Changes
Նապոլեոնը անպայման կպաշտոնազրկեր Վիլֆորին, եթե չլիներ հովանավորությունը Նուարտիեի, որն ի հատուցումն իր կրած չարչարանքների ու մատուցած ծառայությունների, ամենազոր մարդն էր դարձել կայսեր արքունիքում։ 1793 թվականի Ժիրոնդիստը և 1806 թվականի սենատորը իր խոսքի տերը եղավ և օգնեց նրան, ով նախօրեին իրեն օգնության ձեռք էր մեկնել։
Կայսրության վերականգնման ժամանակ, որի վերստին կործանումը, ի միջի այլոց դժվար չէր գուշակել, Վիլֆորն իր ամբողջ իշխանությունը գործադրեց կոծկելու այն գաղտնիքը, որ քիչ էր մնացելԴանտեսը մնացել Դանտեսը հրապարակ հաներ։
Իսկ թագավորական դատախազին պաշտոնազրկեցին բոնապարտիզմին ոչ բավականաչափ հարած լինելու կասկածանքով։
Ահա թե ինչու Դանտեսը Հարյուր օրվա ընթացքում և Վաթերլոոյից հետո մնաց բանտում, մոռացված, եթե ոչ մարդկանցից, ապա գոնե աստծուց։
Դանգլարը, իմանալով Նապոլեոնի Ֆրանսիա վերադառնալու մասին, հասկացավ, թե ինչ հարված է հասցրել Դանտեսին։ Նրա ամբաստանությունը հասել էր ին նպատակին և, ինչպես հանցագործության մեջ զգալի, իսկ առօրյա կյանքում չափավոր ընդունակություններով օժտված բոլոր մարդիկ, նա այդ տարօրինակ զուգադիպությունը «նախախնամության կամք» անվանեց։
Բայց երբ Նապոլեոնը մտավ Փարիզ և նորից հնչեց նրա տիրական ու հուժկու ձայնը, Դանգլարը վախեցավ։ Նա րոպե առ րոպե սպասում էր, որ ուր որ է կերևա Դանտեսը, ամեն բանի տեղյակ, սպառնացող և ամեն տեսակ վրիժառության պատրաստ Դանտեսը։ Այնժամ նա պարոն Մորելին հայտնեց, թե ցանկանում է թողնել ծովային ծառայությունը և նրան խնդրեց իրեն հանձնարարել մի իսպանացի վաճառականի, որի մոտ և գրագրի պաշտոն ստանձնեց մարտի վերջերին, այսինքն՝ Նապոլեոնի Տյուիլրի վերադառնալուց տասը կամ տասներկու օր հետո։ Նա մեկնեց Մադրիդ, և այլևս նրանից լուր չկար։
Իսկ Ֆերնանը ոչինչ չէր հասկացել։ Դանտեսը չկար․ ահա այն ամենը, որ պետք էր նրան։ Թե ի՞նչ էր պատահել Դանտեսին, նա չէր ջանում իմանալ։ Ֆերնանի բոլոր ջանքերն ուղղված էին այն բանին, որ Մերսեդեսին խաբեր նրա փեսացուի չվերադառնալը հիմնավորող հնարովի պատճառներով կամ ուրիշ տեղ գնալու և նրան էլ հետը տանելու ծրագիր որոճար։ Երբեմն նա նստում էր Ֆարո հրվանդանի կատարին, որտեղից երևում են և՛ Մարսելը, և՛ Կատալանին, ու մռայլ, գիշատիչ թռչունի անշարժ հայացքով նայում էր զույգ ճանապարհներին, թե արդյոք հեռվում չի՞ երևում գեղադեմ նավաստին՝ հետը անագորույն վրեժ բերելով։ Ֆերնանը հաստատ որոշել էր սպանել Դանտեսին, ապա խփել և իրեն, որպեսզի դրանով արդարացներ սպանությունը։ Բայց նա սխալվում էր․ նա երբեք ինքն իր վրա ձեռք չէր բարձրացնի, քանզի դեռ շարունակում էր հուսալ։
Այդ միջոցին, այդ բոլոր վշտալի անհանգստությունների ժամանակ, կայսրը որոտալից ձայնքով զենքի կոչեց զորակոչիկների վերջին կարգը, և բոլորը, ովքեր կարող էին զենք կրել, դուրս եկան Ֆրանսիայի սահմաններից։
Բոլորի հետ միասին արշավանքի մեկնեց և Ֆերնանը, թողնելով իր խրճիթն ու Մերսեդեսին և տանջվելով այն մտքից, թե միգուցե իր բացակայությանը ախոյանը վերադառնա և ամուսնանա իր սիրած կնոջ հետ։
Եթե Ֆերնանն ընդունակ լիներ ինքնասպանության, Մերսեդեսից բաժանվելու պահին ինքն իրեն կսպաներ։
Մերսեդեսի նկատմամբ Ֆերնանի ունեցած կարեկցությունը, կեղծ վշտակությունը, այն ջանադությունը, որով նա կռահում ու կատարում էր նրա ամենափոքր ցանկությունն անգամ, այնպիսի ներգործություն էին ունեցել, որ սովորաբար անձնվիրությունն ունենում է վեհանձն սրտերի վրա։ Մերսեդեսը միշտ Ֆերնանին սիրել էր եղբոր պես․ երախտագիտության զգացումը կրկնապատկել էր այդ բարեկամությունը։
֊Եղբա՜յրս,֊ ասաց նա, կատալանցու մեջքին կապելով պայուսակը,֊ միա՛կ բարեկամս, պահպանիր քեզ, ինձ մենակ մի թողնիր այս աշխարհում, ուր ես արցունք եմ թափում և ուր քեզնից բացի ոչ ոք չունեմ։
Անջատումի պահին ասված այդ խոսքերը նորից հույս ներշնչեցին Ֆերնանին։ Եթե Դանտեսը չվերադառնա, թերևս մի օր Մերսեդեսը նրա կինը կդառնա։
Մերսեդեսը մնաց մենակ, լերկ քարափի վրա, որը երբեք նրան այդպես ամայի չէր թվացել ծովի անսահման հեռաստանի հանդեպ։ Շարունակ լալով այն խելագար աղջկա պես, որի տխրալի պատմությունը պատմում են այդ երկրում, նա անդադար թափառում էր Կատալանիի շուրջը։ Երբեմն կանգ էր առնում հարավի կիզիչ արևի տակ, արձանի պես համր ու անշարժ, և նայում դեպի Մարսելի կողմը։ Երբեմն նստում էր ծովափին և լսում ալիքների հեծեծանքը, որ վերջ չուներ իր վշտի պես, և ինքն իրեն հարցնում էր, թե արդյոք ավելի լավ չէ՞ դեպի առաջ թեքվել ու նետվել ծովի անդունդը, քան թե դիմանալ անհույս սպասումի անագորույն տանջանքին։ Բայց վախը չէր, որ Մերսեդեսին ետ էր պահում ինքնասպանությունից․ նա մխիթարություն գտավ կրոնի մեջ, և դա նրան փրկեց։
Կադրուսին էլ Ֆերնանի պես բանակ կանչեցին, բայց նա կատալոնցուց ութ տարով մեծ էր, այդ պատճառով էլ նրան թողին նորակոչիկների երրորդ կարգի մեջ, ծովեզերքը պահպանելու համար։
Ծերունի Դանտեսը, որ միայն հույսով էր ապրում, կայսեր ընկնելուց հետո հույսի վերջին նշույլն էլ կորցրեց։
Որդուց բաժանվելուց ուղիղ հինգ ամիս հետո, գրեթե նույն այն ժամին, երբ Էդմոնին ձերբակալել էին, նա մեռավ Մերսեդեսի ձեռքերի վրա։
Մորելը հոգաց նրա թաղման ծախսերը և վճարեց այն մանր պարտքերը, որ ծերունին արել էր իր հիվանդության ժամանակ։
Դա ոչ միայն մարդասիրական, այլև համարձակ վարմունք էր։ Ամբողջ Հարավը բռնված էր երկպառակությունների հրդեհով, և Դանտեսի պես վտանգավոր բոնապարտիստի հորը նույնիսկ մահվան մահճում օգնելը հանցագործություն էր։
=== XIV. Խելագար կալանավորը և մոլեգին կալանավորը ===
Լյուդովիկոս XVIII-ի վերադարձից մոտ մեկ տարի հետո բանտերի գլխավոր տեսուչը վերաքննություն էր կատարում։
Դանտեսը իր օտարերկրյա խցում թխկթխկոց ու ճռնչյուն էր լսում, որոնք վերևում հնչում էին շատ ուժեզ, բայց ներքևում որսալի էին միայն կալանավորի ականջի հանար, որը գիշերվա խավարի մեջ սովոր էր որսալ իր ոստայնը հյուսող սարդի ձայնն անգամ․ լսում էր նաև, թե ինչպես միալար ընկնում է ջրի կաթիլը, որին մի ամբողջ ժամ էր հարկավոր, որպեսզի գոյանար ստորերկրյա խոշոր առաստաղի վրա։
Նա հասկացավ, որ կենդանի մնացածների մեջ ինչ֊որ բան է կատարվում։ Նա այնքան երկար էր ապրել գերեզմանի մեջ, որ իրավունք ուներ իրեն մեռյալ համարելու։
Տեսուչը մեկ առ մեկ այցելում էր սենյակները, խուցերը, կազեմատները։ Մի քանի կալանավորներ արժանացան նրա հարցուփորձին․ սրանք պատկանում էին այնպիսիների թվին, որոնք իրենց համեստությամբ կամ բթամտությամբ շահել էին բանտի իշխանության բարյացակամությունը։ Տեսուչը նրանց հարցուփորձ արեց, թե արդյոք լա՞վ են կերակրվում և որևէ խնդրանք չունե՞ն։ Բոլորը միաբերան պատասխանեցին, թե կերակրվում են գարշելի կերպով և թե ազատություն են խնդրում։ Այնժամ տեսուչը հարցրեց, թե ասելու էլ բան չունե՞ն։ Նրանք գլուխները տարուբերեցին։ Ի՞նչ կարող են խնդրել կալանավորները, բացի ազատությունից։
Տեսուչը ժպտալով դարձավ պարետին ու ասաց․
֊ Չեմ հասկանում, թե ու՞մն են պետք այս անօգուտ ստուգումները։ Ով տեսել է մեկ բանտ՝ տեսել է հարյուրը, ով լսել է մեկ կալանավորի՝ լսել է հազարին։ Ամեն տեղ նույնն է։ Նրանց վատ են կերակրում, և նրանք անմեղ են։ Ուրիշ կալանավորներ չունե՞ք։
֊ Կան նաև վտանգավորներ կամ խելագարներ, որոնց պահում ենք ստորերկրյա խցերում։
֊ Ի՛նչ արած,֊ ասաց տեսուչը շատ հոգնած մարդու տեսքով,֊ մեր պարտականությունը կատարենք մինչև վերջ, իջնենք ստորերկրյա խցերը։
- Սպասեցե՛ք,֊ ասաց պարետը,֊ հարկավոր է հետներս գոնե երկու զինվոր վերցնել։ Երբեմն կալանավորները հուսահատական արարքների են դիմում, թեկուզ հենց այն պատճառով, որ կյանքից զզված են և ուզում են մահվան դատապարտվել։ Միգուցե այդպիսի արարքի զոհ դառնանք։
֊ Որ այդպես է, նախազգուշական միջոցներ ձեռք առեք,֊ ասաց տեսուչը։
Եկան երկու զինվորներ, և բոլորը սկսեցին իջնել այնքան գարշահոտ, կեղտոտ ու խոնա՛վ մի սանդուղքով, որով հենց միայն իջնելն անտանելի էր բոլոր հինգ զգայարանների համար։
֊ Գրո՜ղը տանի,֊ ասաց տեսուչը, կանգ առնելով,֊ ո՞վ կարող է ապրել այստեղ։
֊ Չափազանց վտանգավոր մի դավադիր․ մեզ նախազգուշացրել են, որ նա ամեն ինչի ընդունակ մարդ է։
֊ Մենա՞կ է։
֊ Իհարկե։
֊ Վաղու՞ց է այստեղ։
֊ Համարյա մեկ տարի։
֊ Եվ նրան միանգամի՞ց ստորերկրյա խուց դրին։
֊ Ոչ, այն բանից հետո, երբ փորձեց սպանել իրեն կերակուր տանող պահապանին։
֊ Ցանկացել է սպանե՞լ պահապանին։
֊ Այո․ ա՛յ նրան, որ մեզ լույս է անում։ Ճի՞շտ է, Անտուան,֊ ասաց պարետը։
֊ Ճիշտ այդպես, ուզում էր ինձ սպանել,֊ պատասխանեց պահապանը։
֊ Ասել կուզե, խելագար է։
֊ Խելագարից էլ վատ,֊ պատասխանեց պահապանը,֊ իսկական սատանա։
֊ Եթե ուզում եք, կարելի է գանգատ ներկայացնել նրա դեմ,֊ ասաց տեսուչը պարետին։
֊ Կարիք չկա․ նա առանց այդ էլ բավականաչափ պատժված է։ Բացի դրանից, խելագարվելու վրա է, և մենք փորձից գիտենք, որ մի տարի էլ չանցած կխելագարվի։
Ինչպես տեսնում եք, տեսուչը մարդասեր էր և միանգամայն արժանի էր ֆիլանտրոպիկ պաշտոնին։
֊ Միանգամայն իրավացի եք,֊ պատասխանեց պարետը,֊ և ձեր խոսքերը ցույց են տալիս, որ կալանավորներին լավ եք ճանաչում։ Այստեղ, նույնպես ստորերկրյա խցում, դեպի ուր տանում է մի ուրիշ սանդուղք, նստած է մի ծերունի աբբա, Իտալիայում գործող ինչ֊որ կուսակցության նախկին պարագլուխը։ Նա այստեղ է 1811 թվից և խելագարվել է 1813 թվի վերջերին։ Այն ժամանակվանից ի վեր անճանաչելի է դարձել․ առաջ շարունակ լաց էր լինում, իսկ հիմա ծիծաղում է․ առաջ նիհարում էր, հիմա՝ գիրանում։ Արդյոք չէի՞ք բարեհաճի սրա փոխարեն նրան տեսնել։ Նրա խելագարությունը ուրախ խելագարություն է և ձեզ բոլորովին տխրություն չի պատճառի։
֊ Կտեսնեմ սրան էլ, այն մյուսին էլ,֊ պատասխանեց տեսուչը,֊ պաշտոնական պարտականությունը պետք է բարեխղճորեն կատարել։
Տեսուչն առաջին անգամ էր ստուգում բանտերը և ցանկանում էր, որ պետերը գոհ մնային իրենից։
֊ Նախ գնանք սրա մոտ,֊ ավելացրեց նա։
֊ Խնդրեմ,֊ պատասխանեց պարետը և բանտապահին նշան արեց։
Բանտապահը բացեց դուռը։
Ծանր նիգերի ճռինչը և ծխնիների վրա դարձող ժանգոտած օղերի կրճտոցը լսելով, Դանտեսը, որ նստած էր անկյունում և անասելի բավականությամբ վայելում էր վանդակապատ նեղ անցքից թափանցած լույսի բարալիկ ճառագայթը, գլուխը բարձրացրեց։
ՏԵսնելով անծանոթ մարդուն, երկու ջահակիր պահապաններին, զինվորներին ու պարետին, որը գլխարկը բռնել էր ձեռքին, Դանտեսը հասկացավ, թե բանն ինչ է, և վերջապես բարձր իշխանությանը դիմելու առիթը գտած համարելով, առաջ նետվեց՝ ձեռքերը պաղատանոք պարզած։
Զինվորներն իսկույն խաչաձևեցին իրենց սվինները, կարծելով, թե կալանավորը դեպի տեսուչը նետվեց վատ մտադրությամբ։
Տեսուչն ակամա մի քայլ ետ քաշվեց։
Դանտեսը հասկացավ, որ իրեն ներկայացրել են իբրև վտանգավոր մարդու։
Այնժամ նա իր հայացքին հաղորդեց այնքան հեզություն, որքան կարող է պարունակել մարդուս սիրտը, և խոնարհ աղաչանքով, որ զարմանք պատչառեց ներկաներին, ջանաց շարժել իր բարձր այցելուի սիրտը։
Տեսուչը մինչև վերջ լսեց նրա խոսքը, ապա շրջվեց դեպի պարետը։
֊ Սա վերջը բարեպաշտ մարդ կդառնա,֊ ասաց նա կիսաձայն,֊ սա հիմա էլ դեպի հեզություն ու հոգու խաղաղություն է հակվում։ ՏԵսնո՞ւմ եք, վախ ասածը ծանոթ է նրան․ տեսնելով սվինները, նա ետ քաշվեց, այնինչ խելագարը ոչնչի առաջ կանգ չի առնում։ Այդ հարցի վերաբերյալ ես շատ հետաքրքիր դիտողություններ եմ արել Շարանտոնում։
Ապա նա դարձավ կալանավորին։
֊ Կարճ ասած, ի՞նչ եք խնդրում։
֊ Խնդրում եմ ինձ ասել, թե ո՛րն է իմ հանցանքը․ խնդրում եմ դատ ու դատաստան, խնդրում եմ քննություն, խնդրում եմ վերջապես, որ ինձ գնդակահարեն, եթե մեղավոր եմ, իսկ եթե անմեղ եմ՝ ազատ արձակեն։
֊ Արդյո՞ք ձեզ լավ են կերակրում,֊ հարցրեց տեսուչը։
֊ Այո։ Հավանաբար։ Չգիտեմ։ Բայց դա կարևոր չէ։ Կարևորն այն է, և ոչ միայն իմ, դժբախտ կալանավորիս, այլև դատ ու դատաստան անող իշխանությունների և մեզ կառավարող թագավորի համար, որ անմեղ մարդը ստոր մատնության զոհ չդառնա և չմեռնի փակի տակ, նզովելով իր դահիճներին։
֊ Այսօր շատ հնազանդ եք երևում,֊ ասաց պարետը,֊ միշտ այդպիսին չեք եղել։ Դուք բոլորովին այլ կերպ էիք խոսում, երբ ուզում էին պահապանին սպանել։
֊ Դա ճիշտ է,֊ ասաց Դանտեսը,֊ և ես սրտանց ներողություն եմ խնդրում այս մարդուց, որ շատ բարի է իմ նկատմամբ․․․ Սակայն ի՞նչ կուզեիք․ այն ժամանակ ես խելագար էի, կատաղած։
֊ Իսկ հիմա այդպիսին չե՞ք։
֊ Ոչ, բանտն ինձ ընկճեց, ոչնչացրեց․․․ Այնքան վաղու՜ց եմ ես այստեղ։
֊ Այնքան վաղո՞ւց․․․ Իսկ ե՞րբ են ձեզ ձերբակալել,֊ հարցրեց պարետը։
֊ 1815 թվի փետրվարի քսանութին, կեսօրվա ժամը երկուսին։
Տեսուչն սկսեց հաշվել։
֊ Այսօր 1816 թվի հուլիսի երեսունն է։ Հապա ի՞նչ եք ասում։ Ընդհամենը տասնյոթ ամիս եք նստած։
֊ Ընդհամենը տասնյո՜թ ամիս,֊ կրկնեց Դանտեսը։֊ Դուք չգիտեք, թե ինչ է տասնյոթ ամիս բանտ նստելը․ դա տասնյոթ տարի է, տասնյոթ դար։ Մանավանդ նրա համար, ով ինձ պես այնքան մոտ է եղել երջանկությանը, պատրաստվել է ամուսնանալ սիրած աղջկա հետ, իր առջև տեսեկ է կյանքի պատվավոր մի ասպարեզ և ամեն ինչից զրկվել է․ նրա համար, ում լուսաճաճանց ցերեկին փոխարինել է անթափանց գիշերը, ով տեսնում է, որ իր ապագան խորտակված է, ով չգիտե, թե արդյոք սիրո՞ւմ է իրեն սիրած աղջիկը, տեղեկություն չունի, թե արդյոք կենդանի՞ է իր ծերունի հայրը։ Տասնյոթ ամիս բանտարկությո՜ւն այն մարդու համար, ով սովոր է ծովի օդին, ազատությանը, անսահմանությանը, անվերջությանը։ Տասնյոթ ամիս բա՛նտ նստել։ Դա չափազանց շատ է նույնիսկ այն հանցագործությունների համար, որոնց մարդկային լեզուն ամենանողկալի անուններն է տալիս։ Ուրեմն, գթացե՛ք ինձ և ինձ համար խնդրեք ոչ թէ ներողամտություն, այլ խստություն, ոչ թե շնորհ, այլ դատ ու դատաստան։ Դատավորնե՜ր, դատավորնե՜ր եմ խնդրում ես։ Մեղադրյալին չի կարելի զրկել դատավորներից։
֊ Լավ,֊ ասաց տեսուչը,֊ կտեսնենք։
Ապա դառնալով պարետին՝ ասաց։
֊Հիրավի, մեղքս եկավ այս թշվառը։ Երբ նորից վերև բարձրանանք, մրա գործն ինձ ցույց կտաք։
֊Անշուշտ,֊ պատասխանեց պարետը,֊ բայց վախենում եմ, որ գործի մեջ նրա մասին խիստ անբարենպաստ տեղեկություններ գտնեք։
֊Ես գիտեմ,֊ շարունակեց Դանտեսը,֊ գիտեմ, որ դուք ինձ ազատել չեք կարող ձեր իշխանությամբ, բայց կարող եք իմ խնդրանքը հաղորդել բարձր պետերին, կարող եք քննություն կատարել, կարող եք, վերջապես, ինձ դատարանին հանձնել։ Դատ, ահա այն ամենը, որ ես խնդրում եմ։ Թող ինձ ասեն, թե ի՛նչ հանցանք եմ գործել և թե ինչ պատժի եմ դատապարտված։ Չէ՞ որ անորոշությունը աշխարհիս բոլոր պատիժներից ավելի վատ է։
----
<references/>
