«Ալ ժանտախտը»–ի խմբագրումների տարբերություն

12:20, 12 Դեկտեմբերի 2014-ի տարբերակ

::::«Ալ ժանտախտը» ('The scarlet plague) վիպակը առաջին անգամ հրատարակվել է «Ամերիքըն սանդեյ մանսլի մեգեզին» հանդեսում 1913 թվականի հունիս-սեպտեմբեր ամիսներին։ Վիպակն առանձին լույս է տեսել 1915 թ. (Մաքմիլլան հրատ., Նյու-Յորք)։

I

Կածանը տանում էր դեպի բարձունքը, որը մի ժամանակ եղել էր երկաթուղային թումբ։ Բայց արդեն տարիներ շարունակ այս կողմերով ոչ մի գնացք չէր անցնում։ Երկու կողմից թմբին էր մոտենում անտառը, ծառերն ու թփերը ձգվում էին լանջերն ի վեր, և կանաչ ալիքը վրա տվեց գազանների արահետին։ Երբեմն երևում էին գետնից դուրս ցցված ժանգոտ երկաթի կտորներ, որոնք վկայում էին այն մասին, որ գետնին փռված տերևների ու մամուռի շերտի տակ դեռ մնացել են ռելսեր ու փայտակոճեր։ Մի տեղ տասը դյույմ հաստություն ունեցող մի փոքրիկ ծառ ճեղքել էր փայտի կցվածքը և ռելսի ծայրը թեքել, բարձրացրել էր դեպի վեր։ Ռելսի հետ, կախվելով երկար հենակի վրա, արտասովոր ցցվել էր կիսափտած փայտակոճը․ այնտեղ, ուր դրված էր եղել, վաղուց լցվել էր ավազով ու ծածկվել փտած տերևներով։ Հասկացվում էր, որ միգծանի երկաթուղի էր եղել, թեպետև լիովին քայքայվել էր։

Կածանով բարձրանում էին երկու հոգի՝ մի ծերունի և մի աղա։ Նրանք քայլում էին դանդաղ, որովհետև ծերուկը շատ զառամյալ էր. նա ծանրորեն հենվում էր ձեռնափայտին, ձեռներն ու ոտքերը դողում էին։ Այծի մորթուց պատրաստված կոպիտ գլխարկը պաշտպանում էր նրա գլուխը արևից։ Գլխարկի տակից կախ էին ընկել կեղտաճերմակ մազերի նոսր փնջերը։ Մեծ տերևից հնարամիտ կերպով սարքած հովարը ծերուկը քաշել էր աչքերին և ուշադիր նայում էր, թե ոտքը որտեղ դնի։ Նրա մորուքը, որ խճճված, մեծ փնջերով փռվել էր կրծքին, ձյան պես ճերմակ կլիներ, եթե չլինեին խարույկների ծուխն ու վատ եղանակը։ Մազաթափ եղած այծի մորթին ծածկում էր նրա կուրծքն ու ուսերը։ Բարակ, չորացած ձեռքերն ու ոտքերը վկայում էին նրա շատ ծեր լինելու մասին, ինչպես և արևից սևացած մաշկը, սպիներն ու քերծվածքները խոսում էին այն մասին, որ երկար տարիներ նա հարկադրված է եղել անցկացնել բաց երկնքի տակ։

Առջևից քայլող տղան, դժվարությամբ հարմարվելով ծերունու դանդաղ քայլերին, նույնպես հագել էր մաշված եզրերով մի մորթի, որի կենտրոնում գլխի համար անցք էր բացված․ նա տասներկու տարեկանից ավելի չէր լինի։ Մազերի մեջ կոկետորեն խրել էր վերջերս կտրած վայրի խոզի պոչ։ Զեռքին բռնած ուներ մի փոքր աղեղ ու նետ։ Մեջքից կախված՝ ճոճվում էր նետերով լի կապարճը։ Ուսի վրայով գցած կաշեփոկից կախած պատյանից դուրս էր ցցվել որսորդական դանակի անողորկ երախակալը։

Տղան արևախանձ էր հատապտղի պես և քայլում էր մեղմասահ, կատվի պես թեթև։ Արևից վառված դեմքի հակապատկերն էին կազմում նրա խոր ընկած կապույտ աչքերը, որոնք նայում էին պրպտող ու թափանցող հայացքով։ Թվում էր, թե իր հայացքով նա ծածկում էր ճանապարհին պատահած յուրաքանչյուր առարկա։ Բացի այդ, նա զգում, էր ամենաթեթև բուրմունքն անգամ, և լայնացող, ցնցվող ռունգները նրա ուղեղին տանում-հասցնում էին արտաքին աշխարհից եկող ազդանշանների անծայր հոսանքը։ Նա ուներ և սուր լսողություն, որն այնքան մարզված էր, որ գործում էր ավտոմատ կերպով։ Առանց ջանք թափելու, թվացող լռության մեջ, նա որսում էր ամենաթեթև հնչյուններն անգամ, տարբերում և խմբավորում էր ամեն ձայն, լիներ դա տերևների խշխշոցը քամուց, մեղուների բզզոցը կամ մոծակի դզզոցը, հեռավոր փոթորկի թնդյունը, որ լսվում էր միայն լռության պահին, կամ բոլորովին մոտիկ կածանի վրա դեսուդեն վազվզող գետնասկյուռինը, որ հող էր քարշ տալիս դեպի իր որջը։

Տղան հանկարծ ուշադրությունը լարեց։ Լսողությունը, տեսողությունը և հոտառությունը նրան միաժամանակ նախազգուշացրին ինչ-որ վտանգի մասին։ Առանց շուռ գալու, ձեռքի զգուշացնող շարժումով նա դիպավ ծերուհուն, և նրանք երկուսն էլ անշարժ կանգ առան։ Առջևում, ճիշտ թմբի եզրին, ճթճթացին ճյուղերը. տղան հայացքը սևեռեց երերվող թփերի կատարներին։ Այնտեղից դուրս ընկավ մի խոշոր գորշագույն արջ և, տեսնելով մարդկանց, նույնպես քարացավ տեղում։ Այդ հանդիպումը նրան դուր չեկավ, և նա դժգոհությամբ գռմռաց։ Տղան նետը դանդաղորեն հարմարեցրեց աղեղին և նույնքան անշտապ ձգեց։ Նա աչքը չէր հեռացնում արջից։ Ծերուկն իր տեղում մնաց անշարժ և կանաչ տերևից սարքած հովարի տակից նույնպես շեշտակի նայում էր արջին։ Այդ փոխադարձ զննումը շարունակվեց մի քանի վայրկյան, ապա արջը սկսեց անհանգստության նշաններ ցուցաբերել, իսկ տղան գլխի շարժումով ծերուկին հասկացրեց, որ կածանից դուրս գա և թմբից վար իջնի։ Ինքն էլ սկսեց ետ-ետ գնալ՝ աղեղը պահելով պատրաստ վիճակում։ Նրանք սպասեցին այնքան, մինչև թմբի հակառակ լանջից լսվող թփերի խշխշոցից հասկացվեց, որ գազանը հեռացավ։ Երբ նրանք նորից բարձրացան թմբի վրա, տղան քմծիծաղ տալով՝ ասաց.

— Շատ խոշոր էր։

Ծերուկը օրորեց գլուխը։

— Օրեցօր շատանում են,— բարակ, դողդոջուն ձայնով գանգատվեց նա։— Ով կարող էր մտածել, որ ես կապրեմ ու կհասնեմ այնպիսի ժամանակների, երբ մարդիկ վախենան գալ այս կողմերը։ Երբ ես փոքր էի, Էդվին, լավ եղանակին տղամարդիկ, կանայք և փոքր երեխաները Սան-Ֆրանցիսկոյից տասնյակ հազարներով գալիս էին այստեղ։ Ոչ մի արջ չէր լինում։ Այո, սըր։ Այնքան հազվադեպ էին արջեր պատահում, որ մարդիկ փող էին վճարում, որպեսզի վանդակներում արջեր տեսնեն։

— Իսկ ի՞նչ բան է փողը, պապ։

Մինչև ծերունու պատասխանելը, տղան, հիշելով ինչ-որ՝ բան, ձեռքը հանդիսավոր կերպով կոխեց մորթու տակից կախ ընկած պայուսակը և հանեց փայլը կորցրած, մաշված մի արծաթե դոլլար։ Ծերունին դրամը պահեց քթի տակ, և նրա աչքերը շողացին։

— Ոչինչ չեմ տեսնում,— փնթփնթաց նա։— Նայիր, Էդվին, գուցե հասկանաս դրամի հատման տարեթիվը։

Տղան ծիծաղեց։

— Դու շատ հետաքրքիր պապիկ ես,— ուրախ բացականչեց նա։— Շարունակ հավատացնում ես, որ իբր թե այդ մանր գծիկները ինչ-որ բան են նշանակում։

Ծերունու դեմքով անցավ արգեն սովորական մի թախիծ, երբ դրամը նորից մոտեցրեց աչքերին։

— Երկու հազար տասներկու թվական,— ճիչ արձակեց նա և ծիծաղեց կիսախելագար ծիծաղով։— Հենց այդ տարին Մագնատների Վարչությունը հինգերորդ Մորգանին նշանակեց Միացյալ Նահանգների պրեզիդենտ: Սա, երևի, վերջին դրամներից մեկն է, քանի որ Ալ Մահը վրա հասավ 2013 թվականին։ Տեր աստված, տեր աստված։ Հապա մի մտածեք։ Արդեն անցնել է վաթսուն տարի, և ես միակ մարդն եմ, որ կենդանի է մնացել այն ժամանակներից։ Էդվին, որտեղի՞ց գտար այս դրամը։

Տղան, որը լսում էր ծերունուն այն հանդուրժող-ներողամիտ տեսքով, որով լսում են տկարամիտ մարդու շատախոսությունը, անմիջապես պատասխանեց․

— Այդ դրամը ինձ տվեց Հոու-Հոուն, իսկ նա գտել էր անցյալ գարնանը, երբ այծեր էինք արածեցնում Սան-Ջոսեի մոտերքում։ Հոու-Հոուն ասաց, որ դա փող է։ Պապ, իսկ դու քաղցած չե՞ս։

Ծերունու աչքերը ագահաբար փայլեցին և, ավելի ամուր բռնելով ձեռնափայտը, դանդաղորեն առաջ գնաց կածանով․

— Հույս ունեմ, որ Նապաստակի Շրթունքը բռնած կլինի մեկ կամ երկու խաչփառ․․․— փնթփնթաց նա։— Խաչփառները համեղ միս ունեն, շատ համեղ, մանավանդ երբ ատամներ չունես, բայց ունես թոռնիկներ, որոնք սիրում են իրենց պապին և աշխատում են նրա համար խաչփառ բունել։ Երբ ես փոքր տղա էի...

Էդվինր հանկարծ ինչ-որ բան նկատեց և կանգ առավ՝ ձգելով աղեղը։ Նա ուղիղ կանգնած էր ձորակի եզրին։ Մի ժամանակ այստեղ անցնում էր ցամքուրդային խողովակ, որը հետագայում քանդվել էր, իսկ ափերից դուրս եկած վտակը քշել-տարել էր թումբը։ Ձորակի հակադիր եզրին, դարափին կախված, դուրս էր ցցվել մի ժանգոտ ռելս, որի վրա փաթաթվել էր վայրի խաղողի թուփը։ Մի փոքր հեռու, թփի մոտ կծկվել էր մի ճագար, որը, վախից դողալով, նայում էր տղային։ Հեռավորությունը հիսուն ֆուտ էր, բայց սլացող նետը հասավ իր նպատակին. վիրավորված փոքրիկ ճագարը վախից ու ցավից ծվաց ու մեծ ջանքով ցատկեց թփերի մեջ։ Անմիջապես երևացին արևակեզ եղած մարմինն ու փողփողացող մորթին․ տղան ցատկեց զառիվայր լանջից ու մի շնչով բարձրացավ ձորակի դիմացի լանջը։ Նրա երիտասարդ մկանները խաղում էին զսպանակների պես։ Հարյուր ֆուտ հեռավորության վրա, մացառների թավուտում, նա բռնեց վիրավորված կենդանուն, ուժգին հարվածով նրա գլուխը խփեց մոտակա ծառի բնին և տվեց ծերունուն, որ տանի։

— Ճագարի միսը շատ համեղ է,— ասաց ծերուկը դողդոջուն ձանով,— բայց եթե խոսվի դելիկատեսների մասին, ապա ես գերադասում եմ խաչփառները։ Երբ ես փոքր տղա էի...

— Ի՞նչ ես անդադար այդ մասին խոսում, — հուսահատվաած ընդհատեց ծերունու շատախոսությունը Էդվինը։

Տղան արտասանեց ոչ թե այդ բառերը, այլ ինչ-որ շատ հեռավոր կերպով բառեր հիշեցնող կոկորդային, պայթական հնչյուններ, որոնցից կազմվում էին իմաստի նրբերանգներից համարյա զուրկ կարճ, կցկտուր խոսքեր։ Նրա խոսելը հեռավոր նմանություն ուներ ծերունու խոսելու հետ, իսկ վերջինիս խոսելը անգլերեն էր մոտավոր կերպով, և աղավաղվել էր սխալ գործածելուց։

— Կուզենայի իմանալ, թե ինչո՞ւ ես խաչփառի փոխարեն ասում «դելիկատես»,— շարունակեց Էդվինը։— Խաչփառը խաչփառ է, այնպես չէ՞։ Երբեք այդպիսի ծիծաղելի բաներ չեմ լսել։

Ծերունին հառաչեց, բայց ոչինչ չպատասխանեց, և նրանք ճանապարհը շարունակեցին լուռ։ Ալեբախության շառաչն ավելի լսելի դարձավ, երբ, անտառից դուրս գալով, նրանք հայտնվեցին ծովափին ձգվող ավազաթմբերի վրա։ Ավազաթմբերի միջև արածում էին մի քանի այծեր, իսկ այծերին հսկում էր մորթի, հագած մի տղա, խոշոր, գայլի տեսք ունեցող շան հետ, որ միայն թեթև կերպով հիշեցնում էր շոթլանղական գամփռին։ Ալեբախության աղմուկին շարունակ խառնվում էին խոր կոկորդային հաչոց կամ ոռնոց, որ հասնում էր ափից հարյուր յարդ հեռու գտնվող ատամնավոր քարերի հետևից։ Դեպի այնտեղ էին սողում խոշոր ծովառյուծներ, որպեսզի տաքանան արևի տակ կամ կռվեն իրար հետ։ Մոտիկ մի տեղից խարույկի ծուխ էր բարձրանում, և վայրենու տեսք ունեցող մի տղա կոտրած ճյուղեր էր նետում կրակին։ Կողքին պառկած մի քանի շները շատ նման էին այն մեկին, որ պահպանում էր այծերի հոտը։

Ծերունին արագացրեց քայլերը և, մոտենալով խարույկին, սկսեց ագահաբար հոտ քաշել։

— Կակղամորթներ,— փնթփնթաց նա հափշտակված։— Կարծես թե խաչփառ էլ կա, չէ՞, Հոու-Հոու։ Որդիներ, դուք իսկապես սիրում եք ձեր ծերուկ պապին։

Հոու-Հոուն, որ համարյա Էդվինի հասակի մի տղա էր, սկսեց ծիծաղել։

— Բոլորը քեզ համար է, պապ։ Ես չորս խաչփառ եմ բռնել։

Մարդու մեղքը կգար, տեսնելով, թե ագահ անհամբերությունից ինչպես են դողդողում ծերունու ձեռքերը։ Աճապարանքով, որքան թույլ էին տալիս նրա չորացած ոտքերը, նա նստեց ավազին և ձեռնափայտով ածխի միջից դուրս քաշեց մի խոշոր կակղամորթ։ Ջերմությունից խեցու փեղկերը բացվեցին, և երևաց շատ լավ եփված վարդագույն միսը։ Ծերունին դողաց, բթամատով ու ցուցամատով մի կտոր միս վերցրեց ու տարավ բերանը։ Բայց կտորը շատ տաք էր, և նա անմիջապես թքեց գետնին։ Ծերուկը սկսեց ցավից նվնվալ, աչքերում երևացին արցունքներ և ցած հոսեցին այտերով։

Տղաները իսկական վայրենիներ էին, և նրանց հումորն էլ չափազանց կոպիտ էր ու պարզունակ։ Այս դեպքը շատ զվարճալի թվաց, և նրանք քրքջացին։ Հոու-Հոուն ցատկոտում էր խարույկի շուրջը, իսկ Էդվինը կատարյալ ցնծությամբ թավալվում էր գետնին։ Մոտ վազեց այծերին հսկող տղան, որ նույնպես մասնակցի ուրախությանը։

— Էդվին, սառեցրու, սառեցրու դրանք,— աղերսում էր վշտացած ծերունին՝ փորձ անգամ չանելով սրբելու իր աչքերից վազող արցունքները։— Մի հատ էլ խաչփառ տուր, Էդվին, մի հատ։ Դու ախր գիտես, թե քո պապիկը որքան է սիրում խաչփառ։

Խեցիները ածուխների վրա ջերմությունից չորանում ու պայթում էին բարձրաձայն ֆշշոցով։ Կակղամորթները խոշոր էին՝ երեքից մինչև վեց դյույմ երկարությամբ։ Տղաները փայտերով դրանք դուրս էին քաշում մոխրից և դնում էին ծովի բերած գերանի վրա, որ սառչեն։

— Երբ ես փոքր տղա էի, մենք ծերունիների վրա չէինք ծիծաղում, մենք նրանց հարգում էինք։

Անկապ գանգատների ու կշտամբանքների հոսանքը չէր դադարում, բայց թոռները պապի վրա ոչ մի ուշադրություն չէին դարձնում։ Հիմա նա զգույշ էր ուտում, չէր շտապում, որ բերանը չվառի։ Բոլորն էլ սկսեցին ուտել ձեռքերով՝ բարձրաձայն չփչփացնելով ու ծփծփացնելով։

Երրորդ տղան, որը հայտնի էր Նապաստակի Շրթունք մականունով, կատակով մի պտղունց ավազ ցանեց կակղամորթի վրա, որ պապը մոտեցնում էր բերանին։ Ավազի հատիկներր խրվեցին նրա քիմքին ու լնդերին, և նորից լսվեց խլացուցիչ հռհռոց։ Խեղճ մարդը գլխի չէր ընկնում, որ նրա հետ կատակ արեցին, նա փնչացնում ու թքում էր այնքան ժամանակ, մինչև որ Էդվինը, խղճահարվելով, թարմ ջրով լի դդումը տվեց նրան, որ բերանը ողողի։

— Ո՞ւր են խաչփառները, խաչփառները, Հոու-Հոու,— հարցրեց Էդվինը։— Պապը ուզում է ուտել։

Ծերունու աչքերը նորից փայլեցին ագահությունից, երբ նրան տվեցին մի խոշոր խաչփառ, ճանկերը և զրահը պահպանված էին, բայց ներսի միսը վաղուց չորացել էր։ Դողդոջուն մատներով, բավականությամբ կանխաճաշակելով, ծերունին պոկեց մի ճանկն ու տեսավ, որ ներսը դատարկ է։

— Հապա ո՞ւր է միսը, Հոու-Հոու։ Ո՞ւր է միսը,— թնգթնգաց նա։

— Կատակեցի, պապ։ Խաչփառներ չկան։ Ոչ մի հատ չեմ բերել։

Տղաները հրճվանքից ճչում էին՝ տեսնելով ծերունու այտերից գլորվող անզոր վիրավորանքի ու հիասթափության արցունքները։ Հետո Հոու-Հոուն չորացած խաչփառը աննկատելի կերպով փոխարինեց մի ուրիշով, որ թարմ էր ու նոր եփած։

Այդ մեկի ճանկերը արդեն պոկված էին, և ճերմակ մսից գոլորշու անուշ հոտ էր բուրում։ Զգալով ծանոթ հոտը՝ ծերունին զարմացած նայեց ներքև։ Նրա տրտմությունն անմիջապես փոխարինվեց ուրախությամբ։ Նա ագահորեն ներշնչեց օդը, փնչացրեց ու փնթփնթաց և, կարծես հրճվանքից մրմնջալով, ընկավ ուտվելիքի վրա։ Այդ սովորական տեսարանը թոռների ուշադրությունը համարյա չգրավեց։ Նրանք չէին նկատում այն կցկտուր բացականչությունները, որ չփչփացնելով ու ծփծփացնելով, արձակում էր ծերուկը, և ոչ էլ նրա անիմաստ թվացող խոսքերը, «Ա՜խ, մայոնեզ լիներ։ Մայոնեզ։ Վաթսուն տարի, երկու սերունդ է անցել, ինչ այլևս չեմ փորձել և նույնիսկ չեմ կերել մայոնեզ։ Իսկ այն ժամանակ խաչափառի հետ մայոնեզ էին տալիս բոլոր ռեստորաններում»։

Կուշտ ուտելուց հետո ծերունին հառաչեց, ձեռքերը սրբեց մերկ ծնկներին և մտածկոտ հայացքով նայեց ծովին։ Կշտանալուց հետո նա գոհունակությամբ անձնատուր եղավ հիշողություններին։

— Մի Ժամանակ այս ափը լի էր տղամարդկանցով, կանանցով ու երեխաներով, մանավանդ կիրակի օրերին։ Եվ ոչ ոք արջերից չէր վախենում։ Իսկ այնտեղ, հենց ժայռի վրա, գտնվում էր մի մեծ ռեստորան, որտեղ ուզածդ ուտելիքը կարող էիր գտնել։ Սան-Ֆրանցիսկոյում այն ժամանակ ապրում էր չորս միլիոն մարդ։ Իսկ այժմ քաղաքում ու ամբողջ կոմսությունում թերևս քառասուն մարդ էլ չլինի։ Ծովախորշում լիքը նավեր կային, որոնք Ոսկե Դարբասից կամ ներս էին մտնում, կամ էլ դուրս էին գալիս բաց ծով։ Իսկ երկնքում երևում էին օդանավեր՝ դիրիժաբլներ և ինքնաթիռներ։ Նրանք մի ժամանակ կտրում-անցնում էին երկու հարյուր մղոն։ «Նյու-Յորք էնդ Սան-Ֆրանցիսկո լիմիթեդ» փոստային ընկերությունը այդպիսի արագությունը համարում էր նվազագույն։ Կար մի ֆրանսիացի, մոռացել եմ անունը, նրան հաջողվեց կտրել անցնել երեք հարյուր մղոն. բայց դա շատ վտանգավոր էր, չափազանց վտանգավոր էր պահպանողական մարդկանց կարծիքով։ Սակայն նա ճիշտ ճանապարհով էր գնում և հավանաբար մեծ հաջողության հասներ, եթե չլիներ այդ Մեծ համաճարակը։ Մանկությանս տարիներին կային ծերունիներ, որոնք հիշում էին առաջին օդանավերի երևալը, իսկ հետո ես ինքս տեսա, թե ինչպես չքացան վերջին ինքնաթիռները, և դա կատարվեց վաթսուն տարի առաջ։

Ծերունին շատախոսում էր, բայց թոռները ուշադրություն չէին դարձնում նրա վրա. վաղուց էին ընտելացել նրա շատախոսությանը և, բացի այդ, նրա բառերի մեծ մասը անհասկանալի էր։ Նկատելի էր, որ ինքը իր հետ ունեցած անկապ խոսակցության ժամանակ ծերունու անգլերենը ստանում էր իր նախկին քերականական կառուցվածքը և վանկերի ճիշտ դասավորում։ Բայց երբ նա դիմում էր թոռներին, ապա ակամայից հարմարվում էր նրանց կոպիտ, գռեհիկ լեզվին։

— Այն ժամանակ, ճիշտ է, խաչփառներ քիչ կայինք,— շաղակրատում էր ծերուկը։ Խաչփառներ էին որսում մարդիկ և այն համարում էին ամենանուրբ դելիկատես։ Որսի սեզոնն էլ տևում էր միայն մեկ ամիս։ Իսկ այժմ խաչփառներ կարող են որսալ տարվա բոլոր եղանակներին։ Եվ զարմանալին այն էր, որ ամեն տեսակի խեցգետիններ կարելի է որսալ հենց այստեղ, առափնյա քարերի մեջ, այն ժայռի տակ, որտեղ գտնվում էր ռեստորանը։

Քիչ հեռվում արածող այծերը հանկարծ անհանգստացան, հավաքվեցին մի տեղ, և տղաները վեր թռան իրենց տեղերից։ Խարույկի մոտ պառկած շները նետվեցին դեպի իրենց գռմռացող ընկերը, որը պահպանում էր հոտը, իսկ այծերը վազեցին իրենց պաշտպանող մարդկանց կողմը։

Ավազաթմբերը մտած կես դյուժին նիհար և գորշագույն գայլեր պատրաստվում էին հարձակվել գռմռացող շների վրա։ Էդվինր արձակեց մի նետ, որը նպատակին չհասավ։ Բայց Նապաստակի Շրթունքը արձակեց պարսատիկը, որը նման էր Գողիաթի դեմ դուրս եկած Դավթի պարսատիկին, և քարը նետեց այնպիսի թափով, որ օդում սուլոց լսվեց։ Քարն ընկավ ոհմակի մեջտեղը, և վախեցած գայլերը նահանջեցին ու մտան էվկալիպտի անտառի թավուտի մեջ։

Տղաները ծիծաղեցին և նորից պառկեցին ավազի վրա, իսկ ծերուկը մտածկոտ հառաչեց։ Նա չափազանց շատ էր կերել և այժմ ձեռքերը փորին շփելով նորից սկսեց իր շատախոսությունը։

— «Աշխարհներն անհետանում են ծխաքուլայի պես»,— ըստ երևույթին ինչ-որ մի հեղինակից արտասանեց նա այդ տողը։— Այո, ամեն ինչ անցողիկ է ծխաքուլայի պես։ Այս մոլորակի վրայի մարդկային քաղաքակրթությունը ևս ծխաքուլա էր։ Մարդիկ ընտելացրին կենդանիներին, ոչնչացրին գազաններին, հողը մաքրեցին վայրի բուսականությունից։ Բայց հետո մարդկությունը մեռավ, նախնադարյան կյանքի հեղեղը ամեն ինչ տակովն արեց՝ ոչնչացնելով իր ճանապարհին այն ամենը, ինչ արել էին մարդիկ․ դաշտերը ծածկվեցին անտառներով և մոլախոտերով, գիշատիչները հոշոտեցին հոտերը, և ահա ծովափին, որտեղ կանգնած էր ռեստորանը, թափառում են գայլեր։— Ծերունին սարսափ զգաց իր սեփական մտքերից։— Այնտեղ, որտեղ մի ժամանակ անհոգ ապրում էին չորս միլիոն մարդ, այժմ թափառում են սոված գայլերր, և մեր վայրենացած սերունդները ստիպված են այդ չորքոտանի գիշատիչներից պաշտպանվել նախնադարյան զենքով։ Եվ այդ բոըորը Ալ Մահվան պատճառով...

«Ալ» բառը գրավեց Նապաստակի Շրթունքի ուշադրությունը։

— Միշտ նույն բանն է կրկնում,— ասաց նա Էդվինին։— Ի՞նչ բան է ալը։

— «Թխկու ալ տերևը ինձ կարող է հուզել որսորդական փողի ձայնի պես»,— նորից արտասանեց ծերուկը։

— Ուրեմն դա «կարմիր է» նշանակում,— պատասխանեց Էդվինը Նապաստակի Շրթունքին։— Դու դա չգիտես, որովհետև սերում ես Շոֆերի ցեղից։ Իսկ նրանք ոչինչ չգիտեն։ «Ալ» նշանակում է «կարմիր», ես գիտեմ այդ։

— Կարմիր նշանակում է «կարմիր», այնպես չէ՞։ Էլ ի՞նչ կարիք կա ասել «ալ»,— փնթփնթաց Նապաստակի Շրթունքը։— Պապ, ինչո՞ւ ես միշտ այնպիսի բաներ ասում, որ ոչ ոք չի հասկանում,— դիմեց նա ծերուկին։— «Ալ» ոչինչ չի նշանակում, բայց բոլորը գիտեն, թե ինչ բան է «կարմիրը»։ Հապա ինչո՞ւ «կարմիր» չես ասում։

— Որովհետև կարմիր խոսքը ճիշտ բառ չէ։ ժանտախտը ալ էր։ Մեկ ժամվա ընթացքում ամբողջ դեմքն ու մարմինը ալ գույն էին ստանում։ Ով՝ ով, բայց ես գիտեմ։ Ամեն ինչ կատարվեց իմ սեփական աչքերի առաջ։ Եվ ես պնդում եմ, որ ժանտախտը ալ գույնի էր, որովհետև․․․ դե, որովհետև այն իսկական ալ գույն ուներ։ Ուրիշ բառ չկա դրա համար։

— Իսկ ինձ համար «կարմիրն» էլ լավ բառ է,— համառում էր Նապաստակի Շրթունքը։— Եվ իմ հայրն էլ կարմիրը կոչում է կարմիր, և նա լավ գիտե այդ։ Նա ասում է, որ բոլորը մեռան Կարմիր Համաճարակից։

— Քո հայրը ռամիկ է և սերում է ռամիկից,— առարկեց պապը։— Ես գիտեմ, թե որտեղից ծագեց Շոֆերների ցեղը։— Քո պապը Շոֆեր էր, ծառա, և ոչ մի կրթություն չուներ։ Նա ծառայում էր ուրիշների մոտ։ Բայց քո տատը լավ ընտանիքից էր, միայն թե որդիները նրան չքաշեցին։ Մի՞թե չեմ հիշում, որ առաջին անգամ նրանց հանդիպեցի Թեմեսկալ լճի ափին ձուկ որսալիս։

— Իսկ ի՞նչ բան է կրթությունը,— հարցրեց Էդվինը։

— Դա՝ երբ կարմիրն անվանում են ալ,— ծաղրելով՝ ասաց Նապաստակի Շրթունքը և նորից հարձակվեց ծերուկի վրա։— Հայրս ասում է, և այդ նա լսել է իր հորից՝ նրա մեռնելուց առաջ, որ քո կինը Սանտա-Ռոսա ցեղից էր և աննշան ծագում ուներ։ Նա ասում է, որ Կարմիր Համաճարակից առաջ քո կինը ճաշարանում մատուցող էր, թեև ես չգիտեմ, թե ինչ բան է դա։ Իսկ դու գիտե՞ս, Էդվին։

Էդվինը գլխով բացասական շարժում արեց։

— Այո, նա սպասուհի էր,— խոստովանեց ծերունին։— Բայց լավ կին էր նա և քո մոր մայրն էր։ Ժանտախտից հետո կանայք քիչ էին մնացել։ Նա միակ կինն էր, որին ես կարողացա գտնել․ այո, նա աշխատել էր «ճաշարանում որպես մատուցող», ինչպես հայրդ է ասում։ Սակայն լավ չէ, երբ նախնիների մասին խոսում են այդ ձևով։

— Իսկ հայրս ասում է, որ առաջին Շոֆերի կինը լեդի էր...

— Ի՞նչ բան է լեդի,— հետաքրքրվեց Հոու-Հոուն։

— Լեդին, դա՝ Շոֆերի կին է,— շտապ արձագանքեց Նապաստակի Շրթունքը։

— Առաջին Շոֆերի անունը Բիլլ էր, նա, ինչպես ասացի, ռամիկ էր,— բացատրեց պապը,— բայց նրա կինը լեդի էր, ազնվատոհմ լեդի։ Ալ Ժանտախտից առաջ նա Վան Ուորդենի կինն էր. Ուորդենը Արդյունաբերական Մագնատների Վարչության պրեզիդենտ էր, մեկը այն տասներկու մարդկանցից, որոնք կառավարում էին Ամերիկան։ Նա արժեր մեկ միլիարդ ութ հարյուր միլիոն դոլլար՝ այն դրամներով, որ դու ունես քո պայուսակում, Էդվին։ Իսկ երբ վրա հասավ Ալ Մահը, լեդին դարձավ Շոֆերի ցեղի հիմնադիր Բիլլի կինը։ Նա ըստ իր սովորության ծեծում էր կնոջը։ Աչքովս եմ տեսել։

Հոու-Հոուն, որ փորի վրա պառկած՝ անգործությունից, ոտքերով ավազն էր փորփրում, հանկարծ ճչաց և նայեց սկզբում ոտքի բութ մատին, իսկ հետո իր փորած փոսիկին։ Երկու ուրիշ տղաներ նույնպես արագորեն սկսեցին ձեռքերով ավազը ցիրուցան անել և շուտով հանեցին երեք կմախք։ Դրանցից երկուսը հասակավոր մարդկանց կմախք էր, երրորդր՝ երեխայի։ Ծերունին պպզեց՝ նայելով այդ հայտնագործությանը։

— Ժանտախտի զոհեր են,— հայտնեց նա։— Վերջին օրերը դժբախտները մեռնում էին ամեն տեղ, հենց քայլելիս։ Սա, երևի, մի ընտանիք է եղել, որ դիմել է փախուստի, որպեսզի չվարակվի, բայց մահը վրա է հասել, բռնել է նրանց այստեղ, ափին։ Նրանք... Լսիր, ի՞նչ ես անում, Էդվին։

Ծերունու հարցի մեջ զգացվեց սարսափի տոն, երբ տեսավ, թե ինչպես Էդվինը, որսորդական դանակի բութ կողմով խփելով՝ սկսեց հանել գանգերից մեկի ծնոտի ատամները։

— Ուլունքներ կսարքեմ,— պատասխանեց նա։

Տղաները գործի անցնելով, մի այնպիսի թրխկոց բարձրացրին, որ այլևս չէին լսում ծերուկին։

— Դուք իսկական վայրենիներ եք... Ուրեմն, արդեն նորաձևության մեջ մտան մարդկային ատամներից պատրաստած ուլունքները։ Հաջորդ սերնդի ներկայացուցիչները կծակեն քթերն ու ականջները և ոսկորներից ու խեցիներից պատրաստած զարդեր կկախեն։ Ես գիտեմ այդ։ Մարդկային ցեղը դատապարտված է սուզվելու նախնադարյան գիշերվա խավարի մեջ, նախքան նորից կսկսի իր արյունոտ վերելքը դեպի քաղաքակրթության բարձունքները։ Իսկ երբ մենք շատ բազմանանք և մոլորակի վրա նեղվածք լինի, մարդիկ կսկսեն ոչնչացնել իրար։ Եվ այն ժամանակ, հավանորեն, դուք ձեր գոտիներից կկախեք մարդկային գանգամաշկեր, ինչպես հիմա... Ինչպես հիմա դու, Էդվին, կախել ես վայրի խոզի գարշելի պոչը։ Եվ նա դեռ ամենամեղմն է համարվում իմ թոռներից։ Դեն գցիր այդ պոչը, Էդվին, դեն գցիր։

— Այդ ինչեր է դուրս տալիս ծերուկը։— նկատեց Նապաստակի Շրթունքը, երբ տղաները, ատամները հավաքելով, սկսեցին բաժանել իրար մեջ։

Նրանց շարժումները արագ էին ու կտրուկ, իսկ խոսքերը, հատկապես մի որևէ շատ ամուր ու գեղեցիկ ատամի պատճառով ծագած վեճի րոպեին, անկապ էին ու կցկտուր։ Նրանք խոսում էին միավանկ բառերով և կարճ նախադասություններով, որ ավելի շուտ անիմաստ դատարկաբանություն էր, քան լեզու։ Եվ, այդուհանդերձ, դրանց մեջ զգացվում էին քերականական կառուցվածքի ակնարկներ և ինչ-որ մի շատ զարգացած լեզվի խոնարհման հետքեր։ Նույնիսկ ծերունու արտասանած բառերն այնքան աղավաղված էին, որ ընթերցողը ոչինչ չէր հասկանա, եթե դրանք գրվեին թղթի վրա։ Այդպիսի լեզվով նա, իհարկե, դիմում էր միայն թոռներին։ Իսկ եբ նա տարվում ու սկսում էր խոսել ինքն իր հետ, լեզուն կամաց-կամաց վեր էր ածվում մաքուր անգլերենի։ Նախադասությունները դառնում էին երկար, ստանում էին որոշակի ռիթմ ու թեքություն, և դա վկայում էր նրա՝ ամբիոնից խոսելու վաղեմի սովորության մասին։

— Պատմիր Կարմիր Մահվան մասին, պապ,— խնդրեց նապաստակի Շրթունքը, երբ տղաները բավարար ձևով արդեն ավարտել էին ատամների բաժանումը։

— Ալ Մահվան մասին,— ուղղեց Էդվինը։

— Լավ կլինի առանց այդ տարօրինակ բառերի,— շարունակեց Նապաստակի Շրթունքը։— Խոսիր հասկանալի լեզվով, պապ, ինչպես խոսում է ամբողջ Սանտա-Ռոսան։ Ոչ ոք այնպես չի խոսում, ինչպես դու։

II

Ծերունուն շոյեց այդ խնդիրքը։ Նա հազաց և սկսեց․

— Քսան-երեսուն տարի առաջ շատերն էին խնդրում պատմել Ալ ժանտախտի մասին։ Բայց այժմ դժբախտաբար, կարծես, ոչ ոքի չի հետաքրքրում․․․

— Նորից սկսեց,— տաքացած գոչեց Նապաստակի Շրթունքը։— Չե՞ս կարող հիմարություններ դուրս չտալ։ Հասկանալի խոսիր։ Ի՞նչ է նշանակում «հետաքրքրում»։ Ծծկեր երեխայի նման խոսել չես կարողանում։

— Հանգիստ թող նրան,— միջամտեց Էդվինը,— թե չէ կբարկանա և բոլորովին չի պատմի։ Թքիր այդ տարօրինակ բառերի վրա։ Որքան էլ հասկանանք, էլի բան է։

— Պատմիր, պատմիր, պապ,— խրախուսում էր Հոու-Հոուն, քանի որ ծերունին արդեն սկսել էր փնթփնթալ այն մասին, թե ինչպես չեն հարգում մեծերին, թե ինչքան դաժան են դառնում մարդիկ, երբ կործանվում է քաղաքակրթությունը, և նրանք ընկնում են նախնադարյան պայմանների մեջ։

Ծերունին սկսեց իր պատմությունը։

— Երկրի վրա այն ժամանակ շատ մարդ էր ապրում։ Միայն Սան-Ֆրանցիսկոյում կար չորս միլիոն․․․

— Իսկ ի՞նչ է նշանակում «միլիոն»,— ընդհատեց Էդվինը։

Ծերունին սիրալիր նայեց նրան։

— Գիտեմ, որ դուք տասից ավելի չեք կարողանում հաշվել, ուստի հիմա կբացատրեմ։ Ապա մեկնիր ձեռքերդ։ Ահա, տեսնո՞ւմ ես, երկու ձեռքերդ ունեն տասը մատ։ Շատ լավ։ Այժմ ես վերցնում եմ մի ավազահատիկ․․․ Բռնիր, Հոու-Հոու։— Ծերուկը ավազահատիկը դրեց տղայի ձեռքի ափի մեջ և շարունակեց։— Այս ավազահատիկը, ասենք, նշանակում է Էդվինի տասը մատը։ Ես ավելացնում եմ մի ավազահատիկ ևս՝ ուրեմն տասը մատ ևս։ Հետո ավելացնում եմ նորից, նորից և նորից, մինչև որ ավազահատիկները լինեն այնքան, որքան Էդվինի ձեռքերի մատներն են։ Դա կլինի հարյուր։ Հիշեք այդ խոսքը՝ հարյուր։ Այժմ դնում եմ փոքր քարեր Նապաստակի Շրթունքի ափի մեջ։ Դա նշանակում է տասը ավազահատիկ, կամ տասը տասական մատ, այսինքն՝ հարյուր մատ։ Ապա դնում եմ տասը փոքր քարեր։ Դրանք նշանակում են հազար մատ։ Այնուհետև վերցնում եմ մի խեցի, որ նշանակի տասը հատ քար, կամ հարյուր ավազահատիկ, կամ հազար մատ․․․

Ծերունին համբերությամբ, շարունակ կրկնելով բացատրությունը, աշխատում էր թոռներին ամենաընդհանուր պատկերացում տալ հաշվելու մասին։ Թվերի ավելացման հետ միասին ծերունին նրանց ափերին էր դնում տարբեր չափի իրեր։ Խոշոր մեծություններ նշանակող իրերը նա դնում էր գերանի վրա, միլիոններ նշանակելիս նա ընկավ նեղ դրության մեջ, որովհետև ստիպված էր վերցնել ատամները, որոնք տղաները հանել էին գանգերից, իսկ միլիարդների համար՝ խաչփառների զրահները։ Հետո նա կանգ առավ, որովհետև նկատեց, որ թոռները բացատրություններից հոգնել են։

— Ուրեմն, Սան-Ֆրանցիսկոյում ապրում էր չորս միլիոն մարդ, մի կողմ դնենք չորս ատամ։

Տղաների հայացքները դանդաղորեն գերանի վրա շարած ատամներից սահեցին իրենց ձեռքերին, ապա մանր քարերին, ավազահատիկներին և, վերջապես, Էդվինի մատներին։ Հետո նորից հայացքները սահեցին դեպի ետ վերընթաց կարգով, ջանք թափելով՝ ընկալել այդօրինակ անհասկանալի թվերը։

— Դա շատ-շատ է, պապ,— ի վերջո, անվստահորեն ասաց Էդվինը։

— Այո, շատ մարդիկ կային, ինչպես ավազահատիկները ծովափին, և ամեն մի ավազահատիկ տղամարդ է, կին է, կամ երեխա։ Այո, տղաս, և այդ բոլոր մարդիկ ապրում էին այստեղ Սան-Ֆրանցիսկոյում։ Իսկ երբ նրանք երբեմն գալիս էին այս ափը, ավելի շատ էին լինում, քան ավազահատիկները։ Ավելի շատ, անհամեմատ ավելի շատ։ Սան-Ֆրանցիսկոն համարվում էր գեղեցիկ քաղաք։ Իսկ այնտեղ, ծովախորշի մյուս կողմում, որտեղ անցյալ տարի գտնվում էր մեր կայանը, ապրում էր նույնիսկ ավելի շատ ժողովուրդ։ Ռիչմոնդ հրվանդանից սկսած մինչև Սան–Լեանդրոն, հարթավայրում և բլուրների վրա ասես փռված էր յոթ միլիոն բնակչություն ունեցող մի մեծ քաղաք։ Հասկանո՞ւմ եք։ Յոթ ատամ... Ահա այդ յոթ միլիոնը։

Եվ տղաները դարձյալ Էդվինի մատներից իրենց հայացքները փոխադրեցին գերանի վրա շարված ատամներին ու հակառակը։

— Աշխարհը լի էր մարդկանցով։ Երկրի բնակչության թիվը, ըստ 2010 թվականի մարդահամարի տվյալների, կազմում էր ութ միլիարդ մարդ, այո, այո, ութ միլիարդ՝ ութ ծովախեցգետինների զրահներ։ Այսօրվա պես չէր։ Մարդկությունն ավելի շատ բան գիտեր ուտելիք հայթայթելու մասին։ Ինչքան ավելի էր ուտելիքը, այնքան մարդիկ ավելի շատ էին ծնվում։ 1800 թվականին միայն Եվրոպայում ապրում էր հարյուր յոթանասուն միլիոն մարդ։ Հարյուր տարի հետո, մի ավազահատիկ դիր, Հոու-Հոու, 1900 թվականին այնտեղ արդեն հաշվվում էր հինգ հարյուր միլիոն, ուրեմն, հինգ ավազահատիկին, Հոու-Հոու, հարկավոր է ավելացնել մի հատ ատամ։ Դա ցույց է տալիս, թե ինչքան հեշտ էր ուտելիք հայթայթել և ինչ արագ էին մարդիկ աճում։ 2000 թվականին Եվրոպայում ապրում էր արդեն տասնհինգ հարյուր միլիոններ։ Նույն բանը կատարվում էր ամբողջ աշխարհում։ Ահա այդ ութ խաչփառների զրահները նշանակում են ութ միլիարդ մարդ, որոնք այն ժամանակ ապրում էին երկրի երեսին, երբ սկսվեց Ալ Ժանտախտը։ Այն ժամանակ ես քսանյոթ տարեկան երիտասարդ էի. ապրում էի Սան-Ֆրանցիսկոյի ծովախորշի մյուս կողմում, Բերքլիում։ Էդվին, հիշո՞ւմ ես այն քարե հսկա տները, որ տեսանք, երբ Պոնտրա-Կոստայի բլուրներից իջնում էինք ցած։ Ես ապրում էի հենց այնտեղ այն քարե տներից մեկում։ Ես անգլիական գրականության պրոֆեսոր էի։

Ծերունու ասածներից շատ բան նրա թոռների ըմբռնումից բարձր էր, և, այնուամենայնիվ, նրանք ուշադիր լսում էին՝ աշխատելով հասկանալ անցյալի դեպքերը։

— Իսկ ինչի՞ համար էին այդ քարե տները,— հարցրեց Նապաստակի Շրթունքը։

— Հիշո՞ւմ ես, թե ինչպես հայրդ քեզ լող տալ էր սովորեցնում։— Նապաստակի Շրթունքը գլխով արեց։— Եվ այսպես, Կալիֆորնիայի համալսարանում,— այդպես կոչվում էին այն քարե տները, որտեղ մենք տղաներին ու աղջիկներին սովորեցնում էինք մտածել, ճիշտ այնպես, ինչպես ես ավազահատիկների, մանր քարերի և խաչփառների զրահների օգնությամբ բացատրեցի ձեզ, թե ինչքան մարդ էր ապրում այն օրերում,— սովորելու շատ բան կար։ Տղաներն ու աղջիկները, որոնց մենք սովորեցնում էինք, կոչվում էին ուսանողներ։ Մենք ունեինք մեծ սենյակներ, որտեղ սովորեցնում էինք։ Միանգամից հավաքվում էին քառասուն-հիսուն հոգի, և ես նրանց պատմում էի ամեն տեսակի բաներ, ճիշտ այնպես, ինչպես հիմա պատմում եմ ձեզ։ Պատմում էի այն գրքերի մասին, որոնք գրված էին եղել շատ տարիներ առաջ, իսկ երբեմն էլ հենց իրենց ժամանակ․․․

— Եվ քո արածը ընդամենը դա՞ էր․ խոսում էիր, խոսում ու խոսում,— զարմացավ Հոու-Հոուն։— Իսկ ո՞վ էր հայթայթում միս, ո՞վ էր կթում այծերին, ո՞վ էր ձուկ որսում։

— Խելացի հարց է, Հոու-Հոու, խելացի հարց։ Ինչպես արդեն ասացի, ուտելիք հայթայթելն այն ժամանակներում հեշտ էր։ Մենք շատ խելացի էինք։ Սի քանի հոգի ուտելիք կարող էին հայթայթել շատերի համար։ Իսկ մնացած մարդիկ զբաղվում էին ուրիշ գործերով։ Օրինակ՝ ես, ինչպես ասացիր, միայն խոսում էի։ Խոսում էի ամբողջ ժամանակ, և դրա համար ինձ տալիս էին ուտելիք, շատ ուտելիք, հիանալի ուտելիք, ուտելիք, որ վաթսուն տարի է չեմ ճաշակել, և հազիվ թե նորից ճաշակեմ։ Գիտեք, երբեմն սկսում եմ մտածել, որ մեր հսկայական քաղաքակրթության ամենազարմանալի նվաճումը ուտելիքն էր՝ նրա անհասկանալի առատությունը, անսահման բազմազանությունը և սքանչելի համը։ Այո, տղաներ, այն օրերում կյանքն իսկական կյանք էր, և մենք ուտտւմ էինք զարմանալի համեղ բաներ։

Թոռներին այդ բանը անհասկանալի էր, և նրանք բանի տեղ չդրին, վճռեցին, որ պապը ծերությունից անհեթեթություններ է դուրս տալիս։

— Մեզ համար ուտելիք հայթայթողները կոչվում էին ազատ մարդիկ։ Բայց դա կատակ էր։ Մենք, որ պատկանում էինք իշխող դասակարգին, տիրապետում էինք հողին, մեքենաներին, ամեն ինչին։ Ուտելիք հայթայթողները մեր ստրուկներն էին։ Մենք յուրացնում էինք համարյա ամբողջ ուտելիքը, որը նրանք հայթայթում էին, և նրանց թողնում էինք շատ քիչ ուտելիք, որպեսզի նրանք կարողանան աշխատել և մեզ համար ավելի շատ ուտելիք հայթայթել։

— Իսկ ես կգնայի անտառ և ինձ համար ուտելիք կճարեի,— հայտարարեց Նապաստակի Շրթունքը։— Եվ եթե մեկնումեկը փորձեր խլել այն ինձանից, կսպանեի նրան։

Ծերունին ծիծաղեց։

— Չէ՞ որ մենք պատկանում էինք տիրող դասակարգին, տիրապետում էինք հողին, անտառներին՝ ամեն ինչին։ Ովքեր հրաժարվում էին մեզ համար ուտելիք հայթայթել, նրանց մենք պատժում կամ դատապարտում էինք սովամահության։ Բայց այդպիսիք քիչ էին։ Մեծամասնությունը, այնուամենայնիվ, գերադասում էր մեզ համար հայթայթել ուտելիք, կարել շորեր և առհասարակ մեզ համար պատրաստել հազար, մեկ խեցի դիր, Հոու-Հոու, հազար ու մի տեսակի հաճելի բաներ։ Ինձ այն ժամանակներում կոչում էին պրոֆեսոր Սմիթ, պրոֆեսոր Ջեյմս Հովարդ Սմիթ։ Իմ դասախոսությունները մեծ ժողովրդականություն էին վայելում, այլ կերպ ասած, շատ տղաներ ու աղջիկներ սիրում էին լսել, թե ես ինչպես էի պատմում ուրիշների գրած գրքերի մասին։ Ես երջանիկ էի և ուտում էի շատ համեղ բաներ։ Իմ ձեռքերը փափուկ էին, որովհետև չէի աշխատում, և մարմինս էլ մաքուր էր, և հագուստս ամենագեղեցիկ․— Ծերունին զզվանքով նայեց իր մազաթափ եղած այծի մորթուն։— Այսպիսի բաներ մենք չէինք հագնում։ Նույնիսկ ստրուկները ավելի լավ էին հագնվում։ Եվ մենք շատ մաքուր էինք։ Ամեն օր հաճախ լվանում էինք երեսներս ու ձեռքերս։ Իսկ դուք երբեք չեք լվացվում՝ եթե միայն ջուրը չեք ընկնում կամ չեք լողանում։

— Բայց դու էլ չես լվացվում, պապ,— առարկեց Հոու-Հոուն։

— Գիտեմ, գիտեմ։ Ես կեղտոտ ծերուկ եմ։ Բայց ժամանակները փոխվել են։ Հիմա ոչ ոք չի լվացվում, և ինչո՞վ լվացվես։ Վաթսուն տարվա ընթացքում մի կտոր օճառ չեմ տեսել։ Դուք չգիտեք, թե ինչ բան է օճառը, և չեմ էլ բացատրի, որովհետև ես պատմում եմ ձեզ Ալ Մահվան մասին։ Դուք բոլորդ էլ գիտեք, թե ինչ բան է ցավը։ Մենք այն հիվանդություն ենք կոչում։ Հիվանդություններից շատերը առաջանում էին մանրէներից։ Հիշեք այդ խոսքը՝ մանրէներից։ Մանրէն շատ մանր կենդանի է։ Շատ նման է տիզի, որպիսին գարնանը լինում է շների վրա, երբ նրանք փախչում են անտառ։ Միայն մանրէն շատ ավելի փոքր է։ Այնքան փոքր է, որ նրան նույնիսկ չես տեսնում...

Հոու-Հոուն սկսեց հռհռալ։

— Տարօրինակ մարդ ես, պապ, խոսում ես այնպիսի բաների մասին, որ չես կարող տեսնել։ Երբ դու այդ բաները չես տեսել, ապա որտեղի՞ց գիտես, որ նրանք լինում են։ Հապա բացատրիր, տեսնենք։ Մի՞թե կարելի է իմանալ այն, ինչ չես տեսնում։

— Հարցը տեղին է, Հոու-Հոու, շատ տեղին։ Եվ, այնուամենայնիվ, մեզ հաջողվեց տեսնել որոշ մանրէներ։ Բանն այն է, որ մենք ունեինք այնպիսի բաներ, որոնք կոչվում էին մանրադիտակներ և ուլտրամանրադիտակներ․ մենք դրանք մոտեցնում էինք մեր աչքերին և դիտում էինք նրանց միջով, և այն ժամանակ բոլոր իրերը դառնում էին ավելի մեծ, քան էին իրականում, իսկ շատ բաներ մենք առանց մանրադիտակի չէինք տեսնում։ Մեր ամենալավ ուլտրամանրադիտակները մեծացնում էին քառասուն հազար անգամ։ Դուք չեք մոռացել, որ մի խեցին նշանակում է հազար Էդվինի մատների պես մատներ։ Վերցրեք քառասուն խեցի, այդքան էլ մանրէն ավելի մեծ էր երևում, երբ մենք դիտում էինք մանրադիտակի միջոցով։ Բացի այդ, մենք ունեինք և այլ միջոցներ, որոնք կոչվում էին կինոէկրաններ, որոնց օգնությամբ քառասուն հազար անգամ մեծացրած մանրէն դառնում էր շատ հազարներ անգամ ավելի մեծ։ Այդպես մենք դիտում էինք այն ամենը, ինչ չէր կարելի տեսնել հասարակ աչքով։ Վերցնենք մի ավազահատիկ։ Բաժանենք այն տասը մասի։ Այդ մասերից մեկը նորից բաժանենք տասը մասի։ Մի մասնիկը կրկին բաժանենք տասը մասի, և նորից մեկը՝ նորից տասի, և նորից տասի, և արեք այդ ամբողջ օրը, և մայրամուտի դեմ գուցե ստանաք նույնպիսի մի մանր մասնիկ, որպիսին մանրէն է։

Տղաները պարզապես չէին հավատում ծերունու ասածներին։ Նապաստակի Շրթունքը փնչացնում էր արհամարհանքով, իսկ Հոու-Հոուն կամաց ծիծաղում էր, բայց Էդվինը նրանց հրեց արմունկով, որպեսզի լռեն։

— Տիզը ծծում էր շան արյունը, իսկ մանրէները, շատ փոքր լինելով, ընկնում էին արյան մեջ և այնտեղ բազմանում։ Մի մարդու մարմնի մեջ հաշվում էին մինչև միլիարդ մանրէներ։ Խնդրում եմ, խաչփառի մի զրահ տվեք․․․ Եվ այսպես, այնքան, որքան նշանակում է այս զրահը։ Մենք մանրէները կոչում էինք միկրոօրգանիզմներ։ Երբ միլիոնավոր կամ միլիարդավոր միկրօրգանիզմներ ներս էին մտնում մարդու արյան մեջ, նա սկսում էր հիվանդանալ։ Այդ մանրէները առաջացնում էին հիվանդություններ։ Մանրէների բազմաթիվ տեսակներ կային, այնքան տեսակներ, ինչքան ավազահատիկներ կան ափին։ Մենք նրանցից միայն մի քանիսը գիտեինք։ Միկրոօրգանիզմների աշխարհը մեզ համար մնում էր անտեսանելի, մենք չէինք կարողանում այնտեղ թափանցել, և շատ քիչ բան գիտեինք նրա մասին։ Եվ, այնուամենայնիվ, որոշ մանրէներ մեզ հայտնի էին։ Այ, օրինակ, bacillus anthracis, micrococcus, հետո Bacterium termo u Bacterium lactis այն մանրէներն էին, որոնցից նույնիսկ այժմ մակարդվում է այծի կաթը, Նապաստակի Շրթունք, մենք գիտենք և Schizomycetes-ի անսահման տեսակները։ Կային և ուրիշ շատ տեսակներ...

Այստեղ ծերունին տարվեց դատողություններով միկրոօրգանիզմների և նրանց հատկությունների մասին, գործածելով այնպիսի երկար ու անիմաստ բառեր և նախադասություններ, որ տղաները իրար աչքով-ունքով էին անում և հայացքները սևեռել էին ամայի օվկիանոսին՝ մոռանալով շատախոս ծերուկին։

— Իսկ ի՞նչ եղավ Ալ Մահը, պապ,— վերջապես հիշեցրեց Էդվինը։

Ծերունին ուշքի եկավ և ուժերի մեծ լարումով իջավ ամբիոնից, որտեղից նա ինչ-որ այլ ունկնդիրների դասախոսություն էր կարդում հիվանդաբեր մանրէների նորագույն, վաթսունամյա վաղեմություն ունեցող տեսության մասին։

— Այո, այո, Էդվին, ես տարվեցի։ Հիշողությունները անցյալի մասին երբեմն այնքան ուժեղ են լինում, որ մոռանում եմ, թե այժմ ես այծի մորթի հագած մի կեղտոտ ծերուկ եմ, և թափառում եմ իմ վայրենի թոռնիկների հետ, որոնք այծեր են արածացնում նախնադարյան անապատում։ «Աշխարհներն անհետանում են ծխաքուլայի պես»։ Այդպես էլ անցավ չքացավ մեր փառպպանծ, հսկայական քաղաքակրթությունը։ Այժմ ես պապիկ եմ՝ հոգնած, զառամյալ ծերուկ։ Պատկանում եմ Սանտա-Ռոսա ցեղին։ Ամուսնացել եմ այդ ցեղի մի կնոջ հետ։ Իմ տղաներն ու դուստրերը ամուսնացան Շոֆերի, Սաքրամենթոյի, Պալո-ալթերի ցեղերի աղջիկների ու տղաների հետ։ Այ, օրինակ, դու, Նապաստակի Շրթունք, Շոֆերի ցեղից ես։ Դու, Էդվին, Սաքրամենթոների ցեղից ես։ Իսկ դու, Հոու-Հոու, պատկանում ես Պալո-ալթերի ցեղին։ Քո ցեղի անունը ծագում է քաղաքի անունից, որը գտնվում էր կուլտուրայի մի ուրիշ մեծ օջախի մոտ։ Այն կոչվում էր Սթենֆորդի համալսարան։ Այո, հիմա նորից հիշեցի, թե ով էի ես և ինչ էի ես։ Ամեն ինչ շատ պարզ է։ Հա, ես պատմում էի Ալ Մահվան մասին։ Ինչի՞ վրա ես կանգ առա։

— Դու խոսում էիր մանրէների մասին, որոնք թեև չեն երևում, բայց նրանց պատճառով մարդիկ սկսում են հիվանդանալ։

— Այո, ճիշտ է։ Մարդը սկզբում չէր նկատում, որ մարմնի մեջ մանրէներ են թափանցում։ Բայց ամեն մի մանրէ կիսվում էր և դառնում էր երկու հատ, և այնքան արագ էին բազմանում, որ կարճ ժամանակում նրանց քանակը մարդու մարմնի մեջ հասնում էր միլիոնների։ Այդ դեպքում մարդը հիվանդանում էր։ Նրա հիվանդությունը կոչվում էր մանրէի այն տեսակի անունով, որ թափանցած էր լինում նրա արյան մեջ։ Դա կարող էր լինել կարմրուկ, հարբուխ, կարող էր լինել դեղնախտ, կամ հազար ու մի այլ հիվանդություն։

Եվ տարօրինակ բան է։ Անընդհատ հանդես էին գալիս մանրէների նորանոր տեսակներ։ Վաղո՜ւց, վաղո՜ւց, շատ վաղուց, երբ դեռ երկրի վրա ապրում էին միայն մի քանի մարդիկ, հիվանդությունները քիչ էին։ Բայց մարդիկ բազմանում էին, միասին ապրում էին մեծ քաղաքներում, քաղաքակրթության պայմաններում առաջանում էին նոր հիվանդություններ, մարդու մարմնի մեջ ընկնում էին մանրէների նոր տեսակներ։ Միլիոնավոր է միլիարդավոր մարդիկ մեռնում էին հիվանդություններից։ Եվ մարդիկ որքան ավելի խիտ էին բնակություն հաստատում, այնքան ավելի սարսափելի էին դառնում հիվանդությունները։ Իմ ծննդից շատ առաջ, դեռ միջին դարերում, Եվրոպայի վրայով անցավ Սև ժանտախտը։ Իսկ հետո այն մի քանի անգամ ամայացրեց Եվրոպան։ Կար թոքախտ հիվանդությունը, որով հիվանդանում էին այնտեղ, որտեղ մարդիկ շատ խիտ էին ապրում։ Իմ ծննդից հարյուր տարի առաջ բռնկվեց բուբոնային ժանտախտը։ Աֆրիկայում տարածվեց քնախտը։ Մանրէաբանները պայքարում էին հիվանդությունների դեմ և ոչնչացնում էին դրանց այնպես, ինչպես դուք, օրինակ, սպանում եք գայլերին՝ պաշտպանվելով այծերին, կամ ճզմում-ոչնչացնում եք ձեզ վրա նստող մոծակներին։ Մանրէաբանները...

— Պապ, իսկ ի՞նչ բան է այդ...

— Ինչպե՞ս բացատրեմ։ Ասենք, դու, Էդվին, հովիվ ես։ Քո պարտականությունն է հսկել այծերին։ Եվ դու շատ բան գիտես նրանց մասին։ Մանրէաբանը հետևում է մանրէներին։ Դա նրա պարտականությունն է, և նա շատ բան գիտե նրանց մասին։ Եվ այսպես, ինչպես ասացի, մանրէաբանները պայքարում, երբեմն ոչնչացնում էին նրանց։ Ամենասարսափելի հիվանդաթյուններից մեկը բորոտությունն էր։ Հարյուր տարի ինձանից առաջ մանրէաբանները հայտնաբերեցին բորոտության մանրէն։ Նրանք հանգամանորեն ուսումնասիրեցին այն։ Նկարահանեցին։ Ես տեսել եմ այդ նկարները։ Բայց նրանք այնպես էլ բորոտության մանրէն ոչնչացնելու միջոցը չգտան։ Սակայն 1984 թվականին սկսվեց Տարափոխիկ ժանտախտը։ Այդ հիվանդությունը բռնկվեց մի երկրում, որը կոչվում էր Բրազիլիա, և իր հետ տարավ միլիոնավոր զոհեր։ Բայց մանրէաըանները հայտնաբերեցին այդ հիվանդության մանրէն և գտան նրա դեմ պայքարելու միջոցը, այնպես որ Տարափոխիկ Ժանտախտը շատ չտարածվեց։ Նրանք պատրաստեցին այսպես կոչված բուժաշիճուկ, որը սրսկում էին մարդու մարմնի մեջ, և այն սպանում էր մանրէն, առանց մարդուն վնասելու։ 1910 թվականին հայտնաբերվեցին պելագրա և անկիլոստոմ հիվանդությունները։ Մանրէաբանները արագորեն ոչնչացրին դրանք։ Բայց 1947 թվականին սկսվեց մի նոր, մինչ այդ բոլորովին անհայտ, հիվանդություն։ Նրանով վարակվում էին տասը ամսականից ոչ մեծ ծծկեր երեխաներ՝ բռնվում էին ձեռքերն ու ոտքերը, և նրանք ոչ կարողանում էին շարժվել, ոչ էլ ուտել. մանրէաբաններին հարկ եղավ տասնմեկ տարի, որ գտնեն այդ հիվանդության մանրէներին ոչնչացնելու միջոցը և փրկեն երեխաներին։

Չնայած այդ եղած և հետագայում բոլոր նոր առաջացաղ հիվանդություններին, մարդկանց թիվը աշխարհում քանի գնում, ավելանում էր։ Դա բացատրվում էր նրանով, որ ուտելիք հայթայթելը հեշտ էր։ Ինչքան ավելի էր հեշտանում ուտելիք հայթայթելը, այնքան ավելի էր աճում մարդկանց թիվը․ ինչքան ավելի էին բազմանում մարդիկ, այնքան ավելի խիտ էին նրանք բնակվում աշխարհում․ և ինչքան ավելի խիտ էին բնակվում, այնքան ավելի հաճախ էին երևան գալիս նորանոր հիվանդություններ։ Նախազգուշացումներ լինում էին վտանգի մասին։ Դեռ 1929 թվականին Սոլդերվեցկին նախազգուշացնում էր մանրէաբաններին, որ աշխարհը ապահովված չէ մի որևէ նոր հիվանդությունից, որը կարող է մինչև հիմա մեզ հայտնի հիվանդություններից հազար անգամ ավելի մահացու լինել և կործանման հասցնել հարյուր միլիոնավոր, նույնիսկ մի ամբողջ միլիարդ մարդկանց։ Այնուամենայնիվ, միկրոօրգանիզմների աշխարհը մնում էր անհայտ։ Գիտնականները գիտեին, որ այդպիսի աշխարհ գոյություն ունի, որ այդտեղից ժամանակ առ ժամանակ դուրս է թափվում մանրէների հսկա երամը և հնձում մարդկանց։ Եվ դա էր այն ամենը, ինչ նրանք գիտեին։ Նրանք գլխի էին ընկնում, որ այդ անտեսանելի աշխարհում կարող են լինել նույնքան տարբեր տեսակի մանրէներ, որքան ավազահատիկներ կան այս ծովափին։ Ու նաև ենթադրում էին, որ այդ անտեսանելի աշխարհում կարող են ստեղծվել մանրէների նոր տեսակներ։ Հնարավոր է, որ հենց այնտեղ էլ սկսվում էր կյանքը՝ «անսահման պտղաբերությունը», ինչպես անվանում էր Սոլդերվեցկին օգտվելով ուրիշ մարդկանց արտահայտությունից, որ գրել էին նրանից առաջ...

Այստեղ Նապաստակի Շրթունքը ոտքի ելավ. նրա դեմքն արտահայտում էր անսահման արհամարհանք։

— Պապ,— հայտարարեց նա,— քո դատարկաբանությունն ինձ ձանձրացնում է։ Ինչո՞ւ չես պատմում Կարմիր Մահվան մասին։ եթե չես ուզում, այդպես էլ ասա, և մենք կվերադառնանք կացարան։

Ծերունին լուռ նայեց նրան և մեղմորեն լաց եղավ։ Անզորության արցունքներն ու վիրավորանքները գլորվում էին նրա այտերից, ասես, ութսունյոթ երկար տարիների բոլոր վշտերը անդրադարձել էին նրա թախծալից դեմքի վրա։

— Նստիր,— հանգիստ տոնով ասաց Էդվինը։— Պապր ախր դեռ պատմում է։ Ուր-որ է նա կհասնի Ալ Մահվանր, այնպես չէ՞, պապ։ Հիմա նա ամեն ինչի մասին էլ կպատմի։ Նստիր, Նապաստակի Շրթունք։ Շարունակիր, պապ։

III

Ծերունին արցունքները սրբեց կեղտոտ բռունցքներով և նորից սկսեց խոսել դողդոջուն, բարակ ձայնով, որը գնալով ավելի ու ավելի էր ամրանում։

— Ժանտախտը բռնկվեց 2013 թվականի ամռանը։ Ես քսանյոթ տարեկան էի և հիանալի կերպով հիշում եմ բոլորը։ Հաղորդագրությունները անթել հեռագրով...

Նապաստակի Շրթունքը զզվանքից բարձրաձայն թքեց, և ծերունին շտապեց բացատրել․

— Այն ժամանակներում մենք օդով խոսում էինք հազարավոր մղոններ հեռավորության վրա։ Եվ ահա լուր ստացվեց, որ Նյու-Յորքում բռնկվել էր մի անհայտ հիվանդուաթյուն։ Ամերիկայի վեհասքանչ այդ քաղաքում այն ժամանակ ապրում էր տասնյոթ միլիոն մարդ։ Ոչ ոք այդ լուրին նշանակություն չտվեց։ Դա միայն մի չնչին բան էր։ Մեռել էին միայն մի քանի հոգի։ Ուշադրություն էր գրավում, սակայն, այն հանգամանքը, որ նրանք շատ արագ էին մահացել, և որ հիվանդության առաջին նշաններից մեկը՝ դեմքի և ամբողջ մարմնի կարմրելն էր։ Քսանչորս ժամ հետո լուր ստացվեց, որ նման դեպք գրանցված է Չիկագոյում։ Նույն օրը հայտնի դարձավ, որ Լոնդոնում՝ Չիկագոյից հետո աշխարհի ամենամեծ քաղաքում, արդեն երկու շաբաթ է, ինչ գաղտնաբար պայքարում էին ժանտախտի դեմ, և բոլոր հաղորդումները ենթարկվում էին գրաքննության, այսինքն՝ արգելում էին մնացած աշխարհին հայտնել, որ Լոնդոնում ժանտախտ է սկսվել։ Գործը, ըստ երևույթին, ընդունում էր լուրջ ընթացք, բայց մենք Կալիֆորնիայում, ինչպես և այլուր, բոլորովին չէինք անհանգստանում։ Բոլորս համոզված էինք, որ մանրէաբանները այդ հիվանդության դեմ անպայման միջոց կգտնեն, ինչպես և գտել էին անցյալում ուրիշ հիվանդությունների դեմ, բայց դժբախտությունն այն էր, որ այդ մանրէն մարդուն ոչնչացնում էր զարմանալի արագությամբ, և մարմնի մեջ թափանցող մանրէից ոչ մի փրկություն չկար։ Չեղավ ապաքինման ոչ մի դեպք։ Դա հին ասիական խոլերայի նման հիվանդություն էր, երբ դուք կարող էիք ընթրել բոլորովին առողջ մարդու հետ, իսկ հետևյալ առավոտ, եթե վաղ վեր կենայիք, կտեսնեիք, թե ինչպես նրան ձեր տան մոտով տանում էին գերեզմանատուն։ Բայց այս նոր ժանտախտը վնասում էր ավելի շատ և ավելի արագ։ Հիվանդության առաջին նշանները երևալուց մի ժամ հետո մարդը մեռնում էր։ Ոմանք դիմանում էին մի քանի ժամ։ Շատերն էլ մեռնում էին տասնհինգ րոպեից հետո։

Սկզբում արագանում էր սրտի բաբախումը, բարձրանում էր ջերմությունը։ Հետո դեմքն ու ամբողջ մարմինը արագորեն ծածկվում էին ալ բծերով։ Շատերը չէին նկատում, որ իրենց ջերմությունը բարձրանում է ու սիրտն սկսում է արագ աշխատել, և իրենց հիվանդության մասին իմանում էին միայն այն ժամանակ, երբ երևում էին կարմիր բծեր։ Այդ ժամանակ նրանք սովորաբար ունենում էին ցնցումներ։ Բայց այդ ցնցումները երկար չէին տևում և շատ ուժեղ էլ չէին լինում։ Ցնցումներից հետո մարդն այլևս չէր տանջվում և զգում էր միայն, թե ինչպես թմրությունը արագորեն ոտքից սողում էր դեպի մարմինը։ Սկզբում ընդարմանում էր ոտնաթաթը, ապա՝ ծնկներն ու գոտկատեղը, իսկ երբ ընդարմացումը հասնում էր սրտին, մարդը մեռնում էր։ Նա չէր զառանցում, չէր քնում։ Մինչև վերջ, քանի դեռ սիրտը կանգ չէր առել, նա գտնվում էր լրիվ գիտակցության մեջ։ Եվ մի տարօրինակ բան էլ կար, որ դիակը շատ շուտ էր քայքայվում։ Հենց որ մարդը մեռնում էր, նրա մարմինր սկսում էր տրոհվել մանր կտորների և, ասես, հալվում էր ճիշտ քո աչքերի առաջ։ Ժանտախտի արագ տարածման պատճառներից մեկն էլ հենց այդ հանգամանքն էր։ Դիակի մեջ գտնվող միլիարդավոր մանրէներ անմիջապես տարածվում էին օդում։

Դրա համար էլ այդ հիվանդության դեմ մղած պայքարում մանրէաբանները հաջողության քիչ շանսեր ունեին։ Նրանք մեռնում էին իրենց լաբորատորիաներում՝ Ալ Մահվան մանրէները ուսումնասիրելիս։ Նրանք իրենց դրսևորեցին որպես հերոսներ։ Մեռածների տեղն անմիջապես գրավում էին ուրիշները։ Լոնդոնում էր, որ առաջին անդամ հաջողվեց մեկուսացնել բացիլները։ Հեռագիրն այդ լուրը տարածեց ամեն տեղ։ Այդ գիտնականի անունը Թրասք էր, բայց երեսուն ժամից հետո նա մեռավ։ Իրենց լաբորատորիայում գիտնականները ճգնում էին, որպեսզի գտնեն ժանտախտի բացիլները ոչնչացնող միջոցը։ Բոլոր հայտնի դեղերը անզոր էին։ Հարկավոր էր գտնել մի միջոց կամ բուժաշիճուկ, որը սպաներ մանրէներին, բայց չվնասեր մարդուն՝ ահա թե ինչումն էր կայանում դժվարությունը։ Նույնիսկ փորձում էին օգտագործել ուրիշ մանրէներ, փորձում էին հիվանդ մարդու մարմնի մեջ ներարկել այնպիսի մանրէներ, որոնք հանդիսանում էին ժանտախտի մանրէների թշնամիներր․․․

— Բայց ախր այդ բաները, այսինքն՝ մանրէները, անտեսանելի են, պապ,— առարկեց Նապաստակի Շրթունքը,— իսկ դու այնպիսի բաներ ես պատմում ղրանց մասին, կարծես թե իսկականից գոյություն ունեն։ Այն, ինչ որ չի երևում, առհասարակ գոյություն չունի։ Պայքարել այն բանի դեմ, ինչ չկա, այն բանով, որ չկա. այդպիսի բա՞ն կլինի։ Նրանք երևի բոլորն էլ հիմարներ են եղել այն ժամանակներում։ Դրա համար էլ ոտքերը ձգել են։ Ես էլ հավատացի այդ դատարկ բաներին։

Պապը նորից սկսեց լաց լինել, բայց Էդվինը նրան անմիջապես վերցրեց իր պաշտպանության տակ։

— Լսիր, Նապաստակի Շրթունք, դու ինքդ էլ հավատում ես շատ բանտերի, որ չես տեսնում։

Նապաստակի Շրթունքը թափահարեց գլուխը։

— Դու, օրինակ, հավատում ես, որ մեռածները դուրս են գալիս գերեզմանից, բայց երբեք չես տեսել նրանց։

— Իսկ ես ասում եմ, որ տեսել եմ նրանց անցյալ ձմեռ, երբ ես և հայրս գայլեր էինք որսում։

— Դե լավ, բայց դու միշտ թքում ես ձախ ուսիդ վրայով, երբ անցնում ես վտակը,— նեղում էր Էդվինը։

— Դա նրա համար է, որ աչքով չտան,— պաշտպանվում էր Նապաստակի Շրթունքը։

— Ուրեմն, դու հավատո՞ւմ ես աչքով տալուն։

— Անպայման։

— Բայց դու ոչ մի անգամ այն չես տեսել,— հաղթական տոնով ասաց Էդվինը։— Դու ավելի վատ ես, քան պապը իր մանրէներով։ Հավատում ես այն բանին, ինչ չես տեսել։

— Շարունակիր պատմել, պապ։

Նապաստակի Շրթունքը, որ ընկճվել էր այդ մետաֆիզիկական վեճում կրած պարտությունից, լռեց, իսկ ծերունին շարունակեց։

Չենք ծանրացնի պատմությունը ավելորդ նկարագրություններով այն մասին, թե ինչպես թոռները շարունակ հակաճառում էին միմյանց, ընդհատելով ծերուկին։ Նրանք, ձայները իջեցնելով, քննարկում էին լսածը և ամեն տեսակի ենթադրություններ անում՝ փորձելով հասկանալ այդ անհետ կորած ու չքացած աշխարհը։

— ․․․ Ալ Մահը բռնկվեց նաև Սան-Ֆրանցիսկոյում։ Առաջին մարդը մեռավ երկուշաբթի առավոտյան։ Մինչև հինգշաբթի մարդիկ Օքլենդում ու Սան-Ֆրանցիսկոյում ոչնչանում էին ճանճերի պես։ Նրանք մեռնում էին ամենուրեք՝ անկողնում, աշխատանքի վայրում, փողոցներում։ Երեքշաբթի օրն էր, որ ես տեսա առաջին մահը։ Միսս Քոլբրենը՝ իմ ուսանողուհիներից մեկը, նստած էր լսարանում ուղիղ իմ առջև։ Դասախոսություն կարդալիս՝ ես նայում էի նրան։ Նրա դեմքը հանկարծ ալ գույն ստացավ։ Ես լռեցի և միայն նայում էի նրան, քանզի բոլորս արդեն վախեցած էինք ժանտախտի մասին տարածվող լուրերից։ Աղջիկները ճչացին և դուրս թռան սենյակից։ նրանց հետևեցին երիտասարդ տղաները՝ բոլորը, բացի երկուսից։ Միսս Քոլբրենի ցնցումները շատ թեթև էին և մի րոպե էլ չտևեցին։ Երիտասարդներից մեկը ջուր բերեց աղջկա համար։ Նա շատ քիչ խմեց և ճչաց․

— Ոտքերս։ Ոտքերս թմրում են։— Իսկ մի րոպե անց.— Ոտքերս բոլորովին բռնվել են։ Կարծես ոտքեր չունեմ։ Եվ ծնկներս էլ սառն են։ Համարյա չեմ զգում, որ ծնկներ ունեմ։

Նա պառկած էր հատակին, մենք նրա գլխի տակ դրեցինք մի կապոց տետրակներ։ Ուրիշ ոչ մի բանով նրան օգնել չէինք կարող։ Սառնությունն ու թմրությունը սողում էին գոտկատեղից դեպի վեր, դեպի սիրտը, իսկ երբ այն հասավ սրտին, աղջիկը մեռավ։ Տասնհինգ րոպեի ընթացքում, ես հետևեցի ժամացույցին, նա մեռավ հենց տեղնուտեղը՝ իմ լսարանում։ Դա մի շատ գեղեցիկ, ուժեղ, առողջ կին էր։ Հիվանդության առաջին նշանները երևալուց մինչև, մահը տևեց քառորդ ժամ։ Ահա թե ինչպիսի արագությամբ էր ոչնչացնում Ալ ժանտախտը։

Այդ մի քանի րոպեում, որ ես մնացել էի լսարանում, մեռնողի հետ, սարսափը համակել էր ամբողջ համալսարանը․ ուսանողները հազարներով լքում էին լսարաններն ու լաբորատորիաները։ Երբ դուրս եկա, որպեսզի պատահարի մասին հայտնեմ ֆակուլտետի դեկանին, տեսա, որ համալսարանը դատարկ է, միայն մի քանի հոգի, որ ինչ-ինչ պատճառով ետ էին մնացել, համալսարանի բակով շտապում էին իրենց տները։ Նրանցից երկուսը վազում էին։

Դեկան Հոուգը մենակ էր իր առանձնասենյակում, նա կարծես միանգամից ծերացել էր, դեմքը ծածկվել էր կնճիռներով, որ ես առաջ չէի նկատել։ Տեսնելով ինձ՝ նա դժվարությամբ կանգնեց և ոտքերը քարշ տալով անցավ ներքին առանձնասենյակ. իր հետևից դուռը ծածկելով՝ նա արագ կողպեց բանալիով։ Նա գիտեր, որ ես կարող էի վարակված լինել, և վախեցավ։ Նա դռան հետևից բղավեց, որ ես հեռանամ։ Երբեք չեմ մոռանա, թե ինչ էի զգում, երբ քայլում էի դատարկ միջանցքներում և ամայի բակով։ Չէի սարսափում։ Այո, ես կարող էի վարակվել և ինձ արդեն մեռած էի համարում։ Բայց ինձ ճնշում էր ոչ թե մահվան սարսափը, այլ հոգեկան անտանելի ծանր վիճակը։ Կյանքը կանգ էր առել։ Թվում էր, թե հասել էր աշխարհի՝ իմ աշխարհի, վերջը։ Ախր իմ ծննդյան օրից ես շնչել էի համալսարանական օդը։ Դա իմ կյանքի կանխորոշված ճանապարհն էր։ Հայրս եղել էր այդ համալսարանի պրոֆեսորը, պապս՝ նույնպես։ Հարյուր հիսուն տարի շարունակ համալսարանը աշխատել էր, ինչպես մի հոյակապ մեքենա։ Եվ հանկարծ մի ակնթարթում այդ մեքենան կանգ առավ, թվում էր, թե հանգչում էր սուրբ զոհասեղանի սրբազան հայրը։ Ես մինչև հոգուս խորքը ցնցված էի։

Երբ տուն մտա, տնտեսուհին ճչաց և փախավ։ Ես զանգահարեցի, բայց ոչ ոք չարձագանքեց, և հասկացա, որ աղախինը նույնպես անհետացել է։ Ստուգեցի ամբողջ տունը։ Խոհանոցում գտա խոհարարուհուն, որը պատրաստվում էր հեռանալ։ Տեսնելով ինձ՝ նա նույնպես ճչաց և շտապելուց իր անձնական իրերի ճամպրուկը ներքև գցեց, դռնից դուրս թռավ և, շարունակելով ճչալ, վազեց դեպի դարբասը։ Մինչև օրս էլ իմ ականջներում հնչում է նրա ճիչը։ Սովորական հիվանդությունների ժամանակ մենք երբեք մեզ այդպես չէինք պահում։ Այդպիսի դեպքերում մենք մեզ պահում էինք շատ հանգիստ և ուղարկում էինք իրենց գործը լավ հասկացող բժշկի ու տածուհիների հետևից։ Բայց այս մեկը այլ բան էր։ Այդ հիվանդությունը բռնում էր հանկարծ, սպանում էր տեղնուտեղը և ոչ ոքի չէր խնայում։ Երբ մարդու դեմքի վրա ալ բիծ էր երևում, նա այլևս դատապարտված էր։ Ապաքինման ոչ մի դեպք ինձ հայտնի չէ։

Մնացի մենակ իմ հսկա տան մեջ։ Ես արդեն ասացի, որ մենք այն ժամանակ կարողանում էինք իրար հետ խոսել լարերով կամ օդով։ Հնչեց հեռախոսի զանգը, հասկացա, որ եղբայրս էր։ Նա հայտնեց, որ տուն չի վերադառնա, քանի որ վախենում է վարակվելուց։ Հայտնեց նույնպես, որ մեր երկու քույրերն առայժմ կապրեն պրոֆեսոր Բեյքոնի տանը։ Նա խորհուրդ էր տալիս ինձ մնալ տանը, մինչև որ պարզվի՝ վարակվա՞ծ եմ թե ոչ։

Ես համաձայնեցի, մնացի տանը և կյանքումս առաջին անգամ փորձեցի մի բան եփել։ Ինձ մոտ ժանտախտի նշաններ չերևացին։ Հեռախոսով կարող էի խոսել ում հետ ուզենայի, և իմանալ նորությունները։ Բացի այդ, ինձ համար բերում էին թերթեր, ես կարգադրել էի, որ դրանք նետեն իմ դռան առաջ, այնպես որ կարողանում էի իմանալ, թե ինչ է կատարվում աշխարհում։

Նյու-Յորքում և Չիկագոյում քաոս էր տիրում։ Նույնը կատարվում էր և մյուս բոլոր խոշոր քաղաքներում։ Արդեն մեռել էր Նյու-Յորքի ոստիկանների մի երրորդ մասը։ Մեռել էր ոստիկանության պետը, ինչպես և քաղաքագլուխը։ Ոչ ոք չէր մտածում հասարակական կարգի պահպանման և օրենքի կատարման մասին։ Մարդկանց դիակները անթաղ ընկած էին փողոցներում։ Բոլոր գնացքներն ու նավերը, որոնք մթերքներ էին հասցնում խոշոր քաղաքները, դադարեցին աշխատելուց, և սոված չքավորների բազմությունները թալանում էին խանութներն ու պահեստները։ Ամենուրեք կատարվում էին ավազակություն, սպանություն ու հարբեցողություն։ Բնակիչները փախչում էին քաղաքից միլիոններով, սկզբում ունևոր մարդիկ իրենց սեփական ավտոմոբիլներով ու դիրիժաբլներով, նրանց հետևից ոտքով փախչում էին հասարակ մարդկանց խոշոր զանգվածները՝ տարածելով ժանտախտը, սովամահ լինելով և ճանապարհին կողոպտելով ֆերմաներ, գյուղեր ու քաղաքներ։

Նորությունները մենք իմ անում էինք մի մարդուց, որ իր հաղորդիչ ապարատով նստել էր բարձրահարկ շենքի ամենավերին հարկում։ Քաղաքում մնացածները,— նա ենթադրում էր, որ այդպիսիների թիվը հասնում էր մի քանի հարյուր հազարի,— խելագարվել էին սարսափից ու ոգելից խմիչքներից, և ամենուրեք մոլեգնում էին հրդեհները։ Նա՝ այդ մարդը, հերոս էր, որ շարունակում էր իր պաշտոնական պարտականությունները, լինելով երևի թերթերից մեկի ինչ-որ համեստ աշխատակից։

Նա հաղորդեց, որ վերջին քսանչորս ժամվա ընթացքում չէր ժամանել ոչ մի անդրատլանտյան օդանավ և չէր ստացվում ոչ մի տեղեկություն Անգլիայից։ Ճիշտ է, նա հայտնեց, որ Բեռլինից,— դա գերմանական քաղաք էր,– ստացված տեղեկության համաձայն Հոֆմեյերը՝ Մեչնիկովի հետևորդ մանրէաբանը, հայտնաբերել է հակաժանտախտային բուժաշիճուկը։ Դա վերջին հաղորդումն էր, որ մենք՝ ամերիկացիներս, ստացանք Եվրոպայից։ Նույնիսկ, եթե Հոֆմեյերին հաջողվել էր հայտնաբերել բուժաշիճուկը, միևնույն է, արդեն ուշ էր, երևի, որովհետև այլապես այստեղ անպայման կգային եվրոպական հետազոտողներ։ Մնում էր եզրակացնել, որ Եվրոպայում էլ կատարվեց նույնը, ինչ որ կատարվեց Ամերիկայում, և, լավագույն դեպքում, ամբողջ մայրցամաքում մի քանի տասնյակ մարդիկ միայն կարող էին փրկվել Ալ Մահից։

Նյու-Յորքի հետ կապը շարունակվեց մի օր ևս։ Հետո դա էլ խզվեց։ Բարձրահարկ շենքից լուրեր հաղորդող մարդը կամ մեռավ ժանտախտից, կամ էլ կործանվեց հրդեհներից, որոնք, ինչպես ինքը նկարագրում էր, մոլեգնում էին շուրջը։ Այն, ինչ պատահեց Նյու-Յորքում, կրկնվեց մյուս քաղաքներում ևս։ Այսպես եղավ և Սան-Ֆրանցիսկոյում, Օքլենդում ու Բերքլիում։ Մինչև հինգշաբթի մարդիկ մեռնում էին այնպիսի արագությամբ, որ դիակները հավաքող չկար, և նրանք ընկած էին ամեն տեղ։ Հինգշաբթի լույս ուրբաթ բնակիչներն սկսեցին խուճապով թողնել քաղաքը։ Պատկերացրեք, թոռնիկներ, ժողովրդի խիտ բազմությունները, ասես սաղմոնի վտառներ լինեին, որ ձեզ հաջողվել է տեսնել Սաքրամենթո գետում, միլիոններով քաղաքներից դուրս էին թափվում՝ ապարդյուն կերպով փորձելով խուսափել ամենահաս մահվանից։ Նրանք իրենց հետ տանում էին մանրէներ։ Նույնիսկ օդանավերը, որոնցով ունևոր մարդիկ փորձում էին փրկվել, թաքնվելով անմատչելի լեռներում ու վայրի անապատներում, հանդիսանում էին ժանտախտի տարածողները։

Հարյուրավոր օդանավեր ուղղություն էին վերցնում դեպի Հավայան կղզիները՝ տանելով այնտեղ ժանտախտը, սակայն հիվանդությունն արդեն մոլեգնում էր կղզիների վրա։ Մենք այդ մասին իմացանք մինչև Սան-Ֆրանցիսկոյում քաոսի սկսվելը, և չկար մեկը, որ լուրեր ընդուներ ու հաղորդեր։ Կապը կորցնել արտաքին աշխարհի հետ՝ դա անհնարին էր ու անհավանական։ Աշխարհը կարծես դադարեց գոյություն ունենալուց ու անհետ կորավ։ Վաթսուն տարի է անցել այդ օրվանից, երբ աշխարհը դադարեց ինձ համար գոյություն ունենալուց։ Ես գիտեմ, որ աշխարհում պետք է լինեն Նյու-Յորք, Եվրոպա, Ասիա, Աֆրիկա․ բայց այս վաթսուն տարվա ընթացքում ոչ ոք ոչ մի բառ չի լսել դրանց մասին։ Ալ Մահը աշխարհը միանգամայն ավերեց։ Հազարավոր տարիների կուլտուրան և քաղաքակրթությունը անհետ չքացան մի ակնթարթում, «անհետացան ծխաքուլայի պես»։

Ես արդեն ասացի, որ հարուստները փորձում էին փրկվե, օդանավերով, բայց ի վերջո նրանք բոլորն էլ, որքան էլ փորձում էին թաքնվել, զոհվեցին, որովհետև մանրէները թափանցել էին նույնիսկ նրանց օդանավերի մեջ։ Ես միայն մի մարդու հանդիպեցի, որը կարողացել էր փրկվել՝ դա Մանգերսոնն էր։ Նա հետագայում վերադարձավ Սանտա-Ռոսա և ամուսնացավ իմ ավագ դստեր հետ։ Մանգերսոնը ցեղի անդամ դարձավ ժանտախտից ութ տարի հետո։ Նա այն ժամանակ տասնինը տարեկան մի երիտասարդ էր և ստիպված եղավ տասներկու տարի սպասել, մինչև որ կարողացավ ամուսնանալ։ Բանն այն է, որ ցեղի բոլոր կանայք ամուսնացած էին, իսկ Սանտա-Ռոսայի մեծ աղջիկները արդեն նշանված էին։ Այնպես որ նա սպասեց, մինչև որ իմ Մերին դարձավ տասնվեց տարեկան։ Անցյալ տարի նրա որդուն՝ Ծուռ Ոտքին, հոշոտեց կատվառյուծը։

Մանգերսոնր տասնմեկ տարեկան էր, երբ սկսվեց ժանտախտը։ Նրա հայրը՝ Արդյունաբերական Մագնատներից մեկը, համարվում էր շատ հարուստ ու հզոր մարդ։ Նա ընտանիքը տարավ «Կոնդոր» իր սեփական օդանավով, փորձելով ազատվել ու թաքնվել Բրիտանական Կոլումբիայի մի խուլ անկյունում․ դա շատ հեռու է, հյուսիսում։ Բայց մի ինչ-որ վթարի պատճառով նրանք վայրէջք կատարեցին Շաստա լեռան մոտ։ Դուք լսել եք այդ լեռան մասին, դա նույնպես հյուսիսում է։ Այնտեղ էլ սկսվեց Ժանտախտը, և կենդանի մնաց միայն այդ տասնմեկ տարեկան տղան։ Ութ տարի նա մենակ թափառում էր ամայացած երկրում, հույս ունենալով, որ կհանդիպի մարդկանց։ Վերջապես, հարավ գալով, նա հանդիպեց մեզ Սանտա-Ռոսաներին։

Ես, սակայն, առաջ եմ ընկնում։ Եվ այդպես, երբ Սան-Ֆրանցիսկոյի ծովախորշի շուրջը եղած քաղաքներից սկսվեց մասսայական փախուստը, ես զանգեցի եղբորս, հեռախոսները դեռ աշխատում էին։ Ասացի, որ քաղաքներից փախչելը ուղղակի հիմարություն է, որ ես վարակված չեմ, և որ մենք մոտիկ ազգականների հետ միասին պետք է թաքնվենք մի ապահով տեղ։ Ընտրեցինք համալսարանի քիմիական ֆակուլտետի շենքը, որոշեցինք պարենի պաշար պատրաստել և զենքով ետ մղել բոլոր նրանց, ովքեր ուժով կփորձեին ներխուժել մեր ապաստանը։

Ամեն ինչի մասին պայմանավորվելուց հետո եղբայրս խնդրեց, որ տնից դուրս չգամ գոնե մի քսանչորս ժամ ևս, որպեսզի վերջնականապես համոզվեմ, որ վարակված չեմ։ Սիրով համաձայնեցի, և նա խոստացավ ինձ մոտ գալ հետևյալ օրը։ Մենք հանգամանորեն քննարկում էինք, թե ինչպես անենք, որ պարենր ավելի լավ պատրաստենք և պաշտպանենք շենքը, բայց հեռախոսս լռեց։ Լռեց մեր խոսակցության հենց կեսին։ Այդ երեկո մարեց նաև էլեկտրական լույսը, և ես նստեցի խավարում։ Թերթերն այլևս չէին հրատարակվում, և ես չգիտեի, թե ինչ է կատարվամ դրսում։ Ինչ-որ տեղից լսվում էին ճչոցներ և ատրճանակի կրակոցներ, իսկ լուսամուտից, Օքլենդի ուղղությամբ, երկնքում տեսնում էի վիթխարի հրդեհի բոցեղեն լեզուները։ Սարսափելի գիշեր էր։ Ոչ մի րոպե աչքերս չփակեցի։ Մայթի վրա, հենց իմ տան առաջ, հրազենով սպանեցին մի մարդու․ չգիտեմ, թե ինչ կատարվեց այնտեղ։ Լսեցի միայն ավտոմատ ատրճանակի կրակոցներ, իսկ մի քանի րոպե հետո, հառաչելով ու օգնություն աղերսելով, վիրավորվածը սողալով մոտեցավ իմ տան դռներին։ Զինվելով երկու ավտոմատ ատրճանակով՝ ես դուրս եկա նրան ընդառաջ։ Լուցկու լույսի տակ տեսա, որ նա մեռնում է հրազենի պատճառած վերքից և միաժամանակ վարակված է ժանտախտով։ Ներս նետվեցի տուն և կես ժամ շարունակ լսում էի նրա տնքոցներն ու, հեծկլտոցները։

Առավոտյան եկավ եղբայրս։ Մինչ այդ ես բոլոր արժեքավոր իրերն արդեն հավաքել էի ճամպրուկի մեջ, բայց երբ նայեցի նրա դեմքին, հասկացա, որ եղբորս վիճակված չէ ուղեկցել ինձ դեպի քիմիական ֆակուլտետի շենքը։ Նրա դեմքի վրա հայտնվեցին ժանտախտի նշաններ։ Նա ուզեց ձեռքս սեղմել, բայց ես սարսափով ընկրկեցի։

— Հայելուն նայիր,— հրամայեցի ես։

Նա հնազանդվեց և, դեմքին ալ բծեր նկատելով, որ քանի գնում խտանում ու մթնում էին, թուլացած ընկավ բազկաթոռին։

— Աստված իմ,— շշնջաց նա։— Ես վարակվել էմ։ Մի մոտենա ինձ։ Ես դատապարտված եմ։

Հետո սկսվեցին նրա ջղացնցումները։ Երկու ժամ շարունակ նա տանջվում էր, ընդ որում, մինչև վերջին րոպեն գտնվում էր լրիվ գիտակցության մեջ և միայն գանգատվում էր ցրտից, ոտքերի, սրունքների, ազդրերի անզգայությունից, մինչև որ ընդարմացումը հասավ սրտին, և նա մեռավ։ Այդպես էր Ալ Մահը ոչնչացնում։ Աճապարանքով վերցրի ճամպրուկս և դուրս նետվեցի։ Փողոցներում վիճակը զարհուրելի էր։ Մարմիններ էին, որ դիպչում էին ոտքերիս։ Ոմանք դեռ մեռած չէին։ Իմ աչքերի առաջ մարդիկ գլորվում էին գետին։ Բերքլիում մոլեգնում էին հրդեհներր, իսկ Սան-Ֆրանցիսկոն և Օքլենգը վերածվեցին մի հսկայական խարույկի։ Հրդեհների սև ծուխը պատել էր երկինքն այնպես, որ կեսօրը նմանվել էր գորշ մթնշաղի, և միայն ժամանակ առ ժամանակ, երբ քամի էր բարձրանում, մեգի միջից աղոտ կերպով լուսանցում էր արևի կարմիր սկավառակը։ Թվում էր, թե հասել է աշխարհի վերջը։

Ամեն տեղ կանգնած էին ավտոմեքենաներ, որովհետև ավտոկայաններում ոչ վառելիք կարելի էր գտնել, ոչ էլ պահեստամասեր։ Հիշում եմ մի ավտոմոբիլ։ Ներսում, նստարանի վրա մեռած ընկել էին մի տղամարդ ու մի կին, իսկ ոչ հեռու, մայթի վրա փռվել էին երկու կին և մի երեխա։ Որ կողմը նայում էիր՝ տեսարանը տարօրինակ էր ու սարսափելի։ Մարդիկ լռելյայն, գաղտագողի, ուրվականների պես շտապում էին ինչ-որ տեղ. քաթանի պես գունատ կանայք կրծքներին էին սեղմել մանկիկներին. հայրերը քայլում էին որդիների ձեռքերից բռնած։ Գնում էին մենակ, զույգ-զույգ, ամբողջ ընտանիքներով, աշխատելով շուտ դուրս պրծնել մահվան քաղաքից։ Ոմանք իրենց հետ տանում էին ուտելիք, ոմանք էլ՝ անկողին ու թանկարժեք իրեր, բայց շատերը գնում էին առանց բեռի։

Անցնում էին նպարավաճառի խանութի մոտով․ դա մի տեղ էր, որտեղ ուտելեղեն էին վաճառում։ Խանութի տերը (ես լավ էի ճանաչում նրան), մի հանգիստ ու հավասարակշռված, բայց և շատ անհեռատես ու հաստակող մարդ էր. նա պաշտպանում էր խանութը մի քանի մարդկանցից։ Դռներն ու լուսամուտները ջարդված էին, բայց խանութպանը, որ թաքնվել էր վաճառասեղանի հետևի մասում, կրակում էր մի խումբ մարդկանց վրա, որ կուտակվել էին մայթին և ուզում էին ներս խուժել։ Մուտքի մոտ փռվել էին մի քանի հոգու դիակներ, որոնց ենթադրում եմ, նա էր սպանել։ Մինչ ես որոշ հեռավորությունից դիտում էի այդ մարտը, կողոպտիչներից մեկը ջարդեց կից կոշկեղենի խանութի լուսամուտները և հրդեհեց այն։ Չէի շտապում օգնել նպարավաճառին։ Ազնվագույն արարքների ժամանակն արդեն անցել էր։ Քաղաքակրթությունը կործանվում էր, ամեն ոք մտածում էր իր մասին։

IV

Շտապ հեռացա, և առաջին խաչմերուկի անկյունում տեսա մի նոր ողբերգություն։ Երկու գարշելի մարդիկ կողոպտում էին մի տղամարդու և մի կնոջ` երկու երեխաների հետ միասին: Ես ճանաչում էի այդ մարդուն, թեև մենք ծանոթ չէինք, նա բանաստեղծ էր, որի ոտանավորներով երկար ժամանակ հիացել էի։ Եվ, այնուամենայնիվ, նրան օգնության չհասա, որովհետև երբ մոտեցա, լսվեց կրակոց, և նա ծանրորեն ցած գլորվեց։ Կինը ճչաց, բայց այդ անասուններից մեկը բռունցքի հարվածով նրան անմիջապես դետին տապալեց։ Սպառնալից տոնով ինչ-որ բան գոռացի, բայց նրանք սկսեցին ինձ վրա կրակել, և ես, հարկադրված, շտապ նետվեցի անկյան հետևը։ Այստեղ իմ առաջը կտրեց հրդեհը։ Երկու կողմերի շենքերն էլ վառվում էին, և փողոցը լցվել էր ծխով ու բոցով։ Ծխածածկույթի միջից լսվում էր մի կնոջ ականջ ծակող ճիչը, որ օգնություն էր հայցում։ Շարունակեցի առաջ գնալ։ Այսպիսի զարհուրելի պահերին, երբ շատերն էին օգնություն կանչում, մարդու սիրտը երկաթ է դառնում։

Վերադառնալով դեպի խաչմերուկ՝ տեսա, որ կողոպտիչները անհետացել են։ Բանաստեղծն ու կինը մեռած՝ ընկած էին մայթի վրա։ Սարսափից մարմինս փշաքաղվեց։ Երեխաները չքացել էին՝ հայտնի չէ, թե ուր։ Միայն այժմ հասկացա, թե ինչու փախստականները, որոնց հանդիպեցի, այդպես վախեցած էին և գողեգող ծլկեցին։ Բանն այն է, որ մեր քաղաքակրթության խորքերում՝ խուլ անկյուններում ու բանվորական գետտոյում, մենք աճեցրել էինք բարբարոսների ու վայրենիների սերունդ, և հիմա, ընդհանուր աղետի ժամանակ, նրանք գազանների պես նետվում էին մեզ վրա ու ոչնչացնում։ Նրանք ոչնչացնում էին և իրենց։ Նրանք խմում էին հալից ընկնելու աստիճան, բազմաթիվ գազանություններ էին կատարում և, խելագարությամբ համակված, վիճում ու սպանում էին իրար։ Տեսա մի խումբ կարգին բանվորների, որ, կանանց ու երեխաներին իրենց մեջտեղն առած, պատգարակների վրա տանում էին հիվանդներին ու խոր ծերության հասած մարդկանց։ Ձիերը քաշում էին մթերքներով լի բեռնատար ավտոմեքենաներ։ Ակամայից նայում էի ծխով լի փողոցով անցնող մարդկանց բազմությանը, թեև քիչ էր մնացել, որ նրանք հրազենով սպանեին ինձ, երբ առաջին անգամ երևացի նրանց ճանապարհին։ Իմ կողքով անցնելիս՝ նրանց ղեկավարներից մեկը բարձրաձայն ներողություն խնդրեց ինձանից։ Նա ասաց, որ իրենք տեղնուտեղը սպանում էին ավազակներին ու կողոպտիչներին, և որ միայն այդ կերպ պաշտպանվելով, իրենք կարող էին խուսափել թափառաշրջիկներից։

Եվ հենց այստեղ էր, որ ես առաջին անգամ ականատես եղա մի դեպքի, որը հետագայում դարձավ սովորական երևույթ։ Քայլողներից մեկի մոտ հանկարծ երևացին ժանտախտի բացահայտ նշաններ։ Նրա կողքից քայլողները անմիջապես ետ քաշվեցին, և նա, առանց մի բառ ասելու, դուրս եկավ շարքից։ Մի կին, հավանորեն նրա կինը, ուզում էր հետևել ամուսնուն։ Կինը բռնել էր փոքրիկ մի տղայի ձեռքը։ Բայց ամուսինը նրան հրամայեց շարունակել ճանապարհը, իսկ մյուսները կնոջը թույլ չտվեցին շարքից դուրս գալ։ Դա կատարվեց իմ աչքերի առջև։ Հետո տեսա, թե ինչպես այդ մարդը, ալ բծերը դեմքին, մտավ փողոցի դիմաց գտնվող մի տան մուտք։ Լսվեց կրակոց, և նա անշնչացած վայր կավ։

Երկու անգամ հրդեհների պատճառով շրջան գործելով՝ վերջապես հասա համալսարան։ Բակի մուտքի մոտ հանդիպեցի մի խումբ դասախոսների, որոնք գնում էին քիմիական ֆակուլտետի շենքը։ Բոլորն էլ եկել էին իրենց ընտանիքներով՝ հետները բերելով նույնիսկ դայակներին ու սպասավորներին։ Պրոֆեսոր Բադմինթոնը բարևեց ինձ, և ես դժվարությամբ ճանաչեցի նրան։ Ըստ երևույթին ինչ-որ տեղ նա անցել էր կրակի միջով, և մորուքը այրվել էր։ Նրա գլուխը կածած էր արյունոտված վիրակապով, իսկ հագուստը կեղտոտվել էր։ Նա պատմեց, թե ինչպես ավազակները իրեն դաժանորեն ծեծեցին, իսկ իր եղբայրը սպանվեց երեկ գիշեր իրենց տունը պաշտպանելիս։

Բակի միջով անցնելիս պրոֆեսոր Բադմինթոնը հանկարծ մատնացույց արեց միսիս Սուինթոնի դեմքը։ Ժանտախտի բացահայտ բծեր։ Մնացած կանայք անմիջապես սկսեցին ճչալ և փախչել նրանից։ Փախան նաև երկու երեխաներն ու դայակը։ Բայց ամուսինը՝ բժիշկ Սուինթոնը, մնաց կնոջ կողքին։

— Մի հապաղեք, Սմիթ, գնացեք,— ասաց նա ինձ։— Նայիր երեխաներին։ Ես կմնամ կնոջս հետ։ Նա կմեռնի, գիտեմ, բայց ես չեմ կարող նրան լքել։ Եթե չվարակվեմ, կգամ քիմիական ֆակուլտետի շենքը, և խնդրում եմ, որ ներս թողնեք ինձ։

Նա հակվեց կնոջ վրա՝ փորձելով թեթևացնել նրա վերջին րոպեները, իսկ ես սկսեցի արագ քայլերով առաջ գնալ, որ հասնեմ մյուսներին։ Մենք վերջիններն էինք, որոնց թույլ տվեցին ներս մտնել։ Հետո ավտոմատ զենքով մենք պաշտպանում էինք շենքը և չէինք թողնում, որ մարդ ներս մտնի։

Սկզբում ծրագրված էր, որ այս ապաստանում կթաքնվեն վաթսուն հոգի։ Բայց ամեն մեկը, բնականաբար, իր հետ բերեց ազգականներին ու ընկերներին՝ իրենց ընտանիքներով, այնպես որ հավաքվեց չորս հարյուրից ավելի մարդ։ Քիմիական ֆակուլտետի շենքը շատ ընդարձակ էր և մեկուսացած, ուստի մենք կարող էինք չվախենալ հրդեհներից, որոնք մոլեգնում էին քաղաքում։

Մենք կարողացել էինք ապահովել պարենի զգալի պաշարներ, և մթերային հանձնաժողովը սահմանեց օրապահիկներ տարբեր ընտանիքների և խմբերի համար, որ միացել էին ընդհանուր ֆոնդին։ Ընտրեցինք այլ հանձնաժողովներ ևս, և մեզ մոտ ստացվեց բավականին աշխատունակ կազմակերպություն։ Ինձ ընտրեցին պաշտպանության հանձնաժողովի անդամ, թեև առաջին օրը ոչ մի ավազակ շենքին չմոտեցավ։ Սակայն նրանց տեսնում էինք հեռվում և խարույկներից հասկանում էինք, որ մի քանի ավազակախմբեր իրենց ճամբարը դրել էին համալսարանի բակի հեռավոր ծայրում։ Նրանք անընդհատ խմում էին, և մենք լսում էինք, թե ինչպես էին բղավում ու անճոռնի ձայնով երգում անվայել երգեր։ Նրանց շուրջը կործանվում էր աշխարհը, պատի նման կանգնած էր ծուխը, իսկ այդ տականքները անձնատուր էին լինում անասնական սանձարձակ քեֆի, աղտեղաբանում, խմում, հարբում էին, կռվում ու մեռնում էին։ Եվ սակայն ի՞նչ նշանակություն ուներ։ Այսպես, թե այնպես մեռնում էին բոլորը՝ առաքինի և անբարոյական մարդիկ, ուժեղներն ու թույլերը, նրանք, ովքեր տենչում էին ապրել, և նրանք, ովքեր հոգնել էին կյանքից, մի խոսքով՝ բոլորը։ Մեռնում էին մարդիկ։ Մեռնում էր աշխարհը։

Քսանչորս ժամ անցավ, և մեզնից ոչ մեկի մոտ հիվանդության ախտանշաններ չերևացին։ Մենք շնորհավորեցինք իրար և սկսեցինք ջրհոր փորել։ Դուք, իհարկե, տեսել եք երկաթե մեծ խողովակներ, որոնցով իմ ժամանակ ջուր էր հասնում դեպի բնակարանները։ Մենք վախենում էինք, որ հրդեհից խողովակները կպայթեն և ջրամբարները կդատարկվեն։ Ուստի պոկեցինք քիմիական ֆակուլտետի շենքի կենտրոնական բակի ցեմենտի ծածկոցը և սկսեցինք փորել գետինը։ Մեր մեջ կային շատ երիտասարդներ, ուսանողներ, և մենք աշխատում էինք գիշեր-ցերեկ։ Մեր երկյուղը հաստատվեց։ Ջրի շերտին հասնելուց երեք ժամ առաջ ջրմուղը դադարեց աշխատելուց։

Անցավ մի քսանչորս ժամ ևս, բայց մեզնից ոչ մեկը չհիվանդացավ։ Թվում էր, թե մենք փրկված էինք։ Այն ժամանակ մենք դեռ չգիտեինք այն, ինչ պարզվեց հետագայում՝ Ալ ժանտախտի խմորման շրջանը մարդու մարմնի մեջ տևում էր մի քանի օր։ Քանի որ առաջին ախտանշանները երևալուց հետո մարդը շատ շուտ մեռնում էր, ապա մենք ենթադրեցինք, որ խմորման շրջանը պետք է շատ կարճ լինի։ Հենց դրա համար էլ, երբ երկու օրը մեզ համար ապահով անցավ, մենք ուրախացանք, որ մեզնից ոչ մեկը չվարակվեց։

Բայց երրորդ օրը բոլորս էլ հիասթափվեցինք։ Երբեք չեմ մոռանա նախորդ գիշերը։ Երեկոյան ժամը ութից մինչև գիշերվա տասներկուսը ես պահակախմբի պետ էի և շենքի տանիքից տեսնում էի, թե ինչպես էին կործանվում մարդկության կատարած վիթխարի աշխատանքների պտուղները։ Շրջապատի հրդեհներն այնքան սարսափելի էին, որ ամբողջ երկինքը լուսավորված էր բոսոր ցոլքերով։ Մարդ կարող էր այդ պայծառ լույսի տակ կարդալ մանր տպատառերն անգամ։ Թվում էր, թե ամբողջ աշխարհը բռնված է բոցերով։ Սան-Ֆրանցիսկոն կրակ ու բոց էր ժայթքում գործող հրաբուխների պես։ Վառվում էին Օքլենդը, Սան-Լեանդրոն, Հեյուարդը, իսկ հյուսիսում, ընդհուպ մինչև Ռիչմոնդի հրվանդանը, ամենուրեք մոլեգնում էին ահագին հրդեհներ։ Դա մի սարսափելի տեսարան էր։ Այո, թոռնիկներս, բոցի լեզուներն ու մահվան շունչը սրբում, տանում էին քաղաքակրթությունը։ Այդ գիշեր ժամը տասին մեկը մյուսի հետևից պայթեցին Պինոլ հրվանդանի մոտ գտնվող վառոդի պահեստները ։ Ցնցումներն այնքան ուժեղ էին, որ մեր շենքը երերաց, ինչպես լինում է երկրաշարժի ժամանակ, և բոլոր ապակիները ջարդվեցին։ Ես ցած իջա կտուրից և անցա երկար միջանցքներով, մտա սենյակից-սենյակ, հանգստացնելով վախեցած կանանց և պատմելով, թե ինչ կատարվեց դրսում։

Մի ժամ հետո, երբ կանգնած էի ներքևի հարկի լուսամուտի մոտ, ավազակների ճամբարում սկսվեց դժոխային մի իրարանցում։ Այնտեղից լսվում էին ճիչեր, լաց ու կական և ատրճանակների կրակոցներ։ Ինչպես հետո ենթադրեցինք, ծեծկռտոցը առաջացել էր այն բանից, որ առողջները փորձել էին ճամբարից դուրս վտարել հիվանդներին։ Ինչևէ, ժանտախտով վարակված մի քանի հիվանդ ավազակներ փախան բակի միջով և հավաքվեցին մեր շենքի մուտքի մոտ։ Մենք նախազգուշացրինք նրանց, որ չմոտենան, բայց նրանք անեծքներ թափեցին մեր գլխներին և ատրճանակներից համազարկ տվեցին։ Լուսամատի մոտ կանգնած պրոֆեսոր Մերրիվեզերը սպանվեց տեղնուտեղը․ գնդակը կպել էր ճիշտ ճակատին։ Մենք էլ կրակեցինք, բայց կողոպտիչները փախան, բացի երեքից։ Նրանցից մեկը կին էր։ Բոլորն էլ վարակված էին և նրանցից ամեն ինչ կարելի էր սպասել։ Հրդեհների բոսոր լույսի տակ, հիվանդությունից կարմրատակած դեմքերով, նրանք նմանվում էին գարշելի չար ոգիների և հայհոյում էին ու կրակում մեզ վրա։ Մեկին ես իմ սեփական ձեռքով սպանեցի։ Մյուս տղամարդն ու կինը, շարունակելով անիծել մեզ, վայր ընկան շենքի լուսամուտների տակ, և մենք, ակամա, ականատես եղանք նրանց մահվանը։

Դրությունը դառնում էր կրիտիկական։ Վառոդի պահեստների պայթյունից ջարդվել էին ֆակուլտետի պատուհանների բոլոր ապակիները, և մենք կարող էինք վարակվել քայքայվող դիակներից։ Սանիտարական հանձնաժողովի անդամները բարեխիղճ կերպով գործի անցան։ Երկու հոգի պետք է դուրս գային և դիակները տեղափոխեին մի հեռավոր վայր, իսկ դա նշանակում էր հավանական անձնազոհություն, քանզի աշխատանքը կատարելուց հետո հազիվ թե նրանց նորից ներս թողնեին։ Կամովին այդ գործը հանձն առան մի ամուրի պրոֆեսոր և մի ուսանող։ Նրանք հրաժեշտ տվեցին մեզ և շենքից դուրս եկան։ Այդ մարդիկ հերոսներ էին։ Նրանք իրենց զոհում էին, որպեսզի մյուս չորս հարյուր հոգին ապրեն։ Գործը վերջացնելուց հետո նրանք մի պահ կանգնած մնացին որոշ հեռավորության վրա՝ տխուր հայացքով նայելով մեզ։ Ձեռքով հրաժեշտ տվեցին և դանդաղորեն բակի միջով առաջ շարժվեցին դեպի հրկիզվող քաղաքը։

Բայց այդ բոլորը իզուր էր։ Հաջորդ առավոտ մեզանից առաջինը, որ հիվանդացավ ժանտախտով, պրոֆեսոր Սթաութի ընտանիքում ծառայող երիտասարդ դայակն էր։ Խղճալու և կարեկցելու ժամանակ չկար։ Որպեսզի մյուսներին չվարակի, մենք նրան շենքից դուրս արեցինք և հրամայեցինք, որ հեռանա։ Նա դանդաղ հեռանում էր բակի միջով՝ հեկեկալով և հուսահատությունից ձեռքերը կոտրատելով։ Իհարկե մենք դաժանորեն վարվեցինք, բայց ինչ կարող էինք անել։ Չորս հարյուր հոգուն փրկելու համար անհատները պետոք է զոհվեին։

Լաբորատորիաներից մեկում, որտեղ տեղավորված էր երեք ընտանիք, մենք նույն օրը հայտնաբերեցինք չորս դիակ և յոթ մարդ՝ հիվանդության տարբեր փուլերում։

Այստեղ էլ սկսվեց ամենասարսափելին։ Մեռածներին թողնելով տեղում՝ հիվանդներին մեկուսացրինք ու փակեցինք հատուկ սենյակներում։ Մնացածների մեջ էլ երևացին հիվանդության դեպքեր։ Հենց որ մեկնումեկի մոտ հայտնվում էին ժանտախտի ախտանշաններ, մենք նրան ուղարկում էինք այդ սենյակները։ Որպեսզի ձեռք չտանք այդ մարդկանց, նրանց ստիպում էինք, որ իրենք գնան։ Կարեկցությունից մեր սրտերը կտրատվում էին։ Իսկ ժանաախտը շարունակում էր մոլեգնել, և սենյակները լցվում էին դիակներով ու մեռնողներով։ Մենք՝ առողջներս, տեղափոխվում էինք հարկից հարկ, նահանջելով այդ մահաբեր ալիքի առաջ, որ, անցնելով սենյակից սենյակ և հարկից հարկ, ճարակում էր ամբողջ շենքը։

Ֆակուլտետը վերածվեց դիարանի, և գիշերվա կեսին նրանք, ովքեր դեռ չէին վարակվել, փախան՝ իրենց հետ վերցնելով միայն զենք, փամփուշտներ և պահածոների զգալի պաշար։ Մենք ճամբար կազմակերպեցինք համալսարանական թաղամասի հակառակ ծայրում, ավազակների դիմաց, ոմանք պահակ կանգնեցին, ոմանք էլ կամավոր կերպով քաղաք գնացին, որպեսզի գտնեն, բերեն ձիեր, ավտոմոբիլներ, ֆուրգոններ կամ սայլեր, մի խոսքով ինչ որ հնարավոր է, բերեն, որպեսզի բառնանք մեր պաշարները և դուրս գանք քաղաքից, ինչպես այն բանվորական ջոկատը, որը մենք տեսել էինք։

Հետախույզներից մեկն էլ նշանակված էի ես։ Բժիշկ Հոյլն ասաց ինձ, որ իր ավտոմոբիլը մնացել է իրենց տանը կից ավտոկայանում։ Մենք գնացինք զույգերով. ինձ ուղեկցում էր երիտասարդ ուսանող Դոմբին։

Բժիշկ Հոյլի տունը հասնելու համար կես մղոն պետք է անցնեինք քաղաքի բնակելի թաղամասերով։ Տներն այստեղ կանգնած էին մեկուսի կանաչ մարգագետինների ու խիտ ծառերի մեջ, և կրակն այստեղ անցել էր քմահաճորեն, հիմնահատակ անելով ամբողջ թաղամասեր և չդիպչելով մյուսներին, երբեմն շրջանցելով նույնիսկ առանձին շենքեր։ Այս կողմերում ևս կողոպտիչները անկարգություններ էին անում։ Մենք քայլում էինք վճռական տեսքով, պատրաստ պահած ավտոմատ ատրճանակները, որպեսզի հենց սկզբից մեզ վրա հարձակվելու ցանկությունը խափանենք։ Բայց բժիշկ Հոյլի տան մոտերը կատարվեց անսպասելին։ Տունը անվնաս էր մնացել, սակայն հազիվ էինք մոտեցել, երբ լուսամուտներից դուրս ժայթքեցին ծխախառն բոցեր։ Անարգ մարդը, որ վառել էր տունը, երերալով իջավ գլխավոր սանդուղքով և դանդաղ քայլերով հեռացավ գնաց։ Նրա գրպաններից դուրս էին ցցվել վիսկիի շշերը, և նա սարսափելի հարբած էր։ Իմ առաջին մղումը եղավ տեղնուտեղը սպանել նրան, և մինչև այսօր էլ ափսոսում եմ, որ չարեցի այդ։ Նա քայլում էր, երերալով այս ու այն կողմ, քթի տակ փնթփնթում էր ինչ-որ անհասկանալի բառեր, աչքերը արյունակալած էին, իսկ այտին, այտամորուքի տակ, երևում էր հենց նոր բացված վերքը, մի խոսքով՝ դա ստորությունն ու կեղտն իր մեջ խտացրած մի գարշելի արարած էր, որին ես երբևիցե հանդիպել էի։ Նրան չսպանեցի, և նա հենվեց մի ծառի, որ մեզ ճանապարհ տա։

Բայց մենք հազիվ էինք հավասարվել նրան, երբ նա անակնկալ կերպով հանեց ատրճանակը և կրակեց Դոմբիի գլխին։ Դա մի կամայական և անիմաստ քայլ էր։ Նույն այդ վայրկյանին ես սպանեցի նրան։ Բայց արդեն ուշ էր։ Դոմբին մեռավ անմիջապես, նույնիսկ ծպտուն չհանեց։ Կարծում եմ, որ նա չկարողացավ հասկանալ, թե ինչ կատարվեց իր հետ։

Թողնելով երկու սպանվածներին՝ հրկիզվող տան մոտով շտապեցի ավտոկայան, որտեղ գտա բժիշկ Հոյլի ավտոմոբիլը։ Բաքը լցված էր բենզինով, և մեքենան պատրաստ էր գործածության համար։ Այդ մեքենայով անցա ավերված քաղաքի փողոցներով և վերադարձա համալսարանի բակը։ Վերադարձան և մյուս հետախույզները, բայց նրանք ոչինչ չէին գտել։ Ճիշտ է, պրոֆեսոր Ֆերմիդը ինչ-որ տեղից բերել էր շոթլանդական պոնի, բայց խեղճ կենդանուն կապած պահել էին ախոռում առանց կերի, և մի քանի օրվա ընթացքում նա այնպես էր թէուլացել, որ բոլորովին չէր կարողանում ծանրություն կրել։ Ոմանք ուզում էին ազատ արձակել պոնիին, բայց ես պնդեցի, որ նրան հետներս տանենք․ մենք կարող էինք մորթել նրան, եթե պարենը վերջանար։

Քառասունյոթ մարդ էինք, երբ ճանապարհ ընկանք, շատերը կանայք էին ու երեխաներ։ Մեքենա նստեցրինք ֆակուլտետի ծերունի դեկանին, որը ընկճվել էր անցյալ շաբաթվա ահավոր դեպքերից, մի քանի երեխաների և պրոֆեսոր Ֆերմիդի խոր ծերության հասած մորը։ Մեքենան վարում էր Ուոթրոպը՝ անգլերեն լեզվի երիտասարդ դասախոսը, որին ծանր վիրավորել էին ոտքից։ Մյուսները քայլում էին ոտքով։ Պրոֆեսոր Ֆերմիդը քաշում էր պոնիին։

Ամառային մի պայծառ օր էր, բայց հրդեհների ծուխը բոլորովին պատել էր երկինքը, որտեղից երբեմն աղոտ կերպով փայլում էր արևի չարագուժորեն բոսոր, թույլ, ու անկենդան սկավառակը։ Մենք արդեն ընտելացել էինք այդ բոսոր արևին։ Բայց ծխին չէինք կարողանում վարժվել։ Այն կսկծացնում էր մեր քթածձակերն ու աչքերը, և չկար մեկը, որի աչքերը բորբոքված չլինեին։ Մենք ուղղություն վերցրինք դեպի հարավ-արևելք, առաջ շարժվելով արվարձանների անծայր թաղամասերով, անցնելով հարթավայրից ծայր առնող ցածր բլուրների երկարությամբ, որոնց ստորոտին փռված էր քաղաքը։ Միայն այդ ճանապարհով մենք կարող էինք դուրս գալ գյուղական վայրերը։

Առաջ էինք շարժվում տանջալից դանդաղությամբ։ Կանայք և երեխաները չէին կարողանում արագ քայլել։ Նրանք չէին կարողանում քայլել այնպես, ինչպես մարդիկ քայլում են այժմ։ Այո, մեզնից ոչ մեկը քայլել չգիտեր։ Ես ինքս էլ քայլել սովորեցի միայն ժանտախտից հետո։ Ուստի բոլորն էլ հավասարվում էին ամենաթույլի քայլերին, քանզի ավազակների պատճառով մենք չէինք համարձակվում բաժանվել խմբերի։ Սակայն գնալով, նրանք՝ մարդկային կերպարանքով այդ գազանները, նվազում էին։ Ժանտախտը հնձել էր նրանցից շատերին, բայց դեռ էլի բավականին թվով թրև էին գալիս։ Շատ գեղեցիկ շենքեր զերծ էին մնացել հրդեհից, թեև ամենուրեք մեր առաջ բացվում էին ծխացող ավերակներ։ Թվում էր, թե ելուզակները ևս հոգնել էին այրելու իրենց խելառ ցանկությունից և այժմ ավելի հազվադեպ էին հրդեհում տները։

Մենք մոտենում էինք մասնավոր ավտոկայանների՝ ավտոմեքենա կամ բենզին գտնելու հույսով։ Մեր որոնումները հաջողությամբ չպսակվեցին։ Առաջին փախստականների հոծ բազմությունը սրբել տարել էր բոլոր փոխադրական միջոցները։ Այդպիսի որոնումների ժամանակ մենք կորցրինք Քալգենին՝ հիանալի մի երիտասարդի։ Նրան սպանեցին ավազակները, երբ քայլում էր մարգագետնով։ Դա միակ սպանվածն էր մեզանից, թեև ուրիշ անգամ ինչ-որ հարբած սրիկայի մեկը բոլորովին անսպասելի կերպով կրակ բաց արեց մեզ վրա։ Բարեբախտաբար նա կրակում էր առանց նշան բռնելու, և մենք սպանեցինք նրան, նախքան կկարողանար վնասել մեզանից մեկնումեկին։

Երբ անցնում էինք Ֆրութվե լը՝ քաղաքի շքեղ տների շրջանը, ժանաախտը նորից կպավ մեզ։ Այս անգամ գնաց պրոֆեսոր Ֆերմիդը։ Մեղ նշանացի հասկացնելով, որ մորը ոչինչ չհայտնենք, նա թեքվեց և մտավ մի գեղեցիկ տան բակ։ Այնտեղ նա նստեց առջևի պատշգամբի աստիճանին, իսկ ես, հապաղելով, ձեռքի շարժումով վերջին հրաժեշտը տվեցի նրան։ Այդ գիշեր մենք ճամբար խփեցինք Ֆրութվեյլից մի քանի մղոն այն կողմը, թեև դա էլ դեռևս համարվում էր քաղաքի սահմանը։ Այդ գիշերը մենք երկու անգամ փոխեցինք տեղներս, որպեսզի մեռածների մոտ չմնանք։ Առավոտյան մնաց երեսուն մարդ։ Երբեք չեմ մոռանա ֆակուլաետի դեկանին։ Առավոտյան չվերթի ժամանակ նրա կնոջ մոտ, որ քայլում էր ոտքով, երևացին ճակատագրական հիվանդության նշանները, և երբ նա մի կողմ քաշվեց, որպեսզի մեզ ճանապարհ տա, դեկանը ուզեց մեքենայից դուրս գալ և մնալ կնոջ կողքին։ Մենք դիմադրեցինք, բայց նա սկսեց պնդել, և վերջ ի վերջո զիջեցինք։ Եվ ճիշտ էլ արեցինք, քանզի մեզնից ոչ մեկը վստահ չէր կարող ասել, որ իրեն կհաջողվի փրկվել։

Մեր արշավի երկրորդ գիշերր մենք դադար առանք Հեյուարդից քիչ հեռու, այնտեղ, ուր քաղաքի սահմանն էր։ Առավոտյան կենդանի մնացին միայն տասնմեկ հոգի։ Ի լրումն այդ ամենի, մեքենայով փախավ Ուոթրոպը՝ վիրավորված ոտքով դասախոսը։ Նա հետը վերցրեց քրոջը, մորը և տարավ բավականին քանակությամբ ուտելիքի պաշար։ Եվ հենց այդ օրն էլ, կեսօրից հետո, հանգիստ առնելով ճանապարհին, ես վերջին անգամ տեսա մի դիրիժաբլ։ Ծուխն այստեղ ավելի նոսր էր, քան քաղաքում, և առաջինը ես տեսա, թե ինչպես երկու հազար մետր բարձրության վրա դիրիժաբլը կորցրեց իր ուղղությունը և նետվեց մի կողմ։ Թե ինչ պատահեց, չէի կարող ասել, բայց մեր աչքերի առաջ դիրիժաբլը սկսեց թափով ներքև ընկնել։ Հետո, ըստ երևույթին, պայթեց գազային խցի միջնորմը, որովհետև իրանն ընդունեց ուղղահայաց դիրք, և դիրիժաբլը քարի պես սլացավ ցած։ Այն օրվանից այլևս ոչ մի օդանավ չեմ տեսել։ Հետագա տարիներին քանի-քանի անգամներ երկար դիտել եմ երկինքը, ապարդյուն հույս տածելով, որ կտեսնեմ մի ինքնաթիռ կամ դիրիժաբլ՝ ի նշան այն բանի, որ աշխարհում ինչ-որ տեղ դեռ պահպանվել է քաղաքակրթությունը։ Բայց իզուր։ Այն, ինչ պատահեց մեզ Կալիֆորնիայում, երևի պատահեց ամենուրեք։

Հաջորդ օրը, այն ժամանակ, երբ արդեն հասանք Նայլս, մնացել էինք երեք հոգով։ Նայլսից այն կողմ՝ ճամփի մեջտեղում, մենք տեսանք Ուոթրոպին։ Ավտոմոբիլը ջարդված էր, և գետնին փռված գորգերի վրա ընկած էին Ուոթրոպի, նրա քրոջ ու մոր դիակները։

Սովոր չլինելով երկար քայլելուն՝ ես սարսափելի հոգնած էի և այդ գիշեր շատ խոր քնեցի։ Առավոտյան արդեն մենակ էի մնացել աշխարհում։ Քենֆիլդն ու Պարսոնսը՝ իմ վերջին ուղեկիցները, մեռել էին ժանտախտից։ Չորս հարյուր մարդուց, որոնք ապաստան էին գտել քիմիական ֆակուլտետի շենքում, և քաղաքից դուրս եկած քառասունյոթ հոգուց կենդանի մնացի միայն ես և շոթլանդական պոնին։ Թե ինչու այդպես պատահեց, չէի կարող բացատրել։ Չվարակվեցի ժանտախտից։ Ես ժանտախտին անընկալունակ էի։ Պարզապես իմ բախտը բերեց, միլիոնավոր մարդկանցից միայն իմ բախտը, չէ՞ որ ժանտախտից հետո միլիոնից, ավելի ճիշտ, մի քանի միլիոնից, այո, այո, մի քանի միլիոն մարդուց, կենդանի մնաց միայն մեկը։

V

Երկու օր ես թաքնվում էի մի հաճելի պուրակում, որտեղ չէր հասել մահվան շունչը։ Այդ երկու օրը ընկճված վիճակում էի և համոզված էի, որ կարող է հասնել նաև իմ հերթը։ Չնայած դրան, ես հանգստանում և ուժ էի հավաքում։ Հանգստանում և ուժ էր հավաքում նաև պոնին։ Երրորդ օրը մոտս մնացած պահածոների չնչին պաշարը բարձեցի պոնիին և ճանապարհ ընկա բոլորովին ամայացած երկրով։ Ոչ մի կենդանի տղամարդու, կնոջ կամ երեխայի չհանդիպեցի, բայց մեռածներ կային ամեն տեղ։ Ուտելիքը, սակայն, առատ էր։ Հողն այժմ այնպես չէ, ինչպես առաջ էր։ Այն ժամանակ հողը մաքրում էին ծառերից ու թփերից և մշակում էին։ Միլիոնավոր բերաններ կերակրելու ընդունակ ուտելիքն աճում, հասնում էր ու փչանում։ Դաշտերում ու այգիներում ես հավաքում էի բանջարեղեն, պտուղներ և հատապտուղներ։ Ամայացած ֆերմաներում հավաքում էի ձվեր, որսում էի հավեր։ Մառաններում հաճախ գտնում էի պահածոների պաշարներ։

Զարմանալի փոփոխություններ էին կատարվում նաև ընտանի կենդանիների մեջ։ Ամենուրեք նրանք վայրենանում ու սկսում էին իրար հոշոտել։ Առաջին հերթին ոչնչանում էին հավերն ու բադերը, մինչդեռ խոզերը առաջինը վայրի դարձան, իսկ նրանց հետևեցին նաև կատուներր։ Շներն էլ արագորեն հարմարվեցին գոյության փոփոխված պայմաններին։ Նրանք բազմացել էին սարսափելի կերպով, լափում էին դիակներ, գիշերները հաչում ու ոռնում էին, իսկ ցերեկները գաղտագողի թափառում էին դեսուդեն հեռավոր վայրերում։ Բայց ժամանակի ընթացքում ես փովախություն նկատեցի նրանց սովորությունների մեջ ևս։ Շները սկզբում իրենց հեռու էին պահում միմյանցից, իրար վրա նայում էին խեթ-խեթ հայացքով և միշտ կռվի պատրաստ վիճակում։ Բայց շատ շուտով նրանք սկսեցին ոհմակներ կազմել։ Շունը միշտ էլ հասարակական կենդանի է եղել, նույնիսկ ձեռնասուն դառնալուց առաջ։ ժանտախտից առաջ, աշխարհի կործանման նախօրյակին, կային շների շատ ու շատ տեսակներ․ կային շներ, որ կարճ մազեր ունեին, կային, որ բրդոտ էին, կային և այնքան փոքր շներ, որ համարյա մի բերանի պատառ կլինեին մյուս շների համար, որ կատվառյուծի չափ խոշոր էին։ Եվ այսպես, փոքր ու թույլ շները հոշոտվում էին իրենց ցեղակիցների կողմից։ Կային շատ խոշորներ, որոնք սովոր չէին վայրի կյանքին և այլասերվեցին։ Տեսակների մեջ եղած ցեղական տարբերությունները վերացան, մնացել են միայն ոհմակներով թափառող միջին մեծության գայլատիպ շներ, որոնց դուք տեսնում եք։

— Բայց կատուները ոհմակներով չեն թափառում,— առարկեց Հոու-Հոուն։

— Կատուն երբեք հասարակական կենդանի չի եղել։ Կատուն շրջել է ինքն իր համար, ինչպես գրել է մի հեղինակ տասնիններորդ դարում։ Նա միշտ էլ շրջել է ինքն իր համար, թե այն ժամանակ, երբ ձեռնասուն չէր դարձել, թե հետո, երբ դարեր շարունակ նրան ընտելացնում էին, և թե այժմ, երբ նա նորից վայրի կենդանի է դարձել։

Ձիերը նույնպես վայրենացան, և մարդու ձեռքով աճեցրած բոլոր հիանալի ցեղական տեսակները այլասերվելով վերածվեցին այժմյան ցածրահասակ մուստանգների։ Վայրենացան և՛ կովերը, և՛ աղավնիները, և՛ ոչխարները։ Որ մնացել են մի քանի հավեր միայն, դուք գիտեք այդ։ Բայց այժմյան հավերը բոլորովին էլ այն չեն, ինչ նախկինում։

․․․ Ես, կարծես, շեղվեցի... Առաջ էի շարժվում ամայի երկրով։ Ժամանակը սահում էր, և ես սկսեցի կարոտել մարդկանց։ Բայց ոչ ոքի չէի հանդիպում, և իմ մենակությունն ավելի ու ավելի զգալի էր դառնում։ Կտրեցի անցա Լիվերմոյի հովիտը և Սան-Ջոակինյան մեծ հովիտը իրարից բաժանող լեռնաշղթան։ Դուք երբեք չեք տեսել այդ հովիտը, բայց այն շատ մեծ է և այնտեղ ապրում են վայրի ձիեր։ Նրանք ման են գալիս խոշոր երամակներով, հազարներով և տասնյակ հազարներով։ Ինքս եմ տեսել նրանց, երբ այնտեղ եղա մի անգամ ևս երեսուն տարի հետո։ Հիմա, այստեղ, առափնյա ձորերում, վայրի ձիեր շատ կան, բայց դրանց չի էլ կարելի համեմատել Սան-Ջոակինում եղածների հետ։ Եվ մի տարօրինակ բան ևս, վայրենացած կովերը տեղափոխվեցին լեռնալանջերը։ Այնտեղ, երևի, նրանք ավելի լավ էին պաշտպանվում թշնամիներից։

Գյուղական վայրերում կողոպտիչներն ու ավազակները ավելի քիչ անկարգություններ էին անում, քան քաղաքներում, քանզի ես հանդիպեցի շատ գյուղերի և փոքր քաղաքների, որոնք զերծ էին մնացել հրդեհից։ Բայց դրանք լիքն էին վարակ տարածող դիակներով, և ես քայլում էի առանց կանգ առնելու։ Լեյթրոփի մոտ վերցրի երկու շոթլանդական գամփռ շուն, որոնք ազատ լինելուց այնքան ետ էին սովորել, որ ուրախությամբ վերադարձան և նորից ենթարկվեցին մարդուն։ Այդ գամփռները երկար տարիներ ինձ համար դարձան հավատարիմ ուղեկիցներ, և նրանց բնավորության գծերը կան նույնիսկ ձեր շների մոտ, տղաներ։ Բայց այդ ցեղական տեսակը վաթսուն տարվա մեջ բոլորովին վերացավ։ Այս շները ավելի շուտ ընաելացված գայլեր են։

Նապաստակի Շրթունքը, որ հոգնել էր ծերունու շատախոսությունից, տեղից վեր կացավ, նայեց այծերի հոտին, հետո որոշեց արևի դիրքը երկնքում։ Էդվինը ծերունուն խնդրեց շուտ վերջացնել, և նա շարունակեց.

— Շատ քիչ բան է մնացել ասելու։ Ձիով, որը ինձ հաջողվեց բռնել, և երկու գամփռների ու պոնիի ուղեկցությամբ կտրեցի անցա Սան-Ջոակինը և ուղղություն վերցրի դեպի Յոսեմիթի սքանչելի հովիտը, որը գտնվում է Սիերրա-Նևադայի լեռներում։ Այստեղ հյուրանոցում ես գտա պահածոների մեծ պաշար։ Բացի այդ, շրջապատում շատ էին հյութալի արոտավայրերը, որսալու շատ բան կար, և հովտով հոսող գետը լի էր իշխան ձկներով։ Երեք տարի ապրեցի այդտեղ կատարյալ մենակության մեջ։ Թե դա ինչ է նշանակում, կարող է հասկանալ միայն քաղաքակրթված մարդը։ Հետո այլևս չդիմացա։ Զգում էի, որ կխելագարվեմ։ Մարդը, ինչպես և շունը, հասարակական կենդանի է, նա չի կարող մենակ ապրել։ Եթե ես կենդանի եմ մնացել, ուրեմն հնարավոր է, որ կենդանի մնացած լինեն և ուրիշ մարդիկ, դատում էի ես։ Բացի այդ, երեք տարվա մեջ ժանտախտի մանրէները երևի ոչնչացել էին, և երկիրը նորից մաքրվել էր վարակից։

Ձի հեծած, գամփռների ու պոնիի ուղեկցությամբ, բռնեցի վերադարձի ճանապարհը։ Նորից կտրեցի անցա Սան-Ջոակինը, անցա լեռնաշարքը, իջա Լիվերմորի հովիտը։ Այդ երեք տարվա մեջ կատարված փոփոխությունները ապշեցուցիչ էին։ Բոլոր հողերը հրաշալի մշակված էին, ծածկված մարդու ձեռքով ցանած բանջարեղենով, և ես հազիվ կարողացա ճանաչել այդ վայրերը։ Հասկանո՞ւմ եք, ցորենը, բանջարեղենը և պտղատու ծառերը միշտ խնամվել ու աճեցվել էին մարդու ձեռքով, այնպես որ դրանք քնքուշ էին ու նուրբ։ Մարդը միշտ էլ պայքարել է մոլախոտերի, վայրի թփերի ու նման բաների դեմ, որոնք միշտ էլ դիմադրել ու դժվարությամբ են տեղի տվել։ Եվ ահա, երբ մարդիկ դադարեցին հողը մշակելուց, վայրի բուսականությունը խեղդեց ու ոչնչացրեց բոլոր կուլտուրական բույսերը։ Բազմացան կոյոտները, և այստեղ ես առաջին անգամ հանդիպեցի գայլերին․ զույգերով, երեք-երեք, փոքր ոհմակներով նրանք իջնում էին բլուրներից, որտեղ ապրում էին նախկինում։

Թեմեսկալ լճի մոտ, ոչ հեռու այն վայրից, որտեղ մի Ժամանակ փռված էր Օքլենդ քաղաքը, ես հանդիպեցի առաջին կենդանի մարդկանց։ Օ՛հ, թոռնիկներ, ինչպես նկարագրեմ իմ հուզմունքը, երբ բլրից ձիով դեպի լիճը իջնելիս, ես տեսա ծառերի միջից բարձրացող խարույկների ծուխը։ Սիրտս գրեթե կանգ առավ։ Կարծում էի, որ ուրախությունից կխելագարվեմ։ Հետո լսեցի մանկան լացի ձայն, պատկերացնո՞ւմ եք, կենդանի մանկան լացի ձայն։ Շները սկսեցին հաչել, հաչեցին նաև իմ գամփռները։ Համոզված էի, որ ես ժանտախտից փրկված միակ ողջ մարդն եմ աշխարհում։ Չէի կարողանում հավատալ ծխին և մանկան լացին։

Եվ հանկարծ այնտեղ, լճի ափին, ինձանից մոտ հարյուր ֆուտ հեռու, տեսա մի հաղթանդամ տղամարդ։ Նա կանգնած էր ջրի միջից դուրս ցցված քարի վրա և ձուկ էր որսում։ Չկարողացա հաղթահարել հուզմունքս։ Կանգնեցրի ձին։ Ուզեցի կանչել, բայց չկարողացա։ Ձեռքով նշան արեցի։ Թվաց, թե մարդը նայեց իմ կողմը, բայց ի պատասխան ոչինչ չարեց։ Հենց ձիու վրա նստած գլուխս կախ գցեցի ու աչքերս փակեցի։ Վախենում էի նորից նայել այն կողմը, որովհետև գիտեի, որ դա միայն պատրանք է, եթե նայեի, մարդը կանհետանար։ Այդ տեսիլքն այնքան թանկ էր ինձ համար։ Չէի ուզում, որ անէանա։ Ու ես գիտեի, որ այն չի չքանա, քանի դեռ աչքերս չեմ բացել։

Եվ գլուխս կախ գցած այդպես նստած էի, մինչև որ լսեցի շների գռմռոցն ու տղամարդու ձայնը։ Ի՞նչ եք կարծում, ձայնը ի՞նչ ասաց։ Կասեմ ձեզ։ Նա ասաց․ «Որտեղի՞ց լույս աշխարհ ընկաք, գրողը տանի»։

Ահա այս խոսքերով, քո երկրորդ պապը, Նապաստակի Շրթունք, ինձ ողջունեց Թեմեսկալ լճի ափին հիսունյոթ տարի առաջ։ Ոչ, դա պատմելու բան չէ։ Բաց արի աչքերս՝ իմ առջև կանգնած էր հաղթանդամ, թխադեմ, մազակալած դեմքով մի մարդ, որն ուներ վիթխարի ծնոտ, նեղ ճակատ և կատաղած աչքեր։ Թե ինչպես ներքև ցատկեցի ձիուց՝ չեմ հիշում։ Գիտեմ միայն, որ հետևյալ ակնթարթում երկու ձեռքով բռնեցի նրա ձեռքը և սկսեցի լաց լինել։ Ես կգրկեի նրան, բայց նա մռայլ ու կասկածամիտ մարդ էր, և ետ քաշվեց։ Բայց և այնպես, առանց նրա ձեռքը բաց թողնելու, ես լաց եղա։

Պապի ձայնը դողաց, կտրվեց հորդացող հիշողություններից, այտերով ցած գլորվեցին ծերունական արցունքներ, իսկ տղաները նայում էին ու ծիծաղում։

— Այո, լաց եղա,— շարունակեց նա,— ուզում էի գրկել նրան, թեև Շոֆերը գազան, կատարյալ գազան էր. ես այդպիսի մի գարշելի մարդու դեռ չէի հանդիպել։ Նրա անունը... տարօրինակ բան է, մոռացել եմ անունը։ Բայց բոլորն էլ նրան Շոֆեր էին կոչում։ Այդպես կոչվում էր նրա արհեստը։ Ահա թե ինչու այն ցեղը, որը նա հիմնեց, մինչև օրս կոչվում է Շոֆերի ցեղ։

Նա չար ու անազնիվ մարդ էր։ Ջեմ կարողանում հասկանալ, թե ինչու ժանտախտը նրան խնայեց։ Չնայած բացարձակ արդարության մասին ունեցած մեր բոլոր մետաֆիզիկական պատկերացումներին, աշխարհում, թվում է, թե ոչ մի արդարություն չկա։ Ինչո՞ւ հենց նա կենդանի մնաց՝ այդ բարոյական այլանդակը, կեղտոտ բիծը բնության երեսին, այդ բիրտ, անխիղճ և խարդախ խաբեբան։ Նա կարող էր խոսել միայն ավտոմեքենաների, շարժիչների, բենզինի, ավտոկայանների մասին և հատկապես մեծ բավականությամբ պատմում էր, թե ինչպես ստորաբար խաբում և լկտիաբար կողոպտում էր մարդկանց, որոնց մոտ նա ծառայել էր ժանտախտից առաջ։ Եվ, այնուամենայնիվ, նա կենդանի մնաց, մինչդեռ հարյուրավոր միլիոններ, միլիարդներ, որ նրանից ավելի լավ էին, ոչնչացան։

Շոֆերի հետ գնացի նրա կացարանը։ Հենց այդտեղ էլ ես տեսա Վեստային, նույն այն Վեստային։ Դա հիանալի էր և խղճալի։ Դա Վեստա Վան Ուորդենն էր, Ջոն Վան Ուորդենի երիտասարդ կինը, որ ցնցոտիներ հագած, հակվել էր խարույկի վրա և կոշտուկներով ու քերծվածքներով ծածկված ձեռքերով խառնում էր ինչ-որ ջրալի կերակուր. հենց այն Վեստան, որին ծնված օրից վիճակված էր ամենամեծ կարողության տեր դառնալ մարդկային պատմության մեշ։ Ջոն Վան Ուորդենը՝ նրա ամուսինը, որ արժեր մեկ միլիարդ ութ հարյուր միլիոն դոլլար, հանդիսանում էր Արդյունաբերական Մագնատների Վարչության Պրեզիդենտը և կառավարում էր Ամերիկան։ Բացի այդ, լինելով Վերահսկողության Միջազգային Կոմիտեի անդամ, նա այն յոթ մարդկանցից մեկն էր, որ կառավարում էին աշխարհը։ Ասենք, ինքը՝ Վեստան էլ, նույնպիսի մի ազնվաբարո ընտանիքից էր սերում։ Նրա հայրը՝ Ֆիլիպ Սեքսոնը, մինչև իր մահը հանդիսանում էր Արդյունաբերական Մագնատների Վարչության Պրեզիդենտ։ Այդ պաշտոնն արդեն Ժառանգական էր դառնում, և, եթե Ֆիլիպ Սեքսոնը որդի ունենար, նա կդառնար ժառանդորդ։ Բայց նրա միակ երեխան Վեստան էր՝ ամենաբարձր կուլտուրայի այն կատարյալ ծաղիկը, որը երբևէ ծնել էր մեր մոլորակը։ Երբ հայտարարվեց Վեստայի ու Վան Ուորդենի նշանադրությունը, Սեքսոնը ավագ փեսային նշանակեց իր ժառանգորդը։ Դա, իհարկե, քաղաքական ամուսնություն էր։ Հիմք ունեմ հավատալու, որ Վեստան իր ամուսնուն երբեք չէր սիրում այն խելացնոր, կրքոտ սիրով, որի մասին երգում էին բանաստեղծները։ Դա ավելի շուտ նման էր այն ամուսնություններին, որոնք կնքվում էին թագակիր անձանց միջև, մինչև այն օրը, երբ իշխանությունն անցավ մագնատների ձեռքը։

Եվ ահա այդ Վեստան էր, որ թուջե մրածածկ կաթսայի մեջ ձկնապուր էր եփում, և նրա գեղեցիկ աչքերը բորբոքված էին կսկծացնող ծխից։ Նրա պատմությունը տխուր պատմություն էր։ Նա միլիոններից ողջ մնացած միակն էր, ինչպես ես ու Շոֆերը։ Ալամեգայի բլուրների վրա, մի գեղատեսիլ վայրում, որ նայում էր դեպի Սան-Ֆրանցիսկոյի ծովախորշը, Վան Ուորդենը կառուցել էր մի շքեղ ամառային պալատ։ Տունը շրջապատված էր հազար ակր տարածություն ունեցող մի պուրակով։ Հենց այդտեղ էլ նա ուղարկեց կնոջը, երբ սկսվեց ժանտախտը։ Պուրակը պահպանում էին զինված պահակներ, դրա համար ոչ մի բան՝ ոչ մթերք, ոչ էլ նույնիսկ նամակներ, առանց ախտահանման տուն չէին ընկնում։ Բայց և այնպես, համաճարակը թափանցեց այդ պալատը, վարակելով ու սպանելով պահակակետում գտնվող պահակներին, սպասավորներին՝ աշխատանքի պահին, և ոչնչացնելով մերձավորների մի ամբողջ բանակ, գոնե նրանց, ովքեր չփախան մի այլ տեղում մեռնելու համար։ Վեստան մնաց միակ ողջ էակը ամբողջ պալատում, որը դարձել էր իսկական դիարան։

Շոֆերը նրանց այն սպասավորներից էր, ովքեր փախել էին։ Երկու ամիս հետո նա վերադարձավ և հայտնաբերեց, որ Վեստան թաքնվել է ամառային տաղավարում, որտեղ նա լիովին անվտանգության մեջ էր։ Շոֆերը վայրի գազան էր: Վեստան վախենում էր, նա փախավ ու թաքնվեց ծառերի մեջ։ Նույն գիշերը նա ոտքով փախավ դեպի սարերը, նա, ում քնքուշ ոտքերն ու նուրբ մաշկը երբեք չէին զգացել սուր քարերի ու փշերի ծակոցները։ Շոֆերը նետվեց նրա հետևից և հենց նույն գիշերը բռնեց նրան։ Նա խփեց Վեստային, կարո՞ղ եք պատկերացնել։ Ծեծեց իր սարսափելի բռունցքներով և դարձրեց իր ստրկուհին։ Վեստան ստիպված էր ցախ հավաքել, խարույկ սարքել, եփել և առհասարակ կատարել ամեն տեսակի սև աշխատանք, նա, որ կյանքում երբեք ձեռքի աշխատանք չէր կատարել։ Շոֆերը նրան ստիպում էր աշխատել, իսկ ինքը իսկական վայրենու պես փռվում էր խոտերին և նայում էր Վեստային։ Նա ոչինչ չէր անում, բացարձակապես ոչինչ, բացառությամբ այն դեպքերի, երբ գնում էր որսորդության կամ ձկնորսության։

— Եվ ճիշտ էր անում,— կիսաձայն տղաներին ասաց Նապաստակի Շրթունքը։— Հիշում եմ նրան մեռնելուց առաջ։ Շատ լավ պապիկ էր։ Ամեն ինչ վերցրել էր իր ձեռքը և ստիպում էր գործ անել: Գիտե՞ս, հայրս ամուսնացավ նրա աղջկա հետ։ Եվ մի տեսնեիք, թե ինչպես էր Շոֆերը նրան շշպռում։ Սատանայի պես չար էր։ Մենք նրա առաջ դողում էինք։ Նույնիսկ մեռնելիս վեր կացավ ու իր երկար ձեռնափայտով, որը միշտ իր մոտ էր պահում, կոտրեց գլուխս։

Նապաստակի Շրթունքը այդ հիշողությունից շփեց կլոր գլուխը, և տղաները նորից դարձան դեպի ծերունին, որը հիացմունքով գովաբանում էր Վեստային՝ Շոֆերի ցեղի հիմնադրին պատկանող կնոջը։

— Դու նույնիսկ պատկերացնել չես կարող, թե ինչպես ամեն բան դասավորվեց հրեշավոր կերպով։ Շոֆերը ծառա էր, հասկանո՞ւմ եք, հասարակ ծառա։ Նա Վեստայի շրջապատում եղած մարդկանց առաջ փորսող էր տալիս։ Իսկ Վեստան տիրուհի էր թե ի ծնե և թե ըստ ամուսնության։ Նրա փոքրիկ քնքուշ-վարդագույն ափի մեջ տեղավորվում էր Շոֆերի նման միլիոնների բախտը։ Այն օրերին, ժանտախտից առաջ, Շոֆերի պես մարդկանց հետ ամենաթեթև շփումն անգամ կարատավորեր Վեստային։ Ես դա լավ գիտեմ։ Հիշում եմ մի դեպք, որ կատարվեց միսիս Գոլդվինի՝ մագնատներից մեկի կնոջ հետ։ Ցանկանալով տրապով բարձրանալ իր սեփական դիրիժաբլը՝ նա ներքև գցեց հովանոցը։ Ծառան աններելի սխալ կատարեց՝ հովանոցը բարձրացրեց և տվեց հենց իրեն՝ միսիս Գոլդվինին՝ աշխարհի ամենահայտնի լեդիներից մեկին։ Նա սարսափահար ետ թռավ, ասես ծառան բորոտ լիներ, և քարտուղարին նշան արեց, որ հովանոցը վերցնի։ Բացի այդ, միսիս Գոլդվինը իսկույն հրամայեց իմանալ տգետի անունը և հետևել, որ նրան անմիջապես հեռացնեն աշխատանքից։ Այդպիսին էր և Վեստա Վան Ուորդենը։ Իսկ նրան Շոֆերը ծեծում էր և իր ստրկուհին դարձրեց։

... Բիլլ, հիշեցի, Շոֆեր Բիլլ։ Այդպես էր նրա անունը։ Նա մի բիրտ, բթամիտ արարած էր, որ զուրկ էր ազնվությունից, կիրթ մարդու ասպետական մեծահոգությունից։ Ոչ, բացարձակ արդարություն գոյություն չունի, այլապես կանացի այդ հրաշքը՝ Վեստա Վան Ուորդենը, նրա ձեռքը չէր ընկնի։ Դուք չեք կարող հասկանալ այդ ողբերգական վիճակը, թոռնիկներս, դուք ինքներդ էլ հասարակ, փոքրիկ վայրենիներ եք, վայրենությունից բացի ոչինչ չգիտեք։ Ինչո՞ւ Վեստան իմը չպիտի լիներ։

Ես նրբակիրթ մարդ էի՝ մեծ համալսարանի պրոֆեսոր։ Եվ չնայած դրան, Վեստան ժանտախտից առաջ այնպիսի բարձր դիրք ուներ, որ չուզեց նույնիսկ ծանոթանալ ինձ հետ։ Հիմա պատկերացրեք այն սարսափելի ստոր վիճակը, որի մեջ ընկել էր նա, դառնալով Շոֆերի կինը։ Միայն մարդկության կործանումը հնարավոր դարձրեց, որ ես ծանոթանամ նրա հետ, նայեմ աչքերին, խոսեմ հետը և դիպչեմ նրա ձեռքերին... այո և սիրեմ նրան, և իմանամ, որ նրա զգացմունքներն իմ նկատմամբ բարյացակամ էին։ Ես հիմք ունեմ հավատալու, որ նա, նույնիսկ նա, կսիրեր ինձ, որովհետև աշխարհում, բացի Շոֆերից, ուրիշ տղամարդ չկար։ Ինչո՞ւ ժանտախտը, ոչնչացնելով ութ միլիարդ մարդ, չսպանեց մեկին ևս՝ Շոֆերին։ Մի անգամ, երբ Շոֆերը գնաց ձուկ որսալու, Վեստան խնդրեց, որ սպանեմ նրան։ Արցունքն աչքերին աղերսում էր սպանել նրան։ Բայց Շոֆերը շատ ուժեղ ու կատաղած մարդ էր, և ես վախենում էի նրանից։ Հհետո, ճիշտ է, խոսեցի նրա հետ։ Ես նրան առաջարկեցի իմ ձին, պոնին, գամփռները, այն ամենը, ինչ ունեի, միայն թե ինձ տար Վեստային։ Բայց նա միայն ծիծաղեց երեսիս և օրորեց գլուխը։ Նա վիրավորում էր ինձ։ Շոֆերը հայտարարեց, որ ինքը առաջներում ծառա է եղել, եղել է ոտքի ցեխ ինձ ու Վեստայի նմանների համար, իսկ հիմա երկրի ամենահայտնի կինը ծառայում է իրեն, ճաշ է եփում ու խնամում իր լակոտներին։ «Ձեր ժամանակները մինչև ժանտախտն էր,— ասաց նա,— իսկ հիմա իմ ժամանակն է, և այն էլ շատ լավ ժամանակ։ Ոչ մի գնով չեմ համաձայնվի, որ անցյալը վերադառնա»։ Այդպես նա ասաց, թեև ոչ այդ բառերով։ Նա անկիրթ, ստոր մարդ էր, նրա բերանից շարունակ դուրս էին թռչում գարշելի լուտանքներ։

Եվ հետո էլ հայտնեց, որ եթե ինձ բռնի կնոջ հետ տեսնվելիս, վիզս կպոկի և կնոջն էլ մի լավ կծեծի։ Ի՞նչ պիտի անեի։ Ես վախենում էի։ Նա վայրի գազան էր։ Այն առաջին երեկոն, երբ մտա նրանց կացարանը, ես ու Վեստան երկար ժամանակ խոսում, վերհիշում էինք մեր անհետացած աշխարհը։ Խոսում էինք արվեստի, գրքերի, ոտանավորների մասին, իսկ Շոֆերը լսում էր, ծիծաղում ու ծաղրում էր մեզ։ Նա հոգնեց և ջղայնացավ մեր խոսակցությունից, որից ոչ մի բառ չէր հասկանում, ի վերջո ոտքի կանգնեց ու հայտարարեց․ «Սա Վեստա Վան Ուորդենն է, Մագնատ Վան Ուորդենի երբեմնի կինը՝ մի գոռոզ ու ամբարտավան գեղեցկուհի, որը հիմա իմ կինն է։ Այո, պրոֆեսոր Սմիթ, ժամանակները փոխվել են, շատ են փոխվել։ Հե՜յ, կին, հանիր մոքասիներս, շուտ արա։ Ես ուզում եմ, որ պրոֆեսոր Սմիթը իմանա, թե ինչպես եմ ես քեզ դաստիարակել»։

Տեսա, թե ինչպես Վեստան շրթունքները կծեց, իսկ աչքերում վառվեց ըմբոստության կրակը։ Շոֆերր վրա բերեց իր կոշտոտ բռունցքը, որ հարվածի. ես վախեցա և խիստ ազդվեցի։ Ես չէի կարող նրան հաղթել։ Ուստի վեր կացա, որ գնամ և այդպիսի ստորացուցիչ տեսարանի ականատես չլինեմ։ Բայց Շոֆերը սկսեց ծիծաղել և սպառնաց, որ կծեծի ինձ, եթե ես չմնամ և չդիտեմ։ Ստիպված նստեցի և նայեցի, թե ինչպես խարույկի մոտ, Թեմեսկալ լճի ափին, Վեստա Վան Ուորդենը ծունկ չոքեց և սկսեց այդ քմծիծաղ տվողք ծույլ, մազակալած կապկի ոտքերից մոքասիները արձակել։

․․․ Ոչ, թոռնիկներս, դուք դա չեք հասկանա։ Դուք ոչինչ չեք տեսել և ոչինչ չգիտեք։ Չեք հասկանա։

«Ե՛վ սանձին է սովոր, և՛ թամբին,— չարախինդ կերպով ծիծաղում էր Շոֆերը, քանի դեռ Վեստան կատարում էր նրա սարսափելի ու նվաստացուցիչ հրամանը։— Գիտեք, երբեմն անմիտ ձևով համառում է, պրոֆեսոր, հիմար ձևով համառում է. բայց մեկ անգամ որ խփում ես դնչին, գառան պես հեզ ու համեստ է դառնում»։ Իսկ մի ուրիշ անգամ էլ ասաց․ «Հարկավոր է ամեն ինչ սկսել սկզբից, բազմանալ և բնակչությամբ լցնել երկիրը։ Ձեր բախտը պարզապես չբերեց, պրոֆեսոր։ Դուք կին չունեք, իսկ մեզ մոտ իսկական եդեմական այգի է։ Բայց ես հպարտ չեմ, և ահա թե ինչ կասեմ ձեզ, պրոֆեսոր,— նա մատնացույց արեց փոքրիկ, մեկ տարեկանից քիչ ավելի աղջկան։— Ահա ձեզ կին, բայց պետք է սպասեք մինչև որ մեծանա։ Շատ լավ է, այնպես չէ՞։ Մենք այստեղ բոլորս էլ միատեսակ ենք, բայց ուժը իմ կողմն է։ Եվ, այդուհանդերձ, ես չեմ պարծենում. բայց դա ինձ չի սազում։ Պրոֆեսոր Սմիթ, ես ձեզ պատիվ եմ տալիս, մեծ պատիվ, երբ համաձայնում եմ, որ իմ ու Վեստա Վան Ուորդենի աղջիկը նշանվի ձեզ հետ։ Էհ, սատանան տանի, մի տեսներ Վան Ուորդենը»։

VI

Երեք շաբաթ տառապեցի Շոֆերի կացարանում։ Ես էի նրան պարզապես ձանձրացրել, թե նրան թվաց, որ վատ ազդեցություն եմ թողնում Վեստայի վրա, բայց այսպես թե այնպես, մի անգամ Շոֆերն ասաց ինձ, որ մի տարի առաջ Քոնտրա Կոստայի բլուրներով դեպի Քարքինեսի նեղուցը անցնելիս, նեղուցի մյուս կողմում ծուխ էր տեսել։ Դա նշանակում է, որ ուրիշ մարդկային էակներ էլ կան, և նա երեք շաբաթ թանկագին լուրը ինձանից գաղտնի էր պահում։ Անմիջապես ձիերիս և գամփռներիս հետ միասին ճանապարհ ընկա և, Քոնտրա Կոստայի բլուրներն անցնելով, հասա ծովախորշին։ Մյուս ափին ես ոչ մի ծուխ չտեսա, բայց Կոստայի նավակայանում գտա մի փոքրիկ գետանավ, որի վրա բեռնեցի իմ կենդանիներին։ Հին առագաստալաթից պատրաստեցի մի առագաստ, և հարավային ծովազեփյուռը գետանավը ծովախորշի միշով քշեց դեպի Վալլեհոյի ավերակները։ Քաղաքի ծայրամասում ես հանդիպեցի նոր կացարանի հետքերի։ Կերած կակղամորթների խեցիների շատությունից հասկացա, թե ինչու էին այդ մարդիկ եկել ծովափ։ Ինչպես հետագայում պարզվեց, այդտեղ եղել էր Սանտա-Ռոսա ցեղը։ Նրանց հետևից, աղային խրուտների միշով, երկաթուղու երկարությամբ, ես շարժվեցի դեպի Սոնոմայի հովիտը։ Այդտեղ, քարուքանդ եղած աղյուսի գործարանի մոտ, Գլեն-Էլլենում, հանդիպեցի կացարանի։ Տասնութ մարդ կար այդտեղ։ Նրանց մեջ եղած երկու ծերունիներից մեկը բանկիր Ջոնսն էր։ Մյուսը գործերից հեռացած վաշխառու Հարրիսոնն էր, որ որպես կին վերցրել էր Նապա քաղաքի պետական հոգեբուժական հիվանդանոցի բուժքույր-տնտեսուհուն։ Այդ երբեմնի բազմամարդ և արգավանդ հովտի, Նապա քաղաքի, շրջակա բնակավայրերի ու ֆերմաների ամբողջ բնակչությունից կենդանի մնացել էր միայն նա։ Ցեղի մեջ կային երեք երիտասարդ տղամարդիկ՝ Քարդիֆը և Հեյլը, որը եղել էր ֆերմեր, և Ուեյնրայթը՝ մի հասարակ բատրակ։ Նրանցից յուրաքանչյուրը կին ուներ։ Հեյլին, այդ հասարակ ու անկիրթ ֆերմերին, բաժին էր ընկել Այսիդորան՝ Վեստայից հետո ամենագեղեցիկ կինը, որը փրկվել էր ժանտախտից։ Նա համարվում էր աշխարհի ամենահայտնի երգչուհիներից մեկը, և ժանտախտը նրան բռնել էր Սան-Ֆրանցիսկոյում։ Նա ժամերով պատմում էր իր արկածների մասին, որոնք ավարտվել էին, երբ Մենդոսինոյի արգելանտառում իրեն գտել էր Հեյլը, և ինքն էլ, ստիպված, դարձել էր նրա կինը։ Հեյլը, չնայած իր անգրագիտությանը, լավ մարդ էր։ Նա ուներ արդարության սուր զգացում ու արտասովոր ազնվություն, և Այսիդորան նրա հետ իրեն շատ ավելի երջանիկ էր զգում, քան Վեստան՝ Շոֆերի հետ։

Քարդիֆի և Ուեյնրայթի կանայք հասարակ, աշխատանքի սովոր մարդիկ էին ու ամուր կազմվածք ունեին, մի խոսքով այնպիսի տիպեր էին, որոնք լավագույն ձևով հարմարված էին վայրենի կյանքի պայմաններին։ Բացի այդ, կային և երկու հասակավոր ապուշներ Էլդրեջի գժանոցից, և հինգ-վեց երեխաներ ու մանուկներ, որոնք ծնվել էին արդեն Սանտա-Ռոսա ցեղի ստեղծումից հետո։ Կար և Բերթան։ Նա լավ կին էր, Նապաստակի Շրթունք, թեև քո հայրը վատաբանում էր նրան։ Ես նրան վերցրի որպես կին։ Նա քո հոր մայրն էր, Էդվին, և քո՝ Հոու-Հոու։ Իսկ մեր աղջիկը՝ Վերան, ամուսնացավ Նապաստակի Շրթունքի հոր՝ Սենդոուի հետ, որը Վեստա Վան Ուորդենի և Շոֆերի ավագ որդին էր։

Եվ այսպես ես դարձա Սանտա-Ռոսա ցեղի տասնիններորդ անդամը։ Ինձանից հետո ցեղին միացան միայն երկու օտարներ։ Մեկը Մանգերսոնն էր, որ սերում էր Մագնատներից, հարավ գալուց ու մեզ միանալուց առաջ ութ տարի նա միայնակ թափառել էր Հյուսիսային Կալիֆորնիայի անտառներում։ Այդ նա էր, որ ստիպված եղավ տասներկու տարի սպասել, մինչև որ մեծանա իմ աղջիկը՝ Մերին, որպեսզի ամուսնանա նրա հետ։ Մյուսը՝ Ջոնսոնն էր. այն մարդը, որը հիմնեց Յութ ցեղը։ Յութը այն վայրն էր, որտեղից նա եկավ, մի երկիր, որը գտնվում էր այստեղից շատ հեռու, անծայրածիր անապատներից այն կողմը, արևելքում։ Նա Կալիֆորնիա հասավ համաճարակից քսանյոթ տարի հետո։ Ջոնսոնը պատմում էր, որ Յութում կենդանի մնացին միայն երեք հոգի, այդ թվում նաև ինքը, և բոլորն էլ տղամարդիկ։ Երկար տարիներ նրանք միասին ապրում և որս էին անում, մինչև վերջապես ընկան հուսահատության մեջ և վախենալով, որ իրենց մահով մարդկային ցեղը կդադարի երկրի վրա գոյություն ունենալուց, նրանք շարժվեցին դեպի արևելք, հույս ունենալով, թե Կալիֆորնիայում կանայք կգտնեն։ Միայն Ջոնսոնին հաջողվեց կտրել անցնել մեծ անապատը, որտեղ նրա ուղեկիցները մեռան։ Նա քառասուն տարեկան էր, երբ միացավ մեզ, և ամուսնացավ Այսիդորայի և Հեյլի չորրորդ աղջկա, իսկ նրա ավագ որդին՝ քո հորաքրոջ հետ, Նապաստակի Շրթունք, Վեստայի ու Շոֆերի երրորդ աղջկա հետ։ Ջոնսոնը ուժեղ կամքի տեր մարդ էր։ Հենց դրա համար էլ նա անջատվեց Սանտա-Ռոսայից և Սան-Հոսում ստեղծեց Յութ ցեղը։ Դա մի շատ փոքր ցեղ է՝ ընդամենը ինը հոգի։ Ջոնսոնը մեռած է, բայց իր ունեցած հեղինակությունը և սերնդի ուժն այնպիսին են, որ Յութ ցեղը կդառնա ուժեղ ցեղ և առաջատար դեր կխաղա երկրագնդի քաղաքակրթության վերածնման գործում։

Մեզ հայտնի են միայն երկու ցեղ ևս՝ Լոս-Անջելոսի ու Քարմելիտոյի ցեղերը։ Վերջիններս սերում են մի տղամարդուց ու մի կնոջից։ Տղամարդու անունը Լոպեզ էր. նրա մաշկը թխագույն էր, որովհետև հեռավոր նախնիները հին մեքսիկացիներ էին։ Նա, Քարմելից այն կողմը, անասնապահական ռանչոյում հովիվ էր, իսկ կինը աղախին էր Դել-Մոնտեի մեծ հյուրանոցում։ Յոթ տարի մենք ոչինչ չգիտեինք Լոս-Անջելոսների գոյության մասին։ Նրանց տեղը լավ տեղ է, բայց սաստիկ շոգ է։ Ենթադրում եմ, որ երկրի այժմյան բնակչությունը կազմում է երեք հարյուրից չորս հարյուր հոգի, եթե, իհարկե, մի որևէ այլ տեղ ուրիշ փոքր ցեղեր էլ դեռ չեն ապրում։ Այն օրվանից, ինչ Ջոնսոնը անապատն անցավ և Յութից եկավ մեզ մոտ, մենք ոչ արևելքից լուր ունենք, ոչ էլ ուրիշ վայրերից։ Այն հսկայական աշխարհը, որը ես գիտեի իմ մանկության ու պատանեկության տարիներին, անհետացել էր։ Այն դադարեց գոյություն ունենալուց։ Ես վերջին մարդն եմ, որ կենդանի մնաց համաճարակի օրերին, և միայն ինձ են հայտնի վաղուց չքացած աշխարհի հրաշալիքները։ Մարդիկ, որոնք տիրում էին մոլորակին, նրա հողերին, ծովերին և երկնքին, մարդիկ, որոնք ամենազոր էին աստվածների պես, այժմ Կալիֆորնիայի գետերի ափերին ապրում են վայրենու կենցաղով։

Բայց մենք աճում ենք արագությամբ, օրինակ, քո քույրը, Նապաստակի Շրթունք, արդեն չորս երեխա ունի, մենք բազմանում ենք արագ թափով ու պատրաստվում ենք նորից բարձրանալ քաղաքակրթության կատարները։ ժամանակ կգա, երբ բնակչության խիստ աճը կստիպի մարդկանց տարածվել, և կարելի է սպասել, որ մի քանի հարյուր սերունդներ հետո մեր ժառանգները աստիճանաբար կանցնեն Սիերրա-Նևադայի վրայով և յուրաքանչյուր նոր սերնդի հետ միասին մեր մեծ մայրցամաքով առաջ կշարժվեն արևելք, բնակություն հաստատելով նոր հողամասերում, կսկսվի արիական ժողովուրդների նոր գաղթը։

Բայց դա տեղի կունենա դանդաղ, շատ դանդաղ․ չափազանց շատ բան ունենք անելու։ Դեպքերը մեզ շատ ետ շպրտեցին։ Գոնե մեկ ֆիզիկոս կամ քիմիկոս կենդանի մնար։ Բայց նրանք ոչնչացան, իսկ մենք մոռացել ենք այն ամենը, ինչ գիտեինք։ Շոֆերը, ճիշտ է, սկսեց երկաթ մշակել։ Նա դարբնոցային մի քուրա պատրաստեց, որից մենք մինչև օրս օգտվում ենք։ Բայց նա ծույլ էր, ու երբ մեռավ, իր հետ գերեզման տարավ այն ամենը, ինչ գիտեր մետաղների և մեքենաների մասին։ Իսկ ես որտեղի՞ց իմանայի այդ ամենի մասին։ Իմ գործը դասական փիլիսոփայությունն էր և ոչ թե քիմիան։ Մյուս ողջ մնացածները կրթություն չունեին։ Շոֆերը միայն երկու բան մեզ սովորեցրեց՝ կրակե հեղուկ եփել և ծխախոտ մշակել։ Եվ մի անգամ հարբած ժամանակ նա սպանեց Վեստային։ Համոզված եմ, որ նա Վեստային սպանեց հարբած դաժանության նոպայի ժամանակ, թեև միշտ պնդում էր, որ Վեստան ընկավ լիճն ու խեղդվեց։

Թոռնիկներս, խորհուրդ եմ տալիս զգուշանալ հեքիմներից։ Նրանք իրենց անվանում են բժիշկներ՝ ստորացնելով երբեմնի ազնիվ զբաղմունքը, բայց իրականում նրանք հեքիմներ են, շամաններ, խաբեբաներ են ու շառլատաններ։ Իսկ մենք այնքան ենք ընկել ու հետադիմել, որ հավատում ենք նրանց հերյուրանքներին։ Նրանք ևս կշատանան, ինչպես և մենք, և կփորձեն մեզ իրենց ենթարկել։ Բայց նրանք խաբեբաներ ու շառլատաններ են։ Նայեցեք, օրինակ, Շիլ-Աչքին, որն իրեն անվանում է բժիշկ, վաճառում է դեղորայք հիվանդությունների դեմ, խոստանում է հաջող որս, բարենպաստ եղանակ՝ լավ միս և մորթի հայթայթելու համար, ուղարկում է մահվան գավազան, կատարում է հազար ու մի գարշելի բաներ։ Նա ասում է, որ ամեն ինչ կարող է անել, իսկ ես պնդում եմ, որ նա ստում է։ Ես՝ պրոֆեսոր Սմիթս, պրոֆեսոր Ջեյմս Հովարդ Սմիթս, ասում եմ, որ նա ստում է։ Այդ ասել եմ նրա երեսին։ Ինչո՞ւ ինձ էլ չուղարկեց մահվան գավազանը։ Որովհետև գիտե, որ իր անեծքները ինձ վրա չեն ազդում։ Իսկ դու, Նապաստակի Շրթունք, այնքան ես խրվել նախապաշարումների մեջ, որ անպայման կմեռնես, եթե գիշերը հանկարծ արթնանաս ու կողքիդ գտնես մահվան գավազանը։ Եվ դու կմեռնես ոչ թե այդ գավազանի ինչ-որ առանձնահատուկ հատկություններից, այլ այն բանից, որ դու վայրենի ես, տգետ, խավարամիտ վայրենի։

Հեքիմներին հարկավոր է ոչնչացնել և նորից հայտնաբերել այն գիտելիքները, որոնք մարդիկ կորցրին։ Ուստի լրջորեն կրկնում եմ որոշ բաներ, ինչ դուք պետք է հիշեք և հաղորդեք ձեր երեխաներին։ Դուք պետք է պատմեք նրանց, որ երբ կրակը տաքացնում է ջուրը, նրա մեջ առաջանում է մի զարմանալի բան, որ կոչվում է գոլորշի. գոլորշին շատ ավելի ուժեղ է, քան տասը հազար մարդը, և կարող է նրանց փոխարեն կատարել ամբողջ աշխատանքը։ Կան և այլ օգտակար բաներ։ Կայծակի փայլատակման մեջ թաքնվում է մարդու համար նույնպիսի ուժեղ ծառա վաղեմի ստրուկը, որը մի օր դարձյալ պետք է դառնա նրա ստրուկը։

Բոլորովին այլ բան է այբուբենը։ Նա ինձ օգնում է իմանալ փոքրիկ նշանների իմաստը, մինչդեռ դուք՝ տղաներդ, գիտեք միայն կոպիտ պատկերագրական գրությունը։ Տելեգրաֆ Հիլլի չոր քարանձավում, ուր ես հաճախ գնում եմ, երբ մեր ցեղը իջնում է դեպի ծովը, բազմաթիվ գրքեր եմ թաքցրել։ Նրանց մեջ կա մեծ իմաստություն։ Հենց այնտեղ էլ դրել եմ այբուբենի բանալին, այնպես որ նա, ով ծանոթ է պատկերագրական գրությանը, կարող է և կարդալ։ Կգա ժամանակը, որ մարդիկ նորից կկարողանան կարդալ, և, եթե քարանձավին ոչինչ չպատահի, նրանք կիմանան, որ մի ժամանակ ապրելիս է եղել պրոֆեսոր Ջեյմս Հովարդ Սմիթը, որը նրանց համար պահպանեց նախնիների իմաստությունը։ Մի խորամանկ նյութ էլ գոյություն ուներ, որ մարդիկ անխուսափելիորեն նորից կհայտնաբերեն։ Այն կոչվում է վառոդ։ Վառոդի օգնությամբ մենք հաստատապես սպանում էինք և այն էլ մեծ տարածությունների վրա։ Հողի մեջ եղած մի քանի նյութերը որոշ հարաբերությամբ խառնում են իրար և ստացվում է վառոդ։ Թե ինչ նյութեր են դրանք, ես մոռացել եմ, և գուցե երբեք էլ չեմ իմացել։ Շատ եմ ափսոսում, որ չգիտեմ։ Եթե իմանայի, կպատրաստեի վառոդ և անպայման կսպանեի Շիլ-Աչքին ու մարդկանց կազատեի սնահավատությունից։

— Երբ մեծանամ, ես Շիլ-Աչքին կտամ բոլոր այծերը, կտամ նաև մորթի ու սիմ, որպեսզի նա սովորեցնի ինձ բժիշկ դառնալ,— հայտարարեց Հոու-Հոուն։— Եվ այն ժամանակ բոլորը կհարգեն և կլսեն ինձ։ Մարգիկ կխոնարհվեն իմ առաշ։

Ծերունին տխրությամբ գլուխն օրորեց և փնթփնթաց․

— Տարօրինակ է, երբ արիական խոսակցության բարդ ձևերի մնացորդներն ու հետքերը լսում ես գազանի մորթի հագած կեղտոտ, փոքր վայրենու բերանից։ Աշխարհը տակնուվրա եղավ։ Եվ տակնուվրա եղավ ժանտախտի պատճառով։

— Իսկ ես քեզ չեմ լսի,— հպարտությամբ ասաց Նապաստակի Շրթունքը ապագա հեքիմին։— Ես կվճարեմ քեզ, որ դու մահվան գավազան ուղարկես մեկնումեկին, և եթե նա չմեռնի, ես քեզ կսպանեմ. հասկացա՞ր, Հոու-Հհոու։

— Իսկ ես այնպես կանեմ, որ պապը վերհիշի այն նյութը, որից վառոդ էին պատրաստում,— ցածրաձայն ասաց Էդվինը,— և այն ժամանակ ես բոլորիդ կենթարկեմ ինձ։— Դու, Նապաստակի Շրթունք, կկռվես և միս կհայթայթես ինձ համար, իսկ դու, Հոու-Հոու, մահվան գավազան կուղարկես և կստիպես մարդկանց, որ վախենան ինձանից։ Եվ եթե Նապաստակի Շրթունքն աշխատի սպանել քեզ, Հոու-Հոու, ես կոչնչացնեմ նրան նույն այդ վառոդով։ Ոչ, պապը այնքան հիմար չէ, ինչպես կարծում եք, և ես կլսեմ նրա պատմածները ու մի օր կդառնամ ձեր բոլորի գլխավորը։

Ծերունին տխրությամբ գլուխն օրորեց և ասաց.

— Վառոդ անպայման կհնարեն։ Դա անխուսափելի է։ Պատմությունը կրկնվում է նորից ու նորից։ Մարդիկ կբազմանան և կկռվեն։ Վառոդի օգնությամբ նրանք կսկսեն սպանել միլիոնավոր մարդկանց, և միայն այդպես, կրակով ու արյունով, հեռավոր ապագայում կառաջանա նոր քաղաքակրթություն։ Բայց ի՞նչ օգուտ։ Ինչպես որ կործանվեց նախկին քաղաքակրթությունը, այնպես էլ կկործանվի նորը։ Գուցե դրա համար հարկավոր լինի հիսուն հազար տարի, բայց այն կկործանվի։ Ամեն ինչ կործանվում, անցնում է։ Չեն անհետանա միայն տիեզերական ուժն ու մատերիան, որոնք շարունակ շարժման մեջ են և գործում ու ստեղծում են երեք հավերժական տիպեր՝ քահանա, զինվոր ու թագավոր։ Մանուկների բերանով խոսում է դարերի իմաստությունը։ Ոմանք կկռվեն, ոմանք կկառավարեն, ոմանք էլ կաղոթեն, իսկ մնացածները կաշխատեն ու կտանջվեն, և նրանց արյունաթոր դիակների վրա նորից ու նորից կբարձրանա այն հիասքանչ, չքնաղ գեղեցկության շենքը, որը կոչվում է քաղաքակիրթ պետություն։ Այն կաճի, նույնիսկ եթե քարանձավում թաքցրած գրքերը ես ոչնչացնեմ, մարդիկ, միևնույն է, կհայտնաբերեն հին ճշմարտությունները, կսկսեն գլուխ խոնարհել հին կեղծիքին և այն սովորեցնել իրենց երեխաներին։ Ի՞նչ միտք ունի․․․

Նապաստակի Շրթունքը տեղից վեր թռավ, շտապ նայեց արածող այծերին, ապա մայր մտնող արևին։

— Ծերունին օրեցօր շատախոս է դառնում,— ասաց նա Էդվինին։— Գնանք կացարան։

Հոու-Հոուն և Նապաստակի Շրթունքը կանչեցին շներին, հավաքեցին այծերի հոտը և քշեցին դեպի անտառի կածանը, իսկ Էդվինը մնաց ծերունու հետ և օգնեց նրան, որ քայլի նույն ուղղությամբ։ Երբ հասան երկաթուղային թմբին, Էդվինը հանկարծ կանգ առավ և ետ նայեց։ Նապաստակի Շրթունքը և Հոու-Հոուն այծերի ու շների հետ առաջ գնացին։ Էդվինը նայեց վայրի ձիերին, որ բլուրներից իջել էին ավազոտ ափը։ Երամակը բաղկացած էր երկու տասնյակ քուռակներից, մեկ տարեկան ձիերից և զամբիկներից, իսկ հենց ջրի մոտ, ալեբախության փրփուրի մեջ, կանգնած էր մի հիանալի հովատակ, որը, պարանոցը պարզած և փայլուն վայրի աչքերը հառած, հոտոտում էր ծովի աղի բուրմունքը։

— Ի՞նչ կա,— հարցրեց պապը։

— Ձիեր են,— պատասխանեց տղան։— Առաջին անգամ եմ նրանց ափին տեսնում։ Սարերում կատվառյուծները շատացել են և ձիերին քշում են այստեղ։

Դեպի ամպերի անկարգ շղթայով պատած հորիզոնը թեքվող արևի կարմիր ճառագայթները հովհարի պես տարածվում էին երկնքում։ Իսկ ափին զարնվող ալիքների ճերմակ փրփուրի միջից ծովառյուծները սողալով բարձրանում էին սև ժայռերի բեկորների վրա, խաղ էին անում, կռվում էին, սիրում ու երգում էին իրենց երգը, ինչպես և հազարավոր տարիներ առաջ։

— Գնանք, պապ,— ձայն տվեց Էդվինը։

Եվ մորթի հագած ծերուկն ու տղան շուռ եկան ու սկսեցին այծերի հետևից քայլել երկաթուղու կողքով դեպի անտառի կողմը։