}}
[[Կատեգորիա:Արձակ]]
{{Անավարտ}}
Աչք չփակեցի ամբողջ գիշեր, և ժամը հինգին, վճռելով, որ այլևս չեմ կարող մնալ այդ լարվածության մեջ և անմիջապես պետք է մեկնեմ, վեր կացա, արթնացրի ինձ սպասարկող պահապանին և ուղարկեցի ձիեր բերելու։ Նիստին երկտող գրեցի, թե անհապաղ գործով ինձ կանչել են Մոսկվա, ուստի խնդրում եմ, որ ինձ փոխարինի անդամներից մեկը։ ժամը ութին տարանտաս նստեցի ու ճամփա ընկա։
'''XXV'''
Մտավ ուղեկցորդը և, նկատելով, որ մեր մոմը մարմրում է, հանգցրեց՝ նորը չդնելով։ Լույսն սկսում էր բացվել․ Պոզդնիշևը լռում էր՝ անընդհատ ծանր հառաչելով, քանի դեռ մեզ մոտ էր ուղեկցորդը։ Նա իր պատմությունը շարունակեց այն ժամանակ միայն, երբ ուղեկցորդը դուրս գնաց և կիսամութ վագոնում լսվում էր միայն պատուհանների ցնցվող ապակիների չխկչխկոցը և գործակատարի համաչափ խռմփոցը։ Այգաբացի աղոտ լույսի մեջ ես այլևս չէի տեսնում Պոզդնիշևի դեմքը։ Լսում էի միայն նրա ավելի ու ավելի խռովվող, տառապալի ձայնը։
― Երեսունհինգ վերստ կառքով էի գնալու և ութ ժամ՝ գնացքով։ Կառքով ճանապարհը հրաշալի էր։ Աշնանային պաղ եղանակ էր՝ պայծառ արևով։ Գիտեք, այն եղանակն է դա, երբ պայտասեպերը դաջվում են յուղափայլ ճանապարհին։ Ճամփաները հարթ են, լույսը՝ վառ և օդը՝ առույգացնող։ Տարանտասով գնալը հաճելի էր։ Երբ լույսը բացվեց ու ես ճամփա ընկա, ավելի թեթև զգացի ինձ։ Նայելով ձիերին, դաշտերին, հանդիպող ուղևորներին՝ մոռացել էի, թե ուր եմ գնում։ Երբեմն ինձ թվում էր, թե պարզապես ճամփա եմ գնում և ինձ ոչ մի բան չի դրդել այդ բանին։ Եվ ինձ համար առանձնապես բերկրալի էր այդ մոռացումը։ Իսկ երբ հիշում էի, թե ուր եմ գնում, ասում էի ինքս ինձ․ «Հետո կերևա ինչը ինչոց է, մի մտածիր»։ Դրանից բացի, ճամփի կեսին պատահեց մի բան, որ ուշացրեց ինձ ճանապարհին և ավելի շեղեց մտքերս․ տարանտասը ջարդվածք ստացավ և հարկավոր էր նորոգել։ Այդ պատահարը մեծ նշանակություն ունեցավ այն բանով, որ դրա հետևանքով ես Մոսկվա հասա ոչ թե ժամը հինգին, ինչպես հաշվել էի, այլ տասներկուսին, և տուն՝ ժամը մեկին, քանի ոի ուշացա ճեպընթացից և ստիպված էի սովորական մարդատար գնացք նստել։ Սայլ բերելու գնալը, նորոգումը, վճարումը, թեյելը իջևանում, խոսքուզրույցը իջևանատիրոջ հետ,— այս բոլորն ավելի ցրեցին իմ մտքերը։ Իրիկնամուտին ամեն ինչ պատրաստ էր․ ես նորից տարանտասով ճամփա ելա, և գիշերով գնալն առավել հաճելի էր, քան ցերեկով։ Նորալուսին էր, թեթև սառնամանիք, ավելի լավ ճանապարհ, ձիերի տրոփյուն, կառապանի զվարթ հայ֊հույ, և ես գնում էի ու վայելք ապրում, գրեթե ամենևին չմտածելով այն մասին, ինչ սպասում էր ինձ, կամ հենց այն պատճառով էի առանձին հաճույք զգում, որ գիտեի, թե ինչ է սպասում ինձ, և հրաժեշտ էի տալիս կյանքի ուրախություններին։ Սակայն իմ այդ հանգիստ վիճակը, զգացմունքներս ճնշելու իմ այդ հնարավորությունը վերջ գտավ տարանտասով գնալու հետ։ Հենց մտա վագոն՝ սկսվեց բոլորովին ուրիշ հոգեվիճակ։ Ութժամյա այդ ուղևորությունը գնացքով այնպիսի ահավոր մի բան եղավ ինձ համար, որ չեմ մոռանա ամբողջ կյանքում։ Այն պատճառո՞վ արդյոք, որ վագոն նստելով՝ որոշակիորեն պատկերացրի ինձ տեղ հասած, թե՞ այն բանից, որ երկաթուղին այդպես գրգռիչ կերպով է ազդում մարդկանց վրա, չգիտեմ, միայն թե վագոն նստելու պահից ես այլևս չկարողացա իշխել իմ երևակայությանը, և այն արտակարգ հստակությամբ սկսեց աչքիս առջև անվերջ ներկայացնել խանդս բորբոքող պատկերներ՝ մեկը մյուսին հաջորդող ու մեկը մյուսից լպիրշ, և բոլորը՝ նույն բանի վերաբերյալ, այն բանի, թե ինչ էր կատարվում այնտեղ իմ բացակայությամբ, թե ինչպես էր նա դավաճանում ինձ։ Ես վառվում էի վրդովմունքից, չարությունից և իմ նվաստացմամբ արբենալու ինչ֊որ տարօրինակ զգացումից մտովի դիտելով այդ պատկերները, և չէի կարողանում կտրվել դրանցից․ անկարող էի չնայել դրանց, անկարող էի ջնջել դրանք, անկարող էի չհարուցել դրանք։ Ավելին, որքան երկար էի մտովի դիտում երևակայական այդ պատկերները, այնքան հավատում էի դրանց իսկությանը։ Աչքիս առջև հայտնվող պատկերների հստակությունն ասես վկայությունն էր այն բանի, որ այն ամենը, ինչ երևակայում էի, իրողություն էր։ Ինչ֊որ սատանա, կարծես իմ կամքին հակառակ, անասելի ահավոր մտքեր էր հերյուրում ու հուշում ինձ։ Տրուխաչևսկու եղբոր հետ իմ վաղեմի խոսակցությունը միտքս եկավ, և ես մի տեսակ ներշնչանքով սիրտս ծվեն֊ծվեն էի անում այդ խոսակցությամբ՝ կապելով Տրուխաչևսկու և կնոջս հետ։
Վաղուց էր եղեք ղա, սակայն մնացել էր մտքումս։ Տրուխաչևսկու եղբայրը, հիշում եմ, մի անգամ իմ այն հարցին, թե հաճախո՞ւմ է արդյոք հասարակաց տներ, պատասխանեց՝ կարգին մարդն ինչու պիտի գնա նման կեղտոտ ու զզվելի տեղեր, ուր հիվանդանալու վտանգ կա, երբ միշտ էլ կարելի է օրինավոր կին գտնել։ Եվ ահա նրա եղբայրը գտել է իմ կնոջը։ «Ճիշտ է, արդեն այնքան էլ երիտասարդ չէ, կողքի մի ատամը չկա և որոշ չափով գիրուկ է,— մտածում էի Տրուխաչևսկու փոխարեն,— բայց ինչ արած, հարկավոր է օգտվել եղածից»։ «Այո, նա զիջողություն է անում կնոջս, որ իր սիրուհին է դարձնում,— ասում էի ինքս ինձ։— Ընդ որում, կինս անվտանգ է»։ «Ոչ, անկարելի է դա։ Ինչե՜ր եմ մտածում,— սահմռկելով ասում էի ինքս ինձ։— Ոչ մի, ոչ մի նման բան չկա։ Եվ նույնիսկ որևէ հիմք չունեմ նման բան կասկածելու։ Մի՞թե նա չասաց ինձ, որ իր համար նվաստացուցիչ է այն միտքն անգամ, որ ես կարող եմ խանդել այդ մարդուն։ Այո, բայց նա ստում է, ստո՛ւմ շարունակ»,— ճչացի ես, և նորից սկսվեց նույնը․․․ Մեր վագոնում ընդամենը երկու ուղևոր կար՝ մի պառավ կին ամուսնու հետ, երկուսն էլ խիստ սակավախոս, և նրանք էլ իջան կայարաններից մեկում, ու ես մնացի մենակ։ Ես վանդակ ընկած գազանի էի նման՝ մերթ վեր էի ցատկում, մոտենում պատուհաններին, մերթ օրորվելով սկսում էի քայլել կարծես աշխատելով արագացնել վագոնի ընթացքը․ բայց վագոնն իր բոլոր նստարաններով ու ապակիներով շարունակում էր դողդողալ ճիշտ այնպես, ինչպես ահա մեր այս վագոնը․․․
Եվ Պոզդնիշևը վեր թռավ տեղից, մի քանի քայլ արեց ու կրկին նստեց։
― Օ՜հ, վախենում եմ ես, վախենում եմ երկաթուղու վագոններից, ուղղակի սարսափում եմ։ Այո, սարսափելի է,— շարունակեց նա։— Ասում էի ինքս ինձ․ «Մտածեմ ուրիշ բանի մասին։ Ասենք՝ իջևանատիրոջ, որի մոտ թեյ խմեցի»։ Լավ, և ահա երևակայությանս հայացքի առջև հառնում է երկարամորուս իջևանատերն իր թոռան հետ, որ իմ Վասյայի տարիքին տղա էր, Իմ Վասյան․․․ նա տեսնում է, թե ինչպես է երաժիշտը համբուրում իր մորը։ Ի՞նչ է կատարվում նրա խեղճ հոգում։ Իսկ մորն ի՛նչ կա։ Նա սիրում է․․․ Եվ նորից ներսումս գլուխ բարձրացրեց նույն բանը։ Ոչ, ոչ․․․ Լավ, արի մտածեմ հիվանդանոցի ստուգման մասին։ Այո, թե ինչպես երեկ մի հիվանդ բողոքում էր բժշկից։ Իսկ բժշկի բեղերը նման էին Տրուխաչևսկու բեղերին։ Եվ որքան լկտի է նա․․․ Երկուսն էլ խաբում էին ինձ, երբ ասում էին, թե Տրուխաչևսկին մեկնելու է։ Եվ նորից սկսվեց։ Ինչի մասին էլ մտածեի՝ գալիս կապվում էր նրա հետ։ Ահավոր տառապում էի։ Տառապանքի գլխավոր աղբյուրն անիրազեկությունն էր, կասկածը, երկվությունը, այն, որ չգիտեի՝ կնոջս սիրե՞լ է պետք, թե ատել։ Տառապանքներն այնքան զորեղ էին, որ հիշում եմ, շատ սրտամոտ մի միտք ծագեց գլխումս՝ իջնել, պառկել ռելսերի վրա, վագոնի տակ և վերջացնել ամեն ինչ։ Այնժամ, համենայն դեպս, էլ չէի տատանվի, չէի կասկածի։ Մի բան, որր ինձ թույլ չէր տալիս մտքինս անել, խղճահարությունն էր ինքս իմ նկատմամբ, որն անմիջապես իր ետևից ատելություն բերեց կնոջս հանդեպ։ Այն դեպքում, երբ Տրուխաչևսկու հանդեպ և՛ ատելության, և՛ իմ նվաստացման ու նրա հաղթանակի գիտակցության ինչ-որ տարօրինակ զգացում ունեի, կնոջս նկատմամբ միայն ահավոր ատելություն էի զգում։ «Անկարելի է՝ վերջ տամ իմ կյանքին ու թողնեմ նրան․ հարկավոր է, որ նա էլ գոնե մի քիչ տանջվի, գոնե հասկանա, որ տառապել եմ ես»,— ասում էի ինքս ինձ։ Ես դուրս էի գալիս բոլոր կայարաններում, որ մտքերս ցրեմ։ Կայարաններից մեկի բուֆետում տեսա, որ մարդիկ խմում են, և ինքս էլ անմիջապես օղի խմեցի։ Կողքիս մի հրեա էր կանգնած, որ նույնպես խմում էր։ Զրույցի բռնվեց հետս, և ես, միայն թե մենակ չմնայի իմ վագոնում, հետը գնացի երրորդ կարգի կեղտոտ, ծխալից և արևածաղկի կճեպով ցանցնված նրա վագոնը։ Այնտեղ նստեցի հրեայի կողքին, և նա սկսեց շաղակրատել ու անեկդոտներ պատմել։ Լսում էի նրան, բայց չէի կարողանում հասկանալ ասածը, որովհետև շարունակում էի մնալ իմ մտքերի հետ։ Նա նկատեց այդ բանր և պահանջեց, որ ուշադիր լսեմ իրեն․ այնժամ վեր կացա ու նորից գնացի իմ վագոնը։ «Հարկավոր է մի լավ քննել,— ասում էի ինքս ինձ,— թե արդարացի՞ են իմ կասկածները և հիմք ունե՞մ արդյոք տառապելու»։ Նստեցի՝ ցանկանալով հանգիստ մտածել, բայց անմիջապես անխռով խորհրդածության փոխարեն նորից ու նորից սկսվեց նույնը — մտածության տեղ՝ մտապատկերներ ու տեսարաններ։ «Քանի՜ անգամ եմ տառապել այսպես,— ասում էի ինքս ինձ (հիշում էի խանդի նախկին նման բռնկումները),— իսկ հետո ամեն ինչ վերջացել է այն բանով, որ ոչինչ չի եղել։ Այդպես էլ հիմա երևի, նույնիսկ՝ հավանաբար, կգնամ ու նրան կտեսնեմ հանգիստ քնած, կզարթնի, կուրախանա գալուս համար, և նրա խոսքերից, հայացքից կզգամ, որ ոչինչ չի եղել, և որ անմտություն է այս ամենը։ Օ՜, ինչ լավ կլինի»։ «Բայց ոչ, դա չափից դուրս հաճախ է եղել, և հիմա այլևս չի լինի այդ բանը»,— ասում էր ինձ մի ձայն, և սկսվում էր նորից։ Այո, ահա թե որտեղ էր իսկական լլկանքը։ Ես երիտասարդ մարդուն սիֆիլիտիկների հիվանդանոց չէի տանի՝ կանանց հանդեպ նրա հավեսը փախցնելու համար, այլ կբերեի իմ հոգու մեջ՝ տեսնելու այն սատանաներին, որոնք ծվատում էին հոգիս։ Չէ որ սոսկալի էր այն, որ ես անհերքելի, լիակատար իրավունքով իմն էի համարում նրա մարմինը, այնպես, կարծես իմ սեփական մարմինը լիներ, և միաժամանակ զգում էի, որ չեմ կարող տիրել այդ մարմնին, որ իմը չէ այն, և որ նա կարող է սեփական մարմինը տնօրինել իր ուզած ձևով, իսկ նա ուզում տնօրինել ոչ այնպես, ինչպես ես եմ ուզում։ Եվ ես ոչինչ չեմ կարող անել ոչ այդ Տրուխաչևսկուն, ոչ նրան։ Ջութակահարը, ինչպես մատակարար Վանկան կախաղանի առաջ, կերգի այն երգը, թե ինչ քաղցր էին իր համբուրած շուրթերը և այլն։ Եվ ինքը դուրս կգա հաղթող։ Իսկ կնոջս ավելի քիչ բան կարող եմ անել։ Եթե նա չի արել, բայց ուզում է, իսկ ես գիտեմ, որ ուզում է, ապա ավելի վատ․ շատ ավելի լավ կլիներ՝ աներ, որ իմանայի, որ վերանար անորոշությունը։ Ես չէի կարող ասել, թե ինչ էի ուզում։ Ես ուզում էի, որ նա ցանկանար այն, ինչ պետք է ցանկար։ Դա կատարյալ խելագարություն էր։
'''XXVI'''
― Նախավերջին կայարանում, երբ ուղեկցորդը եկավ տոմսերը հավաքելու, ես իրերս վերցնելով դուրս եկա արգելահարթակ, և այն գիտակցությունից, որ մոտ է, ահա ուր որ է կատարվելու է լուծումը, հուզմունքս ավելի սաստկացավ։ Ցուրտ զգացի, և ծնոտս սկսեց դողդողալ այնպես, որ ատամներս կափկափում էին։ Ամբոխի հետ մեքենայորեն դուրս եկա կայարանից, կառք վարձեցի, նստեցի ու ճամփա ընկա։ Գնում էի՝ հայացք գցելով անցորդներին, դռնապաններին, այն ստվերներին, որ նետում էին լապտերներն ու իմ երկտեղանի կառքը՝ մերթ առջևից, մերթ ետևից,— գնում էի այդպես՝ ոչ մի բանի մասին չմտածելով։ Մի կես վերստ անցնելուց հետո զգացի, որ ոտքերս սառչում են, և հիշեցի՝ բրդե գուլպաներս հանել էի վագոնում ու դրել պայուսակս։ Որտե՞ղ է պայուսակս, մո՞տս է։ Մոտս է։ Իսկ զամբյո՞ւղը։ Գլխի ընկա, որ բոլորովին մտքիցս գցել էի ուղեբեռը, բայց հիշելով ու գրպանիցս հանելով ստացագիրը՝ որոշեցի, որ չարժե վերադառնալ դրա ետևից, և շարունակեցի ճանապարհը։
Հիմա որքան էլ ջանում եմ հիշել ոչ մի կերպ չեմ կարողանում միտքս բերել իմ այն ժամանակվա հոգեվիճակը․ ի՞նչ էի մտածում, ի՞նչ էի ուզում չգիտեմ։ Հիշում եմ միայն, որ այն գիտակցությունն ունեի, թե ինչ-որ սարսափելի և շատ կարևոր բան է նախապատրաստվում իմ կյանքում։ Այն բանի՞g ծագեց արդյոք կարևորության այդ զգացումը, որ ես այդպես էի մտածում, թե՞ նրանից, որ կանխազգում էի՝ չգիտեմ։ Գուցե այստեղ դեր ունի և այն, որ արդեն կատարվելուց հետո դրան նախորդող բոլոր պահերն իմ հիշողության մեջ մռայլ երանգ ստացան։ Ես մոտեցա առմուտքին։ Ժամը մեկի մոտերքն էր։ Մի քանի կառք էր կանգնած առմուտքի մոտ, սպասում էին ուղևորների՝ դատելով լուսավոր պատուհաններից (մեր բնակարանի պատուհաններից մի քանիսը լուսավոր էին՝ դահլիճինն ու հյուրասենյակինը)։ Առանց ինձ հաշիվ տալու, թե ինչու այդ ուշ ժամին դեռ լույս կա մեր պատուհաններում, ես նույն վիճակում՝ ինչ-որ սարսափելի բանի սպասումով ելա սանդուղքն ու զանգը քաշեցի։ Դուռը բացեց սպասավորը՝ բարի, ջանասեր ու խիստ կարճամիտ Եգորը։ Առաջին բանը, որ աչքովս ընկավ նախասենյակում, նրա վերարկուն՝ գրատն էր կախիչի վրա, մի ուրիշ հագուստի կողքին։ Ես պետք է որ զարմանայի, բայց չզարմացա, կարծես սպասում էի դրան։ «Այդպես է որ կա»,— ասացի ինքս ինձ։ Երբ հարցրի Եգորին, թե ով է եկել, և նա Տրուխաչևսկու անունը տվեց, հարցրի, թե նրանից բացի ուրիշ մարդ կա՞ արդյոք։ Նա ասաց․
― Էլ ո՛չ ոք։
Հիշում եմ, նա այս պատասխանը տվեց այնպիսի ինտոնացիայով, կարծես ուզում էր ուրախացնել ինձ և ցրել իմ այն կասկածները, թե ուրիշ մեկն էլ կա։ «Ոչ ոք։ Այդպես, այդպես»,— կարծես խոսում էի ինքս ինձ։
— Իսկ երեխանե՞րը։
― Փառք աստծո, առողջ են։ Վաղու֊ո՜ւց են քնած։
Ես չէի կարողանում շունչս ետ բերել և դադարեցնել ծնոտիս դողը։ «Այո, ուրեմն այնպես չեղավ, ինչպես մտածում էի․ մինչ այս մտածում էի՝ դժբախտություն է լինելու, մինչդեռ ամեն ինչ լավ էր դուրս գալիս, առաջվա պես։ Իսկ այժմ ահա առաջվա պես չէ, այլ այն ամենը, ինչ պատկերացնում ու մտածում էի, թե պատկերացնում եմ միայն, ահա ամեն ինչ իրականում կա։ Ամեն, ամեն ինչ․․․»։
Քիչ էր մնում հեկեկայի, բայց նույն պահին սատանան հուշեց․ «Դու լացուկոծդ կդնես, սենտիմենտալություն կանես, իսկ նրանք հանգիստ կբաժանվեն, հանցանշան չի լինի, և դու հավիտյան կկասկածես ու կտանջվես»։ Եվ հենց տեղնուտեղը գերզգայնությունս չքացավ, և հայտնվեց տարօրինակ մի զգացում,— չեք հավատա,— ուրախության զգացում, որ հիմա արդեն կվերջանան իմ տառապանքները, որ այժմ ես կարող եմ պատժել կնոջս, կարող եմ պրծնել նրանից, որ ես կարող եմ ազատություն տալ իմ կատաղությանը։ Եվ ես ազատություն տվի իմ կատաղությանը՝ դարձա գազան, չար ու նենգ գազան։
― Պետք չէ, պետք չէ,— ասացի Եգորին, որ ուզում էր հյուրասենյակ գնալ,— այլ տես ինչ արա․ դուրս արի, շտապ կառք վերցրու և գնա կայարան՝ իրերս ստացիր, ահա անդորրագիրը։ Գնա՛։
Եգորը միջանցքով գնաց վերարկուն հագնելու։ Վախենալով, որ կարող է խրտչեցնել նրանց, ուղեկցեցի Եգորին ու սպասեցի իր խցիկի մոտ, մինչև հագնվեր։ Մի սենյակ այն կողմ գտնվող հյուրասենյակից խոսակցության ձայներ և դանակների ու ափսեների չխկչխկոց էին հասնում։ «Միայն թե հիմա դուրս չգան»,— մտածում էի ես։ Եգորը ելավ խցիկից՝ աստրախանյան գառնամորթու օձիքով իր վերարկուն հագած։ Դուրս թողեցի նրան ու ետևից փակեցի դուռը, և սահմռկեցի՝ զգալով, որ մենակ եմ մնացել ու պետք է գործեմ անհապաղ։ Թե ինչպես՝ դեռ չգիտեի։ Գիտեի միայն, որ այժմ արդեն ամեն ինչ վերջացած է, որ այլևս երկմտանք չի կարող լինել, թե անմեղ է կինս, և որ հենց հիմա կպատժեմ նրան ու հաշիվներս կփակեմ նրա հետ։
Առաջներում դեռ տատանումներ էի ունենում, ասում էի ինքս ինձ՝ «Գուցե ճիշտ չէ դա, գուցե ես սխալվում եմ»,— իսկ այժմ այդ բանը չկար։ Ամեն ինչ վճռված էր անդառնալիորեն։ Ինձնից թաքուն, առանձնացած այդ մարդու հետ, գիշերով․․․ Դա արդեն նշանակում է կատարելապես մոռացության մատնել ամեն ինչ։ Կամ՝ ավելի վատ բան․ մեղսագործությունը կատարվում է նման միտումնավոր համարձակությամբ, հանդգնությամբ, որ այդ հանդգնությունն ընդունվի իբրև անմեղության նշան։ Ամեն ինչ պարզ է։ Ոչ մի կասկած այլևս։ Ես վախենում էի մի բանից միայն՝ հանկարծ չփախչեին, էլի մի նոր սուտ չհորինեին ու դրանով ինձ չզրկեին թե հանցանշանի ակներևությունից և թե պատժելոլ հնարավորությունից։ Եվ որպեսզի ավելի շուտ բռնացնեմ նրանց, ես ոտքերիս մատների վրա գնացի դեպի դահլիճ, ուր նստած էին նրանք, ոչ թե հյուրասենյակով, այլ միջանցքով ու մանկանոցով։
Առաջին մանկասենյակում տղաներն էին քնած։ Երկրորդ մանկասենյակում դայակը շարժվեց, քիչ էր մնում արթնանար, ու պատկերացրի՝ ինչ կմտածի նա, երբ իմանա ամեն ինչ, և այդ մտքից այնպիսի խղճահարությամբ համակվեցի ինքս իմ նկատմամբ, որ չկարողացա արցունքներս պահել և, որպեսզի չարթնացնեմ երեխաներին, ոտքերիս մատների վրա դուրս փախա միջանցք, այնտեղից էլ իմ առանձնասենյակը, ընկա բազմոցին ու սկսեցի հեկեկալ։
«Ես ազնիվ մարդ եմ, ես զավակն եմ իմ ծնողների, ես ամբողջ կյանքում ընտանեկան երջանկություն եմ երազել, ես մի տղամարդ եմ, որ երբեք չի դավաճանել իր կնոջը․․․ Եվ ահա․․․ հինգ երեխայի մայր է, բայց գիրկն է առնում ինչ-որ երաժշտի այն բանի համար, որ նա կարմիր շուրթեր ունի։ Ո՜չ, մարդ չէ դա։ Շան քա՜ծ է, նողկալի շան քած։ Այն էլ՝ երեխաների սենյակի կողքին, մինչդեռ ցույց է տվել միշտ, թե սիրում է նրանց։ Եվ ինչե՜ր էր գրել ինձ։ Եվ ի՜նչ անպատկառությամբ մարդու վզովդ է ընկնում․․․ Բայց ես ի՞նչ գիտեմ որ, գուցե միշտ էլ այդպես է եղել։ Գուցե վաղուց կապված է սպասավորների հետ և նրանցից է վաստակել բոլոր երեխաները, որոնք իմն են համարվում։ Եվ եթե վաղը գայի, նա իր սանրվածքով, իր այդ ձգված մեջքով ու հույլ, գեղանազ շարժումներով (աչքիս առջև էր նրա ողջ հրապուրիչ, ատելի կերպարանքը) պիտի դիմավորեր ինձ, և խանդի այդ գազանն ընդմիշտ պիտի մնար իմ սրտում ու հոշոտեր սիրտս։ Ինչ կմտածի դայակը։ Եգորը։ Եվ խեղճ Լիզոչկան․․․ Նա արդեն հասկանում էր ինչ֊որ բաներ։ Եվ այդ լկտիությո՜ւնը․․․ և այդ կեղծի քը․․․ և այդ անասնական հեշտասիրությունը, որ այնպես ծանոթ է»,— ասում էի ինքս ինձ։
Ուզում էի ոտքի ելնել, բայց չէի կարողանում։ Սիրտս այնպես էր զարկում, որ չէի կարողանում մնալ ոտքի վրա։ Այո, կմեռնեմ կաթվածից։ Նա կսպանի ինձ։ Իր ուզածն էլ դա է։ Ուրեմն ինչ, ի՞նքս նրան սպանեմ։ Ոչ, ոչ, դա չափից դուրս նպաստավոր կլինի նրա համար, և ես այդ հաճույքը չեմ պատճառի նրան։ Հա, և ես նստած եմ դեռ, իսկ նրանք այնտեղ ուտում են, ծիծաղում և․․․ Այո, չնայած նա թարմությունը կորցրած էր արդեն, այդ երիտասարդը չէր խորշում նրանից․ այնուհանդերձ, բավական դուրեկան էր նա, իսկ որ գլխավորն է՝ համենայն դեպս անվտանգ էր ջութակահարի թանկագին առողջության համար։ «Եվ ինչո՞ւ չխեղդեցի այն ժամանակ»,— ասացի ինքս ինձ՝ հիշելով այն պահը, երր մի շաբաթ առաջ դուրս քշեցի նրան առանձնասենյակից և ապա իրեր փշրեցի։ Պարզորոշ մտաբերեցի իմ հոգեվիճակն այդ պահին, և ոչ միայն մտաբերեցի, այլև զգացի ջարդելու, ոչնչացնելու նույն պահանջը, որ զգում էի այն ժամանակ։ Հիշում եմ, թե ինչպես էի ուզում գործել, և ամեն դատողություն, գործելու համար անհրաժեշտ նկատառումներից բացի, դուրս էր թռչում գլխիցս։ Ես այժմ վտանգի պահին ֆիզիկական գրգռմունքի ազդեցության տակ գտնվող գազանի կամ մարդու այն վիճակում էի, երբ մարդը գործում է ճշգրիտ, անշտապ, բայց և չկորցնելով ոչ մի ակնթարթ և ամեն ինչ անելով միայն որոշակի մի նպատակով։
'''XXVII'''
― Իմ արած առաջին բանը եղավ այն, որ հանեցի կոշիկներս ու, մնալով գուլպաներով, մոտեցա պատին՝ բազմոցից վեր, ուր կախված էին իմ հրացաններն ու դաշույնները, և վերցրի դամասկյան կեռ դաշույնը, որ ոչ մի անգամ չէի օգտագործել և ահավոր սուր էր։ Հանեցի պատյանից։ Պատյանը, հիշում եմ, ընկավ բազմոցի ետևը, և հիշում եմ, որ ասացի ինքս ինձ․ «Հարկավոր է հետո գտնել, թե չէ կկորչի»։ Ապա հանեցի վերարկուս, որ այդ ընթացքում շարունակ հագիս էր, և, ոտքերիս միայն գուլպաներ, փափուկ քայլերով գնացի այնտեղ։
Եվ հուշիկ մոտենալով դռանը՝ բացեցի մեկեն։ Հիշում եմ նրանց դեմքերի արտահայտությունը։ Հիշում եմ, որովհետև այդ արտահայտությունն ինձ տանջալի բերկրանք պատճառեց։ Սարսափի արտահայտություն էր դա։ Եվ ինձ հենց այդ էր պետք։ Ես երբեք չեմ մոռանա հուսահատ սարսափի արտահայտությունը, որ առաջին վայրկյանին հայտնվեց երկուսի դեմքերին, երբ նրանք տեսան ինձ։ Տրուխաչևսկին նստած էր կարծեմ սեղանի մոտ, բայց տեսնելով ինձ կամ լսելով իմ մտնելու ձայնը՝ ոտքի թռավ ու կանգնեց թիկունքով դեպի պահարանը։ Նրա դեմքին միայն և միայն սարսափի խիստ որոշակի արտահայտությունն էր։ Կնոջս դեմքին էլ նույն սարսափը կար, բայց կար նաև մի ուրիշ արտահայտություն։ Եթե միայն մեկը լիներ, գուցե չպատահեր այն, ինչ պատահեց․ սակայն նրա դեմքի արտահայտության մեջ կար նաև,— համենայն դեպս ինձ այդպես թվաց առաջին պահին,— կար նաև ափսոսանք, դժգոհություն այն բանի համար, որ ընդհատեցին իր սիրային հափշտակվածությունն ու երանությունն այդ մարդու հետ։ Նրան կարծես ոչինչ պետք չէր, բացի այն բանից, որ իրեն չխանգարեին երջանիկ լինել այժմ։ Թե՛ մեկ, թե՛ մյուս արտահայտությունը միայն մի ակնթարթ մնաց նրանց դեմքերին։ Տրուխաչևսկու դեմքի վրա սարսափի արտահայտությունն անմիջապես փոխարինվեց այս հարցի արտահայտությամբ՝ կարելի՞ է ստել, թե ոչ։ Եթե կարելի է՝ պետք է սկսել։ Եթե ոչ ինչ֊որ ուրիշ բան է սկսվելու։ Բայց ի՞նչ։ Նա հարցական նայեց կնոջս։ Նրա դեմքին, ինչպես ինձ թվաց, երբ նայեց Տրուխաչևսկուն, ափսոսանքի և սրտնեղության արտահայտությունը փոխարինվեց անհանգստությամբ նրա վիճակի համար։
Մի ակնթարթ կանգ առա դռան մոտ՝ դաշույնը թիկունքումս պահած։ Այդ իսկ վայրկյանին Տրուխաչևսկին ժպտաց և ծիծաղելիության աստիճանի անտարբեր տոնով սկսեց․
— Իսկ մենք հենց նոր, այ, նվագում էինք․․․
— Այ, չէինք սպասում,— միաժամանակ սկսեց և կինս՝ ենթարկվելով նրա տոնին։
Բայց ոչ նա, ոչ սա չավարտեցին իրենց խոսքը․ ինձ համակեց նույն կատաղությունը, որ ունեցել էի մի շաբաթ առաջ։ Նորից կործանելու, բըռ-նանալու, մոլեգնության բերկրանք ապրելու պահանջ զգացի ու տրվեցի դրան։
Երկուսն էլ չաւէարտեցին իրենց խոսքը․․․ Սկսվեց այն ուրիշ բանը, որից վախենում էր Տրուխաչևսկին, որ մեկեն ավերում էր այն ամենը, ինչ ասել էին նրանք։ Ես նետվեցի կնոջս կողմը՝ դեռ դաշույնը պահած, որ Տրուխաչևսկին չխանգարեր նրա կողքին, կրծքի տակ զարկելու։ Ես այդ տեղն էի ընտրել հենց սկզբից։ Այն պահին, երբ նետվեցի նրա կողմը, Տրուխաչևսկին տեսավ և, որ երբեք չէի սպասում նրանից, բռնեց ձեռքս ու գոռաց․
― Ուշքի եկեք, ի՛նչ եք անում։ Հե՜յ, ծառաներ։
Ես պոկեցի ձեռքս ու անխոս նետվեցի նրա վրա։ Մեր աչքերը հանդիպեցին, նա հանկարծ քաթանի գույն առավ, սփրթնեց մինչև շրթունքները, աչքերը մի առանձին փայլ ստացան, և, որ նույնպես երբեք չէի սպասում, սողոսկեց ռոյալի տակ ու իրեն դուրս գցեց դռնից։ Ուզում էի ետևից վազել, բայց իմ ձախ ձեռքից ծանրություն կախվեց։ Կինս էր։ Փորձեցի պոկվել։ Նա ավելի ծանր կախվեց ու բաց չթողեց։ Անսպասելի այդ արգելքը, ծանրությունն ու ինձ համար զզվելի նրա հպումը ավելի բորբոքեցին ինձ։ Զգում էի, որ կատարելապես մոլեգնած եմ և պետք է որ սարսափելի կերպարանք ունենամ, և ուրախ էի դրա համար։ Ամբողջ ուժով թափ տվի ձախ ձեռքս, և արմունկս դիպավ ուղիղ նրա դեմքին։ Նա ճչաց ու բաց թողեց ձեռքս։ Ուզում էի վազել Տրուխաչևսկու ետևից, բայց հիշեցի, որ ծիծաղելի կլիներ գուլպաներով կնոջս սիրեկանին հետապնդելը, իսկ ես չէի կամեն ում ծիծաղելի լինել, այլ կամենում էի լինել զարհուրելի։ Չնայած իմ ահավոր կատաղությանը, ես հիշում էի շարունակ, թե ինչ տպավորություն եմ թողնում դիմացինի վրա և նույնիսկ մասամբ ղեկավարվում էի այդ տպավորությամբ։ Շուռ եկա նրա կողմը։ Նա ընկած էր օթոցին և, իմ արմունկի հարվածից վնասված աչքը բռնած, նայում էր ինձ։ Դեմքին զարհուրանք ու ատելություն կար իմ հանդեպ, թշնամու հանդեպ, ինչպես բռնված առնետի աչքերում, երբ բարձրացնում են թակարդը։ Ես համենայն դեպս ուրիշ ոչինչ չէի տեսնում նրա մեջ, բացի իմ հանդեպ այդ վախից ու ատելությունից։ Դա հենց այն վախն ու ատելությունն էր իմ նկատմամբ, որ պետք է սեր առաջ բերեր մի ուրիշի հանդեպ։ Բայց գուցե դեռևս զսպեի ինձ ու չանեի այն, ինչ արեցի, եթե նա լռեր։ Բայց նա հանկարծ սկսեց խոսել ու ետ մղել դաշույն բռնած ձեռքս։
― Ուշքի եկ։ Ի՞նչ ես անում։ Քեզ ի՞նչ պատահեց։ Ոչինչ չկա, ոչինչ, ոչինչ․․․ Երդվո՜ւմ եմ։
Ես դեռ էլի կհապաղեի, բայց նրա այդ վերջին խոսքը, որից հակառակ եզրակացությանը եկա, այսինքն՝ որ ամեն ինչ եղել է, պատասխան էր ուզում։ Եվ պատասխանը պետք է ներդաշնակ լիներ այն հոգեվիճակին, որին հասցրել էի ինքս ինձ, իսկ այդ հոգեվիճակն անընդհատ զարգանում էր crescendo-ով և պետք է շարունակեր այդպես բարձրանալ։ Մոլեգնությունն էլ իր օրենքներն ունի։
― Մի՛ ստիր, ստո՜ր արարած,— աղաղակեցի և ձախ ձեռքով ճանկեցի ձեռքը, բայց նա դուրս պրծավ։ Այդժամ ես այնուամենայնիվ, չգցելով դաշույնը, ձախ ձեռքով բռնեցի նրա կոկորդը, տապալեցի մեջքի վրա ու սկսեցի խեղդել։ Ի՜նչ պինդ վիզ ուներ․․․ Նա ձեռքերով կառչեց ձեռքերիցս՝ պոկելով կոկորդից, և ես կարծես հենց դրան էլ սպասում էի, դաշույնով ամբողջ թափով հարվածեցի նրա կողքին, կողոսկրի տակ։
Երբ մարդիկ ասում են, թե իրենք կատաղության մոլուցքի մեջ չեն հիշում ինչ են անում՝ դատարկ բան է, սուտ։ Ես ամեն ինչ հիշում էի և ոչ մի վայրկյան չէի դադարում հիշել։ Որքան ավելի էի ներսումս բորբոքում մոլեգնության կրակը, այնքան վառ էր գիտակցության լույսն արծարծվում իմ մեջ, որի տակ չէի կարող չտեսնել այն ամենը, ինչ անում էի։ Ամեն վայրկյան գիտեի, թե ինչ եմ անում։ Չեմ կարող ասել, թե նախապես գիտեի թե ինչ եմ անելու, բայց այն վայրկյանին, երբ անում էի, նույնիսկ թվում է՝ դրանից էլ փոքր֊ինչ առաջ, գիտեի, որ անում եմ, կարծես այն բանի համար, որպեսզի հնարավոր լիներ զղջումը, որպեսզի կարողանայիր ասել ինքս ինձ, թե կարող էի կանգ առնել։ Ես գիտեի, որ հարվածում եմ կողոսկրից ցած, և որ դաշույնը կմխրճվի։ Այն պահին, երբ անում էի դա, գիտեի, որ ինչ֊որ սարսափելի բան եմ անում, այնպիսի բան, ինչպիսին ես երբեք չեմ արել, և որը սարսափելի հետևանքներ է ունենալու։ Բայց այդ գիտակցությունը փայլատակեց ու անցավ կայծակի նման, և գիտակցությանն անմիջապես հետևեց արարքը։ Եվ արարքն էլ գիտակցվեց արտակարգ հստակությամբ։ Ես լսեցի և հիշում եմ սեղմիրանի և էլի ինչոր բանի ակնթարթային դիմադրությունը և ապա շեղբի մխրճումը փափուկ բանի մեջ։ Նա բռնեց դաշույնը, մատները կտրեց, բայց չկարողացավ պահել։ Ես հետո բանտում, երբ արդեն բարոյական հեղաշրջում էր կատարվել իմ մեջ, երկար մտածում էի այդ պահի մասին, մտաբերում ինչ կարող էի և քննում եղածը։ Հիշում եմ, մի ակնթարթ, արարքին նախորդող մեն֊մի ակնթարթ այն ահավոր գիտակցումն ունեցա, որ սպանում ու սպանել եմ կնոջ, անպաշտպան կնոջ, ի՛մ կնոջր։ Այդ գիտակցության սարսափը մնացել է հիշողությանս մեջ և այդ պատճառով եզրակացնում ու մինչև անգամ աղոտ հիշում եմ, որ դաշույնը մխրճելուց հետո անմիջապես դուրս քաշեցի՝ ցանկանալով ուղղել եղածն ու դադարեցնել։ Մի վայրկյան կանգնած մնացի անշարժ, սպասելով, թե ինչ է լինելու, թե կարելի է արդյոք ուղղել։ Նա ոտքի թռավ, ճչաց․
― Դայա՜կ․․․ նա սպանե՜g ինձ։
Աղմուկից արթնացած դայակը կանգնել էր դռան մեջ։ Ես շարունակում էի այդպես կանգնած մնալ սպասելով ու չհավատալով։ Բայց այդ պահին նրա սեղմիրանի տակից դուրս հորդեց արյունը։ Այդ ժամանակ միայն հասկացա, որ ուղղել անհնար է, և իսկույն էլ որոշեցի, որ պետք էլ չէ, որ իմ ուզածն էլ հենց դա է և հենց այդ բանն էլ պետք է անեի։ Սպասեցի, մինչև նա ընկավ ու դայակը «Տե՜ր աստված» կանչելով վազեց նրա մոտ, և այդ ժամանակ միայն դեն նետեցի դաշույնն ու դուրս եկա սենյակից։
«Հարկավոր չէ իրար անցնել, պետք է իմանամ, թե ինչ եմ անում»,— ասացի ինքս ինձ՝ չնայելով նրան ու դայա կին։ Դայակը ճչում էր, կանչում աղախնին։ Ես անցա միջանցքով և, ուղարկելով աղախնին, գնացի իմ սենյակը։ «Հիմա ի՞նչ է հարկավոր անել,— հարցրեցի ինքս ինձ և իսկույն էլ հասկացա, թե ինչ։ Մտնելով առանձնասենյակ, ես ուղիղ մոտեցա պատին, իջեցրի ատրճանակը, զննեցի,— լցված էր,— և դրեցի սեղանին։ Հետո բազմոցի ետևից հանեցի դաշույնի պատյանն ու նստեցի բազմոցին։
Երկար նստեցի այդպես։ Ոչինչ չէի մտածում, ոչինչ չէի հիշում։ Դռան ետևից ոտնաձայներ էին հասնում ականջիս։ Լսեցի, որ ինչ-որ մեկը եկավ, հետո՝ էլի մեկը։ Այնուհետև լսեցի ու տեսա, թե ինչպես Եգորն առանձնասենյակ բերեց կայարանում մնացած իմ զամբյուղը։ Կարծես պետք էր որևէ մեկին․․․
— Լսեցի՞ր ինչ է պատահել,— ասացի։— Դռնապանին ասա, որ իմաց տան ոստիկանությանը։
Նա ոչինչ չասաց ու դուրս գնաց։ Վեր կացա, կողպեցի դուռն ու գլանակ և լուցկի հանելով սկսեցի ծխել։ Դեռ չէի ծխել վերջացրել, երբ քունը հաղթեց ու տապալեց ինձ։ Քնեցի հավանաբար մի երկու ժամ։ Հիշում եմ, երազում տեսնում էի, որ ես ու նա համերաշխ էինք, վիճել էինք մինչ այդ, բայց հաշտվում էինք, և չնայած էլի ինչ֊որ բան մի քիչ խանգարում էր՝ հաշտ էինք արդեն։ Արթնացա դռան թակոցից։ «Ոստիկանությունն է,— մտածեցի՝ զարթնելով։— Ախր սպանեցի կարծես թե։ Բայց գուցե նա է, և ոչինչ չի եղել»։ Դուռը դեռ թակում էին։ Չէի պատասխանում, փորձում էի որոշել այդ հարցը՝ եղե՞լ է դա, թե ոչ։ Այո, եղել է։ Հիշեցի սեղմիրանի դիմադրությունն ու շեղբի մխրճվելը, և սարսուռ անցավ մարմնովս։ «Այո, եղել է։ Այո, այժմ հարկավոր է նաև ինքս ինձ»,— ասացի մտքումս։ Բայց ասում էի այդ բանն ու գիտեի, որ ինձ չեմ սպանի։ Սակայն վեր կացա ու նորից ձեռքս առա ատրճանակը։ Բայց, տարօրինակ բան․ հիշում եմ, թե ինչպես առաջներում շատ անգամ եմ մոտ եղել ինքնասպանության, թե ինչպես նույնիսկ այդ օրը գնացքում դա հեշտ էր թվում ինձ, հեշտ՝ հենց այն պատճառով, որ մտածում էի, թե դրանով կհաղթեմ նրան։ Իսկ այժմ ես ամենևին չէի կարող ոչ միայն ինքնասպան լինել, այլև մտածել այդ մասին։ «Ինչո՞ւ այդ բանն անեմ» հարցնում էի ինքս ինձ ու պատասխան չէի ստանում։ Նորից դուռը ծեծեցին։ «Այո, նախ հարկավոր է իմանալ, թե ով է բախում։ Դեռ ժամանակ կունենամ»։ Ցած դրի ատրճանակն ու ծածկեցի թերթով։ Մոտեցա դռանն ու ետ քաշեցի սողնակը։ Կնոջս քույրն էր՝ բարի, պարզամիտ մի այրի։
— Վա՜սյա․․․ սա ի՞նչ բան է,— ասաց նա, և հոսեցին միշտ թափվելու պատրաստ նրա արցունքները։
― Ի՞նչ ես ուզում,— հարցրի կոպտորեն։ Զգում էի, որ բոլորովին պետք չէր և կարիք չկար նրա հետ կոպիտ լինել, բայց որևէ այլ տոն գտնել անկարող էի։
— Վասյա, նա մեռնո՜ւմ է։ Իվան Ֆյոդորովիչն ասաց։— Այդ Իվան Ֆյոդորովիչը բժիշկ էր, նրա բժիշկը, խորհրդատուն։
― Մի՞թե նա այստեղ է,— հարցրի, և կնոջս հանդեպ ողջ չարությունը նորից գլուխ բարձրացրեց իմ մեջ։— Է՛, ուրեմն ի՞նչ։
― Գնա նրա մոտ, Վասյա։ Ա՜խ, ինչ սարսափելի է,— ասաց։
«Գնամ նրա մո՞տ»,— հարց տվի ինքս ինձ։ Եվ անմիջապես պատասխանեցի, որ հարկավոր է գնալ նրա մոտ, որ հավանաբար միշտ այդպես է արվում, որ երբ ամուսինն ինձ նման սպանում է կնոջը՝ անպայման պիտի գնա նրա մոտ։ «Եթե այդպես է ընդունված՝ հարկավոր է գնալ,— ասացի ինքս ինձ։— Եվ եթե անհրաժեշտ լինի՝ միշտ էլ ժամանակ կգտնեմ»,— մտածեցի ինքնասպանություն գործելու իմ մտադրության մասին և գնացի կնոջս քրոջ ետևից։ «Հիմա պարապ խոսքեր կլինեն, ծամածռություններ, բայց ես չեմ ենթարկվի դրանց»,— ասացի ինքս ինձ։
― Սպասիր,— ասացի կնոջս քրոջը,— ծիծաղելի է առանց կոշիկների, թող գոնե տուֆլի հագնեմ։
'''XXVIII'''
― Եվ զարմանալի՜ բան։ Կրկին, երբ դուրս եկա առանձնասենյակից ու գնացի սովոր սենյակներով, իմ մեջ նորից հույս ծագեց, թե ոչինչ չի եղել, բայց բժշկական այդ գարշանքի՝ յոդոֆորմի, կարբոլաթթվի հոտը ցնցեց ինձ։ Ոչ, ամեն ինչ եղել է։ Միջանցքով մանկասենյակի կողքից անցնելիս տեսա Լիզոչկային։ Նա նայում էր ինձ վախվորած աչքերով։ Ինձ նույնիսկ թվաց, թե այդտեղ էին բոլոր հինգ երեխաները և բոլորն էլ ինձ էին նայում։ Մոտեցա դռանը, և աղախինը ներսից բացեց իմ առջև ու դուրս եկավ։ Առաջին բանը, որ աչքովս ընկավ, կնոջս բաց մոխրագույն զգեստն էր աթոռի վրա՝ արյունից ամբողջովին սևացած։ Մեր երկտեղ անկողնու, ավելի ճիշտ՝ նույնիսկ իմ անկողնու վրա,— ավելի հեշտ էր այդ կողմից մոտենալը,— պառկած էր նա ծնկները բարձր։ Պառկած էր ուղիղ, միայն բարձիկների վրա, կոճակներն արձակած կոֆտայով։ Վերքի վրա ինչ-որ բան էր դրված։ Սենյակը բռնված էր յոդոֆորմի ծանր հոտով։ Ամենից առաջ և ամենից ավելի ինձ զարմացրեց ուռած ու այտուցից կապտած երեսը, քթի մի մասն ու աչքի տակը։ Իմ արմունկի հարվածի հետևանքն էր դա, երբ ուզում էր ձեռքս պահել։ Գեղեցկության հետք անգամ չկար, այլ ինչ-որ նողկալի բան էր նա իմ աչքում։ Կանգ առա շեմին։
― Մոտեցիր, մոտեցիր նրան,— ասաց ինձ քույրը։
«Այո, հավանաբար ուզում է ապաշխարել»,— անցավ մտքովս։ «Ներե՞մ։ Այո, նա մեռնում է, և կարելի է ներել նրան»,— մտածեցի՝ աշխատելով մեծահոգի լինել։ Կիպ մոտեցա։ Նա դժվարությամբ վրաս բարձրացրեց աչքերը, որոնցից մեկը վնասված էր, և ճիգով ասաց․
— Վերջը հասար քո ուզածին, սպանեցիր․․․— Եվ նրա դեմքին, ֆիզիկական տառապանքի և նույնիսկ մոտալուտ մահվան տագնապի միջից արտահայտվեց նույն վաղեմի, ինձ ծանոթ պաղ անասնական ատելությունը։— Երեխաներին․․․ ես այնուամենայնիվ քեզ․․․ չեմ տա․․․ Նա (իր քույրը) կվերցնի․․․
Իսկ այն, ինչ գլխավորն էր ինձ համար՝ իր մեղքի, դավաճանության մասին կարծես անկարևոր համարեց հիշել։
― Այո, նայիր ու հիացիր քո արածով,— ասաց՝ նայելով դռան կողմը և հեծկլտաց։ Դռան մեջ կանգնած էր քույրը երեխաների հետ։— Այո, ահա թե ինչ արեցիր դու։
Նայեցի երեխաներին, նրա ջարդված կապտած, դեմքին և առաջին անգամ մոռացա ինքս ինձ, իմ իրավունքները, իմ հպարտությունը, առաջին անգամ մարդ տեսա նրա մեջ։ Եվ այնքան աննշան թվաց այն ամենը, որ վիրավորել էր ինձ՝ իմ ողջ խանդը, և այնքան նշանակալի՝ իմ արածը, որ ուզում էի երեսս սեղմել նրա ձեռքին ու ասել՝ «Ներիր», բայց չհամարձակվեցի։
Նա լռում էր փակ աչքերով, ըստ երևույթին ուժ չունենալով շարունակելու։ Հետո նրա այլանդակված դեմքն սկսեց դողալ ու կնճռոտվեց։ Նա թույլ ետ հրեց ինձ։
― Ինչի՞ համար եղավ այս ամենը։ Ինչի՞ համար։
— Ներիր ինձ,— ասացի։
― Ներե՞մ․․․ հիմարությո՛ւն է այդ ամենը․․․ Միայն թե չմեռնե՜մ․․․ — աղաղակեց նա՝ մի փոքր տեղից բարձրանալով, և նրա տենդագին փայլող աչքերը սևեռվեցին վրաս։— Այո, դու հասար քո ուզածին․․․ Ատո՜ւմ եմ․․․ Ա՜յ․․․ Ա՛խ,— հավանաբար զառանցանքի մեջ, ինչ֊որ բանից վախենալով, ճչաց նա։— Ըհը, սպանիր, սպանիր, ես չեմ վախենում․․․ Միայն թե ամենքին, ամենքին, ու նրան էլ։ Փախա՜վ, փախա՜վ․․․
Զառանցանքը շարունակվեց անընդհատ։ Նա չէր ճանաչում ոչ ոքի։ Նույն օրն իսկ, կեսօրի մոտ նա մեռավ։ Ինձ մինչ այդ, ժամը ութին տարան քաղաքամաս և այնտեղից՝ բանտ։ Եվ այնտեղ նստելով տասնմեկ ամիս, սպասելով դատին, ես մի լավ քննության ենթարկեցի ինձ ու իմ անցյալը և հասկացա ամեն ինչ։ Սկսեցի հասկանալ երրորդ օրվանից։ Երրորդ օրը ինձ տարան այնտեղ․․․
Պոզդնիշևն ինչ-որ բան էր ուզում ասել, բայց այլևս անկարող լինելով պահել հեկեկանքները՝ կանգ առավ։ Ուժերը հավաքելով, շարունակեց․
— Ես սկսեցի հասկանալ այն ժամանակ միայն, երբ տեսա նրան ղագաղում․․․— Նա հեծկլտաց, բայց իսկույն էլ շարունակեց շտապով։— Միայն այն ժամանակ, երբ տեսա նրա անկենդան դեմքը, հասկացա, թե ինչ եմ արել։ Հասկացա, որ ես, ես եմ սպանել նրան, և ինձնով է պայմանավորվել այն, որ նա ողջ, շարժուն, տաք է եղել, իսկ հիմա դարձել է անշարժ, մոմագույն, պաղ, և որ այդ բանը չի կարելի ուղղել երբեք, ոչ մի տեղ, ոչնչով։ Ով չի ապրել այդ բանը, չի կարող հասկանալ․․․ Ո՜ւ-ո՜ւ-ո՜ւ․․․— ճչաց նա մի քանի անգամ ու լռեց։
Մենք երկար նստած էինք անխոս։ Նա հեծկլտում էր ու լուռ օրորվում իմ դեմ։
― Էհ, ներեցեք․․․
Նա շուռ եկավ ինձնից ու թեք ընկավ նստարանին՝ ծածկվելով պլեգով։ Այն կայարանում, ուր պետք է իջնեի,— առավոտվա ժամը ութն էր,— ես մոտեցա նրան հրաժեշտ տալու։ Քնած էր թե քնած էր ձևանում՝ չհասկացա, բայց նա չէր շարժվում։ Թեթևակի ձեռք տվի նրան։ Աչքերը բացեց, և երևաց, որ քնած չէր եղել։
― Մնաք բարով,— ասացին ձեռքս մեկնելով։
Նա սեղմեց ձեռքս ու թեթև ժպտաց, բայց այնպես խղճալի, որ լացս եկավ։
― Այո, ներեցեք,— կրկնեց նա նույն խոսքը, որով և եզրափակել էր իր ողջ պատմությունը։
== «Կրեյցերցան սոնատի» վերջաբանը ==
Ես ստացել և ստանում եմ բազմաթիվ նամակներ ինձ անծանոթ անձնավորություններից, որոնք ինձ խնդրում են պարզ ու հասկանալի խոսքերով բացատրել այն, թե որն է իմ հայեցակետը «Կրեյցերյան սոնատ» վերտառությամբ իմ գրած պատմվածքի նյութի վերաբերյալ։ Կփորձեմ անել այդ, այսինքն՝ կարճառոտ խոսքով հնարավորության սահմաններում արտահայտել էությունն այն բանի, որ ցանկացել եմ ասել պատմվածքում, և այն եզրահանգումները, որք ըստ իս, կարելի է հետևցնել դրանից։
Ցանկացել եմ ասել, ''առաջին'', որ մեր հասարակության մեջ հաստատվել է աներկբա, բոլոր դասերի համար ընդհանուր և կեղծ գիտության կողմից պաշտպանվող այն համոզումը, թե սեռական հարաբերությունն առողջության համար անհրաժեշտ գործ է, և քանի որ ամուսնությունը ոչ միշտ է հնարավոր, ապա արտաամուսնական սեռական հարաբերությունը, որ տղամարդուն դրամական փոխհատուցումից բացի ոչինչ չի պարտավորեցնում, միանգամայն բնական բան է, ուստի և պետք է խրախուսվի։ Այս համոզումն այն աստիճան է դարձել ընդհանուր և կայուն, որ ծնողները, բժիշկների խորհրդով, իրենք են կազմակերպում իրենց զավակների այլասերումը․ կառավարությունները, որոնց միակ իմաստն իրենց քաղաքացիների բարոյական ապահովության հոգացողությունն է, կարգավորում են այլասերությունը, այսինքն ընթացքի մեջ են դնում կանանց մի ամբողջ դասի, որոնք պարտավոր են կործանվել մարմնապես ու հոգեպես՝ տղամարդկանց թվացյալ պահանջմունքները բավարարելու համար, իսկ ամուրի մարդիկ կատարելապես հանգիստ խղճով անձնատուր են լինում անառակության։
Եվ ահա ես կամեցել եմ ասել, թե վատ բան է դա, որովհետև անկարելի է որոշ մարդկանց առողջության համար կործանել մյուս մարդկանց մարմինն ու հոգին, ինչպես անկարելի է, որ մարդկանցից ոմանք իրենց առողջության համար խմեն մյուս մարդկանց արյունը։
Իսկ եզրակացությունը, որ, իմ կարծիքով, բնականորեն կարելի է հետևցնել սրանից, այն է, որ հարկ չկա ենթարկվելու այդ մոլորությանն ու խաբեությանը։ Իսկ չենթարկվելու համար հարկավոր է նախ չհավատալ անբարոյական ուսմունքներին, ինչպիսի կեղծ գիտությունների կողմից էլ դրանք պաշտպանվեն, և ապա՝ հասկանալ, որ նման սեռական հարաբերության մեջ մտնելը, երբ մարդիկ կամ ազատում են իրենց դրա հնարավոր հետևանքներիցս երեխաներից, կամ այդ հետևանքների ողջ ծանրությունը բարդում են կնոջ վրա, կամ կանխարգելում են երեխա ծնելու հնարավորությունը,— որ նման սեռական հարաբերությունը հանցագործություն է բարոյական ամենահասարակ պահանջի հանդեպ, ստորություն, և որ այդ պատճառով ստոր կյանք վարել չցանկացող մարդիկ պետք է չանեն այդ բանը։
Իսկ այն բանի համար, որ նրանք կարողանան ժուժկալել, բնական ապրելակերպ վարելուց՝ չխմելուց, որկրամոլությամբ չտարվելուց, միս չուտելուց և աշխատանքից (ոչ թե մարմնամարզությունից, այլ ջանադիր, ոչ խաղուպար աշխատանքից) չխուսափելուց բացի, պետք է մտքներով անգամ չանցկացնեն ուրիշների կանանց հետ հարաբերություն ունենալու հնարավորությունը, ինչպես յուրաքանչյուր մարդ այդ բանը հնարավոր չի համարում իր և մոր, քույրերի, ազգականուհիների, իր ընկերների կանանց հետ։
Իսկ այն բանի ապացույցը, թե ժուժկալությունը հնարավոր է և պակաս վտանգավոր ու վնասակար առողջության համար, քան անժուժկալությունը, ամեն տղամարդ իր շուրջը կգտնի հարյուրավորներով։
Սա՝ առաջինը։
''Երկրորդն'' այն է, որ մեր հասարակության մեջ այն կարծիքի հետևանքով, թե սիրային հարաբերությունը ոչ միայն առողջության ու հաճույքի անհրաժեշտ պայման է, այլև կյանքի բանաստեղծական, վսեմ բարիք, ամուսնական անհավատարմությունը հասարակության բոլոր շերտերում (առանձնապես՝ գեղջկական, ամուսիններին զինվոր տանելու պատճառով) ամենասովորական երևույթն է դարձել։
Եվ ես կարծում եմ, որ դա վատ է։ Իսկ սրանից բխող եզրակացությունն այն է, որ պետք չէ այդ բանն անել։
Իսկ այդ բանը չանելու համար հարկավոր է, որ փոխվի հայացքը մարմնական սիրո վերաբերյալ, որ տղամարդիկ ու կանայք ընտանիքներում և հասարակական կարծիքի թելադրանքով դաստիարակվեն այնպես, որ մինչև ամուսնությունն ու դրանից հետո սիրահարվելուն և սրա հետ կապված մարմնական սիրուն չնայեն իբրև բանաստեղծական ու վեհ վիճակի, ինչպես այժմ են նայում, այլ նայեն որպես մարդու համար նվաստացուցիչ անասնական վիճակի, և որ ամուսնության ժամանակ տրվող հավատարմության երդման խախտումը հասարակական կարծիքի կողմից դատապարտվի գոնե այնպես, ինչպես դատապարտվում են դրամական պարտավորությունների խախտումն ու առևտրական խաբեությունները, և ոչ թե փառաբանվի, ինչպես արվում է այժմ վեպերում, բանաստեղծություններում, երգերում, օպերաներում և այլն։
Սա՝ երկրորդը։
''Երրորդն'' այն է, որ մեր հասարակության մեջ, դարձյալ մարմնական սիրուն տրվող նույն կեղծ նշանակության հետևանքով, մանկածնությունը կորցրել է իր իմաստը և ամուսնական հարաբերությունների նպատակ ու արդարացում լինելու փոխարեն խոչընդոտ է դարձել սիրային հարաբերությունները հաճելի կերպով շարունակելու ճանապարհին, և որ այդ պատճառով թե ամուսնությունից դուրս և թե ամուսնության մեջ, բժշկական գիտության սպասավորների խորհրդով, սկսել է տարածվել կնոջը մանկածնության հնարավորությունից զրկող միջոցների գործածումը, կամ սկսել է բարք ու սովորություն դառնալ մի բան, որ չկար առաջներում և այժմ էլ չկա նահապետական գեղջուկ ընտանիքներում՝ ամուսնական հարաբերությունների շարունակումը հղիության ու կուրծք տալու շրջանում։
Եվ ես կարծում եմ, որ դա վատ է։ Մանկածնության առաջն առնող միջոցների գործադրումը վատ է նախ այն պատճառով, որ մարդկանց ազատում է երեխաների մասին հոգսերից ու նեղություններից՝ մարմնական սիրո փոխհատուցումից, և ապա՝ այն պատճառով, որ դա մի տեսակ խիստ մոտ է մարդու խղճին ամենաներհակ արարքին՝ սպանությանը։ Եվ վատ է անժուժկալությունը հղիության ու կուրծք տալու ժամանակ, որովհետև սպառում է կնոջ մարմնական և, որ գլխավորն է, հոգեկան ուժերը։
Իսկ սրանից բխող եզրակացությունն այն է, որ պետք չէ այդ բանն անել։ Իսկ այդ բանը չանելու համար պետք է հասկանալ, որ ամուրի վիճակում մարդկային արժանապատվության պայման հանդիսացող ժուժկալությունը առավել պարտադիր է ամուսնացած ժամանակ։
Սա՝ երրորդը։
''Չորրորդն'' այն է, որ մեր հասարակության մեջ, ուր երեխաները դառնում են կամ խանգարիչ հանգամանք վայելքների համար, կամ դժբախտ պատահականություն, կամ յուրատեսակ հաճույք, երբ ծնվում են նախապես որոշված քանակով, այդ երեխաները դաստիարակվում են ոչ ըստ մարդկային կյանքի այն խնդիրների, որ առաջադրվելու է նրանց իբրև բանական ու սիրող էակն երի, այլ սոսկ այն բավականություններին համապատասխան, որ նրանք կարող են պատճառել իրենց ծնողներին։ Եվ որ դրա հետևանքով մարդկանց զավակները դաստիարակվում են անասունների ձագերի նման, այնպես որ ծնողների գլխավոր հոգսը նրանց մարդկային արժանավոր գործունեության նախապատրաստելը չէ, այլ այն (ուր ծնողներին սատարում է բժշկություն կոչվող կեղծ գիտությունը), որ հնարավորին չափ լավ սնեն երեխաներին, մեծացնեն նրանց քաշն ու հասակը, դարձնեն մարմնով մաքուր, սպիտակ, կլորիկ, սիրունիկ (եթե ստորին դասերում չեն անում այդ բանը, ապա միայն՝ ստիպված, իսկ մոտեցումը նույնն է)։ Եվ փափկասուն երեխաների մեջ, ինչպես չափից դուրս բտած ամեն տեսակ կենդանիների մեջ, անբնականորեն վաղ է ի հայտ գալիս անհաղթահարելի ցանկասիրությունը, որ այդ երեխաների ահավոր տանջանքների պատճառն է դառնում պատանեկան հասակում։ Շքեղ զգեստները, ընթերցանությունը, հանդիսանքները, երաժշտությունը, պարերը, համադամ սնունդը, կյանքի բոլոր պայմանների տուփերի վրայի նկարներից մինչև սիրավեպերը, վիպակներն ու պոեմները, ավելի են բորբոքում այդ ցանկասիրությունը, և դրա հետևանքով սեռական ամենասարսափելի արատներն ու հիվանդությունները երկու սեռի երեխաների հասունացման սովորական պայմաններն են դառնում և հաճախ մնում են նաև հասուն տարիքում։
Եվ ես կարծում եմ, որ վատ է դա։ Իսկ այն եզրակացությունը, որ կարելի է հետևցնել դրանից, այն է, որ հարկավոր է վերջ տալ մարդկանց զավակներին կենդանիների ձագերի պես դաստիարակելուն և մարդկանց զավակների դաստիարակության հիմքում դնել այլ նպատակներ մարմինը խնամելուց, սիրունացնելուց զատ։
Սա՝ չորրորդը։
''Հինգերորդն'' այն է, որ մեր հասարակության մեջ, ուր երիտասարդ տղամարդու և կնոջ միջև սիրահարական կապը, որի հիմքում դարձյալ մարմնական սերն է, հասցվել է մարդկային տենչերի բարձրագույն բանաստեղծական նպատակի աստիճանին, և դրա ապացույցն է մեր հասարակության ամբողջ արվեստն ու պոեզիան։ Երիտասարդներն իրենց կյանքի լավագույն ժամանակը նվիրում են մի բանի․ տղամարդիկ սիրո ամենալավ առարկաները փնտրելուն, գտնելուն ու նրան տիրանալուն՝ սիրային կապի կամ ամուսնության ձևով, իսկ կանայք ու աղջիկները՝ տղամարդկանց գայթակղելուն և սիրային կապի կամ ամուսնության մեջ ներգրավելուն։
Եվ դրա հետևանքով մարդկանց լավագույն ուժերը ծախսվում են ոչ միայն անօգուտ, այլ վնասակար գործունեության վրա։ Դրանից էլ մեր կյանքի անմիտ շռայլության մեծ մասը, դրանից էլ՝ տղամարդկանց պարապությունն ու կանանց անամոթությունը, որոնք չեն խորշում հայտնապես այլասերված կանանցից փոխառնված մոդաներով իրենց մարմնի ցանկություն հարուցող մասերը ցուցադրելուց։
Եվ ես կարծում եմ, որ վատ է դա։
Վատ է այն պատճառով, որ սիրո առարկայի հետ ամուսնությամբ կամ ամուսնությունից դուրս միանալու նպատակը, որքան էլ բանաստեղծականացվի, մարդուն անարժան նպատակ է, այնպես, ինչպես մարդուն անվայել է համեղ ու առատ սնունդ ձեռք բերելու նպատակը, որ շատերին բարձրագույն բարիք է թվում։
Իսկ այն եզրակացությունը, որ կարելի է հետևցնել սրանից, այն է, որ պետք չէ մտածել, թե մարմնական սերը ինչ֊ինչ բացառիկ վեհ բան է, այլ պետք է հասկանալ, որ մարդուն արժանի նպատակը՝ լինի մարդկությանը թե հայրենիքին, գիտությանը թե արվեստին (էլ չասենք՝ աստծուն) ծառայելու, մի խոսքով, ամենայն նպատակ, որ արժանի ենք համարում մարդուն, ձեռք չի բերվում ամուսնության մեջ կամ դրանից դուրս սիրո առարկայի հետ միանալու միջոցով, այլ, ընդհակառակն, սիրահարությունը և սիրո առարկայի հետ միանալը (որքան էլ փորձեն հակառակն ապացուցել բանաստեղծություններում ու արձակ գործերում) երբեք չի դյուրացնում մարդուն արժանի նպատակի ձեռքբերումը, այլ դժվարացնում է միշտ։
Սա էլ հինգերորդը։
Ահա այն էականը, որ ես ցանկացել եմ ասել և կարծում եմ՝ ասել եմ իմ պատմվածքում։ Եվ ինձ թվում էր, թե կարելի է դատել այս դրույթների մատնանշած չարիքը վերացնելու ուղիների մասին, սակայն դրանց հետ չհամաձայնել չի կարելի երբեք։
Ինձ թվում էր, թե այս դրույթներին չհամաձայնել անկարելի է նախ այն պատճառով, որ դրանք միանգամայն համապատասխան են միշտ շվայտությունից դեպի ավելի ու ավելի կատարյալ ողջախոհություն ընթացող մարդկության առաջադիմությանն ու հասարակության բարոյական գիտակցությանը, մեր խղճին, որ միշտ դատապարտում է շվայտությունն ու գնահատում ողջախոհությունը. և ապա՝ այն պատճառով, որ այս դրույթները սոսկ անխուսափելի եզրահանգումներ են ավետարանական վարդապետությունից, եզրահանգումներ, որ մենք կամ քարոզում ենք, կամ, համենայն դեպս, թեև անգիտակցորեն, բարոյականության վերաբերյալ մեր հասկացությունների հիմքն ենք ընդունում։
Բայց այդպես չստացվեց։
Ոչ ոք, ճիշտ է, ուղղակիորեն չի ժխտում այն դրույթը, որ անառակություն չպետք է անել ամուսնությունից առաջ, ինչպես և ամուսնությունից հետո, որ պետք չէ արհեստականորեն բնաջնջել մանկածնությունը, որ պետք չէ երեխաներին զվարճության խաղալիք դարձնել և սիրային միությունը բարձր դասել մնացած ամեն ինչից, մի խոսքով, ոչ ոք չի վիճարկում այն, որ ողջախոհությունը վեր է անառակությունից։ Սակայն ասում են. «Եթե ամուրիությունն ավելի լավ է ամուսնությունից, ապա բնականաբար մարդիկ պետք է անեն այն, ինչ ավելի լավ է։ Բայց եթե մարդիկ վարվեն այդպես, ապա մարդկային ցեղը կդադարի, ուստի և մարդկային ցեղի իդեալը չի կարող լինել իր իսկ ոչնչացումը»։
Բայց այլևս չխոսելով այն մասին, որ մարդկային ցեղի ոչնչացումը նոր հասկացություն չէ մեր հասարակության մարդկանց համար, այլ կրոնասեր անձանց համար հավատի դոգմա է, իսկ գիտուն մարդկանց համար՝ արևի սառչելու դիտարկումներից բխող անխուսափելի եզրահանգում, այդ առարկության մեջ մի ուրիշ մեծ, տարածված ու հին թյուրիմացություն կա։
Ասում են․ «Եթե մարդիկ հասնեն կատարյալ ողջախոհության իդեալին՝ կոչնչանան, ուստի և այդ իդեալը ճշմարիտ չէ»։ Բայց այդպես ասողները դիտավորյալ կամ ոչ դիտավորյալ շփոթում են երկու տարասեռ բաներ՝ կանոնը, պատվերը և իդեալը։
Ողջախոհությունը կանոն կամ պատվեր չէ, այլ իդեալ կամ, ավելի շուտ, նրա պայմաններից մեկը։ Իսկ իդեալն այն ժամանակ է միայն իդեալ, երբ նրա իրականացումը հնարավոր է սոսկ գաղափարի, մտքի մեջ, երբ այն հասանելի է թվում միայն անսահմանության մեջ և երբ, այդ պատճառով, նրան մերձենալու հնարավորությունն անսահման է։ Եթե իդեալը ոչ միայն հասանելի լիներ, այլև կարողանայինք պատկերացնել նրա իրագործումը, այն կդադարեր իդեալ լինելուց։ Այդպիսին է Քրիստոսի իդեալը՝ աստծո արքայության հաստատումը երկրի վրա, մի իդեալ, որ նախագուշակել են դեռ մարգարեները, թե կգա ժամանակ, երբ բոլոր մարդիկ աստուծո խոսքով կշարժվեն, սրերից արորներ կկռեն և նիզակներից՝ մանգաղներ, առյուծը կպառկի գառնուկի կողքին և բոլոր էակները կմիավորվեն սիրով։ Մարդկային կյանքի ողջ իմաստը դեպի այս իդեալը տանող ընթացքն է, ուստի և ձգտումը քրիստոնեական իդեալին՝ նրա ողջ միագումարությամբ և ողջախոհության, որպես այդ իդեալի պայմաններից մեկին, ոչ միայն չի բացառում կյանքի հնարավորությունը, այլև, ընդհակառակը, քրիստոնեական այդ իդեալի չգոյությունն ի չիք կդարձներ ամենայն առաջընթաց և, հետևաբար, կյանքի հնարավորությունը։
Այն դատողությունը, թե մարդկային ցեղի գոյությունը կդադարի, եթե մարդիկ ամբողջ զորությամբ ձգտեն ողջախոհության, նման է այն դատողությանը, որ կանեին (և անում են), թե մարդկային ցեղը կկործանվի, եթե մարդիկ իրենց գոյության համար պայքարելու փոխարեն ամբողջ կարողությամբ ձգտեն բարեկամների, թշնամիների, ամենայն շնչավորի հանդեպ սիրո իրականացման։ Նման դատողությունները բարոյական կողմնորոշման երկու եղանակի տարբերությունը չհասկանալու արդյունքն են։
Ինչպես ճամփա որոնողին, ճանապարհորդին ուղի ցույց տալու երկու կերպ կա, այնպես էլ բարոյական կողմնորոշման երկու եղանակ գոյություն ունի ճշմարտությունը որոնող մարդու համար։ Մի եղանակն այն է, որ մարդուն ասում են, թե ինչ առարկաներ են հանդիպելու իր ճանապարհին, և նա կողմնորոշվում է դրանց միջոցով։
Մյուս եղանակն այն է, որ մարդուն տրվում է միայն ուղղությունն ըստ կողմնացույցի, որ ուղևորը վերցնում է իր հետ և որով տեսնում է միշտ նույն անփոփոխ ուղղությունը և այդ պատճառով՝ իր ամեն մի շեղումը դրանից։
Բարոյական կողմնորոշման առաջին եղանակն արտաքին սահմանումների, կանոնների կերպ է. մարդուն տրվում են որոշակի հայտանիշերն այն արարքների, որ նա պարտավոր է գործել կամ չգործել։
«Պահպանիր շաբաթ օրվա կարգը, թլփատվիր, մի գողանա, ոգելից խմիչք մի խմիր, սպանություն մի անի, տասանորդը տուր աղքատներին, մի շնանա, լվացում արա և աղոթիր օրը հինգ անգամ, խաչ հանիր երեսիդ, հաղորդություն առ և այլն»։ Այսպիսիք են կրոնական արտաքին ուսմունքների հրահանգները՝ բրահմանական, բուդդայական, մահմեդական, հրեական եկեղեցական, որ սխալ կերպով քրիստոնեական է կոչվում։
Մյուս եղանակը մարդուն անհասանելի կատարելությունը նրան մատնացույց անելու կերպն է, կատարելություն, որի ձգտումը նա գիտակցում է ինքն իր մեջ․ մարդու առջև նախանշվում է իդեալը, որի հարաբերությամբ նա միշտ կարող է տեսնել իր հեռացման աստիճանը նրանից։
«Քո Տեր Աստվածը սիրիր բոլոր սրտովդ և բոլոր անձովդ և բոլոր մտքովդ և քո մերձավորը սիրիր անձիդ պես։ Եղեք կատարյալ, որպես հայրը ձեր երկնավոր»։
Այսպիսին է Քրիստոսի վարդապետությունը։
Կրոնական արտաքին ուսմունքների ստուգումը արարմունքների համապատասխանությունն է այդ ուսմունքների սահմանումների հետ, և համապատասխանությունը հնարավոր է այստեղ։
Քրիստոսի ուսմունքի կենսագործման ստուգումը իդեալական կատարելության հետ անհամապատասխանության աստիճանի գիտակցումն է։ (Մերձեցման աստիճանը չի երևում. երևում է միայն շեղումը կատարելությունից)։
Արտաքին օրենքը դավանողը նման է սյունից կախ լապտերի տակ կանգնած մարդու։ Նա կանգնած է այդ լապտերի լույսի մեջ, իր համար լույս է, և գնալու ուրիշ տեղ չունի։ Քրիստոսի վարդապետությունը դավանողը նման է մի մարդու, որ լապտերը տանում է իր առջևում՝ ավելի կամ պակաս երկար ձողի ծայրին․ լույսը միշտ առջևում է և միշտ դրդում է նրան գնալ իր ետևից և էլի ու էլի նոր ու առինքնող լուսավոր տարածություն է բացում նրա առջև։
Փարիսեցին գոհություն է հայտնում աստծուն, որ ինքը կատարում է ամեն ինչ։
Հարուստ երիտասարդն էլ է մանկուց ամեն ինչ կատարել և չի հասկանում, թե ինքն ինչի պակասը կարող է զգալ։ Եվ նրանք չեն կարող այլ կերպ մտածել․ նրանց առջև չկա այն բանը, որին շարունակեին ձգտել։ Տասանորդը տրված է, շաբաթ օրվա կարգը՝ պահպանված, ծնողները հարգված են, շնություն, գողություն, սպանություն չկա։ Էլ ի՞նչ է պետք։ Մինչդեռ քրիստոնեական վարդապետությունը դավանողի մեջ կատարելության յուրաքանչյուր աստիճանին հասնելը հարուցում է ավելի բարձր աստիճանի ոտք դնելու պահանջը, որտեղից առավել բարձրն է սկսվում, և այդպես՝ անվերջ։
Քրիստոսի օրենքին հետևողը միշտ աստանդականի վիճակում է։ Նա իրեն շարունակ անկատար է զգում՝ ետևում չտեսնելով իր անցած ճանապարհը, այլ միշտ առջևում տեսնելով այն ուղին, որով դեռ պետք է գնալ և որն ինքը չի անցել դեռևս։
Սա է Քրիստոսի վարդապետության տարբերությունը մնացած բոլոր կրոնական ուսմունքներից, տարբերություն, որ պահանջների այլազանության մեջ չէ, այլ մարդկանց կողմնորոշելու եղանակի տարբերության մեջ։ Քրիստոսը կենցաղավարելու ոչ մի սահմանում չի տվել, չի նախորոշել ոչ մի հաստատակարգ, երբեք չի օրինավորել նաև ամուսնության կարգը։ Սակայն Քրիստոսի վարդապետության յուրահատկությունները չըմբռնող մարդիկ, սովոր լինելով արտաքին ուսմունքների և ցանկանալով իրենց արդարացի զգալ, ինչպես իրեն արդարացի է զգում փարիսեցին, հակառակ Քրիստոսի վարդապետության ամբողջ ոգուն, նրա տառից սարքել են կանոնների արտաքին մի ուսմունք, որ եկեղեցական քրիստոնեական ուսմունք է հորջորջվում, և այդ ուսմունքով նենգափոխել են իդեալի Քրիստոսապատկան ճշմարիտ վարդապետությունը։
Իրենց քրիստոնեական կոչող եկեղեցական ուսմունքները կյանքի բոլոր դրսևորումների առնչությամբ Քրիստոսի իդեալի ուսմունքի փոխարեն արտաքին սահմանումներ ու կանոններ են հաստել, որոնք ներհակ են նրա վարդապետության ոգուն։ Դա արված է իշխանության, դատարանի, զորքի, եկեղեցու, արարողակարգի կապակցությամբ, և նույնն է նաև ամուսնության խնդրում․ չնայած Քրիստոսը ոչ միայն երբեք չի օրինավորել ամուսնության կարգը, այլև, եթե պրպտենք արտաքին սահմանումները, ավելի շուտ ժխտել է այն («թող կինդ և եկ իմ ետևից»), եկեղեցական ուսմունքները, որոնք իրենց քրիստոնեական են հորջորջում, ամուսնությունը uահմանել են իբրև քրիստոնեական հաստատակարգ, այսինքն որոշել են այն արտաքին պայմանները, որոնց դեպքում մարմնական սերը քրիստոնյայի համար իբր կարող է անմեղսական, կատարելապես օրինական լինել։
Բայց քանի որ ճշմարիտ քրիստոնեական ուսմունքի մեջ ոչ մի հիմնավորում չկա ամուսնության հաստատակարգի համար, ապա ստացվել է այնպես, որ մեր հասարակության մարդիկ հեռացել են մի ափից ու չեն հասել մյուս ափը, այսինքն՝ ըստ էության չեն հավատում ամուսնության եկեղեցական սահմանումին, զգալով, որ այդ հաստատակարգը հիմք չունի քրիստոնեական վարդապետության մեջ, և միաժամանակ եկեղեցական ուսմունքի վարագույրի ետևում չեն տեսնում Քրիստոսի իդեալը, լիակատար ողջախոհության ձգտումը և ամուսնության խնդրում մնում են առանց որևէ ուղեցույցի։ Այստեղից էլ ծագում է առաջին հայացքից տարօրինակ թվացող այն երևույթը, որ հրեաների, մահմեդականների, լամայականների և մյուսների մոտ, որոնք ընդունում են քրիստոնեականից շատ ավելի ցածր աստիճանի կրոնական ուսմունքներ, բայց ամուսնության արտաքին ստույգ սահմանումներ ունեն, ընտանեկան հիմքն ու ամուսնական հավատարմությունն անհամեմատ ամուր է, քան այսպես կոչված քրիստոնյաների մոտ։
Նրանց մոտ կա հարճության, բազմակնության կարգ՝ որոշակի սահմանափակումով։ Իսկ մեզանում համատարած անառակություն է և հարճություն, բազմակնություն և բազմամուսնություն, որ չի ենթարկվում ոչ մի սահմանումի և քողարկված է երևութական միամուսնությամբ։
Միայն այն պատճառով, որ միավորվողների մի մասի կապակցությամբ հոգևորականությունը փողով որոշ արարողություն է կատարում, որ եկեղեցական ամուսնություն է կոչվում, մեր միջավայրի մարդիկ միամտորեն կամ երեսպաշտորեն երևակայում են, թե իրենք ապրում են միամուսնությամբ։
Քրիստոնեական ամուսնություն չի կարող լինել և երբեք էլ չի եղել, ինչպես երբեք չեն եղել ու չեն կարող լինել ոչ քրիստոնեական արարողակարգ (Մատթեոս, Զ․ 5—12, Հովհաննես, Դ․ 21 ), ոչ քրիստոնեական ուսուցիչներ ու հայրեր (Մատթեոս, ԻԳ, 8—10), ոչ քրիստոնեական սեփականություն, ոչ քրիստոնեական զորքեր, ոչ դատարաններ, ոչ պետություններ։ Այսպես են այդ ամենը հասկացել միշտ առաջին և հետագա դարերի ճշմարիտ քրիստոնյաները։
Քրիստոնեական իդեալը սերն է առ աստված և մերձավորը, հրաժարումն է սեփական անձից աստծուն ու մերձավորին ծառայելու համար․ իսկ մարմնական սերը, ամուսնությունը սեփական անձին ծառայել է նշանակում և այդ պատճառով ամեն դեպքում խոչընդոտ է աստծուն ու մարդկանց ծառայելու ճանապարհին, ուստի և քրիստոնեական հայեցակետից՝ բարոյական անկում, մեղք։
Ամուսնությունը աստծուն և մարդկանց ծառայելուն չի կարող նպաստել նույնիսկ այն դեպքում, եթե ամուսնացողները մարդկային ցեղը շարունակելու նպատակը հետապնդեին։ Այդ մարդիկ, մանկան կյանքեր աշխարհ բերելու համար ամուսնական կապի մեջ մտնելու փոխարեն, շատ ավելի պարզ ու մեկին բան արած կլինեին, եթե պահպանեին ու փրկեին այն միլիոնավոր մանուկների կյանքերը, որ կործանվում են մեր շուրջը նյութական սնունդի պակասից, էլ չեմ խոսում հոգևոր սնունդի մասին։
Քրիստոնյան միայն այն դեպքում կարող էր առանց անկման, մեղքի գիտակցության ամուսնական կապի մեջ մտնել, երբ տեսներ ու իմանար, որ մանկանց գոյություն ունեցող բոլոր կյանքերն ապահովված են։
Կարելի է չընդունել Քրիստոսի վարդապետությունը, այն ուսմունքը, որով ներթափանցված է մեր ամբողջ կյանքը և որի վրա է հիմնված մեր ողջ բարոյականությունը, սակայն այդ ուսմունքն ընդունելուց հետո անկարելի է չխոստովանել, որ այն լիակատար ողջախոհության իդեալն է նախանշում։
Չէ որ Ավետարանում պարզ ու առանց թյուր մեկնաբանության տեղ թողնելու ասված է, նախ, որ ամուսնացած տղամարդը չպետք է բաժանվի կնոջից մի ուրիշ կին առնելու համար, այլ պետք է ապրի նրա հետ, ում հետ կապվել է մեկ անգամ (Մատթեոս, Ե․ 31—32, ԺԹ․ 8), երկրորդ որ մարդն ընդհանրապես, և հետևաբար՝ թե ամուսնացածը և թե ամուրին, մեղք գործած կլինի, եթե կնոջը նայի իբրև հաճույքի առարկայի (Մատթեոս, Ե․ 28—29), և երրորդ որ ամուրիի համար ավելի լավ կլինի չամուսնանա ամենևին, այսինքն կատարելապես ողջախոհ լինի (Մատթեոս, ԺԹ․ 10—12)։
Շատ-շատերին այս մտքերը տարօրինակ և նույնիսկ հակասական կարող են թվալ։ Եվ դրանք իրոք հակասական են, բայց ոչ միմյանց համեմատ, այլ այդ մտքերը հակասում են մեր ողջ կյանքին, և ակամա կասկած է ծագում՝ ո՞րն է իրավացի, այդ մտքե՞րը, թե միլիոնավոր մարդկանց ու իմ կյանքը։ Այդ զգացումը ես էլ էի ապրում մեծապես, երբ հանգում էի այն համոզումներին, որ արտահայտում եմ ահա․ ես բնավ չէի սպասում, թե իմ մտքերի ընթացքն ինձ կհանգեցնի այն բանին, ինչին հանգեցրեց։ Ես սարսափեցի իմ հետևություններից, ուզում էի չհավատալ դրանց, սակայն չհավատալ անկարելի էր։ Եվ որքան էլ այդ եզրահանգումները հակասեն մեր կյանքի ողջ կառուցվածքին, որքան էլ հակասեն այն ամենին, ինչ մտածել ու նույնիսկ արտահայտել եմ առաջներում, ես պետք է ընդունեմ դրանք։
«Սակայն այդ բոլորն ընդհանուր դատողություններ են, որոնք գուցե և արդարացի են, բայց վերաբերում են Քրիստոսի վարդապետությանը և պարտադիր են նրանց համար, ովքեր դավանում են այդ ուսմունքը․ սակայն կյանքը կյանք է և չի կարելի, Քրիստոսի անհասանելի իդեալը մատնացույց անելով առջևում, ամենահրատապ, ընդհանուր և առավելագույնս պատուհասող հարցերից մեկում մարդկանց թողնել մեն֊միայն այդ իդեալի հետ՝ առանց որևէ ուղեցույցի։
Երիտասարդ, խանդավառ մարդը նախ հրապուրվում է իդեալով, բայց չի կարողանում տոկալ, գահավիժում է և ոչ մի կանոն չիմանալով ու չընդունելով՝ ընկնում է լիակատար ապականության մեջ»։
Այսպես են դատում սովորաբար։
«Քրիստոսի իդեալն անհասանելի է, ուստի չի կարող մեզ համար ուղեցույց լինել կյանքում, նրա մասին կարելի է խոսել, երազել, բայց կյանքում կիրառելի չէ, ուստի և պետք է ձեռք քաշել նրանից։ Մեզ ոչ թե իդեալ է հարկավոր, այլ կանոն, հրահանգ, որի կատարումը վեր չլինի մեր ուժից՝ մեր հասարակության բարոյական ուժերի միջին մակարդակից — եկեղեցական ազնիվ ամուսնություն կամ թեկուզ ոչ այնքան ազնիվ ամուսնություն, երբ ամուսնացողներից մեկը, ինչպես մեզանում՝ տղամարդը, շատ կանանց է հանդիպել արդեն, կամ գոնե բաժանվելու հնարավորությամբ ամուսնություն, կամ նույնիսկ քաղաքացիական, կամ (ընթանալով նույն ուղիով) թեկուզ ճապոնական՝ ժամանակավոր,— իսկ ինչո՞ւ չհասնենք նաև հասարակաց տներին»։
Ասում են՝ դա ավելի լավ է, քան փողոցային անառակությունը։ Դժբախտությունն էլ հենց այն է, որ երբ իրենց թույլ են տալիս իդեալն իջեցնել սեփական թուլության աստիճանի համեմատ, անկարելի է գտնել այն սահմանը, ուր պետք է կանգ առնել։
Բայց չէ որ այդ դատողությունը սխալ է հենց սկզբից․ սխալ է ամենից առաջ այն պատճառով, որ անվերջ կատարելագործման իդեալը չի կարող ուղեցույց լինել կյանքում, որպեսզի հարկ եղած դեպքում, նայելով նրան, կամ թափ տաս ձեռքդ՝ ասելով, թե այն ինձ պետք չէ, քանի որ երբեք չեմ հասնելու դրան, կամ իդեալն իջեցնես այն աստիճանին, որի վրա ուզում է կանգնել քո թուլությունը։
Այսպես դատելը նույնն է, թե ծովագնացն ասի ինքն իրեն՝ քանի որ ես չեմ կարող նավել կողմնացույցի ցույց տված ուղղությամբ, դուրս գցեմ կողմնացույցը կամ դադարեմ նայել, այսինքն՝ դեն նետեմ իդեալը կամ կողմնացույցի սլաքն ամրացնեմ այն ուղղությամբ, որ տվյալ պահին համապատասխանում է իմ նավի ընթացքին, այն է՝ իդեալն իջեցնեմ իմ թուլության աստիճանին։ Քրիստոսի ընձեռած կատարելության իդեալը երազանք կամ ճարտասանական քարոզների նյութ չէ, այլ մարդկանց բարոյական կյանքի ամենաանհրաժեշտ, ամենքին մատչելի ուղեցույց, ինչպես կողմնացույցն է ծովագնացի կողմնորոշման անհրաժեշտ ու մատչելի գործիքը, միայն թե պետք է հավատալ ինչպես մեկին, այնպես էլ մյուսին։ Ինչպիսի վիճակում էլ լինի մարդ, միշտ բավական է Քրիստոսի առաջարկած իդեալի ուսմունքը՝ ամենաստույգ ցուցումն ստանալու համար, թե այս կամ այն արարքը պետք է կատարել թե ոչ։ Սակայն հարկավոր է այդ ուսմունքին հավատալ ըստ ամենայնի, միայն և միայն՝ այդ ուսմունքին, դադարել հավատալ մյուս բոլորին, ճիշտ այնպես, ինչպես ծովագնացը պետք է հավատա կողմնացույցին և դադարի նայել ու ղեկավարվել այն բաներով, ինչ տեսնում է շուրջը։ Պետք է կարողանալ ղեկավարվել քրիստոնեական ուսմունքով այնպես, ինչպես կողմնացույցով, իսկ դրա համար, որ գլխավորն է, հարկավոր է հասու լինել սեփական կացությանը, հարկավոր էի վիճակի լինել չվախենալու իդեալական տվյալ ուղղությունից իր խոտորումը ճշտությամբ որոշելուց։ Ինչ աստիճանի վրա էլ կանգնած լինի մարդը՝ միշտ այդ իդեալին մերձենալու հնարավորություն կա նրա համար, և նա ոչ մի այնպիսի վիճակում չի կարող հայտնվել, որ կարողանա ասել, թե ինքը հասել է դրան, և չկարողանա ձգտել առավել մերձեցման։ Այսպիսին է մարդու ձգտումը դեպի քրիստոնեական իդեալն ընդհանրապես և դեպի ողջախոհությունը՝ մասնավորապես։ Եթե պատկերացնենք սեռական հարցի հարաբերությամբ մարդկանց ամենատարբեր վիճակները,— անմեղ մանկությունից մինչև ամուսնություն,— ուր ժուժկալություն չի պահպանվում, այդ երկու կացությունների միջև յուրաքանչյուր աստիճանի վրա Քրիստոսի վարդապետությունն իր առաջադիր իդեալով միշտ պարզ ու որոշակի ուղեցույց կծառայի այն բանի համար, թե այդ աստիճաններից յուրաքանչյուրի վրա ինչ պետք է անի և ինչ չպետք է անի մարդը։
Ի՞նչ պետք է անի անարատ պատանին, աղջիկը։ Իրեն մաքուր պետք է պահի գայթակղություններից և, որպեսզի ի վիճակի լինի բոլոր ուժերը նվիրաբերելու աստծուն և մարդկանց ծառայելուն, պետք է ձգտի մտքերի ու ցանկությունների ավելի ու ավելի կատարյալ ողջախոհության։
Ի՞նչ պետք է անեն պատանին ու աղջիկը, որ ենթարկվել են գայթակղության, կլանված են անառարկա սիրո կամ որևէ մեկի հանդեպ որոշակի սիրո մտորումներով և դրանից կորցրել են աստծուն և մարդկանց ծառայելու իրենց հնարավորության որոշ մասը։ Դարձյալ նույնը՝ թույլ չտան իրենց, որ հասնեն բարոյական անկման, գիտակցելով, որ նման թողտվությունը չի ազատի գայթակղությունից, այլ սոսկ կուժեղացնի այն, և նույն կերպ ձգտեն ավելի ու ավելի կատարյալ ողջախոհության՝ աստծուն և մարդկանց առավել բոլորանվեր ծառայելու համար։
Ի՞նչ պետք է անեն այն մարդիկ, որոնք չեն տոկացել պայքարում և անկում են ապրել։ Իրենց անկմանը պետք է նայեն ոչ թե իբրև օրինական հաճույքի, ինչպես նայում են այժմ, երբ այն արդարացվում է ամուսնության ծիսակարգով, ոչ իբրև պատահական հաճույքի, որ կարելի է կրկնել ուրիշների հետ, ոչ էլ իբրև դժբախտության, երբ անկումը կատարվում է դիրքով անհավասար աղջկա հետ և առանց ծիսակարգի, այլ առաջին այդ անկմանը պետք է նայեն որպես միակ անկման, որպես ամուսնական անքակտելի կապի հաստատման։
Ամուսնական այս կապը, սրանից բխող հետևանքով՝ երեխաների ծնունդով, ամուսնացածների համար կանխորոշում է աստծուն և մարդկանց ծառայելու նոր, ավելի սահմանափակ ձև։ Մինչև ամուսնությունը մարդ անմիջականորեն, ամենատարբեր ձևերով կարող է ծառայել աստծուն ու մարդկանց, իսկ ամուսնական կյանքը սահմանափակում է նրա գործունեության ասպարեզն ու պահանջում է նրանից վերադառնալ և դաստիարակել ամուսնությունից առաջ եկած սերունդը, իր զավակներին՝ աստծու և մարդկանց ապագա սպասավորներին։
Ի՞նչ պետք է անեն այն տղամարդն ու կինը, որոնք ապրում են ամուսնական կապով և իրենց սահմանափակ ծառայությունն են մատուցում աստծուն ու մարդկանց՝ վերադառնալու և երեխաներին դաստիարակելու միջոցով, որ հետևում է նրանց կացությունից։
Դարձյալ նույնը՝ պետք է համատեղ ձգտեն ազատվել գայթակղությունից, մաքրվեն ու դադարեն մեղք գործելուց, աստծուն ու մարդկանց թե ընդհանուր և թե մասնավոր ծառայություն մատուցելուն խանգարող հարաբերությունները, մարմնական սերը փոխարինելով քրոջ և եղբոր մաքուր հարաբերությամբ։
Եվ այս ամենի պատճառով ճիշտ չէ այն միտքը, թե մենք չենք կարող ղեկավարվել Քրիստոսի իդեալով, որովհետև բարձր է այնքան, կատարյալ ու անհասանելի։ Մենք չենք կարող նրանով ղեկավարվել այն պատճառով միայն, որ ստում ու խաբում ենք հենց ինքներս մեզ։
Չէ որ երբ ասում ենք, թե հարկավոր է ունենալ առավել իրագործելի կանոններ, քան Քրիստոսի իդեալն է, այլապես չհասնելով այդ իդեալին՝ կընկնենք ապականության մեջ, չենք ասում, թե մեզ համար չափից դուրս բարձր է Քրիստոսի իդեալը, այլ ասում ենք միայն, որ մենք չենք հավատում այդ իդեալին և չենք կամենում մեր արարքները պայմանավորել նրանով։
Երբ ասում ենք, թե մի անգամ անկում ապրելով՝ մենք ընկնում ենք ապականության մեջ, չէ որ դրանով ասում ենք միայն, թե մենք նախապես որոշել ենք արդեն, որ անկումը դիրքով մեզ անհավասար աղջկա հետ մեղք չէ, այլ զվարճանք, հրապուրանք, որը պարտադիր չէ շտկել այն բանով, ինչ ամուսնություն ենք կոչում։ Իսկ եթե մենք հասկանայինք, որ անկումը մի մեղք է, որը պետք է և կարելի է քավել միայն ամուսնության անքակտելիությամբ և այն ողջ գործունեությամբ, որ բխում է ամուսնությունից ծնված երեխաների դաստիարակությունից, ապա անկումը երբեք ապականության մեջ ընկնելու պատճառ չէր կարող լինել։
Այլապես ախր դա նույնն է, թե հողագործը ցանք չհամարի այն ցանքը, որ բարեհաջող չի եղել, այլ ցանելով մի երկրորդ, երրորդ տեղ իսկական ցանք համարի այն, որ հաջողվել է իրեն։ Հավանաբար նման մարդը շատ հող ու սերմացու կփչացներ և երբեք ցանել չէր սովորի։ Ընդամենը որպես իդեալ վերցրեք ողջախոհությունը, ընդունեք, որ ամեն մի անկում՝ ով էլ լինի, ում հետ էլ լինի, միակ, ամբողջ կյանքում անքակտելի ամուսնություն է, և պարզ կդառնա, որ Քրիստոսի տված ուղեցույցը ոչ միայն բավարար է, այլև միակ հնարավորը։
«Մարդը թույլ է, հարկավոր է նրա ուժերին համապատասխան խնդիր տալ»,— ասում են մարդիկ։ Դա նույնն է, թե ասեն․ «Ձեռքերս թույլ են, և ես չեմ կարող այնպիսի գիծ քաշել, որ ուղիղ լինի, այսինքն՝ ամենակարճը երկու կետերի միջև, ուստի և իմ գործը թեթևացնելու համար, ուղիղ գիծ քաշել ցանկանալով, որպես օրինակ կվերցնեմ կոր կամ բեկյալ գիծը»։ Որքան թույլ է իմ ձեռքը, այնքան ավելի ինձ պետք է կատարյալ օրինակ։
Չի կարելի, իդեալի քրիստոնեական ուսմունքին հասու լինելով, ցույց տալ, թե իբր տեղյակ չենք այդ ուսմունքին, և այն փոխարինել արտաքին սահմանումներով։ Իդեալի քրիստոնեական ուսմունքը բաց է մարդկության առաջ հենց այն պատճառով, որ այն կարող է ղեկավարել նրան ներկա հասակում։ Մարդկությունն արդեն անցել է կրոնական, արտաքին սահմանումների շրջանը, և ոչ ոք այլևս չի հավատում դրանց։
Իդեալի քրիստոնեական վարդապետությունն այն միակ ուսմունքն է, որ կարող է ղեկավարել մարդկությանը։ Չի կարելի, չպետք է Քրիստոսի իդեալը փոխարինել արտաքին կանոններով, այլ հարկավոր է հաստատապես այդ իդեալն ունենալ առջևում՝ նրա ողջ անաղարտությամբ, և, որ գլխավորն է, հավատալ նրան։
Ափից ոչ շատ հեռու նավարկողին կարելի է ասել․ «Ուղղություն պահիր ահա ըստ այն բարձունքի, հրվանդանի, աշտարակի» և այլն։
Բայց եկել է ժամանակը, երբ նավարկողները հեռացել են ափից, և պետք է ու կարող են նրանց համար ուղեցույց լինել միայն անհասանելի լուսատուներն ու ուղղություն նշող կողմնացույցը։ Իսկ մեզ տրված են թե մեկը և թե մյուսը։