Changes

==2․ Հրաժարական== Եթե ընտրելու փնենք մի աոանձին իրադարձություն, որը վերլուծելով կարելի է հասկանալ ընթացիկ հակամարտությունները եւ պատկերացնել հետագա զարգացումները, դա կփնի 1998 թ․ փետըր– վարին Նախագահ Լեւոն Տեր֊Պետրոսյանի հրաժարականը։

1998֊ի վւետրվարի հրաժարականը շատ բան է ասում Հայաստանի ու հայ ժողովրդի քաղաքական մշակույթի մասին, Հայաստանում եւ արտասահմանում Լ․ Տեր֊Պետրոսյանին կողմնակից ու հակառակորդ անձանց մասին, կառույցների եւ Սահմանադրության ուժի ու թուլության մասինԵթե ընտրելու լինենք մի առանձին իրադարձություն, օտար շահերի ու ներքին քաղաքական ուժերի միջեւ խճողված հարաբերությունների մասին։ Պատմության շարունակականության խաթարումը բացահայտում որը վերլուծելով կարելի է այն հիմնական հոսանքներն ու հասկանալ ընթացիկ հակամարտությունները և պատկերացնել հետագա րնթացքի ուղղություններըզարգացումները, որոնք կարող էին եւ չբացահայտվել օր օրի զարգացող իրադարձություններում։դա կլինի 1988 թ․ փետրվարին Նախագահ Լևոն Տեր֊Պետրոսյանի հրաժարականը։

Ասվում է, որ Լ․ Տեր֊Պետրոսյանը կորցրել էր ժողովրդի աջակ– ցությունր։ աջակցությունը։ Դա կարող է ճիշտ լինել, բայց հրաժարականի հետ դրա առնչությունը շատ ավելի վերլուծության կարիք ունի, քան կատաբվել կատարվել է։ Ամերիկայի Միացյալ Նահանգների նախագահները եւ և այլ երկրների վարչապետներ հաճախ են կորցնում ժողովրդի աջակցությունը մինչեւ մինչև պաշտոնավարման իրենց ժամկետի ւսվարտրավարտը, սակայն շարունակում են կաոավարել մինչեւ կառավարել մինչև սահմանված հաջորդ ընտրությունը։ ժողովրդի Ժողովրդի բացասական կարծիքը բավարար պատճառ չէ նախագահներ ու կառավարություններ փոխելու համար։ Երբ ժողովուրդը քվեարկում է, քվեարկում է, որպեսզի ընտրվողը պաշտոնավարի սահմանված ժամկետի ընթացքում։ Կասկած չկա, անշուշտ, որ երբ նախագահը կորցնում է ժողովրդի օժանդակությունը, կառավարելը շատ է դժվարանում, նրա հրաժարականի հեռանկարը նաեւ նաև խրախուսում է ընդդիմադիրներին։ ՄակայնՍակայն, ինչպես կքննարկվի ստորեւստորև, նրա կամ նրա վարչակազմի նկատմամբ դժգոհությունը քիչ կապ ուներ հրաժարականի մեջ առանցքային դեր կատարած Լեռնային Ղարաբաղի խնդրի լուծման հետ։ Հետաքրքիր է նկատել, որ ծանրա– գույն ծանրագույն հանգամանքների ու վտրձությունների փորձությունների ներքո յոթ տարի ղեկավարելուց հետո Լ․ Տեր֊Պետրոսյանը դեռեւս դեռևս ստացավ ընտրողների մոտ կեսի օժանդակությունը՝ միացյալ ընդդիմության ու ուժեղ թեկ– նածուի թեկնածուի առկայության պայմաններում։ Անշուշտ, կան նաև մարդիկ, որոնք կասկածի են ենթարկում 1996֊ին Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի երկրորդ ընտրությունը, ինչպես նաև Սահմանադրությունը, որը սահմանում է Նախագահի մանդատը։ Անկանոնությունները փոխե՞լ են ընտրությունների արդյունքը, թե ո՛չ կորոշվի, երբ պատմաբանները լավ ուսումնասիրեն բոլոր փաստերը։ Մինչ այդ սակայն տեսակետների մեծ մասը հիմնված է հավատի ու քաղաքական շահարկումների վրա։ Չնայած Հայաստանում ժողովրդավարության զարգացման և պատմության համար ներկայացրած կարևորությանը՝ Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի մանդատի վավերականությունը չի առնչվում այստեղ կատարվող քննարկմանը։ Լ․ Տեր֊Պետրոսյանը հրաժարական տվեց գործընկերների ճնշման ներքո, որոնք ընդունել էին ընտրությունների արդյունքները և Սահմանադրության լեգիտիմությունը, և նրա վարչակազմում էին ծառայում այդ իսկ ընտրությունների արդյունքների ու Սահմանադրության հիման վրա։  Լ․ Տեր֊Պետրոսյանը հրաժարական տվեց իր իսկ կաբինետի հզոր անդամների ճնշման ներքո, որոնք ընդդիմացան Լեռնային Ղարաբաղի հակամարտության լուծման ԵԱՀԿ Մինսկի Խմբի համանախագահների 1997 թ․ սեպտեմբերին ներկայացրած առաջարկության նախագծի ընդունմանը։ Նրա վարչապետ Ռ․ Քոչարյանը, Պաշտպանության նախարար Վազգեն Սարգսյանը և Ներքին գործերի ու անվտանգության նախարար Սերժ Սարգսյանը պատճառաբանեցին, որ առաջարկը չի բխում Հայաստանի ու Ղարաբաղի շահերից։ Դա թերթերի համար խորագիր էր։ Դա տարածված պատկերացում էր ոչ միայն Հայաստանում, այլև Սփյուռքում և միջազգային մամուլում։ Իհարկե, Ղարաբաղն էր վարչակազմի մեջ տեղի ունեցող հակամարտության հիմքը, և առկա էին տարբերություններ Նախագահի և կաբինետի երեք կարևոր անդամների միջև։ Սակայն դեռևս որոշ հարցեր պետք է առաջադրվեն։ 1998֊ի փետրվարի 3֊ին, չորս ամիս տևած հանրային վիճաբանություններից հետո, տեղի է ունենում այնպիսի մի լրջագույն իրադարձություն, ինչպիսին Նախագահի հրաժարականն է։ Վարչապետը դառնում է Նախագահի պաշտոնակատար և այնուհետև, մարտ ամսին կայացած արտահերթ ընտրություններում, դառնում ընտրված Նախագահ։ Սակայն քաղաքական խեղման վեց ամսում պարզ չէին դարձել այն պրոբլեմի լուծման այլընտրանքները, որոնք ստիպեցին Նախագահին հրաժարական տալ։ Մինչև այժմ հասարակությունը չգիտի, թե վերոհիշյալ հարցում ստույգ որո՞նք էին Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի և Ռ․ Քոչարյանի միջև տարբերությունները։ Հրապարակային բանավեճը, որ ընթանում էր այն հարցի շուրջ, թե ինչպես լուծել Լեռնային Ղարաբաղի հիմնախնդիրը, կամ թե ինչպես այն չլուծել, Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի հրաժարականի հետ կապված իրադարձությունների ամենաճակատագրական կետն էր։ Նրանց համար, ովքեր բախտավոր էին լինելու նրա հրաժարականով, բանավեճը նշանակություն չուներ, բնութագրումների հաճույքը և զրպարտություններն ընդունվում էին որպես փաստարկ։ Նրանք, ովքեր ցանկանում էին Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի հեռացումը, չէին բացահայտում, թե այդ ի՛նչն էր, որ նա պատրաստ էր ընդունել և որը կարող էր պարտվողականություն կամ, ըստ ոմանց, դավաճանություն համարվել։ Լ․ Տեր֊Պետրոսյանն ինքը չբացատրեց դա, նրա իսկ խնդրանքով չբացատրեցին դա նաև նրան սատարողները, քանի որ փաստաթղթերի և գաղտնի բանակցությունների բովանդակությունը մինչև համաձայնության գալը չհրապարակելը եղել է միջազգային միջնորդների հետ հիմնական պայմանավորվածություններից մեկը։ Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի կարողություններն ու քաղաքականությունը հարգողների գրեթե լռությունը, զուգակցվելով նրան ատողների աղմկոտ, հաճախ բացահայտ և երբեմն արգահատելի չարախնդրությանը, չէր կարող երկխոսություն համարվել։ Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի հրաժարականի հետևանքով կայացած նոր ընտրությունները ևս զլացան ի ցույց հանել մի հակամարտության այլընտրանքային լուծումների քննարկումը, որը չարչրկել է Հայասատանը՝ սկսած որպես անկախ պետություն նրա վերածծննդի օրից։ Այդ նյութի մասին գրած անձնինք՝ հայ թե ոչ հայ, չեն ունեցել ԵԱՀԿ առաջարկի մասին անհրաժեշտ տեղեկություններ։ Սակայն նրանք նաև իրենց նեղություն չեն պատճառել ընդունել իրենց անտեղյակությունը, ոչ էլ ի վիճակի են եղել դիմակայելու բարձրից քարոզներ կարդալու գայթակղությանը։ Քչերն են միայն գիտակցել առանց հավաստի ինֆորմացիայի հավաստի դիրքորոշում ունենալու անմտությունը։ 

Անշուշտ, կան նաեւ մարդիկ, որոնք կասկածի են ենթարկում 1996֊ին եւ․ Տեր֊Պետբոսյանի երկրորդ ընտրությունը, ինչպես նաեւ Սահմանադրությունը, որը սահմանում Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի հրաժարականն իր մեջ շատ ավելի բան է Նախագահի մանդատը։ Անկանոնությունները փոխե՞լ են ընտրությունների արդյունքըպարունակում, թե ոչ՜ կորոշվիքան մեկ մարդու ճակատագիրը կամ պատմության մեջ նրա տեղը։ Եվ ավելին, երբ պատմաբանները լավ ուսումնասիրեն բոլոր փաստերը։ Մինչ այդ սակայն տեսակետների մեծ մասը հիմնված քան կատարվածի սահմանադրականությունը։ Նրա հրաժարականը առնչվում է հավատի պետության ու քաղաքական շահարկումների վրա։իշխանության մեր ըմբռնման հետ և երկխոսության այն տեսակի հետ, որի կարիքն ունենք՝ խնդիրները սահմանելու և ընտրանքներ կատարելու համար։

Լ․ Տեր֊Պետբոսյանր հրաժարական տվեց իր իսկ կաբինետի հզոր անդամների ճնշման ներքո, որոնք ընդդիմացան Լեռնային Ղարաբաղի հակամարտության լուծման ԵԱՀԿ Սինսկի Խմբի համանա–64խագահների 1997 թ․ սեպտեմբերին ներկայացրած առաջարկության նախագծի ընդունմանը։ Նրա վաբչապետ Ռոբեբտ Քոչարյանը, Պաշտպանության նախարար Վազգեն Սաբգսյանը եւ Ներքին գործերի ու անվտանգության նախարար Սերժ Սարգսյանը պատճառաբանեցին, որ առաջարկը չի բխում Հայաստանի ու Ղարաբաղի շահերից : Դա թերթերի Հրաժարականի շուրջ եղած հանգամանքների ողջ բարդության և դրա կարևորության գնահատման համար խորագիր էր։ Դա տարածված պատկե– րացում էր ոչ միայն Հայաստանում, այլեւ Սփյուռքում եւ միջազգային մամուլում։ Իհարկե, Ղարաբաղն էր վարչակազմի մեջ տեղի ունեցող հակամարտության հիմքը, եւ առկա էին տարբերություններ Նախագահի եւ կաբինետի երեք կարեւոր անդամների միջեւ։տեղին են մի շարք դիտարկումներ։

Սակայն դեռեւս որոշ հարցեր պետք է առաջադրվեն։ 1998֊ի փետրվարի 3֊ինԼ․ Տեր֊Պետրոսյանը հրաժարական չտվեց իր ավանդական հակառակորդների ճնշման ներքո, չորս ամիս տեւած հանրային վիճաբանություններից հետոոր սովորական ընդդիմություն էր՝ Հայաստանի կոմունիստական կուսակցությունը, տեղի է ունենում այնպիսի մի լրջագույն իրադարձությունՀայաստանի դեմոկրատական կուսակցությունը, ինչ– պիսին Նախագահի հրաժարականն է։ Վարչապետը դառնում է Նախագահի պաշտոնակատար եւ այնուհետեւԱզգային ժողովրդավարական միությունը, մարտ ամսին կայացած արտահերթ ընտրություններում, դառնում ընտրված Նախագահ։ Սակայն քաղաքական խեղման վեց ամսում պարզ չէին դարձել Ազգային ինքնորոշում միավորումը և Հայ հեղափոխական դաշնակցությունը։ Հրաժարականն ավելի շուտ թելադրված էր այն պրոբլեմի լուծման այլընտրանքներըանհատների դիրքորոշումներով, որոնց հետ նա սերտորեն աշխատել էր վերջին տասը տարում, իր գործընկերների, որոնք ստիպեցին Նախագահին հրաժարական տալ։ Սինչեւ այժմ հասարակությունը չգիտիմեծագույն հարգանք ունեին նրա նկատմամբ, ովքեր, ընդհանուր առմամբ կգերադասեին, որ նա շարունակեր պաշտոնավարել, և ովքեր չէին մտածում, թե վերոնշյալ հարցում ստույգ որո՞նք հրաժարական կտար՝ իր խաղարարար ծրագրի նկատմամբ ընդդիմության պատճառով։ Դրանք էին Ռոբերտ Քոչարյանը՝ Լեռնային Ղարաբաղի նախկին նախագահը, ու Լ․ Տեր֊Պետբոսյանի եւ Ռ․ Քո– չարյանի միջեւ տարբերությունները։Տեր֊Պետրոսյանը հրավիրել էր իբրև Հայաստանի վարչապետ ծառայելու համար, Վազգեն Սարգյսանը՝ Պաշտպանության նախարարը, իր մերձավոր միջավայրի ամենամտերիմ ու ամենավստահված անդամներից մեկը, և Սերժ Սարգսյանը՝ Լեռնային Ղարաբաղի նախկին պաշտպանության նախարարը, որին Լ․ Տեր֊Պետրոսյանը երեք տարի առաջ էր հրավիրել՝ Հայաստանում միևնույն պաշտոնում ծառայելու համար, և որին ավելի ուշ վստահեց Անվտանգության նախարարությունը, իսկ 1996֊ին Ներքին գործերի ու անվտանգության միակցված նախարարությունը։

Հրապարակային բանավեճը, որ ընթանում էր այն հարցի շուրջԹվում է, թե ինչպես լուծել Լեռնային Ղարաբաղի հիմնախնդիրը, կամ թե ինչպես հրաժարականի հանգամանքների սահմանադրականությունը որոշ կասկածներ է հարուցում։ Հրաժարականից հետո Ռ․ Քոչարյանն ու Վազգեն Սարգսյանը համոզված հայտարարեցին այն չլուծելմասին, որ ամեն բան կատարվել է սահմանադրության շրջանակներում։ Հրաժարականի իր հայտարարության մեջ Լ․ Տեր֊Պետբոսյանի հրաժարականի հետ կապված իրադարձությունների ամենաճակատագրական կետն էր։ Նրանց համարՏեր֊Պետրոսյանը բծախնդրորեն խուսափեց վիճակը հակասահմանադրական որակելուց, ովքեր բախտավոր էին փնելու նրա հրաժարականովսակայն ընդգծեց, բանավեճը նշանակություն չուներ, բնութագրումների հաճույքը եւ զրպարտություններն ընդունվում էին որպես փաստարկ։ Նրանք, ովքեր ցանկանում էին Լ․ Տեբ֊Պետրոսյանի որ սահմանադրական իր իրավունքների կիրառումը (այն է՝ կաբինետի այն անդամների հեռացումը, չէին բացահայտում, թե այդ ի՛նչն որոնք անտեսեցին արտաքին և անվտանգության քաղաքականություն իրականացնելու Նախագահի սահմանադրական լիազորությունը) երկիրն ապակայունացնելու լուրջ վտանգ էրներկայացնում։ Իրերի նորմալ ընթացքն, որ նա պատրաստ էր ընդունել եւ որը կարող էր պարտվողականություն կամանշուշտ, ըստ ոմանցայն է, դավաճանություն համարվել։ Լ․ Տեր֊Պետբոսյանն ինքը չբացատրեց դա, նրա իսկ խնդրանքով չբացատրեցին դա նաեւ նրան սատարողները, քանի որ փաստաթղթերի եւ գաղտնի բանակցությունների բովանդակությունը մինչեւ համաձայնության գւպը չհրապարակեա եղել է միջազգային միջնորդների երբ վարչապետն ու նախարարները էական հարցերում իրենց Նախագահի հետ հիմնական պայմանավորվածություններից մեկը։ 5 Պետականության մարտահրավերըԼ․ Տեր֊Պետրոսյանի կարողություններն ու քաղաքականաթյունր հարգողների գրեթե լռությունր, զուգակցվելով չեն համաձայնում և չեն կարողանում նրան ատողների աղմկոտհամոզել փոխելու իր որոշումը, հաճախ բացահայտ եւ երբեմն արգահատելի չարախնդութ– յանր, չէր կարող երկխոսություն համարվել։ Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի հրաժարականի հետեւանքով կայացած նոր րնտրություններր եւս զլացան ի ցույց հանել մի հակամարտության այլրնտբանքային լուծումների քննարկումր, որր չարչրկել է Հայաստանր՝ սկսած որպես անկախ պետություն նրա վերածննդի օրից։իրենք են հրաժարական տալիս։

Այդ նյութի մասին գրած անձինք՝ հայ թե ոչ հայԿողմերից որևէ մեկը Սահմանադրական դատարան չդիմեց հրաժարականի սահմանադրականության հարցով։ Հայաստանում արտահայտված կարծիքները մեծ մասամբ քաղաքական դրդապատճառներ ունեին և չէին արտացոլում սահմանադրական օրենքի լուրջ նկատառումներ, չեն ունեցել ԵԱՀԿ առաջարկի մասին անհրաժեշտ տեղեկություններ։ Սակայն նրանք նաեւ իրենց նեղություն չեն պատճառել րնդունելու իրենց ան– տեղյակությունրինչը Հայաստանում գտնվում է իր սաղմնային վիճակում։ Առանց Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի և նրա հակառակորդների միջև տեղի ունեցած քննարկումների ճշգրիտ իմացության, ոչ էլ ի վիճակի են եղել դիմակայելու բարձրից քարոզներ կարդալու գայթակղությանր։ Քչերն են միայն գիտակցել ա– ոանց հավաստի ինֆորմացիայի հավաստի դիրքորոշում ունենալու անմտությունր։դժվար կլինի ավելին ասել, քան հետևյալը․ գործընթացը տեխնիկապես թվում է սահմանադրական կարգին համապատասխան, սակայն կասկածելի է մնում այն հանգամանքը, թե հարգվել է Սահմանադրության ոգին։ Իր հրաժարականով Լ․ Տեր֊Պետրոսյանը խուսափեց սահմանադրական ճգնաժամից և հնարավոր աղետալի առճակատումից։

Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի հրաժարականն իր մեջ շատ ավելի բան է պարունակումՀրաժարականի սահմանադրականության հարցին կարևորություն չընծայվեց սովորական ընդդիմության հիմնական տարրերի կողմից, քան մեկ մարդու ճակատագիբր որոնք երբեք չէին ընդունել կամ պատմության մեջ նրա տեղը։ Եվ ավեփն էհավանություն տվել ներկա Սահմանադրությանը։ Սա չի նշանակում, քան կատարվածի սահմանադրականությունդ Նրա հրաժաբականր առնչվում է պետության ու իշխանության մեր րմբռնման հետ եւ երկխոսության թե նրանց դուր եկավ այն տեսակի հետձևը, որով կատարվեց հրաժարականը, սակայն նրանց համար կարևորը Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի հեռացումն էր, որի կարիքն ունենք՝ խնդիրներր սահմանելու եւ րնտրանքնեբ կատարելու համար։որը ողջունեցին։ 1955֊ի Սահմանադրությունը և 1996֊ի ընտրությունների արդյունքները չընդունելը նրանց զրկեց Ռ․ Քոչարյանի դեմ սահմանադրական նորմերի վրա հիմնված փաստարկներ օգտագործելու հնարավորությունից։

Թվում Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի հրաժարականը մեկնաբանվել էշտապ արտահայտված, թե հրաժարականի հանգամանքների սահմանադրականությունը որոշ կասկածներ է հարուցում։ Հրաժարականից հետո Ռ․ Քոչարյանն ու Վազգեն Սարգսյանը համոզված հայտարարեցին այն մասին, որ ամեն բան կատարվել է Սահմանադրության շրջանակներում։ Հրաժարականի իր հայտարարության մեջ Լ Տեր֊Պետ– րոսյանը բծախնդրորեն խուսափեց իրադրությունը հակասահմանադրական որակելուց, սակայն ընդգծեց, որ սահմանադրական իր իրավունքների կիրառումը (այն է՝ կաբինետի այն անդամների հեռացումըկաղապարված ձևակերպումներով, որոնք անտեսեցին արտաքին եւ անվտանգության քաղաքականության իրականացնելու Նախագահի սահմանադրական լիազորությունը) երկիրն ապակայունացնելու լուրջ վտանգ էր ներկայացնում։ Իրերի նորմալ րնթացքնկրկին հաստատում են նյութի ընդունված բացատրությունները։ Այդ տարածված, անշուշտ, այն պատկերացումը պնդում է, որ երբ վարչապետն ու նախարարները էական հարցերում իրենց Նախագահի հետ չեն համաձայնում եւ չեն կարողանում նրան համոզել փոխելու իր որոշումը, իրենք են հրաժարական տափս։որ․

Կողմերից որեւէ մեկր Սահմանադրական դատարան չդիմեց հրաժարականի սահմանադրականության հարցով։ Հայաստանում արտահայտված կարծիքները մեծ մասամբ քաղաքական դրդապատճառներ ունեին եւ չէին արտացոլում սահմանադրական օրենքի լուրջ նկատառումներ1. Լ․ Տեր֊Պետրոսանն անսպասելիորեն որոշեց ընդունել Ղարաբաղյան հակամարտության լուծման մի ձևակերպում, ինչը Հայաստանում գտնվում է իր սաղմնային վիճակում։ Առանց Լ Տեր֊Պետրոսյանի եւ որն անընդունելի էր նրա հակառակորդների միջեւ տեղի ունեցած քննարկումների ճշգրիտ իմացության, դժվար կլինի ավեփն ասել, քան հետեւյալը– գործընթացը տեխնիկապես թվում է սահմանադրական կարգին համապատասխան, սակայն կասկածեփ է մնում այն հանգամանքը, թե հարգվել է Սահմանադրության ոգին։վարչակազմի կարևոր անդամների համար։

67Իր հրաժարականով Լ․ Տեր– Պետրոսյանր խուսափեց սահմանադրական ճգնաժամից եւ հնարավոր աղետափ աոճակատումից:Հրաժարականի սահմանադրականության հարցին կարեւորություն չրնծայվեց սովորական րնդդիմության հիմնական տարրերի կողմից, որոնք երբեք չէին ընդունել կամ հավանություն տվել ներկա Սահմանադրությանը։ Սա չի նշանակում, թե նրանց դուր եկավ 2. Տարաձայնությունը ծագեց ճիշտ այն ձեւըժամանակ, որով կատարվեց հրաժարականը, սակայն քանի որ Նախագահի դիրքորոշումն ու առաջարկված ձևակերպումը պետք է որ նրանց համար կարեւորը Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի հեռացումն էր, որըողջունեցին։ 1995֊ի Սահմանադրությունը եւ 1996֊ի ընտրությունների արդյունքները չընդունելը նրանց զրկեց Ռ․ Քոչարյանի դեմ սահմանադրական նորմերի վրա հիմնված փաստարկումներ օգտագործելու հնարավորությունից։նոր լինեին։

Թեեւ 3. Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի հրաժարականին հանգեցրած գործընթացը ներքին էրՏեր֊Պետրոսյանն այդ ձևակերպումն ընդունեց այլ երկրների և միջնորդների՝ Ռուսաստանի, այսինքն՝ դերակատարներն ԱՄՆ֊ի ու դրդապատճառները հիմնականում ներքին, հայաստանյան էին, չի կարելի թերագնահատել արտաքին ուժերի ու գործոնների կարեւորությունը, որոնք տարբեր, նույնիսկ հակադիր պատճառներով, թուլացրեցին Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի դիրքն ու վարկը։ Այդ ուժերն իրենց սեփական սցենարն ունեն, թե ով պետք է կառավարի Հայաստանը, եւ թե ինչպես պետք է ընթանա հակամարտությունը։ Արտաքին ուժերը Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի հակառակորդների մեջ ամրապնդեցին այն հավատը, թե միջազգային հանրությունը կրնդունի հնարավոր այլբնտրանքային ղեկավարներին։ Այս գիրքն այդ բնագավառին չի առնչվելու։ Այնուամենայնիվ արժե շեշտել, որ երբ պատմությունը գրվի, այն որոշ անսպասելի կապեր կբացահայտի։Ֆրանսիայի կողմից ներկայացվող ԵԱՀԿ Մինսկի Խմբի համանախագահների կողմից աննախադեպ ճնշման հետևանքով։

4. Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի հրաժարականը մեկնաբանվել է շտապ արտահայտված, կաղապարված ձեւակերպումներով, որոնք կրկին հաստատում են նյութի ընդունված բացատրությունները։ Այդ տարածված պատկերացումը պնդում է, որ․1 ․ Լ․ Տեր֊Պետրոսյանն անսպասելիորեն որոշեց ընդունել Դարաբաղյան հակամարտության լուծման մի ձեւակերպում, որն անընդունելի էր նրա վարչակազմի կարեւոր անդամների համար․2․ Տարաձայնությունը ծագեց ճիշտ այդ ժամանակ, քանի որ Նախագահի դիրքորոշումն ու առաջարկված ձեւակեբպումր պետք է որ նրանց համար նոր լինեին․3․ Լ․ Տեր֊Պետրոսյանն այդ ձեւակերպումն ընդունեց այլերկբների եւ միջնորդների՝ Ռուսաստանի, ԱՍՆ֊ի ու Ֆրանսիայի կողմից ներ–68կայացվող ԵԱՀԿ Սինսկի Խմբի համանախագահների կողմից աննախադեպ ճնշման հետեւանքով․4․ Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի եւ և նրա հակառակորդների միջեւ միջև հակադրության էությունը կայանում էր «վալլային» եւ «փուլային» և «փաթեթային լուծման» մոտեցումների մեջ․5․ Նախագահին ստիպելով հրաժարական տալ՝ հակառակորդներն ունեին ժողովրդի օժանդակությունը, որր հավանության էր տափս հակամարտության հանդեպ կարծր դիրքորոշմանը եւ Նախագահի զիջողականությունը համարում «պարտվողական», նույնիսկ «դավաճանական»։մեջ։

Հետաքրքիր է նկատել5. Նախագահին ստիպելով հրաժարական տալ՝ հակառակորդներն ունեին ժողովրդի օժանդակությունը, որ Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի հրաժարականին հաջորդած իր հարցազրույցներում Ռ․ Քոչաբյանը երբեմն֊երբեմն նշել է, որ որը հավանություն էր տալիս հակամարտության լուծման հարցում եղած տարբերությունները իր խմբի գործողությունների միակ պատճառր չէին։ Սա նույնպես քննարկման առարկա էհանդեպ կարծր դիրքորոշմանը և Նախագահի զիջողականությունը համարում «պարտվողական», եւ դրան կանդրադառնանք ավելի ուշ։նույնիսկ «դավաճանական»։

Այժմ, երբ ժամանակի փոշին նստել է նյութի վրա, եւ և նյութը բավականաչափ չարչրկվել է գիտակների կողմից, հնարավոր է մի հայացք նետել եղած պնդումներին եւև, հիմք ունենալով մեծ մասամբ հանրահայտ տեղեկատվությանրտեղեկատվությունը, իրերը դնել իրենց տեղը։ Դրանով հնարավորություն կունենանք տեսնելու հրաժարականի ետեւում թաքնը– ված ետևում թաքնված ավելի մեծ հարցերը։ Դրա նպատակը ոչ թե Լ․ Տեր֊Պետրոսյա– նին Տեր֊Պետրոսյանին պաշտպանելն է, այլ այն նկատառումրնկատառումը, որ պրոբլեմի սխալ բնո– րոշումր բնորոշումը քաղաքականություն որոշողներին եւ և հետաքրքրված ակադեմիական կամ այլ խմբերի կարող է դեպի կեղծ հույսեր աոաջնոբդելեւ առաջնորդել և հետագայում սխալ դատողությունների հիմք հանդիսանալ , ինչպես բազմիցս պատահել է անցյալում։

Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի աշխարհայացքով ձեւավորվեց Հայաստանի անցումային շրջանը դեպի ժողովրդավարությունԱնկախ նրանից, ազատ շուկայական տնտեսություն եւնրա անձը սիրել են կամ համաձայնել նրա քաղաքականությանը, որ ամենակարեւորն թե ոչ, Լևոն Տեր֊Պետրոսյանը պետք էհամարվի հայոց պատմության վերջին տասնամյակի ամենաազդեցիկ դեմքը։ Նա, դեպի ոչ֊ավանդական արտաքին քաղաքականություն։ Պետության կառուցման մեջ նա ղեկավարեց Ազգային ժողովիհավանաբար Վազգեն Մանուկյանի հետ միասին, Նախագահական կառույցիեղել է Ղարաբաղ Կոմիտեի գաղափարական առաջնորդը, Սահմանադրության ու Սահմանադրական դատարանի եւ զինված ուժերի կառուցվածքային զարգացումըայն Կոմիտեի, վերասահմանեց կառավարության դերը եւ կառավարության ու քաղաքացիների միջեւ հարաբերությունները։ Սկսեց իրավական, առողջապահական, կրթական եւ սոցիալական ապահովության ոլորտների բարեփոխումները։ Հարթեց նաեւ Լեռնային Ղաբաբաղի հակամարտության լուծման ուղին։ Ելնելով վափոիտւթյան կարիք ունեցող ոլորտների հսկայական թվից եւ դրանց փոխկապակցվածաթյունից՝ կառավարման մասին որը 1988֊ից ի վեր պաշտպանել է Ղարաբաղի հայերի իրավունքները և ի վերջո Հայաստանն առաջնորդել դեպի անկախություն։ 1990 թ․֊ի հուլիսին Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի հիմնական փիլիսոփայությունը էվոլյուցիոն էրՏեր֊Պետրոսյանն ընտրվեց դեռևս Հայաստանի Գերագույն խորհրդի նախագահ, եւ ոչ թե ռեւոլյուցիոն՝ հեղափոխական։ Նա պնդում էր, որ իրական սոցիալական փոփոխությունը հնարավոր եւ տեսանելի կփնի միայն կառույցների աստիճանական ստեղծմամբ եւ տնտեսության ուժով, որոնք ի– րենց հերթին բարեվտխումների քաղաքականությանը թույլ կտան արմատներ ձգել։իսկ 1991֊ի հոկտեմբերին՝ անկախ Հայաստանի ժամանակ նա իր երկրորդ հնգամյա պաշտոնավարման փուլում էր։

Լ․ Տեր֊Պետրոսյանն ունեցել է լուրջ ընդդիմություն եւ բազմաթիվ քննադատներՏեր֊Պետրոսյանի աշխարհայացքով ձևավորվեց Հայաստանի անցումային շրջանը դեպի ժողովրդավարություն, նրան բաժին ազատ շուկայական տնտեսություն և, որ ամենակարևորն է ընկել ատելության ու նախանձի սովորական չափից շատ ավելին։ Ընդդիմախոսների մեջ էին կոմունիստներն ու ծայրահեղ ազգայնականները, ինչպես նաեւ որոշ նախկին զինակիցներ։ 1995֊ի խորհրդարանական եւ 1996֊ի նախագահական ընտրությունների կազմակերպման համար դեպի ոչ֊ավանդական արտաքին քաղաքականություն։ Պետության կառուցման մեջ նա ենթարկվեց ներքին եւ միջազգային քննադատության։ Ոմանք քննադատում էին՝ չափազանց հանդուրժող ղեկավարեց Ազգային ժողովի, Նախագահական կառույցի, Սահմանադրության ու ժողովրդավար լինելու համարՍահմանադրական դատարանի և զինված ուժերի կառուցվածքային զարգացումը, մփնչ ուրիշներ նրան համարում էին ավտոբիտար եւ նույնիսկ բռնակալ։ Պաշտոնից հրաժարվելու նրա որոշումր մեզ խորհել է տափս իշխանության վերասահմանեց կառավարության դերը և կառավարության ու պաշտոնի հետ նրա հարաբերության մասին։քաղաքացիների միջև հարաբերությունները։ Սկսեց իրավական, առողջապահական, կրթական և սոցիալական ապահովության ոլորտների բարեփոխումները։ Հարթեց նաև Լեռնային Ղարաբաղի հակամարտության լուծման ուղին։ Ելնելով փոփոխության կարիք ունեցող ոլորտների հսկայական թվից և դրանց փոխկապակցվածությունից՝ կառավարման մասին Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի հիմնական փիլիսոփայությունը էվոլյուցիոն էր, և ոչ թե ռևոլյուցիոն՝ հեղափոխական։ Նա պնդում էր, որ իրական սոցիալական փոփոխությունը հնարավոր և տեսանելի կլինի միայն կառույցների աստիճանական ստեղծմամբ և տնտեսության ուժով, որոնք իրենց հերթին բարեփոխումների քաղաքականությանը թույլ կտան արմատներ ձգել։

Իբրեւ գործող Նախագահի, Լ․ Տեր֊Պետրոսյանը ունեցել է լուրջ ընդդիմություն և բազմաթիվ քննադատներ․ նրան պատասխանատու համարելը այն ամենի համարբաժին է ընկել ատելության ու նախանձի սովորական չափից շատ ավելին։ Ընդդիմախոսների մեջ էին կոմունսիտներն ու ծայրահեղ ազգայնականները, ինչ վատ էր ստացվում, համարվում էր բնական։ Քննադատողներից ոմանց ինչպես նաև որոշ նախկին զինակիցներ։ 1995֊ի խորհրդարանական և 1996֊ի նախագահական ընտրությունների կազմակերպման համար նա ենթարկվեց ներքին և միջազգային քննադատության։ Ոմանք քննադատում էին՝ չափազանց հանդուրժող ու ժողովրդավար լինելու համար նրա արած ոչ մի բանը ճիշտ չէր,70եւ բոլոր քայլերը դիվային էին։ Լինելով սակավախոս անձ՝ Լ․ Տեբ– Պետրոսյանը է՛լ ավելի սակավ էր արտահայտվում նման դատողությունների մինչ ուրիշներ նրան համարում էին ավտորիտար և նույնիսկ բռնակալ։ Պաշտոնից հրաժարվելու նրա որոշումը մեզ խորհել է տալիս իշխանության ու պաշտոնի հետ նրա հարաբերության մասին։

ժամանակն ու պատմությունը ցույց կտանԻբրև գործող նախագահի, թե անցման շրջանում նրա ղեկավարությունն իմաստուն նրան պատասխանատու համարելը այն ամենի համար, ինչ վատ էրստացվում, թե ոչ, համարվում էր բնական։ Քննադատներից ոմանց համար նրա հիմնադրած պետական կառույցները կենսունակ էին, թե արած ոչմի բանը ճիշտ չէր, նրա նախաձեռնած բարե– վախամները կամ տարբեր հարցերում որդեգրած քաղաքականությունը հաջողվեցին, թե ոչ։ և բոլոր քայլերը դիվային էին։ Լինելով սակավախոս անձ՝ Լ․ Տեր֊Պետրոսյանն ինքը այս հարցերի շուրջ լռություն է պահպանել՝ անուդղակիորեն առիթ ստեղծելով, որ մարդիկ հավատան ամեն մի բացատրության։Տեր֊Պետրոսյանը է՛լ ավելի սակավ էր արտահայտվում նման դատողությունների մասին։

Բավական է միայն ուշադիր դիտաբկել այն փաստերըԺամանակն ու պատմությունը ցույց կտան, ոըոնք նաեւ հանրության սեփականություն ենթե անցման շրջանում նրա ղեկավարությունն իմաստուն էր, եւ խուսափել դեպքերն ընտրովի հիշելու սովորույթից՝ ցույց տալու համարթե ոչ, որ ինչ գրվել էնրա հիմնադրած պետական կառույցները կենսունակ էին, առնը– վազն հրաժարականի հարցի կապակցությամբթե ոչ, մեծ մասամբ հակառակն նրա նախաձեռնած բարեփոխումները կամ տարբեր հարցերում որդեգրած քաղաքականությունը հաջողվեցին, թե ոչ։ Լ․ Տեր֊Պետրոսյանն ինքը այս հարցերի շուրջ լռությունն է այն իրողությանպահպանել՝ անուղղակիորեն առիթ ստեղծելով, ինչ ներկայացնում են նրա եւ նրա մերձավոր գործընկերների միջեւ ծագած հակադրության հանգամանքները։որ մարդիկ հավատան ամեն մի բացատրության։

Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի Բավական է միայն ուշադիր դիտարկել այն փաստերը, որոնք նաև հանրության սեփականությունն են, և խուսափել դեպքերն ընտրովի հիշելու սովորույթից՝ ցույց տալու համար, որ ինչ գրվել է, առնվազն հրաժարականի շուրջ խեղաթյուրված խոսակցությունները հետեւյալ հարցերն հարցի կապակցությամբ, մեծ մասամբ հակառակն է այն իրողության, ինչ ներկայացնում են հարուցում։նրա և նրա մերձավոր գործընկերների միջև ծագած հակադրության հանգամանքները։

Լեռնային Ղարաբադի հակամարտության փոխզիջամային լուծման մասին Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի սեպտեմբերի 26֊ի հայտարարությունը որեւէ նոր բան չէր պարունակում։ Լ․ Տեր֊Պետրոսյանը միեւնույն դիրքորոշումն է ունեցել իր նախագահության ողջ ընթացքում եւ այդ մասին բազմաթիվ առիթներով հստակորեն արտահայտվել է թե՛ մասնավոր զրույցներում եւ թե՛ հբապաբակավ։ Դեռեւս 1992֊ին Ղաբաբաղի անկախության միակողմանի հռչակումը ճանաչելու նրա մերժումը, չնայած փողոցներում բողոքի ցույցերին եւ չնայած այն ժողովրդականությանը, որ այդ ճանաչումը կբերեր նրան, հակամարտության լուծման նրա ունեցած տեսակետի արտահայտություններից սոսկ մեկն էր։հրաժարականի շուրջ խեղաթյուրված խոսակցությունները հետևյալ հարցերն են հարուցում։

Նորությունը նրա մերձավոր գործընկերների կողմից հրապարակային, համակարգված, նույնիսկ կատաղի հակազդեցությունն էր կրկնության այդ փաստին, հակազդեցություն1. Իր 1997 թ․ սեպտեմբերի 26֊ի մամուլի ասուլիսում Լ․ Տեր֊Պետրոսյանն արդյո՞ք նոր ծրագիր ներկայացրեց, որը շատ ավելի ցայտուն պատճառ դարձավ նոյեմբերին, երբ քննադատությունների հեղեղին ի71պատասխան Լ․ Տեր֊Պետրոսյանը գրեց իր նշանավոր «Պատերազմ, թե՞ խաղաղություն» հոդվածր։գործընկերների հակազդեցության։

Աոանց քննարկելու հնարավոր րնտրանքներր, այդ հոդվածում Լեռնային Ղարաբաղի հակամարտության փոխզիջումային լուծման մասին Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի սեպտեմբերի 26֊ի հայտարարությունը որևէ նոր բան չէր պարունակում։ Լ․ Տեր֊Պետրոսյանը ներկայացրեց այն պատճառները, որոնք ցույց էին տափս, թե փոխզիջումային լուծումն ինչո՛ւ միևնույն դիրքորոշումն է անհրաժեշտ։ Նույնիսկ ունեցել իր նախագահության ողջ ընթացքում և այդ ժամանակ նամասին բազմաթիվ առիթներով հստակորեն արտահայտվել է թե՛ մասնավոր զրույցներում և թե՛ հրապարակավ։ Դեռևս 1992֊ին Ղարաբաղի անկախության միակողմանի հռչակումը ճանաչելու նրա մերժումը, առանց մանրամասների մեջ մտնելու, գեթ հիմնական ուրվագծերով չներկայացրեց ԵԱՀԿ Մինսկի Խմբի հա– մանախագահնեբի չնայած փողոցներում բողոքի ցույցերին և չնայած այն առաջարկրժողովրդավարությանը, որն ընդունել էր որպես բանակցությունների վերսկսման հիմքոր այդ ճանաչումը կբերեր նրան, եւ որը մյուսները մերժում էին։հակամարտության լուծման նրա ունեցած տեսակետի արտահայտություններից մեկն էր։

2․ Լ․ Տեր֊Պետրռսյանի դիրքորոշման մեջ Նորությունը նրա հակառակորդների համար կա՞ր որեէ նորության։մերձավոր գործընկերների կողմից հրապարակային, համակարգված, նույնիսկ կատաղի հակազդեցությունն էր կրկնության այդ փաստին, հակազդեցություն, որը շատ ավելի ցայտուն դարձավ նոյեմբերին, երբ քննադատությունների հեղեղն ի պատասխան Լ․ Տեր֊Պետրոսյանը գրեց իր նշանավոր «Պատերազմ, թե՞ խաղաղություն» հոդվածը։

Նույնիսկ եթե սեպտեմբերի ու նոյեմբերի նրա հայտարարությունները հասարակության համար որոշ նորություն պարունակում էինԱռանց քննարկելու հնարավոր ընտրանքները, նրա մերձավոր գործընկերների համար որեւէ նոր բան գոյություն չուներ։ Նրանք բոլորը գիտեին, որ Լ․ Տեր֊Պետբոսյանն ընդունել էր, նույնիսկ եթե այդ արել էր «լուրջ վերապահումներով», միեւնույն ա– ռաջարկի առաջին նախագիծը, որր միջնորդների կողմից իբրեւ բանակցությունների հիմք ներկայացվել էր նույն տարվա մայիսին։ Հուլիսին ներկայացրած երկրորդ նախագիծը նույնպես ընդունվել էր հոդվածում Լ․ Տեբ֊Պետրոսյանի կողմից։ Նույնը կատարվեց նաեւ սեպտեմբերի 22֊23֊ին միջնորդների ներկայացրած երրորդ նախագծի հետ, որր բազմաթիվ առումներով նախորդ նախագծի շատ ավելի բարելավված տարբերակն էր։ Եթե որեւէ նորություն կար, Տեր֊Պետրոսյանը ներկայացրեց այն էրպատճառները, որ երրորդ նախագծում միջնորդների կատարած փոփոխություններում հաշվի որոնք ցույց էին առնվել հայկական կողմի մտահոգությունների մեծ մասը՝ դրանով այն դարձնելով Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի համար ոչ տալիս, թե նվազփոխզիջումային լուծումն ինչո՛ւ է անհրաժեշտ։ Նույնիսկ այդ ժամանակ նա, այլառանց մանրամասների մեջ մտնելու, բնականաբարգեթ հիմնական ուրվագծերով չներկայացրեց ԵԱՀԿ Մինսկի խմբի համանախագահների այն առաջարկը, որն ընդունել էր որպես բանակցությունների վերսկսման սկիզբ, շատ ավելի ընդունելի։և որը մյուսները մերժում էին։

2. Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի գործրնկերները գիտեին նաեւ բոլոր երեք ա– ռաջարկնեբի ամբողջական բովանդակությունը, որոնք մայիս ու սեպտեմբեր ամիսների միջեւ եղել էին ինտենսիվ ու պարբերական քննարկումների առարկա։ Պաշտոնական հայտարարությունների միջոցով հասարակությունը նույնպես գիտեր Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի կողմից առաջարկների ընդունման մասին, թեեւ չգիտեր դրանց ճշգրիտ կամ ամբողջական տեքստր։ Այն մանրամասներր, որ հասել էին Հայաստանի քաղաքացիներին, հիմնականում անստույգ էին, թերի եւ խեղաթյուրված հատվածներ, որոնք մեծ մասամբ հրապա–72րակվել էին Բաքվի կողմից՝ ադրբեջանական հասարակայնության վրա այն «սաղացնելու» եւ որպես Ադրբեջանի դիվանագիտական հաղթանակ հրամցնելու նպատակով, ինչը բնավ այդպես չէր։դիրքորոշման մեջ նրա հակառակորդների համար կա՞ր որևէ նորություն։

3․ եւ․ Տեր֊Պետրոսյանի ե Նույնիսկ եթե սեպտեմբերի ու նոյեմբերի նրա գործրնկերների միջեւ տարաձայնությունները հակադրության վերածվերո հանգամանքը արդյո՞ք կապ աներ «փող աո զադ» եւ «փաթեթային» լուծումների հակա– դրաթյան հետ։հայտարարությունները հասարակության համար որոշ նորություն պարունակում էին, նրա մերձավոր գործընկերների համար որևէ նոր բան գոյություն չուներ։ Նրանք բոլորը գիտեին, որ Լ․ Տեր֊Պետրոսյանն ընդունել էր, նույնիսկ եթե այդ արել էր «լուրջ վերապահումներով», միևնույն առաջարկի առաջին նախագիծը, որը միջնորդների կողմից իբրև բանակցությունների հիմք ներկայացվել էր նույն տարվա մայիսին։ Հուլիսին ներկայացրած երկրորդ նախագիծը նույնպես ընդունվել էր Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի կողմից։ Նույնը կատարվեց նաև սեպտեմբերի 22-23֊ին միջնորդների ներկայացրած երրորդ նախագծի հետ, որը բազմաթիվ առումներով նախորդ նախագծի շատ ավելի բարելավված տարբերակն էր։ Եթե որևէ նորություն կար, այն էր, որ երրորդ նախագծում միջնորդների կատարած փոփոխություններում հաշվի էին առնվել հայկական կողմի մտահոգությունների մեծ մասը՝ դրանով այն դարձնելով Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի համար ոչ թե նվազ, այլ, բնականաբար, շատ ավելի ընդունելի։

Մինչեւ 1996 թ․ դեկտեմբերը Ղարաբաղին վերաբերող հարցեբր բաժանված էին երկու կարգի։ Առաջին կարգի հարցերը խմբավորված էին «ռազմատեխնիկական» հարցերի կամ «պատերազմի հետեւանքների վերացման» խնդիրների շուրջ։ Դրանց մեջ էին մտնում շրջափակումների վերացումրԼ․ Տեր֊Պետրոսյանի գործընկերները գիտեին նաև բոլոր երեք առաջարկների ամբողջական բովանդակությունը, երկու կողմերի գրավված տարածքների վերադարձի հարցր, տեղահանված անձանց եւ փախստականների վեբադարձր՝ որոնք մայիս ու սեպտեմբեր ամիսների միջև եղել էին ինտենսիվ ու պարբերական քննարկումների առարկա։ Պաշտոնական հայտարարությունների միջոցով հասարակությունը նույնպես երկու գիտեր Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի կողմիցառաջարկների ընդունման մասին, զինաԴաԴաՐՐ ամրապնդման միջոցառումները եւ մարդասիրական այլ հարցերթեև չգիտեր դրանց ճշգրիտ կամ ամբողջական տեքստը։ Այն մանրամասները, ինչպեսոր հասել էին Հայաստանի քաղաքացիներին, օրինակ՝ պատանդների ու ռազմագերիների հարցեբր։ Այս խմբի հարցերը սահմանվում հիմնականում անստույգ էին իբրեւ Դարաբաղյան հակամարտության։, թերի և խեղաթյուրված հատվածներ, որոնք մեծ մասամբ հրապարակվել էին Բաքվի կողմից՝ ադրբեջանական հասարակայնության վրա այն «սաղացնելու» և որպես Ադրբեջանի դիվանագիտական հաղթանակ հրամցնելու նպատակով, ինչը բնավ այդպես չէր։

Երկրորդ կարգը վերաբերում էր Լեռնային Ղարաբադի ապագա կարգավիճակին եւ հարակից հարցերի։ Սա սահմանվում էր իբրեւ Ղարաբադի պրոբլեմ․ «Փուլ 3․ Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի և նրա գործընկերների միջև տարաձայնությունները հակադրության վերածվելու հանգամանքը արդյո՞ք կապ ուներ «փուլ առ փուլ» մոտեցում ձեւակերպումը վերաբերում է այն մեթոդաբանությանը, երբ նախ բանւսկցություններր ընթանում են հարցերի մեկ կարգի եւ այդ կարգին առնչվող և «փաթեթային» լուծումների իրականացման շուրջ, իսկ այնուհետեւ անցում է կատարվում հարցերի երկրորդ կարգին։ «Փաթեթային լուծում» մոտեցումր վերաբերում է բանակցությունների գործընթացին, երբ հարցերի երկու կարգերն էլ շոշափվում են միաժամանակ՝ մեկի շուրջ համաձայնության իրականացումը պայմանավորելով մյուսի շուրջ համաձայնությամբ։հակադրության հետ։

Դարաբաղյան բանակցությունների պատմության համատեքստում գոյություն ուներ այն ըմբռնումը, որ «փուլ առ փուլ» մոտեցումր բանակցությունների սեղանին է դնում Մինչև 1996 թ․ դեկտեմբերը Ղարաբաղին վերաբերող հարցերը բաժանված էին երկու կարգի։ Առաջին կարգի հարցերը խմբավորված էին «ռազմատեխնիկական» հարցերի առաջին կաբգր։ «Պատերազմի հետեւանքների կամ «պատերազմի հետևանքների վերացման» համաձայնությունը պետք է խաղաղություն բերեր, որը նշանակում էր, որ կողմերը մշտապես պետք է հրաժարվեին ուժի կիրառումից։ Կարգավիճակի հարցը պետք է լուծվեր առանձին՝ բանակցությունների միջոցով, առաջին73վաւլից հետո։ Այն շարունակում էր «հող խաղաղության փոխարեն» մոտեցումըխնդիրների շուրջ։ Դրանց մեջ էին մտնում շրջափակումների վերացումը, երկու կողմերի գրավված տարածքներիվերադարձի հարցը, անշուշտտեղահանված անձանց և փախստականների վերադարձը՝ նույնպես երկու կողմից, ոչ բոլորիզինադադարի ամրապնդման միջոցառումները և մարդասիրական այլ հարցեր, վերադարձ՝ հակամարտող բոլոր կողմերի հրաժարում ուժի կիրառումիցինչպես, որպեսզի կարգավորվեն լուծեփք մնացած խնդիրները։ «Փաթեթային լուծումը» այլ հակամարտություններում կոչվում է «հող կարգավիճակի փոխարեն»։ Գրավված տարածքները համարվում են սակարկելու ամենալավ պատառները, որոնք կարող են ապահովել գրավված տարածքները վերահսկողների նախընտրած կարգավիճակը։օրինակ՝ պատանդների ու ռազմագերիների հարցերը։ Այս խմբի հարցերը սահմանվում էին իբրև Ղարաբաղյան հակամարտություն։

ԵԱՀԿ Մինսկի Խմբի բանակցությունները, որ սկսվեցին 1992թ․ հունիսին եւ փակուղի մտան 1996֊ին, հիմնված էին «փուլ Երկրորդ կարգը վերաբերում էր Լեռնային Ղարաբաղի ապագա կարգավիճակին և հարակից հարցերի։ Սա սահմանվում էր իբրև Ղարաբաղի պրոբլեմ։ «Փուլ առ փուլ» մոտեցման վրամոտեցում ձևակերպումը վերաբերում է այն մեթոդաբանությանը, կարգավիճակի խնդիրն այնտեղ չէր քննարկվում։ Բազմաթիվ առիթներով Ղարաբաղի պատվիրակությունրերբ նախ բանակցությունները ընթանում են հարցերի մեկ կարգի և այդ կարգին առնչվող լուծումների իրականացման շուրջ, որը Մինսկի Խմբի իսկ այնուհետև անցում է կատարվում հարցերի երկրորդ կարգին։ «Փաթեթային լուծում» մոտեցումը վերաբերում է բանակցությունների լիիրավ մասնակից էրգործընթացին, խնդրել էր, որ էքինսկի խումբը քննարկի նաեւ կարգավիճակի հարցը, որն անմիջապես հարուցելէբ Ադրբեջանի եւ մնացած ինր երկբների այն պահանջը, որ հայկական կողմը նախ պետք է ընդունի Ադրբեջանի տարածքային ամբողջականության սկզբունքը։երբ հարցերի երկու կարգերն էլ շոշափվում են միաժամանակ՝ մեկի շուրջ համաձայնության իրականացումը պայմանավորելով մյուսի շուրջ համաձայնության իրականացումը պայմանավորելով մյուսի շուրջ համաձայնությամբ։

Չնայած Ղարաբաղյան բանակցությունների պատմության համատեքստում գոյություն ուներ այն փաստինըմբռնումը, որ կարգավիճակը Մինսկի Խմբի հանդիպումներում չի քննարկվել«փուլ առ փուլ» մոտեցումը բանակցությունների սեղանին է դնում հարցերի առաջին կարգը։ «Պատերազմի հետևանքների վերացման» համաձայնությունը պետք է խաղաղություն բերեր, Մինսկի Խմբի համանախագահները՝ Ռուսաստանըորը նշանակում էր, ԱՄՆ֊ն եւ Ֆրանսիանոր կողմերը մշտապես պետք է հրաժարվեին ուժի կիրառումից։ Կարգավիճակի հարցը պետք է լուծվեր առանձին՝ բանակցությունների միջոցով, 1997֊ից ի վերառաջին փուլից հետո։ Այն շարունակում էր «հող խաղաղության փոխարեն» մոտեցումը․ գրավված տարածքների, կախերին հաջորդաբար ներկայացրել են առաջարկների երեք նախագիծ (1997թ․ մայիսինանշուշտ, հուլիսին եւ սեպտեմբերին)ոչ բոլորի, որոնցից աոաջին երկուսը հիմնը– ված էին «փաթեթային լուծման» մոտեցման վրա։ Դրանք պարունակում էին Ղարաբաղի կարգավիճակի առաջարկ։ Երկուսն էլ առաջարկում էին երկճյուղ բանակցություններվերադարձ՝ հակամարտող բոլոր կողմերի հրաժարում ուժի կիրառումից, յուրաքանչյուր կատեգորիայի համար առանձին՝ այն պայմանով, որ մեկի շուրջ համաձայնության իրականացումը չպետք որպեսզի կարգավորեն լուծելիք մնացած խնդիրները։ «Փաթեթային լուծումը» այլ հակամարտություններում կոչվում է սպասի մյուսի շուրջ բանակցությունների հաջող եզրահանգմանը։«հող կարգավիճակի փոխարեն»։ Գրավված տարածքները համարվում են սակարկելու ամենալավ պատառները, որոնք կարող են ապահովել գրավված տարածքները վերահսկողների նախընտրած կարգավիճակը։

Լ․ Տեր֊Պետրոսյանը մեթոդներից որեւէ մեկի հանդեպ գաղափա– բախոսական կամ սկզբունքային խնդիր չուներ։ Երեւանը լուրջ վերապահումներով առաջին Երկու առաջարկներն ընդունել էր որպես բանակցությունների հիմքԵԱՀԿ Մինսկի խմբի բանակցությունները, որ սկսվեցին 1992 թ․ հունիսին և փակուղի մտան 1996֊ին, հիմնված էին «փուլ առ փուլ» մոտեցման վրա, եմերժելէր տարածքային ամբողջականության սկզբունքի րնդզրկումն իբրեւ կարգավիճակի շուրջ խնդիրն այնտեղ չէր քննարկվում։ Բազմաթիվ առիթներով Ղարաբաղի պատվիրակությունը, որը Մինսկի Խմբի բանակցությունների ելակետ։ Բաքուն հայտարարել լիիրավ մասնակից էր, խնդրել էր, որ ինքն ընդանում է դրանք, սակայն այնպիսի վերապահումներովՄինսկի խումբը քննարկի նաև կարգավիճակի հարցը, որոնք հավասարազոր էին մերժման։ Մտեփանակերտը կատարելապես մերժել որն անմիջապես հարուցել էր այդ երկու «փաթեթային լուծումների» նախագծերը։ Նույնիսկ ակնարկ է եղելԱդրբեջանի և մնացած ինը երկրների այն պահանջը, թե իրենց հարմար չէ «փաթեթային մոտեցումը»։որ հայկական կողմը նախ պետք է ընդունի Ադրբեջանի տարածքային ամբողջականության սկզբունքը։

741997֊ի հուլիսին ակնհայտ էրՉնայած այն փաստին, որ առաջարկները բանակցությունների հիմք հանդիսանալու եւ իրական առաջընթաց արձանագրելու համար չափազանց հավակնոտ էին։ Դժվար էր փնելու ընդհանուր հայտարարի գալ այդքան բազմաքանակ հարցերի շուրջկարգավիճակը Մինսկի Խմբի հանդիպումներում չի քննարկվել, ներառելով ամենաբարդդ՝ Մինսկի Խմբի համանախագահները՝ Ռուսաստանը, ԱՄՆ֊Ն և Ֆրանսիան, 1997֊ից ի վեր, կողմերին հաջորդաբար ներկայացրել են առաջարկների երեք նախագիծ (1997 թ․ մայիսին, հուլիսին և սեպտեմբերին), որոնցից առաջին երկուսը հիմնված էին «փաթեթային լուծման» մոտեցման վրա։ Դրանք պարունակում էին Ղարաբաղի ապագա կարգավիճակի հարցը։ Ելնելով կարգավիճակի հարցի հետ գործ ունենալու առաջարկ։ Երկուսն էլ առաջարկում էին երկճյուղ բանակցություններ, յուրաքանչյուր կատեգորիայի համար բանաձեւ գտնելու անհնարինությունից՝ համանախագահները սեպտեմբերին ներկայացրած առաջարկից հանեցին կարգավիճակին առնչվող հատվածը։առանձին՝ այն պայմանով, որ մեկի շուրջ համաձայնության իրականացումը չպետք է սպասի մյուսի շուրջ բանակցությունների հաջող եզրահանգմանը։

Երբ Ադբբեջանն ու Լեռնային Ղարաբաղը փաստորեն մերժեցին Լ․ Տեր֊Պետրոսյանը մեթոդներից որևէ մեկի հանդեպ գաղափարախոսական կամ սկզբունքային խնդիր չուներ։ Երևանը լուրջ վերապահումներով առաջին երկու տարբերակներըառաջարկներն ընդունել էր որպես բանակցությունների հիմք, Լ․ Տեր֊Պետրոսյանն ավելի համոզվեց, որ և մերժել էր տարածքային ամբողջականության սկզբունքի ընդգրկումն իբրև կարգավիճակի շուրջ համաձայնությունը տվյալ ժամանակի համար հասանելիությունից դուրս էբանակցությունների ելակետ։ Բաքուն հայտարարել էր, որ այդ պւսհին կարգավիճակի պնդումը կաթվածահար կաներ բանակցությունները եւ հակամարտության լուծման ուղղությամբ մինչ այդ ձեռքբեբված ողջ առաջընթացըինքն ընդունում է դրանք, եւ որ «վւուլ առ փուլ» մոտեցումըսակայն այնպիսի վերապահումներով, երբ զուգակցվում որոնք հավասարազոր էին մերժման։ Ստեփանակերտը կատարելապես մերժել էր այդ երկու «փաթեթային լուծումների» նախագծերը։ Նույնիսկ ակնարկ է Լեռնային Ղարաբաղի ժողովրդի ու տարածքի անհրաժեշտ անվտանգության երաշխիքներովեղել, լավագույն մոտեցումն է։թե իրենց հարմար չէ «փաթեթային մոտեցումը»։

Այս վերջինը1997֊ի հուլիսին ակնհայտ էր, որ մինչ այդ փաստորեն կորել առաջարկությունները բանակցությունների հիմք հանդիսանալու և իրական առաջընթաց արձանագրելու համար չափազանց հավակնոտ էին։ Դժվար էր տեքստերի բարդության մեջ, լինելու ընդհանուր հայտարարի գալ այդքան բազմաքանակ հարցերի երբորդ կարգն էրշուրջ, որր որոշ առումներով նույնիսկ ավելի կարեւոր է, քան մյուսները։ Դա ներառելով ամենաբարդը՝ Ղարաբաղի ժողովրդի ու տարածքի անվտանգության երաշխիքների խնդիրն է՝ անկախ կարգավիճակից եւ անկախ այն բանից, թե գրավված տարածքների ո՛ր մասը կվերադարձվեր։ Մայիսի ու հուլիսի տեքստերում անվտանգության երաշխիքները ցրված էին առաջարկների երկու մասերի միջեւ եւ մնում էին անբավարար։ Երեւանի պնդմամբ եւ քրտնաջան աշխատանքով ապագա կարգավիճակի հարցը։ Ելնելով կարգավիճակի հարցի հետ գործ ունենալու համար բանաձև գտնելու անհնարինությունից՝ համանախագահները անվտանգության երաշխիքները խմբավորեցին նոր «զամբյուղի» մեջ եւ մտցրեցին երբորդ տարբերակի մեջ՝ ներառելով նաեւ որռշ տարրեր, որոնք մինչ այդ համանախա– գահնեբի կողմից չէին ընդունվել կամ առաջարկի մեջ չէին ընդգրկվել։ Կարգավիճակի հարցը հանվեց առաջարկից։սեպտեմբերին ներկայացրած առաջարկից հանեցին կարգավիճակին առնչվող հատվածը։

ԱյսպիսովԵրբ Ադրբեջանն ու Լեռնային Ղարաբաղը փաստորեն մերժեցին առաջին երկու տարբերակները, եթե սեպտեմբերի «վւուլ առ փուլ» առաջարկը բոլորի կողմից ընդունված լիներ որպես բանակցությունների հիմքԼ․ Տեր֊Պետրոսյանն ավելի համոզվեց, եւ տեքստի որ կարգավիճակի շուրջ համաձայնությունը տվյալ ժամանակի համար հասանելիությունից դուրս է, որ այդ պահին կարգավիճակի պնդումը կաթվածահար կաներ բանակցությունները հաջողված լինեինև հակամարտության լուծման ուղղությամբ մինչ այդ ձեռքբերված ողջ առաջընթացը, և որ «փուլ առ փուլ» մոտեցումը, երբ զուգակցվում է Լեռնային Ղարաբաղի ժողովրդի ու տարածքի անհրաժեշտ անվտանգության երաշխիքներով, ամենայն հավանականությամբ կունենայինք իրադրության հետեւյալ պատկերը։լավագույն մոտեցումն է։

ա) ՂարաբադամԱյս վերջինը, Հայաստանում եւ Ադրբեջանում խաղաղություն կհաստատվեր՝ գրավված այն տարածքների վերադարձից հետոոր մինչ այդ փաստորեն կորել էր տեքստերի բարդության մեջ, ո– բոնք հարցերի երրորդ կարգն էր, որը որոշ առումներով նույնիսկ ավելի կարևոր է, քան մյուսները։ Դա Ղարաբաղի ժողովրդի ու տարածքի անվտանգության խնդրի հետ առնչություն չունեն։ Այդ առա–75ջարկի հիման վրա Շուշին երաշխիքների խնդիրն է՝ անկախ կարգավիճակից և անկախ այն բանից, թե գրավված տարածքների ո՛ր մասը կվերադարձվեր։ Մայիսի ու Լաչինն Ադրբեջանին վերադարձնելու մասին խոսակցությունները ադրբեջանական քարոզչություն են եւ Լ․ Տեր֊Պետբոսյանի հակառակորդների կեղծ մեղադրանքները։ Ա– ոաջարկը Շուշիի ու Լաչինի վերադարձը չէր նշում։ Ադրբեջանի նախագահ ԱլհՆը Լաչինի զի2ոսա արեց 1997 թ․ ամռանը Վաշինգտոն կատարած իր այցի ժամանակ՝ համաձայնելով դրա վերջնական լուծումը թողնել Ղարաբաղի կարգավիճակի շուրջ բանակցությունների փուլին։ Շուշին նշված էր հպանցիկ բնավ ոչ իբրեւ վերադարձվելիք տարածք։հուլիսի տեքստերում անվտանգության երաշխիքները ցրված էին առաջարկների երկու մասերի միջև և մնում էին անբավարար։ Երևանի պնդմամբ և քրտնաջան աշխատանքով համանախագահները անվտանգության երաշխիքները խմբավորեցին նոր «զամբյուղի մեջ և մտցրեցին երրորդ տարբերակի մեջ՝ ներառելով նաև որոշ տարրեր, որոնք մինչ այդ համանախագահների կողմից չէին ընդունվել կամ առաջարկի մեջ չէին ընդգրկվել։ Կարգավիճակի հարցը հանվեց առաջարկից։

բ) Տարածքային ամբողջականության սկզբունքի պնդումը (որը պաշտպանում են ԱդրբեջանըԱյսպիսով, միջազգային հանրությունըեթե սեպտեմբերին «փուլ առ փուլ» առաջարկը բոլորի կողմից ընդունված լիներ որպես բանակցությունների հիմք, պաշտպանում է ԵԱՀԿ յուրաքանչյուր անդամ եւ Հայաստանի ամեն մի «բարեկամ» ՝ ներառյալ Ռուսաստանրև տեքստի շուրջ բանակցությունները հաջողված լինեին, Իրանը եւ այլ երկրներ), ե որն այսօր հաղթում է ազգերի ինքնորոշման իրավունքին (որը պաշտպանում են Հայաստանն ու Ղարաբաղը), հանվել էր առաջարկից՝ կարգավիճակի քննարկման հարցի հետ միասին։ Սա նշանակում էր, որ 1996 թ․ ԵԱՀԿ Լիսաբոնի գագաթնաժողովի հայտարարությունը, որը տարածքային ամբողջականության սկզբունքը դնում էր առաջին կետում, փաստորեն հանվել էր։ամենայն հավանականությամբ կունենայինք իրադրության հետևյալ պատկերը։

գա) Մինչեւ Ղարաբաղում, Հայաստանում և Ադրբեջանում խաղաղություն կհաստատվեր՝ գրավված այն պահըտարածքների վերադարձից հետո, երբ ղերջնական որոնք անվտանգության խնդրի հետ առնչություն չունեն։ Այդ առաջարկի հիման վրա Շուշին ու Լաչինն Ադրբեջանին վերադարձնելու մասին խոսակցությունները ադրբեջանական քարոզչություն են և Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի հակառակորդների կեղծ մեղադրանքները։ Առաջարկը Շուշիի ու Լաչինի վերադարձը չէր նշում։ Ադրբեջանի նախագահ Ալիևը Լաչինի զիջումն արեց 1997 թ․ ամռանը Վաշինգտոն կատարած իր այցի ժամանակ՝ համաձայնելով դրա վերջնական լուծումը թողնել Ղարաբաղի կարգավիճակի բանակցությունները հանգեցնեն փոխադարձ ընդունելի պայմանագրի, Ղարաբաղը պահպանելու շուրջ բանակցությունների փուլին։ Շուշին նշած էր իր ներկա կարգավիճակը։ Դա նշանակում է, որ Ղարաբաղը մնալու էր դե֊ֆակտո Ադրբեջանից անկախ, եւ Հայաստանի հետ նրա ունեցած հարաբերությունները չէին վերացվելու։հպանցիկ բնավ ոչ իբրև վերադարձվելիք տարածք։

դբ) Ղարաբաղի Տարածքային ամբողջականության սկզբունքի պնդումը (որը պաշտպանում են Ադրբեջանը, միջազգային հանրությունը, պաշտպանում է ԵԱՀԿ յուրաքանչյուր անդամ և Հայաստանի ամեն մի «բարեկամ»՝ ներառյալ Ռուսաստանը, Իրանը և այլ երկրներ), և որն այսօր հաղթում է ազգերի ինքնորոշման իրավունքին (որը պաշտպանում են Հայաստանն ու նրա ժողովրդի անվտանգության երաշխիքները կիրառման ուժ էին ստանալու անմիջապես՝ նախքան վերջնական Ղարաբաղը) հանվել են առաջարկից՝ կարգավիճակի շուրջ համաձայնության գալը։քննարկման հարցի հետ միասին։ Սա նշանակում էր, որ 1996 թ․ ԵԱՀԿ Լիսաբոնի գագաթնաժողովի հայտարարությունը, որը տարածքային ամբողջականության սկզբունք դնում էր առաջին կետում, փաստորեն հանվել էր։

Հնարավոր էգ) Մինչև այն պահը, որ Ղարաբաղի ղեկավարներն ու Լեռն Տեր֊Պետ– րոսյանի նախկին գործընկերները բավարարված չէին սեպտեմբերի առաջարկի անվտանգության երաշխիքներով կամ որեւէ այլ մեծ կամ փոքր կետով։ Առանց մանբամասների մեջ խորամուխ լինելուերբ վերջնական կարգավիճակի բանակցությունները հանգեցնեն փոխադարձ ընդունելի պայմանագրի, կարեւոր Ղարաբաղը պահպանելու էր իր ներկա իրավիճակը։ Դա նշանակում է ընդգծել, որ, առաջին՝ անվտանգության երաշխիքները Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի կողմից բավարար էին համարվում, եւ բանակցությունների ընթացքում եւս որոշ կատարելագործում Ղարաբաղը մնալու էր մտցվելու դրանց մեջդե֊ֆակտո Ադրբեջանից անկախ, երկրորդ՝ մի շարք կետեր դեռեւս բարելավման կարիք ունեին, բայց հենց դա էր բանակցությունները վերսկսելու նպատակը։և Հայաստանի հետ նրա ունեցած հարաբերությունները չէին վերացվելու։

76Այնուամենայնիվ, ասվում էր, որ տարաձայնությունները մեթոդի շուրջ ղ) Ղարաբաղի ու նրա ժողովրդի անվտանգության երաշխիքները կիրառման ուժ էին, եւ ոչ թե առանձին կետերի, այսինքն՝ «փաթեթայինը» հակադրվում էր «փուլ աո փուլ» մոտեցմանը։ստանալու անմիջապես՝ նախքան վերջնական կարգավիճակի շուրջ համաձայնության գալը։

Եթե Լ․ Հնարավոր է, որ Ղարաբաղի ղեկավարներն ու Լևոն Տեր֊Պետրոսյանի հակառակորդ դարձած գործընկերների պրոբլեմը նախկին գործընկերները բավարարված չէին սեպտեմբերի առաջարկի մեթոդաբանությունն էրանվտանգության երաշխիքներով կամ որևէ այլ մեծ կամ փոքր կետով։ Առանց մանրամասների մեջ խորամուխ լինելու, այսինքն՝ նրանց կարևոր է ընդգծել, որ, առաջին՝ անվտանգության երաշխիքները Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի կողմից «փաթեթային լուծման» պնդումըբավարար էին համարվում, ապա պետք է մանրակրկիտ աշխատած լինեին՝ մայիսի եւ հուփսի տեքստերը և բանակցությունների համար ավելի ընդունեփ հիմք դարձնելու ուղղությամբ։ Նման բան տեղի չի ունեցել։ընթացքում ևս որոշ կատարելագործում էր մտցվելու դրանց մեջ, երկրորդ՝ մի շարք կետեր դեռևս բարելավման կարիք ունեին, բայց հենց դա էր բանակցությունները վերսկսելու նպատակը։

Հակառակ ընդունված կարծիքիՍակայն ԵԱՀԿ Մինսկի խմբի բանակցությունների մեծ մասի ընթացքում Ռ․ Քոչարյանը Ղարաբաղի Պաշտպանության պետական կոմիտեի նախագահն էր, ապա Լեռնային Ղարաբաղի Նախագահը, իսկ այդ թվում եւ միջազգային որոշ մեկնաբանների կողմիցբանակցությունները հիմնված էին բացառապես «փուլ առ փուլ» մոտեցման վրա։ Վազգեն Սարգսյանը այդ ողջ ժամանակահատվածում Պաշտպանության նախարար էր, ԵԱՀԿ միջնորդները 1997֊ին Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի վրա անսովոր ճնշում չեն գործադբել։ Փաստորենապա՝ պետական նախարար, համեմատած ԵԱՀԿ հինգ տարի ընթացող բանակցությունների որոշ այլ դեպքերի հետապա՝ կրկին Պաշտպանության նախարար։ Սերժ Սարգսյանը Լեռնային Ղարաբաղի Պաշտպանության նախարարն էր, միջնորդները՝ Ռուսաստանըհետո՝ Հայաստանինը, ԱՍՆ֊ը, Ֆրանսիան, գործում էին կոլեգիալ եւ կառուցողական համագործակցությամբ՝ թե՛ միմյանց եւ թե՛ հակամարտության կողմերի հետ։ Բացի ապա՝ Հայաստանի Ներքին գործերի ու անվտանգության նախարարը՝ նույն այդժամանակահատվածում։ Ռոբերտ Քոչարյանը Հայաստանի վարչապետն էր, հատկապես սեպտեմբերիներբ Լ․ Տեր֊Պետրոսյանն ընդունեց առաջին երկու առաջարկները 1997 թ․ մայիսին և հուլիսին, միջնորդների ջանքեբն ուղղված որոնք կարող էին բանակցությունների վերսկսմանը եւ ոչ թե հակամարտող երկրների կողմից առաջարկի տեքստի ընդունմանը։ Եվ միշտ հնարավորություն կար ի վերջո մեր–77ժելա բանակցության առարկա տեքստրմեկնաբանվել և որպես փուլային, եթե որեւէ մեկն այն չէր հավանում։և որպես փաթեթային։

Եթե Լ․ Տեր֊Պետբոսյանր մինչ այդ հաճախ Տեր֊Պետրոսյանի հակառակորդ դարձած գործընկերների պրոբլեմը առաջարկի մեթոդաբանությունն էր առաջարկներ մերժել, սակայն միշտ այդ արել էր՝ միաժամանակ ներկայացնելով նոր նախաձեռնություն ու նոր առաջարկներ։ Մի այսինքն՝ նրանց կողմից«փաթեթային լուծման» պնդումը, նա մեբժեց ճանաչել Ղարաբաղի անկախության միակողմանի հռչակումր՝ վստահ, որ տեւական խաղաղությունր ապա պետք է մանրակրկիտ աշխատած լինեին՝ մայիսի և հուլիսի տեքստերը բանակցությունների արդյունք լինի, այսինքն՝ լուծումը եւ յուրաքանչյուր կողմի կատարելիք զիջումները պետք է հակամարտության մեջ ընդգրկված կողմերի համար ավելի ընդունելի փնեն։ Մյուս կողմից, նա դիմակայեց ԵԱՀԿ֊ի միացյալ եւ նրա անհատ֊եբկրների վիթխարի ճնշմանը եւ չվարանեց վետո դնել 1996֊ի Լիսաբոնի գագաթնաժողովի ձախող հայտարարության վրա։ Վետոյի պատճառներից մեկն այն էր, որ հայտարաբությունր շահագրգիռ բոլոր կողմերի միջեւ բանակցությունների արգասիք չէր։հիմք դարձնելու ուղղությամբ։ Նման բան տեղի չունեցավ։

5․ Հայաստանի ժողովուրդը դե՞մ էր 4. Արդյո՞ք Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի չածմա– նը, եւ Ռ․ Քռչարյանի ղեկավարած խմբի րնդդիմաթյանն արտահայտո՞ւմ էր արդյոք հասարակության կամքը։Տեր֊Պետրոսյանը ԵԱՀԿ առաջարկի տեքստը բանակցությունների հիմք ընդունեց՝ միջազգային հանրության կողմից իր վրա եղած աննախադեպ ճնշման հետևանքով։

Այն պնդումներըՀակառակ ընդունված կարծիքի, թե Հայաստանի ժողովուրդը դեմ էր այդ թվում և միջազգային որոշ մեկնաբանների կողմից, ԵԱՀԿ միջնորդները 1997֊ին Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի մոտեցմանը, հիմնված վրա անսովոր ճնշում չեն որեւէ հավաստի փաստի վրա։ Տասը գործադրել։ Փաստորեն, համեմատած ԵԱՀԿ հինգ տարի առաջընթացող բանակցությունների որոշ այլ դեպքերի հետ, սկսած համազգային շարժումիցմիջնորդները՝ Ռուսաստանը, ԱՄՆ֊ը, Ֆրանսիան, գործում էին կոլեգիալ և կառուցողական համագարծակցությամբ՝ թե՛ միմյանց և թե՛ հակամարտության կողմերի հետ։ Բացի այդ, հատկապես սեպտեմբերին, միջնորդների ջանքերն ուղղված էին բանակցությունների վերսկսմանը և ոչ թե հակամարտող երկրների կողմից առաջարկի տեքստի ընդունմանը։ Եվ միշտ հնարավորություն կար ի վերջո մերժելու բանակցության առարկա տեքստը, Հայաստանի ժողովուրդը ցուցաբերել է բացառիկ ճկունություն ու շրջահայեցողություն։ Նրանց քվեները մատնանշում են խոհեմություն եւ չափավորություն։եթե որևէ մեկն այն չէր հավանում։

Փաստն այն էԼ․ Տեր֊Պետրոսյանը մինչ այդ հաճախ էր առաջարկներ մերժել, սակայն միշտ այդ արել էր՝ միաժամանակ ներկայացնելով նոր նախաձեռնություն ու նոր առաջարկներ։ Մի կողմից, նա մերժեց ճանաչել Ղարաբաղի անկախության միակողմանի հռչակումը՝ վստահ, որ «ժալովուրդր» վաքր դեր տևական խաղաղությունը պետք է ունեցել վերջին իրադարձությունների մեջ։ Հարցի վերաբերյալ հանրաքվե չի անցկացվելբանակցությունների արդյունք լինի, եւ այանտրանքային լուծումների բանավիճային քննաբկումրայսինքն՝ լուծումը և յուրաքանչյուր կողմի կատարելիք զիջումները պետք է հակամարտության մեջ ընդգրկված կողմերի համար ընդունելի լինեն։ Մյուս կողմից, որ մինչեւ իր հրաժարականր Լ․ Տեր֊Պետրոսյանն իր ընդդիմախոսներին կոչ արեց ծավալելունա դիմակայեց ԵԱՀԿ֊ի միացյալ և նրա անհատ֊երկրների վիթխարի ճնշմանը և չվարանեց վետո դնել 1996֊ի Լիսաբոնի գագաթնաժողովի ձախող հայտարարության վրա։ Վետոյի պատճառներից մեկն այն էր, երբեք չկայացավ։որ հայտարարությունը շահագրգիռ բոլոր կողմերի միջև բանակցությունների արգասիք չէր։

Ես վստահ եմ, որ Լ․ Տեր֊Պետրոսյանին կարեփ է գուցե կշտամբել նաեւ իր որդեգ– րած ռազմավարության համարՏեր֊Պետրոսյանն ընդունեց սեպտեմբերի առաջարկը, ըստ որի նա ցանկանում էր ներսում կոնսենսոաի հասնել մի ծրագրի շուրջ, որր պահանջում էր դժվար ընտրանքներ, եւ որը կարող էր հեշտությամբ շահարկվել ամբոխավարների կողմից։ Նա ակնկալում էրորովհետև ա) գտավ, որ բանական գործընթացը կհանգեցնի ընդհանուր որոշմանայն լավն է, ինչպես շատ ուրիշ դժվար րնտ– րանքների դեպքում էր կատարվել։ Նա սովորաբար նախ կուտակում եւ գումարում էր ինֆորմացիան ու խնդրին առնչվող գործոններըբ) միջնորդները լուրջ ջանք էին գործադրել՝ հաշվի առնելու կողմերի իրավացի մտահոգությունները, ա– պա մտածում էր պրոբլեմի այնքան ասպեկտների մասինև գ) Մինսկի Խմբի բանակցությունները, որքան կարող էրորոնք պետք է հաջորդեին հակամարտողների կողմից առաջարկի տեքստն իբրև բանակցությունների հիմք ընդունելուն, երրորդ՝ գործրնկերների հետ մտնում էր պաշտոնական կամ անպաշտոն ինտենսիվ բանավեճերի մեջ՝ այնպիսի մի ոճով, որ հայացքների բոլոր տարբերությունների արտահայտումն հնարավորություն էին ընձեռում փաստաթղթի հետագա հղկման ու վիճաբանությունը խրախուսվում էին, եւ ի վերջո հանգում էր որոշման, երբ հնարավոր էր՝ կոնսենսոաով կայացված, բայց միշտ այնպիսի մի ո– բոշման, որի պատասխանատվությունն անձամբ կարոդ էր ստանձ– նել եւ ստանձնում էր։բարեփոխման համար։

Չնայած այն ամենին, ինչ ասվել է կամ մնացել չասված, չնայած այն ամենին, ինչ արվել է կամ կարող էր արվել ու չի արվել, եթե հնար փնեբ հանրաքվե ու բանավեճ կազմակերպել, եթե ներկայացվեին խնդրին առնչվող բոլոր փաստերն ու գնահատականներր, ես վստահ եմ, որ 5. Հայաստանի ժողովուրդը հստակ, եթե ոչ ճնշող մեծամասնությամբ, կքվեարկեր հօգուտ դե՞մ էր Լ․ Տեբ֊Պետրոսյանի աոաջարկած լուծման։ Ամեն դեպքումՏեր֊Պետրոսյանի լուծմանը, հակամարտության Լ․ Տեր֊Պետբոսյանի լուծումն ավելի շատ ձայն կստանար, քան ինքն ստացավ 1996֊ի երկրորդ նախագահական ընտրություններում։և Ռ․ Քոչարյանի ղեկավարած խմբի ընդդիմությունն արտահայտո՞ւմ էր արդյոք հասարակական կամքը։

Թերեւս այդպես էլ երբեք չիմանանք։ Բայց եկեք դիտարկենք 1998թ․ նախագահական րնտրությունների պաշտոնական տվյալները։ Ղարաբաղի հարցի շահաբկմամբ հեռացնելով գործող Նախագահին եւ վայելելով «կարծր» դիրքորոշում ունեցողների՝ ներառյալ Ներքին գործերի եւ Պաշտպանության նախարարների, ինչպես նաեւ ՀՅԴ֊ի եւ այլ կուսակցությունների օժանդակությունը, Ռ․ Քոչարյանր նախագահական րնտրությունների առաջին փուլում ստացավ հասարակության քվեների միայն 40%֊ը։ Կարեն Դեմիրճյանը, գրեթե չունենալով իրեն աջակցող կազմակերպություն, ստացավ 30%՝ ստվերելով բոլոր մյուսներին, այդ թվում եւ Վազգեն Մանուկյանին։ Երկրորդ վտւլում Կ․ Դեմիրճյանը կարողացավ ստանալ 40% կամ ա– վելի ձայն՝ չնայած իր անցյալ կարգավիճակի հետ կապված խոչընդոտներին եւ Ռ․ Քոչաբյանի, իբրեւ Նախագահի պաշտոնակատարի, ունեցած առավելությանը։ Ինչպես վերն ասվեց, թեկնածուներից եւ ոչ մեկի համար Ղարաբաղի հարցը չդարձավ րնտրարշավի առարկա։ Սակայն Դեմիրճյանը, ի պատասխան մի աագրողի հարցիԱյն պնդումները, թե ինքն ինչպես կլուծեր հարցր, պատասխանեց, որ ինքն Ադրբեջանի Նախագահ Հեյդար Ալիեւին ճանաչում է անձնապես (երբ Ալիեւը Ադրբեջանի կոմունիստական կուսակցության առաջին քարտուղար Հայաստանի ժողովուրդը դեմ էր եւ ա– պա՝ ԽՍՀՄ կոմունիստական կուսակցության քաղբյուրոյի անդամ) եւ81 6 Պետականության մարտահրավերըվստահ էԼ․ Տեր֊Պետրոսյանի մոտեցմանը, որ դա առավելության կլինի լուծում գտնելու հարցում։ Դժվար է այդ հայտարարությունը բնութագրել որպես Ղաբաբադի հարցի հանդեպ «կոշտ դիրքորոշում»հիմնված չեն որևէ հավաստի փաստի վրա։ Տասը տարի առաջ, այն ավելի մոտ էր փոխզիջու– մային լուծման հրավերի։ Առնվազնսկսած համազգային շարժումից, այն Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի մոտեցման դատապարտումը չէր։ Դեմիրճյանի ստացած քվեները մեկնաբանել որպես «նոստալգիայի» քվեներ, նշանակում Հայաստանի ժողովուրդը ցուցաբերել է հարգանքի բացակայություն դրսեւորել հարցերն բացառիկ ճկունություն ու անհատներին հասկանալու հայ ընտրողի ունակության նկատմամբ։ Ինչ էլ որ ասվի Հայաստանի քաղաքացիների մասին, նրանք հիմնականում խուսափում շրջահայեցողություն։ Նրանց քվեները մատնանշում են ծայրահեղություններից, անկայունությունից եւ պահպանում շրջահայացությունն խոհեմություն ու խոհեմությունը։չափավորություն։

Փաստն այն է, որ «ժողովուրդը» փոքր դեր է ունեցել վերջին իրադարձությունների մեջ։ Հարցի վերաբերյալ հանրաքվե չի անցկացվել, և այլընտրանքային լուծումների բանավիճային քննարկումը, որ մինչև իր հրաժարականը Լ․ Տեր֊Պետրոսյանն իր ընդդիմախոսներին կոչ արեց ծավալելու, երբեք չկայացավ։ Դժվար է ասել, թե Հայաստանի ժողովուրդն ի՛նչ կընտրեր, եթե նրան ընտրելու հնարավորություն տրված լիներ։ Կոնկրետ այդ առաջարկի քննարկումն, ամեն դեպքում, դժվար կլիներ։ Ինչպես վերն ասվեց, ո՛չ Լ․ Տեր֊Պետրոսյանը, ո՛չ նրա հակառակորդները չբացահայտեցին դրա բովանդակությունը։ Նախկին Նախագահին գուցե կարելի է կշտամբել դրա համար։ Միայն նա կարող է բացատրել իր ռազմավարությունը։ Սակայն կարելի է խիզախել՝ փորձելով երկու մեկնաբանություն անել։ Ի տարբերություն Ադրբեջանի Նախագահ Ալիևի, Լ․ Տեր֊Պետրոսյանն իրեն պարտավորված էր զգում պահպանելու բանակցությունների հիմնական կանոնները, որոնք պահանջում էին գաղտնիության ապահովում։ Բացի այդ, նա չէր կարծում, թե ճիշտ կլինի ներկայացնել մի առաջարկի մանրամասներ, որն ընդամենը առաջարկ էր, և հակամարտողների կողմից բանակցությունների առարկա չէր դարձել։ Սակայն բանավեճը այն մասին, թե ինչպես յուրաքանչյուր կուսակցություն, խմբավորում կամ քաղաքական գործիչ կլուծեր հակամարտությունն ու հիմնախնդիրը՝ անկախ ձեռքի տակ եղած առաջարկի տեքստից, հնարավոր էր։ Ինչևէ, դժբախտաբար դա տեղի չունեցավ։  Լ․ Տեր֊Պետրոսյանին կարելի է գուցե կշտամբել նաև իր որդեգրած ռազմավարության համար, ըստ որի նա ցանկանում էր ներսում կոնսենսուսի հասնել մի ծրագրի շուրջ, որը պահանջում էր դժվար ընտրանքներ, և որը կարող էր հեշտությամբ շահարկվել ամբոխավարների կողմից։ Նա ակնկալում էր, որ բանական գործընթացը կհանգեցնի ընդհանուր որոշման, ինչպես շատ ուրիշ դժվար ընտրանքերի դեպքում էր կատարվել։ Նա սովորաբար նախ կուտակում և գումարում էր ինֆորմացիան ու խնդրին առնչվող գործընթացները, ապա մտածում էր պրոբլեմի այնքան ասպեկտների մասին, որքան կարող էր․ երրորդ՝ գործընթացների հետ մտնում էր պաշտոնական կամ անպաշտոն ինտենսիվ բանավեճերի մեջ՝ այնպիսի մի ոճով, որ հայացքների բոլոր տարբերությունների արտահայտումն ու վիճաբանությունը խրախուսվում էին, և ի վերջո հանգում էր որոշման, երբ հնարավոր էր՝ կոնսենսուսով կայացված, բայց միշտ այնպիսի մի որոշման, որի պատասխանատվությունն անձամբ կարող էր ստնաձնել և ստանձնում էր։ Երկրի առջև ծառացած ամենաճգնաժամային պրոբլեմների վերաբերյալ որոշումների կայացման գործընթացը պահանջում էր մտավոր ուժ, վիճաբանելու և համոզելու ունակություն, բանական փաստարկները լսելու և համոզվելու պատրաստակամություն, ինչպես նաև խառնվածքի ուժ և իրերի ընդհանուր պատկերը երբեք չմոռանալու կարողություն։ Այս հատկանիշները նրա համար հնարավոր դարձրին վեր ելնել ավանդական մտածողությունից և նրան տվեցին համոզմունքի ուժ՝ ներառյալ բանական գործընթացի նկատմամբ հավատը և հիմնախնդրի լուծման նկատմամբ խոր համոզմունքը։ Սակայն նույն այդ հատկանիշները դիտվեցին որպես նրա թերություններ, այն է, ինտելեկտուալ մեկուսացվածություն՝ հասարակության հետ շփման և քաղաքական նպատակահարության փոխարեն, կարծրություն հակառակորդների նկատմամբ, խուսափում փոխզիջումներից, որոնց շնորհիվ նա կարող էր պահպանել իր իշխանությունը։ Ոմանք դա բնորոշում էին որպես հաղորդակցման պրոբլեմ։ Հետաքրքրականն այն է, որ նա գերազանց հաղորդակցվող էր՝ երբ որոշում էր հաղորդակցվել։ Այլապես նա Մատենադարնի ավագ գիտաշխատողի իր աշխատանքից չէր հասնի Ղարաբաղ Կոմիտեի անդամության ու դրա գաղափարական ղեկավարման և, ի վերջո, երկրի ղեկավարման։ Ի տարբերություն խորհրդային ժարգոնի կամ գաղափարախոսական, կամ ազգայնական ճարտասանության, նա խոսում էր հստակ և մտքերը հայտնում հակիրճ՝ գործածելով հնարավորին չափ քիչ բառեր։ Լեզուն, և այն, ինչ խոսքը կարող էր փոխել մարդկանց մեջ, նրա նախասիրած զենքն էր ոչ միայն Ղարաբաղի հիմնահարցի խորհրդային լուծման դեմ, այլև «սովետերեն» խոսող «սովետական մարդ» կոչվող երևույթի դեմ։ Նա հարգում էր բառերը, հավաստում նրանց ներհատուկ արժեքին, հավատում էր քաղաքացիների կողմից ճիշտ դատողություններ անելու կարողությանը և ջանում էր պահպանել բառերի զորությունը՝ իրական հաղորդակցություն իրականացնելու համար։ Դա կարող էր լինել կարևոր պատճառներից մեկը, թե ինչու էր նա այդպես խնայողաբար վերաբերվում բառերին։ Նրա քաղաքականության հետևանքների և նրա իշխանության լեգիտիմության նկատմամբ կասկածները չեն նվազեցրել այն ակնածանքը, որ մարդիկ տածում էին նրա հազվադեպ ելույթների հանդեպ։ Ուշադիր լսում էին, երբ խոսում էր, և վստահ էին, որ ասում է այն, ինչում համոզված է, համոզված է, որ դա է բուն խնդիրը, դա է իրականությունը։ Մտքերը հայտնելուց առաջ նա զտում էր դրանք և արտահայտում հստակ և պարզ, նույնիսկ չոր։ Խնդիրն այն է, որ նա որոշել էր չհրապարակել բանավեճին առնչվող բոլոր մանրամասները։ 1997 թ․ նոյեմբերի նրա «Պատերազմ, թե՞ խաղաղություն» հոդվածը մատուցեց միայն հարցի տրամաբանական եզրակացությունը։ Նա, բնականաբար, չբացեց առաջարկի հիմնական կետերը կամ դրանց կարևորությունը։ Վստահ չի կարելի ասել, որ պարզապես այդպես վարվելով՝ նրա քաղաքականությունը կհաջողվեր, և նրա նախագահությունը կպահպանվեր։ Թերևս արդեն չափազանց ուշ էր։ Չնայած այն ամենին, ինչ ասվել է կամ մնացել չասված, չնայած այն ամենին, ինչ արվել է կամ կարող էր արվել ու չի արվել, եթե հնար լիներ հանրաքվե ու բանավեճ կազմակերպել, եթե ներկայացվեին խնդրին առնչվող բոլոր փաստերն ու գնահատականները, ես վստահ եմ, որ Հայաստանի ժողովուրդը հստակ, եթե ոչ ճնշող մեծամասնությամբ, կքվեարկեր հօգուտ Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի առաջարկած լուծման։ Ամեն դեպքում, հակամարտության Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի լուծումն ավելի շատ ձայն կստանար, քան ինքն ստացավ 1996֊ի երկրորդ նախագահական ընտրություններում։ Թերևս այդպես էլ երբեք չիմանանք։ Բայց եկեք դիտարկենք 1998 թ․ նախագահական ընտրությունների պաշտոնական տվյալները։ Ղարաբաղի հարցի շահարկմամբ հեռացնելով գործող Նախագահին և վայելելով «կարծր» դիրքորոշում ունեցողների՝ ներառյալ Ներքին գործերի և Պաշտպանության նախարարների, ինչպես նաև ՀՅԴ֊ի և այլ կուսակցությունների օժանդակությունը Ռ․ Քոչարյանը նախագահական ընտրությունների առաջին փուլում ստացավ հասարակական քվեների միայն 40 տոկոսը։ Կարեն Դեմիրճյանը գրեթե չունենալով իրեն աջակցող կազմակերպություն, ստացավ 30 տոկոս ստվերելով բոլոր մյուսներին, այդ թվում և Վազգեն Մանուկյանին։ Երկրորդ փուլում Կ․ Դեմիրճյանը կարողացավ ստանալ 40 տոկոս կամ ավելի ձայն՝ չնայած իր անցյալ կարգավիճակի հետ կապված խոչընդոտներին և Ռ․ Քոչարյանի, իբրև Նախագահի պաշտոնակատարի, ունեցած առավելությունը։ Ինչպես վերն ասվեց, թեկնածուներից և ոչ մեկի համար Ղարաբաղի հարցը չդարձավ ընտրարշավի առարկա։ Սակայն Դեմիրճյանը, ի պատասխան լրագրողի հարցի, թե ինքն ինչպես կլուծեր հարցը, պատասխանեց, որ ինքն Ադրբեջանի Նախագահ Հեյդար Ալիևին ճանաչում է անձնապես (երբ Ալիևը Ադրջեջանի կոմունիստական կուսակցության առաջին քարտուղար էր և ապա՝ ԽՍՀՄ կոմունիստական կուսակցության քաղբյուրոյի անդամ) և վստահ է, որ դա առավելություն կլինի լուծում գտնելու համար։ Դժվար է այդ հայտարարությունը բնութագրել որպես Ղարաբաղի հարցի հանդեպ «կոշտ դիրքորոշում»․ այն ավելի մոտ էր փոխզիջումային լուծման հրավերի։ Առնվազն, Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի մոտեցման դատապարտումը չէր։ Դեմիրճյանի ստացած քվեները մեկնաբանել որպես «նոստալգիայի» քվեներ, նշանակում է հարգանքի բացակայություն դրսևորել հարցերն ու անհատներին հասկանալու հայ ընտրողի ունակության նկատմամբ։ Ինչ էլ որ ասվի Հայաստանի քաղաքացիների մասին, նրանք հիմնականում խուսափում են ծայրահեղություններից, անկայունությունից և պահպանում շրջահայացությունն ու խոհեմությունը։ Ես չեմ կարող պնդել, թե Ղաբաբադի Ղարաբաղի ժողովուրդը կքվեարկեր նման լուծման օգտին։ Երկարատեւ Երկարատև մեկուսացման ենթարկված այդ շրջանի հայության մեջ մշակվել է պատմականորեն տարբեր քաղաքական մշակույթ։ Բացի այդ, ԽՍՀՄ֊ի լուծարումից առաջ ու հետո, Ադրբեջանի վարած քաղաքականությամբ պայմանավորված, պաշարվածի հոգեբանությունն ու ռազմականացած մթնոլորտը նրանց դարձրել են Հայաստանի հետ փակատար լիակատար միավորումից նվազ որեւէ որևէ այլ լուծման հանդեպ անտարբեր։ Նույն այդ հանգամանքներր հանգամանքները ԼՂ ղեկավարությանը ամեն մի առաջարկի եւ և դրա հետեւանքների հետևանքների քննարկումների նկատմամբ տափս տալիս են գրեթե մենատիրական վերահսկողության հնարավորություն։

Սկզբից եւեթ պետք է հստակ եւ աներկբա նշվի, որ հիմնախնդբի յ լուծման հարցում առկա տարաձայնությունները Եթե այստեղ ներկայացված հանգամանքները չեն վկայում կողմերից մեկի վախկոտության ու մյուսի խիզախության մասին։ Բարոյախոսական տերմինաբանությունը ընդամենր լուծումներ ու ռազմավարություն ներկայացնելու պարտավորությունից եւ դրանց հետեւանքների պատասխանատվությունն ստանձնելուց փախուստի ապացույց է։նպաստում Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի հրաժարականի պատճառների վերաբերյալ տարածված տեսակետի հիմնավորմանը, կարելի՞ է արդյոք պատասխանն այլ տեղ փնտրել։

82Լեռնային Ղարաբաղն ու ԼՂ ժողովուրդը նվիրական են ամեն մի հայի համար․ Ղարաբաղի ապագան բոլորի մտահոգության առարկան Սկզբից ևեթ պետք էհստակ և աներկբա նշվի, եւ այն ազդելու է յուրաքանչյուր հայի վրա՝ թեեւ տարբեր ձեւերով եւ տարբեր աստիճաններով։ Որեւէ լուծում շատ ավեփ անմիջականորեն ազդելու է այնտեղ բնակվող ժողովրդի եւ Հայաստանի ժողովրդի վրա եւ, գործնականում շատ ավեփ նվազ՝ Սփյուռքի հայության վրա։որ հիմնախնդրի լուծման հարցում առկա տարաձայնությունները չեն վկայում կողմերից որևէ մեկի վախկոտության ու մյուսի խիզախության մասին։ Բարոյախոսական տերմինաբանությունը ընդամենը լուծումներ ու ռազմավարություն ներկայացնելու պարտավորությունից և դրանց հետևանքների պատասխանատվությունն ստանձնելուց փախուստի ապացույց է։

Հիմնախնդրի համազգային բնույթը հսկայական պատասխանատվության Լեռնային Ղարաբաղն ու ԼՂ ժողովուրդը նվիրական են ամեն մի հայի համար․ Ղարաբաղի ապագան բոլորի մտահոգության առարկան է դնում յուրաքանչյուրի վրա, ով ցանկանում և այն ազդելու է ազդեցություն ունենալ դրա լուծման յուրաքանչյուր հայի վրա՝ մոտիկից թե հեռվից, սակայն հատկապես նրանց թեև տարբեր ձևերով և տարբեր աստիճաններով։ Որևէ մի լուծում շատ ավելի անմիջականորեն ազդելու է այնտեղ բնակվող ժողովրդի և Հայաստանի ժողովրդի վրաև, ովքեր ի պաշտոնե գտնվում են զանազան այլընտրանքների միջեւ որոշումներ կայացնելու պատասխանատվության ներքո, քանի դեռ ընտրանքները դեռեւս գոյություն ունեն։ Ռ․ Քոչարյանր եւ Ղարաբաղի ղեկավարները բազմաթիվ առիթներով հավաստելեն, որ պատրաստ են փոխզիջումների գնալ։գործնականում շատ ավելի նվազ՝ Սփյուռքի հայության վրա։

Ուղղակի Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի եւ Ռ․ Քոչարյանի մասին խոսելով՝ ասենքՀիմնախնդրի համազգային բնույթը հսկայական պատասխանատվություն է դնում յուրաքանչյուրի վրա, որ տարաձայնություններն առնչվում են նրանցից մեկի կամ մյուսի համար ընդունելի փոխզիջոդաԱան տարբերակինով ցանկանում է ազդեցություն ունենալ դրա լուծման վրա՝ մոտիկից թե հեռվից, իսկ ավեփ նշանակափ չափով՝ փոխզիջման պահինսակայն հատկապես նրանց վրա, ինչպես նաեւ այն գնահատականին, որ նրանցից յուրաքանչյուրր տափս էր Ադրբեջանի նկատմամբ հայկական կողմի առավելություններին ու թուլություններին։ Դա բնական էովքեր ի պաշտոնե գտնվում են զանազան այլընտրանքների միջև որոշումներ կայացնելու պատասխանատվության ներքո, քանի որ, հակամարտությունից բացի, դեռ ընտրանքները դեռևս գոյություն ունի նաեւ մի այլ խնդիր՝ Հայաստանի ու Ղաբաբադի հայության տնտեսական ու սոցիալական բարեկեցության խնդիրը՝ աղքատությունունեն։ Ռ․ Քոչարյանը և Ղարաբաղի ղեկավարները բազմաթիվ առիթներով հավաստել են, գործազրկություն, ցածր աշխատավարձեր եւ հարակից սոցիալական խնդիրներ։որ պատրաստ են փոխզիջումների գնալ։

Ինչպես պարզ դարձավ երկու ղեկավարների հայտարարություններից ու դրանց հաջորդած բանավեճիցՈւղղակի Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի և Ռ․ Քոչարյանի մասին խոսելով՝ ասենք, որքան էլ այն քողարկված փնեբոր տարաձայնություններն առնչվում են նրանցից մեկի կամ մյուսի համար ընդունելի փոխզիջողական տարբերակին, յուրաքանչյուրն ուներ ուրույն տեսակետ՝ մի կողմից հակամարտության եւ մյուս կողմից՝ երկրիիսկ ավելի նշանակալի չափով՝ փոխզիջման պահին, ներառյալ Ղաբաբադիինչպես նաև այն գնահատականին, սոցիալ֊տնտեսական վիճակի հարաբերակցության վերաբերյալ։ Հրադադարից սկսածոր նրանցից յուրաքանչյուրը տալիս էր Ադրբեջանի նկատմամբ հայկական կողմի առավելություններին ու թուլություններին։ Դա բնական է, որը նախապես ստորագրվեց իբրեւ ժամանակավոր համաձայնության 1994֊ի մայիսինքանի որ, իսկ միեւնույն տարվա հուլիսին ու օգոստոսին վերածվեց մշտական հրադադարիհակամարտությունից բացի, գոյություն ունի նաև մի այլ խնդիր՝ Հայաստանի ու Ղարաբաղի վարչակազմերի մեջ հայության տնտեսական ու դրանց միջեւ այդ տարաձայնություններն սկսեցին աստիճանաբար ի հայտ գալ։սոցիալական բարեկեցության խնդիրը՝ աղքատություն, գործազրկություն, ցածր աշխատավարձեր և հարակից սոցիալական խնդիրներ։

83Նոր հարցերր հետեւյալն էին։ Տնտեսական զարգացման Ինչպես պարզ դարձավ երկու ղեկավարների հայտարարություններից ու աճի պակասը ի՞նչ չափով էր կախված հակամարտությունիցդրանց հաջորդած բանավեճից, դրա հետեւանք շրջափակումներից եւ «ոչ պատերազմ եւ ոչ խաղաղություն» վիճակից։ Զիջումների պահի ընտրության հարցում տնտեսությունն արդյո՞ք գործոն է։ ժամանակը հայկական կողմի օգտի՞ն է գործումորքան էլ այն քողարկված լիներ, թե՞ դեմ։յուրքանչյուրն ուներ ուրույն տեսակետ՝ մի կողմից հակամարտության և մյուս կողմից՝ երկրի, ներառյալ Ղարաբաղի, սոցիալ֊տնտեսական վիճակի հարաբերակցության վերաբերյալ։ Հրադադարից սկսած, որը նախապես ստորագրվեց իբրև ժամանակավոր համաձայնություն 1994֊մայիսին, իսկ միևնույն տարվա հուլիսին ու օգոստոսին վերածվեց մշտական հրադադարի, Հայաստանի ու Ղարաբաղի վարչակազմերի մեջ ու դրանց միջև այդ տարաձայնություններն սկսեցին աստիճանաբար ի հայտ գալ։

Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի փաստարկումներր կաբելի է ամփոփել հետեւյալ կերպ։ Ադրբեջանի Նոր հարցերը հետևյալն էին։ Տնտեսական զարգացման ու Թուրքիայի կողմից շրջափակումները եւ խաղաղության բացակայությունը խափանում են Հայաստանի տնտեսական զարգացումր եւ օտարերկրյա ներդրումներըաճի պակասը ի՞նչ չափով էր կախված հակամարտությունից, դրանք իտչրնդոտում են տաբածաշրջանային զարգացումներին մաս կազմելու եւ դրանցից ետ չմնալու Հայաստանի կարողությունը, շարունակելու են դատարկել Հայաստանի բյուջեն։ Զիջումներ կային, որոնք կարոդ էին կատարվել 1997֊ին՝ առանց վտանգի ենթարկելու Ղարա– բաղի ժողովրդի ու հողի ապագան եւ անվտանգությունր։ Անկախ բանաձեւերից ու կարգախոսներից՝ դրա հետևանք շրջափակումներից և «ոչ պատերազմ և ոչ խաղաղություն» վիճակից։ Զիջումների պահի ընտրության հարցում տնտեսությունն արդյո՞ք գործոն է։ Ժամանակը հայկական կողմն ըստ ամենայնի ա– պագայում կատարելու կողմի օգտի՞ն է զիջումներգործում, եւ այսօրվա ու ապագայի զիջումների միջեւ տարբերությունը լինելու է ավելի խորհրդանշական, քան իրական։ ժամանակը հայկական կողմի օգտին չի գործում՝ անկախ Ադրբեջանում իրադարձությունների զարգացումներից։ Բանակցություններում հայկական կողմի 1997֊ին ունեցած աոավելութ– յուններր հետագայում կարող են եւ չլինել։թե՞ դեմ։

Ռ․ Քոչարյանն ստաբկում էր՝ ասելով, որ թեեւ հակամարտությունն Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի փաստարկումները կարելի է ամփոփել հետևյալ կերպ։ Ադրբեջանի ու դրան առնչվող հանգամանքները երկրի սոցիալ֊տնտեսական իրադրությունը բացատրելու գործոններ Թուրքիայի կողմից շրջափակումները և խաղաղության բացակայությունը խափանում ենՀայաստանի տնտեսական զարգացումը և օտարերկրյա ներդրումները, սակայն տնտեսական աճի պակասի հիմնական պատճառը չեն։ Ավեփ կարեւոր գործոններ դրանք խոչընդոտում են կառավարության եւ կառավարման հստակ կազմակերպման ու կարգապահության պակասրտարածաշրջանային զարգացումներին մաս կազմելու և դրանցից ետ չմնալու Հայաստանի կարողությունը, կոռուպցիանշարունակելու են դատարկել Հայաստանի բյուջեն։ Զիջումներ կային, ազգային պայքարի մեջ ընդդիմության հետ գործակցելա հարցում Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի անկարողությունը, նրա պաոակտող քաղաքականությունը եւ Սփյուռքի հետ անարդյունավետ որոնք կարող էին կատարվել 1997֊ին՝ առանց վտանգի ենթարկելու Ղարաբաղի ժողովրդի ու անախորժ հարաբերությունները։ Ռ․ Քո– չարյանը գտնում էր, որ ավեփ լավ կառավարմամբ, ավեփ խիստ կարգապահությամբ, ամուր հակակոռուպցիոն քաղաքականությամբ, միասնության հասնելու համառ ջանքով եւ Հայաստանի պետության հողի ապագան և անվտանգությունը։ Անկախ բանաձևերից ու Սփյուռքի ռեսուրսների համատեղմամբ կարգախոսներից՝ հայկական կողմը կարող է եւ՛ բավարար չափով բարելավել իր տնտեսական իրավիճակը՝ ազգաբնակչության մեծամասնությանն աղքատությունից հա–84նելու համար, եւ՛ ժամանակ շահել՝ Լեռնային Ղարաբաղի հիմնա– խնդբի հետ գործ ունենալու առավել նպաստավոր պահի սպասելու համար։ Նա գտնում կողմն ըստ ամենայնի ապագայում կատարելու էր նաեւ, որ դիվանագիտական մեկուսացումը կարող էր ճեղքվել ավեփ ագրեսիվ դիվանագիտության միջոցով, որը միջազգային հանրությանր կստիպեր մեզնից նվազ զիջումներ ակնկալել։ Ռ․ Քոչաբյանր գտնում էր, որև այսօրվա ու ապագայի զիջումների միջև տարբերությունը լինելու է ավելի խորհրդանշանական, ելնելով Ադրբեջանի համար նավթի աշխարհաքաղաքական վտանգներից եւ այդ եբկրին ներհատուկ կոոապցիոն համակարգից, ժամանակը հօգուտ Ադրբեջանի քան իրական։ Ժամանակը հայկական կողմի օգտին չի գործում։գործում՝ անկախ Ադրբեջանում իրադարձությունների զարգացումներից։ Բանակցություններում հայկական կողմի 1997֊ին ունեցած առավելությունները հետագայում կարող են չլինել։

Լ․ Տեբ֊Պետբոսյանը նույնպես գտնում էրՌ․ Քոչարյանն առարկում էր՝ ասելով, որ տնտեստթյունր կարող է զարգանալթեև հակամարտությունն ու դրան առնչվող հանգամանքները երկրի սոցիալ֊տնտեսական իրադրությանը բացատրելու գործոններ են, որ Քոչարյանի թվարկած բոլոր գործոններր կարեւոր էին սակայն տնտեսական աճի պակասի հիմնական պատճառը չեն։ Ավելի կարևոր գործոններ են կառավարության և կառավարման հստակ կազմակերպման ու տեղին։ Սակայն նա համոզված էրկարգապահության պակասը, որկոռուպցիան, այնուամենայնիվազգային պայքարի մեջ ընդդիմության հետ գործակցելու հարցում Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի անկարողությունը, բոլոր այդ ոլորտներում լավագույն ջանքերն նրա պառակտող քաղաքականությունը և Սփյուռքի հետ անարդյունավետ ու առավելագույն արդյունքներն անգամ բավարար չեն լինի ժողովրդի կենսամակարդակի որակապես նշանակալի փոփոխություն առաջացնելու համար։ Բացի այդանախորժ հարաբերությունները։ Ռ․ Քոչարյանը գտնում էր, որքան էլ որ Լ․ Տեր֊Պետրոսյանը համաձայն լիներ իր վարչապետի հետ այն հարցումավելի լավ կառավարմամբ, թե Հայաստանր ավելի խիստ կարգապահությամբ, ամուր հակակոռուպցիոն քաղաքականությամբ, միասնության հասնելու համառ ջանքով և Հայաստանի պետության ու Սփյուռքի ռեսուրսների համատեղմամբ հայկական կողմը կարող է և՛ բավարար չափով բարելավել իր դիվանագիտական գործունեությունըտնտեսական իրավիճակը՝ ազգաբնակչության մեծամասնությանն աղքատությունից հանելու համար, նա չէր կարող պատկերացնելև՛ ժամանակ շահել՝ Լեռնային Ղարաբաղի հիմնախնդրի հետ գործ ունենալու առավել նպաստավոր պահի սպասելու համար։ Նա գտնում էր նաև, թե ինչպե՛ս հայկական կամ որեւէ այլ դիվանագիտություն որ դիվանագիտական մեկուսացումը կարող էր փոխել տարածքային ամբողջականության ու գրավված տարածքների հարցում մյուս երկրների դիրքորոշումը։ Այլ կերպ ասած՝ նա չէր կարողանում այդ երկրների դիրքորոշումների մեջ որեւէ վտփո– խության հեռանկար տեսնելճեղքվել ավելի ագրեսիվ դիվանագիտության միջոցով, այդ թվում նաեւ «Հայաստանի բարեկամների» դիրքորոշումներումորը միջազգային հանրությանը կստիպեր մեզնից նվազ զիջումներ ակնկալել։ Ռ․ Քոչարյանը գտնում էր, որոնց քաղաքականությունները հիմ– նըված էին իրենց սեփական ազգային շահերի վրա, եւ որոնք ունեին իրենց փաստացի առկա կամ պոտենցիալ ղարաբաղները։ Ռուսաստանն ուներ Չեչնիա եւ շատ ուրիշ պոտենցիալ չեչնիաներ, Հունաստանն ուներ Կիպրոս եւ էգեյան կղզիԱնՐ՛ Իրանն ուներ իր «Հարավային Ադրբեջանը» , եւ նույնիսկ Ֆրանսիան ուներ իր Կորսիկան։ Ավելին՝ հետխորհրդային որ ելնելով Ադրբեջանի համար նավթի աշխարհաքաղաքական միջավայրումվտանգներից և այդ երկրին ներհատուկ կոռուպցիոն համակարգից, արդա– բացիորեն թե սխալմամբ, սակայն միջազգային հանրությունը տարածքային ամբողջականությունդ դիտում է իբրեւ միջազգային անվտանգության ու կայունության արժեքավոր սկզբունք։ժամանակը հօգուտ Ադրբեջանի չի գործում։

Ռ․ Քոչարյանն Լ․ Տեր֊Պետրոսյանը նույնպես գտնում էր, որ տնտեսությունը կարող է զարգանալ, որ Քոչարյանի թվարկված բոլոր գործոնները կարևոր էին ու տեղին։ Սակայն նա համոզված էր, որ, այնուամենայնիվ, բոլոր այդ ոլորտներում լավագույն ջանքերն ու առավելագույն արդյունքներն անգամ բավարար չեն լինի ժողովրդի կենսամակարդակի որակապես նշանակալի փոփոխություն առաջացնելու համար։ Բացի այդ, որքան էլ Լ․ Տեր֊Պետրոսյանը համաձայն լիներ իր րնկեբակիցնեբըվարչապետի հետ այն հարցում, ներառյալ Ղարաբաղում Քոչարյանի թալած ղեկավարներրթե Հայաստանը կարող է բարելավել իր դիվանագիտական գործունեությունը, պատերազմը շահած էին համարումնա չէր կարող պատկերացնել, եւ եթե պայքարի մեկ թե ինչպե՛ս հայկական կամ որևէ այլ փուլ սկսվերդիվանագիտություն կարող էր փոխել տարածքային ամբողջականության ու գրավված տարածքների հարցում մյուս երկրների դիրքորոշումը։ Այլ կերպ ասած՝ նա չէր կարողանում այդ երկրների դիրքորոշումների մեջ որևէ փոփոխության հեռանկար տեսնել, այնտեղ նույնպես, ըստ նրանցայդ թվում նաև «Հայաստանի բարեկամների» դիրքորոշումներում, շահելու էին։ Նրանք գտնում որոնց քաղաքականությունները հիմնված էինիրենց սեփական ազգային շահերի վրա, որ բանակցություններր85պետք և որոնք ունեին իրենց փաստացի առկա կամ պոտենցիոնալ ղարաբաղները։ Ռուսաստանն ուներ Չեչնիա և շատ ուրիշ պոտենցիալ չեչնիաներ, Հունաստանն ուներ Կիպրոս և Էգեյան կղզիներ, Իրանն ուներ իր «Հարավային Ադրբեջանը», և նույնիսկ Ֆրանսիան ուներ իր Կորսիկան։ Ավելին՝ հետխորհրդային աշխարհաքաղաքական միջավայրում, արդարացիորեն թե սխալմամբ, սակայն միջազգային հանրությունը տարածքային ամբողջականությունը դիտում է ամրապնդեին հաղթանակը եւ հայերին այն իրացնելու ժամանակ տային։իբրև միջազգային անվտանգության ու կայունության արժեքավոր սկզբունք։

Լ․ Տեր֊Պետրոսյանը գտնում էրՌ․ Քոչարյանն ու իր ընկերակիցները, ներառյալ Ղարաբաղում Քոչարյանի թողած ղեկավարները, որ պատերազմը սոսկ մարտերի շարք չէր եւ սոսկ հերոսների խնդիր չէր․ այն ավելին էրշահած էին համարում, քան հաղթանակները եւ այն դեռեւս ավարտված չէր։ Պատերազմը տնտեսություն էրև եթե պայքարի մեկ այլ փուլ սկսվեր, հոգեբանությունայնտեղ նույնպես, եւ իրենց ընտանիքների վրա ընկած զինՎոՐԱերի հոգս։ ժամանակը կարող էր փոխել հավասարման կողմերը եւ որեւէ երաշխիք չկաըստ նրանց, թե հետագայում հայկական կողմր Ադրբեջանի համեմատ ուժեղ կփներ։շահելու էին։ Նրանք գտնում էին, որ բանակցությունները պետք է ամրապնդեն հաղթանակը և հայերին այն իրացնելու ժամանակ տային։

Սա, Լ․ Տեր֊Պետրայանի կարծիքովՏեր֊Պետրոսյանը գտնում էր, որ պատերազմը սոսկ մարտերի շարք չէր նշանակում, թե Հայաստանի տնտեսությունը խեղդելու (Թուրքիայի կողմից օժանդակվող շրջափակմամբ) եւ Հայաստանի դիվանագիտական մեկուսացման հասնելու Ադրբեջանի քաղաքականությունը կարող և սոսկ հերոսների խնդիր չէր․ այն ավելին էր Լեռնային Ղարաբաղը պաշտաանելու հարցում կոտրել հայերի կամքը։ Որեւէ տնտեսական զրկանք չէր կարոդ վախել համայն հայության ընդհանուր , քան հաղթանակները և այն կարծիքըդեռևս ավարտված չէր։ Պատերազմը տնտեսություն էր, որ պատմությունը չպետք է կրկնվիհոգեբանություն, այլեւս ոչ մի տեղահանությունև իրենց ընտանիքների վրա ընկած զինվորների հոգս։ Ժամանակը կարող էր փոխել հավասարման կողմերը և որևէ երաշխիք չկա, ոչ մի ցեղասպանություն։թե հետագայում հայկական կողմը Ադրբեջանի համեմատ ուժեղ կլիներ։

Ես վստահ եմՍա, որ Լ․ Տեր֊Պետրոսյանը 1997 թ․ մարտին Ռ․ Քո– չարյանին հրավիրեց Հայաստանի վարչապետի պաշտոնում աշխատելուԼևոն Տեր֊Պետրոսյանի կարծիքով, որպեսզի նրան իր տեսակետն ապացուցելու հնարավորություն տա։ Որպես վաբչապետչէր նշանակում, Քոչաբյանր տնտեսական ու սոցիալական ոլորտների վրա փակատաբ վերահսկողություն եւ պատասխանատվություն ուներ։ Կառավարության մեջ վեճերի դեպքում Լ․ Տեր֊Պետրոսյանը մնում թե Հայաստանի տնտեսությունը խեղդելու (Թուրքիայի կողմից օժանդակվող շրջափակմամբ) և Հայաստանի դիվանագիտական մեկուսացման հասնելու Ադրբեջանի քաղաքականությունը կարող էր միայն հաշտարար դատավոր եւ շարունակում էր որոշել արտաքին քաղաքականությունն ու բանակցությունների ընթացքը։Լեռնային Ղարաբաղը պաշտպանելու հարցում կոտրել հայերի կամքը։ Որևէ տնտեսական զրկանք չէր կարող փոխել համայն հայության ընդհանուր այն կարծիքը, որ պատմությունը չպետք է կրկնվի․ այլևս ոչ մի տեղահանություն, ոչ մի ցեղասպանություն։

1997֊ի սեպտեմբերին, իր նոր վարչապետի գործունեությունից վեց ամիս անցԵս վստահ եմ, որ Լ․ Տեր֊Պետրոսյանը պետք է որ իր ճշմարտացիության մեջ ավելի վստահ լիներ, քան երբեւէ, քանի որ տնտեսական ցու– ցանիշները նկատելի բարելավման նշաններ ցույց չէին տափս։ 1997 թ․ մարտին Ռ․ Քոչարյանն իր հերթին կարծես թե համարում էրՔոչարյանին հրավիրեց Հայաստանի վարչապետի պաշտոնում աշխատելու, արդաբացիորեն կամ ոչ, որ իր ունեցած իշխանությունը բավարար չէ որպեսզի նրան իր տեսակետն ապացուցելու համարհնարավորություն տա։ Որպես վարչապետ, եւ, քանի դեռ ինքը ջանում է արդարացնել իր վերլուծությունները, Լեռնային Ղարաբաղի հարցում որեւէ զիջոլս՝ անհարկի է։Քոչարյանը տնտեսական ու սոցիալական ոլորտների վրա լիակատար վերահսկողություն և պատասխանատվություն ուներ։ Կառավարության մեջ վեճերի դեպքում Լ․ Տեր֊Պետրոսյանը մնում էր միայն հաշտարար դատավոր և շարունակում էր որոշել արտաքին քաղաքական ու բանակցությունների ընթացքը։

Մի հետաքրքիր երեւույթ կա1997֊ի սեպտեմբերին, իր նոր վարչապետի գործունեությունից վեց ամիս անց, Լ․ Տեր֊Պետրոսյանը պետք է որ դժվար թե հատուկ է սոսկ հայկական քաղաքական մշակույթին։ Բախվելով ձախողման կամ դրա86հնարավորության հետ՝ վարչակազմի բազմաթիվ բարձրադիր պաշտոնյաներ իրենց մասնակի կամ ամբողջական ձախողումր բացատրում էին իրենց իրավասությունից դուրս բնագավառների զարգացումների ու որոշումների վրա ներազդելու հնարավորություն չունենալովիր ճշմարտացիության մեջ ավելի վստահ լիներ, այսինքն՝ պնդում էինքան երբևէ, քանի որ բավականաչափ իշխանության չունեն կամ չեն ունեցել։ Քչերն են հարցականի տակ դրել սեփական վերլուծությունների ճշգրտությունըտնտեսական ցուցանիշները նկատելի բարելավման նշաններ ցույց չէին տալիս։ Ռ․ Քոչարյանն իր հերթին կարծես թե համարում էր, իրենց վարչական կարալությունր արդարացիորեն կամ ունակությունները։ Այս ախտանիշով կարող է բացատրվել Լ․ Տեբ֊Պետրոսյանի վարչակազմի նախկին պաշտոնյաների շարքից նախագահության թեկնածուների մեծ թիվըոչ, նախկին վարչապետ Վազգեն Մանուկյանոր իր ունեցած իշխանությունը բավարար չէ իր տեսակետն ապացուցելու համար․ և, Նախագահի նախկին գլխավոր խորհրդական Աշոտ Մանուչարյանքանի դեռ ինքը ջանում է արդարացնել իր վերլուծությունները, Անվտանգության նախկին նախարար եւ Լեռնային Ղարաբաղի հարցով բանակցող Դավիթ Շահնազարյան։հարցում որևէ զիջում անհարկի է։

Ես լուրջ Մի հետաքրքիր երևույթ կա, որ դժվար թե հատուկ է սոսկ հայկական քաղաքական տարաձայնությունների հնարավորությունը չեմ բացառում։ Երկբի առջեւ այնքան վճռորոշ հարցեր են ծառացածմշակույթին։ Բախվելով ձախողման կամ դրա հնարավորության հետ՝ վարչակազմի բազմաթիվ բարձրադիր պաշտոնյաներ իրենց մասնակի կամ ամբողջական ձախողումը բացատրում էին իրենց իրավասությունից դուրս բնագվառների զարգացումների ու որոշումների վրա ներազդելու հնարավորություն չունենալով․ այսինքն՝ պնդում էին, որ գործընկերների միջեւ առկա բավականաչափ իշխանություն չունեն կամ ծագող խնդիրների կապակցությամբ լուրջ տարաձայնությունների ի հայտ գալը նորմալ երեւույթ է։ Սակայն այս հայտանիշը միտված է նաեւ քողարկելու ի– րենց վարած քաղաքականության չեն ունեցել։ Քչերն են հարցականի տակ դրել սեփական վերլուծությունների ճշգրտությունը, իրենց վարչական կարողությունը կամ անհատական ձախողումները։ունակությունները։ Այս ախտանիշով կարող է բացատրվել Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի վարչակազմի նախկին պաշտոնյաների շարքից նախագահության թեկնածուների մեծ թիվը․ նախկին վարչապետ Վազգեն Մանուկյան, Նախագահի նախկին գլխավոր խորհրդական Աշոտ Մանուչարյան, Անվտանգության նախկին նախարար և Ղարաբաղի հարցով բանակցող Դավիթ Շահնազարյան։

Ռ․ Քոչարյանն անպայմանորեն ձախողված չէր։ Վեց ամիսը չափազանց կարճ ժամկետ է գնահատելու համար, թեեւ, երբ նա ընդունեց վարչապետի պաշտոնը, ինքն էրԵս լուրջ քաղաքական տարաձայնությունների հնարավորությունը չեմ բացառում։ Երկրի առջև այնքան վճռորո՛շ հարցեր են ծառացած, որ մամուլից խնդրեց վեց ա– միս՝ ցույց տալու համար, թե իր կառավարումն ի՛նչ տարբերություն կարող գործընկերների միջև առկա կամ ծագող խնդիրների կապակցությամբ լուրջ տարաձայնությունների ի հայտ գալը նորմալ երևույթ է։ Սակայն այս հատկանիշը միտված է առաջացնել։ Դա 1997֊ի մարտին էր։ ԵԱՀԿ առաջարկությունների շուրջ հասարակական բանավեճն սկսվեց սեպտեմբերի ա– ռաջաբկի հետ եւ ոչ թե մայիսի նաև քողարկելու իրենց վարած քաղաքականության կամ հուփսի տարբերակների հետ։ Այնպես որ վեց ամսում Ռ․ Քոչաբյանը առնվազն պետք է որ պար– զած փներ, որ տնտեսության տեղաշարժն այնքան հեշտ չէ, որքան կարծում էր։ Երեւանը Մտեփանակերտը չէր՝ ամենազանազան ա– ռումներով։ Նա գուցե նաեւ եկել էր մի եզրակացության, որ ներքին ու արտաքին գործերում Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի ներգրավվածության շա– րունակումր խոչրնդոտ է այն գործելակերպի համար, որով ինքը ցանկանում էր առաջ ընթանալ։ ժամանակը ցույց կտա, թե Ռ․ Քո– չաբյանի վարմունքը բացատրելու մեջ ինչքանով նշանակափ դեր էր կատարում, եթե առհասարակ կատարում էր, ամբողջական վերահսկողություն ունենալու մղումը։անհատական ձախողումները։

87Ամեն դեպքումՌ․ Քոչարյանն անպայմանորեն ձախողված չէր։ Վեց ամիսը չափազանց կարճ ժամկետ է գնահատելու համար, ավելի երկար ժամանակի կարիք չկար՝ պարզելու թեև, երբ նա ընդունեց վարչապետի պաշտոնը, ինքն էր, որ մամուլից խնդրեց վեց ամիս՝ ցույց տալու համար , թե իր կառավարումն ի՛նչ տարբերություն կարող է առաջացնել։ Դա 1997֊ի մարտին էր։ ԵԱՀԿ առաջարկությունների շուրջ հասարակական բանավեճն սկսվեց սեպտեմբերի առաջարկի հետ և ոչ թե մայիսի կամ հուլիսի տարբերակների հետ։ Այնպես որ վեց ամսում Ռ․ Քոչարյանը առնվազն պետք է որ պարզած լիներ, որ տնտեսության կարեւորությունը թե՛ Հայաստանի քաղաքականության մեջտեղաշարժն այնքան հեշտ չէ, թե՛ քաղաքական գործիչների համարորքան կարծում էր։ Երևանը Ստեփանակերտը չէր՝ ամենազանազան առումներով։ Նա գուցե նաև եկել էր մի եզրակացության, ինչպես նաեւ Ղաբաբաղի նշանակալիությունը Հայաստանի որ ներքին ու արտաքին քաղաքականության մեջ։ Ավելի երկար ժամանակի կարիք չկար՝ տեսնելու գործերում Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի ներգրվվածության շարունակումը խոչընդոտ է այն գործելակերպի համար, թե ինչպես են արտաքին ու ներքին քաղաքականություններն անքակտելիորեն միահյուսված փոքրիկորով ինքը ցանկանում էր առաջ ընթանալ։ Ժամանակը ցույց կտա, աղքատացած ու ցամաքով շրջապատված մի եբկրի համար, որր տեխնիկապես դեռեւս պատերազմի մեջ է։ Լ․ Տեր֊Պետբոսյանի եւ թե Ռ․ Քոչարյանի միջեւ տարբերություններն ավելին ենվարմունքը բացատրելու մեջ ինչքանով նշանակալի դեր էր կատարում, եթե առհասարակ կատարում էր, քան սոսկ տնտեսական աճի ցուցանիշների եւ մեկ շնչին րնկնող եկամտի վերաբերյալ քանակական վերլուծության խնդիրները։ամբողջական վերահսկողություն ունենալու մղումը։

Լ․ Տեր֊Պետբոսյանի դիրքորոշումը նշանավոր էր պետության ու դրա առաքելության նրա սահմանմամբԱմեն դեպքում, իր դիրքորոշումներով այն հարցերումավելի երկար ժամանակի կարիք չկար՝ պարզելու համար տնտեսության կարևորությունը թե՛ Հայաստանի քաղաքականության մեջ, թե՛ քաղաքական գործիչների համար, թե ինչպես ապահովել նաև Ղարաբաղի նշանակալիությունը Հայաստանի անվտանգությունը եւ ներքին ու արտաքին քաղաքականության սկզբունքներըմեջ։ Ավելի երկար ժամանակի կարիք չկար՝ տեսնելու համար, որոնք բխում թե ինչպես են այդ իսկ անվտանգության պահանջներիցարտաքին ու ներքին քաղաքականություններն անքակտելիորեն միահյուսված փոքրիկ, նշանավոր էր նաեւ այն դերովաղքատացած ու ցամաքով շրջապատված մի երկրի համար, որ իր աշխարհայացքում նա հատկացնում էր հակամարտությանը։ որը տեխնիկապես դեռևս պատերազմի մեջ է։ Լ․ Տեր֊Պետյտսյանի հրաժարականին նախորդած, ինչպես նաեւ հրաժարականից հետո կատարված իրադարձությունները վկայում Տեր֊Պետրոսյանի և Ռ․ Քոչարյանի միջև տարբերություններն ավելին են, որ այդ առճակատումը, սովորական ներքաղաքական պայքարից առավել, հակադիր քաղաքական աշխարհայացքների եւ դրանցում Ղարաբաղի խնդրին վերապահված տարբեր դերերի բախում էր։քան սոսկ տնտեսական աճի ցուցանիշների և մեկ շնչին ընկնող եկամտի վերաբերյալ քանակական վերլուծության խնդիրները։

==3․ Քաղաքական դաշտ II․ <i>Վերադառնալով Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի դիրքորոշումը նշանավոր էր պետության ու դրա առաքելության նրա սահմանմամբ, իր դիրքորոշումներով այն հարցերում, թե ինչպես ապահովել Հայաստանի անվտանգությունը և արտաքին քաղաքականության սկզբունքները, որոնք բխում են այդ իսկ անվտանգության պահանջներից, նշանավոր էր նաև այն դերով, որ իր աշխարհայացքում նա հատկացնում էր հակամարտությանը։ Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի հրաժարականին նախորդած, ինչպես նաև հրաժարականից հետո կատարված իրադարձությունները վկայում են, որ այդ առճակատումը, սովորական ներքաղաքական պայքարից առավել, հակադիր քաղաքական աշխարհայացքների և դրանցում Ղարաբաղի խնդրին</i>==Հայաստանի քաղաքականությունն ավելի քան լեցուն է պարադոքսներով ու հակասական երեւույթներով։վերապահված տարբեր դերերի բախում էր։

Լ․ Տեր֊Պետրոսյանն ստիպված եղավ հրաժարական տալ, քանի որ իբրեւ բանակցությունների հիմք էր ընդունել մի փաստաթուղթՀարցը հետևաբար հետևյալն է․ արդյոք Հայաստանն ու Ղարաբաղը կարո՞ղ են գնալ աշխարհայացքների այնպիսի առճակատման, որը Ղաբաբաղին չէր ապահովում իր անկախ կարգավիճակի ճւսնաչ– մամբկարող է արյունահեղության վերածվել, սակայն նաեւ չէր կանխորոշում տարածքի ապագա կարգավի– ճակր, նաեւ չէր ճանաչում Ադրբեջանի տարածքային ամբողջականությունը, բացառում էր Ղարաբաղի համար անցանկալի կարգավիճակի պարտադրման նպատակով ուժի կիրառումը, եւ հնարավորություն էր րնձեոում ապագայում որեւէ լուծման, ներառյալ անկախության համար։ Մինչդեռ՝ 1998֊ին Նախագահ Քոչաբյանն կամ նույնիսկ այսպես՝ կարո՞ղ են Հայաստանն ու Քոչարյանի հետ գործակցող Լ․ Տեր֊Պետբոսյանի ավանդական րնդդիմությու– նը իբրեւ բանակցությունների հիմք ընդունեցին մի փաստաթուղթ, որը Ղարաբաղը տեղադրում է Ադրբեջանի հետ մի «ընդհանուր պետության» մեջ, մի բանաձեւ, որը հեշտությամբ կարելի է ընկալել իբրեւ Ադրբեջանի տարածքային ամբողջականության ճանաչման ձեւ։սովորական քաղաքականություն վարել։

==3․ Քաղաքական որոշ կուսակցություններ մերժել էին ճանաչել 1995֊ի Սահմանադրության հանրաքվեի, Ազգային ժողովի եւ 1996֊ի նախագահական ընտրությունների օրինականությունը։ Երբ Լ․ Տեր֊Պետ– րոսյանը հեռացավ, նույն այդ կուսակցությունները հանկարծ օրինականություն շնորհեցին նույն այդ Սահմանադրությանը, Ազգային ժո– ղովին եւ այդ Սահմանադրության համաձայն ընտրված պաշտոնյաներին։ Սիեւնույն ժամանակ, երկու կուսակցություն՝ Ազգային ժողովրդավարական միությունը (ԱԺՍ) եւ Հայ հեղափոխական դաշնակցությունը (ՀՅԴ), որոնք պնդում էին, որ օրենքները հարգվեն, ի– րենց իրավունք էին վերապահում խախտել դրանք եւ խախտել անպատիժ։դաշտ II==

Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի քաղաքականությունը համարվում էր «արեւ– մըտամետ», չնայած գերազանց հարաբերություններ էին զարգացվել Իրանի Հայաստանի քաղաքականությունն ավելի քան լեցուն է պարադոքսներով ու Ռուսաստանի հետ՝ ներառյալ վերջինիս հետ երբեւէ եղած աոաջին Բարեկամության ու համագործակցության մեծ պայմանագիրը։ Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի հրաժարականից հետո երկու եբկրների հետ լարված դիվանագիտական հարաբերությունները գնահատվում են իբրեւ «գերազանց» հարաբերություններ եւ իբրեւ ազգային շահերի վրա հիմնված առողջ արտաքին քաղաքականության վկայություն։հակասական երևույթներով։

Լավ սվտփանք կփներ, եթե ի վերջո ժամանակը ցույց տարԼ․ Տեր֊Պետրոսայնն ստիպված եղավ հրաժարական տալ, քանի որ այս պարադոքսներն ու հակասական երեւույթները սովորական ներքաղաքական պայքար են մատնանշումիբրև բանակցությունների հիմք էր ընդունել մի փաստաթուղթ, որի դեպքում կաբելի է գայթակղվել այն բացատրությամբորը Ղարաբաղին չէր ապահովում իր անկախ կարգավիճակի ճանաչմամբ, թե իշխանության գալուց հետո կուսակցություններն ու քաղաքական գործիչները գործում են ավեփ զգուշորեն ու պատասխանատվությամբ։ Թեեւ դա կարող է ճիշտ լի– նելորոշ կուսակցությունների ու գործիչների առնչությամբսակայն նաև չէր կանխորոշում տարածքի ապագա կարգավիճակը, մյուսների պարագայում այնպիսի հիմնախնդիրնեբի հարաբերականացումընաև չէր ճանաչում Ադրբեջանի տարածքային ամբողջականությունը, ինչպիսիք բացառում էր Ղարաբաղիհամար անցանկալի կարգավիճակի պարտադրման նպատակով ուժի կիրառումը, անվտանգությանև հնարավորություն էր ընձեռում ապագայում որևէ լուծման, արտաքին քաղաքականության, Սահմանադրության ներառյալ անկախության համար։ Մինչդեռ 1998֊ին Նախագահ Քոչարյանն ու ժողովրդավարության խնդիրներն ենՔոչարյանի հետ գործակցող Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի ավանդական ընդդիմությունը իբրև բանակցությունների հիմք ընդունեցին մի փաստաթուղթ, արդեն բարձրացնում որը Ղարաբաղը տեղադրում է արժեքների ու նպատակների հիերաբ– ^ խիայի հարցը։ Ի վերջոԱդրբեջանի հետ մի «ընդհանուր պետության» մեջ, մի բանաձև, ի՞նչն որը հեշտությամբ կարելի է կարեւոր գործող անձանց համար։ Ի՞նչ է այն աշխարհը, ուր այս փոփոխություններն ու հակասական երեւույթներն իմաստ են ստանում։ընկալել իբրև Ադրբեջանի տարածքային ամբողջականության ճանաչման ձև։

Քաղաքական որոշ կուսակցություններ մերժել էին ճանաչել 1995֊ի Սահմանադրական հանրաքվեի, Ազգային ժողովի և 1996֊ի նախագահական ընտրությունների օրինականությունը։ Երբ Լ․ Տեր֊Պետրոսյանը հեռացավ, նույն այդ կուսակցությունները հանկարծ օրինականություն շնորհեցին նույն այդ Սահմանադրությանը, Ազգային ժողովին և այդ Սահմանադրության համաձայն ընտրված պաշտոնյաներին։ Միևնույն ժամանակ, երկու կուսակցություն՝ Ազգային ժողովրդավարական միությունը (ԱԺՄ) և Հայ հեղափոխական դաշնակցությունը (ՀՅԴ), որոնք պնդում էին, որ օրենքները հարգվեն, իրենց իրավունք էին վերապահում խախտել դրանք և խախտել անպատիժ։ Եվրոպայի անվտանգության և համագործակցության կազմակերպության ընտրությունների դիտորդների զեկույցը 1996֊ին ժամանակի ընդդիմության կողմից համարվեց ընտրությունների կեղծման վկայություն, իսկ 1998֊ին՝ քաղաքական ակտ։ Հայաստանի կողմից Ղարաբաղի անկախությունը չճանաչելը 1992 թ֊ին նշանակում էր Ղարաբաղը «ծախել», սակայն նույնը չէր նշանակում 1998 թ֊ին։ Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի վարչակազմի կողմից առանց նախապայմանների Թուրքիայի հետ հարաբերությունների նորմալացման ձգտումը դավաճանություն էր համարվում, սակայն նույն այդ դիրքորոշումը Քոչարյանի վարչակազմի կողմից՝ արդեն այդպիսին չէ։ Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի քաղաքականությունը համարվում էր «արևմտամետ», չնայած գերազանց հարաբերություններ էին զարգացել Իրանի ու Ռուսաստանի հետ՝ ներառյալ վերջինիս հետ երբևէ եղած առաջին Բարեկամության ու համագործակցության մեծ պայմանագիրը։ Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի հրաժարականից հետո երկու երկրների հետ լարված դիվանագիտական հարաբերությունները գնահատվում են իբրև «գերազանց» հարաբերություններ և իբրև ազգային շահերի վրա հիմնված առողջ արտաքին քաղաքականության վկայություն։ Լավ սփոփանք կլիներ, եթե ի վերջո ժամանակը ցույց տար, որ այս պարադոքսներն ու հակասական երևույթները սովորական ներքաղաքական պայքար են մատնանշում, որի դեպքում կարելի է գայթակղվել այն բացատրությամբ, թե իշխանության գալուց հետո կուսակցություններն ու քաղաքական գործիչները գործում են ավելի զգուշորեն ու պատասխանատվությամբ։ Թեև դա կարող է ճիշտ լինել որոշ կուսակցությունների ու գործիչների առնչությամբ, մյուսների պարագայում այնպիսի հիմնախնդիրների հարաբերականացումը, ինչպիսիք Ղարաբաղի, անվտանգության, արտաքին քաղաքականության, Սահմանադրության ու ժողովրդավարության խնդիրներն են, արդեն բարձրացնում է արժեքների ու նպատակների հիերարխիայի հարցը։ Ի վերջո, ի՞նչն է կարևոր գործող անձանց համար։ Ի՞նչ է այն աշխարհը, ուր այս փոփոխություններն ու հակասական երևույթներն իմաստ են ստանում։ Նույնիսկ եթե կուսակցության կամ քաղաքական գործիչների նպատակը իշխանության հասնելն է, ինչպե՞ս է յուրաքանչյուրը տեսնում այն պետության դերը, որը նա ցանկանում է առաջնորդել։ Եվ, ի վերջո, ի՞նչ տեղ է գրավում Ղարաբաղն այս ամենի մեջ։ Օ՞րն Ո՞րն է Ղարաբաղի պրոբլեմը, կամ ո՞րն է այն պրոբլեմը, որ յուրաքանչյուր9()կուսակցություն կամ քաղաքական գործիչ վարձում փորձում է լուծել Ղարաբաղի միջոցով։

Լ․ Տեբ֊Պետբոսյանն ու Հայոց համազգային շարժումը (ՀՀՇ) ներկայացնում էին առաջին ճամբարի միջուկը ե պաշտպանում էին հետեւյալ աշխարհայացքը․ Հայաստանն ու հայ ժողովրդին հասցնել նորմալ վիճակի, հաղթահարել տանջահաբ անցյալը, խուսափել գա– ղափարախոսական կապանքներից եւ պրագմատիկ աղի բռնել։ Այս 1աււմբը միավորում էր մի շարք Անկախությունից հետո մեկ տարվա ընթացքում Հայաստանի քաղաքական գործիչների ու խմբավորումներիկյանքը լցվեց կուսակցություններով, որոնք ՀՀՇ֊ի ու Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի հետ առանձին հարցերում տարաձայնություններ ունեցաններկայանում էին ծայրահեղ աջից մինչև ծայրահեղ ձախ ներկապնակի բոլոր երանգները, սակայնեթե այստեղ առհասարակ տեղին է ավանդական տերմինաբանության գործածումը։ Սակայն պայքարի մի հատուկ տեսակ է, իմ կարծիքով, կիսում էին միեւնույն հիմնական համոզմունքները։ Դրանցից էին Տեր֊Պետրոսյանի վարչակազմում վարչապետ Հրանտ Բագրատյա– նը (1993֊1996), նախկին Անվտանգության նախարար եւ որ պայմանավորեց քաղաքական պայքարի ենթահողը Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի խորհրդական Դավհթ Շահնազարյանը, որը մնաց անկախ քաղաքական գործիչ, խորհրդարանի անդամ էդուարդ Եգորյանը, որը ՀՀՇ֊ից դուրս գալուց հետո կազմավորեց խորհրդարանի «Հայրենիք» խումբըօրոք։ Երբեմն ակնհայտ, եւ այլն։իսկ սովորաբար չբացահայտված այս հակադրությունը հասավ «աղանդների» պայքարի մակարդակին՝ հիշեցնելով չորրորդ և հինգերորդ դարերի աստվածաբանական վեճերը։

Երկրորդ ճամբարը Հայաստանին Լ․ Տեր֊Պետրոսյանն ու Հայոց համազգային շարժումը (ՀՀՇ) ներկայացնում էին առաջին ճամբարի միջուկը և պաշտպանում էին հետևյալ աշխարհայացքը․ Հայաստանն ու հայ ժողովրդին վերագրում հասցնել նորմալ վիճակի, հաղթահարել տանջահար անցյալը, խուսափել գաղափարախոսական կապանքներից և պրագմատիկ այլ ուղի բռնել։ Այս խումբը միավորում էր «բարձրագույն» գաղափարիմի շարք քաղաքական գործիչների ու խմբավորումների, իդեայիորոնք ՀՀՇ֊ի ու Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի հետ առանձին հարցերում տարաձայնություններ ունեցան, առաքելության կամ հատուկ կարգավիճակի հասնելու դերը։ Վազգեն Մանուկյանի ղեկավարած Ազգային ժողովրդավարական միությունը (ԱԺՍ)սակայն, Հայ հեղափոխական դաշնակցությունը (ՀՅԴ)իմ կարծիքով, Հայաստանի կոմունիստական կուսակցությունը կիսում էին միևնույն հիմնական համոզմունքները։ Դրանցից էին Տեր֊Պետրոսյանի վարչակազմում վարչապետ Հրնատ Բագրատյանը (ՀԿԿ1993-1996) եւ Հայաստանի դեմոկրատական կոաակ–9։, նախկին Անվտանգության նախարար և Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի խորհրդական Դավիթ Շահնազարյանը, որը մնաց անկախ քաղաքական գործիչ, խորհրդարանի անդամ Էդուարդ Եգորյանը, որև ՀՀՇ֊ից դուրս գալուց հետո կազմավորեց խորհրդարանի «Հայրենիք» խումբը, և այլն։

ցությունը Երկրորդ ճամբարը Հայաստանին ու հայ ժողովրդին վերագրում էին «բարձրագույն» գաղափարի, իդեալի, առաքելության կամ հատուկ կարգավիճակի հասնելու դերը։ Վազգեն Մանուկյանի ղեկավարած Ազգային ժողովրդավարական միությունը (ԱԺՄ), Հայ հեղափոխական դաշնակցությունը (ՀՅԴ), Հայաստանի կոմունիստական կուսակցությունը (ՀԿԿ) և Հայաստանի դեմոկրատական կուսակցությունը (ՀԴԿ), յուրաքանչյուրն իր ուրույն ձեւովձևով, փառաբանում էր «ազգային գաղափարաիասությունր»գաղափարախոսությունը», որը, նույնիսկ եթե ձեւակերպված ձևակերպված չէր, Հայաստան պետությանն ու նրա ժողովրդին մի նախասահմանված դեր էր հատկացնում՝ շատ ավելի բարձր, քան ժողովուրդն ինքն էր իր համար պատկերացնում։

Երկրագնդի վրա Հայաստանի ու հայության զբաղեցրած տեղի այս երկու տարամետ եւ և միմյանց ւսվեփ ավելի ու ավելի ընդդիմացող հա– յացքներր հայացքները մթագնեցին ամեն մի նորմալ բանավեճ։ Հայաստանի ոգու համար մոլեգին պայքարն այն ձեւովձևով, որով այն պատկերանում էր դրա գաղափարախոսներին, չէր կարող անհանդուրժողականություն եւ և անձնական ատելություն չծնել այն հերձվածողի հանդեպ, որը մարմնավորում էր ազգային գաղափարախոսության բացակայությունը, եւ և որի անունն էր Լեւոն Տեբ֊Պետրոսյան։Լևոն Տեր֊Պետրոսյան։

Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի ու ՀՀՇ֊ի համար Դարաբաղյան հիմնախնդրի էությունը կայանում պետականության նպատակն այն էր Ղարաբաղի , որ Հայաստանի քաղաքացիները իրենք կարողանան սահմանել իրենց շահերը, խնդիրները և անվտանգության հասնելու ռազմավարությունը։ Պետականությունը մի մեխանիզմ է, որի միջոցով տվյալ երկրի բնակիչներն ապահովում են միջազգային հանրության մեջ իրենց օրինական տեղը՝ այն ձևով, ինչպես իրենք են դնում իրենց խնդիրները, սահմանում իրենց ազգային շահերը և հետապնդում դրանք իրենց հարմար ձևով։ Կառավարության նպատակներն են երկրի ու ժողովրդի անվտանգության ապահովումը, այնպիսի պայմանների երաշխավորումը, որոնք հանգեցնում են քաղաքացիների քաղաքական, տնտեսական ու կոլեկտիվ իրավունքների ապահովման մեջ։ 1988֊ին այդ իրավունքները հետապնդվում էին Հայաստանի հետ միավորման նպատակի միջոցով։ 1992֊ին այդ նպատակր հարմարեցվեց ետխոբհբդային իրողություններին։ Ղա– բաբաղը Հայաստանի խնդիրներից մեկն էրսոցիալական բարեկեցության, որքան էլ և այն խիստ յուրահատուկ եւ էական լիներ։ Ո՛չ դրա էությունըխնդիրների հաղթահարումը, ո՛չ լուծման ռազմավարությունը չեն կարող սահմանվել որոնք սպառնում են կամ հետապնդվել Հայաստանի իրողություններից անջատ։ Լ․ Տեր֊Պետրոսյանը գտնում էրվտանգում այդ նպատակները։ Հասարակության վերափոխումը և ժողովրդի բարեկեցության ապահովումը ժամանակ են պահանջում, որ տնտեսապեսդրանք լավագույնս երաշխավորված են լինում, սոցիալապես ու քաղաքականապես թույլ եւ դիվանագիտության մեջ մեկուսացված Հայաստանր պիտանի չէր լինի Ղարաբաղի տարածքի երբ իրականացվում են շրջահայացությամբ։ Ոչ մի հեղափոխություն, գաղափարախոսություն կամ ժողովրդի պաշտպանության համար։ռեժիմ չի կարող ստեղծել ակնթարթային տնտեսական զարգացում կամ արդյունավետ գործառող կառույցներ։ Գաղափարախոսական ավյունը չի կարող փոխարինել ժամանակին, գերեռանդուն ազգայնականությունը չի կարող փոխարինել շրջահայացությունը։ Անկախության նպատակն էր Հայաստանի ժողովրդին հնարավորություն տալ զգալու և գործելու այնպես, ինչպես անում են նորմալ ժողովուրդները։

ՀՀՇ֊ի եւ Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի համար Դարաբաղյան պատերազ– մր պարտադրված էր Ղարաբաղին Տեր֊Պետրոսյանն ու ՀայաստանինՀՀՇ֊ն Հայաստանի անկախության երաշխիքը որոնում էին հավասարակշռված արտաքին քաղաքականության մեջ, եւ այն պետք իսկ առավելագույն անվտանգությունը՝ բոլոր հարևանների հետ լավ հարաբերությունների մեջ։ Թուրքիայի հետ հարաբերությունների նորմալացումը այս պրագմատիկ արտաքին քաղաքականության մասն էր շահել, քանի որ Հայաստանի ոչ մի կառավարություն և ժողովրդի կյանքի նորմալացման նախապայմանը։ Քանի դեռ բոլոր չորս հարևանների հետ նորմալ հարաբերություններ չէին հաստատվել և անվտանգության նոր համակարգը չէր կարալ նոր ցեղասպանություն կամ տեղահանություն թույլ տալ։ Սակայն երբ նրանց անվտանգությունն արդեն ապահովված լիներկազմվել, հիմնախնդիրը պետք է լուծվերՀայաստանն անվտանգության երաշխիքներ էր փնտրելու այլուր, որպեսզի Հայաստանին ու Ղարաբաղին նորմալ վիճակի հասնելու հնարավորություն րնձեռվեր։ինչպես այդ կատարվեց 1997֊ին՝ Ռուսաստանի հետ պայմանագրով։

Ըստ այդմ՝ ՀՀՇ֊ի համար Ղարաբաղյան հիմնախնդրի էությունը կայանում էր Ղարաբաղի պատերազմը պաշտպանողական պատերազմ ժողովրդի անվտանգության ու կոլեկտիվ իրավունքների ապահովման մեջ։ 1998֊ին այդ իրավունքները հետապնդվում էին Հայաստանի հետ միավորման նպատակի միջոցով։ 1992֊ին այդ նպատակը հարմարեցվեց ետխորհրդային իրողություններին։ Ղարաբաղը Հայաստանի խնդիրներից մեկն էր, այլ ոչ թե նվաճողական։ Հայաստանր տարածքային հավելում որքան էլ այն խիստ յուրահատուկ և էական լիներ։ Ո՛չ դրա էությունը, ո՛չ լուծման ռազմավարությունը չեն կարող սահմանվել կամ հետապնդվել Հայաստանի իրողություններից անջատ։ Լ․ Տեր֊Պետրոսյանը գտնում էր, որ տնտեսապես, սոցիալապես և քաղաքականապես թույլ և դիվանագիտության մեջ մեկուսացված Հայաստանը պիտանի չէր որոնում ընդհանրապես։ լինի Ղարաբաղի հիմնախնդիրը պետք է լուծվեր միջազգային օրենքի շրջանակներում՝ Ղարաբաղի կենսական շահերի, այլ ոչ թե ձեւական տարածքի կամ խորհրդանշական առավելությունների հիման վրա։ժողովրդի պաշտպանության համար։

93IՀՀՇ֊ի և Լ․ Տեբ֊Պետրոսյանր, բարեվաիաւմնէրի ու անկախության ամրացման Տեր֊Պետրոսյանի համար քաղաքական, տնտեսական ու սոցիալական բազա ստեղծելու առումով, խաղաղության պայմանագրի դերր վճռորոշ Ղարաբաղյան պատերազմը պարտադրված էր համարում։ Դրա համար նա պատրաստ էր ընդունել ադրբեջանական Ղարաբաղին ու հայկական կողմերի փոխադարձ զիջումների վրա հիմնված այնպիսի մի կարգավիճակ ապահովող լուծումՀայաստանին, որը բացառում և այն պետք էր Ադրբեջանի գերակայությունր Ղարաբաղի նկատմամբշահել, ապահովում էր անվտանգության երաշխիքներ՝ ներառյալ սահմանային կարգավորումներ, որոնցով Ղարաբաղը սահմանակից էր դառնում Հայաստանին։ Այս լուծումն այն ամենը քանի որ Հայաստանի ոչ մի կառավարություն չէր, ինչ ուրիշներ կարող էին ցանկանալնոր ցեղասպանություն թույլ տալ։ Սակայն երբ նրանց անվտանգությունն արդեն ապահովված լիներ, սակայն այն ամենն էրհիմնախնդիրը պետք է լուծվեր, ինչ անհրաժեշտ էր Ղարաբաղին։որպեսզի Հայաստանին ու Ղարաբաղին նորմալ վիճակի հասնելու հնարավորություն ընձեռվեր։

Ըստ այդմ՝ Ղարաբաղի անվտանգության համար ոչ անհրաժեշտ տարածքների վերադարձը լինելու էր խաղաղության այդ պայմանագրին հասնելու միջոցը։ Առանց կարգավիճակի համաձայնության խաղաղության պայմանագիրն ընդունելի պատերազմը պաշտպանողական պատերազմ էր, քանի որ այնայլ ոչ թե նվաճողական։ Հայաստանը տարածքային հավելում չէր որոնում ընդհանրապես։ Ղարաբաղի հիմնախնդիրը պետք է լուծվեր միջազգային օրենքի շրջանակներում՝ Ղարաբաղի կենսական շահերի, փաստորեն, անձեռնմխելի էր թողնում Ղարաբաղի փաստացի կարգավիճակը՝ Ադրբեջանից անկախ եւ Հայաստանի հետ գրեթե միավորված։այլ ոչ թե ձևական կամ խորհրդանշական առավելությունների հիման վրա։

Հակամարտությունը ժամանակին լուծելու դեպքում նաեւ ավարտվելու էին Հայաստանի շրջափակամներրԼ․ Տեր֊Պետրոսյանը, բացվելու էին հաղորդակցության միջոցներն բարեփոխումների ու ճանապարհները՝ դրանով թույլ էր տրվելուանկախության ամրացման համար քաղաքական, որ Հայաստանը դեր ունենա տարածաշրջանային տնտեսական ու միջմայրցամաքային կապերի մեջսոցիալական բազա ստեղծելու առումով, եւ վերացվելու էին արտաքին ներդրողների մեծամասնության կողմից Հայաստանդ վտանգավոր խաղաղության պայմանագրի դերը վճռորոշ էր համարում։ Դրա համար նա պատրաստ էր ընդունել ադրբեջանական ու անապահով վայր գնահատելու հիմքերը։ հայկական կողմերի փոխադարձ զիջումների վրա հիմնված այնպիսի մի կարգավիճակ ապահովող լուծում, որը բացառում էր Ադրբեջանի գերակայությունը Ղարաբաղի հակամարտության ժամանակին լուծումը չորս հարեւաններից երկուսի հետ եւս նորմալ հարաբերություններ կապահովեր եւ կմեղմեր մյուս երկու հարեւանի՝ Վրաստանի ու Իրանինկատմամբ, ինչպես նաեւ միջազգային մնացած հանրության հետ հարաբերությունների լարվածությունը։ապահովում էր անվտանգության երաշխիքներ՝ ներառյալ սահմանային կարգավորումներ, որոնցով Ղարաբաղը սահմանակից էր դառնում Հայաստանին։ Այս լուծումն այն ամենը չէր, ինչ ուրիշներ կարող էին ցանկանալ, սակայն այն ամենն էր, ինչ անհրաժեշտ էր Ղարաբաղին։

Մնում Ղարաբաղի անվտանգության համար ոչ անհրաժեշտ տարածքների վերադարձը լինելու էր պետության հարաբերությունների հաբցր իր սահմաններից դուրս բնակվող հայության հետ։ Հայոց պետությունը սովորակա՞ն պետության խաղաղության այդ պայմանագրին հասնելու միջոցը։ Առանց կարգավիճակի համաձայնության խաղաղության պայմանագիրն ընդունելի էր, քանի որ պատկանում այն, փաստորեն, անձեռնմխելի էր իր քաղաքացիներին, թե՞ այն համայն հայության «տունն» էր՝ թողնում Ղարաբաղի փաստացի կարգավիճակը՝ Ադրբեջանից անկախ այն բանից, թե որեւէ հայ որտեղ է բնակվում եւ թե որ երկրի քաղաքացի է։ և Հայաստանի կառավարությունը պատասխանատո՞ւ է ողջ հայության, նրա իղձերի ու երազանքների համար։ Եվ, ի վերջո, ի՞նչ է նշանակում հայ փնել։հետ գրեթե միավորված։

ՀՀՇ֊ի եւ Լ․ Տեր֊Պետբոսյանի կարծիքովՀակամարտությունը ժամանակին լուծելու դեպքում նաև ավարտվելու էին Հայաստանի շրջափակումները, պետությունը պետք է ստանձնեբ այն հարցերի պատասխանատվությունը, որ անհրաժեշտ94բացվելու էին իր շահերի համար եւ իր սահմաններից ներս ապրող ազգաբնակչության համար։ Պետությունը նաեւ իր ներդրումն է կատարում, միջազգային օրենքի սահմանների շրջանակում՝ պաշտպանելու համար այլ երկբների հայության շահերն հաղորդակցության միջոցներն ու կարիքները։ Ամեն դեպքումճանապարհները՝ դրանով թույլ էր տրվելու, երկրի սահմաններից դուրս բնակվող հայերր, բացի Ղարաբաղի որ Հայաստանը դեր ունենա տարածաշրջանային ու դրա բնակիչների մասնավոր դեպքիցմիջմայրցամաքային կապերի մեջ, հայ ժողովրդի մի մասն էին՝ ոչ֊իրավական առումով։ Հայերը մեկ ժողովուրդ են պատմականորեն եւ, որոշ չափով, մշակութային առումով, նույնիսկ՝ հոգեպես։ Սակայն իրավականորեն սփյոտքահայերը այլ եբկրների քաղաքացիներ են։ Նրանք հնարավորություն ունեն վերադառնալու հայրենիք եւ վայելելու բոլոր բարիքներն և վերացվելու էին արտաքին ներդրողների մեծամասնության կողմից Հայաստանը վտանգավոր ու ստանձնելու քաղաքացիության բոլոր պատասխանատվությունները։ Սակայն ուտոպիստական, նույնիսկ վտանգավոր է իրավական տարբերությունների զանցառումը։ Ազգի անապահով վայր գնահատելու հիմքերը։ Ղարաբաղի հակամարտության ժամանակին լուծումը չորս հարևաններից երկուսի հետ ևս նորմալ հարաբերություններ կապահովեր և կմեղմեր մյուս երկու հատվածները շատ բան ունեին միմյանց տալուհարևանի՝ Վրաստանի ու Իրանի, սակայն հարաբերություն ներր պետք է հիմնված լինեին վախադարձ հարգանքի ու տարբերությունների ընդունման վրա։ինչպես նաև միջազգային մնացած հանրության հետ հարաբերությունների լարվածությունը։

Մնում էր պետության հարաբերությունների հարցը իր սահմաններից դուրս բնակվող հայության հետ։ Հայոց պետությունը սովորակա՞ն պետություն էր, որ պատկանում էր իր քաղաքացիներին, թե՞ այն համայն հայության «տունն» էր՝ անկախ այն բանից, թե որևէ հայ որտեղ է բնակվում և թե որ երկրի քաղաքացի է։ Հայաստանի կառավարությունը պատասխանատո՞ւ է ողջ հայության, նրա իղձերի ու երազանքների համար։ Եվ, ի վերջո, ի՞նչ է նշանակում հայ լինել։ ՀՀՇ֊ի ու Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի կարծիքով, պետությունը պետք է ստանձներ այն հարցերի պատասխանատվությունը, որ անհրաժեշտ էին իր շահերի համար և իր սահմաններից ներս ապրող ազգաբնակչության համար։ Պետությունը նաև իր ներդրումն է կատարում, միջազգային օրենքի սահմանների շրջանակում՝ պաշտպանելու համար այլ երկրների հայության շահերն ու կարիքները։ Ամեն դեպքում, երկրի սահմաններից դուրս բնակվող հայերը, բացի Ղարաբաղի ու դրա բնակիչների մասնավոր դեպքից, հայ ժողովրդի մի մասն էին՝ ոչ֊իրավական առումով։ Հայերը մեկ ժողովուրդ են պատմականորեն և, որոշ չափով, մշակությային առումով, նույնիսկ՝ հոգեպես։ Սակայն իրավականորեն սփյուռքահայերը այլ երկրների քաղաքացիներ են։ Նրանք հնարավորություն ունեն վերադառնալու հայրենիք և վայելելու բոլոր բարիքներն ու ստանձնելու քաղաքացիության բոլոր պատասխանատվությունները։ Սակայն ուտոպիստական, նույնիսկ վտանգավոր է իրավական տարբերությունների զանցառումը։ Ազգի երկու հատվածները շատ բան ունեին միմյանց տալու, սակայն հարաբերությունները պետք է հիմնված լինեին փոխադարձ հարգանքի ու տարբերությունների ընդունման վրա։ Սա էր աշխարհայացքը։ Այն նվաճումների ցանկ չի պարունակում։ Տեսակետը ներկայացնում է այն համատեքստը, որի միջով էին դիտվում պրոբլեմները եւ րնդունվում և ընդունվում քաղաքական գլխավոր որոշումները։ Այն չի ապահովում, որ յուրաքանչյուր պաշտոնյա յուրաքանչյուր դեպքում գործի այլասիրաբար կամ տղղակրորնն ուղղակիորեն այս իդեափ իդեալի սահմաններում։ Այն նաեւ նաև չի արդարացնում ձաաողումները՝ ձախողումները՝ անձնական թե քաղաքական, որոնք քայքայնցին քայքայեցին քաղաքականությունը եւ և ՀՀՇ֊ի ու, վերջ ի վերջո, Լ․ Տեբ֊Պետրոսյանի նկատմամբ ժողովրդի վստահությունդ։ Սակայն ձախողումներր չեն նսեմացնում այս մոտեցման դերը՝ ըմբռնելու համար Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի ղեկավարած Հայաստանի բռնած ուղին եւ հասկանալու համար դրա ներկայացրած արժեքների ու նպատակների դեմ եղած հակադրությունը։

 Կուսակցությունների այս խմբի համար քաղաքականությունը մի մեխանիզմ է, որը բանեցվում է բարձրագույն գաղավւարր գաղափարի կամ իդեալի հասնելու համար։ Ըստ այս դիբքորշմանայդ դիրքորոշման, պետությունր պետությունը նախասահմանված դեր է կատարում՝ իբրեւ իբրև այդ բարձրագույն իդեափ իդեալի իրականացման գլխավոր միջոց։ Քաղաքականությունը ոչ սկսվում է եւ և ոչ էլ ավարտվում ժողովրդով եւ և այդ ժողովրդի կողմից սահմանված իր95կարիքներով։ Այստեղ ժողովրդից ակնկալվում է տեսանողի կողմից պատրաստված սցենարին համապատասխան վարքագիծ, մի սցենար, որը բարձրացնելու է ժողովրդին եւ և նրան համապատասխանեցնելու տվյալ գաղափարով իրեն հատկացված դերին։ Գաղափարաբանական հիմունքով տեսակետները բացառիկ չեն պատմության մեջ կամ ժամանակակից աշխարհում։ Դրանք, ի վերջո, այն նյութն են, որով կերտվում են տոտալիտար ռեժիմները։

Ըստ Վ․ Մանուկյանի՝ հայերը հատուկ ազգ են իրենց այն հզորությամբԼևոն Տեր֊Պետրոսյանի ու Վազգեն Մանուկյանի միջև առկա ամենալուրջ տարաձայնությունները պտտվում էին «նորմալության» բառի շուրջ։ Մանուկյանը գտնում է, որը կարող որ պետության ողջ փիլիսոփայությունն այդ բառի վրա հիմնելը նշանակում է բխեցվել Հայաստանի ու հայ ժողովրդի կեղեքման անցյալը, ներկան ու ցավի պատմությունիցապագան հանգեցնել անընդունելիորեն սահմանափակ հայեցակարգի։ Ըստ Վ․ Մանուկյանի՝ հայությունն ունի բարձրագույն առաքելություն, որն սա էլ իր հերթին կարող բխում է վերածվել հրաշքների հասցնող ներքին ուժի։ Հայերը նրա այն համոզմունքից, որ հայերը հատուկ ժողովուրդ են՝ բացառիկ ներուժով։ Պետության նպատակներն են՝ նաեւ միասնության հասնելուապահովել, մի կենտ անհատի չափ միասնանալու ներուժով, նրանք զգում են կամ կարող են հանգել մեկ միասնական ամբողջության եւ պետք է գործեն իբրեւ այդպիսին, թեեւ մի հատվածը Հայաստանում է, մյուսը՝ Ղարաբաղումոր այդ ներուժն իրացվի, իսկ ուրիշներ՝ ցիրուցան։ Պետությունն և գտնել այն մեքենան էբնագավառները, որի միջոցով որտեղ այդ միասնությունը կարոդ է իրականացվել, որի միջոցով միեւնույն հավաքական էության ցաքուցրիվ այդ բաղադրիչները առաքելությունը կարող են կարգի բերվել եւ ուժի նոր մակարդակի հասնել, ինչր կապահովի հայոց իդեսղր Հայաստանում եւ դրա հատուկ տեղն աշխարհում։ Հայերր «համաշխարհային ազգ» են եւ պետք է հասնեն իրենց առաքելությանը։ի հայտ գալ։

Այդ ուժը, ըստ Ըստ Վ․ Մանուկյանի, դրսեւորվեց Ղարաբաղի պատերազմում։ Ղարաբաղը եղավ Մանուկյանի՝ հայերը հատուկ ազգ են իրենց այն ասպարեզըհզորությամբ, որտեղ հրաշքն ի հայտ96եկավ։ Այն ցույց տվեցորը կարող է բխեցվել հայ ժողովրդի կեղեքման ու ցավի պատմությունից, որ «Հայկական հարցը» հասանեփ է։ Մանուկյանը հավատում էր Հայկական հարցի արժեքին, ինչը բացատրում որն էլ իր հերթին կարող է ՀՅԴ֊ի հետ նրա մերձեցումը։ Դեռեւս 1989֊ին վերածվել հրաշքների հասցնող ներքին ուժի։ Հայերը բացառիկ են՝ նաև միասնության հասնելու, մի հարցազրույցի մեջ Մանուկյանը քննարկում էր Արեւմտյան Հայաստանի տարածքների վերականգնման պահանջի իրականությունը։ Նա նշում էր սակայնկենտ անհատի չափ միասնանալու ներուժով․ նրանք զգում են, որ անկախությունը կամ կարող են հանգել մեկ միասնական ամբողջության և պետք է գործեն իբրև այդպիսին, թեև մի հատվածը Հայաստանում է, մյուսը՝ Ղարաբաղում, իսկ ուրիշներ՝ ցիրուցան։ Պետությունն այն մեքենան է, որի միջոցով միևնույն հավաքական էության ցաքուցրիվ այդ պահանջից առաջ իրականացվի։բաղադրիչները կարող են կարգի բերվել և ուժի նոր մակարդակի հասնել, ինչը կապահովի հայոց իդեալը Հայաստանում և դրա հատուկ տեղն աշխարհում։ Հայերը «համաշխարհային ազգ» են և պետք է հասնեն իրենց առաքելությանը։

Մանուկյանի տեսակետիցԱյդ ուժը, արեւմտյան տիպի ժալովբդավաբութ– յունը հաստատ չի կարող հանգեցնել Հայաստանի ուժի բացահայտմանը։ ըստ Վ․ Մանուկյանը գտնում էրՄանուկյանի, որ «նորմալության» պահանջը Հայաստանի ժողովրդին դարձրել է բարոյական արժեքներից զուրկ «քնած զանգված» եւ ժողովրդին վերածել արգահատեփ պստիկ խանութպաններիդրսևորվեց Ղարաբաղի պատերազմում։ Ղարաբաղը եղավ այն ասպարեզը, որոնք իրենց առօրյա չնչին հացր վաստակելու հետեւից են րնկած։ Նման ժողովուրդն իր ուժը չի կարող զգալորտեղ հրաշքն ի հայտ եկավ։ Այն ցույց տվեց, չի կարող տեսնելոր «Հայկական հարցը» հասանելի է։ Մանուկյանը հավատում էր Հայկական հարցի արժեքին, թե իր համար ինչն ինչը բացատրում է լավ, չի կարող տեսնել լույսր։ Նա իր այս արհամարհանքի համար բավականաչափ հիմք ուներ, «ժողովուրդը» համարժեքորեն չարձագանքեց իր զգացմունքները արտահայտելու եւ ընտրություններում նրան սատար կանգնելու անդադար կոչերին եւ չարձագանքեց նաեւ «իրադարձություններն իրենց ձեռքը վերցնելու» կոչին։ Նշանակություն չունի․ ՀՅԴ֊ի հետ մերձեցմամբ։ Դեռևս 1989֊ին մի հարցազրույցի մեջ Մանուկյանը կարող քննարկում էր 1996֊ի սեպտեմբերի 25֊ին հավաքված 15․000 կամ 20․000 ցուցարարներին մատնանշել իբրեւ «ժողովուրդ» եւ կարող Արևմտյան Հայաստանի տարածքների վերականգնման պահանջի իրականությունը։ Նա նշում էր այլ ուղիներ գտնել արտահայտելու նրանց «կամքր»սակայն, որ սոսկ իբրեւ սկիզբ դրսեւորվեց խորհրդարանի շենքը գրավելու, դրա նախագահին առեւանգելու եւ խոշտանգելու իր ուժի ու հաստատակամության ցուցադրման մեջ։ Լեթարգիական քուն մտած ազգն արթնացնելու համաը Մանուկյանը պատրաստ էր զոհաբերել այն, ինչ Տեր֊Պետրոսյանը համարում էր երկրի համար ամենաթանկարժեք բանը՝ երկրի կայունությունը։անկախությունը պետք է այդ պահանջից առաջ իրականացվի։

Վ․ Մանուկյանի տեսակետից, արևմտյան տիպի ժողովրդավարությունը հաստատ չի կարող հանգեցնել Հայաստանի ուժի բացահայտմանը։ Վ․ Մանուկյանը գտնում էր, որ «նորմալության» պահանջը Հայաստանի ժողովրդին դարձրել է բարոյական արժեքներից զուրկ «քնած զանգված» և ժողովրդին վերածել արգահատելի պստիկ խանութպանների, որոնք իրենց առօրյա չնչին հացը վաստակելու հետևից են ընկած։ Նման ժողովուրդն իր ուժը չի կարող զգալ, չի կարող տեսնել, թե իր համար փոփոխության բանային ճիշտ ղեկավարություն ունենալն էր։ Հենց ինչն է լավ, չի կարող տեսնել լույսը։ Նա իր այս արհամարհանքի համար բավականաչափ հիմք ուներ․ «Ժողովուրդը համարժեքորեն չարձագանքեց իր զգացմունքները արտահայտելու և ընտրություններում նրան սատար կանգնելու անդադար կոչերին և չարձագանքեց նաև «իրադարձություններն իրենց ձեռքը վերցնելու» կոչին։ Նշանակություն չունի․ Մանուկյանը կարող էր 1996֊ի սեպտեմբերի 25֊ին հավաքված 15.000 կամ 20.000 ցուցարարներին մատնանշել իբրև «ժողովուրդ» և կարող էր այլ ուղիներ գտնել արտահայտելու նրանց «կամքը», որ դա տեղի ունենասոսկ իբրև սկիզբ դրսևորվեց խորհրդարանի շենքը գրավելու, նոր Հայաստանն դրա նախագահին առևանգելու և խոշտանգելու իր ուժի ու վերածնված հայոց ազգը բավականաչափ կհզորանան՝ լուծելու հաստատակամության ցուցադրման մեջ։ Լեթարգիական քուն մտած ազգն արթնացնելու համար մյուս պրոբլեմներըՄանուկյանը պատրաստ էր զոհաբերել այն, այդ թվում եւ Ղարաբաղի պրոբլեմը։ինչ Տեր֊Պետրոսյանը համարում էր երկրի համար ամենաթանկարժեք բանը՝ երկրի կայունությունը։

Սակայն անհրաժեշտ էր ունենալ այդ Վ․ Մանուկյանի համար փոփոխության բանալին ճիշտ ղեկավարությունը։ Վ․ Մանուկյանը գտնում էր, ղեկավարություն ունենալն էր։ Հենց որ ինքն էր անձըդա տեղի ունենա, միակ անձը, որն զգում է իր ազգի պատմության ցավն նոր Հայաստանն ու տառապանքըվերածնված հայոց ազգը բավականաչափ կհզորանան՝ լուծելու համար մյուս պրոբլեմները, այն միակը, որն ունի ներքին ուժ ու հաստատակամություն՝ վերափոխելու պատմությունը, ժողովրդին վեր հանելու իր կեղեքված, այլասերված, ծույլ ու բա–7 Պետականության մարտահրավերըրոյսղքված վիճակից եւ վերածելու բարոյապես մաքուր, արգասավոր, եռանդուն, արդյունավոր եւ, անշուշտ, հատուկ ազգի։այդ թվում և Ղարաբաղի պրոբլեմը։

Եթե այս ամենը մի քիչ առեղծվածային Սակայն անհրաժեշտ էր ունենալ այդ ճիշտ ղեկավարությունը։ Վ․ Մանուկյանը գտնում էր, որ ինքն էր անձը, միակ անձը, որն զգում է թվում իր ազգի պատմության ցավն ու իտբհբդավորտառապանքը, պատճառն այն էմիակը, որ այս յուրահատուկ աշխարհայացքն ինքն է թե՛ առեղծվածայինորն ունի ներքին ուժ ու հաստատակամություն՝ վերափոխելու պատմությունը, թե՛ խորհրդավոր։ Ինչպես մեծագործության անուրջի այլ պաշտպանների դեպքումժողովրդին վեր հանելու իր կեղեքված, այս դեպքում ես բացառվում է որեւէ երկխոսությունայլասերված, ծույլ ու բարոյալքված վիճակից և վերածելու բարոյապես մաքուր, արգասավոր, եռանդուն, արդյունավոր և, անշուշտ, որեւէ բանական քննարկում։հատուկ ազգի։

Եթե այս ամենը մի քիչ առեղծվածային է թվում ու խորհրդավոր, պատճառն այն է, որ այս յուրահատուկ աշխարհայացքն ինքն է թե՛ առեղծվածային, թե՛ խորհրդավոր։ Ինչպես մեծագործության անուրջի այլ պաշտպանների դեպքում, այդ դեպքում ևս բացառվում է որևէ երկխոսություն, որևէ բանական քննարկում։ Կասկած չկա, որ նրա ծրագիրը նախատեսում է քաղաքացիների կյանքի բարելավում, դրամատիկ ու արագ, կտրուկ բարելավում։ Սակայն դժվար է այնպիսի վերացականությունների վրա հիմնված ռազմավարությունը, որը նախատեսում է ներքին ուժն ու ներշնչանքը վերածել բյուջեների եւ և օրենքների։ Հեշտանում է նաեւ նաև ձախողումների համար պատասխանատվությունից խուսափելը, քանի որ այդ դեպքում ժողովուրդն է, որ գլացել զլացել է իրեն վերածել այն տեսակի հայերի ու քաղաքացիների, ինչպիսին ծրագիրն էր կոչ անում դառնալ։ Այն կառավարությունը կամ առաջնորդը, ոռի որի ծրագիրը պահանջում է ժողովրդի այլ տեսակ, միշտ ցանկանալու է ավեփ ավելի մեծ իշխանություն՝ այդ կերպավախությունն կերպափոխությունն իրականացնելու համար։ Եվ 1990֊1991֊ին իբրեւ վաբչապետ պաշտոնավարելու րնթացքում 1990-1991֊ին իբրև վարչապետ պաշտոնակատարելու ընթացքում Վազգեն Մանուկյանի հարաբերությունն իշխանության հետ ներկայացնում էր նման աշխարհայացքի թելադրած պատկերի ցայտուն դրսեւորումը։դրսևորումը։

Հայ բոլշեւիկ հեղավտխականների ավանդական գաղափարախոսության իներցիայով դրդվածկոմունիստները երբեք իրենց հարմարավետ, թե այսօր կոմունիզմով հմայված մարդկանց տեսակի պատճառովինքնավստահ կամ անվտանգ չեն զգացել անկախ Հայաստան պետության մեջ։ Նրանց համար այն չափազանց մեկուսի, կոմունիստական կուսակցությունների մտածողության չափազանց ծանրաբեռնող ու չափազանց փոքրիկ մի վայր է։ Նրանք ավելի հանգիստ կզգային ուրիշ մեկի պատկերացումների մեջ միակ մշտական երեւույթը եղել է Ռուսաս–98տանի նկատմամբ նվիրումը։ Ցարական Ռուսաստանիրենց տրված դերակատարությամբ, բոլշեւիկյան Ռուսաստանայնպիսի մեկի, Խորհրդային Ռուսաստանորը ներկայացնի քաղաքակրթության ավելի բարձր, թե Ռուսաստանի Դաշնություն՝ կարեւոր չէ, քանի դեռ այն կայսերապետական Ռուսաստան է։ավելի ունիվերսալ գաղափար։ Այս դեպքում պետության նպատակն է գտնել այդ մեկին՝ այդ պետությանը կամ կայսրությանը և շրջան կատարել դրա ուղեծրով։

Սերգեյ Բադւպյանի ղեկավարած ՀԿԿ֊իՀայ բոլշեվիկ հեղափոխականների ավանդական գաղափարախոսության իներցիայով դրդված, Արամ Սարգսյանի ղեկավարած ՀԴԿ֊ի եւ անցյափ ու ներկայի նրանց ուղեկիցների համար ապահովությունր կայանում է նրանումթե այսօր կոմունիզմով հմայված մարդկանց տեսակի պատճառով, որ ներքինկոմունիստական կուսակցությունների մտածողության մեջ միակ մշտական երևույթը եղել է Ռուսաստանի նկատմամբ նվիրումը։ Ցարական Ռուսաստան, արտաքին ու անվտանգության քաղաքականության պատասխանատվությունը փոխանցվի Ռուսաստանին՝ միշտ հանուն բարձրագույն հդեափ՝ հանուն սոցիափզմի կառուցմանբոլշևիկյան Ռուսաստան, ընդդեմ իմպերիափզմիԽորհրդային Ռուսաստան, ընդդեմ Արեւմտյան մշակույթի։ Ի վերջոթե Ռուսաստանի Դաշնություն՝ կարևոր չէ, այս կուսակցությունները բոլոր պրոբլեմների պատճառը փնտրելու են Ռուսաստանին բավարար չափով հաճոյացած չլինելու մեջ։ Լուծումներն այնուհետեւ իրենք իրենց կգան։քանի դեռ այն կայսերապետական Ռուսաստան է։

Կոմունիստական կուսակցությունների Սերգեյ Բադալյանի ղեկավարած ՀԿԿ֊ի, Արամ Սարգսյանի ղեկավարած ՀԴԿ֊ի և անցյալի ու ներկայի նրանց ուղեկիցների համար իրենց իշխանության ներքո արտաքին քաղաքականությունը շատ պարզ ապահովությունը կայանում է փնելու։ Սառր պատերազմն ավարտված չէնրանում, եւ Հայաստանը պետք է կատարած փնի իր ընտրությունը։ Հայաստանն իմանալու էոր ներքին, թե ինչպես կողմնոբոշվել աշխարհի գործերում։ Նույնիսկ եթե Սառը պատերազմն ավարտված էարտաքին ու անվտանգության քաղաքականության պատասխանատվությունը փոխանցվի Ռուսաստանին՝ միշտ հանուն բարձրագույն իդեալի՝ հանուն սոցիալիզմի, անհրաժեշտ է այն վերակենդանացնելընդդեմ Արևմտյան մշակույթի։ Ի վերջո, եւ կոմունիստական գաղափարախոսությունը գիտի ինչպես հասնել դրան։ Աշխարհը բավական պարզ մի վայր է։ Ռուսաստանի կողմից բարեհաճության արժանացած երկրնեբը կփնեն Հայաստանի դաշնակիցները, Ռուսաստանի թշնամիները՝ նաեւ Հայաստանի թշնամիները։այս կուսակցությունները բոլոր պրոբլեմների պատճառը փնտրելու են Ռուսաստանին բավարար չափով հաճոյացած չլինելու մեջ։ Լուծումներն այնուհետև իրենք իրենց կգան։

Հստակորեն զատորոշված այդ աշխարհում հարկ չկա ընտրություն կատարելԿոմունիստական կուսակցությունների համար իրենց իշխանության ներքո արտաքին քաղաքականությունը շատ պարզ է լինելու։ Սառը պատերազմն ավարտված չէ, Հայաստանի անվտանգության խնդիրն ինքնաբերաբար կլուծվի, քանի որ և Հայաստանը պետք է կատարած լինի իր ընտրությունը։ Հայաստանն ավեփ մեծ միավորի մաս կկազմի։ Աղավաղված պատմության եւ Թուրքիայից սպաոնացող ապագա չարիքի թմբկահարումը բավարար կփնի Ռուսաստանի շահերի համար Հայաստանի կարեւորությունը պահպանելուիմանալու է, թե ինչպես նաեւ ոչ– հայբենասիբական այնպիսի գայթակղություններից զերծ մնալու համարկողմնորոշվել աշխարհի գործերում։ Նույնիսկ եթե Սառը պատերազմն ավարտված է, ինչպիսին անհրաժեշտ է Թուրքիայի՝ այն վերակենդանացնել, և կոմունիստական գաղափարախոսությունը գիտի ինչպես հասնել դրան։ Աշխարհը բավական պարզ մի վայր է։ Ռուսաստանի հավերժական թշնամու հետ հարաբերությունների նորմալացումը։կողմից բարեհաճության արժանացած երկրները կլինեն Հայաստանի դաշնակիցները, Ռուսաստանի թշնամիները՝ նաև Հայաստանի թշնամիները։

Այս գաղափարախոսության հետեւորդների համար տնտեսության կարգավորումը նույնպես պարզ կփնի։ Հայաստանը կարոդ է ավտո– դողեր պատրաստել՝ Մոսկվայի մերձակայքում արտադրված ավտոմեքենաների համարՀստակորեն զատորոշված այդ աշխարհում հարկ չկա ընտրություն կատարել, աղքատությունն ու գործազրկությունը կանհետանանՀայաստանի անվտանգության խնդիրն ինքնաբերաբար կլուծվի, քանի որ Հայաստանն ավելի մեծ միավորի մաս կկազմի։ Աղավաղված պատմության և Թուրքիայից սպառնացող ապագա չարիքի թմբկահարումը բավարար կլինի Ռուսաստանի շահերի համար Հայաստանի կարևորությունը պահպանելու, ինչպես անհետացել էին խորհրդային կարգերի օրոք։ Սո–99ցիալական պրոբլեմները՝ կոռուպցիաննաև ոչ֊հայրենասիրական այնպիսի գայթակղություններից զերծ մնալու համար, պոռնկությունը եւ այլն, նույնպես կանհետանան Կուսակցության հրահանգով կամ Գերագույն խորհրդի քվեարկությամբ։ինչպիսին է Թուրքիայի՝ Ռուսաստանի հավերժական թշնամու հետ հարաբերությունների նորմալացումը։

Ըստ այս տեսակետի, կարելի Այս գաղափարախոսության հետևորդների համար տնտեսության կարգավորումը նույնպես պարզ կլինի։ Հայաստանը կարող է գտնել նաեւ Ղարաբաղի հիմ– նախնդրի լուծման ռազմավարությունը։ Միավորվելով Ռուսաստանի հետ կամ միանալով Ռուսաստան –Բելոռուս միությանը՝ Հայաստանը կապացուցի Ռուսաստանի հանդեպ իր աներկբա հավատարմությունը։ Հենց Հայաստանը Ռուսաստանի մաս կազմիավտոդողեր պատրաստել՝ Մոսկվայի մերձակայքում արտադրված ավտոմեքենաների համար, Ռուսաստանը նրան կհատուցի Ղարաբաղով։ Սաաղքատությունն ու գործազրկությունը կանհետանան, հարկավոր է նկատելինչպես անհետացել էին խորհրդային կարգերի օրոք։ Սոցիալական պրոբլեմները՝ կոռուպցիան, շատ պարզ լուծում է։ Ո՛չ Հայաստանի կողմից դիվանագիտական ջանքե– րիպոռնկությունը և այլն, ո՛չ բանակցությունների, ո՛չ մտածելու նույնպես կանհետանան Կուսակցության հրահանգով կամ վերլուծելու, փաստորեն՝ ոչ մի տեսակի ջանքի կարիք չի լինի։Գերագույն խորհրդի քվեարկությամբ։

Կարելի է մտածելԸստ այս տեսակետի, որ Հայաստանի հետ Ղարաբաղի միավորմանը հասնելու նպատակի համար թերեւս հարկավոր կարելի է ինչ֊որ բան զոհաբերելգտնել նաև Ղարաբաղի հիմնախնդրի լուծման ռազմավարությունը։ Միավորվելով Ռուսաստանի հետ կամ միանալով Ռուսաստան֊Բելոռուս միությանը՝ Հայաստանը կապացուցի Ռուսաստանի հանդեպ իր աներկբա հավատարմությունը։ Հենց Հայաստանը Ռուսաստանի մաս կկազմի, իսկ Ղարաբաղը բավականաչափ կարեւորություն է ներկայացնում՝ հանուն դրա երկրի անկախությունը զոհաբերելու համար։ ՓաստորենՌուսաստանը նրան կհատուցի Ղարաբաղով։ Սա, ժամանակին անկախության հեռանկարի հանդեպ կոմունիստների եւ այլոց երկչոտ վեբաբերմունքր մասամբ կարելի հարկավոր է բացատրել նրանց այն մտավախությամբնկատել, որ նման գործողությունր կարող էր համարվել հակառուսական քայլ եւ հանգեցնել Ռուսաստանի շատ պարզ լուծում է։ Ո՛չ Հայաստանի կողմից Ղարաբաղով կամդիվանագիտական ջանքերի, ինչպես ոմանք կարող են պնդելո՛չ բանակցությունների, ո՛չ մտածելու կամ վերլուծելու, տարածքային այլ հարցերով վրիժառության։փաստորեն՝ ոչ մի տեսակի ջանքի կարիք չի լինի։

Այս փաստարկն սկզբից կոմունիստական կուսակցությունների կողմից ներկայացվեց խլաձայնԿարելի է մտածել, այնուհետեւ՝ ավելի բացահայտ։ Նույն փաստարկն սկսեց բերվել քաղաքական այլ գործիչների որ Հայաստանի հետ Ղարաբաղի միավորմանը հասնելու համար թերևս հարկավոր է ինչ֊որ բան զոհաբերել, իսկ Ղարաբաղը բավականաչափ կարևորություն է ներկայացնում՝ հանուն դրա երկրի անկախությունը զոհաբերելու համար։ Փաստորեն, ժամանակին անկախության հեռանկարի հանդեպ կոմունիստների և այլոց երկչոտ վերաբերմունքը մասամբ կարելի է բացատրել նրանց այն մտավախությամբ, որ նման գործողությունը կարող էր համարվել հակառուսական քայլ և հանգեցնել Ռուսաստանի կողմից եւս։ 1996֊ինՂարաբաղով կամ, սոցիալական ու տնտեսական տեւական դժվարություններով եւ դարաբաղյան բանակցությունների փակուղային վիճակով խրախուսվածինչպես ոմանք կարող են պնդել, ՀԿԿ֊ը ստորագրություններ հավաքեց՝ հօգուտ Ռոաաստան֊Բելոռոա դաշինքին Հայաստանի մասնակցության։տարածքային այլ հարցերով վրիժառություն։

Խնդիրն այն էԱյս փաստարկն սկզբից կոմունիստական կուսակցությունների կողմից ներկայացվեց խլաձայն, որ պատմության մեջ նման տրամաբանությունը մշտապես փորձարկվել է եւ չի գործել՝ պարզապես որովհետեւ հայերի այնուհետև՝ ավելի բացահայտ։ Նույն փաստարկն սկսեց բերվել քաղաքական այլ գործիչների կողմից գրված սցենարները միշտ չէևս։ 1996֊ին, որ եղել են այնպիսինսոցիալական ու տնտեսական դժվարություններով և ղարաբաղյան բանակցությունների փակուղային վիճակով խրախուսված, որպիսին Ռուսաստանն է որոշել գործադրել։ Ղարաբաղն անկախության դիմաց վտխանակությունը որոշ հայերի երեւակայության արգասիք էր, որ բխում էր Ռուսաստանի շահերը այնպես սահմանելու բոտն ցանկությունից, որ դրանք համրնկնեն ՀԿԿ֊ը ստորագրություններ հավաքեց՝ հօգուտ Ռուսաստան֊Բելոռուս դաշինքին Հայաստանի ու հայության շահերին։մասնակցության։

100ՊատմությունըԽնդիրն այն է, ցավոք, այդ տեսակետը որ պատմության մեջ նման տրամաբանությունը մշտապես փորձարկվել է և չի արդարացրել։ Տասնութերորդ դարում հայ֊ոուսական հարաբերությունների սկզբնավորումից ի վեր մինչեւ ռուսական հեղափոխությունն ու ԽՍՀՄ կազմավորումը, սիրո ոչ մի արտահայտություն կարծես թե չի բավականացրել ապահովելուգործել՝ պարզապես որովհետև հայերի կողմից գրված սցենարները միշտ չէ, որ եղել են այնպիսին, որպիսին Ռուսաստանն է որոշել գործադրել։ Ղարաբաղն անցնի հայկական վերահսկողության տակ։ Ստալինից մինչեւ Գորբաչով անկախության դիմաց փոխանակությունը որոշ հայերի երևակայության արգասիք էր, որ բխում էր Ռուսաստանի բոլոր ղեկավարները բաց են թողել այդ սերը փոխադարձելու իրենց հնաբավո– րությունր եւ Ղարաբաղը հանձնել են Ադրբեջանին։շահերը այնպես սահմանելու բուռն ցանկությունից, որ դրանք համընկնեն Հայաստանի ու հայության շահերին։

Ի դեպՊատմությունը, Աոաջին Հանրապետության օրոք Մեծ Բրիտանիայի վարքը դրանից շատ տարբեր չէրցավոք, երբ վերջինս էր վերահսկում Ղարաբաղը։ Զորավար Անդրանիկի հմայվածությանը բրիտանացինե– րով եւ ռուսների հանդեպ նրա անվստահությունը որեւէ տարբերություն չառաջացրին 1919֊ին Ադրբեջանին սիրաշահելու բրիտանական քաղաքականության մեջ։ Փաստորեն, զմայլանքի այդ տեսակետը չի արդարացրել։ Տասնութերորդ դարում հայ֊ռուսական հարաբերությունների սկզբնավորումից ի վեր մինչև ռուսական հեղափոխությունն ու ատելության վրա հիմնված դատողությունն էրԽՍՀՄ կազմավորումը, սիրո ոչ մի արտահայտություն կարծես թե չի բավականացրել ապահովելու, որ ժողովրդի հերոսին բրիտանա– ցիների խնդրանքով հանգեցրեց դեպի Շուշի իր զորքերի երթը կասեցնելու որոշմանը, մինչդեռ Անդրանիկի զորքը կարող էր պրոբլեմը լուծած փնել։ Ֆրանսիան եւս նույն կերպ վարվեց, երբ 1921֊ին Կիլի– կիան հանձնեց թուրքերին՝ չնայած մինչ Ղարաբաղը անցնի հայկական վերահսկողության տակ։ Ստալինից մինչև Գորբաչով Ռուսաստանի բոլոր ղեկավարները բաց են թողել այդ տված իր խոստումներին, թե տարածաշրջանը կհանձնի տեղացի հայերին, որոնք Առաջին համաշխարհային պատերազմի ընթացքում մարտնչում էին Ֆրանսիայի կողքին։սերը փոխադարձելու իրենց հնարավորությունը և Ղարաբաղը հանձնել են Ադրբեջանին։

ԽՍՀՄ֊ի լուծարումից ի վերԻ դեպ, Բորիս էղցինի վարչակազմըԱռաջին Հանրապետության օրոք Մեծ Բրիտանիայի վարքը դրանից շատ տարբեր չէր, ինչպես նաեւ դրա կոմունիստական ընդդիմությունըերբ վերջինս էր վերահսկում Ղարաբաղը։ Զորավար Անդրանիկի հմայվածությունը բրիտանացիներով և ռուսների հանդեպ նրա անվստահությունը որևէ տարբերություն չառաջացրին 1919֊ին Ադրբեջանին սիրաշահելու բրիտանական քաղաքականության մեջ։ Փաստորեն, վերահաստատել են տարածքային ամբողջականությանզմայլանքի ու ատելության վրա հիմնված դատողությունն էր, ներառյալ Ադրբեջանի տարածքային ամբողջականությանոր ժողովրդի հերոսին բրիտանացիների խնդրանքով հանգեցրեց Շուշի իր զորքերի երթը կասեցնելու որոշմանը, սկզբունքի նկատմամբ իրենց անբեկանեփ հավատաբմությունր։ Ռուսաստանը միշտ սեփական շահերը (մի ժամանակ կայսեբապետականմինչդեռ Անդրանիկի զորքը կարող էր պրոբլեմը լուծած լինել։ Ֆրանսիան ևս նույն կերպ վարվեց, այժմ՝ ազգային) սահմանելու երբ 1921֊ին Կիլիկիան հանձնեց թուրքերին՝ չնայած մինչ այդ տված իր ուրույն ձեւն է ունեցելխոստումներին, որը միշտ որոշվել է ինչ֊որ այլ ելակետերովթե տարածաշրջանը կհանձնի տեղացի հայերին, քան սոսկ հայերի հետ սիրային կապն է։որոնք Առաջին համաշխարհային պատերազմի ընթացքում մարտնչում էին Ֆրանսիայի կողքին։

Անկախ արդյունքիցԽՍՀՄ լուծարումից ի վեր, հայ Բորիս Ելցինի վարչակազմը, ինչպես նաև դրա կոմունիստական կուսակցությունները վստահ ե$ընդդիմությունը, որվերահաստատել են տարածքային ամբողջականության, ըստ սցենարի պահանջիներառյալ Ադրբեջանի տարածքային ամբողջականության, կոմունիստները պետք սկզբունքի նկատմամբ իրենց անբեկանելի հավատարմությունը։ Ռուսաստանը միշտ սեփական շահերը (մի ժամանակ կայսերապետական, այժմ՝ ազգային) սահմանելու իր ուրույն ձևն է Հայաստանում իշխանության առաջին ստանձնողնեբը փնեն՝ իբրեւ ամենահոաափ «ռոաաստանամետ» տարր։ Մնացած խնդիրներր կդաոնան մանրուքներ։ Միշտ ուրիշ մեկը կարող է մեղադրվել Ղարաբաղի կոբստի համար։ Պատմությանը կգրվի այնպեսունեցել, ինչպես գրվել որը միշտ որոշվել է յոթանասուն տարի շարունակինչ֊որ այլ ելակետերով, եւ կոմունիստները գիտեն, թե101ինչպես պետք է վարվել նրանց քան սոսկ հայերի հետ, ովքեր չեն համաձայնի իրենց մեկնաբանտթյուններին։սիրային կապն է։

Այստեղ հարցնԱնկախ արդյունքից, անշուշտ, չի առնչվում Ռուսաստանի հետ Հայաստանի ունենալիք հարաբերությունների որակին։ Հարցն ավելի շուտ վերաբերում է այն մոտեցմանը, որով այդ հարաբերություններն հայ կոմունիստական կուսակցությունները վստահ են ընկալվում։ Կասկածից վեր է, որ Հայաստանը Ռուսաստանի հետ ընդհանուր, այդ թվում եւ ռազմավարականըստ սցենարի պահանջի, շահեր ունի։ ճշմարիտ կոմունիստները պետք է նաեւՀայաստանում իշխանության առաջին ստնաձնողները լինեն՝ իբրև ամենահուսալի «ռուսաստանամետ» տարը։ Մնացած խնդիրները կդառնան մանրուքներ։ Միշտ ուրիշ մեկը կարող է մեղադրվել Ղարաբաղի կորստի համար։ Պատմությունը կգրվի այնպես, որ ոչ բոլոր շահերն են համընկնում։ Երկու պետությունները պետք ինչպես գրվել է համագործակցենյոթանասուն տարի շարունակ, եւ այդ կերպ են վարվել անկախությունից ի վեր՝ սահմանելով ու հետապնդելով այդ ընդհանուր շահերը եւև կոմունիստները գիտեն, փոխադարձ հարգանքի հիմունքով, անհամաձայնություններ ունենալով որոշ հարցերի շուրջ։ Սակայն հայկական որոշ խմբավորումների համար համագործակցության գործրնթացն սկսվում է շահերի նույնականության ընդունմամբ եւ ավարտվում իրենց կողմից իբրեւ Ռուսաստանի շահեր ու ցանկություններ ընկալվածի հանդեպ Հայաստանի ստորակայությամբ։ Պարզունակ գաղափարաբանների մտային կառույցը թույլ չի տափս պատկերացնել, որ նախ Հայաստանի կառավարությունն ու ժողովուրդը թե ինչպես պետք է սահմանեն Հայաստանի շահերը, ապա դրանք համեմատվեն այլ պետությունների շահերի վարվել նրանց հետ եւ այնուհետեւ հետապնդվի այն, ինչը այդ համեմատության տրամաբանությունն է պահանջում։ովքեր չեն համաձայնի իրենց մեկնաբանություններին։

Իսկական Ռուսաստանն ինչ֊որ այլ տեղ է՝ թաքնված Դումայի միջանցքներումԱյստեղ հարցն, թաքնված անշուշտ, չի առնչվում Ռուսաստանի կոմունիստական կուսակցության ղեկավար Գենադի Զյուգանովի մշուշապատ բառերի կամ ռուս ծայրահեղ ազգայնական Վլադիմիր ժիրինովսկա խոսքերի տակհետ Հայաստանի ունենալիք հարաբերությունների որակին։ Հարցն ավելի շուտ վերաբերում է այն մոտեցմանը, որոնց սոսկ ճշմարիտ հավատացյալները կարող որով այդ հարաբերություններն են հասու լի–102նելընկալվում։ Կասկածից վեր է, մեկնաբանել եւ գործել դրանց համապատասխան։ Իսկական Ռուսաստանն այնտեղ է՝ հայերի անձնվիրության ցուցադրման սպասումով, այն ի հայտ կգա, հենց որ անեղծ հավատացյալների կողմից անխառն հավատարմություն ցուցաբերվի։ Եվ եթե համագործակցության ու ռազմավարական հաշվարկների ներկա մակարդակը համապատասխան արձագանք չի հարուցումՀայաստանը Ռուսաստանի հետ ընդհանուր, այն պատճառով այդ թվում և ռազմավարական շահեր ունի։ Ճշմարիտ է սոսկնաև, որ համագործակցությունը բավարար չէոչ բոլոր շահերն են համընկնում։ Երկու պետությունները պետք է համագործակցեն, հետեւողական չէև այդ կերպ են վարվել անկախությունից ի վեր՝ սահմանելով ու հետապնդելով այդ ընդհանուր շահերը և, մի խոսքով՝ ամբողջական չէ։ Ըստ այս պատկերացմանփոխադարձ հարգանքի հիմունքով, Ռուսաստանը հանդես անհամաձայնություններ ունենալով որոշ հարցերի շուրջ։ Սակայն հայկական որոշ խմբավորումների համար համագործակցության գործընթացն սկսվում է գափս կասկածամիտ սիրահարի դերումշահերի նույնականության ընդունմամբ և ավարտվում իրենց կողմից իբրև Ռուսաստանի շահեր ու ցանկություններ ընկալվածի հանդեպ Հայաստանի ստորակայությամբ։ Պարզունակ գաղափարաբանների մտային կառույցը թույլ չի տալիս պատկերացնել, որը մշտապես կարիք ունի սիրո վերահավաստմանոր նախ Հայաստանի կառավարությունն ու ժողովուրդը պետք է սահմանեն Հայաստանի շահերը, եւ եթե անմնացորդ նվիրում հավաստվիապա դրանք համեմատվեն այլ պետությունների շահերի հետ և այնուհետև հետապնդվի այն, երբեւէ կարող է արձագանքել ինչը այդ սիրուն։համեմատության տրամաբանությունն է պահանջում։

Ռուսաստանի համար Ադրբեջանի կարեորությունր եւ Առաջին համաշխարհային պատերազմից հետո Թուրքիայի հետ խաղաղ հարաբերությունները ավելի «սեր Հայ կոմունիստները և մի շարք ուրիշներ սկսեցին Ռուսաստանին դեր ու նվիրում» տեսնելուց չեն փոխվելու։ Ռոաաստանրառաքելություն վերագրել, ներառյալ նաեւ Գենադի Զյուգանովի եւ Վլադիմիր ժիրինովսկա Ռուսաստանըսահմանել նրա շահերը, Հայաստանի համար ավեփն չի անելու, քան իր ազգային շահերն են թույլատրելու անել։ Այլ կարծիք ունեցողն երր լավագույն դեպքում և դրանցից բխեցնել իրենց սեփական տագնապներն են դրսեւորումշահերը։ Ռուսաստանն այն է, վատագույն դեպքում՝ Հայաստանում իշխանության հարցն ինչ նրանք երևակայում կամ կամենում էին, որ լինի ազգայնական ու կայսերապետական, հակաթուրքական ու հակաթյուրք մի Ռուսաստան, որը հայերին գերադասելու է թուրքերից ու ադրբեջանցիներից, քրիստոնյաներին՝ մահմեդականներից։ Այս երևակայական մտապատկերը ոչ մի կապ չունի նրանց հետ, ովքեր կառավարում են լուծում։Ռուսաստանը։ Եթե Ելցինի կառավարությունը չի համապատասխանում սրան, ուրեմն Ելցինը «իսկական Ռուսաստանը» չի ներկայացնում։

Միեւնույն փաստարկը վերաբերում է Հայաստանում (բայց ավելի՝ Հայաստանից դուրս) նրանցԻսկական Ռուսաստանն ինչ֊որ այլ տեղ է՝ թաքնված Դումայի միջանցքներում, ովքեր Ռուսաստանը կվախարինեին Ի– րանով, ԱՄՆ֊ով թաքնված Ռուսաստանի կոմունիստական կուսակցության ղեկավար Գենադի Զյուգանովի մշուշապատ բառերի կամ ՆԱՏՕ֊յով՝ իբրեւ Հայաստանի հզոր պահապանների։ Արեւմուտքի միջամտությունն այս տարածաշրջանի գործերին պատմականորեն երբեք չի նպաստել հայկական շահերինռուս ծայրահեղ ազգայնական Վլադիմիր Ժիրինովսկու խոսքերի տակ, առնվազն՝ գործով։ Նույնը կատարվում է այսօր։ որոնց սոսկ ճշմարիտ հավատացյալները կարող են հասու լինել, մեկնաբանել և գործել դրանց համապատասխան։ Իսկական Ռուսաստանն այնտեղ է՝ հայերի անձնվիրության ցուցադրման սպասումով, այն ի հայտ կգա, հենց որ անեղծ հավատացյալների կողմից անխառն հավատարմություն ցուցաբերվի։ Եվ դա հայոց իրավունքներն եթե համագործակցության ու ձգտումները բացատրելու անկարողության խնդիր ռազմավարական հաշվարկների ներկա մակարդակը համապատասխան արձագանք չի հարուցում, այն պատճառով է սոսկ, որ համագործակցությունը բավարար չէ, հետևողական չէ, մի խոսքով՝ ամբողջական չէ։ Պարզապես Ամերիկայի Միացյալ ՆահանգներըԸստ այս պատկերացման, Մեծ Բրիտանիայի Միացյալ ԹագավորությունըՌուսաստանը հանդես է գալիս կասկածամիտ սիրահարի դերում, Ֆրանսիան եւ մյուս եբկբնեբն իրենք են ի վիճակի որոշելու իրենց սեփական շահերը։որը մշտապես կարիք ունի սիրո վերահաստատման, և եթե անմնացորդ նվիրում հավաստվի, երբևէ կարող է արձագանքել այդ սիրուն։

Ռուսաստանի համար Ադրբեջանի կարևորությունը և Առաջին համաշխարհային պատերազմից հետո Թուրքիայի հետ խաղաղ հարաբերությունները ավելի «սեր ու նվիրում» տեսնելուց չեն փոխվելու։ Ռուսաստանը, ներառյալ նաև Գենդաի Զյուգանովի և Վլադիմիր Ժիրինովսկու Ռուսաստանը, Հայաստանի համար ավելին չի անելու, քան իր ազգային շահերն են թույլատրելու անել։ Այլ կարծիք ունեցողները լավագույն դեպքում իրենց սեփական տագնապներն են դրսևորում, վատագույն դեպքում՝ Հայաստանում իշխանության հարցն են լուծում։ Միևնույն փաստարկը վերաբերում է Հայաստանում (բայց ավելի՝ Հայաստանից դուրս) նրանց, ովքեր Ռուսաստանը կփոխարինեն Իրանով, ԱՄՆ֊ով կամ ՆԱՏՈ֊յով՝ իբրև Հայաստանի հզոր պահապանների։ Արևմուտքի միջամտությունն այս տարածաշրջանի գործերին պատմականորեն երբեք չի նպաստել հայկական շահերին, առնվազն՝ գործով։ Նույնը կատարվում է այսօր։ Եվ դա հայոց իրավունքներն ու ձգտումները բացատրելու անկարողության խնդիր չէ։ Պարզապես Ամերիկայի Միացյալ Նահանգները, Մեծ Բրիտանիայի Միացյալ Թագավորությունը, Ֆրանսիան և մյուս երկրներն իրենք են ի վիճակի որոշելու իրենց սեփական շահերը։ Ռուսներն ու ամերիկացիները որքան էլ մեծ հարգանք ունենան Հայաստանի քրիստոնեական ժառանգության նկատմամբ, որքան էլ Ֆրանսիան մեծ սեր ունենա հայ մշակույթի հանդեպ, որքան էլ այլ ժողովուբդներ ժողովուրդներ վշտակցեն Հայաստանի «մարտիրոսություններին», որքան էլ հայոց իղձերի հանդեպ համակրանքի խոսքեր արտասանված փնեն լինեն զանազան երկրնեբում՝ երկրներում՝ իրենց համար կարեւորություն կարևորություն ներկայացնող հարցերում պետությունները հետեւում հետևում են իրենց սեփական103շահերին, որոնք սահմանվել են իրենց իսկ կողմից, այլ ոչ թե ծրագրվել հայերի կողմից:կողմից։ Հայկական քաղաքական կուսակցությունների ու ղեկավարների համար առաջին եւ ամենակարեւոր և ամենակարևոր խնդիրն է հասկանալ եւ և օբյեկտիվորեն գնահատել ուրիշների շահերը, այդ շահերը չսահմանել կամային մտածողության հիման վրա։ Ռուսաստանը չափազանց կարեւոր կարևոր գործընկեր է, որպեսզի կարելի փնի լինի նրա հետ վարվել իբրեւ իբրև կասկածամիտ սիրահարի, որն իբր Հայաստանի սիրո հավաստման ու ա– պացույցի ապացույցի մշտական կարիքն ունի։

Այս Քննարկվող «բարձրագույն առաքելությունների» իմաստով ՀՅԴ֊ի ծրագրածն ամենից ավելի ծանրակշիռ է, ամենից ավելի համապարփակն ու լայնորեն ճանաչվածը։ Դրա վերջնական նպատակն է ազատ երկրի հիմնադրումը, որն անկախ լինի և միավորի պատմականորեն հայկական բոլոր տարածքները։ Օսմանյան Հայաստանում բարեփոխումների հասնելու նպատակով 1890 թ․֊ին հիմնադրված ՀՅԴ֊ն անկախությունն իբրև նպատակ որդեգրեց 1919֊ին։ Հիմնականում ՀՅԴ ջանքերով հիմնադրված և նրա կողմից կառավարող Առաջին Հանրապետությունը մեկ տարեկան էր, երբ «Ազատ, Անկախ ու Միացյալ Հայաստան» կարգախոսն ընդունվեց իբրև կուսակցության իդեալ։ Սփյուռքյան միջավայրում, ուր կուսակցության հետ միասին արարվել էր նաև այդ կարգախոսը, այն ներկայացնում էր պատմական բոլոր անարդարությունների վերացումը, անցյալի ողջ նահատակության հատուցումը, ներկայի բոլոր զոհողությունների արդարացումը։ Այդ Հայաստանն էր, որ որ սփյուռքահայերին մատուցելու էր խոստացված հանդերձյալ կյանքը, և սփյուռքահայերը վերադառնալու էին և վայելելու իրենց երազանքները։ Այդ իդեալին հասնելու ռազմավարությունը ժամանակի ընթացքում զարգացավ, եւ և նախապատվությունները փոխվեցին։ Սակայն փոփոխությունների խճողումից անկախ, իդեալական հայրենիքի պահանջը հայտնի էր իբրեւ իբրև «Հայ Դատ» կամ Հայկական Հարց։ Թեեւ Թեև այս տերմինը գործածվում օգտագործվում է այլ կուսակցությունների, ոչ֊կոաակցա– կան խմբավորումների եւ ոչ կուսակցական խմբավարումների և անհատների կողմից եւսևս, ՀՅԴ֊ն իրեն է համարում հարցի տերը։ Հողերի միավորման գաղափարը միշտ չէ, որ առաջնային է եղել ՀՅԴ ռազմավարության մեջ։ Երբ 1920֊ին ՀՅԴ֊ն Հայաստանում կորցրեց իշխանությունը (Հայաստանը դարձավ ԽՍՀՄ հանրապետություն), այնուհետև առաջնային հարցը անկախությունն էր։ Սառը պատերազմի ընթացքում ՀՅԴ֊ի առաջնային ծրագիրն ազատ ու անկախ Հայաստանն էր, մեծագույն խնդիրը՝ Ռուսաստանից, կոմունիստական ռեժիմից ազատագրվելը։ Այդ նպատակի համար ՀՅԴ֊ն համագործակցում էր ԽՍՀՄ֊ի թշնամիների հետ, ներառյալ ԱՄՆ֊ն ու Թուրքիան։ 1970֊ականներից սկսած, ժամանակի ընթացքում, հայկական պատմական տարածքները Խորհրդային Հայաստանին միացնելու գաղափարն սկսեց առաջնություն ձեռք բերել իդեալի մյուս դրույթների նկատմամբ։

104Հալերի միավորման գաղափարը միշտ չէԱյս փոփոխությունն ունի իր տրամաբանությունը։ «Միացյալը» ավելի հասանելի էր թվում, որ առաջնային է եղել ՀՅԴ ռազմավարության մեջ։ Երբ 1920֊ին ՀՅԴ֊ն Հայաստանում կորցրեց իշխանությունը (Հայաստանը դարձավ ԽՍՀՄ հանրապետություն), այնուհետեւ առաջնային հարցը անկախությունն էր։ Սառր պատերազմի րնթացքում ՀՅԴ֊ի առաջնային ծրագիրն ազատ քան «ազատն ու անկախ Հայաստանն անկախը»։ Թուրքիայի գրաված տարածքների ազատագրումը կատարվելու էրԽորհրդային Միության՝ Թուրքիայի թշնամի մի գերտերության օգնությամբ, մեծագույն խնդիրը՝ Ռուսաստանից, կոմունիստական ռեժիմից ազատագրվելը։ Այդ նպատակի համար ՀՅԴ֊ն համագործակցում որի բաղկացուցիչ մասն էր ԽՍՀՄ֊ի թշնամիների հետ, ներառյալ ԱՄՆ֊ն ու Թուրքիան։ 1970֊ականներից սկսած, ժամանակի ընթացքում, հայկական պատմական տարածքներր Խորհրդային Հայաստանին միացնելու գաղափարն սկսեց աոաջնայնություն ձեռք բերել իդեալի մյուս դրույթների նկատմամբ։Հայաստանը։

Այս փոփոխությունն ունի իր տրամաբանությունը։ «Միացյալը» ավեփ հասանելի Երբ 1988֊ին պայթեց Ղարաբաղյան Շարժումը, և 1989֊ից սկսած Հայաստանը քայլեր ձեռնարկեց ԽՍՀՄ֊ին անջատվելու ուղղությամբ, ո՛չ անկախությունը, ո՛չ Ղարաբաղի հարցը ՀՅԴ֊ի անմիջական օրակարգում չկային։ Երկու իրադարձություններն էլ համարվեցին ՀՅԴ քաղաքականությանն անհարիր, և ՀՅԴ֊ն սկզբում ընդդիմացավ երկուսին էլ։ ԽՍՀՄ լուծարումից հետո ՀՅԴ֊ին հարկավոր էր թվումիր ռազմավարությունն ու քարոզչությունը փոխել և համապատասխանեցնել նոր իրադրությանը։ Դրա փոխարեն, քան «ազատն» Ղարաբաղ Կոմիտեի կազմավորման օրից սկսած, կուսակցությունը խորը, լավ մշակված, տևական ու «անկախը»։ Թուրքիայի գրաված տարածքների ազատագրումը կատարվելու էր Խորհրդային Միության՝ Թուրքիայի թշնամի մի գերտերության օգնությամբբծախնդրորեն կիրառվող հակակրանք մշակեց ՀՅԴ ռազմավարության մեջ խզում առաջացրած շարժման՝ ՀՀՇ֊ի, որի բաղկացուցիչ մասն էր Հայաստանը։և նրա ղեկավար Լևոն Տեր֊Պետրոսյանի դեմ։

Երբ 1988֊ին պայթեց Դարաբաղյան ՇարժումըՆերկայումս Դաշնակցությունը Հայկական Հարցը սահմանում է «Մեկ ժողովուրդ՝ մեկ հայրենիք» բանաձևով։ Այս հարցի համատեքստում հայ ժողովուրդը բաղկացած է երեք հատվածից․ Հայաստանի հայերից, եւ 1989֊ից սկսած Ղարաբաղի հայերից և Սփյուռքի հայերից։ «Հայրենիքի» գաղափարը շատ ավելին է ներկայացնում․ Հայաստանը քայլեր ձեռնարկեց ԽՍՀՄ֊ից անջատվելու ուղղությամբ, ո՛չ անկախությունըՂարաբաղը, ո՛չ Ղարաբաղի հարցր ՀՅԴ֊ի անմիջական օրակարգում չկային։ Երկու իրադարձություններն էլ համարվեցին ՀՅԴ քաղաքականությանն անհարիրՋավախքը, եւ ՀՅԴ֊ն սկզբում ընդդիմացավ երկուսին էլ։ ԽՍՀՄ լուծարումից հետո ՀՅԴ֊ին հարկավոր էր իր ռազմավարությունն ու քարոզչությունր փոխել եւ համապատասխանեցնել նոր իրադրությանր։ Դրա փոխարեն, Ղարաբաղ Կոմիտեի կազմավորման օրից սկսած, կուսակցությունը խորը, լավ մշակված, տեւական ու բծախնդրորեն կիրառվող հակակրանք մշակեց ՀՅԴ ռազմավարության մեջ խզում առաջացրած շարժման՝ ՀՀՇ֊ի, եւ նրա ղեկավար Լեւոն Տեր֊Պետրոսյանիդեմ։Նախիջևանը և պատմական Արևմտյան Հայաստանը կամ արևելյան Թուրքիան։

Ներկայումս Դաշնակցությունը Հայկական Հարցը սահմանում է «Մեկ ժողովուրդ՝ Ըստ այդ տեսության, Հայաստանը հայրենիքի սոսկ մեկ հայրենիք» բանաձեւով։ Այս հարցի համատեքստում հայ ժողովուրդը բաղկացած բաղադրամասն է երեք հատվածից․ Հայաստանի հայերից, Ղարաբաղի հայերից եւ Սփյուռքի հայերից։ «Հայրենիքի» գաղափարը շատ ավեփն որն իրերի բերմամբ գործընթացներում մյուսներից առաջ է ներկայացնում․ Հայաստանըընկել՝ միջազգային հանրության կողմից այն ճանաչվել է իբրև անկախ պետություն կամ իբրև Հայաստանի մաս։ Հաջորդը, Ղարաբա– ղրըստ ՀՅԴ ռազմավարության, ՋավախքըՋավախքն է, Նախիջեւանը եւ պատմական Արեւմտյան Հայաստա– նր կամ արեւելյան Թուրքիան։որի հայ ազգաբնակչությունն սկսել է հաստատել իր իրավունքները։ Մնացած քաղաքամասերի միացումն անպայմանորեն հաջորդելու է։

105Ըստ Հայաստանը վերակերտելու այս տեսությաներազանքը (երազանք, Հայաստանը հայրենիքի սոսկ մեկ բաղադրամասն որ «վերակերտելու է» նաև Հայաստանի չորս հարևաններից երեքին) ՀՅԴ֊ի գլխավոր ծրագիրն է, որն իրերի բերմամբ գործընթացներում մյուսներից ա– ռաջ և ՀՅԴ֊ն ինքը պետք է ընկել՝ միջազգային հանրության կողմից այն ճանաչվել է իբրեւ անկախ պետություն։ Հաջորդ տեղում լինի այդ երազի ծրագրողն ու իրականացնողը։ Հայաստանը այդ երազի բեկորներից միայն մեկն է Ղարաբաղը, որն ազատագրվել է եւ անկախություն հոչւսկելՀայաստանի կառավարությունը՝ իշխանության լծակներից միայն մեկը, սակայն դեռես միջազգայնորեն չի ճանաչվել իբրեւ անկախ պետություն կամ իբրեւ Հայաստանի մաս։ Հաջորդըժողովուրդը՝ պատերազմներ վարելու կոչված բանակներից միայն մեկը, ըստ ՀՅԴ ռազմավարության, Ջավախքն էթեև այն մեկը, որի հայ ազգաբնակչությունն սկսել որը կրելու է հաստատել իր իրավունքները։ Սեւացած բաղադրամասերի միացումն անպայմանորեն հաջորդելու է։պայքարելու և զոհվելու ծանրագույն բեռը։

Հայաստանր վերակերտելու Դաշնակցության դիտանկյունից, Հայաստանի նոր պետությունը չունի Հայկական Հարցը լուծելու ո՛չ անհրաժեշտ մտապատկերը, ո՛չ ռեսուրսները, եթե միայն, հավանաբար, չկառավարվի ՀՅԴ֊կողմից։ Այդ պարագայում այն կարող է ստանձնել ծրագրի ավելի մեծ բաժնի պատասխանատվությունը։ Տեր֊Պետրոսյանի Հայաստանը՝ «նորմալության» իր կոչով և «նորմալ» արտաքին քաղաքականության հետևանքներով, է՛լ ավելի քիչ էր պիտանի այս երազանքը (երազանքհետապնդելու գործին։ Այն հանգամանքը, որ «վերակերտելու է» նաեւ Հայաստանի չորս հարեւաններից երեքին) ՀՅԴ֊ի գլխավոր ծրագիրն է եւ ՀՅԴ֊ն ինքը պետք Է լինի այդ երազի ծրագրողն ու իրականացնողը։ Տեր֊Պետրոսյանի Հայաստանը այդ երազի բեկորներից միայն մեկն Էմերժելու էր Ցեղասպանության ճանաչումը երկրի արտաքին քաղաքականության հիմք դարձնելը և ձգտելու էր նորմալացնել Թուրքիայի հետ հարաբերությունները, Հայաստանի կառավարությունր՝ իշխանության լծակներից միայն մեկըբավարար էր, Հայաստանի ժողովուրդր՝ պատերազմներ վարելու կոչված բանակներից միայն մեկըորպեսզի նա, թեեւ այն մեկընրա վարչակազմն ու ՀՀՇ֊ն ստանան «ապազգային» բնորոշումը։ Փաստորեն, Լ․ Տեր֊Պետրոսյանին ու նրա համախոհներին Դաշնակցությունը ներկայացնում էր որպես իր ազգային ծրագրի, որը կրելու Է պայքարելու եւ զոհվելու ծանբագույն բեռը։հետևաբար՝ հայ ժողովրդի վատթարագույն թշնամիներ։

Դաշնակցության դիտանկյունիցՎերջապես, ՀՅԴ֊ի համար նման վիթխարի ազգային ծրագիրը, Հայաստանի նոր պետությանը չանի Հայկական Հարցր լուծելու ո՛չ անհրաժեշտ մտապատկերը, ո՛չ ռեսուրսները, եթե հարցի պես հսկա իդեալը կարող էր իրականացնել միայնպատմականորեն և բարոյապես վավերացված հեղինակության կողից՝ իշխանության հասած կամ ժողովրավարական ճանապարհով կամ այլ կերպ։ Ազգակերտման քաղաքական ծրագիրը ձևավորված ու կազմված է այնպես, հավանաբարոր իր սահմանմամբ իսկ ՀՅԴ֊ին է դարձնում միակ կազմակերպությունը, չկառավարվի ՀՅԴ֊ի կսղ– մից։ Այդ պարագայում որը որակավորված է հետապնդելու այն կարող Է ստանձնել ծրագրի ավեյի մեծ բաժնի պատասխանատվությունը։ Տեր֊Պետաայանի Հայաստանը՝ «նորմալության» իր կոչով եւ «նորմալ» արտաքին քաղաքականության հետեւանքներով, Է՛լ ւսվեվւ քիչ Էր պիտանի այս երազանքը հե– տապնդելու գործին։ Այն հանգամանքը, որ Տեբ֊Պետրոսյանի Հայաստանը մերժելու Էր Ցեղասպանության ճանաչումը երկրի արտաքին քաղաքականության հիմք դաոձնեըւ եւ ձգտելու Էր նորմալացնել Թուրքիայի հետ հարաբերությունները, բավարար Էր, որպեսզի նա, նրա վարչակազմն որոշելու դրա փուլերը կամ սահմանելու դրա ռազմավարությունը։ Մեծագույն նպատակի համատեքստում Հայաստանն ու ՀՀՇ֊ն ստանան «ապազգային» բնորոշումը։ ՓաստորենՂարաբաղը, Լ․ Տեր֊Պետբոսյանին անկախությունն ու նրա համախոհներին Դաշնակցությանը ներկայացնում Էր որպես իր ազգային ծրագրի, հետեւաբար՝ հայ ժողովրդի վատթարագույն թշնամիներ։միացումը կարող են գործածվել կամ զոհաբերվել՝ հանուն բարձրագույն իդեալի։

ՎերջապեսԱզգային ծրագիրն այդքան հսկայական և այդքան հեռավոր մի երազանքի աստիճանի բարձրացնելով՝ Դաշնակցությունն իր տեսությանը, ՀՅԴ֊ի համար նման վիթխարի ազգային ծրագիրրռազմավարությանը, Հայկական Հարցի պես հսկա իդեալը կարող Էր իրականացվել միայն պատմականորեն եւ բարոյապես վավերացված հեղինակության կողմից՝ իշխանության հասած կամ ժողովրդավարական ճանապարհով կամ այլ կերպ։ Ազգակերտման քաղաքական ծրագիրը106ձեւակերպված դատողություններին հաղորդել է քննադատությունից ու կազմված Է վերահսկողությունից վեր որակ։ Ճիշտ այնպես, որ ինչպես դժվար է պարզել, թե իր սահմանմամբ իսկ ՀՅԴ֊ին Է դարձնում միակ կազմակերպությանըկյանքի ողջ ընթացքում մարդը դեպի դժո՞ղք է ընթանում, որը որակավորված Է հե– տապնդելու այնթե՞ դրախտ, այդպես էլ դժվար է ՀՅԴ֊ի քաղաքականությունը նորմալ մեթոդներով քննարկման ենթարկել՝ որոշելու դրա փուլերր կամ սահմանելու դրա ռազմավարությունը։ Մեծագույն նպատակի համատեքստում Հայաստանն ու Ղարաբաղըհամար, անկախությունն ու միացումը թե արդ՞ոք ՀՅԴ֊ն կարողացել է հայությունը մոտեցնել իդեալին։ ՀՅԴ֊ն միշտ կարող են գործածվել է որևէ բարձրագոչ նպատակ կամ սկզբունք գտնել՝ դրանով քննադատելու կամ նսեմացնելու համար ուրիշների քաղաքականությունը, արդարացնելու իր սեփական կերպափոխությունները և իր հանդեպ ցանկացած քննադատություն պիտակավորելու իբրև ապազգային վարքագիծ կամ զոհաբերվել՝ հանուն բարձրագույն իդեալի։ավելի վատ մի բան։

Ազգային ծրագիրն այդքան հսկայական եւ այդքան հեռավոր մի երազանքի աստիճանի բարձրացնելով՝ Դաշնակցությունն իը տեսությանըՀՅԴ գտնում է, ռազմավարությանըոր տարիքի, դատողություններին հաղորդել Է քննադատությունից ու վերահսկողությունից վեր որակ։ ճիշտ այնպեսհերոսների և գաղափարի վսեմության համադրումը բացառապես և միայն իրեն է շնորհվում հայոց շահերը սահմանելու և ռազմավարությունը որոշելու իրավունքը, ինչպես դժվար Է պարզելնաև ամենուր, թե իր կյանքի ողջ ընթացքով մաբդր դեպի դժո՞խք Է րնթանումբոլոր ժամանակներում, թե՞ դրախտբոլոր հանգամանքներում, այդպես Էլ դժվար Է ՀՅԴ֊ի քաղաքականությունը նորմալ մեթոդներով քննարկման ենթարկել՝ ո– բոշելու համար, թե արդյո՞ք ՀՅԴ֊ն կարողացել Է հայությանը մոտեցնել իդեալին։ ՀՅԴ֊ն միշտ կարող Է որեւէ բարձրագոչ նպատակ քվեարկությամբ կամ սկզբունք գտնել՝ դրանով քննադատելու կամ նսեմացնելու համար ուրիշների քաղաքականությունըառանց քվեարկության հայ ժողովուրդը ներկայացնելու իրավունքը, արդարացնելու իր սեվւական կեր– պավտխությունները եւ իր հանդեպ ցանկացած քննադատություն պիտակավորելու իբրեւ ապազգային վարքագիծ կամ ավելի վատ մի բան։քանի որ կուսակցությունն իրեն համարում է ազգի միկրոկոսմոսը։

Առաջինը իրադարձություն ներրիրադարձությունները, փաստերն ու րնարանքներր ընտրանքները կանխորոշված ու կանխասահմանված աշխարհայացքով գնահա– տելու գնահատելու միտումն է։ Երեքն էլ որոշակիություն, կապակցվածաթյուն կապակցվածություն ու կանխատեսելիություն են փնտրում մի տարածաշրջանումտարածաշրջաում, որն այդ107ամենից շատ քիչ ունի կամ բնավ չունի։ Երեքն էլ ցանկանում են դրանք գտնել գաղափարարտսական գաղափարախոսական կառույցներում։ Ուստի՝ որոշումները չեն կայացվելու Հայաստանի համար շահեկանության կամ վնասակարության հատկանիշի հիման վրա, այլ իրենց աշխարհայացքի ներդաշնակտթյունր ներդաշնակությամբ պահպանելու աստիճանի հիման վրա։ Փաստորեն, հաշվի չեն առնվելու առկա իրական հնարավորությունները, եթե այդ աշխարհայացքի դրույթներով դրանք բացառվում են։

Երեք խմբավորումներն էլ, իրենց աշխարհայացքները բնութագրելով իբրեւ իբրև «ազգային գաղափարախոսություն», հավակնում են բարոյական բարձունքների։ բարձրունքների։ Ակնկալվում է, որ ազգային բառն , այդ բառակապակցությանը բառակապակցությունը ապրիորի պետք է սրբության եւ և գրեթե կրոնական նախասահմանում ապահովի, իսկ գաղափարախոսության գաղափարախոսություն բառը պետք է պարգեւի պարգևի համակողմանիության, անկապտելիության ու բանականության զգացողությանզգացողություն, ինչպես նաեւ նաև գիտական հիմնավորման պատրանք հաղորդի դրանց։

Ազգային տերմինը պետք է նաեւ րնկալվի իբրեւ նաև ընկալվի իբրև հականիշ անհատականին։ «Ազգային» գաղափարախոսության առաջքաշումը քաղաքական կուսակցությունների կողմից փորձ է քաղաքացիներին նախազգուշացնելու, որ քաղաքականության մասին չմտածեն իբրեւ իբրև իրենց սեվւական սեփական շահերի արտահայտության, այլ ընդունեն այն իբրեւ իբրև հավաքականության ճաէլատազիր։ ճակատագիր։ Անհատական շահր եւ շահը և ազգային շահը ներկայանում ներկայացնում են իբրեւ իբրև հակադրություններ, գրեթե վտխբացա– ոողփոխբացառող, փոխանակ ներկայանալու իբրեւ վախհամալրող երեւույթներ։ իբրև փոխհամալրող երևույթներ։ Մեկ անհատի կամ խմբի էլողմից կողմից սահմանված ազգային շահը կանխորոշում է, թե քաղաքացու անձնական շահը ի՛նչը պետք է փնի։լինի։

ՀՀՇ֊ի եւ և մյուս խմբավորումների միջեւ միջև տարբերությունն ընկած է հենց այստեղ։ ՀՀՇ֊ն, որքան էլ ոչ բավարար ձեւովձևով, «ազգայինր» «ազգայինը» գիտակցում եւ և ընկալում է քաղաքացիների անհատական շահերի ընդհանուր գումարի իմաստով։ Մյուս խմբավորումները, իրենց առաջ քաշած գաղավւարախոսությունների գաղափարախոսությունների միջոցով, «ազգայինին» վերագրում են լեգիտիմության այլ հիմք եւ և այլ ծագում, քան ազգի անդամներն են։ Վազգեն Մանուկյանի համար իր ազգային գաղափաբախո– սությանր գաղափարախոսությանը չհամաձայնելը նկարագրի եւ և ուժի բացակայության եւ և բարոյական անկման հայտանիշ հատկանիշ է։ ՀՅԴ֊ի համար իր իդեալների ու ռազմավարության մերժամր մերժումը «վատ հայ» լինելու հավաստի նշան է։ Կոմունիստական խմբավորումների համար իրենց գաղավւարների գաղափարների հանդեպ անհամաձայնությունը կասկածեփ կասկածելի անձ լինելու վկայություն է։

108Խնդիրը երկրի ապագայի վերաբերյալ նպատակներ ունենալը չէ։ Քաղաքական կուսակցություններն ու ղեկավարները հաճախ են ունենում պատկերացումներ, որոնք սովորաբար ծրագիր են կոչվում եւ և որոնք կարող են հիմնված լինել իրենց համերկրացիների հետ ունեցած ընդհանուր իդեալների վրա եւ և քաղաքացիներին դրանց իրականացման մեջ րնդգրկելու ընդգրկելու հույսի վրա։ Սակայն ծրագիրը կամ իդեալներով օժտված աշխարհայացքը տարբերվում են գաղափարախոսությամբ ներշնչված աշխարհայացքից։ Գաղափարախոսությունները ժողովարդներին ժողովուրդներին ու խմբավորումները բաժանում են լավի եւ և վատի, դրանք տարանջատում են ու օտարում, մինչեւիսկ ապամարդկայ– նացնում մինչևիսկ ապամարդկայնացնում ժողովրդի որոշ հատվածների։ Գաղափարախոսությունները, լինեն ֆաշիստական, ազգայնական, կոմունիստական թե ուրիշ, ինքնամեծար ու եսակենտրոն մարդկանց ապահովում են բարոյական ու քաղաքական իրավասությամբ, որով անհատներին ստիպում են վարվելու վարվել ու մտածել որոշակի ձեւովձևով, հրաժարվել ինքնուրույն դատելու եւ և իրենց համար ու ժողովրդի համար լավագույն ելքեր գտնելու հավակնությունից։ Ազգային գաղափարախոսությունների աոաջքա– շումր առաջքաշումը սահմանումներ եւ և ինքնություններ պարտագրելու պարտադրելու փորձ է։

Գաղափարախոսություններն օրենքներից վեր են, հատկապես՝ երբ կրում են «ազգային գաղափարախոսություն» պիտակը։ Դրանք կարող են արդարացնել իշխանության տիրանալու համար բռնության կիրառումը, ինչպես նաեւ նաև իշխանության կիրառումը՝ քաղաքացիներին ստիպելու համար լինել այնպխփն եւ այնպիսին և գործել այն ձեւովձևով, որ հավաստվի գաղափարախոսության ճշմարտացիությունը։

Պարադոքսը, որի շուրջ արժե խորհրդածել, հետեւյալն է․ այն կուսակցություններն ու ղեկավարները, որոնք մերժում էին անկախության ու ժողովրդավարության հասնելու նպատակով ԽՍՀՄ֊ի դեմ բռնության կիրառումը, ՀՀՇ֊ի ու Եթե ՀՀՇ֊ն և Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի դեմ այդ իրա– վունքր պաշտպանում էին իբրեւ սկզբունքային հարց։ Այդ կուսակցությունների այն հայտարարությունները թե Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի վարչակազմն ավելի վատն ղեկավարած վարչակազմը կարող էր, քան խորհրդային ռեժիմը, կամ նույնիսկ առհասարակ հայոց պատմության մեղադրվել ընտրական օրենքի խախտման մեջ ամենավատն էր, անշուշտ, փողոցային ճամարտակություն ապա գաղափարախոսական կուսակցությունները հակված են եւ չեն կարող լուրջ րնդուն– վել։ Այս անվիճելի պարադոքսն իրոք ինչ֊որ բան խախտելու սահմանադրական ողջ կարգը։ Այսպես, կոմունիստների համար արտաքին ուժն է հուշում, սակայն որ իրենց իշխանության է բերելու։ Կարմիր բանակն այդ իսկ կուսակցությունների եւ դրանց ղեկավարների մասինարել է 1920֊ին, նրանց նախապատվությունների եւ ինքնապատկերացման մասինհույս ունեն, եւ ոչ թե որ դա կրկին կպատահի։ ԱԺՄ֊ն «ժողովրդին» ձերբազատել է որևէ արգելքից։ ՀՅԴ֊ն ունի իր ռազմականացած խմբավորումները, որոնք թերևս պետք են Լիբանանի պես մի երկրում, սակայն ապօրինի են որևէ այլ վայրում, ներառյալ Հայաստանը։ Եթե Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի կամ նրա վարչակազմի մասին։Տեր֊Պետրոսյանն ընդունել է ընտրությունների ընթացքում տեղ գտած անկանոնությունները և դրանք սխալ համարել, գաղափարախոսները դեռևս չեն դատապարտել «բարձրագույն նպատակի» իշխանության բռնի տապալման իրավունքի իրենց պնդումները, ինչպես նաև իրենց կողմից այդ իրավունքի փաստացի կիրառումը։ Իրականում նրանք շարունակել են կրկնել միևնույն վարքագիծը։

ՀՅԴ֊ի եւ կոմունիստների համար հատկապեսՊարադոքսը, ազգային բառիորի շուրջ արժե խորհրդածել, իբրեւ ապազգայինի հակադրության մեկ այլ չափանիշ է Թուրքիայի հետ դրա առնչությունը։ Հատկապես ՀԿԿ֊իհետևյալն է․ այն կուսակցություններն ու ղեկավարները, ՀԴԿ֊ի եւ ՀՅԴ֊ի համար քաղաքականությունն ազգային էորոնք մերժում էին անկախության ու ժողովրդավարության հասնելու նպատակով ԽՍՀՄ֊ի դեմ բռնության կիրառումը, եթե ՀՀՇ֊ի ու Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի դեմ այդ իրավունքը պաշտպանում էին իբրև սկզբունքային հարց։ Այդ կուսակցությունների այն հիմնված է հակաթյուր– քականության վրա։ Քաղաքականությունը վերածվում է զաղավւա– րաիասաթյանհայտարարությունները, երբ հակաթյարքականությանը գերիշխում է քաղաքականության մեջ։ Կոմունիստները եւ մասնավորապես ՀՅԴ֊ն կենտրոնական դեր են հատկացնում Թուրքիայի հետ Հայաստանի հարաբերությունների եւ Հայաստանի արտաքին քաղաքականության մեջ Ցեղասպանության հարցին։ Այս հարցում Վազգեն Մանուկյանը մյուսներից նվազ խանդավառ թե Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի վարչակազմն ավելի վատն էր, թեեւ 1996֊ինքան խորհրդային ռեժիմը, իբրեւ նախագահության թեկնածուկամ նույնիսկ առհասարակ հայոց պատմության մեջ ամենավատն էր, որ ստացել անշուշտ, փողոցային ճամարտակություն են և չեն կարող լուրջ ընդունվել։ Այս անվիճելի պարադոքսն իրոք ինչ֊որ բան էր կոմունիստների ու ՀՅԴ֊ի օժանդակությունըհուշում, սակայն այդ իսկ կուսակցությունների և դրանց ղեկավարների մասին, նա նույնպես «Հայկական Հարցն» իր նախընտրական ծրագրի մաս դարձրեց։և ոչ թե Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի կամ նրա վարչակազմի մասին։

Առանց նախապայմանների Թուրքիայի հետ դիվանագիտական հարաբերությունների հաստատումը Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի ՀՅԴ֊ի և կոմունիստների համար բոլոր հարեւանների հետ հարաբերությունները նորմալացնելու Հայաստանի արտաքին քաղաքականության հիմնարար սկզբունքի տրամաբանական հետեւությունն էր։ Թուրքիայի կողմից Հայոց Ցեղասպանության ճանաչումը նորմալ հարաբերությունների զարգացման110նախապայման չէր։ Նա Ցեղասպանությունը համարում էր պատմական ու բարոյականհատկապես, ոչ թե քաղաքական խնդիր։ Ցեղասպանությունը հայ ժողովրդի պատմության մեջ աղետալի իրադարձություն էրազգային բառի, որը պետք իբրև ապազգայինի հակադրության մեկ այլ չափանիշ է փաստագրվեր, Թուրքիայի հետ դրա պատճառներըառնչությունը։ Հատկապես ՀԿԿ֊ի, գործընթացները եւ հետեւանքները պետք ՀԴԿ֊ի և ՀՅԴ֊ի համար քաղաքականությունն ազգային է վերլուծվեին եւ ըմբռնվեին, դրա զոհերը պետք եթե այն հիմնված է հիշվեին արժանապատվությամբ, դրա դասերը պետք հակաթյուրքականության վրա։ Քաղաքականությունը վերածվում է սերտվեին մարդկության կողմիցգաղափարախոսության, եւ դրա բարբարոսությունն ու անմարդկայնությունը պետք երբ հակաթյուրքականությունը գերիշխում է ի ցույց դրվեին։ Ցեղասպանությունն աշխարհայացք կամ փիլիսոփայություն չէրքաղաքականության մեջ։ Կոմունիստները և մասնավորապես ՀՅԴ֊ն կենտրոնական դեր են հատկացնում Թուրքիայի հետ Հայաստանի հարաբերությունների և Հայաստանի արտաքին քաղաքականության մեջ Ցեղասպանության հարցին։ Այս հարցում Վազգեն Մանուկյանը մյուսներից նվազ խանդավառ էր, այն սկզբունք չէրթեև 1996֊ին, մանավանդ այնպի– սինիբրև նախագահության թեկնածու, որի վրա կարող որ ստացել էր հիմնվել Հայաստանի արտաքին քաղաքականությունը։կոմունիստների ու ՀՅԴ֊ի օժանդակությունը, նա նույնպես «Հայկական Հարցն» իր նախընտրական ծրագրի մաս դարձրեց։

ՀՀՇ֊ի տեսակետը, լավագույնս արտահայտված Առանց նախապայմանների Թուրքիայի հետ դիվանագիտական հարաբերությունների հաստատումը Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի համար բոլոր հարևանների հետ հարաբերությունները նորմալացնելու Հայաստանի արտաքին քաղաքականության հիմնարար սկզբունքի տրամաբանական հետևությունն էր։ Թուրքիայի կողմից, լուրջ տեղաշարժ Հայոց Ցեղասպանության ճանաչումը նորմալ հարաբերությունների զարգացման նախապայման չէր։ Նա Ցեղասպանությունը համարում էր հայ պատմական ու բարոյական, ոչ թե քաղաքական մտքի խնդիր։ Ցեղասպանությունը հայ ժողովրդի պատմության մեջ, որի կարեւորությունը չի կարող նսեմացվել։ Ընդունված պատկերացտմր հավաստում աղետալի իրադարձություն էր, որ Թուրքիան հավերժական թշնամի է, որը միշտ հարմար առիթի պետք է սպասում՝ 1915 թվականը կրկնելու համար։ Ի լրումն փաստագրվեր, դրապատճառները, Ցեղասպանության պատ ճառած կորուստներն արդարացնում էին Թուրքիայից հայկական հողերի պահանջները։ Ուստի հարաբերությունների նորմալացումը վերին նզովք էր։ Հայոց մտածողության մեջ Թուրքիայի զբաղեցրած տեղի մասին այս տեսակետը լայնորեն րնդանված էր մինչեւ անկախաթյունրգործընթացները և հետևանքները պետք է վերլուծվեին և ըմբռնվեին, հովանավորվում էր խորհրդային գաղափարախոսությամբդրա զոհերը պետք է հիշվեին արժանապատվությամբ, օժանդակվում Կոմունիստական կուսակցության դրա դասերը պետք է սերտվեին մարդկության կողմից, եւ բորբոքվում Սփյուռքում Ցեղասպանության փորձի արժեքավորմամբ։ ՀՀՇ֊ի դիրքորոշումր բացասում էր առկա սովորական դարձած քաղաքական պատկերացումը, վտանգում հավաքական հիշողությունը եւ սասանում երկրորդական դարձնել Հայաստանում և դրա բարբարոսությունն ու Սփյուռքում Ցեղասպանության շուրջ ընթացող քաղա– քականացված հրապարակային երկխոսությունը։անմարդկայնությունը պետք է ի ցույց դրվեին։ Ցեղասպանությունն աշխարհայացք կամ փիլիսոփայություն չէր, այն սկզբունք չէր, մանավանդ այնպիսին, որի վրա կարող էր հիմնվել Հայաստանի արտաքին քաղաքականությունը։

Սակայն ՀՀՇ֊ի ընդդիմադիրներիտեսակետը, հատկապես կոմունիստների ու ՀՅԴ֊ի համարլավագույնս արտահայտված Տեր֊Պետրոսյանի կողմից, այս քաղաքականությունն ապազգային լուրջ տեղաշարժ էրհայ քաղաքական մտքի մեջ, եթե ոչ ա– վելի վատ։ Հակաթյուրքությունը՝ պատմության նկատմամբ բնազդական այդ հակազդեցությունը, վերածվել որի կարևորությունը չի կարող նսեմացվել։ Ընդունված պատկերացումը հավաստում էր հավատքի առարկայի եւ բարձրացվել ռազմավարության սկզբունքի մակարդակի։ Հայաստանի ու հայության համար արդեն լավ էր համարվում այն ամենը, ինչը վատ էր Թուրքիայի որ Թուրքիան հավերժական թշնամի է, որը միշտ հարմար առիթի է սպասում 1915 թվականը կրկնելու համար։ Այս հավատքի վրա կառուցված որեւէ ծրագիր հնչում Ի լրումն դրա, Ցեղասպանության պատճառած կորուստներն արդարացնում էին Թուրքիայից հայկական հողերի պահանջները։ Ուստի հարաբերությունների նորմալացումը վերին նզովք էր։ Հայոց մտածողության մեջ Թուրքիայի զբաղեցրած տեղի մասին այս տեսակետը լայնորեն ընդունված էր ոչ միայն զգացական առումով բավարարալմինչև անկախությունը, այլ նաեւ ստրատեգիապես անխոցեփ։հովանավորվում էր խորհրդային գաղափարախոսությամբ, օժանդակվում Կոմունիստական կուսակցության կողմից, և բորբոքվում Սփյուռքում Ցեղասպանության սովորական դարձած քաղաքական պատկերացումը, վտանգում հավաքական հիշողությունը և սպառնում երկրորդական դարձնել Հայաստանում ու Սփյուռքում Ցեղասպանության շուրջ ընթացող քաղաքականացված հրապարակային երկխոսությունը։

111Սա է այն հատման կետըՍակայն ՀՀՇ֊ի ընդդիմադիրների, որտեղ Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի հրաժարականի հանգամանքներրհատկապես կոմունիստների ու ՀՅԴ֊ի համար, հայ֊թուրքական ավանդական հակադրությունը եւ Ղարաբաղի շուրջ վիճաբանությունը խաչաձեւվում են։ Հայ֊թուրքական հարաբերությունները դարաբաղյան բանավեճի մեջ են ներարկվել բազմաթիվ առումներովայս քաղաքականությունն ապազգային էր, որոնցից ամենաանմիջակա– նը Թուրքիայի կողմից եթե ոչ ավելի վատ։ Հակաթյուրքությունը՝ պատմության նկատմամբ բնազդական այդ հակազդեցությունը, վերածվել էր հավատքի առարկայի և բարձրացվել ռազմավարության սկզբունքի մակարդակի։ Հայաստանի շրջափակումն է՝ ի նպաստ Ադրբեջանի։ու հայության համար արդեն լավ էր համարվում այն ամենը, ինչը վատ էր Թուրքիայի համար։ Այս հավատքի վրա կառուցված որևէ ծրագիր հնչում էր ոչ միայն զգացական առումով բավարար, այլ նաև ստրատեգիապես անխոցելի։

Թուրքիայի եւ Հայաստանի միջեւ սահմանը փակ Սա է եղել խորհրդային շրջանումայն հատման կետը, բացվել է սոսկ շաբաթը մեկ անգամ՝ Գյումրիով որտեղ Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի հրաժարականի հանգամանքները, հայ֊թուրքական ավանդական հակադրությունը և Ղարաբաղի շուրջ վիճաբանությունը խաչաձևվում են։ Հայ֊թուրքական հարաբերությունները ղարաբաղյան բանավեճի մեջ են ներարկվել բազմաթիվ առումներով, որոնցից ամենաանմիջականը Թուրքիայի սահմանը հատող մարդատար գնացքի առջեւ։կողմից Հայաստանի շրջափակումն է՝ ի նպաստ Ադրբեջանի։

Թուրքիայի և Հայաստանի անկախությունից հետոմիջև սահմանը փակ է եղել խորհրդային շրջանում, որը ճանաչվեց բացվել է սոսկ շաբաթը մեկ անգամ՝ Գյումրիով Թուրքիայի կողմից, երկու երկրները ներգրավվեցին դիվանագիտական հարաբերությունների հաստատման շուրջ բանակցությունների մեջ, որոնց հիման վրա սահմանի բացման խնդիրը կարող էր կարգավորվել։ Ելնելով հայ֊թուրքական հարաբերությունների պատմությունից՝ չէր ակնկալվում, թե դիվանագիտական հարաբերությունների հաստատումը դյուրին խնդիր է լինելու։ Սակայն, րնդհանուր առմամբ, այն հնարավոր էր եւ հասանելի։սահմանը հատող գնացքի առջև։

Երբ 1992֊ին Վբաստանից եկող երկաթուղինՀայաստանի անկախությունից հետո, որով սովորաբար կատարվում էր ցորենի ներմուծումը Հայաստան, աբխազական հակամարտության պատճառով դադարեց գործել, Թուրքիան, երկկողմ բանակցություններում կատարված առաջընթացի ոգով, արտոնեց իր նավահանգիստների եւ երկաթուղու օգտագործումը՝ Եվրոպայից եկող ցոբենը Հայաստան հասցնելու նպատակով։ Համագործակցությունը շարունակվեց 1992֊1993֊ի ձմոանը, մինչեւ 1993֊ի գարնանը հայկական ուժերի որը ճանաչվեց Թուրքիայի կողմից Քելբաջարի գրավումը։ Այդ ժամանակ, ի նշան Ադրբեջանի հետ համերաշխությաներկու երկրները ներգրավվեցին դիվանագիտական հարաբերությունների հաստատման շուրջ բանակցությունների մեջ, Թուրքիան դադարեցրեց այդ ա– ռաքումնեբը։ Սահմանը կրկին փակվեց: Այդ պահից ի վեր որոնց հիման վրա սահմանի բացումր եւ Հայաստանի հետ բացման խնդիրը կարող էր կարգավորվել։ Ելնելով հայ֊թուրքական հարաբերությունների կարգավորումը Թուրքիան կապել պատմությունից՝ չէր ակնկալվում, թե դիվանագիտական հարաբերությունների հաստատումը դյուրին խնդիր է դարաբաղյան հակամարտության լուծման կամ այդ ուղղությամբ նկատելի առաջընթացի հետ։լինելու։ Սակայն, ընդհանուր առմամբ, այն հնարավոր էր և հասանելի։

Հանդես գալով Ադրբեջանին աջակցողի դերում եւ միեւնույն ժամանակ լինելով նաեւ ԵԱՀԿ Սինսկի Խմբի անդամ՝ Թուրքիան շատերի կողմից դիտվում Երբ 1992֊ին Վրաստանից եկող երկաթուղին, որով սովորաբար կատարվում էր ավեփ իբրեւ պրոբլեմիցորենի ներմուծումը Հայաստան, քան լուծման մաս։ Ավանդական հակաթուրք գործիչներից երեւակայության մեծ թռիչք չէր պահանջվում պատմական անտագոնիզմր Դարաբաղյան խնդրի քննարկումների մեջ ներքաշելու համարաբխազական հակամարտության պատճառով դադարեց գործել, մանավանդԹուրքիան, որ սահմանը112փակված պահելը նպաստում էր Ադրբեջանի երկկողմ բանակցություններում կատարված առաջընթացի ոգով, արտոնեց իր նավահանգիստների և երկաթուղու օգտագործումը՝ Եվրոպայից եկող ցորենը Հայաստան հասցնելու նպատակով։ Համագործակցությունը շարունակվեց1992-1993 ձմռանը, մինչև 1993֊գարնանը հայկական ուժերի կողմից Հայաստանի տնտեսությունն անդամալուծելու եւ այնպիսի զիջումներ պարտագրելու ծրագրինՔելբաջարի գրավումը։ Այդ ժամանակ, որոնք Հայաստանր չէր անելու եւ երբեք չարեց։ի նշան Ադրբեջանի հետ համերաշխության, Թուրքիան դադարեցրեց այդ առաքումները։ Սահմանը կրկին փակվեց։ Այդ պահից ի վեր սահմանի բացումը և Հայաստանի հետ հարաբերությունների կարգավորումը Թուրքիան կապել է ղարաբաղյան հակամարտության լուծման կամ այդ ուղղությամբ նկատելի առաջընթացի հետ։

Սակայն այս գործոնի ազդեցությունն ավեփն էՀանդես գալով Ադրբեջանին աջակցողի դերում և միևնույն ժամանակ լինելով նաև ԵԱՀԿ Մինսկի խմբի անդամ՝ Թուրքիան շատերի կողմից դիտվում էր ավելի իբրև պրոբլեմի, քան պատմության ու բարիդրացիության ընկալումը։ Այնքանով, որքանով Թուրքիայի տարածքով անցնում են ռազմավարական կարեւորության երկաթուղային ու ճանապարհային հաղորդակցության ուղիներ՝ հատկապես դեպի արտահանման շուկաներ Հայաստանի ելքի լուծման մաս։ Ավանդական հակաթուրք գործիչներից երևակայության մեծ թռիչք չէր պահանջվում պատմական անտագոնիզմը Ղարաբաղյան խնդրի քննարկումների մեջ ներքաշելու համար, թուրքական սահմանի բացումը այն հարցի անբաժան մասն մանավանդ, որ սահմանը փակված պահելը նպաստում էրԱդրբեջանի կողմից Հայաստանի տնտեսությունն անդամալուծելու և այնպիսի զիջումներ պարտադրելու ծրագրին, թե որոնք Հայաստանը տնտեսապես կարո՞ղ է զարգանալ առանց Ղարաբաղի հիմնախնդիրը լուծելու։ Եվ սա էր, ինչպես վերեւում տեսանք, Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի եւ Ռ․ Քոչարյանի միջեւ հիմնական տարաձայնության առարկան։ Ինչեւէ, եթե Ռ․ Քոչարյանի համար այդ հարցը գործնական հաշվարկներից մեկն էր, կոմունիստների եւ ՀՅԴ֊ի համար սահմանի խնդիրն ավեփ խոր իմաստ ուներ։ Սահմանի բացումը կհանգեցներ Թուրքիայի հետ հարաբերությունների նորմալացման, ինչն աստիճանաբար կթուլացնեը Թուրքիայի՝ իբրեւ Հայաստանի անվտանգության դեմ սպառնափքի ընկալումը եւ դրանով կնվազեց– ներ տնտեսական եւ անվտանգության բնագավառներում այլ երկրնե– րից Հայաստանի կախյալության աստիճանր։չէր անելու և երբեք չարեց։

ԱյսպիսովՍակայն այս գործոնի ազդեցությունն ավելին է, քան պատմության ու բարիդրացիության ընկալումը։ Այնքանով, որքանով Թուրքիայի տարածքով անցնում են ռազմավարական կարևորության երկաթուղային ու ճանապարհային հաղորդակցության ուղիներ՝ հատկապես դեպի արտահանման շուկաներ Հայաստանի ելքի համար, թուրքական սահմանի բացումը այն հարցի անբաժան մասն էր, թե Հայաստանը տնտեսապես կարո՞ղ է զարգանալ առանց Ղարաբաղի պրոբլեմը կապվում հիմնախնդիրը լուծելու։ Եվ սա էր անկախության հարցին, ինչպես վերևում տեսանք, Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի և Ռ․ Քոչարյանի միջև հիմնական տարաձայնության առարկան։ Ինչևէ, եթե Ռ․ Քոչարյանի համար այդ հարցը գործնական հաշվարկներից մեկն էր, կոմունիստների և ՀՅԴ֊ի համար սահամանի խնդիրն ավելի խոր իմաստ ուներ։ Սահմանի բացումը կհանգեցներ Թուրքիայի հետ հարաբերությունների նորմալացման, ինչն աստիճանաբար կթուլացներ Թուրքիայի՝ իբրև Հայաստանի անվտանգության հայեցակարգի մեջ հիմնական փոփոխություն առաջացնելու հավանականությանը եւ նորմալության հասնելու հնաբավորությանր։դեմ սպառնալիքի ընկալումը և դրանով կնվազեցներ տնտեսական և անվտանգության բնագավառներում այլ երկրներից Հայաստանի կախյալության աստիճանը։

Հարկավոր է նաեւ պատկերացնելԱյապիսով, թե այդ փոփոխությունները, հաջողությամբ իրականացվելու պարագայում, ի՛նչ կնշանակեին սովորական ընդդիմության, մասնավորապես կոմունիստների ու ՀՅԴ֊ի համար։ Ըստ նրանց, Լ․ Տեր֊Պետրոսյանը քանդում Ղարաբաղի պրոբլեմը կապվում էր իրենց մտածողության այն բոլոր սյուները, որոնց վրա էին հիմնված անցյափ ու ապագայի իրենց ընկալումըանկախության հարցին, իրենց ինքնությունը եւ դերակատարության գիտակցումը։Հայաստանի անվտանգության հայեցակարգի մեջ հիմնական փոփոխություն առաջացնելու հավանականությանը և նորմալության հասնելու հնարավորությանը։

Ցեղասպանությունն ու հակաթյուրքականությունն այնքան անբաժան էին այս կուսակցությունների ու դրանց հետեւորդների ինքնության համարՀարկավոր է նաև պատկերացնել, անարդար պատմության նրանց ըմբռնման համարթե այդ փոփոխությունները, հաջողությամբ իրականացվելու պարագայում, արդարադատության ի՛նչ կնշանակեին սովորական ընդդիմության, մասնավորապես կոմունիստների ու ՀՅԴ֊ի համար։ Ըստ նրանց կարիքի համար եւ ապագան հատուցված տեսնելու նրանց պատկերացման համար, որ դժվար չէր նորմալության կոչոդներին որակել իբրեւ մարդկային կերպարանք առած8 Պետականության մարտահրավերըհրեշների։ Այս Լ․ Տեր֊Պետրոսյանը քանդում էր պատճառըիրենց մտածողության այն բոլոր սյուները, որ հնարավոր դարձավ ընդդիմությունը վերածել Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի եւ նրա շուրջ խմբված համախոհների հանդեպ անձնական ատելության որոնց վրա էին հիմնված անցյալի ու զրպարտության քաղաքական ծրագրի։ Նորմալությունը վտանգավոր գաղափար էրապագայի իրենց ընկալումը, որը պետք է վնասազերծվեր՝ այն կրողների հետ միասին։իրենց ինքնությունը և դերակատարության գիտակցումը։

Մարդկանց մտքում գաղափարախոսական ընդդիմության անձ– նավորումր կարեւոր է երկու առումով։ Առաջին, որոշ Ցեղասպանությունն ու հակաթյուրքականությունն այնքան անբաժան էին այս կուսակցությունների ու դրանց հետևորդների ինքնության համար, որոնք զգուշանում են նպատակներիանարդար պատմության նրանց ըմբռնման համար, ռազմավարության ու մարտավարության մասին բանական քննարկումներիցարդարադատության նրանց կարիքի համար և ապագան հատուցված տեսնելու նրանց պատկերացման համար, անձնավորված ատելությունն ավելի արդյունավետ է գործումոր դժվար չէր նորմալության կոչողներին որակել իբրև մարդկային կերպարանք առած հրեշների։ Այս էր պատճառը, քան որ հնարավոր դարձավ ընդդիմությունը վերածել Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի և նրա շուրջ խմբված համախոհների հանդեպ անձնական ատելության ու զրպարտության քաղաքական փաստարկումր եւ այլընտրանքների վերլուծությունը։ Որտեղ կան սրիկաներ, պետք է լինեն նաեւ լավ տղերք, որտեղ կան դավաճաններծրագրի։ Նորմալությունը վտանգավոր գաղափար էր, որը պետք է փնեն նաեւ հայբենասերներ։վնասազերծվեր՝ այն կրողների հետ միասին։

ԵրկրորդՄարդկանց մտքում գաղափարախոսական ընդդիմության անձնավորումը կարևոր է երկու առումով։ Առաջին, երեւան եկող երրորդ ուժի ղեկավարները հավատացին ընդդիմադիր որոշ կուսակցությունների ճարտասանությանըհամար, որոնք Լ․ Տեր֊Պետրոսյանին զգուշանում են նպատակների, ռազմավարության ու նրա շրջապատից ոմանց ներկայացնում էին իբրեւ չարագործների։ Ռ․ Քոչարյանն ու Վազգեն Սարգսյանը գտնում էինմարտավարության մասին բանական քննարկումներից, որանձնավորված ատելությունն ավելի արդյունավետ է գործում, Լ․ Տեր֊Պետրոսյանին ստիպելով հրաժարական տալ, վերացնում են ներքին միասնականության եւ Հայաստանի ու Սփյուռքի միասնության գլխավորքան քաղաքական փաստարկումը և այլընտրանքների վերլուծությունը։ Որտեղ կան սրիկաներ, եթե ոչ միակպետք է լինեն նաև լավ տղերք, խոչրնդոտը։ Երկու միասնություններն էլ անհրաժեշտ էինորտեղ կան դավաճաններ, եթե իրենց այլընտրանքային լուծումը գործելու էր։պետք է լինեն նաև հայրենասերներ։

===«ՂԱՐԱԲԱՂԻ ԿՈՒՍԱԿՑՈՒԹՅՈՒՆԸ»===Որքան էլ տարօրինակ թվա՝ Ղաբաբաղը հասկանալու լավագույն ձեւն այն որպես կուսակցություն դիտարկելն է։ Կարելի է ասելԵրկրորդ, որ «Ղարաբադի կուսակցությունը» ամենահինն էերևան եկող երրորդ ուժի ղեկավարները հավատացին ընդդիմադիր կուսակցությունների ճարտասանությանը, այն նույնքան հին էորոնք Լ․ Տեր֊Պետրոսյանին ու նրա շրջապատից ոմանց ներկայացնում էին իբրև չարագործների։ Ռ․ Քոչարյանն ու Վազգեն Սարգսյանը գտնում էին, որքան Ղարաբադի հիմնախնդիրը կամ Ղաբաբաղն ինքր։ Այն նաեւ ամենապարզն է։ Ղարաբադի ժողովուրդր գիտիոր, թե ինքն ինչի՛ն է դեմ։ Նա չի ցանկանում փնել Ադրբեջանի կամ ադրբեջանցիների գերիշխանության ներքո։ Ադրբեջանցիների գերիշխանության օրոքԼ․ Տեր֊Պետրոսյանին ստիպելով հրաժարական տալ, ո– րոնց Ղարաբադի հայերը «թուրք» վերացնում են անվանում, Ղարաբադի նկատմամբ վարվել են որպես գաղութի՝ բառի դասական իմաստով՝ մարզը պահելով տնտեսական ներքին միասնականության և Հայաստանի ու սոցիալական թերզարգացման պայմաններում։ Ղարաբադի հայությունը չի կարող ընդունել ադրբեջանական կարգերը հատկապես այժմ՝ շրջափակվելուցՍփյուռքի միասնության գլխավոր, ռմբակոծվելուցեթե ոչ միակ, խոչընդոտը։ Երկու միասնություններն էլ անհրաժեշտ էին, տեղա–114հանվելուց եւ 1990֊ից ի վեր Ադրբեջանից ամբողջապես կտրված լինելուց հետո։եթե իրենց այլընտրանքային լուծումը գործելու էր։

Ղարաբադի հայերըՈրքան էլ տարօրինակ թվա՝ Ղարաբաղը հասկանալու լավագույն ձևն այն որպես կուսակցություն դիտարկելն է։ Կարելի է ասել, ինչպես աշխարհում երբեւէ նույնպիսի իրադրության մեջ գտնվող այլ ժողովուրդներոր «Ղարաբաղի կուսակցությունը» ամենահինն է, պատմությունը սովորելու եւ նրանից դասեր քաղելու իրենց սեփական ձեւն ունեն։ Ղարաբադի հայերը իրենց սեփական ձեւն ունեն նաեւ սովորածը յուրացնելու եւ այն շաղկապելու համար իրենց արդեն իմացածի հետ։ Օտարամուտ գաղափարախոսությունները դժվարություն ունեն Ղարաբաղում գոյատեւելունույնքան հին է, եթե չհարմարեցվեն տեղական մտածողության կառույցներին՝ սատարված սոցիալական ինստիտուտներովորքան Ղարաբաղի հիմնախնդիրը կամ Ղարաբաղն ինքը։ Այն նաև ամենապարզն է։ Ղարաբաղի ժողովուրդը գիտի, որոնք ավելի կարեւոր թե ինքն ինչին է դեմ։ Նա չի ցանկանում լինել Ադրբեջանի կամ ադրբեջանցիների գերիշխանության ներքո։ Ադրբեջանցիների գերիշխանության օրոք, որոնց Ղարաբաղի հայերը «թուրք» ենանվանում, քան քաղաքականները։ Ղարաբադի հայերի միջեւ տարաձայնությունները նվազ նշանակալի Ղարաբաղի նկատմամբ վարվել ենորպես գաղութի՝ բառի դասական իմաստով՝ մարզը պահելով տնտեսական ու սոցիալական թերզարգացման պայմաններում։ Ղարաբաղի հայությունը չի կարող ընդունել ադրբեջանական կարգերը հատկապես այժմ՝ շրջափակվելուց, ռմբակոծվելուց, քան այլ վայրում մեկ քաղաքական կուսակցության մեջ առկա տարաձայնությունները։տեղահանվելուց և 1990֊ից ի վեր Ադրբեջանից ամբողջապես կտրված լինելուց հետո։

Սակայն գոյություն ունի երկու հանգամանքՂարաբաղի ժողովուրդը գիտե նաև, որ բարդացնում է Ղարաբադի կարծեցյալ պարզ քաղաքական օրակարգըթե ինչ կուզեր․ նրա նպատակն ադրբեջանական գերակայությունից ձերբազատվելն է։ Այդ նպատակը ձեռք կբերվի Հայաստանի հետ միավորվելու, կա՞ արդյոք նպատակին հասնելու ռազմավարությունթե անկախության, եւ՝ ո՞վ թե, ըստ որոշ առաջարկների, Ռուսաստանի հետ ինտեգրացվելու միջոցով՝ երկրորդական հարց է։ Ինչպես անունն է խոսում Ղարաբադի ժողովրդի անունից (հուշում, սա մեկ խնդրի կուսակցություն է։ Խնդիրը Ղարաբաղն է։ Մնացյալը երկրորդական հարցեր են և մեծ նշանակություն չունեն։ Թուրքիայի հետ հարաբերությունները, ժողովրդավարությունը, տնտեսական համակարգը կամկառավարության կառուցվածքը չնչին նշանակություն ունեն։ Ղարաբաղի հայերը գրեթե կարիք չունեն գաղափարախոսական ծրագրերի ու խճողված քաղաքական փաստարկների։ Նրանք ունեն խորապես արմատավորված հավատամքներ ու կարծիքներ, որոնք անդրադարձնում են նրանց աշխարհագրությունը, սոցիալական կառուցվածքը և այն, ինչպե՞ս ինչ իրենց պատմությունն է ժողովուրդը դառնում կուսակցություն)։, և այդ կարծիքները հեշտությամբ չեն կարող դուրս մղվել՝ նույնիսկ ամենաբարդ փաստարկների միջոցով։

Ղարաբաղը նախեւառաջ «արտաքին քաղաքականության» հարց է։ Այն պրոբլեմ է՝ ոչ թե որովհետեւ Հայաստանը կամ Ղարաբաղի հայերը չգիտեն, թե իրենք ինչ կցանկանային անել, ինչպես աշխարհում երբևէ նույնպիսի իրադրության մեջ գտնվող այլ որովհետեւ մեկ այլ երկիր՝115Ադրբեջանրժողովուրդներ, իր պատմությունը սովորելու և նրանից դասեր քաղելու իրենց սեփական ծրագրերն անի ձևն ունեն։ Ղարաբաղի վերաբերյալ։ Իբրեւ ԽՍՀՍ՝ մաս կազմող հանրապետություն հակառակվելով Հայաստանին միավորվելու Ղարաբաղի պահանջինհայերը իրենց սեփական ձևն ունեն նաև սովորածը յուրացնելու և այն շաղկապելու համար իրենց արդեն իմացածի հետ։ Օտարամուտ գաղափարախոսությունները դժվարություն ունեն Ղարաբաղում գոյատևելու, թե իբրեւ անկախ պետություն պնղելով իր տարածքային ամբողջականությունր՝ Ադրբեջանր մնամ է հակառակորդ եւ չի կամենամ թույլ տալ Ղարաբաղի անջատումն իրենից։ Այս հարցում Ադրբեջանր վայելում է միջազգային հանրության հովանավորությանր։ Բացի այդեթե չհարմարեցվեն տեղական մտածողության կառույցներին՝ սատարված սոցիալական ինստիտուտներով, Հայաստանն այս խնդրի մեջ ներգրավված է իբրեւ Ղարաբաղի պաշտպանորոնք ավելի կարևոր են, եւ հայկական Սփյուռքը վաղուց միացել է քան քաղաքականները։ Ղարաբաղի սատարման գործին։ Ավելինհայերի միջև տարաձայնությունները նվազ նշանակալի են, Մոսկվան նույնպես ներգրավված է․ նախ՝ իբրեւ Խորհրդային Միության մայրաքաղաք իր իրավասությունների շրջանակներում, իբրեւ հաշտաբար դատավոր, երկրորդ՝ իբրեւ երկու կողմերին զենք մատակարարող հիմնական կողմ, եւ երրորդ՝ իբրեւ հակամարտության կողմերի վրա մեծագույն ազդեցությանն ունեցող հարեւան երկիր։ Ի վերջո, արիշ հարեւաններ եւ ԵԱՀԿ֊ն ու միջազգային հանրությանը նույնպես ներգրավվեցին, երբ հակամարտությանը ռազմականացվեց, երբ եսաաոըպատերազմյան միջազգային խաղերն սկսվեցին, եւ երբ նավթի ա նավթամուղների քաղաքականությունն ի հայտ եկավ։քան այլ վայրում մեկ քաղաքական կուսակցության մեջ առկա տարաձայնությունները։

Տեղական քաղաքական հակամարտությունն արագ վերածվեց արյունահեղության եւ շուտով ռազմականացվեցՍակայն գոյություն ունի երկու հանգամանք, ազգայնականաց– վեց, ձեռք բերեց տարածաշրջանային եւ միջազգային նշանակություն։ Թե այս վտխակերպամներն ի՛նչ չափով են օգնել կամ վնասել որ բարդացնում է Ղարաբաղի հարցինկարծեցյալ պարզ քաղաքական օրակարգը․ կա՞ արդյոք նպատակին հասնելու ռազմավարություն, եւ թե հակամարտության էությունն ինքը ինչ ուղղությաններով և՝ ո՞վ է վավախվել այդ փոխակերպումներից՝ մեկ այլ ուսումնասիրության նյութ է։ Սակայնխոսում Ղարաբաղի ժողովրդի անունից (կամ, այդուհանդերձ, կաբեփ ինչպե՞ս է երեք եզրակացություն անել։ Առաջին՝ հակամարտության մեջ ուղղակիորեն եւ անաղղակիորեն ներգրավված կողմերը հարցին տնտեսական, կուսակցական, քաղաքական եւ աշխարհաքադաքական շահերի երանգավորում են տվել։ Երկրորդ՝ ոչ պատերազմը եւ ոչ դիվանագիտությունը մինչեւ այժմ շահագրգիռ բոլոր կողմերի համար ընդունելի լուծում չեն ներկայացրել։ Երբորդ՝ Ղարաբաղի կուսակցությունը դեռեւս չի կարողանում գտնել ճահճից դարս գալու աղին։ժողովուրդը դառնում կուսակցություն)։

Ղարաբաղյան կուսակցության գործր բարդացնող բաղադրիչների երկրորդ խումբը ղեկավարության խնդիրն է․ ո՞վ Ղարաբաղը նախևառաջ «արտաքին քաղաքականության» հարց է։ Այն պրոբլեմ է՝ ոչ թե որովհետև Հայաստանը կամ հայերը չգիտեն, թե իրենք ինչ կցանկանային անել, այլ որովհետև մեկ այլ երկիր՝ Ադրբեջանը, իր սեփական ծրագրերն ունի Ղարաբաղի վերաբերյալ։ Իբրև ԽՍՀՄ մաս կազմող հանրապետություն հակառակվելով Հայաստանին միավորվելու Ղարաբաղի պահանջին, թե իբրև անկախ պետություն պնդելով իր տարածքային ամբողջականությունը՝ Ադրբեջանը մնում է հանդես գափս հակառակորդ և չի կամենում թույլ տալ Ղարաբաղի անջատումն իրենից։ Այս հարցում Ադրբեջանը վայելում է միջազգային հանրության հովանավորությունը։ Բացի այդ, Հայաստանն այս կուսակցության անունից։խնդրի մեջ ներգրավված է իբրև Ղարաբաղի պաշտպան, և հայկական Սփյուռքը վաղուց միացել է Ղարաբաղի սատարման գործին։ Ավելին, Մոսկվան նույնպես ներգրավված է․ նախ՝ իբրև Խորհրդային Միության մայրաքաղաք իր իրավասությունների շրջանակներում, իբրև հաշտարար դատավոր, երկրորդ՝ իբրև երկու կողմերին զենք մատակարարող հիմնական կողմ, և երկրորդ՝ իբրև հակամարտության կողմերի վրա մեծագույն ազդեցությունն ունեցող հարևան երկիր։ Ի վերջո․ ուրիշ հարևաններ և ԵԱՀԿ֊ն ու միջազգային հանրությունը նույնպես ներգրավվեցին, երբ հակամարտությունը ռազմականացվեց, երբ ետսառըպատերազմական միջազգային խաղերն սկսվեցին, և երբ նավթի ու նավթամուղների քաղաքականությունն ի հայտ եկավ։

116Տնտեսական եւ ռազմական նկատառումներով խիստ միաձուլված կառույցներ ունեցող մի հասարակության մեջ Ղարաբաղի կառավարական ա ռազմական ղեկավարները գերագույն պատասխանա– օվաթյան Տեղական քաղաքական հակամարտությունն արագ վերածվեց արյունահեղության և շուտով ռազմականացվեց, ազգայնականացվեց, ձեռք բերեց տարածաշրջանային և միջազգային նշանակություն։ Թե այս փոխակերպումներն ի՛նչ չափով են ունեցել ներկայացնելու օգնել կամ վնասել Ղարաբաղի հարցին, և թե հակամարտության էությունն ինքը ի՛նչ ուղղություններով է փոփոխվել այդ կուսակցությանդ։ Այդ փոխակերպումներից՝ մեկ այլ ուսումնասիրության նյութ է։ Սակայն, այդուհանդերձ, կարելի է պատճառըերեք եզրակացություն անել։ Առաջին՝ հակամարտության մեջ ուղղակիորեն և անուղղակիորեն ներգրավված կողմերը հարցին տնտեսական, կուսակցական, որ ՀՀՇ֊ն նույնիսկ իր ծաղկման օրերին եւ Ղարաբադի ղեկավարության հետ սերտագույն համագործակցության ժամանակ Ղարարաղում մասնաճյուղեր չի ստեղծել։ Այն երկու քաղաքական կուսակցություններդ որ Ղարաբաղամ գրանցվել և աշխարհաքաղաքական շահերի երանգավորում են եւ ունեն մասնաճյուղեր՝ կոմունիստները եւ Դաշնակցությունը, այլընտրանքային ծրագրեր տվել։ Երկրորդ՝ ոչ պատերազմը և ոչ դիվանագիտությունը մինչև այժմ շահագրգիռ բոլոր կողմերի համար ընդունելի լուծում չեն ներկայացնում։ներկայացրել։ Երրորդ՝ Ղարաբաղի կուսակցությունը դեռևս չի կարողանում գտնել ճահճից դուրս գալու ուղին։

1992֊ից սկսած Ղարաբաղի ղեկավարությունր կազմված էր մի քանի ուժեղ կամքի տեր ա տաղանդավոր մարդկանցից, որոնցից ա– մենանշանակալին Ռոբեբտ Քոչարյանն էր։ Մյուսներն էին Սերժ Սարգսյանը՝ հետագայում Հայաստանի կառավարության անդամ, Սանարդ Պետբոսյանր՝ Ռ․ Քոչարյանի օրոք Ղարաբաղի վարչա– պետ, Սամվել Բաբայանը, որը Ղարաբաղի բանանի մարտիկից հասավ մինչեւ հրամանատարի եւ այժմ Պաշտպանության նախարարի աստիճանի՝ վերահսկողություն ձեռք բերելով տնտեսական ու քաղաքական գործընթացների, ինչպես նաեւ արտաքին քաղաքականության վրա, եւ Արկադի Ղակասյանը՝ որր նախ արտաքին գործերի նախարար էր եւ ապա փոխարինեց Ռ․ Քոչարյանին Ղարաբաղի Նախագահի պաշտոնում։ Ընտրված թե նշանակված՝ Ղարաբաղյան կուսակցության գործը բարդացնող բաղադրիչների երկրորդ խումբը ղեկավարության խնդիրն է․ ո՞վ է հանդես գալիս այս պաշտոնյաները Ղարաբաղը կաոավարել են ավելի շուտ իբրեւ մեծ ընտանիքի ավագներ, կամ, որպեսզի շարունակենք մեր հիմնական համեմատությանը՝ իբրեւ քաղաքական կուսակցության հզոր ղեկավարներ։անունից։

Լ․ Տեբ֊Պետրոսյանի վարչակազմի գրեթե ողջ րնթացքում Տնտեսական և ռազմավարական նկատառումներով խիստ միաձուլված կառույցներ ունեցող մի հասարակության մեջ Ղարաբաղի կառավարական ու Հայաստանի կառավարությունները հիմնականում գործել ռազմական ղեկավարները գերագույն պատասխանատվություն են միասին՝ կանոնավոր, շարունակական եւ ինտենսիվ իտրհրդակ– ցաթյունների միջոցով։ ունեցել ներկայացնելու այդ կուսակցությունը։ Այդ խորհրդակցությունների հիմքում ընկած էր այն համոզումըէ պատճառը, որ Հայաստանի ա ՀՀՇ֊ն նույնիսկ իր ծաղկման օրերին և Ղարաբաղի շահերր հիմնականում նույնն ենղեկավարության հետ սերտագույն համագործակցության ժամանակ Ղարաբաղում մասնաճյուղեր չի ստեղծել։ Այն երկու քաղաքական կուսակցությունները, եւ որ անհամաձայնությունները նման Ղարաբաղում գրանցվել են րնտանի– քում առկա տարաձայնություններիև ունեն մասնաճյուղեր՝ կոմունիստները և Դաշնակցությունը, որոնք կարոդ են կարգավորվել։այլընտրանքային ծրագրեր չեն ներկայացնում։

Երկու կարեւոր զարգացում փոխեց այդ հարաբերությանը։ Առաջին1992֊ից սկսած Ղարաբաղի ղեկավարությունը կազմված էր մի քանի ուժեղ կամքի տեր ու տաղանդավոր մարդկանցից, փոխվեց հակամարտաթյանր փոխզիջման հիման վրա լուծելու վերաբերյալ Ղարաբաղի կուսակցության ղեկավարության դիրքորոշումը։ Ոմանք վիճարկում որոնցից ամենանշանակալին Ռոբերտ Քոչարյանն էր։ Մյուսներն էին առաջարկված համաձայնության դրույթներըՍերժ Սարգսյանը՝ հետագայում Հայաստանի կառավարության անդամ, ոմանք վստահ չէինԼեոնարդ Պետրոսյանը՝ Ռ․ Քոչարյանի օրոք Ղարաբաղի վարչապետ, թե փոխզիջումներն անհրաժեշտ են117այդ պահին։ Իսկ ուրիշներՍամվել Բաբայանը, հիմնականում պաշտպանության նախարարներըորը Ղարաբաղի բանակի մարտիկից հասավ մինչև հրամանատարի և այժմ Պաշտպանության նախարարի աստիճանի՝ վերահսկողություն ձեռք բերելով տնտեսական ու քաղաքական գործընթացների, կասկածներ ունեին այն տարածքների վերադարձման վերաբերյալինչպես նաև արտաքին քաղաքականության վրա, որոնք անվտանգության եւ ռազմավարական նկատառումներով գրավել էին պատերազմի ընթացքում։ Մի շարք առիթներով Վազգեն Սարզսյանը հրապարակավ հայտնել է իր այն կաբծիքր, որ արյունով նվաճված հալը չի կարելի վերադարձնել դրանով իր դիրքորոշումը մերձեցնելով նրանց, ովքեր գտնում էին, որ և Արկադի Ղուկասյանը՝ որը նախ արտաքին գործերի նախարարն էր և ապա փոխարինեց Ռ․ Քոչարյանին Ղարաբաղի հիմնախնդիրը պատմությունը շտկելու հարց էՆախագահի պաշտոնում։ Ընտրված թե նշանակված՝ այս պաշտոնյաները Ղարաբաղը կառավարել են ավելի շուտ իբրև մեծ ընտանիքի ավագներ, թեեւ պետք է նշելկամ, Վ․ Սարզսյանը միշտ չէ, որ այդպես է մտածել։որպեսզի շարունակենք մեր հիմնական համեմատությունը՝ իբրև քաղաքական կուսակցության հզոր ղեկավարներ։

Երկրորդ զաբգացումր Հայաստանում Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի վարչակազմի գրեթե ողջ ընթացքում Ղարաբաղի կուսակցության առաջացումն էր՝ Երկրապահների տեսքով։ Սզբնապես կազմված իբրեւ պատերազմի վետերանների կազմակերպություն՝ այն վայելում ու Հայաստանի կառավարությունները հիմնականում գործել են միասին՝ կանոնավոր, շարունակական և ինտենսիվ խորհրդակցությունների միջոցով։ Այդ խորհրդակցությունների հիմքում ընկած էր Պաշտպանության նախարար Վազգեն Սաբգսյանի հովա– նավորությունր։ 1995 թ․֊ին ութ երկրապահներ Ազգային ժողովի անդամ ընտրվեցին՝ ՀՀՇ֊ի աւվանավորությամբ եւ առանց սեփական հատուկ քաղաքական ծրագրի։ Նրանք օժանդակում էին Լ․ Տեր– Պեարոսյանին՝ խորհրդարանում մնալով վետերանների շահերի պաշտպան։այն համոզումը, որ Հայաստանի ու Ղարաբաղի շահերը հիմնականում նույնն են, և որ անհամաձայնությունները նման են ընտանիքում առկա տարաձայնությունների, որոնք կարող են կարգավորվել։

Երբ վարչակազմում ներքին պայքարը սաստկացավԵրկու կարևոր զարգացում փոխեց այդ հարաբերությունը։ Առաջին, Երկրապահները վերածվեցին քաղաքական կուսակցության։ փոխվեց հակամարտությունը փոխզիջման հիման վրա լուծելու վերաբերյալ Ղարաբաղի կուսակցության ղեկավարության դիրքորոշումը։ Ոմանք վիճարկում էին առաջարկված համաձայնության դրույթները, ոմանք վստահ չէին, թե փոխզիջումներն անհրաժեշտ են այդ պահին։ Իսկ երբ Ռ․ Քոչարյանը եւ ուժային երկու նախարարներր որոշեցին Լ․ Տեբ– Պեսւրոսյանին մարտահրավեր նետելուրիշներ, հիմնականում պաշտպանության նախարարները, կասկածներ ունեին այն տարածքների վերադարձման վերաբերյալ, որոնք անվտանգության և ռազմավարական նկատառումներով գրավել էին պատերազմի ընթացքում։ Մի շարք առիթներով Վազգեն Սարգսյանը հրապարակավ հայտնել էր իր այն կարծիքը, որ արյունով նվաճված հողը չի կարելի վերադարձնել՝ դրանով իր դիրքորոշումը մերձեցնելով նրանց, ովքեր գտնում էին, որ Ղարաբաղի հիմնախնդիրը պատմությունը շտկելու հարց է, տատանվող տեբպետրոսյա– նական պատգամավորներր ուղղվեցին դեպի խորհրդարանի Երկրապահ խմբակցությունրթեև, որպես նոր ընդդիմության միջուկ։ Բավակա– նաչավւ պատգամավորներ փոխեցին իրենց դիրքերը՝ հանգեցնելով Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի կողմնակիցների մեծամասնության կոբստին եւպետք է նշել, ի վերջոՎ․ Սարգսյանը միշտ չէ, նրա հրաժարականին։որ այսպես է մտածել։

Դրանից հետո Երկրապահները, չունենալով քաղաքական ծրագիր, միացան աջակողմյան եւ որոշ չափով ռազմաշունչ փոքր Հանրապետական կուսակցությանը՝ փոխելու համար իրենց իմիջն ու դերը եւ, դառնալով քաղաքական կուսակցություն, հաղթելու ընտրություններում։ Երկրապահները մեծ մասամբ Երկրորդ զարգացումը Հայաստանում Ղարաբաղի կուսակցության մաս են կազմում, եւ մինչեւ վերջերս ներկայանում առաջացումն էր՝ Երկրապահների տեսքով։ Սկզբնապես կազմված իբրև պատերազմի վետերանների կազմակերպություն՝ այն վայելում էր Պաշտպանության նախարար Վազգեն Սարգսյանի հովանավորությունը։ 1995 թ․֊ին ութ երկրապահներ Ազգային ժողովի անդամ ընտրվեցին՝ ՀՇՇ֊ի հովանավորությամբ և առանց սեփական հատուկ քաղաքական ծրագրի։ Նրանք օժանդակում էին որպես մեկ– հարցի կրողներ, րնդհանուր առմամբ նույն գծի վրա Լ․ Տեր֊Պետրոսյանին՝ խորհրդարանում մնալով Ղարաբաղի ղեկավարության հետ։վետերանների շահերի պաշտպան։

Ղարաբաղի կուսակցությունըԵրբ վարչակազմում ներքին պայքարը սաստկացավ, Ղարաբաղամ թե Հայաստանում, շատ հարցերում ոչ֊գաղափարախոսական կուսակցություն է։ Նրա118համար Ղարսաաղը մտահոգությունների սանդղակի գագաթին է, եւ մնացյալ ամեն ինչ ենթակա է այդ տրամաբանությանը։ Ղարաբաղի կուսակցության ղեկավարներն իրենք՝ Երկրապահները վերածվեցին քաղաքական կուսակցության։ Իսկ երբ Ռ․ Քոչարյանը, Ս․ Բաբայա– նը, Վազգեն Սարգսյանն ու Սերժ Սարգսյանը, հիմնականում գործնական մարդիկ են եւ տնտեսական ու քաղաքական ոլորտներում կբռնեն այն ուղին, որը կգործի։ Չորսն էլ, հատկապես ներկա պաշտպանության և ուժային երկու նախարարներըորոշեցին Լ․ Տեր֊Պետրոսյանին մարտահրավեր նետել, համարում ենտատանվող տերպետրոսյանական պատգամավորները ուղղվեցին դեպի խորհրդարանի Երկրապահ խմբակցությունը, որ Ցեղասպանության վրա շեշտադրումը սխալ արժեքներ է ներարկում որպես նոր սերնդի մեջ։ Պատերազմր շահած ժողովրդի մեջ, ինչպես իրենք են գտնում, փոխանակ ինքնահարգանքի ու ոգու, զարգանում է զոհի հոգեբանությունը։ Նրանք Թուրքիայի հետ հարաբերություններին նայում են գործնական տեսանկյունից։ Եթե դրանք ծառայելու են գործնական նպատակի (իսկ նախարարների կարծիքով այդ այդպես է) ապա Թուրքայի հետ հարաբերությունների նորմալացումը մի նպատակ էընդդիմության միջուկ։ Բավականաչափ պատգամավորներ փոխեցին իրենց դիրքերը՝ հանգեցնելով Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի կողմնակիցների մեծամասնության կորստին և, որր պետք է հետապնդվիի վերջո, թեեւ՝ ոչ Ղարաբաղի հարցում որեւէ զիջման գնով։նրա հրաժարականին։

Հայաստանի Դրանից հետո Երկրապահները, չունենալով քաղաքական ներկապնակի լայն ոլորտում Ղարաբաղի կուսակցությունը գտնվում է մեջտեղում։ Չունենալով գաղա– փարախոսական բնույթ՝ այն ավելի մոտ է ՀՀՇ֊ին ու Լ․ Տեր֊Պետ– րոսյանինծրագիր, որոնց հետ աշխատել էր այդքան երկար ժամանակ եւ անցել այդքան շատ դժվարությունների միջով։ Իր թեկնածության նկատմամբ վստահություն ապահովելու նպատակով եւ առնվազն միացան աջակողմյան և որոշ խնդիրներ լուծելու իրական հնարավորություն ստանալու չափով ռազմաշունչ փոքր Հանրապետական կուսակցությանը՝ փոխելու համարիրենց իմիջն ու դերը և, վարչապետդառնալով քաղաքական կուսակցություն, այնուհետեւ՝ Նախագահի պաշտոնակատար Ռ․ Քոչարյանը կազմեց Երկապահների եւ մի քանի այլ կուսակցությունների, ներառյալ ՀՅԴ֊ի, կտպիցիա։ Նա նաեւ մի քանի ժեստ ա– րեց վերջինիս հանդեպ, ինչպես կուսակցությունն օրինականացնեա, նախորդ վարչակազմի օրոք քրեական գործունեության մեջ մեղադրված հաղթելու ընտրություններում։ Երկրապահները մեծ մասամբ Ղարաբաղի կուսակցության ղեկավարներին (սակայն ոչ շարքային անդամներին) բանտից ազատեա։ Ռ․ Քոչարյանը ժեստեր արեց նաեւ Սփյուռքի հանդեպմաս են կազմում, ինչպիսին է Թուրքիայի եւ ՍԱԿ֊ի առջեւ Ցեղասպանության ճանաչման և մինչև վերջերս ներկայանում էին որպես մեկ հարցի հարուցումը։կրողներ, ընդհանուր առմամբ նույն գծի վրա մնալով Ղարաբաղի ղեկավարության հետ։

Ղարաբաղի կուսակցությունը կարող էր պահպանել իր մաքրությունն ու ուղղության հստակությունը, քանի դեռ այն մեկ֊հարցի կուսակցություն էր։ Դառնալով քաղաքական կուսակցություն Ղարաբաղում թե Հայաստանում, այն պետք շատ հարցերում ոչ֊գաղափարախոսական կուսակցություն է։ Նրա համար Ղարաբաղը մտահոգությունների սանդղակի գագաթին է ստանձնի ոչ միայն , և մնացյալ ամեն ինչ ենթակա է այդ տրամաբանությանը։ Ղարաբաղի հիմնախնդրի լուծմանկուսակցության ղեկավարներն իրենք՝ Ռ․ Քոչարյանը, այլ նաեւ կառավարական բոլոր գործերի վարման՝ բյուջեի եւ119բյուջեի դեֆիցիտիՍ․ Բաբայանը, գործազրկությանՎազգեն Սարգսյանն ու Սերժ Սարգյսանը, ինֆլյացիայի, կրթության, ուսուցիչների աշխատավարձերի հիմնականում գործնական մարդիկ են և տնտեսական ու թոշակների պատասխանատվությունդ միեւնույն ժամանակքաղաքական ոլորտներում կբռնեն այն ուղին, Ադրբեջանի հետ սպառազինման մրցակցության պայմաններումորը կգործի։ Չորսն էլ, կարողանա ապահովել զինված ուժերի լուրջ եւ ծախսատար մատակարարումներդԱյս հարցերր վաքբ֊ինչ ավեփ հանգամանորեն քննարկվում հատկապես ներկա պաշտպանության նախարարները, համարում են հետագա գլուխներում։ Սակայն Ռ․ Քոչարյանի հայտարարած արտաքին քաղաքականության սկզբունքները էականորեն չեն տարբերվում նախորդ վարչակազմի սկզբունքներից։ Ցեղասպանության ճանաչումը, թեեւ արծարծվում որ Ցեղասպանության վրա շեշտադրումը սխալ արժեքներ է իբրեւ քննարկումների առարկաներարկում նոր սերնդի մեջ։ Պատերազմը շահած ժողովրդի մեջ, ինչպես իրենք են գտնում, փոխանակ ինքնահարգանքի ու ոգու, զարգանում է զոհի հոգեբանությունը։ Նրանք Թուրքիայի հետ հարաբերություններին նայում են գործնական տեսանկյունից։ Եթե դրանք ծառայելու են գործնական նպատակի (իսկ նախարարների կարծիքով այդ այդպես է) ապա Թուրքիայի հետ դիվանագիտական հարաբերությունների նախապայման չի դարձվելնորմալացումը մի նպատակ է, եւ Հայաստանը Թուրքիային տարածքային որեւէ պահանջ չի ներկայացրել։ Հավասարակշիռ արտաքին քաղաքականության սկզբունքր նույնպես կարծես թե պահպանված է՝ ելնելով ԵԱՀԿ֊ի միջնորդական խմբի հետ Հայաստանի շարունակվող համագործակցության փաստից։ Եվրոպական կառույցների ու ԱՍՆ֊ի հետ հարաբերությունները նույնպես կարծես թե վավաիտւթյուն չեն կրել առաջին տարվա րնթացքում։որը պետք է հետապնդվի, թեև՝ ոչ Ղարաբաղի հարցում որևէ զիջման գնով։

Հայաստանի քաղաքական ներկապնակի լայն ոլորտում Ղարաբաղի կուսակցությունը գտնվում է մեջտեղում։ Չունենալով գաղափարախոսական բնույթ՝ այն ավելի մոտ է ՀՀՇ֊ին ու Լ․ Տեր֊Պետրոսայնին, որոնց հետ աշխատել էր այդքան երկար ժամանակ և անցել այդքան շատ դժվարություների միջով։ Իր թեկնածության նկատմամբ վստահություն ապահովելու նպատակով և առնվազն որոշ խնդիրներ լուծելու իրական հնարավորություն ստանալու համար, վարչապետ, այնուհետև՝ Նախագահի պաշտոնակատար Ռ․ Քոչարյանը նախագահական պաշտոնավարումն սկսեց կազմեց երկրապահների և մի հիմնական հիասթափությամբքանի այլ կուսակցությունների, բայց նաեւ ներառյալ ՀՅԴ֊ի կոալիցիա։ Նա նաև մի շարք կանխադրույթներով։ Ղաոաբաղի հերոս ու ղեկավար լինեա նրա համար Հայաստանում քաղաքական աջակցության հիմք չապահովեց։ Ղեկավարելով Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի դեմ մարտակոչը՝ Քոչարյանը դարձավ Ղարւս– բաղի կուսակցության փաստացի ղեկավարը։ Զարմանալիորենքանի ժեստ արեց վերջինիս հանդեպ․ ինչպես կուսակցությունն օրինականացնելը, իբրեւ Նախագահ վերահսկելով Հայաստանի կառավարությունը, Քոչաբ– յանն ուղիղ ազդեցություն չունեցավ իր նախորդ վարչակազմի օրոք քրեական գործունեության մեջ մեղադրված կուսակցության երկու հատվածների վրա․ մի հատվածր՝ Ղարաբաղըղեկավարներին (սակայն ոչ շարքային անդամներին) բանտից ազատելը։ Ռ․ Քոչարյանը ժեստեր արեց նաև Սփյուռքի հանդեպ, որը մի ժամանակ նա էր կառավարում, անցել ինչպիսին է նրանից հետո մնացած ղեկավարների, հիմնականում Պաշտպանության նախարար Սամվել Բաբայանի վերահսկողության տակ, իսկ մյուս հատվածը՝ Երկրապահները, հավատարմություն են պահպանում Վազգեն Սարգսյանի հանդեպ։Թուրքիայի և ՄԱԿ֊ի առջև Ցեղասպանության ճանաչման հարցի հարուցումը։

Քոչարյանր գտնում Ղարաբաղի կուսակցությունը կարող էրպահպանել իր մաքրությունն ու ուղղության հստակությունը, որքանի դեռ այն մեկ֊հարցի կուսակցություն էր։ Դառնալով քաղաքական կուսակցություն Հայաստանում, Լ․ Տեր֊Պետբոսյանին հեռացնելովայն պետք է ստանձնի ոչ միայն Ղարաբաղի հիմնախնդրի լուծման, կկարողանար միասնություն ստեղծել՝ միասնություն ներսում եւ միասնություն դբսում՝ անորսալի այդ բուժամիջոցըայլ նաև կառավարական բոլոր գործերի վարման՝ բյուջեի և բյուջեի դեֆիցիտի, որով կուսակցությունները կհաղթահարեին իրենց տարաձայնությունները եւ կգործեին րնդհանոտ շահի համարգործազրկության, երկիրը կառուցելու պարզ ծրագրի համարինֆլյացիայի, այն տնտեսապես հզորացնելու եւ ռազմական առումով հզոր պահելու120համար։ Հզոր Հայաստանր Ադրբեջանին կստիպեր կատարել առավել շատ զինումներկրթության, իսկ հայկական կողմը կկատարեր հնարավորին չափ պակաս զիջումներ եւ հնարավորին չափ ուշ։ Նա վստահ էրուսուցիչների աշխատավարձերի ու թոշակների պատասխանատվությունը, որ կարող էր որոշ միջոցներ փոխառնել սովորական ընդդիմության զինանոցիցմիևնույն ժամանակ, որոնցով կկարողանար ընդդիմությունն ու Սփյուռքն ի մի բերել։Ադրբեջանի հետ սպառազինման մրցակցության պայմաններում, կարողանա ապահովել զինված ուժերի լուրջ և ծախսատար մատակարարումները։

Հաջողության նրա հույսն, անշուշտ, կախված էր նաեւ ներքին ասպարեզում իբականացնեփք մի շարք միջոցառումներից, ինչպիսիք Այս հարցերը փոքր֊ինչ ավելի հանգամանորեն քննարկվում են կառավարության մեջ ավեփ ամուր կարգապահությունը, հետագա գլուխներում։ Սակայն Ռ․ Քոչարյանի հայտարարած արտաքին քաղաքականության սկզբունքները էականորեն չեն տարբերվում նախորդ վարչակազմի ու պետական ծառայողների աշխատունակության բարձրացումըսկզբունքներից։ Ցեղասպանության ճանաչումը, կոռուպցիայի դեմ համապարփակ ու արդյունավետ պայքա– բրթեև արծարծվում է իբրև քննարկումների առարկա, գործարարության եւ Թուրքիայի հետ դիվանագիտական հարաբերությունների նախապայման չի դարձել, և Հայաստանը Թուրքիային տարածքային որևէ պահանջ չի ներկայացրել։ Հավասարակշիռ արտաքին ներդրումների համար ավելի բարենպաստ միջավայրի ստեղծումը։քաղաքականության սկզբունքը նույնպես կարծես թե պահպանված է՝ ելնելով ԵԱՀԿ֊ի միջնորդական խմբի հետ Հայաստանի շարունակվող համագործակցության փաստից։ Եվրոպական կառույցների ու ԱՄՆ֊ի հետ հարաբերությունները նույնպես կարծես թե փոփոխություն չեն կրել առաջին տարվա ընթացքում։

Քոչարյանի ծրագիրնՌ․ Քոչարյանը նախագահական պաշտոնավարումն սկսեց մի հիմնական հիասթափությամբ, ըստ էության, հենվում էր նախեւաոաջ միասնության ոգու վրա, որը նա հույս ուներ ստեղծել ազգային հարցի՝ բայց նաև մի շարք կանխադրույթներով։ Ղարաբաղի շուրջ, ընդդիմության հետ ավեփ սերտ հարաբերություններով։ Երկրորդ, նա հույս աներ Սփյոտքի հետ, որին համարում էր արտասահմանյան օգնության հերոս ու ներդրումների ապահովողղեկավար լինելը նրա համար Հայաստանում քաղաքական աջակցության հիմք չապահովեց։ Ղեկավարելով Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի դեմ մարտակոչը՝ Քոչարյանը դարձավ Ղարաբաղի կուսակցության փաստացի ղեկավարը։ Զարմանալիորեն, հասնել ավեփ արդյունավետ հարաբերություններիիբրև Նախագահ վերահսկելով Հայաստանի կառավարությունը, նույնիսկ եթե հարկ փներ՝ ավեփ մեծ ուշադրություն հատկացնելով Քոչարյանն ուղիղ ազդեցություն չունեցավ իր կուսակցության երկու հատվածների վրա․ մի հարցիհատվածը՝ Ղարաբաղը, որը կարծես թե Սփյուռքին խորապես հուզում մի ժամանակ նա էրկառավարում, Ցեղասպանության հարցին։ Քոչարյանը հույս էր վւայփայումանցել է նրանից հետո մնացած ղեկավարների, որ կարող է կամուրջներ գցել ժամանակի ու տարածության վբայով։հիմնականում Պաշտպանության նախարար Սամվել Բաբայանի վերահսկողության տակ, իսկ մյուս հատվածը՝ Երկրապահները, հավատարմություն են պահպանում Վազգեն Սարգսյաի հանդեպ։

Կուսակցության ղեկավարի ու նրա կուսակցության մասին կարելի է բավական բան հասկանալ՝ պարզելով, թե նրանք ի՛նչ են անում անցյալի հետ եւ և ի՛նչ դեր են հատկացնում պատմաթյանր՝ անկախ դրա որեւէ որևէ մեկնաբանությունից։ Օրինակ, հնարավոր է փաստել, որ ետիտրհրդային ետխոհրդային հայ կոմունիստները փորձում են արդարացնել անց– յւպըանցյալը, որ Հայ հեղափոխական դաշնակցությունը փորձում է փառաբանել այն՝ դրա կրկնության հույսով, որ Վազգեն Մանուկյանը ջանում է այն վերածել ուժի եւ և լեգիտիմության եոանդակերտ եռանդակերտ սկզբունքի, որ Վազգեն Սարգսյանը ցանկանում է անցյալի վրեժն առնել, եւ և որ Լ․ Տեր֊Պետրոսյանն ու ՀՀՇ֊ն պայքարում էին այն հաղթահարելու համար։

Ռ․ Քոչարյանր կամենում է անտեսել անցյալը։ Նա գտնում է, որ անցյալը սոսկ բեռ է, հստակ մտածողության խոչընդոտ։ Նա իր խնդբին խնդրին մոտենում է իբրեւ իբրև «վերակառուցող»։ Նա գտնում էր, որ այն ձեւըձևը, որով ներկան կազմող բաղադրիչներն ի մի էին բերվում Հայաստանում ու տարածաշրջանում, արդյունքի չի հանգեցնում։ Քոչարյա– նը Քոչարյանը ցանկանում է տեսնել, թե նույն այդ բաղադրիչները կարո՞ղ են վե– րահավաքվել վերահավաքվել այլ ձեւովձևով, այնպես, որ խիստ տարբեր ու հատուկ արդյունքի հանգեցնեն։ Բաղադրիչներին գործառույթներ են վերագրվում, որոնք անտեսում են դրանց նախորդ դերը, դրանց սուբյեկտիվ ու գւս– ղափաբախոսական գաղափարախոսական ինքնությունը։ Ամեն բաղադրիչ կգործեր նոր ծրագրի համապատասխան, եթե հասկանար այդ ծրագիրը համապատասխան ձեւովձևով, կամ նրան հնարավոր լիներ համոզել, որ այդպես գործի։

Քաղաքական կուսակցությունները ներկայացնում են բաղադրիչների մեկ խումբ, իսկ Հայաստանը, Ղարաբաղն ու Սփյուռքը՝ առանձին, տարբեր բաղադրիչներ են։ Քոչարյանի կողմից միասնության123կոչի հենքը նրա այն ակնկալությանն էր, որ կուսակցություններն ու ղեկավարներր կտեսնեին ազգային ծրագրի պարզությունն ու ի– մաստնությունը եւիմաստնությունը և, քանի որ նրանցից յուրաքանչյուրը պնդում է դրա նկատմամբ իր նվիրումը, կարձագանքեին եւ և կաշխատեին միասնաբար։ Տարբեր տարրերի միջեւ միջև անհամաձայնություններն ու հակասությունները ավելի լավ կկարգավորվեին, քան առաջ։ Իսկ դա այն էր, ինչ պահանջվում էր՝ առկա կարողությունների ավելի լավ օգտագործում։ Քոչաբյանի Քոչարյանի աշխարհը էապես ապաքաղաքական, եթե ոչ հակաքաղաքական աշխարհ է, փաստորեն՝ ինժեների աշխարհ։ Նրա ըմբոնմամբ, միասնությունը նիրհում էր յուրաքանչյուր բաղադրիչի ունակությունների ու ներուժի մաթեմատիկական հաշվարկների մեջ, եւ և ոչ թե սկզբունքների, անհատականությունների, ծրագրերի կամ քաղաքականությունների հակադրությունները քաղաքականորեն լուծելու մեջ։

===ՍԻԱՍՆՈՒԹՅԱՆ ԽՈՒՅՍ ՏՎՈՂ ՔԱՂԱՔԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆԸՄիասնության խույս տվող քաղաքականությունը===Հայ քաղաքական բանավեճերում քիչ բառ է ավելի հաճախ գործածվել, քան միասնության բառը։ Շատերի մտքում միասնության գաղափարր բոլոր հիվանդությունների դարմանն է, այն կարգախոսն է նրանց, ովքեր ցանկանում են ներկայացնել բարձրագույն իդեալներ եւ ազնվագույն մտադրություններ։

Միասնության կոչերը զարմանայի պատմություն ունեն։ Դրանք միտում անեն հնչելու այն մարդկանց շարթերից, ովքեր ասպարեզ են իջել«ապամիասնությամբ» կամ անջատմամբ։ Օսմանյան Կայսրության մեջ հայերը, օրինակ, միացած էին եկեղեցու ներքո, երբ ծնվեցին Հայ քաղաքական կուսակցությունները՝ իրենց անջատելով ավանդական ազգային կառույցից։ Գոյություն ունեցող կառույցից իրենց անջատելուց հետո նրանք սկսեցին միասնության կոչել։ Վազգեն Մանուկյանն ու իր համախոհնեբր անջատվեցին ՀՀՇ֊իցբանավեճերում քիչ բառ է ավելի հաճախ գործածվել, հիմնեցին Ազգային ժողովրդավարական կուսակցությունը, եւ հետո սկսեցին ազգային քան միասնության կոչել։ Քոչարյանն ու նրա խումբը նախ իրենց անջատեցին Լ․ Տեո֊Պետրոսյանից, ապա բառը։ Շատերի մտքում միասնության կոչեցին։ Փաստորենգաղափարր բոլոր հիվանդությունների դարմանն է, ամեն անգամայն կարգախոսն է նրանց, երբ խումբը կամ անհատներ Արդարադատության նախարարությունում գրանցվում ովքեր ցանկանում են իբրեւ քաղաքական կուսակցություն, տեխնիկապես իրականացնում են անջատման կամ «ա– պամիասնության» գործողություն։ Նրանք փաստում են, որ իրենք124տարբեր են եւ աոանձին, սահմանազատման գիծ են քաշում։ Այնուհետեւ մեծ մասը այս կամ այն տեսակի միասնության կոչեր է հղում։ներկայացնել բարձրագույն իդեալներ և ազնվագույն մտադրություններ։

Սակայն չեմ կարողանում մի դեպք հիշելՄիասնության կոչերը զարմանալի պատմություն ունեն։ Դրանք միտում ունեն հնչելու այն մարդկանց շուրթերից, երբ որեւէ կազմակերպություն, հաստատություն ովքեր ասպարեզ են իջել «ապամիասնությամբ» կամ կուսակցությանանջատմամբ։ Օսմանյան Կայսրության մեջ հայերը, Հայաստանում կամ Սփյուռքումօրինակ, հրաժարված լինի միացած էին եկեղեցու ներքո, երբ ծնվեցին քաղաքական կուսակցությունները՝ իրենց անջատելով ավանդական ազգային կառույցից։ Գոյություն ունեցող կառույցից իրենց անջատելուց հետո նրանք սկսեցին միասնության կոչել։ Վազգեն Մանուկյանն ու իր ինքնիրավաթյունիցհամախոհները անջատվեցին ՀՀՇ֊ից, կառույցներիցհիմնեցին Ազգային ժողովրդավարական կուսակցությունը, եւ հետո սկսեցին ազգային միասնության կոչել։ Քոչարյանն ու նրա խումբը նախ իրենց անջատեցին Լ․ Տեո֊Պետրոսյանից, ապա միասնության կոչեցին։ Փաստորեն, ամեն անգամ, երբ խումբը կամ անհատներ Արդարադատության նախարարությունում գրանցվում են իբրև քաղաքական կուսակցություն, տեխնիկապես իրականացնում են անջատման կամ «ապամիասնության» գործողություն։ Նրանք փաստում են, նպատակներիցոր իրենք տարբեր են և առանձին, բյուջեից սահմանազատման գիծ են քաշում։ Այնուհետև մեծ մասը այս կամ ազդեցություններից՝ հանուն միասնության։այն տեսակի միասնության կոչեր է հղում։

Սակայն չեմ կարողանում մի դեպք հիշել, երբ որևէ կազմակերպություն, հաստատություն կամ կուսակցություն, Հայաստանում կամ Սփյուռքում, հրաժարված լինի իր ինքնիրավությունից, կառույցներից, նպատակներից, բյուջեից կամ ազդեցություններից՝ հանուն միասնության։ Միասնությունը կարող է առնչվել չորս մակարդակների, քաղաքական միասնություն Հայաստանում, գործողությունների ու դիվանագիտության միասնություն Հայաստանի ու Ղարաբաղի միջեւմիջև, ազգային իդեալների ու ծրագրերի համաձայնություն Սփյուռքի, Հայաստանի ու Ղարաբաղի միջեւ եւ միջև և միասնություն Սփյուռքի համայնքներում։

ճգնաժամերի ժամանակՇատ հեշտ է պատկերացնել միասնությունը Հայաստանում, ինչպիսիք են պատերազմր կամ նմանատիպ ազգային աղետներըսակայն դրան հասնելն, ժողովուրդը կարող այնուամենայնիվ, դեռևս դժվար է։ Սահմանադրության շուրջ համաձայնությունը (խաղի կանոնների որոշումը, ներառյալ տարաձայնությունների լուծման եղանակները) ներկայացնում է քաղաքական միասնության հասնել նաեւ տարաձայնությունները մի կողմ դնելով եւ ճգնաժամի լուծման վրա սեւեռվելով։մեկ տեսակ։ Դա միասնության իրավական, բարձրագույն տեսակն է։ Եվ կասկած չկա, թե ծանրության կենտրոնը որտեղ է գտնվում, անշուշտ՝ պետության և պետության ղեկավարի վրա։

Այդպես չեղավ 1992֊ից 1994֊ին Ադրբեջանի հետ պատերազմի ժամանակ։ Ապամիասնաթյանը կապ չուներ ընտրությունների հետ։ 1991 թվականի ընտրությունների վերաբերյալ որեւէ վիճելի հարց չկարճգնաժամերի ժամանակ, Սահմանադբությանրինչպիսիք են պատերազմը կամ նմանատիպ ազգային աղետները, որի վավերացումը հարցականի տակ դրվեց 1995֊ին, դեռեւս հանրաքվեի ներկայացված չէր, երկիրր կառավարվում էր առաջին խորհրդարանի րնդանած օրենքներով, այն խորհրդարանի, որի անդամ էին րնդդիմաթյան գրեթե բոլոր ղեկավարները։ժողովուրդը կարող է քաղաքական միասնության հասնել նաև տարաձայնությունները մի կողմ դնելով և ճգնաժամի լուծման վրա սևեռվելով։

Լ․ Տեբ֊Պետրոսյանր միասնությունը չդարձրեց քաղաքական նպատակ կամ կարգախոս։ Նա րնդունեց ընդդիմության ու ընդդի–125մադիր կուսակցությունների կողմից համագործակցության մերժումը, նույնիսկ Այդպես չեղավ 1992֊ից 1994֊ին Ադրբեջանի հետ պատերազմի ժամանակժամանակ։ Ապամիասնաթյունը կապ չուներ ընտրությունների հետ։ 1991 թվականի ընտրությունների վերաբերյալ որևէ վիճելի հարց չկար, քանի դեո այդ մերժումը բռնություններով չէր ընթանում։ Սակայն նաՍահմանադրությունը, այնուամենայնիվորի վավերացումը հարցականի տակ դրվեց 1995֊ին, փորձում էր հասնել միասնության։ Նա իր գլխավոր մրցակցին՝ Վազգեն Մանուկյանինդեռևս հանրաքվեի ներկայացված չէր, հրավիրեց իր աոաջին վարչակազմում գործելու իբրեւ Պաշտպանության նախարար։ Պարույր Հայրիկյանին նշանակեց Լաչինի շրջանի պարետ։ Երկուսն էլ ծառայեցին, ապա հրաժարական տվեցին։ 1992֊ին է․ Տեր֊Պետրոսյանը բոլոր կուսակցությունների ղեկավարներին, ներառյալ Դաշնակցությանը, հրավիրեց դառնալու Հայաստանի Ազգային անվտանգության խորհրդի անդամներ, որտեղ ընթանում էին քաղաքական բախտորոշ խնդիրների քննարկումները։ Ընդդիմադիր կուսակցությունների մեծ մասը, ներառյալ ԱԺՄ֊ն, ՀՅԴ֊ն եւ կոմունիստական կուսակցություններր, առաջարկը մերժե– ցին։ Լ․ Տեբ֊Պետրոսյանր Ղարաբաղի մի շարք ղեկավարների եւ սփյոտքահայերի հրավիրել երկիրը կառավարվում էր իր վարչակազմում բարձր պաշտոններ ստանձնելու։ Հրավերն առաջին խորհրդարանի ընդունած անձանց քանակն անհամեմատ քիչ էրօրենքներով, քան պետականության կառուցման գործին մասնակցելու հրավիրվածներինը։ Լ․ Տեր֊Պետրոսյանը կազմավորեց եւ եռանդագին սատարեց Համահայկական հիմնադրամին ՝ առաջին եւ միակ հաստատությունը, որն ի մի է բերում Հայաստանի ու Ղարաբաղի ղեկավարներին, ինչպես նաեւ Սփյուռքի բոլոր գլխավոր կազմակերպությունների ներկայացուցիչներին ու ականավոր անհատներին։ Սակայն նա չէր երկնչում նաեւ հակահարված տալ (խոսքով ու գործով) ներքին կամ սփյուոքյան այն խմբավորումներինխորհրդարանի, որոնք Ապառնում որի անդամ էին երկրի կայունությանն ու անդորրին։ Ահա այս վերջին գործողությունների եւ ավելի վաղ քննարկված հանգամանքների պատճառով Լ․ Տեր֊Պետրոսյանր ներկայացվում էր որպես պաոակտող կերպար։ընդդիմության գրեթե բոլոր ղեկավարները։

Ռ․ Քոչարյանը գտնում Լ․ Տեր֊Պետրոսյանը միասնությունը չդարձրեց քաղաքական նպատակ կամ կարգախոս։ Նա ընդունեց ընդդիմության ու ընդդիմադիր կուսակցությունների կողմից համագործակցության մերժումը, նույնիսկ պատերազմի ժամանակ, քանի դեռ այդ մերժումը բռնություններով չէր ընթանում։ Սակայն նա, այնուամենայնիվ, փորձում էրհասնել միասնության։ Նա իր գլխավոր մրցակցին՝ Վազգեն Մանուկյանին, որ այնտեղհրավիրեց իր առաջին վարչակազմում գործելու իբրև Պաշտպանության նախարար։ Պարույր Հայրիկյանին նշանակեց Լաչինի շրջանի պարետ։ Երկուսն էլ ծառայեցին, ապա հրաժարական տվեցին։ 1992֊ին Լ․Տեր֊Պետրոսյանը բոլոր կուսակցությունների ղեկավարներին, ներառյալ Դաշնակցությանը, հրավիրեց դառնալու Հայաստանի Ազգային անվտանգության խորհրդի անդամներ, որտեղ ընթանում էին քաղաքական բախտորոշ խնդիրների քննարկումները։ Ընդդիմադիր կուսակցությունների մեծ մասը, ներառյալ ԱԺՄ֊ն, ՀՅԴ֊ն և կոմունիստական կուսակցությունները, առաջարկը մերժեցին։ Լ․ Տեր֊Պետրոսյանը ձախողվել է, ինքը կարող է հաջողության հասնել։ Նա գտնում Ղարաբաղի մի շարք ղեկավարների և սփյուռքահայերի հրավիրել էր իր վարչակազմում բարձր պաշտոններ ստանձնելու։ Հրավերն ընդունած անձանց քանակն անհամեմատ քիչ էր, որ քան պետականության կառուցման գործին մասնակցելու հրավիրվածներինը։ Լ․ Տեր֊Պետրոսյանը բավականաչափ ջանքեր չի գոբծադոելկազմավորեց և եռանդագին սատարեց Համահայկական հիմնադրամին ՝ առաջին և միակ հաստատությունը, օտարել որն ի մի է բերում Հայաստանի ընդդիմադիր կուսակցություններին եւու Ղարաբաղի ղեկավարներին, կասեցնելով ինչպես նաև Սփյուռքի բոլոր գլխավոր քաղաքական կուսակցության՝ ՀՅԴ֊ի գործունեությունը Հայաստանումկազմակերպությունների ներկայացուցիչներին ու ականավոր անհատներին։ Սակայն նա չէր երկնչում նաև հակահարված տալ (խոսքով ու գործով) ներքին կամ սփյուռքյան այն խմբավորումներին, ընդհանուր աոմամբ օտարել է նաեւ Սփյոտքր։որոնք Ապառնում էին երկրի կայունությանն ու անդորրին։ Ահա այս վերջին գործողությունների և ավելի վաղ քննարկված հանգամանքների պատճառով Լ․ Տեր֊Պետրոսյանը ներկայացվում էր որպես պառակտող կերպար։

Ռ․ Քոչարյանը սկսեց գործել կամուրջները վերակառուցելու ուղղությամբ։ Հանրապետության Նախագահի պաշտոնակատար դառ–126նալուց հետո նրա աոաջին գործողություններից մեկր եղավ ՀՅԴ֊ի գործունեության կասեցման վերացումը։ գտնում էր, որ այնտեղ, որտեղ Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի վարչակազմին պաշտոնապես րնդդիմադիր կուսակցությունների ղեկավարներին նա հրավիրեց ծառայելու իբրեւ իր խորհրդականներ։ Երեք հոգի ընդունեց հրավերը․ Ազգային ինքնորոշում միավորման նախագահ Պարույր ՀայրիկյանըՏեր֊Պետրոսյանը ձախողվել է, ՀՅԴ֊ի ղեկավար Վահան Հովհաննիսյանը եւ ինքը կարող է հաջողության հասնել։ Նա գտնում էր, որ Լ․ Տեր֊Պետրոսյանը բավականաչափ ջանքեր չի գործադրել, օտարել է Հայաստանի դեմոկրատական կուսակցության ղեկավար Աբամ Սարգսյանը։ Վազգեն Մանուկյանն իր տեղակալ Դավիթ Վարդանյանին արտոնեց ծառայելու Նախագահի վարչակազմում (1999֊ին չորսն էլ ազատվեցին զբաղեցրած պաշտոններից ֊ ծնթ․ թարգմ․)։ընդդիմադիր կուսակցություններին և, կասեցնելով Սփյուռքի գլխավոր քաղաքական կուսակցության՝ ՀՅԴ֊ի գործունեությունը Հայաստանում, ընդհանուր առմամբ օտարել է նաև Սփյուռքը։

Ռ․ Քոչարյանը ստեղծեց նաեւ նախագահական խորհուրդ, ուր ներկայացված են բոլոր քաղաքական կուսակցությունները, եւ նախարարական աթոռներ տվեց տարբեր սկսեց գործել կամուրջները վերակառուցելու ուղղությամբ։ Հանրապետության Նախագահի պաշտոնակատար դառնալուց հետո նրա առաջին գործողություններից մեկը եղավ ՀՅԴ֊ի գործունեության կասեցման վերացումը։ Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի վարչակազմին պաշտոնապես ընդդիմադիր կուսակցությունների անդամներիղեկավարներին նա հրավիրեց ծառայելու իբրև իր խորհրդականներ։ Երեք հոգի ընդունեց հրավերը․ Ազգային ինքնորոշում միավորման նախագահ Պարույր Հայրիկյանը, թեեւ տնտեսական խնդիրների հետ գործ ունեցող նախարա– բություններր գլխավորում են մասնագետներ, իսկ ուժային նախարարությունները գլխավորում են նրա կողմնակիցները՝ ՀՅԴ֊ի ղեկավար Վահան Հովհաննիսյանը և Հայաստանի դեմոկրատական կուսակցության ղեկավար Արամ Սարգսյանը։ Վազգեն Սարգսյանն ու Սերժ Սարգսյանը։ Նա նաեւ դռներ բացեց Սփյուռքի առջեւ՝ մի շարք առումներով։ Արտաքին գործերի նախարարն ու խորհրդականներից մեկը ծնված են Սփյուռքում։ Հասարակայնութ– յան հետ կապերի ուղղությամբ նրա գործունեությունն ավելի ուղղված է եղել Սփյուռքին։ Ռ․ Քոչարյանը նաեւ ձեռնարկել է 1999թ․ սեպտեմբերին Երեւանում կայանալիք Հայաստան֊Սփյուռք հարաբերություններին նվիրված համաժողովը։Մանուկյանն իր տեղակալ Դավիթ Վարդանյանին արտոնեց ծառայելու Նախագահի վարչակազմում (1999֊ին չորսն էլ ազատվեցին զբաղեցրած պաշտոններից ֊ ծնթ․ թարգմ․)։

Այլ կուսակցությունների պաշտոններ հատկացնելն արդյո՞ք բավարար է Հայաստանում միասնություն հաստատելուն, թե ոչ՝ հստակ չէ։ Իբրեւ Նախագահի խորհրդականներ գործող կուսակցական ղեկավարները (անցյալ եւ հավանական Ռ․ Քոչարյանը ստեղծեց նաև նախագահական թեկնածուներ) հբապաբակավ հայտնել խորհուրդ, ուր ներկայացված են Քոչաբյանի հետ իրենց անհամա– ձայնություններրբոլոր քաղաքական կուսակցությունները, նրանցից մեկը նույնիսկ ստորագրել է Նախագահին անվստահություն հայտնելու մասին 1998 թ․ հոկտեմբերին Ազգային ժողովում շրջող միջնորդագիրը։ ՀՅԴ֊նև նախարարական աթոռներ տվեց տարբեր կուսակցությունների անդամների, որի ղեկավարը Նախագահի խորհրդականներից մեկն էթեև տնտեսական խնդիրների հետ գործ ունեցող նախարարություններր գլխավորում են մասնագետներ, Նախագահի ներքին քաղաքականության դեմ իսկ ուժային նախարարությունները գլխավորում են նրա կողմնակիցները՝ Վազգեն Սարգսյանն ու Սերժ Սարգսյանը։ Նա նաև դռներ բացեց Սփյուռքի առջև՝ մի շարք առումներով։ Արտաքին գործերի նախարարն ու խորհրդականներից մեկը ծնված են Սփյուռքում։ Հասարակության հետ կապերի ուղղությամբ նրա գործունեությունն ավելի ուղղված ցույցեր է կազմակերպել՝ փորձելով իրեն տարանջատել վարչակազմից: Կաբեն Դեմիրճյանը եւ ազդեցիկ այլ քաղաքական գործիչներ, ինչպես Դավիթ Շահնազաբյանր եւ այլք, մեբժելեն որեւէ գործ ունենալ վարչակազմի հետ։եղել Սփյուռքին։ Ռ․ Քոչարյանը նաև ձեռնարկել է 1999թ․ սեպտեմբերին Երևանում կայանալիք Հայաստան֊Սփյուռք հարաբերություններին նվիրված համաժողովը։

127Տպավորությունն այն Այլ կուսակցությունների պաշտոններ հատկացնելն արդյո՞ք բավարար էՀայաստանում միասնություն հաստատելուն, որ քաղաքական խաղերը Երեւանում սովորականի պես շարունակվում են։ Չունենալով իր սեփական քաղաքական հենարանը՝ Ռ․ Քոչարյանը պետք թե ոչ՝ հստակ չէ։ Իբրև Նախագահի խորհրդականներ գործող կուսակցական ղեկավարները (անցյալ և հավանական նախագահական թեկնածուներ) հրապարակավ հայտնել են Քոչարյանի հետ իրենց անհամաձայնություններր, նրանցից մեկը նույնիսկ ստորագրել է հենվի Երկրապահ մեծամասնության վրա՝ իարհրդարանամ օրենսդրություն անցկացնելու համարՆախագահին անվստահություն հայտնելու մասին 1998 թ․ հոկտեմբերին Ազգային ժողովում շրջող միջնորդագիրը։ ՀՅԴ֊ն, եւ ՀՅԴ֊ի ու ՀԴԿ֊ի վրա՝ խորհրդարանից դուրս եւ Սփյուռքում որի ղեկավարը Նախագահի խորհրդականներից մեկն է, Նախագահի ներքին քաղաքականության դեմ ուղղված ցույցեր է կազմակերպել՝ փորձելով իրեն տարանջատել վարչակազմից: Կարեն Դեմիրճյանը և ազդեցիկ այլ քաղաքական օժանդակության համար։ Ո՛չ կոմունիստներըգործիչներ, ո՛չ ՀՅԴ֊ն այդ օժանդակությունն առանց հատուցման չեն ընձեռել։ Նրանք Ռ․ Քոչարյանից ակնկալել են ավելի մերձեցում իրենց ծրագրերի գաղափարախոսական դրույթներինինչպես Դավիթ Շահնազարյանր և այլք, հատկապես արտաքին քաղաքականության հարցում։մերժել են որևէ գործ ունենալ վարչակազմի հետ։

Ռ․ Քոչարյանի էկլեկտիկ քաղաքականությունը նրան սատարող յուրաքանչյուր կուսակցության մղել Տպավորությունն այն է նրանից ավելի մեծ հավատարմություն պահանջելու։ , որ քաղաքական խաղերը Երևանում սովորականի պես շարունակվում են։ Չունենալով իրենց իր սեփական գաղափարաբանական նվիրումը՝ Ռ․ Քոչարյանն ու Ղարաբաղի կուսակցության մյուս ղեկավարները գաղափարախոսներին կարող են հարմարվել որոշակի շրջանակներում։ Սակայն այդ փոխանակման մեջ, թվում է, քաղաքական հենարանը՝ Ռ․ Քոչարյանը տափս պետք է ավեփնհենվի Երկրապահ մեծամասնության վրա՝ խորհրդարանում օրենսդրություն անցկացնելու համար, քան ստանում է։ Սիասնության և ՀՅԴ֊ի ու համագործակցության պատրանքը գնվել է ԵրկրապահներինՀԴԿ֊ի վրա՝ խորհրդարանից դուրս և Սփյուռքում քաղաքական օժանդակության համար։ Ո՛չ կոմունիստները, ՀՅԴ֊ին ու կոմունիստներին հերթով իր նվիրումն անդադար ապացուցելու գնով։ Այդ կուսակցություններն իրենք քիչ են զիջել, սակայն գնալով ակնկալում ո՛չ ՀՅԴ֊ն այդ օժանդակությունն առանց հատուցման չեն ընձեռել։ Նրանք Ռ․ Քոչարյանից ակնկալել են ավելի ու ավեփ զիջումներ։ Նրանք պատրաստ են հետոն գնալ՝ Ռ․ Քոչարյանի վարչակազմում զբաղեցրած մերձեցում իրենց պաշտոնները գործածել իրենց քաղաքական հենարանն ամրացնելու եւ ի– րենց իշխանությունը ծավալելու համարծրագրերի գաղափարախոսական դրույթներին, սպասելով այն օրվան, երբ կվտխարինեն Ռ․ Քոչարյանին՝ ինչ գնով էլ լինի եւ կհբականացնեն ի– րենց ամբողջական ծրագիրը, այլ ոչ թե միայն դրանց այն փոքրիկ պատառները, որոնք Ռ֊․ Քոչարյանը փոխ է առնում նրանցից յուրաքանչյուրից՝ միաձայնության մթնոլորտ ստեղծելու նպատակով։հատկապես արտաքին քաղաքականության հարցում։

Հարցերից մեկըՌ․ Քոչարյանի էկլեկտիկ քաղաքականությունը նրան սատարող յուրաքանչյուր կուսակցության մղել է նրանից ավելի մեծ հավատարմություն պահանջելու։ Չունենալով իրենց սեփական գաղափարաբանական նվիրումը՝ Ռ․ Քոչարյանն ու Ղարաբաղի կուսակցության մյուս ղեկավարները գաղափարախոսներին կարող են հարմարվել որոշակի շրջանակներում։ Սակայն այդ փոխանակման մեջ, որի շուրջ Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի վարչակազմի օ– րոք ընդդիմադիր կուսակցությունները համամիտ էինթվում է, խորհրդարանին ավեփ մեծ լիազորություններ տալու հարցն էր՝ դրանք վերցնելով Նախագահից։ Ռ․ Քոչարյանը համաձայն էր ընդդիմության հետ եւ խոստացել էր ընտրվելուց հետո նախաձեռնել սահմանադրական փոփոխությունտալիս է ավելին, քան ստանում է։ Միասնության ու համագործակցության պատրանքը գնվել է Երկրապահներին, ՀՅԴ֊ին ու կոմունիստներին հերթով իր նվիրումն անդադար ապացուցելու գնով։ Այդ կուսակցություններն իրենք քիչ են զիջել, որով Նախագահի լիազորությունների մի մասը փոխանցվելու էր խորհրդարանին։ Ընտրվելուց հետո սակայն նագնալով ակնկալում են ավելի ու ավելի զիջումներ։ Նրանք պատրաստ են հեռուն գնալ՝ Ռ․ Քոչարյանի վարչակազմում զբաղեցրած իրենց պաշտոնները գործածել իրենց քաղաքական հենարանն ամրացնելու և իրենց իշխանությունը ծավալելու համար, հավանաբարսպասելով այն օրվան, չկարծեցերբ կփոխարինեն Ռ․ Քոչարյանին՝ ինչ գնով էլ լինի և կիրականացնեն իրենց ամբողջական ծրագիրը, այլ ոչ թե Սահմանադրությունն իրոք մեծ լիազորություններ է տափս Նախագահինմիայն դրանց այն փոքրիկ պատառները, եւ ընդդիմացավ իշխանության հավասարակշռության մեջ որեւէ էական փոփոխություն կատարելու128որոնք Ռ֊․ Քոչարյանը փոխ է առնում նրանցից յուրաքանչյուրից՝ միաձայնության մթնոլորտ ստեղծելու նպատակով։

Հարցերից մեկը, որի շուրջ Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի վարչակազմի օրոք ընդդիմադիր կուսակցությունները համամիտ էին, խորհրդարանին ավելի մեծ լիազորություններ տալու հարցն էր՝ դրանք վերցնելով Նախագահից։ Ռ․ Քոչարյանը համաձայն էր ընդդիմության հետ և խոստացել էր ընտրվելուց հետո նախաձեռնել սահմանադրական փոփոխություն, որով Նախագահի լիազորությունների մի մասը փոխանցվելու էր խորհրդարանին։ Ընտրվելուց հետո սակայն նա, հավանաբար, չկարծեց, թե Սահմանադրությունն իրոք մեծ լիազորություններ է տալիս Նախագահին, և ընդդիմացավ իշխանության հավասարակշռության մեջ որևէ էական փոփոխություն կատարելու մտքին։ Վստահորեն կարելի է ենթադրել, որ կարծիքի միեւնույն միևնույն փոփոխությունը տեղի կունենա որեւէ որևէ այլ թեկնածոփ թեկնածուի հետ, ով կընտրվի Նախագահ։

Հայաստանն ու Ղարաբաղը պետք է սերտագույն կապեր ունենան միմյանց հետ։ Եվ երկու միավորները մեծ մասամբ սերտորեն համագործակցել են՝ քննարկումների և համաձայնության ոգով։ Այդուհանդերձ, Ղարաբաղն աստիճանաբար «ապամիասնանում» էր Հայաստանից, մինչև որ հավասարակշռությունը շրջեց Հայաստանի Նախագահի դեմ։ Ղարաբաղի նոր փաստացի ղեկավարը՝ Սամվել Բաբայանը, իրեն «ապամիասնացրեց» նաև Հայաստանի նոր Նախագահից՝ Ղարաբաղի նախկին ղեկավարից, Երևանին մեղադրելով փոխզիջումների հարցում «հստակ կեցվածք» չունենալու մեջ։ Հայաստան֊Ղարաբաղ հարաբերություններում առկա է երեք պրոբլեմ։ Հայաստանր միջազգային օրենքի եւ և միջազգային հանրության առջեւ առջև պատասխանատվություններ ունի, որ Ղարաբաղը չունի՝ որեւէ որևէ կառավարության կողմից ճանաչված չփնելով իբրեւ չլինելով իբրև ինքնիշխան պետություն։ Ղարաբաղը կարող է լինել մեկ֊հարցի կուսակցություն, Հայաստանը չի կարող՝ ով էլ փնի լինի Նախագահը։ Ի վերջո, Հայաստանն ու դրա կառավարությունը եւ և ոչ թե Ղարաբաղի ղեկավարներն են պատասխանատու փնելու լինելու միջազգային հանրության ու պատմության առջեւ առջև այն բանի համար, թե ինչ կպատահի Ղարաբաղին։

Այնուամենայնիվ, գոյություն ունեն օրգանական կապեր, որոնք ստեղծել են գործողությունների ընդհանուր ոլորտ։ Երկու միավորների շահերը պետք է նրանց ստիպեն գործելու միասին։ Եթե Ղարաբաղն իր շահերը սահմանի Հայաստանի շահերից, կարիքներից եւ ռեսուրսներից անկախ՝ կվտանգի շատ ավեփնավելին, քան ինքն իրեն կարող է թույլ տալ։

Չնայած պատրանքների եւ և թյուր ակնկալությունների ժամանակն անցել է, Ռ․ Քոչարյանի հույսերն ամրացնող պնդումները դեռեւս դեռևս պետք է լիարժեք քննություն բռնեն։ Այդ հույսերն են․ Սփյուռքը կարող է կազմակերպվել իր ներուժի չավավչափով, նրա անունից խոսողները իսկապես կարող են Սփյուռքի բոլոր կարողությունները ասպարեզ բերել ազգային ծրագրի համար՝ սահմանված Հայաստանի որեւէ որևէ Նախագահի կողմից, եւ և Սփյուռքի ներուժը Հայաստանի ճակատագրի մեջ նշանակալի փոփոխություն կկատարի։

Սփյուռքի նկատմամբ Լ․ Տեբ֊Պետբոսյանի Տեր֊Պետրոսյանի կարծեցյալ հակակրանքի մեջ մեղադրանքներից մեկը «կթան կովի» վւաստարկն փաստարկն էր։ Այն կայանում էր հետեւյալում․ հետևյալում․ Հայաստանի կառավարությունը Սփյուռքին նայում էր պարզապես իբրեւ իբրև փողի աղբյուրի եւ և դեմ էր գոբծ– րնթացներին գործրնթացներին նրա որեւէ որևէ տեսակի մասնակցության ու խորհրդի։ Որպես դրա լավագույն վկայություն բերվում էր 1995 թ․֊ի Սահմանա– դրությունրՍահմանադրությունը, որով արգելվում է երկքաղաքացիությունը՝ սփյոտքահա– յերին զբկելով սփյուռքահայերին զրկելով Հայաստանի քաղաքացիության քաղաքացիություն ստանալու եւ և իրենց հայրենիքի մի մասն զգալու բնական իրավունքից։ Բայց Լ․ Տեբ֊Պետբոսյանի Տեր֊Պետրոսյանի վարչակազմն այդ խնդիրը լուծել էր՝ ստեղծելով հատուկ անձնագրեր, որոնք սփյուռքահայերը կարող էին ստանալ՝ շարունակելով մնալ այլ երկրների քաղաքացիներ։ Անձնագիրր նրանց տավա տալիս էր քաղաքացու բոլոր իրավունքներն ու առավելությունները՝ բացի ընտրելու եւ և ընտրվելու իրավունքից եւ և զինված ուժերում ծառայելու պարտականությունից։

Եբկքադաքացբաթյունր Երկքադաքացիությունը բարդ խնդիր է, որը պետք է մի շարք նրբին գործոններ հարթի։ Նախագահական ընտրարշավում Ռ․ Քո– չարյանը Քոչարյանը խոստանում էր այդ հարցով սահմանադրական փոփոխություն՝ իբրեւ իբրև Սփյուռքի հետ հարաբերությունների բարելավման իր ծրագրի մաս։ Սակայն Հայաստանի մի շարք քաղաքական խմբավորումներ, այդ թվում՝ Վազգեն Սարգսյանն ու Երկրապահները, դեմ են դրան։ Այս հարցում եւս ևս Սահմանադրությունը վախելու որեւէ փոխելու որևէ քայլ չի կատարվել նոր վարչակազմում։

130Միասնության կոչեբը Սփյուռքում հնչել Սփյուռքյան կառույցները քննարկված են առատորենհաջորդ գլխում, եկեղեցական միասնությունսակայն, կուսակցական միասնությունամեն դեպքում, համայնքային միասնություն։ Սակայն մեկ անգամ արդեն անջատված հաստատություններն ու կազմակերպությունները չեն վերամիավորվել, նույնիսկ երբ վերացել է նրանց անջատվելու պատճառը։ Յուրաքանչյուր կազմակերպություն՝ մեծ թե փոքր, կարծում է, թե հայկական ինչ֊որ բան կմահանա իր լուծարմամբ, նույնիսկ եթե իր գոյությունն այլեւս իմաստ չունի կամ օգտակար չէ։ Թերեւս դա իներցիայի օրենքն է կամ առանց իշխանության ու ազդեցության ապրելու որոշ անձանց անկարողությունը։ Դա կարող է, ծայրահեղ դեպքումհարկ ենք համարում այստեղ՝ միասնության համատեքստում, ինքնապահպան– ման բնազդը լինել։ներկայացնել մի երևույթ։

Սփյուռքն ավելի դյուրությամբ ընդհանրություններ է գտնում անցյալումՄիասնության կոչերը Սփյուռքում հնչել են առատորեն, քան ապագայում։ Սփյոտքահայերի եկեղեցական միասնություն, կուսակցական միասնություն, համայնքային միասնություն։ Սակայն մեկ անգամ արդեն անջատված հաստատություններն ու կազմակերպությունները չեն վերամիավորվել, նույնիսկ երբ վերացել է նրանց անջատվելու պատճառը։ Յուրաքանչյուր կազմակերպություն՝ մեծ մասը շարունակելու թե փոքր, կարծում է ապագան պատկերացնել իրենց բնակության երկրներամ եւ ոչ , թե Հայաստանում կամ Ղարաբաղում՝ չնայած ազգային գաղափարախոսների կողմից «տուն վերադառնալու» կոչերին։ Սվւյոտքյան կազմակերպությունները շատ առումներով այնքան մեծ հայկական ինչ֊որ բան են ներդրել ներկա կառույցների մեջկմահանա իր լուծարմամբ, որ հազիվ թե այժմ հրաժարվեն իրենց հաստատություններից, նվիրապետությունից եւ նույնիսկ եթե իր գոյությունն այլևս իմաստ չունի կամ օգտակար չէ։ Թերևս դա իներցիայի օրենքն է կամ առանց իշխանության ու ազդեցության ոլորտներից։ Ապագայում սակայն ապրելու որոշ անձանց անկարողությունը։ Դա կարող են փոփոխություններ է, ծայրահեղ դեպքում, ինքնապահապանման բնազդը լինել։

Սփյուռքն ավելի դյուրությամբ ընդհանրություններ է գտնում անցյալում, քան ապագայում։ Սփյուռքահայերի մեծ մասը շարունակելու է ապագան պատկերացնել իրենց բնակության երկրներում և ոչ թե Հայաստանում կամ Ղարաբաղում՝ չնայած ազգային գաղափարախոսների կողմից «տուն վերադառնալու» կոչերին։ Սփյուռքյան կազմակերպությունները շատ առումներով այնքան մեծ բան են ներդրել ներկա կառույցների մեջ, որ հազիվ թե այժմ հրաժարվեն իրենց հաստատություններից, նվիրապետությունից եւ ազդեցության ոլորտներից։ Ապագայում սակայն կարող են փոփոխություններ լինել։ ===ՄԻԱՍՆՈՒԹՅՈՒՆԸ ԵՎ ԼԵԳԻՏԻՄՈՒԹՅԱն ԽՆԴԻՐԸՄիասնությունը և Լեգիտիմության Խնդիրը===  Միասնությունն իբրեւ իբրև քաղաքական ծրագիր առաջ է բերում իշխանության օրինականության հարցը։ Լավագույն պայմանների դեպքում, «ապամիասնությանները» «ապամիասնությունները» տեղի են ունենում իբրեւ իբրև ազգային շահերի եւ և ապագայի ընթացքի հիմնարար խնդիրների շուրջ էական տարաձայնությունների արգասիք։ Հայոց աշխարհի առջեւ առջև ծառացած են բազմաթիվ նման խնդիրներ։ Բնական է, որ էական տարբերություններ լինեն սոցիալական, տնտեսական եւ և այլ հարցերում, ինչպես նաեւ՝ նաև՝ Ղարաբաղի, հարեւանների հարևանների հետ հարաբերությունների եւ և Հայաստանի արտաքին քաղաքականության այլ խնդիրների շուրջ։ Սակայն մեծ հարցերի շուրջ, որոնք պետք է լուծվեն սոցիալական եւ և տնտեսական ոլորտներում, կա ընդհանուր համաձայնության։ համաձայնություն։ Տարաձայնությունները վերաբերում են առաջնություններին, հարցերի պատճառական հարաբերությանը եւ և այն խնդրին, թե ով լավագույնս կարող է լուծել այդ հարցերը։ Հայաստանի օրակարգի որոշ հարցեր սփյուռքահայության սրտին ավեփ ավելի մոտ են, քան մյուսները։

Ցանկացած երկրռւմ երկրում կամ համայնքում «ապամիասնությունն» օրինական է եւ և նույնիսկ անհրաժեշտ։ Դա տարբեր տեսակետներ ու ծրագրեր ձեւավորելու ձևավորելու արտահայտելու եւ և տարբեր լուծումներ հե– աապնդելու հետապնդելու իրավունքի դրսեւորումն դրսևորումն է։ Որոշ դեպքերում, միասնության պահանջը նպատակ ունի վերացնել անհատների միջեւ միջև անօգուտ ու չնչին վիճաբանաթյանները վիճաբանությունները կամ մի կողմ դնել երկրորդական հարցերը՝ ջանալով հաղթահարել ազգային ճգնաժամը։ Մյուս դեպքերում, միասնության կոչը այլրնտրանքային տեսակետներն ու ծրագրերը ճնշելու եւ և ընդդիմախոսին «վնասազերծելու» կոչ է։ Միասնության կոչ անող կուսակցությանն կուսակցությունն ակնկալում է, որ մյուս կուսակցությունները միանան իր ծրագրին, իր աշխարհայացքին եւև, իհարկե, իր ղեկավարության տակ․ հակառակ դեպքում այն կարող էր ինքն իրեն լուծարել իբրեւ իբրև կուսակցություն եւ և միանալ մեկ ուրիշի, ճիշտ այնպես, ինչպես որեւէ որևէ ղեկավար կարող էր հեռանալ քաղաքական ասպարեզից։ Այս դեպքում միասնությունը դաոնում դառնում է բռնատիրության մեղ– մասացություն՝ մեղմասացություն՝ կարգախոսներով ու ամբոխավարական կոչերով հասնելու համար նրան, ինչին այլ կերպ հասնել չի լինի։ Նման ժամանակներում մեկ առանձին հարցն ավելի մեծ է համարվում, քան «սովորական քաղաքականությունը», կամ ժամանակներն են համարվում «արտասովոր» կամ «բախտորոշ»։ Բոլոր նման դեպքերում միասնության պահանջները ներկայացնում են գործող օրենքները շրջանցելու կոչեր՝ դրանք անտեսելու կամ ոտնահարելու միջոցով, իսկ սովորաբար՝ երկուսր երկուսը միասին։

Եվ սա հենց այն նյութն է, որից կերտված են պետական հեղաշրջումներն ու հեղափոխությունները։ Դա գոյության գոյություն ունեցող օրենսդրական համակարգի լեգիտիմաթյան լեգիտիմության մերժումն է եւ և իշխանության լե– գիտիմության լեգիտիմության մեկ այլ սկզբունքի ընդունումը՝ անհատի, գաղափարախոսության կամ կուսակցության իշխանություն, որը ենթադրում է ընդհանուրից վեր բարձրանալ, հասնել մի ավելի մեծ գաղափարի կամ գաղափարախոսության, քան այն, ինչը կարող է ձեռք բերվել132քաղաքական համակարգով, բարձրացնել մարդուն այնպես, ինչպես չեն կարող նորմալ քաղաքական ընթացակարգերը։ Իշխանության այս տիպի լեգիտիմաթյունը լեգիտիմությունը հիմնված է գաղափարախոսության, անհատի կամ կուսակցության հատկանիշների վրա՝ վեր եւ և դուրս կուսակցականի եւ և հատվածականի ուղեծրից ու քաղաքական ւսյլընա– րանքնեբիցայլընտրանքներից, այն է՝ ժողովրդավարության հատկանիշներից։

«Միասնությունը» կարող է վերածվել այն մեխանիզմին, որի միջոցով անհատի շահերի վրա հիմնված քաղաքականությունր, որը ժողովրդավարության անհրաժեշտ նախապայմանն է, մի կողմ նետվի։ Այդ ամենն արվում է հանուն անհատից ավելի բարձր սկզբունքի, մի սկզբունք, որով անհատի դերը նվազեցվում է, իսկ «գադավւաբի»«գադափարի», «տեսլականի» կամ «գաղափարախոսության» դերը դրվում ամեն ինչից վեր՝ գաղափարի, տեսլականի կամ գաղափարախոսության կրողին հատկացնելով այնպիսի իշխանության եւ իշխանություն և լեգիտիմություն, որ կարող է նաեւ նաև օրենքից վեր փնել։ լինել։ Այս դեպքերում «միասնությանը» «միասնությունը» իշխանություն նվաճելու մեխանիզմ է, այն օրինականացնելու սկզբունք եւ և այդ իշխանության կիրարկման գաղափարախոսություն։

Սա է պատճառը, որ ՀՀՇ֊ն, 1988֊1990֊ին առաջնոբդելով առաջնորդելով Հայաստանում Կոմունիստական կուսակցության կարգերի դեմ ժողովրդավարական ընդդիմությունը, այդ կուսակցության դեմ օրենքից դուրս մարտահրավեր չնետեց, որքան էլ որ խորհրդային օրենքն անկատար էր։ ՀՀՇ֊ն ցանկանում էր, որ ժողովրդի կամքը լեգիտիմ դառնա օրինական գործընթացով, նույնիսկ եթե դա խորհրդային օրենք է՝ հարցը վերաբերեր Հայաստանում կոմունիստներին իշխանությունից հեռացնելուն, թե ԽՍՀՄ֊ից Հայաստանի դուրս գալուն։

Նաեւ Նաև սա կարող է փնել լինել պատճառը, որ 1996֊ին մասամբ միավորված ընդդիմության հիմնական կարգախոսը եղավ այն, թե ժամանակները «նորմալ» չեն՝ ի նկատի ունենալով, որ վիճակր սովորական չէ (չնայած Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի հակառակ հավաստիացումներին), եւ և որ երկիրը «ճգնաժամի» մեջ է։ Այդ պատճառով ընդդիմության ծրագիրը կոչ էր անում Սահմանադրության վերացում եւ և խորհրդարանի լուծարում՝ Վ․ Մանուկյանի նախագահության ներքո։ Այն կոչ էր անում նաեւ նաև երկիրը կառավարել Անվտանգության խորհրդի միջոցով եւ արտակարգ իրադրության կանոններով, որ բխում է «ճգնաժամից»՝ «ազգային գաղավւարախոսության» գաղափարախոսության» մտապատկերի հիմունքով, որը, նրանց կարծիքով, բացակայում էր Լ․ Տեբ֊Պետբոսյանի Տեր֊Պետրոսյանի ու ՀՀՇ֊ի մոտ։ Եվ այդ ամենր՝ հանուն միասնության, որին Տեր֊Պետ–133րոսյանն Տեր֊Պետրոսյանն ու ՀՀՇ֊ն ընդունակ չեղան հասնելու։ Ահա այսպես, ընդդիմության համար բնական դարձավ փողոց ելնելը եւ իարհրդարանի խորհրդարանի շենքի ու իարհրդարանի խորհրդարանի ղեկավարների վրա հարձակում գործելը։ Ընտրություններից շատ առաջ ընդդիմության երկու գլխավոր կուսակցությունների ղեկավարները՝ ԱԺՄ֊ից Վ․ Մանուկյանն ու ՀՅԴ֊ից Վահան Հովհաննիսյանը, բազմիցս պնդել էին բռնություն գործադրե– աւ եւ գործադրելու և օրենքից դուրս գործելու իրենց իրավունքը՝ հանուն բարձրագույն սկզբունքի, բարձրագույն իդեալի։

Երբ միջազգային դիտորդները 1995 եւ և 1996 թթ․ ընտրություններում անկանոնություններ գտան, Լ․ Տեր֊Պետրոսյանն ու կառավարությունն ընդունեցին, որ եղել են օրենքի խախտման դեպքեր։ ԱԺՄ֊ն, ՀՅԴ֊ն եւ և բռնության համար պատասխանատու ուրիշներ երբեք չրն– դունեցին որեւէ չընդունեցին որևէ սխալ բան իրենց կողմից, նրանք շարունակեցին ներբողել իրենց գործողությունները՝ հանուն ժողովրդի «կամքի», հանուն «ազգային գաղափարախոսության»։ Այդպես, նաեւ ՀՅԴ֊ն երբեք չընդունեց, որ քանիցս խախտել է եբկբի երկրի օրենսդրությունը՝ գտնելով, որ այդ ամենն արվել է հանուն բարձրագույն նպատակի, մեկ ազգ ու մեկ ժողովուրդ կերտելու համար։

Ինչ պակասություններ էլ որ ունենան Հայաստանի ու Ղաբւսբա– ղի Ղարաբաղի համակարգերը, երկու միավորներն ունեն առնվազն որոշակի քաղաքական սահմաններ, որոնց շրջանակում նախագահներն ու նրանց վարչակազմերր գործում են արդյունավետ։ Նրանք կարող են խոսել իրենց ազգաբնակչության անունից, կարող են պայմանագրեր ստորագրել եւ և մատակարարել իրենց խոստացած քաղաքականությամբ քաղաքականությունը կամ ոեսուրսներր։ռեսուրսները։

Սփյուռքը իրավաբանորեն կամ որեւէ որևէ այլ ձեւով ձևով համաձայնեցված համակարգ չունի, որ կարելի լինի խախտել։ Չկա մեկը, որը կարողանա խոսել Սփյուռքի անունից։ Սփյուռքի անունից հանդես եկողների իրավասությունն ինքնահոչակ ինքնահռչակ է, բայց ոչ ինքնըստինքյան հասկանալի։ Այն ստանձնված է իբրեւ իբրև շնորհ, եւ և ոչ թե հատկացված որեւէ որևէ ատյանով։

Պետությունն աշխարհագրական ու օրենսդրական սահմաններ է ստեղծում՝ զսպելու համար «ապամիասնական» տարրերին։ Բոլոր դեպքերում, «ապամիասնական» տարրերը շարունակում են մնալ եբկբի երկրի քաղաքացիներ եւ և վճարում են իրենց հարկերը։ Ուստի Հայաստանի ու Ղարաբաղի Նախագահներր Նախագահները կարող են շարունակել խոսել նրանց անունից եւ և ջանքեր գործադրել՝ հասնելու համար նպատակի134շուրջ ընդհանրական համաձայնության։ Սփյուռքի քաղաքական կուսակցությունները զերծ են այդ պարտավորությունից, քանի որ Սփյուռքը նման սահմաններ չունի։ Սփյուռքի համայնքներում քաղաքական ասպարեզը գրավված է իդեալներով, որոնք վավերացված են ավանդույթով ու ինքնապահպանությամբ և գործածվում են դրանցից կատարվող շեղումները ապազգային, ապամիասնական զգացումների հետ հավասարեցնելու համար։

շուրջ րնդհանրական համաձայնության։ Որքան էլ Սփյուռքի շատ համայնքներում տարածված լինի կուսակցական անդամակցությունը, քաղաքական կուսակցությունները զերծ բազմատարր Սփյուռքի ամբողջությունը չեն արտացոլում։ Կազմակերպության ներքին մեխանիզմներն ինչպիսին էլ լինեն, քաղաքական կուսակցությունների և հիմնական կազմակերպությունների ղեկավարներն ընտրվում են անդամների կողմից որոշված ընթացակարգով, և, հետևաբար, այդ պարտավորությունիցղեկավարները կարող են խոսել միայն իրենց կուսակցությունների անունից։ Միևնույն ժամանակ, քանի որ Սփյոտքր նման սահմաններ չունի։ երեք ավանդական կուսակցությունները միասին Սփյուռքի ընդհանուր բնակության ծայրաստիճան փոքր մասն են ներկայացնում։ Տարբեր համայնքներում բազմաթիվ կազմակերպությունների, ոչ թե սոսկ քաղաքական ասպարեզր գրավված կուսակցությունների, մեջ ընդգրկված սփյուռքահայերի թիվը տատանվում է իդեալներովզրոյից մինչեւ հավանաբար 40 տոկոսի միջև, որոնք վավերացված են ավանդույթով ու ինքնապահպանությամբ եւ գործածվում են դրան– ցից կատարվող շեղումները ապազգայինսակայն սովորաբար 20% ֊ից ոչ ավելի։ Դա, ապամիասնական զգացումների հետ հավասարեցնելու համար։ամեն դեպքում, փոքրամասնություն է։ Ինչն ավելի կարևոր է՝ Սփյուռքի շեփորված մարդկային ու ֆինանսական ռեսուրսների մեծ մասը այդ կազմակերպությունների կողմից չի տնօրինվում։

Որքան էլ Սփյուռքի շատ համայնքներում տարածված լինի կուսակցական անդամակցությունըԲացի այդ, քաղաքական կուսակցությունները բազմատարր Սփյուռքի ամբողջությունը չեն արտացոլում։ Կազմակերպության ներքին մեխանիզմներն ինչպիսին էլ լինենմեծաթիվ անդամներ ունեցող կազմակերպությունները (եկեղեցիները, քաղաքական կուսակցությունների եւ հիմնական կազմակերպությունների ղեկավարներն ընտրվում ՀԸԲՄ֊ն և այլն) ոչ֊քաղաքական են անդամների կողմից որոշված ընթացակարգով, եւ, հետեւաբար, այդ ղեկավարները կարող են խոսել միայն ի– րենց կուսակցությունների անունից։ Սիեւնույն ժամանակ, երեք ա– վանդական կուսակցությունները միասին Սփյուռքի բնդհանուր բնակչաթյան ծայրաստիճան փոքր մասն են ներկայացնում։ Տարբեր համայնքներում բազմաթիվ կազմակերպությունների, ոչ թե սոսկ քաղաքական կուսակցությունների, և չեն հավակնում խոսելու հայ ժողովրդի անունից: Քաղաքական օրակարգերի դրույթների ու ընտրանքների հասցեագրումը նրանց լիազորությունների մեջ ընդգրկված սփյուռքահայ երի թիվր տատանվում է զրոյից մինչեւ հավանաբար 40 տոկոսի միջեւ, սակայն սովորաբար 20% ֊ից ոչ ավելի։ Դա, ամեն դեպքում, վտքրւս– մասնություն է։ Ինչն ավելի կարեւոր է՝ Սփյուռքի շեփորված մարդկային ու ֆինանսական ռեսուրսների մեծ մասը այդ կազմակերպությունների կողմից չի տնօրինվում։մտնում։

Բացի այդ, մեծաթիվ անդամներ ունեցող կազմակերպությունները (եկեղեցիները, ՀԸԲՄ֊ն եւ այլն) ոչ֊քաղաքական են եւ չեն հավակնում խոսելու հայ Սփյուռքում իրավասություն ձեռք բերելու և ժողովրդի անունիցխոսելու համար գոյություն ունի երկու միջոց: Քաղաքական օրակարգերի դրույթների ու ընտրանքների հասցեագրումը նրանց լիազորությունների մեջ չի մտնում։Մեկը ուղիղ ժողովրդավարության մեթոդն է․ համայնքի ղեկավարների ընտրություններ՝ այդ համայնքի հայության հնարավորին չափ մեծ քանակի ընդգրկմամբ։

Սփյուռքում իրավասություն ձեռք բերելու եւ ժողովրդի անունից խոսելու համար գոյություն ունի երկու միջոց: Մեկր , որքանով ինձ հայտնի է, միայն Հունգարիայի և Թուրքիայի համայնքներն ունեն ուղիղ ժողովրդավարության մեթոդն է․ և համընդհանուր ընտրություններով ղեկավար ընտրելու մեխանիզմներ։ Հունգարիայի հայերը, համաձայն պետական օրենքի, ընտրում են համայնքի ղեկավարների ընտրություններ՝ այդ ղեկավարներ։ Վերջին ընտրությունր կայացել է 1998֊ին։ Թուրքիայում Պոլսո պատրիարքը համայնքի և՛ հոգևոր, և՛ աշխարհիկ առաջնորդն է։ Թուրքիայի օրենքների համաձայն, նա ընտրվում է ընդհանուր ընտրություններով, որոնց մասնակցում են Հայ առաքելական եկեղեցուն պատկանող թուրքահայերը, որոնք այդ երկրի հայության հնարավորին չափ մեծ քանակի ընդգրկմամբ։բացարձակ մեծամասնությունն են։ Ամենավերջին ընտրված պատրիարքը՝ արքեպիսկոպոս Մեսրոպ Մութաֆյանը, 1998֊ի ընտրություններում, որին արտասովոր կերպով մասնակցեց ընտրելու իրավունք ունեցող 35․000 քվեարկողների 50 տոկոսր, ստացավ ձայների 90 տոկոսից ավելին։ Պատրիարք Մութաֆյանը կարող է խոսել Թուրքիայի հայկական համայնքի անունից, չնայած, միևնույն պետական օրենքի համաձայն, համայնքի ղեկավար կարելի է ընտրել միայն հոգևորականի։ Բացի մի քանի ընտանիքներից բաղկացած շատ փոքր համայնքների հնարավոր բացառություններից, ոչ մի այլ տեղ այս կարգի իրավականություն չի ապահովվում։

Սփյուռքում, որքանով ինձ հայտնի է, միայն Հունգաբիայի եւ Թուրքիայի համայնքներն ունեն ուղիղ եւ համընդհանուր ընտրութ–135յուններով ղեկավար ընտրելու մեխանիզմներ։ Հանգարիայի հայերը, համաձայն պետական օրենքի, ընտրում են համայնքի ղեկավարներ։ Վերջին րնտրությունր կայացել է 1998֊ին։ Բայց անգամ ընտրության որոշ մեխանիզմներ ունեցող Հունգարիայում և Թուրքիայում Պոլսո պատրիարքը համայնքի եւ՛ հոգեւորէլ, եւ՛ աշխարհիկ առաջնորդն է։ Թուրքիայի օրենքների համաձայն, նա ընտրվում է ընդհանուր րնտ– րություններով, որոնց մասնակցում են Հայ առաքելական եկեղեցուն պատկանող թուրքահայերը, որոնք այդ երկրի հայության բացարձակ մեծամասնությունն են։ Ամենավերջին ընտրված պատրիարքը՝ արքեպիսկոպոս Մեսրոպ Մութաֆյանը, 1998֊ի ընտրություններումինչպես Սփյուռքի որևէ այլ համայնքում տեղի չի ունենում որևէ ընտրություն, որին արտասովոր կերպով մասնակցեց ընտրելու իրավունք ունեցող 35․000 քվեարկողների 50 տոկոսրթեկնածուները մասնակցեն՝ Հայաստանի անցյալին ու ապագային վերաբերող հարցերի լուծման, ստացավ ձայների 90 տոկոսից ա– վելին։ Պատրիարք Մութաֆյանը կարող է խոսել Թուրքիայի հայկական համայնքի անունիցկամ Ղարաբաղի հիմնախնդրի լուծման տարբեր ուղիների, չնայածկամ Հայաստանի սոցիալական, միեւնույն պետական օրենքի համաձայնքաղաքական ու տնտեսական համակարգի հնարավորությունների մատնանշման հարցերով։ Լիբանանի, համայնքի ղեկավար կարելի է ընտրել միայն հոգեւորականի։ Բացի մի քանի ընտանիքներից բաղկացած շատ փոքր համայնքների հնարավոր բացառություններիցԻրանի կամ Կիպրոսի խորհրդարաններում հայերին հատկացված տեղերի համար ընտրությունները տեղացի հային նման հարցերով զբաղվելու հնարավորություն չեն ընձեռում, ոչ մի այլ տեղ այս կարգի իրավականություն չի ապահովվում։նույնիսկ եթե քվեները ցույց տան մեկ թեկնածուի կամ մեկ կուսակցության նախապատվությունր մյուսից։

Բայց անգամ ընտրության որոշ մեխանիզմներ ունեցող Հունգա– րիայում եւ Թուրքիայում էլԼեգիտիմության հասնելու երկրորդ մեթոդը կազմակերպությունների ֆորում ստեղծելն է՝ այնպիսի մի բանաձևի հիման վրա, ինչպես որն արտոնի նաև կազմակերպությունների մեջ չընդգրկված մեծ թվով անհատների ներկայացվածությունը՝ համայնքի կամքը միջին հայտարարի բերելու համար։ Սփյուռքի որեւէ այլ համայնքում տեղի չի ունենում որեւէ ընտրությունհամայնքներն այս ուղղությամբ որևէ քայլ չեն ձեռնարկել։ «ժողովրդին» կամ «համայնքը» ներկայացնելու հավակնություն ունեցող անձինք պատրաստ չեն իրենց հավակնությունները փորձության ենթարկել նման մեխանիզմի միջոցով, որին թեկնածուները մասնակցեն՝ Հայաստանի անցյալին ու ապագային վերաբերող հարցերի լուծմանիրենց կառույցները, կամ Ղարաբաղի հիմնախնդբի լուծման տարբեր ուղիներիավանդույթները, կամ Հայաստանի սոցիալականանհատական դիրքերը և կազմակերպչական ինքնությունները ենթակա դարձնելու մի մարմնի, քաղաքական ու տնտեսական համակարգի հնարավորությունների մատնանշման հարցերով։ Լիբանանի, Իրանի կամ Կիպրոսի խորհրդարաններում հայերին հատկացված տեղերի համար ընտրությունները տեղացի հային նման հարցերով զբաղվելու հնարավորություն որը կարող է ավելի համապարփակ լինել։ Նրանք չեն րնձեռումկամենում իրենց ծրագրերը ենթարկել սփյուռքահայի քննությանը, նույնիսկ եթե քվեներր ցույց տան մեկ թեկնածոփ կամ մեկ կուսակցության նախա– պատվտթյանր մյուսից։հանուն որի և որի անունից իրենց քաղաքականությունն են հետապնդում։

Լեգիտիմության հասնելու երկրորդ մեթոդր կազմակերպությունների ֆորում ստեղծելն է՝ այնպիսի մի բանաձեւի հիման վրա, որն արտոնի Ավանդական քաղաքական կուսակցությունները պետք է նաեւ կազմակերպությունների մեջ չընդգրկված մեծ թվով անհատների ներկայացվածությունը՝ համայնքի կամքը միջին հայտարարի բերելու համար։ վերջ տան իրենց գաղտնապահությանը, եթե ցանկանում են դառնալ ժողովրդական կամքի արտահայտողներ։ Հայաստանի առնչությամբ լինելով պահանջկոտ ու նախանձախնդիր՝ Սփյուռքի համայնքներն այս ուղղությամբ որեւէ քայլ չեն ձեռնարկել։ «ժողովրդին» կամ «համայնքը» ներկայացնելու հավակնություն ունեցող անձինք պատրաստ չեն հայ ավանդական կուսակցությունները պահպանել են իրենց հա– վակնություններր փորձության ենթարկել նման մեխանիզմի միջոցովոչ֊թափանցիկությունն ու գաղտնապահությունը,136որը բնորոշ էր Օսմանյան Կայսրությունում նրանց գործունեությանը։ Քաղաքականություն որդեգրելիս կամ իրենց կառույցներըքաղաքականության մեջ փոփոխություններ կատարելիս նրանք որևէ բացատրություն չեն տալիս։ Սա արտոնվածության վրա հիմնված քաղաքական մշակույթի դրսևորում է, ավանդույթները, անհատական դիրքերը եւ կազմակերպչական ինքնությունները երբ ժողովրդական կամքը կարծես բաժանման ենթակա դարձնելու մի մարմնի, որր կարող ավար է ավեփ համապարփակ լինել։ Նրանք չեն կամենում իրենց ծրագրերը ենթարկել սփյուռքահայի քննությանր, հանուն որի եւ որի անունից իրենց քաղաքականությունն են հետապնդում։յուրաքանչյուր բաժին պետք է թաքցվի և ոչ թե բացահայտվի։ Այս առումով Սփյուռքի քաղաքական կազմակերպությունները քիչ բան ունեն տալու Հայաստանի ժողովրդավարությանն ու քաղաքական քննարկումներին, որքան էլ որ Հայաստանի կառույցներր փխրուն, թերի ու անկատար լինեն։

Ավանդական քաղաքական կոաակցություններբ պետք է նաեւ վերջ տան իրենց գաղտնապահությանը, եթե ցանկանում Թերևս որոշ կազմակերպություններ և նույնիսկ կուսակցություններ կարող են դառնալ ժողովրդական կամքի արտահայտողներ։ Հայաստանի առնչությամբ լինելով պահանջկոտ խորհել այս խնդիրների մասին։ Սակայն սա դժվարին առաջարկ կլինի այն կուսակցությունների ու նախանձախնդիր՝ Սփյուռքի հայ ավանդական կուսակցությունները պահպանել են իրենց ոչ֊թափանցիկութ– յունն ու գաղտնապահությունըկազմակերպությունների համար, որը բնորոշ էր Օսմանյան Կայսրությունում նրանց գործունեությանը։ Քաղաքականություն որդեգրելիս կամ որոնք իրենց քաղաքականության մեջ փոփոխություններ կատարելիս նրանք որեւէ բացատրություն չեն տափս։ Սա արտոնվածության վրա հիմնված քաղաքական մշակույթի դրսեւորում է, երբ ժողովրդական կամքը կարծես բաժանման ենթակա ավար է, որի յուրաքանչյուր բաժին պետք է թաքցվի եւ լեգիտիմությունը հիմնում են ոչ թե բացահայտվի։ Այս առումով Սվւյուո– քի քաղաքական կազմակերպությունները քիչ բան ունեն տալու Հայաստանի ժողովրդավարությանն ու քաղաքական քննարկումներինժողովրդավարական սկզբունքի, այլ այն համոզմունքի վրա, որքան էլ որ Հայաստանի կաոույցներր փխրուն, թերի իրենք արդեն իսկ «մարմնավորում են» ազգն ու անկատար փնեն։ազգային կամքը։

Թերեւս որոշ կազմակերպություններ եւ նույնիսկ կուսակցություններ Միասնությունը կարող են խորհել այս խնդիրների մասին։ Սակայն սա դժվարին առաջարկ կփնի է օգտակար նպատակի ծառայել, եթե այն կուսակցությունների սկսվում է տարբերությունների փոխադարձ ճանաչմամբ ու կազմակերպությունների համարհարգանքով, որոնք իրենց լեգիտիմությունը հիմնում են ոչ թե ժողովրր– դավաբական սկզբունքիտարբերություններ Հայաստանի ու Սփյուռքի միջև, այլ այն համոզմունքի վրատարբերություններ քաղաքական միջավայրում, որ իրենք արդեն իսկ «մարմնավորում են» ազգն մշակույթի ու ենթամշակույթի մեջ և տարբերություններ կառույցային ու հավաքական կարիքների հարցում։ Մեկի սեփական աշխարհայացքի համընդհանրացմամբ որոնված ու ձեռք բերված միասնությունը և ուրիշներին դրա պարտադրումը ազգային կամքը։շահերի հասնելու ամենից ավելի ոչ գործնական և նույնիսկ վնասակար հիմքերն են։

137===ՑԵՂԱՍՊԱՆՈՒԹՅՈՒՆԸ ԵՎ ՑԵՂԱՍՊԱՆՈՒԹՅԱՆ ՃԱՆԱՉՍԱՆ ՔԱՂԱՔԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆԸ===Հայոց Ցեղասպանության խնդիրը եւ և դրա ճանաչման քաղաքականությունը հանգամանալի քննարկման կարիք ունեն։ Իր ներգործությունն ունենալով Սփյուռքի մւոածողության մտածողության վրա՝ պրոբլեմն իր սփյոտքյան րնկալմամբ սփյուռքյան ընկալմամբ ներկայումս ներմուծվում է Հայաստան։

Սկսելու եմ թվարկելով, թե, սույն նյութի քննարկման առումով․ Հայոց Ցեղասպանության ե և դրա ճանաչման հարցում ի՛նչն է, որ պրոբլեմ չէ։

Խնդիրը Ցեղասպանության փաստացիությունը չէ։ Այն կատարվել է՝ անկախ այն բանից, թե ուրիշ մեկը ճանաչելո՞ւ է այն, թե՞ ոչ։ Խնդիրը դրա աղետալի հետեւանքները հետևանքները չեն։ 1915֊ի ու 1917֊ի միջեւ միջև տեղի ունեցած կոտորածներն ու տեղահանությունները րստ ըստ ամենայնի հայ ժողովրդի պատմության ամենաավերիչ իրադարձություններն էին։ Դրանք հանգեցրել են ավելի քան մեկ մխիոն միլիոն հայերի մահվան եւ առնվազն այդքանի տեղահանման եւ և հայտնի ու անհայտ ձեւերով ագդեցություն ձևերով ազդեցություն են գործել սերունդների վրա։ Ցեղասպանությունը հանգեցրել է նաեւ նաև իր պատմական հայրենիքի մեծ մասից հայ բնիկ ժողովրդի արտաքսմանը։

Պրոբլեմը ճշգրիտ թվերը չեն՝ որքան էլ այդ թվերը կարեւոր կարևոր լինեն պատմության համար։ Որեւէ Որևէ տեսակի սահմանմամբ, դա ցեղասպանություն էր․ այն փաստը, որ ոմանք գոյատեւեցինգոյատևեցին, իսկ ոմանց ոչինչ չպատահեց, չի նվազեցնում ցեղասպանությունը, այն չի դարձնում նվազ դաժան ու զարհուրելի, նվազ կործանարար։ Դա մի վերք է, որ մերժում է բուժվել եւ դրսեւորվում դրսևորվում է նորոգված ձեւերով։ձևերով։

Պրոբլեմը նույնիսկ այն փաստը չէ, որ, չնայած Սփյուռքի, իսկ 1965֊ից սկսած՝ նաեւ նաև Խորհրդային Հայաստանի իշխանությունների կողմից այդ իրողությանը ընծայված կաբեւոբաթյանրկարևորությանը, դեռեւս դեռևս համարժեք, համակողմանի ու հետեւողական ջանքեբ հետևողական ջանքեր չեն գործադրվել՝ այն պատշաճորեն վավերագրելու եւ և մեկնաբանելու ուղղությամբ, եթե հաշվի չառնենք որոշ գիտական խմբերի ու անհատների անվեհեր ջանքերր։ջանքերը։

Պրոբլեմը Ցեղասպանությունը ճանաչված տեսնել ցանկացողների դրդապատճառը չէ։ Ակնհայտ է, որ հայ ժողովրդի մեջ բնական պահանջ կա իրեն բաժին հասած ողբերգությունը Թուրքիայի եւ մի–138ջազգային և միջազգային հանրության կողմից ճանաչված տեսնելու միջոցով հասնելու արդարության։ Ես հասկանում եմ բազմաթիվ ոչ֊հայերի՝ գիտնականների, հոգեւորականներիհոգևորականների, քաղաքական գործիչների կողմից արդարությունը կայացած տեսնելու անկեղծ շահագրգռությունը։ Ես հարցականի տակ չեմ դնում նաեւ նաև քաղաքական ղեկավարների անկեղծությունը, որոնք ջանացել եւ և շարունակում են ջանալ հանուն այդ հարցի, բայց ճիշտ նույն կերպ էլ չեմ ընդունում իմ դրդապատճառները հարցականի տակ առնելու որեւէ որևէ մեկի իրավունքր․ ես կարիք չեմ զգում իմ վարկը հաստատել ցավագին այդ ասպարեզում։

Պրոբլեմը նույնիսկ այս Ցեղասպանության կարեւորությունը կարևորությունը չէ Թուրքիայի պատմության համար մասնավորապես, եւ և պատմության համար ընդհանրապես։ Թուրք որոշ գիտնականներ սկսել են ընդունել Թուրքիայի քաղաքականության, քաղաքական մտածողության, պետականության կերտման մեջ Հայոց Ցեղասպանության ազդեցությունը։ Համաշխարհային պատմության մեջ Հայոց Ցեղասպանության կարեւորությունն կարևորությունն այն չէ, որ այն աոաջինն առաջինն էր, քանի որ դա այդպես չէ, այլ այն, որ դա քաղաքական ու բանական բացատրություններ ներկայացնող ցեղասպանության մոդել է։

Պրոբլեմը Ցեղասպանության եւ և Ցեղասպանության ճանաչման զբաղեցրած տեղն է հայ քաղաքական մտածողության մեջ՝ երեք վտխկապակցված փոխկապակցված մակարդակներում, հայ հավաքական գիտակցության մեջ, հայ քաղաքական օրակարգի այլ անհաղթահարելի հարցերի հետ դրա հարաբերակցության մեջ եւ և միջազգային ասպարեզում, ուր սահմանվում եւ և կապակցվում են Հայաստանի ու հայության շահերի մեծ մասը։

Ցեղասպանության հիշողությունն ամեն հայի գիտակցության մեջ է։ Դրա ժխտումը կազմում է հայոց անհատական եւ և հավաքական ինքնության լավագույն մասի մերժումը։ Հայերը դժվարանում են հասկանալ աշխարհր եւ աշխարհի և նրա օրենքներն ու արժեքներն ընդունել ինչպես իրենցը, եթե աշխարհը չի կարողանում ճանաչել ակնբախճշմարտությունը։ Սակայն Ցեղասպանության ճանաչման քաղաքականացումը և մնացյալ աշխարհի հետ հայերի քաղաքական երկխոսության մեջ նրա գրաված կենտրոնական դիրքը շատ ավելի ազդեցություն է գործել հայերի, քան աշխարհի վրա։ Հայոց պատմությունը կրճատվել– բաժանվել է երկու փուլի․ մինչցեղասպանության և ետցեղասպանության շրջանների։ Համապատասխանաբար, ինչ կատարվել է մինչև 1915 թվականը, մեկնաբանվել է որպես դեպի 1915֊ը տանող, իսկ ողջ հաջորդածը՝ 1915֊ի հետևանք։ Այսպիսով, Սփյուռքի երկար ու բարդ պատմությունը պարգունակացվել է, և Սփյուռքն ինքը դիտվել է որպես Ցեղասպանության հետևանք՝ դժվարացնելով այլ քաղաքականություն, այլ ապագա պատկերացնելու հնարավորությունը։ Տպավորությունն այնպիսին է, որ հայերն այլևս ոչ թե սոսկ ապրում ու հասկանում, այլ նաև փառաբանում են զոհի հոգեբանությունը եւ այլընտրանքներ չեն կարողանում պատկերացնել։

Սակայն Ցեղասպանության ճանաչման քաղաքականացամը եւ մնացյալ աշխարհի հետ հայերի քաղաքական երկխոսության մեջ139նրա գրաված կենտրոնական դիրքը շատ ավելի ազդեցություն Այս փոխակերպումր եղել է գործել հայերիմտավոր իմաստով կաթվածահարող, քան աշխարհի վրա։ Հայոց պատմությունը կբճատվել– բաժանվել է երկու վաւլի․ մինչցեղասպանության եւ ետցեղասպա– նության շրջանների։ Համապատասխանաբար, ինչ կատարվել է մինչեւ 1915 թվականը, մեկնաբանվել է որպես դեպի 1915֊ը տանող, իսկ ողջ հաջորղածբ՝ 1915֊ի հետեւանք։ Այսպիսով, Սփյուռքի երկար ու բարդ պատմությունը պարգունակացվել է, եւ Սփյուռքն ինքը դիտվել է որպես Ցեղասպանության հետեւանք՝ դժվարացնելով այլ քաղաքականություն, այլ ապագա պատկերացնելու հնարավորությունը։ Տպավորությունն այնպիսին է, որ հայերն այլեւս ոչ թե սոսկ ապրում ու հասկանում, այլ նաեւ փառաբանում են զոհի հոգեբանությանը եւ այլընտրանքներ չեն կարողանում պատկերացնել։քաղաքականապես անզորացնող և հոգեբանորեն ստորացուցիչ։

Այս փոխակեբպումր եղել է մտավոր իմաստով կաթվածահարողՀայաստանում Ցեղասպանության ընկալումը դեռևս նույնը չէ, քաղաքականապես անզորացնող եւ հոգեբանորեն ստորացուցիչ։թեև Հայաստանի հայերի մեծամասնության ակունքները գնում են դեպի Արևմտյան Հայաստան, դեպի 1827–1828թթ․ և 1877–1878թթ․ ռուս֊թուրքական պատերազմներից հետո Օսմանյան Կայսրության հայկական նահանգների գաղթականները, դեպի Ցեղասպանությունից փրկվածները և Սփյուռքից 1946 և 1947 թթ․ ներգաղթածները, որոնք իրենք էլ ցեղասպանությունից փրկվածներ էին։

Հայաստանում Ցեղասպանության ընկալումը դեռեւս նույնը չէՃիշտ այնպես, թեեւ ինչպես պատահեց Սփյուռքում, 1965 թ․֊ին Ցեղասպանության հիսուներորդ տարելիցին Հայաստանի հայերի մեծամասնության ակունքները գնում են դեպի Արեւմտյան Հայաստաննոր սերունդն այլևս չկարողացավ զսպել ցասումը, որ վերապրածները, դեպի 1827–1828թթ․ եւ 1877–1878թթ․ ռուս֊թուրքական պատերազմներից հետո Օսմանյան Կայսրության հայկական նահանգների գաղթականներըչափից ավելի նվաստացած լինելով, դեպի Ցեղասպանությունից փրկվածները եւ Սփյուռքից 1946 եւ 1947 թթ․ ներգաղթածներըի վիճակի չէին արտահայտելու։ Իբրև պետության և Կոմունիստական կուսակցության կողմից ձեռնարկված պաշտոնական միջոցառումների այլընտրանք՝ ուսանողները դուրս եկան Երևանի փողոցները։ ժողովուրդը վանկարկում էր «Մեր հողերը» ՝ որպես Թուրքիայից տարածքային պահանջի կոչ։ Ցուցարարներն անմիջապես ձերբակալվեցին։ ճիշտ միևնույն ժամանակ, որոնք իրենք էլ ցեղասպանությունից փրկվածներ էին։ԱՄՆ֊ում Հայ հեղափոխական դաշնակցությունը իր երիտասարդական կազմակերպության մի քանի ուսանող֊անդամի վտարեց՝ Միացյալ Ազգերի Կազմակերպությունում Թուրքիայի ներկայացուցչության դեմ ուղղված ցույցեր կազմակերպելու պատճառով։

ճիշտ այնպեսԱյս իրադարձություններից հետո սովետահայ մի շարք պատմաբաններ նվիրվեցին Ցեղասպանության մասին ուսումնասիրությունների, ինչպես պատահեց Սփյուռքումթեև նրանց աշխատանքները մեծ մասամբ նկարագրական էին ու կրկնաբանությամբ լի։ Նրանց թույլատրվեց գրել, 1965 թ․֊ին Ցեղասպանության հիսուներորդ տարելիցին իսկ Խորհրդային Հայաստանի նոր սերունդն այլեւս չկարողացավ զսպել ցասումըկառավարությանը թույլատրվեց կառուցել Ցեղասպանության զոհերին նվիրված հուշահամալիրը։ Ցեղասպանությունը դադարեց տաբու լինելուց, որ վերապրածներըքանի դեռ պատմաբանները, չավփց ա– վեփ նվաստացած լինելովզոհերի տառապանքների ուղիներով իրենց ճամփորդության վերջում, ի վիճակի չէին արտահայտելու։ Իբրեւ պետության երախտագիտություն կհայտնեին Խորհրդային Սրությանը, կոմունիստներին եւ Կոմունիստական կուսակցության կողմից ձեռնարկված պաշտոնական միջոցառումների այանտբանք՝ ուսանողները դուրս եկան Երեւանի փողոցները։ ժողովուրդը վանկարկում ռուս ժողովրդին՝ սահմանի մյուս կողմի իրենց արյունակիցների ճակատագրից արևելահայությանը փրկելու համար։ Հակաթուրքական զգացումների արտահայտությունն ընդունելի էր «Մեր հողերը» ՝ որպես Թուրքիայից տարածքային պահանջի կոչ։ Ցուցարարներն անմիջապես ձերբակալվեցին։ ճիշտ միեւնույն ժամանակ, ԱՄՆ֊ում Հայ հեղափոխական դաշնակցությունը իր երիտասարդական կազմակերպության մի քանի ուսանող֊անդամի վտարեց՝ Սիաց– յալ Ազգերի Կազմակերպությունում Թուրքիայի ներկայացուցչության դեմ ուղղված ցույցեր կազմակերպելու պատճառով։դեռ այն հայերին չէր առաջնորդում իրադրությունն իրենց ձեռքը վերցնելու ցանկության։

Այս իրադարձություններից հետո սովետահայ մի շարք պատմաբաններ նվիրվեցին Մեկ֊երկու տասնամյակ զայրույթի արտահայտությունն իբրև քաղաքականության նպատակ և ազգային օրակարգ գործեց թե՛ Հայաստանում և թե՛ Սփյուռքում՝ թե՛ խաղաղ և թե՛ բռնի ձևերով։ ժամանակի ընթացքում հայ քաղաքական մտքի մեջ սկսեց տեղ գտնել Ցեղասպանության մասին ոաումնասիրություններիև դրա դերի վերագնահատումը։ Վերագնահատման և նոր եզրակացությունների գործընթացը, թեեւ նրանց աշխատանքները մեծ մասամբ նկարագրական էին140ու կրկնաբանությամբ լի։ Նրանց թույլատրվեց գրելորին հանգեցին ոմանք, իսկ Խորհրդային Հայաստանի կառավարությանը թույլատրվեց կառուցել Ցեղասպանության զոհերին նվիրված հուշահամափր։ Ցեղասպանությունը դադարեց տաբու լինելուցկորսվեց Սփյուռքի հրապարակային երկխոսության շարունակ ընդլայնվող համակենտրոն շրջանակներում։ Սփյուռքահայերն, քանի դեռ պատմաբաններըիրոք, զոհերի տառապանքների ուղիներով իրենց ճամփորդության վերջումփակ են հեղափոխությունների, երախտագիտություն կհայտնեին Խորհրդային Սրությանըհատկապես՝ գաղափարական տեսակի հեղափոխությունների հանդեպ։ Նրանք ներքուստ պահպանողական են, կոմունիստներին եւ ռուս ժողովրդին՝ սահմանի մյուս կողմի իրենց արյունակիցների ճակատագրից արեւելահայությանը փրկելու համար։ Հակաթուրքական զգացումների արտահայտությունն ընդունելի էրսևեռված են ինքնապահպանության վրա, քանի դեռ այն հայերին չէր առաջնոբդում իրադրությունն իրենց ձեռքը վերցնելու ցանկության։և այդ պատճառով հակված են դեպի անցյալը ու պարտական են զգում անցյալի հանդեպ։

Սեկ֊եբկու տասնամյակ զայրույթի արտահայտությունն իբրեւ քաղաքականության նպատակ եւ ազգային օրակարգ գործեց թե՛ Խորհրդային Հայաստանում եւ թե՛ Սփյուռքում՝ թե՛ խաղաղ եւ թե՛ բոնի ձեւերով։ ժամանակի ընթացքում հայ քաղաքական մտքի մեջ սկսեց տեղ գտնել Ցեղասպանության եւ դրա դերի վերագնահատումը։ Վերագնահատման եւ նոր եզրակացությունների գոբծրնթացըվերագնահատումն այլ ուղի բռնեց։ Ուսանողները երկար տարիներ էին մտածել Հայաստանի ապագայի մասին։ Մի շարք խմբավորումներ գոյացան՝ զանազան եզրակացություններով։ Լևոն Տեր֊Պետրոսյանը, որին հանգեցին ոմանքՎազգեն Սանուկյանն ու Բաբկեն Արարքցյանը, կորսվեց Սփյուռքի հրապարակային երկխոսության շարունակ ընդլայնվող համակենտրոն շրջանակներում։ Սփյուռքահայերնորոնց բոլորի արմատները ձգվում էին դեպի Օսմանյան Կայսրության քաղաքներն ու գյուղերը, իրոքայդ գործունեության առաջավոր գծում էին։ Շարունակվող իր գործունեության համար Լ․ Տեր֊Պետրոսյանը 1966֊ին ձերբակալվել է։ Ոմանք որոշեցին, փակ են հեղափոխությունների, հատկապես՝ գաղափարական տեսակի հեղափոխությունների հանդեպ։ Նրանք ներքուստ պահպանողական են, սեւեռված են ինքնապահպանության վրա, եւ այդ պատճառով հակված են դեպի անցյալը ու պարտական են զգում անցյափ հանդեպ։որ Ցեղասպանությունը չի կարող լինել քաղաքական մտածելակերպի կամ արտաքին քաղաքականության հիմք։

Խորհրդային Մինչև այսօր Հայաստանում վերագնահատումն այլ ուղի բռնեց։ Օաանողները երկար տարիներ էին մտածել Հայաստանի ապագայի մասին։ Սի շարք խմբավորումներ գոյացան՝ զանազան եզրակացություններով։ Լեւոն Տեր֊Պետրոսյանըմարդիկ իրենց զոհերին հիշում են նվազ քաղաքական մթնոլորտում, Վազգեն Սանուկյանն ու Բաբկեն Արարքցյանը, որոնց բոլորի արմատները ձգվում էին քան Սփյուռքում։ Յուրաքանչյուր ապրիլի 24֊ի նրանք լռելյայն երթ են կատարում դեպի Օսմանյան Կայսրության քաղաքներն ու գյուղերըԵղեռնի հուշահամալիր, այդ գործունեության առաջավոր գծում էին։ Շարունակվող իր գործունեության համար Լ․ Տեր֊Պետրոսյանը 1966֊ին ձերբակալվել է։ Ոմանք որոշեցինիրենց ծաղիկները կիտում հավերժական կրակի շուրջ և վերադառնում տուն։ Լռությամբ, որ Ցեղասպանությունը չի կարող լինել առանց խոսքերի։ Անցած երեսուն տարում ոչ մեկին թույլ չէր տրվում անձնավորել ցավը և այն վերածել քաղաքական մտածելակերպի կամ արտաքին քաղաքականության հիմք։կապիտալի։ Հիմա փորձեր կան Հայաստանում դա նույնպես փոխելու։

Մինչեւ այսօր Հայաստանում մարդիկ իրենց զոհերին հիշում են նվազ քաղաքական մթնոլորտումՑեղասպանության ճանաչումը ընդհանրապես քաղաքականության հիմքը դարձնելը հանգեցրել է սևեռուն վարքագծի։ Այդ վարքագիծը հաշմեցրել է հայերի ոգին ու միտքը և, քան Մփյոաքում։ Յուրաքանչյուր141ապրիլի 24֊ի նրանք լռելյայն երթ ավելին, դրանք դարձրել ուրիշների շարժառիթների պատանդը։ Հայոց միտքն ու մտածումները մեկ անգամ ևս Թուրքիայի քաղաքականության, այս անգամ՝ կատարվածի ժխտման քաղաքականության, և միջազգային ճանաչման քմայքների գերին են կատարում դեպի Եղեռնի հու– շահամալիրդարձել։ Հայերն ընդգրկված են երկարաձգված մի պայքարի մեջ, որի բանալին պահվում է «թշնամու» գրպանում։ Ցեղասպանության ու մահվան համար պատասխանատու պետությունը դեռևս իր ձեռքերում է պահում ազգի առողջությունը, իրենց ծաղիկները կիտում հավերժական կրակի շուրջ եւ վերադառնում տուն։ Լռությամբայս անգամ՝ մտավոր, առանց խոսքերի։ Անցած երեսուն տարում ոչ մեկին թույլ չէր տրվում անձնավորել ցավը եւ այն վերածել հոգեբանական ու քաղաքական կապիտափ։ Հիմա վարձեր կան Հայաստանում դա նույնպես վախելու։առողջությունը։

Ցեղասպանության ճանաչումը ընդհանրապես քաղաքականության հիմքը դարձնեա հանգեցրել Թուրք մի դեսպան, որին ամիսներ առաջ հանդիպեցի երրորդ մի երկրում, համառորեն ցանկանում էր ինձ ներքաշել, իր ձևակերպմամբ՝ «այսպես կոչված Ցեղասպանության» մասին խոսակցության մեջ։ Իմ բնազդական հակազդեցությունն էր ընդունել մարտահրավերը և վիճել։ Սակայն անմիջապես անդրադարձա, որ կրկին ես պետք է սեւեռուն վարքագծի։ Այդ վարքագիծը հաշմեցրել ընդունած լինեի մեկ ուրիշի կողմից ինձ պարտադրված խոսակցությունը, ևս մեկ անգամ հայն ինչ֊որ բան պետք է հայերի ոգին ու միտքը եւապացուցեր մեկ այլ անձի։ Նրան ասացի, ւսվեփնոր չեմ ցանկանում ներքաշվել այդ նյութի մեջ, ես չեմ կարծում, թե նա բավարար որակավորում ունի՝ ինձ հետ այդ հարցը քննարկելու համար որպես գիտնական կամ որպես մասնավոր անձ, որ՝ Թուրքիայի կողմից Ցեղասպանությունը չճանաչելու փաստը եթե ինչ֊որ բան է ասում, ապա Թուրքիայի մասին, այլ ոչ թե Ցեղասպանության։ Ես թույլ չտվի, դրանք դարձրել ուրիշների շարժառիթների պատանդը։ Հայոց միտքն ու մտածումները որ նա և թուրքական պետությունը մեկ անգամ եւս ևս սահմանեն իմ օրակարգը, ինչպես այդ արել են իմ ծնողների և ծնողներիս ծնողների հետ։ Չճանաչելը Թուրքիայի քաղաքականությանպրոբլեմն է, այս անգամ՝ կատարվածի ժխտման քաղաքականությանև ես չեմ կարող նրան կամ Թուրքիայի պետական քաղաքականությանը թույլ տալ սահմանելու իմ մտածողությունը, եւ միջազգային ճանաչման քմայքների գերին են դարձել։ Հայերն ընդգրկված են երկարաձգված մի պայքարի մեջիմ օրակարգը։ Ես մասնավոր անձ էի, որի բանալին պահվում է «թշնամու» գրպանում։ Ցեղասպանության ու մահվան համար պատասխանատու պետութ– յունր դեռեւս իր ձեռքերում է պահում ազգի առողջությունըառանձին քաղաքացի, այս անգամ՝ մտավորև կարող էի ասել այն, հոգեբանական ու քաղաքական առողջությունը։ինչ ուզում էի։ Ես, իհարկե, գիտեի, որ Թուրքիայի պետական քաղաքականությունը այս պրոբլեմի միայն կեսն է։

Թուրք մի դեսպանՀայաստանի օրակարգի բանալին Թուրքիայի ձեռքը տալու փոխարեն, որին ամիսներ առաջ հանդիպեցի երրորդ մի երկրռւմ, համառորեն ցանկանում էր ինձ ներքաշել, իր ձեւակերպ– մամբ՝ «այսպես կոչված Ցեղասպանության» մասին խոսակցության մեջ։ Իմ բնազդական հակազդեցությունն էր ընդունել մարտահրավե– րր եւ վիճել։ Սակայն անմիջապես անդրադարձա, որ կրկին ես պետք է ընդունած փնեի մեկ ուրիշի կողմից ինձ պարտադրված խոսակցությունը, եւս մեկ անգամ հայն ինչ֊որ բան պետք է ապացուցեր գոյություն ունենա հարցի սահմանման ու պայքար մղելու մեկ այլ անձի։ Նրան ասացի, որ չեմ ցանկանում ներքաշվել այդ նյութի միջոց։ Հավաքական գիտակցության և քաղաքական օրակարգի մեջ, ես չեմ կարծում, թե նա բավարար որակավորում ունի՝ ինձ հետ այդ հարցը քննարկելու համար որպես գիտնական կամ որպես մասնավոր անձ, որ՝ Թուրքիայի կողմից Ցեղասպանությունը չճանաչելու փաստը եթե ինչ֊որ բան Ցեղասպանության ժխտումը դարձնել կենտրոնական ու ֆունդամենտալ տարր՝ նշանակում է ասում, ապա Թուրքիայի մասին, այլ ոչ թե Ցեղասպանության։ Ես թույլ չավիտալ, որ նա եւ թուրքական պետությունը Թուրքիայի պետական քաղաքականությունը մեկ անգամ եւս սահմանեն իմ օրակարգը, ինչպես այդ արել են իմ ծնողների եւ ծնողներիս ծնողների հետ։ Չճանաչելը Թուրքիայի պրոբլեմն է, եւ ես չեմ կարող ևս գերի պահի մեր ժողովրդին և նրան կամ Թուրքիայի պետական քաղաքականությանը թույլ տալ սահմանելու իմ մտածողությունըանկար դարձնի։ Որոշ ղեկավարներ, իմ օ– րակարգը։ Ես մասնավոր անձ էիներառյալ որոշ մտավորականներ, աոանձին քաղաքացիգտնում են, եւ կարող էի ասել այնոր որքան մեծ լինի մարդու կողմից զոհի զգացողությունը, ինչ ուզում էի։ Եսայնքան հեշտ կլինի ճանաչման փաստարկումը, իհարկեոր հավաքական գիտակցությունը որքան երկար առաջնորդվի ցավով, գիտեի, որ Թուրքիայի պետական քաղաքականությունը այս պրոբլեմի միայն կեսն է։այնքան լավ կծառայի հարցին։

142Հայաստանի օրակարգի բանալին Թուրքիայի ձեռքը տալու փոխարեն, պետք է գոյություն ունենա հարցի սահմանման ու պայքար մղելու մեկ այլ միջոց։ Հավաքական գիտակցության եւ քաղաքական օրակարգի մեջ Ցեղասպանության ժխտումը դարձնել կենտրոնական ու ֆունդամենտալ տարր՝ նշանակում հստակորեն քաղաքականության հարց է։ Այն քաղաքականություն է թույլ տալԱՄՆ կառավարության և Արեւմուտքի լրատվության հիմնական մասի համար։ Միշտ չէ, որ Թուրքիայի պետական քաղաքականությունը մեկ անգամ եւս գերի պահի մեր ժողովրդին եւ նրան անկար դարձնի։ Որոշ ղեկավարներայդպես է եղել այդպես դարձել է։ Այն պատճառների վերլուծությունը, ներառյալ ո– րոշ մտավորականներ, գտնում ենորոնք մինչեւ 1975 թվականը Ցեղասպանությունն ընդունած Արևմտյան նշանավոր թերթերին դրդեցին փոխել իրենց տեսակետը, կարող է լույս սփռել հարցի վրա։ Քանի որ որքան մեծ փնի մարդու կողմից զոհի զգացողությունըԹուրքիայի վարքը նույնպես մեծապես ռեֆլեքսիվ է, այնքան հեշտ կփնի ճանաչման փաստարկումըժխտումը Թուրքիայի պետական քաղաքականությունն է։ Ռեֆլեքսիվ հակազդեցությունները, որ հավաքական գիտակցությունը որքան երկար առաջնորդվի ցավովորոնք կարող են այնպես անել, այնքան որ մեզ լավ կծառայի հարցին։զգանք, բավարար պատասխաններ չեն։

Ցեղասպանության ժխտումը հստակորեն քաղաքականության հարց է։ Այն քաղաքականություն է ԱՄՆ կառավարության եւ Արեւմուտքի լրատվության հիմնական մասի համար։ Միշտ չէՀայերը բավականաչափ աղերսելեն, որ այդպես է եղել այդպես դարձել է։ Այն պատճառների վերլուծությունը, որոնք մինչեւ 1975 թվականը Ցեղասպանությունն ընդունած Արեւմտյան նշանավոր թերթերին դրդեցին փոխել իրենց տեսակետրբավականաչափ նվաստացել, բավականին երկար ժամանակ զոհ են եղել։ Թուրքիայի և միջազգային հանրության կողմից Ցեղասպանության ճանաչումը չի կարող հայության ինքնության ու հպարտության վերականգնման միակ միջոցը լինել։ Այդ ամենից հետո վերքի ապաքինումը կարող է լույս սփռել հարցի վրա։ Քանի որ Թուրքիայի վարքը նույնպես մեծապես ռեֆլեքսիվ է, ժխտումը Թուրքիայի պետական քաղաքականությունն է։ Ռեֆլեքսիվ հակազդեցությունները, որոնք կարող են այնպես անել, որ մեզ լավ զգանքավելի ծանր լինել, բավարար պատասխաններ չեն։քան վերքն ինքը։

Հայերը բավականաչավւ աղերսելեն, բավականաչափ նվաստացելՆյութի փաստագրումն ու հետազոտությունն անհրաժեշտ են՝ կատարվածը հասկանալու և այն Հայաստանի, բավականին երկար ժամանակ զոհ են եղել։ Թուրքիայի եւ միջազգային ու համաշխարհային պատմության համատեքստի մեջ տեղադրելու համար։ Այս գործողություններն արժանի են հանրության կողմից Ցեղասպանության ճանաչումը չի կարող հայության ինքնության ու հպարտության վերականգնման միակ միջոցը լինել։ Այդ ամենից հետո վերքի ապաքինումը կարող է շատ ավելի ծանր լինելմեծ օժանդակության, քան վերքն ինքր։ստացել են մինչև այժմ։ Միջազգային ճանաչումը, ներառյալ Թուրքիայի կողմից, պետք է օրակարգի մաս կազմի։ Սակայն հատվածային, հանկարծահաս մղումներով, չհամակարգված և հաճախ անմիտ գործընթացները պետք է կշռադատության ենթարկվեն, ներկա մեթոդները պետք է հարմարեցվեն Հայոց աշխարհի նոր իրողություններին, և պետք է մշակվի նոր, արդյունավետ ռազմավարություն։

Հետաքրքիր կփնի հետազոտել զանազան երկրների օրենսդիր մարմինների կողմից Ցեղասպանության ճանաչման եւ ետխորհոդա– յին շրջանի Հայաստանի ու հայության օրակարգի այլ խնդիրների միջեւ եղած հարաբերակցությունը։ Որքան էլ ճանաչումը սվափիչ փ– նի յուրաքանչյուր հայի անկախությունից հետո Ցեղասպանությունը հայ քաղաքական մտքի մեջ կարո՞ղ է միևնույն տեղն զբաղեցնել, և դրա ճանաչման համարմղվող պայքարը կարո՞ղ է մնալ անփոփոխ։ Կարո՞ղ է նրանց միևնույն դերը հատկացվել, այս գործողությունների ներգործությունն երբ Ղարաբաղի ճակատագիրն օդից է կախված։ «Ռեֆլեքսիվ հակազդեցությունը» կարո՞ղ է արտաքին քաղաքականության հիմքը լինել և լինել այն համատեքստը, որում պետք է կատարվի Հայաստանի ու Ղարաբաղի ժողովրդի սոցիալական ու կարեւորությունը ուսումնասիրվելու եւ հասկացվելու կարիք ունեն։տնտեսական զարգացումը։

Ընդունված պատկերացումը միտում ունի Հետաքրքիր կլինի հետազոտել զանազան երկրների օրենսդիր մարմինների կողմից Ցեղասպանության որեւէ տեսակի ճանաչում իրականացրած երկրներին մտցնելու «հա– յամետ» երկրների կարգի մեջ։ Երկրների «հայամետ» կամ «հակահայ» դասակարգումը հայկական երեւակայության արգասիք է, որը ո– րոշ քաղաքագետներ, համայնքում կամ համայնքից դուրս, մեծ ուրախությամբ պահպանում են։ Այս տերմինների պահպանումը հնարավոր է դաոնում, երբ հայերն իրենց պահում են մուրացիկի պես, որը երջանիկ է պատառներով, ակնկալությունները չափազանց մեծ են, բայց, իբրեւ մուրացիկներ, բավարարվում են չափազանց քչով, եւ տվողն է որոշումճանաչման և ետխորհրդային շրջանի Հայաստանի ու հայության օրակարգի այլ խնդիրների միջև եղած հարաբերակցությունը։ Որքան էլ ճանաչումը սփոփիչ լինի յուրաքանչյուր հայի համար, թե ինչ կտա։այս գործողությունների ներգործությունն ու կարևորությունը ուսումնասիրվելու և հասկացվելու կարիք ունեն։

Ի՞նչ է կատարվում Ընդունված պատկերացումը միտում ունի Ցեղասպանության որևէ տեսակի ճանաչում իրականացրած երկրներին մտցնելու «հայամետ» երկրների կարգի մեջ։ Երկրների «հայամետ» կամ «հակահայ» դասակարգումը հայկական որեւէ հարցի հետ, երբ այն մտնում երևակայության արգասիք է միջազգային ասպարեզ, երբ դաոնում է ուրիշների օրակարգի մի մաս։ Որքանո՞վ են հայերը որը որոշ քաղաքագետներ, համայնքում կամ համայնքից դուրս, մեծ ուրախությամբ պահպանում սեփական օրակարգի վրա իրենց վերահսկողությունը։ Ի՞նչ են։ Այս տերմինների պահպանումը հնարավոր է կատարվում հայկական որեւէ հարցի հետդառնում, երբ այն մտնում է մեծ պետությունների արտաքին քաղաքականության եւ կենսական շահերի ոլորտը։ Նվազագույնըհայերն իրենց պահում են մուրացիկի պես, որ հարկավոր որը երջանիկ է ըմբռնելպատառներով, այն է, որ քաղաքական ղեկավարների ու կուսակցությունների բարի կամքից ու մարդասիրական մղումներից անկախ, երկրներն ու կազմակերպությունները Ցեղասպանության ճանաչման144արժեքը գնահատում ակնկալությունները չափազանց մեծ են Թուրքիայի հետ իրենց սեփական հարաբերությունների դիտանկյունից:Մարդ ակամայից հիշում է տասնիններորդ դարավերջին եւ քսաներորդ դարասկզբին՝ Արեւմտյան իմպերիալիզմի բոտն ծաղկման շրջանում, մեծ տերությունների եւ Օսմանյան Կայսրության միջեւ հարաբերությունների պատկերըբայց, երբ «հայերի նկատմամբ հալածանքների» հարցի արծարծումը բավական եղավիբրև մուրացիկներ, որ այդ տերություններն իրենց համար զիջումներ ձեռք բերենբավարարվում են չափազանց քչով, իսկ հայերին թողնեն կախված վիճակում՝ բառի թե՛ փոխաբերական, թե՛ ուղղակի իմաստներով։ Իսկ նույն այդ ընթացքում հայերն իրենց հույներն էին արթնացնում, երբեմն՝ նաեւ զենքի դիմումև տվողն է որոշում, եւ օսմանյան զենքը շրջվում էր հայերի դեմ։թե ինչ կտա։

Իսկ ի՞նչ անել Ի՞նչ է կատարվում հայկական որևէ հարցի հետ, երբ այն դեպքումմտնում է միջազգային ասպարեզ, եթե Թուրքիայի երբ դառնում է ուրիշների օրակարգի մի մաս։ Որքանո՞վ են հայերը պահպանում սեփական օրակարգի վրա իրենց վերահսկողությունը։ Ի՞նչ է կատարվում հայկական որևէ հարցի հետ նորմալ դիվանագիտական ու տնտեսական հարաբերությունները բխում են ինչպես Հայաստանի, այնպես էլ Ղարաբաղի շահերից։ Բարելավված եայ֊թուրքական հարաբերությունները չե՞ն թուլացնի արդյոք բանակցություններում Ադրբեջանի դիրքերը, որոնց կարծրությունը հիմնված երբ այն մտնում է Հայաստանի տնտեսությունը շնչահեղձ անելու մեծ պետությունների արտաքին քաղաքականության վրա։ Եթե այս հարցերի պատասխանները դրական լինեն (եւ անպայման դրական կլինենև կենսական շահերի ոլորտը։ Նվազագույնը, եթե հաշվի առնվեն փոքր֊ինչ սառնասրտորեն, միայն թե դրանք հաշվի առնետ դավաճանական վարքի պիտակավորումը չստանա), ապա Թուրքիայի հետ հարաբերությունների նորմալացումը կարող որ հարկավոր է նպաստել նաեւ Կասպից ծովի նավթային ռեսուրսների համար Հայաստանը տարանցիկ ուղի դարձնելուն։ Շատ «հայամետ» երկրներըմբռնել, որոնք հայերին խրախուսում են հետեւել իրենց հակաթուրք բնազդներին, միմյանց հետ մրցում են՝ նավթատարն իրենց տարածքով անցկացնելու համար։ Նրանց համար խնդիրն այն չէէ, որ Ադրբեջանին խանգարեն զարգացնել իր ռեսուրսներն քաղաքական ղեկավարների ու հարստանալ, այլ խնդիրն այդ հարստությունից բաժին ստանալն է։ Հայաստանի կուսակցությունների բարի կամքից ու Թուրքիայիմարդասիրական մղումներից անկախ, ինչպես նաեւ Հայաս–10 Պետականության մարտահրավերըտանի երկրներն ու Ադրբեջանի միջեւ կնճռոտ հարաբերություններր դժվարացնում կազմակերպությունները Ցեղասպանության ճանաչման արժեքը գնահատում են Հայաստանի համար նավթամադների համակարգին մաս կազմելը ե առհասարակ նավթամուղի անցկացումը Հարավային Կովկասով։Թուրքիայի հետ իրենց սեփական հարաբերությունների դիտանկյունից:

Ցեղասպանության ճանաչման հարցի հանդեպ գոյություն ունի երկու մոտեցում։ Մի մոտեցմամբ ակնկալվում Մարդ ակամայից հիշում է պատմական իրադարձության ճանաչումը՝ իբրեւ բարոյական պարտականության դրսեւորումտասնիններորդ դարավերջին և քսաներորդ դարասկզբին՝ Արևմտյան իմպերիալիզմի բուռն ծաղկման շրջանում, իբրեւ պատմական արդարության խնդիրմեծ տերությունների և Օսմանյան Կայսրության միջև հարաբերությունների պատկերը, իբրեւ անհրաժեշտություն՝ ապաքինման համար։ Մյուս մոտեցումրերբ «հայերի նկատմամբ հալածանքների» հարցի արծարծումը բավական եղավ, որ սովորաբար առաջարկվում է քաղաքական կուսակցությունների կողմիցայդ տերություններն իրենց համար զիջումներ ձեռք բերեն, Ցեղասպանության ճանաչումը դիտում է իբրեւ փոխհատուցմանիսկ հայերին թողնեն կախված վիճակում՝ բառի թե՛ փոխաբերական, ներառյալ Թուրքիայի կողմից տարածքային վախհատուցման հասնելու ուղղությամբ աոաջին քայլ։ Ակնհայտ է, որ եթե ճանաչման հետեւանքը լինելու է տարածքի կորուստ կամ նույնիսկ տարածքային հատուցման հարցի արծարծում, Թուրքիան բոլոր պատճառներն ունի շարունակելու ժխտման իր քաղաքականությունը եւ՝ թե՛ ուղղակի իմաստներով։ Իսկ նույն այդ անելու բուռն կերպովընթացքում հայերն իրենց հույսներն էին արթնացնում, ինչպես արել է անցյալում։ Այս սցենարովերբեմն՝ նաև զենքի դիմում, ծրագրի երկրորդ մասն ապահովում է, որ առաջինր երբեք չկայանա։եւ օսմանյան զենքը շրջվում էր հայերի դեմ։

Բացի այդ, ճանաչման հասնելու ռազմավարությունը սեւեռվել Հավասարաչափ կարևոր է միջազգային հանրությանը (սովորաբար տարբեր երկրների օրենսդիրներինվերը ներկայացված տրամաբանության հետևությունը, միջազգային ու տարածաշրջանային կազմակերպություններին եւ ոչ֊կառավարական կազմակերպություններին) համոզելու վրա։ Տրամաբանությունն հայ քաղաքական միտքն ունի այն էկանխադրույթը, որթե՝ այն, համոզվելուն պես, միջազգային հանրությունը Թուրքիային կստիպի ճանաչել Ցեղասպանությունը։ Այս տրամաբանությունն ունի չորս պրոբլեմ։ Առաջին, պատմության ինչ վատ իմացությունը չէ, որ ուշացրել է ճանաչումը։ Երկրորդ, խնդիրն այնքան կարեւոր չէ միջազգային հանրության որեւէ անդամի Թուրքիայի համար, որպեսզի ճնշի Թուրքիային այլ կերպլավ է հայերի համար։ Միջազգային հարաբերությունների ոչ շատ հետևողական ու հեղհեղուկ աշխարհում և մի տարածաշրջանում, քան թե իրեն հարմար ձեւով։ Երրորդուր երկու երկրները հարևաններ են և մնալու են հարևան, միջազգային հանբությանր համապատասխան ռեսուրսներ չունի՝ Թուրքիային նման բաներ պարտադրելու համար։ Չորրորդդժվար է երևակայել, որ Հայաստանն ու Թուրքիան հաջողությամբ դիմակայել է միջազգային հանրության ճնշմանը շատ ավելի անմիջական ու հրատապ հարցերում։ Արտաքին ճնշման հանդեպ նրա հակազդեցությունր սովորաբար խիստ կոպիտ է։ընդհանուր շահեր չունենան կամ չկարողանան ունենալ։

Ցեղասպանության ճանաչման հետապնդումըԻսկ ի՞նչ անել այն դեպքում, իր ողջ կրքի եթե Թուրքիայի հետ նորմալ դիվանագիտական ու նվիրման դիմացտնտեսական հարաբերությունները բխում են ինչպես Հայաստանի, սոսկ սահմանափակ հաջողություններ այնպես էլ Ղարաբաղի շահերից։ Բարելավված հայ֊թուրքական հարաբերությունները չե՞ն թուլացնի արդյոք բանակցություններում Ադրբեջանի դիրքերը, որոնց կարծրությունը հիմնված է ունեցել146միջազգային ասպարեզում։ Ինչ վերաբերում է ԹուրքիայինՀայաստանի տնտեսությունը շնչահեղձ անելու քաղաքականության վրա։ Եթե այս հարցերի պատասխանները դրական լինեն (և անպայման դրական կլինեն, վերջին տասնամյակներում Ցեղասպանության ժխտման նրա քաղաքականությունն է՛լ ավելի եթե հաշվի առնվեն փոքր֊ինչ սառնասրտորեն, միայն թե դրանք հաշվի առնելը դավաճանական վարքի պիտակավորումը չստանա), ապա Թուրքիայի հետ հարաբերությունների նորմալացումը կարող է պաշտոնականացվել եւ խոր արմատներ ձգել։նպաստել նաև Կասպից ծովի նավթային ռեսուրսների համար Հայաստանը տարանցիկ ուղի դարձնելուն։ Շատ «հայամետ» երկրներ, որոնք հայերին խրախուսում են հետևել իրենց հակաթուրք բնազդներին, միմյանց հետ մրցում են՝ նավթատարն իրենց տարածքով անցկացնելու համար։ Նրանց համար խնդիրն այն չէ, որ Ադրբեջանին խանգարեն զարգացնել իր ռեսուրսներն ու հարստանալ, այլ խնդիրն այդ հարստությունից բաժին ստանալն է։ Հայաստանի ու Թուրքիայի, ինչպես նաև Հայաստանի ու Ադրբեջանի միջև կնճռոտ հարաբերությունները դժվարացնում են Հայաստանի համար նավթամուղների համակարգին մաս կազմելը և առհասարակ նավթամուղի անցկացումը Հարավային Կովկասով։

Եթե Ցեղասպանության ճանաչման նպատակը Թուրքիայի կողմից ճանաչման հասնելն է՝ իբրեւ հարցի հանդեպ գոյություն ունի երկու մոտեցում։ Մի մոտեցմամբ ակնկալվում է պատմական իրադարձության ճանաչումը՝ իբրև բարոյական ու պարտականության դրսևորում, իբրև պատմական արդարության խնդիր, ապա կլպողի իբրև անհրաժեշտություն՝ ապաքինման համար։ Մյուս մոտեցումը, որ սովորաբար առաջարկվում է մտածել դրա ռազմավարության մասին։ Եթե Թուրքիայի քաղաքական կուսակցությունների կողմից ճանաչման նպատակը դրանից այն կողմ անցնող մի այլ նպատակ է, ապա ճանաչման չհասնելու հեռանկարը պետք Ցեղասպանության ճանաչումը դիտվում է դիտվի իբրեւ մանր ձախողումիբրև փոխհատուցման, քանի դեռ հետապնդվում է «այլ նպատակը»։ Հարկավոր ներառյալ Թուրքիայի կողմից տարածքային փոխհատուցման հասնելու ուղղությամբ առաջին քայլ։ Ակնհայտ է գիտակցել, որ այդ «այլ նպատակները», արդարացի կերպով, թե ոչ՝ վերացնում եթե ճանաչման հետևանքը լինելու է տարածքի կորուստ կամ նվազեցնում են Թուրքիայի կողմից նույնիսկ տարածքային հատուցման հարցի արծարծում, Թուրքիան բոլոր պատճառներն ունի շարունակելու ժխտման իր քաղաքականությունը վախելու հնարավորությունըև՝ այդ անելու բուռն կերպով, ինչպես նաեւ փաստարկի վարկն են նսեմացնում միջազգային հանրության աչքին։արել է անցյալում։ Այս սցենարով, ծրագրի երկրորդ մասն ապահովում է, որ առաջինը երբեք չկայանա։

Որքան էլ տարօրինակ Բացի այդ, ճանաչման հասնելու ռազմավարությունը սևեռվել է միջազգային հանրությանը (սովորաբար տարբեր երկրների օրենսդիրներին, միջազգային ու պարադոքսալ հնչիտարածաշրջանային կազմակերպություններին և ոչ֊կառավարական կազմակերպություններին) համոզելու վրա։ Տրամաբանությունն այն է, Լ․ Տեբ֊Պետբոսյա– նի վարչակազմի վերջին հինգ տարումոր, երբ Թուրքիայի հետ կառուցողական երկխոսություն էր սկսվելհամոզվելուն պես, Ցեղասպանության ճանաչման հարցում շատ ավելի առաջընթաց եղավմիջազգային հանրությունը Թուրքիային կստիպի ճանաչել Ցեղասպանությունը։ Այս տրամաբանությունն ունի չորս պրոբլեմ։ Առաջին, պատմության վատ իմացությունը չէ, որ ուշացրել է ճանաչումը։ Երկրորդ, խնդիրն այնքան կարևոր չէ միջազգային հանրության որևէ անդամի համար, որպեսզի ճնշի Թուրքիային այլ կերպ, քան հակաթուրքական կամպանիայի վերջին երեք տասնամյակում։ Այս առումով աչքի են դարնում հատկապես երկու հրապարակային իրադարձություն։ Առաջինը Երեւանում 1995 թ․֊ին Ցեղասպանության 80֊բդ տարելիցին նվիրված պետականորեն կազմակերպված թե իրեն հարմար ձևով։ Երրորդ, միջազգային գիտաժատ– վին թուրք սոցիոլոգի մասնակցությանն էր եւ 1915֊ի իրադարձությունները նրա կողմից հստակորեն իբրեւ ցեղասպանություն բնորոշելը։ Երկրորդ իրադարձաթյունր Մտամբուլի մերձակա էսենյուրտ քաղաքի քաղաքապետի այցն էր Երեւան եւ Եղեռնի հուշահամալիբ։ Ուղղա– վւառռւթյան սոսկ միամիտ պահապանները կարող են կարծելհանրությունը համապատասխան ռեսուրսներ չունի՝ Թուրքիային նման բաներ պարտադրելու համար։ Չորրորդ, որ այս իրադարձությունները տեղի են ունեցել առանց Թուրքիայի կառավարության համաձայնության։Թուրքիան հաջողությամբ դիմակայել է միջազգային հանրության ճնշմանը շատ ավելի անմիջական ու հրատապ հարցերում։ Արտաքին ճնշման հանդեպ նրա հակազդեցությունը սովորաբար խիստ կոպիտ է։

Ապշեցուցիչ կերպովՑեղասպանության ճանաչման հետապնդումը, այս իրադարձություններից ոչ մեկը բավարար ուշադրության չարժանացավ հայկական աատվամիջոցների կամ մարդկանց, կուսակցությունների իր ողջ կրքի ու գիտնականների կողմիցնվիրման դիմաց, որոնք պնդում ենսոսկ սահմանափակ հաջողություններ է ունեցել միջազգային ասպարեզում։ Ինչ վերաբերում է Թուրքիային, թե վերջին տասնամյակներում Ցեղասպանության ճանաչման հարցն իրենց օրակարգի առաջնակարգ խնդիրն է։ Կուսակցությունների մեջ եղան այնպիսիք, որոնք 1995֊ին, ԱՄՆ Նախագահ ԲիլՔփնթոնի երկլարդ ընտրարշավի ժամանակ, կրկին պաշտպանեցին ժխտման նրա թեկնածությու–147նը, թեեւ նա ետ էր կանգնել Ցեղասպանությունը ճանաչելու մասին 1991֊ին իր աոաջին ընտրարշավի ընթացքում տված խոստումից։ Եվ սա առաջին դեպքը չէր, որ Ցեղասպանության ճանաչումը հաբւսբե– րականացվում քաղաքականությունն է՛լ ավելի է ճշմարիտ հավատքի պահապանների կողմից։ Նրանք իրենց բացահայտորեն իրավունք են վերապահում որոշելու, թե երբ պաշտոնականացվել եւ որտեղ շեղվել ուղղափառությունից։ Հայաստանի ազգընտիր Նախագահը մեղադրվում էր դրանից անհամեմատ ավելի վտքբ բաների համար։խոր արմատներ ձգել։

Եթե Ցեղասպանության ճանաչումը փոփոխություններից մեկն էր, որ նախագահ Ռ․ Քոչարյանը ներկայացրեց ճանաչման նպատակը Թուրքիայի հետ իր քննարկումների օրակարգում։ Այս փոփոխության պատճառները կարող էին լինել Հայաստանը Սփյուռքի կարիքների նկատմամբ ավելի զգայուն դարձնելուկողմից ճանաչման հասնելն է՝ իբրև բարոյական ու պատմական արդարության խնդիր, իսկ Սփյուռքը՝ Հայաստանին ավելի սատարող դարձնելու զույգ նկատառումները։ Սեկ այլ դրդապատճառ էլ կարող էր եղած լինել Ցեղասպանությունն իբրեւ ապա կարելի է մտածել դրա ռազմավարության մասին։ Եթե Թուրքիայի դեմ հակազենք գործածելու նկատառումը՝ կողմից ճանաչման նպատակը դրանից այն հույսովկողմ անցնող մի այլ նպատակ է, որ հարցր արծաբծելը կարող ապա ճանաչման չհասնելու հեռանկարը պետք է չափավորել Ղարաբադյան հակամարտության մեջ Թուրքիայի կողմից Ադրբեջանին օժանդակումր։ Դրանով հանդերձդիտվի իբրև մանր ձախողում, Ռ․ Քոչաո– յանի վարչակազմը Ցեղասպանության ճանաչումը չի դարձրել Թուրքիայի հետ հարաբերությունների նորմալացման նախապայման։ Հայաստանը շարունակում քանի դեռ հետապնդվում է կողմ լինել «այլ նպատակը»։ Հարկավոր է գիտակցել, որ այդ «այլ նպատակները», արդարացի կերպով, թե ոչ՝ վերացնում կամ նվազեցնում են Թուրքիայի հետ առանց նախապայմանների դիվանագիտական հարաբերությունների հաստատմանը։կողմից ժխտման քաղաքականությունը փոխելու հնարավորությունը, ինչպես նաև փաստարկի վարկն են նսեմացնում միջազգային հանրության աչքին։

Կատարելով քաղաքական զինսւնոցի հաշվառում՝ մեր թե՛ բարեկամները եւ թե՛ թշնամիները Սփյուռքը համարում են մի առավելությունՑեղասպանության ճանաչումը փոփոխություններից մեկն էր, որ ունի հայկական կողմընախագահ Ռ․ Քոչարյանը ներկայացրեց Թուրքիայի հետ իր քննարկումների օրակարգում։ Այս փոփոխության պատճառները կարող էին լինել Հայաստանը Սփյուռքի կարիքների նկատմամբ ավելի զգայուն դարձնելու, եւ որից զուրկ իսկ Սփյուռքը՝ Հայաստանին ավելի սատարող դարձնելու զույգ նկատառումները։ Մեկ այլ դրդապատճառ էլ կարող էր եղած լինել Ցեղասպանությունն իբրև Թուրքիայի դեմ հակազենք գործածելու նկատառումը՝ այն հույսով, որ հարցր արծարծելը կարող է ադրբեջանական կողմը։ Ղարաբաղի ու Հայաստանի ղեկավարների մտածողության չափավորել Ղարաբադյան հակամարտության մեջԹուրքիայի կողմից Ադրբեջանին օժանդակումր։ Դրանով հանդերձ, միասնությանը զուգահեռ, Սփյուռքն ունի նաեւ ռազմավարական արժեք։ Քաղաքական որոշ կուսակցությունների ծրագրերում Սփյուռքին նշանակալի դեր Ռ․ Քոչարյանի վարչակազմը Ցեղասպանության ճանաչումը չի դարձրել Թուրքիայի հետ հարաբերությունների նորմալացման նախապայման։ Հայաստանը շարունակում է հատկացվում։կողմ լինել Թուրքիայի հետ առանց նախապայմանների դիվանագիտական հարաբերությունների հաստատմանը։

Երբ Սփյուռքի կուսակցությունները ներգրավվեցին Հայաստանի ու Ղարաբաղի քաղաքականության մեջ, գիտակցաբար Ասել թե ոչ՝ իրենց վերագրեցին Սփյուռքի քաղաքականության այս փոփոխությունը մեզ մոտեցրեց Թուրքիայի կողմից Հայաստանին ու Ղարաբաղին ցուցաբերելիք օժանդակության երաշխավորի դեր։ Որոշ դեպքերում նրանք քաղաքական պատասխանատվություն ստանձնեցին Ցեղասպանության ճանաչմանը՝ կասկածելի է։ Թե փոփոխությունը որևէ այլ նպատակի հասել է՝ մնում է սպասել– տեսնել։ Ռ․ Քոչարյանի առաջնահերթ խնդիրը հստակ է՝ զարգացնել Հայաստանի իշխանությունների փոխարենտնտեսությունը։ Սփյուռքը նրա այս նպատակի կարևոր մի օղակն է, որոնք նրանցից տնտեսական եւ քաղաքական օժանդակություն էին ակնկալում։իսկ Ցեղասպանության ճանաչման հարցի արծարծումը կարևոր զիջում է Սփյուռքին։ Թուրքիայի հետ սահմանների բացումը նույնպես անհրաժեշտ է՝ միևնույն նպատակի համար։ Այդ պատճառով էլ Թուրքիայի կողմից Ցեղասպանության ճանաչումը նախապայման չդարձվեց։ ժամանակը ցույց կտա, թե նման էկլեկտիկ քաղաքականությունը որևէ արդյունքի հանգեցրե՞լ է, թե՞ ոչ, կամ կհանգեցնի, թե ոչ։

==5․ Սփյուռքը և նրա դժգոհությունները=ՍՓՅՈՒՌՔԸ ՍԻՆՉԵՎ 1988֊Ը===Ամեն բանից առաջ, պետք է ընդունել, որ Սփյուռք տերմինն ի սկզբանե բացասական բնորոշում է։ Այն մատնանշում է մարդկանց խումբ, որոնք այնտեղ չեն գտնվում, որտեղ մի ժամանակ եղել են եւ որտեղ, այսպես ասած, պետք է որ լինեն՝ առնվազն եթե ազգ– պետություն կառույցն ընդունվում է իբրեւ նորմ։

Հայ Կատարելով քաղաքական զինանոցի հաշվառում՝ մեր թե՛ բարեկամները և թե՛ թշնամիները Սփյուռքը աշխարհի ամենակենսունակ եւհամարում են մի առավելություն, ըստ որոշ կարծիքներիոր ունի հայկական կողմը, ամենակազմակեբպված սփյոտքներից է։ Նա հարմարվել և որից զուրկ է տարբեր ժամանակների եւ մշակութային տարբեր տարածքներիադրբեջանական կողմը։ Ղարաբաղի ու Հայաստանի ղեկավարների մտածողության մեջ, մեր– ժել է մահանալ՝ չնայած կանխատեսումներինմիասնությանը զուգահեռ, կառույցներ ու կազմակերպություններ Սփյուռքն ունի նաև ռազմավարական արժեք։ Քաղաքական որոշ կուսակցությունների ծրագրերում Սփյուռքին նշանակալի դեր է ստեղծել՝ իր կարիքները հոգալու համար։հատկացվում։

149Կենսունակության բացատրությանը մասամբ այն էԵրբ Սփյուռքի կուսակցությունները ներգրավվեցին Հայաստանի ու Ղարաբաղի քաղաքականության մեջ, որ հայերն ի– րենց հայրենիքը սկսել են թողնել դարեր առաջ եւ շարունակել են մինչեւ մեր օրերբ՝ թեեւ տարբեր չափերով եւ տարբեր պատճառներով։գիտակցաբար թե ոչ՝ իրենց վերագրեցին Սփյուռքի կողմից Հայաստանին ու Ղարաբաղին ցուցաբերելիք օժանդակության երաշխավորի դեր։ Որոշ դեպքերում նրանք քաղաքական պատասխանատվություն ստանձնեցին Հայաստանի իշխանությունների փոխարեն, որոնք նրանցից տնտեսական և քաղաքական օժանդակություն էին ակնկալում։

Թեեւ Հայկական Սփյոտքր նախորդել Ամեն բանից առաջ, պետք է Ցեղասպանությանըընդունել, այն ապաքինվել որ Սփյուռք տերմինն ի սկզբանե բացասական բնորոշում է։ Այն մատնանշում է տեղահանումների նվաստացումիցմարդկանց խումբ, նվաստացումորոնք այնտեղ չեն գտնվում, որը հատկանշական էր 1915 թ․֊ից հետո ժողովրդի սփռված մնացորդների համար։ Գաղթականները հասնում էին այնպիսի երկրներորտեղ մի ժամանակ եղել են և որտեղ, որոնց լեզուն չգիտեինայսպես ասած, որոնց մշակույթն իրենց խորթ էր, եւ որոնց բնակիչները, թեեւ հյուրընկալ, սակայն նորեկների հանդեպ տածում էին համընդհանուր կանխակալ վերաբերմունք։ Ֆրանսիայում նրանք «կեղտոտ հայեր» էին, ԱՄՆ֊ում՝ «քաղցած հայեր», Հարավային Ամերի– կայում՝ «թուրք», արաբական որոշ երկրներում՝ «հայի կտոր»։ Երեք սերնդի ծանր աշխատանք, հարյուր հազարավոր անհատների նվիրում, տնտեսական ինտեգրացիա եւ համայնքի դանդաղ վերակառուցում հարկ եղավ ներդնել՝ հաղթահարելու համար հոգեբանական վնասը։պետք է որ լինեն՝ առնվազն եթե ազգ–պետություն կառույցն ընդունվում է իբրև նորմ։

Որքան էլդրսից դիտողին տարօրինակ թվաՀայ Սփյուռքը աշխարհի ամենակենսունակ և, համայնքային կազմակերպությունների անդադար ժողովներին ու ամենաանկարեւոր հարցերի անվերջ քննարկումներին մասնակցելը գաղթականների համար ինքնահաստատման ակտ էրըստ որոշ կարծիքների, համայնքի զգացում ստեղծելուամենակազմակերպված սփյուռքներից է։ Նա հարմարվել է տարբեր ժամանակների և մշակութային տարբեր տարածքների, միասին լինելու եւ խմբի համար որոշումներ կայացնելու ակտմերժել է մահանալ՝ չնայած կանխատեսումներին, նույնիսկ եթե այդ գաղթականները դժվարություն ունեին հասկանալու պատմական մեծ իրադարձություններր, որոնք այդքան խոր ազդեցություն էին թալել նրանց վրա։ Լսելով այնպիսի բառապաշարով կառուցված ճառեր, որ դժվար էր ըմբռնել, եւ քրիստոնեության մասին քարոզներ, որ այլեւս չէին հասկանում՝ վերապրածները օր օրի, մեկ առ մեկ կյանքի վերադարձան, հարմարվեցին նոր միջավայրին եւ սովորեցին ապրել՝ հաշտվելով իրենց սիրեցյալների մահվան զարհուրելի հիշողությունների հետ։ Ներկայումս հայ ժողովուրդը հիմնականում հաղթահարել կառույցներ ու կազմակերպություններ է այդ ամենը եւ իրավունք ունի ստեղծել՝ իր վեբածննդով հպարտ լինելու։կարիքները հոգալու համար։

Կենսունակության բացատրությունը մասամբ այն է, որ հայերն իրենց հայրենիքը սկսել են թողնել դարեր առաջ և շարունակել են մինչև մեր օրերը՝ թեև տարբեր չափերով և տարբեր պատճառներով։ Մյուս պատճառն այն է, որ, բախվելով Ցեղասպանության իրականությանը, Սփյուռքի կորովը դարձավ հայության կողմից 1915֊ի իր մահվան դատապարտումը մերժելու հաստատուն միջոց։ Դա մոռացության մատնվելու մերժումն է, մոռացման դեմ ազդակոչը։ Թեև Հայկական Սփյուռքը նախորդել է Ցեղասպանությանը, այն ապաքինվել է տեղահանումների նվաստացումից, նվաստացում, որը հատկանշական էր 1915 թ․֊ից հետո ժողովրդի սփռված մնացորդների համար։ Գաղթականները հասնում էին այնպիսի երկրներ, որոնց լեզուն չգիտեին, որոնց մշակույթն իրենց խորթ էր, և որոնց բնակիչները, թեև հյուրընկալ, սակայն նորեկների հանդեպ տածում էին համընդհանուր կանխակալ վերաբերմունք։ Ֆրանսիայում նրանք «կեղտոտ հայեր» էին, ԱՄՆ֊ում՝ «քաղցած հայեր», Հարավային Ամերի– կայում՝ «թուրք», արաբական որոշ երկրներում՝ «հայի կտոր»։ Երեք սերնդի ծանր աշխատանք, հարյուր հազարավոր անհատների նվիրում, տնտեսական ինտեգրացիա և համայնքի դանդաղ վերակառուցում հարկ եղավ ներդնել՝ հաղթահարելու համար հոգեբանական վնասը։ Որքան էլ դրսից դիտողին տարօրինակ թվա, համայնքային կազմակերպությունների անդադար ժողովներին ու ամենաանկարևոր հարցերի անվերջ քննարկումներին մասնակցելը գաղթականների համար ինքնահաստատման ակտ էր, համայնքի զգացում ստեղծելու, միասին լինելու և խմբի համար որոշումներ կայացնելու ակտ, նույնիսկ եթե այդ գաղթականները դժվարություն ունեին հասկանալու պատմական մեծ իրադարձությունները, որոնք այդքան խոր ազդեցություն էին թողել նրանց վրա։ Լսելով այնպիսի բառապաշարով կառուցված ճառեր, որ դժվար էր ըմբռնել, և քրիստոնեության մասին քարոզներ, որ այլևս չէին հասկանում՝ վերապրածները օր օրի, մեկ առ մեկ կյանքի վերադարձան, հարմարվեցին նոր միջավայրին և սովորեցին ապրել՝ հաշտվելով իրենց սիրեցյալների մահվան զարհուրելի հիշողությունների հետ։ Ներկայումս հայ ժողովուրդը հիմնականում հաղթահարել է այդ ամենը և իրավունք ունի իր վերածննդով հպարտ լինելու։ Սակայն կարո ղ կարո՞ղ ենք խոսել մեկ Սփյուռքի մասին, եւ Սփյոտքը և Սփյուռքը կարո՞ղ է իրականացնել այն դերը, որ ոմանք վերագրում են նրան, իսկ ուրիշներ՝ պահանջում նրանից։

Համայնքներն իրենց մեծությամբ միմյանցից խիստ տարբերվում են եւ ցրված են բոլոր մայրցամաքներով մեկ՝ հիմնականում կենտրոնացած լինելով Ռուսաստանում (մոտ մեկ միլիոն հայ), Ամերիկայի Սխսցյալ Նահանգներում (մեկ Սփյուռքում բնակվող հայերի թվի մասին ստույգ տվյալներ չկան։ Հավանական թիվը տատանվում է չորսից հինգ միլիոնի շուրջ), Վրաստանամ (մոտ 450․000)միջև, Մերձավոր Արեւեաում (գրեթե 400․000)թեև կան պնդողներ, Ֆրանսիայում (շուրջ 350․000) եւ Հարավային Ամեբիկայում (ավելի քան 100․000)՝ հիմնականում Արգենտինայում։որ այդ թիվը հասնում է ութ միլիոնի։

Համայնքները Համայնքներն իրենց մեծությամբ միմյանցից խիստ տարբերվում են նաեւ իրենց ծագումով ու պատմությամբ։ Որոշ համայնքների, ինչպես, օրինակ, Հյուսիսային Իրանի եւ Անատոփայի համայնքների ծագումը ձգվում է մինչեւ և ցրված են բոլոր մայրցամաքներով մեկ՝ հիմնականում կենտրոնացած լինելով Ռուսաստանում (մոտ մեկ միլիոն հայ ժողովրդի ձեւավորման շրջանը։ Շատերն առաջացել են մինչեւ Ցեղասպանությունը), սակայն համալրվել են դրանից հետո։ ՈւրիշներԱմերիկայի Միացյալ Նահանգներում (մեկ միլիոնի շուրջ), ինչպես ՄոնրեափՎրաստանում (մոտ 450․000), Սիդնեյի եւՄեաարնի համայնքները, գոյացել են միայն 1950֊ականներին։ Նրանք ներկայացնում են ձուլման եւ մշակութային հարմարեցման տարբեր փուլեր։ ՀետեւաբարՄերձավոր Արևելքում (գրեթե 400․000), համայնքները կազմակերպված կյանքի տարբեր աստիճաններ ու որակներ ունեն։Ֆրանսիայում (շուրջ 350․000) և Հարավային Ամերիկայում (ավելի քան 100․000)՝ հիմնականում Արգենտինայում։

Համայնքները միմյանցից տարբերվում են նաեւ հյուրրնկալ երկրներում ունեցած իրավական կարգավիճակով։ Թուրքիայում եւ մերձավոբաբեւել– յան այլ երկրներումնաև իրենց ծագումով ու պատմությամբ։ Որոշ համայնքների, որոնք Օսմանյան Կայսրության ժառանգոոդ– պետություններ ենինչպես, պետությունը տափս օրինակ, Հյուսիսային Իրանի և Անատոլիայի համայնքների ծագումը ձգվում է հայի ու հայկականի իրավական սահմանումըմինչև հայ ժողովրդի ձևավորման շրջանը։ Շատերն առաջացել են մինչև Ցեղասպանությունը, եւսակայն համալրվել են դրանից հետո։ Ուրիշներ, ըստ օրենքիինչպես Մոնրեալի, համայնքներն ունեն իրավական դիրք եւ որոշ արտոնություններ Սիդնեյի և Մելբուրնի համայնքները, գոյացել են միայն 1950֊ականներին։ Նրանք ներկայացնում են ձուլման և մշակութային հարմարեցման տարբեր փուլեր։ Հետևաբար, համայնքները կազմակերպված կյանքի տարբեր աստիճաններ ու արգելքներ։ Արեւմտյան հասարակություններում պետության հետ հարաբերակցությունը սահմանվում է անհատ քաղաքացու հայեցակարգով։որակներ ունեն։

Բացի այդ, բազմաթիվ հայեր, որոնք փաստորեն սփյուռքահայ Համայնքները տարբերվում են, իրենց այդպիսին չեն համարում։ Հատկապես Մոսկվայի, ինչպես նաեւ նախկին խորհրդային տարածքի նաև հյուրընկալ երկրներում ունեցած իրավական կարգավիճակով։ Թուրքիայում եւ մերձավորարևելյան այլ վայրերի հայերըերկրներում, դժվարանում որոնք Օսմանյան Կայսրության ժառանգորդ–պետություններ են իրենց սփյուռքահայ համարել։ Գոյություն ուներ ընդհանուր մի հայրենիք՝ Խորհրդային Միությունը, որի բնակիչներն էին ի– րենք, եւ որի մայրաքաղաքն էր Մոսկվան։ Ինչպե՞ս իրենք կարող են151սփյուռքահայ լինել։ Թիֆլիսն պետությունը տալիս է հայի ու Մտամբուա ծնունդ են տվել ժամանակակից հայ մշակույթին եւ հայկական շատ կառույցների։ Ջա– վախքի հայերը Հայաստանին չափազանց մոտ են՝ իրենց սփյուռքահայ զգալու համար։ Լրիվ վերջերս Հայաստանից ու Ադրբեջանից ԱՄՆ ժամանածները նույնպես դժվարություն ունեն իրենց սփյուռքահայ բնորոշելու։ Լինելով ֆիզիկապես հեռվում՝ նրանք դեռեւս իրականում չեն հեռացել Հայաստանից կամ Ադրբեջանից։ Իսկ նրանց համարհայկականի իրավական սահմանումը, ովքեր արդեն ձուլվել ենև, իրենց ազգային ծագման մասին տարտամ հիշողություններով կամ նույնիսկ առանց դրանցըստ օրենքի, վաղուց ի վեր սփյուռքահայ լինելը կորցրել համայնքներն ունեն իրավական դիրք և որոշ արտոնություններ ու արգելքներ։ Արևմտյան հասարակություններում պետության հետ հարաբերակցությունը սահմանվում է իր իմաստր։անհատ քաղաքացու հայեցակարգով։

Հայկական Սփյուռքը եղել է ինքն իր մեջ հարափոփոխ մի երեւույթ։ Տեղավորվելով նախ Մերձավոր Արեւելքում ու Արեւելյան ԵվրոպայումԲացի այդ, բազմաթիվ հայեր, որոնք փաստորեն սփյուռքահայ են, Ցեղասպանության շատ վերապրածներ կամ հյուրրն– կալ երկրռւմ ծնված նրանց զավակները իրենց կյանքը այնուհետեւ շարունակեցին այդպիսին չեն համարում։ Հատկապես Մոսկվայի, ինչպես նաև նախկին խորհրդային տարածքի այլ եբկրնեբում՝ մեծ մասամբ ԱՄՆ֊ումվայրերի հայերը, Կանադա– յում, Ավստրալիայում ու Եվրոպայում։ Վերաբնակների տարբեր ա– լիքների միջեւ հարաբերություններում միասնականություն չի դրսեւորվել։ Ենթախմբեոի միջեւ հարաբերություններին ավելի բնորոշ դժվարանում են հակասություններըիրենց սփյուռքահայ համարել։ Գոյություն ուներ ընդհանուր մի հայրենիք՝ Խորհրդային Միությունը, փոխադարձ անվստահությունըորի բնակիչներն էին իրենք, միմյանց չսիրելն և որի մայրաքաղաքն էր Մոսկվան։ Ինչպե՞ս իրենք կարող են սփյուռքահայ լինել։ Թիֆլիսն ու կանխակալությունը։ Եվ կազմակերպական կառույցները հաճախ արտացոլում Մտամբուլը ծնունդ են հենց այդ ստորաբաժանումները։տվել ժամանակակից հայ մշակույթին և հայկական շատ կառույցների։ Ջավախքի հայերը Հայաստանին չափազանց մոտ են՝ իրենց սփյուռքահայ զգալու համար։ Լրիվ վերջերս Հայաստանից ու Ադրբեջանից ԱՄՆ ժամանածները նույնպես դժվարություն ունեն իրենց սփյուռքահայ բնորոշելու։ Լինելով ֆիզիկապես հեռվում՝ նրանք դեռևս իրականում չեն հեռացել Հայաստանից կամ Ադրբեջանից։ Իսկ նրանց համար, ովքեր արդեն ձուլվել են, իրենց ազգային ծագման մասին տարտամ հիշողություններով կամ նույնիսկ առանց դրանց, վաղուց ի վեր սփյուռքահայ լինելը կորցրել է իր իմաստը։

Համայնքների հաստատությունների կառուցվածքը հաջողությամբ դիմակայել Հայկական Սփյուռքը եղել է փոփոխությունները։ Որոշ կազմակերպություններ, ինչպես հայրենակցական միությունները, որոնք պահպանել են Արեւմտյան Հայաստանի գյուղերի ինքն իր մեջ հարափոփոխ մի երևույթ։ Տեղավորվելով նախ Մերձավոր Արևելքում ու քաղաքների հիշատակըԱրևելյան Եվրոպայում, անհետանալու եզրին են։ Շատ քիչ նոր կազմակերպությունների է հաջողվել բավականաչափ հետեւորդներ ներգրավել եւ Ցեղասպանության շատ վերապրածներ կամ հյուրրնկալ երկրում ծնված նրանց պահել այնքան ժամանակզավակները իրենց կյանքը այնուհետև շարունակեցին այլ երկրներում՝ մեծ մասամբ ԱՄՆ֊ում, որ կարողանաս՛ արմատ ձգել։ Հայաստանի Ազատագրության հայ գաղտնի բանակը (Ճ․ՏՃԼՃ)՝ քչերից մեկըԿանադայում, որ քաղաքական օրակարգի էր հավակնումԱվստրալիայում ու Եվրոպայում։ Վերաբնակների տարբեր ալիքների միջև հարաբերություններում միասնականություն չի դրսևորվել։ Ենթախմբեոի միջև հարաբերություններին ավելի բնորոշ են հակասությունները, կարողացավ գոյատեւել մեկ տասնամյակ։ Բացի մի քանի մասնագիտական խմբավորումներիցփոխադարձ անվստահությունը, Ամերիկայի Հայկական Համագումարը (ԱՀՀ) միակն է, որին հաջողվեց հաղթահարել Մփյոտքում նոր ազգային կազմակերպություն ստեղծելու խոչընդոտները։ Մակայն նույնիսկ նա չկարողացավ ծավալվել Կանադայում միմյանց չսիրելն ու Եվրոպայում։կանխակալությունը։ Եվ կազմակերպական կառույցները հաճախ արտացոլում են հենց այդ ստորաբաժանումները։

Մփյուռքի պատմություննՀամայնքների հաստատությունների կառուցվածքը հաջողությամբ դիմակայել է փոփոխությունները։ Որոշ կազմակերպություններ, այնուամենայնիվինչպես հայրենակցական միությունները, գրանցել է մի շարք փոփոխություններ։ Մփյոտքահայ կյանքի կենտրոններ հանդիսա–152ցող քաղաքներ որոնք պահպանել են առաջացել Արևմտյան Հայաստանի գյուղերի ու անհետացել՝ բազմաթիվ անգամներ։ Ցեղասպանությունից հետո Փարիզն ու Բոստոնը վախարինեցին Թիֆլիսին ու Պոլսլին մինչեւ 1950֊ական թվականներըքաղաքների հիշատակը, երբ Կահիրենանհետանալու եզրին են։ Շատ քիչ նոր կազմակերպությունների է հաջողվել բավականաչափ հետևորդներ ներգրավել և նրանց պահել այնքան ժամանակ, Հալեպր եւ ապա Բեյրութր ստանձնեցին առաջնությունր։ Ոմանք գտնում ենոր կարողանաս՛ արմատ ձգել։ Հայաստանի Ազատագրության հայ գաղտնի բանակը (ԱՍԱԼԱ)՝ քչերից մեկը, որ 1990֊ականնեբից բացարձակ թվային գերազանցությամբ եւ համայնքի գործունեության ինտենսիվությամբ Լոս Անջելեսը պետք քաղաքական օրակարգի էր հավակնում, կարողացավ գոյատևել մեկ տասնամյակ։ Բացի մի քանի մասնագիտական խմբավորումներից, Ամերիկայի Հայկական Համագումարը (ԱՀՀ) միակն է համարվի Հայ Ափյոտքի կենտրոն։, որին հաջողվեց հաղթահարել Սփյուռքում նոր ազգային կազմակերպություն ստեղծելու խոչընդոտները։ Սակայն նույնիսկ նա չկարողացավ ծավալվել Կանադայում ու Եվրոպայում։

Այս փոփոխությանր չազդանշեց ամերիկահայության գերակայություն։ Հաստատությունների մեծ մասըՍփյուռքի պատմությունն, Հյուսիսային Ամերիկայում թե Եվրոպայումայնուամենայնիվ, մինչեւ այժմ ղեկավարվում գրանցել է սիրիացի մի շարք փոփոխություններ։ Սփյոռքահայ կյանքի կենտրոններ հանդիսացող քաղաքներ են առաջացել ու փբւսնանցի հայերի կողմից։ Սա բավական կարեւոր հանգամանք է՝ Մփյուռքի քաղաքական եւ մշակութային ծրագրի բովանդակությունն անհետացել՝ բազմաթիվ անգամներ։ Ցեղասպանությունից հետո Փարիզն ու ձեւր հասկանալու առումով։ Հիշողության մեջ հայրենիքի գաղափարի նահանջին զուգընթաց, յուրաքանչյուր սերունդ որոնել է, թե ի՛նչ պետք է պահպանել անցյալից: Եվ քանի որ երբեւէ գոյություն չի ունեցել եւ չի կարող ունենալ իդեալական կամ զուտ հայկական մշակույթ, 1950֊ա– կաններից սկսած մերձավորարեւել)ան, գնալով ավելի Բոստոնը փոխարինեցին Թիֆլիսին ու ավելի հալե– պա֊բեյբության մոդելն սկսեց առաջ քաշվել իբրեւ իդեալական՝ աշխարհի այդ կողմի մարդկանց դարձնելով աշխարհասփյուռ համայնքների ղեկավարության համար բնական վերնախավ։ Որպես դրա արդյունքՊոլսլին մինչև 1950֊ական թվականները, համայնքներում ձեւավորվեց համապատասխան հիերարխիա։ Եթե սիրիա֊լիբանանյան համայնքներր բազմած են հիերարխիկ սանդուղքի վերեւումերբ Կահիրեն, Հալեպր և ապա թուրքահայերը եւ հայաստանցի հայերր գտնվում Բեյրութր ստանձնեցին առաջնությունը։ Ոմանք գտնում են ցածում։, որ 1990֊ականներից բացարձակ թվային գերազանցությամբ և համայնքի գործունեության ինտենսիվությամբ Լոս Անջելեսը պետք է համարվի Հայ Սփյուռքի կենտրոն։

Այն երկբներումԱյս փոփոխությունը չազդանշեց ամերիկահայության գերակայություն։ Հաստատությունների մեծ մասը, որտեղ համայնքներին ձուլումն ավելի շատ Հյուսիսային Ամերիկայում թե Եվրոպայում, մինչև այժմ ղեկավարվում է սպաոնումսիրիացի ու լիբանանցի հայերի կողմից։ Սա բավական կարևոր հանգամանք է՝ Սփյուռքի քաղաքական և մշակութային ծրագրի բովանդակությունն ու ձևը հասկանալու առումով։ Հիշողության մեջ հայրենիքի գաղափարի նահանջին զուգընթաց, ինչը հաճախ բնորոշվում յուրաքանչյուր սերունդ որոնել է հայոց լեզվի գործածության կոբսաով, ինքնապահպանոա՜ը հաճախ հավասարեցված թե ի՛նչ պետք է պահպանողական սոցիալական արժեքներին։ Մրա հետեւանքովպահպանել անցյալից: Եվ քանի որ երբևէ գոյություն չի ունեցել և չի կարող ունենալ իդեալական կամ զուտ հայկական մշակույթ, 1950֊ականներից սկսած մերձավորարևելյան, գնալով ավելի ու ավելի հալեպա֊բեյրության մոդելն սկսեց առաջ քաշվել իբրև իդեալական՝ աշխարհի այդ կողմի մարդկանց դարձնելով աշխարհասփյուռ համայնքների ղեկավարության համար բնական վերնախավ։ Որպես դրա արդյունք, համայնքներում ձևավորվեց համապատասխան հիերարխիա։ Եթե սիրիա֊լիբանանյան համայնքները բազմած են հիերարխիկ սանդուղքի վերևում, ազատամիտ տարբերր հաճախ դուրս ապա թուրքահայերը և հայաստանցի հայերը գտնվում են մնում համայնքային հաստատություններից։ցածում։

Արդյունքր եղել Այն երկրներում, որտեղ համայնքներին ձուլումն ավելի շատ է մի տեսակ ոպղափառություն՝ երբեմն անհանդուրժողականսպառնում, իսկ հաճախ՝ բացառող։ Այդ ուղղափառության հա– վատո հանգանակր հայտնի ինչը հաճախ բնորոշվում է հավատքի պահապաններին։ Համայնքներն ունեն կենտրոնախույս բնույթհայոց լեզվի գործածության կորստով, համայնքի այն անդամները, որոնք համակարծիք չեն հաստատությունների քաղաքականությանն ու ինքնապահպանումը հաճախ հավասարեցված է պահպանողական սոցիալական արժեքներինարժեքներին։ Սրա հետևանքով, կարող ազատամիտ տարրերը հաճախ դուրս են հեռանալ եւ վերջ տալ իրենց ակտիվ մասնակցությանը։ Երբ տարակարծությունը տեղի է153ունենում Հայաստանի պետության մեջ, մարդը շարունակում է մնալ հայ ե երկրի քաղաքացի։ Սվւյոտքահայ շատ համայնքներում նման անհատներն անհետանում֊տարրալուծվում են հյուրընկալ երկրի քաղաքացիների մեջ՝ սվւյոտքահայության ղեկավարներին թալնելով առանց ընդդիմության։ Ոմանք սկսում են հարել ու ակտիվանալ նվազ պահանջկոտ մնում համայնքային կազմակերպություններում։ Քչերն են, որ վարձում են հիմնադրել այլընտրանքային կազմակերպություններ, իսկ է՛լ ավելի քչերն են, որ այդ գործում հաջողության են հասնում։հաստատություններից։

Սփյուռքի օրակարգը նույնպես փովտխության Արդյունքը եղել է ենթարկվել։ Անմիջապես ետցեղասպանության եւ ետիտրհրդային մթնոլորտում Սփյուռքն զբաղված էր իր վերքերի ամոքմամբ։ Վերապրածները մեծ մասամբ նոր տներ էին կառուցումմի տեսակ ուղղափառություն՝ երբեմն անհանդուրժողական, ապրելու իմաստ էին ստեղծումիսկ հաճախ՝ բացառող։ Այդ ուղղափառության հավատո հանգանակը հայտնի է հավատքի պահապաններին։ Համայնքներն ունեն կենտրոնախույս բնույթ, լծվել էին դպրոցներհամայնքի այն անդամները, եկեղեցիներ որոնք համակարծիք չեն հաստատությունների քաղաքականությանն ու կենտրոններ հիմնելու գործին եւ նոր գաղթականներին օգնություն էին ցուցաբերում։ Նրանք պետք սոցիալական արժեքներին, կարող են հեռանալ և վերջ տալ իրենց ակտիվ մասնակցությանը։ Երբ տարակարծությունը տեղի է նաեւ պատասխանեին այնպիսի հարցերիունենում Հայաստանի պետության մեջ, ինչպիսիք են՝ ինչպե՞ս կորան Արեւմտյան Հայաստանն մարդը շարունակում է մնալ հայ և երկրի քաղաքացի։ Սփյուռքահայ շատ համայնքներում նման անհատներն անհետանում֊տարրալուծվում են հյուրընկալ երկրի քաղաքացիների մեջ՝ սփյոիռքահայության ղեկավարներին թողնելով առանց ընդդիմության։ Ոմանք սկսում են հարել ու անկախությունըակտիվանալ նվազ պահանջկոտ համայնքային կազմակերպություններում։ Քչերն են, ո՞վ էր պատասխանատու այդ կորուստների համարոր վարձում են հիմնադրել այլընտրանքային կազմակերպություններ, ի՞նչ մտածել Խորհրդային Հայաստանի մասին։ Այս ամենր բավական ծանր օրակարգ էր որեւէ հավաքականության համար, եւ Ցեղասպանությանր հաջորդած առաջին տասնամյակներին այն կլանում էր ողջ քաղաքական բանավեճը։ Քաղաքական բանավեճը 1950֊ականներին այլավտխվեց–վերածվեց Սառը պատերազմի տերմինաբանության։ Կարծես թե իրենց սեվւա– կան պատերազմները բավական չէին՝ հայ քաղաքական կուսակցությունները ուրիշների հակամարտությունը դարձրեցին իրենց սեփականը։ Լիբանանում 1958֊ի կարճատեւ քաղաքացիական պատերազմի ընթացքում հայ քաղաքական կուսակցությունները տարբեր կողմեր գրավեցին, տեղական հակադրությանը վերածեցին ներքին հակամարտությանիսկ է՛լ ավելի քչերն են, որ ինքնին Սառը պատերազմի դիրքորոշումների անդրադարձն էր, եւ սպանություններ գործեցին միմյանց անդամների դեմ։այդ գործում հաջողության են հասնում։

Երբ պարզ դարձավՍփյուռքի օրակարգը նույնպես փոփոխության է ենթարկվել։ Անմիջապես ետցեղասպանության և ետխորհրդային մթնոլորտում Սփյուռքն զբաղված էր իր վերքերի ամոքմամբ։ Վերապրածները մեծ մասամբ նոր տներ էին կառուցում, որ ոչ Արեւմտյան Հայաստանըապրելու իմաստ էին ստեղծում, ոչ անկախությունը ետ չեն գափսլծվել էին դպրոցներ, Սփյուռքը կլանվեցեկեղեցիներ ու կենտրոններ հիմնելու գործին և նոր գաղթականներին օգնություն էին ցուցաբերում։ Նրանք պետք է նաև պատասխանեին այնպիսի հարցերի, այսպես կոչվածինչպիսիք են՝ ինչպե՞ս կորան Արևմտյան Հայաստանն ու անկախությունը, «սպիտակ ջարդի» ՝ ձուլման վտանգովո՞վ էր պատասխանատու այդ կորուստների համար, ի՞նչ մտածել Խորհրդային Հայաստանի մասին։ Այս ամենր բավական ծանր օրակարգ էր որևէ հավաքականության համար, որի ամենաակնառու վկայությունը Արեւմտյան երկրնեբում նոր սերնդի կողմից հայերենբ սահուն գործածելու սահմանափակ կարողությունն էր։ Հայերենի եւ հայոց պատմության մի քանի տարրական փաստի իմացությունը դարձավ համայնքի ղեկավար դաոնալու արտոնագիր։Ցեղասպանությանը հաջորդած առաջին տասնամյակներին այն կլանում էր ողջ քաղաքական բանավեճը։ Քաղաքական բանավեճը 1950֊ականներին այլափոխվեց–վերածվեց Սառը պատերազմի տերմինաբանության։ Կարծես թե իրենց սեփական պատերազմները բավական չէին՝ հայ քաղաքական կուսակցությունները ուրիշների հակամարտությունը դարձրեցին իրենց սեփականը։ Լիբանանում 1958֊ի կարճատև քաղաքացիական պատերազմի ընթացքում հայ քաղաքական կուսակցությունները տարբեր կողմեր գրավեցին, տեղական հակադրությունը վերածեցին ներքին հակամարտության, որ ինքնին Սառը պատերազմի դիրքորոշումների անդրադարձն էր, և սպանություններ գործեցին միմյանց անդամների դեմ։

154Սփյոտք֊Հայաստան հարաբերությունների ըմբռնման տեսակետից հավասարապես կարեւոր է հայրենիքի փոփոխվող իմաստի ըմբռնումը։ Արեւմտյան Հայաստանի կոտորածներից ու Ցեղասպանությունից վակվածների ե նրանց զավակներից շատերի համար հայրենիքը Խաբբերդն էրԵրբ պարզ դարձավ, էբզրումը կամ Վանը։ Երեւանը չէր կարող այդ տեղը գրավել։ Կիլիկիայից գաղթածների մեծ մասի համար հայրենիքն իրենց քաղաքներն էին՝ Ադանանոր ոչ Արևմտյան Հայաստանը, Մարաշը եւ այլն։ Քչերն էինոչ անկախությունը ետ չեն գափս, որ Առաջին Հանրապետության մասին մտածում էին իբրեւ հայրենիքի կամ այդպիսին պատկերացնում էին ներկա ՀայաստանրՍփյուռքը կլանվեց, որի ժողովուրդը խոսում էր տարբեր լեզվովայսպես կոչված, գործածում էր այլ ուղղագրություն՝ չասելով բարքերի տարբերության մասիս․Սա մասնավորապես բնական էր ամերիկահայ համայնքի դեպքում«սպիտակ ջարդի» ՝ ձուլման վտանգով, որի կազմավոբումր նախորդել է Ցեղասպանությանը՝ Արեւմտյան Հայաստանից իր հազարավոր աշխատավորներով, ո– րոնք հույս ունեին ամենաակնառու վկայությունը Արևմտյան երկրներում նոր սերնդի կողմից հայերենը սահուն գործածելու սահմանափակ կարողությունն էր։ Հայերենի և հայոց պատմության մի օր հետ գնալ։ Դժվար է մտածել, թե ի՛նչ էր մնացել Հայաստանից իբրեւ «հայրենիք», հատկապես ՀՅԴ֊ի համակիրների համար, երբ Երեւանր մայրաքաղաքն էր խորհրդային մի պետության, որր 1920֊ին փոխարինել էր անկախ Հայաստանին։քանի տարրական փաստի իմացությունը դարձավ համայնքի ղեկավար դառնալու արտոնագիր։

Խորհրդային Հայաստանն իբրեւ «հայրենիք» ընդունելը կատարվեց երկու գաղափարի միջնորդությամբ։ Աոաջին՝ Հայաստանը վերացարկվեց Սփյուռք֊Հայաստան հարաբերությունների ըմբռնման տեսակետից հավասարապես կարևոր է հայրենիքի փոփոխվող իմաստի ըմբռնումը։ Արևմտյան Հայաստանի կոտորածներից ու իդեալականացվեց։ Այն վերածվեց գաղափարի ու թանգարանի։ Երկրորդ՝ 30․000 քառ․ կմ տարածությանը համարվեց սոսկ ժամանակավոր պետությունՑեղասպանությունից փրկվածների և նրանց զավակներից շատերի համար հայրենիքը Խարբերդն էր, ինչ֊որ մի օրէրզրումը կամ Վանը։ Երևանը չէր կարող այդ տեղը գրավել։ Կիլիկիայից գաղթածների մեծ մասի համար հայրենիքն իրենց քաղաքներն էին՝ Ադանան, ինչ֊որ ձեւով մյուս Մարաշը և այլն։ Քչերն էին, որ Առաջին Հանրապետության մասին մտածում էին իբրև հայրենիքի կամ այդպիսին պատկերացնում էին ներկա Հայաստանը վերականգնվելու էր։, որի ժողովուրդը խոսում էր տարբեր լեզվով, գործածում էր այլ ուղղագրություն՝ չասելով բարքերի տարբերության մասին։

Կա նաեւ տնտեսական կողմը։ ժամանակի ընթացքում սփյուռքա– հայերը բարելավեցին նաեւ իրենց տնտեսական վիճակր․ թեեւ զանազան երկրներում դեռեւս կան աղքատության մեջ ապրողներՍա մասնավորապես բնական էր ամերիկահայ համայնքի դեպքում, սփյոտ– քահայերր մեծ մասամբ տնտեսական լավ կացության մեջ են։ Ավե– փն՝ հայերը դրամ են տափս իրենց համայնքային կազմակերպություններին։ Հայկական համայնքներում գոյություն ունի հարստություն։ Սակայն անհրաժեշտ որի կազմավորումը նախորդել է տարբերակել հայկական հարստությունն ու հայերի հաբսսաւթյունը։ Հայերը կարող են տնտեսապես լավ վիճակում լինելՑեղասպանությանը՝ Արևմտյան Հայաստանից իր հազարավոր աշխատավորներով, սակայն շատ քիչ հայկական հաստատություններ են լավ վիճակումորոնք հույս ունեին մի օր հետ գնալ։ Դժվար է մտածել, թե ի՛նչ էր մնացել Հայաստանից իբրև «հայրենիք», հատկապես ՀՅԴ֊ի համակիրների համար, երբ Երևանր մայրաքաղաքն էր խորհրդային մի պետության, եւ քչերն ունեն գոբծառելու անհրաժեշտ հիմնադրամներ։որը 1920֊ին փոխարինել էր անկախ Հայաստանին։

Պատմականորեն է այդպես եղելԽորհրդային Հայաստանն իբրև «հայրենիք» ընդունելը կատարվեց երկու գաղափարի միջնորդությամբ։ Առաջին՝ Հայաստանը վերացարկվեց ու իդեալականացվեց։ Այն վերածվեց գաղափարի ու թանգարանի։ Երկրորդ՝ 30․000 քառ․ կմ տարածությունը համարվեց սոսկ ժամանակավոր պետություն, մեծահարուստ հայերը բավականաչափ գումար են հատկացրել՝ պահպանելու համար կազմակեր–155պաթյաններըինչ֊որ մի օր, սակայն քչերն են կազմակերպություններն այնպես ապահովել, որ դրանք կարողանան անկախ գոյատեւել։ Թերեւս այդպես էլ պետք է լինի։ Սակայն մարդիկ, որոնք այս տարբերությունը չեն հասկանում, Հայաստանին սատարելու մասին այդ կազմակերպությունների հայտարարությունները կարող են րնկալել այն դոլարների տեսքով, որոնք այդ կազմակեբպություններբ պարզապես չունեն։ինչ֊որ ձևով մյուս Հայաստանը վերականգնվելու էր։

Սփյոտքյան Կա նաև տնտեսական կողմը։ ժամանակի ընթացքում սփյուռքահայերը բարելավեցին նաև իրենց տնտեսական վիճակը․ թեև զանազան երկրներում դեռևս կան աղքատության մեջ ապրողներ, սփյուռքահայերը մեծ կազմակերպությունների բյուջեներն աճել մասամբ տնտեսական լավ կացության մեջ են։ Ավելին՝ հայերը դրամ են հազարավոր դոլաբներից մինչեւ մխիոնավորների։ տալիս իրենց համայնքային կազմակերպություններին։ Հայկական համայնքներում գոյություն ունի հարստություն։ Սակայն դարձյալանհրաժեշտ է տարբերակել հայկական հարստությունն ու հայերի հարստությունը։ Հայերը կարող են տնտեսապես լավ վիճակում լինել, բացի մի քանի կազմակերպությունիցսակայն շատ քիչ հայկական հաստատություններ են լավ վիճակում, որոնք և քչերն ունեն մի քանի միփո– նից, ինչպես Հայ օգնության միությունը (ՀՕՍ), մինչեւ մոտ հարյուր միլիոն ունեցող Հայ բարեգործական ընդհանուր միությունը (ՀԲԸՍ)՝ մնացածի եկամտի մեծ մասը հավաքվում է ամենամյա միջոցառումներով։ Դրամահավաքը հիմնականում հաջող է ընթանում, եթե կազմակերպվում է հասաւկ ծրագրերի, սովորաբար՝ շենքերի կառուցման համար։գործառելու անհրաժեշտ հիմնադրամներ։

Բարերարների կողմից կազմակերպված հիմնադրամներըՊատմականորեն է այդպես եղել․ մեծահարուստ հայերը բավականաչափ գումար են հատկացրել՝ պահպանելու համար կազմակերպությունները, ինչ– պիսին սակայն քչերն են Լիսաբոնամ Գալուստ Գուլբենկյանիկազմակերպություններն այնպես ապահովել, Դեթբոյթում՝ Ալեքս Մանուկյանիոր դրանք կարողանան անկախ գոյատևել։ Թերևս այդպես էլ պետք է լինի։ Սակայն մարդիկ, Կալիֆորնիայում՝ Քըրք Քըբքորյանի հիմնադրամներըորոնք այս տարբերությունը չեն հասկանում, հիմնականում հատկացվում են հայկական կյանքին, սակայն մասնավոր են եւ ոչ թե համայնքային։ Սրանք հիմնադրամներ Հայաստանին սատարելու մասին այդ կազմակերպությունների հայտարարությունները կարող ենընկալել այն դոլարների տեսքով, որոնք օժանդակում են նաեւ հյուրընկալ երկրների բարեգործական ծրագրերին եւ նրանց մշակույթին։այդ կազմակերպությունները պարզապես չունեն։

====Գերկամբջող եւ․ վեոպետակաս կառույցներ====Սփյուռքի խորացող մասնատման դեմ կանգնել Սփյուռքյան մեծ կազմակերպությունների բյուջեներն աճել են հազարավոր դոլարներից մինչև միլիոնավորների։ Սակայն դարձյալ, բացի մի շարք կազմակերպություններքանի կազմակերպությունից, որոնք տարածվել են հյուրընկալ երկրների սահմաններից դուրսունեն մի քանի միլիոնից, ինչպես Հայ օգնության միությունը (ՀՕՄ), մինչեւ մոտ հարյուր միլիոն ունեցող Հայ բարեգործական ընդհանուր միությունը (ՀԲԸՍ)՝ մնացածի եկամտի մեծ մասը հավաքվում է ամենամյա միջոցառումներով։ Դրամահավաքը հիմնականում հաջող է ընթանում, եթե կազմակերպվում է հատուկ ծրագրերի, երբ վերջիններս գնալով ավեփ էին սահմանում գաղթականի ներքին աշխարհն ու արտաքին միջավայրբ։սովորաբար՝ շենքերի կառուցման համար։

Դրանցից ամենաբնդգբկունն էբ Հայ առաքելական եկեղեցին՝ հիմնադրված այն ժամանակներումԲարերարների կողմից կազմակերպված հիմնադրամները, երբ Հայաստանր դեռ թագավորներ ուներ։ Երբ արքաների շարքը վերջացավինչպիսին են Լիսաբոնում Գալուստ Գուլբենկյանի, հայոց կյանքում ե– կեղեցին հետզհետե ավելի ու ավեփ շատ հանրային ու քաղաքական հաստատությունների գործառույթներ ստանձնեցԴեթրոյթում՝ Ալեքս Մանուկյանի, հավանաբար ո– ոովհետեւ նվաճող տերությունները նրան նաեւ հատկացնում էին այդ գործառույթները։Կալիֆորնիայում՝ Քըրք Քրքորյանի հիմնադրամները, հիմնականում հատկացվում են հայկական կյանքին, սակայն մասնավոր են և ոչ թե համայնքային։ Սրանք հիմնադրամներ են, որոնք օժանդակում են նաև հյուրընկալ երկրների բարեգործական ծրագրերին և նրանց մշակույթին։

Հայրենիքի արեւելյան կողմում ռուսներըՍփյուռքի խորացող մասնատման դեմ կանգնել են մի շարք կազմակերպություններ, ապա՝ խորհրդային իշխանությունները Եկեղեցին նույն արդյանավեւաոթյամբ որոնք տարածվել են հյուրընկալ երկրների սահմաններից դուրս, երբ վերջիններս գնալով ավելի էին օգտագործում՝ իբրեւ վերահսկման սահմանում գաղթականի ներքին աշխարհն ու զսպման անուղղակի միջոց։ Երկու դեպքում էլ Եկեղեցին՝ հայկական կյանքում ամենից ավեփ երկար գոյատեւած հաստատությունը, վերածվեց այնպիսի մի որակի, որով ընդհանուր աոմամբ բացառվում էր պետության դեմ այն օգտագործելու հնարավորությունը։արտաքին միջավայրը։

Ցեղասպանությունից ի վեր Եկեղեցին շարունակել է փնել միջհա– մայնքային եւ վերպետական կազմակերպությանԴրանցից ամենաընդգրկունն էր Հայ առաքելական եկեղեցին՝ հիմնադրված այն ժամանակներում, ինչպես նաեւ ինքնության միջոց։ Ավեփներբ Հայաստանր դեռ թագավորներ ուներ։ Երբ արքաների շարքը վերջացավ, այն նաեւ ստանձնելէ ավանդույթների եւ ազգային ինքնության պահպանողի դերը՝ գրեթե հրաժարվելով հոգեւոր ա բարոյական առաջնորդի իր սկզբնական դերից։ Սփյուռքում Եկեղեցին շահագործվեց եւ վերահսկվեց հակադիր հայոց կյանքում եկեղեցին հետզհետե ավելի ու ավելի շատ հանրային ու քաղաքական կուսակցություններիհաստատությունների գործառույթներ ստանձնեց, հավանաբար որովհետև նվաճող տերությունները նրան նաև հատկացնում էին այդ թվում եւ Սառր պատերազմի ընթացքում հակադիր դիրքեր գրաված կուսակցությունների կողմից։գործառույթները։

Պատմության ընթացքում Եկեղեցին որքան ավեփ է «ազգային» բնույթ ստացել եւ ստանձնել ոչ֊հոգեւոը Օսմանյան Կայսրությունում ոչ֊մահմեդականները պետության մաս էին կազմում «միլլեթների» կամ կրոնական համայնքների միջոցով։ Պետական օրենքով ու ոչ֊կբոնական գործառույթներքաղաքականությամբ Եկեղեցին դարձավ այն հաստատությունը, այնքան ավեփ է կարիք ունեցել հարմարվելու եւ համաձայնեցվելու որի միջոցով պետությունը հայերի հետ վարվում էր իբրև հայերի։ Օրենքի կողմից ընդունված լինելու հանգամանքը միլլեթի համար ապահովում էր պաշտոնական պաշտպանություն և նրան ներկայացնում սահմանափակումներ։ Եկեղեցին միջնորդն էր պետության և համայնքի, նվաճողի և նվաճվածի միջև։ Այն ուներ քաղաքական պարտավորություններ՝ ունենալով ծայրաստիճան սահմանափակ քաղաքական իրավունքներ։ 1860֊ականներին Մկրտիչ պատրիարք Խրիմյանի կողմից այդ իրավունքներն ավելացնելու և Ստամբուլում միլլեթը ներկայացնող Ազգային ժողովը Օսմանյան Կայսրության հայության մեծամասնության շահերը ներկայացնող մարմնի վերածելու զգույշ փորձը հեշտությամբ կասեցվեց սուլթանի և հենց Սաամբուլի հայ երևելիների կողմից։ Եկեղեցու այդ ձախողումը եղավ հեղափոխական քաղաքական կառույցների հետ՝ փնեն դրանք հայկական թե օ– տար կառույցներ։կուսակցությունների առաջացման հիմնական պատճառը։

157Հայ կաթոլիկ եկեղեցին Հայրենիքի արևելյան կողմում ռուսները, ապա՝ խորհրդային իշխանությունները Եկեղեցին նույն արդյունավետությամբ էին օգտագործում՝ իբրև վերահսկման ու հայ բողոքական եկեղեցին հիմնականում դուրս են մնացել հայ ներքին կյանքի պայքարներիցզսպման անուղղակի միջոց։ Երկու դեպքում էլ Եկեղեցին՝ հայկական կյանքում ամենից ավելի երկար գոյատևած հաստատությունը, բացի տասնիններորդ դարակեսիցվերածվեց այնպիսի մի որակի, երբ Օսմանյան Կայսրության կառավա– րությունր որոշեց նրանց ճանաչել իբրեւ աոանձին միլլեթներ։ Ինչեւէ, այդ մեկոաիությունր չի նշանակում, թե դրանց ղեկավարներն ու անդամները համակրանքներ չեն ունեցել կամ չեն կիսել ազգի մնացած մասի ճակատագիրը եւ կամ մշակութային ու կրթական կյանքում չեն ունեցել իրենց ներդրումը։որով ընդհանուր առմամբ բացառվում էր պետության դեմ այն օգտագործելու հնարավորությունը։

Այնպիսի կազմակերպություններՑեղասպանությունից ի վեր Եկեղեցին շարունակել է լինել միջհամայնքային և վերպետական կազմակերպություն, ինչպիսիք էին ՀԲԸՄ֊ր եւ ՀՕՄ֊րինչպես նաև ինքնության միջոց։ Ավելին, այն նաև ստանձնել է ավանդույթների և ազգային ինքնության պահպանողի դերը՝ գրեթե հրաժարվելով հոգևոր ու բարոյական առաջնորդի իր սկզբնական դերից։ Սփյուռքում օգտակար գործ են կատարել՝ պետական սահմաններից դուրս ընդհանուր կապերի զարգացման առումով։ Առնչակից լինելով հանդերձ Եկեղեցին շահագործվեց և վերահսկվեց հակադիր քաղաքական կուսակցություններին՝ այս կազմակերպությունները ազգի անդամներին ի մի գալու եւ միաժամանակ նվազ բախտավորներին օգնելու հնարավորություն են ընձեոել։կուսակցությունների, այդ թվում և Սառր պատերազմի ընթացքում հակադիր դիրքեր գրաված կուսակցությունների կողմից։

Պատմության ընթացքում Եկեղեցին որքան ավելի է «ազգային» բնույթ ստացել և ստանձնել ոչ֊հոգևոր ու ոչ֊կրոնական գործառույթներ, այնքան ավելի է կարիք ունեցել հարմարվելու և համաձայնեցվելու քաղաքական կառույցների հետ՝ լինեն դրանք հայկական թե օտար կառույցներ։ Հայ կաթոլիկ եկեղեցին ու հայ բողոքական եկեղեցին հիմնականում դուրս են մնացել հայ ներքին կյանքի պայքարներից, բացի տասնիններորդ դարակեսից, երբ Օսմանյան Կայսրության կառավարությունը որոշեց նրանց ճանաչել իբրև աոանձին միլլեթներ։ Ինչևէ, այդ մեկուսիությունր չի նշանակում, թե դրանց ղեկավարներն ու անդամները համակրանքներ չեն ունեցել կամ չեն կիսել ազգի մնացած մասի ճակատագիրը և կամ մշակութային ու կրթական կյանքում չեն ունեցել իրենց ներդրումը։ Այնպիսի կազմակերպություններ, ինչպիսիք էին ՀԲԸՄ֊ը և ՀՕՄ֊ը, Սփյուռքում օգտակար գործ են կատարել՝ պետական սահմաններից դուրս ընդհանուր կապերի զարգացման առումով։ Առնչակից լինելով հանդերձ քաղաքական կուսակցություններին՝ այս կազմակերպությունները ազգի անդամներին ի մի գալու և միաժամանակ նվազ բախտավորներին օգնելու հնարավորություն են ընձեռել։ Որոշ կազմակերպություններ, ինչպես Թեքեյան մշակութային միությունր եւ միությունը և Համազգային մշակութային միությունը, որոնք իբրեւ իբրև քաղաքական կուսակցությունների մշակութային ճյուղեր հիմնադրվել են Միջին Արեւելքում եւ Արևելքում և ծառայել են խիստ օգտակար նպատակի, չեն կարողացել նույնքան արդյունավետ լինել ԱՄՆ֊ում, Ֆրանսիայում եւ Կանադայամ։ և Կանադայում։ Միջին Արեւեաամ Արևելյան այս միություններր միությունները հայ մշակույթը ներկայացնող եւ և արվեստներն ու կրթությունր կրթությունը խրախուսող հզոր միջոց էին, նրանք նաեւ նաև պատուհան էին իրենց եբկբների եւ երկրների և աշխարհի մշակույթների համար։

Հայերի դժվարին կացության մի զարմանայի երևույթ է այն հանգամանքր, որ իրենց «քաղաքական կուսակցություններ» կոչող կազմակերպությունները գործառում են Սփյուռքում։ Սա սովորական երևույթ չէ ուրիշ սփյուռքներում։ Երեք կոաակցություններր՝ կուսակցությունները՝ Հայ հեղափոխական դաշնակցաթյու– նրդաշնակցությունր, Ռամկավար ազատական կուսակցությունր եւ կուսակցությունը և Սոցիալ֊դեմոկրատական հնչակյան կուսակցությունը հիմնադրվել են պաշտպանելու համար հայության շահերը կամ ներկայացնելու հայությունը Օսմանյան Կայսրությունում։ Ցեղասպանությունը վերջ տվեց Թուրքիայամ158Թուրքիայում նրանց գործունեությանը, իսկ Առաջին Հանրապետության խորհրդայնացումը փակեց Հայաստանը նրանց առջեւ։ առջև։ 1921֊ից հետո նրանք դարձան սփյուռքյան կուսակցություններ։ Այս կոաակցություններր կուսակցությունները հիմնականում դարձան կազմակերպություններ, որոնք օգնեցին կառուցելու համայնքային հաստատություններ եւ և աշխատեցին վերահսկել դրանք։ Նրանք նաեւնաև, Եկեղեցու հետ միասին, համայնքր համայնքը ներկայացնում էին հյուրընկալ երկրների իշխանությունների մակարդակում՝ երբեմն պետության իրավական կառույցներում, երբեմն՝ անպաշտոն կերպով։ Քաղաքական կուսակցությունների սվւյոտքայնա– ցումը սփյուռքայնացումը տեղի ունեցավ այն ժամանակ, երբ այս երկու գործառույթներն սկսեցին զբաղեցնել կազմակերպությունների անդամների ժամանակի մեծ մասր։մասը։

Կար նաեւ նաև գործունեության երրորդ ոլորտը, որը տարտամորեն կոչվել է Հայ Դատ, Հայկական Հարց։ Հայ Դատ տերմինը առնչվում էր ամեն ինչի եւ և ամեն բանի, որ վերաբերում էր հայերին՝ ինքնության ճգնաժամից սկսած մինչեւ մինչև համայնքի միասնականության հարցերրհարցերը, խառն ամուսնություններից խուսափելու մեխանիզմների չգոյությունից մինչեւ մինչև համալսարաններում հայոց պատմության դասընթացներ մտցնելու հարցերը, դարավոր հակամարտություններից մինչեւ մինչև Թուրքիայի կողմից Ցեղասպանության ժխտումր եւ ժխտումը և Ցեղասպանության միջազգային ճանաչման համար մղվող պայքարը։

1970֊ականներին Ցեղասպանության ճանաչումր ճանաչումը դարձավ Հայ Դատը հասկանալու բանափն։ բանալին։ Քաղաքական կուսակցությունները Ցեղասպանության ճանաչումը եւ Սեծ և Մեծ Հայաստանի ստեղծումը շաղկապում էին միմյանց։ Ըստ այդմ՝ Թուրքիայի կողմից Ցեղասպանության ճանաչումը իրավական հիմք կհանդիսանար նրա արեւելյան արևելյան նահանգների՝ Արեւմտյան Հայաստանի պահանջի համար։ Քաղաքական աջակցությունր աջակցությունը գալու էր այն երկրներից, որոնք նույնպես կճանաչեին Ցեղասպանությունը, իսկ գործնական օժանդակությունը գալու էր Թուրքիայի ավանդական թշնամաց՝ թշնամուց՝ ռուսներից ու ԽՍՀՄ֊ից,159որոնք կընդունեին միացյալ Հայաստանը, սակայն դեմ կլինեին ա– զատ ազատ ու անկախ Հայաստանին։

ժամանակ կար, երբ ՀՅԴ֊ն երեքն էլ ուզում էր․ ազատ, անկախ եւ և միացյալ Հայաստան, որոնցից ազատն ու անկախը մինչեւ 1960֊ա– կան մինչև 1960֊ական թվականները առաջին տեղում էին։ ՀՅԴ կուսակցությունը զտնում գտնում էր, որ ազատն ու անկախը սոսկ երեւակայության երևակայության արգասիք չեն, դրանք հստակ հավանականություն են։ ԽՍՀՄ֊ը շուտով կփլուզվի իր իսկ ծանրությունից ու վերիվարումներից։ Հակադաշնակցական ճամբարը չէր ցանկանում այդ սցենարին մաս կազմել՝ վախենալով բարկացնել ԽՍՀՄ֊ին, որին հանձնված էր Հայաստանր։ Երբ ՀՅԴ֊ն փոխեց իր ռազմավարությունը՝ առաջնությունը տալով «միացյսղին»«միացյալին», եւ և հակա֊ՀՅԴ֊ական կուսակցությունները մտածեցին, որ հնարավոր է այդ գաղափարն ակտիվորեն հետապնդել, համաձայնություն ձեռք բերվեց, եւ և ստեղծվեց Հայ Դատի ժամանակակից սահմանումը, որին համաձայնեցին երեք ավանդական կասակցութ– յուններր։ կուսակցութունները։ ՀՅԴ֊ի եւ և հակադաշնակցական ճամբարի (ՌԱԿ եւ և ՍԴՀԿ) միջեւ միջև գաղափարաբանական ու ծրագրային հակամարտությունն աստիճանաբար անհետացավ, թեեւ թեև ավանդական հակադրությունը պահպանվեց։ Միաժամանակ, գործունեության այս երրորդ ոլորտը, որն արդեն տեղակայված Սփյուռքի համար մի քիչ շատ էր հեռավոր, հավասարեցվեց Ցեղասպանության ճանաչման խնդրին, հարց, որն այնքան սրբազան էր, որ ոչ մի հայ առարկություն չէր կարող ունենալ՝ առանց դժոխքում իր համար հավաստի տեղ ապահովելու։

Սակայն առանձնապես քննարկումներ չեղան խնդրի հիմքում րն– կած հետեւյալ ընկած հետևյալ դրույթներից որեւէ որևէ մեկի վերաբերյալ․ Թուրքիան կճանաչի՞ Ցեղասպանությունը՝ իմանալով հանդերձ, որ դրան պետք է հետեւեն հետևեն տարածքային հատուցման պահանջները, Արեւմուտքի եր– կըբներն Արևմուտքի երկրներն ու ՆԱՏՕ֊ն անդամներից մեկի վտարմամբ կնպաստե՞ն կամ կօժանդակե՞ն իրենց իսկ մասնատմանը՝ դրանով օգնելով այն մրցակցությանը, որի դեմ է ուղղված ՆԱՏՕ֊ն, ԽՍՀՍ֊ը ԽՍՀՄ֊ը հանուն Հայաստանի կվտանգի՞ համաշխարհային անվտանգության համակարգում իր դիրքերը եւ Արեւմուտքի Արևմուտքի հետ իր ստեղծած բազմաշերտ հարաբերությունները։

Որեւէ Որևէ վկայություն չկար այն մասին, թե Ռուսաստանն ուզում է վտանգել Թուրքիայի հետ իր հարաբերությունները։ Բոլշեւիկյան Բոլշևիկյան ու քեմալական հեղափոխություններից ի վեր երկու պետություններր պետությունները պատերազմի մեջ չեն ներքաշվել, առճակատումից խուսափել են ա–160մեն ամեն գնով։ Թուրքիան խելամտորեն չմասնակցեց Երկրորդ համաշխարհային պատերազմին։ Միակ միջադեպը, որը ոմանց կարող էր դրդել այլ կերպ մտածել, եղել է Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի վերջում, երբ Ռուսաստանը բարձրացրել էր Կարսի եւ Արդա– հանի Արդահանի հարցը, Թուրքիայում գտնվող երկու շրջաններ, որոնք պատմական Հայաստանի եւև, ինչն ավեփ կարեւոր ավելի կարևոր է, 1918֊1920 թթ․ Աոաջին Առաջին Հանրապետության մաս են կազմել։ Սակայն այդ քայլի նպատակը Թուրքիային ահ տալն էր եւ և նրան դբդելըզսպելը, որ դաշնակիցների կողմից պատերազմի մեջ մտնի։ Բացի այդ, վրացիները գտնում էին, որ հարցն իրենց համար է բարձրացված։ Իսկ ԽՍՀՄ֊ը երբեք Թուրքիայի կառավարությանն այդ տարածքների համար պաշտոնական պահանջ չի ներկայացրել։

Մակայն Սակայն այս հարցերր հարցերը միայն խճողելու էին պատկերը եւ և կարող էին բացել ռազմավարական խաղի խոր1ւբդավորության խորհրդավորության քողը։ Փաստն այն է, որ բարձրագույն իդեալը նույնպես սփյոտքայնաց– վեց․ սփյուռքայնացվեց․ այն ընկալվեց այն ձեւովձևով, որ պատասխաններ չէր ենթադրում, եւ և սնվեց մի ընթացքով, որից արդյունքներ չէին ակնկալվում։ Կուսակցական մի ղեկավար 1987֊ին վիճում էր՝ ասելով, թե անկախ Հայաստան կարգախոսի աբժեքր արժեքը կայանում է երիտասարդությանը խթանե– լու եւ խթանելու և ներշնչելու դրա հնարավորության մեջ։ Անկախ հայրենիքի՝ իբրեւ իբրև իդեալի, կարոտը մարդու մտածողության եւ և ոգու վեհանձնության հավաստումն էր։ Այն ծրագիր չէր, որ պահանջեր հուսալի ռազմավարություն եւ և արդյունքներ, մեկ բառով ասած՝ հաշվետվություն, հաշվետվություն գործողությունների, խոստումների ու իրագործումների մասին։

Զարմանալի չէ, որ սփյոտքյան սփյուռքյան քաղաքական լեզուն յուրացրել էր Եկեղեցու տերմինաբանությունը․ ԽւյսՀույս, հավատ, զոհաբերում եւ և կամք բառերը ելույթների եւ և թերթերի խմբագրականների հիմնական բառապաշարն էին։ Միջազգային հանրությունն «անբարոյական» էր եւ և դավաճան։ Հայկական հարցը վերածվեց մի տեսակ կրոնի՝ մեղքերի ու սրբերի սեփական հիերարխիայով, ուր կուսակցական ղեկավարներն ստանձնել էին միջնորդների ու մեկնիչների դերերը։

ՌԱԿ֊ն ու ՍԴՀԿ֊ն հանձնվել էին պատմությանը, նրանց գաղափարաբանական կառույցներն այդքան մշակվածության, իսկ աստվածաբանությունն՝ այդքան նրբագեղության հարկ չունեին։ ՀՅԴ֊ն էր, որ ձգտում էր բարձրագույնին եւ և ամենից ավեփ ավելի ապացուցելու կարիք ուներ։ Եթե գոյության ունենար հաշվետվական ընթացակարգ,11 Պետականության մարտահրավերըՀՅԴ֊ն հարկ կունենար բացատրելու երրորդ (Հայ Դատի) ոլորտում իր ձախողումը եւ և հայրենիքի մյուս մասերն ազատագրելու իր ռազմավարությունը այն դեպքում, երբ յոթ տասնամյակի վերջում ինքբ ինքը նույնպես ընդունել էր անազատ ու անանկախ Խորհրդային Հայաստանը։ Բայց, մեկուսանալով քաղաքական կյանքի առօրյա պահանջներից, ՀՅԴ֊ն իր գործողություններն ու քաղաքականությունը պաբուրեց պարուրեց առասպելականի շղարշով, կենտրոնամերձ շրջանակներում։ Միայն բարձրագույն էշելոնի անդամներն էին հասու հավատո այդ համակարգի նրբություններին։

Հերոսներն ու նահատակնեբրնահատակները, որոնց աճեցրել է ՀՅԴ֊ն եւ և դեռ ա– ճեցնելա աճեցնելու էր, նրան ընձեոեցին ընձեռեցին այդ հնարավորությունը։ Օսմանյան զինվորների հետ կենաց ու մահու պայքարի ելած աոաջին առաջին ֆիդայիներից սկսած մինչեւ մինչև Ցեղասպանության հեղինակներին ոչնչացրած Սողոմոն Թեհլերյանն ու իր ընկերները, մինչեւ մինչև 1983֊ին Լիսւաանում Լիսաբոնում թուրքական դեսպանատան վերջին «նահատակբ»«նահատակը», ՀՅԴ֊ի կողմից ապահովված էին անհատական փրկության մոդելներով, մոդելներ, որպիսիք ապահովում Են կրոնները։

Միստիցիզմը կլանել էր բոլոր անդամներին։ ՀՅԴ֊ի եւև, ավելի նվազ չավտվչափով, այլ կուսակցությունների անդամներ, մի տեսակ պարտավորություն էին զգում, որը ոչ֊անդամների համար դժվարհասանե– լի դժվարհասանելի էր։ Անդամները նաեւ նաև լիազորված էին զգում, նրանք մասն էին համարվում այն սեղմ ու ընտրյալ եղբայրության, որը ժամանակին ընդվզելէ Օսմանյան ու Ռուսական կայսրությունների դեմ, տվել է հերոսներ ու նահատակներ, ստեղծել է հանրապետություն, ձեւավորել ձևավորել է ազգի բարձրագույն իդեալները եւ և դրանք պահպանել բոլոր աշխարհամասերի իր կառավարած համայնքներում։ Այն վայրերի հայերը, որտեղ ՀՅԴ֊ն չէր կարող այդ նույնն արած լինել, ինչպես ԽՍՀՄ֊ի ու Թուրքիայի հայերը, ավելի լայն տեսահորիզոնի կամ Հայ Դատի ռազմավարության մեջ համարվում էին անկարեւոր։ անկարևոր։ Մակայն ԽՄՀՄ֊ն իբրեւ իբրև պետություն, այնուամենայնիվ, մտցված էր այդ ռազմավարության մեջ՝ իբրեւ իբրև գործընկեր, իբրեւ իբրև մեկը, որի հետ կարելի է բանակցել ինչպես հավասարի հետ, մինչ Թուրքիային հատկացված էր չարագործի դերը։ Անդամները ցանկանում էին հավատալ, որ իրենց կուսակցությունները ազդում են շատ կառավարությունների վարքի վրա եւ և նպատակ ունեն ստեղծել ու կառավարել լավագույն մի Հայաստան, Հայաստան, որը մարմնավորելու է երեքհազարամյա իր լավագույն վարձառությունը փորձառությունը եւ և եղբայրակցության այն զգացումբզգացումը, որը162ժխտեց պատմությունն ու խախտեց մահկանացուների կողմից ստեղծված սահմանները։

Կուսակցություններր Կուսակցությունները մի ամբողջ աշխարհայացք էին մատուցում, որր որը պարփակում էր ամեն բան՝ երեխաների կրթությունից մինչեւ մինչև մշակույթ, սպորտ եւ և կրոն, հյուրընկալ երկրների հետ հարաբերություններից մինչեւ մինչև միջազգային հարաբերություններ, դավաճանության սահմանումից մինչեւ մինչև նահատակությամբ մահը եւ և խոստացված հանդերձյալ կյանքը։ Հատկապես ՀՅԴ անդամների համար, իրենց կուսակցությունը պատասխանն էր հայկական բոլոր ցավերի, որ գափս գալիս էին պատմությունից, պատասխանն էր ներկայումս հայերի դեմ ծառացած խնդիրների՝ որտեղ էլ որ փնեն լինեն հայերը, եւ և ինչ էլ որ փնեն լինեն այդ խնդիրները։

Կարո՛ ղ Կարո՞ղ է մեկ գաղափարախոսություն, մեկ ծրագիր, մեկ կազմակերպություն լինել այդքան շատ բան, այդքան երկար ժամանակ, այդքան մարդու համար, այդքան շատ երկրներում, եւ և շարունակել մնալ արդյունավետ։ Պատասխանը մասամբ պարունակվում է հարցի մեջ։ Այդքան շատ պարտավորություններ ստանձնալն ստանձնելն ակնկալում է, որ մնացած բոլորը պետք է հասկանան եւ և օժանդակեն իրեն, սակայն չքննադատեն։ Այլ կերպ ասած՝ երբ գործ ունես ինքնության, հույսի ու հավատքի հետ, հարցադրումն ինքնին սխալ է։

Պատասխանի մյուս մասն այն է, որ կուսակցության հոգեբանության հեռու֊հեռավոր խորխորատներում ընկած էր Մփյոտքը Սփյուռքը կազմակերպված տեսնելու բնազդային պահանջը, որ ծագել էր Օսմանյան Կայսրությունում ազգի խնդիրներն արտահայտելու հարցում Եկեղեցու ձախողմամբ։ ՍԴՀԿ֊ըՍԴՀԿ֊ն, բայց հատկապես ՀՅԴ֊ն, մերժեցին «կրոնական փոքրամասնություն» կարգավիճակը եւ և կարողացան հայի հոգեբանությունը երրորդ կարգի ողորմելի քաղաքացուց վերածել մեկի, որն իր կյանքը, իր դատը եւ և իր ժողովրդին բավականաչափ կարեւոր կարևոր է համարում՝ կարողանալու համար զոհել այդ կյանքը, դառնալ ֆիդայի, դառնալ նահատակ։

Վերապրածն ու գաղթականը նույնպես կարիք ուներ ապացուցելու, որ դեռեւս դեռևս ողջ է, ողջ է իբրեւ իբրև հայ եւ րնդտնակ և րնդունակ է գործելու՝ որքան էլ որ պատմությունր պատմությունը ձգտել է իրեն իջեցնել ոչնչության հարթակին։

Իր խորին խորքերում ՀՅԴ֊ն գաղափարախոսություն, քաղաքական կուսակցություն, ծրագիր կամ ռազմավարություն լինելուց առաջ նախ կազմակերպություն է։ ՀՅԴ֊ի բարձրագույն սկզբունքն իր կազմակերպվածության սկզբունքն է։ Պատմության մեջ, բացի մեկ֊Երկու163Iհնարավոր ու հետաքրքիր բացառություններից, դժվար է գտնել մի կուսակցություն, որը կազմակերպական կանոնների վրա այդքան շատ ժամանակ ու եռանդ է ծախսել եւ և շարունակում է ծախսել։ Ըստ այդ սկզբունքի մարտական պատրաստվածություն պատրստվածություն ունեցող եւ և լավ հղկված կազմակերպությունը կարող է ծառայել ցանկացած կարիքի, ցանկացած մակարդակում եւ և ցանկացած տեղ։ Ծրագրերը կարոդ կարող են վտխվելփոխվել, գաղափարախոսությունները՝ գալ ու գնալ, իրադարձությունները՝ կատարվել֊անցնել, պատմությունը կարող է ծանր, նույնիսկ մահացու հարված հասցնել, հայերր հայերը կարող են մենակ մնալ աշխարհի ու նրա գերտերությունների դեմ։ Բայց ամեն բան կարգին է, քանի կազմակերպությունը կա․ մի քանի մարդ կարոդ կարող են եկեղեցի կառուցել, դպրոց բացել, հեղափոխություն ծրագրել, համայնքը պաշտպանել ֆիզիկական հարձակումներից, գործարքների ու վախ– զիջումների փոխզիջումների գնալ եւ և շարունակել երագել երազել իդեալական Հայաստանի մասին։ Կազմակերպությանր Կազմակերպությունը ազգի ուժի շտեմարանն է, ըստ դաշնակցական մի պատմաբանի՝ ազգի առնականությունը։

Որպեսզի կարողանա կերպափոխումներ ու փովտխություններ փոփոխություններ կատարել երբեմն իր հիմնարար սկզբունքների մեջ, եւ և կարողանա շարունակել մնալ արդյունավետ ու գոյատեւելգոյատևել, Կազմակերպությունը կարգապահության կարիք ունի։ Ներկուսակցական հարցերի կամ ՀՅԴ անդամների «ինկվիզիցիայի» մեծ մասը կապված է եղել կազմակերպական կանոնների խախտումների հետ։ Գաղափարաիտսա– կանԳաղափարախոսական, ծրագրային եւ և քաղաքական մարտերը, որոնք բռնկվում են կանոնավոր կերպով, լուծվում են այդ կանոնների միջոցով։

Կազմակերպական կանոններին ու կարգապահությանր կարգապահությանը հնազանդվելու դիմաց ՀՅԴ անդամները որպես փոխհատուցում դառնում են արտոնյալ։ Ամենաաննշան անդամն իսկ, անդամակցության ըն– ձեռած ընձեռած շնորհով, ներկայացնում է զտարյուն հային, ինչպես նաեւ՝ անցյափ նաև՝ անցյալի իմաստությունը։ Ելակետն այն է, որ մեկ հարյուրամյակի փորձառությունը փոխանցվում է կուսակցության յուրաքանչյուր անդամի, որը, ըստ սահմանման, բոլորից ավելի որակավոր է՝ դպրոց, եկեղեցի, թերթ, երկիր ղեկավարելու համար, քանի որ ներկայացնում է հավաքական ու պատմական իմաստություն եւ և կամք։

ՀՅԴ֊ն իր նվիրյալ ու հավատացյալ անդամներով կարեւորագույն կարևորագույն դեր է կատարել տարանջատված, ցրիվ եկած եւև, իբրեւ իբրև պետություն չունեցող ազգ, սպառնալիքի տակ կքած ժողովրդի կյանքում։ Կու–164սակցությունը Կուսակցությունը կարողացել է որսալ ու արտահայտել այն ժողովրդի ցասումրցասումը, հուսախաբությունն ու երազանքներրերազանքները, որն ստացել է այլժո– ղովուրդների այլ ժողովուրդների խաբուսիկ կարեկցանքը եւ և ոչինչ ավելին։

ՀՅԴ֊ն հաճախ եղել է անվեհեր ու խիզախ։ Նա բազուկն էր այն ժողովրդի, որը ահաբեկեց Ցեղասպանության կազմակերպիչներին, երբ աշխարհն ուզում էր այն մոռանալ։ Ոչ մի Թալեւսթ Թալեաթ փաշա անպատիժ չպետք է մնար։ Եվ երբ Սողոմոն Թեհլերյանը Թալեաթին սպանեց, սպանեց ոչ միայն հանուն զոհվածների, այլ նաեւ նաև հանուն փրկվածների, հանուն վերապրածների շառավիղների, նույնիսկ եթե աշխարհը նման ակտը չհռչակի իբրեւ իբրև ողջ մարդկության համար արդարադատության ակտ։ Պատմությունը երբեմն խաչաձեւում խաչաձևում է արդարադատության հետ։ Պատմությունը երբեմն հայտնվում է անհատների տեսքով։ Եվ երբ հայտնվում է, սովորաբար խաղն արդեն ավարտված է։

Սակայն ժամանակի ընթացքում, վերջին յոթանասուն տարում, ՀՅԴ֊ն ծավալվել ու վերածվել է պետության՝ ժողովրդի մեջ ու համայնքում, միեւնույն միևնույն ժամանակ հավակնելով վերպետական ազգային կազմակերպության կարգավիճակի։ Սա, իսկապես, դժվարացնելու է ՀՅԴ֊ի համար ընդունել կամ մաս կազմել ավելի համեստ, «նորմալ» պետության, «նորմալ» Հայաստանի։ Եթե, իհարկե, ՀՅԴ֊ն ինքը չէ պետությունը։

Այդքան շատ հավատամքներ ու հավակնություններ ունեցող նման ահռելի կազմակերպության առկայությամբ ՌԱԿ֊ն ու ՍԴՀԿ֊ը ստանձնեցին հակադրվողի դերը։ Նրանք նույնպես, ի վերջո, հայ էին, նույնպես մեծ գործեր էին կատարել, ունեին հետեւորդներ։ հետևորդներ։ Այս երկու կուսակցությունները փորձում էին գործել իբրեւ իբրև հակակշիռ ՀՅԴ֊ի մենատիրական հավակնությունների։

1982֊ին Լոս Անջելեսում մի դասախոսության ժամանակ ասացի, որ Հայ Դատն ունի երկու պրոբլեմ։ Առաջինը ՀՅԴ անդամներն են, որոնք գտնում են, որ դաշնակցական փնելը լինելը Հայ Դատը լուծելու անհրաժեշտ ու բավարար պայման է։ Երկրորդն այն մարդիկ են, որոնք գտնում են, որ հակադաշնակցական լինելն է անհրաժեշտ ու բավարար պայման միեւնույն միևնույն նպատակին հասնելու համար։

Կուսակցությունների միջեւ միջև հակադրությունները դրական դեր կատարեցին միայն այն առումով, որ համայնքում ավեփ ավելի լավ կառույցների համար մրցակցություն առաջացրին։ Սակայն համայնքի գեբ–1651քաղաքականացումը գերքաղաքականացումը դժվար է դրական զարգացում համարել։ Համայնքը եռանդը կենտրոնացնում էր մանր իշխանության համար տարվող քաղաքական պայքարի վրա, այդ պայքարը սաստկանում էր ու վանում նոր սերունդների նկատեփ նկատելի մասին, հանգեցնում էր որակների կորստի, համայնքի ղեկավարների վարկն իջեցնում համայնքի չեզոք, բայց ազդեցիկ անդամների աչքում, որոնք դեռեւս դեռևս ազդեցություն ունեին, եւ և կուսակցություններին խոցելի դարձնում հյուրընկալ եբկբնեբի եւ երկրների և միջազգային այլ ուժերի խաղարկումների հանդեպ։

Ի վերջո կայացվեցին կարեւոր կարևոր որոշումներ, մշակվեցին մշակութային, քաղաքական ու մտավորական աշխատաոճեր՝ հիմնականում երեք կազմակերպությունների կողմից, որոնց անդամների թիվը միասին 1988 թ․֊ին կազմում էր մոտ 12․000․ ՀՅԴ֊ն ներկայացնում էր այդ թՎԻ թվի մոտ երեք֊քաոորդր։երեք֊քառորդը։

Այս «կուսակցություններն» ահա, բուն հողի վրա մտան Հայաստանի եւ և Ղարաբաղի քաղաքականության մեջ, այլ ոչ թե մնացին հեռվում՝ իբրեւ իբրև օժանդակող մեխանիզմներ։

====Հասնելով համակեցության կարգավիճակի====1980֊ականներին փոխադարձ պախարակումներն ու ջղաձգամ– ները Սվւյուոքում վերջապես դադարեցին։ Սառը պատերազմը, որը որդեգրված էր քաղաքական կուսակցությունների կողմից եւ ներմուծված համայնքային ու եկեղեցական գործերի մեջ, ավարտվեց։ Մարտերը մղված էին, հայերը սպանել էին միմյանց Սառը պատերազմի ընթացքում ՝ որդեգրելով համաշխարհային գործերին մասնակից լինելու ծայրահեղ ձեւը։

Վերջին արյունալի մարտր մղվել է Դաշնակցության եւ Հայաստանի ազատագրության հայ գաղտնի բանակի (ՃՏյ\ԼՃ) միջեւ1980֊ականներին փոխադարձ պախարակումներն ու ջղաձգումները Սփյուռքում վերջապես դադարեցին։ Սառը պատերազմը, որը սակայն առնչվում որդեգրված էր մի հարցի, որի շուրջ բոլորի քաղաքական կուսակցությունների կողմից համաձայնություն էր իշխումև ներմուծված համայնքային ու եկեղեցական գործերի մեջ, Ցեղասպանության հարցինավարտվեց։ Մարտերը մղված էին, այն է՝ թե ո՞վ էր ա– վելի լավ սպառազինված՝ այդ նպատակի հետապնդման համար։ Սեկ այլ, այս անգամ ոչ֊արյունալի մարտ մղվեց քաղաքական կուսակցությունների՝ հիմնականում ՀՅԴ֊ի եւ Ամերիկայի հայկական համագումարի միջեւ։ Այն նույնպես կարգավորվեց։հայերը սպանել էին միմյանց Սառը պատերազմի ընթացքում ՝ որդեգրելով համաշխարհային գործերին մասնակից լինելու ծայրահեղ ձևը։

Սփյուռքն ինքն իր հետ խաղաղ Վերջին արյունալի մարտը մղվել է Դաշնակցության և Հայաստանի ազատագրության հայ գաղտնի բանակի (ASALA) միջև, որը սակայն առնչվում էր, նույնիսկ՝ գոհ։ Որոշ մտավորականներ նույնիսկ սկսեցին խոսել Սփյուռքի, իբրեւ ինքնին «արժեքի» մասին՝ անկախ հայրենիքից, իբրեւ մի տեսակ մշտականհարցի, բայց166«հոգեւոր» տան եւ ոչ թե վերլուծության նյութի։ Այս վերաբերմունքը համակերպվելուորի շուրջ բոլորի կողմից համաձայնություն էր իշխում, ինչպես նաեւ ազատագրության մի ձեւ էր։ Որոշ մարդիկ պնդում էինՑեղասպանության հարցին, որ այժմ ժամանակն է հետազոտելու Սփյուռք լինելու գոյաբանական իմաստը՝ զերծ այն արգելքներիցէ՝ թե ո՞վ էր ավելի լավ սպառազինված՝ այդ նպատակի հետապնդման համար։ Մեկ այլ, որ հաղորդում էր «հայրենիքի» հետ կապը։այս անգամ ոչ֊արյունալի մարտ մղվեց քաղաքական կուսակցությունների՝ հիմնականում ՀՅԴ֊ի և Ամերիկայի հայկական համագումարի միջև։ Այն նույնպես կարգավորվեց։

Սակայն ի՞նչ գնով ձեռք բերվեց այս համակեցությունը՝ աօժստ \՚ւ\՚6աե֊ին։ Խաղաղ Սփյուռքը շատ կազմակերպությունների հնարավորություն տվեց կենտրոնանալ կառույցների ստեղծման վրա, համայնքների կողմից իրենց կառավարությունների վրա ազդելու կարողությունը բարձրացնելու վրա այն երկրներում, որտեղ դա արտոնված Սփյուռքն ինքն իր հետ խաղաղ էր, մշակույթինույնիսկ՝ գոհ։ Որոշ մտավորականներ նույնիսկ սկսեցին խոսել Սփյուռքի, արվեստիիբրև ինքնին «արժեքի» մասին՝ անկախ հայրենիքից, կրթության ոլորտներին որոշ օժանդակության տրամադրելու վրաիբրև մի տեսակ մշտական, բայց «հոգևոր» տան և ոչ թե վերլուծության նյութի։ Այս վերաբերմունքը համակերպվելու, ինչպես նաեւ Ցեղասպանության ճանաչման ջանքեբի վրա։նաև ազատագրության մի ձև էր։ Որոշ մարդիկ պնդում էին, որ այժմ ժամանակն է հետազոտելու Սփյուռք լինելու գոյաբանական իմաստը՝ զերծ այն արգելքներից, որ հաղորդում էր «հայրենիքի» հետ կապը։

Համայնքի Սակայն ի՞նչ գնով ձեռք բերվեց այս համակեցությունը՝ այդ modus vivendi֊ին։ Խաղաղ Սփյուռքը շատ կազմակերպությունների հնարավորություն տվեց կենտրոնանալ կառույցների ստեղծման վրա վերահսկողության համար պայքարը, նայած տեղի, լուծվեց երկու ուղիներից մեկնումեկով՝ կամ մեկ կուսակցության վերահսկողությամբ եւ մյուսների բացառմամբ, կամ համայնքը «ազդեցությունների ոլորտների» բաժանելով, երբ յուրաքանչյուր կուսակցություն զերծ էր մրցակցությունից։ Եկեղեցիների միավորման հարցը լուծվեց՝ վստահանալով, որ յուրաքանչյուր կողմ պահպանում է վերահսկոդությունր «իր Եկեղեցու» համայնքների կողմից իրենց կառավարությունների վրա ազդելու կարողությունը բարձրացնելու վրա այն երկրներում, որն իր հերթին նշանակում որտեղ դա արտոնված էր եկեղեցու բաժանվածության պահպանում։ Կուսակցությունները, երբ կարիք ունեինմշակույթի, համագործակցում էինարվեստի, հակառակ դեպքում՝ միմյանց հանգիստ էին թողնում։ Կուսակցական մարմինները դադարեցրին մյուս կուսակցություններին քննադատելը, ոչ մի իրական հարց ու հակասություն լույս աշխարհ չէր գափս։ Սի քիչ գրվեց կամ խոսվեց դպրոցների ու դասագրքերի որակի եւ բովանդակության մասին, ղեկավարների որակի ու ոճի մասին, ներհամայնքային լարվածությունների մասին, Ցեղասպանության ճանաչմանը հետամուտ փնելու ռազմավարության մասին, կուսակցության ու կառույցների գործունեության հաշվետվության եւ նման այլ խնդիրների մասին։ Կուսակցություններն ու կազմակերպությունները գոհ էին՝ իրենց ոլորտների կրթության ոլորտներին որոշ օժանդակության տրամադրելու վրա վերահսկողությունը պահպանելու եւ իրենց գործունեության համար ֆինանսական եւ այլ կարգի օժանդակության հիմքերը ապահովելու համար։ Պատմաբանները նորից ու նորից ապացուցում էին, որ Ցեղասպանությունը տեղի է ունեցել, եւ կուսակցությունները հետապնդում էին ինչպես նաև Ցեղասպանության ճանաչման հարցը։ Ստածելա շատ բան չէր մնացել։ջանքերի վրա։

167Սփյուռքը նաեւ տառապում էր իներցիայի եւ ձանձրույթի զգացումից։ Նրա հաստատություննեբր հավասարակշռության էին հասելՀամայնքի վրա վերահսկողության համար պայքարը, սահմանելէին այն աշխարհրնայած տեղի, որում կարող էին գործառել։ Անցյալը բացատրվում էր ու պաշտպանվումլուծվեց երկու ուղիներից մեկնումեկով՝ կամ մեկ կուսակցության վերահսկողությամբ և մյուսների բացառմամբ, ներկան հրաշալի կամ համայնքը «ազդեցությունների ոլորտների» բաժանելով, երբ յուրաքանչյուր կուսակցություն զերծ էր րնթանումմրցակցությունից։ Եկեղեցիների միավորման հարցը լուծվեց՝ վստահանալով, եւ ապագան հանդարտորեն նույնացված որ յուրաքանչյուր կողմ պահպանում է վերահսկողությունը «իր Եկեղեցու» վրա , որն իր հերթին նշանակում էր այն երկրնեբի ապագայի հետեկեղեցու բաժանվածության պահպանում։ Կուսակցությունները, որտեղ ապրում երբ կարիք ունեին, համագործակցում էին հայերը։ Սակայն Խորհրդային Հայաստանն , հակառակ դեպքում՝ միմյանց հանգիստ էին թողնում։ Կուսակցական մարմինները դադարեցրին մյուս կուսակցություններին քննադատելը, ոչ մի իրական հարց ու իարհրդային հայերը այս ամենին մաս չէին կազմում։հակասություն լույս աշխարհ չէր գափս։ Մի քիչ գրվեց կամ խոսվեց դպրոցների ու դասագրքերի որակի և բովանդակության մասին, ղեկավարների որակի ու ոճի մասին, ներհամայնքային լարվածությունների մասին, Ցեղասպանության ճանաչմանը հետամուտ լինելու ռազմավարության մասին, կուսակցության ու կառույցների գործունեության հաշվետվության և նման այլ խնդիրների մասին։ Կուսակցություններն ու կազմակերպությունները գոհ էին՝ իրենց ոլորտների վրա վերահսկողությունը պահպանելու և իրենց գործունեության համար ֆինանսական և այլ կարգի օժանդակության հիմքերը ապահովելու համար։ Պատմաբանները նորից ու նորից ապացուցում էին, որ Ցեղասպանությունը տեղի է ունեցել, և կուսակցությունները հետապնդում էին Ցեղասպանության ճանաչման հարցը։ Մտածելու շատ բան չէր մնացել։

Որոշ կազմակերպությունների համար Հայաստանը հազիվ Գոյություն ուներ՝ րտբհրդային, անկատար ու սիրո արժանի, արժանի նաեւ դրսի մանր֊մունր օգնություններին։ Ուրիշների համար «հայրենիքը» իդեալականացված Հայաստանն Սփյուռքը նաև տառապում էրիներցիայի և ձանձրույթի զգացումից։ Նրա հաստատությունները հավասարակշռության էին հասել, մի Հայաստան, որը գոյություն չուներ եւ հավանաբար երբեք գոյություն չէր ունենալու։ Բայց ջանքեբն ավելի ուղղված սահմանել էին փափագելունայն աշխարհը, քան ձեռք բերելուն։ Ինչեւէ, մեծ մասի համար Խորհրդային Հայաստանր մնում որում կարող էին գործառել։ Անցյալը բացատրվում էր հեռվում՝ ճանաչված իր միջնադարյան վանքերով ու հեդենիստական տաճարովպաշտպանվում, ներկայացված խաղողի այգիների ու թանգարանների նկարներովներկան հրաշալի էր ընթանում, Հայաստանը թանգարան էր՝ բացօթյաև ապագան հանդարտորեն նույնացված էր այն երկրների ապագայի հետ, բայցեւայնպես թանգարան։որտեղ ապրում էին հայերը։ Սակայն Խորհրդային Հայաստանն ու խորհրդային հայերը այս ամենին մաս չէին կազմում։

Սփյուռքր ճակատագրական 1988 թվականը մուտք գործեց հիմնականում ներքին խաղաղությամբ՝ զերծ Սառր պատերազմի ընթացքում կատարված ներքին արյունահեղություններիցՈրոշ կազմակերպությունների համար Հայաստանը հազիվ Գոյություն ուներ՝ խորհրդային, որոնք սկսվել անկատար ու սիրո արժանի, արժանի նաև դրսի մանր֊մունր օգնություններին։ Ուրիշների համար «հայրենիքը» իդեալականացված Հայաստանն էր, մի Հայաստան, որը գոյություն չուներ և հավանաբար երբեք գոյություն չէր ունենալու։ Բայց ջանքերն ավելի ուղղված էին 1975֊ին Լիբանանում։ Սփյուռքը բաժանված փափագելուն, քան ձեռք բերելուն։ Ինչևէ, մեծ մասի համար Խորհրդային Հայաստանր մնում էրհեռվում՝ ճանաչված իր միջնադարյան վանքերով ու հելենիստական տաճարով, ներկայացված խաղողի այգիների ու թանգարանների նկարներով, սակայն ակտիվՀայաստանը թանգարան էր՝ բացօթյա, համայնքային քաղաքականության մեջ խորասուզված եւ ինքնագոհ։բայցևայնպես թանգարան։

===ՍՓՅՈՒՌՔԻ ԱՌՋԵՎ ՀԱՌՆՈՒՄ ԵՆ ՓՈՓՈԽՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ «ՀԱՅՐԵՆԻՔԻ» ՃԱԿԱՏՈՒՄ===Ի պաշտպանություն Հայաստանի հետ միավորվելու Ղարաբաղի պահանջի Սփյուռքը ճակատագրական 1988 թվականի փետրվարին Երեւանում ժայթքած զանգվածային ցույցերը ցնցեցին Սփյուռքը։ Ստեփանակերտի ցույցերին հաջորդեցին Ադրբեջանի Սամգայիթ քաղաքում հայ ազգաբնակչության կոտորածները եւ ապա Ղարաբադ Կոմիտեի ստեղծումը։ Այնուհետեւ հաջորդեց 1988֊ի դեկտեմբերի երկրաշարժըթվականը մուտք գործեց հիմնականում ներքին խաղաղությամբ՝ զերծ Սառը պատերազմի ընթացքում կատարված ներքին արյունահեղություններից, որի պատճառած ցնցումը շատ ավելի հզոր որոնք սկսվել էին 1975֊ին Լիբանանում։ Սփյուռքը բաժանված էր, քան սոսկ երկրի ցնցում։սակայն ակտիվ, համայնքային քաղաքականության մեջ խորասուզված և ինքնագոհ։

Զանգվածային շարժումը Սփյուռքի համար նախեւառաջ անսպասելի էր։ Թեեւ շատ քչերն էին քնքուշ զգացումներ տածում խորհրդային համակարգի հանդեպԻ պաշտպանություն Հայաստանի հետ միավորվելու Ղարաբաղի պահանջի 1988 թվականի փետրվարին Երևանում ժայթքած զանգվածային ցույցերը ցնցեցին Սփյուռքը։ Ստեփանակերտի ցույցերին հաջորդեցին Ադրբեջանի Սումգայիթ քաղաքում հայ ազգաբնակչության կոտորածները և ապա Ղարաբաղ Կոմիտեի ստեղծումը։ Այնուհետև հաջորդեց 1988֊ի դեկտեմբերի երկրաշարժը, մեծ մասի համար աներեւակայելի որի պատճառած ցնցումը շատ ավելի հզոր էր փողոցներում կառավարությանը դեմ ելնեա։ Եվ շարժման ծավալն ու ուղղաթյունր կարգին չհասկանալով՝ սփյոտքահայերը «իրական» բացատրություններ էին որոնում եւ չէին կարողանում պատկերացնել հետեւանքները։, քան սոսկ երկրի ցնցում։

Որոշ մարդիկ1990 թվականի ամռանը ՀՀՇ֊ն ընտրությունների միջոցով անցավ իշխանության, սովորաբար պատմաբաններն ու կուսակցությունների հետ սերտորեն առնչվողները, գիտեին, թե Ղարաբաղը որտեղ է, եւ թե Լեռնային իսկ 1991֊ին Հայաստանը հռչակեց իր անկախությունը և ստեղծեց նախագահական կառույց։ 1991֊ից 1994֊ը Ղարաբաղի պրոբլեմն ինչ է։ Շատերը չգիտեին։ Տասնամյակների րնդմիջումից հետո առաջին անգամ համաշխարհային լրատվամիջոցներըքաղաքական հակամարտությունը դարձավ Ղարաբաղյան պատերազմ, գրեթե երկյուղածությամբ, իրենց աոաջին էջերում եւ առաջնորդող հոդվածներում որում հաղթեց հայկական հարց էին արծարծում։ Վերջին անգամ հայերը զանգվածային լրատվության միջոցների կողմից ուշադրության էին արժանացել 1973֊1983 թթ․ ընթացքում, երբ հայկական խմբավորումների կողմից թուրք դիվանագետներ էին սպանվում, եւ շատ հայեր վստահ չէին, թե հավանում են հայի այն կերպարը, որը ներկայացվում էր լրատվությամբ։ Այժմ միջազգային մամուլը բացատրում էր, թե որտեղ են գտնվում կողմը։ Կարճ ժամանակամիջոցում Հայաստանն ու Ղարաբաղը։աշխարհը փոխվեցին։ Ինչպե՞ս արձագանքեց Սփյուռքը։ Ինչպե՞ս հարմարվեց այդ փոփոխություններին կամ հարմարվե՞ց արդյոք։

Իրենց ինքնության ճանաչեցման որոնումների մեջ գտնվող սվցոտքահայերի Զանգվածային շարժումը Սփյուռքի համար, որոնք հոգնել նախևառաջ անսպասելի էր։ Թեև շատ քչերն էին հարեւաններինքնքուշ զգացումներ տածում խորհրդային համակարգի հանդեպ, բարեկամներին մեծ մասի համար աներևակայելի էր փողոցներում կառավարությանը դեմ ելնելը։ Եվ շարժման ծավալն ու աշխատակից ներին բացատրելուց, թե «ինչ է նշանակում հայ փնել», այս ուշադրությունը հրաշքի պես մի բան էր։ուղղությունը կարգին չհասկանալով՝ սփյուռքահայերը «իրական» բացատրություններ էին որոնում և չէին կարողանում պատկերացնել հետևանքները։

Որոշ մարդիկ, սովորաբար պատմաբաններն ու կուսակցությունների հետ սերտորեն առնչվողները, գիտեին, թե Ղարաբաղը որտեղ է, և թե Լեռնային Ղարաբաղի պրոբլեմն ինչ է։ Շատերը չգիտեին։ Տասնամյակների ընդմիջումից հետո առաջին անգամ համաշխարհային լրատվամիջոցները, գրեթե երկյուղածությամբ, իրենց առաջին էջերում և առաջնորդող հոդվածներում հայկական հարց էին արծարծում։ Վերջին անգամ հայերը զանգվածային լրատվության միջոցների կողմից ուշադրության էին արժանացել 1973֊1983 թթ․ ընթացքում, երբ հայկական խմբավորումների կողմից թուրք դիվանագետներ էին սպանվում, և շատ հայեր վստահ չէին, թե հավանում են հայի այն կերպարը, որը ներկայացվում էր լրատվությամբ։ Այժմ միջազգային մամուլը բացատրում էր, թե որտեղ են գտնվում Հայաստանն ու Ղարաբաղը։ Իրենց ինքնության ճանաչեցման որոնումների մեջ գտնվող սովետահայերի համար, որոնք հոգնել էին հարևաններին, բարեկամներին ու աշխատակիցներին բացատրելուց, թե «ինչ է նշանակում հայ լինել», այս ուշադրությունը հրաշքի պես մի բան էր։ Այնուամենայնիվ, նրանք շատ վստահ չէին, թե ողջունում են այդ անսպասելի հբաշքր։ Սեկ հրաշքր։ Մեկ շաբաթվա ընթացքում Հայաստանի ժողովուրդը, որը պատմությունից դուրս էր համարվում, արեց այն, ինչ հայ քաղաքական կուսակցությունները, լոբբիստական խմբերը, մշակութային ու գիտական կազմակերպությունները ի վիճակի չեղան անելու տասնամյակներ շարունակ։

169Սամգայիթի Սումգայիթի կոտորածներն, ամեն դեպքում, ավեփ ավելի ծանոթ իրադարձություն էին։ Գիտեին դրանց ինչպես վերաբերվել։ Ոգեկոչվեցին պատմությունն ու ցասումը, կրկին՝ զոհերի ազգ լինելու զգացումը։ Կոտորածները հայերին հիշեցրին խորհրդային ռեժիմի որոշ նվազ բարեկամական հատկությունների մասին, ինչպես նաեւ նաև զորացրին «թուրքի»՝ իբրեւ իբրև հավերժական թշնամու, կերպարը եւ և մշտապես ներկա սպառնալիքը։ Սակայն Շարժումը շարունակվում էր։ Երեւանն Երևանն ու Ղա– բաբադ Ղարաբաղ Կոմիտեն ղեկավարությունն իրենց ձեռքն էին առել։ Սփյուռքի քաղաքական կուսակցությունները դժվարին կացության մեջ էին։ Նրանք տանջվում էին՝ հանրությանը մատուցելիք բացատրություններ գտնելու համար այն հսկայածավալ իրադարձությունների մասին, որոնք գրավել էին աշխարհի ուշադրությունը, սակայն որում իրենք դեր չունեին, և որոնց կողքին մնացած ամեն բան մթագնել էր։ Կուսակցություններն իրադարձությունները չափում էին այն հաշվարկով, թե Մոսկվան ինչ կմտածի կամ կանի՝ չհավատալով, որ Հայաստանում կարող է տեղ գտնել տևական քաղաքական շարժում՝ ազգային այն շահերի հետապնդմամբ, որոնց պահապաններն էին իրենք։ Սփյուռքահայ քաղաքական կուսակցությունների համար գտնված համակեցությունը ոչ միայն Սփյուռքի ներսում էր, այլև Սփյուռքի և Խորհրդային Միության միջև, և տարածվում էր նաև Խորհրդային Հայաստանի իշխանությունների վրա․ ԽՍՀՄ կոմունիստական կուսակցությունը իշխում էր ԽՍՀՄ֊ի հայերի վրա, իսկ Սփյուռքի քաղաքական կուսակցությունները կառավարում էին Սփյուռքի հայերին։

Սփյուռքի քաղաքական կուսակցությունները դժվարին կացության մեջ էին։ Նրանք տանջվում էին՝ հանրությանը մատուցեփք բացատրություններ գտնելու համար այն հսկայածավալ իրադարձությունների մասին1988 թ․ հոկտեմբերին, որոնք գրավել էին աշխարհի ուշադրությունըորպես բացառիկ երևույթ համաձայնության գալով որևէ գրավոր փաստաթղթի շուրջ, սակայն որում իրենք դեր չունեինՀՅԴ֊ն, եւ որոնց կողքին մնացած ամեն բան մթագնել էր։ Կուսակցություններն իրադարձությունները չափում էին այն հաշվարկով, թե Մոսկվան ինչ կմտածի կամ կանի՝ չհավատալով, որ Հայաստանում կարող ՌԱԿ֊ն ու ՍԴՀԿ֊ը հրապարակեցին մի «Միացյալ հայտարարություն»։ Այդ հայտարարությունը վերջին տասնամյակի պատմության կարևորագույն փաստաթղթերից մեկն է տեղ գտնել տեւական քաղաքական շարժում՝ ազգային այն շահերի հետապնդմամբ, որոնց պահապաններն էին իրենք։ Սվւյոտքահայ քաղաքական կուսակցությունների համար գտնված համակեցությունր ոչ միայն Սփյուռքի ներստմ էր, այլեւ Սփյուռքի եւ Խորհրդային Սիության միջեւ, եւ տարածվում էր նաեւ Խորհրդային Հայաստանի իշխանությունների վրա․ ԽՍՀՍ կոմունիստական կուսակցությունը իշխում էր ԽՍՀՄ֊ի հայերի վրա, իսկ Սվւյոտքի քաղաքական կուսակցությունները կառավարում էին Սվւյուռքի հայերին։որի վերջին երեք պարբերությունն արժե մեջբերել․

1988 թ․ հոկտեմբերին, որպես բացառիկ երեւույթ համաձայնության գալով որեւէ գրավոր փաստաթղթի շուրջ, ՀՅԴ֊ն, ՌԱԿ֊ն ու ՍԴՀԿ֊ը հրապարակեցին մի «Սիացյալ հայտարարություն»; Այդ հայտարարությունը վերջին տասնամյակի պատմության կարեւորագույն փաստաթղթերից մեկն է, որի վերջին երեք պարբերությունն արժե մեջբերել․Կը «Կը պահանջենք ռբ որ Խորհրդային Հայաստանի պետական իշ– խանաքխննեբը աոաւել վճռականաթեամբիշխանությունները առավել վճռականությամբ, հարազատ թարգմա– նր ծանդ/ւսանալով թարգմանր հանդիսանալով համաժողովրդական իրաւացի պահանջնե– րունիրավացի պահանջներուն, հետեայական նախանձախնղրռւթեամբ ե հետևողական նախանձախնղրրութեամբ և օրինական ու քաղաքական բռթբ բոլոր միջոցներով Ղարաբաոի Ղարաբաղի հարցը դարձնեն իրենց առաջնահերթ հարցը արդար ե և ամբողջական լուծման մը յանգե–170լա աոաջադրութեամբյանգելու առաջադրութեամբ, անգոհացացիչ ե՝ Ղարաբաոի անգոհացուցիչ և՝ Ղարաբաղի ու Հայաստանի ժոդովարդի իրաաւնքներռւ եւ ցանկաթեան ժոդովրդի իրավունքներու և ցանկութեան անհամապատասխան նկատելով ցարդ նախատեստած նախատեսված միջոցառումները։

Կոյ կ՛ուղղենք նաե Կոչ կուղղենք նաև Հայաստանի ե Ղարաբաոի և Ղարաբաղի մեր արի ժողո– վուրդինժողովուրդին, որ խուսափին խուսափեն այնպիսի ծայրայեղական կեցաածքներէկեցուածքներէ, ինչպէս՝ ինչպես՝ գործադուլները, դասադուլները ե և ծայրայեղական կարգ մը կոչերը ա արաայայառւթխններըև արտահայտությունները, որոնք կը խանգարեն կարգն ու կանոնը մեր հայրենիքի հանրային կեանքին, ծանր կռրաստնե– բու կ՛ենթարկեն կորուստերու կենթարկեն մեր երկրի տնտեսական, արդիւնաբերականարդիունաբերական, կրթական, մշակութային կեանքը ե նաեւ և նաև վնաս կը բերեն մեր ժռղո– վուրդի ժողովուրդի վարկին ինչպէս նաեւ նաև բնականոն յարաբեբութխններունյարաբերությններուն, ըըա՚յխորհրդային ըլլաա խորհրդային վերին իշխանռւթանցիշխանութանց, ըըա՚յ ըլլայ խորհրդային մխս հանրապետաթխններուն միուս հանրապետությններուն հետ եւ և կը ծառայեն մեր ժռդովուրդի թշնամիներռւ ժողովուրդի թշնամիներու յետին նպաաակներուն։

Պէտք է ամէն բանէ վեր պահպանել մեր ժռդովուրդի մրաթիւ– նըժոդովուրդի միութիունը, որուն մէջ է մեր զօրութխնըզօրութիունը, ե և հեռատեսութեամբ ու վճռականաթեամբ հետապնդել մեր գերագոյն շահերը։գերագույն շահերը։»

Տեքստը մեկնաբանությունների կարիք չի զգում, թեեւ թեև արժանի է ուշադիր րնթերցվելու ընթերցվելու հետագա զարգացումները եւ և երեք կուսակցությունների քաղաքականությունն ավեփ ավելի լավ ըմբռնելու առումով։ Արժե նաեւ նաև նշել, որ հայերեն տեքստր հրապարակվեց անմիջապես՝ ապշանք առաջացնելով ոչ միայն Հայաստանում ու Ղարաբաղում, այլեւ այլև Սփյուռքի որոշ շրջանակներում՝ ներառյալ Դաշնակցության որոշ անդամների մեջ։ ՀՅԴ֊ն անգլերեն թարգմանությունր հրատաբակեց թարգմանությունը հրատարակեց բյուրոյի պաշտոնաթերթի ներդիրում, 1989 թ․ մայիսին, երբ Ղաոա– բաղ Ղարաբաղ Կոմիտեի բանտարկված անդամները դեռեւս Սոսկվայում դեռևս Մոսկվայում իրենց դատավարությանն էին սպասում։

Այնուհետեւ Այնուհետև երկրաշարժ եղավ, որը գրավեց աշխարհի կարեկցանքը, եւ և Միխայիլ Գորբաչովին ստիպեց ընդհատել ՍԱԿ կատարած իր այցելությունը եւ և թռչել դեպքի վայր։ Գորբաչովի այցը Հայաստան խորհրդանշականից շատ ավեփ ավելի մեծ նշանակություն ունեցավ։

Նախ, Գորբաչովը խոստացավ աղետի գոտին վերականգնել երկու տարվա ընթացքում եւ և անհրաժեշտ բյուջեն գնահատեց 14 միլիարդ ԱՍՆ դոլարից ավեփ։ ավելի։ Գումարը չէր համընկնում Սփյուռքի171կազմակերպությունների կարողություններին, որն, այնուամենայնիվ, սկսեց օգնություն ցուցաբերել։ Նվիրաբերություններդ Նվիարաբերությունները որքան էլ կարեւոր կարևոր ու լավ գովազդված լինեին, չէին կարող ֆինանսավորել վերակառուցման ծրսպիրրծրագիրը, թեեւ թեև միացյալ ջանքեբր ջանքերը կարող էին շատ ա– վելին ավելին ասպարեզ բերել եւ և ավելի արդյունավետ լինել սփյոտքյան սփյուռքյան կազմակերպությունների համար, որոնք աղետի օգնության փորձաոութ– յունր փորձառությունը չունեին։

Ռեսուրսներն ի մի բերելու լուրջ փորձեր եղան։ Ֆրանսիայամ Շառլ Ազնավուրն ու ՏՕՏ֊ճոոշաշ֊ն ՏՕՏ֊Armenie֊ն հսկայական օգնություն են ցուցաբերել աղետի գոտուն, նույնիսկ եթե դա լիովին չմիավորեց Ֆրանսիայի հայության ջանքերը։ Ռեսուրսների միավորում կատարվեց նաեւ ԱՄՆ֊ում՝ Քըրք •Քրրքորյանի պնդմամբ, որր որը հիմնեց Միացյալ հայկական հիմնադրամր, այն ֆինանսավորեց շռայլորեն՝ հուսալով, որ դա կնպաստի մեծ կազմակերպությունների միասնաբար գործելուն։ Միացյալ հայկական հիմնադրամր հիմնադրամը շարունակեց լավ գործել եւ և նշանակալի ծառայություն մատուցեց՝ ապահովելով նվիրատվությունների փոխադրումները։ Սակայն միասնության հասնելու նախատեսված նպատակը չիրականացավ, քանի որ մասնակից կազմակերպությունները նախրնտրեցին նախընտրեցին իրենց սեփական աոանձին առանձին ծրագրերն առաջ մղել՝ վստահ լինելու համար, որ դրանով իրենց կազմակերպությունների վարկն ու ազդեցությունը կմեծանա։

Երկրորդ, Գորբաչովը հայերին իաբհուրդ խորհուրդ տվեց մոռանալ քաղաքականությունն ու Ղարաբադը եւ Ղարաբաղը և մտածել աղետի գոտին վերականգնելու մասին։ Շատ սփյոտքահայեբ սփյուռքահայեր մտածեցին, որ դա իմաստուն խորհուրդ է, եւ և մեծ ցնցում ապրեցին, երբ երկոաշաբժից երկրաշարժից փրկվածներից մեկը Լենինականում Գորբաչովից հաշիվ պահանջեց՝ հարցնելով նրան, թե ինչու արդար չի վարվում եւ և թույլ չի տափստալիս, որ Ղարա– բաղը Ղարաբաղը միանա Հայաստանին։

Երրորդ, Գորբաչովը երկրաշարժը օգտագործեց՝ Ղարաբաղ Կոմիտեի անդամներին ձերբակալելու եւ և Մոսկվայում բանտարկելու համար։

Երկրաշարժն ունեցավ նաեւ նաև նվազ ուշադրության արժանացած հետեւանքներ։ Մինչեւ հետևանքներ։ Մինչև երկրաշարժը, համայնքին եւև, լայն առումով, «ազգին» ու «Հայաստանին» օգտակար փնելոլ լինելու համար հարկավոր էր լինել խմբագիր, գրող, ուսուցիչ, եկեղեցական կամ որեւէ որևէ կազմակերպության ղեկավար՝ անկախ մասնագիտությունից։ Միակ բացաոութ–172յուննեբր բացառությունները բարերարներն էին, որոշ իրավաբաններ, որոնք աշխատում էին ազգային կարեւորության կարևորության գործերի վրա, եւ և պատմաբանները, որոնք նշանավոր ու անհրաժեշտ էին դարձել իբրեւ իբրև Ցեղասպանության պատմական ճշմարտության պաշտպաններ։

Իսկ երկրաշարժի գոտուն օգնելր օգնելը պահանջեց բժիշկներ, դեղագործներ ու բժշկական տարաբնույթ ծառայողներ, ինչպես նաեւ ին– ժեներներ։ նաև ինժեներներ։ Այս մասնագիտություն ների մասնագիտությունների տեր անձանց ցանկը, որոնք մեծ մասամբ անհատապես կամ փոքր խմբերով անմիջական եւ երկարատեւ և երկարատև նպատակային օգնություն տրամադրեցին, բավական մեծ է։ Ֆրանսիայում մինչ այդ գոյություն ունեցող հայ բժիշկների կազմակերպությունը կարեւոր կարևոր դեր ստանձնեց այդ գործունեության մեջ։ Ի լրումն արդեն նշվածների, հատուկենտ անհատների մի փոքր խումբ՝ Լուիզ Սիմոն Մանուկյանն ու Հրայր Հովնանյանր ԱՄՆ֊ից, Վաչե Մանուկյանն Անգլիայից եւ և ուրիշներ, անձնապես եւ և կազմակերպությունների միջոցով, վիթխարի օգնություն ցուցաբերեցին եւ և նշանակալի դեր ունեցան նոր Հայաստանի կառուցման հարցում՝ ամենատարբեր առումներով։

Անկախությունից հետո այս կերպափոխումր կերպափոխումը շարունակվեց եւ և տարածվեց նաեւ նաև այլ մասնագիստւթյունների մասնագիտությունների վրա։ Մասնագիտական օժանդակություն ցուցաբերող անձանց մեծ մասր սփյոտքյան մասը սփյուռքյան կազմակերպությունների հետ առնչություն չուներ։ Երկրաշարժը կազմակերպություններին հնարավորություն էր ընձեռել իրենց աշխատանքների շրջանակների մեջ ընդգրկելու հսկայական այն օգնությունը, որ Սփյուռքի մասնագետները կարող էին հատկացնել, պատրաստ էին հատկացնել եւ և հիմնականում հատկացրեցին եւ՛ և՛ երկրաշարժի ժամանակ, եւ՛ և՛ դրանից բավական հետո եւս։ ևս։ Այդ մասնագետներից շատերը ղեկավարություն էին փնտրում կազմակերպված համայնքի մեջ։ Սակայն, րնդհանուբ րնդհանուր առմամբ, կազմակերպությունների մեծ մասը չցանկացավ հարմարվել այդ գործունեությանը, որպեսզի հանկարծ չկորցնի գործունեության վրա, եթե ոչ հենց կազմակերպության վրա, իր վերահսկողությունը։ Կազմակերպությունների ղեկավարները համառորեն ցանկանում էին, որ աղետի զոտու գոտու օգնության որոշումները միայն իրենք կայացրած լինեն։

Վերջապես պարզ դարձավ նաեւնաև, որ իրենց ֆինանսական նվիրատվությունների ու մարդկային ռեսուրսների ուղղորդման հարցում եւս ևս Սփյուռքի համար առաջնայնությաննեբը առաջնայնությունները փոխվել են։ Հայաստանը շատերի համար դարձել էր կենտրոնական հարց։

173Այնուհետեւ Այնուհետև եկավ անկախությունը։ ՌԱԿ֊ը ե և ՍԴՀԿ֊ն այն անմիջապես ընդունեցին, ինչպես վարվեց նաեւ սփյոտքահայեբի նաև սփյուռքահայերի ու սփյուռքահայ կազմակերպությունների բացարձակ մեծամասնությունը։

Դուրս մնացալներր մնացողները ՀՅԴ֊ն ու իր հետեւորդներն հետևորդներն էին։ Այն կոաակ– ցությունրկուսակցությունր, որը պահպանել էր անկախ Հայաստանի հավատքը, չկարողացավ իր սրտում մի անկյուն գտնել՝ րնդունելու ընդունելու համար անկախությունը։ Դաշնակցության ամենաջերմեոանդ եւ ամենաջերմեռանդ և ամենանվիրյալ անդամները՝ այդ երազանքի հավատացյալներրհավատացյալները, կուսակցության կողմից արտոնված չէին հրճվելու անկախ Հայաստանի ծննդով։ Անկախությունը ժամանակին չէր, գտնում էր կուսակցությունը։ Այն շրջահայաց քայլ չէր, այն «նետված» էր Հայաստանին, ոչ թե նվաճված, իսկ անկախ Հայաստանը ղեկավարվում էր «մի խումբ երիտասարդ, անփորձ ղեկավարների կողմից»։

1991թ․ նախագահական ընտրություններում դաշնակցական թեկ– նածուի թեկնածուի ստացած ձայների վհատեցնող քանակը փարատեց կուսակցության անդամների ու համակիրների մեջ տիրող այն անուրջրանուրջը, թե այն ամենն, ինչ պետք է Հայաստանին, ընդամենը դաշնակցական թեկնածուի ընտրությունն է, որպեսզի կուսակցությունը վերադառնա հայրենիք եւ և ստանձնի դրա ղեկավարությունը։ Կուսակցության մի քանի ականավոր ներկայացուցիչներ գտնում էին, որ խելամիտ չէ այդքան շուտ թեկնածու աոաջադրելը։ առաջադրելը։ Ապագա դաշնակցական նախագահի կաբինետում ոմանց արդեն աթոռներ էին խոստացված։

1991֊ից հետո ՀՅԴ֊ն քարոզչություն ծավալեց համայնքի ներսում եւ և հյուրընկալ երկրների կառավարությունների մոտ։ Հակահայաս– տանյանաթյան Հակահայաստանության հասնող հակատերպետրոսյանական ու հակա֊ՀՀՇ– ական գործունեությունը Հայաստանի կառավարությանը չկործա– նեցչկործանեց, սակայն դաշնակցականների աչքին արդարացրեց Հայաստանում կուսակցության հետագա ապօրինի գործունեությունը։ Դա թունավորեց Սփյուռքի մթնոլորտը եւ և շփոթության մատնեց շատերին։

Այսպիսով, գաղափարախոսությունը վերածվեց հավատքի, իսկ կույր հավատքն ատելության կարիք ունի՝ ինքն իրեն պահպանելու համար, փարատելու համար որեւէ որևէ կասկած, որ կարող է առաջանալ, երբ հանգամանքները շատ հարմար կերպով չեն դասավորվում։ Ատելությունն էլ իր հերթին լավագույնս ծառայում է նպատակին, երբ անհատականացվում է։ Լ․ Տեր֊Պետբոսյանի կատարած ոչ մի քայլ չէր կարող ճիշտ լինել կամ խելամտության նշույլ պաբունակելպարունակել, եւ174նրա ևնրա ձեռնարկած յուրաքանչյուր քայլ դիվային նպատակներ էր հետապնդում։ Դաշնակցական շատ թերթերում վերահրատարակված մի հոդվածի մեջ ՀՅԴ մի ղեկավար Լ․ Տեր֊Պետրոսյանին մեղադրում էր եռագույնն ու պետական հիմնր հիմնը Դաշնակցությունից «գողանալու» եւ և դրանք նոր հանրապետության դրոշն ու հիմնը դարձնելու մեջ։ Նա արդեն գողացել էր անկախության ու եբկրի երկրի գաղափարները, չհսկվելու դեպքում էլի ինչե՛ր կգողանա։

Դաշնակցական քարոզչությունր քարոզչությունը նոր անկում նշանավոբեց նշանավորեց ատելության քաղաքականության մեջ։ Հետեւողական Հետևողական ու սիստեմատիկ կերպով անարգվում էր մի մարդ, որն ընտրվել էր Հայաստանի ժողովրդի ձայների 83 տոկոսով։ Դաշնակցական թերթերը նորանկախ հայրենիքի առաջին ազգընտիր Նախագահին կոչում էին այնպիսի անուններով, որոնց չէր «արժանացել» ուրիշ ոչ ոք՝ բուշեւիկներից բոլշևիկներից սկսած մինչեւ մինչև երիտթուրքերը։

Դժվար է որոշել, թե ինչն էր ավելի վատ․ ՀՅԴ֊ի կողմից Նախագահին նսեմացնելու եւ ապամարդկային ներկայացնելու կազմակերպված ու հետեւողական հետողական գործունեությո՞ւնը, թե՞ այն փաստը, որ ոչ մի սփյոտքյան ղեկավար կամ կազմակերպություն հրապարակավ չդատապարտեց նման վարքը։ Եկեղեցու ղեկավարները, լինելով բարոյական իշխանություն, զլացան այդ անել, գիտնականներր, փնելով ազգի պատմության պահապաններ ու մտավոր ղեկավարներ, զլացան այդ անել, մյուս կուսակցություններր, քաղաքական բանավեճերի մասնակիցները զլացան այդ անել։ Շատ֊շատերն էին զայրացած։ Եվ սակայն, բացի երկու, թերեւս երեք, նվազ ճանաչված ազնր– վաբարո հոդվածագրից, նման վարքագիծ չցուցաբերվեց։ Պատճառներից անկախ, նշված երեւույթբեւ հակազդեցության բացակայությունը խոսում է սփյոտքյան քաղաքական կյանքի ու երկխոսության ո– բակի մասին։ Ինչ֊որ առումներով սա անդրադարձնում է այն քամահրանքը, որ որոշ սփյուռքահայեբ տածում են Հայաստանի ժողովրդի նկատմամբ։ Եկեք պատկերացնենք, որ որեւէ մեկը, ասենք՝ ոչ֊հայ մի հոդվածագիր, որեւէ թերթում այդ բառերը գործածեր դաշնակցական երկրորդ էշելոնի որեւէ ղեկավարի վերաբերյալ։ Ինչպի– սի՞ն կփներ Դաշնակցության, այլ կուսակցությունների, համայնքի ու դրա կազմակերպությունների, այդ թվամ եւ ավանդաբար Դաշնակցության ընդդիմադիրների հակազդեցությունը։