|վերնագիր = Մարդկային կատակերգություն
|հեղինակ = [[Վիլյամ Սարոյան]]
|աղբյուր = [[«Ընտիր երկեր, չորս հատորով»«Մարդկային կատակերգություն»]]
|թարգմանիչ = Գր. Քեշիշյան
|կազմեց = Նատալյա Գոնչար
Յուլիսիս Մաքոլի անունով փոքրիկ տղան մի օր կանգնեց խլուրդի նոր բացած անցքի առաջ, իրենց տան բակում, որը գտնվում Էր Կալիֆոռնիայի Իթաքա քաղաքի Սանթա Կլարա փողոցի վրա։ Խլուրդը խոնավ, թարմ հողը դուրս հրեց և աչքի տակով նայեց տղային, որը, իհարկե, անծանոթ էր, բայց գուցեև թշնամի չէր։ Մինչ տղան այս հրաշքը ամբողջությամբ կվայելեր, Իթաքայի թռչուններից մեկը թռավ դեպի բակի մեծ ընկուզենին և, տեղավորվելով մի ճյուղի վրա, սկսեց երգել՝ տղայի հափշտակությունը հողից դեպի ծառը գրավելով։ Հետո, այդ բոլորից ավելի հրաշալի, հեռվում մի հին գնացք ֆշշաց և շարժվեց։ Տղան լսեց ֆշշոցը և զգաց, որ գնացքի շարժվելուց երերաց ոտքի տակի հողը։ Դրանից նա սկսեց վազել ավելի արագ (նրան այդպես թվաց), քան որևէ կենդանի էակ ամբողջ աշխարհում։
Նա ճիշտ ժամանակին հասավ երկաթգծին. տեսավ անցնող գնացքը՝ շոգեքարշից մինչև բեռնատար վագոնը։ Նա ձեռքով ոդջունեց մեքենավարին, բայց մեքենավարը չպատասխանեց։ Նա ողջունեց նաև գնացքի մեջ եղող ուրիշ հինգ հոգու, բայց նրանցից ոչ մեկը չպատասխանեց աղայի տղայի ողջույնին։ Նրանք կարող էին այդ անել, բայց չարեցին։ Վերջապես երևաց մի նեգր՝ հենված բեռնատար վագոնի եզրին։ Կառաշարի աղմուկի մեջ Յուլիսիսը լսեց այդ մարդու երգը.
''Այլևս մի լար, մի լար, լեդի, այսօր մի լար,''
Փոքրիկ տղան և նեգրը ձեռքով էին անում իրար, մինչև որ գնացքը կորավ տեսադաշտից։
Ապա Յուլիսիսը նայեց շուրջը։ Ահա իր աշխարհը. տարօրինակ, զարմանալի, անիմանալի, բայց և այնքան գեղեցիկ։ Ճանապարհով բեռը շալակին մի ծերուկ անցավ։ Յուլիսիսը նրան էլ ձեռքով արեց, բայց ծերուկն այնքան զառամյալ էր և հոգնած, որ չէր կարող հրճվել փոքրիկ տղայի բարեկամական ցույցից։ Ծերունին նայեց Յուլիսիսին այնպես, կարծես ինքն էլ, տղան էլ վաղուց մերած մեռած լինեին։
Փոքրիկ տղան շրջվեց և դանդաղ քայլեց դեպի տուն։ Նրա ականջում դեռ գնացքի ձայնն էր։ Նեգրի երգն ու զվարթ խոսքերը՝ տուն եմ գնում, փոքրիկ, գնում եմ իմ ծննդավայրը։
Երբ շրջվեց փողոցի անկյունը և տեսավ Մաքոլիների տունը, սկսեց ցատկոտել՝ ոտքով քշելով փողոցում ընկած կոշիկի մի կրունկ։ Այս զվարճանքից նա սայթաքեց ու ընկավ, բայց վեր կացավ ու շարունակեց քայլել։
Մայրը բակում հավերին կուտ էր տալիս։ Նա տեսավ որդու սայթաքելը, ընկնելն ու վեր կենալը։ Տղան արագ հասավ մորը և լուռ կանգնեց կողքին։ Իսկ հետո հավաբան հավաբուն մտավ ձու փնտրելու։ Մի հատ գտավ, վերցրեց նայեց և զգուշությամբ հանձնեց մորը։ Դրանով նա ուզեց ասել մի բան, որ մեծերից ոչ մեկը չի կռահի, երեխան էլ չի հիշի, որ պատմի։
==Գլուխ երկրորդ. ՀՈՄԵՐ==
— Գիտեմ, Մաթյու,— ասաց Քեթին և անցավ իր գործին։
==Գլուխ քսանութերորդ. ՀԱՆՐԱՅԻՆ ԳՐԱԴԱՐԱՆՈՒՄ==
Երկու լավ ընկերները, Լայոնելն ու Յուլիսիսը, իրենց քայլերն ուղղեցին դեպի հանրային գրադարան։ Նրանց դիմացից, Իթաքայի առաջին երիցական եկեղեցուց դուրս եկավ հուղարկավորների մի թափոր։ Մի հասարակ դագաղ էին տանում դեպի հին ավտոմեքենան, որը դիակառքի տեղ էր ծառայում։ Դագաղի ետևից մի փոքրիկ խումբ սգավորներ էին գնում։
— Արի, Յոլիսիս,— ասաց Լայոնելը,— հուղարկավորություն է։ Ինչ֊որ մեկը մեռել է։
Նրանք վազեցին։ Լայոնելը բռնել էր Յուլիսիսի ձեռքից։ Շուտով նրանք հուղարկավորների մեջ էին արդեն։
— Դա դագաղ է,— շշնջաց Լայոնելը,— մեռած մարդը դրա մեջն է։ Կուզենայի իմանալ, թե ով է։ Տեսնո՞ւմ ես ծաղիկները։ Մեռնողներին ծաղիկներ են բերում։ Արտասվողներին տես։ Դրանք մահացածի ծանոթներն են։
Լայոնելը դարձավ մի մարդու, որը այնքան էլ աղեկտուր չէր լալիս։ Մարդը հենց նոր մաքրել էր քիթը և թաշկինակը տարել աչքերի անկյուններին։
— Ո՞վ է մեռել,— հարցրեց Լայոնելը։
— Խեղճ Ջոնի Մերիվեթերը, փոքրիկ կուզը,— պատասխանեց մարդը։
Լայոնելը դարձավ Յուլիսիսին։
— Փոքրիկ Ջոնի Մերիվեթերն է մահացել, փոքրիկ կուզը,— ասաց Լայոնելը։
— Յոթանասուն տարեկան էր,— ասաց մարդը։
— Յոթանասուն տարեկան էր,— ասաց Լայոնելը Յուլիսիսին։
— Մերիփոզա և Բրոդվեյ փողոցների անկյունում խարկած եգիպտացորեն էր ծախում մոտ երեսուն տարի,— ասաց մարդը։
— Խարկած եգիպտացորեն էր ծախում Մերիփո...— Լայոնելը հանկարծ կանգ առավ և նայեց մարդուն։ Նա համարյա գոռաց.— Ի՛նչ, դու ուզում ես ասել եգիպտացորեն ծախող ծերունի՞ն։
— Այո,— ասաց մարդը,— Ջոնի Մերիվեթերը հանգավ ի տեր։
— Ախր ես նրան ճանաչում էի,— գոռաց Լայոնելը,— քանի֊քանի անգամ ես նրանից խարկած եգիպտացորեն եմ գնել։ Նա մեռա՞վ։
— Այո,— ասաց մարդը,— և շատ խաղաղ մեռավ։ Մեռավ քնի մեջ։ Գնաց իր արարչի մոտ։
— Ես Ջոնի Մերիվեթերին ճանաչում էի,— ասաց Լայոնելը՝ համարյա լաց լինելով։— Ես չգիտեի, որ նրա անունը Ջոնի Մերիվեթեր էր, բայց լավ էի ճանաչում։
Լայոնելը դարձավ Յուլիսիսին և թևը դրեց ընկերոջ ուսին։
— Ջոնին է,— ասաց նա՝ համարյա հեկեկալով։— Զոնի Մերիվեթերը, իր արարչի մոտ է գնացել։ Իմ լավագույն բարեկամներից մեկը գնացել է հավիտենական հանգստի։
Հուղարկավորները հեռացան և շուտով եկեղեցու առաջ ոչ ոք չմնաց, բացի Լայոնելից և Յուլիսիսից։ Լայոնելին անպատշաճ էր թվում լքել այս վայրը, որտեղ ինքը իմացել էր, թե մեռնողը, դագաղի միջի այդ մարդը իր ծանոթն է, թեև չգիտեր, որ նրա անունը Ջոնի Մերիվեթեր է եղել։ Ի վերջո, նա որոշեց, որ չի կարող ընդմիշտ մնալ եկեղեցու առջև, որքան էլ խարկած եգիպտացորեն գնած լիներ Ջոնի Մերիվեթերից։ Եվ հիշեց եգիպտացորենը, համարյա զգաց դրա համը, ու իր Յուլիսիս ընկերոջ հետ քայլեց փողոցն ի վար, դեպի հանրային գրադարան։
Երբ երկու աղաները մտան համեստ, բայց տպավորիչ շենքից ներս, զգացին, որ խոր և գրեթե երկյուղ ազդող լռություն էր տիրում այդտեղ։ Թվում էր, որ նույնիսկ պատերը, հատակն ու սեղանները պապանձվել էին, կարծես լռությունը կլանել էր բովանդակ շենքը։ Այնտեղ կային ծերունիներ, որոնք թերթ էին կարդում։ Քաղաքային փիլիսոփաներ կային, միջնակարգ դպրոցի տղաներ ու աղջիկներ, որոնք պրպտումներ էին կատարում, բայց բոլորը լուռ էին, որովհետև իմաստություն էին որոնում։ Բոլորն էլ գրքերի մոտ էին, բոլորն էլ ուզում էին մի բան հայտնաբերել գրքերի մեջ։ Լայոնելը ոչ միայն շշնջալով էր խոսում, այլև ոտքի մատների վրա էր քայլում։ Նա շշնջալով էր խոսում, որովհետև կարծում էր, որ պակաս հարգանք դրսևորած կլինի ոչ միայն ընթերցողների, այլև գրքերի հանդեպ։ Յուլիսիսը հետևում էր նրան, նույնպես ոտքի մատների վրա քայլելով։ Նրանք զննում էին գրադարանը, և յուրաքանչյուրն իր համար անթիվ գանձեր էր հայտնաբերում. Լայոնելը՝ գրքեր, իսկ Յուլիսիսը՝ մարդիկ։ Լայոնելը գրքեր չէր կարդում և հանրային գրադարան չէր եկել գիրք վերցնելու համար։ Նա պարզապես սիրում էր նայել դրանց։ Նա իր բարեկամին ցույց տվեց մի ամբողջ շարք գրքեր և շշնջաց.
— Տես, ինչքա՜ն շատ են։ Ահա սրանք։ Մի այստեղ նայիր։ Սա կարմիր է։ Այնտեղ մի հատ էլ կանաչը կա։ Եվ դեռ ինչքա՜ն գրքեր կան։
Ի վերջո միսիս Գալահերը՝ ծեր գրադարանավարուհին, նկատեց երկու երեխաներին և մոտեցավ նրանց։ Նա խոսեց առանց շշնջալու, խոսեց բարձրաձայն, կարծես բոլորովին էլ հանրային գրադարանում չգտնվեր։ Այդ մեծապես զարմացրեց Լայոնելին և ստիպեց, որ ընթերցողներից մի քանիսը գլուխները բարձրացնեն գրքերից։
— Քեզ ի՞նչ է հարկավոր, տղա,— ասաց միսիս Գալահերը Լայոնելին։
— Գրքեր,— կամացուկ փսփսաց Լայոնելը։
— Ինչպիսի՞ գրքեր,— հարցրեց գրադարանավարուհին։
— Բոլորը,— ասաց Լայոնելը։
— Բոլո՞րը,— հարցրեց գրադարանավարուհին։— Ի՞նչ ես ուզում ասել։ Մի աբոնենտով միայն չորս գիրք կարելի է վերցնել։
— Ես ոչ մի գիրք էլ չեմ ուզում վերցնել,— ասաց Լայոնելը։
— Հապա ի՞նչ ես ուզում,— հարցրեց գրադարանավարուհին։
— Պարզապես դիտել եմ ուզում,— ասաց Լայոնելը։
— Դիտե՞լ,— ասաց գրադարանավարուհին։— Հանրային գրադարանը դիտելու համար չի ստեղծված։ Եթե կարդալ չգիտես, կարող ես դրանք թերթել, կարող ես նկարները նայել. բայց ինչո՞ւ ես ուզում միայն դրանց կազմերը տեսնել։
— Սիրում եմ,— շշնջաց Լայոնելը,— չի՞ կարելի։
— Ինչո՞ւ չէ,— ասաց գրադարանավարուհին,— դրա դեմ օրենք չկա,— կինը նայեց Յուլիսիսին։— Իսկ սա ո՞վ է,— հարցրեց նա։
— Սա Յուլիսիսն է,— ասաց Լայոնելը,— նա կարդալ չգիտի։
— Իսկ դու գիտե՞ս,— հարցրեց գրադարանավարուհին։
— Ոչ,— ասաց Լայոնելը,— բայց նա էլ չգիտի։ Դրա համար էլ մենք ընկերներ ենք։ Իմ ծանոթների մեջ նա միակն է, որ չի կարող կարդալ։
Ծեր գրադարանավարուհին մի պահ նայեց երկու ընկերներին և հիացմունքից հայհոյեց մտքում։ Հանրային գրադարանում, երկար տարիների իր աշխատանքի ընթացքում սա բոլորովին անսովոր մի դեպք էր։
— Լավ,— ասաց նա վերջապես,— գուցեև լավ է, որ դուք չեք կարոը կարդալ։ Ես կարող եմ կարդալ։ Վերջին վաթսուն տարիներին շատ գրքեր եմ կարդացել և չեմ կարող ասել, թե ինչ֊որ բան կփոխվեր, եթե կարդացած չլինեի։ Դե, այժմ գնացեք և ձեր ուզածի չափ դիտեցեք գրքերը։
— Շնորհակալություն, տիկին,— ասաց Լայոնելը։
Երկու ընկերները շարժվեցին դեպի գաղտնիքի և արկածների ավելի մեծ ոլորտներ։ Լայոնելը ավելի շատ գրքեր ցույց տվեց Յուլիսիսին։
— Սրանք,— ասաց նա,— և դրանք՝ վերևում եղածները, բոլորը գրքեր են, Յուլիսիս։— Նա մի պահ մտքերի մեջ ընկավ։— Արդյոք ի՞նչ է ասվում բոլոր այդ գրքերի մեջ,— նա ցույց տվեց գրքերով լեցուն հինգ դարակ։— Հետաքրքիր է, ի՞նչ է գրված այս բոլորի մեջ,— ասաց նա։ Վերջապես նա գտավ մի գիրք, որը արտաքինից շատ գեղեցիկ էր երևում։ Նրա կազմը կանաչ էր, թարմ խոտի նման։— Իսկ այս մեկը,— ասաց նա,— այս մեկը տես ինչքան գեղեցիկ է, Յուլիսիս։
Փոքր֊ինչ վախենալով իր արածից, Լայոնելը այդ գիրքը հանեց դարակից, մի քիչ պահեց ձեռքում, հետո բացեց։
— Տես, Յուլիսիս,— ասաց նա,— սա գիրք է։ Նայիր։ Մեջը ինչ֊որ բան կա ասված։— Նա ցույց տվեց տպագրված տողերը։— Ահա «ա»...ն,— ասաց նա,— սա է «ա»֊ն։ Սա էլ ուրիշ տառ է, բայց չգիտեմ, թե որն է։ Բոլոր տառերը տարբեր են, Յուլիսիս, բառերն էլ են տարբեր։— Չեմ կարծում, որ ես երբևէ կարդալ կսովորեմ,— ասաց նա,— բայց այնքան եմ ուզում իմանալ, թե ինչ է ասված այս բոլոր գրքերի մեջ։ Ահա նկար է,— ասաց նա,— աղջիկ է նկարված։ Տեսնո՞ւմ ես։ Գեղեցիկ է, չէ՞։— Նա թերթում էր էջերը.— Տեսնո՞ւմ ես, էլի տառեր և բառեր, մինչև գրքի վերջը։ Սա հանրային գրադարան է, Յուլիսիս,— ասաց նա,— ամենուր գրքեր են,— նա ակնածանքով նայում էր տպագիր տողերին, շարժում շուրթերը, կարծես փորձում էր կարդալ։ Հետո գլուխն օրորեց։— Չես կարող իմանալ, թե ինչ է գրված գրքում, Յուլիսիս, մինչև որ կարդալ չիմանաս, իսկ ես կարդալ չգիտեմ,— ասաց նա։
Կամացուկ փակեց գիրքը, դրեց տեղը, և երկու ընկերները ոտքի թաթերի վրա դուրս եկան գրադարանից։ Դրսում Յուլիսիսը սկսեց ցատկոտել, որովհետև ուրախ էր։ Նրան թվում էր, թե ինչ֊որ բան է սովորել։
==Գլուխ քսանիններորդ. ԴԱՍԱԽՈՍԱԿԱՆ ԱԿՈՒՄԲՈՒՄ==
Իթաքայի դասախոսական ակումբի դիմաց Հոմեր Մաքոլին իջավ հեծանիվից։ Դա մի սպիտակ շենք էր, ճարտարապետական մի խառնուրդ՝ գաղթապետական տան և անգլիական եկեղեցական ոճերի։ Ժամը երկուսն անց կես էր, կեսօրից հետո, և շաբաթ օրվա դասախոսությունը սկսվելու վրա էր։ Ներս էին մտնում փափլիկ, նորաձևության հետևող անորոշ և միջին տարիքի տիկնայք, մեծ մասամբ՝ մայրեր։ Ցրիչը մի հեռագիր հանեց գլխարկից և հասցեն կարդաց։ Հեռագիրն ուղղված էր Ռոզալի Սիմս֊Փիբիթիին՝ Իթաքայի դասախոսական ակումբ, Իթաքա, Կալիֆոռնիա։ Հանձնել՝ անձամբ։
Երբ ցրիչը մտավ դահլիճ, ակումբի նախագահը, մոտ հիսուն տարեկան գեղեցիկ և կլորիկ դեմքով մի տիկին, սկսել էր ներկայացնել օրվա դասախոսին, որը չէր երևում։ Ակումբի նախագահը հնչեցրեց սեղանի վրայի փոքրիկ զանգը, և ունկնդիրները սկսեցին լսել նրան։ Հոմեր Մաքոլին, սակայն, Ռոզալի Սիմս֊Փիբիթիին փնտրելիս, չկարողացավ փոքր֊ինչ չաղմկել։ Մի ինչ֊որ տիկին, մոտ իննսուն կիլոգրամ ծանրությամբ, սիրալիր ժպտալով, նրան սաստեց։
— Ես հեռագիր ունեմ Ռոզալի Սիմս֊Փիբաթիի համար,–– շշնջաց Հոմերը։— Անձամբ պետք է հանձնեմ նրան։
— Ռոզալի Սիմս֊Փիբիթի,— լեդին ուղղեց տղային։— Այո, Ռոզալի Սիմս֊Փիբիթին հեռագիր է սպասում։ Դու հեռագիրը նրան կհանձնես այն ժամանակ, երբ նա բեմում կերևա։
— Իսկ այդ ե՞րբ կլինի,— հարցրեց Հոմերը։
— Այս րոպեին,— ասաց լեդին,— նստիր և սպասիր։ Երբ Ռոզալի Սիմս֊Փիբիթին երևա, վազիր բեմ և բղավիր բարձր ու հստակ ձայնով. «Հեռագիր Ռոզալի Սիմս֊Փիբիթիի համար»։ Փիբաթի չասես, հա՜։
— Շատ լավ, տիկին,— ասաց Հոմերը։
Ցրիչը նստեց, իսկ լեդին հեռացավ ոտքի թաթերի վրա, հպարտորեն ժպտալով, կարևոր գործ կատարած մարդու տեսքով։
— Իթաքայի դասախոսական ակումբի անդամներ,— սկսեց խոսել ակումբի նախագահը։— Այսօր մեզ մեծ անակնկալ է սպասում։ Մեր դասախոսն է Ռոզալի Սիմս֊Փիբիթին։— Այս անվան հայտարարությունից հետո ակումբի նախագահը լռեց, որպեսզի ժամանակ տա սովորական ծափահարաթյան։ Ծափահարությոինից հետո նա շարունակեց։— Ես կարիք չեմ զգում ձեզ ասելու, թե ո՞վ է Ռոզալի Սիմս֊Փիբիթին։ Նա հռչակավոր է միջազգային առումով։ Նա մեր ժամանակի ամենամեծ կանանցից մեկն է։ Բոլորս լսել ենք նրա անունը և բոլորս գիտենք, որ նա հռչակավոր է։ Բայց արդյոք մենք գիտե՞նք, թե ինչու է նա հռչակավոր։— Եվ ինքն էլ պատասխանեց այս հարցին։— Ցավոք, չգիտենք,— ասաց նա և մի պահ լսարանում գտնվող իր ընկերներին՝ Կալիֆոռնիայի Իթաքա քաղաքի կանանց նայելուց հետո, սկսեց այդ մեծ անձնավորության կենսագրությունը պատմել.— Ռոզալի Սիմս֊Փիբիթիի կյանքի պատմությունը առանձնապես ոգևորիչ է կանանց համար,— ասաց ակումբի նախագահը այնպիսի եղանակով, կարծես պատմում էր աննման մի բան, որը նվազ հրաշապատում չէր, քան Ոդիսևսի պատմությանը։— Սիմս֊Փիբիթին, նա նախընտրում է, որ իրեն այդպես կոչեն, ապրել է մի վիպական կյանք՝ արկածներով, վտանգներով ու գեղեցկությամբ լեցուն։ Ի դեպ, նա այսօր էլ տղամարդկանց խելքահան անող, համարձակ ու գեղեցիկ անգլիացի մի աղջիկ է, աղջիկ, որ պողպատի նման տոկուն է և շատ տղամարդկանցից ուժեղ։ Փաստորեն քիչ մարդիկ կան, որոնք ապրած լինեն այնպիսի արկածային կյանք, ինչպիսին Սիմս֊Փիբիթիի կյանքն է։— Տխրության մի մեղմ շեշտ զգացվեց Իթաքայի դասախոսական ակումբի նախագահի ձայնի մեջ, մինչ նա շարունակում էր պատմել այդ մեծ հերոսական կնոջ կյանքի դյուցազնավեպը։
— Գալով մեզ,— ասաց նա տխրորեն,— տանը նստողներիս, մայրերիս, այսպես ասած՝ երեխա բերող֊մեծացնողներիս, Սիմս֊Փիբիթիի կյանքը թվում է երազ, այդ մեր երազն է, չիրականացած երազը. մեզնից յուրաքանչյուրի, որ տանը նստած երեխաներ է ծնել և իր տան գործերը կարգավորել։ Ահա մի գեղեցիկ կյանք, որ ամեն մեկս պիտի նախընտրեր, եթե ունենար համարձակություն ու արիություն, բայց ճակատագիրը այդպիսի արկածներ չի վերապահել մեզ համար և այդ պատճառով էլ ամբողջ աշխարհում կա միայն մեկ Սիմս֊Փիբիթի։ Միայն մեկը։
Ակումբի նախագահը նորից նայեց իր ունկնդիր ընկերների դեմքերին։
— Ինչ սխրագործություններ է կատարել Սիմս֊Փիբիթին, որը նրան այդքան բացառիկ է դարձրել կանանց մեջ,— շարունակեց նա,— նրա արկածները շատ են, և եթե կարդամ այդ ցուցակը, դուք հազիվ թե հավատաք, որ որևէ կին կարող է այդպիսի բաներ անել և ողջ մնալ, բայց նա ողջ է, մեր մեջ է ահա և խոսելու է մեզ հետ։ Սիմս֊Փիբիթին խոսելու է մեզ հետ պարզ լեզվով, որից ոմանք պետք է սարսռան։ Բայց նախ թույլ տվեք այդ արկածները համառոտակի թվել, որովհետև նրանց լրիվ շարադրանքը կարող է մի ամբողջ օր տևել և գուցե նաև մի ամբողջ գիշեր, քանի որ յուրաքանչյուր օրը նոր արկած է ուղեկցել նրան՝ ուր որ գնում է, և մենք կարող ենք վստահ լինել, որ մեր անծանոթ փոքր քաղաքից, Իթաքայից չմեկնած, նա կհայտնաբերի այնպիսի բաներ, որոնք մենք ինքներս չենք նկատում։ Բայց խոսենք արկածների մասին։ 1915֊1917 թվականներին Սիմս֊Փիբիթին ռազմաճակատում շտապ օգնության մեքենավար է եղել։ 1917 և 1918 թվականների ընթացքում մի ուրիշ աղջկա հետ շրջել է աշխարհի շուրջը շոգեմակույկով, անասուններ փոխադրող նավերով, ոտքով և ձիով, ապրելով բազմաթիվ օտար վայրերում, երբեմն նույնիսկ բնիկների հյուղակներում։ Նա այցելել է 27 տարբեր երկրներ. ձերբակալվել է հարավային բանակի կողմից՝ Չինաստանում, երբ փորձում էր Կանտոնից Հանկոյ անցնել։
Ակումբի նախագահը մի պահ կանգ առավ՝ տեսնելու համար այդ մոգական խոսքերի ադդեցությունը, հետո կրկնեց դրանք, համարյա շշնջալով։
— Կանտոն և Հանկոյ։ Սիմս֊Փիբիթին Սիան փրփրաբաշ գետի վրայով անցնելով փախել է գերությունից ձմռանը, երբ ոչ ոք այդպիսի բան չէր համարձակվի։
1919֊ին, Հյուսիսային Աֆրիկայի վրայով Մարոկկոյից գնացել է Հաբեշստան։ 1920֊ին նա որպես հետախույզ ծառայել է Սիրիայում։ Դամասկոսում նա հանդիպել է Ֆեյսալ թագավորին, որը օգնել է նրան ուսումնասիրելու Կուֆարան, որտեղ, մինչ այդ, ոչ մի սպիտակամորթ ոտք չէր դրել, մի վայր, որ Սինուսի աղանդի գաղտնի և սուրբ մայրաքաղաքն է և գտնվում է Լիվիայի անապատի խորքերում: Սիմս֊Փիբիթին այնտեղ գնացել է ծպտված՝ որպես եգիպտուհի, ուղտով անցնելով հազար մղոն տարածություն, ուղեկից ունենալով միայն բնիկներին, որոնք անգլերեն մի բառ անգամ չեն իմացել։— Իթաքայի դասախոսական ակումբի նախագահը այս խոսքից հետո աչքերը բարձրացրեց և նայեց իր ամենամտերիմ երկու ընկերուհիներին։ Հոմեր Մաքոլին զարմացավ, թե ինչ էր ուզում ասել նա այդ հայացքով և հետո մտածեց, թե նա ինչքան երկար պիտի խոսի այս անհավատալի և զարմանալի անձնավորության՝ Ռոզալի Սիմս֊Փիբիթիի մասին։
— 1923 թվականին,— շարունակեց խոսողը,— Սիմս֊Փիբիթին տասնչորս օր նավարկել է արաբ անձնակազմ ունեցող քսան տոննանոց մի առագաստանավի վրա և Կարմիր ծովով գնացել է Ջեյսանի արգելված նավահանգիստը։ Այս անգամ նա ծպտված էր արաբ կնոջ կերպարանքով։ 1925֊ին նա մագլցել է Մարոկկոյի Ատլաս լեռը։ 1926 թվականին Հաբեշստանի միջով անցել է հազար հարյուր մղոն, որը, հավանաբար, համաշխարհային ռեկորդ է։— Այստեղ նախագահը իր և Իթաքայի իր բարեկամների համար սարսափելի վշտով ասաց։— Իսկ մենք, մեր հաճույքի համար երբևիցե քայլո՞ւմ ենք այնպիսի մի կարճ տարածություն, ինչպիսին է Գոդչոքից մինչև Ռեդինգ զբոսայգին։— Նա հառաչեց և ապա, չիմանալով ինչպես պատասխանել այդ հարցին, ասաց.— Վատ չէր լինի, եթե քայլեինք. մեր առողջության համար գուցե շատ օգտակար լիներ։— Ապա վերադարձավ օրվա դասախոսին ներկայացնելու գործին, նայելով ձեռքում բռնած թղթին։
— 1923֊ին Սիմս֊Փիբիթին անցել է Բալկաններով՝ լոնդոնյան մի թերթի հանձնարարությամբ,— շարունակեց նա,— մերթ մի երկրի բնիկ կնոջ կերպարանքով ծպտված, մերթ մի ուրիշ երկրի։
Ձանձրանալով, անհամբերությամբ սպասելով, ձգտելով վերադառնալ հեռագրատուն, իր գործին, Հոմեր Մաքոլին զարմացած մտածում էր. «Ինչո՞ւ է նա անընդհատ ծպտվում»։
Իթաքայի դասախոսական ակումբի նախագահը շարունակեց.
— 1930֊ին Սիմս֊Փիբիթին մի հետաքրքրական ճանապարհորդություն է կատարել Թուրքիայով և հանդիպել մի թուրքի՝ Մուստաֆա Քեմալին։ Այստեղ Սիմս֊Փիբիթին ծպտվել է լեռնաբնակ թուրք աղջկա կերպարանքով։ Ձիով անցել է ավելի քան հազար մղոն, ամբողջ Մերձավոր Արևելքը։ Ադրբեջանում ականատես է եղել կոմունիստական կարմիր բանակի կռիվներին կովկասյան ապստամբների դեմ։ 1931 թվականին շրջել է Հարավային Ամերիկայում, Բրազիլիայի ջունգլիներում, բնիկների ընկերակցությամբ, որոնցից մեկի անունը, ես այդ իմացել եմ հենց իրենից՝ Սիմս֊Փիբիթիից, Մեքս էր։— Իթաքայի դասախոսական ակումբի նախագահն արդեն մոտենում էր իր ճառի ավարտին։ Նա շունչ քաշեց և ասաց.— Սակայն Սիմս֊Փիբիթիի արկածները անվերջանալի են, իսկ դուք ուզում եք տեսնել և լսել նրան և ոչ թե ինձ։— Այս հաճելի համեստությունը հրաշալի ակումբի հրաշալի նախագահի մեջ ուղեկցվեց մի նյարդային ծիծաղով՝ համակրական սրտագին ծիծաղ առաջացնելով նրա բարեկամ ունկնդիրների մեջ։ Երբ պատշաճ հանդարտությանը իջավ ունկնդիրների վրա, նախագահը իր ճառը եզրափակեց թատերական մի ուժգին ձայնով.— Ինձ համար, որպես Իթաքայի դասախոսական ակումբի նախագահի, մեծ պատիվ է ծանոթացնել ձեզ Ռոզալի Սիմս֊Փիբիթիի հետ։
Ծափահարություններն այս անգամ վերածվեցին իսկական օվացիայի։ Ակումբի նախագահը դարձավ դեպի բեմի մուտքը, ողջունելու համար օրվա հռչակավոր այցելուին, բայց, ավաղ, այցելուն ոչ մի տեղ չէր երևում։ Ունկնդիրները, այդ ուշացումից օգտվելով, սաստկացրին ծափահարությանը և հավանաբար լրիվ երկու րոպե տևող ծափահարաթյունից հետո, որի ընթացքում մի քանի կանայք խոստովանեցին, թե իրենց ձեռքերը ցավեցին, վերջապես մեծ տիկինը երևաց։
Հոմեր Մաքոլին կարծում էր, թե ինքը կտեսնի մի այնպիսի կնոջ, որ բոլորովին տարբեր կլինի աշխարհում տեսած բոլոր կանանցից։ Նա չէր կարողանում ճշգրտորեն պատկերացնել, թե ինչ տեսք պիտի ունենար այդ արարածը, բայց վստահ էր, որ նա առնվազն հետաքրքրական կլիներ, և իսկապես չէր սխալվել։ Ռոզալի Սիմս֊Փիբիթին, կարճ ասած, մի բանած մարտական նժույգ էր, սեռազուրկ, չորացած, բարձրահասակ, ոսկրոտ, ծիծաղելի և տգեղ։ Հոմերը վեր կացավ ոչ թե նրա համար, որ հասել էր հեռագիրր տալու ժամանակը, այլ, ավելի շատ, զարմանքից։ Եվ տարօրինակ չէր, որ նա չվազեց դեպի բեմը հեռագիրը հանձնելու, ինչպես իրեն սովորեցրել էին։
Այդ ժամանակ, նույն սիրալիր տիկինը, որը նրան սովորեցրել էր անելիքը, վազելով եկավ, և մինչ Հոմերը ուշքի կգար, տղային սրահով հրեց դեպի բեմ՝ ականջին փսփսալով բավականաչափ բարձր, որ բոլորը լսեն.
— Դե, տղա, ժամանակն է, հանձնիր հեռագիրը։
Բեմի վրայի մեծ տիկինը իրեն այնպես էր պահում, կարծես տեղյակ չէր այդ բոլորին։
— Լեդիներ,— սկսեց նա,— Իթաքայի դասախոսական ակումբի անդամներ,— նրա ձայնը նույնքան անդուր էր, որքան և արտաքինը։
Հոմեր Մաքոլին բեմ վազեց և շատ հստակ ձայնով հայտարարեց.
— Հեռագիր Ռոզալի Սիմս֊Փիբիթիի համար։
Նշանավոր տիկինը դադարեցրեց ճառը և դարձավ լրաբերին, կարծես նրա երևալը բոլորովին պատահական էր։
— Այստեղ արի, մանչուկ,— ասաց նա,— ես եմ Սիմս֊Փիբիթին,— նա դարձավ ունկնդիրներին և ասաց,— ներեցեք լեդիներ։— Նա ստորագրեց, վերցրեց հեռագիրը և ցրիչին մի արծաթ դրամ տվեց՝ ասելով.— Վերցրու, քո վարձը, մանչուկ։
Հոմերի համար վիրավորական էր այդ դրամն ընդունելը, բայց միևնույն ժամանակ ամեն ինչ այնպես ծիծաղելի էր և շփոթեցնող, որ նա չկարողացավ մերժել։ Նա վերցրեց արծաթե դրամը և շատ այլայլված, բեմից ցած շտապելով, շենքից դուրս եկավ։ Դուրս շտապելիս նա լսում էր երևելի տիկնոջ ձայնը. նա վերսկսել էր իր ճառը։
— Ուրեմն, 1939 թվականին,— ասում էր նա,— այս նոր պատերազմի նախօրյակին, ես գտնվում էի Բավարիայում, գաղտնի միսիայով, էլզասցի կաթնավաճառուհու կերպարանքով ծպտված։
Փողոցում, մայթի վրա Հոմերը տեսավ Հենրի Վիլկինսոնին, որ դեռ երիտասարդ հասակում զրկվել էր երկու ոտքից, երկաթուղային աղետի պատճառով։ Եվ ահա, երեսուն տարի է գլխարկի մեջ լցրած մատիտներ էր ծախում։ Հոմերը նրան անունով չէր ճանաչում, բայց միշտ տեսել էր նրան, թեև երբեք նրանից մատիտ չէր գնել կամ նրա գլխարկի մեջ արծաթե դրամ գցել։ Ռոզալի Սիմս֊Փիբիթիի տված արծաթը նա գցեց այդ մարդու գլխարկի մեջ և շտապեց դեպի իր հեծանիվը։ Արդեն նստել էր հեծանիվը և քսան յարդ հեռացել, երբ զգաց, որ ինչ֊որ վատ բան կար իր արարքի մեջ։ Ետ դառնալով, նա հեծանիվը նետեց մայթի վրա և վազեց այն մարդու մոտ, որը երկու ոտքերն էլ կորցրել էր երեսուն տարի առաջ։ Այս անգամ Հոմերը նրա գլխարկի մեջ մի քառորդանոց գցեց, իր սեփական քառորդանոցը։
==Գլուխ երեսուներորդ. ԲԵԹՀԵԼ ՀՅՈՒՐԱՍԵՆՅԱԿՆԵՐՈՒՄ...==
Կես ժամ հետո ցրիչը հեծանիվից իջավ Այ փողոցի վրա գտնվող Բեթհել հյուրանոցի առջև և վազեց աստիճաններն ի վեր։ Ընդարձակ ընդունարանի անկյունում գրասեղանի փոխարեն դրված էր մի պարզ սեղան։ Սեղանի վրա մի փոքր զանգակ կար, իսկ պատի վրա գրված էր. «Զանգահարել»։ Ցրիչը նայեց շուրջը և տեսավ փոքր հյուրանոցի բազմաթիվ փակ դռները։ Հետո նայեց հեռագրին, որն ուղղված էր Դոլի Հաութորնին։ Սենյակներից մեկում նվագում էր պատեֆոնը և լսվում էր երկու երիտասարդ կանանց ու երկու տղամարդկանց խոսակցությունն ու ծիծաղը։ Մի վայրկյան անց մի ուրիշ սենյակից դուրս եկավ քառասունի մոտ մի տղամարդ և կանգնեց դռանը, խոսելով մի երիտասարդ կնոջ հետ, որի միայն գլուխն էր երևում։ Հետո դուռը արագ փակվեց, և տղամարդն աստիճաններով ցած իջավ։ Հոմերը սեղանի վրայի զանգը սեղմեց։ Քիչ առաջվա փակված դուռը նորից բացվեց, և աղջիկը կայտառ ձայնով բղավեց.
— Հիմա, այս րոպեիս։
Երբ աղջիկը երևաց, ցրիչը զարմացավ, որ աղջիկը այդքան գեղեցիկ ու երիտասարդ էր։ Նա Մերիից կամ Բեսից շատ տարբեր չէր։
— Հեռագիր՝ Դոլի Հաութորնի համար,— ասաց ցրիչը երիտասարդ կնոջը։
— Նա դուրս է եկել,— ասաց երիտասարդ կինը,— կարո՞ղ եմ նրա փոխարեն ստորագրել։
— Այո, տիկին,— պատասխանեց Հոմերը։ Երիտասարդ կինը ստորագրեց և հետաքրքրությամբ նայեց Հոմերին։
— Մի րոպե սպասիր, կարելի՞ է,— ասաց նա հանկարծ։ Նա շուռ եկավ և վազեց մի ուրիշ սենյակ։ Նրա գնալուց հետո մի տղամարդ բարձրացավ աստիճաններով և կանգնեց Հոմերի մոտ։ Նա և Հոմերը մի քանի անգամ իրար նայեցին։ Երբ աղջիկը վերադարձավ և տեսավ այդ տղամարդուն, կանչեց Հոմերին, և նրանք մտան այն սենյակը, որտեղից աղջիկը առաջին անդամ դուրս էր եկել։ Սենյակում անծանոթ, տարօրինակ հոտ էր տարածված։
Երիտասարդ կինը ցրիչին մի նամակ տվեց.
— Այս նամակը փոստ կգցե՞ս,— ասաց նա, նայելով ցրիչի աչքերին։— Շատ կարևոր է,— շարունակեց նա։— Իմ քրոջն է ուղղված. նամակատուն տար, օդային հատուկ հանձնում, պատվիրած։ Նամակի մեջ փող կա։ Իմ քույրը փողի կարիք է զգում։ Նամականիշ չունեմ։— Երիտասարդ կինը մի պահ լռեց, որպեսզի Հոմերը ժամանակ ունենա հասկանալու, թե ինչքան կարևոր է այդ նամակը գցելը։— Այդ բանը կանե՞ս ինձ համար։
Իրեն անհասկանալի ինչ֊որ պատճառով ցրիչը վատ զգաց։ Դա նման էր ճիշտ այն զգացումին, որ նա ունեցել էր մեքսիկացի կնոջ տանը, որի տղան պատերազմում սպանվել էր։
— Այո, տիկին,— ասաց Հոմերը,— ես հենց հիմա նամակը ուղիղ նամակատուն կտանեմ, պատվիրած, օդային, հատուկ հանձնում կանեմ։ Հենց հիմա կտանեմ,— կրկնեց նա։
— Ահա մի դոլար,— ասաց երիտասարդ կինը,— նամակը գլխարկիդ մեջ դիր։ Ոչ ոք թող չտեսնի։ Ոչ ոքի այդ մասին մի ասա։
— Շատ լավ, տիկին,— ասաց Հոմերը,— ոչ ոքի չեմ ասի։— Նա նամակը դրեց գլխարկի մեջ։— Ես այն ուղիղ նամակատուն կտանեմ, հետո կբերեմ ձեր փողի մնացորդը։
— Կարիք չկա, ետ մի գա,— ասաց երիտասարդ կինը։— Դե, շտապիր և հիշիր, որ ոչ ոք չպետք է իմանա։
— Չեմ ասի,— ասաց Հոմերը և սենյակից դուրս եկավ։ Նա աստիճաններին հասավ ճիշտ այն ժամանակ, երբ աղջիկը մոտեցել էր վաճառասեղանի մոտ կանգնած մարդուն։ Աստիճանի առաջին անկյունադարձին նա դեմ֊դիմաց ելավ մի շքեղ հագնված փարթամ կնոջ, որը հիսուն֊հիսունհինգ տարեկան կլիներ։ Կինը, ցրիչին տեսնելով, կանգնեց և ժպտաց նրան.
— Ինձ հեռագի՞ր ես բերել,— ասաց նա,— Դոլի Հաութորնին։
— Այո, տիկին,— ասաց Հոմերը,— վերևում թողեցի։
— Ապրես,— ասաց Դոլի Հաութորնը։ Նա մի պահ նայեց Հոմերին, հետո ասաց,— դու նոր ցրիչ ես, ճի՞շտ է։ Ես բոլոր ցրիչներին ճանաչում եմ։ Նրանք բոլորն էլ լավ, բարի տղաներ են, թե Արևմտյան ընկերության և թե Փոսթալ թելեգրաֆի տղաները։ Բոլոր ցրիչները ինձ հետ լավ են և ես նրանց նկատմամբ լավ եմ տրամադրված։— Դոլի Հաոլթորնը բացեց ձեռքի թանկարժեք պայուսակը և մի քանի այցետոմս հանեց։
— Վերցրու,— ասաց նա ու Հոմերին մեկնեց մոտ քսան այցետոմս։
— Այդ ինչի՞ համար է,— ասաց Հոմերը։
— Դու ամեն տեղ հեռագիր ես տանում,— ասաց Դոլի Հաութորնը,— դու լինում ես նաև գինետներում։ Դրանք պարզապես թող այդ տեղերում, դուրս գալու ժամանակ։ Այդ այցետոմսերը դիր ուղևորների, զինվորների և նավաստիների մոտ, որոնք կարող են մի գիշերվա համար սենյակի կարիք զգալ։ Այս սարսափելի պատերազմի ընթացքում մենք պետք է աշխատենք մեր տղաներին երջանկացնել, քանի դեռ նրանք մեզ մոտ են գտնվում։ Ոչ ոք ինձնից լավ չգիտի, թե որքան կարող է թախծել զինվորը, երբ չգիտի, թե ինչ է սպասվում իրեն, ո՞ղջ է լինելու, թե՞ մեռած։
— Այո, տիկին,— ասաց Հոմերը։
Նա փողոց դուրս ելավ, իսկ միսիս Դոլի Հաութորնը շարունակեց բարձրանալ Բեթհելի հյուրասենյակները։
Գլուխ 30
ԲԵԹՀԵԼ ՀՅՈՒՐԱՍԵՆՅԱԿՆԵՐՈՒՄ...
Կես ժամ հետո ցրիչը հեծանիվից իջավ Այ փողոցի վրա գտնվող Բեթհել հյուրանոցի առջև և վազեց աստիճաններն ի վեր։ Ընդարձակ ընդունարանի անկյունում գրասեղանի փոխարեն դրված էր մի պարզ սեղան։ Սեղանի վրա մի փոքր զանգակ կար, իսկ պատի վրա գրված էր. «Զանգահարել»։ Ցրիչը նայեց շուրջը և տեսավ փոքր հյուրանոցի բազմաթիվ փակ դռները։ Հետո նայեց հեռագրին, որն ուղղված էր Դոլի Հաութորնին։ Սենյակներից մեկում նվագում էր պատեֆոնը և լսվում էր երկու երիտասարդ կանանց ու երկու տղամարդկանց խոսակցությունն ու ծիծաղը։ Մի վայրկյան անց մի ուրիշ սենյակից դուրս եկավ քառասունի մոտ մի տղամարդ և կանգնեց դռանը, խոսելով մի երիտասարդ կնոջ հետ, որի միայն գլուխն էր երևում։ Հետո դուռը արագ փակվեց, և տղամարդն աստիճաններով ցած իջավ։ Հոմերը սեղանի վրայի զանգը սեղմեց։ Քիչ առաջվա փակված դուռը նորից բացվեց, և աղջիկը կայտառ ձայնով բղավեց.
— Հիմա, այս րոպեիս։
Երբ աղջիկը երևաց, ցրիչը զարմացավ, որ աղջիկը այդքան գեղեցիկ ու երիտասարդ էր։ Նա Մերիից կամ Բեսից շատ տարբեր չէր։
— Հեռագիր՝ Դոլի Հաութորնի համար,— ասաց ցրիչը երիտասարդ կնոջը։
— Նա դուրս է եկել,— ասաց երիտասարդ կինը,— կարո՞ղ եմ նրա փոխարեն ստորագրել։
— Այո, տիկին,— պատասխանեց Հոմերը։ Երիտասարդ կինը ստորագրեց և հետաքրքրությամբ նայեց Հոմերին։
— Մի րոպե սպասիր, կարելի՞ է,— ասաց նա հանկարծ։ Նա շուռ եկավ և վազեց մի ուրիշ սենյակ։ Նրա գնալուց հետո մի տղամարդ բարձրացավ աստիճաններով և կանգնեց Հոմերի մոտ։ Նա և Հոմերը մի քանի անգամ իրար նայեցին։ Երբ աղջիկը վերադարձավ և տեսավ այդ տղամարդուն, կանչեց Հոմերին, և նրանք մտան այն սենյակը, որտեղից աղջիկը առաջին անդամ դուրս էր եկել։ Սենյակում անծանոթ, տարօրինակ հոտ էր տարածված։
Երիտասարդ կինը ցրիչին մի նամակ տվեց.
— Այս նամակը փոստ կգցե՞ս,— ասաց նա, նայելով ցրիչի աչքերին։— Շատ կարևոր է,— շարունակեց նա։— Իմ քրոջն է ուղղված. նամակատուն տար, օդային հատուկ հանձնում, պատվիրած։ Նամակի մեջ փող կա։ Իմ քույրը փողի կարիք է զգում։ Նամականիշ չունեմ։— Երիտասարդ կինը մի պահ լռեց, որպեսզի Հոմերը ժամանակ ունենա հասկանալու, թե ինչքան կարևոր է այդ նամակը գցելը։— Այդ բանը կանե՞ս ինձ համար։
Իրեն անհասկանալի ինչ֊որ պատճառով ցրիչը վատ զգաց։ Դա նման էր ճիշտ այն զգացումին, որ նա ունեցել էր մեքսիկացի կնոջ տանը, որի տղան պատերազմում սպանվել էր։
— Այո, տիկին,— ասաց Հոմերը,— ես հենց հիմա նամակը ուղիղ նամակատուն կտանեմ, պատվիրած, օդային, հատուկ հանձնում կանեմ։ Հենց հիմա կտանեմ,— կրկնեց նա։
— Ահա մի դոլար,— ասաց երիտասարդ կինը,— նամակը գլխարկիդ մեջ դիր։ Ոչ ոք թող չտեսնի։ Ոչ ոքի այդ մասին մի ասա։
— Շատ լավ, տիկին,— ասաց Հոմերը,— ոչ ոքի չեմ ասի։— Նա նամակը դրեց գլխարկի մեջ։— Ես այն ուղիղ նամակատուն կտանեմ, հետո կբերեմ ձեր փողի մնացորդը։
— Կարիք չկա, ետ մի գա,— ասաց երիտասարդ կինը։— Դե, շտապիր և հիշիր, որ ոչ ոք չպետք է իմանա։
— Չեմ ասի,— ասաց Հոմերը և սենյակից դուրս եկավ։ Նա աստիճաններին հասավ ճիշտ այն ժամանակ, երբ աղջիկը մոտեցել էր վաճառասեղանի մոտ կանգնած մարդուն։ Աստիճանի առաջին անկյունադարձին նա դեմ֊դիմաց ելավ մի շքեղ հագնված փարթամ կնոջ, որը հիսուն֊հիսունհինգ տարեկան կլիներ։ Կինը, ցրիչին տեսնելով, կանգնեց և ժպտաց նրան.
— Ինձ հեռագի՞ր ես բերել,— ասաց նա,— Դոլի Հաութորնին։
— Այո, տիկին,— ասաց Հոմերը,— վերևում թողեցի։
— Ապրես,— ասաց Դոլի Հաութորնը։ Նա մի պահ նայեց Հոմերին, հետո ասաց,— դու նոր ցրիչ ես, ճի՞շտ է։ Ես բոլոր ցրիչներին ճանաչում եմ։ Նրանք բոլորն էլ լավ, բարի տղաներ են, թե Արևմտյան ընկերության և թե Փոսթալ թելեգրաֆի տղաները։ Բոլոր ցրիչները ինձ հետ լավ են և ես նրանց նկատմամբ լավ եմ տրամադրված։— Դոլի Հաութորնը բացեց ձեռքի թանկարժեք պայուսակը և մի քանի այցետոմս հանեց։
— Վերցրու,— ասաց նա ու Հոմերին մեկնեց մոտ քսան այցետոմս։
— Այդ ինչի՞ համար է,— ասաց Հոմերը։
— Դու ամեն տեղ հեռագիր ես տանում,— ասաց Դոլի Հաութորնը,— դու լինում ես նաև գինետներում։ Դրանք պարզապես թող այդ տեղերում, դուրս գալու ժամանակ։ Այդ այցետոմսերը դիր ուղևորների, զինվորների և նավաստիների մոտ, որոնք կարող են մի գիշերվա համար սենյակի կարիք զգալ։ Այս սարսափելի պատերազմի ընթացքում մենք պետք է աշխատենք մեր տղաներին երջանկացնել, քանի դեռ նրանք մեզ մոտ են գտնվում։ Ոչ ոք ինձնից լավ չգիտի, թե որքան կարող է թախծել զինվորը, երբ չգիտի, թե ինչ է սպասվում իրեն, ո՞ղջ է լինելու, թե՞ մեռած։
— Այո, տիկին,— ասաց Հոմերը։
Նա փողոց դուրս ելավ, իսկ միսիս Դոլի Հաութորնը շարունակեց բարձրանալ Բեթհելի հյուրասենյակները։
==Գլուխ երեսունմեկերորդ. ՄԱՐԴ֊ՄԵՔԵՆԱՆ==
Հանրային գրադարանում կատարած արկածային ուղևորությունից հետո Լայոնելն ու Յուլիսիսը շարունակեցին ճանապարհորդել Իթաքայում։ Երեկոյան նրանք անգործների և անցորդների մի փոքրիկ բազմության առջև էին, որը դիտում էր երրորդ կարգի մի դեղատան ցուցափեղկի մեջ կանգնած մարդուն։ Մարդը շարժվում էր մեքենայի նման, թեև, ըստ երևույթին, շնչավոր էակ էր։ Նրա նայվածքն այնպիսին էր, կարծես մեղրամոմից շինված լիներ։ Նա անմարդկային էր թվում և կանգնած վիճակում նման էր չթաղված մի դիակի, որը դեռևս կարողանում է շարժվել։ Այդ մարդը ամենաանհավատալի բանն էր, որ Յուլիսիսը երբևէ տեսել էր աշխարհում իր ապրած չորս տարիների ընթացքում։ Այդ տարօրինակ մարդու աչքից ոչ մի լույս չէր ճառագում։ Նրա շուրթերը փակվել էին այնպիսի ձևով, որ կարծես երբեք չէին բացվելու։
Այդ մարդը բժիշկ Բրադֆորդի կենաց բուժադեղն էր գովազդում։ Նրա կողքերին երկու ցուցատախտակներ էին փակցված։ Մեկի վրա գրված էր հետևյալ հայտարարությունը. «Միստր Մեջանս՝ մարդ֊մեքենա, կիսամեքենա֊կիսամարդ։ Ավելի շատ մեռած, քան կենդանի։ Հիսուն դոլար մրցանակ կստանաս, եթե կարողանաս շարժել նրա ժպիտը, հինգ հարյուր՝ եթե կարողանաս ծիծաղեցնել»։ Մյուս տախտակի վրա միստր մարդ֊մեքենան դնում էր թղթերը, որոնք նա մեքենաբար վերցնում էր տախտակի առջևի փոքր սեղանից։ Այս թղթերի վրա տպագրված էին տարբեր հայտարարություններ, որոնցով կոչ էր արվում ժողովրդին՝ գնելու բժիշկ Բրադֆորդի՝ մարդու օրգանիզմը ավելի կենսունակ դարձնող հայտնագործած դեղը։ Յուրաքանչյուր թերթը տախտակի վրա տեղավորելուց հետո մարդ֊մեքենան ձեռքի փայտիկով ցույց էր տալիս դրվածը։ Երբ բոլոր տասը թերթերը դարսվում էին տախտակի վրա, մարդ֊մեքենան վերցնում էր դրանք, և դնում սեղանին, ապա այդ ամբողջ գործողությունը սկսում նորից։
— Դա մարդ է, Յուլիսիս,— ասաց Լայոնելն ընկերոջը։— Հավատացնում եմ։ Մեքենա չէ, Յուլիսիս, ազնիվ խոսք, մարդ է։ Նայիր աչքերին։ Նա ողջ է։ Տեսնո՞ւմ ես։
Մարդ֊մեքենայի այդ պահին դրած թղթի վրա կարելի է կարդալ. «Ի՞նչ ես կիսամեռ վիճակում քարշ գալիս։ Վայելիր կյանքը։ Գնիր բժիշկ Բրադֆորդի կենաց դեղը, և դու քեզ բոլորովին երիտասարդ կզգաս»։
— Տես, մի ուրիշ թերթ դրեց,— ասաց Լայոնելը,— վրան ինչ֊որ բան է գրված։— Հանկարծ նա ձանձրացավ և ուզեց տուն գնալ։— Եկ գնանք, Յուլիսիս,— ասաց նա,— բոլոր այդ թղթերն արդեն երեք անգամ դրել է։ Տուն գնանք, արդեն երեկո է։— Նա բռնեց ընկերոջ թևից, բայց Յուլիսիսը նրա ձեռքը մի կողմ հրեց։
— Եկ, Յուլիսիս,— ասաց Լայոնելը,— եկ տուն գնանք, ես քաղցած եմ։— Բայց Յուլիսիսը գնալ չէր ուզում։ Նա կարծես չէր էլ լսում Լայոնելի ասածը։
— Ես գնում եմ, Յուլիսիս,— սպառնաց Լայոնելը։ Նա սպասեց, որ Յուլիսիսը իրեն հետևի, բայց տղան տեղից չշարժվեց։ Մի քիչ վիրավորված և զարմացած այս դավաճանությունից, Լայոնելը տուն գնաց՝ յուրաքանչյուր երեք կամ չորս քայլից հետո ետ դառնալով՝ տեսնելու համար, թե վերջապես ընկերը չի՞ միանում իրեն։ Բայց ոչ, Յուլիսիսը ուզում էր մնալ և նայել մարդ֊մեքենային։ Լայոնելը խորապես վիրավորված զգաց։ «Ես կարծում էի, թե ամբողջ աշխարհում նա իմ լավագույն ընկերն է»,— ասաց նա՝ ճանապարհը շարունակելով։
Յուլիսիսը կանգնել էր մի փոքր խումբ մարդկանց մեջ և նայում էր մարդ֊մեքենային, մինևև որ, ի վերջո, մնացին ինքը և մի ծերունի։ Մարդ֊մեքենան շարունակում էր թղթերը հավաքել և նորից դնել տախտակի վրա։ Նա շարունակում էր թղթերի վրայի յուրաքանչյուր բառը ցույց տալ։ Շուտով ծերունին էլ գնաց և մայթի վրա մնաց միայն Յուլիսիսը, որը դեռ նայում էր դեղատան ցուցափեղկի տարօրինակ էակին։ Արդեն մութ էր։ Երբ փողոցի լույսերը վառվեցին, Յուլիսիսը դուրս եկավ այն կախարդական հափշտակությունից, որի մեջ գցել էր նրան այդ մարդ֊մեքենան։ Նա ասես հմայված լիներ։ Սթափվելով, Յուլիսիսը նայեց շուրջը։ Օրը ավարտվել էր, և բոլորը գնացել էին։ Միակ բանը, որ մնացել էր շուրջը, այն էր, որի անունը նա չգիտեր։ Մահ։
Փոքրիկ տղան հանկարծ նայեց մեքենա֊մարդուն։ Նրան թվաց, որ այդ մարդը իրեն է նայում։ Տղան հանկարծ ուժեղ սարսափ զգաց և սկսեց փախչել։ Փողոցների հատուկենտ անցորդները նրան նույնպես մեռած թվացին, ինչպես այդ մարդ֊մեքենան։ Մարդիկ հանկարծ նրան թվացին տգեղ, ոչ այնպես գեղեցիկ, ինչպես առաջներում։ Յուլիսիսը վազեց մինչև շնչասպառ լինելը։ Նա կանգ առավ՝ դժվար շնչելով և համարյա արցունքներ թափելով։ Նայեց շուրջը, զգալով մի խոր, անհողդողդ լռություն ամեն ինչի մեջ՝ մարդ֊մեքենայի մահվան սարսափը։ Մինչև այժմ նա վախ չէր զգացել, մանավանդ այդպիսի մեծ վախ։ Նրա համար այժմ ամենադժվարին բանն այն էր, թե ինչ պիտի անի հետո։ Նրա հոգեկան անդորրը ալեկոծվել էր, սարսափը պատել էր նրան։ Նա նորից սկսեց վազել։ Վազելիս ինքն իրեն ասում էր համարյա արտասվելով. «Հայրիկ, մայրիկ, Մարկուս, Բես, Հոմեր, հայրիկ, մայրիկ, Մարկուս, Բես, Հոմեր»։
Աշխարհը, անշուշտ, հրաշալի էր և անշուշտ՝ լի լավ բաներով, որոնք կարելի էր նորից ու նորից տեսնել, բայց այժմ աշխարհն այնպիսին էր, որից փախչել էր պետք, միայն թե Յուլիսիսը չգիտեր՝ թե ո՞ր ուղղությամբ։ Նա ուզում էր շուտ հասնել իր ընտանիքի անդամներից մեկնումեկին։ Նա մի պահ սարսափահար կանգ առավ և հետո սկսեց դիտել իր շուրջը՝ զգալով անհավատալի աղետի ներկայությունը, մի աղետ, որից կարող էր խուսափել միայն հասնելով հորը, մորը, եղբայրներից մեկին կամ քրոջը։ Եվ այդ ժամանակ նրանցից որևէ մեկին հասնելու փոխարեն, փողոցի հեռու ծայրում նա տեսավ իրենց թաղի խմբի ղեկավարին՝ Օգյուստ Գոթլիբին։ Լրագրավաճառ տղան կանգնել էր ամայացած փողոցի անկյունում և թերթերի վերնագրերն էր բղավում, կարծես գտնվում էր մի մարդաշատ վայրում և պարտավոր էր ասել, թե աշխարհում այդ օրը ինչեր էին տեղի ունեցել։ Գլխավոր վերնագրերը բղավելը Օգյուստ Գոթլիբին միշտ էլ մի քիչ ծիծաղելի էր թվացել, որովհետև, նախ վերնագրերը շատ հաճախ զանազան սպանությունների մասին էին լինում և, բացի այդ, անհարմար էր Իթաքայի փողոցներում ելնել մարդկանց մեջ ու բարձրաձայն բղավել։ Լրագրավաճառը ուրախանում էր, երբ փողոցները ամայացած էր տեսնում։ Երբ Իթաքայի փողոցները դատարկվում էին, Օգյուստ Գոթլիբը կարծես ուրախ, որ ինքը քաղաքի միակ բնակիչն է, ձայնը սովորականից ավելի էր բարձրացնում, բղավելով օրվա սովորական նորությունները։ Ո՞ւմ էին պետք այդ լուրերը, և ի՞նչ օգուտ դրանցից։ Անշուշտ, կարելի էր թերթ ծախել և մի քանի սենթ շահել, բայց մի՞թե այդ է ամբողջը։ Մի՞թե հիմարություն չէր օրվա սուտ լուրերը բղավել, կարծես ուրախ բան լիներ ավետածը։ Ամոթ չէ՞ր, որ մարդիկ այդքան անտարբեր էին դարձել լուրերի հանդեպ։ Երբեմն, նույնիսկ երազի մեջ, լրագրավաճառը բղավում էր համաշխարհային լուրերի վերնագրերը, բայդ այդտեղ էլ, երազում, նա հեգնանք և արհամարհանք էր զգում լուրերի էության նկատմամբ, և երբ բղավում էր, ինքը կանգնած էր լինում մի բարձունքի վրա, իսկ ներքևում ծփում էին հանցանքի ու ոճիրի մեջ լողացող բազմություններ, որոնք, լսելով նրա որոտացող ձայնը, դադարեցնում էին գործերը և նայում էին վերև՝ իրեն, իսկ նա բղավում էր նրանց։
— Ետ գնացեք, վերադարձեք ձեր հայրենիքը։ Դադարեցրեք ձեր ոճիրը, դրա փոխարեն ծառեր տնկեցեք։— Նրա հոգուն միշտ սիրելի էր ծառ տնկելու գաղափարը։
Երբ Յուլիսիսը Օգյուստ Գոթլիբին տեսավ փողոցի անկյունում, սարսափի մեծ մասը փարատվեց, և նա սկսեց հասկանալ, որ աշխարհում վերստին բարություն ու սեր գտնելու համար երկար տարիներ անհրաժեշտ չեն։ Փոքրիկ տղան ուզեց բղավել Օգյուստ Գոթլիբին, բայց ձայն հանել չէր կարողանում։ Փոխարենը, ամբողջ ուժով վազեց դեպի լրագրավաճառը և իրեն գցեց նրա գիրկը այնպիսի ուժով, որ Օգիին համարյա գետին գլորեց։
— Յուլիսիս,— ասաց լրագրավաճառը,— ի՞նչ է պատահել, ինչո՞ւ ես լաց լինում։
Յուլիսիսը նայեց փոքրիկ լրագրավաճառի աչքերին, բայց խոսել չէր կարողանում։
— Դու վախեցե՞լ ես, Յուլիսիս,— ասաց Օգին,— դե մի վախեցիր, ինչի՞ց ես վախենում։ Դե՛, լաց մի լինիր, Յուլիսիս, վախենալու բան չկա։— Բայց փոքրիկը տակավին չէր կարողանում զսպել լացը։— Լաց մի լինիր,— ասաց Օգին և սպասեց, որ Յուլիսիսը դադարեցնի լացը։ Յուլիսիսը շատ ճիգ գործադրեց, որ լաց չլինի, և շուտով հեկեկոցները սկսեցին անկանոն դառնալ, վերածվեցին հեծկլտանքի։ Հետո Օգին ասաց.— Լսիր, Յուլիսիս, եկ գնանք Հոմերի մոտ։
Լսելով եղբոր անունը, Յուլիսիսը ժպտաց և հեկեկոցը կուլ տվեց։
— Հոմերի՞,— ասաց նա։
— Անշուշտ,— ասաց Օգին,— քո եղբոր մոտ։ Արի։
Օ՜, որքան կուզեր այդ փոքրիկ տղան հավատալ դրան։
— Գնա՞նք Հոմերին տեսնելու,— ասաց նա։
— Անշուշտ,— ասաց Օգին,— հեռագրատունը անկյունում է։
Օգյուստ Գոթլիբն ու Յուլիսիս Մաքոլին քայլեցին դեպի հեռագրատուն։ Նրանք Հոմերին գտան առաքման սեղանի առաջ նստած։ Երբ Յուլիսիսը տեսավ եղբորը, դեմքը լրիվ խաղաղվեց։ Սարսափը չքացավ նրա հայացքից, որովհետև իրեն զգաց տանը։
Երբ Հոմերը տեսավ Յուլիսիս եղբորը, վեր կացավ և գնաց տղայի մոտ ու նրան թևերի մեջ առավ։ Նա դարձավ Օգիին։
— Ի՞նչ է պատահել,— ասաց նա,— Յուլիսիսը այս ժամին քաղաքում ի՞նչ է անում։
— Կարծեմ կորել էր,— ասաց Օգին,— նա լաց էր լինում։
— Լա՞ց էր լինում,— ասաց Հոմերը և նորից գրկեց եղբորը, մինչ փոքրը մի նոր հեկեկոց էր կուլ տալիս։— Շատ լավ, Յուլիսիս,— ասաց նա,— այլևս լաց մի լինիր։ Քեզ հեծանիվով տուն կտանեմ։ Դե՛, լաց մի լինիր։
Հեռագրատան կառավարիչը՝ Թոմաս Սփանգլերը, իր սեղանի մոտից դիտում էր երեք տղաներին, իսկ ծեր հեռագրիչը՝ Վիլյամ Գրոգանը նույնիսկ դադարեցրեց գործը, նրանց դիտելու համար։ Նրանք մի քանի անգամ իրար նայեցին։ Հոմերը եղբորը իջեցրեց գրկից։ Երբ Յուլիսիսը մոտեցավ առաքման սեղանին՝ դիտելու համար այդտեղի աշխատանբը, Հոմերը համոզվեց, որ տղան իրեն շատ լավ է զգում։ Յուլիսիսը իրեն միշտ լավ էր զգում, եթե որևէ բանով հետաքրքրվում էր։ Հոմերը գիտեր Օգյուստին և ասաց.
— Շնորհակալաթյուն, Օգի, շատ վատ կլիներ, եթե նա քեզ չգտներ։
Սփանգլերը վեր կացավ և գնաց երկու տղաների մոտ։
— Հելլո, 0գի,— ասաց նա,— ինձ մի թերթ տուր։
— Իսկույն, սըր,— ասաց Օգին և սկսեց թերթը ծալելու իր սովորական արարողությունը, որը կատարում էր նա ծախելիս, բայց Սփանգլերը կանգնեցրեց նրան և թերթը վերցրեց նախքան ծալելը։ Հեռագրատան վարիչը նայեց վերնագրերին, ապա թերթը գցեց զամբյուղի մեջ։
— Գործերն ինչպե՞ս են, Օգի,— հարցրեց նա։
— Վատ չեն, միստր Սփանգլեր,— պատասխանեց Օգին։— Այսօր հիսունհինգ սենթ եմ աշխատել, բայց վաճառքն սկսեցի ցերեկվա ժամը մեկից։ Երբ յոթանասունհինգ սենթը լրացնեմ, տուն կգնամ։
— Ինչո՞ւ,— ասաց Սփանգլերը,— ինչո՞ւ ես ուզում յոթանասունհինգ սենթի հասցնել։
— Չգիտեմ,— ասաց Օգին,— պարզապես մտածեցի շաբաթ օրը յոթանասունհինգ սենթ աշխատել։ Քաղաքում համարյա թե մարդ չկա, բայց ինձ թվում է, որ մնացած թերթերը մեկ կամ երկու ժամում կծախեմ։ Շուտով, ընթրիքից հետո, ժողովուրդը փողոց դուրս կգա, կինո գնացող մարդիկ կլինեն։
— Ոչինչ,— ասաց Սփանգլերը,— գրողի ծոցը գնան այդ կինոյի մարդիկ։ Դու մնացած թերթերը ինձ տուր և հենց հիմա տուն գնա։ Ահա քեզ մի քառորդ։
Թեև լրագրավաճառ տղան խորապես շնորհակալ էր հեռագրատան վարիչի այդ վերաբերմունքից, սակայն, այնուամենայնիվ, գործարքը նրան արդարացի չէր թվում։ Թերթը պետք էր ծախել մեկ առ մեկ, և յուրաքանչյուրը՝ տարբեր մարդկանց։ Պետք է կանգնել փողոցի անկյունում և վերնագիրը բղավելով ժողովրդի մեջ թերթ կարդալու ցանկություն առաջացնել։ Թեև դա այդպես էր, բայց նա շատ հոգնած էր և ուզում էր տուն գնալ ընթրելու։ Բացի այդ, նա մինչև այդ երբեք չէր հանդիպել Սփանգլերի նման մի մարդու, որ բոլոր թերթերը ուզենար գնել՝ դրանք անմիջապես զամբյուղը գցելու համար։ Եվ գուցե դա էլ հենց օրվա ամենամեծ նորությունն էր։ Սակայն նրան պարզապես ցավ էր պատճառում, որ Սփանգլերի պես լավ մարդն է այդ բանը անում և ոչ թե փողոցի թափթփուկներից մեկը. գուցեև ոչ թափթփուլկ, այլ դրա նման մի բան։ Փոքրիկ լրագրավաճառը, այնուամենայնիվ, ուզեց բողոքել այդպիսի վաճառի դեմ։
— Չեմ ուզում ձեզ մի քառորդի վնաս պատճառել, միստր Սփանգլեր,— ասաց նա։
— Ոչինչ,— ասաց Սփանգլերը։— Դու թերթերը տուր և տուն գնա։
— Շատ լավ, սըր,— ասաց Օգին։— Գուցե մի օր կփոխհատուցեմ այդ քառորդը։
— Անշո՜ւշտ, անշո՜ւշտ,— ասաց Սփանգլերը և թերթերը նետեց զամբյուղը։
Օգին դարձավ Յուլիսիսին, որն այդ ժամանակ զբաղված էր ցպահանջ հեռագրերի արկղը ուսումնասիրելով։
— Յուլիսիսը կորավ,— ասաց Օգին միստր Սփանգլերին։
— Ոչինչ,— ասաց Սփանգլերը,— չի կորի։ Յուլիսիս,— նա կանչեց տղային և Յուլիսիսը դարձավ հեռագրատան վարիչին։ Սակայն ոչինչ չգտնելով տղային ասելու, Սփանգլերը հարցրեց.
— Ինչպե՞ս ես։
Իր հերթին, համարյա պատասխան չգտնելով, Յուլիսիսն ասաց.
— Շատ լավ։
Նրանցից յուրաքանչյուրն էլ զգում էր, որ ինքը ուրիշ բան էր ուզում ասել։
Իմանալով հանդերձ, որ սխալ բան էր ասում, Հոմերը մեջ մտավ.
— Նա այժմ լավ է։— Օգին, իր հերթին, շփոթությունից, նույն բառերը այնպես կրկնեց, բոլորովին նոր իմաստ դնելով դրանց մեջ։ Նրանք բոլորն էլ շփոթված էին՝ բայց շատ երջանիկ էին և ուրախ, մանավանդ Սփանգլերը։
Վիլյամ Գրոգանը՝ հեռագրիչը, մտքերի այս փոխանակությունից հետո, իր շիշը դուրս քաշեց, խցանը հանեց և մի մեծ կում խմեց։
Օգին շրջվեց տուն գնալու, բայց Հոմերը պահեց նրան։
— Մի րոպե սպասիր,— ասաց նա,— ես քեզ հեծանիվով տուն կտանեմ. կարելի է, չէ՞, միստր Սփանգլեր։ Ես հեռագիր եմ բերելու Իթաքայի գինու գործարանից, իսկ դա մեր տան ճանապարհի վրա է։ Եթե կարելի է, ես Յուլիսիսին և Օգիին տուն կտանեմ, ապա կգնամ Իթաքայի գինու գործարանը։ Կարելի՞ է։
— Անշուշտ, անշուշտ,— ասաց Սփանգլերը և վերադարձավ իր սեղանի մոտ։ Նա վերցրեց խաշած ձուն, որը, նրա կարծիքով, երջանկություն է բերում, կամ, առնվազն, դժբախտությունը հեռուլ է վանում իրենից։
— Ոչ,— Օգին ասաց Հոմերին,— կարիք չկա, որ դու ինձ հեծանվով տանես։ Միանգամից երկու հոգի հեծանիվով տանելը շատ դժվար է, Հոմեր։ Ես ոտքով տուն կհասնեմ։
— Ոչ, ես քեզ տուն կտանեմ,— ասաց Հոմերը,— դու չես կարող արագ տուն հասնել։ Դու կնստես իմ առաջ, իսկ Յուլիսիսը կնստի ղեկին։ Դե, գնանք։
Երեք տղաները գնացին դեպի Հոմերի հեծանիվը։ Բեռը շատ ծանր էր, մանավանդ մի մարդու համար, որի ոտքը վնասված է, բայց Հոմերը իր ուղևորներին հանգիստ տուն հասցրեց։ Նրանք նախ կանգ առան Արայի խանութի կողքին՝ Օգիենց փոքր տան առաջ։ Ինքը Արան կանգնել էր խանութի առջև՝ որդու ձեռքից բռնած։ Նրանք երկինք էին նայում։ Փողոցի մյուս կողմը, մի հին ընկուզենու տակ, բակում կանգնել էր միսիս Մաքոլին և պարանի վրայից չորացած սպիտակեղենն էր հավաքում։ Մերին և Բեսը նվագում և երգում էին հյուրասենյակում, որտեղից լսվում էին դաշնամուրի մեղմ հնչյուններն ու Մերիի ձայնը։
Օգին հեծանիվից իջավ և տուն գնաց։ Մի ձեռքով հեծանիվը բռնած, Հոմերը մի պահ կանգնեց փողոցում՝ նայելով մերթ դեպի երկինք, մերթ դեպի Մաքոլիների տան կողմը։ Քիչ հետո Օգին տնից դուրս եկավ ու գնաց նպարավաճառ Արայի մոտ։
— Այսօր առևտուրը լա՞վ էր, միստր Արա,— հարցրեց Օգին նպարավաճառին։
— Շնորհակալություն, Օգի,— պատասխանեց խանութպանը։— Գոհ եմ։
— Ես յոթանասունհինգ սենթ ունեմ, որը ուզում եմ ծախսել,— ասաց Օգին։— Վաղվա համար ուզում եմ շատ բան գնել։
— Խնդրեմ, Օգի,— ասաց նպարավաճառը, սակայն նախքան խանութ մտնելը, նա որդուն ցույց տվեց երկնքի ամպերը և ասաց։
— Տեսնո՞ւմ ես, Ջոն,— ասաց նա,— արդեն գիշեր է գալիս, շուտով մենք կմտնենք անկողին։ Կքնենք ամբողջ գիշեր։ Երբ առավոտ լինի, մենք նորից վեր կկենանք։ Այդ կլինի նոր օր։
Նպարավաճառը, նրա որդին և հարևանի տղան մտան խանութ, իսկ Յուլիսիսը, այդ պահին իր եղբոր հեծանիվի ղեկին նստած, աչքը չէր հեռացնում մորից։ Հոմերը նորից նստեց հեծանիվը և սկսեց դեպի տուն քշել։
— Մայրի՜կը,— Յուլիսիսն ասաց եղբորը, շուռ գալով և նրա դեմքին նայելով։
— Այո,— ասաց Հոմերը,— մայրիկն է, ծառի տակ կանգնած, տեսնո՞ւմ ես նրան։
Երբ նրանք մոտեցան ծառի տակ կանգնած կնոջը, փոքր եղբոր դեմքը լուսավորվեց ժպիտով, բայց միևնույն ժամանակ խորունկ տխրություն կար այդ դեմքի վրա, ինչպես և նրա եղբոր դեմքին, որը բռնել էր Հեծանիվի ղեկը՝ համարյա գրկելով նրան։
Հոմերը քշեց դատարկ տարածությունով դեպի իրենց տան բակը, ընկուզենու տակ։ Նա իջավ հեծանիվից և Յուլիսիսին իջեցրեց։ Յուլիսիսը կանգնեց ու նայեց մորը։ Նրա դեմքից մեկընդմիշտ չքացել էր մարդ֊մեքենայի ներշնչած սարսափը։
— Մայրիկ, նա կորել էր,— ասաց Հոմերը,— Օգին դտավ նրան և բերեց հեռագրատուն։ Ես մնալ չեմ կարող, բայց ներս կմտնեմ Բեսին և Մերիին ողջունելու։
Հոմերը տուն մտավ և կանգնեց մութ ճաշասենյակում, ականջ դնելով իր քրոջն ու եղբոր սիրած աղջկան։ Երբ երգն ավարտվեց, նա հյուրասենյակ մտավ։
— Բարև ձեզ,— ասաց նա։
Աղջիկները շրջվեցին։
— Բարև, Հոմեր,— ասաց Մերին և ապա, շատ արագ, երջանիկ ձայնով ավելացրեց։— Այսօր Մարկուսից նամակ ստացա։
— Ճի՞շտ, Մերի,— ասաց Հոմերը,— ինչպե՞ս է։
— Հրաշալի,— ասաց Մերին։— Շուտով նրանք կմեկնեն, բայց չգիտեն՝ թե ուր։ Նա գրում է, որ չմտահոգվենք, եթե որոշ ժամանակ նամակ չստանանք։
— Նա բոլորիս էլ գրել է,— ասաց Բեսը,— մայրիկին, ինձ և նույնիսկ Յուլիսիսին։
— Ճի՞շտ,— ասաց Հոմերը և մի պահ սպասեց, որ ասեն նաև իրեն ուղարկված նամակի մասին, կարծես վախենալով, որ այդպիսի բան չասվի։ Ապա, շատ հանգիստ, ասաց.
— Նա ինձ նամակ չի՞ ուղարկել։
— Օ՜հ, անշուշտ,— ասաց Մերին,— քոնը ամենաերկարն է։ Մի՞թե կարծում էիր, որ եթե նա գրել է բոլորիս, քեզ կարող է գրած չլինել։
Հոմերի քույրը սեղանից մի նամակ վերցրեց և մեկնեց նրան։ Հոմերը երկար ժամանակ նայում էր նամակին։ Քույրը ասաց.
— Ինչո՞ւ բաց չես անում ու կարդում։ Մեզ համար էլ կարդա։
— Ոչ, Բես,— ասաց Հոմերը։— Ես պետք է գնամ։ Ես այն գրասենյակ կտանեմ և գիշերը կկարդամ, երբ ազատ ժամանակ կունենամ։
— Մենք ամբողջ օրը աշխատանք փնտրեցինք,— ասաց Բեսը,— սակայն չգտանք։
— Բայց չափազանց զվարճացանք,— ասաց Մերին։— Զվարճալի էր պարզապես գնալն ու հարցնելը՝ աշխատանք կա՞։
— Չգիտեմ՝ դա զվարճության է, թե ոչ,— աաաց Հոմերը,— բայց ես ուրախ եմ, որ դուք աշխատանք չեք ճարել։ Մի մտածեք գործի մասին։ Իմ աշխատավարձը մեզ հերիք է, իսկ Մերիի հայրը լավ պաշտոն ունի Իթաքայի գինու գործարանում։ Երկուսդ էլ կարիք չունեք աշխատանք փնտրելու։
— Ունենք, Հոմեր,— ասաց Բեսը,— այն էլ ինչպիսի կարիք։ Մոտ օրերս մենք մի գործ կգտնենք։ Երկու տեղ ասացին, որ նորից հանդիպենք։
— Գործ գտնելու մասին երբեք մի մտածեք,— ասաց Հոմերը։ Նա բարկացած էր։— Քեզ հարկավոր չէ, Բես, և ոչ էլ քեզ, Մերի։ Թող տղամարդիկ աշխատեն։ Աղջիկները պետք է տանը մնան, դաշնամուր նվագեն, երգեն, և երբ տղամարդը տուն դառնա, գեղեցիկ տեսքով դիմավորեն նրան։ Այդ է ձեր անելիքը։— Նա մի պահ լռեց, դարձավ Մերիին, խոսեց քնքշությամբ։
— Երբ Մարկուսը տուն գա,— ասաց նա,— դուք երկուսդ կարող եք մի փոքր տուն վարձել և ընտանիք կազմել այնպես, ինչպես կցանկանաք։— Նա դարձավ Բեսին.— Շուտով դու էլ, Բես, կգտնես քո հավանած տղային։ Դա միակ աշխատանքն է, որի մասին պեաք է մտածեք։ Պատերազմը չպետք է պատճառ լինի, որ բոլորը իրենց գլուխը կորցնեն։ Պարզապես մնա տանը և օգնիր մայրիկին, իսկ դու, Մերի, օգնիր քո հորը։
Հոմերը այնպես տիրական էր, որ Բեսը համարյա հպարտությամբ լցվեց, որովհետև մինչ այդ չէր նկատել, որ նա ամեն ինչի նկատմամբ այդքան հոգատար լիներ։
— Իմ ասածը մի մոռացեք,— ասաց Հոմերը քրոջը և հարևանի աղջկան։— Իսկ այժմ, իմ գնալուց առաջ, մի երգ նվագեք և երգեք։
— Ի՞նչ երգ ես ուզում,— հարցրեց Բեսը։
— Որևէ երգ,— ասաց Հոմերը։
Հոմերի քույրը՝ Բեսը, սկսեց նվագել, իսկ Մերին՝ երգել։ Ցրիչը մութ ընդունարանում կանգնած լսում էր։ Երգը դեռ չավարտած՝ նա հանգիստ դուրս եկավ։ Բակում նկատեց Յուլիսիսին, որ հավաբնի առաջ կանգնած նայում էր մի ձվի։
— Մա՜,— գոչեց Հոմերը։ Մայրը շրջվեց։— Վաղը անպայման եկեղեցի կգնանք։ Բոլորս միասին, Մերին նույնպես։
— Ինչո՞ւ, ի՞նչ ես ուզում ասել, Հոմեր,— ասաց միսիս Մաքոլին,— մենք ամեն կիրակի եկեղեցի ենք գնում, և Մերին միշտ մեղ հետ է լինում։
— Գիտեմ,— ասաց Հոմերը մի քիչ անհամբերությամբ,— բայց վաղը՝ անպայման պետք է գնանք։ Եվ Մերին անպայման մեզ հետ պետք է լինի։— Նա դարձավ եղբորը և ասաց.— Ձեռքիդ մեջ ի՞նչ կա, Յուլիսիս։
— Ձու,— ասաց Յուլիսիսը այնպես, կարծես խոսքը աստծո մասին էր։
Հոմերը նստեց հեծանիվը և ուղղվեց դեպի Իթաքայի գինու գործարանը։
==Գլուխ երեսուներկուերորդ. ԹԵՎԵՐԴ, ՏԵՐ, ՄԵԶ ԱՊԱՎԵՆ==
Այն ժամանակ, երբ Հոմերը հեծանիվը քշում էր դեպի գինու գործարան, հեռվում, շատ հեռվում, այնքան հեռվում, որ նույնիսկ օրվա ժամն այնտեղ տարբերվում էր Իթաքայի ժամից, ամերիկյան մարդատար մի գնացք սլանում էր ամերիկյան հողի վրայով, ամերիկյան գիշերվա միջով։ Գնացքը լցված էր ամերիկացի տղաներով, որոնց մեջ էին նաև Մարկուսն ու նրա ընկերը՝ Քոբին։ Բոլորն էլ զինվորական զգեստ էին հագել և բոլորն էլ յուրացրել էին պատերազմի արհեստը։ Բայց նրանց աչքերից, նրանց բարձր տրամադրությունից, նրանց ծիծաղից ու երգելուց կարելի էր հասկանալ, որ սոսկ ռազմիկներ չէին, այլ ազգ՝ ըստ որում՝ լավ ու մեծ ազգ։ Թեև ակնհայտ էր, որ նրանք սովորել էին շարք կանգնել և կարգ ու կանոն պահպանել, անհատական ազատությունը ենթարկել ջոկատի պահանջներին, այսուհանդերձ, նրանք մեքենա չէին դարձել և դեռևս մնացել էին մարդկային էակներ, իրենց մարդկային պարզ ու հասարակ ցանկություններով։ Թեև նրանք մի քիչ աղմկում էին և չէին գիտակցում իրենց վիճակը, բայց զուրկ չէին արժանապատվությունից։ Եթե նրանց աղմկարարությունը արդյունք էր խոր վախի, այնուհանդերձ, նրանք անվախներ էին։ Ցուցամոլության ու նման կեղծ նպատակների համար չէր, որ նրանք պատրաստ էին հաղթահարելու երկյուղը, և եթե պետք է՝ մեռնելու։ Նրանք պարզապես ամերիկացի տղաներ էին, ոմանք նույնիսկ քառասունը անց, բայց մեծ մասը պատանիներ, եկած մեծ քաղաքներից և փոքր ավաններից, ֆերմաներից և գրասենյակներից, հարուստ և աղքատ ընտանիքներից, պատանիներ՝ խլված մեծ աշխարհներից և փոքր աշխարհներից, մի կողմ թողած շքեղ երազանքները, խաղաղ կյանքի համեստ անուրջները, պատանիներ՝ պայծառ հոգով ու արագաթռիչ, պատանիներ՝ դանդաղամիտ ու սովորական։ Եվ աղմուկի, ծիծաղի, ուրախության, շփոթության սրամտության, տգիտության և խոր իմաստության այդ խառնարանի մեջ Մարկոլս Մաքոլին ու նրա ընկեր Թոբի Ջորջը հանգիստ զրուցում էին։
— Վերջապես կարծես թե գնում ենք,— ասաց Թոբին։
— Գնում ենք,— պատասխանեց Մարկուսը։
— Գիտե՞ս, Մարկուս,— ասաց Թոբին,— ես գոհ եմ իմ բախտից, որովհետև, եթե այս պատերազմը չլիներ, քեզ չէի հանդիպի և երբեք չէի իմանա քո ընտանիքի մասին։
Մարկուսը շփոթվեց.
— Շնորհակալ եմ,— ասաց նա,— ես նույնպես ուրախ եմ, որ ծանոթացա քեզ հետ։— Նա մի պահ լռեց և հետո տվեց այն հարցը, որ տալիս է ամեն ոք, ում սպառնում է անծանոթ վտանգը։— Ուզում եմ, որ ճշմարիտն ասես,— ասաց նա,— դու շա՞տ ես մտահոգվում, որ կարող ես սպանվել։
Մյուսը անմիջապես չկարողացավ պատասխանել այդ հարցին, բայց, ի վերջո, ասաց.
— Անշուշտ։ Ես կարող եմ ստել, այնպես ձևացնել, թե ինձ համար միևնույն է։ Բայց ճիշտ չէ։ Այդ բանը ինձ մտահոգում է։ Իսկ քե՞զ։
— Ինձ նույնպես,— ասաց Մարկուսը,— ես շատ եմ մտահոգվում։ Ուզեցի պարզապես իմանալ քո կարծիքը։— Նա մի պահ լռեց, ապա ասաց.— Ինչո՞ւ ես ուզում վերադառնալ։
— Չգիտեմ,— ասաց Թոբին, որովհետև նա իսկապես չգիտեր։— Ինձ թվում է, որ ուզում եմ վերադառնալ, ինչ էլ որ ինձ սպասելիս լինի։ Ես քեզ նման ընտանիք չունեմ։ Չունեմ մեկը, որի մոտ վերադառնամ, բայց ինչ էլ լինի, ուզում եմ վերադառնալ։ Ինձ սպասող սիրած աղջիկ չունեմ, ինչպիսին քո Մերին է, բայց գիտեմ, որ ուզում եմ վերադառնալ, եթե, իհարկե, կարողանամ։
— Հասկանալի է,— ասա ց Մարկուսը։
Նորից մի պահ լուռ մնացին, հետո Մարկուսն ասաց.
— Այդ ինչի՞ց է, որ դու սիրում ես երգել։
— Ինչ իմանամ,— ասաց Թոբին։— Ես պարզապես սիրում եմ երգել։— Նրանք միասին ունկնդրեցին գնացքի աղմուկը, հետո Թոբին ասաց.— Դու ինչի՞ մասին ես մտածում։
Այդ հարցին պատասխանելուց առաջ Մարկուսը մի պահ մտածեց։
— Մտածում եմ հորս մասփն,— ասաց նա,— և մորս, և Բես քրոջս, և Հոմեր եղբորս, և Յուլիսիս եղբորս մասին։ Մտածում եմ Մերիի մասին և նրա հոր՝ միստր Արենայի մասին։ Մտածում եմ մեր բոլոր հարևանների մասին, մեր տան առջևի դատարկ տարածության, երեխաների, տների, Արայի խանութի և իր՝ Արայի մասին։ Երկաթգծի մասին, որտեղ ես սիրում էի դիտել գնացքների անցնելը, կիրակնօրյա դպրոցի, եկեղեցու, դասարանի դիմացի այգու, Հանրային գրադարանի, ծեր ուսուցիչների, իմ դասընկերների մասին, որոնք իմ կյանքի մասն են կազմել։ Սրանցից ոմանք արդեն մեռել են, անշուշտ, ոչ այս պատերազմում։
— Տարօրինակ բան է,— ասաց Թոբին,— գուցեև դու չհավատաս, բայց ես այնպիսի զգացողություն ունեմ, որ կարծես Իթաքան նաև իմ հայրենի քաղաքն է։— Նա մի պահ լռեց, ապա ասաց.— Եթե ողջ մնանք, եթե ողջ վերադառնանք, ինձ քեզ հետ Իթաքա կտանե՞ս, ցույց կտա՞ս քեզ ծանոթ տեղերը և կպատմե՞ս դրանց մասին, կասե՞ս, թե ինչ պատահեց այստեղ, կամ ինչ պատահեց այնտեղ։
— Իհարկե,— պատասխանեց Մարկուսը,— անպայման։ Ես հենց այդպես էլ ուզում եմ անել։ Ուզում եմ նաև, որ դու ծանոթանաս իմ ընտանիքի հետ։ Մենք աղքատ ենք, միշտ այդպես ենք եղել, բայց իմ հայրը մեծ մարդ էր։ Նա հաջողակ մարդ չէր։ Նա հազիվ հացի փող էր վաստակում, ավելին չէր կարողանում։
— Մաթյու Մաքոլի՞ն,— հարցրեց Թոբին։
— Այո,— պատասխանեց Մարկուսը,— Մաթյու Մաքոլին՝ իմ հայրը։ Նա աշխատում էր խաղողի այգիներում, մրգի փաթեթավորման պահեստներում և գինեգործարաններում։ Նա կատարում էր հասարակ, սովորական, ամենօրյա գործեր։ Եթե նրան փողոցում տեսնեիր, կմտածեիր, որ սովորական մարդ է, հասարակ և աննշան։ Բայց դրանով հանդերձ նա մեծ մարդ էր։ Նա իմ հայրն էր, և ես գիտեմ, որ նա մեծ մարդ էր։ Միակ բանը, որը նրան մտահոգում էր, իր ընտանիքն էր՝ մայրս և իր զավակները։ Նա ամիսներով փող հավաքեց և մասնավճարով տավիղ գնեց, այո, տավիղ։ Ես գիտեմ, որ հիմա ոչ ոք տավիղ չի նվագում, բայց մայրս երազել էր տավիղ ունենալ, և հայրս փող հավաքեց ու նրա համար տավիղ գնեց։ Հինգ տարի տևեց, մինչև որ հայրս վճարեց տավիղի արժեքը։ Դա ամենաթանկ տավիղն էր, որ կարելի էր գնել։ Մենք կարծում էինք, թե ամեն տուն տավիղ ունի, որովհետև մենք ունեինք։ Հետո իմ քույր Բեսի համար դաշնամուր գնեց, որը, ճիշտ է, այնքան թանկ չէր, որքան տավիղը։ Ես կարծում էի, թե բոլորը հորս նման մեծ էին, մինչև որ աշխարհ մտա և հանդիպեցի ուրիշ մարդկանց։ Անշուշտ, բոլորն էլ լավն են, բոլորն էլ հրաշալի են, բայց չեմ կարծում, որ մեծ լինեն։ Գուցե դա նրանից է, որ ես նրանց դեռ լավ չեմ ճանաչամ։ Անհրաժեշտ է լավ ճանաչել մարդկանց, իմանալու համար մե՞ծ են նրանք, թե ոչ։ Շատ մարդիկ կան, որ մեծ են, բայց ոչ ոք գլխի չի ընկնում, որ նրանք մեծ են։
— Կուզենայի քո հոր նման մի մարդու հանդիպել,— ասաց Թոբին,— պարտադիր չէ, որ նա իմ հայրը լիներ։ Ով ուզում է լինի, միայն թե ես ճանաչեի նրան։ Գուցե բախտավոր եմ, որ չգիտեմ, թե ով է իմ հայրը, որովհետև, չիմանալով, կարող եմ միշտ հավատալ, որ նա մեծ էր, ինչպես քո հայրը։
— Գուցե իսկապես մեծ էր,— ասաց Մարկուսը։
— Գուցե,— ասաց Թոբին,— հույս ունեմ։ Գիտե՞ս ինչ, ես չգիտեի, որ երեխաները հայրեր ու մայրեր են ունենում, մինչև որ դպրոց գնացի ու այդ մասին լսեցի երեխաների զրույցները։ Ես երկար ժամանակ ուշքի չէի գալիս։ Գուցե այդ է պատճառը, որ ես սիրում եմ երգել։ Երբ երգում ես, մենակությունն այնքան էլ չես զգում։— Հետո ամաչելով, համարյա երկչոտությամբ, հարցրեց.— Ինչպիսի՞ աղջիկ է Բեսը։
Մարկուսը հասկացավ, որ ընկերը այդ հարցը տալիս անհարմար էր զգում, և ուզեց, որ նա անհարմար չզգա։
— Ոչինչ,— ասաց Մարկուսը,— դու կարող ես քրոջս մասին հարցնել։ Ես ուզում եմ, որ դու հանդիպես նրան։ Ինձ թվում է, որ նա քեզ կհավանի։
— Ի՞նձ,— ասաց Թոբին։
— Այո, քեզ, ինձ թվում է, որ նա քեզ շատ կհավանի,— ասաց Մարկուսը։— Ուզում եմ քեզ ինձ հետ տանել մեր տուն։ Եթե դուք իրար հավանեք... լավ կլինի, եթե Բեսը... ինչ անենք, որ նա իմ քույրն է... մի խոսքով, ես պարզապես կարծում եմ, որ նա քեզ շատ կհավանի։
Մարկուսը սկսեց շատ արագ խոսել, որովհետև զգում էր, որ այդ նյութի շուրջ համարյա անհնար է զրուցել, թեև, միաժամանակ զգում էր, որ դա անհրաժեշտ է։ Այդ պատճառով էլ նա ուզում էր, որ բառերը ասվեն ինչքան կարելի է արագ և լինեն տպավորիչ, որպեսզի վարանումն ու շփոթությունը շուտ փարատվեին։
— Ամուսնացիր հետը և ապրիր Իթաքայում,— ասաց նա,— Իթաքան լավ քաղաք է։ Դու այնտեղ երջանիկ կլինես։ Ահա նրա նկարը, պահիր մոտդ։— Նա Թոբիին տվեց Բեսի մի փոքրիկ նկարը։— Պահիր քո զինվորական գրքույկում, ինչպես ես Մերիի նկարն եմ պահում։ Տե՛ս։
Թոբի Ջորջը վերցրեց իր ընկերոջ քրոջ նկարը և երկար ժամանակ նայեց, իսկ Մարկուսը նայում էր նրան։ Ի վերջո, նա ասաց.
— Բեսը իսկապես գեղեցիկ է։ Ես չգիտեմ, կարո՞ղ է մարդ սիրահարվել մի աղջկա, որին չի տեսել, բայց զգում եմ, որ արդեն սիրահարվել եմ Բեսին։ Ինձ վատ եմ զգում։ Ճիշտն ասած, մինչև հիմա վախենում էի խոսել քեզ հետ Բեսի մասին։ Բայց մտածեցի, որ գուցե շատ չես նեղանա, եթե խոսեմ, քանի որ ռազմաճակատ ենք գնում, և հայտնի չէ, թե ինչ կպատահի մեզ հետ։ Ես միշտ կարծել եմ, որ չունեմ նույն իրավունքները, ինչ ուրիշներն ունեն, որովհետև, գիտես ինչ, ես մի տղա եմ, որի անունը որբանոցում է դրվել, ոչ թե հոր կամ մոր կողմից, մի տղա, որ նույնիսկ չգիտի, թե ովքեր են իր հայրն ու մայրը, չգիտի անգամ, թե ինչ ազգության են պատկանել նրանք, ո՞ր ազգից է ինքը։ Ոմանք ասում են, որ ես իսպանացի կամ ֆրանսիացի եմ, ուրիշները, թե՝ իտալացի կամ հույն, կամ թե՝ կեսանգլիացի֊կեսիռլանդացի։ Համարյա ամեն մարդ ինձ տարբեր ազգություն է տալիս։
— Դու ամերիկացի ես և վերջ,— ասաց Մարկուսը։— Ամեն մարդ դա կարող է նկատել հենց առաջին հայացքից։
— Անշուշտ,— ասաց Թորին,— և դա ճիշտ է, շատ ճիշտ։ Ես, իհարկե ամերիկացի եմ։ Բայց կուզենայի իմանալ, որ ամերիկացիներից։
— Դու պարզապես ամերիկացի ես, որի անունը Թոբի Ջորջ է,— ասաց Մարկուսը։— Կարիք չկա ավելին իմանալու։ Պահիր այդ նկարը։ Մենք կվերադառնանք Իթաքա, երկուսս էլ ընտանիք կկազմենք, երբեմն կայցելենք իրար, մի քիչ երաժշտություն և երգ կլսենք և այդպես կապրենք մեր կյանքը։
— Գիտե՞ս ինչ, Մարկուս,— ասաց Թոբին,— ես քեզ հավատում եմ։ Աստված վկա, ես քեզ հավատում եմ։ Չեմ կարծում, որ դու այդ բոլորը ասում ես սոսկ նրա համար, որ մենք ճանապարհի ընկերներ ենք։ Ես քեզ հավատում եմ և աշխարհում ամենից շատ ուզում եմ քեզ հետ Իթաքա գնալ։— Նա մի պահ լռեց՝ մտածելով, թե ինչը կարող է այդ բանին խանգարել, ապա ասաց.— Եթե Բեսը ինձ չսիրի, եթե նա ուրիշին սիրի, եթե նա ամուսնացած լինի, երբ մենք այնտեղ հասնենք, միևնույն է՝ Իթաքան կլինի իմ բնակավայրը։ Չգիտեմ, թե ինչու, բայց թվում է, որ Իթաքան այժմ հարազատ տուն է նաև ինձ համար։ Կյանքումս առաջին անգամ զգում եմ, որ տուն ունեմ։ Կարծում եմ չես նեղանա, եթե ասեմ, որ Մաքոլի ընտանիքը իմ ընտանիքն է, որովհետև դա ճիշտ այն ընտանիքն է, որ ես կփափագեի ունենալ, եթե հնարավոր լիներ ընտրություն կատարել։ Հույս ունեմ, որ աստծո օգնությամբ Բեսը կսիրի ինձ, ուրիշին չի սիրի, որովհետև արդեն գիտեմ, որ ես սիրում եմ նրան։— Այժմ նա շատ ցածրաձայն էր խոսում ու թեև գնացքը աղմուկով լեցուն էր, Մարկուսը կարողանում էր լսել նրա խոսքերը։— Թեև Բեսը դեռևս այդ չգիտի, միևնույն է, նա իմն է։ Եվ այս ես ամեն ինչ պիտի անեմ, որ ողջ մնամ, մինչև որ հասնեմ Իթաքա, հաս֊եմ Բեսին։ Իթաքան իմ տունն է։ Ես ուզում եմ այնտեղ ապրել։ Ես ուզում եմ այնտեղ մահանալ, եթե հաջողվի։
— Մենք կվերադառնանք,— ասաց Մարկոլսը։— Մենք մի օր Իթաքայում կլինենք՝ Բեսը և դու, Մերին և ես, մայրս, Հոմերը և Յուլիսիսը։ Այ, կտեսնես։
Երկու ընկերները երկար ժամանակ լուռ էին։ Նրանց մոտեցան ուրիշ տղաներ, և բոլորը միասին աղմկեցին, նույնիսկ երգեցին մի երգ, որ իրենք էին հորինել, մի երգ փողոցային կանանց մասին, թե ինչ բանի համար են նրանք պիտանի։ Եվ հետո, այդ երգի կեսին, կարծես ասելիքը հենց այդ երգից էր բխում, Թոբին հարցրեց.
— Աղոթո՞ւմ ես։
Եվ Մարկուսը շտապով պատասխանեց.
— Մի՛շտ, մի՛շտ։
— Որբանոցում,— ասաց Թոբին,— մեզ ստիպում էին աղոթել։ Այնտեղ դա պարտագիր էր։ Ուզեինք֊չուզեինք՝ պիտի աղոթեինք։
— Այդքան էլ վատ կարգ չէ,— ասաց Մարկուսը,— թեև աղոթքը այնպիսի բան է, որ չի կարելի ստիպել։ Էլ ինչ աղոթք, եթե պարտադրված է։
— Գիտեմ,— ասաց Թոբին,— ահա թե ինչու որբանոցից հետո ես թողեցի աղոթելը։ Տասներեք տարեկանից հետո ոչ մի աղոթք ասած չկամ։ Իսկ հիմա նորից կսկսեմ... հենց այս րոպեից։— Նա մի պահ լռեց, հետո առանց աչքերը փակելու, առանց գլուխը խոնարհելու, առանց ձեռքերը ծալելու սկսեց աղոթել, և ինչ֊որ նա ասաց, անկասկած աղոթք էր։— Ինձ Իթաքա վերադարձրու,— ասաց նա,— եթե կարող ես։ Քո կամքը թող լինի, բայց եթե կարող ես, ինձ Իթաքա հասցրու։ Թույլ տուր տուն հասնեմ։ Պաշտպան դարձիր բոլորին։ Բոլորին վշտից հեռու պահիր։ Անտուններին ապաստան տուր, պանդուխտին տուն հասցրու, իսկ ինձ՝ Իթաքա։— Նա կանգ առավ և սկսեց նորից երգել քիչ առաջվա անառակ երգը։ Հանկարծ դադարեց երգելուց ու բղավեց։
— Ամե՛ն։
— Լավ աղոթք էր,— ասաց Մարկուսը։— Հույս ունեմ, որ ի կատար կածվի։
Որբը հիշեց, որ մի քանի բաներ աղոթքից դուրս էր թողել։ Ուստի և շարունակեց.
— Պահպանիր Իթաքա քաղաքը,— ասաց նա։— Այնպես արա, որ քայլեմ նրա փողոցներով։ Բոլոր Մաքոլիներին պահպանիր։ Պահպանիր Բեսին։ Նրան զգացնել տուր, որ ես իրեն սիրում եմ։ Պահպանիր Մարկուսին և Մերիին։ Պահպանիր նրա մորը, Հոմեր եղբորը և Յուլիսիս եղբորը։ Պահպանիր նրանց տունը և տան կողքի բաց տարածությունը։ Պահպանիր տավիղը, դաշնամուրը և երգերը։ Պահպանիր երկաթգիծը, որպեսզի տեսնեմ գնացքների անցնելը։ Պահպանիր այն երկիրը, ուր այդ բոլոր բաները կան և ինձ արժանացրու ապրել այնտեղ, ուր ուզում եմ՝ Իթաքայում։ Ինձ Իթաքա հասցրու, եթե կարող ես։ Այսքան։— Եվ նորից բարձրաձայն ասաց.— Ամե՛ն։
Այդ միջոցին զինվորները մի ուրիշ երգ էին երգում, որը նույնպես իրենք էին հորինել։ Երգի ասելիքն այն էր, որ աշխարհը անկայուն է, հատկապես կնոջ սերը, և տղաները հրճվում էին այդ երգի ցինիկ իմաստությամբ։ Թոբին և Մարկուսը միացան երգողներին։ Հանկարծ Թոբին դադարեց երգելուց և հարցրեց.
— Իսկ դու ինչի՞ համար ես աղոթում, Մարկուս։
Մարկուսը նույնպես լռեց, ասելով.
— Ես աղոթում եմ նույն բանի համար, ինչ որ դու, հենց նույն բանի համար։— Եվ նորից երկու ընկերները սկսեցին երգել ցինիկ իմաստով այդ երգը։
Երգից հետո ամբողջ գնացքը լռեց։ Ոչ մի պատճառ չկար, բայց բոլորը մի պահ պապանձվել էին ու խորապես լրջացել։ Ի վերջո, Ջո Հիգգինս անունով զինվորը, Մարկուսին ու Թոբիին մոտենալով, ասաց.
— Ի՞նչ պատահեց, ինչո՞ւ բոլորը այդպես լռեցին։ Թոբի, մի երգ չե՞ս երգի, իսկ դու, Մարկուս, ակորդեոնի վրա չե՞ս նվագի։
— Ի՞նչ երգ ես ուզում լսել, Ջո,— հարցրեց Մարկուսը։
— Օհ, չգիտեմ,— ասաց Ջոն,— բոլոր կեղտոտ երգերը արդեն երգել ենք, գուցե մի հին բան երգենք, գիտե՞ս ինչ, մի մաքուր բան։ Մի հին սաղմոս չերգե՞նք... Բոլորս գիտենք, սովորել ենք երեխա ժամանակ։
— Ինչո՞ւ չէ,— ասաց Մարկուսը,— դու ո՞ր սաղմոսն ես սիրում, Ջո։
— Տղաներ, մի ծիծաղեք ինձ վրա, ես կուզենայի լսել «Թևերդ, տեր» երգը։ Գիտե՞ք «Թներդ, տեր, մեզ ապավեն» երգը։
Մարկուսը դարձավ Թոբիին.
— Այդ երգի խոսքերը գիտե՞ս, Թոբի,— հարցրեց նա։— Եթե չգիտես, կարող եմ քեզ օգնել։
— Խոսքե՞րը,— ասաց Թոբին,— իհարկե գիտեմ. ամբողջ տասը տարի, ամեն կիրակի այդ սաղմոսը երդել եմ։
— Շատ լավ,— ասաց Մարկուսը,— այդ դեպքում Ջոյի համար երգենք։— Մարկուսը դարձավ Ջոյին։— Իսկ դու, Ջո, եթե ուզես ձայնակցել մեզ, երգիր։ Փույթ չէ, թե վատ ես երգում, պարզապես ձայնակցիր մեզ։
— Համաձայն եմ,— ասաց Ջոն։— Ես ուզում եմ երգել։
Մարկուսը սկսեց նվագել հինավուրց սաղմոսը, իսկ Թոբին սկսեց երգել.
''Ինչ ցնծություն, եղբայրություն,''
''Թևերդ, տեր, մեզ ապավեն,''
''Ինչ օրհնությո՜ւն, խաղաղություն.''
''Թևերդ, տեր, մեզ ապավեն։''
Թեև ոչ երաժշտական, բայց ուժեղ և բոլոր դեպքերում հաճելի ձայնով, Ջոն սկսեց Թոբիի հետ երգել։ Եվ շուտով բոլորը սկսեցին լսել։ Քիչ հետո զինվորները շրջապատեցին Մարկուսին, Թոբիին ու Ջոյին, որպեսզի ավելի մոտիկից լսեն այդ հին և հրաշալի սաղմոսի երաժշտությունը և խոսքերը։ Ջոն և Թոբին երգեցին.
''Հաղթ թևերդ, մեզ ապավեն,''
''Թող մեզ փրկի ամեն ահեն.''
''Թևերդ, տեր, մեզ ապավեն,''
''Լինեն ամուր, հավերժական։''
Այժմ արդեն բոլորը միասին էին երգում. թե նրանք և թե նրանց շուրջ հավաքված մարդիկ։
==Գլուխ երեսուներեքերորդ. ՄԱՐԿՈՒՍԻ ՆԱՄԱԿԸ ԻՐ ԵՂԲԱՅՐ ՀՈՄԵՐԻՆ==
Ա
յդ շաբաթ օրը Հոմեր Մաքոլիի կյանքում ամենաերկար ու արկածալից օրը եղավ։ Նույնիսկ աննշան բաները սկսեցին նոր կարևորություն ու նշանակություն ստանալ, և նա սկսեց հասկանալ դրանց իմաստը։ Անցյալ գիշերվա ահավոր ու հուզումնալի քունը պատճառ դարձավ, որ ամեն բանի հանդեպ նա այսուհետև միշտ արթուն լինի։ Ամբողջ ուժով նա փորձել էր մահվան համբավաբերին հեռու վանել Իթաքայից և նրա ժողովրդից։ Այդպես էր եղել կյանքում, իսկ այժմ դա այլևս երազ չէր։
Մարկուս եղբոր չբացված նամակը իր մոտ էր, որը հարկավոր էր կարդալ։
Նա հեռագրատուն եկավ կաղալով. հոգնած էր ու հանգստի կարոտ։ Նայեց դարակին, ոչ մի տեղից պատվեր չկար։ Նայեց ստացված հեռագրերի դարակին, բաժանելու հեռագիր չկար։ Գործը ավարտված էր։ Ամեն ինչ մաքուր էր։ Նա մոտեցավ ծեր հեռագրիչին և ասաց.
— Միստր Գրոգան, կուզեի՞ք ինձ հետ հնդկընկույզից և խնձորից պատրաստված կարկանդակ ուտել։
Ծերունի հեռագրիչը, որ արդեն կիսով չափ հարբած էր, ասաց.
— Գնելուն կմասնակցեմ, մանչուկ, բայց կարկանդակ չեմ ուտի։ Շնորհակալություն։
— Եթե դուք կարկանդակ չեք ուզում, միստր Գրոգան,— ասաց Հոմերը,— ես էլ չեմ ուզում։ Ինձ թվաց, որ դուք քաղցած եք։ Ես բոլորովին էլ քաղցած չեմ։ Ամբողջ օրը վազվզել եմ, բայց քաղցած չեմ։ Տարօրինակ է։ Թվում է, որ ամբողջ օրը, գիշեր֊ցերեկ աշխատելով, մարդ պետք է քաղց զգա, բայց այդպես չէ։ Երեկոյան ժամը վեցին մի պնակ ձավարի ապուր եմ կերել, այդ է ամբողջը։
— Ոտքդ ինչպե՞ս է,— հարցրեց Գրոգանը։
— Ոչինչ,— պատասխանեց Հոմերը,— այդ մասին ես նույնիսկ մոռացել եմ։ Լավ եմ քայլում։— Նա հարցական նայեց ծեր հեռագրիչին և շատ քնքշությամբ ասաց.— Հարբա՞ծ եք, միստր Գրոգան։— Այնպիսի անկեղծությաբ նա տվեց այդ հարցը, որ ծերուկը չվիրավորվեց։
— Այո, խմած եմ, մանչուկ,— ասաց միստր Գրոգանը։ Նա դեպի իր աթոռը գնաց և նստեց։ Մի վայրկյան հետո նայեց տղային, որը ոտքի վրա էր։
— Ես ինձ ավելի լավ եմ զգում, երբ խմած եմ,— ասաց ծեր հեռագրիչը։— Ապա շիշը հանեց և մի մեծ կամ խմեց։— Մարդիկ խորհուրդ են տալիս՝ «Երբեք մի խմիր»։ Դու դա ինձնից չես լսի։ Ծեր հիմարի նման չեմ ասի. «Ինձնից դաս վերցրու, տես, թե խմիչքը ինձ ինչի է հասցրել»։ Դատարկաբանություն է։ Դու այժմ շրջում և շատ բաներ ես տեսնում, բազմաթիվ բաներ, որ երբեք չէիր տեսել։ Ուրեմն, թույլ տուր քեզ մի բան ասել. մարդկանց վերաբերվող գործերում դու շատ զգույշ եղիր։ Եթե նույնիսկ քո աչքերով տեսնես, որ մեկը վատ է վարվում, վստահ մի եղիր, որ դու անպայման ճիշտ ես։ Մարդկանց հանդեպ շատ զգույշ եղիր։ Ներիր ինձ, բայց պետք է ասեմ քեզ, որովհետև դու մի մարդ ես, որին ես հարգում եմ։ Ուրեմն ասում եմ. հիմարություն է մարդկանց քննադատել նրա համար, որ նրանք այնպիսին են, ինչպիսին որ կան։ Ես բոլորովին չգիտեմ, թե ով ես դու, որտեղից ես գալիս, ինչպես եկար, ինչը քեզ այդպես դարձրեց, բայց ուրախ եմ, որ այդպես է, և դու ինձ դուր ես գալիս։ Ինչքան մարդը մոտենում է իր կյանքի վախճանին, այնքան նա իրեն ավելի ու ավելի երախտապարտ է զգում լավ մարդկանց նկատմամբ, որոնք կյանքը պիտի շարունակեն իրենից հետո։ Այս բոլորը կարող էի չասել քեզ, եթե խմած չլինեի։ Ուրեմն, միայն դա բավարար ապացույց է, որ սխալ է մարդու արածների մասին վատ կարծիք կազմելը, թեկուզ ուրիշների կարծիքով դրանք ճիշտ չլինեն։ Ինձ համար շատ կարևոր է ասել քեզ բոլոր այս բաները, իսկ քեզ համար՝ շատ կարևոր է դրանք իմանալը։ Ուրեմն լավ է, որ խմած եմ և ասում եմ։ Հասկանո՞ւմ ես, թե ինչ եմ ասում։
— Ոչ այնքան, միստր Գրոգան,— պատասխանեց Հոմերը։
— Իմ խոսքերից մի ճնշվիր,— ասաց ծեր հեռագրիչը,— եթե հարբած չլինեի, չէի կարող քեզ այս ամենը ասել, ուրեմն շնորհակալ եղիր քեզնից, որ դու այդպիսին ես։ Այո, ինքդ քեզ երախտապարտ եղիր։ Հասկացիր, որ մարդը պետք է շնորհակալ լինի այն իրողության համար, որ ինքը այքն է, ինչ որ է, որովհետև, եթե նա բարի է, իր բարությունը միայն իրենը չէ, այն նաև իմն է, ուրիշինը։ Այդ բարությունը նրանն է միայն այնքանով և նրա համար, որ պահպանի այն ու տարածի ամենուրեք՝ թե ինձ և թե աշխարհում ապրող բոլոր մարդկանց համար։ Դու ունես այդ բարությունը, դրա համար շնորհակալ եղիր։ Վաղ թե ուշ այն կգնահատվի բոլորի կողմից։ Մարդիկ երախտապարտ կլինեն քեզ դրա համար։
Չգիտես մտքի ինչ զուգորդությամբ, Հոմերը հանկարծ հիշեց Բեթհել հյուրասենյակների աղջկան և իր հետ խոսելու նրա ձևը։ Ծերունի հեռագրիչը շարունակեց.
— Նրանք կզգան, որ դու չես դավաճանի, չես վիրավորի իրենց։ Նրանք կզգան, որ դու չես արհամարհի իրենց, եթե նույնիսկ ամբողջ աչխարհը արհամարհի։ Նրանք կզգան, որ դու իրենց մեջ տեսար այն, ինչ ամբողջ աշխարհը չուզեց տեսնել։ Դու այդ պետք է գիտակցես։ Դու դրանից չպետք է ճնշվես։ Դու արդեն մեծ մարդ ես, տասնչորս տարեկան ես, հայտնի չէ, թե ո՞վ քեզ մեծ դարձրեց, բայց քանի որ դու իսկապես մեծ ես, գիտակցիր ուրեմն այդ և խոնարհ եղիր, պաշտպանիր այդ մեծությունը։ Հասկանո՞ւմ ես։
Ցրիչը շատ էր շփոթվել և դժվարությամբ պատասխանեց.
— Երևի այդպես է, միստր Գրոգան։
Ծեր հեռագրիչը շարունակեց.
— Ուրեմն՝ շնորհակալություն։ Ես քեզ դիտել եմ թե սթափ և թե հարբած այստեղ գալուցդ ի վեր, անկախ նրանից՝ սթափ եմ եղել, թե հարբած, ես քեզ ճանաչել եմ։ Ես աշխատել եմ աշխարհի տարբեր քաղաքներում։ Երիտասարդ ժամանակ ուզեցի շատ քաղաքներ շրջել և շրջեցի։ Ամբողջ կյանքումս, որտեղ որ գնացել եմ, շարունակ քեզ եմ փնտրել և գտել եմ հեռավոր ու խուլ վայրերում, անծանոթ, խոնարհ մարդկանց մեջ։ Իմ հանդիպած յուրաքանչյուր մարդու մեջ քեզնից մի մաս եմ գտել, բայց այդ ինձ չէր գոհացնում։ Եվ ահա, Իթաքայում, իմ տունդարձի ճամփին, գտա քեզ և դու ավելի լավն ես, ավելի մեծ, քան մինչ այդ իմ տեսած բոլոր մարդիկ։ Եթե դու հասկանում ես իմ ասածները, շնորհակալություն։ Այդ ի՞նչ ես բռնել, նամա՞կ է։ Ես ավարտեցի, դե, կարդա նամակդ, մանչուկ։
— Իմ եղբայր Մարկուսն է ուղարկել,— ասաց Հոմերը,— բաց անելու ժամանակ չեմ ունեցել։
— Ուրեմն բաց արա,— ասաց ծեր հեռագրիչը,— կարդա եղբորդ նամակը։ Բարձր կարդա։
— Դուք կցանկանա՞ք լսել, միստր Գրոգան,— ասաց Հոմերը։
— Այո, եթե կարելի է, նույնիսկ շատ ուրախ կլինեմ,— ասաց ծեր հեռագրիչը և նորից մի կում խմեց։
Հոմեր Մաքոլին պատռեց ծրարը, նամակը հանեց, բացեց և սկսեց կարդալ շատ դանդաղ։
«Սիրելի Հոմեր,— կարդաց նա,— նախ և առաջ, ինչ որ տանը ունեմ, բոլորը քոնն են, իսկ երբ դրանց կարիքը այլևս չես զգա, կարող ես Յուլիսիսին տալ՝ իմ գրքերը, պատեֆոնը, սկավառակները, հագուստները, եթե դրանք քեզ վրա լինեն, հեծանիվը, մանրադիտակը, ձկնորսության գործիքները, Պիեդրայից բերած քարերի հավաքածուն և, վերջապես, մնացած իմ բոլոր իրերը։ Դրանք ավելի շուտ քոնն են, քան Բեսինը, քանի որ այժմ Իթաքայի Մաքոլի ընտանիքի տղամարդը դու ես։ Անցյալ տարվա շահած փողս մայրիկին եմ տվել, որ մի քիչ թեթևացրած լինեմ նրա բեռը։ Բայց այդ քիչ է, և շուտով մայրիկն ու Բեսը պիտի մտածեն աշխատելու մասին։ Ես իրավունք չունեմ քեզ ասելու, որ չթողնես նրանց աշխատել, սակայն հուսով եմ, որ դու չես թողնի։ Ես համոզված եմ, որ չես թողնի, որովհետև գիտեմ, որ ես ինքս չէի թողնի։ Մայրիկը, անշուշտ, պիտի ուզենա աշխատել, նույնպես և Բեսը, բայց դա հենց պատճառ է, որ չթողնես։ Ես չգիտեմ, թե դու ինչպես պիտի կարողանաս պահել մեր ընտանիքը և միաժամանակ դպրոց գնալ, բայց հավատում եմ, որ դու միջոց կգտնես։ Բանակում ինձ հասնող վարձը ուղարկում եմ մայրիկին, բացի մի քանի դոլարից, որն ինձ անհրաժեշտ է։ Բայց այդ փողն էլ բավարար չէ։ Հեշտ չէ ինձ համար քեզնից այդքան շատ բան պահանջելը, քանի որ ես ինքս մինչև տասնինը տարեկանը աշխատել չէի սկսել, բայց չգիտեմ ինչու, հավատում եմ, որ դու կկարողանաս անել այն, ինչ ես չկարողացա։
Իհարկե, կարոտում եմ քեզ և միշտ քո մասին եմ մտածում։ Երջանիկ եմ, ու թեև երբեք չեմ հավատացել պատերազմների, և գիտեմ, որ անհրաժեշտության դեպքում էլ դրանք հիմարության են, բայց հպարտ եմ, որ ծառայում եմ իմ հայրենիքին, իսկ իմ հայրենիքը Իթաքան է, մեր տունը և բոլոր Մաքոլիները։ Իմ թշնամին մարդը չէ, որովհետև ոչ մի մարդկային էակ չի կարող իմ թշնամին լինել։ Ով էլ որ լինի այդ մարդը, ինչ գույն էլ ունենա, ինչքան էլ սխալված լինի իր համոզմունքներում, նա իմ ընկերն է, ոչ թե թշնամին։ Իմ պայքարը մարդու, դեմ չէ, այլ նրա մեջ եղած այն գազանի դեմ, որը առաջին հերթին ուզում եմ իմ մեջ ոչնչացնել։
Ես ինձ հերոս չեմ զգում։ Այդպիսի բաների ընդունակ չեմ։ Ոչ ոքի չեմ ատում։ Նույնիսկ հայրենասեր էլ չեմ դարձել, որովհետև միշտ սիրել եմ իմ երկիրը, իմ ժողովուրդը, իմ քաղաքը, իմ տունը և իմ ընտանիքը։ Ես, իհարկե, կուզենայի բանակում չլինել, կուզենայի, որ պատերազմ չլիներ, բայց քանի որ բանակում եմ և քանի որ պատերազմ է, վճռել եմ լինել լավագույն զինվորը։ Չգիտեմ, ինչ է ինձ սպասում, բայց, ինչ էլ լինի, ես պատրաստ եմ խոնարհաբար ընդունել այն։ Սարսափելի վախենում եմ, այդ մեկը քեզ պետք է խոստովանեմ, բայց երբ ժամանակը գա, ես կանեմ այն, ինչ սպասվում է ինձնից և գուցե նույնիսկ ավելին։ Ուզում եմ իմանաս, որ ես ոչ մի հրամանի չեմ ենթարկվելու, բացի իմ խղճի հրամանից։ Ինձ հետ տղաներ կան ամբողջ Ամերիկայից, Իթաքայի նման հազարավոր քաղաքներից։ Կարող է պատահել, որ այս պատերազմում սպանվեմ։ Ես պետք է այդ բանը համարձակորեն ասեմ քեզ։ Իհարկե, բոլորովին չէի ուզենա։ Աշխարհում ամեն ինչից ավելի ուզում եմ վերադառնալ Իթաքա և երկար տարիներ անցկացնել քեզ հետ, իմ մոր, քրոջ և եղբոր հետ։ Ուզում եմ Մերիի մոտ վերադառնալ և ընտանիք կազմել։ Հավանական է, շուտով մեկնենք ռազմաճակատ։ Ոչ ոք չգիտի, թե ուր, բայց բոլորս էլ գիտենք, որ շուտով կմեկնենք։ Ուրեմն, կարող է պատահել, որ երկար ժամանակ ինձնից նամակ չստանաք։ Հույս ունեմ, որ այս նամակը վերջինը չի լինի։ Իսկ եթե այդպես լինի, մի հավատա, որ ես չկամ։ Մի թող, որ մյուսներն էլ հավատան։ Այստեղ ես մի ընկեր ունեմ, որբ է, ընկեցիկ մի տղա, և տարօրինակ է, որ այստեղի բոլոր տղաներից նա դարձավ իմ հարազաատ ընկերը։ Նրա անունը Թոբի Ջորջ է։ Նրան պատմել եմ Իթաքայի և մեր ընտանիքի մասին։ Մի օր նրան ինձ հետ Իթաքա կբերեմ։ Երբ այս նամակը կարդաս, մի տխրիր։ Ուրախ եմ, որ ես եմ այն Մաքոլին, որը մասնակցում է պատերազմին, անարդար ու ցավալի կլիներ, եթե դու լինեիր։
Նամակում ես կարող եմ ասել այն, ինչը երբեք չէի կարողանա արտահայտել բառերով։ Դու Մաքոլիների լավագույնն ես։ Դու պետք է շարունակես լավագույնը մնալ։ Ոչինչ չպետք է քեզ խանգարի։ Հիմա դու տասնչորս տարեկան ես, բայց պետք է ապրես մինչև քսան, հետո՝ երեսուն, քառասուն, հիսուն, վաթսուն։ Դու պետք է հավիտյան ապրես։ Եվ վստահ եմ, որ կապրես։ Հեռվից միշտ պիտի հսկեմ քեզ։ Դու այն ես, ինչի համար կռվում ենք մենք։ Այո, դու, իմ եղբայրը։ Ինչպե՞ս կարող էի այսպիսի բաներ ասել քեզ, եթե միասին լինեինք։ Դու կնետվեիր ինձ վրա, կկռվեիր հետս և ինձ հիմար կանվանեիր։ Բայց, հակառակ դրան, ինչ որ ասացի, ճշմարիտ է։ Այժմ ես քո անունը նորից պիտի գրեմ այստեղ, որպեսզի միշտ հիշես. Հոմեր Մաքոլի։ Ահա թե ով ես դու։ Ես քեզ շատ եմ կարոտում։ Անհամբեր սպասում եմ այն օրվան, երբ քեզ նորից կտեսնեմ։ Երբ այդ օրը գա, երբ մենք նորից իրար հանդիպենք, պիտի թողնեմ, որ ինձ կռնակի վրա պառկեցնես մայրիկի, Բեսի ու Յուլիսիսի ներկայությամբ, գուցե նույնիսկ Մերիի ներկայությամբ։ Պիտի թողնեմ, որ այդպես անես, որովհետև անչափ պիտի ուրախանամ քեզ նորից տեսնելու համար։ Աստված օրհնի քեզ։ Ցտեսություն։
Քո եղբայր ''Մարկուս''»
Կարդալով նամակը, ցրիչը նստեց։ Նա շատ դանդաղ կարդաց, ժամանակ առ ժամանակ լացը կուլ տալով և վատ զգալով, ինչպես առաջին անգամ վատ էր զգացել մեքսիկացի կնոջ տանը և այն գիշերը, երբ լաց էր եղել աշխատանքից հետո Իթաքայի շուրջը հեծանիվով շրջելիս։ Նա կծեց շրթունքը և շեշտակի նայեց ծեր հեռագրիչին, որը խորապես հուզված էր։ Տղան շատ մեղմ խոսեց։
— Եթե իմ եղբայրը սպանվի այս հիմար պատերազմում,— ասաց նա,— ես կթքեմ աշխարհի վրա։ Առհավետ կատեմ։ Բարի չեմ լինի, բոլորից չարը կլինեմ, ամենաչար մարդը, որ երբևէ ծնվել է։
Նրա ձայնը հանկարծ խզվեց, և աչքերը արցունքով լցվեցին։ Նա վազեց դեպի հանդերձակալը, հանեց համազգեստը, հագավ պիջակը և գրասենյակից դուրս վազեց։
Ծեր հեռագրիչը երկար անշարժ մնաց։ Սենյակում շատ խաղաղ էր։ Ի վերջո, նա մեկնեց ձեռքը, դատարկեց շշի մնացորդը, վեր կացավ և նայեց շուրջը։