Changes
/* Հոմեոպաթիկ կամ նմանակման մոգություն */
Հին մարդկանց կարծիքով, նույնիսկ այն ժամանակ, երբ փոկի կաշին առանձնացված էր մարմնից, նա գաղտնի կապի մեջ էր մնում ծովի հետ և, իբր, տեղատվության ժամանակ ծալքավորվում էր։ Անտիկ մի այլ հավատալիք, որը, ինչպես պնդում են, գալիս է Արիստոտելից<ref>Արիստոտել (384-322 մ․թ․ա․)՝ հին հույն փիլիսոփա ու գիտնական։</ref>, ասում է․ ամեն մի կենդանի արարած մեռնում է միայն տեղատվության ժամանակ։ Եթե հավատանք Պլինիոսին, մարդկանց վերաբերյալ այդ հավատալիքը բազմիցս փորձով հաստատվել է Ֆրիանսիայի ծովափին։ Փիլոստրատոսը նույնպես հավատացնում է մեզ, թե Կադրսում մեռնողները բարձր ջրի դեպքում երբեք շունչը չէին փչում։ Այդ նույն նախապաշարմունքը դեռևս պահպանվում է Եվրոպայի որոշ մասերում։ Կանտարբրիայի առափնյա շրջանի բնակիչները կարծում են, թե մարդիկ քրոնիկ հիվանդությունից կամ հանկարծակի մեռնում են հենց այն պահին, երբ մակընթացությունը սկսում է նահանջել։ Ասում են, Պորտուգալիայում, Ուելսի ողջ ծովափին և Բրետանի ծովափին գոյություն ունի այն հավատալիքը, թե երբ ջուրը բարձրանում է, մարդիկ ծնվում են, իսկ երբ ջուրը քաշվում է, մարդիկ մեռնում են։ Չարլզ Դիկենսի վկայությամբ նույն սնահավատությունը գոյություն է ունեցել Անգլիայում։ «Ծովափին մարդիկ այլ կերպ չեն մեռնում, ասում է պարոն Պեգոտին,― քան այն ժամանակ, երբ ջուրը բոլորովին սպառվում է։ Եվ չեն ծնավում, մինչև մակընթացությունը ուժի մեջ չմտնի, այսինքն՝ մինչև որ ջուրը չբարձրանա»։ Անգլիայի արևելյան ողջ ծովափին՝ Նորտումբեռլենդից մինչ Քենտ, այն կարծիքին են, թե մահերի մեծ մասը տեղի է ունենում տեղատվությունների ժամանակ։ Շեքսպիրը, երևի, լավ էր ծանոթ այս սնահավատությանը, որովհետև Ֆալստաֆին ստիպեց մեռնել «մինչև տեղատվության սկսվելը՝ ժամը տասներկուսի և մեկի միջև»։ Այս հավատալիքին մենք հանդիպում ենք նաև Հյուսիսային Ամերիկայի խաղաղօվկիանոսյան ափին՝ հայդա հնդկացիների մոտ։ Երբ հայդա ցեղի տղամարդիը մահամերձ է, նրա աչքին երևում է մակույկ, որը թիավարում են նրա մեռած ընկերները։ Նրանք լողում են մակընթացության հետ, որպեսզի ոգիների աշխարհից ողջույն հաղորդեն նրան։ «Արի մեզ հետ,― ասում են նրանք,― ահա ուր որ է կսկսվի տեղատվությունը, և մենք պետք է գնանք»։ Պորտ Սթիֆենսի (Նոր Հարավային Ուելս) բնիկները մեռելներին թաղում են միայն մակընթացության ժամանակ, քանի որ կարծում են, թե հակառակ դեպքում տեղատվության ջրերը հանգուցյալի հոգին կտանեն հեռավոր օտար երկիր։
Երկարակեցություն ապահովելու համար չինացիները դիմում են կախարդական բարդ միջոցների։ Նրանք որսում են մարդկանց ու իրերի մոգական ուժը, որը, հոմեոպաթիկ սկզբունքների համաձայն, իբր բխում է տարվա եղանակներից։ Այդ բարեհաջող ազդեցությունների ուղեկիցը այլ բան չէ, քան պատանքը։ Շատ չինացիներ իրենց պատանքը պատրաստում են դեռևս կենդանության օրոք։ Նրանցից շատերը այն ձևելն ու կարելը հանձնարարում են չամուսնացած կաղջիկներին ու երիտասարդ կանանց, հույս ունենալով, որ քանի որ դերձակուհին դեռ շատ տարիներ է ապրելու, ապա նրա կենսաուժի մի մասը անշուշտ պիտի անցնի պատանքին, և այդպիսով շատ տարիներով հետաձգի այն պահը, երբ պատանքը կծառայի նպատակին։ Հանգուցյալի հագուստները գերադասում են կարելի նահանջ տարում, քանի որ չինացու համար ակնհայտ է, որ երկար տարում կարված պատանքը մեծ չափով օժտված կլինի կյանքը երկարացնելու ունակությամբ։ Հատկապես շատ ջանքեր էին գործադրում այդ անգին հատկանիշներով օժտել շիրմահագուստի մի մասը՝ սքանչելի կապտագույն երկար մետաքսե զգեստը, որի վրա ոսկե թելերով ասեղնագործվում էր «երկարակեցություն» բառը։ Տարեց մարդուն, «երկարակեցության հագուստ» անվանումով հայտնի այդպիսի մի թանկարժեք, գեղեցիկ թիկնոցը նվիրելը չինացիների մոտ որդիական հարգանքի և ուշադրության արտահայտություն է համարվում։ Քանի որ այդ զգեստը նախատեսված է տիրոջ կյանքը երկարացնելու համար, ապա նա հաճախ դա հագնում է հանդիսավոր դեպքերում, որեսզի ոսկյա գաղափարագրերով ասեղնագործված հագուստը իր վրա լիաուժ ազդի։ Ամենից առաջ նա առիթը բաց չի թողնի այն հագնել իր ծննդյան օրը, քանի որ ողջամտությունը չինացիներին մղում է ծննդյան օրը կենսաուժի պաշար ստեղծել, որը ծախսվում է տարվա ընթացքում։ Շքեղ զգեստ հագած, իր մարմնի ամեն մի մասնիկով նրա բարերար ազդեցությունը կլանող երջանիկ «անվանակոչիկը» հաճույքով ընդունում է բարեկամենրի ու ազգականների բարեմաղթանքները, որոնք իրենց հիացմունքն են հայտնում սքանչելի շիրմահագուստի և նրա որդիներիհարգանքի համար, որոնք այդքան հիանալի ու օգտակար նվեր են մատուցել։
«Նմանը ծնում է նմանին» դրույթը չինական հավատալիքում մի կիառություն էլ ունի, որի համաձայն քաղաքների ձևը խոր ազդեցություն է գործում նրանց ճակատագրի վրա։ Այդ ճակատագիրը, իբր, կախված է այն առարկայի բնույթից, որն ամենից շատ է նման քաղաքի։ Ըստ ավանդության, Ցինչե֊Ֆու հին քաղաքը, որի ուրվագիծը ծածան էր հիշեցնում, հաճախ էր դառնում ձկնորսական ցանցի նմանվող՝ հարևան Յունչուն քաղաքի բնակիչների ավերիչ ասպատակությունների զոհը։ Դա շարունակվեց այնքան ժամանակ, մինչև որ Ցինչե֊Ֆուի բնակիչների գլխում միտք ծագեց քաղաքի կենտրոնում երկու խոշոր մեհյան կառուցել։ Առ այսօր քաղաքի վրա վեր խոյացող այդ մեհյանները ամենաբարերար ազդեցությունն են գործել նրա ճակատագրի վրա, երևակայական ցանցին «թույլ չտալով» իջնել ու խճճվել երևակայական ծածանին։
Քառասուն տարի առաջա<ref>Այսինքն անցյալ դարի 80֊ական թվականների սկզբին։</ref> Շանհայի իմաստունները շատ ջանքեր գործադրեցին տեղական մի ապստամբության պատճառը պարզելու համար։ Մանրակրկիտ քննությունից հետո նրանք պարզեցին, որ ապաստամբության պատճառը նորակառույց մեծ տաճարի ձևն էր։ Ցավոք, տաճարը շատ վատ վարքի տեր կենդանու՝ կրիայի ձև ուներ։ Դժվարությունը ավելի քան լուրջ էր, իսկ վտանգը կանխելու համար անհապաղ միջոցներ էին պահանջվում։ Տաճարը քանդելը անբարեպաշտություն կլիներ, իսկ նույն տեսքով թողնելը, նշանակում էր նման, գուցե և ավելի ծանր աղետներ բերել քաղաքի վրա։ Բայց բնագուշակության (գեոմանտիայի) տեղական գիտակների հանճարը փայլուն կերպով հաղթահարեց այդ դժվարությունը և քաղաքից վանեց վտանգը։ Կրիայի աչքերը խորհրդանշող երկու ջրհորը ջրոց լցնելով՝ Շանհայի իմաստունները «կուրացրին» վատահամբավ կենդանուն և այդպիսով նրան զրկեցին ապագայում դժբախտություններ պատճառելու ունակությունից։
Երբեմն հոմեոպաթիկ մոգությանը դիմում են նմանակման միջոցով չարիքը կանխելու համար։ Իսկական դժբախտությունը փոխարինելով երևակայականով, ձգտում են այդ կերպ խորամանկությամբ գերազանցել ճակատագրին։ Մադագասկարում բախտի հետ աչքակապուկ խաղալու այդ ձևը վերածված է համակարգի։ Տեղի հավատալիքների համաձայն, ամեն մի մարդու ճակատագիրը կանխորոշվում է նրա ծնված օրով ու ժամով, և եթե դրանք դժբախտ են լինում, ապա այդ մարդուն սպառնացող դժբախտություններից կարելի է խուսափել միայն դրանք «դուրս հանելու» կամ «փոխարինելու» միջոցով։ Դժբախտությունը կարելի է դուրս հանել տարբեր ձևերով, օրինակ, եթե մարդը ծնվել է երկրորդ (փետրվարի) ամսվա առաջին օրը, ապա երբ նա մեծանա, հավատալիքի համաձայն, նրա տունը անպայման կայրվի։ Նորածնի բարեկամները ձգտում են նախօրոք կանխել այդ աղետը․ դաշտում կամ անասունների մակաղատեղում նրանք խորդանոց են կառուցում և այրում։ Որպեսզի ծեսը անհրաժեշտ ազդեցություն ունենա, պետք է մորը նորածնի հետ նստեցնել խորդանոցում, հրկիզել այն, իսկ հետո, քանի դեռ խորդանոցը փուլ չի եկել, նրանց հանել այնտեղից։ Մադագասկարում անձրևային նոյեմբերը արցունքի ամիս է համարվում։ Նոյեմբերին լույս աշխարհ եկած երեխան ծնված է վշտի համար։ Իր ապագայի վրա կուտակվող ամպրոպաբեր ամպերը ցրելու համար նա պետք է միայն բարձրացնի եռացող ջրով կավամանի կափարիչը և չորս կողմը թափահարի։ Կափարիչից թափվող ջրի ցայտերը կողբան նրա բախտը, և նրան այլևս չի վիճակվի արցունք թափել։ Եթե աղջկա «ճակատին գրված է» վշտով տեսնել, թե իր ապագա երեխաները ինչպես են իրենից առաջ գերեզման մտնելու, ապա նա կարող է հետևյալ միջոցով իրենից վանել այդ վիշտը․ աղջիկը մորեխ է սպանում, փաթաթում է պատանքի նմանվող լաթի մեջ և անմխիթար լաց է լինում նրա վրա, ինչպես Հռաքիլը իր երեխաների վրա։ Դրանից հետո նա որսում է ևս տասներկու մորեխ, նրանց ոտքերն ու թևերը ջարդելով, շարում է սատկածի կողքին։ Այլանդակված միջատների ճռռոցը, նրանց խեղված անդամների ջղաձիգ ցնցումները խորհրդանշում են ողբասացների սրտակեղեք ճիչերն ու ջղաձգությունները թաղման ժամանակ։ Աղջիկը սատկած մորեխներին թաղում է, մնացածներին թողնում է, որ շարունակեն «սուգ ու շիվանը», մինչև մահը նրանց ազատի տանջանքներից։ Մազերը հավաքած աղջիկը իր թաղած մորեխի գերեզմանից գյուղ է վերադառնում վշտաբեկ մարդու տեսքով։ Այդ օրվանից նա արդեն ուրախ է նայում ապագային և չի կասկածում, որ իր երեխաները իրենից երկար կապրեն, չէ որ չի կարելի երկու անգամ ողբալ նրանց ու թաղել։ Եթե ծնված օրից բախտը դառնացրել է մարդուն, նրա վրա դրել աղքատության կնիքը, ապա նա կարող է հեշտությամբ ազատվել այդ խարանից։ Դրա համար անհրաժեշտ է էժան՝ մեկուկես պենս արժողությամբ երկու մարգարիտ գնել և հողում թաղել․ չէ որ մարգարիտներ շաղ տալու շռայլությունը վայել է միայն իսկական հարուստներին։
=Շփածին մոգություն=
Մինչև այժմ մենք քննարկում էինք համակրական մոգության մի ճյուղը՝ հոմեոպաթիկ կամ նմանակման մոգությունը։ Նրա հիմնական սկզբունքն է՝ նմանը ծնում է նմանին, կամ այլ խոսքով՝ հետևանքը նման է պատճառին։ Մոգության մյուս տարատեսակը, որ մենք անվանեցինք շփածին, ելնում է այն բանից, որ մեկ անգամ շփման մեջ եղած իրերը բաժանվելուց հետո պետք է համակրական հարաբերությունների մեջ մնան։ Ինչ էլ որ տեղի ունենա նրանցից մեկնումեկի հետ, նույնն էլ կատարվելու է մյուսի հետ։ Ինչպես շփածին, այնպես էլ հոմեոպաթիկ մոգության տրամաբանական նախադրյալը գաղափարների կեղծ զուգորդությունն է։ Նրա ֆիզիկական հիմքը (եթե ընդհանրապես կարելի է խոսել դրա գոյության մասին) նյութական այն միջավայրն է, որը, իբր, միացնում է առանձին առարկաները և նրանցից մեկի ազդեցությունը փոխանցում մյուսին։ Շփածին մոգության ամենասովորական օրինակը մարդու և նրա մարմնի մասերի՝ մազերի կամ եղունգների միջև, իբր, գոյություն ունեցող մոգական համակրանքն է։ Որևէ մեկի մազերն ու եղունգներն ունեցողը կարող է ցանկացած հեռավորության վրա իր կամքը պարտադրել դրանց տիրոջը։ Այս սնոտիապաշտությունը տարածված է ամբողջ աշխարհում։ Ստորև օրինակներով ցույց տանք դա։ Ավստրալիայի անդրենածինների մոտ խորհրդածեսի ժամանակ, որին հասուն տղամարդու իրավունքներ ու արտոնություններ ստանալուց առաջ պետք է ենթարկվի ամեն մի պատանի, գոյություն ունի առաջին մեկ կամ մի քանի ատամները ջարդելու սովորույթը։ Այս սովորույթի ծագումն ու իմաստը պարզ չեն։ Տվյալ դեպքում մեզ հետաքրքրումէ միայն բնիկների այն հավատալիքը, որ պատանու ատամը քաշելուց հետո էլ վերջինիս ու նրա նախկին տիրոջ միջև շարունակում է համակրական կապ գոյություն ունենալ։ Դրա համար էլ Դառլինգ գետի շրջանում (Նոր Հարավային Ուելս) որոշ ցեղերի մեջ ջարդած ատամը խրում էին գետի կամ ջրով լի փոսի մոտ աճող ծառի կեղևի տակ։ Եթե ատամը պատռում էր ծառի կեղևը կամ ջուրն էր ընկնում, ապա անհանգստանալու պատճառ չկար։ Բայց եթե նա դուրս էր ցցվում և նրա վրայով մրջյուններ էին վազվզում, ապա բնիկների համոզմամբ, պատանուն բերանի խոռոչի հիվանդություն էր սպառնում։ Նոր Հարավային Ուելսի մուռինգ և այլ ցեղերի մարդիկ ջարդած ատամը սկզբում պահ էին տալիս ցեղի ծերունիներից մեկին։ Հետո այն անցնում էր մի ավագից մյուսին, մինչև որ ամբողջ համայնքում շրջան գործելով, վերադառնում էր պատանու հորը և ի վերջո հենց իրեն՝ պատանուն։ Ընդ որում նրանցից ոչ մեկը պահ տված ատամբը չպետք է դներ «մոգական առարկաներով» տոպրակի մեջ, կարծում ՝ին թե հակառակ դեպքում ատամի տերը մեծ վտանգի կենթարկվի։ Մի անգամ խորհրդածեսի ժամանակ պատանիների ջարդած ատամները պահ էին տվել դոկտոր Հաուիթին։ Ցեղի ավագները թախանձագին խնդրել էին նրան, որ ատամները չդնի այն տոպրակը, որի մեջ, ինչպես նրանց հայտնի էր, նա կվարցի բյուրեղներ էր պահում։ Նրանք ասոմ էին, որ եթե այդպես վարվի, բյուրեղների մոգությունը կանցնի ատամներին ու վնաս կպատճառի պատանիներին։ Ատամները պահ տալուց համարյա մեկ տարի անցնելուց հետո Հաուիթին է այցելում մուռինգ ցեղի առաջնորդներից մեկը։ Նա մոտ 250 մղոն ճանապարհ էր կտրել֊անցել ատամները հետ տանելու համար։ Եկողը բացատրել էր, որ պատանիներից մեկը հիվանդացել է, և բնիկները որոշել են, որ ատամը ինչ֊որ վնասվածք է ստացել, որը և անդրադարձել է պատանու առողջության վրա։ Պատվիրակին հավատացնում են, որ ատամը պահվում է տուփի մեջ, բոլոր այն առարկաներից (օրինակ, կվարցից) առանձին, որոնք կարող էին նրա վրա ազդել։ Դրանից հետո մուռինգը տուն է վերադառնում, հետը տանելով խնամքով փաթաթված ատամները։
Բասուտները քաշած ատամները խնամքով պահում են, որպեսզի դրանք առասպելական էակների ձեռքը չընկնեն, որոնք, համաձայն նրանց հավատալիքների, այցելում են գերեզմանները ր կարող են մոգական միջոցներով վնասել ատամի տիրոջը։ Հիսուն տարի առաջ<ref>Խոսքս անցյալ դարի երկրորդ կեսի մասին է։</ref> Սուսեքսի կոմսությունում մի աղախին համառորեն խորհուրդ էր տալիս ընկած կաթնատամները դեն չգցել, որովհետև, եթե կենդանին գտնի ու կրծոտի ատամը, ապա անպայման, պնդում էր նա, երեխայի ատամը նման կլինի կենդանու ատամին։ Որպես ապացույց նա կվայաբերում էր ինչ֊որ ծերունի Սիմոնսի, որի վերին ծնոտից խոզի մեծ ժանիք էր ցցված։ Ծերունու ասելով, ինքը այդ արատի համար պարտական էր մորը, որը երեխայի ընկած ատամը պատահաբար գցել էր խոզի կերատաշտի մեջ։ Այդ հավատալիքը հանգեցնում էր այնպիսի գործողությունների, որոնց նպատակն էր հոմեոպաթիկ մոգության միջոցով փչացած հին ատամները փոխարինել նոր, ամուր ատամներով։ Շատ ժողովուրդներ ընկած կամ քաշած ատամը այնպիսի տեղ են դնում, որ մուկը կամ առնետը գտնի․ նրանք հույս ունեն, որ ատամի ու նրա նախկին տիրոջ միջև գոյություն ունեցող համակրական կապի շնորհիվ նրա ատամները կրծողների ատամների նման ամուր ու դիմացկուն կդառնան։ Գերմանիայի գրեթե բոլոր գյուղացիները այն կարծիքին են, որ քաշած ատամը պետք է մկան բունը խոթել։ Կարծում են, որ եթե ընկած կաթնատամի հետ այդպես վարվեն, ապա երեխայի ատամները ամբողջ կյանքում չեն ցավի։ Կամ ընկած ատամի տերը պետք է մտնի վառարանի հետևը և ատամը գլխի վրայով նետելով՝ ասի․ «Վերցրու քո ոսկրե ատամը, տուր ինձ, մկնիկ, քո երկաթյա ատամը»։ Դրանից հետո նա հիանալի ատամներ կունենա։ Երբ Խաղաղ օվկիանոսում գտնվող Ռարատոնգա կղզում երեխայի ատամը ընկնում էր, բնիկները արտասանում էին հետևյալ թախանձանքը․
Մեծ ու փոքր առնետներ, <br>
Ահա իմ հին ատամը, <br>
Տվեք, խնդրեմ, ինձ նորը։
Այնուհետև ատամը շպրտում էին տան ծղոտե կտուրը, որտեղ, փտած ծղոտի մեջ սովորաբար բուն էին դնում առնետները։ Նման դեպքերում բնիկները առնետներին էին դիմում, որովհետև առնետի ատամները ամենից ամուր էին համարում։
Գոյություն ունի նաև այն հավատալիքը, թե մարդու մարմնի այլ մասերն ու օրգանները ևս, ֆիզիկապես անջատված լինելով մարդուց, համակիր կապի մեջ են նրա հետ։ Այդպիսիների կարգին են դասում, օրինակ, պորտալարն ու ընկերքը։ Այդ կապը այնքան սերտ է համարվում, որ հաճախ ամբողջ կյանքի ընթացքում մարդու բախտը կապում են դրանց բախի հետ։ Երեխայի կյանքը բարեհաջող կդասավորվի, եթե պորտալարը կամ ընկերքը լավ պահպանվի։ Եթե դրանք վնասում կամ կորցնում են, ապա տառապում է նաև երեխան։ Այսպես, Արևմտյան Ավստրալիայի բնիկները հավատում են, թե մարդու լավ կամ վատ լողորդ դառնալը կախված է նրանից, թե երեխայի ծնվելու ժամանակ մայրը պորտալարը գցե՞լ է ջուրը, թե՞ ոչ։ Պենֆատեր գետի (Քվինսլենդ) շրջանի բնիկների մոտ այն հավատքը գոյություն ունի, թե երեխայի հոգու մի մասը մնում է ընկերքի մեջ, դրա համար էլ երեխայի տատը ընկերքը տանում թաղում է ավազի մեջ։ Այդ տեղը նա նշում է՝ ճյուղերը օղակաձև խրելով ավազի մեջ։ Ճյուղերի ծայրերը նա այնպես է կապում, որ ձևով կոն է հիշեցնում։ Երբ Անժեան, այն էակը, որը իբր հղիացնում է կնոջը՝ նրա արգանդում ցեխից ծեփված մանուկ զետեղելով, անցնում է այդ տեղի մոտով, ընկերքից դուրս է հանում հոգին և տանում իր կացարաններից մեկը (փչակ, ժայռի ծերպ կամ գետալճակ), որտեղ այն մնում է տարիներ։ Բայց վաղ թե ուշ Անժեան հոգին վերադարձնում է երեխային, և նա ասես երկրորդ անգամ է լույս աշխարհ գալիս։ Կարոլինյան կղզիներից մեկում (Պոնապե կղզի) պորտալարը դնում են խեցու մեջ և նրա հետ վարվում են այնպես, որ երեխային հնարավորին չափ լավ նախապատրաստեն այն գործունեության համար, որը ընտրել են ծնողները։ Օրինակ, եթե ծնողները ուզում են նրանից հմուտ ծառ մագլցող պատրաստել, ապա պորտալարը կախում են ծառից։ Քեն կղզու բնակիչները պորտալարի մեջ տեսնում են նորածնի եղբորը կամ քրոջը (նայած նրա սեռին)։ Նրանք պորտալարը դնում են մոխրով լցված կավամանի մեջ, որն այնպես են տեղավորում ծառի ճյուղերին, որ այնտեղից նա կարողանա աչալրջորեն հետևել երեխայի ճակատագրին։ Սումատրա կղզու բատակները և Հնդկական օվկիանոսի կղզիների շատ այլ ժողովուրդներ ընկերքը համարում են երեխայի եղբայրը կամ քույրը (սեռը որոշում են երեխայի սեռին համապատասխան) և այն թաղում են տակ տակ։ Բատակները հավատացած են, որ նրանից է կախված երեխայի բարօրությունը, նա փոխանցվող հոգու կացարանն է, որի մասին կխոսենք հետո։ Կարոբատակները համոզված են, որ մարդու ունեցած երկու հոգիներից իսկականն այն է, որը ընկերքի հետ միասին գտնվում է տան տակ․ նրանց ասելով, հենց այդ հոգին է երեխային կյանք տալիս։
Բագանդաները հավատում են, որ ամեն մարդ աշխարհ է գալիս իր կրկնակով, և այդ նմանակին նրանք նույնացնում են ընկերքի հետ։ Մայրն ընկերքը թաղում է բանանի ծառի տակ, որն այդպիսով դառնում է սրբազան այնքան ժամանակ, մինչև որ պտուղները հասունանան և դրանք քաղեն ընտանեկան սուրբ տոնի համար։ Չերոկները աղջկա պորտալարը թաղում են հացահատիկի սանդի տակ, որ նա լավ խոհարարուհի դառնա, իսկ տղայինը անտառում կախում են ծառից, որ նա ճարպիկ որսորդ դառնա։ Պերուացի ինկերը պորտալարը պահում էին մեծ խնամքով, և երբ երեխան հիվանդանում էր, տալիս էին, որ ծծի։ Հին Մեքսիկայում տղայի պորտալարը սովորաբար տալիս էին ռազմիկներին, և նրանք այն թաղում էին ռազմի դաշտում, որ տղան մարտիկ դռանա։ Իսկ աղջկա պորտալարը թաղում էին ընտանեկան օջախի կողքին․ կարծում էին, թե դա նրա մեջ ընտանեկան ամեն ինչի նկատմամբ սեր և կերակուր պատրաստելու հմտություն կառաջացնի։
Շատ եվրոպացիներ մինչև օրս էլ հավատում են, թե անձի ճակատագիրը այս կամ այն կերպ կապված է ընկերքի կամ պորտալարի ճակատագրի հետ։ Այսպես, Բավարիայի Մերձհռենոսյան մարզում պորտալարը միաժամանակ փաթաթում են մի կտոր հին լաթով և նայած երեխայի սեռի՝ մասերի են բաժանում կամ ծածկում են, որպեսզի տղան հմուտ աշխատող, իսկ աղջիկը լավ դերձակուհի դառնա։ Բեռլինում տատմերը սովորաբար չորացած պորտալարը տալիս է երեխայի հորը և խիստ պատվիրում է խնամքով պահել այն․ չէ որ քանի դեռ այն անվնաս է, երեխան կապրի և առողջ կլինի։ Բոսում և Պերշում (Ֆրանսիա) պորտալարը երբեք կրակի կամ ջրի մեջ չեն գցի, քանի որ վախենդում են որ այդպես վարվելու դեպքում երեխան կվառվի կամ կխեղդվի։
Այսպիսով, շատ ժողովուրդներ պորտալարը, իսկ էլ ավելի հաճախ ընկերքը, համարում են կենդանի էակ, երեխայի քույրը կամ եղբայրը, կամ մի առարկա, որի մեջ ոգի է ապրում, երեխայի պահապանը կամ նրա հոգու մի մասը։ Այն հավատը, թե իբր մարդու և նրա պորտալարի կամ ընկերքի միջև համակրական կապ գոյություն ունի, ուղղակի արտահայտվում է տարածված մի սովորույթի մեջ, երբ երեխայի պորտալարի կամ նրա ընկերքի հետ այնպես են վարվում, որ ազդեն մարդու գործունեության բնույթի ու տեսակի վրա։ Այսպիսով, երեխայի ընկերքի (ավելի նվազ չափով պորտալարի) հետ կապված հավատալիքներն ու սովորույթները լիովին համապատասխանում են փոխանցվող կամ արտաքին հոգու մասին լայնորեն տարածված պատկերացմանը և նրա վրա հիմնված սովորույթներին։ Կարելի է առանց վարանելու ենթադրել, որ այդ նմանությունը պարզապես պատահական զուգադիպություն չէ և որ հանձին երեխայի ընկերքի մենք ունենք արտաքին հոգու և նրա հետ կապված սովորույթների պատկերացումների ֆիզիկական հիմքը, գուցեև՝ ոչ միակը։ Այս հարցը մենք կքննարկենք հետագայում։
Շփածին մոգության ուսմունքի հետաքրքրական հավելվածն է այն հավատը, թե վերք պատճառած առարկայի և վիրավորված մարդու միջև կապ գոյություն ունի․ այն, ինչ հետագայում տեղի է ունենում այդ առարկայի հետ, համապատասխան ազդեցություն է գործում տուժողի վրա։ Պլինիոսը գրում է․ եթե դուք զղջում եք, որ մարդուն վիրավորել եք, բավական է մի քանի անգամ թքեք այն ձեռքի վրա, որով վերք եք հասցրել, և վիրավորի տառապանքները վայրկենապես կթեթևանան։ Եթե Մելանեզիայում վիրավորված տղամարդու ընկերները ձեռք են բերում իրենց ընկերոջը խոցած նետը, նրանք դա պահում են խոնավ տեղում կամ զով տերևներով փաթաթած․ նրանք կարծում են, թե այդպիսով վերքը քիչ կբորբոքվի և շուտ կառողջանա։ Մինչդեռ նետ արձակող թշնամին, ընդհակառակը, ջանում է ավելի ծանրացնել վերքը։ Այդ նպատակով նա ու նրա ընկերները տաք, այրող թուրմեր են խմում և ծամում են բորբոքում առաջացնող տերևներ, որի հետևանքով, ինչպես կարծում են նրանք, վերքը պիտի գրգռվի ու բորբոքվի։ Այնուհետև նրանք աղեղը պահում են կրակի մոտ, որպեսզի նրանից արձակած հետի պատճառած վերքը ավելի ցավոտ լինի։ Այդ նույն նպատակով նրանք կրակի մեջ են դնում նետի ծայրակալը (եթե ունեն)։ Նրանք նաև ջանում են աղեղալարը պիրկ պահել և մերթ ընդ մերթ նրանով զիլ ձայներ են արձակում, կարծելով, թե դա վիրավորին ստիպում է տառապել նյարդային լարումից և փայտացման նոպաներից։ «Մեզ անընդհատ հավատացնում են,― գրում է Ֆրենսիս Բեկոնը<ref>Բեկոն Ֆրենսիս (1561-1626)՝ անգլիացի փիլիսոփա։</ref>,― թե երբ յուղում են այն զենքը, որով վերք է հասցվել, վերքը բուժվում է։ Վստահության արժանի մարդկանց շարադրանքում (թեև ես հակված չեմ դրան հավատալ) պետք է ուշադրություն դարձնել հետևյալին․ նախ՝ դրա համար անհրաժեշտ քսուկը պատրաստում են այնպիսի բաղադրամասերից, որոնցից առավել տարօրինակն ու դժվար ճարվողը մեռած բայց չթաղված մարդու գանգամամուռն է, երեխայի կամ զուգավորության ժամանակ սպանված արջի ճարպը։ Փիլիսոփայի վկայությամբ, այս և այլ բաղադրամասերից կազմված արժեքավոր քսուկը ոչ թե վերքի, այլ զենքի վրա են քսում։ Ընդ որում, ինքը վիրավորը գտնվում էր զգալի հեռավորության վրա և ոչնչից տեղյակ չէր։ Բեկանի ասելով փորձի համար զենքի վրայից քսուկը այնպես են մաքրում, որ վիրավորը այդ մասին չիմանա։ Հետևանքը լինում է այն, որ նրա ցավերը իբր սաստկանում են և շարունակվում այնքան, մինչև որ զենքը նորից են յուղում։ Ավելին, «ոմանք պնդում են, որ եթե չենք կարողանում զենք ձեռք բերել, ապա վերքի մեջ զենքի ձև ունեցող երկաթյա կամ փայտյա առարկա դրեք, որը արյունահեսություն առաջացնի, և այդ առարկան քսուկով յուղեք, ինչև նույն ազդեցությունը կգործի։ Արևելյան Անգլիայի կոմսություններում առաջվա նման հիմա էլ են պահանջարկ վայելում այն բուժամիջոցները, որոնց վրա ուշադրություն է դարձրել Բեկոնը։ Այսպես, եթե Աուֆոլկի կոմսության բնակիչը վիրավորվում է էտելու մկրատով կամ գերանդիով, նա փայլեցնելու աստիճան շփում է այդ գործիքը ու քսուկ քսում, որպեսզի վերքը չթարախակալի։ Եթե գյուղացու մատը փուշ է մտնում, նա այդ փուշը հանում է և վրան յուղ կամ ճարպ քսում։ Մի անգամ բժշկի մոտ է գալիս ձեռքի վերքը բացված մի մարդ։ Պարզվում է, որ ցանկապատ պատրաստելու ժամանակ փուշը ծակել է ձեռքը։ Երբ նրան ասում են, որ վերքը թարախակալել է, նա պատասխանում է․ «Դա չպետք է լիներ, չէ որ հենց որ փուշը դուրս քաշեցի, վրան ճարպ քսեցի»։ Եթե ձիու ոտքը մեխ է մտնում, սուֆոլկցի ձիապանը պահում է այդ մեխը, ամեն օր վրան յուղ է քսում, որպեսզի վերքը չթարախակալի։ Քեմբրիջշիրի կոմսության սևագործ բանվորների կարծիքով, եթե ձիու ոտքը մեխ է մտել, պետք է մեխը դուրս քաշել, վրան խոզի ճարպ կամ յուղ քսել և հուսալի տեղ պահել։ Հակառակ դեպքում ձին չի լավանա։ Մի անգամ մի գյուղացի մարդ է ուղարկում անասնաբույժի մոտ, որ նա գա ու զննի իր ձիուն, որի կողը, ֆերմայի դարպասի սյան կեռին քսվելով, պատռվել էր։ Բժիշկը, ֆերմա գալով, նկատում է, որ վիրավոր ձիուն ոչ մի օգնություն ցույց չի տրվել, իսկ տերը զբաղված է սյան կեռը ջարդելով, որպեսզի վրան յուղ քսի ու մի կողմ դնի, որից հետո, ինչպես կարծում են Քեմբրիջի իմաստունները, կենդանին կառողջանա։ Էսեքսի գյուղացիների կարծիքով ևս, եթե մարդը դանակի հարված է ստացել, առողջանալու համար պետք է դանակին յուղ քսել և դնել հիվանդի մահճակալի լայնքով։ Բավարիայում ձեզ խորհուրդ կտան կտավին ճարպ քսել ու դրանով փաթաթել ձեզ վիրավորած կացնի շեղբը, միաժամանակ ջանալով շեղբը վեր պահել։ Կացնին քսած ճարպը չորանալու հետ զուգընթաց ձեր վերքը կլավանա։ Հարցի լեռներում բնակվողները ասում են, որ եթե դուք կտրել եք ձեր որևէ տեղը, ապա դանակի կամ մկրատի վրա պետք է ճարպ քսեք և գործիքը չոր տեղ դնեք՝ հանուն Հոր և Որդու և Սուրբ հոգու։ Հենց որ դանակը չորանա, վերքն էլ կառողջանա։ Իսկ Գերմանիայի ուրիշ շրջանների բնակիչներ այն կարծիքին են, թե դանակը պետք է խոնավ հողի մեջ խրեք, որ ձեր վերքը դանակի ժանգոտելու հետ զուգընթաց լավանա։ Իսկ բավարացիները խորհուրդ են տալիս կացնի կամ այլ առարկայի վրա արյուն քսել և քիվի տակ դնել։
Կենտրոնական Ավստրալիայի բնիկները, անգլիացի ու գերմանացի գյուղացիների, Ամերիկայի ու Մելանեզիայի բնիկների համեմատությամբ, մի քայլ առաջ են։ Նրանց կարծիքով, որպեսզի վիրավորը առողջանա, նրա մոտիկ ազգականները պետք է իրենց մարմնին ճարպ քսեն, սահմանափակեն իրենց կերաբաժինը և որոշակիորեն կարգավորեն իրենց վարքը։ Այսպես, քանի դեռ թլփատումից հետո անչափահասի վերքը չի լավացել, նրա մայրը սննդի մեջ չպետք է պարկամկան միս, մողեսի որոշակի տարատեսակ, նախշազարդ օձ և որևէ ճարպ օգտագործի։ Նման կերը իբր կարող է ուշացնել վերքի ապաքինումը։ Նա ամեն օր յուղ է քսում որպես բրիչ օգտագործվող փայտերին և ոչ մ րոպե դրանք անուշադրության չի մատնում։ Գիշերը դրանք դնում է գլխատակը։ Ոչ ոքի թույլ չի տրվում դրանց ձեռք տալ։ Ամեն օր տղայի մայրը յուղով շփում է իր մարմինը, քանի որ կարծում են, թե դա կօգնի տղայի ապաքինմանը։ Նույն սկզբունքի վրա հիմնված մի այլ նրբացված միջոց են հայտնագործել գերմանացի գյուղացիները։ Երբ Բավարիայի կամ Հեսենի գյուղացիներից մեկի խոզի կամ ոչխարի ոտքը կոտրվում է, նա փաթաթան ու բեկակալ է կապում աթոռին։ Դրանից հետո մի քանի օր ոչ ոքի թույլ չի տրվում այդ աթոռին նստել, շարժել այն կամ սայթաքելով դիպչել դրան, իբր դրանով ցավ կպատճառի վիրավոր խոզին կամ ոչխարին և կխանգարվի նրա առողջանալը։ Վերջին դեպքում շփածին մոգության բնագավառից մենք բացահայտորեն անցանց հոմեոպաթիկ կամ նմանակման մոգության բնագավառը։ Աթոռի ոտքը, որը բուժում են կենդանու ոտքի փոխարեն, բնավ կենդանուն չի պատկանում և այն վիրակապով փաթաթելը զուտ նմանակում է բուժումը, որը բնական վիրաբուժությունը կկիրառեր իսկական հիվանդի նկատմամբ։
Հնարավոր է, որ մարդու և նրան վիրավորող զենքի երևակայական համակրական կապը հենվում է այն պատկերացման վրա, որ զենքի վրայի արյունը շարունակում է հարազատ մնալ վիրավորի արյան հետ։ Համանման պատճառով էլ Նոր Գվինեայից ոչ հեռու գտնվող Թումելո կղզու պապուասները ձգտում են ծովը նետել այն արյունոտ վիրակապերը, որոնցով կապված են եղել իրենց վերքերը, վախենալով, որ եթե այդ փալասները թշնամու ձեռքն ընկնեն, ապա նրանք կարող են դրանց միջոցով վնաս պատճառել իրենց։ Երբ բերանից վիրավորված մի մարդ, որի վերքից անընդհատ արյուն էր հոսում, բժշկական օգնություն ստանալու համար դիմել էր միսիոներներին, նրա կինը ջանում էր հավաքել արյունը և ծովը թափել։
Որքան էլ աղավաղված ու անբնական թվա մեզ այս գաղափարը, դա այնքան էլ անբնական չէ, ինչքան այն հավատը, թե մարդու և հագուստի միջև մոգական կապ է պահպանվում, ըստ որի, այն ամենը, ինչ կատարվում է հագուստի հետ, իբր անդրադառնում է մարդու վրա, անգամ, եթե այդ ժամանակ նա հեռու է գտնվում։ Որևէ մեկին հիվանդացնելու համար Հարավային Ավստրալիայի Վիկտորիայի նահանգի վոճոբալուկ ցեղի կախարդը գողանում է այդ մարդու՝ պարկամկան մորթուց կարված թիկնոցը և դանդաղ խորովում կրակի վրա․ իբր դրանից թիկնոցի տերը հիվանդանում է։ Եթե կախարդը համաձայնում է հմայությունը խափանել, նա թիկնոցը վերադարձնում է հիվանդի բարեկամներին, պատվիրելով այն ջրի մեջ դնել «կրակից մաքրելու համար»։ Որից հետո հինվադն, իբր, թարմացնող զովություն է զգում և առողջանում։ Տաննա կղզում (Նոր Հեբրիդներ) ուրիշի վրա «ատամ ունեցող» և նրա մահը ցանկացող մարդը ձգտում էր ձեռք բերել թշնամու քրտինքով ներծծված հագուստը։ Եթե դա հաջողվում էր, նա մի որոշակի ծառի տերևներով ու ճյուղերով խնամքով շփում էր հագուստը, այնուհետև ճյուղերով ու տերևներով կապում և երկարավուն մի փաթեթ էր անում, որը ձևով նրբերշիկ էր հիշեցնում, և կրակի վրա դանդաղ այրում էր։ Նա հավատացած էր, որ քանի դեռ փաթեթը այրվում է, զոհը հիվանդանում է, իսկ երբ փաթեթը մոխրանում է, նա մեռնում է։ Կարելի է ենթադրել, որ կախարդության այս ձևի ժամանակ մոգական համակրանք գոյություն ուներ ոչ այնքան մարդու և նրա հագուստի, որքան մարդու և նրա մարմինը պատող քրտինքի միջև։ Բայց նման կարգի այլ դեպքերում հագուստն ինքնին բավական էր համարվում, որ կախարդանքը տիրեր իր զոհին։ Երբ բանաստեղծ Թեոկրիտեսի մոտ կախարդուհին հալում էր պատկերը կամ մի կտոր մեղրամոմ, որպեսզի անհավատարիմ սիրեկանը մոմի նման հալվի իր հանդեպ ունեցած սիրուց, նա չի մոռանում կրակի մեջ գցել ցրվածության հետևանքով տանը նրա թողած թիկնոցից մի կտոր։ Պրուսիայի բնակիչները ասում էին, որ եթե դուք չեք կարող գողին բռնել, փախուստի ժամանակ նրա թողած հագուստը ձեռք գցելուց ավելի լավ բան չկա․ եթե դուք մի լավ ձաղկեք հագուստը, գողը կհիվանդանա։ Այս հավատը Այս հավատը ժողովրդի մեջ խորն է արմատավորվել։ XIX դարի սկզբին Բերենդա քաղաքի շրջակայքում մի մարդու բռնացնում են այն պահին, երբ նա փորձում էր մեղր գողանալ։ Նա փախչում է, բայց չի հասցնում վերցնել իր հագուստը։ Երբ նա իմանում է, որ մեղրի գազազած տերը մուրճով հարվածներ է հասցնում իր հագուստին, այնպես է տագնապի մատնվում, որ անկողին է ընկնում ու մեռնում։
Շատերը հավատում են, որ մոգության շնորհիվ մարդու վրա կարելի է համակրությամբ ազդել ոչ միայն հագուստի, կտրած մազերի ու եղունգների, այլև ավազի կամ հողի վրա նրա թողած հետքերի միջոցով։ Ամբողջ աշխարհում մասնավորապես տարածված է այն հավատը, որի համաձայն, վնասելով հետքերը, դուք վնաս եք պատճառում այդ հետքերը թողած ոտքերին։ Հարավարևելյան Ավստրալիայի բնիկները հավատում են, որ կվարցի, ապակու, ոսկորի կամ փայտածուխի սուր կտորներ դնելով ոտնահետքերի վրա, իրենք կարող են կաղ դարձնել մարդուն։ Նկատելով, որ տատունոլունգ ցեղից մի մարդ ուժեղ կաղում է, բժիշկ Հաուիթը հարցրել էր նրան, թե ի՞նչ է պատահել։ Նա պատասխանել էր․ «Ինչ որ մեկը ոտնահետքիս վրա շիշ էր դրել»։ Իրականում նա տառապում էր ռևմատիզմից, բայց կարծում էր, թե թշնամին գտել է իր ոտնահետքը և նար մեջ կոտրած շշի բեկոր է խրել, և մոգական այս գործողությունից էլ առաջացել է իր ոտքի ցավը։
Եվրոպայի տարբեր ժողովուրդների մեջ նույնաբնույթ միջոցներ գոյություն ունեն։ Մեկլենբուրգցիների կարծիքով, եթե մարդու ոտնահետքի մեջ մեխ խրեն (երբեմն պահանջվում է, որ այդ մեխը քաշած լինի դագաղից), մարդը կդառնա կաղ։ Վնաս հասցնելու այս միջոցին են դիմում նաև Ֆրանսիայի որոշ շրջաններում։ Պատմում են, որ Սթոու քաղաքում (Սուֆոլկի կոմսություն) հաճախ մի կախարդ կին էր հայտնվում։ Եթե որևէ մեկը քայլում էր նրա հետևից և նրա ոտնահետքի մեջ մեխ կամ դանակ էր խրում, կինը իբր չէր կարողանում տեղից շարժվել, մինչև այն դուրս չէին քաշում։ Հարավային սլավոնների մոտ աղջիկն իր սիրածի ոտնահետքից հող է վերցնում, լցնում ծաղկի թաղարը և այդ թաղարում անթառամ թավշածաղիկ է ցանում։ Աղջիկը հավատացած է, որ ինչպես աճում, ծաղկում ու անթառամ են մնում այս ոսկեգույն ծաղիկները, այնպես էլ անթառամ կլինի իր սիրածի սերը։ Ենթադրվում է, թե սիրո հմայությունները պատանու վրա կազդեն այդ հողի միջոցով, որի վրայով նա քայլել է։ Մարդու և նրա ոտնահետքերի համակրական կապի այդ նույն գաղափարի վրա էին հենվում հին դանիացիները պայմանագիր կնքելիս։ Որպես պայմանավորվող կողմերի հավատարմության գրավական՝ միմյանց հետքերը ցողում էին իրենց արյամբ։ Հին Հունաստանում էլ են գոյություն ունեցել նման սնահավատություններ։ Այնտեղ, օրինակ, կարծում էին, թե գայլի հետքը տրորած ձին այլևս չի կարող խրխնջալ։ Իսկ Պյութագորասին վերագրվող ասույթը արգելում էր մարդու ոտնահետքի մեջ դանակ կամ մեխ խրել։
Աշխարհի շատ մասերում որսորդները այս նախապաշարմունքն օգտագործում են որսակենդանուն հալածելու նպատակով։ Այսպես, գերմանացի որսորդը հետապնդվող որսի հետքի մեջ դագաղի քաշած մեխ է խրում, հավատացած լինելով, թե դրանով կենդանուն կխանգարի փախչել։ Նույն նպատակով Վիկտորիայի նահանգի ավստրալացի բնիկները հետապնդվող գազանի թարմ հետքի վրա այրվող խանձողներ են դնում։ Հոտենտոտ որսորդները օդ են նետում որսի թողած հետքից վերցրած մի բուռ ավազ՝ կարծելով, թե դա կտապալի կենդանուն։ Թոմպսոն գետի ցեղի հնդկացիները վիրավոր եղնիկի հետքի վրա բժժանքներ էին դնում, որից հետո այդ օրը հետապնդումն ավելորդ էր համարվում, չէ որ կախարդված եղնիկը հեռու չի փախչի և շուտով կսատկի։ Օջիբվե հնդկացիները եղնիկի կամ արջի հետքի վրա բուսաթույն էին դնում, կարծելով, եթե կենդանին այդ պահին անգամ երկու֊երեք օրվա ճանապարհ էլ հեռու լինի իրենցից, շուտով կհայտնվի հասանելիության սահմաններում։ Արևմտյան Աֆրիկայի էվե ցեղի որսորդները որսի հետքերը ծածկում են սրածայր փայտերով, հավատացած լինելով, թե դա կխեղի կենդանուն, և իրենք կկարողանան հասնել նրան։
Թեև ոտնահետքը ավելի նկատելի է, բայց այն մարդու թողած միակ հետքը չէ, որի միջոցով «կարելի է» մարդու վրա մոգական ազդեցություն գործել։ Հարավարևելյան Ավստրալիայի բնիկները հավատում են, որ մարդուն կարելի է վնաս հասցնել կվարցի, ապակու և այլ առարկաների սուր կտորներ խրելով այն հետքի մեջ, որը նրա մարմինը թողել է պառկած ժամանակ․ այդ սուր առարկաների մոգական ուժը թափանցում է նրա մարմինը և պատճառում այն սուր ցավերը, որոնք «տգետ» եվրոպացին ռևմատիկ ցավեր է համարում։ Այժմ մենք հասկանում ենք, թե պյութագորականները ինչու էին այն կարծիքին, թե անկողնուց ելնելով՝ անհրաժեշտ է հարթել անկողնու սպիտակեղենի վրա եղած հետքը։ Այս խորհուրդը ոչ այլ ինչ է, քան կախարդանքներից զգուշանալու հանգույն միջոց, սնահավատության մի ամբողջ օրենսգրքի մաս, որը անտիկ աշխարհը վերագրում էր Պյութագորասին, թեև կասկածից վեր է, որ հույները դրան ծանոթ էին այդ փիլիսոփայից դեռ շատ առաջ։
==Մոգության կազմավորման փուլերը==
Ահա և մենք ավարտեցինք համակրական մոգության ընդհանուր սկզբունքների հետազոտումը։ Այն օրինակները, որոնց միջոցով պարզաբանեցինք դրանք, մեծ մասամբ փոխ էին առնված մասնավոր մոգության, այսինքն՝ առանձին անձնավորությունների օգուտ կամ վնաս բերելու նպատակ հետապնդող կախարդական ծեսերի ու հմայախոսությունների բնագավառից։ Սակայն նախնադարյան հասարակարգում, սովորաբար մենք ի հայտ ենք բերում նաև այսպես կոչված հանրային մոգություն, որը կիրառվում է հօգուտ ամբողջ համայնքի բարօրության։ Նման դեպքերում մոգն, ասես, հասարակական պաշտոնատար անձ է դառնում։ Այս պաշտոնատար անձանց առաջացումը մեծ նշանակություն ուներ հասարակության քաղաքական և կրոնական զարգացման առումով։ Չէ որ, երբ ամբողջ ցեղի բարօրությունը կախման մեջ է դրվում մոգական ծեսերի կատարումից, կախարդը դառնում է հարգելի ու ազդեցիկ անձնավորություն և կարող է առանց դժվարության հասնել առաջնորդի կամ թագավորի աստիճանի։ Զարմանալի չէ, որ զբաղմունքի այդ ձևը հրապուրում էր ցեղի առավել ընդունակ և փառասեր անդամներին, քանի որ դա իր հեռանկարով մյուսներից ավելի շատ էր հարգանք, հարստություն և իշխանություն խոստանում։ Նրանցից ավելի խելամիտները սկսում են հասկանալ, թե որքան հեշտ է հիմարացնել իրենց ավելի դյուրահավատ եղբայրակիցներին, նրանց սնահավատությունը շրջել, ծառայեցնել իրենց օգտին։ Սա չի նշանակում, թե կախարդը միշտ խորամանկ ու խաբեբա է։ Հաճախ նա անկեղծորեն համոզված է, թե ինքն իրոք տիրապետում է այն զարմանալի ուժին, որով նրան օժտում է ցեղակիցների դյուրահավատությունը։ Բայց ինչքան նա խորաթափանց է, այնքան ավելի հավանական է, որ նա կռահում է այն մոլորությունները, որոնք հրապուրում են պակաս զգոն մարդկանց։ Այս «մասնագիտության» ամենաընդունակ ներկայացուցիչները, հավանաբար, դառնում են ավել կամ պակաս գիտակից խաբեբաներ։ Աչքի ընկնող ընդունակությունների շնորհիվ էլ հենց այդ մարդիկ են սովորաբար առավել մեծ հարգանք ու բարձրագույն իշխանություն ձեռք բերում։ Մասնագետ կախարդի ճանապարհին բազում ծուղակներ են դրված և, որպես կանոն, միայն շատ սառը դատողության ու սուր մտքի տեր մարդը կարող է անվտանգ խուսանավել դրանցից։ Պետք է հաշվի առնել, որ կախարդի ամեն մի հայտարարություն կամ պահանջ, որպես այդպիսին, կեղծ է։ Դրանցից ոչ մեկը չի կարելի պաշտպանել առանց գիտակցված կամ չգիտակցված խաբեության։ Հետևաբար, կախարդը, որը անկեղծորեն հավատում է իր «արտակարգ» ընդունակություններին ու հնարավորություններին և դրանցով հիմնավորում իր ոչ չափավոր հավակնությունները, ավելի քան մեծ վտանգի է ենթարկվում։ Ուստի ավելի հավանական է, որ առաջխաղացում կունենա ոչ թե նա, այլ կանխամտածված խաբեբան։ Ազնիվ կախարդը սպասում է, որ իր կախարդանքներն ու նզովքները ենթադրվելիք ներգործությունը կունենան, այդ պատճառով էլ, երբ նա անհաջողության է մատնվում, կործանարար անհաջողության, որը, ինչպես հաճախ է պատահում, չի կարելի թաքցնել, անակնկալի է գալիս։ Ի տարբերություն իր խարդախ գործընկերոջ, նա պատրաստ չի պահում այդ ձախողման համար արդարացում, իսկ մինչ նա որոնի֊գտնի այն, հիասթափված ու կատաղած ցեղակիցները կհասցնեն ոլորել նրա վիզը։
Հասարակական զարգացման այս աստիճանին բարձրագույն իշխանությունը, որպես կանոն, ընկնում է առավել խորաթափանց ու միջոցների մեջ խտրականություն չդնող մարդկանց ձեռքը։ Եթե կշեռքի մի նժարին դնենք նրանց խարդախությունների պատճառած վնասը, մյուսի վրա՝ նրանց խորաթափանցության տված օգուտը, ապա կարող է ստացվել, որ լավը մեծապես կգերակշռի։ Այս աշխարհում, ըստ երևույթին, ավելի շատ փորձանքներ են բերել բարձր պաշտոններում գտնվող ազնիվ հիմարները, քան խելամիտ խարդախները։ Խորամանկ խարդախը, հենց որ հագուրդ է տալիս իր փառամոլությանը, այլևս ոչ մի շահադիտական նպատակ չի հետապնդում և կարող է (ինչպես հաճախ անում է) իր ընդունակությունները, փորձն ու հնարավորությունները ի սպաս դնել հասարակությանը։ Նրանցից շատերը, որոնք ամենից քիչ են փափկանկատություն հանդես բերել իշխանությունը գրավելիս՝ լինի դա դրամի, քաղաքական, թե մի այլ տենչալի իշխանություն, օգտագործել են այն ամենաբարեգործական ձևով։ Խարդախ բանսարկուն, դաժան հաղթողը կարող է կյանքն ավարտել որպես կենդանության օրոք օրհնված մահից հետո ողբացվող, սերունդների գովանսանքին ու հիացմունքին արժանի իմաստուն ու մեծահոգի կառավարիչ։ Դրա ամանանշանակալի օրինակները Հուլիոս Կեսարն<ref>Գայոս Հուլիոս Կեսար (102-կամ 100-44 մ․թ․ա․)՝ հռոմեական պետական ու քաղաքական գործիչ, զորավար ու գրող։</ref> ու Օգոստոս Օկտավիանոսն<ref>Օգոստոս Օկտավիանոս(մ․թ․ա․ 63-մ․թ․ 14)՝ հռոմեական կայսր։</ref> էին։ Անգլիայի պատմության մեծագույն աղետը՝ Ամերիկայի հետ պառակտվելը, կարող էր տեղի չունենալ, եթե Գեորգ III թագավորը (1760-1820) թեև ազնիվ, բայց բթամիտ մարդ չլիներ։
Քանի որ հասարակական մոգությամբ զբաղվելը ազդեցություն էր գործում նախնադարյան հասարակության կառուցվածքի վրա, այն նպաստել է, որ համայնքի գործերի վրա հսկողությունն անցնի ավելի ընդունակ մարդկանց ձեռքը։ Դրա հետևանքով դեմոկրատիան փոխարինվել է միապետությամբ, ավելի ճիշտ՝ ավագների օլիգարխիայով։ Նախնադարյան համայնքը ամենից առաջ կառավարում էր ոչ թե ցեղի արական սեռի բոլոր չափահաս անդամների ժողովը, այլ՝ ավագների խորհուրդը։ Ինչպիսին էլ որ եղած լինեն գործերի այդպիսի վիճակի պատճառները և առաջին կառավարիչների խառնվածքը, այդ փոփոխությունը, ամբողջությամբ վերցրած, բավականին բարենպաստ էր։ Միապետության ծագումը վայրենության աստիճանից մարդկանց դուրս գալու կարևոր պայմանն է։
=Ծանոթագրություններ =
{{ծանցանկ}}
