Changes
/* 1933 թվական */
Թեև, ըսենք, ան ալ բան մը չէր։ Այս տարի բոլոր հինգ ատամանի եղան ունեցողներուն իբր «կուլակ» Սիբիր ղրկեցին․․․
==1935 թվական==
<b>Երեքշաբթի 20.</b> ― Աղին կայարանին մեջ կգոցվե կնոջ մը ճամպրուկ՝ իրերով 4000 ռուբլու արժողությամբ։ Գողը կբռնվի։ Գյուղացի մըն էր, որն գուշակելով, թե իր ունեցվածքը վաճառվի պիտի ի հատուցումն գողացված ապրանքի, անմիջապես կհավաքե իր կայքն ու կոլխոզ կմտնե։
Կինը Թիֆլիս կապրեր։ Տասնութ անգամ երթալ գալով, դատը Երևան փոխադրելով ու 1300 ռուբլի ծախս կատարելով՝ վերջապես դատարանեն հետևյալ վճիռը կհաջողե ձեռք բերել։
Կոլխոզ մտցուցած անասուններուն ու գույքին ձեռք չի տալ։ Գողությունի արժեքը մաս֊մաս գանձել կոլխոզեն ստացած տարեկան եկամուտեն՝ 25 տոկոսի չափով․․․
Ու եթե հաշվենք, որ կոլխոզեն ստացած գողին եկամուտը լավագույն պարագային զերո է՝ կինն ստանա պիտի զերոյի մեկ չորրորդ մասը․․․
Ուրեմն, ո՛չ պատժել, ո՛չ կայքն «աճուրդի հանել»։
Հետևաբար, ինչո՞ւ գողություն չպատահի մեր երկրին մեջ։
⁕ Կխորհեմ՝ լավատեսությունն հոռետեսութենեն աղեկ է։
Կին մը տեսա, որ այսօրվանե՝ այսինքն՝ վաղ գարնանե, կալոշ կառներ ձմեռվա համար։
Ըսել է այդ կինն հույս ունի մինչև ձմեռն ապրիլ․․․ այս ռեժիմին տակը։
<b>Չորեքշաբթի 21.</b> ― Ըստ նոր օրենքի, ուրեմն, 12 տարեկանեն վեր հանցավոր երեխաները պիտի պատժվեն ինչպես50 տարեկան չափահասներ։ Այսինքն՝ չորս գործողության վերաբերյալ խնդրի մը մեջ 14 սխալ գործող աղեկ մը, պիտի հասկնա աշխարհիս չարն ու բարին այնպես, ինչպես կյանքն ամբողջովին ճաշակած 70-ամյա զառամյալը։
Պետք է սպասել ուրեմն, 13 տարեկան պզտիկներու շարան դեպի բանտ, աքսոր ու գնդակահարություն․․․
Ինչի արդյունք է սույն հակամարդկային «օրենքն»՝ չեմ հասկնար։ Ամենայն հավանականությամբ բոլշևիկյան Մողոքը, ձանձրանալով հասակավորի միսին, մատղաշ միսի կարոտ է քաշեր․․․
Այլապես, պզտիկն համեմատած չափահասին՝ ինքնին սխալ մըն է արդեն։
Զանոնք կոտորելու համար պետք կա՞ նոր սխալներու սպասել։
⁕ Ներկա ուտելիքի սովին ժամանակ ստամոքսին մեջ ճիճու ունենալը բնավ չի քաշվեր։
Տաժանելի աշխատանքով, ստորանալով ու ամեն տեսակ ցածությամբ սնունդ կլլես, որ որդերն ուտե՞ն։
<b>Հինգշաբթի 22.</b> ― Օպերայի դռանը ռուս մը տեսա, որ ամենապակասը 90 քիլո կկշռեր։
Եթե ի նկատի առնենք, որ 30 քիլո կշռողներն ալ «մարդ» կկոչվեն և կրնան մարդկային բոլոր բարեմասնություններն ունենալ, ապա, ուրեմն, ռուսին 60 քիլո ծանրությունն զուր բեռ է իր համար։
Վաթսուն քիլո ծանրությունն ամենազիջող բեռնակիրն վեց ռուբելն պակասով չի փոխադրեր շուկայեն տունդ, որ ընդամենը տասը րոպեի ճամբա է։ Երևակայեցեք՝ սա ռուսը քանի՞ միլիոն ռուբլի համալչեք կկորցունե՝ ամբողջ կյանքի տևեղությամբ այս բեռը կրելով․․․
⁕ Գերմանիա, որ ասկե շաբաթ մը առաջ կպոռար, թե Արևելյան պակտը չեմ ստորագրեր, ես Ռուսաստանին վրա հարձակվեմ պիտի, սանկ֊նանկ, այսօր, երբ Ռուսաստանն Գերմանիո կողմ տանելով ականջին փսփսաց՝ կստորագրե Արևելյան պակտը։
Արդյոք ի՞նչ խոստացավ։
<b>Ուրբաթ 23.</b> ― Այսօր ոչ մեկ ընելիք ունիմ։ Պիտի նստեմ պատուհանս ու անցուդարձողներուն մտիկ ընեմ։
Ահա լայն վերարկուով ու երկար քիթով մեկը ամենաշտապ քայլերով կերթա ուր որ։
Երկու բան կրնա առիթ տալ նման քայլվածքին՝ կա՛մ աս մարդը զզված իր կնոջեն, Զագս կերթա զայն թողնելու, կա՛մ պահեստապետ մըն է ու մոռցել է դուրս գալեն առաջ դուռը կողպել։
Այլապես ի՞նչը առիթ տա պիտի այս մարդուն հապշտապ քալել երկրի մը մեջ, ուր մարդիկ հեռանկարնին կորսնցուցած, ո՛չ իրենց ուր երթալիքը գիտեն, ո՛չ ինչ ընելիքը։
⁕ Ես այս քայլերով կհեռանամ այս երկրեն, եթե ճամբա տան։
<b>Շաբաթ 24.</b> ― Ժամանակ մը պետությունը տուներն համայնացուց ու տան֊տրեստին հանձնեց կառավարումը։ Տուն֊տրեստն տեսնելով, որ իրեն հանձնված այդ տուները հարբածներու նման իրար վրա կթավալեն տարեց֊տարի, ու ինքը այդքանի հենակներ հայթայթելն ալ անգամ չի կրնար, միջի նստողներուն կհայտարարե այսօր․
― Տունը ձերն է, նորոգեցեք, նստեցեք։
Ասիկա շատ կնմանե այն բանին, ինչ որ անհույս, մեռնելու հիվանդներուն բժիշկները տուն՝ իրենց հարազատներուն կղրկեն՝ մեռնելու։
Այս օրինակով ընթանալով, հեռու չեմ տեսներ այն օրը, երբ կառավարությունը, «սոցիալիզմ շինելեն» հույսը կորցրած, ձեռք քաշե վերջապես անօգուտ փորձերե ու հայտարարե ժողովրդյան․
― Ամեն մարդ իր համար սոցիալիզմ շինե՝ ապրե։
⁕ Բայց մեր կառավարությունը իր սխալն խոստովանելու սովորությունը չունի։ Անիկա սխալ չի գործեր։ Ամեն բան միայն սոցիալիզմի համար կընե։ Ու եթե վաղը սոցիալիզմի համար պահանջվե, որ սոցիալիզմն իսպառ պետք է վերանա երկրեն, անմիջապես կհամաձայնե։
Ու ըստ ինձ ալ անանկ է։ Սոցիալիզմ կառուցելու ամենալավ ձևը սոցիալիզմն աշխարհեն վերացնելն է․․․
<b>Կիրակի 25.</b> ― Աներորդուս հանեցին իր բնակարանեն ու լրտեսի մը տվին այն։
Որոշված է գաղտնի։ Ամեն բակին մեջ լրտես մը բնակելու է՝ ժողովրդյան տրամադրությունը օր ավուր Չեկային հայտնելու համար։
Բայց լրտեսը ժողովրդին պինչը մտցնելն սխալ է։
Ինչպես սարի ստորոտ կեցած ճամբորդն չի կրնար լեռան մեծության վրա գաղափար մը կազմել, անանկ ալ ժողովրդյան զայրույթի մեծությունը միայն հեռվեն կարելի է տեսնել․․․
⁕ Բժիշկ մը, անցյալ տարի չկրնալով տոկալ ռեժիմին, էլեկտրական հոսանքով ինքզինքը սպանեց։ Այս գարնանը, գերեզմանոցը քանդելու հետևանքով, երբ հարազատները կերթան դիակը փոխադրելու, սարսափով կտեսնեն, որ մեռյալն շուռ է եկեր բերանքսիվայր, ճեղքեր զգեստն ու երեսը ու բռնած դագաղի կողերը կամեցեր է դուրս գալ․․․
Այսօրվա ողջ քաղաքի խոսակցությունն այդ է։ Ամեն ոք բացատրություն մը կուտա, բայց ոչ մեկին չի կարելի հավատալ։
Ըստ իմ բացատրության՝ ննջեցյալ մը մեռնելով, գացեր սխալ ինֆորմացիա է տվեր խեղճ բժշկին, թե բոլշևիկյան կառավարությունը կործանվեր է, ու բժշկին մեջ բուռն ցանկություն է առաջացեր արթննալ ու գեթ օր մը ազատ ապրիլ, նոր մեռնիլ։
Սա ամենահավանական կթվի բոլոր հայտնված կարծիքներեն։
<b>Երկուշաբթի 26.</b> ― Այն հանգամանքն, որ ամիս անգամ մը Հայաստանի պրոլետ֊պոետները Մոսկվա կերթան՝ իրենց գրվածները «մասսայականացնելու», սաստիկ դժգոհություն է հարուցեր պրոլետ֊արձակագիրներու մեջ։
Անոնք կըսեն․
― Պոետներուն ստեղծագործությունները ամբողջն ալ տասը, տասնհինգ ոտ ունեցող ոտանավորներ են, թող իրենք երթան, ինչո՞ւ հեղինակները տանեն։ Արձակագիրները պետք է Մոսկվա երթան, ինչու որ անոնք հեղինակներ են բացառապես ոտներե զուրկ ստեղծագործությանց։
Այա առթիվ կագ ու կռիվ Գրողներու տանը մեջ։
Բայց ըստ իս, արձակագիրներն իրավացի չեն։
Ինչո՞ւ։
Նախ այն բանի համար, որ ոտներ, այո՛, ունին պոետներուն ոտանավորները, սակայն պետք է ստուգել, թե արհեստական չե՞ն անոնք։
Հաշմանդամ զինվոր մը քալել կրնալու համար, ոտներեն գեթ մեկը բնական ըլլալու է։ Այդ՝ հետո ալ ի՞նչ նշանակություն ունի ոտք չունենալը՝ թրթուրները ոտք չունին, բայց տեղն եկած պարագային ոտանավորներեն ավելի արագ կերթան․․․
Եթե գրվածք մը հեղինակն ինքը պիտի մասսայականացունե, ըսել է՝ մենք հիմա անծանոթ պիտի ըլլայինք Շեքսպիրի գործերուն, վասնզի այդ գործերուն հեղինակը վաղուց չկա այլևս։
<b>Երեքշբաթի 27.</b> ― Ժողկոմխորհի նախագահ Ավ․ Գալոյանը իր մեծադիր լուսանկարը ծայրեծայր շարեր է Աբովյան փողոցի խանութներու ցուցափեղկերուն մեջը։
Կանցնեմ խանութներուն առջևեն, կնայիմ այդ նկարներին ու կըսեմ ինքս ինձ․
― Ի՜նչ կատարելության է հասեր սա լուսանկարչական արհեստը, որ Գալոյանի նման պզտիկ մարդու մը նկարը հաջողած է այսքան խոշոր քաշել․․․
⁕ Ֆրանսա բոլշևիկյան Ռուսաստանի հետ դաշն պիտի կապե եղեր Գերմանիո դեմ։
Ամբողջ դիվանագիտությունը ակնապիշ սա դաշնին կնայե, տեսնելու, Ֆրանսիա ինչպե՞ս պիտի գրկե սա ժանտախտը՝ առանց ինքզինքը վարակելու։
<b>Չորեքշաբթի 28.</b> ― Քաղխոհուրդին բուսապատման տրեստին քաղաքիս կանաչապատման վրա թափած տարիներու աշխատանքը, Տիգրան Մուշեղյանը, այսօր մեռնելով, բոլորը սրբեց տարավ՝ թույլ տալով, որ 80 պսակ դրվե իր վրան։
Եթե կոմունիստ պաշտոնյա չըլլար հանգուցյալը ու հալալ աշխատանքի ընդունակ՝ այսքան կանաչով աղվոր կով մը կրնար պահել անդիի աշխարհին մեջ։
Խոսքս միայն Մուշեղյանին չի վերաբերեր։ Տիգրան Մուշեղյանը ոչ միայն «անուն» ուներ, այլև ազգանուն, ու հետևաբար արժանի իրեն ցուցուցած բոլոր հարգանքին։
Կխոսեմ ընդհանրապես։
Միայն թե այս տարի այլևս կոմունիստ չի կրնար մեռնիլ, ինչու որ կանաչ չի մնացեր ծառին վրա։
Կզարմանամ։ Բոլշևիկյան կառավարությունը ամենահետին գյուղական կոլխոզներու համար որոշում ունի հանած, թե իր ունեցած անասուններեն քանի՞սն իրավունք ունին մեռնելու որոշյալ տարին, քանի՞սն ապրելու (պլան), իսկ ինչո՞ւ կծուլանա իր շարքայիններու մահվան ու կենաց խնդիրին մեջ օրինաչափություն մտցնելու, որպեսզի յուրաքանչյուրը անոնցմե, իր մեռնելուն փունջ մը կանաչ տանի հետը։
Բոլշևիկին՝ մեռած, թե կենդանի, անտառ է պետք․․․
<b>Հինգշաբթի 29.</b> ― Մեկական կիլոգրամ միս կուտան մեզի՝ Հայաստանի խորհրդայնացման 15֊ամյակն հավերժացնելու համար։
Տղամարդկանց հերթը, խանութեն ելած, քանի մը անգամ իր շուրջը պլլված հսկայական օձի կնմանե։ Կանանց հերթը խանութին երկրորդ դուռնեն կելնե ու կերթա անհայտ ուղղությամբ։
Հղի կանայք արտոնված են անհերթ առնելու։ Ստերջ կանայք նախանձով ու ափսոսանքով կնային այդ երջանիկներուն ու գլուխնին կերերցունեն։
Մոտեցա այդ դժբախտներեն միույն։
― Ամուսնացա՞ծ ես, քույր, ― հարցուցի։
― Այո՛, ― պատասխանեց։
― Գնա տուն, հղացիր, եկուր։
― Կհասցնե՞մ արդյոք, ― ըսավ կինն թերահավատ։
― Հարյուր տոկոսով վստահ եղիր։
― Անանկ է նե վազեմ։
― Առանց վազելու, շատ դանդաղ, այլապես կրնաս հղացածդ չծնանել, նախքան որ հերթը քեզի գա։ Վասնզի, իրավ է՝ հղի կանանց հերթը կարճ է քիչ մը, բայց նորեն բավական բան է։
⁕ Այսօր շատ տգեղ կին մը եկեր կքսմսվեր ինձի։ Որքան աշխատեցի, չկրցի սիրել։ Զայն սիրելու համար «բոլշևիկյան վճռականություն» էր պետք, որը չունեի․․․
<b>Ուրբաթ 30.</b> ― Երկու հեղինակ, խոսելով, Պետհրատ կերթային՝ հոնորար ստանալու։
― Ես, ― կըսեր մեկ հեղինակը, ― առնելիքս գանձելու համար ամեն անգամ Պետհրատ գալուս փետուր մը կքաշեի միակ հավիս վրայեն, գիտնալու համար, թե որքա՞ն եմ գացեր եկեր։ Այսօր դեռ առնելիքս մեկ տասներորդը չառած․․․ հավիս վրա փետո՜ւր չի մնացեր։
― Ափսոս հավը, ― պատասխանեց երկրորդ հեղինակը։ ― Պետհրատի նման աղքատ հաստատության մը համար հավը քիչ է, թավամազ կատու կամ ձմեռվա աղվես մը ձեռք ձգելու ես․․․
⁕ Ֆրանսա֊խորհրդային դաշնությունը ստորագրվեցավ վերջապես։
Ալ դյուրին է երևակայել Ռուսաստանը Ֆրանսա այցելելուն որպեսի՜ զգուշություն է բանցունելու, որ բերնեն «կոմունիզմ» բառը չփախցունե։
Ֆրանսա երթա կապիտալիզմ փառաբանե, իր երկիր գա՝ կոմունիզմ քարոզե, չխախտելու համար յուրաքանչյուր երկրի օրենք։
Առտնին կյանքի վերածելով, ըսել է՝ գամ քո տուն, կնիկդ սիրեմ, գամ իմ տուն, կնիկս սիրեմ։
<b>Շաբաթ 1.</b> ― «Ձրի, ընդհանուր և պարտադիրը» մեր երկրին մեջ ոչ թե ուսումն է, այլ աղքատությունը։
Կառավարությունը չորս աչքով կհսկե, որ ժողովուրդն աղքատ ըլլա։
Բազմաթիվ անտուն մարդիկ քանի մը ռուբլի իրար բերած կուզեն պարտեզ մը կամ տուն մը առնել տեղավորվել՝ կվախնան դրամը դուրս հանել։
― Ուրկե՞ քեզի այդ դրամը, ― հարցնե պիտի միլիցապետը, ու լեզուդ կապվի մնա։
Ծանոթ բեռնակիր մը գիտեմ, որ 15 տարվա չարքաշ խնայողությամբ 2700 ռուբլի էր գոյացուցեր ու պզտիկ տուն մը գներ։ Հաջորդ օրը անմիջապես միլիցիատուն կկանչվե բացատրություն տալու այդքան դրամի մասին։
Հանցավոր բեռնակիրը, պատմելով, որ կյանքին մեջ չի ծխեր, չի խմեր, պոռնկատուն չի գացեր ու իրմե անկախ, միանգամայն պատահական այդքան դրամ է խնայվեր, կխնդրե ներել իրեն։
Ու գործն կքննվե տակավին։
Արձանագրելով այս փաստը՝ կմտածեմ։ Ընդամենը 2700 ունենալու համար (որն ոսկով 5 ֆունտ անգլիական ըսել է) երբ մեկը կդատվե, ի՞նչ պիտի ըլլար Ռոտշիլդի կամ Ռոկֆելերի վիճակը, երբ հանկարծ մեր երկիրն իյնային։
Գուցե և անպատիժ մնային։ Վասնզի խորհրդային օրենսգիրքը դեռ այդքան խոշոր հանցանքի համար պատիժ չի նախատեսած։
Այո՛, ընդհանուր ու պարտադիր են աղքատությունը, թշվառությունը ու անխելքությունը։
<b>Կիրակի 2.</b> ― Մեռնելու համար մեր տարվա չորս եղանակները շատ անհարմար են։
Ձմեռը չես ուզեր մեռնիլ՝ վախնալով, որ հավիտյանս սրսռաս պիտի գերեզմանիդ մեջ, ամառը կվախնաս շնչահեղձ ըլլալ։ Գարունը ապրելու սեր կզարթեցունե մեջդ՝ աշունն արդեն իր բարիքներով մնացյալ երեք եղանակներու եզրակացությունն է ըսես, ինչպե՞ս կրնաս մեռնիլ։
Հինգերորդ՝ մեռնելու համար սանկ եղանակ մը եթե ստեղծեր Աստված, գեշ չէր ըլլա։
⁕ Այսօր ֆրանս֊ խորհրդային դաշնության մանրամասները կար թերթին մեջ։ Ուրեմն ճիշտ է՝ կնքվեցավ։
Ողորմած մայրս միշտ կըսեր․
― Ոչինչ կա աշխարհիս մեջ անպետք ու ավելորդ։ Աղբն անգամ պետք է պահել խնամքով, օր մը, երբ այգի կունենանք, պետք պիտի գա ձեզի։
Ամենայն հավանականությամբ Ֆրանսան այգի է առեր, որ այսօր բոլշևիկյան Ռուսաստանին պետքն ունեցավ․․․
<b>Երկուշաբթի 3.</b> ― Բեռնակիր մըն աթոռներու խոշոր կույտ մը շալկած, փողոցեն երթալուն ժամանակ, հանկարծ չվանը կտրեցավ ու աթոռները գետնին թափվեցան։ Այս նկատելով երթևեկող բազմությունը, անմիջապես չորս կողմեն վրան հարձակվեցավ ու մեյ մեկ աթոռ վերցնելով․․․ նստավ վրան։
Մեղադրյալները թեև բռնված ու դատի են տրված, իհարկե, բայց դատարանը ի՞նչ պիտի վճռե։ Չի կրնար ծեծել՝ շատ֊շատ բանտ նստեցունե պիտի։ Է՛, ժողովուրդին ցանկությունն ալ նստելն է՝ թող նստե, թող բանտը նստե։
Այնքան որ հոգնած է կայնելե, այնքան որ աթոռ չկա այս երկրին մեջ․․․
⁕ Խորհրդային ունկնդիր մասսան այնքան է մեքենայացեր, միայն «Ստալին» բառը լսելուն այնքան կծափահարե, որ Կրեմլին մեջ արտասանած բուն իրեն Ստալինին այսօրվա ճառը ոչ մեկ ծափ չի վաստկեր։ Մինչդեռ այդ ճառը 800 բառերե կբաղկանար և ուրիշի մը բերնով արտասանելու ժամանակ, առնվազն 700 ծափ շահեր պիտի։
Բնական է, որ Ստալինը չկարողանա ինքզինքն «մեծ առաջնորդ» անվանել կամ «ինչպես մեր հանճարեղ ուսուցիչ Ստալինը կըսեր»՝ գործածել։
<b>Երեքշաբթի 4.</b> ― Մեղա՜ քեզի, ինչպես մարդս անհիշաչար է դեպի մեռնողին պակասությունը։
Ժամանակով Ղազար անունով զզվելի տնատեր մը ունեինք։ Հայհոյաբան, կոնծող, գող ու ծակաչք։ Երկու ամիս անգամ մը տան վարձքին վրա հավելում մը բարդելու գեշ սովորություն ալ ուներ մանավանդ։
Հա՛, քանի մը օր առաջ լսեցի, որ մեռեր է Ղազարը։ Իր բոլոր պակասությունները «էհ, ինչ ընենք՝ Աստված իրեն այդպես է ստեղծեր» ըսելով՝ արդարացուցի և սրտանց ցավեցա իր մահվան առթիվ։
Այսօր, սակայն, տեսա Ղազարին սովորականի համաձայն իր ճերմակ ավանակը հեծած կդառնար այգիեն։
Սխալ էր, ըսել է, չէր մեռեր։
Ու որովհետև չէր մեռեր, արդարացումս ետ վերցուցի ու առաջվա նման սկսեցի ատել զինքը և իր մահը ցանկալ։
Զարմանալի բան։
Ուրեմն, կնշանակե, եթե այս ռեժիմն օր մը մեռնե, նույնպե՞ս պիտի արդարացունեմ իր ոճիրները ու ցավեմ վրան․․․
Օ՜, ո՛չ։ Եթե պիտի ափսոսամ, ավելի լավ է բնավ չմեռնե այս ռեժիմը, որ միշտ ոճրագործ համարեմ զինքը, ատեմ ամբողջ հոգովս ու ցանկամ, որ մեռնե․․․
⁕ Ողնաշարս կցավի կոր։ Սա շաբաթ մը կաշխատեմ գիշերները քրտնել քիչ մը՝ չեմ հաջողեր։
Գիշերս, երբ անքուն, միտքս հոս֊հոն սավառնելով լուսացունել կճգնեի, ինքզինքս հանկարծ բոլշևիկ ենթադրեցի։
Ու քրտինքս սկսեց առվակի պես հոսել վրայես․․․ ամոթեն։
Այսօր ոսկորներս կրնամ շարժել արդեն։
<b>Չորեքշաբթի 5.</b> ― Այսօր կլրանա 47 տարիքս։ Այդ առթիվ երբ կանդրադառնամ կյանքին առհասարակ, երբ 47 տարու կյանքս շուռ կուտամ սեղանիս վրա՝ տեսնելու համար, թե մասնավորապես ինչե՞ էր բաղկացած այն, զարմանքես կշվարիմ։
Կտեսնեմ Ստեփան անունով ծերունի դարբին մը՝ իր ավանակին նստած, օրական երկու անգամ կանցնի մեր փողոցեն։ Հաստ ու խմորաձև քիթով, փոս ինկած աչքերով։ Ընկերոջս՝ Գասպարին, կտեսնեմ, որուն հետ յոթը տարի միևնույն նստարանին վրա նստեցինք քով֊քովի, ծխական դպրոցին մեջ։ Շուն մը ուներ՝ անունը Ալաբաշ, դրացիք թունավորեցին նախանձեն։ Ահա մեր թաղի հացթուխը, որ կկանչեր աքաղաղի պես։ Ապա աղջիկ մը Լուսիկ անունով, որուն ետևեն տարիներ ինկած բան մը կուզեի ըսել, չէի գիտեր ինչ, և որն նոր հիմա միտքս կուգա, երբ Լուսիկին ակռաներն թափվել է իսպառ ու 28 տարեկան տղայի մայր է արդեն ու որուն այլևս բան ըսելու հարկ չկա․․․
Ահա ութը ճերմակ, քնքույշ ճագարիկներ, որոնց սակայն պիտի մորթեի, պահելու հարմարութեննիս վերջացած ըլլալուն պատճառով։ Կգալարվիմ խճահարութունես, սակայն կմորթեմ։ Այնուհետև, նորեն աղջիկ մը, այս անգամ Գոհար անունով։ Եկեր առանց որևէ վարձի բնակություն է հաստատեր սիրտիս մեջ։ Մարդու կերթա Գոհարը, և ուրիշ աղջիկ մը կուգա տեղ բռնելու մեջս։
Ահա մեռավ մեր կրոնի ուսուցիչը ու դագաղին միջեն իր դուրս ցցված կոշիկները երբեք դուրս չեն գար մտքես։
Սա ամենախոշորներն են, կան ավելի մանր բաներ, որոնք գրչի վրա չեն գար։
Ուրեմն ի՞նչ։ Իմ մեջ ապրած են Ստեփան մը, Գասպար մը, հացթուխ, զանազան աղջիկներ, մեռելի կոշիկ, իսկ ես կարծեր եմ, թե ես եմ ապրած։
Ի՞նչ եմ ես ուրեմն։ Հյուրանոց մը։ Ո՜չ, հյուրանոցեն բան մըն ալ անդին։ Ես գոմ եմ եղած պարզապես՝ ավանակներու, շուներու ու ճագարներու։
Ա՜յդ է եղեր կյանքը․․․
⁕ Ու այս րոպեիս մեր դիմացի տան թրքուհին, որ կտուրի կանաչին վրա իր փոշոտ գորգը թափ կուտա, ինչո՞ւ կվախնա վար գլորվելեն։ Թող գլորվե, թող փշրե իր գանգը բակի սալահատակին վրա․ չէ՞, մեռնիլ չի կրնար, քանի ես կենդանի եմ։
Այո՛։ Եթե հիմա հաջողեի ապրիլ 17 տարեկան գեղուհի մը սրտին մեջ, վերջ կուտայի կյանքիս, ավելի երկար ապրելու համար․․․
⁕ Առօրյային մեջ ալ այդպես է։ Տնվորները ավելի երջանիկ կապրին հիմա, քան սեփական տուն ունեցողները։
<b>Հինգշաբթի 6.</b> ― Բավական ժամանակ է կաշխատեմ սկզբունք մը ունենալ, չեմ հաջողեր։
Իմ տառապանքը ոչ թե սկզբունքի սովեն կառաջանա, այլ անոնց առատութենեն։
Երբ Հայաստանին մեջ եմ, հայերով շրջապատված՝ կըսեմ․
― Ի՞նչ տարբերություն հային ու տաճիկին միջև, մարդը մարդ է։
Ես ինտերնացիոնալիստ եմ։
Բայց ահա տաճիկներու մեջ կապրիմ, ու աչքս բնազդաբար հայ մը կփնտրե իր շուրջը, ականջը հայերեն բառ մը լսել կճգնե, ու չգտնելով ու չլսելով՝ հայի սաստիկ կարոտ կքաշեմ։
Ես նացիոնալիստ եմ։
Հետո։ Կտեսնեմ, թե ինչպես գործարանատեր մը հավաքած խումբ մը կյանքին մեջ չհաջողած մարդոց կաշխատցունե ու կապրեցունե զանոնք, ինքն ալ ապրելով միաժամանակ, հարկավ։
Կհավնիմ գործարանատիրոջը ու ես կապիտալիստ եմ։
Ապա գործերս անհաջող կերթան ու կմտնիմ այդ նույն մարդու գործարանը կաշխատեմ։
Առտուն կտեսնեմ անիկա ավտոմոբիլով գործարան կուգա, ես՝ ծակ կոշիկով։ Ան նստած կտանի իր գործերը, ես՝ կեցած։ Կնախաճաշե ութ տեսակեն, ես ունեմ հաց, պանիր ու սուրճ միայն։ Ամառ գալուն պես ամենաթանկ ամառանոցը կերթա իր ընտանիքին հետ, մինչ ես անկարող եմ հիվանդ երեխայիս լեռ տանել։
Ես սոցիալիստ եմ։
Բացի այդ, ձմեռը կուզեմ, որ տարին տասներկու ամիս ամառ ըլլա, իսկ ամառը, երբ լեզուս կանգուն մը կկախվե շոգեն, կըսեմ՝ է՛հ, ախպա՛ր, ափսոս չէ՞ ձմեռը։
Դե համմե՛, եկուր ու ընդհանրապես որոշե, չմե՞ռն է լավ, թե՞ ամառը, կապիտալի՞զմը, թե սոցիալիզմը, նացիոնալիզմը, թե ինտերնացիոնալիզմը։
Եվ ի՞նչ պետք կա, որ անպատճառ մարդս մեկ սկզբունք մը պիտի ունենա։
Շատեն ի՞նչ վնաս։
⁕ Ատամներս կարգով կշարժեն բերանիս մեջ ու կսպասեմ տեսնելու, թե անգլիական դիվանագիտությունը ֆրանս֊խորհրդային բլոկի՞ն կողմը կհակե, թե Գերմանիո կողմը՝ ընդդեմ Խորհրդային Միությանը։
Վասնզի եթե Անգլիա Գերմանիո կողմը չպիտի հակե, Գերմանիան Խորհրդային Ռուսաստանին վրա չպիտի հարձակվե ու մենք չպիտի ազատվենք բոլշևիկներու լուծեն՝ չարժե զուր տեղ ատամնաբույժի երթալ ատամները ամրացնելու։ Ամրացնես՝ ի՞նչ ուտես այս սով երկրին մեջ։
<b>Ուրբաթ 7.</b> ― Մամուլն երեկվե սկսեր է արդեն «մասսայականուցնել» Ստալինի ճառը։
Իսկ «մասսայականացունելը» գիտե՞ք ինչ կնշանակե։ Ըսեմ։ «Մասսայականացունել» ըսել է՝ այդ ճառը փռել արևին տակ, աղվոր մը չորցունել, ապա ծեծել սանդի մեջ փոշի դարձունել ու այնուհետև արտասանված յուրաքանչյուր խոսքին մեջ մեկ թեյի գդալ ցանել, խոսվածքին Ստալինի համ հաղորդելու համար։
Ճիշտ այնպես, ինչպես կարմիր պղպեղը՝ կերակուրի համար։
Բայց պղպեղեն բանն ուրիշ է։
Անցյալ աշնան ֆունտ մը պղպեղ առի, ծեծեցի, այնքան ուժեղ է, որ փոքրիկ պտղունց մը հսկա կաթսա մը կերակուր կհամեմե։
Իսկ Ստալինի ճառը՝ չէ։ Անհամ է շատ։ Խոշոր կերակուրի գդալով անգամ ցանես՝ պզտիկ ճառ մը չի համեմեր․․․
⁕ Կոշիկներս հնակարկատին տարա։ Գրիգոր է անունը և հոգու անմահությանը կհավատա։
― Գրիգո՛ր, ― կըսեմ, ― կմեռնես ու կտեսնես, որ ատանկ բան չկա։
― Եթե հավատքը հոգու անմահության մասին կրցա պահել մինչև մահվանս րոպեն, ալ անդին, անհոգ մնա, անմահ եմ ու անմահ։ Մեռնելեն ետքը մարդուս համոզումներն փոփոխության չեն ենթարկվեր այլևս, ― պատասխանեց վարպետն ու գործի անցավ։
<b>Շաբաթ 8.</b> ― Ես հաճախ դատարան կերթամ։ Հոն նկատած եմ՝ մարդ ու կնկա միջև եղած դատերեն իննսուն տոկոսը հօգուտ կանանց կվճռվին։ Վասնզի, դատավորներն էրիկ մարդիկ են բացառապես։ Տղամարդիկ, եթե դատը շահել կուզեն, պետք է անպատճառ կին դատավորներ նստեցունեն դատավորին աթոռին վրա, անմեղությունը չի փրկեր իրենց։
Կին դատավոր մը նստեցուր, ինքդ ալ դատի օրը աշխատիր քիչ մը սև աչք ու սև հոնք ունենալ ու վստահ կերպով դատարանը մտիր։ Ինչքան ալ ծեծած ըլլաս կնիկդ՝ իրավունքը քուկին կողմն է։ Իսկ եթե քիչ մըն ալ թիկնեղ ես՝ զարկ սպանիր կնկանդմ ավելի շատ կարդարանաս։
Երկրի մը մեջ, ուր օրենքները մարտի եղանակներու պես օրական տասն անգամ կփոփոխվեն ու ոչինչ չկա կայուն ու անփոփոխ, խոսքը կպատկանե միայն ու միայն դատողին անձնական նախասիրությանը ու ճաշակին։
⁕ Այսօր քիլո մը թարմ ձուկ ինկավ ձեռքս։ Խանութեն տուն գալուս, մտքիս մեջ կտապակեմ ձկները, քանի մը տեսակ կանաչի կառնեմ, շիշ մը կարմիր գինի ու կպատրաստվեմ ուտել, երբ պոլսեցի գաղթական մը ձեռք կերկարի․
― Ողորմեցե՜ք ինչով կրնաք, փոխարենը Աստված ձեզի արքայություն տա թող։
Ես ձուկը չեմ տար, բայց գինին և կանաչին սիրով կնվիրեմ կարոտյալին ու կանցնեմ առաջ։
Պիտի ըսեք ողորմությունդ երևակայական էր, բայց չէ՞ որ մուրացիկին խոստացած արքայությունը նույնպես գոյություն չունի․․․
<b>Կիրակի 9.</b> ― Կառավարությունը կազմակերպեր է շրջիկ առուտուր և զամբյուղները շաքարահացով լեցուցած՝ կպտտցունե փողոցները՝ քիլոն 13 ռուբլի։ Որպես թե ժողովուրդն, որ խմորեղեն չի գներ, ոչ թե անոր համար է, որ թանկ է, իր քսակին անմատչելի, այլ չի կրնար ճարել կամ հեռու տեղ անկարող է երթալ գնել։
Եվ այս բանն կհայտարարե թերթին մեջ իբր «միննեթ» ժողովրդյան վրա։
Ո՜վ աճապարար կառավարություն․․․
Դուն խմորեղենին քիլոն իջեցուր երեք ռուբլի ու տար քաղաքեն վեց քիլոմեթր հեռու դիր, գնորդը կերթա ու կտանե։ Իսկ 13 ռուբլով ոչ թե փողոցները, այլ իր բերանն ալ խոթես, չի կրնար կուլ տալ։
Այդ իսկ պատճառով չորս դին լեցուն է խմորեղենով։
Ու եթե միսին քիլոն 50 ռուբլի շինե ու չորս դին պտտցունե, միսով ալ պիտի լեցվի մեր երկիրը, ու մամուլը կրնա շեփորել, թե ժողովուրդն այնքան է կշտացեր միսեն, որ վրան չի նայեր այլևս։ Այնինչ բնակչությունը միս բառին վրա ամեն անգամ թուք կուլ կուտա․․․
⁕ Կոտայքի Առինջ գյուղը, ուր «Ցարի հետամնաց ժամանակները» 283 կով կկթվեր, այսօր երկու կով միայն ունի․․․
Եվ այս բանը բոլշևիկյան բառով «վերելք» կկոչվե։
<b>Երկուշաբթի 10.</b> ― Այս չորս օր է աչք չենք բանար «Ստալինի ճառեն»։ Առտվնե մինչև իրիկուն առանց րոպե դադարի՝ «Ստալինի ճառ»։ Կտպվե տպարանին մինչև օրս ծանոթ բոլոր ձևի տառերով ու ծիածանի բոլոր գույներով։ Կխոսեն այդ մասին ոչ միայն օրաթերթեր, կխոսեն նաև շաբաթաթերթեր, որք շաբաթե մը առաջ չպիտի լեզու առնեին, կխոսեն ամսաթերթեր, որք ամիսե մը միայն պիտի լռեին այդ ճառի մասին, ինքնզինքնին չեն կրնար զսպել նույնիսկ տարեթերթեր, որք կպատրաստվեն օր առաջ լույս տեսնել, տպելու համար այս «դարագլուխ կազմող ճառը»։
Մինչև օրս չեղավ Ստալինի բերնեն ելած խոսք մը, որ «դարագլուխ» չկազմեր։
Եվ որովհետև Ստալինը տարին երկու անգամ ճառ կխոսե, ըսել է՝ Խորհրդային տարին ունի երկու «դար»՝ իր «գլուխներով»։
Իսկ գիտե՞ք՝ ինչ է ճառին ողջ բովանդակությունը։
Կադրերը կորոշեն ամեն ինչ։
Ըսել կուզե՝ սոցիալիզմ շինելու համար պետք են իրենց գործին գիտակ մարդիկ։
Ահա բոլորը։
Եվ ասիկա «լողունգ մըն է, որ կստեղծե դարագլուխ»։ Լոզունգ մը, սակայն, որն հասարակության ու աննշանության պատճառով ես ավելի «դարապոչ» կկոչեի, քան «գլուխ»։
«Որպես հզոր մրրիկ մը տարածվեց մեր երկրի վրա ընկ․ Ստալինի ճառը», կգրե «Խորհրդային Հայաստանը»։
Ճիշտ է, այո, եթե «մրրիկն» քամի հասկնանք՝ իսկը որ քամի, ու քամի են ա՛լ ավելի անոսր․․․
⁕ Քանի կուսակցական մասսան կհիմարանա, Ստալինն այդքան կմեծնա, քանի մասսան կոչխարանա, այնքան Ստալինն կհավվանա․․․
<b>Երեքշաբթի 11.</b> ― Այսօրվա հեռագիրը լուր բերավ «Մաքսիմ Գորկի» խոշոր օդանավին աղետը Մոսկվային մեջ, որուն զոհ է գացեր 50֊ե ավելի մարդ։
Չորս դին ցավակցություն։ Կառավարությունը ինկած հերոսներու անունները հրամայել է արձանագրել կեդրոնական աերոակումբին հուշատախտակին վրա։
Ասանկ տախտակի մը ստեղծումը ենթադրել կուտա, թե կառավարությունը զոհերի նոր էջ մը կբանա, ու բոլոր օդաչուները կամաց֊կամաց պատրաստվեն պիտի օդեն վար գլորվելու։
Հետաքրքիր է մե՞ծ է այդ «տախտակը», թե՞ փոքր։
Երանի փոքր ըլլար։ Վասնզի մեծ տախտակ լեցնելու համար շատ զոհ է պետք․․․
Հետո։
Կառավարությունը իր թշնամիներուն ուրախանալ թույլ չտալու համար որոշեր է մեկի փոխարեն երեք «Մաքսիմ Գորկի» շինել՝ մեկը Լենինի անունով, մեկը՝ Ստալինի, մեկալը Մաքսիմ Գորկիին։
Ահա ձեզի աղետ մը, որ բախտավորության կփոխվե, մեկի փոխարեն երեք օդանավ պարգևելով կառավարությանը։
Լավ չըլլա՞ր, որ այդ շինվելիք երեքն ալ կործանենք ու տեղը ինը օդանավ կառուցենք․․․
⁕ Ֆրանսական արտաքին գործերու մինիստր Լավալն եկավ Մոսկվա, բարեկամական դաշն կապեց Լիտվինովին հետ ու գնաց։
Հիմա բարեկամներ են։ Գերմանիո գլխի վրայեն Լավալը Լիտվինո՜վ կպոռա, Գերմանիայի աստիեն Լիտվինովը ջա՜ն կպոռա ի պատասխան։
Թող իր մեջ պատռվե Գերմանիան․․․
<b>Չորեքշաբթի 12.</b> ― Մենատնտես կույր մը կա, Խաչիկ անունով, առանձին կմուրա։
― Խաչիկ, ― կըսեմ, ― ինչո՞ւ չես մտներ կույրերու պետական կոլեկտիվը։
― Վասնզի հոն կստիպեն «տեսնել» սոցիալիստական շինարարությունը, ― կպատասխանե ի ծնե կույրը ու կավելցունե։ ― Շատ ուրախ եմ կույր ծնված ըլլալուս համար, քանի որ աչք ունեցողները սխալ կտեսնեն։ Իսկ, հարկավ, ավելի լավ է ոչինչ չտեսնել, քան սխալ ինչ տեսնել, ինչպես կըսե Սողոմոն Իմաստունը։
⁕ Այն փաստը, որ հիմա բացառապես դերասաններն են սկսած պիես գրել (Ջանան, Վաղարշյան), կնշանակե ոչ թե բովանդակության հետ գործ ունինք այլևս, այլ՝ ձևի։
Այդ կնշանակե հավի չգոյության պատճառով՝ աքլորները կփորձեն ձու ածել։
Փաստաբանի հարցուցեք․ դերասանն իրավունք ունի՞ բովանդակություն ունենալ․․․
<b>Հինգշաբթի 13.</b> ― Հայկոոպի ակումբին մեջ Լենինի գիպսե ձուլված կիսանդրին տեսա, որի գագաթը կոտրած ըլլալով կերևար գլխի դատարկությունը։
Չգիտեմ ով է ձուլել կիսանդրին, բայց քանդակագործը անգերազանցելի հանճարեղությամբ ներսի կողմեն պատկերած է իրականը․․․
⁕ Այնտեղ կդատվեն հայկոոպի քսանչորս զեղծարարները, որոց մեկ քանիսին կսպառնա մահվան պատիժ։
Զարմանալի բան։ Մարդուն մեկ քիլո աղ կերցնելեն վերջը, ըսենք, գետը կգցեն ու կպատվիրեն բերանն ամուր գոցել, որ պատահմամբ ջուր կուլ չիտա։
Բոլորը 3-4 երեխայի ու կնկա տեր, տված ամսական ռոճիկնին հինգ օրվա ապրուստ, կարոտ կաթիլ մը յուղի, կտոր մը շաքարի կամ պանիրի, կուզեն, որ հազարավոր քիլո այդ մթերքներեն ծախելու ժամանակ պատառ մը չդրվի բերաննին։ Եվ որովհետև դրած են, սպանվեն պիտի։
Եղա՞վ։
<b>Ուրբաթ 14.</b> ― Յենուկիձեն, 65 տարեկան, ամենահին բոլշևիկը, Կենտգործկոմի մեջ ամենապատասխանատու պաշտոնյան, Լենինի, Ստալինի, բարձակիցը, այսօր հանկարծ օդանավով արտասահման կփախչե հրաժարվելով իր քաղաքական դավանանքեն։
65 տարեկան Յենուկիձեն մեկ տարեկան է հիմա, ըսել է։ Վասնզի նոր միայն մարդ դարձավ, նոր դպրոց պիտի մտնե ու սկսե մարդկային այբուբենեն։
Ըսեր եմ անգամ մը, կարծեմ, որ բոլշևիզմը երեխայի դավանանք է, որ կուսակցականի խելահաս դառնալուն պես կլքե։
Լենինը եթե կենդանի ըլլար՝ ան ալ պիտի փախչեր, ինչպես Տրոցկին։
Իսկ այն կուսակցականներն, որոնք հասակն առնելով հանդերձ, չեն խելափոխվեր, ատոնք «մոպս» ցեղի շուներ են, որք մեծնալու սովորություն չունին։
Բայց կուսակցությունն ինչպե՜ս ծածկվի պիտի այս ամոթը։ Յենուկիձեն նկարված է ոչ միայն առանձին, այլև Ստալինի կողքին, քով քովի։ Փորել հանել նկարը չըլլար, փորված աչքին նայելն անհարմար է քիչ մը։ Նորեն միակ ելքը կմնա կապել լաթով մը, ցույց տալու համար, որ ոչ թե փորված է աչքը, այլ կցավե ժամանակավոր․․․
⁕ Հրաման լույս տեսավ, որ կուսակցական ժողովները Լենինգրադի, Մոսկվայի մեջ 12 ժամ տևեն, իսկ Խարկովի, Կիևի ու Օդեսայի մեջ՝ ութական ժամ։
Առ քեզի փախչել․․․
<b>Շաբաթ 15.</b> ― Գերմանիա բերանը փակ, գլուխը կախ Անգլիո, Ճապոնիո, Լեհաստանի հետ դաշինքներ կկնքե և լուրջ պատերազմի կպատրաստվե Ռուսիո դեմ, իսկ Ռուսիա անվերջ տարեդարձի հանդեսներով է զբաղված։
Գերմանիա անձայն օդանավ կկառուցե գիշերային հարձակման համար, Ռուսիա աղջիկներու ձեռք ծաղկեփունջ կուտա՝ Վորոշիլովին մատուցելու համար։
Գերմանիա Ափրիկեի մեջ լուրջ գործողությանց կպատրաստվե, Ռուսիա կհրամայե կուսակցական ժողովները տասներկու ժամ ըլլան։
Նախկին ծույլ, կալվածատիրական երկիրը ժամը 12֊ին վեր ելլեր անկողնեն, մեկին նախաճաշեր է, քներ, վեր ելլեր, ճաշեր։
Այս բավական չէր, սոցիալիզմ շինելն ալ վրա տվավ։ Այսքան արատով լեցված երկիրն իրավունք ունի՞ գոյություն ունենալ։
<b>Կիրակի 16.</b> ― Մեզի արգելված է օտարերկրացու հետ որևէ խոսք փոխանակել։ Եթե Եվրոպացի այցելուին հետ խոսել կամենաս՝ պիտի Չեկայեն մեկը պահանջես, իրեն հետ խոսես և խնդրես, որ թարգմանե։ Նույնը և օտարը քեզի հետ։ Առանց չեկիստ միջնորդի իրար հետ ո՛չ հազալ, ո՛չ փռշտալ․․․
Անցյալներ անգլիացի շատ գեղեցիկ տիկին մը կայցելե մեր թանգարանը։ Թանգարանին անկուսակցական վարիչը, ապշած այս գեղեցկութենեն, կուզե սիրո առաջարկ ընել, բայց ուղղակի խոսելն արգելված է իրեն։ Ուստի դառնալով թարգման չեկիստին՝ կխնդրե հայտնել իր սերը։ Տիկինն կընդունե հրավերը, բայց ի՞նչ օգուտ։ Չէ՞ որ ամեն տեսակ հարաբերություն արգելված է։
Ուստի, ճարահատ, ի՞նչ ընե խեղճ թանգարանապետը, կհանձնարարե չեկիստին տիկնոջ հետ պառկել ու ստացած տպավորությունը թարգմանել իրեն․․․
⁕ Կոոպերատիվները կոճակ՝ որքան կուզես։ Բայց թե կոճակն առնե ժողովուրդն ինչի՞ վրա կարե, այդ չի գիտեր։
<b>Երկուշաբթի 17.</b> ― Լավալն եկավ Ռուսաստան հարսնատես։ Իրար կենաց կերան֊խմեցին և Ֆրանսան ու Ռուսաստանը նշանվեցան․․․
Երկու ամիս է անցեր, բայց Ֆրանսա իր հարսը տանելու խոսք չըներ։
Ծովերի թագուհին մատ է թափ տվեր ապաքեն։
Ու Ռուսաստանն շվարեր կեցեր է։ Չի գիտեր՝ սպասե՞ Ֆրանսային, թե՞ ուրիշի մը առնե։
⁕ Քանի Ռուսաստանի դրությունը կվատթարանա՝ այնքան Ստալինն շատ կխնդա նկարներուն մեջ։ Բայց բոլոր նշաններեն կերևի, որ «մեծ առաջնորդն» դեմ է առեր փակուղիի ու առաջնորդելիք տեղ չունե այլևս։
Մեյ մըն ալ տեսար դարձավ իր հոտին թե՝
― Ներողություն, ընկերներ, սխալ ճամբով եկանք, տասնյոթ տարի՝ ե՛տ։
<b>Երեքշաբթի 18.</b> ― Երկու մարդ խիտ սվինավորներով շրջապատած՝ Չեկա բերին։
― Տեսնես՝ ի՞նչ հանցանք ունին խեղճերը, ― կհարցնեմ պատվական անցորդի մը։
― Ի՞նչ պիտի, ― կպատասխանե անցորդը, ― մեզ մոտ հիմա միայն երեք հանցանք գոյություն ունի՝ կա՛մ կոոպերատիվի հաշիվը կեղծել, կա՛մ կնոջն սպանել, կա՛մ սահմանն անցնել։ Տարվողները վերջիններից էին, կճանչնամ։ Պոլսեցիներ էին, որք փախնելուն բռնվեր էին։
Խե՜ղճ մարդիկ։ Մեկն այնքան ծեր էր, որ ինքնիրան կգլորվեր։ Մեռնելու ժամանակը։ Բռնվելով՝ երևի մեռնիլ ալ չպիտի կրնա թշվառականը․․․
⁕ Զարմանալի բան։ Չսիրած ամուսիններու թույլ կտրվի անմիջապես բաժանվիլ, չսիրած կառավարութենեն չեն ձգեր հեռանալ։
<b>Չորեքշաբթի 19.</b> ― Գերմանիա ու Ճապոնիա Ռուսաստանին պաշարման օղակը կսղմեն կոր։ Կարծես թե մոտ է ազատության ժամը։
Եթե ազատվեմ, անմիջապես եկեղեցի կերթամ կմկրտվեմ ու «մարդ» անունը կառնեմ վրաս։
<b>Չորեքծաբթի 26.</b> ― Շաբաթ մըն էր սար էի գացեր։ Օ՜հ, ինչպե՜ս բնական է հոն ամեն բան և որքան ազատ։ Հոն ծաղիկները իրենց ուրույն գույնն ու հոտը ունին, թռչունները սեփական լեզվով կճռվողեն, ու գայլերը առանց սոցիալիզմ կեղծելու՝ ուղղակի կլափեն իրենցմե անզոր գազաններուն։
Ու հիմա, որ քաղաք կիջնամ, պաղ ջուրը մտնողի մը նման կզզվեմ։
Հոս ոչ մեկը սեփական դեմքն ունի ու իր լեզվովը կխոսե․․․
Օ՛ն ուրեմն, սկսեմ ոչինչ չտեսնել ու ոչինչ չլսել։
⁕ Ճապոնական զինվորները մտեր են մեր սահմանը և երկու հոգու սպաներ։
Բայց չի ըսեր, թե սա պատերազմ է։
Եթե ըսեր պատերազմ է, խորհրդային կառավարությունը գիտեր՝ ինչ կբերեր Ճապոնիո գլխուն․․․
<b>Հինգշաբթի 27.</b> ― Բան է, կըսեմ, եթե կարգերը փոխվեն, ու բոլոր «մեծ առաջնորդները» մկան ծակերը մտնեն, կսկսվի հայտարարություններ տպել թերթերուն մեջ հետևյալ բովանդակությամբ․ «Մկան ծակ մը, իր բոլոր հարմարություններով կփոխեմ նույն տարածությամբ ուրիշ մկան ծակի մը հետ։ Դիմել Ստալինին կամ ընկերներուն․․․»
Կխորհեմ, թե լավ ընդունելություն պիտի ընեն մուկերը բոլշևիկներուն։
Եթե բոլշևիզմն, գետնի տակը անցնելով, հետը տանի նաև իր գրականությունը, մուկերը երկար սերունդներ կրծելու բան կունենան։
⁕ Ժնևին մեջ տեղի ունեցող Ազգերու լիգայի խորհրդի նստաշրջանը վերջացավ, ու պետություններն արձակուրդի առթիվ տուներնին գացին։
Զարմանք բան։ Ողջ տարին «զինաթափվեցին» սա պետությունները, բայց զվիցերացի ծառան, երբ ավլե նիստերու դահլիճը՝ հավանաբար, զենքի կտոր իսկ չգտնե հատակին․․․
<b>Ուրբաթ 28.</b> ― Այսօր կլրանա իմ «զտման» ու «ստուգման» եռամյակը։
Ճիշտ երեք տարի առաջ, այսօր, ինձի բեմ հանած, կպոռային, կսպառնային ու կանպատվեին, որ «աշխարհայացք» չունիմ։
Որքան աղերսեցի, թե ի՞նչ ընեմ, աշխարհ չեմ ճանչնար, չեմ ճանչած, որ «հայացք» ունենամ վրան, չեղավ։ Չէ՛, պիտի ունենաս։ Առաջ դաշնակցական, ապա պիտի թքնես այդ «աշխարհայացքին» վրա ու ընդունես «մարքսիստականը»։
Վահ։ Ինչե՜ր քաշեցի, մինչև հաջողեցա «աշխարհայացք» չունենա՛լ վերջապես․․․
⁕ Նոր գերեզմանոց էին գացեր։ Ինչքա՜ն երկար է ու զարհուրելի ճամբան։
Կմտածեմ։ Այսքան ճամբա կտրելեն վերջը, արժե՞ արդյոք նորեն վերադառնալ դեպի կյանք։
<b>Շաբաթ 29.</b> ― Հիմա ալ հիվանդանոցը վիժում չի կատարեր։ Կուսակցության հրամանով՝ հղիները պարտավոր են անպատճառ ծնել, վասնզի ըստ Ստալինի՝ «մարդն ամեն ինչ է»։
Լա՜վ, «ամեն ինչ է», ամա, ծնողները օրորոց դնելու տեղ չունին, այնքան սղմված կապրին։
Այս կապակցությամբ, ինչպես կիմանամ, մեր թաղի ութ հղիներ, որք այսօր֊վաղ են, դիմումով մը Քաղխորհրդի նախագահեն տեղ կպահանջեն՝ ծնվելիքները տեղավորելու։ Քաղխորհուրդը ժամանակ է խնդրած մտածելու։ Իսկ երբ Քաղխորհուրդը «կմտածե»՝ տղաները ծնվելիք չունին, ըսել է։ Արգանդի բնակիչները այս տարի «կմնան» նույն դասարանին․․․
⁕ Բայց նործաինները կրնան բնավ աշխարհ չգալ։ Ըստ դատական օրինաց, մեկը, եթե որևէ տեղ կապրե, ոչ մեկը իրավունք ունի վտարելու բնակչին իր տեղեն։
<b>Կիրակի 30</b> ― Շիրվանզադեի մահվանը, Խորհրդային Հայաստանի կառավարության պետ Ա․ Գալոյանը հայտարարեց, թե «Շիրվանզադեն մերն է» (ըսել ուզելով, որ դաշնակցությանը չէ)։
Բայց իմ կարծիքով սխալ հայտարարություն է սա, վասնզի գրողը ոչ թե կուսակցությանց մեջ կբաժանվե, այլ բացառապես իր ընթերցողներուն։
Եթե անգամ կուսակցությանց մեջ բաժնենք, ամենաքիչը կոմկուսակցությանը կպատկանե։ Շիրվանզադեն գրած է մարդկայնորեն, մարդկային բաներու մասին։ Խորհրդային կուսակցությանը կրնա պատկանել գրողի մարմինը միայն, վասնզի վերջի ինը տարին կեցուց֊խմցուց։ Սակայն, անդին 50 տարի ալ Բաքվի բուրժուազիան պահեց։ Միևնույն մարմնին մեջ կոմունիստն ու բուրժուան ինչպե՞ս կրնան միաժամանակ մաս ունենալ։ Չեմ հասկնար։
Համենայն դեպս, Շիրվանզադեն Խորհրդային կառավարությանը չի կրնար պատկանել։
Խորհրդային կառավարությունը այսօր կա, վաղը չկա, իսկ Շիրվանզադեն հավիտյան կապրի։
Երևակայեցեք՝ երեք օրվա կյանք ունեցող թիթեռը իր սեփականությունը հռչակե 100 տարի ապրող փղին․․․
⁕ Այսօր սեխ մը առի, չափազանց անհամ դուրս եկավ։ Ես ալ կերա որպես վարունգ։
<b>Երկուշաբթի 1.</b> ― «Մեծ պետություն» Իտալիան սանձերը կտրած Հաբեշստանի վրա հարձակվել կուզեր։
Անգլիա, Ֆրանսա, Ճապոնիա սկիզբը լռեցին, Իտալիո ահագին պատրաստութենեն վերջը նոր ցուցամատը բարձրացուցին։
Զարմանալի մարդիկ։ Չէիք ցանկա՝ սկզբեն ըսեիք․ խեղճ Իտալիա ինչու ծախսոց տակ նետեցիք։
<b>Երեքշաբթի 2.</b> ― Քաղաքիս մեջ աթոռ չի ճարվեր։ Հինգ հոգի երկու աթոռ միայն ունինք։ Ճաշելուն երեքը միշտ կկայնե։
Իսկ կայնած վիճակով գիտե՞ք որքան շատ կուտվե․․․
==Անթվագիր թերթի պատառիկ==
<b>Երկուշաբթի 27.</b> ― Կառավարությունը կզիջե բանտարկության տարիները այն բանտարկյալներուն, որք կուզեն ֆիզիկական աշխատանք տանել իր համար, օրական 10 ժամ։
Էժան վաճառք։
Ո՞ր 15 տարին վճռած բանտարկյալը հինգ տարի չի աշխատե՝ նույնիսկ 12 ժամ օրական։
Եթե քեզի 100 տարի բանտ որոշեն, 50 տարի չե՞ս աշխատե բանտարկողներու համար։
Կաշխատես։
Կառավարությանը կմնա չվնասվելու և քիչ մը ավելի շահելու համար՝ բռնած հանցավորին 200 տարու վճիռ տալ, որ գեթ հարյուր տարու աշխատանքը ապահովե յուրաքանչյուր բանտարկյալին․․․
<b>Չորեքշաբթի 28.</b> ― Պողոս աղային գացի։ Կտրել են խեղճի երկու ոտքերը ամբողջովին, և երբ աթոռին նստե այսուհետ, այլևս ոչինչ չունի վար կախելու․․․
Մեռավ Պողոս աղային ուղիղ կեսը։ Ու ամեն անոնք, որ մտադիր են վերջնույս մահվան դեպքին դամբանական խոսելու, պարտավոր են ըսելիքին կեսը արդեն արտասանել։ Տալ ոտներու բաժինը հիմա՝ ըսել կուզեմ։
Վասնզի տարբերություն դնել գլխուն ու ոտին միջև, ան ալ մեր ապրած ռեժիմին մեջ, իսպառ անհնար է։
Հիմա մարդիկ կապրին ավելի իրենց ոտներուն, քան գլխին շնորհիվ։ Ոտներն են, որ ողջ օրը հերթերու մեջ կկոխրտվին ու կտրորվին՝ փշուր մը հաց, կտոր մը օճառ ու սանթիմ մը ճոթ ձեռք բերելու համար։
Խե՜ղճ, խե՜ղճ Պողոս աղա, աղվոր խոհարար, քանի՜ անգամներ վայելած եմ քո ֆստախով փիլավները։
Ինչո՞վ պիտի ապրես այսուհետ։
․․․Թշվառական բժիշկ, եթե անպայման կուզեիր կտրել անկե, ավելի աղեկ չէ՞ր փոխանակ ոտնին, կտրեիր անոր վերի վերջավորութենեն բան մը։
<b>Հինգշաբթի 29.</b> ― Այգին պտույտի ելած պահուն չգիտնալով՝ կեղտոտության վրա նստեցա։ Իրիկունը, երբ մեկ կողմե կնիկս կեղտը կմաքրեր, մյուս կողմե սաստիկ վեճ մը փրթավ մեր մեջ, վճռելու համար, թե այգիին մեջ ես մարդո՞ւ, թե՞ անասունին կեղտոտության վրա եմ նստեր։
Զննության տվյալները հոգուտ երկու տարբեր կարծիքներու ալ հավասարապես կխոսեր, և մենք պառկեցանք առանց եզրակացության։
Ինչո՞ւ տարբեր «ելույթ» ունենան մարդն ու կենդանին, երբ միևնույնը կուտեն․․․
Խե՜ղճ կենդանիներ, դուք ալ մարդու նման անտերության մատնվեցաք․․․
<b>Ուրբաթ 30.</b> ― Կարգ մը հակահեղափոխականներ, ի նկատի առնելով այն հանգամանքը, որ պատասխանատու կոմունիստները իրենց հատուկ խանութեն կստանան ճերմակ հաց, մեղր, յուղ, ձու, բրինձ, շաքար, զգեստ, կոշիկ և այն բոլոր բարիքները, որ ստեղծեր է Աստված, ան ատեն, երբ մնացյալ ժողովուրդը կստանա միայն 300 գրամ կուպրե հաց, սկսեր են տարածել այն կարծիքը, որպես թե կոմունիստները իրենց այս վարքով կատեն իրենց իսկ դավանած հավասարության գաղափարը։
Սակայն, ես սխալ կգտնամ սա վերաբերմունքը, ըստ իս սպանել մեկը չի նշանակեր ատել զայն։ Կապիկները, օրինակի համար, իրենց սրտին վրա սեղմելով, կսպանեն իրենց ձագերուն, ոչ թե ատելուն, այլ զանոնց սաստիկ սիրելուն համար․․․
⁕ Երկու տեղ միայն Երևանին մեջ ամեն օր ժամացույցի ճշտությամբ միս կգտնվե՝ գազանանոցը և «պատասխանատուներու» խանութը։
<b>Հինգշաբթի 2.</b> ― Երեկ զորահանդեսին մեր կառավարությունը հանդես բերավ զարհուրելի ուժ։
Այսօր նույն կառավարությունը ազգաբնակչության հացի օրական նորման 200 գրամի իջեցուց։
Ասանկ սոված կառավարություն մը, երբ սուր կշողցունե արտաքին թշնամիին դեմ, պարզապես ըսել կուզե․
― Դուն հանգիստ տեղդ նստե, ես ինքս ինձի կսպանեմ․․․
― Այո՛, բնաջնջվելու համար թշնամիին «միննեթը» չի քաշեր, ըսել կուզեմ․․․
Առածը կըսե՝ Աստված, որ մեկին կործանել ուզե, նախ խելքը կառնե գլուխեն։
Ինչպես կտեսնամ, առածները իրենց բոլոր ըսածները չեն կատարեր, վասնզի սա 13 տարի է Աստված բոլշևիկներու խելքն առեր է, բայց չի կործաներ․․․
<b>Շաբաթ 16.</b> ― «Ի լրումն» խորհրդային կառավարության երկու տարի առաջ հրատարակած «մսի արգելքի»՝ այսօր կհայտարարվի «մսի ազատություն»։ Ըստ այդ օրենքի՝ գյուղացին իր անասունի տերն է։ Ուզենա կմորթե, ուզենա կծախե։
Կատարյալ ազատություն այն ժամանակ, երբ երկրին մեջ այլևս անասո՜ւն չի մնացեր։
Նման այն ներման, որ կուտա բռնավոր մը, տարի մը առաջ կախված մեկ հանցավորին։
Ասոնց ռեժիմն է այդ․ «սոցիալիստական շինարարություն» անունը տալով քանդել երկիրը հիմն ի վեր, ապա ի «լրումն»֊ով մը կապիտալիստական կարգեր հաստատել, որ քիչ մը զինվե՝ ուրիշ խոսքով անանկ մը կվարվեն, որ միշտ քանդելիք բան մը ունենան երկրին մեջ։
Դրություն մը հար և նման այն հեծյալին, որ տեսնելով ավանակին դադրելը, քանի մը կանգուն տեղ վար կիջնե և ետևեն կքաշե կենդանիին՝ ետքեն ավելի խիստ հեծնելու կամ բոլշևիկյան լեզվով՝ սոցիալիստական շինարարության անցնելու համար։
