|վերնագիր = Մարդկային կատակերգություն
|հեղինակ = [[Վիլյամ Սարոյան]]
|աղբյուր = [[«Ընտիր երկեր, չորս հատորով»«Մարդկային կատակերգություն»]]
|թարգմանիչ = Գր. Քեշիշյան
|կազմեց = Նատալյա Գոնչար
Յուլիսիս Մաքոլի անունով փոքրիկ տղան մի օր կանգնեց խլուրդի նոր բացած անցքի առաջ, իրենց տան բակում, որը գտնվում Էր Կալիֆոռնիայի Իթաքա քաղաքի Սանթա Կլարա փողոցի վրա։ Խլուրդը խոնավ, թարմ հողը դուրս հրեց և աչքի տակով նայեց տղային, որը, իհարկե, անծանոթ էր, բայց գուցեև թշնամի չէր։ Մինչ տղան այս հրաշքը ամբողջությամբ կվայելեր, Իթաքայի թռչուններից մեկը թռավ դեպի բակի մեծ ընկուզենին և, տեղավորվելով մի ճյուղի վրա, սկսեց երգել՝ տղայի հափշտակությունը հողից դեպի ծառը գրավելով։ Հետո, այդ բոլորից ավելի հրաշալի, հեռվում մի հին գնացք ֆշշաց և շարժվեց։ Տղան լսեց ֆշշոցը և զգաց, որ գնացքի շարժվելուց երերաց ոտքի տակի հողը։ Դրանից նա սկսեց վազել ավելի արագ (նրան այդպես թվաց), քան որևէ կենդանի էակ ամբողջ աշխարհում։
Նա ճիշտ ժամանակին հասավ երկաթգծին. տեսավ անցնող գնացքը՝ շոգեքարշից մինչև բեռնատար վագոնը։ Նա ձեռքով ոդջունեց մեքենավարին, բայց մեքենավարը չպատասխանեց։ Նա ողջունեց նաև գնացքի մեջ եղող ուրիշ հինգ հոգու, բայց նրանցից ոչ մեկը չպատասխանեց աղայի տղայի ողջույնին։ Նրանք կարող էին այդ անել, բայց չարեցին։ Վերջապես երևաց մի նեգր՝ հենված բեռնատար վագոնի եզրին։ Կառաշարի աղմուկի մեջ Յուլիսիսը լսեց այդ մարդու երգը.
''Այլևս մի լար, մի լար, լեդի, այսօր մի լար,''
Փոքրիկ տղան և նեգրը ձեռքով էին անում իրար, մինչև որ գնացքը կորավ տեսադաշտից։
Ապա Յուլիսիսը նայեց շուրջը։ Ահա իր աշխարհը. տարօրինակ, զարմանալի, անիմանալի, բայց և այնքան գեղեցիկ։ Ճանապարհով բեռը շալակին մի ծերուկ անցավ։ Յուլիսիսը նրան էլ ձեռքով արեց, բայց ծերուկն այնքան զառամյալ էր և հոգնած, որ չէր կարող հրճվել փոքրիկ տղայի բարեկամական ցույցից։ Ծերունին նայեց Յուլիսիսին այնպես, կարծես ինքն էլ, տղան էլ վաղուց մերած մեռած լինեին։
Փոքրիկ տղան շրջվեց և դանդաղ քայլեց դեպի տուն։ Նրա ականջում դեռ գնացքի ձայնն էր։ Նեգրի երգն ու զվարթ խոսքերը՝ տուն եմ գնում, փոքրիկ, գնում եմ իմ ծննդավայրը։
Երբ շրջվեց փողոցի անկյունը և տեսավ Մաքոլիների տունը, սկսեց ցատկոտել՝ ոտքով քշելով փողոցում ընկած կոշիկի մի կրունկ։ Այս զվարճանքից նա սայթաքեց ու ընկավ, բայց վեր կացավ ու շարունակեց քայլել։
Մայրը բակում հավերին կուտ էր տալիս։ Նա տեսավ որդու սայթաքելը, ընկնելն ու վեր կենալը։ Տղան արագ հասավ մորը և լուռ կանգնեց կողքին։ Իսկ հետո հավաբան հավաբուն մտավ ձու փնտրելու։ Մի հատ գտավ, վերցրեց նայեց և զգուշությամբ հանձնեց մորը։ Դրանով նա ուզեց ասել մի բան, որ մեծերից ոչ մեկը չի կռահի, երեխան էլ չի հիշի, որ պատմի։
==Գլուխ երկրորդ. ՀՈՄԵՐ==
Հոմերը նստեց հեծանիվը և ուղղվեց դեպի Իթաքայի գինու գործարանը։
==Գլուխ երեսուներկուերորդ. ԹԵՎԵՐԴ, ՏԵՐ, ՄԵԶ ԱՊԱՎԵՆ==
Այն ժամանակ, երբ Հոմերը հեծանիվը քշում էր դեպի գինու գործարան, հեռվում, շատ հեռվում, այնքան հեռվում, որ նույնիսկ օրվա ժամն այնտեղ տարբերվում էր Իթաքայի ժամից, ամերիկյան մարդատար մի գնացք սլանում էր ամերիկյան հողի վրայով, ամերիկյան գիշերվա միջով։ Գնացքը լցված էր ամերիկացի տղաներով, որոնց մեջ էին նաև Մարկուսն ու նրա ընկերը՝ Քոբին։ Բոլորն էլ զինվորական զգեստ էին հագել և բոլորն էլ յուրացրել էին պատերազմի արհեստը։ Բայց նրանց աչքերից, նրանց բարձր տրամադրությունից, նրանց ծիծաղից ու երգելուց կարելի էր հասկանալ, որ սոսկ ռազմիկներ չէին, այլ ազգ՝ ըստ որում՝ լավ ու մեծ ազգ։ Թեև ակնհայտ էր, որ նրանք սովորել էին շարք կանգնել և կարգ ու կանոն պահպանել, անհատական ազատությունը ենթարկել ջոկատի պահանջներին, այսուհանդերձ, նրանք մեքենա չէին դարձել և դեռևս մնացել էին մարդկային էակներ, իրենց մարդկային պարզ ու հասարակ ցանկություններով։ Թեև նրանք մի քիչ աղմկում էին և չէին գիտակցում իրենց վիճակը, բայց զուրկ չէին արժանապատվությունից։ Եթե նրանց աղմկարարությունը արդյունք էր խոր վախի, այնուհանդերձ, նրանք անվախներ էին։ Ցուցամոլության ու նման կեղծ նպատակների համար չէր, որ նրանք պատրաստ էին հաղթահարելու երկյուղը, և եթե պետք է՝ մեռնելու։ Նրանք պարզապես ամերիկացի տղաներ էին, ոմանք նույնիսկ քառասունը անց, բայց մեծ մասը պատանիներ, եկած մեծ քաղաքներից և փոքր ավաններից, ֆերմաներից և գրասենյակներից, հարուստ և աղքատ ընտանիքներից, պատանիներ՝ խլված մեծ աշխարհներից և փոքր աշխարհներից, մի կողմ թողած շքեղ երազանքները, խաղաղ կյանքի համեստ անուրջները, պատանիներ՝ պայծառ հոգով ու արագաթռիչ, պատանիներ՝ դանդաղամիտ ու սովորական։ Եվ աղմուկի, ծիծաղի, ուրախության, շփոթության սրամտության, տգիտության և խոր իմաստության այդ խառնարանի մեջ Մարկոլս Մաքոլին ու նրա ընկեր Թոբի Ջորջը հանգիստ զրուցում էին։
— Վերջապես կարծես թե գնում ենք,— ասաց Թոբին։
— Գնում ենք,— պատասխանեց Մարկուսը։
— Գիտե՞ս, Մարկուս,— ասաց Թոբին,— ես գոհ եմ իմ բախտից, որովհետև, եթե այս պատերազմը չլիներ, քեզ չէի հանդիպի և երբեք չէի իմանա քո ընտանիքի մասին։
Մարկուսը շփոթվեց.
— Շնորհակալ եմ,— ասաց նա,— ես նույնպես ուրախ եմ, որ ծանոթացա քեզ հետ։— Նա մի պահ լռեց և հետո տվեց այն հարցը, որ տալիս է ամեն ոք, ում սպառնում է անծանոթ վտանգը։— Ուզում եմ, որ ճշմարիտն ասես,— ասաց նա,— դու շա՞տ ես մտահոգվում, որ կարող ես սպանվել։
Մյուսը անմիջապես չկարողացավ պատասխանել այդ հարցին, բայց, ի վերջո, ասաց.
— Անշուշտ։ Ես կարող եմ ստել, այնպես ձևացնել, թե ինձ համար միևնույն է։ Բայց ճիշտ չէ։ Այդ բանը ինձ մտահոգում է։ Իսկ քե՞զ։
— Ինձ նույնպես,— ասաց Մարկուսը,— ես շատ եմ մտահոգվում։ Ուզեցի պարզապես իմանալ քո կարծիքը։— Նա մի պահ լռեց, ապա ասաց.— Ինչո՞ւ ես ուզում վերադառնալ։
— Չգիտեմ,— ասաց Թոբին, որովհետև նա իսկապես չգիտեր։— Ինձ թվում է, որ ուզում եմ վերադառնալ, ինչ էլ որ ինձ սպասելիս լինի։ Ես քեզ նման ընտանիք չունեմ։ Չունեմ մեկը, որի մոտ վերադառնամ, բայց ինչ էլ լինի, ուզում եմ վերադառնալ։ Ինձ սպասող սիրած աղջիկ չունեմ, ինչպիսին քո Մերին է, բայց գիտեմ, որ ուզում եմ վերադառնալ, եթե, իհարկե, կարողանամ։
— Հասկանալի է,— ասա ց Մարկուսը։
Նորից մի պահ լուռ մնացին, հետո Մարկուսն ասաց.
— Այդ ինչի՞ց է, որ դու սիրում ես երգել։
— Ինչ իմանամ,— ասաց Թոբին։— Ես պարզապես սիրում եմ երգել։— Նրանք միասին ունկնդրեցին գնացքի աղմուկը, հետո Թոբին ասաց.— Դու ինչի՞ մասին ես մտածում։
Այդ հարցին պատասխանելուց առաջ Մարկուսը մի պահ մտածեց։
— Մտածում եմ հորս մասփն,— ասաց նա,— և մորս, և Բես քրոջս, և Հոմեր եղբորս, և Յուլիսիս եղբորս մասին։ Մտածում եմ Մերիի մասին և նրա հոր՝ միստր Արենայի մասին։ Մտածում եմ մեր բոլոր հարևանների մասին, մեր տան առջևի դատարկ տարածության, երեխաների, տների, Արայի խանութի և իր՝ Արայի մասին։ Երկաթգծի մասին, որտեղ ես սիրում էի դիտել գնացքների անցնելը, կիրակնօրյա դպրոցի, եկեղեցու, դասարանի դիմացի այգու, Հանրային գրադարանի, ծեր ուսուցիչների, իմ դասընկերների մասին, որոնք իմ կյանքի մասն են կազմել։ Սրանցից ոմանք արդեն մեռել են, անշուշտ, ոչ այս պատերազմում։
— Տարօրինակ բան է,— ասաց Թոբին,— գուցեև դու չհավատաս, բայց ես այնպիսի զգացողություն ունեմ, որ կարծես Իթաքան նաև իմ հայրենի քաղաքն է։— Նա մի պահ լռեց, ապա ասաց.— Եթե ողջ մնանք, եթե ողջ վերադառնանք, ինձ քեզ հետ Իթաքա կտանե՞ս, ցույց կտա՞ս քեզ ծանոթ տեղերը և կպատմե՞ս դրանց մասին, կասե՞ս, թե ինչ պատահեց այստեղ, կամ ինչ պատահեց այնտեղ։
— Իհարկե,— պատասխանեց Մարկուսը,— անպայման։ Ես հենց այդպես էլ ուզում եմ անել։ Ուզում եմ նաև, որ դու ծանոթանաս իմ ընտանիքի հետ։ Մենք աղքատ ենք, միշտ այդպես ենք եղել, բայց իմ հայրը մեծ մարդ էր։ Նա հաջողակ մարդ չէր։ Նա հազիվ հացի փող էր վաստակում, ավելին չէր կարողանում։
— Մաթյու Մաքոլի՞ն,— հարցրեց Թոբին։
— Այո,— պատասխանեց Մարկուսը,— Մաթյու Մաքոլին՝ իմ հայրը։ Նա աշխատում էր խաղողի այգիներում, մրգի փաթեթավորման պահեստներում և գինեգործարաններում։ Նա կատարում էր հասարակ, սովորական, ամենօրյա գործեր։ Եթե նրան փողոցում տեսնեիր, կմտածեիր, որ սովորական մարդ է, հասարակ և աննշան։ Բայց դրանով հանդերձ նա մեծ մարդ էր։ Նա իմ հայրն էր, և ես գիտեմ, որ նա մեծ մարդ էր։ Միակ բանը, որը նրան մտահոգում էր, իր ընտանիքն էր՝ մայրս և իր զավակները։ Նա ամիսներով փող հավաքեց և մասնավճարով տավիղ գնեց, այո, տավիղ։ Ես գիտեմ, որ հիմա ոչ ոք տավիղ չի նվագում, բայց մայրս երազել էր տավիղ ունենալ, և հայրս փող հավաքեց ու նրա համար տավիղ գնեց։ Հինգ տարի տևեց, մինչև որ հայրս վճարեց տավիղի արժեքը։ Դա ամենաթանկ տավիղն էր, որ կարելի էր գնել։ Մենք կարծում էինք, թե ամեն տուն տավիղ ունի, որովհետև մենք ունեինք։ Հետո իմ քույր Բեսի համար դաշնամուր գնեց, որը, ճիշտ է, այնքան թանկ չէր, որքան տավիղը։ Ես կարծում էի, թե բոլորը հորս նման մեծ էին, մինչև որ աշխարհ մտա և հանդիպեցի ուրիշ մարդկանց։ Անշուշտ, բոլորն էլ լավն են, բոլորն էլ հրաշալի են, բայց չեմ կարծում, որ մեծ լինեն։ Գուցե դա նրանից է, որ ես նրանց դեռ լավ չեմ ճանաչամ։ Անհրաժեշտ է լավ ճանաչել մարդկանց, իմանալու համար մե՞ծ են նրանք, թե ոչ։ Շատ մարդիկ կան, որ մեծ են, բայց ոչ ոք գլխի չի ընկնում, որ նրանք մեծ են։
— Կուզենայի քո հոր նման մի մարդու հանդիպել,— ասաց Թոբին,— պարտադիր չէ, որ նա իմ հայրը լիներ։ Ով ուզում է լինի, միայն թե ես ճանաչեի նրան։ Գուցե բախտավոր եմ, որ չգիտեմ, թե ով է իմ հայրը, որովհետև, չիմանալով, կարող եմ միշտ հավատալ, որ նա մեծ էր, ինչպես քո հայրը։
— Գուցե իսկապես մեծ էր,— ասաց Մարկուսը։
— Գուցե,— ասաց Թոբին,— հույս ունեմ։ Գիտե՞ս ինչ, ես չգիտեի, որ երեխաները հայրեր ու մայրեր են ունենում, մինչև որ դպրոց գնացի ու այդ մասին լսեցի երեխաների զրույցները։ Ես երկար ժամանակ ուշքի չէի գալիս։ Գուցե այդ է պատճառը, որ ես սիրում եմ երգել։ Երբ երգում ես, մենակությունն այնքան էլ չես զգում։— Հետո ամաչելով, համարյա երկչոտությամբ, հարցրեց.— Ինչպիսի՞ աղջիկ է Բեսը։
Մարկուսը հասկացավ, որ ընկերը այդ հարցը տալիս անհարմար էր զգում, և ուզեց, որ նա անհարմար չզգա։
— Ոչինչ,— ասաց Մարկուսը,— դու կարող ես քրոջս մասին հարցնել։ Ես ուզում եմ, որ դու հանդիպես նրան։ Ինձ թվում է, որ նա քեզ կհավանի։
— Ի՞նձ,— ասաց Թոբին։
— Այո, քեզ, ինձ թվում է, որ նա քեզ շատ կհավանի,— ասաց Մարկուսը։— Ուզում եմ քեզ ինձ հետ տանել մեր տուն։ Եթե դուք իրար հավանեք... լավ կլինի, եթե Բեսը... ինչ անենք, որ նա իմ քույրն է... մի խոսքով, ես պարզապես կարծում եմ, որ նա քեզ շատ կհավանի։
Մարկուսը սկսեց շատ արագ խոսել, որովհետև զգում էր, որ այդ նյութի շուրջ համարյա անհնար է զրուցել, թեև, միաժամանակ զգում էր, որ դա անհրաժեշտ է։ Այդ պատճառով էլ նա ուզում էր, որ բառերը ասվեն ինչքան կարելի է արագ և լինեն տպավորիչ, որպեսզի վարանումն ու շփոթությունը շուտ փարատվեին։
— Ամուսնացիր հետը և ապրիր Իթաքայում,— ասաց նա,— Իթաքան լավ քաղաք է։ Դու այնտեղ երջանիկ կլինես։ Ահա նրա նկարը, պահիր մոտդ։— Նա Թոբիին տվեց Բեսի մի փոքրիկ նկարը։— Պահիր քո զինվորական գրքույկում, ինչպես ես Մերիի նկարն եմ պահում։ Տե՛ս։
Թոբի Ջորջը վերցրեց իր ընկերոջ քրոջ նկարը և երկար ժամանակ նայեց, իսկ Մարկուսը նայում էր նրան։ Ի վերջո, նա ասաց.
— Բեսը իսկապես գեղեցիկ է։ Ես չգիտեմ, կարո՞ղ է մարդ սիրահարվել մի աղջկա, որին չի տեսել, բայց զգում եմ, որ արդեն սիրահարվել եմ Բեսին։ Ինձ վատ եմ զգում։ Ճիշտն ասած, մինչև հիմա վախենում էի խոսել քեզ հետ Բեսի մասին։ Բայց մտածեցի, որ գուցե շատ չես նեղանա, եթե խոսեմ, քանի որ ռազմաճակատ ենք գնում, և հայտնի չէ, թե ինչ կպատահի մեզ հետ։ Ես միշտ կարծել եմ, որ չունեմ նույն իրավունքները, ինչ ուրիշներն ունեն, որովհետև, գիտես ինչ, ես մի տղա եմ, որի անունը որբանոցում է դրվել, ոչ թե հոր կամ մոր կողմից, մի տղա, որ նույնիսկ չգիտի, թե ովքեր են իր հայրն ու մայրը, չգիտի անգամ, թե ինչ ազգության են պատկանել նրանք, ո՞ր ազգից է ինքը։ Ոմանք ասում են, որ ես իսպանացի կամ ֆրանսիացի եմ, ուրիշները, թե՝ իտալացի կամ հույն, կամ թե՝ կեսանգլիացի֊կեսիռլանդացի։ Համարյա ամեն մարդ ինձ տարբեր ազգություն է տալիս։
— Դու ամերիկացի ես և վերջ,— ասաց Մարկուսը։— Ամեն մարդ դա կարող է նկատել հենց առաջին հայացքից։
— Անշուշտ,— ասաց Թորին,— և դա ճիշտ է, շատ ճիշտ։ Ես, իհարկե ամերիկացի եմ։ Բայց կուզենայի իմանալ, որ ամերիկացիներից։
— Դու պարզապես ամերիկացի ես, որի անունը Թոբի Ջորջ է,— ասաց Մարկուսը։— Կարիք չկա ավելին իմանալու։ Պահիր այդ նկարը։ Մենք կվերադառնանք Իթաքա, երկուսս էլ ընտանիք կկազմենք, երբեմն կայցելենք իրար, մի քիչ երաժշտություն և երգ կլսենք և այդպես կապրենք մեր կյանքը։
— Գիտե՞ս ինչ, Մարկուս,— ասաց Թոբին,— ես քեզ հավատում եմ։ Աստված վկա, ես քեզ հավատում եմ։ Չեմ կարծում, որ դու այդ բոլորը ասում ես սոսկ նրա համար, որ մենք ճանապարհի ընկերներ ենք։ Ես քեզ հավատում եմ և աշխարհում ամենից շատ ուզում եմ քեզ հետ Իթաքա գնալ։— Նա մի պահ լռեց՝ մտածելով, թե ինչը կարող է այդ բանին խանգարել, ապա ասաց.— Եթե Բեսը ինձ չսիրի, եթե նա ուրիշին սիրի, եթե նա ամուսնացած լինի, երբ մենք այնտեղ հասնենք, միևնույն է՝ Իթաքան կլինի իմ բնակավայրը։ Չգիտեմ, թե ինչու, բայց թվում է, որ Իթաքան այժմ հարազատ տուն է նաև ինձ համար։ Կյանքումս առաջին անգամ զգում եմ, որ տուն ունեմ։ Կարծում եմ չես նեղանա, եթե ասեմ, որ Մաքոլի ընտանիքը իմ ընտանիքն է, որովհետև դա ճիշտ այն ընտանիքն է, որ ես կփափագեի ունենալ, եթե հնարավոր լիներ ընտրություն կատարել։ Հույս ունեմ, որ աստծո օգնությամբ Բեսը կսիրի ինձ, ուրիշին չի սիրի, որովհետև արդեն գիտեմ, որ ես սիրում եմ նրան։— Այժմ նա շատ ցածրաձայն էր խոսում ու թեև գնացքը աղմուկով լեցուն էր, Մարկուսը կարողանում էր լսել նրա խոսքերը։— Թեև Բեսը դեռևս այդ չգիտի, միևնույն է, նա իմն է։ Եվ այս ես ամեն ինչ պիտի անեմ, որ ողջ մնամ, մինչև որ հասնեմ Իթաքա, հաս֊եմ Բեսին։ Իթաքան իմ տունն է։ Ես ուզում եմ այնտեղ ապրել։ Ես ուզում եմ այնտեղ մահանալ, եթե հաջողվի։
— Մենք կվերադառնանք,— ասաց Մարկոլսը։— Մենք մի օր Իթաքայում կլինենք՝ Բեսը և դու, Մերին և ես, մայրս, Հոմերը և Յուլիսիսը։ Այ, կտեսնես։
Երկու ընկերները երկար ժամանակ լուռ էին։ Նրանց մոտեցան ուրիշ տղաներ, և բոլորը միասին աղմկեցին, նույնիսկ երգեցին մի երգ, որ իրենք էին հորինել, մի երգ փողոցային կանանց մասին, թե ինչ բանի համար են նրանք պիտանի։ Եվ հետո, այդ երգի կեսին, կարծես ասելիքը հենց այդ երգից էր բխում, Թոբին հարցրեց.
— Աղոթո՞ւմ ես։
Եվ Մարկուսը շտապով պատասխանեց.
— Մի՛շտ, մի՛շտ։
— Որբանոցում,— ասաց Թոբին,— մեզ ստիպում էին աղոթել։ Այնտեղ դա պարտագիր էր։ Ուզեինք֊չուզեինք՝ պիտի աղոթեինք։
— Այդքան էլ վատ կարգ չէ,— ասաց Մարկուսը,— թեև աղոթքը այնպիսի բան է, որ չի կարելի ստիպել։ Էլ ինչ աղոթք, եթե պարտադրված է։
— Գիտեմ,— ասաց Թոբին,— ահա թե ինչու որբանոցից հետո ես թողեցի աղոթելը։ Տասներեք տարեկանից հետո ոչ մի աղոթք ասած չկամ։ Իսկ հիմա նորից կսկսեմ... հենց այս րոպեից։— Նա մի պահ լռեց, հետո առանց աչքերը փակելու, առանց գլուխը խոնարհելու, առանց ձեռքերը ծալելու սկսեց աղոթել, և ինչ֊որ նա ասաց, անկասկած աղոթք էր։— Ինձ Իթաքա վերադարձրու,— ասաց նա,— եթե կարող ես։ Քո կամքը թող լինի, բայց եթե կարող ես, ինձ Իթաքա հասցրու։ Թույլ տուր տուն հասնեմ։ Պաշտպան դարձիր բոլորին։ Բոլորին վշտից հեռու պահիր։ Անտուններին ապաստան տուր, պանդուխտին տուն հասցրու, իսկ ինձ՝ Իթաքա։— Նա կանգ առավ և սկսեց նորից երգել քիչ առաջվա անառակ երգը։ Հանկարծ դադարեց երգելուց ու բղավեց։
— Ամե՛ն։
— Լավ աղոթք էր,— ասաց Մարկուսը։— Հույս ունեմ, որ ի կատար կածվի։
Որբը հիշեց, որ մի քանի բաներ աղոթքից դուրս էր թողել։ Ուստի և շարունակեց.
— Պահպանիր Իթաքա քաղաքը,— ասաց նա։— Այնպես արա, որ քայլեմ նրա փողոցներով։ Բոլոր Մաքոլիներին պահպանիր։ Պահպանիր Բեսին։ Նրան զգացնել տուր, որ ես իրեն սիրում եմ։ Պահպանիր Մարկուսին և Մերիին։ Պահպանիր նրա մորը, Հոմեր եղբորը և Յուլիսիս եղբորը։ Պահպանիր նրանց տունը և տան կողքի բաց տարածությունը։ Պահպանիր տավիղը, դաշնամուրը և երգերը։ Պահպանիր երկաթգիծը, որպեսզի տեսնեմ գնացքների անցնելը։ Պահպանիր այն երկիրը, ուր այդ բոլոր բաները կան և ինձ արժանացրու ապրել այնտեղ, ուր ուզում եմ՝ Իթաքայում։ Ինձ Իթաքա հասցրու, եթե կարող ես։ Այսքան։— Եվ նորից բարձրաձայն ասաց.— Ամե՛ն։
Այդ միջոցին զինվորները մի ուրիշ երգ էին երգում, որը նույնպես իրենք էին հորինել։ Երգի ասելիքն այն էր, որ աշխարհը անկայուն է, հատկապես կնոջ սերը, և տղաները հրճվում էին այդ երգի ցինիկ իմաստությամբ։ Թոբին և Մարկուսը միացան երգողներին։ Հանկարծ Թոբին դադարեց երգելուց և հարցրեց.
— Իսկ դու ինչի՞ համար ես աղոթում, Մարկուս։
Մարկուսը նույնպես լռեց, ասելով.
— Ես աղոթում եմ նույն բանի համար, ինչ որ դու, հենց նույն բանի համար։— Եվ նորից երկու ընկերները սկսեցին երգել ցինիկ իմաստով այդ երգը։
Երգից հետո ամբողջ գնացքը լռեց։ Ոչ մի պատճառ չկար, բայց բոլորը մի պահ պապանձվել էին ու խորապես լրջացել։ Ի վերջո, Ջո Հիգգինս անունով զինվորը, Մարկուսին ու Թոբիին մոտենալով, ասաց.
— Ի՞նչ պատահեց, ինչո՞ւ բոլորը այդպես լռեցին։ Թոբի, մի երգ չե՞ս երգի, իսկ դու, Մարկուս, ակորդեոնի վրա չե՞ս նվագի։
— Ի՞նչ երգ ես ուզում լսել, Ջո,— հարցրեց Մարկուսը։
— Օհ, չգիտեմ,— ասաց Ջոն,— բոլոր կեղտոտ երգերը արդեն երգել ենք, գուցե մի հին բան երգենք, գիտե՞ս ինչ, մի մաքուր բան։ Մի հին սաղմոս չերգե՞նք... Բոլորս գիտենք, սովորել ենք երեխա ժամանակ։
— Ինչո՞ւ չէ,— ասաց Մարկուսը,— դու ո՞ր սաղմոսն ես սիրում, Ջո։
— Տղաներ, մի ծիծաղեք ինձ վրա, ես կուզենայի լսել «Թևերդ, տեր» երգը։ Գիտե՞ք «Թներդ, տեր, մեզ ապավեն» երգը։
Մարկուսը դարձավ Թոբիին.
— Այդ երգի խոսքերը գիտե՞ս, Թոբի,— հարցրեց նա։— Եթե չգիտես, կարող եմ քեզ օգնել։
— Խոսքե՞րը,— ասաց Թոբին,— իհարկե գիտեմ. ամբողջ տասը տարի, ամեն կիրակի այդ սաղմոսը երդել եմ։
— Շատ լավ,— ասաց Մարկուսը,— այդ դեպքում Ջոյի համար երգենք։— Մարկուսը դարձավ Ջոյին։— Իսկ դու, Ջո, եթե ուզես ձայնակցել մեզ, երգիր։ Փույթ չէ, թե վատ ես երգում, պարզապես ձայնակցիր մեզ։
— Համաձայն եմ,— ասաց Ջոն։— Ես ուզում եմ երգել։
Մարկուսը սկսեց նվագել հինավուրց սաղմոսը, իսկ Թոբին սկսեց երգել.
''Ինչ ցնծություն, եղբայրություն,''
''Թևերդ, տեր, մեզ ապավեն,''
''Ինչ օրհնությո՜ւն, խաղաղություն.''
''Թևերդ, տեր, մեզ ապավեն։''
Թեև ոչ երաժշտական, բայց ուժեղ և բոլոր դեպքերում հաճելի ձայնով, Ջոն սկսեց Թոբիի հետ երգել։ Եվ շուտով բոլորը սկսեցին լսել։ Քիչ հետո զինվորները շրջապատեցին Մարկուսին, Թոբիին ու Ջոյին, որպեսզի ավելի մոտիկից լսեն այդ հին և հրաշալի սաղմոսի երաժշտությունը և խոսքերը։ Ջոն և Թոբին երգեցին.
''Հաղթ թևերդ, մեզ ապավեն,''
''Թող մեզ փրկի ամեն ահեն.''
''Թևերդ, տեր, մեզ ապավեն,''
''Լինեն ամուր, հավերժական։''
Այժմ արդեն բոլորը միասին էին երգում. թե նրանք և թե նրանց շուրջ հավաքված մարդիկ։
==Գլուխ երեսուներեքերորդ. ՄԱՐԿՈՒՍԻ ՆԱՄԱԿԸ ԻՐ ԵՂԲԱՅՐ ՀՈՄԵՐԻՆ==
Ա
յդ շաբաթ օրը Հոմեր Մաքոլիի կյանքում ամենաերկար ու արկածալից օրը եղավ։ Նույնիսկ աննշան բաները սկսեցին նոր կարևորություն ու նշանակություն ստանալ, և նա սկսեց հասկանալ դրանց իմաստը։ Անցյալ գիշերվա ահավոր ու հուզումնալի քունը պատճառ դարձավ, որ ամեն բանի հանդեպ նա այսուհետև միշտ արթուն լինի։ Ամբողջ ուժով նա փորձել էր մահվան համբավաբերին հեռու վանել Իթաքայից և նրա ժողովրդից։ Այդպես էր եղել կյանքում, իսկ այժմ դա այլևս երազ չէր։
Մարկուս եղբոր չբացված նամակը իր մոտ էր, որը հարկավոր էր կարդալ։
Նա հեռագրատուն եկավ կաղալով. հոգնած էր ու հանգստի կարոտ։ Նայեց դարակին, ոչ մի տեղից պատվեր չկար։ Նայեց ստացված հեռագրերի դարակին, բաժանելու հեռագիր չկար։ Գործը ավարտված էր։ Ամեն ինչ մաքուր էր։ Նա մոտեցավ ծեր հեռագրիչին և ասաց.
— Միստր Գրոգան, կուզեի՞ք ինձ հետ հնդկընկույզից և խնձորից պատրաստված կարկանդակ ուտել։
Ծերունի հեռագրիչը, որ արդեն կիսով չափ հարբած էր, ասաց.
— Գնելուն կմասնակցեմ, մանչուկ, բայց կարկանդակ չեմ ուտի։ Շնորհակալություն։
— Եթե դուք կարկանդակ չեք ուզում, միստր Գրոգան,— ասաց Հոմերը,— ես էլ չեմ ուզում։ Ինձ թվաց, որ դուք քաղցած եք։ Ես բոլորովին էլ քաղցած չեմ։ Ամբողջ օրը վազվզել եմ, բայց քաղցած չեմ։ Տարօրինակ է։ Թվում է, որ ամբողջ օրը, գիշեր֊ցերեկ աշխատելով, մարդ պետք է քաղց զգա, բայց այդպես չէ։ Երեկոյան ժամը վեցին մի պնակ ձավարի ապուր եմ կերել, այդ է ամբողջը։
— Ոտքդ ինչպե՞ս է,— հարցրեց Գրոգանը։
— Ոչինչ,— պատասխանեց Հոմերը,— այդ մասին ես նույնիսկ մոռացել եմ։ Լավ եմ քայլում։— Նա հարցական նայեց ծեր հեռագրիչին և շատ քնքշությամբ ասաց.— Հարբա՞ծ եք, միստր Գրոգան։— Այնպիսի անկեղծությաբ նա տվեց այդ հարցը, որ ծերուկը չվիրավորվեց։
— Այո, խմած եմ, մանչուկ,— ասաց միստր Գրոգանը։ Նա դեպի իր աթոռը գնաց և նստեց։ Մի վայրկյան հետո նայեց տղային, որը ոտքի վրա էր։
— Ես ինձ ավելի լավ եմ զգում, երբ խմած եմ,— ասաց ծեր հեռագրիչը։— Ապա շիշը հանեց և մի մեծ կամ խմեց։— Մարդիկ խորհուրդ են տալիս՝ «Երբեք մի խմիր»։ Դու դա ինձնից չես լսի։ Ծեր հիմարի նման չեմ ասի. «Ինձնից դաս վերցրու, տես, թե խմիչքը ինձ ինչի է հասցրել»։ Դատարկաբանություն է։ Դու այժմ շրջում և շատ բաներ ես տեսնում, բազմաթիվ բաներ, որ երբեք չէիր տեսել։ Ուրեմն, թույլ տուր քեզ մի բան ասել. մարդկանց վերաբերվող գործերում դու շատ զգույշ եղիր։ Եթե նույնիսկ քո աչքերով տեսնես, որ մեկը վատ է վարվում, վստահ մի եղիր, որ դու անպայման ճիշտ ես։ Մարդկանց հանդեպ շատ զգույշ եղիր։ Ներիր ինձ, բայց պետք է ասեմ քեզ, որովհետև դու մի մարդ ես, որին ես հարգում եմ։ Ուրեմն ասում եմ. հիմարություն է մարդկանց քննադատել նրա համար, որ նրանք այնպիսին են, ինչպիսին որ կան։ Ես բոլորովին չգիտեմ, թե ով ես դու, որտեղից ես գալիս, ինչպես եկար, ինչը քեզ այդպես դարձրեց, բայց ուրախ եմ, որ այդպես է, և դու ինձ դուր ես գալիս։ Ինչքան մարդը մոտենում է իր կյանքի վախճանին, այնքան նա իրեն ավելի ու ավելի երախտապարտ է զգում լավ մարդկանց նկատմամբ, որոնք կյանքը պիտի շարունակեն իրենից հետո։ Այս բոլորը կարող էի չասել քեզ, եթե խմած չլինեի։ Ուրեմն, միայն դա բավարար ապացույց է, որ սխալ է մարդու արածների մասին վատ կարծիք կազմելը, թեկուզ ուրիշների կարծիքով դրանք ճիշտ չլինեն։ Ինձ համար շատ կարևոր է ասել քեզ բոլոր այս բաները, իսկ քեզ համար՝ շատ կարևոր է դրանք իմանալը։ Ուրեմն լավ է, որ խմած եմ և ասում եմ։ Հասկանո՞ւմ ես, թե ինչ եմ ասում։
— Ոչ այնքան, միստր Գրոգան,— պատասխանեց Հոմերը։
— Իմ խոսքերից մի ճնշվիր,— ասաց ծեր հեռագրիչը,— եթե հարբած չլինեի, չէի կարող քեզ այս ամենը ասել, ուրեմն շնորհակալ եղիր քեզնից, որ դու այդպիսին ես։ Այո, ինքդ քեզ երախտապարտ եղիր։ Հասկացիր, որ մարդը պետք է շնորհակալ լինի այն իրողության համար, որ ինքը այքն է, ինչ որ է, որովհետև, եթե նա բարի է, իր բարությունը միայն իրենը չէ, այն նաև իմն է, ուրիշինը։ Այդ բարությունը նրանն է միայն այնքանով և նրա համար, որ պահպանի այն ու տարածի ամենուրեք՝ թե ինձ և թե աշխարհում ապրող բոլոր մարդկանց համար։ Դու ունես այդ բարությունը, դրա համար շնորհակալ եղիր։ Վաղ թե ուշ այն կգնահատվի բոլորի կողմից։ Մարդիկ երախտապարտ կլինեն քեզ դրա համար։
Չգիտես մտքի ինչ զուգորդությամբ, Հոմերը հանկարծ հիշեց Բեթհել հյուրասենյակների աղջկան և իր հետ խոսելու նրա ձևը։ Ծերունի հեռագրիչը շարունակեց.
— Նրանք կզգան, որ դու չես դավաճանի, չես վիրավորի իրենց։ Նրանք կզգան, որ դու չես արհամարհի իրենց, եթե նույնիսկ ամբողջ աչխարհը արհամարհի։ Նրանք կզգան, որ դու իրենց մեջ տեսար այն, ինչ ամբողջ աշխարհը չուզեց տեսնել։ Դու այդ պետք է գիտակցես։ Դու դրանից չպետք է ճնշվես։ Դու արդեն մեծ մարդ ես, տասնչորս տարեկան ես, հայտնի չէ, թե ո՞վ քեզ մեծ դարձրեց, բայց քանի որ դու իսկապես մեծ ես, գիտակցիր ուրեմն այդ և խոնարհ եղիր, պաշտպանիր այդ մեծությունը։ Հասկանո՞ւմ ես։
Ցրիչը շատ էր շփոթվել և դժվարությամբ պատասխանեց.
— Երևի այդպես է, միստր Գրոգան։
Ծեր հեռագրիչը շարունակեց.
— Ուրեմն՝ շնորհակալություն։ Ես քեզ դիտել եմ թե սթափ և թե հարբած այստեղ գալուցդ ի վեր, անկախ նրանից՝ սթափ եմ եղել, թե հարբած, ես քեզ ճանաչել եմ։ Ես աշխատել եմ աշխարհի տարբեր քաղաքներում։ Երիտասարդ ժամանակ ուզեցի շատ քաղաքներ շրջել և շրջեցի։ Ամբողջ կյանքումս, որտեղ որ գնացել եմ, շարունակ քեզ եմ փնտրել և գտել եմ հեռավոր ու խուլ վայրերում, անծանոթ, խոնարհ մարդկանց մեջ։ Իմ հանդիպած յուրաքանչյուր մարդու մեջ քեզնից մի մաս եմ գտել, բայց այդ ինձ չէր գոհացնում։ Եվ ահա, Իթաքայում, իմ տունդարձի ճամփին, գտա քեզ և դու ավելի լավն ես, ավելի մեծ, քան մինչ այդ իմ տեսած բոլոր մարդիկ։ Եթե դու հասկանում ես իմ ասածները, շնորհակալություն։ Այդ ի՞նչ ես բռնել, նամա՞կ է։ Ես ավարտեցի, դե, կարդա նամակդ, մանչուկ։
— Իմ եղբայր Մարկուսն է ուղարկել,— ասաց Հոմերը,— բաց անելու ժամանակ չեմ ունեցել։
— Ուրեմն բաց արա,— ասաց ծեր հեռագրիչը,— կարդա եղբորդ նամակը։ Բարձր կարդա։
— Դուք կցանկանա՞ք լսել, միստր Գրոգան,— ասաց Հոմերը։
— Այո, եթե կարելի է, նույնիսկ շատ ուրախ կլինեմ,— ասաց ծեր հեռագրիչը և նորից մի կում խմեց։
Հոմեր Մաքոլին պատռեց ծրարը, նամակը հանեց, բացեց և սկսեց կարդալ շատ դանդաղ։
«Սիրելի Հոմեր,— կարդաց նա,— նախ և առաջ, ինչ որ տանը ունեմ, բոլորը քոնն են, իսկ երբ դրանց կարիքը այլևս չես զգա, կարող ես Յուլիսիսին տալ՝ իմ գրքերը, պատեֆոնը, սկավառակները, հագուստները, եթե դրանք քեզ վրա լինեն, հեծանիվը, մանրադիտակը, ձկնորսության գործիքները, Պիեդրայից բերած քարերի հավաքածուն և, վերջապես, մնացած իմ բոլոր իրերը։ Դրանք ավելի շուտ քոնն են, քան Բեսինը, քանի որ այժմ Իթաքայի Մաքոլի ընտանիքի տղամարդը դու ես։ Անցյալ տարվա շահած փողս մայրիկին եմ տվել, որ մի քիչ թեթևացրած լինեմ նրա բեռը։ Բայց այդ քիչ է, և շուտով մայրիկն ու Բեսը պիտի մտածեն աշխատելու մասին։ Ես իրավունք չունեմ քեզ ասելու, որ չթողնես նրանց աշխատել, սակայն հուսով եմ, որ դու չես թողնի։ Ես համոզված եմ, որ չես թողնի, որովհետև գիտեմ, որ ես ինքս չէի թողնի։ Մայրիկը, անշուշտ, պիտի ուզենա աշխատել, նույնպես և Բեսը, բայց դա հենց պատճառ է, որ չթողնես։ Ես չգիտեմ, թե դու ինչպես պիտի կարողանաս պահել մեր ընտանիքը և միաժամանակ դպրոց գնալ, բայց հավատում եմ, որ դու միջոց կգտնես։ Բանակում ինձ հասնող վարձը ուղարկում եմ մայրիկին, բացի մի քանի դոլարից, որն ինձ անհրաժեշտ է։ Բայց այդ փողն էլ բավարար չէ։ Հեշտ չէ ինձ համար քեզնից այդքան շատ բան պահանջելը, քանի որ ես ինքս մինչև տասնինը տարեկանը աշխատել չէի սկսել, բայց չգիտեմ ինչու, հավատում եմ, որ դու կկարողանաս անել այն, ինչ ես չկարողացա։
Իհարկե, կարոտում եմ քեզ և միշտ քո մասին եմ մտածում։ Երջանիկ եմ, ու թեև երբեք չեմ հավատացել պատերազմների, և գիտեմ, որ անհրաժեշտության դեպքում էլ դրանք հիմարության են, բայց հպարտ եմ, որ ծառայում եմ իմ հայրենիքին, իսկ իմ հայրենիքը Իթաքան է, մեր տունը և բոլոր Մաքոլիները։ Իմ թշնամին մարդը չէ, որովհետև ոչ մի մարդկային էակ չի կարող իմ թշնամին լինել։ Ով էլ որ լինի այդ մարդը, ինչ գույն էլ ունենա, ինչքան էլ սխալված լինի իր համոզմունքներում, նա իմ ընկերն է, ոչ թե թշնամին։ Իմ պայքարը մարդու, դեմ չէ, այլ նրա մեջ եղած այն գազանի դեմ, որը առաջին հերթին ուզում եմ իմ մեջ ոչնչացնել։
Ես ինձ հերոս չեմ զգում։ Այդպիսի բաների ընդունակ չեմ։ Ոչ ոքի չեմ ատում։ Նույնիսկ հայրենասեր էլ չեմ դարձել, որովհետև միշտ սիրել եմ իմ երկիրը, իմ ժողովուրդը, իմ քաղաքը, իմ տունը և իմ ընտանիքը։ Ես, իհարկե, կուզենայի բանակում չլինել, կուզենայի, որ պատերազմ չլիներ, բայց քանի որ բանակում եմ և քանի որ պատերազմ է, վճռել եմ լինել լավագույն զինվորը։ Չգիտեմ, ինչ է ինձ սպասում, բայց, ինչ էլ լինի, ես պատրաստ եմ խոնարհաբար ընդունել այն։ Սարսափելի վախենում եմ, այդ մեկը քեզ պետք է խոստովանեմ, բայց երբ ժամանակը գա, ես կանեմ այն, ինչ սպասվում է ինձնից և գուցե նույնիսկ ավելին։ Ուզում եմ իմանաս, որ ես ոչ մի հրամանի չեմ ենթարկվելու, բացի իմ խղճի հրամանից։ Ինձ հետ տղաներ կան ամբողջ Ամերիկայից, Իթաքայի նման հազարավոր քաղաքներից։ Կարող է պատահել, որ այս պատերազմում սպանվեմ։ Ես պետք է այդ բանը համարձակորեն ասեմ քեզ։ Իհարկե, բոլորովին չէի ուզենա։ Աշխարհում ամեն ինչից ավելի ուզում եմ վերադառնալ Իթաքա և երկար տարիներ անցկացնել քեզ հետ, իմ մոր, քրոջ և եղբոր հետ։ Ուզում եմ Մերիի մոտ վերադառնալ և ընտանիք կազմել։ Հավանական է, շուտով մեկնենք ռազմաճակատ։ Ոչ ոք չգիտի, թե ուր, բայց բոլորս էլ գիտենք, որ շուտով կմեկնենք։ Ուրեմն, կարող է պատահել, որ երկար ժամանակ ինձնից նամակ չստանաք։ Հույս ունեմ, որ այս նամակը վերջինը չի լինի։ Իսկ եթե այդպես լինի, մի հավատա, որ ես չկամ։ Մի թող, որ մյուսներն էլ հավատան։ Այստեղ ես մի ընկեր ունեմ, որբ է, ընկեցիկ մի տղա, և տարօրինակ է, որ այստեղի բոլոր տղաներից նա դարձավ իմ հարազաատ ընկերը։ Նրա անունը Թոբի Ջորջ է։ Նրան պատմել եմ Իթաքայի և մեր ընտանիքի մասին։ Մի օր նրան ինձ հետ Իթաքա կբերեմ։ Երբ այս նամակը կարդաս, մի տխրիր։ Ուրախ եմ, որ ես եմ այն Մաքոլին, որը մասնակցում է պատերազմին, անարդար ու ցավալի կլիներ, եթե դու լինեիր։
Նամակում ես կարող եմ ասել այն, ինչը երբեք չէի կարողանա արտահայտել բառերով։ Դու Մաքոլիների լավագույնն ես։ Դու պետք է շարունակես լավագույնը մնալ։ Ոչինչ չպետք է քեզ խանգարի։ Հիմա դու տասնչորս տարեկան ես, բայց պետք է ապրես մինչև քսան, հետո՝ երեսուն, քառասուն, հիսուն, վաթսուն։ Դու պետք է հավիտյան ապրես։ Եվ վստահ եմ, որ կապրես։ Հեռվից միշտ պիտի հսկեմ քեզ։ Դու այն ես, ինչի համար կռվում ենք մենք։ Այո, դու, իմ եղբայրը։ Ինչպե՞ս կարող էի այսպիսի բաներ ասել քեզ, եթե միասին լինեինք։ Դու կնետվեիր ինձ վրա, կկռվեիր հետս և ինձ հիմար կանվանեիր։ Բայց, հակառակ դրան, ինչ որ ասացի, ճշմարիտ է։ Այժմ ես քո անունը նորից պիտի գրեմ այստեղ, որպեսզի միշտ հիշես. Հոմեր Մաքոլի։ Ահա թե ով ես դու։ Ես քեզ շատ եմ կարոտում։ Անհամբեր սպասում եմ այն օրվան, երբ քեզ նորից կտեսնեմ։ Երբ այդ օրը գա, երբ մենք նորից իրար հանդիպենք, պիտի թողնեմ, որ ինձ կռնակի վրա պառկեցնես մայրիկի, Բեսի ու Յուլիսիսի ներկայությամբ, գուցե նույնիսկ Մերիի ներկայությամբ։ Պիտի թողնեմ, որ այդպես անես, որովհետև անչափ պիտի ուրախանամ քեզ նորից տեսնելու համար։ Աստված օրհնի քեզ։ Ցտեսություն։
Քո եղբայր ''Մարկուս''»
Կարդալով նամակը, ցրիչը նստեց։ Նա շատ դանդաղ կարդաց, ժամանակ առ ժամանակ լացը կուլ տալով և վատ զգալով, ինչպես առաջին անգամ վատ էր զգացել մեքսիկացի կնոջ տանը և այն գիշերը, երբ լաց էր եղել աշխատանքից հետո Իթաքայի շուրջը հեծանիվով շրջելիս։ Նա կծեց շրթունքը և շեշտակի նայեց ծեր հեռագրիչին, որը խորապես հուզված էր։ Տղան շատ մեղմ խոսեց։
— Եթե իմ եղբայրը սպանվի այս հիմար պատերազմում,— ասաց նա,— ես կթքեմ աշխարհի վրա։ Առհավետ կատեմ։ Բարի չեմ լինի, բոլորից չարը կլինեմ, ամենաչար մարդը, որ երբևէ ծնվել է։
Նրա ձայնը հանկարծ խզվեց, և աչքերը արցունքով լցվեցին։ Նա վազեց դեպի հանդերձակալը, հանեց համազգեստը, հագավ պիջակը և գրասենյակից դուրս վազեց։
Ծեր հեռագրիչը երկար անշարժ մնաց։ Սենյակում շատ խաղաղ էր։ Ի վերջո, նա մեկնեց ձեռքը, դատարկեց շշի մնացորդը, վեր կացավ և նայեց շուրջը։