«Guerra y paz, volumen 2, parte 5»–ի խմբագրումների տարբերություն

Ընթացիկ տարբերակը 21:34, 24 Դեկտեմբերի 2018-ի դրությամբ

Հինգերորդ մաս

I

Պիեռը՝ իշխան Անդրեյի ու Նատաշայի նշանադրություն նից հետո, առանց որևէ ակնհայտ պատճառի, հանկարծ զգաց, որ այլևս անհնար է շարունակել իր նախկին կյանքը։ Որքան էլ նա հաստատ համոզված էր իր բարերարի բացահայտած ճշմարտությունների մեջ, որքան էլ առաջին շրջանում ուրախությամբ տարված էր ինքնակատարելագործման ներքին աշխատանքով, որին անձնատուր էր եղել այնպիսի ջերմեռանդությամբ,— այնուամենայնիվ իշխան Անդրեյի ու Նատաշայի նշանադրությունից և Իոսիֆ Ալեքսեևիչի մահից հետո, որի մասին նա տեղեկություն ստացավ գրեթե նույն նշանախոսության օրը, նախկին կյանքի ամբողջ հմայքը հանկարծ ընկավ նրա աչքում։ Մնաց միայն կյանքի կմախքը, տունը՝ գեղեցկափայլ կնոջով, որն այժմ վայելում էր մի ականավոր անձնավորության ողորմածությունը, ծանոթությունն ամբողջ Պետերբուրգի հետ և պաշտոնն իր տաղտկալի ձևականություններով։ Եվ այդ նախկին կյանքը հանկարծ անսպասելի գարշելիությամբ պատկերացավ Պիեռին։ Նա դադարեց իր օրագիրը գրելուց, խուսափում էր եղբայրների շրջանից, նորից սկսեց ակումբ հաճախել, նորից սկսեց շատ խմել, նորից սկսեց մոտենալ ամուրիների շրջաններին և, մի խոսքով, սկսեց այնպիսի կյանք վարել, որ կոմսուհի Ելենա Վասիլևնան հարկ համարեց խիստ նկատողություն անել նրան։ Պիեռն զգաց, որ կինն իրավացի է, և, նրան չվարկաբեկելու համար, մեկնեց Մոսկվա։

Մոսկվայում, հենց որ նա մտավ իր՝ թառամած ու թառամող իշխանադուստրերով և մեծաթիվ սպասավորներով լեցուն տունը, հենց որ, քաղաքով անցնելիս, տեսավ Իվերյան աստվածամոր մատուռը՝ ոսկեշրջանակ սրբապատկերների առջև վառած անթիվ մոմերով, Կրեմլի հրապարակը՝ անկոխ ձյունով, կառապաններին և Սիվցևի Վրայեկի խրճիթները, երբ տեսավ ոչինչ չցանկացող, ոչ մի տեղ չշտապող, իրենց վերջին օրերն ապրող Մոսկվայի ծերունիներին, երբ տեսավ պառավներին, Մոսկվայի տիկնանց, Մոսկվայի պարահանդեսները և Մոսկվայի Անգլիական ակումբը,— նա իրեն զգաց իր տանը, խաղաղ մի հանգրվանում։ Մոսկվայում նա իրեն զգաց այնպես, ինչպես մարդ զգում է իրեն իր հին խալաթում — հանգիստ, տաք, սովորականի պես ու մի քիչ անմաքուր։

Մոսկվայի ամբողջ հասարակությունը, պառավներից սկսած մինչև երեխաները, Պիեռին ընդունեցին իբրև վաղուց սպասվող մի հյուրի, որի տեղը միշտ պատրաստ է եղել ու թափուր։ Մոսկվայի բարձր հաոարակության համար Պիեռը ամենասիրելի, բարի, խելոք, ուրախ, մեծահոգի պարզամիտի մեկն էր — մի ցրված ու բարեհոգի, հին վարք ու բարքի տեր մի ռուս բարին։ Նրա քսակը միշտ դատարկ էր, որովհետև բաց էր բոլորի համար։

Բենեֆիսները, անպարկեշտ պատկերները, արձանները, բարեգործական ընկերությունները, գնչուները, դպրոցները, ընկերական վճարովի ճաշերը, խրախճանքները, մասոնները, եկեղեցիները, գրքերը — մի խոսքով ոչ ոք և ոչ մի բան նրաից մերժում չէր ստանում, եթե չլինեին նրա երկու բարեկամները, որ նրանից բավական փող էին պարտք վերցրել և իրեն էլ առել իրենց խնամակալության տակ, նա ամեն ինչ բաժանած կլիներ։ Ակումբում առանց նրան ոչ մի ճաշ, ո՛չ մի երեկույթ չէր լինում։ Հենց որ նա, երկու շիշ Մարգոյից հետո, փռվում էր բազմոցի վրա իր տեղում, նրան շրջապատում էին և սկսում զրույց, վիճաբանություններ ու կատակներ։ Երբ վիճում էին, նա միայն իր բարի ժպիտով և տեղին ասած կատակով հաշտեցնում էր։ Մասոնական ժողովներն անցնում էին տարտամ ու ձանձրալի. եթե նա չէր լինում։

Երբ ամուրիների ընթրիքից հետո նա իր բարի ու քաղցր ժպիտով, ուրախ ընկերների թախանձանքներին զիջելով, տեղից ելնում էր նրանց հետ գնալու, ջահելների շրջանում ցնծագին ու խանդավառ բացականչություններ էին լսվում։ Պարահանդեսներում նա՛ էր պարում, եթե կավալերի մեկը պակաս էր լինում։ Ջահել տիկիններն ու օրիորդներր նրան սիրում էին նրա՛ համար, որ նա ոչ ոքի ուշադրություն չնվիրելով՝ հավասարապես սիրալիր էր բոլորի հետ, մանավանդ ընթրիքից հետո։ «Il est charmant, il n’a pas de sexe»^[1] ասում էին նրա մասին։

Պիեռը պաշտոնաթող, իրենց կյանքի վերջին օրերը Մոսկվայում բարեհոգությամբ ապրող այն կամերհերներից էր, որոնց թիվը հարյուրների էր հասնում։

Ինչպես կսոսկար նա, եթե յոթը տարի առաջ, երբ նա նոր միայն եկել էր արտասահմանից, մեկը նրան ասեր, թե նա որևէ բան որոնելու և հնարելու կարիք չունի, թե նրա ուղին վաղուց հարթված է, նախապես որոշված և թե որքան էլ նա դես ու դեն ընկնի, նա կլինի այն, ինչ որ բոլորն են՝ նրա դրության մեջ գտնվողները։ Նա այս բանին չէ՛ր կարող հավատալ։ Մի՞թե նա չէր, որ ամբողջ սրտով ցանկանում էր մե՛րթ ռեսպուբլիկա առաջ բերել Ռուսաստանում, մե՛րթ Նապոլեոն լինել, մե՛րթ փիլիսոփա, մե՛րթ Նապոլեոնին հաղթող տակտիկ։ Մի՞թե նա չէր, որ հնարավոր էր համարում և ջերմեռանդորեն փափագում էր վերածնել մարդկային արատավոր ցեղը և ինքն իրեն հասցնել կատարելության ամենաբարձր աստիճանին։ Մի՞թե նա չէր, որ դպրոցներ ու հիվանդանոցներ հիմնեց և ազատություն տվեց իր ճորտերին։

Իսկ այժմ այդ բոլորի փոխարեն ահա թե ո՛վ է նա — անհավատարիմ կնոջ հարուստ ամուսին, պաշտոնաթող կամերհեր, որ սիրում է լավ ուտել-խմել և, կոճակներն արձակած, թեթև հայհոյել կառավարության.— անդամ Մոսկվայի Անգլիական ակումբի և ամենքից սիրված անդամը Մոսկվայի հասարակության։ Երկար ժամանակ նա չէր կարողանում հաշտվել այն մտքի հետ, թե ինքը հենց այն պաշտոնաթող մոսկվացի կամերհերն է, որի տիպն այնպես սաստիկ ատում էր նա յոթ տարի առաջ։

Երբեմն նա իրեն մխիթարում էր այն մտքերով, թե ինքը միայն այնպես, առայժմ է վարում այդ կյանքը, բայց հետո նրան սարսափեցնում էր մի ուրիշ միտք, թե այդպես, առայժմ, քանի-քանի մարդիկ իր նման կյանքը և այդ ակումբն են մտել իրենց բոլոր ատամներով ու մազերով, և վերջը այնտեղից դուրս են եկել առանց ատամների ու մազերի։

Հպարտության րոպեներին, երբ նա մտածում էր իր դրության մասին, նրան թվում էր, թե ինքը բոլորովին ուրիշ մարդ է և նման չէ այն պաշտոնաթող կամերհերներին, որոնց ատում էր առաջ, թե նրանք իրենց վիճակից գոհ ու հանգիստ տափակ ու տխմար մարդիկ են, «իսկ ես այժմ էլ դժգոհ եմ և շարունակ ուզում եմ որևէ բան անել մարդկության համար»,— ասում էր նա ինքն իրեն հպարտության րոպեներին։ «Գուցե իմ բոլոր ընկերները նույնպես, ինչպես և ես, պայքարել, որոնել են մի նոր ուրույն ճանապարհ այս կյանքում, և նույնպես, ինչպես ես, միջավայրի, հասարակության ու ցեղի զորությամբ,— այն տարերային ուժի զորությամբ, որի հանդեպ մարդն անզոր է,— եկել հասել են այնտեղ, ուր և ես», ասում էր նա ինքն իրեն համեստության րոպեներին, և մի քանի ժամանակ Մոսկվայում ապրելով, նա այլևս չէր ատում, այլ սկսել էր սիրել, հարգել և խղճալ ինչպես իրեն, նույնպես և իր բախտակիցներին։

Պիեռն այլևս հուսահատության, սևամաղձության և կյանքի հանդեպ նողկանքի վայրկյաններ չէր ունենում, բայց նույն հիվանդությունը, որ առաջ արտահայտվում էր սուր ձևերով, մտել էր նրա ներսը և մի ակնթարթ նրանից չէր հեռանում։ «Հանուն ինչի՞։ Ինչո՞ւ համար։ Ի՞նչ է կատարվում աշխարհում», տարակուսանքով հարցնում էր նա ինքն իրեն օրը մի քանի անգամ, ակամա զբաղեցնելով իր միտքը կյանքի երևույթների իմաստով, բայց փորձով իմանալով, որ այդ հարցերը պատասխան չունեն, նա աշխատում էր շատ հեռու վանել իրենից այդ մտքերը, սկսում էր գիրք կարդալ, կա՛մ շտապում էր ակումբ և կա՛մ Ապոլլոն Նիկոլաևիչի մոտ՝ քաղաքի բամբասանքների մասին խոսելու։

«Ելենա Վասիլևնան, որ իր մարմնից բացի ոչինչ չսիրող և աշխարհի ամենահիմար կանանցից մեկն է,— մտածում էր Պիեռը,— մարդկանց թվում է բարձր խելքի ու նրբակիրթ ճաշակի տեր, և բոլորը խոնարհվում են նրա առաջ։ Նապոլեոն Բոնապարտը բոլորից արհամարհված էր մինչ այն, քանի դեռ մեծ էր, իսկ այն օրից, երբ նա դարձավ մի ողորմելի կոմեդիանտ, Ֆրանց կայսրն աշխատում էր իր աղջիկը ապօրինի կնության տալ նրան։ Ապանացիք, կաթոլիկ հոգևորականության միջոցով, գոհաբանում էին աստծուն, որ իրենք հունիսի 14-ին հաղթեցին ֆրանսացիներին, իսկ ֆրանսացիք, նույն կաթոլիկ հոգևորականության միջոցով, գոհաբանում էին նույն աստծուն նրա՛ համար, որ իրենք հունիսի 14-ին հաղթեցին սպանացիներին։ Իմ եղբայր մասոնները արյունով երդվում են, որ իրենք պատրաստ են ամեն ինչ զոհել մերձավորի համար, բայց աղքատների օգտին կազմակերպված հանգանակությանը մեկական ռուբլի էլ չեն տալիս և Աստրեյին լարում են մանանա որոնողների դեմ։ Հոգում են իսկական շոտլանդական գորգի և ծիսագրության մասին, որի իմաստը չի հասկանում և նա, ով գրել է այդ, և որը ոչ ոքի հարկավոր չէ։ Մենք բոլորս դավանում ենք քրիստոնեական այն օրենքը, որը պատվիրում է մեզ՝ ներել մեզ վիրավորողներին և սիրել մերձավորներին,— մի օրենք, որի զորությամբ մենք Մոսկվայում կանգնեցրել ենք քառասունք-քառասնից եկեղեցի, իսկ երեկ խարազանով ձաղկեցինք փախչող մարդուն, և նույն սիրո ու ներողամտության օրենքի սպասավորը՝ քահանան, խաչը տվեց զինվորին համբուրելու՝ մահապատժից առաջ»։ Այսպես էր մտածում Պիեռը, և այս բոլոր, ընդհանուր, ամենքին հայտնի կեղծիքը, որքան էլ նա ընտելացել էր դրան, կարծես մի ինչ-որ նոր բան, ամեն անգամ զարմացնում էր նրան։ «Ես հասկանում եմ այդ կեղծիքն ու շփոթությունը,— մտածում էր նա,— բայց ինչպե՞ս պատմեմ նրանց ա՛յն բոլորը, ինչ հասկանում եմ ես։ Ես փորձել ու միշտ գտել եմ, որ նրանք էլ իրենց հոգու խորքում ըմբռնում են նույնը, ինչ որ ես, բայց աշխատում են միայն չտեսնել այն։ Նշանակում է, այդպես էլ պետք է։ Բայց ես, ես ո՞ւր կորչեմ»,— մտածում էր Պիեռը։ Նա շատ շատերի, մանավանդ ռուս մարդկանց հատուկ դժբախտ ընդունակությամբ տեսնում ու հավատում էր բարու և ճշմարտության հնարավորությունը և շատ պարզ տեսնում էր կյանքի չարն ու կեղծիքը, որպեսզի լուրջ մասնակցություն ունենար այդ կյանքում։ Աշխատանքի յուրաքանչյուր ասպարեզ նրա աչքում կապվում էր չարի ու խաբեության հետ։ Ինչ էլ նա փորձել էր լինել, ինչի էլ ձեռնարկել էր, չարն ու կեղծիքը ետ էին մղում նրան և փակում նրա գործունեության բոլոր ուղիները։ Մինչդեռ պետք էր ապրել, պետք էր զբաղվել մի գործով։ Անչափ ծանր էր կյանքի այս անլուծելի հարցերի ճնշման տակ մնալը, ուստի և նա անձնատուր էր լինում կյանքի առաջին իսկ հրապույրներին, որպեսզի միայն մոռանա այդ հարցերը։ Նա այցելում էր ամեն տեսակ ընկերություններ, շատ խմում էր, պատկերներ էր գնում և շենքեր շինում, իսկ գլխավորը — շատ կարդում էր։

Նա կարդում էր ամեն բան, ինչ ձեռն էր ընկնում, և կարդում էր այնպես, որ տուն գալով, դեռ լաքեյը նրա վերնազգեստը չհանած, նա արդեն գիրքը ձեռին կարդում էր,— և ընթերցանությունից անցնում էր քնի, քնից՝ զրույցի հյուրասրահներում ու ակումբում, զրույցից անցնում էր կերուխումի ու կանանց, կերուխումից՝ նորից զրույցի, ընթերցանության ու գինու։ Գինին հետզհետե նրա համար դարձավ ֆիզիկական և միաժամանակ բարոյական պահանջ։ Չնայած որ բժիշկներն ասում էին, թե իր գիրության պատճառով գինին վտանգավոր է նրա համար, նա այնուամենայնիվ գինի շատ էր խմում։ Նա իրեն բոլորովին լավ էր զգում միայն ա՛յն ժամանակ, երբ ինքն էլ չնկատելով ինչպես, մի քանի բաժակ գինի լցնելով իր մեծ բերանը, հաճելի ջերմություն էր զգում մարմնի մեջ, սիրալիր էր դառնում դեպի իր մերձավորները, իսկ միտքը պատրաստ էր լինում մակերեսորեն արձագանք տալու ամեն երևույթի, առանց խորանալու նրա էության մեջ։ Միայն մի երկու շիշ գինի խմելուց հետո, նա մութ կերպով գիտակցում էր, որ կյանքի խճճված, սոսկալի հանգույցը, որ առաջ սարսափեցնում էր իրեն, այնքան էլ սարսափելի չէ, ինչպես թվում էր։ Աղմուկը գլխում, շաղակրատելով, ունկնդրելով զրույցներին կամ ճաշից ու ընթրիքից հետո կարդալու միջոցին շարունակ նրա աչքի առջև էր այդ հանգույցի որևէ կողմը։ Բայց միայն գինու ազդեցության տակ էր նա ասում իրեն. «Այդ ոչինչ։ Այդ ես կլուծեմ։ Ահա և իմ բացատրությունը պատրաստ է, բայց հիմա ժամանակ չկա,— այդ բոլորի մասին ես հետո կմտածեմ»։ Բայց այդ հետո֊ն երբեք չէր գալիս։

Անոթի, առավոտյան պահին, բոլոր նախկին հարցերը նրան ներկայանում էին նույնպիսի անլուծելի ու սարսափելի կերպարանքով. և Պիեռը փութկոտությամբ գիրք էր առնում ձեռը և ուրախանում, երբ մեկը գալիս էր մոտը։

Երբեմն Պիեռը հիշում էր իր լսած պատմությունն այն մասին, թե ինչպես պատերազմում զինվորները,— հրաձգության ներքո լինելով, բայց պաշտպանված,— երբ անելու բան չունեն, փութաջանորեն մի որևէ զբաղմունք են որոնում իրենց համար, որպեսզի ավելի հեշտ տանեն վտանգը։ Եվ Պիեռին բոլոր մարդիկ թվում էին այդպիսի զինվորներ, որ ուզում են փրկվել կյանքից. ոմանք փառասիրությամբ, ոմանք թղթախաղով, ոմանք օրենքներ գրելով, ոմանք կանանցով, ոմանք խաղալիքներով, ոմանք ձիերով, ոմանք քաղաքականությամբ, ոմանք որսորդությամբ, ոմանք գինով, ոմանք պետական գործերով։ «Չկա ոչ աննշան, ոչ կարևոր բան, բոլորը մեկ է, միայն թե ազատվեմ դրանից, ինչպես կարող եմ,— մտածում էր Պիեռը։— Միայն թե չտեսնեմ այն, այդ սարսափելին»։

II

Ձմեռվա, սկզբին իշխան Նիկոլայ Անդրեևիչ Բալկոնսկին աղջկա հետ միասին եկան Մոսկվա։ Իր անցյալով, իր խելքով, իր ինքնատիպությամբ, մանավանդ դեպի Ալեքսանդր կայսեր թագավորությունն հղած հիացմունքի թուլանալու հետևանքով և շնորհիվ հակաֆրանսական ու հայրենասիրական ուղղության, որ տիրում էր այդ ժամանակ Մոսկվայում, իշխան Նիկոլայ Անդրեևիչն իսկույն ևեթ դարձավ մոսկվացիների հատուկ հարգանքի առարկան և Մոսկվայի հակակառավարական օպոզիցիայի կենտրոնը։

Իշխանը բավական ծերացել էր այդ տարին։ Երևան էին եկել ծերության բացահայտ նշաններ, հանկարծակի քուն, ամենամոտ ժամանակի անցքերի մոռացում, հեռու անցյալի մտաբերում և մանկական սնափառություն, որ նա ի հայտ էր բերում Մոսկվայի օպոզիցիայի պարագլխի դերում։ Չնայած դրան, ծերունին, առանձնապես երեկոները, երբ իր կիսամուշտակով ու սնգուրած կեղծամով դուրս էր գալիս թեյելու և սկսում էր իր կցկտուր պատմությունը անցյալի մասին և ավելի կցկտուր ու խիստ դիտողությունները ներկայի մասին, նա իր բոլոր հյուրերի մեջ խորին հարգանքի հավասար զգացում էր հարուցանում։ Այցելուների համար այդ հնամյա տունը՝ հսկայական տրյումոներով, մինչռևոլուցիոն շրջանի կահկարասիներով, սնգուրված լաքեյներով և ինքն էլ՝ անցած դարերի այդ կամակոր ու խելացի ծերունին՝ իր հեզ աղջկա և գեղեցիկ ֆրանսուհու հետ միասին, որոնք խորին պատկառանք էին զգում դեպի նա,— վեհորեն հաճելի տեսարան էր ներկայացնում։ Բայց այցելուները չէին մտածում, որ բացի այդ երկու-երեք ժամից, որոնց միջոցին նրանք տեսնում էին տանտերերին, կար ևս 22 ժամ, որոնց մեջ անցնում էր տան գաղտնի ներքին կյանքը։

Այդ ներքին կյանքը վերջին ժամանակներս Մոսկվայում իշխանադուստր Մարիայի համար դարձավ շատ ծանր։ Մոսկվայում նա զուրկ էր լավագույն ուրախություններից — «աստծո մարդկանց» հետ զրուցելուց և առանձնությունից, որոնք թարմացնում էին նրան Լիսիե Գորիում, և ոչ մի շահ ու հաճույք չէր զգում մայրաքաղաքի կյանքից։ Նա շրջանի մեջ չէր լինում. բոլորը գիտեին, որ հայրը նրան ոչ մի տեղ չի թողնում առանց իրեն, իսկ ինքը՝ հայրը, տկարության պատճառով չէր կարող գնալ, և դրա համար էլ իշխանադուստր Մարիային ճաշերի ու երեկույթների չէին հրավիրում։ Նա բոլորովին թողել էր ամուսնանալու հույսը, նա տեսնում էր, թե հայրը ի՛նչ սառնությամբ ու կատաղությամբ էր ընդունում ու ճանապարհ դնում այն երիտասարդներին, որոնք կարող էին փեսացու լինել։ Իշխանադուստր Մարիան բարեկամներ չուներ. այս անգամ Մոսկվայում նա հիասթափվեց իր երկու ամենամոտ մարդկանցից։ M֊lle Bourienne-ը, որի հետ նա առաջ էլ չէր կարողանում բոլորովին անկեղծ լինել, այժմ տհաճության էր պատճառում նրան, և նա էլ որոշ պատճառներով սկսել էր իրեն հեռու պահել իշխանադուստր Մարիայից։ Ժյուլին, որ Մոսկվայում էր և որին իշխանադուստր Մարիան հինգ տարի շարունակ նամակներ էր գրում, բոլորովին խորթ թվաց, երբ իշխ. Մարիան նորից անձամբ պատահեց նրան։ Այդ ժամանակները Ժյուլին, որ եղբայրների մահվան պատճառով դարձել էր Մոսկվայի ամենահարուստ հարսնացուներից մեկը, վայելում էր աշխարհիկ հաճույքների բովանդակ եռուզեռը։ Նա շրջապատված էր երիտասարդներով, որոնք, ինչպես նա էր կարծում, գնահատում էին նրա արժանիքները։ Ժյուլին գտնվում էր բարձր շրջաններին պատկանող այն պառավ օրիորդի վիճակում, որն զգում է, թե հասել է ամուսնության վերջին շանսը և այժմ կամ երբեք պիտի որոշվի իր բախտը։ Հինգշաբթի օրերը իշխանադուստր Մարիան տխրությամբ մտածում էր, որ այժմ չկա մեկը, որին ինքը նամակ գրի, որովհետև Ժյուլին, որի ներկայությունը ոչ մի ուրախություն չէր պատճառում նրան, այստեղ էր և ամեն շաբաթ տեսնվում էր նրա հետ։ Իշխանադուստր Մարիան, իբրև մի հին էմիգրանտ, որ հրաժարվել է ամուսնանալ այն կնոջ հետ, որի մոտ մի քանի տարի շարունակ անցրել է իր երեկոները, ափսոսում էր, որ Ժյուլին այստեղ է և ինքը նամակ գրելու մարդ չունի։ Մոսկվայում չկար մեկը, որի հետ խոսեր, չկար մեկը, որին հայտներ իր վիշտը, իսկ այդ ժամանակի ընթացքում բավական վիշտ էր կուտակվել նրա սրտում։ Իշխան Անդրեյի վերադարձի և ամուսնության ժամանակը մոտենում էր, իսկ նրա հանձնարարությունը հորը նախապատրաստելու մասին, ոչ միայն չէր կատարված, այլև գործը, ընդհակառակը, թվում էր բոլորովին փչացած. և հենց միայն կոմսուհի Ռոստովայի անունը հիշելը կատաղեցնում էր ծեր իշխանին, որ առանց այն էլ մեծ մասամբ վատ տրամադրության մեջ էր լինում։ Մի նոր վիշտ, որ ավելացել էր իշխանադուստր Մարիայի վշտին, դա դասերն էին, որ տալիս էր նա եղբոր վեց տարեկան որդուն։ Իր, դեպի Նիկոլուշկան ունեցած վերաբերմունքի մեջ իշխանադուստրը սարսափով նկատում էր, որ ինքը ևս զուրկ չէ հոր դյուրագրգիռ բնավորությունից։ Երեխային սովորեցնելու ժամանակ որքան էլ նա իրեն ասում էր, թե չպետք է տաքանալ, ջղայնանալ, բայց գրեթե ամեն անգամ, երբ ֆրանսական այբբենարանն առաջն էր դնում, նրա մեջ սաստիկ ցանկություն էր առաջանում, որքան կարելի է շուտ, դյուրությամբ հաղորդել իր գիտցածը երեխային, որը միշտ վպխենում էր, թե ահա հիմա հորաքույրը պիտի բարկանա. երեխայի ամենափոքրիկ անուշադրության դեպքում նա ցնցվում էր, շտապում, տաքանում, ձայնը բարձրացնում, երբեմն ձիգ տալիս նրա ձեռն ու անկյունում կանգնեցնում։ Երեխային անկյունում կանգնեցնելով՝ նա ինքն սկսում էր լաց լինել իր չար ու վատ բնավորության համար. և Նիկոլուշկան, նրա օրինակին հետևելով, հեկեկալով, առանց թույլտվության, հեռանում էր իր անկյունից, մոտենում հորաքրոջը և նրա թաց ձեռները դեմքից հեռացնելով, սկսում էր մխիթարել նրան։ Բայց իշխանադստերն ավելի վիշտ էր պատճառում հոր դյուրագրգռությունը, որ միշտ ուղղված էր լինում իր դեմ և որ վերջին ժամանակներս դաժանության էր հասել։ Եթե հայրն ստիպեր նրան գիշերները ծունր դնել, եթե ծեծեր, ստիպեր փայտ ու ջուր կրել, իշխանադուստրը մի վայրկյան չէր մտածի, որ իր դրությունը ծանր է. բայց այդ սիրող-տանջարարը, ամենադաժանը՝ այն պատճառով, որ սիրում էր աղջկան և դրա համար տանջում իրեն ու նրան, սովորություն ուներ դիտմամբ ոչ միայն վիրավորել, ստորացնել աղջկան, այլև ցույց տալ նրան, որ միշտ և ամեն բանում նա է մեղավոր։ Վերջին ժամանակներս նրա մեջ նկատվում էր մի նոր գիծ, որ ամենից ավելի էր տանջում իշխանադուստր Մարիային, դա այն էր, որ հայրն ավելի ու ավելի էր մոտենում m-lle Bourienne-ին։ Այն միտքը, որ որդու մտադրությունը լսելու առաջին վայրկյանին ծագեց նրա գլխում հանաքի ձևով, թե՝ եթե Անդրեյն ամուսնանում է, այդ դեպքում ինքն էլ կամուսնանա Bourienne-ի հետ, այդ միտքն ըստ երևույթին դուր էր եկել նրան, և նա վերջին ժամանակներս համառորեն (ինչպես թվում էր իշխանադստեր), միայն իրեն վիրավորելու համար, մի առանձին քնքշանք էր ցույց տալիս դեպի m-lle Bourienne-ը և իր անբավականությունը դեպի աղջիկն արտահայտում էր նրանով, որ սեր էր ցույց տալիս Bourienne-ին։

Մի անգամ Մոսկվայում, իշխանադուստր Մարիայի ներկայությամբ (նրան թվում էր, թե հայրն այդ դիտմամբ իր ներկայությամբ արավ), ծեր իշխանր համբուրեց m-lle Bourienne-ի ձեռը և նրան դեպի իրեն քաշելով՝ գրկեց փաղաքշանքով։ Իշխանադուստրը բռնկեց ու դուրս վազեց սենյակից։ Մի քանի րոպե անց իշխանադուստր Մարիայի սենյակը մտավ m-lle Bourienne-ը և ժպտալով, իր դուրեկան ձայնով ինչ-որ ուրախ բան պատմեց։ Իշխանադուստրը արագ սրբեց արցունքները, վճռական քայլերով մոտեցավ Bourienne-ին և, ըստ երևույթին, ինքն էլ չիմանալով ինչո՛ւ, զայրալից փութկոտությամբ ու որոտալից ձայնով գոռաց ֆրանսուհու վրա. «Դա զզվելի, ստոր, տմարդի բան է օգտվել… թուլությունից…»։ Նա խոսքը, չվերջացրեց. «Հեռացե՛ք իմ սենյակից», ճշաց նա և հեկեկաց։

Հետևյալ օրը իշխանը ոչ մի խոսք չասավ աղջկան, բայց իշխանադուստրը նկատեց, որ ճաշին հայրը հրամայեց կերակուրները մատուցել m-lle BoUrienne֊ից սկսելով։ Ճաշի վերջում, երբ բուֆետապանը, նախկին սովորությամբ, սուրճը մատուցեց կրկին իշխանադուստր Մարիայից սկսելով, իշխանը հանկարծ կատաղեց, հենակը նետեց Ֆիլիպպի վրա ու անմիջապես կարգադրեց նրան զինվոր տանել։

— Չե՛ն լսում… երկո՛ւ անգամ ասի… չե՛ն լսում։ Նա՝ այս տան առաջին մարդն է. նա՝ իմ լավագույն բարեկամուհին է,— գոռում էր իշխանը։— Եվ եթե դու թույլ տաս քեզ,— պոռաց նա զայրույթով բռնված, առաջին անգամը դիմելով իշխանադուստր Մարիային,— եթե թույլ տաս մի անգամ էլ, ինչպես երեկ համարձակվեցիր… մոռանալ նրան, ես քեզ ցույց կտամ, թե ո՛վ է այս տան տերը։ Դո՛ւրս, երեսդ չտեսնեմ. ներողություն խնդրիր նրանից։

Իշխանադուստր Մարիան ներողություն խնդրեց Ամալյա Եվգենիևնայից ու հորից թե՛ իր համար, թե՛ բուֆետապան Ֆիլիպպի համար, որը պաշտպանություն էր խնդրել։

Այդպիսի րոպեներին իշխ. Մարիայի հոգին լցվում էր այնպիսի զգացումներով, որ նման էր զոհաբերություն անող հպարտության։ Եվ այդպիսի րոպեներին, երբ հանկարծ այդ հայրը, որին նա դատապարտում էր, կա՛մ ակնոցն էր որոնում։ Հենց ակնոցի մոտերքը շոշափելով ու այն չտեսնելով, կա՛մ մոռանում էր այն, ինչ եղել էր քիչ առաջ, կա՛մ թույլ ոտներով անհաստատ քայլ էր անում ու շուրջը նայում, թե արդյոք մեկը չտեսավ իր թուլությունը, կա՛մ, որ ամենից վատն էր, երբ ճաշի ժամանակ հյուրեր չէին լինում նրան զբաղեցնող, նա հանկարծ՝ անձեռոցիկը բաց թողնելով՝ ննջամ էր և օրորվող գլուխը կախ գցում ափսեի վրա։ «Նա ծեր, թույլ մարդ է, իսկ ես դատապարտում եմ նրան», մտածում էր իշխանադուստրն այդպիսի րոպեներին, նողկանք զգալով դեպի ինքը։

III

1810 թվին Մոսկվայում ապրում էր կարճ ժամանակում անուն հանած մի բժիշկ, ահագին հասակով, գեղեցիկ ու սիրալիր ինչպես ֆրանսացի և, ինչպես ասում էին ամբողջ Մոսկվայում, արտասովոր հմտության տեր մի բժիշկ — Մետիվիեն։ Բարձր շրջաններում նա ընդունված էր ոչ որպես բժիշկ, այլ իբրև հավասար մարդ։

Իշխան Նիկոլայ Անդրեյիչը, որ միշտ ծիծաղում էր բժշկության վրա, վերջերս, m-lle Bourienne-ի խորհրդով, թողեց այդ բժշկին իր տունը և ընտելացավ նրան։ Մետիվիեն շաբաթը երկու անգամ լինում էր իշխանի մոտ։

Ս. Նիկոլայի տոնին, իշխանի անվանակոչության օրը, ամբողջ Մոսկվան նրա տան մուտքի առջև էր, բայց նա կարգադրեց ոչ ոքի չընդունել, այլ միայն մի քանի հոգու, որոնց ցուցակը հանձնեց իշխանադուստր Մարիային, պատվիրեց կանչել ճաշի։

Մետիվիեն, առավոտյան շնորհավորելու գալով, իբրև բժիշկ, պատշաճ համարեց de forcer la consigne (արգելքը խախտել), ինչպես հայտնեց նա իշխանադուստր Մարիային, և գնաց իշխանի մոտ։ Այնպես էր պատահել, որ իր անվանակոչության այդ առավոտը ծեր իշխանը գտնվում էր իր ամենավատ տրամադրություններից մեկի մեջ։ Ամբողջ առավոտը նա շրջում էր տանը, տեղի֊անտեղի դիպչում սրան֊նրան և իրեն այնպես էր ձևացնում, թե չի հասկանում այն, ինչ ասում են իրեն և թե իրեն էլ չեն հասկանում։ Իշխանադուստր Մարիան շատ լավ էր հասկանում հոր հոգեկան վիճակը, նրա մտահոգ քրթմնջոցը, որ սովորաբար վերջանում էր կատաղության բռնկումով, ուստի և նա՝ իշխանադուստրն ամբողջ այդ առավոտ ման էր գալիս ինչպես մի լցված ու պայթելու պատրաստ հրացանի առաջ, սպասելով անխուսափելի կրակոցին։ Առավոտը, մինչև բժշկի գալը, բարեհաջող անցավ։ Բժշկին ներս թողնելով, իշխանադուստր Մարիան գիրքը ձեռին նստեց հյուրասրահի դռան մոտ, որտեղից կարող էր լսել այն բոլորը, ինչ կատարվում էր առանձնասենյակում։

Սկզբում նա լսում էր միայն Մետիվիեի ձայնը, ապա հոր ձայնը, հետո երկու ձայնն էլ լսվեցին միաժամանակ, դուռը լայն բացվեց և շեմքին երևաց Մետիվիեի վախեցած, գեղեցիկ կերպարանքը՝ մազերի սև փնջով, և իշխանը՝ թասակով ու խալաթով, կատաղությունից այլանդակված դեմքով և աչքերի խոնարհած բիբերով։

— Չես հասկանո՞ւմ,— պոռում էր իշխանը։— Իսկ ես հասկանում եմ։ Ֆրանսական լրտես։ Բոնապարտի ստրուկ, լրտե՛ս, դո՛ւրս իմ տնից։ Դո՛ւրս, ասում եմ…— և նա դուռը ծածկեց։

Մետիվիեն ուսերը թոթվելով մոտեցավ m-lle Bourienne-ին որը, աղմուկը լսելով, վազել էր հարևան սենյակից։

— Իշխանը այնքան էլ առողջ չէ, la bile et le transport au cerveau. Tranquillisez-vous, je repasserai demain^[2],— ասավ Մետիվիեն և, մատը շուրթերին դնելով, շտապ դուրս եկավ սենյակից։

Դռան ետևից լսվում էր հողաթափեր հագած ծեր իշխանի քայլերն ու գոռում֊գոչյունը. «Լրտեսներ, դավաճաններ, ամե՛ն տեղ դավաճաններ են։ Իմ տանն էլ մի վայրկյան հանգիստ չունեմ»։

Մետիվիեի գնալուց հետո ծեր իշխանն աղջկան կանչեց իր մոտ և իր ամբողջ զայրույթը թափեց նրա գլխին։ Նա մեղավոր էր նրանում, որ հոր մոտ լրտես էին թողել գա։ Չէ որ նա ասավ, թե իշխանադուստր Մարիան ցուցակ կազմի, և նա, ով այդ ցուցակում չկար, ներս չթողնեին։ Ինչո՞ւ ապա ներս թողին այդ սրիկային։ Բոլորի պատճառը նա՛ է՝ իշխանադուստրը։ Նրա երեսից իշխանը մի րոպե հանգիստ չունի, չի կարող հանգիստ մեռնել, ասում էր նա։

— Չէ, բարեկամս, հեռացի՛ր, հեռացի՛ր, դուք այդ գիտեք, գիտեք։ Ես այլևս չեմ կարող,— ասավ նա և սենյակից դուրս եկավ։ Եվ կարծես վախենալով, թե չլինի դուստրը կարող է որևէ կերպ մխիթարվել, նա վերադարձավ աղջկա մոտ և, աշխատելով հանդարտ տեսք ընդունել, ավելացրեց,— Չկարծեք, թե ես դա ասի բարկությանս րոպեին, ոչ, ես հանգիստ եմ, ես ամեն ինչ մտածել եմ, այդպես էլ կլինի — հեռացե՛ք, ձեզ համար մի տեղ գտե՛ք։— Բայց չդիմացավ և մի կատաղությամբ, որ կարող է ունենալ միայն սիրող մարդը, ինքն էլ, ըստ երևույթին, տանջվելով, բռունցքները թափ տվեց ու գռռաց դստեր վրա.

— Գոնե հիմարի մեկը կնության առներ սրան։— նա դուռը ծածկեց, կանչեց իր մոտ m-lle Bourienne֊ին և լռեց միայն իր կաբինետում։

Ժամը երկուսին հավաքվեցին ճաշի հրավիրված վեց հոգին։

Հյուրերը — հայտնի կոմս Ռաստոպչինը, իշխան Լոպուխինը՝ իր եղբոր որդու հետ, գեներալ Չատրովը՝ իշխանի հին մարտական ընկերը, և երիտասարդներից Պիեռն ու Դրուբեցկոյը,— սպասում էին նրան հյուրասրահում։

Մի քանի օր առաջ Բորիսն արձակուրդով Մոսկվա գալով ցանկացավ, որ իրեն ներկայացնեն իշխան Նիկոլայ Անդրեիչին և այն աստիճան կարողացավ արժանանալ նրա բարյացակամության, որ իշխանը բացառություն արավ նրա նկատմամբ՝ բոլոր ամուրի երիտասարդների հանդեպ, որոնց առհասարակ չէր րնդունում։

Ծեր իշխանի տունն այն չէր, ինչ կոչվում է «բարձր շրջան», բայց դա մի փոքրիկ շրշանակ էր, որի մասին քաղաքում թեև չէին խոսում, բայց այնտեղ ընդունվելն ամենից շոյիչն էր համարվում։ Այդ բանը Բորիսը հասկացավ մի շաբաթ առաջ, երբ իր ներկայությամբ Ռաստոպչինը հայտնեց գլխավար հրամանատարին (որը ս. Նիկոլայի տոնին կոմսին հրավիրում էր ճաշի), թե ինքը չի կարող գալ։

— Այդ օրն արդեն ես միշտ գնում եմ իշխան Նիկոլայ Անդրեիչի մասունքները համբուրելու։

— Ա՜խ, այո, այո,— պատասխանեց գլխավոր հրամանատարը։— Նա ինչպե՞ս է։

Հնաձև ու հին կարասիներով զարդարված հյուրասրահում հավաքված փոքրիկ հասարակությունը նման էր դատաստանական հանդիսավոր խորհրդի։ Բոլորը լուռ էին, և եթե խոսում էին, ապա խոսում էին կամաց։ Իշխան Նիկոլայ Անդրեիչը ներս մտավ լուռ ու լուրջ տեսքով։ Իշխանադուստր Մարիային թվում էր էլ ավելի հեզ ու ամաչկոտ, քան սովորաբար։ Հյուրերը նրա հետ խոսում էին ակամայից, որովհետև տեսնում էին, որ նա գլուխ չունի իրենց զրույցները լսելու։ Միայն կոմս Ռաստոպչինն էր, որ զրույցի թելը չէր կտրում, պատմելով մերթ քաղաքային, մերթ քաղաքական վերջին նորությունները։ Լոպուխինն ու ծեր գեներալը մերթ ընդ մերթ մասնակցում էին զրույցին։

Իշխան Նիկոլայ Անդրեիչը նրան լսում էր, ինչպես մի գերագույն դատավոր լսում է իրեն արվող զեկուցումը և երբեմնակի լռությամբ ու կարճ խոսքով հայտնում, թե ինքն ընդունում է ի գիտություն այն, ինչ զեկուցում են իրեն։ Խոսակցությունը տարվում էր այնպիսի եղանակով, որ ինքնըստինքյան պարզ էր, թե ոչ ոք հավանություն չի տալիս այդ բանին, ինչ կատարվում է քաղաքական աշխարհում։ Պատմում էին դեպքեր, որ պարզ ցույց էին տալիս, թե ամեն բան դեպի վատն է գնում, բայց յուրաքանչյուր պատմության և դատողության մեջ զարմանալին այն էր, որ պատմողը կանգ էր առնում կամ նրան կանգնեցնում էին ամեն անգամ հենց այն տեղում, երբ խոսքը կարող էր վերաբերել թագավոր կայսեր անձնավորությանը։

Ճաշի վրա խոսակցությունը դարձավ քաղաքական վերջին նորության, այն է՝ Օլդենբուրգի դուքսի կալվածները Նապոլեոնի կողմից գրավելու և Նապոլեոնին ուղղած թշնամական հայտագրի շուրջը, մի հայտագիր, որը միաժամանակ ուղարկվել էր եվրոպական բոլոր արքունիքներին։

— Բոնապարտը Եվրոպայի հետ վարվում էր այնպես, ինչպես ծովահենը նվաճած ծովի վրա,— ասավ կոմս Ռաստոպչինը, կրկնելով մի քանի անգամ իր կողմից ասված խոսքը։— Զարմանում ես միայն թագավորների համբերության ու կուրության վրա։ Այժմ բանը պապին է հասել, և Բոնապարտը, առանց քաշվելու, ուզում է տապալել կաթոլիկ կրոնապետին,— ու բոլորը լռո՛ւմ են։ Միայն մեր թագավորն է բողոքել Օլդենբուրգի դուքսի կալվածները գրավելու դեմ։ Այն էլ…— կոմս Ռաստոպչինը լռեց, զգալով, որ հասել է այն տեղը, ուր այլևս անկարելի է դատապարտել։

— Օլդենբուրգի դքսության փոխարեն առաջարկվել են ուրիշ հողեր,— ասավ իշխան Նիկոլայ Անդրեյիչը։- Ճիշտ այնպես, ինչպես ես գյուղացիներին Լիսիե Գորիից տեղափոխեցի Բոգուչարովո և Ռյազանի կալվածները, այնպես էլ նա վարվում է դուքսերի հետ։

— Le duc d’Oldenbourg supporte son malheur avec une force de caractère et une résignation admirable^[3],— ասավ Բորիսը, հարգալիր միջամտելով խոսակցության։

Նա այդ բանն ասավ նրա համար, որովհետև Պետերբուրգից գալու ժամանակ պատիվ էր ունեցել ներկայանալ դուքսին։ Իշխան Նիկոլայ Անդրեյիչը Բորիսին նայեց մի այնպիսի հայացքով, կարծես ինչ-որ բան էր ուզում ասել նրան այդ առթիվ, բայց միտքը փոխեց, համարելով նրան այդ բանի համար շատ երիտասարդ։

— Ես կարդացի մեր բողոքը Օլդենբուրգի գործի մասին և զարմացա այդ հայտագրի վատ խմբագրության վրա,— ասավ կոմս Ռաստոպչինն այն մարդու անփույթ եղանակով, որ խոսում է իրեն լավ ծանոթ գործի մասին։

Պիեռը միամիտ զարմանքով նայեց Ռաստոպչինին, չհասկանալով, թե հայտագրի վատ խմբագրությունն ինչո՛ւ է անհանգստացրել նրան։

— Մի՞թե միևնույն չէ, թե հայտագիրն ինչպես է գրված, կոմս,— ասավ նա,— եթե նրա բովանդակությունն ուժեղ է։

— Mon cher, avec nos 500 mille hommes de troupes, il serait facile d’avoir un beau style^[4],— ասավ կոմս Ռաստոպչինը։

Պիեռը հասկացավ, թե կոմս Ռասաոպչինին ինչու է անհանգստացրել հայտագրի խմբագրությունը։

— Ինչպես երևում է թուղթ մրոտողները բավական բազմացել են,— ասավ ձեր իշխանը.— այնտեղ Պետերբուրգում բոլորը գրում են ոչ միայն հայտագիր — նոր օրենքներ են գրում բոլորը։ Իմ Անդրյուշան այնտեղ Ռուսաստանի համար մի ամբողջ հատոր օրենքներ է գրել։ Հիմա բոլորր գրո՜ւմ են։— Եվ նա անբնական կերպով ծիծաղեց։

Խոսակցությունը պահ մի դադարեց. ծեր գեներալն իր հազով ուշադրություն դարձրեց իր վրա։

— Հաճե՞լ եք լսել վերջին դեպքի մասին, որ տեղի ունեցավ Պետերբուրգում զորատեսի ժամանակ։ Ինչպե՜ս իրեն ցույց տվեց ֆրանսական դեսպանը։

— Ի՞նչ։ Այո, ես ինչ-որ բան լսել եմ, նա կարծեմ ինչ-որ անհարմար բան է ասել նորին մեծության ներկայությամբ։

— Նորին մեծությունը նրա ուշադրությունը դարձրել է գրենադերյան դիվիզիայի և հանդիսավոր մարշի վրա, շարունակեց գեներալը,—- բայց դեսպանն իբրև թե ոչ մի ուշադրություն չի դարձրել և իբրև իրեն թույլ է տվել ասելու, թե «մեզ մոտ Ֆրանսիայում այդ տեսակ դատարկ բաների վրա ուշադրություն չենք դարձնում»։ Թագավորը ոչինչ չի հաճել ասել։ Հետևյալ զորատեսին, ասում են, թագավորը ոչ մի անգամ չի բարեհաճել նրան դիմել։

Բոլորը լռեցին. այդ փաստը, որ անձնապես թագավորին էր վերաբերում, չէր կարելի քննության առնել։

— Հանդուգն են,— ասավ իշխանը։— Մետիվիեին ճանաչո՞ւմ եք։ Քիչ առաջ ես նրան դուրս արի իմ տնից։ Նա այստեղ էր. չնայած որ ես խնդրել էի ոչ ոքի չթողնել ինձ մոտ, նրան թողել էին,— ասավ իշխանը բարկացած նայելով դստերը։

Եվ նա պատմեց իր ամբողջ խոսակցությունը ֆրանսացի բժշկի հետ և այն պատճառները, որոնք համոզել էին, թե Մետիվիեն լրտես է։ Թեպետև այդ պատճառները շատ անբավարար ու անորոշ էին, այնուամենայնիվ ոչ ոք չառարկեց։

Տապակած կերակրից հետո շամպայն մատուցին։ Հյուրերը ելան տեղներից ու շնորհավորեցին ծեր իշխանին։ Իշխանադուստր Մարիան նույնպես մոտեցավ հորը։

Նա դստերը նայեց սառը, չար հայացքով ու նրան դեմ արավ իր խորշոմած, ածիլված այտը։ Նրա դեմքի ամբողջ արտահայտությունը վկայում էր, որ առավոտյան խոսակցությունը չի մոռացել, որ նրա որոշումը մնում է իր նախկին ուժի մեջ և, որ շնորհիվ հյուրերի ներկայության, նա այդ բանն այժմ չի ասում նրան։

Երբ սեղանատնից անցան հյուրասրահ՝ սուրճ խմելու, ծերերը նստեցին միասին։

Իշխան Նիկոլայ Անդրեիչն ավելի աշխուժացավ և իր հայացքը հայտնեց առաջիկա պատերազմի մասին։

Նա ասավ, որ մեր պատերազմը Բոնապարտի դեմ անհաջող կլինի մինչև այն ժամանակ, քանի դեռ մենք կշարունակենք դաշնակցել գերմանացիների հետ և կմիջամտենք եվրոպական գործերին, որոնց հետ մեզ զոռով կապեց Տիլզիտի հաշտությունը։ Մենք ոչ Ավստրիայի համար, ոչ էլ Ավստրիայի դեմ չպետք է կռվենք։ Մեր ամբողջ քաղաքականությունը պետք է դործադրենք Արևելքում, իսկ Բոնապարտի վերաբերմամբ միայն մի բան — պետք է զինվենք, ամրացնենք սահմանը և անհողդողդ լինենք քաղաքականության մեջ, և նա երբեք չի համարձակվի անցնել ռուսական սահմանը, ինչպես յոթը թվին։

— Բայց մենք, իշխան, ինչպես կռվենք ֆրանսացիների դեմ,— ասավ կոմս Ռաստոպչինը։— Մի՞թե մենք կարող ենք ծառանալ մեր ուսուցիչների և աստվածների դեմ։ Նայեցեք մեր երիտասարդության։ Նայեցեք մեր շքափայլ տիկիններին։ Մեր աստվածները ֆրանսացիներն են, մեր երկնային արքայությունը՝ Փարիզը։

նա սկսեց ձայնը բարձրացնել, ըստ երևույթին նրա համար, որպեսզի բոլորը լսեն։

— Հագուստները ֆրանսական, մտքերը ֆրանսական, զգացումները ֆրանսական։ Դուք ահա ձեր Մետիվիեի վզակոթից բռնած դուրս եք արել նրա՛ հսմար, որ նա ֆրանսացին և անպիտան, իսկ մեր մեծաշուք տիկինները հոգի են տալիս նրա համար։ Երեկ ես մի երեկույթում էի, ահա այդտեղ հինգ տիկիններից երեքը կաթոլիկ էին, որ, պապի թույլտվությամբ, կիրակի օրերը ասեղնագործով են զբաղվում։ Այնինչ իրենք համարյա թե մերկ նստած էին, ինչպես առևտրական բաղնիսի ցուցանակներ, թող թույլ տրվի ասել։ Է՛հ, իշխան։ Նայում ես մեր երիտասարդներին և քիչ է մնում Պետրոս Մեծի հին մահակը ձեռդ առնես ու ռուսավարի դրանց կողքերը մի լավ ջարդես. այն ժամանակ կխրատվեին։

Բոլորը լռեցին։ Ծեր իշխանը ժպիտը դեմքին նայեց Ռաստոպչինին և գլխի շարժումով հավանություն տվեց նրա ասածներին։

— Դեհ, մնաք բարով, ձերդ պայծառափայլություն, մի հիվանդացեք,— ասավ Ռաստոպչինը, իրեն հատուկ արագ շարժումներով ու ձեռն իշխանին մեկնելով։

— Գնաս բարև, սիրելիս,— տավիղ է, միշտ հաճույքով լսում եմ նրան,— ասավ ծեր իշխանը Ռաստոպչինին, ձեռը բռնելով և համբույրի համար այտը նրան դեմ անելով։ Ռաստոպչինի հետ վեր կացան և մյուսները։

IV

Իշխանադուստր Մարիան հյուրասրահում նստած լսում էր ծերերի այդ խոսակցություններն ու դատողությունները, բայց լսածներից ոչինչ չէր հասկանում, նա այն մասին էր մտածում միայն, թե հյուրերը չեն նկատում, արդյոք, հոր թշնամական վերաբերմունքը դեպի իրեն։ Նա նույնիսկ չնկատեց այն առանձին ուշադրությունն ու սիրալիրությունը, որ ճաշի ամբողջ ընթացքում ցույց էր տալիս իրեն Դրուբեցկոյը, որն արդեն երրորդ անգամն էր լինում իրենց տանը։

Իշխանադուստր Մարիան ցրված, հարցական հայացքով դարձավ Պիեռին, որը բոլոր հյուրերից հետո՝ գլխարկը ձեռին ու ժպտադեմ մոտեցավ իշխանադուստր Մարիային այն ժամանակ, երբ իշխանը դուրս գնաց և նրանք մենակ մնացին հյուրասրահում։

— Կարելի՞ է մի փոքր էլ նստել,— ասավ նա իր հաստ մարմնով բազկաթոռի վրա փռվելով։

— Խնդրեմ,— ասավ իշխանադուստր Մարիան։ «Դուք ոձինչ չնկատեցի՞ք», ասավ նրա հայացքը։

Պիեռը գտնվում էր հետճաշյա ուրախ տրամադրության մեջ։ Նա նայում էր առջևը և հանդարտ ժպտում։

— Դուք, իշխանադուստր, վաղո՞ւց եք ճանաչում այդ երիտասարդին,— ասավ նա։

— Որի՞ն։

— Դրուբեցկոյին։

— Ոչ, մի քանի օր է…

— Ինչպե՞ս է, նա ձեզ դո՞ւր է գալիս։

— Այո նա դուրեկան երիտասարդ է… Դուք այդ ինչո՞ւ եք հարցնում,— ասավ իշխանադուստր Մարիան, շարունակելով մտածել առավոտը հոր հետ ունեցած խոսակցության մասին։

— Նրա համար որ, ես դիտել եմ, երիտասարդ մարդիկ Պետերբուրգից Մոսկվա գալիս են հարուստ հարսնացուի հետ ամուսնանալու նպատակով։

— Այդ դո՞ւք եք դիտել,— ասավ իշխանադուստր Մարիան։

— Այո,— շարունաեց Պիեռը ժպտերես,— և այդ երիտասարդն այժմ իրեն այնպես է պահում, որ ուր հարուստ հարսնացուներ կան, նա էլ այնտեղ է։ Ինչպես գիտեք՝ կարդում եմ նրա մտադրությունը։ Այժմ նա անվճռականության մեջ է՝ ո՛ւմ վրա հարձակում գործի — ձե՞զ թե օրիորդ Ժյուլի Կարագինայի։ Il est très assidu auprès d’elle.^[5]

— Նա նրանց մոտ գնո՞ւմ է։

— Այո, շատ հաճախ։ Իսկ դուք գիտե՞ք օրիորդներին զբաղեցնելու նոր ձևը,— ասավ Պիեռն ուրախ ժպիտով, ըստ երևույթին գտնվելով բարեհոգությամբ կատակելու այն ուրախ տրամադրության մեջ, որի համար իր օրագրում նա հաճախ կշտամբում էր իրեն։

— Ոչ,— ասավ իշխանադուստր Մարիան։

— Այժմ Մոսկվայի աղջիկներին դուր գալու համար — il faut être mélancolique. Et il est très mélancolique auprès de m-lle Կարագին^[6],— ասավ Պիեռը։

— Vraiment?^[7]— ասավ իշխանադուստր Մարիան, նայելով Պիեռի բարի դեմքին և չդադարելով իր վշտի մասին մտածելուց։— «Ես ինձ ավելի թեթև կզգայի,— մտածում էր նա,— եթե կարողանայի որևէ մեկին վստահությամբ հայտնել այն ամենը, ինչ զգում եմ։ Ես կուզեի այդ ամենը Պիեռին ասել։ Նա այնքան բարի ու ազնիվ է։ Ես թեթևություն կզգայի։ Նա ինձ մի խորհուրդ կտար»։

— Դուք կամուսնանայի՞ք նրա հետ,— հարցրեց Պիեռը։

— Ա՜խ, կոմս, րոպեներ են լինում, երբ ես պատրաստ եմ լինում ամուսնանալ ամեն մի մարդու հետ,— հանկարծ իրեն համար իսկ անսպասելի լացախառն ձայնով ասավ իշխանադուստր Մարիան։— Ա՛խ, որքան ծանր է սիրել մոտիկ մարդու և զգալ որ… ոչինչ (շարունակեց նա կերկերուն ձայնով) չես կարող անել նրա համար, բացի վիշտ պատճառելուց, երբ զգում ես, որ այդ բանը չես կարող փոխել. մնում է մի բան — հեռանալ, իսկ ո՞ւր գնամ ես…

— Ի՞նչ եք ասում, ձեզ ի՞նչ է պատահել, իշխանադուստր։

Բայց իշխանադուստրը, խոսքը չվերջացրած, լաց եղավ։

— Չգիտեմ ինչ է պատահել։ Մի՛ լսեք ինձ։ Մոռացեք ինչ ասի։

Պիեռի ամբողջ ուրախությունը չքացավ. նա մտահոգ հարց ու փորձ էր անում իշխանադստեր, խնդրում էր նրան ասել ամեն բան, վստահորեն իր վիշտը հայտնել նրան, բայց իշխանադուստրը միայն կրկնում էր, որ Պիեռը մոռանա իր ասածները, որ ինքն էլ չգիտի, թե ինչ է ասում, և որ ինքն ուրիշ վիշտ չունի, բացի այն, որ Պիեռին հայտնի է, որ նա վախենում է, թե իշխան Անդրեյի ամուսնությունը գժտություն առաջ բերի հոր և որդու մեջ։

— Ռոստովների մասին մի բան լսե՞լ եք արդյոք,— հարցր եց իշխանադուստրը, կամենալով խոսակցությունը փոխել։— Ինձ ասին, որ նրանք շուտով գալու են։ Անդրեյին էլ ամեն օր սպասում եմ։ Ես կուզեի, որ նրանք տեսնվեին այստեղ։

— Իսկ նա այժմ ինչպե՞ս է նայում այդ բանին,— հարցրեց Պիեռը, նա խոսքի տակ հասկանալով ձեր իշխանին։

Իշխանադուստր Մարիան գլուխն օրորեց։

-— Բայց ինչ պետք է անեն։ Մի քանի ամիս է մնում, որ տարին լրանա։ Եվ այդ էլ չի կարող լինել։ Ես կուզեի միայն եղբորս մի կերպ ազատել առաջին պահին։ Եվ կուզեի, որ նրանք շուտով գային։ Ես հույս ունեմ, որ կբարեկամանամ եղբորս հարսնացուի հետ։ Դուք նրանց վաղո՞ւց եք ճանաչում,— ասավ իշխանադուստր Մարիան. — ձեռներդ ձեր խղճի վրա դրած ասեք ինձ իսկական ճշմարտությունը. ինչպիսի՞ աղջիկ է դա և դուք ինչպե՞ս եք գտնում նրան։ Բայց ասեք ամբողջ ճշմարտությունը, որովհետև դուք լավ գիտեք, որ Անդրեյը, հակառակ հորս կամքի, այնպիսի ռիսկ է անում, որ ես կցանկանայի իմանալ…

Անորոշ բնազդը Պիեռին ասում էր, որ այդ վերապահումների և ամբողջ ճշմարտությունը ասելու կրկնվող թախանձանքների մեջ արտահայտվում է իշխանադուստր Մարիայի անբարյացակամությանը դեպի իր ապագա հարսը և որ նա ցանկանում է, որպեսզի Պիեռը չհավանի իշխան Անդրեյի ընտրությունը. բայց Պիեռն ասավ այն, ինչ ավելի շուտ զգում էր, քան մտածում։

— Ես չգիտեմ, ինչպես պատասխանեմ ձեր հարցին,— ասավ նա շիկնելով, ինքն էլ չիմանալով, թե ինչո՛ւ։— Ես բոլորովին չգիտեմ, թե ինչպիսի աղջիկ է նա, ես ոչ մի կերպ չեմ կարող վերլուծել նրան։ Նա հմայիչ է, իսկ թե ինչո՛ւ — չգիտեմ։ Ահա բոլորը, ինչ կարելի է ասել նրա մասին։

Իշխանադուստր Մարիան հոգոց քաշեց. նրա դեմքի արտահայտությունն ասում էր. «Այո, ես այդ բանին սպասում էի և վախենում»։

— Իսկ նա խելո՞ք է,— հարցրեց իշխանադուստր Մարիան։

Պիեռը մտածմունքի մեջ ընկավ։

— Կարծում եմ՝ ոչ,— ասավ նա,— սակայն՝ այո։ Նա իրեն խելոք չի ձևացնում… Բայց նա հմայիչ է և ուրիշ ոչինչ։

Իշխանադուստր Մարիան նորից գլուխն օրորեց բացասաբար։

— Ա՛խ, ես այնպես եմ ցանկանում նրան սիրե՛լ։ Դուք նրան ասացեք, եթե ինձնից շուտ տեսնեք։

— Ես լսել եմ, որ նրանք այս օրերս կգան,— ասավ Պիեռը։

Իշխանադուստր Մարիան հայտնեց Պիեռին իր ծրագիրը, թե ինչպես ինքը, հենց որ Ռոստովները գան, կմտերմանա ապագա հարսին և կաշխատի ծեր իշխանին նմանապես ընտելացնել նրան։

V

Պետերբուրգում Բորիսին չհաջողվեց ամուսնանալ հարուստ հարսնացուի հետ և նա նույն այդ նպատակով եկավ Մոսկվա։ Մոսկվայում Բորիսը գտնվում էր երկու ամենահարուստ հարսնացուների — Ժյուլիի և իշխ. Մարիայի միջև ընտրություն անելու անվճռականության մեջ։ Թեև իշխանադուստր Մարիան, չնայած իր տգեղության, Բորիսին թվում էր Ժյուլիից ավելի գրավիչ, բայց նա մի տեսակ անհարմարություն էր զգում հետապնդել Բալկոնսկայային։ Իր վերջին տեսակցության ժամանակ, ծեր իշխանի անվանակոչության օրը, որքան Բորիսը փորձ էր անում խոսել իր զգացմունքների մասին, իշխանադուստր Մարիան նրան պատասխանում էր անպատեհ խոսքերով և, ըստ երևույթին, իրեն չէր լսում։

Ժյուլին, ընդհակառակը, թեև առանձին, բայց միայն իրեն հատուկ ձևով, սիրով ընդառաջում էր նրա հարգանք մատուցանելուն։

Ժյուլին 27 տարեկան էր։ Եղբայրների մահից հետո նա դարձավ շատ հարուստ։ Նա այժմ բոլորովին տգեղացել էր, բայց կարծում էր, թե ինքը ոչ միայն լավն է, այլև գրավիչ, քան առաջ։ Այդ մոլորությունը նրա մեջ պահպանվում էր շնորհիվ այն բանի, որ նա նախ դարձել էր հարուստ հարսնացու, երկրորդ՝ որքան ավելի էր հասակն առնում, այնքան ավելի անվտանգ էր դառնում տղամարդկանց համար, ուստի և վերջիններս ավելի ազատ էին վարվում նրա հետ և իրենց վրա ոչ մի պարտավորություն չվերցնելով, վայելում էին նրա ընթրիքները, երեկույթները և մասնակցում նրա հավաքույթներին։ Այն տղամարդը, որ տասը տարի առաջ կվախենար ամեն օր գնալ այն տունը, ուր գտնվում էր 17 տարեկան մի օրիորդ, որպեսզի նրան չվարկաբեկի և իրեն չկաշկանդի, այժմ ամեն օր համարձակ գնում էր նրա մոտ և նրա հետ վարվում էր ոչ թե իբրև հարսնացու-օրիորդի հետ, այլ ինչպես մի ծանոթուհու, որը սեռ չունի։

Մոսկվայում Կարագինների տունը այդ ձմեռ ամենահաճելի և հյուրընկալ տունն էր։ Բացի հրավիրովի երեկույթներից ու ճաշերից։ Կարագինների տանն ամեն օր հավաքվում էր մեծ հասարակություն, առանձնապես տղամարդիկ, որ ընթրում էին գիշերվա ժամը 12֊ին և գրեթե մինչև 3-ը նստում։ Չկար պարահանդես, զբոսանք, թատրոն, ուր Ժյուլին չլիներ։ Նրա արդուզարդը միշտ նորաձև էր։ Բայց, չնայած դրան, Ժյուլին ամեն բանից հիասթափված էր երևում, բոլորին էլ ասում էր, որ ինքը չի հավատում ո՛չ բարեկամության, ո՛չ սիրո, ո՛չ էլ կյանքի որևէ ուրախության և հանգստություն սպասում է միայն այնտեղ։ Նա յուրացրել էր մեծ հիասթափություններ կրած աղջկա տոն, որը կորցրել է իր սիրածին կամ խաբվել է նրանից։ Թեպետ նրա հետ այդպիսի բան չէր պատահել, բայց նրան նայում էին իբրև մի այդպիսինի վրա, և նա ինքն էլ մինչև անգամ հավատում էր, թե ինքը շատ է տանջվել կյանքում։ Այդ մելամաղձությունը, որ չէր խանգարում նրան ուրախանալ, չէր խանգարում նաև նրան այցելող երիտասարդներին հաճելի ժամանակ անցկացնել։ Նրանց մոտ եկող ամեն մի հյուր իր տուրքն էր տալիս տիրուհու մելամաղձոտ տրամադրության և ապա զբաղվում թե՛ զրույցով, թե՛ պարերով, թե՛ մտավոր խաղերով և թե բուրիմեյի տուրնիրներով, որ ընդունված էին Կարագինների տանը։ Միայն մի քանի երիտասարդներ, դրանց թվում և Բորիսը, ավելի էին խորանում Ժյուլիի մելամաղձոտ տրամադրության մեջ, և այդ երիտասարդների հետ նա ավելի տևական ու առանձին զրույցներ էր ունենում աշխարհի ունայնության մասին և ցույց էր տալիս նրանց իր ալբոմները, որոնց մեջ կային շատ տխուր պատկերներ, ասացվածներ ու ոտանավորներ։

Ժյուլին առանձնապես սիրալիր էր դեպի Բորիսը. ափսոսում էր, որ նա շուտ հիասթափվել է կյանքից, առաջարկում էր նրան իր բարեկամական այն մխիթարանքը, որ կարող էր ինքն առաջարկել, ինքը կյանքում տանջված լինելով, և վերջը, նրա առաջ բաց արավ իր ալբոմը։ Բորիսը նրա ալբոմում նկարեց երկու ծառ ու գրեց՝ Arbres rustiques, vos sombres rameaux secouent sur moi les ténèbres et la mélancolie.^[8]

Մի ուրիշ տեղ նա նկարեց մի դամբարան ու գրեց.

«La mort est secourable et la mort est։ranquille.
Ah! contre les douleurs il n’y a pas d’autre asile.»^[9]

Ժյուլին ասավ, որ դա հիանալի է։

— Il y a quelque chose de si ravissant dans le sourire de la mélancolie^[10],— ասավ նա Բորիսին բառացի կերպով գրքից քաղած խոսքերը։— C’est un rayon de lumière dans l’ombre, une nuance entre la douleur et le désespoir, qui montre la consolation possible.^[11]

Այդ խոսքերի վրա Բորիսը ոտանավոր գրեց.

«Aliment de poison d’une âme trop sensible,
«Toi, sans qui le bonheur me serait impossible,
«Tendre mélancolie, ah, viens me consoler,
«Viens calmer les tourments de ma sombre retraite
«Et mêle une douceur secrète
«A ces pleurs, que je sens couler».^[12]

Ժյուլին Բորիսի համար տավիղի վրա նվագում էր ամենատխուր նոկտյուրններ։ Բորիսը նրա համար բարձրաձայն կարդում էր «Թշվառ Լիզան» և ընթերցումը շուտ-շուտ ընդհատում իր հուզմունքից շնչարգել լինելով։ Մեծ հասարակության մեջ հանդիպելով՝ Ժյուլին ու Բորիսը միմյանց նայում էին այնպես, կարծես միակ մարդիկն էին աշխարհում, որ անտարբեր են և հասկանում են իրար։

Աննա Միխայլովնան, որ հաճախ այցելում էր Կարագիններին և ընկերանում մորը, ճիշտ տեղեկություններ էր հավաքում, թե ի՛նչ է տրվելու Ժյուլիին իբրև օժիտ (տրվելու էին Պենզայի երկու կալվածը և Նիժնի-Նովգորոդի անտառները)։ Աննա Միխայլովնան նախախնամության կամքին անձնատուր և խանդաղատանքով էր նայում այն նուրբ տխրությանը, որն իր որդուն կապում էր հարուստ Ժյուլիի հետ։

— Toujours charmante et mélancolique, cette chère Julie^[13],— ասավ նա աղջկան։— Բորիսն ասում է, թե ինքը հոգով հանգստանում է ձեր տանը։ Նա այնքան հիասթափություններ է կրել և այնքան զգայուն է,— ասում էր մորը։— Ա՜խ, սիրելիս, վերջին ժամանակներս ես շատ եմ կապվել Ժյուլիի հետ,— ասում էր Աննա Միխայլովնան որդուն,— չեմ կարող նկարադրել։ Եվ ո՛վ կարող է նրան չսիրել։ Դա մի այնպիսի էակ է որ։ Ա՛խ, Բորի՛ս, Բորի՛ս։— Նա մի րոպեաչափ լռեց։— Ես նրա մորը շատ եմ խղճում,— շարունակեց նա,— մի քանի օր առաջ նա ինձ ցույց տվեց հաշիվներ ու նամակներ, որ ստացել էր Պենզայից (նրանք այնտեղ ահագին կալված ունեն), և խեղճը ինքը մեն֊մենակ է, այնպես են խաբում նրան։

Բորիսը մորը լսելով՝ հազիվ նկատելի ժպտում էր։ Նա հեզությամբ ծիծաղում էր նրա պարզամիտ խորամանկության վրա, բայց շարունակելով լռել, երբեմն ուշադիր հարցեր էր տալիս նրան Պենզայի և Նիժնի-Նովգորոդի կալվածների մասին։

Ժյուլին վաղուց արդեն իր մելամաղձոտ երկրպագուից առաջարկություն էր սպասում ու պատրաստ էր ընդունել այն, բայց նողկանքի մի ինչ-որ գաղտնի զգացում, որ կար Բորիսի մեջ դեպի Ժյուլին, դեպի նրա ամուսնանալու բուռն ցանկությունը, դեպի նրա անբնականությունը և իսկական սիրո հնարավորությունից զրկվելու սարսափելի զդացումը դեռ պահում էր Բորիսին։ Նրա արձակուրդի ժամկետը լրացել էր արդեն։ Աստծու օրը նա իր ժամանակն ամբողջովին անցնում էր Կարագինների տանը և ամեն օր, ինքն իր մեջ խորհրդածելով, ասում էր, թե վաղը առաջարկություն է անելու։ Բայց Ժյուլիի ներկայությամբ, նայելով նրա գրեթե միշտ սնգուրված կարմիր դեմքին ու կզակին, նրա տամուկ աչքերին ու դեմքի արտահայտությանը, որ միշտ պատրաստակամություն էր հայտնում մելամաձղոտութ յունից իսկույն ամուսնական երջանկության անբնական զմայլանքի անցնելու, Բորիսը չէր կարողանում արտասանել իր վճռական խոսքը, չնայած որ, իր երևակայության մեջ նա վաղուց արդեն իրեն Պենզայի ու Նիժնի-Նովգորոդի կալվածների տեր էր համարում ու նախագծում էր նրանցից ստացվելիք եկամուտների բաշխումն ու գործադրությունը։ Ժյուլին նկատում էր Բորիսի անվճռականությունը և երբեմն մտածում, որ ինքն ատելի է նրան։ Բայց կանացի ինքնախաբեությունն իսկույն ևեթ մխիթարում էր նրան և նա ինքն իրեն ասում էր, թե Բորիսն ամաչկոտ է միայն սիրո պատճառով։ Ժյուլիի մելամաղձոտությունը սակայն փոխվում էր դյուրագրգռության, և Բորիսի մեկնելուց մի քանի օր առաջ նա կազմեց մի վճռական ծրագիր։ Հենց այն օրերին, երբ Բորիսի արձակուրդը լրանում էր, Մոսկվայում և, ինքնին պարզ է, Կարագինների հյուրասրահում հայտնվեց Անատոլ Կուրագինը, և Ժյուլին, անսպասելիորեն թողնելով իր մելամաղձոտությունը, դարձավ շատ ուրախ և ուշադիր դեպի Կուրագինը։

— Mon cher,— ասավ Աննա Միխայլովնան որդուն,— je sais de bonne source que le Prince Basile envoie son fils a Moscou pour lui faire épouser Julie.^[14] Ես այնպես եմ սիրում Ժյուլիին, որ ուղղակի ափսոսում եմ նրան։ Դու ի՞նչ ես կարծում, սիրելիս,— ասավ Աննա Միխայլովնան։

Այն միտքը, թե ինքը հիմար դրության մեջ է ընկնելու և Ժյուլիի մոտ մի ամբողջ ամիս ծանր մելանխոլիկ ծառայությունը կորչելու է իզուր և արդեն նախագծված ու իր երևակայության մեջ ինչպես հարկն է գործադրած Պենզայի կալվածների եկամուտները տեսնելու է ուրիշի, այն էլ տխմար Անատոլի ձեռին,— վիրավորում էր Բորիսին։ Եվ նա գնաց Կարագինների մոտ՝ առաջարկ անելու հաստատ մտադրությամբ։ Ժյուլին նրան դիմավորեց ուրախ և անհոգ տեսքով, անփութորեն պատմեց, թե ինչպես ուրախ անցրեց երեկվա պարահանդեսը և հարցրեց, թե նա ե՞րբ է մեկնում։ Չնայած որ Բորիսը եկել էր իր սիրո մասին խոսելու նպատակով, ուստի և մտադիր էր սիրալիլր լինել, նա ջղայնացած սկսեց խոսել կանանց անհավատարմության մասին և այն մասին, թե ինչպես կանայք հեշտությամբ կարողանում են վշտից անցնել ուրախության և թե ինչպես նրանց տրամադրությունը կախված է այն բանից, թե ո՛վ է հետաքրքրվում իրենցով։ Ժյուլին վիրավորվեց և ասավ, թե դա ճիշտ է, որ կնոջը հարկավոր է բազմազանություն և թե միևնույն բանը կձանձրացնի ամենքին էլ։

— Դրա համար էլ ես ձեզ խորհուրդ կտայի…— սկսեց Բորիսը, կամենալով խայթել նրան, բայց նույն րոպեին մի վիրավորական միտք ծագեց նրա գլխում, թե կարող է պատահել, որ առանց նպատակին հասնելու հեռանա Մոսկվայից, իզուր կորցնելով աշխատանքը (մի բան, որ նրան երբեք և ոչ մի գործում չէր պատահել)։

Նա խոսքի կեսին կանգ առավ, աչքերը կախ գցեց, որպեսզի չտեսնի նրա տհաճորեն հուզված ու անվճռական դեմքը և ասավ.

— Ես բնավ նրա համար չեմ եկել, որ ձեզ հետ կռվեմ։ Ընդհակառակը…

Նա նայեց Ժյուլիին, համոզվելու համար, թե կարելի է արդյոք շարունակել։ Ժյուլիի ամբողջ հուզմունքը չքացավ հանկարծ և նա իր անհանգիստ, թախանձող աչքերը՝ ագահ սպասումով հառեց Բորիսի երեսին։ «Ես միշտ այնպես կարող եմ դասավորել իմ կյանքը, որ քիչ տեսնեմ սրան,— մտածեց Բորիսը։— Քանի որ գործն սկսված է, պետք է գլուխ բերել»։ Նա շառագունեց, աչքերը գցեց Ժյուլիի երեսը ու ասավ.

— Դուք գիտե՛ք իմ զգացումները դեպի ձեզ։

Ավելին ասելն ավելորդ էր, Ժյուլիի դեմքը փայլում էր հաղթության ու ինքնագոհության ժպիտով, բայց նա Բորիսին հարկադրեց ասել բոլորը, ինչ առհասարակ ասվում է այդպիսի դեպքերում,— ասել, թե ինքը սիրում է նրան և երբեք ոչ մի կնոջ նրանից ավելի չի սիրել։ Ժյուլին գիտեր, որ Պենզայի կալվածների և Նիժնի-Նովգորոդի անտառների համար ինքը կարող է այդ պահանջել, և ստացավ այն, ինչ պահանջում էր։

Փեսացուն ու հարսնացուն, այլևս չհիշելով իրենց՝ խավարով ու մելամաղձոտությամբ ծածկող ծառերի մասին, ծրագիրներ էին կազմում ապագայում Պետերբուրգում փայլուն կյանք ստեղծելու և այցելություններ էին անում և ամեն ինչ նախապատրաստում շքեղ հարսանիքի համար։

VI

Կոմս Իլյա Անդրեևիչը հունվարի վերջին Նատաշայի ու Սոնյայի հետ եկավ Մոսկվա։ Կոմսուհին դեռևս վատառողջ էր և չկարողացավ գալ, իսկ մինչև նրա առողջանալը անկարելի էր սպասել, իշխան Անդրեյին օրեցօր սպասում էին Մոսկվայում, բացի դրանից պետք էր օժիտ գնել, պետք էր մերձմոսկովյան կալվածը ծախել և օգտվել ծեր իշխանի Մոսկվայում գտնվելու հանգամանքից՝ ապագա հարսին նրան ներկայացնելու համար։ Որովհետև Ռոստովների տունը Մոսկվայում տաքացված չէր և բացի այդ նրանք եկել էին կարճ ժամանակով, առանց կոմսուհու, ուստի և Իլյա Անդրեևիչը որոշեց Մոսկվայում իջևանել Մարիա Դմիտրևնա Ախրոսիմովայի մոտ, որ վաղուց իր հյուրասիրությունն էր առաջարկել կոմսին։

Ուշ երեկոյան Ռոստովների չորս սահնականման կառքերը մտան Մարիա Դմիտրևնայի բակը՝ Ստարայա Կանյուշեննայա թաղում։ Մարիա Դմիտրևնան մենակ էր ապրում։ Աղջկան նա վաղուց մարդու էր տվել։ Որդիները բոլորն էլ ծառայության մեջ էին։

Նա առաջվա պես իրեն պահում էր շիտակ, խոսում էր նույնպես շիտակ, բարձր, կարծիքները հայտնում էր սուր ու կտրուկ և իր ամբողջ էությամբ կարծես հանդիմանում էր մարդկանց ամեն տեսակ թուլությունների, կրքերի և հափշտակությունների համար, որոնց հնարավորությունը նա չէր ընդունում։ Վաղ առավոտից թիկնոցն ուսերին, նա զբաղվում էր տնային գործերով, ապա գնում՝ կիրակի օրերը պատարագի, իսկ պատարագից՝ բանտերը, ուր նա ունենում էր գործեր, որոնց մասին ոչ ոքի ոչինչ չէր ասում, լի օրերը, հագնված, տանն ընդունում էր զանազան դասի խնդրատուների, որոնք ամեն օր գալիս էին նրա մոտ, և հետո ճաշում էր. կուշտ ու համեղ ճաշին մասնակից էին լինում երեք-չորս հյուրեր, ճաշից հետո մի պարտիա փաստոն էր խաղում, երեկոյան պահանջում էր, որ լրագիրներ ու նոր գրքեր կարդան իր համար, իսկ ինքը մի որևէ բան էր գործում։ Քիչ էր պատահում, որ տնից դուրս գար, իսկ եթե դուրս էր գալիս, ապա այցելության էր գնում քաղաքի ամենանշանավոր մարդկանց։

Նա դեռ չէր պառկել, երբ Ռոստովները եկան, և նախասենյակի դուռը ճռռալով ներս թողեց ցրտից եկող Ռոստովներին ու նրանց սպասավորներին։ Մարիա Գմիտրևնան՝ քթին իջեցրած ակնոցով, գլուխը ետ գցած, կանգնել էր դահլիճի դռան մեջ և խիստ ու բարկացած տեսքով նայում էր ներս մտնողներին։ Կարելի էր կարծել, թե նա չարացած է եկվորների դեմ ու հենց հիմա դուրս կանի նրանց, եթե այդ միջոցին նա հոգատար կարգադրություններ չաներ իր մարդկանց՝ հյուրերին ու նրանց իրերը տեղավորելու մասին։

— Կոմսի՞նն են. այստեղ բեր,-— ասում էր նա, ճամպրուկները ցույց տալով և դեռ ոչ ոքի չբարևելով։— Օրիորդներ՝ այստեղ, դեպի ձախ։ Դե, դուք ինչ եք կուչ ու հուպ գալիս,— գոռաց նա իր սպասավորների վրա։— Ինքնաեռն իսկույն տաքացրեք։ Օ՜, ինչ լցվել, սիրունացել ես,— ասավ նա ցրտից կարմրատակած Նատաշային դեպ իրեն քաշելով։— Ֆու, սառն ես, դե շուտ հանվիր,— պոռաց նա կոմսի վրա, որ ուզում էր մոտենալ նրա ձեռը համբուրելու։— Սառել ես երևի։ Թեյի հետ ռոմ տվեք։ Սոնյուշկա, bonjour,— ասավ նա Սոնյային, ֆրանսերեն այդ ողջույնով ընդգծելով իր փոքր-ինչ արհամարհական ու սիրալիր վերաբերմունքը դեպի Սոնյան։

Երբ բոլորը, հանվելով ու իրենց կարգի բերելով, եկան թեյի, Մարիա Դմիտրևնան հերթով համբուրեց բոլորին։

— Սրտանց ուրախ եմ, որ եկաք ու ինձ մոտ իջևանեցիք,— ասում էր նա։— Վաղուց ժամանակ էր,— ասավ նա նշանակալից հայացքով Նատաշային նայելով։— Ծերունին այստեղ է, որդուն սպասում է այսօր֊էգուց։ Պետք է, պետք է նրա հետ ծանոթանալ։ Բայց այդ մասին հետո կխոսենք,— ավելացրեց նա, նայելով Սոնյային մի այնպիսի հայացքով, որ ցույց էր տալիս, թե նրա ներկայությամբ չի ուզում այդ մասին խոսել։— Հիմա լսիր,— դիմեց նա կոմսին,— վաղը քեզ ի՞նչ է հարկավոր։ Ո՞ւմ ես կանչելու։ Շինշինի՞ն։— Նա մատի մեկը ծալեց,— լալկան Աննա Միխայլովնայի՞ն — երկու։ Նա որդու հետ այստեղ է։ Նրա որդին էլ ամուսնանում է։ Հետո Բեզուխովի՞ն, հը՞։ Նա էլ կնոջ հետ այստեղ է։ Պիեռը նրանից փախել է, բայց նա ետևից վազել-եկել է։ Չորեքշաբթի օրը Պիեռը ճաշեց ինձ մոտ։ Իսկ սրանց,— ցույց տվեց նա օրիորդներին,— վաղը կտանեմ Իվերյան տիրամոր մատուռը, հետո կերթանք Օբեր-Շելմեյի՝ դերձակուհու մոտ։ Երևի, ամեն ինչ նոր ձևի պիտի պատվիրեք։ Ինձնից օրինակ մի վերցնեք. հիմա թևքերը — ահա այսպես են։ Մի քանի օր առաջ երիտասարդ իշխանադուստր Իրինա Վասիլևնան եկավ ինձ մոտ, սարսափում ես նայել, թևերին կարծես երկու տակառակ է հագցրել։ Չէ որ հիմա օրը մի ձև է դուրս գալիս։ Իսկ դու, դու ի՞նչ գործեր ունես,— խստությամբ դիմեց նա կոմսին։

— Ամեն ինչ միանգամից վրա հասավ,— պատասխանեց կոմսը։— Փալասներ պետք է առնել։ Հետո մերձմոսկովյան կալվածը և տունն ուզող կա։ Եթե ողորմած լինեք, ես մի օրով կերթամ Մարինսկ, իսկ աղջիկներին կթողնեմ ձեզ մոտ։

— Շատ լավ, ինձ մոտ չեն կորչի։ Ինձ մոտ եղած, խնամակալական խորհրդում եղած — մեկ է։ Ես նրանց կտանեմ, ուր հարկավոր է, իսկ հարկ եղած ժամանակը և՛ կկռվեմ, և՛ կփաղաքշեմ,— ասավ Մարիա Դմիտրևնան իր մեծ ձեռը դիպցնելով իր սիրելի սանուհի Նատաշայի այտին։

Հետևյալ օրն առավոտյան Մարիա Դմիտրևնան օրիորդներին տարավ Իվերյան մատուռը և m-me Օբեր֊Շելմեի մոտ, որը Մարիա Դմիտրևնայից այնպես էր վախենում, որ միշտ վնասներով արդուզարդ էր զիջում նրան, որպեսզի որքան կարելի է շուտ ճանապարհ դնի նրան։ Մարիա Դմիտրևնան պատվիրեց գրեթե ամբողջ օժիտը։ Տուն վերադառնալով նա, բացի Նատաշայից, բոլորին դուրս արավ սենյակից ու իր սիրեցյալին կանչեց իր բազկաթոռի մոտ։

— Դե հիմա խոսենք։ Շնորհավորում եմ քեզ քո փեսացուով։ Լա՛վն ես գտել. քո փոխարեն ուրախ եմ. այս հասակից եմ ճանաչում նրան (նա ցույց տվեց հատակից մի արշին բարձր)։— Նատաշան խնդագին կարմրեց։— Ես սիրում եմ նրան և նրանց ամբողջ ընտանիքը։ Այժմ լսիր։ Դու գիտես չէ՞, որ ծեր իշխան Նիկոլայն այնքան էլ չէր ուզում, որ որդին ամուսնանա։ Խստաբարո՛ ծերուկ է։ Պարզ է, իշխան Անդրեյն էլ երեխա չի, առանց նրան էլ կապրի, բայց կամքի հակառակ ընտանիք մտնելը լավ չի։ Պետք է հաշտությա՛մբ, սիրո՛վ։ Դու խելոք ես, կարող ես վարվել, ինչպես հարկն է։ Դու բարի և խելոք եղիր։ Եվ ամեն ինչ լավ կլինի։

Նատաշան լուռ էր, ինչպես Մարիա Դմիտրևնային էր թվում, ամոթխածությունից, բայց իսկապես Նատաշային հաճելի չէր, որ միջամտում են իր ու իշխան Անդրեյի սիրո գործին, մի գործ, որը նրան մարդկային բոլոր գործերից առանձնահատուկ էր թվում, և որ, նրա հասկացողությամբ, ոչ ոք չէր կարող հասկանալ նրան։ Նատաշան սիրում և ճանաչում էր մի իշխան Անդրեյի, իսկ նա սիրում էր իրեն և այս օրերս պետք է գար ու իրեն տաներ։ Ուրիշ էլ ոչինչ հարկավոր չէր Նատաշային։

-— Գիտես, ես նրան վաղուց եմ ճանաչում, Մաշինկային նույնպես, տալիդ, սիրում եմ։ Տալերը լեզվանիկ են լինում, բայց դա այնպիսին է, որ ճանճի էլ չի նեղացնի։ Նա ինձ, խնդրել է, որ քեզ հետս տանեմ իրենց մոտ, մի լավ փաթաթվիր նրան, սիրաշահիր, դու նրանից փոքր ես։ Իսկ երբ քոնը գա, այն ժամանակ արդեն ծանոթ կլինես թե՛ քրոջ հետ, թե՛ հոր հետ և թե՛ սիրված կլինես։ Այդպե՞ս է թե չէ։ Ավելի լավ կլինի, չէ՞։

—— Ավելի լավ կլինի,— դժկամությամբ ասավ Նատաշան։

VII

Մյուս օրը, Մարիա Դմիտրևնայի խորհրդով, կոմս Իլյա Անդրեևիչը Նատաշայի հետ գնացին իշխան Նիկոլայ Անդրեևիչի մոտ։ Կոմսը տխուր տրամադրությամբ գնաց այդ այցելությունն անելու, նրա հոգին մռայլ էր։ Հիշում էր իրենց վերջին տեսակցությունը զորահավաքի ժամանակ, երբ ծեր իշխանը, ի պատասխան իր ճաշի հրավերի, հանդիմանեց իրեն՝ ժամանակին մարդիկ չհասցնելու համար։ Նատաշան իր ամենալավ զգեստը հագած, ընդհակառակը, գտնվում էր ամենաուրախ տրամադրության մեջ։ «Չեմ կարծում, թե նրանք ինձ չսիրեն»,— մտածում էր նա,— բոլորն ինձ միշտ սիրել են։ Եվ ես ամեն բան պատրաստ եմ անել նրանց համար, ինչ ցանկանան, պատրաստ եմ սիրել նրա հորը, հենց միայն նրա համար, որ հայր է, իսկ քրոջը նրա համար, որ քույր է. դրանից հետո նրանք էլ ինչո՛ւ չպիտի սիրեն ինձ»։

Նրանք հասան Վոզդվիժենկայում գտնվող հին, մռայլ տանը և մտան նախասենյակ։

— Էհ, տեր, դու ողորմաս,— ասավ կոմսը կես կատակ, կես լուրջ, բայց Նատաշան նկատեց, որ հայրն շտապեց, մտավ նախասենյակ և քաշվելով հարցրեց, թե տա՞նն, են արդյոք իշխանն ու իշխանադուստրը։

Նրանց գալու լուրը հայտնելուց հետո՝ իշխանի սպասավորների մեջ իրարանցում ընկավ։ Լաքեյը, որ գնացել էր նրանց գալու մասին զեկուցելու, դահլիճում կանգնեցվեց ուրիշ լաքեյի կողմից, և նրանք փսփսացին ինչ-որ։ Վազեվազ դահլիճ մտավ և մի սպասուհի ու շտապով նույնպես ինչ-որ բան փսփսաց, իշխանադստեր անունը տալով։ Վերջապես, ծեր, բարկացկոտ դեմքով մի լաքեյ եկավ և Ռոստովներին հայտնեց, թե իշխանը չի կարող ընդունել, իսկ իշխանադուստրը խնդրում է իր մոտ։ Առաջինը հյուրերին դիմավորելու դուրս եկավ m-lie Bourienne֊ը։ Նա հորն ու աղջկան ընդունեց մի առանձին հարգանքով և առաջնորդեց իշխանադստեր մոտ։ Իշխանադուստրը հուզված, վախեցած, երեսը կարմիր բծերով ծածկված, ծանր շնչելով, դուրս եկավ հյուրերին դիմավորելու, իզուր աշխատելով համարձակ ու սիրալիր երևալ։ Առաջին իսկ հայացքից Նատաշան դուր չեկավ իշխանադուստր Մարիային։ Նատաշան նրան թվաց չափազանց պճնված, թեթևամտորեն ուրախ և սնափառ։ Իշխանադուստր Մարիան չգիտեր, որ նախքան իր ապագա հարսնացուին տեսնելը, ինքը վատ էր տրամադրված դեպի նա՝ իր ակամա նախանձով դեպի նրա գեղեցկությունը և ջահելությունն ու երջանկությունը և իր խանդով դեպի եղբայրը։ Բացի Նատաշայի նկատմամբ ունեցած հակակրանքի այդ անդիմադրելի դգացումից, իշխանադուստր Մարիան այդ վայրկյանին հուզված էր նաև այն բանից, որ Ռոստովների գալու լուրը լսելով, իշխանը գոռաց, թե նրանք իրեն հարկավոր չեն, թող իշխանադուստր Մարիան ընդունի, եթե կամենում է, իսկ իր մոտ չթողնեն նրանց։ Իշխանադուստր Մարիան որոշեց Ռոստովներին ընդունել, բայց ամեն վայրկյան վախենում էր, թե իշխանը մի որևէ անպատեհ բան չանի, որովհետև նա՝ իշխանը սաստիկ հուզված էր թվում Ռոստովների գալու առթիվ։

-— Ահավասիկ, սիրելի իշխանադուստր, իմ երգչուհուն բերել եմ ձեզ մոտ,— ասավ կոմսը, ոտներն իրար խփելով ու շուրջը նայելով, կարծես վախենում էր, թե ծեր իշխանր ներս կմտնի։— Այնքա՛ն ուրախ եմ, որ պիտի ծանոթանաք… Ափսոս, ափսոս, որ իշխանը դեռևս տկար է,— և մի քանի ընդհանուր խոսքեր ասելով, նա ելավ տեղից։— Եթե թույլ կտաք, իշխանադուստր, մի քառորդ ժամով Նատալիայիս կթողնեմ ձեզ մոտ. ես ուզում եմ գնալ, այստեղից մի երկու քայլի վրա է, Սաբաչկի հրապարակը, Աննա Սեմյոնովնայի մոտ, ապա կգամ սրա ետևից։

Իլյա Անդրեյիչն այս դիվանագիտական խորամանկությունը մտածեց նրա համար, որպեսզի աղջկա ապագա տալին ազատ հնարավորություն տա իր հարսնացուի հետ բացատրվելու (ինչպես այդ հետո նա հայտնեց աղջկան), և նրա՛ համար, որպեսզի խուսափած լինի իշխանի հետ հանդիպելու հնարավորությունից, իշխանի, որից վախենում էր։ Նա այս բանն աղջկան չասավ, բայց Նատաշան հասկացավ հոր այդ վախն ու անհանգստությունը և իրեն վիրավորված զգաց։ Նա հոր փոխարեն կարմրեց, և ավելի զայրացավ հենց նրա՛ համար, որ կարմրեց, և ապա համարձակ, հանդուգն հայացքով, որ ասում էր, թե ինքը ոչ ոքից չի վախենում, նայեց իշխանադստեր։ Իշխանադուստր Մարիան կոմսին ասավ, թե շատ ուրախ է և կխնդրեր, որ փոքր֊ինչ երկար մնար Աննա Սեմյոնովնայի մոտ։ Դրանից հետո Իլյա Անդրեյիչը մեկնեց։

M-lle Bourienne-ը, չնայած իշխանադստեր անհանգիստ հայացքներին, որ նա նետում էր իր վրա (որպեսզի Նատաշայի հետ մենակ խոսի), սենյակից դուրս չէր գնում ու շարունակում էր իր զրույցը Մոսկվայի զվարճությունների ու թատրոնների մասին։ Նատաշան իրեն վիրավորված էր զգում նախասրահում տեղի ունեցած շփոթությունից, հոր անհանգստությունից և իշխանադստեր խոսելու անբնական տոնից, որը, նրան թվում էր, թե կարծես ողորմություն է արել իրեն ընդունելով։ Այդ պատճառով էլ ամեն բան անախորժ էր նրա համար։ Իշխանադուստր Մարիան նրան դուր չէր գալիս։ Նա Նատաշային թվաց շատ տգեղ, կեղծ, ձևացող և չոր։ Հանկարծ Նատաշան բարոյապես ընկճվեց և ակամա մի այնպիսի անփույթ տոն ընդունեց, որը իշխանադուստր Մարիային էլ ավելի էր վանում նրանից։ Հինգ րոպե տևող ծանր, շինծու խոսակցությունից հետո լսվեցին հոդաթափեր հագած ոտների արագությամբ մոտեցող քայլեր։ Իշխանադուստր Մարիայի դեմքը վախ արտահայտեց. դուռը բացվեց և ներս մտավ ծեր իշխանը, սպիտակ թասակով ու խալաթով։

— Ախ, տիրուհի,— ասավ նա,— տիրուհի, կոմսուհի… կոմսուհի Ռոստովա, եթե չեմ սխալվում… խնդրում եմ ներեք, ներեք… Չգիտեի, տիրուհի։ աստված վկա, չգիտեի, որ դուք մեզ արժանացրել եք ձեր այցին, այս զգեստով եկա աղջկաս մոտ։ Խնդրում եմ՝ ներեք… Աստված վկա, չգիտեի,— կրկնեց նա այնպես անբնականորեն, աստված բառը շեշտելով, և այնպես անախորժ ձևով, որ իշխանադուստր Մարիան աչքերը ցած գցած չէր համարձակվում նայել ո՛չ հորը, ո՛չ Նատաշային։

Նատաշան, ելնելով ու նորից նստելով, նույնպես չգիտեր ինչ անել։ Միայն m-lle Bourinne-ը էր, որ ժպտում էր դուրեկան։

— Խնդրում եմ՝ ներեք, խնդրում եմ՝ ներեք։ Վկա է աստված, չգիտեի,— Քքրթմնջաց ծերունին ու Նատաշային ոտից գլուխ նայելով՝ դուրս գնաց։

Ծեր իշխանի գնալուց հետո առաջինը m-lle Bourinne-նն էր, որ խոսակցություն սկսեց իշխանի տկարության մասին։ Նատաշան և իշխանադուստր Մարիան անխոս իրար էին նայում, և որքան նրանք անխոս նայում էին իրար, չարտահայտելով այն, ինչ պետք էր արտահայտել, այնքան ավելի անբարյացակամորեն էին մտածում միմյանց մասին։

Երբ կոմսը վերադարձավ, Նատաշան անքաղաքավարի կերպով ուրախացավ նրա գալուստով և շտապեց մեկնել. այդ րոպեին նա գրեթե ատում էր այդ պառավ, չոր իշխանադստերը, որ իրեն այդպիսի անհարմար դրության մեջ դրեց և կես ժամվա ընթացքում ոչ մի խոսք չասավ իշխան Անդրեյի մասին։ «Չէ որ ես ինքս չէի կարող առաջինը խոսք բանալ այդ ֆրանսուհու ներկայությամբ», մտածեց նա։ Մինչ այդ նույն մտքից տանջվում էր և իշխանադուստր Մարիան։ Նա գիտեր, թե ի՛նչ պետք էր ասել Նատաշային, բայց չկարողացավ այդ անել, որովհետև m-lle Bourienne֊ը խանգարեց նրան, և ա՛յն պատճառով, որ նա ինքն էլ չգիտեր, թե ինչո՛ւ այդպես ծանր է այդ ամուսնության մասին խոսակցություն սկսելը։ Երբ կոմսն արդեն սենյակից դուրս էր գալիս, իշխանադուստր Մարիան արագ քայլերով մոտեցավ Նատաշային, բռնեց նրա ձեռը և, ձանր հառաչելով, ասավ.

— Սպասեցեք, ես ուզում եմ…

Նատաշան, ինքն էլ չիմանալով ինչու, հեգնանքով նայեց իշխանադուստր Մարիային։

— Սիրելի Նատալի,— ասավ իշխ. Մարիան,— գիտեք, թե որքան ուրախ եմ, որ եղբայրս գտել է իր երջանկությունը…

Նա կանգ առավ, զգալով, որ ճշմարտություն չէ ասում։ Նատաշան նկատեց այդ ընդհատումն ու հասկացավ դրա պատճառը։

— Ես, իշխանադուստր, կարծում եմ, որ այժմ անհարմար է այդ մասին խոսել,— ասավ Նատաշան արտաքին արժանապատվությամբ ու սառնությամբ, բայց զգալով, որ արցունքները մոտենում են կոկորդին։

«Ի՜նչ ասի ես, ի՜նչ արի ես», մտածեք նա հենց որ սենյակից դուրս եկավ։

Այդ օրը Նատաշային երկար սպասեցին ճաշի։ Նա իր սենյակում նստած երեխայի պես հեկեկալով լալիս էր։ Սոնյան նրա մոտ կանգնած համբուրում էր նրա մազերը։

— Նատաշա, ինչո՞ւ համար ես լալիս,— ասում էր նա։— Դու նրանց հետ ի՞նչ գործ ունես։ Ամեն ինչ կանցնի, Նատաշա։

— Չէ, եթե դու իմանայիր որքան վիրավորական էր… ես, կարծես…

— Մի ասի, Նատաշա, չէ՞ որ դու մեղավոր չես, քո ի՞նչ բանն է։ Համբուրիր ինձ,— ասավ Սոնյան։

Նատաշան գլուխը բարձրացրեց և համբուրեց ընկերուհու շուրթերը, իր թաց երեսը սեղմելով նրա երեսին։

— Ես չեմ կարող ասել, չգիտեմ։ Ոչ ոք մեղավոր չէ,— ասում էր Նատաշան,— ես եմ մեղավոր։ Բայց այս բոլորը սոսկալի է։ Ա՜խ, ինչո՛ւ նա չի գալիս…

Նա կարմրած աչքերով գնաց ճաշի։ Մարիա Դմիտրևնան, իմանալով թե իշխանն ինչպես է ընդունել Ռոստովներին, այնպես ձևացավ, թե Նատաշայի այլայլված դեմքը չէր նկատում, և սեղանի շուրջը բարձրաձայն հանաքներ էր անում կոմսի ու մյուս հյուրերի հետ։

VIII

Այդ երեկո Ռոստովները գնացին օպերա, որի տոմսակը ձեռք էր բերել Մարիա Դմիտրևնան։

Նատաշան չէր ուզում գնալ, բայց անկարելի էր մերժոլ Մարիա Դմիտրևնայի սիրալիր հյուրասիրությունը, որ բացառապես նրա համար էր նախատեսված։ Երբ Նատաշան հագնված դուրս եկավ դահլիճ, ու հորն սպասելով նայեց մեծ հայելուն և տեսավ, որ ինքը լավն է, շատ լավը, նա ավելի տխրեց, բայց այդ տխրությունը քաղցր ու սիրազեղ էր։

«Տեր աստված, եթե նա այստեղ լիներ, ես էլ առաջվա պես քաշվելով չէի վարվի հետը, այլ բոլորովին ուրիշ տեսակ. ուղղակի կգրկեի, կսեղմեի նրան ինձ, կստիպեի, որ ինձ նայի իր որոնող, հետաքրքիր աչքերով, որոնցով նա հաճախ նայում էր ինձ, և ապա կծիծաղեցնեի նրան, ինչպես առաջ։ Նրա աչքերը — կարծես տեսնո՜ւմ եմ այդ աչքերը,— մտածում էր Նատաշան։— Էլ ինչ գործ ունեմ ես նրա հոր ու քրոջ հետ. ես սիրում եմ նրան, միայն նրան՝ իր դեմքով, աչքերով, ժպիտով՝ տղամարդկային և դրա հետ միաժամանակ մանկական ժպիտով… Չէ՛, ավելի լավ է չմտածել նրա մասին, չմտածել, մոռանալ, բոլորովին մոռանալ այս միջոցին։ Ես չեմ դիմանա այս սպասումին, հիմա լաց կլինեմ», ու հայելուց հեռանալով, ուժ գործ դրեց իր վրա, որ լաց չլինի։ «Եվ Սոնյան ինչպե՜ս է կարողանում այդպես հանգիստ, հանդարտ սիրել Նիկոլային և այդպես երկա՜ր ու համբերությամբ սպասել,— մտածեց նա, նայելով մտնող, նույնպես հագնված, հովհարը ձեռին Սոնյային։— Չէ՛, սա բոլորովին ուրիշ է։ Ես սրա պես չե՛մ կարող»։

Այդ վայրկյանին Նատաշան իրեն այնքան մեղմացած ու քնքշացած զգաց, որ նրա համար քիչ էր սիրել և իմանալ, որ ինքը սիրված է. նրան հարկավոր է այժմ, հենց այժմ գրկել սիրած մարդուն և ասել սիրո խոսքեր, որոնցով լի է նրա սիրտը։ Մինչ փակ կառքի մեջ, հոր կողքին նստած գնում էր և սառած լուսամուտից մտախոհ նայում լապտերների առկայծող լույսերին, նա իրեն զգում էր ավելի սիրահարված ու տխուր և մոռացել էր, թե ո՛ւմ հետ ո՛ւր է գնում։ Փակ կառքերի շարքը մտնելով՝ Ռոստովների կառքը անիվներով ձյունը դանդաղ ճռճռացնելով, մոտեցավ թատրոնին։ Նատաշան ու Սոնյան, փեշերնին հավաքելով, արագ թռան կառքից. կոմսն իջավ լաքեյների օգնությամբ, և երեքով թատրոն մտնելով կանանց, տղամարդկանց և աֆիշներ ծախողների արանքով, գնացին մտան բենուարի միջանցքը։ Ծածկած դռան ետևից լսվում էր երաժշտության ձայնը։

— Nathalie, vos cheveux…^[15] — շշնջաց Սոնյան։

Կապելդիները հարգանքով ու արագ անցավ կանանց առջևից և օթյակի դուռը բաց արավ։ Երաժշտությունը լսվեց ավելի պարզ, դռան միջից փայլեցին լուսավորված օթյակների շարքերը՝ կանացի մերկ ուսերով ու ձեռներով և աղմկող ու մունդիրներով փայլուն պարտերը։ Հարևան բենուարը մտնող կինը կանացի նախանձոտ մի հայացք գցեց Նատաշայի վրա։ Վարագույրը դեռ չէր բարձրանում, նվագում էին նախերգանքը։ Նատաշան, զգեստները հարդարելով, Սոնյայի հետ միասին առաջ անցավ ու նստեց, նայելով դիմացի օթյակների լուսավորված շարքերին։ Վաղուց արդեն չապրած այն զգացումը, թե հարյուրավոր աչքեր նայում են իր մերկ թևերին ու պարանոցին, հանկարծ և՛ ախորժելի, և՛ անախորժ կերպով տիրեց նրան, հարուցանելով համապատասխան հիշողությունների, իղձերի ու հույզերի մի ամբողջ շարան։

Այդ երկու շատ սիրուն աղջիկները՝ Նատաշան ու Սոնյան, կոմս Իլյա Անդրեյիչի հետ, որ վաղուց արդեն Մոսկվայում չէր երևում, իրենց վրա դարձրին ընդհանուրի ուշադրությունը։ Բացի դրանից, բոլորն էլ մութ կերպով գիտեին Նատաշայի և իշխան Անդրեյի նշանադրության մասին, գիտեին, որ այդ օրվանից Ռոստովներն ապրում էին գյուղում, ուստի և հետաքրքրությամբ նայում էին Ռուսաստանի լավագույն փեսացուներից մեկի հարսնացուին։

Նատաշան գյուղում գեղեցկացել էր, ինչպես ասում էին նրան բոլորը, իսկ այդ երեկո, իր հուզված վիճակի շնորհիվ, առանձնապես գեղեցիկ էր։ Նրա կատարյալ գեղեցկությունը, կենսալիր տեսքը՝ միացած դեպի շրջապատն ունեցած անտարբերության հետ — զարմացնում էր բոլորին։ Նրա սև աչքերը նայում էին բազմության, ոչ ոքի չորոնելով, իսկ բարակ, արմունկից վեր մերկ թևը, որ կռթնած էր օթյակի թավշե եզրին, ըստ երևույթին անգիտակցաբար, նախերգանքի ելևէջների հետ սեղմվում ու բացվում էր դերացանկը ճմռելով։

— Տե՛ս, ահա Ալենինան,— ասում էր Սոնյան,— կարծես, մոր հետ է։

— Տեր աստվա՜ծ։ Միխայիլ Կիրիլիչն էլի հաստացել է,— ասավ ծեր կոմսը։

— Տեսեք, մեր Աննա Միխայլովնան ի՛նչ գլխարկ է դրել։

— Կարագինները, Ժյուլին. Բորիսն էլ նրանց հետ է։ Անմիջապես երևում է՝ նշանված են։

— Դրուբեցկոյն առաջարկությո՜ւն է արել։ Ինչպես չէ. հենց նոր իմացա,— ասավ Շինշինը, Ռոստովների օթյակը մտնելով։

Նատաշան նայեց այն ուղղությամբ, ուր նայում էր հայրը, և նկատեց Ժյուլիին, որ մարգարիտները հաստ կարմիր վգին (Նատաշան գիտեր — սնգուրված է) երջանիկ դեմքով նստել էր մոր կողքին։ Նրանց ետև երևում էր Բորիսի հարթ սանրած գեղեքիկ գլուխը՝ ականջը Ժյուլիի բերանին մոտեցրած։ Նա աչքի տակով նայում էր Ռոստովներին ու ժպտալով ինչ-որ բան ասում հարսնացուին։

«Նրանք մեր մասին, իմ մասին են խոսում»,— մտածեց Նատաշան։— Եվ Բորիսը, հավանորեն, հանգստացնում է իր հարսնացուի խանդը դեպի ինձ. իզուր են անհանգստանում։ Եթե նրանք իմանային, թե որքա՜ն անտարբեր եմ դեպի բոլորը»։

Նրանց ետև, կանաչ գլխարկը գլխին, աստվածավախ ու երջանիկ, տոնական դեմքով նստել էր Աննա Միխայլովնան։ Նրանց օթյակում տիրում էր նշանվածների այն մթնոլորտը, որ այնպես ծանոթ էր Նատաշային և որը նա այնպես սիրում էր։ Նա երեսը շրջեց և հանկարծ հիշեց առավոտյան այցելության ստորացուցիչ տեսարանները։

«Նա ինչ իրավունք ունի ինձ ազգականների շրջանը չընդունելու։ Ա՜խ, ավելի լավ է չմտածել այդ մասին, չմտածել մինչև նրա գալը», ասավ նա ինքն իրեն և սկսեց նայել պարտերի ծանոթ և անծանոթ դեմքերին։ Պարտերի առջևում՝ հենց մեջտեղը, մեջքով բեմեզրին հենված կանգնել էր Դոլոխովը՝ պարսկական զգեստով և դեպի վեր խիտ գանգուր մազերով։ Իմանալով, որ ինքը գրավում է ամբողջ դահլիճի ուշադրությունը, նա կանգնել էր հենց ի տես ամբողջ թատրոնի այնպես ազատ, կարծես կանգնած էր սենյակում։ Նրա մոտ խռնված կանգնած էր Մոսկվայի ամենափայլուն երիտասարդությունը, և նա, ըստ երևույթին, առաջնություն էր վայելում նրանց շրջանում։

Կոմս Իլյա Անդրեյիչը ծիծաղելով հրեց շիկնող Սոնյային ու քույց տվեց իր նախկին երկրպագուին։

— Ճանաչեցի՞ր,— հարցրեց նա։— Եվ որտեղից դա լույս ընկավ,— դիմեց կոմսը Շինշինին,— չէ որ նա ուր-որ կորել էր։

— Այո, չէր երևում,— պատասխանեց Շինշինը։— Կովկասում էր, իսկ այնտեղից փախել է և, ասում են, Պարսկաստանում ինչ-որ տիրակալ իշխանի մոտ մինիստր է եղել, այնտեղ սպանել է շահի եղբորը. և հիմա մեր Մոսկվայի աղջիկ-պարոնները խելահան են լինում նրանից։ Dolochoff le Persan, ու էլ պրծավ։ Այժմ մեզանում Դոլոխովի անունն ամենքի բերանումն է, նրա անունով երդվում են, նրանով հյուրասիրում են, ինչպես ստերլետ ձկնով,— ասում էր Շինշինը։— Դոլոխովն ու Անատոլ Կուրագինը մեր աղջիկներին խելքահան են արել։

Հարևան բենուարը մտավ մի բարձրահասակ գեղեցիկ կին՝ փարթամ հյուսքով և շատ մերկացած, սպիտակ լեցուն ուսերով ու պարանոցով, որի վրա կար մարգարիտների երկու շարան, և բավական երկար տևեց մինչև որ նա տեղավորվեց, իր մետաքսե հաստ զգեստը խշխշացնելով։

Նատաշան ակամա նայեց այդ կնոջ պարանոցին, ուսերին, մարգարիտներին, սանրվածքին, և հիանում էր այս սպիտակ ուսերի ու մարգարիտների գեղեցկությամբ։ Այն ժամանակ, երբ Նատաշան երկրոդ անգամ ուզում էր նրան նայել, կինը շուրջը նայեց և, հանդիպելով կոմս Իլյա Անդրեյիչի հայացքին, գլխով արավ ու ժպտաց։ Դա կոմսուհի Բեզուխովան էր՝ Պիեռի կինը։ Իլյա Անդրեյիչը, որ բոլորին ճանաչում էր բարձր շրջաններից, թեքվելով խոսեց նրա հետ։

— Վաղո՞ւց եք եկել, կոմսուհի,— ասավ նա։— Կգամ, կգամ հիմա ձեր ձեռը համբուրելու։ Իսկ ես գործով եմ եկել և աղջիկներին բերել եմ հետս։ Ասում են՝ Սեմյոնովան աննման է խաղում,— ասավ Իլյա Անդրեիչը։— Կոմս Պյոտր Կիրիլլովիչը մեզ երբեք չի մոռացել, նա այստե՞ղ է։

— Այո, նա մտադիր էր գալ,— ասավ Էլենը և ուշադիր նայեց Նատաշային։

Կոմս Իլյա Անդրեյիչը նորից նստեց իր տեղը։

— Լավն է չէ՞,— շշուկով ասավ նա Նատաշային։

— Հրաշալի՜ է,— ասավ Նատաշան,— սիրահարվել կարելի է։

Այդ ժամանակ հնչեցին նախերգանքի վերջին ակկորդները և չխկաց կապելմեյստերի փայտիկը։ Ուշացած տղամարդիկ շտապեցին գրավել իրենց տեղերը պարտերում, և վարագույրը բարձրացավ։

Հենց որ վարագույրը բարձրացավ, օթյակներում ու պարտերներում ամեն ինչ լռեց, և բոլոր տղամարդիկհ ծեր ու երիտասարդ, մունդիրներով ու ֆրակներով, բոլոր կանայք՝ թանկագին քարերը մերկ մարմինների վրա, ագահ հետաքրքրությամբ իրենց հայացքը հառեցին դեպի բեմ։ Նատաշան նույնպես սկսեց նայել։

IX

Բեմի վրա՝ մեջտեղում դրված էին հարթ տախտակներ, կողքերից դրված էին ներկած պատկերներ, որոնք ծառեր էին ներկայացնում, իսկ ետևում՝ տախտակների երեսը քաթան էր քաշված։ Բեմի մեջտեղը նստած էին աղջիկներ՝ կարմիր կորսաժներով և ճերմակ շրջազգեստներով։ Նրանցից մեկը, որ շատ հաստ էր և մետաքսե սպիտակ զգեստ հագած, նստել էր առանձին մի ցածրիկ նստարանի վրա, որի ետևից կպցրած էր կանաչ խավաթուղթ։ Նրանք բոլորը ինչ-որ բան էին երգում։ Երբ նրանք իրենց երգը վերջացրին՝ ճերմակ զգեստով աղջիկը մոտեցավ հուշարարի խցիկին, իսկ նրան մոտեցավ մի տղամարդ՝ հաստ ոտներին մետաքսե սեղմ վարտիք հագած, փետուրը վրան գլխարկով ու դաշույնով և սկսեց երգել և ձեռները տարածել։

Սեղմած վարտիքով տղամարդը երգեց մենակ, ապա երգեց աղջիկը։ Հետո երկուսն էլ լռեցին և երաժշտախումբը նվագեց, տղամարդն սկսեց ճերմակ զգեստով աղջկա ձեռը շփել, մատներով խաղացնել, ըստ երևույթին կրկին տակտի սպասելով, որպեսզի նորից սկսի նրա հետ միասին երգել։ նրանք երկուսով երգեցին, և բոլորն էլ սկսեցին ծափահարել ու բացականչել, իսկ տղամարդն ու կինը, որոնք բեմում ներկայացնում էին սիրահարների, սկսեցին ժպտալով ու ձեռները տարածելով, գլուխ տալ։

Գյուղից հետո և այն լուրջ տրամադրությամբ, որ ուներ Նատաշան, այդ բոլորն օտարոտի և զարմանալի էր թվում նրան։ Նա չկարողացավ հետևել օպերայի ընթացքին, չկարողացավ նույնիսկ երաժշտություն լսել, նա տեսնում էր միայն ներկած խավաթղթեր և տարօրինակ հագնված ու զուգված տղամարդիկ ու կանայք, որ նույնքան տարօրինակորեն շարժվում, խոսում ու երգում էին պայծառ լույսերի մեջ։ Նա գիտեր, որ այդ բոլորը պետք էր ներկայացնել, բայց այդ ամենն այնքան շինծու֊կեղծ և անբնական էր, որ նա մերթ ամաչում էր դերասանների փոխարեն, մերթ ծիծաղում նրանց վրա։ Նա նայում էր շուրջը՝ հանդիսականների դեմքերին, որոնելով նրանց մեջ նույն ծիծաղի ու տարակուսանքի զգացումը, ինչ կար իր մեջ, բայց բոլոր դեմքերն ուշադիր էին դեպի բեմի անցուդարձը և, ինչպես Նատաշային թվում էր՝ կեղծ հիացում էին արտահայտում։ «Գուցե այդպես էլ հարկավոր է», մտածեց Նատաշան։ Նա փոխեփոխ նայում էր մերթ պարտերի օծված գլուխների շարքերին, մերթ օթյակների կիսամերկ կանանց, մանավանդ իր հարևանուհի Էլենին, որ գրեթե բոլորովին մերկ՝ հանդարտ ու հանգիստ ժպիտով, անթարթ նայում էր բեմին, զգալով ողջ դահլիճն ողողող պայծառ լույսը և բազմության ներկայությունից տաքացած օդը։ Նատաշան կամաց-կամաց իրեն սկսում էր զգալ վաղուց արդեն չապրած արբեցումի վիճակում։ Նա չէր հիշում ի՛նչ է ինքը, ո՛ւր է ինքը և ի՛նչ է կատարվում իր առջև։ Նա նայում էր ու մտածում, և անսպասելիորեն տարօրինակ ու անկապ մտքեր էին ծագում նրա գլխում։ Մերթ մտածում էր ցատկել բեմ և երգել դերասանուհու երգած արիան, մերթ ցանկանում էր հովհարը դիպցնել իրենից քիչ հեռու նստած ծերուկին, մերթ էլ թեքվել դեպի Էլենը և խտղտել նրան։

Այն վայրկյանին, երբ ամեն ինչ լռել էր բեմի վրա, արիայի սկսելուն սպասելով, ճռռաց պարտերի մուտքի դուռը՝ այն կողմում, ուր Ռոստովների օթյակն էր գտնվում և լսվեց ուշացած տղամարդու քայլերի ձայն։ «Ահա՛ և Կուրագինը», շշնջաց Շինշինը։ Կոմսուհի Բեզուխովան ետ նայեց և ժպտաց եկողին։ Նատաշան նայեց կոմսուհի Բեզուխովայի հայացքի ուղղությամբ և տեսավ արտասովոր կերպով գեղեցիկ մի ադյուտանտի, որ ինքնավստահ ու դրա հետ միասին վայելուչ ձևերով մոտենում էր դեպի իրենց օթյակը։ Դա Անատոլ Կուրագինն էր, որին Նատաշան վաղուց տեսել ու նկատել էր Պետերբուրգի պարահանդեսում։ Նա այժմ ադյուտանտի համազգեստով էր, մի ուսադիրով և աքսելբանտով։ Նա առաջ էր գալիս զուսպ համարձակ քայլվածքով, որը կլիներ ծիծաղելի, եթե նա գեղեցիկ չլիներ և եթե նրա գեղեցիկ դեմքին չլիներ բարեհոգի գոհունակության և ուրախության արտահայտությունը։ Չնայած որ բեմի վրա գործողություն էր կատարվում, նա, առանց շտապելու, խթաններով ու թրով թեթևակի աղմկելով, յուղերով օծած գեղեցիկ գլուխը բարձր բռնած, հանդիսավոր քայլվածքով գալիս էր միջանցքի գորգի վրայով։ Նայելով Նատաշային, նա մոտեցավ քրոջը, անուշահոտ յուղերով օծված ձեռնոցով ձեռը դրեց նրա օթյակի եզրին և գլուխը թափ տալով ու դեպի քույրը թեքվելով, ինչ-որ բան հարցրեց, Նատաշային ցույց տալով։

— Mais charmante!— ասավ Կուրագինը, ըստ երևույթին ակնարկելով Նատաշային։ Եվ Նատաշան այդ բանը ոչ այնքան լսեց, որքան հասկացավ նրա շուրթերի շարժումից։ Ապա Կուրագինն անցավ առաջին շարքն ու նստեց Դոլոխովի կողքին, ընկերաբար ու անփութորեն արմունկով հրելով այն Դոլոխովին, որի հետ մյուսներր վարվում էին այնպես քծնաբար։ Նա ուրախ աչքով արեց, ժպտաց նրան և ոտքով հենվեց ռամպային։

— Քույր ու եղբայր ի՜նչ նման են իրար,— ասավ կոմսը։— Եվ ինչպես լավն են երկուսն էլ։

Շինշինն սկսեց կոմսին կիսաձայն պատմել Կուրագինի Մոսկվայում արած ինչ-որ ինտրիգների պատմություն, որը Նատաշան լսեց հատկապես նրա համար, որ Կուրագինն իր մասին ասավ «charmante»։

Առաջին գործողությունը վերջացավ, պարտերում բոլորը վեր կացան, իրար անցան ու սկսեցին քայլել ու դուրս գալ։

Բորիսն եկավ Ռոստովների օթյակը, շատ հասարակ կերպով ընդունեց նրանց շնորհավորանքները և, հոնքերը վեր քաշելով, ցրված ժպիտով հայտնեց Նատաշային և Սոնյային իր հարսնացուի խնդիրքը, որ նրանք ներկա լինեն իրենց հարսանիքին, ու դուրս գնաց։ Նատաշան ուրախ և կոկետ ժպիտը դեմքին խոսում էր ու շնորհավորում ամուսնությունը հենց այն Բորիսի, որի վրա ինքը սիրահարված էր առաջ։ Արբեցումի այս վիճակը, որի մեջ նա էր գտնվում, ամեն ինչ դարձրել էր պարզ ու բնական։

Մերկ Էլենը նրա կողքին նստած՝ ժպտում էր բոլորին հահավասարապես, և նույն կերպ էլ ժպտաց Նատաշան Բորիսին։

Էլենի օթյակը լցվեց և պարտերի կողմից շրջապատվեց ամենանշանավոր ու խելոք տղամարդկանցով, որոնք թվում էր թե բոլորին էլ ուզում էին ցույց տալ, որ իրենք ծանոթ են նրա հետ։

Կուրագինը այղ դադարի ամբողջ ընթացքում, Դոլոխովի հետ առաջին շարքի առջևը կանգնած, նայում էր Ռոստովների օթյակին։ Նատաշան գիտեր, որ նա իր մասին է խոսում, և դա հաճույք էր պատճառում նրան։ Նատաշան մինչև իսկ այնպես շրջվեց, որպեսզի Կուրագինը տեսնի իր կիսադեմը, իր կարծիքով, ամենահարմար դիրքով։ Երկրորդ գործողությունն սկսելուց առաջ պարտերում երևաց Պիեռի կերպարանքը, որին Ռոստովներն իրենց գալուց հետո դեռ չէին տեսել. նրա դեմքը տխուր էր, նա ավելի էր հաստացել այն օրից, երբ վերջին անգամ Նատաշան տեսել էր նրան։ Նա, ոչ ոքին չնկատելով, անցավ առաջին շարքերը։ Անատոլը մոտեցավ նրան և սկսեց ինչ-որ բան ասել, նայելով ու ցույց տալով դեպի Ռոստովների օթյակը, Պիեռը, Նատաշային տեսնելով, աշխուժացավ և շտապով, շարքերի միջով գնաց դեպի նրանց օթյակը։ Մոտենալով՝ նա հենվեց օթյակի եզրին և, ժպտալով երկար խոսում էր Նատաշայի հետ։ Պիեռի հետ խոսելու միջոցին Նատաշան կոմսուհի Բոզուխովայի օթյակից տղամարդու ձայն լսեց և, չգիտես ինչու, ճանաչեց, որ դա Կուրագինն է։ Նատաշան ետ նայեց և նրա ու Կուրագինի հայացքները հանդիպեցին իրար։ Կուրագինը, գրեթե ժպտալով, ուղիղ նայում էր Նատաշայի աչքերին այնպիսի հիացագին, քնքուշ հայացքով, որ տարօրինակ էր թվում — այդքա՜ն մոտ կանգնած լինել, այդպե՜ս նայել նրան, այնպես վստահ լինել, որ դուր ես գալիս նրան, և ծանոթ չլինել նրա հետ։

Երկրորդ գործողության մեջ նկարներ կային, որոնք պատկերացնում էին հուշարձաններ, կտավի վրա կար մի ծակ, որ լուսին էր պատկերացնում։ Երբ լուսամփոփները ռամպայի վրա բարձրացրին՝ սկսվեց կոնտրաբասի և փողերի նվագ և աջից ու ձախից դուրս եկան սև պատմուճաններով շատ մարդիկ։ Դրանք սկսեցին ձեռները թափահարել, և նրանց ձեռներում կային դաշույնի նման ինչ-որ բաներ, հետո վազեվազ եկան ուրիշ մարդիկ և սկսեցին դուրս քաշել֊տանել այն աղջկան, որ առաջ ճերմակ զգեստով էր, իսկ այժմ երկնագույն հագուստով։ Նրանք միանգամից չտարան նրան, այլ երկար երգեցին նրա հետ, իսկ հետո արդեն քաշ տվին տարան, և կուլիսների ետև երեք անգամ խփեցին ինչ-որ մետաղյա բանի, ու բոլորը, ծունկի գալով, սկսեցին աղոթել։ Այս գործողությունները մի քանի անգամ ընդհատվեցին հանդիսականների խանդավառ բացականչություններով։

Այս գործողության ընթացքում ամեն անգամ, երբ Նատաշան նայում էր պարտերին, տեսնում էր Անատոլ Կուրագինին, որ ձեռը բազկաթոռի թիկունքովը գցած, նայում էր իրեն։ Նա հաճույք էր զգում տեսնելով, որ Կուրագինը հրապուրված է իրենով, և երբեք մտքովը չէր անցնում, թե դրա մեջ մի վատ բան կլինի։

Երբ երկրորդ գործողությունը վերջացավ, կոմսուհի Բեզուխովան վեր կացավ, դարձավ դեպի Ռոստովների օթյակը (նրա կուրծքը բոլորովին մերկ էր), ձեռնոց հագած մատով իր մոտ կանչեց ծեր կոմսին և, առանց ուշադրություն դարձնելու իր օթյակը մտնողների վրա, սիրալիր խոսակցություն սկսեց նրա հետ։

— Մի ծանոթացրեք ինձ ձեր սքանչելի աղջիկների հետ,— ասավ նա,— ամբողջ քաղաքը նրանց մասին է խոսում, իսկ ես նրանց չեմ ճանաչում։

Նատաշան ելավ ու գլուխ տվեց շքեղափայլ կոմսուհուն։ Նատաշային այնպես դուր եկավ այդ փայլուն գեղեցկուհու գովասանքը, որ նա ուրախությունից կարմրեց։

— Հիմա ես էլ եմ կամենում մոսկվացի դառնալ,— ասավ Էլենը։— Եվ ի՜նչ անխղճություն է ձեր կողմից, որ դուք այսպիսի մարգարիտները պահել եք գյուղում, անհայտության մեջ։

Կոմսուհի Բեզուխովան իրավամբ վայելում էր հմայիչ կնոջ հռչակ, նա կարող էր ասել այն, ինչ չէր մտածել, առանձնապես կարողանում էր շողոքորթել բոլորովին պարզ ու բնական ձևերով։

— Ոչ, սիրելի կոմս, թույլ տվեք ինձ զբաղվել ձեր աղջիկներով։ Թեև այստեղ երկար ժմանակ չեմ մնալու ինչպես և դուք։ Ես կաշխատեմ ուրախացնել ձերոնց։ Ես դեռ Պետերբուրգում ձեր մասին շատ բան եմ լսել, և ուզում էի ձեզ ճանաչել,— ասավ նա Նատաշային իր միօրինակորեն գեղեցիկ ժպիտով։— Ես ձեր մասին լսել եմ և իմ պաժ Դրուբեցկոյից։ Լսե՞լ եք — նա ամուսնանում է։ Լսել եմ նաև ամուսնուս բարեկամ Բալկոնսկուց, իշխան Անդրեյ Բալկոնսկուց,— ասավ նա մի առանձին շեշտով, կամենալով ակնարկել, որ ինքը գիտի նրա վերաբերմունքը դեպի Նատաշան։ Ավելի լավ ծանոթանալու համար՝ նա խնդրեց, որ օրիորդներից մեկը ներկայացման մնացած մասը նստի իր օթյակում և Նատաշան տեղափոխվեց նրա մոտ։

Երրորդ գործողության մեջ բեմը ներկայացնում էր պալատ, ուր վառվում էին շատ մոմեր և կախված էին մորուքավոր ասպետների պատկերներ։ Մեջտեղը կանգնած էին, հավանորեն, թագավորն ու թագուհին։ Թագավորը թափահարեց աջ ձեռը և, ըստ երևույթին, ամաչելով, վատ երգեց մի ինչ-որ բան ու նստեց իր մոռագույն գահի վրա։ Այն աղջիկը, որ առաջ ճերմակ զգեստով էր, հետո երկնագույն, այժմ միայն մի շապիկ հագին, արձակ մազերով, կանգնել էր գահի մոտ։ Նա թագուհուն դիմելով, ինչ-որ վշտոտ բան էր երգում, բայց թագավորը ձեռը թափահարեց խստությամբ և բեմի կողքից դուրս եկան մերկ ոտներով տղամարդիկ ու մերկ ոտներով կանայք և բոլորը միասին սկսեցին պարել։ Ապա ջութակները նվագեցին մեղմ և ուրախ եղանակ, աղջիկներից մեկը՝ մերկ հաստ ոտներով ու նիհար ձեռներով, մյուսներից բաժանվելով անցավ կուլիսների ետև, կորսաժն ուղղեց, նորից դուրս եկավ բեմի մեջտեղը կանգնեց և սկսեց թռչկոտել ու ոտներն արագ միմյանց խփել։ Պարտերում բոլորը ծափահարեցին ու «բռավո» աղաղակեցին։ Հետո մի տղամարդ կանգնեց անկյունում։ Երաժշտախումբն սկսեց նվագել ավելի բարձրաձայն և այդ տղամարդը մենակ՝ իր մերկ ոտներով սկսեց շատ բարձր թռչկոտել ու ոտները գետնին խփել։ (Այդ մարդը Duport-ն էր, որ իր այդ արվեստի համար տարեկան ստանում էր 60 հազար ռուբլի)։ Բոլորը՝ պարտերում, օթյակներում և անգամ վերնասրահում՝ բոլորը միասին ծափահարեցին ու գոռացին ամբողջ ուժով, իսկ տղամարդը կանգնեց ու սկսեց ժպտալով գլուխ տալ ամեն կողմ։ Հետո պարեցին էլի ուրիշները՝ մերկ ոտներով կանայք ու տղամարդիկ, ապա թագակիրներից մեկն ինչ-որ բացականչություն արավ երաժշտության նվագածությամբ և բոլորն սկսեցին երգել։ Բայց հանկարծ փոթորիկ եղավ, երաժշտախմբում լսվեցին խրոմատիկ գամմաներ և նվազեցրած սեպտիմի ակկորդներ, և բոլորը նորից վազեցին ու կրկին ներկաներից մեկին քաշ տվին կուլիսների ետև, ու վարագույրն իջավ։ Հանդիսականների մեջ նորից սարսափելի աղմուկ ու ծափահարություն բարձրացավ, և բոլորն էլ սկսեցին խանդավառ դեմքերով գոչել. «Դյուպորի՜ն, Դյուպորի՜ն, Դյուպորի՜ն»։ Նատաշան այլևս օտարոտի չէր գտնում այդ։ Նա գոհունակ, ուրախ ժպտալով նայում էր շուրջը։

— N’est-ce pas qu’il est admirable — Duport^[16],— ասավ Էլենը Նատաշային։

— Օհ, oui,— պատասխանեց Նատաշան։

X

Անտրակտին Էլենի օթյակում հանկարծ ցուրտ փչեց, դուռը բացվեց և, կռանալով ու աշխատելով մարդու չդիպչել, ներս մտավ Անատոլը։

— Թույլ տվեք եղբորս ներկայացնել ձեզ,— աչքերն անհանգիստ կերպով Նատաշայի և Անատոլի վրա դարձնելով՝ ասավ Էլենը։

Նատաշան մերկ ուսի վրայով շրջեց իր սիրունիկ գլուխը դեպի Անատոլն ու ժպտաց։ Անատոլը, որ մոտից նույնպես գեղեցիկ էր, ինչպես և հեռվից, նստեց Նատաշայի մոտ և ասավ, թե ինքը վաղուց էր ցանկանում նրա հետ ծանոթ լինելու հաճույքն զգալ, դեռ Նարիշկինի պարահանդեսի օրից, ուր առաջին անգամ տեսել էր նրան։ Կուրագինը կանանց մոտ ավելի խելոք ու ավելի պարզ էր, քան տղամարդկանց շրջանում։ Նա խոսում էր պարզ ու համարձակ, և Նատաշային օտարոտի ու հաճեվի կերպով զարմացնում էր այն, որ ոչ միայն ոչինչ աարսափելի բան չկար այդ մարդու մեջ, որի մասին այնքան բան էին պատմում, այլ, ընդհակառակը, նրա դեմքին կար ամենաանմեղ, ուրախ և բարեսիրտ մի ժպիտ։

Կուրագինը հարցրեց ներկայացման տպավորության մասին և պատմեց, թե ինչպես անցյալ ներկայացմանը Սեմյոնովան, խաղալիս, վայր ընկավ։

— Իսկ գիտեք, կոմսուհի,— ասավ նա հանկարծ դիմելով Նատաշային, իբրև մի հին, վաղեմի ծանոթի,— մենք՝ կոստյումներով կարուսել ենք սարքում, լավ կլիներ դուք մասնակցեիք, շատ ուրախ կլինի։ Բոլորը հավաքվելու են Արխարովների մոտ։ Խնդրեմ, եկեք իսկապես, հը՞,— ասավ նա։

Այս ասելով, նա իր ժպտուն աչքերը չէր հեռացնում Նատաշայի դեմքից, պարանոցից ու հոլանի թևերից։ Նատաշան, անկասկած, գիտեր, որ Անատոլը հմայված է իրենով։ Այդ նրան հաճելի էր, բայց, չգիտես ինչու, նա իրեն նեղված ու ծանր էր զգում նրա ներկայությունից։ Երբ Նատաշան նրան չէր նայում, զգում էր, որ նա նայում է իր ուսերին, ուստի և ինքն ակամա բռնում էր նրա հայացքը, որպեսզի նա ավելի լավ նայի իր աչքերին։ Սակայն նրա աչքերին նայելով՝ երկյուղով զգում էր, որ նրա և իր միջև չկա բոլորովին ամոթխածության այն պատնեշը, որ նա միշտ զգացել էր իր և ուրիշ տղամարդկանց միջև։ Նատաշան, ինքն էլ չիմանալով ինչպես, հինգ րոպե հետո իրեն բոլորովին մոտիկ էր զգում այդ մարդուն։ Երբ նա երեսը շրջում էր, վախենում էր թե հանկարծ Կուրագինը չբռնի իր մերկ թևը, չհամբուրի իր պարանոցը։ Նրանք խոսում էին ամենահասարակ բաների մասին, և Նատաշան զգում էր, որ իրենք այնքան են մոտիկ, ինչպես երբեք չի եղեէ որևէ տղամարդու հետ։ Նատաշան նայում էր Էլենին, հորն ու կարծես հարցնում էր, թե սա ի՞նչ է նշանակում. բայց Էլենը զրուցում էր ինչ-որ գեներալի հետ և չէր պատասխանում նրա հայացքին, իսկ հոր նայվածքը նրան ոչինչ չէր ասում, բացի միայն այն, ինչ-որ միշտ ասում էր. «Ուրախ է, դե ես էլ գոհ եմ»։ Անհարմար լռության րոպեներից մեկի միջոցին, երբ Անատոլն իր դուրս ընկած աչքերով հանդարտ ու համառ նայում էր նրան, Նատաշան, որպեսզի այդ լռությունը խզի, հարցրեց թե որքան է Մոսկվան դուր գալիս նրան։ Նատաշան հարցրեց ու կարմրեց։ Նրան շարունակ թվում էր, որ ինքը ինչ-որ, անվայել բան է անում նրա հետ խոսելով։ Անատոլը ժպտաց, կարծես խրախուսելով նրան։

— Առաջ քիչ էր դուր գալիս, որովհետև ի՛նչն է որ քաղաքը հաճելի է դարձնում, ce sont les jolies femmes^[17], այնպե՞ս չէ։ Իսկ հիմա արդեն շատ է դուր գալիս,— ասավ նա, նշանակալից Նատաշային նայելով։— Կարուսելին կգաք, կոմսուհի։ Եկե՛ք,— ասավ նա, ձեռը դեպի Նատաշայի ծաղկեփունջը մեկնելով և ձայնն իջեցնելով՝ ավելացրեց.— Vous serez la plus jolie. Venez, chère comtesse, et comme gage donnez-moi cette fleur.^[18]

Նատաշան նրա ասածը չհասկացավ, ինչպես և Անատոլն ինքը, բայց զգաց, որ Կուրագինի անհասկանալի խոսքերի մեջ անպարկեշտ դիտավորություն կար։ Նատաշան չգիտեր ինչ ասել և շուռ եկավ, կարծես չլսելով, այն ինչ նա ասավ։ Բայց հենց որ շուռ եկավ, մտածեց, որ Անատոլն այստեղ է, իր ետև, և իրենից այնքան մոտիկ։

«Հիմա ինչպե՞ս է։ Նա շփոթվե՞ց։ Բարկացա՞վ։ Պետք է ուղղել այդ», հարցնում էր Նատաշան ինքն իրեն։ Նա չկարողացավ իրեն զսպել, որ ետ չնայի, և նա նայեց ուղիղ Անատոլի աչքերին. Անատոլի թե՛ մոտիկությունը, թե՛ վստահությունը և թե՛ բարեհոգի սիրալիր ժպիտը հաղթեցին նրան։ Նատաշան նույնպես ժպտաց, ինչպես Կուրագինը, ուղիղ նրա աչքերին նայելով։ Ու կրկին Նատաշան սարսափով զգաց, որ Անատոլի ու իր միջև ոչ մի պատվար չկա։

Վարագույրը կրկին բարձրացավ։ Անատոլն օթյակից, դուրս եկավ հանդարտ և ուրախ, Նատաշան վերադարձավ հոր մոտ՝ իրենց օթյակը՝ միանգամայն տարված այն աշխարհով, որի մեջ գտնվում էր։ Այն ամենը, ինչ կատարվում էր նրա առջև, նրան թվում էր արդեն միանգամայն բնական. բայց նախկին բոլոր մտքերն իր փեսացուի մասին, իշխանադուստր Մարիայի մասին, գյուղական կյանքի մասին, էլ ոչ մի անգամ նրա գլուխը չեկան, կարծես այդ ամենը վաղուց անցած-գնացած բաներ լինեին։

Չորրորդ գործողության մեջ կար մի սատանա, որ ձեռը թափահարելով երգեց այնքան ժամանակ, մինչև որ նրա տակի տախտակները քաշեցին և նա ցած իջավ։ Նատաշան չորրորդ գործողությունից միայն այդ տեսավ, մի ինչ-որ բան հուզում ու տանջում էր նրան, և այդ հուզմունքի պատճառը Կուրագինն էր, որին նա ակամա հետևում էր իր աչքերով։ Երբ նրանք թատրոնից դուրս եկան, Անատոլը մոտեցավ նրանց, կանչեց նրանց կառքը և նստեցրեց նրանց։ Նատաշային նստեցնելով՝ Անատոլը նրա ձեռը սեղմեց արմունկից վեր։ Նատաշան, հուզված ու շիկնած, նրան նայեց։ Անատոլը, աչքերը փայլեցնելով ու քնքշորեն ժպտալով, նայում էր նրան։

Տուն գալուց միայն Նատաշան կարողացավ լավ կշռադատել այն բոլորը, ինչ պատահել էր իրեն, և հանկարծ իշխան Անդրեյին հիշելով, նա սարսափեց և բոլորի ներկայությամբ, թեյի ժամանակ (որը խմում էին թատրոնից հետո) բարձր հսգոց քաշեց և, կարմրատակելով, սենյակից դուրս վազեց։

«Տեր իմ աստվա՜ծ։ Ես կորա՜,— ասավ նա ինքն իրեն.— ինչպե՞ս թույլ տվի, որ բանն այստեղ հասնի»,— մտածեց Նատաշան։ Երկար նստած էր նա, կարմրատակած երեսը ձեռներով ծածկած, ու աշխատում էր պարզ հաշիվ տալ իրեն, թե ինչ է պատահել իրեն, և չկարողացավ հասկանալ ոչ այն, թե ինչ է պատահել իրեն, ոչ էլ այն, թե ի՛նչ է զգում։ Ամեն ինչ նրան թվում էր մութ, անորոշ ու սարսափելի։ Այնտեղ, այն ահագին, լուսավորված դահլիճում, ուր խոնավ տախտակների վրա երաժշտության նվագածությամբ իր մերկ ոտներով թոչկոտում էր Duport-ը՝ վահանակավոր բաճկոնով, և ուր աղջիկները, ծերերը և մերկ՝ հանդարտ ու հպարտ ժպիտով Էլենը հիացած՝ «բռավո» էին կանչում,— այնտեղ, այդ Էլենի հովանու ներքո ամեն ինչ պարզ էր ու որոշ, բայց այժմ, երբ բոլորովին մենակ էր, այդ անհասկանալի էր։ «Ի՞նչ է այդ։ Այդ ի՞նչ վախ էր, որ ես զգացի դեպի նա։ Ի՞նչ է խղճի խայթը, որ զգում եմ այժմ», մտածում էր նա։

Նատաշան միայն պառավ կոմսուհուն էր կարողանում գիշերները՝ անկողնում պատմել այն բոլորը, ինչ մտածում էր ինքը։ Նա գիտեր, որ Սոնյան՝ իր խիստ ու ամբողջական հայացքով կա՛մ ոչինչ չէր հասկանա, կա՛մ կսարսափեր իր խոստովանությունից։ Նատաշան մենակ, ինքնուրույն աշխատում էր լուծել այն, ինչ տանջում էր իրեն։

«Կորա՞ծ եմ ես արդյոք իշխան Անդրեյի սիրո համար թե ոչ», հարցնում էր նա իրեն և պատասխանում էր հանգստացուցիչ ժպիտով. «Ի՜նչ հիմարն եմ ես, որ հարցնում եմ այդ։ Իսկ ի՞նչ է պատահել ինձ։ Ոչինչ։ Ես ոչինչ չեմ արել, ոչնչով տեղիք չեմ տվել այդ բանին։ Ոչ ոք չի իմանա, ու ես էլ այլևս նրան չեմ տեսնի,— ասում էր Նատաշան ինքն իրեն։— Նշանակում է, պարզ է, որ ոչինչ չի եղել, որ զղջալու էլ կարիք չկա, որ իշխան Անդրեյն ինձ այսպես էլ կարող է սիրել։ Բայց ինչպես այսպես։ Ախ, տեր իմ աստված, տեր իմ աստված, նա ինչո՞ւ այստեղ չէ»։ Նատաշան պահ մի հանգստացավ, բայց հետո ինչ-որ բնազդ ասում էր նրան, որ այդ ամենը թեև ճիշտ է, ու թեև ոչինչ չի եղել,— բնազդն ասում էր նրան, որ դեպի իշխան Անդրեյն ունեցած նախկին սիրո ամբողջ մաքրությունը կորած է։ Եվ Նատաշան նորից մտքում կրկնեց Կուրագինի հետ ունեցած իր ամբողջ խոսակցությունն ու պատկերացրեց այդ գեղեցիկ ու համարձակ մարդու դեմքը, շարժուձևերը և քնքուշ ժպիտն այն միջոցին, երբ նա սեղմեց իր ձեռը։

XI

Անատոլ Կուրագինն ապրում էր Մոսկվայում, որովհետև հայրը նրան հեռացրել էր Պետերբուրգից, ուր նա տարեկան ծախսում էր քսան հազարից ավելի դրամ և նույնքան էլ պարտք էր անում, որ պարտքատերերը պահանջում էին հորից։

Հայրը որդուն հայտնեց, որ ինքը վերջին անգամն է վճարում նրա պարտքերի կեսը, այն պայմանով միայն, թե նա մեկնի Մոսկվա՝ գլխավոր հրամանատարի ադյուտանտի պաշտոնով, որ հայրը գլուխ էր բերել նրա համար, և այնտեղ աշխատի, վերջապես, մի լավ հարսնացու գտնել։ Եվ նա՝ հայրը, մատնանշել էր իշխանադուստր Մարիային և Ժյուլի Կարագինային։

Անատոլը համաձայնեց ու եկավ Մոսկվա, ուր իջևանեց Պիեռի տանը։ Պիեռն Անատոլին սկզբում ընդունեց դժկամությամբ, բայց հետո ընտելացավ նրան, երբեմն նրա հետ գնում էր նրա քեֆերին, ու, փոխառության անվան տակ, փող էր տալիս նրան։

Անատոլը, ինչպես իրավացի կերպով ասում էր նրա մասին Շինշինը, այն օրից, ինչ եկել էր Մոսկվա, խելքամաղ էր անում Մոսկվայի աղջիկ֊պարոններին, մանավանդ նրանով, որ նրանց բանի տեղ չէր դնում և ակնհայտ կերպով նախապատվություն էր տալիս գնչուհիներին ու ֆրանսացի դերասանուհիներին, որոնց գլխավորի՝ mademoiselle Georges-ի հետ, ինչպես ասում էին, նա մոտ հարաբերության մեջ էր։ Նա բաց չէր թողնում թե՛ Դանիլովի և թե՛ Մոսկվայի մյուս խրախճասերների մոտ կազմակերպված ոչ մի քեֆ. ամբողջ գիշեր խմում էր, այդ բանում բոլորին գերազանցելով, լինում էր նաև բարձր շրջանների բոլոր երեկույթներին ու պարահանդեսներին։ Պատմում էին Մոսկվայի մի քանի կանանց գլխին սարքած ինտրիգների մասին. նա պարահանդեսներում զբաղվում էր մի քանի կանանցով։ Սակայն աղջիկներին, հատկապես հարուստ հարսնացուներին, որոնք մեծ մասամբ տգեղ էին, նա չէր մոտենում, մանավանդ որ Անատոլը, մի բան, որ ոչ ոք չգիտեր, բացի ամենամոտ բարեկամներից, երկու տարի առաջ ամուսնացել էր։

Երկու տարի առաջ, երբ նրանց գունդը բանակել էր Լեհաստանում, լեհացի մի ոչ հարուստ կալվածատեր Անսլտոլին ստիպել էր ամուսնանալ իր աղջկա հետ։ Բայց Անատոլը շատ շուտով թոզեց կնոջը և փողով, որ պայմանավորվեց անորն ուղարկելու, իրավունք. ձեռք բերեց ամուրի կոչվելու։

Անատոլը միշտ գոհ էր իր դրությունից, իրենից և ուրիշներից։ Նա բնազդաբար, ամբողջ էությամբ համոզված էր, որ ինքն այլ կերպ չի կարող ապրել, քան ապրում է, և որ ինքը կյանքում երբեք, որևէ վատ բան չի արել։ Նա անկարող էր լինում կշռադատել ո՛չ այն, թե իր արարքներն ինչպես կանդրադառնան ուրիշների վրա, ո՛չ էլ այն, թե ինչ կարող է ստացվել իր այս կամ այն արարքից։ Նա համոզված էր, թե բադն աստծուց ստեղծված է այնպես, որ միշտ ջրում պիտի ապրի, այդպես էլ ինքը աստծուց ստեղծված է այնպես, որ պետք է ապրի երեսուն հազար եկամուտով ու միշտ բարձր դիրք ունենա հասարակության մեջ։ Նա այնպես հաստատ էր հավատում դրան, որ, նրան նայելով, շատերն էլ համոզվում էին այդ բանում ու չէին մերժում նրան ոչ բարձր դիրք հասարակության մեջ, ոչ էլ փող, որը նա, ըստ երևույթին, անվերադարձ վերցնում էր ամեն մարդուց։

Նա խաղամոլ չէր, գոնե երբեք չէր ցանկանում տանել։ Նա սնափառ չէր։ Նրա համար բոլորովին միևնույն էր, թե իր մասին ինչ կմտածեն։ Առավել ես նրան չէր կարելի մեղադրել փառասիրության մեջ։ Նա մի քանի անգամ ծաղրել էր հորը, իր կարիերան փչացնելով, և ծիծաղում էր բոլոր մեծարանքների ու պատիվների վրա։ Նա ժլատ չէր, և չէր մերժում իրեն դիմողներին։ Միակ բանը, որ նա սիրում էր, դա ուրախությունն ու կանայք էին. և որովհետև նրա հասկացողությամբ իր այդ հակումների մեջ ոչ մի անազնիվ բան չկար, իսկ կշռադատել, թե իր հաճույքը բավարարելուց ի՛նչ են շահում ուրիշները, նա չէր կարող, ուստի և հոգու խորքում իրեն համարում էր անբասիր մարդ, անկեղծորեն ատում էր սրիկաներին ու վատ մարդկանց և հանգիստ խղճով բարձր էր պահում իր գլուխը։

Խրախճամոլները, այդ տղամարդ մագթաղինացիները, անմեղության գիտակցության մի գաղտնի զգացում ունեն, ճիշտ այնպիսի, ինչպիսին ունեն և կին֊մագթաղինացիները, որն ապավինում է թողության նույն հույսին։ «Նրան ամեն ինչ ներելի է, որովհետև նա շատ է սիրել, ու նրան ամեն բան կներվի, որովհետև նա շատ է ուրախացել»։

Դոլոխովը, որ իր տարագրությունից ու պարսկական արկածներից հետո, այդ տարի նորից հայտնվել էր Մոսկվայում, և խաղերով ու խրախճանքներով լի ճոխ կյանք էր վարում, մտերմացավ Պետերբուրգի հին ընկեր Կուրագինին, և նրան օգտագործում էր իր նպատակների համար։

Անատոլը Դոլոխովին անկեղծ սիրում էր նրա խելքի ու քաջության համար։ Դոլոխովը, որին հարկավոր էին Անատոլ Կուրագինի անունը, դիրքը, կապերը՝ իր խաղերի համար հարուստ երիտասարդներ գրավելու, օգտվում էր նրանից ու զվարճանում Կուրագինով, առանց այդ նրան զգացնել տալու։ Բացի հաշվից, որի համար Անատոլը հաիկավոր էր նրան, հենց ուրիշի կամքը ղեկավարելու պրոցեսը Դոլոխովի համար թե՛ հաճույք էր, թե՛ սովորույթ և թե՛ պահանջ։

Նատաշան Կուրագինի վրա ուժեղ տպավորություն թողեց։ Ներկայացումից հետո, ընթրիքին Անատոլը, հմուտ մարդու ձևերով, Դոլոխովի առջև պարզեց Նատաշայի ձեռների, ուսերի, ոտների ու մազերի արժանիքը և հայտնեց Նատաշայի ետևից ընկնելու իր որոշումը։ Թե ի՛նչ կստացվեր այդ բանից, Անատոլը չէր կարոդ կշռադատել և իմանալ, ինչպես երբեք չէր իմանում, թե ի՛նչ է ստացվելու իր ամեն մի արարքից։

— Լավն է, բարեկամ, բայց ոչ մեզ համար,— ասավ նրան Դոլոխովը։

— Ես քրոջս կասեմ, որ նրան իր տունը ճաշի կանչի,— ասավ Անատոլը։— Հա՞։

— Ավելի լավ է սպասիր, երբ ամուսնանա…

— Գիտես,— ասավ Անատոլը,— J’adore les petites filles^[19], անմիջապես կկորչի։

— Դու մի անգամ արդեն աղջկա թակարդ ես ընկել,— ասավ Դոլոխովը, որը գիտեր Անասելի ամուսնության մասին։— Տե՛ս։

— Հը, երկու անգամ արդեն չի՞ կարելի,— ասավ Անատոլը բարեսրտորեն ծիծաղելով։

XII

Ներկայացման հետնյալ օրը Ռոստովները ոչ մի տեղ չգնացին և ոչ ոք չեկավ նրանց մոտ։ Մարիա Դմիտրևնան, Նատաշայից թաքուն, ինչ-որ խոսում էր հոր հետ։ Նատաշան գլխի ընկավ, որ նրանք խոսում էին ծեր իշխանի մասին և ինչ-որ բան էին մտմտում։ Այդ բանը նրան թե՛ անհանգստացնում, թե՛ վիրավորում էր։ Նա ամեն րոպե սպասում էր իշխան Անդրեյին, և դռնապանին երկու անգամ ուղարկեց Վողդվիժենկա՝ իմանալու, թե նա չի՞ եկել արդյոք։ Իշխան Անդրեյը չէր եկել։ Նատաշայի համար այժմ ավելի ծանր էր, քան Մոսկվա գարլու առաջին օրերին։ Նրա անհամբերությանն ու կարոտին միացան իշխանադուստր Մարիայի և ծեր իշխանի հետ ունեցած տեսակցության անհաճո հիշողությունը և ինչ-որ վախ ու անհանգստություն, որոնց պատճառը նա չգիտեր։ Նատաշային շարունակ թվում էր, թե նա կա՛մ երբեք չի գա, կա՛մ գալուց առաջ մի բան պիտի պատահի նրան։ Առաջվա պես նա այլևս չէր կարողանում հանգիստ ու երկարորեն մենակ, ինքն իրեն, մտածել նրա մասին։ Հենց որ սկսում էր իշխան Անդրեյի մասին մտածել, նրա մասին ունեցած հիշողություններին միանում էին ծեր իշխանի, իշխանադուստր Մարիայի վերջին ներկայացման և Կուրագինի մասին եղած հիշողությունները։ Նրա առջև նորից ծառանում էր այն հարցը, թե մեղավո՞ր չէ արդյոք ինքը, թե դեպի Անդրեյն ունեցած իր հավատարմությունն արդեն չի՞ խախտված արդյոք, ու այդպիսով նա կրկին ամենափոքր մանրամասնությամբ վերհիշում էր նրա յուրաքանչյուր բառը, յուրաքանչյուր շարժումը, դեմքի արտահայտության յուրաքանչյուր երանգը, նրա՛, որ կարողացել էր Նատաշայի սրտում արթնացնել իր՝ Նատաշայի համար անըմբռնելի ու սարսափելի զգացում։ Նատաշան տնեցիների աչքին թվում էր սովորականից ավելի աշխույժ, բայց նա բնավ այնպես հանգիստ ու երջանիկ չէր, ինչպես առաջ։

Կիրակի առավոտյան Մարիա Դմիտրևնան հյուրերին հրավիրեց իր մատուռը՝ պատարագի։

— Ես այդ նորաձև եկեղեցիները չեմ սիրում,— ասում էր նա ակնհայտորեն պարծենալով իր ազատամտությամբ։— Ամեն տեղ աստված մեկ է։ Մեր տերտերը լավն է. կարգին, կանոնավոր պատարագ է անում, և սարկավագը նույնպես։ Ի՞նչ սրբազան բան կա նրա մեջ, երբ դասում համերգ են տալիս։ Չեմ սիրում, անկարգ բան է։

Մարիա Դմիտրևնան սիրում էր կիրակիները և կարողանում էր այդ օրերը տոնել։ Շաբաթ օրը նրա տունն ամբողջապես լվացված ու մաքրված էր լինում, սպասավորները և նա ինքը չէին աշխատում, բոլորը տոնաբար զուգված էին լինում և գնում էին պատարագի։ Ճաշին նոր ուտելիքներ էին ավելացնում, իսկ սպասավորներին տրվում էր օղի և խորոված սագ կամ խոճկոր։ Բայց տանը ոչ մի բանի վրա տոնն այնպես չէր նկատվում, ինչպես նկատվում էր Մարիա Դմիտրևնայի լայն ու խիստ դեմքի վրա, որը այդ օրն ընդունում էր հանդիսավորության անփոփոխ արտահայտություն։

Երբ պատարագից հետո կարասիների ծածկոցները հանած հյուրասրահում սուրճ խմեցին, Մարիա Դմիտրևնային հայտնեցին, թե կառքը պատրաստ է, և նա խիստ երևույթով, իր տոնական շալը վրան, որով այցելություններ էր անում, վեր կացավ տեղից ու հայտնեց, թե գնում է իշխան Նիկոլայ Անդրեյիչ Բալկոնսկու մոտ, Նատաշայի մասին բացատրվելու։

Մարիա Դմիտրևնայի գնալուց հետո, Ռոստովների մոտ եկավ մադամ Շալմեի դերձակուհին, և Նատաշան հյուրասրահին կից սենյակի դուռը ծածկելով, շատ գոհ իր զվարճությամբ, սկսեց նոր հագուստները չափել-փորձել։ Այն ժամանակ, երբ նա հագավ շուլալած, դեռևս առանց թևքերի լիֆը և գլուխը թեքելով նայեց հայելուն, տեսնելու, թե ինչպես է նստում մեջքը, նա հյուրասրահից լսեց հոր ձայնն ու մի ուրիշ կանացի ձայն, որ նրան ստիպեց կարմրել։ Դա Էլենի ձայնն էր։ Նատաշան դեռ չէր կարողացել լիֆը հանել, երբ դուռը բացվեց ու սենյակ մտավ կոմսուհի Բեզուխովան՝ բարեսիրտ, փայլուն ու քնքուշ ժպիտը դեմքին, մութ֊մանիշակագույն բարձր օձիքավոր թավշե զգեստով։

— Ah, ma délicieuse!— ասավ նա կարմրած Նատաշային։— Charmant! Չէ, այս բանի նման չի, իմ սիրելի կոմս,— ասավ նա իր ետևից ներս եկող Իլյա Անդրեյիչին։— Ինչպե՞ս կարելի է ապրել Մոսկվայում ու ոչ մի տեղ չգնալ։ Չէ, ես ձեզնից ձեռ չեմ քաշի։ Այս երեկո m-lle Georges-ը արտասանելու է և մի քանի մարդիկ են լինելու, և եթե դուք չբերեք ձեր գեղեցկուհիներին, որոնք m-lle Georges-ից լավն են, այն ժամանակ է՛լ մնաք բարով։ Ամուսինս այստեղ չէ։ Տվեր է գնացել, եթե ոչ նրա՛ն կուղարկեի ձեր ետևից։ Անպատճառ եկեք, անպատճառ, ժամը մոտ իննին։

Նա գլխով արավ իրեն ծանոթ դերձակուհուն, պատասխանելով նրա խոնարհ հարգանքին, ու նստեց հայելու կողքի բազկաթոռին, նկարչորեն բանալով թավշե զգեստի ծալքերը։ Նա շարունակում էր բարեսրտորեն և ուրախ շաղակրատել. անընդհատ հիանէում էր Նատաշայի գեղեցկությամբ։ Նա նայեց Նատաշայի զգեստներին ու գովեց դրանք, պարծեցավ և իր նոր, մետաղագույն գազից կարած զգեստով, որը նա ստացել էր Փարիզից, և խորհուրդ տվեց Նատաշային՝ նրա համար ևս նույն տեսակ զգեստ կարել տալ։

— Ասենք, ձեզ ամեն ինչ սազում է, իմ չքնաղ,-—ասում էր նա։

Գոհունակության ժպիտը Նատաշայի դեմքից չէր հեռանում։ Նա երջանկության ու փթթումի զգացում էր ապրում այդ սիրալիր կոմսուհի Բեզուխովայի գովասանքից, մի կոմսուհի, որը նրան առաջ թվում էր անմատչելի ու նշանավոր մի դամա, և որն այժմ այնպես բարի էր իր հանդեպ։ Նատաշայի վրա ուրախություն եկավ, և նա իրեն գրեթե սիրահարված զգաց այդ գեղեցիկ ու բարեսիրտ կնոջ վրա։ Էլենն իր հերթին անկեղծ հիանում էր Նատաշայով և ուզում էր ուրախացնել նրան։ Անատոլը քրոջը խնդրել էր՝ իրեն հանդիպեցնել Նատաշայի հետ, և դրա համար նա եկել էր Ռոստովների մոտ. եղբորն ու Նատաշային միմյանց հանդիպեցնելու միտքը զվարճացնում էր նրան։

Չնայած նա սկզբում նեղացած էր Նատաշայից, որ նա Պետերբուրգում Բորիսին խլեց իրենից, այժմ նա այդ մասին չէր էլ մտածում ու ամբողջ հոգով, յուրովի, բարիք էր ցանկանում նատաշային։ պատրաստվելով մեկնել Ռոստովների տնից, նա մի կողմ կանչեց իր protégée-ին։

— Երեկ եղբայրս ճաշում էր ինձ մոտ,— մենք ծիծաղից մեռանք,— ոչինչ չէր ուտում և շարունակ հառաչում էր ձեզ համար, իմ սիրունիկ։ Il est fou, mais fou amoureux de vous, ma chère.^[20]

Նատաշան շառագունեց այդ խոսքերը լսելով։

• Ինչպե՜ս է կարմրում, ինչպե՜ս է կարմրում, ma délicieuse!— ասավ Էլենը։— Անպատճառ եկեք։ Si vous aimez quelqu’un, ma délicieuse, ce n’est pas une raison pour se cloitrer. Si même vous êtes promise, je suis sûre que votre рromis aurait désiré que vous alliez dans le monde en son absence plutôt que de dépérir d’ennui.^[21]

«Նշանակում է, սա գիտի, որ ես հարսնացու եմ. նշանակում է սրանք էլ՝ մարդ ու կին, Պիեռի հետ, այդ արդարամիտ Պիեռի հետ,— մտածում էր Նատաշան,— այդ մասին խոսել ու ծիծաղել են։ Ուրեմն՝ այդ ոչինչ»։ Եվ նորից, Էլենի ազդեցության տակ ա՛յն, ինչ թվում էր սարսափելի, այժմ թվաց պարզ ու բնական։ «Եվ նա, այդ grande dame-ն այնքան սիրալիր է և, ինչպես երևում է, ամբողջ հոգով սիրում է ինձ», մտածում էր Նատաշան։ «Եվ ինչո՞ւ չուրախանալ»,— մտածում էր նա՝ զարմացած ու լայն բացած աչքերով Էլենին նայելով։

Ճաշի մոտերքը Մարիա Դմիտրևնան վերադարձավ, նա լուռ ու լուրջ էր, ըստ երևույթին, ծեր իշխանի մոտ պարտություն էր կրել։ Տեղի ունեցած ընդհարումից նա տակավին սաստիկ հուզված էր, որպեսզի կարողանար հանդարտ պատմել եղելությունը։ Կոմսի հարցին նա պատասխանեց, թե ամեն ինչ լավ է և թե վաղը կպատմի։ Իմանալով կոմսուհի Բեզուխովայի այցելության և երեկույթի հրավերի մասին, Մարիա Դմիտրևնան ասավ.

— Բեզուխսվայի հետ ընկնել չեմ սիրում և խորհուրդ չեմ տա. իսկ եթե արդեն խոսք ես տվել՝ գնա՛. կբացվես,— ավելացրեց նա, Նատաշային դիմելով։

XIII

Կոմս Իլյա Անդրեիչր աղջիկներին տարավ կոմսուհի Բեզուխովայի տունը։ Այնտեղ բավական հասարակություն կար։ Սակայն բոլորը գրեթե անծանոթ էին Նատաշային։ Կոմս Իլյա Անդրեիչը տհաճությամբ նկատեց, որ այդ հասարակությունը բաղկացած էր առավելապես այնպիսի կանանցից ու տղամարդկանցից, որոնք հայտնի էին իրենց ազատ վարքով։ M-lle Georges-ը, երիտասարդներով շրջապատված, կանգնել էր հյուրասրահի անկյունում։ Կային նաև մի քանի ֆրանսացի. դրանց մեջ էր և Մետիվիեն, որ Էլենի գալու օրից, տանու մարդ էր դարձել նրա մոտ։ Կոմս Իլյա Անդրեիչը որոշեց թուղթ չխաղալ, աղջիկների մոտից չհեռանալ ու մեկնել հենց որ Georges-ի ներկայացումը վերջանա։

Անատոլն, ըստ երևույթին, դռան մոտ սպասում էր Ռոստովների գալուն։ Նա իսկույն ևեթ կոմսին ողջունելով, մոտեցավ Նատաշային ու հետևեց նրան։ Նրան տեսնելուն պես, ինչպես թատրոնում, Նատաշային տիրեց սնափառ, հաճույքի ու երկյուղի զգացում, թե ինքը դուր է գալիս նրան, ինչպես նաև տիրեց նրան վախի զգացում այն բանից, որ նրա և իր միջև բարոյական արգելքներ չկան։

Էլենը Նատաշային ընդունեց խնդագին և բարձրաձայն հիացավ նրա գեղեցկությամբ ու արդուզարդով։ Շուտով, նրանց գալուց հետո, m-lle Georges-ը սենյակից դուրս եկավ՝ հագնվելու։ Հյուրասրահում աթոռները կարգի բերին և սկսեցին նստոտել։ Անատոլն աթոռը հրեց դեպի Նատաշան և ուզեց նստել նրա կողքին, բայց կոմսը, որ աչքը Նատաշայից չէր հեռացնում, ինքը նստեց նրա մոտ։ Անատոլը նստեց նրանց ետև։

M-lle Georges-ը մերկ, փոսիկներ ուձեցող հաստ ձեռներով, կարմիր շալը մեկ ուսով գցած՝ դուրս եկավ իր համար բազկաթոռների արանքում թողած ազատ տարածությունը և կանգնեց անբնական դիրքով։ Լսվեց խանդավառ մի շշունջ։

M-lle Georges-ը մի խիստ ու մռայլ հայացքով նայեց հասարակության և սկսեց արտասանել ֆրանսերեն մի ինչ-որ ոտանավոր, ուր խոսվում էր մոր՝ դեպ որդին ունեցած հանցավոր սիրո մասին։ Տեղ-տեղ նա ձայնը բարձրացնում էր, տեղ֊տեղ շշնջում, գլուխը հաղթականորեն բարձրացնելով, տեղ-տեղ կանգ էր առնում և աչքերը չռելով՝ խռխռում։

— Adorable, divin, délicieux!^[22]— լսվում էր ամեն կողմից։

Նատաշան նայում էր հաստ Georges-ին, բայց ոչինչ չէր լսում, ոչինչ չէր տեսնում և չէր հասկանում ա՛յն, ինչ կատարվում էր իր առջև. նա նորից միանգամայն անվերադարձ կերպով իրեն զգում էր այն տարօրինակ, խենթ աշխարհում, որն այնքան հեռու էր նախկինից, և ուր անկարելի էր իմանալ ի՛նչն է լավը, ի՛նչը վատ, ի՛նչն է խելացի և ի՛նչը անմիտ։ Նրա ետև նստած էր Անատոլը, ուստի և Նատաշան նրա մոտիկությունն զգալով, երկյուղած սպասում էր ինչ-որ բանի։

Առաջին մենախոսությունից հետո ամբողջ հասարակությունը ոտի կանգնեց և, m-lle Georges-ին շրջապատելով, իր հիացմունքն արտահայտեց։

— Ի՜նչ լավն է նա,— ասավ Նատաշան հորը, որ մյուսների հետ վեր կացավ և բազմության միջով առաջացավ դեպի դերասանուհին։

— Ես նրան ձեզնից լավ չեմ համարում,— ասավ Անատոլը, հետևելով Նատաշային։ Նա այդ ասավ այնպիսի ժամանակ, երբ Նատաշան հազիվ կարող էր լսել։— Դուք հիանալի եք… այն րոպեից, երբ տեսա ձեզ, ես չեմ դադարել…

— Գնանք, Նատաշա, գնանք,— ասավ կոմսը վերադառնալով որ աղջկան տանի։— Ի՜նչ լավն է։

Նատաշան, առանց խոսք ասելու, մոտեցավ հորը և հարցական-զարմացած աչքերով նրան նայեց։

Մի քանի անգամ արտասանելուց հետո m-lle Georges-ը գնաց, և կոմսուհի Բեզուխովան հասարակությանը հրավիրեց դահլիճ։

Կոմսն ուզում էր մեկնել, բայց Էլենն աղաչում էր նրան չփչացնել իր հանպատրաստից սարքած պարահանդեսը։ Ռոստովները մնացին։ Անատոլը Նատաշային վալսի հրավիրեց, և պարի միջոցին նա, Նատաշայի իրանն ու ձեռը սեղմելով, ասաց նրան, թե նա ravissante է, և թե ինքը սիրում է նրան։ Էքոսեզի միջոցին, որը Նատաշան պարեց դարձյալ Կուրագինի հետ, երբ նրանք մնացին մենակ, Անատոլը ոչինչ չասավ և միայն նայում էր նրան։ Նատաշան կասկածի մեջ էր, թե արդյոք երազում չի տեսել այն, ինչ Անատոլն ասավ իրեն վալսի ժամանակ։ Առաջին պարապտույտի վերջում, Անատոլը կրկին սեղմեց Նատաշայի ձեռը։ Նատաշան իր վախեցած աչքերը գցեց նրա երեսը, բայց Անատոլի քնքշալիր հայացքի ու ժպիտի մեջ այնպիսի ինքնավստահ-մեղմ արտահայտություն կար, որ նրան նայելով, Նատաշան չկարողացավ ասել ա՛յն, ինչ ուզում էր ասել, ու աչքերը խոնարհեց։

— Ինձ այդպիսի բաներ մի ասեք, ես նշանված եմ և սիրում եմ ուրիշին,— ասավ նա արագ և նայեց Անատոլին։

Անատոլը չշփոթվեց և չվշտացավ նրա խոսքերից։

— Այդ մասին ինձ հետ մի խոսեք։ Իմ ի՞նչ գործն է,— ասավ նա։— Ես ասում եմ, որ խենթի պես սիրահարված եմ ձեզ վրա։ Մի՞թե ես մեղավոր եմ, որ դուք հմայիչ եք։ Սկսե՛նք։

Նատաշան աշխույժ ու հանգիստ, լայն բացած, վախեցած աչքերով շուրջն էր նայում և ավելի ուրախ էր թվում, քան սովորաբար։ Նա գրեթե ոչինչ չէր հասկանում այն բոլորից, ինչ տեղի էր ունենում այդ երեկո։ Պարեցին էքոսեզ ու գրոսֆատեր։ Հայրը Նատաշային առաջարկեց գնալ, բայց Նատաշան խնդրեց մնալ։ Ո՛ւր էլ նա լիներ, ո՛ւմ հետ էլ խոսեր, զգում էր իր վրա Անատոլի հայացքը։ Հետո նա հիշում էր, որ հորից թույլտվություն խնդրեց զուգասենյակ գնալու։ Հագուստները կարգի բերելու համար, հիշում էր, որ Էլենը դուրս եկավ իր ետևից, ծիծաղելով խոսեց եղբոր սիրո մասին և որ փոքրիկ բազմոցարանում նա դարձյալ հանդիպեց Անատոլին, որ Էլենը ինչ-որ անհայտացավ, նրանք մնացին մենակ, և Անատոլը նրա ձեռը բռնելով, քնֆուշ ձայնով ասավ.

— Ես չեմ կարող ձեզ մոտ գալ. բայց մի՞թե ես երբեք ձեզ չեմ տեսնելու։ Ես խելագարի պես ձիրում եմ ձեզ։ Մի՞թե նա Նատաշայի ճանապարհը կտրելով, դեմքը մոտեցրեց Նատաշայի դեմքինք։

Նրա խոշոր, տղամարդկային փայլուն աչքերն այնքան մոտ էին Նատաշայի աչքերին, որ նա այդ աչքերից բացի ուրիշ ոչինչ չէր տեսնում։

— Նատայի՞՜,— շշնջաց նրա հարցական ձայնը և մեկը ցավագին, սեղմեց Նատաշայի ձեռը։— Նատալի՞՜։

«Ես ոչինչ չեմ հասկանում, ինձ ոչինչ չասեք», ասում էր Նատաշայի հայացքը։

Տաք շրթունքները հպվեցին Նատաշայի շուրթերին, և նույն այդ վայրկյանին նա իրեն դարձյալ ազատ զգաց, և սենյակում լսվեց Էլենի քայլերի ու զգեստի աղմուկը։ Նատաշան նայեց Էլենին, ապա կարմրած ու դողալով երկյուղած-հարցական հայացք գցեց Անատոլի վրա և գնաց դեպի դուռը։

— Un mot, un seul, au nom de Dieu^[23],— ասում էր Անատոլը։

Նատաշան կանգ առավ։ Նա այնպես էր ուզում, որ Անատոլն այդ խոսքն ասի, որովհետև դա կբացատրեր այն, ինչ պատահեց, և որին ինքը թերևս պատասխաներ։

— Nalalie, un mot, un seul,— շարունակ կրկնում էր Անատոլը, ըստ երևույթին, չիմանալով ինչ ասել, և այդ խոսքերը կրկնեց այնքան, մինչև որ Էլենը մոտեցավ։

Էլենը Նատաշայի հետ միասին նորից գնացին հյուրասրահ։

Ընթրիքին չմնալով՝ Ռոստովները մեկնեցին։

Տուն դառնալով, Նատաշան ամբողջ գիշեր չքնեց, նրան տանջում էր այն անլուծելի հարցը, թե ո՛ւմ է սիրում ինքը. Անատոլի՞ն, թե՞ իշխան Անդրեյին։ Իշխան Անդրեյին նա սիրում էր — Նատաշան պարզ հիշում էր, թե որքան սաստիկ էր սիրում նրան։ Բայց Անատոլին նույնպես սիրում էր, և դա անկասկած էր։ «Այլապես, մի՞թե այս բոլորը կարո՞ղ էր տեղի ունենալ,— մտածում էր Նատաշան։— Եթե ես դրանից հետո կարողացա, նրան հրաժեշտ տալիս, ժպիտով պատասխանել նրա ժպիտին, եթե ես կարողացա թույլ տալ, որ բանն այդտեղ հասնի, ապա նշանակում է, որ ես առաջին իսկ վայրկյանից սիրեցի նրան։ Նշանակում է, նա բարի է, ազնիվ և գեղեցիկ, ու չէր կարելի նրան չսիրել։ Ի՞նչ անեմ ուրեմն, երբ սիրում եմ թե՛ նրան, թե՛ ուրիշին», ասում էր նա ինքն իրեն, ու պատասխան չէր գտնում այդ սարսափելի հարցերին։

XIV

Առավոտն եկավ իր հոգսերով ու եռուզեռով։ Բոլորը վեր կացան, տանը նորից շարժում ու խոսակցություն սկսվեց, նորից դերձակուհիներ եկան, նորից Մարիա Դմիտրենան դուրս գնաց, և նորից կանչեցին թեյի։ Նատաշան լայն բացած աչքերով, կարծես ուզում էր բռնել իրեն ուղղված ամեն մի հայացք, անհանգիստ նայում էր բոլորին ու աշխատում իրեն պահել այնպես, ինչպես եղել էր միշտ։

Մարիա Դմիտրևնան նախաճաշից հետո (այդ նրա ամենալավ ժամանակն էր) իր բազկաթոռին նստելով, Նատաշային ու ծեր կոմսին կանչեց իր մոտ։

— Է, բարեկամներս, ես ամեն ինչ կշռադատել եմ արդեն, և ահա իմ խորհուրդը ձեզ,— սկսեց նա։— Երեկ, ինչպես գիտեք, ես իշխան Նիկոլայի մոտ էի. դե, և խոսեցի նրա հետ… Խելքին փչեց գոռալ։ Բայց ես իրենից ետ չմնացի։ Առանց քաշվելու ամեն բան ասի երեսին։

— Դրան ի՞նչ է պատահել,— հարցրեց կոմսը։

— Ի՞նչ։ Խելառ է էլի… լսել չի ուզում. է՛հ, էլ ինչ ասեմ, առանց այն էլ խեղճ աղջկան տանջեցինք,— ասավ Մարիա Դմիտրևնան։— Իմ խորհուրդն է, որ գործներդ վերջացնեք ու գնաք՝ Օտրադնոե… և այնտեղ սպասեք…

— Ա՜հ, ոչ,— բացականչեց Նատաշան։

— Ոչ, գնա՛լ,— ասավ Մարիա Դմիտրևնան,— և այնտեղ սպասել։ Եթե փեսացուն հիմա այստեղ գա, բանն առանց վեճի չի անցնի, իսկ նա ծերունու հետ երես առ երես կխոսի ամեն բան և ապա կգա ձեզ մոտ։

Իլյա Անդրեյիչը հավանություն տվեց այդ առաջարկին, հասկացավ անմիջապես նրա խելացի լինելը։ Եթե ծերունին կակղի, այն ժամանակ ավելի լավ կլինի գնալ նրա մոտ՝ Մոսկվա կամ Լիսիե Գորի՝ արդեն հետո, եթե ոչ, ուրեմն հակառակ նրա կամքի պսակվել կարելի է միայն Օտրադնոյում։

— Միանգամայն ճիշտ է,— ասավ նա։— Ցավում եմ, որ նրա մոտ գնացի և սրան էլ տարա,— ասավ ծեր կոմսը։

— Ոչ, ափսոսալու ի՞նչ կա։ Այստեղ լինելով՝ չէր կարելի չայցելել։ Դե, իսկ եթե չի ուզում, դա իր գործն է,— ասավ Մարիա Դմիտրևնան, ինչ-որ բան որոնելով ռիդիկուլի մեջ։— Արդեն օժիտն էլ պատրաստ է, էլ ինչի՞ եք սպասում. իսկ ինչ պատրաստ չի, ես կուղարկեմ։ Թեև խղճում եմ ձեզ, բայց ավելի լավ է, բարի՛ ճանապարհ, գնացե՛ք։

Ռիդիկուլում գտնելով այն, ինչ որոնում էր, նա հանձնեց Նատաշային։ Դա իշխանադուստր Մարիայի նամակն էր։

— Քեզ է գրում։ Ինչպե՜ս է տանջվում խեղճը։ Վախենում է, թե դու կմտածես, որ նա քեզ չի սիրում։

— Իհարկե, նա ինձ չի սիրում,— ասավ Նատաշան։

— Դատարկ մի խոսի,— գոռաց Մարիա Դմիտրևնան։

— Ոչ ոքի չեմ հավատա. ես գիտեմ, որ չի սիրում,— ասավ Նատաշան համարձակ, նամակը վերցնելով, և նրա դեմքին արտահայտվեց մի այնպիսի չոր ու չար վճռականություն, որ Մարիա Դմիտրևնային հարկադրեց ուշադրությամբ նայել նրան ու հոնքերը կիտել։

— Դու, սիրելիս, այդպես մի՛ պատասխանիր,— ասավ նա։— Ես ինչ որ ասում եմ՝ ճիշտ է։ Պատասխան գրիր։

Նատաշան, առանց պատասխանելու, գնաց իր սենյակը իշխանադուստր Մարիայի նամակը կարդալու։

Իշխանադուստր Մարիան գրում էր, որ ինքը վշտացած է իրենց միջև տեղի ունեցած թյուրիմացությունից, ինչ էլ լինեն իր հոր զգացմունքները, գրում էր իշխանադուստր Մարիան, նա խնդրում է Նատաշային հավատալ, որ ինքը չի կարող իրեն՝ Նատաշային չսիրել, իբրև իր եղբոր ընտրածի, այն եղբոր, որի երջանկության համար նա պատրաստ է զոհել ամեն ինչ։

«Սակայն,— գրում էր նա,— մի կարծեք, թե հայրս վատ է տրամադրված դեպի ձեզ։ Նա հիվանդ, ծեր մարդ է, որին պետք է ներել. բայց նա բարի, մեծահոգի է ու կսիրի նրան, ով կերջանկացնի իր որդուն»։ Այնուհետև իշխանադուստր Մարիան խնդրում էր Նատաշայից՝ ժամանակ նշանակել, թե ինքը ե՞րբ կարող է կրկին տեսնվել իր՝ Նատաշայի հետ։

Նամակը կարդալով, Նատաշան նստեց գրասեղանի մոտ, որ պատասխան գրի։ «Chére princesse», արագ, մեքենաբար գրեց նա ու կանգ առավ։ Ուրիշ ի՞նչ կարող էր գրել այն բոլորից հետո, ինչ եղավ երեկ։ Այո, այդ բոլորը եղավ, բայց այժմ բանը բոլորովին ուրիշ է,— մտածեց նա, սկսած նամակն առջևը։ «Պետք է մերժել նրան։ Մի՞թե պետք է։ Դա սարսափելի՜ է…»։ Եվ որպեսզի չզբաղվի այդ սարսափելի մտքերով՝ նա գնաց Սոնյայի մոտ և նրա հետ միասին սկսեց ձեռագործի նկարներ ջոկել։

Ճաշից հետո Նատաշան գնաց, իր սենյակը և նորից վերցրեց իշխանադուստր Մարիայի նամակը։ «Մի՞թե ամեն ինչ արդեն վերջացած է,— մտածում էր նա։— Մի՞թե այդ ամենն այսպես շուտ պատահեց ու ոչնչացրեց ամբողջ եղածը»։ Նա հիշեց իր նախկին բովանդակ սերը դեպի իշխան Անդրեյը և միաժամանակ զգաց, որ սիրումէ Կուրագինին։ Նա կենդանի կերպով երևակայեց իրեն իշխան Անդրեյի կին, երնակայությամբ պատկերացրեց բազմիցս կրկնած այն պատկերը երջանկության, որ ունենալու էր նրա հետ ու միաժամանսկ հուզմունքից բորբոքված երևակայեց երեկվա՝ Անատոլի հետ ունեցած տեսակցության բոլոր մանրամասնությունները։

«Ինչո՞ւ այդ երկու բանը չի կարող միասին լինել,— երբեմն, միանգամայն մթագնած դրության մեջ մտածում էր նա։— Այն ժամանակ ես բոլորովին երջանիկ կլինեի, իսկ հիմա պիտի ընտրություն անեմ, ու առանց մեկի ու մյուսի չեմ կարող երջանիկ լինել։ Միևնույն է,— մտածում էր Նատաշան,— իշխան Անդրեյին ասել այն, ինչ եղել է, կամ թաքցնել — հավասարապես անհնարի՛ն է։ Իսկ սրա վերաբերմամբ դեռ ոչինչ չի պատահել, բայց մի՞թե ընդմիշտ պետք է հրաժարվել իշխան Անդրեյի սիրո երջանկությունից, որով ես ապրել եմ այնքա՜ն երկար»։

— Օրիորդ,— շշուկով, խորհրդավոր տեսքով ասավ սպասուհի աղջիկը սենյակ մտնելով։— Մի մարդ պատվիրեց հանձնել։

Աղջիկը մի նամակ տվեց։

— Միայն, ի սեր Քրիստոսի,— ավելացրեց աղջիկը, երբ Նատաշան, առանց մտածելու, մեքենական շարժումով պատռեց կնիքն ու կարդաց Անատոլի սիրալին նամակը, որից նա, ոչ մի խոսք չհասկանալով, ըմբռնում էր միայն մի բան, որ այդ նամակը նրանից էր, ա՛յն մարդուց, որին ինքը սիրում է։ «Այո, ինքը սիրում է, և մի՞թե կարող էր ուրիշ կերպ լինել այն, ինչ եղավ։ Եվ մի՞թե իր ձեռին կարող էր լինել նրա սիրային նամակը»։

Նատաշան գողացող ձեռներով բռնել էր այդ կրքոտ սիրային նամակը, որ Անատոլի համար հեղինակել էր Դոլոխովը, ու այն կարդալով՝ գտնում էր, որ նրա մեջ արձագանք է գտել այն ամենը, ինչ ինքն զգում էր։

«Երեկվա երեկույթում իմ վիճակը որոշվեց, սիրված լինել ձեզնից կամ մեռնել։ Ես ուրիշ ելք չունեմ», սկսվում էր Անատոլի նամակը։ Հետո նա գրում էր, թե գիտի, որ նրա ծնողները նրան իրեն՝ Անատոլին չեն տա, որի համար գաղտնի պատճառներ կան, որոնք նա միայն նրա՛ն կարող է հայտնել, բայց եթե Նատաշան իրեն սիրում է, ուստի նրան մնում է ասել այդ այո բառը, և այնուհետև մարդկային ոչ մի ուժ չի կարող խանգարել իրենց երանությունը։ Սերն ամեն բանի կհաղթի։ Նա նրան կփախցնի և կտանի աշխարհի մյուս ծայրը։

«Այո, այո, ես սիրո՛ւմ եմ նրան», մտածում էր Նատաշան, քսաներորդ անգամ նամակը կարդալով և նրա յուրաքանչյուր խոսքի մեջ ինչ-որ առանձին խոր իմաստ որոնելով։

Այդ երեկո Մարիա Դմիտրևնան գնում էր Արխարովների մատ, և աղջիկներին առաջարկեց գնալ իր հետ։ Նատաշան, գլխացավի պատրվակով, մնաց տանը։

XV

Ուշ երեկոյան վերադառնալով՝ Սոնյան մտավ Նատաշայի սենյակը և զարմանալով տեսավ, որ նա հագուստով քնած է բազմոցի վրա։ Նրա մոտ, սեղանին ընկած էր Անատոլի բացված նամակը։ Սոնյան նամակը վերցրեց և սկսեց կարդալ։

նա կարդում ու նայում էր քնած Նատաշային, նրա դեմքի վրա որոնելով իր կարդացածի բացատրությունը, բայց չէր գտնում այն։ Նատաշայի դեմքը հանդարտ էր, հեզ ու երջանիկ։ Շնչահեղձ չլինելու համար՝ Սոնյան կուրծքը բռնելով և Սարսափից ու հուզումից դողալով, գունատված, նստեց բազկաթոռին ու լաց եղավ։

«Ինչպե՞ս է, որ ես ոչինչ չեմ նկատել։ Այդ ինչպե՞ս կարող է բանն այդտեղ հասնել։ Մի՞թե նա այլևս չի սիրում իշխան Անդրեյին։ Եվ ինչպես է սա թույլ տվել, որ Կուրագինն այդքան առաջ գնա։ Նա, պարզ է, խաբեբա է ու չարագործ։ Ի՛նչ կանի Նիկոլայը, բարի, ազնիվ Նիկոլայը, եթե այս բանն իմանա։ Ահա թե ինչ էր նշանակում սրա հուզված, վճռական ու անբնական դեմքը նախանցյալ օրը, երեկ և այսօր,— մտածում էր Սոնյան։— Բայց չի կարող պատահել, որ սա նրան սիրի։ Հավանորեն նամակը բացել է, չիմանալով ումի՛ց է։ Հավանորեն Նատաշան վիրավորված է։ Սա չի՛ կարող այդ բանն անել»։

Սոնյան արցունքները սրբեց և մոտեցավ Նատաշային, կրկին նրա դեմքին նայելով։

— Նատա՛շա,— ասավ նա հազիվ լսելի։

Նատաշան զարթնեց ու տեսավ Սոնյային։

— Ա, վերադարձե՞լ ես։

Եվ նա վճռականությամբ ու քնքշությամբ, որ լինում է արթնացման րոպեներին, գրկեց ընկերուհուն, սակայն, Սոնյայի դեմքին շփոթություն նկատելով, Նատաշայի դեմքը ևս ընդունեց շփոթմունքի ու կասկածանքի արտահայտություն։

— Սոնյա, դու նամակը կարդացի՞ր,— ասավ նա։

— Այո,— կամաց ասավ Սոնյան։

Նատաշան ցնծագին ժպտաց։

— Չէ, Սոնյա, ես էլ չեմ կարող,— ասավ նա։— Ես էլ չեմ կարող թաքցնել քեզնից։ Գիտե՞ս, մենք սիրում ենք միմյանց… Սոնյա, սիրելիս, նա գրում է… Սոնյա…

Սոնյան, կարծես, ականջներին չհավատալով, աչքերը չորս արած նայում էր Նատաշային։

— Իսկ Բալկոնսկի՞ն,— ասավ նա։

— Ա՛խ, Սոնյա, ախ, եթե իմանայիր որքա՜ն երջանիկ եմ,— ասավ Նատաշան։— Դու չգիտես, թե ի՛նչ է սերը…

— Բայց, Նատաշա, մի՞թե այն բոլորովին վերջացած է։

Նատաշան իր խոշոր լայն բացած աչքերով նայում էր Սոնյային, նրա հարցը կարծես չհասկանալով։

— Ուրեմն դու իշխան Անդրեյին մերժո՞ւմ ես,— ասավ Սոնյան։

— Ախ, դու ոչինչ չես հասկանում, հիմարություններ մի ասի, դու լսիր,— վայրկենական դժգոհությամբ ասավ Նատաշան։

— Չէ, ես դրան չեմ կարող հավատալ,— կրկնեց Սոնյան։ Ես չեմ հասկանում։ Այդ ինչպես ամբողջ տարին սիրում էիր մեկին և հանկարծ… Չէ որ դու միայն երեք անգամ ես տեսել նրան։ Նատաշա, ես քեզ չեմ հավատում, դու հանաք ես անում։ Երեք օրվա մեջ ամեն ինչ մոռանալ և այդպես…

— Երեք օր,— ասավ Նատաշան։— Ինձ թվում է թե հարյուր տարի է սիրում եմ նրան։ Թվում է նրանից առաջ ես ոչ ոքի երբեք չեմ սիրել։ Դու այդ բանը չես կարող հասկանալ։ Սոնյա, կա՛ց, նստիր այստեղ։— Նատաշան գրկեց նրան ու համբուրեց։— Ինձ ասում էին, որ այդ պատահում է, երևի դու էլ լսած կլինես, բայց ես այժմ միայն ապրեցի այդ սերը։ Սա այն չի, ինչ առաջ էր։ Հենց որ նրան տեսա, զգացի, որ նա իմ տերն է, ես նրա ստրկուհին եմ և ես չեմ կարող նրան չսիրել։ Այո, ստրկուհին։ Ինչ որ նա ինձ հրամայի՝ այն էլ կանեմ։ Դու այդ չես հասկանում։ Ի՞նչ անեմ, հը ի՞նչ անեմ, Սոնյա,— ասում էր Նատաշան երջանիկ ու երկյուղած դեմքով։

— Բայց մի մտածի՜ր, թե ինչ ես անում,— ասում էր Սոնյան,— ես չեմ կարող այդ բանն այդպես թողնել։ Այդ գաղտնի նամակներր… Դու ինչպե՞ս ես թույլ տվել, որ բանն այդտեղ հասնի,— ասում էր նա սարսափով ու զզվանքով, որ նա հազիվ էր թաքցնում։

— Ես քեզ ասել եմ, որ կամք չունեմ,— պատասխանեց Նատաշան. ինչպես այդ չես հասկանում, ես նրան սիրո՛ւմ եմ։

— Ես չեմ թողնի, որ բանն այդտեղ հասնի, ես կհայտնեմ,— հորդուն արցունքներով ճչաց Սոնյան։

— Ի՜նչ ես ասում, ի սեր աստծո… Եթե հայտնես, իմ թշնամին ես,— ասավ Նատաշան։— Դու իմ դժբախտությունն ես ուզում, դու ուզում ես, որ մեզ բաժանեն։

Տեսնելով Նատաշայի այդ երկյուղը, Սոնյան լաց եղավ ամոթի ու խղճահարության արցունքներով։

— Բայց ձեր մեջ ի՞նչ է եղել,— հարցրեց նա։— Նա ի՞նչ է ասել քեզ։ Նա ինչո՞ւ տուն չի գալիս։

Նատաշան նրա հարցին չպատասխանեց։

— Սոնյա, ի սեր աստծո, մարդու բան չասես, ինձ մի՛ տանջիր,— թախանձում էր Նատաշան։— Իմացիր, որ այդպիսի գործերի չի կարելի խառնվել։ Ես քեզ հայտնեցի….

— Բայց ինչո՞ւ համար են այդ գաղտնիքները։ Ինչո՞ւ նա տուն չի գալիս,— հարցրեց Սոնյան։— Ինչջո՞ւ նա ուղղակի քո ձեռքը չի խնդրում։ Չէ՞ որ իշխան Անդրեյը քեզ լիակատար ազատություն է տվել, եթե բանն այդպես է արդեն։ Բայց ես դրան չեմ հավատում. Նատաշա, դու մտածել ես, թե ի՞նչ գաղտնի պատճառներ կարող են լինել։

Նատաշան զարմացած աչքերով Սոնյային նայեց։ Ինչպես երեում էր այդ հարցն առաջին անգամն էր ներկայանում, նրան, ուստի և նա չգիտեր ի՛նչ պատասխանի։

— Ի՛նչ պատճառներ, չգիտեմ։ Բայց, երևի, պատճառներ կան։

Սոնյան հառաչեց և գլուխն օրորեց տարակուոանքով։

— Եթե պատճառներ լինեին… — սկսեց նա։

Բայց Նատաշան, նրա կասկածը հասկանալով, վախեցած ընդմիջեց նրան։

— Սոնյա, նրան չի կարելի կասկածով վերաբերվել։ Չի՛ կարելի, չի՛ կարելի, հասկանո՞ւմ ես,— գոչեց նա։

— Նա քեզ սիրո՞ւմ է արդյոք։

— Սիրո՞ւմ է արդյոք,— կրկնեց Նատաշան, ընկերուհու անհասկացողության վրա խղճահարությամբ ժպտալով։— Չէ՞ որ նամակը դու կարդացիր. դու տեսե՞լ ես նրան։

— Իսկ եթե նա անազնիվ մարդ է՞։

— Աա՜… անազնիվ մարդ։ Եթե իմանայի՜ր,— ասավ Նատաշան։

— Եթե նա ազնիվ մարդ է, ապա պետք է կա՛մ իր մտադրությունը հայտներ, կա՛մ այլևս քեզ հետ չտեսնվեր։ Իսկ եթե դու այդ չես ուզում անել, ուրեմն ես կանեմ, ես նրան կգրեմ, ես հայրիկին կասեմ,— վճռապես ասավ Սոնյան։

— բայց ես առանց նրա չեմ կարող ապրել,— ճչաց Նատաշան։

— Նատաշա, ես քեզ չեմ հասկանում։ Ինչե՜ր ես ասում։ Հիշիր հորդ, Նիկոլային։

— Ինձ ոչ ոք հարկավոր չէ, ես ոչ ոքին չեմ սիրում, բացի նրանից։ Դու ինչպես ես համարձակվում ասել, որ նա անազնիվ է։ Դու մի՞թե չգիտես, որ ես նրան սիրում եմ,— ճչում էր Նատաշան։— Սոնյա, հեռացի՛ր։ Ես չեմ ուզում քեզ հետ կռվել, հեռացի՛ր, ի սեր աստծո, հեոացի՛ր, տեսնում ես, թե ինչպես եմ տանջվում,— ճչում էր Նատաշան կատաղությամբ, գրգռված, բայց զուսպ, հուսահատ ձայնով։ Սոնյան հեկեկաց ու դուրս վազեց սենյակից։

Նատաշան մոտեցավ սեղանին և, առանց մի վայրկյան մտածելու, իշխանադուստր Մարիային գրեց այն պատասխանը, որ ամբողջ առավոտ չէր կարողանում գրել։ Այդ նամակում նա կարճ գրեց իշխանադուստր Մարիային, որ իրենց միջև եղած բոլոր թյուրիմացությունները վերջացած են, որ, օգտվելով իշխան Անդրեյի մեծահոգությունից, որ մեկնելիս ազատություն տվեց իրեն, ինքը խնդրում է նրան՝ իշխանադստեր, ամեն ինչ մոռանալ և ներել իրեն, եթե ինքը մեղավոր է նրա առաջ, բայց թե ինքը չի կարող նրա եղբոր կինը լինել։ Այս ամենն այդ րոպեին Նատաշային թվում էր այնպես հեշտ, պարզ ու որոշ։

Ուրբաթ օրը Ռոստովները պետք է գյուղ մեկնեին, իսկ չորեքշաբթի օրը կոմսը գնորդի հետ գնաց մերձմոսկովյան կալվածը։

Կոմսի մեկնելու օրը Սոնյան ու Նատաշան կանչված էին Կարագինների մոտ մեծ ճաշկերույթի, և Մարիա Դմիտրևնան տարավ նրանց։ Այդ ճաշին Նատաշան նորից հանդիպեց Անատոլին, և Սոնյան նկատեց, որ Նատաշան ինչ-որ բան էր խոսում նրա հետ, աշխատելով, որ իրենց խոսակցությունը չլսվի, և ճաշի ամբողջ ընթացքում ավելի հուզված էր, քան առաջ։ Երբ նրանք տուն դարձան, Նատաշան առաջինն սկսեց իր բացատրությունը, որին Սոնյան սպասում էր։

— Այ, Սոնյա, դու զանազան հիմարություններ էիր ասում նրա մասին,— սկսեց Նատաշան հեզ ձայնով, մի այնպիսի ձայնով, որով խոսում են երեխաներր, երբ ուզում են, որ իրենց գովեն։— Մենք այսօր բացատրվեցինք։

— Է, հետո՞։ Իսկ ի՞նչ ասավ նա։ Նատաշա, որքան ուրախ եմ, որ չես բարկանում ինձ վրա։ Ասա ինձ բոլորը, ասա ինձ ամբողջ ճշմարտությունը։ Նա ի՞նչ ասավ։

Նատաշան մտածմունքի մեջ ընկավ։

— Ահ, Սոնյա, եթե դու նրան ճանաչեիր այնպես, ինչպես ես եմ ճանաչում։ Նա ասավ, նա հարցրեց, թե ի՛նչ խոստում եմ տվել Բալկոնսկուն։ Նա ուրախացավ, որ նրան մերժելը կախված է ինձնից։

Սոնյան տխուր հառաչեց։

— Բայց չէ՞ որ դու Բալկոնսկուն չես մերժել,— ասավ նա։

— Գուցե և մերժել եմ։ Գուցե և Բալկոնսկու հետ ամեն ինչ վերջացած է։ Ինչու դու այդպես վատ կարծիք ունես իմ մասին։

— Ես ոչինչ չեմ կարծում, ես միայն չեմ հասկանում այն…

— Սպասիր, Սոնյա, ամեն ինչ կհասկանաս։ Կտեսնես, թե ինչպիսի մարդ է։ Դու վատ բան մի կարծի ո՛չ իմ, ո՛չ էլ նրա մասին։

— Ես ոչ ոքի մասին վատ բան չեմ կարծում, ես բոլորին սիրում եմ և բոլորին խղճում։ Բայց ի՞նչ անեմ ես։

Սոնյան անձնատուր չէր լինում այն մեղմ տոնի հանդեպ, որով Նատաշան դիմում էր նրան։ Որքան մեղմ ու աղերսական էր Նատաշայի դեմքի արտահայտությունը, այնքան լուրջ ու խիստ էր Սոնյայի դեմքը։

— Նատաշա,— ասավ նա,— դու ինձ խնդրեցիր քեզ հետ չխոսել, ես էլ չէի խոսում, հիմա դու ինքդ սկսեցիր։ Նատաշա, ես նրան չեմ հավատում։ Ինչու համար է այդ գաղտնիքը։

— Էլի՛, էլի՛,— ընդհատեց Նատաշան։

— Նատաշա, ես անհանգստանում եմ քեզ համար։

— Ինչո՞ւ ես անհանգստանում։

— Վախենում եմ՝ դու քեզ կործանես,— ասավ Սոնյան կտրուկ, ինքն էլ վախենալով իր ասածից։

Նատաշայի դեմքի վրա նորից բարկություն երևաց։

Եվ կկործանեմ, կկործանեմ, որքան կարելի է շուտ կկործանեմ ինձ։ Դա ձեր գործը չէ։ Ե՛ս եմ տուժելու և ոչ թե դո՛ւք։ Թո՛ղ, թո՛ղ ինձ։ Ես ատում եմ քեզ։

— Նատաշա,— վախեցած բացականչեց Սոնյան։

— Ատո՛ւմ եմ, ատո՛ւմ եմ։ Եվ դու իմ թշնամին ես ընդմի՛շտ։

Նատաշան սենյակից դուրս վազեց։

Նատաշան այլևս Սոնյայի հետ չէր խոսում և խուսափում էր նրանից։ Նույն հուզված զարմանքի ու ոճրամտության արտահայտությունը դեմքին՝ նա շրջում էր սենյակներում, ձեռք էր առնում մեկ այս, մեկ այն բանն ու իսկույն մի կողմ նետում։

Որքան էլ դա ծանր էր Սոնյայի համար, բայց և այնպես նա, առանց աչքը հեռացնելու հետևում էր ընկերուհուն։

Կոմսի վերադարձի նախօրեին Սոնյան նկատեց, որ Նատաշան ամբողջ առավոտ հյուրասրահի լուսամուտի առաջ նստած, կարծես սպասում էր մեկին, և որ նա ինչ-որ նշան արավ անցնող մի զինվորականի, որին Սոնյան ընդունեց Անատոլի տեղ։

Սոնյան սկսեց ավելի ուշադիր դիտել ընկերուհուն և Նկատեց, որ Նատաշան ամբողջ ճաշի ընթացքում և երեկոյան գտնվում էր տարօրինակ ու անբնական դրության մեջ, իրեն տրված հարցերին տալիս էր անպատեհ պատասխաններ, մի նախադասություն սկսում ու չէր վերջացնում և ամեն բանի վրա ծիծաղում էր։

Թեյից հետո Սոնյան տեսավ սպասուհի աղջկան, որ իրենից վախենալով, սպասում էր Նատաշայի դռան մոտ։ Սոնյան ներս թողեց նրան, և ինքը դռան մոտ ականջ դնելով,իմացավ, որ նա նորից նամակ հանձնեց Նատաշային։

Հանկարծ Սոնյայի համար պարզվեց, որ Նատաշան ինչ-որ սարսափելի մի ծրագիր ունի այդ երեկոյի համար։ Սոնյան նրա դուռը ծեծեց։ Նատաշան ներս չթողեց նրան։

«Սա նրա հետ փախչելու է,— մտածեց Սոնյան։— Սա ամեն բանի ընդունակ է։ Քիչ առաջ նրա դեմքի վրա ինչ-որ խղճալի ու վճռական մի բան կար։ Քեռուն հրաժեշտ տալով, նա լաց եղավ,— հիշեց Սոնյան։— Այո, սա իսկապես նրա հետ փախչելու է, բայց ես ի՞նչ անեմ,— մտածեց Սոնյան, հիմա հիշելով այն նշանները, որոնք պարզ ցույց էին տալիս, թե ինչո՛ւ Նատաշան ինչ-որ սարսափելի մտադրություն ուներ։— Կոմսն այստեղ չէ։ Ես ի՞նչ անեմ. նամա՞կ գրեմ Կուրագինին և բացատրություն պահանջեմ։ Բայց ո՞վ կստիպի նրան պատասխանել։ Գրել Պիեռի՞ն, ինչպես խնդրեց անել իշխան Անդրեյը դժբախտության դեպքում… Բայց, գուցե և նա իսկապես արդեն մերժել է Բալկոնսկուն (երեկ նա նամակ ուղարկեց իշխանադուստր Մարիային)։ Քեռին էլ այստեղ չէ»։ Ասել Մարիա Դմիտրևնային, որ այնպես հավատում էր Նատաշային, Սոնյայի համար սարսափելի էր թվում։ «Բայց այսպես թե այնպես,— մտածում էր Սոնյան մութ միջանցքում կանգնած,— այժմ կամ երբեք ժամանակ է ցույց տալ, որ ես նրանց ընտանիքի բարերարությունը չեմ մոռացել և Նիկոլային սիրում եմ։ Ոչ, ես երեք գիշեր էլ չեմ քնի և այս միջանցքից չեմ հեռանա, ուժով կարգելեմ նրան ներս գալ և թույլ չեմ տա, որ նրանց ընտանիքը խայտառակվի», մտածում էր Սոնյան։

XVI

Վերջերս Անատոլը փոխադրվել էր Դոլոխովի մոտ։ Ռոստովային փախցնելու ծրագիրն արդեն մի քանի օր էր, ինչ մտածել ու պատրաստել էր Դոլոխովը, և այն օրը, երբ Սոնյան Նատաշայի դռան մոտ ականջ դնելով, որոշեց պաշտպանել նրան, այդ ծրագիրը պիտի իրագործվեր։ Նատաշան Կուրագինին խոստացել էր երեկոյան ժամը տասին դուրս գալ ետևի մուտքը։ Կուրագինը պետք է նստեցներ նրան պատրաստած եռաձի սահնակն ու տաներ Մոսկվայիg 60 վերստ հեռու, ուր պատրաստ էր կարգալուծ քահանան, որը պետք է պսակեր նրանց։ Իսկ Կամենկայում պատրաստ էին փոխարինող ձիեր, որոնք նրանց պիտի տանեին մինչև Վարշավայի ճանապարհը, իսկ այնտեղից փոստային սայլակով անցնելու էին արտասահման։

Անատոլն ուներ, և՛ անձնագիր և՛ փոստային ձիերով ճամփորդելու թույլտվություն և տասը, հազար ռուբլի փող, որ վերցրել էր քրոջից, և մի տասը հազար էլ, որ փոխ էր առել Դոլոխովի միջոցով։

Երկու վկաները՝ մեկը Խվոստնիկովը, նախկին մի գրագիր, որին Դոլոխովն օգտագործում էր թղթախաղի, համար, մյուսը՝ Մակարինը, պաշտոնաթող հուսար, մի բարեհոգի ու թույլ մարդ, որ անչափ սիրում էր Կուրագինին, առաջին սենյակում նստած՝ թեյ էին խմում։

Դոլոխովի մեծ կաբինետում, որ մինչև առաստաղը զարդարված էր պարսկական գորգով, արջի մորթիներով ու զենքերով, նստած էր ինքը՝ Դոլոխովը, ճամփորդական բեշմետով ու երկարաճիտ կոշիկներով։ Նա նստած էր բաց, բոյւրոյի առաջ, ուր դրված էին հաշիվներ ու թղթադրամի կապուկներ։ Անատոլը՝ կոճակներն արձակ մունդիրով՝ վկաների սենյակից, կաբինետի միջով անցնում էր ետևի սենյակը, ուր նրա ֆրանսացի-լաքեյը, ուրիշ սպասավորների հետ միասին, տեղավորում էր վերջին իրերը։ Դոլոխովը, փողերը համրելով, գրի էր առնում։

— Ահա,— ասավ նա,— Խվոստիկովին պետք է երկու հազար տալ։

— Տո՛ւր,— ասավ Անատոլը։

— Մակարկան (այսպես էին անվանում նրանք Մակարինին) անշահասիրաբար ջուրն ու կրակն էլ կընկնի քեզ համար։ Դեհ, հաշիվները վերջացան,— ասավ Դոլոխովը գրածը, ցույց տալով։— Այսպե՞ս է։

— Դա, իհարկե, այդպես է,— ասավ Անատոլը, ըստ երևույթին Դոլոխովին չլսելով, շարունակ ժպտալով ու իր առջև նայելով։

Դոլոխովը բյուրոն ծածկեց և հեգնական ժպիտով դիմեց Անատոլին։

— Գիտես ինչ. ավելի լավ է այդ բանը թող, դեռ ժամանակ կա,— ասավ նա։

— Հիմա՛ր,— ասավ Անատոլը։— Թո՛ղ հիմարություններդ։ Եթե դու իմանայի՜ր… Դա, սատանան գիտի, թե ի՜նչ է։

— Իսկապես՝ թո՛ղ,— ասավ Դոլոխովը։— Ես քեզ բան եմ ասում։ Կարծում ես հանա՞ք բան է, ինչ անում ես։

— Հը՛, էլի, էլի սկսեցիր ծաղրե՞լ։ Կորիր գլխիցս։ Ի՞նչ…— դեմքը կնճռելով ասավ Անատոլը։— Ճիշտն ասած, ես քո հիմար կատակների հետ գլուխ չունեմ։— Եվ նա դուրս եկավ սենյակից։

Երբ Անատոլը դուրս եկավ, Դոլոխովը ժպտաց արհամարհանքով ու ներողամտաբար։

— Կա՛ց,— ասավ նա Անատոլի ետևից,— ես կատակ չեմ անում, բան եմ ասում։ Եկ, ե՛կ այստեղ։

Անատոլը նորից մտավ սենյակ և, աշխատելով ուշադրությունը կենտրոնացնել, նայեց Դոլոխովին, ըստ երևույթին ակամա հնազանդելով նրան։

— Լսիր ինձ, վերջին անգամն եմ ասում։ Քեզ հետ կատակ անելու ի՞նչ ունեմ։ Մի՞թե ես քեզ արգելք եմ լինում։ Ո՞վ բոլորը սարքեց, ո՞վ քահանա գտավ, ո՞վ անձնագիր վերցրեց, ո՞վ փող ճարեց։ Բոլորը ես։

— Դե, ես էլ շնորհակալ եմ քեզնից։ Կարծում ես շնորհակալ չե՞մ,— Անատոլը հոգոց քաշեց ու Դոլոխովին գրկեց։

— Ես քեզ օգնել եմ, բայց և այնպես պետք է ճշմարտությունն ասեմ քեզ, վտանգավոր գործ է, և, եթե լավ քննենք, հիմար բան է։ Էհ, ասենք, լավ, դու նրան կփախցնես։ Բայց մի՞թե բանն այդպես էլ կթողնեն։ Չէ՞ որ կիմացվի, որ դու ամուսնացած ես և այն ժամանակ քեզ քրեական դատի կտան…

— Է՛հ, հիմարությո՛ւն, հիմարությո՛ւն,— կրկին դեմքը կնճռելով ասավ Անատոլը։— Չէ՞ որ բացատրեցի քեզ։— Եվ Անատոլը բութ մարդկանց հատուկ՝ եզրակացություն անելու առանձին սիրով կրկնեց այն կարծիքը, ինչ հարյուր անգամ կրկնել էր Դոլոխովը։— Չէ՞ որ բացատրեցի քեզ. ես որոշել եմ այսպես. եթե այդ ամուսնությունն ապօրինի լինի,— ասավ նա, մատը ծալելով,— նշանակում է ես պատասխանատու չեմ, իսկ եթե օրինավոր լինի միևնույն է, արտասահմանում ոչ ոք չի իմանա այդ բանը։ Այդպե՞ս է, չէ։ Ու էլ մի՛ խոսիր, մի՛ խոսիր…

— Ճիշտ, ձեռ քաշիր։ Դու միայն քեզ կկաշկանդես…

— Դե կորի՛ր,— ասավ Անատոլը և իր մազերից բռնելով դուրս եկավ մյուս սենյակը և իսկույն վերադարձավ ու, ոտները տակը դնելով, նստեց բազկաթոռին՝ Դոլոխովի առաջ, բավական մոտ։— Սատանան գիտի, թե ի՛նչ է։ Մի տե՛ս, ինչպես է խփում։— Նա վերցրեց Դոլոխովի ձեռն ու դրեց իր սրտի։ Ah quel peid, mon cher, quel regard! Une déesse!!^[24] Հը՞։

Դոլոխովը սառը ժպտալով և իր գեղեցիկ ու լիրբ աչքերը փայլեցնելով նայեց նրան, ըստ երևույթին կամենալով էլի խնդալ նրա վրա։

— Իսկ եթե փողը հատնի, է՛, այն ժամանակ ի՞նչ պիտի անես։

— Այն ժամանա՞կ,— կրկնեց Անատոլն անկեղծ տարակուսանքով։— Այն ժամանակ։ Չգիտեմ ինչ կլինի… Բայց, հիմարություններն ավելորդ են։— Նա նայեց ժամացույցին։— Ժամանա՛կ է։

Անատոլն անցավ ետևի սենյակը։

— Հը՛, ի՞նչ եք քաշ գալիս, շուտ կվերջացնե՞ք,— պոռաց նա ծառաների վրա։

Դոլոխովը փողը հավաքեց և, մեկին կանչելով, պատվիրեց, որ ուտելու և խմելու բան տան՝ ճանապարհ ընկնելու համար, ապա դուրս եկավ այն սենյակը, ուր նստած էին Խվոստիկովն ու Մակարինը։

Անատոլը կաբինետում, ձեռը թիկն տված, բազմոցի վրա պառկած, մտախոհ ժպտում էր և ինչ-որ մեղմ շշնջում իր գեղեցիկ բերանով։

— Եկ, մի որևէ բան կե՛ր։ Կամ խմի՛ր,— կանչեց մյուս սենյակից Դոլոխովը։

— Չեմ ուզում,— պատասխանեց Անատոլը, շարունակելով ժպտալ։

— Եկ, Բալա՛գան եկել է։

Անատոլը վեր կացավ և անցավ սեղանատուն։ Բալագան հայտնի կառապան էր, արդեն վեց տարի էր ճանաչում էր Դոլոխովին ու Անատոլին և եռաձի կառքով ծառայում էր նրանց։ Քանի անգամ, երբ Անատոլի գունդը կանգնած էր Տվերում, երեկոյան Տվերից դուրս էր գալիս իր կառքով և լուսաբացին Անատոլին հասցնում Մոսկվա և մյուս գիշերը ետ տանում։ Քանի՜ անգամ նա իր կառքով Դոլոխովին փրկել էր հետապնդումից։ Քանի՜ անգամ նրանց պտտել էր քաղաքում գնչուների և աղջիկ-պարոնների հետ, ինչպես անվանում էր նրանց Բալագան։ Քանի անգամ նրանց գործի համար Մոսկվայում ոտի տակ էր տվել ժողովրդին ու կառապաններին և միշտ նրան փրկում էին «իր պարոնները», ինչպես նա անվանում էր նրանց։ Քանի՜ ձիեր էր հալից գցել-սատկեցրել նրանց պատճառով։ Քանի՜ անգամ էր ծեծվել նրանց ձեռքով, քանի՜ անգամ նրանք նրան շամպայն ու մադեր էին խմացրել, որ նա շատ էր սիրում, և նա էլ քիչ բան չգիտեր նրանց մասին, այնպիսի բաներ, որոնց համար սովորական մարդուն Սիբիր կուղարկեին։ Իրենց քեֆերի ժամանակ, նրանք հաճախ Բալագային կանչում էին, ստիպում խմել ու պարել գնչուների մոտ, ու նրանց փողից քանի՜ հազարներ էր անցել նրա ձեռով։ Նրանց ծառայելով, նա տարեկան քսան անգամ վտանգի էր ենթարկում թե՛ իր կյանքը, թե՛ իր կաշին, նրանց գործի համար ավելի շատ ձի էր փչացնում, քան նրանցից փող էր ստանում։ Սակայն Բալագան սիրում էր նրանց, սիրում էր կառքի այդ խենթ վազքը, որ մի ժամում անցնում էր 18 վերստ, սիրում էր գլուխկոնծի բերել կառապաններին, կառքի տակովն անել անցորդներին ու ամբողջ թափով սլանալ Մոսկվայի փողոցներով։ Նա սիրում էր, երբ ետևից լսում էր հարբած ձայների վայրենի կանչը՝ «քշի՛ր, քշի՛ր» այն ժամանակ, երբ դրանից տվելի արագ չէր կարելի քշել, սիրում էր մտրակը շրխկացնել գյուղացու վզին, որ առանց այն էլ լեղապատառ մի կողմ էր քաշվում. «իսկական պարոններ են», մտածում էր նա։

Անատոլն ու Դոլոխովն էլ սիրում էին Բալագային նրա վարպետ քշելու համար և նրա՛ համար, որ նա էլ նույն բաներն էր սիրում, ինչ որ իրենք։ Ուրիշների հետ Բալագան սակարկում էր, երկու ժամվա պտույտի համար վերցնում էր 25 ռ., և շատ քիչ դեպքերում էր ուրիշներին պտույտի տանում ինքը, այլ ուղարկում էր իր կտրիճներին։ Բայց իր պարոններին, ինչպես անվանում էր նա նրանց, միշտ ինքն էր ման ածում և իր աշխատանքի համար երբեք ոչինչ չէր վերցնում։ Միայն այն ժամանակները, երբ սենեկապահներից իմանում էր, թե փող կա, նա մի քանի ամիսը մեկ գալիս էր առավոտուց, զգաստ վիճակում, և իչ-որ գլուխ տալով, խնդրում էր հանել իրեն նեղ դրությունից։ Դոլոխովն ու Անատոլը միշտ նստեցնում էին նրան, հյուրասիրում։

— Ինձ ազատեցեք, Ֆյոդոր Իվանիչ, կամ ձերգ պայծառափայլություն,— ասում էր նա,— ձիերից բոլորովին զրկվել եմ, տոնավաճառ գնալու համար մի բան տվեք, ինչքան կարող եք։

Թե՛ Անատոլը և թե՛ Դոլոխովը, երբ փող էին ունենում, տալիս էին մեկ կամ երկու հազար ռուբլի։

Բալագան շեկ, կարմիր դեմքով, մանավանդ կարմիր, հաստ վզով, կարճահասակ, կճատ գյուղացի էր քսանյոթ տարեկան, փայլուն փոքրիկ աչքերով ու փոքրիկ միրուքով։ Կիսամուշտակի վրա հագնում էր բարակ կապույտ կաֆտան՝ մետաքսե աստառով։

Նա դեպի առաջին անկյունը դառնալով՝ երեսը խաչակնքեց ու մոտեցավ Դոլոխովին, մեկնելով նրան իր սև ոչ մեծ ձեռը։

— Ֆյոդոր Իվանովիչին,— ասավ նա գլուխ տալով։

— Բարև, եղբայր. ահա՛ և նա։

— բարի աջողում, ձերդ պայծառափայլություն,— ասավ բալագան ներս մտնող Անատոլին և նույնպես ձեռը մեկնեց։

— Բան եմ ասում, Բալագա,— ասավ Անատոլը, ձեռը նրա ուսին դնելով,— սիրո՞ւմ ես ինձ, թե ոչ։ Հը՞։ Հիմա ինձ մի ծառայություն արա։ Ի՞նչ ձիերով ես եկել։ Հը՞։

— Ինչպես սուրհանդակը հրամայեց, ձեր ուզած գազաններն եմ լծել,— ասավ բալագան։

— Դե լսիր, Բալագա։ Ձիերդ պիտի սպանես ու երեք ժամվա մեջ մեզ տեղ հասցնես։

— Եթե սպանենք, էլ ինչո՞վ գնանք,— ասավ Բալագան աչքով անելով։

— Դե՛, ռեխդ կջարդե՛մ, հանաք մի՛ անի,— հանկարծ աչքերը չռելով պոռաց Անատոլը։

— Ինչ հանաք,— ծիծաղելով ասավ կառապանը։— Մի՞թե ես իմ պարոնների համար բան կխնայեմ։ Ինչքան ուժ կա կքշենք։

— Այդպե՜ս,— ասավ Անատոլը։— Դե, նստիր։

— Նստիր էլի,— ասավ Դոլոխովը։

— Կկանգնեմ, Ֆյոդոր Իվանովիչ։

— Դե, նստի՛ր, խմիր,— ասավ Անատոլն ու մի մեծ բաժակ մադեր լցրեց։

Կառապանի աչքերը պսպղացին գինու տեսքից։ Քաղաքավարության համար հրաժարվելով, նա խմեց և բերանը սրբեց մետաքսե թաշկինակով, որ դրված էր գդակի մեջ։

— Հը՛, ե՞րբ ճամփա ընկնենք, ձերգ պայծառափայլություն։

— Ահա (Անատոլը նայեց ժամացույցին)… հենց հիմա էլ գնալու ենք։ Տես, Բալագա, կհասցնե՞ս։

— Եթե հաջող ճամփա ընկնենք, ինչո՞ւ չեմ հասցնի,— ասավ Բալագան։— Տվեր հո տանում էի յոթը ժամվա մեջ։ Երևի, կհիշեք, ձերդ պայծառափայլություն։

— Գիտես, մի անդամ Ծննդին Տվերից եկա,— ասավ Անատոլը հիշողության ժպիտով դիմելով Մակարինին, որը աչքերը չորս արած խանդաղատանքով նայում էր Կուրագինին։— Կհավատաս, Մակարկա, այնպես էինք թռչում, որ մարդու շունչ էր կտրում։ Ընկանք գումակի մեջ, երկու սայլի վրայով թռանք անցանք։ Հապա՜։

— Համա ձիեր էին հա՜,— շարունակեց պատմությունը Բալագան։— Էն ժամանակ կողքի ջահելներին քուրանի հետ էի լծել,— դիմեց նա Դոլոխովին,— կհավատաս, Ֆյոդոր Իվանովիչ, գազանները 60 վերստ թռչում էին. բռնել չէր լինում, ձեռներս փետացել էին. ցուրտ էր։ Երասանները թողի, թե՝ ձերդ պայծառափայլություն, դուք բռնեցեք, իսկ ինքս փռվեցի սահնակի մեջ։ Էդպես ոչ միայն քշել, մինչև տեղ հասնելը բռնել էլ չի կարելի։ Քաջքերը երեք ժամում տեղ հասցրին։ Միայն ձախ կողմինը սատկեց։

XVII

Անատոլը դուրս եկավ սենյակից և մի քանի րոպեից վերադարձավ արծաթե գոտին վրան կապած կիսամուշտակով և սամուրի գդակը կտրիճի պես թեք դրած, որ շատ սազում էր նրա գեղեցիկ դեմքին։ Հայելուն նայելով և նույն այն դիրքով, որ ընդունեց հայելու առաջ, նա կանգնեց Դոլոխովի առջև ու գինու բաժակը ձեռն առավ։

— Դե Ֆեդյա, մնաս բարով, շնորհակալ եմ ամենի համար, մնաս բարով,— ասավ Անատոլը։— Դե ընկեր֊բարեկամներ…— նա մտածմունքի մեջ ընկավ,— իմ ջահելության. մնաք բարով,— դիմեց նա Մակարինին ու մյուսին։

Չնայած որ նրանք բոլորը գնալու էին նրա հետ, ըստ երևույթին, Անատոլն ուզում էր ընկերներին արած իր դիմումով ինչ-որ հուզիչ ու հանդիսավոր բան ստեղծել։ Նա խոսում էր դանդաղ, բարձր ձայնով և, կուրծքը դուրս գցած, օրորում էր ոտի մեկը։

— Բոլորդ բաժակները վերցրե՛ք, և դու, Բալագա։ Դե, իմ ջահելության ընկեր֊բարեկամներ, քեֆ արինք, ապրեցինք միասին, կեր ու խում արինք։ Հիմա էլ ե՞րբ պիտի տեսնվենք, արտասահման կերթամ։ Մնաք բարով, տղերք։ Ձեր կենա՜ցը։ Ուռռա՜,— ասավ նա, խմեց և բաժակը զարկեց գետնին։

— Ողջ ըլնես,— ասավ Բալագան, նույնպես խմելով և բերանը թաշկինակով սրբելով։

Մակարինն արցունքն աչքերին գրկեց Անատոլին։

— Էհ, իշխան, որքան տխուր է ինձ համար քեզնից բաժանվելը,— ասավ նա։

— Գնանք, գնանք,— կանչեց Անատոլը։

Բալագան ուզեց սենյակից դուրս գալ։

— Չէ, կաց,— ասավ Անատոլը։— Դուռը ծածկիր, ե՛կ նստիր։ Այսպես։

Դուռը ծածկեցին և բոլորը նստեցին։

— Դե, հիմա մարշ, տղերք,— ասավ Անատոլը, ելնելով։

Լաքեյ Joseph-ը պայուսակն ու թուրը տվեց Անատոլին և բոլորը դուրս եկան նախասենյակ։

— Իսկ մուշտակն ո՞ւր է,— ասավ Դոլոխովը։— Է՛յ, Իգնատկա։ Գնա Մատրենա Մատվեևնայի մոա, խնդրի նրա սամուրի մուշտակը։ Ես գիտեմ ինչպես են փախցնում,— ասավ Դոլոխովն աչքով անելով։— Չէ որ նա տնից դուրս է թռչելու իրեն կորցրած, տնային հագուստներով, մի փոքր հապաղեցիր, մեկ էլ տեսար արցունքներ, հայր, մայր խառնեց իրար, ու անմիջապես սառչելով՝ կուզի ետ դառնաք, և որպեսզի այդ չլինի, դու նրան իսկույն մուշտակի մեջ փաթաթիր ու սահնակի մեջ դիր։

Լաքեյը բերեց աղվեսի մորթուց կարած նրա վերարկուն։

— Հիմար, ես քեզ չասի՞ սամուրի մուշտակը։ Էյ, Մատրյոշկա, սամուրենին,— պոռաց նա այնպես, որ հեռու սենյակում լսվեց նրա ձայնը։

Գեղեցիկ, նիհար ու գունատ գնչուհին՝ սև պսպղուն աչքերով և սև, գանգուր, թխակապույտին տվող մազերով, կարմիր շալը վրան, դուրս վազեց սամուրենին ձեռին։

— Դե որ ուզում ես վերցրու, ես հո չեմ ափսոսում,— ասավ նա, ըստ երևույթին, քաշվելով իր պարոնից և մուշտակն ափսոսալով։

Դոլոխովն, առանց նրան պատասխանելու, մուշտակը վերցրեց, գցեց այն Մատրյոշայի վրա ու փաթաթեց նրան։

— Ահա այսպես,— ասավ Դոլոխովը։— Եվ հետո՝ ահա՛ այսպես,— ասավ նա լայն օձիքը բարձրացնելով, միայն երեսի առաջ մի փոքրիկ բացվածք թողնելով։— Ապա այսպես, տեսնո՞ւմ ես,— և նա Անատոլի գլուխը մոտեցրեց այդ բացվածքին, որտեղից երևում էր Մատրենայի փայլուն ժպիտը։

— Դե, Մատրյոշա, մնաս բարով,— ասավ Անատոլը՝ նրան համբուրելով։— Էհ, վերջացան իմ ուրախ օրերն այստեղ։ Ստեշկին բարևիր։ Դե, մնաս բարով, Մատրյոշա. բախտավորություն ցանկացիր ինձ։

— Է՛, իշխան, թող աստված ձեր սրտի ուզած բախտավորությունը տա ձեզ,— ասավ Մատրյոշան իր գնչուական առոգանությամբ։

Մուտքի առաջ կանգնած էին երկու եռաձի սահնակ, և նրանց մոտ երկու ջահել կառապան։ Բալագան նստեց առաջին կառքին և, արմունկները վեր բարձրացնելով, երասանները կարգի բերեց առանց շտապելու։ Անատոլն ու Դոլոխովը նստեցին նրա կառքին։ Մակարինը, Խվոստիկովն ու լաքեյը նստեցին մյուս կառքը։

— Հը՞, պատրա՞ստ եք,— հարցրեց Բալագան։— Հայդա՜,— գոչեց նա, երասանները թևին փաթաթելով, և եռաձին սլացավ Նիկիտինսկի բուլվարով։

— Տպը՜ռո, հե՛յ, հայդա՜…— լսվում էր միայն Բալագայի և նրա կողքին նստած ճարպիկ կառապանի ձայնը։ Արբատի հրապարակում եռաձին կպավ փակ կառքի, ինչ-որ մի բան ճրթաց, ճիչ լսվեց, բայց եռաձին սլացավ Արբատով։

Պոդնովինսկի հրապարակով երկու անգամ գնալ֊գալով, Բալագան սկսեց ձիերին զսպել, և, ետ դառնալով, սահնակը կանգնեցրեց Ստարայա Կոնյուշեննայա խաչփողոցում։

Ջահել կառապանը ցած թռավ ձիերի սանձը բռնելու, Անատոլն ու Դոլոխովն անցան մայթով։ Տան մուտքին մոտենալով՝ Դոլոխովը սուլեց։ Լսվեց պատասխան սուլոցը, որից հետո դուքս վազեց սպասուհին։

— Մտեք բակը, թե չէ կտեսնեն, հիմա դուրս կգա,— ասավ սպասուհին։

Դոլոխովը մնաց դարպասի մոտ։ Անատոլն սպասուհու հետևից բակը մտավ, թեքվեց անկյունից և բարձրացավ սանդուղքով։

Անատոլին հանդիպեց Մարիա Դմիտրևնայի ճանապարհի լաքեյ Գավրիլան։

— Համեցեք աղջիկ-պարոնի մոտ,— թավ ձայնով ասավ լաքեյը, նրա ճանապարհը կտրելով։

— Ո՞ր աղջիկ֊պարոնի։ Դու ո՞վ ես,— շնչակտուր շշունջով հարցրեց Անատոլը։

— Համեցեք, հրամայված է ձեզ նրա մոտ հրավիրել։

— Կուրագի՛ն, ետ արի,— կանչեց Դոլոխովը։— Դավաճանություն կա, ետ արի՛։

Դոլոխովը դարպասի դռան մոտ կանգնած պայքարում էր դռնապանի հետ, որը փորձում էր դուռը փակել Անատոլի վրա։ Դոլոխովը վերջին ճիգով հրեց դռնապանին և, բռնելով դուրս վազող Անատոլվի ձեռը, հանեց նրան դարպասի դռնից և նրա հետ միասին վազեցին դեպի կառքը։

XVIII

Մարիա Դմիտրևնան, տեսնելով Սոնյային միջանցքում լաց եղած, ստիպեց ամեն ինչ խոստովանել։ Նատաշայի ստացած նամակը ձեռք բերելով ու այն կարդալով, Մարիա Դմիտրևնան այդ նամակը ձեռին գնաց Նատաշայի մոտ։

— Գարշելի՛, անամո՛թ,— ասավ նա Նատաշային։— Ոչինչ լսել չեմ ուզում։

Եվ Նատաշային, որ զարմացած ու ցամաք աչքերով իրեն էր նայում, ետ հրելով, սենյակի դուռը փակեց բանալիով ու դռնապանին հրամայեց ներս թողնել այս երեկո տուն եկող մարդկանց, և էլ դուրս չթողնել, իսկ լաքեյին հրամայելով այդ մարդկանց բերել իր մոտ, նա նստեց իր սենյակում, սպասելով առևանգիչներին։

Երբ Գավրիլան եկավ Մարիա Դմիտրևնային հայտնելու, որ եկած մարդիկ փախան, նա, հոնքերը կիտելով, վեր կացավ և, ձեռները ետևը դրած, երկար անց ու դարձ էր անում սենյակներում ու մտածում՝ ինչ անի։ Գիշերվա ժամը 12-ին նա, բանալին ձեռին գնաց դեպի Նատաշայի սենյակը։ Սոնյան միջանցքում նստած հեկեկում էր։

— Մարիա Դմիտրևնա, ի սեր աստծո, ինձ թողեք նրա մոտ,— ասավ նա։

Մարիա Դմիտրևնան, առանց նրան պատասխանելու, դուռը բացեց ու ներս մտավ։ «Զզվելի է, գարշելի… Իմ տան մեջ… Գարշելի աղջիկ… Հորն եմ խղճում միայն,— մտածում էր Մարիա Դմիտրևնան, աշխատելով հագեցնել իր զայրույթը։— Որքան էլ դժվար է բայց բոլորին պիտի հրամայեմ լռել և կոմսից կթաքցնեմ»։ Մարիա Դմիտրևնան սենյակ մտավ վճռական քայլերով։ Նատաշան պառկել էր բազմոցի վրա, ձեռներով ծածկել էր երեսն ու չէր շարժվում։ Նա պառկած էր հենց այն դիրքով, ինչպես թողել էր նրան Մարիա Դմիտրևնան։

— Լա՜վ է, շատ լավ է,— ասավ Մարիա Դմիտրևնան։— Իմ տանը սիրեկաններիդ ժամադրություն ես նշանակում։ Էլ մի կեղծիր։ Լսիր, երբ քեզ հետ խոսում եմ։ Դու քեզ խայտառակեցիր, ինչպես մի ամենավերջին աղջիկ։ Ես քո գլխին ուրիշ խաղ կխաղայի, բայց հորդ եմ խղճում։ Ես կթաքցնեմ։

Նատաշան դիրքը չփոխեց, բայց նրա ամբողջ մարմինն ակսեց ցնցվել անձայն, ջղաձգական հեկեկանքից, որը խեղդում էր նրան։ Մարիա Դմիտրևնան նայեց Սոնյային ու նստեց բազմոցին՝ Նատաշայի մոտ։

— Բախտը բանեց, որ ձեռիցս պրծավ. բայց ես նրան կգտնեմ,— ասավ Մարիա Դմիտրևնան իր կոպիտ ձայնով.— լսո՜ւմ ես, ի՛նչ եմ ասում։

Նա իր խոշոր ձեռներով Նատաշայի երեսը շրջեց դեպի իրեն։ Եվ թե՛ Մարիա Դմիտրևնան, թե՛ Սոնյան զարմացան նրա դեմքը տեսնելով։ Նրա աչքերը պսպղուն ու ցամաք էին. շրթունքները սեղմած, այտերը թուլացած։

— Թո…ղեք… ինձ… ես… մեռնեմ…— խոսեց Նատաշան, չարությամբ դուրս պրծավ Մարիա Դմիտրևնայի ձեռից ու պառկեց նախկին դիրքով։

— Նատալի՛ա…— ասավ Մարիա Դմիտրևնան։— Ես քեզ բարիք եմ ցանկանում։ Դու պառկիր, պառկիր այդպես, ես քեզ ձեռ չեմ տա, և լսիր… էլ չեմ ասի, թե որքան դու մեղավոր ես։ Այդ դու ինքդ գիտես։ Հիմա հայրդ վաղը գալու է, ես ինչ պիտի ասեմ նրան։ Հը՞։

Նատաշայի մարմինը նորից ցնցվեց հեկեկանքից։

— Կիմանա նա՛, կիմանա եղբայրդ, փեսացուդ։

— Ես փեսացու չունեմ, ես նրան մերժել եմ,— գոչեց Նատաշան։

— Միևնույն է,— շարունակեց Մարիա Դմիտրևնան։— Է, նրանք կիմանան, կարծում ես այդպես կթողնե՞ն։ Չէ՞ որ հայրդ, ես նրան ճանաչում եմ… եթե նա նրան մենամարտի կանչի, լավ կլինի՞, հը՞։

— Ա՛հ, թողեք ինձ, ինչո՞ւ ամեն բան խանգարեցիք։ Ինչո՞ւ, ինչո՞ւ, և ո՞վ էր խնդրել,— գոռաց Նատաշան տեղից բարձրանալով ու կատաղությամբ Մարիա Դմիտրևնային նայելով։

— Հապա դու այդ ի՞նչ էիր ուզում անել,— տաքանալով աղաղակեց Մարիա Դմիտրևնան։— Ինչ է, քեզ փակե՞լ էին։ Իսկ ո՞վ էր խանգարում նրան տուն գալ։ Էլ ինչո՞ւ է ուզում գնչուի աղջկա պես փախցնել… Հը, ասենք թե նա քեղ փախցրրեց, ի՞նչ ես կարծում, նրան չէին գտնի՞… Հայրդ, եղբայրդ կամ փեսացուդ։ Բայց նա սրիկա, անպիտան է, այ թե ինչ։

— Նա բորրիցդ լավն է,— գոչեց Նատաշան, տեղից բարձրանալով։— Եթե դուք չխանգարեիք… Ա՛հ, տեր աստված, ինչո՞ւ այդպես, հը, Սոնյա, ինչո՞ւ համար… Հեռացե՛ք…

Եվ նա լաց եղավ այնպիսի հուսահատությամբ, ինչպես ողբում են մարդիկ այն վիշտը, որի պատճառն իրենց են համարում։ Մարիա Դմիտրևնան նորից ուզում էր խոսել, բայց Նատաշան ճչաց.— Գնացե՛ք, գնացե՛ք, դուք բոլորդ ատում եք ինձ, արհամարհում։— Ու նորից ընկավ բազմոցի վրա։

Մարիա Դմիտրևնան փոքր-ինչ ևս շարունակեց համոզել ու հասկացնել Նատաշային, որ այս բոլորը պետք է թաքցնել կոմսից և որ ոչ ոք ոչինչ չի իմանա, եթե Նատաշան ինքն ամեն ինչ մոռանա և ոչ ոքի ցույց չտա, թե որևէ բան է պատահել։ Նատաշան չպատասխանեց։ Նա այլևս չէր լալիս, բայց մի սառը դող տիրեց նրան։ Մարիա Դմիարևնան բարձ դրեց նրա գլխատակը, երկու վերմակով ծածկեց և ինքն իր ձեռով լորու ծաղիկ բերեց նրա համար, բայց Նատաշան ձայն չհանեց։

— Դե, թող քնի,— ասավ Մարիա Դմիարևնան, սենյակից դուրս գալով և կարծելով, թե նա քնած է։

Բայց Նատաշան քնած չէր. նա գունատ, բաց աչքերով նայում էր ուղիղ առջևը։ Այդ ամբողջ գիշերը Նատաշան ոչ քնեց, ոչ լաց եղավ և ոչ էլ խոսեց Սոնյայի հետ, որ մի քանի անգամ տեղից ելնելով՝ մոտեցավ նրան։

Հետևյալ օրը՝ նախաճաշին, իր խոստման համաձայն, կոմս Իլյա Անդրեյիչը վերադարձավ մերձմոսկովյան կալվածից։ Նա շատ ուրախ էր. կալվածը ծախելու գործը գլուխ էր գալիս ու այլևս կարիք չկար Մոսկվայում մնալու, մանավանդ կոմսուհուց անջատված, որին նա կարոտել էր։ Մարիա Դմիտրևնան, նրան դիմավորելով, հայտնեց, որ Նատաշան երեկ իրեն շատ տկար զգաց, որ բժիշկ կանչեցին, բայց հիմա լավ է։ Նատաշան այդ առավոտ իր սենյակից դուրս չեկավ։ Սեղմած, ճաքճքոտած շուրթերով, ցամաք և սառած աչքերով նստել էր նա լուսամուտի մոտ և անհանգիստ դիտում էր փողոցով անցնողներին և փութկոտ նայում սենյակը մտնողներին։ Նա, ըստ երևույթին, տեղեկություն էր սպասում նրա մասին, սպասում էր, որ կա՛մ ինքը կգա, կա՛մ մի բան կգրի։

Երբ Իլյա Անդրեյիչը մտավ նրա սենյակը, Նատաշան տղամարդու քայլերի ձայն լսելով, անհանգիստ դարձավ ղեպի հայրը և նրա դեմքն ընդունեց նախկին սառը և նույնիսկ չար արտահայտությունը։ Նատաշան նույնիսկ չելավ հորն ընդառաջ գնալու։

— Ի՞նչ է պատահել, հրեշտակս, հիվա՞նդ ես,— հարցրեց կոմսը։

Նատաշան փոք-ինչ լռեց։

—Այո հիվանդ եմ,— պատասխանեց նա։

Կոմսի անհանգիստ հարցերին, թե ինչո՛ւ է այդպես ընկճված և թե որևէ բան չի պատահել արդյոք փեսացուին, Նատաշան հորը հավատացրեց, թե ոչինչ չկա և խնդրեց չանհանգստանալ։ Մարիա Դմիտրևնան հաստատեց Նատաշայի ասածները, թե ոչինչ չի պատահել։ Կոմսն աղջկա կեղծ հիվանդությունից, նրա վատ տրամադրությունից և Սոնյայի ու Մարիա Դմիտրևնայի շփոթված դեմքերից դատելով՝ պարզ տեսնում էր, որ իր բացակայության միջոցին պետք է որ մի բան պատահած լիներ նրան, բայց նրա համար այնպես սարսափելի էր մտածել, որ իր սիրած դստեր հետ որևէ ամոթալի բան պատահած լինի, նա այնպես էր սիրում իր ուրախ հանգիստը, որ խուսափում էր հարց ու փորձ անելուց ու միշտ աշխատում էր համոզել իրեն, թե առանձին ոչինչ չի եղել և միայն ափսոսում էր, որ նրա տկարության պատճառով իրենց գյուղ գնալը հետաձգվում է։

XIX

Պիեռը, կնոջ Մոսկվա գալու օրից, պատրաստվում էր որևէ տեղ գնալ, որպեսզի միայն թե նրա հետ չլինի։ Ռոստովների Մոսկվա գալուց անմիջապես հետո, Նատաշայի թողած տպավորությունն ստիպեց նրան փութացնել իր մտադրության իրագործումը։ Նա գնաց Տվեր՝ Իոսիֆ Ալեքսեևիչի այրու մոտ, որը վաղուց խոստացել էր հանգուցյալի թղթերն իրեն հանձնել։

Երբ Պիեռը վերադարձավ Մոսկվա՝ նրան հանձնեցին Մարիա Դմիտրևնայի նամակը, որով Մարիա Դմիտրևնան նրան կանչում էր իր մոտ՝ մի շատ կարևոր գործի համար, որ վերաբերում էր Անդրեյ Բալկոնսկուն ու նրա հարսնացուին։ Պիեռը խուսափում էր Նատաշայից։ Նրան թվում էր, թե ինքն ավելի ուժեղ զգացումներ ունի նրա վերաբերմամբ, քան այդ պետք է ունենար ամուսնացած մարդն իր բարեկամի հարսնացուի նկատմամբ։ Եվ մի ինչ-որ ճակատագիր շարունակ նրանց մոտեցնում էր իրար։

«Ի՞նչ է պատահել։ Եվ ի՞նչ գործ ունեն ինձ հետ», մտածում էր նա, հագնվելով, Մարիա Դմիտրևնայի մոտ գնալու համար։ «Միայն թե իշխան Անդրեյը շուտ գար և ամուսնանար հետը», մտածում էր Պիեռըր ճանապարհին։

Տվերսկոյ բուլվարում մեկը ձայն տվեց նրան.

— Պիե՜ռ։ Վաղո՞ւց ես եկել,— ասավ մի ծանոթ ձայն։ Պիեռը գլուխը բարձրացրեց։ Զույգ մոխրագույն ձիերով, ձյունաթաթախ սահնակի մեջ սլացավ Անատոլն իր մշտական ընկեր Մակարինի հետ։ Անատոլը պճնասեր զինվորականի կլասիկ դիրքով ուղիղ նստած, դեմքի ստորին մասը ծածկել էր կուղբի օձիքով և գլուխը փոքր-ինչ կախել։ Նրա դեմքը կարմիր էր ու թարմ, թեք դրած սպիտակ փետրավոր գլխարկի տակից երևում էին նրա խուճուճ դրած, օծած և ձյունի մանրիկ փաթիլներով ծածկված մազերը։

«Եվ իսկապես, ա՛յ քեզ իսկական իմաստուն,— մտածեց Պիեռը.— ներկա րոպեի ուրախությունից դենն էլ ուրիշ բան չի տեսնում, նրան ոչ մի բան չի անհանգստացնում, և դրա համար էլ միշտ ուրախ է, գոհ ու հանգիստ։ Ինչ ասես կտայի, եթե ինքս նրա պես լինեի», նախանձով մտածեց Պիեռը։

Ախրոսիմովայի նախասենյակում լաքեյը Պիեռի մուշտակը հանելով, ասավ, որ Մարիա Դմիտրևնան խնդրում է նրան իր ննջարանը։

Դահլիճի դուռը բանալով, Պիեռը տեսավ Նատաշային՝ նիհար, գունատ ու չար դեմքով լուսամուտի մոտ նստած։ Նատաշան նալեց Պիեռին, հոնքերը կիտեց և սառն արժանապատվության արտահայտությամբ դուրս եկավ սենյակից։

— Ի՞նչ է պատահել,— հարցրեց Պիեռը, մտնելով Մարիա Դմիտրևնայի ննջարանը։

— Երևելի բան,— պատասխանեց Մարիա Դմիտրևնան,— հիսունութ տարի է ապրում եմ աշխարհի երեսին, այսպիսի խայտառակություն չեմ տեսել։

Եվ Պիեռից ազնիվ խոսք առնելով, որ նա իր բոլոր լսածները կպահի իր մեջ, Մարիա Դմիտրևնան հայտնեց նրան, որ Նատաշան, առանց ծնողների գիտության, մերժել է փեսացուին և որ այդ մերժումի պատճառը եղել է Անատոլ Կուրագինը, որին Նատաշային մոտեցրել է Պիեռի կինը և որի հետ Նատաշան ուզում էր փախչել հոր բացակայության միջոցին, նրա համար, որպեսզի թաքուն պսակվի։

Պիեռն ուսերը վեր քաշած, բերանը բաց, լսում էր Մարիա Դմիտրևնայի ասածները, ականջներին չհավատալով, որ իշխան Անդրեյի հարսնացուն, ջերմորեն սիրված այդ առաջվա լավ Նատաշա Ռոստովան, որ կարող էր Բալկոնսկուն փոխել այդ հիմար, արդեն ամուսնացած (Պիեռը գիտեր նրա ամուսնության գաղտնիքը) Անատոլի հետ և նրա վրա այնպես սիրահարվել, որ համաձայնություն տար նրա հետ փախչելու,— այդ բանը Պիեռը չէր կարողանում հասկանալ ու երևակայել։

Նատաշայի (որին նա ճանաչում էր մանկությունից) թողած լավ տպավորությունը Պիեռը չէր կարողանում իր հոգում հաշտեցնել Նատաշայի ստորության, հիմարության և դաժանության վերաբերյալ իր նոր պատկերացման հետ։ Պիեռը հիշեց կնոջը. «Դրանք՝ կանայք բոլորը մեկ են», ասավ նա ինքն իրեն, մտածելով, որ մենակ իրեն չէ տխուր վիճակ ընկել՝ զզվելի կնոջ հետ կապվելու։ Բայց այնուամենայնիվ նա արտասվելու չափ խղճում էր իշխան Անդրեյին, ցավում էր նրա հպարտության համար։ Եվ որքան շատ էր ցավում բարեկամի համար, այնքան ավելի արհամարհանքով և նույնիսկ զզվանքով էր մտածում այդ Նատաշայի մասին, որ այնպիսի սառն արժանապատվության արտահայտությամբ քիչ առաջ իր կողքով անցավ դահլիճով։ Նա չգիտեր, որ Նատաշայի հոգին լի էր հուսահատոլթյամբ, ամոթով, ստորացումով, և որ նա մեղավոր չէր, որ դեմքը պատահաբար արտահայտել էր հանգիստ արժանապատվություն և խստություն։

— Բայց ինչպես պսակվել,— ասավ Պիեռը Մարիա Դմիտրևնայի խոսքերի վրա։— Նա չէր կարող պսակվել, որովհետև ամուսնացած է։

— Բանից նոր բաներ են բացվում,— զարմացավ Մարիա Դմիտրևնան։— Ա՛յ քեզ տղա։ Սրիկա՛։ Իսկ սա դեռ սպասում է, երկրորդ օրն է՝ սպասում է։ Այլևս գոնե չի սպասի, պետք է այդ բանն ասել նրան։

Պիեռից իմանալով Անատոլի ամուսնության մանրամասնությունները, հայհոյական խոսքերով իր զայրույթը նրա գլխին թափելով, Մարիա Դմիտրևնան հայտնեց, թե ինչո՛ւ է կանչել Պիեռին։ Մարիա Դմիտրևնան վախենում էր, որ կոմսը կամ Բալկոնսկին, որին ամեն րոպե սպասում էին, այդ բանն իմանային, մի բան, որ նա ինքը մտադիր էր թաքցնել նրանցից, և մենամարտի կանչեին Կուրագինին, ուստի և նա խնդրում էր Պիեռից, իր՝ Մարիա Դմիտրևնայի անունից հրամայել իր աներձագին, որ հեռանա Մոսկվայից և չհամարձակվի իր աչքին երևալ։ Պիեռը խոստացավ նրա ցանկությունը կատարել, այժմ միայն զգալով այն վտանգը, որ սպառնում էր թե՛ ծեր կոմսին, թե՛ Նիկոլային, թե՛ իշխան Անդրեյին։ Իր պահանջը կարճ ու որոշ բացատրելով՝ Մարիա Դմիտրևնան Պիեռին թողեց հյուրասրահ գնալու։

— Տե՛ս, կոմսը ոչինչ չգիտի։ Այնպես վարվիր, թե ոչինչ չգիտես,— ասավ Մայրիա Դմիտրևնան,— իսկ ես կերթամ Նատաշային ասելու, որ իզուր չսպասի։ Մնա ճաշիր, եթե ուզում ես,— ձայն տվեց Մարիաան Պիեռին։

Պիեռը հանդիպեց ծեր կոմսին։ Նա շփոթված ու վատ տրամադրության մեջ էր։ Այդ առավոտ Նատաշան նրան ասել էր, որ ինքը Բալկոնսկուն մերժել է։

— Դժբախտություն, դժբախտություն, mon cher,— ասավ նա Պիեռին։— Դժբախտությո՛ւն են այս աղջիկները առանց մոր, այնքան եմ ափսոսում, որ եկա։ Ես ձեզ հետ անկեղծ կիլինեմ։ Լսել եք — փեսացուին մերժել է, առանց մեկին մի բան հարցնելու։ Ես, ասենք, այդ ամուսնությանն այնքան էլ ուրախ չէի։ Ասենք, նա լավ մարդ է, բայց ինչ արած, հակառակ հոր կամքի բախտավոր չէին լինի, և Նատաշան առանց փեսացուների չի մնա։ Այնուամենայնիվ բավական երկար շարունակվեց այդպես։ Բայց ինչպես կարելի է առանց հոր, առանց մոր այդպիսի քայլ անել։ Հիմա էլ հիվանդ է, և աստված գիտի, թե ի՛նչ է լինելու։ Վատ է, կոմս, վատ է, երբ մայրն աղջիկների հետ չի։

Պիեռը տեսավ, որ կոմսը շատ վշտացած է, աշխատեց խոսակցությունն ուրիշ առարկայի վրա դարձնել, բայց կոմսը կրկին վերադարձավ իր վշտին,

Սոնյան հուզված դեմքով մտավ հյուրասրահ։

— Նատաշան տկար է, նա իր սենյակում է և ցանկանում է ձեզ տեսնել։ Մարիա Դմիտրևնան նրա մոտ է. ձեզ խնդրում է։

— Ախ, չէ որ դուք Բալկոնսկու հետ շատ մոտ եք, երևի բան է ուզում ասել,— ասավ կոմսը։— Ա՜խ, աստված իմ, աստված իմ։ Ինչպե՜ս լավ էր ամեն բան։

Եվ կոմսը քունքերի ճերմակ, ցանցառ մազերից բռնած դուրս եկավ սենյակից։

Մարիա Դմիտրևնան Նատաշային հայտնել էր, որ Անատոլն ամուսնացած է։ Նատաշան, նրան չհավատալով, պահանջեց, որ Պիեռն ինքը հաստատի այդ։ Սոնյան այս ամենը Պիեռին հայտնեց այն ժամանակ, երբ միջանցքով ուղեկցում էր նրան Նատաշայի սենյակը։

Նատաշան գունատ, խիստ դեմքով նստել էր Մարիա Դմիտրևնայի կողքին և դեռ դռան մոտ Պիեռին դիմավորեց իր տենդորեն֊փայլուն հարցական հայացքով։ Նատաշան նրան չժպտաց, ոչ էլ գլխով արավ. նա միայն համառորեն նայում էր Պիեռին և նրա հայացքը նրան հարցնում է միայն այն, թե նա բարեկա՞մ է արդյոք Անատոլին, թե նույնպիսի թշնամի, ինչպես մնացած բոլորը։ Պիեռն իբրև Պիեռ նրա համար, ըստ երևույթին, գոյություն չուներ։

— Նա ամեն ինչ գիտի,— ասավ Մարիա Դմիտրևնան, մատնացույց անելով Պիեռին ու դիմելով Նատաշային։— Թող նա քեզ ասի՝ ճիշտ եմ ասել, թե ոչ։

Նատաշան, ինչպես վիրավորված, հալածված գազանն է նայում մոտեցող շներին ու որսկաններին, նայում էր մերթ Պիեռին, մերթ Մարիա Դմիտրևնային։

— Նատալիա Իլինիչնա,— սկսեց Պիեռը աչքերը ցած գցելով և Նատաշային խղճալով, միաժամանակ նողկանք զգալով դեպի այն գործողությանը, որ պիտի կատարեր ինքը,— ճիշտ է դա, թե ճիշտ չի, դա ձեզ համար միևնույնը պիտի լինի, որովհետև…

— Ուրեմն ճի՞շտ չէ, որ նա ամուսնացած է։

— Ոչ, այդ ճիշտ է։

— Նա ամուանացած է եղե՞լ, և վաղո՞ւց,— հարցրեց նա,— ազնիվ խո՞սք։

Պիեռն ազնիվ խոսք տվեց նրան։

— Նա դեռ այստե՞ղ է,— հարցրեց Նատաշան արագ։

— Այո, քիչ առաջ տեսա նրան։

Ըստ երևույթին Նատաշան այլևս ուժ չունեցավ խոսելու, նա ձեռներով նշան արավ, որ իրեն մենակ թողնեն։

XX

Պիեռը ճաշելու չմնաց, այլ անմիջապես դուրս եկավ սենյակից ու մեկնեց։ Նա գնաց քաղաքում Անատոլ Կուրագինին որոնելու, որի մասին մտածելով արյունը գլուխն էր խփում և հազիվ էր կարողանում շունչ քաշել։ Սարում, գնչուների մոտ, Comoneno-ի մոտ նա չկար։ Պիեռը գնաց ակումբ։ Ակումբում ամեն ինչ ընթանում էր սովորական կարգով, ճաշելու եկած հյուրերը նստոտել էին խմբերով, նրանք բարևեցին Պիեռին ու խոսեցին քաղաքի նորությունների մասին։ Լաքեյը, մոտենալով նրան՝ գլուխ տվեց և, լավ իմանալով նրա ծանոթներին ու սովորույթները, հայտնեց, որ նրա համար տեղ է թողնված փոքրիկ սեղանատանը, որ իշխան N. N.-ը գրադարանում է, իսկ T. T.-ն դեռ չի եկել։ Պիեռի ծանոթներից մեկը եղանակի մասին խոսելիս, հարցրեց, թե նա լսե՞լ է արդյոք, որ Կուրագինը Ռոստովային փախցրել է, որի մասին խոսում են քաղաքում. ճի՞շտ է այդ։ Պիեռը, ծիծաղելով, նկատեց, որ դա սուտ լուր է, որովհետև ինքը հենց հիմա գալիս է Ռոստովների մոտից։ Նա բոլորին հարց ու փորձ արավ Անտաոլի մասին, մեկն ասավ, թե դեռ չի եկել, մյուսը թե՝ հիմա պետք է ճաշի։ Պիեռն օտարոտի զգացումով էր նայում այդ հանգիստ, անտարբեր մարդկանց բազմության, որոնք չգիտեին, թե ինչ է կատարվում իր հոգում։ Նա անց ու դարձ արավ դահլիճում, սպասեց մինչև որ բոլորն եկան և, տեսնելով Անատոլը չի գալիս, առանց ճաշելու գնաց տուն։

Անատոլը, որին նա որոնում էր, այդ օրը ճաշում էր Դոլոխովի մոտ և խորհրդակցում էր, թե ինչպես շտկել փչացած գործը։ Նրան թվում էր, թե անհրաժեշտ է Ռոստովայի հետ տեսնվել։ Երեկոյան նա գնաց քրոջ մոտ, որպեսզի նրա հետ խոսի, թե ինչ միջոցներով կարելի է գլուխ բերել այդ տեսակցությունը։ Երբ Պիեռն, իզուր տեղն ամբողջ Մոսկվան ոտի տակ տալով, վերադարձավ տուն, սենեկապահը հայտնեց նրան, թե իշխան Անատոլի Վասիլևիչը կոմսուհու մոտ է։ Կոմսուհու հյուրասրահը լիքն էր հյուրերով։

Պիեռը, առանց կնոջը բարևելու, որին չէր տեսել գալուց ի վեր (նա այդ վայրկյանին ավելի քան երբևէ ատելի էր իրեն), մտավ հյուրասրահ և, Անատոլին նկատելով, մոտեցավ նրան։

— Ah, Pierre,— ասավ կոմսուհին, ամուսնուն մոտենալով,— դու չգիտես, թե ի՜նչ դրության մեջ է մեր Անատոլը…

Նա կանգ առավ, Պիեռի ցած խոնարհած գլխի, պսպղուն աչքերի վճռական քայլվածքի մեջ տեսնելով կատաղության և ուժի ա՛յն սարսափելի արտահայտությունը, որ տեսել ու փորձել էր իր վրա՝ Դոլոխովի հետ ունեցած մենամարտից հետո։

— Ո՛ւր դուք — այնտե՛ղ և անառակություն, չարիք,— ասավ Պիեռը կնոջը։— Անատոլ, գնանք, ես ձեզ հետ խոսելիք ունեմ,— ասավ նա ֆրանսերեն։

Անատոլը նայեց քրոջը և հնազանդ վեր կացավ տեղից պատրաստ Պիեռին հետևելու։ Պիեռը նրա ձեռից բռնելով, թափով քաշեց դեպի իրեն ու դուրս եկավ սենյակից։

— Si vous vous permettez dans mon salon…^[25]— շշունջով ասավ Էլենը, բայց Պիեռը, նրան չպատասխանելով, դուրս եկավ սենյակից։

Անատոլը նրան հետևեց սովորական համարձակ քայլվածքով։ Սակայն նրա դեմքին անհանգստություն էր նկատվում։

Մտնելով իր կաբինետը, Պիեռը դուռը ծածկեց և դարձավ Անատոլին, առանց նրան նայելու։

— Դուք կոմսուհի Ռոստովային խոստացել եք հետն ամուսնանալ և կամեցե՞լ եք նրան փախցնել։

— Սիրելիս,— պատասխանեց Անատոլը ֆրանսերեն (ինչպես տեղի էր ունենում և ամբողջ խոսակցությունը), ես ինձ պարտավոր չեմ համարում պատասխանել այն հարցումներին, որ արվում են այսպիսի եղանակով։

Պիեռի դեմքը, որ առանց այն էլ գունատ էր, խեղաթյուրվեց կատաղությունից։ Նա իր խոշոր ձեռով բռնեց Անատոլի մունդիրի օձիքը և սկսեց նրան դես ու դեն թափ տալ այնքան ժամանակ, մինչև որ Անատոլի դեմքը երկյուղի բավականաչափ արտահայտություն ընդունեց։

— Երբ ձեզ ասում եմ, թե խոսելիք ունեմ ձեզ հետ…— կրկնեց Պիեռը։

— Դե, սա ի՛նչ հիմար բան է։ Հը՞,— ասավ Անատոլը, շոշափելով օձիքից՝ մահուդի հետ պոկված կոճակը։

— Դուք անպիտան ու սրիկա եք, և չգիտեմ ի՛նչն է ինձ պահում ձեր գլուխը սրանով ջախջախելու հաճույքից,— այսպես արվեստակյալ արտահայտվում էր նրա համար, որովհետև խոսում էր ֆրանսերեն։

Նա ձեռն առավ ծանր պրես-պապիեն ու սպառնալից բարձրացրեց և իսկույն էլ շտապով իր տեղը դրեց։

— Դուք խոստացե՞լ եք նրա հեո ամուսնանալ։

— Ես, ես, ես մտքովս էլ չեմ անցրել, ասենք, ես երբեք չեմ խոստացել, որովհետև…

Պիեռը ընդմիջեց նրան։

— Ձեզ մոտ նամակներ կա՞ն նրանից, կա՞ն,— կրկնում էր Պիեռը, դեպի Անատոլը շարժվելով։

Անատալն աչքը գցեց նրա երեսն ու իսկույն ևեթ, ձեռը գրպանը կոխելով, դրամապանակը հանեց։

Պիեռը վերցրեց նրա տված նամակը և, հրելով իր ճանապարհին եղած սեղանը, փռվեց բազմոցի վրա։

— Je ne serai pas vfolent, ne craignez rien^[26],— ասավ Պիեռը Անատոլի վախեցած շարժումի վրա։— Նամակները՝ առաջին,— ասավ Պիեռը, կարծես ինքն իր համար դաս կրկնելով։— Երկրորդ,— վայրկենական լռությունից հետո շարունակեց նա, նորից տեղից ելնելով և անց ու դարձ անելով,— դուք վաղը պետք է մեկնեք Մոսկվայից։

— Բայց ինչպե՞ս կարող եմ…

— Երրորդ,— առանց Անատոլին լսելու, շարունակեց Պիեռը,— դուք երբեք ոչ մի խոսք չպետք է թռցնեք ձեր բերանից, թե ի՛նչ է եղել ձեր ու կոմսուհու միջև։ Այս բանը, գիտեմ, չեմ կարող ձեզ արգելել, բայց եթե դուք խղճի մի կայծ ունեք…— Պիեռը մի քանի անգամ լուռ անցավ սենյակով։

Անատոլը նստել էր սեղանի մոտ և դեմքը խոժոռած կրծոտում էր շուրթերը։

— Դուք չեք կարող վերջապես չհասկանալ, որ ձեր ուրախությունից բացի, կա և ուրիշ մարդկանց երջանկությունն ու հանգիստը, որ դուք մի ամբողջ կյանք խորտակում եք միմիայն նրա՛ համար, թե ի՛նչ է ուզում եք զվարճանալ։ Զվարճացեք կնաջս նման կանանց հետ, այդպիսիների հետ դուք իրավունք ունեք, նրանք գիտեն, թե նրանցից ի՛նչ եք ուզում։ Նրանք ձեր դեմ զինված են անառակության նույն փորձով։ Բայց խոստում տալ մի աղջկա՝ հետն ամուսնանալու…. խաբել, գողանալ… Ինչպե՜ս չեք հասկանում, որ դա նույնքան ստոր բան է, որքան ծերունուն կամ երեխային ծեծել…

Պիեռը լռեց և Անատոլին նայեց արդեն ոչ թե զայրագին, այլ հարցական հայացքով։

— Ես այդ չգիտեմ,— ասավ Անատոլը, սիրտ առնելով այն բանից, որ Պիեռը հաղթահարում էր իր զայրույթը։— Ես այդ չգիտեմ և գիտենալ չեմ ուզում,— ասավ նա, Պիեռին նայելով և ներքին ծնոտի թեթևակի դողոցով,— բայց դուք ինձ այնպիսի խոսքեր ասիք, ստոր և նման բաներ, որոնք ես comme un homme d’honneur^[27] ոչ ոքի թույլ չեմ տա։

Պիեռը զարմանքով նայեց նրան, չկարողանալով հասկանալ, թե ինչ է ուզում նա։

— Թեև դուք այդ ասիք մեր երկուսի ներկայությամբ,— շարունակեց Անատոլը,— Բայց ես չեմ կարող…

— Ի՞նչ, դուք բավարարությո՞ւն եք պահանջում,— հեգնանքով ասավ Պիեռը։

— Համենայն դեպս կարող եք ձեր խոսքերը ետ վերցնել, եթե կամենում եք, որ ես ձեր ցանկությունը կատարեմ։

— Վերցնում եմ, ետ եմ վերցնում,— վրա րերեց Պիեռը,— և խնդրում եմ ձեզ ներել ինձ։— Պիեռն ակամա նայեց պոկված կոճակին։— Եվ եթե ճանապարհի համար փող հարկավոր է…

Անատոլը ժպտաց։ Այդ երկչոտ ու ստոր ժպիտի արտահայտությունը, որ հիշեցնում էր նրան կնոջ ժպիտը, կատաղեցրեց Պիեռին։

— Օ, ստոր, անսիրտ ցեղ,— ասավ նա ու դուրս եկավ սենյակից։

Մյուս օրը Անատոլը մեկնեց Պետերբուրգ։

XXI

Պիեռը գնաց Մարիա Դմիտրևնայի մոտ՝ հայտնելու, թե Կուրագինին Մոսվայից արտաքսելու նրա ցանկությունը կատարված է։ Ամբողջ տունը երկյուղի ու հուզմունքի մեջ էր։ Նատաշան սաստիկ հիվանդ էր և, ինչպես Մարիա Դմիտրևնան ծածուկ հայտնեց Պիեռին, Նատաշան նույն գիշերր, երբ հայտնի եղավ, թե Անատոլն ամուսնացած է, թունավորվեց մկնդեղով, որ ճարել էր գաղտուկ։ Մի փոքր կուլ տալով՝ նա այնպես էր վախեցել, որ Սոնյային զարթնեցրել էր ու հայտնել, թե ի՛նչ է արել։ Ժամանակին թույնի դեմ ձեռք առնվեցին հարկավոր միջոցներ, և նա հիմա վտանգից ազատ էր, բայց այնուամենայնիվ այնքան թույլ էր, որ գյուղ տանել անկարելի էր, ուստի և մարդ էին ուղարկել կոմսուհու ետևից։ Պիեռը տեսավ գլուխը կորցրած կոմսին ու արտասվադեմ Սոնյային, բայց Նատաշային չկարողացավ տեսնել։

Պիեռն այդ օրը ճաշում էր ակումբում և ամեն կողմից խոսակցություն էր լսում Ռոստովային փախցնելու փորձի մասին։ Նա համառությամբ հերքում էր այդ լուրերը, բոլորին հավատացնում, թե ուրիշ բան չի եղել, քան այն, որ իր աներձագն առաջարկություն է արել Ռոստովային և մերժում է ստացել։ Պիեռին թվում էր, թե իր պարտականությունն է ամբողջ գործը ծածկել և Ռոստովայի անունը վերականգնել։

Նա ահով էր սպասում իշխան Անդրեյի վերադարձին, ուստի և ամեն օր գալիս էր ծեր իշխանի մոտ նրա մասին տեղեկություն առնելու։

Իշխան Նիկոլայ Անդրեյիչը m-lle Bourienne֊ի միջոցով արդեն լսել էր քաղաքում պտտող բոլոր լուրերը և կարդացել էր իշխանադուստր Մարիային ուղարկված այն նամակը, որով Նատաշան մերժում էր իր փեսացուին։ Ծեր իշխանն այժմ թվում էր սովորականից ուրախ ու մեծ անհամբերությամբ սպասում էր որդուն։

Անատոլի մեկնելուց մի քանի օր հետո Պիեռը մի գրություն ստացավ իշխան Անդրեյից, որ տեղեկացնում էր նրան իր գալու մասին և խնդրում էր Պիեռին՝ գալ իր մոտ։

Իշխան Անդրեյը, Մոսկվա գալով, առաջին իսկ րոպեին հորից ստացավ Նատաշայի նամակը՝ իշխանադուստր Մարիային ուղղված, որով նա մերժում էր փեսացուին (այդ նամակը իշխանադուստր Մարիայից հափշտակել ու իշխանին հանձնել էր m-lle Bourlenne-ը) և հորից լսեց Նատաշային փախցնելու չափազանցրած պատմությունը։

Իշխան Անդրեյը եկել էր նախընթաց օրը երեկոյան։ Պիեռը նրա մոտ եկավ մյուս օրն առավոտյան։ Պիեռն սպասում էր, թե իշխան Անդրեյին տեսնելու է այն դրությամբ, որի մեջ գտնվում էր Նատաշան, ուստի և զարմացավ, երբ հյուրասրահ մտնելով, կաբինետից լսեց իշխան Անդրեյի բարձր ձայնը, որ աշխուժով խոսում էր Պետերբուրգի մի ինչ-որ ինտրիգի մասին։ Ծեր իշխանը և ինչ-որ մի ուրիշ ձայն երբեմն֊երբեմն ընդհատում էին նրան։ Իշխանադուստր Մարիան դուրս եկավ Պիեռին դիմավորելու։ Նա հառաչելով, աչքերով ցույց տվեց դուռը, որի ետև գտնվում էր իշխան Անդրեյը, դրանով կամենալով, երևի, իր ցավակցությունը հայտնել եղբոր վշտին, բայց Պիեռն իշխանադստեր դեմքից նկատեց, որ նա ուրախ է և՛ նրա համար, ինչ կատարվել է, և՛ նրա համար, թե ինչպես է եղբայրն ընդունել հարսնացուի դավաճանության լուրը։

— Նա ասավ, որ այդ բանն սպասում էր,— ասավ իշխանադուստր Մարիան։— Ես գիտեմ, որ նրա հպարտությունը թույլ չի տա իր զգացումներն արտահայտել, բայց այնուամենայնիվ նա անհամեմատ ավելի հեշտ տարավ այդ լուրը, քան սպասում էի։ Ինչպես երևում է, այդպես էլ պիտի լիներ…

— Բայց մի՞թե ամեն ինչ միանգամայն վերջացած է,— ասավ Պիեռը։

Իշխանադուստր Մարիան զարմանքով նայեց նրան։ Նա նույնիսկ չէր հասկանում, թե ինչպես կարելի է հարցնել այդ մասին։ Պիեռը մտավ կաբինետ։ Իշխան Անդրեյը, ըստ ամենայնի փոխված, ըստ երևույթին առողջացած, բայց հոնքերի արանքում նոր կնճիռ ավելացած, քաղաքացիական հագուստով կանգնած էր հոր ու իշխան Մեշչերսկու դիմաց և տաք-տաք վիճում էր, եռանդուն շարժումներ անելով։ Խոսքն Սպերասնկու մասին էր, որի անսպասելի աքսորման և կարծեցյալ դավաճանության լուրը հենց նոր էր Մոսկվա հասել։

— Այժմ նրան (Սպերանսկուն) դատում ու դատապարտում են բոլոր նրանք, ովքեր մի ամիս առաջ հիանում էին նրանով,— ասում էր իշխան Անդրեյը,— և նրանք, ովքեր անկարող էին հասկանալ նրա նպատակները։ Շատ հեշտ է դատել ընկած մարդուն և ուրիշների բոլոր սխալները բարդել նրա գլխին. իսկ ես կասեմ, եթե ներկա թագավորության օրոք արվել է մի լավ բան, այդ լավն ամբողջովին արել է նա, միմիայն նա…

Պիեռին տեսնելով՝ նա կանգ առավ։ Նրա դեմքը ցնցվեց ու իսկույն ևեթ չար արտահայտություն ընդունեց։

— Եվ ապագա սերունդը կարդարացնի նրան,— ավելացրեց նա և անմիջապես դարձավ Պիեռին։

— Հը՛, դու ինչպե՞ս ես։ Շարունակ հաստանում ես,— ասավ աջխույժով, բայց նոր երևան եկած կնճիռն ավելի խորն ակոսեց նրա ճակատը։— Ես, այո, առողջ եմ,— պատասխանեց նա Պիեռի հարցին ու քմծիծաղ տվեց։

Պիեռի համար պարզ էր, որ նրա քմծիծաղն ասում էր, «առողջ եմ, բայց առողջությունս ոչ ոքի հարկավոր չէ»։

Մի քանի խոսքով Պիեռին պատմելով Լեհաստանի սահմաններից սկսվող վատ ճանապարհի մասին և այն, թե ինչպես ինքը Շվեյցարիայում հանդիպել է մարդկանց, որոնք ճանաչում էին Պիեռին, պատմեց նաև պարոն Դեսալի մասին, որին արտասահմանից բերել էր իբրև երեխայի դաստիարակ, իշխան Անդրեյը նորից ոգևորությամբ միջամտեց Սպերանսկու մասին տեղի ունեցող խոսակցության, որ շարունակվում էր երկու ծերերի միջև։

— Եթե դավաճանություն լիներ և եթե ապացույցներ լինեին, որ նա գաղտնի հարաբերություն է ունեցել Նապոլեոնի հետ, դրանք կհրապարակվեին ի գիտություն հանրության,— ոգևորված ու փութկոտությամբ ավելացրեց նա։— Ես անձնապես չեմ սիրում և չեմ սիրել Սպերանսկուն, բայց սիրում եմ արդարությունը։

Պիեռն այժմ բարեկամի մեջ տեսնում էր իրեն լավ ծանոթ մի ներքին պահանջ, որն ստիպում է մարդուն հուզվել ու վիճել մի գործի մասին, որը թեև խորթ է իրեն, բայց օգնում է խեղդել իր անչափ ծանր նվիրական մտքերը։

Երբ իշխան Մեշչերսկին գնաց, իշխան Անդրեյը բռնեց Պիեռի թևը և նրան հրավիրեց իր սենյակը, որ նոր հատկացվել էր նրան։ Սենյակում մահճակալ էր գրված. կային բաց ճամպրուկներ ու արկղներ։ Իշխան Անդրեյը մոտեցավ դրանցից մեկին և ձեռնարկղը վերցրեց։ Ջեռնարկղից հանեց մի կապոց թուղթ։ Նա այդ անում էր անխոս ու շատ արագ։ Նա փոքր-ինչ բարձրացավ ու հազաց։ Նրա դեմքը մռայլ էր, շուրթերը սեղմած։

— Ներիր ինձ, եթե քեզ նեղություն եմ տալիս…

Պիեռը հասկացավ, որ իշխան Անդրեյն ուզում էր խոսել Նատաշայի մասին, ուստի և նրա լայն դեմքը կարեկցություն ու համակրանք արտահայտեց։ Պիեռի դեմքի այդ արտահայտությունը բարկացրեց իշխան Անդրեյին. նա վճռական, հնչուն ու անախորժ ձայնով շարունակեց.

— Ես կոմսուհի Ռոստովայից մերժում եմ ստացել, ականջիս լուրեր հասան, որ աներձագդ նրա ձեռը խնդրել է կամ նման մի բան։ Ճի՞շտ է այդ։

— Եվ ճիշտ է և ճիշտ չէ,— սկսեց Պիեռը, բայց իշխան Անդրեյը նրան ընդհատեց։

— Ահա նրա նամակները և նկարը,— ասավ նա։

Նա կապոցը վերցրեց սեղանից ու տվեց Պիեռին։

— Տուր այս կոմսուհուն… եթե տեսնես նրան։

— Նա սաստիկ հիվանդ է,— ասավ Պիեռը։

— Ուրեմն նա դեռ այստե՞ղ է,— ասավ իշխան Անդրեյը։— Իսկ իշխան Կուրագինը,— հարցրեց նա արագ։

— Նա վաղուց է գնացել։ Կոմսուհի Ռոստովան մահամերձ էր…

— Շատ ցավաւմ եմ նրա հիվանդության համար,— ասավ իշխան Անդրեյը։ Նա հոր նման սառը, չար, անախորժ քմծիծաղ տվեց։

— Բայց պարոն Կուրագինը, նշանակում է՝ կոմսուհի Ռոստովային իրեն արժանի չհամարեց,— ասավ իշխան Անդրեյը։

Նա քթով մի քանի անգամ փնչացրեց։

— Նա ամուսնանալ չէր կարող, որովհետև ամուսնացած էր,— ասավ Պիեռը։

Իշխան Անդրեյն անախորժ ծիծաղեց, որ դարձյալ հիշեցնում էր իր հորը։

— Իսկ հիմա նա որտե՞ղ է գտնվում, ձեր աներձագը, կարո՞ղ եմ արդյոք իմանալ,— ասավ նա։

— Նա մեկնեց Պիտեր… ասենք, չգիտեմ,— ասավ Պիեռը։

— Էհ, այդ միևնույն է,— ասավ իշխան Անդրեյը։— Հայտնիր կոմսուհի Ռոստովային, որ եղել է և այժմ էլ միանգամայն ազատ է և որ ես նրան ամենայն բարօրություն եմ ցանկանում։

Պիեռը վերցրեց թղթերի կապոցը։ Իշխան Անդրեյը, կարծես մտաբերելով, թե հարկավոր չէ արդյոք էլի որևէ բան ասել նրան, կամ սպասելով, թե որևէ բան չի՞ ասի ինքը Պիեռը, կենտրոնացած հայացքով նայեց նրան։

— Լսեցեք, հիշո՞ւմ եք մեր վեճը Պետերբուրգում,— ասավ Պիեռը,— հիշում եք այն…

— Հիշում եմ,— արագ պատասխանեց իշխան Անդրեյը,— ես ասում էի, որ ընկած կնոջը պետք է ներել, բայց չէի ասում, թե ես կարող եմ ներել։ Ես չեմ կարող։

— Մի՞թե այդ կարելի է համեմատել…— ասավ Պիեռը։

Իշխան Անդրեյը ընդհատեց նրան։ Նա գոռաց խիստ.

— Այո, նորից խնդրել նրա ձեռը, մեծահոգի լինել և նման բաներ… Այո, այդ շատ ազնիվ բան է, բայց ես ընդունակ չեմ հետևել այդ պարոնի օրինակին։ Եթե դու ցանկանում ես բարեկամս լինել, հետս այդ մասին երբեք մի խոսի… Դե, գնաս բարով… Ուրեմն կհանձնես…

Պիեռը նրա մոտից դուրս գալով, գնաց ծեր իշխանի և իշխանադուստր Մարիայի մոտ։

Ծերունին սովորականից ավելի աշխույժ էր թվում։ Իշխանադուստր Մարիան նույնն էր, ինչպես միշտ, բայց նրա դեպի եղբայրն ունեցած կարեկցության տակ Պիեռը նկատեց նրա ուրախությունը այն առթիվ, որ եղբոր ամուսնությունը գլուխ չեկավ։ Նրանց նայելով, Պիեռը հասկացավ, թե ինչպիսի արհամարհանք ու զայրույթ ունեին նրանք Ռոստովների դեմ, հասկացավ, որ նրանց մոտ նույնիսկ չի կարելի հիշել անունը այն կնոջ, որ կարող էր իշխան Անդրեյին փոխել որևէ մեկի հետ։

Ճաշի վրա խոսք բացվեց պատերազմի մասին, որի մոտեցումն արդեն ակնհայտ էր դառնում։ Իշխան Անդրեյն անընդհատ խոսում ու վիճում էր մերթ հոր հետ, մերթ Դեսայի՝ շվեյցարացի դաստիարակի հետ և սովորականից ավելի աշխույժ էր երևում, մի աշխուժություն, որի բարոյական պատճառը Պիեռը շատ լավ գիտեր։

XXII

Հենց նույն երեկո Պիեռը գնաց Ռոստովների մոտ՝ իր հանձնարարությունը կատարելու։ Նատաշան անկողնում էր, կոմսը ակումբում, և Պիեռը նամակները Սոնյային հանձնելով, գնաց Մարիա Դմիտրևնայի մոտ, որ հետաքրքվում էր իմանալ, թե իշխան Անդրեյն ինչպես է ընդունել այդ լուրը։ Տասը րոպեից հետո Սոնյան մտավ Մարիա Դմիտրննայի սենյակը։

— Նատաշան անպատճառ ուզում է տեսնել կոմս Պյոտր Կիրիլլովիչին,— ասավ նա։

— Ինչպե՞ս, ուզում ես նրա մոտ տանե՞լ։ Այնտեղ կարգի բերված չի,— ասավ Մարիա Դմիտրևնան։

— Ոչ, նա հագնվել, հյուրասրահ է դուրս եկել,— ասավ Սոնյան։

Մարիա Դմիտրևնան ուսերը թոթվեց միայն։

— Երբ պիտի կոմսուհին գա, ինձ բոլորովին տանջեց։ Տե՛ս այ, ամեն բան չասես նրան,— դիմեց նա Պիեռին։— Մարդ սիրտ չի անում հանդիմանել, այնպես խղճալի է, այնպես խղճալի։

Նատաշան, նիհար, գունատ ու խիստ դեմքով (բոլորովին էլ ոչ ամոթահար, ինչպես սպասում էր Պիեռը) կագնած էր հյուրասրահի մեջտեղը։ Երբ Պիեռը երևաց շեմքին, Նատաշան, ըստ երևույթին, անվճռականության մեջ էր՝ մոտենա՞լ արդյոք Պիեռին, թե՞ սպասել։

Պիեռն շտապով մոտեցավ նրան։ Նա կարծում էր, թե Նատաշան, ինչպես միշտ, ձեռք կտա իրեն, բայց նա Պիեռին մոտեցավ, կանգ առավ ծանր շնչելով և անկենդան կերպով ձեռները կախեց, ճիշտ նույն դիրքով, ինչպես դուրս եկավ դահլիճի մեջտեղը, որպեսզի երգի, բայց բոլորովին այլ արտահայտությամբ։

— Պյոտր Կիրիլլիչ,— սկսեց նա արագ,— իշխան Բալկոնսկին ձեր բարեկամն է եղել և հիմա էլ ձեր բարեկամն է,— ուղղեց նա (նրան թվում էր որ ամեն ինչ եղել է միայն և որ այժմ ամեն բան այլ է)։— Նա այն ժամանակ ինձ ասավ, որ ձեզ դիմեմ…

Պիեռը, նրան նայելով, անխոս ֆսֆսացնում էր քթով. նա մինչև հիմա էլ հոգու խորքում կշտամբում էր նրան և աշխատում արհամարհել, բայց այժմ այնպես էր խղճում նրան, որ Պիեռի հոգում այլևս կշտամբանքի տեղ չկար։

— Նա հիմա այստեղ է. ասացեք նրան… որ նա նե… ների ինձ։

Նատաշան կանգ առավ ու սկսեց ավելի արագ շնչել, բայց լաց չեղավ։

— Այո… ես նրան կասեմ,— ասավ Պիեռը,— բայց…

Նա չգիտեր ինչ ասի։

Նատաշան, ըստ երևույթին, վախեցավ այն մտքից, որ կարող էր ծագել Պիեռի գլխում։

— Ոչ, ես գիտեմ, որ ամեն ինչ վերջացած է,— ասավ Նատաշան շտապով։— Ոչ, այդ այլևս չի կարող լինել։ Ինձ տանջում է այն, որ ես նրան վատություն արի։ Ասացեք միայն, որ ես նրան խնդրում եմ՝ ներել, ներել, ներել ինձ բոլորի համար…

Նա ցնցվեց ամբողջ մարմնով ու նստեց աթոռին։

Դեռ երբեք չզգացած խղճահարության մի զգացում համակեց Պիեռին։

— Ես կասեմ նրան, ես ամեն ինչ նորից կասեմ նրան,— ասավ Պիեռը։— Բայց… ես մի բան կուզեի իմանալ…

«Ի՞նչ իմանալ», հարցնում էր Նատաշայի հայացքը։

— Ես կուզեի իմանալ սիրո՞ւմ էիք դուք արդյոք…— Պիեռը չգիտեր ինչպե՛ս անվանել Անատոլին, ուստի և նրան հիշելով կարմրեց,— սիրում էիք դուք այդ վատ մարդուն։

— Նրան վատ մի անվանեք,— ասավ Նատաշան։— Բայց ես ոչինչ, ոչինչ չգիտեմ…

Նատաշան նորից լաց եղավ։ Խղճահարության, քնքշության ու սիրո զգացումը էլ ավելի համակեց Պիեռին։ Նա զգում էր, թե ինչպես իր ակնոցի տակից արցունք է հոսում, և հույս ուներ, որ այդ արցունքները չեն նկատվի։

— Չխոսենք այլևս, բարեկամս,— ասավ Պիեռը։

Պիեռի այս հեզ, քնքուշ, սրտագին ձայնը հանկարծ այնպես օտարոտի թվաց Նատաշային։

— Չխոսենք, բարեկամս, ես ամեն ինչ կասեմ նրան, բայց մի բան եմ խնդրում ձեզ — ինձ համարեցեք ձեր բարեկամը. և եթե ձեզ հարկավոր լինի օգնություն, խորհուրդ, մի խոսքով կարիք զգաք ձեր սիրտը մեկի առջև բանալու,— հիմա չէ, այլ երբ ձեր հոգին պայծառ կլինի,— հիշեցեք ինձ։— Եվ նա Նատաշայի ձեռը բռնելով՝ համբուրեց։— Ես երջանիկ կլինեմ, եթե կարողանամ…

Պիեռը շփոթվեց։

— Ինձ հետ այդպես մի խոսեք, ես դրան արժանի չեմ,— գոչեց Նատաշան և ուզեք հեռանալ սենյակից, բայց Պիեռը բռնեց նրա ձեռը։

Պիեռը գիտեր, որ ինքը դեռևս մի բան պիտի ասի նրան։ Բայց երբ այդ ասավ, ինքը զարմացավ իր խոսքերի վրա։

— Վերջ տվեք, բավական է, ձեր ամրողջ կյանքը առջևն է դեռ,— ասավ Պիեռը նրան։

— Իմ առջև՞։ Ոչ։ Ինձ համար ամեն ինչ կորած է,— ասավ նա ամոթով ու ինքնանվաստացումով։

— Ամեն ինչ կորա՞ծ,— կրկնեց Պիեռը։— Եթե ես — ես չլինեի, այլ ամենագեղեցիկ, ամենախեյոք ու ամենալավ մարդը աշխարհում և լինեի ազատ, ես այս իսկ րոպեին ծնկաչոք ձեր ձեռը և ձեր սերը կխնդրեի։

Երկաը ժամանակից հետո Նատաշան առաջին անգամ լաց եղավ երախտագիտության ու խանդաղատանքի արցունքներով և, Պիեռի վրա հայացք գցելով, դուրս եկավ սենյակից։

Պիեռը նույնպես, նրա ետևից, գրեթե վազեվազ դուրս եկավ նախասենյակը, խանդաղատանքի ու երջանկության արցունքները հազիվ զսպելով, արցունքեր, որ ճնշում էին նրա կոկորդը. նա մի կերպ, թևքերը հազիվ գտնելով, մուշտակը հագավ ու սահնակ նստեց։

— Հիմա ո՞ւր կհրամայեք,— հարցրեց կառապանը։

— Ո՞ւր,— հարցրեց Պիեռը։— Ո՞ւր կարելի է գնալ հիմա։ Մի՞թե ակումբ կամ հյուր։— Բոլոր մարդիկ այժմ այնպես ողորմելի ու թշվառ էին թվում համեմատած խանդաղատանքի ու սիրո այն զգացումի հետ, որ ապրում էր նա, համեմատած, այն մեղմացած, երախտապարտ հայացքի հետ, որ արցունքների միջից վերջին անգամ Նատաշան գցեց նրա վրա։

— Քշի՛ր տուն,— ասավ Պիեռը, ու չնայած տասն աստիճան սառնամանիքին, արձակեց՝ ետ տարավ արջի մորթուց կարած մուշտակը իր լայն, բերկրանքով շնչող կրծքից։

Ցուրտ և պարզկա գիշեր էր։ Կեղտոտ կիսախավար փողոցներից վերև, սև տանիքներից վերև կախ էր ընկած մութ, աստղալից երկինքը։ Պիեռը միայն երկնքին նայելով, չէր զգում երկրային բոլոր վիրավորական ստորությունը համեմատած այն բարձրության հետ, ուր գտնվում էր իր հոգին։ Արբատի հրապարակը հասնելով, Պիեռի աչքերի առջև բացվեց աստղալից, մութ երկնքի մի ահագին տարածություն։ Այդ երկնքի հենց մեջտեղը, Պրեչիստենսկի բուլվարի վերևը՝ ամեն կողմից աստղերով շրջապատված ու աստղերի մեջ, բայց բոլորից տարբերվելով ու բոլորից երկրին մոտ երևում էր 1812 թվի պայծառ գիսաստղը՝ սպիտակափայլ ու պոչը վեր բարձրացրած,— այն իսկ գիսաստղը, որն, ինչպես ասում էին, ամեն տեսակ սարսափներ ու աշխարհի վերջն էր նախագուշակում։ Բայց այդ պայծառ աստղն իր լուսաշող պոչով Պիեռի մեջ չհարուցեց սարսափի ոչ մի զգացում։ Ընդհակառակը, Պիեռը՝ խնդության արցունքներից թրջված աչքերով նայում էր այդ պայծառ աստղին, որը կարծես անասելի արագությամբ կորագծով անչափելի տարածություններ թռչելով, հանկարծ, որպես հողի մեջ խրված մի սլաք, կպել էր մութ երկնքում իր համար ընտրած տեղն ու կանգ առել՝ պոչը եռանդագին վեր բարձրացրած, փայլելով ու իր սպիտակ փայլը խաղացնելով մյուս անհամար առկայծող աստղերի միջև։ Պիեռին թվում էր, որ այդ աստղը միանգամայն համապատասխանում է այն բանին, ինչ կար իր՝ նոր կյանքի տենչով փթթող, փափկացած ու առույգացած հոգում։

1. ↑ Շատ սքանչելի է, բայց սեռ չունի։
2. ↑ Մաղձոտություն և ուղեղի բորբոքում ունի։ Հանգստացեք, ես վաղը կգամ։
3. ↑ Օլդենբուրգի դուքսն իր դժբախտությունը կրում է կամքի զարմանաք ուժով և ճակատագրին հնազանդ։
4. ↑ Սիրելիս, մեր 500 հազարանոց բանակով, կարձեմ, հեշտ է լավ ոճով արտահայտվել։
5. ↑ Դեպի նա շատ ուշադիր է։
6. ↑ Պետք է մելամաղձոտ լինել։ Եվ նա իրեն շատ մելամաղձոտ է պահում օրիորդ Կարագինայի մոտ։
7. ↑ Ճի՞շտ։
8. ↑ Մենավոր ծառեր, ձեր մութ ճղները խավար ու մելամաղձություն են թափում վրաս։
9. ↑ Մահը փրկություն է, մահը հանգիստ, այլ ապաստան չկա վշտի դեմ։
10. ↑ Մի ինչ-որ հմայիչ բան կա մելամաղձության ժպիտում։
11. ↑ Դա լուսո մի ճառագայթ է խավարի մեջ, վշտի և հուսահատության// Միջև եղած երանգը, որ ցույց է տալիս մխիթարանքի հնարավորությունը։
12. ↑ Թույն, որ սնում ես անչափ զգայուն հոգին,// Առանց որի երջանկությունն անկարելի կլիներ ինձ համար,// Դու, քնքուշ մելանխոլիա, ախ, եկ մխիթարիր ինձ.// Եկ, հանգստացրու իմ մռայլ մենության տանջանքները// Եվ գաղտնի քաղցրությունդ խառնիր իմ// Արցունքներին, որոնց հոսումը զգում եմ ես։
13. ↑ Նա միշտ սքանչելի և մելամաղձոտ է, այդ սիրելի Ժյուլին։
14. ↑ Սիրելիս, ես հավաստի աղբյուրներից գիտեմ, որ իշխան Վասիլին իր որդուն Մոսկվա ուղարկել է նրա համար, որպեսզի նրան ամուսնացնի Ժյուլիի ճետ։
15. ↑ Նատալի, ձեր մազերը։
16. ↑ Այնպես չէ՞, Դյուպորն սքանչելի է։
17. ↑ Դրանք գեղեցիկ կանայք են։
18. ↑ Դուք ամենագեղեցիկը կլինեք։ Եկեք, սիրելի կոմսուհի, և իբրև գրավական այս ծաղիկը տվեք ինձ։
19. ↑ Փոքրիկ աղջիկներին պաշտում եմ։
20. ↑ Նա խելքը կորցնում է, բայց կորցնում է ձեր սիրուց, թանկագինս։
21. ↑ Եթե մեկին սիրում եք, սիրելիս, դրա համար բնավ չպետք է միանձնուհու կյանք վարել։ Անգամ եթե դուք հարսնացու եք, ես համոզված եմ, որ ձեր փեսացուն կգերադասեր, որ դուք իր բացակայության միջոցին շրջան դուրս գայիք, քան թե ձանձրույթից մեռնեիք։
22. ↑ Պաշտելի է, աստվածային է, հմայիչ է։
23. ↑ Մի խոսք, միայն մի խոսք, ի սեր աստծո։
24. ↑ Ահ, ինչ ոտներ, սիրելիս, ինչ հայացք։ Աստվածուհի։
25. ↑ Եթե դուք իմ հյուրասրահում թույլ տաք ձեզ…
26. ↑ Մի վախենաք, ես բռնություն չեմ գործ դնի։
27. ↑ Իբրև ազնիվ մարդ։