[[Պատկեր:Neuro-15-6.png|307px]]
Ուղեղը «նկարողներ» գիտնականների լեզվով՝ երբ ինչ֊որ ուղեղի շրջան աշխատում է, այն «լուսավորվում է»։ երբ մարդը դիտում է անընդհատ փոփոխվող շախմատի տախտակի պատկերը, էական ակտիվություն դիտվում է գլխավորապես տեսողական կեղևում։ Շարժվող և գունավոր ներկված պատկերների և այլ «խելացի» ազդակների օգտագործումը, ակտիվացնելով տեսողական համակարգի տարբեր գոտիներ, տվել է մարդու տեսողական համակարգի կառուցվածքի մասին շատ նոր գիտելիքներ։ Նման ուսումնասիրություններ կատարվել են նաև այլ զգայարանների համար։ Դատողության այս տեղագրական ճանապարհն օգնել է իդենտիֆիկացնել ուղեղի դաշտերը, որոնք ընդգրկվում են կարդալու առանձին բաղադրիչների մեջ, օրինակ` բառերի տեսողական ընկալման փոխակերպումը ձայնային ծածկագրի, հնչյունների միավորումը ամբողջական բառի մեջ, բառերի իմաստի ըմբռնումը և այլն։ Կատարվել են նաև ուսուցման հետ կապված այնպիսի փորձեր, որոնց միջոցով տարանջատել է ուղեղի՝ ցավն ակնկալող և զգացող շրջանները։ Այնուամենայնիվ, հետազոտությունների ժամանակ բազում անակնկալներ են գրանցվել։ Վառ օրինակ էր երկարաժամկետ հիշողության առաջադրանքների ժամանակ միջային քունքային բլթի սովորական «լուսավորումը» տեսնելու անսպասելի ձախողումը։
[[Պատկեր:Neuro-15-7.png|309px]]
Այնուհանդերձ, ավելի նոր փորձարկումները (որոշները պարունակում են վիրտուալ իրականություն) բացահայտեցին այս դաշտերի մասնակցությունը հիշողության պրոցեսում, որին, ինչպես պարզվեց, մասնակցում են նաև այլ կառույցներ՝ նախաճակատային կեղևը և նախասեպը։ Ի մի բերելով նոր նյարդաֆիզիոլոգիական և ուղեղապատկերման այլ հայտնագործությունները, որոնք ընդգրկում են ուղեղի այս շրջանների բազմազանությունը, հնարավոր եղավ վերանայել մեր գիտելիքները ուղեղի հիշողության համակարգի վերաբերյալ։ Նոր մաթեմատիկական սարքերը նույնպես կատարելագործվեցին` դիտելու, թե ինչպես են ուղեղի տարբեր գոտիների նեյրոնալ ակտիվությունները փոխազդում և հարաբերվում համակցված առաջադրանքի ընթացքում՝ այսպես կոչված <strong>արդյունավետ կապերը</strong> ցույց տալով։ Այս չափումը թույլ տվեց մեզ գնահատել, թե ինչպես են ուղեղի գոտիները աշխատում միասին` որպես թիմ, և ոչ թե` ինչպես մեկուսացված ֆունկցիոնալ տաք բծեր։ Հույս կա, որ բարձր մագնիսական դաշտի ուժով այս նոր սարքերը, որոնք ստեղծում են ավելի հստակ պատկերներ, կպատմեն մեզ նյարդային ցանցի դինամիկայի մասին՝ վկայելով զգայության, մտքի և գործողության սահուն վերահսկումը։
[[Պատկեր:Neuro-15-8.png|312px]]
Առնչվող ինտերնետային կայքերը. http://www.dcn.ed.ac.uk/bic/
http://www.fil.ion.ucl.ac.uk/
==Նեյրոնալ ցանցեր և արհեստական ուղեղներ==
[[Պատկեր:Neuro-16-1.png|223px]]
<strong>Իրական ուղեղը արտասովոր մի բան է։ Նրա նեյրոնները, արյան անոթները և հեղուկով լցված փորոքները կազմված են լիպիդային թաղանթներից, սպիտակուցներից և հսկայական մասնաբաժին կազմող ջրից։ Դուք կարող եք հրել ուղեղը մատով, կտրել այն միկրոտոմով, էլեկտրոդներ ներդնել նրա նեյրոնների մեջ և դիտել նրանում արյան անոթազարկը։ Ուղեղի ուսումնասիրությունը, կարծես, ամուր կերպով խարսխված է բժշկությանը և կենսաբանությանը։ Այնուամենայնիվ, ուղեղի մասին մտածելու բոլորովին այլ կերպ ևս կա, որը հրավիրել է մաթեմատիկոսների, ֆիզիկոսների, ինժեներների և համակարգչային մասնագետների ուշադրությունը։ Նրանք խորհում են ուղեղի մասին՝ գրելով հավասարումներ, ստեղծելով համակարգչային մոդելներ և հատուկ սարքավորումներ, ձդտելով անել այնպես, որ դրանք նմանակեն ուղեղի աշխատանքը։</strong>
Իրական ուղեղներն ունեն բարձր հարմարվողականություն։ Նրանք ունակ են կարդալ ձեռագիր, որը մինչ այդ երբեք չեն տեսել, հասկանալ բոլորովին անծանոթ խոսք։ Բացի այդ՝ նրանք կարող են գործել նաև այն դեպքում, երբ համակարգում ինչ որ բան խախտվում է։ Նրանք գործում են խելամտորեն ողջ կյանքի ընթացքում, անգամ, երբ բջիջները մահանում են, և նույնիսկ ծեր տարիքում դեռ ընդունակ են նոր բան սովորել։ Այսօրվա ռոբոտները շատ լավ կատարում են առաջադրանքների սահմանափակ շարք, որոնց համար նրանք նախագծվել են, ասենք՝ սարքել ավտոմեքենայի ինչ֊որ մաս, սակայն շատ ավելի անօգնական են դառնում, երբ ինչ որ մի բան փչանում կամ խախտվում է։
Իրական ուղեղները կազմված են խիստ փոխկապակցված <strong>նեյրոնալ ցանցերից</strong>։ Նրանց նեյրոնները էներգիայի կարիք ունեն, իսկ ցանցը` տարածքի։ Մեր ուղեղը կազմված է մոտավորապես 100 միլիարդ նյարդային բջիջներից, 3.2 միլիոն կիլոմետր «լարից» և միլիոն֊միլիարդավոր կապերից. և այդ ամբողջը տեղակայված ընդամենը 1.5 լիտր ծավալում և կշռում է լոկ 1.5 կիլոգրամ, սպառում է սոսկ 10 Վատտ։ եթե մենք փորձենք կառուցել նման ուղեղ, օգտագործելով սիլիկոնե չիպեր, այն կսպառի մոտ 10 Մեգավատտ, որը բավական է մի ողջ քաղաք էլեկտրաէներգիայով ապահովելու համար։ Ավելին՝ այդպիսի ուղեղից ձերբազատվող ջերմությունը կհալեցնի ինքն իրեն։ Այնպես որ առաջ եկող խնդիրն է. պարզել, թե ինչպես է ուղեղը գործում այսքան արդյունավետ ու տնտեսող ձևով և, օգտագործելով այդ սկզբունքները, կառուցել ուղեղի նման մոդել։
[[Պատկեր:Neuro-16-2.png|307px]]
===Սիլիկոնե ուղեղի շրջապտույտները===
Մեկ նեյրոնից դեպի մյուսը փոխանցվող ազդանշանի <strong>էներգետիկ
արժեքը</strong>, հավանաբար, եղել է ուղեղի էվոլյուցիայի կարևոր գործոն։ Ուղեղի սպառած ամբողջ էներգիայի մոտ 50֊80%֊ը ծախսվում է նյարդաթելերի երկայնքով և սինապներով գործողության պոտենցիալի փոխանցման վրա։ Մնացածը ծախսվում է արտադրության և պահպանման վրա։ Դա նույնքան ճշգրիտ է մեղվի ուղեղի համար, որքան որ մեզ համար։ Այնուամենայնիվ, համեմատած համակարգչի արագության հետ, նյարդային իմպուլսի արագությունը շատ դանդաղ է` միայն մի քանի մետր վայրկյանում։ Համակարգչային պրոցեսորներում դա կդարձներ աշխատանքն անհնար։ Կենսաբանական ուղեղը, այնուամենայնիվ, կառուցված է որպես լավ զուգորդված ցանց։ Շատ նեյրոններ անմիջական կապեր են հաստատում հազարավոր ուրիշների հետ։ Դա անելու համար ուղեղը օգտագործում է իր եռաչափ կառուցվածքը. փաթեթավորում ամեն ինչ` ծալավորելով բջիջների ծածկերը ծալքերի մեջ և սերտորեն հյուսելով կապերը միասին կապոցի մեջ։ Ի հակառակ դրան՝ անգամ ամենաժամանակակից սիլիկոնե նեյրոնների միջև կապը սահմանափակվում է չիպերի և էլեկտրական շղթաների երկչափ բնույթով։ Այսպիսով, ի տարբերություն ուղեղի՝ անմիջական կապը սիլիկոնե նեյրոնների միջև խիստ սահմանափակ է։ Այնուամենայնիվ, օգտագործելով արդի էլեկտրոնիկայի մեծ արագությունը, շատ սիլիկոնե նեյրոններից իմպուլսները կարող են «բազմահյուսվել»՝ նույն լարերի երկայնքով տարբեր հաղորդակցություններ տանելով։ Այս ճանապարհով սիլիկոնային ինժեներները կարող են մոտենալ կենսաբանական ցանցերին։
Փոքրացնել հզորությունը, բարձրացնելով արագությունը՝ նյարդերով ոգևշնչված ինժեներները որդեգրել են այս կենսաբանական ռազմավարությունը՝ օգտագործել ուղեղի <strong>անալոգային</strong> (համանման) ծածկագրումը՝ <strong>թվային</strong> ծածկագրի փոխարեն։ Կարվեր Մեդը` Կալիֆորնիայի սիլիկոնե հովիտի «գուռուներից» մեկը, առաջ քաշեց «նեյրոմորֆ ինժեներիա» հասկացությունը` դրա տակ հասկանալով նեյրոկենսաբանության կիրառությունը տեխնոլոգիաների մեջ։ «Զրոների» և «մեկերի» թվային կոդավորման փոխարեն, անալոգը ձևավորում է ծածկագիրը վոլտաժի շարունակական տատանումների ձևով` նման նեյրոնների ենթաշեմքային տատանումներին (տես գլուխ 3)։ Այդ դեպքում պարզ հաշվարկները կատարվում են շատ ավելի դյուրին, քանի որ օգտագործվում են սիլիկոնե սարքերի հիմնական ֆիզիկական հատկությունները։ Անալոգային հաշվարկը հեշտությամբ է կատարում պարզագույն գործողությունները` գումարումը, հանումը, էքսպոնենցիան և ինտեգրալը, այնինչ թվային սարքերի համար սրանք բավական բարդ գործողություններ են։ երբ նեյրոնները (կենսաբանական կամ սիլիկոնե) հաշվարկում են և «որոշում կայացնում», նրանք ազդակն ուղարկում են աքսոնների միջոցով` հաղորդելով պատասխանը թիրախ նեյրոնին։ Գորոծողության պոտենցիալի հաղորդումը էներգիա է պահանջում, հետևաբար անհրաժեշտ է արդյունավետ կոդավորելով առավելագույնի հասցնել ինֆորմացիայի քանակը, որը հաղորդվում է նյարդային ազդանշանով՝ նվազագույնի բերելով այսպես կոչված «ավելորդություները»։ Էներգետիկ արդյունավետությունը մեծանում է նաև այն դեպքում, երբ օգտագործվում են հնարավորինս քիչ ակտիվ նեյրոններ։ Դա կոչվում է <strong>ցրված կոդավորում</strong>, որը ևս մի կարևոր նախագծման սկզբունք է արհեստական նյարդային ցանցեր կառուցող ինժեներների համար։
===Սիլիկոնե ցանցաթաղանթ===
Կենսաբանական նեյրոնային ցանցի մի պարզ արհեստական տարբերակ է ստեղծվել. այն կազմված է սիլիկոնե ցանցաթաղանթից, որը կլանում է լույսը և ինքնուրույն ֆդվաս ընհանուր հարմարեցնում է նրա ելքային ար ժեքը՝ լուսավորության պայմաններին համապատասխան։ Այն կապում է երկու սիլիկոնե նեյրոններն այնպես, ինչպես իրական տեսողական կեղևում և տեղեկատվություն են քաղում ցանցենու վրա ստացված պատկերում գծերի անկյունների և կոնտրաստային սահմանների մասին։
Այս նմուշում նեյրոնները կոչվում են <strong>ամբողջացնող֊հաղորդող</strong> նեյրոններ, նեյրոմորֆ ինժեներները դրանք շատ են օգտագործում։ Այդ անունը ստացել են այն պատճառով, որ նրանք «ի մի են բերում» յուրաքանչյուր մուտք, հաշվի առնելով նրա կշիռը՝ ծածկագրված որպես նրա սինապսից ծագող էլեկտրական հոսանքի լարվածություն, և միայն այն դեպքում են գործողության պոտենցիալ առաջացնում, երբ այդ լարվածությունը հասնում է նախատեսված շեմքին։ Սիլիկոնե նեյրոններն իրենց հերթին կազմված են տրանզիստորներից, սակայն որպես անջատիչ ծառայելու և լարվածությունը հագեցման հասցնելու փոխարեն (ինչպես սովորական թվային համակարգերում է), այս տրանզիստորները գործում են ենթաշեմային մակարդակների ռեժիմում։ Այս պայմաներում դրանք գործում են իսկական նեյրոնների բջջաթաղանթներին շատ ավելի նման։ Լրացուցիչ տրանզիստորներն ապահովում են ակտիվ հաղորդականություն` նմանակելով իսկական իոնային անցուղիների պոտենցիալ֊ և ժամանակ֊կախյալ մշտական հոսքը։ Այս փոքրիկ տեսողական համակարգն շատ ավելի մանրազնին մշակված արհեստական տեսողական համակարգերի նախատիպն է, որոնք դեռևս կատարելագործման փուլում են, բայց նույնիսկ այս մոդելը ցույց է տալիս, թե ինչպես իրական աշխարհի շատ «աղմկոտ» մուտքից կարող է ակնթարթորեն մշակվել և կայացվել պարզ որոշում։ Այն կարող է անել այն, ինչի համար նախատեսված է. որոշել գծի դիրքը տեսադաշտում, և նեյրոգիտնականներն արդեն օգտագործում են այս պարզ սիլիկոնե տեսողական համակարգը սարքավորումների փորձարկման և ուսանողներին սովորեցնելու նպատակով։ Արհեստական ցանցերի ամենակարևոր առավելությունն այն է, որ դրանք աշխատում են իրական աշխարհում, իրական ժամանակի մեջ և օգտագործում են շատ քիչ էներգիա։
[[Պատկեր:Neuro-16-3.png|311px]]
===Արհեստական նեյրոնալ ցանցեր===
Արհեստական նյարդային ցանցերը (ԱՆՑ) հաճախ օգտագործվում են ուսուցումը և հիշողությունն ուսումնասիրելու համար։ Սովորաբար դրանք ծրագրավորվում են սովորական թվային համակարգիչների վրա, բաղկացած են մշակված պարզ միավորներից, որոնք խիստ փոխկապակցված են նեյրոցանցում։ ԱՆՑ֊ի ամենապարզ տարբերակը կոչվում է <strong>«ուղղակի կապով համակցող»</strong> է, որն ունի փոխկապակցված ներմուծումների և արտածումների միավորների շերտեր։ Ասոցիատիվ հիշողությունը վերծանվում է շերտերի միջև կապերի ուժն այնպես փոփոխելով, որ ի պատասխան ներկայացված նմուշի վերադարձվում է նրա հետ կապակցված պատասխան նմուշը (տե՛ս <strong>մաթեմատիկական գլուխկոտրուկը</strong> հաջորդ էջում)։ Ավելի բարդ ԱՆՑ է <strong>հակադարձ նեյրոնալ ցանցը</strong>։ Այն բաղկացած է մեկ շերտից, որտեղ յուրաքանչյուր միավոր փոխկապակցված է մյուս միավորների հետ, և բոլորը հանդես են գալիս որպես և՛ ներմուծող, և՛ արտածող։ Մի քիչ տարօրինակ է հնչում, բայց այս նախագիծը ցանցին հնարավորություն է տալիս պահեստավորել ամբողջական նմուշներ, ալ ոչ թե՝ պարզապես տարրական միավորների զույգեր։ Այս տեսակ ինքն իր հետ կապակցված՝ <strong>«աուտոասոցիատիվ ցանցի»</strong> վերծանումը հնարավոր է դառնում այսպես կոչված ռեկուրսիվ փնտրման արդյունքում։ Ցույց է տրվել, որ 1000 միավոր պարունակող ցանցում մինչև 150 նմուշ հնարավոր է կորզել՝ շատ քիչ սխալներ թույլ տալով։
ԱՆՑ֊ների և գլխուղեղի նմանությունը ինֆորմացիայի պահպանման և մշակման ձևի մեջ է։ Մշակվող «գիտելիքը» պահվում է նույն այդ ցանցի մեջ։ Ի տարբերություն թվային համակարգչի, որի մոտ հանրահաշվական պրոցեսորի և հիշողության տեղակայումները տարանջատված են` դրանք չունեն հիշողության առանձին տեղակայում, այլ ունեն <strong>ասոցիատիվ հիշող սարք</strong>։
ՆՑ֊ում ինֆորմացիան պահեստավորվում է կապերի կշիրների ձևով, ճիշտ այնպես, ինչպես սինապսներն են փոխում իրենց ուժգնությունը ուսուցման ընթացքում։ ԱՆՑ֊ներն էլ ծրագրավորված չեն որևէ կոնկրետ գործողություն կատարելու համար։ Յուրաքանչյուր «նեյրոն» ներսում «համր» է և պարզապես պատասխանում է` ելնելով իր մուտքերի կշիռների գումարից։ Այնուամենայնիվ, դրանք կարող են խելացի բաներ սովորել։ <strong>Սովորելու կանոնները</strong>, որոնցով վարժեցվում են ցանցերը, իրականացվում են նեյրոնների միջև գործող կապերի ուժը փոփոխելով։ Ընդհանուր կանոն հետևյալն է. ցանցի ելքը համդրվում է մուտքագրվող նմուշին և ապա համեմատվում ցանկալի նմուշի հետ։ Համեմատության ժամանակ առաջացած «սխալը» այնուհետև օգտագործվում է կապերի կշիռների շտկման համար, այնպես, որ ցանկալի ելքային նմուշը ավելի նման լինի ցանկալի արժեքին։ Ցանցն աստիճանաբար սխալի ազդանշանը նվազագույնի է հասցնում։ Այս եղանակը գործում է, սակայն` շատ դանդաղ։
Ստացվում է այնպես, որ սխալները կարևոր են։ Սովորելն անհնար կդառնա, եթե ցանցը ի սկզբանե անսխալ գործի։ Սա սովորելու մի հատկանիշ է, որը պետք չէ թերագնահատել։ Գերվարժեցված ցանցերը, որոնք սխալներ թույլ չեն տալիս, արդյունքում արձագանքում են միայն մեկ տեսակի մուտքային ազդանշանին։ Այսպիսի ցանցերը փոխաբերական իմաստով անվանում են «տատիկային», վկայակոչելով է մարդու գլխուղեղի առասպելական «տատիկ բջիջներին», որոնք արձագանքում են միայն այն ժամանակ, երբ ինչ֊որ մեկի տատիկն է հայտնվում տեսադաշտում, և երբեք չպետք է սխալվեն։ Սա այնքան էլ օգտակար չէ իրական աշխարհում կիրառելիս. յուրաքանչյուր բան, ինչ մենք պետք է սովորեինք, առանձին ցանց կպահանջեր։ Ընդհակառակը, ԱՆՑ֊ների էլեգանտությունը նրանում է, որ դրանք ունակ են ընդհանրացնելու ներմուծված այնպիսի նմուշներ, որոնք չեն կիրառվել վարժեցման ժամանակ։ ԱՆՑ֊ները նմուշներում ըմբռնում են ներքին կապերը, զուգորդումները և հայտնաբերում օրինաչափություններ։ Նրանք հանդուրժում են սխալը, ինչպես և իրական գլխուղեղը։ Նրանք կարող են կորզել պահված նմուշը, նույնիսկ երբ ներմուծված նմուշը շատ հստակ չէ («աղմկոտ է») կամ ոչ ամբողջական։ Սրանք կենսաբանական ուղեղների շատ կարևոր հատկանիշներ են, և ԱՆՑ֊ները նույնպես կարող են այդ անել։
===Ժամանակակից համակարգչային տեխնոլոգիաների պարադոքսը===
Ներկայիս ԱՆՑ֊ների պարադոքսն այն է, որ դրանք մաթեմատիկորեն մոդելավորվում են թվային համակարգիչներով։ Դրանով իսկ նրանց օգտագործումն իրական աշխարհի պայմաններում շատ ավելի սահմանափակ է դառնում, քանի որ վերարտադրման համար ժամանակ է անհրաժեշտ, ուստի ԱՆՑ֊ները չեն կարող իրական ժամանակի մեջ գործել։ ԱՆՑ֊ները շատ հարմար են ավտոմեքենա կամ ինքնաթիռ վարելու համար, քանի որ դրանք կայուն են աղմուկի նկատմամբ և շարունակում են գործել, նույնիսկ երբ համակրգի որոշ տարրեր դադարում են աշխատել։ Այնուամենայնիվ, փորձագիտական համակարգերը, որոնք սովորաբար օգտագործվում են ինքնավար օդաչուների դերում, թվային համակարգիչներ են՝ ծրագրավորված սովորական համակարգիչներով, և, անվտանգությունից ելնելով, այս ամենը միշտ պետք է վերահսկվի։ եթե ինքնաթիռում ծագում են բարդ խնդիրներ, այդպիսի փորձված համակարգերը չեն կարողանում դիմակայել։ Իսկ ԱՆՑ֊ների այսօր փորձարկվող ալգորիթմները շատ դանդաղ են նման վթարային իրավիճակների համար։ Մարդ֊օդաչուն պետք է անցնի գործի։ եթե սիլիկոնե նեյրոնները կարողանային դրան էլ սովորել, որն առայժմ հնարավոր չէ, այս խնդիրներից շատերը կլուծվեին։ երբ ավելի շատ բան իմանանք գլխուղեղի աշխատանքի մասին, կկարողանանք ավելի կատարելագործված նյարդային ցանցեր ստեղծել, որոնք կապահովեն իսկական գլխուղեղին նման աշխատանք։
[[Պատկեր:Neuro-16-4.png|303px]]
[[Պատկեր:Neuro-16-5.png|309px]]
Առնչվող ինտերնետ կայքեր. www.artificialbrains.com
http://www.ini.unizh.ch/
==երբ գործերը լավ չեն==
[[Պատկեր:Neuro-17-1.png|167px]]
<strong>Գլխուղեղը նուրբ օրգան է։ Դժբախտ պատահարների հետևանքով կարող են առաջանալ գլխի վնասվածքներ, արդյունքում հաճախ վնասվում է նաև գլխուղեղը ու նորմալ չի աշխատում։ Գլխուղեղի հիվանդությունները կարող են առաջացնել զարմանալիորեն մեծ թվով ախտանիշներ, և այդ ամենը հասկանալը հեշտ չէ։ Գլխուղեղի խանգարումների գնահատումն անկողնու մոտ պահանջում է նյարդաբանից կամ հոգեբույժից կլինիկական հմտություն, ինչպես նաև՝ կենսաբժշկական վերլուծության բազում մեթոդներ և ուղեղապատկերում։ Որոշ խանգարումներ, ինչպիսիք են` Էպիլեպսիան կամ դեպրեսիան, բավական հաճախ են հանդիպում նույնիսկ երեխաների և դեռահասների մոտ։ Մյուսներն ավելի հազվադեպ են հանդիպում, օրինակ՝ շիզոֆրենիան, կամ հանդիպում են միայն մեծ տարիքում` Ալցհեյմերի հիվանդությունը, բայց պակաս անաշխատունակ չեն դարձնում։ Որոշների դեպքում շատ կարևոր են ժառանգական գործոնները և առաջ են գալիս բարդ հարցեր, որոնց պատասխանները մեզանից յուրաքանչյուրը կուզենար իմանալ՝ պարզելու համար թե ինքն ունի՞ արդյոք համապատասխան մուտացիաներ, ուստի և հակվածություն նման վիճակների հանդեպ։</strong>
===Ապակազմակերպված ազդանշանում ՝ էպիլեպսիա===
Էպիլեպտիկ նոպայի ժամանակ հիվանդը կորցնում է գիտակցությունը, և կարող է գետնին ընկնել, պապանձվել և ցնցվել։ երբ ուշքի է գալիս, կարող է հայտնաբերել, որ կծել է լեզուն կամ թրջել տակը։ Կարող են շփոթված կամ քնկոտ լինել դրանից հետո։ Շատ երեխաներ են հիվանդանում, բայց մեծ մասը հետագա կյանքում շատ քիչ նոպաներ կարող է ունենալ, բայց որոշների մոտ, դժբախտաբար, նոպաները կրկնվում են ամեն շաբաթ և նույնիսկ՝ ամեն օր։
եվ այսպես, ի՞նչն է թարսվում։ Նոպաների ժամանակ նեյրոնները առաջացնում են ավելի մեծ թվով գործողության պոտենցիալներ, ինչին հետևում է իջած դրդունակության շրջան։ Այս պարբերական գործընթացի հաճախականությունը կարգավորվում է արգելակիչ (ԳԱԿԹ) և խթանիչ (գլուտամատ) նեյրո֊
տրանսմիտերների շնորհիվ։ երբ խթանման արգելակումն անկատար է, նոպաները կարող են առաջանալ հարևան նեյրոնների ակտիվացման պայմաններում անգամ՝ անկառավարելիորեն ներգրավվելով։ Այն կարող է տեղային լինել (առաջացնում է մասնակի նոպաներ) կամ կարող է տարածվել ողջ կեղևով (գեներալիզացված նոպա)։ <strong>Գեներալիզացված նոպայի</strong> ժամանակ էլեկտրաուղեղագրության (ԷՈՒԳ) նորմալ ալֆա ռիթմը երկու կիսագնդերում փոխարինվում է էլեկտրական ակտիվության մեծ, դանդաղ, սինխրոն ալիքներով (տե՛ս ֆոնային պատկերը)։
Մասնակի նոպաները բավական հաճախ են հանդիպում, իսկ կրկնվող նոպաները` բուն <strong>էպիլեպսիան</strong>, պակաս հաճախ է հանդիպում, բայց և ավելի ծանր է։ Դրա անմիջական պատճառները դեռևս պարզ չեն։ Էպիլեպսիայով տառապող մարդկանց մոտ նոպաները կարող են առաջ գալ հոգնածության, ժամանակին չսնվելու, արյան շաքարի ցածր մակարդակի, ալկոհոլի կամ հեռուստացույցի առկայծող էկրանի պատճառով։ Այս հիվանդությամբ տառապողները պետք է զգույշ լինեն։
Նեյրոգիտական հետազոտությունները երկու մեծ ներդրում ունեն էպիլեպսիայով տառապող մարդկանց կյանքի բարելավմանը։ Առաջին՝ ավելացնելով մեր գիտելիքները խթանիչ գրգռափոխանցման մասին, կարող ենք դեղեր ստեղծել, որոնք մեղմում են աննորմալ ակտիվությունը՝ առանց ընկճելու գլխուղեղի նորմալ գործունեությունը։ Ավելի հին դեղերը հաճախ ազդում էին ազդել որպես համընդհանուր հանգստացնող միջոցներ, մինչդեռ ժամանակակիցները շատ ավելի ընտրողաբար են ազդում։ երկրորդ՝ ուղեղապատկերման որակի բարելավումը (հատկապես ծանր, հաշմանդամության հասցնող նոպաներ ունեցող հիվանդների համար) հնարավորություն է տալիս բավական ճշգրիտ գտնել նոպաների աղբյուրի տեղակայումը։ Այնուհետև նյարդավիրաբույժներին հնարավորություն է ընձեռնվում հեռացնել գլխուղեղի ախտահարված հյուսվածը. արդյունքում իջնում է նոպաների հաճախականությունը և փոքրանում է պրոցեսի տարածման հավանականությունը գլխուղեղի չախտահարված հատվածներ։ Էպիլեպսիայի ժամանակ վիրաբուժական միջամտությունը հաճախ կոպիտ է համարվում է, բայց այն իրապես բավակա հաճախ շատ օգտակար է։
===Գլխացավ և միգրեն===
Մարդկանց մեծ մասը երբեմն ունենում է գլխացավ։ Սովորաբար այն մկանների լարման արդյունք է, և անհանգստանալու առանձնակի պատճառ չկա։ Սակայն երբեմն, հատկապես, երբ գլխացավը շատ հաճախ է ծագում կամ կապված է մաշկի ցանավորման և կամ փսխման հետ, նրա հիմքում կարող է լուրջ
պատճառ ունենալ։ Այս դեպքերում ցավը հենց գլխուղեղից չի ծագում. այն հետևանք է <strong>ուղեղաթաղանթի</strong>՝ գլխուղեղի պատյանի գրգռման կամ ձգման։
[[Պատկեր:Neuro-17-2.png|left|155px]]
Գլխացավի ավելի հաճախ հանդիպող պատճառ է միգրենը։ Բացի գլխացավից (հաճախ միակողմանի), մարդիկ ունենում են նաև սրտխառնոց, պայծառ լույսն ու բարձր աղմուկն անտանելի են դառնում նրանց համար, ունենում են միգրենի աուրա` բաղկացած թարթող լույսերից կամ ատամնավոր գծերից։ Աուրան սովորաբար նախորդում է գլխացավին։ Ներկայումս առավել հավանական է համարվում այն տեսակետը,
որ միգրենը սկսվում է գլխուղեղի այն մասից, որը պատասխանատու է ուղեղի անոթների ցավային ազդանշանների ընկալման համար։ Միգրենի սկսվելու պահին կատարված ուղեղապատկերումը հայտնաբերում է այս շրջանների ակտիվության բարձրացում։ Ի պատասխան՝ այստեղ տեղի է ունենում արյունամատակարարման կարճատև մեծացում (որը դրսևորվում է թարթող լույսերի զգացողությամբ), որին անմիջապես հետևում է արյան հոսքի նվազում (արտահայտվում է ժամանակավոր թուլությամբ)։
Վերջին տասնամյակի ընթացքում «հեղափոխություն» է եղել
միգրենի նոպաների բուժման հարցում` կապված սերոտո֊
նինային (5֊HT) ընկալիչների դերի բացահայտման հետ։
Հայտնաբերված է դեղերի նոր դաս, որոնք ակտիվացնում են սերոտոնինի ընկալիչների առանձին ենթախմբեր։ Այդ դեղերը՝ <strong>տրիպտանները</strong>, շատ արդյունավետ են միգրենի ժամանակ
գլխացավերը հանելիս։ Սա բազմաթիվ այն ուղիներից է, որոնցով նեյրոգիտական հետազոտությունը կատարել է մեծ ներդրում՝ երկրագնդի միլիոնավոր մարդականց կյանքը բարելավելու համար։
===Վառելիքը բավական չէ` կաթված===
երբ մարդկանց մոտ հանկարծակի սկսվում է թուլություն մարմնի մի կեսում, դա սովորաբար ուղեղի հակառակ կողմում զարգացած <strong>կաթվածի (ինսուլտի)</strong> հետևանք է։ Հավասարակշռությունը, զգացողությունը, լեզուն ու խոսքը նույնպես կարող են խանգարվել։ երբեմն այս վնասումները ժամանակի ընթացքում շտկվում են, անգամ՝ մինչև տեսանելի լրիվ ապաքինում։ Սակայն, ուղեղի կաթվածը դեռևս մնում է մահվան և հաշմանդամության ամենատարածված պատճառներից մեկը։ կաթվածը կարող է լինել տարբեր ձևերի և չափերի, հետևանքներն էլ մեծավ մասամբ կախված են նրանից, թե ուղեղի որ հատվածն է ախտահարված։
Խնդիրը կաթվածի ժամանակ վերաբերում է ուղեղի գործունեության համար անհրաժեշտ <strong>էներգետիկ ապահովման</strong> ընդհատմանը։ Նեյրոնները և գլիան կենսագործելու և վերապրելու համար կարիք ունեն վառելիքի։ Ուղեղի սնուցումը իրականացվում է չորս մեծ անոթներով մատակարարվող վառելիքով։ Կարևորագույն վառելիքի դերում հանդես են գալիս թթվածինը և ածխաջրատները՝ գլյուկոզայի տեսքով։ Նրանք հումք են ապահովում ԱեՖ֊ի սինթեզի համար, որը բջիջների համար էներգիայի աղբյուր է։ Այս էներգիան (տես գլուխ 2 և 3) անհրաժեշտ է լիցքավորված իոնների հոսքը ղեկավարելու համար, որն ընկած է նեյրոնների էլեկտրական ակտիվության հիմքում։ Նեյրոնների էներգիայի մոտ երկու երրորդը օգտագործվում է Na⁺/Ka⁺ ֊ ԱեՖազ կոչվող ֆերմենտի աշխատանքի համար, որը վերալիցքավորում է նատրիումի և կալիումի իոնային գրադիենտը գործողության պոտենցիալի ավարտից հետո։
[[Պատկեր:Neuro-17-3.png|215px]]
<strong>Անցողիկ իշեմիկ գրոհ</strong> (ԱԻԳ) կոչվածի ժամանակ ուղեղի մի մասի արյունամատակարարումը խախտվում է և ընդհատվում է ԱեՖ֊ով ապահովումը։ Նեյրոնները չեն կարողանում վերականգնել իրենց իոնային գրադիենտը, ուստի և չեն կարողանում հաղորդել գործողության պոտենցիալը։ Օրինակ, եթե ձախ կիսագնդի շարժիչ կեղևի արյունամատակարարումը ընդհատվի, ձախ ձեռքը և ոտքը կաթվածահար կլինեն։ եթե խցանումն արագ վերանա, նեյրոնները նորից կկարողանան սինթեզել ԱեՖ, վերալիցքավորել իրենց թաղանթները և վերականգնել ֆունկցիան։ Բարեբախտաբար, ԱԻԳ֊ի ժամանակ վնասումը դարձելի է։
<strong>Կաթվածի</strong> դեպքում ամեն ինչ ավելի լուրջ է։ եթե արյունամատակարարումը ընդհատվում է երկար ժամանակով, կարող է զարգանալ անդարձելի վնասում։ ԱեՖ֊ի բացակայության
պայմաններում բջիջները չեն կարող պահպանել հոմեոստազը, նրանք կարող են ուռչել և պայթել։ Նեյրոնները կարող են նաև ինքնաբերաբար ապաբևեռացվել, արտազատելով տոքսիկ ազդեցություն ունեցող նեյրոտրանսմիտերներ, ինչպիսին է օրինակ՝ գլուտամատը։ Դադարում են գործել նաև գլիալ բջիջները, որոնք սովորաբար ԱեՖ֊կախյալ պոմպի միջոցով «մաքրում են» սինապսը՝ ազատելով այն գլուտամատի ավելցուկից։ Էներգիայի բացակայության պայմաններում ուղեղի բջիջների կյանքը լրջագույնս վտանգվում է։
Մանրազնին ուսումնասիրելով, թե ինչ է կատարվում կաթվածի ընթացքում, նեյրոգիտնականներին հաջողվեց մշակել բուժման նոր ձևեր։ Կաթվածը շատ դեպքերում զարգանում է <strong>արյան մակարդուկով</strong> անոթների խցանման պատճառով և բուժումը «մակարդուկ֊քայքայող» դեղով, որը կոչվում է <strong>հյուսվածքային պլազմինոգենի ակտիվատոր (ՀՊԱ)</strong>, կարող է ճեղքել մակարդուկը և վերականգնել արյան հոսքը։ ՀՊԱ֊ի արագ ներմուծումը վճռական նշանակություն ունի կաթվածի ելքի համար։ Ցավոք սրտի, շատ արագ ձեռք բերել նման դեղը ինսուլտով հիվանդի համար հեշտ չէ, քանզի տուժածի հարազատները հաճախ չեն հասկանում, թե ինչ է կատարվում։
Բուժման մեկ այլ նոր մոտեցում է դեղերի այն դասը, որը պաշարում է նեյրոտրանսմիտերները (այդ թվում՝ գլուտամատը) որոնք թունավոր բարձր մակարդակի են հասնում կաթվածի ժամանակ։ Այս դեղերը կարող են պաշարել գլուտամատի ընկալիչները կամ էլ դրանց խթանման հետևանքով ակտիվացող ազդանշանային համակարգերը։ Նման շատ դեղեր գտնվում են դեռ զարգացման փուլում։ Ցավոք, առայժմ դրանցից ոչ մեկը զգալիորեն չի օգնում կաթվածի ժամանակ։
===Գենետիկական հիվանդություններ===
Բժիշկները հնուց ի վեր ճանաչում և ախտորոշում էին ուղեղի հիվանդությունները՝ ելնելով ախտահարված շրջանի տեղակայումից։ Շատ հիվանդությունների անվանումները հաճախ իրենցից ներկայացնում են առկա ախտաբանական պրոցեսի և ուղեղի ներգրավված հատվածի հունական կամ լատինական անվանումը, օրինակ՝ «պարիետալ ապրաքսիա»։ Վերջին տաս տարիներին կատարված մեծ
թվով գենետիկական հայտնագործությունները լիովին փոխել են իրավիճակը։ Շատ ժառանգական հիվանդությունների համար բուն խնդիրը բոլովին այլ տեղում է։
Որոշ մարդիկ ժառանգում են շարժումների հստակ կառավարման կորստով ուղեկցվող մի հիվանդություն, որը տարիների ընթացքում դարձնում է նրանց ավելի ու ավելի անկայուն։ <strong>Ողնուղեղ֊ուղեղիկային ատաքսիան</strong> (հիվանդությունների անվանման դասական օրինակ) կոչվող հիվանդության համար այսօր արդեն հայտնի է, թե կոնկրետ որ գենի դեֆեկտով է այն պայմանավորված։ Շատ այլ ախտաբանության ձևեր այսօր կարող են դասակարգվել՝ ելնելով առաջացման պատճառից, և գենետիկական ախտորոշումը ողնուղեղ֊ուղեղիկային ատաքսիայի կամ այլ գենետիկական շեղման կասկածով հիվանդների համար այսօր դարձել է առօրեական։ Ախտորոշումը կարող է կատարվել շատ ավելի արագ և ավելի մեծ ճշգրտությամբ, քան նախկինում։
[[Պատկեր:Neuro-17-4.png|648px|thumb|Տոհմածառը ցույց է տալիս ընտանիքում սերունդների հակվածությունն ուսուցման անկարողության եւ շիզոֆրենիայի նկատմամբ։ Ուշադրություն դարձրեք՝ հաճախ այս արատները կարող են մի սերունդ «բաց թողնել»։]]
<strong>Հանտինգտոնի հիվանդությունը</strong> նեյրոդեգեներատիվ հիվանդություն է, որն ուղեկցվում է մարմնի աննորմալ
ակամա շարժումներով։ Այս դեպքում հիվանդությունը ստացել է իր անունը՝ այն առաջին անգամ նկարագրած բժշկի անու֊
նից։ Հիվանդության պատճառ է հանդիսանում մարդու գենոմի ամենամեծ գեներից մեկի՝ <strong>հանտինգտին</strong> կոչվող գենի կրկնվող մուտացիան։ <strong>Պարկինսոնի հիվանդության</strong> (հիվանդությունն առաջացնում է դանդաղաշարժություն, ծանրաշարժություն, դող, անկայունություն) վաղ ծագող որոշ տեսակների պատճառը <strong>Պարկինի</strong> գեների ախտահարումն է։ Ախտորոշումից բացի, գենետիկական ստուգումը կարող է օգտագործվել խորհրդատվության նպատակով՝ ի հայտ բերելով հիվանդության զարգացման վտանգը ընտանիքի մյուս անդամների մոտ, կամ դրա փոխանցման հավանականությունը երեխաներին։
Ինչևէ, գենետիկական հեղափոխությունը, որ փոխեց նյարդային համակարգի հիվանդությունները հետազոտող բժիշկների
ուղին, լոկ սկիզբն է հայտնագործությունների երկար ճանապարհի։ Որոշ դեպքերում գենետիկ միևնույն դեֆեկտը կարող է
տարբեր մարդկանց մոտ տարբեր հիվանդությունների պատճառ դառնալ, երբեմն էլ տարբեր գենային դեֆեկտներ պատ֊
ճառ են հանդիսանում միանման հիվանդությունների առաջացման։ Հասկանալ՝ ի՞նչն է պայմանավորում այս տարբերություն֊
ները, և ինչպես է մեր գենետիկական կազմը փոխազդում աշխարհի հետ, որում ապրում ենք և որը կառուցում ենք մեր շուրջ՝ այսօրվա գենոմիկ դարաշրջանի մեծ մարտահրավերներից է։
Քննարկում
եթե պարզվեր, որ ձեզ մոտ վտանգ կա գենետիկ հիվանդություն զարգացման, արդյո՞ք կուզենայիք դա
միանշանակ իմանալ։ Ճիշտ կլինի՞ արդյոք հայտնաբերել գենը նախքան ծնունդը, և ընդհատել այն հղիությունները, որոնք ավարտվելու էին հիվանդության զարգացման բարձր հավանականությամբ երեխայի ծնունդով։ Ապա ի՞նչ կասեք տառապողների՝ մինչև հիվանդության զարգացումն ապրած օգտակար և արդյունավետ տարիների մասին։
[[Պատկեր:Neuro-17-5.png|309px]]
===Բորբոքում՝ ցրված սկլերոզ===
<strong>Ցրված սկլերոզը</strong> երիտասարդ մարդկանց հիվանդություն է։ Այն բնութագրվում է թուլության, կարկամության, տեսողության երկատման և հավասարակշռության խախտման կրկնվող դրվագներով, որոնք տևում են մի քանի շաբաթ՝ ավարտվելով արտաքուստ լավացումով։ Հիվանդության հատկանշական գիծն է սրացումների և ռեմիսիայի փուլերի ցիկլայնությունը։
Ցրված սկլերոզի պատճառը նյարդային համակարգում տեղի ունեցող <strong>բորբոքային պրոցեսն է</strong>, որը մեկ բռնկվում է, մեկ՝ մարում։ Մեր իմուն համակարգը ձևավորված է այնպես, որ կարող է պայքարել բակտերիալ և վիրուսային ինֆեկցիաների դեմ։ երբեմն այն խանգարվում է և սկսում է «հարձակվել» մեր որևէ մասի վրա։ Նման վիճակները անվանում են <strong>աուտոիմուն հիվանդություններ</strong>։ Դրանք կարող են ախտահարել ցանկացած հյուսվածք։ եթե իմուն համակարգը որպես թիրախ է ընտրում նեյրոնները պատող <strong>միելինը</strong>, ապա, առաջացնելով բորբոքման օջախներ, բերում է այդ հատվածների <strong>դեմիելինիզացիայի</strong>։
Բորբոքային պրոցեսի մարման ժամանակ այդ հատվածներում միելինը վերականգնվում է, և հիվանդերի վիճակը բարելավվում է։ Թե կոնկրետ ի՛նչն է առաջացնում բորբոքային պոռթկումն այդ հատվածներում՝ պարզ չէ, դեմիելինիզացիայով մարդիկ երբեմն ունենում են միայն մեկ այդպիսի կարճատև դրվագ։ Սակայն որոշ մարդիկ հակում ունեն կրկնվող գրոհների, որոնք ամեն անգամ ախտահարում են ուղեղի տարբեր հատվածներ։
Քանի որ դեռ հայտնի չեն ցրված սկլերոզի ժամանակ բորբոքման թողարկիչ գործոնները, ուստի չենք կարող լիովին կանգնեցնել այն։ Սակայն մենք գիտենք, որ գրոհները կարելի է կարճացնել այնպիսի դեղերի օգտագործումով, ինչպիսիք են <sttrong>ստերոիդները</strong>, որոնք ընկճում են իմուն համակարգը։ Որոշ բժիշկներ կարծում են, որ ՑՍ֊ի ծանր ընթացքով հիվանդների իմուն համակարգի որոշ բաժինների երկարատև ընկճումը այնպիսի դեղերով, ինչպիսիք են <strong>ազաթիոպրինը</strong> կամ <strong>β֊ինտերֆերոնը</strong>, կարող է օգտակար լինել։ Սակայն առայժմ չկա միանշանակ մոտեցում դրանց օգտագործման վերաբերյալ։
Իմուն համակարգը կարող է գրոհել նաև այն կապակցումները, որոնցով նյարդերը հաղորդակցվում են մկանների հետ՝ առաջացնելով <strong>միասթենիա գրավիս</strong> կոչվող հիվանդությունը կամ ախտահարել ողնուղեղից դուրս եկող նյարդերը՝ առաջացնելով Գիեն֊Բարրի համախտանիշը։
[[Պատկեր:Neuro-17-6.png|311px]]
===Նեյրոդեգեներացիա` Ալցհեյմերի հիվանդություն===
Մեր ուղեղն է, որ դարձնում է մեզ այն, ինչ մենք կանք. ինչպես ենք մենք գործում տարբեր իրավիճակներում , ում ենք սիրահարվում, ինչից ենք զգուշանում, ինչ ենք հիշում։ Մարդու էության այս հիմնարար կողմերն են խաթարվում, երբ ուղեղն ախտահարում է Ալցհեյմերի հիվանդության անունը կրող պրոգրեսիվող ախտով։ Ալցհեյմերի հիվանդությունը <strong>դեմենցիայի</strong> տեսակ է. ունակությունների համընդհանուր կորուստ, որ սպասում է 65 տարին լրացած մարդկանց 5%֊ին, իսկ 85 տարին լրացածների՝ 25%֊ին։ Սա շատ ծանր հիվանդություն է. այն սովորաբար սկսվում է հիշողության խանգարումով, տեղի է ունենում անձի քայքայում և ի վերջո՝ մահ։ Հարազատների համար չափազանց դժվար է տեսնել, թե ինչպես է իրենց սիրած մարդը կորցնում ինքն իրեն, իր անհատականությունը։ Ի վերջո հիվանդներն անկարող են լինում ճանաչել իրենց մտերիմներին և օգնության կարիք են ունենում այնպիսի ամենօրյա գործողություններում, ինչպիսիք են՝ հագնվելը, սնվելը, լողանալը և այլն։ Ի վերջո, փոխվում է նաև նրան խնամողների կյանքը։
«Վերջերս հայրիկը չի ճանաչում ինձ։ Նա կարծես ինձ երբեք էլ չի ճանաչել։ Նա բարկանում է և վախենում չնչին բաներից, կարծում եմ, նա չի հասկանում՝ ինչ է կատարվում իր շուրջը։ Սկզբում, նա կարծես մոռացկոտ էր դարձել, միշտ կորցնում էր իրերը։ Հետո դա ավելի խորացավ։ Նա չէր ուզում գնալ քնելու, չէր պատկերաց֊ նում, թե ժամը քանիսն է և նույնիսկ՝ որտեղ է ինքը գտնվում։ Այժմ նա չի կարողանում կառավարել անգամ իր աղիների գործունեությունը, հոգալ իր կարիքները՝ սնվել և հագնվել։ ես այլևս չեմ կարող դիմակայել»։
[[Պատկեր:Neuro-17-7.png|308px]]
Ի՞նչն է խախտվում։ Ալցհեյմերի հիվանդության զարգացմանը զուգընթաց մահանում են ուղեղի բջիջները. կեղևը բարակում է, իսկ փորոքները՝ (ուղեղի հեղուկով լցված տարածությունները) լայնանում։ Կյանքի ընթացքում ախտորոշումը սովորաբար
դրվում է բնորոշ կլինիկական նշանների հիման վրա, բայց վերջնական հաստատում ստացվում է միայն հետմահու, երբ ուղեղի միկրոսկոպիկ հետազոտությունը բացահայտում է բջիջների կորուստ և խեղաթյուրված ամիլոիդ սպիտակուցի տարածուն կուտակումներ՝ ուղեղով մեկ ցրված փոքրիկ <strong>ամիլոիդային վահանիկների</strong> ձևով, և ցուպիկանման
սպիտակուցների կծիկանման կույտեր, որոնք ուղեղի բջիջների նորմալ բաղադրիչներ են՝ <strong>ֆիբրիլյար կծիկներ</strong>։ Այսօր հետազոտություններ են արվում, նպատակ հետապնդելով նյարդահոգեբանական թեստային պրոցեդուրների միջոցով հեշտացնել կյանքի ընթացքում կատարվող ախտորոշումը՝ կենտրոնանալով Ալցհեյմերի հիվանդության վաղ փուլերում առկա մտավոր տեղաշարժերի վրա՝ տարբերակելով այն դեպրեսիայի և այլ խանգարումների հետ։
[[Պատկեր:Neuro-17-9.png|309px]]
Գենետիկան կրկին անգամ օգնում է մեզ հասկանալ այս հիվանդությունը՝ ի դեմս հայտնաբերված մուտացիաների այն գեներում, որոնք կոդավորում են <strong>ամիլոիդի նախորդող սպիտակուցը</strong> (որից հետագայում առաջանում է ամիլոիդը) և պրեսենիլինները (այդ նախորդող սպիտակուցը քայքայող ֆերմենտներն են կոդավորում)։ <strong>Ապոլիպոպրոտեին E֊ի (apoE)</strong> գենի տարատեսակը, որը նշվում է որպես <strong>apoE֊4</strong> նույնպես համարվում է հիվանդության ռիսկի մեծ գործոն։ Ինչևէ, միայն գենետիկական գործոնները չեն պարզաբանում ողջ իրողությունը. շրջակա միջավայրի գործոնները, ինչպիսիք են` տոքսինները և այլ վնասումները, օրինակ` ուղեղի տրավման, նույնպես կարող են կարևոր դեր խաղալ։ Բայց գենետիկական գործոնները բավական կարևոր են, քանզի գենետիկորեն փոփոխված լաբորատոր կենդանիները հանդես են բերում հիվանդության բնորոշ նշաններ։ Այս հետազոտությունները պետք է մեկնաբանվեն շատ զգուշորեն, չգերագնահատելով դրանց արդյունքները՝ կարելի է մոտեանլ այս հիվանդության բնույթի պարզաբանմանը։
Չնայած ակտիվ փնտրտուքներին՝ Ալցհեյմերի հիվանդության ընթացքը կանգեցնող բուժոմ դեռ չկա. այստեղ է, որ փորձարկումները կենդանիների վրա շատ կարևոր նշանակություն են ձեռք բերում։ Հայտնի է, որ այս պայմաններում ացետիլխոլին միջնորդանյութն օգտագործող նյարդային բջիջներն առավել խոցելի են հիվանդության գրոհների նկատմամբ։ Դեղերը, որոնք նպաստում են ացետիլխոլինի կուտակմանը՝ արգելակելով այն ֆերմենտների ազդեցությունը, որոնք նորմայում քայքայում են այդ միջնորդանյութը, ունեն չափավոր բուժիչ էֆեկտ՝ թե կենդանիների մոդելների վրա և թե՝ որոշ կլինիկական դեպքերում։ Ինչևէ, այս դեղերը անզոր են՝ առ այսօր անբուժելի այս հիվանդության առաջընթացը կանգնեցնելու։ Հիվանդությունը վերջնականապես հաղթահարելու ճանապարհի հիմքում թերևս ընկած են գենետիկական գործոնները հաշվի ուսումնասիրումը, ուղեղում ընթացող քիմիական պրոցեսների և մարդու հոգեբանական ֆունկցիաների միջև փոխհարաբերության հասկանալը և բջիջները վնասող մեխանիզմների մասին գիտելիքները խորացնելը։
===Դեպրեսիվ խանգարում===
Անակնկալ կարող է թվալ այն միտքը, որ դեպրեսիան և նեյրոդեգեներացիան կարող են խիստ կապված լինել իրար հետ։ Բայց և այնպես, պարզվում է, որ սուր դեպրեսիայով հիվանդները կարող են կորցնել ուղեղի բջիջներ։
[[Պատկեր:Neuro-17-8.png|left|155px]]
Դեպրեսիվ հիվանդությունները զգալիորեն տարբերվում են երբեմն բոլորիս հետ էլ պատահող ընկճվածության զգացումից։ Այստեղ ի նկատի ունենք իսկապես լուրջ կլինիկական վիճակ, երբ ցածր տրամադրությունը ձգձգվում է շաբաթներ և ամիսներ շարունակ։ Հետագայում այս վիճակը կարող է այնքան կլանել հիվանդին, որ նրանք ուզում են մահանալ և կարող են ինքնասպանության փորձեր անել։ Հիվանդները ցուցաբերել են նաև այլ ախտանշաններ՝ խանգարված քուն, վատ ախորժակ, ուշադրության և հիշողության խանգարում, կյանքի նկատմամբ հետաքրքրության կորուստ։ Բարեբախտաբար, այն հիմնականում ենթարկվում է բուժման։ <strong>Հակադեպրեսիվ դեղերը</strong>, որոնք ուժեղացնում են այնպիսի մոդուլյատոր նեյրոտրանսմիտերների ազդեցությունը, ինչպիսիք են <strong>սերոտոնինը և նորադրենալինը</strong>, կարող են արագ (շաբաթների ընթացքում) բուժել հիվանդությունը։ Հոգեբուժական զրույցների միջոցով բուժումը նույնպես արդյունավետ է։ Այս երկու եղանակների համակցումն էլ ավելի օգտակար է։ Այս խնդիրը զարմանալիորեն տարածված է. յուրաքանչյուր 5֊ից 1֊ը իր կլյանքում երբևէ տառապել է ինչ֊որ աստիճանի դեպրեսիվ խանգարումով։
[[Պատկեր:Neuro-17-10.png|left|154px]]
Սուր և խրոնիկ դեպրեսիվ վիճակում լինելն ունիչբալանսավորված ազդեցություն սթրեսի այնպիսի հորմոնների վերահսկման վրա, ինչպիսին է օրինակ՝ կորտիզոլը, որը սթրեսային իրավիճակում կտրուկ ձերբա֊ զատվելով բարենպաստ ազդեցություն է ունենում (գլուխ դԱ)։ Ինչևէ, պարբերաբար ակտիվանալով` սթրեսի հորմոնները կարող են լրջորեն վնասել ուղեղի բջիջները՝ մասնավորապես ճակատային և քունքային բլթերում։ Վերջերս է հայտնաբերվել, որ հակադեպրեսիվ դեղերը նպաստում են ուղեղի բջիջների ամբողջականության պահպահմանը և մեծացնում են հիպոկամպում նոր նեյրոնների առաջացման ինտենսիվությունը։ Այսպիսով, դրանք կարող են պաշտպանել ուղեղը, և նույնիսկ վերականգնել ուղեղի վրա սթրեսի գործած տոքսիկ հետևանքները։
===Շիզոֆրենիա===
Հոգեկան մեկ այլ խանգարում է շիզոֆրենիան։ Այն ներառում է միաժամանակ ուղեղում ընթացող քիմիական պրոցեսների և ուղեղի կառուցվածքի շեղումներ։ Սա պրոգրեսիվող, ի վերջո անկարողության հասցնող հիվանդություն է, որն ախտահարում է ամեն դ00֊ից դ֊ին։ Այն հաճախ ծագում է հասունության վաղ շրջանում, և երբեմն ասում են, որ այն ավելի շատ կյանք է կործանում, քան քաղցկեղը։
Շիզոֆրենիայի հիմնական նշաններն են <strong>ցնորքները</strong> (աննորմալ, տարօրինակ մտքեր, որոնք հետապնդում են
նրանց) և <strong>պատրանքները</strong> (ընկալման խանգարում է, երբ հիվանդներն ունենում են իրականում գոյություն չունեցող տարօրինակ զգացողություններ, օրինակ, լսում են ձայներ` դրանց բացակայության պայմաններում)։ Հաճախ առկա է իմացական ունակությունների, սոցիալական հարաբերությունների և աշխատունակության հարաճուն անկում։ Այս հիվանդությունը հաճախ են շփոթում ուրիշ խանգարումների հետ։ Այն կապ չունի «անձի փեղեքում» հասկացության հետ, որի հետ սակայն հաճախ շփոթում են։ Այս հիվանդները ընդհանրապես դաժան չեն, նրանք հաճախ վախ են ներշնչում, բայց վտանգավոր չեն։ Առկա են հստակ գենետիկ գործոններ, որոնք կարևոր են հիվանդության ծագման գործում, բայց ինչպես և այլ նման վիճակների դեպքում, շրջապատն ու սթրեսը ևս իրենց դերն ունեն։ Չնայած առկա բոլոր հոգեբանական փոփոխություններին` շիզոֆրենիան առաջին հերթին գլխուղեղի հիվանդություն է։ Դեռ շուտվանից հայտնի
էր, որ այս հիվանդության ժամանակ ուղեղի փորոքները լայնանում են և խանգարվում է ճակատային բլթերի ակտիվությունը։
«Սկզբում մենք չգիտեինք` ինչ է կատարվում մեր աղջկա՝ Սյուի հետ։ Նա շատ լավ էր սկսել ուսումը համալսարանում և առաջին տարվա քննությունները հանձնեց հեշտությամբ։ Ապա սկսվեցին փոփոխությունները. տանը եղած ժամանակ նա լուռ էր և ինքնամփոփ, ինչը բոլորովին նման չէր նրա նախկին վարքագծին։ Նա դադարեց հանդիպել ընկերների հետ, ավելի ուշ մեզ հայտնի դարձավ, որ նա նաև դասերին չի հաճախում և ամբողջ օրը պառկում է անկողնում։ Հետո, մի օր նա պատմեց մեզ, որ հատուկ հաղորդագրություն է ստացել հեռուստատեսությունից, որում իբրև ասվում է, որ ինքն օժտված է հատուկ ուժերով և, որ արբանյակները տելեպատիայի միջոցով ղեկավարում են իր մտքերը։ Նա ծիծաղում էր առանց պատճառի և հետո լաց էր լինում։ Ակնհայտորեն ինչ֊որ բան այն չէր։ Նա ասում էր, որ կարողանում է լսել բոլոր իրեն շրջապատողների ձայները, ովքեր խոսում են իր մասին։ Պարզ դարձավ, որ նա հիվանդ է շիզոֆրենիայով։
Սկզբում նա բուժվեց հիվանդանոցում մոտավորապես երկու շաբաթ։ Այժմ նա պարբերաբար դեղորայք է ստանում։ Թեպետ նա վերջերս փոքր֊քիչ լավ է զգում իրեն՝ արբանյակների մասին տարօրինակ մտքեր էլ չի ունենում, բայց դեռ չկա բավարար հետաքրքրություն իրերի նկատմամբ։ Նա թողեց իր ուսումը համալսարանում և, չնայած ժամանակավորապես աշխատում էր խանութում, մի քանի շաբաթից նա ստիպված կրկին գնաց հիվանդանոց և կորցրեց իր աշխատանքը։ Նա բոլորովին այլ մարդ է դարձել»։
[[Պատկեր:Neuro-17-11.png|309px]]
Դոֆամինի ընկալիչները պաշարող դեղորայքն օգտակար է հիվանդության նշանների հաճախության նվազեցման և գրոհների թուլացման հարցում, բայց այդ դեղերը չեն բուժում այն։ Համաձայն վերջին հետազոտությունների` երբ փորձարարական նպատակներով օգտագործվում են այնպիսի դեղեր, ինչպիսին է ամֆետամինը, հնարավոր է լինում գրանցել դոֆամինի ձերբազատման շեղումներ շիզոֆրենիայով հիվանդ մարդկանց մոտ։ Հիվանդության մասին շատ բան է պարզելու. այսպես` հետմահու ուսումնասիրությունները ցույց են տալիս, որ ուղիները, որոնցով նեյրոնները կապվել են զարգացման ընթացքում, հավանաբար նորմալ չեն և որ գլուտամատային համակարգի ֆունկցիայի հնարավոր խանգարում կա։
Ջանքերը, որ չենք խնայում հասկանալու համար հոգեկան խանգարումների բնույթը, ներկայացնում են բժշկական նեյրոգիտության վերջին մեծ սահմանագիծը։ Այնպիսի կազմակերպություններ, ինչպիսիք են` Բժշկական Հետազոտությունների Խորհուրդը և Ուելքամ Թրասթը, հոգեկան առողջությունը հաջորդ տասնամյակի իրենց հետազոտությունների օրակարգում համարում են առաջնայիններից մեկը։ Ընթացիկ նախագծերից մեկը շեշտը դնում է և՛ գենետիկ ուսումնասիրությունների, և՛ ուղեղապատկերման վրա՝ պրոսպեկտիվ ձևով ուսումնասիրելով ռիսկի խումբ հանդիսացող ընտանիքներում հիվանդության դրսևորումը (տես աղյուսակը)։ «Մոլեկուլներից դեպի հիվանդի անկողին» կարգախոսը մնում է հետազոտությունների կարևոր ուղղություն։
Առընչվող ինտերնետ֊հղումներ. Br՝in ՝nd spine fեund՝tiեn։ http://www.bbsf.org.uk
British epilepsy association։ http://www.epilepsy.org.uk Stroke։ http://www.strokecenter.org
National Institute of Neurological disorders and stroke։ http://www.ninds.nih.gov
==Նեյրոէթիկա==
[[Պատկեր:Neuro-18-1.png|218px]]
<strong>Ժամանակին, շատ վաղուց (այնպես սկսեցինք, կարծես հեքիաթ լինի) կար հստակ տարբերություն գիտության և տեխնիկայի միջև։ Գիտնականները գնում էին Ճշմարտության անհայտ արահետներով՝ չիմանալով հաստատաբար, թե ուր կարող է հասնեն՝ որպես պարգև ունենալով միայն «հայտնաբերման հաճույքը»։ Իսկ ինժեներները և տեխնոլոգները կիրառում էին իրենց գիտական ջանքերի արդյունքները՝ փոխելու համար աշխարհը, ուր մենք ապրում ենք։ Սակայն այս խիստ տարբերությունները թվացյալ են. և այժմ, և նախկինում՝ դա հեքիաթ է։ Մեր օրերում գիտնականները, առավել քան երբևէ, իրենց ցանկացած գործում քաջատեղյակ են դրա սոցիալական կոնտեքստին և նրան, թե ինչպես դա կարող է անդրադառնալ իրենց հետազոտությունների վրա։</strong>
Հարցերը, որոնք կապված են նեյրոգիտության և հանրության բախման հետ, համախմբված են նեյրոէթիկա ընդհանուր հասկացության ներքո, որը կարելի է համարել խաչմերուկ` նեյրոգիտության, փիլիսոփայության և էթիկայի համար։ Այն շատ հարցեր է շոշափում. ուղեղի մասին հետազոտությունների ազդեցությունը մեր` որպես գոյություն ունեցող մարդու վրա, սեփական անձի զգացողության վրա (կարծես բարոյականության նյարդային հիմքը լինի), սոցիալական մոտեցումներ (ինչպես օրինակ` երեխաների կրթական պոտենցիալը), հետազոտությունների անցկացման կարգը (օրինակ՝ կենդանիների վրա փորձարկումների էթիկան կամ մարդկանց նկատմամբ կատարվող խաբեությունները), ինչպես նաև այն, թե ինչպես պետք է նեյրոգիտնականները հասարակությանը ճիշտ ձևով տեղեկացնեն իրենց ընթացիկ և ծրագրվող գործողությունների մասին։
===Հասարակական կոնտեքստը===
Չնայած որոշ նեյրոգիտնականներ կարծում են, որ իրենց պատկերացումները տարանջատված են հասարակական իրողությունից՝ դա միայն թվում է։ 17֊րդ դարում Դեկարտը կիրառեց հիդրավլիկ մետաֆորան` բացատրելու համար, թե ինչպես են ուղեղի «հեղուկները» շարժում մկանները. մետաֆորան ծագում էր ջրային սարքերից, որոնք նա տեսել էր ֆրանսիական պալատներում։ 21֊րդ դարի վերջում, որն արդյունաբերական դարաշրջան էր, նեյրոֆիզիոլոգներն ուղեղի նյարդաթելերը նկարագրեցին որպես «կախարդական լարեր» կամ հետագայում՝ որպես հսկա «հեռախոսակայան»։ Այսօր, 21֊րդ դարի սկզբին, կոմպյուտերային համեմատություններն են շատ, ինչպես օրինակ՝ զվարճալի տեսությունն այն մասին, որ «ուղեղի կեղևը գործում է շատ նման համաշխարհային ցանցի՝ ինտերնետի նման»։ Սրանք
օգնում են արտահայտել բարդ մտքեր, բայց նաև՝ նպաստում ուղեղի մասին հետաքրքիր տեսությունների մշակմանը։
Նեյրոգիտնականները կարող են և իրականում մտածում են գիտական խնդիրների մասին աշխարհի առօրյաից կտրված։ Հաճախ շրջապատից այպդիսի առանձնացումը հանգեցնում է վերացական, «ժարգոնով» լի մեկնաբանության՝ շատ նման է ճշմարտության վանականի փնտրման ոճին։ Արդյո՞ք իոնային հոսքերն են ընկած գործողության պոտենցիալի տարածման հիմքում, ինչպե՞ս են քիմիական
միջնորդանյութերը ձերբազատվում և ազդում, ինչպե՞ս է տեսողական կեղևում բջիջների աշխատանքը պատկերում վիզուալ աշխարհի տարբեր ասպեկտները. նեյրոգիտության շատ խնդիրներ կարող են բացատրվել մեկուսացված, բայց հանրության համար ըմբռնելի ձևով։
Իսկ իրական աշխարհը երբեք հեռու չէ։ երբ մեր համար պարզ է դառնում, թե ինչպես են քիմիական միջնորդանյութերն ազդում, շատ բնական է մտածել <strong>խելոք դեղերի</strong> մասին, որոնք կարող են օգնել մեզ լավ հիշել։ Սակայն ուրիշները կարող են այդ գիտելիքն օգտագործել չար նպատակներով. այս կարևորագույն պրոցեսում ընդգրկված ֆերմենտները պաշարելու և կենսաբանական զենքի ձևով գործածելու մասին։
[[Պատկեր:Neuro-18-2.png|777px]]
Բոլորը մտածում են ուղեղի մասին և դա իսկական գլխացավ է
ԶԱՔ ՀՈԼԼ, ԿԱԼԻՖՈՐՆԻԱՅԻ ՀԱՄԱԼՍԱՐԱՆ
եթե այն դեղերը, որոնք կօգնեին ձեզ հանձնել քննությունները, լինեին հասանելի, դուք դրանք կօգտագործեի՞ք։ Կա՞ տարբերություն դրա և սպորտսմենների կողմից՝ իրենց ավելի լավ դրսևորելու նպատակով ստերոիդ պրեպարատներ ի կիրառման կամ մարդկանց կողմից հակադեպրեսանտների օգտագործման միջև։
Ոչ պակաս զվարճալի էթիկական երկընտրանքներով է պարուրված ուղեղապատկերման ապագան։ Օրինակ՝ ուղեղապատկերման մեթոդները բավական մոտ ապագայում կարող են համապատասխան թեստավորման միջոցով տարբերել մարդկանց իրական հիշողությունը՝ կեղծից։
Մեթոդն այսօր դեռ ճշգրիտ չէ, բայց մի օր դատավորներն իրենց տրամադրության տակ կարող են ունենալ ուղեղապատկերման սարքեր, որոնք կլինեն «ուղեղային դակտիլոսկոպիայի» նման մի բան, և կօգնիեն հաստատել վկաների ճշմարտախոսությունը։ Շոշափված հետաքրքիր խնդիրները կարելի է անվանել <strong>իմացաբանական իրավունք</strong>։
Ուղեղի մասին նոր հայտնագործություննրը մշտապես փոխում են մեր զգացողությունը սեփական անձի նկատմամբ` <strong>ինքնազգացողությունը</strong>։ Ուղեղի էվոլյուցիայի հետ կապված շատ կարևոր մտքեր բխում են հասարակական գիտակցությունից։ Միտք է ծագում, որ բարոյականությունն ու խիղճը փոխադարձ կապված են հուզական ուղեղին, որոնց ի պատասխան ուղեղը մշակում է պատժի ու պարգևի ազդակներ, դա կարելի է անվանել <strong>էվոլյուցիոն էթիկա</strong>։ Խորացնելով գիտելիքները վերոհիշյալի շուրջ, ավելին կիմանանք մեկս մյուսի զգացողությունների մասին։ Նյարդային պլաստիկայի վերաբերյալ ներկայիս պարզունակ հասկացությունների հիմքի վրա նման մտքերի կառուցումը թերևս կարող է կրթության վրա ունենալ ոչ նպատակային ազդեցություն։
Կարևոր է նաև արժանին հատուցել այն նեյրոգիտնականներին, որոնք համաձայն չէին իրենց առարկայի ապագա ցուցումների հետ։ Որոշ մոլեկուլյար նյարդակենսաբանների համար նյարդային համակարգի մոլեկուլյար բաղադրիչների մեջ ներդրված տարրական ճիշտն ու սխալը, ԴՆԹ֊ի և ուղեղի լիարժեք բացահայտում խոստացող նոր պրոտեոմիկ տեխնոլոգիաների հետ միասին, կլուսաբանեն այլ նեյրոգիտնականների կողմից դրվող խնդիրները։ Սա <strong>նվազեցման օրակարգ</strong> է, որի լիակատար փիլիսոփայական և
տեխնոլոգիական առաջընթացը շատ հաճախ լուսաբանվում է լրատվությունում։ Բայց արդյո՞ք նման «նվազեցված» վստահությունն արդարացված է։ Կամ կա՞ արդյոք ուղեղի և մտքի, գիտակցության ավելի բարձր մակարդակի պարզաբանում, որոնք այս ուղիով հնարավոր չեն։ Կա՞ն արդյոք հրատապ ծագող հատկություններ, որոնք առաջանում են ուղեղի կազմավորումից։ <strong>Ինտերակցիոն</strong> նեյրոգիտնականները խիստ հավատում են տարբեր օրակարգերի։ Նրանք վկայում են ժամանակակից ավելի էկլեկտիկ մոտեցումների մասին,
մոտեցումներ, որոնք բացահայտում են նեյրոգիտության փոխհարաբերությունը հասարակական գիտությունների հետ։ Սրանք հասարակական ֆորումներում քննարկվող խնդիրներ չեն, բայց շոշափվող հարցերը և դրանց պարզաբանման նպատակով ձեռնարկվող հետազոտությունները պետք է լուսաբանվեն հասարակությանը։ եվ բացի դա՝ չէ որ հանրությունն է իր հարկերով վճարում գիտության համար։
===Նեյրոէթիկա ֊ որոշ օրինակներ===
Նեյրոէթիկայում որոշ խնդիրներ զիջում են սառը դատողությանը։ Ասենք՝ կամավորի ուղեղի նկարահանումը գիտափորձի շրջանակներում անսպասելիորեն բացահայտում է այնպիսի լուրջ հիվանդություն, ինչպիսին է ուղեղի ուռուցքը։ Կամ պատկերացրե՛ք, որ մարդու նեյրոգենետիկ ուսումնասիրությունից հայտնաբերվի մուտացիա, որից մեծանում է նեյրոդեգեներատիվ հիվանդության զարգացման հավանականությունը։ Արդյո՞ք երկու դեպքերից յուրաքանչյուրի դեպքում այդ մարդը պետք է տեղյակ պահվի։ Առողջ դատողությունը ասում է, որ պատասխանատվությունը պետք է կրի կամավորը (հիվանդը), որի հետ մինչ այդ պետք է համաձայնեցվի այս ամենը, և արդեն նա պետք է պահանջի, որ հայտնաբերված շեղումների մասին նա պետք է տեղեկացվի ։
Ինչևէ, <strong>տեղեկացված համաձայնությունը</strong> զվարճալի բան է։ ենթադրենք, կատարվում է ուղեղի հետազոտություն, որը
ենթադրում է դեղորայքի կամ «պլացեբոյի» կիրառում՝ կաթվածի նոր բուժման փորձարկման ժամանակ։ Դա պետք է արվի կույր ձևով, այն էլ մի քանի ժամվա ընթացքում։ Լուրջ հիմքեր կան հետազոտությունը «կույր» և ռանդոմիզացված ձևով անցկացնելու։ Բայց, քանի որ մենք չենք կարող կանխագուշակել, թե ով կաթված կունենա, հետևաբար անհնար կլինի ստանալ անձի տեղեկացված համաձայնությունը։
եթե սա կխանգարի հիվանդներին մասնակցել նման նախագծում, ապա դա կլինի ի վնաս նրանց և ապագա հիվանդների։ Հարազատներին նույնպես դժվար է այդ կարճ ժամանակում վճիռ կայացնել։ Հարց է ծագում. տեղեկացված համաձայնությունից հրաժարման որոշումը վեհության, թե՞ ձախողման քայլ է։
Նեյրոէթիկայի մեկ այլ կարևոր բնագավառ է կենդանիների վրա կատարվող գիտափորձը։ Կենդանիներն այնպիսիք չեն, որ իրենցից համաձայնություն վերցվի իրենց ուղեղում իրականացվելիք էքսպերիմենտների համար։ Որոշ մարդկանց աշխատանքի նման ոճը անհանգստացնում է։ Ուրիշներին՝ դրա հնարավորությունը նյարդային համակարգի՝ առողջության և հիվանդության մեջ ունեցած դերի մասին գիտելիքների խորացման նպատակով, պայմանով, որ դա չի հետապնդվի, դա իռացիոնալ է։ Սրանք հեշտ խնդիրներ չեն, որ սառնասրտորեն քննարկվեն, բայց սրանք կարևոր են, որպեսզի մենք դա կատարենք, և կատարենք խնամքով (բարյացկամորեն)։
Շատ Եվրոպական երկրներում կենդանիների վրա փորձարկումները կարգավորվում են ծայրահեղ խիստ մեթոդներով։ Հետազոտողները պետք է անցնեն կուրսեր և հանձնեն քննություններ, որոնք կստուգեն իրենց գիտելիքները համապատասխան օրենքից և կփաստեն այն, որ կենդանիներին ավելորդ տանջանք չի պատճառվի։ Կա լայն տարածում գտած մի պնդում, որ երեք R ֊ երը (<strong>reduction, refinement</strong> and <strong>replacement</strong>՝ նվազեցում՝, կատարելագործում և փոխարինում) կենսաբժշկական գիտահետազոտողների համար լավ սկզբունքներ են, որ պետք է ի նկատի ունենան։ Նրանք գործում են շատ ուշադիր, օրենքի շրջանակներում, համընդանուր կանոններով։ Նեյրոգիտության մեջ շատ հայտնագործություններ ծագում են տեխնիկայի փոխարինումից, ինչպես օրինակ հյուսվածքային կուլտուրան և հաշվարկված մոդելավորումը։ Բայց սա չի կարող փոխարինել կենդանի ուղեղի մասին բոլոր ուսմունքներին, որոնցից բխում են նոր հայտնագործություններ և նևրոլոգիական ու հոգեբուժական հիվանդությունների բուժման ձևեր։ Այսպես, Պարկինսոնի հիվանդության ժամանակ Լ֊ԴՕՖԱ֊ի կիրառումը ծագել է Նոբելյան մրցանակ շահած աշխատությունից, որը կատարվել է առնետների ուղեղի վրա։ Նոր տեխնոլոգիաները առաջադրում են նոր հնարավորություններ՝ օգնելու համար հիվանդ մարդկանց և հիվանդ կենդանիներին։
===Միայն հաղորդել…===
Զարմանալիորեն՝ այն երկրները որտեղ գիտնականները ձգտում են առավել շատ հաղորդակցվել հանրության հետ, այդ նույն երկրներում վստահությունը գիտնականների նկատմամբ ցածր մակարդակի վրա է։ Բայց կապը այստեղ իհարկե պատճառային չէ. քիչ հավանական է, որ այս ջանքերը՝ ուղղված հասարակությանը ծանոթացնելու գիտության նվաճումների հետ թերահավատության այդպիսի աճի պատճառն է։ Հավանաբար, հետաքրքրված հասարակությունը դառնում է ավելի գիտակից, ըստ էության ավելի սկեպտիկ նոր «հրաշք դեղերի» նկատմամբ, և տեղեկացված գիտության դանդաղ, երբեմն անորոշ ու կասկածելի պրոգրեսի մասին։ Թերահավատության իջեցումը պատճառ չէ հավանություն տալու՝ վերադառնալ կույր անորոշությանը։
երիտասարդ մարդկանց և հետաքրքրված հասարակության՝ նեյրոգիտությանը «գրոհելու» մի պատճառ է այն, որ նեյրոգիտնականները իրենց դաշտի շատ հանգուցային սկզբունքներում դեռևս համաձայն չեն։ Փոխանակ կենտրոնանալու սահմանափակ հայտնագործությունների վրա՝ ԶԼՄ֊ները լավ կլիներ, որ մտածեին ավելի շատ գիտության մասին՝ որպես պրոցեսի։ Մի պրոցես, որը հանելուկային է՝ հեռու միանշանակությունից և քննարկվում է։
Նեյրոէթիկան նոր դաշտ է։ Կա մի ուշագրավ պատմություն. Ռիչարդ Ֆեյնմանը՝ տեսաբան ֆիզիկոս, որը նկարագրում էր իր գիտություն անելու պատճառը, որպես «հայտնաբերման բերկրանք»։ Ուշագրավ է, որովհետև հենց Ֆեյնմանն էր, որ իրեն գլխով դեպի ցած գցեց, որպեսզի հայտնաբերի, թե ինչու ամերիկյան տիեզերական մաքոքներից մեկը՝ Չելենջերը, պայթեց բաց թողումից անմիջապես հետո։ Գիտության բախումը հասարակության հետ գնալով մեծանումօէ և անդրադառնում բոլորիս։
Ինտերնետային հղումներ՝ http://www.stanford.edu/dept/news/report/news/may22/neuroethics.html
http://www.dana.org/books/press/neuroethics /
==Երախտիքի խոսք==
Մենք երախտապարտ են շատ մարդկանց, ովքեր բարեխղճորեն աջակցեցինայս գրքույկի ստեղծմանը։ Հուսով ենք` ներքոհիշյալ ցուցակը ընդգրկուն է և ներողամտությունն ենք հայցում բոլոր նրանց, ովքեր ինչ֊որ կերպ օգնել են մեզ, բայց նշված չեն այստեղ։ Շարժանկարներն ամենուր են գրքույկում՝ Մադլենա Մայլ և Ռոբերտ Ֆիլիպկովսկի։ Տիտղոսաթերթի ձևավորում՝ Պիտեր Բրոֆի, Բևերլի Կլարկ, Մայքլ Հաուզեր, Դեյվիդ Լինդեն, Ռիչարդ Րիբչեստեր։ Տիտղոսաթերթի ներքակ՝ Պիտեր Սոմոգյի, Էլայն Սնելլ, Լայզա Կոկայնե֊Նեյլոր։ Գլ.դ (Նյարդային համակարգը)՝ Մարինա Բենտիվոգլիո, Նոբել Ֆորում։ Գլ.Ա (Գործողության պոտենցիալ)՝ Տոբիաս Բոնհոֆֆեր, Պիտեր Բրոֆի, Էրիկ Քենդլ, Նոբել Ֆորում։ Գլ.ա (Քիմիական միջնորդանյութեր)՝ Մարիան Ֆիլենց։ Գլ.4 (Դեղերը և ուղեղը)՝ Լեսլի Իվերսեն։ Գլ.5 (Շոշափում և ցավ)՝ Սյուզան Ֆլիթվուդ֊Վոլքեր, Հան Ջիեշենգ, Դոնալդ Փրայս։ Գլ.6 (Տեսողություն)՝ Քոլին Բլեքմոր, Էնդի Դոհերթի, Բիլ Նյուսըմ, Էնդրյու Փարքեր։ Գլ.7 (Շարժողություն)՝ Բևերլի Կլարկ, Թոմ Ջիլլինգվոթեր, Մայքլ Հաուզեր, Քրիս Մայալ, Ռիչարդ Րիբչեստեր, Վոլֆրամ Շուլց։ Գլ.8 (Նյարդային համակարգի զարգացումը)՝ Էնդրյու Լամսդեն։ Գլ.9 (Խոսքի խանգարում)՝ Ջոն Սթեյն։ Գլ.դ0. (Նեյրոնային ճկունություն)՝ Գրահամ Քոլինգրայջ, Էնդրյու Դոհերթի, Քերի Սայքս։ Գլ.դդ (Ուսուցում և հիշողություն)՝ Թեդ Բերգեր, Լիվիա դե Հոզ, Գրահամ Հիթչ, Էլեոնոր Մագուայեր, Էնդրյու Դոհերթի, Լեսլի Անգերլեյդեր, Ֆարենեհ Վարղա֊Խադեմ։ Գլ.դԱ (Սթրես)՝ Ջոնաթան Սեքլ։ Գլ.դա (Ուղեղ և իմուն համակարգ)՝ Նենսի Ռոթվել։ Գլ.դ4 (Քունը և ռիթմերը)՝ Էնթընի Հարմըր։ Գլ.դ5 (Ուղեղապատկերում)՝ Մարկ Բասթին, Ռիչարդ Ֆրակովյակ, Նիկոս Լոգոթետիս, Էլեոնոր Մագուայեր, Լինդսեյ Մյուրեյ, Էլիզաբեթ Ռունի, Սեմիր Զեկի։ Գլ.դ6 (Նյարդային ցանցեր և արհեստական ուղեղ)՝ Ռուդնի Դուգլաս, Ջերրի Էդելման, Ջեֆ Կրիչմար, Քեվան Մարտին։ Գլ.դ7 (երբ ամեն ինչ թարսվում է)՝ Մալքոլմ Մաքլեոդ, Իվ Ջոնսթոն, Էլեոնոր Մագուայեր, Վալտեր Մյուիր, Դեյվիդ Պորտեուս, Յան Ռեյդ։ Գլ.դ8 (Նեյրոէթիկա)՝ Քոլին Բլեքմոր, Քեննեթ Բոյդ, Ստեֆան Ռոուզ, Ուիլիամ Սաֆայըր։ Գլ.դ9 (Ձեռք բերումներ)՝ Իվըն Ալեն (BNA), Վիկտորիա Ջիլլ։
Ներքին սև ծածկի պատկերավորումը` Էրիկ Քենդլ (Մեջբերում Հիպոկրատից), Ռիչարդ Մորիս։
Սև ծածկի պատկերավորումը և բառերը` Ջենիֆեր Ալթման, Դեյվիդ Քոնքար, Սփայք Ջերրել։
Նեյրոգիտության բրիտանական ասոցիացիան շահույթ չհետապնդող կառույց է և գրանցված է որպես բարեգործական Nե 264450։
Միջազգային թարգմանչական համակարգող Դոկտոր Դունկան Բանքս ([d.banks] [at] [open.ac.uk]), Բաց Համալսարան, Միացյալ
Թագավորություն (BNA կայքային մենեջեր)
===Լրացուցիչ գրականություն===
Կան շատ գրավիչ գրքեր` հասանելի գիտության և նեյրոգիտության մասին ընթերցանությունը շարունակելու համար։ Դրանց մի փոքր
ցանկը բերված է ստորև.
[[Պատկեր:Ֆանտոմ.jpg|left]] V.S. Ramachandran, (Sandra Blakeslee) Phantoms in the Brain: Human Nature and the Architecture of the Mind
Fourth Dimension Publications
(Paperback - 6 May, 1999) ISBN: 1857028953
Ֆանտոմային ցավերի և դրա հետ կապված նյարդային համակարգի խանգարումների մասին շատ հետաքրքիր
ամփոփում
[[Պատկեր:Օլիվեր.jpg|left]] Oliver Sacks, The Man Who Mistook His Wife for a Hat (Picador)
Picador
(Paperback - 7 November, 1986) ISBN: 0330294911
Զվարճալի և լավ գրված ամփոփում` մտքի վրա ուղեղի վնասող ազդեցության մասին։
[[Պատկեր:Կաթված.jpg|left]] Jean-Dominique Bauby, The Diving-bell and the Butterfly
Fourth Estate
(Paperback - 7 May, 2002) ISBN: 0007139845
Շատ անձնական և հետաքրքրաշարժ ամփոփում` կաթվածի հետևանքների մասին։
[[Պատկեր:003.jpg|left]] Richard P. Feynman, Surely You’re Joking, Mr Feynman: Adventures of a Curious Character
(Paperback 19 November, 1992) ISBN: 009917331X
Ֆիզիկոսը, թմբկահարը և էրուդիտը։ Հերոս բոլոր երիտասարդ գիտնականների համար։
[[Պատկեր:Գիտնական.jpg|left]] Nancy Rothwell, Who Wants to Be a Scientist?: Choosing Science as a Career
Smudge (Illustrator) Cambridge University Press
(Paperback - 19 September, 2002) ISBN: 0521520924
Կարևոր գործնական խորհուրդ` գիտությունը որպես կարիերա ընտրելու դեպքում։
<br>
[[Պատկեր:Neuro-20-3.png|698px]]
«Մարդիկ պետք է իմանան, որ ուղեղից և միայն ուղեղից է, որ սերում են մեր հաճույքները, ուրախությունները, ծիծաղը և կատակները, ինչպես նաև՝ թախիծը, ցավը, վիշտը և վախը։
Մասնավորապես, նրա միջոցով ենք մենք մտածում, տեսնում, լսում և տարբերում տգեղը՝ գեղեցիկից, վատը՝ լավից, հաճելին՝ տհաճից»
Հիպոկրատ — Ք․ Ա․ 5֊րդ դար
[[Պատկեր:Neuro-20-3.png|698px]]
Ֆինանսական Աջակցություն
Այս նախագծին ֆինանսապես աջակցել են Նյարդագիտության բրիտանական ասոցիացիան, Նևրոլոգիայի և դեղերի հայտնագործման գերակայնության GI կենտրոնը, ԳլաքսոՍմիթՔլայնը և Էդինբուրգի համալսարանի նյարդագիտության կենտրոնը։
Հեղինակներն իրենց երախտագիտությունն են հայտնում նրանց՝ մեծահոգի աջակցության համար։
[[Պատկեր:Նեյրոգիտություն.jpg]]