Changes

Այլ խոսքով ասած, այս գիրքը մի փորձ է բացատրելու, թե անցած տասնամյակի իրադարձությունները ի՞նչ ձևով փոխեցին հարցերն ու պատասխանները, և փոխեցի՞ն արդյոք, և թե՛ անկախությունից ու պատերազմից հետո, անցած տասը տարվա հաջողություններից ու անհաջողություններից հետո հայ ժողովուրդն ու Հայաստանը որտե՞ղ են գտնվում։ 1990֊ի գաղափարներն ու իդեալնե՞րն են արդյոք ծնել հետագա իրադարձությունները։ Իրադարձություննե՞րն ստիպեցին հայ ժողովրդին տարբեր ձևով մտածել։ Ինչպե՞ս ընդունվեց անկախությունը, երբ ոմանք կասկածի էին ենթարկում այդ քայլի խոհեմությունը։ Ինչպե՞ս են հայերը վարվում հաղթանակի հետ, երբ այն բախվում է զոհի հոգեբանությանը։ ԻՆչպե՞ս Ինչպե՞ս են քաղաքական ավանդույթները գործում։ Ինչպե՞ս են ավանդական կառույցները վարվում պետականության մարտահրավերի հետ, երբ այնքան շատ բան հաստատված էր նրա բացակայության վրա։ Ինչպե՞ս է պատմության ավանդական ըմբռնումն այսօր ազդում պետականության մասին հայկական տեսակետի վրա, և հակառակը, ինչպե՞ս է պետականությունը դիմակայում պատմության ավանդական տեսակետին։ Ինչպե՞ս են ինքնության, միասնականության պահպանման և Ցեղասպանության ճանաչման գերիշխող թեմաները գործում մի աշխարհում, որտեղ անկախ Հայաստանի դրոշը ծածանվում է այլ երկրների դրոշների շարքում։

==1․ Քաղաքական դաշտ I==— <bi>Ղարաբաղից դեպի անկախություն</bi>==

<b>===Խաղաղ, սակայն անավարտ հեղափոխություն</b>===

<b>===Քաղաքականությունը և կուսակցությունները</b>===

<b>===Խնդիրներ և օրակարգեր</b>===

<b>====Շրջակա միջավայր</b>====

Հարկավոր է տարբերակում կատարել Լեռնային Ղարաբաղում Ղարաբաղյան Շարժումը եղել էր և մնաց մեկ խնդրի՝ Ղարաբաղի հիմնախնդրի եւ Հայաստանում Դարաբաղյան Շարժման միջեւ։ապագային նվիրված շարժում։

Ղարաբաղոա՝ Դարաբաղյան Շարժումը եղել էր եւ մնաց մեկ խնդրի՝ Հայաստանում Ղարաբաղի ապագայի նվիրված շարժում։հարցը բոցավառեց Շարժումը, սակայն չկարողացավ սահմանափակել դրա օրակարգն ու զարգացումը։ Եթե 1988֊ի փետրվար֊մարտ ամիսների ելույթները ամփոփվում էին Ղարաբաղով, 1988֊ի մայիսին շարժման առաջնորդներն արծարծում էին ժողովրդավարության, արժեքների համակարգի, կոռուպցիայի, պետության ապազգային բնույթի (ռուսականացում և ադրբեջանցի ազգաբնակչության ծնելիության աճ) և, ի վերջո, անկախության հարցերը։

Այս զարգացումը Առաջին․ երբ Լեռնային Ղարաբաղի Ինքնավար Մարզի մայրաքաղաք Ստեփանակերտում մարզային իշխանությունը 1988 թ․ փետրվարի 20֊ին բարձրացրեց Հայաստանի հետ միավորվելու հարցը, և՛ ղարաբաղում, և՛ Հայաստանում ակնկալվում էր, որ հարցն արագորեն կլուծվի հօգուտ Ղարաբաղի հայցի։ ԽՍՀՄ տարածքում ներքին վարչական սահմանների կանոնավորման դեպքեր ԽՍՀՄ պատմության մեջ տեղի ունեցավ երեք գործոնի պատճառով։էին ունեցել բազմաթիվ անգամ։ Բացի այդ, «Մոսկովյան զրույցներ ունեցած որոշ անհատ ակտիվիստներ եզրակացրել էին, որ նման վերակարզմավորման համաժողովրդական հայցին «Մոսկվան» նպաստավոր արձագանք կտա։ Այդ ամենն, ի վերջո, տեղի էր ունենում «գլասնոստի», «պերեստրոյկայի» և ապաստալինականացման շրջանակում։ Եթե շտկումներ էին կատարվում ստալինիզմի հարկադրած քաղաքական ու տնտեսական համակարգի մեջ, հիմք կար կարծելու, որ խորհրդային կարգերի երրորդ սյունը՝ ազգային շատ խմբերի համար անարդար ներքին սահմանների համակարգը, նույնպես կարող էր փոփոխվել։

Աոաջին, երբ Լեռնային Ղարաբաղի Ինքնավար Մարզի մայրաքաղաք Ստեփանակերտում մարզային իշխանությունը 1988 թ․ Մոսկվայի կողմից դրական արձագանքի զլացումը և փետրվարի 20֊ին բարձրացրեց Հայաստանի հետ միավորվելու հար– ցր, եւ Ղաբաբաղում, եւ Հայաստանում ակնկալվում էր, որ հարցն ա– րագորեն կլուծվի հօգուտ Ղաբսաաղի հայցի։ ԽՍՀՄ տարածքում ներքին վարչական սահմանների կանոնավորման դեպքեր ԽՍՀՄ պատմության մեջ տեղի էին ունեցել բազմաթիվ անգամ։ Բացի վերջին ու մարտի սկզբին Սումգայիթում հայերի կոտորածները վերջիններիս մղեցին կասկածի տակ դնելու այդհամակարգը, «Մոսկվայամ» զրույցներ ունեցած որոշ անհատ ակտիվիստճսր եզրակացրել էին, որ նման վերակարգավորման համաժողովրդական հայցին «Մոսկվան» նպաստավոր արձագանք կտա։ Այդ ամենն, ի վերջո, տեղի քանզի Խորհրդային Միության մաս կազմելը ենթադրում էր ունենում «գլասնոստի» , «պերեստրոյկայի» եւ ա– պաստալինականացման շրջանակում։ Եթե շտկումներ էին կատարվում ստալինիզմի հարկադրած քաղաքական ու տնտեսական *՝՚՚․մա– կաբգի մեջ, հիմք կար կարծելու, որ խորհրդային կարգերի երրորդ սյունը՝ ազգային շատ խմբերի համար անարդար ներքին սահմանների համակարգը, նույնպես կարող ։․բ փոփոխվել։հայերի անվտանգությունը պետք է երաշխավորված լիներ։

Մոսկվայի կողմից դրական արձագանքի զլացումը եւ փետրվարի վերջին ու մարտի սկզբին Սումգայիթում Փոփոխությունը շատ մեծ չէր տասնիններորդ դարավերջի և քսաներորդ դարասկզբի հայ քաղաքական մտքի զարգացումից։ Չափավոր հայերի կոտորածները վերջիններիս մղեցին կասկածի տակ դնելու այդ համակարգը, քանզի Խորհրդային Միության մաս կազն ՜․լշ ենթադրում էրկողմից Օսմանյան Կայսրությունում բարեփոխումների մասին խաղաղ խնդրագրերը, որ հայերի անվտանգությունը պետք է երաշխավորված փներ։երևակայաբար իբր պաշտպանվում էին մեծ տերությունների կողմից, արդյունքի չհանգեցրին։ Չափավորներն իրենց տեղը զիջեցին հեղափոխականներին, պետությունը պատասխանեց կոտորածներով։ Դրանից հետո հեղափոխականներն սկսեցին հարցնել, թե ինչո՞ւ Արևմտյան երկրները բարեփոխումներին իրենց սատարման հարցում հետևողական չէին։ Պատասխանը պարզ էր․ կապիտալիստ եվրոպացիների իմպերիալիստական շահերը և Ռուսաստանի ոչ֊ժողովրդավարական բնույթը։ Այս պատասխանը հեղափոխականներից ոմանց մղեղ «Հայոց հարցի» լուծումը փնտրելու համաշխարհային համակարգի արմատական վերափոխման մեջ։ Ոմանք միացան հակաիմպերիալիստական ու հեղափոխական եվրոպական ու ռուսական շարժմանը և ընդունեցին մարքսիզմն ու մարքսիստական, և ոչ թե սոսկ սոցիալիստական քաղաքական գաղափարախոսություններ։

Դարաբաղյան Ղարաբաղյան ցույցերը ազգային վերածննդի շարժման վերածվելու երկրորդ կարեւոր պատճառր կարևոր պատճառը պարզ քաղաքացու համար փողոցային ցույցերի նշանակափությունն նշանակությունն էր։ Նույնքան կարեւորկարևոր, որքան շատերի համար Ղարաբաղի հարցն էր, կարեւոր կարևոր էր նաեւ նաև (կամ դարձավ այդպիսին) աոաջին առաջին անգամ պետության դեմ արոյունավետո– բեն արդյունավետորեն արտահայտվող ընդդիմության խորհրդանշումը։ Համակարգը քաղաքականապես ու և բարոյապես սնանկ էր, մարդիկ բավարարված չէին, եւ և այժմ հնարավորություն ունեին միանալու ժողովրդի այդ մասին՝ համակարգի վերաբերյալ հբապաբակավ հրապարակավ անհատական հայտարարություն անելու։ Նրանց հակակրանքր հակակրանքը սոսկ Ղարաբաղի կարգավիճակին չէր վերաբերում։ Այն ավելի վերաբերում էր համակարգին, որը ղեկավարում էր իրենց կյանքի բոլոր բնագավառները։ Ղա– բաբաղը Ղարաբաղը դարձավ համակարգի դեմ բողոքի շարժման ձգանն ու խոբհրդանիշրխորհրդանիշը, սակայն չսպառեց շ , ՞։քման շարժման օրակարգը։ Սա բացատրում բացատրվում է նաեւ նաև Շարժման ղեկավարության փոփոխությունը միախնդիր ազգային կոմունիստներից, ինչպիսին Զորի Բալայանը, Սիլվա Կա– պուտիկյանըԿապուտիկյանը, Իգոր Մուրադյանն էին, նոր, շատերին անծանոթ դեմքերով, ինչպիսիք ինչպիսին էին Վազգեն Մանուկյանը, Լեռն Լևոն Տեր֊Պետրոսյանը, Բաբկեն Արարքցյանը եւ և ուրիշներ։

ՀԵրրորդ Երկրորդ գործոնը Ղարաբաղի ու Հայաստանի իրավական կարգավիճակների տարբերությունն էր։ Ղարաբաղն ինքնավար մարզ էր Ադրբեջանի կազմում՝ Խորհրդային պետության կառույցների մեջ սահմանափակ մուտքով ու ներգործությամբ եւ և առանց միջազգային դիրքի, մինչդեռ Հայաստանր Հայաստանը ԽՍՀՄ֊ի բաղկացուցիչ հանրապետություն էր։ Պայքարի ձեւավորման ձևավորման ընթացքում Մոսկվայի, Ադրբեջանի եւ և մնացյալ աշխարհի հետ շփումներում Հայաստանն ստիպված էր հարցերը սահմանել՝ նկատի ունենալով խորհրդային իշխանությունների եւ և միջազգային հանրության հետ իր հարաբերությունների բոլոր մյուս եզրերը։

Մինչ Ղաբաբաղ Ղարաբաղ Կոմիտեն համառորեն հետապնդում էր վարչական սահմանների փոփոխման հասնելու նպատակը, որով Ղարաբաղը կարող էր վերամիավորվել Հայաստանին, Հայաստանի Հայաստանը միակ օ– րինական եւ օրինական և կառավարող կուսակցությունը՝ Հայկական ԽՍՀ կոմունիստական կուսակցությունը, պատասխանեց Շարժումը վերահսկելու երկչոտ փորձով։ Թեեւ Թեև որոշ պաշտոնյաներ համակրանք էին տածում Շարժման աոաջին առաջին նպատակի հանդեպ, մեծ մասը մտահոգ էր դրա բռնած ուղղությամբ եւ րնդունած և ընդունած ծավալով։ Երբ զանգվածային շարժումը վերածվեց տիրապետող երեւույթիերևույթի, իսկ կարգախոսներն սկսեցին անցնել նախնական խնդրի սահմանները, Կոմունիստական կուսակցությունն ու կառավարության մարմիններն սկսեցին փորձել իրենց տիրույթի մեջ առնել Շարժումը՝ նրա արմատականացտմը արմատականացումը կանխելու ապարդյուն փորձով։ Արմատականացումր Արմատականացումը կարող էր հակադրվել խորհրդային կարգերին ու ԽՍՀՄ կազմում Հայաստանի կարգավիճակին, եւ և ժողովրդավարության ու անկախության հարցեր կարող էին ծագել։

1988 թ․ դեկտեմբերին տեղի ունեցած երկբաշարժից երկրաշարժից հետո Շարժման առաջնորդների բանտարկումը Խորհրդային Հայաստանի իշխանությունների կողմից մեծագույն սխալ եղավ։ Սակայն այդ ա– ռաջնոբդներին առաջնորդներին թույլ տալ, որ կազմակերպեն համաժողովրդական փրկարար աշխատանքները, նույնպես սխալ էր լինելու․ Շարժումր վւաստացիորեն Շարժումը փաստացիորեն փոխարինած էր փնելու լինելու կառավարությանը, որն այլեւս այլևս չէր կարողանալու ազդեցություն ունենալ կամ ղեկավարել։ Երբ բյուրոկրատական ու կաաւմպացված կոռումպացված կառավարության հանդեպ համաժողովրդական բարկությունր բարկությունը Մոսկվային ստիպեց 1989֊ի հունիսին բանտարկյալներին ազատ արձակել, իրավիճակն արմատապես փոխվեց, եւ և Ղարաբաղ Կոմիտեն սկսեց մտածել իշխանության գալու42ուղղությամբ գործելու մասին։ 1989֊ին Շարժումը վերածվեց կազմակերպության ( ՀՀՇ)՝ հեոուն հեռուն գնացող քաղաքական ծրագրերով։ Այն պահանջում էր ոչ պակաս, քան Հայաստանի քաղաքական ու տնտեսական կառուցվածքների վերափոխում եւ և Հայաստանի հետ Ղարաբաղի միավորմամբ Դարաբաղյան Ղարաբաղյան հարցի լուծում։ ՀՀՇ֊ն ա– ոաջարկում առաջարկում էր ազգային վերածն նդի վերածննդի ծրագիր։

Չնայած առկա տարաձայնություններին, կառավարությունն ու ՀՀՇ֊ն հիմնականում քաղաքակիրթ հարաբերություններ էին պահպանում։ 1990֊ի գարնանը Հայաստանի Գերագույն խորհրդի ընտրությունները ՀՀՇ֊ի ղեկավարած կոալիցիան բերեցին իշխանության։ Կոմունիստները ծանր պայքար մղեցին, սակայն կորցրին օ– րենսդիր օրենսդիր մարմնի նախագահի պաշտոնը։ Գերագույն իարհուրդբ խորհուրդը վերածվեց փոփոխությունների միջոցի, իրական օրենսդիր մարմնի՝ Նախարարների խորհրդի ու գործադիր մյուս մարմինների վրա ուղղակի վերահսկողությամբ։ Դա կառուցվածքային ու քաղաքական վերափոխումների սկիզբն էր։

ՀՀՇ֊ի կողմից իշխանության ստանձնումը եւ և միջազգային հանրության կողմից Հայաստանի անկախության ճանաչումը արմատապես փոխեցին Դարաբաղյան Ղարաբաղյան հիմնախնդրի բնույթը։ Ղարաբաղը դարձավ նոր կառավարության եւ և ինքնիշխան նոր պետության օրակարգի հարցերից միայն մեկը։ Թեեւ Թեև Ղարաբաղը նույնպես, 1992֊ին, միակողմանիորեն հռչակեց իր անկախությունը, Լ․ Տեր֊Պետրոսյանր Տեր֊Պետրոսյանը ձեռնպահ մնաց այդ հռչակման ճանաչումից։ Այնուամենայնիվ, Հայաստանի ու Ղարաբաղի միջեւ միջև հարաբերությունները մնացին ջերմ ու ամուր։

Ադրբեջանի եւ և հայկական կողմի միջեւ միջև Ռուսաստանի ու Իրանի միջնորդական ջանքերը 1992թ․ 1992 թ․ հունիսին փոխարինվեցին Եվրոպայի անվտանգության ու համագործակցության կազմակերպության (ԵԱՀԿ, այն ժամանակ՝ ԵԱՀԽԵԱԽՀ) կողմից միջնորդվող բանակցություններով։ Ե՛վ ՀայաստանրՀայաստանը, եւ՛ և՛ Ադրբեջանը, իրենց անկախությունների ճանաչումից քիչ անց, անդամակցեցին այդ կազմակերպությանն իբրեւ իբրև անկախ պետություններ։ Թեեւ Թեև ԵԱՀԿ֊ի սկբնական սկզբանական մանդատը Բելոռուսի Բելառուսի մայրաքաղաք Մինսկամ կայանավւք Մինսկում կայանալիք համաժողովի ընթացքում Ղարաբաղի կարգավիճակի խնդրի լուծում գտնելն էր, ռազմական առճակատսան առճակատման սաստկացումը միջնորդներին ստիպեց զբաղվել մարտերի դադարեցման միջոցների որոնմամբ՝ այն դարձնելով ԵԱՀԿ Մինսկի Խումբ անվամբ անվանմամբ հայտնի ատյանի օրակարգի հիմնական հարցր։հարցը։

43Այս բանակցություններին սւ տնակցության մասնակցության խնդիրը դարձավ հաջորդ վիճարկվող հարցը։ Ղարաբաղը, որը որ բանակցություններին հրավիրված էր իբրեւ «շահազրօհո իբրև «շահագրգիռ կողմ» , նախ մեբժեց մերժեց մասնակցել ղրանց։ դրանց։ Ղարաբաղի այս քայլր քայլը պաշտպանում էին Հայաստանի ընդդիմադիր կուսակցությունները , որոնք 1992֊ի ամռանը փողոցային ցույցեր կազմակերպեցին՝ Հայ սատանի Հայաստանի իշխանություններից պահանջելով ճանաչել Ղարաբաղի անկախությունր։ անկախությունը։ Այդ խնդիրը հետապնդում էին երկու կոմունիստական կուսակցությունները, Վազ– գեն Վազգեն Մանուկյանի ԱԺՄ֊ն, Պարույր Պարյուր Հայրիկյանի Ազգային ինքնորո– շում միավորումր ինքնորոշում միավորումը (ԱԻՄ) եւ ՀՅԴ֊Ր․ և ՀՅԴ֊ն, որոնք, Հայաստանում րնտբական ընտրական հաջողության հասնելու հարցում ւ՞ապալվելուց տապալվելուց հետո, ջանում էին ի– րենց իրենց դիրքերն ամրապնդելՂարւ՚՚^աղում։ամրապնդել Ղարաբաղում։

Լ․ Տեր֊Պետրոսյանը մերժեց ճանաչել Ղարաբաղի անկախությունր՝ անկախությունը՝ փաստարկելով, որ կայուն ա ու ճկուն լուծումը պահանջում է լուծման հասնել երկու կողմերից "՚նհրաժեշտ անհրաժեշտ փոխզիջումների վրա հիմնված բանակցությունների միջոցով, որ Հայաստանի կողմից Ղարաբաղի անկախության ճանաչումը կկասեցնի բոլոր բանակցությունները, եւ հիմնախնդիրր կմնւ՛՛ և հիմնախնդիրը կմնա չլուծված։

Ղարաբաղն ի վերջո համաձայնեց մասնակցել ԵԱՀԿ֊ի բանակցություններին։ Մինսկի Խմբի ^սգակցությունները բանակցությունները երբեք չհասան կարգավիճակի մասին խնդրին, սակայն հանգեցրին մի շարք առաջարկների, որոնցից ոչ մեկը չընդունվեց հակամարտության բոլոր երեք մասնակիցների կողմից միաժամանակ։ Մինսկի Խմբի 1997֊ի սեպտեմբերին ներկայացրած առաջարկրառաջարկը, իբրեւ վերսկսելիք իբրև վերսկսվելիք բանակցությունների հիմք, ընդունվեց Ադրբեջանի ու Հայաստանի կողմից, սակայն մերժվեց Ղարաբաղի կողմից։ Այն մերժվեց նաեւ Լեռն Տեր֊Պետրոս– յանի նաև Լևոն Տեր֊Պետրոսյանի վարչակազմի որոշ անդամների կողմից՝ հանգեցնելով Լ․ Տեր– Պեսդասյանի Տեր֊Պետրոսայնի հրաժարականին եւ և Հայաստանի Նախագահի պաշտոնում Ռոբերտ Քոչարյանի ընտրվելուն։

Քաղաքական կուսակցություն ներր կուսակցությունները կամ քաղաքական առաջնորդները, Լ․ Տեր֊Պետբոսյանի Ւ^՚ժտրականից Տեր֊Պետրոսյանի հրաժարականից թե՛ առաջ եւ և թե՛ հետո հազվադեպ են արտահայած։ լ ււբաղի արտահայտել Ղարաբաղի հիմնախնդրի լա՛ սան լուծման կամ դրան հասնելու ռազմավարության վերաբերյալ հստակ շարադրված տեսակետնեբ։ տեսակետերը։ Ընդդիմադիր շատ կուսակցություններ, ինչպես կոմունիստական խմբերն ու ՀՅԴ֊ն, խիստ հակազդեցություն էին ցուցաբերում փոխզիջման մասին որեւէ որևէ ակնարկի հանդեպ, սակայն հակամարտության լուծման որեւէ որևէ կառուցողական ծրագիր չէին■՚առաջարկում։ Ուրիշներ Ուրիշները խոսում էին փոխզիջման մասին, սակայն չէին հստակեցնում, թե ինչն էին պատրաստ զիջելու։ ՀՀՇ֊ից րնձ– յաղված եւ ընձյուղված և Կտրիճ Սարդարյանի ու Աշոտ Բլեյանի ղեկավարած Նոր ուղի կուսակցությունն առաջարկեց պարզագույն, թեեւ թեև ամենանվազ ժողովրդականություն վայելող, լուծումը, լուծումը․ ապահովել Ղարաբաղի հայերի իրավունքների երաշխիքներն երաշխիքն ու Ղարաբաղը թողնել Ադբբեջանի Ադրբեջանի կազմում։ Նոր աղու ուղու ղեկավարները պատճառաբանում էին, որ Ղարաբաղը կդառնա այն ձկնկուլը, որը կկլանի Հայաստանը, կհանգեց– նի կհանգեցնի վերջինիս անկախաբար գործելու ունակության կորստին, եւ և կդառնա այն մեխանիզմրմեխանիզմը, որով ավանդական մտածողությունը վերստին մուտք կգործի Հայաստանի արտաքին քաղաքականության մեջ։

Այս խնդիրը շարունակելու է արծարծվել հաջորդ երկու գլուխներում։ Սակայն Ղարաբաղի հիմնախնդրի լուծման հարցում մոտեցումների տարբերությունները սահմանազատելու ցանկացած փորձ հարուցում է մի շարք բարդություններ։ Նախ, փոխզիջում՝ կոմպրոմիս բառը քաղաքականացվեց մինչեւ հստակեցվելը։ մինչև հստակեցնելը։ Երկրորդ, խնդի– բր խնդիրը սկսեց հեշտորեն շահարկվել քաղաքական նպատակներով, եւ և կուսակցությունները հակասական ազդանշաններ էին արձակում։ 1998֊ին Նախագահ Ռ․ Քոչարյանի խորհրդականների շարքում էին Հայաստանի ՀՅԴ ղեկավար Վահան ՀովհաննիսյանրՀովաննիսյանը, ԱԻՄ ղեկավար Պարույր Հայրիկյանը, ՀԴԿ ղեկավար Արամ Սարգսյանր։ ԱԺՍ֊ում սարգսյանը։ ԱԺՄ֊ում Վազգեն Սանուկյանի Մանուկյանի տեղակալ Դավիթ Վարդանյանը Նախագահի աշխատակազմում Վեբահսկողական Վերահսկողական ծառայության ղեկավարն էր։ Բոլորր Բոլորը ներկայացնում են այն կուսակցությունները, որոնք 1992֊ին պահանջում էին, որ է․ Տեր֊Պետրոսյանր Լ․ Տեր֊Պետրոսյանը ճանաչի Ղարաբաղի հռչա– կած անկախությունր։ հռչակած անկախությունը։ Սակայն նրանցից նրանից ոչ ոք չաբծարծեց չարծարծեց այդ հար– ցր հարցը նախագահական աշխատակազմում Քոչաբյանին Քոչարյանին միանալուց հետո, եւև, առնվազն հրապարակավ, չպահանջեց Ղարաբաղի միացումը Հայաստանին։

Թերեւս Ղարաբաղ Կոմիտեի որոշ անդամներ կարող էին մտածած փնել անկախության հնարավորության մասինԲացի Ղարաբաղի հիմնախնդրից, սակայն Կոմիտեն այդ գաղափարով չէր սկսել իր գործունեությանը։ Անկախության ձգտումը ներքին իրադրության զարգացման տրամաբանության արգասիքն 1990֊ին Հայաստանի քաղաքական օրակարգը բաղկացած էրայնպիսի խնդիրներից, որոնք պայմանավորելու էին երկրի բնույթը․ Հայաստանը պետք է մնար ԽՍՀՄ մա՞ս, թե՞ դառնար անկախ երկիր, ոմանք ասում են՝ հայության եւ համաշխարհային պատմության տրամաբանությունը։ Ամեն դեպքում անկախություննՀայաստանը պետք է ունենար մե՞կ կուսակցություն, ի վերջոթե՞ հաստատեր բազմակուսակցական համակարգ․ Հայաստանը պետք է ունենար Կենտրոնի կողմից պլանավորված տնտեսությո՞ւն՝ հիմնված պետության սեփականությունը հանդիսացող արտադրության միջոցների վրա, անխուսափելի էր։թե՞ պետք է անցներ ազատ շուկայական տնտեսության։

Համբարձում Գալստյանը՝ Կոմիտեի ամենաերիտասարդ անդամն ու Երեւանի ապագա քադաքապետը, այն մարդկանցից էր, որը վստահ էր, որ այդ ողջ պատմությունն ավարտվելու էր անկախությամբ։ Նա Կոմիտեի աոաջին անդամն էր, որին ես համեմատաբար մոտիկից ճանաչեցի 1988 թ․ մայիսին Երեւան կատարած իմ ուղեւորության ընթացքում։ Կոմերիտական կազմակերպության մեջ ակտիվ երիտասարդ ազգագրագետ Համբարձում Գալստյանը փորձում էր համոզել ինձ՝ սփյոտքյան պատմաբանիս եւ դեռեւս ՀՅԴ անդամիս, որ Կուսակցությունների առջև ծառացած առաջին հիմնախնդիրը անկախությունն այն հանգրվանն է, դեպի ուր շարժվում է Հայաստանը, եւ դա լավ բան է, ճիշտ այն, ինչի մասին ՀՅԴ անդամը պետք է, կամ ենթադրվում է, որ պետք է մտածած լինի։ Սակայն այս ՀՅԴ֊ականը թերահավատ էր։

ժամանակի ընթացքում իրադարձություններն այլընտրանք չթողեցին։ Որոշումը կայացնելով՝ ՀՀՇ֊ն բռնեց Թերևս Ղարաբաղ Կոմիտեի որոշ անդամներ կարող էին մտածած լինել անկախության ուղին ամբողջ ճակատովհնարավորության մասին, սակայն Կոմիտեն այդ արեց խաղաղ կերպով՝ ԽՍՀՄ֊ից անջատվելու մասին Գորբաչովի սահմանած օրենքի համաձայն։գաղափարով չէր սկսել իր գործունեությունը։ Անկախության ձգտումը ներքին իրողության զարգացման տրամաբանության արգասիքն էր․ ոմանք ասում են՝ հայության և համաշխարհային պատմության տրամաբանությունը։ Ամեն դեպքում անկախությունն, ի վերջո, անխուսափելի էր։

Դեպի անկախություն ընթացքի կասեցման վերջին հնարավորությունը Հայկական ԽՍՀ Գերագույն խորհրդի Նախագահության նախագահի ընտրությանն Համբարձում Գալստյանը՝ Կոմիտեի ամենաերիտասարդ անդամն ու Երևանի ապագա քաղաքապետը, այն մարդկանցից էր, որը հաջորդում էբ խորհրդային ոճի այդ օրենսդիր մարմնի 1990թ․ գարնանը կայացած ընդհանուր ընտրություններին։ Ըստ էությանվստահ էր, որ այդ ժամանակ Գերագույն խորհրդում ներկայացված ողջ պատմությունն ավարտվելու էր անկախությամբ։ Նա Կոմիտեի առաջին անդամն էր երկու կուսակցության, պաշտոնական Կոմունիստական կուսակցությունը (ԿԿ) եւ ՀՀՇ֊ի ղեկավարած կոափցիանորին ես համեմատաբար մոտիկից ճանաչեցի 1998 թ․ մայիսին Երևան կատարած իմ ուղևորության ընթացքում։ Կոմերիտական կազմակերպության մեջ ակտիվ երիտասարդ ազգագրագետ Համբարձում Գալստյանը փորձում էր համոզել ինձ՝ սփյուռքյան պատմաբանիս և դեռևս ՀՅԴ անդամիս, որն ընդդիմության էր։ Ընտրությունը հեշտ չէր։ Գերագույն խորհրդի46նախագահի ընտրության արդյունքը ըստ էության պետք է նշեր որ անկախությունն այն ուղղությունըհանգրվանն է, որով հիմնական հարցերում պետք դեպի ուր շարժվում է ընթանար Հայաստանը։ Կողմերից ոչ մեկը ապահովված չէր մեծամասնությամբ։ Կոմունիստների մեծամասնությանր ձայնը տվեց ԿԿ աոաջին քարտուղար եւ այդ կուսակցության ներկայացրած թեկնածու Վլադիմիր Մով– սիսյանին։ Ի վերջոՀայաստանը, նորեկների մեծ մասը եւ մի քանի կոմունիստներև դա լավ բան է, ԿԿ Գուգարքի շրջանային կազմակերպության քարտուղար Վիգեն Խաչատրյանի առանցքային մասնակցությամբճիշտ այն, քվեարկեցին ՀՀՇ թեկնածու Լեոն Տեբ֊Պետբոսյանի օգտին։ Մովսիսյանը պարտվեցինչի մասին ՀՅԴ անդամը պետք է, սակայն Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի դեմ ոխ չպահեցկամ ենթադրվում է, իսկ Լ․ Տեբ֊Պետրոս– յանն իր հերթին որեւէ չարակամություն չունեցավ նրա դեմ։ Հետագայում Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի նախագահության շրջանում Մովսիսյանը գործեց որպես Գաղթականների հարցերով պետական կոմիտեի ղեկավար, Գյուղատնտեսության նախարար եւ մարզպետ։ Այլ կոմունիստներ նույնպես պաշտոններ ստանձնեցին նոր վարչակազմում։ Օրինակ, ԿԿ Կենտրոնական կոմիտեի տնտեսական հարցերի բաժնի վարիչ Գազիկ Հարությունյանն ընտրվեց Գերագույն խորհրդի փոխնախագահ, իսկ այնուհետեւ, Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի ցուցակով՝ հանրապետության փոխնախագահ (1991֊1995), ապա, 1995թ․ Սահմանադրական դատարանի հիմնադրումից հետո, նշանակվեց Սահմանադրական դատարանի նախագահ։որ պետք է մտածած լինի։ Սակայն այս ՀՅԴ֊ականը թերահավատ էր։

Ինչպես սեպտեմբերի 21֊ի հանրաքվեն ցույց տվեց, ԿԿ֊ն գիտեր, որ ինքը չափազանց թույլ էր՝ դիմակայելու համար Ժամանակի ընթացքում իրադարձություններն այլընտրանք չթողեցին։ Որոշումը կայացնելով՝ ՀՀՇ֊ն բռնեց անկախության հռչակման ուղղությամբ անխոնջ երթին։ Նա գիտեր, որ անկաիտւթյանր նշանակելու էր իշխանության կորուստ։ Կուսակցության անդամներից ոմանք անկեղծ մտահոգության անեին սեփական ոտքերի վրա կանգնելու Հայաստանի կարողության վերաբերյալ։ Նրանք մտահոգված էին նաեւ, թե Մոսկվան ինչ կասի Հայաստանի ու նրա հավատարմության մասին։ Այնուամենայնիվ, նրանք գիտեին, որ այդ ընթացքը կասեցնելու համար շատ բան անել չեն կարող։ Խոր– հըրդային Հայաստանի վերջին ղեկավարներր մեծ մասամբ գործել են ազնվորեն՝ զերծ պահելով ժողովրդին ու նոր հանրապետությանը որեւէ նոր հարվածից։ ՀՅԴ֊ն նույնպես, թեեւ եղել էր 1918֊ին Առաջին Հանրապետության հիմնադիրր եւ, 1919֊ից սկսած՝ անկախության ջահակիբր, դժկամորենուղին ամբողջ ճակատով, սակայն ի վերջո անհնար գտավ անկախությանը հակադրվելը։ Սվւյուռքի մյուս երկու կուսակցությունները սատարեցին անկախությանը, թեեւ պատմականորեն նրանք են եղել այդ հարցում վերապահտթյուններ ունեցողները։արեց խաղաղ կերպով՝ ԽՍՀՄ֊ից անջատվելու մասին Գորբաչովի սահմանած օրենքի համաձայն։

47Դեպի անկախություն ընթացքի կասեցման վերջին հնարավորությունը Հայկական ԽՍՀ Գերագույն խորհրդի կողմից Հայաստանում բազմակուսակցական համակարգի րնդանումից հետո հիմնադրված կուսակցություններից Նախագահության նախագահի ընտրությունն էր, որը հաջորդում էր խորհրդային ոճի այդ օրենսդիր մարմնի 1990 թ․ գարնանը կայացած ընդհանուր ընտրություններին։ Ըստ էության, այդ ժամանակ Գերագույն խորհրդում ներկայացված էր երկու կուսակցություն․ պաշտոնական Կոմուսնիստական կուսակցությունը (ԿԿ) և ՀՀՇ֊ի ղեկավարած կոալիցիան, որն ընդդիմություն էր։ Ընտրությունը հեշտ չէր։ Գերագույն խորհրդի նախագահի ընտրության արդյունքը ըստ էության պետք է նշեր այն ուղղությունը, որով հիմնական հարցերում պետք է ընթանար Հայաստանը։ Կողմերից ոչ մեկր չընդդիմացավ անկախությանը։ Մեծ մեկը ապահովված չէր մեծամասնությամբ։ Կոմունիստների մեծամասնությունը ձայնը տվեց ԿԿ առաջին քարտուղար և այդ կուսակցության ներկայացրած թեկնածու Վլադիմիր Մովսիսյանին։ Ի վերջո, նորեկների մեծ մասը մեծագույն ոգեւորությամբ սատարեց դրան։ Հայաստանի կոմունիստական նորաստեղծ կուսակցությունը սակայնև մի քանի կոմունիստներ, 1997֊իցԿԿ Գուգարքի շրջանային կազմակերպության քարտուղար Վիգեն Խաչատրյանի առանցքային մասնակցությամբ, սկսեց քարոզել Ռու– սաստան֊Բելաաւս միության մեջ Հայաստանի ներգրավման քվեարկեցին ՀՀՇ թեկնածու Լևոն Տեր֊Պետրոսյանի օգտին։Մովսիսյանը պարտվեց, սակայն Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի դեմ ոխ չպահեց, իսկ Լ․ Տեր֊Պետրոսյանն իր հերթին որևէ չարակամություն չունեցավ նրա դեմ։ Հետագայում Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի նախագահության շրջանում Մովսիսյանը գործեց որպես Գաղթականների հարցերով պետական կոմիտեի ղեկավար, Գյուղատնտեսության նախարար և մարզպետ։ Այլ կոմունիստներ նույնպես պաշտոններ ստանձնեցին նոր վարչակազմում։ Օրինակ, ԿԿ Կենտրոնական կոմիտի տնտեսության հարցերի բաժնի վարիչ Գագիկ Հարությունյանը ընտրվեց Գերագույն խորհրդի փոխնախագահ, իսկ այնուհետև, Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի ցուցակով՝ հանրապետության փոխնախագահ (1991-19935), ապա, 1995 թ․ Սահմանադրական դատարանի հիմնադրումից հետո, նշանակվեց Սահմանադրական դատարանի նախագահ։

Տնտեսական բարեփոխումներՀայաստանի ապագա տնտեսական համակարգի հարցն ազգային օրակարգի վրա հայտնվեց դեոեւս անկախությունից առաջ։ Շատերն այն կարծիքին էինԻնչպես սեպտեմբերի21֊ի հանրաքվեն ցույց տվեց, ԿԿ֊ն գիտեր, որ անկախ նրանիցինքը չափազանց թույլ էր՝ դիմակայելու համար անկախության հռչակման ուղղությամբ անխոնջ երթին։ Նա գիտեր, որ անկախությունը նշանակելու էր իշխանության կորուստ։ Կուսակցության անդամներից ոմանք անկեղծ մտահոգություն ունեին սեփական ոտքերի վրա կանգնելու Հայաստանի կարողության վերաբերյալ։ Նրանք մտահոգված էին նաև, թե խորհրդային մոդե– փ սկզբնական մտադրություններն Մոսկվան ինչ կասի Հայաստանի ու խոստումներն ինչպիսին են ե– ղելնրա հավատարմության մասին։ Այնուամենայնիվ, ինչ֊որ բան զարհուրելիորեն սխալ է ընթացել։ Քչերն էին պատրաստ պաշտպանել այդ մոդելը։ Ազատ շուկայական համակարգի ընդունումը որքան որ տնտեսական համակարգի ընտրություն էրնրանք գիտեին, նույնքան էլ քաղաքական լուծում էր։ Ընտրվեց քաղաքականապես որ այդ ընթացքը կասեցնելու համար շատ բան անել չեն կարող։ Խորհրդային Հայաստանի վերջին ղեկավարները մեծ մասամբ գործել են ազնվորեն՝ զերծ պահելով ժողովրդին ու տնտեսապես ազատ աշխարհի ուղղությունը։ Այդ երկուսը դարձան անբաժանելի։ Հետեւաբարնոր հանրապետությունը որևէ նոր հարվածից։ ՀՅԴ֊ն նույնպես, բնական թեև եղել էր1918֊ին Առաջին Հանրապետության հիմնադիրը և, որ ՀՀՇ֊ի ղեկավարության ներքո գտնվող Հայկական ԽՍՀ Գերագույն իարհուրդը ձայների ճնշող մեծամասնությամբ քվեարկեց հօգուտ ազատ շուկայական տնտեսության։ Ո՛չ ՀՀՇ֊ն1919֊ից սկսած՝ անկախության ջահակիրը, ո՛չ նրանից ընձյուղված ընդդիմադիրները երբեւէ նշանակալիորեն չշեղվեցին այդուղուց։դժկամորեն, սակայն ի վերջո անհնար գտավ անկախությանը հակադրվելը։ Սփյուռքի մյուս երկու կուսակցությունները սատարեցին անկախությանը, թեև պատմականորեն նրանք են եղել այդ հարցում վերապահություններ ունեցողները։

Անկախությունից ի վերԳերագույն խորհրդի կողմից Հայաստանում բազմակուսակցական համակարգի ընդունումից հետո հիմնադրված կուսակցություններից ոչ մեկը չընդդիմացավ անկախությանը։ Մեծ մասը մեծագույն ոգևորությամբ սատարեց դրան։ Հայաստանի կոմունիստական նորաստեղծ կուսակցությունը սակայն, տնտեսական բարեփոխումը եղել է ավե– փ հավակնոտ խնդիր1997֊ից, քան Դարաբաղյան հակամարտությունը, ավելի ծանր, քան պետականության կառույցների հաստատումը, ավելի դժվարհասանելի, քան պատերազմ շահելը, ավելի բարդ, քան գործող Սահմանադրություն գրելը, ավելի խճողված, քան քաղաքացիական հասարակության ստեղծումր, եւ ավելի վատ ընկալված, քան համատարած կոռուպցիան։ Այնուամենայնիվ, այն մի խնդիր է, որը կապվում է մնացած խնդիրներին ու խթանում դրանք։ Քաղաքացիների համար այն նշանակում է աշխատելու իրավունք, սեփական աշխատանքով արժանավայել կյանք ստեղծելու իրավունք, եւ ընդգրկում է դրանից բխող այլ իրավունքներ։սկսեց քարոզել Ռուսաստան֊Բելառուս միության մեջ Հայաստանի ներգրավման օգտին։

Տնտեսական բարեփոխումն ազդանշեց Հայաստանի ապագա տնտեսական համակարգի անցումը կենտրոնացված պլանավորումից դեպի շուկայական տնտեսություն։ Պետությունը պետք է հրաժարվեր քաղաքական գաղափարախոսությամբ թելադրված տնտեսության վերահսկողությունից։ Այդքանը հստակ էր։ Բայց պլանավորման կենտրոնր Երեւանը չէր եղելհարցն ազգային օրակարգի վրա հայտնվեց դեռևս անկախությունից առաջ։ Շատերն այն կարծիքին էին, որ անկախ նրանից, թե խորհրդային մոդելի սկզբնական մտադրություններն ու խոստումներն ինչպիսին են եղել էր Մոսկվան։ Այն, ինչ Հայաստանում ներկայանում էր իբրեւ տնտեսություն, ուներ տնտեսական չնչին տրամաբանություն եւ Խորհրդային ճամբարի չափումներից դուրս չուներ որեւէ իմաստ։ Այլ ինչ֊որ բան զարհուրելիորեն սխալ է անկախ պետության կենտրոնացված պլանավորման տնտեսություն փոխելըընթացել։ Քչերն էին պատրաստ պաշտպանել այդ մոդելը։ Ազատ շուկայական համակարգի ընդունումը որքան որ տնտեսական համակարգի ընտրություն էր, երբ պրոբլեմընույնքան քաղաքական լուծում էր։ Ընտրվեց քաղաքականապես ու տնտեսապես ազատ աշխարհի ուղղությունը։ Այդ երկուսը դարձան անբաժանելի։ Հետևաբար, այսպես ասած, արտադրության միջոցների պատկանելության հարցն է։ Բոլորովին այլ բան է սկսել մի տնտեսության մնացուկներից, որն անվադողերն արտադրում բնական էր Հայաստանում, մարմինր՝ էստոնիայումոր ՀՀՇ֊ի ղեկավարության ներքո գտնվող Հայկական ԽՍՀ Գերագույն խորհուրդը ձայների ճնշող մեծամասնությամբ քվեարկեց հօգուտ ազատ շուկայական տնտեսության։ Ո՛չ ՀՀՇ֊ն, շարժիչը՝ Ղազախստանում, իսկ ո՛չ նրանից ընձյուղված ընդդիմադիրները երբևէ նշանակալիորեն չշեղվեցին այդ ամենը որպես ավտոմեքենա ամբալջացվում֊հավաքվում էր Բւկ– րաինայամ։ Այդ տնտեսության տրամաբանությունը ոչ միայն գաղա– փարախոսական էր, այլ նաեւ կայսեբապետական։ուղուց։

Տնտեսության արտադրական հիմքր բախվում էր այլ պրոբլեմների եւս։ Գործարանների սարքավորումների մեծ մասը անհուսալիորեն հնացած էրԱնկախությունից ի վեր, եւ արտադրված ապրանքների որակը հազիվ թե կարողանար դիմակայել համաշխարհային շուկայի մրցակցությանը։ Երկու տասնամյակտնտեսական բարեփոխումը եղել է ավելի հավակնոտ խնդիր, երբ համաշխարհային տնտեսությունը հեղափոխական փոփոխություններ էր կրելքան Ղարաբաղյան հակամարտությունը, խորհրդային պլանավորողները լուրջ ներդրումներ չէին կատարել երկրիավելի ծանր, ճանապարհներիքան պետականության կառույցների հաստատումը, հաղորդակցության միջոցների ենթակաոուցվածքների մեջ։ Ավելինավելի դժվարահասանելի, երկրռւմ քչերն էինքան պատերազմ շահելը, եթե առհասարակ կային այդպիսիք, որ որեւէ պատկերացում ունեին մարկետինգի մասին, եւ շատ ավելի քչերբ գիտեին այն շուկաների մասինբարդ, ուր ապրանքները վաճառվում կամ վախանակ– վում էին կենտրոնական պլանավորողների կողմից։ Երկիրը կարիք ուներ բոլորովին նոր տնտեսության, եւ ոչ թե սոսկ հնի բարեվախման։ Նոր տնտեսության քան գործող Սահմանադրության ստեղծումը կարող էր , և ավելի հեշտ լինելվատ ընկալված, քան համատարած կոռուպցիան։ Այնուամենայնիվ, այն հիմքի վրա կառուցելըմի խնդիր է, որից սկսեց Հայաստանը։որը կապվում է մնացած խնդիրներին ու խթանում դրանք։ Քաղաքացիների համար այն նշանակում է աշխատելու իրավունք, սեփական աշխատանքով արժանավայել կյանք ստեղծելու իրավունք, և ընդգրկում է դրանից բխող այլ իրավունքներ։

Շուկայական տնտեսությունը պահանջում էր այնպիսի բաներԽնդիրն սկսվում է հենց բարեփոխում բառից։ Տնտեսության բարեփոխում անվանել այն, ո– րոնք գոյություն չունեին։ Այն պահանջում ինչ անհրաժեշտ էր օրենսդրական ենթակաոուցվածք եւ գործակցող հաստատություններ՝ կոմերցիոն օրենս–4 Պետականության մարտահրավերըԳերագույն իտրհրդի կողմից Հայաստանում բազմակուսակցական համակարգի ընդունումից հետո հիմնադրված կուսակցություններից ոչ մեկը չընդդիմացավ անկախությանը։ Մեծ մասը մեծագույն ոգեւորությամբ սատարեց դրան։ Հայաստանի կոմունիստական նորաստեղծ կուսակցությունը սակայնանել, նշանակում է սխալ ախտորոշում տալ պրոբլեմին և, 1997֊իցհետևաբար, սկսեց քարոզել Ռուսաստան –Բելոռուս միության մեջ Հայաստանի ներգրավման օգտին։հետաձգել իրական բուժումը։ Նույնիսկ «վերափոխում» (տրանսֆորմացիա) բառը չի մոտենում հարկ եղած անելիքի խորքի ըմբռնմանը։

Տնտեսական բարեփոխումներՀայաստանի ապագա տնտեսական բարեփոխումն ազդանշեց համակարգի հարցն ազգային օրակարգի վրա հայտնվեց դեռեւս անկախությունից առաջ։ Շատերն այն կարծիքին էինանցումը կենտրոնացված պլանավորումից դեպի շուկայական տնտեսություն։ Պետությունը պետք է հրաժարվեր քաղաքական գաղափարախոսությամբ թելադրված տնտեսության վերահսկողությունից։ Այդքանը հստակ էր։ Բայց պլանավորման կենտրոնը Երևանը չէր եղել, որ եղել էր Մոսկվան։ Այն, ինչ Հայաստանում ներկայանում էր իբրև տնտեսություն, ուներ տնտեսական չնչին տրամաբանություն և Խորհրդային ճամբարի չափումներից դուրս չուներ որևէ իմաստ։ Այլ բան է անկախ նրանիցպետության կենտրոնական պլանավորման տնտեսություն փոխելը, թե խորհրդային մոդե– փ սկզբնական մտադրություններն ու խոստումներն ինչպիսին են ե– ղելերբ պրոբլեմը, ինչ֊որ այսպես ասած, արտադրության միջոցների պատկանելիության հացն է։ Բոլորովին այլ բան զարհոտելիոբեն սխալ է ընթացել։ Քչերն էին պատրաստ պաշտպանել այդ մոդետ։ Ազատ շուկայական համակարգի ընդունումը որքան որ տնտեսական համակարգի ընտրություն սկսել մի տնտեսության մնացուկներից, որն անվադողերն արտադրում էրՀայաստանում, նույնքան էլ քաղաքական լուծում էր։ Ընտրվեց քաղաքականապես ու տնտեսապես ազատ աշխարհի ուղղությունր։ Այդ երկուսը դարձան անբաժանեփ։ Հետեւաբարմարմինը՝ Էստոնիայում, բնական էրշարժիչը՝ Ղազախստանում, որ ՀՀՇ֊ի ղեկավարության ներքո գտնվող Հայկական ԽՍՀ Գերագույն խորհուրդը ձայների ճնշող մեծամասնությամբ քվեարկեց հօգուտ ազատ շուկայական տնտեսության։ Ո՛չ ՀՀՇ֊նիսկ այդ ամենը որպես ավտոմեքենա ամբողջացվում֊հավաքվում էր Ուկրաինայում։ Այդ տնտեսության տրամաբանությունը ոչ միայն գաղափարախոսական էր, ո՛չ նրանից ընձյտղված րնդղիմադիրները երբեւէ նշանակալիորեն չշեղվեցին այդուղուց։այլ նաև կայսերապետական։

Անկախությունից ի վերՏնտեսության արտադրական հիմքը բախվում էր այլ պրոբլեմների ևս։ Գործարանների սարքավորումների մեծ մասը անհուսալիորեն հնացած էր, տնտեսական բարեփոխումը եղել է ավե– փ հավակնոտ խնդիրև արտադրված ապրանքների որակը հազիվ թե կարողանար դիմակայել համաշխարհային շուկայի մրցակցությանը։ Երկու տասնամյակ, քան Դարաբաղյան հակամարտությունըերբ համաշխարհային տնտեսությունը հեղափոխական փոփոխություններ էր կրել, ավելի ծանրխորհրդային պլանավորողները լուրջ ներդրումներ չէին կատարել երկրի, քան պետականության կառույցների հաստատումըճանապարհների, ավելի դժվարհասանելիհաղորդակցության միջոցների ենթակառուցվածքների մեջ։ Ավելին, քան պատերազմ շահելըերկրում քչերն էին, եթե առհասարակ կային այդպիսիք, որ որևէ պատկերացում ունեին մարկետինգի մասին, և շատ ավելի բարդքչերը գիտեին այն շուկաների մասին, քան գործող Սահմանադրություն գրելըուր ապրանքները վաճառվում կամ փոխանակվում էին կենտրոնական պլանավորողների կողմից։ Երկիրը կարիք ուներ բոլորովին նոր տնտեսության, ավեփ խճողված, քան քաղաքացիական հասարակության և ոչ թե սոսկ հնի բարեփոխման։ Նոր տնտեսության ստեղծումը, եւ ավեփ վատ ընկալվածկարող էր ավելի հեշտ լինել, քան համատարած կոռուպցիան։ Այնուամենայնիվ, այն մի խնդիր էհիմքի վրա կառուցելը, որը կապվում է մնացած խնդիրներին ու խթանում դրանք։ Քաղաքացիների համար այն նշանակում է աշխատելու իրավունք, սեփական աշխատանքով արժանավայել կյանք ստեղծելու իրավունք, եւ ընդգրկում է դրանից բխող այլ իրավունքներ։որից սկսեց Հայաստանը։

Խնդիրն սկսվում է հենց բաբեփոյսում բառից։ Տնտեսության բարեփոխում անվանել այնՇուկայական տնտեսությունը պահանջում էր այնպիսի բաներ, ինչ անհրաժեշտ որոնք գոյություն չունեին։ Այն պահանջում էր անելօրենսդրական ենթակառուցվածք և գործակցող հաստատություններ՝ կոմերցիոն օրենսդրություն և այն իմացող դատավորներ ու փաստաբաններ, նշանակում է48սխալ ախտորոշում տալ պրոբլեմին եւանկախ իրավական համակարգ, հետեւաբարմաքսային ու հարկային օրենսդրություն և ծառայություններ։ Ամենից ավելի, հետաձգել իրական բուժումը։ Նույնիսկ «վերավախում» («տրանսֆորմացիա») բառը չի մոտենում հարկ եղած անեփքի խորքի րմբռնմանը։այն պահանջում էր կապիտալ ներդրումներ։ Սեփականատիրության օրենքների փոփոխությունը հազիվ թե բավական լիներ համակարգը փոխելու համար։

Տնտեսական բարեփոխումն ազդանշեց համակարգի անցումը կենտրոնացված պլանավորումից դեպի շուկայական տնտեսություն։ Պետությունը պետք է հրաժարվեր քաղաքական գաղափարախոսությամբ թելադրված տնտեսության վերահսկողությունից։ Այդքանը հստակ էր։ Բայց պլանավորման կենտրոնը Երեւանը չէր եղելԲացի այդ, եղել էր Մոսկվան։ Այնո՛չ երկիրը, ինչ Հայաստանում ներկայանում ո՛չ քաղաքացիները փոփոխության մեջ ներդնելու կապիտալ չունեին։ Անորոշությունը եղած֊չեղած կապիտալի տերերին ստիպում էր իբրեւ տնտեսություն, ուներ տնտեսական չնչին տրամաբանություն եւ Խորհրդային ճամբարի չափումներից դուրս չուներ որեւէ իմաստ։ Այլ բան է անկախ պետության կենտրոնացված պլանավորման տնտեսություն վտխելբ, երբ պրոբլեմը, այսպես ասածավելի շուտ եղածը ներդնել կարճաժամկետ առևտրի, քան հեռանկարային արդյունաբերական արտադրության միջոցների պատկանելության հարցն է։ Բոլորովին այլ բան է սկսել մի տնտեսության մնացուկներիցմեջ, որն անվադողերն արտադրում որը շատ քիչ հնարավորություն ուներ ելք գտնելու դեպի համաշխարհային շուկաներ։ Հայաստանն ինքը նույնպես չափազանց փոքր էր Հայաստանումև չափազանց աղքատ, մարմինը՝ էստոնիայում, շարժիչը՝ Ղազախստանտմ, իսկ այդ ամենը որպես ավտոմեքենա ամբողջացվում֊հավաքվում էր Ուկ– րաինայում։ Այդ տնտեսության տրամաբանությունը ոչ միայն գաղա– փարախոսական էրորպեսզի հնարավոր շուկա դառնար արտասահմանյան ներդրումների համար, այլ նաեւ կայսերապետական։որոնք կարող էին փոխարինել կամ լրացնել ներքին կապիտալը։

Տնտեսության արտադրական հիմքր բախվում էր այլ պրոբլեմների եւս։ Գործարանների սարքավորումների մեծ մասը անհուսալիորեն հնացած էրԱյնուհետև հայտնվեց ևս երկու խանգարող գործոն՝ շրջափակումները, եւ արտադրված ապրանքների որակը հազիվ թ° կարողանար դիմակայել համաշխարհային շուկայի մրցակցությանը։ Երկու տասնամյակ, երբ համաշխարհային տնտեսությունը հեղափոխական փոփոխություններ էր կրել, խորհրդային պլանավորողները լուրջ ներդրումներ չէին կատարել երկրի, ճանապարհների, հաղորդակցության միջոցների ենթակաոուցվածքների մեջ։ Ավելին, երկրռւմ քչերն էինորոնք հումքի ներմուծումները և պատրաստի արտադրանքի արտահանումները դարձրին ծայրահեղորեն թանկ, եթե առհասարակ կային այդպիսիքոչ անհնարին, որ որեւէ պատկերացում ունեին մարկետինգի մասինև պատերազմը, եւ շատ ավեփ քչերր գիտեին այն շուկաների մասինորն առաջնայնություն ձեռք բերեց առկա, ուր ապրանքները վաճառվում կամ փոխանակ– վում էին կենտրոնական պլանավորողների կողմից։ Երկիրը կարիք ուներ բոլորովին նոր տնտեսությանթեև սուղ, եւ ոչ թե սոսկ հնի բարեվախման։ Նոր տնտեսության ստեղծումը կարող ռեսուրսների օգտագործման հանդեպ։ Ղարաբաղյան հակամարտությունը նաև անհնարին էր ավեփ հեշտ փնելդարձրել ավելի մեծ, քան տարածաշրջանային շուկայի ստեղծումը այն հիմքի վրա կառուցելըապրանքների համար, որից սկսեց Հայաստանը։որոնք կարող էին արտադրվել Հայաստանում։

Շուկայական տնտեսությունը պահանջում էր այնպիսի բաներԱյդ գործոններից յուրաքանչյուրն առանձին վերցրած մարտակոչ կլիներ ամեն մի կառավարության համար։ Դրանց համադրումը մտքի, ո– րոնք գոյություն չունեին։ Այն պահանջում երևակայության, համբերության ու տոկունության փորձաքննություն էր օրենսդրական ենթակաոուցվածք եւ գործակցող հաստատություններ՝ կոմերցիոն օրենս–4 Պետականության մարտահրավերըդրության եւ այն իմացող դատավորներ դրանց հետ առնչվող ամեն մի պաշտոնյայի համար։ Ինչ էլ որ լինի այս ուղղությամբ կատարված առաջընթացը, կասկած չկա, որ ի վերջո տնտեսական չափանիշն է, որն անմիջական և ամենօրյա ազդեցություն է գործում հայաստանցիների՝ թե՛ իբրև անհատների, թե՛ իբրև ընտանիքների և թե՛ հասարակության կյանքի գրեթե բոլոր բնագավառների վրա։ Անկախությունն ու փաստաբաններժողովրդավարությունը, անկախ իրավական համակարգազգային հեռանկարներն ու միջազգային հավակնությունները, մաքսային հոգևոր ձգտումներն ու հարկային օրենսդրություն ե ծառայություններ։ Ամենից ավեփմշակութային նվաճումները, ավանդական կապերն ու բարոյական ընտրանքները՝ բոլորը հօդս են ցնդում՝ բախվելով մեկ իրականության՝ աղքատությանը, որի մեջ սնանկ տնտեսության փլուզումից հետո ընկղմված է ազգաբնակչության մեծ մասը։ Ինչպես և ամենուր, քաղաքացու համար անկախությունն ու աղքատությունը միմյանց կապելը և հարց տալը, այն պահանջում էր կապիտալ ներդրումներ։ Սեվւականատիրության օրենքների փոփոխությունը հազիվ թե բավական լիներ համակարգը փոխելու համար։այս ամենից հետո ո՞րն է անկախ պետականության առավելությունը, կարող է դժվար հաղթահարելի մի գայթակղություն լինել։

Բացի այդ, ո՛չ երկիրը, ո՛չ քաղաքացիները վափոխության մեջ ներդնելու կապիտալ չունեին։ Անորոշությանը եղած֊չեղած կապիտալի տերերին ստիպում Տնտեսական համակարգի փոփոխության պրոբլեմն այն էր ավեփ շուտ եղածը ներդնել կարճաժամկետ առեւտրի, քան հեռանկարային արդյունաբերական արտադրության մեջ, որը որ շատերը շատ քիչ հնարավորություն ուներ ելք գտնելու ղեպի համաշխարհային շուկաներ։ Հայաստանն ինքը նույնպես չափազանց փոքր էր եւ չափազանց աղքատբան չգիտեին շուկայական տնտեսության մասին։ Ինչ նրանք գիտեին, որպեսզի հնարավոր շուկա դառնար արտասահմանյան ներդրումների համարդրանք այլ երկրների մոդելների հատակոտորներ էին։ Ավելին՝ Հայաստանում, որոնք կարող նախկին ԽՍՀՄ հանրապետություններում կամ ողջ աշխարհում շատ ավելի քչերն էին փոխարինել տեղյակ, թե ինչպես պետք է փոխել համակարգը։ Մի հանրապետությունում, որտեղ տնտեսությունն ամեն բան էր, բացի ազգային լինելուց՝ գոյություն չունեին կենտրոնացած պլանավորող տնտեսությունը ազատ շուկայականի վերածելու մեխանիզմների առաջնակարգ գիտելիքներ կամ լրացնել ներքին կապիտաա։կուտակված փորձ։

Այնուհետեւ հայտնվեց եւս երկու խանգարող գործոն՝ շրջավւա– կումները1991֊ին Հայաստանը, որոնք հումքի ներմուծումները եւ պատրաստի արտադրանքի արտահանումները դարձրին ծայրահեղորեն թանկլինելով առաջինը նախկին ԽՍՀՄ հանրապետությունների մեջ, եթե ոչ անհնարին, եւ պատերազմը, որն առաջնայնություն ձեռք բերեց առկա, թեեւ սուղ, ռեսուրսների ապակենտրոնացրեց գյուղատնտեսական սեկտորը՝ վարելահողերի 90 տոկոսը բաժանելով այն մշակող գյուղացիներին։ Արմատական և ողջունելի ագրարային այդ հեղափոխությունն անավարտ մնաց՝ չունենալով համապատասխան նախատեսումներ մեխանիզացիայի օգտագործման հանդեպ։ Ղաբաբաղյան հակամարտությունը նաեւ անհնարին էր դարձրել ավեփ մեծ, տարա– ծաշրջանային շուկայի ստեղծումը այն ապրանքների համարվարկերի, որոնք կարող էին արտադրվել Հայաստանում։պահեստավորման և դեպի շուկաներ առաքման վերաբերյալ։

Այս գործոններից յուրաքանչյուրն աոանձին վերցրած մարտակոչ կփնեբ ամեն մի կառավարության համար։ Դրանց համադրումը մտքիԽանութների, երեւակայության, համբերության ու տոկունության փորձաքննություն միջին ձեռնարկությունների և մեծ արդյունաբերական գործարանների լայնածավալ սեփականաշնորհումը հաջորդեց դանդաղորեն։ Յուրաքանչյուր փուլ և մեթոդ ուղեկցվում էր դրանց հետ առնչվող ամեն մի պաշտոնյայի համար։ Ինչ էլ որ լինի այս ուղղությամբ կատարված առաջընթացըերբեմն իրավացի, կասկած չկա, որ ի վերջո տնտեսական չափանիշն է, որն անմիջական եւ ամենօրյա ազդեցություն է գործում հայաստանցիների՝ թե՛ իբրեւ անհատների, թե՛ իբրեւ ընտանիքների եւ թե՛ հասարակության կյանքի գրեթե բոլոր բնագավառների վրա։ Անկախությունն հաճախ անհեթեթ բողոքներով ու ժողովրդավարությունըմեղադրանքներով, ազգային հեռանկարներն ու միջազգային հավակնությունները, հոգեւոր ձգտումներն ու մշակութային նվաճումները, ավանդական կապերն ու բարոյական ընտրանքները՝ բոլորը հօդս են ցնդում՝ բախվելով մեկ իրականության՝ ադքատությանր, որի որոնց մեջ սնանկ տնտեսության փլուզումից հետո ընկղմված է ազգաբնակչության մեծ մասը։ Ինչպես եւ ամենուր, քաղաքացու համար անկախությունն ու աղ–50քատությունը միմյանց կապելը եւ հարց տալըպարբերական ձախողումները նույնքան դեր էին կատարում, թե այս ամենից հետո ո՞րն է անկախ պետականության առավելությունըորքան «ծանոթով գործ անելը», կարող է դժվար հաղթահարեփ մի գայթակղություն փնել։տնավարությունը և կոռուպցիան։

Տնտեսական համակարգի փոփոխության պրոբլեմն այն 1993 թ․ վերջերին, փորձարարության ու որոնումների երկու տարուց հետո էրմիայն, որ շատերը շատ բան չգիտեին շուկայական տնտեսության մասին։ Ինչ նրանք գիտեին, դրանք այլ եբկրնեբի մոդելների հատակոտորներ էին։ Ավեփն՝ Հայաստանում, նախկին ԽԱՀՄ հանրապետություններում կամ ողջ աշխարհում շատ ավեփ քչերն էին տեղյակ, թե ինչպես պետք է փոխել համակարգը։ Մի հանրապետությունում, որտեղ տնտեսությունն ամեն բան էրոգեշնչությամբ ընթացող, բացի ազգային փնելուց՝ գոյություն չունեին կենտրոնացված պլանավորվող տնտեսությունը ազատ շուկայականի վերածելու մեխանիզմների առաջնակարգ գիտելիքներ կամ կուտակված փորձ։բայց չհամակարգավորված բարեփոխումները Միջազգային արժութային հիմնադրամի և Համաշխարհային բանկի ներգրավմամբ կազմակերպվեցին՝ կենտրոնանալով մակրոտնտեսական նպատակների ու ռազմավարության շուրջ։

1991֊ին ՀայաստանըՇուկայական տնտեսության լիակատար իմաստը և դրանից բխող հետևությունները դրսևորվեցին ժամանակի ընթացքում։ Այդպես, փնելով աոաջինը նաև ժամանակի ընթացքում դրսևորվեց շրջափակումների նշանակությունը, Ռուսաստանի կողմից Հայաստանն ու նախկին ԽՍՀՄ հանրապետությունների խորհրդային մյուս հանրապետությունները ռուբլու գոտուց դուրս թողնելու որոշման նշանակությունը (որով Հայաստանն ստիպված եղավ իր ազգային տարադրամն ավելի շուտ դնել շրջանառության մեջ, ապապետականացրեց գյուղատնտեսական սեկսարր՝ վարելահողերի 90% –ը բաժանելով այն մշակող գյուղացիներին։ Արմատական եւ ողջունելի ագրարային այդ հեղափոխությունն անավարտ մնաց՝ չունենալով համապատասխան նախատեսումներ մեխանիզացիայի օգտագործմանքան նախատեսվում էր), վարկերիինչպես նաև պատերազմի նշանակությունը, պահեստավորման եւ դեպի շուկաներ առաքման վերաբերյալ։որը մշտապես հարցականի տակ էր դնում տնտեսական կանխատեսումները։

1993թ․ վերջերինՎերջին ութ տարում տնտեսական հարցերի մասին վիճաբանությունները սևեռվել են կենտրոնի կողմից պլանավորվող տնտեսության ապամոնտաժումը ծրագրելու և իրականացնելու սխալների վրա, փորձարարության ու որոնումների երկու տարուց հետո էր միայն, որ ոգեշնչությամբ ընթացող, բայց չհամակար– գավորված բարեփոխումները Միջազգային արժութային հիմնադրամի եւ Համաշխարհային բանկի նեբգբավմամբ կազմակերպվեցին՝ կենտրոնանալով մակրոտնտեսական նպատակների ու ռազմավարության շուրջ։և ոչ թե այդ անել կամ չանելու վրա։ Անհամաձայնությունները վերաբերում էին նոր համակարգի կառուցման միջոցներին և ոչ թե նոր համակարգ կառուցելուն կամ չկառուցելուն։

Շուկայական տնտեսության փակատաբ իմաստը եւ դրանից բխող հետեւությունները դրսեւորվեցին ժամանակի ընթացքում։ Այդպես, նաեւ ժամանակի 1996֊ին իր նախագահական ընտրարշավի ընթացքում դրսեւորվեց շրջափակումների նշանակությունըՎազգեն Մանուկյանը կենտրոնացավ այս բնագավառի վրա՝ բերելով երեք փաստարկ․ վարչակազմը անհմուտ է տնտեսական բարեփոխումների իրականացման հարցում, Ռուսաստանի կողմից Հայաստանն ու նախկին խորհրդային մյուս հանրապետությունները ռուբլու գոտուց դուրս թողնելու51որոշման նշանակությունը (որով Հայաստանն ստիպված եղավ իր ազգային տարադրամն ավելի շուտ դնել շրջանառության մեջվարչակազմն անկարող է օտարերկրյա ներդրումներ բերել երկիր, քան նախատեսվում էր)և կառավարական պաշտոնյաները կոռումպացված են, ինչպես նաեւ պատերազմի նշանակությունըկլաններ ունեն և «մաֆիայի» ղեկավարներ են։ Այդ ամենի արդյունքն է այն աղքատությունը, որր մշտապես հարցականի տակ էր դնում տնտեսական կանխատեսում– ներր։որի մեջ մխրճված է նախկին միջին դասակարգը, քաղաքացիների մեծ մասը։

Վերջին ութ տարում տնտեսական հարցերի մասին վիճաբանտթ– յուններր սեւեռվել են կենտրոնի կողմից պլանավորվող տնտեսության ապամոնտաժումը ծրագրելու եւ իրականացնելու սխալների վրաԱռաջին փաստարկի կապակցությամբ ասենք, եւ ոչ թե այդ անել կամ չանելու վրա։ Անհամաձայնությունները վերաբերում որ Վ․ Մանուկյանը և նրա ղեկավարած ԱԺՄ֊ն, ինչպես նաև 1996֊ին նրա թեկնածությունը պաշտպանած մյուս կուսակցությունները, բացատրում էին նոր համակարգի կառուցման միջոցներին եւ ոչ թե նոր համակարգ կառուցելուն կամ չկառուցելուն։, որ կառավարության պաշտոնյաները մասնագետներ չեն և հետաքրքրված չեն ժողովրդի բարեկեցությամբ, անտարբեր են երկրի ապագայի նկատմամբ և գլխովին թաղված են անձնական շահ ապահովելու գործում։ Նրանք պնդում էին, որ ԱԺՄ֊ն և ընդդիմադիր այլ կուսակցություններ ավելի մեծ նվիրում ունեն և տնտեսական բարեփոխումների իրականացման ու արտասահմանյան ներդրումներ գրավելու գործում ավելի արդյունավետ կլինեն։

1996֊ին իր նախագահական ընտրարշավի ընթացքում Վազգեն Մանուկյանը կենտրոնացավ այս բնագավառի վրա՝ բերելով երեք փաստարկԸնդդիմությունը կառուպցիան քննարկում էր բարոյականության առումով։ Շահարկվում էին մաֆիա բառի ժողովրդական սահմանումը՝ գործածելով ան որևէ մեկի առնչությամբ, վարչակազմը անհմուտ է տնտեսական բարեփոխումների իրականացման հարցում, վարչակազմն անկարող է օտարերկրյա ներդրումներ բերել երկիր, եւ կառավարական պաշտոնյաներբ կո– ռումպացված են, կլաննեբ ունեն եւ «մաֆիայի» ղեկավարներ են։ Այդ ամենի արդյունքն է ով արագ եկամուտ էր կուտակել՝ անկախ այն աղքատությունըբանից, որի մեջ մխրճված է նախկին միջին դասակարգըթե դա արել էր օրինկան միջոցներով, քաղաքացիների մեծ մասը։թե ապօրինաբար։ Նրանք նաև միևնույն հարթությայն վրա էին դնում կառավարության բարձր մակարդակների կոռուպցիան և ավտոտեսուչների ու բյուրոկրատների մանր կաշառակերությունը։

Աոաջին փաստարկի կապակցությամբ ասենք, որ Վ․ Մանուկյանը եւ նրա ղեկավարած ԱԺՄ֊ն, ինչպես նաեւ 1996֊ին նրա թեկնածությունը պաշտպանած մյուս կուսակցությունները, բացատրում Այդ ամենի լուծումը նրանք տեսնում էինընդդիմությանն իշխանության բերելու մեջ։ Նոր վարչակազմը կլինի ունակ, որ կառավարության պաշտոնյաները մասնագետներ չեն եւ հետաքրքրված չեն ժողովրդի բարեկեցությամբ, անտարբեր են երկրի ապագայի նկատմամբ եւ գլխովին թաղված են անձնական շահ ա– պահովելու գործում։ Նրանք պնդում մաքուր և ազգային գաղափարներին ու արժեքներին նվիրված։ Ընդդիմությունը խոստանում էր Հայաստանը դարձնել հզոր երկիր։ Գիտությունն ու արդյունաբերությունը վերականգնվելու էինբարոյականության հետ միասին։ Իբրև գործնական քայլ, որ ԱԺՄ֊ն եւ ընդդիմադիր այլ կուսակցություններ ավեփ մեծ նվիրում ունեն եւ տնտեսական բարեփոխումների իրականացման ու արտասահմանյան ներդրումներ գրավելու գործում ավեփ արդյունավետ կփնեն։Վ․ Մանուկյանը խոստացավ պետական սեկտորի աշխատողների աշխատավարձերը տասնապատկել։ Պետական սեկտորի աշխատողները դեռևս աշխատավարձով աշխատողների մեծամասնությունն էին։

Ընդդիմությունը կոռուպցիան քննարկում Հակափաստարկը, որ սակավ դեպքերում էր բարոյականության առումով։ Շահարկում էին մաֆիա բառի ժողովրդական սահմանումը՝ գործածելով հստակորեն ներկայացվում, այն որեւէ մեկի առնչությամբէր, ով արագ եկամուտ որ աղքատության պրոբելմը կախարդական լուծում չունի, տնտեսական ճգնաժամը շտապ լուծումներ չունի։ Նշանակալի փոփոխությունների համար հարկավոր են հուսալի օրենսդրական և կառուցվածքային բարեփոխումներ, ինչպես նաև տարածաշրջանի անվտանգության միջավայրի բարելավում՝ ապահովելու համար օտարերկրյա ներդրումները։ Հնարավոր չէր քաղաքացիական ծառայողների աշխատավարձի էական բարձրացում կատարել՝ առանց տնտեսության մեջ արտադրողականության ու արտադրանքի փաստացի աճի բարձրացման։ Աշխատավարձերի բարձրացման միակ այլ ձևը փող տպելն էր կուտակել՝ անկախ այն բանից, թե դա արել որն ավելացնելու էր օրինական միջոցներովդրամի արժեզրկումը և նվազեցնելու դրա գնողունակությունը, թե ապօրինաբար։ Նրանք նաեւ միեւնույն հարթության վրա էին դնում կառավարության բարձր մակարդակների կոռուպցիան եւ ավտոտե– սուչների ու բյուրոկրատների մանր կաշառակերությունը։ինչպես նաև՝ արժույթի նկատմամբ քաղաքացիների վստահությունը։

52Այդ ամենի լուծումը նրանք տեսնում էին ընդդիմությանն իշխանության բերելու մեջ։ Նոր վարչակազմր կփնի ունակԲացի այդ, մաքուր եւ ազգային գաղափարներին ու արժեքներին նվիրված։ Ընդդիմությունը խոստանում «գործարաններն աշխատեցնելը» նախընտրական լավ խոստում էր Հայաստանը դարձնել հզոր երկիր։ Գիտությունն , սակայն հստակեցված չէր, թե դա ինչպես պետք է արվեր, ինչ կապիտալով ու արդյունաբերությունը վերականգնվելու սարքավորումներով, ի՛նչ ապրանքներ էին բարոյականության հետ միասին։ Իբրեւ գործնական քայլարտադրվելու, Վ․ Մանուկյանը խոստացավ պետական սեկտորի աշխատողների աշխատավարձերը տասնապատկել։ Պետական սեկտորի աշխատողները դեռեւս աշխատավարձով աշխատողների մեծամասնությունն էին։ինչպե՛ս էին դրանք տեղափոխվելու և ո՛ր շուկաներում էին վաճառվելու։

ՀակափաստարկըԿոռուպցիան, որ սակավ դեպքերում էր հստակորեն ներկայացվումխորհրդային շրջանում ավելի մոլեգնած այդ պրոբլեմը, որն այն էր, որ աղքատության պրոբլեմը կախարդական լուծում չունիժամանակներում օրենքով արտոնված չէր արծարծել ու քննարկել, իր էությամբ տնտեսական ճգնաժամր շտապ լուծումներ չունի։ Նշանակա– փ վափոխությունների համար հարկավոր են հուսալի օրենսդրական եւ կառուցվածքային բարեփոխումներև ոչ թե բարոյական խնդիր է։ Կոռուպցիան արմատախիլ անելու իրավական միջոցառումներն ու կարգապահական գործողություններն ի վերջո տապալվելու էին, ինչպես նաեւ տարածաշրջանի անվտանգության միջավայրի բարելավում՝ ապահովելու համար օ– տարերկրյա ներդրումները։ Հնարավոր չէր քաղաքացիական ծառայողների աշխատավարձի էական բարձրացում կատարել՝ առանց տնտեսության մեջ արտադրողականության քանի դեռ դատավորը, դատախազը, չինովնիկն ու արտադրանքի փաստացի աճի բարձրացման։ Աշխատավարձերի բարձրացման միակ այլ ձեւը փող տպելն ոստիկանը արժանավայել ապրելու համար բավականաչափ դրամ չէին վաստակում։ Ընտրազանգվածի այն մասի համար, որը թերահավատությունը վերածել էրարվեստի, որն ավելացնելու եթե ոչ վերլուծական համակարգի, ավելի լավ էր դրամի արժեզրկումը եւ նվազեցնելու դրա գնողունակությունըիշխանության գլուխ «պահել նրանց, ինչպես նաեւ՝ արժույթի նկատմամբ քաղաքացիների վստահությունր։ովքեր արդեն լցրել են իրենց գրպանները», քան թե բերել նոր գործող անձաց, որոնք ամեն բան սկզբից են սկսելու։

Բացի այդՀՀԿ֊ն, «գործարաններն աշխատեցնելը» նախընտրական լավ խոստում էրԲադալյանի գլխավորությամբ, սակայն հստակեցված չէրչմիացավ ընդդիմության այն խմբավորումներին, թե դա ինչպե՛ս պետք է արվեր, ի՛նչ կապիտալով ու սարքավորումներով, ի՛նչ ապրանքներ որոնք պաշտպանում էին արտադրվելուՎ․ Մանուկյանի թեկնածությունը։ Սակայն հին հավատքի պահապանները նույնպես վերապահումներ ունեին տնտեսական քաղաքականության ոլորտում, ինչպե՛ս էին թեև վաղ փուլում դրանք տեղափոխվելու եւ ո՛ր շուկաներում էին վաճառվելու։շեշտված չէին արտահայտում։ Այդ ժամանակ նրանց հանդեպ հավատը սասանված էր, և վստահություն չէին ներշնչում։ Նույնիսկ եթե, հաշվի առնելով արմատական փոփոխությունների սոցիալական հետևանքները, կոմունիստներն ունենային չափավոր կամ աստիճանական փոփոխությունների լավ փաստարկներ, նրանց լրջորեն չէին ընդունի։

ԿոռուպցիանՍակայն աստիճանաբար, խորհրդային շրջանում ավեփ մոլեգնած այդ պրոբլեմըերբ տնտեսության անկումն այնքան խորացավ, որն այն ժամանակներում օրենքով արտոնված չէր արծարծել ու քննարկելոր Հայաստանում անհետացավ միջին դասակարգը, իր էությամբ տնտեսական եւ կոմունիստական կուսակցություններն աշխուժացան և սկսեցին կառավարությանը քննադատել ոչ թե բարոյական խնդիր է։ Կոռուպցիան արմատախիլ անելու իրավական միջոցառումներն ու կարգապահական գործողություններն միայն մեթոդների, այլև էության համար։ Սակայն նրանք ի վերջո տապալվելու էինվիճակի չէին այնպիսի այլընտրանք ներկայացնել, քանի դեռ դատավորը, դատախազը, չինովնիկն ու ոստիկանը արժանւս– վայել ապրելու որն ընտրողի համար բավականաչափ դրամ չէին վաստակում։ Ընտրազանգվածի այն մասի համար, որը թերահավատությունր վերածել էր արվեստի, եթե ոչ վերլուծական համակարգի, ավեփ լավ էր իշխանության գլուխ «պահել նրանց, ովքեր արդեն լցրել են իրենց53գրպանները», քան թե բերել նոր գործող անձանց, որոնք ամեն բան սկզբից են սկսելու։իմաստ ունենար։

ՀԿԿ֊նՏնտեսական բարեփոխումների ավելի արմատական քննադատություն, Ս․ Բադսղյանի գլխավորությամբառնվազն՝ կոնցեպտուալ մակարդակի, չմիացավ ընդդիմության այն խմբավորումներիններկայացվեց 1996֊ին ԳիԱրՔՄի֊ի կողմից, որոնք պաշտպանում էին Վ․ Մանուկյանի թեկնածությունը։ Սակայն հին հավատքի պահապանները նույնպես վերապահումներ ունեին տնտեսական քաղաքականության ոլորտումորն Աշոտ Մանուչարյանին՝ Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի նախկին գլխավոր խորհրդականին, թեեւ վաղ վտւլում դրանք շեշտված չէին արտահայտում։ Այդ ժամանակ նրանց հանդեպ հավատը սասանված ընտրել էրորպես նախագահության իր թեկնածու։ ԳիԱրՔՄի֊ն նույնպես 1996֊ին պահեց իր անկախ թեկնածությունը։ Լինելով ճարտարամիտ, սակայն ոչ միշտ արդյունավետ մտածող Մանուչարյանն ընդունեց, որ խորհրդային մոդելը չի գործել, սակայն հավաստեց, որ կապիտալիստականը նույնպես չի գործելու։ Մանուչարյանը դրսևորեց անկեղծորեն մարքսյան, եւ վստահություն չէին ներշնչում։ Նույնիսկ եթեոչ մարքսիստական մտահոգություն աշխատող և գործազուրկ դասակարգերի նկատմամբ։ Նա առաջարկեց «երրորդ ուղին»։ Դժբախտաբար, հաշվի առնելով արմատական փոփոխությունների սոցիալական հետեւանքներընա զլացավ որևէ մանրամասնություն հաղորդել այդ ուղու մասին։ Սակայն, այնուամենայնիվ, պնդեց, որ այդ երրորդ ուղին միայն Հայաստանի համար չէ, որ այն ունի ունիվերսալ կարևորություն, և ոչ միայն տնտեսական րնտրանքների տիրույքում, կոմունիստներն ունենային չափավոր կամ աստիճանական փոփոխությունների լավ փաստարկներայլ նաև մարդկության ու քաղաքակրթության արժեքների առումով։ Ընտրողներն իրենց հերթին զլացան նրան գնահատել, նրանց լրջորեն չէին ընդունի։և 1996֊ի նախագահական ընտրություններում նա ստացավ քվեների մեկ տոկոսից պակաս ձայն։

Սակայն աստիճանաբարՆույն կերպ, երբ տնտեսության անկումն այնքան խորացավ1998 թ․ նախագահական ընտրություններին ևս, որ Հայաստանում անհետացավ միջին դասակարգըհիմնական թեկնածուները չարտահայտվեցին ծավալվող համակարգի դեմ։ Երկու հիմնական թեկնածուները՝ Ռոբերտ Քոչարյանն ու Կարեն Դեմիրճյանը, կոմունիստական կուսակցություններն աշխուժացան եւ սկսեցին կառավարությանը քննադատելոչ միայն մեթոդներիխոսում էին տնտեսական քաղաքականության «սոցիալական» չափանիշների մասին։ Եթե նրանց միջև որևէ տարբերություն կար, այլեւ էության համար։ Սակայն նրանք ի վիճակի չէին այնպիսի այլընտրանք ներկայացնել, որն ընտրողի համար իմաստ ունենար։այն արտահայտվում էր մեծ գործարանների սեփականաշնորհման հարցում Քոչարյանի համեմատ Դեմիրճյանի ցուցաբերած ավելի մեծ զգուշության մեջ։

Տնտեսական բարեփոխումների ավելի արմատական քննադատություն, առնվազն՝ կոնցեպտուալ մակարդակի, ներկայացվեց 1996֊ին ԳիԱրՔՍի֊ի կողմից, որն Աշոտ Մանուչաբյանին՝ Լ․ Տեբ– Պետրոսյանի նախկին գլխավոր խորհրդականին, ընտրել էր որպես նախագահության իր թեկնածու։ ԳիԱբՔՄբ֊ն նույնպես 1996֊ին պահեց իր անկախ թեկնածությունը։ Լինելով ճարտարամիտ, սակայն ոչ միշտ արդյունավետ մտածող, Մանուչարյանն ընդունեց, որ իարհըր– դային մոդելը Միայն կոմունիստական կուսակցություններն առաջարկեցին ետ շրջել ընթացքը։ Եվ այս կուսակցությունների 1991֊ից ի վեր կուտակած ձայների միացյալ քանակը չի գործելանցել 7 տոկոսից։ Մեծ գործարանների ու արդյունաբերության սեփականաշնորհման հարցում, սակայն հավաստեցինչպիսիք են օրինակ, որ կապիտալիստականը նույնպես չի գործելու։ Մանուչարյանը դրսեւորեց անկեղծորեն մարքսյանկոնյակի գործարանն ու հեռախոսային կապը, եթե ոչ մարքսիստական մտահոգություն աշխատող եւ գործազուրկ դասակարգերի նկատմամբ։ Նա առաջարկեց «երրորդ ուղին»։ ԴժբախտաբարՔոչարյանի ագրեսիվ քաղաքականությունը հարուցեց ընդդիմադիր մի շարք կուսակցությունների դիմակայությունը, նա զլացավ որեւէ մանրամասնություն հա– ղորդելայդ ուղու մասին։ Սակայնորոնք, այնուամենայնիվ, պնդեց, որ այդ երբորդ ուղին միայն Հայաստանի համար չէ, որ այն ունի ունիվերսալ կարեւորություն, եւ ոչ միայն տնտեսական ընտրանքների տիրույթում, այլ նաեւ մարդկության ու քաղաքակրթության արժեքների առումով։ Ընտրողներն իրենց հերթին զլացան նրան գնահատել, եւ 1996֊ի նախագահական ընտրություններում նա ստացավ քվեների մեկ տոկոսից պակաս ձայն։հիմնականում շուկայական տնտեսության կողմնակիցներ են։

Քաղաքական բարեփոխումներԵրբ 1990֊ի ամռանը ՀՀՇ֊ի առաջնորդած կոալիցիան շահեց Գերագույն խորհրդի հարաբերական մեծամասնությունը, գոյություն ուներ ընդհանուր համաձայնություն այն մասին, որ Հայաստանը պետք է վերածվի բազմակուսակցական, ազատ ժողովրդավարության երկրի։ երկիր։ Հիմնվեցին նոր կուսակցություններ, եւ և Գերագույն խոր– հրրդի խորհրդի որոշ անդամներ միացան կուսակցությունների, որոնք նախկինում գոյություն չէին ունեցել Հայաստանում։ Հայստանում։ Քաղաքական ու հասարակական կազմակերպությունների մասին օրենքրօրենքը, Մամուլի ազատության մասին օրենքը, Կրոնի ու խղճի ազատության մասին օրենքը (որը նաեւ նաև անջատում էր պետությունն ու եկեղեցին՝ ճանաչելով Հայ առաքելական եկեղեցու հատուկ դիրքը հայոց պատմության ու մշակույթի մեջ) խորհրդարանի կողմից վավերացվեցին մինչեւ մինչև 1991֊ի կեսերը։

Թեեւ Թեև ընդհանուր համաձայնություն կար այն հարցում, որ Հայաստանը սահմանադրության կարիք ունի, գոյություն ուներ երկու տեսակետ այն մասին, թե ինչպես դա իրականացնել։ Լ․ Տեբ֊Պետբոս– յանն Տեր֊Պետրոսյանն ու ՀՀՇ֊ն համոզված էին, որ, որպեսզի սահմանադրությունն արժեք ունենա, այն պետք է արտացոլի երկրի կարիքներն ու դիմա–55նա դիմանա ժամանակի քննությանը։ Նման փաստաթուղթը չի կարող գրվել առանց որոշ քննության ու կշռադատության։ Պարույր Հայրիկյանր Հայրիկյանը պնդում էր, որ սահմանադրություն հարկավոր է ընդունել անհապաղ։ ՀՀՇ֊ն ՀՀՇ֊ հաղթեց։

1992֊ին կազմվեց Սահմանադրական հանձնաժողով։ Դրա մեջ մտնում էին գիտնականներ, իրավաբաններ, ինչպես նաեւ նաև խորհրդարանում ներկայացված ներկայացաված կուսակցությունների ղեկավարներ։ Վարչակազմի հանդեպ իրենց դիրքի կարծրացմանր կարծրացմանը զուգընթաց, որոշ կուսակցություններ հաջորդ երեք տարում դադարեցրին սահմանադրության նախագծման գործընթացին իրենց մասնակցությունը։ Հանձնաժողովն իր նախագիծն ավարտեց 1995֊ինավարտեց1995֊ին, եւ 1995֊ի հուփ– սին և1995֊ի հուլիսին Սահմանադրությունն ընդունվեց համաժողովրդական հանրաքվեով։

Հայաստանին հատուկ ժողովրդավարությանը վերաբերող որոշ հարցերի լուծման մեջ Սահմանադրությունը երբեմն հաջող չէր։ ՀՀՇ֊ի գլխավորած վարչակազմի վաղ շրջանում Գերագույն խորհուրդն ուներ փակատաբ լիակատար օրենսդրական եւ և որոշ աստիճանի գործադիր իշխանություն։ Գերագույն խորհրդի նախագահությունը, որ բաղկացած էր ԳԽ նախագահից, նրա տեղակալից, ԳԽ քարտուղարից եւ և մշտական հանձնաժողովների նախագահներից, որոշ գործադիր իշխանություն ուներ, որը կիսում էր Նախարարների խորհրդի հետ։ Առաջին վարչապետ Վազգեն Մանուկյանը, որը դեռեւս դեռևս ՀՀՇ֊ում էր, չէր կարծում, թե բավականաչափ անկախություն եւ և իշխանություն ունի՝ արդյունավետ արյդունավետ կերպով ղեկավարելու համար գործադիր ճյուղր։ ճյուղը։ Իր պաշտոնավարությունից մի քանի ամիս անց, 1990 թ․ աշնանր1990֊ի աշնանը, նա Գերագույն գերագույն խորհրդից հատուկ լիազորություններ խնդրեց վեց ամիս ժամկետով՝ աբդյունավետորեն արդյունավետորեն իրականացնելու համար կառավարության մեջ փոփոխությունները եւ և լրջորեն զբաղվելու համար տնտեսությամբ։ Նրան տրվեցին այդ փազոբություններր։լիազորությունները։

Երբ վեց ամիսն անցավ, 1991֊ի գարնանը նա վերադարձավ խորհրդարան՝ խնդրելով ընդլայնել եւ և երկարաձգել այդ հատուկ լիա– զոբաթյանները։ էաւրհրդարանը լիազորությունները։ Խորհրդարանը մերժեց՝ ասելով, որ այդ աստիճան րնդարձակ իշխանությունր ընդարձակ իշխանությունը համազոր է դիկտատուրայի։ Մանուկյանն այնուհետեւ այնուհետև փաստարկեց, որ երկիրը կարիք ունի կառավարության երկու ճյուղերի հստակ տարանջատման եւ և ուժեղ գործադիր նախագահի, որն րնտրվի ընտրվի ուղղակիորեն ժողովրդի կողմից՝ երկիրն ա– ոաջնոբդելու առաջնորդելու հստակ մանդատով։ Գերագույն խոբհուբդր համաձայ–56նեց եւ խորհուրդը համաձայնեց և 1991֊ի հուլիսին ընդունեց Նախագահի Նախագծի մասին օրենքր։ օրենքը։ Վ․ Մանուկյանը կարծում էր, թե բնական ընտրությունն ինքն է լինելու։ Սակայն Լ․ Տեր֊Պետբոսյանի Տեր֊Պետրոսյանի ճնշող ժողովրդականության առջեւ առջև հանեց իր թեկնածությունը եւ և սկսեց ձեւավորել ձևավորել իր սեփական կուսակցությունը՝ ԱԺՄ֊ն։

1991֊ի հոկտեմբերին Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի ընտրությունը նշանա– վոբեց նշանավորեց նախագահական իշխանության համար պայքարի միայն սկիզբը։ Մի շարք ձախողված թեկնածուներ, որոնք նախապես ուժեղ նախագահական իշխանության պաշտպաններ էին եւ և քվեարկել էին ապագա Նախագահի նախագահի լիազորությունները սահմանալ սահմանող օրենքի օգտին, հանկարծ սկսեցին վիճել՝ պնդելով, որ երկրին հարկավոր է իտրհըր– դարանական խորհրդարանական ժողովրդավարություն։ Պարույր Հայրիկյանր՝ Հայրիկյանը՝ ուժեղ նախագահական իշխանության ամենաջերմեոանդ ամենաջերմեռանդ պաշտպաններից մեկրմեկը, դարձավ դրա ամենահամառ քննադատը։

1991֊ին ընդունված Նախագահի մասին օրենքի եւ և 1995֊ին ընդունված Սահմանադրության լուրջ հետազոտությունն ու համեմատական վերլուծությունը (մի բան, որ օտարերկրյա աագրողների լրագրողների մեծ մասն անում է քամահրանքով, իսկ ընդդիմադիր կուսակցություններն իրենց նեղություն չեն պատճառում այդ անելու) ցույց են տափստալիս, որ Հայաստանի սահմանադրական համակարգը նախագահական եւ և խորհրդարանական համակարգերի խառնուրդ է։

Հայաստանի Նախագահը նախագահը հզոր է, եթե խորհրդարանում մեծամասնություն ունի։ Եթե ընդդիմությունն է վերահսկում խորհրդարանում, Նախագահի դերը նվազեցվում նվազում է ձեւականության ձևականության աստիճանի։ Ընդդիմությունից կազմված խորհրդարանական մեծամասնություն՝ նշանակում է, որ վարչապետը լինելու է ընդդիմությունից։ Ընդդիմությունից վարչապետ՝ նշանակում է նա է վերահսկում գրեթե բոլոր նշանակումները, քանի որ Նախագահը կարող է միայն րնտրել ընտրել այն թեկնածուների թվից, որոնց ներկայացրել է վարչապետը։ Այս առումով, Հայաստանի համակարգր համակարգը նման է ֆրանսիական Սահմանա– դրությանրՍահմանադրությանը, որն արդեն ունեցել է «համակեցության» երկու դեպք։

1991– ֊ին րնդունված 1991֊ին ընդունված Նախագահի մասին օրենքը նախատեսում էր, որ Նախագահի վետոյի հաղթահարման համար պահանջվում էր օրենսդիր մարմնի քվեների երկու երրորդը։ 1995֊ի Սահմանադբութ– յունր Սահմանադրությունը այն փոխեց պարզ մեծամասնության, որ նշանակում է, թե Նախագահը կարող է իտբհբդաբանին խորհրդարանին առաջարկել փոփոխություններ մտցնել ընդունված օրենքի մեջ, կարող է աոարկելառարկել, փաստարկել եւ57և համոզել , սակայն միայն պարզ մեծամասնություն է հարկավոր՝ անտեսելու համար այդ վետոն, եւ և Ազգային ժալովը ժողովը հարկ չունի նախագահի առարկություններն ընդունելու իբրեւ իբրև ավելի մեծ բան, քան սոսկ խորհուրդ։ Ազգային ժալովը ժողովը կարող է այդ նույն օրենքն ընդունել, եւ և Նախագահն այլ ընտրություն չի ունենա՝ այն ստորագրելուց կամ հրաժարականից բացի։

Նշանակումներից եւ և վետոներից դուրս շատ բան չկա, որ Նախագահը կարող է անել, եթե Ազգային ժալովը ֊ժողովը գտնվում է ընդդիմության վերահսկողության ներքո։ Փաստորեն, տեխնիկական իմաստով ե և սահմանադրական տեսանկյունով, դա այն է, ինչ տեղի ունեցավ 1998 թ․ վւետբվարին։ փետրվարին։ Նախագահի նշանակած վարչապետը, երկու նախարարի նախարարների հետ միասին, մերժեց ընդունելու Նախագահի կայացրած արտաքին քաղաքականության վերաբերյալ մի որոշում։ Դա գործադիր իշխանության մեջ փակուղի էր՝ Նախագահի կողմից համապատասխան քայլերի դիմելու իրավասության պահպանմամբ։ Սակայն Նախագահի իշխանությունը վերացավ, երբ Ազգային ժողովում նախագահամետ մեծամասնությունը փոխեց իր դիրքորոշումը եւ և ընդդիմացավ նրան։ Այն պահին, երբ Նախագահը կորցրեց խորհըր– դարանում խորհրդարանում մեծամասնությունը, այլեւս այլևս չէր կարող շարունակել քաղաքական պայքարը։

Նախագահական իշխանության համար մղվող մարտերը շարունակվեցին Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի հրաժարականից հետո։ 1998 թ, թ․ նախագահական ընտրությունների թեկնածուների մեծ մասը (ՀՀՇ֊ն թեկնածու չառաջադրեց), ներառյալ Ռ․ Քոչարյանը, դեռեւս դեռևս պաշտպանում էին Սահմանադրության փովախման գաղավւարը՝ փոփոխման գաղափարը՝ այն ձեւովձևով, որ Նախագահից վերցվեն որոշ լիազորություններ ու տրվեն խորհրդարանին։ Օմանք Ոմանք բացարձակ խոր1ւբդաբանական խորհրդարանական համակարգի կոչ էին անում։ Սակայն, ընտրվելուց հետո, Ռ․ Քոչաբյանի Քոչարյանի համար պարզ դարձավ, որ իրականում Նախագահի լիազորություններն այդքան մեծ չեն։ Որեւէ Որևէ թեկնածու, ընտրվելուց հետո, այլ եզրակացության չէր գալու։

Հայաստանի Սահմանադրությունն իրոք բարելավման կարիք ունի։ Այն ունի մի շարք ներքին հակասություններ, եւ և որոշ մասեր հստակ չեն։ Այնուամենայնիվ, ւսյն այն շատ ավելի լավ սահմանադրություն է, քան շատերն են կարծում։ Համենայն դեպս, հավելումներր հավելումները չեն կարող կատարվել՝ ելնելով այն սկզբունքից, թե ո՛ր ղեկավարն է զբաղեցնում Նախագահի պաշտոնը, կամ ո՛ր կուսակցությունն է վերահսկում խորհրդարանը։

58Հայաստանում ժողովբղավարացման ժողովրդավարացման առաջընթացի վերաբերյալ երկրորդ մեծ հարցը պտտվում է 1995 թ․ Սահմանադրության հանրաքվեի ու խորհրդարանական ընտրությունների եւ և 1996֊ի ու 1998֊ի նախագահական ընտրությունների լեգիսփմության լեգիտիմության շուրջ։ Որ ընթացակարգային անկանոնություններ եւ և օրինախախտումներ կատարվել են՝ երբեմն ընդդիմադիր խմբավորումների եւ և երբեմն կառավարող ուժերի կողմնակիցների կողմից՝ կասկած չկա։ Իսկ թե եթե այդ խախտումները եւ և խարդախությունները կարող էին փոխած լինել այդ քվեարկություններից որեւէ որևէ մեկի կամ բոլորի արդյունքները, չի կարելի վստահորեն պնդել՝ առանց նվազ քաղաքականացված մթնոլորտում կատարվող հետեւողական ոաումնասիրության։հետևողական ուսումնասիրության։

Սակայն կարելի է մի քանի դիտարկում ներկայացնել, որոնք տեղին են՝ անկախ այս ոլորտում հետագա տեղեկությունների արդյունքներից։ Ինչպիսին էլ լինեն ընտրական օրենքի խախտումները, մինչեւ մինչև այժմ պրոբլեմր պրոբլեմը պարփակվել է այն օրենքների խախտման մեջ, որոնք պաշտպանում են րնարություն ների ընտրությունների արդարությունն ու թափանցիկությունբ։ թափանցիկությունը։ Վարչակազմի որեւէ որևէ անդամ երբեւէ երբևէ չի փորձել վերացնել այդ օրենքները կամ ընդունված համակաբգր։համակարգը։

1995֊ին Ազգային ժողովում ընտրված ընդդիմադիր որոշ կուսակցությունների անդամներ բակառեցին բոյկոտեցին խորհրդարանի նիստերը։ Այդ կուսակցությունները նաեւ նաև մերժեցին ճանաչել միեւնույն միևնույն տարին ընդունված Սահմանադբությունր եւ Սահմանադրությունը և 1996֊ի նախագահական ընտրությունների արդյունքները՝ այն պատճառաբանությամբ, թե բոլոր երեք քվեարկություններն քվերարկություններն էլ խարդախված էին։ Սակայն, երբ Լ․ Տեր֊Պետ– րոսյանը Տեր֊Պետրոսյանը հրաժարական տվեց, Վազգեն Սանուկյանի ԱԺՍ֊նՄանուկյանի ԱԺՄ֊ն, Պարույր Հայրիկյանի ԻՍ֊ըԱԻՄ֊Ը, ՀՅԴ֊ն եւ և Արամ Սաբգսյանի Սարգսյանի ՀԴԿ֊ն՝ բոլորը նախ վերադարձան այդ միեւնույն միևնույն Ազգային ժողովը, իսկ դրանց ղեկավարները դարձան Նախագահ Քոչարյանի խորհրդականներ, եւ և բոլորը գործում են նայն նույն այդ իրենց կողմից մերժված Սահմանադրությամբ Ռ․ Քոչաբյանին բնձեռնված Քոչարյանին ընձեռնված լեգիտիմության հիման վրա։

Քոչարյանի թեկնածությունր թեկնածությունը պաշտպանած կուսակցությունները, որոնք 1996֊ին վստահում էին օտարերկրյա դիտորդներին՝ ապացուցելու համար, որ այդ տարվա ընտրությունները խարդախված են, մերժեցին միեւնույն միևնույն դիտորդների հարանման եզրակացությունները 1998֊ի նախագահական ընտրությունների վերաբերյալ՝ դրանք որա– կելով իբրեւ որակելով իբրև օտար տերությունների կողմից Հայաստանի դիրքերը թուլացնելու «հակահայկական» փորձեր։

59Ոմանց կարծիքով, ժողովրդավաբացման ժողովրդավարացման գործընթացը խափանված էր Լ․ Տեբ֊Պետրոսյանի Տեր֊Պետրոսյանի կողմից իր պաշտոնավարության ընթացքում ընդունած ընդունված երկու ոբոշմամբ․ որոշմամբ․ ՀՅԴ֊ի կասեցմամբ եւ և 1996֊ի սեպտեմբերի 25֊ի երեկոյան ամբոխը վերահսկելու նպատակով զիԱ՜ ված զինված ուժերի գործածմամբ։

1994 թ․ դեկտեմբերի վերջին Լ․ Տեր֊Պետրոսյանը, տեղեկություններ ստանալով այն մասին, որ ՀՅԴ֊ն պատասխանատու է քրեական գործողությունների համար եւ և ընդգրկված է ապօրինի գործունեության մեջ, մի հրամանագիր ստորագրեց, որով կասեցվում էր ՀՅԴ գործունեությունը՝ ազգային անվտանգության նկատառումներով։ Հրամանագրի հրապարակումից հետո 48 ժամվա ընթացքում գլխավոր դատախազը դիմեց Գերագույն դատարան՝ միեւնույն միևնույն որոշումն ստանալու խնդրանքով՝ հետեւյալ հետևյալ երկու հիմունքներով, հիմունքներով․ ա) կատարած տեռորիստական գործողությունների եւ և բ) Քաղաքական ու հասարակական կազմակերպությունների մասին օրենքի խախտման ամբաստանությամբ, ամբաստանությամբ․ ըստ այդ օրենքի դրույթների, որեւէ որևէ քաղաքական կազմակերպություն չի կարող կառավարվել արտասահմանյան ղեկավարների եւ և Հայաստանի քաղաքացի չհանդիսացող անձանց կողմից։ Գերագույն դատարանը մերժեց աոաջին առաջին հիմքը՝ նշելով, որ հանցագործությունների համար պատասխանատվությունը պետք է ապացուցված լինի դատարանում մինչեւ մինչև պատժի սահմանումը։ Դատարանն ընդունեց Նախագահի կասեցումը երկրորդ փաստարկի հիման վրա՝ կուսակցությանը ցուցում տալով, որ նա շտկի սխալը եւ և համապատասխանի օրենքին, որից հետո կասեցումը կվերացվի։

Քաղաքական կուսակցությունների գործունեությունը կարգավորող հիմնական օրենքն րնդունվել ընդունվել է 1991֊ին՝ օրենսդիր մարմնի ՀՅԴ անդամների օժանդակությամբ։ Ոչ մի պետություն չի կարող թույլ տալ ոչ֊քաղաքացիների, ազգային ինչ ծագում էլ նրանք ունենան, ապրել օտար պետության մեջ եւ և ղեկավարել իր պետության մեջ գործող քաղաքական որեւէ որևէ կուսակցություն։ Եթե այլ պետություններ օրենքի մեջ նման աբգիաը արգելքը հստակորեն չեն արտահայտում, պատճառն այն է, որ նման պրոբլեմի հետ չեն բախվում, այլ ոչ թե որովհետեւ որովհետև նման դրույթր դրույթը խորթ է գործող ժողովրդավարություններին։ Գոյություն ունեն նաեւ նաև մի շարք գործող ժողովրդավարություններ, որոնց սահմանադրություններն արտոնում են քաղաքական կուսակցությունների (կամ բռնությունների հակված այլ խմբերի, որոնք ներկայանում ներկայացնում են իբրեւ իբրև քաղաքական կուսակցություններ կամ կրոնական խմբավորումներ) կասեցումը հատուկ հանգամանքներում։հանգմանքներում։

60Որոշելով իբրեւ իբրև քաղաքական կազմակերպություն գրանցվել Հայաստանում՝ Սփյուռքում գործող ՌԱԿ֊ը Ռակ֊ը կազմակերպվեց որպես կազմակերպչական առումով առանձին կուսակցություն՝ Հայաստանի հայաստանի ՌԱԿ։ Միեւնույն Միևնույն տարին ՀՅԴ֊ն պնդեց, որ գրանցվի Հայաստանում որպես իր աշխարհասփյուռ կազմակերպության անբաժան մաս։ Թեեւ Թեև դա օրենքին դեմ էր, Արդարադատության նախարարութ– յունր նախարարությունը բացառության կարգով գրանցեց այդ կուսակցությունը՝ իբրեւ իբրև ժեստ Սփյուռքի հանդեպ։ Սակայն այդ արվեց այն ըմբոնմամբըմբռնմամբ, որ ՀՅԴ֊ն ժամանակի ընթացքում իր կառույցները կհամապատասխա– նեցնի կհամապատասխանեցնի Հայաստանի օրենքներին։ ՀՅԴ֊ն դա չարեց՝ չնայած 1993֊ին եւ և 1994֊ին Արդարադատության նախարարության զգուշացումներին այն մասին, որ կուսակցության կարգավիճակը հարցականի տակ է։ Այն, ինչ հանդուրժվել էր մինչեւ մինչև 1994 թ․ դեկտեմբերը, ընդունեփ ընդունելի չհամարվեց, երբ այդ հանդուրժողականությունը չարաշահվեց։

1996 թ․ սեպտեմբերին ներքին զորքերը փողոց հանվեցին այն բանից հետո, երբ հարձակում էր կատարվել խորհրդարանի վրա, առեւանգվել առևանգվել էր Ազգային ժողովի նախագահը, եւ և խոշտանգումների էին ենթարկվել Աժ ԱԺ նախագահն ու երկու փոխնախագահները։ Հարձակումը հստակորեն կազմակերպված էր Վ․ Մանուկյանի թեկնածության շուրջ համախմբված կոալիցիայի կողմից, որոնց մեջ էին ԱԺՄ, ՀՅԴ եւ և այլ կուսակցությունների ղեկավարներ։ Մանուկյանն ու իր ընկերակից ներրընկերակիցները, քվեաթերթիկների արդյունքների հրապարակումից շատ առաջ, հայտարարել էին, որ ընտրություններում նրա պար– տությունբ պարտությունը կարող է տեղի ունենալ միմիայն այն դեպքում, եթե րնտ– րությտններր ընտրությունները կեղծվեն։ Նա իրեն հաղթող հոչակեց մինչեւ քվեաթեր– թիկներր հռչակեց մինչև քվեաթերթիկները հաշվելը։ ՀետեւաբարՀետևաբար, նա «ժողովրդին» կոչ արեց իրադրությունն իրենց ձեռքր ձեռքը վերցնել, եւ և ոմանք գնացին դրան։

Այստեղ կարեւոր կարևոր է նշել, որ երկու դեպքում էլ աոկա առկա են ոչ միայն բռնության եւ և ապակայունացման տարրեր, այլ նաեւ նաև քաղաքական երկու կուսակցությունների՝ ԱԺՄ֊ի ու ՀՅԴ֊ի կողմից բռնության ու «հեղափոխականության» ի սկզբանե ընդունումը իշխանության հասնելու նպատակով։

Դեռեւս Դեռևս 1991֊ին իր մի հոդվածում Վ․ Մանուկյանը հավաստում էր, որ թեեւ թեև Հայաստանը պետք է ժողովրդավար լինի, նրա ժողովրդավարությունը չպետք է անպայմանորեն հետեւի Արեւմտյան հետևի Արևմտյան մոդելին։ ԱյնուհետեւԱյնուհետև, եւ և հատկապես 1996֊ի րնտրություններից ընտրություններից առաջ ու հետո, Մանակյանր Մանուկյանը հաճախ էր հղում ԱՄՆ Անկախության հռչակագրի նա–61խարանընախաբանը, որն, իր կարծիքով, արդարացնում է իր կողմից անընդունելի համարվող կառավարությունը տապալելու նպատակով բռնություն գործադրելու իր ցանկությունը։

Փաստն այն է, որ եթե մեկն ուշադիր կարդա ընդդիմադիր այն կուսակցությունների ծրագիրը, որոնք 1996֊ին իրենց ջանքերր ջանքերը միավորեցին Վ․ Մանուկյանի թեկնածության շուրջ, երեք կետից բաղկացած այդ ծրագրի երկու կետը կոչ է անում կասեցնել Սահմանադրությունը եւ և լուծարել խորհրդարանը։ Չորրորդ կետը, որը բացահայտորեն համաձայնեցվել է ծրագրի հրապարակման նախորդ երեկոյան եւ և հայտարարվել Հայրիկյանի կողմից, բայց որն ընդգրկված չէր տպագրված տեքստի մեջ, վերաբերում էր երկիրր կառավաբելու երկիրը կառավարելու համար Անվտանգության խորհուրդ կազմավորելուն՝ մինչեւ մինչև նոր Սահմանադրության ընդունումը։ Այդպես նաեւ Այսպես նաև ՀՅԴ ղեկավարները բազմաթիվ առիթներով Հայաստանում իրենց օրենքից վեր են հռչակել՝ հանուն «բարձրագույն» կամ «ազգային» իդեալների։

Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի հրաժարականր հարուցեց Այս միջադեպերը շատ ավելի հարցերբան են ախտանշում, քան սոսկ պաշտոնի հաջորդականության հարցն է։ Այն լարում հանդես բերեցանհատների, վերնախավերի ու կուսակցությունների միջև իշխանության համար մղվող սովորական պայքարը։ Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի հրաժարականից հետո շատ բան է փոխվել, սակայն նաեւ համակարգի մեջ ցուցադրեց որոշ ուժեղ կետեր։ Այն նաեւ պետականության ու ազգության ըմբռնումների հարցում ֆունդամենտալ տարբերություններ բացահայտեց կուսակցությունների «հեղափոխական» եռանդը մնացել է նույնը։ Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի հեռացումը կարող էր մոտեցնել այն անձանց միջեւպահը, ովքեր ցանկանում են Լ․ Տեր֊Պետրոսյանից հետո ձեւավորել Հայաստանի ապագան։երբ նրանք կարող էին իշխանության գալ։ Այդ հեռանկարի առումով, նրանց կողմից Ռ․ Քոչարյանը դիտվում էր իբրև միջանկյալ դեմք, որը երբեք չի բավարարելու նրանց կարիքներն ու ծրագրերը։

===Ղարաբաղից դեպի անկախություն=2․ Հրաժարական==

Իրադարձությունն ինքնին արդեն կարեւոր Եթե ընտրելու լինենք մի առանձին իրադարձություն, որը վերլուծելով կարելի է; Դա հայոց պատմության մեջ պետության երբեւէ ուղղակիորեն ընտրված աոաջին ղեկավարի հրաժարականն էրհասկանալ ընթացիկ հակամարտությունները և պատկերացնել հետագա զարգացումները, հեռացումն էր այն ղեկավարի, որն իշխանության գլուխ եղավ վայրիվերումներով լեցուն մի տասնամյակ եւ վարձեց Հայաստանին տալ աշխարհի հանդեպ նոր ու թարմ մտահորիզոն։դա կլինի 1988 թ․ փետրվարին Նախագահ Լևոն Տեր֊Պետրոսյանի հրաժարականը։

Իրադարձությունն ինքնին կարևոր է։ Դա հայոց պատմության մեջ պետության երբևէ ուղղակիորեն ընտրված առաջին ղեկավարի հրաժարականն էր, հեռացումն էր այն ղեկավարի, որն իշխանության գլուխ եկավ վայրիվերումներով լեցուն մի տասնամյակ և փորձեց Հայաստանին տալ աշխարհի հանդեպ նոր ու թարմ մտահորիզոն։ 1998֊ի վւետրվարի փետրվարի հրաժարականը շատ բան է ասում Հայաստանի ու հայ ժողովրդի քաղաքական մշակույթի մասին, Հայաստանում եւ և արտասահմանում Լ․ Տեր֊Պետրոսյանին կողմնակից ու հակառակորդ անձանց մասին, կառույցների եւ և Սահմանադրության ուժի ու թուլության մասին, օտար շահերի ու ներքին քաղաքական ուժերի միջեւ միջև խճողված հարաբերությունների մասին։ Պատմության շարունակականության խաթարումը բացահայտում է այն հիմնական հոսանքներն ու հետագա րնթացքի ընթացքի ուղղությունները, որոնք կարող էին եւ և չբացահայտվել օր օրի զարգացող իրադարձություններում։ ===Տարածված պատկերացում=== Տարածված պատկերացում

Ասվում է, որ Լ․ Տեր֊Պետրոսյանը կորցրել էր ժողովրդի աջակ– ցությունր։ աջակցությունը։ Դա կարող է ճիշտ լինել, բայց հրաժարականի հետ դրա առնչությունը շատ ավելի վերլուծության կարիք ունի, քան կատաբ–63վել կատարվել է։ Ամերիկայի Միացյալ Նահանգների նախագահները եւ և այլ երկրների վարչապետներ հաճախ են կորցնում ժողովրդի աջակցությունը մինչեւ մինչև պաշտոնավարման իրենց ժամկետի ւսվարտրավարտը, սակայն շարունակում են կաոավարել մինչեւ կառավարել մինչև սահմանված հաջորդ ընտրությունը։ ժողովրդի Ժողովրդի բացասական կարծիքը բավարար պատճառ չէ նախագահներ ու կառավարություններ փոխելու համար։ Երբ ժողովուրդը քվեարկում է, քվեարկում է, որպեսզի ընտրվողը պաշտոնավարի սահմանված ժամկետի ընթացքում։ Կասկած չկա, անշուշտ, որ երբ նախագահը կորցնում է ժողովրդի օժանդակությունը, կառավարելը շատ է դժվարանում, նրա հրաժարականի հեռանկարը նաեւ նաև խրախուսում է ընդդիմադիրներին։ ՄակայնՍակայն, ինչպես կքննարկվի ստորեւստորև, նրա կամ նրա վարչակազմի նկատմամբ դժգոհությունը քիչ կապ ուներ հրաժարականի մեջ առանցքային դեր կատարած Լեռնային Ղարաբաղի խնդրի լուծման հետ։ Հետաքրքիր է նկատել, որ ծանրա– գույն ծանրագույն հանգամանքների ու վտրձությունների փորձությունների ներքո յոթ տարի ղեկավարելուց հետո Լ․ Տեր֊Պետրոսյանը դեռեւս դեռևս ստացավ ընտրողների մոտ կեսի օժանդակությունը՝ միացյալ ընդդիմության ու ուժեղ թեկ– նածուի թեկնածուի առկայության պայմաններում։

Անշուշտ, կան նաեւ նաև մարդիկ, որոնք կասկածի են ենթարկում 1996֊ին եւ․ Տեր֊Պետբոսյանի Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի երկրորդ ընտրությունը, ինչպես նաեւ նաև Սահմանադրությունը, որը սահմանում է Նախագահի մանդատը։ Անկանոնությունները փոխե՞լ են ընտրությունների արդյունքը, թե ոչ՜ ո՛չ կորոշվի, երբ պատմաբանները լավ ուսումնասիրեն բոլոր փաստերը։ Մինչ այդ սակայն տեսակետների մեծ մասը հիմնված է հավատի ու քաղաքական շահարկումների վրա։

Չնայած Հայաստանում ժողովրդավարության զարգացման եւ և պատմության համար ներկայացրած կարեւորությանը՝ կարևորությանը՝ Լ․ Տեր֊Պետ– րոսյանի Տեր֊Պետրոսյանի մանդատի վավերականությունը չի առնչվում այստեղ կատարվող քննարկմանը։ Լ․ Տեր֊Պետրոսյանը հրաժարական տվեց գործընկերների ճնշման ներքո, որոնք րնդունել ընդունել էին ընտրությունների արդյունքները եւ և Սահմանադրության լեգիտհմուքյունըլեգիտիմությունը, եւ և նրա վարչակազմում էին ծառայում այդ իսկ ընտրությունների արդյունքների ու Սահմանադրության հիման վրա։

Սակայն դեռեւս որոշ հարցեր պետք է առաջադրվեն։ 1998֊ի փետրվարի 3֊ինԼ․ Տեր֊Պետրոսյանը հրաժարական տվեց իր իսկ կաբինետի հզոր անդամների ճնշման ներքո, չորս ամիս տեւած հանրային վիճաբանություններից հետոորոնք ընդդիմացան Լեռնային Ղարաբաղի հակամարտության լուծման ԵԱՀԿ Մինսկի Խմբի համանախագահների 1997 թ․ սեպտեմբերին ներկայացրած առաջարկության նախագծի ընդունմանը։ Նրա վարչապետ Ռ․ Քոչարյանը, տեղի է ունենում այնպիսի մի լրջագույն իրադարձությունՊաշտպանության նախարար Վազգեն Սարգսյանը և Ներքին գործերի ու անվտանգության նախարար Սերժ Սարգսյանը պատճառաբանեցին, ինչ– պիսին Նախագահի հրաժարականն է։ Վարչապետը դառնում է Նախագահի պաշտոնակատար եւ այնուհետեւոր առաջարկը չի բխում Հայաստանի ու Ղարաբաղի շահերից։ Դա թերթերի համար խորագիր էր։ Դա տարածված պատկերացում էր ոչ միայն Հայաստանում, մարտ ամսին կայացած արտահերթ ընտրություններումայլև Սփյուռքում և միջազգային մամուլում։ Իհարկե, դառնում ընտրված Նախագահ։ Սակայն քաղաքական խեղման վեց ամսում պարզ չէին դարձել այն պրոբլեմի լուծման այլընտրանքները, որոնք ստիպեցին Նախագահին հրաժարական տալ։ Սինչեւ այժմ հասարակությունը չգիտիՂարաբաղն էր վարչակազմի մեջ տեղի ունեցող հակամարտության հիմքը, թե վերոնշյալ հարցում ստույգ որո՞նք և առկա էին Լ․ Տեր֊Պետբոսյանի եւ Ռ․ Քո– չարյանի միջեւ տարբերությունները։տարբերություններ Նախագահի և կաբինետի երեք կարևոր անդամների միջև։

Հրապարակային բանավեճըՍակայն դեռևս որոշ հարցեր պետք է առաջադրվեն։ 1998֊ի փետրվարի 3֊ին, որ ընթանում էր այն հարցի շուրջչորս ամիս տևած հանրային վիճաբանություններից հետո, թե ինչպես լուծել Լեռնային Ղարաբաղի հիմնախնդիրըտեղի է ունենում այնպիսի մի լրջագույն իրադարձություն, կամ թե ինչպես այն չլուծելինչպիսին Նախագահի հրաժարականն է։ Վարչապետը դառնում է Նախագահի պաշտոնակատար և այնուհետև, Լ․ Տեր֊Պետբոսյանի հրաժարականի հետ կապված իրադարձությունների ամենաճակատագրական կետն էր։ Նրանց համարմարտ ամսին կայացած արտահերթ ընտրություններում, ովքեր բախտավոր էին փնելու նրա հրաժարականովդառնում ընտրված Նախագահ։ Սակայն քաղաքական խեղման վեց ամսում պարզ չէին դարձել այն պրոբլեմի լուծման այլընտրանքները, բանավեճը նշանակություն չուներորոնք ստիպեցին Նախագահին հրաժարական տալ։ Մինչև այժմ հասարակությունը չգիտի, բնութագրումների հաճույքը եւ զրպարտություններն ընդունվում էին որպես փաստարկ։ Նրանք, ովքեր ցանկանում թե վերոհիշյալ հարցում ստույգ որո՞նք էին Լ․ Տեբ֊Պետրոսյանի հեռացումը, չէին բացահայտում, թե այդ ի՛նչն էր, որ նա պատրաստ էր ընդունել եւ որը կարող էր պարտվողականություն կամ, ըստ ոմանց, դավաճանություն համարվել։ Լ․ Տեր֊Պետբոսյանն ինքը չբացատրեց դա, նրա իսկ խնդրանքով չբացատրեցին դա նաեւ նրան սատարողները, քանի որ փաստաթղթերի եւ գաղտնի բանակցությունների բովանդակությունը մինչեւ համաձայնության գւպը չհրապարակեա եղել է միջազգային միջնորդների հետ հիմնական պայմանավորվածություններից մեկը։ 5 Պետականության մարտահրավերըԼ․ Տեր֊Պետրոսյանի կարողություններն ու քաղաքականաթյունր հարգողների գրեթե լռությունր, զուգակցվելով նրան ատողների աղմկոտ, հաճախ բացահայտ եւ երբեմն արգահատելի չարախնդութ– յանր, չէր կարող երկխոսություն համարվել։ Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի հրաժարականի հետեւանքով կայացած նոր րնտրություններր եւս զլացան ի ցույց հանել մի հակամարտության այլրնտբանքային լուծումների քննարկումր, որր չարչրկել է Հայաստանր՝ սկսած որպես անկախ պետություն նրա վերածննդի օրից։և Ռ․ Քոչարյանի միջև տարբերությունները։

Այդ նյութի մասին գրած անձինք՝ հայ Հրապարակային բանավեճը, որ ընթանում էր այն հարցի շուրջ, թե ոչ հայինչպես լուծել Լեռնային Ղարաբաղի հիմնախնդիրը, կամ թե ինչպես այն չլուծել, Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի հրաժարականի հետ կապված իրադարձությունների ամենաճակատագրական կետն էր։ Նրանց համար, ովքեր բախտավոր էին լինելու նրա հրաժարականով, բանավեճը նշանակություն չուներ, բնութագրումների հաճույքը և զրպարտություններն ընդունվում էին որպես փաստարկ։ Նրանք, ովքեր ցանկանում էին Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի հեռացումը, չէին բացահայտում, թե այդ ի՛նչն էր, որ նա պատրաստ էր ընդունել և որը կարող էր պարտվողականություն կամ, ըստ ոմանց, դավաճանություն համարվել։ Լ․ Տեր֊Պետրոսյանն ինքը չբացատրեց դա, չեն ունեցել ԵԱՀԿ առաջարկի մասին անհրաժեշտ տեղեկություններ։ Սակայն նրանք նաեւ իրենց նեղություն չեն պատճառել րնդունելու իրենց ան– տեղյակությունրնրա իսկ խնդրանքով չբացատրեցին դա նաև նրան սատարողները, ոչ էլ ի վիճակի են քանի որ փաստաթղթերի և գաղտնի բանակցությունների բովանդակությունը մինչև համաձայնության գալը չհրապարակելը եղել դիմակայելու բարձրից քարոզներ կարդալու գայթակղությանր։ Քչերն են միայն գիտակցել ա– ոանց հավաստի ինֆորմացիայի հավաստի դիրքորոշում ունենալու անմտությունր։է միջազգային միջնորդների հետ հիմնական պայմանավորվածություններից մեկը։

Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի հրաժարականն իր մեջ շատ ավելի բան է պարունակումկարողություններն ու քաղաքականությունը հարգողների գրեթե լռությունը, քան մեկ մարդու ճակատագիբր կամ պատմության մեջ նրա տեղը։ Եվ ավեփն էզուգակցվելով նրան ատողների աղմկոտ, քան կատարվածի սահմանադրականությունդ Նրա հրաժաբականր առնչվում հաճախ բացահայտ և երբեմն արգահատելի չարախնդրությանը, չէր կարող երկխոսություն համարվել։ Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի հրաժարականի հետևանքով կայացած նոր ընտրությունները ևս զլացան ի ցույց հանել մի հակամարտության այլընտրանքային լուծումների քննարկումը, որը չարչրկել է պետության ու իշխանության մեր րմբռնման հետ եւ երկխոսության այն տեսակի հետ, որի կարիքն ունենք՝ խնդիրներր սահմանելու եւ րնտրանքնեբ կատարելու համար։Հայասատանը՝ սկսած որպես անկախ պետություն նրա վերածծննդի օրից։

Հրաժարականի շուրջ եղած հանգամանքների ողջ բարդության եւ դրա կարեւորության գնահատման համար տեղին Այդ նյութի մասին գրած անձնինք՝ հայ թե ոչ հայ, չեն ունեցել ԵԱՀԿ առաջարկի մասին անհրաժեշտ տեղեկություններ։ Սակայն նրանք նաև իրենց նեղություն չեն պատճառել ընդունել իրենց անտեղյակությունը, ոչ էլ ի վիճակի են մի շարք դիտարկումներ։եղել դիմակայելու բարձրից քարոզներ կարդալու գայթակղությանը։ Քչերն են միայն գիտակցել առանց հավաստի ինֆորմացիայի հավաստի դիրքորոշում ունենալու անմտությունը։

Թվում Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի հրաժարականն իր մեջ շատ ավելի բան էպարունակում, թե հրաժարականի հանգամանքների սահմանադրականությունը որոշ կասկածներ է հարուցում։ Հրաժարականից հետո Ռ․ Քոչարյանն ու Վազգեն Սարգսյանը համոզված հայտարարեցին այն մասին, որ ամեն բան կատարվել է Սահմանադրության շրջանակներում։ Հրաժարականի իր հայտարարության քան մեկ մարդու ճակատագիրը կամ պատմության մեջ Լ Տեր֊Պետ– րոսյանը բծախնդրորեն խուսափեց իրադրությունը հակասահմանադրական որակելուցնրա տեղը։ Եվ ավելին, սակայն ընդգծեց, որ սահմանադրական իր իրավունքների կիրառումը (այն է՝ կաբինետի այն անդամների հեռացումը, որոնք անտեսեցին արտաքին եւ անվտանգության քաղաքականության իրականացնելու Նախագահի սահմանադրական լիազորությունը) երկիրն ապակայունացնելու լուրջ վտանգ էր ներկայացնում։ Իրերի նորմալ րնթացքն, անշուշտ, այն քան կատարվածի սահմանադրականությունը։ Նրա հրաժարականը առնչվում է, որ երբ վարչապետն պետության ու նախարարները էական հարցերում իրենց Նախագահի իշխանության մեր ըմբռնման հետ և երկխոսության այն տեսակի հետ չեն համաձայնում եւ չեն կարողանում նրան համոզել փոխելու իր որոշումը, իրենք են հրաժարական տափս։որի կարիքն ունենք՝ խնդիրները սահմանելու և ընտրանքներ կատարելու համար։

67Իր հրաժարականով Լ․ Տեր– Պետրոսյանր խուսափեց սահմանադրական ճգնաժամից եւ հնարավոր աղետափ աոճակատումից:Հրաժարականի սահմանադրականության հարցին կարեւորություն չրնծայվեց սովորական րնդդիմության հիմնական տարրերի կողմից, որոնք երբեք չէին ընդունել կամ հավանություն տվել ներկա Սահմանադրությանը։ Սա չի նշանակում, թե նրանց դուր եկավ այն ձեւը, որով կատարվեց հրաժարականը, սակայն նրանց շուրջ եղած հանգամանքների ողջ բարդության և դրա կարևորության գնահատման համար կարեւորը Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի հեռացումն էր, որըողջունեցին։ 1995֊ի Սահմանադրությունը եւ 1996֊ի ընտրությունների արդյունքները չընդունելը նրանց զրկեց Ռ․ Քոչարյանի դեմ սահմանադրական նորմերի վրա հիմնված փաստարկումներ օգտագործելու հնարավորությունից։տեղին են մի շարք դիտարկումներ։

Թեեւ Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի հրաժարականին հանգեցրած գործընթացը ներքին էրՏեր֊Պետրոսյանը հրաժարական չտվեց իր ավանդական հակառակորդների ճնշման ներքո, այսինքն՝ դերակատարներն ու դրդապատճառները հիմնականում ներքինոր սովորական ընդդիմություն էր՝ Հայաստանի կոմունիստական կուսակցությունը, հայաստանյան էինՀայաստանի դեմոկրատական կուսակցությունը, չի կարելի թերագնահատել արտաքին ուժերի ու գործոնների կարեւորությունըԱզգային ժողովրդավարական միությունը, Ազգային ինքնորոշում միավորումը և Հայ հեղափոխական դաշնակցությունը։ Հրաժարականն ավելի շուտ թելադրված էր այն անհատների դիրքորոշումներով, որոնց հետ նա սերտորեն աշխատել էր վերջին տասը տարում, իր գործընկերների, որոնք տարբերմեծագույն հարգանք ունեին նրա նկատմամբ, նույնիսկ հակադիր պատճառներովովքեր, թուլացրեցին Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի դիրքն ու վարկը։ Այդ ուժերն իրենց սեփական սցենարն ունենընդհանուր առմամբ կգերադասեին, թե ով պետք է կառավարի Հայաստանըոր նա շարունակեր պաշտոնավարել, և ովքեր չէին մտածում, եւ թե ինչպես պետք է ընթանա հակամարտությունը։ Արտաքին ուժերը հրաժարական կտար՝ իր խաղարարար ծրագրի նկատմամբ ընդդիմության պատճառով։ Դրանք էին Ռոբերտ Քոչարյանը՝ Լեռնային Ղարաբաղի նախկին նախագահը, ու Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի հակառակորդների մեջ ամրապնդեցին այն հավատըՏեր֊Պետրոսյանը հրավիրել էր իբրև Հայաստանի վարչապետ ծառայելու համար, թե միջազգային հանրությունը կրնդունի հնարավոր այլբնտրանքային ղեկավարներին։ Այս գիրքն այդ բնագավառին չի առնչվելու։ Այնուամենայնիվ արժե շեշտելՎազգեն Սարգյսանը՝ Պաշտպանության նախարարը, որ երբ պատմությունը գրվիիր մերձավոր միջավայրի ամենամտերիմ ու ամենավստահված անդամներից մեկը, այն որոշ անսպասելի կապեր կբացահայտի։և Սերժ Սարգսյանը՝ Լեռնային Ղարաբաղի նախկին պաշտպանության նախարարը, որին Լ․ Տեր֊Պետրոսյանը երեք տարի առաջ էր հրավիրել՝ Հայաստանում միևնույն պաշտոնում ծառայելու համար, և որին ավելի ուշ վստահեց Անվտանգության նախարարությունը, իսկ 1996֊ին Ներքին գործերի ու անվտանգության միակցված նախարարությունը։

Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի հրաժարականը մեկնաբանվել Թվում է շտապ արտահայտված, կաղապարված ձեւակերպումներովթե հրաժարականի հանգամանքների սահմանադրականությունը որոշ կասկածներ է հարուցում։ Հրաժարականից հետո Ռ․ Քոչարյանն ու Վազգեն Սարգսյանը համոզված հայտարարեցին այն մասին, որոնք կրկին հաստատում են նյութի ընդունված բացատրությունները։ Այդ տարածված պատկերացումը պնդում որ ամեն բան կատարվել է, որ․1 ․ սահմանադրության շրջանակներում։ Հրաժարականի իր հայտարարության մեջ Լ․ Տեր֊Պետրոսյանն անսպասելիորեն որոշեց ընդունել Դարաբաղյան հակամարտության լուծման մի ձեւակերպումՏեր֊Պետրոսյանը բծախնդրորեն խուսափեց վիճակը հակասահմանադրական որակելուց, սակայն ընդգծեց, որն անընդունելի էր նրա վարչակազմի կարեւոր որ սահմանադրական իր իրավունքների կիրառումը (այն է՝ կաբինետի այն անդամների համար․2․ Տարաձայնությունը ծագեց ճիշտ այդ ժամանակհեռացումը, քանի որ որոնք անտեսեցին արտաքին և անվտանգության քաղաքականություն իրականացնելու Նախագահի դիրքորոշումն ու առաջարկված ձեւակեբպումր պետք սահմանադրական լիազորությունը) երկիրն ապակայունացնելու լուրջ վտանգ էր ներկայացնում։ Իրերի նորմալ ընթացքն, անշուշտ, այն է , որ նրանց համար նոր լինեին․3․ Լ․ Տեր֊Պետրոսյանն այդ ձեւակերպումն ընդունեց այլերկբների եւ միջնորդների՝ Ռուսաստանի, ԱՍՆ֊ի երբ վարչապետն ու Ֆրանսիայի կողմից ներ–68կայացվող ԵԱՀԿ Սինսկի Խմբի համանախագահների կողմից աննախադեպ ճնշման հետեւանքով․4․ Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի եւ նրա հակառակորդների միջեւ հակադրության էությունը կայանում էր «վալլային» եւ «փաթեթային լուծման» մոտեցումների մեջ․5․ Նախագահին ստիպելով հրաժարական տալ՝ հակառակորդներն ունեին ժողովրդի օժանդակությունը, որր հավանության էր տափս հակամարտության հանդեպ կարծր դիրքորոշմանը եւ նախարարները էական հարցերում իրենց Նախագահի զիջողականությունը համարում «պարտվողական»հետ չեն համաձայնում և չեն կարողանում նրան համոզել փոխելու իր որոշումը, նույնիսկ «դավաճանական»։իրենք են հրաժարական տալիս։

Հետաքրքիր է նկատելԿողմերից որևէ մեկը Սահմանադրական դատարան չդիմեց հրաժարականի սահմանադրականության հարցով։ Հայաստանում արտահայտված կարծիքները մեծ մասամբ քաղաքական դրդապատճառներ ունեին և չէին արտացոլում սահմանադրական օրենքի լուրջ նկատառումներ, որ ինչը Հայաստանում գտնվում է իր սաղմնային վիճակում։ Առանց Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի հրաժարականին հաջորդած իր հարցազրույցներում Ռ․ Քոչաբյանը երբեմն֊երբեմն նշել և նրա հակառակորդների միջև տեղի ունեցած քննարկումների ճշգրիտ իմացության, դժվար կլինի ավելին ասել, քան հետևյալը․ գործընթացը տեխնիկապես թվում էսահմանադրական կարգին համապատասխան, որ հակամարտության լուծման հարցում եղած տարբերությունները իր խմբի գործողությունների միակ պատճառր չէին։ Սա նույնպես քննարկման առարկա սակայն կասկածելի էմնում այն հանգամանքը, եւ դրան կանդրադառնանք ավելի ուշ։թե հարգվել է Սահմանադրության ոգին։ Իր հրաժարականով Լ․ Տեր֊Պետրոսյանը խուսափեց սահմանադրական ճգնաժամից և հնարավոր աղետալի առճակատումից։

ՏԱՐԱԾՎԱԾ ՊԱՏԿԵՐԱՑՍԱՆ ԵՏԵՎՈՒՄԱյժմՀրաժարականի սահմանադրականության հարցին կարևորություն չընծայվեց սովորական ընդդիմության հիմնական տարրերի կողմից, երբ ժամանակի փոշին նստել է նյութի վրաորոնք երբեք չէին ընդունել կամ հավանություն տվել ներկա Սահմանադրությանը։ Սա չի նշանակում, եւ նյութը բավականաչափ չարչրկվել է գիտակների կողմիցթե նրանց դուր եկավ այն ձևը, հնարավոր է մի հայացք նետել եղած պնդումներին եւորով կատարվեց հրաժարականը, հիմք ունենալով մեծ մասամբ հանրահայտ տեղեկատվությանր, իրերը դնել իրենց տեղը։ Դրանով հնարավորություն կունենանք տեսնելու հրաժարականի ետեւում թաքնը– ված ավելի մեծ հարցերը։ Դրա նպատակը ոչ թե սակայն նրանց համար կարևորը Լ․ Տեր֊Պետրոսյա– նին պաշտպանելն էՏեր֊Պետրոսյանի հեռացումն էր, այլ այն նկատառումր, որ պրոբլեմի սխալ բնո– րոշումր քաղաքականություն որոշողներին եւ հետաքրքրված ակադեմիական կամ այլ խմբերի կարող է դեպի կեղծ հույսեր աոաջնոբդելեւ հետագայում սխալ դատողությունների հիմք հանդիսանալ ինչպես բազմիցս պատահել է անցյալում։որը ողջունեցին։ 1955֊ի Սահմանադրությունը և 1996֊ի ընտրությունների արդյունքները չընդունելը նրանց զրկեց Ռ․ Քոչարյանի դեմ սահմանադրական նորմերի վրա հիմնված փաստարկներ օգտագործելու հնարավորությունից։

Անկախ նրանիցԹեև Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի հրաժարականին հանգեցրած գործընթացը ներքին էր, նրա անձը սիրել են կամ համաձայնել նրա քաղաքականությանըայսինքն՝ դերակատարներն ու դրդապատճառները հիմնականում ներքին, թե ոչհայաստանյան էին, Լեռն Տեր֊Պետրոսյանը պետք է համարվի հայոց պատմության վերջին տասնամյակի ամենաազդեցիկ դեմքը։ Նաչի կարելի թերագնահատել արտաքին ուժերի ու գործոնների կարևորությունը, հավանաբար Վազգեն Սանակյանի հետ միասինորոնք տարբեր, եղել է Ղարա– բաղ Կոմիտեի գաղափարական առաջնորդրնույնիսկ հակադիր պատճառներով, այն Կոմիտեիթուլացրեցին Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի դիրքն ու վարկը։ Այդ ուժերն իրենց սեփական սցենարն ունեն, որր 1988֊ից ի վեր պաշտպանել թե ով պետք է կառավարի Հայաստանը, և թե ինչպես պետք է Ղարաբաղի հայերի իրավունքները եւ ի վերջո Հայաստանն առաջնորդել դեպի անկախություն։ 1990թ․֊ի հու–69լիսին ընթանա հակամարտությունը։ Արտաքին ուժերը Լ․ ․Տեր֊Պետրոսյանն ընտրվեց դեռես Խորհրդային Հայաստանի Գերագույն խորհրդի նախագահՏեր֊Պետրոսյանի հակառակորդների մեջ ամրամպնդեցին այն հավատը, իսկ 1991֊ի հոկտեմբերին՝ անկախ Հայաստանի առաջին գործադիր Նախագահ։ Հրաժարականի ժամանակ նա իր երկրորդ հնգամյա պաշտոնավարման փուլում էր։թե միջազգային հանրությունը կընդունի հնարավոր այլընտրանքային ղեկավարներին։ Այս գիրքն այդ բնագավառին չի առնչվելու։ Այնուամենայնիվ արժե շեշտել, որ երբ պատմությունը գրվի, այն որոշ անսպասելի կապեր կբացահայտի։

Լ․ Տեր֊Պետրոսյանն ունեցել Տեր֊Պետրոսյանի հրաժարականը մեկնաբանվել է լուրջ ընդդիմություն եւ բազմաթիվ քննադատներշտապ արտահայտված, նրան բաժին է ընկել ատելության ու նախանձի սովորական չափից շատ ավելին։ Ընդդիմախոսների մեջ էին կոմունիստներն ու ծայրահեղ ազգայնականներըկաղապարված ձևակերպումներով, ինչպես նաեւ որոշ նախկին զինակիցներ։ 1995֊ի խորհրդարանական եւ 1996֊ի նախագահական ընտրությունների կազմակերպման համար նա ենթարկվեց ներքին եւ միջազգային քննադատության։ Ոմանք քննադատում էին՝ չափազանց հանդուրժող ու ժողովրդավար լինելու համարորոնք կրկին հաստատում են նյութի ընդունված բացատրությունները։ Այդ տարածված, մփնչ ուրիշներ նրան համարում էին ավտոբիտար եւ նույնիսկ բռնակալ։ Պաշտոնից հրաժարվելու նրա որոշումր մեզ խորհել պատկերացումը պնդում է տափս իշխանության ու պաշտոնի հետ նրա հարաբերության մասին։, որ․

Իբրեւ գործող Նախագահի1. Լ․ Տեր֊Պետրոսանն անսպասելիորեն որոշեց ընդունել Ղարաբաղյան հակամարտության լուծման մի ձևակերպում, նրան պատասխանատու համարելը այն ամենի համար, ինչ վատ որն անընդունելի էր ստացվում, համարվում էր բնական։ Քննադատողներից ոմանց համար նրա արած ոչ մի բանը ճիշտ չէր,70եւ բոլոր քայլերը դիվային էին։ Լինելով սակավախոս անձ՝ Լ․ Տեբ– Պետրոսյանը է՛լ ավելի սակավ էր արտահայտվում նման դատողությունների մասին։վարչակազմի կարևոր անդամների համար։

ժամանակն 2. Տարաձայնությունը ծագեց ճիշտ այն ժամանակ, քանի որ Նախագահի դիրքորոշումն ու պատմությունը ցույց կտան, թե անցման շրջանում նրա ղեկավարությունն իմաստուն էր, թե ոչ, նրա հիմնադրած պետական կառույցները կենսունակ էին, թե ոչ, նրա նախաձեռնած բարե– վախամները կամ տարբեր հարցերում որդեգրած քաղաքականությունը հաջողվեցին, թե ոչ։ Լ․ Տեր֊Պետրոսյանն ինքը այս հարցերի շուրջ լռություն առաջարկված ձևակերպումը պետք է պահպանել՝ անուդղակիորեն առիթ ստեղծելով, որ մարդիկ հավատան ամեն մի բացատրության։նրանց համար նոր լինեին։

Բավական է միայն ուշադիր դիտաբկել այն փաստերը3. Լ․ Տեր֊Պետրոսյանն այդ ձևակերպումն ընդունեց այլ երկրների և միջնորդների՝ Ռուսաստանի, ոըոնք նաեւ հանրության սեփականություն են, եւ խուսափել դեպքերն ընտրովի հիշելու սովորույթից՝ ցույց տալու համար, որ ինչ գրվել է, առնը– վազն հրաժարականի հարցի կապակցությամբ, մեծ մասամբ հակառակն է այն իրողության, ինչ ներկայացնում են նրա եւ նրա մերձավոր գործընկերների միջեւ ծագած հակադրության հանգամանքները։ԱՄՆ֊ի ու Ֆրանսիայի կողմից ներկայացվող ԵԱՀԿ Մինսկի Խմբի համանախագահների կողմից աննախադեպ ճնշման հետևանքով։

4. Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի հրաժարականի շուրջ խեղաթյուրված խոսակցությունները հետեւյալ հարցերն են հարուցում։և նրա հակառակորդների միջև հակադրության էությունը կայանում էր «փուլային» և «փաթեթային լուծման» մոտեցումների մեջ։

1․ Իր 1997թ․ սեպտեմբերի 26֊ի մամա/ի ասափսամԼ․ Տեր֊Պետրոսյանն արդյո՞ք նոր ծրագիր ներկայացրեց5. Նախագահին ստիպելով հրաժարական տալ՝ հակառակորդներն ունեին ժողովրդի օժանդակությունը, որը պատճառ դարձավ իր գործընկերների հակազդեցության։հավանություն էր տալիս հակամարտության հանդեպ կարծր դիրքորոշմանը և Նախագահի զիջողականությունը համարում «պարտվողական», նույնիսկ «դավաճանական»։

Լեռնային Ղարաբադի հակամարտության փոխզիջամային լուծման մասին Հետաքրքիր է նկատել, որ Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի սեպտեմբերի 26֊ի հայտարարությունը որեւէ նոր բան չէր պարունակում։ Լ․ Տեր֊Պետրոսյանը միեւնույն դիրքորոշումն է ունեցել հրաժարականին հաջորդած իր նախագահության ողջ ընթացքում եւ այդ մասին բազմաթիվ առիթներով հստակորեն արտահայտվել հարցազրույցում Ռ․ Քոչարյանը երբեմն֊երբեմն նշել է թե՛ մասնավոր զրույցներում եւ թե՛ հբապաբակավ։ Դեռեւս 1992֊ին Ղաբաբաղի անկախության միակողմանի հռչակումը ճանաչելու նրա մերժումը, չնայած փողոցներում բողոքի ցույցերին եւ չնայած այն ժողովրդականությանը, որ այդ ճանաչումը կբերեր նրան, հակամարտության լուծման նրա ունեցած տեսակետի արտահայտություններից սոսկ մեկն էր։հարցում եղած տարբերությունները իր խմբի գործողությունների միակ պատճառը չէին։ Սա նույնպես քննարկման առարկա է, և դրան կանդրադառնանք ավելի ուշ։ ===Տարածված պատկերացման ետևում===

Նորությունը նրա մերձավոր գործընկերների կողմից հրապարակայինԱյժմ, համակարգվածերբ ժամանակի փոշին նստել է նյութի վրա, նույնիսկ կատաղի հակազդեցությունն էր կրկնության այդ փաստինև նյութը բավականաչափ չարչրկվել է գիտակների կողմից, հակազդեցությունհնարավոր է մի հայացք նետել եղած պնդումներին և, որը շատ ավելի ցայտուն դարձավ նոյեմբերինհիմք ունենալով մեծ մասամբ հանրահայտ տեղեկատվությունը, երբ քննադատությունների հեղեղին ի71պատասխան իրերը դնել իրենց տեղը։ Դրանով հնարավորություն կունենանք տեսնելու հրաժարականի ետևում թաքնված ավելի մեծ հարցերը։ Դրա նպատակը ոչ թե Լ․ Տեր֊Պետրոսյանը գրեց իր նշանավոր «ՊատերազմՏեր֊Պետրոսյանին պաշտպանելն է, այլ այն նկատառումը, որ պրոբլեմի սխալ բնորոշումը քաղաքականություն որոշողներին և հետաքրքրված ակադեմիական կամ այլ խմբերի կարող է դեպի կեղծ հույսեր առաջնորդել և հետագայում սխալ դատողությունների հիմք հանդիսանալ, թե՞ խաղաղություն» հոդվածր։ինչպես բազմիցս պատահել է անցյալում։

2․ Լ․ Տեր֊Պետրռսյանի դիրքորոշման մեջ Անկախ նրանից, նրա հակառակորդների համար կա՞ր որեէ նորության։անձը սիրել են կամ համաձայնել նրա քաղաքականությանը, թե ոչ, Լևոն Տեր֊Պետրոսյանը պետք է համարվի հայոց պատմության վերջին տասնամյակի ամենաազդեցիկ դեմքը։ Նա, հավանաբար Վազգեն Մանուկյանի հետ միասին, եղել է Ղարաբաղ Կոմիտեի գաղափարական առաջնորդը, այն Կոմիտեի, որը 1988֊ից ի վեր պաշտպանել է Ղարաբաղի հայերի իրավունքները և ի վերջո Հայաստանն առաջնորդել դեպի անկախություն։ 1990 թ․֊ի հուլիսին Լ․ Տեր֊Պետրոսյանն ընտրվեց դեռևս Հայաստանի Գերագույն խորհրդի նախագահ, իսկ 1991֊ի հոկտեմբերին՝ անկախ Հայաստանի ժամանակ նա իր երկրորդ հնգամյա պաշտոնավարման փուլում էր։

Նույնիսկ եթե սեպտեմբերի ու նոյեմբերի նրա հայտարարությունները հասարակության համար որոշ նորություն պարունակում էինԼ․ Տեր֊Պետրոսյանի աշխարհայացքով ձևավորվեց Հայաստանի անցումային շրջանը դեպի ժողովրդավարություն, նրա մերձավոր գործընկերների համար որեւէ նոր բան գոյություն չուներ։ Նրանք բոլորը գիտեինազատ շուկայական տնտեսություն և, որ Լ․ Տեր֊Պետբոսյանն ընդունել էրամենակարևորն է, նույնիսկ եթե այդ արել էր «լուրջ վերապահումներով»դեպի ոչ֊ավանդական արտաքին քաղաքականություն։ Պետության կառուցման մեջ նա ղեկավարեց Ազգային ժողովի, միեւնույն ա– ռաջարկի առաջին նախագիծըՆախագահական կառույցի, որր միջնորդների կողմից իբրեւ բանակցությունների հիմք ներկայացվել էր նույն տարվա մայիսին։ Հուլիսին ներկայացրած երկրորդ նախագիծը նույնպես ընդունվել էր Լ․ Տեբ֊Պետրոսյանի կողմից։ Նույնը կատարվեց նաեւ սեպտեմբերի 22֊23֊ին միջնորդների ներկայացրած երրորդ նախագծի հետՍահմանադրության ու Սահմանադրական դատարանի և զինված ուժերի կառուցվածքային զարգացումը, որր բազմաթիվ առումներով նախորդ նախագծի շատ ավելի բարելավված տարբերակն էր։ Եթե որեւէ նորություն կարվերասահմանեց կառավարության դերը և կառավարության ու քաղաքացիների միջև հարաբերությունները։ Սկսեց իրավական, այն էրառողջապահական, որ երրորդ նախագծում միջնորդների կատարած փոփոխություններում հաշվի էին առնվել հայկական կողմի մտահոգությունների մեծ մասը՝ դրանով այն դարձնելով կրթական և սոցիալական ապահովության ոլորտների բարեփոխումները։ Հարթեց նաև Լեռնային Ղարաբաղի հակամարտության լուծման ուղին։ Ելնելով փոփոխության կարիք ունեցող ոլորտների հսկայական թվից և դրանց փոխկապակցվածությունից՝ կառավարման մասին Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի համար հիմնական փիլիսոփայությունը էվոլյուցիոն էր, և ոչ թե նվազռևոլյուցիոն՝ հեղափոխական։ Նա պնդում էր, այլ, բնականաբարոր իրական սոցիալական փոփոխությունը հնարավոր և տեսանելի կլինի միայն կառույցների աստիճանական ստեղծմամբ և տնտեսության ուժով, շատ ավելի ընդունելի։որոնք իրենց հերթին բարեփոխումների քաղաքականությանը թույլ կտան արմատներ ձգել։

Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի գործրնկերները գիտեին նաեւ բոլոր երեք ա– ռաջարկնեբի ամբողջական բովանդակությունը, որոնք մայիս Տեր֊Պետրոսյանը ունեցել է լուրջ ընդդիմություն և բազմաթիվ քննադատներ․ նրան բաժին է ընկել ատելության ու սեպտեմբեր ամիսների միջեւ եղել նախանձի սովորական չափից շատ ավելին։ Ընդդիմախոսների մեջ էին ինտենսիվ կոմունսիտներն ու պարբերական քննարկումների առարկա։ Պաշտոնական հայտարարությունների միջոցով հասարակությունը նույնպես գիտեր Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի կողմից առաջարկների ընդունման մասինծայրահեղ ազգայնականները, թեեւ չգիտեր դրանց ճշգրիտ կամ ամբողջական տեքստր։ Այն մանրամասներրինչպես նաև որոշ նախկին զինակիցներ։ 1995֊ի խորհրդարանական և 1996֊ի նախագահական ընտրությունների կազմակերպման համար նա ենթարկվեց ներքին և միջազգային քննադատության։ Ոմանք քննադատում էին՝ չափազանց հանդուրժող ու ժողովրդավար լինելու համար, որ հասել մինչ ուրիշներ նրան համարում էին Հայաստանի քաղաքացիներին, հիմնականում անստույգ էին, թերի եւ խեղաթյուրված հատվածներ, որոնք մեծ մասամբ հրապա–72րակվել էին Բաքվի կողմից՝ ադրբեջանական հասարակայնության վրա այն «սաղացնելու» եւ որպես Ադրբեջանի դիվանագիտական հաղթանակ հրամցնելու նպատակով, ինչը բնավ այդպես չէր։ավտորիտար և նույնիսկ բռնակալ։ Պաշտոնից հրաժարվելու նրա որոշումը մեզ խորհել է տալիս իշխանության ու պաշտոնի հետ նրա հարաբերության մասին։

3․ եւ․ Տեր֊Պետրոսյանի ե Իբրև գործող նախագահի, նրան պատասխանատու համարելը այն ամենի համար, ինչ վատ էր ստացվում, համարվում էր բնական։ Քննադատներից ոմանց համար նրա գործրնկերների միջեւ տարաձայնությունները հակադրության վերածվերո հանգամանքը արդյո՞ք կապ աներ «փող աո զադ» եւ «փաթեթային» լուծումների հակա– դրաթյան հետ։արած ոչ մի բանը ճիշտ չէր, և բոլոր քայլերը դիվային էին։ Լինելով սակավախոս անձ՝ Լ․ Տեր֊Պետրոսյանը է՛լ ավելի սակավ էր արտահայտվում նման դատողությունների մասին։

Մինչեւ 1996 թ․ դեկտեմբերը Ղարաբաղին վերաբերող հարցեբր բաժանված Ժամանակն ու պատմությունը ցույց կտան, թե անցման շրջանում նրա ղեկավարությունն իմաստուն էր, թե ոչ, նրա հիմնադրած պետական կառույցները կենսունակ էին երկու կարգի։ Առաջին կարգի հարցերը խմբավորված էին «ռազմատեխնիկական» հարցերի կամ «պատերազմի հետեւանքների վերացման» խնդիրների շուրջ։ Դրանց մեջ էին մտնում շրջափակումների վերացումր, երկու կողմերի գրավված տարածքների վերադարձի հարցրթե ոչ, տեղահանված անձանց եւ փախստականների վեբադարձր՝ նույնպես երկու կողմիցնրա նախաձեռնած բարեփոխումները կամ տարբեր հարցերում որդեգրած քաղաքականությունը հաջողվեցին, զինաԴաԴաՐՐ ամրապնդման միջոցառումները եւ մարդասիրական այլ հարցերթե ոչ։ Լ․ Տեր֊Պետրոսյանն ինքը այս հարցերի շուրջ լռությունն է պահպանել՝ անուղղակիորեն առիթ ստեղծելով, ինչպես, օրինակ՝ պատանդների ու ռազմագերիների հարցեբր։ Այս խմբի հարցերը սահմանվում էին իբրեւ Դարաբաղյան հակամարտության։որ մարդիկ հավատան ամեն մի բացատրության։

Երկրորդ կարգը վերաբերում էր Լեռնային Ղարաբադի ապագա կարգավիճակին եւ հարակից հարցերի։ Սա սահմանվում էր իբրեւ Ղարաբադի պրոբլեմ․ «Փուլ առ փուլ» մոտեցում ձեւակերպումը վերաբերում Բավական է միայն ուշադիր դիտարկել այն մեթոդաբանությանըփաստերը, երբ նախ բանւսկցություններր ընթանում որոնք նաև հանրության սեփականությունն են հարցերի մեկ կարգի եւ այդ կարգին առնչվող լուծումների իրականացման շուրջ, իսկ այնուհետեւ անցում և խուսափել դեպքերն ընտրովի հիշելու սովորույթից՝ ցույց տալու համար, որ ինչ գրվել է կատարվում հարցերի երկրորդ կարգին։ «Փաթեթային լուծում» մոտեցումր վերաբերում , առնվազն հրաժարականի հարցի կապակցությամբ, մեծ մասամբ հակառակն է բանակցությունների գործընթացինայն իրողության, երբ հարցերի երկու կարգերն էլ շոշափվում ինչ ներկայացնում են միաժամանակ՝ մեկի շուրջ համաձայնության իրականացումը պայմանավորելով մյուսի շուրջ համաձայնությամբ։նրա և նրա մերձավոր գործընկերների միջև ծագած հակադրության հանգամանքները։

Չնայած այն փաստին1. Իր 1997 թ․ սեպտեմբերի 26֊ի մամուլի ասուլիսում Լ․ Տեր֊Պետրոսյանն արդյո՞ք նոր ծրագիր ներկայացրեց, որ կարգավիճակը Մինսկի Խմբի հանդիպումներում չի քննարկվել, Մինսկի Խմբի համանախագահները՝ Ռուսաստանը, ԱՄՆ֊ն եւ Ֆրանսիան, 1997֊ից ի վեր, կախերին հաջորդաբար ներկայացրել են առաջարկների երեք նախագիծ (1997թ․ մայիսին, հուլիսին եւ սեպտեմբերին), որոնցից աոաջին երկուսը հիմնը– ված էին «փաթեթային լուծման» մոտեցման վրա։ Դրանք պարունակում էին Ղարաբաղի կարգավիճակի առաջարկ։ Երկուսն էլ առաջարկում էին երկճյուղ բանակցություններ, յուրաքանչյուր կատեգորիայի համար առանձին՝ այն պայմանով, որ մեկի շուրջ համաձայնության իրականացումը չպետք է սպասի մյուսի շուրջ բանակցությունների հաջող եզրահանգմանը։որը պատճառ դարձավ գործընկերների հակազդեցության։

Լեռնային Ղարաբաղի հակամարտության փոխզիջումային լուծման մասին Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի սեպտեմբերի 26֊ի հայտարարությունը որևէ նոր բան չէր պարունակում։ Լ․ Տեր֊Պետրոսյանը մեթոդներից որեւէ մեկի հանդեպ գաղափա– բախոսական կամ սկզբունքային խնդիր չուներ։ Երեւանը լուրջ վերապահումներով առաջին Երկու առաջարկներն ընդունել էր որպես բանակցությունների հիմք, եմերժելէր տարածքային ամբողջականության սկզբունքի րնդզրկումն իբրեւ կարգավիճակի շուրջ բանակցությունների ելակետ։ Բաքուն հայտարարել էր, որ ինքն ընդանում միևնույն դիրքորոշումն է դրանքունեցել իր նախագահության ողջ ընթացքում և այդ մասին բազմաթիվ առիթներով հստակորեն արտահայտվել է թե՛ մասնավոր զրույցներում և թե՛ հրապարակավ։ Դեռևս 1992֊ին Ղարաբաղի անկախության միակողմանի հռչակումը ճանաչելու նրա մերժումը, սակայն այնպիսի վերապահումներովչնայած փողոցներում բողոքի ցույցերին և չնայած այն ժողովրդավարությանը, որոնք հավասարազոր էին մերժման։ Մտեփանակերտը կատարելապես մերժել էր որ այդ երկու «փաթեթային լուծումների» նախագծերը։ Նույնիսկ ակնարկ է եղելճանաչումը կբերեր նրան, թե իրենց հարմար չէ «փաթեթային մոտեցումը»։հակամարտության լուծման նրա ունեցած տեսակետի արտահայտություններից մեկն էր։

741997֊ի հուլիսին ակնհայտ էրՆորությունը նրա մերձավոր գործընկերների կողմից հրապարակային, որ առաջարկները բանակցությունների հիմք հանդիսանալու եւ իրական առաջընթաց արձանագրելու համար չափազանց հավակնոտ էին։ Դժվար համակարգված, նույնիսկ կատաղի հակազդեցությունն էր փնելու ընդհանուր հայտարարի գալ այդքան բազմաքանակ հարցերի շուրջկրկնության այդ փաստին, հակազդեցություն, որը շատ ավելի ցայտուն դարձավ նոյեմբերին, երբ քննադատությունների հեղեղն ի պատասխան Լ․ Տեր֊Պետրոսյանը գրեց իր նշանավոր «Պատերազմ, ներառելով ամենաբարդդ՝ Ղարաբաղի ապագա կարգավիճակի հարցը։ Ելնելով կարգավիճակի հարցի հետ գործ ունենալու համար բանաձեւ գտնելու անհնարինությունից՝ համանախագահները սեպտեմբերին ներկայացրած առաջարկից հանեցին կարգավիճակին առնչվող հատվածը։թե՞ խաղաղություն» հոդվածը։

Երբ Ադբբեջանն ու Լեռնային Ղարաբաղը փաստորեն մերժեցին առաջին երկու տարբերակներըԱռանց քննարկելու հնարավոր ընտրանքները, այդ հոդվածում Լ․ Տեր֊Պետրոսյանն ավելի համոզվեցՏեր֊Պետրոսյանը ներկայացրեց այն պատճառները, որ կարգավիճակի շուրջ համաձայնությունը տվյալ ժամանակի համար հասանելիությունից դուրս էորոնք ցույց էին տալիս, որ թե փոխզիջումային լուծումն ինչո՛ւ է անհրաժեշտ։ Նույնիսկ այդ պւսհին կարգավիճակի պնդումը կաթվածահար կաներ բանակցությունները եւ հակամարտության լուծման ուղղությամբ մինչ այդ ձեռքբեբված ողջ առաջընթացըժամանակ նա, եւ որ «վւուլ առ փուլ» մոտեցումըառանց մանրամասների մեջ մտնելու, երբ զուգակցվում է Լեռնային Ղարաբաղի ժողովրդի ու տարածքի անհրաժեշտ անվտանգության երաշխիքներովգեթ հիմնական ուրվագծերով չներկայացրեց ԵԱՀԿ Մինսկի խմբի համանախագահների այն առաջարկը, որն ընդունել էր որպես բանակցությունների վերսկսման սկիզբ, լավագույն մոտեցումն է։և որը մյուսները մերժում էին։

Այս վերջինը, որ մինչ այդ փաստորեն կորել էր տեքստերի բարդության 2. Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի դիրքորոշման մեջ, հարցերի երբորդ կարգն էր, որր որոշ առումներով նույնիսկ ավելի կարեւոր է, քան մյուսները։ Դա Ղարաբաղի ժողովրդի ու տարածքի անվտանգության երաշխիքների խնդիրն է՝ անկախ կարգավիճակից եւ անկախ այն բանից, թե գրավված տարածքների ո՛ր մասը կվերադարձվեր։ Մայիսի ու հուլիսի տեքստերում անվտանգության երաշխիքները ցրված էին առաջարկների երկու մասերի միջեւ եւ մնում էին անբավարար։ Երեւանի պնդմամբ եւ քրտնաջան աշխատանքով համանախագահները անվտանգության երաշխիքները խմբավորեցին նոր «զամբյուղի» մեջ եւ մտցրեցին երբորդ տարբերակի մեջ՝ ներառելով նաեւ որռշ տարրեր, որոնք մինչ այդ համանախա– գահնեբի կողմից չէին ընդունվել կամ առաջարկի մեջ չէին ընդգրկվել։ Կարգավիճակի հարցը հանվեց առաջարկից։նրա հակառակորդների համար կա՞ր որևէ նորություն։

Այսպիսով, Նույնիսկ եթե սեպտեմբերի «վւուլ առ փուլ» առաջարկը բոլորի ու նոյեմբերի նրա հայտարարությունները հասարակության համար որոշ նորություն պարունակում էին, նրա մերձավոր գործընկերների համար որևէ նոր բան գոյություն չուներ։ Նրանք բոլորը գիտեին, որ Լ․ Տեր֊Պետրոսյանն ընդունել էր, նույնիսկ եթե այդ արել էր «լուրջ վերապահումներով», միևնույն առաջարկի առաջին նախագիծը, որը միջնորդների կողմից ընդունված լիներ որպես իբրև բանակցությունների հիմքներկայացվել էր նույն տարվա մայիսին։ Հուլիսին ներկայացրած երկրորդ նախագիծը նույնպես ընդունվել էր Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի կողմից։ Նույնը կատարվեց նաև սեպտեմբերի 22-23֊ին միջնորդների ներկայացրած երրորդ նախագծի հետ, որը բազմաթիվ առումներով նախորդ նախագծի շատ ավելի բարելավված տարբերակն էր։ Եթե որևէ նորություն կար, այն էր, որ երրորդ նախագծում միջնորդների կատարած փոփոխություններում հաշվի էին առնվել հայկական կողմի մտահոգությունների մեծ մասը՝ դրանով այն դարձնելով Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի համար ոչ թե նվազ, այլ, եւ տեքստի շուրջ բանակցությունները հաջողված լինեինբնականաբար, ամենայն հավանականությամբ կունենայինք իրադրության հետեւյալ պատկերը։շատ ավելի ընդունելի։

ա) ՂարաբադամԼ․ Տեր֊Պետրոսյանի գործընկերները գիտեին նաև բոլոր երեք առաջարկների ամբողջական բովանդակությունը, Հայաստանում եւ Ադրբեջանում խաղաղություն կհաստատվեր՝ գրավված այն տարածքների վերադարձից հետո, ո– բոնք անվտանգության խնդրի հետ առնչություն չունեն։ Այդ առա–75ջարկի հիման վրա Շուշին որոնք մայիս ու Լաչինն Ադրբեջանին վերադարձնելու սեպտեմբեր ամիսների միջև եղել էին ինտենսիվ ու պարբերական քննարկումների առարկա։ Պաշտոնական հայտարարությունների միջոցով հասարակությունը նույնպես գիտեր Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի կողմից առաջարկների ընդունման մասին խոսակցությունները , թեև չգիտեր դրանց ճշգրիտ կամ ամբողջական տեքստը։ Այն մանրամասները, որ հասել էին Հայաստանի քաղաքացիներին, հիմնականում անստույգ էին, թերի և խեղաթյուրված հատվածներ, որոնք մեծ մասամբ հրապարակվել էին Բաքվի կողմից՝ ադրբեջանական քարոզչություն են եւ Լ․ Տեր֊Պետբոսյանի հակառակորդների կեղծ մեղադրանքները։ Ա– ոաջարկը Շուշիի ու Լաչինի վերադարձը չէր նշում։ հասարակայնության վրա այն «սաղացնելու» և որպես Ադրբեջանի նախագահ ԱլհՆը Լաչինի զի2ոսա արեց 1997 թ․ ամռանը Վաշինգտոն կատարած իր այցի ժամանակ՝ համաձայնելով դրա վերջնական լուծումը թողնել Ղարաբաղի կարգավիճակի շուրջ բանակցությունների փուլին։ Շուշին նշված էր հպանցիկ դիվանագիտական հաղթանակ հրամցնելու նպատակով, ինչը բնավ ոչ իբրեւ վերադարձվելիք տարածք։այդպես չէր։

գ) Մինչեւ այն պահըՄինչև 1996 թ․ դեկտեմբերը Ղարաբաղին վերաբերող հարցերը բաժանված էին երկու կարգի։ Առաջին կարգի հարցերը խմբավորված էին «ռազմատեխնիկական» հարցերի կամ «պատերազմի հետևանքների վերացման» խնդիրների շուրջ։ Դրանց մեջ էին մտնում շրջափակումների վերացումը, երբ ղերջնական կարգավիճակի բանակցությունները հանգեցնեն փոխադարձ ընդունելի պայմանագրիերկու կողմերի գրավված տարածքների վերադարձի հարցը, Ղարաբաղը պահպանելու էր իր ներկա կարգավիճակը։ Դա նշանակում էտեղահանված անձանց և փախստականների վերադարձը՝ նույնպես երկու կողմից, որ Ղարաբաղը մնալու էր դե֊ֆակտո Ադրբեջանից անկախզինադադարի ամրապնդման միջոցառումները և մարդասիրական այլ հարցեր, եւ Հայաստանի հետ նրա ունեցած հարաբերությունները չէին վերացվելու։ինչպես, օրինակ՝ պատանդների ու ռազմագերիների հարցերը։ Այս խմբի հարցերը սահմանվում էին իբրև Ղարաբաղյան հակամարտություն։

դ) Երկրորդ կարգը վերաբերում էր Լեռնային Ղարաբաղի ու նրա ժողովրդի անվտանգության երաշխիքները կիրառման ուժ էին ստանալու անմիջապես՝ նախքան վերջնական կարգավիճակի ապագա կարգավիճակին և հարակից հարցերի։ Սա սահմանվում էր իբրև Ղարաբաղի պրոբլեմ։ «Փուլ առ փուլ» մոտեցում ձևակերպումը վերաբերում է այն մեթոդաբանությանը, երբ նախ բանակցությունները ընթանում են հարցերի մեկ կարգի և այդ կարգին առնչվող լուծումների իրականացման շուրջ, իսկ այնուհետև անցում է կատարվում հարցերի երկրորդ կարգին։ «Փաթեթային լուծում» մոտեցումը վերաբերում է բանակցությունների գործընթացին, երբ հարցերի երկու կարգերն էլ շոշափվում են միաժամանակ՝ մեկի շուրջ համաձայնության գալը։իրականացումը պայմանավորելով մյուսի շուրջ համաձայնության իրականացումը պայմանավորելով մյուսի շուրջ համաձայնությամբ։

Հնարավոր էՂարաբաղյան բանակցությունների պատմության համատեքստում գոյություն ուներ այն ըմբռնումը, որ Ղարաբաղի ղեկավարներն ու Լեռն Տեր֊Պետ– րոսյանի նախկին գործընկերները բավարարված չէին սեպտեմբերի առաջարկի անվտանգության երաշխիքներով կամ որեւէ այլ մեծ կամ փոքր կետով։ Առանց մանբամասների մեջ խորամուխ լինելու, կարեւոր «փուլ առ փուլ» մոտեցումը բանակցությունների սեղանին է ընդգծելդնում հարցերի առաջին կարգը։ «Պատերազմի հետևանքների վերացման» համաձայնությունը պետք է խաղաղություն բերեր, որորը նշանակում էր, առաջին՝ անվտանգության երաշխիքները Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի կողմից բավարար էին համարվում, եւ որ կողմերը մշտապես պետք է հրաժարվեին ուժի կիրառումից։ Կարգավիճակի հարցը պետք է լուծվեր առանձին՝ բանակցությունների ընթացքում եւս որոշ կատարելագործում միջոցով, առաջին փուլից հետո։ Այն շարունակում էր մտցվելու դրանց մեջ«հող խաղաղության փոխարեն» մոտեցումը․ գրավված տարածքների, երկրորդ՝ մի շարք կետեր դեռեւս բարելավման կարիք ունեինանշուշտ, բայց հենց դա էր բանակցությունները վերսկսելու նպատակը։ոչ բոլորի, վերադարձ՝ հակամարտող բոլոր կողմերի հրաժարում ուժի կիրառումից, որպեսզի կարգավորեն լուծելիք մնացած խնդիրները։ «Փաթեթային լուծումը» այլ հակամարտություններում կոչվում է «հող կարգավիճակի փոխարեն»։ Գրավված տարածքները համարվում են սակարկելու ամենալավ պատառները, որոնք կարող են ապահովել գրավված տարածքները վերահսկողների նախընտրած կարգավիճակը։

76Այնուամենայնիվ, ասվում էրԵԱՀԿ Մինսկի խմբի բանակցությունները, որ տարաձայնությունները մեթոդի շուրջ սկսվեցին 1992 թ․ հունիսին և փակուղի մտան 1996֊ին, հիմնված էին«փուլ առ փուլ» մոտեցման վրա, եւ ոչ թե առանձին կետերիկարգավիճակի խնդիրն այնտեղ չէր քննարկվում։ Բազմաթիվ առիթներով Ղարաբաղի պատվիրակությունը, այսինքն՝ «փաթեթայինը» հակադրվում որը Մինսկի Խմբի բանակցությունների լիիրավ մասնակից էր «փուլ աո փուլ» մոտեցմանը։, խնդրել էր, որ Մինսկի խումբը քննարկի նաև կարգավիճակի հարցը, որն անմիջապես հարուցել էր Ադրբեջանի և մնացած ինը երկրների այն պահանջը, որ հայկական կողմը նախ պետք է ընդունի Ադրբեջանի տարածքային ամբողջականության սկզբունքը։

Սակայն ԵԱՀԿ Սինսկի խմբի բանակցությունների մեծ մասի ընթացքում Ռ․ Քոչարյանը Ղարաբաղի Պաշտպանության պետական կոմիտեի նախագահն էրՉնայած այն փաստին, ապա Լեռնային Ղարաբաղի Նախագահըոր կարգավիճակը Մինսկի Խմբի հանդիպումներում չի քննարկվել, իսկ այդ բանակցությունները հիմնված էին բացառապես «փուլ առ փուլ» մոտեցման վրա։ Վազգեն Սարգսյանը այդ ողջ ժամանակահատվածում Պաշտպանության նախարար էրՄինսկի Խմբի համանախագահները՝ Ռուսաստանը, ապա՝ պետական նախարարԱՄՆ֊Ն և Ֆրանսիան, ապա՝ կրկին Պաշտպանության նախարար։ Սերժ Սարզըս– յանը Լեռնային Ղարաբաղի Պաշտպանության նախարարն էր1997֊ից ի վեր, հետո՝ Հայաստանինը, ապա՝ Հայաստանի Ներքին գործերի ու անվտանգության նախարարը՝ նույն այդ ժամանակահատվածում։ Ռո– բերտ Քոչարյանը Հայաստանի վարչապետ էր, երբ Լ․ Տեր֊Պետրոս– յանն ընդունեց առաջին երկու առաջարկները կողմերին հաջորդաբար ներկայացրել են առաջարկների երեք նախագիծ (1997 թ․ մայիսին եւ , հուլիսինև սեպտեմբերին), որոնք կարող որոնցից առաջին երկուսը հիմնված էին մեկնաբանվել եւ որպես վալլային«փաթեթային լուծման» մոտեցման վրա։ Դրանք պարունակում էին Ղարաբաղի կարգավիճակի առաջարկ։ Երկուսն էլ առաջարկում էին երկճյուղ բանակցություններ, եւ որպես փաթեթային։յուրաքանչյուր կատեգորիայի համար առանձին՝ այն պայմանով, որ մեկի շուրջ համաձայնության իրականացումը չպետք է սպասի մյուսի շուրջ բանակցությունների հաջող եզրահանգմանը։

Եթե Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի հակառակորդ դարձած գործընկերների պրոբլեմը առաջարկի մեթոդաբանությունն Տեր֊Պետրոսյանը մեթոդներից որևէ մեկի հանդեպ գաղափարախոսական կամ սկզբունքային խնդիր չուներ։ Երևանը լուրջ վերապահումներով առաջին երկու առաջարկներն ընդունել էրորպես բանակցությունների հիմք, այսինքն՝ նրանց կողմից «փաթեթային լուծման» պնդումըև մերժել էր տարածքային ամբողջականության սկզբունքի ընդգրկումն իբրև կարգավիճակի շուրջ բանակցությունների ելակետ։ Բաքուն հայտարարել էր, ապա պետք որ ինքն ընդունում է մանրակրկիտ աշխատած լինեին՝ մայիսի եւ հուփսի տեքստերը բանակցությունների համար ավելի ընդունեփ հիմք դարձնելու ուղղությամբ։ Նման բան տեղի չի ունեցել։դրանք, սակայն այնպիսի վերապահումներով, որոնք հավասարազոր էին մերժման։ Ստեփանակերտը կատարելապես մերժել էր այդ երկու «փաթեթային լուծումների» նախագծերը։ Նույնիսկ ակնարկ է եղել, թե իրենց հարմար չէ «փաթեթային մոտեցումը»։

4․ Արղյո՞ք Լ․ Տեբ֊Պետրոսյանը ԵԱՀԿ առաջարկի տեքստը 1997֊ի հուլիսին ակնհայտ էր, որ առաջարկությունները բանակցությունների հիմք ընդունեց՝ միջազգային հանրության կոդմից իր վրա եղած աննախադեպ ճնշման հետեանքով։հանդիսանալու և իրական առաջընթաց արձանագրելու համար չափազանց հավակնոտ էին։ Դժվար էր լինելու ընդհանուր հայտարարի գալ այդքան բազմաքանակ հարցերի շուրջ, ներառելով ամենաբարդը՝ Ղարաբաղի ապագա կարգավիճակի հարցը։ Ելնելով կարգավիճակի հարցի հետ գործ ունենալու համար բանաձև գտնելու անհնարինությունից՝ համանախագահները սեպտեմբերին ներկայացրած առաջարկից հանեցին կարգավիճակին առնչվող հատվածը։

Հակառակ ընդունված կարծիքիԵրբ Ադրբեջանն ու Լեռնային Ղարաբաղը փաստորեն մերժեցին առաջին երկու տարբերակները, այդ թվում եւ միջազգային որոշ մեկնաբանների կողմից, ԵԱՀԿ միջնորդները 1997֊ին Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի վրա անսովոր ճնշում չեն գործադբել։ ՓաստորենՏեր֊Պետրոսյանն ավելի համոզվեց, համեմատած ԵԱՀԿ հինգ տարի ընթացող բանակցությունների որոշ այլ դեպքերի հետոր կարգավիճակի շուրջ համաձայնությունը տվյալ ժամանակի համար հասանելիությունից դուրս է, միջնորդները՝ Ռուսաստանը, ԱՍՆ֊ը, Ֆրանսիան, գործում էին կոլեգիալ եւ կառուցողական համագործակցությամբ՝ թե՛ միմյանց եւ թե՛ որ այդ պահին կարգավիճակի պնդումը կաթվածահար կաներ բանակցությունները և հակամարտության կողմերի հետ։ Բացի լուծման ուղղությամբ մինչ այդձեռքբերված ողջ առաջընթացը, հատկապես սեպտեմբերինև որ «փուլ առ փուլ» մոտեցումը, միջնորդների ջանքեբն ուղղված էին բանակցությունների վերսկսմանը եւ ոչ թե հակամարտող երկրների կողմից առաջարկի տեքստի ընդունմանը։ Եվ միշտ հնարավորություն կար ի վերջո մեր–77ժելա բանակցության առարկա տեքստրերբ զուգակցվում է Լեռնային Ղարաբաղի ժողովրդի ու տարածքի անհրաժեշտ անվտանգության երաշխիքներով, եթե որեւէ մեկն այն չէր հավանում։լավագույն մոտեցումն է։

Լ․ Տեր֊Պետբոսյանր Այս վերջինը, որ մինչ այդ հաճախ փաստորեն կորել էր առաջարկներ մերժելտեքստերի բարդության մեջ, սակայն միշտ այդ արել էր՝ միաժամանակ ներկայացնելով նոր նախաձեռնություն ու նոր առաջարկներ։ Մի կողմից, նա մեբժեց ճանաչել Ղարաբաղի անկախության միակողմանի հռչակումր՝ վստահհարցերի երրորդ կարգն էր, որ տեւական խաղաղությունր պետք որը որոշ առումներով նույնիսկ ավելի կարևոր է բանակցությունների արդյունք լինի, այսինքն՝ լուծումը եւ յուրաքանչյուր կողմի կատարելիք զիջումները պետք է հակամարտության մեջ ընդգրկված կողմերի համար ընդունելի փնեն։ Մյուս կողմից, նա դիմակայեց ԵԱՀԿ֊ի միացյալ եւ նրա անհատ֊եբկրների վիթխարի ճնշմանը եւ չվարանեց վետո դնել 1996֊ի Լիսաբոնի գագաթնաժողովի ձախող հայտարարության վրա։ Վետոյի պատճառներից մեկն քան մյուսները։ Դա Ղարաբաղի ժողովրդի ու տարածքի անվտանգության երաշխիքների խնդիրն է՝ անկախ կարգավիճակից և անկախ այն էրբանից, որ հայտարաբությունր շահագրգիռ բոլոր կողմերի միջեւ բանակցությունների արգասիք չէր։թե գրավված տարածքների ո՛ր մասը կվերադարձվեր։ Մայիսի ու հուլիսի տեքստերում անվտանգության երաշխիքները ցրված էին առաջարկների երկու մասերի միջև և մնում էին անբավարար։ Երևանի պնդմամբ և քրտնաջան աշխատանքով համանախագահները անվտանգության երաշխիքները խմբավորեցին նոր «զամբյուղի մեջ և մտցրեցին երրորդ տարբերակի մեջ՝ ներառելով նաև որոշ տարրեր, որոնք մինչ այդ համանախագահների կողմից չէին ընդունվել կամ առաջարկի մեջ չէին ընդգրկվել։ Կարգավիճակի հարցը հանվեց առաջարկից։

Ես վստահ եմԱյսպիսով, որ Լ․ Տեր֊Պետրոսյանն ընդունեց սեպտեմբերի ա– ոաջաբկը, որովհետեւ ա) գտավ, որ այն լավն է, բ) միջնորդները լուրջ ջանք էին գործադբել՝ հաշվի առնելու կողմերի իրավացի մտահոգությունները, եւ գ) Մինսկի Խմբի բանակցությունները, որոնք պետք է հաջորդեին հակամարտողների եթե սեպտեմբերին «փուլ առ փուլ» առաջարկը բոլորի կողմից առաջարկի տեքստն իբրեւ ընդունված լիներ որպես բանակցությունների հիմք ընդունելուն, հնարավորություն էին ընձեռում փաստաթղթի հետագա հղկման ու բարեփոխման համար։և տեքստի շուրջ բանակցությունները հաջողված լինեին, ամենայն հավանականությամբ կունենայինք իրադրության հետևյալ պատկերը։

5․ Հայաստանի ժողովուրդը դե՞մ էր ա) Ղարաբաղում, Հայաստանում և Ադրբեջանում խաղաղություն կհաստատվեր՝ գրավված այն տարածքների վերադարձից հետո, որոնք անվտանգության խնդրի հետ առնչություն չունեն։ Այդ առաջարկի հիման վրա Շուշին ու Լաչինն Ադրբեջանին վերադարձնելու մասին խոսակցությունները ադրբեջանական քարոզչություն են և Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի չածմա– նը, եւ Ռ․ Քռչարյանի ղեկավարած խմբի րնդդիմաթյանն արտահայտո՞ւմ հակառակորդների կեղծ մեղադրանքները։ Առաջարկը Շուշիի ու Լաչինի վերադարձը չէր նշում։ Ադրբեջանի նախագահ Ալիևը Լաչինի զիջումն արեց 1997 թ․ ամռանը Վաշինգտոն կատարած իր այցի ժամանակ՝ համաձայնելով դրա վերջնական լուծումը թողնել Ղարաբաղի կարգավիճակի շուրջ բանակցությունների փուլին։ Շուշին նշած էր արդյոք հասարակության կամքը։հպանցիկ բնավ ոչ իբրև վերադարձվելիք տարածք։

Այն պնդումներըբ) Տարածքային ամբողջականության սկզբունքի պնդումը (որը պաշտպանում են Ադրբեջանը, թե միջազգային հանրությունը, պաշտպանում է ԵԱՀԿ յուրաքանչյուր անդամ և Հայաստանի ժողովուրդը դեմ էր Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի մոտեցմանըամեն մի «բարեկամ»՝ ներառյալ Ռուսաստանը, հիմնված չեն որեւէ հավաստի փաստի վրա։ Տասը տարի առաջԻրանը և այլ երկրներ), սկսած համազգային շարժումից, Հայաստանի ժողովուրդը ցուցաբերել և որն այսօր հաղթում է բացառիկ ճկունություն ազգերի ինքնորոշման իրավունքին (որը պաշտպանում են Հայաստանն ու շրջահայեցողություն։ Նրանց քվեները մատնանշում Ղարաբաղը) հանվել են խոհեմություն եւ չափավորություն։առաջարկից՝ կարգավիճակի քննարկման հարցի հետ միասին։ Սա նշանակում էր, որ 1996 թ․ ԵԱՀԿ Լիսաբոնի գագաթնաժողովի հայտարարությունը, որը տարածքային ամբողջականության սկզբունք դնում էր առաջին կետում, փաստորեն հանվել էր։

Փաստն գ) Մինչև այն էպահը, որ «ժալովուրդր» վաքր դեր երբ վերջնական կարգավիճակի բանակցությունները հանգեցնեն փոխադարձ ընդունելի պայմանագրի, Ղարաբաղը պահպանելու էր իր ներկա իրավիճակը։ Դա նշանակում է ունեցել վերջին իրադարձությունների մեջ։ Հարցի վերաբերյալ հանրաքվե չի անցկացվել, եւ այանտրանքային լուծումների բանավիճային քննաբկումր, որ մինչեւ իր հրաժարականր Լ․ Տեր֊Պետրոսյանն իր ընդդիմախոսներին կոչ արեց ծավալելուՂարաբաղը մնալու էր դե֊ֆակտո Ադրբեջանից անկախ, երբեք չկայացավ։և Հայաստանի հետ նրա ունեցած հարաբերությունները չէին վերացվելու։

78Դժվար է ասել, թե Հայաստանի ժողովուրդն ի՛նչ կընտրեր, եթե նրան րնտրելու հնարավորություն տրված լիներ։ Կոնկրետ այդ առաջարկի քննարկումն, ամեն դեպքում, դժվար կլիներ։ Ինչպես վերն ասվեց, ո՛չ Լ․ Տեր֊Պետրոսյանը, ո՛չ ղ) Ղարաբաղի ու նրա հակառակորդները չբացա– հայտեցին դրա բովանդակությունը։ Նախկին Նախագահին գուցե կարեփ է կշտամբել դրա համար։ Միայն նա կարող է բացատրել իր ռազմավարությունդ Սակայն կարեփ է խիզախել՝ փորձելով երկու մեկնաբանություն անել։ Ի տարբերություն Ադրբեջանի Նախագահ Ալիեւի, Լ․ Տեր֊Պետրոսյանն իրեն պարտավորված էր գգում պահպանելու բանակցությունների հիմնական կանոները, որոնք պահանջում ժողովրդի անվտանգության երաշխիքները կիրառման ուժ էին գաղտնիության ապահովում։ Բացի այդ, նա չէր կարծում, թե ճիշտ կփնի ներկայացնել մի առաջարկի մանրամասներ, որն ընդամենը առաջարկ էր, եւ հակամարտողների կողմից բանակցությունների առարկա չէր դարձել։ Սակայն բանավեճր այն մասին, թե ինչպե՛ս յուրաքանչյուր կուսակցություն, խմբավորում կամ քաղաքական գործիչ կլուծեր հակամարտությունն ու հիմնախնդիրը՝ անկախ ձեռքի տակ եղած առաջարկի տեքստից, հնարավոր էր։ Ինչեւէ, դժբախտաբար դա տեղի չունեցավ։ստանալու անմիջապես՝ նախքան վերջնական կարգավիճակի շուրջ համաձայնության գալը։

Երկրի առջեւ ծառացած ամենաճգնաժամային պրոբլեմների վերաբերյալ որոշումների կայացման գործրնթացը պահանջում էր79մտավոր ուժ, վիճաբանելու եւ համոզելու ունակություն, բանական փաստարկներր լսելու եւ համոզվելու պատբաստակամություն, ինչպես նաեւ խառնվածքի ուժ եւ իրերի րնդհանուր պատկերր երբեք չմոռանալու կարողություն։ Այս հատկանիշները նրա համար հնարավոր դարձրին վեր ելնել ավանդական մտածողությունից եւ նրան տվեցին համոզմունքի ուժ՝ ներառյալ բանական գործընթացի նկատմամբ հավատը եւ հիմնախնդրի լուծման նկատմամբ խոր համոզմունքը։ Սակայն նույն այդ հատկանիշները դիտվեցին որպես նրա թերություններ, այն է․ հնտելեկսաւալ մեկոաացվածություն՝ հասարակության հետ շփման եւ քաղաքական նպատակահարության վտխարեն, կարծրություն հակառակորդների նկատմամբ, խուսավտւմ փոխզիջումներից, որոնց շնորհիվ նա կարող էր պահպանել իր իշխանությունը։ Ոմանք դա բնորոշում էին որպես հաղորդակցման պրոբլեմ։ Հետաքրքրականն այն Հնարավոր է, որ նա գերազանց հաղորդակցվող էր՝ երբ որոշում էր հաղորդակցվել։ Այլապես նա Մատենադարանի ավագ գիտաշխատողի իր աշխատանքից չէր հասնի Ղարաբաղ Կոմիտեի անդամության Ղարաբաղի ղեկավարներն ու դրա գաղափարական ղեկավարման եւ, ի վերջո, երկրի ղեկավարման։ Ի տարբերություն խորհրդային ժարգոնի Լևոն Տեր֊Պետրոսյանի նախկին գործընկերները բավարարված չէին սեպտեմբերի առաջարկի անվտանգության երաշխիքներով կամ գաղափարախոսական, որևէ այլ մեծ կամ ազգայնական ճարտասանության, նա խոսում էր հստակ եւ մտքերը հայտնում հակիրճ՝ գործածելով հնարավորին չափ քիչ բառեր։ Լեզուն, եւ այն, ինչ խոսքը կարող էր փոխել մարդկանց փոքր կետով։ Առանց մանրամասների մեջխորամուխ լինելու, նրա նախասիրած զենքն էր ոչ միայն Ղարաբաղի հիմնահարցի խորհրդային լուծման դեմկարևոր է ընդգծել, այլեւ «սովետեբեն» խոսող «սովետական մարդ» կոչվող երեւույթի դեմ։ Նա հարգում էր բառերըոր, հավատում նրանց ներհատուկ արժեքին, հավատում էր քաղաքացիների առաջին՝ անվտանգության երաշխիքները Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի կողմից ճիշտ դատողություններ անելու կարողությանր եւ ջանում էր պահպանել բառերի զորությունը՝ իրական հաղորդակցություն իրականացնելու համար։ Դա կարող էր լինել կարեւոր պատճառներից մեկը, թե ինչու էր նա այդպես խնայողաբար վերաբերվում բառերին։ Նրա քաղաքականության հետեւանքների եւ նրա իշխանության լեգիտիմության նկատմամբ կասկածները չեն նվազեցրել այն ակնածանքը, որ մարդիկ տածում էին նրա հազվադեպ ելույթների հանդեպ։ Ուշադիր լսում բավարար էինհամարվում, երբ խոսում և բանակցությունների ընթացքում ևս որոշ կատարելագործում էրմտցվելու դրանց մեջ, եւ վստահ էիներկրորդ՝ մի շարք կետեր դեռևս բարելավման կարիք ունեին, որ ասում է այն, ինչում համոզված է, համոզված է, որ բայց հենց դա է բուն խնղիրր, դա է իրականությունը։ Մտքերր հայտնելուց առաջ նա զտում էր դրանք եւ արտահայտում հստակ եւ պարզ, նույնիսկ չոր:80Խնդիրն այն է, որ նա որոշել էր չհրապաըակել բանավեճին առնչվող բոլոր մանբամասները։ 1997 թ․ նոյեմբերի նրա «Պատերազմ, թե՞ խաղաղություն» հոդվածր մատուցեց միայն հարցի տրամաբանական եզրակացությունը։ Նա, բնականաբար, չբացեց առաջարկի հիմնական կետերը կամ դրանց կարեւորությունը։ Վստահ չի կարելի ասել, որ պարզապես այդպես վարվելով՝ նրա քաղաքականությունը կհաջողվեր, եւ նրա նախագահությունը կպահպանվեր։ Թերեւս արդեն չափազանց ուշ էր։բանակցությունները վերսկսելու նպատակը։

Չնայած այն ամենինԱյնուամենայնիվ, ինչ ասվել է կամ մնացել չասված, չնայած այն ամենին, ինչ արվել է կամ կարող ասվում էր արվել ու չի արվել, եթե հնար փնեբ հանրաքվե ու բանավեճ կազմակերպել, եթե ներկայացվեին խնդրին առնչվող բոլոր փաստերն ու գնահատականներր, ես վստահ եմ, որ Հայաստանի ժողովուրդը հստակտարաձայնությունները մեթոդի շուրջ էին, եթե և ոչ ճնշող մեծամասնությամբթե առանձին կետերի, կքվեարկեր հօգուտ Լ․ Տեբ֊Պետրոսյանի աոաջարկած լուծման։ Ամեն դեպքում, հակամարտության Լ․ Տեր֊Պետբոսյանի լուծումն ավելի շատ ձայն կստանար, քան ինքն ստացավ 1996֊ի երկրորդ նախագահական ընտրություններում։այսինքն՝ «փաթեթայինը» հակադրվում էր «փուլ առ փուլ» մոտեցմանը։

Թերեւս այդպես էլ երբեք չիմանանք։ Բայց եկեք դիտարկենք 1998թ․ նախագահական րնտրությունների պաշտոնական տվյալները։ Սակայն ԵԱՀԿ Մինսկի խմբի բանակցությունների մեծ մասի ընթացքում Ռ․ Քոչարյանը Ղարաբաղի հարցի շահաբկմամբ հեռացնելով գործող Նախագահին եւ վայելելով «կարծր» դիրքորոշում ունեցողների՝ ներառյալ Ներքին գործերի եւ Պաշտպանության նախարարներիպետական կոմիտեի նախագահն էր, ինչպես նաեւ ՀՅԴ֊ի եւ այլ կուսակցությունների օժանդակությունը, Ռ․ Քոչարյանր նախագահական րնտրությունների առաջին փուլում ստացավ հասարակության քվեների միայն 40%֊ը։ Կարեն Դեմիրճյանը, գրեթե չունենալով իրեն աջակցող կազմակերպություն, ստացավ 30%՝ ստվերելով բոլոր մյուսներինապա Լեռնային Ղարաբաղի Նախագահը, իսկ այդ թվում եւ բանակցությունները հիմնված էին բացառապես «փուլ առ փուլ» մոտեցման վրա։ Վազգեն Մանուկյանին։ Երկրորդ վտւլում Կ․ Դեմիրճյանը կարողացավ ստանալ 40% կամ ա– վելի ձայն՝ չնայած իր անցյալ կարգավիճակի հետ կապված խոչընդոտներին եւ Ռ․ ՔոչաբյանիՍարգսյանը այդ ողջ ժամանակահատվածում Պաշտպանության նախարար էր, իբրեւ Նախագահի պաշտոնակատարիապա՝ պետական նախարար, ունեցած առավելությանը։ Ինչպես վերն ասվեց, թեկնածուներից եւ ոչ մեկի համար ապա՝ կրկին Պաշտպանության նախարար։ Սերժ Սարգսյանը Լեռնային Ղարաբաղի հարցը չդարձավ րնտրարշավի առարկա։ Սակայն ԴեմիրճյանըՊաշտպանության նախարարն էր, ի պատասխան մի աագրողի հարցիհետո՝ Հայաստանինը, թե ինքն ինչպես կլուծեր հարցրապա՝ Հայաստանի Ներքին գործերի ու անվտանգության նախարարը՝ նույն այդ ժամանակահատվածում։ Ռոբերտ Քոչարյանը Հայաստանի վարչապետն էր, պատասխանեց, որ ինքն Ադրբեջանի Նախագահ Հեյդար Ալիեւին ճանաչում է անձնապես (երբ Ալիեւը Ադրբեջանի կոմունիստական կուսակցության Լ․ Տեր֊Պետրոսյանն ընդունեց առաջին քարտուղար էր եւ ա– պա՝ ԽՍՀՄ կոմունիստական կուսակցության քաղբյուրոյի անդամ) եւ81 6 Պետականության մարտահրավերըվստահ էերկու առաջարկները 1997 թ․ մայիսին և հուլիսին, որ դա առավելության կլինի լուծում գտնելու հարցում։ Դժվար է այդ հայտարարությունը բնութագրել որոնք կարող էին մեկնաբանվել և որպես Ղաբաբադի հարցի հանդեպ «կոշտ դիրքորոշում»փուլային, այն ավելի մոտ էր փոխզիջու– մային լուծման հրավերի։ Առնվազն, այն Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի մոտեցման դատապարտումը չէր։ Դեմիրճյանի ստացած քվեները մեկնաբանել և որպես «նոստալգիայի» քվեներ, նշանակում է հարգանքի բացակայություն դրսեւորել հարցերն ու անհատներին հասկանալու հայ ընտրողի ունակության նկատմամբ։ Ինչ էլ որ ասվի Հայաստանի քաղաքացիների մասին, նրանք հիմնականում խուսափում են ծայրահեղություններից, անկայունությունից եւ պահպանում շրջահայացությունն ու խոհեմությունը։փաթեթային։

Ես չեմ կարող պնդելԵթե Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի հակառակորդ դարձած գործընկերների պրոբլեմը առաջարկի մեթոդաբանությունն էր, թե Ղաբաբադի ժողովուրդը կքվեարկեր նման լուծման օգտին։ Երկարատեւ մեկուսացման ենթարկված այդ շրջանի հայության մեջ մշակվել այսինքն՝ նրանց կողմից «փաթեթային լուծման» պնդումը, ապա պետք է պատմականորեն տարբեր քաղաքական մշակույթ։ Բացի այդ, ԽՍՀՄ֊ի լուծարումից առաջ ու հետո, Ադրբեջանի վարած քաղաքականությամբ պայմանավորված, պաշարվածի հոգեբանությունն ու ռազմականացած մթնոլորտը նրանց դարձրել են Հայաստանի հետ փակատար միավորումից նվազ որեւէ այլ լուծման հանդեպ անտարբեր։ Նույն այդ հանգամանքներր ԼՂ ղեկավարությանը ամեն մի առաջարկի եւ դրա հետեւանքների քննարկումների նկատմամբ տափս են գրեթե մենատիրական վերահսկողության հնարավորություն։մանրակրկիտ աշխատած լինեին՝ մայիսի և հուլիսի տեքստերը բանակցությունների համար ավելի ընդունելի հիմք դարձնելու ուղղությամբ։ Նման բան տեղի չունեցավ։

82Լեռնային Ղարաբաղն ու ԼՂ ժողովուրդը նվիրական են ամեն մի հայի համար․ Ղարաբաղի ապագան բոլորի մտահոգության առարկան էՀակառակ ընդունված կարծիքի, եւ այն ազդելու է յուրաքանչյուր հայի վրա՝ թեեւ տարբեր ձեւերով եւ տարբեր աստիճաններով։ Որեւէ լուծում շատ ավեփ անմիջականորեն ազդելու է այնտեղ բնակվող ժողովրդի եւ Հայաստանի ժողովրդի այդ թվում և միջազգային որոշ մեկնաբանների կողմից, ԵԱՀԿ միջնորդները 1997֊ին Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի վրա եւանսովոր ճնշում չեն գործադրել։ Փաստորեն, գործնականում շատ ավեփ նվազ՝ Սփյուռքի հայության վրա։համեմատած ԵԱՀԿ հինգ տարի ընթացող բանակցությունների որոշ այլ դեպքերի հետ, միջնորդները՝ Ռուսաստանը, ԱՄՆ֊ը, Ֆրանսիան, գործում էին կոլեգիալ և կառուցողական համագարծակցությամբ՝ թե՛ միմյանց և թե՛ հակամարտության կողմերի հետ։ Բացի այդ, հատկապես սեպտեմբերին, միջնորդների ջանքերն ուղղված էին բանակցությունների վերսկսմանը և ոչ թե հակամարտող երկրների կողմից առաջարկի տեքստի ընդունմանը։ Եվ միշտ հնարավորություն կար ի վերջո մերժելու բանակցության առարկա տեքստը, եթե որևէ մեկն այն չէր հավանում։

Հիմնախնդրի համազգային բնույթը հսկայական պատասխանատվության է դնում յուրաքանչյուրի վրա, ով ցանկանում է ազդեցություն ունենալ դրա լուծման վրա՝ մոտիկից թե հեռվիցԼ․ Տեր֊Պետրոսյանը մինչ այդ հաճախ էր առաջարկներ մերժել, սակայն հատկապես նրանց վրամիշտ այդ արել էր՝ միաժամանակ ներկայացնելով նոր նախաձեռնություն ու նոր առաջարկներ։ Մի կողմից, ովքեր ի պաշտոնե գտնվում են զանազան այլընտրանքների միջեւ որոշումներ կայացնելու պատասխանատվության ներքո, քանի դեռ ընտրանքները դեռեւս գոյություն ունեն։ Ռ․ Քոչարյանր եւ նա մերժեց ճանաչել Ղարաբաղի ղեկավարները բազմաթիվ առիթներով հավաստելենանկախության միակողմանի հռչակումը՝ վստահ, որ տևական խաղաղությունը պետք է բանակցությունների արդյունք լինի, այսինքն՝ լուծումը և յուրաքանչյուր կողմի կատարելիք զիջումները պետք է հակամարտության մեջ ընդգրկված կողմերի համար ընդունելի լինեն։ Մյուս կողմից, նա դիմակայեց ԵԱՀԿ֊ի միացյալ և նրա անհատ֊երկրների վիթխարի ճնշմանը և չվարանեց վետո դնել 1996֊ի Լիսաբոնի գագաթնաժողովի ձախող հայտարարության վրա։ Վետոյի պատճառներից մեկն այն էր, որ պատրաստ են փոխզիջումների գնալ։հայտարարությունը շահագրգիռ բոլոր կողմերի միջև բանակցությունների արգասիք չէր։

Ինչպես պարզ դարձավ երկու ղեկավարների հայտարարություններից ու դրանց հաջորդած բանավեճիցԵս վստահ եմ, որքան էլ այն քողարկված փնեբոր Լ․ Տեր֊Պետրոսյանն ընդունեց սեպտեմբերի առաջարկը, յուրաքանչյուրն ուներ ուրույն տեսակետ՝ մի կողմից հակամարտության եւ մյուս կողմից՝ երկրիորովհետև ա) գտավ, ներառյալ Ղաբաբադիոր այն լավն է, սոցիալ֊տնտեսական վիճակի հարաբերակցության վերաբերյալ։ Հրադադարից սկսածբ) միջնորդները լուրջ ջանք էին գործադրել՝ հաշվի առնելու կողմերի իրավացի մտահոգությունները, որը նախապես ստորագրվեց իբրեւ ժամանակավոր համաձայնության 1994֊ի մայիսինև գ) Մինսկի Խմբի բանակցությունները, իսկ միեւնույն տարվա հուլիսին ու օգոստոսին վերածվեց մշտական հրադադարիորոնք պետք է հաջորդեին հակամարտողների կողմից առաջարկի տեքստն իբրև բանակցությունների հիմք ընդունելուն, Հայաստանի ու Ղարաբաղի վարչակազմերի մեջ հնարավորություն էին ընձեռում փաստաթղթի հետագա հղկման ու դրանց միջեւ այդ տարաձայնություններն սկսեցին աստիճանաբար ի հայտ գալ։բարեփոխման համար։

5. Հայաստանի ժողովուրդը դե՞մ էր Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի փաստարկումներր կաբելի է ամփոփել հետեւյալ կերպ։ Ադրբեջանի ու Թուրքիայի կողմից շրջափակումները եւ խաղաղության բացակայությունը խափանում են Հայաստանի տնտեսական զարգացումր եւ օտարերկրյա ներդրումները, դրանք իտչրնդոտում են տաբածաշրջանային զարգացումներին մաս կազմելու եւ դրանցից ետ չմնալու Հայաստանի կարողությունը, շարունակելու են դատարկել Հայաստանի բյուջեն։ Զիջումներ կային, որոնք կարոդ էին կատարվել 1997֊ին՝ առանց վտանգի ենթարկելու Ղարա– բաղի ժողովրդի ու հողի ապագան եւ անվտանգությունր։ Անկախ բանաձեւերից ու կարգախոսներից՝ հայկական կողմն ըստ ամենայնի ա– պագայում կատարելու է զիջումներ, եւ այսօրվա ու ապագայի զիջումների միջեւ տարբերությունը լինելու է ավելի խորհրդանշականլուծմանը, քան իրական։ ժամանակը հայկական կողմի օգտին չի գործում՝ անկախ Ադրբեջանում իրադարձությունների զարգացումներից։ Բանակցություններում հայկական կողմի 1997֊ին ունեցած աոավելութ– յուններր հետագայում կարող են եւ չլինել։և Ռ․ Քոչարյանի ղեկավարած խմբի ընդդիմությունն արտահայտո՞ւմ էր արդյոք հասարակական կամքը։

Ռ․ Քոչարյանն ստաբկում էր՝ ասելովԱյն պնդումները, որ թեեւ հակամարտությունն ու դրան առնչվող հանգամանքները երկրի սոցիալ֊տնտեսական իրադրությունը բացատրելու գործոններ են, սակայն տնտեսական աճի պակասի հիմնական պատճառը չեն։ Ավեփ կարեւոր գործոններ են կառավարության եւ կառավարման հստակ կազմակերպման ու կարգապահության պակասր, կոռուպցիան, ազգային պայքարի մեջ ընդդիմության հետ գործակցելա հարցում թե Հայաստանի ժողովուրդը դեմ էր Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի անկարողությունըմոտեցմանը, նրա պաոակտող քաղաքականությունը եւ Սփյուռքի հետ անարդյունավետ ու անախորժ հարաբերությունները։ Ռ․ Քո– չարյանը գտնում էրհիմնված չեն որևէ հավաստի փաստի վրա։ Տասը տարի առաջ, որ ավեփ լավ կառավարմամբսկսած համազգային շարժումից, ավեփ խիստ կարգապահությամբ, ամուր հակակոռուպցիոն քաղաքականությամբ, միասնության հասնելու համառ ջանքով եւ Հայաստանի պետության ժողովուրդը ցուցաբերել է բացառիկ ճկունություն ու Սփյուռքի ռեսուրսների համատեղմամբ հայկական կողմը կարող է եւ՛ բավարար չափով բարելավել իր տնտեսական իրավիճակը՝ ազգաբնակչության մեծամասնությանն աղքատությունից հա–84նելու համար, եւ՛ ժամանակ շահել՝ Լեռնային Ղարաբաղի հիմնա– խնդբի հետ գործ ունենալու առավել նպաստավոր պահի սպասելու համար։ Նա գտնում էր նաեւ, որ դիվանագիտական մեկուսացումը կարող էր ճեղքվել ավեփ ագրեսիվ դիվանագիտության միջոցով, որը միջազգային հանրությանր կստիպեր մեզնից նվազ զիջումներ ակնկալել։ Ռ․ Քոչաբյանր գտնում էր, որ, ելնելով Ադրբեջանի համար նավթի աշխարհաքաղաքական վտանգներից եւ այդ եբկրին ներհատուկ կոոապցիոն համակարգից, ժամանակը հօգուտ Ադրբեջանի չի գործում։շրջահայեցողություն։ Նրանց քվեները մատնանշում են խոհեմություն ու չափավորություն։

Լ․ Տեբ֊Պետբոսյանը նույնպես գտնում էրՓաստն այն է, որ տնտեստթյունր կարող «ժողովուրդը» փոքր դեր է զարգանալունեցել վերջին իրադարձությունների մեջ։ Հարցի վերաբերյալ հանրաքվե չի անցկացվել, որ Քոչարյանի թվարկած բոլոր գործոններր կարեւոր էին ու տեղին։ Սակայն նա համոզված էրև այլընտրանքային լուծումների բանավիճային քննարկումը, որ, այնուամենայնիվ, բոլոր այդ ոլորտներում լավագույն ջանքերն ու առավելագույն արդյունքներն անգամ բավարար չեն լինի ժողովրդի կենսամակարդակի որակապես նշանակալի փոփոխություն առաջացնելու համար։ Բացի այդ, որքան էլ որ մինչև իր հրաժարականը Լ․ Տեր֊Պետրոսյանը համաձայն լիներ Տեր֊Պետրոսյանն իր վարչապետի հետ այն հարցումընդդիմախոսներին կոչ արեց ծավալելու, թե Հայաստանր կարող է բարելավել իր դիվանագիտական գործունեությունը, նա չէր կարող պատկերացնել, թե ինչպե՛ս հայկական կամ որեւէ այլ դիվանագիտություն կարող էր փոխել տարածքային ամբողջականության ու գրավված տարածքների հարցում մյուս երկրների դիրքորոշումը։ Այլ կերպ ասած՝ նա չէր կարողանում այդ երկրների դիրքորոշումների մեջ որեւէ վտփո– խության հեռանկար տեսնել, այդ թվում նաեւ «Հայաստանի բարեկամների» դիրքորոշումներում, որոնց քաղաքականությունները հիմ– նըված էին իրենց սեփական ազգային շահերի վրա, եւ որոնք ունեին իրենց փաստացի առկա կամ պոտենցիալ ղարաբաղները։ Ռուսաստանն ուներ Չեչնիա եւ շատ ուրիշ պոտենցիալ չեչնիաներ, Հունաստանն ուներ Կիպրոս եւ էգեյան կղզիԱնՐ՛ Իրանն ուներ իր «Հարավային Ադրբեջանը» , եւ նույնիսկ Ֆրանսիան ուներ իր Կորսիկան։ Ավելին՝ հետխորհրդային աշխարհաքաղաքական միջավայրում, արդա– բացիորեն թե սխալմամբ, սակայն միջազգային հանրությունը տարածքային ամբողջականությունդ դիտում է իբրեւ միջազգային անվտանգության ու կայունության արժեքավոր սկզբունք։երբեք չկայացավ։

Ռ․ Քոչարյանն ու իր րնկեբակիցնեբըԴժվար է ասել, ներառյալ Ղարաբաղում Քոչարյանի թալած ղեկավարներրթե Հայաստանի ժողովուրդն ի՛նչ կընտրեր, պատերազմը շահած էին համարում, եւ եթե պայքարի մեկ այլ փուլ սկսվերնրան ընտրելու հնարավորություն տրված լիներ։ Կոնկրետ այդ առաջարկի քննարկումն, այնտեղ նույնպեսամեն դեպքում, ըստ նրանցդժվար կլիներ։ Ինչպես վերն ասվեց, շահելու էին։ Նրանք գտնում էինո՛չ Լ․ Տեր֊Պետրոսյանը, որ բանակցություններր85պետք ո՛չ նրա հակառակորդները չբացահայտեցին դրա բովանդակությունը։ Նախկին Նախագահին գուցե կարելի է ամրապնդեին հաղթանակը եւ հայերին կշտամբել դրա համար։ Միայն նա կարող է բացատրել իր ռազմավարությունը։ Սակայն կարելի է խիզախել՝ փորձելով երկու մեկնաբանություն անել։ Ի տարբերություն Ադրբեջանի Նախագահ Ալիևի, Լ․ Տեր֊Պետրոսյանն իրեն պարտավորված էր զգում պահպանելու բանակցությունների հիմնական կանոնները, որոնք պահանջում էին գաղտնիության ապահովում։ Բացի այդ, նա չէր կարծում, թե ճիշտ կլինի ներկայացնել մի առաջարկի մանրամասներ, որն ընդամենը առաջարկ էր, և հակամարտողների կողմից բանակցությունների առարկա չէր դարձել։ Սակայն բանավեճը այն իրացնելու ժամանակ տային։մասին, թե ինչպես յուրաքանչյուր կուսակցություն, խմբավորում կամ քաղաքական գործիչ կլուծեր հակամարտությունն ու հիմնախնդիրը՝ անկախ ձեռքի տակ եղած առաջարկի տեքստից, հնարավոր էր։ Ինչևէ, դժբախտաբար դա տեղի չունեցավ։

Սա, Լ․ Տեր֊Պետրայանի կարծիքովՏեր֊Պետրոսյանին կարելի է գուցե կշտամբել նաև իր որդեգրած ռազմավարության համար, չէր նշանակումըստ որի նա ցանկանում էր ներսում կոնսենսուսի հասնել մի ծրագրի շուրջ, թե Հայաստանի տնտեսությունը խեղդելու (Թուրքիայի կողմից օժանդակվող շրջափակմամբ) եւ Հայաստանի դիվանագիտական մեկուսացման հասնելու Ադրբեջանի քաղաքականությունը որը պահանջում էր դժվար ընտրանքներ, և որը կարող էր Լեռնային Ղարաբաղը պաշտաանելու հարցում կոտրել հայերի կամքը։ Որեւէ տնտեսական զրկանք չէր կարոդ վախել համայն հայության ընդհանուր այն կարծիքըհեշտությամբ շահարկվել ամբոխավարների կողմից։ Նա ակնկալում էր, որ պատմությունը չպետք է կրկնվիբանական գործընթացը կհանգեցնի ընդհանուր որոշման, այլեւս ոչ ինչպես շատ ուրիշ դժվար ընտրանքերի դեպքում էր կատարվել։ Նա սովորաբար նախ կուտակում և գումարում էր ինֆորմացիան ու խնդրին առնչվող գործընթացները, ապա մտածում էր պրոբլեմի այնքան ասպեկտների մասին, որքան կարող էր․ երրորդ՝ գործընթացների հետ մտնում էր պաշտոնական կամ անպաշտոն ինտենսիվ բանավեճերի մեջ՝ այնպիսի մի տեղահանությունոճով, ոչ որ հայացքների բոլոր տարբերությունների արտահայտումն ու վիճաբանությունը խրախուսվում էին, և ի վերջո հանգում էր որոշման, երբ հնարավոր էր՝ կոնսենսուսով կայացված, բայց միշտ այնպիսի մի ցեղասպանություն։որոշման, որի պատասխանատվությունն անձամբ կարող էր ստնաձնել և ստանձնում էր։

Ես վստահ եմԵրկրի առջև ծառացած ամենաճգնաժամային պրոբլեմների վերաբերյալ որոշումների կայացման գործընթացը պահանջում էր մտավոր ուժ, որ Լ․ Տեր֊Պետրոսյանը 1997 թ․ մարտին Ռ․ Քո– չարյանին հրավիրեց Հայաստանի վարչապետի պաշտոնում աշխատելուվիճաբանելու և համոզելու ունակություն, որպեսզի բանական փաստարկները լսելու և համոզվելու պատրաստակամություն, ինչպես նաև խառնվածքի ուժ և իրերի ընդհանուր պատկերը երբեք չմոռանալու կարողություն։ Այս հատկանիշները նրա համար հնարավոր դարձրին վեր ելնել ավանդական մտածողությունից և նրան տվեցին համոզմունքի ուժ՝ ներառյալ բանական գործընթացի նկատմամբ հավատը և հիմնախնդրի լուծման նկատմամբ խոր համոզմունքը։ Սակայն նույն այդ հատկանիշները դիտվեցին որպես նրա թերություններ, այն է, ինտելեկտուալ մեկուսացվածություն՝ հասարակության հետ շփման և քաղաքական նպատակահարության փոխարեն, կարծրություն հակառակորդների նկատմամբ, խուսափում փոխզիջումներից, որոնց շնորհիվ նա կարող էր պահպանել իր տեսակետն ապացուցելու հնարավորություն տա։ Որպես վաբչապետիշխանությունը։ Ոմանք դա բնորոշում էին որպես հաղորդակցման պրոբլեմ։ Հետաքրքրականն այն է, Քոչաբյանր տնտեսական որ նա գերազանց հաղորդակցվող էր՝ երբ որոշում էր հաղորդակցվել։ Այլապես նա Մատենադարնի ավագ գիտաշխատողի իր աշխատանքից չէր հասնի Ղարաբաղ Կոմիտեի անդամության ու սոցիալական ոլորտների վրա փակատաբ վերահսկողություն եւ պատասխանատվություն ուներ։ Կառավարության դրա գաղափարական ղեկավարման և, ի վերջո, երկրի ղեկավարման։ Ի տարբերություն խորհրդային ժարգոնի կամ գաղափարախոսական, կամ ազգայնական ճարտասանության, նա խոսում էր հստակ և մտքերը հայտնում հակիրճ՝ գործածելով հնարավորին չափ քիչ բառեր։ Լեզուն, և այն, ինչ խոսքը կարող էր փոխել մարդկանց մեջ վեճերի դեպքում Լ․ Տեր֊Պետրոսյանը մնում , նրա նախասիրած զենքն էր ոչ միայն հաշտարար դատավոր եւ շարունակում Ղարաբաղի հիմնահարցի խորհրդային լուծման դեմ, այլև «սովետերեն» խոսող «սովետական մարդ» կոչվող երևույթի դեմ։ Նա հարգում էր որոշել արտաքին քաղաքականությունն ու բանակցությունների ընթացքը։բառերը, հավաստում նրանց ներհատուկ արժեքին, հավատում էր քաղաքացիների կողմից ճիշտ դատողություններ անելու կարողությանը և ջանում էր պահպանել բառերի զորությունը՝ իրական հաղորդակցություն իրականացնելու համար։ Դա կարող էր լինել կարևոր պատճառներից մեկը, թե ինչու էր նա այդպես խնայողաբար վերաբերվում բառերին։ Նրա քաղաքականության հետևանքների և նրա իշխանության լեգիտիմության նկատմամբ կասկածները չեն նվազեցրել այն ակնածանքը, որ մարդիկ տածում էին նրա հազվադեպ ելույթների հանդեպ։ Ուշադիր լսում էին, երբ խոսում էր, և վստահ էին, որ ասում է այն, ինչում համոզված է, համոզված է, որ դա է բուն խնդիրը, դա է իրականությունը։ Մտքերը հայտնելուց առաջ նա զտում էր դրանք և արտահայտում հստակ և պարզ, նույնիսկ չոր։

1997֊ի սեպտեմբերին, իր նոր վարչապետի գործունեությունից վեց ամիս անց, Լ․ Տեր֊Պետրոսյանը պետք Խնդիրն այն է որ իր ճշմարտացիության մեջ ավելի վստահ լիներ, քան երբեւէ, քանի որ տնտեսական ցու– ցանիշները նկատելի բարելավման նշաններ ցույց չէին տափս։ Ռ․ Քոչարյանն իր հերթին կարծես թե համարում նա որոշել էրչհրապարակել բանավեճին առնչվող բոլոր մանրամասները։ 1997 թ․ նոյեմբերի նրա «Պատերազմ, արդաբացիորեն թե՞ խաղաղություն» հոդվածը մատուցեց միայն հարցի տրամաբանական եզրակացությունը։ Նա, բնականաբար, չբացեց առաջարկի հիմնական կետերը կամ ոչդրանց կարևորությունը։ Վստահ չի կարելի ասել, որ իր ունեցած իշխանությունը բավարար չէ իր տեսակետն ապացուցելու համար, եւ, քանի դեռ ինքը ջանում է արդարացնել իր վերլուծություններըպարզապես այդպես վարվելով՝ նրա քաղաքականությունը կհաջողվեր, Լեռնային Ղարաբաղի հարցում որեւէ զիջոլս՝ անհարկի է։և նրա նախագահությունը կպահպանվեր։ Թերևս արդեն չափազանց ուշ էր։

Մի հետաքրքիր երեւույթ կաՉնայած այն ամենին, որ դժվար թե հատուկ ինչ ասվել է սոսկ հայկական քաղաքական մշակույթին։ Բախվելով ձախողման կամ դրա86հնարավորության հետ՝ վարչակազմի բազմաթիվ բարձրադիր պաշտոնյաներ իրենց մասնակի մնացել չասված, չնայած այն ամենին, ինչ արվել է կամ ամբողջական ձախողումր բացատրում էին իրենց իրավասությունից դուրս բնագավառների զարգացումների կարող էր արվել ու որոշումների վրա ներազդելու հնարավորություն չունենալովչի արվել, այսինքն՝ պնդում էինեթե հնար լիներ հանրաքվե ու բանավեճ կազմակերպել, եթե ներկայացվեին խնդրին առնչվող բոլոր փաստերն ու գնահատականները, ես վստահ եմ, որ բավականաչափ իշխանության չունեն կամ չեն ունեցել։ Քչերն են հարցականի տակ դրել սեփական վերլուծությունների ճշգրտությունըՀայաստանի ժողովուրդը հստակ, իրենց վարչական կարալությունր կամ ունակությունները։ Այս ախտանիշով կարող է բացատրվել եթե ոչ ճնշող մեծամասնությամբ, կքվեարկեր հօգուտ Լ․ Տեբ֊Պետրոսյանի վարչակազմի նախկին պաշտոնյաների շարքից նախագահության թեկնածուների մեծ թիվըՏեր֊Պետրոսյանի առաջարկած լուծման։ Ամեն դեպքում, նախկին վարչապետ Վազգեն Մանուկյան, Նախագահի նախկին գլխավոր խորհրդական Աշոտ Մանուչարյանհակամարտության Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի լուծումն ավելի շատ ձայն կստանար, Անվտանգության նախկին նախարար եւ Ղարաբաղի հարցով բանակցող Դավիթ Շահնազարյան։քան ինքն ստացավ 1996֊ի երկրորդ նախագահական ընտրություններում։

Ես լուրջ քաղաքական տարաձայնությունների հնարավորությունը չեմ բացառում։ Երկբի առջեւ այնքան վճռորոշ հարցեր են ծառացածԹերևս այդպես էլ երբեք չիմանանք։ Բայց եկեք դիտարկենք 1998 թ․ նախագահական ընտրությունների պաշտոնական տվյալները։ Ղարաբաղի հարցի շահարկմամբ հեռացնելով գործող Նախագահին և վայելելով «կարծր» դիրքորոշում ունեցողների՝ ներառյալ Ներքին գործերի և Պաշտպանության նախարարների, որ գործընկերների միջեւ առկա ինչպես նաև ՀՅԴ֊ի և այլ կուսակցությունների օժանդակությունը Ռ․ Քոչարյանը նախագահական ընտրությունների առաջին փուլում ստացավ հասարակական քվեների միայն 40 տոկոսը։ Կարեն Դեմիրճյանը գրեթե չունենալով իրեն աջակցող կազմակերպություն, ստացավ 30 տոկոս ստվերելով բոլոր մյուսներին, այդ թվում և Վազգեն Մանուկյանին։ Երկրորդ փուլում Կ․ Դեմիրճյանը կարողացավ ստանալ 40 տոկոս կամ ծագող խնդիրների կապակցությամբ լուրջ տարաձայնությունների ի հայտ գալը նորմալ երեւույթ է։ ավելի ձայն՝ չնայած իր անցյալ կարգավիճակի հետ կապված խոչընդոտներին և Ռ․ Քոչարյանի, իբրև Նախագահի պաշտոնակատարի, ունեցած առավելությունը։ Ինչպես վերն ասվեց, թեկնածուներից և ոչ մեկի համար Ղարաբաղի հարցը չդարձավ ընտրարշավի առարկա։ Սակայն այս հայտանիշը միտված Դեմիրճյանը, ի պատասխան լրագրողի հարցի, թե ինքն ինչպես կլուծեր հարցը, պատասխանեց, որ ինքն Ադրբեջանի Նախագահ Հեյդար Ալիևին ճանաչում է նաեւ քողարկելու ի– րենց վարած քաղաքականության կամ անհատական ձախողումները։անձնապես (երբ Ալիևը Ադրջեջանի կոմունիստական կուսակցության առաջին քարտուղար էր և ապա՝ ԽՍՀՄ կոմունիստական կուսակցության քաղբյուրոյի անդամ) և վստահ է, որ դա առավելություն կլինի լուծում գտնելու համար։ Դժվար է այդ հայտարարությունը բնութագրել որպես Ղարաբաղի հարցի հանդեպ «կոշտ դիրքորոշում»․ այն ավելի մոտ էր փոխզիջումային լուծման հրավերի։ Առնվազն, Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի մոտեցման դատապարտումը չէր։ Դեմիրճյանի ստացած քվեները մեկնաբանել որպես «նոստալգիայի» քվեներ, նշանակում է հարգանքի բացակայություն դրսևորել հարցերն ու անհատներին հասկանալու հայ ընտրողի ունակության նկատմամբ։ Ինչ էլ որ ասվի Հայաստանի քաղաքացիների մասին, նրանք հիմնականում խուսափում են ծայրահեղություններից, անկայունությունից և պահպանում շրջահայացությունն ու խոհեմությունը։

Ռ․ Քոչարյանն անպայմանորեն ձախողված չէր։ Վեց ամիսը չափազանց կարճ ժամկետ է գնահատելու համար, թեեւ, երբ նա ընդունեց վարչապետի պաշտոնը, ինքն էր, որ մամուլից խնդրեց վեց ա– միս՝ ցույց տալու համարԵս չեմ կարող պնդել, թե իր կառավարումն ի՛նչ տարբերություն կարող Ղարաբաղի ժողովուրդը կքվեարկեր նման լուծման օգտին։ Երկարատև մեկուսացման ենթարկված այդ շրջանի հայության մեջ մշակվել է առաջացնել։ Դա 1997֊ի մարտին էր։ ԵԱՀԿ առաջարկությունների շուրջ հասարակական բանավեճն սկսվեց սեպտեմբերի ա– ռաջաբկի հետ եւ ոչ թե մայիսի կամ հուփսի տարբերակների հետ։ Այնպես որ վեց ամսում Ռ․ Քոչաբյանը առնվազն պետք է որ պար– զած փներպատմականորեն տարբեր քաղաքական մշակույթ։ Բացի այդ, որ տնտեսության տեղաշարժն այնքան հեշտ չէԽՍՀՄ֊ի լուծարումից առաջ ու հետո, որքան կարծում էր։ Երեւանը Մտեփանակերտը չէր՝ ամենազանազան ա– ռումներով։ Նա գուցե նաեւ եկել էր մի եզրակացությանԱդրբեջանի վարած քաղաքականությամբ պայմանավորված, որ ներքին պաշարվածի հոգեբանությունն ու արտաքին գործերում Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի ներգրավվածության շա– րունակումր խոչրնդոտ է այն գործելակերպի համար, որով ինքը ցանկանում էր առաջ ընթանալ։ ժամանակը ցույց կտա, թե Ռ․ Քո– չաբյանի վարմունքը բացատրելու մեջ ինչքանով նշանակափ դեր էր կատարում, եթե առհասարակ կատարում էր, ամբողջական վերահսկողություն ունենալու մղումը։ռազմականացած մթնոլորտը նրանց դարձրել են Հայաստանի հետ լիակատար միավորումից նվազ որևէ այլ լուծման հանդեպ անտարբեր։ Նույն այդ հանգամանքները ԼՂ ղեկավարությանը ամեն մի առաջարկի և դրա հետևանքների քննարկումների նկատմամբ տալիս են գրեթե մենատիրական վերահսկողության հնարավորություն։

Եթե այստեղ ներկայացված հանգամանքները չեն նպաստում Լ․ Տեր֊Պետբոսյանի դիրքորոշումը նշանավոր էր պետության ու դրա առաքելության նրա սահմանմամբՏեր֊Պետրոսյանի հրաժարականի պատճառների վերաբերյալ տարածված տեսակետի հիմնավորմանը, իր դիրքորոշումներով այն հարցերում, թե ինչպես ապահովել Հայաստանի անվտանգությունը եւ արտաքին քաղաքականության սկզբունքները, որոնք բխում են այդ իսկ անվտանգության պահանջներից, նշանավոր էր նաեւ այն դերով, որ իր աշխարհայացքում նա հատկացնում էր հակամարտությանը։ Լ․ Տեր֊Պետյտսյանի հրաժարականին նախորդած, ինչպես նաեւ հրաժարականից հետո կատարված իրադարձությունները վկայում են, որ այդ առճակատումը, սովորական ներքաղաքական պայքարից առավել, հակադիր քաղաքական աշխարհայացքների եւ դրանցում Ղարաբաղի խնդրին վերապահված տարբեր դերերի բախում էր։կարելի՞ է արդյոք պատասխանն այլ տեղ փնտրել։

ՀարցըՍկզբից ևեթ պետք է հստակ և աներկբա նշվի, հետեւաբար, հետեւյալն է․ արդյոք Հայաստանն որ հիմնախնդրի լուծման հարցում առկա տարաձայնությունները չեն վկայում կողմերից որևէ մեկի վախկոտության ու Ղարա– բաղը կարո՞ղ են գնալ աշխարհայացքների այնպիսի աոճակատ– ման, որը կարող է արյունահեղության վերածվել, կամ նույնիսկ այսպես՝ կարո՞ղ են Հայաստանն մյուսի խիզախության մասին։ Բարոյախոսական տերմինաբանությունը ընդամենը լուծումներ ու Ղաբաբաղը սովորական քաղաքականություն վարել։ռազմավարություն ներկայացնելու պարտավորությունից և դրանց հետևանքների պատասխանատվությունն ստանձնելուց փախուստի ապացույց է։

==Քաղաքական դաշտ II․ <i>Վերադառնալով Լեռնային Ղարաբաղն ու ԼՂ ժողովուրդը նվիրական են ամեն մի հայի համար․ Ղարաբաղի խնդրին</i>==Հայաստանի քաղաքականությունն ապագան բոլորի մտահոգության առարկան է, և այն ազդելու է յուրաքանչյուր հայի վրա՝ թեև տարբեր ձևերով և տարբեր աստիճաններով։ Որևէ մի լուծում շատ ավելի քան լեցուն անմիջականորեն ազդելու է պարադոքսներով ու հակասական երեւույթներով։այնտեղ բնակվող ժողովրդի և Հայաստանի ժողովրդի վրա և, գործնականում շատ ավելի նվազ՝ Սփյուռքի հայության վրա։

Լ․ Տեր֊Պետրոսյանն ստիպված եղավ հրաժարական տալՀիմնախնդրի համազգային բնույթը հսկայական պատասխանատվություն է դնում յուրաքանչյուրի վրա, քանի որ իբրեւ բանակցությունների հիմք էր ընդունել մի փաստաթուղթ, որը Ղաբաբաղին չէր ապահովում իր անկախ կարգավիճակի ճւսնաչ– մամբով ցանկանում է ազդեցություն ունենալ դրա լուծման վրա՝ մոտիկից թե հեռվից, սակայն նաեւ չէր կանխորոշում տարածքի ապագա կարգավի– ճակրհատկապես նրանց վրա, նաեւ չէր ճանաչում Ադրբեջանի տարածքային ամբողջականությունըովքեր ի պաշտոնե գտնվում են զանազան այլընտրանքների միջև որոշումներ կայացնելու պատասխանատվության ներքո, բացառում էր քանի դեռ ընտրանքները դեռևս գոյություն ունեն։ Ռ․ Քոչարյանը և Ղարաբաղի համար անցանկալի կարգավիճակի պարտադրման նպատակով ուժի կիրառումըղեկավարները բազմաթիվ առիթներով հավաստել են, եւ հնարավորություն էր րնձեոում ապագայում որեւէ լուծման, ներառյալ անկախության համար։ Մինչդեռ՝ 1998֊ին Նախագահ Քոչաբյանն ու Քոչարյանի հետ գործակցող Լ․ Տեր֊Պետբոսյանի ավանդական րնդդիմությու– նը իբրեւ բանակցությունների հիմք ընդունեցին մի փաստաթուղթ, որը Ղարաբաղը տեղադրում է Ադրբեջանի հետ մի «ընդհանուր պետության» մեջ, մի բանաձեւ, որը հեշտությամբ կարելի է ընկալել իբրեւ Ադրբեջանի տարածքային ամբողջականության ճանաչման ձեւ։որ պատրաստ են փոխզիջումների գնալ։

Քաղաքական որոշ կուսակցություններ մերժել էին ճանաչել 1995֊ի Սահմանադրության հանրաքվեի, Ազգային ժողովի եւ 1996֊ի նախագահական ընտրությունների օրինականությունը։ Երբ Ուղղակի Լ․ Տեր֊Պետ– րոսյանը հեռացավՏեր֊Պետրոսյանի և Ռ․ Քոչարյանի մասին խոսելով՝ ասենք, նույն այդ կուսակցությունները հանկարծ օրինականություն շնորհեցին նույն այդ Սահմանադրությանըոր տարաձայնություններն առնչվում են նրանցից մեկի կամ մյուսի համար ընդունելի փոխզիջողական տարբերակին, Ազգային ժո– ղովին եւ այդ Սահմանադրության համաձայն ընտրված պաշտոնյաներին։ Սիեւնույն ժամանակիսկ ավելի նշանակալի չափով՝ փոխզիջման պահին, երկու կուսակցություն՝ Ազգային ժողովրդավարական միությունը (ԱԺՍ) եւ Հայ հեղափոխական դաշնակցությունը (ՀՅԴ)ինչպես նաև այն գնահատականին, որոնք պնդում էինոր նրանցից յուրաքանչյուրը տալիս էր Ադրբեջանի նկատմամբ հայկական կողմի առավելություններին ու թուլություններին։ Դա բնական է, քանի որ օրենքները հարգվեն, ի– րենց իրավունք էին վերապահում խախտել դրանք եւ խախտել անպատիժ։հակամարտությունից բացի, գոյություն ունի նաև մի այլ խնդիր՝ Հայաստանի ու Ղարաբաղի հայության տնտեսական ու սոցիալական բարեկեցության խնդիրը՝ աղքատություն, գործազրկություն, ցածր աշխատավարձեր և հարակից սոցիալական խնդիրներ։

89Եվրոպայի անվտանգության եւ համագործակցության կազմակերպության ընտրությունների դիտորդների զեկույցը 1996֊ին ժամանակի ընդդիմության կողմից համարվեց րնտրությանների կեղծման վկայությունԻնչպես պարզ դարձավ երկու ղեկավարների հայտարարություններից ու դրանց հաջորդած բանավեճից, իսկ 1998֊ին՝ քաղաքական ակտ։ Հայաստանի կողմից Ղարաբւտլի անկախությունը չճանաչելը 1992 թ֊ին նշանակում էր Ղարաբաղը «ծախել»որքան էլ այն քողարկված լիներ, սակայն նույնը չէր նշանակում 1998թ֊ին։ Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի վարչակազմի յուրքանչյուրն ուներ ուրույն տեսակետ՝ մի կողմից առանց նախապայմանների Թուրքիայի հետ հարաբերությունների նորմալացման ձգտումը դավաճանություն էր համարվումհակամարտության և մյուս կողմից՝ երկրի, սակայն նույն ներառյալ Ղարաբաղի, սոցիալ֊տնտեսական վիճակի հարաբերակցության վերաբերյալ։ Հրադադարից սկսած, որը նախապես ստորագրվեց իբրև ժամանակավոր համաձայնություն 1994֊մայիսին, իսկ միևնույն տարվա հուլիսին ու օգոստոսին վերածվեց մշտական հրադադարի, Հայաստանի ու Ղարաբաղի վարչակազմերի մեջ ու դրանց միջև այդ դիրքորոշումը Քոչարյանի վարչակազմի կողմից՝ արդեն այդպիսին չէ։տարաձայնություններն սկսեցին աստիճանաբար ի հայտ գալ։

Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի քաղաքականությունը համարվում Նոր հարցերը հետևյալն էին։ Տնտեսական զարգացման ու աճի պակասը ի՞նչ չափով էր «արեւ– մըտամետ»կախված հակամարտությունից, չնայած գերազանց հարաբերություններ էին զարգացվել Իրանի ու Ռուսաստանի հետ՝ ներառյալ վերջինիս հետ երբեւէ եղած աոաջին Բարեկամության ու համագործակցության մեծ պայմանագիրը։ Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի հրաժարականից հետո երկու եբկրների հետ լարված դիվանագիտական հարաբերությունները գնահատվում են իբրեւ «գերազանց» հարաբերություններ եւ իբրեւ ազգային շահերի վրա հիմնված առողջ արտաքին քաղաքականության վկայություն։դրա հետևանք շրջափակումներից և «ոչ պատերազմ և ոչ խաղաղություն» վիճակից։ Զիջումների պահի ընտրության հարցում տնտեսությունն արդյո՞ք գործոն է։ Ժամանակը հայկական կողմի օգտի՞ն է գործում, թե՞ դեմ։

Լավ սվտփանք կփներ, եթե ի վերջո ժամանակը ցույց տար, որ այս պարադոքսներն Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի փաստարկումները կարելի է ամփոփել հետևյալ կերպ։ Ադրբեջանի ու հակասական երեւույթները սովորական ներքաղաքական պայքար Թուրքիայի կողմից շրջափակումները և խաղաղության բացակայությունը խափանում են մատնանշումՀայաստանի տնտեսական զարգացումը և օտարերկրյա ներդրումները, որի դեպքում կաբելի է գայթակղվել այն բացատրությամբդրանք խոչընդոտում են տարածաշրջանային զարգացումներին մաս կազմելու և դրանցից ետ չմնալու Հայաստանի կարողությունը, թե իշխանության գալուց հետո կուսակցություններն ու քաղաքական գործիչները գործում շարունակելու են ավեփ զգուշորեն ու պատասխանատվությամբ։ Թեեւ դա դատարկել Հայաստանի բյուջեն։ Զիջումներ կային, որոնք կարող է ճիշտ լի– նելորոշ կուսակցությունների ու գործիչների առնչությամբ, մյուսների պարագայում այնպիսի հիմնախնդիրնեբի հարաբերականացումը, ինչպիսիք էին կատարվել 1997֊ին՝ առանց վտանգի ենթարկելու Ղարաբաղի, անվտանգության, արտաքին քաղաքականության, Սահմանադրության ժողովրդի ու ժողովրդավարության խնդիրներն ենհողի ապագան և անվտանգությունը։ Անկախ բանաձևերից ու կարգախոսներից՝ հայկական կողմն ըստ ամենայնի ապագայում կատարելու էր զիջումներ, արդեն բարձրացնում է արժեքների և այսօրվա ու նպատակների հիերաբ– ^ խիայի հարցը։ Ի վերջո, ի՞նչն ապագայի զիջումների միջև տարբերությունը լինելու է կարեւոր գործող անձանց համար։ Ի՞նչ է այն աշխարհըավելի խորհրդանշանական, ուր այս փոփոխություններն ու հակասական երեւույթներն իմաստ քան իրական։ Ժամանակը հայկական կողմի օգտին չի գործում՝ անկախ Ադրբեջանում իրադարձությունների զարգացումներից։ Բանակցություններում հայկական կողմի 1997֊ին ունեցած առավելությունները հետագայում կարող են ստանում։չլինել։

Նույնիսկ եթե կուսակցության կամ քաղաքական գործիչների նպատակը իշխանության հասնելն էՌ․ Քոչարյանն առարկում էր՝ ասելով, ինչպե՞ս է յուրաքանչյուրը տեսնում այն պետության դերըոր թեև հակամարտությունն ու դրան առնչվող հանգամանքները երկրի սոցիալ֊տնտեսական իրադրությանը բացատրելու գործոններ են, որը նա ցանկանում է առաջնորդել։ Եվսակայն տնտեսական աճի պակասի հիմնական պատճառը չեն։ Ավելի կարևոր գործոններ են կառավարության և կառավարման հստակ կազմակերպման ու կարգապահության պակասը, ի վերջոկոռուպցիան, ի՞նչ տեղ է գրավում Ղարաբաղն այս ամենի մեջ։ Օ՞րն է Ղարաբաղի պրոբլեմըազգային պայքարի մեջ ընդդիմության հետ գործակցելու հարցում Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի անկարողությունը, կամ ո՞րն է այն պրոբլեմընրա պառակտող քաղաքականությունը և Սփյուռքի հետ անարդյունավետ ու անախորժ հարաբերությունները։ Ռ․ Քոչարյանը գտնում էր, որ յուրաքանչյուր9()կուսակցություն կամ քաղաքական գործիչ վարձում ավելի լավ կառավարմամբ, ավելի խիստ կարգապահությամբ, ամուր հակակոռուպցիոն քաղաքականությամբ, միասնության հասնելու համառ ջանքով և Հայաստանի պետության ու Սփյուռքի ռեսուրսների համատեղմամբ հայկական կողմը կարող է լուծել և՛ բավարար չափով բարելավել իր տնտեսական իրավիճակը՝ ազգաբնակչության մեծամասնությանն աղքատությունից հանելու համար, և՛ ժամանակ շահել՝ Լեռնային Ղարաբաղի միջոցով։հիմնախնդրի հետ գործ ունենալու առավել նպաստավոր պահի սպասելու համար։ Նա գտնում էր նաև, որ դիվանագիտական մեկուսացումը կարող էր ճեղքվել ավելի ագրեսիվ դիվանագիտության միջոցով, որը միջազգային հանրությանը կստիպեր մեզնից նվազ զիջումներ ակնկալել։ Ռ․ Քոչարյանը գտնում էր, որ ելնելով Ադրբեջանի համար նավթի աշխարհաքաղաքական վտանգներից և այդ երկրին ներհատուկ կոռուպցիոն համակարգից, ժամանակը հօգուտ Ադրբեջանի չի գործում։

ՊՐԱԳՄԱՏԻԿՆԵՐ ԵՎ ԱՆՐՋՈՂՆԵՐակախությունից հետո մեկ տարվա ընթացքում Հայաստանի քաղաքական կյանքը լցվեց կուսակցություններովԼ․ Տեր֊Պետրոսյանը նույնպես գտնում էր, որոնք ներկայացնում էին ծայրահեղ աջից մինչեւ ծայրահեղ ձախ ներկապնակի բոլոր երանգները, եթե այստեղ առհասարակ տեղին որ տնտեսությունը կարող է ավանդական տերմինաբանության գործածամր։ զարգանալ, որ Քոչարյանի թվարկված բոլոր գործոնները կարևոր էին ու տեղին։ Սակայն պայքարի մի հատուկ տեսակ էնա համոզված էր, որ պայմանավորեց քաղաքական պայքարի ենթահալր , այնուամենայնիվ, բոլոր այդ ոլորտներում լավագույն ջանքերն ու առավելագույն արդյունքներն անգամ բավարար չեն լինի ժողովրդի կենսամակարդակի որակապես նշանակալի փոփոխություն առաջացնելու համար։ Բացի այդ, որքան էլ Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի օրոք։ Երբեմն ակնհայտՏեր֊Պետրոսյանը համաձայն լիներ իր վարչապետի հետ այն հարցում, իսկ սովորաբար չբացահայտված այս հակադրությունր հասավ «աղանդների» պայքարի մակարդակին՝ հիշեցնելով չորրորդ եւ հինգերորդ դարերի աստվածաբանական վեճերը։թե Հայաստանը կարող է բարելավել իր դիվանագիտական գործունեությունը, նա չէր կարող պատկերացնել, թե ինչպե՛ս հայկական կամ որևէ այլ դիվանագիտություն կարող էր փոխել տարածքային ամբողջականության ու գրավված տարածքների հարցում մյուս երկրների դիրքորոշումը։ Այլ կերպ ասած՝ նա չէր կարողանում այդ երկրների դիրքորոշումների մեջ որևէ փոփոխության հեռանկար տեսնել, այդ թվում նաև «Հայաստանի բարեկամների» դիրքորոշումներում, որոնց քաղաքականությունները հիմնված էին իրենց սեփական ազգային շահերի վրա, և որոնք ունեին իրենց փաստացի առկա կամ պոտենցիոնալ ղարաբաղները։ Ռուսաստանն ուներ Չեչնիա և շատ ուրիշ պոտենցիալ չեչնիաներ, Հունաստանն ուներ Կիպրոս և Էգեյան կղզիներ, Իրանն ուներ իր «Հարավային Ադրբեջանը», և նույնիսկ Ֆրանսիան ուներ իր Կորսիկան։ Ավելին՝ հետխորհրդային աշխարհաքաղաքական միջավայրում, արդարացիորեն թե սխալմամբ, սակայն միջազգային հանրությունը տարածքային ամբողջականությունը դիտում է իբրև միջազգային անվտանգության ու կայունության արժեքավոր սկզբունք։

Լ․ Տեբ֊Պետբոսյանն Ռ․ Քոչարյանն ու Հայոց համազգային շարժումը (ՀՀՇ) ներկայացնում էին առաջին ճամբարի միջուկը ե պաշտպանում էին հետեւյալ աշխարհայացքը․ Հայաստանն ու հայ ժողովրդին հասցնել նորմալ վիճակիիր ընկերակիցները, հաղթահարել տանջահաբ անցյալըներառյալ Ղարաբաղում Քոչարյանի թողած ղեկավարները, խուսափել գա– ղափարախոսական կապանքներից եւ պրագմատիկ աղի բռնել։ Այս 1աււմբը միավորում էր մի շարք քաղաքական գործիչների ու խմբավորումներիպատերազմը շահած էին համարում, որոնք ՀՀՇ֊ի ու Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի հետ առանձին հարցերում տարաձայնություններ ունեցանև եթե պայքարի մեկ այլ փուլ սկսվեր, սակայնայնտեղ նույնպես, իմ կարծիքովըստ նրանց, կիսում շահելու էին։ Նրանք գտնում էին միեւնույն հիմնական համոզմունքները։ Դրանցից էին Տեր֊Պետրոսյանի վարչակազմում վարչապետ Հրանտ Բագրատյա– նը (1993֊1996), նախկին Անվտանգության նախարար եւ Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի խորհրդական Դավհթ Շահնազարյանը, որը մնաց անկախ քաղաքական գործիչ, խորհրդարանի անդամ էդուարդ Եգորյանը, որը ՀՀՇ֊ից դուրս գալուց հետո կազմավորեց խորհրդարանի «Հայրենիք» խումբը, եւ այլն։որ բանակցությունները պետք է ամրապնդեն հաղթանակը և հայերին այն իրացնելու ժամանակ տային։

Երկրորդ ճամբարը Հայաստանին ու հայ ժողովրդին վերագրում Լ․ Տեր֊Պետրոսյանը գտնում էր «բարձրագույն» գաղափարի, իդեայիոր պատերազմը սոսկ մարտերի շարք չէր և սոսկ հերոսների խնդիր չէր․ այն ավելին էր, առաքելության կամ հատուկ կարգավիճակի հասնելու դերը։ Վազգեն Մանուկյանի ղեկավարած Ազգային ժողովրդավարական միությունը (ԱԺՍ)քան հաղթանակները և այն դեռևս ավարտված չէր։ Պատերազմը տնտեսություն էր, Հայ հեղափոխական դաշնակցությունը (ՀՅԴ)հոգեբանություն, և իրենց ընտանիքների վրա ընկած զինվորների հոգս։ Ժամանակը կարող էր փոխել հավասարման կողմերը և որևէ երաշխիք չկա, Հայաստանի կոմունիստական կուսակցությունը (ՀԿԿ) եւ Հայաստանի դեմոկրատական կոաակ–9։թե հետագայում հայկական կողմը Ադրբեջանի համեմատ ուժեղ կլիներ։

ցությունը Սա, Լևոն Տեր֊Պետրոսյանի կարծիքով, չէր նշանակում, թե Հայաստանի տնտեսությունը խեղդելու (ՀԴԿԹուրքիայի կողմից օժանդակվող շրջափակմամբ), յուրաքանչյուրն իր ուրույն ձեւով, փառաբանում և Հայաստանի դիվանագիտական մեկուսացման հասնելու Ադրբեջանի քաղաքականությունը կարող էր «ազգային գաղափարաիասությունր», որը, նույնիսկ եթե ձեւակերպված Լեռնային Ղարաբաղը պաշտպանելու հարցում կոտրել հայերի կամքը։ Որևէ տնտեսական զրկանք չէրկարող փոխել համայն հայության ընդհանուր այն կարծիքը, Հայաստան պետությանն ու նրա ժողովրդին որ պատմությունը չպետք է կրկնվի․ այլևս ոչ մի նախասահմանված դեր էր հատկացնում՝ շատ ավելի բարձրտեղահանություն, քան ժողովուրդն ինքն էր իր համար պատկերացնում։ոչ մի ցեղասպանություն։

Երկրագնդի վրա Ես վստահ եմ, որ Լ․ Տեր֊Պետրոսյանը 1997 թ․ մարտին Ռ․ Քոչարյանին հրավիրեց Հայաստանի ու հայության զբաղեցրած տեղի այս երկու տարամետ եւ միմյանց ւսվեփ ու ավելի ընդդիմացող հա– յացքներր մթագնեցին ամեն մի նորմալ բանավեճ։ Հայաստանի ոգու համար մոլեգին պայքարն այն ձեւովվարչապետի պաշտոնում աշխատելու, որով այն պատկերանում էր դրա գաղափարախոսներինորպեսզի նրան իր տեսակետն ապացուցելու հնարավորություն տա։ Որպես վարչապետ, չէր կարող անհանդուրժողականություն եւ անձնական ատելություն չծնել այն հերձվածողի հանդեպ, որը մարմնավորում Քոչարյանը տնտեսական ու սոցիալական ոլորտների վրա լիակատար վերահսկողություն և պատասխանատվություն ուներ։ Կառավարության մեջ վեճերի դեպքում Լ․ Տեր֊Պետրոսյանը մնում էր ազգային գաղափարախոսության բացակայությունը, եւ որի անունն միայն հաշտարար դատավոր և շարունակում էր Լեւոն Տեբ֊Պետրոսյան։որոշել արտաքին քաղաքական ու բանակցությունների ընթացքը։

Լ․ Տեր֊Պետրոսյանն ու ՀՀՇ֊նԼ․ Տեր֊Պետրոսյանի ու ՀՀՇ֊ի համար պետականության նպատակն այն էր1997֊ի սեպտեմբերին, որ Հայաստանի քաղաքացիները իրենք կարողանան սահմանել իրենց սեփական շահերըիր նոր վարչապետի գործունեությունից վեց ամիս անց, խնդիրներր եւ անվտանգության հասնելու ռազմավարությունը։ Պետականությունը մի մեխանիզմ Լ․ Տեր֊Պետրոսյանը պետք է, որի միջոցով տվյալ երկրի բնակիչներն ապահովում են միջազգային հանրության որ իր ճշմարտացիության մեջ իրենց օրինական տեղը՝ այն ձեւովավելի վստահ լիներ, ինչպես իրենք են դնում իրենց սեփական խնդիրները, սահմանում իրենց ազգային շահերր եւ հետապնդում դրանք իրենց հարմար ձեւով։ Կառավարության նպատակներն են երկրի ու ժողովրդի անվտանգության ապահովումը, այնպիսի պայմանների երաշխավոբումը, որոնք հանգեցնում են քաղաքացիների քաղաքականքան երբևէ, քանի որ տնտեսական ու սոցիալական բարեկեցությանցուցանիշները նկատելի բարելավման նշաններ ցույց չէին տալիս։ Ռ․ Քոչարյանն իր հերթին կարծես թե համարում էր, եւ այն խնդիրների հաղթահարումը, որոնք սպառնում են արդարացիորեն կամ վտանգում այդ նպատակները։ Հասարակության վերափո– « խումր եւ ժողովրդի բարեկեցության ապահովումր ժամանակ են պահանջումոչ, դրանք լավագույնս երաշխավորված են լինումոր իր ունեցած իշխանությունը բավարար չէ իր տեսակետն ապացուցելու համար․ և, երբ իրականացվում են շրջահայացությամբ։ Ոչ մի հեղավախություն, գաղա– վւարաիտսություն կամ ռեժիմ չի կարող ստեղծել ակնթարթային տնտեսական զարգացում կամ արդյունավետ գոբծառող կառույցներ։ Գաղափարախոսական ավյունը չի կարող վախարինել ժամանակին, գերեռանւաւն ազգայնականությունը չի կարող փոխարինել շրջահայացությանը։ Անկախության նպատակն էր Հայաստանի ժո–92ղովբդին հնարավորություն տալ զգալու եւ գործելու այնպես, ինչպես անում են նորմալ ժողովուրդներըԼ․ Տեր֊Պետրոսյանն ու ՀՀՇ֊ն Հայաստանի անկախության ե– րաշխիքը որոնում էին հավասարակշռված արտաքին քաղաքականության մեջ, իսկ առավելագույն անվտանգությունր՝ բոլոր հարեւանների հետ լավ հարաբերությունների մեջ։ Թուրքիայի հետ հարաբերությունների նորմալացումը այս պրագմատիկ արտաքին քաղաքականության մասն էր եւ ժողովրդի կյանքի նորմալացման նախապայմանը։ Քանի քանի դեռ բոլոր չորս հարեւանների հետ նորմալ հարաբերություններ չէին հաստատվել եւ անվտանգության նոր համակարգ չէր կազմվել, Հայաստանն անվտանգության երաշխիքներ էր փնտրելու այլուրինքը ջանում է արդարացնել իր վերլուծությունները, ինչպես այդ կատարվեց 1997֊ին՝ Ռուսաստանի հետ պայմանագրով։Լեռնային Ղարաբաղի հարցում որևէ զիջում անհարկի է։

ՀՀՇ֊ի համար Դարաբաղյան հիմնախնդրի էությունը կայանում էր Ղարաբաղի ժողովրդի անվտանգության Մի հետաքրքիր երևույթ կա, որ դժվար թե հատուկ է սոսկ հայկական քաղաքական մշակույթին։ Բախվելով ձախողման կամ դրա հնարավորության հետ՝ վարչակազմի բազմաթիվ բարձրադիր պաշտոնյաներ իրենց մասնակի կամ ամբողջական ձախողումը բացատրում էին իրենց իրավասությունից դուրս բնագվառների զարգացումների ու կոլեկտիվ իրավունքների ապահովման մեջ։ 1988֊ին այդ իրավունքները հետապնդվում որոշումների վրա ներազդելու հնարավորություն չունենալով․ այսինքն՝ պնդում էին Հայաստանի հետ միավորման նպատակի միջոցով։ 1992֊ին այդ նպատակր հարմարեցվեց ետխոբհբդային իրողություններին։ Ղա– բաբաղը Հայաստանի խնդիրներից մեկն էր, որքան էլ այն խիստ յուրահատուկ եւ էական լիներ։ Ո՛չ դրա էությունը, ո՛չ լուծման ռազմավարությունը որ բավականաչափ իշխանություն չունեն կամ չեն կարող սահմանվել ունեցել։ Քչերն են հարցականի տակ դրել սեփական վերլուծությունների ճշգրտությունը, իրենց վարչական կարողությունը կամ հետապնդվել Հայաստանի իրողություններից անջատ։ ունակությունները։ Այս ախտանիշով կարող է բացատրվել Լ․ Տեր֊Պետրոսյանը գտնում էրՏեր֊Պետրոսյանի վարչակազմի նախկին պաշտոնյաների շարքից նախագահության թեկնածուների մեծ թիվը․ նախկին վարչապետ Վազգեն Մանուկյան, որ տնտեսապեսՆախագահի նախկին գլխավոր խորհրդական Աշոտ Մանուչարյան, սոցիալապես ու քաղաքականապես թույլ եւ դիվանագիտության մեջ մեկուսացված Հայաստանր պիտանի չէր լինի Անվտանգության նախկին նախարար և Ղարաբաղի տարածքի կամ ժողովրդի պաշտպանության համար։հարցով բանակցող Դավիթ Շահնազարյան։

ՀՀՇ֊ի եւ Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի համար Դարաբաղյան պատերազ– մր պարտադրված էր Ղարաբաղին ու ՀայաստանինԵս լուրջ քաղաքական տարաձայնությունների հնարավորությունը չեմ բացառում։ Երկրի առջև այնքան վճռորո՛շ հարցեր են ծառացած, եւ այն պետք էր շահել, քանի որ Հայաստանի ոչ մի կառավարություն չէր կարալ նոր ցեղասպանություն գործընկերների միջև առկա կամ տեղահանություն թույլ տալ։ ծագող խնդիրների կապակցությամբ լուրջ տարաձայնությունների ի հայտ գալը նորմալ երևույթ է։ Սակայն երբ նրանց անվտանգությունն արդեն ապահովված լիներ, հիմնախնդիրը պետք այս հատկանիշը միտված է լուծվեր, որպեսզի Հայաստանին ու Ղարաբաղին նորմալ վիճակի հասնելու հնարավորություն րնձեռվեր։նաև քողարկելու իրենց վարած քաղաքականության կամ անհատական ձախողումները։

Ըստ այդմ՝ Ղարաբաղի պատերազմը պաշտպանողական պատերազմ Ռ․ Քոչարյանն անպայմանորեն ձախողված չէր։ Վեց ամիսը չափազանց կարճ ժամկետ է գնահատելու համար, թեև, երբ նա ընդունեց վարչապետի պաշտոնը, ինքն էր, այլ որ մամուլից խնդրեց վեց ամիս՝ ցույց տալու համար, թե իր կառավարումն ի՛նչ տարբերություն կարող է առաջացնել։ Դա 1997֊ի մարտին էր։ ԵԱՀԿ առաջարկությունների շուրջ հասարակական բանավեճն սկսվեց սեպտեմբերի առաջարկի հետ և ոչ թե նվաճողական։ Հայաստանր տարածքային հավելում չէր որոնում ընդհանրապես։ Ղարաբաղի հիմնախնդիրը մայիսի կամ հուլիսի տարբերակների հետ։ Այնպես որ վեց ամսում Ռ․ Քոչարյանը առնվազն պետք է լուծվեր միջազգային օրենքի շրջանակներում՝ Ղարաբաղի կենսական շահերիոր պարզած լիներ, որ տնտեսության տեղաշարժն այնքան հեշտ չէ, որքան կարծում էր։ Երևանը Ստեփանակերտը չէր՝ ամենազանազան առումներով։ Նա գուցե նաև եկել էր մի եզրակացության, որ ներքին ու արտաքին գործերում Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի ներգրվվածության շարունակումը խոչընդոտ է այն գործելակերպի համար, որով ինքը ցանկանում էր առաջ ընթանալ։ Ժամանակը ցույց կտա, այլ ոչ թե ձեւական կամ խորհրդանշական առավելությունների հիման վրա։Ռ․ Քոչարյանի վարմունքը բացատրելու մեջ ինչքանով նշանակալի դեր էր կատարում, եթե առհասարակ կատարում էր, ամբողջական վերահսկողություն ունենալու մղումը։

93IԼ․ Տեբ֊ՊետրոսյանրԱմեն դեպքում, բարեվաիաւմնէրի ու անկախության ամրացման ավելի երկար ժամանակի կարիք չկար՝ պարզելու համար տնտեսության կարևորությունը թե՛ Հայաստանի քաղաքականության մեջ, թե՛ քաղաքականգործիչների համար, տնտեսական ինչպես նաև Ղարաբաղի նշանակալիությունը Հայաստանի ներքին ու սոցիալական բազա ստեղծելու առումով, խաղաղության պայմանագրի դերր վճռորոշ էր համարում։ Դրա արտաքին քաղաքականության մեջ։ Ավելի երկար ժամանակի կարիք չկար՝ տեսնելու համար նա պատրաստ էր ընդունել ադրբեջանական , թե ինչպես են արտաքին ու հայկական կողմերի փոխադարձ զիջումների վրա հիմնված այնպիսի ներքին քաղաքականություններն անքակտելիորեն միահյուսված փոքրիկ, աղքատացած ու ցամաքով շրջապատված մի կարգավիճակ ապահովող լուծումերկրի համար, որը բացառում էր Ադրբեջանի գերակայությունր Ղարաբաղի նկատմամբ, ապահովում էր անվտանգության երաշխիքներ՝ ներառյալ սահմանային կարգավորումներ, որոնցով Ղարաբաղը սահմանակից էր դառնում Հայաստանին։ Այս լուծումն այն ամենը չէրտեխնիկապես դեռևս պատերազմի մեջ է։ Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի և Ռ․ Քոչարյանի միջև տարբերություններն ավելին են, ինչ ուրիշներ կարող էին ցանկանալ, սակայն այն ամենն էր, ինչ անհրաժեշտ էր Ղարաբաղին։քան սոսկ տնտեսական աճի ցուցանիշների և մեկ շնչին ընկնող եկամտի վերաբերյալ քանակական վերլուծության խնդիրները։

Հակամարտությունը ժամանակին լուծելու դեպքում նաեւ ավարտվելու էին Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի դիրքորոշումը նշանավոր էր պետության ու դրա առաքելության նրա սահմանմամբ, իր դիրքորոշումներով այն հարցերում, թե ինչպես ապահովել Հայաստանի շրջափակամներրանվտանգությունը և արտաքին քաղաքականության սկզբունքները, բացվելու էին հաղորդակցության միջոցներն ու ճանապարհները՝ դրանով թույլ որոնք բխում են այդ իսկ անվտանգության պահանջներից, նշանավոր էր տրվելունաև այն դերով, որ Հայաստանը դեր ունենա տարածաշրջանային ու միջմայրցամաքային կապերի մեջ, եւ վերացվելու էին արտաքին ներդրողների մեծամասնության կողմից Հայաստանդ վտանգավոր ու անապահով վայր գնահատելու հիմքերը։ Ղարաբաղի հակամարտության ժամանակին լուծումը չորս հարեւաններից երկուսի հետ եւս նորմալ հարաբերություններ կապահովեր եւ կմեղմեր մյուս երկու հարեւանի՝ Վրաստանի ու Իրանիիր աշխարհայացքում նա հատկացնում էր հակամարտությանը։ Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի հրաժարականին նախորդած, ինչպես նաեւ միջազգային մնացած հանրության հետ հարաբերությունների լարվածությունը։նաև հրաժարականից հետո կատարված իրադարձությունները վկայում են, որ այդ առճակատումը, սովորական ներքաղաքական պայքարից առավել, հակադիր քաղաքական աշխարհայացքների և դրանցում Ղարաբաղի խնդրին վերապահված տարբեր դերերի բախում էր։

Մնում էր պետության հարաբերությունների հաբցր իր սահմաններից դուրս բնակվող հայության հետ։ Հայոց պետությունը սովորակա՞ն պետության էրՀարցը հետևաբար հետևյալն է․ արդյոք Հայաստանն ու Ղարաբաղը կարո՞ղ են գնալ աշխարհայացքների այնպիսի առճակատման, որ պատկանում էր իր քաղաքացիներին, թե՞ այն համայն հայության «տունն» էր՝ անկախ այն բանից, թե որեւէ հայ որտեղ որը կարող է բնակվում եւ թե որ երկրի քաղաքացի է։ Հայաստանի կառավարությունը պատասխանատո՞ւ է ողջ հայությանարյունահեղության վերածվել, նրա իղձերի կամ նույնիսկ այսպես՝ կարո՞ղ են Հայաստանն ու երազանքների համար։ Եվ, ի վերջո, ի՞նչ է նշանակում հայ փնել։Ղարաբաղը սովորական քաղաքականություն վարել։

Սովորական ընդդիմությունըԿուսակցությունների այս խմբի համար քաղաքականությունը մի մեխանիզմ Հայաստանի քաղաքականությունն ավելի քան լեցուն է, որը բանեցվում է բարձրագույն գաղավւարր կամ իդեալի հասնելու համար։ Ըստ այս դիբքորշման, պետությունր նախասահմանված դեր է կատարում՝ իբրեւ այդ բարձրագույն իդեափ իրականացման գլխավոր միջոց։ Քաղաքականությունը ոչ սկսվում է եւ ոչ էլ ավարտվում ժողովրդով եւ այդ ժողովրդի կողմից սահմանված իր95կարիքներով։ Այստեղ ժողովրդից ակնկալվում է տեսանողի կողմից պատրաստված սցենարին համապատասխան վարքագիծ, մի սցենար, որը բարձրացնելու է ժողովրդին եւ նրան համապատասխանեցնելու տվյալ գաղափարով իրեն հատկացված դերին։ Գաղափարաբանական հիմունքով տեսակետները բացառիկ չեն պատմության մեջ կամ ժամանակակից աշխարհում։ Դրանք, ի վերջո, այն նյութն են, որով կերտվում են տոտալիտար ռեժիմները։պարադոքսներով ու հակասական երևույթներով։

Ա․ Վազգեն Մանուկյանն ու ԱԺՄ֊նԼեռն Տեր֊Պետրոսյանի ու Վազգեն Մանուկյանի միջեւ առկա ա– մենալուրջ տարաձայնությունները պտտվում էին «նորմալություն» բառի շուրջ։ Մանուկյանը գտնում էԼ․ Տեր֊Պետրոսայնն ստիպված եղավ հրաժարական տալ, քանի որ պետության ողջ փիլիսոփայությունն այդ բառի վրա հիմնելր նշանակում է Հայաստանի ու հայ ժողովրդի անցյալըիբրև բանակցությունների հիմք էր ընդունել մի փաստաթուղթ, ներկան որը Ղարաբաղին չէր ապահովում իր անկախ կարգավիճակի ճանաչմամբ, սակայն նաև չէր կանխորոշում տարածքի ապագա կարգավիճակը, նաև չէր ճանաչում Ադրբեջանի տարածքային ամբողջականությունը, բացառում էր Ղարաբաղի համար անցանկալի կարգավիճակի պարտադրման նպատակով ուժի կիրառումը, և հնարավորություն էր ընձեռում ապագայում որևէ լուծման, ներառյալ անկախության համար։ Մինչդեռ 1998֊ին Նախագահ Քոչարյանն ու ապագան հանգեցնել անընդունելբո– բեն սահմանափակ հայեցակարգի։ Ըստ Վ․ Մանուկյանի՝ հայությունն ունի բարձրագույն առաքելությունՔոչարյանի հետ գործակցող Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի ավանդական ընդդիմությունը իբրև բանակցությունների հիմք ընդունեցին մի փաստաթուղթ, սա էլ բխում որը Ղարաբաղը տեղադրում է նրա այն համոզմունքից, որ հայերը հատուկ ժողովուրդ են՝ բացառիկ ներուժով։ Պետության նպատակներն են՝ ապահովել, որ այդ ներուժն իրացվիԱդրբեջանի հետ մի «ընդհանուր պետության» մեջ, եւ գտնել այն բնագավառնեբրմի բանաձև, որտեղ այդ առաքելությունր կարող որը հեշտությամբ կարելի է ի հայտ գալ։ընկալել իբրև Ադրբեջանի տարածքային ամբողջականության ճանաչման ձև։

Ըստ Վ․ Մանուկյանի՝ հայերը հատուկ ազգ են իրենց այն հզորությամբՔաղաքական որոշ կուսակցություններ մերժել էին ճանաչել 1995֊ի Սահմանադրական հանրաքվեի, որը կարող է բխեցվել հայ ժողովրդի կեղեքման ու ցավի պատմությունիցԱզգային ժողովի և 1996֊ի նախագահական ընտրությունների օրինականությունը։ Երբ Լ․ Տեր֊Պետրոսյանը հեռացավ, որն էլ իր հերթին կարող է վերածվել հրաշքների հասցնող ներքին ուժի։ Հայերը բացառիկ են՝ նաեւ միասնության հասնելունույն այդ կուսակցությունները հանկարծ օրինականություն շնորհեցին նույն այդ Սահմանադրությանը, մի կենտ անհատի չափ միասնանալու ներուժովԱզգային ժողովին և այդ Սահմանադրության համաձայն ընտրված պաշտոնյաներին։ Միևնույն ժամանակ, նրանք զգում են կամ կարող են հանգել մեկ միասնական ամբողջության եւ պետք է գործեն իբրեւ այդպիսիներկու կուսակցություն՝ Ազգային ժողովրդավարական միությունը (ԱԺՄ) և Հայ հեղափոխական դաշնակցությունը (ՀՅԴ), թեեւ մի հատվածը Հայաստանում էորոնք պնդում էին, մյուսը՝ Ղարաբաղում, իսկ ուրիշներ՝ ցիրուցան։ Պետությունն այն մեքենան է, որի միջոցով այդ միասնությունը կարոդ է իրականացվել, որի միջոցով միեւնույն հավաքական էության ցաքուցրիվ այդ բաղադրիչները կարող են կարգի բերվել եւ ուժի նոր մակարդակի հասնելոր օրենքները հարգվեն, ինչր կապահովի հայոց իդեսղր Հայաստանում եւ դրա հատուկ տեղն աշխարհում։ Հայերր «համաշխարհային ազգ» են եւ պետք է հասնեն իրենց առաքելությանը։իրավունք էին վերապահում խախտել դրանք և խախտել անպատիժ։

Այդ ուժըԵվրոպայի անվտանգության և համագործակցության կազմակերպության ընտրությունների դիտորդների զեկույցը 1996֊ին ժամանակի ընդդիմության կողմից համարվեց ընտրությունների կեղծման վկայություն, ըստ Վ․ Մանուկյանի, դրսեւորվեց իսկ 1998֊ին՝ քաղաքական ակտ։ Հայաստանի կողմից Ղարաբաղի պատերազմում։ անկախությունը չճանաչելը 1992 թ֊ին նշանակում էր Ղարաբաղը եղավ այն ասպարեզը«ծախել», որտեղ հրաշքն ի հայտ96եկավ։ Այն ցույց տվեց, որ «Հայկական հարցը» հասանեփ է։ Մանուկյանը հավատում սակայն նույնը չէր նշանակում 1998 թ֊ին։ Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի վարչակազմի կողմից առանց նախապայմանների Թուրքիայի հետ հարաբերությունների նորմալացման ձգտումը դավաճանություն էր Հայկական հարցի արժեքինհամարվում, ինչը բացատրում է ՀՅԴ֊ի հետ նրա մերձեցումը։ Դեռեւս 1989֊ին մի հարցազրույցի մեջ Մանուկյանը քննարկում էր Արեւմտյան Հայաստանի տարածքների վերականգնման պահանջի իրականությունը։ Նա նշում էր սակայն, որ անկախությունը պետք է նույն այդ պահանջից առաջ իրականացվի։դիրքորոշումը Քոչարյանի վարչակազմի կողմից՝ արդեն այդպիսին չէ։

Մանուկյանի տեսակետից, արեւմտյան տիպի ժալովբդավաբութ– յունը հաստատ չի կարող հանգեցնել Հայաստանի ուժի բացահայտմանը։ Վ․ Մանուկյանը գտնում Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի քաղաքականությունը համարվում էր«արևմտամետ», որ «նորմալության» պահանջը Հայաստանի ժողովրդին դարձրել է բարոյական արժեքներից զուրկ «քնած զանգված» եւ ժողովրդին վերածել արգահատեփ պստիկ խանութպանների, որոնք իրենց առօրյա չնչին հացր վաստակելու հետեւից չնայած գերազանց հարաբերություններ էին զարգացել Իրանի ու Ռուսաստանի հետ՝ ներառյալ վերջինիս հետ երբևէ եղած առաջին Բարեկամության ու համագործակցության մեծ պայմանագիրը։ Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի հրաժարականից հետո երկու երկրների հետ լարված դիվանագիտական հարաբերությունները գնահատվում են րնկած։ Նման ժողովուրդն իր ուժը չի կարող զգալ, չի կարող տեսնել, թե իր համար ինչն է լավ, չի կարող տեսնել լույսր։ Նա իր այս արհամարհանքի համար բավականաչափ հիմք ուներ, «ժողովուրդը» համարժեքորեն չարձագանքեց իր զգացմունքները արտահայտելու եւ ընտրություններում նրան սատար կանգնելու անդադար կոչերին եւ չարձագանքեց նաեւ «իրադարձություններն իրենց ձեռքը վերցնելու» կոչին։ Նշանակություն չունի․ Մանուկյանը կարող էր 1996֊ի սեպտեմբերի 25֊ին հավաքված 15․000 կամ 20․000 ցուցարարներին մատնանշել իբրեւ «ժողովուրդ» եւ կարող էր այլ ուղիներ գտնել արտահայտելու նրանց «կամքր», որ սոսկ իբրեւ սկիզբ դրսեւորվեց խորհրդարանի շենքը գրավելու, դրա նախագահին առեւանգելու եւ խոշտանգելու իր ուժի ու հաստատակամության ցուցադրման մեջ։ Լեթարգիական քուն մտած ազգն արթնացնելու համաը Մանուկյանը պատրաստ էր զոհաբերել այն, ինչ Տեր֊Պետրոսյանը համարում էր երկրի համար ամենաթանկարժեք բանը՝ երկրի կայունությունը։իբրև «գերազանց» հարաբերություններ և իբրև ազգային շահերի վրա հիմնված առողջ արտաքին քաղաքականության վկայություն։

Վ․ Մանուկյանի համար փոփոխության բանային ճիշտ ղեկավարություն ունենալն էր։ Հենց Լավ սփոփանք կլիներ, եթե ի վերջո ժամանակը ցույց տար, որ դա տեղի ունենաայս պարադոքսներն ու հակասական երևույթները սովորական ներքաղաքական պայքար են մատնանշում, նոր Հայաստանն որի դեպքում կարելի է գայթակղվել այն բացատրությամբ, թե իշխանության գալուց հետո կուսակցություններն ու վերածնված հայոց ազգը բավականաչափ կհզորանան՝ լուծելու համար մյուս պրոբլեմներըքաղաքական գործիչները գործում են ավելի զգուշորեն ու պատասխանատվությամբ։ Թեև դա կարող է ճիշտ լինել որոշ կուսակցությունների ու գործիչների առնչությամբ, այդ թվում եւ մյուսների պարագայում այնպիսի հիմնախնդիրների հարաբերականացումը, ինչպիսիք Ղարաբաղի պրոբլեմը։, անվտանգության, արտաքին քաղաքականության, Սահմանադրության ու ժողովրդավարության խնդիրներն են, արդեն բարձրացնում է արժեքների ու նպատակների հիերարխիայի հարցը։ Ի վերջո, ի՞նչն է կարևոր գործող անձանց համար։ Ի՞նչ է այն աշխարհը, ուր այս փոփոխություններն ու հակասական երևույթներն իմաստ են ստանում։

Սակայն անհրաժեշտ էր ունենալ այդ ճիշտ ղեկավարությունը։ Վ․ Մանուկյանը գտնում էր, որ ինքն էր անձը, միակ անձը, որն զգում Նույնիսկ եթե կուսակցության կամ քաղաքական գործիչների նպատակը իշխանության հասնելն է իր ազգի պատմության ցավն ու տառապանքը, ինչպե՞ս է յուրաքանչյուրը տեսնում այն միակըպետության դերը, որն ունի ներքին ուժ ու հաստատակամություն՝ վերափոխելու պատմությունըորը նա ցանկանում է առաջնորդել։ Եվ, ժողովրդին վեր հանելու իր կեղեքվածի վերջո, այլասերվածի՞նչ տեղ է գրավում Ղարաբաղն այս ամենի մեջ։ Ո՞րն է Ղարաբաղի պրոբլեմը, ծույլ ու բա–7 Պետականության մարտահրավերըրոյսղքված վիճակից եւ վերածելու բարոյապես մաքուրկամ ո՞րն է այն պրոբլեմը, արգասավոր, եռանդուն, արդյունավոր եւ, անշուշտ, հատուկ ազգի։որ յուրաքանչյուր կուսակցություն կամ քաղաքական գործիչ փորձում է լուծել Ղարաբաղի միջոցով։

Կասկած չկաԱնկախությունից հետո մեկ տարվա ընթացքում Հայաստանի քաղաքական կյանքը լցվեց կուսակցություններով, որ նրա ծրագիրը նախատեսում որոնք ներկայանում էին ծայրահեղ աջից մինչև ծայրահեղ ձախ ներկապնակի բոլոր երանգները, եթե այստեղ առհասարակ տեղին է քաղաքացիների կյանքի բարելավում, դրամատիկ ու արագ, կտրուկ բարելավում։ ավանդական տերմինաբանության գործածումը։ Սակայն դժվար պայքարի մի հատուկ տեսակ է այնպիսի վերացականությունների վրա հիմնված ռազմավարությունը, որը նախատեսում է ներքին ուժն ու ներշնչանքը վերածել բյուջեների եւ օրենքների։ Հեշտանում է նաեւ ձախողումների համար պատասխանատվությունից խուսափելը, քանի որ այդ դեպքում ժողովուրդն էպայմանավորեց քաղաքական պայքարի ենթահողը Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի օրոք։ Երբեմն ակնհայտ, որ գլացել է իրեն վերածել այն տեսակի հայերի ու քաղաքացիների, ինչպիսին ծրագիրն էր կոչ անում դառնալ։ Այն կառավարությունը կամ առաջնորդը, ոռի ծրագիրը պահանջում է ժողովրդի այլ տեսակ, միշտ ցանկանալու է ավեփ մեծ իշխանություն՝ այդ կերպավախությունն իրականացնելու համար։ Եվ 1990֊1991֊ին իբրեւ վաբչապետ պաշտոնավարելու րնթացքում Վազգեն Մանուկյանի հարաբերությունն իշխանության հետ ներկայացնում էր նման աշխարհայացքի թելադրած պատկերի ցայտուն դրսեւորումը։իսկ սովորաբար չբացահայտված այս հակադրությունը հասավ «աղանդների» պայքարի մակարդակին՝ հիշեցնելով չորրորդ և հինգերորդ դարերի աստվածաբանական վեճերը։

Բ․ ԿոմունիստներըՀայ կոմունիստները երբեք իրենց հարմարավետԼ․ Տեր֊Պետրոսյանն ու Հայոց համազգային շարժումը (ՀՀՇ) ներկայացնում էին առաջին ճամբարի միջուկը և պաշտպանում էին հետևյալ աշխարհայացքը․ Հայաստանն ու հայ ժողովրդին հասցնել նորմալ վիճակի, ինքնավստահ կամ անվտանգ չեն զգացել անկախ Հայաստան պետության մեջ։ Նրանց համար այն չափազանց մեկուսիհաղթահարել տանջահար անցյալը, չափազանց ծանրաբեռնող ու չափազանց փոքրիկ խուսափել գաղափարախոսական կապանքներից և պրագմատիկ այլ ուղի բռնել։ Այս խումբը միավորում էր մի վայր է։ Նրանք ավեփ հանգիստ կզգային ուրիշ մեկի պատկերացումների մեջ իրենց տրված դերակատարությամբշարք քաղաքական գործիչների ու խմբավորումների, այնպիսի մեկիորոնք ՀՀՇ֊ի ու Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի հետ առանձին հարցերում տարաձայնություններ ունեցան, սակայն, իմ կարծիքով, կիսում էին միևնույն հիմնական համոզմունքները։ Դրանցից էին Տեր֊Պետրոսյանի վարչակազմում վարչապետ Հրնատ Բագրատյանը (1993-1996), նախկին Անվտանգության նախարար և Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի խորհրդական Դավիթ Շահնազարյանը, որը ներկայացնի քաղաքակրթության ավեփ բարձրմնաց անկախ քաղաքական գործիչ, ավեփ ունիվերսալ գաղափար։ Այս դեպքում պետության նպատակն է գտնել այդ մեկին՝ այդ պետությանը կամ կայսրությանը եւ շրջան կատարել դրա ուղեծբով։խորհրդարանի անդամ Էդուարդ Եգորյանը, որև ՀՀՇ֊ից դուրս գալուց հետո կազմավորեց խորհրդարանի «Հայրենիք» խումբը, և այլն։

Հայ բոլշեւիկ հեղավտխականների ավանդական գաղափարախոսության իներցիայով դրդվածԵրկրորդ ճամբարը Հայաստանին ու հայ ժողովրդին վերագրում էին «բարձրագույն» գաղափարի, թե այսօր կոմունիզմով հմայված մարդկանց տեսակի պատճառովիդեալի, առաքելության կամ հատուկ կարգավիճակի հասնելու դերը։ Վազգեն Մանուկյանի ղեկավարած Ազգային ժողովրդավարական միությունը (ԱԺՄ), Հայ հեղափոխական դաշնակցությունը (ՀՅԴ), Հայաստանի կոմունիստական կուսակցությունների մտածողության մեջ միակ մշտական երեւույթը եղել է Ռուսաս–98տանի նկատմամբ նվիրումը։ Ցարական Ռուսաստանկուսակցությունը (ՀԿԿ) և Հայաստանի դեմոկրատական կուսակցությունը (ՀԴԿ), յուրաքանչյուրն իր ուրույն ձևով, փառաբանում էր «ազգային գաղափարախոսությունը», բոլշեւիկյան Ռուսաստանորը, Խորհրդային Ռուսաստաննույնիսկ եթե ձևակերպված չէր, թե Ռուսաստանի Դաշնություն՝ կարեւոր չէՀայաստան պետությանն ու նրա ժողովրդին մի նախասահմանված դեր էր հատկացնում՝ շատ ավելի բարձր, քանի դեռ այն կայսերապետական Ռուսաստան է։քան ժողովուրդն ինքն էր իր համար պատկերացնում։

Սերգեյ Բադւպյանի ղեկավարած ՀԿԿ֊ի, Արամ Սարգսյանի ղեկավարած ՀԴԿ֊ի եւ անցյափ Երկրագնդի վրա Հայաստանի ու ներկայի նրանց ուղեկիցների հայության զբաղեցրած տեղի այս երկու տարամետ և միմյանց ավելի ու ավելի ընդդիմացող հայացքները մթագնեցին ամեն մի նորմալ բանավեճ։ Հայաստանի ոգու համար ապահովությունր կայանում է նրանումմոլեգին պայքարն այն ձևով, որ ներքինորով այն պատկերանում էր դրա գաղափարախոսներին, արտաքին ու անվտանգության քաղաքականության պատասխանատվությունը փոխանցվի Ռուսաստանին՝ միշտ հանուն բարձրագույն հդեափ՝ հանուն սոցիափզմի կառուցմանչէր կարող անհանդուրժողականություն և անձնական ատելություն չծնել այն հերձվածողի հանդեպ, ընդդեմ իմպերիափզմիորը մարմնավորում էր ազգային գաղափարախոսության բացակայությունը, ընդդեմ Արեւմտյան մշակույթի։ Ի վերջո, այս կուսակցությունները բոլոր պրոբլեմների պատճառը փնտրելու են Ռուսաստանին բավարար չափով հաճոյացած չլինելու մեջ։ Լուծումներն այնուհետեւ իրենք իրենց կգան։և որի անունն էր Լևոն Տեր֊Պետրոսյան։

Այս գաղափարախոսության հետեւորդների Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի ու ՀՀՇ֊ի համար տնտեսության կարգավորումը նույնպես պարզ կփնի։ Հայաստանը կարոդ պետականության նպատակն այն էր, որ Հայաստանի քաղաքացիները իրենք կարողանան սահմանել իրենց շահերը, խնդիրները և անվտանգության հասնելու ռազմավարությունը։ Պետականությունը մի մեխանիզմ է ավտո– դողեր պատրաստել՝ Մոսկվայի մերձակայքում արտադրված ավտոմեքենաների համար, աղքատությունն ու գործազրկությունը կանհետանանորի միջոցով տվյալ երկրի բնակիչներն ապահովում են միջազգային հանրության մեջ իրենց օրինական տեղը՝ այն ձևով, ինչպես անհետացել էին խորհրդային կարգերի օրոք։ Սո–99ցիալական պրոբլեմները՝ կոռուպցիանիրենք են դնում իրենց խնդիրները, պոռնկությունը եւ այլնսահմանում իրենց ազգային շահերը և հետապնդում դրանք իրենց հարմար ձևով։ Կառավարության նպատակներն են երկրի ու ժողովրդի անվտանգության ապահովումը, նույնպես կանհետանան Կուսակցության հրահանգով այնպիսի պայմանների երաշխավորումը, որոնք հանգեցնում են քաղաքացիների քաղաքական, տնտեսական ու սոցիալական բարեկեցության, և այն խնդիրների հաղթահարումը, որոնք սպառնում են կամ Գերագույն խորհրդի քվեարկությամբ։վտանգում այդ նպատակները։ Հասարակության վերափոխումը և ժողովրդի բարեկեցության ապահովումը ժամանակ են պահանջում, դրանք լավագույնս երաշխավորված են լինում, երբ իրականացվում են շրջահայացությամբ։ Ոչ մի հեղափոխություն, գաղափարախոսություն կամ ռեժիմ չի կարող ստեղծել ակնթարթային տնտեսական զարգացում կամ արդյունավետ գործառող կառույցներ։ Գաղափարախոսական ավյունը չի կարող փոխարինել ժամանակին, գերեռանդուն ազգայնականությունը չի կարող փոխարինել շրջահայացությունը։ Անկախության նպատակն էր Հայաստանի ժողովրդին հնարավորություն տալ զգալու և գործելու այնպես, ինչպես անում են նորմալ ժողովուրդները։

Ըստ Լ․ Տեր֊Պետրոսյանն ու ՀՀՇ֊ն Հայաստանի անկախության երաշխիքը որոնում էին հավասարակշռված արտաքին քաղաքականության մեջ, իսկ առավելագույն անվտանգությունը՝ բոլոր հարևանների հետ լավ հարաբերությունների մեջ։ Թուրքիայի հետ հարաբերությունների նորմալացումը այս տեսակետիպրագմատիկ արտաքին քաղաքականության մասն էր և ժողովրդի կյանքի նորմալացման նախապայմանը։ Քանի դեռ բոլոր չորս հարևանների հետ նորմալ հարաբերություններ չէին հաստատվել և անվտանգության նոր համակարգը չէր կազմվել, կարելի է գտնել նաեւ Ղարաբաղի հիմ– նախնդրի լուծման ռազմավարությունը։ Միավորվելով Հայաստանն անվտանգության երաշխիքներ էր փնտրելու այլուր, ինչպես այդ կատարվեց 1997֊ին՝ Ռուսաստանի հետ կամ միանալով Ռուսաստան –Բելոռուս միությանը՝ Հայաստանը կապացուցի Ռուսաստանի հանդեպ իր աներկբա հավատարմությունը։ Հենց Հայաստանը Ռուսաստանի մաս կազմի, Ռուսաստանը նրան կհատուցի Ղարաբաղով։ Սա, հարկավոր է նկատել, շատ պարզ լուծում է։ Ո՛չ Հայաստանի կողմից դիվանագիտական ջանքե– րի, ո՛չ բանակցությունների, ո՛չ մտածելու կամ վերլուծելու, փաստորեն՝ ոչ մի տեսակի ջանքի կարիք չի լինի։պայմանագրով։

Կարելի է մտածել, որ ՀՀՇ֊ի համար Ղարաբաղյան հիմնախնդրի էությունը կայանում էր Ղարաբաղի ժողովրդի անվտանգության ու կոլեկտիվ իրավունքների ապահովման մեջ։ 1998֊ին այդ իրավունքները հետապնդվում էին Հայաստանի հետ Ղարաբաղի միավորմանը հասնելու միավորման նպատակի համար թերեւս հարկավոր է ինչ֊որ բան զոհաբերել, իսկ միջոցով։ 1992֊ին այդ նպատակը հարմարեցվեց ետխորհրդային իրողություններին։ Ղարաբաղը բավականաչափ կարեւորություն է ներկայացնում՝ հանուն դրա երկրի անկախությունը զոհաբերելու համար։ ՓաստորենՀայաստանի խնդիրներից մեկն էր, ժամանակին անկախության հեռանկարի հանդեպ կոմունիստների եւ այլոց երկչոտ վեբաբերմունքր մասամբ կարելի է բացատրել նրանց որքան էլ այն մտավախությամբխիստ յուրահատուկ և էական լիներ։ Ո՛չ դրա էությունը, որ նման գործողությունր ո՛չ լուծման ռազմավարությունը չեն կարող էր համարվել հակառուսական քայլ եւ հանգեցնել Ռուսաստանի կողմից Ղարաբաղով սահմանվել կամհետապնդվել Հայաստանի իրողություններից անջատ։ Լ․ Տեր֊Պետրոսյանը գտնում էր, ինչպես ոմանք կարող են պնդելոր տնտեսապես, տարածքային այլ հարցերով վրիժառության։սոցիալապես և քաղաքականապես թույլ և դիվանագիտության մեջ մեկուսացված Հայաստանը պիտանի չէր լինի Ղարաբաղի տարածքի կամ ժողովրդի պաշտպանության համար։

Այս փաստարկն սկզբից կոմունիստական կուսակցությունների կողմից ներկայացվեց խլաձայն, այնուհետեւ՝ ավելի բացահայտ։ Նույն փաստարկն սկսեց բերվել քաղաքական այլ գործիչների կողմից եւս։ 1996֊ին, սոցիալական ՀՀՇ֊ի և Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի համար Ղարաբաղյան պատերազմը պարտադրված էր Ղարաբաղին ու տնտեսական տեւական դժվարություններով եւ դարաբաղյան բանակցությունների փակուղային վիճակով խրախուսվածՀայաստանին, ՀԿԿ֊ը ստորագրություններ հավաքեց՝ հօգուտ Ռոաաստան֊Բելոռոա դաշինքին և այն պետք էր շահել, քանի որ Հայաստանի մասնակցության։ոչ մի կառավարություն չէր կարող նոր ցեղասպանություն թույլ տալ։ Սակայն երբ նրանց անվտանգությունն արդեն ապահովված լիներ, հիմնախնդիրը պետք է լուծվեր, որպեսզի Հայաստանին ու Ղարաբաղին նորմալ վիճակի հասնելու հնարավորություն ընձեռվեր։

Խնդիրն այն էԸստ այդմ՝ Ղարաբաղի պատերազմը պաշտպանողական պատերազմ էր, որ պատմության մեջ նման տրամաբանությունը մշտապես փորձարկվել այլ ոչ թե նվաճողական։ Հայաստանը տարածքային հավելում չէր որոնում ընդհանրապես։ Ղարաբաղի հիմնախնդիրը պետք է եւ չի գործել՝ պարզապես որովհետեւ հայերի կողմից գրված սցենարները միշտ չէ, որ եղել են այնպիսին, որպիսին Ռուսաստանն է որոշել գործադրել։ Ղարաբաղն անկախության դիմաց վտխանակությունը որոշ հայերի երեւակայության արգասիք էր, որ բխում էր Ռուսաստանի շահերը այնպես սահմանելու բոտն ցանկությունիցլուծվեր միջազգային օրենքի շրջանակներում՝ Ղարաբաղի կենսական շահերի, որ դրանք համրնկնեն Հայաստանի ու հայության շահերին։այլ ոչ թե ձևական կամ խորհրդանշական առավելությունների հիման վրա։

100ՊատմությունըԼ․ Տեր֊Պետրոսյանը, ցավոքբարեփոխումների ու անկախության ամրացման համար քաղաքական, այդ տեսակետը չի արդարացրել։ Տասնութերորդ դարում հայ֊ոուսական հարաբերությունների սկզբնավորումից ի վեր մինչեւ ռուսական հեղափոխությունն տնտեսական ու ԽՍՀՄ կազմավորումըսոցիալական բազա ստեղծելու առումով, սիրո ոչ խաղաղության պայմանագրի դերը վճռորոշ էր համարում։ Դրա համար նա պատրաստ էր ընդունել ադրբեջանական ու հայկական կողմերի փոխադարձ զիջումների վրա հիմնված այնպիսի մի արտահայտություն կարծես թե չի բավականացրել ապահովելուկարգավիճակ ապահովող լուծում, որ Ղարաբաղն անցնի հայկական վերահսկողության տակ։ Ստալինից մինչեւ Գորբաչով Ռուսաստանի բոլոր ղեկավարները բաց են թողել այդ սերը փոխադարձելու իրենց հնաբավո– րությունր եւ որը բացառում էր Ադրբեջանի գերակայությունը Ղարաբաղի նկատմամբ, ապահովում էր անվտանգության երաշխիքներ՝ ներառյալ սահմանային կարգավորումներ, որոնցով Ղարաբաղը հանձնել են Ադրբեջանին։սահմանակից էր դառնում Հայաստանին։ Այս լուծումն այն ամենը չէր, ինչ ուրիշներ կարող էին ցանկանալ, սակայն այն ամենն էր, ինչ անհրաժեշտ էր Ղարաբաղին։

Ի դեպ, Աոաջին Հանրապետության օրոք Մեծ Բրիտանիայի վարքը դրանից շատ տարբեր չէր, երբ վերջինս Ղարաբաղի անվտանգության համար ոչ անհրաժեշտ տարածքների վերադարձը լինելու էր վերահսկում Ղարաբաղը։ Զորավար Անդրանիկի հմայվածությանը բրիտանացինե– րով եւ ռուսների հանդեպ նրա անվստահությունը որեւէ տարբերություն չառաջացրին 1919֊ին Ադրբեջանին սիրաշահելու բրիտանական քաղաքականության մեջ։ Փաստորեն, զմայլանքի ու ատելության վրա հիմնված դատողությունն խաղաղության այդ պայմանագրին հասնելու միջոցը։ Առանց կարգավիճակի համաձայնության խաղաղության պայմանագիրն ընդունելի էր, քանի որ ժողովրդի հերոսին բրիտանա– ցիների խնդրանքով հանգեցրեց դեպի Շուշի իր զորքերի երթը կասեցնելու որոշմանըայն, մինչդեռ Անդրանիկի զորքը կարող փաստորեն, անձեռնմխելի էր պրոբլեմը լուծած փնել։ Ֆրանսիան եւս նույն կերպ վարվեց, երբ 1921֊ին Կիլի– կիան հանձնեց թուրքերին՝ չնայած մինչ այդ տված իր խոստումներին, թե տարածաշրջանը կհանձնի տեղացի հայերին, որոնք Առաջին համաշխարհային պատերազմի ընթացքում մարտնչում էին Ֆրանսիայի կողքին։թողնում Ղարաբաղի փաստացի կարգավիճակը՝ Ադրբեջանից անկախ և Հայաստանի հետ գրեթե միավորված։

ԽՍՀՄ֊ի լուծարումից ի վերՀակամարտությունը ժամանակին լուծելու դեպքում նաև ավարտվելու էին Հայաստանի շրջափակումները, Բորիս էղցինի վարչակազմըբացվելու էին հաղորդակցության միջոցներն ու ճանապարհները՝ դրանով թույլ էր տրվելու, ինչպես նաեւ դրա կոմունիստական ընդդիմությունըոր Հայաստանը դեր ունենա տարածաշրջանային ու միջմայրցամաքային կապերի մեջ, վերահաստատել են տարածքային ամբողջականությանև վերացվելու էին արտաքին ներդրողների մեծամասնության կողմից Հայաստանը վտանգավոր ու անապահով վայր գնահատելու հիմքերը։ Ղարաբաղի հակամարտության ժամանակին լուծումը չորս հարևաններից երկուսի հետ ևս նորմալ հարաբերություններ կապահովեր և կմեղմեր մյուս երկու հարևանի՝ Վրաստանի ու Իրանի, ներառյալ Ադրբեջանի տարածքային ամբողջականության, սկզբունքի նկատմամբ իրենց անբեկանեփ հավատաբմությունր։ Ռուսաստանը միշտ սեփական շահերը (մի ժամանակ կայսեբապետական, այժմ՝ ազգային) սահմանելու իր ուրույն ձեւն է ունեցել, որը միշտ որոշվել է ինչ֊որ այլ ելակետերով, քան սոսկ հայերի ինչպես նաև միջազգային մնացած հանրության հետ սիրային կապն է։հարաբերությունների լարվածությունը։

Անկախ արդյունքից, հայ կոմունիստական կուսակցությունները վստահ ե$Մնում էր պետության հարաբերությունների հարցը իր սահմաններից դուրս բնակվող հայության հետ։ Հայոց պետությունը սովորակա՞ն պետություն էր, որպատկանում էր իր քաղաքացիներին, ըստ սցենարի պահանջիթե՞ այն համայն հայության «տունն» էր՝ անկախ այն բանից, կոմունիստները պետք թե որևէ հայ որտեղ է Հայաստանում իշխանության առաջին ստանձնողնեբը փնեն՝ իբրեւ ամենահոաափ «ռոաաստանամետ» տարր։ Մնացած խնդիրներր կդաոնան մանրուքներ։ Միշտ ուրիշ մեկը կարող բնակվում և թե որ երկրի քաղաքացի է։ Հայաստանի կառավարությունը պատասխանատո՞ւ է մեղադրվել Ղարաբաղի կոբստի ողջ հայության, նրա իղձերի ու երազանքների համար։ Պատմությանը կգրվի այնպեսԵվ, ինչպես գրվել է յոթանասուն տարի շարունակի վերջո, եւ կոմունիստները գիտեն, թե101ինչպես պետք ի՞նչ է վարվել նրանց հետ, ովքեր չեն համաձայնի իրենց մեկնաբանտթյուններին։նշանակում հայ լինել։

Այստեղ հարցնՀՀՇ֊ի ու Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի կարծիքով, անշուշտ, չի առնչվում Ռուսաստանի հետ Հայաստանի ունենալիք հարաբերությունների որակին։ Հարցն ավելի շուտ վերաբերում պետությունը պետք է ստանձներ այն մոտեցմանըհարցերի պատասխանատվությունը, որով այդ հարաբերություններն են ընկալվում։ Կասկածից վեր որ անհրաժեշտ էին իր շահերի համար և իր սահմաններից ներս ապրող ազգաբնակչության համար։ Պետությունը նաև իր ներդրումն էկատարում, որ Հայաստանը Ռուսաստանի հետ ընդհանուրմիջազգային օրենքի սահմանների շրջանակում՝ պաշտպանելու համար այլ երկրների հայության շահերն ու կարիքները։ Ամեն դեպքում, այդ թվում եւ ռազմավարականերկրի սահմաններից դուրս բնակվող հայերը, շահեր ունի։ ճշմարիտ է նաեւբացի Ղարաբաղի ու դրա բնակիչների մասնավոր դեպքից, որ ոչ բոլոր շահերն հայ ժողովրդի մի մասն էին՝ ոչ֊իրավական առումով։ Հայերը մեկ ժողովուրդ են համընկնում։ Երկու պետությունները պետք է համագործակցենպատմականորեն և, եւ այդ կերպ են վարվել անկախությունից ի վեր՝ սահմանելով ու հետապնդելով այդ ընդհանուր շահերը եւորոշ չափով, փոխադարձ հարգանքի հիմունքովմշակությային առումով, անհամաձայնություններ ունենալով որոշ հարցերի շուրջ։ նույնիսկ՝ հոգեպես։ Սակայն հայկական որոշ խմբավորումների համար համագործակցության գործրնթացն սկսվում է շահերի նույնականության ընդունմամբ եւ ավարտվում իրենց կողմից իբրեւ Ռուսաստանի շահեր իրավականորեն սփյուռքահայերը այլ երկրների քաղաքացիներ են։ Նրանք հնարավորություն ունեն վերադառնալու հայրենիք և վայելելու բոլոր բարիքներն ու ցանկություններ ընկալվածի հանդեպ Հայաստանի ստորակայությամբ։ Պարզունակ գաղափարաբանների մտային կառույցը թույլ չի տափս պատկերացնելստանձնելու քաղաքացիության բոլոր պատասխանատվությունները։ Սակայն ուտոպիստական, որ նախ Հայաստանի կառավարությունն ու ժողովուրդը պետք նույնիսկ վտանգավոր է սահմանեն Հայաստանի շահերըիրավական տարբերությունների զանցառումը։ Ազգի երկու հատվածները շատ բան ունեին միմյանց տալու, ապա դրանք համեմատվեն այլ պետությունների շահերի հետ եւ այնուհետեւ հետապնդվի այն, ինչը այդ համեմատության տրամաբանությունն սակայն հարաբերությունները պետք է պահանջում։հիմնված լինեին փոխադարձ հարգանքի ու տարբերությունների ընդունման վրա։

Հայ կոմունիստները եւ մի շարք ուրիշներ սկսեցին Ռուսաստանին դեր ու առաքելություն վերագրել, սահմանել նրա շահերը, եւ դրանցից բխեցնել իրենց սեփական շահերը։ Ռուսաստանն Սա էր աշխարհայացքը։ Այն նվաճումների ցանկ չի պարունակում։ Տեսակետը ներկայացնում է այն էհամատեքստը, ինչ նրանք երեւակայում կամ կամենում որի միջով էինդիտվում պրոբլեմները և ընդունվում քաղաքական գլխավոր որոշումները։ Այն չի ապահովում, որ փնի ազգայնական ու կայսերա– պետականյուրաքանչյուր պաշտոնյա յուրաքանչյուր դեպքում գործի այլասիրաբար կամ ուղղակիորեն այս իդեալի սահմաններում։ Այն նաև չի արդարացնում ձախողումները՝ անձնական թե քաղաքական, հակաթուրքական որոնք քայքայեցին քաղաքականությունը և ՀՀՇ֊ի ու հակաթյուրք մի Ռուսաստան, որր հայերին գերադասելու էր թուրքերից վերջ ի վերջո Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի ղեկավարած արժեքների ու ադրբեջանցիներից, քրիստոնյաներին՝ մահմեդականներից։ Այս երեւակայական մտապատկերը ոչ մի կապ չունի նրանց հետ, ովքեր կառավարում են Ռոաաստա– նր։ Եթե Ելցինի կառավարությունը չի համապատասխանում սրան, ուրեմն Ելցինը «իսկական Ռուսաստանը» չի ներկայացնում։նպատակների դեմ եղած հակադրությունը։

Ռուսաստանի Կուսակցությունների այս խմբի համար Ադրբեջանի կարեորությունր եւ Առաջին համաշխարհային պատերազմից հետո Թուրքիայի հետ խաղաղ հարաբերությունները ավելի «սեր ու նվիրում» տեսնելուց չեն փոխվելու։ Ռոաաստանրքաղաքականությունը մի մեխանիզմ է, ներառյալ նաեւ Գենադի Զյուգանովի եւ Վլադիմիր ժիրինովսկա Ռուսաստանըորը բանեցվում է բարձրագույն գաղափարի կամ իդեալի հասնելու համար։ Ըստ այդ դիրքորոշման, Հայաստանի համար ավեփն չի անելու, քան պետությունը նախասահմանված դեր է կատարում՝ իբրև այդ բարձրագույն իդեալի իրականացման գլխավոր միջոց։ Քաղաքականությունը ոչ սկսվում է և ոչ էլ ավարտվում ժողովրդով և այդ ժողովրդի կողմից սահմանված իր ազգային շահերն են թույլատրելու անել։ Այլ կարծիք ունեցողն երր լավագույն դեպքում իրենց սեփական տագնապներն կարիքներով։ Այստեղ ժողովրդից ակնկալվում է տեսանողի կողմից պատրաստված սցենարին համապատասխան վարքագիծ, մի սցենար, որը բարձրացնելու է ժողովրդին և նրան համապատասխանեցնելու տվյալ գաղափարով իրեն հատկացված դերին։ Գաղափարաբանական հիմունքով տեսակետները բացառիկ չեն պատմության մեջ կամ ժամանակակից աշխարհում։ Դրանք, ի վերջո, այն նյութն են դրսեւորում, վատագույն դեպքում՝ Հայաստանում իշխանության հարցն որով կերտվում են լուծում։տոտալիտար ռեժիմները։

Միեւնույն փաստարկը վերաբերում է Հայաստանում (բայց ավելի՝ Հայաստանից դուրս) նրանց, ովքեր Ռուսաստանը կվախարինեին Ի– րանով, ԱՄՆ֊ով կամ ՆԱՏՕ֊յով՝ իբրեւ Հայաստանի հզոր պահապանների։ Արեւմուտքի միջամտությունն այս տարածաշրջանի գործերին պատմականորեն երբեք չի նպաստել հայկական շահերին, առնվազն՝ գործով։ Նույնը կատարվում է այսօր։ Եվ դա հայոց իրավունքներն ====Ա․ Վազգեն Մանուկյանն ու ձգտումները բացատրելու անկարողության խնդիր չէ։ Պարզապես Ամերիկայի Միացյալ Նահանգները, Մեծ Բրիտանիայի Միացյալ Թագավորությունը, Ֆրանսիան եւ մյուս եբկբնեբն իրենք են ի վիճակի որոշելու իրենց սեփական շահերը։ԱԺՄ֊ն====

Ռուսներն Լևոն Տեր֊Պետրոսյանի ու ամերիկացիները որքան էլ մեծ հարգանք ունենան Վազգեն Մանուկյանի միջև առկա ամենալուրջ տարաձայնությունները պտտվում էին «նորմալության» բառի շուրջ։ Մանուկյանը գտնում է, որ պետության ողջ փիլիսոփայությունն այդ բառի վրա հիմնելը նշանակում է Հայաստանի քրիստոնեական ժառանգության նկատմամբ, որքան էլ Ֆրանսիան մեծ սեր ունենա ու հայ մշակույթի հանդեպժողովրդի անցյալը, որքան էլ այլ ժողովուբդներ վշտակցեն Հայաստանի «մարտիրոսություններին»ներկան ու ապագան հանգեցնել անընդունելիորեն սահմանափակ հայեցակարգի։ Ըստ Վ․ Մանուկյանի՝ հայությունն ունի բարձրագույն առաքելություն, որքան սա էլ հայոց իղձերի հանդեպ համակրանքի խոսքեր արտասանված փնեն զանազան երկրնեբում՝ իրենց համար կարեւորություն ներկայացնող հարցերում պետությունները հետեւում են իրենց սեփական103շահերինբխում է նրա այն համոզմունքից, որոնք սահմանվել են իրենց իսկ կողմիցոր հայերը հատուկ ժողովուրդ են՝ բացառիկ ներուժով։ Պետության նպատակներն են՝ ապահովել, այլ ոչ թե ծրագրվել հայերի կողմից:Հայկական քաղաքական կուսակցությունների ու ղեկավարների համար առաջին եւ ամենակարեւոր խնդիրն է հասկանալ եւ օբյեկտիվորեն գնահատել ուրիշների շահերըոր այդ ներուժն իրացվի, և գտնել այն բնագավառները, որտեղ այդ շահերը չսահմանել կամային մտածողության հիման վրա։ Ռուսաստանը չափազանց կարեւոր գործընկեր առաքելությունը կարող է, որպեսզի կարելի փնի նրա հետ վարվել իբրեւ կասկածամիտ սիրահարի, որն իբր Հայաստանի սիրո հավաստման ու ա– պացույցի մշտական կարիքն ունի։ի հայտ գալ։

Գ․ Հայ Հեղափոխական ԴաշնակցությունըՔննարկվող «բարձրագույն առաքելությունների» իմաստով ՀՅԴ֊ի ծրագրածն ամենից ավելի ծանրակշիռն էԸստ Վ․ Մանուկյանի՝ հայերը հատուկ ազգ են իրենց այն հզորությամբ, ամենից ավեփ համապարփակն ու լայնորեն ճանաչվածը։ Դրա վերջնական նպատակն որը կարող է ազատ երկրի հիմնադրումըբխեցվել հայ ժողովրդի կեղեքման ու ցավի պատմությունից, որն անկախ փնի եւ միավորի պատմականորեն հայկական բոլոր տարածքներր։ Օսմանյան Հայաստանում բարեփոխումների էլ իր հերթին կարող է վերածվել հրաշքների հասցնող ներքին ուժի։ Հայերը բացառիկ են՝ նաև միասնության հասնելու նպատակով 1890թ․֊ին հիմնադրված ՀՅԴ֊ն անկախությունն իբրեւ նպատակ որդեգրեց 1919թ․֊ին։ Հիմնականում ՀՅԴ֊ի ջանքեբով հիմնադրված եւ նրա կողմից կառավարվող Առաջին Հանրապետությունը մեկ տարեկան էր, երբ «Ազատմի կենտ անհատի չափ միասնանալու ներուժով․ նրանք զգում են, Անկախ ու Միացյալ Հայաստան» կարգախոսն ընդունվեց իբրեւ կուսակցության իդեալ։ Սփյոտքյան միջավայրումկամ կարող են հանգել մեկ միասնական ամբողջության և պետք է գործեն իբրև այդպիսին, ուր կուսակցության հետ միասին աքսորվել էր նաեւ այդ կարգախոսրթեև մի հատվածը Հայաստանում է, մյուսը՝ Ղարաբաղում, իսկ ուրիշներ՝ ցիրուցան։ Պետությունն այն ներկայացնում էր պատմական բոլոր անարդարությունների վերացումրմեքենան է, անցյալի ողջ նահատակության հատուցումըորի միջոցով միևնույն հավաքական էության ցաքուցրիվ այդ բաղադրիչները կարող են կարգի բերվել և ուժի նոր մակարդակի հասնել, ներկայի բոլոր զոհողությունների աբդարացամր։ Ա՛յդ Հայաստանն էր, որ սփյուռքահայ երին մատուցելու էր խոստացված հանդերձյալ կյանքը, եւ սփյուռքահայերը վերադառնալու էին եւ վայելելու ինչը կապահովի հայոց իդեալը Հայաստանում և դրա հատուկ տեղն աշխարհում։ Հայերը «համաշխարհային ազգ» են և պետք է հասնեն իրենց երազանքները։առաքելությանը։

Այս իդեալին հասնելու ռազմավարությունը ժամանակի ընթացքում զարգացավԱյդ ուժը, եւ նախապատվությունները փոխվեցին։ Սակայն փոփոխությունների խճողումից անկախըստ Վ․ Մանուկյանի, իդեալական հայրենիքի պահանջը հայտնի դրսևորվեց Ղարաբաղի պատերազմում։ Ղարաբաղը եղավ այն ասպարեզը, որտեղ հրաշքն ի հայտ եկավ։ Այն ցույց տվեց, որ «Հայկական հարցը» հասանելի է։ Մանուկյանը հավատում էր իբրեւ «Հայ Դատ» կամ Հայկական Հարց։ Թեեւ այս տերմինը գործածվում հարցի արժեքին, ինչը բացատրում է այլ կուսակցություններիՀՅԴ֊ի հետ մերձեցմամբ։ Դեռևս 1989֊ին մի հարցազրույցի մեջ Մանուկյանը քննարկում էր Արևմտյան Հայաստանի տարածքների վերականգնման պահանջի իրականությունը։ Նա նշում էր սակայն, ոչ֊կոաակցա– կան խմբավորումների եւ անհատների կողմից եւս, ՀՅԴ֊ն իրեն որ անկախությունը պետք է համարում հարցի տերը։այդ պահանջից առաջ իրականացվի։

104Հալերի միավորման գաղափարը միշտ չէՄանուկյանի տեսակետից, արևմտյան տիպի ժողովրդավարությունը հաստատ չի կարող հանգեցնել Հայաստանի ուժի բացահայտմանը։ Վ․ Մանուկյանը գտնում էր, որ առաջնային «նորմալության» պահանջը Հայաստանի ժողովրդին դարձրել է եղել ՀՅԴ ռազմավարության մեջ։ Երբ 1920֊ին ՀՅԴ֊ն Հայաստանում կորցրեց իշխանությունը (Հայաստանը դարձավ ԽՍՀՄ հանրապետություն)բարոյական արժեքներից զուրկ «քնած զանգված» և ժողովրդին վերածել արգահատելի պստիկ խանութպանների, այնուհետեւ առաջնային հարցը անկախությունն էր։ Սառր պատերազմի րնթացքում ՀՅԴ֊ի առաջնային ծրագիրն ազատ ու անկախ Հայաստանն էրորոնք իրենց առօրյա չնչին հացը վաստակելու հետևից են ընկած։ Նման ժողովուրդն իր ուժը չի կարող զգալ, մեծագույն խնդիրը՝ Ռուսաստանիցչի կարող տեսնել, կոմունիստական ռեժիմից ազատագրվելը։ Այդ նպատակի թե իր համար ՀՅԴ֊ն համագործակցում ինչն է լավ, չի կարող տեսնել լույսը։ Նա իր այս արհամարհանքի համար բավականաչափ հիմք ուներ․ «Ժողովուրդը համարժեքորեն չարձագանքեց իր զգացմունքները արտահայտելու և ընտրություններում նրան սատար կանգնելու անդադար կոչերին և չարձագանքեց նաև «իրադարձություններն իրենց ձեռքը վերցնելու» կոչին։ Նշանակություն չունի․ Մանուկյանը կարող էր 1996֊ի սեպտեմբերի 25֊ին հավաքված 15.000 կամ 20.000 ցուցարարներին մատնանշել իբրև «ժողովուրդ» և կարող էր ԽՍՀՄ֊ի թշնամիների հետայլ ուղիներ գտնել արտահայտելու նրանց «կամքը», ներառյալ ԱՄՆ֊ն որ սոսկ իբրև սկիզբ դրսևորվեց խորհրդարանի շենքը գրավելու, դրա նախագահին առևանգելու և խոշտանգելու իր ուժի ու Թուրքիան։ 1970֊ականներից սկսածհաստատակամության ցուցադրման մեջ։ Լեթարգիական քուն մտած ազգն արթնացնելու համար Մանուկյանը պատրաստ էր զոհաբերել այն, ժամանակի ընթացքում, հայկական պատմական տարածքներր Խորհրդային Հայաստանին միացնելու գաղափարն սկսեց աոաջնայնություն ձեռք բերել իդեալի մյուս դրույթների նկատմամբ։ինչ Տեր֊Պետրոսյանը համարում էր երկրի համար ամենաթանկարժեք բանը՝ երկրի կայունությունը։

Այս փոփոխությունն ունի իր տրամաբանությունը։ «Միացյալը» ավեփ հասանելի էր թվումՎ․ Մանուկյանի համար փոփոխության բանալին ճիշտ ղեկավարություն ունենալն էր։ Հենց որ դա տեղի ունենա, քան «ազատն» նոր Հայաստանն ու «անկախը»։ Թուրքիայի գրաված տարածքների ազատագրումը կատարվելու էր Խորհրդային Միության՝ Թուրքիայի թշնամի մի գերտերության օգնությամբվերածնված հայոց ազգը բավականաչափ կհզորանան՝ լուծելու համար մյուս պրոբլեմները, որի բաղկացուցիչ մասն էր Հայաստանը։այդ թվում և Ղարաբաղի պրոբլեմը։

Երբ 1988֊ին պայթեց Դարաբաղյան ՇարժումըՍակայն անհրաժեշտ էր ունենալ այդ ճիշտ ղեկավարությունը։ Վ․ Մանուկյանը գտնում էր, եւ 1989֊ից սկսած Հայաստանը քայլեր ձեռնարկեց ԽՍՀՄ֊ից անջատվելու ուղղությամբոր ինքն էր անձը, ո՛չ անկախությունըմիակ անձը, ո՛չ Ղարաբաղի հարցր ՀՅԴ֊ի անմիջական օրակարգում չկային։ Երկու իրադարձություններն էլ համարվեցին ՀՅԴ քաղաքականությանն անհարիր, եւ ՀՅԴ֊ն սկզբում ընդդիմացավ երկուսին էլ։ ԽՍՀՄ լուծարումից հետո ՀՅԴ֊ին հարկավոր էր որն զգում է իր ռազմավարությունն ազգի պատմության ցավն ու քարոզչությունր փոխել եւ համապատասխանեցնել նոր իրադրությանր։ Դրա փոխարենտառապանքը, Ղարաբաղ Կոմիտեի կազմավորման օրից սկսածայն միակը, կուսակցությունը խորըորն ունի ներքին ուժ ու հաստատակամություն՝ վերափոխելու պատմությունը, լավ մշակվածժողովրդին վեր հանելու իր կեղեքված, տեւական այլասերված, ծույլ ու բծախնդրորեն կիրառվող հակակրանք մշակեց ՀՅԴ ռազմավարության մեջ խզում առաջացրած շարժման՝ ՀՀՇ֊իբարոյալքված վիճակից և վերածելու բարոյապես մաքուր, արգասավոր, եռանդուն, արդյունավոր և, անշուշտ, եւ նրա ղեկավար Լեւոն Տեր֊Պետրոսյանիդեմ։հատուկ ազգի։

Ներկայումս Դաշնակցությունը Հայկական Հարցը սահմանում Եթե այս ամենը մի քիչ առեղծվածային է «Մեկ ժողովուրդ՝ մեկ հայրենիք» բանաձեւով։ Այս հարցի համատեքստում հայ ժողովուրդը բաղկացած թվում ու խորհրդավոր, պատճառն այն է երեք հատվածից․ Հայաստանի հայերից, Ղարաբաղի հայերից եւ Սփյուռքի հայերից։ «Հայրենիքի» գաղափարը շատ ավեփն որ այս յուրահատուկ աշխարհայացքն ինքն է ներկայացնում․ Հայաստանըթե՛ առեղծվածային, Ղարաբա– ղրթե՛ խորհրդավոր։ Ինչպես մեծագործության անուրջի այլ պաշտպանների դեպքում, Ջավախքըայդ դեպքում ևս բացառվում է որևէ երկխոսություն, Նախիջեւանը եւ պատմական Արեւմտյան Հայաստա– նր կամ արեւելյան Թուրքիան։որևէ բանական քննարկում։

105Ըստ այս տեսությանԿասկած չկա, Հայաստանը հայրենիքի սոսկ մեկ բաղադրամասն որ նրա ծրագիրը նախատեսում էքաղաքացիների կյանքի բարելավում, որն իրերի բերմամբ գործընթացներում մյուսներից ա– ռաջ դրամատիկ ու արագ, կտրուկ բարելավում։ Սակայն դժվար է ընկել՝ միջազգային հանրության կողմից այն ճանաչվել այնպիսի վերացականությունների վրա հիմնված ռազմավարությունը, որը նախատեսում է իբրեւ անկախ պետություն։ Հաջորդ տեղում ներքին ուժն ու ներշնչանքը վերածել բյուջեների և օրենքների։ Հեշտանում է Ղարաբաղընաև ձախողումների համար պատասխանատվությունից խուսափելը, որն ազատագրվել քանի որ այդ դեպքում ժողովուրդն է եւ անկախություն հոչւսկել, սակայն դեռես միջազգայնորեն չի ճանաչվել իբրեւ անկախ պետություն որ զլացել է իրեն վերածել այն տեսակի հայերի ու քաղաքացիների, ինչպիսին ծրագիրն էր կոչ անում դառնալ։ Այն կառավարությունը կամ իբրեւ Հայաստանի մաս։ Հաջորդըառաջնորդը, ըստ ՀՅԴ ռազմավարության, Ջավախքն որի ծրագիրը պահանջում էժողովրդի այլ տեսակ, որի հայ ազգաբնակչությունն սկսել միշտ ցանկանալու է հաստատել իր իրավունքները։ Սեւացած բաղադրամասերի միացումն անպայմանորեն հաջորդելու է։ավելի մեծ իշխանություն՝ այդ կերպափոխությունն իրականացնելու համար։ Եվ 1990-1991֊ին իբրև վարչապետ պաշտոնակատարելու ընթացքում Վազգեն Մանուկյանի հարաբերությունն իշխանության հետ ներկայացնում էր նման աշխարհայացքի թելադրած պատկերի ցայտուն դրսևորումը։

Դաշնակցության դիտանկյունիցՀայ կոմունիստները երբեք իրենց հարմարավետ, Հայաստանի նոր պետությանը չանի Հայկական Հարցր լուծելու ո՛չ անհրաժեշտ մտապատկերը, ո՛չ ռեսուրսները, եթե միայն, հավանաբար, չկառավարվի ՀՅԴ֊ի կսղ– մից։ Այդ պարագայում ինքնավստահ կամ անվտանգ չեն զգացել անկախ Հայաստան պետության մեջ։ Նրանց համար այն կարող Է ստանձնել ծրագրի ավեյի մեծ բաժնի պատասխանատվությունը։ Տեր֊Պետաայանի Հայաստանը՝ «նորմալության» իր կոչով եւ «նորմալ» արտաքին քաղաքականության հետեւանքներովչափազանց մեկուսի, Է՛լ ւսվեվւ քիչ Էր պիտանի այս երազանքը հե– տապնդելու գործին։ Այն հանգամանքըչափազանց ծանրաբեռնող ու չափազանց փոքրիկ մի վայր է։ Նրանք ավելի հանգիստ կզգային ուրիշ մեկի պատկերացումների մեջ իրենց տրված դերակատարությամբ, որ Տեբ֊Պետրոսյանի Հայաստանը մերժելու Էր Ցեղասպանության ճանաչումը երկրի արտաքին քաղաքականության հիմք դաոձնեըւ եւ ձգտելու Էր նորմալացնել Թուրքիայի հետ հարաբերություններըայնպիսի մեկի, բավարար Էրորը ներկայացնի քաղաքակրթության ավելի բարձր, որպեսզի նա, նրա վարչակազմն ու ՀՀՇ֊ն ստանան «ապազգային» բնորոշումը։ Փաստորեն, Լ․ Տեր֊Պետբոսյանին ու նրա համախոհներին Դաշնակցությանը ներկայացնում Էր որպես իր ազգային ծրագրի, հետեւաբար՝ հայ ժողովրդի վատթարագույն թշնամիներ։ավելի ունիվերսալ գաղափար։ Այս դեպքում պետության նպատակն է գտնել այդ մեկին՝ այդ պետությանը կամ կայսրությանը և շրջան կատարել դրա ուղեծրով։

ՎերջապեսՀայ բոլշեվիկ հեղափոխականների ավանդական գաղափարախոսության իներցիայով դրդված, ՀՅԴ֊ի համար նման վիթխարի ազգային ծրագիրրթե այսօր կոմունիզմով հմայված մարդկանց տեսակի պատճառով, Հայկական Հարցի պես հսկա իդեալը կարող Էր իրականացվել միայն պատմականորեն եւ բարոյապես վավերացված հեղինակության կողմից՝ իշխանության հասած կամ ժողովրդավարական ճանապարհով կամ այլ կերպ։ Ազգակերտման քաղաքական ծրագիրը106ձեւակերպված ու կազմված Է այնպես, որ իր սահմանմամբ իսկ ՀՅԴ֊ին Է դարձնում կոմունիստական կուսակցությունների մտածողության մեջ միակ կազմակերպությանըմշտական երևույթը եղել է Ռուսաստանի նկատմամբ նվիրումը։ Ցարական Ռուսաստան, որը որակավորված Է հե– տապնդելու այնբոլշևիկյան Ռուսաստան, որոշելու դրա փուլերր կամ սահմանելու դրա ռազմավարությունը։ Մեծագույն նպատակի համատեքստում Հայաստանն ու ՂարաբաղըԽորհրդային Ռուսաստան, անկախությունն ու միացումը կարող են գործածվել կամ զոհաբերվել՝ հանուն բարձրագույն իդեալի։թե Ռուսաստանի Դաշնություն՝ կարևոր չէ, քանի դեռ այն կայսերապետական Ռուսաստան է։

Ազգային ծրագիրն այդքան հսկայական եւ այդքան հեռավոր մի երազանքի աստիճանի բարձրացնելով՝ Դաշնակցությունն իը տեսությանըՍերգեյ Բադալյանի ղեկավարած ՀԿԿ֊ի, ռազմավարությանը, դատողություններին հաղորդել Է քննադատությունից Արամ Սարգսյանի ղեկավարած ՀԴԿ֊ի և անցյալի ու վերահսկողությունից վեր որակ։ ճիշտ այնպեսներկայի նրանց ուղեկիցների համար ապահովությունը կայանում է նրանում, ինչպես դժվար Է պարզելոր ներքին, թե իր կյանքի ողջ ընթացքով մաբդր դեպի դժո՞խք Է րնթանումարտաքին ու անվտանգության քաղաքականության պատասխանատվությունը փոխանցվի Ռուսաստանին՝ միշտ հանուն բարձրագույն իդեալի՝ հանուն սոցիալիզմի, թե՞ դրախտ, այդպես Էլ դժվար Է ՀՅԴ֊ի քաղաքականությունը նորմալ մեթոդներով քննարկման ենթարկել՝ ո– բոշելու համար, թե արդյո՞ք ՀՅԴ֊ն կարողացել Է հայությանը մոտեցնել իդեալին։ ՀՅԴ֊ն միշտ կարող Է որեւէ բարձրագոչ նպատակ կամ սկզբունք գտնել՝ դրանով քննադատելու կամ նսեմացնելու համար ուրիշների քաղաքականությունըընդդեմ Արևմտյան մշակույթի։ Ի վերջո, արդարացնելու իր սեվւական կեր– պավտխությունները եւ իր հանդեպ ցանկացած քննադատություն պիտակավորելու իբրեւ ապազգային վարքագիծ կամ ավելի վատ մի բան։այս կուսակցությունները բոլոր պրոբլեմների պատճառը փնտրելու են Ռուսաստանին բավարար չափով հաճոյացած չլինելու մեջ։ Լուծումներն այնուհետև իրենք իրենց կգան։

Կոմունիստական կուսակցությունների համար իրենց իշխանության ներքո արտաքին քաղաքականությունը շատ պարզ է լինելու։ Սառը պատերազմն ավարտված չէ, և Հայաստանը պետք է կատարած լինի իր ընտրությունը։ Հայաստանն իմանալու է, թե ինչպես կողմնորոշվել աշխարհի գործերում։ Նույնիսկ եթե Սառը պատերազմն ավարտված է, անհրաժեշտ է այն վերակենդանացնել, և կոմունիստական գաղափարախոսությունը գիտի ինչպես հասնել դրան։ Աշխարհը բավական պարզ մի վայր է։ Ռուսաստանի կողմից բարեհաճության արժանացած երկրները կլինեն Հայաստանի դաշնակիցները, Ռուսաստանի թշնամիները՝ նաև Հայաստանի թշնամիները։ Հստակորեն զատորոշված այդ աշխարհում հարկ չկա ընտրություն կատարել, Հայաստանի անվտանգության խնդիրն ինքնաբերաբար կլուծվի, քանի որ Հայաստանն ավելի մեծ միավորի մաս կկազմի։ Աղավաղված պատմության և Թուրքիայից սպառնացող ապագա չարիքի թմբկահարումը բավարար կլինի Ռուսաստանի շահերի համար Հայաստանի կարևորությունը պահպանելու, ինչպես նաև ոչ֊հայրենասիրական այնպիսի գայթակղություններից զերծ մնալու համար, ինչպիսին է Թուրքիայի՝ Ռուսաստանի հավերժական թշնամու հետ հարաբերությունների նորմալացումը։ Այս գաղափարախոսության հետևորդների համար տնտեսության կարգավորումը նույնպես պարզ կլինի։ Հայաստանը կարող է ավտոդողեր պատրաստել՝ Մոսկվայի մերձակայքում արտադրված ավտոմեքենաների համար, աղքատությունն ու գործազրկությունը կանհետանան, ինչպես անհետացել էին խորհրդային կարգերի օրոք։ Սոցիալական պրոբլեմները՝ կոռուպցիան, պոռնկությունը և այլն, նույնպես կանհետանան Կուսակցության հրահանգով կամ Գերագույն խորհրդի քվեարկությամբ։ Ըստ այս տեսակետի, կարելի է գտնել նաև Ղարաբաղի հիմնախնդրի լուծման ռազմավարությունը։ Միավորվելով Ռուսաստանի հետ կամ միանալով Ռուսաստան֊Բելոռուս միությանը՝ Հայաստանը կապացուցի Ռուսաստանի հանդեպ իր աներկբա հավատարմությունը։ Հենց Հայաստանը Ռուսաստանի մաս կկազմի, Ռուսաստանը նրան կհատուցի Ղարաբաղով։ Սա, հարկավոր է նկատել, շատ պարզ լուծում է։ Ո՛չ Հայաստանի կողմից դիվանագիտական ջանքերի, ո՛չ բանակցությունների, ո՛չ մտածելու կամ վերլուծելու, փաստորեն՝ ոչ մի տեսակի ջանքի կարիք չի լինի։ Կարելի է մտածել, որ Հայաստանի հետ Ղարաբաղի միավորմանը հասնելու համար թերևս հարկավոր է ինչ֊որ բան զոհաբերել, իսկ Ղարաբաղը բավականաչափ կարևորություն է ներկայացնում՝ հանուն դրա երկրի անկախությունը զոհաբերելու համար։ Փաստորեն, ժամանակին անկախության հեռանկարի հանդեպ կոմունիստների և այլոց երկչոտ վերաբերմունքը մասամբ կարելի է բացատրել նրանց այն մտավախությամբ, որ նման գործողությունը կարող էր համարվել հակառուսական քայլ և հանգեցնել Ռուսաստանի կողմից Ղարաբաղով կամ, ինչպես ոմանք կարող են պնդել, տարածքային այլ հարցերով վրիժառություն։ Այս փաստարկն սկզբից կոմունիստական կուսակցությունների կողմից ներկայացվեց խլաձայն, այնուհետև՝ ավելի բացահայտ։ Նույն փաստարկն սկսեց բերվել քաղաքական այլ գործիչների կողմից ևս։ 1996֊ին, սոցիալական ու տնտեսական դժվարություններով և ղարաբաղյան բանակցությունների փակուղային վիճակով խրախուսված, ՀԿԿ֊ը ստորագրություններ հավաքեց՝ հօգուտ Ռուսաստան֊Բելոռուս դաշինքին Հայաստանի մասնակցության։ Խնդիրն այն է, որ պատմության մեջ նման տրամաբանությունը մշտապես փորձարկվել է և չի գործել՝ պարզապես որովհետև հայերի կողմից գրված սցենարները միշտ չէ, որ եղել են այնպիսին, որպիսին Ռուսաստանն է որոշել գործադրել։ Ղարաբաղն անկախության դիմաց փոխանակությունը որոշ հայերի երևակայության արգասիք էր, որ բխում էր Ռուսաստանի շահերը այնպես սահմանելու բուռն ցանկությունից, որ դրանք համընկնեն Հայաստանի ու հայության շահերին։ Պատմությունը, ցավոք, այդ տեսակետը չի արդարացրել։ Տասնութերորդ դարում հայ֊ռուսական հարաբերությունների սկզբնավորումից ի վեր մինչև ռուսական հեղափոխությունն ու ԽՍՀՄ կազմավորումը, սիրո ոչ մի արտահայտություն կարծես թե չի բավականացրել ապահովելու, որ Ղարաբաղը անցնի հայկական վերահսկողության տակ։ Ստալինից մինչև Գորբաչով Ռուսաստանի բոլոր ղեկավարները բաց են թողել այդ սերը փոխադարձելու իրենց հնարավորությունը և Ղարաբաղը հանձնել են Ադրբեջանին։ Ի դեպ, Առաջին Հանրապետության օրոք Մեծ Բրիտանիայի վարքը դրանից շատ տարբեր չէր, երբ վերջինս էր վերահսկում Ղարաբաղը։ Զորավար Անդրանիկի հմայվածությունը բրիտանացիներով և ռուսների հանդեպ նրա անվստահությունը որևէ տարբերություն չառաջացրին 1919֊ին Ադրբեջանին սիրաշահելու բրիտանական քաղաքականության մեջ։ Փաստորեն, զմայլանքի ու ատելության վրա հիմնված դատողությունն էր, որ ժողովրդի հերոսին բրիտանացիների խնդրանքով հանգեցրեց Շուշի իր զորքերի երթը կասեցնելու որոշմանը, մինչդեռ Անդրանիկի զորքը կարող էր պրոբլեմը լուծած լինել։ Ֆրանսիան ևս նույն կերպ վարվեց, երբ 1921֊ին Կիլիկիան հանձնեց թուրքերին՝ չնայած մինչ այդ տված իր խոստումներին, թե տարածաշրջանը կհանձնի տեղացի հայերին, որոնք Առաջին համաշխարհային պատերազմի ընթացքում մարտնչում էին Ֆրանսիայի կողքին։ ԽՍՀՄ լուծարումից ի վեր, Բորիս Ելցինի վարչակազմը, ինչպես նաև դրա կոմունիստական ընդդիմությունը, վերահաստատել են տարածքային ամբողջականության, ներառյալ Ադրբեջանի տարածքային ամբողջականության, սկզբունքի նկատմամբ իրենց անբեկանելի հավատարմությունը։ Ռուսաստանը միշտ սեփական շահերը (մի ժամանակ կայսերապետական, այժմ՝ ազգային) սահմանելու իր ուրույն ձևն է ունեցել, որը միշտ որոշվել է ինչ֊որ այլ ելակետերով, քան սոսկ հայերի հետ սիրային կապն է։ Անկախ արդյունքից, հայ կոմունիստական կուսակցությունները վստահ են, որ, ըստ սցենարի պահանջի, կոմունիստները պետք է Հայաստանում իշխանության առաջին ստնաձնողները լինեն՝ իբրև ամենահուսալի «ռուսաստանամետ» տարը։ Մնացած խնդիրները կդառնան մանրուքներ։ Միշտ ուրիշ մեկը կարող է մեղադրվել Ղարաբաղի կորստի համար։ Պատմությունը կգրվի այնպես, ինչպես գրվել է յոթանասուն տարի շարունակ, և կոմունիստները գիտեն, թե ինչպես պետք է վարվել նրանց հետ, ովքեր չեն համաձայնի իրենց մեկնաբանություններին։  Այստեղ հարցն, անշուշտ, չի առնչվում Ռուսաստանի հետ Հայաստանի ունենալիք հարաբերությունների որակին։ Հարցն ավելի շուտ վերաբերում է այն մոտեցմանը, որով այդ հարաբերություններն են ընկալվում։ Կասկածից վեր է, որ Հայաստանը Ռուսաստանի հետ ընդհանուր, այդ թվում և ռազմավարական շահեր ունի։ Ճշմարիտ է նաև, որ ոչ բոլոր շահերն են համընկնում։ Երկու պետությունները պետք է համագործակցեն, և այդ կերպ են վարվել անկախությունից ի վեր՝ սահմանելով ու հետապնդելով այդ ընդհանուր շահերը և, փոխադարձ հարգանքի հիմունքով, անհամաձայնություններ ունենալով որոշ հարցերի շուրջ։ Սակայն հայկական որոշ խմբավորումների համար համագործակցության գործընթացն սկսվում է շահերի նույնականության ընդունմամբ և ավարտվում իրենց կողմից իբրև Ռուսաստանի շահեր ու ցանկություններ ընկալվածի հանդեպ Հայաստանի ստորակայությամբ։ Պարզունակ գաղափարաբանների մտային կառույցը թույլ չի տալիս պատկերացնել, որ նախ Հայաստանի կառավարությունն ու ժողովուրդը պետք է սահմանեն Հայաստանի շահերը, ապա դրանք համեմատվեն այլ պետությունների շահերի հետ և այնուհետև հետապնդվի այն, ինչը այդ համեմատության տրամաբանությունն է պահանջում։ Հայ կոմունիստները և մի շարք ուրիշներ սկսեցին Ռուսաստանին դեր ու առաքելություն վերագրել, սահմանել նրա շահերը, և դրանցից բխեցնել իրենց սեփական շահերը։ Ռուսաստանն այն է, ինչ նրանք երևակայում կամ կամենում էին, որ լինի ազգայնական ու կայսերապետական, հակաթուրքական ու հակաթյուրք մի Ռուսաստան, որը հայերին գերադասելու է թուրքերից ու ադրբեջանցիներից, քրիստոնյաներին՝ մահմեդականներից։ Այս երևակայական մտապատկերը ոչ մի կապ չունի նրանց հետ, ովքեր կառավարում են Ռուսաստանը։ Եթե Ելցինի կառավարությունը չի համապատասխանում սրան, ուրեմն Ելցինը «իսկական Ռուսաստանը» չի ներկայացնում։ Իսկական Ռուսաստանն ինչ֊որ այլ տեղ է՝ թաքնված Դումայի միջանցքներում, թաքնված Ռուսաստանի կոմունիստական կուսակցության ղեկավար Գենադի Զյուգանովի մշուշապատ բառերի կամ ռուս ծայրահեղ ազգայնական Վլադիմիր Ժիրինովսկու խոսքերի տակ, որոնց սոսկ ճշմարիտ հավատացյալները կարող են հասու լինել, մեկնաբանել և գործել դրանց համապատասխան։ Իսկական Ռուսաստանն այնտեղ է՝ հայերի անձնվիրության ցուցադրման սպասումով, այն ի հայտ կգա, հենց որ անեղծ հավատացյալների կողմից անխառն հավատարմություն ցուցաբերվի։ Եվ եթե համագործակցության ու ռազմավարական հաշվարկների ներկա մակարդակը համապատասխան արձագանք չի հարուցում, այն պատճառով է սոսկ, որ համագործակցությունը բավարար չէ, հետևողական չէ, մի խոսքով՝ ամբողջական չէ։ Ըստ այս պատկերացման, Ռուսաստանը հանդես է գալիս կասկածամիտ սիրահարի դերում, որը մշտապես կարիք ունի սիրո վերահաստատման, և եթե անմնացորդ նվիրում հավաստվի, երբևէ կարող է արձագանքել այդ սիրուն։ Ռուսաստանի համար Ադրբեջանի կարևորությունը և Առաջին համաշխարհային պատերազմից հետո Թուրքիայի հետ խաղաղ հարաբերությունները ավելի «սեր ու նվիրում» տեսնելուց չեն փոխվելու։ Ռուսաստանը, ներառյալ նաև Գենդաի Զյուգանովի և Վլադիմիր Ժիրինովսկու Ռուսաստանը, Հայաստանի համար ավելին չի անելու, քան իր ազգային շահերն են թույլատրելու անել։ Այլ կարծիք ունեցողները լավագույն դեպքում իրենց սեփական տագնապներն են դրսևորում, վատագույն դեպքում՝ Հայաստանում իշխանության հարցն են լուծում։ Միևնույն փաստարկը վերաբերում է Հայաստանում (բայց ավելի՝ Հայաստանից դուրս) նրանց, ովքեր Ռուսաստանը կփոխարինեն Իրանով, ԱՄՆ֊ով կամ ՆԱՏՈ֊յով՝ իբրև Հայաստանի հզոր պահապանների։ Արևմուտքի միջամտությունն այս տարածաշրջանի գործերին պատմականորեն երբեք չի նպաստել հայկական շահերին, առնվազն՝ գործով։ Նույնը կատարվում է այսօր։ Եվ դա հայոց իրավունքներն ու ձգտումները բացատրելու անկարողության խնդիր չէ։ Պարզապես Ամերիկայի Միացյալ Նահանգները, Մեծ Բրիտանիայի Միացյալ Թագավորությունը, Ֆրանսիան և մյուս երկրներն իրենք են ի վիճակի որոշելու իրենց սեփական շահերը։ Ռուսներն ու ամերիկացիները որքան էլ մեծ հարգանք ունենան Հայաստանի քրիստոնեական ժառանգության նկատմամբ, որքան էլ Ֆրանսիան մեծ սեր ունենա հայ մշակույթի հանդեպ, որքան էլ այլ ժողովուրդներ վշտակցեն Հայաստանի «մարտիրոսություններին», որքան էլ հայոց իղձերի հանդեպ համակրանքի խոսքեր արտասանված լինեն զանազան երկրներում՝ իրենց համար կարևորություն ներկայացնող հարցերում պետությունները հետևում են իրենց սեփական շահերին, որոնք սահմանվել են իրենց իսկ կողմից, այլ ոչ թե ծրագրվել հայերի կողմից։ Հայկական քաղաքական կուսակցությունների ու ղեկավարների համար առաջին և ամենակարևոր խնդիրն է հասկանալ և օբյեկտիվորեն գնահատել ուրիշների շահերը, այդ շահերը չսահմանել կամային մտածողության հիման վրա։ Ռուսաստանը չափազանց կարևոր գործընկեր է, որպեսզի կարելի լինի նրա հետ վարվել իբրև կասկածամիտ սիրահարի, որն իբր Հայաստանի սիրո հավաստման ու ապացույցի մշտական կարիքն ունի։ ====Գ․ Հայ Հեղափոխական Դաշնակցությունը==== Քննարկվող «բարձրագույն առաքելությունների» իմաստով ՀՅԴ֊ի ծրագրածն ամենից ավելի ծանրակշիռ է, ամենից ավելի համապարփակն ու լայնորեն ճանաչվածը։ Դրա վերջնական նպատակն է ազատ երկրի հիմնադրումը, որն անկախ լինի և միավորի պատմականորեն հայկական բոլոր տարածքները։ Օսմանյան Հայաստանում բարեփոխումների հասնելու նպատակով 1890 թ․֊ին հիմնադրված ՀՅԴ֊ն անկախությունն իբրև նպատակ որդեգրեց 1919֊ին։ Հիմնականում ՀՅԴ ջանքերով հիմնադրված և նրա կողմից կառավարող Առաջին Հանրապետությունը մեկ տարեկան էր, երբ «Ազատ, Անկախ ու Միացյալ Հայաստան» կարգախոսն ընդունվեց իբրև կուսակցության իդեալ։ Սփյուռքյան միջավայրում, ուր կուսակցության հետ միասին արարվել էր նաև այդ կարգախոսը, այն ներկայացնում էր պատմական բոլոր անարդարությունների վերացումը, անցյալի ողջ նահատակության հատուցումը, ներկայի բոլոր զոհողությունների արդարացումը։ Այդ Հայաստանն էր, որ որ սփյուռքահայերին մատուցելու էր խոստացված հանդերձյալ կյանքը, և սփյուռքահայերը վերադառնալու էին և վայելելու իրենց երազանքները։ Այդ իդեալին հասնելու ռազմավարությունը ժամանակի ընթացքում զարգացավ, և նախապատվությունները փոխվեցին։ Սակայն փոփոխությունների խճողումից անկախ, իդեալական հայրենիքի պահանջը հայտնի էր իբրև «Հայ Դատ» կամ Հայկական Հարց։ Թեև այս տերմինը օգտագործվում է այլ կուսակցությունների, ոչ կուսակցական խմբավարումների և անհատների կողմից ևս, ՀՅԴ֊ն իրեն է համարում հարցի տերը։ Հողերի միավորման գաղափարը միշտ չէ, որ առաջնային է եղել ՀՅԴ ռազմավարության մեջ։ Երբ 1920֊ին ՀՅԴ֊ն Հայաստանում կորցրեց իշխանությունը (Հայաստանը դարձավ ԽՍՀՄ հանրապետություն), այնուհետև առաջնային հարցը անկախությունն էր։ Սառը պատերազմի ընթացքում ՀՅԴ֊ի առաջնային ծրագիրն ազատ ու անկախ Հայաստանն էր, մեծագույն խնդիրը՝ Ռուսաստանից, կոմունիստական ռեժիմից ազատագրվելը։ Այդ նպատակի համար ՀՅԴ֊ն համագործակցում էր ԽՍՀՄ֊ի թշնամիների հետ, ներառյալ ԱՄՆ֊ն ու Թուրքիան։ 1970֊ականներից սկսած, ժամանակի ընթացքում, հայկական պատմական տարածքները Խորհրդային Հայաստանին միացնելու գաղափարն սկսեց առաջնություն ձեռք բերել իդեալի մյուս դրույթների նկատմամբ։ Այս փոփոխությունն ունի իր տրամաբանությունը։ «Միացյալը» ավելի հասանելի էր թվում, քան «ազատն ու անկախը»։ Թուրքիայի գրաված տարածքների ազատագրումը կատարվելու էր Խորհրդային Միության՝ Թուրքիայի թշնամի մի գերտերության օգնությամբ, որի բաղկացուցիչ մասն էր Հայաստանը։ Երբ 1988֊ին պայթեց Ղարաբաղյան Շարժումը, և 1989֊ից սկսած Հայաստանը քայլեր ձեռնարկեց ԽՍՀՄ֊ին անջատվելու ուղղությամբ, ո՛չ անկախությունը, ո՛չ Ղարաբաղի հարցը ՀՅԴ֊ի անմիջական օրակարգում չկային։ Երկու իրադարձություններն էլ համարվեցին ՀՅԴ քաղաքականությանն անհարիր, և ՀՅԴ֊ն սկզբում ընդդիմացավ երկուսին էլ։ ԽՍՀՄ լուծարումից հետո ՀՅԴ֊ին հարկավոր էր իր ռազմավարությունն ու քարոզչությունը փոխել և համապատասխանեցնել նոր իրադրությանը։ Դրա փոխարեն, Ղարաբաղ Կոմիտեի կազմավորման օրից սկսած, կուսակցությունը խորը, լավ մշակված, տևական ու բծախնդրորեն կիրառվող հակակրանք մշակեց ՀՅԴ ռազմավարության մեջ խզում առաջացրած շարժման՝ ՀՀՇ֊ի, և նրա ղեկավար Լևոն Տեր֊Պետրոսյանի դեմ։ Ներկայումս Դաշնակցությունը Հայկական Հարցը սահմանում է «Մեկ ժողովուրդ՝ մեկ հայրենիք» բանաձևով։ Այս հարցի համատեքստում հայ ժողովուրդը բաղկացած է երեք հատվածից․ Հայաստանի հայերից, Ղարաբաղի հայերից և Սփյուռքի հայերից։ «Հայրենիքի» գաղափարը շատ ավելին է ներկայացնում․ Հայաստանը, Ղարաբաղը, Ջավախքը, Նախիջևանը և պատմական Արևմտյան Հայաստանը կամ արևելյան Թուրքիան։ Ըստ այդ տեսության, Հայաստանը հայրենիքի սոսկ մեկ բաղադրամասն է, որն իրերի բերմամբ գործընթացներում մյուսներից առաջ է ընկել՝ միջազգային հանրության կողմից այն ճանաչվել է իբրև անկախ պետություն կամ իբրև Հայաստանի մաս։ Հաջորդը, ըստ ՀՅԴ ռազմավարության, Ջավախքն է, որի հայ ազգաբնակչությունն սկսել է հաստատել իր իրավունքները։ Մնացած քաղաքամասերի միացումն անպայմանորեն հաջորդելու է։ Հայաստանը վերակերտելու այս երազանքը (երազանք, որ «վերակերտելու է» նաև Հայաստանի չորս հարևաններից երեքին) ՀՅԴ֊ի գլխավոր ծրագիրն է, և ՀՅԴ֊ն ինքը պետք է լինի այդ երազի ծրագրողն ու իրականացնողը։ Հայաստանը այդ երազի բեկորներից միայն մեկն է, Հայաստանի կառավարությունը՝ իշխանության լծակներից միայն մեկը, Հայաստանի ժողովուրդը՝ պատերազմներ վարելու կոչված բանակներից միայն մեկը, թեև այն մեկը, որը կրելու է պայքարելու և զոհվելու ծանրագույն բեռը։ Դաշնակցության դիտանկյունից, Հայաստանի նոր պետությունը չունի Հայկական Հարցը լուծելու ո՛չ անհրաժեշտ մտապատկերը, ո՛չ ռեսուրսները, եթե միայն, հավանաբար, չկառավարվի ՀՅԴ֊կողմից։ Այդ պարագայում այն կարող է ստանձնել ծրագրի ավելի մեծ բաժնի պատասխանատվությունը։ Տեր֊Պետրոսյանի Հայաստանը՝ «նորմալության» իր կոչով և «նորմալ» արտաքին քաղաքականության հետևանքներով, է՛լ ավելի քիչ էր պիտանի այս երազանքը հետապնդելու գործին։ Այն հանգամանքը, որ Տեր֊Պետրոսյանի Հայաստանը մերժելու էր Ցեղասպանության ճանաչումը երկրի արտաքին քաղաքականության հիմք դարձնելը և ձգտելու էր նորմալացնել Թուրքիայի հետ հարաբերությունները, բավարար էր, որպեսզի նա, նրա վարչակազմն ու ՀՀՇ֊ն ստանան «ապազգային» բնորոշումը։ Փաստորեն, Լ․ Տեր֊Պետրոսյանին ու նրա համախոհներին Դաշնակցությունը ներկայացնում էր որպես իր ազգային ծրագրի, հետևաբար՝ հայ ժողովրդի վատթարագույն թշնամիներ։ Վերջապես, ՀՅԴ֊ի համար նման վիթխարի ազգային ծրագիրը, Հայկական հարցի պես հսկա իդեալը կարող էր իրականացնել միայն պատմականորեն և բարոյապես վավերացված հեղինակության կողից՝ իշխանության հասած կամ ժողովրավարական ճանապարհով կամ այլ կերպ։ Ազգակերտման քաղաքական ծրագիրը ձևավորված ու կազմված է այնպես, որ իր սահմանմամբ իսկ ՀՅԴ֊ին է դարձնում միակ կազմակերպությունը, որը որակավորված է հետապնդելու այն, որոշելու դրա փուլերը կամ սահմանելու դրա ռազմավարությունը։ Մեծագույն նպատակի համատեքստում Հայաստանն ու Ղարաբաղը, անկախությունն ու միացումը կարող են գործածվել կամ զոհաբերվել՝ հանուն բարձրագույն իդեալի։ Ազգային ծրագիրն այդքան հսկայական և այդքան հեռավոր մի երազանքի աստիճանի բարձրացնելով՝ Դաշնակցությունն իր տեսությանը, ռազմավարությանը, դատողություններին հաղորդել է քննադատությունից ու վերահսկողությունից վեր որակ։ Ճիշտ այնպես, ինչպես դժվար է պարզել, թե իր կյանքի ողջ ընթացքում մարդը դեպի դժո՞ղք է ընթանում, թե՞ դրախտ, այդպես էլ դժվար է ՀՅԴ֊ի քաղաքականությունը նորմալ մեթոդներով քննարկման ենթարկել՝ որոշելու համար, թե արդ՞ոք ՀՅԴ֊ն կարողացել է հայությունը մոտեցնել իդեալին։ ՀՅԴ֊ն միշտ կարող է որևէ բարձրագոչ նպատակ կամ սկզբունք գտնել՝ դրանով քննադատելու կամ նսեմացնելու համար ուրիշների քաղաքականությունը, արդարացնելու իր սեփական կերպափոխությունները և իր հանդեպ ցանկացած քննադատություն պիտակավորելու իբրև ապազգային վարքագիծ կամ ավելի վատ մի բան։ ՀՅԴ գտնում է, որ տարիքի, հերոսների եւ գաղավւարի և գաղափարի վսեմության համադրումը բացառապես եւ և միայն իրեն է շնորհում շնորհվում հայոց շահերը սահմանելու եւ ռազմավաբությունր և ռազմավարությունը որոշելու իբավունքրիրավունքը, ինչպես նաեւ նաև ամենուր, բոլոր ժամանակներում, բոլոր հանգամանքներում, քվեարկությամբ կամ առանց քվեարկության հայ ժողովուրդը ներկայացնելու իրավունքը, քանի որ կուսակցությունն իրեն համարում է ազգի միկրոկոսմոսր։միկրոկոսմոսը։ ===Նորմալությունն ընդդեմ ազգային գաղափարախոսության===

Առաջինը իրադարձություն ներրիրադարձությունները, փաստերն ու րնարանքներր ընտրանքները կանխորոշված ու կանխասահմանված աշխարհայացքով գնահա– տելու գնահատելու միտումն է։ Երեքն էլ որոշակիություն, կապակցվածաթյուն կապակցվածություն ու կանխատեսելիություն են փնտրում մի տարածաշրջանումտարածաշրջաում, որն այդ107ամենից շատ քիչ ունի կամ բնավ չունի։ Երեքն էլ ցանկանում են դրանք գտնել գաղափարարտսական գաղափարախոսական կառույցներում։ Ուստի՝ որոշումները չեն կայացվելու Հայաստանի համար շահեկանության կամ վնասակարության հատկանիշի հիման վրա, այլ իրենց աշխարհայացքի ներդաշնակտթյունր ներդաշնակությամբ պահպանելու աստիճանի հիման վրա։ Փաստորեն, հաշվի չեն առնվելու առկա իրական հնարավորությունները, եթե այդ աշխարհայացքի դրույթներով դրանք բացառվում են։

Երեք խմբավորումներն էլ, իրենց աշխարհայացքները բնութագրելով իբրեւ իբրև «ազգային գաղափարախոսություն», հավակնում են բարոյական բարձունքների։ բարձրունքների։ Ակնկալվում է, որ ազգային բառն , այդ բառակապակցությանը բառակապակցությունը ապրիորի պետք է սրբության եւ և գրեթե կրոնական նախասահմանում ապահովի, իսկ գաղափարախոսության գաղափարախոսություն բառը պետք է պարգեւի պարգևի համակողմանիության, անկապտելիության ու բանականության զգացողությանզգացողություն, ինչպես նաեւ նաև գիտական հիմնավորման պատրանք հաղորդի դրանց։

Ազգային տերմինը պետք է նաեւ րնկալվի իբրեւ նաև ընկալվի իբրև հականիշ անհատականին։ «Ազգային» գաղափարախոսության առաջքաշումը քաղաքական կուսակցությունների կողմից փորձ է քաղաքացիներին նախազգուշացնելու, որ քաղաքականության մասին չմտածեն իբրեւ իբրև իրենց սեվւական սեփական շահերի արտահայտության, այլ ընդունեն այն իբրեւ իբրև հավաքականության ճաէլատազիր։ ճակատագիր։ Անհատական շահր եւ շահը և ազգային շահը ներկայանում ներկայացնում են իբրեւ իբրև հակադրություններ, գրեթե վտխբացա– ոողփոխբացառող, փոխանակ ներկայանալու իբրեւ վախհամալրող երեւույթներ։ իբրև փոխհամալրող երևույթներ։ Մեկ անհատի կամ խմբի էլողմից կողմից սահմանված ազգային շահը կանխորոշում է, թե քաղաքացու անձնական շահը ի՛նչը պետք է փնի։լինի։

ՀՀՇ֊ի եւ և մյուս խմբավորումների միջեւ միջև տարբերությունն ընկած է հենց այստեղ։ ՀՀՇ֊ն, որքան էլ ոչ բավարար ձեւովձևով, «ազգայինր» «ազգայինը» գիտակցում եւ և ընկալում է քաղաքացիների անհատական շահերի ընդհանուր գումարի իմաստով։ Մյուս խմբավորումները, իրենց առաջ քաշած գաղավւարախոսությունների գաղափարախոսությունների միջոցով, «ազգայինին» վերագրում են լեգիտիմության այլ հիմք եւ և այլ ծագում, քան ազգի անդամներն են։ Վազգեն Մանուկյանի համար իր ազգային գաղափաբախո– սությանր գաղափարախոսությանը չհամաձայնելը նկարագրի եւ և ուժի բացակայության եւ և բարոյական անկման հայտանիշ հատկանիշ է։ ՀՅԴ֊ի համար իր իդեալների ու ռազմավարության մերժամր մերժումը «վատ հայ» լինելու հավաստի նշան է։ Կոմունիստական խմբավորումների համար իրենց գաղավւարների գաղափարների հանդեպ անհամաձայնությունը կասկածեփ կասկածելի անձ լինելու վկայություն է։

108Խնդիրը երկրի ապագայի վերաբերյալ նպատակներ ունենալը չէ։ Քաղաքական կուսակցություններն ու ղեկավարները հաճախ են ունենում պատկերացումներ, որոնք սովորաբար ծրագիր են կոչվում եւ և որոնք կարող են հիմնված լինել իրենց համերկրացիների հետ ունեցած ընդհանուր իդեալների վրա եւ և քաղաքացիներին դրանց իրականացման մեջ րնդգրկելու ընդգրկելու հույսի վրա։ Սակայն ծրագիրը կամ իդեալներով օժտված աշխարհայացքը տարբերվում են գաղափարախոսությամբ ներշնչված աշխարհայացքից։ Գաղափարախոսությունները ժողովարդներին ժողովուրդներին ու խմբավորումները բաժանում են լավի եւ և վատի, դրանք տարանջատում են ու օտարում, մինչեւիսկ ապամարդկայ– նացնում մինչևիսկ ապամարդկայնացնում ժողովրդի որոշ հատվածների։ Գաղափարախոսությունները, լինեն ֆաշիստական, ազգայնական, կոմունիստական թե ուրիշ, ինքնամեծար ու եսակենտրոն մարդկանց ապահովում են բարոյական ու քաղաքական իրավասությամբ, որով անհատներին ստիպում են վարվելու վարվել ու մտածել որոշակի ձեւովձևով, հրաժարվել ինքնուրույն դատելու եւ և իրենց համար ու ժողովրդի համար լավագույն ելքեր գտնելու հավակնությունից։ Ազգային գաղափարախոսությունների աոաջքա– շումր առաջքաշումը սահմանումներ եւ և ինքնություններ պարտագրելու պարտադրելու փորձ է։

Գաղափարախոսություններն օրենքներից վեր են, հատկապես՝ երբ կրում են «ազգային գաղափարախոսություն» պիտակը։ Դրանք կարող են արդարացնել իշխանության տիրանալու համար բռնության կիրառումը, ինչպես նաեւ նաև իշխանության կիրառումը՝ քաղաքացիներին ստիպելու համար լինել այնպխփն եւ այնպիսին և գործել այն ձեւովձևով, որ հավաստվի գաղափարախոսության ճշմարտացիությունը։

Պարադոքսը, որի շուրջ արժե խորհրդածել, հետեւյալն է․ այն կուսակցություններն ու ղեկավարները, որոնք մերժում էին անկախության ու ժողովրդավարության հասնելու նպատակով ԽՍՀՄ֊ի դեմ բռնության կիրառումը, ՀՀՇ֊ի ու Եթե ՀՀՇ֊ն և Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի դեմ այդ իրա– վունքր պաշտպանում էին իբրեւ սկզբունքային հարց։ Այդ կուսակցությունների այն հայտարարությունները թե Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի վարչակազմն ավելի վատն ղեկավարած վարչակազմը կարող էր, քան խորհրդային ռեժիմը, կամ նույնիսկ առհասարակ հայոց պատմության մեղադրվել ընտրական օրենքի խախտման մեջ ամենավատն էր, անշուշտ, փողոցային ճամարտակություն ապա գաղափարախոսական կուսակցությունները հակված են եւ չեն կարող լուրջ րնդուն– վել։ Այս անվիճելի պարադոքսն իրոք ինչ֊որ բան խախտելու սահմանադրական ողջ կարգը։ Այսպես, կոմունիստների համար արտաքին ուժն է հուշում, սակայն որ իրենց իշխանության է բերելու։ Կարմիր բանակն այդ իսկ կուսակցությունների եւ դրանց ղեկավարների մասինարել է 1920֊ին, նրանց նախապատվությունների եւ ինքնապատկերացման մասինհույս ունեն, եւ ոչ թե որ դա կրկին կպատահի։ ԱԺՄ֊ն «ժողովրդին» ձերբազատել է որևէ արգելքից։ ՀՅԴ֊ն ունի իր ռազմականացած խմբավորումները, որոնք թերևս պետք են Լիբանանի պես մի երկրում, սակայն ապօրինի են որևէ այլ վայրում, ներառյալ Հայաստանը։ Եթե Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի կամ նրա վարչակազմի մասին։Տեր֊Պետրոսյանն ընդունել է ընտրությունների ընթացքում տեղ գտած անկանոնությունները և դրանք սխալ համարել, գաղափարախոսները դեռևս չեն դատապարտել «բարձրագույն նպատակի» իշխանության բռնի տապալման իրավունքի իրենց պնդումները, ինչպես նաև իրենց կողմից այդ իրավունքի փաստացի կիրառումը։ Իրականում նրանք շարունակել են կրկնել միևնույն վարքագիծը։

ՀՅԴ֊ի եւ կոմունիստների համար հատկապեսՊարադոքսը, ազգային բառիորի շուրջ արժե խորհրդածել, իբրեւ ապազգայինի հակադրության մեկ այլ չափանիշ է Թուրքիայի հետ դրա առնչությունը։ Հատկապես ՀԿԿ֊իհետևյալն է․ այն կուսակցություններն ու ղեկավարները, ՀԴԿ֊ի եւ ՀՅԴ֊ի համար քաղաքականությունն ազգային էորոնք մերժում էին անկախության ու ժողովրդավարության հասնելու նպատակով ԽՍՀՄ֊ի դեմ բռնության կիրառումը, եթե ՀՀՇ֊ի ու Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի դեմ այդ իրավունքը պաշտպանում էին իբրև սկզբունքային հարց։ Այդ կուսակցությունների այն հիմնված է հակաթյուր– քականության վրա։ Քաղաքականությունը վերածվում է զաղավւա– րաիասաթյանհայտարարությունները, երբ հակաթյարքականությանը գերիշխում է քաղաքականության մեջ։ Կոմունիստները եւ մասնավորապես ՀՅԴ֊ն կենտրոնական դեր են հատկացնում Թուրքիայի հետ Հայաստանի հարաբերությունների եւ Հայաստանի արտաքին քաղաքականության մեջ Ցեղասպանության հարցին։ Այս հարցում Վազգեն Մանուկյանը մյուսներից նվազ խանդավառ թե Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի վարչակազմն ավելի վատն էր, թեեւ 1996֊ինքան խորհրդային ռեժիմը, իբրեւ նախագահության թեկնածուկամ նույնիսկ առհասարակ հայոց պատմության մեջ ամենավատն էր, որ ստացել անշուշտ, փողոցային ճամարտակություն են և չեն կարող լուրջ ընդունվել։ Այս անվիճելի պարադոքսն իրոք ինչ֊որ բան էր կոմունիստների ու ՀՅԴ֊ի օժանդակությունըհուշում, սակայն այդ իսկ կուսակցությունների և դրանց ղեկավարների մասին, նա նույնպես «Հայկական Հարցն» իր նախընտրական ծրագրի մաս դարձրեց։և ոչ թե Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի կամ նրա վարչակազմի մասին։

Առանց նախապայմանների Թուրքիայի հետ դիվանագիտական հարաբերությունների հաստատումը Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի ՀՅԴ֊ի և կոմունիստների համար բոլոր հարեւանների հետ հարաբերությունները նորմալացնելու Հայաստանի արտաքին քաղաքականության հիմնարար սկզբունքի տրամաբանական հետեւությունն էր։ Թուրքիայի կողմից Հայոց Ցեղասպանության ճանաչումը նորմալ հարաբերությունների զարգացման110նախապայման չէր։ Նա Ցեղասպանությունը համարում էր պատմական ու բարոյականհատկապես, ոչ թե քաղաքական խնդիր։ Ցեղասպանությունը հայ ժողովրդի պատմության մեջ աղետալի իրադարձություն էրազգային բառի, որը պետք իբրև ապազգայինի հակադրության մեկ այլ չափանիշ է փաստագրվեր, Թուրքիայի հետ դրա պատճառներըառնչությունը։ Հատկապես ՀԿԿ֊ի, գործընթացները եւ հետեւանքները պետք ՀԴԿ֊ի և ՀՅԴ֊ի համար քաղաքականությունն ազգային է վերլուծվեին եւ ըմբռնվեին, դրա զոհերը պետք եթե այն հիմնված է հիշվեին արժանապատվությամբ, դրա դասերը պետք հակաթյուրքականության վրա։ Քաղաքականությունը վերածվում է սերտվեին մարդկության կողմիցգաղափարախոսության, եւ դրա բարբարոսությունն ու անմարդկայնությունը պետք երբ հակաթյուրքականությունը գերիշխում է ի ցույց դրվեին։ Ցեղասպանությունն աշխարհայացք կամ փիլիսոփայություն չէրքաղաքականության մեջ։ Կոմունիստները և մասնավորապես ՀՅԴ֊ն կենտրոնական դեր են հատկացնում Թուրքիայի հետ Հայաստանի հարաբերությունների և Հայաստանի արտաքին քաղաքականության մեջ Ցեղասպանության հարցին։ Այս հարցում Վազգեն Մանուկյանը մյուսներից նվազ խանդավառ էր, այն սկզբունք չէրթեև 1996֊ին, մանավանդ այնպի– սինիբրև նախագահության թեկնածու, որի վրա կարող որ ստացել էր հիմնվել Հայաստանի արտաքին քաղաքականությունը։կոմունիստների ու ՀՅԴ֊ի օժանդակությունը, նա նույնպես «Հայկական Հարցն» իր նախընտրական ծրագրի մաս դարձրեց։

ՀՀՇ֊ի տեսակետը, լավագույնս արտահայտված Առանց նախապայմանների Թուրքիայի հետ դիվանագիտական հարաբերությունների հաստատումը Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի համար բոլոր հարևանների հետ հարաբերությունները նորմալացնելու Հայաստանի արտաքին քաղաքականության հիմնարար սկզբունքի տրամաբանական հետևությունն էր։ Թուրքիայի կողմից, լուրջ տեղաշարժ Հայոց Ցեղասպանության ճանաչումը նորմալ հարաբերությունների զարգացման նախապայման չէր։ Նա Ցեղասպանությունը համարում էր հայ պատմական ու բարոյական, ոչ թե քաղաքական մտքի խնդիր։ Ցեղասպանությունը հայ ժողովրդի պատմության մեջ, որի կարեւորությունը չի կարող նսեմացվել։ Ընդունված պատկերացտմր հավաստում աղետալի իրադարձություն էր, որ Թուրքիան հավերժական թշնամի է, որը միշտ հարմար առիթի պետք է սպասում՝ 1915 թվականը կրկնելու համար։ Ի լրումն փաստագրվեր, դրապատճառները, Ցեղասպանության պատ ճառած կորուստներն արդարացնում էին Թուրքիայից հայկական հողերի պահանջները։ Ուստի հարաբերությունների նորմալացումը վերին նզովք էր։ Հայոց մտածողության մեջ Թուրքիայի զբաղեցրած տեղի մասին այս տեսակետը լայնորեն րնդանված էր մինչեւ անկախաթյունրգործընթացները և հետևանքները պետք է վերլուծվեին և ըմբռնվեին, հովանավորվում էր խորհրդային գաղափարախոսությամբդրա զոհերը պետք է հիշվեին արժանապատվությամբ, օժանդակվում Կոմունիստական կուսակցության դրա դասերը պետք է սերտվեին մարդկության կողմից, եւ բորբոքվում Սփյուռքում Ցեղասպանության փորձի արժեքավորմամբ։ ՀՀՇ֊ի դիրքորոշումր բացասում էր առկա սովորական դարձած քաղաքական պատկերացումը, վտանգում հավաքական հիշողությունը եւ սասանում երկրորդական դարձնել Հայաստանում և դրա բարբարոսությունն ու Սփյուռքում Ցեղասպանության շուրջ ընթացող քաղա– քականացված հրապարակային երկխոսությունը։անմարդկայնությունը պետք է ի ցույց դրվեին։ Ցեղասպանությունն աշխարհայացք կամ փիլիսոփայություն չէր, այն սկզբունք չէր, մանավանդ այնպիսին, որի վրա կարող էր հիմնվել Հայաստանի արտաքին քաղաքականությունը։

Սակայն ՀՀՇ֊ի ընդդիմադիրներիտեսակետը, հատկապես կոմունիստների ու ՀՅԴ֊ի համարլավագույնս արտահայտված Տեր֊Պետրոսյանի կողմից, այս քաղաքականությունն ապազգային լուրջ տեղաշարժ էրհայ քաղաքական մտքի մեջ, եթե ոչ ա– վելի վատ։ Հակաթյուրքությունը՝ պատմության նկատմամբ բնազդական այդ հակազդեցությունը, վերածվել որի կարևորությունը չի կարող նսեմացվել։ Ընդունված պատկերացումը հավաստում էր հավատքի առարկայի եւ բարձրացվել ռազմավարության սկզբունքի մակարդակի։ Հայաստանի ու հայության համար արդեն լավ էր համարվում այն ամենը, ինչը վատ էր Թուրքիայի որ Թուրքիան հավերժական թշնամի է, որը միշտ հարմար առիթի է սպասում 1915 թվականը կրկնելու համար։ Այս հավատքի վրա կառուցված որեւէ ծրագիր հնչում Ի լրումն դրա, Ցեղասպանության պատճառած կորուստներն արդարացնում էին Թուրքիայից հայկական հողերի պահանջները։ Ուստի հարաբերությունների նորմալացումը վերին նզովք էր։ Հայոց մտածողության մեջ Թուրքիայի զբաղեցրած տեղի մասին այս տեսակետը լայնորեն ընդունված էր ոչ միայն զգացական առումով բավարարալմինչև անկախությունը, այլ նաեւ ստրատեգիապես անխոցեփ։հովանավորվում էր խորհրդային գաղափարախոսությամբ, օժանդակվում Կոմունիստական կուսակցության կողմից, և բորբոքվում Սփյուռքում Ցեղասպանության սովորական դարձած քաղաքական պատկերացումը, վտանգում հավաքական հիշողությունը և սպառնում երկրորդական դարձնել Հայաստանում ու Սփյուռքում Ցեղասպանության շուրջ ընթացող քաղաքականացված հրապարակային երկխոսությունը։

111Սա է այն հատման կետըՍակայն ՀՀՇ֊ի ընդդիմադիրների, որտեղ Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի հրաժարականի հանգամանքներրհատկապես կոմունիստների ու ՀՅԴ֊ի համար, հայ֊թուրքական ավանդական հակադրությունը եւ Ղարաբաղի շուրջ վիճաբանությունը խաչաձեւվում են։ Հայ֊թուրքական հարաբերությունները դարաբաղյան բանավեճի մեջ են ներարկվել բազմաթիվ առումներովայս քաղաքականությունն ապազգային էր, որոնցից ամենաանմիջակա– նը Թուրքիայի կողմից եթե ոչ ավելի վատ։ Հակաթյուրքությունը՝ պատմության նկատմամբ բնազդական այդ հակազդեցությունը, վերածվել էր հավատքի առարկայի և բարձրացվել ռազմավարության սկզբունքի մակարդակի։ Հայաստանի շրջափակումն է՝ ի նպաստ Ադրբեջանի։ու հայության համար արդեն լավ էր համարվում այն ամենը, ինչը վատ էր Թուրքիայի համար։ Այս հավատքի վրա կառուցված որևէ ծրագիր հնչում էր ոչ միայն զգացական առումով բավարար, այլ նաև ստրատեգիապես անխոցելի։

Թուրքիայի եւ Հայաստանի միջեւ սահմանը փակ Սա է եղել խորհրդային շրջանումայն հատման կետը, բացվել է սոսկ շաբաթը մեկ անգամ՝ Գյումրիով որտեղ Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի հրաժարականի հանգամանքները, հայ֊թուրքական ավանդական հակադրությունը և Ղարաբաղի շուրջ վիճաբանությունը խաչաձևվում են։ Հայ֊թուրքական հարաբերությունները ղարաբաղյան բանավեճի մեջ են ներարկվել բազմաթիվ առումներով, որոնցից ամենաանմիջականը Թուրքիայի սահմանը հատող մարդատար գնացքի առջեւ։կողմից Հայաստանի շրջափակումն է՝ ի նպաստ Ադրբեջանի։

Թուրքիայի և Հայաստանի անկախությունից հետոմիջև սահմանը փակ է եղել խորհրդային շրջանում, որը ճանաչվեց բացվել է սոսկ շաբաթը մեկ անգամ՝ Գյումրիով Թուրքիայի կողմից, երկու երկրները ներգրավվեցին դիվանագիտական հարաբերությունների հաստատման շուրջ բանակցությունների մեջ, որոնց հիման վրա սահմանի բացման խնդիրը կարող էր կարգավորվել։ Ելնելով հայ֊թուրքական հարաբերությունների պատմությունից՝ չէր ակնկալվում, թե դիվանագիտական հարաբերությունների հաստատումը դյուրին խնդիր է լինելու։ Սակայն, րնդհանուր առմամբ, այն հնարավոր էր եւ հասանելի։սահմանը հատող գնացքի առջև։

Երբ 1992֊ին Վբաստանից եկող երկաթուղինՀայաստանի անկախությունից հետո, որով սովորաբար կատարվում էր ցորենի ներմուծումը Հայաստան, աբխազական հակամարտության պատճառով դադարեց գործել, Թուրքիան, երկկողմ բանակցություններում կատարված առաջընթացի ոգով, արտոնեց իր նավահանգիստների եւ երկաթուղու օգտագործումը՝ Եվրոպայից եկող ցոբենը Հայաստան հասցնելու նպատակով։ Համագործակցությունը շարունակվեց 1992֊1993֊ի ձմոանը, մինչեւ 1993֊ի գարնանը հայկական ուժերի որը ճանաչվեց Թուրքիայի կողմից Քելբաջարի գրավումը։ Այդ ժամանակ, ի նշան Ադրբեջանի հետ համերաշխությաներկու երկրները ներգրավվեցին դիվանագիտական հարաբերությունների հաստատման շուրջ բանակցությունների մեջ, Թուրքիան դադարեցրեց այդ ա– ռաքումնեբը։ Սահմանը կրկին փակվեց: Այդ պահից ի վեր որոնց հիման վրա սահմանի բացումր եւ Հայաստանի հետ բացման խնդիրը կարող էր կարգավորվել։ Ելնելով հայ֊թուրքական հարաբերությունների կարգավորումը Թուրքիան կապել պատմությունից՝ չէր ակնկալվում, թե դիվանագիտական հարաբերությունների հաստատումը դյուրին խնդիր է դարաբաղյան հակամարտության լուծման կամ այդ ուղղությամբ նկատելի առաջընթացի հետ։լինելու։ Սակայն, ընդհանուր առմամբ, այն հնարավոր էր և հասանելի։

Հանդես գալով Ադրբեջանին աջակցողի դերում եւ միեւնույն ժամանակ լինելով նաեւ ԵԱՀԿ Սինսկի Խմբի անդամ՝ Թուրքիան շատերի կողմից դիտվում Երբ 1992֊ին Վրաստանից եկող երկաթուղին, որով սովորաբար կատարվում էր ավեփ իբրեւ պրոբլեմիցորենի ներմուծումը Հայաստան, քան լուծման մաս։ Ավանդական հակաթուրք գործիչներից երեւակայության մեծ թռիչք չէր պահանջվում պատմական անտագոնիզմր Դարաբաղյան խնդրի քննարկումների մեջ ներքաշելու համարաբխազական հակամարտության պատճառով դադարեց գործել, մանավանդԹուրքիան, որ սահմանը112փակված պահելը նպաստում էր Ադրբեջանի երկկողմ բանակցություններում կատարված առաջընթացի ոգով, արտոնեց իր նավահանգիստների և երկաթուղու օգտագործումը՝ Եվրոպայից եկող ցորենը Հայաստան հասցնելու նպատակով։ Համագործակցությունը շարունակվեց1992-1993 ձմռանը, մինչև 1993֊գարնանը հայկական ուժերի կողմից Հայաստանի տնտեսությունն անդամալուծելու եւ այնպիսի զիջումներ պարտագրելու ծրագրինՔելբաջարի գրավումը։ Այդ ժամանակ, որոնք Հայաստանր չէր անելու եւ երբեք չարեց։ի նշան Ադրբեջանի հետ համերաշխության, Թուրքիան դադարեցրեց այդ առաքումները։ Սահմանը կրկին փակվեց։ Այդ պահից ի վեր սահմանի բացումը և Հայաստանի հետ հարաբերությունների կարգավորումը Թուրքիան կապել է ղարաբաղյան հակամարտության լուծման կամ այդ ուղղությամբ նկատելի առաջընթացի հետ։

Սակայն այս գործոնի ազդեցությունն ավեփն էՀանդես գալով Ադրբեջանին աջակցողի դերում և միևնույն ժամանակ լինելով նաև ԵԱՀԿ Մինսկի խմբի անդամ՝ Թուրքիան շատերի կողմից դիտվում էր ավելի իբրև պրոբլեմի, քան պատմության ու բարիդրացիության ընկալումը։ Այնքանով, որքանով Թուրքիայի տարածքով անցնում են ռազմավարական կարեւորության երկաթուղային ու ճանապարհային հաղորդակցության ուղիներ՝ հատկապես դեպի արտահանման շուկաներ Հայաստանի ելքի լուծման մաս։ Ավանդական հակաթուրք գործիչներից երևակայության մեծ թռիչք չէր պահանջվում պատմական անտագոնիզմը Ղարաբաղյան խնդրի քննարկումների մեջ ներքաշելու համար, թուրքական սահմանի բացումը այն հարցի անբաժան մասն մանավանդ, որ սահմանը փակված պահելը նպաստում էրԱդրբեջանի կողմից Հայաստանի տնտեսությունն անդամալուծելու և այնպիսի զիջումներ պարտադրելու ծրագրին, թե որոնք Հայաստանը տնտեսապես կարո՞ղ է զարգանալ առանց Ղարաբաղի հիմնախնդիրը լուծելու։ Եվ սա էր, ինչպես վերեւում տեսանք, Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի եւ Ռ․ Քոչարյանի միջեւ հիմնական տարաձայնության առարկան։ Ինչեւէ, եթե Ռ․ Քոչարյանի համար այդ հարցը գործնական հաշվարկներից մեկն էր, կոմունիստների եւ ՀՅԴ֊ի համար սահմանի խնդիրն ավեփ խոր իմաստ ուներ։ Սահմանի բացումը կհանգեցներ Թուրքիայի հետ հարաբերությունների նորմալացման, ինչն աստիճանաբար կթուլացնեը Թուրքիայի՝ իբրեւ Հայաստանի անվտանգության դեմ սպառնափքի ընկալումը եւ դրանով կնվազեց– ներ տնտեսական եւ անվտանգության բնագավառներում այլ երկրնե– րից Հայաստանի կախյալության աստիճանր։չէր անելու և երբեք չարեց։

ԱյսպիսովՍակայն այս գործոնի ազդեցությունն ավելին է, քան պատմության ու բարիդրացիության ընկալումը։ Այնքանով, որքանով Թուրքիայի տարածքով անցնում են ռազմավարական կարևորության երկաթուղային ու ճանապարհային հաղորդակցության ուղիներ՝ հատկապես դեպի արտահանման շուկաներ Հայաստանի ելքի համար, թուրքական սահմանի բացումը այն հարցի անբաժան մասն էր, թե Հայաստանը տնտեսապես կարո՞ղ է զարգանալ առանց Ղարաբաղի պրոբլեմը կապվում հիմնախնդիրը լուծելու։ Եվ սա էր անկախության հարցին, ինչպես վերևում տեսանք, Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի և Ռ․ Քոչարյանի միջև հիմնական տարաձայնության առարկան։ Ինչևէ, եթե Ռ․ Քոչարյանի համար այդ հարցը գործնական հաշվարկներից մեկն էր, կոմունիստների և ՀՅԴ֊ի համար սահամանի խնդիրն ավելի խոր իմաստ ուներ։ Սահմանի բացումը կհանգեցներ Թուրքիայի հետ հարաբերությունների նորմալացման, ինչն աստիճանաբար կթուլացներ Թուրքիայի՝ իբրև Հայաստանի անվտանգության հայեցակարգի մեջ հիմնական փոփոխություն առաջացնելու հավանականությանը եւ նորմալության հասնելու հնաբավորությանր։դեմ սպառնալիքի ընկալումը և դրանով կնվազեցներ տնտեսական և անվտանգության բնագավառներում այլ երկրներից Հայաստանի կախյալության աստիճանը։

Հարկավոր է նաեւ պատկերացնելԱյապիսով, թե այդ փոփոխությունները, հաջողությամբ իրականացվելու պարագայում, ի՛նչ կնշանակեին սովորական ընդդիմության, մասնավորապես կոմունիստների ու ՀՅԴ֊ի համար։ Ըստ նրանց, Լ․ Տեր֊Պետրոսյանը քանդում Ղարաբաղի պրոբլեմը կապվում էր իրենց մտածողության այն բոլոր սյուները, որոնց վրա էին հիմնված անցյափ ու ապագայի իրենց ընկալումըանկախության հարցին, իրենց ինքնությունը եւ դերակատարության գիտակցումը։Հայաստանի անվտանգության հայեցակարգի մեջ հիմնական փոփոխություն առաջացնելու հավանականությանը և նորմալության հասնելու հնարավորությանը։

Ցեղասպանությունն ու հակաթյուրքականությունն այնքան անբաժան էին այս կուսակցությունների ու դրանց հետեւորդների ինքնության համարՀարկավոր է նաև պատկերացնել, անարդար պատմության նրանց ըմբռնման համարթե այդ փոփոխությունները, հաջողությամբ իրականացվելու պարագայում, արդարադատության ի՛նչ կնշանակեին սովորական ընդդիմության, մասնավորապես կոմունիստների ու ՀՅԴ֊ի համար։ Ըստ նրանց կարիքի համար եւ ապագան հատուցված տեսնելու նրանց պատկերացման համար, որ դժվար չէր նորմալության կոչոդներին որակել իբրեւ մարդկային կերպարանք առած8 Պետականության մարտահրավերըհրեշների։ Այս Լ․ Տեր֊Պետրոսյանը քանդում էր պատճառըիրենց մտածողության այն բոլոր սյուները, որ հնարավոր դարձավ ընդդիմությունը վերածել Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի եւ նրա շուրջ խմբված համախոհների հանդեպ անձնական ատելության որոնց վրա էին հիմնված անցյալի ու զրպարտության քաղաքական ծրագրի։ Նորմալությունը վտանգավոր գաղափար էրապագայի իրենց ընկալումը, որը պետք է վնասազերծվեր՝ այն կրողների հետ միասին։իրենց ինքնությունը և դերակատարության գիտակցումը։

Մարդկանց մտքում գաղափարախոսական ընդդիմության անձ– նավորումր կարեւոր է երկու առումով։ Առաջին, որոշ Ցեղասպանությունն ու հակաթյուրքականությունն այնքան անբաժան էին այս կուսակցությունների ու դրանց հետևորդների ինքնության համար, որոնք զգուշանում են նպատակներիանարդար պատմության նրանց ըմբռնման համար, ռազմավարության ու մարտավարության մասին բանական քննարկումներիցարդարադատության նրանց կարիքի համար և ապագան հատուցված տեսնելու նրանց պատկերացման համար, անձնավորված ատելությունն ավելի արդյունավետ է գործումոր դժվար չէր նորմալության կոչողներին որակել իբրև մարդկային կերպարանք առած հրեշների։ Այս էր պատճառը, քան որ հնարավոր դարձավ ընդդիմությունը վերածել Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի և նրա շուրջ խմբված համախոհների հանդեպ անձնական ատելության ու զրպարտության քաղաքական փաստարկումր եւ այլընտրանքների վերլուծությունը։ Որտեղ կան սրիկաներ, պետք է լինեն նաեւ լավ տղերք, որտեղ կան դավաճաններծրագրի։ Նորմալությունը վտանգավոր գաղափար էր, որը պետք է փնեն նաեւ հայբենասերներ։վնասազերծվեր՝ այն կրողների հետ միասին։

ԵրկրորդՄարդկանց մտքում գաղափարախոսական ընդդիմության անձնավորումը կարևոր է երկու առումով։ Առաջին, երեւան եկող երրորդ ուժի ղեկավարները հավատացին ընդդիմադիր որոշ կուսակցությունների ճարտասանությանըհամար, որոնք Լ․ Տեր֊Պետրոսյանին զգուշանում են նպատակների, ռազմավարության ու նրա շրջապատից ոմանց ներկայացնում էին իբրեւ չարագործների։ Ռ․ Քոչարյանն ու Վազգեն Սարգսյանը գտնում էինմարտավարության մասին բանական քննարկումներից, որանձնավորված ատելությունն ավելի արդյունավետ է գործում, Լ․ Տեր֊Պետրոսյանին ստիպելով հրաժարական տալ, վերացնում են ներքին միասնականության եւ Հայաստանի ու Սփյուռքի միասնության գլխավորքան քաղաքական փաստարկումը և այլընտրանքների վերլուծությունը։ Որտեղ կան սրիկաներ, եթե ոչ միակպետք է լինեն նաև լավ տղերք, խոչրնդոտը։ Երկու միասնություններն էլ անհրաժեշտ էինորտեղ կան դավաճաններ, եթե իրենց այլընտրանքային լուծումը գործելու էր։պետք է լինեն նաև հայրենասերներ։

«ՂԱՐԱԲԱՂԻ ԿՈՒՍԱԿՑՈՒԹՅՈՒՆԸ»Որքան էլ տարօրինակ թվա՝ Ղաբաբաղը հասկանալու լավագույն ձեւն այն որպես կուսակցություն դիտարկելն է։ Կարելի է ասելԵրկրորդ, որ «Ղարաբադի կուսակցությունը» ամենահինն էերևան եկող երրորդ ուժի ղեկավարները հավատացին ընդդիմադիր կուսակցությունների ճարտասանությանը, այն նույնքան հին էորոնք Լ․ Տեր֊Պետրոսյանին ու նրա շրջապատից ոմանց ներկայացնում էին իբրև չարագործների։ Ռ․ Քոչարյանն ու Վազգեն Սարգսյանը գտնում էին, որքան Ղարաբադի հիմնախնդիրը կամ Ղաբաբաղն ինքր։ Այն նաեւ ամենապարզն է։ Ղարաբադի ժողովուրդր գիտիոր, թե ինքն ինչի՛ն է դեմ։ Նա չի ցանկանում փնել Ադրբեջանի կամ ադրբեջանցիների գերիշխանության ներքո։ Ադրբեջանցիների գերիշխանության օրոքԼ․ Տեր֊Պետրոսյանին ստիպելով հրաժարական տալ, ո– րոնց Ղարաբադի հայերը «թուրք» վերացնում են անվանում, Ղարաբադի նկատմամբ վարվել են որպես գաղութի՝ բառի դասական իմաստով՝ մարզը պահելով տնտեսական ներքին միասնականության և Հայաստանի ու սոցիալական թերզարգացման պայմաններում։ Ղարաբադի հայությունը չի կարող ընդունել ադրբեջանական կարգերը հատկապես այժմ՝ շրջափակվելուցՍփյուռքի միասնության գլխավոր, ռմբակոծվելուցեթե ոչ միակ, խոչընդոտը։ Երկու միասնություններն էլ անհրաժեշտ էին, տեղա–114հանվելուց եւ 1990֊ից ի վեր Ադրբեջանից ամբողջապես կտրված լինելուց հետո։եթե իրենց այլընտրանքային լուծումը գործելու էր։

Ղարաբադի հայերըՈրքան էլ տարօրինակ թվա՝ Ղարաբաղը հասկանալու լավագույն ձևն այն որպես կուսակցություն դիտարկելն է։ Կարելի է ասել, ինչպես աշխարհում երբեւէ նույնպիսի իրադրության մեջ գտնվող այլ ժողովուրդներոր «Ղարաբաղի կուսակցությունը» ամենահինն է, պատմությունը սովորելու եւ նրանից դասեր քաղելու իրենց սեփական ձեւն ունեն։ Ղարաբադի հայերը իրենց սեփական ձեւն ունեն նաեւ սովորածը յուրացնելու եւ այն շաղկապելու համար իրենց արդեն իմացածի հետ։ Օտարամուտ գաղափարախոսությունները դժվարություն ունեն Ղարաբաղում գոյատեւելունույնքան հին է, եթե չհարմարեցվեն տեղական մտածողության կառույցներին՝ սատարված սոցիալական ինստիտուտներովորքան Ղարաբաղի հիմնախնդիրը կամ Ղարաբաղն ինքը։ Այն նաև ամենապարզն է։ Ղարաբաղի ժողովուրդը գիտի, որոնք ավելի կարեւոր թե ինքն ինչին է դեմ։ Նա չի ցանկանում լինել Ադրբեջանի կամ ադրբեջանցիների գերիշխանության ներքո։ Ադրբեջանցիների գերիշխանության օրոք, որոնց Ղարաբաղի հայերը «թուրք» ենանվանում, քան քաղաքականները։ Ղարաբադի հայերի միջեւ տարաձայնությունները նվազ նշանակալի Ղարաբաղի նկատմամբ վարվել ենորպես գաղութի՝ բառի դասական իմաստով՝ մարզը պահելով տնտեսական ու սոցիալական թերզարգացման պայմաններում։ Ղարաբաղի հայությունը չի կարող ընդունել ադրբեջանական կարգերը հատկապես այժմ՝ շրջափակվելուց, ռմբակոծվելուց, քան այլ վայրում մեկ քաղաքական կուսակցության մեջ առկա տարաձայնությունները։տեղահանվելուց և 1990֊ից ի վեր Ադրբեջանից ամբողջապես կտրված լինելուց հետո։

Սակայն գոյություն ունի երկու հանգամանքՂարաբաղի ժողովուրդը գիտե նաև, որ բարդացնում է Ղարաբադի կարծեցյալ պարզ քաղաքական օրակարգըթե ինչ կուզեր․ նրա նպատակն ադրբեջանական գերակայությունից ձերբազատվելն է։ Այդ նպատակը ձեռք կբերվի Հայաստանի հետ միավորվելու, կա՞ արդյոք նպատակին հասնելու ռազմավարությունթե անկախության, եւ՝ ո՞վ թե, ըստ որոշ առաջարկների, Ռուսաստանի հետ ինտեգրացվելու միջոցով՝ երկրորդական հարց է։ Ինչպես անունն է խոսում Ղարաբադի ժողովրդի անունից (հուշում, սա մեկ խնդրի կուսակցություն է։ Խնդիրը Ղարաբաղն է։ Մնացյալը երկրորդական հարցեր են և մեծ նշանակություն չունեն։ Թուրքիայի հետ հարաբերությունները, ժողովրդավարությունը, տնտեսական համակարգը կամկառավարության կառուցվածքը չնչին նշանակություն ունեն։ Ղարաբաղի հայերը գրեթե կարիք չունեն գաղափարախոսական ծրագրերի ու խճողված քաղաքական փաստարկների։ Նրանք ունեն խորապես արմատավորված հավատամքներ ու կարծիքներ, որոնք անդրադարձնում են նրանց աշխարհագրությունը, սոցիալական կառուցվածքը և այն, ինչպե՞ս ինչ իրենց պատմությունն է ժողովուրդը դառնում կուսակցություն)։, և այդ կարծիքները հեշտությամբ չեն կարող դուրս մղվել՝ նույնիսկ ամենաբարդ փաստարկների միջոցով։

Ղարաբաղը նախեւառաջ «արտաքին քաղաքականության» հարց է։ Այն պրոբլեմ է՝ ոչ թե որովհետեւ Հայաստանը կամ Ղարաբաղի հայերը չգիտեն, թե իրենք ինչ կցանկանային անել, ինչպես աշխարհում երբևէ նույնպիսի իրադրության մեջ գտնվող այլ որովհետեւ մեկ այլ երկիր՝115Ադրբեջանրժողովուրդներ, իր պատմությունը սովորելու և նրանից դասեր քաղելու իրենց սեփական ծրագրերն անի ձևն ունեն։ Ղարաբաղի վերաբերյալ։ Իբրեւ ԽՍՀՍ՝ մաս կազմող հանրապետություն հակառակվելով Հայաստանին միավորվելու Ղարաբաղի պահանջինհայերը իրենց սեփական ձևն ունեն նաև սովորածը յուրացնելու և այն շաղկապելու համար իրենց արդեն իմացածի հետ։ Օտարամուտ գաղափարախոսությունները դժվարություն ունեն Ղարաբաղում գոյատևելու, թե իբրեւ անկախ պետություն պնղելով իր տարածքային ամբողջականությունր՝ Ադրբեջանր մնամ է հակառակորդ եւ չի կամենամ թույլ տալ Ղարաբաղի անջատումն իրենից։ Այս հարցում Ադրբեջանր վայելում է միջազգային հանրության հովանավորությանր։ Բացի այդեթե չհարմարեցվեն տեղական մտածողության կառույցներին՝ սատարված սոցիալական ինստիտուտներով, Հայաստանն այս խնդրի մեջ ներգրավված է իբրեւ Ղարաբաղի պաշտպանորոնք ավելի կարևոր են, եւ հայկական Սփյուռքը վաղուց միացել է քան քաղաքականները։ Ղարաբաղի սատարման գործին։ Ավելինհայերի միջև տարաձայնությունները նվազ նշանակալի են, Մոսկվան նույնպես ներգրավված է․ նախ՝ իբրեւ Խորհրդային Միության մայրաքաղաք իր իրավասությունների շրջանակներում, իբրեւ հաշտաբար դատավոր, երկրորդ՝ իբրեւ երկու կողմերին զենք մատակարարող հիմնական կողմ, եւ երրորդ՝ իբրեւ հակամարտության կողմերի վրա մեծագույն ազդեցությանն ունեցող հարեւան երկիր։ Ի վերջո, արիշ հարեւաններ եւ ԵԱՀԿ֊ն ու միջազգային հանրությանը նույնպես ներգրավվեցին, երբ հակամարտությանը ռազմականացվեց, երբ եսաաոըպատերազմյան միջազգային խաղերն սկսվեցին, եւ երբ նավթի ա նավթամուղների քաղաքականությունն ի հայտ եկավ։քան այլ վայրում մեկ քաղաքական կուսակցության մեջ առկա տարաձայնությունները։

Տեղական քաղաքական հակամարտությունն արագ վերածվեց արյունահեղության եւ շուտով ռազմականացվեցՍակայն գոյություն ունի երկու հանգամանք, ազգայնականաց– վեց, ձեռք բերեց տարածաշրջանային եւ միջազգային նշանակություն։ Թե այս վտխակերպամներն ի՛նչ չափով են օգնել կամ վնասել որ բարդացնում է Ղարաբաղի հարցինկարծեցյալ պարզ քաղաքական օրակարգը․ կա՞ արդյոք նպատակին հասնելու ռազմավարություն, եւ թե հակամարտության էությունն ինքը ինչ ուղղությաններով և՝ ո՞վ է վավախվել այդ փոխակերպումներից՝ մեկ այլ ուսումնասիրության նյութ է։ Սակայնխոսում Ղարաբաղի ժողովրդի անունից (կամ, այդուհանդերձ, կաբեփ ինչպե՞ս է երեք եզրակացություն անել։ Առաջին՝ հակամարտության մեջ ուղղակիորեն եւ անաղղակիորեն ներգրավված կողմերը հարցին տնտեսական, կուսակցական, քաղաքական եւ աշխարհաքադաքական շահերի երանգավորում են տվել։ Երկրորդ՝ ոչ պատերազմը եւ ոչ դիվանագիտությունը մինչեւ այժմ շահագրգիռ բոլոր կողմերի համար ընդունելի լուծում չեն ներկայացրել։ Երբորդ՝ Ղարաբաղի կուսակցությունը դեռեւս չի կարողանում գտնել ճահճից դարս գալու աղին։ժողովուրդը դառնում կուսակցություն)։

Ղարաբաղյան կուսակցության գործր բարդացնող բաղադրիչների երկրորդ խումբը ղեկավարության խնդիրն է․ ո՞վ Ղարաբաղը նախևառաջ «արտաքին քաղաքականության» հարց է։ Այն պրոբլեմ է՝ ոչ թե որովհետև Հայաստանը կամ հայերը չգիտեն, թե իրենք ինչ կցանկանային անել, այլ որովհետև մեկ այլ երկիր՝ Ադրբեջանը, իր սեփական ծրագրերն ունի Ղարաբաղի վերաբերյալ։ Իբրև ԽՍՀՄ մաս կազմող հանրապետություն հակառակվելով Հայաստանին միավորվելու Ղարաբաղի պահանջին, թե իբրև անկախ պետություն պնդելով իր տարածքային ամբողջականությունը՝ Ադրբեջանը մնում է հանդես գափս հակառակորդ և չի կամենում թույլ տալ Ղարաբաղի անջատումն իրենից։ Այս հարցում Ադրբեջանը վայելում է միջազգային հանրության հովանավորությունը։ Բացի այդ, Հայաստանն այս կուսակցության անունից։խնդրի մեջ ներգրավված է իբրև Ղարաբաղի պաշտպան, և հայկական Սփյուռքը վաղուց միացել է Ղարաբաղի սատարման գործին։ Ավելին, Մոսկվան նույնպես ներգրավված է․ նախ՝ իբրև Խորհրդային Միության մայրաքաղաք իր իրավասությունների շրջանակներում, իբրև հաշտարար դատավոր, երկրորդ՝ իբրև երկու կողմերին զենք մատակարարող հիմնական կողմ, և երկրորդ՝ իբրև հակամարտության կողմերի վրա մեծագույն ազդեցությունն ունեցող հարևան երկիր։ Ի վերջո․ ուրիշ հարևաններ և ԵԱՀԿ֊ն ու միջազգային հանրությունը նույնպես ներգրավվեցին, երբ հակամարտությունը ռազմականացվեց, երբ ետսառըպատերազմական միջազգային խաղերն սկսվեցին, և երբ նավթի ու նավթամուղների քաղաքականությունն ի հայտ եկավ։

116Տնտեսական եւ ռազմական նկատառումներով խիստ միաձուլված կառույցներ ունեցող մի հասարակության մեջ Ղարաբաղի կառավարական ա ռազմական ղեկավարները գերագույն պատասխանա– օվաթյան Տեղական քաղաքական հակամարտությունն արագ վերածվեց արյունահեղության և շուտով ռազմականացվեց, ազգայնականացվեց, ձեռք բերեց տարածաշրջանային և միջազգային նշանակություն։ Թե այս փոխակերպումներն ի՛նչ չափով են ունեցել ներկայացնելու օգնել կամ վնասել Ղարաբաղի հարցին, և թե հակամարտության էությունն ինքը ի՛նչ ուղղություններով է փոփոխվել այդ կուսակցությանդ։ Այդ փոխակերպումներից՝ մեկ այլ ուսումնասիրության նյութ է։ Սակայն, այդուհանդերձ, կարելի է պատճառըերեք եզրակացություն անել։ Առաջին՝ հակամարտության մեջ ուղղակիորեն և անուղղակիորեն ներգրավված կողմերը հարցին տնտեսական, կուսակցական, որ ՀՀՇ֊ն նույնիսկ իր ծաղկման օրերին եւ Ղարաբադի ղեկավարության հետ սերտագույն համագործակցության ժամանակ Ղարարաղում մասնաճյուղեր չի ստեղծել։ Այն երկու քաղաքական կուսակցություններդ որ Ղարաբաղամ գրանցվել և աշխարհաքաղաքական շահերի երանգավորում են եւ ունեն մասնաճյուղեր՝ կոմունիստները եւ Դաշնակցությունը, այլընտրանքային ծրագրեր տվել։ Երկրորդ՝ ոչ պատերազմը և ոչ դիվանագիտությունը մինչև այժմ շահագրգիռ բոլոր կողմերի համար ընդունելի լուծում չեն ներկայացնում։ներկայացրել։ Երրորդ՝ Ղարաբաղի կուսակցությունը դեռևս չի կարողանում գտնել ճահճից դուրս գալու ուղին։

1992֊ից սկսած Ղարաբաղի ղեկավարությունր կազմված էր մի քանի ուժեղ կամքի տեր ա տաղանդավոր մարդկանցից, որոնցից ա– մենանշանակալին Ռոբեբտ Քոչարյանն էր։ Մյուսներն էին Սերժ Սարգսյանը՝ հետագայում Հայաստանի կառավարության անդամ, Սանարդ Պետբոսյանր՝ Ռ․ Քոչարյանի օրոք Ղարաբաղի վարչա– պետ, Սամվել Բաբայանը, որը Ղարաբաղի բանանի մարտիկից հասավ մինչեւ հրամանատարի եւ այժմ Պաշտպանության նախարարի աստիճանի՝ վերահսկողություն ձեռք բերելով տնտեսական ու քաղաքական գործընթացների, ինչպես նաեւ արտաքին քաղաքականության վրա, եւ Արկադի Ղակասյանը՝ որր նախ արտաքին գործերի նախարար էր եւ ապա փոխարինեց Ռ․ Քոչարյանին Ղարաբաղի Նախագահի պաշտոնում։ Ընտրված թե նշանակված՝ Ղարաբաղյան կուսակցության գործը բարդացնող բաղադրիչների երկրորդ խումբը ղեկավարության խնդիրն է․ ո՞վ է հանդես գալիս այս պաշտոնյաները Ղարաբաղը կաոավարել են ավելի շուտ իբրեւ մեծ ընտանիքի ավագներ, կամ, որպեսզի շարունակենք մեր հիմնական համեմատությանը՝ իբրեւ քաղաքական կուսակցության հզոր ղեկավարներ։անունից։

Լ․ Տեբ֊Պետրոսյանի վարչակազմի գրեթե ողջ րնթացքում Տնտեսական և ռազմավարական նկատառումներով խիստ միաձուլված կառույցներ ունեցող մի հասարակության մեջ Ղարաբաղի կառավարական ու Հայաստանի կառավարությունները հիմնականում գործել ռազմական ղեկավարները գերագույն պատասխանատվություն են միասին՝ կանոնավոր, շարունակական եւ ինտենսիվ իտրհրդակ– ցաթյունների միջոցով։ ունեցել ներկայացնելու այդ կուսակցությունը։ Այդ խորհրդակցությունների հիմքում ընկած էր այն համոզումըէ պատճառը, որ Հայաստանի ա ՀՀՇ֊ն նույնիսկ իր ծաղկման օրերին և Ղարաբաղի շահերր հիմնականում նույնն ենղեկավարության հետ սերտագույն համագործակցության ժամանակ Ղարաբաղում մասնաճյուղեր չի ստեղծել։ Այն երկու քաղաքական կուսակցությունները, եւ որ անհամաձայնությունները նման Ղարաբաղում գրանցվել են րնտանի– քում առկա տարաձայնություններիև ունեն մասնաճյուղեր՝ կոմունիստները և Դաշնակցությունը, որոնք կարոդ են կարգավորվել։այլընտրանքային ծրագրեր չեն ներկայացնում։

Երկու կարեւոր զարգացում փոխեց այդ հարաբերությանը։ Առաջին1992֊ից սկսած Ղարաբաղի ղեկավարությունը կազմված էր մի քանի ուժեղ կամքի տեր ու տաղանդավոր մարդկանցից, փոխվեց հակամարտաթյանր փոխզիջման հիման վրա լուծելու վերաբերյալ Ղարաբաղի կուսակցության ղեկավարության դիրքորոշումը։ Ոմանք վիճարկում որոնցից ամենանշանակալին Ռոբերտ Քոչարյանն էր։ Մյուսներն էին առաջարկված համաձայնության դրույթներըՍերժ Սարգսյանը՝ հետագայում Հայաստանի կառավարության անդամ, ոմանք վստահ չէինԼեոնարդ Պետրոսյանը՝ Ռ․ Քոչարյանի օրոք Ղարաբաղի վարչապետ, թե փոխզիջումներն անհրաժեշտ են117այդ պահին։ Իսկ ուրիշներՍամվել Բաբայանը, հիմնականում պաշտպանության նախարարներըորը Ղարաբաղի բանակի մարտիկից հասավ մինչև հրամանատարի և այժմ Պաշտպանության նախարարի աստիճանի՝ վերահսկողություն ձեռք բերելով տնտեսական ու քաղաքական գործընթացների, կասկածներ ունեին այն տարածքների վերադարձման վերաբերյալինչպես նաև արտաքին քաղաքականության վրա, որոնք անվտանգության եւ ռազմավարական նկատառումներով գրավել էին պատերազմի ընթացքում։ Մի շարք առիթներով Վազգեն Սարզսյանը հրապարակավ հայտնել է իր այն կաբծիքր, որ արյունով նվաճված հալը չի կարելի վերադարձնել դրանով իր դիրքորոշումը մերձեցնելով նրանց, ովքեր գտնում էին, որ և Արկադի Ղուկասյանը՝ որը նախ արտաքին գործերի նախարարն էր և ապա փոխարինեց Ռ․ Քոչարյանին Ղարաբաղի հիմնախնդիրը պատմությունը շտկելու հարց էՆախագահի պաշտոնում։ Ընտրված թե նշանակված՝ այս պաշտոնյաները Ղարաբաղը կառավարել են ավելի շուտ իբրև մեծ ընտանիքի ավագներ, թեեւ պետք է նշելկամ, Վ․ Սարզսյանը միշտ չէ, որ այդպես է մտածել։որպեսզի շարունակենք մեր հիմնական համեմատությունը՝ իբրև քաղաքական կուսակցության հզոր ղեկավարներ։

Երկրորդ զաբգացումր Հայաստանում Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի վարչակազմի գրեթե ողջ ընթացքում Ղարաբաղի կուսակցության առաջացումն էր՝ Երկրապահների տեսքով։ Սզբնապես կազմված իբրեւ պատերազմի վետերանների կազմակերպություն՝ այն վայելում ու Հայաստանի կառավարությունները հիմնականում գործել են միասին՝ կանոնավոր, շարունակական և ինտենսիվ խորհրդակցությունների միջոցով։ Այդ խորհրդակցությունների հիմքում ընկած էր Պաշտպանության նախարար Վազգեն Սաբգսյանի հովա– նավորությունր։ 1995 թ․֊ին ութ երկրապահներ Ազգային ժողովի անդամ ընտրվեցին՝ ՀՀՇ֊ի աւվանավորությամբ եւ առանց սեփական հատուկ քաղաքական ծրագրի։ Նրանք օժանդակում էին Լ․ Տեր– Պեարոսյանին՝ խորհրդարանում մնալով վետերանների շահերի պաշտպան։այն համոզումը, որ Հայաստանի ու Ղարաբաղի շահերը հիմնականում նույնն են, և որ անհամաձայնությունները նման են ընտանիքում առկա տարաձայնությունների, որոնք կարող են կարգավորվել։

Երբ վարչակազմում ներքին պայքարը սաստկացավԵրկու կարևոր զարգացում փոխեց այդ հարաբերությունը։ Առաջին, Երկրապահները վերածվեցին քաղաքական կուսակցության։ փոխվեց հակամարտությունը փոխզիջման հիման վրա լուծելու վերաբերյալ Ղարաբաղի կուսակցության ղեկավարության դիրքորոշումը։ Ոմանք վիճարկում էին առաջարկված համաձայնության դրույթները, ոմանք վստահ չէին, թե փոխզիջումներն անհրաժեշտ են այդ պահին։ Իսկ երբ Ռ․ Քոչարյանը եւ ուժային երկու նախարարներր որոշեցին Լ․ Տեբ– Պեսւրոսյանին մարտահրավեր նետելուրիշներ, հիմնականում պաշտպանության նախարարները, կասկածներ ունեին այն տարածքների վերադարձման վերաբերյալ, որոնք անվտանգության և ռազմավարական նկատառումներով գրավել էին պատերազմի ընթացքում։ Մի շարք առիթներով Վազգեն Սարգսյանը հրապարակավ հայտնել էր իր այն կարծիքը, որ արյունով նվաճված հողը չի կարելի վերադարձնել՝ դրանով իր դիրքորոշումը մերձեցնելով նրանց, ովքեր գտնում էին, որ Ղարաբաղի հիմնախնդիրը պատմությունը շտկելու հարց է, տատանվող տեբպետրոսյա– նական պատգամավորներր ուղղվեցին դեպի խորհրդարանի Երկրապահ խմբակցությունրթեև, որպես նոր ընդդիմության միջուկ։ Բավակա– նաչավւ պատգամավորներ փոխեցին իրենց դիրքերը՝ հանգեցնելով Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի կողմնակիցների մեծամասնության կոբստին եւպետք է նշել, ի վերջոՎ․ Սարգսյանը միշտ չէ, նրա հրաժարականին։որ այսպես է մտածել։

Դրանից հետո Երկրապահները, չունենալով քաղաքական ծրագիր, միացան աջակողմյան եւ որոշ չափով ռազմաշունչ փոքր Հանրապետական կուսակցությանը՝ փոխելու համար իրենց իմիջն ու դերը եւ, դառնալով քաղաքական կուսակցություն, հաղթելու ընտրություններում։ Երկրապահները մեծ մասամբ Երկրորդ զարգացումը Հայաստանում Ղարաբաղի կուսակցության մաս են կազմում, եւ մինչեւ վերջերս ներկայանում առաջացումն էր՝ Երկրապահների տեսքով։ Սկզբնապես կազմված իբրև պատերազմի վետերանների կազմակերպություն՝ այն վայելում էր Պաշտպանության նախարար Վազգեն Սարգսյանի հովանավորությունը։ 1995 թ․֊ին ութ երկրապահներ Ազգային ժողովի անդամ ընտրվեցին՝ ՀՇՇ֊ի հովանավորությամբ և առանց սեփական հատուկ քաղաքական ծրագրի։ Նրանք օժանդակում էին որպես մեկ– հարցի կրողներ, րնդհանուր առմամբ նույն գծի վրա Լ․ Տեր֊Պետրոսյանին՝ խորհրդարանում մնալով Ղարաբաղի ղեկավարության հետ։վետերանների շահերի պաշտպան։

Ղարաբաղի կուսակցությունըԵրբ վարչակազմում ներքին պայքարը սաստկացավ, Ղարաբաղամ թե Հայաստանում, շատ հարցերում ոչ֊գաղափարախոսական կուսակցություն է։ Նրա118համար Ղարսաաղը մտահոգությունների սանդղակի գագաթին է, եւ մնացյալ ամեն ինչ ենթակա է այդ տրամաբանությանը։ Ղարաբաղի կուսակցության ղեկավարներն իրենք՝ Երկրապահները վերածվեցին քաղաքական կուսակցության։ Իսկ երբ Ռ․ Քոչարյանը, Ս․ Բաբայա– նը, Վազգեն Սարգսյանն ու Սերժ Սարգսյանը, հիմնականում գործնական մարդիկ են եւ տնտեսական ու քաղաքական ոլորտներում կբռնեն այն ուղին, որը կգործի։ Չորսն էլ, հատկապես ներկա պաշտպանության և ուժային երկու նախարարներըորոշեցին Լ․ Տեր֊Պետրոսյանին մարտահրավեր նետել, համարում ենտատանվող տերպետրոսյանական պատգամավորները ուղղվեցին դեպի խորհրդարանի Երկրապահ խմբակցությունը, որ Ցեղասպանության վրա շեշտադրումը սխալ արժեքներ է ներարկում որպես նոր սերնդի մեջ։ Պատերազմր շահած ժողովրդի մեջ, ինչպես իրենք են գտնում, փոխանակ ինքնահարգանքի ու ոգու, զարգանում է զոհի հոգեբանությունը։ Նրանք Թուրքիայի հետ հարաբերություններին նայում են գործնական տեսանկյունից։ Եթե դրանք ծառայելու են գործնական նպատակի (իսկ նախարարների կարծիքով այդ այդպես է) ապա Թուրքայի հետ հարաբերությունների նորմալացումը մի նպատակ էընդդիմության միջուկ։ Բավականաչափ պատգամավորներ փոխեցին իրենց դիրքերը՝ հանգեցնելով Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի կողմնակիցների մեծամասնության կորստին և, որր պետք է հետապնդվիի վերջո, թեեւ՝ ոչ Ղարաբաղի հարցում որեւէ զիջման գնով։նրա հրաժարականին։

Հայաստանի Դրանից հետո Երկրապահները, չունենալով քաղաքական ներկապնակի լայն ոլորտում Ղարաբաղի կուսակցությունը գտնվում է մեջտեղում։ Չունենալով գաղա– փարախոսական բնույթ՝ այն ավելի մոտ է ՀՀՇ֊ին ու Լ․ Տեր֊Պետ– րոսյանինծրագիր, որոնց հետ աշխատել էր այդքան երկար ժամանակ եւ անցել այդքան շատ դժվարությունների միջով։ Իր թեկնածության նկատմամբ վստահություն ապահովելու նպատակով եւ առնվազն միացան աջակողմյան և որոշ խնդիրներ լուծելու իրական հնարավորություն ստանալու չափով ռազմաշունչ փոքր Հանրապետական կուսակցությանը՝ փոխելու համարիրենց իմիջն ու դերը և, վարչապետդառնալով քաղաքական կուսակցություն, այնուհետեւ՝ Նախագահի պաշտոնակատար Ռ․ Քոչարյանը կազմեց Երկապահների եւ մի քանի այլ կուսակցությունների, ներառյալ ՀՅԴ֊ի, կտպիցիա։ Նա նաեւ մի քանի ժեստ ա– րեց վերջինիս հանդեպ, ինչպես կուսակցությունն օրինականացնեա, նախորդ վարչակազմի օրոք քրեական գործունեության մեջ մեղադրված հաղթելու ընտրություններում։ Երկրապահները մեծ մասամբ Ղարաբաղի կուսակցության ղեկավարներին (սակայն ոչ շարքային անդամներին) բանտից ազատեա։ Ռ․ Քոչարյանը ժեստեր արեց նաեւ Սփյուռքի հանդեպմաս են կազմում, ինչպիսին է Թուրքիայի եւ ՍԱԿ֊ի առջեւ Ցեղասպանության ճանաչման և մինչև վերջերս ներկայանում էին որպես մեկ հարցի հարուցումը։կրողներ, ընդհանուր առմամբ նույն գծի վրա մնալով Ղարաբաղի ղեկավարության հետ։

Ղարաբաղի կուսակցությունը կարող էր պահպանել իր մաքրությունն ու ուղղության հստակությունը, քանի դեռ այն մեկ֊հարցի կուսակցություն էր։ Դառնալով քաղաքական կուսակցություն Ղարաբաղում թե Հայաստանում, այն պետք շատ հարցերում ոչ֊գաղափարախոսական կուսակցություն է։ Նրա համար Ղարաբաղը մտահոգությունների սանդղակի գագաթին է ստանձնի ոչ միայն , և մնացյալ ամեն ինչ ենթակա է այդ տրամաբանությանը։ Ղարաբաղի հիմնախնդրի լուծմանկուսակցության ղեկավարներն իրենք՝ Ռ․ Քոչարյանը, այլ նաեւ կառավարական բոլոր գործերի վարման՝ բյուջեի եւ119բյուջեի դեֆիցիտիՍ․ Բաբայանը, գործազրկությանՎազգեն Սարգսյանն ու Սերժ Սարգյսանը, ինֆլյացիայի, կրթության, ուսուցիչների աշխատավարձերի հիմնականում գործնական մարդիկ են և տնտեսական ու թոշակների պատասխանատվությունդ միեւնույն ժամանակքաղաքական ոլորտներում կբռնեն այն ուղին, Ադրբեջանի հետ սպառազինման մրցակցության պայմաններումորը կգործի։ Չորսն էլ, կարողանա ապահովել զինված ուժերի լուրջ եւ ծախսատար մատակարարումներդԱյս հարցերր վաքբ֊ինչ ավեփ հանգամանորեն քննարկվում հատկապես ներկա պաշտպանության նախարարները, համարում են հետագա գլուխներում։ Սակայն Ռ․ Քոչարյանի հայտարարած արտաքին քաղաքականության սկզբունքները էականորեն չեն տարբերվում նախորդ վարչակազմի սկզբունքներից։ Ցեղասպանության ճանաչումը, թեեւ արծարծվում որ Ցեղասպանության վրա շեշտադրումը սխալ արժեքներ է իբրեւ քննարկումների առարկաներարկում նոր սերնդի մեջ։ Պատերազմը շահած ժողովրդի մեջ, ինչպես իրենք են գտնում, փոխանակ ինքնահարգանքի ու ոգու, զարգանում է զոհի հոգեբանությունը։ Նրանք Թուրքիայի հետ հարաբերություններին նայում են գործնական տեսանկյունից։ Եթե դրանք ծառայելու են գործնական նպատակի (իսկ նախարարների կարծիքով այդ այդպես է) ապա Թուրքիայի հետ դիվանագիտական հարաբերությունների նախապայման չի դարձվելնորմալացումը մի նպատակ է, եւ Հայաստանը Թուրքիային տարածքային որեւէ պահանջ չի ներկայացրել։ Հավասարակշիռ արտաքին քաղաքականության սկզբունքր նույնպես կարծես թե պահպանված է՝ ելնելով ԵԱՀԿ֊ի միջնորդական խմբի հետ Հայաստանի շարունակվող համագործակցության փաստից։ Եվրոպական կառույցների ու ԱՍՆ֊ի հետ հարաբերությունները նույնպես կարծես թե վավաիտւթյուն չեն կրել առաջին տարվա րնթացքում։որը պետք է հետապնդվի, թեև՝ ոչ Ղարաբաղի հարցում որևէ զիջման գնով։

Հայաստանի քաղաքական ներկապնակի լայն ոլորտում Ղարաբաղի կուսակցությունը գտնվում է մեջտեղում։ Չունենալով գաղափարախոսական բնույթ՝ այն ավելի մոտ է ՀՀՇ֊ին ու Լ․ Տեր֊Պետրոսայնին, որոնց հետ աշխատել էր այդքան երկար ժամանակ և անցել այդքան շատ դժվարություների միջով։ Իր թեկնածության նկատմամբ վստահություն ապահովելու նպատակով և առնվազն որոշ խնդիրներ լուծելու իրական հնարավորություն ստանալու համար, վարչապետ, այնուհետև՝ Նախագահի պաշտոնակատար Ռ․ Քոչարյանը նախագահական պաշտոնավարումն սկսեց կազմեց երկրապահների և մի հիմնական հիասթափությամբքանի այլ կուսակցությունների, բայց նաեւ ներառյալ ՀՅԴ֊ի կոալիցիա։ Նա նաև մի շարք կանխադրույթներով։ Ղաոաբաղի հերոս ու ղեկավար լինեա նրա համար Հայաստանում քաղաքական աջակցության հիմք չապահովեց։ Ղեկավարելով Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի դեմ մարտակոչը՝ Քոչարյանը դարձավ Ղարւս– բաղի կուսակցության փաստացի ղեկավարը։ Զարմանալիորենքանի ժեստ արեց վերջինիս հանդեպ․ ինչպես կուսակցությունն օրինականացնելը, իբրեւ Նախագահ վերահսկելով Հայաստանի կառավարությունը, Քոչաբ– յանն ուղիղ ազդեցություն չունեցավ իր նախորդ վարչակազմի օրոք քրեական գործունեության մեջ մեղադրված կուսակցության երկու հատվածների վրա․ մի հատվածր՝ Ղարաբաղըղեկավարներին (սակայն ոչ շարքային անդամներին) բանտից ազատելը։ Ռ․ Քոչարյանը ժեստեր արեց նաև Սփյուռքի հանդեպ, որը մի ժամանակ նա էր կառավարում, անցել ինչպիսին է նրանից հետո մնացած ղեկավարների, հիմնականում Պաշտպանության նախարար Սամվել Բաբայանի վերահսկողության տակ, իսկ մյուս հատվածը՝ Երկրապահները, հավատարմություն են պահպանում Վազգեն Սարգսյանի հանդեպ։Թուրքիայի և ՄԱԿ֊ի առջև Ցեղասպանության ճանաչման հարցի հարուցումը։

Քոչարյանր գտնում Ղարաբաղի կուսակցությունը կարող էրպահպանել իր մաքրությունն ու ուղղության հստակությունը, որքանի դեռ այն մեկ֊հարցի կուսակցություն էր։ Դառնալով քաղաքական կուսակցություն Հայաստանում, Լ․ Տեր֊Պետբոսյանին հեռացնելովայն պետք է ստանձնի ոչ միայն Ղարաբաղի հիմնախնդրի լուծման, կկարողանար միասնություն ստեղծել՝ միասնություն ներսում եւ միասնություն դբսում՝ անորսալի այդ բուժամիջոցըայլ նաև կառավարական բոլոր գործերի վարման՝ բյուջեի և բյուջեի դեֆիցիտի, որով կուսակցությունները կհաղթահարեին իրենց տարաձայնությունները եւ կգործեին րնդհանոտ շահի համարգործազրկության, երկիրը կառուցելու պարզ ծրագրի համարինֆլյացիայի, այն տնտեսապես հզորացնելու եւ ռազմական առումով հզոր պահելու120համար։ Հզոր Հայաստանր Ադրբեջանին կստիպեր կատարել առավել շատ զինումներկրթության, իսկ հայկական կողմը կկատարեր հնարավորին չափ պակաս զիջումներ եւ հնարավորին չափ ուշ։ Նա վստահ էրուսուցիչների աշխատավարձերի ու թոշակների պատասխանատվությունը, որ կարող էր որոշ միջոցներ փոխառնել սովորական ընդդիմության զինանոցիցմիևնույն ժամանակ, որոնցով կկարողանար ընդդիմությունն ու Սփյուռքն ի մի բերել։Ադրբեջանի հետ սպառազինման մրցակցության պայմաններում, կարողանա ապահովել զինված ուժերի լուրջ և ծախսատար մատակարարումները։

Հաջողության նրա հույսն, անշուշտ, կախված էր նաեւ ներքին ասպարեզում իբականացնեփք մի շարք միջոցառումներից, ինչպիսիք Այս հարցերը փոքր֊ինչ ավելի հանգամանորեն քննարկվում են կառավարության մեջ ավեփ ամուր կարգապահությունը, հետագա գլուխներում։ Սակայն Ռ․ Քոչարյանի հայտարարած արտաքին քաղաքականության սկզբունքները էականորեն չեն տարբերվում նախորդ վարչակազմի ու պետական ծառայողների աշխատունակության բարձրացումըսկզբունքներից։ Ցեղասպանության ճանաչումը, կոռուպցիայի դեմ համապարփակ ու արդյունավետ պայքա– բրթեև արծարծվում է իբրև քննարկումների առարկա, գործարարության եւ Թուրքիայի հետ դիվանագիտական հարաբերությունների նախապայման չի դարձել, և Հայաստանը Թուրքիային տարածքային որևէ պահանջ չի ներկայացրել։ Հավասարակշիռ արտաքին ներդրումների համար ավելի բարենպաստ միջավայրի ստեղծումը։քաղաքականության սկզբունքը նույնպես կարծես թե պահպանված է՝ ելնելով ԵԱՀԿ֊ի միջնորդական խմբի հետ Հայաստանի շարունակվող համագործակցության փաստից։ Եվրոպական կառույցների ու ԱՄՆ֊ի հետ հարաբերությունները նույնպես կարծես թե փոփոխություն չեն կրել առաջին տարվա ընթացքում։

Քոչարյանի ծրագիրնՌ․ Քոչարյանը նախագահական պաշտոնավարումն սկսեց մի հիմնական հիասթափությամբ, ըստ էության, հենվում էր նախեւաոաջ միասնության ոգու վրա, որը նա հույս ուներ ստեղծել ազգային հարցի՝ բայց նաև մի շարք կանխադրույթներով։ Ղարաբաղի շուրջ, ընդդիմության հետ ավեփ սերտ հարաբերություններով։ Երկրորդ, նա հույս աներ Սփյոտքի հետ, որին համարում էր արտասահմանյան օգնության հերոս ու ներդրումների ապահովողղեկավար լինելը նրա համար Հայաստանում քաղաքական աջակցության հիմք չապահովեց։ Ղեկավարելով Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի դեմ մարտակոչը՝ Քոչարյանը դարձավ Ղարաբաղի կուսակցության փաստացի ղեկավարը։ Զարմանալիորեն, հասնել ավեփ արդյունավետ հարաբերություններիիբրև Նախագահ վերահսկելով Հայաստանի կառավարությունը, նույնիսկ եթե հարկ փներ՝ ավեփ մեծ ուշադրություն հատկացնելով Քոչարյանն ուղիղ ազդեցություն չունեցավ իր կուսակցության երկու հատվածների վրա․ մի հարցիհատվածը՝ Ղարաբաղը, որը կարծես թե Սփյուռքին խորապես հուզում մի ժամանակ նա էրկառավարում, Ցեղասպանության հարցին։ Քոչարյանը հույս էր վւայփայումանցել է նրանից հետո մնացած ղեկավարների, որ կարող է կամուրջներ գցել ժամանակի ու տարածության վբայով։հիմնականում Պաշտպանության նախարար Սամվել Բաբայանի վերահսկողության տակ, իսկ մյուս հատվածը՝ Երկրապահները, հավատարմություն են պահպանում Վազգեն Սարգսյաի հանդեպ։

Կուսակցության ղեկավարի ու նրա կուսակցության մասին կարելի է բավական բան հասկանալ՝ պարզելովՔոչարյանի ծրագիրն, թե նրանք ի՛նչ են անում անցյալի ըստ էության, հենվում էր նախևառաջ միասնության ոգու վրա, որը նա հույս ուներ ստեղծել ազգային հարցի՝ Ղարաբաղի շուրջ, ընդդիմության հետ եւ ի՛նչ դեր են հատկացնում պատմաթյանր՝ անկախ դրա որեւէ մեկնաբանությունից։ Օրինակավելի սերտ հարաբերություններով։ Երկրորդ, հնարավոր է փաստելնա հույս ուներ Սփյուռքի հետ, որ ետիտրհրդային հայ կոմունիստները փորձում են արդարացնել անց– յւպըորին համարում էր արտասահմանյան օգնության ու ներդրումների ապահովող, որ Հայ հեղափոխական դաշնակցությունը փորձում է փառաբանել այն՝ դրա կրկնության հույսովհասնել ավելի արդյունավետ հարաբերությունների, որ Վազգեն Մանուկյանը ջանում է այն վերածել ուժի եւ լեգիտիմության եոանդակերտ սկզբունքինույնիսկ եթե հարկ լիներ՝ ավելի մեծ ուշադրություն հատկացնելով մի հարցի, որ Վազգեն Սարգսյանը ցանկանում է անցյալի վրեժն առնելորը կարծես թե Սփյուռքին խորապես հուզում էր, Ցեղասպանության հարցին։ Քոչարյանը հույս էր փայփայում, եւ որ Լ․ Տեր֊Պետրոսյանն կարող էր կամուրջներ գցել ժամանակի ու ՀՀՇ֊ն պայքարում էին այն հաղթահարելու համար։տարածության վրայով։

Ռ․ Քոչարյանր կամենում է անտեսել անցյալը։ Նա գտնում է, որ անցյալը սոսկ բեռ է, հստակ մտածողության խոչընդոտ։ Նա իր խնդբին մոտենում է իբրեւ «վերակառուցող»։ Նա գտնում էր, որ այն ձեւը, որով ներկան կազմող բաղադրիչներն ի մի էին բերվում Հայաստանում ==4․ Կամուրջներ ժամանակի ու տարածաշրջանում, արդյունքի չի հանգեցնում։ Քոչարյա– նը ցանկանում է տեսնել, թե նույն այդ բաղադրիչները կարո՞ղ են վե– րահավաքվել այլ ձեւով, այնպես, որ խիստ տարբեր ու հատուկ արդյունքի հանգեցնեն։ Բաղադրիչներին գործառույթներ են վերագրվում, որոնք անտեսում են դրանց նախորդ դերը, դրանց սուբյեկտիվ ու գւս– ղափաբախոսական ինքնությունը։ Ամեն բաղադրիչ կգործեր նոր ծրագրի համապատասխան, եթե հասկանար այդ ծրագիրը համապատասխան ձեւով, կամ նրան հնարավոր լիներ համոզել, որ այդպես գործի։տարածության վրայով==

Քաղաքական կուսակցությունները ներկայացնում Կուսակցության ղեկավարի ու նրա կուսակցության մասին կարելի է բավական բան հասկանալ՝ պարզելով, թե նրանք ի՛նչ են անում անցյալի հետ և ի՛նչ դեր են բաղադրիչների մեկ խումբհատկացնում պատմաթյանր՝ անկախ դրա որևէ մեկնաբանությունից։ Օրինակ, իսկ Հայաստանը, Ղարաբաղն ու Սփյուռքը՝ առանձին, տարբեր բաղադրիչներ են։ Քոչարյանի կողմից միասնության123կոչի հենքը նրա այն ակնկալությանն էրհնարավոր է փաստել, որ կուսակցություններն ու ղեկավարներր կտեսնեին ազգային ծրագրի պարզությունն ու ի– մաստնությունը եւետխոհրդային հայ կոմունիստները փորձում են արդարացնել անցյալը, քանի որ նրանցից յուրաքանչյուրը պնդում Հայ հեղափոխական դաշնակցությունը փորձում է փառաբանել այն՝ դրա նկատմամբ իր նվիրումըկրկնության հույսով, կարձագանքեին եւ կաշխատեին միասնաբար։ Տարբեր տարրերի միջեւ անհամաձայնություններն ու հակասությունները ավելի լավ կկարգավորվեին, քան առաջ։ Իսկ դա որ Վազգեն Մանուկյանը ջանում է այն էրվերածել ուժի և լեգիտիմության եռանդակերտ սկզբունքի, ինչ պահանջվում էր՝ առկա կարողությունների ավելի լավ օգտագործում։ Քոչաբյանի աշխարհը էապես ապաքաղաքական, եթե ոչ հակաքաղաքական աշխարհ որ Վազգեն Սարգսյանը ցանկանում էանցյալի վրեժն առնել, փաստորեն՝ ինժեների աշխարհ։ Նրա ըմբոնմամբ, միասնությունը նիրհում էր յուրաքանչյուր բաղադրիչի ունակությունների և որ Լ․ Տեր֊Պետրոսյանն ու ներուժի մաթեմատիկական հաշվարկների մեջ, եւ ոչ թե սկզբունքների, անհատականությունների, ծրագրերի կամ քաղաքականությունների հակադրությունները քաղաքականորեն լուծելու մեջ։ՀՀՇ֊ն պայքարում էին այն հաղթահարելու համար։

ՍԻԱՍՆՈՒԹՅԱՆ ԽՈՒՅՍ ՏՎՈՂ ՔԱՂԱՔԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆԸՀայ քաղաքական բանավեճերում քիչ բառ Ռ․ Քոչարյանր կամենում է անտեսել անցյալը։ Նա գտնում է ավելի հաճախ գործածվել, քան միասնության բառը։ Շատերի մտքում միասնության գաղափարր բոլոր հիվանդությունների դարմանն որ անցյալը սոսկ բեռ է, այն կարգախոսն հստակ մտածողության խոչընդոտ։ Նա իր խնդրին մոտենում է նրանցիբրև «վերակառուցող»։ Նա գտնում էր, ովքեր որ այն ձևը, որով ներկան կազմող բաղադրիչներն ի մի էին բերվում Հայաստանում ու տարածաշրջանում, արդյունքի չի հանգեցնում։ Քոչարյանը ցանկանում է տեսնել, թե նույն այդ բաղադրիչները կարո՞ղ են ներկայացնել բարձրագույն իդեալներ եւ ազնվագույն մտադրություններ։վերահավաքվել այլ ձևով, այնպես, որ խիստ տարբեր ու հատուկ արդյունքի հանգեցնեն։ Բաղադրիչներին գործառույթներ են վերագրվում, որոնք անտեսում են դրանց նախորդ դերը, դրանց սուբյեկտիվ ու գաղափարախոսական ինքնությունը։ Ամեն բաղադրիչ կգործեր նոր ծրագրի համապատասխան, եթե հասկանար այդ ծրագիրը համապատասխան ձևով, կամ նրան հնարավոր լիներ համոզել, որ այդպես գործի։

Միասնության կոչերը զարմանայի պատմություն ունեն։ Դրանք միտում անեն հնչելու այն մարդկանց շարթերից, ովքեր ասպարեզ Քաղաքական կուսակցությունները ներկայացնում են իջել«ապամիասնությամբ» կամ անջատմամբ։ Օսմանյան Կայսրության մեջ հայերըբաղադրիչների մեկ խումբ, օրինակիսկ Հայաստանը, միացած էին եկեղեցու ներքոՂարաբաղն ու Սփյուռքը՝ առանձին, երբ ծնվեցին քաղաքական կուսակցությունները՝ իրենց անջատելով ավանդական ազգային կառույցից։ Գոյություն ունեցող կառույցից իրենց անջատելուց հետո նրանք սկսեցին տարբեր բաղադրիչներ են։ Քոչարյանի կողմից միասնության կոչել։ Վազգեն Մանուկյանն կոչի հենքը նրա այն ակնկալությանն էր, որ կուսակցություններն ու ղեկավարներր կտեսնեին ազգային ծրագրի պարզությունն ու իմաստնությունը և, քանի որ նրանցից յուրաքանչյուրը պնդում է դրա նկատմամբ իր համախոհնեբր անջատվեցին ՀՀՇ֊իցնվիրումը, հիմնեցին Ազգային ժողովրդավարական կուսակցությունը, եւ հետո սկսեցին ազգային միասնության կոչել։ Քոչարյանն կարձագանքեին և կաշխատեին միասնաբար։ Տարբեր տարրերի միջև անհամաձայնություններն ու նրա խումբը նախ իրենց անջատեցին Լ․ Տեո֊Պետրոսյանիցհակասությունները ավելի լավ կկարգավորվեին, ապա միասնության կոչեցին։ Փաստորենքան առաջ։ Իսկ դա այն էր, ամեն անգամինչ պահանջվում էր՝ առկա կարողությունների ավելի լավ օգտագործում։ Քոչարյանի աշխարհը էապես ապաքաղաքական, երբ խումբը կամ անհատներ Արդարադատության նախարարությունում գրանցվում են իբրեւ քաղաքական կուսակցությունեթե ոչ հակաքաղաքական աշխարհ է, տեխնիկապես իրականացնում են անջատման կամ «ա– պամիասնության» գործողություն։ Նրանք փաստում ենփաստորեն՝ ինժեների աշխարհ։ Նրա ըմբոնմամբ, որ իրենք124տարբեր են եւ աոանձինմիասնությունը նիրհում էր յուրաքանչյուր բաղադրիչի ունակությունների ու ներուժի մաթեմատիկական հաշվարկների մեջ, սահմանազատման գիծ են քաշում։ Այնուհետեւ մեծ մասը այս և ոչ թե սկզբունքների, անհատականությունների, ծրագրերի կամ այն տեսակի միասնության կոչեր է հղում։քաղաքականությունների հակադրությունները քաղաքականորեն լուծելու մեջ։

Միասնությունը կարող Հայ քաղաքական բանավեճերում քիչ բառ է առնչվել չորս մակարդակներիավելի հաճախ գործածվել, քաղաքական միասնություն Հայաստանումքան միասնության բառը։ Շատերի մտքում միասնության գաղափարր բոլոր հիվանդությունների դարմանն է, գործողությունների ու դիվանագիտության միասնություն Հայաստանի ու Ղարաբաղի միջեւ, ազգային իդեալների ու ծրագրերի համաձայնություն Սփյուռքիայն կարգախոսն է նրանց, Հայաստանի ու Ղարաբաղի միջեւ եւ միասնություն Սփյուռքի համայնքներում։ովքեր ցանկանում են ներկայացնել բարձրագույն իդեալներ և ազնվագույն մտադրություններ։

Միասնություն ՀայաստանումՇատ հեշտ է պատկերացնել միասնությունը ՀայաստանումՄիասնության կոչերը զարմանալի պատմություն ունեն։ Դրանք միտում ունեն հնչելու այն մարդկանց շուրթերից, սակայն դրան հասնելնովքեր ասպարեզ են իջել «ապամիասնությամբ» կամ անջատմամբ։ Օսմանյան Կայսրության մեջ հայերը, այնուամենայնիվօրինակ, դեռեւս դժվար է։ Սահմանադրության շուրջ համաձայնությունը (խաղի կանոնների որոշումըմիացած էին եկեղեցու ներքո, ներառյալ տարաձայնությունների լուծման եղանակները) ներկայացնում է երբ ծնվեցին քաղաքական կուսակցությունները՝ իրենց անջատելով ավանդական ազգային կառույցից։ Գոյություն ունեցող կառույցից իրենց անջատելուց հետո նրանք սկսեցին միասնության մեկ տեսակ։ Դա կոչել։ Վազգեն Մանուկյանն ու իր համախոհները անջատվեցին ՀՀՇ֊ից, հիմնեցին Ազգային ժողովրդավարական կուսակցությունը, եւ հետո սկսեցին ազգային միասնության իրավականկոչել։ Քոչարյանն ու նրա խումբը նախ իրենց անջատեցին Լ․ Տեո֊Պետրոսյանից, բարձրագույն տեսակն է։ Եվ կասկած չկաապա միասնության կոչեցին։ Փաստորեն, թե ծանրության կենտրոնը որտեղ է գտնվումամեն անգամ, անշուշտ՝ պետության եւ պետության ղեկավարի վրա։երբ խումբը կամ անհատներ Արդարադատության նախարարությունում գրանցվում են իբրև քաղաքական կուսակցություն, տեխնիկապես իրականացնում են անջատման կամ «ապամիասնության» գործողություն։ Նրանք փաստում են, որ իրենք տարբեր են և առանձին, սահմանազատման գիծ են քաշում։ Այնուհետև մեծ մասը այս կամ այն տեսակի միասնության կոչեր է հղում։

ճգնաժամերի ժամանակՍակայն չեմ կարողանում մի դեպք հիշել, ինչպիսիք են պատերազմր երբ որևէ կազմակերպություն, հաստատություն կամ նմանատիպ ազգային աղետներըկուսակցություն, ժողովուրդը կարող է քաղաքական միասնության հասնել նաեւ տարաձայնությունները մի կողմ դնելով եւ ճգնաժամի լուծման վրա սեւեռվելով։Հայաստանում կամ Սփյուռքում, հրաժարված լինի իր ինքնիրավությունից, կառույցներից, նպատակներից, բյուջեից կամ ազդեցություններից՝ հանուն միասնության։

Այդպես չեղավ 1992֊ից 1994֊ին Ադրբեջանի հետ պատերազմի ժամանակ։ Ապամիասնաթյանը կապ չուներ ընտրությունների հետ։ 1991 թվականի ընտրությունների վերաբերյալ որեւէ վիճելի հարց չկարՄիասնությունը կարող է առնչվել չորս մակարդակների, Սահմանադբությանրքաղաքական միասնություն Հայաստանում, որի վավերացումը հարցականի տակ դրվեց 1995֊ինգործողությունների ու դիվանագիտության միասնություն Հայաստանի ու Ղարաբաղի միջև, դեռեւս հանրաքվեի ներկայացված չէրազգային իդեալների ու ծրագրերի համաձայնություն Սփյուռքի, երկիրր կառավարվում էր առաջին խորհրդարանի րնդանած օրենքներով, այն խորհրդարանի, որի անդամ էին րնդդիմաթյան գրեթե բոլոր ղեկավարները։Հայաստանի ու Ղարաբաղի միջև և միասնություն Սփյուռքի համայնքներում։

Ռ․ Քոչարյանը գտնում էրՇատ հեշտ է պատկերացնել միասնությունը Հայաստանում, որ այնտեղսակայն դրան հասնելն, որտեղ Լ․ Տեր֊Պետրոսյանը ձախողվել էայնուամենայնիվ, ինքը կարող դեռևս դժվար է։ Սահմանադրության շուրջ համաձայնությունը (խաղի կանոնների որոշումը, ներառյալ տարաձայնությունների լուծման եղանակները) ներկայացնում է հաջողության հասնել։ Նա գտնում էրմիասնության մեկ տեսակ։ Դա միասնության իրավական, որ Լ․ Տեր֊Պետրոսյանը բավականաչափ ջանքեր չի գոբծադոելբարձրագույն տեսակն է։ Եվ կասկած չկա, օտարել թե ծանրության կենտրոնը որտեղ է Հայաստանի ընդդիմադիր կուսակցություններին եւգտնվում, կասեցնելով Սփյուռքի գլխավոր քաղաքական կուսակցության՝ ՀՅԴ֊ի գործունեությունը Հայաստանում, ընդհանուր աոմամբ օտարել է նաեւ Սփյոտքր։անշուշտ՝ պետության և պետության ղեկավարի վրա։

Ռ․ Քոչարյանը սկսեց գործել կամուրջները վերակառուցելու ուղղությամբ։ Հանրապետության Նախագահի պաշտոնակատար դառ–126նալուց հետո նրա աոաջին գործողություններից մեկր եղավ ՀՅԴ֊ի գործունեության կասեցման վերացումը։ Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի վարչակազմին պաշտոնապես րնդդիմադիր կուսակցությունների ղեկավարներին նա հրավիրեց ծառայելու իբրեւ իր խորհրդականներ։ Երեք հոգի ընդունեց հրավերը․ Ազգային ինքնորոշում միավորման նախագահ Պարույր Հայրիկյանըճգնաժամերի ժամանակ, ՀՅԴ֊ի ղեկավար Վահան Հովհաննիսյանը եւ Հայաստանի դեմոկրատական կուսակցության ղեկավար Աբամ Սարգսյանը։ Վազգեն Մանուկյանն իր տեղակալ Դավիթ Վարդանյանին արտոնեց ծառայելու Նախագահի վարչակազմում (1999֊ին չորսն էլ ազատվեցին զբաղեցրած պաշտոններից ֊ ծնթ․ թարգմ․)։ինչպիսիք են պատերազմը կամ նմանատիպ ազգային աղետները, ժողովուրդը կարող է քաղաքական միասնության հասնել նաև տարաձայնությունները մի կողմ դնելով և ճգնաժամի լուծման վրա սևեռվելով։

Ռ․ Քոչարյանը ստեղծեց նաեւ նախագահական խորհուրդԱյդպես չեղավ 1992֊ից 1994֊ին Ադրբեջանի հետ պատերազմի ժամանակ։ Ապամիասնաթյունը կապ չուներ ընտրությունների հետ։ 1991 թվականի ընտրությունների վերաբերյալ որևէ վիճելի հարց չկար, ուր Սահմանադրությունը, որի վավերացումը հարցականի տակ դրվեց 1995֊ին, դեռևս հանրաքվեի ներկայացված են բոլոր քաղաքական կուսակցություններըչէր, եւ նախարարական աթոռներ տվեց տարբեր կուսակցությունների անդամներիերկիրը կառավարվում էր առաջին խորհրդարանի ընդունած օրենքներով, թեեւ տնտեսական խնդիրների հետ գործ ունեցող նախարա– բություններր գլխավորում են մասնագետներայն խորհրդարանի, իսկ ուժային նախարարությունները գլխավորում են նրա կողմնակիցները՝ Վազգեն Սարգսյանն ու Սերժ Սարգսյանը։ Նա նաեւ դռներ բացեց Սփյուռքի առջեւ՝ մի շարք առումներով։ Արտաքին գործերի նախարարն ու խորհրդականներից մեկը ծնված են Սփյուռքում։ Հասարակայնութ– յան հետ կապերի ուղղությամբ նրա գործունեությունն ավելի ուղղված է եղել Սփյուռքին։ Ռ․ Քոչարյանը նաեւ ձեռնարկել է 1999թ․ սեպտեմբերին Երեւանում կայանալիք Հայաստան֊Սփյուռք հարաբերություններին նվիրված համաժողովը։որի անդամ էին ընդդիմության գրեթե բոլոր ղեկավարները։

Այլ Լ․ Տեր֊Պետրոսյանը միասնությունը չդարձրեց քաղաքական նպատակ կամ կարգախոս։ Նա ընդունեց ընդդիմության ու ընդդիմադիր կուսակցությունների պաշտոններ հատկացնելն արդյո՞ք բավարար է Հայաստանում միասնություն հաստատելունկողմից համագործակցության մերժումը, թե ոչ՝ հստակ չէ։ Իբրեւ Նախագահի խորհրդականներ գործող կուսակցական ղեկավարները (անցյալ եւ հավանական նախագահական թեկնածուներ) հբապաբակավ հայտնել են Քոչաբյանի հետ իրենց անհամա– ձայնություններր, նրանցից մեկը նույնիսկ ստորագրել է Նախագահին անվստահություն հայտնելու մասին 1998 թ․ հոկտեմբերին պատերազմի ժամանակ, քանի դեռ այդ մերժումը բռնություններով չէր ընթանում։ Սակայն նա, այնուամենայնիվ, փորձում էր հասնել միասնության։ Նա իր գլխավոր մրցակցին՝ Վազգեն Մանուկյանին, հրավիրեց իր առաջին վարչակազմում գործելու իբրև Պաշտպանության նախարար։ Պարույր Հայրիկյանին նշանակեց Լաչինի շրջանի պարետ։ Երկուսն էլ ծառայեցին, ապա հրաժարական տվեցին։ 1992֊ին Լ․Տեր֊Պետրոսյանը բոլոր կուսակցությունների ղեկավարներին, ներառյալ Դաշնակցությանը, հրավիրեց դառնալու Հայաստանի Ազգային ժողովում շրջող միջնորդագիրը։ անվտանգության խորհրդի անդամներ, որտեղ ընթանում էին քաղաքական բախտորոշ խնդիրների քննարկումները։ Ընդդիմադիր կուսակցությունների մեծ մասը, ներառյալ ԱԺՄ֊ն, ՀՅԴ֊նև կոմունիստական կուսակցությունները, որի ղեկավարը Նախագահի խորհրդականներից մեկն էառաջարկը մերժեցին։ Լ․ Տեր֊Պետրոսյանը Ղարաբաղի մի շարք ղեկավարների և սփյուռքահայերի հրավիրել էր իր վարչակազմում բարձր պաշտոններ ստանձնելու։ Հրավերն ընդունած անձանց քանակն անհամեմատ քիչ էր, Նախագահի ներքին քաղաքականության դեմ ուղղված ցույցեր քան պետականության կառուցման գործին մասնակցելու հրավիրվածներինը։ Լ․ Տեր֊Պետրոսյանը կազմավորեց և եռանդագին սատարեց Համահայկական հիմնադրամին ՝ առաջին և միակ հաստատությունը, որն ի մի է կազմակերպել՝ փորձելով իրեն տարանջատել վարչակազմից: Կաբեն Դեմիրճյանը եւ ազդեցիկ այլ քաղաքական գործիչներբերում Հայաստանի ու Ղարաբաղի ղեկավարներին, ինչպես Դավիթ Շահնազաբյանր եւ այլքնաև Սփյուռքի բոլոր գլխավոր կազմակերպությունների ներկայացուցիչներին ու ականավոր անհատներին։ Սակայն նա չէր երկնչում նաև հակահարված տալ (խոսքով ու գործով) ներքին կամ սփյուռքյան այն խմբավորումներին, մեբժելեն որեւէ գործ ունենալ վարչակազմի հետ։որոնք Ապառնում էին երկրի կայունությանն ու անդորրին։ Ահա այս վերջին գործողությունների և ավելի վաղ քննարկված հանգամանքների պատճառով Լ․ Տեր֊Պետրոսյանը ներկայացվում էր որպես պառակտող կերպար։

127Տպավորությունն այն Ռ․ Քոչարյանը գտնում էր, որ այնտեղ, որտեղ Լ․ Տեր֊Պետրոսյանը ձախողվել է, ինքը կարող է հաջողության հասնել։ Նա գտնում էր, որ քաղաքական խաղերը Երեւանում սովորականի պես շարունակվում են։ Չունենալով իր սեփական քաղաքական հենարանը՝ Ռ․ Քոչարյանը պետք Լ․ Տեր֊Պետրոսյանը բավականաչափ ջանքեր չի գործադրել, օտարել է հենվի Երկրապահ մեծամասնության վրա՝ իարհրդարանամ օրենսդրություն անցկացնելու համարՀայաստանի ընդդիմադիր կուսակցություններին և, եւ ՀՅԴ֊ի ու ՀԴԿ֊ի վրա՝ խորհրդարանից դուրս եւ Սփյուռքում կասեցնելով Սփյուռքի գլխավոր քաղաքական օժանդակության համար։ Ո՛չ կոմունիստներըկուսակցության՝ ՀՅԴ֊ի գործունեությունը Հայաստանում, ո՛չ ՀՅԴ֊ն այդ օժանդակությունն առանց հատուցման չեն ընձեռել։ Նրանք Ռ․ Քոչարյանից ակնկալել են ավելի մերձեցում իրենց ծրագրերի գաղափարախոսական դրույթներին, հատկապես արտաքին քաղաքականության հարցում։ընդհանուր առմամբ օտարել է նաև Սփյուռքը։

Ռ․ Քոչարյանի էկլեկտիկ քաղաքականությունը նրան սատարող յուրաքանչյուր կուսակցության մղել է նրանից ավելի մեծ հավատարմություն պահանջելու։ Չունենալով իրենց սեփական գաղափարաբանական նվիրումը՝ Ռ․ Քոչարյանն ու Ղարաբաղի կուսակցության մյուս ղեկավարները գաղափարախոսներին կարող են հարմարվել որոշակի շրջանակներում։ Սակայն այդ փոխանակման մեջ, թվում է, Ռ․ Քոչարյանը տափս է ավեփնսկսեց գործել կամուրջները վերակառուցելու ուղղությամբ։ Հանրապետության Նախագահի պաշտոնակատար դառնալուց հետո նրա առաջին գործողություններից մեկը եղավ ՀՅԴ֊ի գործունեության կասեցման վերացումը։ Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի վարչակազմին պաշտոնապես ընդդիմադիր կուսակցությունների ղեկավարներին նա հրավիրեց ծառայելու իբրև իր խորհրդականներ։ Երեք հոգի ընդունեց հրավերը․ Ազգային ինքնորոշում միավորման նախագահ Պարույր Հայրիկյանը, քան ստանում է։ Սիասնության ու համագործակցության պատրանքը գնվել է Երկրապահներին, ՀՅԴ֊ին ու կոմունիստներին հերթով ՀՅԴ֊ի ղեկավար Վահան Հովհաննիսյանը և Հայաստանի դեմոկրատական կուսակցության ղեկավար Արամ Սարգսյանը։ Վազգեն Մանուկյանն իր նվիրումն անդադար ապացուցելու գնով։ Այդ կուսակցություններն իրենք քիչ են զիջել, սակայն գնալով ակնկալում են ավելի ու ավեփ զիջումներ։ Նրանք պատրաստ են հետոն գնալ՝ Ռ․ Քոչարյանի տեղակալ Դավիթ Վարդանյանին արտոնեց ծառայելու Նախագահի վարչակազմում (1999֊ին չորսն էլ ազատվեցին զբաղեցրած իրենց պաշտոնները գործածել իրենց քաղաքական հենարանն ամրացնելու եւ ի– րենց իշխանությունը ծավալելու համար, սպասելով այն օրվան, երբ կվտխարինեն Ռ․ Քոչարյանին՝ ինչ գնով էլ լինի եւ կհբականացնեն ի– րենց ամբողջական ծրագիրը, այլ ոչ թե միայն դրանց այն փոքրիկ պատառները, որոնք Ռ֊․ Քոչարյանը փոխ է առնում նրանցից յուրաքանչյուրից՝ միաձայնության մթնոլորտ ստեղծելու նպատակով։պաշտոններից ֊ ծնթ․ թարգմ․)։

Հարցերից մեկը, որի շուրջ Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի վարչակազմի օ– րոք ընդդիմադիր կուսակցությունները համամիտ էին, խորհրդարանին ավեփ մեծ լիազորություններ տալու հարցն էր՝ դրանք վերցնելով Նախագահից։ Ռ․ Քոչարյանը համաձայն էր ընդդիմության հետ եւ խոստացել էր ընտրվելուց հետո նախաձեռնել սահմանադրական փոփոխությունստեղծեց նաև նախագահական խորհուրդ, որով Նախագահի լիազորությունների մի մասը փոխանցվելու էր խորհրդարանին։ Ընտրվելուց հետո սակայն նաուր ներկայացված են բոլոր քաղաքական կուսակցությունները, հավանաբարև նախարարական աթոռներ տվեց տարբեր կուսակցությունների անդամների, չկարծեցթեև տնտեսական խնդիրների հետ գործ ունեցող նախարարություններր գլխավորում են մասնագետներ, թե Սահմանադրությունն իրոք մեծ լիազորություններ իսկ ուժային նախարարությունները գլխավորում են նրա կողմնակիցները՝ Վազգեն Սարգսյանն ու Սերժ Սարգսյանը։ Նա նաև դռներ բացեց Սփյուռքի առջև՝ մի շարք առումներով։ Արտաքին գործերի նախարարն ու խորհրդականներից մեկը ծնված են Սփյուռքում։ Հասարակության հետ կապերի ուղղությամբ նրա գործունեությունն ավելի ուղղված է տափս Նախագահին, եւ ընդդիմացավ իշխանության հավասարակշռության մեջ որեւէ էական փոփոխություն կատարելու128եղել Սփյուռքին։ Ռ․ Քոչարյանը նաև ձեռնարկել է 1999թ․ սեպտեմբերին Երևանում կայանալիք Հայաստան֊Սփյուռք հարաբերություններին նվիրված համաժողովը։

մտքին։ Վստահորեն կարելի Այլ կուսակցությունների պաշտոններ հատկացնելն արդյո՞ք բավարար է ենթադրելՀայաստանում միասնություն հաստատելուն, որ կարծիքի միեւնույն փոփոխությունը տեղի կունենա որեւէ այլ թեկնածոփ թե ոչ՝ հստակ չէ։ Իբրև Նախագահի խորհրդականներ գործող կուսակցական ղեկավարները (անցյալ և հավանական նախագահական թեկնածուներ) հրապարակավ հայտնել են Քոչարյանի հետիրենց անհամաձայնություններր, նրանցից մեկը նույնիսկ ստորագրել է Նախագահին անվստահություն հայտնելու մասին 1998 թ․ հոկտեմբերին Ազգային ժողովում շրջող միջնորդագիրը։ ՀՅԴ֊ն, որի ղեկավարը Նախագահի խորհրդականներից մեկն է, Նախագահի ներքին քաղաքականության դեմ ուղղված ցույցեր է կազմակերպել՝ փորձելով իրեն տարանջատել վարչակազմից: Կարեն Դեմիրճյանը և ազդեցիկ այլ քաղաքական գործիչներ, ինչպես Դավիթ Շահնազարյանր և այլք, ով կընտրվի Նախագահ։մերժել են որևէ գործ ունենալ վարչակազմի հետ։

Հայաստան 1ւ ՂարաբաղՀայաստանն ու Ղաբաբաղը պետք Տպավորությունն այն է սերտագույն կապեր ունենան միմյանց հետ։ Եվ երկու միավորները մեծ մասամբ սերտորեն համագործակցել են՝ քննարկումների եւ համաձայնության ոգով։ Այդուհանդերձ, Ղարաբաղն աստիճանաբար «ապամիասնանում» էր Հայաստանից, մինչեւ որ հավասարակշռությունը շրջեց Հայաստանի Նախագահի դեմ։ Ղարաբաղի նոր փաստացի ղեկավարը՝ Սամվել Բաբայանըքաղաքական խաղերը Երևանում սովորականի պես շարունակվում են։ Չունենալով իր սեփական քաղաքական հենարանը՝ Ռ․ Քոչարյանը պետք է հենվի Երկրապահ մեծամասնության վրա՝ խորհրդարանում օրենսդրություն անցկացնելու համար, և ՀՅԴ֊ի ու ՀԴԿ֊ի վրա՝ խորհրդարանից դուրս և Սփյուռքում քաղաքական օժանդակության համար։ Ո՛չ կոմունիստները, իրեն «ապամիասնացրեց» նաեւ Հայաստանի նոր Նախագահից՝ Ղարաբաղի նախկին ղեկավարիցո՛չ ՀՅԴ֊ն այդ օժանդակությունն առանց հատուցման չեն ընձեռել։ Նրանք Ռ․ Քոչարյանից ակնկալել են ավելի մերձեցում իրենց ծրագրերի գաղափարախոսական դրույթներին, Երեւանին մեղադրելով փոխզիջումների հարցում «հստակ կեցվածք» չունենալու մեջ։հատկապես արտաքին քաղաքականության հարցում։

Հայաստան֊Ղարաբաղ հարաբերություններում առկա Ռ․ Քոչարյանի էկլեկտիկ քաղաքականությունը նրան սատարող յուրաքանչյուր կուսակցության մղել է երեք պրոբլեմ։ Հայաստանր միջազգային օրենքի եւ միջազգային հանրության առջեւ պատասխանատվություններ ունի, որ Ղարաբաղը չունի՝ որեւէ կառավարության կողմից ճանաչված չփնելով իբրեւ ինքնիշխան պետություն։ Ղարաբաղը նրանից ավելի մեծ հավատարմություն պահանջելու։ Չունենալով իրենց սեփական գաղափարաբանական նվիրումը՝ Ռ․ Քոչարյանն ու Ղարաբաղի կուսակցության մյուս ղեկավարները գաղափարախոսներին կարող են հարմարվել որոշակի շրջանակներում։ Սակայն այդ փոխանակման մեջ, թվում է լինել մեկ֊հարցի կուսակցություն, Հայաստանը չի կարող՝ ով էլ փնի Նախագահը։ Ի վերջոՌ․ Քոչարյանը տալիս է ավելին, Հայաստանն քան ստանում է։ Միասնության ու դրա կառավարությունը եւ ոչ թե Ղարաբաղի ղեկավարներն համագործակցության պատրանքը գնվել է Երկրապահներին, ՀՅԴ֊ին ու կոմունիստներին հերթով իր նվիրումն անդադար ապացուցելու գնով։ Այդ կուսակցություններն իրենք քիչ են պատասխանատու փնելու միջազգային հանրության զիջել, սակայն գնալով ակնկալում են ավելի ու պատմության առջեւ այն բանի ավելի զիջումներ։ Նրանք պատրաստ են հեռուն գնալ՝ Ռ․ Քոչարյանի վարչակազմում զբաղեցրած իրենց պաշտոնները գործածել իրենց քաղաքական հենարանն ամրացնելու և իրենց իշխանությունը ծավալելու համար, թե սպասելով այն օրվան, երբ կփոխարինեն Ռ․ Քոչարյանին՝ ինչ կպատահի Ղարաբաղին։գնով էլ լինի և կիրականացնեն իրենց ամբողջական ծրագիրը, այլ ոչ թե միայն դրանց այն փոքրիկ պատառները, որոնք Ռ֊․ Քոչարյանը փոխ է առնում նրանցից յուրաքանչյուրից՝ միաձայնության մթնոլորտ ստեղծելու նպատակով։

ԱյնուամենայնիվՀարցերից մեկը, գոյություն ունեն օրգանական կապերորի շուրջ Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի վարչակազմի օրոք ընդդիմադիր կուսակցությունները համամիտ էին, որոնք ստեղծել են գործողությունների ընդհանուր ոլորտ։ Երկու միավորների շահերը պետք է նրանց ստիպեն գործելու միասին։ Եթե Ղարաբաղն իր շահերը սահմանի Հայաստանի շահերիցխորհրդարանին ավելի մեծ լիազորություններ տալու հարցն էր՝ դրանք վերցնելով Նախագահից։ Ռ․ Քոչարյանը համաձայն էր ընդդիմության հետ և խոստացել էր ընտրվելուց հետո նախաձեռնել սահմանադրական փոփոխություն, կարիքներից եւ ռեսուրսներից անկախ՝ կվտանգի շատ ավեփնորով Նախագահի լիազորությունների մի մասը փոխանցվելու էր խորհրդարանին։ Ընտրվելուց հետո սակայն նա, քան ինքն իրեն կարող հավանաբար, չկարծեց, թե Սահմանադրությունն իրոք մեծ լիազորություններ է թույլ տալ։տալիս Նախագահին, և ընդդիմացավ իշխանության հավասարակշռության մեջ որևէ էական փոփոխություն կատարելու մտքին։ Վստահորեն կարելի է ենթադրել, որ կարծիքի միևնույն փոփոխությունը տեղի կունենա որևէ այլ թեկնածուի հետ, ով կընտրվի Նախագահ։

Չնայած պատրանքների եւ թյուր ակնկալությունների ժամանակն անցել Հայաստան֊Ղարաբաղ հարաբերություններում առկա էերեք պրոբլեմ։ Հայաստանր միջազգային օրենքի և միջազգային հանրության առջև պատասխանատվություններ ունի, Ռ․ Քոչարյանի հույսերն ամրացնող պնդումները դեռեւս պետք է լիարժեք քննություն բռնեն։ Այդ հույսերն են․ Սփյուռքը որ Ղարաբաղը չունի՝ որևէ կառավարության կողմից ճանաչված չլինելով իբրև ինքնիշխան պետություն։ Ղարաբաղը կարող է կազմակերպվել իր ներուժի չավավլինել մեկ֊հարցի կուսակցություն, նրա անունից խոսողները իսկապես կարող Հայաստանը չի կարող՝ ով էլ լինի Նախագահը։ Ի վերջո, Հայաստանն ու դրա կառավարությունը և ոչ թե Ղարաբաղի ղեկավարներն են Սփյուռքի բոլոր կարողությունները ասպարեզ բերել ազգային ծրագրի համար՝ սահմանված Հայաստանի որեւէ Նախագահի կողմիցպատասխանատու լինելու միջազգային հանրության ու պատմության առջև այն բանի համար, եւ Սփյուռքի ներուժը Հայաստանի ճակատագրի մեջ նշանակալի փոփոխություն կկատարի։թե ինչ կպատահի Ղարաբաղին։

Սփյուռքի նկատմամբ Լ․ Տեբ֊Պետբոսյանի կարծեցյալ հակակրանքի մեջ մեղադրանքներից մեկը «կթան կովի» վւաստարկն էր։ Այն կայանում էր հետեւյալում․ Հայաստանի կառավարությունը Սփյուռքին նայում էր պարզապես իբրեւ փողի աղբյուրի եւ դեմ էր գոբծ– րնթացներին նրա որեւէ տեսակի մասնակցության ու խորհրդի։ Որպես դրա լավագույն վկայություն բերվում էր 1995 թ․֊ի Սահմանա– դրությունրԱյնուամենայնիվ, գոյություն ունեն օրգանական կապեր, որով արգելվում որոնք ստեղծել են գործողությունների ընդհանուր ոլորտ։ Երկու միավորների շահերը պետք է երկքաղաքացիությունը՝ սփյոտքահա– յերին զբկելով նրանց ստիպեն գործելու միասին։ Եթե Ղարաբաղն իր շահերը սահմանի Հայաստանի քաղաքացիության ստանալու շահերից, կարիքներից եւ իրենց հայրենիքի մի մասն զգալու բնական իրավունքից։ Բայց Լ․ Տեբ֊Պետբոսյանի վարչակազմն այդ խնդիրը լուծել էր՝ ստեղծելով հատուկ անձնագրերռեսուրսներից անկախ՝ կվտանգի շատ ավելին, որոնք սփյուռքահայերը քան ինքն իրեն կարող էին ստանալ՝ շարունակելով մնալ այլ երկրների քաղաքացիներ։ Անձնագիրր նրանց տավա էր քաղաքացու բոլոր իրավունքներն ու առավելությունները՝ բացի ընտրելու եւ ընտրվելու իրավունքից եւ զինված ուժերում ծառայելու պարտականությունից։է թույլ տալ։

Միասնություն ՍփյուռքումՍփյոտքյան կառույցները քննարկված են հաջորդ գլխումՀայոց աշխարհի՝ Հայաստանի, սակայն, ամեն դեպքում, հարկ ենք համարում այստեղ՝ Ղարաբաղի և Սփյուռքի կամ սփյուռքների միասնության համատեքստում, ներկայացնել մի երեւույթ։հարցը այլ կարգի խնդիր է։ Այն ներկայացնում է վերացարկված ազգայնականության և ազգային ինքնության ամենածանր մարտահրավերը։

130Միասնության կոչեբը Սփյուռքում հնչել են առատորեն, եկեղեցական միասնություն, կուսակցական միասնություն, համայնքային միասնություն։ Սակայն մեկ անգամ արդեն անջատված հաստատություններն ու կազմակերպությունները չեն վերամիավորվել, նույնիսկ երբ վերացել Չնայած պատրանքների և թյուր ակնկալությունների ժամանակն անցել է նրանց անջատվելու պատճառը։ Յուրաքանչյուր կազմակերպություն՝ մեծ թե փոքր, կարծում Ռ․ Քոչարյանի հույսերն ամրացնող պնդումները դեռևս պետք է, թե հայկական ինչ֊որ բան կմահանա լիարժեք քննություն բռնեն։ Այդ հույսերն են․ Սփյուռքը կարող է կազմակերպվել իր լուծարմամբներուժի չափով, նույնիսկ եթե իր գոյությունն այլեւս իմաստ չունի կամ օգտակար չէ։ Թերեւս դա իներցիայի օրենքն է կամ առանց իշխանության ու ազդեցության ապրելու որոշ անձանց անկարողությունը։ Դա նրա անունից խոսողները իսկապես կարող է, ծայրահեղ դեպքումեն Սփյուռքի բոլոր կարողությունները ասպարեզ բերել ազգային ծրագրի համար՝ սահմանված Հայաստանի որևէ Նախագահի կողմից, ինքնապահպան– ման բնազդը լինել։և Սփյուռքի ներուժը Հայաստանի ճակատագրի մեջ նշանակալի փոփոխություն կկատարի։

Սփյուռքն ավելի դյուրությամբ ընդհանրություններ է գտնում անցյալումՍփյուռքի նկատմամբ Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի կարծեցյալ հակակրանքի մեջ մեղադրանքներից մեկը «կթան կովի» փաստարկն էր։ Այն կայանում էր հետևյալում․ Հայաստանի կառավարությունը Սփյուռքին նայում էր պարզապես իբրև փողի աղբյուրի և դեմ էր գործրնթացներին նրա որևէ տեսակի մասնակցության ու խորհրդի։ Որպես դրա լավագույն վկայություն բերվում էր 1995 թ․֊ի Սահմանադրությունը, քան ապագայում։ Սփյոտքահայերի մեծ մասը շարունակելու որով արգելվում է ապագան պատկերացնել իրենց բնակության երկրներամ եւ ոչ թե Հայաստանում կամ Ղարաբաղում՝ չնայած ազգային գաղափարախոսների կողմից «տուն վերադառնալու» կոչերին։ Սվւյոտքյան կազմակերպությունները շատ առումներով այնքան մեծ բան են ներդրել ներկա կառույցների մեջ, որ հազիվ թե այժմ հրաժարվեն երկքաղաքացիությունը՝ սփյուռքահայերին զրկելով Հայաստանի քաղաքացիություն ստանալու և իրենց հաստատություններիցհայրենիքի մի մասն զգալու բնական իրավունքից։ Բայց Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի վարչակազմն այդ խնդիրը լուծել էր՝ ստեղծելով հատուկ անձնագրեր, նվիրապետությունից եւ ազդեցության ոլորտներից։ Ապագայում սակայն որոնք սփյուռքահայերը կարող են փոփոխություններ լինել։էին ստանալ՝ շարունակելով մնալ այլ երկրների քաղաքացիներ։ Անձնագիրր նրանց տալիս էր քաղաքացու բոլոր իրավունքներն ու առավելությունները՝ բացի ընտրելու և ընտրվելու իրավունքից և զինված ուժերում ծառայելու պարտականությունից։

ՄԻԱՍՆՈՒԹՅՈՒՆԸ ԵՎ ԼԵԳԻՏԻՄՈՒԹՅԱն ԽՆԴԻՐԸԵրկքադաքացիությունը բարդ խնդիր է, որը պետք է մի շարք նրբին գործոններ հարթի։ Նախագահական ընտրարշավում Ռ․ Քոչարյանը խոստանում էր այդ հարցով սահմանադրական փոփոխություն՝ իբրև Սփյուռքի հետ հարաբերությունների բարելավման իր ծրագրի մաս։ Սակայն Հայաստանի մի շարք քաղաքական խմբավորումներ, այդ թվում՝ Վազգեն Սարգսյանն ու Երկրապահները, դեմ են դրան։ Այս հարցում ևս Սահմանադրությունը փոխելու որևէ քայլ չի կատարվել նոր վարչակազմում։ ====Միասնություն Սփյուռքում==== Սփյուռքյան կառույցները քննարկված են հաջորդ գլխում, սակայն, ամեն դեպքում, հարկ ենք համարում այստեղ՝ միասնության համատեքստում, ներկայացնել մի երևույթ։ Միասնության կոչերը Սփյուռքում հնչել են առատորեն, եկեղեցական միասնություն, կուսակցական միասնություն, համայնքային միասնություն։ Սակայն մեկ անգամ արդեն անջատված հաստատություններն ու կազմակերպությունները չեն վերամիավորվել, նույնիսկ երբ վերացել է նրանց անջատվելու պատճառը։ Յուրաքանչյուր կազմակերպություն՝ մեծ թե փոքր, կարծում է, թե հայկական ինչ֊որ բան կմահանա իր լուծարմամբ, նույնիսկ եթե իր գոյությունն այլևս իմաստ չունի կամ օգտակար չէ։ Թերևս դա իներցիայի օրենքն է կամ առանց իշխանության ու ազդեցության ապրելու որոշ անձանց անկարողությունը։ Դա կարող է, ծայրահեղ դեպքում, ինքնապահապանման բնազդը լինել։ Սփյուռքն ավելի դյուրությամբ ընդհանրություններ է գտնում անցյալում, քան ապագայում։ Սփյուռքահայերի մեծ մասը շարունակելու է ապագան պատկերացնել իրենց բնակության երկրներում և ոչ թե Հայաստանում կամ Ղարաբաղում՝ չնայած ազգային գաղափարախոսների կողմից «տուն վերադառնալու» կոչերին։ Սփյուռքյան կազմակերպությունները շատ առումներով այնքան մեծ բան են ներդրել ներկա կառույցների մեջ, որ հազիվ թե այժմ հրաժարվեն իրենց հաստատություններից, նվիրապետությունից եւ ազդեցության ոլորտներից։ Ապագայում սակայն կարող են փոփոխություններ լինել։ ===Միասնությունը և Լեգիտիմության Խնդիրը===  Միասնությունն իբրեւ իբրև քաղաքական ծրագիր առաջ է բերում իշխանության օրինականության հարցը։ Լավագույն պայմանների դեպքում, «ապամիասնությանները» «ապամիասնությունները» տեղի են ունենում իբրեւ իբրև ազգային շահերի եւ և ապագայի ընթացքի հիմնարար խնդիրների շուրջ էական տարաձայնությունների արգասիք։ Հայոց աշխարհի առջեւ առջև ծառացած են բազմաթիվ նման խնդիրներ։ Բնական է, որ էական տարբերություններ լինեն սոցիալական, տնտեսական եւ և այլ հարցերում, ինչպես նաեւ՝ նաև՝ Ղարաբաղի, հարեւանների հարևանների հետ հարաբերությունների եւ և Հայաստանի արտաքին քաղաքականության այլ խնդիրների շուրջ։ Սակայն մեծ հարցերի շուրջ, որոնք պետք է լուծվեն սոցիալական եւ և տնտեսական ոլորտներում, կա ընդհանուր համաձայնության։ համաձայնություն։ Տարաձայնությունները վերաբերում են առաջնություններին, հարցերի պատճառական հարաբերությանը եւ և այն խնդրին, թե ով լավագույնս կարող է լուծել այդ հարցերը։ Հայաստանի օրակարգի որոշ հարցեր սփյուռքահայության սրտին ավեփ ավելի մոտ են, քան մյուսները։

Ցանկացած երկրռւմ երկրում կամ համայնքում «ապամիասնությունն» օրինական է եւ և նույնիսկ անհրաժեշտ։ Դա տարբեր տեսակետներ ու ծրագրեր ձեւավորելու ձևավորելու արտահայտելու եւ և տարբեր լուծումներ հե– աապնդելու հետապնդելու իրավունքի դրսեւորումն դրսևորումն է։ Որոշ դեպքերում, միասնության պահանջը նպատակ ունի վերացնել անհատների միջեւ միջև անօգուտ ու չնչին վիճաբանաթյանները վիճաբանությունները կամ մի կողմ դնել երկրորդական հարցերը՝ ջանալով հաղթահարել ազգային ճգնաժամը։ Մյուս դեպքերում, միասնության կոչը այլրնտրանքային տեսակետներն ու ծրագրերը ճնշելու եւ և ընդդիմախոսին «վնասազերծելու» կոչ է։ Միասնության կոչ անող կուսակցությանն կուսակցությունն ակնկալում է, որ մյուս կուսակցությունները միանան իր ծրագրին, իր աշխարհայացքին եւև, իհարկե, իր ղեկավարության տակ․ հակառակ դեպքում այն կարող էր ինքն իրեն լուծարել իբրեւ իբրև կուսակցություն եւ և միանալ մեկ ուրիշի, ճիշտ այնպես, ինչպես որեւէ որևէ ղեկավար կարող էր հեռանալ քաղաքական ասպարեզից։ Այս դեպքում միասնությունը դաոնում դառնում է բռնատիրության մեղ– մասացություն՝ մեղմասացություն՝ կարգախոսներով ու ամբոխավարական կոչերով հասնելու համար նրան, ինչին այլ կերպ հասնել չի լինի։ Նման ժամանակներում մեկ առանձին հարցն ավելի մեծ է համարվում, քան «սովորական քաղաքականությունը», կամ ժամանակներն են համարվում «արտասովոր» կամ «բախտորոշ»։ Բոլոր նման դեպքերում միասնության պահանջները ներկայացնում են գործող օրենքները շրջանցելու կոչեր՝ դրանք անտեսելու կամ ոտնահարելու միջոցով, իսկ սովորաբար՝ երկուսր երկուսը միասին։

Եվ սա հենց այն նյութն է, որից կերտված են պետական հեղաշրջումներն ու հեղափոխությունները։ Դա գոյության գոյություն ունեցող օրենսդրական համակարգի լեգիտիմաթյան լեգիտիմության մերժումն է եւ և իշխանության լե– գիտիմության լեգիտիմության մեկ այլ սկզբունքի ընդունումը՝ անհատի, գաղափարախոսության կամ կուսակցության իշխանություն, որը ենթադրում է ընդհանուրից վեր բարձրանալ, հասնել մի ավելի մեծ գաղափարի կամ գաղափարախոսության, քան այն, ինչը կարող է ձեռք բերվել132քաղաքական համակարգով, բարձրացնել մարդուն այնպես, ինչպես չեն կարող նորմալ քաղաքական ընթացակարգերը։ Իշխանության այս տիպի լեգիտիմաթյունը լեգիտիմությունը հիմնված է գաղափարախոսության, անհատի կամ կուսակցության հատկանիշների վրա՝ վեր եւ և դուրս կուսակցականի եւ և հատվածականի ուղեծրից ու քաղաքական ւսյլընա– րանքնեբիցայլընտրանքներից, այն է՝ ժողովրդավարության հատկանիշներից։

«Միասնությունը» կարող է վերածվել այն մեխանիզմին, որի միջոցով անհատի շահերի վրա հիմնված քաղաքականությունր, որը ժողովրդավարության անհրաժեշտ նախապայմանն է, մի կողմ նետվի։ Այդ ամենն արվում է հանուն անհատից ավելի բարձր սկզբունքի, մի սկզբունք, որով անհատի դերը նվազեցվում է, իսկ «գադավւաբի»«գադափարի», «տեսլականի» կամ «գաղափարախոսության» դերը դրվում ամեն ինչից վեր՝ գաղափարի, տեսլականի կամ գաղափարախոսության կրողին հատկացնելով այնպիսի իշխանության եւ իշխանություն և լեգիտիմություն, որ կարող է նաեւ նաև օրենքից վեր փնել։ լինել։ Այս դեպքերում «միասնությանը» «միասնությունը» իշխանություն նվաճելու մեխանիզմ է, այն օրինականացնելու սկզբունք եւ և այդ իշխանության կիրարկման գաղափարախոսություն։

Սա է պատճառը, որ ՀՀՇ֊ն, 1988֊1990֊ին առաջնոբդելով առաջնորդելով Հայաստանում Կոմունիստական կուսակցության կարգերի դեմ ժողովրդավարական ընդդիմությունը, այդ կուսակցության դեմ օրենքից դուրս մարտահրավեր չնետեց, որքան էլ որ խորհրդային օրենքն անկատար էր։ ՀՀՇ֊ն ցանկանում էր, որ ժողովրդի կամքը լեգիտիմ դառնա օրինական գործընթացով, նույնիսկ եթե դա խորհրդային օրենք է՝ հարցը վերաբերեր Հայաստանում կոմունիստներին իշխանությունից հեռացնելուն, թե ԽՍՀՄ֊ից Հայաստանի դուրս գալուն։

Նաեւ Նաև սա կարող է փնել լինել պատճառը, որ 1996֊ին մասամբ միավորված ընդդիմության հիմնական կարգախոսը եղավ այն, թե ժամանակները «նորմալ» չեն՝ ի նկատի ունենալով, որ վիճակր սովորական չէ (չնայած Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի հակառակ հավաստիացումներին), եւ և որ երկիրը «ճգնաժամի» մեջ է։ Այդ պատճառով ընդդիմության ծրագիրը կոչ էր անում Սահմանադրության վերացում եւ և խորհրդարանի լուծարում՝ Վ․ Մանուկյանի նախագահության ներքո։ Այն կոչ էր անում նաեւ նաև երկիրը կառավարել Անվտանգության խորհրդի միջոցով եւ արտակարգ իրադրության կանոններով, որ բխում է «ճգնաժամից»՝ «ազգային գաղավւարախոսության» գաղափարախոսության» մտապատկերի հիմունքով, որը, նրանց կարծիքով, բացակայում էր Լ․ Տեբ֊Պետբոսյանի Տեր֊Պետրոսյանի ու ՀՀՇ֊ի մոտ։ Եվ այդ ամենր՝ հանուն միասնության, որին Տեր֊Պետ–133րոսյանն Տեր֊Պետրոսյանն ու ՀՀՇ֊ն ընդունակ չեղան հասնելու։ Ահա այսպես, ընդդիմության համար բնական դարձավ փողոց ելնելը եւ իարհրդարանի խորհրդարանի շենքի ու իարհրդարանի խորհրդարանի ղեկավարների վրա հարձակում գործելը։ Ընտրություններից շատ առաջ ընդդիմության երկու գլխավոր կուսակցությունների ղեկավարները՝ ԱԺՄ֊ից Վ․ Մանուկյանն ու ՀՅԴ֊ից Վահան Հովհաննիսյանը, բազմիցս պնդել էին բռնություն գործադրե– աւ եւ գործադրելու և օրենքից դուրս գործելու իրենց իրավունքը՝ հանուն բարձրագույն սկզբունքի, բարձրագույն իդեալի։

Երբ միջազգային դիտորդները 1995 եւ և 1996 թթ․ ընտրություններում անկանոնություններ գտան, Լ․ Տեր֊Պետրոսյանն ու կառավարությունն ընդունեցին, որ եղել են օրենքի խախտման դեպքեր։ ԱԺՄ֊ն, ՀՅԴ֊ն եւ և բռնության համար պատասխանատու ուրիշներ երբեք չրն– դունեցին որեւէ չընդունեցին որևէ սխալ բան իրենց կողմից, նրանք շարունակեցին ներբողել իրենց գործողությունները՝ հանուն ժողովրդի «կամքի», հանուն «ազգային գաղափարախոսության»։ Այդպես, նաեւ ՀՅԴ֊ն երբեք չընդունեց, որ քանիցս խախտել է եբկբի երկրի օրենսդրությունը՝ գտնելով, որ այդ ամենն արվել է հանուն բարձրագույն նպատակի, մեկ ազգ ու մեկ ժողովուրդ կերտելու համար։

Ինչ պակասություններ էլ որ ունենան Հայաստանի ու Ղաբւսբա– ղի Ղարաբաղի համակարգերը, երկու միավորներն ունեն առնվազն որոշակի քաղաքական սահմաններ, որոնց շրջանակում նախագահներն ու նրանց վարչակազմերր գործում են արդյունավետ։ Նրանք կարող են խոսել իրենց ազգաբնակչության անունից, կարող են պայմանագրեր ստորագրել եւ և մատակարարել իրենց խոստացած քաղաքականությամբ քաղաքականությունը կամ ոեսուրսներր։ռեսուրսները։

Սփյուռքը իրավաբանորեն կամ որեւէ որևէ այլ ձեւով ձևով համաձայնեցված համակարգ չունի, որ կարելի լինի խախտել։ Չկա մեկը, որը կարողանա խոսել Սփյուռքի անունից։ Սփյուռքի անունից հանդես եկողների իրավասությունն ինքնահոչակ ինքնահռչակ է, բայց ոչ ինքնըստինքյան հասկանալի։ Այն ստանձնված է իբրեւ իբրև շնորհ, եւ և ոչ թե հատկացված որեւէ որևէ ատյանով։

Պետությունն աշխարհագրական ու օրենսդրական սահմաններ է ստեղծում՝ զսպելու համար «ապամիասնական» տարրերին։ Բոլոր դեպքերում, «ապամիասնական» տարրերը շարունակում են մնալ եբկբի երկրի քաղաքացիներ եւ և վճարում են իրենց հարկերը։ Ուստի Հայաստանի ու Ղարաբաղի Նախագահներր Նախագահները կարող են շարունակել խոսել նրանց անունից եւ և ջանքեր գործադրել՝ հասնելու համար նպատակի134շուրջ ընդհանրական համաձայնության։ Սփյուռքի քաղաքական կուսակցությունները զերծ են այդ պարտավորությունից, քանի որ Սփյուռքը նման սահմաններ չունի։ Սփյուռքի համայնքներում քաղաքական ասպարեզը գրավված է իդեալներով, որոնք վավերացված են ավանդույթով ու ինքնապահպանությամբ և գործածվում են դրանցից կատարվող շեղումները ապազգային, ապամիասնական զգացումների հետ հավասարեցնելու համար։

շուրջ րնդհանրական համաձայնության։ Որքան էլ Սփյուռքի շատ համայնքներում տարածված լինի կուսակցական անդամակցությունը, քաղաքական կուսակցությունները զերծ բազմատարր Սփյուռքի ամբողջությունը չեն արտացոլում։ Կազմակերպության ներքին մեխանիզմներն ինչպիսին էլ լինեն, քաղաքական կուսակցությունների և հիմնական կազմակերպությունների ղեկավարներն ընտրվում են անդամների կողմից որոշված ընթացակարգով, և, հետևաբար, այդ պարտավորությունիցղեկավարները կարող են խոսել միայն իրենց կուսակցությունների անունից։ Միևնույն ժամանակ, քանի որ Սփյոտքր նման սահմաններ չունի։ երեք ավանդական կուսակցությունները միասին Սփյուռքի ընդհանուր բնակության ծայրաստիճան փոքր մասն են ներկայացնում։ Տարբեր համայնքներում բազմաթիվ կազմակերպությունների, ոչ թե սոսկ քաղաքական ասպարեզր գրավված կուսակցությունների, մեջ ընդգրկված սփյուռքահայերի թիվը տատանվում է իդեալներովզրոյից մինչեւ հավանաբար 40 տոկոսի միջև, որոնք վավերացված են ավանդույթով ու ինքնապահպանությամբ եւ գործածվում են դրան– ցից կատարվող շեղումները ապազգայինսակայն սովորաբար 20% ֊ից ոչ ավելի։ Դա, ապամիասնական զգացումների հետ հավասարեցնելու համար։ամեն դեպքում, փոքրամասնություն է։ Ինչն ավելի կարևոր է՝ Սփյուռքի շեփորված մարդկային ու ֆինանսական ռեսուրսների մեծ մասը այդ կազմակերպությունների կողմից չի տնօրինվում։

Որքան էլ Սփյուռքի շատ համայնքներում տարածված լինի կուսակցական անդամակցությունըԲացի այդ, քաղաքական կուսակցությունները բազմատարր Սփյուռքի ամբողջությունը չեն արտացոլում։ Կազմակերպության ներքին մեխանիզմներն ինչպիսին էլ լինենմեծաթիվ անդամներ ունեցող կազմակերպությունները (եկեղեցիները, քաղաքական կուսակցությունների եւ հիմնական կազմակերպությունների ղեկավարներն ընտրվում ՀԸԲՄ֊ն և այլն) ոչ֊քաղաքական են անդամների կողմից որոշված ընթացակարգով, եւ, հետեւաբար, այդ ղեկավարները կարող են խոսել միայն ի– րենց կուսակցությունների անունից։ Սիեւնույն ժամանակ, երեք ա– վանդական կուսակցությունները միասին Սփյուռքի բնդհանուր բնակչաթյան ծայրաստիճան փոքր մասն են ներկայացնում։ Տարբեր համայնքներում բազմաթիվ կազմակերպությունների, ոչ թե սոսկ քաղաքական կուսակցությունների, և չեն հավակնում խոսելու հայ ժողովրդի անունից: Քաղաքական օրակարգերի դրույթների ու ընտրանքների հասցեագրումը նրանց լիազորությունների մեջ ընդգրկված սփյուռքահայ երի թիվր տատանվում է զրոյից մինչեւ հավանաբար 40 տոկոսի միջեւ, սակայն սովորաբար 20% ֊ից ոչ ավելի։ Դա, ամեն դեպքում, վտքրւս– մասնություն է։ Ինչն ավելի կարեւոր է՝ Սփյուռքի շեփորված մարդկային ու ֆինանսական ռեսուրսների մեծ մասը այդ կազմակերպությունների կողմից չի տնօրինվում։մտնում։

Բացի այդ, մեծաթիվ անդամներ ունեցող կազմակերպությունները (եկեղեցիները, ՀԸԲՄ֊ն եւ այլն) ոչ֊քաղաքական են եւ չեն հավակնում խոսելու հայ Սփյուռքում իրավասություն ձեռք բերելու և ժողովրդի անունիցխոսելու համար գոյություն ունի երկու միջոց: Քաղաքական օրակարգերի դրույթների ու ընտրանքների հասցեագրումը նրանց լիազորությունների մեջ չի մտնում։Մեկը ուղիղ ժողովրդավարության մեթոդն է․ համայնքի ղեկավարների ընտրություններ՝ այդ համայնքի հայության հնարավորին չափ մեծ քանակի ընդգրկմամբ։

Սփյուռքում իրավասություն ձեռք բերելու եւ ժողովրդի անունից խոսելու համար գոյություն ունի երկու միջոց: Մեկր , որքանով ինձ հայտնի է, միայն Հունգարիայի և Թուրքիայի համայնքներն ունեն ուղիղ ժողովրդավարության մեթոդն է․ և համընդհանուր ընտրություններով ղեկավար ընտրելու մեխանիզմներ։ Հունգարիայի հայերը, համաձայն պետական օրենքի, ընտրում են համայնքի ղեկավարների ընտրություններ՝ այդ ղեկավարներ։ Վերջին ընտրությունր կայացել է 1998֊ին։ Թուրքիայում Պոլսո պատրիարքը համայնքի և՛ հոգևոր, և՛ աշխարհիկ առաջնորդն է։ Թուրքիայի օրենքների համաձայն, նա ընտրվում է ընդհանուր ընտրություններով, որոնց մասնակցում են Հայ առաքելական եկեղեցուն պատկանող թուրքահայերը, որոնք այդ երկրի հայության հնարավորին չափ մեծ քանակի ընդգրկմամբ։բացարձակ մեծամասնությունն են։ Ամենավերջին ընտրված պատրիարքը՝ արքեպիսկոպոս Մեսրոպ Մութաֆյանը, 1998֊ի ընտրություններում, որին արտասովոր կերպով մասնակցեց ընտրելու իրավունք ունեցող 35․000 քվեարկողների 50 տոկոսր, ստացավ ձայների 90 տոկոսից ավելին։ Պատրիարք Մութաֆյանը կարող է խոսել Թուրքիայի հայկական համայնքի անունից, չնայած, միևնույն պետական օրենքի համաձայն, համայնքի ղեկավար կարելի է ընտրել միայն հոգևորականի։ Բացի մի քանի ընտանիքներից բաղկացած շատ փոքր համայնքների հնարավոր բացառություններից, ոչ մի այլ տեղ այս կարգի իրավականություն չի ապահովվում։

Սփյուռքում, որքանով ինձ հայտնի է, միայն Հունգաբիայի եւ Թուրքիայի համայնքներն ունեն ուղիղ եւ համընդհանուր ընտրութ–135յուններով ղեկավար ընտրելու մեխանիզմներ։ Հանգարիայի հայերը, համաձայն պետական օրենքի, ընտրում են համայնքի ղեկավարներ։ Վերջին րնտրությունր կայացել է 1998֊ին։ Բայց անգամ ընտրության որոշ մեխանիզմներ ունեցող Հունգարիայում և Թուրքիայում Պոլսո պատրիարքը համայնքի եւ՛ հոգեւորէլ, եւ՛ աշխարհիկ առաջնորդն է։ Թուրքիայի օրենքների համաձայն, նա ընտրվում է ընդհանուր րնտ– րություններով, որոնց մասնակցում են Հայ առաքելական եկեղեցուն պատկանող թուրքահայերը, որոնք այդ երկրի հայության բացարձակ մեծամասնությունն են։ Ամենավերջին ընտրված պատրիարքը՝ արքեպիսկոպոս Մեսրոպ Մութաֆյանը, 1998֊ի ընտրություններումինչպես Սփյուռքի որևէ այլ համայնքում տեղի չի ունենում որևէ ընտրություն, որին արտասովոր կերպով մասնակցեց ընտրելու իրավունք ունեցող 35․000 քվեարկողների 50 տոկոսրթեկնածուները մասնակցեն՝ Հայաստանի անցյալին ու ապագային վերաբերող հարցերի լուծման, ստացավ ձայների 90 տոկոսից ա– վելին։ Պատրիարք Մութաֆյանը կարող է խոսել Թուրքիայի հայկական համայնքի անունիցկամ Ղարաբաղի հիմնախնդրի լուծման տարբեր ուղիների, չնայածկամ Հայաստանի սոցիալական, միեւնույն պետական օրենքի համաձայնքաղաքական ու տնտեսական համակարգի հնարավորությունների մատնանշման հարցերով։ Լիբանանի, համայնքի ղեկավար կարելի է ընտրել միայն հոգեւորականի։ Բացի մի քանի ընտանիքներից բաղկացած շատ փոքր համայնքների հնարավոր բացառություններիցԻրանի կամ Կիպրոսի խորհրդարաններում հայերին հատկացված տեղերի համար ընտրությունները տեղացի հային նման հարցերով զբաղվելու հնարավորություն չեն ընձեռում, ոչ մի այլ տեղ այս կարգի իրավականություն չի ապահովվում։նույնիսկ եթե քվեները ցույց տան մեկ թեկնածուի կամ մեկ կուսակցության նախապատվությունր մյուսից։

Բայց անգամ ընտրության որոշ մեխանիզմներ ունեցող Հունգա– րիայում եւ Թուրքիայում էլԼեգիտիմության հասնելու երկրորդ մեթոդը կազմակերպությունների ֆորում ստեղծելն է՝ այնպիսի մի բանաձևի հիման վրա, ինչպես որն արտոնի նաև կազմակերպությունների մեջ չընդգրկված մեծ թվով անհատների ներկայացվածությունը՝ համայնքի կամքը միջին հայտարարի բերելու համար։ Սփյուռքի որեւէ այլ համայնքում տեղի չի ունենում որեւէ ընտրությունհամայնքներն այս ուղղությամբ որևէ քայլ չեն ձեռնարկել։ «ժողովրդին» կամ «համայնքը» ներկայացնելու հավակնություն ունեցող անձինք պատրաստ չեն իրենց հավակնությունները փորձության ենթարկել նման մեխանիզմի միջոցով, որին թեկնածուները մասնակցեն՝ Հայաստանի անցյալին ու ապագային վերաբերող հարցերի լուծմանիրենց կառույցները, կամ Ղարաբաղի հիմնախնդբի լուծման տարբեր ուղիներիավանդույթները, կամ Հայաստանի սոցիալականանհատական դիրքերը և կազմակերպչական ինքնությունները ենթակա դարձնելու մի մարմնի, քաղաքական ու տնտեսական համակարգի հնարավորությունների մատնանշման հարցերով։ Լիբանանի, Իրանի կամ Կիպրոսի խորհրդարաններում հայերին հատկացված տեղերի համար ընտրությունները տեղացի հային նման հարցերով զբաղվելու հնարավորություն որը կարող է ավելի համապարփակ լինել։ Նրանք չեն րնձեռումկամենում իրենց ծրագրերը ենթարկել սփյուռքահայի քննությանը, նույնիսկ եթե քվեներր ցույց տան մեկ թեկնածոփ կամ մեկ կուսակցության նախա– պատվտթյանր մյուսից։հանուն որի և որի անունից իրենց քաղաքականությունն են հետապնդում։

Լեգիտիմության հասնելու երկրորդ մեթոդր կազմակերպությունների ֆորում ստեղծելն է՝ այնպիսի մի բանաձեւի հիման վրա, որն արտոնի Ավանդական քաղաքական կուսակցությունները պետք է նաեւ կազմակերպությունների մեջ չընդգրկված մեծ թվով անհատների ներկայացվածությունը՝ համայնքի կամքը միջին հայտարարի բերելու համար։ վերջ տան իրենց գաղտնապահությանը, եթե ցանկանում են դառնալ ժողովրդական կամքի արտահայտողներ։ Հայաստանի առնչությամբ լինելով պահանջկոտ ու նախանձախնդիր՝ Սփյուռքի համայնքներն այս ուղղությամբ որեւէ քայլ չեն ձեռնարկել։ «ժողովրդին» կամ «համայնքը» ներկայացնելու հավակնություն ունեցող անձինք պատրաստ չեն հայ ավանդական կուսակցությունները պահպանել են իրենց հա– վակնություններր փորձության ենթարկել նման մեխանիզմի միջոցովոչ֊թափանցիկությունն ու գաղտնապահությունը,136որը բնորոշ էր Օսմանյան Կայսրությունում նրանց գործունեությանը։ Քաղաքականություն որդեգրելիս կամ իրենց կառույցներըքաղաքականության մեջ փոփոխություններ կատարելիս նրանք որևէ բացատրություն չեն տալիս։ Սա արտոնվածության վրա հիմնված քաղաքական մշակույթի դրսևորում է, ավանդույթները, անհատական դիրքերը եւ կազմակերպչական ինքնությունները երբ ժողովրդական կամքը կարծես բաժանման ենթակա դարձնելու մի մարմնի, որր կարող ավար է ավեփ համապարփակ լինել։ Նրանք չեն կամենում իրենց ծրագրերը ենթարկել սփյուռքահայի քննությանր, հանուն որի եւ որի անունից իրենց քաղաքականությունն են հետապնդում։յուրաքանչյուր բաժին պետք է թաքցվի և ոչ թե բացահայտվի։ Այս առումով Սփյուռքի քաղաքական կազմակերպությունները քիչ բան ունեն տալու Հայաստանի ժողովրդավարությանն ու քաղաքական քննարկումներին, որքան էլ որ Հայաստանի կառույցներր փխրուն, թերի ու անկատար լինեն։

Ավանդական քաղաքական կոաակցություններբ պետք է նաեւ վերջ տան իրենց գաղտնապահությանը, եթե ցանկանում Թերևս որոշ կազմակերպություններ և նույնիսկ կուսակցություններ կարող են դառնալ ժողովրդական կամքի արտահայտողներ։ Հայաստանի առնչությամբ լինելով պահանջկոտ խորհել այս խնդիրների մասին։ Սակայն սա դժվարին առաջարկ կլինի այն կուսակցությունների ու նախանձախնդիր՝ Սփյուռքի հայ ավանդական կուսակցությունները պահպանել են իրենց ոչ֊թափանցիկութ– յունն ու գաղտնապահությունըկազմակերպությունների համար, որը բնորոշ էր Օսմանյան Կայսրությունում նրանց գործունեությանը։ Քաղաքականություն որդեգրելիս կամ որոնք իրենց քաղաքականության մեջ փոփոխություններ կատարելիս նրանք որեւէ բացատրություն չեն տափս։ Սա արտոնվածության վրա հիմնված քաղաքական մշակույթի դրսեւորում է, երբ ժողովրդական կամքը կարծես բաժանման ենթակա ավար է, որի յուրաքանչյուր բաժին պետք է թաքցվի եւ լեգիտիմությունը հիմնում են ոչ թե բացահայտվի։ Այս առումով Սվւյուո– քի քաղաքական կազմակերպությունները քիչ բան ունեն տալու Հայաստանի ժողովրդավարությանն ու քաղաքական քննարկումներինժողովրդավարական սկզբունքի, այլ այն համոզմունքի վրա, որքան էլ որ Հայաստանի կաոույցներր փխրուն, թերի իրենք արդեն իսկ «մարմնավորում են» ազգն ու անկատար փնեն։ազգային կամքը։

Թերեւս որոշ կազմակերպություններ եւ նույնիսկ կուսակցություններ Միասնությունը կարող են խորհել այս խնդիրների մասին։ Սակայն սա դժվարին առաջարկ կփնի է օգտակար նպատակի ծառայել, եթե այն կուսակցությունների սկսվում է տարբերությունների փոխադարձ ճանաչմամբ ու կազմակերպությունների համարհարգանքով, որոնք իրենց լեգիտիմությունը հիմնում են ոչ թե ժողովրր– դավաբական սկզբունքիտարբերություններ Հայաստանի ու Սփյուռքի միջև, այլ այն համոզմունքի վրատարբերություններ քաղաքական միջավայրում, որ իրենք արդեն իսկ «մարմնավորում են» ազգն մշակույթի ու ենթամշակույթի մեջ և տարբերություններ կառույցային ու հավաքական կարիքների հարցում։ Մեկի սեփական աշխարհայացքի համընդհանրացմամբ որոնված ու ձեռք բերված միասնությունը և ուրիշներին դրա պարտադրումը ազգային կամքը։շահերի հասնելու ամենից ավելի ոչ գործնական և նույնիսկ վնասակար հիմքերն են։

137ՑԵՂԱՍՊԱՆՈՒԹՅՈՒՆԸ ԵՎ ՑԵՂԱՍՊԱՆՈՒԹՅԱՆ ՃԱՆԱՉՍԱՆ ՔԱՂԱՔԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆԸՀայոց Ցեղասպանության խնդիրը եւ և դրա ճանաչման քաղաքականությունը հանգամանալի քննարկման կարիք ունեն։ Իր ներգործությունն ունենալով Սփյուռքի մւոածողության մտածողության վրա՝ պրոբլեմն իր սփյոտքյան րնկալմամբ սփյուռքյան ընկալմամբ ներկայումս ներմուծվում է Հայաստան։

Սկսելու եմ թվարկելով, թե, սույն նյութի քննարկման առումով․ Հայոց Ցեղասպանության ե և դրա ճանաչման հարցում ի՛նչն է, որ պրոբլեմ չէ։

Խնդիրը Ցեղասպանության փաստացիությունը չէ։ Այն կատարվել է՝ անկախ այն բանից, թե ուրիշ մեկը ճանաչելո՞ւ է այն, թե՞ ոչ։ Խնդիրը դրա աղետալի հետեւանքները հետևանքները չեն։ 1915֊ի ու 1917֊ի միջեւ միջև տեղի ունեցած կոտորածներն ու տեղահանությունները րստ ըստ ամենայնի հայ ժողովրդի պատմության ամենաավերիչ իրադարձություններն էին։ Դրանք հանգեցրել են ավելի քան մեկ մխիոն միլիոն հայերի մահվան եւ առնվազն այդքանի տեղահանման եւ և հայտնի ու անհայտ ձեւերով ագդեցություն ձևերով ազդեցություն են գործել սերունդների վրա։ Ցեղասպանությունը հանգեցրել է նաեւ նաև իր պատմական հայրենիքի մեծ մասից հայ բնիկ ժողովրդի արտաքսմանը։

Պրոբլեմը ճշգրիտ թվերը չեն՝ որքան էլ այդ թվերը կարեւոր կարևոր լինեն պատմության համար։ Որեւէ Որևէ տեսակի սահմանմամբ, դա ցեղասպանություն էր․ այն փաստը, որ ոմանք գոյատեւեցինգոյատևեցին, իսկ ոմանց ոչինչ չպատահեց, չի նվազեցնում ցեղասպանությունը, այն չի դարձնում նվազ դաժան ու զարհուրելի, նվազ կործանարար։ Դա մի վերք է, որ մերժում է բուժվել եւ դրսեւորվում դրսևորվում է նորոգված ձեւերով։ձևերով։

Պրոբլեմը նույնիսկ այն փաստը չէ, որ, չնայած Սփյուռքի, իսկ 1965֊ից սկսած՝ նաեւ նաև Խորհրդային Հայաստանի իշխանությունների կողմից այդ իրողությանը ընծայված կաբեւոբաթյանրկարևորությանը, դեռեւս դեռևս համարժեք, համակողմանի ու հետեւողական ջանքեբ հետևողական ջանքեր չեն գործադրվել՝ այն պատշաճորեն վավերագրելու եւ և մեկնաբանելու ուղղությամբ, եթե հաշվի չառնենք որոշ գիտական խմբերի ու անհատների անվեհեր ջանքերր։ջանքերը։

Պրոբլեմը Ցեղասպանությունը ճանաչված տեսնել ցանկացողների դրդապատճառը չէ։ Ակնհայտ է, որ հայ ժողովրդի մեջ բնական պահանջ կա իրեն բաժին հասած ողբերգությունը Թուրքիայի եւ մի–138ջազգային և միջազգային հանրության կողմից ճանաչված տեսնելու միջոցով հասնելու արդարության։ Ես հասկանում եմ բազմաթիվ ոչ֊հայերի՝ գիտնականների, հոգեւորականներիհոգևորականների, քաղաքական գործիչների կողմից արդարությունը կայացած տեսնելու անկեղծ շահագրգռությունը։ Ես հարցականի տակ չեմ դնում նաեւ նաև քաղաքական ղեկավարների անկեղծությունը, որոնք ջանացել եւ և շարունակում են ջանալ հանուն այդ հարցի, բայց ճիշտ նույն կերպ էլ չեմ ընդունում իմ դրդապատճառները հարցականի տակ առնելու որեւէ որևէ մեկի իրավունքր․ ես կարիք չեմ զգում իմ վարկը հաստատել ցավագին այդ ասպարեզում։

Պրոբլեմը նույնիսկ այս Ցեղասպանության կարեւորությունը կարևորությունը չէ Թուրքիայի պատմության համար մասնավորապես, եւ և պատմության համար ընդհանրապես։ Թուրք որոշ գիտնականներ սկսել են ընդունել Թուրքիայի քաղաքականության, քաղաքական մտածողության, պետականության կերտման մեջ Հայոց Ցեղասպանության ազդեցությունը։ Համաշխարհային պատմության մեջ Հայոց Ցեղասպանության կարեւորությունն կարևորությունն այն չէ, որ այն աոաջինն առաջինն էր, քանի որ դա այդպես չէ, այլ այն, որ դա քաղաքական ու բանական բացատրություններ ներկայացնող ցեղասպանության մոդել է։

Պրոբլեմը Ցեղասպանության եւ և Ցեղասպանության ճանաչման զբաղեցրած տեղն է հայ քաղաքական մտածողության մեջ՝ երեք վտխկապակցված փոխկապակցված մակարդակներում, հայ հավաքական գիտակցության մեջ, հայ քաղաքական օրակարգի այլ անհաղթահարելի հարցերի հետ դրա հարաբերակցության մեջ եւ և միջազգային ասպարեզում, ուր սահմանվում եւ և կապակցվում են Հայաստանի ու հայության շահերի մեծ մասը։

====Հավաքական գիտակցություն====Ցեղասպանության հիշողությունն ամեն հայի գիտակցության մեջ է։ Դրա ժխտումը կազմում է հայոց անհատական եւ և հավաքական ինքնության լավագույն մասի մերժումը։ Հայերը դժվարանում են հասկանալ աշխարհր եւ աշխարհի և նրա օրենքներն ու արժեքներն ընդունել ինչպես իրենցը, եթե աշխարհը չի կարողանում ճանաչել ակնբախճշմարտությունը։

Սակայն Ցեղասպանության ճանաչման քաղաքականացամը եւ քաղաքականացումը և մնացյալ աշխարհի հետ հայերի քաղաքական երկխոսության մեջ139նրա գրաված կենտրոնական դիրքը շատ ավելի ազդեցություն է գործել հայերի, քան աշխարհի վրա։ Հայոց պատմությունը կբճատվել– կրճատվել– բաժանվել է երկու վաւլի․ փուլի․ մինչցեղասպանության եւ ետցեղասպա– նության և ետցեղասպանության շրջանների։ Համապատասխանաբար, ինչ կատարվել է մինչեւ մինչև 1915 թվականը, մեկնաբանվել է որպես դեպի 1915֊ը տանող, իսկ ողջ հաջորղածբ՝ հաջորդածը՝ 1915֊ի հետեւանք։ հետևանք։ Այսպիսով, Սփյուռքի երկար ու բարդ պատմությունը պարգունակացվել է, եւ և Սփյուռքն ինքը դիտվել է որպես Ցեղասպանության հետեւանք՝ հետևանք՝ դժվարացնելով այլ քաղաքականություն, այլ ապագա պատկերացնելու հնարավորությունը։ Տպավորությունն այնպիսին է, որ հայերն այլեւս այլևս ոչ թե սոսկ ապրում ու հասկանում, այլ նաեւ նաև փառաբանում են զոհի հոգեբանությանը հոգեբանությունը եւ այլընտրանքներ չեն կարողանում պատկերացնել։

Այս փոխակեբպումր փոխակերպումր եղել է մտավոր իմաստով կաթվածահարող, քաղաքականապես անզորացնող եւ և հոգեբանորեն ստորացուցիչ։

Հայաստանում Ցեղասպանության ընկալումը դեռեւս դեռևս նույնը չէ, թեեւ թեև Հայաստանի հայերի մեծամասնության ակունքները գնում են դեպի Արեւմտյան Արևմտյան Հայաստան, դեպի 1827–1828թթ․ եւ և 1877–1878թթ․ ռուս֊թուրքական պատերազմներից հետո Օսմանյան Կայսրության հայկական նահանգների գաղթականները, դեպի Ցեղասպանությունից փրկվածները եւ և Սփյուռքից 1946 եւ և 1947 թթ․ ներգաղթածները, որոնք իրենք էլ ցեղասպանությունից փրկվածներ էին։

ճիշտ Ճիշտ այնպես, ինչպես պատահեց Սփյուռքում, 1965 թ․֊ին Ցեղասպանության հիսուներորդ տարելիցին Հայաստանի նոր սերունդն այլեւս այլևս չկարողացավ զսպել ցասումը, որ վերապրածները, չավփց ա– վեփ չափից ավելի նվաստացած լինելով, ի վիճակի չէին արտահայտելու։ Իբրեւ Իբրև պետության եւ և Կոմունիստական կուսակցության կողմից ձեռնարկված պաշտոնական միջոցառումների այանտբանք՝ այլընտրանք՝ ուսանողները դուրս եկան Երեւանի Երևանի փողոցները։ ժողովուրդը վանկարկում էր «Մեր հողերը» ՝ որպես Թուրքիայից տարածքային պահանջի կոչ։ Ցուցարարներն անմիջապես ձերբակալվեցին։ ճիշտ միեւնույն միևնույն ժամանակ, ԱՄՆ֊ում Հայ հեղափոխական դաշնակցությունը իր երիտասարդական կազմակերպության մի քանի ուսանող֊անդամի վտարեց՝ Սիաց– յալ Միացյալ Ազգերի Կազմակերպությունում Թուրքիայի ներկայացուցչության դեմ ուղղված ցույցեր կազմակերպելու պատճառով։

Այս իրադարձություններից հետո սովետահայ մի շարք պատմաբաններ նվիրվեցին Ցեղասպանության մասին ոաումնասիրություններիուսումնասիրությունների, թեեւ թեև նրանց աշխատանքները մեծ մասամբ նկարագրական էին140ու կրկնաբանությամբ լի։ Նրանց թույլատրվեց գրել, իսկ Խորհրդային Հայաստանի կառավարությանը թույլատրվեց կառուցել Ցեղասպանության զոհերին նվիրված հուշահամափր։ հուշահամալիրը։ Ցեղասպանությունը դադարեց տաբու լինելուց, քանի դեռ պատմաբանները, զոհերի տառապանքների ուղիներով իրենց ճամփորդության վերջում, երախտագիտություն կհայտնեին Խորհրդային Սրությանը, կոմունիստներին եւ ռուս ժողովրդին՝ սահմանի մյուս կողմի իրենց արյունակիցների ճակատագրից արեւելահայությանը արևելահայությանը փրկելու համար։ Հակաթուրքական զգացումների արտահայտությունն ընդունելի էր, քանի դեռ այն հայերին չէր առաջնոբդում առաջնորդում իրադրությունն իրենց ձեռքը վերցնելու ցանկության։

Սեկ֊եբկու Մեկ֊երկու տասնամյակ զայրույթի արտահայտությունն իբրեւ իբրև քաղաքականության նպատակ եւ և ազգային օրակարգ գործեց թե՛ Հայաստանում եւ և թե՛ Սփյուռքում՝ թե՛ խաղաղ եւ և թե՛ բոնի ձեւերով։ բռնի ձևերով։ ժամանակի ընթացքում հայ քաղաքական մտքի մեջ սկսեց տեղ գտնել Ցեղասպանության եւ և դրա դերի վերագնահատումը։ Վերագնահատման եւ և նոր եզրակացությունների գոբծրնթացըգործընթացը, որին հանգեցին ոմանք, կորսվեց Սփյուռքի հրապարակային երկխոսության շարունակ ընդլայնվող համակենտրոն շրջանակներում։ Սփյուռքահայերն, իրոք, փակ են հեղափոխությունների, հատկապես՝ գաղափարական տեսակի հեղափոխությունների հանդեպ։ Նրանք ներքուստ պահպանողական են, սեւեռված սևեռված են ինքնապահպանության վրա, եւ և այդ պատճառով հակված են դեպի անցյալը ու պարտական են զգում անցյափ անցյալի հանդեպ։

Խորհրդային Հայաստանում վերագնահատումն այլ ուղի բռնեց։ Օաանողները Ուսանողները երկար տարիներ էին մտածել Հայաստանի ապագայի մասին։ Սի Մի շարք խմբավորումներ գոյացան՝ զանազան եզրակացություններով։ Լեւոն Լևոն Տեր֊Պետրոսյանը, Վազգեն Սանուկյանն ու Բաբկեն Արարքցյանը, որոնց բոլորի արմատները ձգվում էին դեպի Օսմանյան Կայսրության քաղաքներն ու գյուղերը, այդ գործունեության առաջավոր գծում էին։ Շարունակվող իր գործունեության համար Լ․ Տեր֊Պետրոսյանը 1966֊ին ձերբակալվել է։ Ոմանք որոշեցին, որ Ցեղասպանությունը չի կարող լինել քաղաքական մտածելակերպի կամ արտաքին քաղաքականության հիմք։

Մինչեւ Մինչև այսօր Հայաստանում մարդիկ իրենց զոհերին հիշում են նվազ քաղաքական մթնոլորտում, քան Մփյոաքում։ Սփյուռքում։ Յուրաքանչյուր141ապրիլի 24֊ի նրանք լռելյայն երթ են կատարում դեպի Եղեռնի հու– շահամալիրհուշահամալիր, իրենց ծաղիկները կիտում հավերժական կրակի շուրջ եւ և վերադառնում տուն։ Լռությամբ, առանց խոսքերի։ Անցած երեսուն տարում ոչ մեկին թույլ չէր տրվում անձնավորել ցավը եւ և այն վերածել քաղաքական կապիտափ։ կապիտալի։ Հիմա վարձեր փորձեր կան Հայաստանում դա նույնպես վախելու։փոխելու։

Ցեղասպանության ճանաչումը ընդհանրապես քաղաքականության հիմքը դարձնեա դարձնելը հանգեցրել է սեւեռուն սևեռուն վարքագծի։ Այդ վարքագիծը հաշմեցրել է հայերի ոգին ու միտքը եւև, ւսվեփնավելին, դրանք դարձրել ուրիշների շարժառիթների պատանդը։ Հայոց միտքն ու մտածումները մեկ անգամ եւս ևս Թուրքիայի քաղաքականության, այս անգամ՝ կատարվածի ժխտման քաղաքականության, եւ և միջազգային ճանաչման քմայքների գերին են դարձել։ Հայերն ընդգրկված են երկարաձգված մի պայքարի մեջ, որի բանալին պահվում է «թշնամու» գրպանում։ Ցեղասպանության ու մահվան համար պատասխանատու պետութ– յունր դեռեւս պետությունը դեռևս իր ձեռքերում է պահում ազգի առողջությունը, այս անգամ՝ մտավոր, հոգեբանական ու քաղաքական առողջությունը։

Թուրք մի դեսպան, որին ամիսներ առաջ հանդիպեցի երրորդ մի երկրռւմերկրում, համառորեն ցանկանում էր ինձ ներքաշել, իր ձեւակերպ– մամբ՝ ձևակերպմամբ՝ «այսպես կոչված Ցեղասպանության» մասին խոսակցության մեջ։ Իմ բնազդական հակազդեցությունն էր ընդունել մարտահրավե– րր եւ մարտահրավերը և վիճել։ Սակայն անմիջապես անդրադարձա, որ կրկին ես պետք է ընդունած փնեի լինեի մեկ ուրիշի կողմից ինձ պարտադրված խոսակցությունը, եւս ևս մեկ անգամ հայն ինչ֊որ բան պետք է ապացուցեր մեկ այլ անձի։ Նրան ասացի, որ չեմ ցանկանում ներքաշվել այդ նյութի մեջ, ես չեմ կարծում, թե նա բավարար որակավորում ունի՝ ինձ հետ այդ հարցը քննարկելու համար որպես գիտնական կամ որպես մասնավոր անձ, որ՝ Թուրքիայի կողմից Ցեղասպանությունը չճանաչելու փաստը եթե ինչ֊որ բան է ասում, ապա Թուրքիայի մասին, այլ ոչ թե Ցեղասպանության։ Ես թույլ չավիչտվի, որ նա եւ և թուրքական պետությունը մեկ անգամ եւս ևս սահմանեն իմ օրակարգը, ինչպես այդ արել են իմ ծնողների եւ և ծնողներիս ծնողների հետ։ Չճանաչելը Թուրքիայի պրոբլեմն է, եւ և ես չեմ կարող նրան կամ Թուրքիայի պետական քաղաքականությանը թույլ տալ սահմանելու իմ մտածողությունը, իմ օ– րակարգը։ օրակարգը։ Ես մասնավոր անձ էի, աոանձին առանձին քաղաքացի, եւ և կարող էի ասել այն, ինչ ուզում էի։ Ես, իհարկե, գիտեի, որ Թուրքիայի պետական քաղաքականությունը այս պրոբլեմի միայն կեսն է։

142Հայաստանի օրակարգի բանալին Թուրքիայի ձեռքը տալու փոխարեն, պետք է գոյություն ունենա հարցի սահմանման ու պայքար մղելու մեկ այլ միջոց։ Հավաքական գիտակցության եւ և քաղաքական օրակարգի մեջ Ցեղասպանության ժխտումը դարձնել կենտրոնական ու ֆունդամենտալ տարր՝ նշանակում է թույլ տալ, որ Թուրքիայի պետական քաղաքականությունը մեկ անգամ եւս ևս գերի պահի մեր ժողովրդին եւ և նրան անկար դարձնի։ Որոշ ղեկավարներ, ներառյալ ո– րոշ որոշ մտավորականներ, գտնում են, որ որքան մեծ փնի լինի մարդու կողմից զոհի զգացողությունը, այնքան հեշտ կփնի կլինի ճանաչման փաստարկումը, որ հավաքական գիտակցությունը որքան երկար առաջնորդվի ցավով, այնքան լավ կծառայի հարցին։

Ցեղասպանության ժխտումը հստակորեն քաղաքականության հարց է։ Այն քաղաքականություն է ԱՄՆ կառավարության եւ և Արեւմուտքի լրատվության հիմնական մասի համար։ Միշտ չէ, որ այդպես է եղել այդպես դարձել է։ Այն պատճառների վերլուծությունը, որոնք մինչեւ 1975 թվականը Ցեղասպանությունն ընդունած Արեւմտյան Արևմտյան նշանավոր թերթերին դրդեցին փոխել իրենց տեսակետրտեսակետը, կարող է լույս սփռել հարցի վրա։ Քանի որ Թուրքիայի վարքը նույնպես մեծապես ռեֆլեքսիվ է, ժխտումը Թուրքիայի պետական քաղաքականությունն է։ Ռեֆլեքսիվ հակազդեցությունները, որոնք կարող են այնպես անել, որ մեզ լավ զգանք, բավարար պատասխաններ չեն։

Հայերը բավականաչավւ բավականաչափ աղերսելեն, բավականաչափ նվաստացել, բավականին երկար ժամանակ զոհ են եղել։ Թուրքիայի եւ և միջազգային հանրության կողմից Ցեղասպանության ճանաչումը չի կարող հայության ինքնության ու հպարտության վերականգնման միակ միջոցը լինել։ Այդ ամենից հետո վերքի ապաքինումը կարող է ավելի ծանր լինել, քան վերքն ինքր։ինքը։

Նյութի փաստագրումն ու հետազոտությունն անհրաժեշտ են՝ կատարվածը հասկանալու եւ և այն Հայաստանի, Թուրքիայի ու համաշխարհային պատմության համատեքստի մեջ տեղադրելու համար։ Այս գործողություններն արժանի են հանրության կողմից շատ ավելի մեծ օժանդակության, քան ստացել են մինչեւ մինչև այժմ։ Միջազգային ճանաչումը, ներառյալ Թուրքիայի կողմից, պետք է օրակարգի մաս կազմի։ Մակայն Սակայն հատվածային, հանկարծահաս մղումներով, չհամակարգված եւ և հաճախ անմիտ գործրնթացները գործընթացները պետք է կշռադատության ենթարկվեն, ներկա մեթոդները պետք է հարմարեցվեն Հայոց աշխարհի նոր իրողություններին, եւ և պետք է մշակվի նոր, արդյունավետ ռազմավարություն։

Հետաքրքիր կփնի հետազոտել զանազան երկրների օրենսդիր մարմինների կողմից ====Ցեղասպանության ճանաչման եւ ետխորհոդա– յին շրջանի Հայաստանի ու հայության օրակարգի այլ խնդիրների միջեւ եղած հարաբերակցությունը։ Որքան էլ ճանաչումը սվափիչ փ– նի յուրաքանչյուր հայի համար, այս գործողությունների ներգործությունն ու կարեւորությունը ուսումնասիրվելու եւ հասկացվելու կարիք ունեն։քաղաքական օրակարգի խնդիր====

Ընդունված պատկերացումը միտում ունի Ցեղասպանության որեւէ տեսակի ճանաչում իրականացրած երկրներին մտցնելու «հա– յամետ» երկրների կարգի մեջ։ Երկրների «հայամետ» կամ «հակահայ» դասակարգումը հայկական երեւակայության արգասիք Հայաստանի անկախությունից հետո Ցեղասպանությունը հայ քաղաքական մտքի մեջ կարո՞ղ էմիևնույն տեղն զբաղեցնել, որը ո– րոշ քաղաքագետներ, համայնքում կամ համայնքից դուրս, մեծ ուրախությամբ պահպանում են։ Այս տերմինների պահպանումը հնարավոր և դրա ճանաչման համար մղվող պայքարը կարո՞ղ է դաոնումմնալ անփոփոխ։ Կարո՞ղ է նրանց միևնույն դերը հատկացվել, երբ հայերն իրենց պահում են մուրացիկի պես, որը երջանիկ Ղարաբաղի ճակատագիրն օդից է պատառներովկախված։ «Ռեֆլեքսիվ հակազդեցությունը» կարո՞ղ է արտաքին քաղաքականության հիմքը լինել և լինել այն համատեքստը, ակնկալությունները չափազանց մեծ են, բայց, իբրեւ մուրացիկներ, բավարարվում են չափազանց քչով, եւ տվողն որում պետք է որոշում, թե ինչ կտա։կատարվի Հայաստանի ու Ղարաբաղի ժողովրդի սոցիալական ու տնտեսական զարգացումը։

Ի՞նչ է կատարվում հայկական որեւէ հարցի հետ, երբ այն մտնում է միջազգային ասպարեզ, երբ դաոնում է ուրիշների օրակարգի մի մաս։ Որքանո՞վ են հայերը պահպանում սեփական օրակարգի վրա իրենց վերահսկողությունը։ Ի՞նչ է կատարվում հայկական որեւէ հարցի հետ, երբ այն մտնում է մեծ պետությունների արտաքին քաղաքականության եւ կենսական շահերի ոլորտը։ Նվազագույնը, որ հարկավոր է ըմբռնել, այն է, որ քաղաքական ղեկավարների ու կուսակցությունների բարի կամքից ու մարդասիրական մղումներից անկախ, երկրներն ու կազմակերպությունները Հետաքրքիր կլինի հետազոտել զանազան երկրների օրենսդիր մարմինների կողմից Ցեղասպանության ճանաչման144արժեքը գնահատում են Թուրքիայի հետ իրենց սեփական հարաբերությունների դիտանկյունից:Մարդ ակամայից հիշում է տասնիններորդ դարավերջին եւ քսաներորդ դարասկզբին՝ Արեւմտյան իմպերիալիզմի բոտն ծաղկման շրջանում, մեծ տերությունների եւ Օսմանյան Կայսրության միջեւ հարաբերությունների պատկերը, երբ «հայերի նկատմամբ հալածանքների» հարցի արծարծումը բավական եղավ, որ այդ տերություններն իրենց և ետխորհրդային շրջանի Հայաստանի ու հայության օրակարգի այլ խնդիրների միջև եղած հարաբերակցությունը։ Որքան էլ ճանաչումը սփոփիչ լինի յուրաքանչյուր հայի համար զիջումներ ձեռք բերեն, իսկ հայերին թողնեն կախված վիճակում՝ բառի թե՛ փոխաբերական, թե՛ ուղղակի իմաստներով։ Իսկ նույն այդ ընթացքում հայերն իրենց հույներն էին արթնացնում, երբեմն՝ նաեւ զենքի դիմում, եւ օսմանյան զենքը շրջվում էր հայերի դեմ։այս գործողությունների ներգործությունն ու կարևորությունը ուսումնասիրվելու և հասկացվելու կարիք ունեն։

Հավասարաչափ կարեւոր Ընդունված պատկերացումը միտում ունի Ցեղասպանության որևէ տեսակի ճանաչում իրականացրած երկրներին մտցնելու «հայամետ» երկրների կարգի մեջ։ Երկրների «հայամետ» կամ «հակահայ» դասակարգումը հայկական երևակայության արգասիք է վերը ներկայացված տրամաբանության հետեւությունը, հայ քաղաքական միտքն ունի այն կանխադրույթըորը որոշ քաղաքագետներ, թե՝ այնհամայնքում կամ համայնքից դուրս, ինչ վատ մեծ ուրախությամբ պահպանում են։ Այս տերմինների պահպանումը հնարավոր է Թուրքիայի համարդառնում, լավ երբ հայերն իրենց պահում են մուրացիկի պես, որը երջանիկ է հայերի համար։ Միջազգային հարաբերությունների ոչ շատ հետեւողական ու հեղհեղուկ աշխարհում եւ մի տարածաշրջանումպատառներով, ուր երկու երկրները հարեւաններ ակնկալությունները չափազանց մեծ են եւ մնալու , բայց, իբրև մուրացիկներ, բավարարվում են հարեւանչափազանց քչով, դժվար և տվողն է երեւակայելորոշում, որ Հայաստանն ու Թուրքիան ընդհանուր շահեր չունենան կամ չկարողանան ունենալ։թե ինչ կտա։

Ցեղասպանության ճանաչման Ի՞նչ է կատարվում հայկական որևէ հարցի հանդեպ գոյություն ունի երկու մոտեցում։ Մի մոտեցմամբ ակնկալվում է պատմական իրադարձության ճանաչումը՝ իբրեւ բարոյական պարտականության դրսեւորումհետ, իբրեւ պատմական արդարության խնդիր, իբրեւ անհրաժեշտություն՝ ապաքինման համար։ Մյուս մոտեցումր, որ սովորաբար առաջարկվում երբ այն մտնում է քաղաքական կուսակցությունների կողմիցմիջազգային ասպարեզ, Ցեղասպանության ճանաչումը դիտում երբ դառնում է իբրեւ փոխհատուցմանուրիշների օրակարգի մի մաս։ Որքանո՞վ են հայերը պահպանում սեփական օրակարգի վրա իրենց վերահսկողությունը։ Ի՞նչ է կատարվում հայկական որևէ հարցի հետ, ներառյալ Թուրքիայի կողմից տարածքային վախհատուցման հասնելու ուղղությամբ աոաջին քայլ։ Ակնհայտ երբ այն մտնում էմեծ պետությունների արտաքին քաղաքականության և կենսական շահերի ոլորտը։ Նվազագույնը, որ եթե ճանաչման հետեւանքը լինելու հարկավոր է տարածքի կորուստ կամ նույնիսկ տարածքային հատուցման հարցի արծարծում, Թուրքիան բոլոր պատճառներն ունի շարունակելու ժխտման իր քաղաքականությունը եւ՝ այդ անելու բուռն կերպովըմբռնել, ինչպես արել այն է անցյալում։ Այս սցենարով, ծրագրի երկրորդ մասն ապահովում էոր քաղաքական ղեկավարների ու կուսակցությունների բարի կամքից ու մարդասիրական մղումներից անկախ, որ առաջինր երբեք չկայանա։երկրներն ու կազմակերպությունները Ցեղասպանության ճանաչման արժեքը գնահատում են Թուրքիայի հետ իրենց սեփական հարաբերությունների դիտանկյունից:

Բացի այդ, ճանաչման հասնելու ռազմավարությունը սեւեռվել Մարդ ակամայից հիշում է միջազգային հանրությանը (սովորաբար տարբեր երկրների օրենսդիրներինտասնիններորդ դարավերջին և քսաներորդ դարասկզբին՝ Արևմտյան իմպերիալիզմի բուռն ծաղկման շրջանում, միջազգային ու տարածաշրջանային կազմակերպություններին եւ ոչ֊կառավարական կազմակերպություններին) համոզելու վրա։ Տրամաբանությունն այն էմեծ տերությունների և Օսմանյան Կայսրության միջև հարաբերությունների պատկերը, որ, համոզվելուն պես, միջազգային հանրությունը Թուրքիային կստիպի ճանաչել Ցեղասպանությունը։ Այս տրամաբանությունն ունի չորս պրոբլեմ։ Առաջին, պատմության վատ իմացությունը չէերբ «հայերի նկատմամբ հալածանքների» հարցի արծարծումը բավական եղավ, որ ուշացրել է ճանաչումը։ Երկրորդ, խնդիրն այնքան կարեւոր չէ միջազգային հանրության որեւէ անդամի այդ տերություններն իրենց համարզիջումներ ձեռք բերեն, որպեսզի ճնշի Թուրքիային այլ կերպիսկ հայերին թողնեն կախված վիճակում՝ բառի թե՛ փոխաբերական, քան թե իրեն հարմար ձեւով։ Երրորդթե՛ ուղղակի իմաստներով։ Իսկ նույն այդ ընթացքում հայերն իրենց հույսներն էին արթնացնում, միջազգային հանբությանր համապատասխան ռեսուրսներ չունի՝ Թուրքիային նման բաներ պարտադրելու համար։ Չորրորդերբեմն՝ նաև զենքի դիմում, Թուրքիան հաջողությամբ դիմակայել է միջազգային հանրության ճնշմանը շատ ավելի անմիջական ու հրատապ հարցերում։ Արտաքին ճնշման հանդեպ նրա հակազդեցությունր սովորաբար խիստ կոպիտ է։եւ օսմանյան զենքը շրջվում էր հայերի դեմ։

Ցեղասպանության ճանաչման հետապնդումըՀավասարաչափ կարևոր է վերը ներկայացված տրամաբանության հետևությունը, իր ողջ կրքի ու նվիրման դիմացհայ քաղաքական միտքն ունի այն կանխադրույթը, սոսկ սահմանափակ հաջողություններ թե՝ այն, ինչ վատ է ունեցել146միջազգային ասպարեզում։ Ինչ վերաբերում Թուրքիայի համար, լավ է Թուրքիայինհայերի համար։ Միջազգային հարաբերությունների ոչ շատ հետևողական ու հեղհեղուկ աշխարհում և մի տարածաշրջանում, վերջին տասնամյակներում Ցեղասպանության ժխտման նրա քաղաքականությունն է՛լ ավելի ուր երկու երկրները հարևաններ են և մնալու են հարևան, դժվար է պաշտոնականացվել եւ խոր արմատներ ձգել։երևակայել, որ Հայաստանն ու Թուրքիան ընդհանուր շահեր չունենան կամ չկարողանան ունենալ։

Եթե Ցեղասպանության ճանաչման նպատակը Իսկ ի՞նչ անել այն դեպքում, եթե Թուրքիայի կողմից ճանաչման հասնելն է՝ իբրեւ բարոյական հետ նորմալ դիվանագիտական ու պատմական արդարության խնդիրտնտեսական հարաբերությունները բխում են ինչպես Հայաստանի, ապա կլպողի այնպես էլ Ղարաբաղի շահերից։ Բարելավված հայ֊թուրքական հարաբերությունները չե՞ն թուլացնի արդյոք բանակցություններում Ադրբեջանի դիրքերը, որոնց կարծրությունը հիմնված է մտածել դրա ռազմավարության մասին։ Հայաստանի տնտեսությունը շնչահեղձ անելու քաղաքականության վրա։ Եթե Թուրքիայի կողմից ճանաչման նպատակը դրանից այն կողմ անցնող մի այլ նպատակ էայս հարցերի պատասխանները դրական լինեն (և անպայման դրական կլինեն, եթե հաշվի առնվեն փոքր֊ինչ սառնասրտորեն, միայն թե դրանք հաշվի առնելը դավաճանական վարքի պիտակավորումը չստանա), ապա ճանաչման չհասնելու հեռանկարը պետք Թուրքիայի հետ հարաբերությունների նորմալացումը կարող է դիտվի իբրեւ մանր ձախողումնպաստել նաև Կասպից ծովի նավթային ռեսուրսների համար Հայաստանը տարանցիկ ուղի դարձնելուն։ Շատ «հայամետ» երկրներ, քանի դեռ հետապնդվում է «այլ նպատակը»։ Հարկավոր է գիտակցելորոնք հայերին խրախուսում են հետևել իրենց հակաթուրք բնազդներին, միմյանց հետ մրցում են՝ նավթատարն իրենց տարածքով անցկացնելու համար։ Նրանց համար խնդիրն այն չէ, որ այդ «այլ նպատակները»Ադրբեջանին խանգարեն զարգացնել իր ռեսուրսներն ու հարստանալ, արդարացի կերպով, թե ոչ՝ վերացնում կամ նվազեցնում են այլ խնդիրն այդ հարստությունից բաժին ստանալն է։ Հայաստանի ու Թուրքիայի կողմից ժխտման քաղաքականությունը վախելու հնարավորությունը, ինչպես նաեւ փաստարկի վարկն նաև Հայաստանի ու Ադրբեջանի միջև կնճռոտ հարաբերությունները դժվարացնում են նսեմացնում միջազգային հանրության աչքին։Հայաստանի համար նավթամուղների համակարգին մաս կազմելը և առհասարակ նավթամուղի անցկացումը Հարավային Կովկասով։

Որքան էլ տարօրինակ ու պարադոքսալ հնչիՑեղասպանության ճանաչման հարցի հանդեպ գոյություն ունի երկու մոտեցում։ Մի մոտեցմամբ ակնկալվում է պատմական իրադարձության ճանաչումը՝ իբրև բարոյական պարտականության դրսևորում, Լ․ Տեբ֊Պետբոսյա– նի վարչակազմի վերջին հինգ տարումիբրև պատմական արդարության խնդիր, երբ Թուրքիայի հետ կառուցողական երկխոսություն էր սկսվելիբրև անհրաժեշտություն՝ ապաքինման համար։ Մյուս մոտեցումը, որ սովորաբար առաջարկվում է քաղաքական կուսակցությունների կողմից, Ցեղասպանության ճանաչումը դիտվում է իբրև փոխհատուցման, ներառյալ Թուրքիայի կողմից տարածքային փոխհատուցման հասնելու ուղղությամբ առաջին քայլ։ Ակնհայտ է, որ եթե ճանաչման հարցում շատ ավելի առաջընթաց եղավհետևանքը լինելու է տարածքի կորուստ կամ նույնիսկ տարածքային հատուցման հարցի արծարծում, քան հակաթուրքական կամպանիայի վերջին երեք տասնամյակում։ Թուրքիան բոլոր պատճառներն ունի շարունակելու ժխտման իր քաղաքականությունը և՝ այդ անելու բուռն կերպով, ինչպես արել է անցյալում։ Այս առումով աչքի են դարնում հատկապես երկու հրապարակային իրադարձություն։ Առաջինը Երեւանում 1995 թ․֊ին Ցեղասպանության 80֊բդ տարելիցին նվիրված պետականորեն կազմակերպված միջազգային գիտաժատ– վին թուրք սոցիոլոգի մասնակցությանն էր եւ 1915֊ի իրադարձությունները նրա կողմից հստակորեն իբրեւ ցեղասպանություն բնորոշելը։ Երկրորդ իրադարձաթյունր Մտամբուլի մերձակա էսենյուրտ քաղաքի քաղաքապետի այցն էր Երեւան եւ Եղեռնի հուշահամալիբ։ Ուղղա– վւառռւթյան սոսկ միամիտ պահապանները կարող են կարծելսցենարով, ծրագրի երկրորդ մասն ապահովում է, որ այս իրադարձությունները տեղի են ունեցել առանց Թուրքիայի կառավարության համաձայնության։առաջինը երբեք չկայանա։

Ապշեցուցիչ կերպովԲացի այդ, այս իրադարձություններից ոչ մեկը բավարար ուշադրության չարժանացավ հայկական աատվամիջոցների կամ մարդկանցճանաչման հասնելու ռազմավարությունը սևեռվել է միջազգային հանրությանը (սովորաբար տարբեր երկրների օրենսդիրներին, կուսակցությունների միջազգային ու գիտնականների կողմիցտարածաշրջանային կազմակերպություններին և ոչ֊կառավարական կազմակերպություններին) համոզելու վրա։ Տրամաբանությունն այն է, որոնք պնդում ենոր, թե Ցեղասպանության ճանաչման հարցն իրենց օրակարգի առաջնակարգ խնդիրն է։ Կուսակցությունների մեջ եղան այնպիսիքհամոզվելուն պես, որոնք 1995֊ինմիջազգային հանրությունը Թուրքիային կստիպի ճանաչել Ցեղասպանությունը։ Այս տրամաբանությունն ունի չորս պրոբլեմ։ Առաջին, ԱՄՆ Նախագահ ԲիլՔփնթոնի երկլարդ ընտրարշավի ժամանակ, կրկին պաշտպանեցին նրա թեկնածությու–147նը, թեեւ նա ետ էր կանգնել Ցեղասպանությունը ճանաչելու մասին 1991֊ին իր աոաջին ընտրարշավի ընթացքում տված խոստումից։ Եվ սա առաջին դեպքը չէրպատմության վատ իմացությունը չէ, որ Ցեղասպանության ճանաչումը հաբւսբե– րականացվում ուշացրել է ճշմարիտ հավատքի պահապանների կողմից։ Նրանք իրենց բացահայտորեն իրավունք են վերապահում որոշելուճանաչումը։ Երկրորդ, խնդիրն այնքան կարևոր չէ միջազգային հանրության որևէ անդամի համար, որպեսզի ճնշի Թուրքիային այլ կերպ, քան թե երբ եւ որտեղ շեղվել ուղղափառությունից։ Հայաստանի ազգընտիր Նախագահը մեղադրվում էր դրանից անհամեմատ ավելի վտքբ բաների իրեն հարմար ձևով։ Երրորդ, միջազգային հանրությունը համապատասխան ռեսուրսներ չունի՝ Թուրքիային նման բաներ պարտադրելու համար։Չորրորդ, Թուրքիան հաջողությամբ դիմակայել է միջազգային հանրության ճնշմանը շատ ավելի անմիջական ու հրատապ հարցերում։ Արտաքին ճնշման հանդեպ նրա հակազդեցությունը սովորաբար խիստ կոպիտ է։

Ցեղասպանության ճանաչումը փոփոխություններից մեկն էրճանաչման հետապնդումը, որ նախագահ Ռ․ Քոչարյանը ներկայացրեց Թուրքիայի հետ իր քննարկումների օրակարգում։ Այս փոփոխության պատճառները կարող էին լինել Հայաստանը Սփյուռքի կարիքների նկատմամբ ավելի զգայուն դարձնելուողջ կրքի ու նվիրման դիմաց, իսկ Սփյուռքը՝ Հայաստանին ավելի սատարող դարձնելու զույգ նկատառումները։ Սեկ այլ դրդապատճառ էլ կարող էր եղած լինել Ցեղասպանությունն իբրեւ Թուրքիայի դեմ հակազենք գործածելու նկատառումը՝ այն հույսով, որ հարցր արծաբծելը կարող սոսկ սահմանափակ հաջողություններ է չափավորել Ղարաբադյան հակամարտության մեջ Թուրքիայի կողմից Ադրբեջանին օժանդակումր։ Դրանով հանդերձունեցել միջազգային ասպարեզում։ Ինչ վերաբերում է Թուրքիային, Ռ․ Քոչաո– յանի վարչակազմը վերջին տասնամյակներում Ցեղասպանության ճանաչումը չի դարձրել Թուրքիայի հետ հարաբերությունների նորմալացման նախապայման։ Հայաստանը շարունակում ժխտման նրա քաղաքականությունն է՛լ ավելի է կողմ լինել Թուրքիայի հետ առանց նախապայմանների դիվանագիտական հարաբերությունների հաստատմանը։պաշտոնականացվել եւ խոր արմատներ ձգել։

Ասել թե քաղաքականության այս փոփոխությունը մեզ մոտեցրեց Եթե Ցեղասպանության ճանաչման նպատակը Թուրքիայի կողմից Ցեղասպանության ճանաչմանը՝ կասկածելի է։ Թե վտվաիաւթյունը որեւէ այլ նպատակի հասել ճանաչման հասնելն է՝ մնում իբրև բարոյական ու պատմական արդարության խնդիր, ապա կարելի է սպասել– տեսնել։ Ռ․ Քոչաբյանի առաջնահերթ խնդիրը հստակ է՝ զարգացնել Հայաստանի տնտեսությունը։ Սփյուռքը նրա այս նպատակի կարեւոր մտածել դրա ռազմավարության մասին։ Եթե Թուրքիայի կողմից ճանաչման նպատակը դրանից այն կողմ անցնող մի օղակն այլ նպատակ է, իսկ Ցեղասպանության ապա ճանաչման հարցի արծարծումը կարեւոր զիջոլմ չհասնելու հեռանկարը պետք է Սփյուռքին։ Թուրքիայի հետ սահմանների բացումը նույնպես անհրաժեշտ է՝ միեւնույն նպատակի համար։ Այդ պատճառով էլ Թուրքիայի կողմից Ցեղասպանության ճանաչումը նախապայման չդարձվեց։ ժամանակը ցույց կտադիտվի իբրև մանր ձախողում, թե նման էկլեկտիկ քաղաքականությունը որեւէ արդյունքի հանգեցրե՞լ քանի դեռ հետապնդվում է «այլ նպատակը»։ Հարկավոր էգիտակցել, թե՞ ոչոր այդ «այլ նպատակները», կամ կհանգեցնիարդարացի կերպով, թե ոչ։ոչ՝ վերացնում կամ նվազեցնում են Թուրքիայի կողմից ժխտման քաղաքականությունը փոխելու հնարավորությունը, ինչպես նաև փաստարկի վարկն են նսեմացնում միջազգային հանրության աչքին։

==Սփյուռքը եւ Ապշեցուցիչ կերպով, այս իրադարձություններից ոչ մեկը բավարար ուշադրության չարժանացավ հայկական լրատվամիջոցների կամ մարդկանց, կուսակցությունների ու գիտնականների կողմից, որոնք պնդում են, թե Ցեղասպանության ճանաչման հարցն իրենց օրակարգի առաջնակարգ խնդիրն է։ Կուսակցությունների մեջ եղան այնպիսիք, որոնք 1995֊ին, ԱՄՆ Նախագահ Բիլ Քլինթոնի երկրորդ ընտրարշավի ժամանակ, կրկին պաշտպանեցին նրա դժգոհությունը==թեկնածությունը, թեև նա ետ էր կանգնել Ցեղասպանությունը ճանաչելու մասին 1991֊ին իր առաջին ընտրարշավի ընթացքում տված խոստումից։ Եվ սա առաջին դեպքը չէր, որ Ցեղասպանության ճանաչումը հարաբերականացվում է ճշմարիտ հավատքի պահապանների կողմից։ Նրանք իրենց բացահայտորեն իրավունք են վերապահում որոշելու, թե երբ և որտեղ շեղվել ուղղափառությունից։ Հայաստանի ազգընտիր Նախագահը մեղադրվում էր դրանից անհամեմատ ավելի փոքր բաների համար։

Երբ Սփյուռքի կուսակցությունները ներգրավվեցին Հայաստանի ու Ղարաբաղի քաղաքականության մեջՑեղասպանության ճանաչումը փոփոխություններից մեկն էր, գիտակցաբար թե ոչ՝ իրենց վերագրեցին որ նախագահ Ռ․ Քոչարյանը ներկայացրեց Թուրքիայի հետ իր քննարկումների օրակարգում։ Այս փոփոխության պատճառները կարող էին լինել Հայաստանը Սփյուռքի կողմից կարիքների նկատմամբ ավելի զգայուն դարձնելու, իսկ Սփյուռքը՝ Հայաստանին ու Ղարաբաղին ցուցաբերելիք օժանդակության երաշխավորի դեր։ Որոշ դեպքերում նրանք քաղաքական պատասխանատվություն ստանձնեցին Հայաստանի իշխանությունների փոխարենավելի սատարող դարձնելու զույգ նկատառումները։ Մեկ այլ դրդապատճառ էլ կարող էր եղած լինել Ցեղասպանությունն իբրև Թուրքիայի դեմ հակազենք գործածելու նկատառումը՝ այն հույսով, որոնք նրանցից տնտեսական եւ քաղաքական օժանդակություն էին ակնկալում։որ հարցր արծարծելը կարող է չափավորել Ղարաբադյան հակամարտության մեջ Թուրքիայի կողմից Ադրբեջանին օժանդակումր։ Դրանով հանդերձ, Ռ․ Քոչարյանի վարչակազմը Ցեղասպանության ճանաչումը չի դարձրել Թուրքիայի հետ հարաբերությունների նորմալացման նախապայման։ Հայաստանը շարունակում է կողմ լինել Թուրքիայի հետ առանց նախապայմանների դիվանագիտական հարաբերությունների հաստատմանը։

ՍՓՅՈՒՌՔԸ ՍԻՆՉԵՎ 1988֊ԸԱմեն բանից առաջԱսել թե քաղաքականության այս փոփոխությունը մեզ մոտեցրեց Թուրքիայի կողմից Ցեղասպանության ճանաչմանը՝ կասկածելի է։ Թե փոփոխությունը որևէ այլ նպատակի հասել է՝ մնում է սպասել– տեսնել։ Ռ․ Քոչարյանի առաջնահերթ խնդիրը հստակ է՝ զարգացնել Հայաստանի տնտեսությունը։ Սփյուռքը նրա այս նպատակի կարևոր մի օղակն է, պետք իսկ Ցեղասպանության ճանաչման հարցի արծարծումը կարևոր զիջում է ընդունելՍփյուռքին։ Թուրքիայի հետ սահմանների բացումը նույնպես անհրաժեշտ է՝ միևնույն նպատակի համար։ Այդ պատճառով էլ Թուրքիայի կողմից Ցեղասպանության ճանաչումը նախապայման չդարձվեց։ ժամանակը ցույց կտա, որ Սփյուռք տերմինն ի սկզբանե բացասական բնորոշում է։ Այն մատնանշում թե նման էկլեկտիկ քաղաքականությունը որևէ արդյունքի հանգեցրե՞լ է մարդկանց խումբ, որոնք այնտեղ չեն գտնվումթե՞ ոչ, որտեղ մի ժամանակ եղել են եւ որտեղկամ կհանգեցնի, այսպես ասած, պետք է որ լինեն՝ առնվազն եթե ազգ– պետություն կառույցն ընդունվում է իբրեւ նորմ։թե ոչ։

Հայ ==5․ Սփյուռքը աշխարհի ամենակենսունակ եւ, ըստ որոշ կարծիքների, ամենակազմակեբպված սփյոտքներից է։ Նա հարմարվել է տարբեր ժամանակների եւ մշակութային տարբեր տարածքների, մեր– ժել է մահանալ՝ չնայած կանխատեսումներին, կառույցներ ու կազմակերպություններ է ստեղծել՝ իր կարիքները հոգալու համար։և նրա դժգոհությունները==

149Կենսունակության բացատրությանը մասամբ այն էԿատարելով քաղաքական զինանոցի հաշվառում՝ մեր թե՛ բարեկամները և թե՛ թշնամիները Սփյուռքը համարում են մի առավելություն, որ հայերն ի– րենց հայրենիքը սկսել են թողնել դարեր առաջ եւ շարունակել են մինչեւ մեր օրերբ՝ թեեւ տարբեր չափերով եւ տարբեր պատճառներով։ունի հայկական կողմը, և որից զուրկ է ադրբեջանական կողմը։ Ղարաբաղի ու Հայաստանի ղեկավարների մտածողության մեջ, միասնությանը զուգահեռ, Սփյուռքն ունի նաև ռազմավարական արժեք։ Քաղաքական որոշ կուսակցությունների ծրագրերում Սփյուռքին նշանակալի դեր է հատկացվում։

Մյուս պատճառն այն է, որ, բախվելով Ցեղասպանության իբա– կանությանրԵրբ Սփյուռքի կուսակցությունները ներգրավվեցին Հայաստանի ու Ղարաբաղի քաղաքականության մեջ, գիտակցաբար թե ոչ՝ իրենց վերագրեցին Սփյուռքի կորովը դարձավ հայության կողմից 1915֊ի իր մահվան դատապարտումը մերժելու հաստատուն միջոց։ Դա մոռացության մատնվելու մերժումն էՀայաստանին ու Ղարաբաղին ցուցաբերելիք օժանդակության երաշխավորի դեր։ Որոշ դեպքերում նրանք քաղաքական պատասխանատվություն ստանձնեցին Հայաստանի իշխանությունների փոխարեն, մոռացման դեմ ազդակոչը։որոնք նրանցից տնտեսական և քաղաքական օժանդակություն էին ակնկալում։

Որքան էլդրսից դիտողին տարօրինակ թվաԱմեն բանից առաջ, համայնքային կազմակերպությունների անդադար ժողովներին ու ամենաանկարեւոր հարցերի անվերջ քննարկումներին մասնակցելը գաղթականների համար ինքնահաստատման ակտ էրպետք է ընդունել, համայնքի զգացում ստեղծելու, միասին լինելու եւ խմբի համար որոշումներ կայացնելու ակտ, նույնիսկ եթե այդ գաղթականները դժվարություն ունեին հասկանալու պատմական մեծ իրադարձություններրոր Սփյուռք տերմինն ի սկզբանե բացասական բնորոշում է։ Այն մատնանշում է մարդկանց խումբ, որոնք այդքան խոր ազդեցություն էին թալել նրանց վրա։ Լսելով այնպիսի բառապաշարով կառուցված ճառերայնտեղ չեն գտնվում, որ դժվար էր ըմբռնելորտեղ մի ժամանակ եղել են և որտեղ, եւ քրիստոնեության մասին քարոզներայսպես ասած, պետք է որ այլեւս չէին հասկանում՝ վերապրածները օր օրի, մեկ առ մեկ կյանքի վերադարձան, հարմարվեցին նոր միջավայրին եւ սովորեցին ապրել՝ հաշտվելով իրենց սիրեցյալների մահվան զարհուրելի հիշողությունների հետ։ Ներկայումս հայ ժողովուրդը հիմնականում հաղթահարել լինեն՝ առնվազն եթե ազգ–պետություն կառույցն ընդունվում է այդ ամենը եւ իրավունք ունի իր վեբածննդով հպարտ լինելու։իբրև նորմ։

Սակայն կարո ղ ենք խոսել մեկ Սփյուռքի մասինՀայ Սփյուռքը աշխարհի ամենակենսունակ և, եւ Սփյոտքը կարո՞ղ ըստ որոշ կարծիքների, ամենակազմակերպված սփյուռքներից է։ Նա հարմարվել է իրականացնել այն դերըտարբեր ժամանակների և մշակութային տարբեր տարածքների, որ ոմանք վերագրում են նրանմերժել է մահանալ՝ չնայած կանխատեսումներին, իսկ ուրիշներ՝ պահանջում նրանից։կառույցներ ու կազմակերպություններ է ստեղծել՝ իր կարիքները հոգալու համար։

150Նշանակություն ունեցող տարբերություններՍփյուռքում բնակվող հայերի թվի մասին ստույգ տվյալներ չկան։ Հավանական թիվբ տատանվում Կենսունակության բացատրությունը մասամբ այն է չորսից հինգ միլիոնի միջեւ, թեեւ կան պնդողներ, որ այդ թիվը հասնում է ութ միլիոնի։հայերն իրենց հայրենիքը սկսել են թողնել դարեր առաջ և շարունակել են մինչև մեր օրերը՝ թեև տարբեր չափերով և տարբեր պատճառներով։

Համայնքներն իրենց մեծությամբ միմյանցից խիստ տարբերվում են եւ ցրված են բոլոր մայրցամաքներով մեկ՝ հիմնականում կենտրոնացած լինելով Ռուսաստանում (մոտ մեկ միլիոն հայ)Մյուս պատճառն այն է, Ամերիկայի Սխսցյալ Նահանգներում (մեկ միլիոնի շուրջ)որ, Վրաստանամ (մոտ 450․000)բախվելով Ցեղասպանության իրականությանը, Մերձավոր Արեւեաում (գրեթե 400․000)Սփյուռքի կորովը դարձավ հայության կողմից 1915֊ի իր մահվան դատապարտումը մերժելու հաստատուն միջոց։ Դա մոռացության մատնվելու մերժումն է, Ֆրանսիայում (շուրջ 350․000) եւ Հարավային Ամեբիկայում (ավելի քան 100․000)՝ հիմնականում Արգենտինայում։մոռացման դեմ ազդակոչը։

Համայնքները միմյանցից տարբերվում են նաեւ իրենց ծագումով ու պատմությամբ։ Որոշ համայնքներիԹեև Հայկական Սփյուռքը նախորդել է Ցեղասպանությանը, ինչպեսայն ապաքինվել է տեղահանումների նվաստացումից, օրինակնվաստացում, Հյուսիսային Իրանի եւ Անատոփայի համայնքների ծագումը ձգվում է մինչեւ հայ որը հատկանշական էր 1915 թ․֊ից հետո ժողովրդի ձեւավորման շրջանը։ Շատերն առաջացել են մինչեւ Ցեղասպանությունըսփռված մնացորդների համար։ Գաղթականները հասնում էին այնպիսի երկրներ, որոնց լեզուն չգիտեին, որոնց մշակույթն իրենց խորթ էր, և որոնց բնակիչները, թեև հյուրընկալ, սակայն համալրվել են դրանից հետո։ Ուրիշներնորեկների հանդեպ տածում էին համընդհանուր կանխակալ վերաբերմունք։ Ֆրանսիայում նրանք «կեղտոտ հայեր» էին, ԱՄՆ֊ում՝ «քաղցած հայեր», ինչպես ՄոնրեափՀարավային Ամերի– կայում՝ «թուրք», Սիդնեյի եւՄեաարնի համայնքներըարաբական որոշ երկրներում՝ «հայի կտոր»։ Երեք սերնդի ծանր աշխատանք, գոյացել են միայն 1950֊ականներին։ Նրանք ներկայացնում են ձուլման եւ մշակութային հարմարեցման տարբեր փուլեր։ Հետեւաբարհարյուր հազարավոր անհատների նվիրում, համայնքները կազմակերպված կյանքի տարբեր աստիճաններ ու որակներ ունեն։տնտեսական ինտեգրացիա և համայնքի դանդաղ վերակառուցում հարկ եղավ ներդնել՝ հաղթահարելու համար հոգեբանական վնասը։

Համայնքները տարբերվում են նաեւ հյուրրնկալ երկրներում ունեցած իրավական կարգավիճակով։ Թուրքիայում եւ մերձավոբաբեւել– յան այլ երկրներումՈրքան էլ դրսից դիտողին տարօրինակ թվա, համայնքային կազմակերպությունների անդադար ժողովներին ու ամենաանկարևոր հարցերի անվերջ քննարկումներին մասնակցելը գաղթականների համար ինքնահաստատման ակտ էր, համայնքի զգացում ստեղծելու, միասին լինելու և խմբի համար որոշումներ կայացնելու ակտ, նույնիսկ եթե այդ գաղթականները դժվարություն ունեին հասկանալու պատմական մեծ իրադարձությունները, որոնք Օսմանյան Կայսրության ժառանգոոդ– պետություններ ենայդքան խոր ազդեցություն էին թողել նրանց վրա։ Լսելով այնպիսի բառապաշարով կառուցված ճառեր, պետությունը տափս է հայի ու հայկականի իրավական սահմանումըոր դժվար էր ըմբռնել, եւև քրիստոնեության մասին քարոզներ, ըստ օրենքիոր այլևս չէին հասկանում՝ վերապրածները օր օրի, համայնքներն ունեն իրավական դիրք եւ որոշ արտոնություններ ու արգելքներ։ Արեւմտյան հասարակություններում պետության հետ հարաբերակցությունը սահմանվում մեկ առ մեկ կյանքի վերադարձան, հարմարվեցին նոր միջավայրին և սովորեցին ապրել՝ հաշտվելով իրենց սիրեցյալների մահվան զարհուրելի հիշողությունների հետ։ Ներկայումս հայ ժողովուրդը հիմնականում հաղթահարել է անհատ քաղաքացու հայեցակարգով։այդ ամենը և իրավունք ունի իր վերածննդով հպարտ լինելու։

Բացի այդՍակայն կարո՞ղ ենք խոսել մեկ Սփյուռքի մասին, բազմաթիվ հայերև Սփյուռքը կարո՞ղ է իրականացնել այն դերը, որոնք փաստորեն սփյուռքահայ որ ոմանք վերագրում եննրան, իրենց այդպիսին չեն համարում։ Հատկապես Մոսկվայի, ինչպես նաեւ նախկին խորհրդային տարածքի այլ վայրերի հայերը, դժվարանում են իրենց սփյուռքահայ համարել։ Գոյություն ուներ ընդհանուր մի հայրենիք՝ Խորհրդային Միությունը, որի բնակիչներն էին ի– րենք, եւ որի մայրաքաղաքն էր Մոսկվան։ Ինչպե՞ս իրենք կարող են151սփյուռքահայ լինել։ Թիֆլիսն ու Մտամբուա ծնունդ են տվել ժամանակակից հայ մշակույթին եւ հայկական շատ կառույցների։ Ջա– վախքի հայերը Հայաստանին չափազանց մոտ են՝ իրենց սփյուռքահայ զգալու համար։ Լրիվ վերջերս Հայաստանից ու Ադրբեջանից ԱՄՆ ժամանածները նույնպես դժվարություն ունեն իրենց սփյուռքահայ բնորոշելու։ Լինելով ֆիզիկապես հեռվում՝ նրանք դեռեւս իրականում չեն հեռացել Հայաստանից կամ Ադրբեջանից։ Իսկ նրանց համար, ովքեր արդեն ձուլվել են, իրենց ազգային ծագման մասին տարտամ հիշողություններով կամ նույնիսկ առանց դրանց, վաղուց ի վեր սփյուռքահայ լինելը կորցրել է իր իմաստր։իսկ ուրիշներ՝ պահանջում նրանից։

Համայնքների հաստատությունների կառուցվածքը հաջողությամբ դիմակայել Սփյուռքում բնակվող հայերի թվի մասին ստույգ տվյալներ չկան։ Հավանական թիվը տատանվում է փոփոխությունները։ Որոշ կազմակերպություններչորսից հինգ միլիոնի միջև, ինչպես հայրենակցական միությունները, որոնք պահպանել են Արեւմտյան Հայաստանի գյուղերի ու քաղաքների հիշատակը, անհետանալու եզրին են։ Շատ քիչ նոր կազմակերպությունների է հաջողվել բավականաչափ հետեւորդներ ներգրավել եւ նրանց պահել այնքան ժամանակթեև կան պնդողներ, որ կարողանաս՛ արմատ ձգել։ Հայաստանի Ազատագրության հայ գաղտնի բանակը (Ճ․ՏՃԼՃ)՝ քչերից մեկը, որ քաղաքական օրակարգի էր հավակնում, կարողացավ գոյատեւել մեկ տասնամյակ։ Բացի մի քանի մասնագիտական խմբավորումներից, Ամերիկայի Հայկական Համագումարը (ԱՀՀ) միակն այդ թիվը հասնում է, որին հաջողվեց հաղթահարել Մփյոտքում նոր ազգային կազմակերպություն ստեղծելու խոչընդոտները։ Մակայն նույնիսկ նա չկարողացավ ծավալվել Կանադայում ու Եվրոպայում։ութ միլիոնի։

Մփյուռքի պատմություննՀամայնքներն իրենց մեծությամբ միմյանցից խիստ տարբերվում են և ցրված են բոլոր մայրցամաքներով մեկ՝ հիմնականում կենտրոնացած լինելով Ռուսաստանում (մոտ մեկ միլիոն հայ), այնուամենայնիվԱմերիկայի Միացյալ Նահանգներում (մեկ միլիոնի շուրջ), գրանցել է մի շարք փոփոխություններ։ Մփյոտքահայ կյանքի կենտրոններ հանդիսա–152ցող քաղաքներ են առաջացել ու անհետացել՝ բազմաթիվ անգամներ։ Ցեղասպանությունից հետո Փարիզն ու Բոստոնը վախարինեցին Թիֆլիսին ու Պոլսլին մինչեւ 1950֊ական թվականներըՎրաստանում (մոտ 450․000), երբ Կահիրեն, Հալեպր եւ ապա Բեյրութր ստանձնեցին առաջնությունր։ Ոմանք գտնում ենՄերձավոր Արևելքում (գրեթե 400․000), որ 1990֊ականնեբից բացարձակ թվային գերազանցությամբ եւ համայնքի գործունեության ինտենսիվությամբ Լոս Անջելեսը պետք է համարվի Հայ Ափյոտքի կենտրոն։Ֆրանսիայում (շուրջ 350․000) և Հարավային Ամերիկայում (ավելի քան 100․000)՝ հիմնականում Արգենտինայում։

Այս փոփոխությանր չազդանշեց ամերիկահայության գերակայություն։ Հաստատությունների մեծ մասըՀամայնքները միմյանցից տարբերվում են նաև իրենց ծագումով ու պատմությամբ։ Որոշ համայնքների, Հյուսիսային Ամերիկայում թե Եվրոպայումինչպես, մինչեւ այժմ ղեկավարվում է սիրիացի ու փբւսնանցի հայերի կողմից։ Սա բավական կարեւոր հանգամանք է՝ Մփյուռքի քաղաքական եւ մշակութային ծրագրի բովանդակությունն ու ձեւր հասկանալու առումով։ Հիշողության մեջ հայրենիքի գաղափարի նահանջին զուգընթացօրինակ, յուրաքանչյուր սերունդ որոնել Հյուսիսային Իրանի և Անատոլիայի համայնքների ծագումը ձգվում էմինչև հայ ժողովրդի ձևավորման շրջանը։ Շատերն առաջացել են մինչև Ցեղասպանությունը, թե ի՛նչ պետք է պահպանել անցյալից: Եվ քանի որ երբեւէ գոյություն չի ունեցել եւ չի կարող ունենալ իդեալական կամ զուտ հայկական մշակույթսակայն համալրվել են դրանից հետո։ Ուրիշներ, 1950֊ա– կաններից սկսած մերձավորարեւել)անինչպես Մոնրեալի, գնալով ավելի ու ավելի հալե– պա֊բեյբության մոդելն սկսեց առաջ քաշվել իբրեւ իդեալական՝ աշխարհի այդ կողմի մարդկանց դարձնելով աշխարհասփյուռ համայնքների ղեկավարության համար բնական վերնախավ։ Որպես դրա արդյունքՍիդնեյի և Մելբուրնի համայնքները, համայնքներում ձեւավորվեց համապատասխան հիերարխիա։ Եթե սիրիա֊լիբանանյան համայնքներր բազմած գոյացել են հիերարխիկ սանդուղքի վերեւում, ապա թուրքահայերը եւ հայաստանցի հայերր գտնվում միայն 1950֊ականներին։ Նրանք ներկայացնում են ցածում։ձուլման և մշակութային հարմարեցման տարբեր փուլեր։ Հետևաբար, համայնքները կազմակերպված կյանքի տարբեր աստիճաններ ու որակներ ունեն։

Այն երկբներումՀամայնքները տարբերվում են նաև հյուրընկալ երկրներում ունեցած իրավական կարգավիճակով։ Թուրքիայում եւ մերձավորարևելյան այլ երկրներում, որտեղ համայնքներին ձուլումն ավելի շատ է սպաոնումորոնք Օսմանյան Կայսրության ժառանգորդ–պետություններ են, ինչը հաճախ բնորոշվում պետությունը տալիս է հայոց լեզվի գործածության կոբսաովհայի ու հայկականի իրավական սահմանումը, ինքնապահպանոա՜ը հաճախ հավասարեցված է պահպանողական սոցիալական արժեքներին։ Մրա հետեւանքովև, ազատամիտ տարբերր հաճախ դուրս են մնում համայնքային հաստատություններից։ըստ օրենքի, համայնքներն ունեն իրավական դիրք և որոշ արտոնություններ ու արգելքներ։ Արևմտյան հասարակություններում պետության հետ հարաբերակցությունը սահմանվում է անհատ քաղաքացու հայեցակարգով։

Արդյունքր եղել է մի տեսակ ոպղափառություն՝ երբեմն անհանդուրժողականԲացի այդ, իսկ հաճախ՝ բացառող։ Այդ ուղղափառության հա– վատո հանգանակր հայտնի է հավատքի պահապաններին։ Համայնքներն ունեն կենտրոնախույս բնույթ, համայնքի այն անդամներըբազմաթիվ հայեր, որոնք համակարծիք փաստորեն սփյուռքահայ են, իրենց այդպիսին չեն հաստատությունների քաղաքականությանն ու սոցիալական արժեքներինհամարում։ Հատկապես Մոսկվայի, կարող ինչպես նաև նախկին խորհրդային տարածքի այլ վայրերի հայերը, դժվարանում են հեռանալ եւ վերջ տալ իրենց ակտիվ մասնակցությանը։ Երբ տարակարծությունը տեղի է153ունենում Հայաստանի պետության մեջսփյուռքահայ համարել։ Գոյություն ուներ ընդհանուր մի հայրենիք՝ Խորհրդային Միությունը, մարդը շարունակում է մնալ հայ ե երկրի քաղաքացի։ Սվւյոտքահայ շատ համայնքներում նման անհատներն անհետանում֊տարրալուծվում որի բնակիչներն էին իրենք, և որի մայրաքաղաքն էր Մոսկվան։ Ինչպե՞ս իրենք կարող են հյուրընկալ երկրի քաղաքացիների մեջ՝ սվւյոտքահայության ղեկավարներին թալնելով առանց ընդդիմության։ Ոմանք սկսում են հարել սփյուռքահայ լինել։ Թիֆլիսն ու ակտիվանալ նվազ պահանջկոտ համայնքային կազմակերպություններում։ Քչերն Մտամբուլը ծնունդ ենտվել ժամանակակից հայ մշակույթին և հայկական շատ կառույցների։ Ջավախքի հայերը Հայաստանին չափազանց մոտ են՝ իրենց սփյուռքահայ զգալու համար։ Լրիվ վերջերս Հայաստանից ու Ադրբեջանից ԱՄՆ ժամանածները նույնպես դժվարություն ունեն իրենց սփյուռքահայ բնորոշելու։ Լինելով ֆիզիկապես հեռվում՝ նրանք դեռևս իրականում չեն հեռացել Հայաստանից կամ Ադրբեջանից։ Իսկ նրանց համար, որ վարձում ովքեր արդեն ձուլվել են հիմնադրել այլընտրանքային կազմակերպություններ, իսկ է՛լ ավելի քչերն ենիրենց ազգային ծագման մասին տարտամ հիշողություններով կամ նույնիսկ առանց դրանց, որ այդ գործում հաջողության են հասնում։վաղուց ի վեր սփյուռքահայ լինելը կորցրել է իր իմաստը։

Սփյուռքի օրակարգը նույնպես փովտխության Հայկական Սփյուռքը եղել է ենթարկվել։ Անմիջապես ետցեղասպանության եւ ետիտրհրդային մթնոլորտում Սփյուռքն զբաղված էր ինքն իր վերքերի ամոքմամբ։ Վերապրածները մեջ հարափոփոխ մի երևույթ։ Տեղավորվելով նախ Մերձավոր Արևելքում ու Արևելյան Եվրոպայում, Ցեղասպանության շատ վերապրածներ կամ հյուրրնկալ երկրում ծնված նրանց զավակները իրենց կյանքը այնուհետև շարունակեցին այլ երկրներում՝ մեծ մասամբ նոր տներ էին կառուցումԱՄՆ֊ում, ապրելու իմաստ էին ստեղծումԿանադայում, լծվել էին դպրոցներ, եկեղեցիներ Ավստրալիայում ու կենտրոններ հիմնելու գործին եւ նոր գաղթականներին օգնություն էին ցուցաբերում։ Նրանք պետք է նաեւ պատասխանեին այնպիսի հարցերի, ինչպիսիք են՝ ինչպե՞ս կորան Արեւմտյան Հայաստանն ու անկախությունը, ո՞վ էր պատասխանատու այդ կորուստների համար, ի՞նչ մտածել Խորհրդային Հայաստանի մասին։ Այս ամենր բավական ծանր օրակարգ էր որեւէ հավաքականության համար, եւ Ցեղասպանությանր հաջորդած առաջին տասնամյակներին այն կլանում էր ողջ քաղաքական բանավեճը։ Քաղաքական բանավեճը 1950֊ականներին այլավտխվեց–վերածվեց Սառը պատերազմի տերմինաբանության։ Կարծես թե իրենց սեվւա– կան պատերազմները բավական չէին՝ հայ քաղաքական կուսակցությունները ուրիշների հակամարտությունը դարձրեցին իրենց սեփականը։ Լիբանանում 1958֊ի կարճատեւ քաղաքացիական պատերազմի ընթացքում հայ քաղաքական կուսակցությունները Եվրոպայում։ Վերաբնակների տարբեր կողմեր գրավեցինալիքների միջև հարաբերություններում միասնականություն չի դրսևորվել։ Ենթախմբեոի միջև հարաբերություններին ավելի բնորոշ են հակասությունները, տեղական հակադրությանը վերածեցին ներքին հակամարտությանփոխադարձ անվստահությունը, որ ինքնին Սառը պատերազմի դիրքորոշումների անդրադարձն էր, եւ սպանություններ գործեցին միմյանց անդամների դեմ։չսիրելն ու կանխակալությունը։ Եվ կազմակերպական կառույցները հաճախ արտացոլում են հենց այդ ստորաբաժանումները։

Երբ պարզ դարձավՀամայնքների հաստատությունների կառուցվածքը հաջողությամբ դիմակայել է փոփոխությունները։ Որոշ կազմակերպություններ, որ ոչ Արեւմտյան Հայաստանըինչպես հայրենակցական միությունները, ոչ անկախությունը ետ չեն գափսորոնք պահպանել են Արևմտյան Հայաստանի գյուղերի ու քաղաքների հիշատակը, Սփյուռքը կլանվեցանհետանալու եզրին են։ Շատ քիչ նոր կազմակերպությունների է հաջողվել բավականաչափ հետևորդներ ներգրավել և նրանց պահել այնքան ժամանակ, այսպես կոչված, «սպիտակ ջարդի» որ կարողանաս՛ արմատ ձգել։ Հայաստանի Ազատագրության հայ գաղտնի բանակը (ԱՍԱԼԱ)՝ ձուլման վտանգովքչերից մեկը, որի ամենաակնառու վկայությունը Արեւմտյան երկրնեբում նոր սերնդի կողմից հայերենբ սահուն գործածելու սահմանափակ կարողությունն էր։ Հայերենի եւ հայոց պատմության որ քաղաքական օրակարգի էր հավակնում, կարողացավ գոյատևել մեկ տասնամյակ։ Բացի մի քանի տարրական փաստի իմացությունը դարձավ համայնքի ղեկավար դաոնալու արտոնագիր։մասնագիտական խմբավորումներից, Ամերիկայի Հայկական Համագումարը (ԱՀՀ) միակն է, որին հաջողվեց հաղթահարել Սփյուռքում նոր ազգային կազմակերպություն ստեղծելու խոչընդոտները։ Սակայն նույնիսկ նա չկարողացավ ծավալվել Կանադայում ու Եվրոպայում։

154Սփյոտք֊Հայաստան հարաբերությունների ըմբռնման տեսակետից հավասարապես կարեւոր Սփյուռքի պատմությունն, այնուամենայնիվ, գրանցել է հայրենիքի փոփոխվող իմաստի ըմբռնումը։ Արեւմտյան Հայաստանի կոտորածներից մի շարք փոփոխություններ։ Սփյոռքահայ կյանքի կենտրոններ հանդիսացող քաղաքներ են առաջացել ու անհետացել՝ բազմաթիվ անգամներ։ Ցեղասպանությունից վակվածների ե նրանց զավակներից շատերի համար հայրենիքը Խաբբերդն էրհետո Փարիզն ու Բոստոնը փոխարինեցին Թիֆլիսին ու Պոլսլին մինչև 1950֊ական թվականները, էբզրումը կամ Վանը։ Երեւանը չէր կարող այդ տեղը գրավել։ Կիլիկիայից գաղթածների մեծ մասի համար հայրենիքն իրենց քաղաքներն էին՝ Ադանաներբ Կահիրեն, Մարաշը եւ այլն։ Քչերն էինՀալեպր և ապա Բեյրութր ստանձնեցին առաջնությունը։ Ոմանք գտնում են, որ Առաջին Հանրապետության մասին մտածում էին իբրեւ հայրենիքի կամ այդպիսին պատկերացնում էին ներկա Հայաստանր, որի ժողովուրդը խոսում էր տարբեր լեզվով, գործածում էր այլ ուղղագրություն՝ չասելով բարքերի տարբերության մասիս․Սա մասնավորապես բնական էր ամերիկահայ 1990֊ականներից բացարձակ թվային գերազանցությամբ և համայնքի դեպքում, որի կազմավոբումր նախորդել գործունեության ինտենսիվությամբ Լոս Անջելեսը պետք է Ցեղասպանությանը՝ Արեւմտյան Հայաստանից իր հազարավոր աշխատավորներով, ո– րոնք հույս ունեին մի օր հետ գնալ։ Դժվար է մտածել, թե ի՛նչ էր մնացել Հայաստանից իբրեւ «հայրենիք», հատկապես ՀՅԴ֊ի համակիրների համար, երբ Երեւանր մայրաքաղաքն էր խորհրդային մի պետության, որր 1920֊ին փոխարինել էր անկախ Հայաստանին։համարվի Հայ Սփյուռքի կենտրոն։

Խորհրդային Հայաստանն իբրեւ «հայրենիք» ընդունելը կատարվեց երկու գաղափարի միջնորդությամբ։ Աոաջին՝ Հայաստանը վերացարկվեց Այս փոփոխությունը չազդանշեց ամերիկահայության գերակայություն։ Հաստատությունների մեծ մասը, Հյուսիսային Ամերիկայում թե Եվրոպայում, մինչև այժմ ղեկավարվում է սիրիացի ու իդեալականացվեց։ Այն վերածվեց լիբանանցի հայերի կողմից։ Սա բավական կարևոր հանգամանք է՝ Սփյուռքի քաղաքական և մշակութային ծրագրի բովանդակությունն ու ձևը հասկանալու առումով։ Հիշողության մեջ հայրենիքի գաղափարի նահանջին զուգընթաց, յուրաքանչյուր սերունդ որոնել է, թե ի՛նչ պետք է պահպանել անցյալից: Եվ քանի որ երբևէ գոյություն չի ունեցել և չի կարող ունենալ իդեալական կամ զուտ հայկական մշակույթ, 1950֊ականներից սկսած մերձավորարևելյան, գնալով ավելի ու թանգարանի։ Երկրորդ՝ 30․000 քառ․ կմ տարածությանը համարվեց սոսկ ժամանակավոր պետությունավելի հալեպա֊բեյրության մոդելն սկսեց առաջ քաշվել իբրև իդեալական՝ աշխարհի այդ կողմի մարդկանց դարձնելով աշխարհասփյուռ համայնքների ղեկավարության համար բնական վերնախավ։ Որպես դրա արդյունք, ինչ֊որ մի օրհամայնքներում ձևավորվեց համապատասխան հիերարխիա։ Եթե սիրիա֊լիբանանյան համայնքները բազմած են հիերարխիկ սանդուղքի վերևում, ինչ֊որ ձեւով մյուս Հայաստանը վերականգնվելու էր։ապա թուրքահայերը և հայաստանցի հայերը գտնվում են ցածում։

Կա նաեւ տնտեսական կողմը։ ժամանակի ընթացքում սփյուռքա– հայերը բարելավեցին նաեւ իրենց տնտեսական վիճակր․ թեեւ զանազան Այն երկրներում դեռեւս կան աղքատության մեջ ապրողներ, սփյոտ– քահայերր մեծ մասամբ տնտեսական լավ կացության մեջ են։ Ավե– փն՝ հայերը դրամ են տափս իրենց համայնքային կազմակերպություններին։ Հայկական համայնքներում գոյություն ունի հարստություն։ Սակայն անհրաժեշտ որտեղ համայնքներին ձուլումն ավելի շատ է տարբերակել հայկական հարստությունն ու հայերի հաբսսաւթյունը։ Հայերը կարող են տնտեսապես լավ վիճակում լինելսպառնում, սակայն շատ քիչ հայկական հաստատություններ են լավ վիճակումինչը հաճախ բնորոշվում է հայոց լեզվի գործածության կորստով, եւ քչերն ունեն գոբծառելու անհրաժեշտ հիմնադրամներ։ինքնապահպանումը հաճախ հավասարեցված է պահպանողական սոցիալական արժեքներին։ Սրա հետևանքով, ազատամիտ տարրերը հաճախ դուրս են մնում համայնքային հաստատություններից։

Պատմականորեն է այդպես Արդյունքը եղելէ մի տեսակ ուղղափառություն՝ երբեմն անհանդուրժողական, մեծահարուստ հայերը բավականաչափ գումար են հատկացրել՝ պահպանելու համար կազմակեր–155պաթյանները, սակայն քչերն են կազմակերպություններն այնպես ապահովել, որ դրանք կարողանան անկախ գոյատեւել։ Թերեւս այդպես էլ պետք իսկ հաճախ՝ բացառող։ Այդ ուղղափառության հավատո հանգանակը հայտնի է լինի։ Սակայն մարդիկհավատքի պահապաններին։ Համայնքներն ունեն կենտրոնախույս բնույթ, համայնքի այն անդամները, որոնք այս տարբերությունը համակարծիք չեն հասկանումհաստատությունների քաղաքականությանն ու սոցիալական արժեքներին, Հայաստանին սատարելու մասին այդ կազմակերպությունների հայտարարությունները կարող են րնկալել այն դոլարների տեսքովհեռանալ և վերջ տալ իրենց ակտիվ մասնակցությանը։ Երբ տարակարծությունը տեղի է ունենում Հայաստանի պետության մեջ, որոնք մարդը շարունակում է մնալ հայ և երկրի քաղաքացի։ Սփյուռքահայ շատ համայնքներում նման անհատներն անհետանում֊տարրալուծվում են հյուրընկալ երկրի քաղաքացիների մեջ՝ սփյոիռքահայության ղեկավարներին թողնելով առանց ընդդիմության։ Ոմանք սկսում են հարել ու ակտիվանալ նվազ պահանջկոտ համայնքային կազմակերպություններում։ Քչերն են, որ վարձում են հիմնադրել այլընտրանքային կազմակերպություններ, իսկ է՛լ ավելի քչերն են, որ այդ կազմակեբպություններբ պարզապես չունեն։գործում հաջողության են հասնում։

Սփյոտքյան Սփյուռքի օրակարգը նույնպես փոփոխության է ենթարկվել։ Անմիջապես ետցեղասպանության և ետխորհրդային մթնոլորտում Սփյուռքն զբաղված էր իր վերքերի ամոքմամբ։ Վերապրածները մեծ կազմակերպությունների բյուջեներն աճել են հազարավոր դոլաբներից մինչեւ մխիոնավորների։ Սակայն դարձյալմասամբ նոր տներ էին կառուցում, բացի մի քանի կազմակերպությունիցապրելու իմաստ էին ստեղծում, որոնք ունեն մի քանի միփո– նիցլծվել էին դպրոցներ, ինչպես Հայ օգնության միությունը (ՀՕՍ), մինչեւ մոտ հարյուր միլիոն ունեցող Հայ բարեգործական ընդհանուր միությունը (ՀԲԸՍ)՝ մնացածի եկամտի մեծ մասը հավաքվում եկեղեցիներ ու կենտրոններ հիմնելու գործին և նոր գաղթականներին օգնություն էին ցուցաբերում։ Նրանք պետք է ամենամյա միջոցառումներով։ Դրամահավաքը հիմնականում հաջող է ընթանումնաև պատասխանեին այնպիսի հարցերի, եթե կազմակերպվում է հասաւկ ծրագրերիինչպիսիք են՝ ինչպե՞ս կորան Արևմտյան Հայաստանն ու անկախությունը, ո՞վ էր պատասխանատու այդ կորուստների համար, ի՞նչ մտածել Խորհրդային Հայաստանի մասին։ Այս ամենր բավական ծանր օրակարգ էր որևէ հավաքականության համար, եւ Ցեղասպանությանը հաջորդած առաջին տասնամյակներին այն կլանում էր ողջ քաղաքական բանավեճը։ Քաղաքական բանավեճը 1950֊ականներին այլափոխվեց–վերածվեց Սառը պատերազմի տերմինաբանության։ Կարծես թե իրենց սեփական պատերազմները բավական չէին՝ հայ քաղաքական կուսակցությունները ուրիշների հակամարտությունը դարձրեցին իրենց սեփականը։ Լիբանանում 1958֊ի կարճատև քաղաքացիական պատերազմի ընթացքում հայ քաղաքական կուսակցությունները տարբեր կողմեր գրավեցին, տեղական հակադրությունը վերածեցին ներքին հակամարտության, որ ինքնին Սառը պատերազմի դիրքորոշումների անդրադարձն էր, սովորաբար՝ շենքերի կառուցման համար։և սպանություններ գործեցին միմյանց անդամների դեմ։

Բարերարների կողմից կազմակերպված հիմնադրամներըԵրբ պարզ դարձավ, ինչ– պիսին են Լիսաբոնամ Գալուստ Գուլբենկյանիոր ոչ Արևմտյան Հայաստանը, Դեթբոյթում՝ Ալեքս Մանուկյանիոչ անկախությունը ետ չեն գափս, Կալիֆորնիայում՝ Քըրք Քըբքորյանի հիմնադրամներըՍփյուռքը կլանվեց, հիմնականում հատկացվում են հայկական կյանքինայսպես կոչված, սակայն մասնավոր են եւ ոչ թե համայնքային։ Սրանք հիմնադրամներ են«սպիտակ ջարդի» ՝ ձուլման վտանգով, որոնք օժանդակում են նաեւ հյուրընկալ երկրների բարեգործական ծրագրերին եւ նրանց մշակույթին։որի ամենաակնառու վկայությունը Արևմտյան երկրներում նոր սերնդի կողմից հայերենը սահուն գործածելու սահմանափակ կարողությունն էր։ Հայերենի և հայոց պատմության մի քանի տարրական փաստի իմացությունը դարձավ համայնքի ղեկավար դառնալու արտոնագիր։

Գերկամբջող եւ․ վեոպետակաս կառույցներՍփյուռքի խորացող մասնատման դեմ կանգնել են մի շարք կազմակերպություններՍփյուռք֊Հայաստան հարաբերությունների ըմբռնման տեսակետից հավասարապես կարևոր է հայրենիքի փոփոխվող իմաստի ըմբռնումը։ Արևմտյան Հայաստանի կոտորածներից ու Ցեղասպանությունից փրկվածների և նրանց զավակներից շատերի համար հայրենիքը Խարբերդն էր, որոնք տարածվել են հյուրընկալ երկրների սահմաններից դուրսէրզրումը կամ Վանը։ Երևանը չէր կարող այդ տեղը գրավել։ Կիլիկիայից գաղթածների մեծ մասի համար հայրենիքն իրենց քաղաքներն էին՝ Ադանան, երբ վերջիններս գնալով ավեփ Մարաշը և այլն։ Քչերն էին սահմանում գաղթականի ներքին աշխարհն ու արտաքին միջավայրբ։, որ Առաջին Հանրապետության մասին մտածում էին իբրև հայրենիքի կամ այդպիսին պատկերացնում էին ներկա Հայաստանը, որի ժողովուրդը խոսում էր տարբեր լեզվով, գործածում էր այլ ուղղագրություն՝ չասելով բարքերի տարբերության մասին։

Դրանցից ամենաբնդգբկունն էբ Հայ առաքելական եկեղեցին՝ հիմնադրված այն ժամանակներումՍա մասնավորապես բնական էր ամերիկահայ համայնքի դեպքում, երբ Հայաստանր դեռ թագավորներ ուներ։ Երբ արքաների շարքը վերջացավորի կազմավորումը նախորդել է Ցեղասպանությանը՝ Արևմտյան Հայաստանից իր հազարավոր աշխատավորներով, հայոց կյանքում ե– կեղեցին հետզհետե ավելի ու ավեփ շատ հանրային ու քաղաքական հաստատությունների գործառույթներ ստանձնեցորոնք հույս ունեին մի օր հետ գնալ։ Դժվար է մտածել, թե ի՛նչ էր մնացել Հայաստանից իբրև «հայրենիք», հատկապես ՀՅԴ֊ի համակիրների համար, երբ Երևանր մայրաքաղաքն էր խորհրդային մի պետության, հավանաբար ո– ոովհետեւ նվաճող տերությունները նրան նաեւ հատկացնում էին այդ գործառույթները։որը 1920֊ին փոխարինել էր անկախ Հայաստանին։

156Օսմանյան Կայսրությունում ոչ֊մահմեդականները պետության մաս էին կազմում «միըեթների» կամ կրոնական համայնքների միջոցով։ Պետական օրենքով Խորհրդային Հայաստանն իբրև «հայրենիք» ընդունելը կատարվեց երկու գաղափարի միջնորդությամբ։ Առաջին՝ Հայաստանը վերացարկվեց ու քաղաքականությամբ Եկեղեցին դարձավ այն հաստատությունըիդեալականացվեց։ Այն վերածվեց գաղափարի ու թանգարանի։ Երկրորդ՝ 30․000 քառ․ կմ տարածությունը համարվեց սոսկ ժամանակավոր պետություն, որի միջոցով պետությունը հայերի հետ վարվում էր իբրեւ հայերի։ Օրենքի կողմից ընդունված փնելու հանգամանքը միլլեթի համար ապահովում էբ պաշտոնական պաշտպանություն եւ նրան ներկայացնում սահմանափակումներ։ Եկեղեցին միջնորդն էր պետության եւ համայնքիինչ֊որ մի օր, նվաճողի եւ նվաճվածի միջեւ։ Այն ուներ քաղաքական պարտավոբություններ՝ ունենալով ծայրաստիճան սահմանափակ քաղաքական իրավունքներ։ 1860֊ականնե– րին Մկրտիչ պատրիարք Խբիմյանի կողմից այդ իրավունքներն լսվելուց նելու եւ Ստամբուլում միըեթը ներկայացնող Ազգային ժողովը Օսմանյան Կայսրության հայության մեծամասնության շահերը ներկայացնող մարմնի վերածելու զգույշ փորձը հեշտությամբ կասեցվեց սոււթանի եւ հենց Սաամբափ հայ երեւեփնեբի կողմից։ Եկեղեցու այդ ձախողումը եղավ հեղափոխական քաղաքական կուսակցությունների առաջացման հիմնական պատճառը։ինչ֊որ ձևով մյուս Հայաստանը վերականգնվելու էր։

Հայրենիքի արեւելյան կողմում ռուսներըԿա նաև տնտեսական կողմը։ ժամանակի ընթացքում սփյուռքահայերը բարելավեցին նաև իրենց տնտեսական վիճակը․ թեև զանազան երկրներում դեռևս կան աղքատության մեջ ապրողներ, ապա՝ խորհրդային իշխանությունները Եկեղեցին նույն արդյանավեւաոթյամբ էին օգտագործում՝ իբրեւ վերահսկման ու զսպման անուղղակի միջոց։ Երկու դեպքում էլ Եկեղեցին՝ սփյուռքահայերը մեծ մասամբ տնտեսական լավ կացության մեջ են։ Ավելին՝ հայերը դրամ են տալիս իրենց համայնքային կազմակերպություններին։ Հայկական համայնքներում գոյություն ունի հարստություն։ Սակայն անհրաժեշտ է տարբերակել հայկական կյանքում ամենից ավեփ երկար գոյատեւած հաստատությունըհարստությունն ու հայերի հարստությունը։ Հայերը կարող են տնտեսապես լավ վիճակում լինել, վերածվեց այնպիսի մի որակիսակայն շատ քիչ հայկական հաստատություններ են լավ վիճակում, որով ընդհանուր աոմամբ բացառվում էր պետության դեմ այն օգտագործելու հնարավորությունը։և քչերն ունեն գործառելու անհրաժեշտ հիմնադրամներ։

Ցեղասպանությունից ի վեր Եկեղեցին շարունակել Պատմականորեն է փնել միջհա– մայնքային եւ վերպետական կազմակերպությանայդպես եղել․ մեծահարուստ հայերը բավականաչափ գումար են հատկացրել՝ պահպանելու համար կազմակերպությունները, ինչպես նաեւ ինքնության միջոց։ Ավեփնսակայն քչերն են կազմակերպություններն այնպես ապահովել, որ դրանք կարողանան անկախ գոյատևել։ Թերևս այդպես էլ պետք է լինի։ Սակայն մարդիկ, որոնք այս տարբերությունը չեն հասկանում, Հայաստանին սատարելու մասին այդ կազմակերպությունների հայտարարությունները կարող են ընկալել այն նաեւ ստանձնելէ ավանդույթների եւ ազգային ինքնության պահպանողի դերը՝ գրեթե հրաժարվելով հոգեւոր ա բարոյական առաջնորդի իր սկզբնական դերից։ Սփյուռքում Եկեղեցին շահագործվեց եւ վերահսկվեց հակադիր քաղաքական կուսակցություններիդոլարների տեսքով, որոնք այդ թվում եւ Սառր պատերազմի ընթացքում հակադիր դիրքեր գրաված կուսակցությունների կողմից։կազմակերպությունները պարզապես չունեն։

Պատմության ընթացքում Եկեղեցին որքան ավեփ Սփյուռքյան մեծ կազմակերպությունների բյուջեներն աճել են հազարավոր դոլարներից մինչև միլիոնավորների։ Սակայն դարձյալ, բացի մի քանի կազմակերպությունից, որոնք ունեն մի քանի միլիոնից, ինչպես Հայ օգնության միությունը (ՀՕՄ), մինչեւ մոտ հարյուր միլիոն ունեցող Հայ բարեգործական ընդհանուր միությունը (ՀԲԸՍ)՝ մնացածի եկամտի մեծ մասը հավաքվում է «ազգային» բնույթ ստացել եւ ստանձնել ոչ֊հոգեւոը ու ոչ֊կբոնական գործառույթներամենամյա միջոցառումներով։ Դրամահավաքը հիմնականում հաջող է ընթանում, այնքան ավեփ եթե կազմակերպվում է կարիք ունեցել հարմարվելու եւ համաձայնեցվելու քաղաքական կառույցների հետ՝ փնեն դրանք հայկական թե օ– տար կառույցներ։հատուկ ծրագրերի, սովորաբար՝ շենքերի կառուցման համար։

157Հայ կաթոլիկ եկեղեցին ու հայ բողոքական եկեղեցին հիմնականում դուրս Բարերարների կողմից կազմակերպված հիմնադրամները, ինչպիսին են մնացել հայ ներքին կյանքի պայքարներիցԼիսաբոնում Գալուստ Գուլբենկյանի, բացի տասնիններորդ դարակեսիցԴեթրոյթում՝ Ալեքս Մանուկյանի, երբ Օսմանյան Կայսրության կառավա– րությունր որոշեց նրանց ճանաչել իբրեւ աոանձին միլլեթներ։ ԻնչեւէԿալիֆորնիայում՝ Քըրք Քրքորյանի հիմնադրամները, այդ մեկոաիությունր չի նշանակումհիմնականում հատկացվում են հայկական կյանքին, սակայն մասնավոր են և ոչ թե դրանց ղեկավարներն ու անդամները համակրանքներ չեն ունեցել կամ չեն կիսել ազգի մնացած մասի ճակատագիրը եւ կամ մշակութային ու կրթական կյանքում չեն ունեցել իրենց ներդրումը։համայնքային։ Սրանք հիմնադրամներ են, որոնք օժանդակում են նաև հյուրընկալ երկրների բարեգործական ծրագրերին և նրանց մշակույթին։

Որոշ Սփյուռքի խորացող մասնատման դեմ կանգնել են մի շարք կազմակերպություններ, ինչպես Թեքեյան մշակութային միությունր եւ Համազգային մշակութային միությունը, որոնք իբրեւ քաղաքական կուսակցությունների մշակութային ճյուղեր հիմնադրվել տարածվել են Միջին Արեւելքում եւ ծառայել են խիստ օգտակար նպատակիհյուրընկալ երկրների սահմաններից դուրս, չեն կարողացել նույնքան արդյունավետ լինել ԱՄՆ֊ում, Ֆրանսիայում եւ Կանադայամ։ Միջին Արեւեաամ այս միություններր հայ մշակույթը ներկայացնող եւ արվեստներն երբ վերջիններս գնալով ավելի էին սահմանում գաղթականի ներքին աշխարհն ու կրթությունր խրախուսող հզոր միջոց էին, նրանք նաեւ պատուհան էին իրենց եբկբների եւ աշխարհի մշակույթների համար։արտաքին միջավայրը։

■Քաղաքական կուսակցությունները սփյուռքյան միջավայրումՀայերի դժվարին կացության մի զարմանայի երեւույթ է Դրանցից ամենաընդգրկունն էր Հայ առաքելական եկեղեցին՝ հիմնադրված այն հան– գամանքրժամանակներում, որ իրենց «քաղաքական կուսակցություններ» կոչող կազմակերպությունները գոբծառում են Սփյուռքում։ Սա սովորական երեւույթ չէ արիշ սփյուռքներում։երբ Հայաստանր դեռ թագավորներ ուներ։ Երբ արքաների շարքը վերջացավ, հայոց կյանքում եկեղեցին հետզհետե ավելի ու ավելի շատ հանրային ու քաղաքական հաստատությունների գործառույթներ ստանձնեց, հավանաբար որովհետև նվաճող տերությունները նրան նաև հատկացնում էին այդ գործառույթները։

Երեք կոաակցություններր՝ Հայ հեղափոխական դաշնակցաթյու– նր, Ռամկավար ազատական կուսակցությունր եւ Սոցիալ֊դեմոկրատական հնչակյան կուսակցությունը հիմնադրվել են պաշտպանելու համար հայության շահերը Օսմանյան Կայսրությունում ոչ֊մահմեդականները պետության մաս էին կազմում «միլլեթների» կամ ներկայացնելու հայությունը Օսմանյան Կայսրությունում։ Ցեղասպանությունը վերջ տվեց Թուրքիայամ158նրանց գործունեությանըկրոնական համայնքների միջոցով։ Պետական օրենքով ու քաղաքականությամբ Եկեղեցին դարձավ այն հաստատությունը, իսկ Առաջին Հանրապետության խորհրդայնացումը փակեց Հայաստանը նրանց առջեւ։ 1921֊ից հետո նրանք դարձան սփյուռքյան կուսակցություններ։ Այս կոաակցություններր հիմնականում դարձան կազմակերպություններ, որոնք օգնեցին կառուցելու համայնքային հաստատություններ եւ աշխատեցին վերահսկել դրանք։ Նրանք նաեւ, Եկեղեցու որի միջոցով պետությունը հայերի հետ միասին, համայնքր վարվում էր իբրև հայերի։ Օրենքի կողմից ընդունված լինելու հանգամանքը միլլեթի համար ապահովում էր պաշտոնական պաշտպանություն և նրան ներկայացնում էին հյուրընկալ երկրների իշխանությունների մակարդակում՝ երբեմն սահմանափակումներ։ Եկեղեցին միջնորդն էր պետության իրավական կառույցներումև համայնքի, երբեմն՝ անպաշտոն կերպով։ Քաղաքական նվաճողի և նվաճվածի միջև։ Այն ուներ քաղաքական պարտավորություններ՝ ունենալով ծայրաստիճան սահմանափակ քաղաքական իրավունքներ։ 1860֊ականներին Մկրտիչ պատրիարք Խրիմյանի կողմից այդ իրավունքներն ավելացնելու և Ստամբուլում միլլեթը ներկայացնող Ազգային ժողովը Օսմանյան Կայսրության հայության մեծամասնության շահերը ներկայացնող մարմնի վերածելու զգույշ փորձը հեշտությամբ կասեցվեց սուլթանի և հենց Սաամբուլի հայ երևելիների կողմից։ Եկեղեցու այդ ձախողումը եղավ հեղափոխական քաղաքական կուսակցությունների սվւյոտքայնա– ցումը տեղի ունեցավ այն ժամանակ, երբ այս երկու գործառույթներն սկսեցին զբաղեցնել կազմակերպությունների անդամների ժամանակի մեծ մասր։առաջացման հիմնական պատճառը։

Հայրենիքի արևելյան կողմում ռուսները, ապա՝ խորհրդային իշխանությունները Եկեղեցին նույն արդյունավետությամբ էին օգտագործում՝ իբրև վերահսկման ու զսպման անուղղակի միջոց։ Երկու դեպքում էլ Եկեղեցին՝ հայկական կյանքում ամենից ավելի երկար գոյատևած հաստատությունը, վերածվեց այնպիսի մի որակի, որով ընդհանուր առմամբ բացառվում էր պետության դեմ այն օգտագործելու հնարավորությունը։ Ցեղասպանությունից ի վեր Եկեղեցին շարունակել է լինել միջհամայնքային և վերպետական կազմակերպություն, ինչպես նաև ինքնության միջոց։ Ավելին, այն նաև ստանձնել է ավանդույթների և ազգային ինքնության պահպանողի դերը՝ գրեթե հրաժարվելով հոգևոր ու բարոյական առաջնորդի իր սկզբնական դերից։ Սփյուռքում Եկեղեցին շահագործվեց և վերահսկվեց հակադիր քաղաքական կուսակցությունների, այդ թվում և Սառր պատերազմի ընթացքում հակադիր դիրքեր գրաված կուսակցությունների կողմից։ Պատմության ընթացքում Եկեղեցին որքան ավելի է «ազգային» բնույթ ստացել և ստանձնել ոչ֊հոգևոր ու ոչ֊կրոնական գործառույթներ, այնքան ավելի է կարիք ունեցել հարմարվելու և համաձայնեցվելու քաղաքական կառույցների հետ՝ լինեն դրանք հայկական թե օտար կառույցներ։ Հայ կաթոլիկ եկեղեցին ու հայ բողոքական եկեղեցին հիմնականում դուրս են մնացել հայ ներքին կյանքի պայքարներից, բացի տասնիններորդ դարակեսից, երբ Օսմանյան Կայսրության կառավարությունը որոշեց նրանց ճանաչել իբրև աոանձին միլլեթներ։ Ինչևէ, այդ մեկուսիությունր չի նշանակում, թե դրանց ղեկավարներն ու անդամները համակրանքներ չեն ունեցել կամ չեն կիսել ազգի մնացած մասի ճակատագիրը և կամ մշակութային ու կրթական կյանքում չեն ունեցել իրենց ներդրումը։ Այնպիսի կազմակերպություններ, ինչպիսիք էին ՀԲԸՄ֊ը և ՀՕՄ֊ը, Սփյուռքում օգտակար գործ են կատարել՝ պետական սահմաններից դուրս ընդհանուր կապերի զարգացման առումով։ Առնչակից լինելով հանդերձ քաղաքական կուսակցություններին՝ այս կազմակերպությունները ազգի անդամներին ի մի գալու և միաժամանակ նվազ բախտավորներին օգնելու հնարավորություն են ընձեռել։ Որոշ կազմակերպություններ, ինչպես Թեքեյան մշակութային միությունը և Համազգային մշակութային միությունը, որոնք իբրև քաղաքական կուսակցությունների մշակութային ճյուղեր հիմնադրվել են Միջին Արևելքում և ծառայել են խիստ օգտակար նպատակի, չեն կարողացել նույնքան արդյունավետ լինել ԱՄՆ֊ում, Ֆրանսիայում և Կանադայում։ Միջին Արևելյան այս միությունները հայ մշակույթը ներկայացնող և արվեստներն ու կրթությունը խրախուսող հզոր միջոց էին, նրանք նաև պատուհան էին իրենց երկրների և աշխարհի մշակույթների համար։ ====Քաղաքական կուսակցությունները սփյուռքյան միջավայրում==== Հայերի դժվարին կացության մի զարմանայի երևույթ է այն հանգամանքր, որ իրենց «քաղաքական կուսակցություններ» կոչող կազմակերպությունները գործառում են Սփյուռքում։ Սա սովորական երևույթ չէ ուրիշ սփյուռքներում։ Երեք կուսակցությունները՝ Հայ հեղափոխական դաշնակցությունր, Ռամկավար ազատական կուսակցությունը և Սոցիալ֊դեմոկրատական հնչակյան կուսակցությունը հիմնադրվել են պաշտպանելու համար հայության շահերը կամ ներկայացնելու հայությունը Օսմանյան Կայսրությունում։ Ցեղասպանությունը վերջ տվեց Թուրքիայում նրանց գործունեությանը, իսկ Առաջին Հանրապետության խորհրդայնացումը փակեց Հայաստանը նրանց առջև։ 1921֊ից հետո նրանք դարձան սփյուռքյան կուսակցություններ։ Այս կուսակցությունները հիմնականում դարձան կազմակերպություններ, որոնք օգնեցին կառուցելու համայնքային հաստատություններ և աշխատեցին վերահսկել դրանք։ Նրանք նաև, Եկեղեցու հետ միասին, համայնքը ներկայացնում էին հյուրընկալ երկրների իշխանությունների մակարդակում՝ երբեմն պետության իրավական կառույցներում, երբեմն՝ անպաշտոն կերպով։ Քաղաքական կուսակցությունների սփյուռքայնացումը տեղի ունեցավ այն ժամանակ, երբ այս երկու գործառույթներն սկսեցին զբաղեցնել կազմակերպությունների անդամների ժամանակի մեծ մասը։ Կար նաեւ նաև գործունեության երրորդ ոլորտը, որը տարտամորեն կոչվել է Հայ Դատ, Հայկական Հարց։ Հայ Դատ տերմինը առնչվում էր ամեն ինչի եւ և ամեն բանի, որ վերաբերում էր հայերին՝ ինքնության ճգնաժամից սկսած մինչեւ մինչև համայնքի միասնականության հարցերրհարցերը, խառն ամուսնություններից խուսափելու մեխանիզմների չգոյությունից մինչեւ մինչև համալսարաններում հայոց պատմության դասընթացներ մտցնելու հարցերը, դարավոր հակամարտություններից մինչեւ մինչև Թուրքիայի կողմից Ցեղասպանության ժխտումր եւ ժխտումը և Ցեղասպանության միջազգային ճանաչման համար մղվող պայքարը։

1970֊ականներին Ցեղասպանության ճանաչումր ճանաչումը դարձավ Հայ Դատը հասկանալու բանափն։ բանալին։ Քաղաքական կուսակցությունները Ցեղասպանության ճանաչումը եւ Սեծ և Մեծ Հայաստանի ստեղծումը շաղկապում էին միմյանց։ Ըստ այդմ՝ Թուրքիայի կողմից Ցեղասպանության ճանաչումը իրավական հիմք կհանդիսանար նրա արեւելյան արևելյան նահանգների՝ Արեւմտյան Հայաստանի պահանջի համար։ Քաղաքական աջակցությունր աջակցությունը գալու էր այն երկրներից, որոնք նույնպես կճանաչեին Ցեղասպանությունը, իսկ գործնական օժանդակությունը գալու էր Թուրքիայի ավանդական թշնամաց՝ թշնամուց՝ ռուսներից ու ԽՍՀՄ֊ից,159որոնք կընդունեին միացյալ Հայաստանը, սակայն դեմ կլինեին ա– զատ ազատ ու անկախ Հայաստանին։

ժամանակ կար, երբ ՀՅԴ֊ն երեքն էլ ուզում էր․ ազատ, անկախ եւ և միացյալ Հայաստան, որոնցից ազատն ու անկախը մինչեւ 1960֊ա– կան մինչև 1960֊ական թվականները առաջին տեղում էին։ ՀՅԴ կուսակցությունը զտնում գտնում էր, որ ազատն ու անկախը սոսկ երեւակայության երևակայության արգասիք չեն, դրանք հստակ հավանականություն են։ ԽՍՀՄ֊ը շուտով կփլուզվի իր իսկ ծանրությունից ու վերիվարումներից։ Հակադաշնակցական ճամբարը չէր ցանկանում այդ սցենարին մաս կազմել՝ վախենալով բարկացնել ԽՍՀՄ֊ին, որին հանձնված էր Հայաստանր։ Երբ ՀՅԴ֊ն փոխեց իր ռազմավարությունը՝ առաջնությունը տալով «միացյսղին»«միացյալին», եւ և հակա֊ՀՅԴ֊ական կուսակցությունները մտածեցին, որ հնարավոր է այդ գաղափարն ակտիվորեն հետապնդել, համաձայնություն ձեռք բերվեց, եւ և ստեղծվեց Հայ Դատի ժամանակակից սահմանումը, որին համաձայնեցին երեք ավանդական կասակցութ– յուններր։ կուսակցութունները։ ՀՅԴ֊ի եւ և հակադաշնակցական ճամբարի (ՌԱԿ եւ և ՍԴՀԿ) միջեւ միջև գաղափարաբանական ու ծրագրային հակամարտությունն աստիճանաբար անհետացավ, թեեւ թեև ավանդական հակադրությունը պահպանվեց։ Միաժամանակ, գործունեության այս երրորդ ոլորտը, որն արդեն տեղակայված Սփյուռքի համար մի քիչ շատ էր հեռավոր, հավասարեցվեց Ցեղասպանության ճանաչման խնդրին, հարց, որն այնքան սրբազան էր, որ ոչ մի հայ առարկություն չէր կարող ունենալ՝ առանց դժոխքում իր համար հավաստի տեղ ապահովելու։

Սակայն առանձնապես քննարկումներ չեղան խնդրի հիմքում րն– կած հետեւյալ ընկած հետևյալ դրույթներից որեւէ որևէ մեկի վերաբերյալ․ Թուրքիան կճանաչի՞ Ցեղասպանությունը՝ իմանալով հանդերձ, որ դրան պետք է հետեւեն հետևեն տարածքային հատուցման պահանջները, Արեւմուտքի եր– կըբներն Արևմուտքի երկրներն ու ՆԱՏՕ֊ն անդամներից մեկի վտարմամբ կնպաստե՞ն կամ կօժանդակե՞ն իրենց իսկ մասնատմանը՝ դրանով օգնելով այն մրցակցությանը, որի դեմ է ուղղված ՆԱՏՕ֊ն, ԽՍՀՍ֊ը ԽՍՀՄ֊ը հանուն Հայաստանի կվտանգի՞ համաշխարհային անվտանգության համակարգում իր դիրքերը եւ Արեւմուտքի Արևմուտքի հետ իր ստեղծած բազմաշերտ հարաբերությունները։

Որեւէ Որևէ վկայություն չկար այն մասին, թե Ռուսաստանն ուզում է վտանգել Թուրքիայի հետ իր հարաբերությունները։ Բոլշեւիկյան Բոլշևիկյան ու քեմալական հեղափոխություններից ի վեր երկու պետություններր պետությունները պատերազմի մեջ չեն ներքաշվել, առճակատումից խուսափել են ա–160մեն ամեն գնով։ Թուրքիան խելամտորեն չմասնակցեց Երկրորդ համաշխարհային պատերազմին։ Միակ միջադեպը, որը ոմանց կարող էր դրդել այլ կերպ մտածել, եղել է Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի վերջում, երբ Ռուսաստանը բարձրացրել էր Կարսի եւ Արդա– հանի Արդահանի հարցը, Թուրքիայում գտնվող երկու շրջաններ, որոնք պատմական Հայաստանի եւև, ինչն ավեփ կարեւոր ավելի կարևոր է, 1918֊1920 թթ․ Աոաջին Առաջին Հանրապետության մաս են կազմել։ Սակայն այդ քայլի նպատակը Թուրքիային ահ տալն էր եւ և նրան դբդելըզսպելը, որ դաշնակիցների կողմից պատերազմի մեջ մտնի։ Բացի այդ, վրացիները գտնում էին, որ հարցն իրենց համար է բարձրացված։ Իսկ ԽՍՀՄ֊ը երբեք Թուրքիայի կառավարությանն այդ տարածքների համար պաշտոնական պահանջ չի ներկայացրել։

Մակայն Սակայն այս հարցերր հարցերը միայն խճողելու էին պատկերը եւ և կարող էին բացել ռազմավարական խաղի խոր1ւբդավորության խորհրդավորության քողը։ Փաստն այն է, որ բարձրագույն իդեալը նույնպես սփյոտքայնաց– վեց․ սփյուռքայնացվեց․ այն ընկալվեց այն ձեւովձևով, որ պատասխաններ չէր ենթադրում, եւ և սնվեց մի ընթացքով, որից արդյունքներ չէին ակնկալվում։ Կուսակցական մի ղեկավար 1987֊ին վիճում էր՝ ասելով, թե անկախ Հայաստան կարգախոսի աբժեքր արժեքը կայանում է երիտասարդությանը խթանե– լու եւ խթանելու և ներշնչելու դրա հնարավորության մեջ։ Անկախ հայրենիքի՝ իբրեւ իբրև իդեալի, կարոտը մարդու մտածողության եւ և ոգու վեհանձնության հավաստումն էր։ Այն ծրագիր չէր, որ պահանջեր հուսալի ռազմավարություն եւ և արդյունքներ, մեկ բառով ասած՝ հաշվետվություն, հաշվետվություն գործողությունների, խոստումների ու իրագործումների մասին։

Զարմանալի չէ, որ սփյոտքյան սփյուռքյան քաղաքական լեզուն յուրացրել էր Եկեղեցու տերմինաբանությունը․ ԽւյսՀույս, հավատ, զոհաբերում եւ և կամք բառերը ելույթների եւ և թերթերի խմբագրականների հիմնական բառապաշարն էին։ Միջազգային հանրությունն «անբարոյական» էր եւ և դավաճան։ Հայկական հարցը վերածվեց մի տեսակ կրոնի՝ մեղքերի ու սրբերի սեփական հիերարխիայով, ուր կուսակցական ղեկավարներն ստանձնել էին միջնորդների ու մեկնիչների դերերը։

ՌԱԿ֊ն ու ՍԴՀԿ֊ն հանձնվել էին պատմությանը, նրանց գաղափարաբանական կառույցներն այդքան մշակվածության, իսկ աստվածաբանությունն՝ այդքան նրբագեղության հարկ չունեին։ ՀՅԴ֊ն էր, որ ձգտում էր բարձրագույնին եւ և ամենից ավեփ ավելի ապացուցելու կարիք ուներ։ Եթե գոյության ունենար հաշվետվական ընթացակարգ,11 Պետականության մարտահրավերըՀՅԴ֊ն հարկ կունենար բացատրելու երրորդ (Հայ Դատի) ոլորտում իր ձախողումը եւ և հայրենիքի մյուս մասերն ազատագրելու իր ռազմավարությունը այն դեպքում, երբ յոթ տասնամյակի վերջում ինքբ ինքը նույնպես ընդունել էր անազատ ու անանկախ Խորհրդային Հայաստանը։ Բայց, մեկուսանալով քաղաքական կյանքի առօրյա պահանջներից, ՀՅԴ֊ն իր գործողություններն ու քաղաքականությունը պաբուրեց պարուրեց առասպելականի շղարշով, կենտրոնամերձ շրջանակներում։ Միայն բարձրագույն էշելոնի անդամներն էին հասու հավատո այդ համակարգի նրբություններին։

Հերոսներն ու նահատակնեբրնահատակները, որոնց աճեցրել է ՀՅԴ֊ն եւ և դեռ ա– ճեցնելա աճեցնելու էր, նրան ընձեոեցին ընձեռեցին այդ հնարավորությունը։ Օսմանյան զինվորների հետ կենաց ու մահու պայքարի ելած աոաջին առաջին ֆիդայիներից սկսած մինչեւ մինչև Ցեղասպանության հեղինակներին ոչնչացրած Սողոմոն Թեհլերյանն ու իր ընկերները, մինչեւ մինչև 1983֊ին Լիսւաանում Լիսաբոնում թուրքական դեսպանատան վերջին «նահատակբ»«նահատակը», ՀՅԴ֊ի կողմից ապահովված էին անհատական փրկության մոդելներով, մոդելներ, որպիսիք ապահովում Են կրոնները։

Միստիցիզմը կլանել էր բոլոր անդամներին։ ՀՅԴ֊ի եւև, ավելի նվազ չավտվչափով, այլ կուսակցությունների անդամներ, մի տեսակ պարտավորություն էին զգում, որը ոչ֊անդամների համար դժվարհասանե– լի դժվարհասանելի էր։ Անդամները նաեւ նաև լիազորված էին զգում, նրանք մասն էին համարվում այն սեղմ ու ընտրյալ եղբայրության, որը ժամանակին ընդվզելէ Օսմանյան ու Ռուսական կայսրությունների դեմ, տվել է հերոսներ ու նահատակներ, ստեղծել է հանրապետություն, ձեւավորել ձևավորել է ազգի բարձրագույն իդեալները եւ և դրանք պահպանել բոլոր աշխարհամասերի իր կառավարած համայնքներում։ Այն վայրերի հայերը, որտեղ ՀՅԴ֊ն չէր կարող այդ նույնն արած լինել, ինչպես ԽՍՀՄ֊ի ու Թուրքիայի հայերը, ավելի լայն տեսահորիզոնի կամ Հայ Դատի ռազմավարության մեջ համարվում էին անկարեւոր։ անկարևոր։ Մակայն ԽՄՀՄ֊ն իբրեւ իբրև պետություն, այնուամենայնիվ, մտցված էր այդ ռազմավարության մեջ՝ իբրեւ իբրև գործընկեր, իբրեւ իբրև մեկը, որի հետ կարելի է բանակցել ինչպես հավասարի հետ, մինչ Թուրքիային հատկացված էր չարագործի դերը։ Անդամները ցանկանում էին հավատալ, որ իրենց կուսակցությունները ազդում են շատ կառավարությունների վարքի վրա եւ և նպատակ ունեն ստեղծել ու կառավարել լավագույն մի Հայաստան, Հայաստան, որը մարմնավորելու է երեքհազարամյա իր լավագույն վարձառությունը փորձառությունը եւ և եղբայրակցության այն զգացումբզգացումը, որը162ժխտեց պատմությունն ու խախտեց մահկանացուների կողմից ստեղծված սահմանները։

Կուսակցություններր Կուսակցությունները մի ամբողջ աշխարհայացք էին մատուցում, որր որը պարփակում էր ամեն բան՝ երեխաների կրթությունից մինչեւ մինչև մշակույթ, սպորտ եւ և կրոն, հյուրընկալ երկրների հետ հարաբերություններից մինչեւ մինչև միջազգային հարաբերություններ, դավաճանության սահմանումից մինչեւ մինչև նահատակությամբ մահը եւ և խոստացված հանդերձյալ կյանքը։ Հատկապես ՀՅԴ անդամների համար, իրենց կուսակցությունը պատասխանն էր հայկական բոլոր ցավերի, որ գափս գալիս էին պատմությունից, պատասխանն էր ներկայումս հայերի դեմ ծառացած խնդիրների՝ որտեղ էլ որ փնեն լինեն հայերը, եւ և ինչ էլ որ փնեն լինեն այդ խնդիրները։

Կարո՛ ղ Կարո՞ղ է մեկ գաղափարախոսություն, մեկ ծրագիր, մեկ կազմակերպություն լինել այդքան շատ բան, այդքան երկար ժամանակ, այդքան մարդու համար, այդքան շատ երկրներում, եւ և շարունակել մնալ արդյունավետ։ Պատասխանը մասամբ պարունակվում է հարցի մեջ։ Այդքան շատ պարտավորություններ ստանձնալն ստանձնելն ակնկալում է, որ մնացած բոլորը պետք է հասկանան եւ և օժանդակեն իրեն, սակայն չքննադատեն։ Այլ կերպ ասած՝ երբ գործ ունես ինքնության, հույսի ու հավատքի հետ, հարցադրումն ինքնին սխալ է։

Պատասխանի մյուս մասն այն է, որ կուսակցության հոգեբանության հեռու֊հեռավոր խորխորատներում ընկած էր Մփյոտքը Սփյուռքը կազմակերպված տեսնելու բնազդային պահանջը, որ ծագել էր Օսմանյան Կայսրությունում ազգի խնդիրներն արտահայտելու հարցում Եկեղեցու ձախողմամբ։ ՍԴՀԿ֊ըՍԴՀԿ֊ն, բայց հատկապես ՀՅԴ֊ն, մերժեցին «կրոնական փոքրամասնություն» կարգավիճակը եւ և կարողացան հայի հոգեբանությունը երրորդ կարգի ողորմելի քաղաքացուց վերածել մեկի, որն իր կյանքը, իր դատը եւ և իր ժողովրդին բավականաչափ կարեւոր կարևոր է համարում՝ կարողանալու համար զոհել այդ կյանքը, դառնալ ֆիդայի, դառնալ նահատակ։

Վերապրածն ու գաղթականը նույնպես կարիք ուներ ապացուցելու, որ դեռեւս դեռևս ողջ է, ողջ է իբրեւ իբրև հայ եւ րնդտնակ և րնդունակ է գործելու՝ որքան էլ որ պատմությունր պատմությունը ձգտել է իրեն իջեցնել ոչնչության հարթակին։

Իր խորին խորքերում ՀՅԴ֊ն գաղափարախոսություն, քաղաքական կուսակցություն, ծրագիր կամ ռազմավարություն լինելուց առաջ նախ կազմակերպություն է։ ՀՅԴ֊ի բարձրագույն սկզբունքն իր կազմակերպվածության սկզբունքն է։ Պատմության մեջ, բացի մեկ֊Երկու163Iհնարավոր ու հետաքրքիր բացառություններից, դժվար է գտնել մի կուսակցություն, որը կազմակերպական կանոնների վրա այդքան շատ ժամանակ ու եռանդ է ծախսել եւ և շարունակում է ծախսել։ Ըստ այդ սկզբունքի մարտական պատրաստվածություն պատրստվածություն ունեցող եւ և լավ հղկված կազմակերպությունը կարող է ծառայել ցանկացած կարիքի, ցանկացած մակարդակում եւ և ցանկացած տեղ։ Ծրագրերը կարոդ կարող են վտխվելփոխվել, գաղափարախոսությունները՝ գալ ու գնալ, իրադարձությունները՝ կատարվել֊անցնել, պատմությունը կարող է ծանր, նույնիսկ մահացու հարված հասցնել, հայերր հայերը կարող են մենակ մնալ աշխարհի ու նրա գերտերությունների դեմ։ Բայց ամեն բան կարգին է, քանի կազմակերպությունը կա․ մի քանի մարդ կարոդ կարող են եկեղեցի կառուցել, դպրոց բացել, հեղափոխություն ծրագրել, համայնքը պաշտպանել ֆիզիկական հարձակումներից, գործարքների ու վախ– զիջումների փոխզիջումների գնալ եւ և շարունակել երագել երազել իդեալական Հայաստանի մասին։ Կազմակերպությանր Կազմակերպությունը ազգի ուժի շտեմարանն է, ըստ դաշնակցական մի պատմաբանի՝ ազգի առնականությունը։

Որպեսզի կարողանա կերպափոխումներ ու փովտխություններ փոփոխություններ կատարել երբեմն իր հիմնարար սկզբունքների մեջ, եւ և կարողանա շարունակել մնալ արդյունավետ ու գոյատեւելգոյատևել, Կազմակերպությունը կարգապահության կարիք ունի։ Ներկուսակցական հարցերի կամ ՀՅԴ անդամների «ինկվիզիցիայի» մեծ մասը կապված է եղել կազմակերպական կանոնների խախտումների հետ։ Գաղափարաիտսա– կանԳաղափարախոսական, ծրագրային եւ և քաղաքական մարտերը, որոնք բռնկվում են կանոնավոր կերպով, լուծվում են այդ կանոնների միջոցով։

Կազմակերպական կանոններին ու կարգապահությանր կարգապահությանը հնազանդվելու դիմաց ՀՅԴ անդամները որպես փոխհատուցում դառնում են արտոնյալ։ Ամենաաննշան անդամն իսկ, անդամակցության ըն– ձեռած ընձեռած շնորհով, ներկայացնում է զտարյուն հային, ինչպես նաեւ՝ անցյափ նաև՝ անցյալի իմաստությունը։ Ելակետն այն է, որ մեկ հարյուրամյակի փորձառությունը փոխանցվում է կուսակցության յուրաքանչյուր անդամի, որը, ըստ սահմանման, բոլորից ավելի որակավոր է՝ դպրոց, եկեղեցի, թերթ, երկիր ղեկավարելու համար, քանի որ ներկայացնում է հավաքական ու պատմական իմաստություն եւ և կամք։

ՀՅԴ֊ն իր նվիրյալ ու հավատացյալ անդամներով կարեւորագույն կարևորագույն դեր է կատարել տարանջատված, ցրիվ եկած եւև, իբրեւ իբրև պետություն չունեցող ազգ, սպառնալիքի տակ կքած ժողովրդի կյանքում։ Կու–164սակցությունը Կուսակցությունը կարողացել է որսալ ու արտահայտել այն ժողովրդի ցասումրցասումը, հուսախաբությունն ու երազանքներրերազանքները, որն ստացել է այլժո– ղովուրդների այլ ժողովուրդների խաբուսիկ կարեկցանքը եւ և ոչինչ ավելին։

ՀՅԴ֊ն հաճախ եղել է անվեհեր ու խիզախ։ Նա բազուկն էր այն ժողովրդի, որը ահաբեկեց Ցեղասպանության կազմակերպիչներին, երբ աշխարհն ուզում էր այն մոռանալ։ Ոչ մի Թալեւսթ Թալեաթ փաշա անպատիժ չպետք է մնար։ Եվ երբ Սողոմոն Թեհլերյանը Թալեաթին սպանեց, սպանեց ոչ միայն հանուն զոհվածների, այլ նաեւ նաև հանուն փրկվածների, հանուն վերապրածների շառավիղների, նույնիսկ եթե աշխարհը նման ակտը չհռչակի իբրեւ իբրև ողջ մարդկության համար արդարադատության ակտ։ Պատմությունը երբեմն խաչաձեւում խաչաձևում է արդարադատության հետ։ Պատմությունը երբեմն հայտնվում է անհատների տեսքով։ Եվ երբ հայտնվում է, սովորաբար խաղն արդեն ավարտված է։

Սակայն ժամանակի ընթացքում, վերջին յոթանասուն տարում, ՀՅԴ֊ն ծավալվել ու վերածվել է պետության՝ ժողովրդի մեջ ու համայնքում, միեւնույն միևնույն ժամանակ հավակնելով վերպետական ազգային կազմակերպության կարգավիճակի։ Սա, իսկապես, դժվարացնելու է ՀՅԴ֊ի համար ընդունել կամ մաս կազմել ավելի համեստ, «նորմալ» պետության, «նորմալ» Հայաստանի։ Եթե, իհարկե, ՀՅԴ֊ն ինքը չէ պետությունը։

Այդքան շատ հավատամքներ ու հավակնություններ ունեցող նման ահռելի կազմակերպության առկայությամբ ՌԱԿ֊ն ու ՍԴՀԿ֊ը ստանձնեցին հակադրվողի դերը։ Նրանք նույնպես, ի վերջո, հայ էին, նույնպես մեծ գործեր էին կատարել, ունեին հետեւորդներ։ հետևորդներ։ Այս երկու կուսակցությունները փորձում էին գործել իբրեւ իբրև հակակշիռ ՀՅԴ֊ի մենատիրական հավակնությունների։

1982֊ին Լոս Անջելեսում մի դասախոսության ժամանակ ասացի, որ Հայ Դատն ունի երկու պրոբլեմ։ Առաջինը ՀՅԴ անդամներն են, որոնք գտնում են, որ դաշնակցական փնելը լինելը Հայ Դատը լուծելու անհրաժեշտ ու բավարար պայման է։ Երկրորդն այն մարդիկ են, որոնք գտնում են, որ հակադաշնակցական լինելն է անհրաժեշտ ու բավարար պայման միեւնույն միևնույն նպատակին հասնելու համար։

Կուսակցությունների միջեւ միջև հակադրությունները դրական դեր կատարեցին միայն այն առումով, որ համայնքում ավեփ ավելի լավ կառույցների համար մրցակցություն առաջացրին։ Սակայն համայնքի գեբ–1651քաղաքականացումը գերքաղաքականացումը դժվար է դրական զարգացում համարել։ Համայնքը եռանդը կենտրոնացնում էր մանր իշխանության համար տարվող քաղաքական պայքարի վրա, այդ պայքարը սաստկանում էր ու վանում նոր սերունդների նկատեփ նկատելի մասին, հանգեցնում էր որակների կորստի, համայնքի ղեկավարների վարկն իջեցնում համայնքի չեզոք, բայց ազդեցիկ անդամների աչքում, որոնք դեռեւս դեռևս ազդեցություն ունեին, եւ և կուսակցություններին խոցելի դարձնում հյուրընկալ եբկբնեբի եւ երկրների և միջազգային այլ ուժերի խաղարկումների հանդեպ։

Ի վերջո կայացվեցին կարեւոր կարևոր որոշումներ, մշակվեցին մշակութային, քաղաքական ու մտավորական աշխատաոճեր՝ հիմնականում երեք կազմակերպությունների կողմից, որոնց անդամների թիվը միասին 1988 թ․֊ին կազմում էր մոտ 12․000․ ՀՅԴ֊ն ներկայացնում էր այդ թՎԻ թվի մոտ երեք֊քաոորդր։երեք֊քառորդը։

Այս «կուսակցություններն» ահա, բուն հողի վրա մտան Հայաստանի եւ և Ղարաբաղի քաղաքականության մեջ, այլ ոչ թե մնացին հեռվում՝ իբրեւ իբրև օժանդակող մեխանիզմներ։

===Հասնելով համակեցության կարգավիճակի1980֊ականներին փոխադարձ պախարակումներն ու ջղաձգամ– ները Սվւյուոքում վերջապես դադարեցին։ Սառը պատերազմը, որը որդեգրված էր քաղաքական կուսակցությունների կողմից եւ ներմուծված համայնքային ու եկեղեցական գործերի մեջ, ավարտվեց։ Մարտերը մղված էին, հայերը սպանել էին միմյանց Սառը պատերազմի ընթացքում ՝ որդեգրելով համաշխարհային գործերին մասնակից լինելու ծայրահեղ ձեւը։===

Վերջին արյունալի մարտր մղվել է Դաշնակցության եւ Հայաստանի ազատագրության հայ գաղտնի բանակի (ՃՏյ\ԼՃ) միջեւ1980֊ականներին փոխադարձ պախարակումներն ու ջղաձգումները Սփյուռքում վերջապես դադարեցին։ Սառը պատերազմը, որը սակայն առնչվում որդեգրված էր մի հարցի, որի շուրջ բոլորի քաղաքական կուսակցությունների կողմից համաձայնություն էր իշխումև ներմուծված համայնքային ու եկեղեցական գործերի մեջ, Ցեղասպանության հարցինավարտվեց։ Մարտերը մղված էին, այն է՝ թե ո՞վ էր ա– վելի լավ սպառազինված՝ այդ նպատակի հետապնդման համար։ Սեկ այլ, այս անգամ ոչ֊արյունալի մարտ մղվեց քաղաքական կուսակցությունների՝ հիմնականում ՀՅԴ֊ի եւ Ամերիկայի հայկական համագումարի միջեւ։ Այն նույնպես կարգավորվեց։հայերը սպանել էին միմյանց Սառը պատերազմի ընթացքում ՝ որդեգրելով համաշխարհային գործերին մասնակից լինելու ծայրահեղ ձևը։

Սփյուռքն ինքն իր հետ խաղաղ Վերջին արյունալի մարտը մղվել է Դաշնակցության և Հայաստանի ազատագրության հայ գաղտնի բանակի (ASALA) միջև, որը սակայն առնչվում էր, նույնիսկ՝ գոհ։ Որոշ մտավորականներ նույնիսկ սկսեցին խոսել Սփյուռքի, իբրեւ ինքնին «արժեքի» մասին՝ անկախ հայրենիքից, իբրեւ մի տեսակ մշտականհարցի, բայց166«հոգեւոր» տան եւ ոչ թե վերլուծության նյութի։ Այս վերաբերմունքը համակերպվելուորի շուրջ բոլորի կողմից համաձայնություն էր իշխում, ինչպես նաեւ ազատագրության մի ձեւ էր։ Որոշ մարդիկ պնդում էինՑեղասպանության հարցին, որ այժմ ժամանակն է հետազոտելու Սփյուռք լինելու գոյաբանական իմաստը՝ զերծ այն արգելքներիցէ՝ թե ո՞վ էր ավելի լավ սպառազինված՝ այդ նպատակի հետապնդման համար։ Մեկ այլ, որ հաղորդում էր «հայրենիքի» հետ կապը։այս անգամ ոչ֊արյունալի մարտ մղվեց քաղաքական կուսակցությունների՝ հիմնականում ՀՅԴ֊ի և Ամերիկայի հայկական համագումարի միջև։ Այն նույնպես կարգավորվեց։

Սակայն ի՞նչ գնով ձեռք բերվեց այս համակեցությունը՝ աօժստ \՚ւ\՚6աե֊ին։ Խաղաղ Սփյուռքը շատ կազմակերպությունների հնարավորություն տվեց կենտրոնանալ կառույցների ստեղծման վրա, համայնքների կողմից իրենց կառավարությունների վրա ազդելու կարողությունը բարձրացնելու վրա այն երկրներում, որտեղ դա արտոնված Սփյուռքն ինքն իր հետ խաղաղ էր, մշակույթինույնիսկ՝ գոհ։ Որոշ մտավորականներ նույնիսկ սկսեցին խոսել Սփյուռքի, արվեստիիբրև ինքնին «արժեքի» մասին՝ անկախ հայրենիքից, կրթության ոլորտներին որոշ օժանդակության տրամադրելու վրաիբրև մի տեսակ մշտական, բայց «հոգևոր» տան և ոչ թե վերլուծության նյութի։ Այս վերաբերմունքը համակերպվելու, ինչպես նաեւ Ցեղասպանության ճանաչման ջանքեբի վրա։նաև ազատագրության մի ձև էր։ Որոշ մարդիկ պնդում էին, որ այժմ ժամանակն է հետազոտելու Սփյուռք լինելու գոյաբանական իմաստը՝ զերծ այն արգելքներից, որ հաղորդում էր «հայրենիքի» հետ կապը։

Համայնքի Սակայն ի՞նչ գնով ձեռք բերվեց այս համակեցությունը՝ այդ modus vivendi֊ին։ Խաղաղ Սփյուռքը շատ կազմակերպությունների հնարավորություն տվեց կենտրոնանալ կառույցների ստեղծման վրա վերահսկողության համար պայքարը, նայած տեղի, լուծվեց երկու ուղիներից մեկնումեկով՝ կամ մեկ կուսակցության վերահսկողությամբ եւ մյուսների բացառմամբ, կամ համայնքը «ազդեցությունների ոլորտների» բաժանելով, երբ յուրաքանչյուր կուսակցություն զերծ էր մրցակցությունից։ Եկեղեցիների միավորման հարցը լուծվեց՝ վստահանալով, որ յուրաքանչյուր կողմ պահպանում է վերահսկոդությունր «իր Եկեղեցու» համայնքների կողմից իրենց կառավարությունների վրա ազդելու կարողությունը բարձրացնելու վրա այն երկրներում, որն իր հերթին նշանակում որտեղ դա արտոնված էր եկեղեցու բաժանվածության պահպանում։ Կուսակցությունները, երբ կարիք ունեինմշակույթի, համագործակցում էինարվեստի, հակառակ դեպքում՝ միմյանց հանգիստ էին թողնում։ Կուսակցական մարմինները դադարեցրին մյուս կուսակցություններին քննադատելը, ոչ մի իրական հարց ու հակասություն լույս աշխարհ չէր գափս։ Սի քիչ գրվեց կամ խոսվեց դպրոցների ու դասագրքերի որակի եւ բովանդակության մասին, ղեկավարների որակի ու ոճի մասին, ներհամայնքային լարվածությունների մասին, Ցեղասպանության ճանաչմանը հետամուտ փնելու ռազմավարության մասին, կուսակցության ու կառույցների գործունեության հաշվետվության եւ նման այլ խնդիրների մասին։ Կուսակցություններն ու կազմակերպությունները գոհ էին՝ իրենց ոլորտների կրթության ոլորտներին որոշ օժանդակության տրամադրելու վրա վերահսկողությունը պահպանելու եւ իրենց գործունեության համար ֆինանսական եւ այլ կարգի օժանդակության հիմքերը ապահովելու համար։ Պատմաբանները նորից ու նորից ապացուցում էին, որ Ցեղասպանությունը տեղի է ունեցել, եւ կուսակցությունները հետապնդում էին ինչպես նաև Ցեղասպանության ճանաչման հարցը։ Ստածելա շատ բան չէր մնացել։ջանքերի վրա։

167Սփյուռքը նաեւ տառապում էր իներցիայի եւ ձանձրույթի զգացումից։ Նրա հաստատություննեբր հավասարակշռության էին հասելՀամայնքի վրա վերահսկողության համար պայքարը, սահմանելէին այն աշխարհրնայած տեղի, որում կարող էին գործառել։ Անցյալը բացատրվում էր ու պաշտպանվումլուծվեց երկու ուղիներից մեկնումեկով՝ կամ մեկ կուսակցության վերահսկողությամբ և մյուսների բացառմամբ, ներկան հրաշալի կամ համայնքը «ազդեցությունների ոլորտների» բաժանելով, երբ յուրաքանչյուր կուսակցություն զերծ էր րնթանումմրցակցությունից։ Եկեղեցիների միավորման հարցը լուծվեց՝ վստահանալով, եւ ապագան հանդարտորեն նույնացված որ յուրաքանչյուր կողմ պահպանում է վերահսկողությունը «իր Եկեղեցու» վրա , որն իր հերթին նշանակում էր այն երկրնեբի ապագայի հետեկեղեցու բաժանվածության պահպանում։ Կուսակցությունները, որտեղ ապրում երբ կարիք ունեին, համագործակցում էին հայերը։ Սակայն Խորհրդային Հայաստանն , հակառակ դեպքում՝ միմյանց հանգիստ էին թողնում։ Կուսակցական մարմինները դադարեցրին մյուս կուսակցություններին քննադատելը, ոչ մի իրական հարց ու իարհրդային հայերը այս ամենին մաս չէին կազմում։հակասություն լույս աշխարհ չէր գափս։ Մի քիչ գրվեց կամ խոսվեց դպրոցների ու դասագրքերի որակի և բովանդակության մասին, ղեկավարների որակի ու ոճի մասին, ներհամայնքային լարվածությունների մասին, Ցեղասպանության ճանաչմանը հետամուտ լինելու ռազմավարության մասին, կուսակցության ու կառույցների գործունեության հաշվետվության և նման այլ խնդիրների մասին։ Կուսակցություններն ու կազմակերպությունները գոհ էին՝ իրենց ոլորտների վրա վերահսկողությունը պահպանելու և իրենց գործունեության համար ֆինանսական և այլ կարգի օժանդակության հիմքերը ապահովելու համար։ Պատմաբանները նորից ու նորից ապացուցում էին, որ Ցեղասպանությունը տեղի է ունեցել, և կուսակցությունները հետապնդում էին Ցեղասպանության ճանաչման հարցը։ Մտածելու շատ բան չէր մնացել։

Որոշ կազմակերպությունների համար Հայաստանը հազիվ Գոյություն ուներ՝ րտբհրդային, անկատար ու սիրո արժանի, արժանի նաեւ դրսի մանր֊մունր օգնություններին։ Ուրիշների համար «հայրենիքը» իդեալականացված Հայաստանն Սփյուռքը նաև տառապում էրիներցիայի և ձանձրույթի զգացումից։ Նրա հաստատությունները հավասարակշռության էին հասել, մի Հայաստան, որը գոյություն չուներ եւ հավանաբար երբեք գոյություն չէր ունենալու։ Բայց ջանքեբն ավելի ուղղված սահմանել էին փափագելունայն աշխարհը, քան ձեռք բերելուն։ Ինչեւէ, մեծ մասի համար Խորհրդային Հայաստանր մնում որում կարող էին գործառել։ Անցյալը բացատրվում էր հեռվում՝ ճանաչված իր միջնադարյան վանքերով ու հեդենիստական տաճարովպաշտպանվում, ներկայացված խաղողի այգիների ու թանգարանների նկարներովներկան հրաշալի էր ընթանում, Հայաստանը թանգարան էր՝ բացօթյաև ապագան հանդարտորեն նույնացված էր այն երկրների ապագայի հետ, բայցեւայնպես թանգարան։որտեղ ապրում էին հայերը։ Սակայն Խորհրդային Հայաստանն ու խորհրդային հայերը այս ամենին մաս չէին կազմում։

Սփյուռքր ճակատագրական 1988 թվականը մուտք գործեց հիմնականում ներքին խաղաղությամբ՝ զերծ Սառր պատերազմի ընթացքում կատարված ներքին արյունահեղություններիցՈրոշ կազմակերպությունների համար Հայաստանը հազիվ Գոյություն ուներ՝ խորհրդային, որոնք սկսվել անկատար ու սիրո արժանի, արժանի նաև դրսի մանր֊մունր օգնություններին։ Ուրիշների համար «հայրենիքը» իդեալականացված Հայաստանն էր, մի Հայաստան, որը գոյություն չուներ և հավանաբար երբեք գոյություն չէր ունենալու։ Բայց ջանքերն ավելի ուղղված էին 1975֊ին Լիբանանում։ Սփյուռքը բաժանված փափագելուն, քան ձեռք բերելուն։ Ինչևէ, մեծ մասի համար Խորհրդային Հայաստանր մնում էրհեռվում՝ ճանաչված իր միջնադարյան վանքերով ու հելենիստական տաճարով, ներկայացված խաղողի այգիների ու թանգարանների նկարներով, սակայն ակտիվՀայաստանը թանգարան էր՝ բացօթյա, համայնքային քաղաքականության մեջ խորասուզված եւ ինքնագոհ։բայցևայնպես թանգարան։

ՍՓՅՈՒՌՔԻ ԱՌՋԵՎ ՀԱՌՆՈՒՄ ԵՆ ՓՈՓՈԽՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ «ՀԱՅՐԵՆԻՔԻ» ՃԱԿԱՏՈՒՄԻ պաշտպանություն Հայաստանի հետ միավորվելու Ղարաբաղի պահանջի Սփյուռքը ճակատագրական 1988 թվականի փետրվարին Երեւանում ժայթքած զանգվածային ցույցերը ցնցեցին Սփյուռքը։ Ստեփանակերտի ցույցերին հաջորդեցին Ադրբեջանի Սամգայիթ քաղաքում հայ ազգաբնակչության կոտորածները եւ ապա Ղարաբադ Կոմիտեի ստեղծումը։ Այնուհետեւ հաջորդեց 1988֊ի դեկտեմբերի երկրաշարժըթվականը մուտք գործեց հիմնականում ներքին խաղաղությամբ՝ զերծ Սառը պատերազմի ընթացքում կատարված ներքին արյունահեղություններից, որի պատճառած ցնցումը շատ ավելի հզոր որոնք սկսվել էին 1975֊ին Լիբանանում։ Սփյուռքը բաժանված էր, քան սոսկ երկրի ցնցում։սակայն ակտիվ, համայնքային քաղաքականության մեջ խորասուզված և ինքնագոհ։

Զանգվածային շարժումը Սփյուռքի համար նախեւառաջ անսպասելի էր։ Թեեւ շատ քչերն էին քնքուշ զգացումներ տածում խորհրդային համակարգի հանդեպԻ պաշտպանություն Հայաստանի հետ միավորվելու Ղարաբաղի պահանջի 1988 թվականի փետրվարին Երևանում ժայթքած զանգվածային ցույցերը ցնցեցին Սփյուռքը։ Ստեփանակերտի ցույցերին հաջորդեցին Ադրբեջանի Սումգայիթ քաղաքում հայ ազգաբնակչության կոտորածները և ապա Ղարաբաղ Կոմիտեի ստեղծումը։ Այնուհետև հաջորդեց 1988֊ի դեկտեմբերի երկրաշարժը, մեծ մասի համար աներեւակայելի որի պատճառած ցնցումը շատ ավելի հզոր էր փողոցներում կառավարությանը դեմ ելնեա։ Եվ շարժման ծավալն ու ուղղաթյունր կարգին չհասկանալով՝ սփյոտքահայերը «իրական» բացատրություններ էին որոնում եւ չէին կարողանում պատկերացնել հետեւանքները։, քան սոսկ երկրի ցնցում։

Որոշ մարդիկ1990 թվականի ամռանը ՀՀՇ֊ն ընտրությունների միջոցով անցավ իշխանության, սովորաբար պատմաբաններն ու կուսակցությունների հետ սերտորեն առնչվողները, գիտեին, թե Ղարաբաղը որտեղ է, եւ թե Լեռնային իսկ 1991֊ին Հայաստանը հռչակեց իր անկախությունը և ստեղծեց նախագահական կառույց։ 1991֊ից 1994֊ը Ղարաբաղի պրոբլեմն ինչ է։ Շատերը չգիտեին։ Տասնամյակների րնդմիջումից հետո առաջին անգամ համաշխարհային լրատվամիջոցներըքաղաքական հակամարտությունը դարձավ Ղարաբաղյան պատերազմ, գրեթե երկյուղածությամբ, իրենց աոաջին էջերում եւ առաջնորդող հոդվածներում որում հաղթեց հայկական հարց էին արծարծում։ Վերջին անգամ հայերը զանգվածային լրատվության միջոցների կողմից ուշադրության էին արժանացել 1973֊1983 թթ․ ընթացքում, երբ հայկական խմբավորումների կողմից թուրք դիվանագետներ էին սպանվում, եւ շատ հայեր վստահ չէին, թե հավանում են հայի այն կերպարը, որը ներկայացվում էր լրատվությամբ։ Այժմ միջազգային մամուլը բացատրում էր, թե որտեղ են գտնվում կողմը։ Կարճ ժամանակամիջոցում Հայաստանն ու Ղարաբաղը։աշխարհը փոխվեցին։ Ինչպե՞ս արձագանքեց Սփյուռքը։ Ինչպե՞ս հարմարվեց այդ փոփոխություններին կամ հարմարվե՞ց արդյոք։

Իրենց ինքնության ճանաչեցման որոնումների մեջ գտնվող սվցոտքահայերի Զանգվածային շարժումը Սփյուռքի համար, որոնք հոգնել նախևառաջ անսպասելի էր։ Թեև շատ քչերն էին հարեւաններինքնքուշ զգացումներ տածում խորհրդային համակարգի հանդեպ, բարեկամներին մեծ մասի համար աներևակայելի էր փողոցներում կառավարությանը դեմ ելնելը։ Եվ շարժման ծավալն ու աշխատակից ներին բացատրելուց, թե «ինչ է նշանակում հայ փնել», այս ուշադրությունը հրաշքի պես մի բան էր։ուղղությունը կարգին չհասկանալով՝ սփյուռքահայերը «իրական» բացատրություններ էին որոնում և չէին կարողանում պատկերացնել հետևանքները։

Որոշ մարդիկ, սովորաբար պատմաբաններն ու կուսակցությունների հետ սերտորեն առնչվողները, գիտեին, թե Ղարաբաղը որտեղ է, և թե Լեռնային Ղարաբաղի պրոբլեմն ինչ է։ Շատերը չգիտեին։ Տասնամյակների ընդմիջումից հետո առաջին անգամ համաշխարհային լրատվամիջոցները, գրեթե երկյուղածությամբ, իրենց առաջին էջերում և առաջնորդող հոդվածներում հայկական հարց էին արծարծում։ Վերջին անգամ հայերը զանգվածային լրատվության միջոցների կողմից ուշադրության էին արժանացել 1973֊1983 թթ․ ընթացքում, երբ հայկական խմբավորումների կողմից թուրք դիվանագետներ էին սպանվում, և շատ հայեր վստահ չէին, թե հավանում են հայի այն կերպարը, որը ներկայացվում էր լրատվությամբ։ Այժմ միջազգային մամուլը բացատրում էր, թե որտեղ են գտնվում Հայաստանն ու Ղարաբաղը։ Իրենց ինքնության ճանաչեցման որոնումների մեջ գտնվող սովետահայերի համար, որոնք հոգնել էին հարևաններին, բարեկամներին ու աշխատակիցներին բացատրելուց, թե «ինչ է նշանակում հայ լինել», այս ուշադրությունը հրաշքի պես մի բան էր։ Այնուամենայնիվ, նրանք շատ վստահ չէին, թե ողջունում են այդ անսպասելի հբաշքր։ Սեկ հրաշքր։ Մեկ շաբաթվա ընթացքում Հայաստանի ժողովուրդը, որը պատմությունից դուրս էր համարվում, արեց այն, ինչ հայ քաղաքական կուսակցությունները, լոբբիստական խմբերը, մշակութային ու գիտական կազմակերպությունները ի վիճակի չեղան անելու տասնամյակներ շարունակ։

169Սամգայիթի Սումգայիթի կոտորածներն, ամեն դեպքում, ավեփ ավելի ծանոթ իրադարձություն էին։ Գիտեին դրանց ինչպես վերաբերվել։ Ոգեկոչվեցին պատմությունն ու ցասումը, կրկին՝ զոհերի ազգ լինելու զգացումը։ Կոտորածները հայերին հիշեցրին խորհրդային ռեժիմի որոշ նվազ բարեկամական հատկությունների մասին, ինչպես նաեւ նաև զորացրին «թուրքի»՝ իբրեւ իբրև հավերժական թշնամու, կերպարը եւ և մշտապես ներկա սպառնալիքը։ Սակայն Շարժումը շարունակվում էր։ Երեւանն Երևանն ու Ղա– բաբադ Ղարաբաղ Կոմիտեն ղեկավարությունն իրենց ձեռքն էին առել։

Սփյուռքի քաղաքական կուսակցությունները դժվարին կացության մեջ էին։ Նրանք տանջվում էին՝ հանրությանը մատուցեփք մատուցելիք բացատրություններ գտնելու համար այն հսկայածավալ իրադարձությունների մասին, որոնք գրավել էին աշխարհի ուշադրությունը, սակայն որում իրենք դեր չունեին, եւ և որոնց կողքին մնացած ամեն բան մթագնել էր։ Կուսակցություններն իրադարձությունները չափում էին այն հաշվարկով, թե Մոսկվան ինչ կմտածի կամ կանի՝ չհավատալով, որ Հայաստանում կարող է տեղ գտնել տեւական տևական քաղաքական շարժում՝ ազգային այն շահերի հետապնդմամբ, որոնց պահապաններն էին իրենք։ Սվւյոտքահայ Սփյուռքահայ քաղաքական կուսակցությունների համար գտնված համակեցությունր համակեցությունը ոչ միայն Սփյուռքի ներստմ ներսում էր, այլեւ այլև Սփյուռքի եւ և Խորհրդային Սիության միջեւՄիության միջև, եւ և տարածվում էր նաեւ նաև Խորհրդային Հայաստանի իշխանությունների վրա․ ԽՍՀՍ ԽՍՀՄ կոմունիստական կուսակցությունը իշխում էր ԽՍՀՄ֊ի հայերի վրա, իսկ Սվւյոտքի Սփյուռքի քաղաքական կուսակցությունները կառավարում էին Սվւյուռքի Սփյուռքի հայերին։

1988 թ․ հոկտեմբերին, որպես բացառիկ երեւույթ երևույթ համաձայնության գալով որեւէ որևէ գրավոր փաստաթղթի շուրջ, ՀՅԴ֊ն, ՌԱԿ֊ն ու ՍԴՀԿ֊ը հրապարակեցին մի «Սիացյալ հայտարարություն»; «Միացյալ հայտարարություն»։ Այդ հայտարարությունը վերջին տասնամյակի պատմության կարեւորագույն կարևորագույն փաստաթղթերից մեկն է, որի վերջին երեք պարբերությունն արժե մեջբերել․Կը պահանջենք ռբ Խորհրդային Հայաստանի պետական իշ– խանաքխննեբը աոաւել վճռականաթեամբ, հարազատ թարգմա– նր ծանդ/ւսանալով համաժողովրդական իրաւացի պահանջնե– րուն, հետեայական նախանձախնղրռւթեամբ ե օրինական ու քաղաքական բռթբ միջոցներով Ղարաբաոի հարցը դարձնեն իրենց առաջնահերթ հարցը արդար ե ամբողջական լուծման մը յանգե–170լա աոաջադրութեամբ, անգոհացացիչ ե՝ Ղարաբաոի ու Հայաստանի ժոդովարդի իրաաւնքներռւ եւ ցանկաթեան անհամապատասխան նկատելով ցարդ նախատեստած միջոցառումները։

Կոյ կ՛ուղղենք նաե «Կը պահանջենք որ Խորհրդային Հայաստանի ե Ղարաբաոի մեր արի ժողո– վուրդինպետական իշխանությունները առավել վճռականությամբ, որ խուսափին այնպիսի ծայրայեղական կեցաածքներէհարազատ թարգմանր հանդիսանալով համաժողովրդական իրավացի պահանջներուն, ինչպէս՝ գործադուլները, դասադուլները ե ծայրայեղական կարգ հետևողական նախանձախնղրրութեամբ և օրինական ու քաղաքական բոլոր միջոցներով Ղարաբաղի հարցը դարձնեն իրենց առաջնահերթ հարցը արդար և ամբողջական լուծման մը կոչերը ա արաայայառւթխններըյանգելու առաջադրութեամբ, որոնք կը խանգարեն կարգն անգոհացուցիչ և՝ Ղարաբաղի ու կանոնը մեր հայրենիքի հանրային կեանքին, ծանր կռրաստնե– բու կ՛ենթարկեն մեր երկրի տնտեսական, արդիւնաբերական, կրթական, մշակութային կեանքը ե նաեւ վնաս կը բերեն մեր ժռղո– վուրդի վարկին ինչպէս նաեւ բնականոն յարաբեբութխններուն, ըըա՚յխորհրդային վերին իշխանռւթանց, ըըա՚յ խորհրդային մխս հանրապետաթխններուն հետ եւ կը ծառայեն մեր ժռդովուրդի թշնամիներռւ յետին նպաաակներուն։Հայաստանի ժոդովրդի իրավունքներու և ցանկութեան անհամապատասխան նկատելով ցարդ նախատեսված միջոցառումները։

Պէտք է ամէն բանէ վեր պահպանել Կոչ կուղղենք նաև Հայաստանի և Ղարաբաղի մեր ժռդովուրդի մրաթիւ– նըարի ժողովուրդին, որուն մէջ է մեր զօրութխնըոր խուսափեն այնպիսի ծայրայեղական կեցուածքներէ, ե հեռատեսութեամբ ինչպես՝ գործադուլները, դասադուլները և ծայրայեղական կարգ մը կոչերը և արտահայտությունները, որոնք կը խանգարեն կարգն ու վճռականաթեամբ հետապնդել կանոնը մեր հայրենիքի հանրային կեանքին, ծանր կորուստերու կենթարկեն մեր երկրի տնտեսական, արդիունաբերական, կրթական, մշակութային կեանքը և նաև վնաս կը բերեն մեր ժողովուրդի վարկին ինչպէս նաև բնականոն յարաբերությններուն, ըլլաա խորհրդային վերին իշխանութանց, ըլլայ խորհրդային միուս հանրապետությններուն հետ և կը ծառայեն մեր գերագոյն շահերը։ժողովուրդի թշնամիներու յետին նպաաակներուն։

Տեքստը մեկնաբանությունների կարիք չի զգումՊէտք է ամէն բանէ վեր պահպանել մեր ժոդովուրդի միութիունը, թեեւ արժանի որուն մէջ է ուշադիր րնթերցվելու հետագա զարգացումները եւ երեք կուսակցությունների քաղաքականությունն ավեփ լավ ըմբռնելու առումով։ Արժե նաեւ նշելմեր զօրութիունը, որ հայերեն տեքստր հրապարակվեց անմիջապես՝ ապշանք առաջացնելով ոչ միայն Հայաստանում և հեռատեսութեամբ ու Ղարաբաղում, այլեւ Սփյուռքի որոշ շրջանակներում՝ ներառյալ Դաշնակցության որոշ անդամների մեջ։ ՀՅԴ֊ն անգլերեն թարգմանությունր հրատաբակեց բյուրոյի պաշտոնաթերթի ներդիրում, 1989 թ․ մայիսին, երբ Ղաոա– բաղ Կոմիտեի բանտարկված անդամները դեռեւս Սոսկվայում իրենց դատավարությանն էին սպասում։վճռականաթեամբ հետապնդել մեր գերագույն շահերը։»

Այնուհետեւ երկրաշարժ եղավՏեքստը մեկնաբանությունների կարիք չի զգում, որը գրավեց աշխարհի կարեկցանքըթեև արժանի է ուշադիր ընթերցվելու հետագա զարգացումները և երեք կուսակցությունների քաղաքականությունն ավելի լավ ըմբռնելու առումով։ Արժե նաև նշել, եւ Միխայիլ Գորբաչովին ստիպեց ընդհատել ՍԱԿ կատարած իր այցելությունը եւ թռչել դեպքի վայր։ Գորբաչովի այցը Հայաստան խորհրդանշականից շատ ավեփ մեծ նշանակություն ունեցավ։որ հայերեն տեքստր հրապարակվեց անմիջապես՝ ապշանք առաջացնելով ոչ միայն Հայաստանում ու Ղարաբաղում, այլև Սփյուռքի որոշ շրջանակներում՝ ներառյալ Դաշնակցության որոշ անդամների մեջ։ ՀՅԴ֊ն անգլերեն թարգմանությունը հրատարակեց բյուրոյի պաշտոնաթերթի ներդիրում, 1989 թ․ մայիսին, երբ Ղարաբաղ Կոմիտեի բանտարկված անդամները դեռևս Մոսկվայում իրենց դատավարությանն էին սպասում։

ՆախԱյնուհետև երկրաշարժ եղավ, Գորբաչովը խոստացավ աղետի գոտին վերականգնել երկու տարվա ընթացքում եւ անհրաժեշտ բյուջեն գնահատեց 14 միլիարդ ԱՍՆ դոլարից ավեփ։ Գումարը չէր համընկնում Սփյուռքի171կազմակերպությունների կարողություններինորը գրավեց աշխարհի կարեկցանքը, որն, այնուամենայնիվ, սկսեց օգնություն ցուցաբերել։ Նվիրաբերություններդ որքան էլ կարեւոր ու լավ գովազդված լինեին, չէին կարող ֆինանսավորել վերակառուցման ծրսպիրր, թեեւ միացյալ ջանքեբր կարող էին և Միխայիլ Գորբաչովին ստիպեց ընդհատել ՍԱԿ կատարած իր այցելությունը և թռչել դեպքի վայր։ Գորբաչովի այցը Հայաստան խորհրդանշականից շատ ա– վելին ասպարեզ բերել եւ ավելի արդյունավետ լինել սփյոտքյան կազմակերպությունների համար, որոնք աղետի օգնության փորձաոութ– յունր չունեին։մեծ նշանակություն ունեցավ։

Ռեսուրսներն ի մի բերելու լուրջ փորձեր եղան։ Ֆրանսիայամ Շառլ Ազնավուրն ու ՏՕՏ֊ճոոշաշ֊ն հսկայական օգնություն են ցուցաբերել Նախ, Գորբաչովը խոստացավ աղետի գոտունգոտին վերականգնել երկու տարվա ընթացքում և անհրաժեշտ բյուջեն գնահատեց 14 միլիարդ ԱՍՆ դոլարից ավելի։ Գումարը չէր համընկնում Սփյուռքի կազմակերպությունների կարողություններին, նույնիսկ եթե դա լիովին չմիավորեց Ֆրանսիայի հայության ջանքերը։ Ռեսուրսների միավորում կատարվեց նաեւ ԱՄՆ֊ում՝ Քըրք •Քրրքորյանի պնդմամբորն, որր հիմնեց Միացյալ հայկական հիմնադրամրայնուամենայնիվ, այն ֆինանսավորեց շռայլորեն՝ հուսալով, որ դա կնպաստի մեծ կազմակերպությունների միասնաբար գործելուն։ Միացյալ հայկական հիմնադրամր շարունակեց սկսեց օգնություն ցուցաբերել։ Նվիարաբերությունները որքան էլ կարևոր ու լավ գործել եւ նշանակալի ծառայություն մատուցեց՝ ապահովելով նվիրատվությունների փոխադրումները։ Սակայն միասնության հասնելու նախատեսված նպատակը չիրականացավգովազդված լինեին, քանի որ մասնակից կազմակերպությունները նախրնտրեցին իրենց սեփական աոանձին ծրագրերն առաջ մղել՝ վստահ լինելու համարչէին կարող ֆինանսավորել վերակառուցման ծրագիրը, որ դրանով իրենց թեև միացյալ ջանքերը կարող էին շատ ավելին ասպարեզ բերել և ավելի արդյունավետ լինել սփյուռքյան կազմակերպությունների վարկն ու ազդեցությունը կմեծանա։համար, որոնք աղետի օգնության փորձառությունը չունեին։

Երկրորդ, Գորբաչովը հայերին իաբհուրդ տվեց մոռանալ քաղաքականությունն Ռեսուրսներն ի մի բերելու լուրջ փորձեր եղան։ Ֆրանսիայամ Շառլ Ազնավուրն ու Ղարաբադը եւ մտածել ՏՕՏ֊Armenie֊ն հսկայական օգնություն են ցուցաբերել աղետի գոտին վերականգնելու մասին։ Շատ սփյոտքահայեբ մտածեցինգոտուն, որ նույնիսկ եթե դա իմաստուն խորհուրդ էլիովին չմիավորեց Ֆրանսիայի հայության ջանքերը։ Ռեսուրսների միավորում կատարվեց նաեւ ԱՄՆ֊ում՝ Քըրք •Քրրքորյանի պնդմամբ, եւ մեծ ցնցում ապրեցինորը հիմնեց Միացյալ հայկական հիմնադրամր, երբ երկոաշաբժից փրկվածներից մեկը Լենինականում Գորբաչովից հաշիվ պահանջեց՝ հարցնելով նրանայն ֆինանսավորեց շռայլորեն՝ հուսալով, թե ինչու արդար չի վարվում եւ թույլ չի տափսոր դա կնպաստի մեծ կազմակերպությունների միասնաբար գործելուն։ Միացյալ հայկական հիմնադրամը շարունակեց լավ գործել և նշանակալի ծառայություն մատուցեց՝ ապահովելով նվիրատվությունների փոխադրումները։ Սակայն միասնության հասնելու նախատեսված նպատակը չիրականացավ, քանի որ Ղարա– բաղը միանա Հայաստանին։մասնակից կազմակերպությունները նախընտրեցին իրենց սեփական առանձին ծրագրերն առաջ մղել՝ վստահ լինելու համար, որ դրանով իրենց կազմակերպությունների վարկն ու ազդեցությունը կմեծանա։

ԵրրորդԵրկրորդ, Գորբաչովը երկրաշարժը օգտագործեց՝ Ղարաբաղ Կոմիտեի անդամներին ձերբակալելու եւ Մոսկվայում բանտարկելու համար։հայերին խորհուրդ տվեց մոռանալ քաղաքականությունն ու Ղարաբաղը և մտածել աղետի գոտին վերականգնելու մասին։ Շատ սփյուռքահայեր մտածեցին, որ դա իմաստուն խորհուրդ է, և մեծ ցնցում ապրեցին, երբ երկրաշարժից փրկվածներից մեկը Լենինականում Գորբաչովից հաշիվ պահանջեց՝ հարցնելով նրան, թե ինչու արդար չի վարվում և թույլ չի տալիս, որ Ղարաբաղը միանա Հայաստանին։

Երկրաշարժն ունեցավ նաեւ նվազ ուշադրության արժանացած հետեւանքներ։ Մինչեւ Երրորդ, Գորբաչովը երկրաշարժը, համայնքին եւ, լայն առումով, «ազգին» ու «Հայաստանին» օգտակար փնելոլ համար հարկավոր էր լինել խմբագիր, գրող, ուսուցիչ, եկեղեցական կամ որեւէ կազմակերպության ղեկավար՝ անկախ մասնագիտությունից։ Միակ բացաոութ–172յուննեբր բարերարներն էին, որոշ իրավաբաններ, որոնք աշխատում էին ազգային կարեւորության գործերի վրա, եւ պատմաբանները, որոնք նշանավոր ու անհրաժեշտ էին դարձել իբրեւ Ցեղասպանության պատմական ճշմարտության պաշտպաններ։օգտագործեց՝ Ղարաբաղ Կոմիտեի անդամներին ձերբակալելու և Մոսկվայում բանտարկելու համար։

Իսկ երկրաշարժի գոտուն օգնելր պահանջեց բժիշկներԵրկրաշարժն ունեցավ նաև նվազ ուշադրության արժանացած հետևանքներ։ Մինչև երկրաշարժը, դեղագործներ համայնքին և, լայն առումով, «ազգին» ու բժշկական տարաբնույթ ծառայողներ«Հայաստանին» օգտակար լինելու համար հարկավոր էր լինել խմբագիր, ինչպես նաեւ ին– ժեներներ։ Այս մասնագիտություն ների տեր անձանց ցանկըգրող, որոնք մեծ մասամբ անհատապես ուսուցիչ, եկեղեցական կամ փոքր խմբերով անմիջական եւ երկարատեւ նպատակային օգնություն տրամադրեցինորևէ կազմակերպության ղեկավար՝ անկախ մասնագիտությունից։ Միակ բացառությունները բարերարներն էին, բավական մեծ է։ Ֆրանսիայում մինչ այդ գոյություն ունեցող հայ բժիշկների կազմակերպությունը կարեւոր դեր ստանձնեց այդ գործունեության մեջ։ Ի լրումն արդեն նշվածներիորոշ իրավաբաններ, հատուկենտ անհատների մի փոքր խումբ՝ Լուիզ Սիմոն Մանուկյանն ու Հրայր Հովնանյանր ԱՄՆ֊իցորոնք աշխատում էին ազգային կարևորության գործերի վրա, Վաչե Մանուկյանն Անգլիայից եւ ուրիշներև պատմաբանները, անձնապես եւ կազմակերպությունների միջոցով, վիթխարի օգնություն ցուցաբերեցին եւ նշանակալի դեր ունեցան նոր Հայաստանի կառուցման հարցում՝ ամենատարբեր առումներով։որոնք նշանավոր ու անհրաժեշտ էին դարձել իբրև Ցեղասպանության պատմական ճշմարտության պաշտպաններ։

Անկախությունից հետո այս կերպափոխումր շարունակվեց եւ տարածվեց նաեւ այլ մասնագիստւթյունների վրա։ Մասնագիտական օժանդակություն ցուցաբերող անձանց մեծ մասր սփյոտքյան կազմակերպությունների հետ առնչություն չուներ։ Երկրաշարժը կազմակերպություններին հնարավորություն էր ընձեռել իրենց աշխատանքների շրջանակների մեջ ընդգրկելու հսկայական այն օգնությունը, որ Սփյուռքի մասնագետները կարող էին հատկացնել, պատրաստ էին հատկացնել եւ հիմնականում հատկացրեցին եւ՛ Իսկ երկրաշարժի ժամանակգոտուն օգնելը պահանջեց բժիշկներ, եւ՛ դրանից բավական հետո եւս։ Այդ մասնագետներից շատերը ղեկավարություն էին փնտրում կազմակերպված համայնքի մեջ։ Սակայնդեղագործներ ու բժշկական տարաբնույթ ծառայողներ, րնդհանուբ առմամբինչպես նաև ինժեներներ։ Այս մասնագիտությունների տեր անձանց ցանկը, կազմակերպությունների որոնք մեծ մասը չցանկացավ հարմարվել մասամբ անհատապես կամ փոքր խմբերով անմիջական և երկարատև նպատակային օգնություն տրամադրեցին, բավական մեծ է։ Ֆրանսիայում մինչ այդ գոյություն ունեցող հայ բժիշկների կազմակերպությունը կարևոր դեր ստանձնեց այդ գործունեությանը, որպեսզի հանկարծ չկորցնի գործունեության վրամեջ։ Ի լրումն արդեն նշվածների, եթե ոչ հենց կազմակերպության վրահատուկենտ անհատների մի փոքր խումբ՝ Լուիզ Սիմոն Մանուկյանն ու Հրայր Հովնանյանր ԱՄՆ֊ից, իր վերահսկողությունը։ Կազմակերպությունների ղեկավարները համառորեն ցանկանում էինՎաչե Մանուկյանն Անգլիայից և ուրիշներ, անձնապես և կազմակերպությունների միջոցով, որ աղետի զոտու օգնության որոշումները միայն իրենք կայացրած լինեն։վիթխարի օգնություն ցուցաբերեցին և նշանակալի դեր ունեցան նոր Հայաստանի կառուցման հարցում՝ ամենատարբեր առումներով։

Վերջապես պարզ դարձավ նաեւԱնկախությունից հետո այս կերպափոխումը շարունակվեց և տարածվեց նաև այլ մասնագիտությունների վրա։ Մասնագիտական օժանդակություն ցուցաբերող անձանց մեծ մասը սփյուռքյան կազմակերպությունների հետ առնչություն չուներ։ Երկրաշարժը կազմակերպություններին հնարավորություն էր ընձեռել իրենց աշխատանքների շրջանակների մեջ ընդգրկելու հսկայական այն օգնությունը, որ իրենց ֆինանսական նվիրատվությունների ու մարդկային ռեսուրսների ուղղորդման հարցում եւս Սփյուռքի համար առաջնայնությաննեբը փոխվել են։ Հայաստանը շատերի համար դարձել էր կենտրոնական հարց։մասնագետները կարող էին հատկացնել, պատրաստ էին հատկացնել և հիմնականում հատկացրեցին և՛ երկրաշարժի ժամանակ, և՛ դրանից բավական հետո ևս։ Այդ մասնագետներից շատերը ղեկավարություն էին փնտրում կազմակերպված համայնքի մեջ։ Սակայն, րնդհանուր առմամբ, կազմակերպությունների մեծ մասը չցանկացավ հարմարվել այդ գործունեությանը, որպեսզի հանկարծ չկորցնի գործունեության վրա, եթե ոչ հենց կազմակերպության վրա, իր վերահսկողությունը։ Կազմակերպությունների ղեկավարները համառորեն ցանկանում էին, որ աղետի գոտու օգնության որոշումները միայն իրենք կայացրած լինեն։

173Այնուհետեւ եկավ անկախությունը։ ՌԱԿ֊ը ե ՍԴՀԿ֊ն այն անմիջապես ընդունեցինՎերջապես պարզ դարձավ նաև, ինչպես վարվեց նաեւ սփյոտքահայեբի որ իրենց ֆինանսական նվիրատվությունների ու սփյուռքահայ կազմակերպությունների բացարձակ մեծամասնությունը։մարդկային ռեսուրսների ուղղորդման հարցում ևս Սփյուռքի համար առաջնայնությունները փոխվել են։ Հայաստանը շատերի համար դարձել էր կենտրոնական հարց։

Դուրս մնացալներր ՀՅԴ֊ն ու իր հետեւորդներն էին։ Այն կոաակ– ցությունր, որը պահպանել էր անկախ Հայաստանի հավատքը, չկարողացավ իր սրտում մի անկյուն գտնել՝ րնդունելու համար Այնուհետև եկավ անկախությունը։ Դաշնակցության ամենաջերմեոանդ եւ ամենանվիրյալ անդամները՝ այդ երազանքի հավատացյալներր, կուսակցության կողմից արտոնված չէին հրճվելու անկախ Հայաստանի ծննդով։ Անկախությունը ժամանակին չէր, գտնում էր կուսակցությունը։ Այն շրջահայաց քայլ չէր, ՌԱԿ֊ը և ՍԴՀԿ֊ն այն «նետված» էր Հայաստանինանմիջապես ընդունեցին, ոչ թե նվաճված, իսկ անկախ Հայաստանը ղեկավարվում էր «մի խումբ երիտասարդ, անփորձ ղեկավարների կողմից»։ինչպես վարվեց նաև սփյուռքահայերի ու սփյուռքահայ կազմակերպությունների բացարձակ մեծամասնությունը։

1991թ․ նախագահական ընտրություններում դաշնակցական թեկ– նածուի ստացած ձայների վհատեցնող քանակը փարատեց կուսակցության անդամների Դուրս մնացողները ՀՅԴ֊ն ու համակիրների մեջ տիրող այն անուրջրիր հետևորդներն էին։ Այն կուսակցությունր, թե այն ամեննորը պահպանել էր անկախ Հայաստանի հավատքը, ինչ պետք է Հայաստանինչկարողացավ իր սրտում մի անկյուն գտնել՝ ընդունելու համար անկախությունը։ Դաշնակցության ամենաջերմեռանդ և ամենանվիրյալ անդամները՝ այդ երազանքի հավատացյալները, ընդամենը դաշնակցական թեկնածուի ընտրությունն էկուսակցության կողմից արտոնված չէին հրճվելու անկախ Հայաստանի ծննդով։ Անկախությունը ժամանակին չէր, որպեսզի կուսակցությունը վերադառնա հայրենիք եւ ստանձնի դրա ղեկավարությունը։ Կուսակցության մի քանի ականավոր ներկայացուցիչներ գտնում էինէր կուսակցությունը։ Այն շրջահայաց քայլ չէր, այն «նետված» էր Հայաստանին, ոչ թե նվաճված, իսկ անկախ Հայաստանը ղեկավարվում էր «մի խումբ երիտասարդ, որ խելամիտ չէ այդքան շուտ թեկնածու աոաջադրելը։ Ապագա դաշնակցական նախագահի կաբինետում ոմանց արդեն աթոռներ էին խոստացված։անփորձ ղեկավարների կողմից»։

1991֊ից հետո ՀՅԴ֊ն քարոզչություն ծավալեց համայնքի ներսում եւ հյուրընկալ երկրների կառավարությունների մոտ։ Հակահայաս– տանյանաթյան հասնող հակատերպետրոսյանական 1991թ․ նախագահական ընտրություններում դաշնակցական թեկնածուի ստացած ձայների վհատեցնող քանակը փարատեց կուսակցության անդամների ու հակա֊ՀՀՇ– ական գործունեությունը Հայաստանի կառավարությանը չկործա– նեցհամակիրների մեջ տիրող այն անուրջը, սակայն դաշնակցականների աչքին արդարացրեց Հայաստանում կուսակցության հետագա ապօրինի գործունեությունը։ Դա թունավորեց Սփյուռքի մթնոլորտը եւ շփոթության մատնեց շատերին։թե այն ամենն, ինչ պետք է Հայաստանին, ընդամենը դաշնակցական թեկնածուի ընտրությունն է, որպեսզի կուսակցությունը վերադառնա հայրենիք և ստանձնի դրա ղեկավարությունը։ Կուսակցության մի քանի ականավոր ներկայացուցիչներ գտնում էին, որ խելամիտ չէ այդքան շուտ թեկնածու առաջադրելը։ Ապագա դաշնակցական նախագահի կաբինետում ոմանց արդեն աթոռներ էին խոստացված։

Այսպիսով, գաղափարախոսությունը վերածվեց հավատքի, իսկ կույր հավատքն ատելության կարիք ունի՝ ինքն իրեն պահպանելու համար, փարատելու համար որեւէ կասկած, որ կարող է առաջանալ, երբ հանգամանքները շատ հարմար կերպով չեն դասավորվում։ Ատելությունն էլ իր հերթին լավագույնս ծառայում է նպատակին, երբ անհատականացվում է։ Լ․ Տեր֊Պետբոսյանի կատարած ոչ մի քայլ չէր կարող ճիշտ լինել կամ խելամտության նշույլ պաբունակել, եւ174նրա ձեռնարկած յուրաքանչյուր քայլ դիվային նպատակներ էր հետապնդում։ Դաշնակցական շատ թերթերում վերահրատարակված մի հոդվածի մեջ ՀՅԴ մի ղեկավար Լ․ Տեր֊Պետրոսյանին մեղադրում էր եռագույնն ու պետական հիմնր Դաշնակցությունից «գողանալու» եւ դրանք նոր հանրապետության դրոշն ու հիմնը դարձնելու մեջ։ Նա արդեն գողացել էր անկախության 1991֊ից հետո ՀՅԴ֊ն քարոզչություն ծավալեց համայնքի ներսում և հյուրընկալ երկրների կառավարությունների մոտ։ Հակահայաստանության հասնող հակատերպետրոսյանական ու եբկրի գաղափարներըհակա֊ՀՀՇ– ական գործունեությունը Հայաստանի կառավարությանը չկործանեց, չհսկվելու դեպքում էլի ինչե՛ր կգողանա։սակայն դաշնակցականների աչքին արդարացրեց Հայաստանում կուսակցության հետագա ապօրինի գործունեությունը։ Դա թունավորեց Սփյուռքի մթնոլորտը և շփոթության մատնեց շատերին։

Դաշնակցական քարոզչությունր նոր անկում նշանավոբեց Այսպիսով, գաղափարախոսությունը վերածվեց հավատքի, իսկ կույր հավատքն ատելության քաղաքականության մեջ։ Հետեւողական ու սիստեմատիկ կարիք ունի՝ ինքն իրեն պահպանելու համար, փարատելու համար որևէ կասկած, որ կարող է առաջանալ, երբ հանգամանքները շատ հարմար կերպով անարգվում էր չեն դասավորվում։ Ատելությունն էլ իր հերթին լավագույնս ծառայում է նպատակին, երբ անհատականացվում է։ Լ․ Տեր֊Պետբոսյանի կատարած ոչ մի մարդքայլ չէր կարող ճիշտ լինել կամ խելամտության նշույլ պարունակել, որն ընտրվել ևնրա ձեռնարկած յուրաքանչյուր քայլ դիվային նպատակներ էր Հայաստանի ժողովրդի ձայների 83 տոկոսով։ հետապնդում։ Դաշնակցական թերթերը նորանկախ հայրենիքի առաջին ազգընտիր Նախագահին կոչում էին այնպիսի անուններովշատ թերթերում վերահրատարակված մի հոդվածի մեջ ՀՅԴ մի ղեկավար Լ․ Տեր֊Պետրոսյանին մեղադրում էր եռագույնն ու պետական հիմնը Դաշնակցությունից «գողանալու» և դրանք նոր հանրապետության դրոշն ու հիմնը դարձնելու մեջ։ Նա արդեն գողացել էր անկախության ու երկրի գաղափարները, որոնց չէր «արժանացել» ուրիշ ոչ ոք՝ բուշեւիկներից սկսած մինչեւ երիտթուրքերը։չհսկվելու դեպքում էլի ինչե՛ր կգողանա։

Դաշնակցական քարոզչությունը նոր անկում նշանավորեց ատելության քաղաքականության մեջ։ Հետևողական ու սիստեմատիկ կերպով անարգվում էր մի մարդ, որն ընտրվել էր Հայաստանի ժողովրդի ձայների 83 տոկոսով։ Դաշնակցական թերթերը նորանկախ հայրենիքի առաջին ազգընտիր Նախագահին կոչում էին այնպիսի անուններով, որոնց չէր «արժանացել» ուրիշ ոչ ոք՝ բոլշևիկներից սկսած մինչև երիտթուրքերը։ Դժվար է որոշել, թե ինչն էր ավելի վատ․ ՀՅԴ֊ի կողմից Նախագահին նսեմացնելու եւ ապամարդկային ներկայացնելու կազմակերպված ու հետեւողական հետողական գործունեությո՞ւնը, թե՞ այն փաստը, որ ոչ մի սփյոտքյան ղեկավար կամ կազմակերպություն հրապարակավ չդատապարտեց նման վարքը։ Եկեղեցու ղեկավարները, լինելով բարոյական իշխանություն, զլացան այդ անել, գիտնականներր, փնելով ազգի պատմության պահապաններ ու մտավոր ղեկավարներ, զլացան այդ անել, մյուս կուսակցություններր, քաղաքական բանավեճերի մասնակիցները զլացան այդ անել։ Շատ֊շատերն էին զայրացած։ Եվ սակայն, բացի երկու, թերեւս երեք, նվազ ճանաչված ազնր– վաբարո հոդվածագրից, նման վարքագիծ չցուցաբերվեց։ Պատճառներից անկախ, նշված երեւույթբեւ հակազդեցության բացակայությունը խոսում է սփյոտքյան քաղաքական կյանքի ու երկխոսության ո– բակի մասին։ Ինչ֊որ առումներով սա անդրադարձնում է այն քամահրանքը, որ որոշ սփյուռքահայեբ տածում են Հայաստանի ժողովրդի նկատմամբ։ Եկեք պատկերացնենք, որ որեւէ մեկը, ասենք՝ ոչ֊հայ մի հոդվածագիր, որեւէ թերթում այդ բառերը գործածեր դաշնակցական երկրորդ էշելոնի որեւէ ղեկավարի վերաբերյալ։ Ինչպի– սի՞ն կփներ Դաշնակցության, այլ կուսակցությունների, համայնքի ու դրա կազմակերպությունների, այդ թվամ եւ ավանդաբար Դաշնակցության ընդդիմադիրների հակազդեցությունը։

  ==6․ Ողբերգությունների եւ անուրջների միջեւ․ <i>Ներկան երբեւէ գալո՞ւ է</i>==

===ՊԱՏԵՐԱԶՄՆԵՐԻ ՊԱՏՄՈՒԹՅԱՆ ԵՎ ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ՊԱՏԵՐԱԶՄԻ ՄԱՄԻՆ===

===ԳԱՂԱՓԱՐԱԽՈՍՈՒԹՅՈՒՆ ԵՎ ԴԻՎԱՆԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ===

===ՃԻՇՏ ՊԱՀԻ ԸՆՏՐՈՒԹՅՈՒՆԸ===