Changes

Է ՛է աււսլուրակտնից===ՄԵԾ ԵՂԵՌՆԻ ԴԱՍԵՐԸ=== 1915թ. եղեռնը հայոց պատմության ամենամութ էջն է. հինգ հազար տարի հայաբնակ պահպանված Մեծ Հայքի ավելի քան կեսը լիովին հայազրկվեց, հայ ազգի գոյավիճակն իր բնույթը փոխեց։ Դա ծրագրված ցեղասպանություն էր, որ իրականացրեց երիտթուրքերի կառավարությունը։ Հայկական ցեղասպանության վերաբերյալ հրապարակված են բազմաթիվ վավերագրեր, մի շարք հիմնակազմ ուսումնասիրություններ, վերապրածների վկայություններ և այլն։ Մեզ՝ հայերիս այսօր ամենից ավելին անհրաժեշտ է մեր մեծագույն դժբախտության պատճառների խոր, անաչառ վերլուծություն, կոտորածների շարժիչ ուժերի ճշգրիտ բացահայտում և մանավանդ փաստերի վրա հիմնված եզրակացություններ, տեսնելու համար, թե ի՞նչ դասեր կարող ենք առնել եղեռնի ճշմարիտ պատմությունից։ Ցավոք, մեր պատմաբանները ներկայումս էլ շարունակում են միայն փաստեր բերել, որ տեղի է ունեցել ցեղասպանություն, տարբեր վկայություններ են բերում այդ մասին։ Այսինքն այն, ինչ արդեն բազմիցս գրվել է, լրացվում է նույնաբնույթ նյութերով, առանց պատճառների մանրամասն վերլուծության, առանց քաղվելիք դասերի (սրա մի օրինակն է Հայաստանի ակադեմիայում եղեռնի 75֊ամյակի առթիվ անցկացվող նստաշրջանը)։ Կարծում եմ՝ շատ կարևոր է ուսումնասիրել հետևյալ հարցը. 1914 թ. դեկտեմբերի 9֊ից մինչև 1915֊ի հունվարի 4-ը Սարիղամիշի մոտ տեղի ունեցած ճակատամարտերում թուրքական բանակը գլխովին ջախջախվեց։ Ռուսական բանակի առաջ թուրքական ուժեր չմնացին։ Ճանապարհն ազատ էր, և ռուսական բանակը առանց որևէ դիմադրության հանդիպելու կարող էր շարժվել մինչև Երզնկա ու Տրապիզոն, և այդպիսով գրավել ամբողջ Արևմտահայաստանը։ Բայց տեղից չշարժվեց։ Այդ ժամանակ էլ սկսվեցին կոտորածները։ Երբ կոտորածները ավարտված էին, նոր միայն ռուսական բանակը հանգիստ քայլով շարժվեց առաջ, գրավեց Արևմտահայաստանը, բայց արդեն առանց հայերի։ Հայաբնակ էր մնացել միայն Վանը, որտեղ պատսպարվել էին նաև շրջակա գյուղերի բնակիչները։ Վանի պաշտպանությունը, ինչպես հայտնի է, կազմակերպել է Արամ Մանուկյանը։ Նախապես նա թուրքական իշխանությունների հետ զգույշ քաղաքականություն էր վարում, բայց երբ Վանի նահանգի նոր կուսակալ հայատյաց Ջևդեթը ակնհայտորեն հայերի կոտորած էր պատրաստում և սպանեց Արամի գործընկերներին, հայերն անցան ինքնապաշտպանության, որը տևեց 28 օր։ Ռուսական զորքերը 1915֊ի մայիսի 6֊ին մտան Վան։ Սկզբում Արամ Մանուկյանը նշանակվեց Վանի ու շրջակայքի կառավարիչ։ Ստեղծվեց Հայոց Վասպուրականի պետությունը Արամի գլխավորությամբ։ Այն գոյություն ունեցավ մեկուկես ամիս։ Ապա ռուսական զորքը անսպասելիորեն հայտարարեց, որ հեռանում է Վասպուրականից. հայությանը առաջարկվեց հեռանալ հայրեն/» հայրենի վայրերից ռուսական ղորրի զորքի հետ։ Հայերը ^էի(՝։ ո 1 €|ՈI>ք |ւ ր և ն<յ չէին ուզում իրենց պաշտպանությամբ փրկված երկիրը թողնել և իւընղ– րեցին ոասական խնդրեցին ռուսական հրամանատարությանը՝ ատլ տալ իրենց երկու թնդանոթ ու Վանում թողնել հայ կամաւիւրների կամավորների մի ջոկատ; Ռասական ջոկատ։ Ռուսական հրամանատարությունը կտրականապես մերմեց մերժեց և փաստորեն թոնի բռնի կերպով Վասպւորականի Վասպուրականի ամբողջ հայությանը տեղահանելով է՛ջեց քշեց դեպի Ռուսաստանի սահմանները; սահմանները։ Այդպիսով, Ար ևմ աահ այ աս տանում Արևմտահայաստանում հայաբնակ մնա• ցած մնացած միակ հատվածն էլ հայաղրկվեց։ հայազրկվեց։ Ահա թև ինլր թե ինչը պետք է ուսումնասիրեն մեր պատմաբաններըւ է՛ն չո՞ւ պատմաբանները։ Ինչո՞ւ ռուսական բանակը սպասեց մինչև հայերի բնաջնջումը, ինչո՞ւ արևմտահայերի միակ փրկված հատվածը տեղահանեցւ տեղահանեց։ Հրապարակված են նաև Կովկասյան ռազմ աճակատի ռազմաճակատի ռուս որհչ որոշ հրամանատարների նամ ակներընամակները, որոնցում ցարական կաոա– 1 վարությանն կառավարությանն առաջարկվում է թույլ չտալ վերապրած հայե֊ |1 րին հայերին վերադառնալ իրենց բնակավայրերը, փոխարենր ամա– | յա ցած փոխարենը ամայացած շրջաններում բնակեցնել ռուս կազակներլ կազակներ։ Եվ, ինչ– I պես հայտ նի ինչպես հայտնի է, սկսեցին կազակների ընտանիքներ բերեք հւ բերել ու բնակեցնել հայկական բնակավայրերում ւ բնակավայրերում։ Այս ամենը լր(1ա Ա ջսսլույն լրջագույն ուսումնասիրության կարոտ է եղեռնի խոր արմատ- 1 ներր սլաբզելու արմատները պարզելու համար։ Կարևոր է նաև լրջա գույնլրջագույն, անաչառ քննաթյամր պարպեի քննությամբ պարզել, թե արդյոք իրավացի՛* իրավացի՞ են այն հայ հեղինակները, ովքեր գրել են, թե մենք՝ հայերս, իմանալով թուրքերի ազգային հատ- ւ կանիշներրհատկանիշները, ոչինչ չարեցինք կոտորածը կանխելու համար, իսկ ոմանք էլ գրել են, թե մեր քաղաքական գիծն էր սխալ» սխալ, և այն անպայմ ան պետք է հ անգեցնեը կոտոր ածի։ Ուշս»» գրավն հանգեցներ կոտորածի։ Ուշագրավն այն է, որ եղեռնից առաջ եղել են հայ գործիչներէ գործիչներ, ովքեր զգուշացրել են մեզ մեզ՝ եթե այգ ճանապարհ ով այդ ճանապարհով գնաք, ցեղասպանություն կլինի։ Կարող եմ այդպիսի անձանց շէստ շատ անուններ տալ՝ քաղաքական տարբեր կուեակցությոէնների կուսակցությունների և ուղղությունների ներկայացուցիչների, խնդրեմ, մի քայ ւ նիսր՝ քանիսը՝ Մ. Օրմանյան, Խ. ԱշրգյտնԱշըգյան, Պ. Սիմոնյան, իԲ. ԿապրԱ• տ իկյանԿապուտիկյան, Ղ• Աչի շանՂ. Ալիշան, ԱԱվ. Իսահակյան և այլն։ Նրանք բուոր)ւ բոլորը պնդում էին, որ պետք չէ հույս դնել Արևմուտքի ու Ռուսաս* տանի Ռուսաստանի վրա, դրանց միջամտությունը հրավիրել Թուրքիայի ներքին գործերին, թշնամանալ վերջինի հետ և զոհ I)աոՆալ թ՚՚՚/՚րերի դառնալ թուրքերի հորդայական հակումին, մանավանդ մանավանդ՝ ասում Ա՚նէին, որ կոտորածի դեպքում Արևմուտքն ու Ռուսաստան/, շեն սլաշտպանելոլ հայերինւ Ռուսաստանը չեն պաշտպանելու հայերին։ Դաշնակցական Բարունակ նս,պո,– "՚իկյանր 1913 թԿապուտիկյանը 1913թ. պնդել է հետևյալը. «Տարական միապետ՛ության «Ցարական միապետության համար բարեգործոլմներու բարեգործումներու հարցը սոսկ ղևնք զենք մըն I մ իշամ տոլթ յան՝ է միջամտության՝ գրավելու համար Հայկական բարձր ավան֊ •լակը,բարձրավանդակը..., Սազոնովները պետք չէ մոռնալ, լոբանովյան հակահայ քսւղաքականությունն քաղաքականությունն է, որ կը շարունակեն, այսինքն ե ահկահայսատանի Տաճկահայաստանի գրավումը աոանց հայերոս առանց հայերու։ Պետք չէ խարվիլ խաբվիլ ռուս պետական գործիչներոլ գործիչներու հայասիրական ելոլյթ– 1 հրենս ելույթներեն»։ (Խ. ԹյությանշյանԹյությունջյան, Անմահներու հետ, ԲեյրաթԲեյրութ, 1974, 19. 4. էջ 91), ։ Բ. Կ ապատիկյանր Կապուտիկյանը որոշակիորեն զգուշացրել Հ նայերինհայերին, որ եթե հայերը Արևմուտքին ու Ռուսաստանին տպ տվինելոլ ապավինելու ճանապարհով շարունակեն ընթանալ, կոտո֊ րտծներ կոտորածներ կլինեն, և ոչ ոք չի պաշտպանի հայերին (նույն տե֊ դամտեղում, էջ 91, 92, 176)։ Ես դաշնակցական գործչի խոսքերը •իյատակեցիհիշատակեցի, ասելու համար նաև, որ միայն հայ պահպա֊ 1՛՛*»/ ականները պահպանողականները չէ, որ զգուշացրել են մեզ, որ Ռուս աս տ անի •՚։ Ա/ւեմո լաքի Ռուսաստանի ու Արևմուտքի վրա հույս դնելով, նրանց մ իջամ տաթ յունը փետրելովմիջամտությունը փնտրելով, կկոտորվենք, կբնաջնջվենք։ Հիշենք, որ Հ, Հ. V այնակց ու Բւ ւսն Յ. Դաշնակցության մի զգալի մասը դեմ էր ռուսական բանակի կազմում հայ կամավորական խմբերի կազմակերպմանը, 1 •••սետվորապես մասնավորապես դրան դեմ էր Վանի կոմիտեն։ Ռայց Բայց ամեն էել * եզ եղի ինչ հեղեղի պես գնաց հենց այն ճանապարհով, որի ահավոր Հտանպր վտանգը մեր շատ գործիչներ ժամանակին 9Ո119 ^ տ վեր ^1"*րվա ցույց են տվել։ Այսօրվա պատմաբանի գործը պետք է լինի մանրամասն ու /••լար արդար քննությամբ ցույց տալ, թե ինչո՞ւ բադում ղզուշա– »•՝• ժներր բազում զգուշացումները դեր չխաղացին, և մենք ընթացանք այն ճանա֊ ^•••ր%ով | ճանապարհով, որ կատպրվեր կատարվեր այդ զդուշացումների մարդարեու֊ ՒքՈւնրւզգուշացումների մարգարեությունը։ 1էպա՝ Ապա՝ եղեռնից հետո շատ հայ հեղինակներ դրեցինգրեցին, որ Ժեր ք1 աւհ մեր (նաև իրենց) ուղին սխալ է եղել, որ ճիշտ քաղաքակա֊ 1 •••թրռն քաղաքականության դեպքում կարելի էր խոլս ւսփել խուսափել ահավոր աղետից։ *1պքերի Ժամանակակից Դեպքերի ժամանակակից ու մասնակից էեոն Լեոն մի քանի դիրք • ևնց գիրք գրեց այդ բովանդակությամբ, որոնցից գլխավորներն •և գլխավորներներն են «Անցյալից», Անցյալիցս, «թուրքահայ «Թուրքահայ հեղափոխության գտղափա–■17 րարս/նո։թյունը»ւ գաղափարաբանությունը»։ Սրանք փաստալից աշխատություններ են, Որ որ չգիտես ինչու, «վրիպում են» մեր այս օրվա պատմաբան ների այսօրվա պատմաբանների ուշադրությունից։ ԱԱվ. Իսահակյանն իր հուշերում գրեյ /գրել է, Լեոյի ապրումների ու մտածումների մ ասինմասին, թե ինչպես է նա խոր զղջում ապրել իր նախկին գործունեության համար, €Հայության . «Հայության վիշտը ես միայն գերեզմանի մեջ կմոռանամ ւ կմոռանամ։ Բայց ո՞վ է մե դավորըմեղավորը, մենք՝ մտավորականներս, գործիչներս, գուդու, ես և բոլոր նրանք։ Մեր մողովուրգր մեղ ավոր լէ։ ժողովուրդը մեղավոր չէ։ Այլ մենք, որ այնպես հիմար եղանք, տգետ, որ հավատա- ըինք հավատացինք շահամոլ, դրամ ատիրտկան– բուրժ ուական Եվրոպա- յինդրամատիրական֊բուրժուական Եվրոպային... կս Էս կոտրած ձեռքովս ինչ կռիվ եմ մղել մեր պահպաա նողակ անների գեմպահպանողականների դեմ, բայց պատմությունն ապացուցերապացուցեց, որ Պետրոս ՍիմոնյաններրՍիմոնյանները, ԱշրգյաններրԱշըգյանները, Օրմանյաններր իրաա վունք Օրմանյանները իրավունք ունեին։ նրանք Նրանք իրատես եգանեղան, նրանք ճանաչում Լին էին լիրբ աշխարհքաշխարհը, նրանք գիտեին, որ մեծ սլետություններր պետությունները մեղ պիտի շահ ա գործ ենշահագործեն, վաճառեն և վերջը թքեն մեզ վրա» (ԱԱվ. ՒսահակյանԻսահակյան, Երկեր, 1959, էջ 112 —113112֊113)։ Կարելի է ^էշ^լ հիշել նաև Հ. ՀՅ. Դաշնակցության գլխավոր գաղաւի տրախոսների ետ եղեռն յա գաղափարախոսների ետեղեռնյա կարծիքները, . Ռ. Դարբին - յան՝ «Ս*ևր ամյագշ Դարբինյան՝ «Մեր ամբողջ ազգային զանգվածդ զանգվածը մեկ նաո կներկա– յտցնևր I. հոտ կներկայացներ և ոչխարային մգամով մյւ նետևեցավ մղումով մղ հետևեցավ մեկ օրիենտացիայի, որ 6իշտ կ|ւ ճիշտ կը համապատասխաներ մեր ր|«|ւսր|ոււքI*հ– ՐՈէնզգացումներուն, յ» այւյ ոշ երթեն բայց ոչ երբեք մեր կենսական շաննրան։ Ս.ւ| անցական ատե|աթյուններն շահերուն։ Ավանդական ատելություններն ու նախասիրություններն էին, որ վնոական ւյI.ր վճռական դեր կատարեցին, անվերապահորեն նետելով թովանգակ նայությունլւ Օ՚ուսիո գիրկլւ ա տնոր թախտին նետ նակա– տագրորեն կաս|ե|ով բովանդակ հայությունը Ռուսիո գիրկը ու անոր բախտին հետ ճակատագրորեն կապելով և մեր ազգային թախտըբախտը... (հոսական Ռուսական օրիենտացիան անխուսափելիորեն աղետաբեր նեաևանք– նևր ս|իտի հետևանքներ պիտի ունենար մեգի նամարմեզի համար, ինչպես որ եգսւվ» եղավ» («Հայրենիք», ամսագիր, 1923, հոկտեմբեր)։ Վ. Նավաս արգյանից Նավասարդյանից նույն բնույթի ու դեռ ավելի խիստ քաղվածքներ չեմ բերում, ընթերցողը կարող է կարդալ նրա հայտնի գրքումճ գրքում՝ «Դաշնակցության անելիքըհ անելիքը» (Կահիրե, 1924)։Այո Այո՛, այս ամենը պետք է լինի քննության նյութ, թե չէ անընդհատ կրկնել, թե մեզ ինչպիսի վայրադո։թյամբ վայրագությամբ են մոր- թելմորթել, մեզնից տիկ հանել, բռնաբարել, այսօր, հավանաբար, միայն կարող է մեր ժողովրդի մեջ իր ուժերին չվստահելու48 , ւ/ււ/յ ա թյուն ա ո աջ ա ցն հ /զգացողություն առաջացնել, թո ւ / ա ցն եք թուլացնել մեր դոյատեելա^•••մքրւ գոյատևելու կամքը։ Եվ դարձյալ ու դարձյալ շատերը հայս հույս են գնամ **II111 ՚լ դի դնում այլազգի պետությունների վրուվրա, թե կճանաչեն մեր ցեդա– ապ՝՝՛)։։։։ թ յունըցեղասպանությունը, և մենը փոխհատուցում կստանանր։ Ս իևս նայն կստանանք։ Միևնույն կործանարար ճանապարհը։Եկեր Եկեք լրջորեն մտածենք, թե ինչ պետք է անել, որ նոր էլինի։ եղեռն չլինի։ Հավատացեք, հնարավոր է դա անել։ Պետք է ՝ (*>>•>* արվել հրաժարվել արդեն դեպի ահավոր աղետ մեղ առաջնորդ ած• “Աաւդսւրհից։ մեզ առաջնորդած ճանապարհից։ Անհրաժեշտ է դաս առնել անցյալից։ Իսկ 1քոո Համար դրա համար պետք են ոչ թե հայհոյանքներ, մեր մեծադույն ք * քախտութ յունը մեծագույն դժբախտությունը «լիրբ աշխ արհինս աշխարհին» բացատրելու ջանքեր, ալլ այլ նախ և առաջ անց յալում անցյալում մեր դործած գործած սխալների մանրա• կրկիտ մանրակրկիտ քննություն, համ արձակ դնահ ատումհամարձակ գնահատում, այն նսլ ատ ակովնպատակով, •■(ւ ալլես որ այլևս երբեք չկրկնենք դրանք։ Դահիճը դահիճ է, դո Հր՝ էլոՀզոհը՝ զոհ, սլ ա բղա պես պարզապես մենք պետք է մեր հետադա դոյատևման •1>ոէ։ի)ւ հետագա գոյատևման մասին մտածենք։ Մենք ավելի քան 5000 հինգ հազար տարվա ճանս։-ճանապարհ ենք անցել ու դեո հաղարամյակների ճանապար $՛ ոնենք դեռ հազարամյակների ճանապարհ ունենք անցնելու։ Լրջություն է պետք, կշռադատում, դդու–, ոէթյունզգուշություն, անցյալի դասերի ուշիմ հաշվառում։  ===ԵՐՐՈՐԴ ՈԻԺԻ ՐԱՑՍ.ԴՄԱՆ ՈՒԺԻ ԲԱՑԱՌՄԱՆ ՕՐԵՆՔԸ=== Կարծում եմ՝ կյանքում մարդու դլխավոր գլխավոր նպատակը կ <>՚ Վէ արե լա գործվելն կատարելագործվելն է։ Բարելավվելը։ Վատից դեպի լավը •Ժոո/րւ գնալը։ Այլ խոսքով՝ փոխվելը դեպի կատարյալը։ Այն կար-• /•/•/»)/ կարծիքին եմ, որ ամեն մի աղդի ազգի նպատակն էլ դա պետք է լինի։ Մաս ւ ու/անդ Մանավանդ մեր հայ աղդինր։ Սեր ազգինը։ Մեր անցյալի սխալները դիտակ- է,ել I, գիտակցել և ավելի ու ավելի անսխալ դառնալ։1եսում են՝ Ասում են Ստեփան Ջորյանի Զորյանի վերջին խոսքը մահվանից եդել առաջ եղել է իր ժողովրդին նրա տված գնահատականը՝գնահատականը «պրիմիտիվ ազգ»։Պրիմիտիվ աղդ»։Մեր ժողովրդի ու նրա ղեկավարների մի զգալի մասի , /աքական քաղաքական մտածողությունը, խոստովանենք, իրոք, պար-հակ պարզունակ է եղել։ Օրինակ, մեզանում հայրենասիրություն է >՚>1 արվում համարվում մահմեդականներին, մասնավորապես թուրքե- րի\։ • այհոյելրթուրքերին հայհոյելը, եղեռնի մասին շատ խոսելը, թուրքերի վայ- | 1էսւֆսւյ1ւ| 1'յփւաքւյան 49 րագ Լինելն անրնդհ ատ վայրագ լինելն անընդհատ հիշեցնելը։ Անց յայի գործիչն եքէիցամ են ահ այրեն աս ե բներն Անցյալի գործիչներից ամենահայրենասերներն են համարվում թուրքերին շատ հայհոյածները, թուրք սպանողները։ Նորագույն շրջանի հայ֊ րենաս երներն հայրենասերներն են հ ամ արվում Եվրոպա յում համարվում Եվրոպայում թուրքական դես- պ անների դեսպանների ահաբեկիչները։ Անշուշտ, բոլոր հայերը չէ, որ այսպես են մ տածումմտածում, բայց սա մեր մեջ իշխող մի տրամա– յ դրություն տրամադրություն է։ Սա մի հոգեբանական ձող է, որի մյուս ծայրը եվրոպամ ոլութ յունը և ռուս ամ ոլութ յունն եվրոպամոլությունն է եղել։ Համալսարանի նախկին կուսքարտուղարը 1985 թ, . ասաց, ((Հայերի «Հայերի հայրենասիրություն նշան ակում նշանակում է ռուսասիրություն ե թուրքատյաց ությոլն» ։և թուրքատյացություն»։ Մեր պատմության վերջին շրջանում մեր շատ գրողներէ գրողներ, բանաստեղծներ մեղ մեզ՝ հայերիս Թուրքիայի տված ահավոր վնասները ներկայացնելով, թուրքերին հ այհոյելով, հայհոյելով փառաբանում էին ռուսներին։ Հայոց եղեռնի մասին մի շարք գործերի Հեղինակ Հ, հեղինակ Հ․ Շիրազը Սևանա լիճը գավաթ էր դարձնում, խփում Մասիս սարին, խմում ռուս ժողովրդի կենացը։ Նման տրամադրություններ արտահայտել են նաև շատ ուրիշներ Խ. Դաշտենդուրիշներ՝ Խ․ Դաշտենցը, ՄՄ․ Գալշոյանը, ԳալշոյանՍ․ Կապուտիկյանը, Ս. Խանզադյանը, ԽանզագյանՀ․ Սահյանը և այլն, Ս, Նապուտիկ– յան, Հ. Սահ յան և այլն։ Ռուս ափ աոաբանութ յունը Ռուսաբանությունը հայ գրականության մեջ գալիս է եւ. Խ․ Աբովյանից (գուցե ավելի վաՂ վաղ շրջանից)։ Ւնշո՚ւ Ինչո՞ւ եմ գրականությունը մեջ բերում։ Որովհետև մեր պատմական մի դժբախտությունն էլ եղել է այն, որ մեր քաղաքական ղեկավարներից շատերը եղել են և են գրողներ։ Գեղարվեստական դրականությունը գրականությունը (ՈաֆֆիՐաֆֆի, Պատ– կանյանՊատկանյան, Ահա բոն յան Ահարոնյան և այլն) շատ կողմերով մեղ մեզ համար եղել է քաղաքականություն, քաղաքական ծրագիր։Սա իրոք, դժբախտության է։Ջ– ՍալայանրԶ․ Բալայանը, որ հայերեն լի չի գրում (նրա հայերեն տըպ* ված բոլոր տպված բռլոր գրքերը թարգմանություն են ռուսերենից), ամեն առիթով բացականչում է՝ «Մահ թուրքերին»։ Նրա ԳՕջախ0 «Օջախ» կոչվող գիրքը (ի դևպ, Զ* Սալայանը երևի չի իմացել,<Հ օր օջախ թուրքերեն բառ է) նվիրված է ռուսներին հաճոյանալուն, նրանց պանիսլամիզմով վախեցնելուն և թուրքերին. ու ադրբեջանցիներին հայհոյելուն, <էճակատագիրը հայհոյելուն․ «ճակատագիրը մեզ պարգևել է մեր հյուսիսային հարևանին՝ ռուս մեծ ժողովրդին։ Ճակատագիրը մեզ Ժըպ՝* սրացել ժպտացել է նաև նրանով, որ Հոկտեմբերյան մեծ հ.ե դ ափ ոխ ՈՀՀ թ յան հեղափոխության շնորհիվ փրկվեց Արևելյան Հայաստանը... Հայաստանը․․․ Երկու ժողբՀ վօւըդներն ժողովուրդներն էլ (ռուսներն ու հայերը,— հ― Ռ. Ի.) ունեցել են,մ եկ50 Դ մեկ ընդհանուր թշնամի։ Թշնամի, որն իր հանգիստն է կորցրել Արհ1։1յան Հ այ աս ա անը Արևելյան Հայաստանը Ռուսաստանի հետ մի անսղու պահիցյ>միանալու պահից» և այլն։I։ այ/նւՎերջերս հա կա թուրքական հակաթուրքական մարտական հոդվածները շատացել են մեր մամուլում՝ Հայաստանի թե Սփյուռքի, այդ IIւրւվ դրված ոգով գրված նոր գրքերն էյ էլ շատ ենւ են։ Մեզնից շատերի աղեղում ուղեղում մեխված է «Թուրքիան մեր մշտական թշնամին է, Ռու– սաս տանը՝ Ռուսաստանը՝ մշտական բարեկամ ը» բարեկամը» բանաձևը։ Պարզ է, հոգեբանորեն մեր հ ակաթ ուրքակ ան հակաթուրքական մարտական կեցվածքը հենված է մեր թիկունքում ռուսական հզորության զիա ակցման գիտակցման վրա։ Թուրքերն ու ադրբեջանցիները (եթե հաշվի առնենք նաև հարավային Ադրբեջանը) այսօր շուրջ 65 մի/իոն միլիոն են, հայերս ամբողջ աշխարհում 6 կամ ամենաշատը 7 միւիոն։ միլիոն։ Թուրքիայի բանակը ըստ ռազմական տեղեկատուների ամենահզորն է եվրոպական ոչ կոմունիստական ևրկըր– Ների երկրների բանակների մեջ, մենք՝ հայերս բանակ առհասարակ չանենքչունենք, Թուրքիան կազմակերպված պետություն է, իսկ մենք իս– կական իսկական իմաստով պետություն չունենք։ Երբ թուրքերի դեմ բոունց բռունցք ենք թափահարում, ո՞րն է մեր հենարանը։ Պարդ է Պարզ է՝ Ռուսաստանը, մասամբ էլ Արևմուտքը։ Ահա սա է երրորդ ուժը։Երկրորդ ուժը մեր հարևաններն են։ Երբ ուշադիր նայում ենք վերջին մոտ 300 տարվա հայե– րիս հայերիս քաղաքական պատմությանը, տեսնում ենք, որ գրեթե միշտ (մեկ, երկու բացառությամբ) այն հենված է եղել երրորդ ուժին ապավինելու գաղափարի վրա։ Այն, ինչ այսօր սմ/վանում անվանում ենք հայ ազգս։յին– Հայ ազգային ազատագրական շարժում, մեծ մասամբ ապավինել է երրորդ ուժին։ Մենք մեր ազատագրական ծրագրերը կազմելիս գլխավոր տեղը տվել ենք երրորդ ուժին ուժին՝ Արևմուտքին և Ռուսաստանին։ Դեռ 16-րդ դարում Միքայել կաթողիկոսի հանձնարարությամբ Արդար Թոխ աթ եցին Աբգար Թոխաթեցին մեկնեց Իտալիա։ Նա Վ են ե - տիկի Վենետիկի դոժի և Հոոմի Հռոմի պապի հետ բանակցություններ էր վարում հույս ունենալով, որ Հոոմը Հռոմը կամ Վ են ե տիկ ը Վենետիկը կազատեն «Սուրբ Սիոնր» Սիոնը» (Հայաստանը) «անօրեններից»։ Հոոմը Հռոմը հայերին աոաջարկեց առաջարկեց կաթոլիկություն ընդունելէ Արդարն ընդունել։ Աբգարն ու հո իր որդին ընդունեցին և խոստացան, որ հայերն առհասարակ կընդունեն։ Իհարկե, ՀոոմըՀռոմը, Վենետիկր Վենետիկը ոչ մի օգնություն էլ ցույց չտվեցին Հայաստանին և ինչու ինչո՞ւ պետք է ցույց տային 4* 51 //( ու մանավանդ չէին էլ կարող ցույց տալ։ Արդար Աբգար Դպիրի այդ «ազատագրական» առաքելությունը մի տղայական ձեռնարկում էր, քաղաքական անգրագիտություն։ Բայց, իհարկե, ամենաբնորոշլ։ իսրայել ամենաբնորոշը Իսրայել Օրին է (1659— 17111659 —1711)։ Գերմանիայոլմ Գերմանիայում նա համոզում էր մի փոքրիկ իշխանության (Պֆալցի) տիրակալին իր զորքով զալ գալ Հայաստան/ պատերազմ ել , պատերազմել Պարսկաստանի, նաև Թուրքիայի դեմ, Հայաստանն ազատազրել ազատագրել ու վերականգնել հայոց թագավորությու– նր։ թագավորությունը։ Ուրեմն, Հռենոսի ափից գերմանացի իշխանը իր փոքրաթիվ զորքով (ջոկատով) պիտի անցներ Եվրոպայի կեսըյ կեսը, Ռուսաստանը, Կովկասը, հասներ պարսից սահմանը, կըո~ վեր կռվեր Պարսկաստանի դեմ, հաղթեր նրան, Հայաստանի թագավորությունը վերականգներ ու նորից գնար ԳերմանիաI Գերմանիա։ Այսքան ծիծաղելի է եղել երրորդ ուժին ապավինելու սկզբնական շրջանի մեր քաղաքական գործունեության փառաբանված դրվագներից մեկը։ Եվ այսօր կան պատմաբաններ, որ այդ ցնդաբան Իսրայել Օրուն մեծ քաղաքական գործիչ են հռչակում։ Այդ Օրին, երբ տեսավ, որ Պֆալցի իշխսյնից իշխանից բան չի դարս դալիսդուրս գալիս, սկսեց քծնել քՒուսաստանի Ռուսաստանի կայսր Պետրոս Աոաջինին ։ Առաջինին։ Այս անգամ էլ Օրին ռուսներին էր կանչում, որ գան Պարսկաստանին ու Թուրքիային ջախջախ ենջախջախեն, Հայոց հայոց թագավորությունը վերականգնեն։ Պարզ է, որ Պետրոսը Իսրայել Օրիի կամ նման մի ուրիշի խոսքով չէ, որ պետք է գործ սկսեր։ Ռուս ական Ռուսական պետությունն ուներ իր ջահերըշահերը, իր նվաճողական ծրագրերը։ Այն ժամանակ Հարավային Կով– կասի և Կովկասի ու Հայաստանի հերթը դեռ չէր հասել և Օրիի ասածով չէ, որ Ռուս աստ անն Ռուսաստանն իր ծրագրերը պետք է փոխեր։ Իսրայել Օրիի ամբողջ գործունեության արդյունքն այն եղավ, որ նա իր երկու զավակներին տարավ Պետերբուրգ, ռուսական կրր– թության կրթության տվեց, և այդպես նրանք ռուսացան։թարմանում Զարմանում ես Օրիի և ոչ միայն նրա միամտության վրա. , ինչո՞ւ պետք է Ռուսաստանը պատերազմի, արյուն թափի հայոց թագավորությունը վերականգնելու համար։ Կարդացել եմ (չգիտեմ, ճիշտ է, թե ոչ), որ Պետրոս Առաջինի քաղաքական կտակում կա այսպիսի միտք՝ միտք հայերին պետք է ոչնչացնել մահմեդականների միջոցով։ Արդյոք Իսրա ։եւ52 /էրին չէ՞ Արդյո՞ք Իսրայել Օրին չի ներշնչել ռուս կայսրին այս միտքը, հայոց թագավորության վերականգնի։։։ն վերականգնման մասին իր իւ ։։։։ ակցություններով այդ մտքին հան դե ցրել ոուս կայսրինխոսելով, պարդ պարզ է, որ աշխարհի նվաճումն սկսած Ռուսաստանին րնավ բնավ պետք չէր իր ճանապարհին ունենալ ինչ-որ խանդա- րիչ խանգարիչ հայոց թ սպավորություն։ թագավորություն։ Նա Արևելքը իր համար էր նվաճում և ոչ թե հայերի կամ մեկ ուրիշի։ Այսպես սկսվեց հայերի ռուսական կողմնորոշումը, ավելի ստույգ՝ հայերի քաղաքական կյանքում Ռուսաստանը իրրե դլխավոր իբրև գլխավոր երրորդ ուժ ճանաչելը։ Իհարկե, Արևմտյան հվրոսրսնԵվրոպան, առհասարակ Արևմուտքը հայերիս պատկերացումներում նույնպես երրորդ ուժի մասն էր կազմ ումկազմում, բայց դւխւսվորը գլխավորը դարձավ Ռուսաստանը։ Այն աստիճան, որ հայ ւրադրության լրագրության արքան՝ Գրիգոր Արծրոլնին Արծրունին հայտարարեց, ո 1քենք . «Մենք՝ հայերս քաղաքականապես ռուս ենք»։ Արիի Օրիի ժամանակներում էր Դավվւթ Դավիթ-Բեկը։ Ս ա Սա մեզ ներկա չանում ներկայանում է որս/ես որպես այն ք1 ամանակի ժամանակի համար հասուն քաղաքական գործիչ, նա 1քսւշ)ւակցեր դաշնակցեց Վրաստանի և Պարսկաստանի Պ արսկաստանի հետ, բայց չտպա֊ վի)ւեզ չապավինեց նրանց որպես երրորդ ուժի է Գավիթ ուժի։ Դավիթ Բեկի ղորձու- |. 1,աթյունը գործունեությունը առհասարակ բացառիկ է և ավելի մեծ ուշադրության արժանի։ 18-րդ դարի 70-ական 70֊ական թվականներին հնղկահայ գործիչ֊ նհրր հնդկահայ գործիչները (հատկապես Շ ահ ամի րյաններրՇահամիրյանները) հայերի աղատ ա/լրության ազատագրության համար որպես երրորդ ուժ առաջարկում էին Վրաց թատրովս րութ յունը։ թագավորությունը։ Բայց սա ակնթս/րթաչին մի սլա հ ակնթարթային պահ էր։ Եր– րսրդ Երրորդ ուժի մեջ դլխ ավոր գլխավոր դերը մնաց Ռուս աստանին։ Ռոլսաստանին։ Անցյալ ւք >>ւր աս կղբին Ռուս աս տանի դարասկզբին Ռուսաստանի հայոց առաջնորդ Հովսեւի Ար֊ ՚1՚>* թյանր Հովսեփ Արղությանը Հարավային Աովկաս Կովկաս մտնող ռուս ակ ան ղորոի• ո տջապահիկն ռուսական զորքի առաջապահիկն էր, նույն դերը 1827 — 1827— 28 թթ. ռուս֊ պարս֊ կական , ռուս ֊պարսկական պատերազմի ժամանակ կատարում էր Ներսես Աշ֊• ուրուկ երին։ Աշտարակեցին։ Այդ ժամանակ էլ սկսեցին հայ կամավորական , ՚էկատներ ջոկատներ կազմակերպել ռուսական բանակի համար և դրա֊• ետո դրանից հետո ամեն անդամանգամ, երբ Ռուսաստանը կռվի մեջ էր >1 տնում մտնում մահմեդական պետությունների դեմ, հայ կամավո– քօօկան կամավորական խմբեր էին կազմվում և կցվում ռուսական բանտ֊ կ1*հւ հերս ես ր բանակին։ Ներսեսը սկզբում այնքան միամիտ Լրէր, որ հույս ուներ, թե Ռ։։։։։ աս տանը Ռուսաստանը պետք է վերականգնի հայոց պետականու– Բււււն/ւ։ պետականությունը։ Այդ հույսն ունեին շատ հայեր, նաև նաև՝ Խ. Արովյանր։53 Աբովյանը։ Ռուսաստանը Երևանը գրավելուց հետո ձևի համար ստեղ–, էեց ստեղծեց Հայկական մարզ, հետո մի երկու տարուց վերացրեց, Ներսևսին Ներսեսին աքսորեց։ Տեսնե/ովՏեսնելով, որ Ռուսաստանը հայոց պետականության մասին լսել չի ուզում, Ներսես Աշտարակեցին սկսեց հաճոյանալ քծնել ռուսներին և դարձավ կաթողիկոս։ 1’սկ Իսկ Երևանը նվաճած Պասկևիչը ռուսաց թագավորին նամակով բացատրում էր, թե ինչպես պետք է խեղճացնել հայերին։ Խ. Աբովյանր Աբովյանը օրհնեց «էն սհաթը, որ ոսի ռսի օրհնած ոար ոտը Հայոց լիս աշխարհը մտավ»։ 1878 թ. Սան-Ստեֆանոյի , Սան֊Ստեֆանոյի պայմանագրի 16-րդ 16֊րդ հողվածը նախատեսում էր երրորդ ումք։ ուժի միջամտություն թուրքիայի Թուրքիայի գործերին, իբր հանուն հայերի։ նման Նման մի բան էր Դհոլին ի վեհ աժ ո զովի Բեռլինի վեհաժողովի սահմանած 61-րդ հոդվածը։ Այդպես սկիզբ առավ Հայկական հարցը, որի էությունը երրորդ ամի մի> ջամտութ յունն ուժի միջամտությունն էր Թուրքիայի գործերին իրր իբր հանուն հայերի և որի վախճանը եղավ Արևմտահայաստանի լիակատար հա– յադրկումր՝ մեր մեծ եղեռնը։հայազրկումը։ Հայ հեղափոխական կուսակցություններն էլ իրենց հույսը, ապավենը դնում էին երրորդ ուժի% ուժի՝ Ռուսաստանի և Եվրոպայի վրա։ Անդամ Անգամ իրենց անունները նրանք ռուսներից ռուսերենից էին ընդօրինակում ։ Հնչակ-ր ընդօրինակում։ Հնչակը Գերցենի ռուս երեն «Եոլոկոլս ռուսերեն «Կոլոկոլ» թերթի անվան հայերեն թարգմանությունն է, Հայ հեղափոխականների հեղափոխական դաշնակցություն անունը ռուս ական «Սոյադ ոուսկիխ ոևոլյու ցիոն երովճ ռուսական «Սոյուզ ռուսկիխ ռևոլյուցիոներով» կազմակերպության անվան բառացի թարգմանությունն է։ Այս կուսակցությունների գործունեության գլխավոր նպատակը, ինչպես նրանց ղեկավարներն են դրել, Թուր* քիայում Թուրքիայում հայկական զինված շարժումներ կազմակերպելն էր, հայերի կոտորածներովր՝ կոտորածներով՝ Եվրոպայի ուշադրութ յուն ը ուշադրությունը դեպիՀայաստան դարձնելու նպատակով (տե ս էեո, Անցյալից)( նպատակով։ Այսինքն նրանց խելքն ու միտքը երրորդ ուժն ուժի հրավիրումն էր։ Մեզանում երրորդ ուժին ապավինելու մ տայնութ յոլնբ մտայնությունը զուգորդվում էր նույնքան տղայամիտ ծրագրերով։ Գրավում են Թուրքիայի դրամատունըբանկը, սպառնում պայթեցնել, ռ.ումբ ռումբ են պատրաստում, որ Թուրքի այի Թուրքիայի սուլթանին սպանեն. ե և նման բաներ։ Ամեն կերպ ուզում են երրորդ ուժի ուջադրու– ՝ 51 րքանը հբավիր ել ուշադրությունը հրավիրել հայերի վրա։ Ի դեպ, ֆիդայակ ահ շարժման դլխավոր նպատակն էլ, րստ էեոյի, դա էր։1'հարկեԻհարկե, կային մարդիկ, ովքեր երրորդ ամին ուժին ապավինելով , Թուրքիայի դեմ դործողութ յուններ կատարելր գործողություններ կատարելը հայերի հա• մար համար կործանարար էին համարում։ Օրինակ, Մ. ՕրմանյանրՕրմանյանը, որի միրուքր փետտեցին միրուքը փետեցին երրորդ ումի ուժի սիրահար հ եդափո֊ խականներր։ Ահեղափոխականները։ Ավ. Ւսահակյանր Իսահակյանն իր հուշերում գրում է, որ եր֊ ր՚ւրդ երրորդ ուժին ապավինած հայ հեղափոխական շարժմանը դեմ ( է եղել նաև Ղ• Ղ․ Ալիշանը. «Պետք չէ գրդոել գրգռել թուրքերի մոնղո֊ քական մոնղոլական արյունը»։ թայը Բայց սրանք անհատներ հինէին, որոնց ար֊• ամարհում արհամարհում էր ամբոխը որպես թուրքասերների։երբ Երբ երրորդ ուժը կամ նրա բաղադրիչներից որևէ մեկը մեզ ոշնչով ոչնչով չէր օգնում և հայոց հարցը օգտագործում էր մի֊ այն միայն իր շահերի համար, զայրանում էինք, հայհոյում Օվրո֊ պային Եվրոպային էլ, Ռուսաստանին էլ, բայց դարձյալ հույսներս դնում միայն նրանց վրա։ Ուրիշ կերպ Հայաստանի ազատագրում (էինք չէինք պատկերացնում։ նույնիսկ Ոուլղարիային Բուլղարիային էլ ենք ապա֊ վին ել ապավինել իբրև երրորդ ուժի։Դ աշն ակցությունր Դաշնակցությունը տեսնելով, որ ցսյրիղմից ցարիզմից օգուտ չկա, մի ժամանակ խռովեց Ռուսաստանից, հակացարաեան հակացարական ու ՝“ կառուսական հակառուսական կեցվածք ընդունեց, թուրքերի հետ բա րե֊ կամ ահա չու բարեկամանալու փորձեր արեց, իսկ 1914 թ. Թուրքիային ասպհ֊ տակտն ասպետական խոսք տվեց ռաս֊թուրքական ռուս֊թուրքական պատերազմի դեպքում մնալ չեզոք։ Օայց Բայց բավական էր, որ ռուս֊թուրքական սահ֊ մսաններում սահմաններում սկսեին որոտալ թնդանոթները, նույն Դաշնակ֊ * թ յան ր դաշնակցությունը հոգով և մարմնով կրկին լծվեց ռուսական կա յս֊ ր*տթյուն կայսրության սայլին։IIII I 1914 թ. , երկրորդ կեսին հայությունը ցնծում էր, ասում ւչ*էին. "Ռուսաստանը «Ռուսաստանը արագ կգաղթի կհաղթի մահամերձ Թուրքիային՝ ՚լՐ դարա՛փոր Թուրքիային մեր դարավոր թշնամուն և հայոց հարցը կլուծվի»։ Այդ երգ֊ խմբին երգչախմբին մասնակցում էին գրեթե բոլոր հայ մ տ ավորա֊ է ՚ններրմտավորականները, նույնիսկ այնպիսի մարդիկ, ինչպիսիք են Հ. Թու֊՚ նլտնրԹումանյանը, Ա. Շիրվանղադեն։Շիրվանզադեն։Աքդ Ժամանակ Այդ ժամանակ էլ կային լուրջ գործիչներ, որոնք կտրակալ 1 պես կտրականապես դեմ էին ռուսական բանակի կազմ ում կազմում հայ կամ ավո֊* կան կամավորական խմբեր կազմելու գաղափարին։ Դրանցից էին Արտմ ^ տնակ յան ր էր Արամ Մանուկյանը և առհասարակ Դաշնակցության դաշնակցության Վանի խումբը,55 Նիկո) Գումանը։ խումբը։ Բայց նրանց խոսքն էլ մնաց անապատում հնչող ձայն։ Հ. Քաջազնսւնին Քաջազնունին Վանից վերադառնալով Թիի– լի։։Թիֆլիս, դաշնակցական բյուրոյում հայտնեց, որ Վանի խումբը դեմ է կամավորական շարժմանը, ինքն էլ կտրականապես դեմ էր արտահայտվում, որ հայերը Ռուսաստանի կողմից հատուկ ջոկատներով կռվեն Թուրքիայի դեմ։ Նա ընդհարվեց բժիշկ թավրիևի Զավրիևի հետ, որը երրորդ ուժին ոտով- դլխով գլխով ապավինելու մեծադույն մեծագույն ասպետն էր։ Բայց հետո ինքը՝ Ք աջազնունին Քաջազնունին էլ դարձավ կամավորական խմբերի եռանդուն կազմակերպիչներից մեկը։ Առաջին համաշխարհային պատերազմի ժամանակ երրորդ ուժին մեր ապավ/ւնելը ապավինելը իր դագաթնակետին գագաթնակետին հասավ, I։ և մեր կորուստներն էլ իրենց գագաթնակետին հասան, մոտեցանք լիովին բնաջնջվելու եզրին։ Այս կտոր Հայաստանն էլ փրկեց մեկը, որ հեռատեսորեն բացառում էր երրորդ ուժին ապավինելը և այս կտոր հողը պահեց ու հայոց նոր պետություն ստեղծեց առանց որևէ երրորդ ուժի։  Խոսքն, անշուշտ, Արամ Մ անոլկյանի Մանուկյանի մասին է։ Այսօր, երբ անդրադառնում ենք այն օրերի դեպքերին, նկատում ենք, որ դեռ 1915 թվից, գուցե ավելի առաջ հայոց քաղաքական կյանքում գծագրվում էին երկու հակադիր հարկադիր ուղղություններ, մեկը երրորդ ուժին, գլխավորապես Ռուսաստանին անվերապահորեն ապավինելն էր էր՝ Թուրքիան մշտական թշնամի ճանաչելով, սա կարելի է կոչել զավրիևյան կամ անդրանիկյան գիծ (հիշենք, որ Անդրանիկը նույնիսկ չընդունեց առանց Ռուսաստանի ստեղծված Հայաստանի Հանրապետությանըհանրապետությունը), մյուսը երրորդ ուժը բացառող և սեփական ուժերը հաշվի առնելով հարևանների հետ երկխոսության մեջ մտնելու մտայնությունն էր, սա էլ գուցե կարելի է անվանել արամյան գիծ։  Իհարկե, այս վերջին գիծը չէր մերժում արտաքին որևէ օգնություն, եթե լիներ այդպիսին։ Արամր Արամը նույնիսկ բոլշևիկյան Մոսկվայից որևէ օգնություն ստանալուն ստանալու դեմ չէր, բայց չէր ապավինում որևէ արտաքին ուժի, իր ծրագրերը կազմում էր միայն հայոց ազգային Ուժր ուժը նկատի առնելով՝ ունենալով «ինչ որ է, սա է» սկզբունքով։ Հիշեցնեմ երրորդ ուժին չապավինելու մասին Արամի հայտնի ասույթնե–56 քիխ է1հկրասույթներից մեկը. <րՀայերով «Հայերով ոչ ոք չի հետաքրքրվում՝ շոշաւիելի ոգ– եաթչուք< հա ս էյն ելա շոշափելի օգնություն հասցնելու մտքով։ Դրա հակառակը, կա դավ աւ/ր ա– 4<•« 1ւ դավադրական վերաբերմունք։ Մենակ ենք և եւ պետք է ապավինենք մի- #լհ միայն մեր ուժերին»։Հալերիս Հայերիս մեջ ալն այն ժամանակ էլ, հիմա էլ բացարձակորեն %երի լխողր գերիշխողը եղել է զավրիև ա֊ անդր անի կլան զավրիևա֊անդրանիկյան գիծը։ 1918 թ. Ժալիսին մայիսին Թուրքիան կովկասյան Կովկասյան երեք ազղերից ազգերից պահանջում էր անջատում Ռուսաստանից և անկախ պետությունների Կ ակում։ հռչակում։ Վրացիներն ու ադրրեջանցիներր ադրբեջանցիները համաձայն էին, էալերր հայերը (նաև դաջն ակցությունրդաշնակցությունը) կտրականապես ղեմ էին% *ե,մո,մ դեմ էին՝ սեյմում հակառակ վրացիների և ադրբեջանցիների քվե ար– ՏԿ1* Ռուս աս տ անի ց քվեարկեցին Ռուսաստանից անջատվելու և անկախ դաոնալու դեմք 11ա դառնալու դեմ։ Սա հայտնի փաստ է։ Են չո՞ւ։ Ինչո՞ւ։ Որովհետև հայերն իրենց է(Ւ՝> չէին պատկերացնում երրորդ ուժից, տվյալ դեպքում Ռուսաս– % ասեի ւ/ Ռուսաստանից անջատ։ Հայոց արյան մեջ էր մտել երրորդ ուժին ա՛պավինելու բնադդր։ ապավինելու բնազդը։ Այդպիսին էին և՜ և դաշնակցական Ոհ1՛ սի Թիֆլիսի բյուրոն, 1ւ և նույն քաղաքում նստած Հայոց աղդա– լի\ւ խորհուդըI նրանք անդամ ազգային խորհուրդը։ Նրանք անգամ իրենց նստատեղր Հայաստան ր նստավայրը Հայաստանը չէին ընտրել ընտրել՝ այն աստիճան աստիճն չէին վստահում հայոց ազգային ուժին։ Դրա մի ներկայացուցիչն էլ զորավար Թ, նազարբեկովն . Նազարբեկովն էր, որ ռուսական բանակում եղած ժամանակ միչ տ միշտ հարձակման հրամաններ էր տալիս, հայկական ր ա– ևակի հայկակական բանակի հրամանատար դառնալով դառնալով՝ անընդհատ նահանջի հրամաններ էր տալիս։ Եթե Թիֆլիսի աղ դային ազգային խորհրդին և Անդրանիկին Անդրանիկի ու Նաղարբեկովի շտաբին Նազարբեկովի նմաններին մնար, թուրքերը երևանն Երեւանն էլ կգրավեին և Հայաստանն առհասարակ կջնջվեր երկրի երեսից։Ոայց Բայց Երևանում արդեն կար հայոց անկախ պետության պետություն Արամ Մանուկյանի գլխավորությամբ։ Նա էլ հակա– ոակ հակառակ ազգային ՈԼ Նաղարբեկովի խորհրդի ու Նազարբեկովի շտաբի որոշմանորոշման՝ միայն հայկական ուժերով Ս արդարապատում Սարդարապատում և Ապարանս ւմ Կսնճարեղորեն կազմ ակերպեց Ապարանում հանճարեղորեն կազմակերպեց արդեն գոյություն ունեցող Կոյ ոք հայոց նոր պետության պաշտպանությունը և ապա բանակ֊ 0111 հ անների բանակցությունների մեջ մտավ թուրքերի հետ< հետ։ Եվ անընդհատ կռ՛ո ււյւվող կոտորվող ու անվերջ փախչող հայերը վերջապես հաղթեցին։ Աոաջին անդամ Առաջին անգամ հայերի առաջ նահանջեց թուրքական զորքը (բայց հայերը մոռացել են մեր այդ առաքին ու բախտորոշ հաղթանակը կազմա–57 ՚>Կ լոլոզինկազմակերպողին, մեծարում են պարտվածներին)։ Այսպես, հծ,1 ,հ,,ի հայերի այս ամենամեծ մեծագույն հաղթանակը եղավ առանց երրորդ ու յ/ո Ա Հա ուժի։ Ահա մեր ղասր։ Երր Վրաս տանն դասը։ Երբ Վրաստանն ու Ադրբեջանր մայիլի 26-ին Ադրբեջանը մայիսի 26֊ին ու 27-ին Թիֆ/իսամ Թիֆլիսում ու ճաքվում Բաքվում անկախություն հոլ ակ ե դինհռչակեցին, Հայոց ազգային խորհուրդն էլ ուղղակի ստիս/֊ վ ած ստիպված իր ւգորտր պորտը կտրեց երրորդ ուժից (Ռուս աստ տնիցՌուսաստանից) ու թեկուզ Հայաստանից դուրս՝ ււ ում , հոչակեց Հայտս–տանի անկախությունր։ Մայիսի 29-ին Հայոց ազգային խորհուրդը համաձայներ թուրքերի հետ րանակցել որս/ես անկախ Թիֆլիսում հռչակեց Հայաստանի ներկայացուցիչւ անկախությունը։ Դա մայիսի 28֊ն էր։ Դաշնակցականները (երեի երևի ոչ բոլոր) հետո հասկացան այդ օրվա ՜ճակատագրականորեն ճակատագրականորեն կարևոր լինելը հայոց կյանքում։ Թեե Թեև նախքան այդ Երևանում հայոց պետություն կար, բայց մայիսի 28–ր 28֊ը դա վս/վե- ր ու ցրեցվավերացրեց, մանավանդ այդ օրը հայ ղեկ ավարները ղեկավարները վերջապես տդ ատվեցին ազատվեցին երրորդ ուժին ապավինելու հայկական բնաղ– դիցբնազդից, իրենց մենակ զգացին մեր հարևանների, հատկապես Թուրքիայի դեմ –հանդիման։ Կազմվեց Հայաստանի կառավարություն։հանդիման։ Ս. Վրացյանն իր հուշերում դրում գրում է, որ դեո դեռ 1917 թ. փետրվարին՝ փետրվարին հեղափոխության ժամանակ հայերը անկախության պատրաստ չէին։ Վրա ցիները Վրացիները լիովին պատրաստ էին, ադրբեջանցիները պատրաստ էին մասամբ, հայերլՀ հայերը՝ բոլորովին։ Մենք անկախության պատրաստ չէինք նաև 1917 թ. վերջին ու 18-ի սկղբներինսկզբներին, երբ ռուս ական ռուսական բանակը լքում էր թուրքական ռազմաճակատը, հեռանում Հայաստա- Նից, Կ ո վկա սի Հայաստանից։ Կովկասի ռուսական փոխարքա Վորոնցով-Դ աշկովի Դաշկովի պնակները լիզած և հայոց կամավորական շարժումը կազմակերպած պարոնները, բժիշկ Տավբիեի Զավրիևի գլխավորությամբ շշմել էին՝ ռուսները դնում գնում են, ի՞նչ պիտի անենք։ • - Նախքան այդ այդ՝ 1915 թ. ռուսական բանակի և հայ .կամավորական դնդերի գնդերի աչքի առաջ արևմտահայությունը մորթվեց։ Մ եկ֊ Մեկ– երկու քուրդ հայկական մի ամբողջ դյուզ գյուղ էին կոտորում ւ կոտորում։ Ռուսական հզոր բանակը և զինավառ հայ կամավորները ռուսերեն ռուսական քայլերգեր էին երդում երգում ու խորոված էին անուշ անում և մատը մատին չխփեցին բռնաբարվող ու մորթվող հայաթ յանր հայությունը փրկելու համար։ Օ՞ւր Ո՞ւր էիք, հայ ֆիդայիներ, ո՝ւ,*» ո՞ւր էիր, քաջ Անդրանիկ, ո՞ւր էիքէ էիք հերոս կամավորներ։ Այդ կող– 58 մերում կողմերում թուրքական բանակ չկար, 1915–ի հունվարին Սարիա ղամիշի 1914-ի դեկտեմբերին Սարիղամիշի մոտ ջախջախված էր, եթե հայ ղորագնդերր զորագնդերը գնային Հայերին հայերին օգնելու, Երկիրը կփրկվեր։ շատ շատերը կփրկվեին։ Տեղից չշարժվեցին, բահի քանի որ առանց երրորդ ուժի, այսինքն առանց ռուս ական բահակիռուսական բանակի, իրենց չէին պատկերացնում։ Իսկ ցարական բանա Կբ բանակը սպասում էր, որ Հայաստանը դառնա առանց հայերի, ինչպես և ծրագրել էին։Ո՛ւր Ո՞ւր էիր, բժիշկ Զ ավրիևԶավրիև, ցարի նվիրյալպնակալեզ, հայ կամավորականության գ/խավոր կամավորության հեղինակ, թարցերի թուրքերի դեմ հոխորտացող, (հու սախոս թուրքերի գրգռիչ։ Ռուսախոս դաշնակցականների մեջ երրորդ ուժին ոտով– ոտող– գլխով նվիրվելու խոշորագույն դեմքն այդ Զսյվրիևն Զավրիևն էր, որի նմանները հիմա էլ կան մեր մեջ։ 1918 թ. հուլիսի 17մայիսի 28-ին ից հետո հայոց կաոավարությունը ազգային խորհուրդը վերջապես բարեհ աճեց բարեհաճեց Երևան գալ։ Ղաշնակցությունը Դաշնակցությունը դարձավ պետական կուս ակցութ յուն։ կուսակցություն։ Եվ կարծես սկսեց հասկանալ երրորդ ուժի աժի բացառման օրենքի փրկարար դերը։ Սայց Բայց դա տևեց մինչև Սևրի դաշնադրի Սեւրի դաշնագրի ժամանակները։ 1920 թ, ամ - սանր . ամռանը հնարավորություն կար քեմալական Թուրքիայի հետ Հարաբերությունների հարաբերությունների մեջ մտնել, ՝& եմ ալին Քեմալին դա շատ էր պետք, բանի քանի որ տեղը նեղ էր. Հեմալը էր։ Քեմալը համաձայն էր Եարսի մարդը լպահանջել Կարսի մարզը չպահանջել և Վանի վիլայեթից էլ ինչ-որ բան տալ Հայաստանին։ Սայց Բայց երրորդ ուժին ապավինելու Օս,վր ցավը դարձյալ մտել էր հայ ղեկավարների մեջ։ Հայաստանի վարչապ ետ վարչապետ բժիշկ Համո Օհանջանյանր Օհանջանյանը Սևրի դաշնագիրն էր ձեռքին թափահարում, դրա սահմաններով Հայաստան պահանջում Թուրքիայից։ Այս անգամ հույսը Արևմուտքի վրա էր։ Չն ա– յտծ Չնայած Անգլիան ասում էր, որ իր նավերը Արարատ բարձրանալ շեն չեն կարող, Ֆրանսիան իր գործերով էր զբաղված (որպեսզի հետո դավադրաբար Եիլիկիան Կիլիկիան Թուրքիային նլքիրինվիրի), հայ ղեկավարները հույնը հույսը դրած այդ պետությունների վրա, (էին հտոկանումչէին հասկանում, որ Սևրի դաշնագիրը հայերիս համար մի թղթի կտոր է, որը միայն կարելի է զուգարան տանել։է։ Արամը չկար։ ԹեմալրՔեմալը, Հայաստանի կողմից արձագանք լդանելովչգտնելով, դաշնակցեց բոլշևիկյան Ռուսաստանի հետ, և ույդ այդ երկուսը Հայաստանը իրար մեջ բաժանեցին, Հայաստանի հանրապետությունը մեռավ։ Արևմտյան երկրները մատը մավւին մատին չխփեցին։ Իսկ Լոգանի Լոզանի ժողովում հայերի պատգա– մտվորաթյունը րոնարտրված պատգամավորությունը բռնաբարված ու արձակված բողորարկ»հ կ)աջ Էր բողոքարկու կնոջ էր նման։ Ոչ մի պաշտպան չուներ։ Սա էլ երրորդ աժք։Հ աւդավինելու ուժին ապավինելու արդյունքներից մի ուրիշն է։էր։ Պարտություն բառը վատ բառ է, ոչ ոք չի սիրումւ երբ և* սիրում։ Երբ ես ասում եմ, որ մեր աղատ ա դրական ազատագրական շարժումը պարտվեց, դա իմ բարեկամներին դուր շփ դալիս$ չի գալիս։ Ինձ էլ դուր չի ղաթա։ Ի այց դալիս։ Բայց դա բացարձակ փաստ է։ Մենք պարտվեցինք։19֊րդ 19-րդ դարի երկրորդ կեսին սկսված հայոց աղդային • ազատա դրական ազգային֊ազատագրական շարժման նպատակն էր ազատ ադրել Արև% մտահայաստանըազատագրել Արևմտահայաստանը, ավելի ստույդ ստույգ Թուրքիայի հայաշատ •1.եէ վեց վիլայեթներում բարեփոխումներ անել, հաստատել հայկա« կան հայկական ինքնավարություն։ Այս նպատակը չկատարվեց։ Ավելինէ ամբողջ Արև։է տահա յաստանը Ավելին, Արևմտահայաստանը կամ հայաշատ վեց վիլա» յեթները վիլայեթները լիովին զրկվեցին հայությունից, Կիլիկիան, Փոքր Հա Այր Հայքը և Թուրքիայի իշխանության տակ գտնվող հայկական այւ այլ վայրերն էլ հա յազրկվեցինհայազրկվեցին, Ռուսաստանի իշխանության տակ գտնվող Սոլրմալուն Սուրմալուն և Կարսի մարզն էլ անցան Թուրքիային և նույնպես հ ա յազրկվեցին։հայազրկվեցին։ Սա պարտություն է, այն էլ խայտառակ պարտություն։ Եվ այդ պարտության գ/խավոր գլխավոր պատճառը երրորդ աժին ուժին մեր ասլավինելն ապավինելն էր։ Եթե մենք բացառեինք ամեն տեսակ երրորդ ուժ և մեր ծրադրերր ծրագրերը կառուցեինք հայ աղդային ազգային եղած ուժը հաշվի առնելով ու ըստ այդ ուժի շարժվելով, մենք այսպիսի խայտառակ պարտություն չէինք կրի։ Մեր պատմաբանները, որոնց հիմնական գործը այս 70 տարում եղել է ստախոսությունը, լռում են մեր այս ահավոր պարտության մասին։ Իսկ սա շատ վնասակար է, ազդին ազգին տեղյակ լեն չեն պահում իր պարտության մասին, չեն ասում դրա պատճառները։ Պետք է ասել, որպեսզի իր գործած սխալները ազդը ազգը չկրկնի։ Այն ազդըազգը, որն իր պատմության դասե– րը դասերը չի սերտում և սխալները կրկնում է, ապագա չունի։Ի դեպ, մեր մյուս բախտորոշ Մեր գլխավոր հաղթանակը 1918 թ. մայիսին եղավ առանց որևէ երրորդ ուժի օգնության։ Երկրորդ կարևոր հաղթանակը Զանդեզոլրում էր՝ 1920 —21 — 21 թթ., Զանգեզուրում (Նժդեհի գլխավորությամբ, ) դարձյալ առանց որևէ երրորդ ուժի ապավինելու։ Երրորդ օգնության եղավ։ Առանց երրորդ ուժի մենք հաղթել ենք, երրորդ ուժին ապավինելով միշտ պարտվել ենք։ Մեր պատմաբանները, կոմունիստ և ոչ կոմունիստ քաղաքական գործիչները հայ ժողովրդին անընդհատ ներշըն֊ 60 7 (*( հններշնչել են, 11/1 որ նա առանց Ռուսաստանի ապրել չի կարող, որ 1 կուսաստանը Ռուսաստանը հայերի փրկիչն է ու նման բաներւ բաներ։ Այսինքն՝ անրնղհատ մեղ անընդհատ մեզ ներշնչել են, որ մենք առանք երրորղ ամի դ»/»։ թյուն առանց երրորդ ուժի գոյություն ունենալ չենք կարող, պետք կ է լիովին ապավինենք այդ երրորդ ուժին։IIա Սա խորացրեց 600 տարի, գուցե 000 900 տարի (Անիի ան– 1։ււ>ւ1ից անկումից հաշված) առանց պետականության մնացած հայերի 11աք ձեռք բերած ստրկամտությունը։ Այնքան խորացրեց, որ հա– ւԿ՚Ւ ինքն առուս աչյում ը հայերի ինքնառուսացումը սարսափելի լափերի չափերի հասավ. Հա - լաստանի Հայաստանի մտավորականության մեծ մասն այսօր ոուսագիր Իւ ոուսախոս է։ հ ար յուր հազար ռուսագիր և ռուսախոս է, տասնյակ հազարավոր հայ ընտանիքներ, Հա յաս - տանում Հայաստանում ապրելով, ռուսերեն են խոսում, Հայաստանում ռուսական դպրոց հաճախող հայ երեխաների թիվր թիվը մոտենում է 111(1 հազարի, 100 հազարի։ Հայաստանի ներքին դործավարության գործավարության 90 տո– կ"սից տոկոսից ավելին ռուսերեն է։ Էլ չեմ խոսում Հյուսիսային Կով- կասիԿովկասի, Ռոստովի և Ռուսաստանի այլ վայրերի հայերի մ ա– սինմասին, որոնք չքվեցին աշխարհից առանց եղեռնի, ինքն աոու– սացմամբ։ Հայաստանն ինքնառուսացմամբ։ Այսօր, Հայաստանը զգալիորեն ռուսացել է և շարժվում ( է դեպի լիակատար ռուսացում ր։ ռուսացում։ Այսպես որ գնանք, կվեհանանք։ կվերանանք։ Ահա երրորդ ուժին ապավինելու մի այլ արդյունքը։երրորդ Երրորդ ուժին ապավինելու գաղափարը և միտում ր ջլա- ՚՚ւամ միտումը ջլատում են հայ ժողովրդի ներքին ուժերը, դարձնում նրան »արկահաճստրկահաճ, մեռցնում նրա դիմադրողականությունը, նախա- ձեոնությունը, սպանում գոյատևելու կամքը։ Հիմա էլ մեջ են դցել գցել պանիսլամիզմի և պան թուրքի ղմի ահաղդումներըպանթուրքիզմի խրտվիլակները, որպեսզի մենք՝ հայերս ավելի ամուր կապ- »/ենք Ռուս աստ անի կապվենք Ռուսաստանի սայլին։ Երրորդ ուժին ապավինելու աս– »ղ հաները ասպետները մեզ ասում են՝ եթե Ռուսաստանը չլինի, պանիսլամիզմը և պանթուրքիզմը մեղ մեզ կուտեն։ Հիմա ես չեմ աղում ուզում ընդարձակվել և եւ խոսել պանիսլամիզմի և պանթուր– լւիզմի պանթուրքիզմի իրական էության 2ոլքջԸէ ԸՈ110 տա1> ՈՐ շուրջը, ցույց տալ, որ դրանցով Հայերին հայերին անընդհատ վախեցնող մեր գործիչները առնվազն անգետ տգետ են։ Ազգային պետականություն չունեցող ամեն մի ժողովրր- գի ժողովրդի ազգային շարժմ ան գլխ ավոր շարժման գլխավոր նպատակը իր պետականությունը, այսինքն անկախությունը վերականգնելն է կամ61 ձեոք րէ>ք՚1՚ւր՚ 11*0 •/ երարերամ ձեռք բերելը։ Սա վերաբերում է նաև հայերիս։ հայերին։ Եթե մեր մեջ I կ " • • ՚ I •/ \դս*հւմ րչկա ազատության ձգտումը, դատապարտված ենք կորստի։ ^օւյցԲայց,կօ րծօոէ կարծում եմ, կա ինչ– ինչ-որ լափով։չափով։11ակւոյՆ ա)ւկախ Սակայն անկախ Հայաստանի ծնունդը կախված է միջ- •արքային •արմ ար միջազգային հարմար իրադրությունից և մանավանդ այն բա- նիցֆ թե 1էր1<ոբանից,1ով Լ թե որքանով է հայ ազդր ազգը պատրաստ ղրան։ դրան։ Ասացի, որ 1Ոէին մինչև 181917-ի օկիղբը ին, մինչև 18֊ի մայիս, մենք պատրաստ չէինք դրան։ •իմա կ Հիմա էլ պատրաստ չենք, քանի որ մեր բուն դոյությունն ահւ/ամ գոյությունն անգամ մենք տդդովին ազգովին պայմանավորում ենք երրորդ ուժով։11117 1917 թ. վերջերից, երբ ռուսական բանակը հեռանում էր Հայաստանից, /Հավրիևր Զավրիևը և ղավրիևականները զավրիևականները ծնկաչոք աղերսում էին ռուսներին շդնալչգնալ, քանի որ Հայաստանն ւ՚ռանց /հա ս աստ անի առանց Ռուսաստանի չէին պատկերացնում։ /՝օ։յց Բայց նրանց քօօդ լսող չեղավ։ Չէ* Չէ՞ որ քաղաքական դեպքերը դեպքերր կարող են առա֊ քիկայում էք առաջիկայում էլ այնպես զարգանալ (մեծ աշխարհ է), որ ռուսական բանակը Հայաստանից հեռանա։ Դա ոշ ոչ ոք բացառել լի չի կարող։ Այդ Այն ժամանակ երրորդ ուժի մեր ասպետները Բա֊ լա յանասպետները՝ Զ․ Բալայան, ՍՀ. Պ ողոսյանՍիմոնյան, ՍԱ․ Հովհաննիսյան, Նապուտիկյան Ս․ Կապոլտիկյան, Ս. Պողոսյան և այլն, եթե ծնկա– լոք ադաշեն ռուսներին% ծնկաչոք աղաչեն ռուսներին՝ մի գնացեք, եղբայրներ, նրանցոչ ։։ք ոք չի լսի։ Որևէ երրորդ ուժ հայերի կամքով երբևէ չի շարժվել և չի շարժվի։ Նա իր ծրագրերն ու շահերն ունի։ Այղ Այդ մենք ենք հնտրելհնարել, թե ռուսները մեզ Փրկել փրկել են։ /հասները Ռուսները երբ լսում են այդ բանը, զարմանամ զարմանում են,(։ Մ ե նք ե րր . «Մենք ե՞րբ ենք ձեզ փրկել, ինչո՞ւ պետք է փրկեինք»։ Եվրոպան էլ գեղեցիկ խոսքեր կասի հայերի հասցեին> թօյյց ոազմական , բայց ռազմական ուժով երբևէ չի օգնել և չի օգնի (եթե շահ չունի)։ Եվ այսպես, եթե ռուս ական ռուսական բանակը հեռանա Հայաստանից, մենք այս 29 հազար քառակուսի կիլոմհարի վրաՀ Հավաքված կիլոմետրի վրա հավաքված երեք միլիոն հայերս դեմ հանդիման մնալու ենք մի քանի տասնյակ միլիոնի հասնող մեր 5 հինգ խոշոր հարևանների՛ թարքերիհարևանների՝ թուրքերի, պարսիկների, քրդերի, վրացիների, ադրբեջանցիների հետ։ • •.՝ Երրորդ ուժի բացաոմ ան բացառման օրենքն այն է, որ մենք հենց, Հիմա հիմա և միշտ մեղ մեզ պատկերացնենք մենակ այս 5 հինգ հարևանների դեմ– հանդի ման։ դեմ հանդիման։ Եթե այդպես պատկերացնենք, Հ շատ բան կփոխվի մ եղ անումմեզանում, մեր հ արևաննենրի հարևանների հետ անմ.իջա–\ կանորենանմիջականորեն, երկուստեք խաղաղության եզրեր գտնելու մասին 02 կմտածենք և ոչ թե անպտուղ հայհոյանքներ կսւեյոեքկտեղանք նրանց հասցեին։ Եվ կպասւրասավենք սւղղային պեսւո։ թ /՚՚ւԿ կպատրաստվենք ազգային պետություն ունենալուն։ Պատրաստ կլինենք։ Կրկնեմ, որ երրորդ ամի րացաոումը ուժի բացառումը չի բացառում դաշնակից ունենալրւ ունենալը։ Դաշնակիցը նա է, ում շահերը մեկի մերի հետ թեկուզ ինչ-որ ժամանակով համընկնում են, և դաշնակից կունենանք այն դեպքում, երբ եթե մենք ինքնուրույն ուժ լինենք։ Ոայց Բայց դաշնակցին չեն ապավինում, նրա ուժի վրա ծրադրեր ծրագրեր չեն կառուցում, դաշնսւ կի. րր օդնական դաշնակիցը օգնական է։ Որքան մենք շատ ճորտանանք Ռուսաստանին, այնքան նա մեզ չի հարդի։ երբ հարգի։ Երբ չճորտանանք, մեղ կհարգիւմեզ կհարգի։ Մինչդեռ մենք, ինչպես ասացի, ազգովին, մեր մտքում, մեր բնազդով չենք կարողանում բացառել երրորդ աժրուժը, ապավինում ենք նրան, մեր հարևաններին հայհոյում ենք, մեր ծրագրերը կազմում հենց այդ ուժի վրա հույս դնեչոմ։ դնելով։ Սա վերաբերում է նաև Հայաստանում ստեղծված ոչ պաշտոնական կազմակերպություններին և հայ ազգային կո՚-լ սակցոլթյոլններինէկուսակցություններին։Խնդրեմ ԴաշնակցությունըԽնդրեմ՝ դաշնակցությունը, այսօր իր ամբողջ գործունեությունն առաջ է տանում երրորդ ուժին սւպավինած։ ապավինած։ Նրա ղեկավարներից մեկը՝ պարոն Մարուխ յանր Սարուխանյանը իմ կարդացած մի հարցազրույցում հայտարարել է, որ հայոց հալերի հողերի պարտատերը Խ, Խորհրդային Միությունն է, այսինքն այսինքն՝ Ռուսաստանը (կրկնեմ, որ Ռուսաստանը երբեք միտք չի ունեցել և այսօր էլ միտք չունի հայերին վերադարձնել նրանց պատմական հողերը )։ Նույն Դաշնակցությունն նույն դաշնակցությունն է, որ մի այլ երրորդ ուժի՝ Ար եմ ուտ - րի Արևմուտքի պետությունների ու ՄԱԿ-ի ՄԱԿ֊ի դռներն է ծեծում, որ ճանաչեն հայերի ցեղասպանությունը (իսկ դա անօգուտ, պարապ զբաղմունք է)։ 

— Ոչ, Թուրքիայի հետ երկխոսությունն անիմաստ է և հանցավոր։ Թուրքիան մեր վերաբերմամբ մի նպատակ ունի ոչնչացնել։ — Այս դեպքում ձեր ծրագրում ինչո՞ւ եք ձեր նպատակը համարում Միացյալ անկախ Հայաստանը, եթե կարծում եք, որ անկախ Հայաստան չյինիԹուրքիայի հարևանությամբ գոյություն ունենալ չի կարող։ — Որևէ երրորդ ուժ մեզ պետք է սատար լինի։ Օրինակ, հոդերի Ռուսաստանը։ — Բայց դուք ինչո՞ւ եք կարծում, որ Ռուսաստանը կհանդուրժի անկախ Հայաստան և դեռ կսատարի նրան։ — Ուրիշ ելք չունենք։ Հետո մեր առաջին գործը մեր հողերը վերցնելը պետք է լինի։ — Բայց աշխարհում ամեն ինչ փոխվում է, այստեղ հռոմեացիներ կային, գնացին, բյուզանդացիներ կային, գնացին։ Չէ՞ որ հնարավոր է, որ մի օր էլ Ռուսաստանը գնա Կովկասից։ Ի՞նչ պիտի անենք։ — Ուրիշ հովանավոր կգտնենք։ — Ո՞ւմ։ Պատասխան չկա։ — Եվ ինչո՞ւ եք կարծում, որ Ռուսաստանը կամ մի ուրիշը Թուրքիայից պետք է մեր հողերը խլի ու տա մեզ։ Սա ո՞վ է ձեզ սովորեցրել։ Հարցրեք Ռուսաստանին, տեսեք ինչ է ասում։ — Միևնույն է, մենք առանց որևէ հզոր պետության օգնության չենք գոյատևի, ոչնչի չենք հասնի։ — Եթե այս հողում մենք թուրքերի հարևանությամբ ինքնուրույն ապրել չենք կարող, ուրեմն պետք է ամբողջ հայությունը պատրաստ լինի ռուսների հետ իր հայրենիքը լքելու։ Ահա թե դուք ինչ եք քարոզում։ Ես կարծում եմ, մենք պետք է մտածենք այս շրջապատում Հայաստանը պահելու, ոչ թե այն վերջնականապես քանդելու մասին։ Մոտավորապես դաշնակցության նման է մտածում Երևանի «Հայ դատ» կազմակերպությունը։ Դեռ ավելին, եթե դաշնակցությունը կարևոր տեղ է տալիս հայոց լեզվի ու հայ դպրոցի պաշտպանությանը, հայ նոր սերնդի հայկական կրթությանը, «Հայ դատը» լեզվի, ազգային կրթության, հայախոսության, հայագրության, այսինքն մեր բուն գոյության հարցը անկարևոր է համարում (վկա նրանց ամսագիրը), միայն՝ հողեր, հողեր։ Երևի կարծում են հողեր գոռալով, պահանջելով, ինչ-որ մեկը (Ռուսաստանը կամ Արևմուտքը) հայերին հող կտա, ու չեն մտածում, որ մինչև իրենք հող են ուզում, արհամարհելով մեր լեզուն ու դպրոցը, Հայաստանն ու հայ ազգը կարող են ուծանալ, վերանալ, ու այդ դեպքում եթե Հայաստան չլինի, հողերի ի՞նչ միավորում պիտի կա- կհարվի։կատարվի։Իտցի Բացի դրանից, «Հայ դատը» նաև հայերի նոր թշնամի-1Ար I. թշնամիներ է որոնում, այս անդամ անգամ էլ մտար դրեք Ւ, մատը դրել է հրեաների վրա»հր1,ր վրա։ Երեք ճակատով է «կռվում»՝ պտնթո։րրիդմիպանթուրքիզմի, պանիսլամիղ–ւ\ի ե պանիսլամիզմի և սիոնիզմի դեմ, իհարկե, Ռուսաստանին ապավինելով»II ւ թևև Ռուս աստ անր ապավինելով։ Ու թեև Ռուսաստանը ասել ու ասում է, որ ինրր պ անթուր- քիդմի ե ինքը պանթուրքիզմի և պանիսլամիզմի դեմ կռվելու միտք չունի, իսկ սիոնիզմի հետ հաշտվելու քայլեր է անում, մեր «Հայ դատը» իր I,այն դիծն նույն գիծն է տանում, <րկովում» «կռվում» է այդ երեք ուժերի դեմ» դեմ։ Այստեղ է, որ հարմար Ւ, դալիս Ջիվանա խոսքը է գալիս Ջիվանոլ խոսքը՝ «Խելքի աչեր եք»։աշեցեք»։ Երրորդ ուժին, այս դեպքում էլ Ռուսաստանին են սալ ուսինում ապավինում նաև մեր ռամկավարներն ու հնշակյաններր։ Նրանք կ հնչակյանները։ Սրանք էլ առանց Ռուս աստ անի Ռուսաստանի չեն պատկերացնում որևէ տեսակ . այաստան։ Հայաստան։ Այս 50 — 60 տարի է, ինչ նրանց ամբողջ քաղաքականություն ր քաղաքականությունը հենված է Ռուսաստանին մարմնով ու հոդով հոգով նվիրված լինելու մտայնության վրա։ Երրորդ ուժին են ապ տվինում ապավինում նաև մեր երևան յան անկա– խակ աններւ/ւ՝ Են բնորոշում միավորում ր երևանյան անկախականները՝ Ինքնորոշում միավորումը և նրանից անջատված լր. անջատվածը․ նրանց ղեկ ավարըղեկավար, ինձ համար շատ սիրելի Պարույր Հտյրիկյանը ճառ Հայրիկյանի քաղաքական ծրագրում կարևոր տեղ է արտ ասանում Եվրախորհրդարանում զբաղեցնում Հայաստանի անկախ ացման մասին, հույսեր կապելով այդ խորհրդարանի հետ։ նա նամակներ, ձայնագրություններ անկախացման կապակցությամբ ՄԱԿ֊ի զորքեր հրավիրելը Հայաստան։ Ինքնորոշում միավորումը Երևանում ցույցեր է ուղարկում Հայաստան՝ պահանջելով այստեղ անկախություն հայտարարել, հրավիրել անում ՄԱԿ-ի զինված ուժեր։ Եվրախոր– Հրրդարանդրոշով։ ՄԱԿ֊ի ուժեր, Մ ԱԿ ֊ի ուժերԵվրախորհրդարան, ահա Ինքնորոշում միավորման ապավեն երրորդ ուժերը։ Մեր անկախ ականները անկախականները ապավինելով արևմտյան երրորդ ւժին՝ ուժին՝ թշնամություն ունեն Ռուսաստանի նկատմամբ։ Կար- Կռմ Կարծում եմ, որ թե Ռուսաստանի, թե Արևմուտքի նկատմամբ թչնամանալը նույնիպիսի թշնամանալը նույնպիսի անմտություն է, ինշպիսին ինչպիսին որ դրանց տպավ/էնելն ապավինելն է։ Զարմանալի է, ինչո՞ւ ենք մենք կարծում, որ արևմտյան Արևմտյան որևէ պետություն կամ Ռուսաստանը մեղ մեզ պետք է պաշտպան ու սատար լինեն։ Ի՞նչ Ի նչ հիմար մտայնություն է սա։ Մենք մոռանում ենք, որ ամեն աղդազգ, ամեն պետություն, իր շահերն ունի, ինչո՞ւ պետք է որևէ պետություն իր շահե- 3 1Ւսւֆայև| 1*շ|սա1։յսյ6 65I րլւ շահերը զոհի հանուն հայերի։ Ոչ մի խելացի պետություն այդ» պիսի զոհ արերում այդպիսի զոհաբերում չի անում։անի։ Ռուսաստանից հիասթ ափվում հիասթափվում են ու հայհոյում։ ^ա1(ք Բայց ինչո՞ւ եք հայսեր հույսեր կապել, ո՞ւ/ Լ ո՞վ է ձեզ ասել, թե Ռուսաստան նր Ռուսաստանը հայերի փրկիչն Լ։ Ռուսաստանն ինրր է։ Ռուսաստանը՝ ինքը այդպիսի րան բան չի ասել։ Այդ դուր հր հնտրելդուք եք հնարել, սիրելի հայրենակիցներ և դուք էէ էլ հույսեր եր կաոլել Ռուս աստ անի եք կապել Ռուսաստանի հետ ու հիմա էլ հիւսսաթւաիւ/ամ հիասթափվում եք։ Պետք է արդար լինել, այս 300 տարի է Ռոէ• սասա անի դեկավարներր Ռուսաստանի ղեկավարները մեզ ասում են՝ ((Հայեր«Հայեր, ձեր ե մահ* մեդականների և մահմեդականների վեճերի մ ամանակ ժամանակ մենք ձեզ չենք պաշտ* պանելու» պաշտպանելու» և դործնականորեն Էլ գործնականորեն էլ ապացուցում են իրենց ույդ դիրրրէ այդ դիրքը։ Մենք աներեսի նման նորիր նորից հույս ենք կապում, որ Ռուսաստան/։ Ռուսաստանը վերջապես մեր կոդմր կողմը կանցնի րնդդեմ ընդդեմ մեր հարևան մահմեդականների։ Եվ այս 300 տարի է նաև իւրա֊ տում խրատում ենք ռուսներին՝ ռուսներին, թե դիտեք՝ մահմեդականներր գիտեք մահմեդականները վատն են, նաև ձեզ են թշնամ իթշնամի, մենքճ մենք՝ հայերս, լս։վն լավն ենք, մեղ սյաշտպ աներեր։ Հայեր/1 մեզ պաշտպանեցեք։ Հայերը ինչքան հոդվածներ, դրքեր գրքեր են դրել ոուսներին համոզեք ու գրել ռուսներին համոզելու համար, որ մեզ պաշտպանեն։ Միշտ անարդյանք։ Ռուս ական անարդյունք։ Ռուսական պետությունը շատ է փորձված, իր շահերր շատ շահերը լավ է հասկանում, մենք անպետ ականմենք՝ անպետական, մեր պետական մաածոդությունր մտածողությունը կորցրած հայերս չէ, որ նրան պետք է սովորեցնենք։ ոՌեմա/ր «Քեմալը Լենինին /սարեց»խաբեց», ոԱդրբե» ջանդիներր կաշաոել «Ադրբեջանցիները կաշառել են Օրեմ լին»Կրեմլին», «Ռ աղբյուրս յի անդամնե- ՐՒ «Քաղբյուրոյի անդամների կանայք կամ խնամիներր խնամիները թաթար են և թարքթուրք, դրա հա֊ մար համար մեզ չեն պաշտպանում»,— այսպիսի տհաս, ազդակի ուղղակի տխմար մտքեր են արծ արծ ում արծարծում շատ ու շատ հայեր։ Ո՞չՈչ, սի– րելիներսիրելիներ, Լենին ր Լենինը շատ /ավ դիտեր Ռ եմ ալն լավ գիտեր Քեմալն ով 1 է, և իր երկրի շահերի տեսակետից միանդամ այն միանգամայն ճիշտ քաղաքականություն էր վարում նրան ամեն կերպ օդնելովօգնելով, մենք էինք հիմար, որ 1920 թ. լեզու չդտանք Ռ եմ ալի չգտանք Քեմալի հետ և Կարսր Կարսը կորցրինք։ Ադրբեջանցիներն էլ չեն կաշառն/ կաշառել Կրեմլին, հանդիստ հանգիստ եղեք, Օրեմլն Կրեմլն իր դիծն գիծն ունի, և դա բնավ հայերին հատկապես պաշտպանող դիծ գիծ չէ։ Եվ մեծադույն մեծագույն հիմարություն է թաթար ու թուրք կանանց կամ խնամիների հետ կապն/ կապել հայերի կող~ մր կողմը չանցնելու ռուսական քազաքականությունր։ քաղաքականությունը։ Դա 300 տար֊ վա տարվա պատմություն ունի։ Ինչո՞ւ եք դուք կտրծումկարծում, որ իրենք% ոուսներր իրենք՝ ռուսները մեր կողմը պետք է պահեն։ Ինչո՞ւ։Սա ինչ անխելքություն է։66 երբ Երբ Նիկոլայ Ռիժկովր Հայաստտնում Ռիժկովը Հայաստանում էր, հանդէպնց հանդիպեց հայ մտավորականության հհս։ւ թհետ։ Զ. թայայանը Բալայանը ելույթ ունեցավ և կրկնեց նույն հին երւլր՝ երգը՝ մահմեդականները, ադրբեջանցի֊ ներըադրբեջանցիները, թ ուրքերր թուրքերը շատ վատն են, մենը՝ մենք հայերս շատ լավն ենք, մեղ մեզ պաշտպանեք։ Պարոն Ռիժկովր սաստեր Ռիժկովը սաստեց նրան.* Վ երջաըրեք«Վերջացրեք, դուք չէ, որ մեղ մեզ պետք է սովորեցնեք, թե մենք ինչպես պետք է շարժվենք, կամ՝ ով է լավ» լավ, ով՝ վատ։ Մենք մեր անելիքր 1ավ դիտենք»։ անելիքը լավ գիտենք»։ Եվ նա իրավացի էր։ Բայց ԱԶ. I՝ ալտ յանին Բալայանին դա դաս չեղավ։ 1989 թ. Հայաստանի Գերս։ դույն Գերագույն խորհրդի նստաշրջանում ռուսերեն իր ելույթի մեջ, դարձյալ ռուսներին դիմելով, նույն ր կրկնեց՝ նույնը կրկնեց թուրքերը վատն են, մենքճ մենք՝ լավը, կա պանթուրքիզմ, ռուսներ, մեղ պտշտպա– հեք։ մեզ պաշտպանեք։ Եվ, իհարկե, դարձյալ ապարդյուն։ Մարդ ամաչում է։ Ւնչքան Ինչքան կարելի է չխրատվել։ Այդ մար– ղՒԿ մարդիկ ասում են՝ ոչ, դու նորից քոնն ես կրկնում։ Անիմաստ է նաե նաև Ռուսաստանի հետ թշնամանալը։ Ռուսաստանին չապավինեքչապավինել, նրա հզորության հետ ծրադրեր ծրագրեր ու հույսեր չկապել բնավ չի նշանակում թշնամանալւ թշնամանալ։ Բարեկամ լինենք, բս։յց բայց չապավինենք, ոտով–գլխով ոտով-գլխով չնվիրվենք, մեր փրկիչը չհամարենք, ինքներս մեզ չռուսացնենք, Հայաստանը վերահայացնենք, ինքնուրույն ազդ ազգ դառնանք։ Եվ դիտեք գիտեք ի՞նչ, ռուսները մեղ մեզ կսկսեն հարգել։ Շատ հայեր էլ նեղացել են Մ. ԳորբաչովիցԳորբալովից, որ նա Արցախը Հայաստանին չի տալիս։ Բայց, այ սիրելի հայեր, նրա նախորդներից ո՞վ է մեզ Արցախ տվել Լե՞նին րԼենի՞նը, Ա տա՞ լին լ»Ստալի՞նը, Մա լեն կո՞վըՄալենկո՞վը, եէրուշչո՞վրԽրոլշչո՞վը, Բրեժնև՞րԲրեժնևը՞․․... Ո՞վ։ ո՞վ։ Ոչ մեկը։ Նշանակում նշանակում է Արցախը Ադրբեջանից Աղրբեջանից հանելը և Հայաստանին միացնելը Ռուսաստանի շահերին դեմ է, ինչո՞ւ եք հատկապես Գորբաչով/րց Գորբաչովից նեղանում. , նա դեղ դեռ թույլ տվեց ազատ Արցախ պահանջել, «Արցախ» կոմիտե կազմել, նրա նախորդները դա էլ չէին թույլ տալ իա տալիս։ Ռուսաստանի որևէ ղեկավար չի կարոդ կարող հակառակ գնալ իր պետության շահերին, հասկանանք վերջապես։ ՚Եվրտխորհրդարանրր Եվրախորհրդարանը։ Այդ ժհղովարանր ժողովարանը որոշում ընդունեց, որ եղել է հայկական ցեղասպանությեւն։ ցեղասպանությունը։ Եվ շատ հաճ՛67 յեր հայեր ցնծության մեջ էին՝ ծւ//7ախորհուրդը Եվրախորհուրդը ճանաչել է, որ (IIII(դերը թուրքերը մեզ բռնաբարել են, մորթել, քերթել, ողջ-ոդջ թաողջ֊ողջ թաղեր. դել,,. /՚սկ Եվրախորհ ուրդը Իսկ Եվրախորհուրդը պարզ հաշիվ ուներ և հայերի հալար հարցը դարձյալ (այս էլ որերորդ անգամ) որպես մանր դրամ օգտագործեց։ Արևմտաեվրոպական ընղհանուր ընդհանուր շուկայի անդամները շեն ուղումչեն ուզում, որ հետամնաց Թուրքիան դաոնա դառնա իրենց միավորման անդամը և մեջ են գցում հայերի ցեղասպանության հարցը, թե թուրքեր, դուք հայերին կոտորել եք, ընդհանուր շուկայում ձեզ համար տեղ չկաւ չկա։ Մեր մեծագույն դմրախտությունը դժբախտությունը չարաշահում են, իսկ մենք թեթևսո/իկա– րար թեթևսոլիկաբար ցնծում ենքէենք։ Առհասարակ աննպատակ է հաչերի րեդաոա անաթյան հայերի ցեղասպանության ճանաչումը տարբեր պետություններից ու ՄԱԱ-ից պահան– ջե/րւ ՄԱԿ֊ից պահանջելը։ Ասենք՝ բոլոր պետությունները և ՄԱԱ-ր ՄԱԿ֊ը ճանաչեցին, որ մեգ մորթոտե/ մեզ մորթոտել են, հետո՞։ հետո ։ Մեր միամիտ հայերն ասում են, <րՀետո . «Հետո մեր հողերը կտան»։ Այ սիրելիներ, ի՞նչ կապ ունի ցեղասպանության ճանաչումը հողերի հետ։ Օրինակ, Ամերիկայի կարմրամորթն երի ցեղասպանոլթյունր կարմրամորթների ցեղասպանությունը ճանաչված է ՄԱԿ-ի ՄԱԿ֊ի կողմից, բա ինչո՞ւ սպիտակամորթները չեն հեռանում Ամերիկայից և հողերը կ արմրամ որթներին կարմրամորթներին չեն տալիս։ Մինչև ե՞րբ պետք է այսքան միամիտ մնանք։ Հետո մտածե՞լ եք՝ ո՞ւմ պետք է տան հայոց հողերը։ Ռուսաստանի՞ն (ԽՍՀՄ֊ի՞ն)։ Քիչ հող ունի՞ Ռուսաստանը։ Հետո Ռուսաստանը (ևՍՀՄ֊ըԽՍՀՄ-ը) պաշտոնապես հայտարարել է, որ ինքը Թուրքիայից հողային պահանջ չունի։ Եվ վերջապես, եթե Ռուսաստանը Թուրքիայից հայոց հողերը վերցնի, ինչո՞ւ եք կարծում, որ Հայկ, ԽՍՀ֊ին . ԽՍՀ-ին կտա։ Եթե տվող լիներ, իր գրպանում գտնվող Նախիջևանն ու Արցախը կտար։Թայց Բայց ես չեղվեցի շեղվեցի մեր անկախականների հա Ր/քից՛ ՛նրանք հարցից, Նրանք երևի կ ար ծ ում կարծում են՝ անկախությո ւնանկախություն, անկախությո ւն գոռա- լովանկախություն գոռալով, վանկարկելով , Հայաստանը անկախ կդարձնեն։ Նրանցից շատերին երևի թվում էէ է, թե անկախություն բառն էլ, ՂԸա դրա գաղափարն էլ, իրենք են հնարեր հնարեր։ Կարծես մեր Արամ նա~ հաս/ետից Նահապետից ու նրանից էլ առաջ մինչև Արամ Մանուկյան 04 ու նրանից էչ էլ հետո հայ լուրջ քաղաքական գործիչները ազգա֊ յին ազգային անկախության շեն ձգտեր Ան-կա֊խա • թյահ է/"՛– ՚՛՛/չեն ձգտել։ Ան֊կա֊խու֊թյուն գոռալով ու գրելով իրենց թերթերում՝ իրենք իրենց համար • աչաս* տանի վարշապետ Հայաստանի վարչապետ են նշանակում ու մ ամանակավոր կաււա* վ արություն։ ժամանակավոր կառավարություն։ Ինչպես որ երեխաները տուն– տուն ֊տուն են խագու մ9 խաղում, այնպես էլ մեր անկախակտններր անկախականները անկախություն են խա– խում, խազում։ Այդ ամենը ոչ մի կապ չունի Հայաստանի իրական անկախության հետ։Սիրելի Ախր, սիրելի անկախականներ, անկախությունը , այդ բառն ան– վերջ անվերջ գրելով ու վանկարկելով չէ, որ գալիս է. է։ Մեր անկախությունը 1918-ին ինչպե՛ս ինչպե՞ս եկավ։ Այդպես էլ կգա առաջիկայում։ Անկախությանը պետը պետք է պատրաստվել, որ 18 թվի նման հանկարծակիի հանկարծակի չգանք։ Նախ պետք է ազգը հոգեսլևսհոգեպես, իր ։> տածելակերպովմտածելակերպով, բարոյապես ինքնուրույն ու անկախ դարձնել։ Դրա համար էլ պետք է մեր ժողովրդի մտքիր մտքից հանել երրորդ ուժին ապավինելու մ տ ա յնոլթ յունը մտայնությունը և հարաբերություններ հաստատել, երկխոսություն սկսել մեր 5 հարե– վաննևրի հինգ հարևանների հետ։ Անհրաժեշտ է հայ Հայ ժողովրդին վստահեցնել, որ ինքը կարող է ինքնուրույն գոյատևել առանք առանց երրորդ ուժի սալ ավինելու։ ապավինելու։ Պետք է նաև այսօրվա համար ամեն ակարևո– րր՝ ամենակարևորը՝ ռուսացող Հայաստանը վերահայացներ իսկ անկախականներից շատերը նույնիսկ հայերեն ստորագրել չգիտենք չգիտեն, ոմանք առհասարակ հայերեն չեն գրում, ռուսացիր ռուսագիր են և անկախություն են գոռում։նրանք Մաշտոց յան Նրանք Մաշտոցյան Մատենադարանի, Մեսրուդ Մեսրոպ Մաշտոցի արձանի առաջ հավաքվում են ու գոռում՝ «Սխալ է հայա– կասությանհայախոսության, հայագրության ու հայկական կրթության մասին խոսելը, մեղ մեզ պետք է անկախություն, եթե անկախություն լինի, մեր բոլոր հարցերը կլուծվեն»։ Շատ լավ, պարոններ, իսկ եթե այգ այդ անկախությունը 10 տարով կամ 50 տարով, գուցե 60 տարով էլ ուշանա, ի՞նչ եք առաջարկում, անկախություն դոոսդով գոռալով սպասենք, որ Հայաստանը լրիվ ռուսանա՞։ Մի անկախականի ասացի՝ ասացի ինչո՞ւ չես Հայերեն հայերեն ստորագրում։ Պատասխանեց. «Դա ինչ կարևոր է, կարևորը անկախությունն է, անկախություն լինի հայերեն կս տորա գրեմ»։կստորագրեմ»։ Ուրեմն, մինչև անկախություն հայերս ստորագրենք ռուսերե՞ն»։ «Ինչ կա որ»։ Ահա մեր որոշ «անկախականների» խելքի լափը։ Հարցնում եմ՝ «Հարևանիս երեխան այս տարի դպրոց Է գնալու, ի՞նչ դպրոց գնա՝ հայկակա ն, թե՝ ռուսական»։ Ասում է՝ «Դա ինչ նշանակություն ունի, կարևորը անկախությունն է»։ Այսպիսիների հ/ուխը գլուխը չի մտնում, որ հաչոց անկ աքս ու֊ թյռնր հայոց անկախությունը սկսվում է Է հայերեն գրելուց և խոսելուց, հայ երեխաներին միայն հայկական կրթություն տալուց, կրթության տալուց։ Սիրելիս, դու69 ի նչ անկախ ական ի՞նչ անկախական ես, որ չես ազատվել օտ ա ր ա գրութ չունի ց։ *ո պա** անջած ւււնկախութ յունր հաչ օտարագրությունից։ Քո պահանջած անկախությունը երեխաներին օտարա- մտած զսրրձնե լն Հօտարամտած դարձնելն է, հայերի օտար լեզվով զրելն գրելն ու խոսե^լն է։ խոսե՞լն Է։ Դա սուտ անկախություն է, պետք չէ մեզ։նաՆա, ով անկախության անունով խափանում է մեր ջան- քերր ու զզված րոլոր ջանքերը ուղղված բոլոր հայ երեխաների /ի ակատ ար լիակատար ազգային կրթությունն ապահովելու, Հայաստանր Հայաստանի ներքին գործավարս) թյանր գործավարությունը 100 տոկոսով հայացնելու գործին, նա մեր իսկական անկ ախ ու թ յ ան անկախության մոլի հ ակաոակո րղն հակառակորդն է։մեր ամ ենաիսկականՄեր ամենաիսկական, ամենամեծ սւն կ ախ ակ տնր անկախականը եղել է Է Մեսրոպ Ս աշտոցրՄաշտոցը, որը մեր պետականության անկման սլային մեղ պահին մեզ գիր ու գրականություն, հայկական դպրոց տվեց, ու դրանցով մեր ազգը՝ քաղաքական անկախությունը կորցրած, բարոյապես անկախ ու ինքն ուրույն ինքնուրույն մնաց շատ դարեր։ Եսկ Իսկ մեր այսօրվա անկախականները Մաշտոցի արձանի դիմաց կանգնած Մաշտոց են մերժում, քանի որ հայագրության ու հայկական դպրոցի դեմ նույնիսկ անկախության անունից խոսելը նշան ակում կ նշանակում է կռվել Մ աշտոցի Մաշտոցի ու նրա մեծագույն գործի գեմւդեմ։ Վերջապես, դեպի ինքնուրույն ու անկախ ազւլ ազգ մեր ճա– ն սալար \ր ճանապարհը խափան ու խոպան կլինի, եթե մենք չդառնանք մեր քրիստոնեական հավատին, որից ագգի ազգի մեծագույն մասը այսօր զրկված է։ Է։ Եթե մենք ամեն ինչ ջանանք անել աո անց առանց մեր Ար արշին ապավյւնելուԱրարիչին ապավինելու, կձախողվենք։ Մեր ազդր ազգը պահել է Է և կպահի Աստված, եթե մենք ապավինենք Նրան։Մ նրան։ Նա երբեք երես չի դարձնում մեզնից, մենք ենք մ եր ուժերից վեր ծանրու թյուն ենք բարձրացնում ե ընկրկում ենք ծանրության տակ։ Եկեք Աստծու տված մեր նրանից երես դարձնում և այդպես փորձանքների մեջ ընկնում։ Մեզ օդի պես անհրաժեշտ Է դարձ դեպի քրիստոնեություն։ Ապավինենք ոչ թե որևէ երրորդ ուժի լափով ծանրության բարձրացնենք։ Մեր ան երածի, մեղ տրվածի չւսփր իմանանք։ Այդպես կհաջոզենք։այլ մեր Արարիչին ու մեր ունեցած և ունենալիք ազգային ուժերին։ Եվ այսպես, մեր անկախականները անկախականներր կամովին թե ակամա լիովիւն լիովին ապավինում են երրորդ աժի՝ ՄԱՍ–ուժի՝ ՄԱԿ, Ե վր տ ի։ որ հր դարան Եվրախորհրդարան և այլն։Դրանից ազգը միայն վնաս կարող է ունենալ։ Նորաստեղծ Ազգային անկախության կուսակցությունը կարծես ավելի խոհեմ է քայլում, թեև երրորդ ուժը, կարծեմ, մտքից բոլորովին հանել չի կարողանում։Արցախի «Արցախ» կոմիտեն նույնպես երրորդ ուժին ապավինելով սկսեց իր գործը։ Նա Արցախի ու Հայկ. /նՍՀ֊ի վեր ամի ավո Հայկ․ ԽՍՀ- բումը ում ի ց Լր վերամիավորումը ո՞ւմից էր խնդրում, պահանջում։ Մոսկվայից, այսին– թրն՝ այսինքն՝ հույս ուներ, որ այդ երրորդ ուժը մեր և ադրբեջանցի -70 ների ադրբեջանցիների վեճը կլուծի մեր օւլտին։ օգտին։ 1988 թ. փետրվարին էր , կարծեմ, Լուսաշխի տանը մոզով ժողով եղավ,՝ հավաքվել Լին էին հայոց անվան իներլՐ անվանիները՝ Ս. ԿասլուտիկյանԿապուտիկյան, Զ» է* ա լա շանԶ, ՍԲալայան, 1սան– զադյան, ԱՍ. Խանզադյան, Ս արդս յան. Սարգսյան, Արցախ կոմիտեից և այլն։ Բոլորը խոսում էին խիստ համոզված, որ Մոսկվան (երրորդ ումրուժը) վերակառուցման առիթով Արցախ ր Արցախը մեզ է տալու։ Ես ասացի. ((Մեր «Մեր պատմության վերջին 300 տարվա ընթացքսւմ ընթացքում Մոսկվան մեղ մեզ ոչ մի թիզ հող չի տվել, ինչու ինչո՞ւ եք կարծում, որ հիմա կտա, ի՞նչ հիմք ունեք։ Այդպիսի Հիմք հիմք չեմ տեսնումյ>։ տեսնում»։ Ես մենակ մնացի երրորդ ամին ուժին ապավինող ընդհանուր երգչախմբի մեջ։ Դրանից հետո էլ Էլ երկար մ ամանակ <ր Արցախ» ժամանակ «Արցախ» կոմիտեն հույս ուներ, որ երրորդ ո։մր մեղ ուժը մեզ Արցախ է տալու։ Ես կոմիտեին աոաջարկել առաջարկել եմ Արցախի հարցով անմիջական բանակցությունների մեջ մտնել Ադրրեջանի *Հետ։ Ւնձ Ադրբեջանի հետ։ Ինձ ասում են՝ են նրանք չեն տա։ Բայց,— ասում եմ,– չէ* — չէ՞ որ Մոսկվան էլ չի տալու, իսկ Բաքվի հետ բանակցեյը բանակցելը գոնե կմեղմի հայ֊ ադրբեջանական այս սոսկալի թշնամությունր։թշնամությունը և գուցե Արցախի հայության համար ավելի տանելի ազգային պայմաններ ստեղծվեն... 1921 թվից սկսած 68 տարի է, մենք Մոսկվա ենք ուղարկում դիմումներ, ս տռրա գրություններստորագրություններ, պատմական փաստաթղթեր, խնդրագրեր և այլն՝ պահանջելով, խնդրելով հար– ՅՒ հարցի արդար լուծում, այսինքն՝ Արցախի միացում ր միացումը Հայկ* ԽՍՀ֊ին։ խղթային այգ . ԽՍՀ-ին։ Թղթային այդ հեղեղը երևի մի ամբողջ բեռնատար գնացքում կլինի տեղավորել, ե և ոչինչ չստացանք, այսօր միացումը գուցե ավելի հեռու է, քան 68 տարի առաջ։ Ւնշ Ի՞նչ կլինի, եթե փորձենք Բաքվի հետ բանակցել, . չստանալը կա ու կա։Արցախ «Արցախ» կոմիտեի հոչակած ((Մենք հռչակաձ «Մենք մշտական թշնամի ու մշտական բարեկամ չունենքօ չունենք» բանաձևը քայլ է դեպի երրորդ ուժին ապավինելուց հրաժարվելը, քաղաքական հասու– նա տմ ան հասունացման որոշ նշան։ Այդպիսի նշան է նաև կոմիտեի հայտարա– ըոլթյունը պանթարքիղմի հայտարարությունը պանթուրքիզմի վերաբերյալ (Գերագույն խորհրդի նստաշրջանում կարդացվածկարդացած)։ Բայց առայժմ այդ կոմիտեի գործ անե ութ յան գործունեության մեջ չի նկատվում լուրջ բեկում դեպի ազգի իսկական ինքնուրույնացումը։ Կոմիտեն էլ գրեթե անտարբեր է մեր չեղվի լեզվի ու դպրոցի հարցերի և Հայաստանի վերա- հայացման վերահայացման գործի նկատմամբ։ Մինչդեռ որևէ հայկական կազմակերպության գծի ճշտությունը և գործի օգտակտրու- 1^Ոէ)ւր լափվոսէ օգտակարությունը չափվում է նաև նրանով, թե նա որքանով որքան է նախան- ձա իէՆ ղ իր նախանձախնդիր Հայաստանի վերահայացման ղործին։գործին։ Այս աոի թ ով առիթով չմոռանամ ավելացնել, որ լեզվի լեզվա ֊դպրոցական հարցերից հարցից հետո հրատապ է նաև Հայաստանի բնու֊ թյունր բնությունը ապականությունից փրկելր։փրկելը։ 1914 թ. դաշնակցությունը դեմ էր ռուսական բանակում հայ կամավորական ջոկատներ ստեղծելուն, բայց հետո ինքն սկսեց կազմակերպել այդպիսի ջոկատներ։ Արդյոք եթե նման իրողություն ստեղծվի, «Արցախ» կոմիտեն և մյուսներր նույնը չեն անի ամբոխի տարերքին ենթարկվելով։ Ինձ հարց եմ տա/իստալիս նաև. իսկ եթե իրսք իրադրութ լունն այնպի- սին դաոնաառաջիկայում իրադրությունն այնպիսին դառնա, որ Ռուս աս տունն Ռուսաստանն իր զոբբերր զորքերը հանի Հարավային ԵովկտսիդԿովկասից, ի՛՛նչ մենք մահմեդականներով շրջապատված և միշտ երրորդ ուժին ապավինած, ի՞նչ վիճակ ենք տսյրհքէո։ ԴտրՀյալ հանկարծա– կիի ենբ ղալա.ապրելու։ Դարձյալ հանկարծակիի ենք գալու, բանի քանի որ պատրաստ չենք դրան։ Մոսկովս։– նվԼր մեր մեծատուննեբբՄեր մոսկովյանները, նրանք/ դին ակ իրն երբնրանց զինակիցներր, պարդ պարզ է, որ կչվեն Ռուսաստան։ Իսկ այս 29 հազարի վրա մնացածնե՞րս։ Այսօր, 1/արձում կարծում եմ, չկա հայկական մի կազմակերպություն, մի ումէ ուժ, որ կարողանա այս կտոր ՀայաոտաՆհ ղեկ ավարա֊ թչունը ս տանձն եք Հայաստանի ղեկավարությունը ստանձնել և մեր հարևանների հետ ւրջորեն բանակ֊ ցել։ լրջորեն բանակցել։ Այդ ումր ուժը պետք է ստեղծվի հիմա և երկխոսությանն Ւ,լ երկխոսությունն էլ պետք է սկսվի հիմա ու մեր ժողովրդին ժողովրդի ինքնուրույն դո յա- տևելու գոյատևելու հնարավորության դաղափտրն գաղափարն էլ սլետք պետք է պատ• վաստել պատվաստել հիմա։ Այո, ես հ ամողված համոզված եմ, որ հայերս ինքնուրույն կարող ենք դո յաս։ և ել մահ մեդական գոյատևել մահմեդական շրջապատում, եթե շա րմ վենք շարժվենք ոչ թե ղդացմունքովզգացմունքով, ոչ թե վրեժի դ դտցողությամրզգացողությամբ, այլ բանականությամբ։ II՛ ուս աս տ ան ր մ ասն ատեց Գերմ անի տն Օրինակ վերցնենք Իսրայելից, որի զավակներից մոտ 7 միլիոն ոչնչացրեց Գերմանիան, բայց այսօր, Իսրայելը լավ հարաբերություններ է պահպանում թե Արևմտյան, թե Արևելյան Գերմանիաների հետ։ Կամ նույն Գերմանիան։ Ռուսաստանը մասնատեց այդ երկիրր երեք մասի (Արևելյան, Արևմտյան Գերմանիաներ և Արևմտյան Բե ոլին)Բեռլինը, նրա հոՂե/,1,Տ հողերից հսկայական տարածքներ պոկեց հանձնելով Լեհաստանին, Չեխոսլովակիային և մի մեծ կտոր էլ (Արևելյան Պրուսիան) իրեն իրենց վերցրեց։ Բայց այսօր երկս։ երկու Գերմանիաներն էչ էլ լավ հարաբերություններ են պահպանում Բ՛ու– ս աստ անի Ռուսաստանի հետ։ Նման օրինտկներր օրինակները շատ են։ Այդպես են դո՝ յատևելա գոյատևելու կամք ունեցող աղդերր։ ազգերը։ Եթե մենքճ մենք հայերս ուղում ուզում ենք դո յա տևել, գոյատևել այս հողակտորի վրա , մի ելք ունենք՝ օրինակ վերցնել Իսրայելից, Գերմանիայից և արիշներիցուրիշներից, այսինքն այսինքն՝ չմտածել, թե երրորդ ո։ժր ուժը միշտ Հայաստանում կլինի, հիշել, որ ամեն րոպե այն կարող է հեռանալ, և մենք մի ելք ունենք շարժ• վել շարժվել ոչ թե վրեժի ղդացամ ովզգացումով, այլ դո յատևելա բանականս։՝ ք>.< ամբ։ գոյատևվելու բանականությամբ։ Եվ անպայման կդոյատեենք։ կգոյատևենք։ Այս դեպքում Աստված մեղ կօդնի։մեզ կօգնի։ Եվ երբ գոյատևենք, ամրանանք ու միշտ խելացի գործենք, մեր հողերն էլ աստիճանաբար կմիավորվեն Հայաստանի մեջ։ Իսկ եթե բանականությամբ չշարժվենք, եթե նորի//72 Հանձնվենք նորից հանձնվենք մեր զգացմունքներին, վրեժի կանչին, աչս Տ՝ ո ■չակտորն կ այս հողակտորն էլ կկորցնենք և մենք ազգովին կկորչենքւկկորչենք։800 300 տարի մենք ապավինել ենք երրորդ ուժի հ "00 տա ՐՒ ՚< նրնդհատ կորցրեչ և 300 տարի անընդհատ կորցրել ենք։ Այս կտոր հողը պահս/անեցինքպահպանեցինք, քանի որ երրորդ ուժի չապավինեցինք, այգ այդ ուժը րացաոե– լենք։ բացառեցինք։ Մեզ պետք է դաս տա Արսւմ Արամ Մանուկյանը։երրորդ ուժի բացառման օրենքը նախ և առաջ հոգեբանություն է, այն, որ մենք ազգովին խորաւգես ըմրոնենք իրողությունը, որ մենակ ենք, ոչ ոք մեր ծանր պահին մեզ • ազմական ուժով և քաղաքականապես սատար չվւ եղել ու չի լինե/ոււ Իսկ սա էլ նշանակում է, որ մենք նախ պետք է մեր •արևունների հետ եթե ոչ բարեկամ ութ յո ւն, գոնե խաղաղոլ– թչուն գտնենք և հզորանանք։ Երրորդ ուժի հույսը մեր մեջ նախ պետք է հոգեբանորեն բացառված լինի։ Եվ կարծում եմ՝ հայությունը շատ կշահիայսպես, եթե երրորդ ուժի բացառման «/լենքը նրա համար լինի աղդային հոգեբանության մի մ ա– ք։ Ազդը կզգաստանա, ապավինած իր ուժերին, կզորանա, \հչտի իր դիրքորոշումները։եվ այսպես. այսօր մեր միակ ճիշտ ուղին և առաջնահերթ ե՚նգիրը խնդիրը մեր ժողովրդի հոգեկան և մտավոր ինքնուրույնացումն ու անկախացումն է՝ է, Հայաստանի վերահայացումը՝ •բրորդ երրորդ ուժի բացառման օրենքով։ Հայոց հարցը ոչ ոք չի լուծելու։ Լուծողը միայն մենք՝ ՛լալերս հայերս ենք։ Եվ հայոց հարցը կլուծվի միայն մի դեպքում՝ եթե ընդունենք ու կիրառենք երրորդ ուժի բացաոմ ան որենքր։բացառման օրենքը։ւա1989, ապոստոսogոստոս, ւմաշտոցՏ«Մաշտոց», ոՑաոաջ»«Ցառաջ»\.Ր ՋԱՆԱՆՔ« Նոր օր»~ի ===ԼՐՋԱՆԱՆՔ===«Նոր օր»֊ի սիրելի խմբագրությունՊատահաբար ձեռքս ընկան ձեր թերթի մի քանի հազարները և նրանցից երեքում (1989, նոյ. 10, գեկտ. 19, 22) կարդացի խստաշունչ ընդդիմախոսություններ իմ «Երրորդ ••մի ուժի բացառման օրենքը» հոդվածի վերաբերյալ։78 ԱՆշ,ո ՀԱւԱՆշուշտ, ամեն Հայ մարդ կարող է և պետք է իր կար* ձիրր Հայտնի կարծիքը հայտնի աոաջտդրտծս հարցի մասին, բայց, կարծոՀ կարծում եմ, պետք 1է է պահպանել Աղություն լրջություն և նվաղ տգույն ազնվս\ նվազագույն ազնվու թյուն, ինչպես և մերժվող տեսակետի րոլոր բոլոր փաստերը ահ հըտժեշտ անհըտժեշտ է ճիշտ ներկայացնել։Պատմաբան պ֊րն Վ. Մք•րայելյանիՄիքրայելյանի, ի գեպ նա\ե դեպ նաև իմ մ բահի մի քահի այլ ընդդիմախոսների, այգ ք/ւ(ո։մ <//. այդ թվում Ս. Սարին յանի Սարինյանի հայհոյական սաղերի տողերի նպատակն ինձ համար պարդ պարզ է. նրանֆ նրան այս կլ Տ-րդ անգամ դիմել են ընտրվելու Հայաստանի ակտV դեմ ի սղի թդթ* անգամ, իսկ ԴԸա համար պետք է շ ահել ընտրող ակագեմ իկոսներին, որոնք խիստ անբարյացակամ են նվաստիս նկատմամբ։ (քանի որ հակառակ նրանց գրած*՝ ների, ես ցույց եմ տվել, որ հայերն այս լեռնաշխարհում րնիկ են, և (ևրսւրտուՆ հայկական պետու թյուն է),

 ===ՈՋ Թե ԶԳԱՑՄՈՒՆՔ, ԱՅԼ ՍԹԱՓ ԿՇՌԱԴԱՏՈՒՄ• - >՛։ •. ՝ է>4–\. ր • .===Շատ կուզեի, որ էԵրրորդ «Երրորդ ու մի բացառման օրենքն» անաչառ ու անկեղծ քննարկվեր։ Երբեք չեմ ունեցել անսխալական ւինե/ա հավակնություն։ Ցավոք, Հայաստանի լրատվության զանգվածային միջոցներով չհրապարակված այգ հոդվածի դեմ գրված երեք ընդդիմախոսությունները (Դրական թերթ», 90, Հ*2, «Գարուն» 89, էէ12, 1 Խորհրդային Հայաստան», 90, ծք52) նկատելիորեն միտումնավոր են, եթե կա- Ա

 ===3-ՐԴ ՈԻԺԻ «ՆՈԻԻՐԵԱԼքյ»«ՆՈԻԻՐԵԱԼԸ»===

 ===ԼՍԵՆՔ ԺԱՄ ԱՆ ԱԿ ԱԿԻ8ՆԵ Ր ՒՆԺԱՄԱՆԱԿԱԿԻ8ՆԵՐԻՆ===

 ===ՄԵՐ ւԼՐՏասՅԱՆ ՏԱՐԺ1ՈԼՆ ԱՐՑԱԽՅԱՆ ՇԱՐԺՄԱՆ ՍԽԱԼՆԵՐԸ===

 ===ԱԶԳԱՅԻՆ ՊԵՏԱԿԱՆՈԻԻՓ՞ԻՆՊԵՏԱԿԱՆՈԻԹԻ՞ՒՆ,Թէ՞ ՇԱՐծՈԻԱՆ ՇԱՐԺՈԻՄՆ ԱՄԷՆ ԻՆ2 ԻՆՉ է, ՆՊԱՏԱԿԸ՝ Ո2ԻՆ2ՈՉԻՆՉ===

ւրԻւա>ւս===ՄԻԱՑԵԱԼ, ԱՆԿԱԽ ԹԼ՞ ԹԷ՞ ԱՆԿԱԽ ւրհԱՑեԱԼՄԻԱՑեԱԼ===

 ===ԿԱՐՄԻՐ ԿՈՎԱԿՈՎԸ===

 ===ՄԵՐ 300 Տ1ՄՈԻՍ.Յ ՍԽՄԼԱՏԱՐՈՒԱՅ ՍԽԱԼԸ===

===ՊԱՏՄԱԿԱՆ ԻՐԱԴԱՐՋՈԻԹԻԻՆԻՐԱԴԱՐՁՈԻԹԻՒՆ===

ք*Ա8 ===ԲԱ8 ՆԱՄԱԿ ՄԵԾԱՐԳՍ3 ՑՄԵԾԱՐԳՈ3 Յ.ՊԱԼԵԱՆԻՆ===

 ===6 ՀԱՐ8ՀԱՐՑ===

 ===ՀԱՅ ՄՏԱՎՈՐԱԿԱՆՈԻԹՅՈԻՆԸ ԵՎ ՀԱՅՈՑ ԼՍ»Ո1«ՆԼԵԶՈՒՆ===

ԱՐԴԱՐԱՆԱ՞Ս» ===ԱՐԴԱՐԱՆԱՆՔ ԹԵ՞ ԱՊԱՇԽԱՐԵՆՔ===

 ===ԿՌԻՎ ՀՍ.ՑԿԱԿՍ.Ն ԿՐԹ11ԻԹՅՍ.Ն ԴԵՍ՜ՀԱՅԿԱԿԱՆ ԿՐԹՈՒԹՅԱՆ ԴԵՄ===

ԹՈԻՐՔ ԱԿԱՆ ===ԹՈԻՐՔԱԿԱՆ ԳՈՐԾՈՆԸ===

 ===ՄԻԱՅՆ ԵՎ ՄԻԱՅՆ ՀԱՅԿԱԿԱՆ ԿՈՂՄՆՈՐՈՇՈՒՄ===

===ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՃԱՆՐԱՊհՏՈԻԹՅԱՆ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈԻԹՅԱՆ ԾՆՈԻՆԴԸ ԵՎ ՄԱՄԱՀԸ===