«Կարամազով եղբայրներ։ Գիրք վեցերորդ»–ի խմբագրումների տարբերություն

15:19, 24 Փետրվարի 2015-ի տարբերակ

Անավարտ Այս ստեղծագործությունը դեռ ամբողջովին տեղադրված չէ Գրապահարանում

Գիրք վեցերորդ: Ռուս վանականը

I: Սրբահայր Զոսիման և իր հյուրերը

Երբ Ալյոշան տագնապած ու վշտալի սրտով մտավ սրբահոր խուցը, գրեթե ապշահար կանգ առավ հանկարծ, վախենում էր, որ նրան կգտնի մահամերձ և գուցե արդեն ուշակորույս հիվանդի վիճակում, բայց տեսավ, որ նա նստած է բազկաթոռին, թեև տկարությունից ուժասպառ, բայց առույգ ու զվարթ դեմքով, հյուրերով շրջապատված և նրանց հետ խաղաղ ու պայծառ խոսակցությամբ զբաղված։ Սակայն նա Ալյոշայի գալուց ընդամենը քառորդ ժամ առաջ էր անկողնից վերկացել. հյուրերն արդեն նախօրոք հավաքվել էին նրա խուցի մեջ և սպասել նրա զարթնելուն, անսալով հայր Պաիսիի հաստատ հավաստիացման, թե «ուսուցիչը պիտի վերկենա անտարակույս, որպեսզի մեկ անգամ ևս խոսակցի իր սրտի սիրեցյալների հետ, ինչպես ինքն ասաց և ինքը խոստացավ դեռ առավոտյան»։ Հայր Պաիսին անպայմանորեն հավատում էր այդ խոստման, ինչպես և վախճանվող սրբահոր յուրաքանչյուր խոսքին, և այնքան էր հավատում, որ եթե բոլորովին ուշակորույս ու նույնիսկ անշնչացած տեսներ նրան, բայց ստացած լիներ նրա խոստումը, թե մեկ անգամ ևս պիտի վերկենա և հրաժեշտ տա իրեն, ապա թերևս բուն իսկ մահվան էլ հավատք չընծայեր, այլ սպասեր շարունակ, որ մահացյալը զարթնի և կատարի խոստացվածը։ Իսկ սրբահայր Զոսիման հաստատապես ասել էր նրան առավոտյան, երբ քուն էր մտնում. «Չեմ մահանա, մինչև որ մեկ անգամ ևս արբենամ ձեզ հետ զրուցելով, սիրեցյալք իմ սրտի, նայեմ ձեր քաղցր երեսներին, կրկին անգամ զեղեմ իմ հոգին ձեր առաջ»։ Սրբահոր այս գուցե վերջին զրույցի համար հավաքված վանականները նրա անձնվիրագույն ու վաղեմի բարեկամներն էին։ Չորս հոգի էին նրանք. աբեղաներ հայր Իոսիֆն ու հայր Պաիսին, աբեղա հայը Միխայիլը, որ մենաստանի ավագն էր՝ տակավին ոչ շատ ծեր մարդ, ամենևին ոչ այնքան գիտնական, ծագումով խոնարհ, բայց ոգով ամուր, անսասանորեն ու պարզորեն հավատացյալ, արտաքուստ խստաշունչ, բայց սիրտը խորունկ խանդաղատանքով տոգորված, թեև ակնհայտորեն քողարկում էր իր խանդաղատանքը՝ մինչև իսկ մի տեսակ ամաչելու աստիճան։ Չորրորդ հյուրը, եղբայր Անֆիմը, բոլորովին արդեն ծերուկ մի վանական էր, չքավորադույն գյուղացիների դասից, համարյա թե նույնիսկ կիսագրագետ. հեզաբարո և լռակյաց էր նա, շատ հազվադեպ էր խոսում որևէ մեկի հետ, ամենախոնարհն էր խոնարհագույնների մեջ և ուներ երևույթը մի մարդու, որ կարծես հավիտենապես վախեցել է վիթխարի և ահավոր, իր խելքից վեր մի բանից։ Սրբահայր Զոսիման շատ էր սիրում այս կարծես երկյուղահար մարդուն և միշտ էլ արտասովոր հարգանքով էր վերաբերվել նրան, թեև գուցե իր ամբողջ կյանքում ուրիշ ոչ ոքի հետ այնքան քիչ խոսք չէր փոխանակել, որքան նրա հետ, հակառակ որ Ժամանակին երկար տարիներ նրա հետ միասին թափառել էր Ռուսաց ամբողջ սրբազան աշխարհում։ Շատ վաղուց էր այդ, քառասուն տարի առաջ, երբ սրբահայր Զոսիման նոր էր սկսել իր վանական սխրանքը Կոստրոմայի աղքատ, ոչ հանրածանոթ մի վանքում, և երբ, շատ չանցած, գնացել էր ուղեկցելու հայր Անֆիմին, որ ելել էր ուխտագնացության՝ նվիրատվություններ հանգանակելու հօգուտ իրենց փոքր ու աղքատ վանքի։

Բոլորը՝ տանտերն ու իր հյուրերը հավաքվել էին սրբահոր ննջասենյակում, որ, ինչպես ասել ենք արդեն, շատ փոքր էր, այնպես որ չորս վանականները (բացի հոտնկայս մնացած նորընծա Պորֆիրիից) հազիվ էին տեղավորվել սրբահոր բազկաթոռի շուրջ առաջին սենյակից բերված աթոռների վրա։ Մութն իջնում էր արդեն, սենյակը լուսավորվում էր կանթեղներով ու սրբապատկերների առաջ վառվող մեղրամոմերով։ Տեսնելով Ալյոշային, որ ներս մտնելուց հետո շփոթվել ու կանգնել էր դռան մոտ, սրբահայրն ուրախ ժպտաց նրան ու ձեռքը մեկնեց.

— Ողջույն, մեղմաբարո որդյակ, ողջույն, քաղցրիկդ իմ, ահա դու ևս եկար։ Ու գիտեի, որ կհասնես։

Ալյոշան մոտեցավ նրան, մինչև գետին խոնարհվեց նրա առաջ ու արտասվեց։ Մի բան հորդում էր նրա սրտից, թրթռում էր հոգին, ուզում էր հեկեկալ։

— Ի՞նչ է, համբերիր, դեռ մի՛ սգար,— ժպտաց սրբահայրը, իր աջ ձեռքը դնելով նրա գլխին,— տեսնում ես, նստած զրուցում եմ, թերևս քսան տարի ապրեմ տակավին, ինչպես մաղթեց ինձ երեկ այն բարի, սիրելի կինը, որ եկել էր Վիշեգորյեից՝ իր փոքրիկ Լիզավետային գրկած։ Հիշյա՛, տե՛ր, և ողորմյա մորն ու մանկիկն Լիզավետային,— խաչակնքեց սրբահայրը։― Պորֆիրի, նրա ընծան տարա՞ր իմ ասած տեղը։

Նա հիշեց այն վաթսուն կոպեկը, որ զվարթ ուխտավորուհին նվիրաբերել էր երեկ, որպեսզի սրբահայրը տա «ինձնից աղքատ մեկին»։ Այդպիսի նվիրատվությունները կատարվում են որպես ապաշխարանք, որին մարդիկ, ինչ-ինչ պատճառներով, կամավորաբար ենթարկում են իրենց անձը, և այդ դրամն անպայման սեփական աշխատանքով է վաստակված լինում։ Սրբահայրը երեկ իրիկուն Պորֆիրիին ուղարկել էր մի այրի կնոջ մոտ, որի տունը դեռ վերջերս այրվել էր, և որ, երեխաների տեր լինելով, հրդեհից հետո սկսել էր ողորմություն մուրալով ապրել։ Պորֆիրին շտապեց տեղեկացնել, որ գործն արդեն կատարված է, և որ նպաստը տվել է «անծանոթ բարերարուհու» կողմից, ինչպես պատվիրված էր իրեն։

— Վեր կաց, սիրելի որդյակ,— շարունակեց սրբահայրը, դառնալով Ալյոշային,— թող, որ նայեմ քեզ։ Եղա՞ր յուրայիններիդ մոտ ու տեսա՞ր եղբորդ։

Ալյոշային տարօրինակ թվաց, որ նա այդպես հաստատ ու որոշակի հարցնում է իր եղբայրներից միայն մեկի մասին, բայց ո՞ր մեկի։ Ուրեմն գուցե ա՛յդ եղբոր համար էր ուղարկել իրեն թե՛ երեկ, թե՛ այսօր։

— Եղբայրներիցս մեկին տեսա,— պատասխանեց Ալյոշան։

— Հարցնում եմ անդրանի՛կ եղբորդ մասին, որի առաջ մինչև գետին խոնարհվեցի երեկ։

— Նրան երեկ միայն տեսա, իսկ այսօր ոչ մի կերպ չկարողացա գտնել,— ասաց Ալյոշան։

— Աճապարիր գտնել, վաղը նորից գնա և աճապարիր, ամեն ինչ թող և աճապարիր։ Գուցե տակավին հասցնես մի ահավոր բան կանխել։ Երեկ ես խոնարհվեցի նրա ապագա մեծ տառապանքին։

Նա հանկարծ լռեց և կարծես մտածմունքի մեջ ընկավ։ Տարօրինակ էին խոսքերը։ Հայր Իոսիֆը, որ երեկ վկա էր եղել սրբահոր այդ երկրպագության, մի հայացք փոխանակեց հայր Պաիսիի հետ։ Ալյոշան չկարողացավ համբերել։

— Հայր և ուսուցի՛չ,— ասաց նա արտակարգորեն հուզված,— չափազանց մթին են ձեր խոսքերը... Ինչպիսի՞ տառապանք է սպասում նրան։

— Զսպիր հետաքրքրությունը քո։ Երեկ զարհուրելի մի բան երևաց աչքիս... կարծես նրա հայացքը ամբողջ նրա ճակատագիրն արտահայտեց երեկ։ Այդպիսի մի հայացք եկավ նրա աչքերի մեջ... այնպես որ վայրկենապես սարսափ զգացի իմ սրտում, տեսնելով, թե ի՜նչ բան է պատրաստում այդ մարդն իր գլխին։ Իմ կյանքում մեկ կամ երկու անգամ ոմանց դեմքին նույնպիսի արտահայտություն եմ տեսել... այդ մարդկանց ամբողջ ճակատագիրը ցույց տվող մի արտահայտություն, և նրանց ճակատագիրը, ավա՜ղ, ի կատար ածվեց։ Քեզ նրա մոտ ուղարկեցի, Ալեքսեյ, որովհետև մտածեցի, որ քո եղբայրական դեմքը կօգնի նրան։ Բայց ամեն ինչ հաստուծո է և նրա ձեռքն են մեր ճակատագրերը բոլոր։ «Եթե ցորենի հատիկը երկիր ընկնելով չմեռնի, ինքը միայն կմնա. իսկ եթե մեռնի, բազում արդյունք կբերի»։ Հիշի՛ր այս։ Իսկ քեզ, Ալեքսեյ, բազմիցս իմ կյանքում օրհնել եմ մտովին քո դեմքի համար, իմացի՛ր այս,— ասաց սրբահայրը մեղմ ժպիտով։— Քո մասին մտածում եմ այսպես. պիտի ելնես արտաքս այս պատերից, բայց աշխարհիկ կյանքում պիտի ապրես որպես վանական։ Հակառակորդներ շատ պիտի ունենաս, բայց և քո ոսոխներն իսկ պիտի սիրեն քեզ։ Շատ դժբախտություններ պիտի բերի քեզ կյանքը, բայց դրանցո՜վ է, որ դու երջանիկ պիտի լինես ու կյա՛նքը պիտի օրհնես, ուրիշներին ևս պիտի ստիպես օրհնել այն — և այս վերջինն է ամենեն կարևորը։ Ահա թե ինչպիսինն ես դու։ Հայրե՛ր և ուսուցիչնե՛ր իմ,— գորովագին ժպտալով դիմեց նա իր հյուրերին,— մինչ այս օրս երբեք չեմ ասել ձեզ և ոչ իսկ նրան, թե ինչու այնքան սիրելի է իմ հոգուն դեմքն այս պատանյակի։ Այժմ ասեմ ահա. նրա դեմքն ինձ համար հիշեցում ու մարգարեություն է մի տեսակ։ Իմ կյանքի արշալույսին, երբ տակավին մանուկ էի ես, ունեի ավագ մի եղբայր, որ իմ աչքերի առաջ մեռավ դեռ պատանի՝ ընդամենը տասնյոթ տարեկան։ Եվ այնուհետև, անցնելով իմ կյանքի ուղին, համոզվեցի աստիճանաբար, որ այդ իմ եղբայրն ի վերուստ հայտնված ուղեցույց ու նախանշան էր իմ ճակատագրում, որովհետև եթե չհայտնվեր նա կյանքիս մեջ, եթե չլիներ նա ամենևին, ապա թե գուցե, այդպես եմ կարծում, վանական կարգ չընդունեի երբեք և չընտրեի թանկագին այս ուղին։ Այդ առաջին հայտնությունն իմ մանկության օրերին եղավ, և ահա արդեն իմ ճամփու վերջալույսին նրա կրկնությունն է կարծես հայտնվել ինձ ակներևորեն։ Հրաշալի է սա, հայրեր և ուսուցիչներ. ոչ այնքան շատ, այլ փոքր ինչ նման լինելով նրան դեմքով, Ալեքսեյն իմ աչքին այնքա՜ն նման երևաց նրան հոգեպես, որ այս պատանյակին բազմիցս նկատել եմ որպես ուղղակի ա՛յն պատանյակը՝ որպես եղբայրն իմ, որ խորհրդավոր կերպով եկել է ինձ մոտ իմ ճամփու ավարտին՝ վասն հիշեցման ու ներհայեցման. այնպես որ ինքս իսկ զարմացել եմ իմ վրա և այդպիսի տարօրինակ իմ երազանքի վրա։ Լսո՞ւմ ես այս, Պորֆիրի,— դարձավ սրբահայրն իրեն սպասարկող նորընծային։— Բազմիցս կարծես դառնություն եմ տեսել քո դեմքին վասն այնորիկ, որ Ալեքսեյին սիրում եմ ավելի, քան քեզ։ Այժմ գիտես, թե ինչու էր այդպես, բայց ես սիրում եմ քեզ, գիտցի՛ր այդ, և վշտացել եմ բազմիցս, որ դառնանում ես դու։ Իսկ ձեզ, հյուրեր իմ սիրեցյալ, ուզում եմ պատմել այն պատանյակի՝ իմ եղբոր մասին, որովհետև իմ կյանքում չի եղել ավելի թանկագին, ավելի մարգարեական ու սրտահույզ երևույթ, քան այդ։ Խանդաղատանքով լի է սիրտն իմ այս րոպեիս, և դիտում եմ ամբողջ կյանքն իմ անցյալ, որպես թե վերստին ապրեի զայն լիովին...

Այստեղ պետք է նկատեմ, որ սրբահոր այս վերջին զրույցը՝ կյանքի վերջին օրն իրեն այցելած հյուրերի հետ ունեցած, մասամբ պահպանվել է գրավոր։ Գրի է առել Ալեքսեյ Ֆյոդորովիչ Կարամազովը, սրբահոր մահից որոշ ժամանակ հետո, հիշողությամբ։ Բայց ամբողջ գրվածքն այդ օրվա զրո՞ւյցն է լոկ, թե՞ նա իր գրառման մեջ բաներ է ավելացրել նաև իր ուսուցչի հետ ունեցած նախկին զրույցներից՝ այդ արդեն չեմ կարող որոշել, մանավանդ որ այս գրառման մեջ սրբահոր ամբողջ խոսքն ընթանում է մի տեսակ առանց ընդմիջման, կարծես թե նա, դիմելով իր բարեկամներին, իր կյանքը պատմել է վիպելու ձևով, այնինչ, ըստ հետագա տեղեկությունների, անտարակուսելի է, որ մի քիչ այլ կերպ է տեղի ունեցել իրականում, որովհետև այդ երեկո զրույցն ընդհանուր է եղել. ու թեև հյուրերը քիչ են ընդհատել տանտիրոջը, բայց այնուամենայնիվ իրենք էլ խոսել են, մասնակցել զրույցին, գուցե նույնիսկ իրենց կողմից պատմել են մի որևէ բան։ Բացի այդ, սրբահայրը չէր կարող այդպիսի անընդմեջ շարունակականությամբ պատմել, որովհետև մերթ ընդ մերթ շնչահեղձ էր լինում, ձայնը կտրվում էր, և նույնիսկ պառկում էր հանգստանալու իր անկողնի վրա, թեև չէր քնում։ Հյուրերն էլ չէին հեռանում իրենց տեղերից։ Մեկ կամ երկու անգամ զրույցն ընդհատվել է ավետարանի ընթերցմամբ, կարդացել է հայր Պաիսին։ Ուշագրավ է նաև այն, որ նրանցից ոչ ոք այդուհանդերձ չի ենթադրել, թե այդ նույն գիշերն իսկ կմահանա սրբահայրը, մանավանդ որ իր կյանքի այդ վերջին երեկոյին, ցերեկվա խորունկ քնից հետո, նա կարծես հանկարծ նոր ուժ էր գտել իր մեջ, և այդ ուժը զորավիգ էր եղել նրան բարեկամների հետ ունեցած այդ երկար զրույցի ընթացքում։ Դա կարծես գորովագին սիրո վերջին ալիքն էր, որ վերակենդանացման անհավատալի մի շունչ էր տվել նրան, բայց միայն կարճ ժամանակով, որովհետև նրա կյանքը դադարեց հանկարծ...

Բայց այդ մասին՝ հետո։ Իսկ այժմ ուզում եմ հայտնել, որ նախընտրեցի չվերարտադրել զրույցի բոլոր մանրամասնությունները, այլ լոկ սահմանափակվել սրբահոր այն պատմածով, որ շարադրված է Ալեքսեյ Ֆյոդորովիչ Կարամազովի ձեռագրում։ Դա ավելի կարճ կլինի և ոչ այնքան հոգնեցուցիչ, թեև անշուշտ, կրկնում եմ, Ալյոշան շատ բան վերցրել է նաև նախկին զրույցներից և ի մի բերել այստեղ։

II։ Էջերի տեր հանգուցյալ սքեմազգյաց աբեղա սրբահայր Զոսիմայի վարքից՝ կազմվածյուր սեփական խոսքերից, երկասիրությամբ Ալեքսեյ Ֆյոդորովիչ Կարամազովի: Կենսագրական տեղեկություններ

ա) Սրբահայր Զոսիմայի պատանի եղբոր մասին

Սիրեցյալ հայրեր և ուսուցիչներ, ծնվել եմ հեռավոր մի նահանգում հյուսիսային, Վ. քաղաքում։ Ազնվական էր հայրս, բայց ոչ մեծազարմ և ոչ բարձրաստիճան։ Նա վախճանվեց, երբ ես ընդամենը երկու տարեկան էի, և չեմ հիշում նրան ամենևին: Մի փոքր փայտաշեն տուն թողեց մորս և մի որոշ դրամագլուխ, որ մեծ չէր, սակայն բավարար էր՝ երեխաների հետ միասին բարեկեցիկ կյանք ապրելու։ Եվ ընդամենը երկու զավակ ուներ մայրս, ես էի (Զինովի էր անունս) և ավագ եղբայրն իմ՝ Մարկելը։ Ութ տարով մեծ էր նա ինձանից, տաքարյուն էր բնավորությամբ և դյուրաբորբոք, սակայն բարի, չէր հեգնում բնավ և տարօրինակորեն լռակյաց էր՝ հատկապես իր սեփական տանը, ինձ ու մորս և ծառաների հանդեպ։ Լավ էր սովորում գիմնազիայում, բայց չէր շփվում իր ընկերների հետ, թեև չէր էլ գժտվում, գոնե այդպես էր հիշում նրան մայրիկս։ Իր մահից կես տարի առաջ, երբ արդեն տասնյոթը բոլորել էր, սկսեց հաճախել մեր քաղաքում մեկուսի ապրող մի մարդու մոտ, որ քաղաքական աքսորյալ էր մի տեսակ՝ իր ազատամտության պատճառով Մոսկվայից մեր քաղաքն աքսորված։ Իսկ այդ աքսորյալը բավական մեծ գիտնական էր և ականավոր փիլիսոփա՝ համալսարանի դասախոս։ Չգիտես ինչու, նա սիրեց Մարկելին և սկսեց հաճախակի հյուրընկալել նրան։ Պատանին երեկոները շարունակ նստում էր նրա մոտ, և այդպես՝ ամբողջ ձմեռը, մինչև որ ետ կանչեցին աքսորյալին՝ Պետերբուրգում պետական ծառայության մտնելու համար, ըստ իր սեփական խնդրանքի, որովհետև հովանավորներ ուներ։ Մեծ պահքն էր սկսել, բայց Մարկելը ծոմ պահել չէր ուզում, նախատական խոսքեր էր ասում և ծիծաղում էր ծոմապահության վրա. «Այդ ամբողջը ցնդաբանություն է,— ասում էր,— և ոչ մի աստված էլ չկա», այնպես որ սոսկում պատճառեց թե մորս, թե՛ ծառաներին ու նաև ինձ՝ փոքրիկիս, որովհետև ես լոկ ինը տարեկան էի թեև, բայց լսելով խոսքերն այդ՝ մեծ երկյուղ կրեցի նույնպես։ Իսկ մենք չորս ծառա ունեինք, և ճորտ էին բոլորն էլ, մեզ ծանոթ մի կալվածատիրոջ անունով գնված։ Հիշում եմ տակավին, թե ինչպես իմ մայրիկը վաթսուն ռուբլի թղթադրամով ծախեց այդ չորս ծառաներից մեկին՝ խոհարարուհի Աֆիմյային, որ կաղ էր ու տարեց, և ազատ մի կնոջ վարձեց նրա փոխարեն։

Արդ ուրեմն, մեծ պահքի վեցերորդ շաբաթն էր, երբ հանկարծ եղբորս առողջությունը վատթարացավ։ Արդեն միշտ էլ վատառողջ էր նա, թուլակազմ, տկար էր կուրծքը և հյուծախտի հակամետ. բավական բարձրահասակ էր, սակայն նիհար և անուժ, իսկ դեմքը՝ հույժ գեղատեսիլ։ Մրսե՞լ էր թե ինչ, բայց համենայն դեպս բժիշկն եկավ ու շուտով շշնջաց մեր մայրիկի ականջին, որ սրընթաց թոքախտ է և գարունը չի հանի։ Սկսեց արտասվել մայրս և զգուշորեն, եղբորս վախ չպատճառելու մտահոգությամբ, խնդրեց, որ նա ապաշխարի և աստվածային սուրբ հաղորդության խորհուրդն ընդունի, վասնզի դեռ ոտքի վրա էր այն ժամանակ, կարող էր եկեղեցի գնալ։ Լսելով այդ, բարկացավ եղբայրս և նախատեց տաճարն աստծո, սակայն մտածմունքի մեջ ընկավ. կռահեց անմիջապես, որ վտանգավոր է իր հիվանդությունը և այդ իսկ պատճառով մայրն իրեն ուղարկում է ապաշխարանքի և հաղորդության, քանի դեռ ուժ ունի գնալու։ Համենայն դեպս ինքն էլ գիտեր, որ անառողջ է վաղուց, և արդեն մի անգամ, դեռ մեկ տարի առաջ, ճաշի վրա սառնասրտորեն ասել էր մորս ու ինձ. «Այս աշխարհում երկար չի լինելու իմ կյանքը ձեր մեջ, գուցե մեկ տարի էլ չապրեմ»։ Հիրավի, կարծես մարգարեացել էր այն ժամանակ։ Անցավ երեք օր, և հասավ չարչարանաց շաբաթը։ Եվ ահա, եղբայրս ավագ երեքշաբթի առավոտյան սկսեց եկեղեցի գնալ և ապաշխարել։ «Այս բանը, մայրիկ, հատկապես ձեզ համար եմ անում, որպեսզի ուրախացնեմ և հանգստացնեմ ձեզ»,— ասաց նա։ Արտասվեց մեր մայրիկն ուրախությունից ու նաև վշտից. «Ուրեմն մոտ է նրա վախճանը, եթե այդպիսի փոփոխություն կատարվեց նրա մեջ հանկարծ»։ Բայց նա քիչ անգամ կարողացավ եկեղեցի գնալ, անկողին ընկավ. այնպես որ ստիպված եղավ տանը խոստովանանք կատարել և հաղորդություն ընդունել։ Զատիկն ուշ եկավ այդ տարի, և պայծառ, վճիտ, բուրումնավետ օրեր էին։ Ամբողջ գիշերը, հիշում եմ, հազում էր նա, վատ էր քնում։ Բայց առավոտյան հագնվում էր միշտ և փորձում էր նստած մնալ փափուկ բազկաթոռի մեջ։ Այդպես և հիշում եմ նրան, խաղաղ նստած՝ ժպտում է հեզահամբույր, ինքը հիվանդ, բայց դեմքը զվարթ, ցնծագին։ Ներաշխարհն այլակերպվել էր լիովին՝ այնպիսի հրաշալի մի հոգեփոխություն էր սկսվել նրա մեջ։ Մտնում էր նրա սենյակը ծեր դայակն ու ասում. «Թույլ տուր, հոգյակս, քո սենյակում էլ վառեմ կանթեղը սրբապատկերի առաջ»։ Մինչ այդ նա թույլ չէր տալիս, փչում ու մարում էր նույնիսկ։ Իսկ հիմա՝ «Վառիր, սիրելիս, վառիր, ճիվաղ էի ես, որ թույլ չէի տալիս առաջ։ Կանթեղը վառելով, դու աղոթում ես աստուծո, իսկ ես քեզ նայելով և ուրախանալով է, որ աղոթում եմ» Ուրեմն աղոթում ենք միևնույն աստուծո»։ Տարօրինակ էին թվում այդ խոսքերը մեզ, իսկ մայրս գնում էր իր սենյակը և արտասվում շարունակ, միայն նրա մոտ մտնելու պահին էր սրբում արցունքը և զվարթ դեմք ընդունում։ «Մայրի՛կ, լաց մի՛ լինիր, հոգյակս,— ասում էր նա երբեմն,— դեռ շատ պիտի ապրեմ, շատ պիտի ուրախանամ ձեզ հետ, և կյա՜նքը, կյա՜նքը ուրախություն է, ցնծությո՜ւն»։— «Ա՜խ, անուշիկս, էլ ի՞նչ ուրախություն քեզ համար, երբ ամբողջ գիշերը վառվում ես ջերմության մեջ և այնպես ես հազում, որ քիչ է մնում կուրծքդ պատռվի»։— «Մայրի՜կ,— պատասխանում էր նա,— լաց մի՛ լինիր, դրախտ է կյանքը, և մենք բոլորս գտնվում ենք դրախտում, բայց չենք ուզում իմանալ այդ, իսկ եթե ուզեինք իմանալ, վաղն ևեթ դրախտ կդառնար ամբողջ աշխարհը»։ Եվ զարմանում էինք բոլորս նրա խոսքերի վրա, այնպե՜ս տարօրինակորեն և այնպե՜ս համոզված էր ասում նա. խանդաղատանքով էինք լցվում և արտասվում էինք։ Ծանոթներ էին այցելում մեզ։ «Սիրելինե՛ր,— ասում էր նա,— թանկագի՛ն բարեկամներ, ինչո՞վ եմ արժանի, որ դուք սիրում եք ինձ, վասն ի՞նչ բանի սիրում եք ինձ նման մեկին, և առաջ ինչպե՞ս չգիտեի այդ, ինչպե՞ս չէի գնահատում»։ Իր մոտ մտնող ծառաներին ասում էր ամեն րոպե. «Սիրելինե՛ր իմ, թանկագիննե՛ր։ ինչո՞ւ եք ծառայություն մատուցում ինձ, և արժանի՞ եմ արդյոք, որ ինձ ծառյություն մատուցեն։ Եթե շնորհ աներ աստված ու կենդանի թողներ ինձ, ի՛նքս կծառայեի ձեզ, որովհետև բոլորը պետք է ծառայեն իրար»։ Մեր մայրիկը, լսելով նրան, գլուխն էր շարժում. «Հիվանդությունից է, որ այդպես ես ասում, անուշիկ զավակս»։— «Մայրի՛կ,— ասում էր նա,— հոգեհատո՜ր մայրիկս, անհնար է, որ տերեր ու ծառաներ չլինեն, բայց թող ի՛նքս էլ ծառան լինեմ իմ ծառաների, ճիշտ այնպես, ինչպես նրանք են ինձ համար։ Եվ դեռ ասեմ քեզ, մայրի՛կ, մեզնից յուրաքանչյուրը մեղավոր է բոլորի առաջ և ամեն ինչի համար, և ես՝ բոլորից ավելի»։ Մեր մայրիկը նույնիսկ ժպտաց այդ խոսքի վրա, արտասվելով ժպտաց. «է՜հ, ինչո՞ւ ես դու բոլորից ավելի մեղավոր բոլորի առաջ։ Մարդասպաններ կան, ավազակներ, իսկ դու դեռ ի՞նչ մի այնպիսի մեղք ես գործել, որ բոլորից ավելի մեղավոր ես համարում քեզ»։— «Մայրի՛կ, դու իմ սրտի՜կ սիրասուն,— ասաց նա (այդ ժամանակ սկսել էր նման քնքշալի բառեր գործածել, անսպասելի բառեր),— իմ սրտի՜կ սիրասուն, ուրախությո՜ւն իմ մայրիկ, հավատա՛, որ իսկապես յուրաքանչյուր ոք մեղավոր է բոլորի առաջ՝ բոլորի և ամե՜ն ինչի համար։ Չգիտեմ, թե ինչպես բացատրեմ քեզ, բայց զգում եմ, որ այդ այդպես է՝ մինչև իսկ տանջելու չափ։ Եվ ինչպե՞ս է որ ապրում էինք ու բարկանում և ոչինչ չգիտեինք մինչև հիմա»։ Այդպես նա զարթնում էր քնից, ամեն օր ավելի ու ավելի գորովալից և ցնծագին, ամբողջովին սիրով թրթռուն։ Գալիս էր բժիշկը՝ Էյզենշմիդտ անունով մի ծեր գերմանացի, մեկ էլ եղբայրս կատակում էր. «Է՜հ դոկտո՛ր, դեռ մի հատիկ օր ևս կապրե՞մ այս աշխարհում»։― «Ոչ թե մեկ, այլ շատ օրեր կապրեք,— պատասխանում էր բժիշկը,— և դեռ ամիսներ, տարիներ կապրեք»։— «Տարինե՜րն ինչ, ամիսնե՜րն ինչ,― բացականչում էր նա,— կարիք կա՞ օրերը հաշվելու, մեկ օրն էլ բավական է մարդուն՝ ամբողջ երջանկությունը ճանաչելու համար։ Սիրելիներ իմ, ինչո՞ւ ենք կռվում իրար հետ, պարծենում միմյանց առաջ, քեն պահում մեկս մյուսի դեմ. գնանք ուղղակի պարտեզ, զբոսնենք ու խայտանք այնտեղ, սիրենք ու դրվատենք իրար, համբուրենք իրար և մեր կյանքն օրհներգենք»։— «Երկար չի ապրի ձեր որդին,— ասաց բժիշկը, երբ մայրիկն ուղեկցում էր նրան մինչև դրսի դուռը, հիվանդությունն արդեն խելացնորության է հասցնում նրան»։ Եղբորս սենյակի լուսամուտները պարտեզին էին նայում, իսկ մեր պարտեզն ստվերախիտ էր, հնամյա ծառերով, և ծառերի վրա գարնանային բողբոջներն էին բացվում, վերադարձել էին առաջին թռչնակները, ճռվողում էին, երգում նրա լուսամուտների առաջ։ Եվ եղբայրս, նայելով թռչնակներին ու սքանչանալով, հանկարծ սկսեց նրանցից ևս ներումն խնդրել. «Թռչնակնե՜ր աստուծո, թռչնակնե՜ր բերկրալի, դուք էլ ներեցեք ինձ, որովհետև ձեր դեմ նույնպես մեղանչել եմ ես»։ Այդ մեկն արդեն մեզանից ոչ ոք չէր կարող հասկանալ այն ժամանակ, իսկ նա արտասվում էր ուրախությունից. «Այո,— ասում էր,— աստուծո այսպիսի փառքն էր սփռված իմ շուրջ՝ թռչնակնե՜ր, ծառե՜ր, մարգագետիննե՜ր, երկնակամա՜ր, և միայն ե՛ս էի ամոթալի կյանք ապրում, միայն ե՛ս էի անարգում ամեն ինչ, իսկ այս բոլորի գեղեցկությունն ու փառքը չէի նկատում բնավ»։— «Է՜հ, շատ֊շատ մեղքեր ես վերցնում քեզ վրա»,— ասում էր մայրիկն արտասվելով։ «Մայրի՛կ, ուրախությո՜ւն իմ մայրիկ, ես խնդությունից եմ արցունք թափում, ոչ թե վշտից. չեմ կարողանում բացատրել քեզ, բայց ինքս եմ ուզում մեղավոր լինել նրանց առաջ, որովհետև չգիտեմ, թե ինչպես սիրեմ նրանց։ Թող մեղավոր լինեմ բոլորի առաջ, սակայն և բոլորը ներեն ինձ. ահա՛ դրախտը։ Միթե ես այժմ դրախտի մեջ չե՞մ»։

Եվ դեռ շատ բաներ կային, որ ի վիճակի չեմ հիշելու և արձանագրելու։ Հիշում եմ, մի անգամ առանձին մտա նրա սենյակը, երբ մոտը ոչ ոք չկար։ Պայծառ երեկո էր, արևը մայր էր մտնում և ամբողջ սենյակը լուսավորված էր իրիկնային շեղ ճառագայթներով։ Տեսնելով ինձ, կանչեց. մոտեցա նրան, երկու ձեռքերը դրեց ուսերիս, նայեց իմ դեմքին՝ գորովանքով, սիրով։ Ոչինչ չխոսեց, միայն նայեց այդպես մի րոպե։ «Դե՜հ,— ասաց,— գնա այժմ, խաղա՛, ապրիր իմ փոխարեն»։ Ու ես դուրս եկա հայնժամ, գնացի խաղալու։ Իսկ հետո իմ կյանքի ընթացքում արտասուքով եմ հիշել բազում ու բազում անգամներ, թե ինչպես նա ինձ պատվիրեց ապրել իր փոխարեն։ Դեռ շատ այդպիսի զարմանահրաշ ու գեղեցիկ խոսքեր էր ասում, թեև դրանք հասկանալի չէին մեզ այն ժամանակ։ Վախճանվեց զատիկին հաջորդող երրորդ շաբթու մեջ։ Գիտակցությունը տեղն էր, ու թեև դադարել էր արդեն խոսելուց, բայց հոգեպես չփոխվեց մինչև իր ժամը վերջին, նայում էր ուրախ, աչքերի մեջ խնդություն կար, հայացքներով մեզ էր փնտրում, ժպտում էր մեզ, մեզ էր կանչում։ Մինչև իսկ քաղաքում շատ խոսեցին նրա մահվան մասին։ Այն ժամանակ ցնցվեցի ես այդ բոլորից, բայց ոչ հույժ, թեև շատ արտասուք թափեցի, երբ թաղում էին նրան։ Մատղաշ էի, մանուկ, բայց այդ ամբողջն անջնջելիորեն մնաց իմ սրտում, անթեղվեց որպես զգացմունք։ Եվ երբ ժամանակը գար, պետք է զարթներ և արձագանք տար այդ զգացմունքը։ Այդպես և պատահեց արդարև։

բ) Սուրբ գրոց դերը սրբահայր Զոսիմայի կյանքում

Մնացինք մայրիկս ու ես։ Շուտով նրա բարյացակամ ծանոթները խորհուրդ տվեցին, ասելով, ահա մինուճար մի տղա մնաց ձեզ, և աղքատ չեք, դրամագլուխ ունեք, ուրեմն ինչո՞ւ ձեր տղային չտանեք Պետերբուրգ, հետևելով ուրիշների օրինակին, իսկ եթե այստեղ թողնեք, գուցե թե փայլուն մի ապագայից զրկած լինեք նրան։ Եվ հորդորեցին մայրիկիս, որ ինձ տանի Պետերբուրգ և տա կադետական դպրոց, որպեսզի հետագային կայսերական պահորդազոր մտնեմ։ Մայրիկս երկար ժամանակ տատանվում էր. ինչպե՞ս բաժանվեր իր վերջին մինուճար զավակից։ Բայց և վերջապես, առատ արտասուք թափելով հանդերձ, որոշում տվեց, մտածելով, թե այդպիսով նպաստած կլինի իմ երջանկության։ Տարավ ինձ Պետերբուրգ և տվեց կադետական դպրոց, և այնուհետև երբեք այլևս չտեսա նրան. վասնզի երեք տարի հետո ինքը ևս վախճանվեց, ամբողջ երեք տարի ողբում էր եղբորս ու դողում ինձ համար։ Թանկագին հիշատակներ լոկ մնացին ինձ ծնողական հարկից, քանզի մարդու համար չկան ավելի թանկագին հիշատակներ, քան առաջին մանկության օրերը ծնողական հարկի տակ, և այդ գրեթե միշտ այդպես է, եթե նույնիսկ ամենադույզն սերն ու միաբանությունը կա ընտանիքում։ Բայց և ամենավատթար ընտանիքից կարող են թանկագին հիշատակներ մնալ, միայն թե մարդու հոգին ընդունակ լինի փնտրելու և գտնելու թանկագինը։ Ընտանեկան հարկի իմ հուշերից եմ համարում նաև այն հիշատակները, որ ունեմ սուրբ գրոց մասին, թեև մանուկ էի, բայց դեռ ծնողական հարկի տակ մեծ հետաքրքրությամբ ուզում էի իմանալ սրբազան պատմությունը։ Այն ժամանակ սրբազան պատմության մի գիրք ունեի, որ սքանչելի պատկերներով էր նկարազարդված և կոչվում էր «Հարյուր չորս սրբազան պատումներ հին և նոր կտակարանից», և այդ գրքով է, որ կարդալ սովորեցի։ Ու մինչև այժմ էլ մոտս է այդ գիրքը, այստեղ՝ գրադարակի վրա, պահում եմ որպես թանկագին հիշատակ։ Բայց և նախքան կարդալ սովորելս, հիշում եմ, թե ինչպես առաջին անգամ բարեպաշտության ջերմեռանդ մի զգացում թափանցեց իմ հոգին, երբ դեռ ութ տարեկան էի։ Մայրիկս ինձ առանձին տարավ տաճարն աստուծո (չեմ հիշում թե որտեղ էր եղբայրս այդ ժամանակ), տարավ պատարագի՝ ավագ երկուշաբթի օր։ Պայծառ էր օրր, և ես, հիշելով այժմ, կարծես կրկին տեսնում եմ հականե, թե ինչպես է խունկի ծուխը ելնում բուրվառից ու մեղմածուփ բարձրանում դեպի վերք իսկ վերևից, գմբեթի նեղլիկ լուսամուտիը, երկնային լուսո ճառագայթներն ուղղակի մեր վրա են հոսում եկեղեցվո մեջ, և խունկի ծուխն, ամբառնալով ալիք առ ալիք, ծիրանի ճառագայթների մեջ անհայտանում է կարծես։ Նայում էի հուզված, և աշխարհ գալուց հետո առաջին անգամ այդ պահին ընկալեցի իմ հոգում աստվածային խոսքի առաջին սերմը՝ գիտակցելով։ Մի պատանյակ եկավ տաճարի մեջտեղ՝ խոշոր մի գիրք բռնած, այնքա՜ն խոշոր, որ այդ պահին ինձ թվաց, թե նա նույնիսկ դժվար էր բարձրացնում. դրեց գիրքը գրակալի վրա, բացեց ու սկսեց ընթերցել, և ես հանկարծ առաջին անգամ հասկացա մի բան, առաջին անգամ կյանքիս մեջ հասկացա, թե ինչ են ընթերցում աստուծո տաճարում։ Հուս երկրում ապրում էր այր մի արդար ու աստվածապաշտ, և նա ուներ շատ հարստություն՝ այսքան ուղտ, այսքան ոչխար և էշ մատակ, և զավակներն ուրախ կյանք էին վարում, և նա շատ էր սիրում իր զավակներին ու նրանց համար աղոթում էր առ աստված, ասելով՝ գուցե թե մեղանչել են նրանք իրենց զվարճությունների մեջ։ Եվ ահա, սատանան աստուծո հրեշտակների հետ բարձրանում է աստուծո մոտ և ասում է տիրոջ, որ անցել է ամբողջ երկրի երեսով ու երկրի ընդերքով։ «Իսկ տեսա՞ր իմ ծառա Հոբին»,— հարցնում է նրան աստված։ Եվ աստված պարծենում է սատանայի առաջ, մատնացույց անելով իր մեծ ու սուրբ ծառային։ Եվ սատանան ծիծաղում է աստուծո խոսքերի վրա. «Հանձնիր ինձ քո ծաոային և կտեսնես, որ կտրտնջա նա քո դեմ և կանիծի անունը քո»։ Եվ աստված իր արդար մարդուն, որին այնքան էր սիրում, հանձնեց սատանային, և հարվածեց սատանան նրա զավակներին ու անասուններին, ցիրուցան արեց հարստությունը նրա՝ ամեն ինչ մեկեն, երկնային հանկարծահաս շանթի նման. և պատառոտեց Հոբն հանդերձները յուր, նետվեց գետին ու աղաղակեց. «Մերկ ելա որովայնից իմ մոր, մերկանդամ և վերադառնում եմ հողին, տերը տվեց, տերը և առավ։ Եղիցի՜ անուն տյառն օրհնյալ հայսմ հետե մինչև հավիտյան» հայրեր և ուսուցիչնե՜ր, ներողամիտ եղեք այժմու իմ արցունքների նկատմամբ, որովհետև ամբողջ իմ մանկությունն է կարծես հառնում իմ առաջ կրկին, և այժմ շնչում եմ այնպես, ինչպես շնչում էի այն ժամանակ ութամյա իմ մանկական կրծքով, և ինչպես այն ժամանակ՝ զգում եմ զարմանք ու խռովք և ուրախություն։ Ուղտերն ինչպե՜ս էին գրավել իմ երևակայությունն այդ պահին, և նույնպես սատանան, որ այդպես խոսում է աստուծո հետ, և աստված, որ լքեց իր ծառային ու հասցրեց կործանման, և ծառան նրա, որ բացականչում էր՝ «Օրհնյա՜լ եղիցի անուն քո, թեպետ և պատժում ես ինձ», և ապա մեղմ ու քաղցրաձայն երգեցողությունը տաճարում՝ «Ի կատար ածվի աղոթքն իմ», ու կրկին խունկի ծուխը քահանայի բուրվառից և աղոթասացությո՜ւնը ծնկադիր։ Այդ օրից ի վեր չեմ կարող առանց արտասուքի կարդալ պատմությունն այդ ամենասուրբ, ու դեռ երեկ իսկ կրկին կարդացի։ Եվ որքա՜ն վսեմ, խորհրդավոր ու անընդգրկելի բան կա այդ պատմության մեջ։ Հետագային հեգնանքի ու պարսավանքի խոսքեր եմ լսել մարդկանցից, հպարտ խոսքեր, թե ինչպե՞ս կարող էր աստված իր սուրբերից ամենասիրեցյալին հանձնել սատանայի զվարճությանը, խլել նրանից զավակներին, նրա անձը ևս այնպե՜ս խոցել հիվանդությամբ ու կեղերով, որ նա իր վերքերի թարախը խեցիով էր քերում,— և այդ բոլորն ինչո՞ւ համար. որպեսզի լոկ պարծենա սատանայի առաջ, այսինքն թե՝ «Ահա՛ իմ սուրբն ի՜նչ տանջանքներ կարող է կրել ի սեր ինձ»։ Բայց վսեմությունն էլ այն է, որ խորհուրդ կա այդ բոլորի մեջ՝ երկրային վաղանցուկ կերպարանքն ու հավիտենական ճշմարտությունը ի մի են բերված այստեղ։ Երկրային ճշմարտության հանդիման ի կատար է ածվում հավիտենական ճշմարտությունը։ Այստեղ արարիչը, ինչպես և իր արարչագործության առաջին օրերին, երբ յուրաքանչյուր օրն ավարտում էր գովաբանությամբ՝ «Լավ է այն, ինչ ստեղծեցի», նայում է Հոբին և կրկին պարծենում իր ստեղծագործությամբ։ Իսկ Հոբը, գովաբանելով արարչին, ծառայում է ոչ միայն նրան, այլև պիտի ծառայի ամբողջ ստեղծագործությանը նրա՝ ազգե-ազգ ու սերունդե-սերունդ և հավիտյանս հավիտենից, վասնզի ա՛յդ բանի համար էր նախասահմանված։ Աստվա՜ծ իմ, ի՜նչ գիրք է դա, և ի՜նչ դասեր կան նրա մեջ։ Ի՜նչ գիրք է այս սուրբ գիրքը, ի՛նչ հրաշք և ի՜նչ ուժ է տրված մարդուն այս գրքի հետ։ Կարծես քանդակն է աշխարհի ու մարդու և մարդկային բնավորությունների, և ամեն ինչ մատնանշված է, օրինագծված առհավետ։ Եվ որքա՜ն խորհուրդներ են լուծված ու բացահայտված. վերստին բարձրացնում է աստված Հոբին, վերստին հարստություն է տալիս նրան, բազում տարիներ են անցնում նորից, և արդեն նոր զավակներ է ունենում նա, ուրիշ զավակներ, ու սիրում է նրանց։ «Բայց տե՜ր աստված, ինչպե՞ս նա կարող էր սիրել այս նոր զավակներին, երբ նախկինները չկան, երբ զրկվեց նրանցից։ Հիշելով նրանց, կարելի՞ է արդյոք նոր զավակների հետ լիովին երջանիկ լինել, ինչպես առաջ, որքան էլ սիրելի լինեն այս նորերը»։ Բայց կարելի է, կարելի. մարդկային կյանքի մեծ խորհուրդն է այն, որ հին վիշտն աստիճանաբար դառնում է խաղաղ, գորովագին ուրախություն։ Պատանեկան եռուն արյունը տեղի է տալիս հեզաբարո և հստակատես ծերության, օրհնում եմ արևածագն հանապազօրյա, և սիրտն իմ երգում է ծագող արևի դիմաց, ինչպես և առաջ, սակայն այժմ ավելի ևս սիրում եմ մայրամուտը նրա, երկար ու շեղ ճառագայթները նրա, և դրանց հետ՝ մեղմ, հեզահամբույր, գորովագին հիշատակները, սիրելի պատկերներն իմ ամբողջ երկար ու օրհնաշատ կյանքի, իսկ այդ բոլորի վրա տարածվում է աստվածային ճշմարտությունը, որ գորովանքով է լցնում սիրտը, հաշտեցնում է և ամեն ինչ ներում։ Վերջանում է կյանքն իմ, գիտեմ և ընբռնում եմ այդ, սակայն ինձ մնացյալ յուրաքանչյուր օրվա մեջ զգում եմ, թե ինչպե՜ս իմ երկրային կյանքն արդեն շփման մեջ է մտնում մի նոր, անհուն, անծանոթ, բայց շուտով գալիք կյանքի հետ, որի նախազգացումից թրթռում է իմ հոգին ցնծությամբ, փայլում է միտքս և ուրախությամբ արտասվում է սիրտն իմ...

Բարեկամներ և ուսուցիչնե՛ր, շատ անգամ լսել եմ, իսկ վերջերս ավելի ևս հաճախակի է լսվում, թե ինչպես մեր քահանաները, և մանավանդ գյուղական երեցները, աղիողորմ գանգատվում են ամենուրեք իրենց անբավարար ապրուստից և իրենց նվաստացուցիչ վիճակից, և ուղղակի հավաստիացնում են, նույնիսկ տպագիր (ինքս եմ կարդացել այս բանը), որ իբր թե չեն կարող այլևս սուրբ գիրքը մեկնաբանել ժողովրդին, որովհետև անբավարար է իրենց ապրուստը, և եթե արդեն գալիս են լութերականներն ու հերետիկոսները և սկսում են խլել հավատացյալների հոտն իրենց ձեռքից, դե՛հ, ասում են նրանք, թո՛ղ խլեն, որովհետև անբավարար է մեր ապրուստը։ Աստվա՜ծ իմ. մտածում եմ՝ ամեն բանից ավելի տա՛ աստված այդ ապրուստը, որ այնքան թանկ է նրանց համար (որովհետև նրանց գանգատն ևս արդարացի է), բայց ճշմարիտ եմ ասում՝ եթե որևէ ոք մեղավոր է այստեղ, ապա մերն է մեղքի կեսը։ Որովհետև՝ դիցուք ժամանակ չունի քահանան, դիցուք իրավացիորեն ասում է նա, թե շարունակ ծանրաբեռնված է աշխատանքով ու ծիսակատարությամբ, բայց համենայն դեպս անընդհատ չէ, որ զբաղված է, ամբողջ շաբթու մեջ նա էլ ունի գեթ մի ժամ՝ աստուծո մասին ևա հիշելու համար։ Եվ վերջապես ամբողջ տարին չէ, որ աշխատում է նա։ Եթե շաբաթը մեկ անգամ, երեկոյան ժամին, սկըզբում գեթ միայն երեխաներին ժողովի իր տանը, հայրերը կլսեն այդ մասին, հայրերը ևս կսկսեն գալ։ Եվ պալատներ շինել պետք չէ այս գործի համար, այլ պարզապես հրավիրիր քեզ մոտ՝ քո խրճիթը. մի վախենար, չեն կեղտոտի խրճիթը քո՝ ընդամենը մեկ ժամվա համար ես ժողովում նրանց։ Բա՜ց այս գիրքը նրանց առաջ և սկսիր ընթերցել առանց մեծամեծ խոսքերի և առանց գոռոզության, առանց ինքդ քեզ վեր դասելու նրանցից, այլ գորովանքով ու հեզությամբ, ուրախանալով, որ ընթերցում ես նրանց համար և լսում են քեզ ու հասկանում են քեզ, ինքդ սիրելով խոսքերն այդ սուրբ, և լոկ մերթ ընդ մերթ կանգ առ ու բացատրիր այս կամ այն խոսքը, որ անհասկանսլի է հասարակ մարդուն. մի՛ մտահոգվիր, ամեն ինչ կհասկանան, ամեն ինչ կհասկանա ուղղափառ սիրտը։ Կարդա՛ նրանց Աբրահամի ու Սառայի մասին, Իսահակի ու Ռեբեկայի մասին, կարդա , թե ինչպես Հակոբը գնաց Լաբանի մոտ և իր երազում մաքառեց աստուծո հետ ու ասաց՝ «Ահեղ է տեղն այս», և տպավորություն կգործես հասարակ մարդու բարեպաշտ մտքի վրա։ Կարդա՛ նրանց, և հատկապես մանուկներին, թե ինչպես եղբայրներն ստրկության վաճառեցին իրենց հարազատ եղբորը՝ քաղցրաբարո պատանյակ Հովսեփին, որ տեսանող էր ու մեծ մարգարե, իսկ իրենց հորն ասացին, թե մի վայրի գազան է նրան հոշոտել, և ցույց տվեցին արյունոտ պատմուճանը նրա։ Կարդա՛, թե ինչպես հետագայում եղբայրները Եգիպտոս եկան ցորեն ճարելու, և արդեն մեծ պալատական դարձած Հովսեփը, որին եղբայրները չկարողացան ճանաչել, տանջեց նրանց, մեղադրեց, իր մոտ պահեց Բենիամին եղբորը, և այդ բոլորն արեց սիրելով. «Սիրում եմ ձեզ ու սիրելով տանջում»։ Չէ՞ որ նա իր ամբողջ կյանքում հիշում էր անդադար, թե ինչպես վաճառեցին իրեն առևտրականներին՝ տոթակեզ անապատի մեջ մի տեղ, ջրհորի մոտ, և ինչպես ինքը, ծնկները ծեծելով, աղի արցունք էր թափում և աղաչում էր եղբայրներին, որ չվաճառեն իրեն օտար երկրում որպես ստրուկի. և ահա, տեսնելով նրանց այնքան տարիներ հետո, անչափորեն սիրեց նրանց կրկին, բայց նեղեց ու տանջեց՝ սիրելով շարունակ։ Վերջապես թողեց նրանց ու քաշվեց իր առանձնարանը, չդիմանալով իր սեփական սրտի տառապանքին, նետվեց իր մահճի վրա և արտասվեց, հետո սրբեց արցունքը, դուրս եկավ պայծառափայլ դեմքով և հայտնեց նրանց. «Եղբայրնե՛ր, Հովսեփն եմ ես, եղբայրը ձեր»։ Այնուհետև կարդա՛ այն մասին, թե ինչպես ուրախացավ Հակոբ ծերունին, երբ իմացավ, որ դեռ ողջ է իր քաղցրաբարո տղան, ու ճանապարհ ընկավ դեպի Եգիպտոս, լքելով նույնիսկ երկիրը հայրենի, և մեռավ օտար երկրում, գալիք դարերին կտակելով գերագույն խոսքը, որ նրա հեզ ու երկյուղած սրտում անիմանալիորեն տեղ էր գտել ամբողջ կյանքի ընթացքում, այն խոսքը, թե իր ազգից՝ Հուդայի ցեղից է դուրս գալու մեծ ակնկալությոլնն աշխարհի՝ հաշտարարն ու փրկիչը նրա։ Հայրեր և ուսուցիչնե՛ր, ներողամիտ եղեք ու մի՛ բարկանաք, որ փոքր մանկան նման խոսում եմ այն բաներից, որոնք արդեն վաղուց գիտեք և ինքներդ ինձ կարող եք ուսուցանել հարյուրապատիկ ավելի հմտորեն ու վայելուչ կերպով։ Ցնծությունն է լոկ մղում ինձ ասելու այս բաները, և ներեցեք արտասուքն իմ, քանզի սիրում եմ գիրքն այս սրբազան։ Թո՛ղ արտասվի և նա՝ քահանայն աստուծո, և կտեսնի, որ կցնցվեն իր ունկնդիրների սրտերն ի պատասխան։ Հարկավոր է լոկ փոքրիկ, մանրիկ մի սերմ. թո՛ղ նետի այդ սերմը հասարակ մարդու հոգու մեջ, և չի մեռնի դա, կապրի նրա հոգու մեջ ամբողջ կյանքում, պահված կմնա այնտեղ խավարի մեջ, նրա մեղքերի աղտեղության մեջ, լուսավոր կետի նման, որպես մի մեծ հիշեցում։ Եվ հարկ չկա, հարկ չկա շատ բացատրելու և ուսուցանելու, նա ամեն ինչ կհասկանա պարզորեն։ Կարծո՞ւմ եք արդյոք, թե չի հասկանա ռամիկ մարդը։ Փորձեցեք կարդալ նրան հուզիչ ու սրտառուչ պատմությունը գեղեցիկ Եսթերի և գոռոզ Ասթինեի մասին. և կամ հրաշալի պատումը՝ կետ ձկան փորի մեջ ընկած Հովնան մարգարեի մասին։ Մի մոռանաք նաև մեր փրկչի առակները՝ նախընտրաբար ըստ Ղուկասո ավետարանի (այդպես էի անում ես), և ապա «Գործք առաքելոցից՝ Սավուղի դարձը (այս մեկն անպայմա՛ն, անպայմա՛ն ), ու վերջապես նաև «Վարք սրբոց»֊ից՝ գոնե աստուծո մարդ Ալեքսեյի վարքը, ինչպես և մեծամեծ ու բերկրաշատ մարտիրոսուհու, աստվածատես ու քրիստոսակիր մայր Մարիամ Եգիպտացու վարքը. և այս պարզ պատմություններով խորապես կհուզես սիրտը ռամիկ մարդու։ Մեկ ժամ ընդամենը շաբաթվա մեջ, լոկ մի փոքր ժամ՝ չնայած քո անբավարար ապրուստին։ Եվ ինքդ կտեսնես, որ գթառատ է ժողովուրդը մեր և երախտագետ, հարյուրապատիկ ավելի կփոխհատուցի շնորհակալությամբ. հիշելով ջերմեռանդ հոգատարությունն ու գորովալից խոսքերն իր քահանայի, կամավորաբար կօգնի նրան արտում, կօգնի նաև նրա տան աշխատանքներին, և հարգանքն էլ ավելի մեծ կլինի, քան առաջ, ահա և կբարգավաճի ապրուստը քահանայի։ Խնդիրն այնքան պարզունակ է, որ երբեմն վախենում ենք նույնիսկ արտահայտվել այդ մասին, որովհետև կծիծաղեն մե՜ր իսկ վրա, և սակայն որքա՜ն ճշմարիտ է այս բանը։ Ով չի հավատում աստուծո, նա չի հավատա նաև աստուծո ժովղովրդին։ Իսկ ով որ արդեն սկսել է հավատալ աստուծո ժողովրդին, նա կտեսնի նաև սրբությունն աստուծո, թեկուզ և մինչ այդ ինքն ամենևին հավատացած չլինի դրան։ Միայն ժողովուրդը և նրա ապագա հոգևոր ուժը դարձի կբերի մեր անաստվածներին, որոնք կտրվել են մայր հողից։

Եվ ի՞նչ Քրիստոսի խոսք, եթե օրինակ չես տալիս։ Կկործանվի ժողովուրդն առանց աստվածային խոսքի, վասնզի նրա հոգին ծարավի է խոսքի և որևէ գեղեցիկ ընկալման։ Իմ երիտասարդության օրերին, արդեն վաղուց, գրեթե քառասուն տարի առաջ, հայր Անֆիմի հետ թափառում էինք ամբողջ Ռուսաց աշխարհում, նվիրատվություններ հավաքելով մեր վանքի համար, և մի անգամ գիշերեցինք մեծ ու նավարկելի գետի ափին, ձկնորսների հետ. ու մեզ հետ նստեց վայելչատես մի պատանի մոտ տասնութ տարեկան մի գյուղացի, որ շտապում էր հաջորդ օրը հասնել իր տեղը՝ առևտրական պարանաքարշ մի լաստանավի լծվելու և քաշելու համար։ Տեսնում եմ՝ նա գորովագին ու վճիտ հայացքով նայում է իր առաջը։ Հուլիսյան լուսավոր, մեղմ, տաք գիշեր էր, գոլորշի էր բարձրանում լայնահուն գետից ու զովացնում մեզ, երբեմն թևթևակի ճողփում էր մի ձկնիկ, թռչունները լռել էին, ամեն ինչ խաղաղ էր, վեհաշունչ, ամեն ինչ աղոթում էր առ աստված։ Ու միայն մենք երկուքս չէինք քնում՝ այդ պատանին ու ես, տարվել էինք աստուծո այս աշխարհի գեղեցկության ու մեծ խորհուրդի մասին խոսելով։ Ամեն մի դալարիկ, ամեն մի բզեզ, մրջյուն ու ոսկեփայլ մեղվիկ, բոլո՜րը բոլորը զարմանալիորեն գիտեն իրենց ուղին, առանց խելք ունենալու, աստվածային խորհուրդն են վկայում և իրենք իսկ անընդհատ իրագործում են խորհուրդն այն։ Ու տեսա՝ բռնկվել է սիրտը բարեհամբույր պատանու։ Ասաց նա ինձ, թե սիրում է անտառը, թռչուններն անտառային. թռչնորս էր, հասկանում էր ամեն մի ճռվողյունը նրանց, կարող էր ամեն մի թռչուն հրապուրել իր ձայնով. չգիտեմ, ասաց, կա՞ ավելի լավ բան, քան անտառում լինելը, թեև ամեն ինչ լավ է։ «Ճշմարի՜տ է,— պատասխանեցի նրան,— ամեն ինչ լավ է ու հոյակապ, որովհետև ամեն ինչ ճշմարտություն է։ Նայի՛ր ձիուն,— ասացի,— խոշոր կենդանի է և մարդամոտ, կամ նայիր եզան՝ կորացած ու խոհուն այդ արարածին, որ սնում է մարդուն և աշխատում նրա համար, նայիր նրանց դեմքերին՝ ի՜նչ հեզություն, ի՜նչ նվիրվածություն մարդու նկատմամբ, որ հաճախ անգթորեն ծեծում է նրանց, տե՛ս, թե ի՜նչ անհիշաչարություն, ի՜նչ դյուրահավատություն և ի՜նչ գեղեցկություն կա նրանց դեմքին։ Մինչև իսկ հուզիչ է գիտենալ, թե նրանք զերծ են որևէ մեղքից, որովհետև, բացի մարդուց, ամե՜ն ինչ կատարյալ է, ամե՜ն ինչ անմեղ է, և դեռ մեզնից առաջ նրանց հետ է Քրիստոս»։— «Բայց միթե նրա՞նք էլ Քրիստոս ունեն»,— հարցրեց պատանին։ «Իսկ ինչպե՞ս կարող է լինել այլ կերպ,— ասացի նրան,— քանի որ աստուծո խոսքը բոլորի համար է, ամբո՜ղջ արարչությունը, ամբողջ կենդանի աշխարհը, ամե՜ն մի տերև ձգտում է խոսքին, փառք է երգում աստուծո, արտասվում է Քրիստոսին, և կատարում է այս բանն անգիտորեն, իր անմեղ կյանքի խորհուրդով։ Ահա այնտեղ, անտառում,— ասացի նրան,— թափառում է զարհուրելի արջը, վայրագ ու ահարկու, և ոչ մի կերպ մեղավոր չէ, որ այդպիսին է ինքը»։ Եվ պատմեցի նրան, թե ինչպես մի անգամ արջը եկել է մի մեծ սուրբի մոտ, որ ճգնում էր անտառում՝ փոքրիկ խուցի մեջ, ու մեծ սուրբը գթացել է արջին, անվախորեն ելել է նրան ընդառաջ և հաց է տվել մի կտոր, ասելով՝ «Գնա, Քրիստոս ընդ քեզ», և վայրագ գազանը հեռացել է հլու և հնազանդ, առանց վնաս տալու։ Եվ պատանին խանդաղատանքով լցվեց վասն այնորիկ, որ արջը հեռացել է առանց վնաս տալու, և որ Քրիստոս նրա հետ է նմանապես։ «Ա՜խ, ինչ լա՜վ է,— ասաց նա,— ի՜նչ լավ ու հրաշալի է ամեն ինչ, որ ստեղծել է աստված»։ Նստել էր մտասույզ մեղմանուշ խոհերով տարված։ Տեսա, որ հասկացել է։ Ու քնեց ինձ մոտ թեթև ու անմեղ քնով։ Օրհնյա՛, տե՛ր, զպատանեկությոլն։ Եվ ինքս, պառկելով քնելու, աղոթեցի նրա համար։ Տե՜ր, խաղաղություն ու լույս առաքիր քո մարդկանց։

գ) Հուշեր սրբահայր Զոսիմայի պատանեկութան ու երիտասարդության տարիներից, երբ դեռ ապրում էր աշխարհիկ կյանքով: Մենամարտը

Երկար մնացի Պետերբուրգի կադետական դպրոցում, համարյա ութ տարի, և նոր դաստիարակությունը շատ բան մշուշապատեց իմ մանկական տպավորություններից, թեև ոչինչ չմոռացա։ Դրա փոխարեն բազում նոր սովորույթներ ու նույնիսկ կարծիքներ որդեգրեցի, և այնքան, որ դարձա գրեթե վայրի, դաժան ու անհեթեթ մի արարած։ Ֆրանսերենի հետ միասին ձեչք բերեցի նաև բարեկրթության ու բարձրաշխարհիկ վարվելակերպի արտաքին փայլը, սակայն բոլորս էլ կատարյալ անասուններ էինք համարում մեզ ծառայող զինվորներին, ու ես՝ նույնպես։ Ու գուցե ես անձամբ ամենից ավելի էի այդպես համարում, որովհետև իմ բոլոր մյուս ընկերներից ավելի շուտ էի ընկալում ամեն ինչ։ Երբ շրջանավարտ եղանք որպես սպաներ, պատրաստ էինք մեր արյունը թափելու մեր գնդի պատվին հասցված վիրավորանքի համար, բայց մեզնից գրեթե ոչ ոք չգիտեր, թե ինչ բան է իսկական պատիվը, իսկ եթե իմանար դիցաք, առաջինն ինքը իսկույն ծաղրանքի առարկա կդարձներ այդ բանը։ Հարբեցողությունը, ցոփ ու շվայտ կյանքը, կտրիճությունը հպարտության պես մի բան էին մեզ համար։ Չեմ ասի, թե վատ էինք մենք. բոլոր այդ երիտասարդները լավ մա րդիկ էին, բայց վատ էին պահում իրենց, ու ես՝ բոլորից ավելի, մանավանդ որ իմ սեփական դրամագլուխն ունեցա, ուստի և սկսեցի ապրել իմ հաճույքի համար, պատանեկան ամբողջ թափով, անսանձորեն անձնատուր եղա այդ զեղխ կյանքի հոսանքին։ Արդ, զարմանալի բան, այն ժամանակ գրքեր էլ էի կարդում ու նույնիսկ մեծ հաճույքով, բայց Աստվածաշունչն այն միակ գիրքն էր, որ գրեթե երբեք չէի բացում, թեև երբեք չէի բաժանվում նրրանից, ամեն տեղ հետս էի տանում, արդարև, ինքս էլ չիմանալով, պահպանում էի այդ գիրքը՝ գալիք «օրվա և ժամի, ամսվա ու տարվա համար»։ Չորս տարի այդպես ծառայելուց հետո, վերջապես պատահեց, որ ընկա Կ. քաղաքը, ուր օթևանել էր մեր գունդն այն ժամանակ։ Քաղաքի հասարակությունը բազմամարդ էր ու այլազան, կենսուրախ, հյուրասեր ու հարուստ, իսկ ինձ ամենուրեք լավ էին ընդունում, որովհետև ի բնե օժտված էի ուրախ բնավորությամբ և, բացի այդ, ունևոր մարդ էի համարվում, մի հանգամանք, որ բավական կարևոր նշանակություն ունի բարձրաշխարհիկ կյանքում։ Եվ ահա պատահեց մի բան, որից և ծայր առավ ամեն ինչ։

Բարեկամացա մի երիտասարդ ու գեղեցիկ, խելացի ու արժանավոր օրիորդի հետ, որ պայծառ, ազնիվ նկարագրի տեր էր, պատվարժան ծնողների դուստր։ Ականավոր մադիկ էին՝ հարուստ, դիրքի տեր ու ազդեցիկ, ինձ ընդունում էին սիրալիր ու գրկաբաց։ Ու մեկ էլ ահա ինձ թվաց, թե օրիորդը սրտագին հակում ունի իմ նկատմամբ, և բռնկվեց սիրտն իմ այդպիսի ցնորքից։ Հետագայում, անշուշտ, ինքս վերահասու եղա ու լրիվ հասկացա, որ գուցե բնավ էլ այնքան ուժեղ չէի սիրում նրան, այլ լոկ մեծարում էի նրա վսեմ միտքն ու նկարագիրը, և արդարև՝ չէի կարող չմեծարել։ Անձնասիրությունը, սակայն, խանգարեց ինձ այն ժամանակ նրա ձեռքը խնդրելու, ծանր ու սարսափելի թվաց հրաժարվել ամուրի և ազատ, անառակ կյանքի գայթակղություններից՝ այդպիսի ծաղկուն տարիքում, երբ նաև փող ունեի ի լրումն ամենայնի։ Բայց և այնպես որոշ ակնարկություն արեցի։ Համենայն դեպս, առժամապես հետաձգեցի որևէ վճռական քայլի դիմելը։ Եվ այդ օրերին էլ հանկարծ այնպես պատահեց, որ ինձ մի ուրիշ գավառ գործուղեցին երկու ամսով։ Վերադառնում եմ երկու ամիս հետո և հանկարծ իմանում, որ օրիորդն արդեն ամուսնացել է քաղաքամերձ հարուստ մի կալվածատիրոջ հետ, այդ մարդը թեև ինձնից ավելի տարեց էր, բայց երիտասարդ էր տակավին, կապեր ուներ մայրաքաղաքում և լավագույն հասարակության մեջ, մի բան, որ ես չունեի, շատ սիրալիր ու առավել ևս զարգացած մարդ էր, իսկ զարգացում ասված բանը ես բոլորովին չունեի։ Այնպես էի ցնցվել այդ անակնկալ դեպքից, որ նույնիսկ գիտակցությունս մթագնեց։ Իսկ գլխավորն այն էր, որ, ինչպես հենց այն ժամանակ էլ իմացա, երիտասարդ կալվածատերն արդեն վաղուց օրիորդի նշանածն էր եղել, և որ ինքս նրան բազմիցս հանդիպել էի այդ տանը, բայց ոչինչ չէի նկատել, իմ սեփական արժանիքներով կուրացած։ Բայց ճիշտ ա՛յդ էր, որ ամենից ավելի վիրավորեց ինձ. ինչպե՜ս թե, համարյա բոլորը գիտեին, և միայն ե՞ս ոչինչ չգիտեի։ Ու հանկարծ անտանելի զայրույթ զգացի։ Կարմրած դեմքով սկսեցի հիշել, թե ինչպես շատ անգամ գրեթե իմ սերն էի արտահայտել օրիորդին, և քանի որ նա չէր կանգնեցրել ինձ ու չէր նախազգուշացրել, ուրեմն, եզրակացրի, ծիծաղում էր ինձ վրա։ Հետագայում, անշուշտ, կշռադատեցի և հիշեցի, որ նա բնավ երբեք չէր ծիծաղել, այլ ընդհակառակն՝ ինքն իսկ կատակով ընդհատում էր այդպիսի խոսակցություները և դրանց փոխարեն ուրիշ բաների մասին էր սկսում խոսել միշտ։ Բայց այդ պահին անկարող եղա կշռադատելու և սկսեցի վրիժառությամբ վառվել։ Զարմանքով եմ հիշում, որ իմ այդ վրիժառության զգացումն ու զայրույթը ինձ համար իսկ ծայր աստիճան տաժանելի էին ու նողկալի, որովհետև, անոխակալ բնավորություն ունենալով, ոչ ոքի վրա չէի կարող երկար ժամանակ բարկանալ, ուստի և ինքս էի կարծես արհեստականորեն բորբոքում ինձ և ի վերջո դարձա այլանդակ ու անհեթեթ։ Հարմար առիթի սպասեցի և մի անգամ, բազմամարդ հասարակության մեջ, կարողացա հանկարծ վիրավորանք հասցնել իմ «ախոյանին», իբրև թե բոլորովին կողմնակի մի պատճառով, ծիծաղեցի իր մի կարծիքի վրա, որ նա հայտնեց՝ այն ժամանակ կարևոր նշանակություն ունեցող մի իրադարձության մասին,— քսանվեց թվականին էր,— և կարողացա սրամիտ ու ճարտար ծաղրի ենթարկել նրան, այդպես էին ասում մարդիկ։ Ապա ստիպեցի, որ բացատրություն պահանջի ինձնից, և բացատրության ժամանակ արդեն այնքան կոպիտ վարվեցի, որ նա ընդունեց իմ մարտահրավերը, հակառակ մեր միջև եղած հսկայական տարբերության, քանզի թե՛ ավելի երիտասարդ էի, թե՛ ցածր աստիճան ունեցող աննշան մի մարդ։ Հետագայում արդեն հաստատ իմացա, որ նա մարտահրավերն իմ ընդունել էր նույնպես մի տեսակ խանդի զգացումից մղված, առաջ ևս փոքր ինչ խանդում էր ինձ իր կնոջ նկատմամբ, որ այն ժամանակ հարսնացուն էր տակավին, իսկ այս առթիվ մտածել էր, որ եթե ինձնից վիրավորանք կրելուց հետո սիրտ չանի մենամարտելու, ապա կինը կարող է իմանալ և ակամա կսկսի արհամարհել իրեն ու կխախտվի նրա սերն իր նկատմամբ։ Շուտով մարտավկա ճարեցի՝ մեր գնդի սպա էր, իմ ընկերը։ Թեև մենամարտերը խստագույնս հետապնդվում էին այն ժամանակ, բայց զինվորականների միջև կարծես նույնիսկ նորաձևություն էին դրանք. երբեմն ա՜յն աստիճան վայրենաբար ուռճանում ու զորանում են նախապաշարումները։ Հունիսի վերջն էր, և ահա պետք է հաջորդ օրը հանդիպեինք քաղաքից դուրս, առավոտյան ժամը յոթին, ու հիրավի, հանկարծ մի տեսակ ճակատագրական բան պատահեց ինձ այդ միջոցին։ Երեկոյան, կատաղած ու այլանդակ տրամադրությամբ տուն վերադառնալով, զայրացա իմ համհարզ Աֆանասիի վրա և ամբողջ ուժով հարվածեցի նրա դեմքին երկու անգամ, այնպես որ արյունաշաղախ արեցի դեմքը։ Վաղուց չէ, որ նա ծառայում էր ինձ, և առաջ էլ պատահել էր, որ հարվածել էի նրան, բայց երբեք այդպիսի գազանային դաժանությամբ։ Եվ կհավատա՞ք, սիրեցյալներ իմ, քառասուն տարի է անցել, բայց այժմ ևս ամոթով ու ցավով եմ հիշում այդ։ Պառկեցի ու քնեցի մոտ երեք Ժամ, և երբ զարթնեցի՝ լույսը բացվում էր արդեն։ Հանկարծ վերկացա, չուզեցի այլևս քնել, մոտեցա լուսամուտին, բացեցի՝ պարտեզն էր առաջըս. տեսնում եմ՝ ծագում է արևը, տաք է, գեղեցիկ, սկսել են ճռվողել թռչունները։ Բայց ի՞նչ է այս, մտածեցի, ինչո՞ւ ամոթալի և ստոր մի բան եմ զգում սրտիս մեջ։ Չլինի՞ այն պատճառով, որ գնում եմ արյուն թափելու։ Ոչ, մտածեցի, կարծես թե այդ չէ պատճառը։ Չլինի՞ թե մահից եմ վախենում, վախենում եմ, թե կսպանվեմ։ Ոչ, բոլորովին այդ չէ, բնավ էլ այդ չէ, բնավ... Եվ հանկարծ միանգամից հասկացա, թե ինչ էր. այն, որ երեկոյան ծեծել էի Աֆանասիին։ Ամեն ինչ վերստին պատկերացավ աչքիս, կարծես կրկնվեց նորից, կանգնել է նա իմ առաջ, ես թափով հարվածում եմ ուղղակի դեմքին, իսկ նա ձեռքերը պահել է կողերն ի վար, գլուխը բարձր, աչքերը չռած՝ ասես զգաստ կանգնել է շարքում, ցնցվում է ամեն մի հարվածի հետ և նույնիսկ չի համարձակվում ձեռքերը բարձրացնել պաշտպանվելու համար. և մա՜րդն է այդ վիճակին հասցված, և մա՜րդն է ծեծում մարդուն։ Ինչպիսի՜ հանցագործություն։ Կարծես մի սուր ասեղ մխրճվեց հոգվույս մեջ ու ծակեց անցավ։ Կանգնել էի ցնդածի նման, մինչ փայլում էր արևը, տերևները ցնծում էին, փայլում, իսկ թռչուննե՜րը, թռչունները գովքն էին երգում աստուծո... Երեսն իմ ծածկեցի երկու ափերով, ընկա իմ մահճին և աղի արցունք թափեցի։ Ու այդ պահին հիշեցի եղբորն իմ՝ Մարկելին, և այն խոսքերը, որ մահվան շեմին ասաց նա ծառաներին, «Սիրելինե՛ր իմ, թանկագիննե՛ր, ինչո՞ւ եք ծառայություն մատուցում ինձ, ինչո՞ւ եք ինձ սիրում, և արժանի՞ եմ արդյոք, որ ինձ ծառայություն մատուցեն»։— «Այո, արժանի՞ եմ արդյոք»,— փայլատակեց հանկարծ իմ մտքում։ Արդարև, ինչո՞վ եմ արժանի, որ ինձ նման մի ուրիշ մարդ, նույնպես աստուծո պատկերով ու նմանությամբ ստեղծված, ինձ ծառայի։ Եվ այդ հարցն ուղղակի մխվեց իմ ուղեղի մեջ այդ պահին՝ առաջին անգամ իմ կյանքում։ «Մայրի՛կ, դու իմ սրտի՜կ սիրասուն, իսկապես յուրաքանչյուր ոք մեղավոր է բոլորի առաջ բոլորի համար, միայն թե մարդիկ չգիտեն այդ, իսկ եթե իմանային՝ դրա՜խտ կլիներ իսկույն»։ Աստված իմ, միթե ա՞յս էլ կարող է սխալ լինել,— մտածում էի արտասվելով,— գուցե իրոք, ես բոլորից ավելի մեղավոր եմ բոլորի համար, և ավելի վատթար, քան աշխարհի բոլոր մարդիկ։ Եվ հանկարծ ամբողջ ճշմարտությունը երևաց ինձ՝ իր լրիվ պայծառությամբ. ի՞նչ եմ գնում անելու։ Գնում եմ սպանելու մի բարի, խելացի, ազնիվ մարդու, որ ոչ մի հանցանք չի գործել իմ դեմ, և այդպիսով նրա կնոջն ևս ընդմիշտ զրկած կլինեմ երջանկությունից, տանջանքների մատնած ու սպանած կլինեմ։ Այդպես մահճիս վրա պառկել էի երեսնիվայր, դեմքս բարձին, և չնկատեցի ամենևին, թե ինչպես անցավ ժամանակը։ Հանկարծ, ատրճանակը ձեռքին, ներս մտավ իմ ընկեր սպան՝ ինձ մենամարտի տանելու, «Ա՜յ, լավ է, որ արդեն վեր ես կացել,— ասաց,— ժամանակն է, գնա՛նք»։ Սկսեցի այս ու այն կողմ նետվել, գլուխս կորցրի բոլորովին, բայց և այնպես դուրս եկանք, որ կառք նստենք»։ «Սպասիր այստեղ մի քիչ,— ասացի նրան,— ներս վազեմ մի վայրկյան, դրամապանակս մոռացել եմ»։ Ու ետ վազեցի առանձին, ուղղակի Աֆանասիի նեղլիկ սենյակը։ «Աֆանասի,— ասացի,— երեկ ես երկու անգամ հարվածեցի քո դեմքին, ներիր ինձ»,— ասացի։ Ուղղակի ցնցվեց նա, կարծես վախեցավ, նայեց երեսիս, ու տեսա, որ քիչ է այդ, քիչ, և հանկարծ, տեղն ու տեղը, հենց սպայական համազգեստով և ուսադիրներով, շիփ-շիտակ ընկա ոտքերը, ճակատս գետնին։ «Ների՜ր ինձ»,— ասացի։ Այստեղ արդեն կատարելապես շշմեց նա. «Զերդ ազնվություն, տե՜ր իմ, բայց ինչպե՞ս դուք... արժանի՞ եմ որ...», և հանկարծ նա փղձկաց ու սկսեց արտասվել ճիշտ այնպես, ինչպես ինքս էի աղի արցունք թափել մի ժամ առաջ, երկու ափերով ծածկեց դեմքը, դարձավ լուսամատին և ամբողջ մարմնով սկսեց ցնցվել հեծկլտանքներից, իսկ ես վազեցի ընկերոջս մոտ, ցատկեցի կառքը, «քշի՜ր» գոռացի։ «Տեսե՞լ ես հաղթական մարդու,— դիմեցի ընկերոջս գոռաչով,— ահա՛ հիմա տեսնում ես քո առաջ»։ Այնպիսի՜ մի ցնծություն էր մեջս, ծիծաղում էի, խոսում ամբողջ ճանապարհին, էլ չեմ հիշում, թե ինչեր էի ասում։ Նայում էր նա ինձ ու «է՜հ,ախպերըս, ասաց,-ապրե՛ս, կտրիճ տղա ես. տեսնում եմ՝ բարձր կպահես համազգեստիդ պատիվը»։ Այդպես հասանք նշանակված տեղը, իսկ մյուսներն այնտեղ էին արդեն, մեզ էին սպասում։ Կանգնեցրին մեզ իրարից տասներկու քայլ հեռու, առաջին կրակոցը նրանն էր. ուրախ կանգնել էի նրա դիմաց, ուղղակի դեմառդեմ, հանգիստ ու սիրազեղ հայացքով նայում էի նրրան, գիտեի, թե ինչ եմ անելու։ Կրակեց. դույզն ինչ քերծվեց այտս և մի քիչ էլ ականջիս դիպավ, ուրիշ ոչինչ։ «Փա՜ռք աստուծո,- գոռացի,— մարդ չսպանեցինք»։ Ու վերցրի իմ ատրճանակը, ետ դարձա, վեր շպրտելով նետեցի անտառի մեջ. «Ա՛յդ է քո տեղը»,— գոռացի։ Դարձա իմ հակառակորդին. «Մեծահարգ տիա՛ր,— ասացի,— ներեցե՛ք ինձ՝ հիմար երիտասարդիս, ներեցե՛ք, որ ինքս մեղավոր լինելով՝ ծանր վիրավորանք պատճառեցի ձեզ, իսկ այժմ էլ ստիպեցի, որ կրակեք ինձ վրա։ Ինքս տասնապատիկ վատթար եմ ձեզնից, գուցե և ավելի։ Հաղոր դեցեք այս բանը այն անձնավորության, որին ամենից ավելի եք հարգում աշխարհիս երեսին»։ Հազիվ էի ասել այս խոսքը, իսկույն երեքը միասին սկսեցին գոռգոռալ։ «Բայց ներեցեք խնդրեմ,— ասաց հակառակորդն իմ ու բարկացավ նույնիսկ,— եթե չէիք ուզում մենամարտել, ինչո՞ւ ինձ անհանգստացրիք»։― «Երեկ հիմար էի տակավին,— ասացի նրան,— իսկ այսօր խելոքացա»։ Այդպես պատասխանեցի ուրախ սրտով։ «Երեկվա մասին հավատում եմ,— ասաց,— բայց այսօրվա մասին դժվար է ձեր կարծիքին հանգել»։— «Բռավո՜,— գոռացի ծափ զարնելով,— այդ բանում էլ համաձայն եմ ձեզ հետ, արժանի եմ դրան»։— «Կրակելո՞ւ եք թե չէ, հարգելի տիար»։— «Չեմ կրակելու,— ասացի,— իսկ դուք, եթե ուզում եք, նորից կրակեցեք, միայն թե ավելի լավ կլիներ, որ չկրակեիք»։ Գոռում էին նաև մարտավկաները, հատկապես իմը. «Այսպես խայտառակե՜լ մեր գունդը, պատնեշի՜ վրա ներողություն խնդրել. եթե սկզբից իմանայի՜»։ Լսելով այդ, արդեն առանց ծիծաղելու կանգնեցի բոլորի առաջ։ «Պարոնայք իմ,— ասացի,— միթե իրո՞ք մեր այս օրերին այնքան զարմանալի է հանդիպել մի մարդու, որ զղջում է իր հիմարության համար և հրապարակով խոստովանում է իր իսկ գործած հանցանքը»։— «Բայց ո՜չ թե պատնեշի վրա»,— գոռաց նորից իմ մարտավկան։ «Հենց այդ է ահա,— պատասխանեցի,— այդ է զարմանալին, որովհետև ես պետք է իմ հանցանքը խոստովանեի անմիջապես, որ եկանք այստեղ, դեռ նրա կրակելուց առաջ, ու պետք չէ նրան առիթ տայի մի մեծ ու մահացու մեղք գործելու. բայց մենք այնքա՛ն այլանդակ մի կյանք ենք ստեղծել մեզ համար, որ այդպես վարվելն անհնար էր գրեթե, որովհետև հիմա՛ միայն, տասներկու քայլից նրա կրակոցը դիմագրավելուց հետո, իմ խոսքերը կարող են արդեն որևէ նշանակություն ստանալ նրա համար, իսկ եթե կրակոցից առաջ խոսեի, երբ նոր էինք եկել այստեղ, նա պարզապես կասեր՝ վախկոտ է, ատրճանակից սոսկաց, չարժե նրան լսել։ Պարոնա՜յք,— բացականչեցի հանկարծ ի խորոց սրտի,— նայեցեք չորս կողմ՝ աստուծո բարիքներին. պայծառ երկինք, վճիտ օդ, քնքուշ խոտեր, թռչնակներ, գեղեցիկ ու անմեղ բնություն, և մենք, մե՛նք ենք միայն անաստված ու հիմար և չենք հասկանում, թե դրախտ է կյանքը, որովհետև բավական է, որ ուզենք հասկանալ, և իսկույն կտիրի դրախտն իր ամբողջ գեղեցկությամբ, կգրկենք իրար ու կարտասվենք...»։ Ուզում էի շարունակել տակավին, բայց չկարողացա, նույնիսկ շունչս կտրվեց այնպե՜ս քաղցրորեն, պատանեկան այնպիսի ավյունով, և սիրտն իմ լեցուն էր այնպիսի երջանկությամբ, որի նմանը երբեք չէի զգացել իմ ամբողջ կյանքում։ «Այս բոլորը ողջամիտ ու բարեպաշտ խոսքեր են,— ասաց հակառակորդն իմ, — և համենայն դեպս դուք ինքնատիպ մարդ եք»։— «Ծիծաղեցեք,— ասացի ես էլ ծիծաղելով,— իսկ հետո ինքներդ կգովեք»։— «Բայց ես հիմա էլ պատրաստ եմ գովելու,— ասում է,— համեցեք, ձեռքս եմ մեկնում ձեզ, որովհետև ինձ թվում է, թե դուք իսկապես անկեղծ մարդ եք»։— «Ոչ,— ասում եմ,— հիմա պետք չէ. երբ ավելի լավ մարդ դառնամ և արժանի լինեմ ձեր հարգանքին, այն ժամանակ կմեկնեք ձեր ձեռքը, և լավ կանեք»։ Վերադարձանք տուն, իմ մարտավկան ամբողջ ճանապարհին նախատում էր ինձ, իսկ ես համբուրում էի նրան։ Բոլոր ընկերներս իսկույն լսեցին պատահածը, նույն օրն իսկ հավաքվեցին իմ դատաստանը տեսնելու, այսինքն թե՝ «Համազգեստն է արատավորել, թող հրաժարական տա»։ Պաշտպանողներ էլ եղան. «Համենայն դեպս կանգնել է կրակոցի դեմ»,— ասացին նրանք։ «Այո, բայց վախեցել է հաջորդ կրակոցներից և պատնեշի վրա ներողություն է խնդրել»։— Եթե վախենար կրակոցներից,— առարկում էին պաշտպանողները,— ներողություն խնդրելուց առաջ նախ իր ատրճանակից կկրակեր, այնինչ նա անտառն է նետել իր լեցուն ատրճանակը. չէ՜, մի ուրիշ բան է եղել այստեղ, ինքնատիպ մի բան»։ Լսում էի և ուրախանում նրանց նայելով։ «Իմ շատ սիրելի բարեկամներ ու ընկերներ,— ասացի,— մի՛ անհանգստանաք իմ հրաժարական տալու առնչությամբ, որովհետև արել եմ արդեն այդ բանը, արդեն հրաժարական եմ տվել, այսօր իսկ առավոտյան, գրասենյակում, և երբ իմ հրաժարականն ստանամ, իսկույն ևեթ վանք եմ մտնելու, այդ պատճառով էլ հեռանում եմ զինվորական ծառայությունից»։ Հազիվ էի ասել այդ, բոլորը միանգամից քահ֊քահ ծիծաղեցին. «Դե հենց սկզբի՜ց ասեիր, հիմա ամեն ինչ պարզ եղավ, վանականին չի կարելի դատել»։ Ծիծաղում էին, չէին կարողանում զսպել, և բնավ հեգնական չէր նրանց ծիծաղը, այլ սիրալիր էր մի տեսակ, ուրախ, սիրեցին հանկարծ ինձ բոլորը, նույնիսկ ամենամոլի մեղադրողները, կարծես ձեռքի վրա էին պահում ինձ. «Ա՜յ դու վանական»,— ասում էին։ Եվ ամեն մեկը սիրալիր մի խոսք էր ասում ինձ, սկսեցին տարհամոզել, ափսոսալ նույնիսկ, «Ի՞նչ օրի ես մատնում ինքդ քեզ»։— «Չէ,— ասում էին,— նա քաջ տղա է, կրակոցի դեմ կանգնեց և իր ատրճանակից էլ կարող էր կրակել, Բայց նախորդ գիշերը երազ է տեսել, որ վանական դառնա, ա՜յ թե ինչն է եղել պատճառը»։ Համարյա նույն բանը կատարվեց նաև քաղաքի հասարակության մեջ։ Առաջ հատուկ ուշադրություն չէին դարձնում ինձ, այլ պարզապես սրտաբաց ընդունում էին, իսկ այժմ հանկարծ բոլորը միանգամից նկատեցին ու սկսեցին իրար ձեռքից խլելով հրավիրել. ծիծաղում էին ինձ վրա, այլև սիրում էին ինձ։ Ասեմ իսկույն, որ թեև բոլորն այն ժամանակ բացեիբաց խոսում էին մեր մենամարտի մասին, բայց հրամանատարությունը կոծկեց այդ գործը, որովհետև իմ հակառակորդը մեր գեներալի մոտիկ ազգականն էր. ու քանի որ արյունահեղություն չէր եղել, այլ կատակի նման մի բան, և վերջապես ես էլ հրաժարական էի տվել, ուստի իրոք կատակի վերածեցին խնդիրը։ Այդ պարագային ես էլ սկսեցի խոսել բացեիբաց և աներկյուղ, չնայած նրանց ծիծաղին, որովհետև այդ ծիծաղը չարամիտ չէր այնուամենայնիվ, այլ բարի։ Իսկ այդ խոսակցությունները տեղի էին ունենում առավելապես երեկոյան, կանանց շրջանակում, կանայք ավելի էին սիրում լսել ինձ այն ժամանակ և տղամարդկանց ևս ստիպում էին 1լսել։ «Բայց ինչպե՞ս կարելի է, որ ես մեղավոր լինեմ բոլորի փոխարեն,— ծիծաղում էր ամեն ոք իմ երեսին,— ա՜յ, օրինակ, ձեր փոխարեն կարո՞ղ եմ մեղավոր լինելս։— «Բայց ինչպե՞ս կարող եք ըմբռնել այդ,— պատասխանում էի,— երբ վաղուց արդեն ամբողջ աշխարհը հակառակ ուղիով է ընթացել, և երբ իսկական սուտը ճշմարտություն ենք համարում ու դեռ ուրիշներից էլ նույնպիսի սուտ ենք պահանջում։ Ահա ես իմ կյանքում մեկ անգամ ելա ու անկեղծ վարվեցի, և ի՞նչ, կարծես աստուծո խենթը դարձա բոլորիդ համար, թեև սիրում եք ինձ, բայց այնուամենայնիվ ծիծաղում եք իմ վրա»։— «Բայց ինչպե՞ս կարելի է չսիրել ձեզ նման մարդուն»,— բարձրաձայն ծիծաղեց տանտիրուհին, և նրա տանը շատ մարդ էր հավաքվել այդ օրը։ Հանկարծ տեսնում եմ՝ տիկնանց շրջանակից ոտքի է ելնում այն նույն երիտասարդ տիկինը, որի պատճառով մենամարտի էի հրավիրել իմ ախոյանին, և որին դեռ վերջերս իմ հարսնացուն էի համարել. չէի էլ նկատել, որ նա եկել է այդ երեկոյին։ Ոտքի ելավ, մոտեցավ ինձ, ձեռքը մեկնեց. «Թույլ տվեք հայտնել ձեզ,— ասաց,— որ ես, ամենից առաջ ե՛ս չեմ ծիծաղում ձեզ վրա, այլ, ընդհակառակը, արցունքն աչքերիս շնորհակալություն եմ ասում և իմ հարգանքն եմ արտահայտում ձեզ՝ այդ օրվա ձեր արարքի համար»։ Նրա ամուսինը ևս մոտեցավ իսկույն, և հետո հանկարծ բոլորն էլ շրջապատեցին ինձ, համարյա համբուրում էին։ Այնպե՜ս ուրախ զգացի, բայց այդ բոլորի մեջ հանկարծ ամենից ավելի ուշադրությունս գրավեց մի պարոն՝ արդեն տարեց մի մարդ, որ նույնպես մոտեցել էր ինձ. թեև առաջ էլ գիտեի նրան անունով, բայց երբեք չէի ծանոթացել և մինչև այդ երեկո մի բառ անգամ չէի փոխանակել նրա հետ։

դ) Խորհրդավոր այցելուն

III: Ծաղկաքաղ՝ սրբահայր Զոսիմայի զրուցատրություններից ու հորդորներից

ե) Բան ինչ՝ վասն ռուս վանականի և նրա հնարավոր նշանակության

զ) Բան ինչ՝ վասն տերերի ու ծառաների և վասն այնորիկ, թե հնարավոր է արդյոք, որ տերերն ու ծառաները փոխադարձաբար եղբայրանան ոգեպես

է) Վասն աղոթքի, սիրո և այլ աշխարհների հետ հաղորդակցության

ը) Հնարավոր է արդյոք, որ մարդ մարդու դատավորը լինի: Մինչև վերջ աներեր հավատքի մասին

թ) Վասն դժոխից և դժոխային հրո, միստիկ դատողություն