«Վեսլի Ջեքսոնի արկածները»–ի խմբագրումների տարբերություն

02:03, 3 Հոկտեմբերի 2016-ի տարբերակ

Գլուխ առաջին

Վեսլին երգում է «Վալենսիան» և մի կարևոր նամակ ստանում

Իմ անունը Վեսլի Ջեքսոն է, տասնութ տարիս լրացել է, տասնիննի մեջ եմ մտել, իսկ սիրածս երգը «Վալենսիան» է։ Երևի ամեն մեկն աշխարհում վաղ թե ուշ գտնում է իր սիրած երգը։ Օրինակ՝ ես, գիտեմ, իմը գտել եմ, որովհետև անվերջ երգում եմ ու քնած էլ լինեմ, երգն ականջիս է։ Սիրում եմ, որ մարդ կոկորդով մեկը զլում է․

Վալե՜նսիա,
Երազիս մեջ, թե արթուն
Լսում եմ ես անդադրում,
Կամացուկ ի՜նձ ես կանոչւմ։
Վալե՜նսիա,
Տա՛մ֊տա֊րա֊րա՛մ։
Տա՛մ֊տա֊րա֊րա՛մ,
Տա՛մ֊տա֊րա֊րա՛մ, տա՛֊տա՛․․․

Էս աշխարհում, թե ուզենաս էլ, երգերից չես փախչի, որովհետև անընդհատ մի ցավից պրծնում ես, մյուսի մեջ ընկնում, դե, ցավն էլ որ գալիս է, հետը երգ է բերում։ Ընկերս՝ Հարի Քուքը, երգում է․ «Ա՛խ, թե ճար լիներ ձեռքիս, չէիր ծերանա, սիրելիս․․․»։ Էս երգը չսիրած մարդկանց մոտ է երգում․ ուզում է ասել՝ եթե ճար ունենար, նրանք շունչները փչած կլինեին, ոչ թե մաղթում է, որ միշտ ջահել մնան։ Բայց միաժամանակ էնպես է երգում, կարծես հենց երգի հեղինակի մտքինը ասի, կարծես իր հարսնացուի մասին երգելիս լինի՝ սիրտը կոտրված, որ ճար չունի, թե սիրածի ջահել ու դուրեկան տեսքը ընդմիշտ պահպանի։ Ում վրա որ Հարին ատում է կրճտացնում, սա շատ լավ հասկանում է նրա մտքինը, բայց ի՞նչ անի․ պարզ ու հասարակ երգ է, դե գնա ապացուցիր, թե Հարին իր ապագա հարսնացուի մասին չի երգում։ Ոչ մի օրենք չկա, որ սիրածիդ մասին երգելն արգելի։

Նիք Քալին էլ սա է երգում․

Քեզնից բացի, տեր աստված, չունեմ ուրիշ ապավեն,
Թե ինձ դրախտ չըտանես, ասա՝ էլ ես ի՞նչ անեմ։
Երկնի դուռն են ցույց տալիս հըրեշտակները վերից,
Էլ չեմ կարող դիմանալ այս աշխարհում տանջալից։

Նիքն էլ է իր երգը երկու ձևով երգում․ լուրջ ու ծաղրանքով։ Մի կողմից հասկանում ես, որ ասում է՝ «Չէ, էս կյանքը սրտովս չի», բայց մյուս կողմից էլ գիտես, որ մի բան էլ կա մտքում․ «Հա, սրտովս չի, բայց չէի ուզի կյանքից հեռանալ, իսկ թե հեռանալու լինեմ, աստծու սիրույն, գոնե սրանից լավ տեղ ընկնեմ այ, թող դրախտ գնամ»։ Մի կողմից հասկանում ես, որ Նիքը մի տեսակ ուրիշ, անհասանելի կյանքի կարոտով է ապրում, բայց մյուս կողմից էլ գիտես, որ իր կարոտը ձեռ է առնում։ Ամեն անգամ, հենց Նիքի երգը ականջիս է հասնում կամ էլ միտքս գալիս, սիրտս էնպես է սևանում՝ ուզում եմ ուրիշ մարդ լինել, ոչ թե էն, ինչ որ կամ։ Ուզում եմ թեկուզ չինացի լինել, էսկիմոս, բայց ոչ էն ինչ որ կամ, Սան ֆրանցիսկոյում ծնված ամերիկացի, որի դուբլինցի մայրն ու լոնդոնցի հայրը հանդիպել են Սան Ֆրանցիկսկոյում, սիրահարվել իրար, ամուսնացել ու երկու որդի ունեցել, ինձ ու եղբորս՝ Վիրջիլին։ Սիրտս խառնում է կյանքից, երբ լսում եմ, թե ոնց է Նիք Քալին հարցնում՝ ախր ի՞նչ անի, եթե աստված իրեն դրախտ չտանի։

Ինչքան մարդ գիտեմ, ամեն մեկը մի երգ ունի, որ ինչ֊որ տեղ լսել է ու մտքում պահել, որը նրա համար հատուկ իմաստ է ստացել։ Տեսնես հռչակավոր մարդի՞կ ինչ են երգում՝ երբ մենակ են, չորս կողմը ոչ ոք չկա։ Դե, եկեղեցում մի բան ես երգում, մենակ մնալիս՝ ուրիշ։

Ուրեմն՝ արդեն իմացաք անունս, իմացաք՝ քանի տարեկան եմ ու որն է սիրածս երգը, բայց ամենակարևորն իմ մասին, որ պիտի իմանաք, չգիտեք․ ես սիրուն տղա չեմ։ Ոչ թե մի քիչ գեշ եմ, ասենք՝ որոշ տղերքի պես, չէ, իրոք գեշ եմ։ Չգիտեմ ինչից է, ինչից չէ, բայց էդպես է ու վերջ։ Ամեն սափրվելիս մնում եմ ապուշ կտրած։ Հավատս չի գալիս, թե մարդ էսքան անշնորհք կերպարանք կունենա, բայց արի տես, որ ցցվել է աչքիս առաջ ու էդ հենց ես եմ, ես և ուրիշ ոչ ոք․ Վեսլի Ջեքսոնը, բանակային հերթական համարով՝ 39339993֊ը։ Ասա՝ իսկի գիտե՞ի, թե ինչքան եմ գեշ, մինչև որ երեք տարի առաջ չսկսեցի սափրվել ու օրումեջ կերպարանքս տեսնել։ Այ, դրա համար էլ սափրվելու հետ սեր չունեմ։ Չէ, սափրվելուն դեմ չեմ, ոչ էլ կոկիկ երևալուն, բայց դե ճար չկա, սափրվելիս պիտի ինձ հայելում նայեմ, իսկ էնտեղ հո մի մռո՜ւթ չեմ տեսնում, զզվանքս էնպես է գալիս, որ էսկիմոս էլ չեմ ուզում լինել, ուզում եմ մեռնել պրծնել։

Հենց դրա պատճառով էլ երեք տարի առաջ գլուխս մտավ, որ ավելի լավ է մարդկանց աչքին չերևամ։ Երկար֊բարակ թափառում էի կամ գիրք էի կարդում։ Թափառելիս մտածում ես, կարդալիս էլ ուրիշ մարդկանց մտքերն իմանում․ մեծ մասամբ երևի տեսքից անդուր մարդկանց։ Շատ֊շատ թափառելուց, շատ֊շատ կարդալուց ու շատ մտածելուց հետո սկսում ես քեզ ու քեզ տալ֊առնել, ավելի ճիշտ՝ ոչ էլ քեզ ու քեզ, գրքերում հանդիխած մարդկանց հետ ես տալիս֊առնում։ Ու հանկարծ սիրտդ էնպե՜ս է ուզում, որ կենդանի մեկի հետ զրուցես, բայց խոսքի կծիկը բացում ես թե չէ, է՛հ, չեն հասկանում՝ ինչից ես խոսում, որովհետև քո կարդացած գրքերը չեն կարդացել, մտքովդ անցածն իրենց մտքով չի անցել ու շատ հնարավոր է՝ քեզ գժի տեղ դնեն։ Միգուցե հենց էդպես էլ կա, բայց ի՞նչ իմանաս՝ ով է գիժ, ով չէ։ Օրինակ՝ ես սիրտ չէի անի ոչ մի մարդու գժի անուն կպցնել։ Բա որ սխալվե՞մ։

Էսքանից հետ խելքիդ փչում է, որ մեկնումեկին պիտի նամակ գրես, դե, ես էլ էդպես արի։ Ավելի շուտ՝ որոշեցի, թե պիտի գրեմ, բայց ասենք՝ գրեցի, է՛, ո՞ւմ ուղարկեմ։ Աչքս բացել֊չեմ բացել, կյանքիս մեծ մասը մայրիկը հայրիկից բաժանված է եղել, ու ես մորս հետ ոչ մի կապ չունեմ։

Թե հորս գրեի․․․ գրողը տանի, ախր չգիտեի էլ՝ որտեղ է, ինչ է։ Եղբորս՝ Վիրջիլին գրեի․․․ է՛հ, տասներեք տարեկանին ի՞նչ պիտի գրես, թեկուզ հենց շատ լավ ճանաչելիս լինես, իսկ ես նրան մի կարգին չէի էլ ճանաչում։ Թե պրեզիդենտին գրեի․ բա չէ՞ր զարմանա։

Ուրիշ ոչ մեկի էլ էնքան լավ չգիտեի, որ նամակ ուղարկեի, դրա համար էլ վերջը որոշեցի միսիս Ֆոքսին գրել՝ Սան Ֆրանցիսկոյի կիրակնօրյա դպրոցի մեր ուսուցչուհուն։

Հայրիկն էր ստիպում, որ կիրակնօրյա դպրոց հաճախեմ․ ասում էր, թե ինքը կյանքի ճիշտ ճամփից շեղվել է, ու աչքը վախեցած է, մեկ էլ տեսար՝ ես էլ շեղվեցի, եթե ճիշտ ճամփան ցույց տվող չլինի։ Ասում էր՝ էլի դու մի ճար անես երկուսիս համար, բայց գրողը տանի, հարբեցողը հո ե՞ս չէի, ինքն էր։ Դե թող ի՛նքն էլ կիրակնօրյա դպրոց հաճախեր։

Միսիս Ֆոքսին մի երկար նամակ գրեցի, պատմում էի, թե վերջին անգամ իրեն տեսնելուց հետո, այսինքն՝ անցած ինը տարում, գլխովս ինչ է անցել֊դարձել։ Դժվար թե նրա հիշողության մեջ մնացած լինեի, բայց ինձ թվում էր, որ անպայման պիտի մեկնումեկին գրեմ, դե, ես էլ նրան գրեցի։ Բանակում ծառայելուց էլ ինչ օգուտ, եթե գոնե մեկ֊մեկ նամակ չգրես ու մեկ֊մեկ էլ գրածիդ պատասխան ստանաս։ Միսիս Ֆոքսը կպատասխաներ՝ շատ լավ։ Չէր պատասխանի՝ ոչինչ։

Մի իրիկուն էլ, միսիս Ֆոքսին նամակ ուղարկելուց մոտ մի ամիս անց, փոստը բաժանելիս հո իրարանցո՜ւմ չընկավ․ դու մի ասա՝ իմ անունով նամակ է եկել։ Վերնոն Հիգբին իսկական պատմություն սարքեց։ Փոխանակ նամակը տար, ոնց որ ուրիշներին էր տալիս, հայտարարեց, թե ուզում է պաշտոնապես հանձնել։ Տղերքին էլ դրա պես բան էր պետք, կարգին ուրախացան, ես էլ առանձնապես չեմ ու չում չարի, սրանք, ուրեմն՝ ճամփա բացեցին, որ մոտենամ տախտակամածին։ Էդ արանքով անցա ու բարձրացա տախտակամած, Վերնոնի կողքին կանգնեցի, ասի՝ իրենց սրտով գնամ։ Գիտեի՝ ուզում են մի փոքր ուրախանալ, դե, բանակում էլ որ տղերքն ուզում են մի փոքր ուրախանալ, լավ է չհակառակվես, թե չէ նրանք մի բան էլ ավելի կհրճվեն, իսկ դու՝ ոչ մի մազաչափ։ Բայց եթե սրտներով գնացիր, դու էլ հետները կուրախանաս։ Ասենք՝ մարդիկ վրադ ծիծաղում են, ո՞ւմ են ծիծաղատեղ սարքում։ Ախր ես ինքս եմ վրաս ծիծաղում, էլ ինչո՞ւ բանակի ընկեր տղերքը չծիծաղեն։ Երևի ամեն մեկն էլ տասնութ տարեկան դառնալուց հետո սովորում է իր վրա ծիծաղել։

Հա ուրեմն՝ հենց բարձրացա, Վերնոնի կողքին կանգնեցի, բոլորը ծիծաղից թուլացան, հո չեն հրճվո՜ւմ, Վերնոնն էլ էնպես ձեռքը վեր ցցեց, կարծես հռետոր է, ունկնդիրներին կարգի է հրավիրում։

― Լռությո՛ւն, ոչ մի ծպտուն չլսեմ,― ասաց։― Ամբողջ ծառայությանս ընթացքում, ինչքան որ Բ վաշտի փոստային գրագիրն եմ, սրանից կարևոր իրադարձություն չի եղել։ Պատիվ ունեմ հայտարարելու․ ամերիկյան փոստով մի նամակ է եկել։ Էլ ավելի մեծ պատիվ ունեմ հայտնելու, որ նամակը շարքային Վեսլի Ջեքսոնի անունով է։ Երեք անգամ «ուռա՛» շարքային Ջեքսոնի պատվին։

Տղերքն «ուռա՛» կանչեցին, իսկ ես անընդհատ մտածում էի, թե տեսնես միսիս Ֆոքսն իր նամակում ինչ է գրել։ Ու անընդհատ, ոնց որ մի ձայն ականջիս տակ «Վալենսիան» երգեր։

«Ուռաներից» հետո մեկը հարցրեց․

― Ումի՞ց է նամակը։

Մի ուրիշն էլ թե՝

― Հավատալու բան չի, որ Վեսլին սիրած ունենա։

Բայց ես ուշադրություն չդարձրի։

― Վրա մի տվեք,― ասաց Վերնոն Հիգբին։― Շարքային Ջեքսոնի սիրալիր թույլտվությամբ, ես ձեզ կհայտնեմ նամակն ումից է։ Ինչ վերաբերում է շարքային Ջեքսոնի սիրած ունենալուն, թե չունենալուն, հաստատական կամ ժխտական պատասխանը մեր պաշտոնական արարողության մեջ չի մտնում։ Ձեռքիս նամակը շարքային Ջեքսոնի մասնավոր սեփականությունն է, որովհետև շատ պարզ ու որոշակի հասցեագրված է նրան․ ծրարի վրա նշված են նրա կոչումը՝ շարքային, անուն ազգանունը՝ Վեսլի Ջեքսոն, բանակային հերթական համարը՝ 39339993, մի խոսքով, ամեն ինչ՝ տեղը տեղին, ըստ զինվորական կանոնադրության։ Երեք անգամ «ուռա՛» զինվորական կանոնադրության պատվին։

Տղերքը կանոնադրության պատվին էլ «ուռա» կանչեցին, իսկ հետո Վերնոնոը թե՝

― Ուրեմն՝ ումից է նակա՞կը։ Սան ֆրանցիսկոյի Յոթերորդ պողոտայի Երիցական եկեղեցուց։

Էստեղ Վերնոնը դարձավ ինձ։

― Շարքային Ջեքսոն,― ասաց,― ես մեծ հաճույքով Սան Ֆրանցիսկոյի Յոթերորդ պողոտայի Երիցական եկեղեցու ուղարկած նամակը ազգի անունից հանձնում եմ քո ձեռքը։ Սան Ֆրանցիսկոն մոտ է իմ սրտին, որովհետև մեր տանից, Սան Լեանդրոյից, ընդամենը ինը մղոնի վրա է՝ ծովածոցի մյուս ափին, իսկ մեր կայազորից՝ մի երկու հարյուր մղոնի վրա։

Վերնոնը կրունկները խփեց իրար ու զգաստ կանգնեց։ Չգիտես ինչու, իրենց նամակներին սպասող բոլոր տղերքը երևի մի հարյուր հոգի, նույնը արեցին։ Ոչ թե հետևեցին Վերնոնի օրինակի, չէ՛․ հենց տեղնուտեղը՝ նրա հետ միասին, կրունկներն իրար խփեցին ու զգաստ կանգնեցին, ոնց որ հեռագրալարին թառած ծտերի երամն է միանգամից թևին տալիս, թռչում։ Պարզ է, գլխիս օյին էին խաղում, բայց ես բոլորովին էլ դեմ չէի։ Նրանց արածը նույնիսկ մի քիչ դուր էր գալիս ինձ․ ախր մեր տղերքին տեսած չկայի էդքան աշխուժացած, իսկի շքերթին էլ էդպես չէին լինում։ Բանը որ խաղ սարքելուն է հասնում, ամեն տղա էլ աշխուժանում է, ինչ ասես անում։ Դե, միսիս Ֆոսքն էլ պատասխանել էր նամակիս, ու ես քիչ հետ կարդալու էի նրա գրածը։

Վերնոնը գլուխ տվեց, նամակը մեկնեց ինձ, ու բոլորն էնպես բարձր հռհռացին, որ էդ տեսակ հռհռոց մենակ բանակում լսես, մեկ էլ երևի ուղղիչ գաղութում։ Մինչև շնչակտուր անտառ ընկնելս, նրանց հռհռոցը ականջիս էր հասնում։ Կայազորի կողքի էդ անտառը շուտ֊շուտ էի գնում։ Տեղ հասա թե չէ, նստեցի մի ծառի տակ, նամակը դրի գետնին, ու աչքս վրայից չէի կտրում։

Կյանքումս առաջին անգամ էի նամակ ստանում, անուն֊ազգանունս ու մնացած ամեն ինչ ծրարի վրա մեքենագրված, օ՜, Վալենսիա։

Քիչ հետո ծրարը բացեցի, որ տեսնեմ, թե միսիս Ֆոքսն ինչ է գրում, բայց պարզվեց՝ նամակը միսիս Ֆոքսից չի, եկեղեցու քարոզիչն է գրել։ Նա ցավով հայտնում էր, որ միսիս Ֆոսքը մահացել է։ Երեք ամիս առաջ, յոթանասունմեկ տարեկանում, քնի մեջ կնքել էր մահկանացուն։ Քարոզիճը գրում էր, թե իրեն թույլ է տվել նամակս բացել ու իր ասելով՝ մի վեց անգամ կարդացել էր։ Նա ափսոսում էր ինձ երբեք չհանդիպելու համար, որովհետև, դատելով նամակիցս, ես օրինակելի պատանի եմ, բարեպաշտ քրիստոնյա (ո՜նց էլ չեմ իմացել․ հայրիկը լսեր, շատ կուրախանար)։ Քարոզիչը գրել էր, թե կաղոթի ինձ համար ու համոզում էր, որ ես էլ աղթոեմ, բայց չէր խնդրում իր համար աղոթել։ Ուրիշ շատ բաներ էլ էր գրել, կարդում էի, ու աչքերիցս գլոր֊գլոր արտասուք էր թափվում, որ միսիս Ֆոքսը մեռել է, ու վերջում ասված էր․ «Երկար ու մանրակրկիտ մտորումներից հետո որոշեցի ձեզ մի բան հայտնել։ Հուսով եմ այնքան հոգու արիություն կունենաք, որ ասածս արժանապատվությամբ ու խոնարհությամբ ընդունեք․ ԴՈՒՔ ԳՐՈՂ ԵՔ։ Ես ինքս էլ կյանքիս քառասուն տարիների մեծ մասը գրելով եմ զբաղվել և պիտի ասեմ, որ թեև տքնանքս ապարդյուն չի եղել (տասնհինգ տարի առաջ սեփական խասերով մի ոգեշնչող գրքույկ հրատարակեցի, վերնագիրը՝ «Արցունքների միջից էլ ժպտացեք», և հայր Ռ․Ջ․ Ֆեդրուելը՝ Կալիֆոռնիայի Սոսալիտո քաղաքից, գրքիս մի ամբողջ քարոզ նվիրեց, որտեղ ասում էր․ «Ահավասիկ մի գիրք, որին աշխարհը շատ երկար է սպասել, գիրք, որի մեղմիկ լույսին այնպե՜ս ծարավի է մութ ու մեղսավոր աշխարհը»), ուրեմն՝ թեև ինչպես նշեցի, տքնանքս ապարդյուն չի եղել, բայց պիտի ասեմ, որ դուք ինձանից լավ եք գրում, ուստի պարտավոր եք գրել։ Գրե՛ք, որդիս, գրե՛ք»։

Է՛հ, մտածեցի, կա֊չկա էս մարդու ծալը պակաս է, բայց հետո որոշեցի նրա խորհուրդը ականջի հետև չգցել․ այ թե ոնց եղավ, որ էս պատմությունը սկսեցի գրել։ Դե, հիմնականում ամեն ինչ իմ մասին է, որովհետև ուրիշ ոչ մեկին էդպես հինգ մատի նման չգիտեմ, բայց ուրիշների մասին էլ եմ պատմում, ինչքան որ նարնց գիտեմ։

Միսիս Ֆոքսին գրած նամակում աշխատել էի լեզվիս ազատություն չտալ, մտքերիս էլ հետը, բայց հիմա էլ զգուշանալու բան չունեմ, լեզվիս եկած ամեն ճիշտ խոսք պիտի ասեմ, ինչ լինում է լինի։

Գլուխ երկորդ

Վեսլին բացատրում է, թե բանակը մարդուն ինչ օրն է գցում, իր կարծիքով՝ մի ճիշտ խոսք է ասում, ու քունն էլ չի տանում

Արդեն ասացի, որ քարոզչի ուղարկած նամակը՝ ի պատասխան միսիս Ֆոքսին գրածիս, կյանքումս ստացած միակ նամակն էր, բայց դա էնքան էլ ճիշտ չի, թեպետ սուտ էլ չի։ Մի անգամ էլ պրեզիդենտից եմ նամակ ստացել, բայց դժվար թե նա բանից տեղյակ լիներ, դրա համար էլ էդ մեկը չեմ հաշվում։ Ինչ֊որ էր, անձնական նամակ չէր։ Ոչ էլ անկեղծ էր երևում։ Կարդացի «բարևներս» բառն ու մնացի զարմացած՝ ինչո՞ւ «բարևներս», ոչ թե «մնաս բարով», քանի որ խոսքն ինձ բանակ տանելուն էր վերաբերում։ Ասում են՝ թե մեջդ շունչ կա, ուրեմն բանակի ապրանք ես, իսկ իմ շունչը շատ լավ էլ վրաս էր։ Բանակի մասին ինչ ասես էի լսել՝ թե՛ ծիծաղելի և թե՛ գարշելի, բայց լսած֊չլսածիցս վերջը մի բան էր հասկացվում, որ էսօր֊էգուց ինձ համազգեստ կհագցնեն, որովհետև դատված չեմ, հոգեկան խանգարում չունեմ, սիրտս հիվանդ չի, արյան ճնշումս հիանալի է, ձեռուոտս՝ բոլոր մատները հետը, աչքուականջս ու ի ծնե ինձ տրված մարմնիս մյուս մասերը տեղն են։ Դուրս էր գալիս, որ ես կարծես թե լույս աշխարհ եմ եկել հենց զինվոր դառնալու և Սան Ֆրանցիսկոյի ծովափին կամ հանրային գրադարանում պարզապես ժամանակ էի սպանում, մինչև պատրեազմ հայտարաեն։ Բայց ես իսկի էլ բանակ գնալու տրամադրություն չունեի։ Ընդհակառակը՝ չգնալու տրամադրություն ունեի։

Մի երկու անգամ մտքովս անցավ, որ փախչեմ սարերը, մի տեղ թաքնվեմ, մինչև պատերազմը վերջանա։ Նույնիսկ մի անգամ էլ սարերում կյանքս դասավորելու համար ինչ պետքն է՝ հավաքեցի, կապոց արի ու տրամվայով ճամփա ընկա քաղաքից դուրս, ինչքան որ տանի։ Դուրս եկա Մեծ մայրուղի ու մի պատահական մեքենայով վաթսուն մղոն դեպի հարավ գնացի՝ մինչև Գիլրոյ, բայց չորս կողմս նայեցի, տեսա ամեն ինչ նույնն է, ու բոլորն էլի իրարով անցած պատերազմից են խոսում։ Մարդիկ ասես պատերազմացավ էին կպել, ուղղակի զզվանքդ կգար։ Փող տվի, հացով բիֆշտեքս առա, մի բաժակ էլ սուրճ խմեցի ու պատահական մեքենայով հետ եկա տուն։ Արածիս մասին ոչ մեկի չասացի։ Բերանիցս խոսք էլ չթռցրի, թե ոնց էի աչքիս պոչով նայում ծովափնյա սարերին, որտեղ որոշել էի մինչև պատերազմի վերջը պահ մտնել և ինչքան մենակ ու անճարակ էի ինձ զգում, էնքան մտամոլոր խղճուկ ու ամոթահար, որ արար աշխարհն ատելի դարձավ, բայց ատելությունն ախր սրտիցս չէր գալիս, որովհետև աշխարհը մարդիկ են, իսկ մարդիկ շատ են սրտիդ մոտ ատելու համար։ Դե, ես էլ ոնց որ բոլորը․ մի որոշ ժամանակ էլ անցկացրի, ու երբ օրը եկավ, գնացի Մարքիթ փողոց 444 շենքը՝ զինվոր գրվելու։

Բայց հիմա էդ բոլորը Նոյի տարվա պատմություն է, իսկ ես միտք չունեմ անցած֊գնացած հին֊հին բաները նորից մեջտեղ բերել։ Մի օր էս ամբողջ պատերազմն էլ Նոյի տարվա պատմություն կդառնա, ու ես կուզեի իամանալ, թե էդ ժամանակ սրա մասին խոսքը մեկ արած՝ ինչ պիտի ասեն։ Շատ կուզեի իմանալ, թե սրա վերջն ինչ է լինելու։ Չէի էլ զարմանա, եթե էս պատերազմը, ռադիոյի ասածի պես, շրջադարձային կետ դառնար։ Բայց այ քեզ փորձանք՝ հենց էդ «շրջադարձային կետ» կոչվածը մի քիչ ծանրութեթև ես անում, էն եզրակացությանն ես գալիս, թե աշխարհի երեսին ոչ մի բան չկա, որ շրջադարձային կետ չլինի, ու շրջադարձի մեջ միակ կարևորը սա է․ ինչից դեպի ինչն է շրջադարձ կատարվում։ Եթե ոչնչից՝ ոչինչը, էլ էդ շրջադարձի օգուտը ո՞րն է։ Միգուցե հնարավոր է աչք փակել, դա չտեսնելու տալ, թեպետ գլուխս չի մտնում, թե պատրեազմը ո՞նց պիտի չտեսնելու տաս, եթե ոչ հաշմանդամ ես, ոչ էլ խելագար․ ախր մի օր փոստարկղիդ մեջ ծրար կգտնես, ու հերիք է, որ էդ ծրարը բացես, կյանքդ միանգամից տակնուվրա կլինի։

Հիշում եմ՝ քանի պատերազմը չէր սկսվել, ամբողջ երկրով մեկ ոչ ոք իմ գոյության մասին չգիտեր, ոչ մեկի պետքը չէր՝ ես կա՞մ, թե չկամ։ Ոչ ոք ինձ չէր խնդրում, որ մեջտեղ ընկնեմ ինչ է՝ խաղաղության հարեցրն իմ օգնությամբ լուծվեն։ Բայց ախր ես միշտ էլ նույն մարդն եմ եղել ու միշտ էլ փողից մի քիչ նեղվել եմ։ Այ դրա համար էլ, երբ ամբողջ երկիչը պատերազմի հենց սկզբից մի մեծ ու միասնական ընտանիքի ոգով լցվեց, էդ ոգևորության կրակին յուղ ածողները աչքիս կասկածելի երևացին, որովհետև դրանց նմանները, ինչքան հասկացա, անվերջ ժպտում են, հույսը երբեք չեն կորցնում ու հերոս դառնալու համար ուշքները գնում է, այնինչ զինվորական համազգեստով մարդիկ մեծ մասամբ շփոթված են, խեղճացած ու եթե ժպտում են, ուրեմն ուրիշ անելու բան չեն գտել, մեծ֊մեծ հույսեր էլ բնավ չունեն, քանի որ խելքները շատ չի կտրում, թե չորս կողմն ինչ է կատարվում, էդ բոլորն ինչ է նշանակում ու վերջն ինչ է լինելու, ուզում եմ ասել՝ վերջն ինչ է իրենց գլխին գալու։ Նրանք երբեք էլ հերոս դառնալու համար ձեռնուոտ չեն ընկնում, որովհետև կյանքները մազից է կախված, գիտեն, որ մի թեթև էլ բախտները չբերի, հերոս դառնալու տեղ հանգուցյալ կդառնան։ Մարդ որ էսքանը հասկանում է, էլ չի կարող սրտանց ուրախանալ ու բոլորի հետ անկեղծ հոգով ցնծալ։ Իմ բանակային կյանքի առաջին օրերին՝ զորակոչիկների հավաքակայանում, հետս մեկը կար, անունը՝ Հենրի Ռոուդս, շուտ֊շուտ ասում էր․ «Էս իսկը անբանների տեղ է, Ջեքսոն, ես ու դու էլ ՝ հենց երկու անբան»։

Հենրի Ռոուդսը փորձագետ հաշվապահ էր ու մինչև զորակոչվելն աշխատել էր Սան ֆրանցիսկոյի Մոնթգոմերի փողոցի հիմնարկներից մեկում։ Նա երեխա չէր։ Քառասուներեք տարին արդեն լրացել էր, բայց էդ օրերին բոլորին էլ զորակոչում էին։

Արդեն խոստացա, լեզվիս եկած ամեն ճիշտ խոսք պիտի ասեմ, ինչ լինում է լինի։ Այ, հիմա ժամանակն է որ, իմ կարծիքով, մի ճիշտ բան ասեմ, բայց հակառակի պես, ահը սիրտս է ընկել, մահու չափ վախենում եմ։ Դե, բանակում եմ, դրա համար էլ վախենում եմ, բայց ով բանակում չի, ի՞նչ ունի վախենալու, գրողը տանի։ Պատերազմը սկսվում է թե չէ, մարդու իմացած֊չիմացածը ոնց որ գլխին թռչի, ամենափուչ բանն էլ մտքից հանում է ու ատամները սեղմած՝ բերանը պինդ փակում, ինչքան էլ գիշեր֊ցերեկ ականջը տանող ստերից սիրտը վառված՝ տնքա։

Հենց բանակ եկար, առաջին օօրվանից սկսած՝ քեզ ահ են տալիս, մահու չափ վախեցնում։ Ամենից առաջ ռազմական դատարանով են ահ տալիս։ Էնքան մարդկություն չունեն, որ տեսնեն նեղն ես ընկել, օգնեն․ չէ՛, մտքներով էլ չի անցնում, մենակ թողնես մահվան սպառնալիքներ տան ու վերջ։ Ձեռքդ բարձրացնում ես, որ երդում ուտես, բերաններից արդեն էդ է դուրս գալիս։ Ձեռքդ չիջեցրած, դեռ բանակի շարքերը չմտած՝ ահ են տալիս․ «․․․մահվան կդատապարտվես»։ Ախր հիմա սա է քո հարազատ ընտանիքը՝ էս նույն մարդիկ, որ էլի հազար ու մի բան են ասում, ու դու մնում ես շվարած, երբ իմանում ես, թե ամեն րոպե գլխիդ ինչ պատիժ է կախված։ Իհարկե, դժվար թե մեկնումեկին իրոք էդպես պատժեն, բայց էդ «մահ» ասածն անընդհատ աչքիդ առաջ է, բանակային կարգուկանոնի ամբողջ գաղափարը դրա վրա է հենված ու ամեն մի չնչին, շնչիդ նստած կանոնը խախտելու դեպքում՝ անմիջապես մեջտեղ է գալիս։ Մարդ ես, ասենք թե ծարավել ես, օրը ցերեկով դուրս եկար ջուր խմելու, դա կոչվում է «ինքնագլուխ բացակայություն» ու շատ լուրջ հանցանք է, սրա համար պատիժ է հասնում, որի անունը չնայած «արտահերթ վերակարգ» է, բայց իրականում նույն մահապատիժն է։ Կամ ասենք թե տաշտը ջուր լցնելու տեղ ծորակի տակ ես լվացվում․ էլի արտահերթ վերակարգ ես ստանում, բայց սա, ինչքան որ զգացել եմ կաշվիս վրա, ուղղակի սպանության մի ուրիշ անվանում է։ Վեց֊յոթ ամիս էս կարգուկանոնով նստել֊վեր կենալուց հետո թե մահու չափ չվախենաք, գլուխներդ չկորցնեք կամ էլ չկատաղեք, ուրեմն ինձանից պինդ եք, որովհետև չնայած ես յոլա գնացող եմ, ամեն ինչին մատների արանքով եմ նայում, ու եթե ճիշտը վերցնենք, պիտի ոչ վախենայի, ոչ գլուխս կորցնեի, ոչ էլ կատաղեի, արի տես, որ և վախեցել եմ, և գլուխս եմ կորցրել և կատաղել եմ։ Գիտեմ, որ լավ չի, բայց դե ինչ արած։

Ինչ որ է, խոսքս Հենրի Ռոուդսի մասին էր, ու էն ճիշտ բանը, որ պիտի ասեի, բայց վախից չասացի, որովհետև բանակում եմ, սա էր․ Հենրի Ռոուդսը թթված էր կառավարության վրա, որ իրեն էլ են զորակոչել։

Այ, էս դատարկ բանն էի վախենում ասել։

Ամոթից գետինն եմ մտնում։

Էս մտքերից աչքիս քուն չի գալիս, բայց մեկ֊մեկ էլ քունս փախչում է, որովհետև գիշերը մինչև լույս տղերքն աղմկում են զորանոցում, լեզվին տալիս, անամոթ պատմություններ անում, երգում կամ իրար գլխի օյիններ դնում, ոնց որ օրինակ՝ Դոմինիկ Տոսկան ու Լու Մարիաչչին են իրենց մեջտեղը քնող Դոմինիի եղբորը՝ Վիկտորին ձեռ առնում։

Վիկտորը քնում է թե չէ, Դոմինիկը մի կողմից, Լուն էլ մյուս կողմից, սկսում են նրա ականջին փսփսալ․ «Չեմ ուզում բանակում ծառայել։ Էս ի՞նչ կրակ եկավ գլխիս։ Ինձ համար ապրում էի։ Չեմ ուզում զինվոր լլինել։ Ոչ մեկին չեմ ուզում սպանել։ Ուզում եմ տուն գնալ։ Չեմ ուզում մեռնել»։ Էսպես փսփսալով՝ կամաց֊կամաց ձայններն էնքան են բարձրացնում, մինչև խեղճ Վիկտորը զարթնում է ու վրա բերում․ «Է՜, դե լավ էլի՜։ Թե մամային չասեմ, Դոմինիկ»։ Բարաքի բոլոր տղերքը ծիծաղից մեռնում են, ես էլ հետները, չնայած ոչ մի ծիծաղելի բան չեմ տեսնում։

Գլուխ երրորդ

ՅՈՒՓ֊ի թղթակից Ջիմ Քըրբին Հարի Քուքին ու Բեսլիին սովորեցնում է ռազմի արվեստը և ինքնաթիռով ճանապարհում Հյուսիս

Չէ, ինչ ուզում եք ասեք, Հարի Քուքը մազալու տղա է։

Մի իրիկուն նստել եմ մեր զորանոցի դիմացի գերաններին, քաղաքում ձեռքս ընկած մի գիրք եմ կարդում՝ «Ռազմի արվեստը», գերանների մյուս ծայրին էլ Հարին է փռվել։ Էդ գերանները նստելու համար էլ էին հարմար, մեկնվելու համար էլ, բայց ոչ ոք չգիտեր, թե որպես ինչ են իրար գլխի կիտված։ Գույնից դատելով՝ վաղուց էին էդտեղ։ Հա ուրեմն, էս Հարին թիկն է տվել ու անընդհատ կրկնում է, էնպես, որ լսեմ․ «Շարքային Քուքը ձեր հրամանով ներկայացել է, սըր։ Տո՛ քո բանակը քեզ մնա, գնդապետ, հիմա կասեի՝ տար ինչ արա, դու ինձնաից լավ գիտես»։

Շատ որ կրկնեց, ասի․

― Էդ ո՞ւմ հետ ես խոսում։

Հարին թե՝

― Գնադապետի, էլ ո՞ւմ։ Էդ շան վաստակի։

― Ի՞նչ֊ի՞նչ։

― Լսեցիր, էլի։

― Տես, հա՜, ռազմական դատարան կընկնես։

― Դե լսեցիր, էլի,― նորից ասաց Հարին։

― Ի՞նչ ես գնդապետից կպել։

― Առաջ հանրախանութի ապառիկ բաժնի վարիչ է եղել։

― Ո՞նց իմացար։

― Սղագրուհին ասաց։ Թղթերը քրքրել է, տեսել։

― Իսկ դու ի՞նչ ունեիր գնդապետի հետ։

― Կապիտանը մոտն էր ուղարկել։

― Ինչի՞։

― Լեյտենանտի ասածով։

― Բա՞ն ես արել։

― Սերժանտը լեյտենանտի ականջը լցրել է, թե բանակի մասին ավել֊պակաս խոսում եմ։

― Հետո՞, ի՞նչ ասաց գնդապետը։

― Թե բա՝ ամոթ քեզ։ Թե բա՝ կայազորի անունը չեմ ուզում մրոտել, հենց դրա համար էլ քեզ ռազմական դատարանի ձեռքը չեմ հանձնում։ Դե, ես էլ իր անունն էնպես մրոտեցի՝ իմացածիդ պես։

Հարին գլդիգլոր իրեն գերանների հետևգ գցեց ու աչքից կորավ։ Հենց ուզում էի նորից գրքիս անցնել, մեկ էլ ի՞նչ տեսնեմ․ մի խումբ զինվորականներ, հետներն էլ քաղաքացիական շորերով մի մարդ, դուրս եկավ կայազորի խանութի հետևից ու գալիս են ուղիղ գերանների կողմը։ Շարժուձևից պարզ երևում էր, որ մեծավորներ են։ Սպան ու շարքայինը միշտ էլ քայլվածքով իրարից ջոկվում են։ Ոչ թե սպան ավելի լավ է քայլում, չէ․ էստեղ ուրիշ բան կա։ Դեռ հեռվից էլ տեսնում ես, որ սպան իրեն ուշադրության կենտրոնում է զգում՝ թե՛ վերադասի, թե՛ ենթակաների աչքի առաջ, տեսնում ես՝ ոնց է էդ տղամարկանց աշխարհում իրեն կարևոր մարդու տեղ դնում, իհարկե, իր հասկացածով․ եթե լեյտենանտ է, կապիտանի չափ չի հպարտանում, բայց բանակում ծառայող կամ էլ հենց թոկուզզ աշխարհի երեսին ապրող մարդկանց մեծ մասի համեմատ իրեն շատ կարևոր անձ է համարում։ Պարտադիր չէր գնդապետի ուսադիրների արճիճե աքլորիկը տեսնեի, որ գլխի ընկնեի, թե նա մեծավոր է, մյուսների հետ իրեն պահելու ձևից արդեն ամեն ինչ պարզ էր։ Նա իրեն ավելի կարևոր մարդու տեղ էր դնում, քան կողքի մայորը, սա էլ իրեն էր ավելի կարևոր մարդու տեղ դնում, քան կողքի երկու կապիտանները։ ավագ լեյտենանտն էդ խմբում մի քիչ խղճուկ էր երևում, բայց մեջների ամենակարևոր մարդը քաղաքացիական հագուստովն էր։ Նա բոլորից էլ ջահել էր, երևի քսանվեց֊քսանյոթ տարեկան, ոչ ավել։

Միանգամից որ էդքան մեծավոր տեսա, մի թեթև խառնվեցի, որովհետև հենց աչքների առաջ էի նստած, ոնց էլ լիներ, կնկատեին։ Չգիտեի՝ թառածս տեղից թռչեմ ցած ու պատիվ տամ, թե՞ գցվեմ գերանների հետևն ու թաքնվեմ։ Էդ օրերին պատիվ տալու հետ գլուխ չունեի, սրտովս չէր, որ պիտի անընդհատ դրա մասին մտածես, բայց հիմա պետքս էլ չի, քեֆս ոնց ուզի էնպես էլ անում եմ։ Ասենք, թե մի փոքր֊մոքր, տարիքն առած գնդապետ է աչքովս ընկնում, տեսքից էլ էնքան մեն֊մենակ, կորած֊մոլորած, կարծես շարքայինից ոչնչով առավել չի, հա, ուրեմն՝ հայացքը բռնում եմ, հավեսով պատիվ տալիս ու ճամփաս շարունակում։ Բայց հենց մի ջահել, անդարդ էշի գլուխ եմ տեսնում, որ էնպես է կտրիճավարի փողոցը զավթած՝ լոքերը գցում, ասես համաշխարհային պատմության անիվը ուր որ է շուռ է տալու, վատ ճամփից հանի ու ավելի այլանդակ ճամփի վրա դնի, տեղնուտեղը, շատ բանական ձևով, մտամոլոր տեսք եմ ընդունում, կամ շրջվում եմ՝ իբր խանութի ցուցափեղկով եմ տարված, կամ էլ աչքերս գցում եմ երկինք ու էդ ապուշի կողքով անցնում եմ, գնում։ Ում սիրտս ուզի, նրան էլ պատիվ եմ տալիս՝ ծեր մուրացկաններին, փողոցի երեխեքին, սիրուն աղջիկներին, լապտերասյուներից կառչած հարբեցողներին, համազգեստավոր վերելակավարներին ու բանակի բոլոր ընկեր տղերքին, ով ինձ դուր է գալիս, անկախ նրանից, թե ինչ կոչում ունի։ Բայց վաշտի բաժանեգծով եկող էս խումբը հեչ սրտովս չէր, դրա համար էլ ցցվեցի գերանների հետևը, որ աչքից հեռու լինեմ։ Սողեսող Հարի Քուքին մոտեցա։

― Քե՞զ ինչ եղավ,― ասաց Հարին։

― Գնդապետն է,― փսփսացի։― Հետն էլ չորս սպա ու մի քաղաքացիական։

Հիմա արդեն նրանց ձայները պարզ լսվում էին, ու Հարին երեսը թթվեցրեց։

― Արի ականջ դնենք,― ասի։

Բայց նրանց խոսակցությունը ականջ դնելու բան չէր, դե, ես էլ նորից կարդալուն անցա, Հարի՝ դու Հարի, քթի տակ էլի իր երգն սկսեց․ «Ա՛խ, թե ճար լիներ ձեռքիս, չէիր ծերանա, սիրելիս․․․»։ Հասկացա, որ մտքում գնդապետն է։

Սպաները զինվորականներին հատուկ եղանակով՝ աշխույժ֊աշխույժ տալիս էին առնում, բայց զգացվում էր, որ ուշքներն անընդատ վրաներն են պահում․ էնքան իրենց ասածին չէին հետևում, ինչքան խոսելու պատշաճ ձևը պահպանելուն։ Մեկ֊մեկ մայորը իր կոչման համեմատ շատ ազատ էր խոսում, բայց հետո ականջիս ընկավ, թե գնդապետին դիմելիս՝ ոնց խոսքի ձևը փոխեց։ Մյուսրն էլ էին էդպես անում, բացի գնդապետից, մեկ էլ քաղաքացիական հագուստով մարդուց։ Գնդապետն ուղղակի չտեսնված էր, եթե հաշվի առնեինք, որ ընդամենը վերջերս էր մեծ հանրախանութի ապառիկ բաժնի վարիչությունը թողել, բայց նրա ասածներն ինձ բավականին տափակ էին թվում։ Գլխի ընկա, որ քաղաքացիական հագուստովը լրագրող է, ու թերթի պատվերով պիտի բանակայինների կյանքից ակնարկաշար գրի։ Հետո նրա խոսքերը ականջիս հասան․

― Գնդապետ Ռեմինգթոն, արդյոք կարո՞ղ եմ մի քանի բառ փոխանակել ձեր զինվորներից մի երկուսի հետ, կարևոր չէ՝ ում։

Գնդապետն էլ թե՝

― Խնդրեմ, Ջիմ։ Լեյտենանտ Քոբըրն, ձեր տղաներից մի երկուսին չե՞ք բերի մեր բարեկամ Ջիմի մոտ։ Ում որ հարմար գտնեք, լեյտենանտ։

Դե, լեյտենանտն ընդուվնած կարգով պատասխանեց ու շտապ֊շտապ գնաց զինվորների հետևից։ Սպաներն էլ նորից աշխուժացան, բայց իհարկե, առանց չափն անցնելու։ Քիչ հետո ձայներն ավելի մոտեցան, ես վտանգի հոտն առա ու միանգամից հասկացա, որ ամբողջ խումբն ուր որ է գերանների էս կողմը դուրս կգա, և իսկույն ինձ ու Հարիին կտեսնի։ Մինչև կմտածեի, թե ինչ ճար գտնեմ, նրանք մեզ տեսա՜ն։ Բոլորն էլ տեսան, առաջին հերթին՝ հենց գնդապետը։ Հարին էշի տեղ դրեց իրեն՝ իբր ոչ ոքի չի նկատել ու ձայնը գլուխը գցած՝ երգում է, թե տեսեք֊տեսեք, չգիտեմ, որ կողքիս մարդ կա, ինձ համար երգ եմ ասում։ Մնում էր ե՛ս մի ելք գտնեմ, բայց չէի իմանում, թե ելքը որն է։ Ոտքի թռա ու նոր խելքիս հասավ, որ գերանների վրա եմ ցցվել՝ սպաների գլխավերևում, դե, շատ բարձր չէի, բայց ի՞նչ տարբերություն․ էս էլ որ նկատեցի, մաքուր ապուշ կտրեցի։ Հենց էդպես ցցված՝ գիրքը ձախ ձեռքս վերցրի, որ աջն ազատվի ու պատիվ տվի։ Բոլորը, քաղաքացիական շորեր հագածից բացի, պատվի առան, գնդապետն էլ թե՝ «Ազա՛տ, տղաս», ու ես հասկացա, որ նա ուզում է տպավորություն գործել լրագրողի վրա։ Իսկական զինվորականի տպավորություն։ Դրա համար էլ հենց ձեռքիս գիրքը տեսավ, ասաց․

― Տնային առաջադրանքնե՞րդ ես սերտում։

Էս արանքում Հարին երգը ընդհատեց։ Նայեց ինձ, նայեց, հետո հայացքը սպաներին դարձրեց, սրանց էլ նայե՜ց, նայե՜ց, նոր ոտքի ելավ ու արդեն լրիվ ավելորդ տեղը ախմախավարի պատիվ տվեց, բայց էնպես, ոնց որ ասի՝ վռազս ի՞նչ է, հո աշխարհի վե՞րջը չի։ Է՛հ, մի խոսքով, անհարմար բան ստացվեց, իսկը՝ խայտառակություն․ ախր Հարին էնքան դինջ֊դինջ պատիվ տվեց, որ մեկնումեկի թափով պատիվ տալու ժամանակ զինվորականների մոտ առաջացող ակամա ռեակցիան խանգարվեց։ Ոչ ոք չշարժվեց Հարիի ողջույնին պատասխանելու համար, բայց Հարին հանձնվելու միտք չուներ։ Պատվի առած՝ մեխվել մնացել էր գերանների վրա։ Վերջը շատ կուչուհուպ գալուց հետո, գնդապետն ահագին սրտնեղած՝ ինքն էլ պատվի առավ, մնացած սպաներն էլ մի մարդու նման նրանից օրինակ վերցրին։ Հիմա արդեն բոլորն էլ շշկլված էին ու իմ կարծիքով, երկնեկ էին տալիս մեզ պատահած չլինեին։ Տնային առաջադրանքների մասին գնդապետի տված հարցից հետո էնքան ժամանակ էր անցել, որ պատասխանելը իմաստ չուներ, ու ես էլ էի կանգնել մնացել։ Դրությունը լրագրողը փրկեց։

― Գնդապետ Ռեմինգթոն,― ասաց,― թույլ կտա՞ք խոսել այս տղաների հետ։

Էս անգամ գնդապետն էնքան էլ աշխույժ չէր։

― Խնդրեմ, ում հետ ուզում եք՝ խոսեք,― ասաց նա։― Ցանկացած զինվոր ձեր տրամադրության տակ է։

Լրագրողը նայեց Հարիին ու ժպտալով ասաց․

― Բանակը սրտո՞վդ է, կտրիճ։

Հարին չժպտաց։

― Չէ, սրտովս չի,― ասաց,― անունս էլ Կտրիճ չի, Հարի է։

― Իսկ ազգանո՞ւնդ։

― Քուք։

Հարին իջավ գերաններից։ Կարծում էի լրագրողի ու սպաների մոտ կկանգնի և մի քանի հարցերի էլ կպատասխանի, բայց նա առանց մի բառ ասելու, շուռ եկավ ու գնաց։ Երևի խանութ գնաց կամ կինո։ Կրակի մեջ ե՛ս մնացի։ Տեսնում էի, որ գնդապետը Հարիի խոսքերից ու արարմունքից փրփրել, իրեն ուտում է, դրա համար էլ որոշեցի մի քիչ գործերը շտկել, նախ՝ Հարիի, հետո էլ՝ գնդապետի․ դե, սիրտս չի տանում, որ մարդու տրամադրությունն էդպես փչանում է, ումն ուզում է լինի։

― Հարին այսօր հորից նամակ է ստացել,― ասի։― Մայրը շատ հիվանդ է, հոր կարծիքով՝ արդեն մեռնելու վրա։ Հարին ամբողջ օրը լաց է եղել։

Ասի ու գերաններից իջա։ Աչքս գնդապետի վրա էի պահում, որ տեսնեմ ասածս ոնց է ընդունել ու, նա հաստատ ինձ ճիշտ հասկացավ։ Նած և առաջ ազատ շունչ քաշեց, ինչքան զգացի՝ շնորհակալ էր, որ իրեն նեղ տեղից հանեցի։ Լրագրողներն իսկը փորձանք են զինվորականների գլխին։ Ուզածդ գնդապետին, որ հոգի է տալիս գեներալ դառնալու համար, նրանք կարող են մեծ գլխացավանքի մեջ գցել։ Քաղաքացիական անձինք, մանավանդ լրագրողները, գնդապետներին ու մինչև անգամ գեներալներին խեթ են նայում, նրանց սիրած հերոսը փոքր մարդն է։ Էս գնդապետս էլ մոխիր կուլ տվողներից չէր, իսկույն գլխի ընկավ, որ կայազորի անունն ու իր պատիվը փրկելու համար ավելի լավ է Հարիի ցավին ինքն էլ ցավակցի։ Բայց դրա հետ մեկտեղ, երևում էր ոնց ուրախացավ, որ Հարիի մայրը մեռնելու վրա է․ ախր դուրս էր գալիս, թե բանակը ոչ մի մեղք չունի, ուղղակի մոր մեռնելն է, որ Հարիի սրտով չի, իսկ սա ուրիշ բան է։

― Այո,― ասաց գնդապետը՝ աչքը լրագրողին գցած,― մտքովս հենց այդպես էլ անցավ, որ խեղճ տղայի սիրտը մի որդ է կրծում։ Մայոր Գոլդինգ, հոգ տարեք, խնդրեմ, որպեսզի շարքային Քուքին արտահերթ արձակուրդ տրվի։ Լավ կլիներ առաջին իսկ գնացքով ուղարկել նրան, թող տուն գնա մի քանի օրով։ Ես ուզում եմ մեր կայազորի ամեն մի զինվոր իմանա, որ մենք՝ հրամանատարներս, իր բարեկամներն ենք։ Շարքային Քուքին անհապաղ տուն ուղարկեք, մայոր։

― Լսում եմ, սըր,― ասաց մայորը։― Վաղն առավոտյան առաջին հերթին դրանով կզբաղվեմ։

― Գրողը ծո՛ցը վաղն առավոտը,― ասաց գնդապետը։― Հենց հիմա՛։ Անհապա՛ղ։

Նա դարձավ ինձ։

― Որտե՞ղ է ապրում շարքային Քուքը,― ասաց։

Դե, ես գիտեի, որ Հարիենք Սան ֆրանցիսկոյի Սանսեթ թաղամասում են ապրում, նրանց տունը հեռու չէր մեր տնից, որտեղ ես ու հայրիկն էինք մնում։ Բայց չէի ուզում գործը բարդացնել, որովհետև շատ լավ տեղյակ էի՝ ամեն իրիկուն երկու֊երեք գնացք էր Սան Ֆրանցիսկո գնում։ Եթե Հարիենց տան տեղը գնդապետին ասեի՝ մայորը հենց առաջին գնացքով կուղարկեր նրան, ու շուտով ամենքին հայտնի կդառնար, որ Հարիի մայրը ոչ էլ հիվանդ է, ինչ մնաց, թե մեռնելու վրա, և ես ու Հարին կրակը կընկնեինք։ Դրա համար էլ որոշեցի ասել, թե Հարիենց տունը շատ հեռու տեղ է, էնքան հեռու, որ գնդապետը ձեռ քաշի հենց առաջին գնացքով հարիին տուն ուղարկելու մտքից ու թողնի սա իր ցավով տապակվի, ուրիշ ոչինչ։

― Նա Ալյասկայում է ապրում, սըր,― ասի։ Լեզվիս Ալյասկան եկավ, որովհետև հենց տեսա գլուխս փորձանքի տակ եմ դրել, սկսեցի երազել՝ թե երնեկ ուրիշ մարդ լինեի՝ էն չէ, ինչ որ կամ, ու էդպես երնեկ տալիս՝ էսկիմոսները նորից միտքս ընկան, դե, էսկիմոսներն էլ, հիշեցի, որ Ալյասկայում են ապրում։

― Ալյասկայո՞ւմ,― ասաց գնդապետը։

― Ճիշտ այդպես, սըր,― ասի։― Նա Ալյասկայից է։

Տեսա՝ գնդապետը նեղն ընկավ արդեն ինձ ու ինձ հույսեր էի փայփայում, որ ձեռ կքաշի իր բռնած գործից, մոռացության կտա։ Է՜հ, ուր էր թե հիմա լեյտենանտը երևար, լրագրողի հետ զրուցելու համար իր ջոկած տղերքին բերեր․ ամեն ինչ միանգամից տեղը կընկներ, ես էլ կգնայի Հարիին փնտրելու։ Գնդապետը մի հայացք գցեց լրագրողի վրա, իսկ սա էնպիսի դեմք էր ընդունել, որ, ինչ ասեմ, կյանքում չեք պատկերացնի։ Ազնիվ խոսք, իսկը քարե արձան։ Գնդապետը ժպտաց լրագրողին, բայց սա դեմքի քար արտահայտությունը չփոխեց, դե, գնդապետն էլ հասկացավ, որ էժան չի պրծնելու։

― Ալյասկայի ո՞ր քաղաքից է,― ասաց։

― Ֆերբենքսից։

― Մայոր Գոլդինգ,― ասաց գնդապետը,― պարզեք Ֆերբենքս թռչող ինքնաթիռների չվացուցակը և շարքային Քուքին հենց առաջին ինքնաթիռով, արտահերթ ուղարկեք, իսկ եթե փողի կարիք ունենա, անձամբ ի՛նձ զեկուցեք։

― Լսում եմ, սըր,― ասաց մայորն ու հեռացավ։

― Երիտասարդ,― դիմեց ինձ գնդապետը,― գնա ընկերջոջդ գտիր։ Նա տուն է գնում։

― Լսում եմ, սըր,― ասի ու շուռ եկա, որ գնամ, բայց լրագրողն ասաց․

― Ներողություն, ձեռքիդ ի՞նչ գիրք է։

― «Ռազմի արվեստը»,― ասի։― Կլաուզևից^[1]։

― Կարելի՞ է իմանալ՝ ինչպես պատահեց, որ հենց այդ գիրքն ես կարդում,― ասաց լրագրողը։

― Մեր բանակայինների մտավոր զարգացման միջին մակարդակը․․․― մեջ ընկավ գնդապետը, բայց լրագրողը սրան ընդհատեց․

― Շերմանն^[2] ասել է՝ պատերազմը դժոխք է,― վրա բերեց նա։― Կլաուզևիցն ասում է՝ արվեստ է։ Դո՞ւ ինչ կարծիքի ես։

― Ես այնքան էլ լավատեղյակ չեմ։

― Կլաուզևիցի մասի՞ն ինչ կարծիքի ես։

― Հեշտ է կարդացվում։

― Իսկ նրա գաղափարների մասի՞ն ինչ կասես։

― Գարշելի գաղափարներ են։

― Անունդ ի՞նչ է։

― Վեսլի Ջեքսոն։

Լրագրողը պիջակի գրպանից հանած փոքրիկ ծոցատետրի մեջ անունս գրեց։ Սկզբում գնդապետը գոհ էր ինձանից, բայց հենց որ լեզվիս ազատություն տվի՝ չնայած միտք չունեի, տեսա՝ նրան բոլորովին դուր չեկավ։ Ով գիտի մտածեց, թե էդ խելառ լրագրողը իր պես մարդուն թողած՝ որոշել է ակնարկ գրել ինչ֊որ շարքայինի մասին։

― Ո՞ր կողմերից ես,― ասաց լրագրողը։

― Սան Ֆրանցիսկոյից։

― Մինչև բանակը ինչո՞վ ես զբաղվել։

― Ոչ մի բանով։

― Ոչ մի բանո՞վ։

― Մի ժամանակ դեսուդեն ընկած՝ աշխատանք էի փնտրում, մեկ֊մեկ էլ գործ էր պատահում, բայց ավելի շատ պարապ֊սարապ թրև էի գալիս։ Հայրս նախորդ պատերազմի մասնակից է։ Վիրավորվելու համար թոշակ է ստանում, դե, երկուսով ծայրը ծայրին էինք հասցնում, գլուխներս պահում։

― Հայրդ ի՞նչ է անում։

― Ոչ մի բան։

― Ի՞նչ զբաղմունքի կամ մասնագիտության տեր է։

― Ոչ մի․ ուսանող է եղել՝ զորակոչել են, իսկ վերադառնալուց հետո էլ չի ուզեցել ուսումը շարունակել։

― Այդ բոլորը որտեղի՞ց գիտես։

― Ինքն է պատմել։ Մինչև այս պատերազմի սկսվելը մենք իսկական ընկերներ էինք։

― Հետո ի՞նչ պատահեց։

― Դե, հայրիկը միշտ էլ կոնծելու սեր ուներ, իսկ հենց որ սկսեցին բոլորին զինվոր տանել, իրեն լրիվ խմելուն տվեց։ Բան էլ չէր ուտում։

― Ի՞նչ վնասվածք էր ստացել կռվում։

― Թունավորում, արկի վնասվածք, ցնցում։ Արկի մի բեկոր կպել է գլխին, քիչ է մնացել գլուխը մաշկի։

― Սիրո՞ւմ ես հորդ։

― Իհարկե։

― Իսկ ինչո՞ւ գժտվեցիք։

― Չենք գժտվել։ Ես անընդհատ փորձում էի նրան համոզել, ո ր խմելը թողնի, բայց նա չէր կարողանում։ Ուզենալն՝ ուզում էր, բայց չէր կարողանում։ Խմած֊խմած երեք֊չորս օրով գլուխն առնում էր կորչում, իսկ երբ հարցնում էի, թե որտեղ է եղել, ոչ էլ հիշում էր։

― Եթե չեք գժտվել, ուրեմն ինչպե՞ս պատահեց, որ դադարեցիք ընկերություն անել։

― Նա գնաց ու էլ հետ չեկավ։

― Իսկ դու ինչպե՞ս էիր գլուխդ պահում։

― Մի գործ գտա, շաբաթ օրերը երեք դոլարով աշխատում էի։ Դրանով էլ յոլա էի գնում։

― Հիմա որտե՞ղ է հայրդ։

― Չգիտեմ։

― Է՞լ ինչ հարազատներ ունես։

― Մայրս է ու եղբայրս։

― Նրա՞նք որտեղ են։

― Էլ Պասոյում։ Մորս եղբայրը՝ Նիլ քեռին, գյուղատնտեսական պիտույքների խանութ ունի Էլ Պասոյում, երևի մի տասը տարի կլինի՝ մայրս ու եղբայրս նրա մոտ են մնում։

― Իսկ դու հորդ մո՞տ ես մնացել։

― Հա։ Ինը տարեկանից նրա հետ եմ ապրել։

Է՛հ, լրագրողը մի գլուխ հարցեր էր տալիս, ես էլ մի գլուխ պատասխանում էի․ ինչ ճիշտն է՝ էն էի ասում ու զգում էի, որ գնալով ավելի հիմար դրության մեջ եմ ընկնում․ գոնե լեյտենանտը երևար, իր տղերքին բերեր, գային կայազորի պատիվը բարձրացնեին, թե չէ ես ու Հարին մաքուր խայտառակ արինք։ Բայց լեյտենանտը հակառակի պես չկար ու չկար, ձեռքերս քրտնել, ջուր էին դարձել, մտքումս հազար երնեկ էի տալիս՝ ա՜խ, ուր էր էսկիմոս լինեի, ականջներումս էլ անընդհատ «Վալենսիան» էր թնդում, որովհետև հայրիկը հենց էդ երգն էր շարունակ երգում, երբ մայրիկը եղբորս՝ Վիրջիլի հետ, նոր էր գնացել Էլ Պասո, ու մենք երկուսով կարոտից մեռնում էինք։ Հետո ես ու հայրիկը էլի գժի պես չէինք կարոտում, էլ հայրիկը իր «Վալենսիան» չէր երգում, ու ես լրիվ մոռացա մեր երգը, բայց հենց հայրիկը գնաց, հետ չեկավ, նորից հիշեցի, որ բանակ ընկնելուս առաջին օրվանից երգը մտել էր գլուխս, դուրս չէր գալիս։

Սկզբում լրագրողին չհավանեցի, բայց խոսքի բռնվեցինք, թե չէ, տեսա պարզ, անկեղծ տղա է, դժկամությունս կորավ։ Չգիտես ինչու գնդապետն ու մյուս սպաները չէին խանգարում, որ զրույց անենք, բայց գետնի տակն անցնեմ, թե իմանամ՝ ինչու։ Երևի իրենց համար էլ էր հետաքրքիր։

Եվս մի հարց,― ասաց լրագրողը։ Նա աչքի տակով նայեց գնդապետին։ Հետո թե՝

― Բանակը սրտո՞վդ է։

Թո՛ւ, անտերը, մենակ էս էր պակաս։ Հարի Քուքը պատասխանել էր, հիմա էլ մնում էր ե՛ս պատասխանեմ։ Թե ճիշտն ասեի, գնդապետի սիրտն ավելի էր կոտրվելու, ճիշտը չասեի՝ վախկոտ էի դուրս գալու։ Չգիտեմ ինչու՝ չէի ուզում գնդապետի սիրտը կոտրել, ախր Հարիի պես ես էլ նրան չէի սիրում, բայց չգիտեմ ինչու՝ չէի ուզում սիրտը կոտրել։ Մի տեսակ սխալ կլիներ նրա սիրտը կոտրել։ Չգիտեմ ոնց բացատրեմ, բայց ինձ թվում էր, որ գնդապետի սիրտը կոտրելն ավելի վատ է, քան վախկոտ դուրս գալը։ Դրա համար էլ սկսեցի մտածել, թե բանակում ինչ դուրեկան բան կա, բայց էդ դուրեկան բաներն էնքան քիչ էին, որ էդքանի համար լեզուս չէր պտտվի ասեմ՝ բանակը սրտովս է, ու քանի միտք էի անում, ավելի ու ավելի էի շփոթվում։ Տրամադրությունս ընկավ, հեչ լավ չէի զգում, բայց վերջը պիտի մի որոշման գայի, դե, ես էլ կարեցածիս չափ առույգ ու լուրջ֊լուրջ ասի․

― Բանակը հենց իմ սրտի ուզածն է։

Էդ րոպեին էլ լեյտենանտն իր ընտրած տղերքով վրա հասավ, սրանց տեսնելուն պես՝ շուռ եկա, որ գնամ, բայց լրագրողը ձեռքս բռնեց։ Լեյտենանտն իր ջոկովի տղերքին ներկայացրեց։ Երկուսն էլ կայազորի մշտական ծառայողներից էին։ Գրասենյակում էին աշխատում։ Երկուսն էլ կայազորի մշտական ծառայողներից էին։ Գրասենյակում էին աշխատում։ Աչքովս շատ էին ընկել, բայց հետները ծանոթ չէր։ Լրագրողը հարցուփորձ արեց, թե քանի տարեկան են, որտեղացի են, ծնաղներն ինչով են զբաղվում, բայց նրանց պատասխաններից ոչ մեկը գրի չառավ։ Կենացները գնալով քաղցրացան, ու գնդապետի քեֆը նորից բացվեց, հետո էլ մայորն եկավ, թե՝

Մի ինքնաթիռ կա, սըր, երեք ժամից թռչում է Ֆերբենքսից մոտ հարյուր մղոն հեռավորության վրա գտնվող ինչ֊որ օդանավակայան։ Շարքային Քուքի արձակուրդի վկայականը, ուղեգիրն ու փողը այս ծրարի մեջ պատրաստ դրված են։

Է՜ս որ լսեցի, ով գիտի էնպես սփրթնեցի՝ պատի ծեփ դարձա, լրագրողի աչքից էլ երևի չվրիպեց, թե ինձ ոնց կորցրի, որովհետև դարձավ գնդապետին ու ասաց․

― Խե՜ղճ տղա, այդքան ճամփան մեն֊մենակ պիտի կտրի ինքնաթիռով․․․

Շրջվեց իմ կողմը, թե՝

― Չե՞ս կարծում, որ պետք է ընկերոջդ մենակ չթողնես, մանավանդ որ մայրը այդքան ծանր հիվանդ է, ինքն էլ այդպես տանջվում֊տառապում է։

― Ինչ կա որ,― ասի։― Շատ ուրախ կլինեմ Ալյասկան տեսնել։

Էս արանքում գրասենյակի տղերքն էլ աշխուժացան, սրանցից մեկը թե՝

― Ալյասկա՞ն։ Ո՞վ է գնում Ալյասկա։

― Շարքային Քուքը,― ասաց մայորը։― Նրան տուն ենք ուղարկում։ Մայրը մահամերձ է։

Թո՛ւ, անտերը, էսպես են քաշվում էլի։

― Շարքային Քո՞ւքը,― ասաց գրասենյակի տղան։― Ի՞նչ շարքային Քուք։

― Շարքային Հարի Քուքը,― ասաց մայորը։

Չէ՜, ապրի լրագրողը, էլի օգնության հասավ։

― Գնդապետ,― ասաց,― ձեզ հետ առանձին խոսք ունեմ։

Ինձ էլ դարձավ, թե՝

― Ոչ մի տեղ չգնաս։

― Խնդրեմ,― ասաց գնդապետը լրագրողին։

Նրանք գերանների մյուս կողմը անցան, իսկ մենք մնացինք տեղներս կանգնած՝ իրար նայելիս։ Գրասենյակի տղերքը հասկացել էին, որ էստեղ մի մութ գան կա, բայց չուզեցին քթները խոթել, որովհետև բանակը սովորեցնում է քիթդ ամեն ինչի մեջ չխոթել, ինչքան էլ որ ճիշտն իմանաս, թե չէ մեկ էլ տեսար՝ հրամանատարներիդ գլխին պատուհաս դարձար, տեղեկություններիդ համար շատ ու շատ շնորհակալություն կհայտնեն, բայց մի երկու շաբաթից էն տեսակ խուլ գավառում ուշքի կգաս, որ քո հոժար կամքով ոտք էլ չէիր դնի։ Դրա համար էլ գրասենյակի տղերքը խոսք չբացեցին, թե Հարի Քուքը որտեղացի է, չնայած հաստատ գիտեին, որ Ալյասկայից չի։

Մայորն էլ էր գլխի ընկել, թե ինչն ինչոց է ու մեկ֊մեկ գողտուկ հայացնքեր էր գցում վրաս։ Փորձեցի նրան ժպտալ, բայց անմիջապես երեսը շուռ տվեց, ոնց որ ասեր․ «Պինդ կաց, քեզ պահիր, ծպտուն չհանես։ Էստեղ գնդապետն է գլխավոր դեմքը։ Նրա՛ ելույթն է։ Արի գլխին սառը ջուր չլցնենք։ Այ, խոսում է լրագրողի հետ։ Մի բան կորոշի ու հրաման կտա։ Մենք էլ կկատարենք»։

Երկու կապիտաններն ու լեյտենանտն էլ էին եղած֊չեղածը հասկացել, դե, էլ ի՞նչ․ մնում էր կանգնել ու սպասել։ Չէինք կարող խոսել, որովհետև հանկարշ բերաններիցս մի բան կթռցնեինք, գնդապետը ոտով֊գլխով կրակը կընկներ։ Էհ, ինձ ի՞նչ կար, ես ուրախությամբ Ալյասկա կգնայի, բայց համոզված չէի, որ Հարի Քուքն էլ կուզենա։ Ուր ասես կգնայի, մենակ թե գոնե միառժամանակ բանակից պրծնեի։ Մինչև կոկորդս կշտացել էի, ու եթե ինձ Հարիի հետ ուղարկեին Ալյասկա, հոյակապ կլիներ․ համ փոփոխություն էր, համ էլ գուցե վերջապես էսկիմոս տեսնեի։

Քիչ հետո լրագրողն ու գնդապետը վերադարձան։ Երևում էր շատ լավ լեզու են գտել, հաստատ լրագրողը խոստացել էր գնդապետին մի փայլուն հոդված գրել նրա մասին ու օգնել բրիգադի գեներալ դառնալու։ Չնայած երկուսի դեմքին էլ ժպիտ չկար, բայց ես գլխի ընկա, որ ամեն ինչ կարգին է, անկախ նրանից, թե Հարի Քուքը որտեղ է ապրում, անկախ նրանից, թե դա ով գիտի, ով՝ չէ։

Գնդապետը հայացքով չափեց իր ենթականերին, ու սրանք բոլորը հասկացան, որ տեր ունեն գլխներին։ Հետո գնդապետն ասաց․

― Մայոր Գոլդինգ, ես ուզում եմ շարքային Քուքի հետ Ֆերբենքս ուղարկել նաև շարքային Ջեքսոնին, ուստի հոգ տարեք, խնդրեմ, նրա գործուղումը ձևակերպելու մասին։ Շարքային Ջեքսոնը կմեկնի որպես կապավոր։― Գնդապետը դարձավ ինձ։― Գնա ընկերոջդ գտիր և ուրախ լուրը հայտնիր։ Ըստ իս, լավ կլինի երկուսդ էլ ժամանակ չկորցնեք և անհապաղ ձեր իրերը հավաքեք։ Լեյտենանտ Քոբըրն, հուսով եմ փոխադրամիջոցի հարցը կլուծե՞ք՝ նրանց օդանավակայան հասցնելու համար։

Բոլորը զգաստացան ու գնդապետին պատիվ տվեցին։ Ի պատասխան նա էլ պատվի առավ, և խումբը ցրվեց։ Ես ճամփա ընկա ուղիղ զորանոց՝ հույս ունենալով, թե Հարին անկողնուն փռված կլինի, ու էդպես էլ կար։ Քնել էր։ Թափ տվի նրան, ու հենց աչքերը բացեց, ասի․

― Վեր կաց, ես ու դու Ալյասկա ենք գնում, երեք ժամից ինքնաթիռը թռչում է։

Հարին ասաց՝ Ալյասկա չենք գնա, է՛, կգնանք երկուսով դրանց ուրիշ բան կանենք․ թե ինչ, երեսս չի բռնում էստեղ կրկնեմ։ Նա շուռ եկավ մյուս կողքին՝ նորից քնելու։ Հիմա լեզու եմ թափում, որ սրան հասկացնեմ, թե լուրջ եմ ասում, մեկ էլ ի՞նչ տեսնեմ՝ լրագրողը մտավ զորանոց։

Իմ ու Հարիի բախտից՝ զորանոցում ուրիշ մարդ չկար, մենակ Վիկտոր Տոսկան էր, էն էլ էդ մեծ բարաքի խորքում՝ իր մահճակալին քնած։ Լրագրողը նայեց Հարիին, թե՝

― Կներես, որ քեզ «կտրիճ» ասացի։ Մտքումս ոչ մի վատ բան չկար։ Թխի՛ գա։

― Թխի՛ գա,― ասաց Հարին։

― Որտե՞ղ ես ապրում,― ասաց լրագրողը, բայց իմ սիրտն արդեն հանգիստ էր։

― Սան Ֆրանցիսկոյի Սանսեթ թաղամասում, հենց Կարմրասարի փեշին։

― Հարազատներդ ո՞նց են, ի՞նչ են։

― Լավ են։

― Վերջին անգամ ե՞րբ ես տանից նամակ ստացել։

― Հենց էսօր մորիցս նամակ ստացա։ Կարկանդակ է թխել, ուզում է ուղարկի։

― Սիրո՞ւմ ես կարկանդակ։

― Էն էլ ո՜նց, գրողը տանի․ ախր մի ուրիշ կարկանդակ է,― վրա բերեց Հարին։― Է՛լ խուրմա, է՛լ պոպոք, է՛լ ռոմ, ինչ ասես մեջը չկա։ Դու չե՞ս սիրում։

― Սիրում եմ,― ասաց լրագրողը։ Նայեց երկուսիս։― Ես ձեր անուններն իմացա,― ասաց,― դուք էլ իմն իմացեք։ Ջիմ Քըրբի։ ՅՈՒՓԻ֊ի թղթակից։

― Յունիըն Փա՞սիֆիքի,― հարցրեց Հարին։

― Յունայթիդ Փրեսի,― ասաց Ջիմը։

― Իսկ ի՞նչ ես գրում։

― Դե, շեֆն ուզում է, որ զինվորների մասին գրեմ։ Ձեզ պես տղերքի։ Ոչ թե մեծավորների, այլ էսպես ասած՝ «փոքրավորների»։ Երևի սկզբում տեղի ռազմաճամբարների կյանքից ակնարկաշար գրեմ, հետո էլ զորքի հետ կշարժվեմ առաջ։

Հարին հայացքը գցեց վրաս ու ասաց․

― Ջեքսոնը երդվում է, թե երեք ժամից ինքնաթիռով թռչում ենք Ալյասկա։

― Ճիշտ է,― ասաց Ջիմը։― Ինչ է, դուրդ չի՞ գալիս, լավ չի՞։

― Շատ լավ է,― ասաց Հարին։― Միշտ էլ ուզեցել եմ Քլոնդայքը տեսնել։

Բայց էդ ո՞նց եղավ։

― Այ, ընկերդ էլ՝ վկա,― ասաց Ջիմը,― երկուսով գնդապետի խելքն առանք ու խոսք խոսքի տված՝ գործը գլուխ բերինք։

― Առանց հանաքի,― ասաց Հարին։

― Առանց հանաքի,― ասաց Ջիմը։― Անհոգ մնա։ Ամեն ինչ կարգին է։ Դե, պատրաստվեք, ես էլ գնամ։ Հույս ունեմ, որ էլի կհանդիպենք։

Մենք Ջիմ Քըրբիին մնաս բարով ասինք, նա շրջվեց ու դուրս եկավ զորանոցից։ Ես ու Հարին սկսեցինք ունեցած֊չունեցածներս հավաքել, Հարին էլ մի գլուխ թե՝

― Ախպոր պես, ի՞նչ եք ասել գնդապետին։

Ճամփորդությունը չտեսնված անցավ՝ գնալն էլ, գալն էլ, Ալյասկան լավ տեղ էր, թեկուզ փոփոխության համար արժեր էնտեղ ընկնել, բայց ընդամենը մի էսկիմոս տեսա, էն էլ Ֆերբեքսի պանդոկում էր աշխատում, քրիստոնյա էր, անունը՝ Դեն Քոլինզ, ու ավելի շատ ամերիկացու էր նման, քան էսկիմոսի։ Չէի ասի, թե մեր ճամփորդությունը ժամանակի ու պետական փողի կորուստ էր, որովհետև գնդապետը մի քանի ծրար էր գլխիս կապել ու հանձնարարություններ տվել։ Մի վեց հատ կայազոր մտա֊դուրս եկա ու ամեն տեղից հետս ծրար֊բան բերի։

Հենց Հարին իմացավ՝ ինչի համար ու ոնց ենք Ալյասկա ընկել, թե՝

― Հը՜, բա ի՞նչ գիտեիր։ Որ ասում եմ՝ աշխարհը ստի վրա է, հիմա համոզվեցի՞ր, Ջեքսոն։

Մեր գնալ֊գալը մի հինգ օր տևեց, ու հետ եկանք թե չէ, ամեն ինչ էլի առաջվա պես շարունակվեց․ առավոտից իրիկուն՝ հա ռազմական ուսուցում, ամեն իրիկուն էլ Դոմինիկ Տոսկան ու Լու Մարիաչչին Դոմինիկի փոքր եղբար գլխին նույն օյինն էին դնում։

Գլուխ չորրորդ

Վիկտոր Տոսկան սուր խոսք է ասում․ սերժանտ Կակալակովիչը՝ նրբաոճ հայտարարություն անում

Մեր վաշտում Վիկտոր Տոսկայից սիրուն տղա չկար։ Նրա եղբայր Դոմինիկը խուժանի մեկն էր, բայց Վիկտորի շարժուձևն ամեն ինչ արժեր։ Դոմինիկն ու սրա ընկերը՝ Լու Մարիաչչին, ոչ ժամանակ, ոչ էլ ջանք ու եռանդ էին խնայում, մենակ թե Վիկտորի գլխին օյիններ հանեն, նա էլ ուրիշ բան չէր ասում, էս էր․ «Է՜, դե լավ էլի՛, տղերք»։

Դոմինիկը երեսունն անց էր, իսկ ընկերը՝ Լու Մարիաչչին, համարյա քառասուն տարեկան։ Մինչև բանակ գնալը Սան ֆրանցիսկոյում միասին էին աշխատել։ Երկուսն էլ դատված էին, երկուսն էլ մի քիչ նստել էին, դուրս եկել, բայց ոչ մի լուրջ փորձանքի մեջ չէին ընկել։

Վիկտորն իմ տարիքին էր։ Եղբոր՝ Դոմինիկի համեմատ՝ մաքուր երեխա։

Հենց մի ազատ րոպե էր գտնում, իրեն գցում էր մահճակալին, քնում։ Ուսումնական ֆիլներ նայելիս էլ էր քնում, իսկ էդ ֆիլմերից պրծում չունեինք, հա նայում էինք ու նայում․ ինչ ասես ցույց չէին տալիս․ ոնց պատվի առնես, ոնց գլխիդ ճարը տեսնես, որ պոռնիկի հետ գործ բռնելիս հանկարծ չվարակվես, ցնցում ստացածին կամ ջուրն ընկածին ոնց ուշքի բերես, ոնց ապաստարան ու թաքստոց գտնես, մարդուն ոնց զինաթափ անես ու սպանես, վերջը՝ հազար ու մի բան, որ պարտավոր էինք իմանալ։ Մեզ մնար, ոչ մեկն էլ չէինք ուզի իմանալ, բայց մեր ուզել֊չուզելով չէր, անընդհատ ստիպում էին, որ էդ ֆիլմերը նայենք։

Ամեն ֆիլմ ցույց տալիս՝ լույսը հանգցնեին թե չէ, Վիկտորը գլուխը կախում էր ու սկսում դանթել։ Գնային դասախոսության, տեղնուտեղը կքներ։ Շաբաթ օրերը կազմ ու պատրաստ ցցված՝ ստուգման սպասեինք, ոտքի վրա կննջեր։ Ասում են՝ ամենալավ զինվորը նա է, ով սովորում է սպասել․ է՛հ, թե մեկնումեկը սպասելու շնորհք ուներ, էդ՝ Վիկտորն էր։ Որտեղ պատահեր, որ ժամին էլ լիներ՝ կքներ։

Նրա եղբայր Դոմինիկն ասում էր․ «Վախեցած է։ Խեղճ ախպերս ահ ու զարզանդի մեջ է։ Դրա համար էլ անընդհատ քնում է»։

Վիկտորն էլ ասում էր․ «Է՜հ, դե լավ էլի՛, Դոմ։ Մարդ կա՝ քունը տանում է, մարդ կա՝ չի տանում։ Իմը տանում է։ Ոչ էլ վախեցած եմ։ Ուղղակի ինձ համար հետաքրքիր չի»։

Ամեն մեկի պես, Վիկտորն էլ ուներ իր սիրած երգը ու թե ստիպված զարթուն էր մնում, ասենք՝ քայլելիս, ինչ֊որ առաջադրանք կատարելիս կամ էլ ժամապահ կանգնելիս, ծոր էր տալիս, երգում․

Ինձ ասում են՝ սիրունիկ,
Թե ինչու՝ չեմ իմանում,
Միգուցե որ դու՝ մայրիկ
Ինձ այդպես ես անվանում։

Մեկ֊մեկ պատահում էր՝ միջոցառում էին կազմակերպում, ու վաշտի հրամանատարը մեզ բաց թողնելուց առաջ, էսպես էր ասում․ «Ես չեմ կարգադրում, որ իրիկվա միջոցառմանը պարտադիր ներկայանաք, բայց լավ կլիներ մեր վաշտի ամեն մի զինվոր մասնակցեր։ Ներկա֊բացակա չեն անելու, բայց եթե մեկնումեկն էնտեղ չլինի, շատ հնարավոր է՝ լուրը գա, ականջիս հասնի, իսկ դա, ինչ խոսք, սրտիս կդիպչի, դե, հասկանում եք, թե ինչ եմ ասում։ Սա հրաման չի, լավ իմանաք։ Կգաք՝ կգաք, չեք գա՝ չէ, դո՛ւք գիտեք, բայց հույս ունեմ, որ ոչ մեկդ էլ ուրախանալու առիթը ձեռքից բաց չեք թողնի։ Ցրվի՜ր»։

Սկզբում տղերքից մի քանիսը ուրախանալու առիթն արհամարհում էին ու միջոցառումներին չէին էլ մասնակցում, բայց շատ չանցած գլխի ընկան, որ դնաից լավ բան չի դուրս գալիս, որովհետև ամեն չներկայանալուց հետո արտահերթ վերակարգ էին ստանում։ Էնպես որ շատ շուտով, ինչքան միջոցառում կազմակերպվեր, բոլորն էլ գնում էին, ու մի օրիկուն էլ ինչ֊որ կին էր եկել՝ իբր հռչակավոր մեկը, չնայած տղերքից ոչ ոք նրա մասին կյանքում չէր լսել։ Էս կինը մի երկու րոպե էլ չէր խոսել, բայց արդեն հասկացանք, որ գլխներիս քարոզ է կարդալու։ ոնց էր պատահել, Վիկտոր Տոսկայի կողքին էի նստել, սրա կողքին էլ Դոմինիկն ու Լու Մարիաչչին էին։

Է՛յ, կինը հազիվ էր տասը բառ ասել՝ Վիկտորը քնեց։ Տեսա Դոմինիկը թեքվել, եղբորն է նայում։ Դեմքն էլ էնպիսի արտահայտություն ուներ, որ առաջ երբեք աչքովս չէր ընկել։ Եթե աշխարհում եղբայրը էդպես սիրել է եղբորը, դա Դոմինիկն էր Վիկտորին սիրում․ այ թե նրա դեմքին ինչ էր կարդացվում։ Երբ մեկնումեկն ուշադիր քնածին է նայում, պարզ երևում է, թե էդ մարդու հանդեպ ինչ զգացմունք է տածում, դրա համար էլ հենց Դոմինիկին տեսա եղբորը նայելիս, հասկացա՝ ինչու է գլխին օյիններ հանում։ Հասկացա, որ էդ օյինները իրեն ու Լու Մարիչչիին զվարճացնելու համար չի խաղում։

Հռչակավոր կինը, իմ կարծիքով, մտքին դրել էր մեզ թև տալ ու սրտներս քաջալերել։

Մենք դահլիճ էինք մտել մռայլ դեմքով։ Էդպես էլ նստած էինք՝ մռայլ ու խոժոռ։ Իսկ հենց որ կինը սկսեց խոսել, ավելի մռայվեցինք։ Դժվար թե մեկնումեկը նրան լսելիս լիներ։ Կինը ոգևորված բլբլացնում էր, մեկ էլ հանկարծ ասաց․

― Գիտության տվյալներով, ժպտալիս գործի են անցնում դեմքի քսանյոթ մկաններ, մինչդեռ մռայլվելիս՝ գրեթե կրկնակին, այսինքն՝ հիսունմեկ։

Նա մի պահ լուռ մնաց, հետո ավելացրեց․

― Ուրեմն էլ ինչո՞ւ մռայլվենք։

Հենց էդ րոպեին Վիկտոր Տոսկան աչքերը բացեց, թե՝

― Որ շատ գործ անենք։

Ով կար չկար՝ ծիծաղեց թուլացավ, ծափ էին տալիս, գոռում՝ «ապրե՜ս, ապրե՜ս», մեկն էլ ասաց․

― Բա ի՛նչ, խելքներս գնում է գործ անելու համար, չէ՞։

Վաշտի հրամանատարը ոտքի թռավ ու բղավեց․

― Վե՜րջ տալ։

Բոլորը սսկվեցին։

― Ո՞վ սրամտեց։

Վիկտոր Տոսկան արդեն կանգնելու վրա էր, բայց Դոմինիկը նրա թևից քաշեց, տեղը նստեցրեց։

Հետո Դոմինիկն ինքը վեր կացավ։

― Ներկայացի՛ր իմ գրասենյակ,― ասաց վաշտի հարամանտար, դե, Դոմինիկն էլ դահլիճից դուրս եկավ։

Նրան մի շաբաթ չթողեցին քիթը կայազորից հանել, դրան գումարած՝ ամեն գիշեր ժամապահ էին դնում։

«Վա՜յ, ախպեր, ախպեր,― ասում էր Դոմինիկը,― աշխարհի երեսին նրա պես քաղցր երեխա չկա․ ուզում ես դանակը բկին դեմ արա, էլի իրեն քաղաքավարի կպահի․․․ Ու տես, է՛․ էդ կնկա անալի չաչանակությունը լսելու տեղակ՝ մուշ֊մուշ քնում է․․․ հետո էլ իսկը ժամանակին զարթնում ու մի կծու հանաք բստրում։ Մեզ պես մեծաբերանները լեզուն իրենց են պահում, իսկ նա մտքից անցածը տեղնուտեղն ասում է»։

Մի իրիկուն էլ, էն ժամանակվա մեր սերժանտը՝ Կակալակովիչ ազգանունով, կես ժամ վրաներս բղբղալուց հետո, ներքևի շրթունքն ուռցրեց, ոնց որ հարմար բառեր ջոկելիս էր անում ու թե՝

― Վաշտի հրամանատարը ինձ պատվիրել է, որ մի թաքուն հարցով հետներդ խոսեմ։ Պաշտոնական բան չի․․․ մեր մեջ մնա։ Բանակը տիկինների տեղը չի․․․ էնպես որ, տղերք, թե մեջներդ տիկինություն անող կա, էս պարապմունքից հետո թող մոտս գա, որովհետև վաշտի հրամանատարն ասում է՝ դուք մեղք չունեք։ Բանակը էդ տեսակների տեղը չի, պրծավ գնաց։ Հասկացաք։

Բոլոս էլ հասկացանք, բայց լեզուներս մեզ արինք, սերժանտն էլ թե՝ «ցրվի՜ր»։

Իրիկվա պարապմունքներից հետո սովորություն էինք սարքել Կակալակովիչի չորս կողմը հավաքվել, որ կայազորում պտտվող ասեկոսեներն իմանանք, մի քիչ էլ սերժանտի հոգու հետ խաղանք, ու էս անգամ, իհարկե, բոլոր թափվեցինք գլխին։ Ծիծաղում էինք վերջին հայտարարության մեջ ասած ընտիր բառերի համար, մեկ էլ սերժանտը թե՝

― Ո՞ւր է շարքային Վիկտոր Տոսկան։

Վիկտորը Նիք Քալիի հետ վաշտի բաժնեգծով գնում էր, երբ բոլորը ձայն ձայնի տվին․

― Հե՜յ, Վիկտոր, սերժանտը քեզ ասելու բան ունի։

Վիկտորը հետ եկավ։ Սերժանտի լեզուն էլի դեմ ընկավ, բառեր էր փնտրում, բայց վերջը ասաց․

― Երեկ իրիկուն որտե՞ղ ես եղել։

― Քանիսի՞ն։

― Տասի մոտերքը, կարծեմ էդպես ասին։

― Ո՞վ։

― Կարևոր չի․ որտե՞ղ ես եղել։

― Կինոյի մոտի նստարանին նստած՝ երաժշտություն էի լսում, որովհետև էդ նկարն արդեն տեսել եմ։ Ի՞նչ է որ։

― Հետդ ո՞վ կար։

― Ոչ ոք։

― Հետո՞, բան չպատահե՞ց։

― Ի՞նչ պիտի պատահեր։

― Ոչ մեկը չեկա՞վ կողքիդ նստեց, չնայած կինոյի ճամփի երկու կողմերին էլ հարյուր յարդի վրա նստարաններ են շարած։

― Հա՜,― ասաց Վիկտորը։― Մոռացել էի։ Մի կապիտան եկավ նստեց։

― Ասում ես՝ մոռացե՞լ էիր։

― Հա։ Ի՞նչ է որ։

― Վերջին հայտարարությունս լավ լսեցիր, չէ՞։

― Է, հա՛, լսեցի։ Ի՞նչ է որ։

― Կապիտանը ինչի՞ց էր խոսում։

― Չեմ հիշում։ Վեր կացա, որ պատվի առնեմ, նա թե՝ նեղություն մի քաշիր։ Ես էլ պատվի չառա։ Դե որ սպան ասում է՝ պետք չի, ուրեմն՝ պետք չի։ Ի՞նչ է եղել որ։

― Քո կարծիքով՝ հիմի էդ կապիտանին ի՞նչ կանեն։

― Ի՞նչ պիտի անեն։

― Բանակից դուրս կշպրտեն։

― Ինչի՞։

― Չգիտե՞ս։

― Ի՞նչ իմանամ։

― Էնտեղ ես եղել, չէ։ Երկուսով էիք, չէ՞։

― Բան չեմ հասկանում,― ասաց Վիկտորը։ Նա հայացքը պտտեցրեց բոլորի վրայով, տղերքն էլ իրենց անուշ֊մեղուշ տեսք տված՝ սկսեցին զվարճալի ծամածռություններ անել, էնպես որ վերջը Վիկտորը գլխի ընկավ, թե Կակալակովիչն ինչ է ուզում հասկացնել։

― Ապուշ հո չե՞ք,― ասաց։

Շուռ եկավ ու գնաց, տղերքն էլ վրա տվին, թե՝

― Լսի, սերժանտ, էդ ի՞նչ հաշիվ է։ Դե լավ էլի, ասա՝ մենք էլ իմանանք։

― Ես էնտեղ չեմ եղել,― ասաց սերժանտը,― բայց պատմում են, որ կապիտանն ու Վիկտորը սիլի֊բիլի են արել։ Կապիտանը որ՝ հաստատ։ Ով է իմանում Վիկտորը գլխի էլ չի ընկել, թե ինչն ինչոց է։ Երևում է մաքուր ախմախ է։

― Կա֊չկա էդ կապիտանին զրպարտել են,― ասաց Վերնոն Հիգբին։

― Չէէէ՜,― ասաց սերժանտ Կակալակովիչը։― Մի բարի պտուղ չի։ Հետևել են, բռնացրել։ Էս վերջերքս ոչ ոք հետներդ սիլի֊բիլի չի՞ արել, տղերք։ Ախր բանակն էդ տեսակների տեղը չի։

Բոլորը փռթկացին, Ջո Ֆոքսհոլն էր թե՝

― Տղամարդկանցից մենակ դու ես հետներս սիլի֊բիլիով զբաղվում, սերժանտ։ Սիլի֊բիլին դեռ մի կողմ, ամեն օր մեզ բան ես անում, թողնում։

― Աչքներդ էլ հանում եմ,― ասաց Կակալակովիչը,― թե հավան չեք, ախպեր, գնացեք դո՛ւք ձեզ բան արեք։ Իսկ քեզ հետ վերջերքս սիլի֊բիլի չե՞ն արել։

― Ո՞ւմ,― ասի ես։

― Քեզ հետ,― ասաց Կակալակովիչը, ու ես հասկացա, որ ինձ է ասում․ վայ թե հենց ինձ հարցրեց, որովհետև տղերքը հաստատ վրաս կծիծաղեին, գիտեմ։

― Սրա՞,― ասաց Ջո Ֆոքսհոլը,― Վեսլի Ջեքսոնի՞։ Գրողը տանի, նրա նմանի հետ ո՞վ սիլի֊բիլի կանի։

― Չլինի՞ մտածում եք, թե դուք նրանից լավն եք, տղերք,― ասաց Հարի Քուքը։― Թե՞ մտքներովդ անցնում է, որ ուզածդ տղամարդուն էլ, կնկան էլ խելքամաղ կանեք, էնքան տեսքով եք։ Ձեզ հայելու մեջ տեսե՞լ եք, սափրվելիս լավ նայեք։ Մի գովական ապրանք էլ լինեի՜ք։ Սիրուն կնանիք բոլորն անխելք չեն, իմացա՞ք, ու Վեսլիի պես տղեն ավելի շուտ լավ կին կճարի, քան թե ձեզ նման հաստագլուխները․ հո մենակ տեսքը չի հաշիվ, ուրիշ բան էլ ունի։

― Իսկ տե՞սքն ինչ պակասն է,― ասաց Ջո Ֆոքսհոլը։― Լսիր, Վեսլի, ի՞նչ կարծիքի ես ընկերոջդ մասին, որ էս ձևով է թիկունքիդ կանգնում։ Վիրավորական է, չէ՞։ Օրինակ՝ ինչի՞ց է, որ Բեյքրսֆիլդի ամենասիրուն աղջիկներին միշտ ամենագեշ տղան է ձեռք գցում․ է՛, ո՞վ չգիտի։

― Դե լավ, տղերք,― ասաց Կակալակովիչը,― միտներդ պահեք՝ էս ամեն ինչը պաշտոնական բան չի, թող մեր մեջ մնա։ Չենք ուզում խայտառակությունը ջրի երես դուրս գա։

― Ի՞նչ խայտառակություն,― ասաց Ջոն։

― Կարևոր չի,― ասաց Կակալակովիչը։― Վաշտի հրամանատարն ինձ պատվիրել էր, ես էլ հայտարարություն արի, իմն էդ էր։

― Շատ էլ նրբաոճ հայտարարություն էր,― ասաց Ջո Ֆոքսհոլը։― Իսկական եվրոպացի եք, սերժանտ, այ թե ինչ։

― Եվրոպացի՞ն որն է,― ասաց Կակալակովիչը։

― Ինչ է, սերժանտ, չգիտե՞ք եվրոպացին որն է։

― Ես լեհ եմ,― ասաց Կակալակովիչը։

― Բարձրաշխարհիկ մարդ եք,― ասաց Ջո Ֆոքսհոլը,― այ թե ինչ։

― Դե լավ,― ասաց Կակալակովիչը,― քոլեջներ ու չգիտես ինչեր ավարտած քեզ պես գիտունները թող ինչքան կուզեն խոսելուս վրա խնդան, ձեռ առնեն, բայց չմոռանաք՝ ես էն տղեն եմ, որ գրասենյակում նստած որոշում է, թե կեղտոտ գործերն ում վզին կապի, ու քո ազգանունն էլ շատ լավ գիտեմ, շարքային Ֆոքսհոլ։

― Էդքան կեղտոտություն չես անի, սերժանտ,― ասաց Ջո Ֆոքսհոլը։― Էն էլ Բեյքսֆիլդի դպրոցն ավարտածի հանդեպ, չէ՞։

― Հերիք չէ Բեյքրսֆիլդի դպրոցով մարդու գլուխ տանես,― ասաց Կակալակովիչը։― Ես մեր զորամասի հաշվառման քարտերը մեկ֊մեկ նայել եմ։ Դու Կալիֆոռնիայի համալսարանն ես պրծել։ Ոչինչ, թող ես անգրագետ լինեմ, բայց չմոռանաս, որ սերժանտ եմ։

― Շատ լավ, սերժանտ, չեմ մոռանա,― ասաց Ջոն։― Բայց ի՞նչ կարծիքի եք՝ չարժի՞ մեզ մի երկմասանոց ուսումնական ֆիլմ ցույց տալ, որ իմանանք, թե արվամոլ կապիտանների հախից ոնց գանք։ Այ, Վիկտոր Տոսկան չի իմացել ինչ անի։ Կարծել է՝ պատիվ պիտի տա։

― Վնաս չունի,― ասաց Կակալակովիչը։― Մենակ թե, տղերք, էս խայտառակությունը ծածկադմփոց կանեք, ասածներս էլ չմոռանաք։

Գլուխ հինգերորդ

Ջո Ֆոքսհոլը Վեսլիին բացատրում է, թե ինչ է նշանակում ապրել

Մյուս իրիկուն ես ու Ջո Ֆոքսհոլն իրար հետ ժամապահության էինք, նա էլ խոսք բացեց կյանքից, մեր օր ու ապրուստից․

― Քեզ բռնում են, ոչխար սարքում, ու հետո, երբ գլխիդ եկած էդ առաջին հարվածից քիչ թե շատ ուշքի ես գալիս, կամաց֊կամաց սեփական, պստլիկ «ես»֊դ գտնում,― իսկ դա ամեն մարդու էլ պետք է աշխարհում, բոլորն էլ պիտի ունենան,― ուրեմն՝ հենց որ ուշքի ես գալիս, երևի մաենավատ բանը սպասումն է դառնում։ Անընդհատ սպասելինքեր կան՝ կամ փոքր, կամ մեծ։ Սպասում ես ուտելիքի, սպասում սրկսվելու, սպասում ստուգման, սպասում, որ կայազորից քաղաք բաց թողնեն։ Հետո հերթը մեծ սպասելիքներին է հասնում․ սպասում ես նամակի, սպասում, թե առաջիկայում քեզ ուր են տանելու, սպասում ես պատերազմի վերջանալուն ու իհարկե, ամենակարևորը՝ սպասում ես, որ քեզ կսպանեն կամ էլ միգուցե փրկվես։ Էն «ջիփով» տղերքին հիշում ես չէ՞, որ խավարում ճամփան կորցրել, քարափի գլխից անդունդն էին ընկել․ այ, տես, պատերազմի դաշտից յոթ սար ու ձոր հեռու էին, բայց էլի սպասման մեջ, որ իմանան՝ կմեռնե՞ն, թե կփրկվեն, ու՝ չփրկվեցին։

Մենք նստած էինք պահականոցի մահճակալներին։ Իմիջիայոց, պահականոցը կալանատուն չի, ոնց որ շատերն են կարծում․ ուղղակի ժամապահ կանգնողները էստեղ սպասում են իրենց հերթին ու երկու ժամ պահակություն անելուց հետո, նորից գալիս են էստեղ, չորս ժամ նստում կամ քնում։ Դեռ մի տասը րոպե ունեինք սպասելու, որ բեռնատարը գար ու ամենքիս մեր պահակակետը տաներ։

― Ի՞նչ է նշանակում ապրել,― ասում էր Ջոն,― ապրել՝ նշանակում է անընդհատ սպասել։ Ու ամեն մարդ, որ ծնվում է, շնչավորի մարմին առնում, սպասում է՝ իհարկե, անգիտակցաբար, մինչև այդ մարմինը հալումաշ լինի, դառանա հող ու մոխիր։ Մեռնելուն է սպասում։ Բայց քանի որ գիտի՝ դեռ մի երեսուն֊քառասուն տարի էլ է իր մարմնի տերը լինելու, ոգևորովում է, սպասում ուրիշ բաների։ Թե տղա է, սպասում է տղամարդ դառնալուն։ Հետո սպասում է՝ երբ է կին առնելու։ Հետո որդու է սպասում։ Հետո սպասում է, թե որդու հետ երբ է խոսելու։ Կամ եթե չի ուզում հենց սկզբից սպասել կին առնելուն, սպասում է այնպիսի աղջկա, որը հոգուն՝ մարդու մարմինը կենդանի պահող հոգուն, ինչ֊որ բան կտա, մի բան, որ ինքը զգա, թե տեսակ֊տեսակ կենսահյութերով լցված անոթ չի ընդամենը, ոչ էլ շոր ու կոշիկ հագած, անմիտ ծեղճուկրակ ու շիշաղելի անասուն, մի բան, որ ինքը անմահության համն զգա։ Ուրիշ խոսքով, նա սպասում է ապրումների, սպասում սիրահարվելուն, սպասում, որ սերն իր հետ իմաստություն բերի։ Կամ եթե չի ուզում սպասել ոչ կին առնելուն, ոչ էլ սիրո մաստությանը, թերևս գործի է անցնում, ուզում է ինչ֊որ բանի հասնել, ինչպես ասում են՝ անուն հանել․ ճանաչվել շատ շատերի կողմից, ոչ թե միայն իր ընտանիքում ու ընկերների նեղ շրջապատում, այսինքն՝ իր համբավն ականջին հասցնել, ասենք՝ երգ գրել, մի մեծ գյուտ անել գիտության կամ պոեզիայի ասպարեզում, բացել ճշմարտությունն ու աստծո օրհնանքին արժանանալ։ Բայց ամեն ինչ գալիս, հանգում է սրան․ նա ուզում է ապրել։ Ուզում է գլուխը փրկել։ Գիտի՝ վաղ թե ուշ, ինչ էլ լինի, մեռնելու է, բայց ուզում է ձեռքից եկածն անել, որ մահին հաղթի։ Այս աշխարհում ինչ կա չկա՝ մահվան դեմ մարդու պայքարից է ծնվել․ մեր բոլոր երգերը, բոլոր բանաստեղծությունները, մեր իմացած ողջ ճշմարտությունը, բոլոր կրոնները, մեր բոլոր պարերը, բոլոր կառավարույունները, ամեն, ամեն ինչ՝ առևտուրը, գյուտերը, մեքենաները, նավերը, գնացքները, ինքնաթիռները, զենքը, տները, պատուհանները, դռները, դռան բռնակները, հագուստ֊կապուստը, եփութափը, օդափոխիչները, սառնարանները, կոշիկները․․․ Հո մտքիս թելը չե՞ս կորցրել, Ջեքսոն։

― Չէ, ի՞նչ կա կորցնելու,― ասի։― Բայց էդքանը ո՞նց ես գլխի ընկել։

― Ո՞նց,― ասաց Ջոն։― Ախր բացատրում եմ քեզ։ Ես ուզում եմ, որ աստծու աչքը վրաս քաղցր լինի։ Ուզում եմ վեհ ու գեղեցիկ լինել։ Ուզում եմ ինձ նայելիս՝ երեխաների աչքերը փայլեն։ Ուզում եմ չքնաղ կանայք ինձ հավանեն։ ուզում եմ էնքան փառահեղ ապրել, ինչքան հանարավոր է ինձ տրված մարմնով, որ հիմա բեռնել են էսպես անպետքություններով։

― Համալսարանում ի՞նչ ես ուսումնասիրել․ փիլիսոփայությո՞ւն։

― Փիլիսոփայությո՞ւն,― ասաց Ջոն արհամարհանքով։― Համալսարանում ի՛նձ եմ ուսումնասիրել, այ թե ինչ։ Բայց դեռ այնքա՜ն բան չգիտեմ, ամեն օր մի նոր բան եմ իմանում։ Ինչքան շատ եմ ճանաչում ինձ, էնքան քեզ էլ եմ ավելի ճանաչում։

― Էդ ո՞նց։

― ես ու դու նույնն ենք, այ թե ոնց։ Միայն ես ու դու չենք, ես էլ, դու էլ, մյուսն էլ․ ամեն մարդ․ Կակալակովիչը, Լու Մարիաչչին, Հարի Քուքը, Վերնոն Հիգբին ու մնացած միլիոնավոր մարդիկ աշխարհի երեսին, ում որ չենք տեսել ու չենք էլ տեսնի։

― Ուրեմն քո ասելով՝ աշխարհում բոլոր մարդիկ նո՞ւյնն են, մեզ նմա՞ն։

― Իհարկե։

― Էսկիմոսներն է՞լ։

― Այո։

― Չինացիք է՞լ։

― Բոլորը։

― Գերմանացիք է՞լ։

― Բոլորը՝ ով կա չկա։

― Իսկ ճապոնացի՞ք։

― Լսիր,― ասաց Ջոն,― այ, ես ու դու՝ ոնց որ երկու ճապոնացին։

Ջոն լռեց, ու ես հասկացա, որ հիմա իմ խոսելու հերթն է, բայց չգիտեի ինչ ասեմ, որովհետև հենց ցերեկը՝ պարապմունքին, լեյտենանտը գլուխներս էր լցնում, թե ճապոնացիք կապիկներ են, մարդ չեն։ Ասում էր՝ վախկոտ նապաստակներ են։ Ասում էր՝ մարդակերներ են։ Ասում էր՝ մեզ նման չեն։ Ասում էր՝ հո ազատության համար չեն պայքարում, իրենց կայսրի համար են կռվում, կայսրն էլ գիժ է։ Ասում էր՝ մոլեռանդներ են, հանուն կայսրի պատրաստ են շանսատակ լինել, ճանճի պես կոտորվել, որովհետև նրան աստծու տեղ պաշտում են։ Մենք պիտի հասկանանք՝ ում հետ ենք կռվում, ասում էր լեյտենանտը, պիտի սովորենք ատել թշնամուն, որ դեմուդեմ մարտի դուրս գալիս՝ կարենանք սպանել։ Չէի իմանում Ջո Ֆոքսհոլին ինչ ասեմ։

― Միտքս հասկացա՞ր,― վերջապես ասաց Ջոն։

― Չգիտեմ՝ ճիշտ հասկացա, թե չէ,― ասի։

― Լսիր,― ասաց Ջոն,― աշխարհում բոլոր մարդիկ նույնն են, ու բոլորն էլ սպասում են նույն բանին՝ մեռնելուն։ Դե, մինչև մեռնելը՝ միաժամանակ, ամեն տեսակ ուրիշ բաների են սպասում, արդեն պատմեցի։ Եթե ինքդ քեզ ատում ես, ուրեմն ճապոնացիներին էլ կատես։ Գերմանացիներին, իտալացիներին, հունգարացիներին էլ կատես։ Ում ուզեցար՝ կատես։ Իսկ ես, օրինակ՝ ինքս ինձ չեմ ատում, որովհետև չեմ հասկանում՝ դրանից ի՞նչ օգուտ։ Դե որ ինձ չեմ ատում, ուրեմն ուրիշին էլ չեմ կարող ատել։ Օրերից մի օր միգուցե մեկնումեկին սպանեմ․ ախր եթե ես նրան չսպանեմ, նա՛ ինձ կսպանի, բայց գետինը մտնեմ, թե նրա նկատմամբ ատելություն զգամ։ Գետինը մտնեմ, թե մտքովս անցնի, որ լավ բան եմ արել։ Գետինը մտնեմ, թե մտքովս անցնի, որ արժանավոր գործ եմ կատարել ինձ կամ քեզ համար, ձեր ընտանիքի կամ մերոնց համար, հայրենիքի կամ մարդկության համար, ճշմարտության, արվեստի, կրոնի կամ պոեզիայի համար․․․ Հիմա հասկացա՞ր։

― Կարծես թե՝ հա,― ասի։― Ուրեմն դու գիտակցաբար պատերազմին դե՞մ ես, Ջո։

― Հիմարութո՛ւն,― ասաց Ջոն։ Իբր որ գիտակցաբար եմ դեմ՝ ո՞վ է դրա վրա թքում։ Բորբոքված պատերազմին դեմ լինելը նույնն է, թե փոթորկին դեմ լինես, երբ տունդ հողից կտրվել է ու թռել երկինք, որ քիչ հետո գետնով դիպչի ու քեզ հետ միասին ջնջխվի։ Թե սրան դեմ ես, պարզ է՝ գիտակցաբար ես դեմ։ Ուրիշ էլ ինչպե՞ս, գրողը տանի։ Բայց փոթորիկը աստծու արած բանն է։ Միգուցե պատերազմն էլ․ դեռ հաստատ չգիտեմ։ Միայն թե սիրտս մի տեսակ վկայում է, որ մարդկանց ձեռքի գործն է։ Չեմ սիրում պատերազմը։ Ատում եմ ամբողջ հոգով։ Բայց եթե ընկել եմ կատաղած փոթորիկի բերանը, ի՞նչ կարող եմ անել․ մնում է ինձ հույս տամ, թե կփրկվեմ, ու վստահ եղիր, միակ հույսս դա է։

Է՛հ, հետո էլ բեռնատարը եկավ, հրացաններս վերցրինք ու մյուս տղերքի հետ գնացինք, բարձրացանք թափք։ Ես ու Ջոն իրար կողքի նստեցին։ Չգիետի ինչ ասեմ նրան, սիգարետ առաջարկեցի, վերցրեց։ Նրա սիգարետը կպցրի, մեկն էլ ինձ համար վառեցի։ Ծուխը խոր ներս քաշեց, փչեց ու ասաց․

― Բոլորս էլ մեռնելուն ենք սպասում․․․ Էս սիգարետներն էլ են օգնում, որ սպասենք։

Արդեն կեսգիշերին մոտ էր։ Ուղիղ տասներկուսին ժամապահ էինք կանգնելու, երկու ժամ տեղամասում հետ ու առաջ անեինք, հետո մեր փրկիչ բեռնատարը վրա էր հասնելու ու մեզ նորից պահականոց տաներ, չորս ժամ էնտեղ հանգստանալու էինք կամ քնելու, առավոտվա վեցին էլի երկու ժամով գնայինք պահակության։

― Լավ բան է սիգարետը,― շարունակեց Ջոն։― Ծխելը չլինի՝ ինչ էլ անեն, ոչ ոք կռիվ չի գնա։ Հասկանո՞ւմ ես, սիգարետները քեզ քիչ֊քիչ սպանում են, էնպես, որ առանց խելագարվելու, կամաց֊կամաց մեռնես։ Ախր ներսդ մի բան կա՝ չի ուզում սպանվես, դու ստիպված նրան հանգստացնում ես․ մահու բաժակը ոչ թե մինչև տակը, այլ կում֊կում ես խմում, այսինքն՝ ծխելիքի, խմիչքի, կանանց, աշխատանքի կամ չգիտես ինչի օգնությամբ քուն ես մտնում, մոռացության գիրկն ընկնում, միտքդ թմրեցնում։ Անընդհատ ստիպված ես էդ ներսինդ հանգստացնել, որովհետև նա շատ զգայուն է։ Թե չքնեցնես, կսկսի աղաղակել։ Սովորաբար բոլորովին էլ նողկալի պատճառներով չենք նրան հանգստացնում, անուշ քուն դնում, բայց պատերազմում հենց նողկալի բաների երեսից ենք ամեն կերպ ջանում նրան քնեցնել։ Երբ մրից դուս ես գալիս, մրջուրը ընկնում, ուզես֊չուզես պիտի նրան թմրության մեջ պահես։ Բայց վա՛յ քեզ, եթե չափը չիմացար՝ քնեցնելու տեղ նրան մեռցրիր․ ուրեմն դու էլ կմեռնես․ մարմինդ կապրի, բայց իսկական կյանքը մեջդ կմեռնի, ու էս հրեշավոր աչքակապությունը հենց դրա համար չեմ սիրում։

Գլուխ վեցերորդ

Վեսլին երազում է սեր և ազատություն, սերժանտ Կակալակովիչն էլ համազգեստի պատիվը գցում

Հասանք իմ պահակության տեղը, դե, Ջո Ֆոքսհոլին հրաժեշտ տվի ու իջա բեռնատարից։

― Բոլորս էլ սպասում ենք,― ասաց Ջոն։― Ամբողջ կյանքներս սպասելով է անցնում։ Այ, երկու ժամ պիտի սպասես, մինչև էդ երկու ժամը մի կերպ անցնի։ Երկու ժամում հազար տարով կպառավես։

― Էդ ժամանակ էլ կհանդիպենք,― ասի ես։

― Դե լավ,― ասաց Ջոն։― Երկնքին կնայես։ Տես՝ չմոռանաս։

― Եղավ,― ասի ես։

Տեղը տեղին, բոլոր ձևականությունները պահպանելով, Լու Մարիաչչիից պահակակետն ընդունեցի, սա էլ անընդհատ գլուխն էր տմբտմբացնում, ճիշտ էն մարդու պես, որն անհամբեր սպասում է, թե վզին բեռ դարձած ինչ֊որ հիմարությունից երբ է ազատվելու։ Հենց ձևականությունները պրծանք, ու Լուն ամբողջ տեղամասը հետս պտտեց, որ ինձ ցույց տա ինչ եմ հսկելու, հենց երկու ժամով պաշտոնապես տեղամասի ժամապահը դարձա, իսկ Լուն՝ ոչ պաշտոնական դեմք, նա թե՝

― Դե՛, քեզ հանգիստ կպահես, ախպերս․ հանկարծ լեղաճաք չլինես, ոտուձեռ ընկնես ու առաջին պատահածին լրտեսի տեղ դրած՝ վրեն կրակես, կարող է էդ խեղը քեզ պես լեղին ճաքելուց լեզուն կուլ է տալիս։

― Լավ, Լու,― ասի ես։

― Քեզ նման տղերքը պիտի զգույշ մնան, որ իզուր փորձանքի չգան,― ասաց Լուն։― Հանկարծ մարդ չսպանես։ Եկվորին շնորհքով հարցուփորձ արա, թող հաստատի՝ ով է, ինչացու է ու գնա տեղաշոր մտնի։ Կարող է մեր շարքային տղերքից է, քաղաքում գործ֊մործի վրա է եղել, հիմի էլ հետ է գալիս, էնպես որ հանկարծ չկրակես։ Նա էլ է մոր տղա։

― Ոչ մեկի վրա էլ չեմ կրակի,― ասի։

Բեռնատարում նստած տղերքը ձայն տվին Լուին․

― Արի՜, արի՜, շո՛ւտ արա, գնում ենք։ Հո մինչև լույս էստեղ տնկված չե՞նք մնալու։

― Ես ոտով կգամ,― բղավեց Լուն։ Հրացանը բեռնատարի տղերքից մեկին հանձնեց, վարորդն էլ գազ տվեց, ու մեքենան հռնդալով ճամփա ընկավ։

Մտածում էի, որ Լուն էլ միանգամից պահականոցի ճամփան կբռնի, բայց նա մնաց, հետս քայլում էր ու խոսում։

― Կամաց, ախպերս, կամաց,― ասում էր։― Հետևիցդ մարդ չի ընկել։ Մեկ է՝ երկու ժամն էդքան շուտ չի անցնի։ Գնալու տեղ էլ չունես․ ինչ կա չկա, էս է՝ աչքիդ առաջ, հա պտտվելու ես, նայես ու նայես։

Քայլերս դանդաղեցրի։ Երևի որպես ժամապահ շատ արագ էի քայլում։ Դե, ժամապահությունը հո ման գալը չի, պիտի հսկես, ուշքդ վրադ պահես։ Հա ուրեմն՝ նոյեմբերի վերջն էր, պարզկա, ցուրտ եղանակ, ու մարդ իրեն էնքան մեն֊մենակ էր զգում, որ էլ ասելու չի, էնքան տխուր֊տրտում, ոնց որ երեխա ժամանակ է պատահում․ Ծննդյան տոնը քանի մոտենում է, չգիտես ինչու ավելի ես տխրում։

Երկինք նայողի բերանը բաց կմնար։ Կյանքումս տեսած չկայի, որ էդքան անծայրածիր ու խոր լլիներ։ Հատուկենտ աստղեր էին դուրս եկել, բայց բոլորն էլ մեծ֊մեծ ու շողշողուն․ ա՜յ, տեսնելու բան։ Սպասման մասին Ջոյի ասածների թարմ տպավորության տակ էի ու զարմանք էի կտրել աստղերի վրա, ախր ինչքան֊ինչքան են սպասել, դեռ է՜, քանի հարյուր տարի էլ կսպասեն, բոլոր մարդիկ կկորչեն կգնան, աշխարհի երեսից անուններն էլ կվերանան, իսկ նրանք առաջվա պես նույնը կմնան, էլի վերևից աչքով կանեն երկրին։

― Էդ ի՞նչ երազներով ես տարվել,― ասաց Լուն։

― Չեմ տարվել,― ասի։

― Բա քո արևին էս ո՞ւր ես գնում։

― Ո՞նց թե՝ ուր։

― Տեղամասդ թողել ես, դուրս եկել։

Լուն ինձ հետ բերեց տեղամաս ու թե՝

― Մի պուճուր հաշիվ կա, ուզում եմ հետդ խոսել, տեսնեմ ինչ կասես։

― Ախր կողքիցս քայլելու իրավունք չունես, կանոնադրության խախտում է․ ժամապահ եմ, չէ՞,― ասի։

― Գիտեմ,― ասաց Լուն,― բայց մի մտածի, ինձանից քեզ վնաս չի գա։ Չորս կողմը շունչ չկա։ Հենց մարդ երևա, ձեռաց կչքվեմ։

Պահպանածս տեղը մի թաղամասի չափ երկարություն կունենար, դրա կեսի չափ էլ լայնք, ամեն տեսակ զինվորական բեռնատարներ էին ծայրից ծայր կանգնած։ Երկու թաղամասի չափ էն կողմ՝ նոր զորանոցների կիսակառույցներն էին, իսկ դրանից դենն էլ բան չկար, բայց դաշտ էր, ու անտառն էր սկսվում․ մեկ֊մեկ հենց էնտեղ էի գնում, առանձնանում։ Մեր կայազորը մեծ էր, քաղաքից դուրս, Սակրամենտոյից յոթ մղոնի վրա, կողքով մի քանի մանրմունր, ամայի ճամփաներ էին անցնում ու գլխավոր մայրուղին, որտեղ էդ ժամերին համարյա երթևեկություն չկար։

Երբեմն մայրուղու վրա լույսեր էին երևում, կայծկլտավլով դեպի արևմուտք շարժվում․ ինձ ու ինձ ասում էի՝ տեսնես ո՞վ է, ով չի, մեքենան նստած՝ էս ո՞ւր է գնում։ Նախանձում էի, որ ազատության մեջ է, մեքենայի տեր, գիշերվա կեսին իր համար սլանում է ամայի ճամփով, նախանձում էի, որ տուն ունի, ընտանիք, գնալու տեղ։ Ինձ թվում էր՝ նա մեն֊մենակ է ձմեռնամուտի սիրո խորհրդավոր աշխարհում, մեքենայով տուն է հասնում, կանգնեցնում մեքենան, մտնում տուն՝ կնոջ մոտ, իսկ խոհանոցի սեղանին նրան ընթրիքն է սպասում։ Աչքիս առաջ պարզ պատկերանում էր, թե ոնց է գրկում կնոջը, համբուրում, հետո նրա հետ սեղան նստում ու խաղաղ զրույցով ընկնում, ոչ թե Ջո Ֆոքսհոլի ասածների պես լուրջ֊լուրջ բաներից խոսում, չէ՛, ուղղակի մանրուքներ պատմում, ասենք՝ որտեղ է եղել, ինչ է արել։ Ես նույնիսկ լսում էի նրա խոսքերն ու գիտեի, որ էդ երկուսի մտքով չի էլ անցնում, թե իրենք իբր մեռնելու են սպասում։ «Ա՛խ, սիրունս, էլի երկուսով ենք, էլի երկուսո՜վ»։ Աստվա՜ծ իմ, երնեկ էդ տղամարդը ես լինեի։ Աստվա՜ծ իմ, երնեկ տանս գտնվեի, կինս էլ՝ կողքիս։ Երնեկ պատերազմը վերջացած լիներ, ու ես՝ տուն դարձած․ «Ա՛խ, սիրելիս, պատերազմը վերջացել է, նորից նոյեմբեր է, նորից ցուրտ երկինքն է գլխներիս վերև, ու նորից պայծառ աստղերն են վառվում, սիրելիս։ Մենք նորից միասին ենք, ու ոչ ոք, ոչ ոոք մեզ չի խանգարի»։

Մտածում էի՝ ինչու է որոշ մարդկանց բախտը հաշտ աչքով նայում, իսկ մյուսների գլխից խռովում ու էնպես էի մտքերով տարվել, որ վայ թե մոռացել էի՝ որտեղ եմ, ինչ եմ, որովհետև Լուն հանկարծ թևս քաշեց, թափ տվեց ինձ ու ասես գետնի տակն անցավ։ Տեսա մեկը իմ կողմն է գալիս․ դե, ինձանից էլ մի ձայն տալ էր հասնում, ես էլ ձայն տվի․

― Կա՛նգ առ․ ո՞վ է գալիս։

Բայց ձայնս փորիցս հազիվ դուրս եկավ, ստիպված պիտի կրկնեի։ Է՛հ, տեսնեմ էս մարդը կանգնելու միտք չունի․ ահը սիրտս ընկավ, ախր սպասում էի, թե կկանգնի, մի պատասխան կտա, բայց որ չկանգնեց, էլ անելիքս չիմացա։ Երևի Լուն գլխի էր ընկել, թե ինչն ինչոց է, որովհետև հանկարծ գետնի տակից բուսնեց, խլեց հրացանս ու մարդուն հրամայեց կանգնել, սա էլ արի տես՝ սուսուփուս կանգնեց։

Լուն պահանջեց, որ անծանոթը հայտնի՝ ով է, ինչ է․ բանից դուրս գա՝ ո՞վ է․ սերժանտ Կակալակովիչը, ինքն էլ՝ հարբած ու կարգուկանոնի աշխարհից վերացած։

― Վա՛յ քու, շան տղա,― ասաց Լուն։―Իզուր էլ չկրակեցի, լեշդ փռեի։

― Լեշս փռեի՞ր,― ասաց Կակալակովիչը։― Ինչի՞ համար։

― Ինչի համա՞ր,― վրա տվեց Լուն։― Որ ասում եմ՝ կանգնի, չես կանգնում, այ թե ինչի համար։

― Կանգնեցի, էլի,― ասաց Կակալակովիչը։

― Հա, բա ո՜նց,― ասաց Լուն։― Երեք անգամ բղավելուց հետո։ Գնա փառք տուր աստծուն, որ երկրորդ կանչից հետո չկրակեցի։

― Էդ ինչի՞ համար էիր կրակելու, է՜,― ասաց Կակալակովիչը։

― Որ սերժանտ ես, այ թե ինչի համար,― ասաց Լուն։

Ես աչքից հեռու մի տեղ էի քաշվել․ ախր տարօրինակ կթվար, որ նույն տեղամասը երկու հոգի են պահպանում։

― Շա՜տ լավ սերժանտ ես, նմանդ չկա,― ասաց Լուն։― Լա՜վ օրինակ ես ցույց տալիս Սան Ֆարնցիսկոյի, Օքլենդի ու էն մյուս քաղաքների շնորհքով օջախներից դուրս եկած տղերքին։ Չէ, երևում է քեզ պահակապետի ճանկը պիտի գցեմ։

― Պահակապետի՞,― ասաց Կակալակովիչը։― Ինչի՞ համար։

― Որ ժամապահը քեզ կանգնեցնում է, իսկ դու չես կանգնում, այ թե ինչի համար։ Որ լակած ես ու ազատ ժամիդ սեռական հարաբերություններ ես ունեցել, այ թե ինչի համար։

― Սեռական հարաբերություննե՞ր,― ասաց Կակալակովիչը։― Ես ուղիղ եկեղեցուց եմ գալիս։

― Ուղիղ բոզանոցի՛ց ես գալիս,― ասաց Լուն։― Օծանելիքի հոտը հեռվից֊հեռու մարդու քիթն է ընկնում։

― Լեհական եկեղեցուց,― ասաց Կակալակովիչը։

― Լակած ես,― ասաց Լուն։― Լավ լսի, սերժանտ, ես պարտավոր եմ քեզ պատժել, որ մյուսներն էլ խրատվեն ու իմ պարտքը կկատարեմ, ինձնից ուզածդ միշտ էդ է եղել չէ՞։ Էն որ որպես պատիժ ուղարկեցիր խոհանոց՝ գործ անելու, ես պարտքս կատարեցի, էն որ բարաքը մաքրել տվիր, էլի պարտքս կատարեցի, ու ամեն անգամ էլ, ինքան կարգադրել ես, պարտքս կատարել եմ, դե, հիմա էլ եմ կատարում։ Առավոտը քեզ սերժանտից շարքային կսարքեն։

Սերժանտը խմած էր, բայց էդքան չէր հարբել, որ չհասկանար, թե երկու ոտքով ցեխն է ընկել, պրծել․ չէ, էդքան հարբած չէր, որ Լուն չկարենար գիշերվա կեսին, նոյեմբերյան էդ ամայի, հրաշք երկնքի տակ նրա հոգու հետ ուզածի չափ խաղալ։ Քիչ անց սերժանտը ճարը կտրված՝ Լուի հետ պայման էր կապում, իսկ Լուի դրած պայմանն անողոք էր։ Նա պահանջում էր, թե սրանից հետո սերժանտի ախմախություններին՝ վերջ․ էլ ոչ մի արտահերթ վերակարգ՝ ոչ իրեն, ոչ Դոմինիկ Տոսկային, ոչ Վիկտոր Տոսկային, ոչ էլ Վեսլի Ջեքսոնին։

― Վեսլի Ջեքսոնի՞ն,― ասաց Կակալակովիչը։― Նա՞ ինչ կապ ունի։

― Էդ արդեն քո բանը չի, թե ինչ կապ ունի,― ասաց Լուն։― Դու մենակ միտդ պահի, որ նա էլ կա էս գործում, ու պրծավ գնաց։

― Դե լավ,― ասաց Կակալակովիչը, ու ես հասկացա, որ դրանից հետո կամ օրս կբացվի, կամ էլ լրիվ կխավարի։ Թե առավոտը խելքը գլուխը հավաքելուց հետո սերժանտն ամեն ինչ մոռանար, կամ թեկուզ միտքը բերեր, բայց որոշեր Լուի ու մնացածներիս հախից գալ, եր հալն ի՞նչ կլիներ։ Չէ, ես Լուին լավ չէի ճանաչում, նա խաբվող պտուղը չէր, իր բանն իմացող էր։

― Մոտ ի՞նչ կա,― ասաց Լուն։― Բա մեր օրինական ու անխախտ պայմանագիրը չկնքե՞նք։

― Օրինական ու անխա՞խտ,― ասաց Կակալակովիչը։

― Դե պրծի՛, պրծի՛,― ասաց Լուն։― Մոտդ ի՞նչ կա չկա։ Գրպաններումդ ինչքան զըրթուզիբիլ ունես՝ հանի։

Կակալակովիչը գրպանների եղած֊չեղածը հանեց, Լուն էլ մեկ առ մեկ տնտղեց ու ինչքան կարևոր բան կար, որ սերժանտին օդ ու ջրի պես պետք էր իր սերժանտությունն անելու համար՝ է՛լ վկայականների քարտեր, է՛լ անձնական նշաններ, է՛լ չգիտես ինչ, մի խոսքով, բոլորը սեփական գրպանները լցրեց։ Իսկական հավաքածու էր, ախր Լուն փողից բացի, ինչ կար չկար, վերցրեց։

― Որը պետքս չգա, առավոտը հետ կտամ,― ասաղ։― Էնպես կանեմ՝ մարդ չտեսնի։ Այ հիմա քեզ տանեմ, մահճակալիդ մոտ հասցնեմ ու դնեմ տեղաշոր, բայց սրանից հետո չլինեմ֊չիմանամ՝ իմ, Դոմինիկի, Վիկտոր Տոսկայի, մեկ էլ Վեսլի Ջեքսոնի քեֆին կպչես։ Եղա՞վ։

― Լավ,― ասաց Կակալակովիչը։

― Քեֆներիս որ չկպչես, ամեն ինչ կարգին կընկնի,― ասաց Լուն։― Ես քո քեֆին չեմ կպչում, չէ՞․ ուրեմն դու էլ մեր քեֆին մի կպի։ Ընդամենը չորս հոգի ենք, էլի։ Կարող է սրտներս ուզում է, որ արտահերթ քաղաք բաց թողնես կամ էլ էդ տեսակ մանրմունր լավություններ անես։ Մեզ նորհքով կպահենք, դու էլ, թե մեկնումեկը հանկարծ քիթը կախի, կասես՝ օրնակելի վարքի համար տղերքին պարգևատրում եմ։ Եղա՞վ։

― Լավ։

― Գնա աստծուն էլ փառք տուր, որ քեզ չսպանեցի,― ասաց Լուն։― Ախր չես պատկերացնի, մազ էր մնացել՝ լեշդ փռեի։ Տեսքից մաքուր գերմանական լրտես ես։

― Լեհական,― ասաց Կակարակովիչը։

Լուն հրացանս ինձ տվեց։

― Հիմա հետ կգամ,― ասաց։

― Դե արի՛, արի՛,― դարձավ սերժանտին։― Ոտի վրա չես կանգնում։ Բռնի ինձնաից։ Տանեմ տեղ հասցնեմ։

Նա սերժանտին տարավ, ու ես լսում էի՝ դեռ խեղճի հոգին ուտում, թուքումուր էր անում ինչ է՝ հարբել է, ոնց որ մի ուրիշ անբախտ կհարբեր, մեկ է՝ սերժանտ լիներ, թե չէ։

Գլուխ յոթերորդ

Վեսլին երկնքի հետ պայման է կապում, նոր աստղ տեսնում ու մի գաղտնիք իմանում

Աչքս գցել, նայում էի․ Լու Մարիաչչին բռնել էր սերժանտ Կակալակովիչին, որ սա ոտքի վրա մնա, ու էդպես երկուսով ճամփա ընկած՝ գնում էին։ Մի տեսակ զարմանալի բան կար, բայց թե ինչ, խելքս զոռ էի տալիս, զոռ ու չէի հասկանում։ Երևի սերժանտի խոսքերն էին զարմանալի, որ Լուին ասաց ճամփա ընկնելիս։

― Կամաց գնա,― ասաց։― Ես վիրավոր եմ։

― Վիրավոր չես, է՛,― ասաց Լուն,― լակած ես, լակած։

― Չէ, վիրավոր եմ,― ասաց սերժանտը։― Արնաքամ եմ լինում։

Հարբածները մեկ֊մեկ անսովոր բաներ են ասում։ Գիտեմ, որովհետև միտքս է, թե հայրիկը խմած ժամանակ ինչեր էր ասում։ Պատահում էր՝ գլխի էլ չէի ընկնում ինչից է խոսում, բայց համոզված էի, որ դատարկ֊մատարկ դուրս չի տալիս, թեկուզ էդպես էր թվում։ Կակալակովիչը ոչ վիրավոր էր, ոչ էլ արնաքամ էր լինում, բայց ես հասկացա նրա ասածն ինչ է, երևի Լուն էլ հասկացավ, որովհետև քայլերը դանդաղեցրեց։ Սկզբում Լուն Կակալակովիչի հետ էնպես էր վարվում, ասես փրփրել է, ասես չի ուզում իզուր ժամանակ ծախսել մի մարդւո վրա, որն էքնան է խմել՝ ութ գծելով է քայլում, բերնից էլ խելքը գլխին մի խոսք դուրս չի գալիս, բայց ես գիետի՝ Լուն ուղղակի հանաք է անում։

Շուտով նրանք աչքից կորան, մնացի մենակ։ Դե, ինչ արած, մենակ էի՝ մենակ, բայց սուտ կլինի, որ ասեմ՝ սրտումս ահ չկար։ Տեղամասով մի թափ պտտվեցի, ինձ հույս էի տալիս, որ մարդ չի պատահի, թե չէ ստիպված պիտի ձայն տայի, էդ ձայն տալն էլ ախր իսկի չէի սիրում։ Թող ինչքան ուզում էին ձայն տային, կանգնեցնեին, բայց ես ձայն չտայի։

Էն հրահանգները, որ ժամապահության գնալուց առաջ գլխներիս միշտ կարդում էին, մտքիցս դուրս չէին գալիս։

Իսկ աչքս անընդհատ երկնքին էր, աստղերին ու երազում էի էն բախտավոր, ազատ մարդու մասին։

Հրահանգները միշտ իրար նման էին, թեկուզ բառերը չկրկնվեին էլ, համենայն դեպս, իմաստը նույնն էր․ «Լա՛վ հիշեք, տղերք։ Սա լուրջ բան է։ Ոչ զվարճանալու համար եք պահակության գնում, ոչ էլ որպես պատիժ։ Ժամապահ կանգնելը էնպիսի պատիվ է, որ մեր քաջարի բանակի ամեն մի զինվոր պիտի հպարտանա։ Մյուս կողմից՝ դա մեծ պատասխանատվություն է։ Դուք ժամապահություն եք անում հայրենիքը թշնամուց պաշտպանելու համար։ Մոտեցողներին կանգնեցրեք հստակ, բարձր, հրամայական ձայնով։ Եթե ձեր առաջին կանչը անպատասխան մնա, բղավեք երկրորդ անգամ։ Եթե երկրորդ կանչն էլ անպատասխան մնա ու եզրակացնեք, որ էդտեղ ինչ֊որ տարօրինակ բան կա, ուրեմն կրակեք՝ էնպես, որ սպանեք։ Դուք պարտքներդ կատարած կլինեք, անկախ նրանից՝ ում եք սպանել․ մայորի, գնդապետի թե գեներալի։ Եթե կտեսնեք ոչ մի մութ հաշիվ չկա՝ մարդը հարբած է, կամ ճանաչեք նրան, համոզվեք, որ ամեն ինչ կարգին է, դո՛ւք գիտեք, կարող եք չկրակել։ Բայց գլուխներդ վտանգի տակ մի դրեք։ Թշնամին մեր մեջ է։ Հնարավոր է, որ նա ամերիկյան զինվորի համազգեստ է հանգում, ձեզ էլ թվում է՝ ճանաչում եք նրան, բայց հիմարություն չանեք, գլուխներդ վտանգի տակ մի դրեք, թե չէ կյանքով կհատուցեք։ Եթե երկրորդ կանչն էլ անպատասխան մնա, կրակելը ոչ միայն ձեր իրավունքն է, այլև պարտականությունը»։

Էս հրահանգներն ատելով ատում էի։ Քանի հոգու խփել էին, բայց ոչ մեկն էլ թշնամի չէր դուրս եկել։ Մեծ մասը շարքային զինվորներ էին եղել։ Անընդհատ ականջներիս լուրեր էին հասնում, թե ժամապահները կրակել են անմեղ մարդկանց վրա։ Լուրերը հիմնականում մյուս կայազորներից էին գալիս, բայց մի գիշեր էլ մեր տղերքի մեկն էր կրակել հարևան վաշտի զինվորի վրա։ Մինչև կհասցնեին մի օգնություն ցույ տալ, էդ տղան մեռավ, իսկ նրան սպանողին արձակուրդ ճամփեիցն, որ արածից հետո սիրտը տեղն ընկնի, բայց սա էլ հետ չեկավ մեր կայազորը։ Նրան ուրիշ կայազոր ուղարկեցին ինչ է՝ չիմացվի, որ բանակում մարդ է սպանել։

Շատ չանցած՝ արդեն երեք պտույտ էի տվել իմ տեղամասում։ Մտքովս հազար ու մի բան էր անցնում, հետո էլ սկսեցի քթիս տակ ինչ֊որ եղանակ մռմռալ, բայց մոռացել էի, թե էդ ինչ երգ է, որտեղ եմ լսել։ Հանկարծ գլխի ընկա, որովհետև միանգամից բառերը հիշեցի․ «Ա՛խ, իմ եղբայր սիրելի, ո՞ւր են տանում մեզ էլի․․․»։ Հայրիկի երգն էր՝ առաջվա պատերազմից։

Հետո մտքումս գցում֊բռնում էի, թե Լուն ինձ ինչ ասելիք ուներ։ Մեկ էլ չգիտես որտեղից մի շան քոթոթ լույս ընկավ ու սկսեց կրնկակոխ հետևիցս գալ։ Ուրախացա։ Չորս կողմը լո՜ւռ֊լո՜ւռ էր, մենակ ծանր կոշիկներիս թույլ թմփթմփոցն էր լսվում, իսկ քոթոթը ոչ մի ծպտում չէր հանում։ Մի անգամ կանգ առա, որ հետը ըխոսեմ, չնայած կանոնադրության խախտում էր։

― Հե՛յ պստլո,― ասի, բայց քոթոթը փախավ։ Մի քիչ վազ տալուց հետո կանգնեց ու էլի կամաց֊կամաց մոտ եկավ։ Երևում էր ինձ չի վստահում։ Կայազորների չորս բոլորը էսպիսի թափառական շներ շատ են պատահում։

Հանկարծ հո ծխե՜լ չուզեցի՝ ուշքս գնում էր, բայց գիետի, որ կանոնադրությամբ արգելվում է, ինձ մի կերպ զսպեցի, էն էլ չեղավ․ քիչ հետո ինձ էնքան անտեր֊անտիրական զգացի, որ էլ դիմանալու բան չէր, սիգարետը դրի բերանս, կպցրի, մի քանի մուխ քաշեցի, ու սիրտս թեթևացավ՝ ճիտշ Ջո Ֆոքսհոլի ասածի նման։ Ընդամենը երեսունհինգ րոպե էր՝ ինչ պահակություն էի անում, բայց աչքիս ոնց որ ժամեր անցած լինեին։

Որոշեցի մի խաղ հնարել, որ ժամանակը շուտ թռչի, ինձ ու ինձ ասի․ «Էստեղից մինչև թեքվելուս տեղը ուղիղ հարյուր երեսուներեք քայլ է»,― ու սկսեցի հաշվել։ Բայց սխալվել էի։ Դուրս եկավ՝ հարյուր քառասունչորս։

Հետո էլ ասի․ «Եթե տասը քայլ ավել֊պակաս չհաշված՝ ճիշտ գուշակեցի, թե տեղամասի մի ծայրից մյուսը քանի քայլ է, ուրեմն․․․»

«Ուրեմն մինչև առավոտ կռիվը կվերջանա»։

Բայց գիետի, որ սա խելքին մոտիկ չի, դրա համար էլ ինձ ու ինձ ասի․ «Չէ։ Եթե ճիշտ գուշակեմ, ուրեմն մարդ չի պատահի, ոչ մեկին էլ ստիպված ձայն չեմ տա, կանգնեցի, բարով֊խերով հետ կդառնամ պահականոց, Ջո Ֆոքսհոլին կտեսնեմ, երկուսով կուրախանանք, որ ժամապահության կեսն արդեն գլորել ենք, քնելու տեղ երևի նստենք կողք֊կողքի, ծխենք ու զրույց անենք»։

Բայց մտքումս տվի֊առա, թե ոնց էլ լինի, Ջո Ֆոքսհոլին պահականոցում կտեսնեմ, ոնց էլ լինի, կնստենք, կծխենք ու զրույց կանենք, էնպես որ էս մի պայմանիցս էլ գոհ չմնացի։

Էդ ժամանակ ասի․ «Եթե տասը քայլ ավել֊պակաս չհաշված՝ հեռավորությունը ճիշտ գուշակեցի, ուրեմն հայրիկը լավ է։ Ուրեմն տրամադրությունը բացվել է, էլ էն օրվա նման, որ թողեց գնաց, սրտից արյուն չի կաթում, մի տեղ տուն է վարձել, ողջ֊առողջ ապրում է»։

Բայց դե սա էլ չէր ինձ բավարարում, չնայած շատ էի ուզում, որ հայրիկը լավ լինի։

Բայց ի՞նչ անեմ, ինչ չանեմ, դե լավ, ասի․ «Մինչև պատերազմի վերջը ինձ համար աղջիկ կգտնեմ՝ իմ աղջկան, հարսնացուիս, կնոջս։ Հենց գտա, կսիրեմ, նա էլ ինձ կսիրի, երկուսով տունուտեղ կդնենք, ու մե՞զ ինչ, թե աշխարհի երեսին մարդիկ ինչեր են իրար գլխի բերում»։

Էս արանքում տեղամասի երկայնքը ծայրից ծայր կտրել էի, չհասցրի էլ հաշվել, թե քանի քայլ է․ ինչ արած, սկսեցի լայնքով քայլել, բայց լայնքն էնքան կարճ էր, որ իսկի չարժեր հաշվելու համար նեղություն քաշել, մտածեցի՝ գուշակելը խաղ ու պար կլինի, դրա համար էլ սպասեցի մինչև էդքան տեղն անցնեմ ու աչքս չթարթած՝ արդեն շուռ գալու վրա էի, պիտի նորից երկայնքով քայլեի։

Շուռ գալիս ասի․ «Ուղիղ երեք հարյուր իննսուներեք քայլ է։ Եթե տասը քայլ ավել֊պակասը չհաշված՝ ճիշտ գուշակեցի, ուրեմն նրան կգտնեմ»։

Շրջվեցի անկյունում ու սկսեցի հաշվել։

Երեք հարյուր իննսուներեքն էի ընտրել, որովհետև սիրածս թիվը երեքն է, ու վաղուց եմ զգացել, որ երեքը վրաս գալիս է․ երեքն էլ, երեքի բաժանվող բոլոր թվերն է։ Բանակի իմ հերթական համարը լրիվ երեքներից ու իններից է կազմված։ Փոքր ժամանակ յոթն էի սիրում, բայց վայ թե յոթն աչքիս մեծ թիվ է երևացել, դրա համար էլ մտքիցս հանել եմ ու երեքը սիրել։ Ինչքան լավ բան կար, մեջը երեք էի տեսնում, ու ինձ թվում էր՝ հենց երեքն է իմ թիվը։

Է՛հ, հույս ունեի, թե ճիշտ եմ գուշակել, որոհվետև մարդ իր սիրած թվերին հավատում է, բայց շատ չանցած գլխի ընկա, որ վրիպել եմ, սկսեցի քայլերս կարճացնել, էն էլ չէ, համը հանել էի։ Ընդամենը երկու հարյուր ութսունչորս քայլ էր ստացվում՝ կարճ քայլերն էլ հետը, իսկ էդպիսի թիվն ինձ մազաչափ ձեռ չէր տալիս։ Եթե երկու հարյուր ութսունչորսը բաժանենք երեքի, կստանանք իննսունչորս ամբողջ երկու երրորդ․ էլի լավ չէր։ Թեպետ իննսունչորսի ինը չեղած հո լավ էր, դրա համար էլ որոշեցի, թե իրավունք ունեմ մտքումս էլի բան պահել, բայց քանի որ իմ ուզած աղջկան գտնելու գուշակությունս արդեն դուրս չէր եկել, որոշեցի նոր պայման կապել, ասի․ «Էս անգամ էլ, եթե երկընքում նոր աստղ երևա կամ աստղերից մեկն ընկնի, ուրեմն․․․»

Գիտեի, որ մի բան եմ ուզում մտքումս պահել, բայց թե ինչ, ուղղակի տեղը չէի բերում։

Քիչ հետո հասկացա ու հաստատ որոշեցի․ «Եթե տեղամասում մի պտույտ տալիս՝ նոր աստղ տեսնեմ կամ աստղերից մեկն ընկնի, ուրեմն էս պատերազմում ինձ չեն սպանի»։

Վա՛յ, ուրեմն սիրտս էնպես է խփում, ինձ ու ինձ կասկածում եմ, ով գիտի, ասում եմ, ինձ զոռով կրակը գցեցի։ Թե դդանդաղ գնամ՝ իսկական ժամապահի պես, թեկուզ մի քիչ էլ դրանից դանդաղ, տեղամասում պտույտ տալս տասը րոպեից ավելի չի տևի, այնինչ էդքան ժամանակ, որ պահակություն էի անում, չնայած աչքս հա էլ երկնքին էր, ոչ նոր աստղ էր երևացել, ոչ էլ մեկնումեկն ընկել էր։ Բայց դե պայմանը պայման է, դրես ես, ուրեմն պիտի կատարես։ Սիրտս ասում էր՝ ոչինչ, ավելի լավ է մի քիչ նեղվես, բայց գրազը տանելիս՝ գոնե հաստատ կիմանաս, որ պատերազմում քեզ չեն սպանի․ ախր ինձ թվում էր, թե փրկվելու ճար ու ճամփա դժվար գտնվի, հենց դրա համար էլ հեշտ պայման դնելը երևի ճիշտ չէր լինի։

Էս բոլորը մտածելիս՝ չէի համարձակվում երկնքին նայել, որովհետև քանի ձեռքս չէի բարձրացրել ու հանդիսավոր երդումով պայմանը հաստատել, ինչքան էլ նոր աստղ երևար, մեկ է՝ հաշվից դուրս էր, էնպես որ ձեռքս բարձրացրի, նկատի առաջ որտեղ եմ կանգնած, աչքս գցեցի երկնքին ու ասի․

― Թե մինչև էստեղ հետ գալս, նոր աստղ տեսա կամ աստղերից մեկնումեկն ընկավ, ուրեմն ինձ՝ Վեսլի Ջեքսոնիս, պատերազմում չեն սպանի։

Որոշեցի էլ չխորամանկել՝ ոչ քայլերս դանդաղեցնել, ոչ սովորականից դանդաղ քայլել․ դե, ինչ էլ անես֊չանես, աստծուն չես խաբի։ Թե չէի փրկվելու, լավ էր նախօրոք իմանայի։ Գոնե էլ չէի նեղվի։ Կասեի․ «Է՛հ, երևի իմ ճակատին էլ դա է գրած»,― ու մոռացության կտայի։

Աչքս գցել երկնքին, քայլում էի, քիչ հետո ճամփիս կեսից շատն արդեն անցել էի։ Ոչ մի հատիկ նոր աստղ էր դուրս եկել, ոչ էլ մեկնումեկն ընկել էր։

Բայց հույսս չէի կտրում։

Չգիտեմ ինչու սիրտս վկայում էր, որ մինչև պտույտ տալս, նոր աստղը տեսնելու եմ, հաստատ տեսնելու եմ, սիրտս էդպես էր վկայում․ ոչ թե ընկնող աստղ, չէ՛․ երկնքի խորքերից, միլիոնավոր մղոններ հեռու, հենց աստղ է դուրս գալւո, նոր աստղ, ու ես իմանալու եմ, որ ինձ չեն սպանի։ Մեկ էր՝ փրկվելու ճար ու ճամփա կար, թե չկար, գիտեի՝ ինչ էլ լինի, աստղը դուրս կգա, մի նոփ֊նոր, երկնքում փայլատակող աստղ, իմ սեփական աստղը․ դուրս կգա, որ ինձ իմաց տա՝ ես մնալու եմ ողջ֊առողջ։

Հիմա ուրեմն, նայում եմ երկնքի էն մասին, որտեղ, իմ կարծիքով, աստղը պիտի դուրս գա․ հեռու արևելքում, ոհրիզոնից մի քսան ոտնաչափի վրա։ Ինչ ասեմ, աստղերից բան չեմ հասկանում։ Ոչ գաղափար ունեմ՝ տարվա էս կամ էն ամսին երկնքի որ մասում են լինում, ոչ պատկերացնում եմ՝ դեպի ուր են շարժվում, ոչ էլ անուններն եմ իմանում, դե, հաշիվներդ վերցրեք, թե գլխիցս ոնց էի ձեռ քաշել, որ աչքս երկնքի հենց էդ կտորին էի տնկել։ Բայց սիրտս հանգիստ էր։ Գիտեի՝ աստղս դուրս է գալու, էնպես որ հանկարծ մտքներովդ չանցնի, թե սուտ եմ ասում․ աստղը իրոք դուրս եկավ։ Դեռ չէի հասցրել տեղամասում մի լրիվ պտույտ տալ, արդեն երևաց։ Էնքան պարզ տեսա, ոնց որ երկնքի մյուս բոլոր աստղերը ու հենց դուրս գալու պահին էլ նկատեցի։

― Սա տեղով հրաշք է,― ասի։― Էդ աստղը ինձ համար դուրս եկավ։ Աստված ուղարկեց։ Դե իհարկե, առաջ էլ էր երկնքում, մենակ թե ծածկված էր, չէր երևում, բայց աստված լսեց, որ մտքումս բան եմ պահել։ Ծածկույթ էր, ինչ էր՝ քաշեց, ու աստղը երևաց, ես տեսա նրան, իմացա, որ պատերազմում ինձ չեն սպանի։

Հո չուրախացա՜, ձայնս գլուխս գցած՝ զլեցի․ «Ա՛խ, իմ եղբայր սիրելի, ո՞ւր են տանում մեզ էլի․․․»։ Քոթոթը կարծես էլ չէր վախենում, ես էլ չէի վախենում, ոչ մի բանից էլ ահ չունեի։ Մի ուրիշ սիգարետ հանեցի, կպցրի ու սկսեցի ծխել, արդեն պետքս չէր՝ թեկուզ ճամփին մարդ էլ երևար, ստիպված կանգնեցնեի։

Մեկ էլ տեսնեմ՝ ճամբարի կողմից մեկը գալիս է։

Գլխի ընկա, որ Լու Մարիաչչին է, բայց հենց էնպես բղավեցի․

― Կա՛նգ առ․ ո՞վ է գալիս։

― Ապրե՛ս,― ասաց Լուն։― Մի հատ էլ։

Ես էլ նորից գոռացի, դե, հավեսի համար, էլի։

Գլուխ ութերորդ

Լու Մարիաչչին խնդրում է, որ Վեսլին մի մեծ լավություն անի

Քայլում էի Լուի հետ, ինձ ու ինձ տալիս֊առնում․ տեսնես մտքին ի՞նչ է դրել։

― Վայ թե ընկերոջդ կորցրիր,― ասաց նա քոթոթի մասին, որը նոր էր ծլկել։― Ով շան սրտովն է, իմ սրտովն էլ է։ Շնորը որ սիրում են, ուրեմն լավ մարդ է։

― Էնքա՜ն շուն կա, հո բոլորն ինձ չե՞ն սիրում,― վրա բերի ես։― Մենակ շունը, էն էլ գիշերվա կեսին, ում հետ ասես չի ընկերանա։

― Է՜, բա եղա՞վ,― ասաց Լուն։― Այ, ես եկա֊չեկա՝ էդ քոթոթը փախավ, հետքն էլ չմնաց։ Հիմի ոչ մոտերքում ոտը կախ է արել, ոչ էլ մտքով անցնում է, թե հետ գա։ Քանի դեռ էստեղ եմ, չի գա։

― Կարծում ես դուրը չեկա՞ր։

― Չեմ կարծում, է՛, հաստատ գիտեմ։

― Էդ ո՞նց։

― Այ,― ասաց Լուն,― հիմի տես՝ ոնց։ Շունը հոտառությամբ ամեն ինչ ջոկում է։ Դե, կարող է մեկ֊մեկ սխալվի, բայց մեծ մասամբ ճիշտ էլ ջոկում է։ Քեզանից առաջ երկու ժամ էստեղ պտտում էի։ Էդ շունը մի քանի անգամ աչքովս ընկավ, հեռվից հոտոտում էր, ուզում էր որոշի․ թե արժի՞ մոտ֊մոտ անի, հետս ընկերանա։ Ու ի՞նչ․ էդպես էլ մոտիկ չեկավ։ Հոտս առավ՝ չհավանեց։

― Ասելդ ի՞նչ է։

― Շան ուզածը կարգին մարդն է։ Կարող է իմ աչքին ես շատ կարգին մարդ եմ, բայց շան աչքին ոչ էլ կարգին եմ։ Իսկ դու երևի քո աչքին էլ ես կարգին, շան աչքին էլ։ Դե որ էդպես է, ուրեմն լավ մարդ ես, իմ խելքն էդ է կտրում։ Դրա համար էլ ուզում եմ հետդ խոսել։

― Ասա տեսնենք, Լու։

― Առաջին հերթին բերանդ փակ կպահես, թող, ոչ ոք չիմանա՝ իմ ու սերժանտի մեջ էստեղ ինչ է անցել֊դարձել։ Նրան տարա, տեղաշոր դրի, ամեն ինչ կարգավորվեց։ Սրանից հետո քեֆներիս չի կպչի։ Առաջ էլ մեր հանդեպ շանորդություն չի արել, բայց դրա նմանին լավ է բռանդ մեջ պահես, թե չէ մեկ էլ տեսար՝ շանորդությունը բռնեց։ Կակալակովիչը վատ տղա չի, բայց նրա գործն էլ էդ է, մեկ֊մեկ ուզի֊չուզի՝ պիտի վերակարգ տա մեզ․ դե գիտես, էլի, բաժնեգծի օրապահ դնի, զորանոցի հերթապահ, ուղարկի խոհանոցում գործ֊մործ անելու կամ ժամապահ կանգնելու, վերջը, էդ տեսակ բաներ։

― Իմ կարծիքով, Լու, պիտի հերթով լինի, հերթը բոլորին էլ հասնի։

― Ինչ լավ տղա ես, է՜,― ասաց Լուն։― Բա ո՜նց, քո կարծիքով պիտի հերթը բոլորին էլ հասնի։ Հենց դր ահամար ես էդ քոթոթի դուրն եկել։ Բայց ես չեմ հավատում, թե հերթը պիտի բոլորին էլ հասնի։ Մենակ էն գիտեմ, որ բոլորն էլ ամեն գնով ուզում են գլուխներն ազատել, ու րդանից սիրտս պայթում է, որովհետև աշխարհի երեսին իմ ամենաչսիրած բանն էն է, երբ որ մարդու հարիֆի տեղ են դնում։

― Մտքինդ ասա։

― Դե որ կռիվ է, պիտի հերթը բոլորին էլ հասնի, բոլորին, եթե ոչ ոք գլուխ չի պահում։ Այ, ինձ բանակ են բերել, չէ՞, բայց էնքան մարդ գիտեմ, որ պիտի բերեին, էն էլ ո՞ւր է․ ոչ բերել են, ոչ էլ կյանքում կբերեն։

― Բա էդ ինչի՞ց է։

― Աչքաբաց մարդիկ են։ Հո հարիֆ չեն։ Թե կռիվ է, ուրեմն երկրում ինչքան տղամարդ կա, պիտի մասնակցի, մանավանդ գրպանները տռուզ, փողին հող ասողները, ովքեր կորցնելու շատ բան ունեն, բայց արի ու տես, որ կռվում դրանցից ոչ մեկին էլ չես տեսնի։ Նրանք ուզում են ինձ ու քեզ նմանները կռվեն, իրենք էլ փող շինեն մեր հաշվին։ Թքած ունեն մեզանից քանիսին կսպանեն, մենակ թե իրենց ունեցվածքը պինդ պահեն ու եղածի վրա հա դիզեն ու դիզեն։ Շատ էլ թունդ հայրենասերներ են, ինձ ու քեզանից տասն անգամ թունդ։ Կռիվը նրանց աչքի լույսն է, էդ մեր աչքին է գրող երևում։ Պատերազմի մասին թերթ ու ամսագիր են կարդում ու էնքան բան գիտեն, որ մեր մտքով կյանքում չի անցնի։ Ինչքան պատերազմ է եղել, բոլորի տակն ու գլուխը գիտեն։ Էդ պատերազմներն ուսումնասիրում են, որ իմանան, թե ինչ հնարքով էս մեկից ավելի շատ փող քամեն։

― Մարդ կա՝ ուշքն ու միտքը փող ունենալն է, ուրիշ ոչ մի բան։

― Էնքա՜ն մարդ կա,― ասաց Լուն։― Շնից շատ։ Բայց դրանք մենակ փողի հետևից չեն վազում, պատերազմից օգտվում են, որ ուրիշ բաներ էլ ձեռ գցեն․ ավելի մեծ իշխանություն, պատիվ֊հարգանք, անուն։ Իսկ մենք՝ ի՞նչ․ գալիս ենք բանակ, դառնում համար էսինչ֊էնինչ, տասը քայլի վրա մեկիս մյուսից չես ջոկի։ Բայց էդ հեչ՝ գրողի ծոցը։ Տես ինչ եմ ասում։

Մի քանի վայրկյան լուռումունջ քայլում էինք, հետո նա թե՝

― Ուզում եմ բանակից գլուխս պրծացնել։ Ձևը գիտեմ, կանեմ։ Բայց մի թեթև օգնության հաշիվ կա, ի՞նչ կլինի օգնես։

― Չեմ կարող, Լու,― ասի։― Դրա համար երկուսիս էլ կգնդակահարեն։

― Չիմանաս, թե լավությանդ տակից դուրս չեմ գա,― ասաց Լուն։― Դուրս կգամ, այ կտեսնես։

― Լինելու բան չի,― ասի։― Թեկուզ հարիֆ եմ, ինչ եմ, որ բանակ եմ ընկել, բայց դե արդեն ընկել եմ պրծել, խարդախ գործ չեմ բռնի։

― Ո՞վ ասեց, թե խարդախ գործ է։

― Բա ինչ,― ասի։― Ես չգիտե՞մ։

― Դե լավ,― ասաց Լուն,― ենթադրենք, թե մի քիչ էլ խարդախ գործ է։ Քո արևին՝ բանակում, կառավարության մեջ, թեկուզ մեր ամբողջ երկրում ամեն ինչ հալալ֊զուլա՞լ է։ Որ կողմը նայես, խարդախություն է․ էդպես եղել է, էդպես էլ կգնա, քանի դեռ մարդիկ էն են, ինչ որ կան։ Բոլորն էլ զզվանք են։

― Միգուցե,― ասի,― բայց մեկ֊մեկ էլ՝ չէ։

― Դե, մեկ֊մեկ ես էլ չեմ էդպես,― ասաց Լուն։― Կնկատեր մարդ եմ, սիրում եմ կնկաս, արար աշխարհը հետը չեմ փոխի, այ, հիմա տանը նստած՝ գիշեր֊ցերեկ աղի արտասուք է թափում։ Երեք երեխա ունեմ, երեքին էլ հավասար սիրում եմ։ Երբ որ կնկաս ու երեխեքիս հետ եմ, էդ ժամանակ ուրիշ՝ զզվանքի մեկը չեմ։ Քառասունս լրացել է։ Մի հարևան ունենք, մի շուն շան որդի, աչքին փուշ էի դառել, հենց նա էլ ինձ բանակ քշեց։ Ուրեմն՝ իմանում է, որ մի քիչ փող եմ տնտեսել, գցում֊բռնում է, թե հինգ֊վեց տարի ընտանիքս լավ֊վատ յոլա կգնա ու մի երկու իր պես շուն շան որդիների գլուխը հավաքած, նստում, հետները խորհուրդ է անում, որոշում են ինձ բանակ ճամփել, էդպես հախիցս գալ։ Դնում֊վերցնում են, թե երկիրը կռվում է, բոլորը խառնվել են իրար, մարդիկ հարյուր հազարներով բանակ են գնում, ե՞ս ինչի մնամ։ Մեկը ստից փաստաբան է, մեկը՝ լոպպազ դատավոր, էն մեկն էլ՝ քոսոտ առևտրական, բայց արի ու տես, որ ղեկը սրանց ձեռին է, էդ շան տղերքի խոսն է անց կենում։ Մարդիկ դրանց կողմն են պահում, ոչ թե ինձ նմանի։ Բա՛, ոնց որ գողին գաղութ են քշում, էդպես էլ ինձ քշեցին բանակ։ Է, հա՛, թեկուզ մի երկու օրենք եմ խախտել, բայց կյանքումս ոչ մեկից մի սև փող էլ չեմ գողացել։ Պարտքերիս տակից միշտ դուրս եմ եկել։ Կնկանս հետ սեր եմ տվել, սեր առել, երեխեքիս մեծացրել։

― Մինչև բանակ գալդ ի՞նչ գործի ես եղել։

― Ամեն ինչի համն էլ մի քիչ տեսել եմ,― ասաց Լուն։― Սան Ֆրանցիսկոյի Փասիֆիք փողոցում մի պանդոկ ունեմ։ Հետևի սենյակում քիչ֊միչ թուղթ էին խաղում։ Մի քանի ծանոթ աղջկերք էլ կային, մեկ֊մեկ ուզում էին հեշտ փող աշխատել։

― Էդ ո՞նց էին հեշտ փող աշխատում։

― Դե, գլխի ես, էլի,― ասաց Լուն, ու ես գլխի ընկա։ Երևի զզվանքս պիտի գար նրա պես մարդուց, որ քայլում էր կողքիցս ու իր մասին չգիտես ինչեր պատմում․ սկզբում կնոջից ու ընտանիքից էր խոսում, հետո էլ անցավ կեղտոտ բաների։ Բայց վայ թե ես էլ մի բարի պտուղը չեմ, որովհետև Լուի նկատմամբ զզվանքով չլցվեցի։ Միգուցե նրանից էր, որ գիտեի՝ ստեր չի մոգոնում։ Միգուցե նրանից էր, որ ամեն ինչ ճիշտ֊ճիշտ ասում էր, ու էդքան ազնվություն ունեցող մարդը չէր կարող սիրտս չմտնել։ Էդ տեսակ բաները ես արած լինեի, ամոթից կմեռնեի մեկնումեկին ասել։ Երևի խաբեի կամ էլ թաքուն պահեի, բայց Լուն չէր խաբում, հենց ճիշտն էր ասում։ Ինձ թվում էր՝ եթե ամեն մարդ ճիշտն ասի, եթե ամեն մարդ էդպես շիփ֊շիտակ խոստովանի, թե ով է, ինչ է արել, աշխարհը շատ ավելի լավը կդառնա, ու երևի հենց դրա համար էլ Լուի նկատմամբ զզվանքով չլցվեցի։ Թեպետ հաստատ համոզված չեմ։ Միգուցե նրանից զզվանքս չեկավ, որովհետև ես էլ մի բարի պտուղ չեմ, հա՛։

― Դե, ի՞նչ ես ուզում անեմ,― ասի։

― Նախ ասա տեսնեմ, քեզ համար ի՞նչ անեմ։

― Է՜հ, լա՜վ, է։ Ոչ մի բան էլ չեմ ուզում անես, բայց եթե ձեռքիցս գա, քո ուզածը կանեմ, մենակ թե էնպես չլինի, որ դրա համար ինձ գնդակահարեն։ Երեխեքիդ անուններն ի՞նչ են։

― Մեծինն էլ է Լու։ Միջնեկս աղջիկ է, մորս անունն եմ դրել՝ Ռոզա։ Պուճուրս էլ երկու տարեկան է՝ Մայքլը, էդ էլ պապիս անունն է։

― Կնոջդ անո՞ւնն ինչ է։

― Մարթա։

― Ի՞նչ ես ուզում անեմ, Լու։

― Օրենքով, առավոտվա չորսին ես էլի պիտի գամ, էս պահակակետն ընդունեմ։

― Հա։

― Դե, էդ ժամին ոչ պահականոցում կլինեմ, ոչ էլ էստեղ։

― Բա որտե՞ղ։

― Ոտով֊գլխով կկորչեմ,― ասաց Լուն։― Մի երկու֊երեք օրից նոր ինձ կգտնեն։ Ես էլ իբր ոչ մի բան չեմ հիշում։ Էնպես որ կսկսեն հետաքրքրվել, թե վերջին անգամ ինձ ով է տեսել։ Դե, դուրս կգա, որ դու։ Սերժանտին տեղաշոր դնելիս՝ անընդհատ մտածում էի, թե մեկնումեկը ինձ կտեսնի, ուզած֊չուզած էս գործը կհետաձգեմ, բայց լավ էր՝ զարթուն մարդ չկար։ Բոլորը քնած էին։ Ոչ ոք չտեսավ։ Առ, սերժանտի ունեցվածքն է։ Ինչ կա չկա։ Քեզանից մենակ մի բան եմ ուզում․ որ առավոտը սրանք հետ տաս իրեն։ Թե հարցուփորձ անի՝ ոնց են մոտդ ընկել, ինչ, միտը կբերես, որ քաղաքից խմած գալիս է եղել, ձեն ես տվել՝ չի կանգնել, դու էլ քիչ է մնացել կրակես, բայց ժամանակին ճանաչել ես ու չես կրակել։ Ասա՝ ինչ արել ես, տուն չի գնացել, մինչև ունեցած֊չունեցածը ձեռից չվերցնես։ Դե, դու էլ վերցրել ես, պահել, հիմի էլ հետ ես տալիս։

― Ախր կհիշի, որ դու ես իրեն անկողին դրել։

― Թե հիշի էլ՝ աղոտ,― ասաց Լուն։― Ինձ էլ էդ է պետք։ Քիչ֊միչ՝ կհիշի, բայց չի ուզենա գործը ջրի երես հանել։

― Բա որ ասի՝ միտքս է՝ մեկն ինձ անկողին դրե՞ց։

― Է՛հ, խմած է եղել։ Աչքին է երևացել։ Ոչ մեկին էլ բան չի պատմի, բայց էդ զըրթուզիբիլը տալիս՝ կարող է քեզ մի կողմ քաշի ու հարցուփորձ անի։ Կասես՝ էդ բոլորը տվել է քեզ ու գնացել քնելու։

― Բա որ նայի երեսիս ու ոչ մի հարց էլ չտա՞։

― Ավելի լավ։ Կարող է ոչ մեկն էլ քեզ հարց չտա․ է՛, ավելի լավ։

― Խելքդ ի՞նչ է կտրում, էդ մտքիդ դրածը գլուխ կբերե՞ս, Լո՞ւ։

― Ուզեմ֊չուզեմ պիտի գլուխ բերեմ,― ասաց Լուն։― Կնիկս գիշեր֊ցերեկ արտասուք է թափում։ Ախպորիցս նամակ եմ ստացել, ինչ կա չկա՝ ճիշտը գրել է։ Կնիկս՝ չէ, սիրուն֊սիրուն նամակներ է գրում, իբր ամեն ինչ շատ լավ է․ ստեր է շարում ու առավոտ֊իրիկուն ինձ համար աղոթք անում։

― Աղո՞թք։

― Հա, բա ինչ,― ասաց Լուն։

― Բայց ո՞ւր ես գնալու։ Որտե՞ղ կլինես։

― Էն անտառը տեսնո՞ւմ ես։

― Հա։

― Հեչ գնացած կա՞ս։

― Հա։

― Դե ուրեմն իմացի,― ասաց Լուն,― էս մի քանի օրը անտառում կլինեմ։

― Բա ուտելիք ունե՞ս։

― Ուտելի՞քն ինչիս է։ Կնկա, ընտանիքի համար խելքը կորցրած մարդը հետը նախաճաշ չի ման ածում։

― Ուրեմն՝ իմ անելիքը մենակ էն է, որ Կակալակովիչի ունեացած֊չունեցածը իրեն տամ, հա՞։

― Մեկ էլ՝ որ հարցնեն, թե պահակակետը ինձանից ընդունե՞լ ես, ասա՝ հա, ընդունել եմ։ Դե, դա արդեն ճիշտ է։ Իսկ որ հարցնեն, թե ես բեռնատարը նստե՞լ եմ՝ պահականոց գնալու համար, ասես՝ չէ, չնստեց։ Էդ էլ է հո ճիշտ։ Կասեն՝ տեսե՞լ ես պահականոցի կողմը գնալիս։ Կասես՝ հա, տեսել եմ։ Մի քանի րոպեից կտեսնես՝ էդ կողմն եմ գնում, էնպես որ դա էլ է ճիշտ։

Լուն մի քիչ սպասեց, հետո թե՝

― Էդքան բանը ուզո՞ւմ ես անել։

― Թե ասեմ՝ ուզում եմ, սուտ կլինի, որովհետև չեմ ուզում։ Կյանքումս ոչ մի խարդախ գործի մեջ մատս խառը չի եղել։ Վայ թե որ ուզենամ էլ, չկարենամ իսկականից փչել։ Սուտը չեմ սիրում, ատելով ատում եմ։ Հենց մեկնումեկը մոտս սուտ է ասում, չգտեմ ինչի սիրտս խառնում է։

― Դե լավ, գնամ պահականոց,― ասաց Լուն։― Բեր էս բոլորը մոռանանք, կորչի։ Հասկանում եմ ինչ օրի ես։ Ճիշտ է, որպես կաթոլիկ ես բանի պետք չեմ, բայց էդքան էլ չէ, որ ազնիվ մարդու պատիվը չպահեմ։

― Խոսքս կիսատ մնաց,― ասի։― Ուզելը՝ չեմ ուզում, բայց կանեմ։ Ինչ ճիշտն է, էն էլ կասեմ․․․ դե որ գործը սուտ ասելուն հասնի․․․ Է՛հ, երևի սուտ էլ ասեմ։

― Հույս ունեմ, գործը սուտ ասելուն չի հասնի,― վրա բերեց Լուն։― Քո լավությունը ես չեմ մոռանա։

Դե, Լուն ճամփա ընկավ պահականոցի կողմը, ու ես նորից մնացի մենակ։ Կարծում էի ահագին ժամանակ է անցել, բայց ընդամենը մեկն անց քսանհինգ էր, դեռ երեսունհինգ րոպե էլ պիտի հետ ու առաջ անեի։

Գլուխ իններորդ

Վեսլին կանգնեցնում է գնդապետ Ռեմինգթոնին, սա էլ հայհոյում է դեմոկրատներին ու մրցում շան հետ, թե ով ավելի ուժեղ կհաչի

Հենց մնացի մենակ, սիրտս սկսեց նեղվել, որ Լուի հետ համաձայնության եմ եկել, բայց հաստատ գիտեի՝ ինչ էլ գլխիս գար, նրան չէի ծախի, ու դրանից սիրտս ավելի էր նեղվում։ Ուրեմն դուրս էր գալիս՝ սուտասանի մեկն եմ։ Չէ, մտածեցի, Լուի ասածով կշարժվեմ, հարցերին կպատասխանեմ, ճիշտն ու սուտը իրար կխառնեմ, հետո էլ, Լուն բանակից ազատվի թե չէ,― եթե իրոք ազատվի,― կգնամ, մեղա կգամ․ այ թե ինչ կանեմ։

Բայց ո՞նց էի անելու։ Թե մեղա գայի, կհարցնեին՝ էդ ո՞ր մեղքի համար, դե, ճարս կտրված՝ պիտի ասեի, որ Լու Մարիաչչիի մասին ստեր եմ փչել, տեղնուտեղը հետևից կգնային, նա էլ արդեն տանը՝ ընտանիքի կողքին էր լինելու, խայտառակ ձևով հետ կբերեին մեզ մոտ կամ էլ բանտ կգցեին։

Չէ, էլ երբեք ճիշտը չէի կարող ասել։ Մի անգամ որ սուտասանություն անեի, հետո ինչքան էլ ճիշտն ասեի, շատ մարդիկ կտուժեին։ Իմ երեսից Մարթա Մարիաչչին, նրա երկու տղաները՝ Լուն ու Մայքլը, աղջիկը՝ Ռոզան կտանջվեին։ Բա՜․ ա՛յ քեզ, ամբողջ կյանքումդ սուտասան կմնաս։

Է՛հ, սիրտս էնպես կուչ եկավ, որ աչքերս արցունքով լցվեցին, ա՜խ, երնեկ ծնված չլինեի։ Ի՞նչ միտք ունի ապրել, եթե սուտասան ես դառնալու։

Լացս դրի, հո արտասո՜ւք չեմ թափում, ոնց որ վեց֊յոթ տարեկանում ես հոնգուր֊հոնգուր լացում․ սուսիկ֊փուսիկ, թաքուն, մեկը չի լինում կողքիդ, թե մի բառ ասես։

Էսպես մղկտալիս հանկարծ ականջիս ընկավ, որ ճամփով մարդ է գալիս։ Էնքան նեղված էի, դառնացած՝ բոլորին ատում էի, մանավանդ էդ եկվորին, դեռ պիտի ձայն էլ տայի, կանգնեցնեի։ Արդեն ոչ ահ ունեի, ոչ բան, մեկ էր՝ ինչ կպատահի։ Մեկ էր՝ թեկուզ սպանեին, գոնե սուտ ասելուց կազատվեի, Լուն էլ կիմանար, որ իրեն չեմ ծախել։ Էնքան կատաղած բղավեցի՝ «կա՛նգ առ․ ո՞վ է գալիս», քիչ էր մնում էդ եկվորն ընկնի։ Տեղնուտեղը քար կտրեց, մնաց։

― Գնդապետ Ռեմինգթոնն է,― ասաց, ու աստված վկա, հենց ինքն էր, որ կար։ Սա էլ էր հարբած։

Ծանոթագրություններ

1. ↑ Կարլ Կլաուզևից (1780-1831) ֊ գերմանացի ռազմական տեսաբան և պատմաբան, պրուսական գեներալ, մի քանի հայտնի աշխատությունների հեղինակ։
2. ↑ Ուիլյամ Թեքումզե Շերման (1820-91) ֊ ամերիկացի գեներալ, ԱՄՆ֊ի Քաղաքացիական պատերազմում գլխավորել է հյուսիսցիների բանակը, 1869-83 թթ․՝ ամերիկյան բանակի հրամանատար։