Changes
/* X. Ազատության փիլիսոփայություն և մոնիզմ (119) */
=== X. Ազատության փիլիսոփայություն և մոնիզմ (119) ===
Նաիվ մարդը, ում համար իրական է միայն այն, ինչ նա կարող է տեսնել աչքերով և բռնել ձեռքերով, զգայարաններով ընկալելի շարժառիթներ է պահանջում նաև իր բարոյական կյանքի համար։ Նա կարիք է զգում մի էակի, որն այդ շարժառիթները հաղորդի իր զգայարանների համար հասկանալի ձևով։ Նա թույլ կտա, որ այդ շարժառիթներն իրեն որպես պատվիրաններ թելադրի այն մարդը, ում համարում է իրենից ավելի իմաստուն ու հզոր կամ ինչ-ինչ պատճառով ընդունում որպես վերադաս զորություն։ Այս կերպ բարոյական սկզբունքներ են դառնում ընտանեկան, պետական, հասարակական, եկեղեցական և աստվածային հեղինակության արդեն նշված բարոյական սկզբունքները։ Ամենականխակալ մարդը դեռ հավատում է մեկ այլ առանձին մարդու, քիչ ավելի առաջադեմը իր բարոյական վարքը ընդունում, է մեծամասնությունից (պետություն, հասարակություն)։ Նա միշտ հենվում է ընկալելի զորությունների վրա։ Բայց նա, ով ի վերջո համոզվում է, որ նրանք ըստ էության իր պես թույլ մարդիկ են, ելք է փնտրում առավել բարձր զորության՝ որևէ աստվածային էակի մոտ, որին սակայն, հանդերձում է զգայապես ընկալելի հատկություններով։ Նա այդ էակից իր բարոյական կյանքի հասկացութային բովանդակությունը վերցնում է դարձյալ ընկալելի կերպով, միևնույն է՝ Աստված կհայտնվի անկեզ մորենու մեջ, թե մարմնեղեն-մարդկային կերպարանքով կշրջի մարդկանց մեջ և նրանց ականջներին լսելի կասի, թե նրանք ինչ պիտի անեն կամ չանեն։
Նաիվ ռեալիզմի զարգացման ամենաբարձր աստիճանը բարոյականության ոլորտում այն է, երբ բարքի պատվիրանը (բարոյական գաղափարը) մտածվում է ամեն օտար էությունից անջատ և ենթադրվում որպես բացարձակ ուժ սեփական ներքինում։ Այն, ինչ մարդը սկզբում լսում էր որպես Աստծո արտաքին ձայն, հիմա լսում է որպես ինքնուրույն զորություն իր ներսում և խոսում այդ ներքին ձայնի մասին այնպես, որ նույնացնում է խղճի հետ։
Բայց սրանով իսկ արդեն թողնում ենք նաիվ գիտակցության աստիճանը և մուտք գործում մի տիրույթ, որտեղ բարքային օրենքները ինքնուրույնացվում են որպես նորմեր։ Դրանք այլևս կրող չունեն, այլ դաոնում են մետաֆիզիկական էություններ, որ իրենք են իրենց գոյությունը պայմանավորում։ Դրանք համանման են այն մետաֆիզիկական ռեալիզմի անտեասնելի-տեսանելի ուժերին, որ իրականությունը փնտրում է ոչ թե մարդու էության մտածողությամբ այդ իրականությանը ունեցած մասնակցության օգնությամբ, այլ վարկածայնորեն մտածում-հավելում է ապրածին։ Արտամարդկային բարոյական նորմերը միշտ էլ հանդես են գալիս որպես այդ մետաֆիզիկական ռեալիզմի զուգընթաց երևույթներ։ Այդ մետաֆիզիկական ռեալիզմը ստիպված է նաև բարոյականության ակունքը փնտրել արտամարդկային իրականի ոլորտում։ Այստեղ կան տարբեր հնարավորություններ։ Եթե կանխադրված էությունը մտածվում է որպես ինքնին մտազուրկ, զուտ մեխանիկական օրենքներով գործող էություն, ինչպիսին պիտի լինի մատերիալիզմի կանխագրած էությունը, ապա այդպիսին զուտ մեխանիկական անհրաժեշտությամբ իրենից կբխեցներ նաև մարդկային անհատին այն ամենով հանդերձ, ինչ կապված է նրա հետ։ Ազատության գիտակցությունն այդ դեպքում կարող է միմիայն պատրանք լինել։ Քանզի երբ ես ինձ համարում եմ իմ գործողության արարիչ, իմ մեջ գործում են ինձ կազմող մատերիան և սրա շարժման պրոցեսները։ Ես ինձ ազատ եմ կարծում, բայց իմ բոլոր գործողությունները փաստորեն իմ մարմնական և ոգեղեն կառույցի հիմքում ընկած նյութական պրոցեսների արդյունքներն են միայն։ Լոկ մեզ ստիպող մոտիվները չիմանալու պատճառով է, որ ունենք ազատության զգացումը, այսպես է կարծում այս տեսակետը։ «Այստեղ հարկ է դարձյալ ընդգծել, որ ազատության այդ զգացումը ... արտաքին ստիպողական մոտիվների բացակայությունից է»։ «Մեր գործողությունները պարտադրված են մեր մտածողության պես» (Ցիհեն, «Ֆիզիոլոգիական հոգեբանության ուղեցույց», էջ 207 և հաջորդը<ref> Այստեղ «մատերիալիզմի» վերաբերյալ նման ձևով խոսելու և նրա վերաբերյալ այդ կերպ խոսելու իրավացիության մասին հմմտ. այս գլխի «Հա-վելվածը» վերջում։</ref>)։
Մյուս հնարավորությունն այն է, որ ինչ-որ մեկը ոգեղեն էակի մեջ տեսնում է երևույթների ետևում թաքնված արտամարդկային բացարձակը։ Այդ դեպքում նա գործողության մղումն էլ կփնտրի նման ոգեղեն ուժի մեջ։ Նա իր բանականության մեջ հայտնաբերվող բարոյական սկզբունքները կդիտի որպես բուն այդ էության արտազեղում, որ մարդու նկատմամբ իր հատուկ մտադրություններն ունի։ Այս ուղղության դուալիստին թվում է, թե բարոյական օրենքները թելադրված են բացարձակի կողմից, իսկ մարդն իր բանականությամբ պետք է պարզապես քննի և իրագործի այդ բացարձակ էակի վճիռները։ Բարոյական աշխարհակարգը դուալիստին ներկայանում է որպես այդ կարգի ետևում ընկած առավել բարձր կարգի ընկալելի արտացոլում։ Երկրային բարոյականությունը արտամարդկային աշխարհակարգի երևութացումն է։ Այդ բարոյական կարգում կարևորը մարդը չէ, այլ ինքնին էակը՝ արտամարդկային էակը։ Մարդը ''պետք է '' անի այն, ինչ ''կամում է '' այդ էակը։ Էդուարդ ֆոն Հարթմանը, որ այդ ինքնին էակին պատկերացնում է իբրև աստվածություն, որի համար սեփական գոյությունը տառապանք է, կարծում է, թե այդ աստվածային էակն արարել է աշխարհը, որպեսզի ինքն այդ աշխարհի միջոցով փրկվի իր անվերջորեն մեծ տառապանքից։ Ուստի և այդ փիլիսոփան մարդկության բարոյական զարգացումը դիտարկում է որպես մի պրոցես, որ կոչված է փրկելու աստվածությանը։ «Բանական ինքնագիտակից անհատների կողմից բարոյական աշխարհակարգի կառուցմամբ միայն կարող է իր նպատակին հասցվել համաշխարհային պրոցեսը»։ «Իրական գոյությունը աստվածության մարմնակերպությունն է, համաշխարհային պրոցեսը՝ մարմին առած Աստծո տառապանքների պատմությունը և միաժամանակ մարմնով խաչվածի փրկության ուղին. ''բարոյականությունը, սակայն, տառապանքի և փրկության այդ ճանապարհի կրճատմանը գործակցելն է ''» (Հարթման, «Բարոյական գիտակցության ֆենոմենոլոգիա», էջ 871)։ Այստեղ մարդը գործում է ոչ այն պատճառով, որ ինքն է կամում, այլ պիտի գործի, որովհետև Աստված է կամում փրկվել։ Ինչպես մատերիալիստական դուալիստն է դարձնում մարդուն ավտոմատ, որի գործողությունները զուտ մեխանիկական օրինաչափության արդյունքն են միայն, այդպես էլ սպիրիտուալիստական դուալիստն է (նա, ով բացարձակը՝ ինքնին էակին, տեսնում է ոգեղենի մեջ, որին մարդն իր գիտակից ապրումով մասնակից չէ) մարդուն դարձնում այդ բացարձակի կամքի ստրուկը։ Ազատությունը մատերիալիզմի, ինչպես և միակողմանի սպիրիտուալիզմի շրջանակներում ընդհանրապես արտամարդկայինին, որպես ճշմարիտ իրականությանը, եզրահանգող, այդ իրականության ապրումը չունեցող մետաֆիզիկական ռեալիզմի շրջանակներում բացառված է։
Թե՛ նաիվ ռեալիզմը, թե այս մետաֆիզիկական ռեալիզմը հետևողականորեն մեկ և նույն պատճառով ստիպված են ժխտել ազատությունը, որովհետև մարդու մեջ տեսնում են նրան անհրաժեշտորեն պարտադրված սկզբունքների կատարածուին կամ իրագործողին միայն։ Նաիվ ռեալիզմը սպանում է ազատությունը՝ այն ենթարկեցնելով ընկալելի կամ ընկալումների համանմանությամբ մտածված ինչ-որ էակի հեղինակությանը կամ, վերջապես, վերացական ներքին ձայնին, որ ''մեկնում է '' իբրև «խիղճ». սոսկ արտամարդկայինը բացահայտող մետաֆիզիկը չի կարող ընդունել ազատությունը, որովհետև նրա համար մարդը մեխանիկորեն կամ բարոյապես որոշարկված է ինչ-որ «ինքնին էակի» կողմից։
''Մոնիզմը '' ստիպված է ընդունել նաիվ ռեալիզմի մասնակի իրավազորությունը, որովհետև ընդունում է ընկալումների աշխարհի իրավազորությունը։ Ով ընդունակ չէ ինտուիցիաներով դուրս բերելու բարոյական գաղափարները, նա ստիպված է ընդունել դրանք ուրիշներից։ Իր բարոյական սկզբունքները դրսից ստացող մարդը փաստորեն անազատ է։ Սակայն մոնիզմը ընկալումից զատ համանման նշանակություն է վերագրում նան գաղափարին։ Բայց գաղափարը կարոդ է ի հայտ գալ միայն մարդկային անհատի մեջ։ Այս կողմից մղումներին հետևող մարդը իրեն ազատ է զգում։ Մոնիզմը, սակայն, ժխտում է սոսկ եզրահանգումներ անող մետաֆիզիկայի իրավազորությունը, հետևաբար նաև գործողության՝ այսպես կոչված «ինքնին էակից» բխող մղումների իրավազորությունը։ Ըստ մոնիստական ըմբռնման, մարդը կարող է անազատ գործել, եթե հետևում է ընկալելի արտաքին հարկադրանքին. նա կարող է ազատ գործել, եթե ենթարկվում է միայն ինքն իրեն։ Մոնիզմը չի կարող ընդունել չգիտակցված, ընկալման ու հասկացության ետևում թաքնված ինչ-որ հարկադրանք։ Եթե որևէ մեկն իր դիմացինի գործողության վերաբերյալ պնդում է, թե այն իրականացվել է ''անազատ կերպով '', ապա ընկալելի աշխարհի ներսում պետք է ցույց տա այն իրը կամ մարդուն, կամ կառույցը, որ որևէ մեկին մղել է իր գործողություններին. եթե պնդողը վկայակոչում է գործողության պատճառներ, որ գտնվում են զգայականորեն և ոգեդենորեն իրական աշխարհից դուրս, ապա մոնիզմը չի կարող գործ ունենալ նման պնդման հետ։
Ըստ մոնիստական ըմբռնման՝ մարդը գործում է մասամբ անազատորեն, մասամբ ազատորեն։ Նա ընկալումների աշխարհում իրեն անազատ է տեսնում և իրագործում է իր մեջ ''ազատ ոգին '':
Բարոյական պատվիրանները, որ սոսկ եզրահանգումներ անոդ մետաֆիզիկը ստիպված ընդունում է որպես առավել բարձր մի զորության արտազեղումներ, մոնիզմն ընդունողի համար մարդկանց մտքեր են. բարոյական աշխարհակարգը նրա համար ո՛չ զուտ մեխանիկական բնակարգի, ո՛չ էլ արտամարդկային աշխարհակարգի արտատիպն է, այլ միանգամայն ազատ մարդկային արարմունք։ Մարդն աշխարհում պիտի անցկացնի ոչ թե իրենից դուրս գտնվող ինչ-որ էակի, այլ իր սեփական կամքը։ Նա իրականացնում է ոչ թե ինչ-որ այլ էակի, այլ իր սեփական վճիռներն ու մտադրությունները։ Գործող մարդկանց ետևում մոնիզմը տեսնում է ոչ թե իրեն խորթ ինչ-որ աշխարհավարման նպատակները, որ մարդկանց արարքները որոշարկում է ըստ իր կամքի, այլ այն, ինչ մարդիկ են հետապնդում ինտուիտիվ գաղափարներ իրագործելիս՝ միայն իրենց սեփական, ''մարդկային '' նպատակները։ Ընդ որում, յուրաքանչյուր անհատ հետամուտ է իր առանձնահատուկ նպատակներին։ Քանզի գաղափարների աշխարհը դրսևորվում է ոչ թե մարդկային հանրույթի, այլ միայն մարդկային անհատների մեջ։ Ինչ հանդես է գալիս որպես մարդկային ամբողջության համատեղ նպատակ, ընդամենը անհատների առանձին կամային արարքների հետևանք է և մեծ մասամբ՝ մի քանի սակավաթիվ ընտրյալների, որոնց հետևում են մյուսները որպես իրենց հեղինակությունների։ Մեզանից յուրաքանչյուրը կոչված է ''ազատ ոգեղենության '', ինչպես յուրաքանչյուր վարդի ծիլ կոչված է վարդ դառնալու։
Այսպիսով, մոնիզմը ճշմարիտ բարոյական գործողությունների ոլորտում ''ազատության փիլիսոփայություն '' է։ Եվ որովհետև այն իրականության փիլիսոփայություն է, այդ իսկ պատճառով նույն հաջողությամբ մերժում է ազատ ոգու մետաֆիզիկական, անիրական սահմանափակումները, ինչպիսի հաջողությամբ որ ընդունում է նաիվ մարդու ֆիզիկական և պատմական (նաիվ-իրական) սահմանափակումները։ Քանի որ այն չի դիտարկում մարդուն որպես ավարտուն արդյունք, որն իր կյանքի ամեն պահի կարող է լիովին ծավալել իր էությունը, այդ պատճառով նրան ոչինչ է թվում մարդու, որպես այդպիսինի, ''ազատ կամ անազատ '' լինելու վերաբերյալ վեճը։ Նա մարդու մեջ տեսնում է ինքնազարգացող մի էակի և հարց է տալիս, թե արդյո՞ք զարգացման այդ ուղիով կարելի է հասնել նաև ազատ ոգու աստիճանին։
Մոնիզմը գիտի, որ բնությունն իր գրկից մարդուն չի արձակում որպես պատրաստի ազատ ոգի, այլ նրան առաջնորդում է մինչ որոշակի աստիճան, որտեղից նա՝ տակավին անազատ էակ, շարունակում է զարգանալ, մինչև կհասնի այն կետին, որտեղ կգտնի ինքն իրեն։
Մոնիզմը հստակ գիտակցում է, որ ֆիզիկական կամ բարոյական հարկադրանքի տակ գործող էակը հիրավի բարոյական չի կարող լինել։ Այն դիտարկում է մեխանիկական գործողությունների (բնական մղումներին ու բնազդներին համապատասխան), ինչպես նաև հնազանդ գործողությունների (բարոյական նորմերին համապատասխան) միջով անցնելը որպես բարոյականության անհրաժեշտ նախաաստիճան, բայց գիտակցում է անցումային երկու փուլերը ագատ ոգով հաղթահարելու հնարավորությունը։ Մոնիզմն ընդհանուր առմամբ ազատում է հիրավի բարոյական աշխարհայեցողությունը նաիվ բարոյականության հիմնադրույթների ներաշխարհային կապանքներից և հայեցողական մետաֆիզիկների արտաշխարհային բարոյական հիմնադրույթներից։ Առաջինները նա չի կարող վերացնել աշխարհից, ինչպես չի կարող վերացնել ընկալումը, մյուսները մերժում է, որովհետև աշխարհի երևույթների լուսաբանման համար բացատրության բոլոր սկզբունքները փնտրում է աշխարհի ներսում և ոչ մեկը՝ աշխարհից դուրս։ Մոնիզմն ինչպես մերժում է այլ ճանաչողական սկզբունքների՝ որպես մարդու համար այդպիսիքի մասին մտածելն անգամ (հմմտ. էջ 85 և հաջորդը), այդպես էլ վճռականորեն չի ընդունում այլ բարոյական հիմնադրույթների՝ որպես մարդու համար այդպիսիքի մասին միտքը։ Մարդկային բարոյականությունը մարդու ճանաչողության պես պայմանավորված է մարդու բնությամբ։ Եվ ինչպես այլ էակները ճանաչողության տակ բոլորովին այլ բան կհասկանան, քան մենք, այդպես էլ այլ էակները կունենան այլ բարոյականություն։ Բարոյականությունը մոնիզմի կողմնակցի համար յուրաբնույթ մարդկային հատկություն է, իսկ ''ազատությունը ''՝ բարոյական լինելու մարդկային ձևը։
''1918 թվականի նոր հրատարակության 1-ին հավելում: '' Նախորդ երկու գլուխներում շարադրվածի մասին դատողություն անելիս կարոդ է դժվարություն առաջանալ այն պատճառով, որ մարդ կկարծի, թե բախվել է հակասության։ Մի կողմից խոսվում է մտածողության ապրումի մասին, որ կարծես թե ունի առավել ընդհանուր, յուրաքանչյուր մարդկային գիտակցության համար հավասարարժեք նշանակություն, մյուս կողմից այստեղ մատնանշվում է այն հանգամանքը, որ բարոյական կյանքում իրագործվող և մտածողության մեջ յուրացված գաղափարների հետ նույնատեսակ գաղափարները յուրաքանչյուր մարդկային գիտակցության մեջ դրսևորվում են անհատական ձևով։ Ով պահանջ է զգում կանգ առնելու այս հանդիպադրության վրա, որպես «հակասության», և ով չի գիտակցում, որ այս ''փաստացի առկա '' հակադրության ''կենդանի հայեցողության '' մեջ է հենց բացահայտվում մարդու էության մի մասը, նրան ճշմարիտ լույսի տակ չի երևա ոչ ճանաչողության, ո՛չ էլ ազատության գաղափարը։ Իր հասկացությունները զգայական աշխարհից սոսկ պատճենված (վերացարկված) համարող և ինտուիցիայի իրավունքը չընդունող հայեցակետի համար այստեղ որպես իրականություն դիտվող միտքը կմնա որպես «սոսկ հակասություն»։ Այն գիտակցության համար, որը հասկանում է, թե ինչպես են գաղափարները ինտուիտիվ ''ապրվում '' որպես ինքն իր վրա հիմնվող էութենային մի բան, պարզ կդառնա, որ մարդը գաղափարների աշխարհում ''ճանաչողության ժամանակ '' մտնում է բոլոր մարդկանց համար միասնականի մեջ և որ նա, սակայն, այդ գաղափարական աշխարհից իր կամային գործողությունների համար ինտուիցիաները փոխառելիս անհատականացնում է գաղափարների աշխարհի որևէ օղակը ''այն նույն գործունեությամբ '', ինչ ոգեղեն-գաղափարային պրոցեսում ճանաչողության ժամանակ ծավալում է որպես համընդհանուր մարդկային գործունեություն։ Ինչ տրամաբանական հակասություն է թվում, այն է՝ ճանաչողական գաղափարների ընդհանուր և բարոյական գաղափարների անհատական բնույթը, դառնում է կենդանի հասկացություն ընդսմին՝ հայեցվելով ''իր իրականության մեջ ''։ Մարդու էության հատկանիշը հենց այն է, որ ինտուիտիվ ճանապարհով ըմբռնվելիքը ''մարդու մեջ '' ասես կենդանի ճոճանակի հարվածով այս ու այն կողմ է շարժվում ընդհանուր համարում ունեցող ճանաչողության և այդ ընդհանուրի անհատական ապրման միջև։ Ով չի կարող հայել ճոճանակի մի տատանումն իր իրականության մեջ, նրա համար մտածողությունը մնում է սոսկ սուբյեկտիվ մարդկային գործունեություն, ով չի կարող ըմբռնել մյուս տատանումը, մտածողության մեջ մարդու գործունեությամբ ամենայն անհատական կյանք նրան թվում կորած։ Առաջին տեսակի մտածողի համար անըմբռնելի փաստ է ճանաչողությունը, մյուսի համար՝ բարոյական կյանքը։ Երկուսն էլ թե՛ մեկի, թե՛ մյուսի բացատրման համար կբերեն ամեն տեսակի պատկերացումներ, որոնք բոլորն էլ տեղին չեն, որովհետև երկուսի կողմից էլ ըստ էության մտածողության ապրելիությունը կամ ամենևին չի ըմբռնվում, կամ անգիտացվում է որպես սոսկ վերացարկող գործունեություն։
''1918 թվականի նոր հրատարակության 2-րդ հավելում։ '' 122 էջում խոսվում է մատերիալիզմի մասին։ Ես, անշուշտ, գիտակցում եմ, որ կան մտածողներ,- ինչպես քիչ առաջ նշված Թ.Ցիհենը,- ովքեր իրենց ամենևին էլ մատերիալիստներ չեն կոչում, սակայն, այս գրքում արժևորված հայեցակետից այդուհանդերձ պետք է բնորոշվեն այդ հասկացությամբ։ Կարևորն այն չէ, որ մեկն ասում է, թե իր համար աշխարհը սոսկ նյութական կեցության մեջ չի ամփոփված, այդ իսկ պատճառով ինքը մատերիալիստ չէ։ Կարևորն այն է, թե արդյո՞ք նա զարգացնում է հասկացություններ, որոնք կիրառելի են ''միայն '' որևէ մատերիական կեցության նկատմամբ։ Ով ասում է. «Մեր գործողությունները պարտադրված են, ինչպես մեր մտածողությունը», նա առաջ է քաշում մի հասկացություն, որ կիրառելի է սոսկ մատերիական պրոցեսների, բայց ո՛չ գործողությունների, ոչ էլ կեցության հանդեպ, և նա, եթե մտածելով ավարտին հասցներ իր հասկացությունը, ստիպված կլիներ հենց մատերիալիստորեն մտածել։ Եթե նա այդ չի անում, ապա միայն այն անհետևողականությունից, որ այդքան հաճախ արդյունք է ավարտին չհասցված մտածողության։- Հիմա հաճախ ես լսում, թե XIX դարի մատերիալիզմը գիտական տեսանկյունից վերջացած է։ Իրականում այն ամենևին էլ վերջացած չէ։ Ներկայումս պարզապես հաճախ չեն նկատում, որ մարդ ուրիշ այլ գաղափարներ չունի, բացի այնպիսիներից, որոնցով կարելի է մերձենալ միայն մատերիականին։ Դրա շնորհիվ մատերիալիզմը հիմա քողարկված է, մինչդեռ XIX դարի երկրորդ կեսում իրեն ի ցույց էր դրել բացահայտորեն։ Ոգեղեն ճանապարհով աշխարհն ըմբռնող հայեցողության հանդեպ արդի քողարկված մատերիալիզմը պակաս անհանդուրժողական չէ, քան անցյալ դարի բացահայտ մատերիալիզմն էր։ Այն պարզապես մոլորեցնում է շատերին, ովքեր ահա կարծում են, թե իրավունք ունեն մերժելու դեպի ոգեղենը գնացող աշխարհընկալումը, քանի որ բնագիտականը, իբր, «վաղուց թողել է մատերիալիզմը»։
=== XI. Աշխարհի նպատակը և կյանքի նպատակը (Մարդու կոչումը) (127) ===
=== XII. Բարոյական երևակայություն (Դարվինիզմ և բարոյականություն) 132 ===
