====Միասնություն Հայաստանում====
Շատ հեշտ է պատկերացնել միասնությունը Հայաստանում, սակայն դրան հասնելն, այնուամենայնիվ, դեռեւս դժվար է։ Սահմանադրության շուրջ համաձայնությունը (խաղի կանոնների որոշումը, ներառյալ տարաձայնությունների լուծման եղանակները) ներկայացնում է միասնության մեկ տեսակ։ Դա միասնության իրավական, բարձրագույն տեսակն է։ Եվ կասկած չկա, թե ծանրության կենտրոնը որտեղ է գտնվում, անշուշտ՝ պետության եւ պետության ղեկավարի վրա։
ճգնաժամերի ժամանակՇատ հեշտ է պատկերացնել միասնությունը Հայաստանում, ինչպիսիք են պատերազմր կամ նմանատիպ ազգային աղետներըսակայն դրան հասնելն, ժողովուրդը կարող այնուամենայնիվ, դեռևս դժվար է։ Սահմանադրության շուրջ համաձայնությունը (խաղի կանոնների որոշումը, ներառյալ տարաձայնությունների լուծման եղանակները) ներկայացնում է քաղաքական միասնության հասնել նաեւ տարաձայնությունները մի կողմ դնելով եւ ճգնաժամի լուծման վրա սեւեռվելով։մեկ տեսակ։ Դա միասնության իրավական, բարձրագույն տեսակն է։ Եվ կասկած չկա, թե ծանրության կենտրոնը որտեղ է գտնվում, անշուշտ՝ պետության և պետության ղեկավարի վրա։
Այդպես չեղավ 1992֊ից 1994֊ին Ադրբեջանի հետ պատերազմի ժամանակ։ Ապամիասնաթյանը կապ չուներ ընտրությունների հետ։ 1991 թվականի ընտրությունների վերաբերյալ որեւէ վիճելի հարց չկարճգնաժամերի ժամանակ, Սահմանադբությանրինչպիսիք են պատերազմը կամ նմանատիպ ազգային աղետները, որի վավերացումը հարցականի տակ դրվեց 1995֊ին, դեռեւս հանրաքվեի ներկայացված չէր, երկիրր կառավարվում էր առաջին խորհրդարանի րնդանած օրենքներով, այն խորհրդարանի, որի անդամ էին րնդդիմաթյան գրեթե բոլոր ղեկավարները։ժողովուրդը կարող է քաղաքական միասնության հասնել նաև տարաձայնությունները մի կողմ դնելով և ճգնաժամի լուծման վրա սևեռվելով։
Լ․ Տեբ֊Պետրոսյանր միասնությունը չդարձրեց քաղաքական նպատակ կամ կարգախոս։ Նա րնդունեց ընդդիմության ու ընդդի–125մադիր կուսակցությունների կողմից համագործակցության մերժումը, նույնիսկ Այդպես չեղավ 1992֊ից 1994֊ին Ադրբեջանի հետ պատերազմի ժամանակժամանակ։ Ապամիասնաթյունը կապ չուներ ընտրությունների հետ։ 1991 թվականի ընտրությունների վերաբերյալ որևէ վիճելի հարց չկար, քանի դեո այդ մերժումը բռնություններով չէր ընթանում։ Սակայն նաՍահմանադրությունը, այնուամենայնիվորի վավերացումը հարցականի տակ դրվեց 1995֊ին, փորձում էր հասնել միասնության։ Նա իր գլխավոր մրցակցին՝ Վազգեն Մանուկյանինդեռևս հանրաքվեի ներկայացված չէր, հրավիրեց իր աոաջին վարչակազմում գործելու իբրեւ Պաշտպանության նախարար։ Պարույր Հայրիկյանին նշանակեց Լաչինի շրջանի պարետ։ Երկուսն էլ ծառայեցին, ապա հրաժարական տվեցին։ 1992֊ին է․ Տեր֊Պետրոսյանը բոլոր կուսակցությունների ղեկավարներին, ներառյալ Դաշնակցությանը, հրավիրեց դառնալու Հայաստանի Ազգային անվտանգության խորհրդի անդամներ, որտեղ ընթանում էին քաղաքական բախտորոշ խնդիրների քննարկումները։ Ընդդիմադիր կուսակցությունների մեծ մասը, ներառյալ ԱԺՄ֊ն, ՀՅԴ֊ն եւ կոմունիստական կուսակցություններր, առաջարկը մերժե– ցին։ Լ․ Տեբ֊Պետրոսյանր Ղարաբաղի մի շարք ղեկավարների եւ սփյոտքահայերի հրավիրել երկիրը կառավարվում էր իր վարչակազմում բարձր պաշտոններ ստանձնելու։ Հրավերն առաջին խորհրդարանի ընդունած անձանց քանակն անհամեմատ քիչ էրօրենքներով, քան պետականության կառուցման գործին մասնակցելու հրավիրվածներինը։ Լ․ Տեր֊Պետրոսյանը կազմավորեց եւ եռանդագին սատարեց Համահայկական հիմնադրամին ՝ առաջին եւ միակ հաստատությունը, որն ի մի է բերում Հայաստանի ու Ղարաբաղի ղեկավարներին, ինչպես նաեւ Սփյուռքի բոլոր գլխավոր կազմակերպությունների ներկայացուցիչներին ու ականավոր անհատներին։ Սակայն նա չէր երկնչում նաեւ հակահարված տալ (խոսքով ու գործով) ներքին կամ սփյուոքյան այն խմբավորումներինխորհրդարանի, որոնք Ապառնում որի անդամ էին երկրի կայունությանն ու անդորրին։ Ահա այս վերջին գործողությունների եւ ավելի վաղ քննարկված հանգամանքների պատճառով Լ․ Տեր֊Պետրոսյանր ներկայացվում էր որպես պաոակտող կերպար։ընդդիմության գրեթե բոլոր ղեկավարները։
Ռ․ Քոչարյանը գտնում Լ․ Տեր֊Պետրոսյանը միասնությունը չդարձրեց քաղաքական նպատակ կամ կարգախոս։ Նա ընդունեց ընդդիմության ու ընդդիմադիր կուսակցությունների կողմից համագործակցության մերժումը, նույնիսկ պատերազմի ժամանակ, քանի դեռ այդ մերժումը բռնություններով չէր ընթանում։ Սակայն նա, այնուամենայնիվ, փորձում էրհասնել միասնության։ Նա իր գլխավոր մրցակցին՝ Վազգեն Մանուկյանին, որ այնտեղհրավիրեց իր առաջին վարչակազմում գործելու իբրև Պաշտպանության նախարար։ Պարույր Հայրիկյանին նշանակեց Լաչինի շրջանի պարետ։ Երկուսն էլ ծառայեցին, ապա հրաժարական տվեցին։ 1992֊ին Լ․Տեր֊Պետրոսյանը բոլոր կուսակցությունների ղեկավարներին, ներառյալ Դաշնակցությանը, հրավիրեց դառնալու Հայաստանի Ազգային անվտանգության խորհրդի անդամներ, որտեղ ընթանում էին քաղաքական բախտորոշ խնդիրների քննարկումները։ Ընդդիմադիր կուսակցությունների մեծ մասը, ներառյալ ԱԺՄ֊ն, ՀՅԴ֊ն և կոմունիստական կուսակցությունները, առաջարկը մերժեցին։ Լ․ Տեր֊Պետրոսյանը ձախողվել է, ինքը կարող է հաջողության հասնել։ Նա գտնում Ղարաբաղի մի շարք ղեկավարների և սփյուռքահայերի հրավիրել էր իր վարչակազմում բարձր պաշտոններ ստանձնելու։ Հրավերն ընդունած անձանց քանակն անհամեմատ քիչ էր, որ քան պետականության կառուցման գործին մասնակցելու հրավիրվածներինը։ Լ․ Տեր֊Պետրոսյանը բավականաչափ ջանքեր չի գոբծադոելկազմավորեց և եռանդագին սատարեց Համահայկական հիմնադրամին ՝ առաջին և միակ հաստատությունը, օտարել որն ի մի է բերում Հայաստանի ընդդիմադիր կուսակցություններին եւու Ղարաբաղի ղեկավարներին, կասեցնելով ինչպես նաև Սփյուռքի բոլոր գլխավոր քաղաքական կուսակցության՝ ՀՅԴ֊ի գործունեությունը Հայաստանումկազմակերպությունների ներկայացուցիչներին ու ականավոր անհատներին։ Սակայն նա չէր երկնչում նաև հակահարված տալ (խոսքով ու գործով) ներքին կամ սփյուռքյան այն խմբավորումներին, ընդհանուր աոմամբ օտարել է նաեւ Սփյոտքր։որոնք Ապառնում էին երկրի կայունությանն ու անդորրին։ Ահա այս վերջին գործողությունների և ավելի վաղ քննարկված հանգամանքների պատճառով Լ․ Տեր֊Պետրոսյանը ներկայացվում էր որպես պառակտող կերպար։
Ռ․ Քոչարյանը սկսեց գործել կամուրջները վերակառուցելու ուղղությամբ։ Հանրապետության Նախագահի պաշտոնակատար դառ–126նալուց հետո նրա աոաջին գործողություններից մեկր եղավ ՀՅԴ֊ի գործունեության կասեցման վերացումը։ գտնում էր, որ այնտեղ, որտեղ Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի վարչակազմին պաշտոնապես րնդդիմադիր կուսակցությունների ղեկավարներին նա հրավիրեց ծառայելու իբրեւ իր խորհրդականներ։ Երեք հոգի ընդունեց հրավերը․ Ազգային ինքնորոշում միավորման նախագահ Պարույր ՀայրիկյանըՏեր֊Պետրոսյանը ձախողվել է, ՀՅԴ֊ի ղեկավար Վահան Հովհաննիսյանը եւ ինքը կարող է հաջողության հասնել։ Նա գտնում էր, որ Լ․ Տեր֊Պետրոսյանը բավականաչափ ջանքեր չի գործադրել, օտարել է Հայաստանի դեմոկրատական կուսակցության ղեկավար Աբամ Սարգսյանը։ Վազգեն Մանուկյանն իր տեղակալ Դավիթ Վարդանյանին արտոնեց ծառայելու Նախագահի վարչակազմում (1999֊ին չորսն էլ ազատվեցին զբաղեցրած պաշտոններից ֊ ծնթ․ թարգմ․)։ընդդիմադիր կուսակցություններին և, կասեցնելով Սփյուռքի գլխավոր քաղաքական կուսակցության՝ ՀՅԴ֊ի գործունեությունը Հայաստանում, ընդհանուր առմամբ օտարել է նաև Սփյուռքը։
Ռ․ Քոչարյանը ստեղծեց նաեւ նախագահական խորհուրդ, ուր ներկայացված են բոլոր քաղաքական կուսակցությունները, եւ նախարարական աթոռներ տվեց տարբեր սկսեց գործել կամուրջները վերակառուցելու ուղղությամբ։ Հանրապետության Նախագահի պաշտոնակատար դառնալուց հետո նրա առաջին գործողություններից մեկը եղավ ՀՅԴ֊ի գործունեության կասեցման վերացումը։ Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի վարչակազմին պաշտոնապես ընդդիմադիր կուսակցությունների անդամներիղեկավարներին նա հրավիրեց ծառայելու իբրև իր խորհրդականներ։ Երեք հոգի ընդունեց հրավերը․ Ազգային ինքնորոշում միավորման նախագահ Պարույր Հայրիկյանը, թեեւ տնտեսական խնդիրների հետ գործ ունեցող նախարա– բություններր գլխավորում են մասնագետներ, իսկ ուժային նախարարությունները գլխավորում են նրա կողմնակիցները՝ ՀՅԴ֊ի ղեկավար Վահան Հովհաննիսյանը և Հայաստանի դեմոկրատական կուսակցության ղեկավար Արամ Սարգսյանը։ Վազգեն Սարգսյանն ու Սերժ Սարգսյանը։ Նա նաեւ դռներ բացեց Սփյուռքի առջեւ՝ մի շարք առումներով։ Արտաքին գործերի նախարարն ու խորհրդականներից մեկը ծնված են Սփյուռքում։ Հասարակայնութ– յան հետ կապերի ուղղությամբ նրա գործունեությունն ավելի ուղղված է եղել Սփյուռքին։ Ռ․ Քոչարյանը նաեւ ձեռնարկել է 1999թ․ սեպտեմբերին Երեւանում կայանալիք Հայաստան֊Սփյուռք հարաբերություններին նվիրված համաժողովը։Մանուկյանն իր տեղակալ Դավիթ Վարդանյանին արտոնեց ծառայելու Նախագահի վարչակազմում (1999֊ին չորսն էլ ազատվեցին զբաղեցրած պաշտոններից ֊ ծնթ․ թարգմ․)։
Այլ կուսակցությունների պաշտոններ հատկացնելն արդյո՞ք բավարար է Հայաստանում միասնություն հաստատելուն, թե ոչ՝ հստակ չէ։ Իբրեւ Նախագահի խորհրդականներ գործող կուսակցական ղեկավարները (անցյալ եւ հավանական Ռ․ Քոչարյանը ստեղծեց նաև նախագահական թեկնածուներ) հբապաբակավ հայտնել խորհուրդ, ուր ներկայացված են Քոչաբյանի հետ իրենց անհամա– ձայնություններրբոլոր քաղաքական կուսակցությունները, նրանցից մեկը նույնիսկ ստորագրել է Նախագահին անվստահություն հայտնելու մասին 1998 թ․ հոկտեմբերին Ազգային ժողովում շրջող միջնորդագիրը։ ՀՅԴ֊նև նախարարական աթոռներ տվեց տարբեր կուսակցությունների անդամների, որի ղեկավարը Նախագահի խորհրդականներից մեկն էթեև տնտեսական խնդիրների հետ գործ ունեցող նախարարություններր գլխավորում են մասնագետներ, Նախագահի ներքին քաղաքականության դեմ իսկ ուժային նախարարությունները գլխավորում են նրա կողմնակիցները՝ Վազգեն Սարգսյանն ու Սերժ Սարգսյանը։ Նա նաև դռներ բացեց Սփյուռքի առջև՝ մի շարք առումներով։ Արտաքին գործերի նախարարն ու խորհրդականներից մեկը ծնված են Սփյուռքում։ Հասարակության հետ կապերի ուղղությամբ նրա գործունեությունն ավելի ուղղված ցույցեր է կազմակերպել՝ փորձելով իրեն տարանջատել վարչակազմից: Կաբեն Դեմիրճյանը եւ ազդեցիկ այլ քաղաքական գործիչներ, ինչպես Դավիթ Շահնազաբյանր եւ այլք, մեբժելեն որեւէ գործ ունենալ վարչակազմի հետ։եղել Սփյուռքին։ Ռ․ Քոչարյանը նաև ձեռնարկել է 1999թ․ սեպտեմբերին Երևանում կայանալիք Հայաստան֊Սփյուռք հարաբերություններին նվիրված համաժողովը։
127Տպավորությունն այն Այլ կուսակցությունների պաշտոններ հատկացնելն արդյո՞ք բավարար էՀայաստանում միասնություն հաստատելուն, որ քաղաքական խաղերը Երեւանում սովորականի պես շարունակվում են։ Չունենալով իր սեփական քաղաքական հենարանը՝ Ռ․ Քոչարյանը պետք թե ոչ՝ հստակ չէ։ Իբրև Նախագահի խորհրդականներ գործող կուսակցական ղեկավարները (անցյալ և հավանական նախագահական թեկնածուներ) հրապարակավ հայտնել են Քոչարյանի հետ իրենց անհամաձայնություններր, նրանցից մեկը նույնիսկ ստորագրել է հենվի Երկրապահ մեծամասնության վրա՝ իարհրդարանամ օրենսդրություն անցկացնելու համարՆախագահին անվստահություն հայտնելու մասին 1998 թ․ հոկտեմբերին Ազգային ժողովում շրջող միջնորդագիրը։ ՀՅԴ֊ն, եւ ՀՅԴ֊ի ու ՀԴԿ֊ի վրա՝ խորհրդարանից դուրս եւ Սփյուռքում որի ղեկավարը Նախագահի խորհրդականներից մեկն է, Նախագահի ներքին քաղաքականության դեմ ուղղված ցույցեր է կազմակերպել՝ փորձելով իրեն տարանջատել վարչակազմից: Կարեն Դեմիրճյանը և ազդեցիկ այլ քաղաքական օժանդակության համար։ Ո՛չ կոմունիստներըգործիչներ, ո՛չ ՀՅԴ֊ն այդ օժանդակությունն առանց հատուցման չեն ընձեռել։ Նրանք Ռ․ Քոչարյանից ակնկալել են ավելի մերձեցում իրենց ծրագրերի գաղափարախոսական դրույթներինինչպես Դավիթ Շահնազարյանր և այլք, հատկապես արտաքին քաղաքականության հարցում։մերժել են որևէ գործ ունենալ վարչակազմի հետ։
Ռ․ Քոչարյանի էկլեկտիկ քաղաքականությունը նրան սատարող յուրաքանչյուր կուսակցության մղել Տպավորությունն այն է նրանից ավելի մեծ հավատարմություն պահանջելու։ , որ քաղաքական խաղերը Երևանում սովորականի պես շարունակվում են։ Չունենալով իրենց իր սեփական գաղափարաբանական նվիրումը՝ Ռ․ Քոչարյանն ու Ղարաբաղի կուսակցության մյուս ղեկավարները գաղափարախոսներին կարող են հարմարվել որոշակի շրջանակներում։ Սակայն այդ փոխանակման մեջ, թվում է, քաղաքական հենարանը՝ Ռ․ Քոչարյանը տափս պետք է ավեփնհենվի Երկրապահ մեծամասնության վրա՝ խորհրդարանում օրենսդրություն անցկացնելու համար, քան ստանում է։ Սիասնության և ՀՅԴ֊ի ու համագործակցության պատրանքը գնվել է ԵրկրապահներինՀԴԿ֊ի վրա՝ խորհրդարանից դուրս և Սփյուռքում քաղաքական օժանդակության համար։ Ո՛չ կոմունիստները, ՀՅԴ֊ին ու կոմունիստներին հերթով իր նվիրումն անդադար ապացուցելու գնով։ Այդ կուսակցություններն իրենք քիչ են զիջել, սակայն գնալով ակնկալում ո՛չ ՀՅԴ֊ն այդ օժանդակությունն առանց հատուցման չեն ընձեռել։ Նրանք Ռ․ Քոչարյանից ակնկալել են ավելի ու ավեփ զիջումներ։ Նրանք պատրաստ են հետոն գնալ՝ Ռ․ Քոչարյանի վարչակազմում զբաղեցրած մերձեցում իրենց պաշտոնները գործածել իրենց քաղաքական հենարանն ամրացնելու եւ ի– րենց իշխանությունը ծավալելու համարծրագրերի գաղափարախոսական դրույթներին, սպասելով այն օրվան, երբ կվտխարինեն Ռ․ Քոչարյանին՝ ինչ գնով էլ լինի եւ կհբականացնեն ի– րենց ամբողջական ծրագիրը, այլ ոչ թե միայն դրանց այն փոքրիկ պատառները, որոնք Ռ֊․ Քոչարյանը փոխ է առնում նրանցից յուրաքանչյուրից՝ միաձայնության մթնոլորտ ստեղծելու նպատակով։հատկապես արտաքին քաղաքականության հարցում։
Հարցերից մեկըՌ․ Քոչարյանի էկլեկտիկ քաղաքականությունը նրան սատարող յուրաքանչյուր կուսակցության մղել է նրանից ավելի մեծ հավատարմություն պահանջելու։ Չունենալով իրենց սեփական գաղափարաբանական նվիրումը՝ Ռ․ Քոչարյանն ու Ղարաբաղի կուսակցության մյուս ղեկավարները գաղափարախոսներին կարող են հարմարվել որոշակի շրջանակներում։ Սակայն այդ փոխանակման մեջ, որի շուրջ Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի վարչակազմի օ– րոք ընդդիմադիր կուսակցությունները համամիտ էինթվում է, խորհրդարանին ավեփ մեծ լիազորություններ տալու հարցն էր՝ դրանք վերցնելով Նախագահից։ Ռ․ Քոչարյանը համաձայն էր ընդդիմության հետ եւ խոստացել էր ընտրվելուց հետո նախաձեռնել սահմանադրական փոփոխությունտալիս է ավելին, քան ստանում է։ Միասնության ու համագործակցության պատրանքը գնվել է Երկրապահներին, ՀՅԴ֊ին ու կոմունիստներին հերթով իր նվիրումն անդադար ապացուցելու գնով։ Այդ կուսակցություններն իրենք քիչ են զիջել, որով Նախագահի լիազորությունների մի մասը փոխանցվելու էր խորհրդարանին։ Ընտրվելուց հետո սակայն նագնալով ակնկալում են ավելի ու ավելի զիջումներ։ Նրանք պատրաստ են հեռուն գնալ՝ Ռ․ Քոչարյանի վարչակազմում զբաղեցրած իրենց պաշտոնները գործածել իրենց քաղաքական հենարանն ամրացնելու և իրենց իշխանությունը ծավալելու համար, հավանաբարսպասելով այն օրվան, չկարծեցերբ կփոխարինեն Ռ․ Քոչարյանին՝ ինչ գնով էլ լինի և կիրականացնեն իրենց ամբողջական ծրագիրը, այլ ոչ թե Սահմանադրությունն իրոք մեծ լիազորություններ է տափս Նախագահինմիայն դրանց այն փոքրիկ պատառները, եւ ընդդիմացավ իշխանության հավասարակշռության մեջ որեւէ էական փոփոխություն կատարելու128որոնք Ռ֊․ Քոչարյանը փոխ է առնում նրանցից յուրաքանչյուրից՝ միաձայնության մթնոլորտ ստեղծելու նպատակով։
Հարցերից մեկը, որի շուրջ Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի վարչակազմի օրոք ընդդիմադիր կուսակցությունները համամիտ էին, խորհրդարանին ավելի մեծ լիազորություններ տալու հարցն էր՝ դրանք վերցնելով Նախագահից։ Ռ․ Քոչարյանը համաձայն էր ընդդիմության հետ և խոստացել էր ընտրվելուց հետո նախաձեռնել սահմանադրական փոփոխություն, որով Նախագահի լիազորությունների մի մասը փոխանցվելու էր խորհրդարանին։ Ընտրվելուց հետո սակայն նա, հավանաբար, չկարծեց, թե Սահմանադրությունն իրոք մեծ լիազորություններ է տալիս Նախագահին, և ընդդիմացավ իշխանության հավասարակշռության մեջ որևէ էական փոփոխություն կատարելու մտքին։ Վստահորեն կարելի է ենթադրել, որ կարծիքի միեւնույն միևնույն փոփոխությունը տեղի կունենա որեւէ որևէ այլ թեկնածոփ թեկնածուի հետ, ով կընտրվի Նախագահ։
====Հայաստան և Ղարաբաղ====
Հայաստանն ու Ղաբաբաղը պետք է սերտագույն կապեր ունենան միմյանց հետ։ Եվ երկու միավորները մեծ մասամբ սերտորեն համագործակցել են՝ քննարկումների եւ համաձայնության ոգով։ Այդուհանդերձ, Ղարաբաղն աստիճանաբար «ապամիասնանում» էր Հայաստանից, մինչեւ որ հավասարակշռությունը շրջեց Հայաստանի Նախագահի դեմ։ Ղարաբաղի նոր փաստացի ղեկավարը՝ Սամվել Բաբայանը, իրեն «ապամիասնացրեց» նաեւ Հայաստանի նոր Նախագահից՝ Ղարաբաղի նախկին ղեկավարից, Երեւանին մեղադրելով փոխզիջումների հարցում «հստակ կեցվածք» չունենալու մեջ։
Հայաստան֊Ղարաբաղ հարաբերություններում առկա է երեք պրոբլեմ։ Հայաստանր միջազգային օրենքի եւ միջազգային հանրության առջեւ պատասխանատվություններ ունի, որ Հայաստանն ու Ղարաբաղը չունի՝ որեւէ կառավարության կողմից ճանաչված չփնելով իբրեւ ինքնիշխան պետություն։ Ղարաբաղը կարող պետք է լինել մեկ֊հարցի կուսակցությունսերտագույն կապեր ունենան միմյանց հետ։ Եվ երկու միավորները մեծ մասամբ սերտորեն համագործակցել են՝ քննարկումների և համաձայնության ոգով։ Այդուհանդերձ, Հայաստանը չի կարող՝ ով էլ փնի Նախագահը։ Ի վերջոՂարաբաղն աստիճանաբար «ապամիասնանում» էր Հայաստանից, Հայաստանն ու դրա կառավարությունը եւ ոչ թե մինչև որ հավասարակշռությունը շրջեց Հայաստանի Նախագահի դեմ։ Ղարաբաղի ղեկավարներն են պատասխանատու փնելու միջազգային հանրության ու պատմության առջեւ այն բանի համարնոր փաստացի ղեկավարը՝ Սամվել Բաբայանը, իրեն «ապամիասնացրեց» նաև Հայաստանի նոր Նախագահից՝ Ղարաբաղի նախկին ղեկավարից, թե ինչ կպատահի Ղարաբաղին։Երևանին մեղադրելով փոխզիջումների հարցում «հստակ կեցվածք» չունենալու մեջ։
Հայաստան֊Ղարաբաղ հարաբերություններում առկա է երեք պրոբլեմ։ Հայաստանր միջազգային օրենքի և միջազգային հանրության առջև պատասխանատվություններ ունի, որ Ղարաբաղը չունի՝ որևէ կառավարության կողմից ճանաչված չլինելով իբրև ինքնիշխան պետություն։ Ղարաբաղը կարող է լինել մեկ֊հարցի կուսակցություն, Հայաստանը չի կարող՝ ով էլ լինի Նախագահը։ Ի վերջո, Հայաստանն ու դրա կառավարությունը և ոչ թե Ղարաբաղի ղեկավարներն են պատասխանատու լինելու միջազգային հանրության ու պատմության առջև այն բանի համար, թե ինչ կպատահի Ղարաբաղին։ Այնուամենայնիվ, գոյություն ունեն օրգանական կապեր, որոնք ստեղծել են գործողությունների ընդհանուր ոլորտ։ Երկու միավորների շահերը պետք է նրանց ստիպեն գործելու միասին։ Եթե Ղարաբաղն իր շահերը սահմանի Հայաստանի շահերից, կարիքներից եւ ռեսուրսներից անկախ՝ կվտանգի շատ ավեփնավելին, քան ինքն իրեն կարող է թույլ տալ։
====Հայոց աշխարհի միասնությունը====
Հայոց աշխարհի՝ Հայաստանի, Ղարաբաղի եւ Սփյուռքի կամ սփյուռքների միասնության հարցր այլ կարգի խնդիր է։ Այն ներկայացնում է վերացարկված ազգայնականության եւ ազգային ինքնության ամենածանր մարտահրավերր։
9 Պետականության մարտահրավերըՀայոց աշխարհի՝ Հայաստանի, Ղարաբաղի և Սփյուռքի կամ սփյուռքների միասնության հարցը այլ կարգի խնդիր է։ Այն ներկայացնում է վերացարկված ազգայնականության և ազգային ինքնության ամենածանր մարտահրավերը։
Չնայած պատրանքների եւ և թյուր ակնկալությունների ժամանակն անցել է, Ռ․ Քոչարյանի հույսերն ամրացնող պնդումները դեռեւս դեռևս պետք է լիարժեք քննություն բռնեն։ Այդ հույսերն են․ Սփյուռքը կարող է կազմակերպվել իր ներուժի չավավչափով, նրա անունից խոսողները իսկապես կարող են Սփյուռքի բոլոր կարողությունները ասպարեզ բերել ազգային ծրագրի համար՝ սահմանված Հայաստանի որեւէ որևէ Նախագահի կողմից, եւ և Սփյուռքի ներուժը Հայաստանի ճակատագրի մեջ նշանակալի փոփոխություն կկատարի։
Սփյուռքի նկատմամբ Լ․ Տեբ֊Պետբոսյանի Տեր֊Պետրոսյանի կարծեցյալ հակակրանքի մեջ մեղադրանքներից մեկը «կթան կովի» վւաստարկն փաստարկն էր։ Այն կայանում էր հետեւյալում․ հետևյալում․ Հայաստանի կառավարությունը Սփյուռքին նայում էր պարզապես իբրեւ իբրև փողի աղբյուրի եւ և դեմ էր գոբծ– րնթացներին գործրնթացներին նրա որեւէ որևէ տեսակի մասնակցության ու խորհրդի։ Որպես դրա լավագույն վկայություն բերվում էր 1995 թ․֊ի Սահմանա– դրությունրՍահմանադրությունը, որով արգելվում է երկքաղաքացիությունը՝ սփյոտքահա– յերին զբկելով սփյուռքահայերին զրկելով Հայաստանի քաղաքացիության քաղաքացիություն ստանալու եւ և իրենց հայրենիքի մի մասն զգալու բնական իրավունքից։ Բայց Լ․ Տեբ֊Պետբոսյանի Տեր֊Պետրոսյանի վարչակազմն այդ խնդիրը լուծել էր՝ ստեղծելով հատուկ անձնագրեր, որոնք սփյուռքահայերը կարող էին ստանալ՝ շարունակելով մնալ այլ երկրների քաղաքացիներ։ Անձնագիրր նրանց տավա տալիս էր քաղաքացու բոլոր իրավունքներն ու առավելությունները՝ բացի ընտրելու եւ և ընտրվելու իրավունքից եւ և զինված ուժերում ծառայելու պարտականությունից։
Եբկքադաքացբաթյունր Երկքադաքացիությունը բարդ խնդիր է, որը պետք է մի շարք նրբին գործոններ հարթի։ Նախագահական ընտրարշավում Ռ․ Քո– չարյանը Քոչարյանը խոստանում էր այդ հարցով սահմանադրական փոփոխություն՝ իբրեւ իբրև Սփյուռքի հետ հարաբերությունների բարելավման իր ծրագրի մաս։ Սակայն Հայաստանի մի շարք քաղաքական խմբավորումներ, այդ թվում՝ Վազգեն Սարգսյանն ու Երկրապահները, դեմ են դրան։ Այս հարցում եւս ևս Սահմանադրությունը վախելու որեւէ փոխելու որևէ քայլ չի կատարվել նոր վարչակազմում։
====Միասնություն Սփյուռքում====
Սփյոտքյան կառույցները քննարկված են հաջորդ գլխում, սակայն, ամեն դեպքում, հարկ ենք համարում այստեղ՝ միասնության համատեքստում, ներկայացնել մի երեւույթ։
130Սփյուռքյան կառույցները քննարկված են հաջորդ գլխում, սակայն, ամեն դեպքում, հարկ ենք համարում այստեղ՝ միասնության համատեքստում, ներկայացնել մի երևույթ։ Միասնության կոչեբը կոչերը Սփյուռքում հնչել են առատորեն, եկեղեցական միասնություն, կուսակցական միասնություն, համայնքային միասնություն։ Սակայն մեկ անգամ արդեն անջատված հաստատություններն ու կազմակերպությունները չեն վերամիավորվել, նույնիսկ երբ վերացել է նրանց անջատվելու պատճառը։ Յուրաքանչյուր կազմակերպություն՝ մեծ թե փոքր, կարծում է, թե հայկական ինչ֊որ բան կմահանա իր լուծարմամբ, նույնիսկ եթե իր գոյությունն այլեւս այլևս իմաստ չունի կամ օգտակար չէ։ Թերեւս Թերևս դա իներցիայի օրենքն է կամ առանց իշխանության ու ազդեցության ապրելու որոշ անձանց անկարողությունը։ Դա կարող է, ծայրահեղ դեպքում, ինքնապահպան– ման ինքնապահապանման բնազդը լինել։
Սփյուռքն ավելի դյուրությամբ ընդհանրություններ է գտնում անցյալում, քան ապագայում։ Սփյոտքահայերի Սփյուռքահայերի մեծ մասը շարունակելու է ապագան պատկերացնել իրենց բնակության երկրներամ եւ երկրներում և ոչ թե Հայաստանում կամ Ղարաբաղում՝ չնայած ազգային գաղափարախոսների կողմից «տուն վերադառնալու» կոչերին։ Սվւյոտքյան Սփյուռքյան կազմակերպությունները շատ առումներով այնքան մեծ բան են ներդրել ներկա կառույցների մեջ, որ հազիվ թե այժմ հրաժարվեն իրենց հաստատություններից, նվիրապետությունից եւ ազդեցության ոլորտներից։ Ապագայում սակայն կարող են փոփոխություններ լինել։
===Միասնությունը և Լեգիտիմության Խնդիրը===
Միասնությունն իբրեւ իբրև քաղաքական ծրագիր առաջ է բերում իշխանության օրինականության հարցը։ Լավագույն պայմանների դեպքում, «ապամիասնությանները» «ապամիասնությունները» տեղի են ունենում իբրեւ իբրև ազգային շահերի եւ և ապագայի ընթացքի հիմնարար խնդիրների շուրջ էական տարաձայնությունների արգասիք։ Հայոց աշխարհի առջեւ առջև ծառացած են բազմաթիվ նման խնդիրներ։ Բնական է, որ էական տարբերություններ լինեն սոցիալական, տնտեսական եւ և այլ հարցերում, ինչպես նաեւ՝ նաև՝ Ղարաբաղի, հարեւանների հարևանների հետ հարաբերությունների եւ և Հայաստանի արտաքին քաղաքականության այլ խնդիրների շուրջ։ Սակայն մեծ հարցերի շուրջ, որոնք պետք է լուծվեն սոցիալական եւ և տնտեսական ոլորտներում, կա ընդհանուր համաձայնության։ համաձայնություն։ Տարաձայնությունները վերաբերում են առաջնություններին, հարցերի պատճառական հարաբերությանը եւ և այն խնդրին, թե ով լավագույնս կարող է լուծել այդ հարցերը։ Հայաստանի օրակարգի որոշ հարցեր սփյուռքահայության սրտին ավեփ ավելի մոտ են, քան մյուսները։
131
Ինչ էլ որ լինեն անցյալի հատվածայնության պատճառները, որոնք այսօր հանգեցնում են ծրագրերի, նպատակների, ջանքերի կամ կազմակերպությունների միասնության խնդրին՝ այնուամենայնիվ, մի քանի հարց է ծագում, միասնություն՝ ո՞ր գաղափարի, նպատակի կամ առաջնության շուրջ, ո՞ր հաստատության, կազմակերպության կամ ղեկավարի շուրջ։
Ցանկացած երկրռւմ երկրում կամ համայնքում «ապամիասնությունն» օրինական է եւ և նույնիսկ անհրաժեշտ։ Դա տարբեր տեսակետներ ու ծրագրեր ձեւավորելու ձևավորելու արտահայտելու եւ և տարբեր լուծումներ հե– աապնդելու հետապնդելու իրավունքի դրսեւորումն դրսևորումն է։ Որոշ դեպքերում, միասնության պահանջը նպատակ ունի վերացնել անհատների միջեւ միջև անօգուտ ու չնչին վիճաբանաթյանները վիճաբանությունները կամ մի կողմ դնել երկրորդական հարցերը՝ ջանալով հաղթահարել ազգային ճգնաժամը։ Մյուս դեպքերում, միասնության կոչը այլրնտրանքային տեսակետներն ու ծրագրերը ճնշելու եւ և ընդդիմախոսին «վնասազերծելու» կոչ է։ Միասնության կոչ անող կուսակցությանն կուսակցությունն ակնկալում է, որ մյուս կուսակցությունները միանան իր ծրագրին, իր աշխարհայացքին եւև, իհարկե, իր ղեկավարության տակ․ հակառակ դեպքում այն կարող էր ինքն իրեն լուծարել իբրեւ իբրև կուսակցություն եւ և միանալ մեկ ուրիշի, ճիշտ այնպես, ինչպես որեւէ որևէ ղեկավար կարող էր հեռանալ քաղաքական ասպարեզից։ Այս դեպքում միասնությունը դաոնում դառնում է բռնատիրության մեղ– մասացություն՝ մեղմասացություն՝ կարգախոսներով ու ամբոխավարական կոչերով հասնելու համար նրան, ինչին այլ կերպ հասնել չի լինի։ Նման ժամանակներում մեկ առանձին հարցն ավելի մեծ է համարվում, քան «սովորական քաղաքականությունը», կամ ժամանակներն են համարվում «արտասովոր» կամ «բախտորոշ»։ Բոլոր նման դեպքերում միասնության պահանջները ներկայացնում են գործող օրենքները շրջանցելու կոչեր՝ դրանք անտեսելու կամ ոտնահարելու միջոցով, իսկ սովորաբար՝ երկուսր երկուսը միասին։
Եվ սա հենց այն նյութն է, որից կերտված են պետական հեղաշրջումներն ու հեղափոխությունները։ Դա գոյության գոյություն ունեցող օրենսդրական համակարգի լեգիտիմաթյան լեգիտիմության մերժումն է եւ և իշխանության լե– գիտիմության լեգիտիմության մեկ այլ սկզբունքի ընդունումը՝ անհատի, գաղափարախոսության կամ կուսակցության իշխանություն, որը ենթադրում է ընդհանուրից վեր բարձրանալ, հասնել մի ավելի մեծ գաղափարի կամ գաղափարախոսության, քան այն, ինչը կարող է ձեռք բերվել132քաղաքական համակարգով, բարձրացնել մարդուն այնպես, ինչպես չեն կարող նորմալ քաղաքական ընթացակարգերը։ Իշխանության այս տիպի լեգիտիմաթյունը լեգիտիմությունը հիմնված է գաղափարախոսության, անհատի կամ կուսակցության հատկանիշների վրա՝ վեր եւ և դուրս կուսակցականի եւ և հատվածականի ուղեծրից ու քաղաքական ւսյլընա– րանքնեբիցայլընտրանքներից, այն է՝ ժողովրդավարության հատկանիշներից։
«Միասնությունը» կարող է վերածվել այն մեխանիզմին, որի միջոցով անհատի շահերի վրա հիմնված քաղաքականությունր, որը ժողովրդավարության անհրաժեշտ նախապայմանն է, մի կողմ նետվի։ Այդ ամենն արվում է հանուն անհատից ավելի բարձր սկզբունքի, մի սկզբունք, որով անհատի դերը նվազեցվում է, իսկ «գադավւաբի»«գադափարի», «տեսլականի» կամ «գաղափարախոսության» դերը դրվում ամեն ինչից վեր՝ գաղափարի, տեսլականի կամ գաղափարախոսության կրողին հատկացնելով այնպիսի իշխանության եւ իշխանություն և լեգիտիմություն, որ կարող է նաեւ նաև օրենքից վեր փնել։ լինել։ Այս դեպքերում «միասնությանը» «միասնությունը» իշխանություն նվաճելու մեխանիզմ է, այն օրինականացնելու սկզբունք եւ և այդ իշխանության կիրարկման գաղափարախոսություն։
Սա է պատճառը, որ ՀՀՇ֊ն, 1988֊1990֊ին առաջնոբդելով առաջնորդելով Հայաստանում Կոմունիստական կուսակցության կարգերի դեմ ժողովրդավարական ընդդիմությունը, այդ կուսակցության դեմ օրենքից դուրս մարտահրավեր չնետեց, որքան էլ որ խորհրդային օրենքն անկատար էր։ ՀՀՇ֊ն ցանկանում էր, որ ժողովրդի կամքը լեգիտիմ դառնա օրինական գործընթացով, նույնիսկ եթե դա խորհրդային օրենք է՝ հարցը վերաբերեր Հայաստանում կոմունիստներին իշխանությունից հեռացնելուն, թե ԽՍՀՄ֊ից Հայաստանի դուրս գալուն։
Նաեւ Նաև սա կարող է փնել լինել պատճառը, որ 1996֊ին մասամբ միավորված ընդդիմության հիմնական կարգախոսը եղավ այն, թե ժամանակները «նորմալ» չեն՝ ի նկատի ունենալով, որ վիճակր սովորական չէ (չնայած Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի հակառակ հավաստիացումներին), եւ և որ երկիրը «ճգնաժամի» մեջ է։ Այդ պատճառով ընդդիմության ծրագիրը կոչ էր անում Սահմանադրության վերացում եւ և խորհրդարանի լուծարում՝ Վ․ Մանուկյանի նախագահության ներքո։ Այն կոչ էր անում նաեւ նաև երկիրը կառավարել Անվտանգության խորհրդի միջոցով եւ արտակարգ իրադրության կանոններով, որ բխում է «ճգնաժամից»՝ «ազգային գաղավւարախոսության» գաղափարախոսության» մտապատկերի հիմունքով, որը, նրանց կարծիքով, բացակայում էր Լ․ Տեբ֊Պետբոսյանի Տեր֊Պետրոսյանի ու ՀՀՇ֊ի մոտ։ Եվ այդ ամենր՝ հանուն միասնության, որին Տեր֊Պետ–133րոսյանն Տեր֊Պետրոսյանն ու ՀՀՇ֊ն ընդունակ չեղան հասնելու։ Ահա այսպես, ընդդիմության համար բնական դարձավ փողոց ելնելը եւ իարհրդարանի խորհրդարանի շենքի ու իարհրդարանի խորհրդարանի ղեկավարների վրա հարձակում գործելը։ Ընտրություններից շատ առաջ ընդդիմության երկու գլխավոր կուսակցությունների ղեկավարները՝ ԱԺՄ֊ից Վ․ Մանուկյանն ու ՀՅԴ֊ից Վահան Հովհաննիսյանը, բազմիցս պնդել էին բռնություն գործադրե– աւ եւ գործադրելու և օրենքից դուրս գործելու իրենց իրավունքը՝ հանուն բարձրագույն սկզբունքի, բարձրագույն իդեալի։
Երբ միջազգային դիտորդները 1995 եւ և 1996 թթ․ ընտրություններում անկանոնություններ գտան, Լ․ Տեր֊Պետրոսյանն ու կառավարությունն ընդունեցին, որ եղել են օրենքի խախտման դեպքեր։ ԱԺՄ֊ն, ՀՅԴ֊ն եւ և բռնության համար պատասխանատու ուրիշներ երբեք չրն– դունեցին որեւէ չընդունեցին որևէ սխալ բան իրենց կողմից, նրանք շարունակեցին ներբողել իրենց գործողությունները՝ հանուն ժողովրդի «կամքի», հանուն «ազգային գաղափարախոսության»։ Այդպես, նաեւ ՀՅԴ֊ն երբեք չընդունեց, որ քանիցս խախտել է եբկբի երկրի օրենսդրությունը՝ գտնելով, որ այդ ամենն արվել է հանուն բարձրագույն նպատակի, մեկ ազգ ու մեկ ժողովուրդ կերտելու համար։
Ինչ պակասություններ էլ որ ունենան Հայաստանի ու Ղաբւսբա– ղի Ղարաբաղի համակարգերը, երկու միավորներն ունեն առնվազն որոշակի քաղաքական սահմաններ, որոնց շրջանակում նախագահներն ու նրանց վարչակազմերր գործում են արդյունավետ։ Նրանք կարող են խոսել իրենց ազգաբնակչության անունից, կարող են պայմանագրեր ստորագրել եւ և մատակարարել իրենց խոստացած քաղաքականությամբ քաղաքականությունը կամ ոեսուրսներր։ռեսուրսները։
Սփյուռքը իրավաբանորեն կամ որեւէ որևէ այլ ձեւով ձևով համաձայնեցված համակարգ չունի, որ կարելի լինի խախտել։ Չկա մեկը, որը կարողանա խոսել Սփյուռքի անունից։ Սփյուռքի անունից հանդես եկողների իրավասությունն ինքնահոչակ ինքնահռչակ է, բայց ոչ ինքնըստինքյան հասկանալի։ Այն ստանձնված է իբրեւ իբրև շնորհ, եւ և ոչ թե հատկացված որեւէ որևէ ատյանով։
Պետությունն աշխարհագրական ու օրենսդրական սահմաններ է ստեղծում՝ զսպելու համար «ապամիասնական» տարրերին։ Բոլոր դեպքերում, «ապամիասնական» տարրերը շարունակում են մնալ եբկբի երկրի քաղաքացիներ եւ և վճարում են իրենց հարկերը։ Ուստի Հայաստանի ու Ղարաբաղի Նախագահներր Նախագահները կարող են շարունակել խոսել նրանց անունից եւ և ջանքեր գործադրել՝ հասնելու համար նպատակի134շուրջ ընդհանրական համաձայնության։ Սփյուռքի քաղաքական կուսակցությունները զերծ են այդ պարտավորությունից, քանի որ Սփյուռքը նման սահմաններ չունի։ Սփյուռքի համայնքներում քաղաքական ասպարեզը գրավված է իդեալներով, որոնք վավերացված են ավանդույթով ու ինքնապահպանությամբ և գործածվում են դրանցից կատարվող շեղումները ապազգային, ապամիասնական զգացումների հետ հավասարեցնելու համար։
շուրջ րնդհանրական համաձայնության։ Որքան էլ Սփյուռքի շատ համայնքներում տարածված լինի կուսակցական անդամակցությունը, քաղաքական կուսակցությունները զերծ բազմատարր Սփյուռքի ամբողջությունը չեն արտացոլում։ Կազմակերպության ներքին մեխանիզմներն ինչպիսին էլ լինեն, քաղաքական կուսակցությունների և հիմնական կազմակերպությունների ղեկավարներն ընտրվում են անդամների կողմից որոշված ընթացակարգով, և, հետևաբար, այդ պարտավորությունիցղեկավարները կարող են խոսել միայն իրենց կուսակցությունների անունից։ Միևնույն ժամանակ, քանի որ Սփյոտքր նման սահմաններ չունի։ երեք ավանդական կուսակցությունները միասին Սփյուռքի ընդհանուր բնակության ծայրաստիճան փոքր մասն են ներկայացնում։ Տարբեր համայնքներում բազմաթիվ կազմակերպությունների, ոչ թե սոսկ քաղաքական ասպարեզր գրավված կուսակցությունների, մեջ ընդգրկված սփյուռքահայերի թիվը տատանվում է իդեալներովզրոյից մինչեւ հավանաբար 40 տոկոսի միջև, որոնք վավերացված են ավանդույթով ու ինքնապահպանությամբ եւ գործածվում են դրան– ցից կատարվող շեղումները ապազգայինսակայն սովորաբար 20% ֊ից ոչ ավելի։ Դա, ապամիասնական զգացումների հետ հավասարեցնելու համար։ամեն դեպքում, փոքրամասնություն է։ Ինչն ավելի կարևոր է՝ Սփյուռքի շեփորված մարդկային ու ֆինանսական ռեսուրսների մեծ մասը այդ կազմակերպությունների կողմից չի տնօրինվում։
Որքան էլ Սփյուռքի շատ համայնքներում տարածված լինի կուսակցական անդամակցությունըԲացի այդ, քաղաքական կուսակցությունները բազմատարր Սփյուռքի ամբողջությունը չեն արտացոլում։ Կազմակերպության ներքին մեխանիզմներն ինչպիսին էլ լինենմեծաթիվ անդամներ ունեցող կազմակերպությունները (եկեղեցիները, քաղաքական կուսակցությունների եւ հիմնական կազմակերպությունների ղեկավարներն ընտրվում ՀԸԲՄ֊ն և այլն) ոչ֊քաղաքական են անդամների կողմից որոշված ընթացակարգով, եւ, հետեւաբար, այդ ղեկավարները կարող են խոսել միայն ի– րենց կուսակցությունների անունից։ Սիեւնույն ժամանակ, երեք ա– վանդական կուսակցությունները միասին Սփյուռքի բնդհանուր բնակչաթյան ծայրաստիճան փոքր մասն են ներկայացնում։ Տարբեր համայնքներում բազմաթիվ կազմակերպությունների, ոչ թե սոսկ քաղաքական կուսակցությունների, և չեն հավակնում խոսելու հայ ժողովրդի անունից: Քաղաքական օրակարգերի դրույթների ու ընտրանքների հասցեագրումը նրանց լիազորությունների մեջ ընդգրկված սփյուռքահայ երի թիվր տատանվում է զրոյից մինչեւ հավանաբար 40 տոկոսի միջեւ, սակայն սովորաբար 20% ֊ից ոչ ավելի։ Դա, ամեն դեպքում, վտքրւս– մասնություն է։ Ինչն ավելի կարեւոր է՝ Սփյուռքի շեփորված մարդկային ու ֆինանսական ռեսուրսների մեծ մասը այդ կազմակերպությունների կողմից չի տնօրինվում։մտնում։
Բացի այդ, մեծաթիվ անդամներ ունեցող կազմակերպությունները (եկեղեցիները, ՀԸԲՄ֊ն եւ այլն) ոչ֊քաղաքական են եւ չեն հավակնում խոսելու հայ Սփյուռքում իրավասություն ձեռք բերելու և ժողովրդի անունիցխոսելու համար գոյություն ունի երկու միջոց: Քաղաքական օրակարգերի դրույթների ու ընտրանքների հասցեագրումը նրանց լիազորությունների մեջ չի մտնում։Մեկը ուղիղ ժողովրդավարության մեթոդն է․ համայնքի ղեկավարների ընտրություններ՝ այդ համայնքի հայության հնարավորին չափ մեծ քանակի ընդգրկմամբ։
Սփյուռքում իրավասություն ձեռք բերելու եւ ժողովրդի անունից խոսելու համար գոյություն ունի երկու միջոց: Մեկր , որքանով ինձ հայտնի է, միայն Հունգարիայի և Թուրքիայի համայնքներն ունեն ուղիղ ժողովրդավարության մեթոդն է․ և համընդհանուր ընտրություններով ղեկավար ընտրելու մեխանիզմներ։ Հունգարիայի հայերը, համաձայն պետական օրենքի, ընտրում են համայնքի ղեկավարների ընտրություններ՝ այդ ղեկավարներ։ Վերջին ընտրությունր կայացել է 1998֊ին։ Թուրքիայում Պոլսո պատրիարքը համայնքի և՛ հոգևոր, և՛ աշխարհիկ առաջնորդն է։ Թուրքիայի օրենքների համաձայն, նա ընտրվում է ընդհանուր ընտրություններով, որոնց մասնակցում են Հայ առաքելական եկեղեցուն պատկանող թուրքահայերը, որոնք այդ երկրի հայության հնարավորին չափ մեծ քանակի ընդգրկմամբ։բացարձակ մեծամասնությունն են։ Ամենավերջին ընտրված պատրիարքը՝ արքեպիսկոպոս Մեսրոպ Մութաֆյանը, 1998֊ի ընտրություններում, որին արտասովոր կերպով մասնակցեց ընտրելու իրավունք ունեցող 35․000 քվեարկողների 50 տոկոսր, ստացավ ձայների 90 տոկոսից ավելին։ Պատրիարք Մութաֆյանը կարող է խոսել Թուրքիայի հայկական համայնքի անունից, չնայած, միևնույն պետական օրենքի համաձայն, համայնքի ղեկավար կարելի է ընտրել միայն հոգևորականի։ Բացի մի քանի ընտանիքներից բաղկացած շատ փոքր համայնքների հնարավոր բացառություններից, ոչ մի այլ տեղ այս կարգի իրավականություն չի ապահովվում։
Սփյուռքում, որքանով ինձ հայտնի է, միայն Հունգաբիայի եւ Թուրքիայի համայնքներն ունեն ուղիղ եւ համընդհանուր ընտրութ–135յուններով ղեկավար ընտրելու մեխանիզմներ։ Հանգարիայի հայերը, համաձայն պետական օրենքի, ընտրում են համայնքի ղեկավարներ։ Վերջին րնտրությունր կայացել է 1998֊ին։ Բայց անգամ ընտրության որոշ մեխանիզմներ ունեցող Հունգարիայում և Թուրքիայում Պոլսո պատրիարքը համայնքի եւ՛ հոգեւորէլ, եւ՛ աշխարհիկ առաջնորդն է։ Թուրքիայի օրենքների համաձայն, նա ընտրվում է ընդհանուր րնտ– րություններով, որոնց մասնակցում են Հայ առաքելական եկեղեցուն պատկանող թուրքահայերը, որոնք այդ երկրի հայության բացարձակ մեծամասնությունն են։ Ամենավերջին ընտրված պատրիարքը՝ արքեպիսկոպոս Մեսրոպ Մութաֆյանը, 1998֊ի ընտրություններումինչպես Սփյուռքի որևէ այլ համայնքում տեղի չի ունենում որևէ ընտրություն, որին արտասովոր կերպով մասնակցեց ընտրելու իրավունք ունեցող 35․000 քվեարկողների 50 տոկոսրթեկնածուները մասնակցեն՝ Հայաստանի անցյալին ու ապագային վերաբերող հարցերի լուծման, ստացավ ձայների 90 տոկոսից ա– վելին։ Պատրիարք Մութաֆյանը կարող է խոսել Թուրքիայի հայկական համայնքի անունիցկամ Ղարաբաղի հիմնախնդրի լուծման տարբեր ուղիների, չնայածկամ Հայաստանի սոցիալական, միեւնույն պետական օրենքի համաձայնքաղաքական ու տնտեսական համակարգի հնարավորությունների մատնանշման հարցերով։ Լիբանանի, համայնքի ղեկավար կարելի է ընտրել միայն հոգեւորականի։ Բացի մի քանի ընտանիքներից բաղկացած շատ փոքր համայնքների հնարավոր բացառություններիցԻրանի կամ Կիպրոսի խորհրդարաններում հայերին հատկացված տեղերի համար ընտրությունները տեղացի հային նման հարցերով զբաղվելու հնարավորություն չեն ընձեռում, ոչ մի այլ տեղ այս կարգի իրավականություն չի ապահովվում։նույնիսկ եթե քվեները ցույց տան մեկ թեկնածուի կամ մեկ կուսակցության նախապատվությունր մյուսից։
Բայց անգամ ընտրության որոշ մեխանիզմներ ունեցող Հունգա– րիայում եւ Թուրքիայում էլԼեգիտիմության հասնելու երկրորդ մեթոդը կազմակերպությունների ֆորում ստեղծելն է՝ այնպիսի մի բանաձևի հիման վրա, ինչպես որն արտոնի նաև կազմակերպությունների մեջ չընդգրկված մեծ թվով անհատների ներկայացվածությունը՝ համայնքի կամքը միջին հայտարարի բերելու համար։ Սփյուռքի որեւէ այլ համայնքում տեղի չի ունենում որեւէ ընտրությունհամայնքներն այս ուղղությամբ որևէ քայլ չեն ձեռնարկել։ «ժողովրդին» կամ «համայնքը» ներկայացնելու հավակնություն ունեցող անձինք պատրաստ չեն իրենց հավակնությունները փորձության ենթարկել նման մեխանիզմի միջոցով, որին թեկնածուները մասնակցեն՝ Հայաստանի անցյալին ու ապագային վերաբերող հարցերի լուծմանիրենց կառույցները, կամ Ղարաբաղի հիմնախնդբի լուծման տարբեր ուղիներիավանդույթները, կամ Հայաստանի սոցիալականանհատական դիրքերը և կազմակերպչական ինքնությունները ենթակա դարձնելու մի մարմնի, քաղաքական ու տնտեսական համակարգի հնարավորությունների մատնանշման հարցերով։ Լիբանանի, Իրանի կամ Կիպրոսի խորհրդարաններում հայերին հատկացված տեղերի համար ընտրությունները տեղացի հային նման հարցերով զբաղվելու հնարավորություն որը կարող է ավելի համապարփակ լինել։ Նրանք չեն րնձեռումկամենում իրենց ծրագրերը ենթարկել սփյուռքահայի քննությանը, նույնիսկ եթե քվեներր ցույց տան մեկ թեկնածոփ կամ մեկ կուսակցության նախա– պատվտթյանր մյուսից։հանուն որի և որի անունից իրենց քաղաքականությունն են հետապնդում։
Լեգիտիմության հասնելու երկրորդ մեթոդր կազմակերպությունների ֆորում ստեղծելն է՝ այնպիսի մի բանաձեւի հիման վրա, որն արտոնի Ավանդական քաղաքական կուսակցությունները պետք է նաեւ կազմակերպությունների մեջ չընդգրկված մեծ թվով անհատների ներկայացվածությունը՝ համայնքի կամքը միջին հայտարարի բերելու համար։ վերջ տան իրենց գաղտնապահությանը, եթե ցանկանում են դառնալ ժողովրդական կամքի արտահայտողներ։ Հայաստանի առնչությամբ լինելով պահանջկոտ ու նախանձախնդիր՝ Սփյուռքի համայնքներն այս ուղղությամբ որեւէ քայլ չեն ձեռնարկել։ «ժողովրդին» կամ «համայնքը» ներկայացնելու հավակնություն ունեցող անձինք պատրաստ չեն հայ ավանդական կուսակցությունները պահպանել են իրենց հա– վակնություններր փորձության ենթարկել նման մեխանիզմի միջոցովոչ֊թափանցիկությունն ու գաղտնապահությունը,136որը բնորոշ էր Օսմանյան Կայսրությունում նրանց գործունեությանը։ Քաղաքականություն որդեգրելիս կամ իրենց կառույցներըքաղաքականության մեջ փոփոխություններ կատարելիս նրանք որևէ բացատրություն չեն տալիս։ Սա արտոնվածության վրա հիմնված քաղաքական մշակույթի դրսևորում է, ավանդույթները, անհատական դիրքերը եւ կազմակերպչական ինքնությունները երբ ժողովրդական կամքը կարծես բաժանման ենթակա դարձնելու մի մարմնի, որր կարող ավար է ավեփ համապարփակ լինել։ Նրանք չեն կամենում իրենց ծրագրերը ենթարկել սփյուռքահայի քննությանր, հանուն որի եւ որի անունից իրենց քաղաքականությունն են հետապնդում։յուրաքանչյուր բաժին պետք է թաքցվի և ոչ թե բացահայտվի։ Այս առումով Սփյուռքի քաղաքական կազմակերպությունները քիչ բան ունեն տալու Հայաստանի ժողովրդավարությանն ու քաղաքական քննարկումներին, որքան էլ որ Հայաստանի կառույցներր փխրուն, թերի ու անկատար լինեն։
Ավանդական քաղաքական կոաակցություններբ պետք է նաեւ վերջ տան իրենց գաղտնապահությանը, եթե ցանկանում Թերևս որոշ կազմակերպություններ և նույնիսկ կուսակցություններ կարող են դառնալ ժողովրդական կամքի արտահայտողներ։ Հայաստանի առնչությամբ լինելով պահանջկոտ խորհել այս խնդիրների մասին։ Սակայն սա դժվարին առաջարկ կլինի այն կուսակցությունների ու նախանձախնդիր՝ Սփյուռքի հայ ավանդական կուսակցությունները պահպանել են իրենց ոչ֊թափանցիկութ– յունն ու գաղտնապահությունըկազմակերպությունների համար, որը բնորոշ էր Օսմանյան Կայսրությունում նրանց գործունեությանը։ Քաղաքականություն որդեգրելիս կամ որոնք իրենց քաղաքականության մեջ փոփոխություններ կատարելիս նրանք որեւէ բացատրություն չեն տափս։ Սա արտոնվածության վրա հիմնված քաղաքական մշակույթի դրսեւորում է, երբ ժողովրդական կամքը կարծես բաժանման ենթակա ավար է, որի յուրաքանչյուր բաժին պետք է թաքցվի եւ լեգիտիմությունը հիմնում են ոչ թե բացահայտվի։ Այս առումով Սվւյուո– քի քաղաքական կազմակերպությունները քիչ բան ունեն տալու Հայաստանի ժողովրդավարությանն ու քաղաքական քննարկումներինժողովրդավարական սկզբունքի, այլ այն համոզմունքի վրա, որքան էլ որ Հայաստանի կաոույցներր փխրուն, թերի իրենք արդեն իսկ «մարմնավորում են» ազգն ու անկատար փնեն։ազգային կամքը։
Թերեւս որոշ կազմակերպություններ եւ նույնիսկ կուսակցություններ Միասնությունը կարող են խորհել այս խնդիրների մասին։ Սակայն սա դժվարին առաջարկ կփնի է օգտակար նպատակի ծառայել, եթե այն կուսակցությունների սկսվում է տարբերությունների փոխադարձ ճանաչմամբ ու կազմակերպությունների համարհարգանքով, որոնք իրենց լեգիտիմությունը հիմնում են ոչ թե ժողովրր– դավաբական սկզբունքիտարբերություններ Հայաստանի ու Սփյուռքի միջև, այլ այն համոզմունքի վրատարբերություններ քաղաքական միջավայրում, որ իրենք արդեն իսկ «մարմնավորում են» ազգն մշակույթի ու ենթամշակույթի մեջ և տարբերություններ կառույցային ու հավաքական կարիքների հարցում։ Մեկի սեփական աշխարհայացքի համընդհանրացմամբ որոնված ու ձեռք բերված միասնությունը և ուրիշներին դրա պարտադրումը ազգային կամքը։շահերի հասնելու ամենից ավելի ոչ գործնական և նույնիսկ վնասակար հիմքերն են։
Սիասնությունը կարող է օգտակար նպատակի ծառայել, եթե այն սկսվում է տարբերությունների փոխադարձ ճանաչմամբ ու հարգանքով, տարբերություններ Հայաստանի ու Սփյուռքի միջեւ, տարբերություններ քաղաքական միջավայրում, մշակույթի ու ենթամշակույթի մեջ եւ տարբերություններ կառույցային ու հավաքական կարիքների հարցում։ Սեկի սեփական աշխարհայացքի համրդհանբացմամբ ո– րոնված ու ձեռք բերված միասնությունը եւ ուրիշներին դրա պարտադրումը ազգային շահերի հասնելու ամենից ավեփ ոչ գործնական եւ նույնիսկ վնասակար հիմքերն են։===Ցեղասպանությունը և ցեղասպանության ճանաչման քաղաքականությունը===
137Հայոց Ցեղասպանության խնդիրը և դրա ճանաչման քաղաքականությունը հանգամանալի քննարկման կարիք ունեն։ Իր ներգործությունն ունենալով Սփյուռքի մտածողության վրա՝ պրոբլեմն իր սփյուռքյան ընկալմամբ ներկայումս ներմուծվում է Հայաստան։
===ՑԵՂԱՍՊԱՆՈՒԹՅՈՒՆԸ ԵՎ ՑԵՂԱՍՊԱՆՈՒԹՅԱՆ ՃԱՆԱՉՍԱՆ ՔԱՂԱՔԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆԸ===Սկսելու եմ թվարկելով, թե, սույն նյութի քննարկման առումով․ Հայոց Ցեղասպանության խնդիրը եւ և դրա ճանաչման քաղաքականությունը հանգամանալի քննարկման կարիք ունեն։ Իր ներգործությունն ունենալով Սփյուռքի մւոածողության վրա՝ պրոբլեմն իր սփյոտքյան րնկալմամբ ներկայումս ներմուծվում հարցում ի՛նչն է Հայաստան։, որ պրոբլեմ չէ։
Սկսելու եմ թվարկելովԽնդիրը Ցեղասպանության փաստացիությունը չէ։ Այն կատարվել է՝ անկախ այն բանից, թեուրիշ մեկը ճանաչելո՞ւ է այն, սույն նյութի քննարկման առումով․ Հայոց Ցեղասպանության ե թե՞ ոչ։ Խնդիրը դրա ճանաչման հարցում ի՛նչն աղետալի հետևանքները չեն։ 1915֊ի ու 1917֊ի միջև տեղի ունեցած կոտորածներն ու տեղահանությունները ըստ ամենայնի հայ ժողովրդի պատմության ամենաավերիչ իրադարձություններն էին։ Դրանք հանգեցրել են ավելի քան մեկ միլիոն հայերի մահվան եւ առնվազն այդքանի տեղահանման և հայտնի ու անհայտ ձևերով ազդեցություն են գործել սերունդների վրա։ Ցեղասպանությունը հանգեցրել է, որ պրոբլեմ չէ։նաև իր պատմական հայրենիքի մեծ մասից հայ բնիկ ժողովրդի արտաքսմանը։
Խնդիրը Ցեղասպանության փաստացիությունը չէ։ Այն կատարվել է՝ անկախ այն բանիցՊրոբլեմը ճշգրիտ թվերը չեն՝ որքան էլ այդ թվերը կարևոր լինեն պատմության համար։ Որևէ տեսակի սահմանմամբ, թե ուրիշ մեկը ճանաչելո՞ւ է դա ցեղասպանություն էր․ այնփաստը, թե՞ ոչ։ Խնդիրը դրա աղետալի հետեւանքները չեն։ 1915֊ի որ ոմանք գոյատևեցին, իսկ ոմանց ոչինչ չպատահեց, չի նվազեցնում ցեղասպանությունը, այն չի դարձնում նվազ դաժան ու 1917֊ի միջեւ տեղի ունեցած կոտորածներն ու տեղահանությունները րստ ամենայնի հայ ժողովրդի պատմության ամենաավերիչ իրադարձություններն էին։ Դրանք հանգեցրել են ավելի քան մեկ մխիոն հայերի մահվան զարհուրելի, նվազ կործանարար։ Դա մի վերք է, որ մերժում է բուժվել եւ առնվազն այդքանի տեղահանման եւ հայտնի ու անհայտ ձեւերով ագդեցություն են գործել սերունդների վրա։ Ցեղասպանությունը հանգեցրել դրսևորվում է նաեւ իր պատմական հայրենիքի մեծ մասից հայ բնիկ ժողովրդի արտաքսմանը։նորոգված ձևերով։
Պրոբլեմը ճշգրիտ թվերը չեն՝ որքան էլ այդ թվերը կարեւոր լինեն պատմության համար։ Որեւէ տեսակի սահմանմամբ, դա ցեղասպանություն էր․ նույնիսկ այն փաստըչէ, որ ոմանք գոյատեւեցին, չնայած Սփյուռքի, իսկ ոմանց ոչինչ չպատահեց1965֊ից սկսած՝ նաև Խորհրդային Հայաստանի իշխանությունների կողմից այդ իրողությանը ընծայված կարևորությանը, չի նվազեցնում ցեղասպանությունըդեռևս համարժեք, համակողմանի ու հետևողական ջանքեր չեն գործադրվել՝ այն չի դարձնում նվազ դաժան պատշաճորեն վավերագրելու և մեկնաբանելու ուղղությամբ, եթե հաշվի չառնենք որոշ գիտական խմբերի ու զարհուրելի, նվազ կործանարար։ Դա մի վերք է, որ մերժում է բուժվել եւ դրսեւորվում է նորոգված ձեւերով։անհատների անվեհեր ջանքերը։
Պրոբլեմը նույնիսկ այն փաստը չէՑեղասպանությունը ճանաչված տեսնել ցանկացողների դրդապատճառը չէ։ Ակնհայտ է, որհայ ժողովրդի մեջ բնական պահանջ կա իրեն բաժին հասած ողբերգությունը Թուրքիայի և միջազգային հանրության կողմից ճանաչված տեսնելու միջոցով հասնելու արդարության։ Ես հասկանում եմ բազմաթիվ ոչ֊հայերի՝ գիտնականների, չնայած Սփյուռքիհոգևորականների, իսկ 1965֊ից սկսած՝ նաեւ Խորհրդային Հայաստանի իշխանությունների քաղաքական գործիչների կողմից արդարությունը կայացած տեսնելու անկեղծ շահագրգռությունը։ Ես հարցականի տակ չեմ դնում նաև քաղաքական ղեկավարների անկեղծությունը, որոնք ջանացել և շարունակում են ջանալ հանուն այդ իրողությանը ընծայված կաբեւոբաթյանրհարցի, դեռեւս համարժեք, համակողմանի ու հետեւողական ջանքեբ չեն գործադրվել՝ այն պատշաճորեն վավերագրելու եւ մեկնաբանելու ուղղությամբ, եթե հաշվի չառնենք որոշ գիտական խմբերի ու անհատների անվեհեր ջանքերր։բայց ճիշտ նույն կերպ էլ չեմ ընդունում իմ դրդապատճառները հարցականի տակ առնելու որևէ մեկի իրավունքր․ ես կարիք չեմ զգում իմ վարկը հաստատել ցավագին այդ ասպարեզում։
Պրոբլեմը Ցեղասպանությունը ճանաչված տեսնել ցանկացողների դրդապատճառը չէ։ Ակնհայտ էնույնիսկ այս Ցեղասպանության կարևորությունը չէ Թուրքիայի պատմության համար մասնավորապես, որ հայ ժողովրդի մեջ բնական պահանջ կա իրեն բաժին հասած ողբերգությունը և պատմության համար ընդհանրապես։ Թուրք որոշ գիտնականներ սկսել են ընդունել Թուրքիայի եւ մի–138ջազգային հանրության կողմից ճանաչված տեսնելու միջոցով հասնելու արդարության։ Ես հասկանում եմ բազմաթիվ ոչ֊հայերի՝ գիտնականներիքաղաքականության, հոգեւորականների, քաղաքական գործիչների կողմից արդարությունը կայացած տեսնելու անկեղծ շահագրգռությունը։ Ես հարցականի տակ չեմ դնում նաեւ քաղաքական ղեկավարների անկեղծությունըմտածողության, որոնք ջանացել եւ շարունակում են ջանալ հանուն այդ հարցիպետականության կերտման մեջ Հայոց Ցեղասպանության ազդեցությունը։ Համաշխարհային պատմության մեջ Հայոց Ցեղասպանության կարևորությունն այն չէ, բայց ճիշտ նույն կերպ էլ չեմ ընդունում իմ դրդապատճառները հարցականի տակ առնելու որեւէ մեկի իրավունքր․ ես կարիք չեմ զգում իմ վարկը հաստատել ցավագին այդ ասպարեզում։որ այն առաջինն էր, քանի որ դա այդպես չէ, այլ այն, որ դա քաղաքական ու բանական բացատրություններ ներկայացնող ցեղասպանության մոդել է։
Պրոբլեմը նույնիսկ այս Ցեղասպանության կարեւորությունը չէ Թուրքիայի պատմության համար մասնավորապես, եւ պատմության համար ընդհանրապես։ Թուրք որոշ գիտնականներ սկսել են ընդունել Թուրքիայի քաղաքականության, քաղաքական մտածողության, պետականության կերտման մեջ Հայոց Ցեղասպանության ազդեցությունը։ Համաշխարհային պատմության մեջ Հայոց Ցեղասպանության կարեւորությունն այն չէ, որ այն աոաջինն էր, քանի որ դա այդպես չէ, այլ այն, որ դա քաղաքական ու բանական բացատրություններ ներկայացնող ցեղասպանության մոդել է։ Պրոբլեմը Ցեղասպանության եւ և Ցեղասպանության ճանաչման զբաղեցրած տեղն է հայ քաղաքական մտածողության մեջ՝ երեք վտխկապակցված փոխկապակցված մակարդակներում, հայ հավաքական գիտակցության մեջ, հայ քաղաքական օրակարգի այլ անհաղթահարելի հարցերի հետ դրա հարաբերակցության մեջ եւ և միջազգային ասպարեզում, ուր սահմանվում եւ և կապակցվում են Հայաստանի ու հայության շահերի մեծ մասը։
====Հավաքական գիտակցություն====
Ցեղասպանության հիշողությունն ամեն հայի գիտակցության մեջ է։ Դրա ժխտումը կազմում է հայոց անհատական եւ և հավաքական ինքնության լավագույն մասի մերժումը։ Հայերը դժվարանում են հասկանալ աշխարհր եւ աշխարհի և նրա օրենքներն ու արժեքներն ընդունել ինչպես իրենցը, եթե աշխարհը չի կարողանում ճանաչել ակնբախճշմարտությունը։ Սակայն Ցեղասպանության ճանաչման քաղաքականացումը և մնացյալ աշխարհի հետ հայերի քաղաքական երկխոսության մեջ նրա գրաված կենտրոնական դիրքը շատ ավելի ազդեցություն է գործել հայերի, քան աշխարհի վրա։ Հայոց պատմությունը կրճատվել– բաժանվել է երկու փուլի․ մինչցեղասպանության և ետցեղասպանության շրջանների։ Համապատասխանաբար, ինչ կատարվել է մինչև 1915 թվականը, մեկնաբանվել է որպես դեպի 1915֊ը տանող, իսկ ողջ հաջորդածը՝ 1915֊ի հետևանք։ Այսպիսով, Սփյուռքի երկար ու բարդ պատմությունը պարգունակացվել է, և Սփյուռքն ինքը դիտվել է որպես Ցեղասպանության հետևանք՝ դժվարացնելով այլ քաղաքականություն, այլ ապագա պատկերացնելու հնարավորությունը։ Տպավորությունն այնպիսին է, որ հայերն այլևս ոչ թե սոսկ ապրում ու հասկանում, այլ նաև փառաբանում են զոհի հոգեբանությունը եւ այլընտրանքներ չեն կարողանում պատկերացնել։
Սակայն Ցեղասպանության ճանաչման քաղաքականացամը եւ մնացյալ աշխարհի հետ հայերի քաղաքական երկխոսության մեջ139նրա գրաված կենտրոնական դիրքը շատ ավելի ազդեցություն Այս փոխակերպումր եղել է գործել հայերիմտավոր իմաստով կաթվածահարող, քան աշխարհի վրա։ Հայոց պատմությունը կբճատվել– բաժանվել է երկու վաւլի․ մինչցեղասպանության եւ ետցեղասպա– նության շրջանների։ Համապատասխանաբար, ինչ կատարվել է մինչեւ 1915 թվականը, մեկնաբանվել է որպես դեպի 1915֊ը տանող, իսկ ողջ հաջորղածբ՝ 1915֊ի հետեւանք։ Այսպիսով, Սփյուռքի երկար ու բարդ պատմությունը պարգունակացվել է, եւ Սփյուռքն ինքը դիտվել է որպես Ցեղասպանության հետեւանք՝ դժվարացնելով այլ քաղաքականություն, այլ ապագա պատկերացնելու հնարավորությունը։ Տպավորությունն այնպիսին է, որ հայերն այլեւս ոչ թե սոսկ ապրում ու հասկանում, այլ նաեւ փառաբանում են զոհի հոգեբանությանը եւ այլընտրանքներ չեն կարողանում պատկերացնել։քաղաքականապես անզորացնող և հոգեբանորեն ստորացուցիչ։
Այս փոխակեբպումր եղել է մտավոր իմաստով կաթվածահարողՀայաստանում Ցեղասպանության ընկալումը դեռևս նույնը չէ, քաղաքականապես անզորացնող եւ հոգեբանորեն ստորացուցիչ։թեև Հայաստանի հայերի մեծամասնության ակունքները գնում են դեպի Արևմտյան Հայաստան, դեպի 1827–1828թթ․ և 1877–1878թթ․ ռուս֊թուրքական պատերազմներից հետո Օսմանյան Կայսրության հայկական նահանգների գաղթականները, դեպի Ցեղասպանությունից փրկվածները և Սփյուռքից 1946 և 1947 թթ․ ներգաղթածները, որոնք իրենք էլ ցեղասպանությունից փրկվածներ էին։
Հայաստանում Ցեղասպանության ընկալումը դեռեւս նույնը չէՃիշտ այնպես, թեեւ ինչպես պատահեց Սփյուռքում, 1965 թ․֊ին Ցեղասպանության հիսուներորդ տարելիցին Հայաստանի հայերի մեծամասնության ակունքները գնում են դեպի Արեւմտյան Հայաստաննոր սերունդն այլևս չկարողացավ զսպել ցասումը, որ վերապրածները, դեպի 1827–1828թթ․ եւ 1877–1878թթ․ ռուս֊թուրքական պատերազմներից հետո Օսմանյան Կայսրության հայկական նահանգների գաղթականներըչափից ավելի նվաստացած լինելով, դեպի Ցեղասպանությունից փրկվածները եւ Սփյուռքից 1946 եւ 1947 թթ․ ներգաղթածներըի վիճակի չէին արտահայտելու։ Իբրև պետության և Կոմունիստական կուսակցության կողմից ձեռնարկված պաշտոնական միջոցառումների այլընտրանք՝ ուսանողները դուրս եկան Երևանի փողոցները։ ժողովուրդը վանկարկում էր «Մեր հողերը» ՝ որպես Թուրքիայից տարածքային պահանջի կոչ։ Ցուցարարներն անմիջապես ձերբակալվեցին։ ճիշտ միևնույն ժամանակ, որոնք իրենք էլ ցեղասպանությունից փրկվածներ էին։ԱՄՆ֊ում Հայ հեղափոխական դաշնակցությունը իր երիտասարդական կազմակերպության մի քանի ուսանող֊անդամի վտարեց՝ Միացյալ Ազգերի Կազմակերպությունում Թուրքիայի ներկայացուցչության դեմ ուղղված ցույցեր կազմակերպելու պատճառով։
ճիշտ այնպեսԱյս իրադարձություններից հետո սովետահայ մի շարք պատմաբաններ նվիրվեցին Ցեղասպանության մասին ուսումնասիրությունների, ինչպես պատահեց Սփյուռքումթեև նրանց աշխատանքները մեծ մասամբ նկարագրական էին ու կրկնաբանությամբ լի։ Նրանց թույլատրվեց գրել, 1965 թ․֊ին Ցեղասպանության հիսուներորդ տարելիցին իսկ Խորհրդային Հայաստանի նոր սերունդն այլեւս չկարողացավ զսպել ցասումըկառավարությանը թույլատրվեց կառուցել Ցեղասպանության զոհերին նվիրված հուշահամալիրը։ Ցեղասպանությունը դադարեց տաբու լինելուց, որ վերապրածներըքանի դեռ պատմաբանները, չավփց ա– վեփ նվաստացած լինելովզոհերի տառապանքների ուղիներով իրենց ճամփորդության վերջում, ի վիճակի չէին արտահայտելու։ Իբրեւ պետության երախտագիտություն կհայտնեին Խորհրդային Սրությանը, կոմունիստներին եւ Կոմունիստական կուսակցության կողմից ձեռնարկված պաշտոնական միջոցառումների այանտբանք՝ ուսանողները դուրս եկան Երեւանի փողոցները։ ժողովուրդը վանկարկում ռուս ժողովրդին՝ սահմանի մյուս կողմի իրենց արյունակիցների ճակատագրից արևելահայությանը փրկելու համար։ Հակաթուրքական զգացումների արտահայտությունն ընդունելի էր «Մեր հողերը» ՝ որպես Թուրքիայից տարածքային պահանջի կոչ։ Ցուցարարներն անմիջապես ձերբակալվեցին։ ճիշտ միեւնույն ժամանակ, ԱՄՆ֊ում Հայ հեղափոխական դաշնակցությունը իր երիտասարդական կազմակերպության մի քանի ուսանող֊անդամի վտարեց՝ Սիաց– յալ Ազգերի Կազմակերպությունում Թուրքիայի ներկայացուցչության դեմ ուղղված ցույցեր կազմակերպելու պատճառով։դեռ այն հայերին չէր առաջնորդում իրադրությունն իրենց ձեռքը վերցնելու ցանկության։
Այս իրադարձություններից հետո սովետահայ մի շարք պատմաբաններ նվիրվեցին Մեկ֊երկու տասնամյակ զայրույթի արտահայտությունն իբրև քաղաքականության նպատակ և ազգային օրակարգ գործեց թե՛ Հայաստանում և թե՛ Սփյուռքում՝ թե՛ խաղաղ և թե՛ բռնի ձևերով։ ժամանակի ընթացքում հայ քաղաքական մտքի մեջ սկսեց տեղ գտնել Ցեղասպանության մասին ոաումնասիրություններիև դրա դերի վերագնահատումը։ Վերագնահատման և նոր եզրակացությունների գործընթացը, թեեւ նրանց աշխատանքները մեծ մասամբ նկարագրական էին140ու կրկնաբանությամբ լի։ Նրանց թույլատրվեց գրելորին հանգեցին ոմանք, իսկ Խորհրդային Հայաստանի կառավարությանը թույլատրվեց կառուցել Ցեղասպանության զոհերին նվիրված հուշահամափր։ Ցեղասպանությունը դադարեց տաբու լինելուցկորսվեց Սփյուռքի հրապարակային երկխոսության շարունակ ընդլայնվող համակենտրոն շրջանակներում։ Սփյուռքահայերն, քանի դեռ պատմաբաններըիրոք, զոհերի տառապանքների ուղիներով իրենց ճամփորդության վերջումփակ են հեղափոխությունների, երախտագիտություն կհայտնեին Խորհրդային Սրությանըհատկապես՝ գաղափարական տեսակի հեղափոխությունների հանդեպ։ Նրանք ներքուստ պահպանողական են, կոմունիստներին եւ ռուս ժողովրդին՝ սահմանի մյուս կողմի իրենց արյունակիցների ճակատագրից արեւելահայությանը փրկելու համար։ Հակաթուրքական զգացումների արտահայտությունն ընդունելի էրսևեռված են ինքնապահպանության վրա, քանի դեռ այն հայերին չէր առաջնոբդում իրադրությունն իրենց ձեռքը վերցնելու ցանկության։և այդ պատճառով հակված են դեպի անցյալը ու պարտական են զգում անցյալի հանդեպ։
Սեկ֊եբկու տասնամյակ զայրույթի արտահայտությունն իբրեւ քաղաքականության նպատակ եւ ազգային օրակարգ գործեց թե՛ Խորհրդային Հայաստանում եւ թե՛ Սփյուռքում՝ թե՛ խաղաղ եւ թե՛ բոնի ձեւերով։ ժամանակի ընթացքում հայ քաղաքական մտքի մեջ սկսեց տեղ գտնել Ցեղասպանության եւ դրա դերի վերագնահատումը։ Վերագնահատման եւ նոր եզրակացությունների գոբծրնթացըվերագնահատումն այլ ուղի բռնեց։ Ուսանողները երկար տարիներ էին մտածել Հայաստանի ապագայի մասին։ Մի շարք խմբավորումներ գոյացան՝ զանազան եզրակացություններով։ Լևոն Տեր֊Պետրոսյանը, որին հանգեցին ոմանքՎազգեն Սանուկյանն ու Բաբկեն Արարքցյանը, կորսվեց Սփյուռքի հրապարակային երկխոսության շարունակ ընդլայնվող համակենտրոն շրջանակներում։ Սփյուռքահայերնորոնց բոլորի արմատները ձգվում էին դեպի Օսմանյան Կայսրության քաղաքներն ու գյուղերը, իրոքայդ գործունեության առաջավոր գծում էին։ Շարունակվող իր գործունեության համար Լ․ Տեր֊Պետրոսյանը 1966֊ին ձերբակալվել է։ Ոմանք որոշեցին, փակ են հեղափոխությունների, հատկապես՝ գաղափարական տեսակի հեղափոխությունների հանդեպ։ Նրանք ներքուստ պահպանողական են, սեւեռված են ինքնապահպանության վրա, եւ այդ պատճառով հակված են դեպի անցյալը ու պարտական են զգում անցյափ հանդեպ։որ Ցեղասպանությունը չի կարող լինել քաղաքական մտածելակերպի կամ արտաքին քաղաքականության հիմք։
Խորհրդային Մինչև այսօր Հայաստանում վերագնահատումն այլ ուղի բռնեց։ Օաանողները երկար տարիներ էին մտածել Հայաստանի ապագայի մասին։ Սի շարք խմբավորումներ գոյացան՝ զանազան եզրակացություններով։ Լեւոն Տեր֊Պետրոսյանըմարդիկ իրենց զոհերին հիշում են նվազ քաղաքական մթնոլորտում, Վազգեն Սանուկյանն ու Բաբկեն Արարքցյանը, որոնց բոլորի արմատները ձգվում էին քան Սփյուռքում։ Յուրաքանչյուր ապրիլի 24֊ի նրանք լռելյայն երթ են կատարում դեպի Օսմանյան Կայսրության քաղաքներն ու գյուղերըԵղեռնի հուշահամալիր, այդ գործունեության առաջավոր գծում էին։ Շարունակվող իր գործունեության համար Լ․ Տեր֊Պետրոսյանը 1966֊ին ձերբակալվել է։ Ոմանք որոշեցինիրենց ծաղիկները կիտում հավերժական կրակի շուրջ և վերադառնում տուն։ Լռությամբ, որ Ցեղասպանությունը չի կարող լինել առանց խոսքերի։ Անցած երեսուն տարում ոչ մեկին թույլ չէր տրվում անձնավորել ցավը և այն վերածել քաղաքական մտածելակերպի կամ արտաքին քաղաքականության հիմք։կապիտալի։ Հիմա փորձեր կան Հայաստանում դա նույնպես փոխելու։
Մինչեւ այսօր Հայաստանում մարդիկ իրենց զոհերին հիշում են նվազ քաղաքական մթնոլորտումՑեղասպանության ճանաչումը ընդհանրապես քաղաքականության հիմքը դարձնելը հանգեցրել է սևեռուն վարքագծի։ Այդ վարքագիծը հաշմեցրել է հայերի ոգին ու միտքը և, քան Մփյոաքում։ Յուրաքանչյուր141ապրիլի 24֊ի նրանք լռելյայն երթ ավելին, դրանք դարձրել ուրիշների շարժառիթների պատանդը։ Հայոց միտքն ու մտածումները մեկ անգամ ևս Թուրքիայի քաղաքականության, այս անգամ՝ կատարվածի ժխտման քաղաքականության, և միջազգային ճանաչման քմայքների գերին են կատարում դեպի Եղեռնի հու– շահամալիրդարձել։ Հայերն ընդգրկված են երկարաձգված մի պայքարի մեջ, որի բանալին պահվում է «թշնամու» գրպանում։ Ցեղասպանության ու մահվան համար պատասխանատու պետությունը դեռևս իր ձեռքերում է պահում ազգի առողջությունը, իրենց ծաղիկները կիտում հավերժական կրակի շուրջ եւ վերադառնում տուն։ Լռությամբայս անգամ՝ մտավոր, առանց խոսքերի։ Անցած երեսուն տարում ոչ մեկին թույլ չէր տրվում անձնավորել ցավը եւ այն վերածել հոգեբանական ու քաղաքական կապիտափ։ Հիմա վարձեր կան Հայաստանում դա նույնպես վախելու։առողջությունը։
Ցեղասպանության ճանաչումը ընդհանրապես քաղաքականության հիմքը դարձնեա հանգեցրել Թուրք մի դեսպան, որին ամիսներ առաջ հանդիպեցի երրորդ մի երկրում, համառորեն ցանկանում էր ինձ ներքաշել, իր ձևակերպմամբ՝ «այսպես կոչված Ցեղասպանության» մասին խոսակցության մեջ։ Իմ բնազդական հակազդեցությունն էր ընդունել մարտահրավերը և վիճել։ Սակայն անմիջապես անդրադարձա, որ կրկին ես պետք է սեւեռուն վարքագծի։ Այդ վարքագիծը հաշմեցրել ընդունած լինեի մեկ ուրիշի կողմից ինձ պարտադրված խոսակցությունը, ևս մեկ անգամ հայն ինչ֊որ բան պետք է հայերի ոգին ու միտքը եւապացուցեր մեկ այլ անձի։ Նրան ասացի, ւսվեփնոր չեմ ցանկանում ներքաշվել այդ նյութի մեջ, ես չեմ կարծում, թե նա բավարար որակավորում ունի՝ ինձ հետ այդ հարցը քննարկելու համար որպես գիտնական կամ որպես մասնավոր անձ, որ՝ Թուրքիայի կողմից Ցեղասպանությունը չճանաչելու փաստը եթե ինչ֊որ բան է ասում, ապա Թուրքիայի մասին, այլ ոչ թե Ցեղասպանության։ Ես թույլ չտվի, դրանք դարձրել ուրիշների շարժառիթների պատանդը։ Հայոց միտքն ու մտածումները որ նա և թուրքական պետությունը մեկ անգամ եւս ևս սահմանեն իմ օրակարգը, ինչպես այդ արել են իմ ծնողների և ծնողներիս ծնողների հետ։ Չճանաչելը Թուրքիայի քաղաքականությանպրոբլեմն է, այս անգամ՝ կատարվածի ժխտման քաղաքականությանև ես չեմ կարող նրան կամ Թուրքիայի պետական քաղաքականությանը թույլ տալ սահմանելու իմ մտածողությունը, եւ միջազգային ճանաչման քմայքների գերին են դարձել։ Հայերն ընդգրկված են երկարաձգված մի պայքարի մեջիմ օրակարգը։ Ես մասնավոր անձ էի, որի բանալին պահվում է «թշնամու» գրպանում։ Ցեղասպանության ու մահվան համար պատասխանատու պետութ– յունր դեռեւս իր ձեռքերում է պահում ազգի առողջությունըառանձին քաղաքացի, այս անգամ՝ մտավորև կարող էի ասել այն, հոգեբանական ու քաղաքական առողջությունը։ինչ ուզում էի։ Ես, իհարկե, գիտեի, որ Թուրքիայի պետական քաղաքականությունը այս պրոբլեմի միայն կեսն է։
Թուրք մի դեսպանՀայաստանի օրակարգի բանալին Թուրքիայի ձեռքը տալու փոխարեն, որին ամիսներ առաջ հանդիպեցի երրորդ մի երկրռւմ, համառորեն ցանկանում էր ինձ ներքաշել, իր ձեւակերպ– մամբ՝ «այսպես կոչված Ցեղասպանության» մասին խոսակցության մեջ։ Իմ բնազդական հակազդեցությունն էր ընդունել մարտահրավե– րր եւ վիճել։ Սակայն անմիջապես անդրադարձա, որ կրկին ես պետք է ընդունած փնեի մեկ ուրիշի կողմից ինձ պարտադրված խոսակցությունը, եւս մեկ անգամ հայն ինչ֊որ բան պետք է ապացուցեր գոյություն ունենա հարցի սահմանման ու պայքար մղելու մեկ այլ անձի։ Նրան ասացի, որ չեմ ցանկանում ներքաշվել այդ նյութի միջոց։ Հավաքական գիտակցության և քաղաքական օրակարգի մեջ, ես չեմ կարծում, թե նա բավարար որակավորում ունի՝ ինձ հետ այդ հարցը քննարկելու համար որպես գիտնական կամ որպես մասնավոր անձ, որ՝ Թուրքիայի կողմից Ցեղասպանությունը չճանաչելու փաստը եթե ինչ֊որ բան Ցեղասպանության ժխտումը դարձնել կենտրոնական ու ֆունդամենտալ տարր՝ նշանակում է ասում, ապա Թուրքիայի մասին, այլ ոչ թե Ցեղասպանության։ Ես թույլ չավիտալ, որ նա եւ թուրքական պետությունը Թուրքիայի պետական քաղաքականությունը մեկ անգամ եւս սահմանեն իմ օրակարգը, ինչպես այդ արել են իմ ծնողների եւ ծնողներիս ծնողների հետ։ Չճանաչելը Թուրքիայի պրոբլեմն է, եւ ես չեմ կարող ևս գերի պահի մեր ժողովրդին և նրան կամ Թուրքիայի պետական քաղաքականությանը թույլ տալ սահմանելու իմ մտածողությունըանկար դարձնի։ Որոշ ղեկավարներ, իմ օ– րակարգը։ Ես մասնավոր անձ էիներառյալ որոշ մտավորականներ, աոանձին քաղաքացիգտնում են, եւ կարող էի ասել այնոր որքան մեծ լինի մարդու կողմից զոհի զգացողությունը, ինչ ուզում էի։ Եսայնքան հեշտ կլինի ճանաչման փաստարկումը, իհարկեոր հավաքական գիտակցությունը որքան երկար առաջնորդվի ցավով, գիտեի, որ Թուրքիայի պետական քաղաքականությունը այս պրոբլեմի միայն կեսն է։այնքան լավ կծառայի հարցին։
142Հայաստանի օրակարգի բանալին Թուրքիայի ձեռքը տալու փոխարեն, պետք է գոյություն ունենա հարցի սահմանման ու պայքար մղելու մեկ այլ միջոց։ Հավաքական գիտակցության եւ քաղաքական օրակարգի մեջ Ցեղասպանության ժխտումը դարձնել կենտրոնական ու ֆունդամենտալ տարր՝ նշանակում հստակորեն քաղաքականության հարց է։ Այն քաղաքականություն է թույլ տալԱՄՆ կառավարության և Արեւմուտքի լրատվության հիմնական մասի համար։ Միշտ չէ, որ Թուրքիայի պետական քաղաքականությունը մեկ անգամ եւս գերի պահի մեր ժողովրդին եւ նրան անկար դարձնի։ Որոշ ղեկավարներայդպես է եղել այդպես դարձել է։ Այն պատճառների վերլուծությունը, ներառյալ ո– րոշ մտավորականներ, գտնում ենորոնք մինչեւ 1975 թվականը Ցեղասպանությունն ընդունած Արևմտյան նշանավոր թերթերին դրդեցին փոխել իրենց տեսակետը, կարող է լույս սփռել հարցի վրա։ Քանի որ որքան մեծ փնի մարդու կողմից զոհի զգացողությունըԹուրքիայի վարքը նույնպես մեծապես ռեֆլեքսիվ է, այնքան հեշտ կփնի ճանաչման փաստարկումըժխտումը Թուրքիայի պետական քաղաքականությունն է։ Ռեֆլեքսիվ հակազդեցությունները, որ հավաքական գիտակցությունը որքան երկար առաջնորդվի ցավովորոնք կարող են այնպես անել, այնքան որ մեզ լավ կծառայի հարցին։զգանք, բավարար պատասխաններ չեն։
Ցեղասպանության ժխտումը հստակորեն քաղաքականության հարց է։ Այն քաղաքականություն է ԱՄՆ կառավարության եւ Արեւմուտքի լրատվության հիմնական մասի համար։ Միշտ չէՀայերը բավականաչափ աղերսելեն, որ այդպես է եղել այդպես դարձել է։ Այն պատճառների վերլուծությունը, որոնք մինչեւ 1975 թվականը Ցեղասպանությունն ընդունած Արեւմտյան նշանավոր թերթերին դրդեցին փոխել իրենց տեսակետրբավականաչափ նվաստացել, բավականին երկար ժամանակ զոհ են եղել։ Թուրքիայի և միջազգային հանրության կողմից Ցեղասպանության ճանաչումը չի կարող հայության ինքնության ու հպարտության վերականգնման միակ միջոցը լինել։ Այդ ամենից հետո վերքի ապաքինումը կարող է լույս սփռել հարցի վրա։ Քանի որ Թուրքիայի վարքը նույնպես մեծապես ռեֆլեքսիվ է, ժխտումը Թուրքիայի պետական քաղաքականությունն է։ Ռեֆլեքսիվ հակազդեցությունները, որոնք կարող են այնպես անել, որ մեզ լավ զգանքավելի ծանր լինել, բավարար պատասխաններ չեն։քան վերքն ինքը։
Հայերը բավականաչավւ աղերսելեն, բավականաչափ նվաստացելՆյութի փաստագրումն ու հետազոտությունն անհրաժեշտ են՝ կատարվածը հասկանալու և այն Հայաստանի, բավականին երկար ժամանակ զոհ են եղել։ Թուրքիայի եւ միջազգային ու համաշխարհային պատմության համատեքստի մեջ տեղադրելու համար։ Այս գործողություններն արժանի են հանրության կողմից Ցեղասպանության ճանաչումը չի կարող հայության ինքնության ու հպարտության վերականգնման միակ միջոցը լինել։ Այդ ամենից հետո վերքի ապաքինումը կարող է շատ ավելի ծանր լինելմեծ օժանդակության, քան վերքն ինքր։ստացել են մինչև այժմ։ Միջազգային ճանաչումը, ներառյալ Թուրքիայի կողմից, պետք է օրակարգի մաս կազմի։ Սակայն հատվածային, հանկարծահաս մղումներով, չհամակարգված և հաճախ անմիտ գործընթացները պետք է կշռադատության ենթարկվեն, ներկա մեթոդները պետք է հարմարեցվեն Հայոց աշխարհի նոր իրողություններին, և պետք է մշակվի նոր, արդյունավետ ռազմավարություն։
Նյութի փաստագրումն ու հետազոտությունն անհրաժեշտ են՝ կատարվածը հասկանալու եւ այն Հայաստանի, Թուրքիայի ու համաշխարհային պատմության համատեքստի մեջ տեղադրելու համար։ Այս գործողություններն արժանի են հանրության կողմից շատ ավելի մեծ օժանդակության, քան ստացել են մինչեւ այժմ։ Միջազգային ճանաչումը, ներառյալ Թուրքիայի կողմից, պետք է օրակարգի մաս կազմի։ Մակայն հատվածային, հանկարծահաս մղումներով, չհամակարգված եւ հաճախ անմիտ գործրնթացները պետք է կշռադատության ենթարկվեն, ներկա մեթոդները պետք է հարմարեցվեն Հայոց աշխարհի նոր իրողություններին, եւ պետք է մշակվի նոր, արդյունավետ ռազմավարություն։
143
====Ցեղասպանության ճանաչումը քաղաքական օրակարգի խնդիր====
Հայաստանի անկախությունից հետո Ցեղասպանությունը հայ քաղաքական մտքի մեջ կարո՞ղ է միեւնույն տեղն զբաղեցնել, եւ դրա ճանաչման համար մղվող պայքարը կարո՞ղ է մնալանվտփոխ։ Կարո՞ղ է նրանց միեւնույն դերը հատկացվել, երբ Ղաբաբաղի ճակատագիրն օդից է կախված։ «Ռեֆլեքսիվ հակազդեցությունը» կարո՞ղ է արտաքին քաղաքականության հիմքը լինել եւ լինել այն համատեքստը, որում պետք է կատարվի Հայաստանի ու Ղաբաբաղի ժողովրդի սոցիալական ու տնտեսական զարգացումը։
Հետաքրքիր կփնի հետազոտել զանազան երկրների օրենսդիր մարմինների կողմից Ցեղասպանության ճանաչման եւ ետխորհոդա– յին շրջանի Հայաստանի ու հայության օրակարգի այլ խնդիրների միջեւ եղած հարաբերակցությունը։ Որքան էլ ճանաչումը սվափիչ փ– նի յուրաքանչյուր հայի անկախությունից հետո Ցեղասպանությունը հայ քաղաքական մտքի մեջ կարո՞ղ է միևնույն տեղն զբաղեցնել, և դրա ճանաչման համարմղվող պայքարը կարո՞ղ է մնալ անփոփոխ։ Կարո՞ղ է նրանց միևնույն դերը հատկացվել, այս գործողությունների ներգործությունն երբ Ղարաբաղի ճակատագիրն օդից է կախված։ «Ռեֆլեքսիվ հակազդեցությունը» կարո՞ղ է արտաքին քաղաքականության հիմքը լինել և լինել այն համատեքստը, որում պետք է կատարվի Հայաստանի ու Ղարաբաղի ժողովրդի սոցիալական ու կարեւորությունը ուսումնասիրվելու եւ հասկացվելու կարիք ունեն։տնտեսական զարգացումը։
Ընդունված պատկերացումը միտում ունի Հետաքրքիր կլինի հետազոտել զանազան երկրների օրենսդիր մարմինների կողմից Ցեղասպանության որեւէ տեսակի ճանաչում իրականացրած երկրներին մտցնելու «հա– յամետ» երկրների կարգի մեջ։ Երկրների «հայամետ» կամ «հակահայ» դասակարգումը հայկական երեւակայության արգասիք է, որը ո– րոշ քաղաքագետներ, համայնքում կամ համայնքից դուրս, մեծ ուրախությամբ պահպանում են։ Այս տերմինների պահպանումը հնարավոր է դաոնում, երբ հայերն իրենց պահում են մուրացիկի պես, որը երջանիկ է պատառներով, ակնկալությունները չափազանց մեծ են, բայց, իբրեւ մուրացիկներ, բավարարվում են չափազանց քչով, եւ տվողն է որոշումճանաչման և ետխորհրդային շրջանի Հայաստանի ու հայության օրակարգի այլ խնդիրների միջև եղած հարաբերակցությունը։ Որքան էլ ճանաչումը սփոփիչ լինի յուրաքանչյուր հայի համար, թե ինչ կտա։այս գործողությունների ներգործությունն ու կարևորությունը ուսումնասիրվելու և հասկացվելու կարիք ունեն։
Ի՞նչ է կատարվում Ընդունված պատկերացումը միտում ունի Ցեղասպանության որևէ տեսակի ճանաչում իրականացրած երկրներին մտցնելու «հայամետ» երկրների կարգի մեջ։ Երկրների «հայամետ» կամ «հակահայ» դասակարգումը հայկական որեւէ հարցի հետ, երբ այն մտնում երևակայության արգասիք է միջազգային ասպարեզ, երբ դաոնում է ուրիշների օրակարգի մի մաս։ Որքանո՞վ են հայերը որը որոշ քաղաքագետներ, համայնքում կամ համայնքից դուրս, մեծ ուրախությամբ պահպանում սեփական օրակարգի վրա իրենց վերահսկողությունը։ Ի՞նչ են։ Այս տերմինների պահպանումը հնարավոր է կատարվում հայկական որեւէ հարցի հետդառնում, երբ այն մտնում է մեծ պետությունների արտաքին քաղաքականության եւ կենսական շահերի ոլորտը։ Նվազագույնըհայերն իրենց պահում են մուրացիկի պես, որ հարկավոր որը երջանիկ է ըմբռնելպատառներով, այն է, որ քաղաքական ղեկավարների ու կուսակցությունների բարի կամքից ու մարդասիրական մղումներից անկախ, երկրներն ու կազմակերպությունները Ցեղասպանության ճանաչման144արժեքը գնահատում ակնկալությունները չափազանց մեծ են Թուրքիայի հետ իրենց սեփական հարաբերությունների դիտանկյունից:Մարդ ակամայից հիշում է տասնիններորդ դարավերջին եւ քսաներորդ դարասկզբին՝ Արեւմտյան իմպերիալիզմի բոտն ծաղկման շրջանում, մեծ տերությունների եւ Օսմանյան Կայսրության միջեւ հարաբերությունների պատկերըբայց, երբ «հայերի նկատմամբ հալածանքների» հարցի արծարծումը բավական եղավիբրև մուրացիկներ, որ այդ տերություններն իրենց համար զիջումներ ձեռք բերենբավարարվում են չափազանց քչով, իսկ հայերին թողնեն կախված վիճակում՝ բառի թե՛ փոխաբերական, թե՛ ուղղակի իմաստներով։ Իսկ նույն այդ ընթացքում հայերն իրենց հույներն էին արթնացնում, երբեմն՝ նաեւ զենքի դիմումև տվողն է որոշում, եւ օսմանյան զենքը շրջվում էր հայերի դեմ։թե ինչ կտա։
Հավասարաչափ կարեւոր է վերը ներկայացված տրամաբանության հետեւությունը, հայ քաղաքական միտքն ունի այն կանխադրույթը, թե՝ այն, ինչ վատ է Թուրքիայի համար, լավ է հայերի համար։ Միջազգային հարաբերությունների ոչ շատ հետեւողական ու հեղհեղուկ աշխարհում եւ մի տարածաշրջանում, ուր երկու երկրները հարեւաններ են եւ մնալու են հարեւան, դժվար է երեւակայել, որ Հայաստանն ու Թուրքիան ընդհանուր շահեր չունենան կամ չկարողանան ունենալ։
Իսկ ի՞նչ անել Ի՞նչ է կատարվում հայկական որևէ հարցի հետ, երբ այն դեպքումմտնում է միջազգային ասպարեզ, եթե Թուրքիայի երբ դառնում է ուրիշների օրակարգի մի մաս։ Որքանո՞վ են հայերը պահպանում սեփական օրակարգի վրա իրենց վերահսկողությունը։ Ի՞նչ է կատարվում հայկական որևէ հարցի հետ նորմալ դիվանագիտական ու տնտեսական հարաբերությունները բխում են ինչպես Հայաստանի, այնպես էլ Ղարաբաղի շահերից։ Բարելավված եայ֊թուրքական հարաբերությունները չե՞ն թուլացնի արդյոք բանակցություններում Ադրբեջանի դիրքերը, որոնց կարծրությունը հիմնված երբ այն մտնում է Հայաստանի տնտեսությունը շնչահեղձ անելու մեծ պետությունների արտաքին քաղաքականության վրա։ Եթե այս հարցերի պատասխանները դրական լինեն (եւ անպայման դրական կլինենև կենսական շահերի ոլորտը։ Նվազագույնը, եթե հաշվի առնվեն փոքր֊ինչ սառնասրտորեն, միայն թե դրանք հաշվի առնետ դավաճանական վարքի պիտակավորումը չստանա), ապա Թուրքիայի հետ հարաբերությունների նորմալացումը կարող որ հարկավոր է նպաստել նաեւ Կասպից ծովի նավթային ռեսուրսների համար Հայաստանը տարանցիկ ուղի դարձնելուն։ Շատ «հայամետ» երկրներըմբռնել, որոնք հայերին խրախուսում են հետեւել իրենց հակաթուրք բնազդներին, միմյանց հետ մրցում են՝ նավթատարն իրենց տարածքով անցկացնելու համար։ Նրանց համար խնդիրն այն չէէ, որ Ադրբեջանին խանգարեն զարգացնել իր ռեսուրսներն քաղաքական ղեկավարների ու հարստանալ, այլ խնդիրն այդ հարստությունից բաժին ստանալն է։ Հայաստանի կուսակցությունների բարի կամքից ու Թուրքիայիմարդասիրական մղումներից անկախ, ինչպես նաեւ Հայաս–10 Պետականության մարտահրավերըտանի երկրներն ու Ադրբեջանի միջեւ կնճռոտ հարաբերություններր դժվարացնում կազմակերպությունները Ցեղասպանության ճանաչման արժեքը գնահատում են Հայաստանի համար նավթամադների համակարգին մաս կազմելը ե առհասարակ նավթամուղի անցկացումը Հարավային Կովկասով։Թուրքիայի հետ իրենց սեփական հարաբերությունների դիտանկյունից:
Ցեղասպանության ճանաչման հարցի հանդեպ գոյություն ունի երկու մոտեցում։ Մի մոտեցմամբ ակնկալվում Մարդ ակամայից հիշում է պատմական իրադարձության ճանաչումը՝ իբրեւ բարոյական պարտականության դրսեւորումտասնիններորդ դարավերջին և քսաներորդ դարասկզբին՝ Արևմտյան իմպերիալիզմի բուռն ծաղկման շրջանում, իբրեւ պատմական արդարության խնդիրմեծ տերությունների և Օսմանյան Կայսրության միջև հարաբերությունների պատկերը, իբրեւ անհրաժեշտություն՝ ապաքինման համար։ Մյուս մոտեցումրերբ «հայերի նկատմամբ հալածանքների» հարցի արծարծումը բավական եղավ, որ սովորաբար առաջարկվում է քաղաքական կուսակցությունների կողմիցայդ տերություններն իրենց համար զիջումներ ձեռք բերեն, Ցեղասպանության ճանաչումը դիտում է իբրեւ փոխհատուցմանիսկ հայերին թողնեն կախված վիճակում՝ բառի թե՛ փոխաբերական, ներառյալ Թուրքիայի կողմից տարածքային վախհատուցման հասնելու ուղղությամբ աոաջին քայլ։ Ակնհայտ է, որ եթե ճանաչման հետեւանքը լինելու է տարածքի կորուստ կամ նույնիսկ տարածքային հատուցման հարցի արծարծում, Թուրքիան բոլոր պատճառներն ունի շարունակելու ժխտման իր քաղաքականությունը եւ՝ թե՛ ուղղակի իմաստներով։ Իսկ նույն այդ անելու բուռն կերպովընթացքում հայերն իրենց հույսներն էին արթնացնում, ինչպես արել է անցյալում։ Այս սցենարովերբեմն՝ նաև զենքի դիմում, ծրագրի երկրորդ մասն ապահովում է, որ առաջինր երբեք չկայանա։եւ օսմանյան զենքը շրջվում էր հայերի դեմ։
Բացի այդ, ճանաչման հասնելու ռազմավարությունը սեւեռվել Հավասարաչափ կարևոր է միջազգային հանրությանը (սովորաբար տարբեր երկրների օրենսդիրներինվերը ներկայացված տրամաբանության հետևությունը, միջազգային ու տարածաշրջանային կազմակերպություններին եւ ոչ֊կառավարական կազմակերպություններին) համոզելու վրա։ Տրամաբանությունն հայ քաղաքական միտքն ունի այն էկանխադրույթը, որթե՝ այն, համոզվելուն պես, միջազգային հանրությունը Թուրքիային կստիպի ճանաչել Ցեղասպանությունը։ Այս տրամաբանությունն ունի չորս պրոբլեմ։ Առաջին, պատմության ինչ վատ իմացությունը չէ, որ ուշացրել է ճանաչումը։ Երկրորդ, խնդիրն այնքան կարեւոր չէ միջազգային հանրության որեւէ անդամի Թուրքիայի համար, որպեսզի ճնշի Թուրքիային այլ կերպլավ է հայերի համար։ Միջազգային հարաբերությունների ոչ շատ հետևողական ու հեղհեղուկ աշխարհում և մի տարածաշրջանում, քան թե իրեն հարմար ձեւով։ Երրորդուր երկու երկրները հարևաններ են և մնալու են հարևան, միջազգային հանբությանր համապատասխան ռեսուրսներ չունի՝ Թուրքիային նման բաներ պարտադրելու համար։ Չորրորդդժվար է երևակայել, որ Հայաստանն ու Թուրքիան հաջողությամբ դիմակայել է միջազգային հանրության ճնշմանը շատ ավելի անմիջական ու հրատապ հարցերում։ Արտաքին ճնշման հանդեպ նրա հակազդեցությունր սովորաբար խիստ կոպիտ է։ընդհանուր շահեր չունենան կամ չկարողանան ունենալ։
Ցեղասպանության ճանաչման հետապնդումըԻսկ ի՞նչ անել այն դեպքում, իր ողջ կրքի եթե Թուրքիայի հետ նորմալ դիվանագիտական ու նվիրման դիմացտնտեսական հարաբերությունները բխում են ինչպես Հայաստանի, սոսկ սահմանափակ հաջողություններ այնպես էլ Ղարաբաղի շահերից։ Բարելավված հայ֊թուրքական հարաբերությունները չե՞ն թուլացնի արդյոք բանակցություններում Ադրբեջանի դիրքերը, որոնց կարծրությունը հիմնված է ունեցել146միջազգային ասպարեզում։ Ինչ վերաբերում է ԹուրքիայինՀայաստանի տնտեսությունը շնչահեղձ անելու քաղաքականության վրա։ Եթե այս հարցերի պատասխանները դրական լինեն (և անպայման դրական կլինեն, վերջին տասնամյակներում Ցեղասպանության ժխտման նրա քաղաքականությունն է՛լ ավելի եթե հաշվի առնվեն փոքր֊ինչ սառնասրտորեն, միայն թե դրանք հաշվի առնելը դավաճանական վարքի պիտակավորումը չստանա), ապա Թուրքիայի հետ հարաբերությունների նորմալացումը կարող է պաշտոնականացվել եւ խոր արմատներ ձգել։նպաստել նաև Կասպից ծովի նավթային ռեսուրսների համար Հայաստանը տարանցիկ ուղի դարձնելուն։ Շատ «հայամետ» երկրներ, որոնք հայերին խրախուսում են հետևել իրենց հակաթուրք բնազդներին, միմյանց հետ մրցում են՝ նավթատարն իրենց տարածքով անցկացնելու համար։ Նրանց համար խնդիրն այն չէ, որ Ադրբեջանին խանգարեն զարգացնել իր ռեսուրսներն ու հարստանալ, այլ խնդիրն այդ հարստությունից բաժին ստանալն է։ Հայաստանի ու Թուրքիայի, ինչպես նաև Հայաստանի ու Ադրբեջանի միջև կնճռոտ հարաբերությունները դժվարացնում են Հայաստանի համար նավթամուղների համակարգին մաս կազմելը և առհասարակ նավթամուղի անցկացումը Հարավային Կովկասով։
Եթե Ցեղասպանության ճանաչման նպատակը Թուրքիայի կողմից ճանաչման հասնելն է՝ իբրեւ հարցի հանդեպ գոյություն ունի երկու մոտեցում։ Մի մոտեցմամբ ակնկալվում է պատմական իրադարձության ճանաչումը՝ իբրև բարոյական ու պարտականության դրսևորում, իբրև պատմական արդարության խնդիր, ապա կլպողի իբրև անհրաժեշտություն՝ ապաքինման համար։ Մյուս մոտեցումը, որ սովորաբար առաջարկվում է մտածել դրա ռազմավարության մասին։ Եթե Թուրքիայի քաղաքական կուսակցությունների կողմից ճանաչման նպատակը դրանից այն կողմ անցնող մի այլ նպատակ է, ապա ճանաչման չհասնելու հեռանկարը պետք Ցեղասպանության ճանաչումը դիտվում է դիտվի իբրեւ մանր ձախողումիբրև փոխհատուցման, քանի դեռ հետապնդվում է «այլ նպատակը»։ Հարկավոր ներառյալ Թուրքիայի կողմից տարածքային փոխհատուցման հասնելու ուղղությամբ առաջին քայլ։ Ակնհայտ է գիտակցել, որ այդ «այլ նպատակները», արդարացի կերպով, թե ոչ՝ վերացնում եթե ճանաչման հետևանքը լինելու է տարածքի կորուստ կամ նվազեցնում են Թուրքիայի կողմից նույնիսկ տարածքային հատուցման հարցի արծարծում, Թուրքիան բոլոր պատճառներն ունի շարունակելու ժխտման իր քաղաքականությունը վախելու հնարավորությունըև՝ այդ անելու բուռն կերպով, ինչպես նաեւ փաստարկի վարկն են նսեմացնում միջազգային հանրության աչքին։արել է անցյալում։ Այս սցենարով, ծրագրի երկրորդ մասն ապահովում է, որ առաջինը երբեք չկայանա։
Որքան էլ տարօրինակ Բացի այդ, ճանաչման հասնելու ռազմավարությունը սևեռվել է միջազգային հանրությանը (սովորաբար տարբեր երկրների օրենսդիրներին, միջազգային ու պարադոքսալ հնչիտարածաշրջանային կազմակերպություններին և ոչ֊կառավարական կազմակերպություններին) համոզելու վրա։ Տրամաբանությունն այն է, Լ․ Տեբ֊Պետբոսյա– նի վարչակազմի վերջին հինգ տարումոր, երբ Թուրքիայի հետ կառուցողական երկխոսություն էր սկսվելհամոզվելուն պես, Ցեղասպանության ճանաչման հարցում շատ ավելի առաջընթաց եղավմիջազգային հանրությունը Թուրքիային կստիպի ճանաչել Ցեղասպանությունը։ Այս տրամաբանությունն ունի չորս պրոբլեմ։ Առաջին, պատմության վատ իմացությունը չէ, որ ուշացրել է ճանաչումը։ Երկրորդ, խնդիրն այնքան կարևոր չէ միջազգային հանրության որևէ անդամի համար, որպեսզի ճնշի Թուրքիային այլ կերպ, քան հակաթուրքական կամպանիայի վերջին երեք տասնամյակում։ Այս առումով աչքի են դարնում հատկապես երկու հրապարակային իրադարձություն։ Առաջինը Երեւանում 1995 թ․֊ին Ցեղասպանության 80֊բդ տարելիցին նվիրված պետականորեն կազմակերպված թե իրեն հարմար ձևով։ Երրորդ, միջազգային գիտաժատ– վին թուրք սոցիոլոգի մասնակցությանն էր եւ 1915֊ի իրադարձությունները նրա կողմից հստակորեն իբրեւ ցեղասպանություն բնորոշելը։ Երկրորդ իրադարձաթյունր Մտամբուլի մերձակա էսենյուրտ քաղաքի քաղաքապետի այցն էր Երեւան եւ Եղեռնի հուշահամալիբ։ Ուղղա– վւառռւթյան սոսկ միամիտ պահապանները կարող են կարծելհանրությունը համապատասխան ռեսուրսներ չունի՝ Թուրքիային նման բաներ պարտադրելու համար։ Չորրորդ, որ այս իրադարձությունները տեղի են ունեցել առանց Թուրքիայի կառավարության համաձայնության։Թուրքիան հաջողությամբ դիմակայել է միջազգային հանրության ճնշմանը շատ ավելի անմիջական ու հրատապ հարցերում։ Արտաքին ճնշման հանդեպ նրա հակազդեցությունը սովորաբար խիստ կոպիտ է։
Ապշեցուցիչ կերպովՑեղասպանության ճանաչման հետապնդումը, այս իրադարձություններից ոչ մեկը բավարար ուշադրության չարժանացավ հայկական աատվամիջոցների կամ մարդկանց, կուսակցությունների իր ողջ կրքի ու գիտնականների կողմիցնվիրման դիմաց, որոնք պնդում ենսոսկ սահմանափակ հաջողություններ է ունեցել միջազգային ասպարեզում։ Ինչ վերաբերում է Թուրքիային, թե վերջին տասնամյակներում Ցեղասպանության ճանաչման հարցն իրենց օրակարգի առաջնակարգ խնդիրն է։ Կուսակցությունների մեջ եղան այնպիսիք, որոնք 1995֊ին, ԱՄՆ Նախագահ ԲիլՔփնթոնի երկլարդ ընտրարշավի ժամանակ, կրկին պաշտպանեցին ժխտման նրա թեկնածությու–147նը, թեեւ նա ետ էր կանգնել Ցեղասպանությունը ճանաչելու մասին 1991֊ին իր աոաջին ընտրարշավի ընթացքում տված խոստումից։ Եվ սա առաջին դեպքը չէր, որ Ցեղասպանության ճանաչումը հաբւսբե– րականացվում քաղաքականությունն է՛լ ավելի է ճշմարիտ հավատքի պահապանների կողմից։ Նրանք իրենց բացահայտորեն իրավունք են վերապահում որոշելու, թե երբ պաշտոնականացվել եւ որտեղ շեղվել ուղղափառությունից։ Հայաստանի ազգընտիր Նախագահը մեղադրվում էր դրանից անհամեմատ ավելի վտքբ բաների համար։խոր արմատներ ձգել։
Եթե Ցեղասպանության ճանաչումը փոփոխություններից մեկն էր, որ նախագահ Ռ․ Քոչարյանը ներկայացրեց ճանաչման նպատակը Թուրքիայի հետ իր քննարկումների օրակարգում։ Այս փոփոխության պատճառները կարող էին լինել Հայաստանը Սփյուռքի կարիքների նկատմամբ ավելի զգայուն դարձնելուկողմից ճանաչման հասնելն է՝ իբրև բարոյական ու պատմական արդարության խնդիր, իսկ Սփյուռքը՝ Հայաստանին ավելի սատարող դարձնելու զույգ նկատառումները։ Սեկ այլ դրդապատճառ էլ կարող էր եղած լինել Ցեղասպանությունն իբրեւ ապա կարելի է մտածել դրա ռազմավարության մասին։ Եթե Թուրքիայի դեմ հակազենք գործածելու նկատառումը՝ կողմից ճանաչման նպատակը դրանից այն հույսովկողմ անցնող մի այլ նպատակ է, որ հարցր արծաբծելը կարող ապա ճանաչման չհասնելու հեռանկարը պետք է չափավորել Ղարաբադյան հակամարտության մեջ Թուրքիայի կողմից Ադրբեջանին օժանդակումր։ Դրանով հանդերձդիտվի իբրև մանր ձախողում, Ռ․ Քոչաո– յանի վարչակազմը Ցեղասպանության ճանաչումը չի դարձրել Թուրքիայի հետ հարաբերությունների նորմալացման նախապայման։ Հայաստանը շարունակում քանի դեռ հետապնդվում է կողմ լինել «այլ նպատակը»։ Հարկավոր է գիտակցել, որ այդ «այլ նպատակները», արդարացի կերպով, թե ոչ՝ վերացնում կամ նվազեցնում են Թուրքիայի հետ առանց նախապայմանների դիվանագիտական հարաբերությունների հաստատմանը։կողմից ժխտման քաղաքականությունը փոխելու հնարավորությունը, ինչպես նաև փաստարկի վարկն են նսեմացնում միջազգային հանրության աչքին։
Ասել թե քաղաքականության այս փոփոխությունը մեզ մոտեցրեց Թուրքիայի կողմից Ցեղասպանության ճանաչմանը՝ կասկածելի է։ Թե վտվաիաւթյունը որեւէ այլ նպատակի հասել է՝ մնում է սպասել– տեսնել։ Ռ․ Քոչաբյանի առաջնահերթ խնդիրը հստակ է՝ զարգացնել Հայաստանի տնտեսությունը։ Սփյուռքը նրա այս նպատակի կարեւոր մի օղակն է, իսկ Ցեղասպանության ճանաչման հարցի արծարծումը կարեւոր զիջոլմ է Սփյուռքին։ Թուրքիայի հետ սահմանների բացումը նույնպես անհրաժեշտ է՝ միեւնույն նպատակի համար։ Այդ պատճառով էլ Թուրքիայի կողմից Ցեղասպանության ճանաչումը նախապայման չդարձվեց։ ժամանակը ցույց կտա, թե նման էկլեկտիկ քաղաքականությունը որեւէ արդյունքի հանգեցրե՞լ է, թե՞ ոչ, կամ կհանգեցնի, թե ոչ։
==5․ Սփյուռքը եւ Որքան էլ տարօրինակ ու պարադոքսալ հնչի, Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի վարչակազմի վերջին հինգ տարում, երբ Թուրքիայի հետ կառուցողական երկխոսություն էր սկսվել, Ցեղասպանության ճանաչման հարցում շատ ավելի առաջընթաց եղավ, քան հակաթուրքական կամպանիայի վերջին երեք տասնամյակում։ Այս առումով աչքի են զարնում հատկապես երկու հրապարակային իրադարձություն։ Առաջինը Երևանում 1995 թ․֊ին Ցեղասպանության 80֊րդ տարելիցին նվիրված պետականորեն կազմակերպված միջազգային գիտաժդղովին թուրք սոցիոլոգի մասնակցությունն էր և 1915֊ի իրադարձությունները նրա դժգոհությունը==կողմից հստակորեն իբրև ցեղասպանություն բնորոշելը։ Երկրորդ իրադարձությունր Ստամբուլի մերձակա էսենյուրտ քաղաքի քաղաքապետի այցն էր Երևան և Եղեռնի հուշահամալիր։ Ուղղափառության սոսկ միամիտ պահապանները կարող են կարծել, որ այս իրադարձությունները տեղի են ունեցել առանց Թուրքիայի կառավարության համաձայնության։
Կատարելով քաղաքական զինսւնոցի հաշվառում՝ մեր թե՛ բարեկամները եւ թե՛ թշնամիները Սփյուռքը համարում են մի առավելությունԱպշեցուցիչ կերպով, որ ունի այս իրադարձություններից ոչ մեկը բավարար ուշադրության չարժանացավ հայկական կողմըլրատվամիջոցների կամ մարդկանց, եւ որից զուրկ է ադրբեջանական կողմը։ Ղարաբաղի կուսակցությունների ու Հայաստանի ղեկավարների մտածողության գիտնականների կողմից, որոնք պնդում են, թե Ցեղասպանության ճանաչման հարցն իրենց օրակարգի առաջնակարգ խնդիրն է։ Կուսակցությունների մեջեղան այնպիսիք, միասնությանը զուգահեռորոնք 1995֊ին, Սփյուռքն ունի նաեւ ռազմավարական արժեք։ Քաղաքական որոշ կուսակցությունների ծրագրերում Սփյուռքին նշանակալի դեր ԱՄՆ Նախագահ Բիլ Քլինթոնի երկրորդ ընտրարշավի ժամանակ, կրկին պաշտպանեցին նրա թեկնածությունը, թեև նա ետ էր կանգնել Ցեղասպանությունը ճանաչելու մասին 1991֊ին իր առաջին ընտրարշավի ընթացքում տված խոստումից։ Եվ սա առաջին դեպքը չէր, որ Ցեղասպանության ճանաչումը հարաբերականացվում է հատկացվում։ճշմարիտ հավատքի պահապանների կողմից։ Նրանք իրենց բացահայտորեն իրավունք են վերապահում որոշելու, թե երբ և որտեղ շեղվել ուղղափառությունից։ Հայաստանի ազգընտիր Նախագահը մեղադրվում էր դրանից անհամեմատ ավելի փոքր բաների համար։
Երբ Սփյուռքի կուսակցությունները ներգրավվեցին Հայաստանի ու Ղարաբաղի քաղաքականության մեջ, գիտակցաբար թե ոչ՝ իրենց վերագրեցին Սփյուռքի կողմից Հայաստանին ու Ղարաբաղին ցուցաբերելիք օժանդակության երաշխավորի դեր։ Որոշ դեպքերում նրանք քաղաքական պատասխանատվություն ստանձնեցին Հայաստանի իշխանությունների փոխարեն, որոնք նրանցից տնտեսական եւ քաղաքական օժանդակություն էին ակնկալում։
===ՍՓՅՈՒՌՔԸ ՍԻՆՉԵՎ 1988֊Ը===Ամեն բանից առաջՑեղասպանության ճանաչումը փոփոխություններից մեկն էր, պետք է ընդունելոր նախագահ Ռ․ Քոչարյանը ներկայացրեց Թուրքիայի հետ իր քննարկումների օրակարգում։ Այս փոփոխության պատճառները կարող էին լինել Հայաստանը Սփյուռքի կարիքների նկատմամբ ավելի զգայուն դարձնելու, իսկ Սփյուռքը՝ Հայաստանին ավելի սատարող դարձնելու զույգ նկատառումները։ Մեկ այլ դրդապատճառ էլ կարող էր եղած լինել Ցեղասպանությունն իբրև Թուրքիայի դեմ հակազենք գործածելու նկատառումը՝ այն հույսով, որ Սփյուռք տերմինն ի սկզբանե բացասական բնորոշում է։ Այն մատնանշում հարցր արծարծելը կարող է մարդկանց խումբչափավորել Ղարաբադյան հակամարտության մեջ Թուրքիայի կողմից Ադրբեջանին օժանդակումր։ Դրանով հանդերձ, որոնք այնտեղ չեն գտնվում, որտեղ մի ժամանակ եղել են եւ որտեղ, այսպես ասած, պետք է որ լինեն՝ առնվազն եթե ազգ– պետություն կառույցն ընդունվում Ռ․ Քոչարյանի վարչակազմը Ցեղասպանության ճանաչումը չի դարձրել Թուրքիայի հետ հարաբերությունների նորմալացման նախապայման։ Հայաստանը շարունակում է իբրեւ նորմ։կողմ լինել Թուրքիայի հետ առանց նախապայմանների դիվանագիտական հարաբերությունների հաստատմանը։
Հայ Սփյուռքը աշխարհի ամենակենսունակ եւ, ըստ որոշ կարծիքների, ամենակազմակեբպված սփյոտքներից Ասել թե քաղաքականության այս փոփոխությունը մեզ մոտեցրեց Թուրքիայի կողմից Ցեղասպանության ճանաչմանը՝ կասկածելի է։ Նա հարմարվել Թե փոփոխությունը որևէ այլ նպատակի հասել է՝ մնում է տարբեր ժամանակների եւ մշակութային տարբեր տարածքների, մեր– ժել սպասել– տեսնել։ Ռ․ Քոչարյանի առաջնահերթ խնդիրը հստակ է՝ զարգացնել Հայաստանի տնտեսությունը։ Սփյուռքը նրա այս նպատակի կարևոր մի օղակն է մահանալ՝ չնայած կանխատեսումներին, կառույցներ ու կազմակերպություններ իսկ Ցեղասպանության ճանաչման հարցի արծարծումը կարևոր զիջում է ստեղծել՝ իր կարիքները հոգալու Սփյուռքին։ Թուրքիայի հետ սահմանների բացումը նույնպես անհրաժեշտ է՝ միևնույն նպատակի համար։Այդ պատճառով էլ Թուրքիայի կողմից Ցեղասպանության ճանաչումը նախապայման չդարձվեց։ ժամանակը ցույց կտա, թե նման էկլեկտիկ քաղաքականությունը որևէ արդյունքի հանգեցրե՞լ է, թե՞ ոչ, կամ կհանգեցնի, թե ոչ։
149Կենսունակության բացատրությանը մասամբ այն է, որ հայերն ի– րենց հայրենիքը սկսել են թողնել դարեր առաջ եւ շարունակել են մինչեւ մեր օրերբ՝ թեեւ տարբեր չափերով եւ տարբեր պատճառներով։==5․ Սփյուռքը և նրա դժգոհությունները==
Մյուս պատճառն այն էԿատարելով քաղաքական զինանոցի հաշվառում՝ մեր թե՛ բարեկամները և թե՛ թշնամիները Սփյուռքը համարում են մի առավելություն, որունի հայկական կողմը, բախվելով Ցեղասպանության իբա– կանությանր, Սփյուռքի կորովը դարձավ հայության կողմից 1915֊ի իր մահվան դատապարտումը մերժելու հաստատուն միջոց։ Դա մոռացության մատնվելու մերժումն և որից զուրկ էադրբեջանական կողմը։ Ղարաբաղի ու Հայաստանի ղեկավարների մտածողության մեջ, մոռացման դեմ ազդակոչը։միասնությանը զուգահեռ, Սփյուռքն ունի նաև ռազմավարական արժեք։ Քաղաքական որոշ կուսակցությունների ծրագրերում Սփյուռքին նշանակալի դեր է հատկացվում։
Թեեւ Հայկական Սփյոտքր նախորդել է ՑեղասպանությանըԵրբ Սփյուռքի կուսակցությունները ներգրավվեցին Հայաստանի ու Ղարաբաղի քաղաքականության մեջ, այն ապաքինվել է տեղահանումների նվաստացումից, նվաստացում, որը հատկանշական էր 1915 թ․֊ից հետո ժողովրդի սփռված մնացորդների համար։ Գաղթականները հասնում էին այնպիսի երկրներ, որոնց լեզուն չգիտեին, որոնց մշակույթն գիտակցաբար թե ոչ՝ իրենց խորթ էր, եւ որոնց բնակիչները, թեեւ հյուրընկալ, սակայն նորեկների հանդեպ տածում էին համընդհանուր կանխակալ վերաբերմունք։ Ֆրանսիայում վերագրեցին Սփյուռքի կողմից Հայաստանին ու Ղարաբաղին ցուցաբերելիք օժանդակության երաշխավորի դեր։ Որոշ դեպքերում նրանք «կեղտոտ հայեր» էին, ԱՄՆ֊ում՝ «քաղցած հայեր», Հարավային Ամերի– կայում՝ «թուրք», արաբական որոշ երկրներում՝ «հայի կտոր»։ Երեք սերնդի ծանր աշխատանք, հարյուր հազարավոր անհատների նվիրումքաղաքական պատասխանատվություն ստանձնեցին Հայաստանի իշխանությունների փոխարեն, որոնք նրանցից տնտեսական ինտեգրացիա եւ համայնքի դանդաղ վերակառուցում հարկ եղավ ներդնել՝ հաղթահարելու համար հոգեբանական վնասը։և քաղաքական օժանդակություն էին ակնկալում։
Որքան էլդրսից դիտողին տարօրինակ թվա, համայնքային կազմակերպությունների անդադար ժողովներին ու ամենաանկարեւոր հարցերի անվերջ քննարկումներին մասնակցելը գաղթականների համար ինքնահաստատման ակտ էր, համայնքի զգացում ստեղծելու, միասին լինելու եւ խմբի համար որոշումներ կայացնելու ակտ, նույնիսկ եթե այդ գաղթականները դժվարություն ունեին հասկանալու պատմական մեծ իրադարձություններր, որոնք այդքան խոր ազդեցություն էին թալել նրանց վրա։ Լսելով այնպիսի բառապաշարով կառուցված ճառեր, որ դժվար էր ըմբռնել, եւ քրիստոնեության մասին քարոզներ, որ այլեւս չէին հասկանում՝ վերապրածները օր օրի, մեկ առ մեկ կյանքի վերադարձան, հարմարվեցին նոր միջավայրին եւ սովորեցին ապրել՝ հաշտվելով իրենց սիրեցյալների մահվան զարհուրելի հիշողությունների հետ։ Ներկայումս հայ ժողովուրդը հիմնականում հաղթահարել է այդ ամենը եւ իրավունք ունի իր վեբածննդով հպարտ լինելու։===Սփյուռքը Մինչև 1988֊ը===
Ամեն բանից առաջ, պետք է ընդունել, որ Սփյուռք տերմինն ի սկզբանե բացասական բնորոշում է։ Այն մատնանշում է մարդկանց խումբ, որոնք այնտեղ չեն գտնվում, որտեղ մի ժամանակ եղել են և որտեղ, այսպես ասած, պետք է որ լինեն՝ առնվազն եթե ազգ–պետություն կառույցն ընդունվում է իբրև նորմ։ Հայ Սփյուռքը աշխարհի ամենակենսունակ և, ըստ որոշ կարծիքների, ամենակազմակերպված սփյուռքներից է։ Նա հարմարվել է տարբեր ժամանակների և մշակութային տարբեր տարածքների, մերժել է մահանալ՝ չնայած կանխատեսումներին, կառույցներ ու կազմակերպություններ է ստեղծել՝ իր կարիքները հոգալու համար։ Կենսունակության բացատրությունը մասամբ այն է, որ հայերն իրենց հայրենիքը սկսել են թողնել դարեր առաջ և շարունակել են մինչև մեր օրերը՝ թեև տարբեր չափերով և տարբեր պատճառներով։ Մյուս պատճառն այն է, որ, բախվելով Ցեղասպանության իրականությանը, Սփյուռքի կորովը դարձավ հայության կողմից 1915֊ի իր մահվան դատապարտումը մերժելու հաստատուն միջոց։ Դա մոռացության մատնվելու մերժումն է, մոռացման դեմ ազդակոչը։ Թեև Հայկական Սփյուռքը նախորդել է Ցեղասպանությանը, այն ապաքինվել է տեղահանումների նվաստացումից, նվաստացում, որը հատկանշական էր 1915 թ․֊ից հետո ժողովրդի սփռված մնացորդների համար։ Գաղթականները հասնում էին այնպիսի երկրներ, որոնց լեզուն չգիտեին, որոնց մշակույթն իրենց խորթ էր, և որոնց բնակիչները, թեև հյուրընկալ, սակայն նորեկների հանդեպ տածում էին համընդհանուր կանխակալ վերաբերմունք։ Ֆրանսիայում նրանք «կեղտոտ հայեր» էին, ԱՄՆ֊ում՝ «քաղցած հայեր», Հարավային Ամերի– կայում՝ «թուրք», արաբական որոշ երկրներում՝ «հայի կտոր»։ Երեք սերնդի ծանր աշխատանք, հարյուր հազարավոր անհատների նվիրում, տնտեսական ինտեգրացիա և համայնքի դանդաղ վերակառուցում հարկ եղավ ներդնել՝ հաղթահարելու համար հոգեբանական վնասը։ Որքան էլ դրսից դիտողին տարօրինակ թվա, համայնքային կազմակերպությունների անդադար ժողովներին ու ամենաանկարևոր հարցերի անվերջ քննարկումներին մասնակցելը գաղթականների համար ինքնահաստատման ակտ էր, համայնքի զգացում ստեղծելու, միասին լինելու և խմբի համար որոշումներ կայացնելու ակտ, նույնիսկ եթե այդ գաղթականները դժվարություն ունեին հասկանալու պատմական մեծ իրադարձությունները, որոնք այդքան խոր ազդեցություն էին թողել նրանց վրա։ Լսելով այնպիսի բառապաշարով կառուցված ճառեր, որ դժվար էր ըմբռնել, և քրիստոնեության մասին քարոզներ, որ այլևս չէին հասկանում՝ վերապրածները օր օրի, մեկ առ մեկ կյանքի վերադարձան, հարմարվեցին նոր միջավայրին և սովորեցին ապրել՝ հաշտվելով իրենց սիրեցյալների մահվան զարհուրելի հիշողությունների հետ։ Ներկայումս հայ ժողովուրդը հիմնականում հաղթահարել է այդ ամենը և իրավունք ունի իր վերածննդով հպարտ լինելու։ Սակայն կարո ղ կարո՞ղ ենք խոսել մեկ Սփյուռքի մասին, եւ Սփյոտքը և Սփյուռքը կարո՞ղ է իրականացնել այն դերը, որ ոմանք վերագրում են նրան, իսկ ուրիշներ՝ պահանջում նրանից։
150
====Նշանակություն ունեցող տարբերություններ====
Սփյուռքում բնակվող հայերի թվի մասին ստույգ տվյալներ չկան։ Հավանական թիվբ տատանվում է չորսից հինգ միլիոնի միջեւ, թեեւ կան պնդողներ, որ այդ թիվը հասնում է ութ միլիոնի։
Համայնքներն իրենց մեծությամբ միմյանցից խիստ տարբերվում են եւ ցրված են բոլոր մայրցամաքներով մեկ՝ հիմնականում կենտրոնացած լինելով Ռուսաստանում (մոտ մեկ միլիոն հայ), Ամերիկայի Սխսցյալ Նահանգներում (մեկ Սփյուռքում բնակվող հայերի թվի մասին ստույգ տվյալներ չկան։ Հավանական թիվը տատանվում է չորսից հինգ միլիոնի շուրջ), Վրաստանամ (մոտ 450․000)միջև, Մերձավոր Արեւեաում (գրեթե 400․000)թեև կան պնդողներ, Ֆրանսիայում (շուրջ 350․000) եւ Հարավային Ամեբիկայում (ավելի քան 100․000)՝ հիմնականում Արգենտինայում։որ այդ թիվը հասնում է ութ միլիոնի։
Համայնքները Համայնքներն իրենց մեծությամբ միմյանցից խիստ տարբերվում են նաեւ իրենց ծագումով ու պատմությամբ։ Որոշ համայնքների, ինչպես, օրինակ, Հյուսիսային Իրանի եւ Անատոփայի համայնքների ծագումը ձգվում է մինչեւ և ցրված են բոլոր մայրցամաքներով մեկ՝ հիմնականում կենտրոնացած լինելով Ռուսաստանում (մոտ մեկ միլիոն հայ ժողովրդի ձեւավորման շրջանը։ Շատերն առաջացել են մինչեւ Ցեղասպանությունը), սակայն համալրվել են դրանից հետո։ ՈւրիշներԱմերիկայի Միացյալ Նահանգներում (մեկ միլիոնի շուրջ), ինչպես ՄոնրեափՎրաստանում (մոտ 450․000), Սիդնեյի եւՄեաարնի համայնքները, գոյացել են միայն 1950֊ականներին։ Նրանք ներկայացնում են ձուլման եւ մշակութային հարմարեցման տարբեր փուլեր։ ՀետեւաբարՄերձավոր Արևելքում (գրեթե 400․000), համայնքները կազմակերպված կյանքի տարբեր աստիճաններ ու որակներ ունեն։Ֆրանսիայում (շուրջ 350․000) և Հարավային Ամերիկայում (ավելի քան 100․000)՝ հիմնականում Արգենտինայում։
Համայնքները միմյանցից տարբերվում են նաեւ հյուրրնկալ երկրներում ունեցած իրավական կարգավիճակով։ Թուրքիայում եւ մերձավոբաբեւել– յան այլ երկրներումնաև իրենց ծագումով ու պատմությամբ։ Որոշ համայնքների, որոնք Օսմանյան Կայսրության ժառանգոոդ– պետություններ ենինչպես, պետությունը տափս օրինակ, Հյուսիսային Իրանի և Անատոլիայի համայնքների ծագումը ձգվում է հայի ու հայկականի իրավական սահմանումըմինչև հայ ժողովրդի ձևավորման շրջանը։ Շատերն առաջացել են մինչև Ցեղասպանությունը, եւսակայն համալրվել են դրանից հետո։ Ուրիշներ, ըստ օրենքիինչպես Մոնրեալի, համայնքներն ունեն իրավական դիրք եւ որոշ արտոնություններ Սիդնեյի և Մելբուրնի համայնքները, գոյացել են միայն 1950֊ականներին։ Նրանք ներկայացնում են ձուլման և մշակութային հարմարեցման տարբեր փուլեր։ Հետևաբար, համայնքները կազմակերպված կյանքի տարբեր աստիճաններ ու արգելքներ։ Արեւմտյան հասարակություններում պետության հետ հարաբերակցությունը սահմանվում է անհատ քաղաքացու հայեցակարգով։որակներ ունեն։
Բացի այդ, բազմաթիվ հայեր, որոնք փաստորեն սփյուռքահայ Համայնքները տարբերվում են, իրենց այդպիսին չեն համարում։ Հատկապես Մոսկվայի, ինչպես նաեւ նախկին խորհրդային տարածքի նաև հյուրընկալ երկրներում ունեցած իրավական կարգավիճակով։ Թուրքիայում եւ մերձավորարևելյան այլ վայրերի հայերըերկրներում, դժվարանում որոնք Օսմանյան Կայսրության ժառանգորդ–պետություններ են իրենց սփյուռքահայ համարել։ Գոյություն ուներ ընդհանուր մի հայրենիք՝ Խորհրդային Միությունը, որի բնակիչներն էին ի– րենք, եւ որի մայրաքաղաքն էր Մոսկվան։ Ինչպե՞ս իրենք կարող են151սփյուռքահայ լինել։ Թիֆլիսն պետությունը տալիս է հայի ու Մտամբուա ծնունդ են տվել ժամանակակից հայ մշակույթին եւ հայկական շատ կառույցների։ Ջա– վախքի հայերը Հայաստանին չափազանց մոտ են՝ իրենց սփյուռքահայ զգալու համար։ Լրիվ վերջերս Հայաստանից ու Ադրբեջանից ԱՄՆ ժամանածները նույնպես դժվարություն ունեն իրենց սփյուռքահայ բնորոշելու։ Լինելով ֆիզիկապես հեռվում՝ նրանք դեռեւս իրականում չեն հեռացել Հայաստանից կամ Ադրբեջանից։ Իսկ նրանց համարհայկականի իրավական սահմանումը, ովքեր արդեն ձուլվել ենև, իրենց ազգային ծագման մասին տարտամ հիշողություններով կամ նույնիսկ առանց դրանցըստ օրենքի, վաղուց ի վեր սփյուռքահայ լինելը կորցրել համայնքներն ունեն իրավական դիրք և որոշ արտոնություններ ու արգելքներ։ Արևմտյան հասարակություններում պետության հետ հարաբերակցությունը սահմանվում է իր իմաստր։անհատ քաղաքացու հայեցակարգով։
Հայկական Սփյուռքը եղել է ինքն իր մեջ հարափոփոխ մի երեւույթ։ Տեղավորվելով նախ Մերձավոր Արեւելքում ու Արեւելյան ԵվրոպայումԲացի այդ, բազմաթիվ հայեր, որոնք փաստորեն սփյուռքահայ են, Ցեղասպանության շատ վերապրածներ կամ հյուրրն– կալ երկրռւմ ծնված նրանց զավակները իրենց կյանքը այնուհետեւ շարունակեցին այդպիսին չեն համարում։ Հատկապես Մոսկվայի, ինչպես նաև նախկին խորհրդային տարածքի այլ եբկրնեբում՝ մեծ մասամբ ԱՄՆ֊ումվայրերի հայերը, Կանադա– յում, Ավստրալիայում ու Եվրոպայում։ Վերաբնակների տարբեր ա– լիքների միջեւ հարաբերություններում միասնականություն չի դրսեւորվել։ Ենթախմբեոի միջեւ հարաբերություններին ավելի բնորոշ դժվարանում են հակասություններըիրենց սփյուռքահայ համարել։ Գոյություն ուներ ընդհանուր մի հայրենիք՝ Խորհրդային Միությունը, փոխադարձ անվստահությունըորի բնակիչներն էին իրենք, միմյանց չսիրելն և որի մայրաքաղաքն էր Մոսկվան։ Ինչպե՞ս իրենք կարող են սփյուռքահայ լինել։ Թիֆլիսն ու կանխակալությունը։ Եվ կազմակերպական կառույցները հաճախ արտացոլում Մտամբուլը ծնունդ են հենց այդ ստորաբաժանումները։տվել ժամանակակից հայ մշակույթին և հայկական շատ կառույցների։ Ջավախքի հայերը Հայաստանին չափազանց մոտ են՝ իրենց սփյուռքահայ զգալու համար։ Լրիվ վերջերս Հայաստանից ու Ադրբեջանից ԱՄՆ ժամանածները նույնպես դժվարություն ունեն իրենց սփյուռքահայ բնորոշելու։ Լինելով ֆիզիկապես հեռվում՝ նրանք դեռևս իրականում չեն հեռացել Հայաստանից կամ Ադրբեջանից։ Իսկ նրանց համար, ովքեր արդեն ձուլվել են, իրենց ազգային ծագման մասին տարտամ հիշողություններով կամ նույնիսկ առանց դրանց, վաղուց ի վեր սփյուռքահայ լինելը կորցրել է իր իմաստը։
Համայնքների հաստատությունների կառուցվածքը հաջողությամբ դիմակայել Հայկական Սփյուռքը եղել է փոփոխությունները։ Որոշ կազմակերպություններ, ինչպես հայրենակցական միությունները, որոնք պահպանել են Արեւմտյան Հայաստանի գյուղերի ինքն իր մեջ հարափոփոխ մի երևույթ։ Տեղավորվելով նախ Մերձավոր Արևելքում ու քաղաքների հիշատակըԱրևելյան Եվրոպայում, անհետանալու եզրին են։ Շատ քիչ նոր կազմակերպությունների է հաջողվել բավականաչափ հետեւորդներ ներգրավել եւ Ցեղասպանության շատ վերապրածներ կամ հյուրրնկալ երկրում ծնված նրանց պահել այնքան ժամանակզավակները իրենց կյանքը այնուհետև շարունակեցին այլ երկրներում՝ մեծ մասամբ ԱՄՆ֊ում, որ կարողանաս՛ արմատ ձգել։ Հայաստանի Ազատագրության հայ գաղտնի բանակը (Ճ․ՏՃԼՃ)՝ քչերից մեկըԿանադայում, որ քաղաքական օրակարգի էր հավակնումԱվստրալիայում ու Եվրոպայում։ Վերաբնակների տարբեր ալիքների միջև հարաբերություններում միասնականություն չի դրսևորվել։ Ենթախմբեոի միջև հարաբերություններին ավելի բնորոշ են հակասությունները, կարողացավ գոյատեւել մեկ տասնամյակ։ Բացի մի քանի մասնագիտական խմբավորումներիցփոխադարձ անվստահությունը, Ամերիկայի Հայկական Համագումարը (ԱՀՀ) միակն է, որին հաջողվեց հաղթահարել Մփյոտքում նոր ազգային կազմակերպություն ստեղծելու խոչընդոտները։ Մակայն նույնիսկ նա չկարողացավ ծավալվել Կանադայում միմյանց չսիրելն ու Եվրոպայում։կանխակալությունը։ Եվ կազմակերպական կառույցները հաճախ արտացոլում են հենց այդ ստորաբաժանումները։
Մփյուռքի պատմություննՀամայնքների հաստատությունների կառուցվածքը հաջողությամբ դիմակայել է փոփոխությունները։ Որոշ կազմակերպություններ, այնուամենայնիվինչպես հայրենակցական միությունները, գրանցել է մի շարք փոփոխություններ։ Մփյոտքահայ կյանքի կենտրոններ հանդիսա–152ցող քաղաքներ որոնք պահպանել են առաջացել Արևմտյան Հայաստանի գյուղերի ու անհետացել՝ բազմաթիվ անգամներ։ Ցեղասպանությունից հետո Փարիզն ու Բոստոնը վախարինեցին Թիֆլիսին ու Պոլսլին մինչեւ 1950֊ական թվականներըքաղաքների հիշատակը, երբ Կահիրենանհետանալու եզրին են։ Շատ քիչ նոր կազմակերպությունների է հաջողվել բավականաչափ հետևորդներ ներգրավել և նրանց պահել այնքան ժամանակ, Հալեպր եւ ապա Բեյրութր ստանձնեցին առաջնությունր։ Ոմանք գտնում ենոր կարողանաս՛ արմատ ձգել։ Հայաստանի Ազատագրության հայ գաղտնի բանակը (ԱՍԱԼԱ)՝ քչերից մեկը, որ 1990֊ականնեբից բացարձակ թվային գերազանցությամբ եւ համայնքի գործունեության ինտենսիվությամբ Լոս Անջելեսը պետք քաղաքական օրակարգի էր հավակնում, կարողացավ գոյատևել մեկ տասնամյակ։ Բացի մի քանի մասնագիտական խմբավորումներից, Ամերիկայի Հայկական Համագումարը (ԱՀՀ) միակն է համարվի Հայ Ափյոտքի կենտրոն։, որին հաջողվեց հաղթահարել Սփյուռքում նոր ազգային կազմակերպություն ստեղծելու խոչընդոտները։ Սակայն նույնիսկ նա չկարողացավ ծավալվել Կանադայում ու Եվրոպայում։
Այս փոփոխությանր չազդանշեց ամերիկահայության գերակայություն։ Հաստատությունների մեծ մասըՍփյուռքի պատմությունն, Հյուսիսային Ամերիկայում թե Եվրոպայումայնուամենայնիվ, մինչեւ այժմ ղեկավարվում գրանցել է սիրիացի մի շարք փոփոխություններ։ Սփյոռքահայ կյանքի կենտրոններ հանդիսացող քաղաքներ են առաջացել ու փբւսնանցի հայերի կողմից։ Սա բավական կարեւոր հանգամանք է՝ Մփյուռքի քաղաքական եւ մշակութային ծրագրի բովանդակությունն անհետացել՝ բազմաթիվ անգամներ։ Ցեղասպանությունից հետո Փարիզն ու ձեւր հասկանալու առումով։ Հիշողության մեջ հայրենիքի գաղափարի նահանջին զուգընթաց, յուրաքանչյուր սերունդ որոնել է, թե ի՛նչ պետք է պահպանել անցյալից: Եվ քանի որ երբեւէ գոյություն չի ունեցել եւ չի կարող ունենալ իդեալական կամ զուտ հայկական մշակույթ, 1950֊ա– կաններից սկսած մերձավորարեւել)ան, գնալով ավելի Բոստոնը փոխարինեցին Թիֆլիսին ու ավելի հալե– պա֊բեյբության մոդելն սկսեց առաջ քաշվել իբրեւ իդեալական՝ աշխարհի այդ կողմի մարդկանց դարձնելով աշխարհասփյուռ համայնքների ղեկավարության համար բնական վերնախավ։ Որպես դրա արդյունքՊոլսլին մինչև 1950֊ական թվականները, համայնքներում ձեւավորվեց համապատասխան հիերարխիա։ Եթե սիրիա֊լիբանանյան համայնքներր բազմած են հիերարխիկ սանդուղքի վերեւումերբ Կահիրեն, Հալեպր և ապա թուրքահայերը եւ հայաստանցի հայերր գտնվում Բեյրութր ստանձնեցին առաջնությունը։ Ոմանք գտնում են ցածում։, որ 1990֊ականներից բացարձակ թվային գերազանցությամբ և համայնքի գործունեության ինտենսիվությամբ Լոս Անջելեսը պետք է համարվի Հայ Սփյուռքի կենտրոն։
Այն երկբներումԱյս փոփոխությունը չազդանշեց ամերիկահայության գերակայություն։ Հաստատությունների մեծ մասը, որտեղ համայնքներին ձուլումն ավելի շատ Հյուսիսային Ամերիկայում թե Եվրոպայում, մինչև այժմ ղեկավարվում է սպաոնումսիրիացի ու լիբանանցի հայերի կողմից։ Սա բավական կարևոր հանգամանք է՝ Սփյուռքի քաղաքական և մշակութային ծրագրի բովանդակությունն ու ձևը հասկանալու առումով։ Հիշողության մեջ հայրենիքի գաղափարի նահանջին զուգընթաց, ինչը հաճախ բնորոշվում յուրաքանչյուր սերունդ որոնել է հայոց լեզվի գործածության կոբսաով, ինքնապահպանոա՜ը հաճախ հավասարեցված թե ի՛նչ պետք է պահպանողական սոցիալական արժեքներին։ Մրա հետեւանքովպահպանել անցյալից: Եվ քանի որ երբևէ գոյություն չի ունեցել և չի կարող ունենալ իդեալական կամ զուտ հայկական մշակույթ, 1950֊ականներից սկսած մերձավորարևելյան, գնալով ավելի ու ավելի հալեպա֊բեյրության մոդելն սկսեց առաջ քաշվել իբրև իդեալական՝ աշխարհի այդ կողմի մարդկանց դարձնելով աշխարհասփյուռ համայնքների ղեկավարության համար բնական վերնախավ։ Որպես դրա արդյունք, համայնքներում ձևավորվեց համապատասխան հիերարխիա։ Եթե սիրիա֊լիբանանյան համայնքները բազմած են հիերարխիկ սանդուղքի վերևում, ազատամիտ տարբերր հաճախ դուրս ապա թուրքահայերը և հայաստանցի հայերը գտնվում են մնում համայնքային հաստատություններից։ցածում։
Արդյունքր եղել Այն երկրներում, որտեղ համայնքներին ձուլումն ավելի շատ է մի տեսակ ոպղափառություն՝ երբեմն անհանդուրժողականսպառնում, իսկ հաճախ՝ բացառող։ Այդ ուղղափառության հա– վատո հանգանակր հայտնի ինչը հաճախ բնորոշվում է հավատքի պահապաններին։ Համայնքներն ունեն կենտրոնախույս բնույթհայոց լեզվի գործածության կորստով, համայնքի այն անդամները, որոնք համակարծիք չեն հաստատությունների քաղաքականությանն ու ինքնապահպանումը հաճախ հավասարեցված է պահպանողական սոցիալական արժեքներինարժեքներին։ Սրա հետևանքով, կարող ազատամիտ տարրերը հաճախ դուրս են հեռանալ եւ վերջ տալ իրենց ակտիվ մասնակցությանը։ Երբ տարակարծությունը տեղի է153ունենում Հայաստանի պետության մեջ, մարդը շարունակում է մնալ հայ ե երկրի քաղաքացի։ Սվւյոտքահայ շատ համայնքներում նման անհատներն անհետանում֊տարրալուծվում են հյուրընկալ երկրի քաղաքացիների մեջ՝ սվւյոտքահայության ղեկավարներին թալնելով առանց ընդդիմության։ Ոմանք սկսում են հարել ու ակտիվանալ նվազ պահանջկոտ մնում համայնքային կազմակերպություններում։ Քչերն են, որ վարձում են հիմնադրել այլընտրանքային կազմակերպություններ, իսկ է՛լ ավելի քչերն են, որ այդ գործում հաջողության են հասնում։հաստատություններից։
Սփյուռքի օրակարգը նույնպես փովտխության Արդյունքը եղել է ենթարկվել։ Անմիջապես ետցեղասպանության եւ ետիտրհրդային մթնոլորտում Սփյուռքն զբաղված էր իր վերքերի ամոքմամբ։ Վերապրածները մեծ մասամբ նոր տներ էին կառուցումմի տեսակ ուղղափառություն՝ երբեմն անհանդուրժողական, ապրելու իմաստ էին ստեղծումիսկ հաճախ՝ բացառող։ Այդ ուղղափառության հավատո հանգանակը հայտնի է հավատքի պահապաններին։ Համայնքներն ունեն կենտրոնախույս բնույթ, լծվել էին դպրոցներհամայնքի այն անդամները, եկեղեցիներ որոնք համակարծիք չեն հաստատությունների քաղաքականությանն ու կենտրոններ հիմնելու գործին եւ նոր գաղթականներին օգնություն էին ցուցաբերում։ Նրանք պետք սոցիալական արժեքներին, կարող են հեռանալ և վերջ տալ իրենց ակտիվ մասնակցությանը։ Երբ տարակարծությունը տեղի է նաեւ պատասխանեին այնպիսի հարցերիունենում Հայաստանի պետության մեջ, ինչպիսիք են՝ ինչպե՞ս կորան Արեւմտյան Հայաստանն մարդը շարունակում է մնալ հայ և երկրի քաղաքացի։ Սփյուռքահայ շատ համայնքներում նման անհատներն անհետանում֊տարրալուծվում են հյուրընկալ երկրի քաղաքացիների մեջ՝ սփյոիռքահայության ղեկավարներին թողնելով առանց ընդդիմության։ Ոմանք սկսում են հարել ու անկախությունըակտիվանալ նվազ պահանջկոտ համայնքային կազմակերպություններում։ Քչերն են, ո՞վ էր պատասխանատու այդ կորուստների համարոր վարձում են հիմնադրել այլընտրանքային կազմակերպություններ, ի՞նչ մտածել Խորհրդային Հայաստանի մասին։ Այս ամենր բավական ծանր օրակարգ էր որեւէ հավաքականության համար, եւ Ցեղասպանությանր հաջորդած առաջին տասնամյակներին այն կլանում էր ողջ քաղաքական բանավեճը։ Քաղաքական բանավեճը 1950֊ականներին այլավտխվեց–վերածվեց Սառը պատերազմի տերմինաբանության։ Կարծես թե իրենց սեվւա– կան պատերազմները բավական չէին՝ հայ քաղաքական կուսակցությունները ուրիշների հակամարտությունը դարձրեցին իրենց սեփականը։ Լիբանանում 1958֊ի կարճատեւ քաղաքացիական պատերազմի ընթացքում հայ քաղաքական կուսակցությունները տարբեր կողմեր գրավեցին, տեղական հակադրությանը վերածեցին ներքին հակամարտությանիսկ է՛լ ավելի քչերն են, որ ինքնին Սառը պատերազմի դիրքորոշումների անդրադարձն էր, եւ սպանություններ գործեցին միմյանց անդամների դեմ։այդ գործում հաջողության են հասնում։
Երբ պարզ դարձավՍփյուռքի օրակարգը նույնպես փոփոխության է ենթարկվել։ Անմիջապես ետցեղասպանության և ետխորհրդային մթնոլորտում Սփյուռքն զբաղված էր իր վերքերի ամոքմամբ։ Վերապրածները մեծ մասամբ նոր տներ էին կառուցում, որ ոչ Արեւմտյան Հայաստանըապրելու իմաստ էին ստեղծում, ոչ անկախությունը ետ չեն գափսլծվել էին դպրոցներ, Սփյուռքը կլանվեցեկեղեցիներ ու կենտրոններ հիմնելու գործին և նոր գաղթականներին օգնություն էին ցուցաբերում։ Նրանք պետք է նաև պատասխանեին այնպիսի հարցերի, այսպես կոչվածինչպիսիք են՝ ինչպե՞ս կորան Արևմտյան Հայաստանն ու անկախությունը, «սպիտակ ջարդի» ՝ ձուլման վտանգովո՞վ էր պատասխանատու այդ կորուստների համար, ի՞նչ մտածել Խորհրդային Հայաստանի մասին։ Այս ամենր բավական ծանր օրակարգ էր որևէ հավաքականության համար, որի ամենաակնառու վկայությունը Արեւմտյան երկրնեբում նոր սերնդի կողմից հայերենբ սահուն գործածելու սահմանափակ կարողությունն էր։ Հայերենի եւ հայոց պատմության մի քանի տարրական փաստի իմացությունը դարձավ համայնքի ղեկավար դաոնալու արտոնագիր։Ցեղասպանությանը հաջորդած առաջին տասնամյակներին այն կլանում էր ողջ քաղաքական բանավեճը։ Քաղաքական բանավեճը 1950֊ականներին այլափոխվեց–վերածվեց Սառը պատերազմի տերմինաբանության։ Կարծես թե իրենց սեփական պատերազմները բավական չէին՝ հայ քաղաքական կուսակցությունները ուրիշների հակամարտությունը դարձրեցին իրենց սեփականը։ Լիբանանում 1958֊ի կարճատև քաղաքացիական պատերազմի ընթացքում հայ քաղաքական կուսակցությունները տարբեր կողմեր գրավեցին, տեղական հակադրությունը վերածեցին ներքին հակամարտության, որ ինքնին Սառը պատերազմի դիրքորոշումների անդրադարձն էր, և սպանություններ գործեցին միմյանց անդամների դեմ։
154Սփյոտք֊Հայաստան հարաբերությունների ըմբռնման տեսակետից հավասարապես կարեւոր է հայրենիքի փոփոխվող իմաստի ըմբռնումը։ Արեւմտյան Հայաստանի կոտորածներից ու Ցեղասպանությունից վակվածների ե նրանց զավակներից շատերի համար հայրենիքը Խաբբերդն էրԵրբ պարզ դարձավ, էբզրումը կամ Վանը։ Երեւանը չէր կարող այդ տեղը գրավել։ Կիլիկիայից գաղթածների մեծ մասի համար հայրենիքն իրենց քաղաքներն էին՝ Ադանանոր ոչ Արևմտյան Հայաստանը, Մարաշը եւ այլն։ Քչերն էինոչ անկախությունը ետ չեն գափս, որ Առաջին Հանրապետության մասին մտածում էին իբրեւ հայրենիքի կամ այդպիսին պատկերացնում էին ներկա ՀայաստանրՍփյուռքը կլանվեց, որի ժողովուրդը խոսում էր տարբեր լեզվովայսպես կոչված, գործածում էր այլ ուղղագրություն՝ չասելով բարքերի տարբերության մասիս․Սա մասնավորապես բնական էր ամերիկահայ համայնքի դեպքում«սպիտակ ջարդի» ՝ ձուլման վտանգով, որի կազմավոբումր նախորդել է Ցեղասպանությանը՝ Արեւմտյան Հայաստանից իր հազարավոր աշխատավորներով, ո– րոնք հույս ունեին ամենաակնառու վկայությունը Արևմտյան երկրներում նոր սերնդի կողմից հայերենը սահուն գործածելու սահմանափակ կարողությունն էր։ Հայերենի և հայոց պատմության մի օր հետ գնալ։ Դժվար է մտածել, թե ի՛նչ էր մնացել Հայաստանից իբրեւ «հայրենիք», հատկապես ՀՅԴ֊ի համակիրների համար, երբ Երեւանր մայրաքաղաքն էր խորհրդային մի պետության, որր 1920֊ին փոխարինել էր անկախ Հայաստանին։քանի տարրական փաստի իմացությունը դարձավ համայնքի ղեկավար դառնալու արտոնագիր։
Խորհրդային Հայաստանն իբրեւ «հայրենիք» ընդունելը կատարվեց երկու գաղափարի միջնորդությամբ։ Աոաջին՝ Հայաստանը վերացարկվեց Սփյուռք֊Հայաստան հարաբերությունների ըմբռնման տեսակետից հավասարապես կարևոր է հայրենիքի փոփոխվող իմաստի ըմբռնումը։ Արևմտյան Հայաստանի կոտորածներից ու իդեալականացվեց։ Այն վերածվեց գաղափարի ու թանգարանի։ Երկրորդ՝ 30․000 քառ․ կմ տարածությանը համարվեց սոսկ ժամանակավոր պետությունՑեղասպանությունից փրկվածների և նրանց զավակներից շատերի համար հայրենիքը Խարբերդն էր, ինչ֊որ մի օրէրզրումը կամ Վանը։ Երևանը չէր կարող այդ տեղը գրավել։ Կիլիկիայից գաղթածների մեծ մասի համար հայրենիքն իրենց քաղաքներն էին՝ Ադանան, ինչ֊որ ձեւով մյուս Մարաշը և այլն։ Քչերն էին, որ Առաջին Հանրապետության մասին մտածում էին իբրև հայրենիքի կամ այդպիսին պատկերացնում էին ներկա Հայաստանը վերականգնվելու էր։, որի ժողովուրդը խոսում էր տարբեր լեզվով, գործածում էր այլ ուղղագրություն՝ չասելով բարքերի տարբերության մասին։
Կա նաեւ տնտեսական կողմը։ ժամանակի ընթացքում սփյուռքա– հայերը բարելավեցին նաեւ իրենց տնտեսական վիճակր․ թեեւ զանազան երկրներում դեռեւս կան աղքատության մեջ ապրողներՍա մասնավորապես բնական էր ամերիկահայ համայնքի դեպքում, սփյոտ– քահայերր մեծ մասամբ տնտեսական լավ կացության մեջ են։ Ավե– փն՝ հայերը դրամ են տափս իրենց համայնքային կազմակերպություններին։ Հայկական համայնքներում գոյություն ունի հարստություն։ Սակայն անհրաժեշտ որի կազմավորումը նախորդել է տարբերակել հայկական հարստությունն ու հայերի հաբսսաւթյունը։ Հայերը կարող են տնտեսապես լավ վիճակում լինելՑեղասպանությանը՝ Արևմտյան Հայաստանից իր հազարավոր աշխատավորներով, սակայն շատ քիչ հայկական հաստատություններ են լավ վիճակումորոնք հույս ունեին մի օր հետ գնալ։ Դժվար է մտածել, թե ի՛նչ էր մնացել Հայաստանից իբրև «հայրենիք», հատկապես ՀՅԴ֊ի համակիրների համար, երբ Երևանր մայրաքաղաքն էր խորհրդային մի պետության, եւ քչերն ունեն գոբծառելու անհրաժեշտ հիմնադրամներ։որը 1920֊ին փոխարինել էր անկախ Հայաստանին։
Պատմականորեն է այդպես եղելԽորհրդային Հայաստանն իբրև «հայրենիք» ընդունելը կատարվեց երկու գաղափարի միջնորդությամբ։ Առաջին՝ Հայաստանը վերացարկվեց ու իդեալականացվեց։ Այն վերածվեց գաղափարի ու թանգարանի։ Երկրորդ՝ 30․000 քառ․ կմ տարածությունը համարվեց սոսկ ժամանակավոր պետություն, մեծահարուստ հայերը բավականաչափ գումար են հատկացրել՝ պահպանելու համար կազմակեր–155պաթյաններըինչ֊որ մի օր, սակայն քչերն են կազմակերպություններն այնպես ապահովել, որ դրանք կարողանան անկախ գոյատեւել։ Թերեւս այդպես էլ պետք է լինի։ Սակայն մարդիկ, որոնք այս տարբերությունը չեն հասկանում, Հայաստանին սատարելու մասին այդ կազմակերպությունների հայտարարությունները կարող են րնկալել այն դոլարների տեսքով, որոնք այդ կազմակեբպություններբ պարզապես չունեն։ինչ֊որ ձևով մյուս Հայաստանը վերականգնվելու էր։
Սփյոտքյան Կա նաև տնտեսական կողմը։ ժամանակի ընթացքում սփյուռքահայերը բարելավեցին նաև իրենց տնտեսական վիճակը․ թեև զանազան երկրներում դեռևս կան աղքատության մեջ ապրողներ, սփյուռքահայերը մեծ կազմակերպությունների բյուջեներն աճել մասամբ տնտեսական լավ կացության մեջ են։ Ավելին՝ հայերը դրամ են հազարավոր դոլաբներից մինչեւ մխիոնավորների։ տալիս իրենց համայնքային կազմակերպություններին։ Հայկական համայնքներում գոյություն ունի հարստություն։ Սակայն դարձյալանհրաժեշտ է տարբերակել հայկական հարստությունն ու հայերի հարստությունը։ Հայերը կարող են տնտեսապես լավ վիճակում լինել, բացի մի քանի կազմակերպությունիցսակայն շատ քիչ հայկական հաստատություններ են լավ վիճակում, որոնք և քչերն ունեն մի քանի միփո– նից, ինչպես Հայ օգնության միությունը (ՀՕՍ), մինչեւ մոտ հարյուր միլիոն ունեցող Հայ բարեգործական ընդհանուր միությունը (ՀԲԸՍ)՝ մնացածի եկամտի մեծ մասը հավաքվում է ամենամյա միջոցառումներով։ Դրամահավաքը հիմնականում հաջող է ընթանում, եթե կազմակերպվում է հասաւկ ծրագրերի, սովորաբար՝ շենքերի կառուցման համար։գործառելու անհրաժեշտ հիմնադրամներ։
Բարերարների կողմից կազմակերպված հիմնադրամներըՊատմականորեն է այդպես եղել․ մեծահարուստ հայերը բավականաչափ գումար են հատկացրել՝ պահպանելու համար կազմակերպությունները, ինչ– պիսին սակայն քչերն են Լիսաբոնամ Գալուստ Գուլբենկյանիկազմակերպություններն այնպես ապահովել, Դեթբոյթում՝ Ալեքս Մանուկյանիոր դրանք կարողանան անկախ գոյատևել։ Թերևս այդպես էլ պետք է լինի։ Սակայն մարդիկ, Կալիֆորնիայում՝ Քըրք Քըբքորյանի հիմնադրամներըորոնք այս տարբերությունը չեն հասկանում, հիմնականում հատկացվում են հայկական կյանքին, սակայն մասնավոր են եւ ոչ թե համայնքային։ Սրանք հիմնադրամներ Հայաստանին սատարելու մասին այդ կազմակերպությունների հայտարարությունները կարող ենընկալել այն դոլարների տեսքով, որոնք օժանդակում են նաեւ հյուրընկալ երկրների բարեգործական ծրագրերին եւ նրանց մշակույթին։այդ կազմակերպությունները պարզապես չունեն։
====Գերկամբջող եւ․ վեոպետակաս կառույցներ====Սփյուռքի խորացող մասնատման դեմ կանգնել Սփյուռքյան մեծ կազմակերպությունների բյուջեներն աճել են հազարավոր դոլարներից մինչև միլիոնավորների։ Սակայն դարձյալ, բացի մի շարք կազմակերպություններքանի կազմակերպությունից, որոնք տարածվել են հյուրընկալ երկրների սահմաններից դուրսունեն մի քանի միլիոնից, ինչպես Հայ օգնության միությունը (ՀՕՄ), մինչեւ մոտ հարյուր միլիոն ունեցող Հայ բարեգործական ընդհանուր միությունը (ՀԲԸՍ)՝ մնացածի եկամտի մեծ մասը հավաքվում է ամենամյա միջոցառումներով։ Դրամահավաքը հիմնականում հաջող է ընթանում, եթե կազմակերպվում է հատուկ ծրագրերի, երբ վերջիններս գնալով ավեփ էին սահմանում գաղթականի ներքին աշխարհն ու արտաքին միջավայրբ։սովորաբար՝ շենքերի կառուցման համար։
Դրանցից ամենաբնդգբկունն էբ Հայ առաքելական եկեղեցին՝ հիմնադրված այն ժամանակներումԲարերարների կողմից կազմակերպված հիմնադրամները, երբ Հայաստանր դեռ թագավորներ ուներ։ Երբ արքաների շարքը վերջացավինչպիսին են Լիսաբոնում Գալուստ Գուլբենկյանի, հայոց կյանքում ե– կեղեցին հետզհետե ավելի ու ավեփ շատ հանրային ու քաղաքական հաստատությունների գործառույթներ ստանձնեցԴեթրոյթում՝ Ալեքս Մանուկյանի, հավանաբար ո– ոովհետեւ նվաճող տերությունները նրան նաեւ հատկացնում էին այդ գործառույթները։Կալիֆորնիայում՝ Քըրք Քրքորյանի հիմնադրամները, հիմնականում հատկացվում են հայկական կյանքին, սակայն մասնավոր են և ոչ թե համայնքային։ Սրանք հիմնադրամներ են, որոնք օժանդակում են նաև հյուրընկալ երկրների բարեգործական ծրագրերին և նրանց մշակույթին։
156Օսմանյան Կայսրությունում ոչ֊մահմեդականները պետության մաս էին կազմում «միըեթների» կամ կրոնական համայնքների միջոցով։ Պետական օրենքով ու քաղաքականությամբ Եկեղեցին դարձավ այն հաստատությունը, որի միջոցով պետությունը հայերի հետ վարվում էր իբրեւ հայերի։ Օրենքի կողմից ընդունված փնելու հանգամանքը միլլեթի համար ապահովում էբ պաշտոնական պաշտպանություն եւ նրան ներկայացնում սահմանափակումներ։ Եկեղեցին միջնորդն էր պետության եւ համայնքի, նվաճողի եւ նվաճվածի միջեւ։ Այն ուներ քաղաքական պարտավոբություններ՝ ունենալով ծայրաստիճան սահմանափակ քաղաքական իրավունքներ։ 1860֊ականնե– րին Մկրտիչ պատրիարք Խբիմյանի կողմից այդ իրավունքներն լսվելուց նելու եւ Ստամբուլում միըեթը ներկայացնող Ազգային ժողովը Օսմանյան Կայսրության հայության մեծամասնության շահերը ներկայացնող մարմնի վերածելու զգույշ փորձը հեշտությամբ կասեցվեց սոււթանի եւ հենց Սաամբափ հայ երեւեփնեբի կողմից։ Եկեղեցու այդ ձախողումը եղավ հեղափոխական քաղաքական կուսակցությունների առաջացման հիմնական պատճառը։====Գերկամրջող և վերպետական կառույցներ====
Հայրենիքի արեւելյան կողմում ռուսներըՍփյուռքի խորացող մասնատման դեմ կանգնել են մի շարք կազմակերպություններ, ապա՝ խորհրդային իշխանությունները Եկեղեցին նույն արդյանավեւաոթյամբ որոնք տարածվել են հյուրընկալ երկրների սահմաններից դուրս, երբ վերջիններս գնալով ավելի էին օգտագործում՝ իբրեւ վերահսկման սահմանում գաղթականի ներքին աշխարհն ու զսպման անուղղակի միջոց։ Երկու դեպքում էլ Եկեղեցին՝ հայկական կյանքում ամենից ավեփ երկար գոյատեւած հաստատությունը, վերածվեց այնպիսի մի որակի, որով ընդհանուր աոմամբ բացառվում էր պետության դեմ այն օգտագործելու հնարավորությունը։արտաքին միջավայրը։
Ցեղասպանությունից ի վեր Եկեղեցին շարունակել է փնել միջհա– մայնքային եւ վերպետական կազմակերպությանԴրանցից ամենաընդգրկունն էր Հայ առաքելական եկեղեցին՝ հիմնադրված այն ժամանակներում, ինչպես նաեւ ինքնության միջոց։ Ավեփներբ Հայաստանր դեռ թագավորներ ուներ։ Երբ արքաների շարքը վերջացավ, այն նաեւ ստանձնելէ ավանդույթների եւ ազգային ինքնության պահպանողի դերը՝ գրեթե հրաժարվելով հոգեւոր ա բարոյական առաջնորդի իր սկզբնական դերից։ Սփյուռքում Եկեղեցին շահագործվեց եւ վերահսկվեց հակադիր հայոց կյանքում եկեղեցին հետզհետե ավելի ու ավելի շատ հանրային ու քաղաքական կուսակցություններիհաստատությունների գործառույթներ ստանձնեց, հավանաբար որովհետև նվաճող տերությունները նրան նաև հատկացնում էին այդ թվում եւ Սառր պատերազմի ընթացքում հակադիր դիրքեր գրաված կուսակցությունների կողմից։գործառույթները։
Պատմության ընթացքում Եկեղեցին որքան ավեփ է «ազգային» բնույթ ստացել եւ ստանձնել ոչ֊հոգեւոը Օսմանյան Կայսրությունում ոչ֊մահմեդականները պետության մաս էին կազմում «միլլեթների» կամ կրոնական համայնքների միջոցով։ Պետական օրենքով ու ոչ֊կբոնական գործառույթներքաղաքականությամբ Եկեղեցին դարձավ այն հաստատությունը, այնքան ավեփ է կարիք ունեցել հարմարվելու եւ համաձայնեցվելու որի միջոցով պետությունը հայերի հետ վարվում էր իբրև հայերի։ Օրենքի կողմից ընդունված լինելու հանգամանքը միլլեթի համար ապահովում էր պաշտոնական պաշտպանություն և նրան ներկայացնում սահմանափակումներ։ Եկեղեցին միջնորդն էր պետության և համայնքի, նվաճողի և նվաճվածի միջև։ Այն ուներ քաղաքական պարտավորություններ՝ ունենալով ծայրաստիճան սահմանափակ քաղաքական իրավունքներ։ 1860֊ականներին Մկրտիչ պատրիարք Խրիմյանի կողմից այդ իրավունքներն ավելացնելու և Ստամբուլում միլլեթը ներկայացնող Ազգային ժողովը Օսմանյան Կայսրության հայության մեծամասնության շահերը ներկայացնող մարմնի վերածելու զգույշ փորձը հեշտությամբ կասեցվեց սուլթանի և հենց Սաամբուլի հայ երևելիների կողմից։ Եկեղեցու այդ ձախողումը եղավ հեղափոխական քաղաքական կառույցների հետ՝ փնեն դրանք հայկական թե օ– տար կառույցներ։կուսակցությունների առաջացման հիմնական պատճառը։
157Հայ կաթոլիկ եկեղեցին Հայրենիքի արևելյան կողմում ռուսները, ապա՝ խորհրդային իշխանությունները Եկեղեցին նույն արդյունավետությամբ էին օգտագործում՝ իբրև վերահսկման ու հայ բողոքական եկեղեցին հիմնականում դուրս են մնացել հայ ներքին կյանքի պայքարներիցզսպման անուղղակի միջոց։ Երկու դեպքում էլ Եկեղեցին՝ հայկական կյանքում ամենից ավելի երկար գոյատևած հաստատությունը, բացի տասնիններորդ դարակեսիցվերածվեց այնպիսի մի որակի, երբ Օսմանյան Կայսրության կառավա– րությունր որոշեց նրանց ճանաչել իբրեւ աոանձին միլլեթներ։ Ինչեւէ, այդ մեկոաիությունր չի նշանակում, թե դրանց ղեկավարներն ու անդամները համակրանքներ չեն ունեցել կամ չեն կիսել ազգի մնացած մասի ճակատագիրը եւ կամ մշակութային ու կրթական կյանքում չեն ունեցել իրենց ներդրումը։որով ընդհանուր առմամբ բացառվում էր պետության դեմ այն օգտագործելու հնարավորությունը։
Այնպիսի կազմակերպություններՑեղասպանությունից ի վեր Եկեղեցին շարունակել է լինել միջհամայնքային և վերպետական կազմակերպություն, ինչպիսիք էին ՀԲԸՄ֊ր եւ ՀՕՄ֊րինչպես նաև ինքնության միջոց։ Ավելին, այն նաև ստանձնել է ավանդույթների և ազգային ինքնության պահպանողի դերը՝ գրեթե հրաժարվելով հոգևոր ու բարոյական առաջնորդի իր սկզբնական դերից։ Սփյուռքում օգտակար գործ են կատարել՝ պետական սահմաններից դուրս ընդհանուր կապերի զարգացման առումով։ Առնչակից լինելով հանդերձ Եկեղեցին շահագործվեց և վերահսկվեց հակադիր քաղաքական կուսակցություններին՝ այս կազմակերպությունները ազգի անդամներին ի մի գալու եւ միաժամանակ նվազ բախտավորներին օգնելու հնարավորություն են ընձեոել։կուսակցությունների, այդ թվում և Սառր պատերազմի ընթացքում հակադիր դիրքեր գրաված կուսակցությունների կողմից։
Պատմության ընթացքում Եկեղեցին որքան ավելի է «ազգային» բնույթ ստացել և ստանձնել ոչ֊հոգևոր ու ոչ֊կրոնական գործառույթներ, այնքան ավելի է կարիք ունեցել հարմարվելու և համաձայնեցվելու քաղաքական կառույցների հետ՝ լինեն դրանք հայկական թե օտար կառույցներ։ Հայ կաթոլիկ եկեղեցին ու հայ բողոքական եկեղեցին հիմնականում դուրս են մնացել հայ ներքին կյանքի պայքարներից, բացի տասնիններորդ դարակեսից, երբ Օսմանյան Կայսրության կառավարությունը որոշեց նրանց ճանաչել իբրև աոանձին միլլեթներ։ Ինչևէ, այդ մեկուսիությունր չի նշանակում, թե դրանց ղեկավարներն ու անդամները համակրանքներ չեն ունեցել կամ չեն կիսել ազգի մնացած մասի ճակատագիրը և կամ մշակութային ու կրթական կյանքում չեն ունեցել իրենց ներդրումը։ Այնպիսի կազմակերպություններ, ինչպիսիք էին ՀԲԸՄ֊ը և ՀՕՄ֊ը, Սփյուռքում օգտակար գործ են կատարել՝ պետական սահմաններից դուրս ընդհանուր կապերի զարգացման առումով։ Առնչակից լինելով հանդերձ քաղաքական կուսակցություններին՝ այս կազմակերպությունները ազգի անդամներին ի մի գալու և միաժամանակ նվազ բախտավորներին օգնելու հնարավորություն են ընձեռել։ Որոշ կազմակերպություններ, ինչպես Թեքեյան մշակութային միությունր եւ միությունը և Համազգային մշակութային միությունը, որոնք իբրեւ իբրև քաղաքական կուսակցությունների մշակութային ճյուղեր հիմնադրվել են Միջին Արեւելքում եւ Արևելքում և ծառայել են խիստ օգտակար նպատակի, չեն կարողացել նույնքան արդյունավետ լինել ԱՄՆ֊ում, Ֆրանսիայում եւ Կանադայամ։ և Կանադայում։ Միջին Արեւեաամ Արևելյան այս միություններր միությունները հայ մշակույթը ներկայացնող եւ և արվեստներն ու կրթությունր կրթությունը խրախուսող հզոր միջոց էին, նրանք նաեւ նաև պատուհան էին իրենց եբկբների եւ երկրների և աշխարհի մշակույթների համար։
====Քաղաքական կուսակցությունները սփյուռքյան միջավայրում====
Հայերի դժվարին կացության մի զարմանայի երեւույթ է այն հան– գամանքր, որ իրենց «քաղաքական կուսակցություններ» կոչող կազմակերպությունները գոբծառում են Սփյուռքում։ Սա սովորական երեւույթ չէ արիշ սփյուռքներում։
Հայերի դժվարին կացության մի զարմանայի երևույթ է այն հանգամանքր, որ իրենց «քաղաքական կուսակցություններ» կոչող կազմակերպությունները գործառում են Սփյուռքում։ Սա սովորական երևույթ չէ ուրիշ սփյուռքներում։ Երեք կոաակցություններր՝ կուսակցությունները՝ Հայ հեղափոխական դաշնակցաթյու– նրդաշնակցությունր, Ռամկավար ազատական կուսակցությունր եւ կուսակցությունը և Սոցիալ֊դեմոկրատական հնչակյան կուսակցությունը հիմնադրվել են պաշտպանելու համար հայության շահերը կամ ներկայացնելու հայությունը Օսմանյան Կայսրությունում։ Ցեղասպանությունը վերջ տվեց Թուրքիայամ158Թուրքիայում նրանց գործունեությանը, իսկ Առաջին Հանրապետության խորհրդայնացումը փակեց Հայաստանը նրանց առջեւ։ առջև։ 1921֊ից հետո նրանք դարձան սփյուռքյան կուսակցություններ։ Այս կոաակցություններր կուսակցությունները հիմնականում դարձան կազմակերպություններ, որոնք օգնեցին կառուցելու համայնքային հաստատություններ եւ և աշխատեցին վերահսկել դրանք։ Նրանք նաեւնաև, Եկեղեցու հետ միասին, համայնքր համայնքը ներկայացնում էին հյուրընկալ երկրների իշխանությունների մակարդակում՝ երբեմն պետության իրավական կառույցներում, երբեմն՝ անպաշտոն կերպով։ Քաղաքական կուսակցությունների սվւյոտքայնա– ցումը սփյուռքայնացումը տեղի ունեցավ այն ժամանակ, երբ այս երկու գործառույթներն սկսեցին զբաղեցնել կազմակերպությունների անդամների ժամանակի մեծ մասր։մասը։
Կար նաեւ նաև գործունեության երրորդ ոլորտը, որը տարտամորեն կոչվել է Հայ Դատ, Հայկական Հարց։ Հայ Դատ տերմինը առնչվում էր ամեն ինչի եւ և ամեն բանի, որ վերաբերում էր հայերին՝ ինքնության ճգնաժամից սկսած մինչեւ մինչև համայնքի միասնականության հարցերրհարցերը, խառն ամուսնություններից խուսափելու մեխանիզմների չգոյությունից մինչեւ մինչև համալսարաններում հայոց պատմության դասընթացներ մտցնելու հարցերը, դարավոր հակամարտություններից մինչեւ մինչև Թուրքիայի կողմից Ցեղասպանության ժխտումր եւ ժխտումը և Ցեղասպանության միջազգային ճանաչման համար մղվող պայքարը։
Հայ Դատի ծավալվող սահմանման խորքերում ընկած էր իդեալական հայրենիք ստեղծելու զուտ քաղաքական նպատակը։ Իր սահմանումով գրեթե ոգեղեն իմաստ ունեցող Հայ Դատն աստիճանաբար միջազգային գործերի աշխարհում վերաճեց առեղծվածային ռազմավարությամբ առասպելական պայքարի, որը քչերն էին արտոնված իմանալ, իսկ շատ ավելի քչերից էր ակնկալվում դա հասկանալ։
1970֊ականներին Ցեղասպանության ճանաչումր ճանաչումը դարձավ Հայ Դատը հասկանալու բանափն։ բանալին։ Քաղաքական կուսակցությունները Ցեղասպանության ճանաչումը եւ Սեծ և Մեծ Հայաստանի ստեղծումը շաղկապում էին միմյանց։ Ըստ այդմ՝ Թուրքիայի կողմից Ցեղասպանության ճանաչումը իրավական հիմք կհանդիսանար նրա արեւելյան արևելյան նահանգների՝ Արեւմտյան Հայաստանի պահանջի համար։ Քաղաքական աջակցությունր աջակցությունը գալու էր այն երկրներից, որոնք նույնպես կճանաչեին Ցեղասպանությունը, իսկ գործնական օժանդակությունը գալու էր Թուրքիայի ավանդական թշնամաց՝ թշնամուց՝ ռուսներից ու ԽՍՀՄ֊ից,159որոնք կընդունեին միացյալ Հայաստանը, սակայն դեմ կլինեին ա– զատ ազատ ու անկախ Հայաստանին։
ժամանակ կար, երբ ՀՅԴ֊ն երեքն էլ ուզում էր․ ազատ, անկախ եւ և միացյալ Հայաստան, որոնցից ազատն ու անկախը մինչեւ 1960֊ա– կան մինչև 1960֊ական թվականները առաջին տեղում էին։ ՀՅԴ կուսակցությունը զտնում գտնում էր, որ ազատն ու անկախը սոսկ երեւակայության երևակայության արգասիք չեն, դրանք հստակ հավանականություն են։ ԽՍՀՄ֊ը շուտով կփլուզվի իր իսկ ծանրությունից ու վերիվարումներից։ Հակադաշնակցական ճամբարը չէր ցանկանում այդ սցենարին մաս կազմել՝ վախենալով բարկացնել ԽՍՀՄ֊ին, որին հանձնված էր Հայաստանր։ Երբ ՀՅԴ֊ն փոխեց իր ռազմավարությունը՝ առաջնությունը տալով «միացյսղին»«միացյալին», եւ և հակա֊ՀՅԴ֊ական կուսակցությունները մտածեցին, որ հնարավոր է այդ գաղափարն ակտիվորեն հետապնդել, համաձայնություն ձեռք բերվեց, եւ և ստեղծվեց Հայ Դատի ժամանակակից սահմանումը, որին համաձայնեցին երեք ավանդական կասակցութ– յուններր։ կուսակցութունները։ ՀՅԴ֊ի եւ և հակադաշնակցական ճամբարի (ՌԱԿ եւ և ՍԴՀԿ) միջեւ միջև գաղափարաբանական ու ծրագրային հակամարտությունն աստիճանաբար անհետացավ, թեեւ թեև ավանդական հակադրությունը պահպանվեց։ Միաժամանակ, գործունեության այս երրորդ ոլորտը, որն արդեն տեղակայված Սփյուռքի համար մի քիչ շատ էր հեռավոր, հավասարեցվեց Ցեղասպանության ճանաչման խնդրին, հարց, որն այնքան սրբազան էր, որ ոչ մի հայ առարկություն չէր կարող ունենալ՝ առանց դժոխքում իր համար հավաստի տեղ ապահովելու։
Սակայն առանձնապես քննարկումներ չեղան խնդրի հիմքում րն– կած հետեւյալ ընկած հետևյալ դրույթներից որեւէ որևէ մեկի վերաբերյալ․ Թուրքիան կճանաչի՞ Ցեղասպանությունը՝ իմանալով հանդերձ, որ դրան պետք է հետեւեն հետևեն տարածքային հատուցման պահանջները, Արեւմուտքի եր– կըբներն Արևմուտքի երկրներն ու ՆԱՏՕ֊ն անդամներից մեկի վտարմամբ կնպաստե՞ն կամ կօժանդակե՞ն իրենց իսկ մասնատմանը՝ դրանով օգնելով այն մրցակցությանը, որի դեմ է ուղղված ՆԱՏՕ֊ն, ԽՍՀՍ֊ը ԽՍՀՄ֊ը հանուն Հայաստանի կվտանգի՞ համաշխարհային անվտանգության համակարգում իր դիրքերը եւ Արեւմուտքի Արևմուտքի հետ իր ստեղծած բազմաշերտ հարաբերությունները։
Որեւէ Որևէ վկայություն չկար այն մասին, թե Ռուսաստանն ուզում է վտանգել Թուրքիայի հետ իր հարաբերությունները։ Բոլշեւիկյան Բոլշևիկյան ու քեմալական հեղափոխություններից ի վեր երկու պետություններր պետությունները պատերազմի մեջ չեն ներքաշվել, առճակատումից խուսափել են ա–160մեն ամեն գնով։ Թուրքիան խելամտորեն չմասնակցեց Երկրորդ համաշխարհային պատերազմին։ Միակ միջադեպը, որը ոմանց կարող էր դրդել այլ կերպ մտածել, եղել է Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի վերջում, երբ Ռուսաստանը բարձրացրել էր Կարսի եւ Արդա– հանի Արդահանի հարցը, Թուրքիայում գտնվող երկու շրջաններ, որոնք պատմական Հայաստանի եւև, ինչն ավեփ կարեւոր ավելի կարևոր է, 1918֊1920 թթ․ Աոաջին Առաջին Հանրապետության մաս են կազմել։ Սակայն այդ քայլի նպատակը Թուրքիային ահ տալն էր եւ և նրան դբդելըզսպելը, որ դաշնակիցների կողմից պատերազմի մեջ մտնի։ Բացի այդ, վրացիները գտնում էին, որ հարցն իրենց համար է բարձրացված։ Իսկ ԽՍՀՄ֊ը երբեք Թուրքիայի կառավարությանն այդ տարածքների համար պաշտոնական պահանջ չի ներկայացրել։
Մակայն Սակայն այս հարցերր հարցերը միայն խճողելու էին պատկերը եւ և կարող էին բացել ռազմավարական խաղի խոր1ւբդավորության խորհրդավորության քողը։ Փաստն այն է, որ բարձրագույն իդեալը նույնպես սփյոտքայնաց– վեց․ սփյուռքայնացվեց․ այն ընկալվեց այն ձեւովձևով, որ պատասխաններ չէր ենթադրում, եւ և սնվեց մի ընթացքով, որից արդյունքներ չէին ակնկալվում։ Կուսակցական մի ղեկավար 1987֊ին վիճում էր՝ ասելով, թե անկախ Հայաստան կարգախոսի աբժեքր արժեքը կայանում է երիտասարդությանը խթանե– լու եւ խթանելու և ներշնչելու դրա հնարավորության մեջ։ Անկախ հայրենիքի՝ իբրեւ իբրև իդեալի, կարոտը մարդու մտածողության եւ և ոգու վեհանձնության հավաստումն էր։ Այն ծրագիր չէր, որ պահանջեր հուսալի ռազմավարություն եւ և արդյունքներ, մեկ բառով ասած՝ հաշվետվություն, հաշվետվություն գործողությունների, խոստումների ու իրագործումների մասին։
Զարմանալի չէ, որ սփյոտքյան սփյուռքյան քաղաքական լեզուն յուրացրել էր Եկեղեցու տերմինաբանությունը․ ԽւյսՀույս, հավատ, զոհաբերում եւ և կամք բառերը ելույթների եւ և թերթերի խմբագրականների հիմնական բառապաշարն էին։ Միջազգային հանրությունն «անբարոյական» էր եւ և դավաճան։ Հայկական հարցը վերածվեց մի տեսակ կրոնի՝ մեղքերի ու սրբերի սեփական հիերարխիայով, ուր կուսակցական ղեկավարներն ստանձնել էին միջնորդների ու մեկնիչների դերերը։
ՌԱԿ֊ն ու ՍԴՀԿ֊ն հանձնվել էին պատմությանը, նրանց գաղափարաբանական կառույցներն այդքան մշակվածության, իսկ աստվածաբանությունն՝ այդքան նրբագեղության հարկ չունեին։ ՀՅԴ֊ն էր, որ ձգտում էր բարձրագույնին եւ և ամենից ավեփ ավելի ապացուցելու կարիք ուներ։ Եթե գոյության ունենար հաշվետվական ընթացակարգ,11 Պետականության մարտահրավերըՀՅԴ֊ն հարկ կունենար բացատրելու երրորդ (Հայ Դատի) ոլորտում իր ձախողումը եւ և հայրենիքի մյուս մասերն ազատագրելու իր ռազմավարությունը այն դեպքում, երբ յոթ տասնամյակի վերջում ինքբ ինքը նույնպես ընդունել էր անազատ ու անանկախ Խորհրդային Հայաստանը։ Բայց, մեկուսանալով քաղաքական կյանքի առօրյա պահանջներից, ՀՅԴ֊ն իր գործողություններն ու քաղաքականությունը պաբուրեց պարուրեց առասպելականի շղարշով, կենտրոնամերձ շրջանակներում։ Միայն բարձրագույն էշելոնի անդամներն էին հասու հավատո այդ համակարգի նրբություններին։
Հերոսներն ու նահատակնեբրնահատակները, որոնց աճեցրել է ՀՅԴ֊ն եւ և դեռ ա– ճեցնելա աճեցնելու էր, նրան ընձեոեցին ընձեռեցին այդ հնարավորությունը։ Օսմանյան զինվորների հետ կենաց ու մահու պայքարի ելած աոաջին առաջին ֆիդայիներից սկսած մինչեւ մինչև Ցեղասպանության հեղինակներին ոչնչացրած Սողոմոն Թեհլերյանն ու իր ընկերները, մինչեւ մինչև 1983֊ին Լիսւաանում Լիսաբոնում թուրքական դեսպանատան վերջին «նահատակբ»«նահատակը», ՀՅԴ֊ի կողմից ապահովված էին անհատական փրկության մոդելներով, մոդելներ, որպիսիք ապահովում Են կրոնները։
Միստիցիզմը կլանել էր բոլոր անդամներին։ ՀՅԴ֊ի եւև, ավելի նվազ չավտվչափով, այլ կուսակցությունների անդամներ, մի տեսակ պարտավորություն էին զգում, որը ոչ֊անդամների համար դժվարհասանե– լի դժվարհասանելի էր։ Անդամները նաեւ նաև լիազորված էին զգում, նրանք մասն էին համարվում այն սեղմ ու ընտրյալ եղբայրության, որը ժամանակին ընդվզելէ Օսմանյան ու Ռուսական կայսրությունների դեմ, տվել է հերոսներ ու նահատակներ, ստեղծել է հանրապետություն, ձեւավորել ձևավորել է ազգի բարձրագույն իդեալները եւ և դրանք պահպանել բոլոր աշխարհամասերի իր կառավարած համայնքներում։ Այն վայրերի հայերը, որտեղ ՀՅԴ֊ն չէր կարող այդ նույնն արած լինել, ինչպես ԽՍՀՄ֊ի ու Թուրքիայի հայերը, ավելի լայն տեսահորիզոնի կամ Հայ Դատի ռազմավարության մեջ համարվում էին անկարեւոր։ անկարևոր։ Մակայն ԽՄՀՄ֊ն իբրեւ իբրև պետություն, այնուամենայնիվ, մտցված էր այդ ռազմավարության մեջ՝ իբրեւ իբրև գործընկեր, իբրեւ իբրև մեկը, որի հետ կարելի է բանակցել ինչպես հավասարի հետ, մինչ Թուրքիային հատկացված էր չարագործի դերը։ Անդամները ցանկանում էին հավատալ, որ իրենց կուսակցությունները ազդում են շատ կառավարությունների վարքի վրա եւ և նպատակ ունեն ստեղծել ու կառավարել լավագույն մի Հայաստան, Հայաստան, որը մարմնավորելու է երեքհազարամյա իր լավագույն վարձառությունը փորձառությունը եւ և եղբայրակցության այն զգացումբզգացումը, որը162ժխտեց պատմությունն ու խախտեց մահկանացուների կողմից ստեղծված սահմանները։
Կուսակցություններր Կուսակցությունները մի ամբողջ աշխարհայացք էին մատուցում, որր որը պարփակում էր ամեն բան՝ երեխաների կրթությունից մինչեւ մինչև մշակույթ, սպորտ եւ և կրոն, հյուրընկալ երկրների հետ հարաբերություններից մինչեւ մինչև միջազգային հարաբերություններ, դավաճանության սահմանումից մինչեւ մինչև նահատակությամբ մահը եւ և խոստացված հանդերձյալ կյանքը։ Հատկապես ՀՅԴ անդամների համար, իրենց կուսակցությունը պատասխանն էր հայկական բոլոր ցավերի, որ գափս գալիս էին պատմությունից, պատասխանն էր ներկայումս հայերի դեմ ծառացած խնդիրների՝ որտեղ էլ որ փնեն լինեն հայերը, եւ և ինչ էլ որ փնեն լինեն այդ խնդիրները։
Կարո՛ ղ Կարո՞ղ է մեկ գաղափարախոսություն, մեկ ծրագիր, մեկ կազմակերպություն լինել այդքան շատ բան, այդքան երկար ժամանակ, այդքան մարդու համար, այդքան շատ երկրներում, եւ և շարունակել մնալ արդյունավետ։ Պատասխանը մասամբ պարունակվում է հարցի մեջ։ Այդքան շատ պարտավորություններ ստանձնալն ստանձնելն ակնկալում է, որ մնացած բոլորը պետք է հասկանան եւ և օժանդակեն իրեն, սակայն չքննադատեն։ Այլ կերպ ասած՝ երբ գործ ունես ինքնության, հույսի ու հավատքի հետ, հարցադրումն ինքնին սխալ է։
Պատասխանի մյուս մասն այն է, որ կուսակցության հոգեբանության հեռու֊հեռավոր խորխորատներում ընկած էր Մփյոտքը Սփյուռքը կազմակերպված տեսնելու բնազդային պահանջը, որ ծագել էր Օսմանյան Կայսրությունում ազգի խնդիրներն արտահայտելու հարցում Եկեղեցու ձախողմամբ։ ՍԴՀԿ֊ըՍԴՀԿ֊ն, բայց հատկապես ՀՅԴ֊ն, մերժեցին «կրոնական փոքրամասնություն» կարգավիճակը եւ և կարողացան հայի հոգեբանությունը երրորդ կարգի ողորմելի քաղաքացուց վերածել մեկի, որն իր կյանքը, իր դատը եւ և իր ժողովրդին բավականաչափ կարեւոր կարևոր է համարում՝ կարողանալու համար զոհել այդ կյանքը, դառնալ ֆիդայի, դառնալ նահատակ։
Վերապրածն ու գաղթականը նույնպես կարիք ուներ ապացուցելու, որ դեռեւս դեռևս ողջ է, ողջ է իբրեւ իբրև հայ եւ րնդտնակ և րնդունակ է գործելու՝ որքան էլ որ պատմությունր պատմությունը ձգտել է իրեն իջեցնել ոչնչության հարթակին։
Իր խորին խորքերում ՀՅԴ֊ն գաղափարախոսություն, քաղաքական կուսակցություն, ծրագիր կամ ռազմավարություն լինելուց առաջ նախ կազմակերպություն է։ ՀՅԴ֊ի բարձրագույն սկզբունքն իր կազմակերպվածության սկզբունքն է։ Պատմության մեջ, բացի մեկ֊Երկու163Iհնարավոր ու հետաքրքիր բացառություններից, դժվար է գտնել մի կուսակցություն, որը կազմակերպական կանոնների վրա այդքան շատ ժամանակ ու եռանդ է ծախսել եւ և շարունակում է ծախսել։ Ըստ այդ սկզբունքի մարտական պատրաստվածություն պատրստվածություն ունեցող եւ և լավ հղկված կազմակերպությունը կարող է ծառայել ցանկացած կարիքի, ցանկացած մակարդակում եւ և ցանկացած տեղ։ Ծրագրերը կարոդ կարող են վտխվելփոխվել, գաղափարախոսությունները՝ գալ ու գնալ, իրադարձությունները՝ կատարվել֊անցնել, պատմությունը կարող է ծանր, նույնիսկ մահացու հարված հասցնել, հայերր հայերը կարող են մենակ մնալ աշխարհի ու նրա գերտերությունների դեմ։ Բայց ամեն բան կարգին է, քանի կազմակերպությունը կա․ մի քանի մարդ կարոդ կարող են եկեղեցի կառուցել, դպրոց բացել, հեղափոխություն ծրագրել, համայնքը պաշտպանել ֆիզիկական հարձակումներից, գործարքների ու վախ– զիջումների փոխզիջումների գնալ եւ և շարունակել երագել երազել իդեալական Հայաստանի մասին։ Կազմակերպությանր Կազմակերպությունը ազգի ուժի շտեմարանն է, ըստ դաշնակցական մի պատմաբանի՝ ազգի առնականությունը։
Որպեսզի կարողանա կերպափոխումներ ու փովտխություններ փոփոխություններ կատարել երբեմն իր հիմնարար սկզբունքների մեջ, եւ և կարողանա շարունակել մնալ արդյունավետ ու գոյատեւելգոյատևել, Կազմակերպությունը կարգապահության կարիք ունի։ Ներկուսակցական հարցերի կամ ՀՅԴ անդամների «ինկվիզիցիայի» մեծ մասը կապված է եղել կազմակերպական կանոնների խախտումների հետ։ Գաղափարաիտսա– կանԳաղափարախոսական, ծրագրային եւ և քաղաքական մարտերը, որոնք բռնկվում են կանոնավոր կերպով, լուծվում են այդ կանոնների միջոցով։
Կազմակերպական կանոններին ու կարգապահությանր կարգապահությանը հնազանդվելու դիմաց ՀՅԴ անդամները որպես փոխհատուցում դառնում են արտոնյալ։ Ամենաաննշան անդամն իսկ, անդամակցության ըն– ձեռած ընձեռած շնորհով, ներկայացնում է զտարյուն հային, ինչպես նաեւ՝ անցյափ նաև՝ անցյալի իմաստությունը։ Ելակետն այն է, որ մեկ հարյուրամյակի փորձառությունը փոխանցվում է կուսակցության յուրաքանչյուր անդամի, որը, ըստ սահմանման, բոլորից ավելի որակավոր է՝ դպրոց, եկեղեցի, թերթ, երկիր ղեկավարելու համար, քանի որ ներկայացնում է հավաքական ու պատմական իմաստություն եւ և կամք։
ՀՅԴ֊ն իր նվիրյալ ու հավատացյալ անդամներով կարեւորագույն կարևորագույն դեր է կատարել տարանջատված, ցրիվ եկած եւև, իբրեւ իբրև պետություն չունեցող ազգ, սպառնալիքի տակ կքած ժողովրդի կյանքում։ Կու–164սակցությունը Կուսակցությունը կարողացել է որսալ ու արտահայտել այն ժողովրդի ցասումրցասումը, հուսախաբությունն ու երազանքներրերազանքները, որն ստացել է այլժո– ղովուրդների այլ ժողովուրդների խաբուսիկ կարեկցանքը եւ և ոչինչ ավելին։
ՀՅԴ֊ն հաճախ եղել է անվեհեր ու խիզախ։ Նա բազուկն էր այն ժողովրդի, որը ահաբեկեց Ցեղասպանության կազմակերպիչներին, երբ աշխարհն ուզում էր այն մոռանալ։ Ոչ մի Թալեւսթ Թալեաթ փաշա անպատիժ չպետք է մնար։ Եվ երբ Սողոմոն Թեհլերյանը Թալեաթին սպանեց, սպանեց ոչ միայն հանուն զոհվածների, այլ նաեւ նաև հանուն փրկվածների, հանուն վերապրածների շառավիղների, նույնիսկ եթե աշխարհը նման ակտը չհռչակի իբրեւ իբրև ողջ մարդկության համար արդարադատության ակտ։ Պատմությունը երբեմն խաչաձեւում խաչաձևում է արդարադատության հետ։ Պատմությունը երբեմն հայտնվում է անհատների տեսքով։ Եվ երբ հայտնվում է, սովորաբար խաղն արդեն ավարտված է։
Սակայն ժամանակի ընթացքում, վերջին յոթանասուն տարում, ՀՅԴ֊ն ծավալվել ու վերածվել է պետության՝ ժողովրդի մեջ ու համայնքում, միեւնույն միևնույն ժամանակ հավակնելով վերպետական ազգային կազմակերպության կարգավիճակի։ Սա, իսկապես, դժվարացնելու է ՀՅԴ֊ի համար ընդունել կամ մաս կազմել ավելի համեստ, «նորմալ» պետության, «նորմալ» Հայաստանի։ Եթե, իհարկե, ՀՅԴ֊ն ինքը չէ պետությունը։
Այդքան շատ հավատամքներ ու հավակնություններ ունեցող նման ահռելի կազմակերպության առկայությամբ ՌԱԿ֊ն ու ՍԴՀԿ֊ը ստանձնեցին հակադրվողի դերը։ Նրանք նույնպես, ի վերջո, հայ էին, նույնպես մեծ գործեր էին կատարել, ունեին հետեւորդներ։ հետևորդներ։ Այս երկու կուսակցությունները փորձում էին գործել իբրեւ իբրև հակակշիռ ՀՅԴ֊ի մենատիրական հավակնությունների։
1982֊ին Լոս Անջելեսում մի դասախոսության ժամանակ ասացի, որ Հայ Դատն ունի երկու պրոբլեմ։ Առաջինը ՀՅԴ անդամներն են, որոնք գտնում են, որ դաշնակցական փնելը լինելը Հայ Դատը լուծելու անհրաժեշտ ու բավարար պայման է։ Երկրորդն այն մարդիկ են, որոնք գտնում են, որ հակադաշնակցական լինելն է անհրաժեշտ ու բավարար պայման միեւնույն միևնույն նպատակին հասնելու համար։
Կուսակցությունների միջեւ միջև հակադրությունները դրական դեր կատարեցին միայն այն առումով, որ համայնքում ավեփ ավելի լավ կառույցների համար մրցակցություն առաջացրին։ Սակայն համայնքի գեբ–1651քաղաքականացումը գերքաղաքականացումը դժվար է դրական զարգացում համարել։ Համայնքը եռանդը կենտրոնացնում էր մանր իշխանության համար տարվող քաղաքական պայքարի վրա, այդ պայքարը սաստկանում էր ու վանում նոր սերունդների նկատեփ նկատելի մասին, հանգեցնում էր որակների կորստի, համայնքի ղեկավարների վարկն իջեցնում համայնքի չեզոք, բայց ազդեցիկ անդամների աչքում, որոնք դեռեւս դեռևս ազդեցություն ունեին, եւ և կուսակցություններին խոցելի դարձնում հյուրընկալ եբկբնեբի եւ երկրների և միջազգային այլ ուժերի խաղարկումների հանդեպ։
Ի վերջո կայացվեցին կարեւոր կարևոր որոշումներ, մշակվեցին մշակութային, քաղաքական ու մտավորական աշխատաոճեր՝ հիմնականում երեք կազմակերպությունների կողմից, որոնց անդամների թիվը միասին 1988 թ․֊ին կազմում էր մոտ 12․000․ ՀՅԴ֊ն ներկայացնում էր այդ թՎԻ թվի մոտ երեք֊քաոորդր։երեք֊քառորդը։
Այս «կուսակցություններն» ահա, բուն հողի վրա մտան Հայաստանի եւ և Ղարաբաղի քաղաքականության մեջ, այլ ոչ թե մնացին հեռվում՝ իբրեւ իբրև օժանդակող մեխանիզմներ։
====Հասնելով համակեցության կարգավիճակի====1980֊ականներին փոխադարձ պախարակումներն ու ջղաձգամ– ները Սվւյուոքում վերջապես դադարեցին։ Սառը պատերազմը, որը որդեգրված էր քաղաքական կուսակցությունների կողմից եւ ներմուծված համայնքային ու եկեղեցական գործերի մեջ, ավարտվեց։ Մարտերը մղված էին, հայերը սպանել էին միմյանց Սառը պատերազմի ընթացքում ՝ որդեգրելով համաշխարհային գործերին մասնակից լինելու ծայրահեղ ձեւը։
Վերջին արյունալի մարտր մղվել է Դաշնակցության եւ Հայաստանի ազատագրության հայ գաղտնի բանակի (ՃՏյ\ԼՃ) միջեւ1980֊ականներին փոխադարձ պախարակումներն ու ջղաձգումները Սփյուռքում վերջապես դադարեցին։ Սառը պատերազմը, որը սակայն առնչվում որդեգրված էր մի հարցի, որի շուրջ բոլորի քաղաքական կուսակցությունների կողմից համաձայնություն էր իշխումև ներմուծված համայնքային ու եկեղեցական գործերի մեջ, Ցեղասպանության հարցինավարտվեց։ Մարտերը մղված էին, այն է՝ թե ո՞վ էր ա– վելի լավ սպառազինված՝ այդ նպատակի հետապնդման համար։ Սեկ այլ, այս անգամ ոչ֊արյունալի մարտ մղվեց քաղաքական կուսակցությունների՝ հիմնականում ՀՅԴ֊ի եւ Ամերիկայի հայկական համագումարի միջեւ։ Այն նույնպես կարգավորվեց։հայերը սպանել էին միմյանց Սառը պատերազմի ընթացքում ՝ որդեգրելով համաշխարհային գործերին մասնակից լինելու ծայրահեղ ձևը։
Սփյուռքն ինքն իր հետ խաղաղ Վերջին արյունալի մարտը մղվել է Դաշնակցության և Հայաստանի ազատագրության հայ գաղտնի բանակի (ASALA) միջև, որը սակայն առնչվում էր, նույնիսկ՝ գոհ։ Որոշ մտավորականներ նույնիսկ սկսեցին խոսել Սփյուռքի, իբրեւ ինքնին «արժեքի» մասին՝ անկախ հայրենիքից, իբրեւ մի տեսակ մշտականհարցի, բայց166«հոգեւոր» տան եւ ոչ թե վերլուծության նյութի։ Այս վերաբերմունքը համակերպվելուորի շուրջ բոլորի կողմից համաձայնություն էր իշխում, ինչպես նաեւ ազատագրության մի ձեւ էր։ Որոշ մարդիկ պնդում էինՑեղասպանության հարցին, որ այժմ ժամանակն է հետազոտելու Սփյուռք լինելու գոյաբանական իմաստը՝ զերծ այն արգելքներիցէ՝ թե ո՞վ էր ավելի լավ սպառազինված՝ այդ նպատակի հետապնդման համար։ Մեկ այլ, որ հաղորդում էր «հայրենիքի» հետ կապը։այս անգամ ոչ֊արյունալի մարտ մղվեց քաղաքական կուսակցությունների՝ հիմնականում ՀՅԴ֊ի և Ամերիկայի հայկական համագումարի միջև։ Այն նույնպես կարգավորվեց։
Սակայն ի՞նչ գնով ձեռք բերվեց այս համակեցությունը՝ աօժստ \՚ւ\՚6աե֊ին։ Խաղաղ Սփյուռքը շատ կազմակերպությունների հնարավորություն տվեց կենտրոնանալ կառույցների ստեղծման վրա, համայնքների կողմից իրենց կառավարությունների վրա ազդելու կարողությունը բարձրացնելու վրա այն երկրներում, որտեղ դա արտոնված Սփյուռքն ինքն իր հետ խաղաղ էր, մշակույթինույնիսկ՝ գոհ։ Որոշ մտավորականներ նույնիսկ սկսեցին խոսել Սփյուռքի, արվեստիիբրև ինքնին «արժեքի» մասին՝ անկախ հայրենիքից, կրթության ոլորտներին որոշ օժանդակության տրամադրելու վրաիբրև մի տեսակ մշտական, բայց «հոգևոր» տան և ոչ թե վերլուծության նյութի։ Այս վերաբերմունքը համակերպվելու, ինչպես նաեւ Ցեղասպանության ճանաչման ջանքեբի վրա։նաև ազատագրության մի ձև էր։ Որոշ մարդիկ պնդում էին, որ այժմ ժամանակն է հետազոտելու Սփյուռք լինելու գոյաբանական իմաստը՝ զերծ այն արգելքներից, որ հաղորդում էր «հայրենիքի» հետ կապը։
Համայնքի Սակայն ի՞նչ գնով ձեռք բերվեց այս համակեցությունը՝ այդ modus vivendi֊ին։ Խաղաղ Սփյուռքը շատ կազմակերպությունների հնարավորություն տվեց կենտրոնանալ կառույցների ստեղծման վրա վերահսկողության համար պայքարը, նայած տեղի, լուծվեց երկու ուղիներից մեկնումեկով՝ կամ մեկ կուսակցության վերահսկողությամբ եւ մյուսների բացառմամբ, կամ համայնքը «ազդեցությունների ոլորտների» բաժանելով, երբ յուրաքանչյուր կուսակցություն զերծ էր մրցակցությունից։ Եկեղեցիների միավորման հարցը լուծվեց՝ վստահանալով, որ յուրաքանչյուր կողմ պահպանում է վերահսկոդությունր «իր Եկեղեցու» համայնքների կողմից իրենց կառավարությունների վրա ազդելու կարողությունը բարձրացնելու վրա այն երկրներում, որն իր հերթին նշանակում որտեղ դա արտոնված էր եկեղեցու բաժանվածության պահպանում։ Կուսակցությունները, երբ կարիք ունեինմշակույթի, համագործակցում էինարվեստի, հակառակ դեպքում՝ միմյանց հանգիստ էին թողնում։ Կուսակցական մարմինները դադարեցրին մյուս կուսակցություններին քննադատելը, ոչ մի իրական հարց ու հակասություն լույս աշխարհ չէր գափս։ Սի քիչ գրվեց կամ խոսվեց դպրոցների ու դասագրքերի որակի եւ բովանդակության մասին, ղեկավարների որակի ու ոճի մասին, ներհամայնքային լարվածությունների մասին, Ցեղասպանության ճանաչմանը հետամուտ փնելու ռազմավարության մասին, կուսակցության ու կառույցների գործունեության հաշվետվության եւ նման այլ խնդիրների մասին։ Կուսակցություններն ու կազմակերպությունները գոհ էին՝ իրենց ոլորտների կրթության ոլորտներին որոշ օժանդակության տրամադրելու վրա վերահսկողությունը պահպանելու եւ իրենց գործունեության համար ֆինանսական եւ այլ կարգի օժանդակության հիմքերը ապահովելու համար։ Պատմաբանները նորից ու նորից ապացուցում էին, որ Ցեղասպանությունը տեղի է ունեցել, եւ կուսակցությունները հետապնդում էին ինչպես նաև Ցեղասպանության ճանաչման հարցը։ Ստածելա շատ բան չէր մնացել։ջանքերի վրա։
167Սփյուռքը նաեւ տառապում էր իներցիայի եւ ձանձրույթի զգացումից։ Նրա հաստատություննեբր հավասարակշռության էին հասելՀամայնքի վրա վերահսկողության համար պայքարը, սահմանելէին այն աշխարհրնայած տեղի, որում կարող էին գործառել։ Անցյալը բացատրվում էր ու պաշտպանվումլուծվեց երկու ուղիներից մեկնումեկով՝ կամ մեկ կուսակցության վերահսկողությամբ և մյուսների բացառմամբ, ներկան հրաշալի կամ համայնքը «ազդեցությունների ոլորտների» բաժանելով, երբ յուրաքանչյուր կուսակցություն զերծ էր րնթանումմրցակցությունից։ Եկեղեցիների միավորման հարցը լուծվեց՝ վստահանալով, եւ ապագան հանդարտորեն նույնացված որ յուրաքանչյուր կողմ պահպանում է վերահսկողությունը «իր Եկեղեցու» վրա , որն իր հերթին նշանակում էր այն երկրնեբի ապագայի հետեկեղեցու բաժանվածության պահպանում։ Կուսակցությունները, որտեղ ապրում երբ կարիք ունեին, համագործակցում էին հայերը։ Սակայն Խորհրդային Հայաստանն , հակառակ դեպքում՝ միմյանց հանգիստ էին թողնում։ Կուսակցական մարմինները դադարեցրին մյուս կուսակցություններին քննադատելը, ոչ մի իրական հարց ու իարհրդային հայերը այս ամենին մաս չէին կազմում։հակասություն լույս աշխարհ չէր գափս։ Մի քիչ գրվեց կամ խոսվեց դպրոցների ու դասագրքերի որակի և բովանդակության մասին, ղեկավարների որակի ու ոճի մասին, ներհամայնքային լարվածությունների մասին, Ցեղասպանության ճանաչմանը հետամուտ լինելու ռազմավարության մասին, կուսակցության ու կառույցների գործունեության հաշվետվության և նման այլ խնդիրների մասին։ Կուսակցություններն ու կազմակերպությունները գոհ էին՝ իրենց ոլորտների վրա վերահսկողությունը պահպանելու և իրենց գործունեության համար ֆինանսական և այլ կարգի օժանդակության հիմքերը ապահովելու համար։ Պատմաբանները նորից ու նորից ապացուցում էին, որ Ցեղասպանությունը տեղի է ունեցել, և կուսակցությունները հետապնդում էին Ցեղասպանության ճանաչման հարցը։ Մտածելու շատ բան չէր մնացել։
Որոշ կազմակերպությունների համար Հայաստանը հազիվ Գոյություն ուներ՝ րտբհրդային, անկատար ու սիրո արժանի, արժանի նաեւ դրսի մանր֊մունր օգնություններին։ Ուրիշների համար «հայրենիքը» իդեալականացված Հայաստանն Սփյուռքը նաև տառապում էրիներցիայի և ձանձրույթի զգացումից։ Նրա հաստատությունները հավասարակշռության էին հասել, մի Հայաստան, որը գոյություն չուներ եւ հավանաբար երբեք գոյություն չէր ունենալու։ Բայց ջանքեբն ավելի ուղղված սահմանել էին փափագելունայն աշխարհը, քան ձեռք բերելուն։ Ինչեւէ, մեծ մասի համար Խորհրդային Հայաստանր մնում որում կարող էին գործառել։ Անցյալը բացատրվում էր հեռվում՝ ճանաչված իր միջնադարյան վանքերով ու հեդենիստական տաճարովպաշտպանվում, ներկայացված խաղողի այգիների ու թանգարանների նկարներովներկան հրաշալի էր ընթանում, Հայաստանը թանգարան էր՝ բացօթյաև ապագան հանդարտորեն նույնացված էր այն երկրների ապագայի հետ, բայցեւայնպես թանգարան։որտեղ ապրում էին հայերը։ Սակայն Խորհրդային Հայաստանն ու խորհրդային հայերը այս ամենին մաս չէին կազմում։
Սփյուռքր ճակատագրական 1988 թվականը մուտք գործեց հիմնականում ներքին խաղաղությամբ՝ զերծ Սառր պատերազմի ընթացքում կատարված ներքին արյունահեղություններիցՈրոշ կազմակերպությունների համար Հայաստանը հազիվ Գոյություն ուներ՝ խորհրդային, որոնք սկսվել անկատար ու սիրո արժանի, արժանի նաև դրսի մանր֊մունր օգնություններին։ Ուրիշների համար «հայրենիքը» իդեալականացված Հայաստանն էր, մի Հայաստան, որը գոյություն չուներ և հավանաբար երբեք գոյություն չէր ունենալու։ Բայց ջանքերն ավելի ուղղված էին 1975֊ին Լիբանանում։ Սփյուռքը բաժանված փափագելուն, քան ձեռք բերելուն։ Ինչևէ, մեծ մասի համար Խորհրդային Հայաստանր մնում էրհեռվում՝ ճանաչված իր միջնադարյան վանքերով ու հելենիստական տաճարով, ներկայացված խաղողի այգիների ու թանգարանների նկարներով, սակայն ակտիվՀայաստանը թանգարան էր՝ բացօթյա, համայնքային քաղաքականության մեջ խորասուզված եւ ինքնագոհ։բայցևայնպես թանգարան։
===ՍՓՅՈՒՌՔԻ ԱՌՋԵՎ ՀԱՌՆՈՒՄ ԵՆ ՓՈՓՈԽՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ «ՀԱՅՐԵՆԻՔԻ» ՃԱԿԱՏՈՒՄ===Ի պաշտպանություն Հայաստանի հետ միավորվելու Ղարաբաղի պահանջի Սփյուռքը ճակատագրական 1988 թվականի փետրվարին Երեւանում ժայթքած զանգվածային ցույցերը ցնցեցին Սփյուռքը։ Ստեփանակերտի ցույցերին հաջորդեցին Ադրբեջանի Սամգայիթ քաղաքում հայ ազգաբնակչության կոտորածները եւ ապա Ղարաբադ Կոմիտեի ստեղծումը։ Այնուհետեւ հաջորդեց 1988֊ի դեկտեմբերի երկրաշարժըթվականը մուտք գործեց հիմնականում ներքին խաղաղությամբ՝ զերծ Սառը պատերազմի ընթացքում կատարված ներքին արյունահեղություններից, որի պատճառած ցնցումը շատ ավելի հզոր որոնք սկսվել էին 1975֊ին Լիբանանում։ Սփյուռքը բաժանված էր, քան սոսկ երկրի ցնցում։սակայն ակտիվ, համայնքային քաղաքականության մեջ խորասուզված և ինքնագոհ։
1990 թվականի ամռանը ՀՀՇ֊ն ընտրությունների միջոցով անցավ իշխանության, իսկ 1991֊ին Հայաստանը հռչակեց իր անկա–168խությունը եւ ստեղծեց նախագահական կառույց։ 1991֊ից 1994֊ը Ղարաբաղի քաղաքական հակամարտությունը դարձավ Դարաբաղյան պատերազմ, որում հաղթեց հայկական կողմը։ Կարճ ժամանակամիջոցում Հայաստանն ու աշխարհը փոխվեցին։ Ինչպե՞ս արձագանքեց Սփյուռքը։ Ինչպե՞ս հարմարվեց այդ փոփոխություններին կամ հարմարվե՞ց արդյոք։==Սփյուռքի առջև հառնում են փոփոխություններ «Հայրենիքի» ճակատում==
Զանգվածային շարժումը Սփյուռքի համար նախեւառաջ անսպասելի էր։ Թեեւ շատ քչերն էին քնքուշ զգացումներ տածում խորհրդային համակարգի հանդեպԻ պաշտպանություն Հայաստանի հետ միավորվելու Ղարաբաղի պահանջի 1988 թվականի փետրվարին Երևանում ժայթքած զանգվածային ցույցերը ցնցեցին Սփյուռքը։ Ստեփանակերտի ցույցերին հաջորդեցին Ադրբեջանի Սումգայիթ քաղաքում հայ ազգաբնակչության կոտորածները և ապա Ղարաբաղ Կոմիտեի ստեղծումը։ Այնուհետև հաջորդեց 1988֊ի դեկտեմբերի երկրաշարժը, մեծ մասի համար աներեւակայելի որի պատճառած ցնցումը շատ ավելի հզոր էր փողոցներում կառավարությանը դեմ ելնեա։ Եվ շարժման ծավալն ու ուղղաթյունր կարգին չհասկանալով՝ սփյոտքահայերը «իրական» բացատրություններ էին որոնում եւ չէին կարողանում պատկերացնել հետեւանքները։, քան սոսկ երկրի ցնցում։
Որոշ մարդիկ1990 թվականի ամռանը ՀՀՇ֊ն ընտրությունների միջոցով անցավ իշխանության, սովորաբար պատմաբաններն ու կուսակցությունների հետ սերտորեն առնչվողները, գիտեին, թե Ղարաբաղը որտեղ է, եւ թե Լեռնային իսկ 1991֊ին Հայաստանը հռչակեց իր անկախությունը և ստեղծեց նախագահական կառույց։ 1991֊ից 1994֊ը Ղարաբաղի պրոբլեմն ինչ է։ Շատերը չգիտեին։ Տասնամյակների րնդմիջումից հետո առաջին անգամ համաշխարհային լրատվամիջոցներըքաղաքական հակամարտությունը դարձավ Ղարաբաղյան պատերազմ, գրեթե երկյուղածությամբ, իրենց աոաջին էջերում եւ առաջնորդող հոդվածներում որում հաղթեց հայկական հարց էին արծարծում։ Վերջին անգամ հայերը զանգվածային լրատվության միջոցների կողմից ուշադրության էին արժանացել 1973֊1983 թթ․ ընթացքում, երբ հայկական խմբավորումների կողմից թուրք դիվանագետներ էին սպանվում, եւ շատ հայեր վստահ չէին, թե հավանում են հայի այն կերպարը, որը ներկայացվում էր լրատվությամբ։ Այժմ միջազգային մամուլը բացատրում էր, թե որտեղ են գտնվում կողմը։ Կարճ ժամանակամիջոցում Հայաստանն ու Ղարաբաղը։աշխարհը փոխվեցին։ Ինչպե՞ս արձագանքեց Սփյուռքը։ Ինչպե՞ս հարմարվեց այդ փոփոխություններին կամ հարմարվե՞ց արդյոք։
Իրենց ինքնության ճանաչեցման որոնումների մեջ գտնվող սվցոտքահայերի Զանգվածային շարժումը Սփյուռքի համար, որոնք հոգնել նախևառաջ անսպասելի էր։ Թեև շատ քչերն էին հարեւաններինքնքուշ զգացումներ տածում խորհրդային համակարգի հանդեպ, բարեկամներին մեծ մասի համար աներևակայելի էր փողոցներում կառավարությանը դեմ ելնելը։ Եվ շարժման ծավալն ու աշխատակից ներին բացատրելուց, թե «ինչ է նշանակում հայ փնել», այս ուշադրությունը հրաշքի պես մի բան էր։ուղղությունը կարգին չհասկանալով՝ սփյուռքահայերը «իրական» բացատրություններ էին որոնում և չէին կարողանում պատկերացնել հետևանքները։
Որոշ մարդիկ, սովորաբար պատմաբաններն ու կուսակցությունների հետ սերտորեն առնչվողները, գիտեին, թե Ղարաբաղը որտեղ է, և թե Լեռնային Ղարաբաղի պրոբլեմն ինչ է։ Շատերը չգիտեին։ Տասնամյակների ընդմիջումից հետո առաջին անգամ համաշխարհային լրատվամիջոցները, գրեթե երկյուղածությամբ, իրենց առաջին էջերում և առաջնորդող հոդվածներում հայկական հարց էին արծարծում։ Վերջին անգամ հայերը զանգվածային լրատվության միջոցների կողմից ուշադրության էին արժանացել 1973֊1983 թթ․ ընթացքում, երբ հայկական խմբավորումների կողմից թուրք դիվանագետներ էին սպանվում, և շատ հայեր վստահ չէին, թե հավանում են հայի այն կերպարը, որը ներկայացվում էր լրատվությամբ։ Այժմ միջազգային մամուլը բացատրում էր, թե որտեղ են գտնվում Հայաստանն ու Ղարաբաղը։ Իրենց ինքնության ճանաչեցման որոնումների մեջ գտնվող սովետահայերի համար, որոնք հոգնել էին հարևաններին, բարեկամներին ու աշխատակիցներին բացատրելուց, թե «ինչ է նշանակում հայ լինել», այս ուշադրությունը հրաշքի պես մի բան էր։ Այնուամենայնիվ, նրանք շատ վստահ չէին, թե ողջունում են այդ անսպասելի հբաշքր։ Սեկ հրաշքր։ Մեկ շաբաթվա ընթացքում Հայաստանի ժողովուրդը, որը պատմությունից դուրս էր համարվում, արեց այն, ինչ հայ քաղաքական կուսակցությունները, լոբբիստական խմբերը, մշակութային ու գիտական կազմակերպությունները ի վիճակի չեղան անելու տասնամյակներ շարունակ։
ժողովուրդ բառը հանկարծ ձեռք բերեց նոր, գրեթե տագնապահարույց նշանակություն։
169Սամգայիթի Սումգայիթի կոտորածներն, ամեն դեպքում, ավեփ ավելի ծանոթ իրադարձություն էին։ Գիտեին դրանց ինչպես վերաբերվել։ Ոգեկոչվեցին պատմությունն ու ցասումը, կրկին՝ զոհերի ազգ լինելու զգացումը։ Կոտորածները հայերին հիշեցրին խորհրդային ռեժիմի որոշ նվազ բարեկամական հատկությունների մասին, ինչպես նաեւ նաև զորացրին «թուրքի»՝ իբրեւ իբրև հավերժական թշնամու, կերպարը եւ և մշտապես ներկա սպառնալիքը։ Սակայն Շարժումը շարունակվում էր։ Երեւանն Երևանն ու Ղա– բաբադ Ղարաբաղ Կոմիտեն ղեկավարությունն իրենց ձեռքն էին առել։ Սփյուռքի քաղաքական կուսակցությունները դժվարին կացության մեջ էին։ Նրանք տանջվում էին՝ հանրությանը մատուցելիք բացատրություններ գտնելու համար այն հսկայածավալ իրադարձությունների մասին, որոնք գրավել էին աշխարհի ուշադրությունը, սակայն որում իրենք դեր չունեին, և որոնց կողքին մնացած ամեն բան մթագնել էր։ Կուսակցություններն իրադարձությունները չափում էին այն հաշվարկով, թե Մոսկվան ինչ կմտածի կամ կանի՝ չհավատալով, որ Հայաստանում կարող է տեղ գտնել տևական քաղաքական շարժում՝ ազգային այն շահերի հետապնդմամբ, որոնց պահապաններն էին իրենք։ Սփյուռքահայ քաղաքական կուսակցությունների համար գտնված համակեցությունը ոչ միայն Սփյուռքի ներսում էր, այլև Սփյուռքի և Խորհրդային Միության միջև, և տարածվում էր նաև Խորհրդային Հայաստանի իշխանությունների վրա․ ԽՍՀՄ կոմունիստական կուսակցությունը իշխում էր ԽՍՀՄ֊ի հայերի վրա, իսկ Սփյուռքի քաղաքական կուսակցությունները կառավարում էին Սփյուռքի հայերին։
Սփյուռքի քաղաքական կուսակցությունները դժվարին կացության մեջ էին։ Նրանք տանջվում էին՝ հանրությանը մատուցեփք բացատրություններ գտնելու համար այն հսկայածավալ իրադարձությունների մասին1988 թ․ հոկտեմբերին, որոնք գրավել էին աշխարհի ուշադրությունըորպես բացառիկ երևույթ համաձայնության գալով որևէ գրավոր փաստաթղթի շուրջ, սակայն որում իրենք դեր չունեինՀՅԴ֊ն, եւ որոնց կողքին մնացած ամեն բան մթագնել էր։ Կուսակցություններն իրադարձությունները չափում էին այն հաշվարկով, թե Մոսկվան ինչ կմտածի կամ կանի՝ չհավատալով, որ Հայաստանում կարող ՌԱԿ֊ն ու ՍԴՀԿ֊ը հրապարակեցին մի «Միացյալ հայտարարություն»։ Այդ հայտարարությունը վերջին տասնամյակի պատմության կարևորագույն փաստաթղթերից մեկն է տեղ գտնել տեւական քաղաքական շարժում՝ ազգային այն շահերի հետապնդմամբ, որոնց պահապաններն էին իրենք։ Սվւյոտքահայ քաղաքական կուսակցությունների համար գտնված համակեցությունր ոչ միայն Սփյուռքի ներստմ էր, այլեւ Սփյուռքի եւ Խորհրդային Սիության միջեւ, եւ տարածվում էր նաեւ Խորհրդային Հայաստանի իշխանությունների վրա․ ԽՍՀՍ կոմունիստական կուսակցությունը իշխում էր ԽՍՀՄ֊ի հայերի վրա, իսկ Սվւյոտքի քաղաքական կուսակցությունները կառավարում էին Սվւյուռքի հայերին։որի վերջին երեք պարբերությունն արժե մեջբերել․
1988 թ․ հոկտեմբերին, որպես բացառիկ երեւույթ համաձայնության գալով որեւէ գրավոր փաստաթղթի շուրջ, ՀՅԴ֊ն, ՌԱԿ֊ն ու ՍԴՀԿ֊ը հրապարակեցին մի «Սիացյալ հայտարարություն»; Այդ հայտարարությունը վերջին տասնամյակի պատմության կարեւորագույն փաստաթղթերից մեկն է, որի վերջին երեք պարբերությունն արժե մեջբերել․Կը «Կը պահանջենք ռբ որ Խորհրդային Հայաստանի պետական իշ– խանաքխննեբը աոաւել վճռականաթեամբիշխանությունները առավել վճռականությամբ, հարազատ թարգմա– նր ծանդ/ւսանալով թարգմանր հանդիսանալով համաժողովրդական իրաւացի պահանջնե– րունիրավացի պահանջներուն, հետեայական նախանձախնղրռւթեամբ ե հետևողական նախանձախնղրրութեամբ և օրինական ու քաղաքական բռթբ բոլոր միջոցներով Ղարաբաոի Ղարաբաղի հարցը դարձնեն իրենց առաջնահերթ հարցը արդար ե և ամբողջական լուծման մը յանգե–170լա աոաջադրութեամբյանգելու առաջադրութեամբ, անգոհացացիչ ե՝ Ղարաբաոի անգոհացուցիչ և՝ Ղարաբաղի ու Հայաստանի ժոդովարդի իրաաւնքներռւ եւ ցանկաթեան ժոդովրդի իրավունքներու և ցանկութեան անհամապատասխան նկատելով ցարդ նախատեստած նախատեսված միջոցառումները։
Կոյ կ՛ուղղենք նաե Կոչ կուղղենք նաև Հայաստանի ե Ղարաբաոի և Ղարաբաղի մեր արի ժողո– վուրդինժողովուրդին, որ խուսափին խուսափեն այնպիսի ծայրայեղական կեցաածքներէկեցուածքներէ, ինչպէս՝ ինչպես՝ գործադուլները, դասադուլները ե և ծայրայեղական կարգ մը կոչերը ա արաայայառւթխններըև արտահայտությունները, որոնք կը խանգարեն կարգն ու կանոնը մեր հայրենիքի հանրային կեանքին, ծանր կռրաստնե– բու կ՛ենթարկեն կորուստերու կենթարկեն մեր երկրի տնտեսական, արդիւնաբերականարդիունաբերական, կրթական, մշակութային կեանքը ե նաեւ և նաև վնաս կը բերեն մեր ժռղո– վուրդի ժողովուրդի վարկին ինչպէս նաեւ նաև բնականոն յարաբեբութխններունյարաբերությններուն, ըըա՚յխորհրդային ըլլաա խորհրդային վերին իշխանռւթանցիշխանութանց, ըըա՚յ ըլլայ խորհրդային մխս հանրապետաթխններուն միուս հանրապետությններուն հետ եւ և կը ծառայեն մեր ժռդովուրդի թշնամիներռւ ժողովուրդի թշնամիներու յետին նպաաակներուն։
Պէտք է ամէն բանէ վեր պահպանել մեր ժռդովուրդի մրաթիւ– նըժոդովուրդի միութիունը, որուն մէջ է մեր զօրութխնըզօրութիունը, ե և հեռատեսութեամբ ու վճռականաթեամբ հետապնդել մեր գերագոյն շահերը։գերագույն շահերը։»
Տեքստը մեկնաբանությունների կարիք չի զգում, թեեւ թեև արժանի է ուշադիր րնթերցվելու ընթերցվելու հետագա զարգացումները եւ և երեք կուսակցությունների քաղաքականությունն ավեփ ավելի լավ ըմբռնելու առումով։ Արժե նաեւ նաև նշել, որ հայերեն տեքստր հրապարակվեց անմիջապես՝ ապշանք առաջացնելով ոչ միայն Հայաստանում ու Ղարաբաղում, այլեւ այլև Սփյուռքի որոշ շրջանակներում՝ ներառյալ Դաշնակցության որոշ անդամների մեջ։ ՀՅԴ֊ն անգլերեն թարգմանությունր հրատաբակեց թարգմանությունը հրատարակեց բյուրոյի պաշտոնաթերթի ներդիրում, 1989 թ․ մայիսին, երբ Ղաոա– բաղ Ղարաբաղ Կոմիտեի բանտարկված անդամները դեռեւս Սոսկվայում դեռևս Մոսկվայում իրենց դատավարությանն էին սպասում։
Այնուհետեւ Այնուհետև երկրաշարժ եղավ, որը գրավեց աշխարհի կարեկցանքը, եւ և Միխայիլ Գորբաչովին ստիպեց ընդհատել ՍԱԿ կատարած իր այցելությունը եւ և թռչել դեպքի վայր։ Գորբաչովի այցը Հայաստան խորհրդանշականից շատ ավեփ ավելի մեծ նշանակություն ունեցավ։
Նախ, Գորբաչովը խոստացավ աղետի գոտին վերականգնել երկու տարվա ընթացքում եւ և անհրաժեշտ բյուջեն գնահատեց 14 միլիարդ ԱՍՆ դոլարից ավեփ։ ավելի։ Գումարը չէր համընկնում Սփյուռքի171կազմակերպությունների կարողություններին, որն, այնուամենայնիվ, սկսեց օգնություն ցուցաբերել։ Նվիրաբերություններդ Նվիարաբերությունները որքան էլ կարեւոր կարևոր ու լավ գովազդված լինեին, չէին կարող ֆինանսավորել վերակառուցման ծրսպիրրծրագիրը, թեեւ թեև միացյալ ջանքեբր ջանքերը կարող էին շատ ա– վելին ավելին ասպարեզ բերել եւ և ավելի արդյունավետ լինել սփյոտքյան սփյուռքյան կազմակերպությունների համար, որոնք աղետի օգնության փորձաոութ– յունր փորձառությունը չունեին։
Ռեսուրսներն ի մի բերելու լուրջ փորձեր եղան։ Ֆրանսիայամ Շառլ Ազնավուրն ու ՏՕՏ֊ճոոշաշ֊ն ՏՕՏ֊Armenie֊ն հսկայական օգնություն են ցուցաբերել աղետի գոտուն, նույնիսկ եթե դա լիովին չմիավորեց Ֆրանսիայի հայության ջանքերը։ Ռեսուրսների միավորում կատարվեց նաեւ ԱՄՆ֊ում՝ Քըրք •Քրրքորյանի պնդմամբ, որր որը հիմնեց Միացյալ հայկական հիմնադրամր, այն ֆինանսավորեց շռայլորեն՝ հուսալով, որ դա կնպաստի մեծ կազմակերպությունների միասնաբար գործելուն։ Միացյալ հայկական հիմնադրամր հիմնադրամը շարունակեց լավ գործել եւ և նշանակալի ծառայություն մատուցեց՝ ապահովելով նվիրատվությունների փոխադրումները։ Սակայն միասնության հասնելու նախատեսված նպատակը չիրականացավ, քանի որ մասնակից կազմակերպությունները նախրնտրեցին նախընտրեցին իրենց սեփական աոանձին առանձին ծրագրերն առաջ մղել՝ վստահ լինելու համար, որ դրանով իրենց կազմակերպությունների վարկն ու ազդեցությունը կմեծանա։
Երկրորդ, Գորբաչովը հայերին իաբհուրդ խորհուրդ տվեց մոռանալ քաղաքականությունն ու Ղարաբադը եւ Ղարաբաղը և մտածել աղետի գոտին վերականգնելու մասին։ Շատ սփյոտքահայեբ սփյուռքահայեր մտածեցին, որ դա իմաստուն խորհուրդ է, եւ և մեծ ցնցում ապրեցին, երբ երկոաշաբժից երկրաշարժից փրկվածներից մեկը Լենինականում Գորբաչովից հաշիվ պահանջեց՝ հարցնելով նրան, թե ինչու արդար չի վարվում եւ և թույլ չի տափստալիս, որ Ղարա– բաղը Ղարաբաղը միանա Հայաստանին։
Երրորդ, Գորբաչովը երկրաշարժը օգտագործեց՝ Ղարաբաղ Կոմիտեի անդամներին ձերբակալելու եւ և Մոսկվայում բանտարկելու համար։
Երկրաշարժն ունեցավ նաեւ նաև նվազ ուշադրության արժանացած հետեւանքներ։ Մինչեւ հետևանքներ։ Մինչև երկրաշարժը, համայնքին եւև, լայն առումով, «ազգին» ու «Հայաստանին» օգտակար փնելոլ լինելու համար հարկավոր էր լինել խմբագիր, գրող, ուսուցիչ, եկեղեցական կամ որեւէ որևէ կազմակերպության ղեկավար՝ անկախ մասնագիտությունից։ Միակ բացաոութ–172յուննեբր բացառությունները բարերարներն էին, որոշ իրավաբաններ, որոնք աշխատում էին ազգային կարեւորության կարևորության գործերի վրա, եւ և պատմաբանները, որոնք նշանավոր ու անհրաժեշտ էին դարձել իբրեւ իբրև Ցեղասպանության պատմական ճշմարտության պաշտպաններ։
Իսկ երկրաշարժի գոտուն օգնելր օգնելը պահանջեց բժիշկներ, դեղագործներ ու բժշկական տարաբնույթ ծառայողներ, ինչպես նաեւ ին– ժեներներ։ նաև ինժեներներ։ Այս մասնագիտություն ների մասնագիտությունների տեր անձանց ցանկը, որոնք մեծ մասամբ անհատապես կամ փոքր խմբերով անմիջական եւ երկարատեւ և երկարատև նպատակային օգնություն տրամադրեցին, բավական մեծ է։ Ֆրանսիայում մինչ այդ գոյություն ունեցող հայ բժիշկների կազմակերպությունը կարեւոր կարևոր դեր ստանձնեց այդ գործունեության մեջ։ Ի լրումն արդեն նշվածների, հատուկենտ անհատների մի փոքր խումբ՝ Լուիզ Սիմոն Մանուկյանն ու Հրայր Հովնանյանր ԱՄՆ֊ից, Վաչե Մանուկյանն Անգլիայից եւ և ուրիշներ, անձնապես եւ և կազմակերպությունների միջոցով, վիթխարի օգնություն ցուցաբերեցին եւ և նշանակալի դեր ունեցան նոր Հայաստանի կառուցման հարցում՝ ամենատարբեր առումներով։
Անկախությունից հետո այս կերպափոխումր կերպափոխումը շարունակվեց եւ և տարածվեց նաեւ նաև այլ մասնագիստւթյունների մասնագիտությունների վրա։ Մասնագիտական օժանդակություն ցուցաբերող անձանց մեծ մասր սփյոտքյան մասը սփյուռքյան կազմակերպությունների հետ առնչություն չուներ։ Երկրաշարժը կազմակերպություններին հնարավորություն էր ընձեռել իրենց աշխատանքների շրջանակների մեջ ընդգրկելու հսկայական այն օգնությունը, որ Սփյուռքի մասնագետները կարող էին հատկացնել, պատրաստ էին հատկացնել եւ և հիմնականում հատկացրեցին եւ՛ և՛ երկրաշարժի ժամանակ, եւ՛ և՛ դրանից բավական հետո եւս։ ևս։ Այդ մասնագետներից շատերը ղեկավարություն էին փնտրում կազմակերպված համայնքի մեջ։ Սակայն, րնդհանուբ րնդհանուր առմամբ, կազմակերպությունների մեծ մասը չցանկացավ հարմարվել այդ գործունեությանը, որպեսզի հանկարծ չկորցնի գործունեության վրա, եթե ոչ հենց կազմակերպության վրա, իր վերահսկողությունը։ Կազմակերպությունների ղեկավարները համառորեն ցանկանում էին, որ աղետի զոտու գոտու օգնության որոշումները միայն իրենք կայացրած լինեն։
Վերջապես պարզ դարձավ նաեւնաև, որ իրենց ֆինանսական նվիրատվությունների ու մարդկային ռեսուրսների ուղղորդման հարցում եւս ևս Սփյուռքի համար առաջնայնությաննեբը առաջնայնությունները փոխվել են։ Հայաստանը շատերի համար դարձել էր կենտրոնական հարց։
173Այնուհետեւ Այնուհետև եկավ անկախությունը։ ՌԱԿ֊ը ե և ՍԴՀԿ֊ն այն անմիջապես ընդունեցին, ինչպես վարվեց նաեւ սփյոտքահայեբի նաև սփյուռքահայերի ու սփյուռքահայ կազմակերպությունների բացարձակ մեծամասնությունը։
Դուրս մնացալներր մնացողները ՀՅԴ֊ն ու իր հետեւորդներն հետևորդներն էին։ Այն կոաակ– ցությունրկուսակցությունր, որը պահպանել էր անկախ Հայաստանի հավատքը, չկարողացավ իր սրտում մի անկյուն գտնել՝ րնդունելու ընդունելու համար անկախությունը։ Դաշնակցության ամենաջերմեոանդ եւ ամենաջերմեռանդ և ամենանվիրյալ անդամները՝ այդ երազանքի հավատացյալներրհավատացյալները, կուսակցության կողմից արտոնված չէին հրճվելու անկախ Հայաստանի ծննդով։ Անկախությունը ժամանակին չէր, գտնում էր կուսակցությունը։ Այն շրջահայաց քայլ չէր, այն «նետված» էր Հայաստանին, ոչ թե նվաճված, իսկ անկախ Հայաստանը ղեկավարվում էր «մի խումբ երիտասարդ, անփորձ ղեկավարների կողմից»։
1991թ․ նախագահական ընտրություններում դաշնակցական թեկ– նածուի թեկնածուի ստացած ձայների վհատեցնող քանակը փարատեց կուսակցության անդամների ու համակիրների մեջ տիրող այն անուրջրանուրջը, թե այն ամենն, ինչ պետք է Հայաստանին, ընդամենը դաշնակցական թեկնածուի ընտրությունն է, որպեսզի կուսակցությունը վերադառնա հայրենիք եւ և ստանձնի դրա ղեկավարությունը։ Կուսակցության մի քանի ականավոր ներկայացուցիչներ գտնում էին, որ խելամիտ չէ այդքան շուտ թեկնածու աոաջադրելը։ առաջադրելը։ Ապագա դաշնակցական նախագահի կաբինետում ոմանց արդեն աթոռներ էին խոստացված։
1991֊ից հետո ՀՅԴ֊ն քարոզչություն ծավալեց համայնքի ներսում եւ և հյուրընկալ երկրների կառավարությունների մոտ։ Հակահայաս– տանյանաթյան Հակահայաստանության հասնող հակատերպետրոսյանական ու հակա֊ՀՀՇ– ական գործունեությունը Հայաստանի կառավարությանը չկործա– նեցչկործանեց, սակայն դաշնակցականների աչքին արդարացրեց Հայաստանում կուսակցության հետագա ապօրինի գործունեությունը։ Դա թունավորեց Սփյուռքի մթնոլորտը եւ և շփոթության մատնեց շատերին։
Այսպիսով, գաղափարախոսությունը վերածվեց հավատքի, իսկ կույր հավատքն ատելության կարիք ունի՝ ինքն իրեն պահպանելու համար, փարատելու համար որեւէ որևէ կասկած, որ կարող է առաջանալ, երբ հանգամանքները շատ հարմար կերպով չեն դասավորվում։ Ատելությունն էլ իր հերթին լավագույնս ծառայում է նպատակին, երբ անհատականացվում է։ Լ․ Տեր֊Պետբոսյանի կատարած ոչ մի քայլ չէր կարող ճիշտ լինել կամ խելամտության նշույլ պաբունակելպարունակել, եւ174նրա ևնրա ձեռնարկած յուրաքանչյուր քայլ դիվային նպատակներ էր հետապնդում։ Դաշնակցական շատ թերթերում վերահրատարակված մի հոդվածի մեջ ՀՅԴ մի ղեկավար Լ․ Տեր֊Պետրոսյանին մեղադրում էր եռագույնն ու պետական հիմնր հիմնը Դաշնակցությունից «գողանալու» եւ և դրանք նոր հանրապետության դրոշն ու հիմնը դարձնելու մեջ։ Նա արդեն գողացել էր անկախության ու եբկրի երկրի գաղափարները, չհսկվելու դեպքում էլի ինչե՛ր կգողանա։
Դաշնակցական քարոզչությունր քարոզչությունը նոր անկում նշանավոբեց նշանավորեց ատելության քաղաքականության մեջ։ Հետեւողական Հետևողական ու սիստեմատիկ կերպով անարգվում էր մի մարդ, որն ընտրվել էր Հայաստանի ժողովրդի ձայների 83 տոկոսով։ Դաշնակցական թերթերը նորանկախ հայրենիքի առաջին ազգընտիր Նախագահին կոչում էին այնպիսի անուններով, որոնց չէր «արժանացել» ուրիշ ոչ ոք՝ բուշեւիկներից բոլշևիկներից սկսած մինչեւ մինչև երիտթուրքերը։
Դժվար է որոշել, թե ինչն էր ավելի վատ․ ՀՅԴ֊ի կողմից Նախագահին նսեմացնելու եւ ապամարդկային ներկայացնելու կազմակերպված ու հետեւողական հետողական գործունեությո՞ւնը, թե՞ այն փաստը, որ ոչ մի սփյոտքյան ղեկավար կամ կազմակերպություն հրապարակավ չդատապարտեց նման վարքը։ Եկեղեցու ղեկավարները, լինելով բարոյական իշխանություն, զլացան այդ անել, գիտնականներր, փնելով ազգի պատմության պահապաններ ու մտավոր ղեկավարներ, զլացան այդ անել, մյուս կուսակցություններր, քաղաքական բանավեճերի մասնակիցները զլացան այդ անել։ Շատ֊շատերն էին զայրացած։ Եվ սակայն, բացի երկու, թերեւս երեք, նվազ ճանաչված ազնր– վաբարո հոդվածագրից, նման վարքագիծ չցուցաբերվեց։ Պատճառներից անկախ, նշված երեւույթբեւ հակազդեցության բացակայությունը խոսում է սփյոտքյան քաղաքական կյանքի ու երկխոսության ո– բակի մասին։ Ինչ֊որ առումներով սա անդրադարձնում է այն քամահրանքը, որ որոշ սփյուռքահայեբ տածում են Հայաստանի ժողովրդի նկատմամբ։ Եկեք պատկերացնենք, որ որեւէ մեկը, ասենք՝ ոչ֊հայ մի հոդվածագիր, որեւէ թերթում այդ բառերը գործածեր դաշնակցական երկրորդ էշելոնի որեւէ ղեկավարի վերաբերյալ։ Ինչպի– սի՞ն կփներ Դաշնակցության, այլ կուսակցությունների, համայնքի ու դրա կազմակերպությունների, այդ թվամ եւ ավանդաբար Դաշնակցության ընդդիմադիրների հակազդեցությունը։
Այդ ատելությունն ինչ֊որ չւաիով ուղղված էր Հայաստանի եւ, լայն առումով, Հայաստանի ժողովրդի դեմ, որը հանդգնել էր ինքնագլուխ
«Ութ միլիոնանոց հզոր» եւ «հարուստ» Սփյուռքի կերպարը Հայաստանում ու Ղարաբաղում այնպիսի պատկերացում է ստեղծել, որն իրականությանր չի համապատասխանում եւ կարող է անվտանգության կեղծ պատրանք ստեղծել։ Խոստանալ այն, ինչ չես կարող տալ, եւ չտալ այն, ինչ խոստացել ես՝ պատմության հանդեպ անպատասխանատու արարք է։ ժամանակը ցույց կտա, թե, ի վերջո, Հայաստանի ու Ղարաբաղի ղեկավարների ակնկալություններն այդ հնչեղ, բազմախոստում, սակայն դժվարին Սփյուռքից արդարացի էին, թե ոչ։
==6․ Ողբերգությունների եւ անուրջների միջեւ․ <i>Ներկան երբեւէ գալո՞ւ է</i>==
