանց տրամադրության տակ նախ՝ նրանց '''հիմնական կապիտալի''' ու երկրորդ՝ նրանց '''հոսուն կապիտալի պահելածախքերը հանելուց հետո''', ուրիշ խոսքով՝ այն մասը, որ նրանք առանց իրենց կապիտալին դիպչելու կարող են մտցնել իրենց սպառապաշարի մեջ կամ թե ծախսել իրենց ապրուստի, կոմֆորտի ու բավականությունների համար։ Նրանց իսկական հարստությունը նույնպես համամասնական է ոչ թե նրանց համախառն հասույթի, այլ զուտ հասույթի նկատմամբ։» (Ib. p. 190.)

1) Ա. Սմիթն այստեղ որոշակի խոսում է լոկ պարզ վերարտադրության մասին ու ոչ թե ընդլայնված մասշտաբով վերարտադրության կամ կուտակման մասին. նա խոսում է գործող կապիտալը պահելու, (maintaining) ծախսերի մասին միայն։ «Զուտ» հասույթը հավասար է, լինի՝ հասարակության, կամ թե անհատական կապիտալիստի, տարեկան արդյունքի այն մասին, որը կարող է մտնել «սպառաֆոնդի» մեջ, բայց այս ֆոնդի ծավալը չպետք է դիպչի գործող կապիտալին (encrach upon capital)։ Հետևաբար անհատական, ինչպես է հասարակական արդյունքի մի արժեմասը հանգում է ոչ թե աշխատավարձին, ոչ էլ շահույթին կամ թե հողառենտային, այլ կապիտալին։

Ա. Սմիթն այնուհետև ասում է. «Ամենացածր սովորական շահութանորման միշտ պետք է ավելին տա, քան բավական և գոցելու համար այն պատահական կորուստները, որոնց ենթակա է յուրաքանչյուր կապիտալակիրառում։ Այս հավելույթն է միայն, որ կազմում է անխառն կամ զուտ շահույթը։» [Այն, որ կապիտալիստն է, որ շահույթ ասելով անհրաժեշտ կապիտալածախսումներն է հասկանում։] «Այն, ինչ որ համախառն շահույթ է կոչվում, հաճախ ընդգրկում է ոչ միայն այս հավելույթը, այլ և այսպիսի արտակարգ կորուստների համար հետ դրած մասը։» (B. I, ch. 9. p. 72) Բայց սա ուրիշ ոչինչ չի նշանակում, քան այն, որ հավելարժեքի մեկ մասն, իբրև համախառն շահույթի մաս քննած, պետք է մի ապահովագրաֆոնդ կազմի աըտադրության համար։ Այս ապահովագրաֆոնդն ստեղծվում է այն հավելաշխատանքի մեկ մասի միջոցով, որ կապիտալն ուղղակի արտադրում է այս իմաստով, այսինքն իբրև վերարտադրության համար նախանշված ֆոնդ։ Ինչ վերաբերում է հիմնական կապիտալը և այլն պահելու ծախսին (տես վերևում մեջբերած հատվածները), ապա սպառված հիմնական կապիտալի՝ նորով փոխարինվելը ոչ մի նոր կապիտալածախսում չի կազմում, այլ հին կապիաալարժեքի նորացում է միայն նոր ձևով։ Իսկ ինչ վերաբերում է հիմնական կապիտալի վերանորոգմանը, որ Ա Սմիթը նույնպես պահելածախքերի շարքն է դասում, ապա նրա ծախքը մտնում է կանխավճարած կապիտալի գնի մեջ։ Որ կապիտալիստը հիշյալ ծախքերը միանգամից ներդրելու, ստիպվածության փոխարեն լոկ աստիճանաբար ու պահանջմունքի համեմատ է ներդրում կապիտալի գործունեության ընթացքում և կարող է ներդրել արդեն գրպանած շահույթից առնելով, այս հանգամանքն ամենևին չի փոխում այս շահույթի աղբյուրը։ Այն արժեբաղադրամասը, որից ծագում է շահույթը, լոկ այն է ցույց տալիս, թե բանվորը հավելաշխատանք է մատակարարում ինչպես ապահովագրաֆոնդի, այնպես էլ վերանորոգման ֆոնդի համար։

Ա. Սմիթն այստեղ բաղխվում է այն շատ կարևոր մի տարբերությանը, որ կա '''արտադրամիջոցների''' արտադրության մեջ գործող բանվորների ու '''սպառամիջոցների''' անմիջական արտադրության մեջ գործող բանվորների մեջ։ Առայջինների ապրանքարդյունքի արժեքը պարունակում է մի բաղադրամաս, որը հավասար է աշխատավարձերի գումարին, այսինքն աշխատույժ գնելու վրա ծախսված կապիտալամասի արժեքին. այս արժեմասը գոյություն ունի մարմնապես իբրև, այս բանվորների արտադրած արտադրամիջոցների մի հայտնի բաժին։ Իրենց աշխատավարձի դիմաց ստացած փողը նրանց համար հասույթ է, բայց ոչ հենց իրենց, ոչ էլ ուրիշների համար նրանց աշխատանքը չի արտադրել այնպիսի արդյունքներ, որ կարելի լինի սպառել։ Հետևաբար բուն իսկ այս արդյունքները չեն կազմում տարեկան արդյունքի այն մասի տարրը, որ նախանշված է մատակարարելու հասարակական այն սպառաֆոնդը, որով միայն կարող է իրացվել «զուտ հասույթը»։ Ա. Սմիթը մոռանում է այստեղ ավելացնել, թե ինչ որ ասվեց աշխատավարձերի մասին, նմանապես վերաբերում է արտադրամիջոցների այն արժեբաղադրամասին էլ, որը շահույթի ու ռենտայի կատեգորիաների տակ կազմում է (առաջին հերթին) արդյունաբերական կապիտալիստի հասույթը։ Այս արժեբաղադրամասերն էլ գոյություն ունեն իբրև արտադրամիջոցներ, որպես ոչ-սպառելի բան. իրենց դրամացումից հետո միայն սրանք կարող են իրենց գնի համեմատ վերցնել մի քանակ այն սպառամիջոցներից, որ արտադրել են երկրորդ տեսակի բանվորները, ու փոխանցելով՝ իրենց տերերի անհատական սպառաֆոնդի մեջ մտցնել։ Սակայն է՛լ ավելի պետք է Ա. Սմիթը տեսներ, թե տարվա ընթացքում արտադրված արտադրամիջոցների այն արժեմասը, որը հավասար է արտադրության այս ոլորտում գործող արտադրամիջոցների արժեքին — այն արտադրամիջոցների, որոնցով արտադրամիջոցներ են շինվում — հետևաբար մի արժեմաս, որը հավասար է այստեղ կիրառված հաստատուն կապիտալի արժեքին, ոչ միայն շնորհիվ յուր բնաձևի, որով նա գոյություն ունի, այլև յուր կապիտալաֆունկցիայի հետևանքով. բացարձակապես բացառված է հասույթ կազմող ամեն մի արժեբաղադրամասից։

2) Ամեն մի անհատական կապիտալիստի շրջանառյու կապիտալը կազմում է հասարակության շրջանառու կապիտալի մի մասը ճիշտ այնպես, ինչպես յուրաքանչյուր անհատական հիմնական կապիտալ։

3) Հասարակության շրջանառու կապիտալը, թեև անհատական շրջանառու կապիտալների լոկ գումարն է ներկայացնում, ամեն մի անհատական կապիտալիստի շրջանառու կապիտալից տարբեր բնույթ ունի։ Վերջինս երբեք չի կարող '''նրա հասույթի''' մի մասը կազմել. իսկ առաջնի մեկ մասը (այն է՝ սպառամիջոցներից կազմված մասը), ընդհակառակը, կարող է միաժամանակ '''հասարակության հասույթի''' մի մասը կազմել, կամ, ինչպես նա քիչ առաջ ասեց, հիշյալը չպետք է հասարակության զուտ հասույթն անհրաժեշտորեն քչացնի տարեկան արդյունքի մի մասի չափով։ Իրապես այն, ինչ որ Ա. Սմիթը շրջանառու կապիտալ է անվանում այuտեղ, կազմված է տարվա ընթացքում արտադրված այն ապրանքակապիտալից, որ սպառամիջոցներ արտադրող կապիտալիստներն ամեն տարի նետում են շրջանառության մեջ։ Նրանց այս ամբողջ տարեկան ապրանքարդյունքը բաղկացած է լինում սպառելի առարկաներից և ուրեմն կազմում է այն ֆոնդը, որով իրացվում և որի վրա ծախսվում են հասարակության զուտ հասույթները (աշխատավարձն էլ ներառյալ)։ Մանրավաճառի կրպակի ապրանքներն իբրև օրինակ ջոկելու փոխարեն Ա. Սմիթը պետք է վերցներ արդյունաբերական կապիտալիստի ապրանքապահեստանոցներում գտնվող արդյունամասսաները։

II. Տարեկան արդյունքի՝ '''արտադրամիջոցներից''' կազմվող մասի ամբողջ արժեքը տրոհվում է հետևյալ կերպով, մի արժեմասն այս արտադրամիջոցների պատրաստման վրա գործադրված արտադրամիջոցների արժեքն է միայն, հետևաբար նորացված ձևով վերահայտնվող կապիտաշարժեք է միայն. երկրորդ մասը հավասար է աշխատույժի վրա ծախսված կապիտալի արժեքին կամ հավասար է այն աշխատավարձերի գումարին, որ վճարած են լինում արտադրության այս ոլորտի կապիտալիստները։ Վերջապես երրորդ արժեմասը կազմում է այս կատեգորիայի արդյունաբերական կապիտալիստների շահույթների — հողառենտաներն էլ ներառյալ — աղբյուրը։

Եթե Ա. Սմիթն այսքան առաջ տաներ յուր վերլուծությունը, նա շատ քիչ կվրիպեր ամբողջ առեղծվածը լուծելում։ Նա կիպ մոտեցել էր հարցը հասկանալուն, որովհետև արդեն նկատել էր, որ ապրանքակապիտալների մի տեսակի (արտադրամիջոցների) որոշ արժեմասերը, որոնցից բաղկացած է հասարակության տարեկան ամբողջ արդյունքը, ճիշտ է, նրանց արտադրության մեջ զբաղված անհատական բանվորների ու կապիտալիստների համար հասույթ կազմում են, բայց հասարակության հասույթի ոչ մի բաղադրամաս չեն կազմ ում. այնինչ '''մյուս''' տեսակի (սպառամիջոցների) մի արժեմասը թեև կապիտալարժեք կազմում է յուր անհատական տիրոջ համար, ներդրման այս ոլորտում զբաղված կապիտալիստների համար, բայց այնուամենայնիվ լոկ հասարակական հասույթի մի մասն է հանդիսանում։

'''Առաջին'''. Թեև հասարակաբան կապիտալը միմիայն հավասար է անհատական կապիտալների գումարին, և ուրեմն հասարակության տարեկան ապրանքարդյունքը (կամ ապրանքակապիտալը) հավասար է այս անհատական կապիտալների ապրանքարդյունքների գումարին, հետևաբար թեև ապրանքարժեքը յուր բաղադրամասերին վերլուծելը, որ ճիշտ է ամեն մի անհատական կապիտալի վերաբերմամբ, պետք է ճիշտ լինի ամբողջ հասարակության համար էլ և վերջին հաշվով հենց իրոք ճիշտ է,— այնուամենայնիվ '''տարբեր է''' այն երևաձևը, որով հիշյալ բաղադրամասերը ներկայանում են հասարակական ամբողջ վերարտադրապրոցեսում։

'''3) հաստատուն կապիտալամասը'''

«Մի ուրիշ մասը վճարահատուցում է այն բանվորների [ու բանող անասունի! —ավելացնում է նա] աշխատավարձն ու ապրուստը, որոնք զբաղված էին նրա արտադրության մեջ, իսկ երրորդ մասը վճարահատուցում է ֆերմերի շահույթը։ Այս երեք մասը, ըստ երևույթին [seem, իրոք թվում է] կա՛մ անմիջաբար, կամ թե վերջին հաշվով կազմում են հացահատկի ամբողջ գինը։»<ref>Մենք այստեղ բոլորովին անտեսում ենք այն, թե Ադամը հատկապես որքան անհաջողակ է գտնվել յուր օրինակն ընտրելիս։ Հացահատկի արժեքը լոկ այն պատճառով է տրոհվում աշխատավարձի, շահույթի ու ռենտայի, որ բանող անասունի սպառած սննդամիջոցը պատկերացվում է իբրև բանող անասունի աշխատավարձ, ու բանող անասունն էլ՝ որպես վարձու բանվոր, հետևաբար վարձու բանվորն էլ յուր հերթին՝ իբրև բանող անասուն։ [Հավելում II ձեռագրից։]</ref> Այս ամբողջ գինը, այսինքն նրա մեծության որոշումը բացարձակապես անկախ է նրա՝ երեք տեսակ անձերի միջև բաշխվելուց։ «Մի չորրորդ մասը կարող է անհրաժեշտ թվալ ֆերմերի կապիտալը փոխհատուցելու համար կամ թե նրա բանող անասունի մաշվածքն ու նրա երկրագործական մյուս պատկանելիքները փոխհատուցելու համար։ Բայց պետք է ուշադրության առնվի այն, թե հենց երկրագործական որևէ պատկանելիքի, օրինակ, բանող ձիու գինն էլ կազմվում է վերևի երեք մասից — այն հողի ռենտայից, որի վրա նա բուծվում է, բուծման աշխատանքից ու այն ֆերմերի շահույթից, որը կանխավճարում է երկուսն էլ, այս հողի ռենտան ու այս աշխատանքի վարձը։ Ուստի թեև հացահատկի գինը կարող է փոխհատուցել ձիու թե՛ գինն ու թե՛ պահելածախքերը, սակայն և այնպես ամբողջ գինն անմիջաբար կամ թե վերջին հաշվով դեռ էլի տրոհվում է միևնույն երեք մասին — հողառենտայի, աշխատանքի» [այսպես ասելով նա աշխատավարձն է հասկանում] «ու շահույթի։» (B. I, ch. 6, p. 42.)

Սա է բառացի այն բոլորը, որ Ա, Սմիթը բերում է յուր զարմանալի ուսմունքը հիմնավորելու համար։ Նրա ապացույցն այն է պարզապես, որ նա կրկնում է միևնույն պնդումը։ Նա ընդունում է, օրինակի համար, որ հացահատկի գինը կազմված է ոչ միայն v + m-ից, այլ և հացահատկի արտադրության մեջ գործադրված արտադրամիջոցների գնից, ուրեմն մի կապիտալարժեքից, որ ֆերմերը չի ներդրել աշխատույժի մեջ։ Բայց,— ասում է նա,— հենց այս բոլոր արտադրամիջոցների գներն էլ հացահատկի գնի նման տրոհվում են նույնպես v + m-ի. միայն թե Ա. Սմիթը մոռանում է ավելացնել, որ սրանցից զատ նրանք տրոհվում են նաև իրենց սեփական արտադրության վրա գործադրված արտադրամիջոցների գնին։ Նա մի արտադրաճյուղից հղում է մեկ ուրիշի կողմը և սրանից էլ՝ մի երրորդի կողմը։ Որ ապրանքների գինն «անմիջաբար» կամ թե «վերջին հաշվով» (ultimately) տրոհվում է v + m-ի, այս պնդումը դատարկ խուսափանք չէր լինի այն ժամանակ միայն, եթե ցույց տրվեր, թե այն ապրանքարդյունքները, որոնց գինն անմիջաբար տրոհվում է c-ի (գործադրված արտադրամիջոցների գնի) + v + m-ի վերջիվերջո համակշռվում են այն ապրանքարդյունքներով, որոնք փոխհատուցում են հիշյալ «գործադրված արտադրամիջոցները» սրանց ամբողջ ծավալով և իրենց հերթին պատրաստվում են, ընդհակառակը, փոփոխուն, այսինքն աշխատույժի վրա բանեցրած կապիտալի սոսկական ծախսումով։ Վերջին ապրանքարդյունքների գինն այս դեպքում անմիջաբար = կլիներ v + m-ի։ Ուստի առաջինների գինն էլ, c + v + m-ը, որտեղ c-ն կերպակայում է իբրև հաստատուն կապիտալամաս, վերջիվերջո կարող է տրոհվել v + m-ի։ Ա. Սմիթը հենց ինքն էլ չէր հավատում, թե այսպիսի ապացույց տված է լինում` բերելով scotch pebbles [շոտլանդական խճաքար] հավաքողների օրինակը, որոնք սակայն նրա ասածի համաձայն 1) որևե տեսակի հավելարժեք չեն մատակարարում ամենևին, այլ միմիայն իրենց սեփական աշխատավարձն են արտադրում, 2) ոչ մի արտադրամիջոց չեն կիրառում (բայց այսպիսիք հո կիրառում են կողովների, քսակների ու այլ ամանների ձևով՝ քարիկներ կրելու համար)։

Մենք առաջ արդեն տեսել ենք, որ Ա. Սմիթն ինքը հետագայում տապալում է յուր սեփական թեորիան՝ առանց սակայն յուր հակասությունները գիտակցելու։ Բայց և այնպես սրանց աղբյուրը պետք է նրա գիտական ելակետներում որոնել։ Աշխատանքի փոխարկված կապիտալն արտադրում է յուր սեփական արժեքից ավելի մեծ մի արժեք։ Ի՞նչպես։ Նրանով,— ասում է Ա. Սմիթը,— որ բանվորներն արտադրապրոցեսի ընթացքում իրենց մշակած իրերի մեջ ներխցկում են մի արժեք, որը նրանց սեփական առքագնի համարժեքից զատ կազմում է ոչ թե բանվորներին, այլ սրանց բանեցնողներին բաժին ընկնող մի հավելարժեք (շահույթ ու ռենտա)։ Բայց այս էլ հենց այն բոլորն է, որ անում են նրանք և կարող են անել։ Ինչ որ ճիշտ է մի օրվա արդյունաբերական աշխատանքի մասին, ճիշտ է կապիտալիստների ամբողջ դասակարգի կողմից մի տարվա ընթացքում շարժման մեջ դրված աշխատանքի վերաբերմամբ էլ։ Ուստի հասարակական տարեկան արժեքային արդյունքի ամբողջ մասսան կարող է տրոհվել լոկ v + m-ի, մի համարժեքի, որով բանվորները փոխհատուցում են իրենց սեփական առքագնի վրա ծախսված կապիտալարժեքը, ու մի ավելադիր արժեքի, որ նրանք համարժեքից զատ պետք է մատակարարեն իրենց բանեցնողին։ Բայց ապրանքների այս երկու արժետարրերը միաժամանակ կազմում են հասութաղբյուրներ վերարտադրությանը մասնակցած տարբեր դասակարգերի համար. առաջինը կազմում է աշխատավարձը, բանվորների հասույթը, երկրորդը՝ հավելարժեքը, որից մի մասն արդյունաբերական կապիտալիստն իրեն է պահում շահույթի ձևով, մյուսը զիջում է իբրև ռենտա, հողագույքատիրոջ հասույթ։ Հետևաբար, որաեղից պետք է առաջ գար մի ուրիշ արժեբաղադրամաս, քանի որ տարեկան արժեքային արդյունքը ոչ մի ուրիշ տարր չի պարունակում, բացի v + m-ից։ Մենք այստեղ կանգնած ենք պարզ վերարտադրության հողի վրա։ Որովհետև տարեկան ամբողջ աշխատագումարը տրոհվում է այն աշխատանքին, որն անհրաժեշտ է աշխատույժի վրա ծախսված կապիտալարժեքի վերարտադրության համար, ու այն աշխատանքին, որն անհրաժեշտ է մի հավելարժեք ստեղծելու համար, հապա էլ ո՞րտեղից պիտի ընդհանրապես առաջ գար այն աշխատանքը, որը հարկավոր է ոչ աշխատույժի վրա ծախսված մի կապիտալարժեք արտադրելու համար։

Ա. Սմիթը մի ապրանքի արժեքը որոշում է այն աշխատանքի քանակով, որ վարձու բանվորն աշխատառարկային է միակցում (adds)։ Նա բառացի ասում է՝ «նյութեղեններին», որովհետև նա խոսում է մանուֆակտուրայի մասին, որը հենց ինքն է արդեն վերամշակում աշխատարդյունքները. բայց այu հանգամանքը չի փոխում բանի էությունը։ Այն արժեքը, որ բանվորը միակցում է մեկ իրի (և այս adds-ն Ադամի արտահայտությունն է), բոլորովին անկախ է այն պարագայից, թե արդյոք այս առարկան, որին արժեք է միակցվում, այս միակցումից առաջ ինքն արդեն արժեք ունի՞, թե՞ չունի։ Ուրեմն բանվորն ապրանքաձևով արժեքային մի արդյունք է ստեղծում. սրա մի մասն, Ա. Սմիթի ասելով, նրա աշխատավարձի համարժեքն է, և այս մասը հետևաբար որոշվում է նրա աշխատավարձի արժեծավալով. նայած սրա ավելի մեծ կամ թե ավելի փոքր լինելուն՝ բանվորը պետք է ավելի շատ աշխատանք միակցի՝ յուր աշխատավարձին հավասար մի արժեք արտադրելու կամ թե վերարտադրելու համար։ Բայց, մյուս կողմից, բանվորն այս կերպ գծված սահմանից գերազանցող ավելի աշխատանք է միակցում, որը նրան բանեցնող կապիտալիստի համար հավերարժեք է կազմում։ Արդյոք այս հավելարժեքն ամբողջովին կապիտալիստի ձեռին է մնում, թե սա հիշյալը մաս-մաս զիջելու է երրորդ անձերի,— այս հանգամանքը բացարձակապես չի ազդում վարձու բանվորի կողմից միակցված հավելարժեքի ոչ որակային (այսինքն որ նա առհասարակ հավելարժեք է), ոչ էլ քանակային (այսինքն մեծության) որոշման վրա։ Սա արժեք է արդյունքի ամեն մի այլ արժեմասի նման, բայց տարբերվում է նրանով, որ բանվորը նրա դիմաց ոչ մի համարժեք չի ստացել և հետո էլ չի ստանում. այս արժեքն, ընդհակառակը, կապիտալիստի կողմից յուրացվում է առանց համարժեքի։ Ապրանքի ամբողջ արժեքը որոշվում է աշխատանքի այն քանակով, որ բանվորը ծախսել է ապրանքի արտադրության վրա. այս ամբողջ արժեքի մի մասը նրանով է որոշվում, որ այն հավասար է աշխատավարձի արժեքին, ուրեմն համարժեք է սրա համար։ Ուստի երկրորդ մասը, հավելարժեքը, անհրաժեշտորեն որոշվում է նույն կերպ, այն է՝ հավասար է արդյունքի ամբողջ արժեքին, մինուս նրա այն արժեմասը, որն աշխատավարձի համարժեքն է. հետևաբար հավասար է ապրանքի արտադրման ժամանակ ստեղծված արժեքային արդյունքի հավելույթին՝ ապրանքում պարունակված այն արժեմասից վեր, որը հավասար է բանվորի աշխատավարձի համարժեքին։

Հետևաբար, երբ Ա. Սմիթը հենց նոր մեջբերած հատվածում ասում է՝ «Ամեն մի ազգի տարեկան աշխատանքն այն ֆոնդն է, որը նրան հենց սկզբից օժտում է այն բոլոր կենսամիջոցներով, որ նա սպառում է տարվա ընթացքում և այլն, ապա նա միակողմանիորեն կանգնում է սոսկ այն օգտակար աշխատանք ի տեսակետի վրա, որն անշուշտ այս բոլոր կենսամիջոցները բերել, հասցրել է իրենց սպառելի ձևին։ Բայց նա մոռանում է ընդսմին, որ այս բանն անհնարին կլիներ առանց նախորդ տարիներից ժառանգված աշխատամիջոցների ու աշխատառարկաների օժանդակության և որ ուրեմն, «տարեկան աշխատանքը», որչափով որ սա արժեք էր գոյացնում, յուր պատրաստած արդյունքի ամբողջ արժեքն ստեղծած չի լինում ամենևին, որ հետևաբար արժեքային արդյունքը փոքր է արդյունարժեքից։

Առաջին։ '''Շրջանառության''' պրոցեսին պատկանող գործողություններ.— բանվորը յուր ապրանքը — աշխատույժը— ծախում է կապիտալիստին. այն փողը, որով կապիտալը գնում է հիշյալը, աըժեմեծացման նպատակով ներդրված փող, ուրեմն դրամակապիտալ է նրա համար. այս դրամակապիտալը ոչ թե ծախսվել, այլ կանխավճարվել է։ («կանխավճարման» — ֆիզիոկրատների avance-ի — իսկական իմաստն այս է՝ բոլորովին անկախ այն հանգամանքից, թե կապիտալիստն ինքը որտեղից է փող ճարում։ Կապիտալիստի աչքում կանխվճարված է ամեն մի արժեք, որ նա վճարում է արտադրապրոցեսի նպատակի համար, ուզում է այս կատարվի առաջ, թե post festum, [իրողությունից հետո, հետագայում] միևնույն է. հիշյալ արժեքը բուն իսկ արտադրապրոցեսին է կանխավճարված։) Այստեղ պատահում է լոկ այն, ինչ որ պատահում է ամեն մի ապրանքավաճառքի ժամանակ. վաճառորդը տալիս է մի սպառարժեք (այստեղ՝ աշխատույժը) և ստանում է սրա արժեքը (իրացնում է սրա գինը) փողով. գնորդը տալիս է յուր փողը և սրա դիմաց ստանում է հենց ապրանքը — այստեղ՝ աշխատույժը։

Երրորդ. ապրանքը ծախելու ժամանակ ուրեմն նրա վաճառագնի մի մասը կապիտալիստին փոխ հատուցում է սրա կանխավճարած փոփոխուն կապիտալը, հետևաբար հնարավորություն է տալիս ինչպես կապիտալիստին, որ սա նորից աշխատույժ գնի, այնպես էլ բանվորին, որ սա նորից աշխատույժ ծախի։

Ամեն ապրանքագնման ու ապրանքավաճառքի ժամանակ — որչափով որ լոկ հենց այս գործարքներն են քննարկվում — բոլորովին նշանակություն չունի, թե վաճառորդի ձեռին ի՛նչ է դառնում յուր ապրանքի դիմաց ստացած փողը, և գնորդի ձեռին ինչ է դառնում յուր առած սպառման առարկան։ Հետևաբար, որչափով որ սոսկ շրջանառության պրոցեսն է ուշադրության առնվում, նույնպես միանգամայն նշանակություն չունի այն, որ կապիտալիստի գնած աշխատույժը նրա համար կապիտալարժեք է վերարտադրում, և մյուս կողմից այն, որ իբրև աշխատույժի առքագին մնացած փողը բանվորի համար հասույթ է կազմում։ Բանվորի առուծախի առարկայի — նրա աշխատույժի — արժեմեծությունը չի փոփոխվում ոչ նրանից, որ նա «հասույթ» է կազմում բանվորի համար, ու ոչ էլ նրանից, որ նրա առուծախի առարկայի՝ գնորդի կողմից գործադրվելն այս գնորդի համար կապիտալարժեք է վերարտադրում։

Ամբողջովին սխալ է, երբ Ա. Սմիթն ասում է (p. 223). «'''Կապիտալի այն մասը''', որը ներդրվում է արտադրողական աշխատանքին ապրուստ տալու համար... այն բանից հետո, երբ հիշյալ մասը նրան [կապիտալիստին] ծառայել է մի կապիտալի գործունեության ժամանակ... մեկ հասույթ է կազմում նրանց համար» [բանվորների համար]։ Այն '''փողը''', որով կապիտալիստը վճարահատուցում է յուր գնած աշխատույժը, «նրան ծառայում է մի կապիտալի գործունեության ժամանակ», որչափով որ կապիտալիստը նրանով աշխատույժը միակցում է յուր կապիտալի իրեղեն բաղադրամասերին և միմիայն սրանով է հենց հնարավոր դարձնում ընդհանրապես, որ յուր կապիտալը գործի իբրև արտադրողական կապիտալ։ Մենք տարբերում ենք հետևյալը. աշխատույժն '''ապրանք է''' բանվորի ձեռին ու ոչ թե կապիտալ, և նա բանվորի համար մի հասույթ է կազմում, որչափով որ նրա վաճառքը միշտ կարող է կրկնվել, նա ծախվելուց '''հետո''' է որպես կապիտալ գործում կապիտալիստի ձեռին, բուն արտադրապրոցեսի ժամանակ։ Այստեղ աշխատույժը երկակի ծառայություն է մատուցում.— մեկ՝ իբրև յուր արժեքի համաձայն ծախվող ապրանք բանվորի ձեռքում, ու մեկ էլ որպես արժեք արտադրող ու սպառարժեք արտադրող ույժ այն կապիտալիստի ձեռին, որը գնել է աշխատույժը։ Բայց այն փողը, որ բանվորն ստանում է կապիտալիստից, ստանում է այն բանից հետո միայն, երբ նա սրան հանձնել է յուր աշխատույժի գործադրությունը, այն բանից հետո, երբ աշխատույժն արդեն իրացել է աշխատարդյունքի արժեքի մեջ։ Այս արժեքը կապիտալիստի ձեռին է լինում՝ նախքան այս արժեքի վճարը հատուցելը, հետևաբար փողը չի, որ երկու անգամ է գործում, նախ իբրև փոփոխուն կապիտալի դրամաձև, հետո էլ որպես աշխատավարձ։ Այլ աշխատույժն է, որ գործել է երկու անգամ, նախ իբրև ապրանք՝ աշխատույժը ծախելու ժամանակ (վճարելի աշխատավարձը սահմանելիս փողը գործում է սոսկ իբրև իդեական արժեչափ, ընդ որում դեռ ամենևին անհրաժեշտ չի, որ փողը կապիտալիստի ձեռին առկա լինի), երկրորդ՝ արտադրապրոցեսում, որտեղ նա գործում է որպես '''կապիտալ''', այսինքն իբրև սպառարժեք ու արժեք ստեղծող տարր կապիտալիստի ձեռին։ Աշխատույժն արդեն ապրանքաձևով մատակարարած է լինում բանվորին վճարելի համարժեքը՝ նախքան կապիտալիստի՝ բանվորին դրամաձևով վճարելը։ Այսպիսով ուրեմն, բանվորն ինքն է ստեղծում այն վճարաֆոնդր, որից որ կապիտալիստը վճարում է նրան։ Բայց այս դեռ բոլորը չի։

Բայց «հասույթ» կատեգորիան է հենց, որ Ա. Սմիթին այստեղ հասցնում է այս ամբողջ ձախողանքին։ Հասույթների տարբեր տեսակներն ըստ Ա. Սմիթի կազմում են տարվա մեջ արտադրված, նոր ստեղծված ապրանքարժեքի «components parts», բաղադրամասերը, այնինչ, ընդհակառակը, այն երկու մասը, որոնց որ տրոհվում է այս ապրանքարժեքը կապիտալիստի համար — աշխատանքի գնման ժամանակ դրամաձևով կանխավճարված փոփոխուն կապիտալի համարժեքն ու մյուս արժեմասը, որ էլի կապիտալիստին է պատկանում, բայց նրա վրա ոչինչ նստած չի լինում, հավելարժեքը — կազմում են հասութաղբյուրներ։ Փոփոխուն կապիտալի համարժեքը նորից աշխատույժի համար է կանխավճարվում և այսչափով էլ բանվորի համար մի հասույթ է կազմում նրա աշխատավարձի ձևով. մյուս մասը — հավելարժեքը — որովհետև սա ոչ մի կապիտալական խավճարում չի փոխհատուցելու կապիտալիստին, կարող է սրա կողմից ծախսվել (անհրաժեշտ ու պերճանքի) սպառամիջոցների վրա, կարող է սպառվել իբրև հասույթ՝ փոխանակ մի որևէ տեսակի կապիտալարժեք կազմելու։ Այս հասույթի նախադրյալը հենց ապրանքարժեքն ինքն է, և նրա բաղադրամասերը կապիտալիստի համար տարբերվում են այն չափով միայն, որչափով որ նրանք կապիտալիստի կանխավճարած փոփոխուն կապիտալարժեքի կամ համարժեքն են կազմում, կամ էլ նրան գերազանցող հավելույթ։ Երկուսն էլ ուրիշ ոչնչից չեն կազմված, բայց եթե այն աշխատույժից, որը ծախսվել է ապրանքարտադրության ժամանակ, հոսունացվելով աշխատանքի է վերածվել։ Նրանք կազմված են ոչ թե եկամուտից կամ հասույթից, այլ ծախսումից — աշխատածախսումից։

Այս quid pro quo-ից [փոխսարկում, շփոթում] հետո, որտեղ հասույթն է ապրանքարժեքի աղբյուր դառնում, փոխանակ որ ապրանքարժեքը հասույթի աղբյուր դառնա, հիմա ապրանքարժեքը ներկայանում է իբրև տարբեր տեսակների հասույթներից «բաղկացած». սրանք որոշվում են միմյանցից անկախ, և այս հասույթների արժեծավալի գումարմամբ է որոշվում ապրանքի ամբողջ արժեքը։ Բայց հարց է առաջ գալիս այժմ, թե ինչպես է որոշվում այս հասույթներից յուրաքանչյուրի արժեքը, որոնցից պետք է առաջանա ապրանքարժեքը։ Աշխատավարձի դեպքում այս լինում է այն պարզ պատճառով, որ աշխատավարձը նրա ապրանքի, աշխատույժի արժեքն է, և սա (ինչպես և այլ ապրանքներից յուրաքանչյուրը) կարող է որոշվել այս ապրանքի վերարտադրության համար անհրաժեշտ աշխատանքով։ Իսկ հավելարժեքը, կամ ըստ Ա. Սմիթի, ավելի շուտ, նրա երկու ձևը, շահույթն ու հողառենտան ի՞նչպես կարող են որոշվել։ Այստեղ դատարկ բարբաջանքն է մնում ելքը։ Ա. Սմիթն աշխատավարձն ու հավելարժեքը (resp. [համապատասխանորեն, համապատասխան դեպքում] աշխատավարձն ու շահույթը) մերթ ներկայացնում է իբրև այնպիսի բաղադրամասեր, որոնցից կազմված է ապրանքարժեքը, resp. [համապատասխանորեն, համապատասխան դեպքում] գինը, մերթ էլ — ու հաճախ գրեթե հենց միևնույն ակնթարթում — ներկայացնում է որպես այնպիսի մասեր, որոնց տրոհվում է (resolves itself) ապրանքագինը. իսկ այս նշանակում է, ընդհակառակը, որ ապրանքարժեքն է նախապես տրվածը, և որ այս տրված արժեքի տարբեր մասերը տարբեր հասույթների ձևով բաժին են ընկնում արտադրապրոցեսին մասնակցած տարբեր անձերի։ Այս ամենևին նույնը չի, ինչ որ է այս երեք «բաղադրամասից» արժեք կազմելը։ Եթե ես երեք տարբեր ուղիղ գծի մեծությունն ինքնակայորեն որոշեմ և հետո այս երեք գծից իբրև «բաղադրամասերից» կազմեմ մի չորրորդ ուղիղ գիծ, որը հավասար է նրանց գումարի մեծությանը, ապա ամենևին նույն այս գործողությունը չի լինի, եթե ես մյուս կողմից մի տվյալ ուղիղ գիծ ունենամ իմ առջև և այս գիծը որևէ նկատառումով բաժանեմ, այսպես ասած՝ «տրոհեմ» երեք տարբեր մասի։Առաջին դեպքում գծի մեծությունն ամբողջովին փոխվում է այն երեք գծի հետ, որոնց գումարն է նա կազմում. վերջինք երկրորդ դեպքում երեք գծամասի մեծությունը հենց այն գլխից սահմանափակված է նրանով, որ նրանք տվյալ մեծությունն ունեցող մի գծի մասերն են կազմում։

Բայց իրապես, որչափով որ մենք կանգնում ենք Ա. Սմիթի պատկերացման մեջ եղած այն ճիշտ դրույթի վրա, թե հասարակության տարեկան ապրանքարդյունքի (ինչպես և ամեն մի առանձին ապրանքի կամ թև ինչպես օրարդյունքի, շաբաթարդյունքի և այլոց) մեջ պարունակվող, '''տարեկան աշխատանքի միջոցով նոր ստեղծված արժեքը''' հավասար է կանխավճարված փոփոխուն կապիտալի արժեքին (ուրեմն դարձյալ աշխատույժ գնելու համար նախանշված արժեմասին), պլյուս այն հավելարժեքին, որ կապիտալիստը — պարզ վերարտադրության ժամանակ ու այլ անփոփոխ պարագաներում — կարող է իրացնել՝ յուր անհատական սպառման միջոցներին փոխարկելով, այնուհետև եթե մտաբերում ենք, որ Ա. Սմիթը շփոթում է այն աշխատանքը, որչափով որ սա արժեք է ստեղծում, աշխատույժի ծախսումն է, ու այն աշխատանքը, որչափով որ սա սպառարժեք է ստեղծում, այսինքն օգտակար, նպատակահարմար ձևով է ծախսվում, ապա ամբողջ պատկերացույցը հանգում է հետևյալին. ամեն մի ապրանքի արժեքն աշխատանքի արդյունք է. հետևաբար այսպիսին է տարեկան աշխատանքի արդյունքի արժեքը կամ հասարակական տարեկան ապրանքարդյունքի արժեքն էլ։ Բայց որովհետև ամեն աշխատանք տրոհվում է 1) անհրաժեշտ աշխատաժամանակի, որի ընթացքում բանվորը սոսկ մի համարժեք է վերարտադրում յուր աշխատույժի գնման համար կանխավճարված կապիտալի դիմաց, ու 2) հավելաշխատանքի, որով նա կապիտալիստի համար այնպիսի արժեք է մատակարարում, որի դիմաց սա ոչ մի համարժեք չի վճարում, հետևաբար հիշյալը հավելարժեք է,— ուստի ամեն ապրանքարժեք կարող է տրոհվել այս երկու տարբեր բաղադրամասերին միայն և այսպիսով ուրեմն վերջիվերջո իբրև աշխատավարձ կազմում է բանվորի հասույթն ու որպես հավելարժեքի կապիտալիստների դասակարգինը։ Իսկ ինչ վերա բերում է հաստատուն կապիտալարժեքին, այսինքն տարեկան արդյունքի արտադրության վրա գործադրված արտադրամիջոցների արժեքին, ապա թեև չի կարելի ասել (չհաշված այն ֆրազը, թե կապիտալիստը յուր ապրանքը ծախելիս հիշյալ արժեքը գնորդի վրա է հաշվում), թե այս արժեքն ինչպես է մտնում նոր արդյունքի արժեքի մեջ, սակայն և այնպես վերջին հաշվով — ultimately — այս արժեմասը, որովհետև հենց արտադրամիջոցներն էլ աշխատանքի արդյունք ենք կարող է ինքն էլ նմանապես կազմված լինել փոփոխուն կապիտալի համարժեքից ու հավելարժեքից միայն — անհրաժեշտ աշխատանքի ու հավելաշխատանքի արդյունքից։ Եթե այս արտադրամիջոցների արժեքները նրանց կիրառողի ձեռին իբրև կապիտալարժեքներ են գործում, ապա այս չի արգելում, որ նրանք «սկզբնապես», ու եթե մինչև հիմքը գնանք, մի ուրիշ ձեռքում — թեկուզ է՛լ ավելի առաջ— տրոհելի լինեին միևնույն երկու արժեքին, հետևաբար երկու տարբեր հասութաղբյուրի։

Այն ծանծաղամիտ բանաձևը, թե երեք հասույթը — աշխատավարձը, շահույթը, ռենտան կազմում են ապրանքարժեքի երեք «բաղադրամասը», Ա. Սմիթի մոտ ծագում է այն ճշմարտանման բանաձևից, թե ապրանքարժեքը resolves itself, տրոհվում է այս երեք բաղադրամասին։ Այս էլ սխալ է, եթե նույնիսկ ենթադրվում է, թե ապրանքարժեքը կարող է բաժանվել գործադրված աշխատույժի համարժեքին ու աշխատույժի ստեղծած հավելարժեքին միայն։ Բայց այստեղ մոլորությունն էլի խարսխվում է մի ավելի խոր և ճշմարիտ հիմքի վրա։ Կապիտալիստական արտադրությունը հիմնվում է այն բանի վրա, որ արտադրողական բանվորը յուր սեփական աշխատույժն իբրև յուր ապրանք ծախում է կապիտալիստին, որի ձեռին հիշյալը հետո ծառայում է սոսկ որպես յուր արտադրողական կապիտալի մի տարր։ Շրջանառությանը պատկանող այս գործարքը — աշխատույժի վաճառքն ու առքը — արտադրապրոցեսի ոչ միայն ներածությունն է կազմում, այյև implicite [ներառված, նրանով արդեն] որոշում է նրա մասնահատուկ բնույթը։ Մի սպառարժեքի ու նույնիսկ մեկ ապրանքի արտադրությունը (որովհետև սա կարող է անկախ արտադրողական գործավորների կողմից էլ կատարվել) կապիտալիստի համար այստեղ բացարձակ ու հարաբերական հավելարժեք արտադրելու միջոց է միայն։ Ուստի արտադրապրոցեսի վերլուծության ժամանակ մենք տեսել ենք, թե ինչպես բացարձակ ու հարաբերական հավելարժեքի արտադրությունը նախորոշում է 1) օրական աշխատապրոցեսի տևողությունը, 2) կապիտալիստական արտադրապրոցեսի հասարակական ու տեխնիկական ամբողջ կերպարանավորումը։ Հենց այս արտադրապրոցեսի մեջ է իրականանում այն տարբերացումը, որ կա արժեքի (հաստատուն կապիտալարժեքի) սոսկական պահպանման, կանխավճարված արժեքի (աշխատույժի համարժեքի) իրական վերարտադրության ու հավելարժեքի, այսինքն այն արժեքի արտադրության միջև, որի դիմաց կապիտալիստը ոչ մի համարժեք չի կանխավճարել ոչ առաջ, ոչ էլ post festum [իրողությունից հետո, հետագայում] է — կանխավճարում։

Զննենք ապրանքարդյունքը նախքան սրա՝ դրամի փոխարկվելը։ Ապրանքարդյունքն ամբողջովին պատկանում է կապիտալիստին։ Մյուս կողմից՝ նա իբրև օգտակար աշխատ արդյունք — որպես սպառարժեք — անցյալ աշխատապրոցեսի արդյունքն է լիովին ու միանգամայն. այսպես չի նրա արժեքը։ Այս արժեքի մի մասն ապրանքի արտադրության վրա ծախսված արտադրամիջոցների լոկ վերահայտնված արժեքն է նոր ձևով. այս արժեքն այս ապրանքի արտադրապրոցեսի ժամանակ չի, որ արտադրվել է, որովհետև արտադրամիջոցներն այս արժեքն ունեին նախքան արտադրապրոցեսը, սրանից անկախ. նրանք այս պրոցեսի մեջ մտել են իբրև հիշյալ արժեքի կրիչներ. նորոգվել և փոխվել է այս արժեքի երևաձևը միայն։ Ապրանքարժեքի այս մասը կապիտալիստի համար կազմում է նրա կանխավճարած հաստատուն կապիտալարժեքի այն մասի մի համարժեքը, որը գործադրվել է ապրանքարտադրության ժամանակ։ Նա առաջ գոյության ուներ արտադրւսմիջոցների ձևով. հիմա նա գոյություն ունի իբրև նոր արտադրված ապրանքի արժեքի բաղադրամաս։ Հենց որ այս ապրանքը դրամացվում է, իբրև դրամ գոյություն ունեցող այս արժեքը հիմա պիտի արտադրամիջոցների փոխարկվի, պետք է արտադրապրոցեսի ու սրա մեջ ունեցած նրանց ֆունկցիայի միջոցով նախորոշված միևնույն սկզբնական ձևին վերածվի։ Մի ապրանքի արժեբնույթն ամենևին չի փոխվում այս արժեքի կապիտալաֆունկցիայի հետևանքով։

Բայց այս երկու արժեմասի գումարը դեռ ամբողջ ապրանքարժեքը չի կազմում։ Մնում է երկսից գերազանցող մի հավելույթ էլ —հավելարժեքը։ Սա, ինչպես և աշխատավարձի համար կանխավճարված փոփոխուն կապիտալը փոխհատուցող արժեմասը, արտադրապրոցեսի ժամանակ բանվորի կողմից նոր ստեղծված արժեք է — կարծրացած աշխատանք է։ Միայն թե սա — հավելարժեքը — ամբողջ արդյունքը յուրացնողի վրա, կապիտալիստի վրա ոչինչ չի նստում։ Այս վերջին հանգամանքը կապիտալիստին իրոք հնարավորություն է տալիս հավելարժեքն ամբողջապես իբրև հասույթ սպառելու, եթե նա սրանից բաժին չպետք է հանի ուրիշ բաժնեկիցների, ինչպես, օրինակ, հողառենտա՝ հողատերերին, որպիսի դեպքում այս մասերն այն ժամանակ կազմում են այսպիսի երրորդ անձերի հասույթը։ Նույն այս հանգամանքն էր նաև այն մղիչ շարժառիթը, որի պատճառով մեր կապիտալիստն ընդհանրապես ձեռք էր զարկել ապրանքարտադրությանը։ Բայց ո՛չ հավելարժեք շահելու յուր սկզբնական բարեմիտ դիտավորությունը, ոչ էլ հավելարժեքի՝ հետագայում նրա և ուրիշների կողմից որպես հասույթ ծախսվելը չեն ազդում հավելարժեքի իբրև այսպիսու վրա։ Նրանք ամենևին չեն փոխում այն պարագան, որ հավելարժեքը կարծրացած անվճար աշխատանք է, և նմանապես չեն փոխում ամենևին հավելարժեքի մեծությունն էլ, որը բոլորովին ուրիշ պայմաններով է որոշվում։

Բայց եթե Ա. Սմիթն ապրանքարժեքի քննարկման ժամանակ արդեն ուզում էր այն բանով զբաղվել — ինչպես որ հենց անում էլ է — թե վերարտադրության ամբողջական պրոցեսում ինչ դեր է վիճակվում ապրանքարժեքի տարբեր մասերին, ապա պարզ կլիներ, որ երբ առանձնահատուկ մասեր իբրև հասույթ են գործում, ուրիշ մասեր էլ նույնպես միշտ որպես կապիտալ են գործում — և այս պատճառով հենց նրա տրամաբանության համաձայն էլ պետք է նշանակվեն որպես ապրանքարժեքի կազմիչ մասեր կամ այնպիսի մասեր, որոնց որ տրոհվում է ապրանքարժեքը։

Ա. Սմիթն ընդհանրապես ապրանքարտադրությունը նույնացնում է կապիտալիստական ապրանքարաադրության հետ. արտադրամիջոցները հենց այն գլխից «կապիտալ» են, աշխատանքը հենց այն գլխից վարձու աշխատանք է, և օգտակար ու արտադրողական բանվորների թիվն այս պատճառով ամենուրեք... համեմատական է նրանց զբաղեցնելու համար կիրառված կապիտալի մեծության նկատմամբ» («to the quantity of capital stock which is employed in setting them to work.» Introduction, p. 12.) Մի խոսքով՝ աշխատապրոցեսի տարբեր — առարկայական ու անձնական — գործոնները հենց այն գլխից հանդես են գալիս կապիտալիստական արտադրապարբերաշրջանի բնորոշ դիմակներով։ Հենց այս պատճառով ապրանքարժեքի վերլուծությունն անմիջաբար համընկնում է այն բանի քննարկման հետ, թե որչափով այս արժեքը մի կողմից հանդիսանում է ծախսված կապիտալի սոսկական համարժեք է մյուս կողմից՝ որչափով նա ոչ մի կանխավճարված կապիտաչարժեք չփոխհատուցող «ազատ» արժեք կամ հավելարժեք է կազմում։ Այսպիսով ուրեմն, ապրանքարժեքի՝ այս տեսակետից իրար հետ համեմատության դրվող կտորները ձեռքի միջով սլլացվելով փոխարկվում են ապրանքարժեքի ինքնակա «բաղադրամասերի» ու վերջիվերջո «ամեն արժեքի աղբյուրների»։ Հաջորդ հետևությունն այն է, թե ապրանքարժեքը կազմված է կամ փոփոխակիորեն «տրոհվում է» տարբեր տեսակի հասույթների, այնպես որ ոչ թե հասույթներն են գոյանում ապրանքարժեքից, այլ ապրանքարժեքն է կազմվում «հասույթներից»։ Բայց ինչպես որ մի ապրանքարժեքի qua [իբրև] ապրանքարժեքի կամ թե փողի qua [իբրև] փողի բնությունը չի փոխվում նրանից, որ նրանք որպես կապիտալ են գործում, ճիշտ նույնպես չի փոխվում մի ապրանքարժեքինն էլ նրանից, որ նա հետագայում այս կամ թե այն մարդի համար իբրև հասույթ է գործում։ Այն ապրանքը, որի հետ գործ ունի Ա. Սմիթը, հենց այն գլխից ապրանքակապիտալ է (որը, բացի ապրանքի արտադրության վրա գործադրված կապիտալարժեքից, նաև հավելարժեք է պարունակում), ուրեմն կապիտալիստորեն արտադրված ապրանք է, կապիտալիստական արտադրապրոցեսի հետևանքը։ Այսպիսով ուրեմն, առաջ պետք է սա վեր լուծվեր, ուրեմն և սրա մեջ պարփակված արժեմեծացման պրոցեսն ու արժեգոյացման պրոցեսը։ Որովհետև կապիտալիստական արտադրապրոցհսի հենց նախադրյալն ապրանքաշրջանառությունն է դարձյալ, ուստի նրա պատկերացումը նույնպես պահանջում է ապրանքի՝ նրանից անկախ ու նրան նախորդող մի վերլուծություն։ Նույնիսկ այն դեպքում, երբ Ա. Սմիթն «էզոտերիկ» կերպով անցողակի ոտք է դնում ուղիղ ճանապարհի վրա, նա արժեքի արտադրությունը միշտ ուշադրության առնում է լոկ դիպվածաբար՝ ապրանքավերլուծության, այսինքն ապրանքակապիտալի վերլուծության ժամանակ։

Սեյի այս հայտնագործությունը յուրացրել է ի միջի այլոց Պրուրդոնն էլ։

Շտորխը, որն սկզբունքով նույնպես ընդունում է Ա. Սմիթի ուսմունքը, գտնում է սակայն, որ Սեյի օգտագործումը խոցելի է։ «Եթե ընդունենք, որ մի ազգի հասույթը հավասար է նրա համախառն արդյունքին, այսինքն կապիտալ [հարկավոր էր ասել՝ հաստատուն կապիտալ] չի հանվելու նրանից, ապա պետք է ընդունենք նաև, որ այս ագգը յուր տարեկան արդյունքի ամբողջ արժեքը կարող է անարտադրողաբար սպառել՝ առանց ամենափոքրիկ կորուստ պատճառելու յուր ապագա հասույթին... Այն արդյունքները, որոնք մի ազգի [հաստատուն] կապիտալն են կազմում, սպաոնլի չեն» (Storch «Considérations sur nature du revenu national.» Paris 1824, p. 150.)

Հետևանքը.— մտքերի Սմիթ յան խառնաշփոթությունը շարունակում է գոյություն ունենալ մինչև օրս, և նրա դոգման քաղաքատնտեսության ուղղափառ հավատո հանգանակի մի հոդվածն է կազմում։

Ակներև է, որ մենք շրջանառության Ա՛ — [<math>^{Փ—Ա ... Արտ ... Ա՛}_{փ—ա}</math> կերպարանքը պիտի վերլուծենք, և ընդսմին սպառումն անհրաժեշտորեն մի դեր է խաղում նրանում, որովհետև Ա = Ա + ա ելակետը, ապրանքակապիտալը, յուր մեջ պարփակում է թե՛ հաստատուն ու փոփոխուն կապիտալարժեքն ու թե՛ հավելարժեքը։ Ուստի նրա շարժումն ընդգրկում է ինչպես անհատական սպառումը, այնպես էլ արտադրողականը։ Փ—Ա ... Արտ ... Ա՛—Փ՛ ու Արտ ... Ա՛—Փ՛—Ա ... Արտ շրջապտույտների ժամանակ '''կապիտալի''' շարժումն է ելակետն ու վերջնակետը. այս շարժումն անշուշտ սպառումն էլ է պարփակում յուր մեջ, որովհետև ապրանքը, արդյունքը պետք է ծախվի։ Բայց երբ այս կատարված է ենթադրվում, ապա առանձին կապիտալի շարժման համար այլևս նշանակություն չունի, թե այնուհետև ինչ է լինում այս ապրանքը։ Իսկ Ա՛ ... Ա՛ շարժման ժամանակ, ընդհակառակը, հասարակական վերարտադրության պայմանները հենց նրանով են ճանաչվում, որ այստեղ պետք է մատնանշել, թե այս ամբողջ արդյունքի, Ա՛-ի, ամեն մի արժեմասն ինչ է լինում։ Այստեղ ամբողջ վերարտադրապրոցեսը յուր մեջ պարփակում է ինչպես շրջանառությամբ միջնորդագործված սպառապրոցեսը, այնպես էլ բուն իսկ կապիտալի վերարտադրապրոցեսը։  

Այն հարցը, որ անմիջապես կանգնում է մեր առջև, հետևյալն է.— արտադրության մեջ գործադրված '''կապիտալն''' ըստ յուր արժեքի ի՞նչպես է փոխհատուցվում տարեկան արդյունքից, և այս փոխհատուցման շարժումն ի՞նչպես է միահյուսվում կապիտալիստի՝ հավելարժեք սպառելու և բանվորին աշխատավարձ սպառելու հետ։ Հետևաբար ամենից առաջ բանը վերաբերում է պարզ մասշտաբով վերարտադրությանը։ Այնուհետև ենթադրվում է ոչ թե լոկ այն, որ արդյունքները փոխանակվում են իրենց արժեքի համաձայն, այլ է այն, որ արտադրողական կապիտալի բաղադրամասերի մեջ ոչ մի արժեհեղափոխություն չի կատարվում։ Որչափով որ գները շեղվում են արժեքներից, այս հանգամանքը սակայն կարող է ոչ մի ազդեցություն չանել հասարակական կապիտալի շարժման վրա։ Առաջվա պես փոխանակվում են իրար հետ ընդհանուր առմամբ արդյունքների միևնույն մասսաները, թեև առանձին կապիտալիստները սրան մասնակցում են այնպիսի արժեհարաբերություններով, որոնք այլևս համամասնական չէին լինի իրենց համապատասխան կանխավճարումներին ու նրանցից յուրաքանչյուրի առանձին արտադրած հավելարժեքի մասսաներին։ Իսկ ինչ վերաբերում է արժեհեղափոխություններին, ապա սրանք ամենևին չեն փոխում տարեկան ամբողջ արդյունքի արժեբաղադրամասերի միջև եղած հարաբերությունները, որչափով որ հիշյալ արժեհեղափոխություններն ընդհանրական են և հավասարաչափ են բաշխվում։ Իսկ որչափով որ նրանք մասնակի են և հավասարաչափ չեն բաշխվում, ապա նրանք ներկայացնում են խանգարումներ, որոնք նախ՝ կարող են իբրև այսպիսիք հասկանալի դառնալ այն ժամանակ միայն, որչփով որ մենք նրանց քննարկում ենք որպես անփոփոխ մնացած արժեհարաբերություններից կատարվող '''շեղումներ'''. իսկ '''երկրորդ''', եթե ցույց է արված այն օրենքն, ըստ որի տարեկան արդյունքի մի արժեմասը փոխհատուցում է հաստատուն կապիտալի, մի ուրիշը՝ փոփոխունը, ապա մի հեղափոխություն, սա կատարվելիս լիներ հաստատուն, թե փոփոխուն կապիտալիարժեքում, միևնույն է,— ամենևին չէր փոխի այս օրենքը։ Նա կփոխեր արժեմասերի այն հարաբերական մեծությունները միայն, որոնք գործում են այս կամ թե այն որակով, որովհետև սկզբնական արժեքների տեղ հանդես կգային ուրիշ արժեքներ։

1) '''Արտադրամիջոցներ''', ապրանքներ, որոնք այնպիսի ձև ունեն, որով պետք է մտնեն կամ թե առնվազը կարող են մանել արտադրողական սպառման մեջ։

2) '''Սպառամիջոցներ''', ապրանքներ, որոնք այնպիսի ձև ունենք որով մտնում են կապիտալիստների դասակարգի ու բանվոր դասակարգի անհատական սպառման մեջ։

2) '''Հաստատուն կապիտալի'''. այսինքն՝ այս ճյուղում արտադրության համար կիրառվող բոլոր արտադրամիջոցների արժեքին։ Սրանք իրենց հերթին դարձյալ տրոհվում են '''հիմնական''' կապիտալի — մեքենաներ, աշխատագործիքներ, շենքեր, բանող անասուն և այլն, ու '''շրջանառու''', հաստատուն կապիտալի — արտադրանյութեղեններ, ինչպես՝ հումքեր ու օժանդակ նյութեր, կիսաֆաբրիկատներ և այլն։

         <TD colspan=3>Արտադրամիջոցների արտադրաթյուն.</TD>

         <TD>4 000 c + 4 000 v + 1 000 m</TD>

որը գոյություն ունի արտադրւսմիջոցների կերպարանքով։

1) II ստորաբաժանման 500 v-ն, բանվորների աշխատավարձը, ու 500 m-ը կապիտալիստների հավելարժեքը, պետք է սպառամիջոցների վրա ծախսվեն։ Բայց նրանց արժեքը գոյություն ունի 1 000-անոց արժեք ունեցող սպառամիջոցներում, որոնք II ստորաբաժանման կապիտալիստների ձեռին փոխհատուցում են կանխավճարված 500 v-ն և ներկայացնում 500 m-ը։ Այսպիսով ուրեմն II ստորաբաժանման աշխատավարձն ու հավելարժեքը փոխանակվում են II ստորաբաժանման շրջանակներում II-ի, արդյունքի հետ։ Սրանով ամբողջ արդյունքից չքանում է (500 v + 500 m) II = 1 000՝ սպառամիջոցների կերպարանքով։

2) I ստորաբաժանման 1 000 v + l 000 m-ը նույնպես պետք է ծախսվի սպառամիջոցների վրա, ուրեմն II ստորաբաժանման արդյունքի վրա։ Հետևաբար նրանք պիտի փոխանակվեն այս արդյունքից դեռ մնացած, ըստ գումարի համահավասար, 2 000 c հաստատուն կապիտալամասի հետ։ Սրա դիմաց II ստորաբաժանումն ստանում է արտադրամիջոցների, I-ի արդյունքի մի նույնահավասար գումար, որում մարմնացած է 1 000 v + 1 000 m.ի արժեքը։ Սրանով հաշվից չքանում են 2 000 IIc-ն ու (1 000 v + 1 000 m) I-ը։

3) Մնում է դեռ 4 000 Ic-ն։ Սա կազմված է այնպիսի արտադրամիջոցներից, որոնք միմիայն 2 ստորաբաժանման մեջ կարող են օգտագործվել, նրա գործադրած հաստատուն կապիտալի փոխարինմանն են ծառայում, է հևտևաբար նրանց բանը գլուխ է գալիս I-ի առանձին կապիտալիստների միջև կատարվող փոխադարձ փոխանակությամբ ճիշտ այնպես, ինչպես (500 v + 500 m) II-ի բանը գլուխ եկավ II-ի բանվորների ու կապիտալիստների, resp. [համապատասխանորեն, համապատասխան դեպքում]II-ի առանձին կապիտալիստների միջև տեղի ունեցող փոխանակությամբ։

Այսպես ուրեմն, I ստորաբաժանման մեջ հավաքական կապիտալիստը 1 000 £ (ես £ եմ ասում՝ սոսկ նշելու համար, որ հիշյալը '''դրամաձևով''' արժեք է) = 1 000 v է վճարել բանվորներին I-ի արդյունքի, այսինքն նրանց արտադրած արտսդրամիջոցների այն արժեմասի դիմաց, որն արդեն գոյություն ունի որպես v մաս։ Բանվորներն այս 1 000 £-ով գնում են II ստորաբաժանման կապիտալիստներից միևնույն արժեքի սպառամիջոցներ և այսպիսով II-ի հաստատուն կապիտալի կեսը փոխարկում են դրամի. II-ի կապիտալիստներն իրենց հերթին այս 1 000-ով 1 000-անոց արժեք ունեցող արտադրամիջոցներ են գնում I-ի կապիտալիստներից. սրանով փոփոխուն կապիտալարժեքը, որ = է 1 000 v-ի և որն իբրև նրանց՝ արդյունքի մաս գոյություն ուներ արտադրամիջոցների բնաձևով, նրանց՝ համար դարձյալ դրամի է վերածվում և հիմա կարող է I-ի կապիտալիստների ձեռին նորից գործել որպես դրամակապիտալ, որը փոխարկվում է աշխատույժի, ուրեմն արտադրողական կապիտալի ամենից էական տարրի։ Այս ճանապարհով նրանց փոփոխուն կապիտալը դրամաձևով հետ է հոսում նրանց մոտ՝ նրանց ապրանքակապիտալի մի մասի իրացման հետևանքով։

Իսկ ինչ վերաբերում է այն դրամին, որն անհրաժեշտ է I-ի ապրանքակապիտալի m մասը II-ի հաստատուն կապիտալամասի երկրորդ կեսի հետ փոխանակելու համար, ապա նա կարող է տարբեր եղանակով կանխավճարվել։ Իրականում այս շրջանառությունն ընդգրկում է երկու կատեգորիայի կապիտալիստ անհատների առանձին առուծախերի մի անհամար քանակ, ընդվորում սակայն փողը բոլոր պարագաներում պետք է այս կապիտալիստներից դուրս գա, որովհետև մենք բանվորների կողմից շրջանառության մեջ նետված դրամամասսայի հաշիվն արդեն փակեցինք։ Երբեմն կարող է II կատեգորիայի մի կապիտալիստ յուր արտադրողական կապիտալի կողքին առկա յուր դրամակապիտալից վճարելով արտադրամիջոցներ գնել I կատեգորիայի կապիտալիստներից, երբեմն էլ, ընդհակառակը, I կատեգորիայի մի կապիտալիստ յուր անձնական ծախսի, ոչ կապիտալածախսման, համար նախանշված դրամաֆոնդից վճարելով սպառամիջոցներ գնել II կատեգորիայի կապիտալիստներից։ Ինչպես արդեն վերևում ցույց է տրված I ու II բաժնում, որոշ դրամտպաշարներ — լինեն սրանք կապիտալականխավճարման համար, թե հասույթի ծախսման համար, միևնույն է,— պետք է ամեն պարագայում կապիտալիստների ձեռին առկա ենթադրվեն արտադրողական կապիտալի կողքին։ Եթե ենթադրենք, թե — մեր նպատակի համար այս դեպքում բոլորովին նշանակություն չունի համամասնությունը — փողի կեսը կանխավճարում են II—ի կապիտալիստներն իրենց հաստատուն կապիտալի փոխարինման համար արտադրամիջոցներ գնելու, իսկ մյուս կեսը ծախսում են I-ի կապիտալիստներն սպառման համար, ապա հետևյալը կստացվի. II ստորաբաժանումը կանխավճարում է 500 £ և սրանով I-ից գնում է արտադրամիջոցներ. սրա շնորհիվ (ներառյալ վերևի 1 000 £-ը, որ I-ի բանվորներից էր դուրս եկել) II ստորաբաժանումը յուր հաստատուն կապիտալի ¾-ը փոխարինած է լինում in natura* I ստորաբաժանումն այս կերպով ստացած 500 £-ով սպառամիջոցներ է գնում II-ից, և սրանով նրա ապրանքակապիտալի այն մասի կեսը, որ կազմված է m-ից, ծրագծած է լինում ա—փ—ա շրջանառությունը, իրացնում է նրա այս արդյունքն՝ սպառաֆոնդի փոխարկելով։ Այս երկրորդ պրոցեսի հետևանքով 500 £-ը վերադառնում է II-ի ձեռն իբրև դրամակապիտալ, որը նա յուր տնօրինության տակ է ունենում յուր արտադրողական կապիտալի կողքին։ Մյուս կողմից՝ I-ը յուր ապրանքակապիտալի՝ որպես արդյունք դեռ յուր մոտ պառկած մնացող m մասի կեսի համար — սրա ծախվելուց առաջ — կանխակայում է 500 £ գումարով դրամածախսումը II-ից սպառամիջոցներ գնելու համար։ II-ը նույն 500 £-ով արտադրամիջոցներ է գնում -ից և սրանով յուր ամբողջ հաստատուն կապիտալը (1 000 + 500 + 500 = 2 000) փոխարինած է լինում in natura [բնեղեն կերպարանքով], այնինչ I-ը յուր ամբողջ հավելարժեքն իրացրած է լինում՝ սպառամիջոցների փոխարկելով։ Ընդհանուր առմամբ 4 000 £ գումարի հասնող ապրանքների մի փոխանակություն տեղի ունեցած կլիներ 2 000 £-ի մեկ շրջանառությամբ, ընդվորում վերջինիս մեծությունը պայմանավորվում է լոկ նրանով, որ տարեկան ամբողջ արդյունքը մեկ անգամից սակավաթիվ խոշոր բաժիններով փոխանակված է ներկայացվում։ Ընդսմին կարևորն այն հանգամանքն է միայն, որ II-ը ոչ միայն սպառամիջոցների ձևով վերարտադրված յուր հաստատուն կապիտալը նորից փոխարկում է արտադրամիջոցների ձևին, այլև, սրանից զատ, նրա մոտ է վերադառնում այն 500 £-ը, որ արտադրամիջոցների գնման ժամանակ կանխավճարված էր շրջանառության համար, և որ նմանապես I-ն էլ ոչ միայն յուր փոփոխուն կապիտալը, որ վերարտադրել էր արտադրամիջոցների ձևով, էլի ձեռք է բերում դրամաձևով, իբրև դրամակապիտալ, որը նորից ուղղակի փոխարկելի է աշխատույժի, այլև, բացի սրանից, նրա մոտ է հետհոսում այն 500 £-ը, որը նա յուր կապիտալի հավելարժեմասը ծախելուց առաջ կանխակայելով ծախսած է լինում սպառամիջոցներ գնելու վրա։ Բայց հիշյալը հետ է հոսում նրա մոտ ոչ թե արդեն կատարված ծախսման հետևանքով, այլ նրա ապրանքարդյունքի այն մի մասի հետագա վաճառքի շնորհիվ, որը նրա հավելարժեքի կեսի կրիչն է։

a ենթաբաժին. անհրաժեշտ կենսամիջոցներ՝ v = 400, m=400, ուրեմն անհրաժեշտ սպառամիջոցների ձևով մի ապրանքամասսա 400 v + 400 m = 800 արժեքով, կամ

Արդ, եթե մենք IIa ու IIb կապիտալիստների մոտ ենթադրենք հասութածախսման նույնանման համամասնական տրոհում անհրաժեշտ կենսամիջոցների ու պերճանքամիջոցների — ընդունենք, որ երկուսն էլ <math>^3/_5</math>-ական ծախսում են անհրաժեշտ կենսամիջոցների վրա, <math>^2/_5</math>-ը՝ պերճանքամիջոցների վրա, ապա IIa ենթադասակարգի կապիտալիստներն իրենց 400 m հավելարժեքային հասռւյթի <math>^3/_5</math>-ը, ուրեմն 240 կծախսեն իրենց սեփական արդյունքների, անհրաժեշտ կենսամիջոցների վրա, իսկ <math>^2/_5</math>-ը որ = 160, պերճանքամիջոցներ ի վրա։ IIb ենթադասակարգի կապիտալիստներն իրենց հավելարժեքը, որ = 100 m, կբաժանեն նույն կերպ, այն է` <math>^3/_5</math> = 60` անհրաժեշտ սպառամիջոցների համար ու <math>^2/_5</math> = 40՝ պերճանքամիջոցների. այս վերջիններս արտադրվում և փոխանակվում են հենց իրենց սեփական ենթադասակարգի սահմաններում։

2) 400m(a)-ի մի մասը որ հավասար է 100v (b)-ին, իբրև (a) հավելարժեքի ¼, փոխարկվելով պերճանքառարկաների՝ իրացվում է հետևյալ կերպով. (b) բանվորներն իրենց (b) ստորաբաժանման կապիտալիստներից ստացել են իբրև աշխատավարձ 100 £. նրանք սրանով գնում են m(a)-ի ¼-ը, այսինքն այնպիսի ապրանքներ, որոնք գոյություն ունեն անհրաժեշտ կենսամիջոցների ձևով. a-ի կապիտալիստներն այս փողով գնում են միևնույն արժեգումարի պերճանքի առարկաներ = 100v(b), այսինքն ամբողջ պերճանքարտադրության մի կեսը։ Այսպիսով b կապիտալիստներին է վերադառնում նրանց փոփոխուն կապիտալը դրամաձևով, և նրանք աշխատույժի գնումը նորոգելով կարող են նորից սկսել իրենց վերարտադրությունը, որովհետև II-ի բոլոր դասակարգի ամբողջ հաստատուն կապիտալն արդեն փոխարինվել է՝ I (v + m)-ն IIc-ի հետ փոխանակելու հետևանքով։ Հետևաբար պերճանքաբանվորների աշխատույժը նորից կարող է ծախվել այն հանգամանքի շնորհիվ միայն, որ նրանց սեփական արդյունքի այն մասը, որ նրանք արտադրել են իբրև իրենց աշխատույժի համարժեք, IIa կապիտալիստների կողմից վերցվելով մտցվում է սրանց սպառաֆոնդի մեջ, ծախծխվում է։ (Միևնույնը վերա բերում է I-ի ռուբրիկայում աշխատույժի վաճառքին եր որովհետև IIc-ն, որի հետ փոխանակվում է I (v + m)-ը, բաղկացած է թե՛ պերճանքամիջոցներից ու թե՛ անհրաժեշտ կենսամիջոցներից, և այն, որը նորացվում է I (v + m)-ի միջոցով, թե՛ պերճանքամիջոցների արտադրամիջոցներ ու թե՛ անհրաժեշտ կենսամիջոցների արտադրամիջոցներ է կորզում։)

IIa) 1 600c + 400 v+ 400 m = 2 400

Ոչ միայն բուն աշխատամիջոցների, այլ է հումքերի ու օժանդակ նյութերի մի նշանավոր մասը երկու ստորաբաժանման համար էլ նույնատեսակ է։ Իսկ ինչ վերաբերում է ամբողջ I (v + m) արդյունքի տարբեր արժեմասերի փոխանակվելուն, ապա այս բաժանումն ամենևին նշանակություն չէր ունենա։ Ինչպես վերոհիշյալ 800 Iv-ն, այնպես էլ 200 Iv-ն իրացվում են այն հանգամանքի հետևանքով, որ աշխատավարձը ծախսվում է 1 000 IIc սպառամիջոցների վրա, ուրեմն նույնի համար կանխավճարված դրամակապիտալը վերադարձի ժամանակ միակերպ բաշխվում է I-ի կապիտալիստական արտադրողների միջև։ pro rata [չափի համաձայն, ըստ չափու] նրանց կանխավճարած փոփոխուն կապիտալի՝ դարձյալ նրանց է փոխհաաուցվում փողով. մյուս կողմից, ինչ վերաբերում է 1 000 Im-ի իրացմանը, ապա այս դեպքում էլ կապիտալիստները միակերպ (իրենց m-ի մեծության համապատասխան) բաժիններ կկորզեն IIc-ի բոլոր երկրորդ կեսից = 1 000, այն է՝ 600 IIa ու 400 IIb սպառամիջոցների ձևով. հետևաբար այն բաժինները, որոնք IIa-ի հաստատուն կապիտալն են փոխհատուցում, սրանք են.

480-ը (<math>^3/_5</math>)՝ 600 c (IIa)-ից, ու 320-ը (<math>^2/_5</math>-ը)՝ 400 c (IIb)-ից = 800. այն բաժինները, որոնք IIb-ի հաստատուն կապիտալն են փոխհատուցում,

 

սրանք են.

2) որ սպառամիջոցների ձևով վերարտադրված տարեկան արդյունքի դեպքում v փոփոխուն կապիտալը, որ կանխավճարվել է դրամաձևով, նրա ստացողների կողմից, որչափով որ սրանք պերճանքաբանվորներ են, կարող է իրացվել՝ փոխարկվելով անհրաժեշտ կենսամիջոցների լոկ այն մասին, որը սրանց կապիտալիստական արտադրողների հավելարժեքն է մարմնացնում prima fecie [առաջին հայացքից]. որ հետևաբար այն v-ն, որը ծախսված է պերճանքարտադրության մեջ, հավասար է անհրաժեշտ կենսամիջոցների ձևով արտադրված m-ի մի մասին, որը յուր արժեծավալով համապատասխան է նրան, ուրեմն հիշյալ v-ն պետք է այս ամբողջ m-ից, այն է (IIa)m-ից, փոքր լինի, և որ հիշյալ v-ի՝ m-ի այս մասին փոխարկվելով իրացվելու շնորհիվ է, որ պերճանքառարկաների կապիտալիստական արտադրողներին է վերադառնում նրանց կանխավճարած փոփոխուն կապիտալը դրամաձևով։ Այս մի բոլորովին համանման երևույթ է, ինչպես I (v + m)-ի իրացումը՝ IIc-ի փոխարկվելով. միայն թե երկրորդ դեպքում (IIb)v-ն իրանում է՝ փոխարկվելով (II a)m-ի մի այնպիսի մասի, որն ըստ արժեծավալի հավասար է (IIb)v-ին։ Այս հարաբերությունները որակապես վճռող են մնում տարեկան ամբողջ արդյունքի յուրաքանչյուր բաշխման ժամանակ որչափով որ այս արդյունքն իրոք մտնում է շրջանառությամբ միջնորդագործված տարեկան վերարտադրության պրոցեսի մեջ։ I (v + m)-ը կարող է իրացվել միմիայն IIc-ի փոխարկվելով, ինչպես որ IIc-ն էլ յուր իբրև արտադրողական կապիտալի բաղադրամասի ֆունկցիայում կարող է նորացվել այս իրացմամբ միայն. նմանապես (IIb)v-ն կարող է իրացվել միմիայն (IIa)m-ի մեկ մասին փոխարկվելով, և (IIb)v-ն էլ միմիայն այս ճանապարհով կարող է հետփոխարկվել յուր իբրև դրամակապիտալի ձևին։ Ըստինքյան հասկանալի է, այս ասածս յուր նշանակությունը պահպանում է լոկ այն չափով, որչափով այս ամենը բուն իսկ վերարտադրապրոցեսի մի հետևանք է իսկապես, ուրեմն որչափով որ, օրինակ, IIb կապիտալիստները v-ի համար դրամակապիտալ ուրիշ տեղից չեն վերցնում վարկով։ Իսկ ընդհակառակը, քանակապես վերցրած՝ տարեկան արդյունքի տարբեր մասերի փոխանակումները կարող են տեղի ունենալ լոկ այնպիսի համամասնությամբ, ինչպես վերևումն է շարադրված, որչափով որ արտադրության մասշտաբն ու արժեհարաբերությունները կայուն են մնում և որչափով այս որոշակի հարաբերությունները չեն այլափոխվում արտաքին առևտրի ներգործությամբ։

Արդ, եթե Ա. Սմիթի պես ասում էին, թե I (v + m)-ը հանգում և IIc-ի, և IIc-ն հանգում I (v + m)-ի կամ, ինչպես նա հաճախ ու է՛լ ավելի անհեթեթ բարբառում է, թե I (v + m)-ը կազմում է IIc-ի գնի (resp. [համապատասխանորեն, համապատասխան դեպքում] արժեքի, նա ասում է value in exchange) բաղադրամասերը, իսկ IIc-ն կազմում է I (v + m)-ի ամբողջ բաղադրամասը, ապա կարող էին ասել և պետք է ասեին նույնպես, թե (IIb)v-ն հանգում է (IIa)m-ին, կամ (IIa)m-ը (IIb)v-ին, կամ (IIb)v-ն կազմում է IIa հավելարժեքի մի բաղադրամասը, և vice versa [ընդհակառակը]. այսպիսով հավելարժեքը կհանգեր աշխատավարձին, resp. [համապատասխանորեն, համապատասխան դեպքում] փոփոխուն կապիտալին, իսկ փոփոխուն կապիտալը հավելարժեքի մի «բաղադրամասը» կկազմեր։ Այս անհեթեթությունն այս չափով իրոք գտնվում է Ա. Սմիթի մոտ, ընդվորում նա աշխատավարձը որոշում է անհրաժեշտ կենսամիջոցների արժեքով, իսկ այս ապրանքարժեքներն էլ նա դարձյալ որոշում է նրանց մեջ պարունակված աշխատավարձի (փոփոխուն կապիտալի) ու հավելարժեքի արժեքով։ Սմիթն այնքան է կլանված այն կոտորակամասերով, որոնց որ կարող է տրոհվել մի աշխատօրվա արժեքային արդյունքը կապիտալիստական պատվանդանի վրա,— այն է՝ կարող է տրոհվել v + m-ի, որ բոլորովին մոռանում է, թե պարզ ապրանքափոխանակության ժամանակ ամենևին նշանակություն չունի այն, թե տարբեր բնաձևով գոյություն ունեցող համարժեքներն արդյոք վճարվա՞ծ, թե՞ անվճար աշխատանքից են կազմված, որովհետև երկու դեպքումն էլ նրանք իրենց արտադրության համար ծախսված նույնքան աշխատանք են նստում. և որ նշանակություն չունի նմանապես այն, թե A-ի ապրանքը մի արտադրամիջոց է, իսկ B-ինը՝ մի սպառամիջոց է, և թե ծախվելուց հետո մի ապրանքը պետք է իբրև կապիտալաբաղադրամաս գործի, իսկ մյուսն, ընդհակառակը, մտնում է սպառաֆոնդի մեջ և secundum Adam [Ադամի հայեցակետով] այն սպառվում է իբրև հասույթ։ Այն գործադրությունը, որ անհատական գնորդը տալիս է յուր ապրանքին, չի վերաբերում ապրանքափոխանակությանը, շրջանառության ոլորտին և չի շոշափում ապրանքի արժեքը։ Այս կետն ամենևին չի փոխվում այն հանգամանքի հետևանքով, որ տարեկան հասարակական ամբողջ արդյունքի շրջանառությունը վերլուծելիս պետք է ուշադրության առնվի հիշյալ արդյունքի տարբեր բաղադրամասերի գործադրման որոշ նախանշումը, սպառման մոմենտը։

Մի զուտ նույնաբանություն է ասելը, թե ճգնաժամերն առաջ են գալիս վճարունակ սպառման կամ թե վճարունակ սպառորդների պակասությունից։ Կապիտալիստական սիստեմը, բացի վճարող սպառումից, սպառման ուրիշ տեսակներ չի ճանաչում, չհաշված sub forma pauperis [չքավորի ձև ունեցող] տեսակը կամ թե «սրիկաներ» տեսակը։ Որ ապրանքները մնում են չծախված, այս ուրիշ ոչինչ չի նշանակում, քան այն, որ նրանց համար վճարունակ գնորդ, ուրեմն սպառորդ չի ճարվում (ուզում է՝ ապրանքները վերջին հաշվով գնվելիս լինեն արտադրողական, թե անհատական սպառման համար, միևնույն է)։ Իսկ երբ այս նույնաբանությանն ուզում են ավելի խորունկ հիմնավորման երևութքը տալ նրանով, որ ասում են, թե բանվոր դասակարգը յուր սեփական արդյունքի շատ փոքր մասն է ստանում, և չարիքը կդարմանվի նրանով, հենց որ բանվոր դասակարգը մի ավելի մեծ բաժին ստանա յուր սեփական արդյունքից, հետևաբար նրա աշխատավարձն աճի,— ապա պետք է միմիայն նշել, որ ճգնաժամերը յուրաքանչյուր անգամ նախապատրաստվում են հենց ճիշտ մի այնպիսի պարբերաշրջանում, երբ աշխատավարձն ընդհանրական ծավալով բարձրանում է, և բանվոր դասակարգն իրապես մի ավելի մեծ բաժին է ստանում տարեկան արդյունքի այն մասից, որ նախանշված է սպառման համար։ Հիշյալ պարբերաշրջանը — մարդկային առողջ ու «պարզ» (!) հասկացողության այս ասպետի տեսակետից — պետք է, ընդհակառակը, հեռացներ ճգնաժամը։ Այսպիսով երևում է, որ կապիտալիստական արտադրությունը յուր մեջ պարփակում է բարի կամ թե չար կամքից անկախ պայմաններ, որոնք բանվոր դասակարգի հիշյալ հարաբերական բարեկեցությունը թուլատրում են լոկ ժամանակավորապես և այն էլ միշտ իբրև մեկ ճգնաժամի մրրկահավ միայն։<ref>Ad notam || ի գիտություն || ճգնաժամերի Ռոդբերտուսյան թեորիայի հնարավոր կողմնակիցների։— '''Ֆ. Է.'''։</ref>

Որչափով որ պարզ վերարտադրությունը նաև յուրաքանչյուր տարեկան ընդլայնված մասշտաբով վերարտադրության մասն է և ամենանշանավոր մասը, հիշյալ դրդապատճառը մնում է՝ ուղեկցելով և հակադրվելով հարստացման, իբրև այսպիսու, դրդապատճառին։ Իրականում բանն ավելի խառնահյուսված է երևան գալիս, որովհետև ավարի — կապիտալիստի հավելարժեքի մասնակիցները (partners) հանդես են ելնում որպես կապիտալիստից անկախ սպառորդներ։

Որովհետև երկու ենթադասակարգի էլ կապիտալիստներն իրենց հավելարժեքի <math>^3/_5</math>-ականը ծախսում են IIa-ի արդյունքների (անհրաժեշտ կենսամիջոցների վրա, իսկ <math>^2/_5</math>-ը՝ IIb-ի արդյունքների (պերճանքամիջոցների) վրա, ուստի a-ի հավերարժեքի <math>^3/_5</math>-ը, ուրեմն 240-ը, հենց IIa ենթադասակարգի շրջանակումն է սպառվում. նույնպես էլ b հավելարժեքի <math>^2/_5</math>-ը (այս հավելարժեքն արտադրված և առկա է պերճանքամիջոցների ձևով) IIb ենթագասակարգի սահմաններnւմն է սպառվում։

IIa-ի կողմում՝ 100 m,

IIb-ի կողմում՝ 100 v + 60m։ Սրանք իրար ծածկում են, IIb բանվորները դրամաձևով ստացած իրենց 100-ով IIa-ից գնում են անհրաժեշտ կենսամիջոցներ 100-անոց գումարի չափով։ IIb կապիտալիստներն իրենց հավել արժեքի <math>^3/_5</math>-անոց գումարով, որ = 60-ի, նույնպես իրենց անհրաժեշտ կենսամիջոցներ են գնում IIa-ից։ Սրա շնորհիվ IIa կապիտալիստներն ստանում են անհրաժեշտ փողը՝ վերևում ընդունվածի համաձայն իրենց հավելարժեքի <math>^2/_5</math>-ը, որ = 160 m-ի, IIb-ի կողմից արտադրված պերճանքային ապրանքների վրա ծախսելու. համար (100 v, որ գտնվում է IIb կապիտալիստների ձեռին իբրև վճարված աշխատավարձը փոխհատուցող արդյունք, ու 60 m)։ Ուրեմն սրա վերաբերյալ սխեման է՝  

Ապրանքաշրջանառության համար երկու տեսակ բան է հարկավոր միշտ.— ապրանքներ, որոնք նետվում են շրջանառության մեջ, ու փող, որը նետվում է շրջանառության մեջ։ «Շրջանառության պրոցեսն անմիջական արդյունափոխանակության նման չի վերջանում սպառարժեքների տեղափոխությամբ ու ձեռից ձեռ անցնելով։ Փողը չի չքանում այն պատճառով, որ նա վերջնականապես դուրս է ընկնում մի ապրանքի փոխակերպությունների շարքից։ Նա շարունակ ու շարունակ սկվում, տակն է նստում շրջանառության այն տեղերում, որ մաքրվել է ապրանքից» և այլն։ (I գիրք, III գլ., էջ 92։<ref>Տե՛ս հայ, հրատ. «Կապիտալ», 1 հատոր, Երևան, 1933, էջ 79—80։</ref>)

Օրինակ, IIc-ի ու I (v + m)-ի միջև կատարվող շրջանառության դեպքում մենք ընդունեցինք, որ այս շրջանառության համար 500 £-ը II-ն է կանխավճարում դրամով։ Շրջանառության պրոցեսի այն անվերջ թվի ժամանակ, որին հանգում է արտադրողների խոշոր հասարակական խմբերի միջև կատարվող շրջանառությունը, մերթ մեկն այս խմբից, մերթ մի ուրիշն այն խմբից է հանդես գալիս նախ իբրև գնորդ, ուրեմն փող նետում շրջանառության մեջ։ Բոլորովին մի կողմ թողնելով անհատական հանգամանքները՝ հիշյալ դրամականխավճարումը պայմանավորված է արդեն արտադրապրոցեսի տարբերությամբ և հետևաբար տարբեր ապրանքակապիտալների պտույտների տարբերությամբ։ Այսպիսով ուրեմն II-ը 500 £-ով միևնույն արժեգումարի արտադրամիջոցներ է գնում I-ից, իսկ սա սպառամիջոցներ է գնում II-ից, հետևաբար փողը հետ է հոսում II-ի մոտ. վերջինս ամենևին չի հարստանում այս հետ հոսման շնորհիվ։ Նա առաջ 500 £ փող նետեց շրջանառության մեջ և նույն արժեգումարի ապրանքներ դուրս կորզեց նրանից. հետո նա 500 £-ի ապրանքներ է ծախում և միևնույն արժեգումարով փող է դուրս կորզում շրջանառությունից. այսպիսով 500 £-ը հոսում է հետ։ Այսպիսով II-ն իրապես շրջանառության մեջ նետած է լինում 500 £ փող ու 500 £-ի ապրանքներ = 1000 £. նա շրջանառությունից կորզում է 500 £-ի ապրանքներ ու 500 £ փող։ Շրջանառությունն (I-ի) 500 £-ի ապրանքների ու (II-ի) 500 £ ապրանքների փոխանակման համար միմիայն 500 £ փողի կարիք ունի. հետևաբար ով որ փող կանխավճար էլ է ուրիշի ապրանք գնելիս, այն էլի հետ է ստանում յուր սեփական ապրանքը ծախելիս։ Ուստի եթե նախ I-ը 500 £-ի ապրանք գներ II-ից է հետո 500 £-ի ապրանք ծախեր II-ին, ապա 500 £-ը II-ի փոխարեն I-ի մոտ կվերադառնար։

Բայց փոփոխուն կապիտալի փոխարկված դրամակապիտալը — ուրեմն աշխատավարձի համար կանխավճարված փողը — բուն իսկ դրամաշրջանառության մեջ մի գլխավոր դեր է խաղում հետևյալ պատճառով. որովհետև բանվոր դասակարգը պետք է որ դատելով ու որ ուտելով ապրի, ուրեմն բոլորովին չի կարող արդյունաբերական կապիտալիստին երկարատև վարկեր տալ, ուստի — որքան էլ որ կապիտալների տարբեր պտռլտապարբերաշրջաններ լինեն տարբեր արդյունաբերաճյուղերում — հասարակության բազմաթիվ, ըստ վայրի տարբեր կետերում միաժամանակ պետք է փոփոխուն կապիտալ կանխավճարվի դրամով՝ հայտնի կարճ ժամկետներում, ինչպիսին են շաբաթը և այլն — հարաբերաբար շուտ կրկնվող ժամանակահատվածներում. (որքան ավելի կարճ է այս ժամանակահատվածը, համեմատաբար այնքան ավելի փոքր կարող է լինել այս փողրակի միջով շրջանառության մեջ միանգամից նետած ամբողջ դրամակապիտալը։) Կապիտալիստական արտադրություն ունեցող ամեն մի երկրում այս կերպ կանխավճարված դրամակապիտալը կազմում է ամբողջ շրջանառության մի համեմատաբար վճռական բաժնեմասը, մանավանդ այն պատճառով, որ միևնույն փողը — դեպի ելակետը յուր վերադառնալուց առաջ — մղվում է ամենաբազմազան առուների մեջ և իբրև շրջանառության միջոց գործում է գործարքների մի անթիվ բազմության համար։

I կապիտալիստներն աշխատավարձի վճարման համար կանխավճարում են 1 000 £, որով բանվորները 1 000 £-ի կենսամիջոցներ են գնում II կապիտալիստներից, իսկ սրանք իրենց հերթին միևնույն փողով արտադրամիջոցներ են գնում I կապիտալիստներից։ Հիմա վերջիններիս վերադարձել է իրենց փոփոխուն կապիտալը դրամաձևով, այնինչ II կապիտալիստներն իրենց հաստատուն կապիտալի կեսն են ապրանքակապիտալի ձևից հետփոխարկել արտադրողական կապիտալի, II կապիտալիստները կանխավճարում են հետագա 500 £ փողը՝ I կապիտալիստներից արտադրամիջոցներ ճարելու համար. I կապիտալիստները փողը ծախսում են II-ից սպառամիջոցներ ստանալու վրա. այսպիսով այս 500 £-ը հետ է հոսում II կապիտալիստների մոտ. սրանք այն նորից կանխավճարում են՝ ապրանք դարձած իրենց հաստատունն կապիտալի վերջին քառորդը յուր արտադրողական բնաձևին հետփոխարկելու համար։ Այս փողը դարձյալ հետ է հոսում I-ի մոտ և նորից նույնահավասար գումարի սպառամիջոցներ է ճարում II-ից. սրա հետևանքով 500 £-ը հետ է հոսում II-ի մոտ, որի կապիտալիստները հիմա առաջվա պես իրենց ձեռին ունեն 500 £ փող ու 2 000 £ հաստատուն կապիտալ, որը սակայն ապրանքակապիտալից արտադրողական կապիտալի է փոխարկվել նորից։ 1 500 £ փողով շրջանառել է 5 000 £-ի մի ապրանքամասսա, այն է՝ 1) I-ը բանվորներին վճարում է 1 000 £՝ նույն արժեգումարի աշխատույժի համար. 2) բանվորները միևնույն 1 000 £-ով կենսամիջոցներ են գնում II-ից. 3) II-ը նույն փողով արտադրամիջոցներ է գնում I-ից, և սրա հետևանքով I-ի 1 000 £ փոփոխուն կապիտալն էլի վերականգնվում է դրամաձևով. 4) II-ը 500 £-ով արտադրամիջոցներ է գնում I-ից. 5) I-ը նույն 500 £-ով սպառամիջոցներ է գնում II-ից. 6) II-ը նույն 500 £-ով արտադրամիջոցներ է գնում I-ից. 7) I-ը նույն 500 £-ով կենսամիջոցներ է գնում II-ից։ II-ի մոտ է հետհոսէլ 500 £-ը, որը նա շրջանառության մեջ էր նետել բացի ապրանքի ձևով հանդես բերած յուր 2 000 £-ից և որի փոխարեն նա շրջանառությունից ոչ մի համարժեք չի դուրս կորզել ապրանքի ձևով։<ref>Շարադրանքն այստեղ միքիչ շեղվում է վերևում (էջ 368—369) տրվածից։ Այնտեղ ] I-ն էլ եր 500 £-անոց մի անկախ գումար նետում շրջանառության մեջ։ Այստեղ մենակ II-ն է լրացուցիչ դրամակապիտալ մատակարարում շրջանառության համար։ Սակայն այս հանգամանքն ամենևին չի փոխում վերջնական հետևանքը։— '''Ֆ. Է.'''։</ref>

3) II-ը բանվnրներից ստացած 1 000 £-ի դիմաց միևնույն արժեքի արտադրամիջոցներ և գնում I-ից. ուրեմն ապրանքը = 1 000 £։

Փ—Ա ... Արտ ... Ա՛—Փ՛ շրջանառության մեջ Փ—Ա առաջին ակտը մի կապիտալիստի ակտ է, Ա՛—Փ՛ վերջին ակտը մի ուրիշի ակտն է (կամ թե սրա մսան է). արդյոք այս Ա-ն, որով Փ-ն արտադրողական կապիտալի է փոխարկվում, Ա-ի վաճառորդի համար (որն ուրեմն այս Ա-ն դրամի է փոխարկում) հաստատո՞ւն կապիտալաբաղադրամաս, փոփոխո՞ւն կապիտալաբաղադրամաս, թե՞ հավելարժեք է ներկայացնում,— այս ամենևին նշանակություն չունի բուն իսկ ապրանքաշրջանառության համար։

Ինչ վերաբերում է I դասակարգին յուր ապրանքարդյունքի v + m բաղադրամասի առնչությամբ, ապա նա ավելի շատ փող է կորզում շրջանառությունից, քան նետել էր սրա մեջ։ Առաջին՝ նրան վերադառնում է 1 000 £ փոփոխուն կապիտալը. երկրորդ՝ նա ծախում է 500 £-ի արտադրամիջոցներ (տես վերևում, № 4 փոխանակումը). սրա շնորհիվ դրամացվում է նրա հավելարժեքի կեսը. հետո (փոխանակում № 6) նա էլի ծախում 500 £-ի արտադրամիջոցներ, այսինքն՝ ծախում է յուր հավելարժեքի երկրորդ կեսը, և սրանով շրջանառությունից դրամաձևով դուրս կորզված է լինում ամբողջ հավելարժեքը. այսպիսով ուրեմն հաջորդաբար 1) փոփոխուն կապիտալը հետ է փոխարկվում դրամի = 1000 £. 2) դրամացվում է հավելարժեքի կեսը = 500 £. 3) հավելարժեքի մյուս կեսը = 500 £. հետևաբար գումարն է.— դրամացվում է 1 000 v + 1 000 m = 2 000 £։ Թեև (դեռ մի կողմ թողնենք հետագայում քննարկելի այն փոխանակումները, որոնք Ic-ի վերարտադրությունն են միջնորդագործում) I-ը միմիայն 1 000 £ նետեց շրջանառության մեջ, բայց կրկնակի դուրս կորզեց նրանից։ Իհարկե, դրամացված (Փ-ի փոխարկված) m-ն իսկույն էլի չքանում, ուրիշի (II-ի) ձեռի մեջ է մտնում այն հանգամանքի շնորհիվ, որ այս փողը մխսվում է սպառամիջոցների վրա։ I-ի կապիտալիստներր լոկ այնքան են դուրս կորզել '''իբրև փող''' որքան որ ըստ արժեքի նրանք շրջանառության մեջ '''իբրև ապրանք''' են նետել. որ այս արժեքը հավելարժեք է, այսինքն ոչինչ չի նստում կապիտալիստների վրա,— այս հանգամանքը բացարձակորեն չի փոխում բուն իսկ այս ապրանքի արժեքը. հետևաբար, որչափով որ խոսքը վերաբերում է ապրանքաշրջանառության ժամանակ տեղի ունեցող արժեփոխարկմանը, ամենևին նշանակություն չունի։ Հավելարժեքի դրամացումը վաղանցուկ է իհարկե, ինչպես և մյուս բոլոր ձևերը, որոնցով անցնում է կանխավճարված կապիտալը յուր փոխակերպությունների ժամանակ։ Նա տևում է ճիշտ այնքան միայն, որքան արանք կա I-ի ապրանքի՝ դրամ դառնալու և սրան հաջորդող ակտի, այն է՝ I-ի դրամի՝ II-ի ապրանք դառնալու միջև։

Եթե մեր օրինակում աշխատավարձը տարվա մեջ չորս անգամ վճարվեր I-ի մոտ, ապա 4 × 250 = 1 000։ Հետևաբար դրամով 250 £-ը բավական կլիներ Iv — ½IIc շրջանառության համար և Iv փոփոխուն կապիտալի ու I-ի աշխատույժի միջև կատարվող շրջանառության համար։ Նույնպես էլ, եթե Im-ի ու IIc-ի միջև եղող շրջանառությունը չորս պտույտում տեղի ունենար, ապա սրա համար անհրաժեշտ կլիներ միմիայն 250 £, ուրեմն ընդամենը հարկավոր կլիներ 500 £-անոց մեկ դրամագումար, resp. * մի դրամակապիտալ՝ 5 000 £ գումարի հասնող ապրանքների շրջանառության համար։ Այս դեպքում հավելարժեքը, փոխանակ երկու անգամ հաջորդաբար կես-կես դրամացվելու, հիմա չորս անգամ է հաջորդաբար դրամացվու¼-ական մասերով։

Գործնականում այս կատարվում է կրկնակե եղանակով. եթե ձեռնարկությունն ընթացիկ տարում է բացվել առաջին անգամ, ապա մի կարգին ժամանակ է անցնում, լավագույն դեպքում՝ մի քանի ամիս, մինչև որ կապիտալիստը հնարավորություն է ունենում բուն իսկ ձեռնարկության եկամուտից փող ծախսելու յուր անձնական սպառման համար։ Նա յուր սպառումը ոչ մի ակնթարթ չի կախակայում ձեռնարկության պատճառով։ Նա դեռ ձեռք բերելի հավելարժեքի դիմաց հենց ինքն է իրեն փող կանխավճարում (յուր սեփական գրպանից, թե վարկով՝ ուրիշի գրպանից, այս դեպքում բոլորովին նշանակություն չունի այս պարագան). սրանով սակայն կապիտալիստը նաև շրջանառու միջոց է կանխավճարած լինում հետագայում իրացվելիք հավելարժեքի իրացման համար։ Իսկ եթե ձեռնարկությունն, ընդհակառակն, արդեն երկար ժամանակ է, որ կանոնավոր գործում է, ապա վճարումներն ու եկամուտները բաշխվում են տարվա մեջ տարբեր ժամկետների վրա։ Մի բան սակայն անընդհատ է կատարվում, կապիտալիստի սպառումը, որը կանխակայվում և որի ծավալը հաշվվում է սովորական կամ թե նախապես ակնկալած եկամուտի հայտնի համամասնության համաձայն։ Ծախված ապրանքի յուրաքանչյուր բաժնեմասի հետ իրացվում է տարվա ընթացքում ձեռք բերելի հավելարժեքի մի մասն էլ։ Իսկ եթե ամբողջ տարվա ընթացքում լոկ այնքան ծախվեր արտադրված ապրանքից, որքան անհրաժեշտ է՝ նրա մեջ պարունակվող հաստատուն ու փոփոխուն կապիտալարժեքները փոխհատուցելու համար, կամ թե գներն այնպես ընկնեին, որ տարեկան ամբողջ ապրանքարդյունքը ծախելիս իրացվեր նրա մեջ պարունակվող կանխավճարված կապիտալարժեքը միայն, ապա աշկարա երևան կգար ապագա հավելարժեքի ակնկալությամբ ծախսված փողի կանխակայիչ բնույթը։ Եթե մեր կապիտալիստը կոտր է ընկնում, ապա նրա վարկատուներն ու դատարանը հետաքննում են, թե արդյոք նրա կանխակայված մասնավոր ծախսերն ուղիղ, ընդունելի համամասնություն են կազմում նրա ձեռնարկության ծավալի նկատմամբ ու սրան սովորաբար կամ թե նորմալ կերպով համապատասխանող հավելարժեքային եկամուտի նկատմամբ, թե ոչ։

Մեզ դեռ մնում է հետազոտելու I ստորաբաժանման հաստատուն կապիտալը, որ = 4 000 v։ Այս արժեքը հավասար է այս ապրանքամասսայի արտադրության մեջ սպառված արտադրամիջոցների այն արժեքին, որը վերահայտնվում է I ապրանքարդյունքի մեջ։ Վերահայանվող այս արժեքը, որն I-ի արտադրապրոցեսում չի արտադրվել, այլ իբրև հաստատուն արժեք մի տարի առաջ է նրա մեջ մտել որպես I-ի արտադրամիջոցների տվյալ արժեք, հիմա գոյություն ունի I ապրանքամասսայի այն ամբողջ մասի մեջ, որը չի կլանվել II կատեգորիայի կողմից, և I կապիտալիստների ձեռին այսպիսով մնացող այս ապրանքամասսայի արժեքն էլ = է նրանց տարեկան ամբողջ ապրանքարդյունքի <math>^2/_3</math>-ին։ Առանձին կապիտալիստի ժամանակ, որը մի հատուկ արտադրամիջոց է արտադրում, մենք կարողանում էինք ասել, թե նա յուր ապրանքարդյունքը ծախում է, դրամի է փոխարկում այն։ Ապրանքարդյունքը դրամի փոխարկելով՝ նա յուր արդյունքի հաստատունն արժեմասն էլ է հետփոխարկած լինում դրամի։ Փող դարձրած այս արժեմասով նա հետո էլի յուր արտադրամիջոցներն է գնում ուրիշ ապրանքավաճառներից կամ յուր արդյունքի հաստատուն արժեմասը փոխարկում է մի այնպիսի բնաձևի, որով հիշյալը նորից կարող է գործել իբրև հաստատուն կապիտալ։ Իսկ հիմա այս ենթադրությունն, ընդհակառակն, անհնարին բան է։ I կապիտալիստների դասակարգն ընդգրկում է այն բոլոր կապիտալիստներին, որոնք արտադրամիջոցներ են արտադրում։ Բացի սրանից, 4 000-անոց ապրանքարդյունքը, որը մնացել է նրանց ձեռին, հասարակական արդյունքի այն մի մասն է, որը ոչ մեկ ուրիշ մասի հետ չի փոխանակվելու, քանի որ տարեկան արդյունքի ուրիշ ոչ մի այսպիսի մաս գոյություն չունի այլևս։ Այս 4 000-ը բացառյալ ամբողջ մնացորդն արդեն տնօրինված, պրծած է, մի մասը հասարակական սպառաֆոնդն է կլանել, իսկ մյուս մասը պետք է փոխարինի II ստորաբաժանման հաստատուն կապիտալին, ընդորում II ստորաբաժանnւմն արդեն փոխանակել է այն ամենը, որ նա կարող էր յուր տնօրինության տակ ունենալ I ստորաբաժանման հետ արվող փոխանակության ժամանակ։

Դժվարությունը շատ պարզ կերպով է լուծվում, երբ մարդ խորհրդածում է, որ I-ի ամբողջ ապրանքարդյունքն ըստ յուր բնաձևի կազմված է արտադրամիջոցներից, այսինքն հաստատուն կապիտալի նյութական տարրերից հենց։ Այստեղ մեր հանդեպ ներկայանում է միևնույն երևույթը, ինչ որ առաջ II-ի դեպքում, միայն թե մի ուրիշ դիրքով։ II-ի դեպքում ամբողջ ապրանքարդյունքը կազմված էր սպառամիջոցներից, ուստի սրանց մի մասը, այս ապրանքարդյունքի մեջ պարունակված աշխատավարձի, պլյուս հավելարժեքի չափով, կարող էր յուր սեփական արտադրողների կողմից սպառվել։ Այստեղ, I-ի դեպքում, ամբողջ ապրանքարդյունքը բաղկացած է արտադրամիջոցներից — շենքերից, մեքենաներից, ամաններից, հումքերից ու օժանդակ նյութերից և այլն: Այս պատճառով սրանց մի մասը, այն, որ այս ոլորտում կիրառված հաստատուն կապիտալին է փոխարինում, իսկույն կարող է յուր բնաձևով նորից գործել իբրև արտադրողական կապիտալի բաղադրամաս։ Որչափով որ նա մտնում է շրջանառության մեջ, I դասակարգի սահմաններում է շրջանառում։ II-ի դեպքում ապրանքարդյունքի մի մասը յուր սեփական արտադրողների կողմից անհատորեն է սպառվում in natura [բնեղեն կերպարանքով], իսկ I-ի դեպքում, ընդհակառակն, արդյունքի մի մասը յուր կապիտալիստական արտադրողների կողմից in natura [բնեղեն կերպարանքով] արտադրողաբար է սպառվում։

I-ի ապրանքարդյունքի այն մասում, որ = 4 000 v, այս կատեգորիայում սպառված հաստատուն կապիտալարժեքը վերահայտնվում է և այն էլ մի այնպիսի բնաձևով, որով նա իսկույն կարող է դարձյալ գործել իբրև արտադրողական հաստատուն կապիտալ։ II-ի դեպքում 3 000-անոց ապրանքարդյունքի այն մասը, որի արժեքը հավասար է աշխատավարձին, պլյուս հավելարժեքին (= 1 000), ուղղակի մտնում է II-ի կապիտալիստների ու բանվորների անհատական սպառման մեջ, այնինչ այս ապրանքարդյունքի հաստատուն կապիտալարժեքը (= 2 000), ընդհակառակը, չի կարող էլի մտնել II կապիտալիստների արտադրողական սպառման մեջ, այլ փոխարինվելըւ է՝ I-ի հետ փոխանակվելու միջոցով։

I-ի դեպքում, ընդհակառակը, նրա 6 000-անոց ապրանքարդյունքի այն մասը, որի արժեքը հավասար է աշխատավարձին, պլյուս հավելարժեքին (= 2 000),֊ չի մտնում յուր արտադրողների անհատական սպառման մեջ և ըստ յուր բնաձևի չի էլ կարող մտնել։ Նա առաջ դեռ պետք է II-ի հետ փոխանակվի։ Այս արդյունքի հաստատուն արժեմասը, որ = 4 000, գտնվում է, ընդհակառակը, մի բնաձևում, որով նա — եթե նկատի ունենանք I կապիտալիստների ամբողջ դասակարգը — էլի կարող է ուղղակի որպես նրա հաստատուն կապիտալ գործել։ Ուրիշ խոսքով ասած. I ստորաբաժանման ամբողջ արդյունքը կազմված է այնպիսի սպառարժեքներից, որոնք ըստ իրենց բնաձևի,— արտադրության կապիտալիստական եղանակի ժամանակ,— կարող են լոկ իբրև հաստատուն կապիտալի տարրեր գործել։ Հետևաբար 6 000-անոց արժեք ունեցող այս արդյունքի մեկ երրորդը (= 2 000) փոխարինում է II ստորաբաժանման հաստատուն կապիտալին, իսկ մնացած <math>^2/_3</math>-ը՝ I ստորաբաժանման հաստատուն կապիտալին։

I-ի հաստատուն կապիտալը կազմված է տարբեր կապիտալախմբերի մի բազմությունից, որոնք ներդրված են արտադրամիջոցների տարբեր արտադրաճյուղերում — այսքան՝ երկաթահալոցներում, այսքան՝ ածխահանքարաններում և այլն, Այո կապիտալախմբերից յուրաքանչյուրը կամ այս հասարակական խմբական կապիտալներից ամեն մեկը յուր հերթին բաղկանում է ինքնակայորեն գործող առանձին կապիտալների մի ավելի մեծ կամ թե ավելի փոքր մասսայից։ Առաջին. հասարակության, օրինակ, 7 500-անոց (սա կարող է նշանակել միլիոն և այլն) կապիտալը տրոհվում է տարբեր կապիտալախմբերի. 7 500-անոց հասարակական կապիտալը տրոհված է հատուկ մասերի, որոնցից յուրաքանչյուրը ներդրված է մի առանձին արտադրաճյուղի մեջ. հասարակական կապիտալարժեքի՝ ամեն մի առանձին արտադրաճյուղում ներդրված մասն ըստ յուր բնաձևի մասամբ կազմված է արտադրության յուրաքանչյուր հատուկ ոլորտում գոյություն ունեցող արտադրամիջոցներից, մասամբ էլ՝ արտադրությունը վարելու համար. անհրաժեշտ ու համապատասխանորեն որակավորված աշխատույժից, որն աշխատանքի բաժանման հետևանքով տարբեր ձևով է կերպափոխված լինում, նայած այն մասնահատուկ աշխատույժին, որ պետք է կիրառվի արտադրության ամեն մի աոանձին ոլորտում։ Հասարակական կապիտալի` յուրաքանչյուր առանձին արտադրաճյուղում ներդրված մասը յուր հերթին կազմված է նույն ճյուղում ներդրված, ինքնակայորեն գործող առանձին կապիտալների գումարից։ Ինքնին հասկանալի է, որ այս վերաբերում է երկու ստորաբաժանմանն էլ, ինչպես I-ին, այնպես էլ II-ին։

Արդ, ինչ վերաբերում է I-ի դեպքում յուր ապրանքարդյունքի ձևով վերահայտնվող հաստատուն կապիտալարժեքին, ապա սա մասամբ էլի մտնում է արտադրության այն հատուկ ոլորտը (կամ թե մտնում է հենց այն անհատական ձեռնարկության մեջ), որից նա դուրս է եկած լինում իբրև արդյունք. օրինակ, հացահատիկը մտնում է հացահատկի, արտադրության մեջ, ածուխն՝ ածխարտադրության մեջ, երկաթը մեքենաների ձևով՝ երկաթարտադրության մեջ և այլն։

Ուրեմն պարզ վերարտադրություն ենթադրելիս՝ տարվա ընթացքում արտադրված սպառամիջոցների ամբողջ արժեքը հավասար է տարեկան արժեքային արդյունքին, այսինքն հավասար է տարվա մեջ հասարակական աշխատանքով արտադրված ամբողջ արժեքին և պետք է հենց հավասար էլ լինի, որովհետև պարզ վերարտադրության ժամանակ այս ամբողջ արժեքն, սպառվում է։

Եվ այս հանգամանքն է, որ Ա. Սմիթին առիթ է տվել պնդելու, թե տարեկան արդյունքի արժեքը տրոհվում է իբր թե v + m-ի։ Այu ճիշտ է 1) արդյունքի այն մասի համար միայն, որն սպառամիջոցներից է կազմված և 2) ճիշտ է ոչ այն իմաստով, որ այս ամբողջ արժեքը II-ումն է արտադրվում, և ուրեմն նրա արդյունարժեքը հավասար է II-ում կանխավճարված փոփոխուն կապիտալարժեքին, պլյուս II-ում արտադրված հավելարժեքին, այլ այն իմաստով, որ II (c + v + m) = II (v + m) + I (v + m), կամ այն պատճառով, որ IIc = I (v + m)։

Ինչպես որ աշխատապրոցեսի տեսակետից քննած՝ II արդյունքը հետևանք է նոր գործող կենդանի աշխատանքի ու սրան հանձնված, նախադրված արտադրամիջոցների, որոնցով նա մարմնանում է իբրև յուր առարկայական պայմաններով, ճիշտ այնպես էլ արժեմեծացման պրոցեսի տեսակետից II արդյունարժեքը, որ = 3 000, բաղկացած է հասարակական աշխատօրվա նոր միակցած <math>^1/_3</math>-ի միջոցով արտադրված նոր արժեքից (500 v + 500 m = 1 000) ու մի հաստատուն արժեքից, որի մեջ առարկայացած է այստեղ քննարկվող II արտադրապրոցեսից առաջ եղած-գնացած մի անցյալ հասարակական աշխատօրվա <math>^2/_3</math>-ը։ II արդյունքի այս արժեմասը ներկայանում է իբրև բուն իսկ արդյունքի մեկ մաս։ Նա գոյություն ունի սպառամիջոցների՝ 2 000-անոց արժեք ունեցող մի քանակի մեջ = հասարակական մի աշխատօրվա <math>^2/_3</math>-ին։ Այս այն նոր սպառաձևն է, որով վերահայտնվում է նա։ Այսպիսով ուրեմն սպառամիջոցների մի մասի = 2 000 IIc-ի փոխանակությունն I արտադրամիջոցների = I (1000 v + 1 000 m)-ի հետ՝ իրապես փոխանակություն է ամբողջ աշխատօրվա այն <math>^2/_3</math>-ին, որն այս տարվա աշխատանքի մաս չի կազմում ամենևին, այլ այս տարվանից առաջ է եղել-գնացել, և փոխանակություն է այս տարվա, այս տարում նոր միակցված աշխատօրվա <math>^2/_3</math>-ի հետ։ Այս տարվա հասարակական աշխատօրվա <math>^2/_3</math>-ը չէր կարող հաստատուն կապիտալի արտադրության մեջ կիրառվել և միաժամանակ էլ փոփոխուն կապիտալարժեք, պլյուս հավելարժեք կազմել նրա սեփական արտադրողների համար, եթե չփոխանակվեր ամեն տարի սպառվող սպառամիջոցների մի այնպիսի արժեմասի հետ, որում պարունակվելիս լիներ ոչ այս տարում, այլ սրանից առաջ ծախսված ու իրացված մի աշխատօրվա <math>^2/_3</math>-ը։ Սա այս տարվա աշխատօրվա <math>^2/_3</math>-ի փոխանակություն է այն աշխատօրվա <math>^2/_3</math>-ի հետ, որն այս տարուց առաջ է ծախսվել, փոխանակություն այս տարվա ու հերվա աշխատաժամանակի միջև։ Ուստի սա մեզ համար պարզում է այն առեղծվածը, թե ինչու հասարակական ամբողջ աշխատօրվա արժեքային արդյունքը կարող է տրոհվել փոփոխուն կապիտալարժեքի, պլյուս հավելարժեքի, չնայած որ այս աշխատօրվա <math>^2/_3</math>-ը ծախսվել է ոչ թե այնպիսի առարկաների արտադրության վրա, հանձին որոնց կարող էին իրացվել փոփոխուն կապիտալը կամ թե հավելարժեքը, այլ, ընդհակառակը, այս տարում գործադրված կապիտալի փոխարինմանը ծառայող արտադրամիջոցների արտադրության վրա։ Այս բացատրվում է պարզապես նրանով, որ II արդյունարժեքի <math>^2/_3</math>-ը, որի հետ փոխանակելով I կապիտալիստներն ու բանվորներն իրացնում են. իրենց արտադրած փոփոխուն կապիտալարժեքը, պլյուս հավելարժեքը (և որը տարեկան ամբողջ արդյունարժեքի <math>^2/_3</math>-ն է կազմում), ըստ արժեքի քննած՝ այս տարվանից առաջ եղած-անցած հասարակական մի աշխատօրվա <math>^2/_3</math>-ի արդյունքն է։

Վերջապես I-ում ամբողջ աշխատօրվա <math>^1/_3</math>-ը, որի արժեքային արդյունքը = 1 000, հավելաշխատանք է. II-ում աշխատօրվա <math>^1/_6</math>-ը, որի արժեքային արդյունքը = 500, հավելաշխատանք է. նրանք միասին կազմում ֊են միակցված ամբողջ աշխատօրվա մյուս կեսը։ Ուստի արտադրված ամբողջ հավելարժեքը =1 000 Im + 500 IIm = 1 500m։

Հետևաբար դժվարությունը բուն իսկ հասարակաբան արդյունարժեքի վերլուծությունը չի։ Դժվարությունն առաջ է գալիս հասարակական արդյունքի արժե բաղադրամասերը նրա իրեղեն բաղադրամասերի հետ համեմատելու ժամանակ։

Հաստատուն, լոկ վերահայտնվող արժեմասր հավասար է այս արդյունքի այն մասի արժեքին, որը բաղկացած է '''արտադրամիջոցներից''', և հաստատուն արժեմասը մարմնացած է այս մասում։

Բայց, մի կողմ թողնելով այն բացառությունները, որոնք այստեղ նշանակություն չունեն, արտադրամիջոցներն ու սպառամիջոցներն ապրանքների բոլորովին տարբեր տեսակներ են, ամբողջովին տարբեր բնաձև ու սպառաձև ունեցող արդյունքներ, ուրեմն և միանգամայն տարբեր կոնկրետ ւսշխատատեսակների արդյունքներ։ Այն աշխատանքը, որը մեքենաներ է բանեցնում կենսամիջռցներ արտադրելու համար, բոլորովին տարբեր է այն աշխատանքից, որը մեքենաներ է շինում։ Թվում է, թե տարեկան ամբողջ աշխատօրը, որի արժեքային արտահայտությունը = 3 000, ծախսվել է սպառամիջոցների արտագրության վրա = 3 000, որոնցում հաստատուն արժեմաս չի վերահայտնվում, որովհետև այս 3 000 = 1500 v + 1500 m-ը տրոհվում է փոփոխուն կապիտալարժեքի + հավելարժեքի միայն։ Մյուս կողմից՝ հաստատուն կապիտալարժեքը, որ = 6 000, վերահայտնվում է սպառամիջոցներից բոլորովին տարբեր մի արդյունատեսակի մեջ, արտադրամիջոցների մեջ, մինչդեռ թվում է, թե հասարակական աշխատօրվա ոչ մի մասը չի ծախսվել այս նոր արդյունքների արտադրության վրա. թվում է, թե այս ամբողջ աշխատօրն, ընդհակառակը, կազմված է այնպիսի աշխատատեսակներից միայն, որոնց հետևանքը լինում են ո՛չ թե արտադրամիջոցները, այլ սպառամիջոցները։ Գաղտնիքն արդեն լուծված է։ Տարեկան աշխատանքի արժեքային արդյունքը հավասար է II ստորաբաժանման արդյունարժեքին, նոր արտադրված սպառամիջոցների ամբողջ արժեքին։ Բայց այս արդյունարժեքը <math>^2/_3</math>-ով ավելի մեծ է, քան տարեկան աշխատանքի այն մասը, որը ծախսվել է սպառամիջոցների արտադրության (II ստորաբաժանման) մեջ։ Սրանց արտադրության վրա ծախսվել է տարեկան աշխատանքի <math>^2/_3</math>-ը միայն։ Այս տարեկան աշխատանքի <math>^2/_3</math>-ը ծախսվել է արտադրամիջոցների արտադրության մեջ, ուրեմն I ստորաբաժանման մեջ։ Այս ժամանակվա ընթացքում I-ի մեջ արտադրված արժեքային արդյունքը, որ հավասար է I-ում արտադրված փոփոխուն կապիտալարժեքին, պլյուս հավելարժեքին, հավասար է II-ի հաստատուն կապիտալարժեքին, որը II-ում իբրև սպառամիջոցներ է վերահայտնվում։ Ուստի նրանք կարող են իրար հետ փոխանակվել և in natura [բնեղեն կերպարանքով] փոխարինել միմյանց։ Հետևաբար II սպառամիջոցների ամբողջ արժեքը հավասար է I + II-ի արժեքային նոր արդյունքի գումարին կամ II (c + v + m) = I (v + m) + II (v + m), ուրեմն հավասար է տարեկան աշխատանքի միջոցով ու v + m-ի ձևով արտադրված նոր արժեքի գումարին։

Հետևաբար հասարակական տարեկան արդյունքի ժամանակ դժվարությունն առաջ է գալիս նրանից, որ հաստատուն արժեմասը ներկայանում է մի բոլորովին ուրիշ արդյունատեսակի — արտադրամիջոցների — մեջ, քան այս հաստատուն արժեմասին միակցված v + m նոր արժեքն է, որն իբրև սպառամիջոցներ է ներկայանում։ Ստացվում է այն երևութքը, որ բանեցված արդյունամասսայի <math>^2/_3</math>-ն — ըստ արժեքի քննած — իբր թե գտնվում է դարձյալ մի նոր ձևում, իբրև նոր արդյունք, չնայած որ նրա արտադրության վրա հասարակության կողմից մի որևէ աշխատանք չի ծախսվել։ Առանձին կապիտալի դեպքում այս բանը տեղի չի ունենում։ Ամեն մի անհատական կապիտալիստ կիրառում է մեկ որոշ կոնկրետ աշխատատեսակ, որը նրա յուրահատուկ արտադրամիջոցները մի արդյունքի է փոխարկում։ Որինակ, դնենք, թե կապիտալիստը մեքենաշինարար է, տարվա ընթացքում ծախսված հաստատուն կապիտալը = 6 000 c, փոփոխունը = 1 500 v, հավելարժեքը = 1 500 m. արդյունքը = 9 000. ասենք, թե սա մի արդյունք է՝ բաղկացած 18 մեքենայից, որոնցից յուրաքանչյուր = 500։ Ամբողջ արդյունքն այստեղ գոյություն ունի միևնույն ձևով, մեքենաների ձևով։ (Եթե մեքենաշինարարը միքանի տեսակներ է արտադրում, ապա սրանցից ամեն մեկն առանձին է հաշվի առնվում)։ Ամբողջ ապրանքարդյունքը տարվա ընթացքում մեքենաշինարարության վրա ծախսված աշխատանքի արդյունք է, միևնույն կոնկրետ աշխատատեսակի համակցություն է միևնույն արտադրամիջոցների հետ։ Ուստի արդյունարժեքի տարբեր մասերը ներկայանում են միևնույն բնաձևով. 12 մեքենայում պարունակվում է 6 000 c, 3 մեքենայում՝ 1 500 v, 5 մեքենայում՝ 1 500 m։ Այստեղ պարզ է, որ 12 մեքենայի արժեքը = է 6 000 c-ի ոչ այն պատճառով, որ այս 12 մեքենայում մարմնացած է մեքենաշինարարությունից սոսկ առաջ կատարված ու ոչ թե նրա վրա ծախսված աշխատանքը։ 18 մեքենայի համար գործադրած արտադրամիջոցների արժեքը ոչ թե հենց ըստինքյան 12 մեքենայի է փոխարկվել, այլ այս 12 մեքենայի արժեքը (որ ինքն էլ յուր հերթին բաղկացած է 4 000 c + 1 000 v + 1 000 m-ից) հավասար է 18 մեքենայում պարունակված հաստատուն կապիտալարժեքի ամբողջ արժեքին։ Ուստի մեքենաշինարարը պետք և 18 մեքենայից 12-ը ծախի՝ փոխհատուցելու համար յուր ծախսած հաստատուն կապիտալը, որ նրան անհրաժեշտ է 18 նոր մեքենա վերարտադրելու֊ համար։ Ընդհակառակը, բանն անբացատրելի կլիներ, եթե, չնայած կիրառվող աշխատանքի՝ սոսկ մեքենաշինարարությունից բաղկացած լինելուն, նրա հետևանքն ստացվեր՝ մի կողմից 6 մեքենա = 1 500 v + 1 500 m, իսկ մյուս կողմից՝ 6 000 c արժեգումարով երկաթ, պղինձ, պտուտակներ, կաշեփոկեր և այլն, այսինքն մեքենաների արտադրամիջոցներ իրենց բնաձևով, որոնք, ինչպես հայտնի է, մեքենաներ շինող կապիտալիստն ինքը չի արտադրում, այլ պետք է փոխարինի շրջանառության պրոցեսի միջոցով։ Եվ այնուամենայնիվ առաջին հայացքից այնպես է թվում, թե հասարակական տարեկան արդյունքի վերարտադրությունն այսպիսի անմիտ եղանակով է կատարվում։

Հասարակական արդյունքի ամբողջ արժեքն անում է 9 000 = 6 000 c + 1 500 v + 1 500 m, ուրիշ խոսքով՝ 6 000-ը վերարտադրում է արտադրամիջոցների արժեքը, իսկ 3 000-ն՝ սպառամիջոցների արժեքը։ Հետևաբար հասարակական հասույթի արժեքը (v + m) կազմում է ամբողջ արդյունարժեքի լոկ <math>^1/_3</math>-ը, և սպառորդների — բանվորների, ինչպես և կապիտալիստների — ամբողջությունն այս մեկ երրորդականի արժեգումարի չափով միայն կարող է ապրանքներ, արդյունքներ կորզել հասարակական ամբողջ արդյունքից և մտցնել յուր սպառաֆոնդի մեջ։ Ընդհակառակը, 6 000-ը, որ = արդյունարժեքի <math>^1/_3</math>-ին, արժեքն է հաստատուն կապիտալի, որը պետք է in natura [բնեղեն կերպարանքով] փոխարինվի։ Այս գումարի արտադրամիջոցներն ուրեմն պետք է դարձյալ արտադրաֆոնդի մեջ մտցվեն։ Այս բանն Շտորխն էլ անհրաժեշտ է նկատում՝ առանց այս ապացուցել կարողանալու. Il est clail que la valeur du produit annuel se distribue partie en capitaux et partie en profits, et que chacune de ces parties de la valeur du produit annuel va régulierement acheter les produits dont la nation a besoin, tant pour entretenir son capital que pour remplacer son fonds consommable... les produits qui constituent le '''capital''' d’une nation, '''ne sont point consommables'''. [«Պարզ է, որ տարեկան արդյունքի արժեքը կազմված է մասամբ կապիտալից, մասամբ հասույթներից, և որ տարեկան արդյունքի այս մասերից յուրաքանչյուրը կանոնավորապես գնում է արդյունքներ, որոնք ազգին անհրաժեշտ են թե՛ յուր կապիտալը վերականգնելու և թե՛ յուր սպառաֆոնդը փոխհատուցելու համար... Այն արդյունքները, որոնք ազգի '''կապիտալն''' են կազմում, '''սպառման ենթակա չեն'''։] (Storch «Considerations sur la nature du revenue national». Paris 1824, p. 150.)

Սակայն Ա. Սմիթն այս հեքիաթանման դոգման, որին մինչև, այսօր հավատում են, ցուցադրել է ոչ միայն արդեն հիշատակված ձևով, ըստ որի հասարակական ամբողջ արդյունարժեքը տրոհվում է հասույթի — աշխատավարձի, պլյուս ավելարժեքի, կամ, ինչպես ինքն է ասում, աշխատավարձի, պլյուս շահույթի (տոկոսի), պլյուս հողառենտայի, այլ և է՛լ ավելի ժողովրդականացրած ձևով, թե '''սպառորդները''' վերջին հաշվով (ultimately) պետք է արտադրողներին վճարահատուցեն '''ամբողջ արդյունարժեքը'''. Սա քաղաքատնտեսության այսպես կոչված գիտության ամենից արժանահավատ ընդհանուր տեղիներից ու, ավելի շուտ, հավիտենական ճշմարտություններից մեկն է մինչև այսօր։ Սա ակնառու է դարձվում հետևյալ ճշմարտանման եղանակով։ Վերցնենք մի որևէ առարկա, օրինակ, վշե շապիկներ։ Նախ՝ վշամանվածքի մանագործարանատերը պետք է վշագործին վճարի վշի ամբողջ արժեքը, ուրեմն վճարահատուցի վշասերմացուն, պարարտանյութեր, բանող անասունի կերը և այլն այն արժեմասի հետ միասին, որ այս արդյունքին փոխանցում է վշագործի հաստատուն կապիտալը, ինչպիսիք են շենքերը, երկրագործական կահույքը և այլն. նա պետք է վճարահատուցի վշի արտադրության մեջ վճարված աշխատավարձը, այն հավելարժեքը (շահույթ, հողառենտա), որ պարունակվում է վշի մեջ, վերջապես վշի փոխադրածախքերը սրա արտադրավայրից մինչև մանագործարանը։ Հետո, մանածագործարանատերը պետք է վշամանվածքի մանագործարանատիրոջը հատուցելով վերադարձնի ոչ միայն վշի այս գինը, այլև մեքենաների, շենքերի և այլոց, կարճ ասած՝ հաստատուն կապիտալի այն արժեմասը, որը վշին է փոխանցվում, այնուհետև պետք է վճարահատուցի մանելու պրոցեսում բանեցված օժանդակ նյութերը, մանորդի աշխատավարձը, հավելարժեքը և այլն, և բանն այսպես շարունակվում է ճերմակարարի, պատրաստի կտավի փոխադրածախքերի, վերջապես շապկագործարանատիրոջ վերաբերմամբ, որը վճարահատուցած է լինում առաջվա այն բոլոր արտադրողների ամբողջ գինը, որոնք նրան մատակարարել են նրա հումքը միայն։ Հիմա շապկագործարանատիրոջ ձեռքում տեղի է ունենում հետագա արժեմիակցումը՝ մասամբ այն հաստատուն կապիտալի արժեքի միջոցով, որն աշխատամիջոցների, օժանդակ նյութերի և այլոց ձևով բանեցվում է շապկարտադրության մեջ, մասամբ էլ սրանում ծախսված այն աշխատանքի միջոցով, որով միակցվում է շապկագործի աշխատավարձի արժեքն ու շապկագործարանատիրոջ հավելարժեքը։ Ասենք, թե այս ամբողջ շապկարդյունքը վերջիվերջո արժենում է 100 £, և թող սա լինի տարեկան ամբողջ արդյունարժեքի այն բաժինը, որ հասարակությունը ծախսում է շապիկների վրա։ Շապիկների սպառորդները վճարում են 100 £, ուրեմն շապիկներում պարունակված՝ բոլոր արտադրամիջոցների արժեքը, ինչպես և աշխատավարձն ու հավելարժեքը վշագործի, մանագործարանատիրոջ, մանածագործարանատիրոջ, ճերմակարարի, շապկագործարանատիրոջ, այլև, բոլոր փոխադրողների։ Այս լիովին ճիշտ է։ Այս իրոք այնպիսի բան է, որ տեսնում է ամեն մի երեխա։ Բայց այնուհետև ասում են, թե բանն այսպես է մյուս բոլոր ապրանքների արժեքի վերաբերմամբ։ Պետք է ասվեր, թե բանն այսպես է '''բոլոր սպառամիջոցների''' արժեքի վերաբերմամբ, հասարակական այն արդյունամասի արժեքի վերաբերմամբ, որը մտնում է սպառարժեքների մեջ, ուրեմն հասարակական արդյունարժեքի այն մասի վերաբերմամբ, որը կարող է իբրև հասույթ ծախսվել։ Այս բոլոր ապրանքների արժեգումարն անշուշտ հավասար է նրանց վրա բանեցված արտադրամիջոցների (հաստատուն կապիտալամասերի) արժեքին, պլյուս այն արժեքին, որ վերջում ավելացված աշխատանքն է ստեղծել (աշխատավարձ, պլյուս հավելարժեք)։ Հետևաբար սպառորդների ամբողջությունը կարող է այս ամբողջ արժեգումարը վճարահատուցել այն պատճառով, որ թեև ամեն մի առանձին ապրանքի արժեքը կազմված է c + v + m-ից, բայց սպառաֆոնդի մեջ մտնող բոլոր ապրանքների արժեգումարը միասին վերցրած, ըստ յուր մաքսիմումի, կարող է հավասար լինել հասարակական արդյունարժեքի այն մասին միայն, որը տրոհվում է v + m-ի, այսինքն հավասար է այն արժեքին, որը տարվա ընթացքում ծախսված աշխատանքը միակցել է առկա գտնվող արտադրամիջոցներին — հաստատուն կապիտալարժեքին։ Իսկ ինչ վերաբերում է հաստատուն կապիտալարժեքին, ապա մենք տեսել ենք, որ նա հասարակական արդյունամասսայից առնվելով փոխարինվում է երկակի եղանակով։ Առաջին. սպառամիջոցներ արտադրող II կապիտալիստների փոխանակության միջոցով I կապիտալիստների հետ, որոնք փոխարենն արտադրամիջոցներ են արտադրում։ Եվ այստեղ է ահա աղբյուրն ա՛յն ֆրազի, թե այն, ինչ որ կապիտալ է մեկի համար, մյուսի համար հասույթ է։ Բայց բանն այսպես չի։ 2 000 IIc-ն, որ գոյություն ունի 2 000-անոց արժեք ունեցող սպառամիջոցների ձևով, II կապիտալիստների դասակարգի համար հաստատուն կապիտալարժեք է կազմում։ Ուրեմն նրանք չեն կարող իրենք սպառել այն, չնայած որ արդյունքն ըստ յուր բնաձևի պետք է որ սպառվի։ Մյուս կողմից՝ 2 000 I (v + m)-ն I կապիտալիստների դասակարգն ու բանվոր դասակարգի արտադրած աշխատավարձը, պլյուս հավելարժեքն է։ Սրանք գոյություն ունեն արտադրամիջոցների բնաձևով, այնպիսի իրերի բնաձևով, որով նրանց սեփական արժեքը չի կարող սպառվել։ Հետևաբար մենք այստեղ ունենք 4 000-անոց մի արժեգումար, որից կեսն, ինչպես փոխանակությունից առաջ, այնպես էլ հետո, փոխարինում է հաստատուն կապիտալին միայն, է կեսն էլ միմիայն հասույթ է կազմում։— Իսկ երկրորդ. I ստորաբաժանման հաստատուն կապիտալը փոխարինվում է in natura [բնեղեն կերպարանքով] մասամբ I կապիտալիստների միջև փոխանակվելով, մասամբ էլ ամեն մի առանձին ձեռնարկության շրջանակում in natura [բնեղեն կերպարանքով] փոխարինվելով։

Այն ֆրազը, թե տարեկան ամբողջ արդյունարժեքը վերջիվերջո պետք է սպառորդների կողմից վճարահատուցվի, լոկ այն ժամանակ ճիշտ կլիներ, եթե սպառորդներ ասելով հասկանային երկու բոլորովին տարբեր տեսակ սպառորդներ — անհատական ապառորդներին ու արտադրողական սպառորդներին։ Բայց այն դրույթը, թե արդյունքի մի մասը պետք է '''արտադրողաբար''' սպառվի, չէ՞ որ ուրիշ բան չի նշանակում, քան այն, որ նա պետք է որպես '''կապիտալ գործի և չի կարող իբրև հասույթ սպառվել'''։

Եթե մենք ամբողջ արդյունքի արժեքը, որ = 9 000, բաժանենք 6 000 c + 1 500 v + 1 500 m-ի, իսկ 3 000 (v + m)-ը քննարկենք յուր, իբրև հասույթի հատկության կողմից միայն, ապա, ընդհակառակը, կթվա, որ փոփոխուն կապիտալը չքանում է, և կապիտալը, հանրորեն քննած, միմիայն հաստատուն կապիտալից է կազմված։ Որովհետև այն, ինչ որ սկզբնապես իբրև 1 500 v էր հանդես գալիս, տրոհվել է հասարակական հասույթի մի մասի, աշխատավարձի, բանվոր դասակարգի հասույթի, և սրանով նրա կապիտալային բնույթը չքացել է։ Իրոք հենց այս հետևությունն է հանել Ռամսեյը։ Նրա ասելով՝ կապիտալը, հանրորեն քննած, միմիայն հիմնական կապիտալից է կազմված, բայց հիմնական կապիտալ ասելով նա հասկանում է հաստատուն կապիտալը, արտադրամիջոցներից բաղկացած արժեմասսան, լինեն այս արտադրամիջոցներն աշխատամիջոցներ, թե աշխատանյութեղեն, ինչպիսիք են հումքը, կիսաֆաբրիկատը, օժանդակ նյութը և այլն, միևնույն է։ Նա փոփոխուն կապիտալն անվանում է շրջանառու. Circulating capital consists only of subsistence and other necessaries advanced to the workmen, previous to the completion of the produce of their labour... Fixed capital alone, not circulating, is properly speaking a source of national wealth... Circulating capital is not an immediate agent in production, nor essential to it at all, but merely a convenience rendered necessary by the deplorable poverty of the mass of the people ... Fixed capital alone constitutes an element of cost of production in a national point of view. [«Շրջանառու կապիտալը կազմված է բացառապես կենսամիջոցներից և ուրիշ անհրաժեշտ առարկաներից, որոնք կանխավճարվում են բանվորների համար, քանի դեռ չի ավարտվել նրանց աշխատանքի արդյունքը... Ստույգն ասած՝ ոչ թե շրջանառու, այլ հիմնական կապիտալն է ազգային հարստության աղբյուրը... Շրջանառու կապիտալն արտադրության անմիջական գործոնը չի և ընդհանրապես էական նշանակություն չունի արտադրության համար. նա լոկ այն պայմանն է, որն անհրաժեշտ է դարձել ժողովրդական բազմության ողբալի աղքատության հետևանքով... Ազգային տեսակետից միմիայն հիմնական կապիտալն է կազմում արտադրության ծախքերի տարրը։»] (Ramsay, l. c., p. 23—26 passim.) (Ռամսեյը հիմնական կապիտալը, որի տակ նա հաստատուն կապիտալն է հասկանում, ավելի մոտից պարզաբանում է հետևյալ կերպով. The length of time during which any portion of the product of that labour (այն է՝ labour bestowed on any commodity) has existed as fixed capital, i.e. in a form in which, though assisting to raise the future commodity, '''it does not maintain labourers'''. [«Այն ժամանակի տևողությունը, որի ընթացքում այս աշխատանքի (այն է՝ մի որևէ ապրանք արտադրելու համար նպատակադրված աշխատանքի) արդյունքի մի մասը գոյություն ուներ իբրև հիմնական կապիտալ, այսինքն գոյություն ուներ մի այնպիսի ձևով, որում նա թեև գործակցում է ապագա ապրանք արտադրելուն, բայց '''բանվորներին ապրուստ չի տալիս'''։»] (p. 59)

Իսկ արդ, ինչպես տեսանք, 2 000 I (v + m)-ը II դասակարգի համար սրա 2 000 IIc-ին է փոխարինում արտադրամիջոցների բնաձևով։ Այսպիսով ուրեմն տարեկան աշխատանքի երկու երրորդով, որը ծախսվել է I կատեգորիայում, նորապես արտադրվում է II հաստատուն կապիտալը, թե՛ սրա ամբողջ արժեքն ու թե՛ սրա բնաձևը։ Հետևաբար տարվա ընթացքում ծախսված աշխատանքի երկու երրորդը, հանրորեն քննած, ստեղծել է նոր հաստատուն կապիտալարժեք, որը համապատասխան բնաձևով իրացվել է II ստորաբաժանման մեջ։ Ուրեմն հասարակական տարեկան աշխատանքի ավելի մեծ մասը ծախսվել է նոր հաստատուն կապիտալի (արտադրամիջոցների ձևով գոյություն ունեցող կապիտալարժեքի) արտադրության վրա՝ փոխարինելու համար այն հաստատուն կապիտալարժեքը, որը ծախսվել էր սպառամիջոցների արտադրության մեջ։ Կապիտալիստական հասարակությունը վայրենուց տարբերողը ոչ թե, ինչպես Սենիորն<ref>«Երբ վայրենին աղեղ է սարքում, նա մի արդյունաբերությամբ, է զբաղվում բայց ժուժկալություն չի բանեցնում»։ (Senior «Principes fundamentaux de l’Econ. Pol.», trad. Arrivabene. Paris 1836, p. 308) — «Որքան ավելի է հասարակությունն առաջադիմում, այնքան ավելի մեծ ժուժկալություն է պահանջում նա։» (Ibid., p. 342) — Հմմտ. («Կապիտալ», I գիրք, գլ. XXII 3, էջ 619։ || Տես հայ. հրատ. «Կապիտալ», 1 հատոր, Երևան, 1933, էջ 565։||</ref> է կարծում, այն է, որ վայրենու արտոնությունն ու առանձնահատկությունն է՝ յուր աշխատանքը ծախսել մի հայտնի ժամանակում, որը նրա համար ոչ մի հասույթ, այսինքն սպառամիջոցների վերածելի (փոխարկելի) արգասիքներ չի ստեղծում, այլ տարբերությունն այս է.—

Փոփոխուն կապիտալը գոյություն ունի ամենից առաջ կապիտալիստի ձեռին իբրև '''դրամակապիտալ'''. նա գործում է որպես '''դրամակապիտալ''' այն ժամանակ, երբ կապիտալիստը նրանով աշխատույժ է գնում։ Քանի դեռ այս կապիտալը նրա ձեռին դրամաձևով է հարամնում, հիշյալն ուրիշ ոչինչ չի, քան եթե դրամաձևով գոյություն ունեցող տվյալ արժեք, հետևաբար մի հաստատուն ու ոչ թե փոփոխուն մեծություն։ Նա լոկ պոտենցիալ փոփոխուն կապիտալ է հենց աշխատույժի փոխարկվելու յուր ունակությամբ։ Իրական փոփոխուն կապիտալ նա դառնում է յուր դրամաձևը թոթափելուց հետո միայն, այն բանից հետո, երբ նա փոխարկվել է աշխատույժի, և սա կապիտալիստական պրոցեսում գործում է իբրև արտադրողական կապիտալի բաղադրամաս։

Այստեղ մեր առջև ունենք այն պարզ իրողությունը միայն, որ գնորդի, այս դեպքում կապիտալիստի, '''փողը''' սրա ձեռից անցնում է վաճառորդի, այս դեպքում աշխատույժը ծախողի) բանվորի ձեռը, Այստեղ ոչ թե փոփոխուն '''կապիտալն''' է, որ երկակի է գործում, որպես կապիտալ՝ կապիտալիստի համար ու իբրև հասույթ՝ բանվորի համար, այլ միևնույն '''փողն''' է, որ առաջ կապիտալիստի ձեռին գոյություն է ունենում որպես յուր փոփոխուն կապիտալի դրամաձև, ուրեմն իբրև պոտենցիալ փոփոխուն կապիտալ, և որը, երբ կապիտալիստն աշխատույժի է փոխարկում, բանվորի ձեռին ծառայում է որպես յուր ծախած աշխատույժի համարժեք։ Իսկ որ միևնույն փողը վաճառորդի ձեռքում մի ուրիշ օգտագործումն է ունենում, քան գնորդի ձեռին, այս մի երևույթ է, որը հատուկ է ապարանքների ամեն առուծախին։

2) Այսպիսով ուրեմն, 1 000 Iv + 1 000 I m-ի՝ 2 000 IIc-ի հետ կատարած փոխանակության մեջ այն, ինչ որ հաստատուն կապիտալ է ոմանց համար (2 000 IIc), ուրիշների համար փոփոխուն կապիտալ ու հավելարժեք է, հետևաբար հասույթ է ընդհանրապես, իսկ այն, որ փոփոխուն կապիտալ է ու հավելարժեք (2 000 I (v + m)), ուրեմն ընդհանրապես հասույթ է ոմանց համար, ուրիշների համար հաստատուն կապիտալ է դառնում։

Քննենք ամենից առաջ I-ի փոխանակությունը IIc-ի հետ և այն էլ նախ բանվորի տեսակետից։

Բայց Ա—Փ—Ա-ն այստեղ կապիտալաշարժումն է։ Ա-ն, ծախվելով բանվորներին, դառնում է Փ, իսկ այս Փ-ն արտադրամիջոցների է փոխարկվում. սա ապրանքից հետափոխարկվելն է այս ապրանքի նյութական կազմիչ տարրերի։ Մյուս կողմից՝ ինչպես որ II կապիտալիստն II-ի հանդեպ լոկ ապրանքավաճառ է, այնպես էլ I կապիտալիստն այստեղ գործում է II-ի նկատմամբ իբրև ապրանքավաճառ միայն։ I-ը 1 000-անոց փողով, որը նախանշված էր որպես փոփոխուն կապիտալ գործելու, 1 000-անոց արժեք ունեցող աշխատույժ է գնել սկզբում. հետևաբար նա դրամաձևով դուրս տված յուր 1000v-ի փոխարեն մի համարժեք է ստացել. փողը հիմա պատկանում է բանվորին, որն այս ծախսում է II-ից գնումներ անելու վրա. այս փողը, որն այս ճանապարհով II-ի գանձարկղն է լցվել, I-ը կարող է հետ ստանալ լոկ նրանով, որ միևնույն արժեգումարի ապրանքներ ծախելով դուրս ճանկի այն։

Սկզբում I-ը մի որոշ դրամագումար, որ = 1 000, նախանշել էր որպես փոփոխուն կապիտալամաս գործելու. նա իբրև այսպիսին գործում է այն բանի հետևանքով, որ միևնույն արժեգումարի աշխատույժի է փոխարկվում ինքը։ Բայց բանվորն I-ին իբրև արտադրապրոցեսի հետևանք մատակարարել է 6 000-անոց արժեք ունեցող մի ապրանքամասսա (արտադրամիջոցներ), որից <math>^1/_6</math>-ը կամ 1 000-ն ըստ յուր արժեքի։ դրամով կանխավճարված փոփոխուն կապիտալամասի մի համարժեք է։ Փոփոխուն կապիտալարժեքն ինչպես որ առաջ յուր դրամաձևով, այնպես էլ հիմա յուր ապրանքաձևով չի գործում իբրև փոփոխուն կապիտալ. այս բանը նա կարող է անել այնուհետև կենդանի աշխատույժի փոխարկվելուց հետո միայն և լոկ այնքան ժամանակ, քանի դեռ աշխատույժը գործում է արտադրապրոցեսում։ Փոփոխուն կապիտալարժեքն իբրև փող միմիայն պոտենցիալ փոփոխուն կապիտալ էր։ Բայց նա գտնվում էր մի այնպիսի ձևում, որով նա կարող է ուղղակի աշխատույժի փոխարկվել։ Նույն այս փոփոխուն կապիտալարժեքը որպես ապրանք դեռ միմիայն պոտենցիալ դրամարժեք է. նա սկզբնական դրամաձևով վերականգնվում է ապրանքի ծախվելովը միայն, այստեղ ուրեմն այն բանի հետևանքով, որ II-ը 1 000-ով ապրանք է գնում I-ից։ Շրջանառության շարժումն այստեղ հետևյալն է. 1000v (ֆ ող)—10006անոց արժեք ունեցող աշխատույժ—1000-անոց ապրանք (փոփոխուն կապիտալի համարժեք)—1000v  (փող). ուրեմն Փ—Ա ... Ա—Փ (= Փ—Աշ ... Ա—Փ)։ Ա—Ա-ի արանքում ընկնող բուն իսկ արտադրապրոցեսը շրջանառության ոլորտին չի պատկանում. նա հանդես չի գալիս տարեկան վերարտադրության տարբեր տարրերի՝ միմյանց հետ փոխանակվելու պրոցեսում, չնայած որ այս փոխանակությունը յուր մեջ պարփակում է արտադրողական կապիտալի բոլոր տարրերի — ինչպես նրա հաստատուն, այնպես էլ փոփոխուն տարրի, աշխատույժի — վերարտադրությունը։ Այս փոխանակության բոլոր կրիչները երևան են գալիս լոկ իբրև գնորդներ ու վաճառորդներ կամ թե որպես երկուսն էլ. բանվորները նրանում հանդես են գալիս իբրև ապրանքագնորդներ միայն. կապիտալիստները՝ փոփոխակի որպես գնորդներ ու վաճառորդներ, իսկ որոշ սահմաններում էլ լոկ իբրև միակողմանի ապրանքագնորդներ կամ թե որպես միակողմանի ապրանքավաճառներ։

II հավաքական կապիտալիստը 500v-ն կանխավճարում է միևնույն արժեգումարի աշխատույժ գնելու համար. հավաքական կապիտալիստն այստեղ գնորդ է, հավաքական բանվորը՝ վաճառորդ։ Հետո էլ բանվորը յուր աշխատույժի փոխարեն ստացած դրամով հանդես է գալիս իբրև հենց յուր արտադրած ապրանքների մեկ մասի գնորդ։ Հետևաբար կապիտալիստն այստեղ վաճառորդ է։ Բանվորն արտադրված II ապրանքակապիտալի մի մասով, այն է՝ ապրանքի ձև ունեցող 500v-ով կապիտալիստին վճարահատուցեց այն փողը, որ իրեն վճարել էին յուր աշխատույժը գնելիս. կապիտալիստը հիմա ապրանքաձևով յուր ձեռին ունի նույն այն v-ն, որ դրամաձևով ուներ աշխատույժի փոխարկելուց առաջ. մյուս կողմից՝ բանվորը յուր աշխատույժի արժեքն իրացրեց՝ դրամի փոխարկելով, իսկ հիմա էլ այս փողն է իրացնում այն եղանակով, որ յուր սպառմանը բավարարություն տալու համար այն փողն իբրև հասույթ ծախսում է հենց յուր արտադրած սպառամիջոցների մեկ մասը գնելու վրա։ Սա բանվորի՝ դրամաձև ունեցող հասույթի փոխանակություն է կապիտալիստի 500v ապրանքաբաղադրամասի հետ, որը հենց բանվորն ինքն էր վերարտադրել ապրանքաձևով։ Այսպիսով այս փողը վերադառնում է II կապիտալիստին որպես յուր փոփոխուն կապիտալի դրամաձև։ Դրամաձև ունեցող համարժեքային հասութարժեքն այստեղ փոխարինում է ապրանքաձև ունեցող փոփոխուն կապիտալարժեքին։

Կապիտալիստը նրանով չի հարստանում, որ այն փողը, որը նա բանվորին վճարած է լինում աշխատույժը գնելիս, նրանից էլի հետ է կորզում՝ բանվորին մի համարժեքային ապրանքամասսա ծախելով։ Նա բանվորին իսկապես երկու անգամ վճարած կլիներ, եթե նրան առաջ 500 վճարեր նրա աշխատույժը գնելիս և, բացի սրանից, դեռ ձրի էլ տար 500-անոց արժեք ունեցող այն ապրանքամասսան, որ նա արտադրել էր տվել բանորին։ Ընդհակառակը, եթե բանվորը կապիտալիստի համար ավելի ոչինչ չարտադրեր, քան ապրանքաձև ունեցող 500-անոց մի համարժեք՝ յուր աշխատույժի 500-անոց գնի փոխարեն, ապա կապիտալիստը գործառնությունից հետո հենց ճիշտ նույն կետում մնացած կլիներ, ինչ կետում որ էր գործառնությունից առաջ։ Բայց բանվորը 3 000-անոց մի արդյունք է վերարտադրել. նա արդյունքի հաստատուն արժեմասը, այսինքն նրա վրա բանեցրած արտադրամիջոցների արռեքը, որ = 2 000, պահպանել է՝ հիշյալը նոր արդյունքի փոխարկելով. նա, բացի սրանից, այս տվյալ արժեքին ավելացրել է 1 000 (v + m)-անոց մի արժեք։ (Այն պատկերացումը, որ իբր թե կապիտալիաստը հարստանում է այն իմաստով, որ նա հավելարժեք շահում է 500-ի որպես դրամ հետհոսելու հետևանքով,— զարգացնում է Դեստյուատ դե Տրասին, որի մասին ընդարձակորեն խոսում է այս գլխի XIII հատվածը։)

Բանվորի կողմից 500-անոց արժեք ունեցող սպառամիջոցները գնելու հետևանքով 500 IIv-անոց արժեքը, որ դեռ հենց նոր ուներ II կապիտալիստն ապրանքի ձևով, էլի վերադառնում է II կապիտալիստին իբրև դրամ, այն ձևով, որով նա սկզբնապես կանխավճարել էր այն։ Գործարքի անմիջական հետևանքը, ամեն մի այլ ապրանքավաճառի դեպքում եղածի նման, տվյալ արժեքի փոխակերպում է ապրանքաձևից դրամաձևի։ Փող՝ դեպի յուր ելակետը հետհոսելը, որը միջնորդագործվում է հիշյալ գործարքով, նույնպես առանձնահատուկ բան չի ամենևին։ Եթե II կապիտալիստը դրամի ձև ունեցող 500-ով ապրանք գներ I կապիտալիստից և հետո յուր հերթին 500-անոց գումարի ապրանք ծախեր I-ին, ապա 500-ն էլի դեպի նա հետ կհոսեր դրամաձեով։ 500 փողը 1 000-անոց մի ապրանքամասսայի լոկ փոխանակությանը կծառայեր և ավելի առաջ շարադրված ընդհանրական օրենքի համաձայն հետ կհոսեր նրա մոտ, ով այս ապրանքամասսայի փոխանակության համար դրամը շրջանառության մեջ էր նետել։

Բայց 500 փողը, որը հետ հոսեց II կապիտալիստի մոտ, միաժամանակ՝ նորացված պոտենցիալ փոփոխուն կապիտալ է դրամաձևով։ Ինչո՞ւ է սա այսպես։ Դրամը, ուրեմն և դրամակապիտալը պոտենցիալ փոփոխուն կապիտալ է լոկ այն պատճառով ու այն չափով, որ պատճառով ու ինչ չափով նա կարող է աշխատույժի փոխարկվել։ 500 £ փողի՝ II կապիտալիստին վերադառնալուն ուղեկցում է II աշխատույժի՝ շուկա վերադառնալը։ Երկսի էլ հակադիր բևեռներ վերադառնալը — ուրեմն և 500 փողի վերահայտնվելը ոչ միայն իբրև փող, այլև որպես փոփոխուն կապիտալ դրամաձևով — պայմանավորված է միևնույն պրոցեդուրայով։ Փողը, որ = 500, հետ է հոսում II կապիտալիստի մոտ այն պատճառով, որ նա 500-անոց գումարի սպառամիջոցներ էր ծախել II բանվորին, հետևաբար այն պատճառով, որ բանվորը ծախսել է յուր աշխատավարձը, սրանով պահել է իրեն ու ընտանիքին և ընդսմին յուր աշխատույժն էլ։ Որպեսզի բանվորը կարողանա էլի ապրել ու դարձյալ իբրև ապրանքավառաճ հանդես գալ, նա պետք է նորից ծախի յուր աշխտատույժը։ Այսպիսով ուրեմն, դրամաձև ունեցող 500-ի՝ II կապիտալիստին վերադառնալը միաժամանակ վերադարձն է, resp. [համապատասխանորեն, համապատասխան դեպքում] հարամնալն է աշխատույժի, որպես 500 դրամով գնելի ապրանքի և ընդսմին վերադարձն է 500 դրամի, որպես պոտենցիալ փոփոխուն կապիտալ։

Գալով պերճանքամիջոցներ արտադրող IIb կատեգորիային՝ սրա v-ի — (IIb)v-ի — վերաբերմամբ բանը նույնն է, ինչ որ էր Iv-ի վերաբերմամբ։ Այն փողը, որը IIb կապիտալիստի համար նորացնում է սրա փոփոխուն կապիտալը դրամաձևով, սրա մոտ հոսում է IIa կապիտալիստների ձեռքով շրջանցելով։ Բայց և այնպես մի տարբերություն կա, նայած թե բանվորներն իրենց կենսամիջոցներն ուղղակի այն կապիտալիստական արտադրողների՞ց են գնում, որոնց որ իրենց աշխատույժն են ծախում իրենք, թե՞ գնում են մի ուրիշ կատեգորիայի կապիտալիստներից, որոնց միջոցով փողը հետ է հոսում առաջինների մոտ՝ մի շրջուղով անցնելով միայն։ Որովհետև բանվոր դասակարգն օր դատում, օր ուտում է, ուստի նա կենսամիջոցներ գնում է այնքան ժամանակ, քանի դեռ գնել կարող է։ Ուրիշ է կապիտալիստի դեպքում, օրինակ, 1 000 IIc-ն 1 000 Iv-ի հետ փոխանակելիս։ Կապիտալիստն օր չի դատում, օր ուտում։ Յուր կապիտալի ամենահնարավոր արժեմեծացումը նրա մղիչ դրդապատճառն է։ Ուստի եթե հանդես են գալիս մի որևէ տեսակի այնպիսի հանգամանքներ, որոնց շնորհիվ II կապիտալիստին ավելի օգտավետ է թվում յուր հաստատուն կապիտալն անմիջապես նորացնելու փոխարեն հիշյալը, թեկուզ մասամբ, դրամաձևով պահել ավելի երկար ժամանակ, ապա 1 000-ի (դրամի ձևով) դեպի I-ը հետ հոսելը ձգձգվում է, հետևաբար ուշանում է 1 000v-ի՝ դրամաձևով վերականգնումն էլ, և I կապիտալիստը կարող է միևնույն մասշտաբով աշխատելը շարունակել այն դեպքում միայն, եթե նա յուր տրամադրության տակ պահեստադրամ ունի, ինչպես որ հենց ընդհանրապես էլ դրամի ձևով պահեստակապիտալ է հարկավոր, որպեսղի կարելի լինի աշխատանքն անընդհատ շարունակել, առանց նայելու փոփոխուն կապիտալարժեքի՝ դրամաձևով ավելի արագ կամ թե ավելի դանդաղ հետ հոսելուն։

Մյուս կողմից՝ I բանվորների աշխատավարձի ծախսումը II-ից վերցրել է 1 000c գումարի կենսամիջոցներ և այսպիսով սրանք ապրանքաձևից փոխարկել դրամաձևի. II-ը հիշյալներն այս դրամաձևից հետ է փոխարկել յուր հաստատուն կապիտալի բնաձևին՝ ապրանքներ = 1 000v գնելով I-ից, որի մոտ է սրա հետևանքով էլի հետհոսում նրա փոփոխուն կապիտալարժեքը դրամաձևով։

I փոփոխուն կապիտալը երեք փոխակերպուկն է կրում, որոնք տարեկան արդյունքի փոխանակության մեջ ամենևին հանդես չեն գալիս կամ թե երևան են գալիս լոկ ակնարկորեն։

3) Երրորդ ձևը, որում փոփոխուն կապիտալն իբրև այսպիսին հավաստվել է հանձին արտադրապրոցեսի հետևանքի, տարեկան արդյունքն է, ուրեմն I-ի մոտ = 1 000 v + 1 000 m = 2 000 I (v + m)։ Յուր սկզբնական արժեքի տեղը, որ = 1 000՝ փողով, հանդես է եկել կրկնակի մեծությամբ մի արժեք = 2 000՝ ապրանքով։ Ուստի փոփոխուն կապիտալարժեքն էլ, որ = 1 000՝ ապրանքով, կազմում է այն արժեքային արդյունքի կեսը միայն, որն ստեղծվել է փոփոխուն կապիտալի, որպես արտադրողական կապիտալի տարրի, միջոցով։ Ապրանքաձև ունեցող 1 000 Iv-ն ճիշտ համարժեքին է ամբողջ կապիտալի՝ յուր նախանշման համաձայն փոփոխուն մասի, որ I-ի կողմից սկզբնապես կանխավճարվել էր իբրև 1 000 v դրամ, բայց հիշյալն ապրանքաձևում պարուրված՝ լոկ պոտենցիալ փող է (նա իրոք փող դառնում է յուր ծախվելուց հետո միայն), ուրեմն է՛լ ավելի քիչ է ուղղակի փոփոխուն դրամակապիտալ հանդիսանում։ Վերջիվերջո նա այսպիսին դառնում է 1 000 Iv ապրանքի՝ IIc-ին ծախվելու և այն բանի հետևանքով, որ աչխատույժն անհապաղ վերահայտնվում և իբրև ծախու ապրանք, որպես նյութեղեն, որին կարող է փոխարկվել 1 000 v դրամը։

Այս բոլոր ջոխակերպությունների ժամանակ I կապիտալիստը միշտ յուր ձեռին է պահում փոփոխուն կապիտալն՝ 1) սկզբում իբրև դրամակապիտալ. 2) հետո որպես յուր արտադրողական կապիտալի տարր. 3) է՛լ ավելի հետո որպես յուր ապրանքակապիտալի արժեմաս, ուրեմն իբրև ապրանքարժեք. 4) վերջապես էլի որպես դրամ, իսկ սրան դարձյալ հանդիպակայում է աշխատույժը, որին փոխարկելի է այն դրամը։ Աշխատապրոցեսի ժամանակ կապիտալիստը փոփոխուն կապիտալը յուր ձեռին ունի որպես բանող, արժեք ստեղծող աշխատույժ, բայց ոչ իբրև տվյալ մեծության արժեք. սակայն որովհետև կապիտալիստը բանվորին միշտ վճարում է այն բանից հետո միայն, երբ սրա ույժն արդեն գործել է մի որոշ, ավելի կարճ կամ թե երկար ժամանակ, ուստի նա վճարելուց առաջ արդեն յուր ձեռին ունենում է փոփոխուն կապիտալի դիմաց աշխատույժի ստեղծած փոխարժեքը, պլյուս հավելարժեքն էլ։

Հասույթի վերածվողն I փոփոխուն կապիտալը չի, դրամաձև ունեցող 1 000 v-ն չի. այս դրամը դադարեց իբրև I-ի փոփոխուն կապիտալի դրամաձև գործելուց, հենց որ աշխատույժի փոխարկվեց, ինչպես որ ամեն մի ուրիշ ապրանքավաճառի փող դադարում էր սրան պատկանող մի որևէ բան ներկայացնելուց, հենց որ նա այս դրամը մի վաճառորդի ապրանքի էր փոխարկում։ Այն փոխակերպությունները, որոնցով անցնում է իբրև աշխատավարձ ստացած դրամը բանվոր դասակարգի ձեռին, ոչ թե փոփոխուն կապիտալի փոխակերպություններ են, այլ նրա աշխատույժի՝ դրամի վերածված արժեքի փոխակերպություններ. ճիշտ այնպես, ինչպես բանվորի ստեղծած արժեքային արդյունքի (2 000 I (v + m)-ի) փոխակերպությունը կապիտալիստին պատկանող մի ապրանքի փոխակերպություն է, որը բանվորին չի վերաբերում ամենևին։ Բայց կապիտալիստը — և է՛լ ավելի՝ նրա թեորետիկ մեկնաբանը, քաղաքատնտեսը — լոկ դժվարությամբ կարոդ է իրենից վանել այն պատրանքը, թե բանվորին վճարված փողը դեռ էլի նրա, կապիտալիստի, փողն է։ Եթե կապիտալիստը ոսկի արտադրող է, ապա փոփոխուն կապիտալամասը, այսինքն ապրանքաձև ունեցող այն համարժեքը, որով նրան փոխհատուցվում է աշխատանքի առքագինը, հենց ինքը հանդես է դալիս ուղղակի դրամաձևով, ուրեմն և կարող է, առանց հետհոսման շրջուղով անցնելու, նորից գործել իբրև փոփոխուն դրամակապիտալ։ Իսկ ինչ վերաբերում է II-ում եղած բանվորին — որչափով որ մենք մի կողմ ենք թողնում պերճանքաբանորին — ապա 500 v-ն ինքը գոյություն ունի այն ապրանքների ձևով, որոնք նախանշված են բանվորի սպառման համար, որոնք բանվորն իբրև հավաքական բանվոր վերցրած՝ ուղղակի էլի գնում է միևնույն հավաքական կապիտալիստից, որին նա ծախել է յուր աշխատույժը։ II կապիտալի փոփոխուն արժեմասն ըստ յուր բնաձևի կազմված է այնպիսի սպառամիջոցներից, որոնք մեծ մասամբ նախանշված են բանվոր դասակարգի սպառման համար։ Բայց բանվորի կողմից այս ձևով ծախսվողը փոփոխուն կապիտալը չի. աշխատավարձը, բանվորի փողն է, որը հենց այս սպառամիջոցներին փոխարկվելով յուր իրացվելու միջոցով կապիտալիստի համար էլի վերականգնում է 500 IIv փոփոխուն կապիտալը յուր դրամաձևով։ IIv փոփոխուն կապիտալը վերարտադրված է լինում սպառամիջոցների ձևով, ինչպես և 2 000 IIc հաստատուն կապիտալը. ինչպես մեկն, այնպես էլ մյուսը չեն վերածվում հասույթի։ Հասույթի վերածվողը երկու դեպքում էլ աշխատավարձն է։

(II.) 2 000 c 4 500 v + 500m = 9 000,

4 000 Ic + 2 000 IIc + 1 000 Iv + 500 IIv + 1000 Im + 500 IIm = 6 000 c + 1 500 v + 1 500 m = 9000։ Մի արժեմասը հաստատուն կապիտալի, հենց որչափով որ սա կազմված է բուն աշխատամիջոցներից (իբրև արտադրամիջոցների առանձին ստորաբաժանում), աշխատամիջոցներից փոխանցված է աշխատարդյունքին (ապրանքին). այս աշխատամիջոցները շարունակում են գործել որպես արտադրողական կապիտալի տարրեր ու այն էլ՝ իրենց հին բնաձևով. արտադրված միևնույն ապրանքների միջոցով իբրև արժետարր վերահայտնվողը, աշխատագործիքից աշխատարդյունքին փոխանցվողն աշխատամիջոցների մաշվածքն է, այն արժեկորուստն է, որ սրանք հետզհետե կրում են մի որոշ պարբերաշրջանում հարատևող իրենց ֆունկցիայի ժամանակ։ Հետևաբար տարեկան արտադրության կապակցությամբ այստեղ հենց այն գլխից ուշադրության առավում են հիմնական կապիտալի այնպիսի բաղադրամասերը միայն, որոնց կյանքը մի տարուց երկար է տևում։ Եթե նրանք տարվա ընթացքում ամբողջովին են մեռնում-պրծնում, ապա ամբողջովին էլ պետք է փոխարինվեն տարեկան վերարտադրության միջոցով և նորացվեն, ուստի քննարկվող կետը հենց այն գլխից նրանց չի վերաբերում։ Մեքենաների դեպքում ու հիմնական կապիտալի՝ ավելի երկար հարատևող ուրիշ ձևերի դեպքում կարող է պատահել — և հաճախ պատահում է — որ նրանց որոշ մասնական օրգաններ տարվա ընթացքում պետք է ոտից գլուխ փոխարինվեն, չնայած որ շենքի կամ թե մեքենայի ամբողջ մարմինը երկարակյաց է, Այս մասնական օրգանները մտնում են հիմնական կապիտալի՝ տարվա ընթացքում փոխարինելի տարրերի միևնույն կատեգորիայի մեջ։

Ապրանքների այս արժետարրը ոչ մի կերպ չպետք է շփոթել վերանորոգման ծախքերի հետ։ Եթե ապրանքը ծախվում է, ապա այս արժետարրը դրամացվում է, փողի է վերածվում մյուսների նման. բայց յուր՝ դրամի փոխարկվելուց հետո երևան է գալիս մյուս արժետարրերից ունեցած նրա տարբերությունը։ Ապրանքների արտադրության մեջ բանեցված հումքերն ու օժանդակ նյութերը պետք է in natura [բնեղեն կերպարանքով]փոխարինվեն, որպեսզի ապրանքների վերարտադրությունն սկսվի (ապրանքների արտադրապրոցեսն ընդհանրապես վերցրած շարունակական լինի). նրանց վրա ծախսված աշխատույժն էլ նույնպես պետք է թարմ աշխատույժով փոխարինվի։ Ուրեմն ապրանքից ստացված դրամը միշտ պետք է արտադրողական կապիտալի այս տարրերին վերափոխարկվի, դրամաձևից փոխարկվի ապրանքաձևի։ Բանն ամենևին չի փոխվում նրանից, որ, օրինակ, հումքերն ու օժանդակ նյութերը հայտնի ժամկետներում ավելի խոշոր քանակներով են գնվում — այնպես որ արտադրապաշարներ են կազմում — որ ուրեմն հայտնի ժամկետի ընթացքում կարիք չի լինում այս արտադրամիջոցները նորից գնելու, հետևաբար — քանի սրանք դեռ կան — ապրանքավաճառքից ստացվող փողը, որչափով որ սա այս նպատակին է ծառայում, կարող է հավաքվել, և հետևաբար հաստատուն կապիտալի այս մասը ժամանակավորապես երևան է գալիս իբրև յուր ակտիվ ֆունկցիայից կախակայված դրամակապիտալ։ Սա հասութակապիտալ չի. սա արտադրողական այնպիսի կապիտալ է, որը կախակայված է դրամաձևում։ Արտադրամիջոցների նորացումը պետք է միշտ տեղի ունենա, չնայած որ այս նորացման ձևը — շրջանառության առնչությամբ — կարող է տարբեր լինել։ Նոր գնումը, շրջանառության այն գործառնությունը, որով նրանք նորացվում են, փոխարինվում, կարող է ավելի երկար ժամկետներից հետո կատարվել. այս դեպքում լինում են խոշոր դրամաներդրումներ մի անգամից, որոնք համակշռվում են համապատասխան արտադրապաշարով. կամ թե չէ՝ նոր գնումը կատարվում է շուտ-շուտ իրար հաջորդող ժամկետներում. այս դեպքում լինում են դրամածախսման՝ արագորեն միմյանց հաջորդող ավելի փոքր քանակներ, պստիկ արտադրապաշարներ։ Այս բոլորովին չի փոխում բանի էությունը։ Նույնն է աշխատույժի վերաբերմամբ էլ։ Որտեղ արտադրությունը միևնույն մասշտաբով կատարվում է տարին բոլոր շարունակաբար, բանեցված աշխատույժը մշտապես է փոխարինվում նորով. որտեղ աշխատանքը սեզոնային է կամ աշխատանքի տարբեր բաժնեմասեր տարբեր պարբերաշրջաններում են կիրառվում, ինչպես երկրագործության մեջ, այնտեղ սրա համապատասխան էլ աշխատույժի՝ մերթ ավելի փոքր ու երբեմն ավելի մեծ քանակ է գնվում։ Իսկ ընդհակառակն, ապրանքավաճառքից ստացված փողը, որչափով որ սա ոսկիացնում է այն ապրանքարժեմասը, որը հավասար է հիմնական կապիտալի մաշվածքին, չի վերափոխարկվում արտադրողական կապիտալի այն բաղադրամասին, որի արժեկորուստն է նա փոխհատուցում։ Նա իբրև սիկ տակն է նստում արտադրողական կապիտալի կողքին և հարամնում է յուր դրամաձևում։ Այս դրամասիկը կրկնվում է, մինչև որ անցնում, պրծնում է վերարտադրության՝ տարիների մի ավելի մեծ կամ թե ավելի փոքր թվից կազմված այն ժամանակաշրջանը, որի ընթացքում յուր հին բնաձևով շարունակում էր արտադրապրոցեսում գործել հաստատուն կապիտալի հիմնական տարրը, հենց որ հիմնական տարրը շենքեր, մեքենաներ և այլն յուր դարն ապրում-պրծնում է, այլևս չի կարող արտադրապրոցեսում գործել, նրա արժեքն արդեն առկա է լինում նրա կողքին՝ լիովին փոխարկված լինելով դրամի դրամասիկների գումարին, այն արժեքների գումարին, որոնք հիմնական կապիտալից աստիճանաբար փոխանցվել էին այն ապրանքներին, որոնց արտադրությանը գործակցում է հիմնական տարրը, և ապրանքների վաճառքի հետևանքով դրամաձև էին ընդունել։ Այն ժամանակ այս դրամը ծառայում է հիմնական կապիտալը (կամ թե սրա տարրերը քանի որ նույնի տարբեր տարրերը տարբեր կենսատևողություն ունեն) in natura [բնեղեն կերպարանքով] փոխարինելուն ու արտադրողական կապիտալի այս բաղադրամասերն այսպիսով իրոք նորացնելուն, հետևաբար այս փողը հաստատուն կապիտալարժեքի մի մասի, նրա հիմնական մասի դրամաձևն է։ Այսպիսով ուրեմն, հենց ինքը գանձագոյացումը կապիտալիստական վերարտադրապրոցեսի, հիմնական կապիտալի կամ թե նրա առանձին տարրերի արժեքը վերարտադրելու և — դրամաձևով — ամբարելու մի տարր է մինչև այն ժամանակը, երբ հիմնական կապիտալը յուր դարն անցած-պրծած է լինում և հետևաբար յուր ամբողջ արժեքը փոխհանձնած է լինում արտադրված ապրանքներին ու հիմա պետք է փոխարինվի in natura [բնեղեն կերպարանքով]։ Բայց այս դրամը կորցնում է յուր գանձաձևը միայն և այս պատճառով գործունորեն էլի մտնում է կապիտալի՝ շրջանառությամբ միջնորդագործված վերարտադրապրոցեսի մեջ լոկ այն ժամանակ, հենց որ հետ է փոխարկվում հիմնական կապիտալի նոր տարրերի՝ մեռած-գնացածներին փոխարինելու համար։

Այն ապրանքները9 որոնցում մարմնացած է 2 000 c-ն, ըստ արժեքի դարձյալ տրոհվել կարող են՝

Հիմա եթե մ ենք 1-ի, 2-ի ու 3-ի c-երը գումարենք իրար հետ, ապա կունենանք <math>1333^1/_3c \ + \ 333^1/_3v \ + \ 333^1/_3m</math> = 2 000 c։ Նույնպես էլ <math>333^1/_3c \ + \ 83^1/_3v \ + \ 83^1/_3m</math> = 500 v, և սրա նման էլ m-ի տակ եղածները. ամբողջի գումարումը վերևինի նման տալիս է 3 000-անոց ընդհանուր արժեք։

Այսպիսով ուրեմն, 3 000-անոց արժեք ունեցող ապրանքամասսայում պարունակված ամբողջ հաստատուն կապիտալարժեքը պարունակվում է 2 000 c-ի մեջ, և ոչ 500 v-ն ու ոչ էլ 500 m-ը մի ատոմ անգամ չեն պարունակում նրանից։ Միևնույնը վերաբերում է իրենց հերթին v-ին ու ալ m-ին էլ։

Ուրիշ խոսքով ասած՝ II ապրանքամասսայի այն ամբողջ բաժնեմասը, որը հաստատուն կապիտալարժեք է ներկայացնում և ուրեմն էլի փոխարկվելու է կամ սրա բնաձևին կամ թե սրա դրամաձևին, գոյություն ունի 2 000 c-ի մեջ։ Հետևաբար այն ամենը, որ վերաբերում է II ապրանքների է հաստատուն արժեքի փոխանակությանը, սահմանափակվում է 2000 IIc-ի շարժումով, և այս փոխանակումը կարող է կատարվել I(1 000 v + 1 000 m)-ի հետ միայն։

I (1 000 v + 1 000 m)-ի ու 2 000 IIc-ի միջև կատարվող փոխանակության մեջ ամենից առաջ պետք է նշել, որ I(v + m) արժեգումարը ոչ մի հաստատուն արժետարր չի պարունակում, ուրեմն և ոչ մի արժետարր չի պարունակում փոխարինելի մաշվածքի դիմաց, այն արժեքի դիմաց, որը հաստատուն կապիտալի հիմնական բաղադրամասից փոխանցվել է այն ապրանքներին, որոնց բնաձևով գոյություն ունեն v + m-ը։ Ընդհակառակը, IIc-ի մեջ գոյության ունի այս տարրը, և յուր գոյությամբ հիմնական կապիտալին պարտական արժետարրի այն մի մասն է հենց, որը չպետք է դրամաձևից բնաձևին փոխարկվի անմիջապես, այլ առաջ դեռ պետք է դրամաձևում հարամնա։ Ուստի I (1 000 v + 1 000 m)-ը 2 000 IIc-ի հետ փոխանակելու ժամանակ իսկույն մեր հանդեպ ցցվում է այն դժվարությունը, որ I արտադրամիջոցները, որոնց բնաձևում գոյություն ունեն I (v + m)-ը, իրենց 2 000-անոց ամբողջ արժեգումարով պետք է փոխարկվեն II սպառամիջոցների ձևով գոյություն ունեցող համարժեքին, այնինչ մյուս կողմից՝ 2 000 IIc սպառամիջոցները չեն կարող իրենց լրիվ արժեգումարով փոխարկվել I (1 000 v + 1 000 m) արտադրամիջոցներին, որովհետև նրանց արժեքի մի պատկական մասը — որ հավասար է հիմնական կապիտալի՝ փոխարինման ենթակա մաշվածքին կամ արժեկորուստին — պետք է դեռ նախ սկվելով նստի որպես դրամ, իսկ սա ընթացիկ տարեկան վերարտադրապարբերաշրջանում, հենց որը միայն քննարկվում է այստեղ, իբրև շրջանառության միջոց չի գործում դարձյալ։ Բայց այն փողը, որով 2 000 IIc ապրանքարժեքում եղած մաշվածքատարրն է դրամացվում, այս փողը միմիայն I-ից կարող է ստացվել, որովհետև II-ը հո ինքը չպետք է իրեն վճարահատուցի, այլ վճարահատուցվում է հենց յուր ապրանքը ծախելու միջոցով, նաև որովհետև ենթադրության համաձայն I (v + m)-ն է գնում ամբողջ 2 000 II c ապրանքագումարը. հետևաբար I դասակարգը պետք է հիշյալ մաշվածքն այս գնման միջոցով դրամացնի II-ի համար։ Սակայն առաջներում շարադրած օրենքի համաձայն՝ շրջանառության համար կանխավճարած դրամը վերադառնում է կապիտալիստական արտադրողին, որը հետո ապրանքի ձևով նույնահավասար քանակ է նետում շրջանառության մեջ։ Ակներև է, որ I-ը IIc-ից գնում անելիս չի կարող II-ին ապրանքներ տալ 2 000-ի դիմաց ու սրանից զատ դեռ. մի ավելցուկ դրամագումար էլ տալ մի անգամ ընդմիշտ (առանց այն նախապայմանի, որ այս դրամագումարը նրան վերադառնա փոխանակման գործողության հետևանքով), Այլապես նա IIc ապրանքագումարը սրա արժեքից բարձր գնած կլիներ։ Եթե II-ը յուր 2 000 c-ի դիմաց փոխանակությամբ իրոք ստանում է I (1 000 v + 1 000 m), ապա նա I-ից այլևս ոչինչ չունի պահանջելու, և այս փոխանակության ժամանակ շրջանառու դրամը վերադառնում է I-ին կամ թե II-ին՝ կախումն ունենալով այն հանգամանքից, թե այս երկսից ո՛վ է դրամը նետել շրջանառության մեջ, այսինքն՝ այս երկսից նախ ո՛վ է իբրև գնորդ հանդես եկել։ Ընդսմին այս դեպքում II-ը յուր ապրանքակապիտալն ամբողջ արժեծավալով վերցրած՝ հետփոխարկած կլիներ արտադրամիջոցների բնաձևին, մինչդեռ ենթադրությունն այն է, որ նա յուր ապրանքակապիտալի մի պատկական մասը, սրա վաճառքից հետո, ընթացիկ տարեկան վերարտադրապարբերաշրջանում դրամից դարձյալ հետ չի փոխարկում յուր հաստատուն կապիտալի հիմնական բաղադրամասերի բնաձևին։ Այսպիսով ուրեմն, ոսկու ձևով մի հաշվեմնացորդ կարող էր դեպի II-ը հոսել այն ժամանակ միայն, եթե II-ը, այո, 2 000-ի ապրանք ծախեր I-ին, բայց 2 000-ից պակաս գներ I-ից, օրինակ, միմիայն 1 800. այս դեպքում I-ը մնացորդը կծածկեր դրամաձև ունեցող 200-ով, որը հետ չէր հոսի նրա մոտ, որովհետև սա շրջանառության համար կանխավճարած դրամը շրջանառությունից դարձյալ դուրս կորզած չէր լինի՝ ապրանքներ (= 200) նետելով շրջանառության մեջ։ Այս դեպքում մենք II-ի համար մի դրամաֆոնդ կունենայինք հիմնական կապիտալի նրա մաշվածքի հաշվին. բայց մյուս կողմում, I-ի կողմում, մենք կունենայինք արտադրամիջոցների մի գերարտադրություն 200-անոց գումարի չափով, և սրանով փուլ կգար սխեմայի ամբողջ պատվանդանը, այն է՝ անփոփոխ մասշտաբով վերարտադրությունը, որի ժամանակ ուրեմն ենթադրվում է լիակատար համամասնականություն տարբեր արտադրասիստեմների միջև։ Մի դժվարությունը վերացված կլիներ՝ շատ ավելի անհաճո մի դժվարություն մեջտեղ բերելով միայն։

Ամենից առաջ հենց նոր ենթադրեցինք, որ II-ն I-ին ծախում է 2 000, բայց I-ից գնում է միմիայն 1 800-ի ապրանքներ։ 2000 IIc ապքանքարժեքի մեջ պարունակվում էր մաշվածքափոխհատուցման համար 200, որը պետք է գանձացնել դրամաձևով. այսպիսով 2 000 IIc արժեքը կտրոհվեր 1800-ի, որը պետք է փոխանակել I արտադրամիջոցների հետ, ու 200 մաշվածքափոխհատուցման, որը պետք է (2 000 c-ն I-ին ծախելուց հետո) պահել դրամի ձևով։ Կամ յուր արժեքի առնչությամբ 2 000 IIc = կլիներ 1800 c + 200 c (d), որտեղ d = déchet [մաշվածք]։

I-ը 1 000 £-ով, որն իբրև բանվորների աշխատույժի վճար առհոսել է բանվորների ձեռն աշխատավարձի ձևով, գնում է 1 000 IIc սպառամիջոցներ. II-ը միևնույն 1 000 £-ով գնում է 1 000 Iv արտադրամիջոցներ։ Սրա հետևանքով I կապիտալիստների մոտ է հետ հոսում նրանց փոփոխուն կապիտալը դրամաձեով, որոնք կարող են հաջորդ տարում նրանով միևնույն արժեգումարի աշխատույժ գնել, այսինքն իրենց արտադրողական կապիտալի փոփոխուն մասն in natura [բնեղեն կերպարանքով] փոխարինել։— Հետո, II-ը կանխավճարած 400-ով գնում և Im արտադրամիջոցներ, իսկ Im-ը միևնույն 400 £-ով՝ IIc սպառամիջոցներ։ Այսպիսով II-ի կողմից շրջանառության համար կանխավճարված 400 £-ը վերադարձած է լինում II կապիտալիստներին, բայց որպես ծախած ապրանքի դիմաց ստացվող համարժեք միայն. I-ը կանխավճարած 400 £-ով գնում է սպառամիջոցներ. II-ը 400 £-ով արտադրամիջոցներ է գնում I-ից, որով այս 400 £-ը հետ է հոսում I-ի մոտ։

Սակայն այսպիսի վարկածի անհեթեթությունն աչքի չի զարկում անմիջաբար, երբ Im-ը փոխանակ, ինչպես այստեղ, հանդես գալու յուր նախնական գոյակերպով — այն է՝ իբրև արտադրամիջոցների արժեքի բաղադրամաս, ուրեմն որպես այն ապրանքների արժեքի բաղադրամաս, որ նրանց կապիտալիստական արտադրողները պետք է ծախելով իրացնեն դրամի ձևով — երևան է գալիս կապիտալիստների բաժնեկիցների ձեռքում, օրինակ, իբրև հողառենտան հողագույքատերերի ձեռին կամ թե որպես տոկոս դրամավարկատուների ձեռինուղղակի արտադրամիջոցների վերափոխարկվի։ Հետևաբար 200 Im-ը չծախված է մնում. Փոխարինելի I հավելարժեքի <math>^1/_{10}</math>-ը չի կարող իրացվել, արտադրամիջոցների յուր բնաձևից չի կարող սպառամիջոցների փոխարկվել։ Բայց եթե ապրանքների հավելարժեքի այն մասը, որ արդյունաբերական կապիտալիստը պետք է իբրև հողառենտա կամ թե տոկոս զիջի հավելարժեքի մյուս գույքատիրակիցներին, երկար ժամանակ չի կարող իրացվել բուն իսկ ապրանքների վաճառքի միջոցով, ապա նշանակում է, որ ռենտա կամ թե տոկոս վճարելու էլ վերջն է այս, և ուրեմն, հողագույքատերերը կամ թե տոկոսառուները չեն կարող ռենտան կամ թե տոկոսը ծախսելով իբրև dei ex machina [հրաշքով լուծող, հրաշքով վճռող։ Բառացի նշանակում է՝ աստված մեքենայի միջից։] ծառայել տարեկան վերարտադրության որոշ մասն ուզած կերպով դրամացնելու համար։ Այս նմանապես վերաբերում է այն ծախսերին, որ անում են բոլոր այսպես կոչված անարտադրողական գործավորները — պետական պաշտոնյաները, բժիշկները, փաստաբանները և այլն ու մնացած ամենքը, ովքեր «մեծ հասարակության» ձևում պարուրված՝ քաղաքատնտեսների չբացատրածը բացատրելու «ծառայությունն» են մատուցում քաղաքատնտեսներին։

Այսպիսով ուրեմն այն օրենքը, թե վերարտադրության (լինի սա պարզ, թե ընդլայնված վերարտադրություն, միևնույն է), նորմալ ընթացքի ժամանակ կապիտալիստական արտադրողի կողմից շրջանառության համար կանխավճարված փողը պետք է յուր ելակետին վերադառնա (ընդսմին նշանակություն չունի, թե փողը նրան է պատկանում, թե ուրիշից է պոկած),— մի անգամ ընդմիշտ բացառում է այն վարկածը, թե 200 IIc (d)-ն I-ի կանխավճարած փողի միջոցով է դրամացվամ։

Հենց նոր քննարկած վարկածն արանքից հանելուց հետո դեռ մնում են այնպիսի հնարավորություններ, որոնք մաշվածքամասը դրամով փոխհատուցելուց զատ իրենց մեջ դեռ պարփակում են մեռած-պրծած ամբողջ հիմնական կապիտալն in natura * փոխարինելու իրականացումն էլ։

բ) Ենթադրվեց, որ մի անգամ I-ն է II-ից գնում անելու համար դրամով կանխավճարում հետագա 400 £-ը, որը հետ է հոսում էլի I-ի մոտ, ինչպես և մյուս անգամ II-ն է I-ից գնում անելու համար կանխավճարում 400 £, որը հետ է հոսում II-ի մոտ։ Այս ենթադրությունը պետք է արվեր անպայման, որովհետև կամայական կլիներ հակառակ ենթադրությունը, թե I կապիտալիստների դասակարգը կամ թե չէ՝ II կապիտալիստների դասակարգն է շրջանառությանը միակողմանիորեն կանխավճարում ապրանքափոխանակության համար անհրաժեշտ դրամը։ Արդ, որովհետև նախընթաց 1) ենթահատվածում ցույց տվինք, որ իբրև անհեթեթ պետք է դեն շպրտվի այն վարկածը, որի համաձայն իբր I-ն է լրացուցիչ փող նետում շրջանառության մեջ՝ 200 II c (d)-ն դրամացնելու համար, ուստի ակներև է, որ մնում է երևութապես էլ ավելի անհեթեթ այն վարկածը լոկ, թե II–ն ինքն է շրջանառության մեջ նետում այն փողը, որով դրամացվում է ապրանքի այն արժեբաղադրամասը, որը պետք է հիմնական կապիտալի մաշվածքին փոխարինի։ Օրինակ, այն արժեմասը, որ պարոն X-ը մանամեքենան է կորցնում արտադրության մեջ, վերահայտնվում է իբրև կարի թելի արժեմաս. այն, ինչ որ նրա մանամեքենան մի կողմում տուժում է արժեքի կողմից կամ իբրև մաշվածք, պետք է մյուս կողմում որպես փող նրա մոտ հավաքվի։ Հիմա X-ը կարող էր, օրինակ, 200 £-ի բամբակ գնել և այսպիսով շրջանառության համար 200 £ կանխավճարեր դրամով։ Y-ը միևնույն 200 £-ով մանվածք է գնում նրանից, և այս 200 £-ը հիմա X-ին ծառայում է իբրև ֆոնդ՝ մանամեքենայի մաշվածքի փոխհատուցման համար։ Այս կհանգեր լոկ այն բանին, որպես թե X-ը, մի կողմ թողած նրա արտադրությունը և սրա արդյունքն ու վերջինիս վաճառքը, 200 £ in petto [պատրաստ] պահում է նրա համար, որ հենց ինքը վճարի մանամեքենայի արժեկորուստի դիմաց, այսինքն որ նա, բացի յուր մանամեքենայի 200 £-անոց արժեկորուստից, տարեկան ուրիշ 200 £ էլ դեռ յուր գրպանից պիտի ավելագրի, որ վերջիվերջո ի վիճակի լինի մի նոր մանամեքենա գնելու։

Բայց անհեթեթությունը լոկ երևութական է։ II դասակարգը կազմված է այնպիսի կապիտալիստներից, որոնց հիմնական կապիտալը յուր վերարտադրության բոլորովին տարբեր ժամկետներում է գտնվում։ Մի քանիսի համար նա հասել է այն ժամկետին, երբ պետք է հիմնական կապիտալն ամբողջովին փոխարինել in natura [բնեղեն կերպարանքով]։ Ուրիշների համար նա ավելի շատ կամ թե ավելի պակաս չափով հեռու է գտնվում այս ստադիայից. վերջին ստորաբաժանման բոլոր անդամների համար ընդհանուր է այն, որ նրանց հիմնական կապիտալն իսկապես չի վերարտադրվում, այսինքն չի նորացվում in natura [բնեղեն կերպարանքով] կամ չի փոխարինվում միևնույն տեսակի նոր նմուշահատով, այլ որ նրա արժեքն է հաջորդաբար հավաքվում դրամի ձևով։ Առաջին մասն ամբողջովին (resp. [համասլաաասյսանորեն, համապատասխան դեպքում] մասամբ, մի բուն, որ նշանակություն չունի այստեղ) հենց նույն կացության մեջ է գտնվում, ինչպես որ էր յուր ձեռնարկությունը հիմնելիս, երբ նա շուկայում հանդես եկավ մի դրամակապիտալով՝ սա փոխարկելու մի կողմից (հինական ու շրջանառու) հաստատուն կապիտալի, իսկ մյուս կողմից էլ՝ աշխատույժի, փոփոխուն կապիտալի։ Այն ժամանակվա պես նա հիմա էլ պետք է շրջանառության համար կանխավճարի այս դրամակապիտալը, ուրեմն թե հիմնական հաստատուն ու թե շրջանառու հաստատուն կապիտալի և փոփոխուն կապիտալի արժեքը։

Հետևաբար երբ ենթադրվում է, թե այն 400 £-ից, որ II կապիտալիստների դասակարգը նետում է շրջանառության մեջ՝ I-ի հետ փոխանակություն անելու համար, կեսը գալիս է II-ում գտնվող այնպիսի կապիտալիստներից, որոնք ոչ միայն իրենց ապրանքները տալով պետք է իրենց շրջանառու կապիտալին պատկանող արտադրամիջոցները նորացնեն in natura [բնեղեն կերպարանքով] այլև պետք է իրենց դրամը տալով in natura [բնեղեն կերպարանքով] նորացնեն իրենց հիմնական կապիտալը, այնինչ II կապիտալիստների մյուս կեսը յուր դրամով յուր հաստատուն կապիտալի լոկ շրջանառու մասն է 1 in natura [բնեղեն կերպարանքով] փոխարինում, իսկ յուր հիմնական կապիտալը չի նորացնում in natura [բնեղեն կերպարանքով],— ապա ոչինչ հակասական բան չկա ամենևին այն դրույթի մեջ, թե հետ հոսող 400 £-ը (որը հետ է հոսում, հենց որ I-ը նրանով սպառամիջոցներ է գնում) հիմա տարբեր կերպով է բաշխվում II-ի այս երկու ենթաբաժանմունքների միջև։ Նա հետ է հոսում II դասակարգի մոտ, բայց հետ հոսում է ոչ միևնույն ձեռների մեջ, այլ այս դասակարգի ներսում տարբեր կերպով է բաշխվում, սրա մի մասից փոխանցվում է ուրիշ մասին։

Այն կացությունը, որից պետք է մենք չվենք, առաջվա փոխանակումներից հետո երկուստեք փոխանակելի ապրանքների մնացորդն է՝ I-ի մոտ — 400 m, II-ի մոտ — 400 c։<ref>Թվերն էլի չեն համերաշխում առաջ ընդունածի հետ։ Սակայն այս նշանակություն չունի, որովհետև բանը վերաբերում է հարաբերություններին միայն։— '''Ֆ. Է.'''։</ref> Մենք ընդունում ենք, որ II-ը դրամով 400 է կանխավճարում՝ 800-անոց գումարի այս ապրանքների փոխանակման համար։ 400-ի մի կեսը (= 200) պետք է ամեն պարագայում տա II-ի այն մասը, որը փողով. 200 է կիտել իբրև մաշվածքարժեք և որը հիմա այս 200-ը պիտի հետփոխարկի յուր հիմնական կապիտալի բնաձևին։

Ճիշտ ինչպես որ հաստատուն կապիտալարժեքը, փոփոխուն կապիտալարժեքն ու հավելարժեքը — որոնց կարող է տրոհվել թե՛ II-ի ու թե՛ I-ի ապրանքակապիտալի արժեքը — կարելի է ներկայացնել բուն իսկ II, resp. [համասլատասխանորեն, համապատասխան դեպքում] I ապրանքների համամասնական առանձին բաժնեմասերով, այնպես էլ կարելի է ներկայացնել հաստատուն կապիտալարժեքի միջի հենց այն արժեմասը, որը դեռ չի փոխարկվելու հիմնական կապիտալի բնաձևին, այլ առայժմ դեռ պետք է դրամաձևով գանձացվի աստիճանաբար։ II ապրանքների՝ մի որոշ քանակ (մեր դեպքում ուրեմն մնացորդի կեսը, որ = 200) այստեղ դեռ լոկ կրիչ է այս մաշվածքարժեքի, որը փոխանակության միջոցով տակին իբրև սիկ նստելու, է դրամաձևով։ (II կապիտալիստների առաջին մասը, որը հիմնական կապիտան in natura [բնեղեն կերպարանքով] է նորացնում, ապրանքամասսայի այն մաշվածքամասով, որից այստեղ դեռ կերպակայում է մնացորդը միայն, կարող է այս եղանակով արդեն իրացրած լինել յուր մաշվածքարժեքի մի մասը. բայց նրան այսպիսով դեռ իրացնելու մնում է 200՝ դրամա ձևով)։

Հիմա ընդունենք երեք դեպք. ընդսմին II կապիտալիստների այն մասը, որը հիմնական կապիտալն in natura [բնեղեն կերպարանքով] է փոխարինում, մենք անվանում ենք «1-ին մաս», իսկ այն մասը, որը հիմնական կապիտալի մաշվածքարժեքն ամբարում է դրամաձևով, անվանում ենք «2րդ մաս»։ Երեք դեպքը հետևյալն են. ա) այն 400-ից, որը դեռ իբրև մնացորդ գոյություն ունի II-ում գտնվող ապրանքների ձևով, մի քանակը պետք է փոխհատուցի հաստատուն կապիտալի շրջանառու մասերի մեկ հայտնի քանակություն 1-ին մասի ու 2-րդ մասի համար (ասենք, յուրաքանչյուրին ½-ական). բ) 1-ին մասն արդեն ծախել է յուր ամբողջ ապրանքը, ուրեմն 2-րդ մասն է դեռ ծախելու 400. գ) 2-րդ մասը ծախել է բոլորը, բացի այն 200-ից, որը մաշվածքարժեքի կրիչն է։

Ընդհակառակը, 2-րդ մասի մոտ, որը 200 էր ծախսել փողով, հետ է հոսում 300-ը դրամով. 100-ն այն պատճառով, որ նա սկզբում իբրև գնորդ դրամաձևով 100 նետեց շրջանառության մեջ և այս 200-ը հետ է ստանում որպես վաճառորդ. 200-ն էլ այն պատճտռով, որ գործում է որպես 200-անոց արժեգումարի ապրանքների վաճառորդ միայն, բայց ոչ իբրև գնորդ։ Հետևաբար փողը չի կարող հետ հոսել I-ի մոտ։ Ուրեմն հիմնական կապիտալամաշվածքը մնացորդագոցվում է II (2-ին մաս)-ի կողմից հիմնական կապիատլատարրեր գնելու համար շրջանառության մեջ նետած փողով. բայց սա 2-րդ մասի ձեռը գալիս է ոչ թե որպես 1-ին մասի դրամ, այլ իբրև I դասակարգին պատկանող փող։

Նրան շրջանառությունից վերադառնում է 400 £. 200-ն այն պատճառով, որ նա այս կանխավճարել է իբրև- գնորդ և հետ է ստանում որպես 200-անոց ապրանքի վաճառորդ. իսկ 200-ն էլ՝ այն պատճառով, որ նա 200-անոց արժեքով ապրանք է ծախում I-ին՝ առանց սրա դիմաց էլի ապրանքահամարժեք դուրս կորզելու I-ից։—

գ) 1-ին մասն ունի դրամով 200 ու ապրանքով 200 c. 2-րդ մասն ունի 200 c(d) ապրանքների ձևով։

Բանն ամենևին չէր փոխվի, եթե ենթադրեինք, որ գ) դեպքում II (1-ին մասի տեղ I դասակարգն է դրամով 200-ը կանխավճարում գոյություն ունեցող ապրանքների փոխանակության համար։ Այն ժամանակ եթե 1-ն է նախ II, 2-րդ մասից 200-ի ապրանք գնում — ենթադրվում է, որ սա դեռ միմիայն այս ապրանքամնացորդն ունի ծախելու — ապա 200 £-ը չի վերադառնում I-ի ձեռը, որովհետև II, 2-րդ մասը կրկին հանդես չի դալիս իբրև գնորդ. բայց այս դեպքում II, 2-րդ մասը պետք է գնում անի 200 £ դրամով և ditto [նմանապես] դեռ 200-ի էլ ապրանքներ փոխանակի, ուրեմն պետք է ընդամենը 400 փոխանակի՝ I-ից գնելով։ Այն ժամանակ 200 £ փողը II, 1-ին մասից վերադառնում է I-ին։ Եթե I-ն այս փողն էլի ծախսում է II, 1-ին մասից 200-ի ապրանք գնելու համար, ապա հիշյալ դրամը վերադառնում է I-ին, հենց որ II, 1-ին մասը 400-անոց ապրանքի երկրորդ կեսն առնում է I-ից։ (II) 1-ին մասը 200 £ փողը ծախսել է իբրև հիմնական կապիտալի տարրերի սոսկական գնորդ, ուստի այս փողը չի վերադառնում նրան, այլ ծառայում է այն բանին, որ II, 2-րդ մասի մնացորդ 200 c ապրանքները դրամացնի, այնինչ ապրանքափոխանակության համար ծախսած փողը, 200 £-ը, հետ է հոսում I-ի մոտ ոչ թե via II, 2-րդ մաս, այլ via [վրայով, ճանապարհով։ Տվյալ դեպքում՝ «ոչ թե II, 2-րդ մասի ճանապարհով, այլ II, 1-ին մասի ճանապարհով»։] II, 1-ին մաս։ Նրա 400-անոց ապրանքի դիմաց նրան վերադարձել է 400-անոց գումարի ապրանքահամարժեք. 800-անոց ապրանքի փոխանակության համար նրա կողմից կանխավճարված 200 £ դրամը ditto [նմանապես] վերադարձել է նրան, և այսպիսով ամեն բան կարգին է։

Որովհետև II, 1-ին մասում 200 c ապրանքը փոխանակվում է 200 Im (ապրանք)-ի հետ, և որովհետև այն ամբողջ դրամը, որ 400-անոց ապրանքների փոխանակության ժամանակ շրջանառում է I-ի ու II-ի միջև, հետ է հոսում նրա մոտ, ով կանխավճարել էր այն, այսինքն՝ I-ի կամ թե II-ի մոտ,— ուստի այս դրամն իբրև I-ի ու II-ի միջև կատարվող փոխանակության տարր իրոք ոչ մի տարրը չի այն առեղծվածի, որը մեզ այստեղ զբաղեցնում է։ Կամ թե ուրիշ կերպ պատկերացրած.— եթե մենք ենթադրենք, որ 200 Im (ապրանք)-ի ու 200 IIc (II, 1-ին մասի ապրանք)-ի միջև կատարվող փոխանակության մեջ դրամը գործում է որպես վճարամիջոց ու ոչ թե իբրև գնելամիջոց, ուրեմն է ոչ որպես «շրջանառության միջոց» բառի ամենանեղ իմաստով, ապա պարզ է, որ — որովհետև 200 Im ու 200 IIc (1-ին մաս) ապրանքները նույնահավասար արժեգումարի են,— 200-անոց արժեք ունեցող արտադրամիջոցները փոխանակվում են 200-անոց արժեքով սպառամիջոցների հետ, որ դրամն այստեղ լոկ իդեապես է գործում, և հաշվեմնացորդը վճարահատուցելու համար այս կամ թե այն կողմից իրապես ոչ մի փող չպետք է նետվի շրջանառության մեջ, հետևաբար առեղծվածը զուտ կերպարանքով հանդես է դալիս այն ժամանակ միայն, երբ մենք 200 Im ապրանքն ու նրա համարժեքը, 200 IIc (1-ին մաս) ապրանքը երկու կողմում էլ — թե՛ I-ի ու թե՛ II-ի կողմում ջնջում ենք։ Այսպիսով ուրեմն նույնահավասար արժեք ունեցող այս երկու (I ու II ապրանքագումարները, որոնք փոխադարձաբար մնացորդագոցում են իրար, մեջտեղից հանելուց հետո մնում է փոխանակության այն մնացորդը, որի մեջ առեղծվածը հանդես է գալիս զուտ կերպարանքով, այն է՝

Այստեղ պարզ է հետևյալը. II, 1-ին մասը 200 դրամով գնում է յուր հիմնական կապիտալի բաղադրամասերի 200 Im. սրանով II, 2-ին մասի հիմնական կապիտալը նորացվում է in natura [բնեղեն կերպարանքով], և է I-ի հավելարժեքը, որ 200-անոց արժեք ունի, ապրանքաձևից (արտադրամիջոցներից ու այն էլ՝ հիմնական կապիտալի տարրերից) փոխարկվում է դրամաձևի։ Այս փողով սպառամիջոցներ է գնում II, 2-րդ մասից, և հետևանքը II-ի համար այն է լինում, որ 2-ին մասի համար նորացվում է սրա հաստատուն կապիտալի մի հիմնական բաղադրամասն in natura [բնեղեն կերպարանքով], և որ 2-րդ մասի համար մի ուրիշ բաղադրամաս (որը հիմնական կապիտալի մաշվածքն է փոխհատուցում) տակին սկում-նստում է իբրև դրամ. և այս շարունակվում է ամեն տարի՝ մինչև այս բաղադրամասի էլ in natura [բնեղեն կերպարանքով] նորացվելը։

Նախապայմանն այստեղ ակներևորեն այն է, որ II հաստատուն կապիտալի այս հիմնական բաղադրամասը,— որը յուր ամբողջ արժեքով հետ է փոխարկվում դրամի և ուրեմն յուրաքանչյուր տարի պետք է in natura [բնեղեն կերպարանքով] նորացվի (2-ին մաս), — հավասար լինի II հաստատուն կապիտալի այն մյուս հիմնական բաղադրամասի տարեմաշվածքին, որը դեռ շարունակում է գործել յուր հին բնաձևով և որի մաշվածքը, արժեկորուստը, որ նա փոխանցում է այն ապրանքներին, որոնց արտադրության մեջ նա գործում է, պետք է ամենից առաջ դրամով փոխհատուցվի։ Ըստ այսմ մի այսպիսի հավասարակշռությունը ներկայանում է իբրև անփոփոխ մասշտաբով վերարտադրության օրենք, ուրիշ խոսքով՝ այս նշանակում է, որ արտադրամիջոցներ արտադրող I դասակարգում պետք է աշխատանքի համամասնական բաժանումն անփոփոխ մնա այն չափով, որչափով որ նա հաստատուն կապիտալի մի կողմից՝ շրջանառու և մյուս կողմից՝ հիմնական բաղադրամասեր է մատակարարում II ստորաբաժանմանը։

Այստեղ IIc (1-ին) 200 £ փողով գնում է 200 Im ապրանքները, իսկ I-ը միևնույն .դրամով գնում է 200 IIc (2-րդ) ապրանքները, ուրեմն հիմնական կապիտալի այն բաղադրամասը, որը պետք է սկելով տակին նստի որպես փող. սրանով նա դրամացված է լինում։ Բայց իբրև դրամ գոյություն ունեցող 20 IIc (1-ին)-ը դեռ չի կարող հետփոխարկվել հիմնական կապիտալի in natura [բնեղեն կերպարանքով]։

Հիմա մենք մյուս կողմից ընդունենք; որ IIc, 1-ին մասն ավելի փոքր է IIc (2-րդ մաս)-ից, ուրեմն

Մեզ չէր օգնի ամենևին, եթե I մնացորդը գնեինք = 180-ի. այս դեպքում թեև I-ի կողմում ոչ մի ավելցուկ չի մնում, բայց IIc (2-դգ մաս)-ի կողմում առաջվա նման 20-անոց մի ավելցուկ մնում է չծախված, չի կարող դրամի փոխարկվել։

Եթե IIc (1-ին)-ը մեծ է IIc (2-րդ)-ից, ապա Im-ում եղած դրամավելցուկն իրացնելու համար անհրաժեշտ է օտարերկրյա ապրանքի ներմուծում։ Եթե II IIc (1-ին)-ը փոքր է IIc (2-րդ)-ից, ապա, ընդհակառակը, արտադրամիջոցների ձևով IIc մաշվածքամասն իրացնելու համար անհրաժեշտ է II ապրանքի (սպառամիջոցների) արտահանում։ Ուրեմն երկու դեպքում էլ անհրաժեշտ է արտաքին առևտուր։

Եթե — մյուս բոլոր հանգամանքները, հետևաբար ոչ միայն արտադրության մասշտաբը, այլ հատկապես նաև աշխատանքի արտադրողականությունն անփոփոխ ենթադրելով — IIc-ի հիմնական տարրի մի ավելի մեծ մասն է մեռնում, պրծնում, քան եղել էր նախընթաց տարում, ուրեմն և մի ավելի մեծ մասը պետք, է նորացվի in natura [բնեղեն կերպարանքով], ապա հիմնական կապիտալի այն մասը, որ յուր մահանալու ճանապարհին է միայն և մինչև յուր մահվան ժամկետն առայժմ դեռ դրամով է փոխհատուցվելու, պետք է միևնույն համամասնությամբ պակասի, որովհետև, ենթադրության համաձայն, II-ում գործող հիմնական կապիտալամասի գումարը (այլև արժեգումարը) միևնույնն է մնում։ Իսկ սրան ուղեկցում են հետևյալ հանգամանքները։ '''Առաջին'''. եթե I ապրանքակապիտալի մի ավելի մեծ մասն է կազմված լինում IIc-ի հիմնական կապիտալի տարրերից, ապա հենց նույնքան ավելի փոքր մասն է կազմված լինում IIc-ի շրջանառու բաղադրամասերից, որովհետև I-ի այն ամբողջ արտադրությունը, որ սա պատրաստում է II-ի համար, անփոփոխ է մնում։ Եթե նրա մի մասն աճում է, ապա մյուսը պակասում է, և ընդհակառակը։ Բայց մյուս կողմից՝ II  դասակարգի ամբողջ արտադրությունն էլ միևնույն մեծության կանգնած է մնում։ Իսկ այս ի՞նչպես է հնարավորի նրա հումքերի, կիսաֆաբրիկատների, օժանդակ նյութերի (այսինքն II հաստատուն կապիտալի շրջանառու տարրերի) նվազելու դեպքում։ '''Երկրորդ'''. IIc հիմնական կապիտալի՝ դրամաձևով վերականգնված մի ավելի խոշոր մաս հոսում է դեպի I-ը՝ դրամաձևից բնաձևի հետփոխարկվելու համար։ Ուրեմն, I-ի ու II-ի միջև կատարվող սոսկական ապրանքափոխանակության համար շրջանառող փողից զատ, ավելի շատ դրամ է հոսում I-ի մոտ, ավելի շատ դրամ, որը ոչ թե փոխադարձ ապրանքափոխանակությունն է միջնորդագործում, այլ լոկ միակողմանիորեն գնելամիջոցի ֆունկցիայումն է հանդես գալիս։ Սակայն միաժամանակ IIc-ի այն ապրանքամասսան, որը մաշվածքի արժեփոխհատուցման կրիչն է, համամասնորեն կքչանար, ուրեմն կնվազեր այն II ապրանքամասսան, որը պետք է փոխանակվի ոչ թե I-ի ապրանքի հետ, այլ I-ի դրամի հետ միայն։ II-ի ավելի շատ փողը կհոսեր I-ի մոտ իբրև սոսկական գնելամիջոց, և ավելի քիչ ապրանք կլիներ II-ի մոտ, որը I-ի հանդեպ գործելու էր իբրև սոսկական գնորդ, հետևաբար Im-ի մեկ ավելի խոշոր մասը — քանի որ Iv-ն արդեն II ապրանքի է փոխարկված — չէր կարող II ապրանքի փոխարկվել, այլ դրամաձևում կպահվեր։

Մյուս դեպքում. եթե in natura [բնեղեն կերպարանքով] վերարտադրելի II հիմնական կապիտալի համամասնական մեծությունը քչանար, ուրեմն II հիմնական կապիտալի դեռ լոկ դրամով փոխհատուցելի բաղադրամասը միևնույն հարաբերությամբ շատանար, ապա II հաստատուն կապիտալի՝ I-ի կողմից վերարտադրված շրջանառու բաղադրամասերի քանակը նույնը կմնար, իսկ վերարտադրելի հիմնական կապիտալինն, ընդհակառակը, կնվազեր։ Հետևաբար կստացվեր կամ ամբողջ I արտադրության նվազում, կամ թե չէ՝ ավելցուկ (ինչպես առաջ՝ պակասորդ) ու այն էլ ոչ դրամացնելի ավելցուկ։

====XII. ՎԵՐԱՐՏԱԴՐՈՒԹՅՈՒՆԸ====

Բայց մենք ոսկեհանքարանները տեղափոխում ենք կապիտալիստական արտադրություն ունեցող այն երկիրը, որի որ տարեկան վերարտադրությունը վերլուծում ենք այստեղ, ու այն էլ՝հետևյալ հիմունքով։

Ինչ վերա բերում է 5 v-ին, ապա ոսկի արտադրող ամեն մի ձեռնարկություն ամենից առաջ սկսում է այն բանից, որ աշխատույժ է գնում. ոչ թե հենց յուր արտադրած ոսկով, այլ այն երկրում պաշար արված փողի մի քանակով։ Բանվորներն այս 5 v-ով սպառամիջոցներ են դուրս կորզում II-ից, իսկ ստ այս փողով արտադրամիջոցներ է գնում I-ից։ Եթե II-ը, ասենք, 2-ով ոսկի է գնում I-ից իբրև ապրանքանյութեղեն և այլն (յուր հաստատուն կապիտալի բաղադրամաս), ապա 2 v-ն հետ է հոսում I ոսկեարտադրողի մոտ դրամի ձևով, որն առաջ արդեն շրջանառությանն էր պատկանում։ Երբ II-ն այնուհետև ոչ մի նյութեղեն չի գնում I-ից, ապա I-ն է գնում II-ից, ընդվորում նա յուր ոսկին է շրջանառության մեջ նետում իբրև դրամ, որովհետև ոսկին կարող է գնել ամեն մի ապրանք։ Տարբերությունը լոկ այն է, որ I-ն այստեղ հանդես է գալիս ոչ թե իբրև վաճառորդ, այլ որպես գնորդ։ I-ի ոսկեարդյունաբերողները միշտ կարող են իրենց ապրանքը վաճառահանել. սա միշտ գտնվում է անմիջաբար փոխանակելի ձևում։

Ընդունենք, որ մի մանագործարանատեր յուր բանվորներին վճարել է 5 v, իսկ սրանք փոխարենը նրան մատակարարում են — հավելարժեքը մի կողմ թողած — մի մանվածք արդյունքի ձևով = 5. բանվորներն այս 5-ով գնումն են անում II c-ից, սա դրամի ձև ունեցող 5-ով մանված է գնում I-ից, և այսպիսով 5 v-ն հետ է հոսում մանագործարանատիրոջ մոտ դրամի ձևով։ Վերևում ենթադրած դեպքում, ընդհակառակը, I վ-ն (մենք այսպես ենք նշանակում ոսկեարտադրողներին) յուր բանվորներին 5 v կանխավճարում է այն դրամով, որն արդեն առաջ էլ շրջանառությանն էր պատկանում. այս բանվորները փողը ծախսում են կենսամիջոցների վրա. բայց 5-ից միմիայն 2-ն է II-ից վերադառնում I վ-ին։ Սակայն I վ-ն կարող է վերարտադրած պրոցեսը նորից սկսել հենց բոլորովին այնպես, ինչպես մանագործարանատերը. որովհետև I վ-ին յուր բանվորները ոսկու ձևով էին 5 մատակարարել, որից 2-ը նա ծախել է, ձեռին ունի ոսկու ձևով 3, ուրեմն այս 3-ը նա միմիայն պետք է ստակահատի<ref>«Ձույլ ոսկու (gold bullion) մի նշանավոր քանակ ...» ոսկեարդյունարերողներն ուղղակի բերում են Սան-Ֆրանցիսկոյի ստակահաաարանը։— «Reports of H. M. Secretaries of Embassy and Legation». 1879. Part III, p. 337.</ref> կամ թե բանկնոտների փոխարկի, որպեսզի ուղղակի, առանց II-ի միջնորդագործման, յուր ամբողջ փոփոխուն կապիտալն էլի դրամաձևով յուր ձեռին լինի։

Բայց տարեկան վերարտադրության հենց այս առաջին պրոցեսի ժամանակ արդեն մի փոփոխություն է կատարվել դրամամասսայի այն քանակի մեջ, որն իրոք կամ թե հնարափորապես շրջանառությանն էր պատկանում։ Մենք ընդունեցինք; որ IIc-ն 2 v (I վ)-ն իբրև նյութեղեն է գնել, իսկ 3-ն էլ I վ-ն էլի ծախսում է II-ի սահմաններում՝ հաստատուն կապիտալի դրամաձևով։ Հետևաբար նոր ոսկեարտադրության միջոցով մատակարարված դրամամասսայից 3-ը մնացել են II-ի սահմաններում և հետ չեն հոսել I-ի մոտ։ Ենթադրության համաձայն II-ը բավարարել է ոսկենյութեղենի յուր կարիքը։ 3-ը նրա ձեռին է մնում իբրև ոսկեգանձ։ Որովհետև սա նրա հաստատուն կապիտալի ոչ մի տարրը կազմել չի կարող և, հետո, որովհետև II-ն առաջուց արդեն բավարար դրամակապիտալ ուներ աշխատույժ գնելու համար, այնուհետև քանի որ այս լրացուցիչ 3 վ-ն, բացի մաշվածքատարրից, ոչ մի ֆունկցիա չունի կատարելու IIc-ի սահմաններում, որի մի մասի հետ փոխանակվել է նա (սա կարող էր մաշվածքատարրը pro tanto [այնքանով, համապատասխան քանակով] գոցելուն միայն ծառայել, եթե IIc (1-ին)-ը IIc (2-րդ)-ից փոքր է, մի բան, որ պատահական է), իսկ մյուս կողմից, հենց մաշվածքատարրից զատ, ամբողջ IIc ապրանքարդյունքը պիտի փոխանակվի I (v + m) արտադրամիջոցների հետ,— ուստի այս դրամն ամբողջովին պետք է IIc-ից փոխադրվի IIm-ի մեջ, այս վերջինս անհրաժեշտ կենսամիջոցների՞, թե՞ պերճանքամիջոցների ձևով գոյություն ունենալիս լինի հիմա, միևնույն է. իսկ ընդհակառակը, համապատասխան չափով ապրանքարժեք էլ. IIm-ից փոխադրվելու է IIc-ի մեջ։ Հետևանքը.— հավելարժեքի մի մասն ամբարվում է իբրև դրամագանձ։

Փոփոխուն կապիտալի վերաբերմամբ առհասարակ.— I վ կապիտալիստն ուրիշ ամեն մի կապիտալիստի նման այս կապիտալը միշտ պետք է դրամաձևով կանխավճարի՝ աշխատանք գնելու համար։ Այս v-ի կապակցությամb ոչ թե նա, այլ յուր բանվորն է գնում անելու II-ից. հետևաբար երբեք չի կարող այն դեպքը պատահել, որ նա որպես գնորդ հանդես գա, ուրեմն առանց II-ի նախաձեռնության ոսկի նետի սրա մարզի մեջ։ Բայց որչափով որ II-ը նրանից նյութեղեն է գնում, յուր IIc հաստատուն կապիտալը պետք է ոսկենյութեղենի փոխարկի, այնչափով էլ I վ (v)-ի մասը II-ից հետ է հոսում նրա մոտ նույն եղանակով, ինչպես I-ի մյուս կապիտալիստների մոտ. իսկ որչափով որ այս բանը տեղի չի ունենում, նա յուր v-ն ուղղակի յուր արդյունքից է ոսկով փոխարինում։ Բայց այն համամասնությամբ, որով իբրև դրամ կանխավճարված v-ն II-ից հետ չի հոսում նրա մոտ, II-ում արդեն առկա շրջանառության մի մասը (որ I-ից II-ի մոտ հոսած ու I-ին չվերադարձած դրամ է) գանձի է փոխարկվում, և այս պատճառով նրա հավելարժեքի մի մասը չի ծախսվում սպառամիջոցների վրա։ Որովհետև նոր ոսկեհանքարաններ են ձեռք բերվում միշտ, կամ թե հները վերա բացվում են, ուստի I վ-ի կողմից v-ի վրա ծախսելի փողի մի որոշ համամասնությունը միշտ կազմում է նոր ոսկեարտադրությունից առաջ առկա այն դրամաքանակի մասը, որն I վ-ի կողմից սրա բանվորների միջոցով նետվում է II-ի մարզի մեջ և, որչափով որ հիշյալը II-ից չի վերադառնում I վ-ին, նա այստեղ, II-ում, գանձագոյացման տարր է կազմում։

Իսկ ինչ վերաբերում է (I վ) m-ին, ապա I վ-ն այստեղ միշտ կարող է որպես գնորդ հանդես գալ. նա յուր m-ն իբրև ոսկի նետում է շրջանառության մեջ և փոխարենը դուրս է կորզում IIc սպառամիջոցներ. այստեղ ոսկին մասամբ իբրև նյութեղեն է օգտադործվում, ուստի գործում է որպես արտադրողական կապիտալի c հաստատուն բաղադրամասի իսկական տարր. իսկ որչափով որ այս բանը տեղի չի ունենում, նա էլի գանձագոյացման տարր է կազմում իբրև IIm-ի՝ դրամաձևում հարամնացող մաս։ Այստեղից երևում է — նույնիսկ մի կողմ թողնելով հետագայում քննարկելի Iс-ն<ref>Նոր արտադրված ոսկու՝ I ստորաբաժանման հաստատուն կապիտալի սահմաններում կատարվող փոխանակության վերաբերյալ հետազոտությունը չկա ձեռագրում։— '''Ֆ. Է.'''</ref> — թե ինչպես մինչև անգամ պարզ վերարտադրության ժամանակ, չնայած այստեղ բառի բուն իմաստով կուտակումը, այսինքն ընդլայնված մասշտաբով վերարտադրությունը բացառված է, ընդհակառակը, դրամամբարելն ու գանձագոյացումն անհրաժեշտորեն ներառված են նրա մեջ։ Եվ որովհետև այս բանն ամեն տարի նորից կրկնվում է, ապա սրանով ահա բացատրվում է այն ենթադրությունը, որից չվեցինք կապիտալիստական արտադրությունը հետազոտելիս, այն է՝ թե վերարտադրության սկսվելու ժամանակ I ու II կապիտալիստների դասակարգերի ձեռին գտնվում է դրամամիջոցների՝ ապրանքափոխանակությանը համապատասխանող մի քանակ։ Այսպիսի ամբարում տեղի ունենում է շրջանառու դրամի մաշվածքի հետևանքով կորչող ոսկին հաշվից հանելուց հետո էլ հենց։

1) Այստեղ պահանջվող միակ ենթադրությունը, թե ընդհանրապես բավականաչափ դրամ առկա է լինում՝ տարեկան վերարտադրության մասսայի տարբեր տարրերը փոխանակելու համար,— ամենևին չի խարխլվում նրանով, որ ապրանքարժեքի մի մասը հավելարժեքից է կազմված։ Եթե ենթադրենք, որ ամբողջ արտադրությունը պատկանում է հենց բանվորներին իրենց, ուրեմն սրանց հավելաշխատանքը հավելաշխատանք է հենց միմիայն իրենց համար ու ոչ թե կապիտալիստների համար, ապա շրջանառող ապրանքարժեքի մասսան միևնույնը կլիներ, և, այլ անփոփոխ հանգամանքներում, սրա շրջանառության համար միևնույն դրամաքանակը կպահանջվեր։ Այսպիսով ուրեմն, երկու դեպքում էլ այն հարցն է արվում լոկ, թե այս ամբողջ ապրանքարժեքը փոխանակելու համար անհրաժեշտ դրամը ո՞րտեղից է առաջ գալիս, ու ոչ երբեք այն հարցը, թե հավելարժեքի դրամացման համար անհրաժեշտ փողը ո՞րտեղից է ստացվում։

Ադամի այս հատվածի վերաբերմամբ Թ. Տուկը նկատում է («An Inquiry into the Currency Principle». London 1844, p. 34 —36 passim), «Ոչ մի կասկած չի կարող լինել, որ այստեղ սահմանված այս տարբերությունն ըստ էության ճիշտ է... Առևտրականների ու սպառորդների միջև կատարվող փոխանակությունը յուր մեջ պարփակում է նաև վճարումն աշխատավարձի, որը կազմում է սպառորդների գլխավոր եկամուտը (the principal means)... Առևտրականի ու առևտրականի միջև տեղի ունեցող բոլոր փոխանակությունները, այսինքն այն բոլոր վաճառքները, որոնք կատարվում են՝ արտադրողներից ու ներմուծորդներից սկսած, մանուֆակտուրայի և այլոց միջնակա պրոցեսների բոլոր աստիճանավորումներից անցնելով և մանրածախ առևտրականով ու արտահանորդ վաճառականով վերկացրած, կարող են հանգեցվել կապիտալափոխանցման շարժումների։ Բայց կապիտալափոխանցումներն անհրաժեշտորեն չեն ենթադրում և իրականում իրենց հետ իսկապես չեն բերում նաև այն, որ փոխանակությունների խոշոր բազմության դեպքում փոխանցման ժամանակ բանկտոմսերի կամ թե ստակների մի իսկական փոխհանձնում կատարվի — ես նկատի ունեմ մի նյութական ու ոչ թե ֆիկտիվ փոխհանձնում... Առևտրականների ու առևտրականների միջև տեղի ունեցող փոխանակությունների ընդհանուր գումարը վերջին հաշվով պետք է որոշվի և սահմանափակվի առևտրականների ու սպառորդների միջև կատարվող փոխանակությունների գումարով։»

4) Մի կողմից՝ որպես ապրանքներ շրջանառում են իրոք ամեն տեսակի իրեր, որոնք ընթացիկ տարում չեն արտադրվել — հողամասեր, տներ և այլն, հետո՝ այնպիսի արդյունքներ, որոնց արտադրապարբերաշրջանը մի տարուց դենն է տարածվում — անասուն, փայտեղեն, գինի է այլն։ Այս և ուրիշ երևույթների վերաբերմամբ կարևոր է հավաստել, որ անմիջական շրջանառության համար պահանջված դրամագումարից զատ, մի որոշ քանակ միշտ գտնվում է ներթաքուն, չգործող վիճակում, և սա տվյալ զարկի դեպքում կարող է գործունեության մեջ մտնել։ Այս էլ կա, որ այսպիսի արդյունքների արժեքը հաճախ մաս-մաս ու աստիճանաբար է շրջանառում, ինչպես տների արժեքը հանձին մի շարք տարիների վարձի։

Մյուս կողմից՝ վերարտադրապրոցեսի ոչ բոլոր շարժումներն են դրամաշրջանառությամբ միջնորդագործվում։ Ամբողջ արտադրապրոցեսը, հենց որ նրա տարրերն արդեն հայթայթված են, բացառվում է դրամաշրջանառությունից։ Այնուհետև, բացառվում է ամեն արդյունք, որ արտադրողն ինքն է անմիջաբար էլի սպտռում,— անհատորեն, թե արտադրողաբար, միևնույն է,— և այս շարքին պատկանում է գյուղական բանվորների բնապարենավորումն էլ։

Այս ենթադրությունն արվում է ոչ սոսկ մեթոդաբանական նկատառումներով, որոնց կշիռը երևան է գալիս հենց արդեն այն հանգամանքի մեջ, որ ինչպես Տուկն ու յուր դպրոցը, այնպես էլ սրանց հակառակորդներն իրենց հակաճառությունների ժամանակ միշտ հարկադրված էին բանկնոտաշրջանառությունը հետազոտելիս էլի զուտ մետաղյա շրջանառության վարկածին վերա դառնալու և սրանից կառչելու։ Նրանք ստիպված էին այս բանն անելու post festum [իրողությունից հետո, հետագայում, հետին թվով], բայց այն ժամանակ այս արին շատ մակերևութորեն, և իհարկե անհրաժեշտաբար, որովհետև ելակետն այսպիսով լոկ մեկ միջնադեպային կետի դեր է խաղում վերլուծության մեջ։

ա) Զարգացած կապիտալիստական արտադրություն, ուրեմն վարձու աշխատանքի սիստեմի տիրապետություն ենթադրելիս՝ ակներև է, որ դրամակապիտալը մի գլխավոր դեր է խաղում, որչափով որ նա է այն ձևը, որով կանխավճարվում է փոփոխուն կապիտալը։ Այն չափով, որով վարձու աշխատանքի սիստեմն է զարգանում, ամեն արդյունք փոխարկվում է ապրանքի, հետևաբար — մի քանի կարևոր բացառությունները չհաշված — պետք է ամբողջովին անցնի դրամի փոխարկվելու փուլով իբրև յուր շարժման մի փուլով։ Շրջանառող փողի քանակը պետք է բավարար լինի ապրանքների այս դրամացման համար, և այս քանակի ամենամեծ մասը մատակարարվում է աշխատավարձի ձևով, այն փողի ձևով, որն իբրև փոփոխուն կապիտալի դրամաձև՝ արդյունաբերական կապիտալիստների կողմից կանխավճարվելով աշխատավարձի վճարման համար — յուր մեծ մասով — բանվորների ձեռին գործում է լոկ որպես շրջանառության միջոց (գնելամիջոց)։ Սա ամբողջովին հակադրություն է բնատնտեսության նկատմամբ, որը գերակշռում է կախման ամեն մի սիստեմի (ճորտությունն էլ ներառյալ) պատվանդանի ժամանակ ու է՛լ ավելի՝ շատ կամ թե քիչ նախնական համայնքների ժամանակ, զուգորդված լինեն սրանք կախման հարաբերություններով, թե ստրկության հարաբերություններովt միևնույն է։

Ստրկության սիստեմում այն դրամակապիտալը, որը ծախսվում է աշխատույժը գնելու վրա, հիմնական կապիտալի դրամաձևի դերն է խաղում, դրամակապիտալի, որը փոխհատուցվում է լոկ աստիճանաբար, ստրկի գործուն կենսապարբերաշրջանի անցնել-գնալուց հետո։ Ուստի աթենացիների մոտ այն շահույթն էլ, որ մի ստրկատեր կորզում է ուղղակի՝ յուր ստրուկների արդյունաբերական կիրառման միջոցով, կամ թե անուղղակի՝ նա ստրուկներին արդյունաբերական ուրիշ կիրառողների վարձու տալով (հանքարաններում աշխատելու համար),— կանխավճարած դրամակապիտալի լոկ տոկոս է նկատվում (չիջուցման հետ միասին), ճիշտ ինչպես որ կապիտալիստական արտադրության մեջ արդյունաբերական կապիտալիստը հավելարժեքի մի կտորը, պլյուս հիմնական կապիտալի մաշվածքը որպես յուր հիմնական կապիտալի տոկոս ու փոխհատուցում է հաշվի դնում. այնպես, ինչպես որ այս հենց առհասարակ կանոն է այն կապիտալիստների մոտ, որոնք հիմնական կապիտալ (շենքեր, մեքենաներ և այլն) են վարձու տալիս։ Սոսկ տնային ստրուկները, սպասավորելիս լինեն սրանք անհրաժեշտ ծառայություններ կատարելու համար, թե լոկ պերճանքը ցուցադրելու համար, միևնույն է,— ուշադրության չեն առնվում այստեղ. նրանք համապատասխանում են մեր սպասավոր դասակարգին։ Բայց ստրկության սիստեմն էլ — որչափով որ սա երկրագործության, մանուֆակտուրայի, նավային գործի և այլոց մեջ արտադրողական աշխատանքի տիրապետող ձևն է, ինչպես որ էր Հունաստանի զարգացած պետություններում ու Հռոմում — բնատնտեսության մի տարր է պահում յուր մեջ։ Հենց ստրկաշուկան ինքը յուր աշխատույժ-ապրանքի առաջարկվող մասսան միշտ ստանում է պատերազմի, ծովահենության և այլոց միջոցով, և այս հափշտակությունը յուր հերթին կատարվում է ոչ թե շրջանառության մի պրոցեսի միջոցով, այլ ուղղակի ֆիզիկական բռնությամբ ուրիշի աշխատույժը բնեղեն կերպարանքով յուրացնելով։ Նույն իսկ Միացյալ Նահանգներում այն բանից հետո, երբ վարձու աշխատանք կիրառող հյուսիսային նահանգների ու ստրուկներ բանեցնող հարավային նահանգների արանքում ընկած միջնամարզը դարձավ ստրկաբուծության մի մարզ հիշյալ հարավի համար, որտեղ ուրեմն ստրկաշուկա նետված հենց ստրուկներն իրենք տարեկան վերարտադրսւթյան մի տարր էին դարձել, այս չէր բավականացնում ավելի երկար ժամանակվա համար, այլ, ընդհակառակը, կարելվույն չափ դեռ երկար շարունակվում էր աֆրիկյան ստրկավաճառքը՝ շուկայի թերին լրացնելու համար։

բ) Կապիտալիստական արտադրության պատվանդանի վրա տարեկան արդյունքի փոխանակման ժամանակ դրամի՝ բնաճունորեն կատարվող տարհոսումներն ու հետհոսումները,, հիմնական կապիտալների՝ իրենց ամբողջ արժեծավալով արվող միանվագ կանխավճարումներն ու նրանց արժեքի՝ բազմամյա պարբերաշրջաններ ընդգրկող հաղորդական դուրսկորզումները շրջանառությունից, ուրեմն նրանց աստիճանական վերականգնումը դրամաձևով տարեկան գանձագոյացման միջոցով, մի գանձագոյացում, որը յուր էությամբ բոլորովին տարբեր է սրան զուգահեռ ընթացող ու ամենամյա նոր դրամարտադրության վրա խարսխվող գանձագոյացումից. այն ժամանակի տարբեր երկարությունը, որի համար փող է կանխավճարվում՝ ապրանքների արտադրապարբերաշրջանների երկարության համեմատ, հետևաբար առաջուց էլ արդեն պետք է միշտ փող գանձացվի նորից՝ նախքան ապրանք ծախելով շրջանառությունից դրամ հետկորզել կարողանալը. կանխավճարման ժամանակի տարբեր երկարությունը, որն առաջ է գալիս հենց արդեն նրանից, որ արտադրավայրը տարբեր հեռավորություն է ունենում վաճառաշուկայից. նույնպես էլ հետհոսման մեծության ու պարբերաշրջանի տարբերությունը, նայած այն վիճակին, resp. [համապատասխանորեն, համապատասխան դեպքում] հարաբերական մեծությանը, որ արտադրապաշարներն ունեն տարբեր ձեռնարկություններում ու միևնույն ձեռնարկաճյուղի զանազան առանձին կապիտալիստների մոտ, ուրեմն հաստատուն կապիտալի տարրերի գնումների տարբեր ժամկետները — և այս ամենը վերարտադրության տարում. բնաճուն շարժման բոլոր այս տարբեր մոմենտները կարիք ունեն նկատվելու և ուշադրության առնվելու սոսկ փորձով, որպեսզի հնարավոր լինի պլանաչափորեն թե վարկասիստեմի մեքենական օժանդակ միջոցներն օգտագործել և թե վարկատրելի առկա կապիտալներն իսկապես ճանկել։

Իբրև օրինակ այն խառնաշփոթ ու միաժամանակ նան պարծենկոտ անմտածվածության, որ քաղաքատնտեսները ցուցաբերում են հասարակական վերարտադրությունը քննարկելիս, կծառայի մեծ տրամաբան Դեստյուտտ դե Տրասին (հմմտ. I գիրք, էջ 146, 30-րդ ծանոթագրություն<ref>Տե՛ս հայ. հրատ. «Կապիտալ», 1 հատոր, Երևան, 1933, էջ 129։</ref>, որին մինչև անգամ Ռիկարդոն է լուրջ ընդունում և անվանում a very distinguished writer։ [շատ երևելի գրող] («Principles», p. 333.)

«Ինձնից կհարցնեն, թե այս արդյունաբերական ձեռնարկություններն ի՛նչպես են այնքան խոշոր շահույթներ ստանում և ումնի՛ց կարող են կորզել այն։ Ես պատասխանում եմ, որ նրանք այս անում են՝ իրենց ամեն արտադրածն ավելի թանգ ծախելով, քան նրանց վրա նստած է լինում հիշյալն արտադրելը, է որ նրանք այս ծախում են

Այսպես ուրեմն կապիտալիստները հարստանում են նախ նրանով, որ նրանք բոլորը փոխադարձորեն շահվում են հավելարժեքի այն մասը փոխանակելիս, որը նրանք իրենց մասնավոր սպառմանն են հատկացնում կամ իբրև հասույթ ծախսում։ Հետևաբար եթե նրանց հավելարժեքի, resp. [համապատասխանորեն, համապատասխան դեպքում] նրանց շահույթների այս մասը = է 400 £-ի, ապա այս 400 £-ը նրանով է դառնում, ասենք, 500 £, որ 400 £-ի ամեն մի տիրակից 25%-ով ավելի թանգ է ծախում յուր մասը մյուսներին։ Որովհետև բոլորն էլ նույն այս բանն են անում, ապա հետևանքը միևնույն է լինում, որպիսին կլիներ, եթե նրանք ապրանքներն իրար ծախեին իսկական արժեքի համաձայն։ Միայն թե 400-անոց մեկ ապրանքարժեքի շրջանառության համար նրանք հիմա կարիք ունեն 500 £-անոց մի դրամամասսայի, իսկ այս, ավելի շուտ, աղքատանալու քան թե հարստանալու մի մեթոդ է ներկայանում, որովհետև նրանք ստիպված են իրենց ամբողջ կարողության մի խոշոր մասն անարտադրողաբար պահելու շրջանառության միջոցների անօգտակար ձևում պարուրված։ Այս ամբողջը հանգում է այն բանին, որ կապիտալիստների դասակարգը, չնայած իրենց ապրանքների հանրակողմանի անվանական գնաբարձրացմանը, յուր մասնավոր սպառման համար լոկ 400 £-անոց արժեքի մի ապրանքամասսա ունի իրար միջև բաշխելու, և որ կապիտալիստները սակայն միմյանց փոխադարձ բավականություն են պատճառում՝ 400 £-անոց ապրանքարժեքը շրջանառության մեջ դնելու մի այնպիսի դրամա քանակով, որը 300 £-անոց ապրանքարժեքի համար է պահանջվում։

Մենք բոլորովին մի կողմ ենք թողնում այն հանգամանքը, որ այստեղ Դեստյուտտ դե Տրասին ենթադրել է «նրանց շահույթների մի մաս» և ուրեմն առհասարակ մի ապրանքապաշար, որում շահույթն է ներկայանում։ Բայց չէ՞ որ Դեստյուտտն ուզում է հենց այն բացատրել մեզ, թե որտեղից է առաջ գալիս այս շահույթը։ Իսկ այն դրամաքանակը, որ անհրաժեշտ է շահույթը շրջանառության մեջ դնելու համար, մի բոլորովին ստորադաս հարց է, Այն ապրանքամասսան, որում շահույթն է ներկայանում, ինչպես բանից երևում է նրանից է ծագում, որ կապիտալիստներն այս ապրանքամասսան ոչ միայն իրար են ծախում — մի բան, որ հենց արդեն այսպես էլ շատ սիրուն ու խոր դրույթ է — այլ բոլորը միմյանց շատ ավելի թանգ են ծախում։ Այսպիսով ուրեմն մենք հիմա գիտենք կապիտալիստների հարստացման մի աղբյուրը։ Սա հանգում է «էնտսպեկտոր Բրեզիգի» այն գաղտնիքին, թե մեծ աղքատությունը ծագում է մեծ pauvreté [տնանկություն]-ից։

Մի ուրիշ հարցն էլ այն է անշուշտ, թե այդ ինչպես է, որ կապիտալիստները 100 £ փող ունեն, և թե ինչու բանվորները փոխանակ հենց իրենց սեփական օգտին ապրանքներ արտադրելու՝ ստիպված են իրենց աշխատույժն այս 100 £-ի հետ փոխանակելու։ Բայց սա մի այնպիսի բան է, որ Դեստյուտտի տրամաչափն ունեցող մի մտածողի համար ինքնըստինքյան է հասկանալի։

Դեստյուտտը հենց ինքն էլ լիովին չի բավարարվում այս լուծումով։ Չէ՞ որ նա մեզ չի ասել, թե մարդիկ հարստանում են նրանով, որ 200 £-անոց մի դրամագումար է ծախսում և հետո էլ 100 £-անոց մեկ դրամագումար է դարձյալ հետ ընդունում, հետևաբար 100 £ փողի հետհոսման հետևանքով չի, որ հարստանում են, որովհետև հետհոսումը չէ՞ որ ցույց է տալիս լոկ այն, թե ինչո՛ւ 100 £ փողը չի կորչում։ Դեuտյուտտը մեզ ասել է, թե կապիտալիստները հարստանում են «իրենց ամեն արտագրածը ծախելով ավելի թանգ, քան նրանց վրա նստած է լինում հիշյալը գնելը։»

Աշխատավարձից հանուրդ անելու դեպքում էլ կապիտալիստների հարստացումը ոչ թե նրանից է առաջ գալիս, որ նրանք բանվորին նախ դրամով 100 £ են վճարում և հետո էլ այս 100 £ փողի դիմաց նրան 80 £ են մատակարարում ապրանքներով — ուրեմն 80 £-ի ապրանքը շրջանառության մեջ դնում են փաստորեն 25%-ով ավելի մեծ, 100 £-անոց դրամագումարով — այլ առաջ է գալիս նրանից, որ կապիտալիստը, բացի հավելարժեքից — արդյունքի այն մասից, որում հավելարժեքն է մարմնացած — բանվորի արդյունքից յուրացնում է արդյունքի այն մասի դեռ 25%-ն, որը պետք է աշխատավարձի ձևով բանվորին բաժին ընկներ։ Այս տխմար եղանակով, ինչպես որ Դեստյուտտն է հասկանում բանը, կապիտալիստների դասակարգը բացարձակապես ոչինչ չէր շահի։ Նա աշխատավարձի համար վճարում է 200 £ իսկ այս 100 £-ի դիմաց բանվորին վերադարձնում է սրա սեփական արդյունքից 80 £-ի ապրանքարժեք։ Բայց հաջորդ գործառնության ժամանակ նա միևնույն պրոցեդուրայի համար էլի պետք է 100 £ կանխավճարի, հետնաբար նա լոկ այն անօգտակար բավականությունն է պատճառում իրեն, որ 100 £ դրամ է կանխավճարում է սրա դիմաց 80 £ ապրանք մատակարարում՝ փոխանակ 80 £ դրամ կանխավճարելու և սրա դիմաց հենց 80 £-ի ապրանք մատակարարելու։ Այսինքն՝ կապիտալիստների դասակարգը յուր փոփոխուն կապիտալի շրջանառության համար միշտ անօգուտ կերպով կանխավճարում և 25%-ով ավելի մեծ մի դրամակապիտալ,— մի բան, որ հարստանալու մեկ բոլորովին յուրահատուկ մեթոդ է։

Ոչ առաջ մենք տեսանք, որ արդյունաբերական կապիտալիստներն «իրենց շահույթների մի մասով վճարահատուցում են իրենց սպառման այն ամբողջ մասը, որը նախանշված է նրանց պահանջմունքների բավարարման համար։» Ուրեմն ենթադրենք, թե նրանց շահույթները = են 200 £-ի։ Իրենց անհատական սպառման համար նրանք բանեցնում են; օրինակ, 100 £։ Բայց մյուս կեսը, որ = 100 £, պատկանում է ոչ թե նրանց, այլ պարապ կապիտալիստներին, այսինքն հողառենտատերերին ու տոկոսով վարկատրող կապիտալիստներին։ Հետևաբար արդյունաբերական կապիտալիստները պետք է 100 £ փող վճարեն այս խալխին։ Հիմա ասենք, թե այս վերջիններին այս փողից հարկավոր է 80 £ իրենց սեփական սպառման համար ու 20 £ էլ սպասավորներ և այլն վարձելու համար։ Ուրեմն պարապ կապիտալիստները 80 £-ով սպառամիջոցներ են գնում արդյունաբերական կապիտալիստներից։ Սրա հետևանքով սրանց մոտ է հետ հոսում 80 £-ի արդյունքի դիմաց վճարված ու սրանցից հեռացած 80 £ փողը կամ <math>^4/_5</math>-ն այն 100 £-ի, որ սրանք պարապ կապիտալիստներին էին վճարել ռենտա, տոկոս և այլն անունով։ Հետո, սպասավորների դասակարգը, պարապ կապիտալիստների անմիջական վարձու բանվորները, իրենց աղաներից ստացել են 20 £։ Նրանք սրանով 20 £-ի սպառամիջոցներ են գնում էլի արդյունաբերական կապիտալիստներից։ Սրա հետևանքով սրանց մոտ է հետ հոսում 20 £ արդյունքի դիմաց վճարված ու սրանցից հեռացած 20 £ փողը կամ վերջին մեկ հինգերորդն այն 100 £ դրամի, որ սրանք պարապ կապիտալիստներին էին վճարել իբրև ռենտա, տոկոս և այն։

Եվ սակայն միևնույն Դեստյուտտն այնքան խորամանկ է, որ նկատում է հետևյալը. «ո՞րտեղից են ստացվում այս պարապ մարդկանց հասույթները։ Արդյոք սրանք այն ռենտայից չեն ստացվում, որ իրենց շահույթից վճարում են այն մարդիկ, որոնք առաջինների կապիտալներն են բանեցնում, այսինքն այն մարդիկ, որոնք առաջինների ֆոնդով են վարձատրում մի աշխատանք, որն ավելի է արտադրում, քան ինքը նստում է, մի խոսքով արդյունաբերողները։ Ուստի միշտ հարկ է լինում ահա սրանց վերադառնալ ամեն հարստության աղբյուրը գտնելու համար։ Սրանք են ահա, որ իրականում կերակրում են առաջինների զբաղեցրած վարձու բանվորներին։» (p. 246.)

Բայց մեր Դեստյուտտին մի մխիթարություն դեռ մնացել է։ Այս ղոչաղ արդյունաբերողները պարապ արդյունաբերողների հետ վարվում են այնպես, ինչպես իրար հետ ու բանվորների հետ էին վարվել։ Նրանք բոլոր ապրանքները սրանց ծախում են ավելի թանգ, օրինակ, 20%-ով թանգ։ Արդ, երկու բան է հնարավոր։ Կա՛մ պարապները, բացի այն 100 £-ից, որ սրանք տարեկան ստանում են արդյունաբերողներից, ուրիշ դրամամիջոցներ էլ ունեն, և կամ նրանք չունեն այս։ Առաջին դեպքում արդյունաբերողները նրանց ծախում են 100 £-ի ապրանք ու արժեքներ, ասենք, 120 £ գնով։ Հետևաբար իրենց ապրանքները ծախելու ժամանակ նրանց մոտ հետ է հոսում ոչ թե լոկ այն 100 £-ը, որ իրենք վճարել էին պարապներին, այլ և, սրանից զատ, դեռ 20 £ էլ, որն իրոք նորարժեք է կազմում նրանց համար։ Ի՞նչ դրության մեջ է հիմա հաշիվը։ Նրանք 100 £-ի ապրանք ձրի են տվել, որովհետև այն 100 £-ը, որով մասամբ վճարահատուցվել են ապրանքները, հենց իրենց սեփական փողն էր։ Այսպիսով ուրեմն, իրենց սեփական ապրանքի վճարը նրանց հատուցվել է իրենց սեփական փողով։ Հետևաբար՝ 100 £ կորուստ։ Բայց նրանք սրանից զատ 20 £ էլ ստացել են արժեքից գերազանցող գնի ավելցուկի համար։ Ուրեմն՝ 20 £ շահույթ. սրանով 100 £ կորուստը դառնում է 80 £ կորուստ, սակայն երբեք չի դառնում մի պլյուս, այլ միշտ մնում է մեկ մինուս։ Պարիսպների գլխին խաղացած խարդախությունը քնացրեց արդյունաբերողների կորուստը, բայց հարստության կորուստը խարդախության պատճառով նրանց համար հո չփոխարկվեց հարստացման միջոցի։ Սակայն այս մեթոդը չի կարող երկար ժամանակ գործադրվել, որովհետև անհնարին բան է, որ պարապները կարողանան տարեկան 120 £ փող վճարել այն ժամանակ, երբ նրանք տարեկան միմիայն 100 £ դրամ են ստանում։

Հիմա ուրեմն մյուս մեթոդը. արդյունաբերողները 80 £ արժեքի ապրանքները ծախում են այն 100 £ փողով, որ իրենք վճարել էին պարապներին։ Այս դեպքում արդյունաբերողներն առաջվա պես ձրի են տալիս 80 £-ը ռենտայի, տոկոսի և այլոց ձևով։ Այս խարդախությամբ նրանք քչացրել են պարապներին վճարվող հարկը, բայց սա առաջվա նման էլի գոյություն ունի, է միևնույն թեորիայի համաձայն, ըստ որի գները վաճառորդների բարի կամքից կախումն ունենք պարապներն ի վիճակի են իրենց հողի ու կապիտալի համար մինչև այժմ 100 £ պահանջելու փոխարեն հետագայում 120 £ ռենտա, տոկոս և այլն ուզելու։

Այս փայլուն հետազոտությունը միանգամայն արժանավայել է այն խորունկ մտածողի համար, որը մի էջում Ա. Սմիթից արտագրում է, թե «աշխատանքն է ամեն հարստության աղբյուրը» (p. 242), թե արդյունաբերական կապիտալիստներն «իրենց կապիտալը կիրառում են այն աշխատանքը վճարահատուցելու համար, որով նա վերարտադրվում է շահույթ ով հանդերձ» (p. 246), իսկ մյուս էջում եզրափակում է, թե այս արդյունաբերական կապիտալիստներն են «մնացած բոլոր մարդկանց կերակրում, մենակ նրանք են հանրային կարողությունը շատացնում և վայելքի մեր ամեն միջոցներն ստեղծում» (p. 242), թե ոչ թե բանվորներն են կապիտալիստներին կերակրում, այլ կապիտալիստները՝ բանվորներին, ու այս էլ պնդում է այն ճաճանչափայլ հիմունքով, թե այն փողը, որով վճարահատուցում են բանվորներին, սրանց ձեռին չի մնում, այլ միշտ կապիտալիստներին է վերադառնում իբրև բանվորների արտադրած ապրանքների վճար։ «Բանվորները լոկ մի ձեռքով ընդունում և մյուսով տալիս են հետ։  

Ուստի նրանց սպառումը պետք է նկատել իբրև այն մարդկանց առաջ բերած գործ, որոնք վարձում են նրանց։» (p. 235.)

Հասարակական վերարտադրnլթյունն ու սպառումը, ինչպես որ սա միջնոըդագործվում է դրամաշրջանառությամբ, այսպես սպառիչ կերպով շարադրելուց հետո Դեստյուտտը շարունակում է. «Ահա սա է, որ ավարտին է հասցնում հարստության այս perpetuum mobile-ն», [մշտական շարժիչը, հարաշարժ մեխանիզմը] մի շարժում, որը թեև վատ է հասկացված» [mal connu — ճի՜շտ է], բայց իրավամբ է կոչվել շրջանառություն. որովհետև նա իրոք մի շրջապտույտ է և միշտ էլ վերադառնում է յուր ելակետին։ Այս այն կետն է, որտեղ արտադրությունն է կատարվում։» (p. 139, 140.)

 

«On remarquera, j’espère, combien cette manière de considérer la consommation de nos richesses est concordante avec tout ce que nous avons dit à propos de leur production et de leur distribution, et en même temps quelle clarté elle répand sur toute la marche de la société. D’où viennent cet accord et cette lucidité? De ce que nous avons rencontré la vérité. Cela rappelle l’effet de ces miroirs où les objets se peignent nettement et dans leurs justes proportions, quand on est placé dans leur vrai point-de-vue, et où tout paraît confus et désuni. quand on en est trop près on trop loin.» (p. 242, 243. [Հույս ունեմ, որ ուշադրություն կդարձնեն այն բանի վրա, թե մեր հարստությունների սպառման վերաբերյալ այսպիսի հայացքը որքան համերաշխում է այն ամենի հետ, ինչ որ ասվեց նրանց արտադրության ու նրանց բաշխման մասին, և թե իչպիսի պայծառություն է մտցնում այս հայացքը հասարակական ամբողջ շարժման քննարկման մեջ։ Ո՞րտեղից են ստացվում այս ներդաշնակությունն ու այս լույսը։ Նրանք ստացվում են մեր հայտնագործած ճշմարտությունից։ Այս մեզ հիշեցնում է այն հայելիները, որոնք ճշտորեն ու մասերի միջև եղած համամասնությունները պահպանելով պատկերացնում են այն ամենը, ինչ որ դրվում է նրանց առջև պատշաճ տեղում, իսկ այն բոլորը, ինչ որ գտնվում է այս տեղից ավելի մոտ կամ թե ավելի հեռու, խառնշտորում են է ծուռ ու ճապաղ ներկայացնում։»])

Եթե մի անհատական կապիտալ = է 400 c + 100 v, տարեկան հավելարժեքը = 100, այն ժամանակ ապրանքարդյունքը = է 400 c + 100 v + 100 m, Այս 600-ը փոխարկվում է դրամի։ Այս դրամից էլի 400 c-ն փոխարկվում է հաստատուն կապիտալի բնաձևին, 100 v-ն՝ աշխատույժի, իսկ սրանցից զատ — եթե ամբողջ հավելարժեքն է կուտակվում — 100 m-ն էլ փոխարկվում է ավելադիր հաստատուն կապիտալի՝ վերածվելով արտադրողական կապիտալի բնատարրերին։ Ընդսմին ենթադրվում է՝ 1) որ այս գումարը տվյալ տեխնիկական պայմաններում բավարար է, լինի սա գործող հաստատուն կապիտալի ընդարձակման համար, թե արդյունաբերական մի նոր ձեռնարկություն հիմնելու համար, միևնույն է։ Բայց կարող է այն էլ պատահել, որ անհրաժեշտ լինի ավելի երկար ժամանակվա ընթացքում հավելարժեքը դրամի փոխարկել ու այս դրամը գանձացնել նախքան այն, երբ արդեն կարող է այս պրոցեսը տեղի ունենալ, ուրեմն իսկական կուտակում, արտադրության ընդլայնում հանդես գալ։ 2) Ենթադրվում է, որ արդեն ընդլայնված մասշտաբով արտադրություն նախապես տեղի է ունեցել իրոք, որովհետև դրամը (փողի ձևով գանձացված հավելարժեքն) արտադրողական կապիտալի տարրերին փոխարկել կարողանալու համար պետք է այս տարրերն իբրև ապրանքներ շուկայում ծախու գտնվելիս լինեն. ընդսմին ոչ մի տարբերություն էլ չի անի, եթե հիշյալները ոչ թե գնվեն որպես պատրաստի ապրանքներ, այլ պատվերով պատրաստվեն։ Սրանք վճարահատուցվում են լոկ այն բանից հետո, երբ արդեն առկա են, և համենայն դեպս նրանից հետո, երբ նրանց վերաբերմամբ արդեն տեղի է ունեցել իսկական ընդլայնված մասշտաբով վերարտադրությունը, մինչև հիմա նորմալ չափ ունեցող արտադրության ընդարձակումը։ Նրանք պետք է պոտենցիալ կերպով, այսինքն իրենց տարրերի ձևով առկա լինեին, որովհետև որպեսզի նրանց արտադրությունն իրոք տեղի ունենար, դեռ հարկավոր էր պատվերի խթանը միայն, այսինքն ապրանքի գոյությանը նախորդող նրա մի գնման ու նրա կանխակայված վաճառքի խթանը։ Այ դեպքում փողի առկայությունը մի կողմում՝ կյանքի է կոչում ընդլայնված վերարտադրություն մյուս կողմում, որովհետև սրա հնարավորությունն արդեն առանց փողի էլ կա. որովհետև ինքնըստինքյան դրամն իսկական վերարտադրության տարր չի ամենևին։

Եթե A կապիտալիստն, օրինակ, մի տարում կամ թե մեկ ավելի երկար շարք տարիների ընթացքում հաջորդաբար ծախում է յուր արտադրած ապրանքարդյունքի քանակներ, ապա սրանով արդեն նա ապրանքարդյունքի այն մասը, որը հավելարժեքի կրիչն է — հավելարդյունքը — ուրեմն ապրանքաձևով յուր արտադրած հենց հավելարժեքն էլ հաջորդաբար դրամի է փոխարկում, հետզհետե ամբարում է այս փողը և այսպիսով պոտենցիալ նոր դրամակապիտալ է կազմում յուր համար, պոտենցիալ՝ շնորհիվ այն հանգամանքի, որ նա ունակություն ու նախանշում ունի արտադրողական կապիտալի տարրերին փոխարկվելու։ Իսկ փաստորեն նա իրագործում է հասարակ գանձագոյացում միայն, որն իսկական վերարտադրության տարր չի ամենևին։ Ընդսմին նրա գործունեությունն ամենից առաջ այն է, որ հաջորդաբար նա շրջանառու փող է կորզում շրջանառությունից, ընդվորում իհարկե չի բացառվում այն, որ շրջանառու այն փողը, որը նա այսպես փակ ու փականքի տակ է դնում, հենց քիչ առաջ — նախքան յուր՝ շրջանառության մեջ մտնելը մի ուրիշի գանձի մաս էր։ A-ի այս գանձը, որը պոտենցիալ կերպով նոր դրամակապիտալ է, հասարակական ավելադիր հարստություն չի ամենևին ճիշտ այնպես, ինչպիսին չէր լինի, եթե հիշյալն սպառամիջոցների վրա ծախսվեր։ Բայց այն փողը, որ դուրս հանվեց շրջանառությունից, որ ուրեմն սրանից առաջ կար շրջանառության մեջ, կարող էր առաջ էլ արդեն մի անգամ ամբարված-ընկած լինել իբրև գանձաբաղադրամաս, կամ թե աշխատավարձի դրամաձևը եղած լինել, արտադրամիջոց կամ թե ուրիշ ապրանք դրամացրած լինել, մի կապիտալիստի հաստատուն բաղադրամասերը կամ թե հասույթը շրջանառության մեջ դրած լինել։ Այս փողը նոր հարստություն չի ճիշտ այնպես, ինչպես այն դրամը, պարզ ապրանքաշրջանառության տեսակետից քննած, յուր ոչ միայն առկա արժեքի, այլ և յուր տասնապատիկ արժեքի կրիչը չի դառնում լոկ այն պատճառով, որ նա օրվա մեջ տասն անգամ է պտույտ գործել, տասը տարբեր ապրանքարժեքներ է իրացրել։ Ապրանքները գոյություն ունեն առանց փողի էլ, իսկ փողը հենց նույնն է մնում, ինչ որ է (կամ թե է՛լ ավելի փոքրանում է մաշվածքի հետևանքով) մի պտույտի կամ թե տասը պտույտի ժամանակ։ Միմիայն ոսկու արտադրության մեջ է նոր հարստություն (պոտենցիալ դրամ) ստեղծվում — որչափով որ ոսկեարդյունքը հավելարդյունք է պարունակում, հավելարժեքի կրիչ է՝ — և լոկ այն չափով է նոր դրամ արդյունքը շատացնում պոտենցիալ նոր դրամակապիտալների դրամանյութեղենը, որչափով որ ամբողջ նոր դրամարդյունքն է ոտք դնում շրջանառության մեջ։

Եթե երևակայենք, թե տարեկան վերարտադրության տարբեր մասերի միջև կատարվող շրջանառության պրոցեսն ուղիղ գծով է ընթանում— մի բան, որ սխալ է, որովհետև սակավաթիվ բացառությունները չհաշված՝ այս շրջանառությունը կազմված է այնպիսի շարժուններից, որոնք. բոլորով միասին իրար դեմ ու դեմ են վազում, ապա հարկ կլիներ ոսկի (resp. [համապատասխանորեն, համապատասխան դեպքում] արծաթ) արտադրողից սկսել, որը գնում է առանց ծախելու, և ենթադրել, որ մյուս բոլորը նրան են ապրանք ծախում։ Այս դեպքում հասարակական տարեկան ամբողջ հավելարդյունքը (ամբողջ հավելարժեքի կրիչը) կանցներ նրա ձեռը, իսկ մյուս բոլոր կապիտալիստները pro rata [չափի համաձայն, ըստ չափու] իրենց միջև կբաշխեին ի բնե դրամաձևով գոյություն ունեցող նրա հավելարդյունքը, նրա հավելարժեքի բնոսկիացումը, որովհետև ոսկի արտադրողի արդյունքի այն մասը, որը պետք է նրա գործող կապիտալի արժեքը փոխհատուցի, արդեն կցակապված է և այս նպատակին է տրամադրված։ Ոսկեարտադրողի՝ ոսկու ձևով արտադրած հավելարժեքն այն ժամանակ կլիներ միակ ֆոնդը, որից բոլոր մյուս կապիտալիստներն իրենց տարեկան հավելարդյունքի ոսկիացման համար անհրաժեշտ նյութը կկորզեին։ Հետևաբար ոսկեարտադրողի հավելարժեքը յուր արժեմեծությամբ պետք է հավասար լիներ հասարակական տարեկան ամբողջ հավելարժեքին, որը նախ պետք է բոժոժանար գանձի ձևով։ Այս ենթադրություններն այսպես անհեթեթ լինելով՝ ուրիշ ոչինչ պարզաբանելու չեն օժանդակում, բացի մի ընդհանրական միաժամանակյա գանձագոյացման հնարավորությունից, որով բուն իսկ վերարտադրությունը, ոսկեարտադրողների կողմում կատարվածը չհաշված, ոչ մի քայլ առաջ չէր գնա։

Պարոզ է, որ ինչպես այն բազմաթիվ արդյունաբերաճյուղերում արված կապիտալաներդրումները, որոնցից կազմված է I դասակակարգը, այնպես էլ այս արդյունաբերաճյուղերից յուրաքանչյուրում արված անհատական տարբեր կապիտալաներդրումները, նայած իրենց տարիքին, այսինքն նայած իրենց ֆունկցիայի արդեն անցած-գնացած տևողությանը — բոլորովին մի կողմ թողած նրանց ծավալը, տեխնիկական պայմանները, շուկայահարաբերությունները և այլն — հավելարժեքի հաջորդաբար պոտենցիալ դրամակապիտալի փոխարկվելու պրոցեսի տարբեր աստիճանների վրա են գտնվում, այս դրամակապիտալն արտադրության ընդլայնման երկու ձևից որին էլ որ հիմա ծառայելու լինի — նրանց գործող կապիտալի ընդլայնմա՞նը, թե՞ արդյունաբերական նոր ձեռնարկություններ հիմնելուն, միևնույն է։ Ուստի կապիտալիստների մի մասը՝ աճելով համապատասխան մեծության հասած յուր պոտենցիալ դրամակապիտալը միշտ փոխարկում է արտադրողական կապիտալի, այսինքն հավելարժեքի ոսկիացման միջոցով գանձացված դրամով գնում է արտադրամիջոցներ, հաստատուն կապիտալի հսվելադիր տարրեր, այնինչ մի ուրիշ մասը դեռ զբաղված է յուր պոտենցիալ դրամակապիտալի գանձացմամբ։ Հետևաբար այս երկու կատեգորիային պատկանող կապիտալիստներն իրար դեմ հանդես են դալիս մեկն իբրև գնորդ, մյուսը՝ որպես վաճառորդ, և երկսից յուրաքանչյուրն՝ այս բացառիկ դերում։

Ասենք, թե, օրինակ, A-ն 600 (= 400 c + 100 v + 100 m) ծախում է B-ին (որը կարող է մեկից ավելի գնորդներ ներկայացնել)։ Նա 600-ի ապրանքներ է ծախել դրամաձև ունեցող 600-ի դիմաց, որից 100-ը հավելարժեք է ներկայացնում, որը նա դուրս է կորզում շրջանառությունից, գանձացնում իբրև դրամ. բայց այս 100-անոց փողը լոկ դրամաձևն է հավելարդյունքի, որը 100-անոց մի արժեքի կրիչն էր։ Գանձագոյացումն առհասարակ արտադրություն չի, ուրեմն հենց սկզբից էլ արտադրության աճ չի ամենևին։ Ընդսմին կապիտալիստի գործունեությունը լոկ այն է լինում, որ նա 100-անոց հավելարդյունքը ծախելով ձեռք բերած փողը հանում է շրջանառությունից, պինդ պահում և կալանքի տակ է դնում։ Այս գործառնությունը տեղի է ունենում ոչ միայն A-ի կողմում, այլև շրջանառության ծայրամասի բազմաթիվ կետերում ուրիշ A՛-ի, A՛՛-ի, A՛՛՛-ի կողմից, այն կապիտալիստների կողմից, որոնք բոլորը նույնպես եռանդագին աշխատում են գանձագոյացման այս տեսակի վրա։ Այս բազմաթիվ կետերը, որտեղ դրամը հանվում է շրջանառությունից է կուտակվում է բազմաթիվ անհատական գանձերի, resp. [համապատասխանորեն, համապատասխան դեպքում] պոտենցիալ դրամակապիտալների ձևով, շրջանառության հենց նույնքան բազմաթիվ արգելքներ են, որովհետև նրանք անշարժացնում են փողը է ավելի երկար կամ թե ավելի կարճ ժամանակով նրանից խլում յուր շրջանառունակությունը։ Բայց պետք է ուշադրության առնել, որ պարզ ապրանքաշրջանառության ժամանակ էլ, նախքան սրա՝ կապիտալիստական ապրանքարտադրության վրա խարսխվելը, տեղի է ունենում գանձագոյացում, և որ հասարակության մեջ առկա դրամաքանակը միշտ ավելի մեծ է նրա՝ գործուն շրջանառության մեջ գտնվող մասից, թեև սա, նայած հանգամանքներին, հորդանում է կամ թե նվազում։ Նույն այս գանձերն ու միևնույն գանձագոյացումը մենք նորից գտնում ենք այստեղ, բայց հիմա արդեն իբրև կապիտալիստական արտադրապրոցեսին ներհատուկ մի մոմենտ։

Հասկանալի է այն գոհունակությունը, երբ վարկասիստեմի ժամանակ այս բոլոր պոտենցիալ կապիտալները բանկերի և այլոց ձեռին իրենց համակենտրոնանալու ֊հետևանքով դառնում են տրամադրելի կապիտալ, «loanable capital», դրամակապիտալ ու այն էլ արդեն՝ ոչ թե կրավորական դրամակապիտալ ու ապագայի երաժշտություն, այլ գործուն, վաշխող դրամակապիտալ (այստեղ «վաշխել» գործ ենք ահում աճեցման իմաստով)։

Այստեղ ի միջի այլոց նկատենք հետևյալը, ինչպես որ առաջ, պարզ վերարտադրությունը քննելիս, այնպես էլ այստեղ դարձյալ գտնում ենք, որ տարեկան արդյունքի տարբեր բաղադրամասերի փոխանակումը, այսինքն նրանց շրջանառությունը (որը միաժամանակ պետք է ընդգրկի կապիտալի վերարտադրությունն ու նրա վերականգնումն էլ յուր տարբեր որոշվածություններով — իբրև հաստատուն, փոփոխուն, հիմնական, շրջանառու կապիտալ, դրամակապիտալ, ապրանքակապիտալ) ամենևին չի ենթադրում ապրանքի սոսկական գնում, որը լրացվում է հաղորդող վաճառքով, կամ թե սոսկական վաճառք, որը լրացվում է հաղորդող գնումով, այնպես որ փաստորեն տեղի ունենար միմիայն ապրանքի փոխանակություն ապրանքի հետ, ինչպես ընդունում է քաղաքատնտեսությունը, մանավանդ ազատ առևտրի դպրոցը ֆիզիոկրատների ու Ադամ Սմիթի ժամանակվանից։ Մենք գիտենք, որ հիմնական կապիտալն այն բանից հետո, երբ մի անգամ արդեն նրա վրա լինելիք ծախսն արված է, յուր գործունեության ամբողջ ժամանակվա ընթացքում չի նորացվում, այլ շարունակում է գործել յուր հին ձևում պարուրված, այնինչ նրա արժեքը հետզհետե տակն է սկում իբրև դրամ։ Արդ, մենք տեսանք, որ IIc հիմնական կապիտալի պարբերական նորացումը (իսկ IIc ամբողջ կապիտալարժեքը փոխարկվում է I (v + m)-ի արժեքն ունեցող տարրերի) ենթադրում, է մի կողմից՝ '''սոսկ գնումն''' IIc-ի հիմնական մասի, որը դրամաձևից բնաձևի է հետփոխարկվում և որին համապատասխանում է Im-ի սոսկ վաճառքը. մյուս կողմից ենթադրում է '''սոսկ վաճառք''' IIc-ի կողմից, վաճառք սրա հիմնական արժեմասի (մաշվածքարժեմսի), որը սկում է տակին իբրև փող և որին համապատասխանում է Im-ի սոսկ գնումը։ Որպեսզի փոխանակությունն այստեղ նորմալ կատարվի, պետք է ենթադրել, որ IIc-ի կողմից արվող սոսկական գնումն ըստ արժեծավալի հավասար է IIc-ի կողմից արվող սոսկական վաճառքին, այլև որ Im-ի սոսկական վաճառքը IIc, 1-ին մասին՝ հավասար է IIc, 2-րդ մասից արած յուր սոսկական գնումին (էջ 432)։ Ապա թե ոչ՝ պարզ վերարտադրությունը խանգարվում է. այս տեղի սոսկական գնումը պետք է ծածկվի այնտեղի սոսկական վաճառքով։ Այստեղ պիտի ենթադրել նմանապես, որ Im-ի գանձակազմիչ A, A՛, A՛՛ մասի սոսկական վաճառքը հավասարակշիռ է Im- ում B, B՛, B՛՛ մասի սոսկական գնման հետ, ընդվորում Im-ը յուր գանձն ավելադիր արտադրողական կապիտալի է փոխարկում։

Սակայն որչափով որ սոսկ միակողմանի փոխակերպություններ են տեղի ունենում, բազմաթիվ սոսկական գնումներ մի կողմից, բազմաթիվ սոսկական վաճառքներ մյուս կողմից — իսկ մենք տեսել ենք, որ կապիտալիստական պատվանդանի վրա տարեկան արդյունքի այս նորմալ փոխանակումը պայմանավորում է այս միակողմանի փոխակերպությունները — այնչափով էլ հավասարակշռություն լինում է այն ենթադրության դեպքում, թե միակողմանի գնումների արժեգումարն ու միակողմանի վաճառքների արժեգումարն իրար ծածկում են։ Այն իրողությունը, որ ապրանքարտադրությունը կապիտալիստական արտադրության ընդհանրական ձևն է, յուր մեջ արդեն պարփակում է այն դերը, որ դրամը խաղում է նրա ոչ միայն իբրև շրջանառության միջոց, այլև որպես դրամակապիտալ, և նա նորմալ փոխանակության համար, ուրեմն և վերարտադրության նորմալ ընթացքի համար — լինի վերարտադրությունը պարզ, թե ընդլայնված մասշտաբով, միևնույն է,— ստեղծում է արտադրության այս եղանակին հատուկ հայտնի պայմաններ, որոնք աննորմալ ընթացքի, ճգնաժամերի հնարավորությունների նույնքան բազմաթիվ պայմանների են փոխարկվում, որովհևտև հենց հավասարակշռությունն ինքը — այս արտադրության բնաճուն կերպարանավորման ժամանակ — մի պատահականություն է։

Հավելարդյունքը, հավելարժեքի կրիչը, սրա յուրացնողների վրա, I կապիտալիստների վրա ոչինչ չի նստում։ Հավելարդյունք ստանալու համար նրանք որևէ կերպով դրամ կամ թե ապրանքներ կանխավճարելու պետք չունեն ամենևին։ Արդեն ֆիզիոկրատների մոտ կանխավճարումը (avance) այն արժեքի ընդհանրական ձևն է, որը մարմնանում է արտադրողական կապիտալի տարրերի մեջ, հետևաբար նրանք ուրիշ ոչինչ չեն կանխավճարում, քան իրենց հաստատուն ու փոփոխուն կապիտալը։ Բանվորը նրանց միմիայն հաստատուն կապիտալը չի, որ յուր աշխատանքով պահպանում է նրանց համար. նա մենակ փոփոխուն կապիտալարժեքը չի, որ փոխարինում է .ապրանքի ձև ունեցող ու նորաստեղծ համապատասխան արժեմասով. նա, բացի սրանից, յուր հավել աշխատանքով կապիտալիստներին մատակարարում է հավելարդյութքի ձևով գոյություն ունեցող մի հավելարժեք էլ։ Այս հավելարդյունքի հաջորդական վաճառքի միջոցով նրանք գոյացնում են գանձը, ավելադիր պոտենցիալ դրամակապիտալ։ Այստեղ քննարկվող դեպքում այս հավելարդյունքը հենց այն գլխից կազմված է արտադրամիջոցների արտադրամիջոցներից։ Միմիայն B, B՛, B՛՛ և այլն (I)-ի ձեռին է այս հավելարդյունքը գործում իբրև ավելադիր հաստատուն կապիտալ, բայց նա հնարավորաբար այս էր արդեն ծախվելուց էլ առաջ, արդեն A, A՛՛ (I) գանձակազմիչների ձեռքում։ Երբ մենք վերարտադրության սոսկ արժեծավալն ենք քննում I-ի կողմից, ապա մենք դեռ պարզ վերարտադրության սահմաններումն ենք գտնվում, որովհետև ոչ մի ավելադիր կապիտալ չի դրվել շարժման մեջ՝ այս հնարավորաբար ավելադիր հաստատունն կապիտալը (հավելարդյունքն) ստեղծելու համար, այլև շարժման մեջ չի դրվել ավելի մեծ աշխատանք, քան որ ծախսվում էր պարզ վերարտադրության պատվանդանի վրա խարսխված։ Այստեղ տարբերությունը կիրառված հավելաշխատանքի ձևի մեջ է միայն, նրա առանձնահատուկ օգտակար եղանակի կոնկրետ բնության մեջ։ Հավելաշխատանքը ծախսվել է IIc-ի համար լինելիք արտադրամիջոցների փոխարեն Ic-ի համար նախանշված արտադրամիջոցների վրա, սպառամիջոցների արտադրամիջոցների փոխարեն արտադրամիջոցների արտադրամիջոցների վրա։ Պարզ վերարտադրության ժամանակ ենթադրվում էր, որ ամբողջ I հավելարժեքը ծախսվում է իբրև հասույթ, ուրեմն II ապրանքների վրա. ուրեմն նա կազմված է լինում այնպիսի արտադրամիջոցներից միայն, որոնք էլի պետք է IIc հաստատուն կապիտալին փոխարինեն սրա բնաձևում պարուրված։ Հետևաբար որպեսզի պարզ վերարտադրությունից դեպի ընդլայնված վերարտադրությունը լինելիք անցումը կատարվի, ապա I ստորաբաժանման արտադրությունը պետք է ի վիճակի լինի հաստատուն կապիտալի ավելի քիչ տարրեր պատրաստելու II-ի համար, բայց նույնքանով էլ շատ պատրաստելու I-ի համար։ Այս անցումը, որ միշտ առանց դժվարության չի կատարվում, հեշտանում է այն իրողության շնորհիվ, որ I-ի արդյունքների մի որոշ թիվ կարող է իբրև արտադրամիջոց ծառայել երկու ստորաբաժանման մեջ էլ։

Սրանից հետևում է ապա.— որքան ավելի մեծ է մի երկրում արդեն գործող արտադրողական կապիտալը (մեջը հաշվելով նրան միակցված աշխատույժը, հավելարդյունք ստեղծող ույժն էլ), որքան ավելի է զարգացած աշխատանքի արտադրողականությունը, և սրա հետ զարգացած են արտադրամիջոցների արտադրության ավելի արագ ծավալման տեխնիկական միջոցներն էլ — ուրեմն որքան ավելի մեծ է նաև հավելարդյունքի մասսան թե՛ ըստ յուր արժեքի ու թե ըստ այն սպառարժեքների քանակի, որոնցում ներկայանում է հավելարդյունքը — այնքան ավելի մեծ է  

2) դրամի փոխարկված այս հավելարդյունքի, ուրեմն հնարավոր ավելադիր դրամակապիտալի մասսան A-ի, A՛-ի, A՛՛-ի ձեռքում։ Հետևաբար, եթե, օրինակ, Ֆուլլարտոնը ոչինչ չի ուզում լսել սովորական իմաստով առած գերարտադրության մասին, բայց ընդունում և կապիտալի, հատկապես դրամակապիտալի գերարտադրությունը, ապա այս էլի ցույց է տալիս, թե բուրժուական նույնիսկ ամենալավ տնտեսագետները բացարձակապես որքան քիչ բան են հասկանում իրենց սիստեմի մեխանիզմից։

Եթե այն հավելարդյունքը, որ արտագրում և յուրացնում են A, A՛, A՛՛ (I) կապիտալիստները, կապիտալակուտակման, այսինքն ընդլայնված վերարտադրության իրական պատվանդանն է, թեև նա յուր այս հատկությամբ ակտիվ գործում է B, B՛, B՛՛ և այլն (I)-ի ձեռին միայն,— ապա ընդհակառակը, յուր դրամաբոժոժացման ձևում — իբրև գանձ ու լոկ հետզհետե գոյացող հնարավոր դրամակապիտալ — նա բացարձակորեն արտադրողական է, այս ձևում պարուրված ընթանում է արտադրապրոցեսին զուգահեռ, բայց սրանից դուրս է գտնվում։ Նա մի երկանաքար է (dead weight) կապիտալիստական արտադրության վզից կախված։ Իբրև հնարավոր դրամակապիտալ գանձացվող այս հավելարժեքը թե՛ շահույթ ու թե՛ հասույթ ստանալու համար գարծածելի դարձնելու ծարավը յուր ձգտման նպատակը գտնում է վարկասիստեմի ու «թղթիկների» մեջ։ Սրանով դրամակապիտալը մի ուրիշ ձևում պարուրված ամենից արտակարգ ազդեցություն է ձեռք բերում կապիտալիստական արտադրասիստեմի ընթացքի ու հզոր զարգացման վրա։

Եթե A, A՛, A՛՛ և այլն (I)-ի հավելարդյունքի վաճառորդներն այս հավելարդյունքն ստացել են իբրև ուղղակի արգասիք արտադրապրոցեսի, որը շրջանառության հետագա ակտեր չի ենթադրում, բացի այն կանխավճարումից, որ հաստատուն ու փոփոխուն կապիտալի համար պահանջվում է պարզ վերարտադրության ժամանակ էլ, եթե սրանով այնուհետև նրանք ընդլայնված մասշտաբով վերարտադրության իրական պատվանդանն են մատակարարում, հնարավոր ավելադիր կապիտալ արտադրում իրոք, ապա ընդհակառակը, B, B՛, B՛՛ և այլն (I)-ի բանը տարբեր է։ 1) Միմիայն սրանց ձեռին ակտիվորեն կգործի A-ի, A՛-ի, A՛՛-ի և այլոց հավելարդյունքն իբրև ավելադիր հաստատուն կապիտալ (արտադրողական կապիտալի մյուս տարրը, ավելադիր աշխատույժը, ուրեմն ավելադիր փոփոխուն կապիտալը մենք առայժմ անտեսում ենք). 2) որպեսզի հիշյալ հավելարդյունքը սրանց ձեռն ընկնի, շրջանառության մի ակտ է պահանջվում. սրանք հավելարդյունքը պետք է դնեն։

Որչափով որ այն արդյունքները, որ B, B՛, B՛՛ և այլն (I)-ն են արտադրում, in natura [բնեղեն կերպարանքով] հենց էլի սրանց պրոցեսի մեջ են մտնում, ինքնըստինքյան հասկանալի է, որ pro tanto [այնքանով էլ, համապատասխան քանակով] նրանց սեփական հավելարդյունքի մի մասն ուղղակի (առանց շրջանառության միջնորդագորձման) փոխանցվում է նրանց արտադրողական կապիտալի մեջ և մտնում է այստեղ իբրև հաստատուն կապիտալի ավելադիր տարր։ Բայց միաժամանակ նրանք pro tanto [այնքանով էլ, համապատասխան քանակով] A, A՛ և այլն (I)-ի հավելարդյունքը ոսկիացնող չեն ամենևին։ Մի կողմ թողնենք այս. ո՞րտեղից է ստացվում փողը։ Մենք գիտենք, որ նրանք A-ի, A՛-ի և այլոց նման իրենց գանձը կազմել են իրենց համապատասխան հավելարդյունքները ծախելով և հիմա հասել են այն նպատակակետին, երբ նրանց իբրև գանձ կուտակված, լոկ հնարավոր դրամակապիտալն այժմ պետք է էֆֆեկտիվորեն գործի որպես ավելադիր դրամակապիտալ։ Բայց այսպիսով մենք հիմա պտույտ ենք գալիս միևնույն շրջանագծի մեջ։ Դեռ էլի մնում է այն հարցը, թե հապա ո՞րտեղից է ստացվում այն փողր, որ B (I)-ի կապիտալիստներն առաջուց դուրս են հանել շրջանառությունից և կուտակել։

I գրքում ընդարձակ շարադրված է, թե ինչպես կապիտալիստական արտադրության պատվանդանի վրա աշխատույժր միշտ իբրև պաշար առկա է, և ինչպես, երբ անհրաժեշտ է, զբաղված բանվորների թիվը կամ աշխատույժի քանակը չմեծացնելով էլ կարող է ավելի շատ աշխատանք հոսուն դարձվել։ Ուստի հարկ չկա հիմա ավելի խորամուխ լինելու այս կետի մեջ, այլ, ընդհակառակը, պետք է ընդունել, որ նոր գոյացած դրամակապիտալի այն մասը, որը փոփոխուն կապիտալի է փոխարկվելու, միշտ առկա գտնում է այն աշխատույժը, որին որ փոխարկվելու է ինքը։ Նմանապես I գրքում շարադրվել է, թե ինչպես մի տվյալ կապիտալ, առանց կուտակման, կարող է յուր արտադրածավալի հայտնի սահմաններում ընդլայնվել։ Բայց այստեղ խոսքը վերաբերում է կապիտալակուտակմանը՝ մասնահատուկ իմաստով, այնպես որ արտադրության ընդլայնումը պայմանավորված է հավելարժեքի՝ ավելադիր կապիտալ դառնալով, ուրեմն և արտադրության ընդլայնված կապիտալապատվանդանով։

Այս դեպքում ուրեմն A (I)-ի կողմում գտնվող ավելադիր հնարավոր դրամակապիտալը թեև հավելարդյունքի (հավելարժեքի) ոսկիացած ձևն է, բայց այստեղ հավելարդյունքը (հավելարժեքը), որպես այսպիսին քննած, պարզ վերարտադրության երևույթ է, ընդլայնված մասշտաբով վերարտադրության երևույթ չի դեռ։ I (v + m)-ը, որի m-ի մեկ մասին համենայն դեպս վերաբերում է այս դրույթը, վերջիվերջո պետք է փոխանակվի IIc-ի հետ, որպեսզի IIc-ի՝ միևնույն մասշտաբով վերարտադրությունը կատարվի, A (I)-ը յուր հավելարդյունքը B (II)-ին ծախելով սրան բնաձևով մատակարարել է հաստատուն կապիտալի մի համապատասխան մաս, բայց միևնույն ժամանակ դրամը դուրս հանելով շրջանառությունից — յուր վաճառքը հաջորդ գնմամբ լրացնելը զանց անելով — B (II)-ի արժեպես նույնահավասար մի ապրանքամասն անվաճառելի է դարձրել, հետևաբար եթե մենք նկատի ունենում ենք հասարակական ամբողջ վերարտադրությունը — որը հավասարապես ընդգրկում է I ու II կապիտալիստներին — ապա A (I)-ի հավելարդյունքի՝ հնարավոր դրամակապիտալի փոխարկվելն արտահայտում է B (II)-ի արժեծավալով նույնահավասար մի ապրանքակապիտալի ոչ-հետփոխարկելիությունն արտադրողական (հաստատուն) կապիտալի. ուրեմն արտահայտում է հնարավորապես ոչ թե ընդլայնված մասշտաբով արտադրություն, այլ պարզ վերարտադրության արգելակում, ուրեմն պարզ վերարտադրության մեջ պակասորդ։ Որովհետև A (I)-ի հավելարդյունքի գոյացումն ու վաճառքը բուն իսկ պարզ վերարտադրության նորմալ երևույթներ են, ապա հենց արդեն պարզ վերարտադրության հիմքի վրա մենք այստեղ ունենք միմյանց պայմանավորող հետևյալ երևույթները. — հնարավոր ավելադիր դրամակապիտալի գոյացում I դասակարգի մոտ (ուստի թերասպառում II-ի տեսակետից). II դասակարգի մոտ ապրանքապաշարների ամրակայում, որոնք չեն կարողանում հետփոխարկվել արտադրողական կապիտալի (ուրեմն հարաբերական գերարտադրություն II-ի մոտ). ավելցուկ դրամակապիտալ՝ I-ի մոտ ու վերարտադրության մեջ պակասորդ՝ II-ի մոտ։

Արդ, եթե I հավելարդյունքի, օրինակ, կեսը, հետևաբար <math>\frac{1 \ 000}{2}</math>m-ը կամ 500 Im-ը իբրև հաստատուն կապիտալ միակցվում է դարձյալ հենց I ստորաբաժանմանը, ապա հավելարդյունքի՝ I-ում հետ պահած այս մասը IIc-ի ոչ մի մասին փոխարինել չի կարող, I հավելարդյունքի հիշյալ մասը՝ փոխանակ սպառամիջոցների փոխարկվելու (իսկ այստեղ շրջանառության այս ստորաբաժանման մեջ — տարբերվելով այն ակտից, երբ 1 000 IIc-ն I բանվորների միջոցով փոխարինվում է 1 000 Iv-ով — իսկական փոխադարձ փոխանակություն, ուրեմն ապրանքների երկկողմանի տեղափոխություն է տեղի ունենում) պետք է հենց I-ում ծառայի որպես ավելադիր արտադրամիջոց։ Նա չի կարոդ այս ֆունկցիան միաժամանակ կատարել թե՛ I-ում ու թե II-ում։ Կապիտալիստը չի կարող յուր հավելարդյունքի արժեքն սպառամիջոցների վրա ծախսել և միաժամանակ հենց նույն հավելարդյունքն արտադրողաբար սպառել, այսինքն յուր արտադրողական կապիտալին միակցել։ Այսպիսով ուրեմն, 2 000 I (v + m)-ի փոխարեն միմիայն 1 500-ը, այն է՝ (1 000 v + 500 m) I-ը կարող է փոխարկվել 2 000 IIc-ի. հետևաբար 500 IIc-ն չի կարող յուր ապրանքաձևից հետփոխարկվել II արտադրողական (հաստատուն) կապիտալի։ Ուրեմն II-ում տեղի կունենար մի գերարտադրություն, որը յուր ծավալով ճիշտ համապատասխան կլիներ I-ում կատարված արտադրության ընդլայնման ծավալին։ II-ի գերարտադրությունը գուցե այնքան շատ կազդեր I-ի վրա, որ նույնիսկ I բանվորների կողմից II սպառամիջոցների վրա ծախսված 1 000-ի հետհոսումը մասամբ միայն տեղի կունենար, հետևաբար այս 1 000-ը փոփոխուն դրամակապիտալի ձևով չէր վերադառնա I կապիտալիստների ձեռը։ Ուրեմն այս վերջիններս կարգելակվեին նույնիսկ միևնույն մասշտաբով վերարտադրության գործում ու այն էլ՝ վերարտադրությունն ընդլայնելու սոսկական փորձի հետևանքով։ Եվ ընդսմին պետք է ուշադրության առնել, որ I-ում փաստորեն լոկ պարզ վերարտադրություն է տեղի ունեցել և որ այն տարրերը, ինչպես որ սրանք գտնվում են սխեմայի մեջ, ապագայում լինելիք, ասենք, հալորդ տարում լինելիք մի ընդլայնման առնչությամբ լոկ խմբավորված են տարբեր կերպով։

Սրան պետք է առարկել հետևյալը. 1) այսպիսի պաշարագոյացումն ու սրա անհրաժեշտությունը վերաբերում է բոլոր կապիտալիստներին էլ, ինչպես I-ին, այնպես էլ II-ին։ Նրանք, իբրև սոսկ ապրանքավաճառներ քննած, լոկ նրանով են տարբերվում իրարից, որ տարբեր տեսակի ապրանքներ են ծախում։ II ապրանքների ձևով եղած պաշարը ենթադրում է I ապրանքների ձևով մի նախնական պաշար։ Եթե մենք մի կողմում անտեսում ենք այս պաշարը, ապա պետք է նույնն անենք մյուս կողմում էլ։ Իսկ եթե մենք երկու կողմում էլ ուշադրության ենք առնում հիշյալը, ապա առեղծվածն ամենևին չի փոխվում։— 2) Ինչպես որ այu տարին II-ի կողմում ավարտվում է հալորդ տարվա համար մնացող մի ապրանքապաշարով, այնպես էլ նա միևնույն կողմում սկսվել էր նախընթաց տարվանից թողնված մի ապրանքապաշարով։ Հետևաբար տարեկան վերարտադրությունը — սրա ամենավերացական արտահայտությանը վերածած կերպարանքով — վերլուծելու ժամանակ մենք պետք է հիշյալ ապրանքապաշարը ջնջենք երկու կողմում էլ։ Եթե մենք այս տարվան ենք վերագրում սրա ամբողջ արտադրությունը, ուրեմն նաև այն, ինչ որ սա հաջորդ տարուն է հանձնում իբրև ապրանքապաշար, բայց մյուս կողմից էլ մենք նրանից հանում ենք այն ապրանքապաշարը, որ նա ստացել է նախորդ տարվանից, ապա իրոք մեկ միջին տարվա ամբողջ արդյունքն ենք ունենում մեր առջև որպես վերլուծության առարկա։— 3) Այն հասարակ հանգամանքը, որ մեր շրջանցելի դժվարությունը մեր հանդեպ չծառացավ պարզ վերարտադրությունը հետազոտելու ժամանակ, ապացուցում է, որ բանը վերաբերում է մեկ մասնահատուկ երևույթի, որը յուր ծագմամբ պարտական է I տարրերի (վերարտադրության կապակցությամբ կատարվող) տարբեր խմբավորմանը միայն, փոփոխված մի խմբավորման, առանց որի չէր կարող ոչ մի ընդլայնված մասշտաբով վերարտադրություն տեղի ունենալ առհասարակ։

         <TD> 6000</TD>

         <TD rowspan=2>Գումարը = 8252։</TD>

         <TD> 2252

Ամենից առաջ նկատվում է, որ հասարակական տարեկան արդյունքի ամբոջջ գումարը = է 8252, ավելի քիչ, քան առաջին սխեմայում, որ տեղ նա = էր 9 000-ի։ Մենք բոլորովին նույն կերպ կարող էինք վերցնել շատ ավելի մեծ մի գումար, ասենք, տասնապատկել այն։ I սխեմայում եղածից ավելի փոքր մի գումար է ընտրված՝ հենց ակնբախ դարձնելու համար, որ ընդլայնված մասշտաբով վերարտադրությունը (որն այստեղ մենք հասկանում ենք իբրև ավելի խոշոր կապիտալաներդրումով վարվող արտադրություն) ոչ մի գործ չունի արդյունքի բացարձակ մեծության հետ, նա տվյալ արդյունքի տարբեր տարրերի լոկ մի տարբեր տեղաբաշխում ու ֆունկցիապես տարբեր նախանշում է ենթադրում տվյալ մի ապրանքամասսայի համար, և որ հետևաբար նա ըստ արժեծավալի ամենից առաջ պարզ վերարտադրություն է միայն։ Փոխվում է պարզ վերարտադրության տվյալ տարրերի ոչ թե քանակը, այլ որակային նախանշումը, և այս փոփոխությունը հետագայում հաջորդող ընդլայնված մասշտաբով վերարտադրության նյութական նախադրյալն է։<ref>Սա մի անգամ ընդմիշտ վերջ է դնում կապիտալի կուտակման վերաբերմամբ Ջեմս Միլլի ու Ա. Բեյլու միջև եղած երկպառակությանը, ոք մենք I գրքում (գլուխ XXII) 5, էջ 634, ծանոթագրություն 64, 65 || Տե՛ս հայ. հրատ. «Կապիտալ», I հատոր, Երևան, 1933, էջ 578—579 || քննարկել ենք ուրիշ տեսակետից, այսինքն վերջ է դնում այն վեճին, որը վերաբերում է արդյունաբերական կապիտալի գործելու առաձգականությանը՝ նրա անփոփոխ մեծության ժամանակ։ Հետո պետք է վերադառնալ այս կետին։</ref>

         <TD> 2 502

Այս կերպարանքով սխեման կներկայանար իբրև պարզ մասշտաբով վերարտադրության համար տեղաբաշխված, այնպես որ հավելարժեքն ամբողջովին կծախսվեր որ պես հասույթ է չէր կուտակվի։ Երկու դեպքում էլ, ինչպես a)-ի, այնպես էլ b)-ի մեջ մենք ունենք տարեկան մի արդյունք, միևնույն արժեծավալով, մենակ թե մի անդամ b)-ի մեջ նրա տարրերն այնպիսի ֆունկցիոնալ խմբավորում ունեն, որ վերարտադրությունն էլի սկսում է միևնույն մասշտաբով, մինչդեռ a)-ում նույն տարեկան արդյունքը կազմում է ընդլայնված մասշտաբով վերարտադրության նյութական պատվանդանը։ Եվ այսպես, b)-ում (875 v + 575 m) = 1750 I (v + m)-ն առանց ավելցուկի փոխանակվում է 1750 IIc-ի հետ, այնինչ a)-ում (1 000 v + 1 000 m) I = 2 000 I (v + m)-ը 1500 IIc-ի հետ փոխանակվելու ժամանակ 500 Im-ի չափով մի ավելցուկ է թողնում I դասակարգում լինելիք կուտակման համար։

Այսպիսով ուրեմն, միակ բանը, որ մնում է հետազոտելու, 500 Im-ն ու (376v + 376 m) II-ն է, որչափով ուշադրության առնվում են մի կողմից՝ թե I-ի ու թե II-ի ներքին հարաբերությունները, մյուս կողմից՝ երկսի միջև կատարվող շարժումը։ Որովհետև ենթադրվում է, որ II-ում էլ պետք է հավելարժեքի կեսը կուտակվի, ուստի այստեղ կապիտալի փոխարկվելու է 188-ը, որից ¼ = 47-ը՝ փոփոխուն կապիտալի, կլոր թիվ ստանալու համար ասենք 48-ը. հաստատուն կապիտալի փոխարկվելու մնում է 140։

Մենք այստեղ բաղխվում ենք մի նոր առեղծվածի, որի սոսկ գոյությունը պետք է տարօրինակ թվա ընթացիկ այն հայացքին, ըստ որի մի տեսակի ապրանքները սովորաբար փոխանակվում են ուրիշ տեսակի ապրանքների հետ, ditto [նույնպես էլ] ապրանքները փողի հետ ու միևնույն փողն էլի ուրիշ տեսակի ապրանքի հետ, 140 IIm-ը լոկ այն հանգամանքի շնորհիվ կարող է արտադրողական կապիտալի փոխարկվել, որ նա Im ապրանքների՝ միևնույն արժեգումարն ունեցող մի մասով է փոխարինվում։ Ինքնըստինքյան հասկանալի է, որ Im-ի այս մասը, որ փոխանակվելու է IIm-ի հետ, պետք է կազմված լինի այնպիսի արտադրամիջոցներից, որոնք կարող են մտնել թե՛ I-ի ու թե II-ի, կամ էլ բացառապես միմիայն II-ի արտադրության մեջ։ Այս փոխարինումը կարող է տեղի ունենալ II-ի կողմից կատարվող միակողմանի գնումով միայն, որովհետև ամբողջ 500 Im հավելարդյունքը, որ դեռ քննարկելու ենք, պետք է ծառայի I-ի սահմաններում կատարվող կուտակման համար, ուրեմն չի կարող փոխանակվել II ապրանքների հետ. ուրիշ խոսքով՝ I-ը չի կարող այս 500 Im-ը միաժամանակ թե՛ կուտակել ու թե՛ ուտել։ Հետևաբար II-ը պետք է 140 Im-ը կանխիկ դրամով գնի, ընդվորում այս փողը հետ չի հոսելու նրա մոտ՝ հաջորդ անգամ՝ յուր ապրանքն I-ին ծախելու միջոցով։ Եվ այն էլ կա, որ սա տարեկան յուրաքանչյուր նոր արտադրության ժամանակ կրկնվող մի մշտական պրոցես է, որչափով որ այս արտադրությունը վերարտադրություն է ընդլայնված մասշտաբով։ II-ի սահմաններում հապա ո՞րտեղից է բղխում դրամաղբյուրը սրա համար։

Թվում է, թե հնարավոր ավելադիր դրամակապիտալ գոյացնելու համար այս փողը շրջանառությունից դուրս կորզելը միմիայն երկու ճանապարհով է կարելի։ Կա՛մ II կապիտալիստների մի մասը խաբում է մյուսներին և այսպիսով դրամակողոպուտ է անում։ Նոր դրամակապիտալ գոյա-

<<Բացակայում է 4 էջ։>>

ների զարգացում, որոնք մի հարաբերական գերբնակչություն են ստեղծում բանվոր դասակարգի մեջ։ Այս դեպքում տարեկան արդյունքը, կոտորակները կլորացնելուց հետո, կբաշխվի հետևյալ կերպով.

         <TD> 2 000

I. 5 000 c + 500 m (կապիտալացնելու համարի + 1 500 (v + m)-ն իբրև կապիտալիստների ու բանվորների սպառաֆոնդ։

II. 1 430 c + 70 m (կապիտալացնելու համար + 285 v + 215 m։

Որովհետև այստեղ 70 IIm-ն ուղղակի կցվում և IIc-ին, ուստի այս ավելադիր հաստատուն կապիտալը շարժման մեջ դնելու համար պահանջվում է <math>^{70}_5</math>-անոց մի փոփոխուն կապիտալ = 14. ուրեմն այս 14-ն էլ դարձյալ 225 IIm-ից է դուրս գալիս. մնում է 201 IIm, և մենք ունենում ենք

II. (1430 c + 70 c) + (285 v + 14 v) + 201 m։

Ինչպես երևում է, երկար աշխատաժամերն են այն ռացիոնալ ու առողջ գործելակերպի գաղտնիքը, որը բանվորի մտավոր ու բարոյական ունակությունը կատարելագործելուվ՝ բարձրացնելու է նրա դրությունը և նրան մի ռացիոնալ սպառորդ է դարձնելու, կապիտալիստի ապրանքի մի ռացիոնալ սպառորդ դառնալու համար բանվորը պետք է ամենից առաջ — բայց խուժանավարը նրան խանգարում է այս գործում — այն բանից սկսի, որ թողնի, որ յուր սեփական աշխատույժը յուր սեփական կապիտալիստն սպառի անռացիոնալ ու հակառողջապահական եղանակով։ Թե կապիտա լիստը ռացիոնալ սպառում ասելով ինչ է հասկանում, երևան է գալիս այնտեղ, որտեղ նա այնքան զիջողամիտ է, որ ուղղակի միջամտում է յուր բանվորների սպառմանն սպասավորող առևտրին — երևան է դալիս truck-system [բառացի նշանակում է՝ հնարքների սիստեմ, խաբեբայությունների սիստեմ]-ի մեջ, որի բազմաթիվ ճյուղերից մեկն էլ բանվորներին բնակարան մատակարարելն է, երբ բանվորի կապիտալիստը միաժամանակ նրան տուն վարձու տվողն է։

Միևնույն Դրումմոնդը, որի բարեդեղ հոգին երազում է բանվոր դասակարգին բարձրացնելու, կապիտալիստական փորձերի մասին, միևնույն զեկուցման մեջ Lowell-ի ու Lawrence Mills-ի բամբակեղենի օրինակելի գործարանների վերաբերմամբ իմիջի այլոց պատմում է է հետևյալը։ Գործարանային աղջիկների ճաշարաններն ու բնակարաները պատկանում են բաժնետիրական ընկերությանը, որը գործարանատերն է հենց. այս տների կառավարչուհիները նույն այս ընկերության ծառայության մեջ են, որը վարք ու բարքի կանոններ է հրամանագրում նրանց. ոչ մի աղջիկ չպետք է գիշերվա ժամի 10-ից հետո տուն գա։ Բայց ահա գոհարը.— ընկերության մի հատուկ ոստիկանություն տեղամասում պահակություն է տնում՝ տնային այս կարգը խախտելն արգելելու համար։ Երեկոյան ժամի 10-ից հետո ոչ մի աղջիկ ոչ ներս է թողնվում ու ոչ էլ դուրս։ Ոչ մի աղջիկ չպետք է ուրիշ տեղ ապրի, բացի ընկերությանը պատկանող հողամասից, որտեղ ամեն մի տուն մոտ 10 դոլլար շաբաթավարձ է բերում ընկերությանը. և ահա մենք տեսնում ենք ռացիոնալ սպառորդներին իրենց լիակատար փառքի մեջ.— «Սակայն որովհետև բազմաթիվ լավագույն բնակատներում բանվորուհիների համար ամենտեղվա երգեհոն կա, երաժշտությունը, երգն ու պարը մի նշանավոր դեր է խաղում գոնե նրանց համար, որոնք ջուլհակահաստոցի մոտ տասը ժամ տևող անընդհատ աշխատանքի միալարությունից հետո ավելի շատ կարիք ունեն փոփոխության, քան իսկական հանգստի։» (p. 412.) Բայց գլխավոր գաղտնիքը, թե բանվորին ի՛նչպես պիտի մի ռացիոնալ սպառորդ դարձնել, դեռ նոր է գալիս։ Պարոն Դրումմոնդն այցելում է Turner’s Falls-ի (Connecticut River) դանակեղենի գործարանը, և պարոն Ոկմենը, բաժնետիրական ընկերության գանձապետը, նրան պատմելուց հետո, թե ամերիկյան մանավանդ սեղանի դանակեղենը որակով գերազանցում է անգլիականից, շարունակում է. «Գների մեջ էլ մենք կխփենք Անգլիային. մենք արդեն հիմա էլ որակով առաջ ենք նրանից, այս հանրահայտնի է. բայց մենք պետք է ավելի ցած գներ ունենանք, և մենք սրան հասնում ենք, որչափով որ մեր պողպատն ավելի էժան ենք ստանում և աշխատանքի մեր վճարը ցածրացրե՜լ ենք։» (p. 427.) Աշխատավարձի իջեցում ու երկար աշխատաժամեր — ահա ուղն ու ծուծն այն ռացիոնալ ու առողջ գործելակերպի, որը պետք է բանվորին բարձրացնի և հասցնի մի ռացիոնալ սպառորդի արժանապատվությանը, որպեսգի նա մի շուկա ստեղծի այն բազմաթիվ առարկաների համար, որոնք նրան մատչելի են դարձել կուլտուրայի շնորհիվ ու գյուտերի առաջադիմության հետևանքով։

Հիմա եթե մենք վերադառնանք վերևում ամենավերջը քննարկված դեպքին, ապա կտեսնենք, թե նա այն առանձնահատկությունն ունի, որ IIc-ն ավելի փոքր է, քան I (v + ½m)-ը, քան I-ի արդյունքի այն մասը, որն իբրև հասույթ ծախսվել է սպառամիջոցների վրա, այնպես որ 1 500 I (v + m)-ը փոխանակելիս սրա հետևանքով II հավելարդյունքի մի մասը = 70-ն էլ է իրացվում հետը։ Ինչ վերաբերում է IIc = 1 430-ին, ապա սա այլ անփոփոխ հանգամանքներում պետք է փոխանակվի I (v + m)-ից վերցրած միևնույն արժեգումարի հետ, որպեսզի II-ի սահմաններում պարզ վերարտադրություն տեղի ունենալ կարողանա, և այսչափով էլ սա այլևս չի քննարկվելու այստեղ։ Բանն ուրիշ է լրացնող 70 IIm-ի վերաբերմամբ։ Այն, ինչ որ I-ի համար հասույթի սոսկական փոխարինումն է սպառամիջոցներով, սպառման նպատակով արված հասարակ ապրանքափոխանակություն, այս դեպքում II-ի համար յուր հաստատուն կապիտալի սոսկական հետփոխարկում չի ապրանքակապիտալի ձևից նրա բնաձևին — ինչպես որ էր պարզ վերարտադրության մեջ — այլ ուղղակի կուտակման պրոցես է, յուր հավելարդյունքի մի մասի փոխարկումն է սպառամիջոցների ձևից հաստատուն կապիտալի ձևին։ Եթե I-ը 70 £ փողով (հավելարժեքի փոխանակման համար նախանշված դրամապահեստով) 70 IIm է գնում, իսկ II-ը նրանով 70 Im չի գնում, այլ 70 £-ը կուտակում է որպես դրամակապիտալ, ապա վերջինս, այո՛, միշտ էլ լրացուցիչ արդյունքի (հենց II-ի հավելարդյունքի, որի պատկական մասն է նա) արտահայտություն է, թեև ոչ այնպիսի մի արդյունքի, որն էլի արտադրության մեջ է մտնում. բայց այս դեպքում II-ի կողմում կատարվող այս դրամակուտակումն անվաճառելի 70 Im արտադրամիջոցների արտահայտություն կլիներ միաժամանակ։ Հետևաբար I-ում տեղի կունենար հարաբերական գերարտադրումթյուն, որը համապատասխանում է՝ II-ի կողմում վերարտադրության այս համաժամանակյա ոչ-ընդլայնմանը։