― Աշխարհում ո՛չ մի թատրոն չի կարող տեղավորել այսպիսի մի ձայն, բայց ողջ Անգլիան իմ տունն է։
==Գլուխ հիսունութերորդ==
'''Գրողը հանդիպում է Ֆիգրոյ հրապարակի սրբին և Վեսլիի հետ փողից ու վարքուբարքից խոսում'''
Համոզված էի, որ գրողը շատ կուզեր տեսնել էս մարդուն ու նրա ձայնը լսել, դրա համար էլ հենց սա քարոզն ավարտեց ու մոտեցավ մեզ, խնդրեցի, թե ի՞նչ կլինի, մյուս օրը, կեսօրից հետո գա մեր գրասենյակի շենքի մոտ՝ էնտե՛ղ իրեն լսենք։ Ասաց կգա ու հաջորդ օրը, ժամը երեքին նրա ձայնը ականջիս ընկավ, սպասեցի տեսնեմ, թե գրողն ինչ պիտի մտածի։
Դե, մի պահ լսում էր։ Հետո մոտեցավ պատուհանին ու փեղկը բացեց։ Մի րոպե չանցած՝ շտապ֊շտապ դուրս եկավ գրասենյակից։ Տեսա՝ փողոցում կանգնել, սպասում է, որ մարդու հետ խոսի։ Սա իր քարոզը վերջացրեց թե չէ, գրողը ինչ֊որ բան խցկեց նրա ձեռքն ու հետը զրույցի մտավ։
Հետո քաշվեց մի կողմ, իսկ քարոզիչը նորից սկսեց։ Անցորդները կանգնում էին, ականջ դնում։ Մարդն իր ձայնով ու խոսքերով մի տեսակ գրավում էր ամենքին։ Տեսնեմ գրողը տնտղում է մարդկանց։ Բոլորն էլ փող էին գցում քարոզչին։ Նա մի քառասունհինգ րոպե մնաց շենքի առաաջ, ու ժողովուրդը անընդհատ փող էր տալիս նրան։ Վախենում էի, որ էդ մեծ հաջողությունը փորձանք դառնա գլխին։ Հաստատ մի երեք֊չորս ֆունտ հավաքած կլիներ, եթե ոչ ավել։ Մտածում էի՝ ով գիտի ահավոր բան արի, որ նրան կանչեցի էստեղ․ ախր առաքինի մարդը չպետք է հայտնվի էնպիսի վիճակում, երբ ջանքերիդ արդյունքն ընկալում ես հաջողության ամենաշոշափելի ու բացահայտ ձևով․ ըստ շահածդ փողի։ Էս մարդու մեծությունը էնքան սերտորեն էր կապված նրա օտարությանը իր շրջապատին, որ վախենում էի հաջողությունը նրա համար կարևոր դառնա, հոգին ապականի, խորտակի մեծությունն ու ստիպի մտածել անարժան բաների մասին։Կա֊չկա էս բոլորը նրա մտքով էլ էր անցել, որովհետև էլ երբեք չեկավ մեր փողոցը։ Ֆիցրոյ հրապարակում նա ավելի վեհաշքու էր, քանի որ շուրջը ոչ մի իրարանցում չկար։
Երբ գրողը վերադարձավ իր սեղանի մոտ, ասաց՝ երևի թե մեր ժամանակների ամենամեծ մարդկանցից մեկին է տեսել ու լսել ես էլ պատմեցի, որ Ջիլի հետ ման գալիս՝ Ֆիցրոյ հրապարակում եմ էդ մարդուն հանդիպել ու մեր փողոցը կանչել, որովհետև համզոված էի՝ գրողն էլ կուզեր ծանոթանալ նրա հետ։
― Չգիտեմ ինչ անեմ,― ասաց գրողը,― մի ֆունտ տվեցի։ Իհարկե, սխալ էր։
― Փողը պետք կգա նրան։
― Անշուշտ պետք կգա, բայց նա փողոցներն ընկած՝ ջանք չի խնայում, որ մարդիկ փողի իշխանությունից ազատվեն, իսկ մարդի՞կ․ ի՞նչ են անում մարդիկ․ ես ի՞նչ արեցի։ Փող տվի նրան։ Չէ, սա ընդհանրապես բանի նման չէ։
Դե, էստեղ փողից խոսք բացվեց, ու գրողն ասաց․
― Մի օր կսկսես շատ փող վաստակել, առանձնապես չես տքնի վաստակելու համար, ամեն ինչ ինանքբերաբար կստացվի։ Այ, երբ որ դա կատարվի, ոչ մի նշանակույթուն չտաս, դրանով չտարվես՝ փողի գերին դառնաս․ ավելի շատ ունենալուն չձգտես ու չտխրես, եթե քիչ ստանաս։ Դրանից բարձր եղիր։ Երբեք քեզ թույլ չտաս հարուստ կամ աղքատ լինել։ Փողը կարնույնիսկ լավ մարդուն կործանման հասցնել։
Ուզում էի իմանալ, թե ոնց պիտի հանկարծ շատ փող վաստակեմ, էնպես որ գրողին հարցրի, նա էլ բացատրեց․
― Գրելով,― ասաց։― Դու հիմա էլ ես լավ գրում, բայց շուտով, ըստ իս, մեծ գրող կդառնաս։
― Որտեղի՞ց գիտենք։
― Գիտեմ ու վերջ։
է՛հ, եթե խոսքը էս տեսակ հրաշքների մասին է, մանավանդ որ բանն էլ քեզ է վերաբերում, ուզում ես ավելին իմանալ, դրա համար էլ ասի․
― Բայց ինչո՞ւ եք էդպես կարծում։
― Ես կարդացել եմ բոլոր գործերդ, ինչ որ իմ առաջադրանքով գրել ես, ― ասաց գրողը։― Դու հիմա ավելի լավ ես գրում, քան երբևէ ասպարեզ եկած գրողների մեծամասնությունը, մինչդեռ նոր ես սկսում։ Գրողները չեն սիրում գրողներին։ Վախենում են իրարից։ Ես՝ չէ։ Սիրում եմ գրողներին։ Այն մարդկանց չեմ սիրում, ովքեր գրող չեն, բայց համառորեն շարունակում են գրել։ Իսկ դու գրող ես։ Հենց որ կսկսես շատ փող վաստակել, դրան ոչ մի նշանակություն չտաս, առանց այդ էլ միլիոնատեր ես ու միլիոնատեր էլ կլինես։
― Միլիոնատե՞ր։
― Իհարկե,― ասաց գրողը։― Դու ի ծնե միլիոնատեր ես։ Այն միլիոնատերերից, որ տասը սենթի կարիք էլ չունեն․ դա հազիվ թե նրանց պետք գա։ Ուղղակի աշխատիր ողջ պրծնել պատերազմից, ուրիշ ոչինչ։
Ասի՝ անընդհատ աշխատում եմ, հետո նա իր առաջադրանքով գրածս վերջին պատմվածքը վերադարձրեց, բայց ոչ մի խոսք չասաց, ես էլ հարցրի․
― Դե․․․ սրա մասի՞ն ինչ կասեք։
― Դու արդեն ինքնուրույն գրող ես,― ասաց։― Այլևս քեզ սովորեցնելու բան չունեմ։
Տրամադրությունս կարգին բարձարացավ, ասի․
― Հիմա ի՞նչ անեմ։
― Ի՛նքդ կհասկանաս,― ասաց։― Իսկ առայժմ գնանք գարեջուր խմելու։
Դուրս եկանք փողոց, գնացինք «Սրարշավ ձի» պանդոկը, գարեջուր խմեցինք, հետո գնդիկախաղով ընկանք, ամեն օյինին կես քրոն էինք դնում ու ներխուժման մասին խոսում։
Էդ ներխուժումը հեչ սրտովս չէր։ Երնեկ էի տալիս էս պատերազմը գրողի ծոցը կորչեր, չնայած գիտեի, որ դա լինելու բան չի։ Իհարկե, վերջին հաշվով, մի օր պտաերազմն իրոք գրողի ծոցը կկորչեր, ու եման ինչ առաաջվա պես կդառնար, բայց պատերազմն արդեն իր սև գործը տեսած կլիներ ու բոլորի խելքը գլխից առած։ Մեկ է, թեկուզ պատերազմը մեջտեղ էլչընկներ, ամեն ինչ էլի նույնին կհանգեր, բայց քանի հավատացնում էին, թե դժվարն էն է՝ կռվիրց ողջ պրծնեն, դրանից հետո իսկապես չտեսնված մի բան է լինելու, իսկ ես մազաչափ չէի հավատում սրան։ Մտքովս չէր էլ անցնում, թե նման ճանապարհով կարելի է հասնել ինչ֊որ չտեսնված, արդարացի կամ օգտակար, կատարյալ կամ մեծ․ ազնիվ, ճիշտ կամ մարդկային բանի։ Իմ կարծիքով, պատերազմն ուղղակի դժբախտություն էր, որի առաջը մարդիկ չեն առել, ու գալու էր անցներ, մի օր էլ աշխարհի երեսից ջնջվեր, իսկ ամենակարևոր բաները մնալու էին իրենց նախկին տեղում՝ առաջվա նման, մինչև դժբախտության գալն ու անցնելը։ Ես պարզապես չէի հավատում պատերազմին։ Հիմա էլ չեմ հավատում։ Ու երբեք չեմ հավատա։ Իմ կարծիքով, պատերազմն ընդամենը ձախողումներն արդարացնելու անհաջող միջոց է։ Ասենք՝ ինչ֊որ մահաբեր մանրէների շատ սազական է մարդու մարմնի մեջ կռիվ տալ կենսարար մանրէների դեմ․ դա բնության օրենքն է, բայց մարդիկ ախր հո մանրէներ չեն։
==Գլուխ հիսունիններորդ==
'''Վեսլին ու Ջիլը ականջ են դնում լոնդոնյան մուրացկանի երգին ու ճառերին'''
Մի կիրակի առավոտ, ութի մոտերքը, ինչ֊որ մեկը կանգնել էր Կարլ Երկրորդի փողոցում, որտեղ մենք ապրում էինք, ու երգ էր ասում։ Նրա ձայնից զարթնեցինք ու շատ ուրախացանք, որովհետև երգում էր․
Ա՛խ, երանի իմանայիք, թե ինչքան եմ ձեզ սիրում,
<br>Ա՛խ, երանի իմանայիք՝ սիրտս ինչպես եք հուզում․․․
Ես գրկեցի Ջիլին, սեղմեցի կրծքիս ու համբուրեցի, իսկ մարդն իր երգը վերջացրեց ու գործի անցավ, սկսեց թղթերի մեջ փաթաթված պղնձադրամները հավաքել, որ պատուհաններից էին գցել, բայց հավաքելու հետ մեկտեղ մի փոքրիկ ճառ արտասանեց․
― Տիկնայք և պարոնայք,― ասաց,― ինձ հաճելի չի, որ կիրակի օրով, էսպես առավոտ կանուխ, փողոց եմ դուրս գալիս ու երգում փողի համար, բայց կինս ծանր է, հիվանդանոցում պառկած։ Շնորհակալ եմ, տիկնայք և պարոնայք, աստված ձեզ պահի, բարու մեջ մնաք։
Հետո նա երգեց «Երբ արար աշխարհում նորից լույսերը վառվեն» երգը։ Փողոցն ընկած, եգելով՝ տնետուն էր անում ու փող հավաքում։ Հենց էս երգն էլ վերջացրեց, ականջիս հասավ, որ նորից է ճառում։ Հիանալի էր, որովհետև երկրորդ ճառին նոր բան ավելացրեց։
― Տիկնայք և պարոնայք,― ասաց,― օգնեք նեղ վիճակի մեջ գտնվող մարդուն։
Մի քիչ էլ առաջ անցավ ու սկսեց երգել․ «Ես յանկի Դուդլ Դենդին եմ․․․»։ Սա արդեն ամենածիծաղելին էր, որովհետև նրանից ի՜նչ յանկի, բնիկ լոնդոնցի էր, մոտ քսանհինգ տարեկան մի ինքնավստահ անամոթ։ Իր երրորդ ճառում լսեցի, որ ասաց․
― Տիկնայք և պարոնայք, ես նախկին պատերազմի վետերան եմ, կռվել եմ մի քանի տարբեր տեղերում ու պարգևատրվել մ իքանի տարբեր շքանշաններով։
Է՛հ, նրա միակ շքանշանը իր կարմիր քիթն էր, բայց ձայնը լավն էր, ու երևում էր ինձ ու Ջիլի պես՝ բոլորին դուր է գալիս։ Գիտեինք, որ ամեն ինչ փչում է, բայց փչաններ կան՝ անկախ քեզնից դուրդ են գալիս։ Հույս ունեինք, թե մյուս կիրակի էլ կգա, ու իրոք եկավ։ Էլի նույն երեք երգը երգեց ու նույն երեք ճառը աննշան փոփոխություններով արտասանեց։
Լոնդոնի փողոցային մարդկանց ես շատ եմ սիրում։ Ջիլի հետ միշտ գնում էինք Հեյմարքիթում դաշնամուր նվագող ծերուկին լսելու, պատվիրում էինք, որ մեզ համար «Վալենսիան» նվագի, մի թափառաշրջիկ զույգ էլ կար՝ բանջո ու կլարնետ նվագողներ, իրիկնամուտին միշտ անցնում էին էս փողոցով ու «Խոտերի շրշյունը» կատարում, սա էլ էինք շատ հավանում։ Ամբողջ քաղաքը լի էր արտասովոր ու չնաշխարհիկ երգ֊երաժշտությամբ։
Մի կիրակի էլ, հենց որ թափառական երգիչը մեզ զարթնացրեց իր մշտական երգով՝ «Ա՛խ, երանի իմանայիք, թե ինչքան եմ ձեզ սիրում․․․», սովորականի պես քնից վեր կացանք, պինդ գրկվեցինք իրար, համբուրվեցինք ու սովորականի պես սպասում էինք նրա ճառին, նա էլ, իհարկե, սկսեց նույնը կրկնել, բայց բանը հասավ հիվանդանոցում պառկած կնոջը թե չէ, սա հանկարծ սսկվեց։ Վազեցի լուսամուտի մոտ, որ տեսնեմ ինչ է պատահել։ Պարզվեց՝ լոնդոնյան ոստիկանը բռնել է նրա թևից ու թեթևակի հրելով՝ տանում է․ դե, դա արդեն լրիվ ավելորդ էր։ Ասենք, մյուս կիրկաի մեր երգիչն էլի իր նախկին տեղում էր։
Բայց ամենահրաշք երաժշտությունը գիշերն ընկնելուց առաջ էինք մեկ֊մեկ լսում, մայրամուտից հետո, երբ մթան քողն էր ամեն ինչի վրա իջնում։ Մի շոտլանդացի կոռնետ էր նվագում․ ա՜յ քեզ իսկական շեթորահար։ Երաժշտությունը զուլալ էր ու թախծոտ, մեջս էնպիսի զգացում էր առաջանում, ասես հազար տարի է՝ արդեն ապրում եմ։ Նրա նվագից քիչ հետո գիշերը վրա էր հասնում, ու պատահում էր՝ ինքնաթիռները թռչում էին գալիս Լոնդոնը ռմբակոծելու։ Շչակները ոռնալով տագնապ էին հայտարարում, ու բոլորը վազում էին ապաստարան, բայց ես ու Ջիլը մտածում էինք, որ մեզ մեն մի ապաստան է պետք՝ մեր գիրկը, ու երբեք մեր միակ ապաստանից բացի, ուրիշ ապաստանի կարիք չզգացինք։ Դա ամենաապահով ապաստանն էր, ու մենք երբեք չէինք վախենում, ուղղակի չէինք կարող հավատալ, թե ինչ֊որ ռումբ հանկարծ կընկնի մեզ վրա, ու իրոք, ոչ մեկն էլ չընկավ։ Հրանոթները թնդում էին խավարում՝ երբեմն էնքան մոտիկ, որ ամբողջ շենքը ցնցվում էր, ռումբերն ընկնում էին ու պայթում, բայց մենք չէինք վախենում, քանի որ երկուսով էինք։
Լոնդոնը միշտ էլ լավն էր, միշտ էլ՝ բոլոր քաղաքներից ամենալավը, նույիսկ Սան Ֆրանցիսկոյից լավը, Նյու Յորքից ու Չիկագոյից էլ լավը, որովհետև Լոնդոնում էի հանդիպել իմ Ջիլին, իսկ դա էնպիսի բան է, որ քաղաքը սիրել է տալիս։ Ես երբեք Գլոսթեր գնացողը չէի, բայց Ջիլին պարզապես վիճակված էր գալ Լոնդոն, որովհետև ես էնտեղ սպասում էի նրան։ Գիտեմ, մեկ է՝ Լոնդոնը կսիրեի, թեկուզ Ջիլին չգտնեի էստեղ, բայց որ գտա, միշտ էլ ավելի կսիրեմ աշխարհի բոլոր մյուս տեղերից։ Ախր իմ կյանքը Լոնդոնում սկսվեց։ Ինչքան էլ հեռու լինեմ Լոնդոնից, որտեղ էլ ես ու Ջիլը մեռնելու լինենք, մեկ է՝ միշտ կմնանք մեր միգամած, հպարտ ու հրաշակերտ քաղաքում։
==Գլուխ վաթսուներորդ==
'''Վեսլին ու Ջիլը գնում են Վինձոր ու ձիարշավում ահագին փող շահում'''
Մի շաբաթ օր որոշեցի Ջիլին քաղաքից դուրս տանել մի քիչ թարմանալու համար, նա էլ սանդվիչներ պատրաստեց, կեսօրին Վիկտորիա կայարանից նստեցինք գնացք ու մեկնեցինք Վինձոր՝ ձիարշավ նայելու։
Տեղ հասանք թե չէ, տեսնենք մի մարդ մարգագետնում լիքը ժողովուրդ է գլխին հավաքել ու ճառ է ասում, դե, ես ու Ջիլն էլ կանգնեցինք նրան լսելու։ Ասում էր՝ ինքը ոմանց թայը չի, ովքեր գործարար աշխարհում ոչ մի կշիռ չունեն։ Իբր վերջին ինը տարում մեծ ճանաչում է ձեռք բերել, Սելֆրիջների, Քլերիջների, Թեթըրսոլների պես ունեվոր մարդկանց ետ է նստում֊վեր կենում։ Ասում էր՝ փողն իրեն չի հետաքրքրում։ Սա ապացուցելու համար մի բուռ մանր փող հանեց գրպանից ու սկսեց մեկ առ մեկ շաղ տալ իր առաջ՝ հենց մարգագետնում, հետն էլ ասում էր․
― Ըհը՛, կես քրոն, մի քրոն, յոթ ու կես շիլինգ, տասը, տասներկուս ու կես, տասնհինգ, տասնյոթ ու կես շիլինգ՝ մի ֆունտ։ Ես փողի համար չեմ եկել էստեղ։ Ընկերներիցս ում մոտ էլ գնայի, առանց մի խոսքի, առանց մի՛ հատիկ խոսքի, տիկնայք և պարոնայք, ուզածս գումարը կստանայի, ինչքան որ սիրտս տար։
Նա մի գլուխ խոսում էր, խոսում ու վերջապես հասավ իր բուն ասելիքին․ մոտը մի թերթիկ կար, վրան գրել էր, թե առաջիկա հինգ մրցավազքում որ համարներով ձիերն են հաղթելու։ Դե, ինձ էլ դա էր պետք, բայց նա չասաց՝ թերթիկի դիմաց ինչքան է ուզում, ես էլ հարցրի։ Սա թե՝ կես քրոն։ Նրան կես քրոն տվի ու գնացի ցուցակում հենց առաջին համարի տակ նշված ձիու վրա մի ֆունտ դնելու․ էս ձիու անունը Զորացրված էր։
Ես ու Ջիլը ուրիշ շատերի հետ մարգագետինն անցանք, մտանք վազքուղի, եկանք վերջնագծի մոտի ճաղաշարին հասանք։ Էստեղ մի տղա սկսեց ինձ ձիարշավի հարցում լուսավորել․ թե ինչ պիտի իմանամ, որ հաղթողին ճիշտ որոշեմ։ Ասի՝ մի բանիմաց մարդուց կես քրոնով ցուցակ եմ առել ու մի ֆունտ դրել Զորացրվածի վրա։ Սա թե՝ Զորացրվածից հույսդ կտրիր, բայց ես նրա խոսքերին ուշադրություն չդարձրի։ Մարդու ճառը ինձ դուր էր եկել։ Քիչ հետո ձիերն երևացին, վազքուղին ընկած՝ քառատրոփ մոտնեում էին մեկնարկին, ու ես իմ ձիուն տեսա։ Ոնց որ կրակի կտոր լիներ, Ջիլին ասի՝ տեղս պահի, մինչև մտնեմ ներսի դաշտը, գրավընկալներից մեի մոտ երկու ֆունտ էլ դնեմ մեր ձիու վրա։ Գրավընկալները մի ֆունտի դիմաց յոթն էր առաջարկում։ Հետո եկա Ջիլի մոտ, կողքներիս տղան գլխի գցեց, որ մեր ձիու հեծյալը կարմիր բաճկոնով է ու կանաչ կեպիով։ Շատ չանցած բոլորը ձայն տվին, թե՝ ձիարշավն սկսվեց։ Բայց մենք ոչ մի բան չէինք տեսնում, որովհետև մեկնարկը վազքուղու ոլորանի հետևն էր։ Քիչ հետո ձիերը ոլորանն անցան, բայց էնքան հեռու էին, որ հեծյալների շորերի գույնը իրարից չէր ջոկվում։ Նրանք ավելի ու ավելի էին մոտենում, հետո էլ թեքությամբ սլացան վերև, որովհետև Անգլիայում էդպես է․ վազքուղին մինչև վերջնագիծ աստիճանաբար բարձրանում է, ու հեռվից հեռու աչքովս ընկավ, որ բոլորից առաջ մի կարմիր բաճկոնավոր է ձիու վրա վեր֊վեր թռչում, բաճկոնի վերևն էլ կանաչ կեպի տեսա, ուրեմն Զորացրվածը կարծես ընկել էր առաջ։ Կողքիս տղան էլ սրան համաձայնեց, չնայած ասաց՝ առաջիկա երեսուն յարդում իմ ձին կանցնի Զորացրվածից, բայց ոչ էլ անցավ։ Զորացրվածը բոլորից շուտ տեղ հասավ, մյուս ձիերից համարյա տասնհինգ յարդ առաջ էր պոկվել։ Գնացի, շահածաս փողը վերցրի, հետո եղած֊չեղածը դրի մոտիս ցուցակի հաջորդ համարի վրա, էս ձիու անունն էլ Պատերազմի զավակ էր։ Դե, ո՞նց կարող էի էդ տեսակ անուն ունեցող ձիու վրա խաղչեք չդնել, եթե Ջիլի կրծքի տակ էլ մի պատերազմի զավակ կար։ Ճիշտ է, դրածս փողի ու շահերիս տարբերությունը էնքան մեծ չէր լինելու, ինչքան որ Զորացրվածի համար էին տալիս, բայց էլի վատ չէր․ մի ֆունտի դիմաց՝ չորսը։ Ջիլին ասի՝ թե Պատերազմի զավակը հաղթի, էսօր էլ փող չենք դնի, կգնանք Թեմզայի ափին մի լավ տեղ կգտնենք, կպառկենք, մի քիչ կննջենք ու նախաճաշ կանենք։ Շուտով ձիերը վազքուղին մտած՝ քառատրոփ արշավեցին մեկնարկի կողմը, ու նոր մրցավազքն սկսվեց։ Անհավատալի էր, որ իրոք էպդես լիներ, բայց արի ու տես՝ իրոք էդպես եղավ։ Պատերազմի զավակը շատ հեշտ ու հանգիստ առաջինը տեղ հասավ, բոլորին հետևում թողեց, նույնիսկ չէր էլ հևում։ Հո չուրախացա՜, հո չուրախացա՜, ամբողջ Վինձորի աչքի առաջ Ջիլին կրծքիս սեղմեցի։ Հենց արդյունքները հայտարարեցին, գնացի, շահածս գումարն ստացա՝ ութսունչորս ֆունտ ստեռլինգ, ամերիկյան փողով համարյա երեք հարյուր երեսունվեց դոլար էր անում։
Էս փողը լրիվ Ջիլի ձեռքը դրի․
― Սա քեզ։
Գիտեի՝ մոտ օրերս մորը տեսության է գնալու, փող պիտի տանի նրան, իսկ ես սրտանց ուզում էի, որ տանի։
Ձիարշավարանից դուրս գալիս՝ էն մարդու կողքով անցանք, ումից կես քրոնով ցուցակն առել էի։ Հպարտությունից շողում էր, արդեն իր ջոկած ձիերից երկուսը առաջինն էին եկել։ Նա ինձ դուր էր գալիս, որ էդպես հաջող ընտրություն է արել՝ հաղթողներից արդեն երկուսին ջոկել, ախր ինձ էլ էր մեծ հաջողություն բերել, իսկ սիրահարված մարդուն ոչ մի բան էնքան երջանիկ ու ավեիլ սիրահարված չի դարձնում, ինչքան հաջողությունը։ (Ցուցակը մոտս պահեցի ու հաջորդ օրը ձիարշավի ընհանուր արդյունքները թերթում նայեցի։ Ափսոսս եկավ, նրա ընտրած մյուս երեք ձին ոչ մի տեղ չէին բռնել, բայց մի քիչ էլ ուրախացա, որ դրանց վրա փող չեմ դրել)։
Ես ու Ջիլը հանգստանալու համար Թեմզայի ափին մի սիրուն տեղ գտանք։ Խոտը թարմ էր, մաքուր ու էնքան կանաչ, որ մենակ Անգլիայում էդքան կանաչ խոտ կտեսնես։ Չորս կողմն անթիվ֊անհամար դաշտային փոքրիկ ծաղիկներ էին բացվել, նրանք ժպտում էին իրար ու գլխով անում, մեղուներն իրենց սիրած երգերն էին բզզում, թիթեռներն անհոգ տեղից տեղ թռչում, մորեխները դեսուդեն ցատկոտում․ ինչ բզեզ ու միջատ ասես չկար, ու գրողը տանի, կյանքում չէի էլ երազել, թե էսպիսի հրաշք րոպեներ կլինեն, որովհետև կանաչների մեջ, Թեմզայի ափին, էստեղ՝ Վինձորի մոտ, ձիարշավարանից հեռու, իմ գեղեցկուհին, իմ սիրելի Ջիլը արար աշխարհի ամենաչքնաղ ծաղիկն էր։ Ես էլ էի գլխով անում ծաղիկներին ու շնորհակալ սրտով փառք տալիս նրանց, ինչպես աստծուն փառք կտայի, որ ընկել եմ էստեղ․ Անգլիայում եմ, մի տեղ, ուր թագավորներն ու թագուհիներն են ճեմել, ծեր ու դանդաղկոտ Թեմզայի ափին, իմ քաղցրիկ անգլուհու հետ։ Վինձորի կանաչների մեջ քնեցինք, արթնացանք, համբուրվում էինք ու օյիններ խաղում, նայում ամպերին, հետևում, թե անվերջ փոխվելով՝ ինչ ձևեր են ընդունում, հետո էլ նախաճաշ արինք։ Իսկ հետո Ջիլը կոշիկներն ու գուլպաները հանեց, խոտի վրա ոտաբոբիկ վազվզում էր ու պարում․ ախ, Ջիլ, ինչքան եմ սիրում քո աստվածային, պստլիկ ոտքերը։ Ընկա Ջիլի հետևից ու բռնեցի նրան, բարձրացրի ձեռքերիս վրա, հետո դրի Անգլիայի կանաչ խոտերին ու սկսեցի համբուրել նրա ոտքերը, նրա թռվռան, ծիծաղելի ու լուրջ տոտիկները։ Ես համբուրում էի նրա ոտքերի բոլոր մատները, կրունկները, բոլոր փոսիկներն ու կոճերը, Ջիլն էլ ինձ ծիծաղեցնելու համար զինվորական կոշիկներս էր պաչպչում, ես քրքջում էի, իսկ ծաղիկներն էլի գլխով էին անում ու ժպտում, ասես կեղտոտ պատերազմը ոչ եղել էր, ոչ կար։ Ջիլը դուրս պրծավ ու նորից փախավ, ընկա հետևից, բռնեցի ու բերի․ ո՞ւր կորավ Փիքադիլի հրապարակում ինձ մոտեցած աղջիկը։ Ի՞նչ էր մնացել էն փոքրիկ, տրտում ու շվարած աղջկանից։
Մենք քայլելով հետ դարձանք Վինձոր, ման եկանք քաղաքում, բարձրացանք Վինձորի դղյակի բլուրը, իջանք գետափ՝ նավակներով շրջող տղերքին ու աղջիկներին նայելու։ Հետո գնա նստեցնք ու եկանք տուն․ ա՜խ, ինչ լավն էր Անգլիան, ինչ քաղցր ու անուշ, նրա դաշտերն ամենականաչն էին աշխարհում, նրա ծառերը, թփերն ու ոստերը ամենաքնքուշն էին աշխարհում, որովհետև իմ թագուհին Ջիլ Անգլիացին էր, իսկ ես՝ մի նոր աշխարհի թագավոր։
==Գլուխ վաթսունմեկերորդ==
'''Ջո Ֆոքսհոլն ընկերներին ծանոթացնում է դողդողուն օրիորդի հետ'''
Երբ ես ու Ջիլը սկսեցինք միասին ապրել, Ջոն, Վիկտորն ու գրողը Փել Մելի բնակարանում մնացին երեքով։ Դե, գրողն անընդհատ կարդալով էր տարված կամ էլ «ցնդաբանական» նիստերի ու ճաշկերույթների էր գնում, ոնց որ ինքն էր ասում (շատ անգամ ես էլ էի ստիպված հետը գնում, թեպետ էնքան էի զզվել՝ ամեն կերպ աշխատում էի հոգիս ազատել)։ Մի խոսքով, էնպես էր ստացվում, որ Վիկտորն ու Ջոն ժամանակի մեծ մասը երկուսով էին անցկացնում։ Ուրախ էի դրա համար, ախր Վիկտորի մորը խոսք էի տվել, որ աչքս նրա վրա կպահեմ ու մտադիր էի խոսքիս տերը լինել, բայց ի՞նչ իմանայի, թե ուզածս աղջկան կգտնեմ, կամուսնանամ, Լոնդոնում տուն֊տեղ կդնեմ ու տղայիս ծնվելուն կսպասեմ։ Էս բոլորը հո չգիտեի, ու հիմա դուրս էր գալիս, որ խոսքիս տերը չեմ։ Բայց պարզվեց՝ Ջո Ֆոքսհոլը ավելի լավ ընկեր է Վիկտոր Տոսկայի համար, քա ես երբևէ կարող էի լինել, էնպես որ խիղճս շատ չէր տանջում, թե խոսքիս տերը չեմ։ Ջո Ֆոքսհոլը Վիկտորին զբաղեցնում էլ էր, ուրախացնում էլ, իսկ իմ ձեռքից էդքանը չէր գա, ու ես ինձ ու ինձ գցում֊բռնում էի, թե չնայած Ջո Ֆոքսհոլը ոչ մեկին խոսք չի տվել, բայց աչքը Վիկտորից չի հեռացնում, քեֆն էլ տեղն է պահում․ է՛, սրանից էլ լավ բա՞ն, թեկուզ պատերազմ լինի, թեկուզ խաղաղություն։
Ինչ ասեմ, Անգլիա եկած մեր բոլոր ծանոթները (բացի Վիկտորից ու գրողից) գլխների ճարը տեսել էին, ամեն մեկը մի աղջիկ գտել, որ հետը ժամանակ անցկացնի մինչև ներխուժմումն սկսվի, դե, էդ էր պակաս՝ Ջո Ֆոքսհոլն էլ չգտներ։
Մի իրիկուն, ոնց պատահեց, ինչ, ես ու գրողը մտանք Լեհական ակումբ՝ խմելու․ հերթական, շատ կարևոր ցնդաբանական նիստից նոր էինք դուրս եկել, ու սրտներս խառնում էր, ամաչում էինք Ամերիկայի համար։ Բարի կանգնակին հենված՝ խմում էինք, երբ հետևի սենյակից Ջո Ֆոքսհոլը հայտնվեց ու թե՝
― Ինչ ուրախ եմ, որ երկուսդ էլ էստեղ եք, մեկը կա, ուզում եմ ձեզ հետ ծանոթացնել, էս իրիկուն Գրին զբոսայգում եմ հանդիպել։
Դե, արդեն մի քանի բաժակ կոնծած էր։ Տրամադրությունը բարձր էր, բայց կարծես առանձնապես ոգևորված չէր, թե բախտը բերել է, որ էդ հոգավորին գտել է։
― Գիտե՞ք,― ասաց,― խելքս գնում է էն աղջիկների համար, որ անընդհատ գրգռված են ու ամբողջ մարմնով դողում են․ ազնիվ խոսք, հենց էդպիսի մեկին էլ գտել եմ։ Այ, գնանք, ծանոթացնեմ։
Մենք Ջոյի հետևից մտանք ներսի սենյակ, որտեղ ըստ երևույթին, արտոնյալները մուտք ունեին, կարելի էր կարծել, մենակ լեհերը, քանի որ ակումբի անունը Լեհական էր, բայց չէ․ սա բացառապես ամերիկացիների համար էր, էն էլ ոչ բոլորի։ Ամերիկացիք սկսել էին էնտեղ գալ թե չէ, լեհերն ակումբից ոտքները կտրել էին։ Ուրեմն՝ էս սենյակում, անկյունի սեղանի մոտ, մի աներևակայելի, խելքից մտքից դուրս աղջիկ էր նստած՝ տեղով մաքուր սեքս։ Ոտից գլուխ դողդողում էր, ճիշտ Ջոյի ասածի պես։ Ամբողջ դեմքը կարծես մի գույնզգույն, լղոզված բիծ լիներ։ Ջոն նախօրոք մեզ զգուշացրել էր, դրա համար էլ ես ու գրողը աղջկա տեսքից շատ չզարմացանք, բայց երբեք չեմ մոռանա, թե նա ինչ փափլիկ էր, տաքուկ, հյութալի ու թրթռան։ Խոսելը՝ հա, ոնց որ պետքն է, խոսում էր, չնայած դրա կարիքը չէր էլ զգացվում, նրա համար, ճիշտն ասած, խոսքերն ավելորդ էին։ Ջայնն էլ էր անընդհատ դողում։ Ջղայնությունս եկավ Ջոյի վրա, թե ինչու է խեղճին էդքան սպասել տալիս, բայց ես դեռ չգիտեի, հետո իմացա (երբ Ջոն ինքն ասաց), որ նա միշտ էդպես է, գիշեր թե ցերեկ, ուզածդ ժամին, մեկ է՝ որտեղ է, ով կա կողքին, անհարմար է, թե չէ։ Ուղղակի բնականից էդպես դող ընկած էր, նա էլ էդ տեսակ կին էր։
Վիկտոր Տոսկան նստել էր նրա մոտ, բայց գրողը տանի, չուտեիր֊չխմեիր, Վիկտորի շարժուձևին նայեիր․ կյանքում չէիր ասի, թե նույնիսկ մտքով անցնում է, որ կողքինը դողում֊թրթռում է։ Աղջկա հետ էնես էր զրուցում, ոնց որ ջենթլմենն է նրբագեղ ու հանգիստ օրիորդի հետ խոսում, մի օրիորդի, որի խոսք ու զրույցը հաճույք է պարգևում, և նրա ներկայությամբ կամաց֊կամաց ավելի թեթև ու անկաշկանդ ես զգում։
Ես ու գրողն էլ նրանց մոտ նստեցինք, խմում էինք ու Ջոյին լսում։ Նա խոսում էր մի մարդու պես, որը լուրջ է ու վրդովված, ուրախ ու բորբոքված միաժամանակ։ Դժվար թե օրիորդի խելքը բան կտրեր նրա ասածներից, բայց Ջոյի պետքն էլ չէր։ Վիկտոր Տոսկան էր իր ընտիր շարժուձևով ամեն ինչ հարթում, վայելուչ ու անհոգ խոսակցության հունի մեջ դնում։
Երբ դուրս եկան, գրողին հարցրի, թե չի՞ հոգնել էսքան երկար ժամանակ իր կնոջից հեռու, ասաց՝ վատ է, իհարկե, բայց մի կողմից էլ լավ է։ Դա պետք է, որովհետև հենց բաժանումներից ու մերժված սիրուց են արվեստում մեծ գործեր ծնվում, իսկ մարդ կյանքի փորձ է ձեռք բերում։
Եկա, տուն հասա, տեսնեմ խեղճ Ջիլը արտասուք թափելով, մեր տղայի համար շոր֊շապիկ է կարում, դե, միանգամից նրան գիրկս առա ու սկսեցի նույն օրը գրած փոքրիկ բանաստեղծությունս ականջին փսփսալ։ Սովորություն էի դարձրել, ամեն օր նրա համար մի բան էի գրում․ ասենք՝ նամակ, բանաստեղծություն, թեկուզ ապագայի գուշակություն կամ անցյալում եղած ինչ֊որ զվարճալի պատմություն, գիտեի, որ կուրախանա, ու էս անգամ էլ ոտանավոր էի ականջին ասում, կեսը ես էի հնարել, կեսն էլ մի տեղ կարդացածս բանաստեղծությունից էի թռցրել․
Թեմզայով միշտ վերուվար
<br>Ու Սթրենդով հետ ու առաջ՝
<br>Իմ Ջիլի հետ ձեռք֊ձեռքի․
<br>Ա՛յ, սա է կյանքն իմ ուզած։
Ջիլը մի քիչ ծիծաղեց, բայց քիչ հետո նորից լացն եկավ, էնպես որ ուզած֊չուզած պիտի շարունակեի, չնայած էլ գրած բան չունեի ու ստիպված էի հանպատրաստից հորինել․
Թրաֆալգարում միշտ նստեինք,
<br>Օլդ Բեյլիով զբոսնեինք՝
<br>Իմ Ջիլի հետ, ի՜մ Ջիլի․
<br>Ա՛յ, սա է կյանքն իմ ուզած։
==Գլուխ վաթսուներկուերորդ==
'''Վեսլին ու Ջիլը ուսումնասիրում են Լոնդոնի փողոցները՝ սպասելով ներպուժման սկսվելուն'''
Լոնդոնն աշխարհի ամենասքանչելի քաղաքն է սիրահարների համար։ Ես ու Ջիլը սիրում էինք նրա ամեն մի անկյունը, ամեն մանրուքի մեջ գեղեցկություն ու նուրբ հմայք գտնում։ Մի կիրակի առավոտ, Թրաֆալգար հրապարակ գալիս, գլուխներս պատահմամբ բարձրացրինք ու մի բառ տեսանք, որն առաջ էլ էր շատ քչներովս ընկել, բայց հիմա էնքան հրաշալի թվաց՝ չդիմացա, գրկեցի Ջիլին, համբուրեցի ու մեր տեսած բառն ականջին շշնջացի, ասես դրա մեջ ամփոփված էին սրտի բոլոր նվիրական գաղտնիքները, որ էլ ոչ մի բառով չես արտահայտի․
― Բովրիլ։
Հետո հրապարակում աչքովս ընկած մի ուրիշ բան էլ ականջին շշնջացի․
― Ուր էլ գնանք, առանց Մուսեքի ոչինչ չի ստացվի։
Բառերը անչափ դուր եկան Ջիլին, ու նա փսփսաց․
― Ինչ որ քեզ համար է Մուսեքը, նույնն էլ՝ ինձ համար։
Ես քահ֊քահ ծիծաղեցի, ախր Մուսեքը շատ ծիծաղելի բառ է, Ջիլն էլ էնքան քնքուշ ու չարաճճի ասաց․
― Դու ես իմ Մուսեքը,― շշնջացի։
― Իմն էլ՝ դու,― շշնջաց Ջիլը։
Ինչքան ազատ ժամանակ էի ունենում, գնում էինք ման գալու։ Մի իրիկուն էլ Ջիլի պատրաստած ընթրիքը կերանք ու դուրս եկանք թափառելու, Թրաֆալգար հրապարակով գնացինք հասանք մետրոյի Չերինգ Քրոս կայարանը, Սթրենդ փողոցով իջանք մինչև Վաթերլոյի կամուրջ, հետո կամուրջն անցանք ու հին փողոցներով եկանք, Իմփիրիըլ Հաուս պալատին դեմ առանք․ ամբողջ շենքը քայքայվել, ավերվել էր ժամանակի ու ռումբերի հասցրած վնասից, բայց չնայած ավերմունքին ու լքվածությանը, դեռ հպարտ կանգնած էր, ինչպես 1665 թվին, երբ կառուցվել էր, մի խոսքով, եղել ու դեռ մնում էր Իմփիրիըլ Հաուս։ Էստեղից շարժվեցինք Թեմզայի նավաշինարանների կողմը․ նեղլիկ, ամայի փողոցները մեր աչքին չքնաղ պարտեզներ էին թվում․ Բենքսայդով հասանք մինչև Քլինք փողոց, հետո էլ Բլեքֆրայըրզի կամրջի մոտով գնացինք դեպի Սեյնթ Մերի Օվըրիի նավամատույցը, ու Առաջին Լոնդոնյան կամրջի մոտերքում մի բնիկ լոնդոնցի մեզ տարավ, ապաստարանը ցույց տվեց, որտեղ ռմբակոծության տակ ընկած հինգ հարյուր ընտանիքներ էին ծվարել պատերը սպիտակեցրած գետնախորշերում՝ սպասելով պատերազմի վերջանալուն։ Նա մեզ պատմեց Գայի հիվանդանոցի ու հենց իր՝ Գայի մասին, որն ամբողջ կյանքում աշխարհի ամենաժլատ մարդն է եղել․ թե շատ են պնդերեսություն արել, նոր մի կերպ, մի կերպ հյուր է ընդունել, բայց հենց հյուրը նստել է, նա անմիջապես մոմը հանգցրել է ինչ է՝ իզուր ճրագու չծախսի, ու հյուրը մնացել է խավարում նստած․ վաղուցվա պատմություն է։ Իսկ մեռնելուց հետո նա իր ունեցած֊չունեցած փողը կտակել է, որ հիվանդանոց սարքեն՝ Գայի հիվանդանոցը, բայց մենք չգնացինք տեսնենք։
Դրա փոխարեն գնացինք Դենմարք Հաուս պալատի տանիքի քերովբեներին նայելու․ էնքան թմբլիկ էին ու սիրուն։ Հետո Լոնդոնյան կամուրջն անցանք, աստիճաններով իջանք ստորին Թեմզայի ափը՝ ձկնավաճառների շարվեշար կրպակների մոտ։ Էստեղից էլ ափի երկայնքով բարձրացանք մինչև Թեմզայի վերին մասը, հասանք Ֆայ ֆութ Լեյն, ուր խոսքի բռնվեցինք մի ոստիկանի հետ ու սա պատմեց, թե ըստ 1665 թվի կամ դրա մոտերքը Սթոուի հրատարակած Լոնդոնի հատակագծի, նրբանցքի անունը Ֆայվ Ֆութ Լեյն է եղել, բայց հետո դարձել է Ֆայ Ֆութ Լեյն, որ էլի վատ չէր հնչում, եթե ոչ ավելի լավ։
Նայում էինք Լոնդոնի փառահեղ ավերակներին, հիանում խոստերով ու ծաղիկներով, որոնք բուսնել էին փլատակներից մաքրված տեղերում։ Աֆղանական բանկի կողքին մի ռմբակոծված շենք տեսանք։ Վերևը՝ վերջին հարկում, կիսաբաց դուռ էր կախ ընկած, սրա հետևում երևի հյուրասենյակ էր եղել, որովհետև պատին բուխարի էր երևում։
― Մարդ տուն է գալիս,― ասի Ջիլին,― հույս ունի, թե նստելու է իր հյուրասենյակում՝ կրակի մոտ, ու թերթ կարդա։ Բաց է անում դուռն ու տեսնում հյուրասենյակից բան չի մնացել․ մաքուր ավերակ։ Էնպես է շվարում, ինքն իրեն ասում է․ «Վա՛հ, էս ի՞նչ է»։
(Հաջորդ անգամ՝ նույն տեղով անցնելիս, Ջիլը նայեց վերև՝ դեռ կիսաբաց դռանը, ձեռքս սեղմեց ու շշնջաց․ «Ախր, սա ի՞նչ է։ Սա ի՞նչ է»։ Ես նրան թևիս տակ առա, հանգստացրի, ասի՝ չվածենա, սա պատերազմի արածն է ուղղակի, այ անշվի՜ պատերազմը)։
Հետո դերձակի մի արհեստանոց հանդիպեց, ցցվել էր մեծ֊մեծ շենքերի փլատակների արանքում, արի ու տես կանգուն մնացել։ Արհեստանոցի առաջ՝ դռան տակ, մի կիսալիքը ավազի պարկ էր հենց էնպես մայթին շպրտած, ու ես Ջիլին ասի․
― Այ թե բանն ինչ է․ ավազի էդ կիսատ պարկն է դերձակի արհեստանոցը պաշտպանել։ Ամեն առավոտ նա արհեսանոցը բաց է անում, մտնում ներս, ավազի պարկը հանում ու շպրտում դռան մոտ՝ ռումբերից պաշտպանվելու համար․ թեկուզ ամբողջ փողոցի հսկա շենքերը՝ իրար գլխի դարսված ու պինդ֊պինդ լցրած հազարավոր ավազի պարկերով, վառվել են կամ էլ փուլ եկել, բայց դերձակի փոքրիկ արհեստանոցին ոչինչ չի պատահել։
Նայում էինք կիսով չափ լցված ավազի պարկին, ու սա մեզ էնքան հուզիչ էր թվում, մտքներումս կամաց ծիծաղում էինք, ու երկուսս էլ գիտեինք, որ ամեն մեկս թաքուն ծիծաղում է։
Տանը, գիշերվա կեսին, օդային հարձակման ժամանակ, հանկարծ դա հիշում էինք, ու Ջիլն ասում էր․ «Ավազի պարկը գցիր շեմքին, որ էս գիշեր էլ ռումբերից պաշտպանվենք»։ Ես անկողնուց վեր էի կենում, վերցնում բազմոցի բարձերից մեկն ու դռնից դուրս գցում, իսկ Ջիլը պարում էր հրճվանքից, որովհետև համոզված էր՝ էլ ոչ մի փորձանք մեզ չի պատահի։
Մեր կյանքում ինչքան ասես հրաշալիքներ կային, որոնց մասին, երկուսիցս բացի, աշխարհում ոչ ոք չգիտեր, ու դրանք սրտներս անընդհատ սիրով ու խնդությամբ էին լցնում։ Համարյա օր֊օրի եղածին մի նոր բան էր ավելանում, ու ամեն ինչ ավելի հրաշալի էր դառնում։
Բայց վախենում էինք, տե՜ր աստված, երկուսս էլ մահու չափ վախենում էինք, ախր պատերազմը մեզ էր մոտենում, ու մենք գիտեինք դա։ Գիտեինք՝ վաղ թե ուշ նրա ճանկը կընկնենք, ու ես մտածում էի, որ եթե վերջս ժամանակից շուտ հասնի, ա՜խ, գրողը տանի, դա հո տեղվ մեղք ու կրակ կլինի, ցավ ու տառապանք կլինի, ես տեսիլք դարձած՝ միշտ կթափառեմ Լոնդոնի փողոցներում, փնտրելով Ջիլին կամ նրա ստվերը։ Թե իմ վերջը հասներ, Ջիլն էլ չէր մնա։ Ու իմ Ջիլի հետ որդիս էլ կկորչեր․ կմեռներ իմ որդին․ ոչ ոք չէր իմանա ոչ Ջիլի, ոչ որդուս, ոչ էլ իմ մասին․ մենք ընդմիշտ կվերանայինք և ուր էլ որ ինեինք, անվերջ կտանջվեինք տարակուսանքից ու ատելությունից, որովհետև մեր կյանքը կընդհատվեր հենց սկսվելու պահին, երբ թվում էր, թե հաջողությունը վրա է հասել, բոլորիս հաջողությունը, որ մեզնից մեկնումեկն իր տեղը գտնի աշխարհում, հայրիկի ասածի պես, ի վերջո, մարդ դառնա։ Մենք վախենում էինք, ու դա սարսափելի էր։ Գիտեի, թե ինձ համար ինչքան է սարսափելի ու գիտեի, թե Ջիլի համար էլ է ինչքան սարսափելի, որովհետև համարյա ամեն գիշեր նա ականջիս շշնջում էր․ «Եթե քեզ բան պատահի,― ու սկսում էր լաց լինել,― եթե քեզ բան պատահի, ես ինձ կսպանեմ․․․ ի՞նչ անեմ, չեմ կարող․․․ մի օր էլ չեմ կարող առանց քեզ ապրել։ Էնպես արա՝ բան չպատահի․․․ հա՞, խնդրում եմ»։ Ու ամեն գիշեր ես Ջիլին ասում էի․ «Աստված կպահի մեզ․ ինձ էլ, քեզ էլ, մեր տղային էլ»․ դե, գրողը տանի, ուրիշ էլ ո՞վ պիտի մեր մասին մտածեր։
Գիտեի, որ Ջիլն անընդհատ աղոթում է մեզ համար։ Թքած, թե ուրիշներն ինչ կարծիքի են, բայց ես հավատում եմ աղոթքին։ Երևի Ջիլի աղոթքներին ավելի շատ եմ ահվատում, քան երկրի երեսին ու երկնքում գոյություն ունեցող ուզածդ բանին։ Ես հավատում եմ սիրուն, իսկ սիրող սիրտը միշտ էլ աղոթք է անում։ Ես հավատում եմ աղոթքին, թվերին, նախանշաններին, ամեն մի բանի, ինչը որ կարող է անմիտ փորձանքը հեռու պահել մեզնից, նրանց գլխին բերել, ովքեր ոչ երազում են, ոչ սիրում։ Ես հավատում են նախապաշարմունքներին, հավատում եմ ճշմարտությանը, բայց ամենից շատ հավատում եմ սիրուն։ Չեմ ուզում իմ փրկվելու հաշվին ուրիշը տուժի, ես ուզում եմ բոլորը փորձանքից փրկվեն, բայց գիտեմ, որ սերն է միակ պաշտպանությունը փորձանքից ու հույս ունեմ, թե կգա մի օր, երբ ամեն մարդ աշխարհում կգտնի իր սերը, կլսի իր երգը, կտեսնի իր որդուն, ու աստծո ամենազոր աջը նրան հովանի կլինի։
==Գլուխ վաթսուներեքերորդ==
'''Վեսլին ծանոթանում է լորդերի, լեդիների ու միլիոնատերերի հետ, պարզում, որ սրանք խելքից աղքատ են և փորձում նրանց առաջ ճառ արտասանել'''
Ցնդաբանական նիստ֊ճաշկերույթը, որտեղ ես ու գրողը եղել էինք էն իրիկուն, երբ Ջոն մեզ ծանոթացրեց Գրին զբոսայգում իրեն պատահած աղջկա հետ, շատ կարևոր բան էր համարվում, դե, պարզ է, շատ կարևոր էլ մարդիկ էին ներկա։ Գրողին խնդրեցի ինձ դրանից ազատել, սիրտս չէր տալիս Ջիլին տանը մենակ թողնել, մանավանդ որ չգիտեի, թե քանի օր ու գիշեր է մեզ մնում միասին անցկացնելու, բայց գրողն ասաց․
― Պահանջել են անպայման երկուսով ներկայանալ, որովհետև բոլորն էլ «Թայմ ընդ թայդում» կարդացել են Լոնդոնի մասին գրած ակնարկդ և ուզում են ծանոթանալ քեզ հետ։ Ոչ թե դու ես իմ պատճառով գալիս, այլ ե՛ս՝ քո պատճառով։
Ուրեմն գրողին խնդրել էին «Թայմ ընդ թայդի» համար մի ակնարկ գրել Լոնդոնի մասին, նա էլ մի օր թե՝
― Ես կգրեմ, բայց կուզենայի, որ դու էլ գրես։
Ամեն մեկս մեզ համար գրեցինք, նա իմը կարդաց, ես էլ՝ իրենը։
Ասաց՝ իմի կողքին իրենը թույլ է ու իր գրածը ընդհանրապես չի ուղարկի, կբացատրի, թե ակնարկը գրելու ժամանակ դեռ չի գտել, միգուցե հետագայում գրի, իսկ առայժմ դրա փոխարեն իմն է ուղարկում։
Ակնարկը լույս տեսավ «Թայմ ընդ թայդում», բայց «Նյու ռիփաբլիքում» տպված նամակիս պես էլ ինձ տակնուվար չարեց։ Բոլորովին չհուզվեցի։ Ինֆորմացիայի մինիստրությունը թույլտվություն խներց ակնարկս արտատպել անգլիացի զինվորների համար Արևելքում հրատարակվող ինչ֊որ հանդեսում, հետո համանման խնդրանքով Բրիտանական ռադիոհաղորդումների ընկերությունից դիմեցին։ Ակնարկիս շուրջն էնպիսի աղմուկ էր բարձրացել, որ քիչ էր մնում ոգևորվելուց քիթս վեր տնկեմ։ Ամեն կողմից փոքր գումարի չեկեր էի ստանում՝ որպես վարձատրություն գրածս էս կամ էն ձևով օգտագործելու համար։ Բոլոր չեկերը տալիս էի Ջիլին, քանի որ գրողի կարծիքով, ակնարկս նրա շնորհիվ էր լույս աշխարհ եկել։
Ասածս նիստ֊ճաշկերույթը սկսվեց կոկթեյլներից, հետո հերթը հասավ ընթրիքին, սրանից հետո էլ ոչ պաշտոնական քննարկում բացվեց «Հետպատերազմյան աշխարհում անգլիական ու ամերիկյան կինոյի դերի մասին»։
Ինձ ներկայացրին մի խումբ շատ երևելի անձանց։ Ձեռքով բարևեցի երկու լորդերի, երեք միլիոնատերերի, հինգ լեդիների, բազմաթիվ սցենարիստների, կինոարտադրողների ու ռեժիսորների և անգլիացի ու ամերիկացի մի շարք պետական պաշտոնյաների։ Երկու լորդերն էլ, հինգ լեդիներն էլ ինձ հիասթափեցրին։ Լորդերը Ջո Ֆոքսհոլի, Վիկտոր Տոսկայի կամ գրողի կտրած եղունգն էլ չարժեին, իսկ ինչ մնում է միլիոնատերերին, չէի հասկանում, թե որ արժանիքների շնորհիվ է, որ կարողացել են միլիոատեր դառնալ՝ էդ ամբողջ փողը ձեռք բերել ու դրա հետ վարվելու ձևը իմանալ։ Սրանք մյուսներից խելոք չէին երևում։ Թե կուզեք, ավելի անխելք էին երևում։ Ուրեմն էլ ո՞նց էին էդքան փող դիզել։ Ո՞րն էր գաղտնիքը։ Դե, երևի լորդերը ծնված օրից են փողատեր, լեդիներն էլ նույնը, իսկ միլիոնատերե՞րը։ Միգուցե խելքից, ընդունակություններից ու մարդկայնությունից բացի, մի ուրիշ բա՞ն կա, որ պիտի ունենաս միլիոնատեր դառնալու համար։ Ախր եթե խելքը, ընդունակություններն ու մարդկայնությունն են հարստություն բերում, Ջո Ֆոքսհոլն աշխարհի ամենահարուստ մարդկանցից կլիներ՝ ամեն մի հնդիկ իշխանից էլ հարուստ, չգիտես ինչ մահառաջայից էլ, որ աշխարհի ամենամեծ ադամանդի, հետն էլ ոսկու ու արծաթի ամենամեծ խաշարների տերն է։ Այնինչ Ջո Ֆոքսհոլի գրպանը դափ֊դատարկ էր։ Ուրեմն՝ էս միլիոնատերներն ի՞նչ արժանիք ունեին։
Դե, կոկթեյլ խմելիս էլ, ճաշկերույթին էլ, քննարկմանն էլ ահագին ժամանակ կար, որ նրանց ուշադիր զննեմ, պաշտոնական ու ոչ պաշտոնական խոսակցությունները լսեմ, և ինչքան հասկացա, սրանք օժտված էին որոշ առանձնահատկություններով, որոնք Ջո Ֆոքսհոլը երբեք չէր կարող ունենալ, թույլ չէր տա իրեն։ Նախ՝ ճշմարտությունը բանի տեղ չէին դնում, չնայած պաշտոնական ճառերում ձևացնում էին, թե ամենից բարձր են դասում։ Հետո՝ ահ ու դողի մեջ էին, թե հանկարծ արդարություն չհաստատվի, որովհետև ըստ երևույթին հասկանում էին, որ հենց արդարություն հաստատվի, էլ հիմիկվա նման հարուստ չեն լինի։ Եվ վերջապես, ինձ թվաց, թե սրանց համար կյանքում ամենակարևորը փող դիզելն է․ նրանց աչքին դա ավելի կարևոր էր, քան ճշմարտությունն իմանալը, քան իրոք մեծ մարդ դառնալաը (ոնց որ Ջո Ֆոքսհոլն էր կամ թեկուզ Վիկտոր Տոսկան ու գրողը, իհարկե, ամեն մեկը՝ յուրովի)․ հա, փող դիզելը նրանց աչքին ավելի կարևոր էր, քան մեծահոգի լինելը, քան կողքիններին սիրել֊փայփայելը, ուրիշի վատը չուզենալն ու էլի շատ բաներ, որ իսկապես ազնիվ մարդկանց համար ամենակարևորն են։ Միլիոնատերերը պարզապես բնույթով լիարժեք մարդիկ չեն, ու նրանց հեչ վեջն էլ չի, որ էդպես են։
Իսկ լորդերը՝ երկուսն էլ խելքից բարակ էին։ Ես գլխի չէի ընկել, մինչև որ սրանք չսկսեցին ճառել, ախր ծանոթնանալիս հոյակապ պահվածք ունեին։
Ինչ վերաբերվում է սցենարիստներին, կինոարտադրողներին ու ռեժիսորներին, պիտի ասեմ, որ միլիոնատերերից մի գլուխ բարձր էին, թեպետ առանձնապես էլի մի բան չէին, համենայն դեպս կոկթեյլ խմելիս, ոչ ճաշկերույթին, ոչ էլ քննարկման ժամանակ նրանց մեջ առանձնահատուկ ոչինչ չտեսա։ Մեկն իրենից գոհ ու երջանիկ՝ սեփական աշխատանքով էր հիանում, ինչ է, թե՝ հենց նոր մի կինոնկար է հանել, որ հանդիսատեսին կարծես դուր է եկել։ Մյուսը փուչ ու ճոռոմ խոսքեր էր շռայլում հետպատերազմյան ֆիլմերի նշանակության մասին, բայց էդպես էլ չփայլեց իսկական խելքով․ ուղղակի պնդում էր, թե պիտի ավելի լավ ֆիլմեր նկարել, եթե չենք ուզում, որ պատերազմը ապարդյուն դուրս գա։ Մի ուրիշը անվերջ անեկդոտներ էր պատմում մեծ դերասանների ու դերասանուհիների մասին, ում հետ որ աշխատել էր՝ քսան տարի շարունակ Անլիայում ներկայացումներ ու կինոնկարներ թողարկելով։ Մի ամերիկացի մայոր էլ, որ կինոռեժիսոր էր եղել, չափից դուրս զգուշավոր էր իր արտահայտություններում, իսկ Ռազմական տեղեկատու վարչության հետ կապված քաղաքացիական հագուստով մի ջահել ամերիկացի ամենավատ ճառն արտասանեց, որովհետև գոնե նմուշի համար մի խելքը գլխին բան չասաց, թեև անընդատ «նախագուշակ», «թերզարգացած» ու չգիտես էլ ինչ բառեր էր շաղ տալիս։ Ինձ թվաց, որ չնայած սրան կարևոր մարդու տեղ են դնում, բայց դեռ էն գլխից ինչ֊որ թյուրիմացություն է կատարվել, ու սա ներկայիս դիրքը զբաղեցնում է հիմնականում նրա համար, որ Ռազմական տեղեկատու վարչությունում վաղուց է աշխատում։
Հետո խոսքը տվին գրողին։ Հերթը հասավ նրան, որ արտահայտվի, դե իհարկե, սիրտը սև կապեց։ Վեր կացավ աթոռից, որի վրա կռացած նստել, տանջվում֊տառապում էր, մեջքը շտկեց ու ասաց․
― Ես միշտ էլ համարել եմ, որ այս կարգի հավաքույթներում ինչ֊որ վնասակար բան կա, երբ քաղածդ օգուտը կերուխումն է լինում, և միշտ էլ այսպիսի տեղերում ասվող բոլոր խոսքերին թերահավատորեն են վերաբերվում, հեռևաբար թող ներեն ինձ ելույթ ունեցողները, եթե նույն ոգով էլ շարունակեմ։ Ես համաձայն եմ, որ ֆիլմերի օգնությամբ մենք հնարավորություն ունենք հանդիսատեսներին ավելի ու ավելի մեծ բավականություն պատճառել, բայց ինձ թվում է, որ կինոյով զբաղված մարդկանց՝ ֆիլմեր արտադրող ընկերությունների և դրանք ցուցադրող կինոթատրոնների տերերին, գլխավորապես հետաքրքրում է փողը, իսկ մնացածը, ինչի շուրջն էլ խոսելու լինենք, դատարկ շաղակրատանք է։ Թեպետ ես մեծ գոհունակությամբ կլցվեի, եթե հակառակ այս ամենի, գոնե երբեմն մեզ հաջողվեր մի հաճելի, ազնիվ, մարդկային նկար ստեղծել։
Արդեն ժամը տասնմեկի կողմն էր, ու ես մտածում էի, թե հավաքույթը մոտենում է ավարտին, բայց նախագահը տեղից վեր կացավ ու սկսեց ճառել ինչ֊որ մեկի մասին, ճառն էլ էնքան շողոմ էր ւո անհամ՝ սրտանց խղճացի դրա հերոսին։ Շունչս կտրվեց, հենց գլխի ընկա, որ խոսքն ինձ է վերաբերվում։ Վախից չորացել էի, աթոռիս վրայից կամաց֊կամաց իջնում էի սեղանի տակ, ախր կյանքումս չէի լսել, որ մեկնումեկի մասին էդ տեսակ ստեր փչեն, էն էլ ինչի՞ համար․ թե տեսեք֊տեսեք, Լոնդոնին նվիրված մի պստիկ բան եմ գրել։ Ինձ գովաբանող մարդն ընդամենը երկու ժամ առաջ էր հետս ծանոթացել, մի երեք֊չորս նախադասություն էլ չէինք փոխանակել, նա բոլորվին ինձ չէր ճանաչում, ոչ Ջիլի մասին գիտեր, ոչ մեր ապագա որդու, ոչ հորս ու մորս, ոչ Վիրջլի, ոչ Նիլ քեռուս, ոչ էլ ընդհանրապես որևէ բանի մասին, բայց իր պոչավոր ստերով ինձ քրտնակոխ արեց։ Նստած տեղիցս ավելի ու ավելի էի իջնում, մինչև որ սեղանի վրա համարյա թե մենակ գլուխս մնաց, աչքերս սփռոցին գցած՝ նուրբ, ասեղնագործ ծաղկանախշերն էի ուսումնասիրում՝ մեծ֊մեծ վարդերը․ սրանցով էի տարվել, որ գոնե էլ չլսեմ էդ փչոցները։ Չգիտեի ինչ պիտի անեմ, երբ ճառը վերջացնի։ Չէի պատկերացնում, թե ինչ հնարքով պիտի տեղիցս ելնեմ ու էդ անհավատալի լուսապսակով կանգնեմ մարդկանց առաջ, ոնց որ սա էր ինձ ներկայացնում՝ իր ծոցատետրի խզբզանքները կարդալով։ Նա պնդում էր, թե ես մի մարդ եմ, որի մասին ոչ միայն առաջիկայում բոլորը կլսեն, այլև արդեն իսկ լսել են։ Ասում էր՝ չնայած վերջերս եմ Լոնդոն ժամանել, բայց կարողացել եմ քաղաքի ու նրա մարդկանց վերաբերյալ այնպիսի բաներ ասել, որ յուրաքանչյուր լոնդոնցի զգում է հոգու խորքում, թեև ինձ նման չի տիրապետում խոսքի մոգական արվեստին, ուստի և անզոր է զգացածն արտահայտել։ Ասում էր՝ ինքը՝ որպես անգլիացի և բնիկ լոնդոնցի, երախտապարտ է ինձ, որ ես՝ ամերիկացիս, ամերիկյան բանակի շարքային զինվորս, Լոնդոն գալով՝ քաղաքը դիտել եմ ոչ թե օտարերկրացու հայացքով, ոչ թե եկվորի տեսանկյունից, այլ լոնդոնցու աչքերով։
Էհ, ես կյանքումս ճառ ասած չկայի։ Զզվում եմ ճառերից, բայց ինձ կարծես թե ուրիշ բան չէր մնում, ուզած֊չուզած մի համեստ փորձ անեի, դրա համար էլ հենց սա խոսքը վերջացրեց, ու ծափերը դադարեցին, որ մարդու շփոթմունքի մեջ էին գցում, հետն էլ հուզմունքով լցնում,― դե, եթե ճիշտը վերցնենք, ո՞ւմ խելքը չի քամին տանում,― ուրեմն՝ վեր կացա ու ասի․
Նստեցի, ու, աստված վկա, բոլորն էնպես ծափահարեցին, ասես գեթիսբերգյան հաղթանակի<ref>1863 թ․ հուլիսի 1-3֊ը, ԱՄՆ֊ի Քաղաքացիական պատերազմի ժամանակ, Փենսիլվանիայի նահանգի Գեթիսբերգ քաղաքի մոտ հյուսիսցիների բանակը՝ գերեներլ Ջ․ Միդի հրամանատարությամբ, հակահարված տվեց գեներալ Ռ․ Լիի գլխավորած հարավցիների բանակին՝ ստիպելով նահանջել։ Գեթսբերգյան հաղթանակը բեկում մտցրեց պատերազմի ընթացքի մեջ՝ հօգուտ հյուսիսցիների։</ref> ուղերձն էի կարդացել, իսկ գրողը թե՝
― Քո ճառն այսօր ամենալավն էր։
Քիչ հետ հավաքույթն ավարտվեց։ Ես ու գրողը արդեն դուրս գալուց վրա էինք, երբ միլիոնատերերից մեկը մոտեցավ հետս ծանոթանալու (կարծես թե կոկտեյլ խմելիս՝ մեզ չէին ծանոթացրել․ երևի անունս լավ չէր լսել կամ դրա պես մի բան), ասաց․
― «Թայմ ընդ թայգի» ձեր ակնարկը ես շատ հավանեցի։ Ըստ իս՝ դուք կարող էիք ինձ համար հոյակապ սցենար գրել Լոնդոնի մասին։ Մոտ օրերս անպայման ինձ մոտ եկեք, այդ հարցը քննարկենք։
Դե, ես ու գրողը դուրս եկանք, ու նա բացատրեց, որ դա անգլիական կինոարտադրության ամենախոշոր դեմքերից մեկն է և իզուր տեղը նախաճաշի չի հրավիրում, բայց ես ասի․
― Ինձ դուր չեկավ։
― Ինչո՞ւ,― հարցրեց գրողը։
― Իմ կարծիքով սրիկա է։
― Սրիկան՝ սրիկա է,― ասաց գրողը։― Բայց դու պիտի իմանաս, որ աշխարհի մեծամեծներից շատերն են սրիկա։ Միակ ելքն այն է, որ հաշվի չառնես նրանց սրիկայությունն ու փորձես ամեն դեպքում քո ուզածն անել, նրանցից էլ այնքան փող վերցնել, ինչքան որ պատրաստ կլինեն վճարել։
― Նա ինձ դուր չեկավ,― ասի։― Միակ բանը, որ կուզեի՝ թող պատերազմը վերջանար։
==Գլուխ վաթսունչորսերորդ==
'''Դունկան Օլսոնը ժամանում է Լոնդոն և Վեսլին հայտնում յոգերի ուսմունքի գաղտնիքը'''
Մի օր Վիկտոր Տոսկան մտավ իմ ու գրողի աշխատասենյակը, հետն էլ պայծառ, կլորիկ, պեպենների մեջ կորած մի հաղթանդամ տղա։
― Սա Օլսոնն է,― ասաց Վիկտորը։― Ճիշտ ժամանակին էլ վրա է հասել, ներխուժումից առաջ։
Ես սեղմեցի Օլսոնի ձեռքն ու հասկացա, որ յոգ է, նախ՝ հիշում էի դրա մասին, հետո էլ՝ նա էնպիսի տպավորություն էր թողնում, ասես մի առանձնահատուկ բան է իրեն հայտնի։ Ամենահանգիստ մարդն էր տեսածներիս մեջ, հանգիստ ու անհոգ։ Գրողը մի քանի գնդապետների ու մայորների հետ գնացել էր քննարկման․ բոլորն ուզում էին, որ ներպուժմանը նվիվրված մի ֆիլմ նկարվի, դե, մենք էլ երեքով նստեցինք դեմ֊դիմաց ու զրույցի մտանք։ Օլսոնը հետաքրքրվում էր, թե յոգերի մասին ինչ գիտեմ։ Զարմացավ, որ ոչինչ չգիտեմ, ասաց՝ ախր «գիտուն» մարդ եմ։ Ասաց՝ հաստատ ինչ որ պետք է՝ գիտեմ։ Ուղղակի չգիտեմ, որ գիտեմ։ Ես բանի հետևից չընկա, գուցեև էդպես էր։ Նա թե՝ այ, Վիկտորն ի շնե իսկական յոգ է, բայց ինքն էլ չգիտեր, ասաց՝ վստահ է, ես վաղուց եմ ճշմարտությունը որոնում ու դրա մի մասնիկն արդեն գտել եմ, ուրեմն յոգ եմ, էլ կարևոր չի, որ ոչ Վիկտորը, ոչ էլ ես յոգերի մասին ոչինչ չգիտենք, թեև վատ չէր լինի իմանայինք։
― Հա, բայց յոգերի ուսմունքը իրականում ի՞նչ― Յոգերի ուսմունքը,― ասաց Օլսոնը հատ֊հատ,― բարձրագույն ճշմարտության իմացությունն է կամ հայտնագործումը, մի ճշմարտություն, որ պիտի աչքի լույսի պես փայփայել․ սա է ամբողջը։
Շատ չանցած գրողը վերադարձավ։ Կարծում էի ծիծաղը կգա, որ երեքով նստել ենք դեմ֊դիմաց ու մեծ֊մեծ բաներից ենք խոսում, այնինչ ոչ մեկս քսան տարեկան էլ չկանք, բայց եթե նույնիսկ ծիծաղը եկավ, նա ցույց չտվեց։ Օլսոնն ասաց, թե ինչքան է հիացած նրա գրքերով, գրողն էլ իրեն շատ քաղաքավարի պահեց, չնայած գիտեմ, որ նրա համար միշտ էլ տհաճ էր, երբ իր երեսին նման խոսքեր էին ասում։ Գիտեմ, նա իրեն համարում էր աշխարհի լավագույն գրողներից մեկը, ու ես էլ եմ էդ կարծիքին, բայց և գիտեմ՝ նա չէր սիրում իր հասցեին գովասանքներ շռայլող մարդկանց։ Պատճա՞ռը․ երևի հոգու խորքում, հասկանալով հանդերձ, որ աշխարհի լավագույն գրողներից է, գիտակցում էր՝ ինքն անթերի չի, դրա համար էլ ուրիշի ամեն մի գովասանքից մի քիչ նեղվում էր։ Եթե բանը իմ գրածին էր վերաբերում, նա հետս անչափ սիրալիր էր, բոլորի հետ էլ էդպես էր, ով ասենք թե փոստով պատմվածք էր ուղարկում կամ գործը թևի տակ՝ գալիս նրա մոտ, բայց չէր սիրում, երբ իր գրածների մասին էին սիրալիր խոսքեր ասում։ Իսկ հիմա տեսնում էի՝ Օլսոնին շատ է հավանել ու նույնիսկ մի փոքր շոյված է, որ իր գործերը Օլսոնի սրտով են։ Քիչ հետո էլ Ջո Ֆոքսհոլը ներս մտավ, աղմկեց, ծիծաղեց ու թողեց գնաց, դուրս եկավ թե չէ, Օլսոնը ասաց․
― Ես համոզված եմ, որ էս տղան միշտ էսպես չի լինում։ Ի՞նչ է պատահել նրան։
Դե, մենք գիտեինք Ջոյին ինչ է պատահել, բայց չգիտեինք ոնց բացատրել։ Գիտեինք ինչն ինչոց է ու մտածում էինք, որ ամեն բան լավ է։ Մտածում էինք, որ դա ի վերջո, ծիծաղելի էլ է, որովհետև Ջոն ինքն էլ էր էդպես մտածում։ Մի պահ ոչ մեկս ձայն չհանեցինք, հետո գրողը թե՝
― Ջոն վերջերս անձնատուր է եղել որոշ տեսակի երջանկության, գիտի, որ դա ամենևին էլ հենց իսկականը չէ, բայց առայժմ դրանով բավարարվում է․ իմ կարծիքով, ահա թե ինչ է նրան պատահել։
Օլսոնն ուզում էր ավելին իմանալ, բայց մենք չէինք կարող միանգամից բացվել ու ամեն ինչ պատմել։ Դողդողուն օրիորդի ձեռքին Ջոյի տեսքն էր մենակ փոխվել, իսկ սրտի խորքում նա նույնն էր մնացել, երևի աշխարհի ամենալավ տղան։ Շուտով Օլսոնը (ճշմարտությանը հասու լինելու իր կարողությամբ) հասկացավ, որ էլ չենք ուզում ծավալվել, խոսակցության թեման փոխեցինք, անցանք ուրիշ բաների։
Օլսոնն ասաց, որ ընդամենը մի շաբաթ է, ինչ եկել է Անգլիա ու ընդամենը երրորդ օրն է Լոնդոնում, որովհետև զանազան պատճառներով իրենց չորս օր նավի վրա են պահել, իսկ հիմա ապրում է «Քլերիջի մոտ» հյուրանոցում ու մեզ շատ պարտական կլինի, եթե մի օր իրեն հյուր գնանք։ Ինքը չի խմում, ասաց, բայց ձեռքի տակ միշտ էլ խմողի սիրտը շահելու մի բան կճարվի, ու ես էստեղ հասկացա, որ հաստատ հարուստի տղա է, ախր «Քլերիջի մոտ» ընկնելու համար նախ և առաջ թիկունքիդ մարդ պիտի ունենաս, հետո էլ՝ ծախսելու փող, ախր էնտեղ մնալը շատ թանկ է նստում։ Նա ասաց՝ չի ուզում տարածվի, որ ինքը «Քլերիջի մոտ» է ապրում, որովհետև դա կարող է ոմանց դուր չգալ։ Հարցրեց՝ չի՞ լինի, որ ասի՝ Փել Մելում է ապրում՝ Վիկտորի, Ջոյի ու գրողի հետ։ Բոլորս էլ ասինք՝ իհարկե, կլինի, էնպես որ Վիկտորի, Ջոյի, գրողի ու իմ անվան կողքին Օլսոնի անունն էլ մտավ ցուցակի մեջ՝ որպես Փել Մելում ապրողի։ Ես էլ էի անունս ցուցակում թողել, որովհետև ոչ մեկի չէի կարող ասել, թե ամուսնացել եմ ու կնոջս հետ եմ ապրում, մանավանդ որ մենք ու մերոնցով, իրար մեջ էինք գործը գլուխ բերել՝ առանց բանակային կանոնադրության հետ հաշվի նստելու։
==Գլուխ վաթսունհինգերորդ==
'''Ջիլն օպերային երգչուհի է ձևանում, որն իբր շատ լավն է Վեսլիի համար ու ամբողջ Անգլիայի պաշտամունքն է վայելում'''
Ջո Ֆոքսհոլն ինձ համոզեց, որ տասը ֆունտով իր գրամեքենան առնեմ, որովհետև նրան փող էր պետք, իսկ գրամեքենան պետք չէր, ինքը գրող չէր, իսկ ես գրողի էի (էդպես ասաց)։ Առածիցս գոհ մնացի, ընտիր գրամեքենա էր։ Սկսեցի իմ ու Ջիլի կյանքի օրագիրը պահել․ ինձ թվում էր՝ տղաս կուզենա իմանալ իր հոր ու մոր մասին, երբ ինքը դեռ մոր կրծքի տակ է եղել։ Ամեն ինչ գրեցի իմ որդու համար, պատմում էի, թե ոնց եմ հանդիպել Ջիլին, ոնց եմ այցի գնացել նրա մորն ու ամուսնության համաձայնություն ստացել, հետո հարսանեկան ծեսն էի նկարագրել, որ տղաս եղած֊չեղածը ճիշտ֊ճիշտ իմանա։
Ինչ էլ գրում էի, Ջիլը սիրով էր կարդում։ Նրան մեքենագրելու ձևը սովորեցրի ու խնդրեցի, որ ինքն էլ մեր որդու համար գրառումներ նի ու իմ բացակայության ընթացքում օրագրը շարունակի, որովհետև հենցտուն դառնայի, կուզեի պատմությունը ամբողջական լինի՝ ինձ համար էլ, տղայիս համար էլ, իսկ տնից֊տեղից հեռու, ես դժվար թե կարենայի մանրամասն օրագիր պահել։
Միտքս շատ դուր եկավ Ջիլին, ու շուտով նա էնպես վարժվեց՝ արդեն լավ տպում էր։ Նրա գրածներն ուղղակի հրաշալի էին, ես գիտեի՝ մի օր մեր տղան մորը շնորհակալ կլինի, որ իր մասին էդքան մտածել է ու ամեն ինչ գրի առել ինչ է՝ ինքը կարդա, երբ գրաճանաչ դառնա։ Ջիլն ուղղագրությունից էնքան էլ ուժեղ չէր ու միշտ սխալներ էր անում, բայց ես ասում էի, դրա մասին չմտածի, իր գրածը ճիշտ ու անսխալ համարվողից լավն է։ «Մտքի» փոխարեն նա գրում էր «միտկ», «անհեթեթի» փոխարեն՝ «անհեթհեթ», «քաղաքակրթության» փոխարեն՝ «քաղաքակռթություն», բայց ես հասկանում էի ինչ է ուզում ասել ու համոզված էի, որ տղաս էլ կհասկանա։ Սկզբում Ջիլը քիչ էր գրում, որովհետև կարգին տպել չգիտեր, ինքն էլ մեծ մասամբ պատմում էր, թե ինչքան է ինձ սիրում ու դժվարանում հավատալ, որ երազում չի, թեպետ շուտով նրա պատմության մեջ մեր սրտին սիրելի շատ ու շատ բաներ սկսեցին երևալ, բայց ամենահրաշալլին նրա ուրախ օյիններն էին։
Մեկ֊մեկ, հենց տուն էի գալիս ինչ֊որ հավաքույթից, նա կոտրատվելով իրեն երևակայում էր՝ իբր իմ թայը չի, որովհետև բա չե՜ք ասի՝ օպերային երգչուհի է։ Ինձ մի կողմ էր հրում, կանգնում բազմոցին, տեսեք֊տեսեք Քովընթ Գարդընի բեմին է, ու սկսում էր իտալերեն երգել,― իսկ նա ավելի լավ էր երգում, քան Քովընթ Գարդընում երբևէ հանդես եկած երչուհիներից մեկնումեկը,― հետո իբր թե առաջին տենորի ձեռքին հենված՝ իջնում էր բազմոցից, հասարակությանը գլուխ տալիս, օդային համբույրներ ուղարկում, ծաղկեփնտեր ընդունում, դրանք սեղմում կրծքին ու հեռանում, բայց գնալիս՝ իբր պատահմամբ սայթաքում էր․ տեսա՞ք, քիչ էր մնում ընկնի, ու նրա նրբագեղությունը անհետ կորչում էր, փռթկացնում էր, փռվում հատակին ու հետս քրքջում։
Մեկ֊մեկ էլ օպերային երգչուհու փոխարեն բալետի պարուհի էր դառնում, պարում էր, պարում՝ մեր կյանք ու արև որդին կրծքի տակ։ Ոչ ոք աշխարհում նրա պես թեթև ու նազելի չէր լինի, ոչ ոք չէր կարող էդպես թռվռան ու հմայիչ լինել, ու ես անընդհատ մտքումս զարմանում էի, թե բախտս ոնց բերեց, որ նրան գտա, էս չտեսնված հրաշքը ո՞նց պատահեց։ Ախր ինձ նման դմբոն ո՞նց հաջողացրեց էսքան հիասքանչ աղջկա հետ ամուսնանալ, նա ո՞նց սիրեց ինձ նմանին՝ էս իմ հիմարավուն դեմքով ու աստված վկա, անպայման մեծ մարդ դառնալու հավակնությամբ։ Հա՛, ես անպայման պիտի մեծ մարդ դառնայի, գուցե գրող չէ, բայց գուցե հենց գրող։ Համենայն դեպս, տղայիս համար պիտի մեծ մարդ լինեի ու եթե ողջ մնայի աստծու հաջողությամբ, աղջկաս համար էլ, նույնն էլ մյուս տղայիս, հետո՝ մյուս աղջկաս ու նրանց մոր համար, որի սերն եիմ հանդեպ նրա ամեն մի արարքի մեջ էր, անգամ ինձ վրա բարկանալու մեջ, անգամ երբեմն ծագող մեր վեճ ու կռվի մեջ։
Եթե ես սրտնեղում էի, որ նա կիրակի առավոտները չէր շտապում դուրս գալ արևի լույսին ինչ է՝ ուզում էր ավելի սիրուն տեսք ընդունել,― նստում էր հայելու առաջ ու մեծահասակներին նմանվել երազող փոքրիկ աղջկա պես կրեմներ ու դիմափոշի քսում երեսին,― եթե ես գոռգոռում էի, ասում՝ աստծու սիրուն, շուտ արա, շտապիր, ու վեճ էր բացվում, է՛հ, նույնիսկ էդ ժամանակ նա ինձ ստիպում էր ծիծաղել, հենց ինքս ինձ վրա ծիծաղել, թե ոնց չեմ հասկանում, որ երբ նա դուրս է գալիս հետս շրջելուց, ուզում է աշխարհի ամենասիրուն աղջիկը լինել ու չի կարող էդպես՝ իմիջիայլոց, հապճեպ դուրս ընկնել, որովհետև մեկ է՝ ճիշտ է, թե սխալ, բայց ինքը պիտի աշխարհի ամենասիրուն աղջիկը լինի, իսկ եթե դա իմ սրտով չի, ինչ արած, կարող եմ մենակ գնալ։ Դե, ես էլ վրա էի հասնում, բռնում նրան, ու սկսում էինք կռվել։ Նա ցատկում էր բազմոցին, որ ինձ հիշեցնի, թե հասարակությունը, մանավանդ օպերայի սիրահարները, տարված ու հմայված են իրենով։ Անգլիայի ամենաերևելի տղամարդիկ թախանձում են գեթ մի հայացքի արժանանալ։ Իբր հանդիսատեսների խնդրանքով, նա նորից էր երգում ու բոլորին շնորհակալություն հայտնում, որ այդպես պաշտում են իրեն, համաձայն են, որ ինքը Լոնդոնի ամենաչքնաղ կինն է, ու գրողը տանի, ես էլ ի՞նչ կարող էի անել, բացի նրան սիելուց ու ինքս ինձ վրա ծիծաղելուց․ է, հա՛, ասենք, թե ինձ պես արագ չէր հագնվում, ի՞նչ կա որ։ Իսկ ուշ երեկոյան, Լոնդոնում մի լավ ման գալուց հետո, նա պառկում էր, գլուխը դնում ուսիս, ես էլ նրա փորիկն էի շոյում, որ տեսնեմ տղաս ոնց է մեծանում, ու նա շշնջում էր․ «Եթե աչքիդ սիրելի եմ, դա գիտե՞ս ինչից է․ ինձ քո սերն է էսպես դարձրել»։ Ու ես գոռում էի որդուս․ «Լսո՞ւմ ես մայրիկիդ խոսքերը։ Լսո՞ւմ ես քո սիրելի մայրիկի սիրելի խոսքերը»։ Ու պաշտում էի նրան, որ էդքան քաղցր կին է ինձ համար ու էդքան հրաշալի մայր տղայիս համար։
==Գլուխ վաթսունվեցերորդ==
'''Ջո Ֆոքսհոլն իր որդուն նվիրված բանաստեղծություն է գրում և Վեսլիի, Ջիլի ու նրանց որդու համար կարդում'''
Մի օր Ջո Ֆոքսհոլը մտավ մեր սենյակն ու երկու թերթ թուղթ մեկնեց գրողին։
― Սա կյանքումս գրած առաջին բանաստեղծությունն է, որ ուզում եմ մեկնումեկը կարդա,― ասաց։
Գրողը կարդաց բանաստեղծությունն ու ինձ տվեց, ես էլ կարդացի։ Ջոն բանաստեղծությունը վերնագրել էր՝ «Որդուս», չնայած ոչ մի որդի էլ չուներ, ամուսնացած չէր, դեռ հարսնացու էլ չէր գտել, առայժմ դողդողուն օրիորդի հետ էր կապված։
― Դե՛, ի՞նչ կասեք,― ասաց Ջոն։
Ես նայեցի գրողին, որ առաջինն ինքը խոսի, ու նա էդպես էլ արեց։
― Իմ կարդացած ամենափայլուն գործերից մեկն է,― ասաց։― Ես էլ եմ որդուս հանդեպ ճիշտ այդպիսի զգացմունքներ տածում։ Միայն չգիտեի, որ դու էլ որդի ունես։
― Չունեմ,― ասաց Ջոն։
― Ուրեմն սպասո՞ւմ ես, դա էլ չգիտեի,― ասաց գրողը։
― Ոչ էլ սպասում եմ,― ասաց Ջոն։― Բայց իհարկե, նման թեթևակի անհաջողությունը ինձ չի զրկում հայրական զգացմունքներ ունենալու իրավունքից, ճիշտ չէ՞․ մանավանդ հիմա, երբ հաջողության հույսը քիչ֊քիչ նվազում է։ Դուք որդի ունեք։ Վիկտորը որդու է սպասում, Ջեքսոնն էլ նույնը։ Իսկ ես դեռ մինչև անգամ հարսնացու չեմ գտել ու չեմ կարծում, թե կգտնեմ մինչև պատերազմը չվերջանա։ Բայց ես էլ եմ հայր ամեն մեկիդ պես։
Հետո Ջոն շրջվեց իմ կողմը։ Ոչ մի բան չասաց, բայց ես հասկացա, որ ուզում է իմ կարծիքն էլ իմանա բանաստեղծության մասին։
― Ես կուզեի սա արտագրել,― ասի,― որ իրիկունը որդուս համար կարդամ։
― Որդիդ դեռ չի ծնվել,― ասաց Ջոն։
― Մեկ է՝ կուզեի կարդալ նրա համար։ Մայր ունի, ուրեմն ինքն էլ շուտով կծնվի։ Իմ կարծիքով, սա պիտի լսի, քանի չի ծնվել։
― Էդ դեպքում ինձ մի լավություն կանե՞ս,― ասաց Ջոն։ Նա շատ լուրջ էր, էսքան ժամանակ էդպես չէր եղել։ Նրան երբեք էդպես լուրջ չէի տեսել։― Կթողնե՞ս բանաստեղծությունը ես կարդամ որդուդ։
― Իհարկե,― ասի։― Իմ որդին օտար չի քեզ համար։ Իհարկե, կարդա։
― Շնորհակալ եմ,― ասաց Ջոն։
Հենց էդ իրիկուն Ջոյին հետս տարա տուն։ Ջիլին պատմեցի, որ նա իր որդուն նվիրված բանաստեղծություն է գրել, չնայած որդի չունի ու չի էլ սպասում, որովհետև դեռ հարսնացու չի գտել, բայց ուզում է բանաստեղծությունը մեր որդու համար կարդալ, դե, որոշ իմաստով մեր որդին իրենն էլ է, քանի որ ինքն էլ մեր ընկերն է։ Ջիլը ամեն ինչ հասկացավ ու ընթրիքից հետո նստեց սենյակի մեջտեղի բազկաթոռին, իսկ Ջոն իր՝ որդուն նվիրված բանաստեղծությունը կարդաց․
Տապալված ծառը,
Որ թութղ է դարձել,
Ես վերցնում եմ քարի փոխարեն,
Որպեսզի վրան այնքա՜ն քիչ բան ասեմ,
Մինչդեռ այնքա՜ն շատ ասելիք ունեմ։
Սակայն ի՞նչ ասեմ,
<br>Բացի միևնույն «այո, այո»֊ից։
<br>Դրա համար պետք չեն ոչ քար, ոչ էլ թուղթ։
<br>«Այո»,― ասում են աչքերս արթնանալիս,
<br>«Այո»,― ասում է քունս հավիտյան քնածներին,
<br>«Այո»,― ասում է ձեռքս բոլոր ձեռքերին պարզած՝
<br>Ոճրագործության համար պարզված լլինեն, թե կարեկցանքի։
Ես «ոչ»֊ի լեզվով խոսել չգիտեմ։
<br>Սերն է իմ լեզուն։
<br>Եվ ուրիշ ոչինչ։
<br>Թող մյուսներն ասեն ու անեն լոկ այն,
<br>Ինչ որ ասում են ու անում,
<br>Իսկ ես կրկնում եմ սուրբ թմբիրի մեջ․
<br>«Ա՛խ, սիրում եմ քեզ»։
<br>Իմ անգիտության օրհնյալ ժառանգորդ,
<br>Տղաս, զավակս, հարազատ որդիս,
<br>Ինձ ասաց՝ «այո»,
<br>Չէ՞ որ կիսով չափ մեռած եմ արդեն։
<br>Քո ժամանակը վրա է հասել,
<br>Եվ դու ինձանից բախտավոր կլինես,
<br>Դու ավելի լավ օրեր կտեսնես՝
<br>Շնորհիվ նրա, ում ես սիրում եմ,
<br>Ում ես պաշտում եմ կյանքից առավել,
<br>Շնորհիվ նրա՝ մայր ճշմարտության―
<br>Որ երջանկությունն է ամենավերին։
<br>Ինձ հաջողվել է մեն մի գիրք գրել,
<br>Ուր աչքիս տեսածը թղթին եմ հանձնել։
<br>Եթե այդ գրքում ցերեկվա լույս չկա,
<br>Ոչ արշալույսներ, ոչ էլ միջօրե,
<br>Եթե այդ գրքում լոկ մութ է, գիշեր,
<br>Եթե երկնքի լուրթ փայլը չկա,
<br>Մանուկ աչքերիդ փա՛յլն ինձ պարգևիր։
<br>Իմ ժամանակը գուցե գիշեր էր խավար։
<br>Ես ինչ որ տեսա Աստծո ստեղծածից,
<br>Մթնշաղի կիսալույսով տեսա։
<br>Ես տեսել եմ գիշերվա աղջամուղջում։
<br>Գիտեմ, որ կային և ուրիշ բաներ,
<br>Տեսել եմ, բայց աչք չունեին դրանք
<br>Եվ մոռացության գրկում մնացին,
<br>Որովհետև հենց այն է տեսանելի,
<br>Ինչ ինքն իր հերթին տեսողություն ունի։
<br>Իսկ ծառը, որի վրա դու կմագլցես,
<br>Որի ճյուղերից հանկարծ ցած կընկնես,
<br>Հետո տապալված, թղթի վերածված՝
<br>Կծառայի քեզ իբրև կարծր քար,
<br>Որպեսզի վրան բառեր փորագրես։
<br>Այդ ծառը գրեթե ամբողջն է, ինչ տրված է մեզ՝
<br>Ե՛վ ինձ, և՛ քեզ, և՛ քո զավակին։
<br>Բայց և ամբողջը չէ։
<br>Աշխարհում անտառ էլ գոյություն ունի։
<br>Կան տարբեր, տարբեր տեսակի ծառեր՝
<br>Տարբեր, տարբեր նպատակների համար։
<br>Բայց բոլորը մի տեղ՝ մի ծառ են միասնական։
<br>Իսկ թղթի մեջ էլ անտառ չկա։
<br>Թուղթը կամ քար է քեզ համար,
<br>Որ «այո»֊դ գրես,
<br>Կամ էլ անպետք մնացուկների փաթեթ։
<br>Աստծուն դիմելիս՝ հաճախ եմ անունս տվել։
<br>Հիմա քո անունն էմիայն շուրթերիս։
<br>Բե՛ն, Բե՛ն, Բե՛ն, որիդս,
<br>Քեզ սիրելով՝ սիրում եմ բոլոր մարդկանց,
<br>Մարդկության ծառն ու թուղթն եմ սիրում,
<br>Քարն ու գիրը։
Ահա ասելիքս։
<br>Դու ավելին ասա, բայց և ասա՝ «այո»։
<br>Սերն է մեր լեզուն,― դրանից քաղցր լեզու չկա։
<br>Ամեն, ամեն ինչին, Բեն, «սիրում եմ» ասա։
<br>Իսկ ամենալավ բաները՝ աստվածացրու։
Երկար ժամանակ ոչ մեկս ձայն չէինք հանում, հետո Ջիլը մոտեցավ Ջոյին ու նրա այտը համբուրեց, ու ես էնպես սիրեցի Ջիլին, որ հասկացավ Ջոյի խոսքերի գեղեցկությունը, հասկացավ, որ Ջոյի ասածն իր որդուն՝ մենք նրա բերանով ասացինք մեր որդուն։ Ու ես համոզված եմ՝ պատամը լսեց իմ որդին, որովհետև նրա մայրը լսեց ու համբուրեց Ջոյին։ Չգիտեմ ինչ բանաստեղծություն էր Ջոյի գրածը, միգուցե ընդհանրապես բանի նման չէր։ Բայց իմ կարծիքով, գիտեմ, թե նա իր բանաստեղծությամբ ինչ էր ուզում ասել որդուն ու սիրում եմմ ամեն ինչ էդպես լավ հասկացող մարդուն, որ կարող է խոսել որդու հետ, երբ նրա ծնունդը դեռ չի էլ նախատեսված։ Սիրում եմ էդպիսի մարդուն, ով ասենք՝ ծառ ու անտառից է խոսում, բայց քեզ կարողանում է պատմել, որ աշխարհը լի է ամեն տեսակ մարդկանցով, ու ամեն մեկն իր նպատակն ունի, իր մեծ կամ փոքր նպատակին է փգտում, բայց բոլորի ջանքերն էլ անտեղի կանցնեն, իսկ եթե նրան սիրեն, լավ իմացեք, շատ բանի կհասնեն։ Սիրով համարյա ամեն ինչի էլ կհասնես։ Շատերը կարծում են, թե հիմար մարդն է բանաստեղծություն գրում, բայց ախր էդպես չի․ մարդիկ խոսում են ու նրանց ասածը բանաստեղծություն է, մարդիկ ապրում են, ու նրանց կյանքը բանաստեղծություն է, մարդիկ երազում են, ու նրանց երազանքը բանաստեղծություն է, իսկ Ջո Ֆոքսհոլը՝ նա ուղղակի մի բանաստեղծություն գրել էր։ Նա բանաստեղծություն էր գրել, որն ուզում էր ցույց տալ ուրիշներին։ Դե, իսկ հետո գնաց դողդողուն օրիորդի մոտ։
==Գլուխ վաթսունյոթերորդ==
'''Վեսլին իմանում է, որ սիրուց ծնվող ճշմարտությունից բացի էլ ոչ մի ճշմարտություն չկա, իսկ գրողը գլանատիպով հանված նամակ է ստանում, որը նրան զայրույթով է լցնում'''
Օրերից մի օր հայրիկից նամակ եկավ։
«Հենց նոր, գիշերվա կեսին, վեր կացա անկողնուց,― գրում էր նա,― որովհետև հանկարծ հիշեցի, թե ինչ էի երդվել, որ ժամանակը գա՝ քեզ ասեմ, բայց Օհայոյում չէի կարողանում հիշել։ Սա է․ սիրուց ծնված ճշմարտությունից բացի, ոչ մի ճշմարտություն, ոչ մի գեղեցկություն, ոչ մի արդար բան, ոչ մի դրախտ ու աստված չկա։ Իսկ հիմա նորից պառկում եմ քնելու»։
Դա էր ընդամենը։ Ու ես մտքի մեջ ընկա։ Այ, օրինակ, ես ու իմ Ջիլը։ Չէ՞ որ նրա քնքուշ սիրո շնորհիվ ես վերջապես մարդ էի դառնում։ Կամ օրինակ՝ Վիկտոր Տոսկան, նրա չքնաղ կինն ու հրաշալի մայրը․ չէ՞ որ Վիկտորն ինձ անվերջ խնդրում էր, աղաչում, որ խոսք տամ սիրուց պատմել։ Կամ Ջո Ֆոքսհոլը․ չէ՞ որ նա իր բանաստեղծության մեջ գրել էր․
Թող մյուսներն ասեն ու անեն լոկ այն,
<br>Ինչ որ ասում են ու անում,
<br>Իսկ ես կրկնում եմ սուրբ թմբիրի մեջ․
<br>«Ա՛խ, սիրում եմ քեզ»։
Ու հիմա էլ ահա հայրիկի պատգամը, որ նա պահել էր ինձ համար դեռ անցած պատերազմից։ Իմ սեփական ճանապարհով ես էի էի եկել, հանգել նույն մտքին, Վիկտորն էլ իր ճանապարհով էր եկել, իսկ Ջո Ֆոքսհոլը՝ իր։ Բոլորս նույն բանին էինք հանել․ սիրուց ծնվող ճշմարտությունից բացի, էլ ոչ մի ճշմարտություն չկա։ Ու վերջ։ Սա ինչ֊որ պատահական, աննշան միտք չի, որը կարող էր իմ գլուխը գալ, բայց ուրիշինը՝ չէ, սա բոլորի մտածածն է, բոլորն են զգացել։ Օլսոնը՝ ճշմարտության իր որոնումներով։ Գրողը՝ ամեն մարդու և ամեն ինչի մեջ լավը տեսնելու իր պատրաստակամությամբ։ Նյու Յորքում հանդիպածս կինն ու Օհայոյում հանդիպածը։ Նույնիսկ ինձ ատելի շուն շան որդիները, աստված թողությու տա նրանց մեղքերին։ Նույնիսկ նրանք էին էսպես թե էնպես դա գլխի ընկել։ Բայց ես վախեցա իմ մտքերից, որովհետև գիտեի՝ դժվար ժամանակներ են եկել, դառը, հուսակտուր ու չարագուշակ ժամանակներ, գիտեի՝ մեկ էլ տեսար՝ սիրո ուժից վեր եղավ դրանք հաղթահարել։
Է՛հ, անորոշությունը միալար երգի պես ձգվում էր, երկարում։ Օրերն անցնում էին իրար հետևից․ բայց ոչ մեկս չգիտեինք ինչ է գլխներիս գալու։ Նստել, սպասում էինք, ամեն մեկս մտածում մեր ճակատագրի մասին։ Խոսում էինք, ծիծաղում, գարեջուր խմում, զվարճանում ու մեզ երջանիկ զգում, բայց սպասման մեջ էինք։ Չգիտեինք ինչ է լինելու։ Միգուցե սրանք մեր վերջին օրերն էին։ Բոլորս էլ դա հասկանում էինք։ Հենց դա էր, որ ոչ մեկիս մտքից դուրս չէր գալիս։ Դժվար ժամանակներ էին, ընկել էինք, պիտի քաշեինք։ Ռումբերը թափվում էին բարի լոնդոնցիների գլխին ու ոմանց հետները տանում, իսկ նրանք իհարկե, չէին ուզում գնալ֊կորչել ու զարմանում էին, որ պիտի կյանքից էդքան շուտ հեռանան․ ախր դեռ ինչքա՜ն անելիքներ ունեին, դեռ ինչքա՜ն սեր կար նրանց սրտերում։
Մի առավոտ էլ գրողն ինձ գլանատիպով հանված մի նամակ մեկնեց, որը հենց նոր էր հատուկ թղթատարը բերել։ Ներխուժման ժամն ավելի ու ավելի էր մոտենում․ բոլորը դրանից էին խոսում, բոլորը ահմոզված էին, որ ժամանակը վրա է հասել, ու ահա Ռազմական տեղեկատու վարչությունից մի տղա էր վազեվազ ընկնում մեր գրասենյակ և գրողին գլանատիպով հանված ինչ֊որ նամակ հանձնում։ Գրողն ահավոր, թթված դեմքով նամակն ինձ մեկնեց։
Կարդացի, տեսնեմ հրաշալի բան է։ Մտքովս անցավ, որ նամակի հեղինակը անպայման մեծ մարդ է։ Աստված վկա, սա կարծես սուրբ առաքելոց թղթերից լիներ․
«Մեր ամենամսյա ճաշկերույթների որոշ մասնակիցներ ինձ առաջարկեցին, որ այս օրերին, երբ հակառակորդի գործողությունների պատճառով անիրականալի է դարձել ըստ սովորության, ՓԻՓ֊ի<ref>1931 թ․ ստեղծված Քաղաքական և տնտեսական պլանավորման բյուրոյի անգլերեն անվանման («Փըլիթիքըլ ընդ իքընոմիք փլենինգ») հապավումը։</ref> ակումբում հանդիպելը, ես մի փոքրիկ անակնկալ մատուցեմ Ռոբերտ Սեմսոնին՝ մեր անխոնջ քարտուղարին, ի նշան ճաշկերույթների կազմակերպման գործում նրա թափած ջանքերի բարձր գնահատանքի։ Ես հավանություն տվեցի այդ առաջարկին և համոզված եմ, որ դուք էլ կուզենաք արձագանքել։ Ճիշտն ասած, չգիտեմ, թե նման պարագայում ինչպիսի նվերն առավել պատշաճ կհամարվեր, բայց վստահ եմ, որ եթե մեզնից՝ ամերիկացիներիցս յուրաքանչյուրը, ով մյուսների հետ համահավասար կիսել է մեր խմբի հոյակապ խնջույքների բոլոր ծախսերը, նվիրաբերեր ասենք՝ երեքական շիլինգ, մենք շատ ազնիվ արարք կատարած կլինեինք։
Ամենամսյա ճաշկերությթները, ինչպես դուք հավանաբար գիտեք, սկսած 1942 թվականից՝ սովորության են վերածվել, որպեսզի ամերիկյան ներկայացուցչությունների նորեկ, շահագրգռված անդամները ծանոթանան ամերիկյան գործերին առնչակից մի խումբ բրիտանական պաշտոնյաների հետ, որոնք կանոնավորապես հանդիպում են ՓԻՓ֊ի ակումբում։ Շուտով ակնհայտ դարձավ, որ ցանկալի կլիներ, եթե այսպիսի ոչ պաշտոնական, օգտաշատ հավաքույթները փոքրաթիվ անձանց նեղ շրջանակում անցկացվեին, ամեն ամիս՝ Մ․ Թ․֊ում մեր կյանքի և աշխատանքի հետ կապված ընթացիկ էական հարցերը քննելու համար։ Այստեղ ընդգրկված էին նաև ամերիյան ռազմաօդային ուժերի մի քանի ներկայացուցիչներ։ Երբ Հենրի Սեմսոնը վերադարձավ Վաշինգտոն, Քարլթոն Քամինգսն ու ես ստանձնեցինք նրա պարտականությունը, այն է՝ համապատասխան ամերիկացիներին ներգրավել հավաքույթներում, ի լրումն կադրային վետերանների, ովքեր այսպես ասած՝ իբրև հիմնադիրներ, 1942 թվականից գործին մասնակից են։ Սակայն, այնուամենայնիվ, Ռոբերտ Սեմսոնն էր, որ խումբը սերտորեն ձուլեց, մեր հավաքույթները դարձրեց օգտավետ ու հաճախ հիրավի նշանակալից, միշտ հետաքրքրական մի համաժողով։ Ես գիտեմ, դուք համամիտ կլինեք, որ անգլո֊ամերիկյան մերձեցմանը, բանակցություններին և փոխըմբռնմանը նպաստող այս աջակցությունը պիտի ըստ արժանվույն գնահատվի։
Արդյոք չէի՞ք կարող, եթե իհարկե համաձայն եք, մինչև այս շաբաթվա վերջը ինձ երեք շիլլինգ տրամադրել։
Կանխահայտ շնորհակալությամբ, անկեղծորեն ձեր․․․»
― Հիանալի նամակ է,― ասի։
― Այս պատերազմի ամենանողկալի փաստաթղթերից,― ասաց գրողը։
― Մարդը բոլորից երեք շիլինգ է ուզում Ռոբերտ Սեմսոննին մի փոքրիկ նվեր մատուցելու համար։
― Տասը օր է՝ կնոջիցս նամակ չեմ ստանում, իսկ այդ անգլիացի լակոտը տես ինչ նամակ է վազեվազ բերում։
― Եթե դուք տնից նամակ չսպասեիք, կհամաձայնեիք, որ սա ցնցող նամակ է, չէ՞։
― Այո, շատ որոշակի՝ գարշելի իմաստով։
― Իսկ իմ կարծիքով, անմեղ ու հուզիչ բան է։
― Եվ սրանք այն մարդիկ են, ովքեր ուզում են նպաստել ամերիկյան ու անգլիական ժողովրդի փոխըմբռնմանը։ Հմայիչ մարդիկ են։ Շատ հաճելի։ Դու նրանց հենց այնպես գլուխ ես տալիս ու վերջացավ գնաց, չէ՞։ ՓԻՓ֊ի ակո՜ւմբ։ Մեր անխո՜նջ քարտուղարը։ Մեր կյա՜նքն ու աշխատա՜նքը Մ․Թ․֊ում<ref>Միացյալ Թագավորություն (Մեծ Բրիտանիայի և Հյուսիսային Իռլանդիայի), Անգլիայի պաշտոնական անվանման կրճատ ձևը։</ref>։ Այդ Մ․Թ․֊ն ի՞նչ է, չլինի՞ «մեր թվարկություն»։
― Դուք ուղղակի անտարամադիր եք, որ վերջերս տնից նամակ չեք ստացել։ Միգուցե կեսօրից հետո ստանաք։
Ու իրոք, կեսօրից հետո գրողը միանգամից յոթ նամակ ստացավ, կարդում էր ու անընդհատ ծիծաղում, իսկ հետո ասաց․
― Մի անգամ էլ տուր այն նամակը, հա՞։
Նորից կարդաց ու հետ տվեց ինձ։
― Դու իրավացի ես,― ասաց։― Սիրալիր ու անմեղ բան է, միանգամայն անվնաս։ Մինչև շաբաթվա վերջը երեք շիլինգը կուղարկեմ ու հույս ունեմ, թե անխոնջ քարտուղարը, այ դրա ինչն ասեմ, հաճույքով կփստացնի իննսունութ սենթանոց այն ծխամորճը, որ նրան նվեր կտան, 1942 թվականից, այսպես ասած՝ իբրև հիմնադիր գործին մասնակից լինելու համար։ Եվ իմ կարծիքով, գլխի ես ընկնում, թե նրան ինչ եմ մաղթում․ որ այսպես ասած՝ այդ ծխամորճն ինչ անի։
Նա մի երկտող մեքենագրեց նամակի հեղինակին, բացատրում էր, թե ինչու է երեք շիլինգի փոխարեն ընդամենը երկու շիլինգ վեց փենս ուղարկում․ որովհետև ինքը 1942 թվականից իբրև հիմանդիր գործին մասնակից չէ, երբեք ներկա չի եղել ոչ մի օգտավետ, հիրավի նշանակալից կամ հետաքրքրական համաժողովի, կյանքում չի հանդիպել անխոնջ քարտուղարին, հետևաբար գտնում է, որ երկու շիլինգ վեց փենսը այն ամենն է, ինչ ինքը կարող է զոհաբերել այդ շան որդուն պատշաճ նվեր մատուցելու համար և այդքանն էլ չէր ուղարկի, եթե հենց նոր յոթ նամակ չստանար տնից։
==Գլուխ վաթսունութերորդ==
'''Պատուհաններից նամակներ նետող մարդու գաղտնիքը պարզվում է'''
Մի օր էլ, երևի ամենալավ օրը, Վիկտոր Տոսկան «Սթարզ ընդ սթրայփս» թերթի մի օրինակ բերեց, թե՝
― Այ, սա կարդա, հա՞։
Հոդված էր Արիզոնայի նահանգի Ֆլագսթաֆ քաղաքում, Հետաքննության ֆեդերալ բյուրոյի գործակալների կողմից ձերբակալված մի մարդու մասին, որին երեք տարուց ավել փնտրելիս էին եղել որպես զինծառայությունից խուսափողի։ Ինձ թվաց՝ չարժի կարդալ, անհետաքրքիր պատմություն է, արդեն ուզում էի թերթը ցած դնել, մեկ էլ աչքս պատահմամբ ընկավ էդ մարդու լուսանկարին։ Կարծես ինչ֊որ տեղ նրան տեսած լինեի, Վիկտորի վրայից էլ երևում էր, թե հավատացած է, որ էս երկարաշունչ հոդվածը ինձ պիտի շատ հետաքրքրի, դրա համար էլ շարունակեցի կարդալ։ Շուտով հասա էդ մասին, որտեղից պարզ դարձավ, թե մարդը ով է։ Նա մեր «Հյուսիսայինի» հանդիպակաց հյուրանոցի պատուհանից նամակներ գցողն էր։ Ուշադիր նայեցի լուսանկարին․ հենց ինքն էր, ճիշտ էնպես, ոնց որ էն օրը, երբ ես մի քիչ ուշ դուրս թռա փողոց ու փորձում էի նրա գցած նամակը ավտոմատ ճաշարանում աշխատող աղջկանից մի դոլարով առնել։
Դե, Վիկտորի քեֆին քեֆ չէր հասնի։ Տեսնում էի, որ ինքն իր մեջ հրճվում ու հաճույքից հալվում է, բայց արտաքինից իրեն շատ հանգիստ էր պահում։
Մարդու անունը Ուոլթեր Մարփլզ էր։ Հոդվածում ասվում էր, որ ՀՖԲ֊ի գործակալները հանցանշանների միակ շղթային հետամուտ՝ հյուրանոցների լուսամուտներից նետված անստորագիր նամակների հետքերով, ամբողջ երկիրը չափչփել են, արևելքից արևմուտք, հարավից հյուսիս ոտնատակ տվել։ Վերջիվերջո վրա էին հասել ու կիրակի օրը, մայիսի 21֊ին լուսադեմին, հենց հանցանքի վայրում՝ Արիզոնայի Ֆլագսթաֆ քաղաքի «Մոնտե Վիստա» հյուրանոցի փողոցահայաց սենյակներից մեկում, բռնել հանցագործին։ Սա բոլորովին անակնկալի չի եկել, ասել է․ «Շատ եք ուշացել։ Երեք օր առաջ երեսունութս լրացավ, իսկ երեսունութից հետո բանակ չեն տանում»։
Նայեցի Վիկտորին։ Նա աչքով արեց, թե՝
― Քեզ տեսնեմ, Ջեքսոն, մինչև ինչը հաշվիր։
Հետո չկարողացավ էլ իրեն զսպել ու քրքջալով սկսեց թռչկոտել սենյակում։
Մարդը նկարում լուրջ էր երևում ու հոդվածից դատելով՝ կյանքում էլ էր լուրջ։ ՀՖԲ֊ի գործակալներին հարցրել էր, թե նրա՞նք ինչու չեն բանակում, քանի որ այդքան լավ են տիրապետում հրազենին, իսկ ինքը՝ ոչ։ Ասել էր՝ հեռու է մնում զինակոչիների հավաքակայաններից ու նման բաներից, որովհետև անձամբ իրեն պատերազմը դուր չի գալիս։ Ասել էր՝ մեծ պատասխանատվությամբ է լցված աշխարհի բոլոր մարդկանց նկատմամբ և չի պատկերացնում, թե ինչպես կարելի է խույս տալ այդ ապտասխանատվությունից մի այսպիսի ժամանակ, երբ մարդիկ այնքան հուսահատորեն ճշմարտության կարիք են զգում։ Ասել էր՝ ճիշտ լուսադեմին, իր նամակները հյուրանոցների պատուհաններից նետել է երկրի ամեն մի նահանգում, ավելի քան հարյուր քաղաքներում, ավելի քան երեք հարյուր հյուրանոցներից։ Ասել էր՝ երբեք ոչինչ չի գողացել ու ոչ մի արդարացի օրենք կյանքում չի խախտել։
Հոդվածի վերջում թերթի թղթակիցը գրում էր, թե չնայած Մարփլզը երեսունութն անց է, բայց հարկադրված կլինի պատասխան տալ կառավարության առաջ, մանավանդ, եթե կառավարությունը կարողանա ապացուցել, որ նա հոգեկան հիվանդ չէ, իսկ կառավարությունը վստահ էր, թե կապացուցի։ Միաժամանակ հոդվածի ենթատեքստից զգացվում էր, որ հեղինակն ինքը հիացմունքով է վերաբերվում Ուոլթեր Մարփլզին։
Է՜հ, ես էլ սկսեցի Վիկտորի հետ ծիծաղել, գրողն էլ հետաքրքրվեց, թե ինչ է պատահել։ Հետո ինքն էլ կարդաց հոդվածն ու սկսեց հետներս ծիծաղել, բայց ինձ ստիպեց, որ լրջանամ ու մանրամասն պատմեմ, թե ինչ գիտեմ էդ մարդու մասին, ու ձեռքս ընկած նամակների մեջ նա ինչից էր խոսում։
Հաջորդ օրն Օլսոնը (նրա ականջին էլ էր բան հասել) «Նյու Յորք Թայմզ֊ի» մի օրինակ բերեց ու մեզ մի ուրիշ հոդված ցույց տվեց Մարփլզի մասին։ Սա նույնիսկ «Սթարզ ընդ սթրայփս֊ի» հոդվածից էլ լավն էր, որովհետև մեջբերումներ էին արված մի հինգ֊վեց նամակից, որ թղթակիցը հաջողացրել էր պոկել ՀՖԲ֊ի գործակալներից․ հոյակապ նյութ էր։ Օլսոնը թե՝ մարդը յոգերի ուսմունքի հեռևորդ է։ «Նյու Յորք Թայմզ»֊ի հոդվածում ասվում էր, որ Մարփլզը շատ է զայրացած կառավարության վրա իր աննորմալ չլինեն ապացուցելու ջանքերի համար, որովհետև առանց այդ էլ ինքն իրեն համարում է աշխարհի երեսին մնացած հատուկենտ նորմալ մարդկանցից մեկը, ուրեմն էլ ինչո՞ւ է կառավարությունը վիրավորում իրեն՝ գլխին բժշկական փորձաքննություն սարքելով, որպեսզի ապացուցի, թե նա այն է, ինչ իրականում անտարակույս կա։ Հոդվածի շարունակության մեջ ասված էր, որ Մարփլզի պնդումը, թե ինքը նորմալ մարդ է, փորձաքննության հետ կապված նոր հոգսեր է պատճառել կառավարությանը, որովհետև ավելի քան հավանական է դարձել, որ նա հոգեկան հիվանդության նշաններ ունի։
Մի քանի օր անց ուրիշ հոդված լույս տեսավ։ «Թայմզ»֊ի կիրակնօրյա հավելվածում էր, ամբողջ երկու էջ, թերթի առաջնորդող հոդվածները գրողներից մեկն էր հեղինակը, երեք հատ էլ հրաշալի լուսանկար էին տպված, երեքում էլ՝ Մարփլզը։ Բայց նրա վրա աննորմալության ոչ մի նշան չկար, ու պարզվում էր, որ նրանց ընտանիքում էլ նման բան չի եղել։ Մի նկարում Մարփլզը նստած էր կլոր սեղանի մոտ՝ մեջքով դեպի լուսանկարիչը։ Սեղանի մյուս կողմում բազմել էին երկրի լավագույն հոգեբույժներից վեցը, ընդ որում մեկն էլ կին էր։ Սրանից ծիծաղելի նկար երբեք չէի տեսել․ Մարփլզին դուր չէր եկել, որ իրեն մեջքից են նկարում, ու նա թեքվել, հետ էր նայում։ Վեց հոգեբույժներն էլ ասես աննորմալ լինեին, այնինչ Մարփլզը միակն էր, որ մարդավարի, մի քիչ սրտնեղած տեսք ուներ։ Էս հոդվածի ենթատեքստում էլ էր Մարփլզի նկատմամբ մեծ հիացմունք զգացվում, չնայած հեղինակը կարծում էր, որ նա չի ազատվի նման մասնագետների ձեռքից։ Սրանք պարտավոր էին նրան խելագար հանել ու համապատասխան հաստատություն ուղարկել․ և իրոք, հաջորդ չորեքշաբթի Օլսոնը «Թայմզի» նոր համար բերեց, որտեղ Մարփլզի մասին մի ուրիշ հոդված կար՝ գրված նույն հեղինակի կողմից։ Մարփլզին հոգեկան հվիանդ էին ճանաչել ու հոգեբուժարան տարել։ Բայց նա հասցրել էր աշխարհի մարդկանց մի նամակ էլ գրել, որը ծածուկ հանձնել էր հոդվածի հեղինակին, սա էլ ամբողջությամբ նամակը մեջ էր բերել․
«Աշխարհի մարդկանց․
Իհարկե, խելագարներն ասում են, թե ես խելագար եմ, բայց մի հավատացեք նրանց։ Կարծում են, եթե ինձ հոգեբուժարանում փակեն, ես կխելագարվեմ, իսկ ես բոլորովին էլ չեմ խելագարվի։ Մտադիր եմ անընդհատ ընթերցանությամբ զբաղվել, հետևաբար ձեզ պատմելու շատ բան կունենամ։ Գրամեքենաս խլել են, բայց դրանով նրանք ոչինչ չեն շահի, որովհետև եթե նամակներս չեմ կարող մեքենագրել, ուրեմն առաջվա համեմատ ավելի կարճ կկապեմ և այն հիվանդներին, որոնք ուր որ է հոգեբուժարանից դուրս պիտի գրվեն, կպատվիրեմ նամակներս անգիր անել ու բերնեբերան տարածել։ Չգիտեմ, թե ինչքան կմնամ հոգեբուժարանում։ Երեսունութ տարեկան եմ, բայց թեկուզ տասը տարի էլ մնամ, թեկուզ պատերազմը այդքան երկար տևի, ու բոլորն էլի այնքան աննորմալ լինեն, որ ինձ աննորմալ համարեն, միևնույն է՝ ազատվելիս ես ընդամենը քառասունութ տարեկան կլինեմ և դեռ անսահման աասելիք կունենամ։ Ուստի սպասեք ինձ։ Ոչ ոքի չհավատաք, եթե միայն դա այն մարդը չէ, որին շատ եք սիրում, ու նա էլ ձեզ է շատ սիրում։ Սա վերջը չէ։ Ընդմիջում է, լոկ։ Ես միշտ կմտածեմ ձեր մասին»։
Հոդվածին առընթեր տպված էր Մարփլզի լուսանկարը, նա ձեռնաշղթայով էր, աջ ու ձախ կողմերում էլ՝ ՀՖԲ֊ի մի֊մի գործակալ։ ՀՖԲ֊ի գործակալները աննորմալի տեսք ունեին, իսկ Մարփլզը ասես սուրբ լիներ, ու հոդվածագիրն էլ էր հաստատում, որ դա որոշ իմաստով էդպես է։ Նա փաստեր էր բերում Մարփլզի կյանքից։ Ուոլթեր Մարփլզը ծնվել էր Միսուրիի նահանգի Քայրո քաղաքում, աղքատ, բայց ազնիվ ընտանիքում։ Վերջացրել էր Քայրոյի միջնակարգ դպորցի վեցերորդ դասարանը, այնուհետև ագարակում մշակ աշխատել, որպեսզի օգնի ծնողներին ընտանիքը պահել, որն այդ ժամանակ կազմված էր եղել նրա վեց կրտսեր եղբայրներից ու քույրերից։ Տասնյոթ տարեկանում նավաստի էր դարձել, աշխատանվարձի մեծ մասը հորն ու մորն ուղարկել։ Նավարկության էր մեկնել ոչ թե ընտանիքի հանդեպ ունեցած պարտականություններից խույս տալու նպատակով, այլ մտահորիզոնն ընդարձակելու համար։ Ծովում եղած ժամանակ նրա աչքին իսկական հայտնություն էին դարձել իր խոսքերով ասած՝ «սրբերի երկերը», այսինքն՝ ամերիկացի գրողների՝ Թորոյի, Էմերսոնի, Մելվիլի, Ուիթմենի ու Մարկ Տվենի գործերը։ Ինքն իրեն գրողի տեղ չէր դնում, այդքան փառասեր չէր, բայց հավատացած էր, որ իր ուղերձները՝ մոտ 393 հատ, պատերազմի սկզբից ի վեր ոչ միայն ամերիկյան ժողովրդին են հասել, այլև Եվրոպայի, Ասիայի ու մի շարք կղզիների ժողովուրդներին։ Նա իրեն նահատակ չէր համարում, որովհետև չէր տառապել։ Դեմ չէր որպես խելագար մնալ հոգեբուժարանում մինչև աշխարհը նորից խելքի գա, քանի որ համոզված էր, թե հոգեբուժարանում շատ խելամիտ մարդկանց կհանդիպի ու նրանցից բազմաթիվ լավ բաներ կսովորի։
Բա՛, այ էսպես․ և Վիկտորը, ես, Օլսոնը, գրողն ու Ջո Ֆոքսհոլը փառք էինք տալիս աստծուն նման մարդու համար, որովհետև եթե մի մարդ կար, որ արժանավոր էր երևում ու իր ասածներից դատելով՝ կարծես իրոք աշխարհի երեսին մնացած հատուկենտ մարդկանցից մեկն էլ, ուրեմն դա նա էր՝ Ուոլթեր Մարփլզը, որին օրենքի անունից ձերբակալել էին Արիզոնայի Ֆլագսթաֆ քաղաքի մի փոքրիկ, հին հյուրանոցում։ Մենք վստահ էինք, որ ամերիկացիների մեծամասնությունը նրա նկատմամբ նույն զգացմունքներն ունի։ Թերթերի հոդվածագիրները հիանում էին նրանով, ու մենք զգում էինք, որ վերջիվերջո, թերևս մարդկությանը ինչ֊որ հույս է մնում։
«Ոչ ոքի չհավատաք, եթե միայն դա այն մարդը չէ, որին շատ եք սիրում, ու նա էլ ձեզ է շատ սիրում»,― ասել էր նա։
Ինչ լավ է ասված, Մարփլզ, երեսնութամյա հին ընկեր, հին ու հարազատ ընկեր։ Մեր ամենաջերմ աղոթքներն ընդ քեզ։
==Գիրք վաթսունիններորդ==
'''Ջիմ Քըրբին Վեսլիին պատմում է, որ Դոմինիկ Տոսկան մահացել է Խաղաղ օվկիանոսում'''
Օրերից մի օր մեր հեռախոսը զանգեց, ու մի տղամարդու ձայն ասաց․
― Ես Վեսլի Ջեքսոնին եմ խնդրում։
Է՛, Ջիմ Քըրբին էր՝ լրագրողը, որ դասավորես ինձ ու Հարի Քուքին ինքնաթիռով Ալյասկա ուղարկեցին, նա թե՝
― Որտե՞ղ կարող ենք հենց հիմա հանդիպել։
Ասի՝ կարելի է «Սրարշավ ձի» պանդոկում հանդիպել, դուրս թռա փողոց, տեղ հասա, ու քիչ հետո նա զինվորական թղթակցի համազգեստը հագին՝ ներս մտավ պանդոկ։
― Հենց նոր եմ ինքնաթիռից իջել, եկել եմ ներխուժման մասին թերթում հաղորդագրություն տալու,― ասաց։― Խաղաղ օվկիանոսում էի։ Ի՞նչ ես կարծում, ո՞ւմ տեսած կլինեմ։
― Հարի Քուքին,― ասի։― Ո՞նց է, ի՞նչ է։
― Լավ է,― ասաց Ջիմը։ Նա մի շնչով գարեջրի բաժակը դատարկեց։― Շատ լավ է՝ Դոմինիկ Տոսկա անունով մեկի շնորհիվ, որին էդպես էլ չհանդիպեցի։
― Իսկ ի՞նչ է եղել Դոմինիկին։
― Մինչև էնտեղ հասնելս, արդեն մահացել էր։ Հարիին հոսպիտալում տեսա, նա՛ պատմեց։
― Ի՞նչ պատմեց։
― Դոմինիկ Տոսկան նրա կյանքը փրկել է, իսկ իրենը՝ զոհել։
― Ընտանիքին արդեն հայտնե՞լ են։
― Դեռ որոշ ժամանակ հարազատները տեղյակ չեն լինի։ Դա ընդամենը երկու շաբաթ առաջ է կատարվել։ Հարին լավ է։ Շուտով նորից կկարողանա քայլել։ Նրան ուղարկում են տուն՝ Սան Ֆրանցիսկո։ Ձեր զորամասի համարն ու անունը տվեց, խնդրել է գտնեմ քեզ ու ամեն ինչ պատմեմ։ Ասաց․ «Պատմիր, որ իմ կյանքը փրկողին ես չէի սիրում։ Ոչ էլ նա էր ինձ սիրում։ Ուրեմն ինչո՞ւ նա էդ բանն արեց»։
― Իր եղբոր՝ Վիկտորի համար է արել,― ասի։
― Եկել են հոսպիտալ, նրան շքանշան տալու, որ Հարիի կյանքը փրկել է, բայց նա բոլորին բռնդել է, հետո էլ՝ մահացել։ Ասում էին՝ մի երկու օր էլ կապրեր, եթե էդպես չվրդովվեր։ Հարին պատմում էր, որ նա մի ժամ շարունակ հայհոյելիս է եղել, հետո ինքը կարծել է, թե քնեց, բայց բանից դուրս է եկել՝ արդեն մահացել է։ Այս ամենի մասին հոդված եմ գրել, թեև ոչ նրա, ոչ էլ Հարիի անունը չեմ հիշատակել։ Երանի չմեռներ։ Շատ կուզեի նման մարդու հանդիպել։
― Դոմինիկի մայրը,― ասի,― պրեզիդենտին նամակ պիտի գրեր, որ պատերազմում, եթ եուրիշ ճար չլինի, գոնե Դոմինիկին սպանեն, բայց Վիկտորին՝ չէ։ Դոմինիկը մեռած է, նրան սպանեցին, ուրեմն չեն համարձակվի Վիկտորին էլ սպանել։
― Ինչե՞ր ես խոսում,― ասաց Ջիմը, ու ես պատմեցի նրան միսիս Տոսկայի, Դոմինիկի ու Վիկտորի մասին։
― Բայց գրողը տանի,― ասի,― ինչ անես, եթե մարդն ուղղակի համոզված է, թե պատերազմից ողջ չի պրծնելու։ Նրա եղբայրը մեռած է։ Մի ընտանիքին էսքանն էլ է հերիք։ Վիկտորի եղբայրը սպանվելու բան չուներ։ Նա Վիկտորի համար է դա արել, բայց հանկարծ Վիկտորին էլ չսպանե՞ն։
Ջիմ Քըրբին մանրամասն պատմեց Դոմինիկի մահվան մասին, պատմեց, թե Խաղաղ օվկիանոսում ինչ վիճակ է տիրում․ էնտեղ դրությունը վատ էր։ Նա ուրախ էր, որ ընկել է Եվրոպա, որովհետև եթե սպանվելու լիներ, լավ է էստեղ սպանվեր, քան Դոմինիկի պես չգիտես որտեղ։ Ջիմը շտապ գործեր ուներ, բայց մենք պայմանավորվեցինք ավելի ուշ՝ իրիկունը, Լեհական ակումբում հանդիպել։
Է՛հ, հետ եկա գրասեղանիս մոտ, գլխումս միտք էլ չէր մնացել։ Ախր առաջին անագմ, երբ Դոմինիկին տեսա, կարծեցի խուժանի մեկն է, բայց հենց մի քիչ մոտիկից ճանաչեցի, հասկացա՝ ամենալավ եղբայրն է, որ մարդ կարող է ունենալ․ նա Վիկտորի համար էնքան լավ եղբայր էր, որ առանց երկար մտածելու գլուխը փորձանքի էր տվել, այնինչ դա բոլորովին էլ պատրադիր չէր, իսկ նա արի տես՝ գլուխը փորձանքի էր տվել, որ մի լավ վախեցած տղայի փրկի, ում ուրիշ ոչ ոք օգնության չէր հասնի։ Ես ուրախ ոի, որ ընկերս՝ Հարի Քուքը, չի ամաչել Ջիմ Քըրբիին պատմելու ամբողջ ճշմարտությունը կատարվածի մասին, որովհետև եթե նա ճիշտը չասեր, ես երբեք չէի իմանա, թե Դոմինիկը ինչ եղբայր էր Վիկտորի համար։ Ես միշտ մտածել եմ, որ ոչ մի բան չի կարող Դոմինիկ Տոսկային սպանել, բայց, աստված իմ, սերն էլ է սպանում մարդուն, չէ՞։ Երբ շատ ես սիրում մեկին, սերն էլ է սպանում, չէ՞։ Դոմինիկ Տոսկային սերը սպանեց, չէ՞։ Հարին ամեն ինչ իրար չէր խառնել, ստեր չէր հնարել ինչ է թե՝ կյանքն արդեն փրկված էր, ու նա գնալու էր տուն՝ Սան Ֆրանցիսկո, իր ու Դոմինիկի հայրենի քաղաքը, գնալու էր, դառնար իր բախտի տերը, ինքը գլուխ հաներ, թե ոնց ապրի կյանքի մնացած մասը։ Նա կատարվածը ոչ հրաշք չէր սարքել, ոչ էլ անմիտ պատմություն։ Ուղղակի վիրավորվել էր, մնացել կրակի տակ անպաշտպան ընկած, ու ոչ ոք նրան օգնության չէր հասել, նույնիսկ ամենալավ ընկերները, որովհետև դա անխելքություն կլիներ։ Հարին կանչել էր ընկերներին, աղաչել, որ օգնեն, բայց ոչ ոք մոտ չէր եկել։ Իհարկե, սրանք սիրում էին նրան, իհարկե, իր ընկերներն էին, բայց գրողը տանի, ինչի՞ համար անխելք գործ բռնես, մանավանդ որ դրանից ոչ մի օգուտ չկա, ու դեռ շատ հնարավոր է՝ արածիդ դիմաց սեփական կյանքով հատուցես։ Էդ տղերքը ոչ մեկի էնպես սիրելիս չեն եղել, ոնց որ Դոմինիկն էր սիրում Վիկտորին։ Հարին նրանց եղբայրը չէր, բայց Հարին Դոմինիկի եղբայրն էր․ Հարին Վիկտոր Տոսկա էր։
Քիչ հետո Ջո Ֆոքսհոլը մտավ գրասենյակ ու հետաքրքրվեց, թե ինձ ինչ է պատահել։ Միտք չունեի իմացածս մեկնումեկին հայտնել, բայց Ջոյին պարզապես պարտավոր էի ասել, ախր էնպես էի տանջվում, դիմանալու բան չէր, դրա համար էլ Ջոյին նստեցրի ու ամեն ինչ պատմեցի։ Նա Դոմինիկին էլ, Հարի Քուքին էլ շատ լավ էր հիշում, բայց Վիկտորի, նրա մոր ու կնոջ վերաբերյալ ինչ որ պատմեցի, չգիտեր․ որտեղից իմանար, թե Վիկտորը ոնց էր ինձ համոզում, որ խոսք տամ մենակ սիրո մասին գրել, որովհետև հավատացած էր, թե ինքը մեռռնելու է։ Ջոն ասելիք չէր գտնում, բայց էնքան վատ զգաց Դոմինիկի ու մեզ՝ բոլորիս համար, որ աչքերն արցունքով լցվեցին։ Խոստացավ Վիկտորին ոչ մի բառ չասել Դոմինիկի մասին։ Ասաց՝ Վիկտորին հետև կվերցնի, մի տեղ զվարճանալու կտանի։
Ընթրիքից հետո գնացի Լեհական ակումբ՝ Ջիմ Քըրբիի հետ խմելու, բարի կանգնակի մոտ նստեցինք ու խմում էինք բաժակ բաժակի հետևից։ Քիչ հետո Ջիմը թե՝
― Հարին ասում էր, որ ծանոթ տղերքի մասին կուզես տեղեկություններ իմանալ։ Մոտս ամեն ինչ գրել եմ։
Նա մի փոքրիկ, կաշեկազմ ծոցատետր հանեց ու շատ տղերքի անուն ազգանուններ կարդաց, որոնց մի թեթև ճանաչում էի․ բոլորն էլ լավ էին։
― Նի՞քը ոնց է,― ասի։
― Ազգանունն ի՞նչ է։
― Քալի։
― Քալի,― ասաց Ջիմը։― Նիք Քալի։ Ահա՛, սա է։ Նա սպանվել է։
Վա՛յ, գրողը տանի, ես ուրախ էի, որ մյուս տղերքը լավ են, բայց Նիքը, աստծու սիրուն, ինչի՞ համար էին նրան սպանել։
Քեզնից բացի, տեր աստված, չունեմ ուրիշ ապավեն,
<br>Թե ինչ դըրախտ չըտանես, ասա՝ էլ ես ի՞նչ անեմ։
<br>Երկնքի դուռն են ցույց տալիս հըրեշտակները վերևից,
<br>Էլ չեմ կարող դիմանալ այս աշխարհում տանջալից։
Նիքի երգը հիշելով, հո չտխրեցի՜, սիրտս էնպես ցավեց՝ երկար ժամանակ խոսելս չէր գալիս։ Ականջիս տակ անընդհատ նրա երգն էի լսում։
― Ախր էդ ո՞նց է պատահել։
― Դժբախտ դեպ,― ասաց Ջիմը։― Պարեկություն անելիս է եղել, մյուս ջոկատի տղերքը՝ հենց մերոնցից, վրան կրակել են։
― Է՞լ ով է սպանվել։
Ջիմը երեք անուն, ազգանուն էլ կարդաց ու սրանց թվում՝ Վերնոն Հիգբիինը․ վա՛յ, անիծվե՜ք դուք, անիծվեք, անիծվեք, ախր Վերնոնն էր, որ ինձ հանձնեց կյանքումս ստացած առաջին նամակը՝ Սան Ֆրանցիսկոյի Յոթերորդ պողոտայի երիցական եկեղեցու քարոզչի գրածը։ Ուրեմն Վերնոնն է՞լ է սպանվել, աստվա՜ծ իմ։
Ջիմն ասաց՝ իր պես անվերջ շրջագայելիս, աչքիդ սովորական է դառնում, որ առավոտյան ծանոթանում ես շատ տղերքի հետ, իսկ երեկոյան տեսնում՝ արդեն սպանված են, բայց ես ասի․
― Իմ աչքին դա երբեք սովորական չի դառնա։
Ինձ ավելի ու ավելի էի մեն֊մենակ զգում․ մտածեցի գնամ տուն՝ Ջիլի մոտ, որովհետև շուտով երկար ժամանակ նրան էլ չէի տեսնելու, միգուցե և ընդմիշջ։ Ջիմը հազար ու մի բան պատմեց պատերազմի մասին, ինչ որ պարզել էր ու հասկացել։ Ասաց, թե ինչքան է պատերազմն ատում՝ առաջվանից էլ շատ, ու ինչքան կատի մարդկանց, եթե պատմերազմից հետո ամեն ինչ չշտկեն։ Նա մի քիչ հարբած էր, տաքացած ու երդվում էր, թե մինչև կյանքի վերջը ամենքի երեսին էլ կասի, որ ստում են, եթե մեկնումեկը ստելիս լինի։ Պատմում էր հոսպիտալներում ինչ տղերք է տեսել․ իսկական մարդասպաններ, որ ատում էին բոլորին, ատում իրենց հարազատ մայրերին ու հայրերին, իրենց կանանց ու երեխաներին․ դրանք դեսանտային պարաշյուտիստներ էին եղել, դիվերսիոն֊հետախուզական ջոկատների մարտիկներ ու ամեն տեսակ շքանշաններով պարգևատրվածներ։ Պատերազմի համար նրանք շատ հարմար էին, բայց ուրիշ ոչ մի բանի էլ պիտանի չէին, իսկ պատերազմը շուտով կվերջանար, ու նրանց վիճակն ի՞նչ պիտի լիներ։ Ջիմն ատում էր պատերազմի հետ կապված ամեն, ամեն ինչ։
Ատում էր դերասան֊դերասանուհիներին, որ տեղից տեղ էին շրջում ու ջանում զվարճացնել զինվորներին, հեշտանքի գրգիռներ պարգևել ու սիրաշահելով՝ բթացնել տղերքին, որոնց ընկերներն արդեն սպանված էին, իսկ վաղը երևի հենց իրենց սպանվեին։ Նա ատում էր լրագրողներին, որ ճամարտակում էին, թե «մեր տղաները» մարտական առանձնակի հատկանիշներ ունեն, «մեր տղաները» գործն այսպես են բռնում, ոչ թե այնպես, աշխարհի լավագույն զինվորնեն են ու սիրում են կռվել։ «Իսկ ի՞նչ պիտի ասեն մեր այն տղաների մասին, ովքեր սպանված են ու էլ ոչինչ չեն կարող պատմել»․ այ, սա էր Ջիմն ուզում իմանալ։
Նա պայթում էր ատելությունից, բայց ինձ չէր թվում, թե էսպես բարուն նստելուց ու ամեն ինչ հայհոյելուց բացի, ընդունակ է և ավելի մեծ բանի։
Խաղաղ օվկիանոսից բերած նրա լուրերը ամենավատն էին երբևէ լսածներիս մեջ ու սրտովս չէին։ Քիչ֊քիչ ավելի էի տրտմությամբ ու ահով լցվում։ Դոմինիկ Տոսկան։ Նիք Քալին։ Վերնոն Հիգբին։ Գրողը տանի, նրանք բոլորն էլ մեռած էին, իսկ ո՞վ գիտի, թե ինչ է նշանակում մեռած լինել։
Գնացի տուն՝ Ջիլի մոտ, գրկեցի նրան ու լաց եղա, որովհետև չէի կարողանում հասկանալ, թե ինչ է նշանակում մեռած լինել․ մի բան գիտեի, որ ում էլ հանդիպել եմ կյանքում, չէի ցանկանա մեռներ, ում չեմ հանդիպել, նրան էլ չէի ցանկանա մեռներ ու ինչ խոսք, ինձ էլ։
==Գլուխ յոթանասուներորդ==
'''Սկսվում է ներխուժումը Եվրոպա'''
Է՛հ, ապրիլն ու մայիսն էլ անցան, եկավ հունիսը, ջինջ, մեղմիկ օրեր էին, բայց մի առավոտ՝ շաբաթ օրը, հունիսի 3-ին, Ջո Ֆոքսհոլը, Վիկտոր Տոսկան, Դունկան Օլսոնն ու էլի երեք շարքային, հետներն էլ մի լեյտենանտ ու մի կապիտան, մեկնեցին, և բոլորը հասկացան՝ ներխուժումն ուր որ է կսկսվի։ Կապիտանին հարցրի, թե ի՛նձ ինչու չեն Վիկտորենց ջոկատը մտցրել, ախր ուզում էի նրա հետ լինել, բայց նա ասաց՝ շուտով մենք էլ իրենց կհետևենք։ Վիկտորենց ջոկատը հատուկ առաջադրանք էր ստացել։ Մեր գնալուն պես՝ նրանք Լոնդոն էին վերադդառնալու։ Հետո նորից էին մեկնելու, ու բոլորս պիտի իրար միանայինք, միասին էլ մնայինք, մինչև պատերազմը վերջանար Եվրոպայում։
Երեք օրից իմացանք, որ ներխուժումն սկսվել է։ Ամբողջ Լոնդոնը գիտեր դրա մասին, բայց ոչ աղմուկ կար, ոչ էլ իրարանցում։ Քաղաքը մի տեսակ շունչը պահել էր։ Բոլորն էլ ասես աղոթելիս լինեին, նույնիսկ փողոցի անցորդները։ Էդպես էր թվում, եբ նայում էիր նրանց դեմքերին ու տեսնում, թե ոնց է ամեն մարդ իր առօրյա գործերով զբաղվում։ Էս անտեր ներխուժումից ի՞նչ էր դուրս գալու։ Այ, սա էր հարցը։ էսքան երկարժբարակ նախապատրաստվելուց հետո մի բան դո՞ւրս էր գալու։
Էդ օրը շուտ վերադարձա տուն, Ջիլին վերցրի, գնացինք մի անգամ էլ փողոցներում շրջելու։ Սեյնթ Ջեյմսի պալատն անցանք, հասանք Գրի զբոսայգի, հետո էլ եկանք Փիքադիլի ու էստեղ կլարնետի ու բանջոյի զուգերգը լսեցինք․ «Խոտերի շրշյունն» էին ողբաձայն ծոր տալիս։ Ես մոտեցա երաժիշտներին, կես քրոն տվի ու խնդրեցի, որ ինձ համար «Վալենսիան» նվագեն, նրանք էլ նվագեցին։ Բայց չէի կարողանում թողնել հեռանալ, էլի էի ուզում լսել իմ երգը, ու քիչ հետո, երբ նրանք երկու ուրիշ երգ նվագեցին ու մի թաղամաս անցան, ես նրանց երկու կես քրոնանոց տվի ու խնդրեցի, որ երգս նորից նվագեն։ Երեք անգամ իրար վրա նվագեցին, հետո ես ու Ջիլը տուն եկանք, նստեցինք ու ի վիճակի չէինք գոնե մի բառ ասել, անընդհատ մտածում էի․ «Տեր աստված, տեսնես ի՞նչ եղան Վիկտորը, Ջոն, Օլսոնը։ Որտե՞ղ են հիմա»։
Մյուս օրը մեր հերթն էլ հասավ, ճանապարհ ընկանք, ու ես նույնիսկ չհասցրի Ջիլին մնաս բարով ասել։ Նրան զգուշացրել էի, որ միգուցե էդպես ստացվի, թող չանհանգստանա։ Ինձ ոչինչ էլ չի լինի։
Ուրեմն՝ գնացինք պատերազմ, բայց ի՞նչ է պատերազմը, գրողը տանի։ Ամեն բան նույնն էր, ու ես ոչ մի կերպ չէի հասկանում, թե մեզ ոնց չեն սպանում։ Կարծում էի՝ հենց որ դուրս գանք, պատերազմը միանգամից վրա կպրծնի, բայց բոլորովին էլ էդպես չէր։ Բեռնատարներ նստեցինք, հետո իջանք նավերից, նորից բեռնատարներ նստեցինք, հետո նորից իջանք բեռնատարներից, գնում էինք, գնում՝ կանգնում, ու ես անընդհատ սպասում էի, թե պատերազմը փոթորկի պես, երկնքից կպայթի գլխներիս ու մեզ հողմացրիվ կանի, բայց ոչ մի բան չեղավ։ Երբ ոտքներս դրիքն ֆրանսիական հողին ու գյուղամիջյան ճամփաներով առաջ շարժվեցինք, ամեն մարդ կարծում էր, թե հայրենիքում է, որովհետև գյուղը միշտ էլ գյուղի է նման, ուր էլ որ գտնվի։ Ֆրանսիան իմ աչքին ասես Կալիֆոռնիան լիներ։ Մեր զորամասում տղերք կային թե՛ Վիրջինիայից, թե Նեբրասկայից, թե՛ Լուզիանայից, թե՛ Օրեգոնից, ու ամեն մեկի կարծիքով՝ Ֆրանսիան իր հայրենիքն էր հիշեցնում։ Եվրոպան խաղաղ ու հաճելի էր թվում Ֆրանսիայի հյուսիսում։ Չորս կողմը թռչուններ էին ու բզեզներ, ծառ ու ծաղկի անուշ բուրմունք, ֆրանսիացի երեխեք ու աղջիկներ, պառավ կանայք ու ջահել տղերք, կովեր, ձիեր, շներ․ ամեն ինչ նույնն էր, ոնց որ մեզ մոտ, ոչ մի տարբերություն։
― Բա ո՞ւր է պատերազմը,― հարցնում էին բոլորը։― Էս հո լավ ու լավ ենք։ Բա ո՞ւր է պատերազմը։
Դե, երևի ճամփի վրա էր՝ մի տեղ։ Ու մահն էլ էր էնտեղ։ Ճամփի վրա էսպիսի մի տեղ էր, ուր մենք էինք, բայց պատերազմն էր էնտեղ, իսկ մենք էնտեղ չէինք։ Մի գյուղ անցանք, հետո ուրիշը, հետո մի սիրուն, փոքր քաղաք, բայց բոլորն ամենուրեք ապրելու հագսն էին քաշում։ Ոչ ոք մեռնելու հոգսը չէր քաշում։
Հաջորդ օրն էլ էր նույնը, չհաշված, որ թշնամու մի քանի սպանված զինվոր նկարահանեցինք, մի քանի գերի ու մի քանի տեսարան՝ քաղաքից։ Բեռնատարներով սլացող կամ փողոցներով քայլող զորքը նկարեցինք, տուն դարձող մարդկանց, մի խոսքով, էն ամենը, ինչ որ հետաքրքիր էր թվում ու արժեր կինոյում ցույց տալ։
Մյուս իրիկուն ավելի մոտեցանք պատերազմին։ Սկսեցինք խրամատավորվել, որ գիշերը, պետք եղած դեպքում, կրակից պաշտպանվենք, ու վերջապես պատերազմը եկավ, մեզ էլ հասավ։ Բոլորս փռվեցինք գետնին ու սպասում էինք ամենավատ բանին, բայց դա ընդամենը մի արկ էր, մի մեծ արկ, որ ահագին հեռվից, շաչ ու շառաչով գալիս էր մեզ վրա։ Ահից քարացանք։ Երկար ժամանակ սիրտ չէինք անում վեր կենալ կանաչների և կեղտ ու փոշու միջից։ Նայում էի կանաչին ու խոտի ցողուններ ծամում։ Արկը դիպավ մեր հետևի բլրալանջին, ու հողը ցաքուցրիվ դեսուդեն թռավ, բայց ոչ ոք չնվասվեց․ այ, հիմա որ արդեն պատերազմում էինք։ Հաստատ պատերազմում էինք․ արկը մեր մոտերքում պայթեց, բայց Լոնդոնի ռմբակոծությունից սարսափելի չէր, պարզպաես բաց երկնքի տակ էինք։ Հետո բոլորիս սիրտն էլ տեղն ընկավ, դե, պատերազմի համը քիչ թե շատ տեսանք՝ իմացանք ինչ է ու առայժմ լավ պրծանք, բոլորս՝ մեկ առ մեկ․ ոչ ոք նույնիկս մի թեթև չվիրավորվեց, բայց անցած֊դարձածը դուրներս չեկավ ամենքս էլ պատկերացնում էինք, թե ինչ կլիներ, եթե հովտի փոխարեն բլրալանջին լինեինք․ է՛հ, ուրեմն մեզնից մի քանիսը պիտի վիրավորվեին, մի քանիսն էլ սպանվեին։
Խրամատները փորեցինք վերջացրինք․ մտնել֊դուրս գալու վարժություններ արինք ու ստուգեցիքն, թե ինչքանով են հարմար, արդեն գիշեր դարձավ։ Մեր ճակատային օրաբաժնից ինչ որ հասնում էր՝ կերել էինք, ուտելիքը շատ համով էր թվում, ախր ուշ֊ուշ էինք ուտում ու կարգին սովածանում, բայց տնական ճաշերի հետ սա չէր համեմատվի, ուտելու բան չէր։ Գիտականորեն հաշվարկված, կալորիական սնունդ էր, ուրիշ ոչինչ։
Ճամփին ոչ մի ծանոթ մեզ չէր հանդիպում, չնայած ինչքան ասես տարբեր ջոկատներ տեսանք։ Ինձ հույս էի տալիս, թե Վիկտորը, Ջոն ու Օլսոնը լավ են, քանի որ մենք էլ վատ օրի չէինք, բայց մյուս իրիկուն արդեն օրներս օր չէր։ Մերոնց ինքնաթիռները վրա տվին, որ թծնամուն ռմբակոծեն, բայց թունդ գործի կպած՝ ռումբերը մեր գլխին թափեցին։ Էլի փռվեցինք գետնին,― էդ իրիկուն դեռ խրամատներ չունեինք,― ուղղակի հող ու կեղտի և սպասում էինք։ Մի սարսափելի դղրդոց էր ընկել, հետն էլ ի՜նչ շիլաշփոթ, չնայած հավատս չէր գալիս, թե ես կամ ինձ պես մեկը էս ապուշության երեսից կարող է սպանվել, բայց սխալվում էի։ Մեզնից քիչ հեռու, կողքի ջոկատում, տղերքից երկուսը սպանվել էին, հինգն էլ՝ վիրավորվել։ Նրանց չէի ճանաչում ու մեր ջոկատի մի քանի տղերքի նման չգնացի տեսնելու, որովհետև չեմ սիրում նայել, երբ մարդ ահավոր տանջանքների մեջ է կամ արդեն մեռնում է, ու մոտը ոչ ոք չկա, որի հետ ուզենա խոսել։
Բայց ախր սա ամեն քայլափոխի էլ կարող է պատահել։ Մեկ էլ տեսար՝ սպասածիդ պես չեղավավ, մեկ էլ տեսար՝ մի ապուշ անակնկալ մեջ ընկավ, ախր սա կարող է էնքան հեշտ ու հանգիստ պատահել՝ էլ չասած։ Պատերազմում շատ մարդիկ են մեռնում անընդհատ կատարվող ինչ֊որ բաներից․ ամեն տեսակ պատահականություններից, ամեն տեսակ սխալներից, ամեն տեսակ դժբախտ դեպքերից, հենց հիմարության երեսից։ Մեր մեկնելուց ի վեր, ինչ պատմություն ասես չիէնք լսել։ Գյուղամիջյան ճամփաները լիքն էին անտեղի տուժած տղերքով։ Առաջին ափհանումների ընթացքում ալիքը շատերին սրբել տարել էր տախտակամածից, ու նրանք խեղդվել էին։ Կարճլիկ տղերքից քանի֊քանի հոգի, ափ հանող նավակներից իջնելիս, իրենց եղած֊չեղախծով սուզվեցին ջրի մեջ ու էլ դուրս չեկան, նրանց փրկելու ժամանակ չկար, բոլորն իրար հետևից թռչում էին ջուրը՝ հույս ունենալով, թե էնքան խորը չի լինի, որ խեղդվեն։ Շտապել էր պետք, դու էլ շտապում էիր, և քեզ երազ եկած ամենատանջալի ու ահավոր բաներն էլ սրանց համեմատ դատարկ ու փուչ էին թվում։ Պիտի անընդհատ շտապեիր, որ քիչ հետո ոտքդ Եվրոպա դնեիր։
==Գլուխ յոթանասունմեկերորդ==
'''Վեսլին երազ է տեսնում՝ իբր ուր որ է իրեն կգնդակահարեն, արթնանում է և գերի ընկնում գերմանացիներին'''
Մի գիշեր երազ տեսա, որն ինձ հազար անգամ ավելի վախեցրեց, քան արթուն աչքերով տեսած֊չտեսածս։ Չեմ էլ իմանում ինչ էր պատահել, բայց Վիկտոր Տոսկային, Ջո Ֆոքսհոլին, Դունկան Օլսոնին ու ինձ բերել էին, պատի տակ կանգնեցրել, որ գնդակահարեն։ Չգիտեի ով էր գնդակահարելու, ուղղակի գիտեի, որ եթե մի անհավատալի հրաշք կատարվի, երկու րոպե չանցած՝ մեզ վերջ կտան ու պըրծ․ էլ երբեք չեմ տեսնի ոչ Ջիլին, ոչ որդուս, ոչ հայրիկին ու մայրիկին, ոչ Վիրջիլին, ոչ Նիլ քեռուս․ ա՜խ, ոնց չէի ուզում։ Մեկ էլ ըհը, հրացանավորներ եկան, պատրաստվում են, որ մեզ գնդակահարեն։ Մոտեան աչքներս կապելու։ Վիկտորը, Ջոն ու Օլսոնը իրար հետևից լաթի կտորները վերցրին ու աչքները կապեցին։ Ես էլ վերցրի նրանց տված լաթի կտորն ու արդեն աչքերս կապելու վրա էի, բայց ինձ ու ինձ ասի․ «Անիծվեմ, թե կարեցածիս չափ աշխարհին չնայեմ, թեկուզ ընդամենը մի րոպե ավել տեսնեմ»։ Աչքերս չկապեցի, հրամանատարն էլ, թե՝ ոչինչ, կարելի է։ Հետ դարձավ իր զինվորների մոտ ու սկսեց հրամաններ տալ։ Առաջին հրամանով դիմացի շարքը իջավ մի ծնկին։ Երկրորդ հրամանով երկու շարքերն էլ հրացանները բարձրացրին, դեմ արին ուսներին ու մեզ նշան առան՝ ի՛նձ․ աստվա՜ծ, տե՜ր աստված, ես չէի ուզում մեռնել։ Ամեն հրամանից հետո սպան դադար էր տալիս․ մե՛կ, դադար, երկո՛ւ, դադար, հաջորդը երեքն էր, բայց դրանից հետո ինձ համար էլ ոչ մի դադար չէր լինի։ Բոլորովին ժամանակ չկար, բայց եղածն էլ էր ինձ հերիք, որ աշխարհում ամենքի հանդեպ ահով, կատաղությամբ ու զայրույթով լցվեմ, անընդհատ սպասում էի, թե ուր որ է համազարկի ձայնը կլսեմ, կտեսնեմ կրակի փայլատակումն ու էն աշխարհ կգնամ, իսկ ես չէի ուզում էն աշխարհ գնալ, որովհետև մենակ էի լինելու․ առանց Ջիլի, առանց իմ որդու։ Չէի ուզում գնալ, որովհետև էն աշխարհը ես չէի ճանաչում, իսկ սա ճանաչում էի ու սիրում։ Ամբողջ հոգով֊սրտով է՛ս աշխարհն էի սիրում և ուզում էի ինչքան հնարավոր է՝ երկար մնալ էստեղ, այնինչ ինձ տրված ժամանակը, մինչև գնդակը դուրս թռչեր հրացանի փողից ու գար, հասներ գլխիս, չնչին բան էր թվում։ Էդպես աչքս էս աշխարհի վրա՝ սպասում էի, թե էն աշխարհ եմ գնալու, մեկ էլ զարթնեցի քնաթաթախ, փառք տվի աստծուն, որ կյանքս խնայեց ու հայհոյեցի աշխարհը էսպիսի երազ տեսնելուս համար։
Նոր օրվա բացվելուն պես՝ մտքի մեջ ընկա, թե երազս ինչ է նշանակում։ Մեկ համոզվում էի, որ հաստատ սպանվելու եմ, մեկ համոզվում էի, թե փրկվելու եմ։
Անընդհատ փորձում էի Վիկտորի, Ջոյի ու Դունկանի մասին մի բան իմանալ, բայց նրանցից ոչ մի լուր չկար։ Հետո սկսեցին խոսակցություններ պտտվել, թե նրանց ջոկատից մի քանի տղա են սպանվել, մի քանիսն էլ՝ վիրավորվել, բայց ես ուշադրություն չդարձրի, դե, բանակում միշտ էլ անթիվ֊անհամար ասեկոսեներ են ականջիդ հասնում ու իզուր տեղը մարդու տակնուվրա անում։ Պատերազմը կարծես թե սպասվածից դանդաղ էր առաջ գնում, չնայած բոլորն ասում էին՝ ամեն ինչ շատ լավ է։ Ամենավատ նորությունները Լոնդոնի ու ինքնաթիռ֊արկերի մասին էին։ Դրա համար էլ գիշեր֊ցերեկ Ջիլի համար անհանգստանում էի, ախր որ միասին էինք, օդային հարձակման ժամանակ տանը մնալուց մեզ բան չէր լինի, որովհետև իրար հետ էինք՝ երկուսով, բայց ես չէի ուզի նա մեն֊մենակ տանը մնար։ Նամակ գրեցի, որ մորը բերել տա իր մոտ կամ էլ եթե մայրը չի կարող հետը մնալ, եղբայրներից ու քույրերից մեկին թող ուղարկի։ Բայց պատկերացում չունեի, թե նամակս երբ կհասնի նրան, լսել էի, որ փոստը դանդաղ է աշխատում, նրանից էլ դեռ ոչ մի նամակ չէի ստացել։
Իմ գործընկերը մի կինոօպերատոր էր, ազգանունը՝ Գրեհեմ, սա Անգլիայում մեր ջոկատն էր մտել, որովհետև ծնունդով ամերիկացի էր։ Ծնողներն անգլիացիներ էին, ու նա կյանքի մեծ մասը Լոնդոնում էր ապրել, բայց քանի որ ձևականորեն ամերիկացի էր, գերադասել էր ամերիկյան բանակում ծառայել, նախնական ուսուցումն էլ Լիչֆիլդում էր անցել։ Նա իմ տեսած ամենազտարյուն անգլիացին էր, բայց լավ տղա էր, ու մենք կարգին յոլա էինք գնում։ Երբեմն մեզ մի երկու օրով ուղարկում էին հատուկ նկարահանումների, բայց Գրեհեմը մոռանում էր ստացած առաջադրանքն ու տարվում ուրիշ բանով, ես էլ նրա ուզածով էի շարժվում։ Սկզբում ամեն մեկս մի որակավորում էինք ստացել։ Ինձ որպես գրող էին որակավորել, բայց հենց որ պատերազմ գնալու ժամանակն եկավ, ու մենք ճակատ ընկանք, է՛հ, էլ որակավորմանը ոչ մի նշանակություն չտվին։ Գրեհեմի ու Վանհուք ազգանունով մի վարորդի հետ ջիփով դեսուդեն էինք գնում։ Իմ անելիքը կինոխցիկը տանել տեղադրելուն օգնություն ցույց տալն էր, մեկ֊մեկ էլ փորձում էի նկարահանվող մարդկանց հսկողության տակ առնել, որ իրենց անբնական չպահեն ինչ է թե՝ օբյեկտիվի առաջ են հայտնվել։ Վանհուքն էլ քշում էր մեքենան, ամեն ինչին հետևում ու նեղն ընկած տեղն՝ օգնում։ Ղեկավարը Գրեհեմն էր։ Պատյանավոր ատրճանակ էր կապում, ու պատերազմի համար խելքն իրենը չէր, երբեք էնքան երջանիկ չէր լինում, ինչքան էն ժամանակ, երբ թվում էր, թե դեպքերը հուզիչ ընթացք են ստանում։ Միշտ հիասթափվում էր՝ իմանալով, որ մերոնցից ոչ ոք չի սպանվել կամ վիրավորվել, բայց սրա հետ մեկտեղ դուրեկան տղա էր ու ջանք չէր խնայում սկսածը ավարտին հասցնելու։ Ափսոս, որ նրա վերջը վատ եղավ, չնայած երևի ուզում էր ճիշտ գործ բռնել։
Արդեն երկու օր, երկու գիշեր շրջագայության մեջ էինք ու ինչի համար մեզ ուղարկել էին, դա էլ էինք նկարել, հազար ու մի տեսակ ուրիշ բաներ էլ․ դաշտային ծաղիկներ, ժպիտը դեմքներին ֆրանսիացի գեղջուկներ, լոլիկով լի զամբյուղներն ուսներին սիրուն աղջիկներ, մի խոսքով, Գրեհեմին դուր եկած ամեն ինչ, որ իմ սրտով էլ էր։ Ժամանակն էր՝ ջիփը նստեինք ու մեր նյութերով հետ գայինք, բայց ճամփին մի նոր միտք ծագեց Գրեհեմի գլխում, ու նա Վանհուքին կարգադրեց թեքվել, որովհետև իր կարծիքով, եթե մի տասը մղոն ճանապարհից շեղվեինք, հաստատ իսկական նյութ կպատահեր։ Վանհուքը թեքվեց ու ջիփը Գրեհեմի ցույց տված ուղղությամբ քշեց, դե, Գրեհեմը սերժանտ էր, իսկ Վանհուքը՝ կապրալ։ Քիչ հետո մի ջոկատի հանդիպեցինք, որն արդեն իրիկվա հանգստին էր անցել։ Գրեհեմն ասաց՝ ինչ ենք փնտրում ու հարցրեց, թե որտեղ կարող ենք գտնել, սրանք էլ բացատրեցին։ Շարունակեցինք ճամփան ու շուտով տեղ հասանք։ Սա ճակատային գիծ էր կոչվում, բայց ամեն ինչ էստեղ սովորականի պես էր, չհաշված, որ մերթընդմերթ մեծ֊մեծ արկեր էին ընկնում, մենք էլ նետվում էինք գետնին ու շունչներս պահում։ Գրեհեմը որոշեց, թե ճակատային գծից մի երկու֊երեք մղոն էլ պիտի առաջ գնանք, կինոխցիկը մի լավ տեղ հարմարեցնենք ու սպասենք․ լսել էր, որ մի կողմից մերոնց տանկերն են գալու, մյուս կողմից էլ թշնամու տանկերն են դեմ֊դիմաց ելնելու և մտադիր էր ճակատամարտը նկարել։ Հուսով էր, թե մի հարմար ծառապատ բլրակ կգնենք ու կինոխցիկը կդնենք։
Իրոք, մի հարմար տեղ գտանք։ Էստեղ շատ հանդարտ էր, խաղաղ, ու եթե երկու֊երեք րոպեն մեկ հրետանային զարկեր չլինեին, բոլորովին չէիր ասի, թե պատերազմում ես։ Մեր ճակատային օրաբաժնից ինչ մնացել էր՝ հանեցինք ու հենց ծառերի տակ էլ նստեցինք, հանգիստ ուտում էինք, կատակում, տրամադրություններս կարգին բարձրացել էր, դե, կանաչ, զով տեղ էինք, կինոխցիկը դրել պատրաստել էինք ու հույս ունեինք լուսաբացին պետքական նյութ նկարել։
Է՜հ, հիմա կտեսնենք, թե կյանքի ու մահվան գաղտնիքները ինչքան անիմանալի են․ ախր մեր քեֆին, հաշտ ու խաղաղ նստած՝ ուտում էինք, ասում֊խոսում ու մտքներումս ուրախանում, թե առավոտն ինչ նյութ ենք ձեռք գցելու, հետո մերոնց մոտ պոկվենք, մտածում, ,թե պատերազմը կարծես մեզ համար եղած֊չեղած, առաջվա վրա նույնիսկ ավելի լավ ենք, մեկ էլ հանկարծ չգիտես ով շատ հանգիստ, շատ մաքուր անլերենով ասաց․
― Տղերք, վախենամ, թե գերի եք ընկել, այնպես որ վեր կացեք ու ձեռքներդ բարձրացրեք։
Գրողը տանի, ես մինչև անգամ հետ չնայեցի ու լավ էլ արի։ Փառք տվի աստծուն հրացանս ջիփի մեջ թողնելու համար, որովհետև դժվար թե ուզենայի կրակել մեկի վրա, որն էդպես մաքուր անգլերեն էր խոսում ու էդպես հանգիստ վերաբերվում մեզ գերի վերցնելուն, եթե իհարկե, սա մեր տղերքի սարքած խաղը չէր։ Խաղ էր, թե խաղ չէր, ես ու Վանհուքը ոտքի թռանք ու ձեռքներս բարձրացրինք․ ով գիտի ինչքան հիմար տեսք ունեինք։
Քիչ հետո, անշտապ ճեմելով, մի երիտասարդ դուրս եկավ մեր դիմաց։ Ճիշտ որ թշնամու բանակից էր, բայց միայն համազգեստից ու սաղավարտից էր դա պարզ երևում։ Կարծես մենակ էր, աջ ձեռքին էլ ատրճանակ կար։ Հանկարծ մի կրակոց լսվեց, բայց տեսա, որ կրակողը նա չի, որովհետև իրեն գցեց գետնին ու դեռ չէր կրակել։ Հետո նոր կրակեց, իսկ մյուս կրակողը Գրեհեմն էր, գերմանացին էլի կրակեց, Գրեհեմը տնքաց, ինքն էլ մի անգամ կրակեց, հետո լսեցինք, թե ոնց թրմփաց։ Չնայած շուռ չեկանք նայենք։ Գերմանացին շատ դանդաղ ոտքի կանգնեց ու յուրայիններին ձեռքով արեց, տեսնենք վեց հոգի էլ են գալիս։ Նա ատրճանակը տեղը դրեց ու գնաց Գրեհեմի վրա մի հայացք ձգելու, իսկ զինվորները խուզարկեցին ջիփն ու մեր հրացանները վերցրին։ Հետո սպան մոտեցավ ինձ ու Վանհուքին, ասաց՝ ամեն ինչ կարգին է, կարող ենք նստել ու մեր ընթրիքը վերջացնել։
― Ձեր ընկերը,― ասաց,― մեծ հիմարություն արեց։ Ամբողջ հասակով ցցվել էր այնտեղ, դրանից էլ հոյակապ թիրա՞խ։ Իմ կարծիքով, լավ հրաձիգ էլ չէր։ Ես մտադիր էի պարզապես կասեցնել նրանց, բայց դժբախտաբար ինձ չկարողացա զսպել, շատ դիպուկ կրակեցի։ Ի՞նչ եք անում այստեղ՝ ձերոնցից հեռու։
Դե, ես գիտեի, որ ոչ մի հարցի չպետք է պատասխանենք, ուղղակի ազգանուններս էինք ասելու, մեր կոչումն ու բանակային հերթական համարը, բայց Վանհուքը երևի մոռացել էր, որովհետև ասաց․
― Նկարահանում ենք։
― Ո՞վ է հրամայել, որ այստեղ գաք։
― Գրեհեմը,― ասաց Վանհուքն ու մատով ցույց տվեց կանաչների մեջ փռված խեղճ Գրեհեմին։
― Իսկ նրա՞ն ով է հրամայել։
― Դա նրա սեփական միտքն էր։
― Ինչ անհաջող միտք,― ասաց գերմանացին։― Ամերիկյան սիգարետներ ունե՞ք։
Ամեն մեկս մի երկու բլոկ հետներս տարել էինք, հանեցինք, նա թե՝
― Կարելի է մի տուփ վերցնել։ «Չեսթըրֆիլդ» շատ եմ սիրում, քանի դեռ Քորնելում էի՝ միշտ սա էի ծխում։
Նա դարձավ իր զինվորներին ու գերմաներեն մի քանի խոսք ասաց՝ նույնքան անկաշկանդ, ինչքան որ մեզ հետ էր խոսում։ Սրանցից մեկը պահակ ակնգնեց՝ հրացանն «ազատ» դիրքով բռնած, իսկ մյուսները հավաքվեցին գլխներիս, նայում էին մեզ, ժպտում, ու մենք հասկացանք, որ նրանք էլ են սիգարետ ուզում, բայց ձայն չհանեցինք, որովհետև էստեղ սպան էր կարգադրողը։
― Դեմ չե՞ք լինի, եթե տղերքն էլ մի֊մի տուփ վերցնեն,― ասաց նա։― Իհարկե, կարող եք չտալ։ Շուտով ձեզ էլ պետք կգան։
Ասինք՝ ոչինչ, թող վերցնեն, ու սպան թույլ տվեց, որ ամեն մեկը մի֊մի տուփ վերցնի, սրանք էլ վերցրին, նստեցին չորս բոլորն ու սիգարետները կպցրին։
― Տարօրինակ է,― ասաց սպան,― որ դուք եք մեզ գերի ընկնում, մինչդեռ մեր տղերքից շատերը ձերո՛նց են գերի ընկնում։ Ձեր դժբախտ ընկերը պետք է հրամանի համաձայն շարժվեր։
Տասը֊տասնհինգ րոպե նստած մնացինք, հետո սպան ծուլորեն վեր կացավ ու իր զինվորներին գերմաներեն ինչ֊որ բան ասաց։ Սրանք կանաչների միջից Գրեհեմին բարձրացրին, դրին ջիփն ու վրան թիկնոց գցեցին։ Սպան ինձ ու Վանհուքին պատվիրեց կինոխցիկը քանդել ու ջիփի մեջ տեղավորել, մենք էլ էդպես արինք։ Հետո ասաց, որ երկուսս էլ առջևում նստենք։ Իսկ ինքը հետևում նստեց։ Վանհուքին խնդրեց մեքենան դանդաղ քշել, որովհետև իր ասելով՝ հաճելի երեկո էր, մեզ հրաշալի զբոսանք էր սպասում, ու ինքն ուզում էր հիանալ բնության տեսարաններով։ Նա զինվորներին մի քանի հրամաններ էլ տվեց, հետո ճամփա ընկանք։ Վանհուքը շատ դանդաղ էր քշում, ու մի ժամից ավել տևեց մինչև տեղ հասանք՝ ինչ֊որ բացօթյա ճամբար։
― Սա միայն այս գիշերվա համար է,― ասաց սպան։ Նա առաջարկեց, որ մեր անձնական իրերը վերցնենք ու գնանք իր հետ։ Փոքրիկ պահակատանը մեզ հանձնեց ուրիշ սպայի ու ասաց․
― Իսկ հիմա պիտի հրաժեշտ տամ ձեզ, և շնորհակալություն սիգարետների համար։
Սեղանի մոտ նստած սպան տարեց մարդ էր, անչափ հոգնած, բայց սա էլ էր լավ անգլերեն խոսում։ նա պարզպաես մեր ազգանունները հարցրեց, կոչումն ու հերթական համարը։ Էդ ժամանակ մտքովս չէր անցնում, որ էս բոլորը ուսումնական ֆիլմերում մեզ ցույց տվածից շատ է տարբերվում։ Գերմանացի վեց զինվոր էլ ոչ իմ դեմ էին մազաչափ չարացած, ոչ էլ՝ Վանհուքի։ Ճիշտ է, սպան Գրեհեմի վրա կրակեց, բայց ուրիշ ելք չուներ ու իր արածից բոլորովին էլ հաճույք չէր զգում։ Նա նետվեց գետնին, դե, կարգը պահանջում է, որ հարմար թիրախ չդառնաս։ Գրեհեմը բավական ժամանակ ուներ նույն բանն անելու, բայց չարեց։
Հետո ես Վանհուքին հարցրի, թե միգուցե պիտի վազեինք հրացանները վերցնելու, հենց որ Գրեհեմը սկսեց կրակել, իսկ նա ասաց՝ խելքը չի հասել, ու լավ է՝ չի հասել, թե չէ, ասաց, հրացանների հետևից որ վազեինք, մեզ էլ կխփեին, ու բոլոր սիգարետները նրանց բաժին կընկնեին։ Հարցրի՝ հո շատ չվախեցա՞վ, ասաց՝ չէ, ես էլ ասի՝ ինչո՞ւ, որ տեսնեմ նրա պատճառաբանությունն իմին համընկնո՞ւմ է, ու պարզվեց՝ երկուսս էլ նույն ձևով ենք դատում։ Նախ և առաջ՝ ամեն ինչ էնքան խաղաղ էր, որ Վանհուքը չի էլ կասկածել, թե մեկնումեկն իր նկատմամբ ատելություն կզգա ու իզուր տեղը վրան կկրակի։ Սպայի ձայնը լսելուն պես՝ հասկացել էր, որ մարդը լուրջ է տրամադրված, բայց բորբոքված չի ու չի էլ կրակի, եթե նրան չդրդես կրակել․ ուրեմն ինչո՞ւ դրդես։ Ես հարցրի՝ իսկ ի՞նչ է կարծում, Գրեհեմը ճի՞շտ արեց, Վանհուքն ասաց․
― Իմ կարծիքով, Գրեհեմը մտածում էր, թե հերոս դառնալու առենն եկել է․ հազար ափսոս, որ նրան սպանեցին, բայց խելքը գլխին ամեն զինվոր կասի՝ նա սխալ արեց։
Գիշերը ճամբարում անցկացրինք՝ բաց երկնքի տակ, ծանոթացանք էստեղի մյուս գերիների հետ։ Սրանց մեծ մասը հենց մեզ նման էին գերի ընկել․ էնտեղ էին բռնվել, ուր ոչ ոք նրանց չէր էլ ուղարկել․ բայց ասում էին՝ էսպես էնքան էլ վատ չի, ու երևում է՝ գերմանացիք գիտեն, որ մեզ գերի վերցնելը ժամանակի անտեղի կորուստ է, որովհետև մերոնք անընդհատ նեղում են դրանց։
Գերմանացի պահակները մեր տղերքից քիչումիչ անգլերեն էին սովորել, ընկերավարի էին վերաբերվում ու մշտական, ծանոթ թեմաներով խոսք ու զրույց բացում՝ տան մասին, կանանց մասին, յուրայինների ու մերոնց մասին․ գրողի ծո՛ցը բոլոր բանակները, հարազատ աղջիկս է՝ տե՛ս, մոտդ փոխելու բան֊ման չկա՞։
==Գլուխ յոթանասուներկուերորդ==
'''Վիկտոր Տոսկան Վեսլիին պատմում է, որ Ջո Ֆոքսհոլը մահացել է'''
Մյուս օրը մեզ լցրին բեռնատարներն ու տարան մոտ հարյուր մղոն հեռու՝ մի ուրիշ բացօթյա ճամբար, բայց գետնի տակն անցնեմ, թե գիտեի որտեղ ենք։ Անընդհատ Ջիլի մասին էի մտածում, գլուխ կոտրում, թե ինչ հնարքով նամակ ուղարկեմ, որ իմանա գերի եմ ընկել, բայց ողջ֊առողջ եմ, դե, սովորական ճանապարհով նամակներն էնքան դանդաղ էին գնում։
Նոր ճամբարում ավելի շատ մարդ կար, ես ու Վանհուքը թրև էինք գալիս, որ մի ծանոթ գտնենք կամ գոնե մեր ծանոթներին տեսած մեկնումեկին։ Ճամբարը ահագին մեծ էր, գերիներով լեփլեցուն, շատերը խումբ֊խումբ, վեց֊յոթ հոգով հավաքված՝ ասում֊խոսում էին, պատմություններ անում կամ էլ թուղթ խաղում, էնպես որ հեշտ չէր բոլորին մեկ առ մեկ տնտղել։ Երբեմն էլ գետնին մեն֊մենակ նստած ու մտքերով տարված մարդիկ կտեսնեիր․ երևի տան կարոտն էին քաշում ու ատելությամբ մտածում, որ իրենց նախրի պես փշալարի հետևն են առել։
Ու հանկարծ հո մի զարմանք բա՜ն չտեսա՝ զարմանալու տեղ էլ չմնաց․ ախր դրա վրա հույս էլ չունեի։ Գետնին՝ հենց դիմացս, նստած էր Վիկտոր Տոսկան։ Ո՜նց ուրախացա նրան տեսնելուս համար, որոշեցի նստել կողքին ու սպասել մինչև ինքն ինձ ճանաչի։ Ճամբարում էնքան մարդ կար իրար գլխի լցված, որ մեկը մյուսի վրա ուշք էլ չէր դարձնում, ու երբ Վիկտորի կողքին նստեցի, նա նույնիսկ չշարժվեց։ Էդպես նստել, սպասում էի, ինձ ու ինձ հրճվում, որ նա ողջ է, աչքիս առաջ, դե ես էլ հենց դա էի ուզում իմանալ։ Ուղղակի նստել էի մոտն ու ձայն չէի հանում, մտածում էի՝ շուռ կգա, կտեսնի ով է իր կողքին, ու երկուսով մի կուշտ կծիծաղենք։ Որոշեցի թեկուզ մի ժամ նստել, մինչև որ շուռ գա․ ինձ թվում էր՝ էդպես ավելի լավ է, քան թե աղմուկ֊աղաղակ գցելը, որովհետև ո՞վ իմանար՝ նա ինչեր է քաշել։ Եթե չհաշվեցինք, որ Գրեհեմը հետներս ընթրիք էր անում, իսկ մի րոպե անց արդեն մեռած էր, ինձ ու Վանհուքին բան էլ չէր պատահել։
Է՛հ, Վիկտորս ոչ շուռ էր գալիս, ոչ էլ ես էի տեղիցս շարժվում։ Նստել էինք՝ նստած մնացել, ու ես սկսեցի անհանգստանալ՝ հո նրա գլխին մի փորձանք չի՞ եկել, ախր տասը րոպեից ավել մոտը նստած էի, ու եթե էսքան ժամանակ ոչ մի շարժում չարեց, չշարժվեց էլ տեսնի՝ ով է իր կողքին, ուրեմն կա֊չկա մի պատճառ կլինի։
Տասը րոպե էլ անցնելուց հետո, նա վերջապես շուռ եկավ ու, իհարկե, ինձ տեսավ, բայց ես որոշեցի ծպտում չհանել։ Մի երկու րոպեից էլի շուռ եկավ ու նորից նայեց։ Էս անգամ էլ երեսը չթեքեց։
― Շատ ուրախ եմ, որ քեզ տեսա,― ասաց։― Մտածում էի՝ դու կլինես, բայց հավատս չէր գալիս։ Լա՞վ ես։
― Լավ եմ, լավ։ Դո՞ւ ոնց ես։
― Խելքս մի քիչ տեղը չի։
― Ոչինչ, կանցնի։
Երկուսս էլ վեր կացանք։
― Քեզ պատմելու բան ունեմ,― ասաց Վիկտորը։
Հենց որ մի առանձին անկյուն գտանք խոսելու, նա երկա՜ր֊երկա՜ր նայեց ինձ ու ասաց․
― Ջոն մեռավ, Օլսոնն էլ ծանր վիրավոր է, իսկ հետներս եկած էն ախմախ լեյտենանտին գիտես, որ հա ջղաձգվում էր ու վեր֊վեր թռչում։ Այ, նա ողջ մնաց, մեկ էլ ես։
Հետո վրա բերեց․
― Տես քեզ ինչ եմ ուզում ասել։ Ջոն դա ինձ համար արեց։ Ինն օր ոչ մեկի հետ մի բառ չեմ խոսել։ Նրան ոչ ոք չի ճանաչում, բայց ես ու դու ճանաչում ենք, ուրեմն քեզ կարող եմ ասել։ Մինչև հիմա կարգին չգիտեմ, թե անտերը՝ ինչ պատահեց, բայց նա հանկարծ ինձ ցած գցեց, ու մի խելագար դղրդոց լսեցի։ Երկինք֊գետին իրար էին խառնվել, ու էդ խելագար դղրդոցը անընդհատ ականջներումս էր՝ մեկ ուժեղ, մեկ խուլ, մեկ ուժեղ, մեկ խուլ։ Քիչ հետո դղրդոցը լրիվ կտրվեց, տեսնեմ Ջոն գետնին նստած՝ նայում է կանաչին։ Երեսի ձախ կեսը չկար, ամբողջ ձախ թևից ոսկորն էր մնացել, ու մսի պատառներ էին կախված, ձախ ոտքն էլ բաց էր, թաթն՝ արնաշաղախ։ Օլսոնն արկի բեկորներից ծակծկված՝ կաղին տալով, քարշ էր գալիս, բայց ջղաձգվող լեյտենանտն էլ էր անվնաս, ես էլ։
Վիկտորը մի պահ լռեց ու հետո ասաց․
― Խելքս մի քիչ տեղը չի։ Չգիտեմ ինչ անեմ Ջոյի համար, ախր նա հիմա մեռած է։ Նայում էի նրան, բայց դիմացինս կարծես Ջոն չլիներ ոչ մի նմանություն։ Չնայած հենց Ջոն էր, ինքն էլ ինձ էր նայում։ Սիրտս խառնում էր՝ հազիվ ինձ զսպեցի, որ չիմանա, թե տեսքն ինչքան է սարսափելի։
― Վա՛յ, ոնց վախեցրեց ինձ,― շարունակեց Վիկտորը։― Ասում է՝ մի րոպե կողքիս նստիր, բայց որ տեսնեիր ի՜նչ դեմք ուներ, հենց փորձեց բառերը մի կերպ իրար կապել։
«Էն անգամ Չիկագոյում լավ նախաճաշեցինք,― չէ՞»,― ասաց։
Հետո սկսեց ծիծաղել, բայց դա ծիծաղ չէր։ Ավելի շուտ՝ բարձր֊բարձր լաց էր լինում։ Քիչ հետո լացը կտրեց, թե՝ էն դողդողուն աղջկան կասես, որ սիրում եմ իրեն։ Քեզ էլ խնդրեց ասեմ, որ չմոռանաս․․․ էսքանն ասաց՝ թող չմոռանա․ դե, երևի դու կիմանաս, թե ինչն էր ուզում, ոչ չմոռանաս։ Հետո Դոմինիկի մասին էլ ասաց․․․ հա, արդեն գիտեմ՝ Դոմինիկը չկա։ Իսկ հետո խնդրեց, որ էն երգս իր համար երգեմ, ու գրողը տանի, նստեցի կողքը, ճարս կտրված՝ փորձեցի երգել։ Բայց ձայնս խզվել էր, ես էլ որոշեցի ուղղակի խոսքերը ասել։ Բերանիցս հազիվ էի հանել՝ «Ինձ ասում են․․․», մեկ էլ Ջոն շշնջաց․ «Բեն, Բեն», ու շունչը բռնվեց, կուչուձիգ եկավ, գետնին գլորվեց, ճիգ արեց, որ գոնե մի վայրկյան էլ շնչի ու հետո հանգավ։ Ջո Ֆոքսհոլի վերջը այ էսպես եղավ․ տեսնես հիմա որտե՞ղ է։
Վիկտորը մի պահ լուռ էր։ Հետո շատ կամացուկ ասաց․
― Ախր կարծում էի՝ ե՛ս պիտի սպանվեմ։ Պատրաստ էի դրան։ Գլուխս էր մտել, թե դա ուր որ է կկատարվի։ Անընդհատ սպասում էի, էն ժամանակ էլ էի սպասում, երբ Ջոն ինձ ցած գցեց ու տեղս գրավեց։ Իսկ ես չէի ուզում, որ Ջոն իմ տեղը գրավի։ Չէի ուզում մեկնումեկն իմ տեղը գրավի։ Բայց Ջոն էլ էր սպասում։ Ինձ հետ հավասար նա էլ էր անընդհատ սպասում։ Մինչև պատերազմի վրա հասնելը, ուզում էր ինքը վրա հասնի։ Ու էդպես էլ արեց։ Հենց էդպես։ Պատերազմում երկար մտածելու ժամանակ չունես։ Բայց դե խելքս մի քիչ տեղը չի, ախր գիտեմ՝ ե՛ս պիտի մեռնեի, այնինչ ողջ եմ, իսկ Ջոն՝ մեռած։ Էլ մտքովս չի անցնում, թե ինձ կսպանեն։ Բայց ի՞նչ անեմ Ջոյի համար։
==Գլուխ յոթանասուներեքերորդ==
'''Վեսլին գերմանական ճամբարում ուսումնասիրում է ռազմագերիների տարբեր խմբեին'''
Ես ու Վիկտորը գերմանացիներին գերի մնացինք մինչև օգոստոսի ամենավերջին օրը, նրանք հեռացան ու մեզ էդպես թողեցին։ Ճամբարում շատ բան տեսանք, թե՛ ծիծաղելի, զարմանալի ու գեղեցիկ, թե՜ ահավոր ու այլանդակ։ Հեռանալիս գերմանացիք մեզ ոչ մի բառ չասացին։ Գիշերն ուղղակի հավաքել էին իրենց ունեցած֊չունեցածն ու փախել, մենք էլ մյուս օրը սպասում էին, սպասում, էլ չգիտենք, որ սրանք գնացել են։ Փշալարի հետևում մի հազար հոգուց ավել բանտարկված կլինեինք, արդեն երկար ժամանակ էդտեղ էինք, ու երբ լուր ընկավ, թե գերմանացիք մեզ թողել գնացել են, պա՛հ, բոլորը խառնիխուռն իրարով անցան։
Ես ու Վիկտորը հուլիսի չորսի նախօրյակին էինք էդ ճամբարում հանդիպել, էնպես որ համարյա երկու ամիս էր՝ միասին էինք։ Հուլիսի չորսը<ref>1776 թ․ Ֆիլադելֆիայի 2֊րդ Մայրցամաքային կոնգրեսում ԱՄՆ֊ի Անկախության դեկլարացիայի ընդունման օրը։</ref> տոնեցինք, բայց էնքան էլ հաջող չանցավ։ Մի քանիսը փորձեցին ներկայացում տալ՝ չստացվեց։ Մի տղա կար, հենց որ վեր կացավ ելույթ ունենա, բոլորը բղավեիցն, թե՝ լավ, հա՛, պրծի՛։ Տղային զուր տեղը կոպտեցին, իսկ նա պարզապես միտք ուներ մի կարգին բան անել։ Ներկայացումը պիեսի բեմադրություն պիտի լիներ՝ ինչ֊որ փոքրիկ վոդևիլ, բայց ոչ ոք չուզեց իրեն նեղություն տալ, ու մի կես ժամից գործը խափանվեց, ամեն մարդ էլի սպասողական դիրք բռնեց։
Նախ՝ ահավոր բաները նշեմ, որ մեջտեղից դուրս գան։
Մի գիշեր տղերքից մեկը դաստակի երակները կտրել էր ու առավոտը նրան մեռած գտան։
Մի անգամ էլ, օրը ցերեկով, երկու դեսանտային պարաշյուտիստ՝ երկու ընկեր տղա, կպան իրար ինչ է՝ մեկն ասել էր, թե երկուսին էլ լավ ծանոթ մի աղջիկ իրենց ընկերներից վեցի հետ եղել է (իրենց էլ չհաշված), իսկ մյուսն ասում էր՝ չէ որ չէ, ընդամենը հինգի հետ է եղել։ Վեցերորդն էլ էր պարաշյուտիստ, բայց սրանցից մեկը դրան ատելով ատում էր ու չէր ուզում, որ նա էլ եղած լինի էդ աղջկա հետ։ Ընկերը անընդհատ կրկնում էր, թե ինքը հաստատ գիտի՝ վեցերորդն էլ է աղջկա հետ եղել, էս մի տղան էլ, որ ասում էր՝ աղջիկն ընդամենը հինգի հետ է եղել, բռնեց ընկերոջ կոկորդն ու սկսեց խեղդել։ Բայց ընկերն էլ էր կռվից գլուխ հանում, էնպես որ համարյա իրար սպանում էին։ Հենց երկուսին իրարից բաժանեցին, սրանք միջնորդների բերանով պայման կապեցին, թե մեկը ճամբարի մի կողմում է մնալու, մեկը՝ մյուս, որովհետև երդվում էին, որ եթե նորից հանդիպեն, իրար կսպանեն ու իրոք, էդպես էլ կանեին, չնայած մոտ ընկերներ էին եղել ու ինչքան ասես միասին հարձակման գնացել։ Իրենց խոսքը նրանք պահեցին, ամեն մեկը ճամբարի իր մասում էր մնում։ Էլ երբեք իրար հետ ոչ մի բառ չփոխանակեցին։
Օրական հինգ֊վեց անգամ մանր֊մունր կռիվներ էին բացվում, որովհետև բոլորն էլ լարված, գրգռված էին, բայց պարաշյուտիստների կռիվն ամենալուրջն էր։
Գերիները փոքրիկ խմբերի էին բաժանվել, ամեն խումբ միավորված էր մի ընդհանուր բանով, որ միշտ էլ մոտեցնում է մարդկանց։
Նույն զորամասում ծառայածները մեծ մասամբ իրար հետ էին լինում, դե, նրանք շատ համատեղ հուշեր ու խոսելիք ունեին։
Հետո՝ կային խմբեր, որ կազմված էին նույն զբաղմունքի կամ մասնագիտության տեր մարդկանցից, սրանք էլ սիրում էին իրենց առաջվա աշխատանքային պայմաններից ու ապագայի հեռանկարներից պատմել։
Հետո՝ կային ըստ մարզերի միավորված խմբեր։ Հարավցիները սիրում էին կողք֊կողքի լինել, որովհետև սևամորթներին նույն ձևով էին վերաբերվում, սևամորթներն էլ սիրում էին իրար հետ լինել, որովհետև գիտեին, թե հարավցիներն իրենց նկատմամբ ինչ վերաբերմունք ունեն կամ էլ ուղղակի չէին ուզում գլխացավանքի մեջ ընկնել։ Ճամբարում ընդամենն ինը սևամորթ կային։ Նրանցից մենակ երեքն էին հարավցի ու բարձրագույն կրթություն չունեին, բայց մնացած վեցը հոգի չէին խնայում էդ երեքի համար, որոնք իրենց պես կրթված չէին։
Հեռավոր Արևմուտքից եկած տղերքն էլ՝ կալիֆոռնիացիները, Օրեզոնցիներն ու վաշինգտոնցիները, իրար հետ էին մոտիկություն անում։
Հետո՝ տղերք կային, որ պատահաբար նույն ազգանունն ունեին։ Երբեմն սրանք եղած֊չեղածը երկու հոգի էին լինում, ազգանուններն էլ՝ հազվագյուտ, գլխներին զոռ էին տալիս, թե ոնց է, որ նույն ազգանունն ունեն, ասենք՝ Մենըդյու, բայց ոչ բարեկամ են, ոչ էլ մեկմեկու ազգուտակին ճանաչում են։
Կամ երկու տղա կային, մեկը՝ Թենեսիից, մյուսը՝ Հյուսիսային Դակոտայից, երկուսն էլ նույն Ռոուզվար ազգանունով։ Իրար հետ մտերմացան, ամեն մեկն իր ընտանիքից էր պատմում, ու ընկերներ դարձան, քանի որ էդքան հազվագյուտ ազգանուն ունեին, բայց բարեկամներ չէին։
Սմիթները ուղիղ յոթ հոգի էին, յոթն էլ փաղաքշանքով իրար Սմիթի էին ասում, ու բոլորն սկսեցին նրանց Սմիթի ասել։ Չորս, թե հինգ Բրաուններն էլ իրար հետ էին լավ յոլա գնում ու շուտ֊շուտ խմբվում։
Հետո՝ նույն բնավորությամբ տղերքը, ըստ երևույթին, սիրում էին միասին ման գալ, մանավանդ զվարճախոսներն ու կատակասերները, բայց շատերն էլ, որ լուրջ ու ծանր մարդրիկ էին, միատեղ էին նստում֊վեր կենում։
Տան կարոտը քաշողներն էլ իրար գլխի էին հավաքվում, բայց սրտները թեթևանում էր թե չէ, առաջվա պես ուրիշ խմբի էին միանում։ Հենց որ կարոտը համեմատաբար մի քիչ մեղմանում էր, մեկ էլ տեսար, օրինակ՝ մարզասերների խումբը մտան, էս խմբի անդամներն էլ անընդհատ մանր֊մունր մրցումներով էին զբաղված, դե, դրա համար ոչ մեծ տեղ էր պետք, ոչ էլ վազելու տարածություն․ ասենք՝ կոխ էին բռնում, առանց վազքի երկարություն ցատկում, հեռուն թքում ու չգիտես էլ ինչեր հնարում։
Կամ կտեսնեիր՝ դրանք գնացին, գուշակների խմբին միացան ու սկսեցին ինչի մասին ասես գուշակություններ անել։
Կամ երազողների հետ էին մոտիկանում, սրանք էլ սիրում էին քննարկել, թե պատերազմից հետո ինչ ֆանտաստիկ բաներ են իրագործելու։
Հենց հարբուխ ընկած մեկի մրսածությունն անցնում էր, սա տեղնուտեղն իր մրսած բախտակիցներին թողնում էր, ուրիշ խումբ մտնում, օրինակ՝ ընթացիկ դեպքերի, քաղաքականության, կրոնի, կոմունիզմի կամ փիլիսոփայության մասին վիճաբանողների խումբը։
Հետո՝ կային ըստ հասակի կազմված խմբեր․ կարճահասակներ, միջահասակներ, բարձրահասակներ։
Կամ՝ ըստ արտաքինի կազմված խմբեր․ տեսքովներ, ոչ էնքան տեսքովներ, անտեսքներ ու տարօրինակ տեսք ունեցողներ։
Հետո՝ կային ըստ անհատական առանձնահատկությունների կազմված խմբեր։
Տղերք կային, որ շատ սիրային հաղթանակներ էին տարել, սրանք գերադասում էին իրար հետ շփվել, համեմատում էին իրենց քաջագործություններն ու ամեն մեկը մանրամասն քննում։
Տղերք կային, որ համոզված էին, թե կանանց պիտի որսալ իմանաս, ոնց որ դժվար բռնվող կենդանիներին են որսում, էս տղերքը իրար հետ էին ընկերություն անում։
Տղերք էլ կային, որ անհանգստանում էին իրենց կանանց համար, հավատում, թե նրանք մենակությունից տանջվում են, սրանք էլ միասին էին համախմբվել։
Տղերք էլ կային, որ վստահ էին, թե էդքան երկար անջատումից հետո իրենց կանայք հավատարիմ մնացած չեն լինի, սրանք էլ իրար հետ էին շատ ժամանակ անցկացնում, անընդհատ դնում֊վերցնում․ ի՞նչ անեն, բաժանվե՞ն, ներեն ու մոռանան, թե՞ բռնեն էդ շան որդուն (կամ շան որդիներին) ով որ կնոջը խլում է ամուսնուց, մինչև ամուսինը բանից անտեղյակ՝ պատերազմում արյուն է թափում։ Բայց նույնիսկ սեփական խմբի ներսում էս տղերքն առանձին խմբավորումներ էին կազմել, որովհետև սրանցից ոմանք լավ էին տրամադրված իրենց կանանց նկատմամբ, համակրում էին նրանց, իսկ ովքեր չէին համակրում իրենց կանանց, ջղայնանում էին համակրողների վրա, սրանց իսկական տղամարդ չէին հաշվում, և վիճաբանությունները մեկ֊մեկ բավական թեժ ու խառնաշփոթ էին դառնում։
Հետո՝ տղերք կային, որ հատուկենտ կանանց հետ էին եղել։
Կային, որ ընդհանրապես կնոջ հետ չէին եղել, բայց էս խումբը շատ փոքր էր, որովհետև մարդիկ դրանից ամաչում էին։
Տղերք էլ կային, որ վայ թե կնոջ հետ չէին եղել, բայց սիրում էին պարծենալ, թե եղել են, սրանք էլ իրար էին լավ հասկանում ու լեզու գտնում։
Հետո՝ կային մի երեխա ունեցողներ, երկու երեխա ունեցողներ, մի բուռ մարդիկ էլ երեք կամ ավելի երեխա ունեին։ Յոթ երեխայի տեր մի մարդ՝ քենթուքցի Օրին Օուքլին, ոչ մի խմբի էլ չէր պատկանում։ Ուղղակի նստում էր ու հայտնի մարդկանց անուններ կպցնում։ Ամենահաջողվածներից մեկը Ծուռ հայելին էր։
Հետո՝ կային տղամարդիկ, որ շատ էին քարշ եկել կանանց հետևից, բայց պնդում էին, թե ատում են կանանց ու սիրում են մենակ դրանց քիթը տրորել, մանավանդ գոռոզներինը․ սիրահարեցնում են իրենց ու հետո թողնում, որ տանջվեն։ Էս մարդիկ իրար մեջ գլուխ էին գովում, թե ինքնահավան կնանիքին ինչ շան օրն են գցել, ստիպել են անընհատ ստորանալ, իրենց նաակներ գրել, հեռագրեր ուղարկել, անվերջ հեռախոսով զանգել, ստիպել են ամուսիններից հեռանալ, ստիպել են պոռնիկներ դառնալ, ստիպել են ծնկաչոք սեր մուրալ, խելքը կորցնել և այլն, և այլն։
Հետո՝ կային ցինիկներից կազմված խմբեր․ սրանք համոզված էին, թե աշխարհը մեկընդմիշտ գրողի ծոցն է կորչում ու ատում էին մարդկույթանը, որովհետև մարդիկ իբր գարշելի են։
Կային զվարճասերներ ու նվնվաններ, ճանապարհորդներ ու տնակյացներ, հիմարներ ու իմաստուններ, խաղամոլներ ու ընթերցասերներ, շախմատի սիրահարներ ու զառ գցողներ։
Կային ամեն տեսակ մարդիկ, բայց ինչ խմբերի էլ նրանք բաժանվեին, բոլորն էլ մի բան էին․ գերի։
Գերի էին գերմանացիներին, գերի էին ամերիկացիներին, իսկ նրանք չէին ուզում ոչ մեկի գերին լինել։
==Գլուխ յոթանասունչորսերորդ==
'''Օհայոյի Ցինցինատի քաղաքից եկած Ջոն Ուինսթընլին ծղոտե գլխարկ է դնում ու տրոմբոն նվագում՝ հմայելով թե՛ յուրայիններին, թե՛ թշնամիներին'''
Ջոն Ուինսթընլի անունով մի տղա կար ճամբարում, սա տրոմբոն ուներ։ Ցինցինատիից, իրենց տնից տրոմբոնը հետն էր բերել ու պատերազմի ընթացքում, արդեն երկու տարի մոտն էր։ Կարճլիկ տղա էր՝ դեմքի լուրջ ու մտախոհ արտահայտությամբ։ Տասնվեց֊տասնյոթ տարեկանից ավել չէր երևում, թեպետ քսանն անց էր։
Բոլորը գիտեին, որ նա տրոմբոն ունի, բայց Ուինսթընլին ոչ տրոմբոնը պատյանից հանում էր, ոչ էլ նվագում, որովհետև իր ասելով՝ չէր կարող նվագել մինչև գլխին ծղոտե գլխարկ չլիներ։ Առաջ միշտ էլ ծղոտե գլխարկ էր դնելիս եղել, հետը բերել էր Ֆրանսիա, բայց ինչ֊որ մեկը գլխարկը թռցրել էր։
Թե մեկնումեկը ծղոտե գլխարկ ճարեր, նա տրոմբոն կնվագեր։
Դե, ոչ ոք էլ ծղոտե գլխարկ չուներ, էնպես որ մնում էր մենակ գերմանացիներին դիմել։ Մեր տղերքից մի երեք֊չորս հոգի գերմաներեն գիտեին, ու սրանցից մեկը պահակներին բացատրեց, թե ուզածներս ինչ է, բայց պահակներն ասին, որ իրենք էլ ծղոտե գլխարկ չունեն։ Ասին՝ իհարկե, հաճույքով տրոմբոնի նվագ կլսեն, բայց ծղոտե գլխարկ որտեղի՞ց ճարեն։
Տղան խնդրեց, որ ամեն տեղ փնտրեն, իրենց ընկերներին էլ հարցուփորձ անեն ու մի հնարքով ծղոտե գլխարկ գտնեն, որովհետև Ուինսթընլին չի կարող տրոմբոն նվագել մինչև գլխին ծղոտե գլխարկ չլինի։ Միգուցե իրոք նվագել գիտի, իսկ եթե էդպես է, ուրեմն արժի չարչարվել։
Պահակները խոստացան էդ գործով զբաղվել։
Միառժամանակ անց բոլորը որոշեցին, թե Ուինսթընլին հաստատ նվագել չգիտի։ Որոշեցին, թե ծղոտե գլխարկի պատմությունը հնարել է, որ չխայտառակվի։
Ուինսթընլին էլ հպարտանում էր, թե իսկական տրոմբոնահար է, ու էս ասեկոսեներն իրեն վարկաբեկում են, դրա համար էլ մի կիրակի իրիկուն, հուլիսի իննին, տրոմբոնը պատյանից հանեց ու հավաքեց։ Բոլորը կիտվեցին նրա գլխին ու սկսեցին սպասել․ ամենաքիչը երեք հարյուր մարդ։
Ուինսթընլին շրթունքները լիզեց, տրոմբոնի ծվանը սեղմեց բերանին, փողի ծնկիկը մի երկու անգամ հետ ու առաջ տարավ, որ սահուն գնա֊գա։
Հետո էնպիսի մի բա՜ն նվագեց՝ էդ խղճուկ ճամբարն աչքներիս իսկը դրախտ դարձավ։ Բայց մեկ էլ նվագը կտրեց, ասում է․
― Ո՜ւր էր գլխիս ծղոտե գլխարկ լիներ․․․ անտեր մնա, առանց գլխարկի նվագելս չի գալիս։
Էստեղ բոլորը հասկացան, որ նա չէր փչում։ Վազ տվին պահակների մոտ ու աղաչանք արին, թե՝ աստծու սիրուն, Փարիզից մի ծղոտե գլխարկ բերել տվեք, ախր էս տղան իրոք տրոմբոն նվագել գիտի, պահակներն էլ ասին՝ լավ, իրենք էլ նրա նվագը լսեցին ու ձեռքներից եկածը կանեն։
Դրանից հետո էլ ոչ ոք չէր նեղում Ուինսթընլիին, որ առանց ծղոտե գլխարկի տրոմբոն նվագի, որովհետև ով փողի պես գործիքից, մանավանդ տրոմբոնից գլուխ է հանում ու կարող է երաժշտական հնչյուններ դուրս բելեր, նրա նկատմամբ մի տեսակ երկյուղած ակնածանք է առաջանում։ Բոլորն էլ անչափ հարգում էին Ուինսթընլիին, դե, երկրե֊երկիր, աշխարհից աշխարհ տրոմբոնը քարշ էր տվել հետը, իսկ հենց մի քիչ նվագեց, որ ապացուցի, թե ինքը չի խաբում, սրանք հասկացան՝ նա արտասովոր մարդ է, առանձնահատուկ մեկը, ու էլի ելք չկա, մնում է նրա համար ծղոտե գլխարկ ճարել։
Ուինսթընլին տղերքից մի քանիսիս իր լուսանկարը ցույց տվեց․ ինը տարեկան էր նկարվել։ Տրոմբոնը սեղմել էր շրթունքներին, գլխին էլ՝ ծղոտե գլխարկ էր։
― Նվագելիս միշտ ծղոտե գլխարկ եմ դրել,― ասաց։
Հա ուրեմն, էն իրիկուն Ուինսթընլիի կիսատ նվագածը «Ա՛խ, երանի իմանայիք, թե ինչքան եմ ձեզ սիրում» երգն էր, ու գրողը տանի, ի՜նչ հրաշք բան էր, մարդ ուղղակի աշխարհից վերանում էր, իսկ երբ նա հասավ մյուս տողին՝ «Ա՛խ, երանի իմանայիք՝ սիրտս ինչպես եք հուզում», էնքան սահուն ու սրտաճմլիկ անցում կատարեց, որ ասելու չի, բայց հենց դեմ առավ հաջորդ ելևէջին, է՛հ, էլ առաջ գնալ չկարողացավ։
Փոխանակ համբերությունից դուրս գալու, փոխանակ նրան նազուտուզ անող հիմարի տեղ դնելու, բոլորը նրա հանդեպ կարեկցանքով լցվեցին։ Փորձում էին ամեն կերպ մխիթարել, ասում էին․ «Ոչի՜նչ, ոչի՜նչ, Ջոնի, այ, ծղոտե գլխարկը կբերեն, էն ժամանակ էլ իսկականից կնվագես»։ Բոլորն էլ տեսնում էին՝ ուզում է նվագել, բայց շատ լավ երաժիշտ է, որ իրեն թույլ տա հանկարծ վատ նվագել։
Ա՛հ, օրերն ու գիշերները ձգվում էին միալար, խմբեր էին կազմվում, խմբեր քայքայվում, վերակազմվում ու վերափոխվում, հները լքվում էին, նորերը գոյանում։ Բայց ամեն մարդ հոգու խորքում սեփական կյանքով էր ապրում, որ իրենն էր, լրիվ իրենը ու ոչ մի խմբավորման մեջ էլ չէր մտնում։
Ու ամեն մարդ գիտեր, որ տրոմբոնավոր Ջոն Ուինսթընլի կա։ Ամեն մեկն էլ լսել էր նրա կիսատ նվագած երգը, ամեն մեկն էլ ուզում էր, որ նա միչև վերջ նվագի, բայց ոչ ոք սիրտ չէր անում նրան սիտպել, թե՝ լավ֊վատ, մի կերպ փորձիր։
Օրերից մի օր էլ ինչ֊որ պահակ գերմաներեն իմացող մեր տղերքից մի հոգու ասել էր, թե իրեն հասած լուրերի համաձայն՝ մի ուրիշ պահակ վերադառնում է Փարիզում անցկացրած արձակուրդից ու հետը ծղոտե գլխարկ է բերում։
Դե, բոլորն էլ շատ ուրախացան, ու լուրը եկավ, Ուինսթընլիի ականջն ընկավ։
― Ե՞րբ կբերի,― ասաց Ուինսթընլին։
― Էսօր֊էգուց,― ասաց ինչ֊որ մեկը,― բայց տեսնես չափսը գլխիդ կբռնի՞։
― Պիտի որ բռնի,― ասաց Ուինսթընլին,― ծղոտե գլխարկ լինի, դնեմ գլխիս, մնացածը՝ հեչ։
Էնպես որ բոլոր մյուս սպասումներին՝ թե պատերազմը երբ է վերջանալու, երբ են մերոնք մեզ գերությունից ազատելու, երբ ենք մի կարգին տեղ ընկնելու, որ գոնե նամակ ստանանք, էս բոլորին մի սպասում էլ ավելացավ․ սկսեցինք սպասել, թե երբ է Ուինսթընլիի գլխարկը ճամբար հասնելու։
Սպասելն է՝ սպասելը․ եթե սպասում ես շատ կարևոր բաների, դժվար չի, որ հետն էլ մի պակաս կարևոր բանի սպասես։
Վերջապես Փարիզում եղած գերմանացին վերադարձավ ու իրոք, ծղոտե գլխարկ էր բերել։ Ասաց՝ ուզում է ինքն իր ձեռքո՛վ Ուինսընլիին հանձնել։ Ճամբարի ներսն անցավ, ու գերմաներեն իմացող մեր տղերքը նրան ուղեկցեցին Ուինսթընլիի մոտ, որը սովորականի պես, նստած էր տրոմբոնի պատյանին։ Թե վեր էլ կենար, ասենք՝ քայլելու, պատյանը կոթից բռնում էր, տանում։ Ուր էլ գնար, գործիքը հետն էր ման ածում։ Դե, Ուինսթընլին աչքերը չորս արեց Փարիզից եկած գերմանացու վրա, որովհետև նրա ձեռքին փաթեթ կար, իսկ փաթեթում ով գիտի ծղոտե գլխարկ էր։
Թարգմանիչը Ուինսթընլիին ասաց․
― Սա քեզ համար Փարիզից ծղոտե գլխարկ է բերել, անունն էլ Թրոթ Ֆոն Էսեն է։
― Հարցրու,― ասաց Ուինսթընլին,― կարո՞ղ եմ գլխարկը դնել։ ― Ինչքան պետք է՝ կվճարեմ, դեռ մի բան էլ ավել, որ նեղություն է քաշել։
Թարգմանիչը խոսեց Թրոթի հետ, հետո Ուինսթընլիին թե՝
― Ասում է՝ իր համար ուղղակի հաճույք է․ կարող ես գլխարկը վերցնել, շատ ուրախ կլինի։
― Հարցրու,― ասաց Ուինսթընլին,― ի՞նչ կուզի նվագեմ․ առաջին երգն իր պատվին եմ նվագելու, որ գլխարկը բերել է։
Թարգմանիչը նորից Թրոթի հետ խոսեց, հետո Ուինսթընլիին թե՝
― Ասում է՝ երկու շաբաթ առաջ էն երգը որ սկսեցիր, մինչև վերջ նվագիր։
― Հայտնիր,― ասաց Ուինսթընլին,― որ համաձայն եմ, թող գլխարկը հանի, տեսնենք։
Թարգմանիչը նրա խոսքերը Թրոթին հաղորդեց, Թրոթն էլ փաթեթի թելերը կտրեց ու մի նոփ֊նոր ծղոտե գլխարկ հանեց՝ վրան ալ ժապավեն, կարմիր, կանաչ ու մանուշակագույն փետուրների մի փոքրիկ փունջ էլ ժապավենի արանքը մտցրած։
Թրոթը գլխարկը Ուինսթընլիին տվեց, իսկ Ուինսթընլին ձեռքին պահած՝ երկար նայում էր։
Հետո դրեց գլխին։
Նրան շատ էր սազում։ Միանգամից քաղաքացիական մարդու տեսք ընդունեց։
Հետո Ուինսթընլին շատ դանդաղ պատյանը բացեց, հավաքեց տրոմբոնն ու փողի ծնկիկը մի երկու անգամ տարավ բերեց։ Հետո գործի անցավ ու էդ երգը էնպես նվագեց, որ աշխարհում ոչ ոք դեռ չէր նվագել։
Դա ամենահրաշալի բանն էր, որ մեկնումեկը երբէև լսել էր։ Նա երեք անգամ նույն երգը նվագեց ու ամեն անգամ՝ առաջվանից էլ լավ։
Ուինսթընլին նվագելու կարոտ էր մնացել, կարիք չկար խնդրել, ինքն էր ուզում նվագել ու անընդհատ նվագում էր։ Ամբողջ պատերազմում էսպիսի հրաշք չէր եղել։ Թրոթ Ֆոն էսենը հո չէ՜ր գոռոզացել, որ իր մատն էլ կա էս գործում՝ հազիվ էր բարեհաճում թարգմանիչների հետ խոսել։
Ամեն մարդ ուզում էր իր սիրած երգը լսել, և Ուինսթընլին խոստացավ բոլորն էլ իրար հետևից նվագել․ ինչ էլ որ էսօր չհասցներ, վաղը կնվագեր։ Եթե եղանակը մի կես բերան երգեք կամ էլ շվշվացնեք, ինքը տրոմբոնով դուրս կբերի, ասաց, ու կնվագի։ Նրա համար մեկ էր՝ ինչ մեղեդի է, իրեն ծանոթ է, թե չէ, ուղղակի մի կես բերան երգեք կամ շվշվացրեք՝ ինքը կնվագի։ Թարգմանչին ասաց, որ Թրոթին հարցնի, թե ուրիշ ինչ երգ կուզենա լսել, Թրոթն էլ մի պահ մտածեց ու մի բան հիշեց, բայց վերնագիրը չգիտեր։ Մի իրիկուն մեր տղերքից մեկին երգելիս լսել էր ու երգը շատ հավանել։ Ուինսթընլին էլ թարգմանչին ասաց, որ Թրթոին խնդրի եղանակը երգել կամ թեկուզ շվշվացնել։
Թրոթը մի քանի տակտ երգեց, և Ուինսթընլին ժպտալով ասաց․
― Գրողը տանի, «Կապույտ աչքերն» են․․․ «Կապույտ աչքերդ այս գիշեր նորից միտքս են եկել․․․»։ Իմ սիրած երգերից է։
Ուինսթընլին «Կապույտ աչքերն» էլ նվագեց ու եթե առաջին երգը լավ էր նվագել, երկրորդն ավելի լավ նվագեց։ Գերմանացին արտակարգ ուրախ էր ու հպարտ։ Թարգմանչին հարցրեց, թե երգն ինչի մասին է, ու թարգմանիչը նրան բացատրեց։ Սա խնդրեց «Կապույտ աչքերի» բառերն իրեն անգլերեն սովորեցնել, թարգմանիչն էլ սովորեցրեց, ու նա հեռացավ՝ բառերն անընդհատ կրկնելով։
«Կապույտ աչքերից» հետո Ուինսթընլին նվագեց «Օ՜, լուսնի շողերն են ջրի մեջ խայտում, և խոտի բուրմունքն է մարգերից գալիս․․․», ու գետնի տակն անցնեմ, թե ամենքի աչքերն էլ արցունքով չլցվեցին, ամենքն էլ հուզված՝ քթներն էին ֆսֆսացնում ու զարմանում, թե ոնց կարող է էսքան գեղեցկություն հորդել ջրատար խողովակի պես քոսոտ, ծուռումուռ մի պղնձի կտորից, որին Ջոն Ուինսթընլին տրոմբոն էր ասում։
Չգիտեմ՝ հանուն ինչի եմ ամերիկյան բանակի տղերքը կռվում կամ ինչ են մտածում՝ հանուն ինչի են կռվում, որովհետև նրանց մեկ առ մեկ ես չեմ հարցրել, բայց իմ կարծիքով, գիտեմ, թե ինչ են սիրում, բոլորը՝ մինչև վերջին մարդը, ով էլ նա լինի ու որ խմբին էլ պատկանի․ բոլորն էլ ճշմարիտն ու գեղեցիկ են սիրում։ Սիրում են ու կարիքն զգում, կարոտում են ու երազում, ու նրանց աչքերն արցունքով են լցվում, հենց որ դրան հաղորդակից են լինում։
Ու հաղորդակից էլ եղան, երբ Օհայոյի Ցիցինատի քաղաքից եկած Ջոն Ուինսթընլին տրոմբոն նվագեց։ Հաղորդակից եղան, երբ էդ մեծ ամերիկացին, էդ համաշխարհային մեծության մարդը ծղոտե գլխարկը դրեց, ու նրանք լսեցին սիրո, ճշմարտության ու գեղեցկության ձայնը։
Ու ես չգիտեմ՝ սա բնորոշ է ամերիկացուն, թե մի ուրիշ բան է, բայց գիտեմ՝ աշխարհում ոչ մի մարդ ընդունակ չէր լինի դիմանալու նման ճշմարտությանն ու գեղեցկությանը, որը 1944 թվի հուլիսի 22֊ին՝ շաբաթ իրիկունն ու գիշերը, դուրս էին հորդում Ջոն Ուինսթընլիի տրոմբոնից։
Գիտեմ՝ գերմանացի պահակները չկարողացան դիմանալ, որովհետև ընդամենը մի թեթև պատկերացում կազմելով էդ ճշմարտության ու գեղեցկության վիթխարի ուժի մասին, նրանցից մեկը Ուինսթընլիի համար ծղոտե գլխարկ ճարեց։ Գիտեմ՝ չդիմացան ոչ Ռոուզվար ու Մենըդյու ազգանունով մարդիկ, ոչ Սմիթներն ու Ջոնսերը, ոչ հարավցիները, որ սևամորթների հանդեպ ուրիշ վերաբերմունք ունեին, ոչ սևամորթներն իրենք, ոչ Հեռավոր Արևմուտքից եկածները, ոչ հարբուխ ընկածները, ոչ մարզասերները, ոչ արար աշխարհն արհամարհողները, ոչ անհավատները, ոչ դեսանտային պարաշյուտիստները։ Գիտեմ ոչ մի մարդ չկար ճամբարում ու ճամբարից դուրս, որ լսեր Ուինսթընլիին ու կարողանար դիմանալ նրա տրոմբոնից հորդող ճշմարտությանն ու գեղեցկությանը, և բոլորը միանման համահավասար էին ճշմարտության ու գեղեցկության առաջ, ուրեմն էլ ի՞նչ խոսակցություններ են բացվում, թե որոշ մարդիկ ի ծնե վատն են, մյուսները՝ ի ծնե շատ լավը, իսկ մարդիկ էլ կան, որ ի ծնե միջակություններ են, ոչ լավը, ոչ էլ վատը։ Ձեզ եմ հարցնում, ի՞նչ խոսակցություններ են դրանք։
==Գլուխ յոթանասունհինգերորդ==
'''Վեսլին ու Վիկտորը ազատվում են գերմանական գերությունից, որպեսզի գերի ընկնեն ամերիկյան զորքի համբարակապետին'''
Գերմանացիք հավաքել էին իրենց ունեցած֊չունեցածն ու օգոստոսի 31֊ին՝ հինշաբթի գիշերը, փախել, բայց մենք ուրբաթ առավոտն իմացանք, որ արդեն ազատ ենք, ու հենց առավոտն էլ խառնաշփոթ իրարանցում սկսվեց։ Ամենքիս համար էլ պարզ էր, որ գերմանացիք գնացել են, բայց մեկ է՝ մենք էլի մնում էինք գերի։ Հիմա էլ մնում էինք փշալարի գերին։ Խելահեղ թոհուբոհը համարյա մի ամբողջ ժամ տևեց, բայց հետո ամեն ինչ հանդարտվեց։
Բոլորն ուզում էին փշալարի մյուս կողմը անցնել ու ինչքան հնարավոր է՝ շուտ։ Բայց առաջինը դուրս պրծած տղերքը չգիտեին ինչ անեն, էնպես որ սպասում էին մյուսներին։ Մի քանի հոգի փորձեցին ղեկավարությունը իրենց ձեռքն առնել, բայց բան չստացվեց, քանի որ մեկնումեկին ենթարկվելը կնշանակեր նորից գերության մեջ ընկնել, իսկ բոլորի ուշքն ու միտքը գերությունից ազատվելն էր, դրա համար էլ ամեն մարդ իր գլխի տերն էր։
Փշալարի տակ մի վեց հատ սողանցք էին բացել, ու շատերը շարվեշար կանգնած՝ իրենց հերթին էին սպասում, որ փորսող տալով դուրս գան ազատության մեջ, բայց շատ ուրիշներն էլ ուղղակի խռնվել էին սրանց շուրջն ու հարցնում էին, թե հետո ինչ է լինելու։ Մի քսան֊երեսուն հոգի էլ նույնիսկ ճամբարից դուրս չեկան, դե, ուզածի չափ ժամանակ ունեին, շտապելու բան չկար, ճամբարի ներսում էլ էր տեղները հանգիստ․ ի՞նչ տարբերություն, դուրսն ես, թե ներսը։ Գերմանացիք ահագին մթերք էին պահեստում թողել, ու նույն ձանձրացրած ուտելիքը դեռ ինչքան ասես կհերիքեր։ Բայց ոչ ոք չգիտեր, թե ուտելուց հետո ինչ պիտի անի։ Իրիկունը համարյա բոլորը փշալարի մյուս կողմը պառկեցին քնելու՝ ճամբարից ոչ հեռու։ Ճիշտ է, դա մեր բանտն էր, բայց բավականին ապրել էինք էդտեղ, գիտեինք ինչ բան է, իսկ թե ինչ էր սպասվում, եթե ճամբարից հեռանայինք՝ ոչ ոք չգիտեր։ Շատերը, իհարկե, հեռացան, հիմնականում խումբ֊խումբ՝ երեք֊չորս հոգով, բայց նրանցից ոմանք քիչ անց հետ եկան։ Թեև մեծ մասը չվերադարձան, իսկ երբեմն էլ տեսնում էիր, թե ոնց է մեկնումեկը մեն֊մենակ հեռանում, բայց սրանցից ոչ ոք էլ հետ չէր դառնում։
Մյուս օրը ես ու Վիկտորն ուտելիքի պաշարով բեռնվեցինք ու ճամփա ընկանք ուր աչքներս կտրի։ Եկանք, մի գետակի դեմ առանք, հանվեցինք, օճառով մի լավ լողացանք, երկուսս էլ մեր ներքնաշորերն ու գուլպաները լվացինք ու սպասեցինք մինչև չորանան։ Հետո նորից ճամփա ընկանք, զրուցում էինք ու ազատությունը վայելում, բայց մեզ լիակատար ազատ չէինք զգում, որովհետև պատերազմը դեռ չէր վերջացել, եղած֊չեղածն ինչ֊որ փշալարի գերությունից էինք պրծել։ Եթե հազար ու մի մտածմունք չունենայինք, երևի ուրախանայինք, որ հեռացել ենք նախրի պես իրար գլխի լցված ամբոխից ու կարող ենք գոնե առայժմ մեր քեֆին հանգստանալ։ Բայց Դոմինիկը Խաղաղ օվկիանոսում էր մահացել, իսկ Ջո Ֆոքսհոլը՝ Եվրոպայում։ Արդեն երկար ժամանակ էր անցել, ինչ իմացել էինք նրանց մահվան մասին։ Բավական ժամանակ, որ երկուսս էլ մոռացության տայինք, թե նրանք էլ չկան ու առաջվա պես մտածեցինք, թե կենդանի են, ուղղակի հեռու են մեզնից։ Մինչև Դոմինիկի մահվան լուրն իմանալը, մենք վաղուց արդեն բաժանվել էինք նրանից․ հենց էն իրիկուն բաժանվեցինք, երբ նա Հարի Քուքի, Նիք Քալիի ու Վերնոն Հիգբիի հետ նստեց բեռնատար, ու նրանց տարան Միսուրի, ես ու Վիկտորն էլ գնացինք Ռոզվիլ, իսկ դա վաղուց էր, շատ վաղուց։ Ինչ մնում է Ջո Ֆոքսհոլին, ես նրան մի կարգին չէի տեսել՝ սկսած էն իրիկվանից, երբ նա որդուն նվիրված բանաստեղծությունը կարդաց։ Էնպես որ էլ չէի մտածում, թե նա մեռած է։ Երևի մարդիկ իրենց ընկերների մահվան վիշտը էսպես են հաղթահարում։ Երևի ամեն կերպ մոռացության են տալիս, որ նրանք չկան, թեև գիտեն, որ էլ երբեք չեն տեսնելու նրանց։
Բայց դե Դոմինիկի ու Ջոյի մահվան անհավատալի լուրը նորից ու նորից միտքս էր գալիս, ու ես տանջվում էի ցավից, ախր միշտ էլ ուզեցել էի Դոմինիկին ավելի մոտիկից ճանաչել, իսկ Ջո Ֆոքսհոլի հետ կուզեի մինչև կյանքիս վերջը ընկերություն անել։
Շուտով ինձ ու Վիկտորին բեռնանավերով ամերիկյան զինվորներ պատահեցին, մենք էլ հետները գնացինք, հույս ունեինք մի էնպիսի տեղ ընկնել, որտեղից կարողանայինք մեր զորամասը հասնել։ Երեք օր էդպես մեքենա նստած՝ տեղից տեղ էինք գնում։ Վերջապես մեկին գտանք, որ մեր ջոկատի մասին տեղեկություն ուներ, բայց նրանից մենակ էնքանն իմացանք, թե ջոկատը կարծես իր առաջադրանքը կատարել է ու վերադարձել Լոնդոն։ Դե, սրանից էլ լավ նորությո՞ւն, մեր ուզածն էլ հենց Լոնդոն հետ դառնալն էր։
Փորձեցինք էդպես էլ անել, բայց գետնի տակն անցնեմ, թե նորից գերի չընկանք, էս անգամ էլ ամերիկյան զորքի համբարակապետին․ ներս մտանք էդ մայորից իմանալու, թե ոնց հասնենք մեր ջոկատին, սա էլ տեսնելով, որ Լոնդոն ընկնելու համար ուշքներս գնում է, որոշեց, թե մեզ իր մոտ պիտի պահի։ Ձայն չհանեցինք, բայց երկու օրից, հենց քաղաք բաց թողեց, էլ չվերադարձանք։ Գնացինք Շերբուր, ու երկար֊բարակ չեմուչումից հետո, քանի֊քանի օր անց, վերջը հրաման տվին, որ հետ դառնանք Լոնդոն՝ մեր զորամասը, դե, ես ու Վիկտորն ուղղակի ուրախությունից հեկեկում էինք։ Իրոք լաց էինք լինում, չնայած ասես ծիծաղելիս լինեինք։
==Գլուխ յոթանասունվեցերորդ==
'''Վեսլին հասնում է իր պատմության ավարտին'''
Վերջապես հասանք Լոնդոնի Վաթերլոո կայարան, բայց տաքսի չկար, ես էլ ասի․
― Արի ոտքով գնանք, կամ վազենք, կամ մի բան։ Մենակ թե էստեղ չկանգնենք, մնանք։
Քայլեցինք, հետո սկսեցինք վազել, ախր տե՜ր աստված, էնպես էի ուզում Ջիլին նորից տեսնել։ Մերթ քայլելով, մերթ վազեվազ Վաթերլոոյի կամուրջն անցանք, արդեն Սթրենդ փողոցում էինք, մեկ էլ Վիկտորը թե՝
― Դու առաջ անցիր, ես էլ վազելու ուժ չունեմ։
Ընկա առաջ, Վիկտորը հետ մնաց, քայլելով էր գալիս, իսկ ես շատ շուտով համարյա տանն էի։ Շուտով տեսնելու էի իմ անուշիկին, գրկեի նրան ու ստուգեի, թե տղաս ինչքան է մեծացել, բայց հենց թեքվեցի Կարլ Երկրորդի փողոց, քիչ էր մնում մեռնեմ․ ամբողջ փողոցը փլատակների մեջ էր։ Էն տունը, որտեղ ես ու Ջիլն էինք ապրում, էլ գոյություն չուներ։
Ով գիտի խելքս թռցրել էի, որովհետև անընդհատ փողոցում հետ ու առաջ էի անում, գնում֊գալիս էնտեղ, ուր մեր տունն էր եղել, ուր ապրել էինք մենք․ վախենում էի, ո՜նց էի վախենում մեկնումեկին մի բան հարցնել։ Վախենում էի նույնիսկ դրա մասին մտածել։ Երևի երկար մնացի էնտեղ, որովհետև մեկ էլ տեսնեմ՝ արդեն գիշեր է։ Բայց չէի կարողանում հեռանալ, ու իմ երգը տանջանքով մեռնում էր հոգուս մեջ։ Գժվում էի ցավից ու չգիտեի, թե ինչ անեմ։
Բայց գիտեի՝ եթե Ջիլը մեռած լինի, ես էլ կմեռնեմ, իսկ ես չէի ուզում մեռնել։ Սկսեցի լաց լինել․ գրողը տանի, միգուցե երկուսս էլ արդեն մեռա՞ծ ենք։ Միգուցե երկուսս էլ իմ գնալուց հետո մեռե՞լ ենք։ Ուրեմն ո՞ւր կորավ իմ տեսած աստղը, ախր նա դուրս եկավ ինձ ասելու, որ ողջ կմնամ։ Էլ ինչի՞ս էր պետք էդպիսի աստղը։
Շատ չանցած ինչ֊որ ծերուկ մոտեցավ, ողորմություն էր խնդրում։ Մի ֆունտ տվի նրան, հետո միտքս փոխեցի ու երկուսը տվի, որովհետև չէի ուզում մեռնել։
― Ինչո՞ւ եք լաց լինում,― ասաց։
― Ես առաջ ապրում էի դիմացի տանը,― ասի։― Առաջ էնտեղ էի ապրում, բայց հիմա ռմբակոծել են։ Չգիտեմ կնոջս ինչ է պատահել, վախենում եմ իմանալ։ Վախենում եմ։ Կուզե՞ք մի ֆունտ էլ տամ։
Նա ասաց, որ եթե մի ֆունտ էլ տամ իրեն, ուրեմն կինս ողջ ու անվնաս է, իզուր չանհանգստանամ, ու ես երկու ֆունտ էլ տվի՝ ինչ ունեի֊չունեի, գրպանիս մանր փողը չհաշված։
― Ձեր կինը ողջ ու անվնաս է,― ասաց։― Մի անհանգստացեք։ Էլ փող չունե՞ք։
― Սա է եղած֊չեղածը,― ասի։ Մոտիս մանրն էլ իրեն տվեցի, որովհետև փողն ինձ պետք չէր, մենակ թե Ջիլը ողջ մնացած լիներ։
Մուրացկանը ոտքերը քստքստացնելով՝ քարշ եկավ Կարլ Երկրորդի փողոցով։ Նա շուտ֊շուտ հետ էր նայում, կարծես վստահ չէր, թե ինձ չի խաբել, ինչ է՝ մի քիչ փող ձեռքը գցի, ու ես խոսքս աստծուն ուղղեցի, «Աղաչում եմ, էնպես արա, որ ծերուկի ասածը սուտ դուրս չգա, ազաչում եմ, էնպես արա, որ Ջիլը ողջ մնացած լինի։ Երկնքի հետ պայման կապելիս՝ ես մոռացել էի քեզ խնդրել, որ Ջիլի կյանքը պահպանես, որովհետև դեռ չէի հանդիպել Ջիլին, բայց եթե Ջիլը կենդանի չի, ուրեմն իմ ապրելն ավելորդ է, դրա համար էլ աղաչում եմ քեզ, թող մեր պայմանը ուժի մեջ մնա, ախր ես չգիտեի, թե ինձ ինչ է սպասվում։ Աղաչում եմ, թող մեր պայմանը ուժի մեջ մնա»։
Է՛հ, իսկ հետո կայծակի արագությամբ կողքիս մի տաքսի հայտնվեց, գրողը դուրս թռավ մեքենայից, ինձ թափով գրկեց ու ասաց․
― Կինդ Գլոսթերում է։
Դե, ի՞նչ ես անում, երբ աստված իր խոստումը կատարում է։ Ի՞նչ ես անում, երբ նա խոստացածից էլ ավելին է կատարում։ Ի՞նչ ես անում, երբ հասկանում ես, որ նա մտքինդ միշտ էլ իմանում է, անգամ եթե ինքդ դա կարգին չգիտես, ու իր խոստումին միշտ էլ հավատարիմ է մնում։ Ի՞նչ ես անում․ նրան փառք ես տալիս, չէ՞։ Ես գրողի հետ նույնիսկ անքաղաքավարի վարվեցի․ միանգամից ծնկի իջա Կարլ Երկրորդի փողոցում ու աստծուն դիմեցի․ «Փառք քեզ, մինչև կյանքիս վերջը քեզ փառք եմ տալու»։
Հետո ոտքի թռա, գրողի հետ նստեցի տաքսին, ու նա վարորդին ասաց, որ մեզ Փենդինգթոն կայարան հասցնի։
― Ինչո՞ւ,― ասի։― Ուզում եմ նամակներս վերցնել։ Գոնե տեսնեմ ինչ նամակներ են եկել։
― Ահա նամակներդ,― ասաց գրողը։― Գլոսթերի վերջին գնացքը քսան րոպեից մեկնում է։ Երբ Վիկտորը հայտնեց, որ տուն ես վազել, մտածեցի, թե անմիջապես կգաս իմանալու՝ ինչ է պատահել, դրա համար էլ որոշեցի նստել, քեզ սպասել։ Հետո գուշակեցի, թե հետդ ինչ է կատարվել, տաքսի վերցրի, որ գամ, քեզ ճանապարհեմ կնոջդ մոտ։ Լուրեր էին պտտվում, թե քեզ ու Վիկտորին սպանել են։ Բայց ես շարունակում էի հորդ նամակներ գրել ու Ջիլին էլ, հենց նա գալիս էր Լոնդոն, ասում էի՝ ողջ֊առողջ ես, այնպես որ ամեն ինչ կարգին է։ Իհարկե, շատ ուրախ եմ քեզ տեսնելուս համար։ Մեր ամբողջ զորամասը նորից Նյու Յորք են ուղարկել։ Ջիլը մոր մոտ էր գնացել, երբ ռումբը ձեր տան վրա է ընկել։
― Իսկ դա ե՞րբ է պատահել։
― Լոնդոնից մեկնելուդ հենց առաջին գիշերը։ Ջիլը մտադիր էր մինչև վերադառնալդ ձեր տանը մնալ, բայց անընդհատ լաց էր լինում, առանց քեզ չէր կարողանում մնալ։ Եկավ Փել Մելի մեր հին բնակարանն ու ինձ ամեն ինչ պատմեց, ես էլ նրան դրեցի տաքսի, տարա կայարան ու գնացք նստեցրի։ Մյուս առավոտ ձեր փողոցը ծայրեծայր ավերված էր։
Մենք ճիշտ ժամանակին հասանք կայարան, գրողը տոմսը վերցրեց, ինձ նստեցրեց գնացք, ու ես վերջապես ճամփա ընկա Ջիլի մոտ ու ճամփին անվերջ փառք էի տալիս աստծուն։
Փառք էի տալիս աստծուն ամբողջ, աբմողջ, ամբողջ սրտով, ամբողջ հոգով, իմ ամբողջ միս ու արյունով, ամբողջ էությամբ, ախր նա էնպես էր արել, որ Ջիլը տանը չլինի, էնքան սեր էր Ջիլի սրտում դրել,― որ առանց ինձ մի գիշեր էլ չէր կարողացել մեր տանը մնալ։ Ես փառք էի տալիս աստծուն, որ աշխարհ է բերում գրողի պես մարդկանց, ովքեր գիտեն, թե տեղնուտեղը ինչ պիտի անել ու ինչպես անել և իզուր ժամանակ չեն վատնում․ ախր մի ուրիշը միգուցե Ջիլին ասեր, որ գնա տուն ու չվախենա։ Ես փառք էի տալիս աստծուն, որ աշխարհ է բերում Ջո Ֆոքսհոլի պես մարդկանց, թեկուզև կարճ ժամանակով, աշխարհ է բերում Դոմինիկ Տոսկայի պես մարդկանց։ Էնքան բան ունեի աստծուն փառք տալու, որ ուրիշ ոչնչով չէի կարող զբաղվել։
Իսկ հետո գնացքը կանգ առավ Գլոսթերում, ու ես քայլեցի կյանքիս ընդառաջ, որն աստված էդպես հոգատարությամբ պահել ու պահպանել էր ինձ համար։
Գիշերվա մեկն էր, երբ գնացքից իջա ու անխոս պաշտամունքով նայում էի քաղաքին, որովհետև նա էր ինձ պարգևել սրտիս ուզածին ու կյանք տվել,― սիրում էի Գլոսթերը,― ու երբ մոտեցա դռանը, որ պիտի բացվեր իմ առաջ, նախ՝ համբուրեցի, հետո կամացուկ ծեծեցի, ու Ջիլը եկավ ու բացեց դուռը։
Ես գրկեցի նրան, համբույրներ տվի ու նրա կրծքի տակ դեմ առա որդուս․ ինչքա՜ն էր արդեն տղաս մեծացել։
Իսկ Ջիլը ծիծաղում ու լաց էր լինում, հետո մայրը դուրս եկավ՝ հնաձև գիշերանոցը հագին ու Ջիլի պես չստերը ոտքերին, նա էլ էր ծիծաղում ու լաց լինում, հետո Ջիլի փոքր եղբայրներն ու քույրերը եկան գիշերանոցներ հագած, ու բոլորս միասին ծիծաղում էինք ու լաց լինում, բայց քիչ հետո էլ չէինք ծիծաղում, մենակ լաց էինք լինում, որովհետև ես հանկարծ հասկացա, որ Ջիլի ավագ եղբայրը սպանվել է ու էլ երբեք տուն չի դառնալու։ Ոչ ոք ինձ չասաց, բայց ես հանկարծ հասկացա, որ նա մեռած է։ Ընդամենը մի քանի անգամ էի նրան տեսել, բայց արցունքներս թափվում էին ու թափվում, ախր նրա պես տղային սպանել էին։
Ջիլը թեյ սարքեց, ու նրա մայրը, եղբայրներն ու քույրերը սեղան դրին ու տեսակ֊տեսակ ուտելիքներ շարեցին։ Բոլորս նստեցինք ու փորձում էինք ուտել, փորձում էինք զրուցել, բայց չէր ստացվում։ Անընդհատ մեկնումեկը փղձկում էր, սեղանից վեր կենում, փախչում ու մի քանի րոպեից հետ գալիս, հետո մի ուրիշն էր գնում ու էլի հետ գալիս, իսկ ես գլուխս կորցրել էի երջանկությունից ու շնորհակալանքի զգացումից, ցավից ու զայրույթից․ ամեն ինչ խառնվել էր իրար, որովհետև եթե էսքան բանը կարող էր լավ լինել, ինչո՞ւ գոնե մի քիչ ավելի լավ չեղավ։ Ինչո՞ւ Ջիլի ավագ եղբայրը չվերադառնար տուն։ Ինչո՞ւ Ջո Ֆոքսհոլը չվերադառնար տուն։ Ինչո՞ւ Դոմինիկ Տոսկան չվերադառնար տուն։ Ինչո՞ւ մի քանիսին՝ ինձ նման, բաժին է ընկնում ամբողջ երջանկությունը, իսկ մյուսներին՝ ոչինչ։
Քիչ հետո Ջիլի եղբայրներն ու քույրերը գնացին քնելու, իսկ ես ու Ջիլը դեռ երկար նստած՝ խոսում էինք մոր հետ, ա՛հ, նա հիանալի կին էր, աղջկա՝ Ջիլի պես, իսկական թագուհի։ Էլ լաց չէր լինում։ Իր սիրելի որդու՝ Մայքի մսին էր խոսում, բայց էլ լաց չէր լինում։ Իր զարմանալի կյանքից էր պատմում․ ինչքան է համբերել, համբերել, համբերել․ Մայքի ծնվելուց առաջ, մի երեխա էր կորցրել՝ հենց երկունքի ժամանակ․ մյուսին Ջիլի ծնվելուց առաջ էր կորցրել, իսկ դրանից հետո էլ երեխա չէր կորցրել, բայց ամուսնուն էր կորցրել ու հիմա էլ՝ իր սիրելի Մայքին․․․ Եվ ինչի՞ համար․ որ ուզեցել է ի սեր ամուսնու ու երեխաների՝ ընտանեկան լավ օջախ ստեղծել, իր զավակներին պահել, խնամել ու որպես ազնիվ մարդիկ մեծացնել․․․ Է՛հ, նա երկուսիս էլ համբուրեց ու գնաց պառկելու։
Ես գրկեցի կնոջս ու երկա՜ր֊երկա՜ր գրկումս պահեցի, իսկ հետո ասի․
― Ջիլ, էս իրիկուն ես մեռա, երբ տեսա, որ Լոնդոնի մեր տունը չկա, վախենում էի, թե դու էլ չկաս, ու դա ինձ սպանեց․․․ Գիտես, Ջոն էլ մեռավ․ հա, մեռավ, Ջիլ․․․ ու եղբայրդ՝ Մայքն էլ է մեռած․․․ Այ, էս բոլորն ինձ սպանեց։
Բայց իմ քաղցրիկ Ջիլը թե՝
― Մայրիկն ասում է՝ տղա է լինելու։ Զգում է, գիտի։ Ասում է՝ կամ թաթախման իրիկունը կծնվի, կամ Ծննդյան առավոտը։
― Հենց որ նա ծնվի, ես նորից կյանք կառնեմ,― ասի։
Մենք շատ հուզված էինք, որ քնենք, Ջիլը հագնվեց ու դուրս եկանք քայլելու, դուրս եկանք Գլոսթերի լուսաբացը նայելու․ ա՜խ, աշխարհը շատ անուշ է մեռնելու համար։ Շատ քաղցր է մարդ սպանելու համար։ Ինչ լավ է շնչելն ու ապրելը, ինչ հրաշալի բան է տեսնելը։ Մարդ արարածները չպետք է սպանեն մեկմեկու։ Պետոք է սպասեն, մինչև ամեն մեկին աստված իր մոտ կանչի սահմանվա՛ծ ժամին։
==Ծանոթագրություններ==
<references>