Changes
|աղբյուր = [[«Թիթեղյա թմբուկը»]]
}}
[[Կատեգորիա:Արձակ]]
===Քրիստոսի ժառանգորդը===
Այսպիսով, ահա այն, վերադարձը տուն։ Ժամը քսանն անց չորս րոպեին ռազմաճակատայիններով գնացքը ժամանեց Դանցիգի գլխավոր կայարան։ Ֆելիքսն ու Քիթթին ինձ հասցրեցին Մաքս֊Հալլե֊պլաց, հրաժեշտ տվեցին, ընդ որում Քիթթին նույնիսկ արտասվեց, այնուհետև տեղեկատվական այցով գնացին Հոխշտրասեի իրենց վաչությունը, իսկ Օսկարը քսանմեկից քիչ պակաս իր ուղեբեռով քայլեց դեպի Լաբեսվիգ։
Վերադարձ տուն։ Բավականին տարածում գտած ու չափից դուրս զզվելի ավանդույթը ներկայումս մերօրյա Ոդիսևսի է վերածում ցանկացած պատանու, որը մի աննշան մուրհակ է կեղծել։ Դրա պատճառով գնացել էր արտասահմանյան լեգեոն, իսկ մեկ երկու տարի հետո, հասունանալով, վերադարձավ տուն և ամեն տեսակի կարճ հեքիաթներ է պատմում։ Ինչ֊որ մեկը ցրվածության պատճառով նստում է ոչ այն գնացքը, Ֆրանկֆուրտի փոխարեն մեկնում է Օբերհաուզեն, ճանապարհին ինչ֊ինչ արկածներ է ունենում, այլ կերպ չէր էլ կարող լինել, իսկ վերադառնալով, մի գլուխ իր շուրջը այնպիսի անուններ է շաղ տալիս, ինչպիսիք են Կիրեկեյան, Պենելոպեն և Տելեմաքը։
Օսկարը Ոդիսևս չէր, թեկուզ միայն այն պատճառով, որ վերադառնալով, ամեն ինչ գտավ նախկին դիրքում։ Նրա սիրեցյալ Մարիան, ում Ոդիսևսի իրավունքով նա պարտավոր էր անվանել Պենելոպե, ամենևին էլ պաշարված չէր վավաշոտ փեսացուներով, առաջվա պես նա մնում էր իր Մացերատի մոտ, որին ընտրել էր Օսկարի մեկնելուց շատ առաջ։ Դրանից բացի ես հույս ունեմ, որ ձեզանից այն մասի մոտ, ով դասական կրթություն է ստացել, միտք չի ծագի իմ խեղճ Ռոզվիտայի մեջ միայն նրա նախկինում պայծառատեսությամբ զբաղվելու պատճառով տենել Կիրկեային, որը խելքահան էր անում տղամարդկանց։ Եվ ի վերջո, ինչ վերաբերում է իմ որդի Կուրտին, ապա նա հանուն իր հոր մատը մատին չի խփել, իսկ դա նշանակում է, որ նա ամենևին էլ Տելեմաքը չէր՝ չնայած նա էլ չճանաչեց Օսկարին։ Իսկ եթե ուղղակի անհնար է առանց զուգադրումների բավարարվել, ընդ որում՝ ես հասկանում եմ, որ տուն վերադարձած մարդը ստիպված է համբերատարությամբ դիմանալ զուգադրումներին, ապա թող ես ձեզ համար լինեմ անառակ որդի, քանզի Մացերատը լայն բացեց դռները և ինձ ընդունեց որպես հայր, այլ ոչ որպես ենթադրյալ հայր։ Այո, նրան հաջողվեց այնքան ուրախանալ Օսկարի վերադարձի համար, նույնիսկ իսկական արցունքներով լուռ արտասվեց, որ այդ օրվանից սկսած ես ինձ ոչ միայն բացառապես Օսկար Բրոնսկի եմ անվանում, այլ նաև Օսկար Մացերատ։
Մարիան շատ ավելի հանգիստ դիմավորեց ինձ՝ չնայած չասենք, թե ոչ սիրալիր։ Նա սեղանի մոտ նստած Տնտեսական վարչության համար մթերային քարտերի կտրոններ էր կպցնում, իսկ ծխողների սեղանի վրա արդեն մի քանի փաթեթից չհանված նվերներ էին դրված փոքրիկ Կուրտի համար։ Ունենալով գործնական մտածողություն՝ նա, բնական է, որ առաջին հերթին մտածեց իմ ֆիզիկական վիճակի մասին։ Հագուստներս հանեց, ինչպես հին ժամանակներում, լողացրեց՝ չնկատելով, որ ես կարմրեցի, ինձ տնային հագուստ հագցրեց և նստեցրեց սեղանի մոտ, որտեղ այդ ընթացքում Մացերատը ինձ համար տապակած կարտոֆիլով հատ գցած ձու էր պատրաստել։ Այդ բոլորը ես ուտում էի և հետն էլ կաթ խմում, իսկ մինչ ես ուտում էի ու խմում, ինձ վրա էին թափվում հարցերը։
― Ախ, այս որտե՞ղ էիր կորել, մենք շարունակ փնտրում ու փնտրում էինք քեզ, ոստիկանությունն էլ էր խենթի պես փնտրում, մեզ նաև պարտադրեցին դատարանում երդում տալ, որ քեզ չենք թրխկացրել։ Իսկ դու տես թե որտեղ ես։ Ախ, որքան տհաճություններ ես դու մեզ պատճառել և դեռ էլի կպատճառես, որովհետև մենք պարտավոր ենք քո մասին տեղեկացնել։ Գուցե բախտդ բերի, և նրանք չցանկանան քեզ հաստատություն խցկել՝ չնայած դու արժանի ես դրան։ Ոչ մի խոսք չասացիր ու չքացար։ Մարիան ավելի խորաթափանց գտնվեց։ Իսկապես էլ տհաճություններ կային։ Առողջապահության նախարարությունից եկավ մի մարդ, եկավ և սկսեց մտերմիկ զրուցել Մացերատի հետ, սակայն ի պատասխան, Մացերատը այնքան բարձր գոռաց, որ բոլորին լսելի դարձավ։
― Այդ մասին նույնիսկ խոսք լինել չի կարող, դա ես էի կնոջս խոստացել, երբ նա պառկած էր մահվան մահճում, ես նրա համար հայր եմ, այլ ոչ թե բժշկական ոստիկանություն։
Եվ այսպես, ինձ հաստատություն չհանձնեցին։ Սակայն այդ օրվանից սկսած մենք ամեն երկու շաբաթը մեկ պաշտոնական գրություն էինք ստանում, և Մացերատը պարտավոր էր ստորագրել։ Ճիշտ է, Մացերատը չէր ցանկանում ստորագրել, սակայն ամեն անգամ նրա դեմքին մտահոգ արտահայտություն էր հայտնվում։
Օսկարը չէր ցանկանում դա այդպես թողնել, նա պարտավոր էր Մացերատի դեմքից ջնջել մտահոգ արտահայտությունը, զուր չէր նա ճառագում այն երեկոյան, երբ ես վերադարձա տուն ու ավելի քիչ տարակուսանքներ արտահայտեց, քան Մարիան և, լիովին բավարարվելով իմ բարեհաջող վերադարձով, ավելի քիչ հարցեր տվեց՝ մի խոսքով, իրեն իրական հոր նման պահեց և, երբ ինձ փոքր֊ինչ շփոթված Տրուչինսկի մայրիկի մոտ անկողին էին պառկեցնում, ասաց․
― Այ թե կուրախանա մեր Կուրտը, որ իր եղբայրը նորից հայտնվել է։ Իսկ դրան գումարած, վաղն էլ մենք դեռ նրա ծննդյան երրորդ տարեդարձը կնշենք։
Իմ որդի Կուրտը նվերների սեղանի վրա երեք մոմերով թխվածքից բացի հայտնաբերեց Գրեթխեն Շեֆլերի ձեռագործ պուլովերը, որի վրա նա ոչ մի ուշադրություն չդարձրեց, այնտեղ կար նաև մի անտանելի դեղին գնդակ, որի վրա Կուրտը անմիջապես նստեց ու սկսեց թռչկոտել, ինչից հետո այն խոհանոցային դանակաով ծակեց։ Այնուհետև նա ռետինե վերքի միջից ծծեց այն գարշելի կծվահամ հեղուկը, որը նստում է օդով լցված բոլոր գնդակների վրա։ Նոր էր գնդակը քրոնիկ ուռուցք ձեռք բերել, Կուրտը սկսեց մասերի բաժանել առագաստանավը՝ այն վերածելով ավերակի։ Նրա ձեռքի տակ դեռ անձեռնմխելի, սակայն արդեն վտանգված դրված էի պտուտակը և փոքրիկ մտրակը։
Օսկարը, որը տոնակատարությունից դեռ շատ առաջ էր մտքում պահել իր որդու ծննդյան օրը, որը ժամանակի ամենադաժան իրադարձությունների միջից շտապել էր դեպի արևելք, որպեսզի բաց չթողնի իր ժառանգորդի ծննդյան երրորդ տարեդարձը, այժմ կանգնել էր մի կողմում, նայում էր ավերածության հաղթանակին։ Հիանում էր իր տղայի վստահությամբ, իր չափսերը համեմատում էր որդու չափսերի հետ և, որոշ ժամանակ խորհելուց հետո իրեն խոստովանեց․ մինչ դու բացակայում էիր, Կուրտը աճով քեզնից անցավ, այն իննսունչորս սանտիմետրը, որոնք դու կարողանում էիր պահպանել քո երեքամյակից գրեթե տասնյոթ տարի ետ մնացած ժամանակահատվածում, փոքրիկը անցել է երկու֊երեք սանտիմետրով։ Իսկ դա նշանակում է՝ ժամանակն է նրան դարձնել թմբկահար ու վճռականորեն կասեցնել այդ չափից դուրս աճը։
Իմ դերասանական ուղեբեռից, որը ես թաքցրել էի ձեղնահարկի կղմինդրի շարքերի ետևում, իմ մեծ քրեստոմատիայի հետ, ես դուրս հանեցի շլացուցիչ, բացարձակապես նոր թմբուկը, որպեսզի տրամադրեմ իմ որդուն, քանի որ մեծահասակները դա չէին արել՝ այն նույն հնարավորությունը, որ իմ երրորդ ծննդյան տարեդարձի օրը տվեց ինձ իմ խեղճ մայրիկը՝ կատարելով իր տված խոստումը։ Ես հիմքեր ունեի ենթադրելու, որ Մացերատը, որն ինչ֊որ ժամանակ իր կրպակի ապագան կապում էր ինձ հետ, այն բանից հետո, երբ ես նրա հույսերն չարդարացրի, որպես գաղութային ապրանքների ապագա վաճառական էր տեսնում Կուրտին։ Եվ եթե այժմ ես լսում եմ․ «Դրան պետք է խանգարել», ապա պետք չէ, խնդրում եմ, Օսկարին մանրածախ առևտրի երդվյալ թշնամի համարել։ Ես ստիպված կլինեի գործել ճիշտ նույն կերպ, եթե ինձ կամ իմ որդուն խոստացվեր գործարանային կոնցեռն կամ ժառանգական թագավորություն՝ կից տրվող գաղութներով հանդերձ։ Օսկարը չէր կամենում երկրորդ ձեռքից ոչինչ ստանալ, և այդ իսկ պատճառով ձգտում էր իր որդուն դրդել նմանօրինակ արարքների նրան, և դրանում էր կայանում իմ տրամաբանական սխալը, դարձնել հավերժ երեք տարեկան թմբկահար, կարծես թե հույսերով լի երիտասարդ մարդու համար թիթեղյա թմբուկ ժառանգություն ստանալը նույն չափ զզվելի չէ, որչափ գաղութային ապրանքների կրպակը որպես ժառանգություն ստանալը։
Օսկարը այսօր է այդպես մտածում։ Մինչդեռ այն ժամանակ նա ընդամենը մեկ ցանկություն ուներ․ պետք էր թմբկահար հոր կողքին կանգնեցնել թմբկահար որդուն, պետք էր թմբկահարների տոհմ հիմնել, քանզի իմ գործը, թիթեղյան ու ապիտակակարմիր լաքապատը, պետք է փոխանցվեր սերնդեսերունդ։
Ախ, ինչպիսի կյանք էր մեզ սպասում։ Մենք կկարողանայինք մեկս մյուսիս կողքին, բայց նաև տարբեր սենյակներում, մենք կկարողանայինք կողք կողքի, սակայն նաև Լաբեսվեգի վրա, ես Լուիզենշտրասեի վրա, նա՝ նկուղում, ես՝ ձեղնահարկում, Կուրտը՝ խոհանոցում, Օսկարը՝ զուգարանում, հնարավորության դեպքում կարող էինք երկուսովս՝ հայր և որդի, հարվածել մեկ թմբուկի վրա։ Հարմար պահը գտնելով՝ կկարողանայինք երկուսով մեկնել իմ տատիկի շրջազգեստների տակ, նրա նախատատիկ Աննա Կոլյայչեկի, այնտեղ ապրել, այնտեղ թմբկահարել և ներշնչել քիչ կծված հյուղի հոտը։ Տեղավորվելով նրա դարպասների դիմաց, ես Կուրտին կասեի․ «Դու միայն ներս նայիր, որդիս։ Մենք բոլորս այնտեղից ենք դուրս եկել, և եթե դու քեզ խելոք պահես, ապա մեզ մեկ ժամով թույլ կտան վերադառնալ այնտեղ և այցի գնալ այնտեղ հավաքված հասարակությանը»։
Եվ Կուրտը կկռանար շրջազգեստների տակ, կհամարձակվեր մեկ աչքով նայել և քաղաքավարի ձևով ինձանից՝ հորից, բացատրություններ խնդրել։ «Այն գեղեցիկ տիկինը, ― կշշնջար Օսկարը, ― նա դեռ նստած է կենտրոնում, խաղ է անում իր գեղեցիկ ձեռքերի հետ։ Նա դեմքի այնքան գեղեցիկ ձվաձևություն ունի, որ ուզում ես ուղղակի լաց լինել, այսպես ահա, այդ գեղեցիկ տիկինը՝ դա իմ խեղճ մայրիկն է և քո տատիկը, նա մահացավ իր ճաշատեսակի պատճառով՝ դա օձաձկներով ապուրն էր, կամ իր չափից դուրս քաղցր սրտի պատճառով։
«Հետո, հայրիկ, հետո, ― ինձ կխնդրեր Կուրտխենը, ― իսկ ո՞վ է այդ բեղերով մարդը»։
Եվ ի պատասխան, ես ձայնս խորհրդավոր կիջեցնեի․ «Իսկ դա քո նախատիպ Յոզեֆ Կոլյայչեկն է։ Դու նայիր միայն, թե ինչպես են բոցավառվում այդ հրձիգի աչքերը, նայիր նրա ճակատի վրայի լեհական աստվածային ճոռոմությանը և հենց քթարմատի տակի կաշուբյան գործնական կեղծավորությանը։ Միայն թե աչքաթող չանես նրա ոտքերի մատների միջև գտնվող թաղանթը։ Տասներեք թվին, երբ «Կոլոմբոսը» նավաշինարաններից ջուր իջեցվեց, քո նախապապը ընկավ անտառափայտի լաստի տակ։ Նա պետք է նրա տակով երկար֊երկար լողար, քանի դեռ լողալով Ամերիկա չէր հասել և այնտեղ միլիոնատեր չէր դարձել։ Սակայն նա երբեմն կրկին գնում է դեպի ջուրը, լողում է դեպի ետ և ջրի տակից դուրս է գալիս հենց այնտեղ, որտեղ մի անգամ որպես հրձիգ ձեռք բերեց պաշտպանություն և իր լուման ներդրեց իմ մոր լույս աշխարհ գալու գործում»։
«Իսկ այն գեղեցիկ պարո՞նը, որը մինչ այժմ թաքնվել էր տիկնոջ ետևում, որն ինձ տատիկ է գալիս, իսկ այժմ նստում է նրա կողքին և իր ձեռքերով շոյում է նրա ձեռքերը։ Նա նույն երկնագույն աչքերն ունի, ինչ դու, հայրիկ»։
Եվ այստեղ ես ստիպված կլինեի բռունցքիս մեջ հավաքել իմ ողջ խիզախությունը, որպեսզի ինչպես վատ որդի, ինչպես դավաճան որդի, իմ արժանավոր երեխային պատասխանեի․ «Իսկ դա, իմ Կուրտ, Բրոնսկիների ընտանիքի զարմանահրաշ երկնագույն աչքերն են քեզ նայում։ Ճիշտ է, դու մոխրագույն աչքեր ունես։ Դու դրանք մորիցդ ես ժառանգել։ Եվ, այնուամենայնիվ, դու ճիշտ ու ճիշտ նման ես այդ Յանին, որն այժմ իմ խեղճ մայրիկի ձեռքն է համբուրում, ինչպես և նրա հայրը, Վինցենտը, որը նույնիսկ շատ տարօրինակ մարդ է, սակայն կաշուբյան ձևով, նա ամենաիսկական Բրոնսկին է։ Կգա օրը, և մենք բոլորս կվերադառնանք այնտեղ, կվերադառնանք դեպի այն ակունքը, որից քիչ կծված յուղի հոտ է գալիս։ Ուրեմն, ուրախացիր»։
Միայն իմ Կոլյայչեկ տատիկի արգանդում, որովայնում կամ ինչպես ես կատակով անվանում եմ, տատիկիս յուղի համար կիսատակառի մեջ, իմ տեսությունների համաձայն, կսկսվեր ճշմարիտ ընտանեկան կյանքը։ Եվ մինչև օրս, երբ ես Հայր Աստծո իրավունքով մի թափով կարող եմ հասնել և նույնիսկ անցնել իմ Որդուց մինուճար և, ավելի կարևոր է, Սուրբ Հոգուն, երբ ես տխրությամբ գիտակցում եմ իմ պարտականությունները, որոնք քարշ եմ տալիս և՛ որպես Քրիստոսի ժառանգորդ, և՛ հանուն մնացած մասնագիտությունների, ես, ում համար առավել անհասանելի ոչինչ չկա, քան դեպի տատիկիս դարպասներ վերադարձը, մտովի ինձ պատկերում եմ չքնաղագույն ընտանեկան տեսարաններ իմ նախնիների շրջանում։
Եվ ահա թե ինչպես եմ ես դա ինձ պատկերացնում, հատկապես անձրևոտ օրերին․ իմ տատիկը հրավերքներ է ուղարկում, և մենք հավաքվում ենք նրա ներսում։ Գալիս է Յան Բրոնսկին, նա ծաղիկներով է զարդարել, օրինակի համար մեխակներով, գնդակների անցքերը, իր կրծքի՝ Լեհական փոստատան պահապանի կրծքի։ Մացերատը, որն իմ հանձնարարականով նույնպես հրավերք էր ստացել, երկչոտությամբ մոտենում է իմ տատիկին՝ բայրացակամություն փնտրելով, և ցույց է տալիս դեռ նրա ժամանակով սկսած և Մացերատի կողմից անթերի շարունակված շտեմարանային գրքերը, իսկ տատիկս հռհռում է իր կաշուբյան ծիծաղով, դեպի իմ կողմն է քաշում իր սիրեցյալին, համբուրում է նրա այտը և աչքով անելով, ասում․ «Դե, Մարիխեն, անհարմար զգալու ի՞նչ կա, եթե մենք երկուսս էլ նույն Մացերատից ենք դուրս եկել և նույն Բրոնսկուն ենք կերակրել»։
Մտորումներին անձնատուր լինելը, շարունակելը, օրինակ ենթադրություններ կառուցելը այն որդու մասին, որը սաղմնավորել էր Յանը, իմ մայրիկի մոտ հասունացել էր Կոլյայչեկ տատիկիս ընդերքներում և, ի վերջո, լույս աշխարհ էր հանվել յուղի տակառիկի մեջ, ես ինձ խիստ ու խիստ արգելում եմ։ Քանզի այդ դեպքի մասին պատմությունն անխուսափելիորեն իր ետևից կբերեր նաև պատմությունը մեկ այլ դեպքի մասին։ Եվ հանկարծ ու այդ ժամանակ իմ միակ արյունակից եղբայր Ստեֆան Բրոնսկին, որն ի վերջո նույնպես այդ տոհմին է պատկանում, մտադրվեր մի աչքով նայել ընդհանուր ընտանիքի գաղափարին, իսկ հետո նաև երկրորդ աչքով՝ իմ Մարիային։ Այդ իսկ պատճառով ես գերադասում եմ իմ երևակայության թռիչքը սահմանափակել անմեղ ընտանեկան հանդիպումով։ Ես հրաժարվում եմ և՛ երրորդ թմբուկից, և՛ չորրորդից, բավարարվում եմ երկրորդով՝ Օսկարով ու Կուրտով, իմ թիթեղի օգնությամբ հավաքվածներին համառոտ որոշ բաներ եմ պատմում էյֆելյան աշտարակի մասին, որն օտար եզերքներում փոխարինում էր ինձ տատիկիս։ Եվ ուրախանում եմ, երբ հյուրերը, ներառյալ նաև հրավիրյալ կողմը, այսինքն՝ Աննա Կոլյայչեկը, հաճույք են ստանում թմբուկի վրա մեր համատեղ խաղից և ենթարկվելով տրված ռիթմին, շրմփացնում էին միմյանց ծնկներին։
Որքան էլ գայթակղիչ է սեփական տատիկի ներսում նստելու, աշխարհը և նրանում թագավորող փոխադարձ կապերը հասկանալու, սահմանափակ տարածության բազմաշերտությունը բացահայտելու հեռանկարը՝ Օսկարը պետք է այժմ (չէ՞ որ նա Մացերատի նման ընդամենը ենթադրյալ հայր է) կրկին վերադառնա այն իրադարձություններին, որոնք տեղի ունեցան քառասունչորսի հունիսի տասներկուսին՝ Կուրտի ծննդյան երրորդ տարեդարձին։
Կրկնում եմ, մեկ պուլովերը, մեկ գնդակը, առագաստանավը ու հոլի հետ մտրակը տղան արդեն ստացել էր, իսկ ինձանից պետք է ստանար սպիտակակարմիր լաքապատ թիթեղյա թմբուկը։ Նոր էր նա հաղթահարել առագաստանավի նավասարքը, նրան մոտեցավ Օսկարը՝ թիթեղյա նվերը իր թիկունքում թաքցնելով, իսկ օգտագործած թմբուկը կախված էր նրա փորից ներքև։ Եվ ահա մենք հայտնվեցինք իրարից մեկ քայլ հեռավորության վրա, դեմ դիմաց կանգնած․ Մատնաչափիկ Օսկարը և Կուրտը՝ ևս մատնաչափիկ, սակայն երկու սանտիմետրով ավելի բարձր։ Կուրտի դեմքը դարձավ չար ու վախեցած, նա, ինչպես երևում է, դեռ չէր ավարտել առագաստանավի ջախջախումը և հենց այն րոպեին, երբ ես թմբուկը հանեցի մեջքիս ետևից և այն դեպի վեր բարձրացրի, կոտրեց «Պամիրի» վերջին կայմը՝ այդպես էր կոչվում այդ առագաստանավը։
Կուրտը ցած նետեց բեկորները, վերցրեց թմբուկը, այն պահեց ձեռքում, պտտեց, և նրա դիմագծերը դարձան մի քիչ ավելի հանգիստ՝ չնայած որ մնացին նույնչափ լարված։ Նրան թմբուկի փայտիկները տալու ճիշտ ժամանակն է։ Ցավոք, նա սխալ ընկալեց այդ երկակի շարժումը, վտանգ զգաց, թմբուկի կողքով փայտիկները ձեռքիցս գցեցի ցած։ Իսկ երբ ցանկացա կռանալ փայտիկների ետևից, ինչ֊որ բան փնտրեց իր թիկունքում, և հազիվ էի ես բարձրացրել փայտիկները և մեկնել նրան, մտրակեց իր նվերով ինձ, այլ ոչ թե հոլին։ Նա Օսկարին մտրակեց, այլ ոչ հոլին, որի վրա հատուկ այդ նպատակով ակոս էր արված, նա ցանկանում էր իր հորը սովորեցնել, այլ ոչ հոլ պտտել ու վնգացնել։ Նա մտրակում էր ինձ այդ անելիս, հաստատ մտածում էր, դե, եղբայրս, դիմացիր․ այդպես Կայենն էր մտրակում Աբելին՝ մինչև վերջինս հոլի պես չպտտվեց, սկզբում ցածր, իսկ հետո, ոտքի կանգնելով։ Եվ ավելի ու ավելի վեր էր բարձրացնում ինձ Կայենը իր մտրակով, ահա և արդեն ոմն տենոր սկսեց առավոտյան աղոթքը։ Այդպես կարող են երգել արծաթից դրոշմված հրեշտակները, տղաների Վիեննական երգչախումբը, ուսումնառու ամորձատվածները, հավանաբար Աբելն էլ է այդպես երգել, հետո ընկել է ցած, ինչպես ես որոշ ժամանակ անց ընկա Կուրտ անունով տղայի մտրակի տակ։
Իսկ երբ Կուրտը տեսավ, թե ինչպես եմ պառկել հատակին, լսեց, թե ինչպես է մարում դառնաղետ դռդռոցը, մի քանի անգամ մտրակով ճեղքեց օդը, կարծես թե նրա ձեռքը դեռ չէր կշտացել։ Եվ, իմ վրայից չկտրելով իր կասկածամիտ հայացքը, նա սկսեց թմբուկի մանրակրկիտ ուսումնասիրությունը։ Որպես սկիզբ նա սպիտակակարմիր լաքի մասը հարվածեց աթոռի թիկնակին, այնուհետև իմ նվերը ընկավ հատակին, իսկ Կուրտը սկսեց փնտրել և, դե իհարկե, գտավ նախկին առագաստանավի ծավալուն իրանը։ Եվ ահա այդ փայտի կտորով սկսեց հարվածել թմբուկին։ Նա չէր թմբկահարում, նա թմբուկն էր կոտրում։ Նրա ձեռքը չփորձեց ոչ մի, նույնիսկ ամենահասարակ ռիթմը թմբկահարել։ Ջղաձիգ լարված դեմքով նա համաչափ ու միապաղաղ շրխկացնում էր թիթեղին, որը նման թմբկահարման համար հաշվարկված չէր, որը թեև կարող էր դիմանալ թեթևագույն ծիծեռնակների թեթևագուն թմբկահարությանը, սակայն ամենևին ոչ ծանր իրանի խոյահարումներին։ Թմբուկը կորացավ, ցանկացավ խուսափել հաշվեհարդարից, դուրս պրծնելով ամրացումներից՝ ցանկացավ թաքնվել աչքերից, հրաժարվելով կարմիր ու սպիտակ լաքից և կենտրոնի մոխրակապտավուն թիթեղին գթություն աղերսելու հնարավորություն ընձեռնելով։ Սակայն հայրական նվերի հանդեպ որդին անողոք էր։ Իսկ երբ հայրը ցանկացավ մեկ անգամ ևս որդուն ուղիղ ճանապարհի վրա դնել ու քամահրելով տարբեր տեղերում միաժամանակյա ցավը, հատակին և փռված գորգի վրայով սլացավ նրա կողմը, մտրակը կրկին փակեց նրա ճանապարհը։ Օ, այդ տիկնոջը հոգնած հոլը լավ էր ճանաչում, նա դադարեց պտտվել ու գվվալ, դրանից զատ թմբուկն էլ վերջնականապես հրաժարվեց թմբկահարի նրբազգաց, սակայն ոչ կոպտորեն աշխատող փայտիկների հույսից։ Երբ Մարիան ներս մտավ, թմբուկը արդեն միայն աղբանոց նետելու էր պիտանի։ Նա ինձ գրկեց, համբուրեց արցունքներով լցված աչքերս ու պատռված ականջս, լպստեց հարվածներից խարազանված ձեռքերիս վրայի արյունը։
Օ, եթե միայն Մարիան կռահեր համբուրել ոչ թե ուղղակի ծեծված, թերաճ, դժբախտաբար ոչ լիարժեք երեխային։ Եթե միայն նա ճանաչեր ծեծված հորը և ամեն վերքի մեջ տեսներ սիրեցյալին։ Ինչպիսի սփոփանք կլիներ դա, ինչպիսի՜ գաղտնի, սակայն իսկական ամուսին կկարողանայի ես դառնալ հետագա մռայլ ամիսներին։
Սկզբում, չնայած դա անպայմանորեն Մարիայի հետ չէր առնչվում, դժբախտությունը հասավ Հյուսիսային նավատորմում ծառայող ու նոր֊նոր լեյտենանտի կոչում ստացած իմ խորթ եղբայր Ստեֆան Բրոնսկուն, որն այդ ժամանակ արդեն խորթ հոր՝ Էլերսի ազգանունն էր կրում, և դա էլ նրա սպայական առաջխաղացման վերջը դրեց։ Սակայն եթե Յանը՝ Ստեֆանի հայրը, Զասպեի գերեզմանատանը գնդակահարվելու պատճառով որպես Լեհական փոստատան պաշտպան, վերնաշապիկի տակ էր պահել մի խաղաթուղթ սկատ խաղալու խաղաթղթերի կապուկից, ապա երիտասարդ լեյտենանտի կուրծքը զարդարում էին երկրորդ աստիճանի երկաթյա խաչը, հետևակայինի գրոհային նշանը և, այսպես կոչված, սառեցված մսի Շքանշանը։
Իսկ հունիսի վերջին Տրուչինսկի մայրիկին խոցեց թեթև հարվածը, քանի որ փոստը չարաղետ լուր բերեց նրան։ Ենթասպա Ֆրից Տրուչինսկին զոհվեց միաժամանակ երեք բանի համար՝ հանուն ֆյուրերի, հանուն ժողովրդի և հանուն հայրենիքի։ Դա տեղի ունեցավ կենտրոնական հատվածում, և Կանարուեր անունով մի ոմն կապիտան ուղիղ Կենտրոնական ռազմաճակատից Լանգֆուր, Լաբեսվեգ փողոց էր փոխանցել Ֆրիցի՝ Հայդելբերգի, Բրեստի, Փարիզի, Բադ֊Կրոյցենախի ու Սոլոնիկի գեղեցկադեմ, առավելապես ժպտացող աղջիկների լուսանկարներով դրամապանակը, ինչպես նաև առաջին ու երկրորդ կարգի Երկաթյա խաչերը չեմ հիշում, թե ինչ նշանաքուղ և մերձամարտ վարելու համար բրոնզե նշան և երկու քարուքանդ եղած ուսադիրներ խփված տանկերի համար և մի քանի նամակներ։
Մացերատը ուժերը ներածին չափ օգնում էր, և Տրուչինսկի մայրիկը շուտով իրեն ավելի լավ զգաց, չնայած իսկապես լավ նա իրեն այլևս երբեք չզգաց։ Նա կիպ նստում էր պատուհանի մոտ, բազկաթոռի մեջ և մեզ երկուսիս՝ ինձ ու Մացերատին, որը օրը երկու, երեք անգամ բարձրանում էր նրա մոտ և ինչ֊որ բան էր բերում, հարց ու փորձ էր անում, թե որտեղ է գտնվում այդ «Կենտրոնական ռազմաճակատը»։ Հեռո՞ւ է արդյոք այստեղից, և կարելի՞ է, արդյոք, կիրակի օրը գնացքով գնալ այնտեղ։
Որքան էլ Մացերատը ջանում էր, չէր կարողանում պարզաբանումներ տալ այդ հարցում։ Այդ իսկ պատճառով կեսօրյա երկար ժամերին չնայած հանգիստ նստած, սակայն ցնցվող գլխով Տրուչինսկի մայրիկը, որը ռազմական տեղեկագրերի ու արտակարգ տեղեկությունների շնորհիվ աշխարհագրության գծով բավականաչափ թրծված էր, ավելի ու ավելի շարժուն դարձավ։ Կենտրոնական հատվածի վերաբերյալ մի քանի վարկածներ թմբկահարելու պարտականությունը դրված էր ինձ վրա։
Իսկ ահա Մարիան, որը շատ էր կապված քաջարի Ֆրանցի հետ, այժմ բռնկվել էր բարեպաշտությամբ։ Սկզբնական շրջանում, այսինքն՝ ողջ հունիսը, նա ընթանում էր վարժված հավատքով, կիրակի օրերին գնում էր Քրիստոսի Եկեղեցի՝ հայր Հեխտի մոտ, և երբեմն Մացերատը ուղեկցում էր նրան՝ չնայած Մարիան գերադասում էր միայնակ գնալ։
Սակայն նրան թվաց, որ բողոքական ժամերգությունը բավարար չէ։ Շաբաթվա մեջ, ոչ այն է՝ հինգշաբթի, ոչ այն է՝ ուրբաթ օրերին, կրպակը թողնելով Մացերատի հույսին, մինչև փակվելը, Մարիան բռնեց իմ՝ կաթոլիկիս, ձեռքից, և մենք շարժվեցինք Նոր շուկայի ուղղությամբ։ Այնուհետև թեքվեցինք դեպի Էլզենշտրասե, Էլզենշտրասեից Մարիենշտրասե, մսագործի, Վոլգեմուտի մոտով, մինչև Քլյայնհամերպարկ։ Օսկարը արդեն սկսեց մտածել, որ իրենք Լանգֆուրյան երկաթուղային կայարան են գնում, որպեսզի փոքրիկ ճամբորդություն կատարեն դեպի Բիսաու, օրինակ կաշուբցիների մոտ։ Սակայն այդ ժամանակ մենք թեքվեցինք ձախ, ստորգետնյա անցումի մոտ կանգ առանք՝ սնահավատությունից դրդված սպասելով, որ բեռնատար գնացքը անցնի, և գնացինք անցումով, որտեղ զզվելի ձևով կաթում էր առաստաղից և, նրանից դուրս գալով, ուղղվեցինք ոչ թե դեպի կինոյի պալատ, այլ դեպի ձախ՝ երկաթուղային հողաթմբերի երկայնքով։ Ես մտորում էի․ կամ նա ինձ Բրունսհեֆերեգ, բժիշկ Հոլլացի մոտ է քարշ տալիս, կամ մտադրվել է հավատքը փոխել և այդ պատճառով էլ գնում է Քրիստոսի սիրտը եկեղեցի։
Քրիստոսի սիրտը եկեղեցին իր շքամուտքով հենց հողաթմբերին էր նայում։ Հողաթմբերի չփակված շքամուտքի միջև մենք կանգ առանք։ Ուշ օգոստոսյան օր էր։ Մեզանից ետ, ռելսերի արանքում, մանրախճի վրա թիերով ու բահերով աշխատում էին սպիտակ գլխաշորերով արևելյան բանվորուհիները։ Մենք կանգնել ու նայում էինք եկեղեցու ստվերային, սառնություն արձակող որովայնին, իսկ նրա բուն խորքում արհեստավարժորեն դեպի իրեն էր ձգում բորբոքված աչքը՝ հավերժական լույսը։ Մեզանից ետ, հողաթմբերի վրա, ուկրաինուհիները դադարեցին փորելն ու հավաքելը։ Շչաց ազդանշանային շեփորը, մոտենում էր գնացքը, մոտեցավ, արդեն այստեղ էր, դեռ մեր կողքով չէր անցել, հետո անհետացավ, և շեփորը կրկին շչաց։ Ուկրաինուհիները թիերը վերցրին ձեռքները։ Մարիան հապաղեց՝ հավանաբար չիմանալով, թե որ ոտքից շարունակի ընթացքը։ Պատասխանատվությունը բարդեց ինձ վրա, նա, ով ծննդյան կնունքի օրվանից առավել մոտ էր կանգնած դրան՝ միակ բարեբախտություն պարգևող եկեղեցուն․ մի քանի տարիներ անց՝ փրփրուն ըմպելիքով ու սիրով լի այն երկու շաբաթներից հետո, առաջին անգամ Մարիան կրկին ղեկավարումը վստահեց Օսկարին։
Մենք մեր ետևում թողեցինք երկաթուղային հողաթումբն ու նրա աղմուկները, օգոստոսն ու օգոստոսյան տզզոցը։ Ոչ առանց տխրության՝ բաճկոնիս տակ մատներով թմբուկի վրա թեթևակի աշխատելով, սակայն չփորձելով դեմքիս անտարբեր արտահայտության վրա ազդել, ես վերհիշեցի պատարագները, եպիսկոպոսյան արարողությունները, երեկոյան ու շաբաթօրյա խոստովանությունները իմ խեղճ մայրիկի հետ, որը, մահվանից ոչ շատ առաջ Յան Բրոնսկու հետ չափից դուրս սերտ շփման պատճառով, բռնկվեց բարեպաշտությամբ․ յուրաքանչյուր շաբաթ օր՝ թեթև խոստովանություն, կիրակի օրերին՝ խոստովանությունը Սուրբ Պարգևներով ամրապնդում, որպեսզի ոչ միայն թեթևացում ստանար, այլև աջակցություն՝ մոտակա հինգշաբթի օրը Թիշելգրասեում Յանի հետ հանդիպելու համար։ Ի միջի այլոց, ինչպե՞ս էին անվանում Նորին սրբակրոնությանը։ Նորին սրբակրոնությանը անվանում էին Վինկե, և նա մինչ օրս էլ մնում էր Քրիստոսի սիրտը եկեղեցու վանահայրը, իր քարոզները արտասանում էր բերկրալի ու անհասկանալի ձայնով։ «Հավատում եմ»֊ը այն աստիճան նուրբ էր երգում, որ այդ ժամանակ նույնիսկ ինձ վրա կարող էր իջնել հավատքի նմանվող ինչ֊որ բան, եթե այդ եկեղեցում չլիներ հավերժահիշատակ ձախ զոհասեղանը՝ Կույս Մարիամով, մանուկ Հիսուսով ու մանուկ Մկրտիչով։
Սակայն այժմ, հենց զոհասեղանը ինձ դրդեց Մարիային իմ ետևից կիզիչ արևից տանել դեպի շքամուտքը, իսկ հետո՝ քարե սալահատակի վրայով դեպի եկեղեցու նավը։
Օսկարը չէր շտապում, ավելի ու ավելի խաղաղվելով՝ նստել էր կաղնեփայտե նստարանի վրա, Մարիայի կողքին։ Տարիներ էին անցել, և սակայն ինձ թվում էր, կարծես հենց այն նույն մարդիկ, պլանաչափորեն թերթելով իրենց մեղքերի ցանկը, սպասում են, թե երբ նորին սրբություն Վինկեն դեպի իրենց կխոնարհի իր ականջը։ Մենք նստել էինք քիչ այն կողմ, ավելի մոտ կենտրոնական նավին։ Ես ցանկանում էի ընտրությունը թողնել Մարիային և թեթևացնել նրան։ Մի կողմից՝ նա այնքան չէր մոտեցել խոստովանարանին, որպեսզի նրան շփոթեցներ այդ մոտիկությունը և այդ իսկ պատճառով կարող էր, այսպես ասած, առանց աղմուկի, ոչ պաշտոնապես փոխվել այլ հավատքի։ Մյուս կողմից՝ դրանից առաջ կարող էր հետևել, թե ինչպես է այդ ամենը տեղի ունենում խոստովանությունից առաջ, ընդուներ վերջնական որոշում, գտներ դեպի խոստովանարան և դեպի նորին սրբակրոնության ականջը տանող ճանապարհը և նրա հետ քննարկեր դեպի միակ բարեբախտ եկեղեցու գիրկը տանող իր տեղափոխման մանրամասները։ Ես խղճում էի նրան, երբ տեսնում էի, թե ինչպես է նա այդքան փոքրիկ ծնկի իջել՝ հոտերով, փոշիով, ծեփերով շրջապատված, բեկված լույսի ու խորամանկորեն խույս տվող հրեշտակների ներքո։ Դեռևս ոչ հմտորեն և ոչ ճիշտ հաջորդականությամբ խաչակնքվում է։ Օսկարը Մարիային հրեց, ցույց տվեց, թե ինչպես է պետք դա անել, նրան՝ հետաքրքրասերին, ցույց տվեց նրա ճակատից վեր, որտեղ կենում են Հայրը, Որդին ու Սուրբ Հոգին։ Ցույց տվեց նրան նաև, թե ինչպես պետք է ձեռքերը ծալի, որպեսզի հասնի «ամենին»։ Մարիան ենթարկվեց, ձեռքերը թողեց նույն վիճակում և «ամենից» հետո նոր աղոթք սկսեց։ Սկզբնական շրջանում Օսկարը ձգտում էր հիշատակել մահացածներից ինչ֊որ մեկին, սակայն, իր Ռոզվիտայի համար աղոթելով Աստծուն, որպեսզի իր աղոթքով նրա համար հավերժական հանգիստը ու դեպի երկնային ուրախությունները մուտքի թույլտվություն ստանա, նա այն աստիճան խրվեց երկրային մանրամասների մեջ, որ և՛ հավերժական հանգիստը, և՛ Երկնային Թագավորությունը ի վերջո տնավորվեցին փարիզյան հյուրանոցներից մեկում։ Այդ ժամանակ նա փրկվեց բանաձևերի միջոցով, քանի որ դա առանձնահատուկ պարտավորություններ չի պահանջում, ասացի «հավիտյանս հավիտենաց» և «ոգեշնչվենք», և «արժանապատիվ լինել», դրանով էլ սահմանափակվեցի և սկսեցի աչքի պոչով հետևել Մարիային։
Կաթոլիկ պատարագը նրան սազական չէր։ Նա շատ հաճելի տեսք ուներ, նա կարծես կտավից հանված լիներ։ Աղոթքը երկարացնում է թերթևունքերը, ընդգծում հոնքերը, տաք կարմրությամբ է լցնում այտերը, ճակատը դարձնում է արտահայտիչ, պարանոցը՝ ճկուն։ Մարիայի վշտալի ծաղկող դեմքը քիչ էր մնում ինձ դրդեր մերձեցման փորձի։ Սակայն աղոթողներին չի կարելի խանգարել, աղոթողներին չի կարելի գայթակղել, ինչպես չի կարելի նաև ենթարկվել նրանցից եկող գայթակղությանը, եթե նույնիսկ աղոթողի համար հաճելի է դիտողի աչքին ուշադրության արժանանալը, բացի այդ, դա օգնում է աղոթելուն։
Եվ այդ ժամանակ ես իջա եկեղեցու ողորկ նստարանի վրայից ու ձեռքերս հնազանդորեն դրեցի թմբուկի վրա, որը վեր էր ցցել իմ բաճկոնը։ Օսկարը փախչում է Մարիայի՞ց․ նա ոտք դրեց սալաքարերի վրա և իր թմբուկի հետ, ձախ կցաշինությունով գնաց խաչակրած ուղու բոլոր կայանների կողքով, կանգ չառավ սուրբ Անտոնիոսի մոտ՝ աղոթիր մեզ համար, քանզի մենք չենք կորցրել ո՛չ դրամապանակը, ո՛չ դռան բանալին, մենք սուրբ Ստելբերտ Պրագացուն, որին կյանքից զրկել էին հին պրուսացիները, թողեցինք ձախ կողմում և, կանգ առնելով, սալաքարից սալաքար թռչելով, անցանք առաջ։ Շախմատի տախտակի պես ինչ֊որ մի բան էր առջևում՝ մի կողմից՝ ուղեգորգը, մյուսից՝ ձախ զոհասեղան տանող աստիճանները։
Հուսով եմ, կհավատաք, որ նոր գոթական աղյուսաշեն Քրիստոսի սիրտը եկեղեցում և համապատասխանաբար ձախ զոհասեղանի դիմաց ամեն ինչ մնացել էր ճիշտ այնպես, ինչպես նախկինում։ Մերկ֊վարդագույն մանուկ Հիսուսը առաջվա պես նստած էր Կույսի ձախ ծնկին, որին ես դիտավորյալ Կույս Մարիամ չեմ անվանում, որպեսզի նրան չշփոթեմ իմ Մարիայի հետ, որը հենց այժմ կրոնափոխ էր լինում։ Կույսի աջ ծնկանը առաջվա պես սեղմվել էր մանուկ Մկրտիչը, որն իր մերկությունը մի կերպ ծածկել էր շոկոլադագույն բրդոտ մորթիով։ Իսկ անձամբ Կույսը, ինչպես հնում, աջ ցուցամատը ուղղել էր Հիսուսի վրա, բայց նայում էր Հովաննեսին։
Սակայն երկար տարիներ բացակայելուց հետո ևս Կույսի մայրական հպարտությունը Օսկարին շատ ավելի քիչ էր հետաքրքրում, քան երկու տղաների կառուցվածքը։ Հիսուսը իմ որդի Կուրտի չափսին էր, երբ լրացել էր վերջինիս երեք տարին, այսինքն՝ Օսկարից երկու սանտիմետր բարձր էր։ Իսկ Հովաննեսը, որը բոլոր վկայություններով, Նազարեթցուց ավելի տարիքով էր, պարզվեց, որ իմ չափ է։ Ընդ որում՝ երկուսն էլ ծերունական իմաստնացած դեմքի արտահայտություն ունեին, որը ներհատուկ էր նաև ինձ՝ հավերժ երեք տարեկանիս։ Մի խոսքով, ոչինչ չէր փոխվել։ Նաև նրանց հայացքներն էին մնացել նույնչափ խորամանկ, ինչպես շատ տարիներ առաջ, երբ ես իմ խեղճ մայրիկի հետ այցելում էի Քրիստոսի սիրտը եկեղեցին։
Ուղեգորգի վրայով աստիճաններով դեպի վերև, միայն առանց introitus'a:<ref>ներթափանցում (լատ)</ref> Ես ուսումնասիրում էի հագուստի ամեն մի ծալքը և իմ թմբուկի փայտիկով, որի մեջ շատ ավելի զգացմունք կար, քան բոլոր մատների մեջ միասին վերցրած, ես դանդաղ, ոչինչ բաց չթողնելով, անցա երկու մերկ տղաների ներկոտված գիպսի վրայով․ ազդրերը, փորը, ձեռքերը, հաշվեցի ճարպային ծալքերը, փոսիկները։ Հասակը ճիշտ ու ճիշտ, ինչպես Օսկարի մոտ․ իմ առողջ մարմինը, իմ ուժեղ, փոքր֊ինչ ճարպից գիրացած ծնկները, թմբկահարի կարճ, բայց մկանոտ իմ ձեռքերը։ Բացի դա, այդ անտուն տղան դրանք նույն ձևով էր պահել։ Նստել էր Կույսի ծնկներին և ձեռքերը վեր պարզած սեղմել էր բռունցքները, կարծես մտադրվել էր թիթեղի վրա թմբկահարել, կարծես թմբկահարը Հիսուսն էր, և ամենևին էլ ոչ Օսկարը։ Կարծես նա հենց միայն իր թմբուկին էր սպասում, կարծես այս անգամ լրջորեն որոշել էր Կույսի, Մկրտչի և իմ առջև թիթեղի վրա մի ինչ֊որ ռիթմիկ ու բարեհնչուն բան ներկայացնել։
Եվ արեցի այն, ինչ արել էի շատ տարիներ առաջ։ Ես փորիս վրայից հանեցի թմբուկս և Հիսուսին երկրորդ անգամ փորձարկաման ենթարկեցի։ Զգուշորեն, որպեսզի չվնասեմ նախշապատ գիպսը, ես, սակայն, Օսկարի սպիտակակարմիր թիթեղը նրա վարդագույն ծնկներին դրեցի բացարձակապես միայն ավելի մեծ բավարարվածության համար։ Հրաշքի հետ հիմար հույսեր չկապելով՝ ես ավելի շուտ ուզում էի աչքովս տեսնել ու համոզվել նրա անզորության մեջ, քանզի, չնայած որ նույնիսկ նա գիպսից էր պատրաստված և առանց նվազագույն ջանքերի երեք տարեկանի էր պատկերում, ինչը ինձ հաջողվեց տանջալի չարչարանքների ու մեծագույն զրկանքների գնով, միևնույն է, նա թմբկահարել չգիտեր։ Գիտեր միայն ձևացնել, իբր, գիտի և հավանաբար ինքն իր մեջ մտածում էր՝ ա՛յ, եթե ես ունենայի, ես կկարողանայի, և այստեղ ես ասացի՝ եթե լինի էլ, միևնույն է, չես կարողանա, խցկեցի նրան զույգ փայտիկները, ծիծաղից ծռվեցի, խցկեցի նրա թմբլիկ մատիկների մեջ, տասը մատիկների մեջ, հապա մի տեսնեմ, մի թմբկահարիր ամենաքաղցր Հիսուս՝ նախշազարդած գիպս, թմբկահարիր թիթեղի վրա։ Օսկարը ետ֊ետ գնալով՝ երեք աստիճան իջավ, ուղեգորգից սալաքարերի վրա, դե, թմբկահարիր, մանուկ Հիսուս, Օսկարը ավելի ետ էր նահանջում։ Տարածություն է ստեղծում, հեգնանքով քմծիծաղում է, որովհետև Հիսուսը, ոչ մեկի վրա ուշադրություն չդարձնելով, ստել է, թմբկահարել չգիտի՝ չնայած կարող է և ուզում է։ Արդեն ձանձրությը սկսեց ինձ կրծել, կարծես խորխոզին, իսկ այդ պահին նա այնպես հարվածեց, իսկ այդ պահին նա այնպես թմբկահարեց։
Եվ այսպես, մինչ ամեն ինչ մնում էր բացարձակ անշարժության վիճակում, նա և՛ ձախ, և՛ աջ, իսկ հետո միաժամանակ երկու փայտիկներով, իսկ հետո խաչաձև և բավական էլ դուրեկան թմբկահարում էր և այդ անելիս պահպանում լուրջ տեսքը և չէր արհամարհում բազմազանությունը։ Հասարակ ռիթմը նույնչափ լավ էր հաղթահարում, որքան այդ առավել բարդը, հետո հանկարծ հրաժարվեց այդ ամենից, կենտրոնացավ միայն իր թիթեղի վրա՝ իմ կողմից ընկալվելով ոչ թե որպես կրոնական երևույթ կամ որպես մոլեգնած լանդսկնեխտ, այլ զուտ երաժշտական տեսանկյունից։ Չէր քամահրում մոդայիկ երգերը, ի թիվս այլ գործերի կատարում էր նաև այն, ինչը այդ ժամանակ լսում էին բոլորը՝ «Ամեն ինչ կանցնի», դե և իհարկե «Լիլի Մարլեն»։ Դանդաղ, սակայն փոքր֊ինչ դողալով, իմ կողմը թեքեց իր խուճուճ, Բրոնսկու երկնագույն մանուշակագույն աչքերով գլուխը, անբարտավանորեն ժպտաց, ինչից հետո ներկայացրեց Օսկարի սիրված գործերը պոպուրիի ձևով։ Սկզբում կատարեց «Ապակի֊բաժակ֊ըմպանակը», թեթևակի հնչեցրեց «Դասացուցակը»։ Այս տիպը հաստատ, ինչպես և ես, Գյոթեին ներկայացնում էր ընդդեմ Ռասպուտինի․ նա ինձ հետ բարձրացավ Շարքավոր աշտարակի վրա, ինձ հետ մտավ ամբիոնների տակ, ծովապատնեշների մոտ օձաձկներ որսաց, իմ կողքից քայլեց իմ խեղճ մայրիկի դագաղի ետևից, որը զգալիորեն նեղանում էր ոտքերի մասում, իսկ հետո կրկին ու կրկին, և դա ինձ ամենից շատ էր ապշեցնում, սուզվում էր իմ Աննա Կոլյայչեկ տատիկի շրջազգեստի տակ։
Այդ ժամանակ Օսկարը մոտեցավ։ Ինչ֊որ բան նրան ձգեց ավելի մոտ։ Այդ պահին նա ցանկացավ ոտքը դնել ուղեգորգի վրա, չէր ցանկանում այլևս սալաքարերի վրա կանգնել։ Զոհասեղանի առջևի աստիճանները փոխարինում էին մեկը մյուսին։ Եվ այսպես, ես բարձրացա նրա մոտ՝ չնայած կգերադասեի տեսնել, թե ինչպես է նա ինջնում ներքև։
― Հիսուս, ― ես քերելով հավաքեցի իմ ձայնի մնացորդները, ― Հիսուս, մենք այդպես չէինք պայմանավորվել, անմիջապես ինձ վերադարձրու իմ թմբուկը։ Դու ունես խաչ, և դա քեզ բավական է։
Կտրուկ, խոսքիս կեսի վրա, չընդհատելով, նա խաղը հասցրեց մինչև վերջ, չափազանցված զգուշությամբ փայտիկները խաչեց թիթեղի վերևում և առանց վիճաբանության մեկնեց ինձ այն, ինչը Օսկարը նրան թեթևամտորեն օգտագործելու էր տվել։
Ես պատրաստվում էի արդեն բացարձակապես առանց շնորհակալական խոսքերի շտապողաբար փախչել աստիճաններով, կարծես իմ ետևից մեկ տասնյակ սատանաներ են ընկել, փախչել կաթոլիցիզմից, սակայն այստեղ մի հաճելի, չնայած և հրամայական, ձայն դիպավ իմ ուսին․
― Օսկար, սիրո՞ւմ ես արդյոք դու ինձ։
Չշրջվելով՝ ես ուսիս վրայով ասացի․
― Չեմ կարծում։
Դրան ի պատասխան՝ նա նույն ձայնով ասաց․
― Օսկար, սիրո՞ւմ ես, արդյոք, դու ինձ։
― Ցավում եմ, բայց ասում եմ, ինչպես կա։
Երրորդ անգամ նա ինձ նորից դիմեց․
― Օսկար, սիրո՞ւմ ես, արդյոք, դու ինձ։
Եվ այստեղ Հիսուսը կարող էր տեսնել իմ դեմքը։
― Ես քեզ տանել չեմ կարող, քեզ ու բոլոր քո խորամանկությունները։
Իմ կոպիտ պատասխանը, որքան էլ տարօրինակ է, թույլ տվեց, որ նա հաղթանակի։ Նա պարզեց ցուցամատը, ինչպես ժողովրդական դպրոցի այն ուսուցչուհին, և ինձ հանձնարարություն տվեց․
― Դու, Օսկար, քար ես, և ես այդ քարի վրա իմ եկեղեցին կստեղծեմ։ Հետևիր ինձ։
Դուք միայն պատկերացրեք իմ վրդովմունքի ողջ խորությունը։ Իմ մարմինը դրանից փշաքաղվեց։ Ես կոտրեցի նրա ոտքի գիպսե մատը, սակայն նա այլևս չէր շարժվում։
― Ապա, մեկ էլ կրկնիր, ― ֆշշացրեց Օսկարը, ― և ես ողջ ներկը կքերեմ քո վրայից։
Սակայն ի պատասխան ոչ մի բառ չհնչեց, այլ լսվեցին այն ծերունու քայլերը, որը դարերից ի վեր ներբաններով քարշ է գալիս բոլոր եկեղեցիներով։ Նա խոնարհվեց ձախ զոհասեղանին, իսկ ինձ ամենևին չնկատեց, ոտքերը քարշ տալով գնաց առաջ՝ արդեն մոտենալով Ադելբերտ Պրագացուն, սակայն այստեղ ես աստիճաններով արագ իջա ներքև՝ ուղեգորքի վրայից սալաքարերի վրա, քարերի շախմատային նախշերի վրայով, ետ չնայելով դեպի Մարիան, որը հենց այդ րոպեին ճշտորեն, ինչպես ես նրան սովորեցրել էի, խաչակնքվում էր կաթոլիկական խաչով։
Ես բռնեցի նրա ձեռքը և տարա դեպի ցողամանը, ստիպեցի նրան եկեղեցու կենտրոնում, գրեթե արդեն մոտ շքամուտքին, մեկ անգամ ևս խաչակնքնվել խաչի նշանով՝ դեմքով շրջվելով դեպի զոհասեղանը, սական ինքս չկրկնեցի նրա շարժումները։ Ավելին, երբ նա ցանկացավ ծնկի գալ, եկեղեցուց դուրս քաշեցի դեպի արևը։ Վաղ երեկո էր։ Արևելյան բանվորուհիները անհետացել էին երկաթուղային հողաթմբից։ Դրա փոխարեն քաղաքամերձ Լանգֆուր կայարանի դիմաց շարժվում էր բեռնատար շարժակազմը։ Մոծակները ողկույզներով կախվել էին օդում․ ղողանջեցին զանգերը, սակայն գնացքի թխկթխկոցը խլացրեց զանգերի ձայնը։ Մոծակները էլի նույն ձևով կախվել էին ողկույզներով։ Մարիան արտասվաթաց աչքեր ուներ։ Օսկարը պատրաստ էր կոկորդով մեկ գոռալ։ Ինչպե՞ս ես Հիսուս լինեմ։ Ես պատրաստ էի գործի դնել իմ ձայնը։ Իմ ինչի՞ն է նրա խաչը։ Սակայն ես շատ լավ հասկանում էի, որ իմ ձայնի ուժը չի պատի նրա եկեղեցու ապակիների վրա։ Թող այսուհետ ևս իր Եկեղեցին կառուցի Պետրոս կամ Պետրի անունով կամ թե լրիվ արևելապրուսական ոճով՝ Պետրիկայթ անունով մարդկանց վրա։
― Զգուշացի՛ր, Օսկար, ձեռք մի տուր եկեղեցու ապակիներին, ― շշնջաց իմ միջի սատանան։ ― Տես, որ հանկարծ նա քո ձայնը չկործանի։
Այդ իսկ պատճառով ես դեպի վեր միայն մեկ հայացք նետեցի, չափեցի մեկ նորգոթական պատուհան, հետո աչքերս հեռացրի, սակայն չերգեցի, չգնացի իմ հայացքի ետևից, այլ Մարիայի կողքով Բանհոֆշտրասեով, թունելի միջով դեպի դուրս հանգիստ քայլեցի դեպի ստորգետնյա անցումը, որտեղ առաստաղից կաթիլներ էին ընկնում։ Հետո դեպի վեր՝ Քլյայհամերպարկ, դեպի աջ, մսագործ Վոգեմուտի կրպակի մոտով Մարիենշտրասե, Էլզենշտրասեով դեպի ձախ, Շտրիսբախով դեպի Նոր շուկա, որտեղ հակաօդային պաշտպանության համար արհեստական լճակ էին փորում։ Լաբեսվեգը երկար փողոց էր, և, այնուամենայնիվ, մենք վերջապես եկանք, այդ ժամանակ Օսկարը Մարիային լքեց և վազքով հաղթահարեց 90 աստիճանները դեպի ձեղնահարկ։ Այնտեղ սավաններ էին չորանում, իսկ սավաններից այն կողմ վեր էին խոյանում այդ նույն հակաօդային պաշտպանությանը անհրաժեշտ ավազի կույտերը, իսկ ավազից ու դույլերից այն կողմ, հին թերթերի տրցակների ու կղմինդրե դարսակույտերի ետևում գտնվում էր իմ գիրքը և ռազմաճակատային թատրոնի ժամանակներից մնացած թմբուկների պահուստը։ Եվ էլի կոշիկների տուփի մեջ դրված էին մի քանի իրենց դարն ապրած, սակայն իրենց տանձանման կարռուցվածը պահպանած էլեկտրական լամպեր։ Օսկարը վերցրեց առաջինը, իր ձայնով կտրատեց, վերցրեց երկրոդը, այն ապակու փոշի դարձրեց, երրորդի վրայից խնամքով անջատեց վերին հաստացված մասը, չորրոդի վրա գեղեցիկ տառերով կտրեց «Քրիստոս» անունը, ինչից հետո թե՝ ապակին և թե՛ գրությունը վեր ածեց փոշու։ Ցանկացավ ևս մեկ անգամ կրկնել այդ սխրանքը, սակայն ասյտեղ թարսի պես նրա լուցկիները վերջացան։ Ես ամբողջովին ուժասպառ եղած իջա հակաօդային պաշտպանության ավազի կույտի վրա․ ստացվում է Օսկարը դեռ պահպանել է ձայնը։ Եվ նշանակում է, որ պահպանվել է Հիսուսի հնարավոր ժառանգորդը։ Ինչ մնում է մաքրողներին, ապա առաջիկայում նրանք պետք է իմ առաջին աշակերտները դառնային։
===Մաքրողները===
Չնայած Օսկարը պիտանի չէ դառնալու Քրիստոսի ժառանգորդը՝ գոնե միայն այն պատճառով, որ ինձ համար այնչափ դժվար է իմ շուրջը աշակերտներ հավաքելը, սակայն Հիսուսի այն ժամանակվա կոչը տարբեր զարտուղի ճանապարհներով հասավ իմ ականջներին և ինձ ժառանգորդ դարձրեց՝ չնայած ես իմ նախակարապետին չէի հավատում։ Սակայն, համաձայն իմ կանոնների, ով կասկածում է, նա հավատում է, իսկ ով չի հավատում, նա բոլորից ավել է հավատում՝ ինձ չհաջողվեց կասկածների բեռի տակ թաղել փոքրիկ հրաշքը, որը Քրիստոսի սիրտը եկեղեցում հայտնվեց անձամբ ինձ, ավելին՝ ես փորձեցի Քրիստոսսին դրդել, որպեսզի կրկին թմբուկով համերգ տա։
Օսկարը առանց Մարիայի շատ անգամ այցելեց հիշատակված եկեղեցին։ Ես կրկին ու կրկին աննկատ հեռանում էի Տրուչինսկի մայրիկից, որը գամված էր բազկաթոռին և այդ իսկ պատճառով չէր կարող հետևել ինձ։ Սակայն ինչով կարող էր ինձ պատիվ տալ Հիսուսը։ Ինչու էի ես ամբողջ գիշերներ անցկացնում ձախ կցաշինությունում՝ թույլ տալով, որպեսզի ծառայողները դուռը ինձ վրա փակեն։ Ինչու էին ձախ կցաշինությունում Օսկարի ականջները ապակիանում, իսկ մարմնի բոլոր անդամները քարանում։ Քանզի, չնայած ջախջախիչ հնազանդությանը և նույնչափ անարգիչ աստվածանարգությանը, ես չէի կարողանում լսել ո՛չ իմ թմբուկի և ո՛չ Հիսուսի ձայնը։
Գթա՛, Տեր Աստված։ Ողջ կյանքում ինձ չի վիճակվել լսել, որ ես ատամներով չխկչխկացնեմ այնպես, ինչպես չխկչխկացնում էի կեսգիշերին Քրիստոսի սիրտը եկեղեցու սալաքարերի վրա։ Ո՞ր հիմարը այդ ժամանակ կկարողանար ավելի լավ ճչանակ գտնել, քան Օսկարը։ Ես նմանակում էի ռազմաճակատային դրվագին, որը լի էր գնդացիրների շռայլ կտկտոցներով, ես իմ վերին ու ներքին ծնոտների արանքում սեղմում էի ապահովագրական գործակալական մի ողջ ընկերություն՝ աղջիկ մեքենագրուհիներին ու գրամեքենաները գումարած։ Ձայները թռչում էին տարբեր կողմեր՝ գտնելով արձագանք ու ծափահարություններ։ Ե՛վ սարսուռը ցնցեց սյուները, և՛ փշաքաղվեցին կամարները, և՛ իմ հազը մի ոտքի վրա արշավում էր սալաքարերի շախմատյա նախշերի վրայով, խաչակրած ուղի էր, սակայն հակառակ ուղղությամբ՝ միջին նավից մինչև երգչախումբը, վաթսուն հազոցներ բախյան ֆերեյն, որը հազը ոչ թե երգում, այլ ավելի շուտ պարապում էր, և, երբ ես արդեն լցվեցի հույսով, Օսկարի հազը սողալով մտավ երգեհոնի խողովակների մեջ։ Այն իրեն իմաց կտա միայն կիրակնօրյա բազմագույն օրհներգի ժամանակ, անմիջապես դրանից հետո հազը հնչեց խորանում՝ խաչի վրայի մարմնամարզիկի թիկունքում՝ հազի հետ դուրս մղելով իր հոգին։ Իրականացավ՝ իմ հազը հազում էր, իսկ չէ՞ որ իրականում ոչինչ չիրականացավ։ Մանուկ Հիսուսը անամոթաբար ու անխճորեն իր մոտ էր պահում իր փայտիկները, սակայն ո՛չ թմբկահարում էր, ո՛չ էլ հաստատում իր ետևից գնալու իմ իրավունքը։ Իսկ Օսկարը կգերադասեր ունենալ գրավոր հաստատում, Քրիստոսի ետևից գնալու գլխավոր հրահանգ։
Այդ ժամանակներից ի վեր իմ մեջ ձևավորվեց լավ կամ վատ սովորություն՝ ցանկացած եկեղեցու նույնիսկ ամենահայտնի տաճարների զննման ժամանակ, անմիջապես՝ հազիվ ոտքս սալաքարերի վրա դրած, և հրաշալի ինքնազգացողություն ունենալով, բռնկվել երկարատև հազով, որը, կախված եկեղեցու ոճից, բարձրությունից ու լայնությունից, ներկայանում է որպես գոթական կամ ռոմանտիկական և, կամ ընդհանրապես, բարոկկոյի նմուշ։ Նույնիսկ շատ տարիներ անց ինձ թույլ է տալիս թմբուկի վրա վերարտադրել իմ հազը կամ Ուլմայի, կամ այն է՝ Շպեյերի տաճարում։ Սակայն այն ժամանակներում, երբ օգոստոսյան շոգ օրերին ես ենթարկվեցի կաթոլիցիզմի գերեզմանային սառնության ազդեցությանը, զբոսաշրջիկության և հեռավոր երկներում եկեղեցիներ այցելեու մասին կարելի էր մտածել միայն հագնելով զինվորական համազգեստը, մասնակցելով պլանավորված նահանջին և միգուցե անփոփոխ օրագրում գրելով․ «Այսօր թողեցինք Օրվետոն՝ եկեղեցական ամենազարմանալի ճակատային մասը, պատերազմից հետո գալ Մոնիկայի հետ և ուսումնասիրել ավելի ուշադիր»։
Որքան էլ տարօրինակ է, Մացերատը դանդաղկոտությամբ, սակայն սրտանց, պաշտպան է կանգնում ինձ։ Օսկարը զարմանքով դիմանում էր, երբ նախկինում իր համար ոչինչ չարժեցող այդ մարդը նրան նստեցնում էր իր ծնկներին, սեղմում, դիտում, մեկ անգամ նույնիսկ համբուրեց, ինքը դա անելիս ազդվեց և ավելի շուտ ոչ թե Մարիային, այլ ինքն իրեն դիմելով ասաց․
― Ախր, այդպես չի կարելի։ Ախր, չի կարելի հարազատ որդուն։ Թող որ նա նույնիսկ տասը անգամ և թող բոլոր բժիշկները մեզ ասեն։ Նրանք ուղղակի գրում են այդպես։ Հավանաբար նրանք չունեն իրենց երեխաները։
Մարիան, որ նստած էր սեղանի մոտ և, ինչպես ամեն երեկո, թերթերի հակառակ երեսներին սոսնձում էր մթերային քարտերի կտրոնները, բարձրացրեց հայացքը․
― Դե, մի՛ անհանգստացիր, Ալֆրեդ, կարելի է կարծել, իբր ես դրա վրա թքած ունեմ։ Սակայն, եթե նրանք ասում են, ես արդեն չգիտեմ էլ, թե որն է ավելի ճիշտ։
Մացերատը ցուցամատով ցույց տվեց դաշնամուրի կողմը, որն իմ խեղճ մայրիկի մահվանից հետո արդեն մոռացել էր նույնիսկ երաժշտության մասին մտածելը․
― Ագնեսը անձամբ երբեք նման բան չէր անի և ուրիշներին էլ թույլ չէր տա։
Մարիան նայեց դաշնամուրին, ուսերը բարձրացրեց և իջեցրեց միայն, երբ սկսեց խոսելը․
― Ի՞նչ տարօրինակ բան կա այստեղ, երբ նա մայր է և թերևս միշտ հույս է ունեցել, որ նրա վիճակը կլավանա։ Ախր, ինքդ էլ ես ասում, ոչինչ էլ չի լավացել, բոլորը նրան հալածում են, ոչ կարող է բոլորի նման ապրել, ոչ էլ մեռնել։
Արդյո՞ք Մացերատը ուժ չէր ստանում Բեթհովենի դիմանկարից, որը դեռևս կախված էր դաշնամուրի ետևում և մռայլորեն նայում էր մռայլ Հիտլերին։
― Ոչ, ― գոռաց Մացերատը։ ― Ոչ մի դեպքում։ ― Եվ բռունցքով թրխկացրեց սեղանին, ուղիղ կպչուն թերթի էջերին։ Հետո Մարիային կարգադրեց իրեն տալ հաստատության տնօրերնի նամակը, մեկ կարդաց և էլի և երրորդ, նամակը պատառոտեց և կտորները շաղ տվեց հացի կտրոնների, այլ մթերքների և ծանր արտադրության մեջ զբաղվածների կտրոնների վրա։ Եվ Օսկարը Մացերատի շնորհիվ բժիշկների ձեռքը չընկավ։ Նա այդ ժամանակվանից ի վեր պատկերացնում էր իրեն և պատկերացնում է մինչ օրս (հենց որ տեսնում է Մարիային) հազվագյուտ գեղեցկության, բարձր լեռնային լայնարձագության մեջ տեղակայված հիվանդանոցը, իսկ այդ հիվանդանոցում լուսավոր, ժամանակակից ձևով հյուրընկալ վիրաբուժական սենյակը։ Տեսնում է, թե ինչպես է նրա երեսպատված դռան առջև Մարիան վախվորած, սակայն վստահությամբ լի ժպիտով ինձ հանձնում բժիշկների ձեռքը, որոնք ճիշտ նույն ձևով, վստահություն ներշնչելով, ժպտում են և իրենց սպիտակ մանրէազերծ խալաթների տակ թաքցնում ակնթարթորեն ներգործող, վստահություն ներշնչող ներարկիչները։ Եվ այսպես, աշխարհը լքել էր ինձ, և միայն իմ խեղճ մայրիկի ստվերն էր, որ շղթայում էր Մացերատի մատները, երբ նա կարծես արդեն պատրաստվում էր ստորագրել առողջության պաշտպանության նախարարությունից ուղարկված թուղթը, մեկ կամ երկու անգամ չէ, որ նա արգելք հանդիսացավ այն բանին, որ ես՝ բազմակի անգամ լքվածս, լքեմ այս աշխարը։
Օսկարը չէր կամենում անշնորհակալ լինել։ Ինձ մոտ դեռ մնում էր իմ թմբուկը։ Մնում էր և ձայնս, որը հազիվ թե կարողանար մի ինչ֊որ նոր բան առաջարկել ձեզ, ովքեր գիտեն ապակու հանդեպ իմ հաղթանակների մասին, և որը լիովին կարող էր ձանձրացնել նրանց, ովքեր սիրում են բազմազանությունը։ Սակայն ինձ համար Օսկարի ձայնը, ի լրումն թմբուկի, ընդմիշտ մնում էր իմ գոյության չխամրող հաստատումը, քանի դեռ ես գոյություն ունեի և երգելով ապակի էի կտրում, քանի դեռ իմ նպատակաուղղված շնչառությունը խլում էր ապակու շնչառությունը, իմ մեջ դեռ պահպանվում էր կյանքը։ Այն ժամանակներում Օսկարը շատ էր երգում։ Երգում էր շատ՝ մինչև հուսալքություն։ Ամեն անգամ ուշ ժամին Քրիստոսի սիրտը եկեղեցուց դուրս գալով՝ ես իմ ձայնով անպայման ինչ֊որ բան էի կտրում։ Ես տուն էի գնում, ես նույնիսկ ոչ մի առանձնահատուկ բան չէի փնտրում, ես որպես նպատակակետ էի ընտրում մի ինչ֊որ ձեղնաբնակարանի վատ մթնեցված պատուհանը կամ կապույտ գույնով ներկված և հակաօդային պաշտպանության կանոններին խիստ համապատասխան այրվող լապտերը։ Ամեն անգամ լինելով եկեղեցում՝ ես ուրիշ ճանապարհով էի վերադառնում։ Մի անգամ Օսկարը Մարիենշտրասե գնաց Անտոն֊Մյոլերվեգով։ Ուրիշ անգամ նա ընտրեց Ուպհագենվեգը, Կոնրադյան գիմնազիայի մոտ։ Ստիպեց, որ նրա ապակեպատ շքամուտքը զնգզնգա և ռայսխկոլոնիայի միջով դուրս եկավ Մաքս֊Հալբե֊պլացի մոտ։ Երբ օգոստոսյան վերջին օրերից մեկին ես չափազանց ուշ հասա եկեղեցի և շքամուտքը տեսա փակված, որոշեցի սովորականից ավելի մեծ շրջերթ կատարել, որպեսզի արտաշնչում տամ իմ ափսոսանքին։ Ես սկսեցի վազել Բանհոֆշտրասեով՝ ճանապարհին մահապատժի ենթարկելով յուրաքանչյուր երրորդ լապտերը։ Կինոյի պալատից անցնելով՝ թեքվեցի աջ՝ դեպի Ադոլֆ֊Հիտլեր֊շտրասե, անցա ինձանից ձախ հետևակային զորանոցների պատուհանների շարքը, սակայն իմ բորբոքվածությունը կարողացա պաղեցնել Օլիվի կողմից մոտեցող կիսադատարկ տրամվայի վրա, որի ձախ կողմը ես ամբողջովին զրկեցի մգացված ապակիներից։
Սակայն Օսկարը իր հաջողությանը ոչ մի ուշադրություն չդարձրեց, նա ստիպեց, որ տրամվայը կրճտալով կանգ առնի, ստիպեց, որ ուղևորները նրա միջից իջնեն, հայհոյեն ու կրկին բարձրանան։ Իսկ ինքը, անուշեղենների նման աղքատիկ ժամանակներում, իր ցասման համար մի ինչ֊որ դեսերտի նմանվող համեղ պատառ էր փնտրում և կանգնեցրեց իր քուղակապ կոշիկների ընթացքը, միայն երբ հասավ Լանգֆուրի առաջին տներին և հյուսն Բերենդի արհեստանոցի մոտ, լուսնի լույսի ներքո, օդանավակայանի փայտաշեն լայն տարածված ավանի դիմաց տեսավ «Բալթիկ» հրուշակեղենի ֆաբրիկայի գլխավոր մասնաշենքը։
Բայց իմ ցասումը այնքան մեծ չէր, որպեսզի անմիջապես փորձված եղանակով ֆաբրիկային զեկուցեի իմ ներկայության մասին։ Ես որոշեցի չշտապել, և կրկին հաշվեցի արդեն լուսնի լույսի կողմից հաշված ապակիները։ Իմ հաշվարկները համընկան նրա հաշվարկի հետ, և նշանակում է, որ ես կարող էի ներկայացումը սկսել, սակայն ցանկացա նախ և առաջ իմանալ, թե ովքեր էին այն դեռահասները, որոնք Հոխշրիսից և, հնարավոր է նաև, Բանհովշտրասեի շագանակենիների տակից սկսած գալիս էին իմ հետքերով, վացը կամ յոթը կանգնած էին Հոհենֆրիդբերգերվեգի տրամվայի կանգառի կիսածածկի տակ։ Եվ հինգին կարելի էր տեսնել Սոպոտ տանող մայրուղու առաջին ծառերից այն կողմ։
Ես կարծես արդեն որոշել էի հետաձգել շոկալադի ֆաբրիկա իմ այցելությունը, զարտուղի ճանապարհ ընտրելով՝ խուսափել հանդիպումից և գաղտագողի անցնել երկաթուղային կամուրջը, օդանավակայանի կողքով, ամառանոցային ավանի միջով, դեպի Քլյայնհամերվեգի բաժնետիրական գարեջրի գործարանը, երբ արդեն կամուրջի վրայից Օսկարը ներդաշնակ ազդանշանի նմանվող սուլոցներ լսեց։ Այլևս կասկածներ չմնացին․ այս ամենն ուղղակի կապ ունի ինձ հետ։
Նման իրավիճակում, ժամանակի այն կարճատև հատվածում, երբ հետապնդողները արդեն բացահայտված են, իսկ որսը դեռ չի սկսվել, կարելի է անշտապ և հաճույքով ուսումնասիրել փրկության վերջին հնարավորությունները։ Եվ այսպես, Օսկարը կարող էր բարձր ձայնով «հայրիկ» կամ «մայրիկ» բղավել։ Դա թեև ոչ բոլոր, սակայն գոնե ինչ֊որ մի ոստիկանի ուշադրությունը կգրավեր։ Ինչը, հաշվի առնելով իմ արտաքին տեսքը, անկասկած կապահովեր մեծահասակների կողմից ինձ աջակցելը, սակայն ես, ինչպիսին երբեմն լինում էր Օսկարը, կրտականապես հրաժարվեցի մեծահասակ անցորդների օգնությունից ու ոստիկանության աջակցությունից։ Որոշեցի հանուն հետաքրքրքության ու հանուն ինքնահաստատման անցնել ամեն ինչի միջով և այդ իսկ պատճառով ընտրեցի ամենաանմիտ տարբերակը՝ շոկոլադի ֆաբրիկայի ձյութով քսված ցանկապատի վրա ես սկսեցի մի անցք որոնել։ Չգտա, բայց կարող էի տեսնել, թե ինչպես են այդ նույն դեռահասները առաջ շարժվում տրամվայի կանգառի կիսածածկի տակից և Սոպոտի մայրուղու ծառերի ստվերից։ Օսկարը շարունակեց քայլել ցանկապատի երկայնքով, այդ ժամանակ նրանք իջան կամրջից, իսկ տախտակապատ ցանկապատի վրա այդպես էլ անցքեր չկային։ Նրանք շատ արագ էին մոտենում, ավելի շուտ՝ օրորվելով, ցանկության դեպքում Օսկարը դեռ էլի կարող էր փնտրել (նրանք ինձ ճիշտ այնքան ժամանակ էին ընձեռել, որքան պետք է անցք գտնելու համար), երբ ի վերջո պարզվեց, որ, այնուամենայնիվ, ցանկապատի վրա մի տեղում պակասում է միակ շերտաձողիկը, և ես, հագուստս ինչ֊որ տեղ պատռելով, խցկվեցի նեղ ճեղքի միջով, ցանկապատի մյուս կողմում ինձ արդեն սպասում էին քամապաշտպան հագուստներով չորս տղաներ, որոնք իրենց թաթերը մտցրել էին դահուկորդների շալվարների գրպանները՝ դրանք նկատելիորեն առաջ ցցելով։
Անմիջապես հասկանալով ստեղծված իրավիճակի անխուսափելիությունը՝ ես սկեսցի փնտրել իմ հագուստի վրայի այն անցքը, որն առաջացել էր, երբ ես խցկվելով անցել էի չափից դուրս նեղ ճեղքի միջով։ Ես անցքը գտա շալվարի ետևի մասի աջ կողմում։ Բացելով երկու մատներս՝ ես չափեցի անցքը և տեսա, որ այն չափից դուրս մեծ է, դեմքիս անտարբեր արտահայտություն տվեցի և չշտապեցի աչքերս բարձրացնել, քանի դեռ տրամվայի կանգառի մայրուղու և կամրջի վրայի բոլոր տղաները չեն անցել ցանկապատի միջով, քանզի նրանց համար անցքը հարմար չէր։
Դեպքը տեղի էր ունենում օգոստոսի վերջին օրերին։ Ժամանակ առ ժամանակ ամպը ծածկում էր լուսնին։ Ես հաշվեցի մոտ քսան տղաների։ Փոքրերը՝ մոտ տասնչորս տարեկան, մեծերը գրեթե տասնվեց֊տասնյոթ տարեկան էին։ Քառասունչորս թվի ամառը չորային էր ու տաք։ Նրանցից առավել մեծահասակներից չորսի հագին կային զենիթային օժանադակ անձնակազմի մարտիկների համազգեստներ։ Ես հիշում եմ, որ քառասունչորս թիվը առատ էր բալի բերքով։ Տղաները փոքրիկ խմբերով կանգնել էին Օսկարի չորսբոլորը և կիսաձայն բանակցում էին՝ օգտագործելով ժարգոնը, որը հասկանալու համար ես նույնիսկ նվազագույն ջանք անգամ չէի գործադրում։ Դրանից զատ, նրանք միմյանց անսովոր անուններով էին կոչում, որոնցից մի քանիսը ես հիշում եմ։ Այսպես օրինակ, տասնհինգ տարեկան տղայի, որը նկատելի քնքուշ, եղնիկի նման աչքեր ուներ, փոխ առ փոխ Դմբուզ կամ Գռփող էին անվանում։ Նրան, որը նրա կողքին էր, անվանում էին Փութե։ Հասակով, սակայն ակնհայտորեն ոչ տարիքով ամենափոքր, շվշվացնելով խոսող, առաջ ցցված ներքին շուրթովին՝ Ածխագող։ Զենիթայիններից մեկին Պարոն էին անվանում, մյուսին, և պետք է ասել, որ շատ դիպուկ, Ապուրի Հավ, հանդիպում էին նաև պատմական անուններ՝ Առյուծասիրտ, մի ինչ֊որ սփրթնած տիպի կոչում էին Կապույտ Մորուք։ Ինձ հաջողվեց նաև իմ ականջի համար անսովոր անուններ լսել, ինչպես օրինակ, Տոտիլա ու Տեյա և նույնիսկ իմ կարծիքով բավական հանդուգն՝ Վելիզարիոս ու Նարսես, Շտյորտեբեքերին, որը գլխին շատ ճմռթված վելվետե գլխարկ ու չափից դուրս երկար անձրևանոց ուներ, ես ավելի ուշադիր ուսումնասիրեցի, քան մյուսներին, չնայած իր տասնվեց տարեկան հասակին, նա ակնհայտորեն այդ խմբի առաջնորդն էր։ Ոչ ոք Օսկարի վրա ուշադրություն չէր դարձնում, հավանաբար ուզում էին նրան սպասումով հոգնատանջ անել, և այդ իսկ պատճառով ես, կիսով չափ զվարճանալով, կիսով չափ ինքս ինձ վրա զայրանալով այն բանի համար, որ խրվել էի այս բակային հիմարավուն ռոմանտիկայի մեջ, հոգնածությունից նստեցի իմ թմբուկի վրա, աչքերս բարձրացրեցի դեպի արդեն գրեթե լիալուսինը և փորձեցի գոնե իմ մտքերի մի մասն ուղղել դեպի Քրիստոսի սիրտը եկեղեցին։
Իսկ Հանկա՞րծ ու նա հենց այսօր պիտի թմբկահարեր։
Հանկարծ գոնե մի բառ ասեր, իսկ ես ահա նստել եմ շոկոլադի ֆաբրիկայի բակում և մասնակցում եմ կլոր սեղանի ասպետների ավազակային դատարկ ժամանցներին։ Հանկարծ ու հենց այսօր է նա ինձ սպասում և պատրաստվում է թմբուկի վրա կարճ նախերգանքից հետո կրկին բերանը լայն բացել և ավելի հստակ ինձ ժառանգորդ հռչակել, իսկ այժմ հիասթափված է, որ ես չեմ գնում և ամբարտավանորեն բարձրացնում է հոնքերը։ Հետաքրքիր է, թե ինչ կմտածեր Հիսուսը այս տղաների մասին։ Եվ ինչպես պետք է Օսկարը՝ նրա նմանակը, նրան նմանակողն ու ժառանգորդը, իրեն պահի այս ավազակախմբի հետ։ Կարո՞ղ է նա, արդյոք, այն դեռահասներին, որոնք իրենց անվանում են Փութե, Դմբուզ, Կապույտ մորուք և Շտյորտեբեքեր, դիմել Հիսուսի խոսքերով․ «Բաց թողեք երեխաներին և մի արգելեք նրանց գալ ինձ մոտ»։
Շտյորտեբեքերը մոտեցավ։ Նրա կողքին է նրա աջ ձեռքը՝ Ածխագողը։
Շտյորտեբեքեր․
― Վեր կաց։
Օսկարի աչքերը առաջվա պես ուղղված էին դեպի լուսինը, մտքերը՝ դեպի եկեղեցու ձախ կցաշինությունը, այդ իսկ պատճառով չկանգնեց, և Ածխագողը Շտյորտեբեքերի հրամանով ոտքի հարվածով տակիս թմբուկը հանեց։
Ոտքի կանգնելով՝ ես թմբուկս թաքցրեցի բաճկոնիս տակ, որպեսզի այն առավել հուսալի պահպանեմ հետագա վնասվածքներից։ Դուրեկան տղա է այս Շտյորտեբեքերը, մտածեց Օսկարը, ճիշտ է, աչքերը փոքր֊ինչ խորն են տեղավորված և փոքր֊ինչ ավելի մոտ, քան պետք է, սակայն դրա փոխարեն դեմքի ներքևի մասը շարժուն է ու գիտակից։
― Դու որտեղի՞ց ես գալիս։
Եվ այսպես սկսվում է հարցուփորձը, և քանի որ այդ ողջույնը իմ սրտով չէր, ես կրկին աչքերս հառեցի դեպի լուսնի սկավառակը, պատկերացրեցի, որ լուսինը, որը պատրաստ է ամեն ինչի դիմանալ, թմբուկ է, և ինքս զարմացա այդ աստիճան անպահանջախնդիր վեհության մոլուցքիս համար։
― Շտյորտեբեքե՛ր, նայի՛ր, նա ժպտում է։
Ածխագողը ուշադիր հետևում էր ինձ և իր շեֆին առաջարկում այն, ինչ նրանց մոտ անվանում են «մաքրում»։ Մյուսները հետին պլանում, իսկ հատկապես պզուկոտ Առյուծասիրտը, Պարոնը, Դմբուզը և Փութեն, բոլորը կողմ էին մաքրմանը։
Առաջվա նման աչքերս լուսնից չկտրելով՝ ես մաքրում բառը մասնատում էի տառերի։ Գեղեցիկ բառ է, միայն հազիվ թե նա ինչ֊որ հաճելի բան խոստանա։
― Այստեղ ես եմ որոշում՝ երբ սրբել։ ― Այսպես Շրյորտեբեքերը ի մի բերեց իր ավազակախմբի փնթփնթոցը, ինչից հետո դիմեց ինձ․
― Մենք քեզ շատ անգամ ենք տեսել Բանհովշտրասեում։ Ի՞նչ էիր անում այնտեղ։ Որտեղի՞ց ես եկել։ Միաժամանակ երկու հարց։ Օսկարը պարտավոր է առնվազը մեկի պատասխանը տալ, եթե նա առաջվա նման ուզում էր լինել դրության տերը։ Հայացքս լուսնից կտրելով՝ ես իմ երկնագույն մագնիսական աչքերով նայեցի Շտյորտեբեքերին և հանգիստ արտասանեցի․
― Ես եկա եկեղեցուց։
Շտյորտեբեքերի անձրևանոցից այն կողմ, ետևում՝ խավար, թնդյուն։ Դրանք եկան լրացնելու իմ պատասխանը։ Ածխագործը կռահեց, որ եկեղեցի ասելով՝ նկատի ունեմ Քրիստոսի սիրտը եկեղեցին։
― Անունդ ի՞նչ է։
Դա անխուսափելի հարց էր։ Հանդիպման բնույթը դա էր ենթադրում։ Հարցուփորձերը մարդկային շփման մեջ կարևոր տեղ են զբաղեցնում։ Այդ հարցի պատասխանով են ապրում ավելի շատ կամ քիչ երկարատևության պիեսները, ինչպես սակայն և օպերաները, վերցնենք որպես օրինակ, «Լոէնգրինը»։
Ես սպասեցի այնքան, մինչև երկու ամպերի միջև փայլի լուսնի լույսը, այդ լույսին հնարավորություն տվեցի ժամանակի ընթացքում, որն անհրաժեշտ էր երեք գդալ ապուր կուլ տալու համար, իմ աչքերի երկնագույնությամբ ազդել Շյորտեբեքերի վրա և հետո շուրթերս բացեցի, տվեցի իմ անունը՝ նախանձելով այդ բառի ազդեցությանը, քանզի Օսկար անունը նրա մոտ ծիծաղից բացի ոչինչ չէր առաջացնի, և այսպես Օսկարն ասաց․ «Իմ անունը Հիսուս է», ինչից հետո երկարատև լռություն տիրեց, մինչև որ ի վերջո հազալով, Ածխագողը ասաց․
― Շե՛ֆ։ Նրան սրբելու ժամանակն է։
Ոչ միայն Ածխագողն էր սրբելու կողմնակից։ Անձամբ Շտյորտեբեքերը, մատներով ճտտացնելով, թույլտվություն տվեց, և Ածխագողը ինձ բռնեց, մատների ոսկորները սեղմեց իմ աջ ուսին և սկսեց դրանք շարժել արագ, գործնական, ջերմորեն, ցավագին, մինչև որ Շտյորտեբեքերը, մատները երկրորդ անգամ ճտտացնելով, հրամայեց դադարեցնել։ Նշանակում է, ահա, թե ինչ են նրանք «սրբել» անվանում։
― Դե, ուրեմն, ինչպե՞ս է քո անունը։
Թավշամահուդե գլխարկով Պարոնը այնպիսի տեսք ընդունեց, իբր ձանձրանում է, աջից բռնցքամարտիկի շարժում արեց, ինչից մի քիչ քշտվեց նրա թիկնոցի չափից դուրս երկար թևքը և երևաց ժամացույցը, իսկ ձախից իմ կողքով ինչ֊որ տեղ շշնջաց․
― Մտածելու համար տալիս եմ մեկ րոպե, հետո Շտյորտեբեքերը կասի «հերիք է»։
Դե՛ ինչ, Օսկարը գոնե մեկ րոպե կարող էր անարգել դիտահայել լուսնին, նրա խառնարաններում փնտրել ելքը և մինչև վերջ քննության ենթարկել Քրիստոսի ժառանգորդը դառնալու՝ մեկ անգամ ընդունած որոշումը։ Քանի որ «հերիք է» բառը ինձ դուր չեկավ և դրան գումարած ես չէի կամենում, որպեսզի այդ տղաները տնօրինեին ինձ, ինչպես իրենց ժամացույցները, Օսկարը մոտավորապես երեսունհինգ վայրկյան անց ասաց․
― Ես Հիսուսն եմ։
Այն, ինչը հետևեց դրան, բավականին տպավորիչ տեսք ուներ՝ չնայած որ իմ կողմից չէր բեմականացված։ Անմիջապես այն բանից հետո, երբ ես ինձ երկրորդ անգամ Քրիստոսի ժառանգորդ հռչակեցի, ավելի վաղ, քան Շտյորտեբեքերը հասցրեց մատներով ճտտացնել, իսկ Ածխագողը սկսել սրբումը, հնչեց օդային տագնապի ազդանշանը։
Օսկարը ասաց «Հիսուս», կրկին հոգոց քաշեց, և ազդանշանները մեկը մյուսի ետևից հաստատեցին իմ խոսքերը, սկզբում նա, որը հարևանությամբ էր՝ օդանավակայանի մոտ, հետո Հոխշտրասե փողոցում գտնվող գլխավոր հետևակային զորանոցի շենքի ազդանաշանը։ Հորսթ Վեսսելի գիմնազիայի վրայի ազդանշանը, որը հենց Լանգֆուրյան անտառի դեմ֊դիմացն էր։ Շտերնֆելդի հանրային խանութի ազդանշանը և բոլորովին հեռվում Հինդենբուրգալեից եկող բարձրագույն տեխնիկական դպրոցի ազդանշանը։ Որոշակի ժամանակ էր պահանջվում նախքան արվարձանի բոլոր երկար ու ականջ ծակող հրեշտակապետերի շեփորների պես ազդանշաններն ընկալեցին իմ բերած բարի լուրը, ստիպեցին, որ գիշերը ուռչի ու սմքի, երազները կայծկլտան ու պատառոտվեն, մտնեն քնածների ականջները։ Իսկ լուսնին, որի վրա կտրականապես հնարավոր չէր ազդել, հաղորդեցին մթնեցման չենթարկվող երկնային մարմնի չարագուշակ իմաստը։
Սակայն այդ նույն ազդանշանները, որոնք ինչպես Օսկարն ասաց, ամբողջապես իմ կողմից էին, ստիպեցին Շտյորտեբեքերին անհանգստանալ, քանզի ծառայողական մասով ազդանշանը անմիջականորեն կապ ուներ նրա ավազակախմբի մի մասի հետ։ Սկզբում նա ստիպված եղավ ուղղակի ցանկապատի միջով իր չորս զենիթայիններին բաց թողնել դեպի իրենց մարտկոցները, դեպի տրամվայների դեպոյի և օդանավակայանի միջև ընկած ութ, ստորակետ ութ դիրքերը։ Երեքը, դրանց թվում և Վելիզարիոսը, ծառայություն էին կատարում Կոնրադյան գիմնազիայում, այլ խոսքով, նույնպես պետք է անմիջապես հեռանային։ Իսկ մնացորդը՝ մոտավորապես տասնհինգ հոգուն նա պահեց իր մոտ և, քանի որ երկնքում ոչինչ չկատարվեց, շարունակեց հարցաքննությունը․
― Այսպիսով, եթե մենք քեզ ճիշտ հասկացանք, դու Հիսուսն ես։ Լավ, թողնենք դա։ Երկրորդ հարցը․ ինչպե՞ս ես դու լապտերների ու պատուհանների հետ դա սարքում։ Եվ մի՛ փորձիր խաբել, մենք ամեն ինչ գիտենք։
Հասկանալի է, որ նրանք ամեն ինչ չգիտեին։ Սակայն իմ ձայնի որոշ հաջողություններ նրանց, անկասկած, վիճակվել էր տեսնել։ Օսկարն ինքն իրեն խորհուրդ տվեց, որոշակի զսպվածություն պահպանել այն տհասների հետ, որոնց այսօր կարճ ու պարզորոշ կանվանեին խուլիգաններ։ Եվ ես աշխատեցի ներել նրանց բացահայտ և մասամբ ոչ ճկուն նպատակասլացությունը, որպեսզի նրանց ներողամտորեն և անկողմնակալ դատեմ։ Այսպիսով, դրանք տխրահռչակ սրբողներ էին, որոնց մասին արդեն մի քանի շաբաթ խոսում էր ողջ ժողովուրդը, դեռահասների հանցավոր խումբ, որոնց փնտրում էին քրեական ոստիկանությունը և հիտլերյուգենդի պարեկները։ Ինչպես պարզվեց հետագայում, բոլորը Կոնրադի, Պետրիշուլեի և Հորթսվեսելշուլեի գիմնազիաների գիմնազիականներ էին։ Գոյություն ուներ սրբողների ևս մի ավազակախումբ Նոյֆարվասերում, որը չնայած որ նույնպես գիմնազիստներն էին գլխավորում, սակայն, երկու երրորդով կազմված էր Շիխաուի նավաշինարանի և վագոնաշինական գործարանի աշակերտներից։ Երկու խմբերը հազվադեպ էին համագործակցում, իրականում միայն այն դեպքերում, երբ համատեղ սանրում էին Շիխաուգասեից Շտեֆենապարկ և գիշերը Գինդենբուրգալեում՝ փնտրում ՍՆԴ֊ի ֆյուրերուհիներին, որոնք երեկոյան պարապմունքներից հետո Երիտասարդական կենտրոնից վերադառնում էին Բիշովսբերգի միջով։ Խմբերը ձգտում էին ընդհարումներից խուսափել, գործունեության ոլորտները ուղղակիորեն սահմանազատված էին, և Շտյորտեբեքերը նոյֆարվասերյան հանցախմբի պարագլոխին ավելի շուտ ընկեր էր համարում, քան մրցակից։ Սրբողների ավազակախումբը աշխարհում ամեն ինչի դեմ էր։ Նրանք սրբում էին հիտլերյուգենդի ծառայողական կենտրոնները, ամենից առավել հետամտում էին տարբերանշաններին և ռազմաճակատայինների պարգևներին, նրանք զբոսայգում իրենց ընկերուհիների հետ զբաղվում էին սիրով, գողանում էին զենք, զինվորական՝ հանդերձանք, իրենց ավազակային կազմի մեջ մտնող զենիթայինների օգնությամբ զենիթային մարտկոցներից բենզին և իրենց գործունեության սկզբից ևեթ մեծ հարձակում էին ծրագրել տնտեսական վարչության վրա։
Ոչինչ չիմանալով ո՛չ կազմակերպության, ո՛չ սրբողների ծրագրերի մասին՝ Օսկարը, որն այդ ժամանակաշրջանում իրեն լքված ու դժբախտ էր համարում, հույս ուներ, որ այդ դեռահասների շրջանում իրեն հուսալիորեն պաշտպանված կզգար։ Իմ հոգու խորքում ես արդեն միաբան էի այդ տղաների հետ, արհամարհում էի տարիքային տարբերությունը․ ես շուտով քսան տարեկան էի դառնալու և ինքս ինձ ասացի․ «Իսկ ինչ կլինի, եթե դու այս տղաներին ցուցադրես քո արվեստի նմուշները։ Դեռահասները հետաքրքիր մարդիկ են։ Դու էլ ես ժամանակին տասնհինգ և տասնվեց տարեկան եղել։ Ներկայացրու նրանց նմուշը, ինչ֊որ բան ցույց տուր նրանց։ Նրանք կհիանան քեզնով, հնարավոր է, որ ինչ֊որ ժամանակ քեզ հնազանդվեն։ Դու լիովին ունակ ես փորձարկել քո՝ փորձով հղկված ազդեցությունը, ուրեմն էլ մի՝ ուշացրու, հետևի՛ր քո կոչմանը, քո շուրջը հավաքիր աշակերտներին և դարձիր Քրիստոսի ժառանգորդը։
Շտյորտեբեքերը հավանաբար կռահեց, որ իմ մտախոհությունը հիմնավոր պատճառներ ունի։ Նա ինձ ժամանակ տվեց, և ես դրա համար երախտապարտ եմ նրան։
Օգոստոսի վերջը։ Լուսնյակ, գրեթե անամպ գիշեր։ Օդային տագնապ։ Ափին՝ երկու֊երեք լուսարձակ, հնարավոր է, հետախույզ֊ինքնաթիռ։ Ճիշտ այդ օրերին ստիպված եղա թողնել Փարիզը։ Իմ դիմաց «Բալթիկ» շոկոլադի գործարանի բազմապատուհան շենքն է։ Երկարատև վազվզոցից հետո «Կենտրոն» խումբը կանգ առավ Վիսլայի վրա։ «Բալթիկ» ֆաբրիկան, համենայն դեպս, այլևս չէր աշխատում մանրածախ առևվտրի վրա, իսկ շոկոլադը արտադրում էր բացառապես ավիացիայի համար։ Օսկարը ևս ստիպված եղավ ընդունել այն փաստը, որ գեներալ Պետրոնի զինվորները իրենց ամերիկյան համազգեստները զբոսանքի էին հանում Էյֆելյան աշտարակի տակ։ Այս միտքը ցավ էր պատճառում ինձ, և Օսկարը վեր բարձրացրեց իր թմբուկի փայտիկը։ Որքա՜ն հանատեղ ժամեր Ռոզվիտայի հետ։ Շտյորտեբեքերը նկատեց այդ շարժումը, նրա հայացքը հետևեց փայտիկին, փայտիկի վրայից սահեց շոկոլադի ֆաբրիկայի վրա։ Այն ժամանակ, երբ Խաղաղ օվիկանոսում օրը ցերեկով ճապոնացիներից մի ամբողջ կղզի սրբեցին, այստեղ լիալուսինը միաժամանակ արտացոլվում էր բոլոր պատուհաններում։ Եվ Օսկարը բոլոր նրանց, ովքեր ուզում էին լսել իրեն, ասաց․
― Այժմ Հիսուսը ձայնով ապակի կկոտրի։
Ավելի շուտ, քան ես հաշվեհարդար տեսա առաջին երեք պատուհանների հետ, իմ լսողությունը շատ բարձր իմ գլխավերևում ճանճի տզզոց որսաց։ Երբ ևս երկու ապակիներ կորցրեցին լուսնի լույսը, ես մտածեցի․ կա֊չկա սա մահացող ճանճ է, եթե նա այդքան բարձր է տզզում։ Այնուհետև ես իմ ձայնով սև գույնով ներկեցի վերին հարկի մնացած ապակիները և համոզվեցի, որ լուսարձակների մեծ մասը տառպում է դալկախտով, նախքան լույսերի անդրադարձը դուրս հանելը, ծագումով, ամենայն հավանականությամբ, այն մարտկոցից է, որը Նարվիկյան պահեստի կողքին է, միջին և ներքևի հարկի պատուհաններից։ Սկզբում կրակում էին առափնյա մարտկոցները, հետո ես մինչև վերջ հասցրեցի միջին հարկը։ Անմիջապես դրանից հետո Հին Շոտլանդիայի, Պելոնկենի և Շելլմյուլի մարտկոցները կրակ բացելու հրաման ստացան։ Ներքևի հարկում երեք պատուհան կար, և գիշերային գրոհիչ ինքնաթիռները, օդանավակայանից թռիչք կատարելով, սրընթաց անցան ուղիղ ֆաբրիկայի տանիքի վրայով։ Ես դեռ չէի հասցրել հաշվեհարդար տեսնել ներքևի հարկի հետ, երբ զենիթային հրետանին լռեց՝ գիշերային գրոհիչ ինքնաթիռներին իրավունք տալով խփելով վայր գցելու հեռավոր գործողության քառաշարժիչ ռմբակոծիչը, որին արդեն ուղեկցում էին երեք լուսարձակներ։
Սկզբնական շրջանում Օսկարը փոքր֊ինչ զգուշանում էր, որպեսզի հանկարծ հակաօդային պաշտպանության արդյունավետ գործողությունների հետ իր համարի համընկնումն ընդհանուր ուշադրության մի մասը չշեղի և կամ այն ընդհանրապես ֆաբրիկայից գիշերային երկինք չփոխադրի։
Իմ զարմանքը առավել ուժեղ էր, երբ աշխատանքիս ավարտից հետո ավազակախումբը չլքեց առանց պատուհանների մնացած ֆաբրիկան։ Նույնիսկ, երբ մոտակայքում գտնվող Խոենֆրիդեբերգվեգից մեզ հասան, ճիշտ ինչպես թատրոնում, «բռավո» գոչումներն ու ծափահարությունները, որովհետև ռմբակոծիչը հաջողվեց խփել ու գցել, որովհետև այրվելով ու դրանով իսկ մարդկանց գրավիչ տեսարան պարգևելով, նա ավելի շուտ ընկավ, քան թե վայրէջք կատարեց Յեշկենտալյան անտառում։ Միայն ավազակախմբի փոքրաթիվ անդամները և դրանց թվում Փութեն, հեռացան ապակիներից զրկված ֆաբրիկայից։ Սակայն ո՛չ Շտյորտեբեքերը, ո՛չ Ածխագողը, իսկ ինձ հենց նրանք էին հետաքրքրում, խփված֊գցված ինքնաթիռը նույնիսկ նվազագույն ուշադրության չարժանացրին։
Այդ ամենից հետո, ինչպես և նախկինում, երկնքում մնացին միայն լիալուսինը և աստղերի մանր ոսկեսփյուռը։ Գրոհիչ ինքնաթիռները կրկին վայրէջք կատարեցին։ Հեռվից լսվում էր հրշեջ պաշտպանության ձայնը։ Եվ այդ ժամանակ Շտյորտեբեքերը շրջվեց, ցույց տվեց ինձ իր արհամարհանքով ծռած բերանը, կրկնեց այն բռնցկամարտիկի շարժումը, ինչից չափից դուրս երկար թևքի տակից երևում էր ժամացույցը, հանեց այն, մեկնեց ինձ բառեր չասելով, սակայն ծանր շնչելով, ուզում էր ասել ինչ֊որ բան, սկզբում սպասեց, մինչև որ լռեն ավարտի մասին ազդարարող ազդանշանները, և իր մարդկանց ծափահարությունների ներքո խոստովանություն արեց․
― Լա՛վ, Հիսուս։ Եթե ուզում ես, մենք քեզ կընդունենք, կարող ես մնալ մեզ հետ։ Մենք սրբողներ ենք, եթե իհարկե դու գիտես, թե դա ինչ բան է։
Օսկարը ափի մեջ ծանրութեթև արեց ժամացույցը և այդ՝ լույս տվող թվատախտակով, բավականին նրբաճաշակ իրը, որը ցույց էր տալիս զրո ժամ քսաներեք րոպե, փոխանցեց Ածխագող մականունով տղային։ Վերջինս հարցական հայացք գցեց իր շեֆի վրա։ Շտյորտեբեքերը գլխի շարժումով համաձայնություն տվեց։ Եվ այդ ժամանակ, ետադարձ ճանապարհի համար ավելի հարմար տեղավորելով իր թմբուկը, Օսկարն ասաց․
― Հիսուսը ձեզ կառաջնորդի։ Հետևեք ինձ։
===Ամանորյա ներկայացում===
Այն ժամանակներում շատ էին խոսում հրաշալի զենքի և վերջնական հաղթանակի մասին։ Մենք՝ սրբողներս, ոչինչ չէինք խոսում ո՛չ մեկի, ո՛չ մյուսի մասին՝ չնայած մենք ունեինք այդ հրաշալի զենքը։
Երբ Օսկարը երեսուն, քառասուն մարդուց բաղկացած ավազակախմբի ղեկավարությունը վերցրեց իր վրա, ես Շտյորտեբեքերին խնդրեցի, որպեսզի վերջինս նախ և առաջ ինձ ներկայացնի նոյֆարվասերյան խմբի պարագլխին։ Մոորկենե անունով մոտ տասնյոթ տարեկան կաղ պատանին Նյոֆարվասերի նավատարների միության խոշոր չինովնիկի տղա էր, որն իր ֆիզիկական արատի պատճառով, նրա աջ ոտքը երկու սանտիմետրով մյուսից կարճ էր, չդարձավ ո՛չ զենիթային մարտկոցի օժանդակ անձնակազմի մարտիկ, ո՛չ զինվոր։ Եվ չնայած այդ նույն Մոորկենեն գիտակցաբար ու հպարտորեն ցուցադրում էր իր կաղությունը՝ նա ամաչկոտ էր և ցածր ձայնով էր խոսում։ Մշտապես նենգորեն ժպտացող այդ երիտասարդը համարվում էր Կոնրադյան գիմնազիայի ավարտական դասարանի լավագույն աշակերտը և բոլոր հնարավորությունները ուներ, իհարկե, եթե ռուսական բանակը դեմ չլինի, հասունության վկայականի քննությունները գերազանց հանձնելու համար։ Մոորկենեն պատրաստվում էր փիլիսոփայություն ուսումնասիրել։
Որքան հարգում էր ինձ Շտյորտեբեքերը, նույնքան անառարկելիորեն կաղն իմ մեջ տեսնում էր Հիսուսին, որն իր ետևից է տանում սրբողներին։ Նախ և առաջ Օսկարը այդ երկուսին կարգադրեց իրեն ցույց տալ պահեստն ու դրամարկղը, քանի որ երկու խմբերն էլ իրենց ավազակային հարձակումների ընթացքում ձեռք բերածը պահում էին մեկ և միևնույն նկուղում։ Իսկ չոր ու լայնարձակ նկուղը տեղակայված էր Յեշկենթալերվեգ փողոցում գտնվող խաղաղ ու նրբաճաշակ, առանձնատան տակ։ Հնարավոր ամեն կարգի ծածանվող բուսականությամբ թաքցված և տան առջևի սիզամարգի թեքության շնորհիվ կարծես փողոցից պատնեշված այդ հողակտորի վրա ապրում էին Փութեի ծնողները, որոնք իրենց «ֆոն Պուտքամեր» էին անվանում։ Ավելի ստույգ ասած, պարոն Պուտքամերը գտնվում էր չքնաղ Ֆրանսիայում, այնտեղ դիվիզիայի հրամանատար էր և պոմերանյան֊լեհա֊պրուսական ծագումով ասպետական խաչի շքանշանակիր էր, իսկ ֆրաու Էլիզաբեթ ֆոն Պուտքամերը, հակառակը, հիվանդոտ էր և արդեն մի քանի ամիս է, ինչ գտնվում է Վերին Բավարիայում, որպեսզի այնտեղ առողջանա։
Վոլֆանգ ֆոն Պուտքամերը, որին սրբողները վերանվանել էին «Փութե», առանձնատան միանձնյա տնօրինողն էր, քանզի այն ծեր, կիսախուլ աղախնին, որը մեկ հարկ վերևում հոգ էր տանում երիտասարդ պարոնի բարօրության մասին, մենք ոչ մի անգամ չէինք տեսնում, քանի որ լվացքատան միջով էինք ներթափանցում նկուղ։
Պահեստում իրար վրա պահածոների տուփերի, սիգարետների, թոփով պարաշյուտի մետաքսի սարեր էին շարված։ Դարակից կախվել էին շուրջ երկու դյուժին սպայական ժամացույցները, իսկ Փութեն Շտյորտեբեքերի հրամանով պարտավոր էր դրանք ճշտապահորեն լարել և հետևել, որպեսզի ճիշտ ընթանան։ Դրանից բացի նա պարտավոր էր սիստեմատիկորեն սրբել երկու գնդացիրները, ինքնաձիգերն ու ատրճանակները։ Ինձ ցուցադրեցին ֆաուստփամփուշտը, գնդացիրների համար զինամթերքն ու քսանհինգ նռնակները։
Այդ ամենը գումարած բենզինով լի կանիստրների պատկառելի շարքը, նախատեսված էր տնտեսական վարչությունը գրոհելու համար։ Եվ այդ իսկ պատճառով Օսկարի առաջին հրամանը, որը ես արտասանեցի արդեն Հիսուսի իրավունքներով, ազդարարում էր․ « Զենքը և բենզինը թաղել այգում, զարկանները հանձնել Օսկարին։ Մեր զենքը այլ կարգի է»։
Երբ տղաները քարշ տալով ինձ բերեցին սիգարների մի արկղ, որը լցված էր գողացված շքանշաններով և այլ պատվանշաններով, ես ժպտալով թույլ տվեցի, որ նրանք այդ խաղալիքները պահեն իրենց։ Իսկ ահա պարաշյուտային դանակները ես իզուր նրանցից չխլեցի։ Հետագայում տղաները օգտագործում էին այդ լեզվակները, որովհետև դրանք շատ հարմար պահվում էի ձեռքի մեջ և ուղղակի խնդրում էին, որպեսզի իրենց գործի դնեն։
Հետո ինձ բերեցին դրամարկղը։ Օսկարը կարգադրեց հաշվել, ստուգեց ու գրավոր արձանագրեց երկու հազար չորս հարյուր քսան ռայսխմարկ կանխիկ գումարի առկայությունը։ Իսկ երբ քառասունչորս թվի հունվարի կեսին Կոնևն ու Ժուկովը Վիսլայի վրա ճեղքում իրականացրին, մենք ստիպված էինք այդ ողջ կանխիկ գումարը հանձնել։ Փութեն ինքնակամ խոստովանեց, և Գերագույն դատարանի սեղանի վրա կապուկներով ու կույտերով երեսունվեց հազար ռայխսմարկ դրվեց։
Իր բնավորությանը համապատասխան՝ Օսկարը այդ բոլոր գործողությունների ժամանակ մնում էր ետին պլանում։ Ցերեկները ես մեծ մասամբ միայնակ էի, իսկ եթե ոչ միայնակ, ապա միայն Շտյորտեբեքերի ընկերակցությամբ գիշերային արարումների համար արժանի նպատակակետ էի ընտրում, այնուհետև գործի կազմակերպչական կողմը վերավստահում էի Շտյորտեբեքերին ու Մոորկենին։ Դրանից հետո, Տրուչինսկի մայրիկի բնակարնը չլքելով, ուշ ժամին ննջասենյակի պատուհանից, ավելի հեռու տարածությունից, քան երբևիցե նախորդ ժամանակներում, իմ ձայնով կտրում էի, ահա և ես տվեցի մեր հրաշալի զենքի անունը, ներքևի հարկի պատուհանները, որոնցում տեղավորվել էին կուսակցությունների բազմաթիվ բաժանմունքները, տպարանի՝ բակ դուրս եկող պատուհանը, որտեղ պարենային քարտեր էին տպվում, իսկ մի անգամ մեծ տհաճությամբ, խնդրանքներին ընդառաջ գնալով, ոմն ուսմասվարի խոհանոցի ապակիները, ումից տղաները ուզում էին վրեժ լուծել։
Դեպքը տեղի էր ունենում արդեն նոյեմբերին։ Մեր վրեժխնդրության v1 ու v2 զենքը արդեն Անգլիայի ճանապարհին էր, իսկ ես իմ ձայնը ուղարկեցի ողջ Լանգֆուրի վրայով, Հինդենբուրգալեի երկայնքով, կայարանի միջով, դեպի Հին քաղաք և Աջ քաղաք, Ֆլյայլշերգասեի վրա այնտեղ փնտրեցի գտա թանգարանը, տղաներին կարգադրեցի մտնել այնտեղ ու գտնել գալիոնյան փայտե ֆիգուրին՝ Նիոբեային։
Միայն թե նրանք այն չգտան։ Իսկ իմ կողքին բազկաթոռի վրա կիպ նստած էր Տրուչինսկի մայրիկը, նրա գլուխը ցնցվում էր, և, այնուամենայնիվ, ըստ էության, մենք նրա հետ զբաղված էինք միևնույն գործով, քանզի Օսկարը տարածության վրա ուղարկում էր իր ձայնը, նա տարածության վրա ուղարկում էր իր մտքերը՝ երկնքում փնտրելով իր Հերբերթ որդուն, Կենտրոն խմբի հատվածում՝ իր ֆրից որդուն։ Ինչպես նաև իր ավագ աղջիկ Հուստային, որը քառասունչորսի սկզբներին ամուսնացավ Ռեյնլանդում, նրան ևս պետք էր փնտրել տարածության վրա՝ Դյուսելդորֆում, որովհետև հենց այնտեղ էր բնակվում ավագ մատուցող Քյոստերը, չնայած ներկա ժամանակում նա գտնվում էր Կուրլյանդիայում, այնպես որ Հուստան կարող էր նրան պահել իր մոտ և տալ ընդամենը երկու շաբաթ արձակուրդ։
Մեր երեկոները շատ խաղաղ էին անցնում։ Օսկարը, Տրուչինսկի մայրիկի ոտքերի մոտ նստած, մի քիչ հանպատրաստից ստեղծագործում էր իր թմբուկի վրա, հախճասալիկե վառարանի ջեռոցի միջից հանում էր խնձորը, ճռճռոտված պտուղի հետ, որը նախատեսված էր ծերերի ու երեխաների համար, անհետանում էր մութ ննջասենյակում, բարձրացնում էր մթնեցնող թուղթը, մի փոքր բացում էր պատուհանը, ներս էր թողնում գիշերվա ու ցրտի մի փոքրիկ մասը։ Ինչից հետո նպատակասլաց ուղարկում էր հեռավոր ներգործության իր ձայնը և ուղարկում էր ոչ թե դեպի դողացող աստղը, Ծիր Կաթինը ևս նրան ամենևին չէր գրավում, այլ Վինթերֆելդպլացի վրա, ոչ դեպի ռադիոկայան, այդ ճանապարհից այն կողմ՝ դեպի այն արկղը, որտեղ մեկը մյուսի ետևից համատարած զանգվածով ձգվում էին վարչության աշխատասենյակները։
Պարզ եղանակի ժամանակ իմ աշխատանքի համար մեկ րոպե էլ չէր պահանջվում։ Այդ ընթացքում խնձորը հասցնում էր պատուհանագոգին մի փոքր սառչել։ Ես ծամելով վերադառնում էի Տրուչինսկի մայրիկի ու իմ թմբուկի մոտ, իսկ քիչ անց պառկում էի քնելու և չէի կասկածում, որ սրբողները Քրիստոսի անունից թալանում են կուսակցությունների չհրկիզվող պահարանները, գողանում են տպված մթերային քարտերը և, ինչն առավել կարևոր է, ծառայողական կնիքները, լրացված ծառայացուցակները կամ հիտլերյուգենդի պարեկների անվանացանկերը։ Ես շրջահայացորեն Մոորկենեին և Շտյորտեբեքերին հնարավորություն էի տալիս փաստաթղթերի հետ անել այն ամենը, ինչ֊որ ցանկանան։ Ավազակախմբի համար թիվ մեկ թշնամին պարեկն էր։ Դե, ուրեմն, թող նրանք իրենց թշնամիներին բռնեն որքան կուզեն, թող նրանց սրբեն փոշուց, թող, ինչպես վարվում և արտահայտվում էր Ածխագողը, փայլեցնեն նրանց ձվերը։
Նման միջոցառումներից, որոնք ոչ ավելին էին, քան նախերգանքներ և չէին մատնում իմ իրական ծրագրերը, ես մնում էի մի կողմ քաշված և այդ իսկ պատճառով չեմ կարող պնդել, սրբողներ էին նրանք, արդյոք, թե ոչ, ովքեր քառասունչորսի սեպտեմբերին բռնեցին պարեկների երկու բարձր աստիճանավորների, այդ թվում սարսափ ներշնչող Հելմուտ Նոյթբերգին, կապեցին նրանց ու խեղդեցին Կովի կամրջից դեպի վեր Մոթլաուում։
Իսկ այն, որ սրբողների և Հռենոսի Քյոլնից «Էդելվեյս» ծովահենական խմբի միջև գոյություն ունեն սերտ կապեր, և որ մեր գործողությունների վրա ազդում էին և ոչ միայն ազդում, այլև նույնիսկ ուղղորդում էին մեր գործողությունները Տուխոլյան անմշակ հողատարածություններից լեհ պարտիզանները, ես՝ որպես ավազակախումբը երկու դեմքով՝ որպես Օսկար և որպես Հիսուս գլխավորող, կտրականապես ժխտում եմ և դա պետք է դասեմ ավանդազրույցների շարքը։
Գործընթացի ժամանակ մեզ մեղադրում էին նաև հունիսի քսանի դավադիրների հետ կապ ունենալու մեջ՝ միայն այն պատճառով, որ Փութեի հայրը՝ Ավգուստ ֆոն Պուտքամերը, շատ մոտ է եղել ֆելդմարշալ Ռոմմեի հետ և կյանքին վերջ է տվել ինքնասպանությամբ։
Փութեն, որը ողջ պատերազմի ընթացքում իր հորը չորս֊հինգ անգամ է տեսել, թռուցիկ և ամեն անգամ նոր տարբերանշաններով, մեզ համար, ըստ էության, արժեք չունեցող այս սպայական պատմության փաստի մասին իմացավ միայն դատավարության ժամանակ և այնքան խղճալի ու անվայելուչ ձևով լաց եղավ, որ Ածխագողը, որը նստած էր նրա կողքին, ստիպված եղավ բոլորի աչքի առաջ նրան լավ սրբել։
Մեր գործունեության ողջ ընթացքում մեծահասակները միայն մեկ անգամ փորձեցին մեզ հետ կապ հաստատել։ Նավաշինարանի բանվորները՝ կոմունիստները, ինչպես ես անմիջապես կասկածեցի, մտադրվել էին Շիխաունյան նավաշինարանում իրենց ազդեցությունը ամրապնդել մեր աշակերտների միջոցով և մեզ վերածել կարմիր ընդհատակայինների շարժման։ ԸՆդ որում՝ աշակերտները առանձնապես դեմ էլ չէին, սակայն գիմնազիստները ամենավճռական ձևով հրաժարվեցին ցանկացած քաղաքական երանգավորումից։ Պարոնը՝ նույն ինքը զենիթային մարտկոցի օժանդակ անձնակազմի մարտիկը, սրբողների ցինիկն ու տեսաբանը, իր հայացքները ավազակախմբի ժողովներից մեկի ժամանակ ձևակերպեց այսպես․
― Մենք ընդհանրապես ոչ մի կուսակցության հետ կապ չունենք, մենք պայքարում ենք ընդդեմ մեր ծնողների ու այլ մեծահասակների՝ անկախ նրանից, թե ում կողմից են այդ մեծահասակները կամ՝ ում դեմ։
Եվ, եթե նույնիսկ Պարոնը շատ էր չափազանցում, գիմնազիստները նրան միահամուռ պաշտպանեցին, ինչից հետո ավազակախմբում տեղի ունեցավ պառակտում։ Շիխաունյան նավաշինարանի աշակերտները և ես դրա համար շատ էի ափսոսում, որովհետև բանիմաց տղաներ էին, սեփական միությունը հիմնեցին, սակայն չնայած Շտյորտեբեքերի ու Մոորկենի կողմից դժգոհություններին, շարունակեցին իրենց ավազակախումբ անվանել։ Դատաքննության ընթացքում, որովհետև նրանք բռնվել էին մեզ հետ, նրանց մեղադրեցին նավաշինարանի տարածքում սուզանավերի հենակետային նավը հրդեհելու մեջ։ Այդ ժամանակ անձնակազմից և ծովային ծառայության ֆենրիխներից, որոնք վերապատրաստման դասընթացներ էին անցնում, ավելի քան հարյուր մարդ կրակի մեջ զոհվեցին սարսափելի մահով։ Հրդեհը բռնկվեց տախտակամածի վրա և փակեց տախտակամածի տակ քնած նավի անձնակազմի ճանապարհը, իսկ երբ հազիվ տասնութ տարեկանը լրացածները փորձեցին իլյումինատորի միջով դուրս թռչել նավահանգստի փրկարար ջրերի մեջ, նրանք բոլորը մեկի պես կոնքերի մասում վառվեցին։ Մոլեգնող կրակը նրանց պատեց ետևից, և ստիպված եղան նրանց սպանել շարժիչային շոգեմակույկների վրայից կրակելով, որովհետև չափից դուրս հուսահատ էին հնչում նրանց անդադար ճիչերը։
Հրդեհը, սակայն, մենք չէինք կազմակերպել, հնարավոր է, որ դա Շիխաունյան նավաշինարանի աշակերտներն էին, իսկ գուցե մարդիկ՝ «Վեսթերլանդ» միավորումից։ Սրբողները հրձիգներ չէին, չնայած ես՝ նրանց հոգևոր խրատատուն, իմ Կոլյայչեկ պապիկից լիովին կարող էի ժառանգած լինել հրձիգության հանդեպ կիրքը։
Ես լավ հիշում եմ այն մոնտաժողին, որին Կիլեի գերմանական նավաշինարանից տեղափոխեցին մեզ մոտ՝ Շիխաունյանի վրա։ Ավազակախմբի պառակտումից քիչ ժամանակ առաջ նա եղավ մեզ մոտ։ Դոկերներից մեկի որդիները՝ Էրիխ ու Հորսթ Պինցգերները, նրան բերեցին մեզ մոտ պուտքամերյան առանձնատան մեր նկուղը։ Նա ուշադիր ուսումնասիրեց մեր զինանոցը, դժգոհեց պիտանի զենքի բացակայությունից, ոչ անմիջապես, սակայն այնուամենայնիվ, քաջալերանքի խոսք ասաց։ Հետո հարցրեց, թե ով է գլխավորում ավազակախումբը, և, երբ Շտյորտեբեքերը առանց մտածելու, իսկ Մոորկենեն անվստահորեն ցույց տվեցին ինձ, այնպիսի երկարատև և անպիսի մեծամիտ ծիծաղով բռնկվեց, որ մի փոքր էլ՝ և Օսկարի հրամանով նրան կփոխանցեին սրբողների ձեռքը։
― Սա ի՞նչ թզուկ է, ― հարցրեց նա Մոորկենին՝ ուսի վրայից մատով ինձ ցույց տալով։ Սակայն ավելի վաղ, քան շփոթված Մոորկենեն կպատասխաներ, հնչեց Շտյորտեբեքերի՝ վախենալու աստիճան հստակ պատասխանը․
― Սա մեր Հիսուսն է։
Վալտեր անունով մոնտաժողը չէր կարող դա հանգիստ լսել, նա նույնիսկ իրեն իրավունք վերապահեց զայրանալ և դա՝ հենց մեր նկուղում։
― Դուք գոնե մի քիչ գաղափար ունե՞ք քաղաքականությունից, թե՞ դուք բոլորդ մեկ մարդու պես եկեղեցական ծառաներ եք ու եկեղեցական ներկայացման եք նախապատրաստվում։
Շտյորտեբեքերը լայն բացեց նկուղի դուռը, ազդանշան տվեց Ածխագողին, վերջինս թևքի միջից դուրս թողեց պարաշյուտային դանակի լեզվակը և ասաց՝ խոսքը ավելի շուտ ուղղելով ավազակախմբին, քան մոնտաժողին։
― Մենք ծառաներ ենք և մենք պատրաստվում ենք ամանորյա ներկայացմանը։
Սակայն ոչ մեկը պարոն մոնտաժորին ցավ չպատճառեց։ Նրա աչքերը կապեցին և դուրս տարան նկուղից։ Իսկ քիչ անց մենք մնացինք մենակ, որովհետև Շիխաունյան նավաշինարանի աշակերտները անջատվեցին մեզանից, մոնտաժորի գլխավորությամբ հիմնեցին իրենց սեփական ավազակախումբը, և ես հաստատ համոզված եմ, որ հենց նրանք հրդեհեցին ստորջրյա նավատորմի հենակետային նավը։
Այնպես որմ իմ կարծիքով Շտյորտեբեքերը, ճիշտ պատասխան տվեց։ Մենք քաղաքականությամբ չէինք զբաղվում և այն բանից հետո, երբ մեր օգնությամբ խճճված հիտլերյուգենդի պարեկները գրեթե չէին համարձակվում լքել ծառայողական սենյակները։ Թերևս միայն Գլխաերկաթուղային կայարանում ստուգում էին դրոշմ կրող թեթև վարքի կանանց, մենք որոշեցինք մեր գործունեության դաշտը տեղափոխել եկեղեցի, որպեսզի, օգտվելով ձախ ծայրահեղական մոնտաժողի արտահայտությունից, նախապատրաստվենք ամանորյա տոներին։
Սկզբնական շրջանում պետք էր նավաշինարանի բավականին ակտիվ աշակերտներին, որոնց մեզ մոտից գայթակղելով տարան, փոխարինողներ գտնել։ Հոկտեմբերի վերջին Շտյորտեբեքերը երդման բերեց Քրիստոսի սիրտը եկեղեցու երկու ծառաների՝ Ֆելիքս և Պաուլ Ռենվանդ եղբայրներին։ Շտյորտեբեքերը եղբայրների վրա դուրս եկավ նրանց քրոջ՝ Լյուցիայի միջոցով։ Չնայած իմ առարկություններին, այդ դեռ տասնյոթ տարեկանը չլրացած աղջնակը ներկա էր երդման արարողությանը։ Եղբայրներին կարգադրեցին ձախ ձեռքերը դնել թմբուկի վրա, որի մեջ երկուսն էլ փոքրիկ տղաներին բնորոշ երևակայության խաղով ինչ֊որ խորհրդանիշ էին տեսնում, և արտասանել սրբողների բանաձևը․ այն աստիճան անհեթեթ և ամեն կարգի օտարոտի բառերով լի մի տեքստ, որը ես նույնիսկ մեծ ցանկության դեպքում այժմ չեմ կարող վերականգնել։
Երդման ժամանակ Օսկարը կարող էր հետևել Լյուցիային։ Նա բարձր վեր էր հանել ուսերը, ձախ ձեռքի մեջ բռնել էր դողդողացող երշիկով բուտերբրոդը, կծոտում էր ներքևի շուրթը, առաջ էր ցցել իր եռանկյունի ու անշարժ աղվեսի մռութը, այրող հայացքով խոցում էր Շտյորտեբեքերի թիկունքը, և ես լրջորեն սկսեցի անհանգստանալ սրբողների ճակատագրի համար։
Մենք սկսեցինք մեր նկուղի վերասարքավորումից։ Աշխատելով ծառաների հետ՝ ես Տրուչինսկի մայրիկի բնակարանից գլխավորում էի պահուստների լրացումը։ Սբ․ Կատերինայի եկեղեցուց մենք հայթայթեցինք մարդու հասակի կեսի բարձրությամբ և, ինչպես պարզվեց հետագայում, տասնվեցերորդ դարում իսկական Հովսեփի ստեղծած մի քանի մոմակալներ, ինչ֊ինչ եկեղեցական կահ֊կարասի, և Քրիստոսի մարմնի տոնի կապակցությամբ պատրաստված դրոշ։ Երրորդության եկեղեցի կատարած գիշերային այցը մեզ բերեց փայտե հրեշտակ, որը, սակայն զուրկ էր գեղարվեստական արժեքից և խայտաբղետ գոբելեն՝ պատի վրա։ Կրկնօրինակը, որն արված էր հին նմուշից, պատկերում էր հավատարիմ հեքիաթային կենդանու հետ մի ինչ֊որ կոտրատվող կնոջ։ Եվ չնայած Շտյորտեբեքերը ոչ առանց հիմքի նկատեց, որ գորգի վրա գործված կնոջ ժպիտը իր խորը անմտությամբ Լյուցիայի եռանկյունի աղվեսի մռութի մասին է հիշեցնում, ես դեռ հույսս չէի կտրել, որ իմ անմիջական տեղակալը ունակ չի լինի այնպիսի հավատարմության, ինչպես հիքիաթային միաեղջույրը։ Երբ գորգը իր տեղը զբաղեցրեց նկուղի դիմացի պատի վրա, որտեղ նախկինում ամեն տեսակի հիմարություն էր պատկերված, օրինակ, «Սև ձեռքը» կամ «Մեռած գլյուխը», երբ մեր բոլոր խորհրդակցությունների ժամանակ որոշակիություն մտցնողը դարձավ միաեղջույրի թեման, ես ինքս ինձ հարցրեցի․ «Ասա՛ ինձ, խնդրեմ, Օսկա՛ր, ինչու դու, եթե արդեն կենդանի Լյուսին է գալիս ու գնում, երբ խելքին փչի և, բացի դա, հռհռում է քո թիկունքում, ինչու ես դու պահպանում երկրոդը, գործվածը, որը քո օգնականներին վեր է ածում միաեղջյուրիների, որը, միևնույն է, ողջ, թե գործված, ճիշտն ասած, աչքը տնկել է միայն քո վրա, քանզի միայն դու՝ Օսկարդ ես հիրավի հեքիաթային էակ, իր տեսակի մեջ միակ, չափից դուրս զարմանահրաշ պոչով գազանը»։ Դեռ լավ է, որ մոտեցավ նախաամանորյա ժամանակը, և ես, մարդաբոյ, Ամանորյա ծիսակատարության գործողության ֆիգուրների օգնությամբ, որոնք մենք էվակուացրել էինք մոտակա եկեղեցիներից, կարողացա այնքան խիտ պատնեշել հիքիաթային ֆիգուրները, որ նրանք այլևս դուրս չէին գալիս առաջին պլան։ Դեկտեմբերի կեսերին Ռունշտեդը սկսեց Արդեններում իր հարձակումը, մենք էլ էինք ավարտել վիթխարի ճեղքմանը նախապատրաստվելը։
Այն բանից հետո, երբ Մարիայի ձեռքը բռնած, որը, ի մեծ տխրություն Մացերատի, գլխովին խորացել էր կաթոլիցիզմի մեջ, ես մի քանի կիրակի օրեր իրար ետևից գնում էի ժամը տասի պատարագին, ինչպես և ողջ ավազակախմբին էի խորհուրդ տվել կանոնավոր եկեղեցի այցելել, մենք բավականին լավ ուսումնասիրեցինք տեղանքը։ Եվ եկեղեցու սպասավորներ Պաուլ և Ֆելիքս Ռենվանդների օգնությամբ (այնպես որ Օսկարը նույնիսկ հարկադրված չեղավ ձայնով ապակի կտրել) դեկտեմբերի տասնութի գիշերը ներխուժեցինք Քրիստոսի սիրտը եկեղեցի։
Ձյուն էր տեղում և անմիջապես էլ հալվում։ Երեք ձեռնասայլակները մենք թողեցինք խորանի ետևում։ Ռենվանդներից կրտսերի մոտ կային գլխավոր մուտքի բանալիները։ Օսկարը գնում էր առջևից, հերթով տղաներին մոտեցնում էր ցողամանին, միջին նավում նրանց հրամայեց դեմքով դեպի գլխավոր զոհասեղանը ծնկի իջնել, իսկ հետո անմիջապես կարգադրեց արձանը առագաստով վարագուրել, որպեսզի երկնագույն հայացքը մեզ չափից դուրս շատ չշեղի աշխատանքից։ Դմբուզն ու Պարոնը ձախ կցաշինություն հասցրին անհրաժեշտ բոլոր գործիքները։ Սկզբում պետք էր միջնամաս տեղափոխել գումն ու մսուրքը՝ ամանորյա ֆիգուրների հետ, ինչպես նաև եղևնու ճյուղը։ Հովիվներ, հրեշտակներ, ոչխարներ, ավանակներ ու կովեր մենք առանց այն էլ ավելին ունեինք, քան պետք էր։ Ողջ նկուղը լի էր անխոս դերակատարներով, իսկ ահա գլխավոր դերերի համար դերակատարներ դեռ չկային։ Վելիզարիոսը զոհասեղանի վրայից մի կողմ տարավ ծաղիկները։ Տոտիլան ու Տեյան փաթաթում էին գորգը։ Ածխագողը դուրս հանեց գործիքը։ Իսկ Օսկարը շարունակում էր ծնկի իջաց մնալ աղոթքի նստարանի ետևում ու հետևել սարքահանման գործընթացին։
Սկզբում մենք սղոցեցինք ուսերի վրա շոկոլադի գույնի բրդոտ մորթի գցած Հովհաննես Մկրտչին։ Որքան լավ է, որ մեզ մոտ մետաղ կտրող սղոց գտնվեց։ Գիպսե արձանի միջի մեկ մատ հաստաության մետաղյա ձողերը Մրկտչին միացրել էին ամպի հետ։ Ածխագողը սղոցում էր, ինչպես կարող էր սղոցել միայն գիմնազիստը, այսինքն՝ վատ։ Եվ ես կրկին ափսոսացի, որ Շիխաունյան նավաշինարանի աշակերտները այստեղ չեն։ Շտյորտեբեքերը փոխարինեց ածխագործին։ Նրա մոտ գործը մի փոքր ավելի լավ գնաց, և սարսափելի աղմուկի կես ժամից հետո մենք կարողացանք ցած գցել Մկրտչին, նրան փաթաթել բրդյա վերմակի մեջ ու տրվել կեսգիշերային եկեղեցու մեջ տիրող լռության կամքին։
Սակայն իր տուտուզով Կույսի ազդրերին կպած մանուկ Հիսուսի սղոցման վրա ավելի շատ ժամանակ պահանջվեց։ Դմբուզը, Ռենվանդ֊ավագն ու Առյուծասիրտը դրա վրա ավելի քան քառասուն րոպե ժամանակ կորցրեցին։ Հետաքրքիր է, թե ինչո՞ւ դեռ չի եկել Մոորկենեն։ Չէ՞ որ նա իր տղաների հետ պատրաստվում էր տեղ հասնել ուղիղ Նոյֆարվասերից և մեզ հետ հանդիպել արդեն եկեղեցում, որպեսզի մեր տեղաշարժը քաղաքի մեջ այնքան էլ աչքի չզարներ։ Շտյոտեբեքերի տրամադրությունը ակնհայտորեն ընկած էր, իմ կարծիքով նա նյարդայնանում էր։ Նա մի քանի անգամ Ռենվանդ եղբայրներին հարցրեց, թե ուր է կորել Մոորկենեն։ Սակայն, երբ վերջիվերջո, ինչպես մենք բոլորս, ճիշտն ասած, հենց ենթադրում էինք, հնչեց «Լույսի» բառը, Շտյորտեբեքերը դադարեց հարցեր տալ, սղոցը Առյուծասրտի անփորձ ձեռքերից խլեց, և կլանված աշխատելով, ի վերջո հաղթահարեց մանուկ Հիսուսին։
Երբ մանուկին տեղավորում էինք, նրա լուսպսակը կոտրվեց։ Շտյորտեբեքերը ինձանից ներողություն խնդրեց։ Միայն ջանքերի գնով հաջողվեց նաև ինձ տիրած նյարդայնությունը զսպել, իսկ լուսապսակի բեկորները ես կարգադրեցի հավաքել երկու գլխարկների մեջ։ Ածխագողը կարծում էր, թե բեկորները կարելի կլինի հեշտությամբ սոսնձել։ Մանուկ Հիսուսին պառկեցրին բարձերի վրա ու փաթաթեցին երկու բրդյա վերմակների մեջ։
Մենք նախատեսում էինք Կույսին կտրել կոնքերից վերև, երկրորդ կտրվածքը անել կրունկների ու ամպի միջև։ Որոշեցինք ամպը թողնել տեղում, միայն Կույսի երկու կեսերը, ինքնըստինքյան՝ Հիսուսին, իսկ եթե հաջողվի, ապա նաև Մկրտչին տեղափոխել Փութքամերների նկուղներ։ Սպասումներին հակառակ՝ մենք գերագնահատել էինք գիպսե ֆիգուրների քաշը։ Պարզվեց, որ ողջ խումբը ներսից դատարկ էր, իսկ վերին շերտը ընդամենը երկու մատ հաստություն ուներ և միայն մետաղյա հիմնակմախքի վրա ստիպված եղանք ժամանակ կորցնել։
Տղաները, հատկապես Ածխագործն ու Առյուծասիրտը, լրիվ հալից ընկան, պետք էր թույլ տալ, որ շունչ քաշեն, քանի որ մյուսները, Ռենվանդ եղբայրները ներառյալ, ընդհանրապես սղոցել չգիտեին։ Ավազակախումբը ցիրուցան էր եղել եկեղեցու նստարաններով մեկ, այնտեղ նստել ու սառչում էր։ Շտյորտեբեքերը կանգնել էր և ավելի ու ավելի եռանդուն էր ճմլում իր թավշամահուդե գլխարկը, որը եկեղեցի մտնելուց հանել էր։ Ինձ դուր չեկավ ընդհանուր տրամադրությունը։ Պետք է ինչ֊որ բան տեղի ունենար։ Աստծո տունը իր գիշերվա դատարկությամբ տանջում էր տղաներին։ Դրանից բացի, տրամադրությունը չէր բարձրացնում նաև Մոորկենեի բացակայությունը։
Ռենվանդները ակնհայտորեն վախենում էին Շտյորտեբեքերից, նրանք մի կողմ կանգնել ու փսփսում էին, մինչև որ Շտյորտեբեքերը նրանց հրամայեց լռել։
Ես դանդաղ, ինչպես ինձ է թվում, հոգոց հանելով, բարձրացա աղոթքի բարձի վրայից և շարժվեցի ուղիղ Կույսի մնացորդի կողմը։ Նրա հայացքը, որն, ըստ նախասկզբնական մտահղացման, ուղղված էր Հովհաննես Մկրտչին, այժմ ընկնում էր գիպսի փշրանքներով ծածկված զոհասեղանի աստիճանների վրա։ Նրա աջ ցուցամատը, որը նախկինում ուղղված էր դեպի Հիսուսը, այժմ ուղղված էր դեպի դատարկությունը, դեպի ձախ կողմի մութ կցակառույցը։ Ես, շուրջս նայելով, բարձրանում էի աստիճանից աստիճան՝ փնտրելով Շտյորտեբեքերի խոր տեղավորված աչքերը, չէի գտնում, մինչև որ Ածխագողը նրան հրեց և ստիպեց արձագանքել իմ կանչին։ Շտյորտեբեքերը անվստահ նայեց ինձ, ես նրան այդպիսին դեռ ոչ մի անգամ չէի տեսել, սկզբում չհասկացավ, հետո, միգուցե, ի վերջո հասկացավ, սակայն ոչ մինչև վերջ, դանդաղ մոտեցավ, չափից դուրս դանդաղ, հետո միանգամից թռավ֊անցավ բոլոր աստիճանների վրայով և ինձ նստեցրեց սպիտակ, սղոցի անվարժ շարժումներից մի փոքր խորդուբորդ դարձած Կույսի ձախ ծնկի կտրվածքի վրա։
Շտյորտեբեքերը անմիջապես շրջվեց, մի քայլով հայտնվեց քարե սալիկների վրա, ցանկացավ կրկին մտորումների մեջ խորասուզվել, միմյանց մոտիկ տեղադրված իր աչքերը կկոցեց լամպերի լույսից։ Ավազակախմբի մյուս ամդամների պես, որոնք նստած էին նստարաններին, նա ցնցված էր այն բանից, թե որքան բնական և ծունկ իջնելու աստիճան արժանապատվորեն եմ ես նստել Հիսուսի տեղը։ Հենց նրան էլ շատ ժամանակ հարկավոր չեղավ, նա արագ հասկացավ իմ ծրագիրը և կարողացավ նույնիսկ կատարելագործել այն։ Նա երկու գրպանի լապտերները, որոնցից անջատելու ժամանակ օգտվում էին Նարսեսն ու Մորուքը, անմիջապես ուղղեց իմ ու Կույսի վրա, հետո, քանի որ լապտերը կուրացնում էին ինձ, հրամայեց դրանք փոխարինել կարմիր լույսով, ձեռքի շարժումով մոտ կանչեց Ռենվանդներին, նրանց հետ փսփսաց․ նրանք չէին ցանկանում այն, ինչ ինքն էր ցանկանում։ Մոտեցավ Ածխագողը, չնայած որ Շտյոտեբեքերը ամենևին նրան չէր կանչել, փոքրիկ խնբին ցույց տվեց իր՝ սրբելուն արդեն պատրաստ մատների ոսկորները․ այդ ժամանակ եղբայրները դադարեցին դիմադրել և Ածխագողի ու Պարոնի հսկողության ներքո անհետացան խորանում։ Օսկարը հանգիստ սպասում էր, ինչպես հարկն է հարմարեցրեց իր թմբուկը և ամենևին չզարմացավ, երբ լողլող Պարոնը վերադարձավ քահանայի պես զգեստավորված, իսկ երկու եղբայրները հագել էին եկեղեցու փոքրավորների սպիտակակարմիր զգեստներ։ Ածխագողը, որը կիսով չափ փոխերեցի հագուստով էր, իր հետ բերեց այն ամենը, ինչը անհրաժեշտ էր պատարագի համար, այդ ողջ բարիքը դրեց ամպի վրա և հեռացավ։ Ավագ Ռենվանդը բռնել էր խնկամանը, կրտսեը՝ զանգակը։ Չնայած Պարոնը շատ լայն հագուստով էր, Նորին բարեկրոնություն Վինկեին վատ չպատկերեց․ սկզբում՝ առաջին դասարանցու ցինիզմով, սակայն հետո տեքստն ու եկեղեցական ծիսակատարությունը նրան կլանեցին և նա բոլորին (սակայն գլխավորապես ինձ) ներկայացրեց ոչ թե ինչ֊որ խղճուկ նմանակում, այլ իսկական պատարագ, որն ավելի ուշ արդեն դատարանում յուրաքանչյուր անգամ, չնայած սև, սակայն պատարագ էին անվանում։
Բոլոր երեքը սկսեցին ներածական աղոթքով։ Ավազակախումբը նստարանների ու սալաքարերի վրա ծնկի իջավ, իր վրա խաչ իջեցրեց ու եկեղեցու փոքրավորների մասնագիտական աջակցությամբ աղոթք երգեց։ Արդեն ներածության ժամանակ փայտիկները նկատելիորեն շարժվեցին։ Ես ձայնակցեցի առավել ակտիվ։ Փառքի գովք Աստծուն։ Ես իմ թմբուկի վրա պատշաճ գովքս մատուցեցի Աստծուն։ Ես աղոթքով դիմեցի, սակայն ցերեկային պատարագի երգասացության նամականիներից մի փոքր նախերգանք ստեղծեցի, ինձ հատկապես հաջողվեց ալելուիան։ Ես, նկատելով, թե որքան են ինձ հավատում տղաները, Հավատամքի կատարման ժամանակ մի փոքր խլացրեցի թիթեղիս ձայնը՝ Պարոնին հնարավորություն տալով մատուցել հացը, գինին խառնել ջրի հետ։ Թույլ տվեցի խունկ ծխել իմ ու թասի վրա, հետևեցի, թե ինչպես է դրսևորում իրեն Պարոնը ձեռքերը լվանալիս։ Աղոթե՛ք, եղբայրներ, թմբկահարում էի ես կարմիր լապտերների լույսի ներքո՝ մոտեցնելով վերակերպարավորմանը։ Դա մարմինն է իմ։ «Աղոթենք, երգում էր Պարոնը, որին այդ անելուն դրդում էր պատարագի մատուցման սուրբ կանոնակարգը, նստարանների վրա նստած տղաները ինձ ներկայացրեցին «Հայր մեր»֊ի երկու տարբերակներ, սակայն Պարոնը կարողացավ կաթոլիկական ու բողոքական հաղորդության ժամանակ միավորել, իսկ քանի դեռ նրանք հաղորդվում էին, ես նրանց համար «Մեղանչում եմ» էի թմբկահարում։ Կույսը մատնացույց էր անում Օսկարի թմբկահարությունները։ Ես դարձա Քրիստոսի ժառանգորդը։ Պատարագը ընթանում էր հալած յուղի պես։ Պատարագի ձայնը բարձրանում էր ու իջնում, իսկ որքան գեղեցիկ էր նա փոխանցում բարեմաղթանքը, ներման շնորհումը, ներողամիտ լինելն ու մեղքերի թողությունը, իսկ երբ նա մեր կողմն ուղղեց «պատարագն ավարտված է» բառերը (գնացեք, ուրեմն, թողություն եմ տալիս ձեզ), իրականացավ հիրավի հոգևոր թողությունը, ինչից հետո զուտ աշխարհիկ կալանավորումը այժմ կարող էր իրականացվել միմիայն հավատքի մեջ ամրապնդված, հանուն Օսկարի ու Հիսուսի ուժեղացած ավազակախմբի հանդեպ։
Ես դեռ աղոթքի ժամանակ մեքենայի աղմուկ լսեցի, և Շտյորտեբեքերը ևս գլուխը շրջեց այնպես, որ միայն մենք երկուսս չզարմացանք, երբ գլխավոր շքամուտքի, խորանի և միաժամանակ աջ կցաշինության կողմից լսվեցին ձայներ, իսկ եկեղեցու սալաքարերի վրայով դոփեցին ճտքակոշիկները։
Շտոյտեբեքերը ցանկացավ ինձ իջեցնել Կույսի ծնկներից։ Ես հրաժարվեցի։ Նա հասկացավ Օսկարին, նա գլխով արեց, նա ավազակախմբին ստիպեց ոտքի չկանգնել ու քրեական ոստիկանությանը դիմավորել ծնկաչոք։ Բոլորը մնացին ներքևում՝ չնայած դողում էին, չնայած ինչ֊որ մեկը զույգ ծնկների վրա էր չոքել, սակայն բոլորը լուռ սպասում էին, մինչև վերջիններս ձախ կցաշինության և խորանի կողմից դուրս եկան մեր դիմաց և շրջապատեցին ձախ զոհասեղանը։
Բազմաթիվ պայծառ, կարմիր լույսով չփոխարինված գրպանի լապտերներ։ Շտոյտեբեքերը վեր կացավ, խաչակնքվեց, իրեն լապտերների լույսի տակ ի ցույց դրեց, իր թավշամահուդե գլխարկը փոխանցեց դեռևս ծնկի եկած Ածխագործին և իր անձրևանոցի մեջ շարժեց դեպի մի ինչ֊որ աղոտ ուրվագծվող ստվերը, դեպի Նորին բարեկրոնություն Վինկեն։ Այդ ստվերի ետևից դուրս բերեց բարալիկ, ձեռքերը թափահարող ինչ֊որ մեկին, դեպի լույս բերեց Լյուսիա Ռենվադին և հարվածում էր գլխարկ հագած աղջկա եռանկյունի խորամանկ դեմքի դնչի տակին, մինչև ոստիկանական բռունցքի հարվածը նրան նետեց նստարանների մեջտեղի անցման մեջ։
― Հե՛յ, Յոշկե։ ― Ես իմ Կույսի բարձրունքներից լսեցի ոստիկաններից մեկի ճչոցը։ ― Չէ՞ որ սա մեր շեֆի որդին է։
Այդ կերպ Օսկարը ակնհայտ բավարարվածությամբ իմացավ, որ, ի դեմս իր հուսալի տեղակալի, գործ է ունեցել հենց պոլիցայպրեզիդենտի որդու հետ, ինչից հետո, առանց դիմադրություն ցույց տալու, պատկերելով նվնվացող, գարշելի տղաների կողմից մոլորեցված երեք տարեկանի, թույլ տվեց, որ զբաղվեն իրենով։ Նորին բարեկրոնություն Վինկեն ինձ գրկեց։
Գոռում էին միայն ոստիկանները։ Տղաներին տարան, Նորին բարեկրոնությունը ստիպված էր ինձ իջեցնել հատակին, քանզի թուլության հանկարծակի բռնկումը նրան ստիպեց իջնել մոտակա նստարանի վրա։ Ես կանգնեցի մեր հանդերձամքի կողքին և լինգի ու մուրճերի ետևում տեսա երշիկով բուտերբրոտներով լի զամբյուղ, որը գործի գնալուց առաջ Դմբուզն էր պատրաստել։
Ես արագ վերցրեցի զամբյուղը, մոտեցա նիհար, իր բարալիկ վերարկուի մեջ սառչող Լյուցիային և բուտերբրոտները փոխանցեցի նրան։ Նա ինձ բարձրացրեց, նստեցրեց աջ ձեռքի վրա, ձախից կախեց բուտերբրոտները, ահա դրանցից մեկը՝ արդեն մատների մեջ է, էլի քիչ անց և արդեն՝ ատամների մեջ, իսկ ես ուսումնասիրում էի նրա այրվող, ծեծված, կուչ եկած, սակայն դմբլիկ դեմքը։ Սև ճեղքերի մեջ անհանգիստ դես ու դեն են շարժվում աչքերը, մաշկը կարծես կոփված լինի, ծամող եռանկյունի, տիկնիկ, Սև խոհարարուհին երշիկը ուտում է կեղևի հետ, ծամելով ավելի նիհար է դառնում, ավելի սոված, ավելի եռանկյունի, ավելի տիկնիկային՝ տեսք, որն ընդմիշտ իր կնիքը թողեց ինձ վրա։ Ո՞վ կհեռացնի այդ կնիքը իմ ճակատի վրայից, իմ ճակատի տակից։ Որքա՞ն երկար պետք է իմ մեջ շարունակվի այդ ծամելը՝ երշիկ, կեղև, մարդիկ, և այն ժպիտը, որով կարող են ժպտալ միայն եռանկյունիները և մեկ էլ գործված գորգերի վրայի կանայք, որոնք իրենց օգտագործման համար միաեղջյուրներ են դաստիարակում։
Երբ երկու ոստիկաններ տանում էին Շտյորտեբեքերին, նա Լյուցիայի, ինչպես և Օսկարի, կողմն ուղղեց իր արնաշաղախ դեմքը և, դադարելով նրան ճանաչել, նայեց նրա կողքին երշիկ խժռող Լյուցիայի ձեռքերին և, հինգ֊վեց ոստիկաններով շրջապատված, դուրս բերվեց իմ գլխավորած նախկին ավազակախմբի ետևից։
Իսկ ի՞նչ մնաց։ Մնաց Նորին բարեկրոնություն Վինկեն՝ մեր զույգ լապտերների հետ, որոնք դեռ միացված էին կարմիր լույսի վրա, մնաց եկեղեցու փոքրավորների հագներից արագ ցած նետած հագուստների ու քահանայի հագուստի միջև։ Թասը և ընծայապահպանուհին մնացել էին զոհասեղանի աստիճանների վրա, իսկ մանուկ Հիսուսը և սղոցված Հովհաննեսը մնացել էին Կույսի կողքին, որը նախատեսված էր նրա համար, որպեսզի հակակշիռ դառնա Փութեի նկուղի միաեղջյուրի հետ տիկնոջով գորգին։ Իսկ Օսկարին տարան դատավարությանը ընդառաջ, որ ես մինչ օրս անվանում եմ Հիսուսի երկրորդ դատավարությունը՝ հետևաբար Հիսուսի արդարացումը։
===Մրջյունի արահետ===
Պատկերացրեք մի լողավազան, որը պատված է երկնագույն սալիկներով, լողավազանի մեջ լող են տալիս մարզական ոգով լի արևից թխացած մարդիկ։ Լողավազանի եզրին լողախցիկների դիմաց նստած են նույն ոգով լցված տղամարդիկ ու կանայք։ Բարձրախոսից ցածրաձայն երաժշտություն է հնչում։ Թեթև, ոչ մի բանի չպարտավորեցնող, առողջ ձանձրույթ, լողազգեստների մեջ լիուլի լցված էրոտիկա։ Սալիկները սոթլիկ են, բայց, այնուամենայնիվ, նրանցից ոչ մեկը չի սայթակում։ Արգելքներ ազդարարող շատ քիչ ցուցանակներ կան, սակայն դրանք էլ հարկավոր չեն, քանի որ լողացողները ընդամենը երկու ժամով են գալիս և, ուրեմն, բոլոր արգելքները խախտվում են արդեն լողարանի սահմաններից դուրս։ Ժամանակ առ ժամանակ ինչ֊որ մեկը թռչում է երեք մետրանոց աշտարակից, սակայն չի կարողանում իր վրա հրավիրել լողացողնեերի հայացքները, շեղել ափին պառկած պատկերազարդ ամսագրերի լողազգեստներով ուշադրությունը։ Հանկարծ՝ մի թեթև շարժում։ Դա մի երիտասարդ մարդ է, որը դանդաղ, նպատակասլաց մի լայնակի ձողից մյուսից բռնելով՝ աստիճաններով բարձրանում է տասը մետրանոց նշագծի վրա։ Ցած են իջեցված Եվրոպայից ու Ամերիակյից ռեպորտաժները պարունակող ամսագրերը, նրա հետ միաժամանակ վեր են բարձրանում բոլոր աչքերը, պառկած մարմինները դառնում են ավելի երկար, հովհարաձև գլխարկով երիտասարդ կինը ձեռքի ափը մոտեցնում է աչքերին, ինչ֊որ մեկը մոռանում է, թե ինչի մասին էր հենց նոր մտածում, ինչ֊որ բառ չարտասանված է մնում։ Հենց նոր սկսված սիրախաղը ընդհատվում է արտահայտության մեջտեղում՝ քանզի արդեն նա, հրաշալի կազմվածքով, ուժով լի, կանգնած է տախտակի վրա, թեթևակի ցատկոտում է, ետ է հենվում պատնեշի մի քիչ կորացված պողպատյա խողովակին, կարծես ձանձրույթով նայում է ներքև, ազդրերի պերճաշուք շարժումով պոկվում է պատնեշից։ Համարձակորեն ոտքը դնում է ամեն քայլափոխին զսպանակավոր տրամպլինի վրա, նայում է ներքև՝ զարմանալիորեն փոքր, երկնագույն լողավազանի նեղ սահմաններին, որի մեջ կրկին ու կրկին իրար են խառնվում լողորդուհիների կարմիր, դեղին, կանաչ, սպիտակ, կարմիր, դեղին, կանաչ, սպիտակ, կարմիր դեղին գլխարկները։ Այնտեղ պետք է նստած լինեն ծանոթները՝ Դորիսն ու Էրիկան, Շյուլետն ու Յուտա Դանիելսը իր ընկերոջ հետ, որը նրան ամենևին համապատասխան չէ։ Նրանք ձեռքով են անում, Յուտան էլ է թափահարում ձեռքը։ Նա ևս ի պատասխան ձեռքով է անում՝ վախենալով կորցնել հավասարակշռությունը։ Նրանք բղավում են։ Ի՞նչ են նրանք ուզում։ Որպեսզի չկանգնես, ահա թե ինչ, գոռում են նրանք, որպեսզի ցատկես, գոռում է Յանը։ Սակայն նա ամենևին էլ չի պատրաստվում ցատկել, նա ուղղակի ուզում է տեսնել, թե ինչպես է այնտեղ, վերևում, ինչից հետո դանդաղ, լայնակի ձողերը մեկը մյուսի ետևից հաղթահարելով, կրկին կիջնի ներքև։ Իսկ նրանք այնպես են գոռում, որ բոլորը լսում են, բարձր են գոռում։
― Ցատկի՛ր։ Դե, ցատկի՛ր։ Ցատկի՛ր։
Եվ դա, կարծում եմ դուք ինձ հետ կհամաձայնեք, անկախ նրանից, թե որքան էր աշտարակի վրա կանգնածը մոտեցել երկնքին, հրեշավոր բարդ իրավիճակ էր։
Ահա, ճիշտ այդպիսի իրավիճակ էր, չնայած լողանալու սեզոնի փակումից հետ, քառասունհինգի հունվարին, ստեղծվել ինձ հետ սրբողների ավազակախմբի գործում։ Կարելի է ասել, որ մենք բոլորս հանդգնել էինք բարձրանալ ամենավերևը, իսկ այժմ տրամպլինի վրա հրմշտում էինք իրար, իսկ ներքևում՝ մեր տակ, ջրից զուրկ լողավազանի շուրջը պայտ կազմած, հանդիսավոր նստած էին դատավորները, ատենակալները, վկաներն ու դատական ծառայողները։
Եվ այստեղ առանց պատնեշը զսպանակող տրամպլինի վրա ոտք դրեց Շտյորտեբեքերը։
«Ցատկիր»՝ գոռում էր դատավորների երգչախումբը։
Սակայն Շտյորտեբեքերը չէր ցատկում։
Եվ այդ ժամանակ ներքևում, վկաների համար նստարաններից, ոտքի կանգնեց բերխտեսգադյան գործված ժակետով և մոխրագույն մանրածալք շրջազգեստով մի նեղ կանացի ֆիգուր։ Նա իր սպիտակ, սակայն ոչ փարթամ դեմքը, որի մասին ես մինչ օրս էլ պնդում եմ, որ այն եռանկյունու ձև ունի, բարձրացրեց՝ ինչպես նշանակակետի լուսավորված նշագծում․ Լյուցիան չգոռաց, այլ շշնջաց․ «Ցատկիր, Շտյորտեբեքեր, ցատկի՛ր»։
Եվ Շտյորտեբեքերը ցատկեց, իսկ Լուցիան կրկին իջավ վկաների նստարանի կոշտ փայտի վրա և ներքև իջեցրեց իր գործված ժակետի թևքերը՝ դրանցով ծածկելով բռունցքները։
Մոորկենեն կաղալով գնում էր դեպի տրամպլին։ Դատավորները նրան ցատկելու կոչ էին անում։ Սակայն Մոորկենեն չէր ուզում, շփոթված ժպտում էր՝ զննելով իր եղունգները, սպասեց, մինչև Լյուցիան կիջեցնի թևքերը, առաջ պարզի բռունցքները և դեպի իրեն ուղղի նեղ բացվածք ունեցող աչքերով շրջանակված սև եռանկյունին։ Եվ այդ ժամանակ նա ցատկեց, նպատակասլացորեն ցատկեց այդ եռանկյունու վրա, սակայն այդպես էլ նրան չհասավ։
Ածխագողն ու Փութեն, որոնք դեռևս բարձրանալիս բավականին խաղաղ էին տրամադրված, վերևում հանկարծ կրկին կպան իրար։ Ածխագողը սկսեց Փութեին սրբել և նույնիսկ ցատկելիս նրան բաց չթողեց։
Դմբուզը, որը երկար մետաքսանման թերթևունքներն ուներ, ցատկեց առաջ, փակեց իր եղնիկի անհատակ տխուր աչքերը։
Օժանդակ անձնակազմի մարտիկներին հրամայված էր ցատկելուց առաջ հանել համազգեստները։
Ռենվանդ եղբայրներին ևս թույլ չտվեցին տրամպլինից դեպի երկինք ցատկել եկեղեցու փոքրավորների հագուստներով։ Նրանց քույրիկ Լյուցիան, որը պատերազմական ժամանակների նոսր գործվածքով բազմել էր վկաների նստարանին և նախանձախնդիր էր տրամպլինից ցատկերի հարցում, ոչ մի դեպքում նրանց դա թույլ չէր տա։
Ի տարբերություն իրադարձությունների պատմական ընթացքի, սկզբում ցատկեցին Վելիզարիոսն ու Նարսեսը և հետո միայն՝ Տոտիլան ու Տեյան։
Ցատկեցին Կապույտ Մորուքը, Առյուծասիրտը և ավազակախմբի լանդսկնեխտները՝ Քիթը, Բուշմենը, Տանկերը, Շվացնողը, Մանանեխի սպեղանին, Յաթաղանն ու Տակառագործը։
Երբ ցատկեց Շտուխելը՝ զարմանքի աստիճան շեղաչք վեցերորդ դասարանցին, որը, ճիշտն ասած, միայն կիսով չափ և պատահականորեն էր ավազակախմբին պատկանում, տախտակի վրա մնաց միայն Հիսուսը, և բոլոր դատավորները նրան խմբովի կոչ էին անում ցատկել արդեն որպես Օսկար Մացերատ, այդ կոչը Օսկարը չէր լսում։ Եվ երբ վկաների նստարանի վրայից վեր կացավ անդադրում Լյուցիան՝ թիակների միջև մոցարտյան հյուսքով ու առաջ պարզեց իր գործված թևքերը և, սեղմած շուրթերը շարժելով, շշնջաց․ «Քաղցրագույն Հիսուս, ցատկիր, դե ցատկիր, էլի», միայն այդ ժամանակ ես հասկացա տասը մետրանոց տրամպլինի դավաճանական էությունը, և այդ ժամանակ իմ ծնկների տակի փոսիկների մեջ սկսվեց կատվի փոքրիկ ձագուկների իրարանցումը։ Այդ ժամանակ իմ ոտքերի տակ սկսեցին ոզնիներ ծնվել, այդ ժամանակ իմ թևատակերում նախապատրաստվեցին թռչել ծիծեռնակները, այդ ժամանակ ողջ աշխարհն էր փռված իմ ոտքերի մոտ, այլ ոչ թե միայն Եվրոպան։ Այդ ժամանակ ամերիկացիները ճապոնացիների հետ Լուսոն կղզում սկսեցին ջահերով պարել, այդ ժամանակ և՛ շեղաչքեր, և՛ չռված աչքեր ունեցողները կորցրեցին իրենց համազգեստների կոճակները։ Սակայն ահա այդ ժամանակ Ստոկհոլմում հայտնվեց մի դերձակ, որը երեկոյան կոստյումի վրա հազիվ նշմարելի երիզով կոճակներ էր կարում, այդ ժամանակ Մաութբաթենը Բիրմայի փղերին կերակրում էր ցանկացած տրամաչափի արկերով։ Այդ ժամանակ, հենց այդ նույն ժամանակ, Լիմայում մի ոմն այրի իր թութակին սովորեցրեց ասել «կարամբա» բառը։ Այդ ժամանակ խաղաղ օվկիանոսի ջրերի վրայով իրար դեմ֊հանդիման էին լողում երկու հզոր ավիակիրներ, որոնք զարդաներկված էին գոթական տաճարների նմանությամբ։ Իրենց ինքնաթիռներին թույլ տվեցին թռիչք կատարել իրենց տախտակամածների վրայից, ինչից հետո միմյանց խորտակեցին։ Իսկ ինքնաթիռները այժմ վայրէջք կատարելու տեղ չունեին, և նրանք հրեշտակների նման անօգնական և զուտ այլաբանորեն կախվեցին օդում՝ աղմկելով օգտագործելով վառելիքի պահուստները։ Սակայն դա իր հերթին Հապարանդում ոչ մի տպավորություն չգործեց ոմն տրամվայի մեքենավարի վրա, որը հենց նոր էր ավարտել իր աշխատանքային օրը։ Նա ծիծաղելով և ամեն ինչ նախապես կշռադատելով՝ թավայի վրա կոտրեց ձվերը, երկուսը իր համար, երկուսը՝ իր հարսնացուի, որի գալուն էր սպասում։ Իհարկե, հանցանք չի լինի փոխանցել նաև այն, որ Կոնևի և Ժուկովի բանակները կրկին շարժման մեջ կմտնեն, և, մինչ Իռլանդիայում անձրև էր գալիս, նրանք Վիսլայով ճեղքեցին ռազմաճակատը, գրավեցին Վարշավան։ Ավելի ուշ՝ նաև Քյոնիգսբերգը։ Սակայն նույնիսկ նրանք չկարողացան խանգարել հինգ երեխա և մեկ ամուսին ունեցող պանամացի մի կնոջ՝ գազօջախի վրա կաթի փախնելուն։ Անխուսափելի էր և այն, որ ընթացիկ իրադարձությունները ոլոր֊մոլոր շարժվում և պատմություն էին դառնում։ Ես ուշադրություն դարձրեցի նաև, որ գործունեության այնպիսի ձևերը, ինչպիսիք են մատներով ծխելը, ճակատ կնճռոտելը, գլուխ խոնարհելը, ձեռքսեղմումները, երեխաներ պատրաստելը, կեղծ թղթադրամներ տպելը, լույս հանգցնելը, ատամներ մաքրելը, տեղն ու տեղը սպանելն ու վերաբարուրելը, յուրացվում էին ամենուրեք՝ չնայած վարպետության տարբեր աստիճանով։ Բոլոր այդ նպատակասլաց գործողությունները ինձ խելքահան էին անում։ Եվ այդ իսկ պատճառով իմ ուշադրությունը կրկին շրջվեց դեպի դատավարությունը, որն անց էր կացվում իմ պատվին՝ աշտարակի լանջի մոտ։ «Ցատկիր, քաղցրագույն Հիսուս, ցատկիր», ― շշնջաց այդ ժամանակից շուտ հասունացած վկա Լյուցիա Ռենվանդը։ Նա նստել էր սատանայի ձեռքերի վրա, ինչը ավելի շատ էր ընգծում նրա կուսությունը։ Նրան ակնհայտորեն հաճույք էր պատճառում սատանայի ձեռքից երշիկով բուտերբրոտ ստանալը։ Նա ատամները խրել էր բուտերբրոտի մեջ, սակայն պահպանել էր կուսությունը։ «Ցատկիր, քաղցրագույն Հիսուս», ― ծամում էր նա՝ ցուցադրելով ինձ իր անվնաս եռանկյունին։
Սակայն ես չցատկեցի և այսուհետ ևս չեմ պատրաստվում աշտարակներից ցատկել։ Դա Օսկարի համար վերջին դատավարությունը կլիներ։ Ինձ մեկ կամ երկու անգամ չէ, որ նաև վերջին ժամանակներս փորձում էին դրդել ցատկելու։ Ինչպես սրբողների ավազակախմբի դատավարության ժամանակ, այնպես էլ մատանեմատի դատավարության ժամանակ, որը ես, թերևս, կանվանեմ Հիսուսի երրորդ դատավարությունը, առանց ջրի երկնագույն լողավազանի եզրերին չափից ավելի հանդիսատեսներ կային։ Նրանք նստում էին վկաների նստարաններին, մտադրություն ունենալով ապրել նաև իմ դատավարությունից հետո։
Իսկ ես շրջվեցի, ես ճզմեցի իմ թևատակերի ճարպիկ ծիծեռնակներին, սովամահ արեցի իմ ծնկնատակերի փոսիկների ու չծալվող ոտքերիս վրայի մոխրագույն կատվի ձագերին։ Գիտակցելով ցատկողի բարձր զգացմունքները՝ մոտեցա ճաղացանկապատին, իջա աստիճանների վրա, սկսեցի իջնել, և ներքև իջնելու ճանապարհի ամեն մի լայնակի ձողը հաստատում էր ինձ, որ աշտարակներից կարելի է ոչ միայն ցատկել, այլև իջնել առանց ցատկելու։
Ներքևում ինձ էին սպասում Մարիան ու Մացերատը, իսկ Նորին բարետեսություն Վինկեն ինձ օրհնեց՝ չնայած ոչ ոք նրան չէր խնդրել դա անել։ Գրեթխեն Շեֆլերը ինձ թխվածքներ ու ձմեռային վերարկու բերեց։ Փոքրիկ Կուրտը արդեն մեծացել էր և այժմ չէր կամենում ի դեմս ինձ ճանաչել ո՛չ հորը, ո՛չ իր եղբորը։ Կոլյայչեկ տատիկը թևանցուկ էր արել իր Վինցենտ եղբորը։ Սա լավ գիտեր աշխարհը և անկապ ելույթներ էր ունենում։
Երբ մենք լքում էինք դատարանի շենքը, Մացերատին մոտեցավ քաղաքացիական հագուստով մի չինովնիկ, նրան մի փաստաթուղթ տվեց ու ասաց․
― Ձեզ խորհուրդ ենք տալիս մեկ անգամ էլ ամեն ինչ ծանր ու թեթև անել, պարոն Մացերատ։ Երեխային անհրաժեշտ է փողոցից հանել։ Չէ՞ որ դուք տեսնում եք, թե այդ անօգնական արարծին ինչպիսի տարրեր կարող են օգտագործել։
Մարիան լաց լինելով իմ ուսից կախեց թմբուկը, որը դատավարության ժամանակ նորին բարետեսությունը պահում էր իր մոտ։ Մենք գնացինք կենտրոնական կայարանին կից տրամվայի կանգառը, և ճանապարհի վերջին հատվածը Մացերատը ինձ տարավ ձեռքերի վրա։ Նրա ուսի վրայով ես նայում էի ետ, ամբոխի մեջ եռանկյունի դեմք էի փնտրում, ցանկանում էի իմանալ․ ստիպվա՞ծ եղավ նա, արդյոք, բարձրանալ աշտարակի վրա, ցատկե՞ց նա, արդյոք, Շտյորտեբեքերի, Ռենվանդի ու Մոորկենի ետևից, թե՞ ինձ նման ընտրեց երկրորդ հնարավորությունը, որն ընձեռում է յուրաքանչյուր աստիճանավանդակ՝ իջնելու հնարավորությունը։
Մինչ օրս էլ ես չեմ կարողացել բաժանվել իմ սովորությունից՝ փողոցներում ու հրապարակներում աչքերով փնտրել խելացի դեռատի աղջկա, որը ո՛չ գեղեցիկ է և ո՛չ էլ այլանդակ, սակայն այնուամենայնիվ անդադար սպասում է տղամարդկանց։ Նույնիսկ իմ հատուկ բժշկական հաստատության մահճակալի վրա պառկած, ես իրար եմ խառնվում, երբ Բրունոն ինձ զեկուցում է անծանոթ այցելուի մասին։ Եթե այն արտահայտեմ բառերով, ապա իմ սարսափը այսպես է հնչում․ հիմա ներս կընկնի Լյուցիա Ռենվանդը և վերջին անգամ, ինչպես մանկական տարիների բոբո, ինչպես Սև խոհարարուհի, կստիպի, որպեսզի դու ցատկես։
Մացերատը տասը օր խորհեց՝ արդյո՞ք ստորագրի նամակը և այն ուղարկի առողջապահության նախարարություն։ Երբ երկրորդ օրը նա ի վերջո այն ուղարկեց, հրետանին արդեն ռմբակոծում էր քաղաքը և կասկածի տակ էր, թե փոստին կհաջողվի՞, արդյոք, նամակը հասցնել հասցեատիրոջը։ Մարշալ Ռոկոսովսկու առջևից գնացող տանկային զորամասերը արդեն հասել էին մինչև Էլբինգ։ Իսկ Երկրորդ բանակը, Վայսի բանակը՝ դիրքավորվել էր Դանցիգ քաղաքի շրջակա բարձրունքներում։ Մեզ համար սկսվեց նկուղային կյանքը։
Ինչպես մեզ բոլորիս քաջ հայտնի է, մեր նկուղը գտնվում էր անմիջապես կրպակի տակ։ Այնտեղ կարելի էր մտնել ուղղակի մուտքից, զուգարանի դիմացի դռան միջով, տասնութ աստիճաններ իջնելով, Հայլանդի ու Քաթերների նկուղից հետո, Շլեգերի նկուղի դիմաց։ Ծերունի Հայլանդը դեռ այստեղ էր, սակայն ֆրաու Քաթերը և ժամագործ Լաուբշադը, և Շլեգերների ընտանիքը, իրենց հետ մի քանի կապոցներ վերցնելով, անհետացել էին։ Նրանց, ինչպես նաև Գրեթխեն և Ալեքսանդր Շեֆլերների մասին հետագայում խոսում էին, որ վերջին րոպեին նրանց հաջողվել է բարձրանալ նախկին «Ուժ ուրախության միջով» միության նավի վրա և ծով դուրս գալ կամ Շտետինից, կամ Լյուբեկից, կամ ուղղակի ականի վրա՝ և դեպի օդ։ Համենայն դեպս, բնակարանների և նկուղների կեսից ավելին այժմ դատարկ էր։
Մեր նկուղը մի կարևոր առավելություն ուներ՝ երկրորդ մուտքի առկայությունը, որն իրենից ներկայացնում էր, ինչպես մենք, սակայն, այնպես էլ արդեն գիտենք, վաճառասեղանի ետևում բացվող կափարիչը։ Այդ իսկ պատճառով ոչ ոք չէր կարող տեսնել, թե ինչ է տանում Մացերատը նկուղ, և ինչ է այնտեղից վերցնում։ Մարդիկ նախանձից կմեռնեին, եթե նրանց վիճակվեր տեսնել այն պաշարները, որոնք Մացերատը պատերազմի ընթացքում հասցրեց կրել, բերել։ Չոր ու տաք տարածքը վերևից ներքև լցված էր մթերքներով, այստեղ դարակների վրա, որոնք գործունյա Մացերատը սեփական ձեռքերով էր պատրաստել և ամրացրել էր պատի մեջ խփված ամրաններով, տեղավորվել էին լոբազգի ու մակարոնե արտադրանքները, շաքարը, արհեստական մեղրը, ցորենի ալյուրը, մարգարինը։ Այստեղ չորացված հացի արկղերը հարակցում էին բուսական յուղի արկղերին, լայպցիգյան մսով պահածոների տուփերը վեր էին խոյանում դեղնաշլորի, կանաչ սիսեռի ու շլորի տուփերի կողքին։ Մոտավորապես պատերազմի կեսերին, Գրեֆի պնդմամբ, բետոնե հատակի ու առաստաղի միջև ներդրված հատուկ նյութերը և սարքավորումները պետք է ռմբապաստարանին հուսալիություն հաղորդեին։ Մացերատը արդեն վաղուց ուզում էր հանել այդ պահանջները, քանի որ Դանցիգը, եթե չհաշվենք մի քանի ցուցադրական օդային գրոհները, լուրջ ռմբակոծություն չէր տեսել։ Սակայն երբ արդեն լյուֆտշուցվարտ Գրեֆը չէր կարող Մացերատի վրա ազդեցություն գործել, հենց Մարիան խնդրեց սյուները պահպանել, որպեսզի փոքրիկ Կուրտի և մասամբ էլ ինձ համար հանգիստ լինի։
Հունվարի վերջին առաջին ռմբակոծությունների ժամանակ ծերունի Հայլանդն ու Մացերատը միավորված ջանքերով մեր նկուղ էին իջեցնում այն բազկաթոռը, որի վրա նստած էր Տրուչինսկի մայրիկը։ Հետո կամ այն է՝ նրա խնդրանքով, կամ էլ դժվար աշխատանքից վախենալով, նրանք սկսեցին նրան թողնել բնակարանում, պատուհանի մոտ։ Հին քաղաքի վրա օդային մեծ գրոհից հետո Մարիան ու Մացերատը ծեր կնոջը գտան կախ ընկած ծնոտով և այն աստիճան վեր չռված աչքերով, կարծես նրա մոտ, այնտեղ կպչուն ճանճիկ էր թռել֊մտել։ Այդ ժամանակ ննջասենյակի դուռը ծխնուց հանեցին, ծերունի Հայլանդը իր արհեստանոցից գործիքներ ու մի քանի տախտակ բերեց։ Մացերատի կողմից նվեր ստացած «Դերբի» սիգարետները ծխելով՝ նա սկսեց չափումներ կատարել։ Օսկարը օգնում էր նրան։ Մյուսները կրկին սուզվեցին նկուղ, որովհետև բլուրի վրայից վերսկվեց հրետանային կրակը։ Հայլանդը ուզում էր հնարավորին չափ շուտ ավարտել և մեխերով պատրաստում էր հասարակ դագաղ, որը չէր նեղանում։ Սակայն Օսկարը գերադասում էր ավանդական կառուցվածքը, նա չէր խաղաղվում և տախտակները այնպես էր պահում սղոցի տակ, որ վերջ ի վերջո Հայլանդը որոշեց դագաղը ոտքերի մասում նեղացնել, ինչն իրավունք ունի իր համար պահանջելու ցանկացած մարդկային մարմին։
Արդյունքում դագաղը լիովին ազնվաբարո տեսք ունեցավ։ Գրեֆուհին Տրուչինսկի մայրիկին լողացրեց, պահարանից հանեց մաքուր լվացված գիշերային վերնաշապիկը, կտրեց նրա եղունգները, կարգի բերեց ծոծրակամասի մազափունջը՝ դրանք ամրացնելով երկու ծամակալներով։ Կարճ ասած, ամեն ջանք գործադրեց, որպեսզի Տրուչինսկի մայրիկը մահվանից հետո էլ հիշեցներ այն մոխրագույն մկանը, որը կենդանության օրոք հաճույքով ածիկի սուրճ էր խմում և կարտոֆիլ ուտում։
Սակայն քանի որ օդային գրոհի ժամանակ մուկը իր բազկաթոռի մեջ ջղաձգորեն կծկվել էր և ցանկացել ոտքերը փորին սեղմած պառկել, ծերունի Հայլանդը ստիպված էր, երբ փոքրիկ Կուրտին գրկած Մարիան մի քանի րոպեով դուրս գնաց սենյակից, կոտրել նրա զույգ ոտքերը, որպեսզի հնարավոր լիներ դագաղը հանգիստ մեխել։
Ցավոք սրտի, մենք միայն դեղին ներկ ունեինք, իսկ սևը չունեինք։ Ահա և ստիպված էինք Տրուչինսկի մայրիկին չներկված, չնայած որ ոտքերի մասում նեղացող, դագաղով բնակարանից հանել, հետո աստիճաններով իջեցնել։ Օսկարը իր թմբուկը տանում էր ետևից և ընթերցում էր կափարչի վրայի գրությունը․ «Մարգարին֊Վիտելլո֊Մարգարին֊Վիտելլո֊Մարգարին֊Վիտելլո», դա այնտեղ գրված էր հավասար հատվածների միջև, ինչը ետին թվով մեզ հիշեցնում էր Տրուչինսկի մայրիկի ճաշակի մասին։ Կենդանության օրոք նա ցանկացած կարագից առավել գերադասում էր «Վիտելլո» մարգարինը, որովհետև մարգարինն օգտավետ է, որովհետև այն կայտառություն է հաղորդում, կշտացնում և բարձրացնում է տրամադրությունը։
Ծերունի Հայլանդը քշելով ձեռնասայլակ բերեց, որը վերցրել էր Գրեֆի բանջարեղենի կրպակից, Լուիզենշտրասեով, Մարիենշտրասեով, Անտոն֊Մյուլլեր֊Վեգով, այդ ժամանակ այնտեղ հենց երկու տներ էին այրվում, դեպի կանացի հիվանդությունների հիվանդանոցի կողմը։ Փոքրիկ Կուրտը այրի Գրեֆի հետ մնաց մեր նկուղում։ Մարիան ու Մացերատը հրում էին, իսկ Օսկարը նստել էր սայլակի վրա, դեմ չէր լինի բարձրանալ դագաղի վրա, սակայն չէր համարձակվում։ Ճանապարհները խցանված էին Արևելյան Պրուսիայի և Վերդերի փախստականներով։ Դժվար թե հնարավոր լիներ անցնել մարզադահլիճի դիմացի ստորգետնյա անցումով։ Մացերատն առաջարկեց գերեզման փորել Կոնրադյան գիմնազիայի բակում։ Մարիան դեմ էր։ Ծերունի Հայլանդը, իսկ նա և Տրուչինսկի մայրիկը գրեթե նույն տարիքին էին, խույս տվեց։ Ես էլ էի դպրոցի բակին դեմ։ Համենայն դեպս ստիպված էինք հրաժարվել քաղաքային գերեզմանատնից, որովհետև մարզադահլիճից սկսած և այնուհետ, Հինդենբուրգալեով երթևեկելը թույլատրվում էր միայն զինվորական նպատակներով մեքենաներին։ Մենք այդպես էլ մուկիկին չկարողացանք թաղել իր որդի Հերբերթի կողքին, դրա փոխարեն նրա համար տեղ գտանք Շտեֆենսպարկում Մայիսյան մարգագետնից այն կողմ, հենց ուղիղ քաղաքային գերեզմանատան դիմաց։
Պարզվեց, որ հողը սառած է։ Մինչ Մացերատը Հայլանդի հետ փոխնիփոխ աշխատում էր քլունգով, իսկ Մարիան փորձում էր փորել, հանել պատատուկը, որոնք պատել էին քարե նստարանները, Օսկարը, լիակատար ինքնուրույնություն ցուցաբերելով, շուտով հայտնվեց Հինդերբուրգալեի ծառերի մեջ։ Ինչպիսի աշխույժ երթևեկություն։ Բլուրներից ու Վերդերից ուղղությունները փոխած տանկերը բուքսիրի վերցրած քաշում էին միմյանց։ Ծառերի վրա, եթե հիշողությունս ինձ չի դավաճանում՝ դրանք լորենիներ էին, կախված էին զինվորներն ու աշխարհազորայինները, նրանց համազգեստների վրայից կրծքերին կախված լիովին ընթեռնելի ստվարաթղթե ցուցանակները ազդարարում էին, որ բոլոր այդ ծառերի վրա կամ բոլոր այդ լորենիների վրա՝ բոլորը դավաճաններ են կախված։ Ես նայում էի բազմաթիվ խեղդամահ արվածների լարված դեմքերին, համեմատում կամ ուղղակի այնպես, սակայան առավել շատ կախված, բանջարեղեն վաճառող Գրեֆի հետ։ Ես տեսա նաև կապոցով կախված տղաների մեծ և ոչ իրենց հագով համազգեստներով, մի քանի անգամ այս կամ այն կախվածի մեջ աչքիս Շտյորտեբեքերը երևաց՝ չնայած բոլոր կախված տղաները միևնույն տեսքն ունեին և, այնուհանդերձ, ինձ ասացի․ «Նշանակում է՝ նրանք Շտյորտեբեքերին կախել եմ, հետաքրքիր է, իսկ Լյուցիային նրանք նույնպե՞ս ձգել են վեր»։
Այս միտքը Օսկարին թևավորեց։ Նա սկսեց ուսումնաիրել ձախ ու աջ կողմի ծառերը՝ փնտրելով կախված բարալիկ աղջկան, համարձակվեց նույնիսկ տղաների միջով անցնել ծառուղու մյուս կողմը, սակայն այնտեղ ևս գտավ աշխարհազորայինների, ծեր պահեստայինների, մեկ էլ՝ Շտյորտեբեքերին նման տղաների։ Ես հիասթափությամբ լցված, մինչև կիսավեր «Տարվա չորս եղանակները» սրճարանը սանրեցի ծառուղին, մեծագույն տհաճությամբ վերադարձա հետ թմբի վրա տերևներ ու պատուտակ շաղ տալիս, դեռևս հաստատապես ու հստակ պատկերացնում էի կախված Լյուցիային։
Այրի Գրեֆի ձեռնասայլակը մենք բանջարեղենի կրպակ չվերադարձրինք։ Մացերատը և ծերունի Հայլանդը այն բաժանեցին մասերի և դարսեցին վաճառասեղանի դիմաց, ինչից հետո գաղությային ապրանքների վաճառականը, ծերունուն ևս երեք տուփ «Դերբի» սիգարետ տալով ասաց․
― Կարող է էլի պետք գա։ Համենայնդեպս այստեղից ոչ մի տեղ չի կորչի։
Իսկ ծերունի Հայլանդն ընդհանրապես ոչինչ չասաց, դրա փոխարեն գրեթե դատարկ դարակներից վերցրեց մի քանի տոպրակ մակարոն և երկու տուփ շաքար, ինչից հետո քստքստացնելով իր թաղիքե հողաթափերը, որոնք, իմիջիայլոց, հագել էր թաղման ժամանակ, և՛ այնտեղ գնալիս, և՛ ետադարձ ճանապարհին, քստքստացնելով հեռացավ՝ հնարավորություն տալով, որպեսզի Մացերատը խղճուկ մնացորդը կրպակից տեղափոխի նկուղ։
Այժմ մենք գրեթե նկուղը չէինք լքում։ Ասեկոսներ էին տարածվում, թե ռուսները արդեն Ցիգանկերբերգում են, Պիցհենդորֆում և Շիդլիցի դիմաց։ Համենայնդեպս, նրանք ակնհայտորեն զբաղեցնում էին բարձրունքները, որովհետև քաղաքի վրա կրակում էին ուղիղ նշանառությամբ։ Աջ քաղաքը, Տաքտեղի քաղաքը, Արվարձանը, Երիտասարդ քաղաքը, Նոր քաղաքը և Ներքին քաղաքը՝ բոլորը, նրանք, որ կառուցվել էին յոթ տասնամյակների ընթացքում, ամբողջությամբ այրվեցին երեք օրում։ Սակայն դա Դանցիգ քաղաքի առաջին հրդեհը չէր։ Պոմերանիայից մարդիկ, բրանդենբուրգցիները, միաբանության ասպետները, լեհերը, շվեդները և ևս մեկ անգամ շվեդները, ֆրանսիացիները, պրուսացիները, ռուսները, ինչպես նաև սաքսոնացիները, դեռ առաջներում պատմություն կերտելով, մոտավորապես քսան տարին մեկ գալիս էին այն հետևության, որ վատ չէր լինի քաղաքը այրել։ Իսկ այժմ ռուսները, լեհերը, գերմանացիները և անգլիացիները հարյուրերորդ անգամ էին միահամուռ թրծում գոթական շինությունների աղյուսները, ինչից աղյուսները վեր էին ածվում չորահացի։ Կրակով էին բռնկված Հեկերգասեն, Լանգգասեն, Բրայթգասեն, Վոլվեբերգասեն և Մեծն ու Փոքրը, այրվում էր Թոբիագասեն, Հունդեգասեն, Հին քաղաքում՝ Գրաբենը, Գրաբենը՝ արվարձանում, այրվում էին պատվարները, և այրվում էր երկար կամուրջը (փայտե դարպասները), որն առանձնապես գեղեցիկ էր այրվում։ Հոզեներգրասեի վրա, Փոքր Դերձակյանում կրակը շատ ավելի մեծ չափերի հասավ, քան կարելի էր երևակայել։ Մարիայի եկեղեցում կրակը ներսից էր դուրս գալիս՝ սլաքաձև պատուհանների միջով ցուցադրելով տոնական լուսավորումը։ Սուրբ Կատարինայի, Սուրբ Յոհանի, Սուրբ Բրիգիտայի, Բարբարայի, Եղիսաբեթի, Պետրոսի ու Պողոսի, Երրորդության և Սուրբ Խաչելության դեռևս չէվակուացված զանգերը հալվում էին իրենց զանգակատների վրա և առանց տնքոցի ու զնգոցի կաթում ներքև։ Մեծ ջրաղացում ցորեն էին աղում, Ֆլայայշերգասեում մսագործների այրված տապակայի հոտ էր գալիս, քաղաքային թատրոնում պրեմիերա էր, ներկայացնում էին «Հրձիգի երազանքները» երկիմաստ, մեկ արարից բաղկացած պիեսը։ Աջ քաղաքի ռատուշայում մտադրվել էին հրդեհից հետո ետին թվով բարձրացնել հրշեջների աշխատավարձերը։ Սուրբ Հոգու փողոցը բոցավառվում էր հանուն Սուրբ Հոգու, Սուրբ Ֆրանցիսկի մենաստանը, ուրախ բոցավառվում էր հանուն Սուրբ Ֆրանցիսկի, որը սիրում էր կրակը և գովերգում էր այն։ Իսկ Ֆրաուենգասեն այրվում էր միանգամից հանուն Հոր և Որդու։ Եվ, իհարկե, կարիք չկա ասել, որ և՛ Փայտանյութի շուկան, և՛ Ածխի շուկան, և՛ Խոտինը ևս այրվեցին։ Իսկ հացի փողոցում հացերը այդպես էլ մնացին վառարանում, իսկ Կաթնայինում կաթը եռալով թափվեց, և միայն Արևմտապրուսական ապահովագրական «Ապահովագրում կրակից» միության շենքը զուտ խորհրդանշանական պատճառներով չկարողացավ այրվել։
Օսկարը հրդեհներով առանձնապես չէր հրապուրվում երբեք։ Այդ իսկ պատճառով ես այդպես էլ կմնայի նկուղում նստած, երբ աստիճաններից բռնելով, վեր բարձրացավ Մացերատը, որպեսզի ձեղնահարկից դիտի այրվող Դանցիգը, եթե միայն հենց այդ ձեղնահարկում ես թերամրությանս պատճառով պահած չլինեի իմ փոքրաթիվ, հեշտությամբ բոցավառվող գանձերը։ Պետք էր փրկել ինչպես ռազմաճակատային թատրոնից մնացած վերջին թմբուկը, այնպես էլ Գյոթեն՝ Ռասպուտինի հետ։ Դրանից բացի, ես էջերի արանքում պահում էի նրբագույն, քնքուշ նկարազարդված հովհարը, որի հետ իմ Ռոզվիտան, իմ Ռագունան այդքան նրբորեն էր կարողանում վարվել, երբ ողջ էր։ Մարիան մնաց նկուղում, իսկ ահա փոքրիկ Կուրտը ցանկություն հայտնեց Մացերատի և ինձ հետ բարձրանալ տանիք, որպեսզի նայի կրակին։ Մի կողմից ինձ զայրացրեց իմ որդու անզուսպ հիացմունքը, իսկ մյուս կողմից՝ Օսկարն ինքն ասաց․ «Հաստատ դա նրա մոտ նախապաից և իմ պապիկից՝ հրձիգ Կոլյայչեկից է գալիս»։ Սակայն Մարիան թույլ չտվեց փոքրիկ Կուրտին գալ մեզ հետ, իսկ ինձ թույլ տվեց Մացերատի հետ բարձրանալ վերև, այնտեղ ես հավաքեցի իրերը, ձեղնահարկի պատուհանից հայացք նետեցի և հիացա այն ժայթքող բնական ուժով, որը կարողացավ դրսևորել այդքան հին ու պատվարժան քաղաքը։
Երբ մոտակայքում սկսեցին ռումբեր պայթել, մենք ցած իջանք ձեղնահարկից։ Մացերատը ուզում էր հետո մեկ անգամ էլ բարձրանալ, սակայն Մարիան նրան արգելեց։ Նա ենթարկվեց, նա լաց եղավ, երբ ներքևում մնացած Գրեֆի այրուն մանրամասնորեն նկարագրում էր, թե ինչպես է այրվում քաղաքը։ Հետո նա ևս մեկ անգամ բարձրացավ բնակարան և միացրեց ռադիոն, սակայն այժմ ռադիոն լռում էր։ Նույնիսկ չէր լսվում, թե ինչպես էր ճարճատում կրակը ռադիոկենտրոնի այրվող շենքում, իսկ արտակարգ տեղեկությունների մասին ասելու բան էլ չկա։
Վախվորած, ինչպես երեխան, որը չգիտի շարունակի՞ արդյոք հավատալ Ձմեռ Պապին, Մացերատը կանգնել էր նկուղի մեջտեղում, մատներով շոշափում էր իր շալվարակալները, առաջին անգամ կասկածեց վերջնական հաղթանակին և այրի Գրեֆի խորհրդով դարձածալի վրայից հանեց կուսակցական նշանը՝ չնայած նաև չգիտեր, թե որտեղ այժմ այն հարմարեցնի։ Գրեֆուհին հրաժարվեց այն իր հետ վերցնել, Մարիան առաջարկեց նշանը թաքցնել կարտոֆիլի մեջ, սակայն կարտոֆիլը Մացերատին այնքան էլ հուսալի ապաստարան չէր ներկայանում։ Իսկ վերև բարձրանալ նա չհամարձակվեց, որովհետև նրանք շուտով կգան, եթե արդեն չեն եկել, եթե արդեն այս կողմը չեն ուղղվում, մարտեր չեն մղում Բրենտաուի և Օլիվի մոտ։ Մինչ նա պարապ֊սարապ շրջում էր ձեղնահարկում, մեկ կամ երկու անգամ չէ, որ բարձրաձայն ափսոսանք հայտնեց, որ այդ կոնֆետը չէր թողել այնտեղ՝ հակաօդային ավազի մեջ։ Որովհետև եթե նրանք իրեն գտնեն այստեղ՝ ներքևում, այդ կոնֆետը ձեռքում․․․ և նա այն գցեց բետոնին, ցասման պոռթկում պատկերելով՝ ուզում էր ոտքը դնել վրան։ Սակայն մենք երկուսս՝ Կուրտն ու ես, միաժամանակ նետվեցինք նրա ետևից, և ես առաջինը այն խլեցի ու ձեռքիցս բաց չթողեցի, երբ Կուրտը ձեռքը վրա բերեց ու հարվածեց, ինչպես հարվածում էր ամեն անգամ՝ ցանկանալով ինչ֊որ բան ստանալ։ Սակայն ես որդուս չտվեցի կուսակցական նշանը, ես չէի ցանկանում նրան վնաս հասցնել, որովհետև ռուսները՝ ախր նրանք կատակներ չեն սիրում։ Օսկարը դա դեռ իր ռասպուտինյան ընթերցումների ժամանակներից էր հիշում և ողջ ժամանակ, մինչ փոքրիկ Կուրտը դնգստում էր ինձ, իսկ Մարիան փորձում էր մեզ բաժանել, ես ինձ հարց էի տալիս, թե փոքրիկ Կուրտի մոտ հատկապես ով կհայտնաբերի նշանը, եթե Օսկարը չդիմանա որդիական հարվածների տարափին։ Կան բելոռուսները, կամ էլ կազակները, կամ վրացիները, կամ կալմիկները, կամ Ղրիմի թաթարները, կամ ռուսները, կամ ուկրաինացիները, իսկ միգուցե, ընդհանրապես կիրգիզները։
Երբ այրի Գրեֆի օգնությամբ Մարիան մեզ բաժանեց, ես հանդիսավոր ձևով կոնֆետը սեղմեցի ձախ ձեռքիս մեջ։ Մացերատը ուրախացավ, որ իր շքանշանը անհետացավ։ Մարիան առանց այն էլ փոքրիկ Կուրտի հետ շատ հոգսեր ուներ։ Բացված քորոցը խրվեց ափիս մեջ։ Ոչ նախկինում, ոչ այժմ ես այդ իրի մեջ ոչ մի համ չէի գտնում։ Սակայն հենց այդ ժամանակ, երբ ես ուզում էի այն կպցնել Մացերատի պիջակի ետևի մասին, ի վերջո, իմ ինչ գործն է նրա կուսակցությունը, նրանք հայտնվեցին մեր վերևում, կրպակում, իսկ եթե դատելու լինենք կանանց ճչոցից, ապա, շատ հնարավոր է, հարևան նկուղում։
Երբ նրանք բարձրացրեցին բացովի կափարիչը, կուսակցական նշանի ասեղը առաջվա նման խրված էր իմ ափի մեջ։ Դե ինչ կարող էի անել ես, եթե ոչ կուչ գալ Մարիայի դողացող ծնկների մոտ, հետևել բետոնե հատակի վրայի մրջյունների իրարանցմանը, ում գլխավոր ճանապարհը թեքությամբ անցնում էր ձմեռային կարտոֆիլիվ դեպի շաքարով լի պարկը։ Լիովին նորմալ, փոքր֊ինչ խառնածին ռուսներ են, որոշեցի ես, երբ նրանք մոտավորապես վեց հոգով ներխուժեցին նկուղ բերող աստիճանի վրա և սկսեցին իրենց ինքնաձիգների վերևից մեզ զննել։ Բոլոր գոռոցներով ու ճիչերով հանդերձ՝ հանգստացնող դարձավ այն հանգամանքը, որ մրջյունները նվազագույն ուշադրություն անգամ չդարձրին ռուսական բանակի ներկայացուցիչների վրա։ Մրջյունների մտքինը միայն մեկն էր՝ կարտոֆիլ, մեկ էլ շաքար, այն դեպքում, երբ ինքնաձիգներով մարդիկ սկզբում այլ նվաճումների էին ձգտում։ Այն, որ մեծահասակները բարձրացրին ձեռքերը, ես լիովին բնական համարեցի։ Դա մենք կինոխրոնիակյից գիտեինք, բացի այդ, Լեհական փոստատան պաշտպանության ավարտից հետո հանձնումը տեղի էր ունենում ճիշտ նույն ձևով։ Սակայն թե ինչու փոքրիկ Կուրտը որոշեց մեծահասակներին նմանվել, ես չեմ կարողանում հասկանալ։
Ճիշտ կլիներ, որ նա օրինակ վերցներ ինձանից՝ իր հորից, իսկ եթե նույնիսկ ոչ հորից, ապա ծայրահեղ դեպքում գոնե մրջյուններից։ Սակայն քանի որ անմիջապես երեք դանդաղաշարժ համազգեստավորներ բռնվեցին այրի Գրեֆի հանդեպ հետաքրքրությամբ, հասարակությունը փոքր֊ինչ հանգստացավ։ Գրեֆուհին, որն այդքան տարիներ մնալուց և դրան նախորդած ապաշխարհումից հետո նման սաստիկ ճնշման հավանաբար չէր սպասում, սկզբում, ճիշտ է, անսպասելիությունից գոռաց, սակայն հետո լիովին ընտելացավ իր գրեթե մոռացված վիճակին։
Ես Ռասպուտինի մոտ նաև կարդացել էի, որ ռուսները սիրում են երեխաներին։ Մեր նկուղում ես կարող էի դրանում համոզվել։ Մարիան առանց որևիցե պատճառի դողում էր և ոչ մի կերպ չէր կարողանում հասկանալ, թե ինչու մնացած չորսը, որոնք չհետաքրքրվեցին տիկին Գրեֆով, թույլ տվեցին, որ Կուրտը նստած մնա իր ծնկներին։ Եվ ոչ թե անձամբ իրենք հերթով բույն դրեցին այնտեղ և հետո, ինչո՞ւ էին նրանք Կուրտին շոյում, նրան ասում «այո֊այո֊այո» և նույնիսկ փաղաքշանքով թփթփացրին Մարիայի այտին։
Իսկ ինչ֊որ մեկը ինձ ու իմ թմբուկը բարձրացրեց բետոնի վրայից ու գրկեց՝ դրանով իսկ խանգարելով ինձ շարունակելու հետևել մրջյուններին և նրանց ջերմեռանդությամբ հավատալու ընթացիկ իրադարձություններին։
Թմբուկը կախված էր փորիս վրա, և մի կարճահասակ կոպիտ կառուցվածք իր հաստ մատներով մի քանի տակտ, մեծահասակի համար նույնիսկ շատ գեղարվեստորեն, թմբկահարեց, որոնց տակ լիովին կարելի էր պարել։ Օսկարը մեծ հաճույքով ծառայությունը կհատուցեր ծառայությամբ, թիթեղի վրա իր մի քանի գլուխգործոցները կպատկերեր, սակայն չէր կարող, որովհետև Մացերատի նշանը առաջվա նման խրված էր նրա ձախ ափի մեջ։
Կարելի է ասել, որ նկուղում հանգիստ, գրեթե ընտանեկան իրավիճակ էր հաստատվել։ Գրեֆուհին, ավելի ու ավելի լուռ դառնալով, պառկել էր մեկը մյուսին փոխարինող երեք տղաների տակ, և երբ նրանցից մեկը կշտացավ, շնորհալի թմբկահարը Օսկարին փոխանցեց այն մեկին, որը քրտնել էր և փոքր֊ինչ շեղ աչքեր ուներ։ Ընդունենք, որ նա կալմիկ էր։ Ինձ ձախ ձեռքով գրկած՝ աջով կալմիկը կոճկում էր շալվարը՝ ամենևին չշփոթվելով այն բանից, որ իր նախորդը անում էր ճիշտ հակառակը։ Իսկ ահա Մացերատի համար այդպես էլ ոչինչ չէր փոխվում։ Նա առաջվա պես կանգնած էր սպիտկ, լայպցիգյան մսով լի թիթեղյա տուփերի դիմաց, կանգնած էր՝ ձեռքերը բարձրացրած և ի տես էր ցուցադրում իր ափի բոլոր գծերը՝ չնայած ոչ ոք չէր պատրաստվում նրա ձեռքի վրա գուշակություն անել։ Դրա փոխարեն կանայք զարմանալի հնարամտություն էին ցուցաբերում։ Մարիան արդեն մի քանի ռուսերեն բառեր էր որսացել, նրա ծնկները այլևս չէին դողում, նա նույնիսկ սկսել էր ժպտալ և լիովին կարող էր ինչ֊որ բան ներկայացնել իր շրթհարմոնով, եթե այն նրա ձեռքի տակ լիներ։
Իսկ ահա Օսկարը, որը չէր կարողանում այդքան արագ հարմարվել, այժմ, որպեսզի մրջյուններին հետևելը ինչ֊որ բանով փոխարիներ, սկսեց զննել բազմաթիվ տափակ մոխրաշագանակագույն գազանիկներին, որոնք արածում էին կալմիկի օձիքի վրա։ Ես հաճույքով մի այդպիսի ոջիլ կորսայի ու կուսումնասիրեի, որովհետև նաև իմ գրքերում, ոչ այնքան Գյոթեի մոտ, որքան, և այն էլ հաճախ, Ռասպուտինի, խոսքը հատկապես ոջիլների մասին էր գնում։ Սակայն ինձ համար դժվար էր մեկ ձեռքով բռնել ոջիլին և այդ իսկ պատճառով ես նպատակադրվեցի ազատվել կուսակցական նշանից։ Օսկարը ասաց՝ քանի որ կալմիկի կրծքի վրա առանց այն էլ շատ շքանշաններ կան, ես էլի նույն ձևով, ձեռքս չբացելով, ծակող, մի ոջիլ բռնելուն խանգարող կոնֆետը մեկնեցի իմ կողքին կանգնած Մացերատին։
Այժմ ետին թվով կարելի է ասել, որ ես դա չպետք է անեի։ Սակայն կարելի էր նաև այլ կերպ ասել․ իսկ այդ դեպքում ինչո՞ւ Մացերատը նշանը վերցրեց։
Ախր նա վերցրեց։ Իսկ ես կոնֆետից ազատվեցի։ Վախը աստիճանաբար տիրեց Մացերատին, հենց որ նա մատների արանքում զգաց իր կուսակցական նշանը։ Ձեռքերս ազատելով, ես այլևս չհետաքրքրվեցի, թե ինչպես է Մացերատը վարվում իր կոնֆետի հետ։ Չափից դուրս շեղված, որպեսզի հանգիստ հետևեի ոջիլներին, Օսկարը որոշեց ևս մեկ անգամ կենտրոնանալ մրջյունների վրա, սակայն այնուամենայնիվ աչքի պոչով նկատեց Մացերատի ձեռքի արագ շարժումը և, քանի որ նա այժմ չի կարող վերհիշել, թե ինչ մտածեց այն ժամանակ, այսպես է ասում՝ առավել խելամիտ կլիներ այդ խայտաբղետ կլոր մետաղը սեղմած ափի մեջ թողնել։
Սակայն Մացերատը ուզում էր կլոր մետաղից ազատվել, և չնայած այդքան հաճախ դրսևորված իր հարուստ երևակայությանը՝ խոհարարի և ցուցափեղկ զարդարողի երևակայութմանը, նա ավելի խելացի ոչինչ չգտավ, քան այն իր բերանը մտնցելը։
Ախ, որքան կարևոր կարող է լինել ձեռքի հպանցիկ շարժումը։ Ուղղակի ձեռքից բերան՝ դա լիովին բավարար եղավ․ երկու Իվանները, որոնք նստած էին Մացերատից ձախ և աջ, հանկարծ անհանգստացած իրար անցան և վեր թռան գորշ֊կանաչավուն ներքնակի վրայից և ինքնաձիգներով հայտնվեցին ուղիղ Մացերատի փորի դիամաց, ընդ որում, յուրաքանչյուրը կարող էր տեսնել, թե ինչպես է Մացերատը ջանում ինչ֊որ բան կուլ տալ։
Ախ, եթե նա գոնե ժամանակին հասցներ երեք մատներով փակել նշանի քորոցը։ Այժմ նա խեղդվում էր դժվարամարս կոնֆետով, դարձավ մուգ կարմիր, նրա աչքերը դուրս թռան ուղեծրերից, նա հազում էր, լաց լինում, ծիծաղում և այդ ամենը միանգամից դրսևորելու ժամանակ ոչ մի կերպ չէր կարողանում ձեռքերը վերև պարզած վիճակում պահել։ Իսկ այդ մեկը արդեն Իվանները թույլ տալ չէին ցանկանում։ Նրանք գոռացին, նրանք պահանջեցին, որպեսզի նա իրենց ներկայացնի իր ափերը, սակայն Մացերատը ամբողջապես ու լիովին զբաղված էր իր շնչառական օրգաններով։ Այժմ նա չէր կարողանում ինչպես հարկն է հազալ, դրա փոխարեն սկսեց թռչկոտել ու վայրենաբար թափ տալ ձեռքերը, թափ տալով դարակի վրայից մի քանի տուփ լայպցիգյան մսի պահածո սրբեց ցած, իսկ արդյունքում իմ կալմիկը, որը մինչ այդ իր շեղ աչքերով միանգամայն հանգիստ հետևում էր տեղի ունեցողին, ինձ ձեռքերից իջեցրեց, իր ետևում փնտրեց, ինչ֊որ մի բան բերեց հորիզոնական վիճակի և իր ծնկի մասից մի ողջ փամփուշտատուփ կրակեց, ավելի շուտ, քան Մացերատը հասցրեց խեղդվել։
Ինչ ասես, որ չես անի ճակատագրական ակնթարթին։ Մինչ իմ ենթադրյալ հայրը կուլ տվեց իր կուսակցությունը և մահացավ, ես ինքս դա չնկատեցի ու չկամենալով՝ մատներիս արանքում ճզմեցի անիծին, որը դրանից քիչ առաջ որսացել էի կալմիկի վրայից։ Մացերատը լայնակի ընկավ ուղիղ մրջյունների արահետի վրա։ Իվանները կրպակ տանող աստիճաններով լքեցին նկուղը՝ իրենց հետ մի քանի տոպրակ մեղր տանելով։ Վերջինը հեռանում էր իմ կալմիկը, սակայն նա մեղր չվերցրեց, որովհետև այդ ժամանակ վերալիցքավորում էր ինքնաձիգը։ Այրի Գրեֆը ամբողջապես իր շուրջը ոլորված ոտքերը չռած պառկել էր մարգարինների արկղերի միջև, Մարիան այնքան ամուր էր սեղմել փոքրիկ Կուրտին, որ կարծես մտադրվել էր ճզմել նրան։ Իսկ իմ գլխից դուրս չէր գալիս մի բարդ կառուցվածք, որը ես ընթերցել էի Գյոթեի մոտ։ Մրջյունները նկատեցին, որ իրավիճակը փոխվել է, սակայն չվախեցան զարտուղի ճանապարհներից ու կծկված Մացերատի շուրջը նոր մայրուղի բացեցին, քանզի շաքարավազը, որը դուրս էր թափվում պառկած պարկից, քաղցրությունը չպակասեցրեց այն բանից, որ մարշալ Ռոկոսովսկու բանակը գրավեց Դանցիգ քաղաքը։
===Պե՞տք է, թե՞ պետք չի===
Առաջինը եկան ռուգերը, նրանց ետևից գոթերը և գեպիդները, ետևից կաշուբցիները, որոնցից էլ ուղիղ գծով առաջացել է Օսկարը։ Այնուհետև լեհերը ուղարկեցին Ադալբերտ Պրագացուն։ Վերջինս եկավ խաչով, սակայն կամ այն է կաշուբցիները, կամ այն է պրուսները կացնով կտրեցին նրա գլուխը։ Դա տեղի ունեցավ ձկնորսական գյուղակում, իսկ գյուղակն այդ անվանվում էր Գիդանիչ։ Մարդիկ Գիդանիչը վերածեցին Դանչիկի, Դանչիկից դարձավ Դանտցիգ, իսկ այժմ Դանցիգը կոչվում է Գդանսկ։
Սակայն մինչ մարդիկ հասան այդ գրությանը, կաշուբներից հետո Գիդանիչում հայտնվեցին Պոմերելայի դուքսերը։ Նրանք այսպիսի անուններ էին կրում․ Սուբիսլավ, Սամբոր, Մեստվին և Ավյատոպոլկ։ Գյուղակը վերածվեց ավանի։ Այնուհետև եկան վայրի Պրուսները և փոքր֊ինչ այն ավերեցին։ Այնուհետև նաև Բոլեսլավ Լեհացին չկարողացավ իրեն զրկել մի փոքր ավերելու հաճույքից, հետո միաբանական եղբայրությունը հոգ տարավ այն մասին, որպեսզի ավերումների նոր վերացված հետքերը կրկին պարզորոշ հայտնվեն ասպետական սրերի հարվածների ներքո։
Ահա այսպես․ ավերիչ վերականգնողական պատերազմ մղելով, Պոմերանիայի դուքսերն ու միաբանական եղբայրության գրոսմայստերները, Լեհաստանի թագավորներն ու հակաթագավորները, Բրանդերբուրգյան կոմսերն ու Վլացլավյան եպիսկոպոսները մի քանի հարյուրամյակ շարունակ փոխարինեցին մեկը մյուսին։ Շինարարներին ու ավերողներին անվանում էի Օտտո ու Վոլդեմար, Բոգուշա, Հայնրիխ ֆոն Պլոցկե և Դիտրիխ ֆոն Ալտենբերգ, որը իր ասպետական ամրոցը կառուցեց ճիշտ այն նույն տեղում, որտեղ քսաներորդ դարում Հևելիուսպլացում պաշտպանվում էր Լեհական փոստատունը։
Եկան հուսիտները, ինչ֊որ բան այստեղ արեցին ու հեռացան։ Այնուհետև քաղաքից վռնդեցին ասպետական միաբանությանը, քանդեցին ամրոցը՝ չցանկանալով քաղաքի մեջտեղում ամրոց ունենալ, դարձան լեհեր և իրենց վատ չէին զգում։ Թագավորը, որը կարողացավ դրան հասնել, Կազիմիր անունն էր կրում, կոչվում էր Մեծ և հանդիսանում էր Վլադիսլավ Առաջինի որդին։ Հետո արդեն եկավ Լյուդվիգը, իսկ Լյուդվիգի ետևից եկավ Յադվիգան։ Յադվիգան ամուսնացավ Յագայլո Լիտվացու հետ, և սկսվեց Յագելոնների դարաշրջանը։ Վրլադիսլավ Երկրորդին հետևեց Վլադիսլավ Երրորդը, հետո հանկարծ էլի մի Կազիմիր, որն այնքան էլ չէր ցանկանում կառավարել, սակայն, այնուամենայնիվ, նա ամբողջ տասներեք տարի միանգամայն բարեհաջող պատերազմի ու միաբանության համար ֆուկ էր վերցնում վաճառականների բարի փողերը։ Ի տարբերություն նրա, Յոհան Ալբրեխտը մեծ գործ ուներ թուրքերի հետ։ Ալեքսանդրին հետևեց Սիգիզմունդ Ծերը, նույն ինքը Ժիգմոնտ Ծերը։ Սիգիզմունդ Օգոստոսին նվիրված պատմական գրքի գլխին հետևում է գլուխը հենց այն Ստեֆան Բատորիայի մասին, որի պատվին լեհերը սիրում են կոչել իրենց օվկիանոսային խոշոր նավերը։ Բատորիան երկար ժամանակ պաշարեց ու գնդակոծեց քաղաքը, ինչպես կարելի էր իմանալ գրքերից, սակայն այն չկարողացավ գրավել։ Այնուհետև եկան շվեդները և իրենց նույն ոճով պահեցին։ Ընդ որում, քաղաքի պաշարումն այնքան դուր եկավ նրանց, որ նրանք դա կրկին ու կրկին նախաձեռնեցին։ Այդ նույն ժամանակահատվածում դանցիգյան ծովախորշը հոլանդացիներին, դանիացիներին և անգլիացիներին այնքան դուր եկավ, որ բազմաթիվ արտասահմանցի նավապետների, որոնք խարիսխ գցեցին դանցիգյան խարսխակայանում, հաջողվեց դառնալ ծովային հերոսներ։
Օլիվյան աշխարհ։ Ախ, որքան խաղաղ և որքան գեղեցիկ է դա հնչում։ Հենց այստեղ առաջին անգամ մեծ տերությունները նկատեցին, որ լեհերի երկիրը ուղղակի ստեղծված է բաժանելու համար։ Շվեդները, շվեդները և մեկ անգամ ևս շվեդները՝ այստեղից շվեդական բաստիոնը, շվեդական փունջը, շվեդական պատը։ Հետո հանկարծ վրա տվեցին ռուսներն ու սաքսոնացիները, որովհետև, քաղաքում թաքնեվել էր խեղճ Ստանիսլավ Լեշչինսկի արքան։ Եվ ահա մեկ և միակ թագավորի պատճառով գերվեց հազար ութ հարյուր տուն, իսկ երբ խեղճ Ստանիսլավը փախավ Ֆրանսիա, քանի որ այնտեղ էր ապրում նրա փեսա Լյուդովիկոսը, քաղքացիները ստիպված էին մի ամբողջ միլիոն փող տալ։
Դրանից հետո Լեհաստանը բաժանեցին երեք անգամ։ Եկան պրուսականները՝ չնայած նրանց ոչ ոք չէր կանչել, և քաղաքային բոլոր դարպասների վրա լեհական արծիվը փոխարինեցին թռչունով։ Հազիվ հասցրեց դպրոցական ուսուցիչ Յոհան Ֆալկը հորինել ամանորյա «Օ դու, չքնաղ․․․» երգը, երբ վրա տվին ֆրանսիացիները։ Նապոլեոնյան գեներալին անվանում էին Ռապպ, ընդ որում՝ ծանր պաշարումից հետո հենց նրան էին Դանցիգի բյուրգերները ստիպված հատկացրել քսան միլիոն ֆրանկ։ Պետք չէ թերևս կասկածել, որ Դանցիգի կյանքում ֆրանսիական ժամանակաշրջանը սարսափելի ժամանակաշրջան էր։ Բարեբախտաբար, նա ընդամենը յոթ տարի շարունակվեց։ Այս ժամանակ շնորհ բերեցին ռուսներն ու պրուսականները և ռումբերով այրեցին Շպայխերինզելը։ Ազատ քաղաքը, որ Նապոլեոնն էր ստեղծել, վերացավ, իսկ պրուսականների համար կրկին քաղաքի բոլոր դարպասների վրա իրենց թռչունը կպցնելու հնարավորություն ստեղծվեց, ինչով էլ նրանք զբաղվում էին մեծ ջանասիրությամբ։ Եվ իրենց պրուսական ոճով սկզբում քաղաքի մեջ տեղավորեցին գրենադական չորրորդ գունդը, առաջին հրետանային բրիգադը, առաջին սակրավորական գումարտակը և առաջին լեյբ֊հուսարական գունդը։ Իսկ երեսուներորդ հրետանային գունդը, տասնութերորդ հրետանային գունդը, երրորդ գվարդիական հետևակային գունդը, քառասունչորսերորդ հետևակային գունդը և երեսուներեքերորդ հրաձգային գունդը քաղաքում չմնացին։ Դրա փոխարեն հանրահայտ հետևակայինի համար հարյուր քսանութերորդ գունդը քաղաքում պարապ֊սարապ մնաց մինչև 1920 թիվը։ Ոչինչ բաց չթողնելու համար անհրաժեշտ է նաև ավելացնել, որ պրուսացիների ժամանակ առաջին հրետանային բրիգադը մեծացվեց և վերակազմավորվեց առաջին ամրոցային պարետատան և երկրորդ հետևակահրետանային գումարտակի, որը արևելապրուսական հրետանային գնդի կազմում համար Առաջինն էր։ Դրան գումարենք նաև պոմերանյան համար երկու հետևակահրետանային գունդը, որը հետագայում փոխարինվեց համար տասնվեց արևմտապրուսական հետևակահրետանային գնդով։ Առաջին լեյբ֊հուսարական գնդին հետևեց երկրորդ լեյբ֊հուսարական գունդը։ Իսկ ահա ութերորդ հեծելազորային գունդը քաղաքի սահմաններում շատ կարճ ժամանակ մնաց։ Դրա փոխարեն այդ սահմաններից դուրս, Լանգֆուր անունը կրող արվարձանում, բնակավորվեց արևմտապրուսական համար տասնյոթ գումարտակը։
Բրուկհարդի, Ռաուշնինգի և Գրայզերի ժամանակներում Ազատ քաղաքում միայն կանաչ ոստիկանություն կար։ Սակայն Ֆորսթերի օրոք՝ երեսունիննին, իրավիճակը փոխվեց։ Բոլոր աղյուսե զորանոցները կրկին լցվեցին ուրախ ծիծաղող համազգեստավոր մարդկանցով, իսկ այդ մարդիկ ձեռնածություն էին անում զենքերի տարբեր տեսակներով։ Այժմ կարելի է թվարկել, թե ինչպես էին անվանում բոլոր այն զորամիավորումները, որոնք երեսունիննից մինչև քառասունհինգը տեղակայված էին Դանցիգում և արվարձաններում կամ հենց այնտեղից բարձրանում էին նավերի վրա, որպեսզի շարժվեն դեպի Հյուսիսային ափերը, սակայն Օսկարը մտադիր է բաց թողնել այդ մանրամասները, նա պարզապես կասի՝ իսկ հետո, ինչպես մեզ արդեն հայտնի է, եկավ մարշալ Ռոկոսովսկին։ Քաղաքը անվնաս տեսնելով՝ նա վերհիշեց իր մեծ, իր միջազգային նախակարապետների մասին և սկզբի համար հրետանու օգնությամբ այրեց այն ամենը, ինչը կարող էր այրվել, որպեսզի նրանք, ովքեր կգան ետևից, իրենց հերթին ուժերը չխնայեն քաղաքը վերականգնելիս։ Որքան էլ տարօրինակ է, այս անգամ ռուսների ետևից չեկան ո՛չ պրուսականները, ո՛չ շվեդները, ո՛չ սաքսոնացիները, ո՛չ ֆրանսիացիները․ եկան լեհերը։
Իրենց ողջ մեծ վշտով լեհերը հորդացին Վիլնյուսից, Բելոստոկից և Լվովից ու սկսեցին իրենց համար տներ ընտրել։ Մեզ մոտ հայտնվեց ոմն պարոն, ներկայացավ որպես Ֆայնգոլդ, նա բացարձակապես միայնակ էր, սակայն իրեն այնպես էր պահում, կարծես իրեն բազմանդամ ընտանիք է շրջապատում, որին ինքը պետք է ցուցում տա։ Պարոն Ֆայնգոլդը անմիջապես իր վրա վերցրեց գաղությային ապրանքների կրպակը, իր կնոջը՝ Լյուբային, որն առաջվա նման անտեսանելի էր մնում և պատասխաններ չէր տալիս, ցույց տվեց տասնորդական կշեռքը, կերոսինով բաքը, պղնձե լայնադիր ձողը, որով երշիկներ էին կախում, դատարկ դրամարկղը և, մեծագույն հաճույքով, նկուղի պահուստները։ Իսկ Մարիան, որին առանց տատանվելու վարձեց որպես վաճառողուհի և շատախոսությամբ ներկայացրեց իր երևակայական կնոջը՝ Լյուբային, իր հերթին Ֆայնգոլդին ներկայացրեց մեր Մացերատին, որն արդեն երրորդ օրն է, ինչ պառկած էր նկուղում՝ բրեզենտի տակ։ Որովհետև բազմաթիվ ռուսների պատճառով, որոնք լցվել էին բոլոր փողոցները, ստուգում էին հեծանիվների, կարի մեքենաների ու կանանց որակը, մինչ օրս նրան չէինք կարողացել թաղել։ Տեսնելով Մացերատի մարմինը, որին մենք շրջել էինք մեջքի վրա, պարոն Ֆայնգոլդը այնքան արտահայտիչ ձեռքերը գլխավերևում զարկեց իրար, ինչպես Օսկարը կարող էր շատ տարիներ առաջ բազմաթիվ անգամ տեսնել իր խաղալիքներ վաճառողի, Սիգիզմունդ Մարկուսի մոտ։ Պարոն Ֆայնգոլդը նկուղ կանչեց իր ողջ ընտանիքին, այլ ոչ թե միայն կնոջը՝ Լյուբային և, անկասկած, տեսավ, թե ինչպես նրանք բոլորը շտապեցին դեպի կանչը, քանզի նա նրանցից յուրաքանչյուրին դիմում էր անունով, ասում՝ Լյուբա, Լև, Յակոբ, Բերեկ, Լևոն, Մանդել և Սոնյա, ողջ ընտանիքին հասկացրեց, թե ով է պառկած այնտեղմ թե դա ով է մահացել։ Դրանից անմիջապես հետո բացատրեց, սակայն այժմ արդեն մեզ, որ բոլորը, ում նա կանչեց նկուղ, հենց այդ ձևով էին պառկած, նախքան Տրեբլինկայի վառարաններն ընկնելը, և ոչ միայն նրանք, այլև իր հարսը և հարսի փեսան, որը հինգ փոքրիկ երեխա ուներ, և ահա նրանք բոլորը պառկած էին, միայն նա՝ պարոն Ֆայնգոլդը պառկած չէր, որովհետև պետք է ամենի վրա քլոր ցաներ։
Իսկ հետո նա մեզ օգնեց Մացերատին աստիճաններով վեր տեղափոխել կրպակ, ինչից հետո շուրջը հավաքեց իր ողջ ընտանիքը, իսկ կնոջը՝ Լյուբային, խնդրեց մարմինը լվանալիս Մարիային օգնել։ Սակայն Լյուբան չօգնեց, ինչը պարոն Ֆայնգոլդը չնկատեց, քանի որ պահուստները նկուղից կրպակ էին տեղափոխում։ Եվ Գրեֆուհին, որը ժամանակին լողացրեց Տրուչինսկի մայրիկին, նույնպես չեկավ մեզ օգնելու, որովհետև նրա բնակարանը պռնկեպռունկ լցված էր ռուսներով, և մենք լսում էինք, թե ինչպես են նրանք երգում։
Ծերունի Հայլնադը, որը օկուպացիայի արդեն առաջին օրերին կոշկակարի աշխատանք էր գտել և ներբաններ էր գցում ռուսական ճտքավորների տակ, որոնք հարձակման ընթացքում մաշվել էին, սկզբում հրաժարվեց կատարել դագաղագործի աշխատանքը։ Սակայն երբ նրա հետ բանակցությունների մեջ մտավ պարոն Ֆայնգոլդը և Հայլանդի արհեստանոցի էլեկտրաշարժիչի դիմաց մեկի կրպակից «Դերբի» սիգարետներ առաջարկեց, նա մի կողմ դրեց ճտքավորները, ձեռքը այլ գործիքներ և իր մոտ մնացած վերջին տախտակները վերցրեց։
Այն ժամանակ մենք ապրում էինք, նախքան մեզ այնտեղից հանեցին դուրս և պարոն Ֆայնգոլդը մեր տնօրինությանը հանձնեց նկուղը, Տրուչինսկի մայրիկի բնակարանում, որը մինչ այդ մաքրել էին հարևաններն ու եկվոր լեհերը։ Ծերունի Հայլանդը ծխնուց հանեց խոհանոցի դուռը, քանի որ հյուրասենյակի ու ննջասենյակի մեջտեղի դուռը արդեն օգտագործվել է Տրուչինսկի մայրիկի դագաղի վրա։ Ներքևում՝ բակում, նա «Դերբի» սիգարետներ էր ծխում և դագաղ էր պատրաստում։ Իսկ մենք մնացինք վերևում, և ես վերցրեցի բնակարանում մնացած միակ աթոռը, բացեցի կոտրված պատուհանները և զայրացա դագաղ պատրաստող ծերունու վրա, որը չէր էլ մտածում այն մասին, որ դագաղին պատշաճ է ոտքերի մասում նեղանալ։ Օսկարը Մացերատին այդպես էլ այլևս չտեսավ, քանզի երբ դագաղը բարձեցին այրի Գրեֆի ձեռնասայլակի վրա, այն արդեն վերևից մեխված էր «Վիտելլո» մարգարինի արկղերի շրիշակներով՝ չնայած կենդանության օրոք Մացերատը ոչ միայն մարգարին չէր ուտում, այլ նույնիսկ ճաշելիս չէր օգտագործում։
Մարիան պարոն Ֆայնգոլդին խնդրեց մեզ ուղեկցել, քանի որ վախենում էր փողոցի ռուս զինվորներից։ Իսկ պարոն Ֆայնբերգը, որը թուրքական ձևով նստել էր վաճառասեղանի վրա և փոքրիկ դգալով տոպրակից արհեստական մեղր էր հանում, սկզբում պատասխանեց անվստահորեն՝ վախենալով, որ հանկարծ կինը՝ Լյուբան, չխանդի, սակայն հետո, հավանաբար, մեզ հետ գալու թույլտվություն ստացավ նրանից, որովհետև վաճառասեղանի վրայից իջավ, մեղրը փոխանցեց ինձ։ Իսկ ես իմ հերթին այն փոխանցեցի փոքրիկ Կուրտին, որը տոպրակը մինչև վերջ լպստեց, մինչ պարոն Ֆայնգոլդը թույլ տվեց Մարիային իրեն փոխանցել ճագարի մոխրագույն մորթով երկար, սև վերարկուն։ Նախքան կրպակը փակելը և ոչ մեկի առջև չբացելու՝ իր կնոջը հրաման տալը, նա գլխին դրեց ցիլինդրը, որ նրան փոքր էր և որը ժամանակին ամենատարբեր թաղումների ու հարսանիքների ժամանակ Մացերատն էր գլխին դնում։ Ծերունի Հայլանդը չկամեցավ մինչև Քաղաքային գերեզմանոց ձեռնասայլակը քաշել։ Իբր ինքը դեռ ճտքավորները չի վերանորոգել, պետք է շտապի։ Մաքս֊Հալբե֊պլացում, որտեղ դեռ փլատակներից ծուխ էր բարձրանում։ Նա թեքվեց ձախ, դեպի Բրուգեներվեգ, և ես աղոտ զգացի, որ նա ուղղվում է Զասպեի կողմը։ Ռուսները նստել էին տների առջև, փետրվարյան ժլատ արևի տակ տեսակավորում էին ձեռքի ու գրպանի ժամացույցները, ավազով մաքրում էին արծաթե գդալները, կրծկալները հագցնում էին գլխներին, որպեսզի ականջները տաքացնեն, վարժվում էին հեծանիվներ գեղեցիկ վարելու գործում և նկարներից, գետնին դրվող ժամացույցներից, լոգարաններից, ռադիոընդունիչներից, վերարկուների կախիչներից բարիկադներ կառուցելով, նրանց միջև հեծանիվներով վարժանքներ էին անում։ Լավագույն դեպքում խույս էին տալիս այնպիսի առարկաներից, որպիսիք էին մանկական սայլակները և ջահերը, որոնք ինչ֊որ մեկը դուրս էր նետել պատուհաններից, և իրենց արվեստի համար որպես պարգև ծափահարություններ էին ստանում։ Այն տեղում, որի կողքով անցնում էինք մենք, մի քանի վայրկյանով խաղն ընդհատվում էր։ Զինվորներից մի քանիսը, որոնք համազգեստների վրայից իրենց վրա զոռով կանացի սպիտակեղեն էին քաշել, օգնում էին մեզ հրել ձեռնասայլակը և ձեռքերը մեկնում էին դեպի Մարիան, սակայն պարոն Ֆայնգոլդը, որը խոսում էր ռուսերեն և իր անձը հաստատող փաստաթղթեր ուներ, ետ էր քաշում նրանց։ Կնոջ գլխարկով մի զինվոր մեզ վանդակ նվիրեց, որի մեջ ձողիկի վրա ալիքաձև թութակ էր նստած։ Փոքրիկ Կուրտը, որը թռչկոտելով գալիս էր ձեռնասայլակի ետևից, անմիջապես ցանկացավ պոկել թռչնակի խայտաբղետ փետուրները։ Իսկ Մարիան, որը չհամարձակվեց հրաժարվել նվերից, բարձրացրեց վանդակը, որպեսզի փոքրիկ Կուրտի ձեռքը չհասներ և դրեց իմ մոտ, ձեռնասայլակի վրա։ Համարելով, որ թութակը չափից դուրս խայտաբղետ է՝ Օսկարը վանդակը դրեց մարգարինի մեծացած արկղի վրա, որի մեջ պառկած էր Մացերատը։ Անձամբ ես ոտքերս կախած նստած էի ետևի կողմում և նայում էի պարոն Ֆայնգոլդի դեմքին, իսկ նրա դեմքը կնճռոտ էր, արտահայտությունը՝ մտահոգությունից մինչև սգավոր, ինչի պատճառով թվում էր, թե պարոն Ֆայնգոլդը ձգտում էր դժվար խնդիր լուծել, ինչը ոչ մի կերպ չէր կարողանում։
Ես թիթեղիս վրա մի քիչ թմբկահարեցի, ես ուրախ էի թմբկահարում՝ ցանկանալով ցրել պարոն Ֆայնգոլդի տխուր մտքերը, սակայն նա պահպանում էր իր բոլոր կնճիռները, հայացքը ուղղել էր անհայտ ուղղությամբ, հնարավոր է, հեռավոր Գալիցիա, իսկ իմ թմբուկը նա այդպես էլ չտեսավ։ Եվ այդ ժամանակ Օսկարը հրաժարվեց իր փորձերից, որպեսզի դրանից հետո միայն ձեռնասայլակի անիվներն ու Մարիայի լացը խախտեն լռությունը։
Ինչպիսի մեղմ ձմեռ է, մտածեցի ես, երբ Լանգֆուրդի վերջին տները մնացին ետևում և նույնիսկ ուշադրություն տրամադրեցի թութակին, որը ցից֊ցից էր կանգնեցրել թևերը՝ օդանավակայանի վերևում կախված կեսօրվա արևի տակ։
Օդանավակայանը հսկվում էր, Բրոյզեն տանող ճանապարհը փակել էին։ Ինչ֊որ մի սպա խոսեց պարոն Ֆայնգոլդի հետ, որը խոսակցության ողջ ընթացքում ցիլինդրը պահել էր չռած մատների վրա՝ բացելով քամուց փչվող նոսր բաց շեկոտ մազերը։ Կարծես ստուգման համար կարճ թխկթխկացնելով Մացերատի արկղի վրա և մատով բարկացնելով թութակին՝ սպան մեզ թույլ տվեց անցնել, դրան գումարած, ամենաշատը տասնվեց տարեկան երկու տղա տվեց մեզ, չափից դուրս փոքր գլխարկներով ու չափազանց մեծ ինքնաձիգներով երկու տղա տվեց՝ կամ որպես ուղեկցող, կամ որպես պահակ։ Ծերունի Հայլանդը քաշում էր՝ ոչ մի անգամ ետ չնայելով, դրանից բացի նա հաջողացնում էր ձեռնասայլակը չկանգնեցնելով մեկը մյուսի ետևից սիգարետներ ծխել։ Երկնքում կախված էին ինքնաթիռները, և նրանց շարժիչների սուլոցները շատ հստակ էին լսվում, քանի որ կամ փետրվարի վերջն էր, կամ մարտի սկիզբը։ Միայն արևի առաջ էին մի քանի ամպիկներ լողում՝ աստիճանաբար գույները կորցնելով։ Ռմբակոծիչները թռչում էին դեպի Հելա և թերակղզուց վերադառնում, որովհետև այնտեղ մինչ օրս էլ մաքառում էին երկրորդ բանակի մնացորդները։ Եղանակը և ինքնաթիռների շաչյունները ինձ թախիծով պարուրեցին։ Ավելի թախծոտ և սրտնեղությունն ավելացնող ոչինչ չկա, քան անամպ մարտյան երկինքը, որը լի է ինքնաթիռների մեկ ուժեղ, մեկ խաղաղվող շչոցով։ Դրանից բացի, երկու ռուս զինվորները ճանապարհի ողջ ընթացքում զուր ջանում էին համաքայլ ընթանալ։
Հավանաբար երբ գնում էինք նախ խճաքարի վրայով, իսկ հետո փոս ընկած ասֆալտի, արագ պատրաստված դագաղի տախտակներից մի քանիսը շարժումից թուլացան։ Մենք գնում էինք քամուն հանդիպակաց, բոլոր դեպքերում մահացած Մացերատից ուժեղ հոտ էր գալիս, և Օսկարը ուրախացավ, երբ մենք հասանք Զասպեի գերեզմանատուն։ Չուգունե պարսպի մոտ բարձրանալ այդպես էլ չկարողացանք, որովհետև ճանապարհի լայնությամբ կանգնած էր այրված T-34 տանկը՝ փակելով դեպի գերեզմանատուն տանող ուղիները։ Մյուս տանկերը, դեպի Նոյֆարվասեր ուղղվելով, ստիպված էին այն շրջանցել, նրանք էլ ճանապարհի աջ և ձախ կողմի ավազի մեջ թողել էին իրենց հետքերը, զուգահեռաբար շուռ էին տվել գերեզմանատան պատի մի մասը։ Պարոն Ֆայնգոլդը ծերունի Հայլանդին խնդրեց գնալ ետևից, և նրանք տանկերի թրթուրների ակոսների միջով տարան դագաղը, որը մեջտեղի մասում մի փոքր գոգավորվել էր, հետո, մեծագույն դժվարությամբ, գերեզմանատան պատի փլվածքի միջով և արդեն վերջին ուժերով մինչև գերեզմանաքարերի միջև ընկած հատվածը։ Քարերն ընկած էին մեռելների պես կամ սպառնում էին ընկնել։ Ծերունի Հայլանդը ժլատորեն ծծում էր սիգարետը՝ ծուխը բաց թողնելով դագաղի ոտքերի մոտ։ Ես տանում էի ձողիկի վրա նստած ալիքաձև թութակով վանդակը։ Մարիան իր ետևից երկու բահ էր քաշ տալիս, փոքրիկ Կուրտը տանում էր քլունգը, ավելի ստույգ ասած, այն տարուբերում էր, իսկ գերեզմանատանը, իրեն վտանգի ենթարկելով, սկսեց հարվածել գորշ գրանիտին, մինչև որ Մարիան նրա ձեռքից խլեց քլունգը, որպեսզի, լինելով միանգամայն ուժեղ կին, փորելիս տղամարդկանց օգնի։
Ինչքան լավ է, որ հողը այստեղ ավազոտ է ու սառած չէ, մտածեցի ես, ինչից հետո որոշեցի հյուսիսային պատի մյուս կողմում գտնել Յան Բրոնսկու տեղը։ Կամ դա այստեղ էր, կամ էլ՝ այնտեղ։ Արդեն չէր հաջողվում գտնել ճիշտ տեղը, քանի որ միմյանց փոխարինող տարվա եղանակները ժամանակին դավաճանորեն թարմ սպիտակ ներկը դարձրել էին մոխրագույն և ծեփերը պոկված, ինչպես և Զասպեն շրջապատող բոլոր պատերը։
Ետին պատի ճաղապատված դռնակի միջով ես կրկին վերադարձա գերեզմանատուն, հայացքս բարձրացրի դեպի թեքած բարդիների բարձրունքները և, որպեսզի դատարկ մտքերին ընթացք չտամ, մտածեցի․ «Ահա հիմա նրանք Մացերատին կթաղեն»։ Այնուհետև ես սկսեցի մի ինչ֊որ իմաստ փնտրել և այն գտա նրանում, որ այստեղ՝ մեկ և միևնույն ավազի ճնշող ծանրության տակ, պիտի պառկեն սկատի երկու խաղընկերները՝ Բրոնսկին ու Մացերատը՝ չնայած առանց իմ խեղճ մայրիկի։
Ցանկացած թաղումները անխուսափելիորեն հիշողության մեջ առաջ են բերում ուրիշ թաղումներ։
Ավազոտ հողը հաղթահարելը հեշտ էր, այստեղ առավել հմուտ հող փորողներ էին պետք։ Մարիան ծանր շնչելով ընդմիջում չտվեց, հենվեց իր քլունգին և կրկին լաց եղավ, երբ տեսավ, թե ինչպես է փոքրիկ Կուրտը հեռու տարածությունից քարերով հարվածում վանդակի միջի թութակին։ Փոքրիկ Կուրտը չէր կարողանում դիպչել, նա ավելի հեռու էր նետում, քան հարկն էր։ Մարիան լալիս էր անկեղծորեն և բարձրաձայն, որովհետև կորցրել էր Մացերատին, որովհետև Մացերատին տեսնում էր այնպիսին, ինչպիսին նա, իմ կարծիքով, հազիվ թե լիներ, իսկ նրա համար այդ հիշողությունը ընդմիշտ կմնա պարզորոշ և թանկագին։ Պարոն Ֆայնգոլդը սփոփանքի խոսքեր էր փնթփնթում, որպեսզի, առիթից օգտվելով, հանգստանա, որովհետև ուժասպառ էր եղել։ Իսկ ծերունի Հայլանդը իրեն պահում էր ոսկի որոնողի պես՝ շատ համաչափ էր աշխատում իր բահով՝ հողը նետելով ուսի վրայով ետ, և հետն էլ դեռ հաջողացնում էր ծուխ բաց թողնել։ Քիչ այն կողմ երկու ռուս պատանիներ նստել էին՝ քամու դիմաց։ Գումարենք դրան ինքնաթիռները և արևը, որն ավելի ու ավելի էր բոսորով լցվում։
Նրանք մոտ մեկ մետր խորացել էին, իսկ Օսկարը էլի նույն կերպ պարապ և մոլորված կանգնած էր հին գրանիտի, կորացած սոսիների միջև, Մացերատի այրու և փոքրիկ Կուրտի միջև, որը քար էր շպրտում թութակի վրա։
Պետք է՞, թե՞ պետք չէ։ Եվ այսպես, Օսկար, դու արդեն մտել ես քսանմեկի մեջ։ Պետք է՞, թե՞ պետք չէ։ Դու որբ ես։ Ուրեմն, պետք է։ Այն ժամանակվանից, ինչ քո խեղճ մայրիկը այլևս աշխարհում չէ, դու որբ ես կիսով չափ։ Դու դեռ այն ժամանակ պետք է որոշում կայացնեիր։ Հետո նրանք ոչ մեծ խորության մեջ թաղեցին քո ենթադրյալ հայր Յան Բրոնսկուն։ Եվ դու դարձար ենթադրյալ երկկողմանի որբ և կանգնեցիր այստեղ՝ այս ավազի վրա, որի անունը Զասպե է, և ձեռքերիդ մեջ էիր բռնել կանաչ գույն ստացած փամփուշտի պարկուճը։ Անձրև էր գալիս, և «Յունկերս-52»֊ը սկսում էր վայրէջքը։ Այդ ժամանակ չէ՞ր, որ չնայած անձրևի թեթև աղմուկի միջով, չնայած վայրէջք կատարող տրանսպորտային ինքնաթիռի շաչյունի միջով պարզորոշ լսվեց «Պետք է՞, թե՞ պետք չէ»։ Դու քեզ ասում էիր․ դա ընդամենը անձրևի աղմուկ է և ընդամենը շարժիչների շաչյուն, այդ միապաղաղ ձայները լսելիս ցանկացած տեքստ կարելի է պատկերացնել։ Դու ցանկանում էիր դա լսել պարզորոշ ձևով, այլ ոչ միայն որպես կռահում։
Եվ այսպես, պե՞տք է, թե պետք չէ։ Ահա նրանք փոս են պատրաստում Մացերատի համար՝ քո ենթադրյալ հոր համար։ Որքան որ քեզ հայտնի է, դու այլևս ենթադրյալ հայրեր չունես։ Հանուն ինչի ես, ուրեմն, անընդհատ ձեռնածություն անում ու ձեռնածություն անում «պետք է» և «պետք չէ»֊ի միջև։ Էլ ո՞ւմ ես դու մտադիր հարցնել։ Միգուցե կորացած սոսիներին, որոնք իրենք են հարցականի տակ։
Այդ ժամանակ ես կիսամաշված ոլորագծերով և ժանգոտված տառերով բարակ ձուլած խաչ գտա՝ կամ այն է՝ Մաթիլդա Կունկել, կամ այն է՝ Մաթիլդա Ռունգել։ Ես գտա նաև պետք է, թե պետք չէ, ավազի մեջ կոծոծի ու ավազուտային եղեգնի միջև պետք է, երեք կամ չորս, պետք չէ մոտավորապես ափսեի մեծության ժանգոտված փշրվող մետաղական ծաղկեպսակներ, որոնք ժամանակին, պետք է, հնարավոր է, որ կաղնու կամ դափնու տերևներ էին պատկերում։ Իսկ միգուցե, այնուամենայնիվ, պետք չէ՝ դրանք ձեռքիս մեջ օրորեցի, իսկ հանկարծ ու պետք է՝ նշան բռնեցի, պետք է՝ խաչի ծայրը կամ պետք չէ՝ ուներ, պետք է՝ մոտ չորս սանտիմետր երկարություն։ Ոչ, ես ինքս ինձ մտովի չափեցի երկու մետր հեռավորություն՝ պետք է և նետեցի՝ պետք չէ, կողքը, պե՞տք է արդյոք, երկաթյա խաչը չափից դուրս թեք էր թաղված, պետք է, Մաթիլդա Կունկել, չնայած, միգուցե Ռունկել՝ պետք է, գցեցի խաչի վրա, պետք է, Մաթիլդան պսակով, պետք է, դափնիներ ֆրոլյեն Կունկելի համար, պե՞տք է, հարցրեցի ես երիտասարդ ֆրաու Ռունկելին՝ այո, պատասխանում է Մաթիլդան։ Նա երիտասարդ հասակում էր մահացել, քսանյոթ տարեկանում, իսկ ծնվել էր վաթսունութին։ Իսկ իմ քսանմեկ տարին էր լրանում, երբ յոթերորդ փորձից նետումը հաջողվեց, ինչ֊որ ժամանակ այդ «պետք է, պետք չէ»֊ն ես պարզեցնելով դարձրեցի ապացուցված, ավարտված, նպատակասլաց, հաղթանակ տարած «պետք է»։
Եվ երբ Օսկարը նոր «պետք է»֊ն լեզվին և «պետք է»֊ն սրտում շտապեց գերեզմանափորի մոտ, թութակը իր դեղնաերկնագույն փետուրները թողնելով, բարձր գոռաց, որովհետև փոքրիկ Կուրտը դիպել էր նրան։ Ես հարցնում էի ինձ, թե որ հարցի շուրջն էր գլուխ կոտրում իմ որդին, որ հարցը նրան ստիպեց ալիքաձև թութակի վրա այդքան երկար ժամանակ քարեր շպրտել, մինչև որ վերջին նետումը պատասպան տվեց։
Նրանք դագաղը հրելով, մոտեցնում էին մոտավորապես մետր ու քսան խորություն ունեցող փոսին։ Ծերունի Հայլանդը շատ էր շտապում, սակայն ստիպված էր սպասել, որովհետև Մարիան կաթոլիկական աղոթք էր անում, իսկ պարոն Ֆայնգոլդը ցիլինդրը պահել էր իր կրծքի դիմաց ու հայացքն ուղղել դեպի Գալիցիա։ Ահա և փոքրիկ Կուրտը մոտ եկավ։ Հնարավոր է, որ հաջող նետումից հետո նա ինչ֊որ որոշում ընդունեց և այժմ այս կամ այն պատճառներով, սակայն նույնչափ վճռական, որքան և Օսկարը, մոտենում էր գերեզմանին։
Անորոշությունը տանջում էր ինձ։ Արդյոք իմ տղան այժմ հօգուտ ինչ֊որ բանի՞, թե՞ ինչ֊որ բանին ընդդեմ որոշում ընդունեց։ Որոշում ընդունե՞ց նա, արդյոք, այսուհետ ի դեմս ինձ ճանաչել ու սիրել միակ հորը։ Թե՞ հենց հիմա որոշեց, որ թերևս թիթեղյա թմբուկի համար ժամանակը ձեռքից բաց է թողել։ Թե՞ այդ որոշումը նշանակում էր՝ մահ իմ ենթադրայլ հայր Օսկարին, որն իմ ենթադրյալ հայր Մացերատին կուսակցական նշանով սպանեց միայն այն պատճառով, որ այլևս ոչ մի հայր էլ չէր ուզում։ Իսկ միգուցե նա չկարողացավ արտահայտել մանկական սերը, որպիսին ցանկալի է հայրերի և որդիների միջև։
Այն ժամանակ, երբ ծերունի Հայլանդը Մացերատով դագաղը՝ Մացերատի շնչափողի միջի կուսակցական նշանի հետ միասին և ռուսական ինքնաձիգի ողջ լիցքը Մացերատի փորի մեջ, ավելի շուտ հրեց, գցեց, քան իջեցրեց գերեզման, Օսկարը խոստովանեց իրեն, որ դիտավորյալ սպանեց Մացերատին, քանզի վերջինս, դատելով ամեն ինչից, ոչ միայն իր՝ Օսկարի, ենթադրյալ հայրն էր, այլևս իսկականը, քանզի նա՝ Օսկարը, զզվել էր ողջ կյանքում իր ետևից ինչ֊որ հայր քարշ տալուց։
Եվ ճիշտ չէ, որ նշանի վրայի քորոցը արդեն բացված էր, երբ ես այդ կոնֆետը վերցրեցի բետոնե հատակից։ Այն բացվեց միայն իմ սեղմված ափի մեջ։ Եվ ես այդ անհարմար, ծակող կոնֆետը փոխանցեցի Մացերատին, որպեսզի նրանք շքանշան գտնեին նրա մոտ, որպեսզի նա կուսակցությունը դներ իր լեզվի վրա, որպեսզի նա խեղդվեր կուսակցությունով, ինձնով, իմ որդիով, քանզի ժամանակն էր վերջ տալ դրան։
Ծերունի Հայլանդը սկսեց հողը լցնել գերեզմանի մեջ։ Փոքրիկ Կուրտը օգնում էր նրան՝ անվարժ, սակայն ջանադրաբար։ Իսկ ես Մացերատին երբեք չէի սիրել։ Երբեմն ես համակրում էի նրան։ Նա իմ հանդեպ ավելի շատ հոգ էր տանում որպես խոհարար, քան հայր։ Նա գերազանց խոհարար էր։ Եվ եթե այսօր ես երբեմն զգում եմ Մացերատի բացակայությունը, դրա պատճառը նրա քյոնիգսբերգյան խմորագնդիկների, թթու սոուսով խոզի երիկամների, նրա բողկով ու սերուցքով կարպի և այնպիսի ճաշատեսակների մեջ է, ինչպես օձաձկներով ու կանաչեղենով ապուրը, թթու կաղամբով խոզի կրծքամիսը և անմոռանալի կիրակնօրյա տապական, որը ես մինչ օրս էլ զգում եմ լեզվիս վրա ու ատամներիս արանքում։ Սակայն այն աշխարհ ուղարկելիս մարդիկ մոռացան շերեփ դնել նրա հետ, ով զգացմունքները ապուրների էր վերածում։ Մոռացան մեկ կապուկ սկատ խաղալու խաղաթուղթ տալ։ Նա ավելի լավ եփում էր, քան սկատ էր խաղում, սակայն, այնուամենայնիվ, ավելի լավ էր խաղում, քան Յան Բրոնսկին և գրեթե նույնքան լավ, որքան իմ խեղճ մայրիկը։ Դրանում էր նրա հարստությունը, դրանում էր նրա ողբերգությունը։ Եվ բացի այդ, ես այդպես էլ չկարողացա նրան ներել Մաիրայի համար՝ չնայած որ նրա հետ լավ էր վերաբերվում, երբեք չէր խփում և, մեծ մասամբ, զիջում էր, երբ նա վեճ էր սկսում։ Ինձ էլ նա չհանձնեց առողջապահության նախարարության ձեռքը, իսկ նամակը ստորագրեց միայն այն բանից հետո, երբ արդեն գրեթե դադարել էին փոստը առաքել։ Երբ ես էլեկտրական լամպերի լույսի տակ ծնվեցի, նա ինձ առևտրի մեջ նշանակում տվեց։ Որպեսզի վաճառասեղանի ետևում չկանգնի, Օսկարը տասնյոթ տարի կանգնած մնաց մոտավորապես հարյուրից ավելի փայլուն, սպիտակ ու կարմիր լաքով պատված թմբուկների ետևում։ Իսկ այժմ Մացերատը պառկած էր և այլևս չէր կարող կանգնել։ Ծերունի Հայլանդը նրան ծածկում էր հողով՝ միաժամանակ ծխելով Մացերատի «Դերբի» սիգարետները։ Այժմ կրպակի տիրույթների մեջ Օսկարը պետք է ոտք դներ, սակայն մինչ այդ ոտքը դրեց պարոն Ֆայնգոլդը իր բազմանդամ, անտեսանելի ընտանիքի հետ։ Մնացորդները՝ Մարիային, փոքրիկ Կուրտին և նրանց համար պատասխանատվությունը ստացա ես։
Մարիան անկեղծորեն ու կաթոլիկի պես լաց էր լինում ու աղոթում։ Պարոն Ֆայնգոլդը Գալիցիայում էր կենում կամ զբաղված էր դժվարիմաց հանրահաշվական խնդիրներ լուծելով։ Չնայած փոքրիկ Կուրտը հոգնել էր՝ նա անընդհատ աշխատում էր բահով։ Գերեզմանատան պատի վրա նստած էին երկու ռուսները և շատախոսում էին։ Հայլանդը Զասպեսի գերեզմանատան ավազը համաչափ ու մռայլ գցում էր մարգարինի արկղերի տախտակների վրա։ Օսկարը դեռ կարողանում էր ընթերցել «Վիտելլո» բառի երեք տառը, հետո վզից հանեց թմբուկը, սակայն հերթական անգամ «Պե՞տք է, թե՞ պետք չէ»֊ն չարտասանեց, այլ արտասանեց «Թող լինի այսպես» և թմբուկը գցեց այնտեղ, որտեղ դագաղի վրա արդեն բավականաչափ ավազ էր լցված, որպեսզի ավելի լավ դղրդյուն լիներ։ Փայտիկները ես ուղարկեցի թմբուկի ետևից, և նրանք խրվեցին ավազի մեջ։ Դա իմ սրբողների ժամանակաշրջանի թմբուկն էր։ Ծնվել էր Բեբրայի ռազմաճակատային թատրոնում։ Բեբրան ինձ շատ թմբուկներ նվիրեց։ Ինչպե՞ս կգնահատեր խրատատուս իմ այժմյան վարքագիծը։ Այդ թիթեղի վրա թմբկահարել էր Հիսուսը և կարճահասակ, կոպիտ կառուցվածքով ռուսը։ Նրա հետ այլ արկած տեղի չէր ունեցել, սակայն, երբ բահի ավազը հարվածեց նրա մակերեսին, նա ձայն տվեց։ Երկրորդ բահից հետո նույնպես ձայն տվեց։ Իսկ ահա երրորդից հետո այլևս ոչ մի ձայն չհանեց, միայն մի փոքր սպիտակ լաք ի ցույց դրեց, քանի դեռ ավազը այդ մասը չէր հավասարեցրել մյուս ավազի հետ, էլ ավելի մեծ չափի ավազի հետ, ավազը իմ թմբուկի վրա ավելանում ու ավելանում էր, կույտը մեծանում էր, և ես ևս սկսեցի աճել, և իրեն զգալ տվեց քթիս առատ արյունահոսությամբ։
Փոքրիկ Կուրտն առաջինը նկատեց արյունը։
― Իսկ նրանից արյուն է հոսում, արյուն է հոսում, ― գոռաց նա և գոռոցով պարոն Ֆայնգոլդին Գալիցիայից ետ վերադարձրեց, ընդհատեց Մարիայի աղոթքը և նույնիսկ երկու ռուս տղաներին, որոնք առաջվա պես պատի վրա նստած շատախոսում էին, ստիպեց արագ ու վախեցած բարձրացնել աչքերը։
Ծերունի Հայլանդը բահը թողեց ավազի մեջ, բարձրացրեց քլունգը և կապտասև երկաթը կպցրեց իմ թիկունքին։ Ցուրտը թողեց իր ազդեցությունը, արյունը փոքր֊ինչ հանդարտվեց, ծերունի Հայլանդը կրկին վերցրեց բահը, գերեզմանի շուրջը արդեն գրեթե ավազ չէր մնացել, և արյունն էլ արդեն լրիվ դադարեց հոսել, սակայն աճս դեռ չէր ավարտվել և իր մասին հայտարարեց իմ ներսում մի ինչ֊որ ճռռոցով, ճարճատոցով ու խշշոցով։
Երբ ծերունի Հայլանդը գերեզմանի աշխատանքն ավարտեց, մեկ այլ գերեզմանից դուրս քաշեց առանց գրության, փոշեփուտ եղած փայտե խաչը և խրեց թարմ թմբի մեջ մոտավորապես Մացերատի գլխի և իմ թաղված թմբուկի միջև։
― Պատրաստ է, ― ասաց ծերուկը, գրկեց Օսկարին, որը չէր կարող ինքնուրույն գնալ, տարավ նրան, իր ետևից տարավ նաև մյուսներին, նույնիսկ նաև ինքնաձիգներով ռուսներին, փլված պատի միջով դուրս, տանկերի ակոսների երկայնքով դեպի ձեռնասայլակը, որը մնացել էր տանկով արգելափակված տրամվայի գծերի վրա։ Ես ուսի վրայով նայում էի ետ՝ Զասպե գերեզմանատանը, Մարիան տանում էր ալիքաձև թութակով վանդակը, պարոն Ֆայնգոլդը տանում էր գործիքները, փոքրիկ Կուրտը չէր տանում ոչինչ, երկու ռուսները տանում էին չափազանց փոքր գլխարկները և չափազանց մեծ ինքնաձիգները, իսկ ափամերձ սոսիները ծամածռվում էին ու կորանում։
Ավազից ասֆալտի վրա։ Խփված տանկի վրա նստած էր Լեո Խենթուկը։ Բարձրում, գլխավերևում սավառնում էին ինքնաթիռները Հելլայի կողմից և դեպի Հելա։ Լեոն ամեն կերպ ջանում էր սպիտակ ձեռնոցները T-34 այրված տանկին դիպցնելով չկեղտոտել։ Արևը փքված ամպերի հետ ընկնում էր Տորնբերգի՝ Սոպոտի մոտի սարի վրա։ Խենթուկ Լեոն սահելով իջավ տանկից և շատ ուղիղ կեցվածք ընդունեց։
Լեոյի տեսքը զվարճացրեց ծերունի Հայլանդին։
― Դուք որևէ տեղ նման բան տեսե՞լ եք։ Աշխարհը գրողի ծոցն է սլանում, իսկ նրանք ոչ մի կերպ չեն կարողանում Լեո Խենթուկի հախից գալ։
Նա ազատ ձեռքով բարեհոգաբար թփթփացրեց սև սերթուկին և պարոն Ֆայնգոլդին տեղեկացրեց․
― Իսկ սա ահա մեր Խենթուկ Լեոն է։ Եվ նա այժմ ուզում է ցավակցություն հայտնել ու ձեռք սեղմել։
Ամեն ինչ այդպես էլ եղավ։ Լեոն փսլինքներ թողնելով՝ տարուբերեց իր ձեռնոցները, բոլոր ներկաներին հայտնեց սովորական ցավակցանքը, հարցրեց․
― Դուք տեսե՞լ եք Աստծուն։ Տեսե՞լ եք դուք Աստծուն։
Ինչպես պարզվեց, ոչ ոք չէր տեսել։ Մարիան, չգիտեմ էլ թե ինչու, նրան փոխանցեց թութակով վանդակը։
Երբ Լեոն մոտեցավ Օսկարին, որին ծերունի Հայլանդը նստեցրել էր ձեռնասայլակի վրա, նրա դեմքը զգալի այլայլվեց, իսկ նրա հագուստը խճճվեց նրա ոտքերի մեջ։
― Տեր Աստված, Տեր Աստված, ― գոռում էր նա՝ թափահարելով թութակով վանդակը։ ― Նայեցեք Տեր Աստծուն, ինչպես է նա աճում, նայեցեք, թե ինչպես է նա աճում։
Եվ այստեղ նա թութակի հետ մեկտեղ օդ բարձրացավ և նա վազեց, թռավ, պարեց, օրորվեց, ընկավ, գոռացող թռչունի հետ մեկտեղ ցնդեց, ինքը դարձավ ի վերջո թռչելու ունակ թռչուն, թևերը թափ տալով շեղությամբ ոռոգվող դաշտերի ուղղությամբ։ Եվ երկու ինքնաձիգավորների ձայների միջով մեզ էր հասնում նրա գոռոցը․ «Նա մեծանում է», և նույնիսկ երբ ինքնաձիգները կրկին, երբ Օսկարը առանց աստիճանների սանդուղքով իջնում էր դեպի մեծացող, ամենակուլ ուշագնացությունը, ես դեռ լսում էի թռչունի ձայնը, ագռավի ձայնը՝ դա Լեոն էր աշխարհին ազդարարում․
― Նա մեծանում է։ Նա մեծանում է։ Նա մեծանում է։
===Ախտահանիչ միջոցներ===
Նախորդ գիշեր ես մղձավանջի մեջ էի ընկել։ Ամեն ինչ ուներ նույն տեսքը, ինչ այցելությունների օրերին, երբ ինձ մոտ են գալիս ընկերներս։ Երազները դռան բռնակը փոխանցում էին մեկը մյուսին և հեռանում՝ հասցնելով ինձ պատմել այն, ինչ երազները համարում են պատմելու արժանի․ կրկնություններով լի հիմար պատմություններ, մենախոսություններ, որոնք, ցավոք, չի կարելի չլսելու տալ, քանզի դրանք բավականաչափ պնդերես են՝ վատ դերասանների շարժումներով։ Երբ նախաճաշի ժամանակ ես փորձեցի Բրունոյին վերապատմել այդ պատմությունները, միևնույն է, ինձ չհաջողվեց դրանցից ազատվել, որովհետև ես ամեն ինչ մոռացել էի։ Ինչ արած, Օսկարը երազներ տեսնել չգիտի։
Մինչ նախաճաշից հետո Բրունոն հավաքում էր ափսեները, ես, կարծես պատահմամբ, նրան խնդրեցի․
― Իմ թանկագին Բրունո, իսկ որքա՞ն է իմ հասակը։
Բրունոն կոնֆիտյուրով թեյի պնակը դրեց սուրճի գավաթի վրա և ընկճված պատասխանեց․
― Ախ, պարոն Մացերատ, պարոն Մացերատ, ահա դուք կրկին ձեր կոնֆիտյուրը չկերաք։
Դե, այդ նախատինքը ինձ հայտնի է։ Այն անփոփոխ հնչում է նախաճաշից հետո։ Զուր չէ, որ Բրունոն ամեն օր նախաճաշից հետո բարեխճորեն մի քիչ մորու կոնֆիտյուր է բերում, որպեսզի ես անմիջապես այն ծածկեմ թղթով, թերթով, որը ես ծռել էի տնակի նման։ Ես չեմ կարողանում կոնֆիտյուրի վրա ո՛չ նայել, ո՛չ ուտել այն և այդ իսկ պատճառով ես հաստատուն և վճռականորեն մերժեցի մեղադրանքը։
― Դու գիտես, թե ինչ կարծիքի եմ ես կոնֆիտյուրի մասին, ավելի լավ է, ասա, թե որքան է իմ հասակը։
Բրունոն անհետացած հրեշի աչքեր ունի։ Եվ ամեն անգամ, երբ նրան պետք է մտածել, նա այդ նախապատմական հայացքը հառում է առաստաղին, ինչից հետո, նայելով այնտեղ, սկսում է մարգարեություն անել։ Այս առավոտ ևս ահա պատասխանը հասցեագրված էր առաստաղին․
― Սակայն չէ՞ որ սա մորու կոնֆիտյուր է։
Եվ միայն երկարատև դադարից հետո, քանզի իմ լռության շնորհիվ օդում կախ մնաց նաև Օսկարի հասակի մասին իմ հարցը, Բրունոյի հայացքը առաստաղից կտրվեց, սևեռվեց մահճակալի երկաթյա ճաղավանդակին, և ես լսեցի, որ իմ հասակը կազմում է մեկ մետր և քսանմեկ սանտիմետր։
― Իսկ չե՞ս ուզում դու, արդյոք, իմ հարգելի Բրունո, հանուն կարգ ու կանոնի մեկ անգամ էլ չափել։
Հայացքի ուղղությունը պահպանելով՝ Բրունոն շալվարի ետևի գրպանից հանեց ծալովի մետրը, գրեթե դաժան ուժով ետ գցեց իմ վերմակը, վեր սահած գիշերային վերնաշապիկս քաշեց պատճառական տեղիս վրա, քաշելով բացեց գունավոր դեղնագույն, հարյուր յոթանասունութ բաժանման վրա կոտրված մետրը, կպցրեց ինձ, շարժեց, ստուգեց ձեռքերով, ամեն ինչն անում էր հիմնավոր, սակայն հայացքով կենում էր դինոզավրի ժամանակներում և, ի վերջո, ձևացնելով, թե իբր հաշվարկում է արդյունքը, քանոնը թողեց ինձ վրա։
― Դեռ կրկին մեկ մետր քսանմեկ սանտիմետր։
Նրա ինչի՞ն էր պետք այդպես աղմկել մետրը ծալելիս ու նախաճաշը տանելիս։ Ի՞նչ է, նրան իմ հասա՞կը դուր չի գալիս։
Երբ Բրունոն լքում էր սենյակը՝ մատուցարանի վրա տանելով նախաճաշի մնացուկները, զարմացնելու աստիճան բնական գույնի մորու կոնֆիտյուրով և ձվի դեղնուցի գույնի մի ծալովի մետրով, նա արդեն միջանցքից մեկ անգամ ևս հպվեց իմ դռան դիտանցքին, այդ հայացքի տակ ես դարձա աշխարհի չափ հին, մինչև որ նա ի վերջո ինձ մենակ թողեց իմ մեկ մետր քսանմեկ սանտիմետր հասակի հետ։
Նշանակում է, ահա թե ինչ հասակ ունի մեր Օսկարը։ Գաճաճի, թզուկի, լիլիպուտի համար, թերևս, մի քիչ շատ է։ Ի՞նչ բարձրության վրա էր տեղակայված իմ Ռոզվիտայի, իմ Ռագունայի սարքը։ Ինչպիսի՞ հասակի վրա կանգ առավ իմ խրատատու Բեբրան, որն ուղիղ գծով արքայազն Օյգենից էր ծագել։ Այսօր ես նույնիսկ Քիթթիին, նույնիսկ Ֆելիքսին կարող էի վերից նայել։ Սակայն չէ՞ որ բոլորը, ում ես այստեղ թվարկեցի, ժամանակին ընկերական նախանձով էին վերևից ներքև նայում Օսկարին, որը մինչ իր կյանքի քսանմեկ տարին ընդամենը իննսուչորս սանտիմետր էր պարունակում։ Եվ միայն, երբ Զասպե գերեզմանատանը Մացերատի թաղման ժամանակ քարը հարվածեծ իմ ծոծրակին, ես սկսեցի աճել։ Օսկարը արտասսանեց «քար» բառը։ Եվ այսպես, ես որոշում կայացրի, որոշ չափով լրացնել գերեզմանատան իրադարձությունների մասին պատմությունը։
Այն բանից հետո, երբ ես խաղալով հայտնաբերեցի, որ ինձ համար այլևս «պետք է֊պետք չէ» հարցը գոյություն չունի, որ մնացել է միայն մեկը՝ «պետք է֊ պարտավորեմ֊ցանկանում եմ»֊ը, ես փորիս վրայից հանեցի թմբուկս և փայտիկների հետ մեկտեղ նետեցի Մացերատի մոտ՝ գերեզմանի մեջ, որոշեցի սկսել աճել։ Անմիջապես ականջներիս մեջ ուժեղ աղմուկ զգացի, և հետո միայն իմ ծոծրակին հարվածեց հունական ընկույզի մեծության քարը, որը նետվել էր իմ Կուրտ որդու ձեռքով և չորս տարեկան տղայի ողջ ուժով։ Եվ չնայած այդ հարվածը ինձ համար անակնկալ չէր՝ ես առանց այն էլ կռահում էի, որ իմ որդին ինչ֊որ բան է ծրագրել, այնուամենայնիվ, ես ընկա Մացերատի գերեզմանի մեջ, որտեղ արդեն ընկած էր իմ թմբուկը։ Հայլանդը ծերունական չոր շարժումով, կառչումով ինձ դուրս բերեց գերեզմանից, սակայն իմ թմբուկը փայտիկների հետ այդպես էլ թողեց այնտեղ և, քանի որ քթիս արյունահոսությունը արդեն լրիվ նկատելի էր, ինձ թիկունքի վրա պառկեցրեց քլունքի երկաթին։ Ինչպես արդեն գիտենք, արյունահոսությունը շուտով դադարեց, իսկ ահա աճի գործընթացը հասնում էր հաջողությունների, որոնք, սակայն, այնքան չնչին էին, որ միայն Լեո Խենթուկը նկատեց, ինչի մասին էլ թռչունի թեթևությամբ, բարձր ձայնով ու ձեռքերը թափահարելով, ազդարարեց։
Այսպիսին է իմ լրացումը, որի անհրաժեշտությունը չկա, ընդհանուր առմամբ ասած, քանզի ես սկսեցի աճել նախքան որդուս՝ քարը նետելը և նախքան գերեզման ընկնելը։ Իսկ ահա Մարիայի համար ու պարոն Ֆայնգոլդի համար գոյություն ուներ միայն մեկ բացատրություն աճի, որը նրանք հիվանդություն էին համարում, քարը ծոծրակին խփվելը, գերեզման ընկնելը։ Մարիան հենց գերեզմանատանը ծեծեց փոքրիկ Կուրտին։ Ես խղճացի երեխային, քանզի բացառված չէր, որ նա ինձ օգնելու, իմ աճը արագացնելու նպատակով ինձ քարով հարվածեց։ Միգուցե նա ցանկանում էր ի վերջո ստանալ իսկական, ստանալ մեծահասակ հայր կամ գոնե Մացերատին փոխարինող, քանզի իմ մեջ նա երբեք հորը չէր ճանաչում և չէր մեծարում։ Գրեթե մեկ տարի տևողությամբ իմ աճի ընթացքում եղան չափից շատ բժիշկներ ու բժշկուհիներ, որոնք հաստատում էին նետված քարի ու անհարմար ձևով ընկնելու մեղքը, որոնք ասում ու գրում էին իմ հիվանդության պատմությունը․ Օսկար Մացերատը աննորմալ աճող Օսկարն է, քանի որ քարը․․․ և այլն։
Այս բացատրություններում կարելի է կռահել ցանկացած հրաշքի մեջ բնական պատճառ տեսնելու մարդու հասկանալի ցանկությունը։ Օսկարը պետք է ազնվորեն խոստովանի, որ ինքն էլ է հիմնավոր ձևով ուսումնասիրում ցանկացած կախարդանք, նախքան այն որպես անճշմարտանման հորինվածք դեն նետելը։
Զասպեի գերեզմանոցից վերադառնալով՝ մենք Տրուչինսկի մայրիկի տանը նոր բնակիչներ հայտնաբերեցինք։ Ութ անձից բաղկացած լեհական ընտանիքը զբաղեցրել էր խոհանոցն ու զույգ երկու սենյակները։ Պարզվեց, որ բավականին քաղաքավարի մարդիկ են, նրանք նույնիսկ պատրաստակամություն հայտնեցին մեզ թողնել իրենց մոտ, քանի դեռ մենք հարմար տեղ չենք գտել, սակայն պարոն Ֆայնգոլդը վճռականորեն ըմբոստացավ ընդդեմ նման հանրակացարանի և կրկին ցանկացավ մեզ զիջել ննջասենյակը, մինչ ինքն անձամբ որոշ ժամանակ բավարարվի հյուրասենյակով։ Դա իր հերթին չցանկացավ Մարիան։ Նա գտավ, որ իրեն, իր վաղ այրիացած վիճակում, վայել չէ միայնակ տղամարդու հետ կողք կողքի ապրելը։ Ֆայնգոլդը, որը հաճախ չէր գիտակցում, որ ո՛չ իր կինը՝ Լյուբան և ո՛չ էլ մնացած ընտանիքը կողքին չեն, որն ավելի քան հաճախ թիկունքում զգում էր եռանդուն կնոջ ներկայությունը, հնարավոր գտավ ընդունել Մարիայի փաստարկները։ Եվ այսպես, հանուն պատշաճության և հանուն կնոջ՝ Լյուբայի, այդ տարբերակը չանցավ, բայց ահա նկուղը նա որոշեց ամբողջապես հանձնել մեր տնօրինությանը։ Նա նույնիսկ պահեստի վերազինման ժամանակ մեզ օգնեց, սակայն կտրականապես ընդդիմացավ, որ ես նույնպես ապրեմ նկուղում։ Քանի որ ես հիվանդ էի, շատ լուրջ հիվանդ, ինձ համար հյուրասենյակում իմ խեղճ մայրիկի դաշնամուրի կողքին ժամանակավոր բնակության համար անկողին պատրաստեցին։
Պարզվեց, որ բժիշկ գտնելը ծայրաստիճան դժվար է։ Բժիշկների մեծ մասը հեռացող բանակի հետ ժամանակին լքել էին քաղաքը, քանի որ Արևմտյան Պրուսիայի հիվանդանոցային դրամարկղը դեռ հունվարին տեղափոխել էին դեպի Արևմուտք՝ դրանով իսկ «խնամառու» հասկացությունն դարձնելով բժիշկներից շատերի համար ինչ֊որ անիրական բան։ Երկար որոնումներից հետո պարոն Ֆայնգոլդը Ելենա Լանգեի անվան դպրոցում, որտեղ կողք կողքի պառկած էին վիրավոր վերմախտականներն ու կարմիր բանակայինները, գտավ Էլմինբինգցի մի բժշկուհու, որն այնտեղ անդամահատություն էր անում։ Նա խոստացավ մտնել մեզ մոտ և իսկապես էլ չորս օր անց եկավ, նստեց իմ մահճակալի կողքին, ինձ զննելիս իրար ետևից երեք կամ չորս սիգարետ ծխեց, իսկ չորրորդը բերանում քնեց։
Պարոն Ֆայնգոլդը չհամարձակվեց նրան արթնացնել։ Մարիան վախվխելով հրեց նրան, սակայն բժշկուհին ուշքի եկավ միայն, երբ այրվող սիգարետով այրեց ձախ ձեռքի ցուցամատը։ Արթնանալով՝ վեր կացավ, ոտքով սիգարետի մնացորդը տրորեց և կարճ ու ափսոսանքով ասաց․
― Կներեք, երեք շաբաթ չենք քնել։ Բեզեմարկում եղել եմ լաստանավի վրա Արևելյան Պրուսիայից եկած երեխաների հետ։ Չանցանք։ Միայն զորքերը։ Մոտավորապես չորս հազար։ Բոլորը զոհվեցին։
Հետո նա նույնչափ ժլատորեն թփթփացրեց իմ աճող մանկական այտին, որչափ ժլատորեն տեղեկացրեց զոհված երեխաների մասին, բերանի մեջ նոր սիգարետ խցկեց, քշտեց իր ձախ թևքը, պորտֆելից հանեց սրվակը և ինքն իրեն կայտառացնող ներարկում կատարելով՝ Մարիային ասաց․
― Դժվար է ասել, թե ինչ է կատարվում երեխայի հետ։ Թերևս նրան հիվանդանոց է պետք։ Բայց՝ ոչ այստեղ։ Աշխատեք այստեղից մեկնել։ Ուղղությունը՝ արևմուտք։ Ծնկները, դաստակները, ուսերը ուռել են։ Հավանաբար, գլխի հետ էլ նույնը կլինի։ Սառը կոմպրեսներ դրեք։ Ձեզ նաև մի քանի հաբ կթողնեմ, այն դեպքի համար, եթե ցավեր լինեն, և նա չկարողանա քնել։ Ինձ դուր եկավ այդ քչախոս բժշկուհին, որը չէր հասկանում, թե ինչ է կատարվում ինձ հետ և ազնվորեն խոստովանեց դա։ Հետագա շաբաթներին Մարիան ու պարոն Ֆայնգոլդը ինձ բազմաթիվ սառը կոմպրեսներ դրեցին, ինչը շատ հաճելի էր, սակայն, չնայած կոմպրեսներին, ծնկներս, դաստակներս, ուսերս ու գլուխս շարունակում էին ցավել և ուռչել։ Մարիան և պարոն Ֆայնգոլդը առանձնակի սարսափով էին հետևում լայնությամբ ուռչող գլխիս։ Նա ինձ տվեց թողած հաբերը, սակայն հաբերը շուտով վերջացան։ Նա սկսեց քանոնի ու մատիտի օգնությամբ դուրս բերել իմ ջերմաստիճանի կորագիծը, սակայն հետո չափից շատ տարվեց փորձարարությամբ, համարձակ կառուցվածքների մեջ գրանցելով իմ ջերմաստիճանը, որը չափում էր օրը հինգ անգամ ջերմաչափով, որը ձեռք էր բերել սև շուկայից արհեստական մեղրի հետ փոխելով, որը հետո պարոն Ֆայնգոլդի աղյուսակներում ունենում էր վախեցնող, պատռված, պոկված֊հանված սարերի շղթայի տեսք։ Ես պատկերացնում եմ ինձ Ալպերը, Անդերի ձյունե լեռնաշղթան, իսկ իմ ջերմաստիճանի մեջ ոչ մի այդ աստիճան անսովոր բան չկար․ առավոտները՝ առավել հաճախ երեսունութ, իսկ երեկոյան մոտ հաջողվում էր հասնել երեսունիննի, իսկ իմ աճի ողջ ընթացքում ավելի բարձր, քան երեսունինը ու չորսը, ջերմությունս երբեք չէր բարձրանում։ Ջերմի մեջ ես շատ այլևայլ բաներ էի լսում ու տեսնում․ մեկ նստած էի կարուսելի վրա, ցանկանում էի իջնել, սակայն ինձ թույլ չէին տալիս։ Բազմաթիվ երեխաների հետ ես նստում էի հրշեջ մեքենաների մեջ և նստատեղերի համար անցքով կարապների, կատուների վրա, շների, խոզերի ու եղջերուների վրա նստած ման էի գալիս, ուզում էի իջնել, սակայն ինձ թույլ չէին տալիս, քանի որ Երկնային Հայրը կանգնած էր տիրոջ կողքին և վճարում էր ևս մեկ պտույտի համար և հետո՝ էլի մեկ։ Իսկ մենք աղոթում էինք․ «Ախ, Հայր մեր, մենք գիտենք, որ դու մանրադրամ շատ ունես, որ քեզ դուր է գալիս, երբ մենք պտտվում ենք կարուսելի վրա, որ քեզ հաճելի է մեզ այս աշխարհի կորությունը ցույց տալը։ Միայն թե խնդրում ենք, պահիր քո դրամապանակը, ասա «Կանգ առ», բավական է, հերիք է, վերջ, պրծավ, դուրս եկեք, փակվում ենք, կանգ առ, մեր՝ փոքրիկ երեխաներիս, գլուխը պտտվում է, մեզ բոլորիս, թվով չոր հազար, բերեցին Վիսլայի Քեզեմարկ, սակայն մենք այդպես էլ չկարողացանք գետն անցնել, որովհետև քո կարուսելը, քա կարուսելը․․․»։
Սակայն բարեսիրտ Աստվածը, սակայն Հայրը մեր, սակայն կարուսելի տերը միայն ժպտում էր, ինչպես ասված է գրքում, և իր դրամապանակի միջից որսաց հերթական մետաղադրամը, որպեսզի հրշեջ մեքենաների ու անցքով կարապների, կատուների, շների, խոզերի ու եղջերուների վրայի Օսկարի ընկերակցությամբ բոլոր չորս հազար փոքրիկ երեխաներին շրջանով մեկ քշի ու քշի։ Եվ ամեն անգամ, երբ իմ եղջերուն, ինձ մինչ օրս էլ թվում է, որ ես նստած էի եղջերուի վրա, պտտում էր մեզ Երկնային Հոր և կարուսելի տիրոջ կողքով, և նա բացում էր իմ աչջև իր դեմքը․ դա Ռասպուտինն էր, որն իր կախարդի ատամները հաջորդ պտույտի համար խրում էր մետաղադրամի մեջ, ապա դա բանաստեղծների արքա Գյոթեն էր, որն իր նրբաճաշակ նախշակարով դրամապանակից հանում էր մետաղադրամները, որոնց դիմային մասը անխուսափելիորեն պատկերում էին նրա դրոշմված կիսադեմը, և կրկին՝ հմայող Ռասպուտինը, և կրկին՝ զուսպ Գյոթեն։ Մի քիչ խելագարություն՝ Ռասպուտինի հետ, հետո, առողջ բանականության նկատառումներից ելնելով, Գյոթեն։ Ծայրահեղականները խմբավորվում են Ռասպուտինի շուրջ, կարգ ու կանոնի ուժերը՝ Գոյթեի շուրջ։ Ամբոխը, խռովությունը՝ Ռասպուտինի շուրջ, օրացուցային իմաստնությունները՝ Գյոթեի շուրջ․․․ և վերջապես կռացավ և ոչ այն պատճառով, որ ջերմությունս իջավ, այլ քանի որ ամեն անգամ ինչ֊որ մեկը մեղմացնելով կռանում էր այդ ջերմության վրա, կռացավ պարոն Ֆայնգոլդը և կարուսելը կանգնեցրեց։
Պարոն Ֆայնգոլդը կանգնեցրեց հրշեջ մեքենան, կարապին և եղջերուին, նա արժեզրկեց Ռասպուտինի մետաղադրամները, Գյոթեին ուղարկեց ներքև, մայրիկի մոտ,<ref>Այստեղ խոսքը Գյոթեի «Ֆաուստ» ողբերգության այն դրվագի մասին է, որտեղ Հեղինեի որոնումները Ֆաուստին տանում են առասպելական մայրերի թագավորություն։</ref> նա չորս հազար երեխաներին, որոնց գլուխները պտտվում էին, հնարավորություն տվեց թռչել և Վիսլայի վրայով անցնել Քեզեմարկ՝ Երկնային թագավորություն, նա Օսկարին բարրձրացրեց ջերմի անկողնուց, նա Օսկարին նստեցրեց լիզոլի ամպի վրա, այլ խոսքերով, նա ինձ ախտահանեց։
Սկզբնական շրջանում դա կապված էր ոջիլների հետ, իսկ հետո դարձավ սովորություն։ Նա սկզբում փոքրիկ Կուրտի մոտ ոջիլներ հայտնաբերեց, հետո ինձ մոտ, հետո Մարիայի մոտ, հետո իր մոտ։ Հավանաբար ոջիլներին մեզ մոտ բերեց այն կալմիկը, որը Մարիայից խլեց Մացերատին։ Ախ, ինչպես էր գոռում պարոն Ֆայնգոլդը, երբ ոջիլներ էր հայտնաբերում։ Օգնության էր կանչում իր կնոջն ու երեխաներին, իր ողջ ընտանիքին կասկածում էր ոջլոտության մեջ, արհեստական մեղրը և վարսակի փաթիլները փոխանակեց տարբեր ախտահանիչ միջոցների բազմաթիվ տոպրակների հետ և սկսեց ամեն օր ախտահանել իրեն, իր ընտանիքը, փոքրիկ Կուրտին, Մարիային ու ինձ, ինչպես նաև անկողինը, որում պառկած էի ես։ Նա շփում էր մեզ, նա ցողում էր մեզ, նա շաղ էր տալիս մեզ վրա։ Իսկ մինչ նա ցողում, շաղ էր տալիս ու շփում էր, իմ ջերմությունը ծաղկում էր շքեղ գույներով, հոսում էր նրա խոսքը, և ես իմացա կարբոլաթթվով, քլորով և լիզոլով բարձված բեռնատար գնացքների մասին, որոնք բարձած էին կարբոլաթթվով, քլորով և լիզոլով, որոնք նա ցողել, լցրել և շաղ էր տվել, դեռ այն ժամանակ, երբ եղել էր Տրեբլինկա համակենտրոնացման ճամբարի ախտահանողը։ Եվ ամեն օր ժամը երկուսին, որպես ախտահանող, Մարիուս Ֆայնգոլդը լիզոլով էր ցողում ճամբարի ճանապարհները, բարաքները, լոգասենյակները, դիակիզարանների վառարանները, կապոցով հագուստները, որոնք սպասում էին, որոնք դեռ լոգանք չէին ընդունել, դարսվածները, որոնք արդեն եղել էին լոգարանում, ամենը, ինչ դուրս էր գալիս վառարաններից, ամենը, որը պետք է ընկներ վառարան։ Եվ նա ինձ թվարկում էր բոլոր անունները, քանզի նա բոլոր անունները գիտեր, նա պատմեց Բիլաուերի մասին, որ մի անգամ օգոստոսյան մի շոգ օր խորհուրդ տվեց ճամբարի փողոցները ջրել ոչ թե լիզոլով, այլ կերոսինով։ Պարոն Ֆայնգոլդը այդպես էլ արեց, իսկ Բիաուերի մոտ լուցկի կար։ Եվ ծերունի Զև Կուրլանդը, որը ՍՕԲ֊ից էր, բոլորից երդում վերցրեց։ Իսկ ինժեներ Գալևսկին կոտրեց զինապահեստը։ Իսկ Բիլաուերը կրակոցով սպանեց պարոն Հաուպտշտաց ֆյուրեր Կուրներին։ Իսկ Շտոլբախտը Տրավնիկից բերված մարդկանց վրա, իսկ էլի ուրիշները գցեցին ցանկապատը և ընկան նրա հետ միասին։ Սակայն ունտերշարֆյուրեր Շյոպեն, որը անչափ շատ էր սիրում կատակել, երբ մարդկանց լոգարաններ էր տանում, հենց այդ Շյոպեն կանգնել էր ճամբարի դարպասների մեջ ու կրակում էր։ Միայն թե դա նրան չօգնեց, մնացածները՝ Ադեկ Կավեն, Մոտել Լևիրը և էլի Հենոխ Լեռները և նաև Հերց Ռոտբլատը, և Լետեկ Զայգելը, և Թոբիաս Բարանը իր Դեբորայի հետ հարձակվեցին նրա վրա։ Իսկ Լյուլեկ Բեգելմանը գոռում էր․ «Թող Ֆայնգոլդը գա մեզ հետ, քանի դեռ վրա չեն տվել ինքնաթիռները»։ Սակայն պարոն Ֆայնգոլդը չէր ցանկանում հեռանալ։ Նա իր կնոջը՝ Լյուբային էր սպասում։ Սակայն Լյուբան արդեն այն ժամանակ չէր գալիս, եթե նա կանչում էր նրան։ Այդ ժամանակ նրանք աջ և ձախ կողմերից նրան բռնեցին, ձախից Յակոբ Գելերնթգերը, աջից՝ Մորդեխեյ Շվարցբարդը, իսկ նրանց առջևով վազում էր փոքրիկ բժիշկ Աթլասը, որն արդեն Տրեբլինկայի ճամբարում և հետո նաև Վիլնոյի մերձակա անտառներում դարձավ եռանդագին լիզոլագործ և միշտ հայտարարում էր․ լիզոլը առավել կարևոր է, քան կյանքը։ Պարոն Ֆայնգոլդը կարող է միայն հաստատել նրա խոսքերը, քանզի նա լիզոլով ցողել է հանգուցյալներին, ոչ թե մեկ հանգուցյալի, այլ հանգուցյալներին, հանուն ինչի՞ թվեր բերել, չէ որ ես ասում եմ, եղել են հանգուցյալներ, որոնց նա ցողել էր լիզոլով։ Իսկ թե որքան անուններ կարող էր նա թվարկել, ձանձրալի է լսել, սակայն ինձ, ով լող էր տալիս լիզոլի մեջ, հարյուր հազարավոր մարդկանց կյանքի ու մահվան հարցը եղել է նվազ կարևոր, քան այն հարցը, թե կարելի՞ է, արդյոք, պարոն Ֆայնգոլդի ախտահանիչ միջոցներով բավականաչափ և ճիշտ ժամանակին ախտահանել կյանքը, իսկ եթե ոչ կյանքը, ապա վատթարագույն դեպքում, մահը։
Հետո ջերմը իջավ, և եկավ ապրիլը, հետո ջերմությունս կրկին բարձրացավ, կրկին պտտվեց կարուսելը, իսկ պարոն Ֆայնգոլդը լիզոլով ցողում էր մեռածներին ու ողջերին։ Հետո ջերմությունս կրկին նվազեց, և մոտեցավ ապրիլի վերջը։ Մայիսի սկզբին իմ պարանոցը դարձավ ավելի կարճ, կրծքավանդակս լայնությամբ ընդարձակվեց, թևածեց դեպի վեր, այնպես, որ ես այժմ կարող էի գլուխս չիջեցնելով՝ դնչով քսվել Օսկարի անրակին։ Կրկին ջերմությունս մի քիչ վերադարձավ, և նրա հետ մի քիչ լիզոլ։ Ես կարող էի լսել նաև լիզոլի մեջ լող տվող Մարիայի խոսքերը․ «Հանկարծ նա այլանդակ չդառնա։ Հանկարծ նրա մոտ կուզ չաճի։ Հանկարծ նրա մոտ գլխի ուռուցվորություն չառաջանա»։
Սակայն պարոն Ֆայնգոլդը սփոփեց Մարիային՝ նրան պատմելով այն մարդկանց մասին, որոնց նա գիտեցել էր, և որոնք, չնայած ուռուցվորությանը և կուզին, կարողացել են կյանքում ինչ֊որ բանի հասնել։ Նա նրան պատմեց ոմն Ռոման Ֆրիդրիխի մասին, որն իր կուզի հետ մեկտեղ արտագաղթել էր Արգենտինա, սկսել էր այնտեղ զբաղվել կարի մեքենաների վաճառքով, այդ առևտրի արդյունքում շատ մեծացավ, և նա դրանով մեծ ճանաչում ձեռք բերեց։ Ճիշտ է, բարգավաճող Ֆրիդրիխի մասին պատմությունը Մարիային ամենևին չսփոփեց, սակայն պատմողին՝ պարոն Ֆայնգոլդին, այնպիսի խանդավառության հասցրեց, որ նա որոշեց փոխել մեր կրպակի դեմքը։ Մայիսի կեսին՝ պատերազմի ավարտից քիչ անց, գաղութային ապրանքների կրպակում նոր տեսականի հայտնվեց, հայտնվեցին առաջին կարի մեքենաները և դրանց պահեստամասերը, սակայն մի որոշ ժամանակ մնացին նաև մթերային ապրանքները և օգնեցին իրականացնել անցումը։ Դրախտային ժամանակներ։ Գրեթե ոչ ոք կանխիկ դրամով չէր վճարում։ Փոխում էին ամեն ինչը ամեն ինչի հետ, արհեստական մեղրը, վարսակի փաթիլները, դոկտոր Էտկերի սոդայի փոշու վերջին տուփերը, շաքարը, ալյուրը, և մարգարինը վեր էին ածվում հեծանիվների, հեծանիվները և դրանց պահեստամասերը վեր էին ածվում էլեկտրաշարժիչների, էլեկտրաշարժիչները՝ գործիքների, գործիքները՝ մորթեղենի, իսկ մորթեղենը, պարոն Ֆայնգոլդի կախարդանքով, վեր էր ածվում կարի մեքենաների։ Այս փոխանակումային գործարքի ժամանակ, փոքրիկ Կուրտը մեծ օգուտ էր բերում, բերում էր գնորդների, ծառայում որպես միջնորդ, ավելի արագ, քան Մարիան, յուրացրեց նոր մասնագիտությունը։ Ամեն ինչը գրեթե այնպիսի տեսք ուներ, ինչպես Մացերատի ժամանակ։ Մարիան կանգնում էր վաճառասեղանի ետևում և սպասարկում էր հին հաճախորդների այն մասին, որը դեռ չէր լքել երկիրը, միաժամանակ կոտրված լեհերենով փորձելով իմանալ, թե ինչ են կամենում նոր գնորդները։ Լեզուներ սովորելու գործում փոքրիկ Կուրտը շատ ընդունակ էր։ Փոքրիկ Կուրտը լինում էր ամեն տեղ։ Պարոն Ֆայնգոլդը կարող էր հույսը դնել փոքրիկ Կուրտի վրա։ Դեռ հինգ տարեկանը չլրացած փոքրիկ Կուրտը դարձել էր մասնագետ և կարողանում էր Բանխոսֆշտրասեի սև շուկայում ներկայացված հարյուրավոր վատ և միջակ նմուշօրինակների միջից անմիջապես տեսնել հրաշալի զինգերյան ու պֆաֆֆյան մեքենաները, իսկ պարոն Ֆայնգոլդը իր կողմից կարողանում էր գնահատել փոքրիկ Կուրտի գիտելիքները։ Երբ մայիսի վերջին իմ տատիկ Աննա Կոլյայչեկը ոտքով Բիսաուից Բրենտաուով Լանգֆուր մեզ այցի եկավ և, ծանր շնչելով, նստեց թախտի վրա, պարոն Ֆայնգոլդը նրա մոտ շատ գովաբանեց փոքրիկ Կուրտին և Մարիայի համար էլ գտավ բարի խոսքեր։ Իսկ երբ նա բոլոր մանրամասներով պատմեց իմ հիվանդության պատմությունը, ընդ որում՝ ամեն կերպ մատնացույց անելով իր ախտահանիչ միջոցների օգտակարությանը, Օսկարին ևս նրա գովաբանություններից մաս հասավ, որովհետև, իրեն հանգիստ ու խելամիտ էր պահել և ողջ հիվանդութայն ընթացքում ոչ մի անգամ լաց չեղավ։
Պարզապես տատիկիս կերոսին էր հարկավոր, որովհետև Բիսաուում այլևս լույս չկար։ Ֆայնգոլդը նրա հետ կիսվեց իր կերոսինի փորձով, որը ձեռք էր բերել իր Տրամբլիկա ճամբարում, ինչպես նաև տեղեկացրեց ճամբարի ախտահանիչ պաշտոնում իր բազմակողմանի գործունեության մասին, այնուհետև նա Մարիային կարգադրեց երկու լիտրանոց շշեր լցնել կերոսինով և, դրան գումարած, տվեց մեկ տոպրակ արհեստական մեղր ու ախտահանիչ միջոցների մի ողջ հավաքածու և, գլուխը շարժելով, չնայած բացակայող տեսքով, լսեց տատիկիս պատմությունն այն մասին, թե երբ և ինչ է այրվել Բիսաուում և Բիսաու֊Աբբաուում մարտական գործողությունների ժամանակ։ Նա տեղեկացրեց նաև Ֆիրեկի, որն այժմ հին ձևով Ֆիրոգա են անվանում, ավերածությունների մասին։ Իսկ Բիսաուն այժմ այնպիսին է, ինչպես պատերազմից առաջ Բիզևոն է եղել։ Իսկ Էլերսին, որը Ռիմաուում, գյուղական համայնքի ղեկավար էր և շատ աշխատասեր մարդ, ինչպես նաև ամուսնացած էր իր եղբորոդու կնոջ հետ, կարճ ասած՝ Յանի Հեդվիգի հետ, այն նույն Յանի, որը մնաց փոստատանը՝ այսպես ահա այդ Էլերսին գյուղի բանվորները կախեցին հենց իր գրասեղանի դիմաց։ Նրանք քիչ մնաց Հեդվիգին էլ կախեն, քանի որ նա՝ լեհ հերոսի կինը, ամուսնացել էր գյուղական համայնքի ղեկավարի հետ և նույն այն պատճառով, որ Ստեֆանին լեյտենանտի կոչում էին շնորհել, իսկ Մարգան ընդհանրապես ՍՆԴ֊ի անդամ էր։
― Դե, ― ասաց տատիկս, ― Ստեֆանի հետ նրանք ոչինչ անել չեն կարող, քանի որ Ստեֆանը զոհվել էր այնտեղ՝ վերևում՝ Սառուցյալ օվկիանոսում։ Իսկ ահա Մարգային նրանք ցանկանում էին ճանկել և համակենտրոնացման ճամբար ուղարկել։ Միայն այդ ժամանակ Վինցենտը ի վերջո բացեց բերանը և խոսեց, այն էլ այնպես, ինչպես կյանքում չէր խոսել։ Այժմ Հեդվիգը Մարգայի հետ ապրում է մեզ մոտ և օգնում են դաշտում։ Միայն թե անձամբ Վինցենտը իր խոսելուց այն աստիճան է վնասվել, որ հազիվ թե երկար ձգի։ Դե իսկ ինչ վերաբերում է անձամբ տատիկիս, ապա նրա մոտ և՛ սիրտն է, և՛ ընդհանրապես ամեն տեղը, և գլուխը, քանի որ մի հիմար նրան հարվածել է, մտածում էր՝ բա ինչպես չհարվածեմ։
Այդպես բողոքում էր Աննա Կոլյայչեկը և ձեռքով բռնում էր իր գլուխը, և շոյում էր իր անընդհատ աճող գլուխը, և վերջում կիսեց իր տպավորությունները։
― Կաշուբների մոտ միշտ այդպես է, Օսկար, նրանց գլխին միշտ էլ կխփեն։ Սակայն այժմ դուք տեղափոխվեք այնտեղ, որտեղ ավելի լավ կլինի, իսկ ծեր տատիկը կմնա։ Քանի որ կաշուբների հետ ոչ մի տեղ էլ չի կարելի տեղափոխվել, նրանք պետք է մնան այնտեղ, որտեղ որ կան, և դեմ տան գլուխները, որպեսզի ուրիշները կարողանան դրանց խփել, քանի որ մեր եղբայրը և՛ իսկական լեհ չէ, և՛ իսկական գերմանացի էլ չէ՝ իսկ եթե որևե մեկը ընդհանրապես կաշուբներից է, դա և՛ գերմանացիներին է քիչ, և՛ լեհերին է քիչ։ Դու նրանց ամեն ինչ ճշգրիտ մատուցիր։
Տատիկս բարձր ծիծաղեց, կերոսինը, արհեստական մեղրը և ախտահանիչ միջոցները թաքցրեց իր չորս շրջազգեստների տակ, որոնք, չնայած բոլոր ռազմական, քաղաքական և համաշխարհային պատմական արտակարգ իրադարձություններին, չէին կորցրել իրենց կարտոֆիլային գունավորումը։
Երբ տատիկս արդեն պատրաստվում էր գնալ, և պարոն Ֆայնգոլդը նրան խնդրեց մեկ րոպե սպասել, քանի որ ինքը ուզում է նրան ծանոթացնել իր կնոջ՝ Լյուբայի և ընտանիքի մյուս անդամների հետ, իսկ կինը՝ Լյուբան, այդպես էլ չեկավ, Աննա Կոլյայչեկը նրան ասաց․
― Դե լավ, Աստված նրա հետ։ Ես ինքս էլ եմ անընդհատ գոռում։ Գոռում եմ՝ Ագնես, աղջիկս, արի այստեղ և քո ծեր մորը օգնիր սպիտակեղենը քամել։ Իսկ նա չի գալիս, նույն ձևով, ինչպես ձեր Լյուբան չի գալիս։ Իսկ Վինցենտը, դե նա, որ իմ եղբայրն է, չնայած հիվանդ է, կես գիշերին վեր է կենում, երբ մութ է, գնում է դռան մոտ և արթնացնում է հարևաններին, որովհետև բարձր ձայնով կանչում է իր որդուն, Յանին է կանչում, իսկ Յանը ինչպես եղել է փոստատանը, այնպես էլ մնաց այնտեղ։
Նա արդեն կանգնած էր դռների մեջ և գլխաշորով փաթաթված էր, երբ ես անկողնուց գոռացի․ «Տատ, տատ», այսինքն՝ «տատիկ, տատիկ»։ Եվ նա շրջվեց, արդեն մի քիչ բարձրացրել էր իր շրջազգեստները, կարծես այնտեղ էլ ուզում էր ինձ տեղավորել և տանել իր հետ, սակայն, հավանաբար հիշեց կերոսինով շշերի, արհեստական մեղրի և ախտահանիչ միջոցների մասին, որոնք բոլորը միասին արդեն զբաղեցրել էին իմ տեղը, և հեռացավ, հեռացավ առանց ինձ, հեռացավ առանց Օսկարի, ուղղակի հեռացավ։
Առաջին վերաբնակեցվողներով փոխադրամիջոցները դեպի արևմուտք շարժվեցին հունիսի սկզբին։ Մարիան ոչինչ չէր ասում, սակայն ես կարող էի նկատել, որ նա ևս հրաժեշտ է տալիս կահույքին, կրպակին, ողջ եկամտային տանը, Գինդենբուրգալեի երկու կողմերում գտնվող գերեզմանոցներին և Զասպեի գերեզմանատան բլուրին։
Նախքան փոքրիկ Կուրտի հետ նկուղ իջնելը՝ նա երբեմն երեկոները նստում էր իմ մահճակալի կողքին, իմ խեղճ մայրիկի դաշնամուրի մոտ, ձախ ձեռքով բռնում էր իր շրթնահարմոնը, իսկ աջի մեկ մատով փորձում էր նվագել իր երգի նվագակցումը։
Պարոն Ֆայնգոլդը տառապում էր նրա երաժշտությունից, Մարիային խնդրում էր դադարեցնել, սակայն, հենց նա իջեցնում էր շրթնհարմոնը բռնած ձեռքը և պատրաստվում էր փակել դաշնամուրի կափարիչը, խնդրում էր մի քիչ էլ նվագել։
Հետո նա նրան առաջարկություն արեց։ Օսկարը կռահում էր, որ ամեն ինչ գնում էր դրան։ Պարոն Ֆայնգոլդը ավելի հազվադեպ էր կանչում իր կնոջը և ճանճերով ու տզզոցով լի ամռան մի երեկո, համոզվելով, որ Լյուբան չկա ու չկա, առաջարկություն արեց Մարիային։ Նա պատրաստ էր վերցնել և՛ նրան, և՛ երկու երեխաներին՝ հիվանդ Օսկարին ներառյալ։ Նա Մարիային առաջարկում էր բնակարանը և կրպակից փայաբաժին։
Իսկ Մարիան այն ժամանակ քսաներկու տարեկան էր։ Նրա սկզբնական, կարծես պատահաբար առաջացած գեղեցկությունը, այդ ընթացքում ամրացել էր, եթե չասենք կարծրացել։ Պատերազմի վերջին և ետպատերամյա առաջին ամիսներին նա մնացել էր առանց մշտագանգուրի, որի համար նախկինում Մացերատն էր վճարում և չնայած, որ նա այլևս հյուսքեր չէր կրում, ինչպիսիք ուներ իմ ժամանակ, նրա երկար մազերը, ընկնելով ուսերի վրա, հնարավորություն էին տալիս նրա մեջ տեսնել փոքր֊ինչ չափից դուրս, հնարավոր է նույնիսկ դաժանացած աղջկան, և հենց այդ աղջիկը պատասխանեց՝ «ոչ», և՛ պարոն Ֆայնգոլդը, և՛ Օսկարը, լսեցին նրա բառերը․ «Դրանից ոչինչ չի ստացվի։ Այստեղ ամեն ինչ ավարտվեց։ Իսկ մենք կմեկնենք Ռեյլանդ, իմ քույր Հուստայի մոտ։ Նա այնտեղ ռեստորանների գծով ավագ մատուցողի հետ է, նրա անունը Քյոստեր է, և առայժմ մենք երեքս կապրենք նրա մոտ»։
Հենց հաջորդ օրը նա դիմում ներկայացրեց, իսկ երեք օր անց մենք ստացանք մեր փաստաթղթերը։ Պարոն Ֆայնգոլդը այլևս ոչինչ չէր ասում, նա փակեց առևտուրը, մինչ Մարիան դասավորում էր իրերը, մթության մեջ նստել էր կշեռքի մոտ, վաճառասեղանի վրա և նույնիսկ գդալով արհեստական մեղր չէր հանում։ Միայն երբ Մարիան ցանկացավ հրաժեշտ տալ նրան, նա ցած սահեց վաճառասեղանից, վերցրեց կցասայլակով հեծանիվը և առաջարկեց մինչև երկաթուղային կայարանը մեզ ուղեկցել։
Օսկարը և ուղեբեռը, իսկ մեզ թույլ էին տալիս մեզ հետ վերցնել ամեն մարդու հաշվով հիսունական ֆունտ, բարձեցինք ռետինե սռնիով երկանիվ կցասայլակի մեջ։ Պարոն Ֆայնգոլդը հրում էր հեծանիվը, Մարիան բռնել էր փոքրիկ Կուրտի ձեռքից, և երբ Էլզենշտրասեի անկյունում մենք ձախ էինք թեքվում, ևս մեկ անգամ նայեցինք ետ։ Իսկ ես ահա այլևս չէի կարող նայել ետ՝ Լաբեսվեգի ուղղությամբ, որովհետև գլուխս ամեն անգամ շրջելն ինձ ցավ էր պատճառում։ Միայն շարժունակությունը չկորցրած իմ աչքերով ես ողջույն հղեցի Մարիենշտրասեին, Քլյայնհամերպարկին և դեռ էլի գարշելի կաթիլներ կաթեցնող դեպի Բանհոֆշտրասե տանող ստորգետնյա անցումին, իմ պահպանված Քրիստոսի սիրտը եկեղեցուն և Լանգֆուր արվարձանի կայարանին, որն այժմ անվանվում է Վժեշչ՝ գրեթե անարտասանելի անվանում։
Մենք ստիպված էինք սպասել։ Երբ մոտեցավ գնացքը, պարզվեց, որ բեռնատար է։ Մարդիկ շատ էին, երեխաները՝ չափից դուրս շատ։ Ուղեբեռը ստուգեցին ու կշռեցին։ Ամեն մի բեռնատար վագոնի մեջ զինվորները մի գրկաչափ ծղոտ գցեցին։ Երաժշտություն չէր հնչում, սակայն անձրև ևս չկար։ Ամպամած եղանակ էր, օրը երբեմն֊երբեմն պարզվում էր, և փչում էր արևելյան քամին։
Մենք ընկանք վերջինից չորրորդ վագոնը։ Պարոն Ֆայնգոլդը իր նոսր, շեկավուն թռչող մազերով կանգնած էր ներքևում, գծերի վրա․ երբ շոգեքարշը հզոր պոկումով հասկանալ տվեց իր գալու մասին, նա ավելի մոտ եկավ, Մարիային մեկնեց մարգարինով տոպրակը և արհեստական մեղրով երկու տոպրակ։ Իսկ երբ լեհերեն լեզվով հրամանները, գոռոցն ու լացը ազդարարեցին մեկնումը, նա ճանապարհի մթերապաշարին միացրեց նաև ախտահանիչ միջոցներով տոպրակը՝ լիզոլը առավել կարևոր է, քան կյանքը, և մենք շարժվեցինք, ետևում թողեցինք պարոն Ֆայնգոլդին, իսկ նա բոլոր կանոններով՝ մի խոսքով, ինչպես որ ընդունված է գնացքների մեկնման ժամանակ, իր թռչող, շիկավուն մազերի հետ դառնում էր ավելի ու ավելի փոքր, հետո դիտվում էր որպես թափահարող ձեռք, հետո ընդհանրապես տեսադաշտից անհետացավ։
===Աճել բեռնատար վագոնի մեջ===
Դա մինչ օրս էլ ինձ ցավ է պատճառում։ Դա հենց նոր իմ գլուխը ետ գցեց բարձերի վրա։ Դա ինձ ստիպում է զգալ իմ հոդերը, սրունքաթաթերն ու ծունկը, դա ինձ վեր է ածում ճռռացողի, ինչը այլ բառերով նշանակում է՝ Օսկարը ստիպված է ատամներով ճռճռացնել, որպեսզի այդ ձևով խլացնի սեփական հոդերի ճռճռոցը։ Ես դիտում եմ իմ տասը մատները և պետք է խոստովանեմ, որ դրանք ուռել են։ Թմբուկի վրա վերջին փորձը հաստատում է․ Օսկարի մատները ոչ թե ուղղակի ուռել են, ներկայումս դրանք ընդհանրապես պիտանի չեն իր մասնագիտության տեր մարդու համար՝ դրանք ունակ չեն փայտիկները բռնած պահել։
Ինքնահոսը ևս չի ցանկանում ինձ ենթարկվել։ Ստիպված կլինեմ խնդրել Բրունոյին, որպեսզի նա ինձ սառը կոմպրես դնի։ Եվ հետո սառը կոմպրեսը՝ ձեռքերիս, ոտքերիս, ծնկներիս, թաց սրբիչը՝ ճակատիս ես ստիպված կլինեմ իմ հիվանդապահ Բրունոյին զինել թղթով ու մատիտով, քանզի իմ ինքնաահոսը չեմ սիրում ուրիշներին տալ։
Պատրա՞ստ է, սակայն, Բրունոն լավ լսել և ունա՞կ է, արդյոք։ Արժանի կդառնա՞ նրա վերապատմումը բեռնատար վագոնով այն ուղևորությանը, որը սկսվեց 1945 թվի հունիսի տասներկուսին։ Բրունոն նստած էր ստվարաթղթի կտորով ու հողմածաղիկներով սեղանի մոտ։ Ահա նա շրջում է գլուխը՝ ինձ ցուցադրելով դրա այն կողմը, որն անվանում են երես, իսկ ինքը հեքիաթային գազանի աչքերով նայում է իմ ձախ կամ աջ կողքով։ Մատիտը բարձրացնելով բարակ ու թթու արտահայտությամբ շուրթերից վեր՝ նա սպասում է պատկերում։ Սակայն եթե նույնիսկ ընդունենք, որ նա իրոք ինձանից բառի է սպասում, սպասում է նշանի, որպեսզի ձեռնամուխ լինի իր շարադրանքին, միևնույն է, նրա մտքերը ծածանվում են մաքրամեի շուրջ։ Նա առասանակներից հանգույցներ է գործում, այն դեպքում, երբ Օսկարի խնդիրն է, բառերը չխնայելով, քանդել իմ խճճված պատմությունը։ Եվ այսպես, Բրունոն գրում է․
Ես, Բրունո Մյունստերբերգս, ծնված Ալտենայում, որը Զաուէրլանդում է, ամուրի եմ, երեխաներ չունեմ, ծառայում եմ տվյալ հատուկ բժշկական հիմնարկության մասնավոր բաժանմունքում։ Պարոն Մացերատը, որը մեկ տարուց ավելի է, ինչ հոսպիտալացվել է, համարվում է իմ խնամառուն։ Ես այլ խնամառուներ ևս ունեմ, սակայն խոսքը նրանց մասին չէ։ Պարոն Մացերատը իմ խնամառուներից ամենաանվնասն է։ Նա երբեք այն աստիճան դուրս չի եկել իրենից, որպեսզի ես այլ հիվանդապահի կանչեմ։ Ճիշտ է, նա մի քիչ չափից ավելի է գրում, քան հարկն է, գրում է ու թմբկահարում։ Որպեսզի իր չափից դուրս չարչարված մատները խնայի, նա այսօր խնդրեց գրել իր փոխարեն և գործելով չզբաղվել։ Այնուամենայնիվ, ես գրպանս մի քիչ առասանակ դրեցի և, մինչ նա պատմում է, ես ներքին վերջույթների օգնությամբ նոր ֆիգուր կսկսեմ, որը, նրա պատմվածքի թեմային համապատասխան, կանվանեմ «Փախստականը՝ արևելքից»։ Դա չի լինի առաջին ֆիգուրը, որը ես կստեղծեմ իմ խնամառուի պատմավածքների հիման վրա։ Մինչ ներկա ժամանակը, ես արդեն առասանակից գործել եմ նրա տատիկին, որն անվանել եմ «Չորսշերտանի հագուստով խնձորը», հյուսել եմ նրա պապիկին՝ լաստանավորդին՝ նրան միգուցե չափից դուրս համարձակությամբ անվանելով «Կոլումբոս», իմ առասանակի օգնությամբ նրա խեղճ մայրիկը «Չքնաղ ձկնակեր» դարձավ, նրա երկու հայրերից՝ Մացերատից ու Յան Բրոնսկուց, ես «Սկատի երկու սիրահարների» մի ամբողջ խումբ հյուսեցի, ահա ես նաև առասանակի մեջ պատկերեցի նրա ընկեր Հերբերթ Տրուչինսկու՝ ողջը սպիներով պատված թիկունքը և իմ մակերևութապատկերը «Անհարթ ճանապարհ» անվանեցի։ Առանձին շենքերը, այնպիսիք, ինչպես Լեհական փոստատունը, Աստիճանավոր աշտարակը, Քաղաքային թատրոնը, Յոգհաուսյան պասաժը, Ծովային թանգարանը, Գրեֆի բանջարեղենի կրպակը, Պեստալոցցիի դպրոցը, Բրյոզենյան լոգարանները, Քրիստոսի սիրտը եկեղեցին, «Տարվա չորս եղանակները» սրճարանը, «Բալթիկ» շոկոլադի ֆաբրիկան, Ատլանտյան ծովապատնեշի բազմաթիվ բունկերները, Փարիզի Էյֆելյան աշտարակը, Բեռլինի Շտետինյան կայարանը, Ռեյմի տաճարը և ոչ վերջին հերթին, այն եկամտային տունը, որտեղ պարոն Մացերատը առաջին անգամ տեսավ լույսը, ես վերապատկերեցի հանգույցը հանգույցին։ Զասպեի և Բրենտաուի գերեզմանատների ճաղավանդակներն ու գերեզմանաքարերը իրենց զարդաքանդակները շնորհեցին իմ առասանակին, հանգույց առ հանգույց ես թողեցի Վիսլայի ու Սենայի հունով, Բալթիկ ծովի ալիքներին, Ատլանտյան օվկիանոսի ալիքներին թույլ տվեցի գործված ափերին բախվելով կոտրվել, առասանակը դարձրեցի կաշուբյան կարտոֆիլի դաշտ ու նորմանդական արոտավայրեր։ Այդ ձևով առաջացած աշխարհի այն անկյունը, որը ես հանուն պարզության անվանում եմ Եվրոպա, բնակեցրի ֆիգուրների խմբերով, ինչպես օրինակ, փոստատան պաշտպանները։ Գաղութային ապրանքների վաճառողները։ Մարդիկ՝ ամբիոնի վրա։ Մարդիկ՝ ամբիոնների դիմաց։ Նվերների հավաքածուով առաջին դասարանցիները։ Թանգարանների բնաջնջվող վերակացուները։ Անչափահաս հանցագործները՝ Ամանորին նախապատրաստվելու ժամանակ։ Լեհական հեծելազորը՝ մայրամուտի ֆոնի վրա։ Մրջյունները պատմություն են կերտում։ Ռազմաճակատային թատրոնը բեմադրում է ունտեր սպաների և զինվորների համար։ Կանգնած մարդիկ, որոնք Տրեբլինկայի համակենտրոնացման ճամբարում ախտահանում են պառկած մարդկանց։ Իսկ այժմ ձեռնամուխ եմ լինում արևելյան փախստականի ֆիգուրին, որը և դա լիովին հնարավոր է, կվերածվի արևելյան փախստականների մի ողջ խմբի։
Քառասունհինգ թվի հունիսի տասներկուսի առավոտյան մոտավորապես ժամը տասնմեկին պարոն Մացերատը դուրս եկավ Դանցիգից, որն այդ ժամանակ արդեն անվանվում էր Գդանսկ։ Նրան ուղեկցում էին այրի Մարիա Մացերատը, որին իմ խնամառուն վկայում է որպես իր նախկին սիրեցյալը, և Կուրտ Մացերատը՝ իմ խնամառուի ենթադրյալ որդին։ Դրանից բացի, ըստ նրա խոսքերի, այդ բեռնատար վագոնում էին գտնվում ևս երեսուներկու մարդ, որոնց թվում՝ իրենց միաբանության հագուստներով չորս ֆրանսուհի միանձնուհիներ և գլխաշորով երիտասարդ աղջիկ, ի դեմս ում, կրկին նրա խոսքերով, նա ճանաչեց ոմն Լյուցիա Ռենվանդի։ Սակայն իմ կողմից տրված մի շարք հարցերից հետո պարոն Մացերատը խոստովանեց, որ այդ անձին Ռեգինա Ռեկ էին անվանում՝ չնայած նա հետագայում էլ չի դադարում պնդել, անանուն եռանկյունի դեմքի մասին, որը նա անփոփոխ Լյուցիա անվամբ է անվանում, ինչը և խանգարում է ինձ այդ աղջկան այստեղ գործել Ռեգինա անվամբ։ Ռեգինա Ռեկը ուղևորվում էր իր ծնողների հետ՝ պապիկի, տատիկի և հիվանդ հորեղբոր, որը բացի սեփական ընտանիքից, իր ետևից արևմուտք էր տանում նաև անուշադրության մատնած ստամոքսի քաղցկեղը, շատ էր խոսում և, դեռ նոր էր գնացքը շարժվել, իրեն անվանեց նախկին սոցիալ֊ժողովրդավար։
Որքանով որ այժմ իմ խնամառուն կարող է վերհիշել՝ ուղևորությունը դեպի Գդինյա, որը չորս և կես տարի անվանվում էր Գոթենհաֆեն, ընթանում էր բավականին հանգիստ։ Օլիվիայից երկու կանայք, բազմաթիվ երեխաներ և Լանգֆուրից տարեց պարոնը լաց էին լինում, ըստ նրա խոսքերի, Սոպոտից հետո ևս, այն դեպքում երբ միանձնուհիները անձնատուր էին լինում աղոթքին։
Գդինյայում եղավ հինգժամյա կանգառ։ Վագոնի մեջ տեղավորեցին երկու կանանց վեց երեխաների հետ։ Սոցիալ֊ժողովրդավարը բողոքեց, որովհետև նախ և առաջ հիվանդ էր, իսկ երկրորդ՝ որպես դեռ պատերազմական ժամանակների սոցիալ֊ժողովրդավար, առանձնահատուկ վերաբերմունք էր պահանջում։ Սակայն լեհ սպան, որը գլխավորում էր փոխադրամիջոցը, նրան ապտակեց, երբ նա չէր ուզում մի կողմ քաշվել և բավականին թռուցիկ գերմաներենով բացատրեց, իբր պատկերացում չունի, թե դա ինչ բան է ընդհանրապես՝ սոցիալ֊ժողովրդավարը։ Պատերազմի ժամանակ նա ստիպված է եղել Գերմանիայի շատ տեղերում լինել, այսպես ուրեմն, «սոցիալ֊ժողովրդավար» բառը նա ոչ մի անգամ ոչ մեկից չի լսել։ Ստամոքսով տառապող սոցիալ֊ժողովրդավարը չհասցրեց լեհ սպային բացատրել Գերմանիայի սոցիալ֊ժողովրդավարական կուսակցության իմաստը, էությունը և պատմությունը, որովհետև սպան հեռացավ վագոնից, դուռը դրսից քաշելով ծածկեց և դրսից փականով փակեց։
Ես մոռացա գրել, որ բոլոր մարդիկ նստել կամ պառկել էին ծղոտի վրա։ Երբ արդեն օրվա վերջում գնացքը կրկին շարժվեց, կանանցից շատերը գոռացին․ «Մեզ ետ են տանում Դանցիգ»։ Սակայն նրանք սխալվում էին, գնացքը ուղղակի տեղափոխել էին այլ ուղի, և այն շարունակեց շարժվել դեպի արևելք, Շտոլպ քաղաքի ուղղությամբ։ Մինչև Շտոլպ գնացինք չորս օր, որովհետև գնացքը ժամանակ առ ժամանակ մե՛կ նախկին պարտիզանները, մե՛կ լեհական անչափահասների ավազակախմբերը կանգնեցնում էին բաց դաշտում։ Անչափահասները քաշելով բացում էին վագոնների դռները՝ մի քիչ թարմ օդ ներս թողնելով, իսկ արդեն փչացած օդի հետ մեկտեղ նրանք վագոնից տանում էին նաև ուղեբեռի մի մասը։ Ամեն անգամ, երբ անչափահասները ներխուժում էին պարոն Մացերատի վագոնը, հատակից վեր էին կենում չորս միանձնուհիները և վեր էին բարձրացնում իրենց վրա կախված խաչերը։ Այդ չորս խաչերը տղաների վրա շատ ուժեղ տպավորություն էին գործում, նրանք իրենց խաչանկնքում էին և դրանից հետո միայն ուղևորների ճամպրուկներն ու ուսապարկերը նետում էին դուրս, հողաթմբի վրա։
Իսկ ահա երբ սոցիալ֊ժողովրդավարը տղաներին ներկայացրեց մի թուղթ, որում դեռ, կամ այն է Դանցիգի, կամ այն է Գդանսկի լեհական իշխանությունները հաստատում էին, որ նա սոցիալ֊ժողովրդական կուսակցության անդամ է, երեսունմեկից մինչև երեսունյոթը վճարել է անդամավճարները։ Նրանք իրենց չխաչակնքեցին, այլ դրա փոխարեն նրա ձեռքից խլեցին, գցեցին թուղթը, վերցրեցին նրա երկու ճամպրուկը, նրա կնոջ ուսապարկը և նույնիսկ մեծ վանդակներով թանկարժեք ձմեռային վերարկուն, որի վրա սոցիալ֊ժողովրդավարը պառկում էր, նրանք դուրս բերեցին Պոմերանիայի մաքուր օդ։
Բայց, այնուամենայնիվ, ըստ պարոն Մացերատի խոսքերի, կողոպտիչները նրա վրա բավականին բարեպատեհ տպավորոըթյուն թողեցին իրենց կարգապահությամբ, ինչի առկայությունը նա վերագրում էր նրանց պարագլխի ազդեցությանը, ոըր, չնայած իր պատանի տարիքին, արդեն գրեթե տասնվեց տարեկանում ներկայանում էր որպես հույժ ազդեցիկ անհատ։ Դա պարոն Մացերատին տանջալիորեն և միաժամանակ հաճելիորեն հիշեցնում էր սրբողների ավազակախմբի առաջնորդին՝ հենց այն Շտյորտեբեքերին։
Երբ Շտյորտեբեքերին այդքան նման այդ երիտասարդը փորձեց քաշելով Մարիա Մացերատից խլել ուսապարկը, ինչը և նրան հաջողվեց, վերջին րոպեին պարոն Մացերատը ուսապարկի միջից հանեց ընտանեկան լուսանկարներով ալբոմը, որը բարեբախտաբար դրված էր ամենավերևում։ Սկզբում պարագլուխը արդեն պատրաստ էր զայրանալ, սակայն երբ իմ խնամառուն բացեց ալբոմը և նրան ցույց տվեց իր Կոլյայչեկ տատիկի լուսանկարը, նա, հավանաբար, վերհիշելով իր տատիկին, բաց թողեց Մարիայի ուսապարկը, երկու մատը կպցրեց իր լեհական քառակող սրանկյուն գլխարկին, Մացերատնրի ընտանիքին դիմելով ասաց․ «Դո վիդյենիա» և, մացերատյան ուսապարկի փոխարեն վերցնելով ուղևորներից ինչ֊որ մեկի ճամպրուկը, լքեց վագոնը։
Ողեպարկի մեջ, որը Մացերատի ընտանիքի համար պահպանվեց շնորհիվ լուսանկարներով ալբոմի, մի քանի սպիտակեղենից բացի, դրված էին տնտեսական գրքերի և գաղութային ապրանքների կրպակի հարկային անդորագրեր, խնայողական գրքույկներ ու սուտակի մանյակ, որը մի ժամանակ պատկանում էր պարոն Մացերատի մայրիկին և իմ խնամառուի կողմից թաքցված էր ախտահանիչ միջոցների տոպրակի մեջ։ Քրեստոմատիան, որի կեսը կազմում էին հատվածներ Ռասպուտինից, կեսը՝ Գյոթեից, նույնպես ողջ ընտանիքի հետ տեղափոխվում էր արևմուտք։
Իմ Մացերատը պնդում է, որ ճանապարհի մեծ մասը ծնկների վրա էր պահում լուսանկարների ալբոմը, հազվադեպ՝ գիրքը, թերթում էր այն, և երկու գրքերն էլ, չնայած հոդերի մասում սարսափելի ցավերին, նրան շատ հաճելի, սակայն նաև շատ մտախոհ ժամեր պատճառեցին։ Ասվածին իմ խնամառուն կցանկանար ավելացնել․ ցնցումն ու ճոճումը, անցումը սլաքների ու խաչմերուկների միջով, բեռնատար վագոնի մշտապես դողդողացող առաջնային լիսեռի վերևում ցցված պառկելը արագացրին իմ աճը։ Ընդ որում, այժմ այն տարածվում էր ոչ թե լայնքով, այլ բարձրություն էր ավելացնում։ Ուռած, սակայն ոչ բորբոքված հոդերը որոշակի ճկունություն էին ձեռք բերում։ Նույնիսկ նրա ականջները, քիթն ու սեռական օրգանները ինչպես այստեղ ինձ հայտնում են, վագոնի ցնցումներից գնացին դեպի մեծացում։ Քանի դեռ էշելոնը առանց խոչընդոտների էր շարժվում, պարոն Մացերատը ակնհայտորեն ցավ չէր զգում։ Միայն երբ գնացքը կանգ էր առնում, որովհետև հերթական անգամ պարտիզանները կամ անչափահասների ավազակախմբերը ուզում էին այցի գալ իրենց, նա, իր խոսքերով, կրկին ծակող ու ձգող ցավ էր զգում, որին, ինչպես վերևում արդեն ասվեց, հակադրվում էր ցավազրկող ալբոմի օգնությամբ։
Բացի լեհ Շտյորտեբեքերից, ընտանեկան ալբոմներով էլի բազմաթիվ անչափահասներ հետաքրքրվեցին, իսկ դրանից բացի, նաև մի տարեց պարտիզան։ Ծեր ռազմիկը նույնիսկ նստեց, սիգարետ ճարեց և մտասույզ սկսեց թերթել ալբոմի էջերը՝ ոչ մի քառանկյունի բաց չթողնելով, սկսեց Կոլյայչեկ պապիկի դիմանկարից, ուսումնասիրեց լուսանկարներով հարուստ ընտանիքի ծաղկումը, ներառյալ սիրողականները, որոնք տիկին Մարիա Մացերատին պատկերում էին մի տարեկան, երկու, երեք և չորս տարեկան որդու՝ Կուրտի հետ։ Իմ խնամառուն սեփական աչքերով է տեսել, թե ինչպես էր նա ժպտում՝ դիտելով այս կամ այն ընտանեկան հովվերգությունը։ Միայն հանգուցյալ պարոն Մացերատի կոստյումների վրայի և պարոն Էլերսի դարձածալերի վրայի, որը Ռամկաուում գյուղական համայնքի ղեկավար էր և ամուսնացավ Լեհական փոստատան պաշտպան Յան Բրոնսկու այրու հետ, մի քանի չափից պարզորոշ երևացող կուսակցական նշանները պարտիզանի մոտ դժգոհություն առաջացրին։ Խնամառուս պարտավոր էր դանակի ծայրով, այդ քննադատաբար տրամադրված պարոնի աչքերի առաջ և վերջինիս լիովին բավարարելով, լուսանկարների վրայից քերել կուսակցական նշանները։
Այդ պարտիզանը, ինչպես ինձ ձգտում է բացատրել պարոն Մացերատը, ի տարբերություն շատ անիսկականների, ամենաիսկական պարտիզան էր։ Քանզի դրանից հետո կհետևի այսպիսի պնդում․ պարտիզանները ժամանակավոր պարտիզաններ չեն լինում, նրանք հավերժ ու անփոփոխ պարտիզանություն են անում, նրանք իշխանության են բերում տապալված իշխանություններին և, համապատասխանաբար տապալում են իշխանությունը, որը հենց իրենց օգնությամբ է եկել իշխանության։ Անուղղելի, ինքնաքայքայման ենթակա պարտիզանները, ըստ պարոն Մացերատի մտքի, ինչը ես ինքս էլ կարող էի հասկանալ, գեղարվեստականորեն առավել շնորհալի մարդիկ են բոլոր նրանցից, ովքեր իրենց նվիրել են քաղաքականությանը, քանզի նրանք անհապաղ հրաժարվում են հենց նոր իրենց կողմից ստեղծվածից։
Այդ նույն բանը ես կարող էի ասել իմ մասին։ Մի՞թե չի պատահում, ընդ որում բավականին հաճախ, որ հենց նոր հերթական գործվածքը գիպսի մեջ ամրացնելով, ես այն ավերում եմ բռուցքիս հարվածով։ Այստեղ ինձ համար հատկապես հիշարժան է պատվերը, որը ես ստացա իմ խնամառուից սրանից մի քանի ամիս առաջ և կայանում էր նրանում, որ ես հասարակ առասանակից գործեի Ռասպուտինին՝ ռուս հրաշագործին, և Գյոթեին՝ գերմանացի բանաստեղծների արքային՝ մեկ դեմքով, և այդ գործվածքը իմ խնամառուի պնդմամբ պետք է հազվագյուտ նմանություն ունենար իր՝ պատվիրատուի հետ։ Չգիտեմ էլ, թե քանի կիլոմետր առասանակ ծախսեցի, մինչև որ այդ երկու ծայրահեղությունները ի վերջո բավարար չափով միավորվեցին մի գործվածքի մեջ։ Սակայն այն պարտիզանի նման, որին պարոն Մացերատը ինձ որպես օրինակ էր բերում, ես մոլորված եմ ու դժգոհ․ ես ձախից քանդում եմ այն, ինչը հյուսում եմ աջից, իսկ այն, ինչ անում է իմ ձեռքը, բռունցքի հարվածով ավերում է իմ աջը։
Այնուամենայնիվ, պարոն Մացերատը ևս չի կարող իր պատմությունը տանել ուղիղ, հավասար գծով։ Էլ չասենք այն չորս միանձնուհիների մասին, որոնց նա փոփոխականորեն անվանում է մեկ ֆրացիսկականներ, մեկ վինցենտականներ, հատուկ դեր է խաղում այն աղջիկը, որը հայտնվեց երկու անվան տակ, սակայն մեկ և միակ, իբր եռանկյունի մռութով՝ ինչպես աղվեսի, շարունակ պայթեցնում է նրա շարադրանքի կտորը և ակնհայտորեն ստիպում է ինձ՝ վերապատմողիս, արձանագրել արևելքից արևմուտք ճամբորդության երկու և, կամ էլ, ավելի շատ վարկածներ։ Սակայն դա իմ ուղղակի զբաղմունքը չէ, և այդ իսկ պատճառով ավելի լավ է ես բռնված մնամ այն սոցիալ֊ժողովրդավարից, որը ողջ ուղևորության ընթացքում ոչ մի անգամ չփոխեց դեմքը, և ավելին, իմ խնամառուի խոսքերով, գրեթե մինչև Շտոլպ, կրկին ու կրկին փորձում էր մնացած ուղևորներին հասկացնել, որ ընդհուպ մինչև երեսունյոթ թիվը, ցուցապաստառներ կպցնելով, նա վատնում էր իր ողջ ազատ ժամանակը և վտանգում իր առողջությունը, որովհետև այն փոքրաթիվ սոցիալ֊ժողովրդավարներից մեկն էր, ով նույնիսկ անձրևի ժամանակ էր կպցնում։
Հենց այդպես էլ նա ողջ ժամանակ խոսում էր, մինչև որ Շտոլպ հասնելուց ոչ շատ առաջ մեր շարժակազմը արդեն որերորդ անգամ կանգնեցվեց, քանի որ բարեհաճեց մեզ այցի գալ անչափահասների հերթական և բավականին մեծաքանակ ավազակախումբը։ Ուղևորների մոտ արդեն գրեթե ուղեբեռ չէր մնացել, և այդ իսկ պատճառով պատանի ավազակները սկսեցին նրանց վրայից հանել հագուստը, սակայն, և դա բավական խելամիտ է, սահմանափակվեցին տղամարդու վերին հագուստով։ Ինչը իր հերթին չէր կարողանում հասկանալ սոցիալ֊ժողովրդավարը, որը գտնում էր, որ միանձնուհիների լայն հագուստից լավ դերձակը կարող է մի քանի հրաշալի կոստյում կարել։ Ընդ որում՝ անձամբ սոցիալ֊ժողովրդավարը աղոթքի արտահայտությամբ տեղեկացրեց այն մասին, որ անձամբ ինքը՝ աթեիստ է։ Իսկ պատանի ավազակները, չնայած որ աղոթքի արտահայտությամբ ոչինչ էլ չհաղորդեցին, սակայն պաշտպանում էին միակ փրկող եկեղեցուն և աչքերը տնկել էին ոչ թե միանձնուհիների շռայլորեն չափված բրդե կտորեղենի, այլ աթեիստի միակողմ կոճակներով կոշտ բրդե կոստյումի վրա։ Իսկ աթեիստը իր կողմից չէր ցանկանում հանել կոստյումը, բաճկոնը և շալվարը, այլ հակառակը, հերթական անգամ ներկայացնում էր սոցիալ֊ժողովրդավարական ցուցապաստառներ կպցնողի իր կարճատև, սակայն հաջող առաջխաղացման մասին, և քանի որ նա ոչ մի կերպ չէր կարողանում ավարտել իր պատմությունը ու դրան գումարած նաև դիմադրում էր, երբ նրա վրայից հանում էին կոստյումը, զինվորական, նույնիսկ վերմախտյան երկարաճիտքով հարվածեցին նրա փորին։
Այդ ժամանակ սոցիալ֊ժողովրդավարն սկսեց ուժեղ, անզուսպ փսխել, հետո նույնիսկ արյուն թքեց։ Եվ այժմ նա ամենևին չէր մտահոգվում իր կոստյումի մասին, իսկ ավազակները կորցրեցին ամեն տեսակի հետաքրքրությունը այդ կտորի հանդեպ, որը չնայած կեղտոտված էր, սակայն հիմնավոր քիմիական մաքրումը առանց դժվարության կարող էր նրան փրկել։ Տղամարդու վերին հագուստից հրաժարվելով՝ նրանք դրա փոխարեն Մարիա Մացերատի վրայից հանեցին արհեստական մետաքսից երկնագույն բլուզը, իսկ դեռատի աղջկա վրայից, որին ամենևին էլ ոչ Լյուցիա Ռենվանդ, այլ Ռեգինա Ռեկ էին անվանում, բերխտեսգադենյան գործած ժակետը։ Այնուհետև նրանք, չնայած ոչ մինչև վերջ, քաշելով փակեցին վագոնի դուռը, և գնացքը շարժվեց սոցիալ֊ժողովրդավարի դանդաղ մոտեցող մահվան ներքո։ Երկու, երեք կիլոմետր, և մինչև Շտոլպ չհասած մեր փոխադրամիջոցը քշեցին, տարան պահեստային գիծ, որտեղ նա կանգնած մնաց ողջ գիշերը, որը չնայած պարզ էր, սակայն իմ խնամառուի խոսքերով, հունիսի համար ցրտոտ էր։
Պարոն Մացերատի պատմածով, հունիսյան այդ գիշերը, անպարկեշտորեն և բարձրաձայն Աստված անարգելով, բանվոր դասակարգին պայքարի կոչելով, ի վերջո, ինչպես կարելի է տեսնել ֆիլմերում, ի պատիվ ազատության կենաց ասելով, վերջապես, փսխելու սուր բռնկումից ցնցվելով, ինչը սարսափով լցրեց ողջ վագոնը, սոցիալ֊ժողովրդավարը, որը չափից դուրս էր գնահատում իր միակողմանի կոճակներով կոստյումը, մահացավ։
Ինչպես հաստատում է իմ խնամառուն, հեծկլտոցներ չեղան։ Լռությունը տիրեց ու կախվեց վագոնի մեջ։ Միայն տիկին Մարիա Մացերատն էր բարձրաձայն չխկչխկացնում ատամները, որովհետև առանց բլուզի մրսել էր, իսկ իր մոտ դեռևս մնացած բոլոր մյուս իրերով ծածկել էր որդուն՝ փոքրիկ Կուրտին ու Օսկարին։ Առավոտյան կողմ երկու աներկյուղ միանձնուհիները հանկարծ գլխի ընկան, որ դրսի կողմից դուռը փակված չէ և, առիթից օգտվելով, վագոնը մաքրեցին, հողաթմբի վրա նետեցին թաց ծղոտը, երեխաների ու մեծահասակների արտաթորանքները, սոցիալ֊ժողովրդավարի փսխած զանգվածները։
Գնացքը Շտոլպում վերահսկում էին լեհ սպաները։ Միաժամանակ բոլոր վագոններում բաժանեցին տաք ապուր և ինչ֊որ մի խմիչք, որը նման էր զինվորական սուրճի։ Վարակներից զգուշանալով՝ այն վագոնից, որով գնում էր պարոն Մացերատը, դուրս բերեցին դիակը և հիվանդապահներին կարգադրեցին այն տանել տախտակների վրա դրած։ Միանձնուհիների միջնորդությամբ սպան հանգուցյալների բարեկամներին թույլատրեց կարճ աղոթք ասել։ Բացի դրանից, նրանք թույլ տվեցին հանգուցյալի հագից հանել կոշիկները, գուլպաներն ու կոստյումը։
Այս մերկացման ընթացքում, ավելի ուշ տախտակի վրա դրված դիակը ծածկեցին ցեմենտի դատարկ պարկերով, իմ խնամառուն հետևում էր հանվածի բարեկամուհուն։ Եվ կրկին աղջիկը, չնայած նրան Ռեկ էին անվանում, նրան միաժամանակ վանելով ու ձգելով, հիշեցնում էր այն նույն Լյուցիա Ռենվանդին, որին ես առասակների օգնությամբ գործել էի որպես «Երշիկով բուտերբրոտներ խժռողուհի» անվանումով գործվածք։ Ճիշտ է, իր կողոպտվող հորեղբորը տեսնելի, նա ձեռքը չառավ երշիկով բուտերբրոդը և այն կեղևի հետ կուլ չտվեց, սակայն դրա փոխարեն ակտիվ մասնակցություն ունեցավ թալանի ժամանակ, ժառանգություն ստացավ հորեղբոր բաճկոնը։ Հագավ բռնագրավված ժակետի փոխարեն և գրպանի հայելու օգնությամբ ստուգեց իր նոր, կարելի է նույնիսկ ասել, իրեն սազող հագուստի արժանիքները՝ ընդ որում, այդ հայելու մեջ ներքաշեց, ինչով էլ հենց բացատրվում է, իմ խնամառուի մոտ մինչ օրս պահպանված անհանգստությունը, նաև նրան ու նրա անկողինը և իր եռանկյունի մռութի աչք֊ճեղքերով սառը սահեց նրա վրայով։
Շտոլպից մինչև Շտետին ճանապարհը երկու օր ժամանակ խլեց։ Ճիշտ է, եղան էլի բավականին հարկադրված կանգառներ և արդեն գրեթե սովորական դարձած դանակներով ու ինքնաձիգներով զինված անչափահասների այցեր, սակայն այդ այցելությունները դեպքից դեպք ավելի կարճատև էին դառնում, որովհետև, ընդհանուր առմամբ, ուղևորներից վերցնելու բան չկար։
Իմ խնամառուն վավերացնում է, որ Դանցիգ֊Գդանսկից մինչև Շտետին ընկած ճանապարհին, այսինքն՝ մոտավորապես մեկ շաբաթվա ընթացքում, նա ինը, եթե ոչ տասը սանտիմետրով աճեց։ Առավել շատ երկարեցին ազդրերն ու սրունքները, իսկ ահա կրծքավանդակն ու գլուխը գրեթե չփոխվեցին։ Դրա փոխարեն, չնայած իմ խնամառուն ճանապարհի ողջ ընթացքում պառկել էր մեջքի վրա, ոչ մի կերպ հնարավոր չեղավ կանգնեցնել փոքր֊ինչ դեպի ձախ և դեպի վեր տեղաշարժված կուզի աճը։ Պարոն Մացերատը ասում էր նաև, որ Շտետինից հետո, այժմ վարում են գերմանցի երկաթուղայինները, ցավերն այն աստիճան ուժեղացան, որ նույնիսկ ալբոմի էջերը թերթելը դրանցից ոչ մի կերպ չէր շեղում։ Նա նույնիսկ ստիպված էր մի քանի անգամ ցավից բարձր ու երկար գոռալ, միան թե այժմ նրա գոռոցը ոչ մի վնաս չէր հասցնում վագոնի ապակիներին․ «Իմ ձայնը կորցրել էր ապակի կտրելու ցանկացած ունակություն»։ Սակայն ձայնը նրա անկողնու մոտ հավաքեց բոլոր չորս միանձնուհիներին, որոնք այդ ժամանակվանից արդեն չընդատեցին իրենց աղոթքները։
Ճանապարհակիցների մեծ մասը, դրանց թվում նաև սոցիալ֊ժողովրդավարի ազգությունը, Շտետինում իջան։ Պարոն Մացերատը ծայրաստիճան ափսոսում էր դրա համար, որովհետև, երիտասարդ աղջկա տեսքը նրան շատ հաճելի և նույնիսկ անհրաժեշտ էր թվում, իսկ աղջկա անհետանալուց հետո նրա մոտ ջերմության բարձրացումով ջղաձգող, մարմինը ցնցող նոպաներ սկսվեցին։ Տիկին Մացերատի խոսքերով, նա հուսալքված կանչում էր մի ոմն Լյուցիայի, իրեն հեքիաթային գազան ու միաեղջույր էր անվանում, վախ էր ցուցաբերում թռիչքից առաջ և տասը մետրանոց ցատկատախտակից թռչելու կիրք։
Լյունեբուրգում պարոն Մացերատին տեղավորեցին հիվանդանոց։ Ջերմությամբ պառկած՝ նա հասցրեց մի քանի քույրերի ճանաչել, սակայն նրան տեղափոխեցին Հաննովերի համալսարանական հիվանդանոց։ Միայն այնտեղ հաջողվեց իջեցնել ջերմությունը։ Պարոն Մացերատը Մարիային ու նրա որդի Կուրտին հազվադեպ էր տեսնում, իսկ ամեն օր տեսնել սկսեց այն ժամանակվանից, երբ նա հիվանդանոցում աշխատանքի անցավ որպես հավաքարարուհի։ Սակայն քանի որ տիկին Մարիայի և փոքրիկ Կուրտի համար բնակվելու համապատասխան տեղ չկար ո՛չ բուն հիվանդանոցում, ո՛չ հարևանությամբ, փախստականների ճամբարում ապրելը ավելի ու ավելի անտանելի էր դառնում։ Տիկին Մարիան ստիպված էր լինում յուրաքանչյուր օրվա երեք ժամը անցկացնել լեփ֊լեցուն գնացքների մեջ, հաճախ երթևեկել ոտնակի վրա կանգնած, այդ աստիճան հեռու էին գտնվում միմյանցից հիվանդանոցն ու ճամբարը, բժիշկները, չնայած մեծ կասկածանքներին, թույլ տվեցին խնամառուին տեղափոխել Դյուսելդորֆի քաղաքային հիվանդանոցներից մեկը, նամանավանդ, որ տիկին Մարիան Դյուսելդորֆ տեղափոխվելու թույլտվություն ուներ․ նրա քույրը՝ Հուստան, որը պատերազմի ժամանակ արդեն ամուսնացել էր այնտեղ բնակվող ավագ մատուցողի հետ, տիկին Մացերատի տրամադրության տակ էր դրել իր երեք սենյականոց բնակարանի մի սենյակը, քանզի անձամբ ավագ մատուցողի համար դեռևս տեղ չէր պահանջվում․ նա գտնվում էր ռուսական գերության մեջ։
Բնակարանը շատ հաջող էր տեղակայված։ Բիլկյան կայարանից դեպի Վերստեն կամ Բենրատ գնացող ցանկացած տրամվայով կարելի էր հարմար ձևով, առանց տրամվայ փոխելու, հասնել մինչև հիվանդանոցային ավան։ Այնտեղ պարոն Մացերատը պառկեց քառասունհինգի օգոստոսից մինչև քառասունվեցի մայիսը։ Եվ ահա արդեն մեկ ժամ նա ինձ պատմում է միաժամանակ մի քանի քույրերի մասին։ Նրանց անվանում էին քույր Մոնիկա, քույր Հելմտրուդ, քույր Վալբուրգա, քույր Իլզե և քույր Գերթրուդ։ Նա վերհիշում է հիվանդանոցային բոլոր֊բոլոր բամբասանքները, չափից մեծ նշանակություն է հատկացնում քույրական նիստ ու կացի մանրամասներին, քույրական համազգեստներին։ Նա ոչ մի բառ չի հատկացնում, որքանով ես հիշում եմ, այն ժամանակվա վատ սննդին, հիվանդանոցային չջեռուցվող սենյակներին։ Ամբողջապես բուժքույրեր, պատմություններ քույրերի մասին, քույրական դժգույն կյանք։ Այնտեղ փսփսում և այնտեղ որպես գաղտնիք պատմում էին, որ իբր թե հենց քույր Իլզեն է ասել ավագ քրոջը, իսկ ավագ քույրը համարձակվել է անմիջապես ճաշի ընդմիջումից հետո համայց կատարել քույրական դասընթացներ անցողների քույրական ընդհանուր ննջարաններով մեկ, իբր թե այնտեղ ինչ֊որ բան է կորել, և առանց պատճառի կասկածել են Դորթմունդից մի բուժքրոջ, իմ խնամառուն, որքան հիշում եմ, նրան անվանեց Գերթրուդ։ Ահա նաև պատմություններ երիտասարդ բժիշկների մասին, որոնք քույրերից կտրոններ ու սիգարետներ էին կորզում, դրանք նա նույնպես շատ մանրամասն է պատմում։ Եվ նախաքննությունն այն դեպքի մասին, երբ լաբորանտուհիներից մեկը, որը նույնիսկ քույր չէր, աբորտ է արել կամ միայնակ, կամ ասիստենտի օգնությամբ, նա ևս մանրամասն պատմելու արժանի է համարում։ Ես բացարձակապես չեմ հասկանում իմ խնամառուին, որն իր խելքը նման պարզունակությունների վրա է վատնում։
Իսկ այժմ պարոն Մացերատը խնդրում է ինձ նկարագրել իրեն։ Ես ուրախ եմ կատարել այդ խնդրանքը և թռչում եմ այսքան թվով պատմությունների վրայից, որոնք նա, այդքան մանրամասն է նկարագրում, քանի որ դրանցում խոսքը քույրերի մասին է։ Իմ խնամակաը մեկ մետր քսանմեկ սանտիմետր հասակ ունի։ Նրա գլուխը, որը չափից դուրս մեծ կլիներ նույնիսկ նորմալ հասակ ունեցող մարդու համար, նստած է ուսերի միջև փոքր֊ինչ ծռված պարանոցի վրա, կրծքավանդակը շատ ուժեղ առաջ է գալիս, ինչպես մեջքը, որը կարելի է ներկայացնել որպես կուզ։ Նա ունի ուժեղ լույս արձակող, խելացի, շարժուն, երբեմն երազկոտ, լայնացող երկնագույն աչքեր։ Դրանից բացի, նա ունի խիտ, փոքր ինչ ալիքվող մուգ խարտյաշ մազեր։ Նա հաճույքով ցուցադրում էր իր մնացած մարմնի համեմատությամբ ուժեղ, հենց իր խոսքերով, գեղեցիկ դաստակներով ձեռքերը։ Հատկապես, երբ պարոն Մացերատը թմբկահարում է, իսկ հաստատության ղեկավարությունը նրան թույլ էր տալիս թմբկահարել, օրական երեքից ամենաշատը մինչև չորս ժամ, թվում է, կարծես նրա մատները միանգամայն ինքնուրույն են գործում և այլ՝ համաչափ մարմնի են պատկանում։ Պարոն Մացերատը ձայնապնակների վրա շատ հարստացավ, նա այսօր էլ է դրանցով փող աշխատում։ Այցելությունների օրերին նրա մոտ հետաքրքիր մարդիկ են լինում։ Դեռ նրա դատավարությունից առաջ, դեռ ավելի վաղ, քան նրան տեղավորեցին մեզ մոտ, ինձ հայտնի էր նրա անունը, քանզի պարոն Մացերատը հանրահայտ դերասան է։ Անձամբ ես հավատում եմ նրա անմեղությանը, և այդ իսկ պատճառով չգիտեմ՝ արդո՞ք կմնա նա մեզ մոտ, թե ևս մեկ անգամ դուրս կգա ազատություն, որպեսզի կրկին, ինչպես և նախկինում, մեծ հաջողությամբ հանդես գա։ Սակայն այժմ ես պետք է չափեմ նրան՝ չնայած ընդամենը երկու օր առաջ եմ դա արել․․․
Հենց նոր Բրունոն իր ծալովի մետրով ինձ չափեց։ Մետրը թողնելով ինձ վրա և արդյունքը բարձր գոռալով, նա լքեց իմ սենյակը։ Նա նույնիսկ վայր գցեց ձեռագործը, որի վրա գաղտնի աշխատում էր իմ պատմելու ժամանակ։ Պետք է ենթադրել, որ նա գնաց բժիշկ ֆրոյլյայն Հորնշտետերի ետևից։
Սակայն մինչ գալիս է ֆրոյլայան բժիշկը, որպեսզի ինձ հայտնի, թե իր չափումներով ինչի հասավ Բրունոն, Օսկարը ուզում է դիմել ձեզ, այն երեք օրերի ընթացքում, որոնց ժամանակ ես իմ հիվանդապահին շարադրում էի իմ աճի պատմությունը, ես երջանկություն ունեցա ավելացնել, եթե միայն դա կարելի է անվանել երջանկություն, մի ամբողջ երկու սանտիմետր։
Այսպիսով, այսօրվանից Օսկարի հասակը մեկ մետր քսաներեք սանտիմետր է։ Այժմ նա կպատմի, թե ինչպես էր ապրում պատերազմից հետո, երբ նրան, խոսողին, դժվարությամբ գրողին, սահուն կարդացողին և չնայած որ տձևացած կառուցվածքով, սակայն մնացածում լիովին առողջ երիտասարդին, դուրս գցեցին Դյուսելդորֆի քաղաքային հիվանդանոցից նրա համար, որպեսզի ես, ինչպես ընդունված է ասել, բժշկական հաստատությունից դուրս գրման ժամանակ, սկսեմ նոր, այժմ արդեն հասուն կյանք։
==Գիրք երրորդ==
===Քարեր ու կայծքարեր===
Քնատ բարեհոգի մարմիններ․ Հուստա Տրուչինսկին կարիք չուներ փոխվելու, երբ նա դարձավ Հուստա Քյոստներ, նամանավանդ, որ Քյոստների ազդեցությանն էլ նա ինչ֊որ ձևով կարող էր ենթարկվել միայն իրենց երկու շաբաթյա նշանդրեքի ընթացքում, մինչ նրա Հյուսիսային ռազմաճակատ ուղևորվելը։ Եվ հետո, երբ նրանք պսակվեցին ռազմաճակատային արձակուրդի ժամանակ, և այն էլ՝ ռմբապաստարաններում։ Եվ չնայած Կուրլյանդական բանակի անձնատուր լինելուց հետո Քյոստներից այլևս ոչ մի նորություն չէր գալիս, Հուստան ամուսնու մասին հարցերին պատասխանում էր վստահորեն, ընդ որում ամեն անգամ բութ մատով ցույց էր տալիս խոհանոցի դռան կողմը․ «Նա այնտեղ է, գերության մեջ, Իվանի մոտ։ Երբևէ հետո կվերադառնա և այստեղ ամեն ինչ կփոխվի»։
Փոփոխություններ ասելով, որոնց սպասում էին Քյոստներից իրենց բիլկյան բնակարանում, նկատի ունեին Մարիայի և մասամբ փոքրիկ Կուրտի ապրելակերպը։ Երբ ես դուրս գրվեցի հիվանդանոցից, հրաժեշտ տվեցի հիվանդանոցային քույրերին, խոստանալով երբեմն նրանց այցելել և տրամվայով մեկնեցի Բիլկ, երկու քույրերի և իմ որդի Կուրտի մոտ։ Եկամտային տան երրորդ հարկում, որն այրվել էր ձեղնահարկից մինչև չորրորդ հարկը, ես հայտնաբերեցի սև շուկայի ինչ֊որ մի մասնաճյուղ, որը ղեկավարվում էր Մարիայի ու իր մատների վրա աշխուժորեն հաշվող իմ վեցամյա որդու կողմից։
Մարիան՝ հավատարիմ հոգին, որը Մացերատին նվիրված էր նույնիսկ անօրինական առևտրի մեջ, իրեն նվիրել էր արհեստական մեղրին։ Նա շերեփով հանեց առանց գրությունների դույլերից, արվեստի ստեղծագործությունը շրմփացրեց խոհանոցային կշեռքի վրա և, նոր էի ես շեմից ներս մտել և ընտելացել այս նոր հանգամանքներին, չորս ֆունտանոց փաթեթավորումը վստահեց ինձ։
Իսկ Կուրտը նստել էր պերսիլի արկղի ետևում, կարծես վաճառասեղանի ետևում և չնայած իր առողջացած, տուն վերադարձած հորը արժանացրեց հայացքի, սակայն նրա, ինչպես սովորաբար, ձմռան նման մոխրագույն աչքերը ուղղված էին մի այնպիսի բանի վրա, որը լիովին կարելի էր տեսնել և արժեր դիտել իմ միջոցով։ Իր առջև նա բռնել էր մի թուղթ, նրա վրա շարել էր ենթադրյալ թվերի սյունակներ, ամենաշատը մեկուկես ամիս անցկացնելով լեփ֊լեցուն, չջեռուցվող դպրոցական դասարաններում, նա ձեռք էր բերել մտածողի ու կարիերիստի տեսք։
Հուստա Քյոստները սուրճ էր խմում, ընդ որում բնական, ինչպես նկատեց Օսկարը, երբ նա իմ կողմն էլ գավաթ հրեց։ Մինչ ես զբաղված էի արհեստական մեղրով, նա հետաքրքրությամբ և ոչ առանց իր քրոջ դառը ճակատագրի հանդեպ կարեկցանքի ուսումնասիրում էր իմ կուզը։ Նրա համար դժվար էր տեղում նստած մնալ և իմ կուզը շոյել, քանզի կնոջ համար կուզը շոյելը երջանկություն է խոստանում, իսկ Հուստայի դեպքում երջանկությունը ենթադրվում էր․ Քյոստների վերադարձը, որն ամեն ինչ այստեղ կփոխի։ Սակայն նա զսպեց իրեն, կուզի փոխարեն, չնայած և առանց երջանկության, շոյեց գավաթը և մի քանի հոգոց արձակեց նրանցից, որպիսիք առաջիկա ամիսների ընթացքում ինձ սպասվում էր լսել ամեն օր․ «Վիզս կկտրեմ, եթե Քյոստները չվերադառնա և այստեղ ամեն ինչ չփոխի․ այն էլ ինչպես կփոխի, դուք կտեսնեք»։
Հուստան կտրականապես դատապարտում էր ընդհատակյա առևտուրը, սակայն, այնուամենայնիվ, հաճույքով էր խմում արհեստական մեղրի հետ փոխանակված բնական սուրճը։ Երբ գալիս էին գնորդները, նա լքում էր հյուրասենյակը, քստքստացնում էր խոհանոցում և, ի նշան բողոքի, այնտեղ կաթսաներով դղրդոց էր բարձրացնում։
Իսկ գնորդները շատ էին գալիս։ Անմիջապես իննից հետո, անմիջապես նախաճաշից հետո, սկսում էին անընդհատ զանգելը, կարճ, երկար, կարճ։ Ուշ երեկոյան, մոտավորապես ժամը իննին և հաճախ հակառակ Կուրտի կամքին, որը դպրոցի պատճառով առևտրին կարող է միայն աշխատանքային օրվա կեսը տրամադրել, Հուստան անջատում էր դռան զանգը։
Մարդիկ հարցնում էին․
― Արհեստական մե՞ղր։
Մարիան բարեհամբյուր գլխով էր անում և իր հերթին հարցնում էր․
― Քառո՞րդ, թե՞ կեսը։
Ընդ որում, կային նաև այնպիսի մարդիկ, որոնք մեղր չէին ուզում։ Նրանք հարցնում էին․ «Կայծքարե՞ր», իսկ ի պատասխան Կուրտը, որի պարապմունքները հերթափոխով մի օր առավոտյան էին, մի օր ճաշից հետո, դուրս էր գալիս իր սյունակների միջից, պուլովերի տակից որսում էր փոքրիկ պարկը և զրնգուն֊հանդուգն մանկական ձայնով թվերը սենյակի օդ էր դուրս մղում․ «Երեք, թե, միգուցե, չորսը կվերցնեք։ Ձեր փոխարեն ես կվերցնեի հինգը։ Շուտով հատը քսանչորս կդառնա ամենաքիչը։ Դեռ անցած շաբաթ նրանք տասնութով էին գնում, այսօր առավոտյան ես ստիպված էի արդեն քսան, իսկ եթե դուք երկու ժամ շուտ գայիք, երբ ես դպրոցից հենց նոր էի եկել, ես դեռ կարող էի քսանմեկ ասել»։
Չորս փողոց երկայնքով ու վեցը լայնքով Կուրտը միակ կայծքարեր վաճառողն էր։ Նա իր աղբյուրը ուներ, այդ աղբյուրը նա չէր հայտնում, սակայն միշտ և նույնիսկ քնից առաջ աողթքի պես հասկացնում էր․ «Ես աղբյուր ունեմ»։
Որպես հայր, ես իրավունք ունեի հետաքրքրվել, թե այդ ինչ աղբյուր ունի որդին։ Եվ երբ նա, նույնիսկ չթաքցնելով, իսկ շուտով ինքնագոհ, հայտարարում էր․ «Ես աղբյուր ունեմ», ես անմիջապես հարց էի տալիս․ «Որտեղի՞ց քեզ կայծքարերը։ Հենց այս րոպեին ինձ ասա, թե դա ինչ աղբյուր է»։
Եվ բոլոր այդ երեք ամիսների ընթացքում նույնչափ անփոփոխ էր նաև Մարիայի հակազդեցությունը, երբ ես էլի փորձում էի ինչ֊որ կերպ պարզել աղբյուրը, հակազդեցությունն այդ այսպիսի տեսք ուներ․ «Հանգիստ թող տղային։ Նախ և առաջ դա ամենևին էլ քո գործը չէ և երկրորդ, եթե այնուամենայնիվ, պետք է հարցնել, ապա ես կհարցնեմ, և երրորդ, քեզ հայր մի ձևացրու։ Երկու ամիս առաջ դու դեռ մեջքի վրա պառկած էիր և չէիր կարողանում բացել բերանդ»։
Եթե ես չէի հանդարտվում և չափից դուրս համառորեն էի Կուրտին հարց ու փորձ անում աղբյուրի մասին, Մարիան ձեռքի ափով շխկացնում էր մեղրով դույլին և մինչև արմունկները վրդովվում, միաժամանակ հանդես գալով և՛ իմ դեմ, և՛ Հուստայի դեմ, որը նույնպես երբեմն աջակցում էր աղբյուրը պարզելու իմ փորձին․ «Երկուսդ էլ լավն եք։ Ուզում եք տղայի ողջ առևտուրը փչացնել։ Իսկ ինքներդ ի միջի այլոց, դրանով եք ապրում։ Հենց որ ես մտածում եմ այն մի երկու կալորիայի մասին, որոնք Օսկարին են տալիս հիվանդության պատճառով, և որոնք նա երկու օրվա մեջ սրբում է, ապա ես ուղղակի ուզում եմ լաց լինել, իսկ ես լաց չեմ լինում, ես ծիծաղում եմ»։
Օսկարը չի կարող չխոստովանել․ այդ ժամանակ ես գերազանց ախորժակ ունեի, և միայն Կուրտի աղբյուրի շնորհիվ էր, որն ավելի շատ էր բերում, քան արհեստական մեղրը, որ Օսկարը կարողանում էր աղքատիկ հիվանդանոցային օրաբաժնից հետո ուժ հավաքել։
Ահա թե ինչու պետք է հայրը անհարմար զգալով լռի և գրպանի ծախսի պատշաճ գումարով, որը նա ստանում էր այդ նույն Կուրտի մանկական մեծահոգության շնորհիվ, սկսեց հնարավորին չափ հաճախ լքել Բիլկի բնակարանը, որպեսզի այդ խայտառակության ականատեսը չլինի։
Արդյունաբերական հրաշքը վայելող բազմաթիվ քննադատներ այսօր հաստատում են, և որքան քիչ հիշողություններ է նրանց մոտ պահպանվել, այնքան ավելի հիացական են հնչում նրանց ձայները․ «Օ, դրական ռեֆորմից առաջ եղած զարմանալի ժամանակը։ Այն ժամանակ գոնե ինչ֊որ կյանք կար։ Դատարկ ստամոքսով մարդիկ՝ չնայած այդ ամենին, թատրոնի տոմսի համար հերթ էին կանգնում։ Իսկ հանպատրաստից հանկարծաստեղծ կարտոֆիլի օղիով երեկոները ուղղակի զարմանահրաշ էին, անհամեմատ ավելի հաջողված էին, քան ամեն տեսակի շամպայնով ու դյուժարդենով ֆուրշետները, ինչպես դրանք այսօր են կազմակերպում»։
Այդպես են մտածում հնարավորությունները բաց թողած ռոմանտիկները։ Ես էլ, ճիշտն ասած, պետք է ողբաձայն երգեմ, քանզի այն տարիներին, երբ կար Կուրտի կայծքարի աղբյուրը, ես հազարավոր իմ նմանների հետ, ովքեր ուզում էին վերադարձնել բաց թոցածը կամ լրացնել իրենց կրթությունը, գրեթե անվճար հաճախում էի հանրակրթական դպրոցին կից դասընթացները, դարձել էի «Կամուրջ» անունը կրող Բրիտանական մշակութային կենտրոնի մշտական այցելուն, կոլեկտիվ մեղքի շուրջ բանավիճում էի կաթոլիկների ու բողոքականների հետ։ Ես ինձ մեղսակից էի համարում բոլոր նրանց հետ, ովքեր մտածում էին․ պետք է պարզենք հիմա, որպեսզի դա դեն նետենք մեր ուսերից, և հետո, երբ մեր գործերը կրկին վեր ընթանան, խղճի խայթը մեզ չտանջի։
Դպրոցին եմ համենայն դեպս պարտական իմ, թեև չափազանց համեստ, սակայն միաժամանակ փայլուն թերի կրթությանս համար։ Ես այն ժամանակ շատ էի ընթերցում։ Այն գրքերը, որոնք մինչ ես սկսեցի աճել, լիովին բավարար կլինեին ողջ աշխարհը Գյոթեի ու Ռասպուտինի միջև կիսելու համար, իմ գիտելիքները, որոնք ստացել էի ինը հարյուր չորսից մինչև ինը հարյուր տասնվեցի քյոլերյան Ծովային օրացույցից, ինձ այլևս չէին բավարարում։ Ինչ ասես, որ ես այն ժամանակ չէի ընթերցում։ Ես ընթերցում էի զուգարանում։ Ես ընթերցում էի, ժամերով տոմսի, թերթի հերթերում կանգնած, սեղմված մոցարտյան հյուսքեր ունեցող աղջիկների միջև, ես ընթերցում էի, մինչ Կուրտը կայծքարեր էր վաճառում, ընթերցում՝ արհեստական մեղրը փաթեթավորելիս։ Իսկ երբ լույս չէր լինում, ընթերցում էի ուժեղ մոմերի տակ, շնորհիվ Կուրտի աղբյուրի, մենք մոմեր ունեցանք։
Ամոթ է խոստովանել, սակայն այն տարիների ընթերցանությունը չէր մտնում իմ մեջ, այլ անցնում էր իմ միջով։ Սակայն բառերի մի քանի պատառիկներ, կազմաշապիկների վրայի տեքստերը նստեցին իմ մեջ։ Դե, իսկ թատրո՞նը։ Դերասանների անունները․ Հոպպե, Պետեր, Էսսեր, Ֆլիկենշիլդիի շուրթերի «Ռ»֊ն, թատերական դպրոցի աշակերտուհիները, որոնք թատերական արվեստի դպրոցի բեմահարթակի վրա այդ «ռ»֊ն ավելի լավ էին արտասանում, քան հենց Ֆլիկենշիլդը, Գրյունդգենսը, որն ամբողջապես սև հագած Տասսո էր խաղում։ Կեղծամի միջից հանում էր հեղինակի կողմից գրավոր հրահանգված դափնեպսակը, քանզի «այն այրում է մազերը», և հենց նույն Գրյունդգենսը էլի կրկին սև հագած, սակայն արդեն որպես Համլետ։ Իսկ Ֆլիկենշիլդը դեռ ասում է, որ Համլետը գեր է։ Ինձ վրա տպավորություն գործեց նաև Յորիկի գանգը, քանզի Գրյունդգենսը նրա մասին շատ համոզիչ բառեր էր ասում։ Այնուհետև նրանք չտաքացվող թատերական դահլիճներում, ցնցված հանդիսատեսի առջև «Այնտեղ՝ դռան ետևում» խաղացին, իսկ ես կոտրված ակնոցով Բեկմանի փոխարեն պատկերացրեցի Հուստայի ամուսնուն՝ տուն վերադարձած Քյոստներին, որը, Հուստայի խոսքերով, այստեղ ամեն ինչ կփոխի ու կփակի Կուրտի կայծքարի աղբյուրը։ Այսօր, երբ այդ ամենը մնացել է ետևում, երբ ես հասկանում եմ, որ ետպատերազմյան գինովցած տարիները հենց գինովցած էլ կային ու իրենց ետևից էլ բերեցին սթափությունը, որից կատուները ճանկռում են հոգիդ և, կոկորդները պատռելով, մլավելով, ճշմարտությունն են հռչակում։ Այն, ինչը մեզ համար դեռ երեկ գործ էր կամ ոճրագործություն, արյունոտ ու թարմ, այսօր ես գովքով եմ փոխհատուցում դասերին Գրեթխեն Շեֆլերի «Ուժ ուրախության միջոցովի» հուշանվերների ու ամենատարբեր ձեռագործերի արանքում․ Ռասպուտինին՝ ոչ չափից դուրս, Գյոթեին՝ չափավոր, Դանցիգ քաղաքի կայզերական պատմությանը, Կուսիմայի տակ տեղի ունեցած ճակատամարտում գործի դրված ճապոնական տորպեդավոր մոտորանավակների հանգույցներով արագությանը, այնուհետև Վելիզարիոսին ու Նարսեսին, Տոտիլային ու Տեյային, Ֆելիքս Դանի ճակատամարտին Հռոմի համար։
Արդեն քառասունյոթի գարնանը ես թողեցի և՛ դպրոցը, և՛ Անգլիական մշակութային կենտրոնը, և՛ պաստոր Նիմելերին, երկրորդ հարկաշարքից հրաժեշտ տվեցի Գուստավ Գրյունդգենսին, որը դեռ էլի ծրագրում որպես Համլետ էր հաշվառվում։
Նույնիսկ երկու տարի չէր անցել այն ժամանակվանից, երբ ես Մացերատի գերեզմանի վրա որոշեցի շարունակել իմ աճը, բայց մեծահասակների կյանքն արդեն ինձ այլևս չէր գրավում։ Ես կարոտում էի երեք տարեկանի կորցրածս համաչափություններին, կրկին ուզում էի ունենալ իմ անփոփոխ իննսունչորս սանտիմետրը, լինել ավելի փոքր, քան իմ ընկեր Բեբրան, քան հանգուցյալ Ռոզվիտան։ Օսկարին պակասում էր նրա թմբուկը։ Երկար զբոսանքները նրան բերում էին դեպի հիվանդանոցային ավանի մատույցները։ Քանի որ Օսկարը առանց այն էլ պարտավոր էր ամիսը մեկ անգամ ներկայանալ տրոֆեսոր Իրդելային, որը նրան «հետաքրքիր դեպք» էր համարում, նա ամեն անգամ այցի էր գնում ծանոթ քույրերին, և նույնիսկ երբ նրանք բացարձակապես ժամանակ չունեին նրա համար, այդ սպիտակ, թռչող կտորի կողքին, որը առողջացում կամ մահ էր խոստանում, իրեն հանգիստ և գրեթե երջանիկ էր զգում։
Քույրերը սիրում էին ինձ մանկան պես, սակայն առանց չարության, կատակով ծաղրում էին իմ կուզը, ձգտում էին ինձ մի ինչ֊որ համեղ բանով հյուրասիրել և տեղեկացնում էին իրենց անվերջանալի, խճճված, հաճելի խնդություն ներշնչող հիվանդանոցային պատմությունների մասին։ Ես լսում էի, խորհուրդներ տալիս, ոչ շատ լուրջ գժտությունների դեպքում հանդես էի գալիս որպես միջնորդ, քանզի վայելում էի ավագ քրոջ բայրացակամությունը։ Քույրական խալաթների տակ թաքնված 20-30 աղջիկների համար Օսկարը միակ և, նույնիսկ տարօրինակ ձևով, ցանկալի տղամարդն էր։
Բրունոն արդեն հիշատակել է․ Օսկարը գեղեցիկ, արտահայտիչ ձեռքեր ունի, թեթև ալիքաձև մազեր և Բրոնսկիների ընտանիքի դեռ էլի գայթակղեցուցիչ բավականաչափ երկնագույն աչքեր։ Հնարավոր է, որ իմ կուզը և անմիջապես դնչիս տակից սկսվող և որչափ կորացած, նույնչափ էլ նեղ կրծքավանդակս ստեղծում են հակակշիռ, որը միայն ընդգծում է իմ ձեռքերի, աչքերի գեղեցկությունը, իմ մազերի գրավչությունը։ Համենայն դեպս մեկ անգամ չէ, որ քույրերը, երբ ես նստում էի նրանց սենյակում, բռնում էին իմ ձեռքերը, խաղում էին մատներիս հետ, քնքշություն էին հանդես բերում մազերիս հանդեպ, իսկ դուրս գալիս մեկը մյուսին ասում էր․ «Երբ նայում եմ նրա աչքերի մեջ, կարծես թե դադարում եմ մնացածը նկատել»։
Կարճ ասած, ես ավելի ուժեղ էի, քան իմ կուզը և, անկասկած, կփորձեի հիվանդանոցային պատերի մեջ հաղթանակներ նվաճել, եթե նախկինի պես տնօրինեի իմ թմբուկին, եթե ես առաջվա պես վստահ լինեի իմ բազմակի անգամ հաստատված թմբկահարի տաղանդին։ Ամոթահար եղած, խռովահույզ, չվստահելով իմ մարմնի աղոտ դրդումներին ես, նման քնքուշ նախերգանքներից հետո և գլխավոր գործողությունից խույս տալով, լքում էի հիվանդանոցային ավանը, ինձ ազատություն էի տալիս, զբոսնում էի այգում կամ շուրջ բոլորը մետաղալարե ցանկապատի, որը մանր ու հավասարաչափ ծակոտիներով պաշտպանում էր հիվանդանոցային տարածքը և ինձ էր հղում իր արհամարական անտարբերությունը։ Ես հայացքով ուղեկցում էի տրամվայները, որոնք գալիս էին Վերստեն ու Բենրատ, հեծանվային ուղիներին կից զբոսավայրերում հաճելի ձանձրույթ էի զգում և ծիծաղում էի բնության շռայլության վրա, որը գարուն էր ներկայացնում և, ինչպես դա բնորոշ է տարվա այդ եղանակին, բացում էր բողբոջները։ Իսկ ճանապարհի մյուս կողմում մեր ընդհանուր նկարիչ֊սիրահարը Վերստենյան գերեզմանատան ծառերի վրա յուղաներկի պարկուճից օր օրի ավելի ու ավելի շատ կանաչ գույն ճզմում։ Առաջներում էլ ինձ չափազանց շատ էին գրավում գերեզմանատները։ Նրանք խնամված են, նրանք երկիմաստ չեն, տրամաբանական են, խիզախ, կենդանի։ Գերեզմանատանը կարելի է ուժերը հավաքել ու որոշում ընդունել, միայն այստեղ է կյանքը հստակ ուրվագիծ, (իհարկե, նկատի չունեմ գերեզմանների եզրավորումները) և, եթե կուզեք, իմաստ ձեռք բերում։
Իսկ գերեզմանատան հյուսիսային պատի կողքով ձգվում էր աղոթքի թափորի համար արահետը, և այդ ուղու վրա քար մշակող յոթ արհեստանոցներ միմյանց հետ էին մրցակցում։ Խոշորները, ինչպես օրինակ, Յ․ Շնոոգը կամ Յուլիուս Բեբելը։ Նրանց միջև ամեն կարգի պստլիկները, որոնց անվանում էին Ֆ․ Նայդենրայխ, Յու․ Բոյս, Քյուն և Մյուլլեր և Պ․ Քորնեֆ։ Բարաքի ու քանդակագործի արհեստանոցի միջև ընկած նման մի բան, տանիքների վրայի մեծ կամ այն է՝ նոր ներկված, կամ էլ դեռ ընթեռնելի գրություններ տնօրենի անվան տակ, օրինակ՝ «Գերեզմանաքարեր»։ «Արհեստանոց», կամ «Հուշարձաններ ու ցանկապատներ» կամ «Բնական և արհեստական քարերի ձևավորում» կամ «Տապանաքարի գեղանկարչություն»։ Քորնեֆի խցի վերևում ես կարողացա ընթերցել՝ «Պ․ Քորնեֆ։ Քարտաշ և քանդակագործ»։
Նրա արհեստանոցի և գերեզմանատան միջև տարածքը սահմանափակող մետաղալարե ցանկապատի միջև վեր էին բարձրանում մեկ կամ երկու մասերից կազմված, հայացքին մատչելի պատվանդաններով մեկտեղանոցից մինչև չորս տեղանի, այսպես կոչված, ընտանեկան հուշարձանների նմուշներ։ Անմիջապես ցանկապատի ետևում, արևային եղանակին համբերատարությամբ արտացոլելով նրա նախշի փոքրիկ շեղանկյունները, շարված էին առավել համեստ պահանջարկի համար նախատեսված խեցաքարե տակդիրներ, փայլահղկված դիաբազե պատեր, որտեղ չփայլեցված էին թողնված միայն արմավենու ճյուղերը, տիպիկ ձևով՝ ութանասուն սանտիմետր բարձրության՝ երեխաների փոքրիկ գերեզմանների համար փոքր֊ինչ շերտավոր սիլեզյան մարմարից երեսակված քարեր՝ ուռուցիկ քանդակներով, որոնք արված էին դրանց վերին երրորդ մասում և մեծ մասամբ կոտրված վարդի ցողուն էին պատկերում։ Հետո գալիս էին հռենոսյան կարմիր ավազահանքի ստանդարտ չափսի քարերը, որոնք փոխառնված էին ռմբակոծված բանկերից և առևտրական տներից․ այստեղ տոնում էին իրենց հարությունը, եթե միայն «հարություն» բառը կիրառելի է գերեզմանաքարի համար։ Իսկ այն ցուցահանդեսի կենտրոնում նրա մարգարիտն էր, հուշարձան, որը կազմված էր երեք պատվանդաններից, երկու կողային սալաքարերից ու մեծ, առատորեն նկարազարդված տիրոլյան երկնագույն մարմարե կենտրոնական սալաքարից։ Գլխավոր սալաքարի հարթությունից վեր էր բարձրանում այն, ինչը քարտաշներն անվանում էին «մարմնաքանդակ»։ Այդ մարմնաքանդակի ծնկներն ու գլուխը թեքված են ձախ, փշե պսակ, երեք մեխ, մորուք չկա, ձեռքի ափերը բացված են, կրծքի վերքը ոճավորված արյունահոսում է՝ իմ կարծիքով, ընդամենը հինգ կաթիլ։
Այդ հուշարձաններից բացի, փոքրիկ արահետի երկայնքը պռնկե֊պռունկ լի էր նման բացված, ձախ թեքված մարմնաքանդակներով՝ գարնանային սեզոնի սկզբին երբեմն մի ողջ տասնյակ այդպիսի մարմնաքանդակներ էին բացում իրենց գրկախառնությունը, սակայն քորնեֆյան Հիսուս Քրիստոսը ինձ առանձնահատուկ սրտամոտ դարձավ, քանի որ, դե իհարկե, քանի որ այն բոլորից շատ էր նման ատլետիկ կազմվածքով իմ մարմնամարզիկին, որը մկանները ձգած և կուրծքը փքած կախված էր Քրիստոսի սիրտը եկեղեցու գլխավոր զոհասեղանի վերևում։ Ես ժամերով կանգնած էի մնում այդ ցանկապատի մոտ։ Ես փայտ էի մտցնում փոքրիկ անցքերով ցանցի միջով, աղոտ ցանկություն էի զգում, մտածում էի այլևայլ բաների և ոչ մի բանի մասին։ Իսկ Քորնեֆը երկար ժամանակ ինձ համար մնում էր անտեսանելի։ Նրա խցի մի պատուհանից դուրս էր գալիս վառարանի տանիքից վեր բարձրացող բազմածունկ ծխնելույզը։ Անորակ ածխի աղքատիկ, դեղնավուն ծուխը ձգվում էր վերև, պառկում էր տոլի վրա, դուրս էր հոսում պատուհաններից, հոսում էր ջրահեռացման փողրակի վրայով, կորչում էր չմշակված քարերի, Լանից բերված մարմարե սալաքարերի բեկորների արանքում։ Արհեստանոցի շարժական դռան դիմաց, բազմաթիվ բրեզենտե ծածկոցների տակ, կարծես խոյընթաց, ռմբակոծիչների հրակոծությունից քողարկվելով, երեք անիվների վրա մի մեքենա էր կանգնած։ Արհեստանոցից եկող ձայները՝ փայտը հարվածում էր երկաթին, երկաթը խփում էր քարին, մատնում էին քարտաշի ներկայությունը։
Մայիսին մեքենան ծածկող բրեզենտը անհետացավ, և դուռը մի կողմ էր հրված։ Արհեստանոցի խորքում ես տեսա իրար վրա կուտակված մոխրագույն քարեր, մոխրագույն ֆոնի վրա փայլեցնող հաստոցի կախաղանը, գիպսե մոդելներով դարակները և, ի վերջո, հենց Քորնեֆին։ Նա քայլում էր կռացած և ծնկները ծռած, առաջ թեքված գլուխը պահում էր անշարժ։ Վարդագույն, սև ճարպով ներծծված սպեղանիները պատել էին նրա պարանոցը։ Քորնեֆը փոցխով դուրս եկավ ու սկսեց մաքրել նայելու համար ի ցույց դրված հուշարձանները շրջապատող հողը, որովհետև գարունը եկել էր։ Նա դա անում էր շատ մանրակրկիտ խճքաքարերի վրա թողնելով տարատեսակ հետքեր, հավաքում էր նաև անցած տարվա տերևները, որոնք կպել էին որոշ հուշարձանների։ Արդեն հենց ցանկապատի դիմաց, երբ նա փոցխը խնամքով շարժում էր խեցե քարերից պատրաստված ծաղկամանների և բազալտե ժայռաբեկորների արանքով, ինձ անսպասելիորեն խոցեց նրա ձայնը։
― Դե, տղա, քեզ ինչ է, տանից դո՞ւրս են քշել, թե՞ ոնց։
― Ինձ ձեր քարերն են շատ դուր գալիս, ― շողոքորթեցի ես։
― Բարձր մի ասա, թե չէ ես դրա համար կպատժվեմ։
Միայն հիմա նա մի փոքր բարձրացրեց իր անշարժ կզակը և շեղ հայացքով չափեց ինձ, ավելի շուտ իմ կուզը։
― Էդ ի՞նչ են դրանք քո հետ արել։ Դժվա՞ր է հավանաբար դրա հետ քնելը։
Ես թույլ տվեցի, որ նա մինչև վերջ դիտի, հետո բացատրեցի, որ ամենևին էլ պարտադիր չէ, որ կուզը խանգարի, որ ես որոշակի ձևով, առավել կարևոր եմ իմ կուզից, որ այնպիսի կանայք ու աղջիկներ են հարմարվում առանձնահատուկ հանգամանքներին և տղամարդու հնարավորություններին, որոնց համար հասարակ ձևով ասած, նման կուզը նույնիսկ հաճելի է։
Դնչով փոցխի փայտին հենվելով Քորնեֆը խորհեց․
― Միգուցե դա այդպես է, որ կա, ես ականջի պոչով լսել եմ ինչ֊որ նման բան։
Հետո Քորնեֆն իր հերթին ինձ պատմեց, թե ինչպես է ինքն ապրել Էյֆելում ու աշխատել գրանիտի քարհանքում և գործ է ունեցել մի կնոջ հետ, որը փայտե ոտք է ունեցել, կարծես թե ձախը, և այն հնարավոր էր վրայից հանել, և այն փայտե ոտքը նա համեմատեց իմ կուզի հետ չնայած, իհարկե, իմ «տուփը» հնարավոր չէ հանել։ Քարտաշը վերհիշեց երկար, հանգամանալից, մանրամասնորեն, ես համբերատարությամբ սպասում էի, մինչև նա ասի, վերջացնի, իսկ կինը իր ոտքը կրկին տեղը դնի, ինչից հետո նրա արհեստանոցը տեսնելու թույլտվություն խնդրեցի։
Քորնեֆը բացեց ցանկապատի վրայի թիթեղյա դռնակը, փոցխով ներս հրավիրելու շարժում արեց կողքի վրա բացվող դռան ուղղությամբ և թույլ տվեց, որ խճաքարը իմ ոտքերի տակ ճռճռա, մինչև որ ինձ պատեց ծծուբի, կրի ու խոնավության հոտը։
Վերևի մասում տափակ, ծանր, տանձաձև փայտե մշտական հարվածներից ծակոտկեն դարձած, փոս ընկած տեղերով թակիչները դրված էին դեռևս կոպիտ, սուր ծայրերով, սակայն արդեն հանքատեղերը միացնող անցքերի վրա՝ չորս կողմերից հարթեցվել էին։ Փայտե մուրճիկները փայտե գլխիկներով, հենց նոր կոփված, դեռևս կոփումից կապույտ հատիչներ, մարմարի համար երկար ու զսպանակվող կետագծիչներ, խեցաքարե սալաքարի վրա միմյանցից հեռու տեղադրված քարհատիչներ էին, փոշին չորանում էր փայտե քառակուսի իշոտնուկների վրա։ Իսկ քարշակների վրա, կողեզրի վրա կանգնեցված տեղափոխման համար պատրաստ կրե պատը՝ յուղոտ, դեղին, ծակ֊ծակ, ասես մեզ մոտ կառուցված, սա մեզ մոտ ակոսատման գործիք է, իսկ սա, Քորնեֆը բարձրացրեց ձեռքի ափի լայնությամբ և երեք քայլ երկարությամբ տախտակը և հայացքով ստուգեց եզրը, իսկ սա հարդարակ։ Սրանով ես սրում եմ առանցքները, երբ նրանք այլևս ակոսը չեն պահում։
Իմ հերթական հարցը ես տվեցի ոչ միայն քաղաքավարությունից դրդված․
― Իսկ դուք պատահմամբ աշակերտներ չե՞ք պահում։
Քորնեֆը անմիջապես սկսեց դժգոհել․
― Ես անգամ հինգին կարող էի պահել, բայց ներկայումս որտեղից դրանց կվերցնես։ Այդ գոնջոտներին այժմ սև շուկան է հետաքրքրում։
Այսպիսով քարտաշը, ինձ նման, հավանություն չէր տալիս այն մութ գործարքներին, որոնք հույս ներշնչող երիտասարդ մարդուն խանգարում են պատշաճ արհեստ ձեռք բերել։ Մինչ Քորնեֆը ինձ ցուցադրում էր տարբեր նուրբ և կոպիտ կարբորունդյան քարերը և սոլնոֆյան սալաքարի վրա դրանց փայլեցման արժանիքները, ես իմ մեջ հասունացնում ու փայփայում էի այսպիսի մի փոքրիկ միտք։ Պեմզան, նախնական փայլեցման համար շոկոլադաշագանակագույն դոճխեժը, որի օգնությամբ այն ամենը, ինչը նախկինում փայլատ էր, հասցնում են փայլելու աստիճանի և առաջվա նման ինձ մոտ էր մնում։ Չնայած առավել պայծառը իմ փոքրիկ միտքն էր։ Քորնեֆն ինձ տառատեսակների նմուշներ ցույց տվեց, պատմեց ուռուցիկի ու գոգավորի մասին, ոսկեջրելու մասին և որ ոսկու հետ կապված ամեն ինչն այնքան էլ սարսափելի չէ․ պարզ է մի բան, որ հնամյա թելերով կարելի է ոսկեջրել և ձիուն, և ձիավորին։ Իսկ դա ինձ մոտ անմիջապես հիշողությանս մեջ առաջ բերեց Դանցիգում, Խոտի շուկայում, դեպի Զանգրուբ արշավող Կայզեր Վիլհելմին, որի երկրի լեհ պահապանները այժմ մտադրվում են ոսկեջրել, սակայն, չնայած ձիու ու թերթավոր ոսկով պատված ձիավորի մասին հիշողությանս, ես չհրաժարվեցի իմ փոքրիկ, ինձ համար առավել արժեքավոր մտքից, ես զվարճանում էի նրա հետ, ես արդեն այն սկսեցի ձևավորել բառերով, մինչ Քորնեֆն ինձ բացատրում էր քանդակագործական աշխատանքների համար եռոտանի կետագծող մեքենայի կառուցվածք՝ մատների ոսկորներով խփելով տարբեր՝ մեկ ձախ, մեկ աջ շրջած խաչելության նմուշօրինակի վրա։
― Ուրեմն դուք կվերցնե՞ք աշակերտ։ ― Իմ փոքրիկ միտքը հունի մեջ ընկավ։ ― Փաստորեն դուք աշակերտ եք փնտրում, այդպե՞ս է։
Քորնեֆը շփեց իր մկնորախտի վրա կպցրած սպեղանիները։
― Ես ուզում եմ հարցնել, դուք, եթե պետք լինի, ինձ ձեզ մոտ աշակերտ կվերցնե՞ք։ ― Հարցն անհաջող էր ձևակերպված, և ես անմիջապես ինձ ուղղեցի․ ― Վախենամ, դուք թերագնահատում եք իմ ուժերը, հարգելի պարոն Քորնեֆ։ Իմ ոտքերն իսկապես էլ թուլոտ են։ Սակայն ձեռքերի հարցում կարող եք չանհանգստանալ։
Սեփական վճռականությունովս աշխուժացած և մինչև վերջ գնալու պատրաստ՝ ես քշտեցի ձախ թևքս՝ Քորնեֆին առաջարկելով շոշափել թեև ոչ մեծ, սակայն, ինչպես ցլի մոտ, ամուր մկաններս, իսկ քանի որ նա չկամեցավ շոշափել, սալաքարի վրայից վերցրեցի հորատադուրը, ակներևության համար այդ վեցանիստ երկաթի կտորին ստիպեցի թռչկոտել իմ երկգլուխ մկանի թմբուկի վրա։ Ցուցադրումը դադարեցրեցի այն ժամանակ միայն, երբ Քորնեֆը միացրեց հարթեցնող հաստոցը, վնգվնգացող կարբորունդի շրջան՝ մոխրագույն կապույտ երանգով, տակդիրի վրա դրված, երկու մասից կազմված, կրե տուֆից քարակոթողի համար և, վերջապես, աչքը հարթեցնող մեքենայից չկտրելով, կրճտոցի միջից գոռաց․
― Դու, տղաս, գիշերն այս մասին լավ մտածիր։ Աշխատանքը հեշտ չէ։ Իսկ եթե միտքդ չփոխես, արի, ինձ մոտ պրակտիկանտի նման մի բան կլինես։
Քարտաշին ենթարկվելով՝ ես ամբողջ յոթ գիշեր վերլուծեցի իմ փոքրիկ միտքը, օր օրի փոքրիկ Կուրտի կայծքարերը համեմատելով փոքրիկ արահետի երկայնքով շարված քարերի հետ, կուլ էի տալիս Մարիայի կշտամբանքները․ «Ախ, Օսկար, դու նստել ես մեր վզին։ Գոնե մի ինչ֊որ գործով զբաղվեիր, թեկուզ թեյով, թեկուզ կակաոյով, թեկուզ կաթի փոշիով»։ Սակայն ոչ մի բանով չէի զբաղվում, ուշադրությամբ լսում էի Հուստայից, որն ինձ օրինակ էր բերում բացակայող Քյոստներին, գովասանքներ սև շուկայի հանդեպ իմ զուսպ վերաբերմունքի համար։ Սակայն շատ էի տառապում իմ որդի Կուրտի վարքագծի համար, որը, թվերի սյունակներ հորինելով և դրանք թղթին հանձնելով, ճիշտ նույն ձևով չէր նկատում ինձ, ինչպես կարողանում էր տարիներով չնկատել Մացերատին։
Մենք նստած էինք ճաշի շուրջ։ Հուստան անջատել էր դռան զանգը, որպեսզի ոչ մի տեսակի գնորդ մեզ չշեղի ճարպով պատրաստված ձվածեղից։ Մարիան ասաց․
― Հասկանո՞ւմ ես, Օսկար, մենք մեզ միայն այն պատճառով կարող ենք սա թույլ տալ, որ ձեռքներս ծալած չենք նստում։
Փոքրիկ Կուրտը շունչ քաշեց։ Կայծքարերը ընկել էին մինչ տասնութ։ Հուստան ուտում էր շատ ու լուռ։ Ես հետևում էի նրա օրինակին, սակայն, չնայած կերակուրը դուր էր գալիս, ինձ միգուցե ձվի փոշու պատճառով, խորապես դժբախտ էի զգում և, կրծմրծելով շպիկի մեջ ինձ ընկած կրճիկը, հանկարծակի, մինչև ականջներիս ծայրը, երջանկության անհրաժեշտություն զգացի։ Չնայած դառը փորձին ես երջանկություն էի զգում, իմ ողջ հոռետեսությունը ոչինչ չէր կարող անել երջանկության երազանքիս հետ, ես ուզում էի անզուսպ երջանիկ լինել և այդ իսկ պատճառով, մինչ մյուսները բավարարվում էին ձվի փոշիով, վեր կացա, մոտեցա պահարանին, կարծես թե երջանկությունը ինձ հենց այնտեղ էր սպասում, փորփորեցի իմ դարակը և գտա ամենևին էլ ոչ երջանկություն, ոչ, սակայն լուսանկարչական ալբոմիս և դասագրքիս ետևում ես գտա պարոն Ֆայնգոլդի ախտահանիչ միջոցի երկու տոպրակ։ Տոպրակներից մեկի միջից որսացի ոչ թե երջանկություն, ոչ, ոչ, այլ հիմնավորապես ախտահանված իմ խեղճ մայրիկի սուտակե մանյակը, որը շատ տարիներ առաջ ձյան հոտ արձակող ձմռան գիշերով Յան Բրոնսկին հանեց ցուցափեղկի միջից, որտեղ Օսկարը, որն այն ժամանակ դեռ լիովին երջանիկ էր և կարողանում էր ձայնով ապակի կոտրել, մի քիչ առաջ կլոր անցք էր բացել։ Զարդը վերցնելով՝ ես լքեցի բնակարանը, ես նրա մեջ տեսնում էի առաջին աստիճանը դեպի․․․ «Ես ուղղվեցի դեպի», ես գնացի դեպի կայարան, քանի որ մտածում էի, եթե ամեն ինչ ստացվի, այդ դեպքում․․․ հետո ես երկար սակարկեցի․․․ համառ և հրաշալի հասակում էի, որ․․․ սակայն մի թևանին և այն սաքսոնացին, որին չգիտես ինչու բոլորը դատական ատենակալ էին անվանում, շատ լավ գիտակցելով գինը, նույնիսկ չէիին էլ կռահում, թե երջանկության համար որքան հասունացած դարձրեցին իրենք ինձ, երբ խեղճ մայրիկիս մանյակի դիմաց ինձ հանձնեցին բնական կաշվից պորտֆելը և տասնհինգ արկղիկ ամերիկյան «Լաքի աթրայք» տեսակի սիգարետ»։
Ճաշից հետո ես կրկին վերադարձա Բլիկ, իմ ընտանիքի մոտ։ Ես ներկայացրեցի տասնհինգ արկղիկ սիգարետները։ Մի ողջ կարողություն, «Լաքի աթրայք» ամեն փաթեթի մեջ քսան տուփ, ուրիշներին զարմանալու հնարավորություն տվեցի, նրանց մոտեցրի թարմ փաթեթավորված ծխախոտի սարը, ասացի՝ սա ձեզ համար է, սակայն այսօրվանից բարի եղեք ինձ հանգիստ թողնել, հուսով եմ, որ սիգարետները հանգստին արժեն և, դրանից բացի, որպեսզի այսօրվանից և յուրաքանչյուր օր ես ունենամ կերակուրով աման, որն այսօրվանից և յուրաքանչյուր օր ես պատրաստվում եմ պորտֆելիս մեջ դրած տանել իմ աշխատավայրը։ Դուք ձեզ համար ձեր արհեստական մեղրով ու ձեր կայծքարերով երջանիկ եղեք, առանց զայրույթի և առանց կշտամբանքի ասացի ես, իսկ իմ արվեստը այլ կերպ է կոչվելու, իմ արվեստը այժմ գրված կլինի տապանաքարերի վրա կամ, մասնագիտական լեզվով ասած, կլինի նրանց վրա փորագրված։
Քորնեֆը ինձ պրակտիկանտ վերցրեց փաստորեն ամիսը հարյուր ռայխսմարկով։ Դա, կաելի է ասել, որ ընդհանրապես ոչինչ էր, բայցևայնպես, ապագայում նա իմ ծախսը հանեց։ Արդեն մեկ շաբաթ հետո պարզվեց, որ քարահանման կոպիտ աշխատանքների համար իմ ուժը անբավարար է։ Ես պետք է հորատադուրով հարթեցնեի չորստեղանոց գերեզմանի համար հենց նոր քարհանքից բերված բելգիական գրանիտի շերտը և արդեն մեկ ժամ անց կարողացա դժվարությամբ բռնել բրիչը ու անզգայացած ձեռքերով գործի դնել փայտամուրճը։ Քարի կտորի տաշվածքը ես ստիպված եղա թողնել Քորնեֆին այն դեպքում, երբ ինքս, բավականաչափ հմտություն ցուցաբերելով, իրականցրի նուրբ մշակումը, պատրաստեցի սղոցի ատամները, երկու անկյունաքարերի օգնությամբ ընտրեցի անհրաժեշտ մշակվածքը, մեկը մյուսի ետևից անցկացրեցի հանքաշերտերը միացնող չորս անցքերը և հետագա մշակման համար կոտրեցի դոլոմիտե եզրաշերտը։ Եզրի վրա է դրված քառակող չորսուն, նրա վրա՝ «T» տառի տեսքով լայնադիր տախտակը, իսկ տախտակի վրա նստած էի ես, աջ ձեռքով՝ քամահրելով Քորնեֆի առարկությունները, որն ինձ ուզում էր աղջիկ դարձնել՝ փայտե տանձերին, բռնիչներին, երկաթյա փայտամուրճերին ստիպում էի դղրդալ ու շռնդալ, որոտալ և միանգամից իր բոլոր վաթսունչորս ատամներով կրծել ու տրոհելով փոշիացնել քարը․ երջանկությունը, չնայած դա իմ թմբուկը չէր, երջանկությունը, չնայած դա ընդամենը փոխարինող էր։ Սակայն չէ՞ որ լիովին ընդունելի է նաև փոխարինող երջանկությունը, միգուցե այն հենց փոխարինման տեսքով էլ գոյություն ունի, երջանկությունը՝ դա միշտ փոխարինող երջանկություն է, այն նստում է շերտերով․ երջանկություն մարմարից, երջանկություն ավազաքարից, Էլբի ավազաքարից, Մեյնի ավազաքարից, քո ավազաքարը, մեր ավազաքարը, կիրհամերյան երջանկություն, գրենցհամերյան երջանկություն, քո երջանկությունը խեցեքարն է։ Կոփված պողպատը երջանկաբար կրծոտելով՝ խրվում էր դիաբազի մեջ։ Դոլոմիտ, կանաչ երջանկություն։ Եվ փափուկ երջանկություն․ տուֆ։ Խայտաբղետ երջանկություն՝ Լանից։ Ծակոտկեն երջանկություն, բազալտ։ Քարացած երջանկություն՝ Էյֆելից։ Երջանկությունը ժայթքում էր ինչպես լավան հրաբուխից և նստում էր փոշոտ շերտերով ու ճռթճռթում էր իմ ատամների արանքում։
Իմ ձեռքը ամենից երջանիկը դարձավ տպատառերը տաշելիս։ Ես նույնիսկ Քորնեֆին թողեցի ետևում, ինձ վրա վերցրեցի քանդակագործական աշխատանքի զարդաքանդակային մասը․ արջանագիլի տերևներ, մանկական քարերի համար կոտրված վարդեր, արմավենու ճյուղեր, քրիստոնեական խորհրդանիշներ, ինչպես, օրինակ PX<ref>PX ― Քրիստոսի անվան սկզբնատառերը՝ հունարեն</ref> կամ INRI<ref>INRI ― խաչի վրա լատիներեն գրության սկզբնատառերը․ «Հիսուս Նազարեթ Թագավոր Հրեական»։</ref> մատնեքներ, խարիսխներ, կոհակներ, զարդեր, եզրաերեսակներ և կրկնակի եզրաերեսակներ։ Օսկարը ցանկացած գնի գերեզմանաքարերը երջանկացնում էր ամենահնարավոր հատումներով։ Եվ երբ ութժամյա աշխատանքից հետո ես, հենց նոր փայլեցված, սակայն իմ շնչառությունից քրտնած դիաբազի սալաքարի վրա էի թողնում հետևյալ ձևի գրություն․ «Այստեղ Աստծո մեջ է հանգչում իմ թանկագին ամուսինը, նոր տող՝ Մեր բարի հայրը, եղբայրն ու հորեղբայրը, նոր տող Յոզեֆ Էսսետը, նոր տող՝ ծն․ 3.4.1885 մահ․ 22.6.1946 նոր տող՝ «Մահը կյանքի դարպասն է», այդ ժամանակ աչքերովս վերջնական տեքստի վրայով սահելով, ես փոխարինող երջանկություն էի զգում, այսինքն հաճելիորեն երջանիկ էի և շնորհակալ վաթսունմեկ տարեկան հասակում մահացած Յոզեֆ Էսսերին։ Դրա համար կրկին ու կրկին շնորհակալ էի դիաբազի կանաչ ամպիկներին, որոնք վեր էին բարձրանում իմ հատիչի տակ, և իմ շնորհակալությունն էի հայտնում, առանձնահատուկ ջանասիրությամբ Էսսերի գերեզմանաքարի վրա փորագրելով «Օ» տառը, որն առանձնակի սիրելի էր Օսկարին՝ չնայած որ ստացվում էր կլոր ու խնամքով կատարված, սակայն ամեն անգամ մի քիչ ավելի մեծ, քան պետք էր։
Քարտաշի մոտ պրակտիկանտ դարձա մայիսի վերջին, հոկտեմբերի սկզբին Քորնեֆի վրա երկու նոր մկնոռախտ դուրս տվեց, իսկ մենք ստիպված էինք Հետման ու Էլզա Վերբկնեխտների, ծնունդով Ֆրեյթագ, համար պատրաստված կրե պատը հասցնել Հարավային գերեզմանատուն։ Մինչ այդ օրը Քորնեֆը, որը դեռևս իմ ուժերին չէր հավատում, ինձ իր հետ գերեզմանատուն չէր տանում։ Տեղափոխման ժամանակ առավել հաճախ նրան օգնում էր «Յուլիուս Վեբել» ձեռնարկությունից գրեթե խուլ, սակայն մնացածում լիովին բանիմաց մի օգնական։ Իսկ դրա փոխարեն Քորնեֆը երբեք չէր հրաժարվում օգնել, եթե Վեբելի մոտ, որն ամբողջ ութ մարդ էր պահում, աշխատող ձեռքերի պակաս էր զգացվում։ Ես մեկ անգամ չէ, որ գերեզմանատան աշխատանքներում ապարդյուն իմ օգնությունն էի առաջարկում, ինձ ձգում էր այնտեղ չնայած այդ ժամանակաշրջանում գերեզմանատանը որոշում կայացնելու անհրաժեշտություն չկար։ Ի երջանկություն ինձ, սեպտեմբերի սկզբին մոտ Վեբելը դադար չուներ պատվերներից, և այդ իսկ պատճառով մինչև ցրտերի խփելը նա ոչ մի մարդու չէր կարող զիջել։ Այնպես որ՝ ուզես չուզես, Քորնեֆը ստիպված էր օգտվելու իմ ծառայություններից։
Մենք երկուսով կրե սալաքարը մեր եռանիվ բեռնատարի ետևի մասին մոտ գցեցինք, հետո այն դրեցինք գլորանների վրա, գլորեցինք թափք, կողքին հարմարեցրինք պատվանդան, եզրերը պաշտպանեցինք թղթե դատարկ պարկերով, բարձեցինք գործիքները, ցեմենտը, ավազը, խիճը, բեռնաթափման համար գլորաններն ու արկղերը, ես փակեցի թափքի ետևի իջեցված կողը, իսկ Քորնեֆը նստել էր ղեկին ու գոռում էր․
― Էյ, տղա, արագ շարժվիր, վերցրու քո ափսեներն ու ներս մտիր։
Հիվանդանոցային տարածքի դանդաղ շրջանցում։ Կենտրոնական մուտքի մոտ քույրական խալաթների սպիտակ ամպիկներ։ Դրանց մեջ՝ իմ մի ծանոթուհին՝ քույր Գերթրուդը։ Ես ձեռքով եմ անում նրան, նա ի պատասխան թափ է տալիս ձեռքը, երջանկություն է, մտածում եմ ինքս ինձ, կրկին կամ դեռևս նրան պետք է թերևս հրավիրել։ Ճիշտ է, այժմ արդեն ես չեմ տեսնում նրան, որովհետև մենք արդեն գնում ենք Հռենոսի ուղղությամբ, ինչ֊որ տեղ հրավիրել՝ ուղղությունը դեպի Համմ՝ միգուցե կինո կամ թատրոն, Գրյունդգենսին տեսնելու, ահա արդեն այն դեղին աղյուսե շենքն իր ողջույնն է հղում, այո, այո, հրավիրել, պարտադիր չէ թատրոն, դիակիզարանը դուրս է թողնում իր ծուխը կիսամերկ ծառերի վրայով, իսկ ինչպե՞ս եք դուք կարծում, քույր Գերթրուդ, եթե մեկ անգամ, բազմազանության համար։ Ուրիշ գերեզմանատուն, ուրիշ արհեստանոցներ․ գլխավոր դարպասների դիմաց պատվո շրջան՝ քույր Գերթրուդի պատվին․ «Բոյց ու Կրանիխ», «Փոթրգիսերի բնական պարտիզպանություն։ Հոքքելն»։ Ստուգում դարպասների մոտ, գերեզմանատուն թափանցելը ամենևին էլ այդքան հեշտ չէ, համազգեստային գլխարկով աշխատակից, կրաքար երկու հոգու գերեզմանի համար, յոթանասունիններորդ համարը, ութերորդ մաս, Վեբկնեխտ Հերման, ձեռքը դեպի համազգեստային գլխարկի հովհարը, ափսեներով կերակուրը տաքացնելու համար տալ դիակիզարան, իսկ դիահերձարանի առջև կանգնած է նա ինքը՝ Լես Խենթուկը։ Ես Քորնեֆին հարցրեցի․
― Պատահաբար սա, որ սպիտակ ձեռնոցներով է, Լեո Խենթուկը չէ՞։
Քորնեֆը իր պարանոցի մկնորախտերին ձեռք տալով․
― Սա Վիլհելմ Փսլնքոտն է, այլ ոչ թե մի ինչ֊որ Լեո, և նա այստեղ է ապրում։
Կարո՞ղ էի այրդյոք նման պատասխանով բավարարվել։ Չէ՞ որ ես նախկինում ինքս էի եղել Դանցիգում, իսկ այժմ ես Դյուսելդորֆում եմ, բայց ինձ առաջվա պես Օսկար են անվանում։
Մեզ մոտ, գերեզմանատներին կից, կար մի սրա նմանը, և տեսքն էլ այսպիսին էր, իսկ անվանում էին նրան ուղղակի Լեո Խենթուկ, սակայն հենց ամենասկզբում, երբ նրան ուղղակի Լեո էին կոչում, նա սովորում էր հոգևոր գիմնազիայում։
Քորնեֆը՝ ձախ ձեռքը մկնոռախտի վրա, աջը՝ դիակիզարանի դիմաց, պտտում է ղեկը․
― Եվ նույնիսկ շատ հնարավոր է։ Ես լիքը մարդիկ գիտեմ, որոնք բոլորը այսպիսի տեսք ունեն և բոլորը եղել էին սեմինարիաներում, իսկ այժմ ահա ապրում են գերեզմանատանը և այլ կերպ են անվանվում։ Սրա անունը Վիլհելմ Փսլնքոտ է։
Մենք անցանք Վիլհելմի կողքով։ Նա սպիտակ ձեռնոցով ողջունեց մեզ, և ես Հարավային գերեզմանատանը ինձ զգացի ինչպես տանը։
Հոկտեմբեր, գերեզմանատան ուղիներ, հողը կորցնում է մազերն ու ատամները, ես ուզում եմ ասել, որ դեղին տերևները, վերևից ներքև օրորվելով, անդադար լողում են։ Հանգստություն, թռչուններ, անցորդներ, բեռնատարի շարժիչը աշխատում է, մեզ քաշում դեպի ութերորդ մասը։ Մինչև ութերորդը դեռ շատ հեռու է, ճանապարհին՝ ցնցուղներով ու թոռներով լի ծեր կանայք, արևը շվեդական սև գրանիտի վրա է, կոթողներ, կոտրված սյուներ և, կամ էլ, պատերազմի իրական հետքեր, կանաչով պատված հրեշտակ, դեղձենու կամ էլ դրան նման ուրիշ բուսականության ետևում, կինը, կարծես սեփական մարմարի փայլից կուրացած, մարմարյա ձեռքով պատնեշել է աչքերը։ Քարե սանդալներով Քրիստոսը օրհնում է կնձենիներին և ևս մեկ Քրիստոս, չորրորդ հատվածում, այս մեկը կեչիներին է օրհնում։ Չարրորդ ու հինգերորդ հատվածների միջտեղի ծառուղում վերամբարձ մտքեր․ դե, ասենք ծովի մասին։ Եվ այդ ծովը, ի թիվս այլ ընծաների, ափ է նետում ինչ֊որ մեկի մարմինը։ Սոպոտի ծովային նավակառանումից՝ ջութակի ձայներ և, ի օգուտ պատերազմում կուրացածների, հրավառություն կազմակերպելու անվստահ փորձեր։ Որպես Օսկար և որպես երեք տարեկան՝ ես խոնարհվում եմ նրա առջև, ինչը ալիքները նետել են ափ, հուսով եմ, որ դա Մարիան է կամ միգուցե Գերթրուդը, որին ի վերջո պետք էր ինչ֊որ տեղ հրավիրել։ Սակայն դա չքնաղ Լյուցիան չէ, գունատ Լյուցիան, ինչի մասին տեղեկացրեց և ինչը հաստատեց ավարտված հրավառությունը։ Եվ նրա հագին, ինչպես ամեն անգամ, երբ նա չար ծրագիր էր նախապատրաստում, իր բերխտեսգադենյան գործված ժակետն էր։ Ես նրա վրայից հանում եմ այդ բուրդը, բուրդը թաց է, թաց է նաև բլուզը, որը նա հագնում է ժակետի տակից, իմ աչքերի առջև կրկին ծաղկում է բերխտեսգադենյան ժակետը և լրիվ վերջին մոտ, երբ հրավառությունն արդեն ամբողջապես ուժասպառ է եղել և մնացել են միայն ջութակները, ես բրդի տակ, բրդի վրա, բրդի մեջ՝ սպորտային Ա․Ն․Դ․ շապիկի մեջ հայտնաբերում եմ նրա սիրտը, Լյուցիայի սիրտը։ Սառը և փոքր գերեզմանաքարը, իսկ քարի վրա՝ գրություն․ «Այստեղ հանգչում է Օսկարը֊այստեղ հանգչում է Օսկարը֊այստեղ հանգչում է Օսկարը․․․»։
― Մի քնիր, տղա, ― Քորնեֆը ընդհատեց իմ չքնաղ, ծովի կողմից բերված, հրավառությամբ լուսավորված մտքերը։ Մենք թեքվեցինք ձախ, և ութերորդ հատվածը, որը դեռ ամենևին յուրացված չէր, փռվեց մեր դիմաց առանց ծառերի ու հատուկենտ գերեզմաններով, սոված ու տափակ։ Այդ միապաղաղության մեջ հստակ առանձնանում էին իրենց լրիվ նոր լինելու պատճառով բոլորովին չխնամված վերջին հինգ գերեզմանները․ թրջված, անձրևով լվացված, դեղնած տերևներով ծաղկեպսակների թփով սարեր։
Չորրորդ շարքի սկզբում, որն ընդհուպ կպած էր յոթերորդ հատվածին, որտեղ մի քանի արագ աճող երիտասարդ ծառեր, իսկ դրանցից բացի հավասար շարքերով մեծ մասամբ սիլեզյան մարմարից միայնակ սալաքարեր կային, մենք բավականին հեշտությամբ գտանք յոթանասունինը համարը։ Մենք ետևի կողմից մոտեցանք յոթանասունիններորդին, իջեցրինք գործիքները, ցեմենտը, խիճը, ավազը, պատվանդանը և կրե պատը, որը փոքր֊ինչ ճարպոտ փայլ ուներ։
Երբ մենք սալաքարը գլորեցինք տակդիրի գերանների վրա, բեռնատարը մի քիչ վեր֊վեր թռավ։ Քորնեֆը դուրս քաշեց գլխավերևների ժամանակավոր փայտե խաչը, որի սյան վրա շեղակի գրված էր․ «Հ․Վեբկնեխտ և Է․ Վեբկնեխտ», կարգադրեց իրեն տալ բահը և սկսեց գերեզմանոցային օրենքների համաձայն բետոնե սյուների համար փոսեր փորել մեկ մետր վաթսուն սանտիմետր խորությամբ։ Իսկ ես այդ ընթացքում ջուր էի բերում յոթերորդ հատված, բետոնի շաղախ պատրաստեցի և ամեն ինչ հասցրեցի ավարտել, երբ, մեկ մետր հիուն խորանալով, նա ասաց․ «Բավական է», ինչից հետո ես կարող էի զբաղվել երկու փոսերի տափանումով, իսկ Քերնեֆը փնչացնելով նստել էր կրաքարե սալաքարի վրա և ձեռքերը ետ տարած՝ շփում էր մկնոռախտերը։
― Շուտով պատրաստ կլինեն, ես հոտառությամբ եմ զգում, երբ նրանք պատրաստ են և ասում են վերջակետ։
Ես արդեն չէի տափանում, ամեն ինչ տափանել էի և այդ ընթացքում ոչինչ չէի մտածել։ Յոթերորդ հատվածից ութերորդ հատվածի միջով սողալով դեպի իններորդ հատված էր մտնում բողոքական թաղումը։ Երբ նրանք, մեզնից երեք շարք այն կողմ, անցան մեր մոտով, Քորնեֆը սահելով իջավ սալաքարի վրայից, և գերեզմանոցային կանոնների համաձայն, մենք հանեցինք մեր գլխարկները, ծխական քահանայից սկսած և ընդհուպ մինչև ամենամոտ ազգականները։ Դագաղի ետևից լրիվ միայնակ գնում էր մի փոքրիկ, սև, ծուռ կողով կին։ Այնուհետև գալիս էր ավելի բարձրահասակ ու խոշոր ժողովուրդը։
― Դու միայնակ դուռը չես կարող փակել, ― իմ կողքին տնքաց Քորնեֆը։ ― Երևում է, որ նրանք բոլորով ավելի շուտ դուրս կգան, քան մենք կտեղադրենք պատը։
Այնինչ թաղման թափորը հասել էր իններորդ հատվածին, կուտակվել էր մի տեղ և իր որովայնից դուրս էր մղում թռչելով ներթափանցող և նստվածք տվող քահանայի խոսքը։ Այժմ մենք կարող էինք գերեզմանախարիսխը դնել հիմքի վրա, որովհետև բետոնը կպել է։ Սակայն Քորնեֆը փորի վրա լայնքով պառկեց սալաքարի վրա, գլխարկը մտցրեց իր ճակատի ու քարի միջև, ծոծրակը բացելով՝ ետ տարավ բաճկոնի ու վերնաշապիկի օձիգները, իսկ համար ինը հատվածից այդ ընթացքում տեղեկացրեցին հանգուցյալի կյանքից առանձին մանրամասների մասին։ Ես ստիպված էի ոչ միայն բարձրանալ կավաքարե պատի վրա, ես դեռ ստիպված եղա ետևից բարձրանալ Քորնեֆի վրա, և այդ ժամանակ հասկացա, թե ինչն է բանը․ դրանք միանգամից երկուսն էին։ Չափից մեծ ծաղկեպսակով ինչ֊որ մի ուշացած տիպ սլանում էր դեպի իններորդ հատվածը՝ դանդաղորեն իր վերջին մոտեցող քարոզին ընդառաջ։ Սպեղանին պոկելով՝ ես հաճարենու տերևով սրբեցի իխտիոլի քսուկի հետքերը և տեսա մոտավորապես նույն չափսերի սևաշագանակագույն գունավորում ունեցող ու դեղնին խփող երկու կոշտուկները։ «Աղոթենք, եղբայրներ», ― ինձ հասավ իններորդ հատվածից։ Ես դա ընկալեցի որպես նախանշան, գլուխս խոնարհեցի դեպի ուսս, սեղմեցի ու քաշեցի, բութ մատներովս հաճարենու տերևներ սեղմելով «Հայր մեր»․․․, Քորնեֆը ատամներով կրճտացնում էր․ «Դե դու մի սեղմիր, այլ քաշիր․․․», ես զգում էի։ «․․․անունը քո»․ Քորնեֆին հաջողվում էր նույնիսկ աղոթել։ «Եղիցի արքայություն քո․․․»։ Եվ այստեղ ես այնուամենայնիվ սեղմեցի, որովհետև ձգելը չէր օգնում։ «Եղիցի կամք քո․․․»։ Զարմանալի է, որ պայթուն չհետևեց։ Եվ մեկ անգամ ևս․ «․․․և տուր մեզ այսօր․․․»։ Քորնեֆը կրկին միացավ տեքստին․ «Ավելի լավ ստացվեց, քան ես հույս ունեի»։
«Ուժը և փառքը և ամրոցը»։ Ես հանեցի խայտաբղետ մնացորդները։ Ես մեկ անգամ ևս քաշեցի, Քորնեֆը՝ «ամեն», ևս մեկ անգամ սեղմեցի՝ «ամեն», իսկ երբ իններորդ հատվածում անցան ցավակցություններին, Քորնեֆը դեռ էլի շարունակում էր կրկնել «ամեն» և փորի վրա պառկել էր սալաքարի վրա և թեթևացած տնքում էր․ «ամեն» և նաև «Իսկ պատվանդանի համար քեզ մոտ բետոն մնացե՞լ է»։ Բետոն ինձ մոտ մնացել էր, իսկ նա՝ «ամեն»։
Վերջին մի քանի բահը ես լցրեցի որպես երկու սյուների միջև միացում։ Այդ ժամանակ Քորնեֆը ցած սահեց սալաքարից և Օսկարին խնդրեց ցույց տալ իրեն զույգ մկնոռախտների պարունակության գույներով ներկված աշնանային ձևով խայտաբղետ հաճարենու տերևները։ Մենք դրեցինք մեր գլխարկները, ձեռքներս դրեցինք սալաքարի վրա և տեղադրեցինք Պարոն Հերման Վեբկնեխտի ու Էլզա Վեբկնեխտի (ծնունդով Ֆրայտագ) հուշարձանը, իսկ թաղման թափորը այդ ընթացքում դանդաղ լքում էր համար իններորդ հատվածը։
===«Ֆորտունա Նորդ»===
Այդ ժամանակ գերեզմանի վրա հուշարձան դնել կարող էին իրենց թույլ տալ միայն այն մարդիկ, որոնք երկրի մակերեսի վրա ինչ֊որ արժեքավոր բան էին թողել։ Ընդ որում, պարտադիր չէ, որ դա լիներ ադամանդ, արմունկի երկարության մարգարտյա փետրամանյակ։ Հինգ հարյուր կիլոգրամ կարտոֆիլի դիմաց կարելի էր պատշաճ չափերի մեկ կտորից կազմված գրենցհայմերյան խեցաքար ձեռք բերել։ Երեք մասից բաղկացած երկու կոստյումի կտոր էր մեզ ապահովում եռակի պատվանդանի վրա բելգիական գրանիտից կրկնակի գերեզմանի հուշարձանը։ Դերձակի այրին, որը կտոր ուներ, դոլոմիտից եզրազարդի համար մեզ առաջարկեց նաև կտորը բերել աշխատավայր, քանի որ նա մինչ օրս ենթավարպետ էր պահում։ Ահա այդպես ստացվեց, որ աշխատանքից հետո Քորնեֆը ու ես տասը համարով մեկնեցինք Շտոկումի կողմը, ներկայացանք այրի Լենետին և թույլ տվեցինք, որ նա մեր չափսերը վերցնի։ Օսկարը, ինչն ինքնըստինքյան բավականին ծիծաղելի է, մինչ այդ ժամանակ հագնում էր Մարիայի կողմից վերակարված հակատանկային դասակի մարտիկի համազգեստ, սակայն բաճկոնը, չնայած որ Մարիան վերակարել էր կոճակները, միևնույն է, իմ ոչ ստանդարտ չափերի պատճառով կրծքի մասում չէր կոճկվում։
Ենթավարպետը, որին այրին Անտոն Լենետ էր անվանում, չափսովս ինձ համար բարակ, գծավոր, մուգ կապույտ բրդից կոստյում կարեց, միակողմ կոճակներով, մոխրագորշ աստառով, ուսերը լավ էին։ Սակայն, որպեսզի կեղծ պատկերացումներ չստեղծեմ՝ թերի էին ձևավորված, կուզս ամենևին քողարկված չէր, այլ հակառակը, զուսպ ընդգծված էր, շալվարս ծալքերով էր՝ չնայած շատ լայն էր․ հագուստի մեջ ինձ համար միշտ որպես օրինակ էր մնում իմ պճնագեղ խրատատու Բեբրան։ Այդ իսկ պատճառով՝ գոտու համար ոչ մի հանգույց, իսկ դրա փոխարեն շալվարակալների համար կոճակներ, ժիլետը ետևից փայլուն, առջևից փայլատ, աստառը՝ թեյի վարդ։ Այդ ամենի վրա անհրաժեշտ եղավ հինգ չափսափորձում։ Երբ դեռ ենթավարպետը նստած էր Քորնեֆի համար երկկողմ կոճակներով ու ինձ համար միակողմ կոճակներով կոստյումների վրա, մի կոշկակարի հարկավոր եղավ քարե մեծաղյուս քառասուներեք թվի ռումբերի տակ զոհված իր կնոջ համար։ Սկզբում նա պատրաստվում էր խաբեբայաբար մեզ արդյունաբերական ապրանքների կտրոններ տալ, սակայն մենք ապրանք ուզեցինք։ Սիլեզյան մարմարից արհեստական քարե եզրազարդով պատրաստի աշխատանքը գերեզմանատուն փոխադրելու համար Քորնեֆը ստացավ մի զույգ մուգ շագանակագույն կոշիկ և մի զույգ կաշվե ներբաններով տնային կոշիկ, իսկ ինձ համար ճարվեց մի զույգ սև, թեկուզ և հնաոճ, սակայն դրա փոխարեն զարմանալիորեն փափուկ, քուղակապերով սապոգներ։ Չափսը երեսունհինգ, դրանք իմ թույլ ոտքերին նրբաճաշակ կայունություն հաղորդեցին։
Իսկ ահա վերնաշապիկներիս հարցը հոգաց Մարիան, որի համար ես կշեռքի նժարի վրա արհեստական մեղրի դիմաց մի կապուկ ռայխսմարկ դրեցի։
― Ասա, դու չէի՞ր կարող ինձ համար երկու սպիտակ վերնաշապիկ գնել, մեկը՝ բարակ գծերով, մեկ հատ բաց մոխրագույն և մեկ շագանակի գույնի փողկապ։ Ինչ֊որ կմնա, թող լինի փոքրիկ Կուրտի կամ քեզ համար, սիրելի Մարիա, թե չէ քո մասին դու երբեք չես էլ մտածում, անընդհատ մյուսների ու մյուսների մասին։
Եվ քանի որ ինձ համակեց նման մեծահոգի բանաստեղծությունը, ես հընթացա Հուստային իսկական եղջուրե բռնակով անրևանոց նվիրեցի և ալտենբուրգյան սկատի համար խաղաթղթերի գրեթե նոր մի կապուկ, քանի որ նա շատ էր սիրում խաղաթղթերը դասավորել, սակայն շատ չէր սիրում խաղաթղթերը հարևաններից փոխ վերցնել, եթե ցանկություն էր ունենում խաղաթղթերին հարցնել, թե ի վերջո երբ կվերադառնա Քյոստները։
Մարիան շտապեց կատարել իմ առաջադրանքը, իսկ մնացած գումարով, և բավականին մեծ, իր համար թիկնոց գնեց, փոքրիկ Կուրտի համար՝ արհեստական կաշվից դպրոցական պայուսակ, որն իր ողջ անճոռնիությամբ հաներձ, լիովին կարող էր ծառայել մինչև լավագույն ժամանակները։ Վերնաշապիկներին ու փողկապներին Մարիան ավելացրել էր երեք զույգ մոխրագույն գուլպա, որոնք ես լրիվ մոռացել էի նրան պատվիրել։
Երբ Քորնեֆն ու Օսկարը եկան պատրաստի կոստյումները ստանալու, մենք շփոթված և միաժամանակ մեկս մյուսիս վրա խորը տպավորություն թողնելով, արհեստանոցի հայելու առջև իրար դիմաց կանգնած քարացանք։ Քորնեֆը նույնիսկ չէր համարձակվում շարժել իր մկնորախտից սպիներով պատված պարանոցը։ Ուսերը իջեցնելով՝ նա կախ գցեց ձեռքերը և փորձեց ուղղել մշտապես ծռված ծնկները։ Իսկ ինձ, նամանավանդ երբ ես ձեռքերս ծալում էի կրծքիս վրա, դրանով իսկ մեծացնելով իմ վերին լայնակի չափսերը, աջ, թույլ ոտքս որպես հենարան առաջ դնելով, իսկ ձախը այնպես անփութորեն խաղացնում էի, նոր հագուստները մի ինչ֊որ ինտելեկտուալ դիվային բան էին հաղորդում։ Քորնեֆին ժպտալով և նրա լուռ հիացմունքից հաճույք ստանալով՝ մոտեցա հայելուն, ես կանգնել էի հարթության դիմաց, որն իմ հայելային անդրադարձը այնքան մոտիկ էր ներառել, որ կարող էր նրան համբուրել, սակայն շունչ արձակեցի ինձ վրա և կարծես իմիջիայլոց ասացի․
― Հելլո, Օսկար։ Իսկ այժմ քեզ փողկապ է պետք։
Երբ մեկ շաբաթ անց, կիրակի օրը, ճաշից հետո, ես ոտքս ներս դրեցի քաղաքային հիվանդանոցի շեմից և այցի գնացի իմ քույրերին, ինձ ներկայացնելով իմ բոլոր լավագույն կողմերով՝ իմ հագին արդեն նոր, սնափառ, պերճաշուք՝ մարգարիտով արծաթավուն փողկապ կար։
Բարի աղջիկները կորցրեցին խոսելու ունակությունը, երբ տեսան, թե ինչպես եմ նստել քույրերի սենյակում։ Դա քառասունյոթի ամռան վերջն էր։ Ես փորձված ձևով ձեռքերս խաչել էի կրծքիս՝ կաշվե ձեռնոցներիս հետ խաղալով։ Քարհատի մոտ արդեն մեկ տարուց ավելի էր, ինչ ես որպես պրակտիկանտ ու մատնեքի վարպետ էի աշխատում։ Ես ոտքս ոտքիս էի գցել՝ սակայն չմոռանալով հոգ տանել շալվարիս ծալքերի մասին։ Բարի Հուստան այնպես հոգ տարավ դերձակի այդ արվեստի ստեղծագործության մասին, կարծես այն պատրաստված էր Քյոստների համար, որը կվերադառնա և ամեն ինչ այստեղ կփոխի։ Քույր Հելմտրուդը ցանկացավ կտորը շոշափել և ոչ թե ուղղակի ուզում էր, այլ նաև շոշափեց։ Քառասունյոթ թվի գարնանը ես փոքրիկ Կուրտի համար, երբ մենք ձվի տնական լիկյորով ու փխրուն կարկանդակներով՝ բաղադրությունը այսպիսին է․ պետք է վերցնել․․․ նշեցինք նրա ծննդյան յոթերորդ տարեդարձը, գնեցի մկնամոխրագույն բրդե վերարկու։ Քույրերին, նրանց միացավ նաև Գերթրուդը՝ ես կոնֆետներ հյուրասիրեցի, որն ինձ բերել էր դիաբազե սալաքարը՝ քսան կիլոգրամ չմաքրված շաքարից բացի։ Իմ կարծիքով, փոքրիկ Կուրտը չափից դուրս հաճույքով էր գնում դպրոց։ Ուսուցչուհին, դեռևս ուժասպառ չէր եղել ու ոչնչով չէր հիշեցնում տիկին Շպոլենհաուերին, նրան շատ էր գովում, ասում էր, որ նա լուսավոր գլուխ ունի, սակայն որ նա չափից դուրս լուրջ է։ Ինչպես են կարողանում ուրախանալ բուժքույրերը, երբ նրանց կոնֆետ են հյուրասիրում։ Կարճ ժամանակով սենյակում քույր Գերթրուդի հետ առանձին մնալով ես հետաքրքրվեցի, թե որ կիրակիներին է նա ազատ։
― Օրինակ, դե հենց այսօր։ Ես հինգին եմ ավարտում։ Սակայն չէ՞ որ քաղաքում ոչ մի հետաքրքիր բան չկա էլ, ― սաստիկ ափսոսանք հայտնեց քույր Գերթրուդը։
Ես գտնում էի, որ արժե այնուամենայնիվ փորձել։ Սկզբում նա նույնիսկ չէր էլ ուզում փորձել, այլ ուզում էր գոնե մեկ անգամ, ինչպես հարկն է, քնել։ Այդ ժամանակ ես դեն նետեցի ավելորդաբանությունները, բարձրաձայն հայտնեցի իմ հրավերքը, և քանի որ նա դեռևս չէր կարողանում որոշում կայացնել, բացատրեցի խորհրդավոր բառերով․
― Մի քիչ նախաձեռնություն, քույր Գերթրուդ։ Կյանքում մեկ անգամ ես երիտասարդ լինում։ Իսկ թխվածքների կտրոնների գործը գլուխ կբերենք։
Ասածս ընդգծելով՝ ես թեթևակի թխկացրեցի իմ ծոցագրպանին, նրան էլ կոնֆետներ առաջարկեցի և տարօրինակ ձևով փոքր֊ինչ վախեցա, երբ մի փոքր կոպիտ վեստֆալուհին, որը, ճիշտն ասած, ամենևին էլ իմ ճաշակով չէր, դեմքով դեպի դեղերի արկղիկը շրջվելով, թոթովեց․
― Դե, եթե դուք այդպես եք մտածում, այդ դեպքում՝ լավ։ Ասենք, վեցին, սակայն ոչ այստեղ, այլ, ասենք, Կորնելիուսպլացում։
Ես ինքս էլ երբեք քույր Գերթրուդից ճեմասրահում կամ կամ գլխավոր մուտքի դիմաց ժամադրություն չէի պահանջել։ Ահա թե ինչու ժամը վեցին սպասում էի նրան այդ ժամանակ դեռևս պատերազմից հետո չվերանորոգված և ընդհանրապես ժամանակ ցույց չտվող Կոռնելիուսպլացի ժամացույցի տակ։ Նա եկավ րոպեի ճշտությամբ, ինչը կարող էի տեսնել ոչ այնքան թանկարժեք գրպանի ժամացույցի օգնությամբ, որը մեկ֊երկու շաբաթ առաջ էի ձեռք բերել։ Ես նրան նույնիսկ անմիջապես էլ չճանաչեցի, քանզի եթե ես հասցնեի նրան տեսնել, երբ դիմացի կանգառում, այդտեղից մոտ հիսուն քայլի վրա, իջնում էր տրամվայից, ապա կթաքնվեի ու խորը հիասթափությամբ լի կփախչեի, քանզի քույր Գերթրուդը ներկայացավ ոչ թե որպես քույր Գերթրուդ, ոչ թե խաչ պատկերող բրոշը կրծքին, սպիտակ վերնազգեստով, այլ որպես ամենասովորական, էժանագին ճաշակի անհրապույր հագուստ հագած ֆրոյլայն Գերթրուդ Վիլմս՝ Համմից կամ Դորթմուդից կամ Դորթմունդի ու Համմի միջև ընկած էլի ինչ֊որ տեղից։
Նա իմ հիասթափությունը չնկատեց, այլ դրա փոխարեն տեղեկացրեց, որ քիչ էր մնում ուշանար, որովհետև ավագ քույրը, զուտ վնասարարությունից դրդված, ժամը հինգին մոտ իրեն ինչ֊որ առաջադրանք էր տվել։
― Եվ այսպես, քույր Գերթրուդ, դուք թույլ կտա՞ք, որ ես նախաձեռնություն դրսևորեմ։ Միգուցե, սկսենք ամենահասարակից՝ սրճարանից, իսկ հետո՝ ի՞նչ եք դուք ուզում․ գուցե կինո՞։ Թատրոնի տոմս արդեն չի ճարվի, իսկ միգուցե, ընդհանրապես ուղղակի գնանք պարենք։
―Այո֊այո, գնանք պարելու, ― հրճվեց նա և միայն ուշացումով, իր վախը դժվարությամբ թաքցնելով, հանկարծ հիշեց, որ որպես պարընկեր, ես՝ չնայած լավ հագնված, մնացածում աներևակայելի երևույթ եմ ներկայացնում։
Ոչ առանց չարախնդության, ախր ինչո՞ւ, ինչու նա չեկավ իմ կողմից այդքան բարձր գնահատվող քույրական խալաթով, ես աջակցեցի նրա կողմից արդեն հավանության արժանացած ծրագրին, և նա երևակայության անբավարարության պատճառով շուտով մոռացավ իր բոլոր երկյուղները, ինձ հետ միասին կերավ, ես մի կտոր՝ նա երեք կտոր տորթ, որը հավանաբար թխված էր ցեմենտից։ Այնուհետև, այն բանից հետո, երբ ես կտրոններով ու կանխիկ գումարով վճարեցի, Վերխանի մոտի Կոխում ինձ հետ միասին նստեց տրամվայ, որը մինչև Հերեզհայմ էր գնում, քանի որ, եթե հավատանք Քորնեֆի խոսքերին, Գրաֆենբերգից այն կողմ ամենուրեք պատ էր։
Ճանապարհի վերջին կտորը՝ դեպի սար, քանի որ վերջին կանգառը հենց վերելքից առաջ էր, մենք ոտքով հաղթահարեցինք։ Սեպտեմբերյան երեկոն կարծես պատվերով էր։ Գերթրուդի փայտե սանդալները, այդպիսիք կան ազատ վաճառքում, կտկտացնում էին գերանի մոտի ջրաղացի պես։ Դա ինձ ուրախ տրամադրություն հաղորդեց։ Սարից իջնող մարդիկ, բոլորը շրջվում ու մեր ետևից էին նայում։ Օրիորդ Գերթրուդը շատ էր ամաչում, իսկ ես սովոր էի դրան և ուշադրություն չէի դարձնում։
― Դե, եթե այդչափ գռեհկանայի, այդ իմ կտրոններով էին վճարվել փոքրիկ Կուրտի հրուշակեղենի սրճարանում երեք կտոր տորթերը։
Պարասրահը «Վեդիգ« էր կոչվում և դրանից բացի կրում էր լրացուցիչ «Առյուծի ամրոց» անունը։ Դրամարկղի մոտ մեզ դիմավորեց քմծիծղը, իսկ երբ մենք ներս մտանք՝ մեր կողմը շրջված գլուխները։ Քույր Գերթրուդը իր քաղաքացիական հագուստով պատրաստ էր ամոթից այրվել և քիչ մնաց ոտքը ծալովի աթոռին կպչելուց ընկներ, եթե ես մատուցողի հետ միասին չհասցնեի նրան բռնել։ Հենց նա էլ մեզ տարավ դեպի պարահրապարակին մոտ սեղանը, և ես մեր երկուսի համար պատվիրեցի մեկական բաժակ սառը բան։ Ընդ որում՝ ցածր ձայնով, որպեսզի մատուցողից բացի ոչ ոք չկարողանա լսել, ավելացրեցի․ «Խնդրում եմ, իր լրացումով»։
Ըստ էության «Առյուծի ամրոցը» բաղկացած էր մեկ դահլիճից, որտեղ նախկինում, հավանաբար, ձիավարության դպրոց էր տեղակայված։ Նախկին դիմակահանդեսից մնացած թղթե օձերի ու ծաղկաշղթաների օգնությամբ հաջողվել էր ինչ֊որ կերպ քողարկել վերևի մասը, այսինքն՝ բավականին աղտոտված֊սևացած առաստաղը։ Կիսակույր և ներկված լապտերները պտտվում էին, երիտասարդ, հաճախ բավականին պերճաշուք վերավաճառողների հարթ սանրված մազերի ու աղջիկների, որոնք բոլորը ակնհայտորեն ճանաչում էին իրար, նրբադիպակե բլուզների վրա լուսնային ստվեր գցելով։
Երբ մատուցեցին կցորդով սառը ըմպելիքը, ես մատուցողից տասը ամերիկյան սիգարետներ հայթայթեցի, մեկը առաջարկեցի քույր Գերթրուդին, մեկը՝ մատուցողին, որն այն անմիջապես մտցրեց ականջի ետևը և, նախապես իմ ընկերուհուն կրակ տալով, հանեցի Օսկարի սաթե ծխափողը, որպեսզի կիսով չափ, սակայն ոչ ավելին, «Քեմել» ծխի։ Կողքի սեղանի շուրջ անհանգստությունը հանդարտվեց։ Քույր Գերթրուդը համարձակվեց աչքերը բարձրացնել։ Եվ երբ ես մոխրամանի մեջ հանգցրեցի դեռևս բավականին մեծ սիգարետս, քույր Գերթրուդը արհեստավարժ շարժումով այն վերցրեց և մտցրեց իր վանդակավոր պայուսակի մեջ։
― Դորթմունդի իմ փեսացուի համար է, ― բացատրեց նա, ― նա ուղղակի խելագարի նման է ծխում։
Ես ուրախացա, որ պարտավոր չեմ նրա փեսացուն լինել և նաև, որ երաժշտությունը սկսվեց։
Հինգ հոգիանոց ջազը սկսեց «Do not Fence me in»֊ը։<ref>Մեր միջև պատնեշ մի ստեղծիր (անգլ):</ref> Կաուչուկե ընթացքով շեղությամբ պարահրապարակի միջով շտապող տղամարդիկ ճանապարհին իրար չբախվեցին և իրենց հետ տարան աղջիկներին, որոնք, տեղներից վեր կենալով, իրենց պայուսակները ի պահպանություն հանձնում էին ընկերուհիներին։
Հրապարակի վրա արդեն մի քանի զույգեր էին հայտնվել, որոնք պարում էին բավականին հեշտ, կարծես պարային դպրոցից հետո։
Շարժման մեջ մտան բավականին շատ մաստակի փոքրիկ տուփեր, որոշ տղաներ նույնիսկ մի քանի տակտով ընդհատում էին պարը և տեղում անշտապ ոտքերը շարժող իրենց աղջիկների ուսերից բռնելով՝ հռենոսյան բարբառով անգլիական բառերը թթխմորի դերով էին օգտագործում։ Մինչ զույգերը կրկին կսկսեին պարել, փոքրիկ տուփերը ձեռքից ձեռք էին անցնում․ լավ վերավաճառողը առանց ընդմիջման է աշխատում։ Մենք այդ պարը բաց թողեցինք, հաջորդը, ֆոքսը՝ նույնպես։ Ժամանակ առ ժամանակ Օսկարը նայում էր տղամարդկանց ոտքերին, հետո, երբ խումբը նվագեց «Ռոզամունդան», հրավիրեցի քույր Գերթրուդին, որը վճռականապես չգիտեր, թե որ աշխրհում է ինքը։
Վերհիշելով Յան Բրոնսկու պարարվեստը՝ ես, չնայած որ երկու գլուխ ցածր էի քույր Գերթրուդից ու գիտակցում էի մեր զույգի գրոտեսկային տեսքը, նույնիսկ այդ տեսքը ընդգծելու ցանկություն ունեցա և այդ իսկ պատճառով որոշեցի սկսել ուանստեպից։ Ես բռնել էի նրա ազդրերից, նա մեղմաբարո թույլ էր տալիս իրեն տանել, ափս շրջել էի դուրս, այտովս գրեթե հպվելով նրա բլուզին, ձեռքիս տակ զգում էի երեսուն տոկոսանոց բուրդը, ամրակազմ քույր Գերթրուդին թիկունքով առաջ էի հրում, փորձում էի գնալ նրա հետքերով, մեր չճկվող դաստակները տարա դեպի ձախ և դրանով մեզ համար ավելի շատ տեղ պահանջեցի՝ շարժվելով դահլիճի մի անկյունից դեպի մյուսը։ Նույնիսկ ավելի լավ ստացվեց, քան ես կարող էի հուսալ։ Ես տարատեսակությունների համարձակություն ունեցա, վերևում բլուզին չէի դավաճանում, իսկ ներքևում նրա կայուն ու հուսալի ազդրերից վազում էի մեկ ձախ, մեկ աջ, ես նրան պարացրեցի, պարելով հոգնեցրի։ Ընդ որում, չհրաժարվելով ուանստեպի դասական շարժումներից, որոնք կոչված էին տպավորություն թողնել․ այժմ տիկինը կընկնի ետ, իսկ պարոնը, որը ցանկանում է նրան ետ գցել, ինքը կընկնի առաջ, և սակայն նրանք չեն ընկնում, որովհետև գերազանց ուանստեպ են պարում։
Շուտով մեզ մոտ հանդիսականներ հայտնվեցին։ Ես լսում էի գոռոցներ, ինչպես օրինակ․ «Ես քեզ ասում էի, որ սա Ջիմին է։ Ապա մի Ջիմիին նայիր։ Հելլո, Ջիմի։ Come on, Jimmi! Lets go, Jimmi!»։<ref>Դե, Ջիմի։ Գնացի՛նք, Ջիմի։ (անգլ)</ref>
Ցավոք, ես չէի կարող տեսնել քույր Գերթրուդի դեմքը, ես միայն ինձ սփոփում էի այն հույսով, որ ամբոխի հիացմունքները նա հանգիստ և միևնույն ժամանակ հպարտ է ընդունում, ինչպես երիտասարդության կողմից հավանություն, որ նա իրեն չկորցրեց այդ իրավիճակում, ինչպես չի կորցնում երբեմն իր խնամառուների անշնորհք խոստումները լսելիս։
Երբ մենք նստեցինք, ծափահարությունները դեռ չէին թուլացել։ Խումբը զիլ֊զիլ, ընդ որում բոլորից շատ առանձնանում էր թմբկահարը, տուշ էր նվագում, և մեկ անգամ ևս տուշ, և ևս մեկ անգամ։ Հնչում էին գոռոցներ՝ «Ջիմի» և «Դու այդ երկուսին տեսա՞ր»։ Այդ ժամանակ քույր Գերթրուդը վեր կացավ, ինչ֊որ բան թոթովեց «զուգարան գնալու» մասին, վերցրեց իր դորթմունդյան փեսացուի համար սիգարետի մնացուկով պայուսակը և խեցգետնի նման կարմիր, սեղանիկների ու աթոռիկների միջով, անխտիր ամեն ինչին դիպչելով, անցավ զուգարանի կողմը, որը գտնվում էր խոհանոցի կողքին։
Նա չվերադարձավ։ Այն փաստից, որ գնալուց առաջ նա մի շնչով խմեց իր բաժակը, ես պետք է հետևություն անեի, որ դա հրաժեշտ է նշանակում․ քույր Գերթրուդը ինձ թողեց հիմար վիճակում։
Դե, իսկ Օսկա՞րը։ Ամերիկյան սիգարետը սաթե ծխափողի մեջ, մատուցողին, որը նրբանկատորեն քրոջ մինչև վերջ խմած բաժակը, պատվիրել էր «լրացում» առանց ընպելիքի, որքան էլ դժվար լինի, Օսկարը ժպտում էր։ Հիվանդագին՝ սակայն ժպտում էր, վերևում ձեռքերը խաչած, ներքևում, ոտքը ոտքին գցած, շարժում էր երեսունհինգ չափսի նրբաճաշակ սև սապոգը և վայելում էր լքվածի առավելությունը։
«Առյուծի ամրոցի» մշտական այցելուները, երիտասարդ հյուրերը իմ նկատմամբ շատ բարեհամբյուր էին, աչքով էին անում, պարելով լողում էին իմ կողքով, «Hallo», ― գոռում էին տղաները, «Take of casy», ― խորհուրդ էին տալիս աղջիկները։ Իմ ծխափողով ես շնորհակալություն էի հայտնում իրական մարդասիրության ներկայացուցիչներին և հանդուրժողաբար «հըմ» արեցի, երբ հարվածային գործիքներ նվագողը մանր ու արագ թմբկահարեց ու ինձ հիշեցրեց ամբիոնի տակ եղած հին, բարի ժամանակների մասին, փոքր թիթեղի ափսեների, թմբուկների ու եռանկյունու վրա սոլո պատկերեց, ինչից հետո հայտարարեց սպիտակ պար։
Խումբը կրակ կտրեց, կատարեց «Jimmi the Tiger»֊ը։ Հավանաբար ինձ նկատի ունեին՝ չնայած, իհարկե, «Առյուծի ամրոցում» ոչ ոք նույնիսկ չէր կասկածում ամենատարբեր ամբիոնների տակ թմբկահարի իմ կարիերայի մասին։ Բոլոր դեպքերում, պատանի, սնդիկի պես ճարպիկ, հինայով ներկած մազերով էակը, նա, որը ինձ սպիտակ պարի պարընկեր ընտրեց, անընդհատ իմ ականջին «Jimmi Tiger» էր երգում՝ ծխելուց խռպոտած և մաստակից ձգված ձայնով։ Եվ մինչ մենք ճարպկորեն, կախարդանքով ջունգլիներին ու վտանգներին կանչելով, դրանց հետ կապված, «Ջիմի֊վագր» էինք պարում, վագրը քայլում էր իր վագրային փափուկ թաթերի վրա, և դա շարունակվեց մոտավորապես տասը րոպե։ Եվ կրկին եղան տուշ ու ծափահարություններ, և կրկին տուշ, որովհետև իմ կուզը պատշաճ հագնված էր, և անձամբ ես էլ ոտքերով հմտորեն էի աշխատում և «Ջիմի֊առյուծի» դերում վատ չէի նայվում։ Ես իմ նկատմամբ բայրացակամորեն տրամադրված տիկնոջը հրավիրեցի իմ սեղանի մոտ, և Հելման, քանզի այդպես էին նրան կոչում, թույլտվություն խնդրեց իր ընկերուհի Հանելորին բերելու համար։ Հանելորը բավականին լռակյաց անձնավորություն էր, անշարժ էր և նաև նա շատ էր խմում։
Իսկ Հելման նախապատվությունը տալիս էր ամերիկյան սիգարետներին, և ես մատուցողին ստիպում էի կրկին բերել դրանք։
Երեկոն շատ հաջողվեց։ Ես «Հեբաբերիբա», «Բարձր տրամադրությամբ», «Փոքրիկ սրբողն» էի պարում, պարերի միջև շատախոսում էի, հյուրասիրում էի երկու ոչ պահանջկոտ աղջիկներին, որոնք ինձ տեղեկացրին, որ աշխատում են Միջազգային հեռախոսային կայանում, Գրաֆ֊Ադոլֆ֊պլացի վրա, որ ամեն շաբաթ և ամեն կիրակի «Առյուծի ամրոցում» ավելի շատ աղջիկներ են լինում։ Ամեն դեպքում գոնե իրենք որ ամեն շաբաթ այստեղ են լինում, եթե, իհարկե, չեն հերթապահում, և ես իմ կողմից ևս նրանց խոստացա ավելի հաճախ լինել այստեղ, որովհետև նրանք երկուսն էլ շատ լավիկն են։ Նաև այն պատճառով, որ ես ինձ մի փոքր բառախաղ թույլ տվեցի, և աղջիկները անմիջապես այն հասկացան, հեռախոսավարուհի֊աղջիկների հետ ավելի լավ է խոսել ոչ հեռախոսով։
Այդ դեպքից հետո ես երկար ժամանակ հիվանդանոցային ավան չայցելեցի։ Իսկ այն ընթացքում, երբ ես կրկին սկսեցի գնալ այնտեղ, քույր Գերթրուդին տեղափոխել էին կանանց բաժին։ Ես նրան այլևս երբեք չտեսա կամ, ավելի շուտ, տեսա մի անգամ և հեռվից ձեռքով արեցի։ «Առյուծի ամրոցում» ես դարձա մշտական և լիովին ցանկալի այցելու։ Աղջիկները ողջ ուժով պտտեցնում էին ինձ, սակայն, այնուամենայնիվ, չափը գիտեին։ Նրանց միջոցով ես ծանոթացա բրիտանական օկուպացիոն բանակից մի քանիսի հետ, նրանցից մոտավորապես հարյուր անգլերեն բառ սովորեցի, բարեկամական կապ հաստատեցի, նույնիսկ տեղական նվագախմբից մի քանիսի հետ «դուով» խմեցի։ Սակայն, ինչ վերաբերում է թմբուկին, ինձ զուսպ էի պահում՝ մի խոսքով, ոչ մի անգամ փայտիկները ձեռքս չվերցրեցի ու բավարարվում էի փոքրիկ երջանկությամբ՝ Քորնեֆի արհեստանոցում քարերի վրա տառեր փորագրելով։
Քառասունյոթի֊քառասունութի դժնակ ձմռանը ես կապ էի պաշտպանում հեռախոսավարուհի աղջիկների հետ, լռակյաց ու սակավաշարժ Հանելորից մի քիչ ոչ չափազանց թանկ ջերմություն էի ստանում, ընդ որում մենք դժվարությամբ էինք տարածություն պահպանում, սահմանափակվում էինք ոչնչի չպարտավորեցնող հպումներով։
Ձմռանը քարհատը իրեն կարգի է բերում։ Պետք է գործիքները նորովի կոփել, մի ինչ֊որ հին քարակտորի վրա գրության համար մակերեսը տաշել, այնտեղ, որտեղ եզրավորում չկա, փայլեցնում են եզրաերեսակները, խնամքով մատնեքներ են գծում։ Քորնեֆն ու ես լրացրեցինք աշնան սեզոնում բավականին նոսրացած հուշարձանների անտառը, խեցեքարից մի քանի արհեստական քարեր կաղապարեցինք։ Դրանից բացի, կետագծում կատարող մեքենայի օգնությամբ ես ինձ փորձեցի պարզագույն քանդակագործական աշխատանքներում, բարձրաքանդակներ էի դրոշմում, հրեշտակների գլուխներ, մամխե պսակով Քրիստոսի գլուխը և Սուրբ Հոգու աղավնուն։ Երբ ձյուն էր գալիս, ես այն մաքրում էի, իսկ երբ ձյուն չէր գալիս, ես հարթեցնող հաստոցի համար տաքացնում էի խողովակները։
Քառասունութի փետրվարի վերջին պարերից ես վերջնականապես նիհարեցի և, կարծում եմ, ձեռք բերեցի ոգեշունչ տեսք, որովհետև որոշ աղջիկներ «Առյուծի ամրոցում» այժմ ինձ «դոկտոր» էին կոչում՝ Մեծ պասին, չորեքշաբթի օրվանից հետո, ձախ ափից հայտնվեցին գյուղացիները և սկսեցին ուսումնասիրել մեր ցուցադրումը։ Քորնեֆը տեղում չէր։ Նա ամենամյա հակառևմատիկական կուրս էր անցնում՝ այլ խոսքով, աշխատում էր Դյուսբուրգում, դոմնայում և երկու շաբաթ անց, չորացած ու առանց մկնորախտերի, վերադարձավ ետ, իսկ մինչ այդ ես հասցրեցի լավ գնով երեք քար վաճառել, դրանցից մեկը՝ երեք հոգու գերեզմանի համար։ Քորնեֆը ևս կիրհայմյան խեցու երկու քարերից օձիքը ազատեց, իսկ մարտի կեսին մենք քարերը սկսեցինք տեղափոխել գերեզմանատներ։ Սիլեզյան մարմարը գնաց Գրովենբրոյխ, կիրհամերյան երկու մեծ աղյուսնեը գնացին Նոյսի գյուղական գերեզմանատուն, իսկ իմ ձեռքով քանդակված հրեշտակների գլուխներով մանյան ավազաքարի կարմիր քարով մինչ օրս էլ կարելի է հիանալ Շտոմլերյան գերեզմանատանը։ Փայտյա պսակով Քրիստոսով երեք հոգու գերեզմանի համար դիաբազից սալաքարը մենք մարտի վերջին գլորեցինք մեր եռանիվ բեռնատարի մեջ և գնացինք շատ դանդաղ, քանի որ նրա վրա չափից դուրս շատ էինք բարձել, Կապպես֊Համմի ուղղությամբ դեպի Նոյսի մոտակայքում Հռենոսի վրայով անցնող կամուրջը։ Նոյսից Գրովեբրոյխի միջով Ռոմերսկիրխեն, հետո թեքվեցինք աջ, դեպի Բերգհայն֊էրֆտ մայրուղին, ետևում թողեցինք Ռայդտը և Նիդեռաուսեմը, չկոտրելով լիսեռը՝ իջեցրինք քարը և կանգնեցրինք Օբերաուսեմյան քերեզմանատանը, որն ընկած էր դեպի գյուղը վազող բլրի վրա։
Ինչպիսի՜ տեսարան է բլրի գագաթից։ Մեր ոտքերի տակ Էրֆտլանդի գորշածխի ավազանն է։ Իրենից ծուխը դեպի երկինք ծխեցնող «Ֆորտունայի» ութ խողովակները։ Նոր, թշշացող, անդադար պայթելու պատրաստ «Ֆորտունա Նորդ» էլեկտրակայանը։ Տերիկոնների լեռներ, որոնց ետևում ետ ու առաջ են վազում ճոպանուղու վագոնները։ Յուրաքանչյուր երեք րոպեն՝ գնացք կոկսով կամ դատարկ։ Էլեկտրակայանից դեպի էլեկտրակայան, խաղալիքի նման փոքր, սակայն այս դեպքում արդեն հսկաների համար խաղալիքը թռչելով անցնում է գերեզմանատան ձախ անկյան վերևով։ Էլեկտրափոխանցման ուղղորդող գիծը շչալով, բարձր լարման տակ վազում է դեպի Քյոլն, մյուս գծերը վազում են դեպի հորիզոն, շտապում են Բելգիա կամ Հոլանդիա, աշխրահ, երկրագնդի կենտրոն, մենք Ֆլիզ ընտանիքի համար տեղադրում էինք դիաբազից քարակոթողը՝ էլեկտրականությունը առաջանում է, երբ․․․ Գերեզմանափորը օգնականի հետ, որն այս գերեզմանատանը փոխարինում էր Լեո Խենթուկին, հայտնվեց անհրաժեշտ գործիքով, մենք կանգնած էինք բարձր լարման դաշտում, գերեզմանափորը սկսեց վերահուղարկավորումը, մեզանից մոտ երեք շարք այն կողմ՝ այստեղ ռեպարացիոն վճարումներ էին կատարում, քամին մեզ էր հասցնում ժամկետից շուտ անցկացվող վերահուղարկավորմանը բնորոշ հոտերը՝ ոչ, ոչ, ոչ սիրտ խառնող․ չէ՞ որ դրսում մարտն էր։ Կոկոսենիների հողաշերտի շուրջը մարտյան դաշտ։ Գերեզմանափորը թելերով կապված ակնոց էր դնում և կիսաձայն վիճաբանում էր իր Լեոյի հետ՝ մինչև «Ֆորտունայի» շչակն սկսեց օդ արտաշնչել, մի ողջ րոպե շարունակ արտաշնչեց, մենք դադարեցինք շնչել։ Դե իսկ վերահուղարկավորվող կնոջ մասին խոսելու բան էլ չկա, միայն էլեկտրահաղորդման գիծը ամեն ինչի դիմացավ, շչակը աքլորի ձայն արձակեց, դեն գցեց, խեղդվեց, իսկ գյուղական գորշ մոխրագույն թերթաքարե տանիքների վրա այդ ընթացքում խուճուճվում էր կեսօրյա ծուխը, և անմիջապես՝ զանգերը․ աղոթիր և աշխատիր, արդյունաբերությունը և կրոնը՝ ձեռք ձեռքի տված։ «Ֆորտունայում» հերթափոխ է, մենք՝ դեպի խոզաճարպով բուտերբրոտները, սակայն, երբ վերահուղարկավորվում ես, ընդմիջում անել չի կարելի, ահա բարձր լարման հոսանքը նույնպես անընդմեջ շտապում է դեպի հաղթող երկրները, լուսավորում է Հոլանդիան, այն դեպքում, երբ այստեղ հոսանքը երբեմն֊երբեմն անջատում են, սակայն կինն արդեն լույս աշխարհ է դուրս եկել գերեզմանից։
Մինչ Քորնեֆը հարյուր հիսուն սանտիմետր խորությամբ փոս էր փորում հիմքի համար, կինը դուրս եկավ մաքուր օդ, այդքան էլ երկար նա չպառկեց նա գետնի տակ, մթության մեջ, ընդամենը նախորդ աշնանից, սակայն որոշ հաջողությունների էր հասել, ահա և ամենուր կարելի էր նմանատիպ բարելավումներ տեսնել։ Նույնիսկ Հռենոսի ու Ռուրի շրջաններում ընթացող աշխատանքները հաջող էին ընթանում, իսկ այս կինը ողջ ձմեռը՝ ձմեռը, որը ես պարապ֊սարապ անցկացրի «Առյուծի ամրոցում», գորշածխի ավազանի սառած շերտի տակ, լուրջ, ուշադիր քննում էր ինքն իրեն։ Իսկ այժմ, երբ մենք բետոն էինք տափանում և տեղադրում էինք պատվանդանը, նրան պետք էր համոզել մաս֊մաս տեղափոխման։ Սակայն հենց դրա համար էլ գոյություն ունեն ցինկե դագաղները, որպեսզի ոչինչ չկորչի, նույնիսկ չնչին չափսով, ահա և երեխաները «ֆորտունայից» բրիկետներ տեղափոխելու ժամանակ ճիշտ նույն ձևով վազում էին բարձված մեքենաների ետևից ու հավաքում ընկնող բրիկետները, քանզի կարդինալ Ֆրինզեն ուղղակի այդպես էլ ամբիոնից հռչակեց․ «Ազնվորեն ասում եմ ձեզ, քարածխի գողությունը մեղք չէ»։ Սակայն այս կնոջը այլևս ջեռուցում անհրաժեշտ չէր։ Չեմ կարծում, թե նա մրսում էր ասացվածք դարձած մարտյան օդի թարմությունից՝ նամանավանդ, որ նրա վրա դեռ բավականաչափ կաշի կար՝ չնայած թափանցիկ էր, չնայած այս ու այն տեղ դուրս էին եկել հատերը, դրա փոխարեն կտորի մնացորդները ու մազերը՝ մշտագանգուրը, պահպանված էին, այստեղից էլ անվանումը, և դագաղի եզրավորումը դեռևս լիովին արժանի էին վերահուղարկավորման։ Նույնիսկ ամենափոքր փայտիկները անգամ ցանկանում էին տեղափոխվել մեկ այլ գերեզմանատուն, որտեղ ո՛չ գյուղացիներ, ո՛չ էլ «Ֆորտունայի» հանքափորներ կան, հասնել մեծ քաղաք, որտեղ մշտապես ինչ֊որ բան է տեղի ունենում և միաժամանակ տասնինը կինոթատրոն է աշխատում, ահա հենց այնտեղ էլ ուզում էր վերադառնալ կինը, որովհետև նա, ինչպես մեզ տեղեկացրեց գերեզմանափորը, էվակուացվածներից էր՝ մի խոսքով տեղացի չէր։ «Դա Քյոլնից է, իսկ այժմ ահա կգնա Մյուլհայմ, Հռենոսի այն կողմը», ― ասաց նա, էլ ավելի շատ բան կասեր, եթե չլիներ շչակը, մի ամբողջ րոպե շչակ, և ես մոտեցա, օգտվելով շչակից, վերահուղարկավորմանը ավելի մոտ, շրջանցեցի շչակը, ուզում էի լինել վերահուղարկավորման ականատեսը և ինձ հետ որոշ բաներ վերցրեցի, որն ինչպես հետո, ցինկե դագաղի մոտ պարզվեց, իմ սեփական բահն էր։ Ես անմիջապես սկսեցի դրանով աշխատել, ոչ թե օգնելու նպատակով, այլ հենց այնպես, քանի որ բահը իմ ձեռքին է, ես բահով հանեցի կողքի ընկած ինչ֊որ բան, ընդ որում, պարզվեց, որ այց բահը նախկին աշխատանքային ճակատի հիմնապաշարների բահերից է, իսկ այն, ինչ ես վերցրել էի աշխատանքային բահով, պարզվեց, մինչ հիմա մնացել էր էվակուացված կնոջ մեջ։ Մինչ օրս էլ համոզված եմ՝ մատն էր ու ճկույթը, ընդ որում երկու մատները ոչ թե իրենք իրենց էին պոկվել, այլ գերեզմանափորն էր կտրել, որը, ինչ խոսք, զուրկ էր զգացմունքներից։ Մատները ինձ ճկուն ու գեղեցիկ թվացին, նույն կերպ նաև՝ կնոջ գլուխը, որն արդեն պառկած էր ցինկե դագաղի մեջ, որոշակիորեն կարողացել էր պահպանել դիմագծերի կանոնավորությունը, շնորհիվ քառասունյոթի ետպատերազմյան ձմռան, որը ինչպես հայտնի է, բավականին խստաշունչ էր, դա թույլ էր տալիս խոսել գեղեցկության մասին՝ չնայած այդ գեղեցկությունը քայքայվող էր։ Դրանից բացի կնոջ գլուխն ու ձեռքերը ինձ ավելի հարազատ, մարդկային էին թվում, քան «Ֆորտունա Նորդ» էլեկտրակայանի գեղեցկությունը։ Հնարավոր է, որ ես արդյունաբերական բնատեսարանից նույնպիսի հաճույքք էի ստանում, ինչպիսին նախկինում Գուստավ Գրյուդգենսի թատրոնում՝ պահպանելով որոշակի անվստահությունս անգիր սովորած գեղեցկությունների հանդեպ չնայած դա արվեստ էր, այն դեպքում, երբ էվակուացվածը չափից դուրս բնական տպավորություն էր ստեղծում։ Չեմ վիճի, բարձր լարման հոսանքը, ինչպես և Գյոթեն, իմ մեջ համաշխարհային համամասնության զգացում էին արթնացնում, սակայն մահացած կնոջ մատները հուզում էին իմ սիրտը՝ չնայած ես նրան պատկերացնում էի որպես տղամարդ, ինչը ավելի պիտանի էր այնպիսի մեկնաբանությունների ու այնպիսի համեմատության համար, որում ես ներկայանում էի որպես Յորիկ։ Իսկ կիսով չափ գերեզմանում, կիսով չափ ցինկե դագաղի միջի կինը՝ տղամարդ, որպես Համլետ, եթե մեկը պատրաստ է Համլետին համարել տղամարդ։ Սակայն ես, Յորիկս, հինգերորդ արար, խեղկատակ, «Ես գիտեի նրան, Հորացիո», տեսարան առաջին, ես, ով ողջ աշխարհի բեմահարթակների վրա է՝ «Ախ, խեղճ Յորիկ», Համլետի տնորինմանն է ներկայացնում իր գանգը, որպեսզի ինչ֊որ մի Գրյունդգենս կամ սըր Լոուրենս Օլիվյե այդ մասին մտորի արդեն Համլետի իրավունքով․ «Որտեղ են այժմ քո կատակները։ Քո չարաճճիությունները», և այսպես, ես Գրյունդգենսի համլետյան մատը պահել էի աշխատանքային ճակատի իմ բահի վրա, ես կանգնած էի ներքին հռենոսյան գորշ ածխի ավազանի ամուր հողի վրա, հանքագործ բանվորների և նրանց ընտանիքների անդամների գերեզմանների միջև։ Նայում էի ներքև, Օբերաուսեմ գյուղակի թերթաքարե տանիքներին, գյուղական գերեզմանատունը հռչակել էի տիեզերքի կենտրոն, «Ֆորտունա Նորդ» էլեկտրոկայանը՝ իմ պատկառազդու, կիսաաստվածային գործընկերը, իմ ոտքերի տակ փռված դաշտերը Դանիայի դաշտերն էին, Էրֆտը ինձ համար Բելտն էր, և եթե այստեղ կար էլ ինչ֊որ փտած բան, ապա ինձ համար այն դանիական թագավորությունն էր։ Ես՝ Յորիկս, իմ գլխավերևում՝ բարձր լարումը, լիցքավորված, ճարճատող, շչացող, փորող լարումը, ես չեմ պնդում․ «հրեշտակները» բայցևանպես, բարձր լարման հրեշտակները երգում էին երեք շարքով հեռանալով դեպի հորիզոն, որտեղ Քյոլնն էր իր գոթական անցյալով, որտեղ կաթոլիկական քարոզի հետ էլեկտրոէներգիա էին մատակարարում։ Երկնային ճամփով՝ ճակնդեղի դաշտերի միջով, պեղելով բրիկետ և Համլետի, այլ ամենևին էլ ոչ Յորիկի, մարմինը։
Սակայն մնացածներին՝ թատրոնի հետ կապ չունեցողներին, ներքևում մնալ էր պատշաճ․ «Ասա նրան, թե ինչպես ամեն ինչ տեղի ունեցավ։ Եվ ավարտվեց։ Հետագան՝ լռություն», որից հետո նրանց ճզմում էին գերեզմանաքարերով, այնպես, ինչպես մենք Ֆլիզների ընտանիքին՝ ծանր եռափեղկ դիաբազյան սալաքարերով։ Իսկ ինձ համար՝ Օսկար Մացերատի, Բրոնսկու, Յորիկի համար, սկսվում էր նոր դարը, և ես, դժվար թե դա գիտակցելով, արագորեն դիտում էի՝ մինչև որ այն մոտեցավ ավարտին, իշխան Համլետի չմշակված մատները իր բահի թիակի վրա․ «Նա գեր է ու հևացող», երրորդ արարը, Գրյունդգենսին թույլ տվեց առաջին տեսարանում հարց տալ լինելու թե չլինելու մասին։ Այնուհետև անհեթեթ հարցը քամահրելով, առավել կարևոր համարեց ինչ֊որ մի ավելի կոնկրետ բան պահպանել իր գլխում, օրինակ իմ տղայի կայծքարերը, իմ երկրային ու երկնային ենթադրյալ հայրերին, իմ տատիկի չորս շրջազգեստները, իմ խեղճ մայրիկի՝ լուսանկարներով պահպանված անմահ գեղեցկությունը, Հերբերթ Տրուչինսկու թիկունքի սպիավոր լաբիրինթոսը, Լեհական փոստատան արյունը լավ ներծծող նամակների կողովները, Ամերիկան, ախ, ինչ արժեք ունի Ամերիկան համեմատ ինը համարի տրամվայի, որը գնում էր Բրոյզեն՝ թույլ տալով, որպեսզի Մարիայից ժամանակ առ ժամանակ պարզորոշ բուրող վանիլի հոտը պարուրեր ինձ, որպես խելագարություն մատուցված ոմն Լյուցիա Ռանվանդի եռանկյունի մռութը, խնդրել պարոն Ֆայնգոլդին, որը նույնիսկ մահն էր ախտահանում, որպեսզի Մացերատի շնչափողի մեջ փնտրի այնտեղ անհետ կորած կուսակցական նշանը։ Կասկածի տակ էր դնում Համլետին և որպես իսկական քաղաքացու փառաբանում էր ինձ։ Քորնեֆը մոտ կանչեց ինձ, քանի որ պետք էր անցնել դիաբազից սալաքարի տակի պատվանդանի եզրով, ասաց ցածր, ցանկանալով ի վերջո դառնալ քաղաքացի և մի քիչ էլ նմանվելով Գրյունդգենսին՝ չնայած դժվար թե վերջինս կարողանար խաղալ Յորիկին, իր բահի վերևով ասաց․
― Ամուսնանալ, թե չամուսնանալ՝ ահա թե որն է հարցը։
Գերեզմանատան այդ շրջադարձից հենց ուղիղ «Ֆորտունա Նորդի» դիմաց ես վճռականորեն դեն նետեցի Վեդիգի «Առյուծի ամրոցը», իմ բոլոր կապերը խզեցի Միջազգային հեռախոսային կայանի աղջիկների հետ, որոնց ակնհայտ արժանիքները կայանում էին հենց արագ և որակով կապ հաստատելու հմտության մեջ։
Մայիսին ես իմ ու Մարիայի համար կինոյի տոմսեր գնեցի։ Կինոյից հետո մենք գնացինք ռեստորան, այնտեղ բավականին պատշաճ կերանք, ես խոսեցի Մարիայի հետ, որն անդադար անհանգստանում էր, որովհետև փոքրիկ Կուրտի աղբյուրը սկսել էր ցամաքել, որովհետև արհեստական մեղրի հետ կապված գործերը օր օրի ավելի ու ավելի վատ էին ընթանում։ Որովհետև, ինչպես նա արտահայտվեց, արդեն քանի ամիս է ես իմ թույլ ուժերով ինձ վրա դրած տանում եմ ողջ ընտանիքը։ Ես հանգստացրեցի Մարիային, ասացի նրան, որ Օսկարը ուրախ է դրա համար, որ նրա համար առավել հաճելի բան չկա, քան իր վրա մեծ պատասխանատվություն վերցնելը, դրան զուգահեռ ես նրա տեսքի առիթով արեցի մի քանի հաճոյախոսություններ, հանդգնեցի նրան առաջարկություն անել։
Նա իրեն ժամանակ խնդրեց մտածելու համար։ Յորիկի տված հարցին մի քանի շաբաթ ոչ մի պատասխան չեղավ և կամ ինչ֊որ խուսափողական բան էր ասվում, և ի վերջո պատասխանը ինձ տվեց փողային ռեֆորմը։
Մարիան ինձ մի կույտ փաստարկներ բերեց, շոյեց իմ թևքը, ինձ անվանեց «թանկագին Օսկար», ավելացրեց, որ ընդհանրապես ասած, ես չափից դուրս լավն եմ այս աշխարհի համար, խնդրեց իրեն հասկանալ և ապագայում չզրկել իմ ոչնչով չպղտորված ընկերական բարեհաճությունից։ Ինձ ամենայն բարիքներ կամեցավ իմ քարհատի հետագա գործունեության մեջ և ընդհանրապես, սակայն, երբ ես մեկ անգամ ևս արդեն համառ կրկնեցի իմ հարցը, ինձ հետ ամուսնանալուց հրաժարվեց։
Յորիկն այդպես էլ բարեկանոն բյուրգեր չդարձավ, այլ դարձավ խեղկատակ։
===Մադոննա֊49===
Դրամային ռեֆորմը չափից դուրս վաղ վրա տվեց, ինձ դարձրեց խեղկատակ, ստիպեց ճիշտ նույն ձևով ռեֆորմ իրականցանել Օսկարի տարադրամի հետ․ ես հասկացա, որ այսուհետ ստիպված եմ եթե ոչ փորելով կուզիս միջից ոսկի հանել, ապա առնավազն գոնե նրա օգնությամբ ապրելու համար դրամ վաստակել։
Սակայն չէ՞ որ գերազանց բյուրգեր դուրս կգար ինձանից։ Ժամանակը ռեֆորմից հետո, որը, ինչպես մենք այսօր հասկանում ենք, բոլոր նախապայմանները ստեղծեց այժմ շքեղ գույնով ծաղկող բիդերմայերի համար, կարող էր բիդերմայերյան գծերը սաստկացնել նաև բուն Օսկարի մեջ։ Որպես ամուսին ու քաղքենի, ես դեռ գործուն մասնակցություն կցուցաբերեի վերականգնման գործում, միջին չափսերի քարահղկման արտադրամաս կունենայի, երեսուն ենթավարպետներին, ձեռքի տակ գտնվողներին ու աշակերտներին հացի փող կտայի։ Կլինեի հենց այն մարդը, որն այդչափ ճանաչում գտած խեցեքարի ու կրաքարի օգնությամբ գրավիչ է դարձնում բոլոր կրկին կառուցված վարչարարական շենքերն ու ապահովագրական գործակալությունների պալատները․ գործարար, քաղքենի, ամուսին, սակայն Մարիան ինձ կտրուկ մերժում տվեց։
Այդ ժամանակ Օսկարը հիշեց իր կուզի մասին և տրվեց արվեստին։ Նախքան Քորնեֆը, ում գերեզմանաքարերից կախյալ կենցաղը ևս փողային ռեֆորմի պատճառով հայտնվեց վտանգի տակ, կհասցներ ինձանից հեռանալ, ես ինքս հեռացա և հիմա կանգնում էի փողոցում, եթե ձեռքերս ծալած չէի նստում Հուստա Քյոստների խոհանոցում, աստիճանաբար հագնելով մաշեցնում էի իմ պերճաշուք կոստյումը։ Փոքր ինչ վհատվել էի՝ չնայած դեռ Մարիայի հետ չէի վիճաբանում, սակայն զգուշանում էի վեճից և այդ իսկ պատճառով առավել հաճախ վաղ առավոտից լքում էի Բիլկեի բնակարանը, որպես սկիզբ այցելում էի Գրաֆ֊Ադոլֆ֊պլացի կարապներին, այնուհետև նրանց, որ Պալատական այգում էին, այնտեղ՝ այգու ծառուղիներում, շեղությամբ հենց ուղիղ աշխատանքային բորսայի ու Գեղարվեստի ակադեմիայի դիմաց, որոնք Դյուսելդորֆում տեղակայվում էին հարևանությամբ, նայում էի՝ փոքրամարմին, խաղաղված և ամենևին չգազազած։
Նստում ու նստում ես նման այգու նստարանի վրա, մինչև որ ինքդ փայտանաս ու արտահայտվելու ցանկություն զգաս։ Ծերունիներ, որոնք կախյալ են եղանակի փոփոխությունից, զառամյալ տարիքի կանայք, որոնք աստիճանաբար վեր էին ածվում շատախոս աղջիկների, տարվա համապատասխան եղանակ, սև կարապներ, երեխաներ, որոնք գոռոցով ընկնում են մեկը մյուսի ետևից, զույգեր, որոնց ցանկանում ես հետևել, մինչ նրանք, ինչպես և պետք էր սպասել, կբաժանվեն իրարից։ Ոմանք թուղթ են գցում գետնին։ Թղթերը կարճ ժամանակ ճախրում են օդում, գլորվում գետնի վրայով՝ մինչև գլխարկով մարդը, նրան վարձատրում է քաղաքը, դրանք կխրի իր փայտի մեջ։
Օսկարը կարողանում էր ծնկներով համաչափ վեր քաշել իր շալվարը, երբ նստում էր։ Դե իհարկե, ես այդ երկու բարալիկ տղաների ու ակնոցավոր աղջկա վրա ուշադրություն դարձրեցի դեռ նախքան այն, երբ գեր կինը, որը, ի միջի այլոց, նախկին վերմախտյան գոտով կաշվե վերարկու էր հագել, ինքն անձամբ սկսեց խոսել ինձ հետ։ Խոսելու գաղափարը հավանաբար սկսվում էր սև անարխիստական հագուստներով պատանիներից։ Որքան էլ որ նրանք տեսքից վտանգավոր չթվային, նրանց համար դժվար էր անմիջապես զրույց սկսելը ինձ՝ կուզիկիս հետ, որի մեջ ծպտված մեծություն էր կռահվում։ Եվ նրանք այդ անել դրդեցին կաշվե վերարկուով գեր կնոջը։ Նա մոտեցավ, ոտքերը լայն բացած կանգնել էր իր երկու սյուների վրա և կմկմում էր՝ մինչև որ նրան առաջարկեցի նստել։ Նա նստեց, նրա ակնոցի ապակիները քրտնել էին, որովհետև Հռենոսի կողմից լողալով գալիս էր մշուշը, գրեթե մառախուղը, նա խոսում էր, խոսում էր՝ մինչև որ նրան առաջարկեցի սկզբում սրբել ակնոցը և դրանից հետո միայն ձևակերպել իր խնդիրը, որպեսզի կարողանայի նրան հասկանալ։ Այդ ժամանակ նա նշաններով մոտ կանչեց մռայլ պատանիներին, և նրանք անմիջապես, չսպասելով, մինչև ես ինքս դա խնդրեմ, ներկայացան․ նրանք իբրև թե նկարիչներ են, նրանք նկարում են, նկարում են յուղաներկով, քանդակում են, իսկ այժմ բնորդ են փնտրում։ Այնուհետև, ոչ առանց կրքոտ հակման, նրանք ինձ հասկացրեցին, որ ես նրանց համապատասխան բնորդ եմ թվում, իսկ երբ ես ի պատասխան՝ բութ մատս շփեցի ցուցամատիս, նրանք ինձ ծանոթացրեցին ակադեմիական բնորդի համար նախատեսված գնաչափերի հետ։ Գեղարվեստի ակադեմիան մեկ ժամվա համար վճարում է մարկ և ութանասուն, իսկ եթե մերկ՝ սակայն այդ մասին հավանաբար, խոսք անգամ չի կարող լինել, ավելացրեց գեր կինը, ողջ երեքը։
Հետաքրքիր է, թե ինչո՞ւ Օսկարը պատասխանեց․ «Այո»։ Ինձ գրավո՞ւմ էր արվեստը։ Գրավո՞ւմ էր աշխատավարձը։ Այո, արվեստն ու աշխատավարձը ինձ գրավում էին և թույլ տվեցին, որ Օսկարը ասի «Այո»։ Ես վեր կացա, ես ընդմիշտ լքեցի նստարանը և նրա վրա հետագա բնակության բոլոր հեռանկարները ու հետևեցի ակնոցավոր աղջկա հստակ տպվող քայլին ու երկու պատանիներին, որոնք քայլում էին խիստ առաջ թեքված, կարծես ուսերի վրա տանում էին իրենց տաղանդի բեռը՝ աշխատանքի բորսայի կողքով դեպի Այսքելերբերգշտրասսե, Գեղարվեստի ակադեմիայի մասամբ ավերված շենքը։
Ահա և պրոֆեսոր Քուխենը՝ սև մորուք, ածխասև աչքեր, սև թեք դրված փափուկ գլխարկ, եղունգների տակ սև կորագիծ, նա հիշեցնում էր իմ մանուկ ժամանակների սև բուֆետը, իմ մեջ ճանաչեց այն նույն հրաշալի բնորդին, որին և այգու նստարանի վրա նստած մարդու մեջ տեսան աշակերտները։
Նա երկար քայլում էր իմ շուրջը, պտտում էր իր ածխե աչքերը, այնպես էր ֆսֆսում, որ նրա պնչերից պոկվում էր սև փոշին և խոսում էր, կեղտոտ եղունգներով մատներով սեղմելով անտեսանելի թշնամու կոկորդը։
― Արվեստը մեղադրանք է, արտահայտում է կիրք։ Արվեստը նկարչության համար սև ածուխ է, որը փշրվում է սպիտակ թղթի վրա։
Հենց այդ փշրվող արվեստի համար էլ ես պետք է ծառայեի որպես բնորդ։ Պրոֆեսոր Քուխենը ինձ տարավ ստուդիա, իր աշակերտների մոտ, սեփական ձեռքերով ինձ բարձրացրեց ու կանգնեցրեց պտտվող շրջանի վրա, սկսեց այն պտտել, սակայն ոչ թե ինձ մոտ գլխապտույտ առաջացնելու համար, այլ որպեսզի բոլոր կողմերից հստակ ցուցադրի Օսկարի համաչափությունները։ Տասնվեց նկարակալներ ընդհուպ մոտեցան Օսկարի կիսադեմին։ Եվս մեկը՝ կարճահասակը, ածխե փոշի արտաշնչող պրոֆեսորի զեկույցն էր․ նա արտահայտչություն էր պահանջում, նա ընդհանրապես սոսնձվել էր այդ բառին, նա ասում էր․ լիակատար հուսահատություն, գիշերվա պես սև արտահայտություն, պնդում էր, թե իբր Օսկարս, արտահայտում եմ խորտակված մարդու կերպարը, որը մեղադրում է, գրգռում է, դուրս է ժամանակից և, բայցևայնպես, արտահայտում է հատկապես մեր դարի ողջ խելագարությունը, նա նկարակալների վերևով որոտում էր․
― Դուք նրան՝ հաշմանդամին, չեք նկարում, դուք սպանեք նրան, ոտքով հարվածեք նրան, ածուխով նրան մեխեք թղթին։
Հավանաբար դա սկսելու հրաման էր ծառայում, քանզի նկարակալների ետևում տասնվեց անգամ ճռճռաց ածուխը, ճչաց՝ փշրվերլով, իմ արտահայտությունից վերածվեց փոշու՝ ենթադրվում էր իմ կուզը, դարձրեց այն սև, սևացրեց նրան, ստվարագծեց, քանզի պրոֆեսոր Քուխենի բոլոր աշակերտները այնպիսի խիտ սևությամբ էին ընկնում իմ արտահայտչության ետևից, որ ակամա տուրք էին տալիս գրոտեսկին, գերագնահատում էին իմ կուզի չափսերը, ավելի ու ավելի մեծ թղթեր էին վերցնում, և, այնուամենայնիվ, չէին կարողանում իմ կուզը մարմնավորել թղթի վրա։
Եվ այդ ժամանակ պրոֆեսոր Քուխենը տասնվեց ածուխ փշրողներին լավ խորհուրդ տվեց․ սկսել ոչ թե իմ չափազանց արտահայտիչ կուզի ուրվագծից, որն ունակ է պայթեցնել ցանկացած ձևաչափ, այլ սկզբում թերթի վերին հինգերորդ մասում, որքան հնարավոր է շատ ձախից, սևացնել իմ գլուխը։
Իմ գեղեցիկ մազերը շագանակի փայլ ունեն։ Իսկ նրանք փրչոտ գնչու դարձրեցին։ Եվ արվեստի տասնվեց առաքյալներից ոչ մեկը չնկատեց, որ Օսկարը երկնագույն աչքեր ունի։ Երբ հերթական ընդմիջման ժամանակ, քանզի յուրաքանչյուր բնորդ քառասունհինգ րոպե կեցվածք ընդունելուց հետո իրավունք ունի տասնհինգ րոպե հանգստանալ, ես նայեցի տասնվեց թերթերի վերին ձախ անկյուններին, չնայած որ ինձ ապշեցրեց բոլոր տասնվեցի վրա իմ տանջահար դեմքի սոցիալական կշտամբանքի արտահայտությունը, սակայն, ի մեծ վիշտ ինձ, ես դրանց վրա չգտա իմ աչքերի լույսը․ այնտեղ, որտեղ նրանք պետք է պայծառ ու հաղթականորեն ճառագեին, գլորվում, կկոցվում, փշրվում, ինձ ծակում էին ածուխի ամենասև հետքերը։
Հաշվի առնելով այնպիսի հասկացություն, ինչպիսին արվեստագետի ազատությունն է, ես ինձ ասացի․ ճիշտ է, մուսաների պատանի սաները և արվեստի մեջ խճճված աղջիկները քո մեջ ճանաչել են Ռասպուտինին, սակայն կկռահե՞ն արդյոք, նրանք երբևիցե և կարթնացնե՞ն, արդյոք, քո մեջ նիրհող Գյոթեին, որպեսզի հեշտությամբ, ոչ այնքան արտահայտությամբ, որքան արծաթյա քարերգչի զսպվածությամբ նրան պատկերեն թղթի վրա։ Ո՛չ տասնվեց աշակերտներին, ինչպիսի ունակությունների էլ որ նրանք տնօրինեին, ո՛չ անգամ պրոֆեսոր Քուխենին, ում ածխե պարուրազարդերը համարվում էին իրենց ձևի մեջ միակը, չհաջողվեց գալիք սերունդներին թողնել Օսկարի շատ թե քիչ բավարար կերպարը։ Չնայած ես վատ չէի վաստակում, ինձ հարգանքով էին վերաբերվում, ես օր օրի վեցական ժամ կանգնած էի մնում պտտվող շրջանի վրա՝ մեկ դեմքով դեպի մշտապես խցանված լվացարանը, մեկ քթով դեպի սրահի մոխրագույն, բաց երկնագույն, թեթև ամպերով վարագուրված պատուհանները, իսկ երբեմն դեպի նկարակալը և ցուցադրում էի արտահայտություն, որն ամեն ժամ ինձ մեկ մարկ ութսուն պֆենինգ էր բերում։
Մի քանի շաբաթ անց աշակերտներին հաջողվեց մեկ֊երկու պատշաճ ուրվանկար անել։ Այլ խոսքերով, նրանք թեթևակի չափավորեցին սևության արտահայտչականության մեջ իրենց եռանդը, սակայն իմ կուզի չափսերը ավելի էին հասցնում դեպի անմահություն, երբեմն թղթի վրա ինձ պատկերում էին գլխից մինչև կրունկներս, պիջակիս կրծքի կոճակներից մինչև այն տեղը, որտեղ կոստյումի կտորը առավել շատ էր ձգվում՝ իմ կուզը ծածկելով։ Շատ թերթերի վրա ես նույնիսկ ետին պլան հայտնաբերեցի։ Չնայած փողային ռեֆորմին՝ երիտասարդ մարդիկ դեռևս պատերազմի ազդեցության տակ գտնվելով, իմ ետևում կառուցում էին դատարկ պատուհանների սև, մեղադրող ակնախոռոչներով փլատակներ, ինձ՝ անհուսալիորեն սովատանջ եղած փախստականիս, տեղավորում էին երկու այլանդակված ծառերի միջև։ Նույնիսկ վեր էին ածում կալանավորի և ժրաջան ածուխով իր թիկունքում չափազանցված ծակող փշալար էին քաշում, կանգնեցնում պատահական դիտանոցների նշանառության տակ, որոնք իրենց հերթին սպառնում էին ետին պլանում, ստիպում էին բռնել դատարկ թիթեղյա պնակը, իմ ետևի և իմ վերևի ճաղապատված պատուհանները լրացնում էին գրաֆիկական գրավչությունը՝ Օսկարին կալանավորի հագուստով էին զգեստավորում, և այդ ամենը կատարվում էր հանուն գեղարվեստական արտահայտչականության։
Սակայն քանի որ ինձ որպես սևամազ գնչու֊Օսկարի սևացնում էին ածուխով, քանի որ ինձ ստիպում էին այդ անլույս խավարին նայել ոչ թե երկնագույն, ածխասև աչքերով՝ չնայած ես գիտակցում էի, որ փշալարը հնարավոր չէ նկարել։ Բնորդի իրավունքներով լռում էի, սակայն շատ ուրախ էի, երբ քանդակագործները, որոնք, ինչպես հայտնի է, կարող են բավականանալ առանց ժամանակի նշանների, հրապուրեցին ինձ մոդելի կարգավիճակով, մերկ մոդելի։
Այս անգամ ինձ հետ խոսք բացեցին ոչ թե մի ինչ֊որ աշակերտներ, այլ վարպետը անձամբ։ Պրոֆեսոր Մարունը ընկերություն էր անում իմ ածխե պրոֆեսոր Քուխենի հետ։ Եվ մի անգամ, երբ Քուխենի ստուդիայում՝ մի մռայլ շինություն, որը լի էր շրջանակների մեջ առնված ածխե պարուրազարդերով, իսկ ես կանգնած էի անշարժ, որպեսզի հիշյալ մորուքավորը իր անկրկնելի ածխե նրբագծով ինձ մարմնավորի թղթի վրա, նրա մոտ եկավ պրոֆեսոր Մարունը՝ հիսունին մոտ ամրակազմ մի տիպ, որին, սպիտակ խալաթի պատճառով, լիովին կարելի էր վիրաբույժի տեղ ընդունել, եթե միայն փոշոտ գլխարկը չվկայեր արվեստի աշխարհին նրա պատկանելության մասին։
Մարունը, ինչպես ես անմիջապես նկատեցի, դասական ձևերի սիրահար էր, իմ համամասնությունների պատճառով, ինձ պարուրեց անբարյացակամ հայացքի մեջ։ Իսկ իր ընկերոջը նա ուղղակի ծաղրեց․ մի՞թե նրան՝ Քուխենին, չեն զզվեցրել այն գնչուական բնորդները, որոնց պատճառով նա գեղարվեստական շրջաններում «գնչուական բարոնի» մականուն է ձեռք բերել։ Իսկ այժմ նա, հավանաբար, որոշել է իրեն փորձել այլանդակություններում․ արդյո՞ք նա չի մտադրվել՝ հաջողակ գնչուական շրջանից այժմ անցնել ոչ պակաս հաջողություն ունեցող գաճաճի շրջանը։
Իր ընկերոջ ծաղրը Քուխենը վերածեց կատաղի, գիշերվա պես սև ածխե նրբագծերի։ Ստացվեց ամենասևը բոլոր այն նկարներից, որոնք նա երբևիցե նկարել էր Օսկարից, գործնականում դա համատարած սևություն էր, եթե չհաշվենք իմ այտոսկրերի, քթի, դնչի և ձեռքերի վրայի սպիտակ բծիկները։ Եվ, այնուամենայնիվ, այդ դիմանկարում, որը հետագա բոլոր ցուցահանդեսներում ուշադրություն էր գրավում, իմ աչքերը երկնագույն են, այսինքն՝ բաց գույնի են, այլ ոչ թե մռայլ, ճառագող։ Օսկարը այս փաստը բացատրում է պրոֆեսոր Մորունի ազդեցությամբ, որը ոչ թե ածխի էքսպրեսիվ ֆանատիկոսն էր, այլ դասական, որի համար իր աչքերը փայլում էին գյոթեական պարզությամբ։ Թերևս, հատկապես Օսկարի հայացքը ստիպեց պրոֆեսոր Մարունին, որն ըստ էության միայն համամասնություն էր սիրում, իմ մեջ քանդակագործի համար բնորդ տեսնել, իր համար բնորդ։
Մարունի ստուդիան փոշոտ֊լուսավոր էր, գրեթե դատարկ, և այնտեղ ոչ մի ավարտված աշխատանք չկար։ Սակայն ամենուրեք կանգնած էին մտահղացված աշխատանքների հիմնակմախքները, որոնք այնքան հրաշալի էին մտահղացված, որ մետաղալարը, երկաթը և կապարե ծռված մերկ խողովակները առանց կաղապարման կավի էլ առաջիկայում ներդաշնակություն էին խոստանում։
Ամեն օր ես հնգական ժամ կանգնում էի նրա մոտ և ամեն ժամվա համար երկուական մարկ էի ստանում։ Նա պտտվող շրջանի վրա կավճով որոշակի կետ էր նշագծում, ցույց էր տալիս, թե ապագայում որտեղ պետք է դրված լինի իմ աջ ոտքը՝ որպես հենակետային։ Հենակետայինից տարված ուղղահայաց գիծը պետք է հստակ դուրս գար դեպի իմ անրագնդերի միջև ընկած պարանոցային փոսիկը։ Մեզ մոտ ձախ ոտքը ազատ էր։ Ընդ որում, դա խաբուսիկ բնորոշում է։ Թեկուզ ես, մի փոքր ծալելով, այն անփութորեն մի կողմ թողնելու իրավունք ունեի, սակայն ոչ տեղաշարժել, ոչ ազատ շարժել ինձ թույլ չէր տրվում։ Ազատ ոտքը ևս կավճով ամրացված էր շրջանի վրա։
Այն շաբաթների ընթացքում, որ ես դիրք էի ընդունում քանդակագործ Մարունի առաջ, նա այդպես էլ չկարողացավ իմ ձեռքերի համար համապատասխան տեղ գտնել։ Ինչպես գտել էր աջ ոտքիս համար։ Մեկ ինձ կարգադրում էին կախ գցել ձախ ձեևքս, մեկ աջս ծալել կրծքիս վրա, մեկ հենել կողքերիս, գոյություն ունեին հազար հնարավորություններ, և քանդակագործը դրանից յուրաքանչյուրը փորձեց իմ ու դյուրաթեք կապարե խողովակներով հիմնակմախքի վրա։
Եվ երբ մեկամսյա ժրաջան որոնումներից հետո նա ի վերջո որոշեց ինձ փոխանցել կավին խաչված ձեռքերով, որոնք ես պետք է պահեի ծոծրակիս վրա, կամ ընդհանրապես առանց ձեռքերի, ուղղակի իրանս, ապա կառուցումը և վերակառուցումը նրան այնքան ուժասպառ արեցին, որ չնայած նա մատները մտցրեց կավով արկղի մեջ ու ձեռնամուխ եղավ կաղապարմանը, սակայն հետո հանկարծ ձիգ տձև նյութը շրմփոցով դեն նետեց արկղի մեջ, քարացավ հիմնակմախքի դիմաց, ուսումնասիրեց ինձ, իմ հիմնակմախքը, և նրա մատները դողում էին վշտից․ հիմնակմախքը չափից դուրս կատարյալ էր։
Հոգոցով հանձնվելով, գլխացավ պատկերելով, սակայն ամենևին Օսկարի վրա չբարկանալով՝ նա հրաժարվեց իր մտահղացումից, հենակետային ու ազատ ոտքերով, կապարե վեր բարձրացված խողովակներով, երկաթյա ծոծրակի վրա խաչված մետաղալարե մատներով կուզիկ հիմնակմախքը՝ տարավ անկյուն։ Մնացած բոլոր հիմնակմախքների կողքին, լուռ, առանց ծաղրանքի՝ յուր անօգտակարությունը զգալով, հիմնակմախքից կախվել էին պտտիչ հարմարանքները, որոնց նաև թիթեղներ էին անվանում։ Դրանք պետք է պահեին կավի ծանրությունը։
Դրանից հետո մենք նրա հետ թեյ խմեցինք և էլի մեկ ժամից ոչ պակաս զրուցեցինք, որը հետո քանդակագործը հաշվարկեց որպես աշխատանքային ժամ։ Նա վերհիշեց անցած ժամանակները, երբ պատանի Միքելանջելոյի նման, ցենտներներով, առանց հոգնածության որևիցե հատկանիշների, կավը ծեփում էր հիմնակմախքի վրա և ավարտում էր աշխատանքները, որոնք մեծ մասամբ պատերազմի ժամանակ ոչնչացան։ Իսկ ես նրան պատմեցի քարահատ ու գրանիտագործ Օսկարի գործունեության մասին։ Այդպես մենք նրա հետ մի քիչ էլ շատախոսեցինք, հետո նա ինձ տարավ աշակերտների մոտ, որպեսզի նրանք ևս իմ մեջ տեսնեն բնորդին և Օսկարի նմանությամբ հիմնակմախքներ կառուցեցին։
Պրոֆեսոր Մարունի աշակերտներից տասին եթե երկար մազերը որպես սեռական հատկանիշ ընդունենք, կարելի էր համարել աղջիկներ։ Նրանցից չորսը տգեղ էին ու տաղանդաշատ։ Երկուսը բարետես էին, շատախոս, մի խոսքով՝ սովորական աղջիկներ։ Որպես մերկ բնորդ, ես երբեք անհարմար չէի զգում։ Ավելին, Օսկարը նույնիսկ որոշակիորեն ուրախացավ՝ տեսնելով, թե ինչպես զարմացան երկու բարետես աղջիկները, երբ առաջին անգամ ինձ զննեցին շրջանի վրա կանգնած, և որոշ տարակուսանքով փաստեցին, որ Օսկարը, չնայած իր կուզին ու ժլատորեն չափված հասակին, ունի անդամ, որն առիթի դեպքում կարող է դիմանալ տղամարդու, այսպես ասած, նմանատիպ ունեցվածքի ցանկացած համեմատության։
Պրոֆեսոր Մարունի աշակերտների հետ ձևավորվեցին փոքր֊ինչ այլ հարաբերություններ, քան հենց Մարունի հետ։ Նրանք արդեն երկու օրից ավարտեցին հիմնակմախքների վրա աշխատանքը, իրենց հանճարներ էին կարծում և, հանճարեղ շտապողականությամբ համակված, կավը ծեփում էին հապճեպորեն ու ոչ արհեստավարժորեն ամրացված խողովակների վրա։ Սակայն ամեն ինչից դատելով՝ չափից դուրս փայտե պտտիչ հարմարանքներ էին դրել իմ կուզի հիմնակմախքի մեջ, քանզի երբ կաղապարման խոնով կավի բեռն արդեն կախվել էր հիմնակմախքի վրա՝ Օսկարին վայրի, գզգզված արտահայտություն հաղորդելով, նորածեփ Օսկարը տասն անգամ կարճացավ։ Իմ գլուխն արդեն կախվեց ոտքերիս մեջտեղում, իսկ թարմ կավը սկսեց խողովակներից բլիթ֊բլիթ թափվել ցած, իսկ իմ կուզն իջավ ծնկներիցս ներքև, և միայն այդ ժամանակ ես կարողացա ըստ արժանավույն գնահատել նրանց խրատատու Մարունին, որը կարողանում էր այն աստիճան վարպետորեն հավաքել հիմնակմախքը, որ հետո նույնիսկ կարիք չէր առաջանում այն էժանագին կաղապարման նյութով քողարկել։
Տգեղ, սակայն ընդունակ աղջիկները նույնիսկ թնկթնկացին, երբ կավե Օսկարն առանձնացավ մետաղալարե Օսկարից։ Հաճելիները, սակայն, շատախոսները միայն ծիծաղում էին, երբ ինձ մոտ, գրեթե խորհրդանշանակորեն, խժռելով ժամանակը, միսը հեռանում էր ոսկորներից։ Այն բանից հետո, երբ մի քանի շաբաթ անց աշակերտներին, այնուամենայնիվ, հաջողվեց կիսամյակային եզրափակիչ ցուցահանդեսի համար մի քանի լիովին պատշաճ քանդակներ նախապատրաստել՝ սկզբում կավով, հետո գիպսով ու գալենիտով, ես հերթական անգամ հնարավորություն ստացա կրկին ու կրկին տգեղների, սակայն տաղանդաշատների աշխատանքը համեմատել հաճելիների, սակայն շատախոսների աշխատանքի հետ։ Մինչ գրավիչ, սակայն արվեստին ոչ խորթ աղջիկները ջանասիրաբար էին պատկերել իմ գլուխը, վերջույթներս, կուզս, իսկ իմ անդամը՝ տարօրինակ փոխվորածությամբ կամ քամահրել էին կամ փոխարինել հիմար ոճավորմամբ, հաճելի, մեծ աչքերով՝ չնայած որ գեղեցիկ մատներով, սակայն բացարձակապես անտաղանդ աղջիկները գրեթե ուշադրություն չէին հատկացրել իմ մանրամասներին, սակայն օգտագործել էին իրենց ողջ ջանքը՝ գեղեցիկ օրգանները հնարավորին չափ ճշտորեն պատկերելու համար։ Որպեսզի այս հարմար առիթի ժամանակ չմոռանանք արական սեռի չորս քանդակագործներին, հարկ է նշել․ սրանք վերացարկել էին, տափակ ռանդայված տախտակների օգնությամբ ինձ քառանկյուն էին դարձրել, իսկ այն, ինչը քամահրել էին տգեղ աղջիկները, իսկ գեղեցիկները պատկերել էին որպես բնության վայրագ ծաղկում, նրանք, տղամարդկային սթափ խելքով առաջնորդվելով, քանդակել էին երկու հավասար չափի խորանարդիկների վերևում երկարավուն քառակող սրոցաքարի տեսքով՝ ինչպես տարածության մեջ ցցված մանկական խորանարդիկների արքայի որդեծնական անդամ։
Կամ այն է՝ հանուն իմ երկնագույն աչքերի, կամ այն է՝ հանուն լուսարձակների, որոնք քանդակագործները շարել էին իմ շուրջը, բարետես քանդակագործուհիների մոտ անցուցարձ անողները մերկ Օսկարի ոչ այն է՝ իմ աչքերի երկնագույնության մեջ, ոչ այն է՝ լուսարձակներից կարմրած կաշվի մեջ, գեղարվեստական տեսանկյունից ինչ֊որ գրավիչ բան հայտնաբերեցին։ Այդ իսկ պատճառով գրաֆիկայի ու քանդակագործության կիսանկուղային ստուդիաներից ինձ առևքնգեցին դեպի վերին հարկերը, որտեղ սկսեցին իրենց ներկապնակների վրա ինձ համապատասխանող ներկեր խառնել։
Սկզբում իմ երկնագույն հայացքը մեծ տպավորություն թողեց նկարիչների վրա։ Նրանց դա այն աստիճան երկնագույն էր թվում, որ նկարչի վրձինը ցանկանում էր ինձ ընդհանրապես ու ամբողջությամբ երկնագույն դարձնել։ Օսկարի առողջ մարմինը, նրա ալիքաձև, շագանակագույն մազերը, նրա թարմ, հյութեղ բերանը թառամում էին չարագուշակ կապույտ երանգների մեջ, բացի այդ, երբեմն կարծես թե քայքայումը արագացնելով, իմ մարմնի կապույտ կտորներին խառնվում էր հիվանդագին կանաչն ու սրտախառնոց առաջացնող դեղինը։
Ուրիշ գույներ Օսկարը կարողացավ ձեռք բերել միայն այն բանից հետո, երբ կառնավալի ժամանակ, որը մեկ շաբաթ շարունակ տոնում էին ակադեմիայի նկուղներում, հայտնաբերեց Ուլլային և մուսայի իրավունքներով նրան ներկայացրեց նկարիչներին։ Ի՞նչ էր դա, կառնավալի վերջին օ՞րը։ Այո, կառնավալի վերջին օրը, երբ ես որոշեցի մասնակցություն ունենալ տոնահանդեսին, գալ կառնավալային կոստյումով և ամբոխին խառնել կոստյումավորված Օսկարին։
Ինձ հայելու մեջ տեսնելով՝ Մարիան ասաց․
― Ավելի լավ է դու տանը նստեիր։ Նրանք քեզ ախր ոտքերի տակ կտրորեն։
Հետո նա, այնուամենայնիվ, օգնեց ինձ հագնվել, ձևեց կտորի հատվածները, իսկ նրա քույր Հուստան ասեղով անմիջապես խեղկատակի կոստյում բլանդեց։ Սկզբում ես Վելասկեսի ոգով ինչ֊որ բան էի պատկերացնում, ես դեմ չէի նաև ինձ զորավոր Նարսես կամ իշխան Օյգեն տենսել։ Երբ հետո ես ի վերջո կանգնեցի մեծ հայելու առջև, որի վրա պատերազմը անկյունագծերով ճաք էր թողել՝ անդրադարձը փոքր֊ինչ աղավաղող, երբ աչքիս առաջ հայտնվեց բուֆերով, կտրվածքներով, զանգակներով այդ ողջ խայտաբղետ կարվածքը, իմ Կուրտ որդու մոտ ծիծաղ և հազի սուր բռնկում առաջ բերելով, ես ինքս ինձ ամենևին երջանիկ չզգալով՝ ցածրաձայն շշնջացի։
― Ահա, Օսկար, այժմ դու խեղկատակ Յորիկն ես։ Սակայն որտե՞ղ կճարվի այն թագավորը, որին դու կկարողանայիր ծաղրել։
Արդեն տրամվայում, որն ինձ պիտի հասցներ Ռաթինգյան դարպասներ, ակադեմիայից ոչ հեռու, ես նկատեցի, որ ժողովրդի մոտ, դե, մի խոսքով, նրա մոտ, ով կովբոյի կամ իսպանուհու հագուստ հագած, ուզում էր հիշողությունից դուրս մղել հիմնարկի իր բաժինը կամ վաճառասեղանը, ես ամնեևին էլ ոչ թե ծիծաղ, այլ ընդհակառակը, վախ էի առաջացնում։ Ինձանից մի կողմ էին քաշվում, և այդ իսկ պատճառով, չնայած լեփ֊լեցուն վագոնին, ես կարող էի նստարանի հաճույքը վայելել։ Ակադեմիայի դիմաց ոստիկանները թափ էին տալիս իրենց բացարձակապես իսկական և ամենևին էլ ոչ կոստյումավորված մահակները։ «Արվեստի խայտառակությունը»՝ այդպես էր կոչվում արվեստի երիտասարդ ծառաների տունը, լեփ֊լեցուն էր, սակայն ամբոխը փորձում էր գրոհել շենքը, ինչի առիթով, եթե ոչ արյունոտ, ապա բոլոր դեպքերում գոնե խայտաբղետ բախումներ ունեցավ ոստիկանության հետ։
Երբ Օսկարը իր ձախ թևքի վրա կարված փոքրիկ զանգակին ստիպեց ձայն հանել, ամբոխը նահանջեց, ոստիկանը, որը մասնագիտորեն գնահատեց իմ չափսերը, վերևից ներքև պատիվ տվեց, հարցրեց ինչ եմ ես ուզում և, մահակը թափահարելով, ինձ ուղեկցեց դեպի տոնական նկուղային դահլիճ, ուր դեռ եռում էին կրքերը։
Միայն թե թող ոչ ոք չկարծի, որ արվեստագետների տոնը դա այնպիսի տոն է, որն արվեստագետներն են տոնում։ Ակադեմիայի ուսանողների մեծ մասը կանգնած էր վաճառասեղանների ետևում, լուրջ, լարված և ամոթխած դեմքերով նայում այնտեղ, ուր դրված էին գարեջուր, շամպայն, նրբերշիկ ու փորձում էր նման ձևով ինչ֊որ բան վաստակել։ Ճիշտն ասած, արվեստագետների տոնի ծախսերը վճարում էին քաղքենիները, որոնք տարին մեկ անգամ շաղ էին տալիս փողերը և ցանկանում էին ապրել ու տոնել արվեստագետների նման։
Մոտավորապես մեկ ժամ ես աստիճանների վրա, անկյուններում ու սեղանների տակ վախեցնում էի զույգերին, որոնք նոր֊նոր պատրաստվում էին գոնե մի ինչ֊որ օգուտ քաղել անհարմարություններից։ Այնուհետև ծանոթացա երկու չինուհիների հետ, որոնց երակներով, հավանաբար, հունական արյուն էր հոսում, քանզի նրանք զբաղվում էին սիրով, որն արդեն շատ դարեր առաջ գովերգվել էր Լեսբոս կղզում։ Չնայած երկուսն էլ ճարպկորեն ու բազմամատ բավարարում էին մեկը մյուսի հաճույքը՝ հայացքիս միանգամայն հետաքրքրաշարժ տեսարան ներկայացնելով, նրանք չգրգռեցին իմ կարևոր տեղերը։ Հետո մենք միասին տաք շամպայն խմեցինք և, իմ թույլտվությամբ, նրանք փորձեցին ծայրագույն կետում շատ ծակող կուզիս դիմադրությունը և հավանաբար երջանիկ էին, ինչը հերթական անգամ հաստատում է դրույթը․ կուզը կանանց երջանկություն է բերում։
Սակայն կանանց հետ այդ շփումը որքան ավելի էր երկարում, այնքան ավելի թախծոտ էր դարձնում ինձ։ Մտքերը ձանձրացրել էին ինձ, քաղաքականությունն ինձ անհանգստացնում էր, և ես շամպայնով սփռոցի վրա նկարեցի Բեռլինի պաշարումը, ես վրձնով օդային կամուրջ էի նկարում երկու շինությունների միջև, որոնք ոչ մի կերպ չէին կարողանում միավորվել, կասկածեցի Գերմանիայի վերամիավորմանը և զբաղվեցի նրանով, ինչով Յորիկի կարգավիճակով երբեք չէի զբաղվել․ Օսկարը կյանքի իմաստն էր փնտրում։
Երբ իմ տիկնանց խելքին այլևս չփչեց մի այնպիսի բան, ինչի վրա արժենար նայել, և նրանք սկսեցին արտասուքներ թափել, որոնք նրանց շպարված չինական մռութների վրա դավաճանական հետքեր թողեցին, ես վեր կացա՝ կտրվածքներով, զանգակովս զնգզնգացնելով, իմ էության երկու երրորդով արդեն պատրաստվում էի գնալ տուն, միայն վերջին երրորդի համար կառնավալային փոքրիկ արկած էի փնտրում և տեսա․․․ ոչ, այդ նա ինձ հետ խոսեց, ավագ եֆրեյտոր Լանքեսը։
Դուք դեռ չեք մոռացել։ Մենք նրան հանդիպել ենք քառասունչորսի ամռանը, Ատլանտյան բերդապատնեշի մոտ։ Նա այնտեղ բետոն էր պահպանում և ծխում էր իմ խրատատու Բեբրայի սիգարետները։
Ես ուզում էի բարձրանալ աստիճաններով, որտեղ միմյանց կիպ սեղմվել էին, նստել և շուրթ շրթի համբուրվում էին զույգերը, ես ինքս ինձ կրակ տվեցի, այդ ժամանակ ինչ֊որ մեկը ինձ մատով հրեց, և վերջին համաշխարհային պատերազմի ավագ եֆրեյտորը հարցրեց․
― Հեյ, եղբայր, քեզ մոտ ինձ համար սիգարետ չի՞ գտնվի։
Զարմանալի չէ, որ նման ձևով դիմելուց հետո և նաև այն պատճառով, որ նրա կոստյումը մոխրագույն էր, զինվորական գույնի, ես անմիջապես ճանաչեցի նրան։
Սակայն ես չէի էլ մտածի ծոնոթությունս վերականգնելու մասին, եթե ավագ եֆրեյտորի, նույն ինքը՝ բետոնի նկարչի, ծնկների վրա նստած չլիներ մուսան, մարմնավորված կենդանի մուսան։ Թույլ տվեք ինձ նախ խոսել նկարչի հետ և հետո միայն նկարագրել մուսային։ Ես ոչ միայն սիգարետ տվեցի նրան, ես նույնիսկ իմ կրակայրիչը գործի դրեցի, և երբ նա ներշնչեց ծուխը, հարցրեցի․
― Ավագ եֆրեյտոր Լանքես, դուք ինձ պատահաբար չեք՞ ճանաչում։ Բեբրայի ռազմաճակատային թատրոնը։ Միստիկ բարբարոսական, ձանձրալի։
Նկարիչը վեր թռավ, երբ ես այդպես դիմեցի նրան, ճիշտ է, սիգարետը պահեց, սակայն մուսային ցած գցեց։ Ես բարձրացրեցի այդ հարբած ու ծխած երկարոտն մանկանը և վերադարձրեցի ըստ պատկանելիության։ Իսկ մինչ մենք երկուսս՝ Լանքեսն ու Օսկարը, հիշողություններ էին փոխանակում, կշտամբում էինք ավագ լեյտենանտ Հերցոգին, որը Լանքեսին հորինող էր անվանում, հարգանքի տուրք մատուցեցինք իմ խորհրդատու Բեբրային և նաև միանձնուհիներին՝ նրանց, որոնք այն ժամանակ Ռոմմելյան ծնեբեկի մեջ ծովային խեցգետիններ էին փնտրում, ես հիանում էի մուսայի հայտնությամբ։ Նա հայտնվեց ինչպես հրեշտակ, նրա վրա ձևավորված թղթազանգված կար, այդպիսիք օգտագործում են արտահանվող ձվերի փաթեթավորման համար և, չնայած ուժեղագույն հարբածությանը, թախծի մեջ խոնարհված ուսերին, նա դեռ էլի սփռում էր երկնակյացի թեթևակի հմայքը։
Սա Ուլլան է, ― նրան ինձ ներկայացրեց նկարիչ Լանքեսը։ ― Ընդհանրապես ասած՝ նա դերձակի մասնագիտություն էր սովորում, սակայն այժմ մտադրվել է արվեստով զվաղվել, ինչն ինձ ամենևին ձեռք չի տալիս, քանի որ կար ու ձևով նա ինչ֊որ բան էր կարող է վաստակել, իսկ արվեստով՝ ոչ։
Այդ ժամանակ Օսկարը, որը հենց արվեստով ոչ քիչ գումար էր վաստակում, թույլտվություն խնդրեց Գեղարվեստի ակադեմիայի ուսանողներին ներկայացնել Ուլլային՝ որպես բնորդուհի ու որպես մուսա։ Իմ առաջարկից Լանքեսը այնպես խանդավառվեց, որ իմ տուփի միջից միանգամից երեք սիգարետ վերցրեց, սակայն փոխարենը հրավիրեց այցելել իր արվեստանոցը, այդպիսի առաջարկը, սակայն, նա անմիջապես սահմանափակեց մինչև արհեստանոց տաքսու գումարը վճարելու պահանջով։
Մենք անմիջապես էլ գնացինք՝ դիմակահանդեսը զրկելով մեր ներկայությունից․ ես վճարեցի տաքսու համար, և Լանքեսը, որի արվեստանոցը գտնվում էր Զիտարդերշտրասե փողոցում, սպիրտյարոցի վրա սուրճ եփեց, ինչից մուսան կրկին ուշքի եկավ, իսկ այն բանից հետո, երբ իմ աջ ցուցամատի օգնությամբ փսխեց, նա լիովին սթափ էր թվում։
Միայն այն ժամանակ ես տեսա, որ նրա բաց երկնագույն աչքերը անփոփոխ զարմանք էին արտահայտում, լսեցի նաև նրա փոքր֊ինչ զրնգուն֊ծծվան, սակայն սրտաշարժ հմայքից զուրկ ձայնը։ Երբ նկարիչ Լանքեսը նրան տեղյակ պահեց իմ առաջարկի մասին և ավելի շուտ հրամայեց, քան թե առաջարկեց նրան Գեղարվեստի ակադեմիայում աշխատել որպես բնորդուհի, նա սկսզբում հրաժարվեց՝ չցանկանալով լինել ո՛չ ակադեմիայի մուսան, ո՛չ բնորդուհին, այլ ցանկացավ անբաժան պատկանել միայն նկարիչ Լանքեսին։ Սակայն վերջինս չոր և առանց ավելորդ բառերի, ինչպես և սովորաբար պիտի պահեն իրենց տաղանդավոր նկարիչները, ողջ թափով նրան ապտակ հասցրեց, կրկնեց իր հարցը, բավարարված, նախկին անտարբերությամբ ծիծաղեց, երբ նա, հեծկլտալով (հենց այդպես են լաց լինում հրեշտակները), պատրաստակամություն հայտնեց լավ վճարվող բնորդուհի, իսկ միգուցե նաև ակադեմիայի նկարիչների համար մուսա դառնալ։
Ընդ որում պետք է հաշվի առնել, որ Ուլլան մեկ մետր յոթանասունութ սանտիմետր հասակ ունի, որ նա ավելի քան վայելչակազմ է, դյութիչ ու փխրուն և դրանով իսկ ստիպում է միաժամանակ վերհիշել Բոտիչելլիին ու Կրանախին։ Մենք նրա հետ ողջ հասակով զույգ դիմանակար էինք պատկերում։ Պարզվեց, որ նրա երկար ու հարթ մարմինը, որը պատված էր մանկական նուրբ աղվամազիկներով, նույն գույնի է, ինչ լանգուստի միսը։ Նրա գլխի մազերը թերևս նոսր էին, սակայն երկար ու ծղոտագույն֊դեղնավուն։ Ցայլքի մազերը խուճուճ էին ու շիկավուն, ոչ մեծ եռանկյունի էին զբաղեցնում, իսկ թևատակի մազերը Ուլլան ամեն շաբաթ սափրում էր։
Ինչպես էլ պետք էր սպասել, սովորական աշակերտները չկարողացան մեզանից որևէ պետքական բան ստանալ․ նրանք մեկ նրան չափից դուրս երկար ձեռքերով էին նկարում․ մեկ ինձ՝ չափից դուրս մեծ գլխով, կարճ ասած՝ կրկնում էին բոլոր աշակերտներին բնորոշ սխալները․ նրանք չէին կարողանում կառուցել կոմպոզիցիան։
Միայն երբ մեզ հայտնաբերեցին Ցիգեն ու Ռասկոլնիկովը, հայտնվեցին կտավներ, որոնք արժանի էին այնպիսի երևույթի, ինչպիսին Մուսան ու Օսկարն էին։
Նա քնած է, ես վախեցրի նրան․ այծամարդն ու հավերժահարսը։
Ես չորեքթաթ եմ, նա իմ փոքրիկ, մշտապես կարծես թե մրսած կրծքերով խոնարհվում է ինձ վրա․ գեղեցկուհին ու հրեշը։
Նա պառկած է, ես, նրա ոտքերի արանքում պարսատիկով ու ձիու դիմակով խաղալով, զվարճանում եմ․ տիկինը և միաեղջույրը։
Եվ այս ամենը Ցիգեի ու Ռասկոլնիկովի ոգով, երբեմն գունավոր, երբեմն վեհանձն մոխրագույն երանգներով, երբեմն դետալները, որոնք նրբագույն վրձնով են նկարված, երբեմն կրկին Ցիգեի ու Ռասկոլնիկովի ոգով, երբեմն Ուլլայի ու Օսկարի շուրջ խորհրդավորությունը տրված է միայն ակնարկով, և հետո միայն հենց Ռասկոլնիկովն է մեր օգնությամբ գտնում ճանապարհը դեպի սյուրեալիզմ։ Մեկ Օսկարի դեմքը վեր է ածվում պղնձադեղին թվատախտակի, ինչպիսին մի ժամանակ ունեին մեր ժամացույցները, մեկ իմ կուզի վրա ծաղկում էին մեխանիկորեն ոլորված բեղիկներով վարդերը, և Ուլլան պետք է դրանք քաղի, մեկ ես նստած եմ կտրվածքով բացված, վերևում ժպտացող, ներքևում երկարոտն Ուլլայի ներսում և ինչ֊որ տեղ նրա փայծաղի ու լյարդի միջև նկարազարդ գրքերի էջերն եմ թերթում։ Դրանից բացի, մեզ հաճույքով զգեստավորում էին տարբեր հագուստներով, Ուլլային դարձնում էին Կոլոմբինա, ինձ՝ դեմքիս սպիտակ ներկ քսած թախծոտ միմոս։ Եվ ի վերջո, հատկապես Ռասկոլնիկովին էին վստահում մեծ կտավ նկարելը, իսկ նրան այն պատճառով էին Ռասկոլնիկով անվանում, որ նա մշտապես կրկնում էր ոճրի ու պատժի մասին։ Ես նստել էի Ուլլայի ձախ, թեթև աղվամազով պատված ծնկի վրա՝ մերկ երեխա֊հրեշ, և նա պատկերում էր Աստվածամորը։ Իսկ Օսկարը բնորդում էր Հիսուսի դերում։
Հետագայում այդ կտավը «Աստվածամայր֊քառասունինը» անվամբ անցավ բազմաթիվ ցուցահանդեսներով և, նույնիսկ որպես հասարակ ցուցապաստառ, կարողացավ տպավորություն թողնել, քանզի հայտնվեց իմ օրինակելի Բյուրգերուհի Մարիայի աչքերին, առաջ բերեց տնային աղմկոտ վիճաբանություն, հետո բավականին մեծ գումարով գնվեց մի արդյունաբերողի կողմից և հնարավոր է, որ մինչ օրս էլ կախված է ինչ֊որ տեղ, ինչ֊որ մի վարչարարական շենքի նիստերի դահլիճում՝ ազդեցություն թողնելով վարչության անդամների վրա։
Ինձ դուր էին գալիս այն տաղանդավոր սանձարձակությունները, որ նրանք ձեռնարկում էին իմ կուզի ու համաչափությունների հետ։ Դրան գումարվեց նաև այն, որ երբ Ուլլային և ինձ, մեր հանրաճանաչ կարգավիճակով մեկ ժամ կեցվածք ընդունելու համար, վճարում էին երկու մարկ հիսուն պֆենիգ։ Ուլլան ևս լիովին համարկերպվեց բնորդութհու դերի հետ։ Մեծ ու պատժիչ աջ ձեռքով նկարիչ Լանքեսը սկսեց շատ ավելի լավ վերաբերվել Ուլլային, երբ վերջինս սկսեց պարբերաբար փող բերել տուն, իսկ նա նրան հարվածում էր միայն, հանճարեղ վերածացությունների համար, որը սուտ օպտիկական նկատառումներից ելնելով, ոչ մի անգամ Ուլլային որպես բնորդուհի չէր օգտագործում, նա նույնպես հայտնի իմաստով դարձավ մուսա, քանզի միայն այն ապտակը, որը նա նվիրեց աղջկան, նրա ձեռքին, նկարչի ձեռքին՝ իրական ստեղծագործական ուժ հաղորդեց։
Ճիշտ է, իր տրտնջալից փխրունությամբ, որն ըստ էության հրեշտակի դիմացկունություն էր, Ուլլան ինձ էլ դրդեց բռնության, սակայն ես կարողանում էի ինձ տիրապետել, և ամեն անգամ, երբ ես մտրակով հարվածելու չափից դուրս մեծ ցանկություն էի ունենում, դրա փոխարեն ես նրան հրուշակեղեն ուտելու էի հրավիրում, տանում էի պնճնամոլության թեթև երանգով, որը ձեռք էի բերել արվեստագետների հետ շփվելով, որպես իմ համաչափությունների կողքին երկար ցողունով հազվագյուտ ծաղկի հետ զբոսնելով, քայլում էի բանուկ և աչքերը չռած դիտող Քյոնիգսալլեով և նրան մանուշակագույն երկար գուլպաներ ու վարդագույն ձեռնոցներ էի գնում։ Ամեն ինչ այլ տեսք ուներ նկարիչ Ռասկոլնիկովի մոտ, որը, նույնիսկ Ուլլային չմոտենալով, նրա հետ ինտիմ կապի մեջ էր գտնվում։ Այսպես, մի անգամ նա աղջկան ստիպեց պտտվող շրջանի վրա լայն բացված ոտքերով կեցվածք ընդունել, ընդ որում ոչ թե սկսեց նկարել, այլ նստելով աթոռակի վրա, հենց նրա պատճառական տեղի դիմաց, մի քանի քայլ հեռու, և համառորեն ինչ֊որ բան փնթփնթալով ոճրի ու պատժի մասին, աչքերը հառեց այնտեղ, մինչև որ մուսայի այդ տեղը չխոնավացավ ու լայն չբացվեց։ Նաև Ռասկոլնիկովն ինքը խոսակցությունների ու հայացքների շնորհիվ հասավ բավարար արդյունքի, այնուհետև վեր թռավ իր աթոռակի վրայից ու նկարակալի վրա լայն֊լայն վրձնախզվածքներով սկսեց իր «Մադոննա֊49»֊ը։
Երբեմն ինձ վրա էլ էր Ռասկոլնիկովը իր աչքերը չռում՝ չնայած այլ պատճառներով։ Նա գտնում էր, որ ինձ մոտ ինչ֊որ բան է պակասում։ Նա անընդհատ կրկնում էր, որ իմ ձեռքերի միջև ինչ֊որ մի դատարկություն է առաջանում և հերթով իմ ձեռքը ինչ֊որ առարկաներ էր խցկում, որպիսիք նրա սյուռեալիստական երևակայության պայմաններում ավելի շատ էին մտքին գալիս, քան պետք էր։ Այսպես, նա ինձ զինեց ատրճանակով, ստիպեց ինձ՝ Հիսուսիս, նշան բռնել Մադոննայի վրա։ Ես պատրաստ էի նրան մեկնել ավազե ժամացույցը, հայելին, որը նրան սարսափոլիորեն տգեղացնում էր, քանի որ ուռուցիկ էր։ Մկրատները, ձկան կմախքները, հեռախոսների լսափողները, զանգերը, փոքրիկ ինքնաթիռները, զրահամեքենաները, օվկիանոսային շոգենավերը ես բռնում էի երկու ձեռքով։ Բայց և այնպես, Ռասկոլնիկովը շուտով դա նկատեց, ես չէի կարողանում դատարկությունը լրացնել։
Օսկարը սարսափով էր սպասում այն օրվան, երբ նկարիչը կբերի մի առարկա, որը նախատեսված է միայն այն բանի համար, որպեսզի ես այն բռնեմ իմ ձեռքերի մեջ։ Իսկ երբ ի վերջո նա թմբուկ բերեց, ես գոռացի․
― Ո՜֊ոչ։
Ռասկոլնիկովը․ ― Վերցրու թմբուկը, Օսկար, ես ճանաչեցի քեզ։
Ես ողջ մարմնովս դողալով․ ― Ոչ մի դեպքում։ Մեկընդմիշտ վերջ է տրված դրան։
Նա՝ մռայլ․ ― Ոչինչ էլ վերջացած չէ, ամեն ինչ վերադառնում է, ոճիր, պատիժ և կրկին ոճիր։
Ես՝ ուժերիս վերջին լարումով․ ― Օսկարը արդեն քավել է իր մեղքերը, ներեք նրան թմբուկի համար, ես ամեն ինչ պատրաստ եմ բռնել, միայն թե ոչ այդ թիթեղը։
Ես լաց էի լինում, երբ մուսա Ուլլան խոնարհվեց ինձ վրա, և ես, արտասուքներիցս կուրացած, չէի կարող խանգարել այն բանին, որ մուսան համբուրեր ինձ, իր սարսափելի համբույրով համբուրեր ինձ։ Դուք բոլորդ, ում երբևէ դիպել է մուսայի համբույրը, հավանաբար կհասկանաք, որ այդ խարանող համբույրից հետո Օսկարը կրկին ձեռքը վերցրեց այն թիթեղը, որը շատ տարիներ առաջ դեն էր նետել, թաղել էր Զասպեի գերեզմանատան ավազի մեջ։
Սակայն ես չսկսեցի թմբկահարել, ես ուղղակի կեցվածք ընդուներցի և, ինչն արդեն ինքըստինքյան բավականին վատ է, «Մադոննա֊49»֊ի մերկ ձախ ծնկան վրա նկարվեցի որպես թմբկահարող Հիսուս։
Հենց այդպիսին էլ Մարիան ինձ տեսավ ցուցապաստառի վրա, որը տեղեկացնում էր գեղարվեստական ցուցահանդեսների մասին։ Ինձ չզգուշացնելով նա եղավ այդ ցուցահանդեսում, հավանաբար երկար ժամանակ կանգնել էր այդ կտավի դիմաց և լցվել զայրույթով, քանզի ավելի ուշ, պատասխանի կանչելով, ինձ հարվածներ հասցրեց հենց իմ որդի Կուրտի դպրոցական քանոնով։ Նա, որ արդեն մի քանի ամիս առաջ լավ վճարվող տեղ էր գտել նրբախորտիկների մեծ խանութում, սկզբում վաճառոհուղու տեղ, իսկ հետո, ժրաջանության համար, գանձապահուհու։ Այժմ նա իմ հանդեպ իրեն պահում էր որպես արևմուտքում լիովին ընտելացած անձ, այլ ոչ որպես արևելքից փախստականուհի, որը զբաղվում էր վերավաճառքով, և այդ իսկ պատճառով նա համոզմունքի մեծ ուժով կարող էր ինձ անվանել խոզ, ապականված անձնավորություն, գոռում էր նաև, որ այլևս չի ցանկանում տեսնել այն անիծյալ փողերը, որոնք ես աշխատում եմ իմ նողկալիություններով, և ինձ ևս նա չի ցանկանում տեսնել։ Ճիշտ է, վերջին խոսքերը Մարիան շատ արագ հետ վերցրեց և երկու շաբաթ անց տնտեսական ծախսերի համար բռնագրավեց իմ աշխատավարձի զգալի մասը, սակայն ես որոշեցի վերջ դնել նրա, նրա քրոջ՝ Հուստայի և իմ որդի Կուրտի հետ համատեղ բնակվելուն, որոշեցի մեկնել որքան հնարավոր է հեռու, օրինակ, Համբուրգ, հնարավորին չափ ծովին մոտիկ, եթե հաջողվի։ Սակայն Մարիան, որը շուտափույթ հավանություն տվեց իմ տեղափոխմանը, այնուամենայնիվ, իր քրոջ՝ Հուստայի աջակցությամբ պնդեց, որպեսզի ես սենյակ փնտրեմ իրենից ու փոքրիկ Կուրտից ոչ հեռու ինչ֊որ տեղ, ամեն դեպքում Դյուսելդորֆից ոչ մի կերպ ավելի հեռու։
===Ոզնի===
Վերականգնված, կտրված, արմատախիլ արված, մասնակից դարձված, քամուց քշված, զգացմունքների միջոցով ըմբռնած, միայն վարձակալի կարգավիճակով Օսկարը բնակիչներից յուրացրեց թմբուկին վերադառնալու արվեստին։ Ոչ միայն հենց սենյակը, այլև Ոզնին և դագաղագործի բակի արհեստանոցը, և պարոն Մյունցերը օգնեցին ինձ վերադառնալ, և քույր Դորոտեան ևս խթանիչ դեր խաղաց։
Հիշո՞ւմ եք Պարցիֆալին։ Ահա և ես նույնպես ոչ այնքան։ Թերևս միայն ձյան վրա երեք արյան կաթիլների պատմությունը։ Պատմությունը ճշմարտանման է, որովհետև կիրառելի է իմ նկատմամբ։ Միգուցե նա յուրաքանչյուրի համար է կիրառելի, որ որևիցե մի գաղափար ունի։ Սակայն Օսկարը գրում է իր մասին, և այդ իսկ պատճառով նույնիսկ մի տեսակ կասկածելի է, որ այն գրված է, կարծես չափ ու ձևված, նրա համար։
Ճիշտ է, ես առաջվա պես ծառայում էի արվեստին՝ թույլ տալով ինձ սևացնել ու կանգնեցնել ինչ֊որ ֆոնի վրա, Ուլլա անունով մուսայի հետ համատեղ ես ողջ մի կիսամյակ արգասաբեր էի դարձնում Գեղարվեստական ակադեմիան՝ մենք նաև հաջորդ, ամառային կիսամյակին չզրկեցինք մուսայի բարեմաղթանքներից, սակայն արդեն տեղաց ձյունը՝ դա բուժքրոջ աշխատանքային հագուստն է, կարմիր խաչը, որը քույրերի մեծ մասը, և, հետևաբար, քույր Դորոթեան կրում են բրոշի կենտրոնում, որն ամրացնում էր օձիքը, փայլում էր իմ աչքին՝ երեք կաթիլ արյան փոխարեն։ Եվ ահա ես նստել և չէի կարողանում հեռացնել աչքերս։
Սակայն մինչև Ցայդլերի բնակարանի նախկին լոգասենյակում բնակվելը, անհրաժեշտ էր դեռ գտնել այն՝ այդ սենյակը։ Հենց ավարտին էր մոտենում ձմեռային կիսամյակը, որոշ ուսանողներ հրաժարվեցին իրենց բնակարաններից, Զատկին գնում էին տուն, իսկ հետո վերադառնում կամ չէին վերադառնում։ Իմ գործընկերը՝ նույն ինքը իմ մուսա Ոլլան, օգնում էր ինձ բնակարան գտնել, նա ինձ հետ եկավ ուսանողական խորհուրդ, այնտեղ մի կույտ հասցե և ակադեմիայից հանձնարարական նամակ տվեցին։
Նախքան բնակարանի որոնումներն սկսելը ես երկար ընդմիջումից հետո այցի գնացի Աղոթատան արահետի վրայի քարհատ Քորնեֆի արհեստանոց։ Կապվածությունը ստիպեց ինձ ճամփա ընկնել, և բացի դա ես արձակուրդների ժամանակ աշխատանք էի փնտրում, քանզի այն մի քանի ժամերը, որոնք ես Ուլլայի հետ կամ առանց նրա պետք է կանգնեի որոշ պրոֆեսորների մոտ չորս սեանսներին, հազիվ թե կարողանայի մոտակա մեկ ու կես ամիսներին ինձ կերակրել, և բացի այդ էլ պետք էր կահավորված սենյակի համար փող աշխատել։
Ես Քորնեֆին գտա նախքին տեսքով՝ երկու գրեթե լավացած և մեկ դեռևս չհասունացած մկնոռախտերը վզին՝ նա խոնարհվել էր բելգիական գրանիտից սալաքարի վրա, որը կանգնեցրել էր ուղղահայաց դիրքով, իսկ այժմ հարվածը հարվածի ետևից նրա վրա ակոսներ էր տաշում։ Մենք խոսեցինք դեսից դենից, ես ոչ առանց ակնարկի խաղում էի փորիչի հետ, հայացքս անցկացրի ցուցադրված քարերի վրայով, որոնք արդեն հարթեցված էին, փայլեցված և սպասում էին միայն, թե երբ իրենց վրա գրություն կփորագրեն։ Երկու մեղադրյալները՝ խեցեքարն ու երկու հոգու գերեզմանի համար սիլեզյան մարմարը այնպիսի տեսք ունեին, կարծես Քորնեֆը արդեն նրանց վաճառել է ու միայն գործիմաց գրանիտագործի է սպասում։ Ես ուրախացա քարհատի համար, որը փողային ռեֆորմից հետո դժվարին ժամանակ վերապրեց։ Ընդ որում, արդեն այն ժամանակ էլ մենք կարողանում էինք մեզ սփոփել հետևյալ իմաստությամբ․ նույնիսլ ամենակենսահաստատ փողային ռեֆորմը չի կարող մարդկանց ետ պահել մահանալու և իրենց համար գերեզմանաքարեր պատվիրելու սովորությունից։
Հենց մեր ասածով էլ եղավ, մարդիկ կրկին սկսեցին մահանալ, ու կրկին գնել։ Դրանից բացի, սկսվեցին պատվերներ, որոնք մինչև ռեֆորմը գրեթե չէին լինում։ Մսագործները սկսեցին իրենց կրպակների ճակատային մասերն ու ներսը պատել Լանի խայտաբղետ մարմարով, բանկերից ու առևտրի տներից շատերի վնասված տուֆի ու ավազաքարի մեջ անհրաժեշտ էր էլի միջնամետաղաձողեր խփել, լրացնել, որպեսզի բանկերն ու առևտրի տները կրկին ընդունեն արժանի տեսք։
Եա գովեցի Քորնեֆի աշխատանքային կիրքն ու հարցրեցի, թե կկարողանա՞ արդյոք նա կատարել իր պատվերները։ Սկզբում Քորնեֆը խուսափողական պատասխան տվեց, հետո, այնուամենայնիվ, խոստովանեց, որ երբեմն կցանկանար չորս ձեռքեր ունենալ և ի վերջո ինձ առաջարկեց, որ ես յուրաքանչյուր օրվա կեսը իր մոտ տպատառեր փորագրեմ։ Կավաքարի վրա գրության համար նա վճարում է քառասունհինգ պֆեենիգ, գրանիտի կամ դիաբազի վրա՝ ամեն տառը հիսունհինգ պֆենիգ է, ուռուցիկ տառերը համապատասխանաբար արժեն վաթսունական ու յոթանասունհինգական պֆենիգ։
Եա անմիջապես անցա խեցաքարին, արագ ընտելացա տառերի հետ աշխատանքին և սեպագրությամբ տաշեցի․ «Ալոիս Կրուֆեր ― ծնվ․ 3.9. 1887 ― մահ․ 10.6.1946», երեսուն տառերի, նշանների ու թվերի հետ գործը գլուխ բերեցի չորսից քիչ պակաս ժամում և հեռանալուց առաջ գնացուցակի համաձայն ստացա երեսուն մարկ և հիսուն պֆենիգ։
Դա կազմում էր իմ բնակարանի ամսավճարի երրորդ մասը, ես ինձ այդքանը կարող էի թույլ տալ։ Քառասունից ավելին վճարել ես և չէի կարող և չէի ուզում, քանզի Օսկարը իր պարտականությունն էր համարում այսուհետ ևս, գոնե համեստ, փող տալ Բիլկի տնտեսության համար, Մարիայի, տղայի ու Հուստայի համար։
Այն չորս հասցեներից, որոնք ստացել էի ակադեմիայի ուսանողական խորհրդի բարյացակամ տղաներից, ես ընտրեցի այս մեկը Ցայդլեր, Յուլիխշտրասե, յոթ, քանի որ այնտեղից մինչև ակադեմիա առավել մոտ էր։
Մայիսի սկզբին, երբ շոգ էր, մշուշոտ և ընդհանրապես ներքին հռենոսյան ձևով ես, ինձ հետ անհրաժեշտ կանխիկ գումար վերցնելով, ընկա ճամփա։ Մարիան նորացրեց իմ կոստյումը, և ես լիովին պաճուճազարդ տեսք ունեի։ Այն տունը, որի չորրորդ հարկում երեքսենյականոց բնակարան էր զբաղեցնում Ցայդլերը, տեղակայված էր փոշոտ շագանակենու ետևում և ամբողջապես պատված էր լորենու թողած բրդերով։ Քանի որ Յուլիխշրասեն հիմնականում փլատակների էր վերածված, դժվար էր որևէ բան ասել հարևան տների, ինչպես և դիմացի տան մասին։ Խոտով ու գորտուկներով պատված սարը՝ ձախ կողմից նրա միջից դուրս ցցված երկաթե ժանգոտված սյուներով թույլ էր տալիս կռահել, որ ինչ֊որ ժամանակ այստեղ՝ Ցայդլերի տան կողքին, կանգնած էր եղել հինգհարկանի տուն։ Աջից հաջողվել էր մինչև երրորդ հարկը վերականգնել տունը, որն ամբողջապես չէր ավերվել։ Սակայն այնուհետև հավանաբար միջոցները չէին բավարարել։ Մնում էր էլի կարգի բերել բազմաթիվ տեղերում վնասված ու ճաքճքած, փայլեցված շվեդական սև գրանիտե ճակատային մասը։ «Թաղման ինստիտուտ Շերնեման» գրության մեջ բավական շատ, արդեն չեմ էլ կարող հիշել թե որ, տառերն էին պակասում։ Երջանկաբար, հայելային գրանիտի վրա դեռևս երկու սեպագիր փորագրված արմավենու ճյուղեր էին մնացել և, նշանակում է, նրանք կարող էին կիսավեր շենքին գոնե մասամբ պարկեշտ տեսք հաղորդել։
Ավելի քան յոթանասունհինգ տարի գոյություն ունեցող այդ հիմնարկության դագաղների վաճառքը կատարվում էր բակում և իմ սենյակից, որի պատուհանները այդ կողմից էին, բավականին հաճախ գրավում էր իմ ուշադրությունը։ Ես նայում էի բանվորներին, որոնք լավ եղանակին սրահից դուրս էին գլորում դագաղները, դրանք դնում էին իշոտնուկների վրա, որպեսզի բոլոր մատչելի միջոցներով նորացնեն փայլը այդ տարողությունների, որոնք ինձ սովոր ձևով ոտքերի մասում նեղանում էին։
Զանգահարեցի, Ցայդլերն ինքը բացեց դուռը և հայտնվեց իմ առջև, դռների մեջ՝ կարճահասակ, ամրակազմ, փնչացնելով, ցից֊ցից տնկված մազերով, ինչպես ոզնի։ Նա հաստ ապակիներով ակնոց էր կրում, դեմքի ներքևի հատվածը ծածկել էր օճառի հարված փրփուրը։ Աջ ձեռքով նա այտին էր սեղմել վրձինը և, դատելով տեսքից, հարբեցող էր, իսկ առոգանությամբ վեստֆալցի։
― Եթե սենյակը ձեզ դուր չգա, անմիջապես ասեք։ Ես էլ հենց սափրվում եմ, դեռ ոտքերս էլ չեմ լվացել։
Ցայդլերը ակնհայտորեն սովոր չէր ձևականություններ պահպանելուն։ Ես զննեցի սենյակը։ Այն ոչ մի կերպ ինձ դուր գալ չէր կարող, որովհետև պարզվեց, որ այլևս իր ուղղակի նշանակությամբ և մինչև կեսը փիրուզե սալիկներով շարված, իսկ դրանից վեր անհանգիստ գույնի պաստառով պատված լոգասենյակ է։
Բայց, այնուամենայնիվ, չասացի, որ այդպիսի սենյակը դուր գալ չի կարող։ Քամահրելով Ցայդլերի դեմքի վրա չորացող օճառափրփուրը և մինչ այժմ այդպես էլ չլվացված ոտքերը, ես զննեցի ողջ լոգարանը, ուզում էի պարզել, թե չի՞ կարելի արդյոք, ընդհանրապես առանց դրա բավարարվել՝ նամանավանդ, որ, միևնույն է, այն այդպես էլ ջրահոսքի տեղ չունի։
Ցայդլերը ժպիտով շարժեց իր ալեհեր ոզնին՝ ապարդյուն փորձելով միաժամանակ վրձնիկով հարել փրփուրը։ Դա էլ հենց նրա պատասպանն էր, և այդ ժամանակ ես ասացի, որ պատրաստ եմ ամիսը քառասուն մարկով վարձակալել լոգարանով սենյակը։
Երբ մենք կրկին հայտնվեցինք ժլատորեն լուսավորված աղիքի նմանվող միջանցքում և դեմ առանք տարբեր գույներով ներկված, երբեմն ապակեպատ դռներով շինությունների, ես հետաքրքրվեցի, թե էլի ով է ապրում Ցայդլերի բնակարանում։
― Իմ կինը և վարձակալներ բնակիչներից։
Ես թակեցի միջանցքի կենտրոնի անթափանցիկ ապակով դուռը, որը ելքի դռնից միայն մի քայլ էր հեռու։
― Այստեղ բուժքույր է ապրում, սակայն դա ձեզ չի վերաբերում։ Միևնույն է, դուք նրան չեք տեսնի։ Նա այստեղ է գալիս միայն քնելու և այն էլ ոչ ամեն անգամ։
Չեմ համարձակվի հաստատել, թե իբր Օսկարը ցնցվեց «քույր» բառը լսելով։ Ճիշտ է, նա գլխով արեց, սակայն չհամարձակվեց մյուս սենյակների մասին հարցեր տալ, իսկ իրենի՝ լոգարանովի մասին նա առանց այն էլ ամեն ինչ գիտեր, այն գտնվում էր մուտքից աջ, և նրա դուռը լայնությամբ ճիշտ ու ճիշտ ծածկում էր միջանցքի պատը։
Ցայդլերը մատով թխկթպկացրեց իմ դարձակալին․
― Իսկ եփել֊թափել դուք կարող եք ձեզ մոտ, եթե սպիրտայրոց ունեք։ Ինձ որ մնա, թեկուզ և երբեմն խոհանոցում, եթե իհարկե ձեր ձեռքերը գազոջախին հասնեն։
Դա առաջին դիտողությունն էր Օսկարի հասակի վերաբերյալ։ Գեղարվեստների ակադեմիայի հանձնարարական նամակը, որը նա արագ աչքի անցկացրեց, իր դերը խաղաց, քանզի գրված էր ակադեմիայի տնօրեն Ռոյզերի կողմից։ Այդ բոլոր ցուցակներին ես պատասխանում էի «այո֊այո» և «ամեն», ես նկատեցի, որ խոհանոցը տեղակայված է իմ սենյաից դեպի ձախ, խոստացա նրան, որ սպիտակեղենը լվանալու կհանձնեմ տանից դուրս։ Իսկ քանի որ նա վախենում էր, թե խոնավության պատճառով լողասենյակի պաստառները մեկ էլ տեսար կարող են պոկվել, ես դա հավաստեցի նույնիսկ որոշակի համոզվածությմաբ, քանի որ Մարիան արդեն նախօրոք խոստացել էր իմ սպիտակեղենը լվանալ։
Այժմ պետք էր գնալ իրերիս ետևից և լրացնել տեղափոխման բլանկները։ Սակայն Օսկարը դա չարեց․ նա չէր կարող ուղղակի այպես լքել բնակարանը։ Առանց որևէ առիթի նա իր ապագա բնակատիրոջը խնդրեց ցույց տալ իրեն զուգարանը, վերջինս բութ մատը տնկեց նրբատախտակե դռան վրա, որը հիշեցնում էր պատերազմական ու առաջին ետպատերազմական տարիների մասին։ Իսկ երբ Օսկարը որոշեց անմիջապես մտնել այնտեղ, Ցայդլերը, որի դեմքի վրա օճառի սառած փրփուրը փշրվում ու քոր էր գալիս, միացրեց այնտեղի լույսը։
Արդեն ներսում ինքս զայրացա ինձ վրա, քանի որ Օսկարին այնտեղ ոչինչ պետք չէր։ Սակայն համառորեն սպասում էի, մինչև որ կարողանամ գոնե մի քիչ ջուր թափել և միզապարկիս ներսում փոքր ճնշման պայմաններում ստիպված էի շատ ջանք թափել՝ նաև այն պատճառով, որ գրեթե ընդհուպ մոտեցել էի փայտե անցքին, որպեսզի չթրջեմ նստատեղն ու նեղ խցիկի սալապատ հատակը։ Իմ թաշկինակը վերացրեց նստելուց մաշված փայտի վրայի հետքերը, իսկ կրունկներով Օսկարը ստիպված էր սրբել սալիկների վրայի անզգույշ կաթիլները։
Չնայած չորացած օճառի տհաճ զգացումին՝ Ցայդլերն իմ բացակայության ժամանակ չէր էլ մտածել թրաշվելու համար հայելի ու տաք ջուր փնտրել։ Նա սպասում էր միջանցքում։ Հավանաբար ես այնքան էլ շատ դուր չէի եկել նրան։
― Այ թե դու տիպն ես։ Պայմանագիրը դեռ ստորագրված չէ, իսկ նա արդեն զուգարան է գնում։
Նա սառը, չորացած վրձնիկը ձեռքին մոտեցավ ինձ՝ հավանաբար ցանկանալով ինչ֊որ հիմար կատակ անել, սակայն հետո, ինձ մի բառով անգամ չվիրավորելով, բացեց մուտքի դուռը։ Մինչ Օսկարը թիկունքով Ոզնու կողքով, և մասամբ էլ Ոզնուն հետևելով, դուրս եկավ միջանց, ես ինքս իմ մեջ նկատեցի, որ զուգարանի դուռը գտնվում է հենց խոհանոց տանող դռան և այն անթափանցիկ ապակուց դռան միջև, որի ետևում հազվադեպ, այլ բառերով, ոչ պարբերաբար, գիշերներ է անցկացնում ոմն բուժքույր։
Երբ երեկոյան մոտ Օսկարն իր ուղեբեռով, որի կողքից կախված էր նաև Ռասկոլնիկովի՝ Աստվածամոր նկարչի նվիրած թիթեղյա նոր թմբուկը, կրկին սեղմեց Ցայդլերի դռան զանգը։ Թարմ սափրված Ոզնին, որը, պետք է կարծել, այդ ընթացքում արդեն հասցրել էր ոտքերը լվանալ, լրացված բլանկները թափահարելով, ինձ տարավ հյուրասենյակ։
Այնտեղից հանգցրած սիգարետի հոտ էր գալիս։ Այնտեղից բազմակի անգամ ծխված սիգարների հոտ էր գալիս։ Դրան գումարվում էին նաև խողովակաձև փաթաթված և սենյակի անկյունում դարսակույտերով շարված բազմաթիվ, հնարավոր է, շատ թանկարժեք գորգերի գոլորշիացումները։ Եվ այնտեղից գալիս էր նաև հին օրացույցների հոտ։ Սակայն ես ոչ մի տեղ օրացույցներ չտեսա, օրացույցների հոտը գորգերից էր գալիս։ Բայց ահա կաշեպատ հարմարավետ բազկաթոռներից տարօրինակ ձևով ոչ մի հոտ չէր գալիս։ Դա ինձ ծայրաստիճան հիասթափեցրեց, քանզի Օսկարը, որն իր կյանքում դեռ կաշվե բազկաթոռի չէր նստել, կաշվի հոտի վերաբերյալ այնքան հստակ պատկերացում չուներ, որ Ցայդլերի բազկաթոռների ու աթոռների երեսքաշը նրա մեջ խիստ կասկածանք առաջացրեց ու արհեստական կաշվի տեղ ընդունվեց։
Նման հարթ ձևեր ունեցող, հոտից զուրկ և, ինչպես հետագայում պարզվեց, բնական կաշվով պատված բազկաթոռներից մեկի մեջ նստած էր ֆրաու Ցայդլերը։ Նրա հագինը մարզական կտորից վատ կարված մի կոստյում էր։ Կլոր կիսաշրջազգեստը քշտվել էր ծնկներից վեր՝ ցուցադրելով ներքնահագուստի երեք մատի լայնությամբ երիզը։ Քանի որ նա չուղղեց քշտված հագուստը, և նրա աչքերը, ինչպես Օսկարին թվաց, արտասվաթաց էին, ես իմ կողմից չհամարձակվեցի սկսել ողջույնի խոսակցություն, որպեսզի հընթացս ներկայացնեի նաև ինձ։ Ես լուռ, խոնարհաբար գլուխ տվեցի, ընդ որում դրա ավարտը կրկին հասցեագրված էր Ցայդլերին, որը բութ մատի շարժումով ու կարճ հազոցով ինձ ներկայացրեց կնոջը։
Սենյակը մեծ էր և քառակուսի տեսք ուներ։ Տան դիմաց աճող շագանակենին մթնեցնում էր այն, մեծացնում էր ու փոքրացնում։ Ճամպրուկս ու թմբուկս թողեցի դռների մոտ, իսկ ինքս գրանցման բլանկով մոտեցա Ցայդլերին, որը կանգնած էր միջնորմի մոտ։ Օսկարը չլսեց սեփական քայլերը, քանզի քայլում էր, ինչպես հետագայում ինձ հաջողվեց հաշվել, միաժամանակ, չորս գորգերի վրայով, որոնք փռված էին մեկը մյուսի վրա և որքան վեր՝ այնքան փոքր չափսերի՝ իրենց զանազան գույներով ներկված ծոպերով կամ առանց ծոպերի եզրերով ներկայացնելով խայտաբղետ աստիճաններ, որոնց ներքևի աստիճանը շագանակարմրավուն էր և սկսվում էր սենյակի պատերի մոտից։ Երկրորդը, ասենք կանաչը, փախչում էր կահույքի, օրինակ, լայնարձակ ամուսնական մահճակալի ծանր պահարանի տակ, որը լի էր լիկյորների գավաթներով, որոնք այնտեղ տասնյակներով էին շարված։ Իսկ ահա երրորդ գորգի կապույտ ու նախշավոր եզրը մի անկյունից մինչև մյուսը բաց էր հայացքի համար։ Չորրորդի՝ գինեկարմրագույն թավշի, առջև խնդիր էր դրված իր վրա պահել կլոր, պահպանության նպատակով մոմլաթով պատված բացովի սեղանը և զարդարելու նպատակ ունեցող մետաղական կոճգամներով չորս կաշեպատ աթոռները։
Քանի որ բազմաթիվ գորքեր էլ կային, որոնք ըստ էության պատի չէին, կախված էին պատերից կամ խողովակի պես ոլորված՝ սառչում էին անկյունում, Օսկարը եկավ այն հետևության, որ մինչև ռեֆորմը Ոզնին զբաղվելիս է եղել գորգերի առևտրով, իսկ ռեֆորմից հետո այդպես էլ մնացել է դրանց վրա նստած։
Միակ կտավը, որը կախված էր սենյակին արևելյան կոլորիտ հաղորդող գորգերի միջև, պատուհանների միջնորմների միջև, Բիսմարկի ապակեպատ դիմանկարն էր։ Իր հետույքով լցնելով կաշեպատ բազկաթոռը՝ Ոզնին նստել էր հնօրյա կանցլերի տակ և նույնիսկ ցույց էր տալիս նրա հետ իր նմանությունը։ Երբ նա իմ ձեռքից վերցրեց տեղփոխման բլանկը, ինչից հետո սուր աչքով, քննադատաբար ու ակնհայտ անհամբերությամբ ուսումնասիրեց երկու կողմերը, կնոջ շշնջոցով տված հարցը, թե ամեն ի՞նչ է այդտեղ կարգին, նրա մոտ ցասման սուր բռնկում առաջ բերեց, որը նրան ավելի հարազատացրեց երկաթյա կանցլերի հետ։ Բազկաթոռը դուրս թքեց նրան։ Նա կանգնել էր չորս գորգերի վրա, նա իրեն ու իր փքված բաճկոնը հագին, մի ցատկով հայտնվեց իր կնոջ գլխին, որը խոնարհված էր կար ու ձևի վրա, թափեց հետևյալ արտահայտությունը․ «Ովէայստեղբերանըբացումերբնրանչենհարցնումևնրանասելուբանէլչկասակայն անասելուբանէլչկասակայնասումեմայստեղմիայն ես»։ Լռե՜լ»։
Քանի որ ֆրաու Ցայդլերը ևս իրեն չնվաստացրեց, ոչ մի բառ չասաց և առաջվա պես քչփորում էր իր կար ու ձևը, գորգերի վրա անուժ արշավող Ոզնու համար խնդիրը կայանում էր նրանում, որ համոզիչ խաղա ու ավարտին հասցնի իր ցասումը։ Նա մի քայլով հասավ պահարանին, այն այնպես բացեց, որ ամեն ինչ զրնգաց, չռած մատներով զգուշորեն այնտեղից ութ գավաթ վերցրեց, ծանրաբեռնված ձեռքերը, գավաթներին վնաս չպատճառելով, ցուցափեղկի միջից գաղտագողի դուրս հանեց։ Փոքրիկ քայլերով մոտեցավ, իսկ և իսկ հյուրընկալ տանտեր, որը որոշել էր իրեն ու իր հյուրերին զվարճացնել․ ճարպկության մարմնավարժանքներով մոտեցավ կանաչ սալիկներով պատված «հոլանդուհի֊վառարանին» և զգուշության մասին մոռանալով, իր ողջ փխրուն բեռը շպրտեց չուգունե փոքրիկ սառը դռնից ներս։
Ամենազարմանալին այն էր, որ այդ տեսարանի ժամանակ, որը դիպուկություն էր պահանջում, Ոզնին ակնոցի տակ թաքնված իր աչքերը չէր կտրում իր կնոջից, որն այդ ընթացքում վեր կացավ և աջ պատուհանի մոտ փորձում էր թելը մտցնել ասեղի անցքի մեջ։ Մեկ վայրկյան անց այն բանից, երբ Ոզնին կոտրում էր գավաթները, նրա դժվարին, ձեռքի ամրության մասին վկայող փորձը պսակվեց հաջողությամբ։ Ֆրաու Ցայդլերը վերադարձավ իր դեռ էլի տաք բազկաթոռը, նստեց այնպես, որ իր հագուստը կրկին քշտվի ու կրկին երեք մատի չափով երևա վարդագույն ներքնազգեստը։ Կնոջ ուղին դեպի պատուհանը, ասեղը թելելը և ետադարձ ուղին Ոզնին դիտում էր նախազգուշական թունոտությամբ, սակայն ակնհայտ հարգանքով։ Հենց կինը նստեց, նա ձեռքը մտցրեց վառարանի ետևը, այնտեղից հանեց թիակն ու ավելը, ավլեց բեկորները, ավլածը լցրեց թերթի վրա, որն արդեն կիսով չափ լցված էր գավաթների բեկորներով, այնպես, որ հերթական ցասման բռնկման հետ կապված հաջորդ կոտրումի համար ուղղակի տեղ չէր մնում։
Եթե ընթերցողը մտածի, որ գավաթներ կոտրող Ոզնու մեջ Օսկարը ճանաչեց իրեն այն ժամանակներից, երբ ինքը ձայնով ապակի էր կտրում, ես չեմ սկսի պնդել, թե իբր ընթերցողն այնքան էլ ճիշտ չէ․ չէ՞ որ ես էլ էի ինչ֊որ ժամանակ սիրում իմ ցասումը բեկորների մեջ արտահայտել, սակայն ոչ ոք ու ոչ մի ժամանակ չի տեսել, որ դրանից հետո ես ձեռքս վերցնեմ թիակն ու ավելը։
Իր ցասման հետքերը վերացնելուց հետո Ցայդլերը վերադարձավ բազկաթոռի մեջ։ Եվ Օսկարը կրկին մեկնեց նրան բլանկը, որը Ոզնին չէր կարող վայր չգցել, երբ երկու ձեռքերը մտցնում էր պահարանի մեջ։ Ի վերջո Ցայդլերը ստորագրեց և ինձ հայտնեց, որ իր բնակարանում անհրաժեշտ է կարգ ու կանոն պահպանել, այլ կերպ ինչի՞ կհասնենք մենք բոլորս, զուր չէ, որ նա տասնհինգ տարի ներկայացուցիչ է, նա ներկայացնում է մազերը կտրելու մեքենայի ձեռնարկությունը։ Իսկ ես ընդհանրապես գիտե՞մ, թե դա ինչ բան է։
Օսկարը գիտեր, թե ինչ է մազերը կտրելու մեքենան, նա նույնիսկ օդում մի քանի պարզաբանող շարժումներ արեց, որոնց հիման վրա Ցայդլերը կարող էր կռահել, որ մեքենաների մասով ես տեղեկացված եմ։ Բավականին լավ կտրված նրա ցցամազերը վկայում էին այն մասին, որ նա լիովին արժանավոր ներկայացուցիչ է։ Ինձ բացատրելով, թե ինչ սկզբունքով է բաշխվում իր աշխատանքային ժամանակը, նա ճոճովում էր բաց շագանակագույն, ճռճռացող կաշվի մեջ՝ ակնոցի ապակիներով ճառագայթելով, և ինչ֊որ իմաստով, կամ էլ առանց որևէ իմաստի, արտասանեց՝ «այո֊այո֊այո», և ես ստիպված էի հեռանալ։
Սկզբում Օսկարը հրաժեշտ տվեց ֆրաու Ցայդլերին։ Պարզվեց, որ նրա ձեռքը սառն էր, ոսկորներից զուրկ, սակայն չոր։ Ոզնին իր բազկաթոռից ձեռքով արեց, ձեռքով արեց դռան ուղղությամբ, որտեղ դրված էր Օսկարի ուղեբեռը, և ես դեռ չէի հասցրել ամենը վերցնել, երբ լսեցի նրա հարցը։
― Այդ ի՞նչ է դրված ձեր ճամպրուկի վրա։
― Սա իմ թիթեղյա թմբուկն է։
― Դուք, ի՞նչ է, պատրաստվում եք այստեղ թմբկահարե՞լ։
― Պարտադիր չէ։ Սակայն նախկինում ես շատ էի թմբկահարում։
― Ինձ որ մնա, այստեղ էլ կարող եք։ Միևնույն է, ես տանը չեմ լինում։
― Հազիվ թե երբևիցե կրկին փայտիկները ձեռքս վերցնեմ։
― Իսկ ինչի՞ց է, որ դուք այդքան փոքր եք, հը՞։
― Անհաջող ընկնելը կանգնեցրեց իմ աճը։
― Տեսեք հա, այստեղ, ինձ մոտ ամեն տեսակի աճապարություններ չկազմակերպեք։ Սուր բռնկումներ և այլն։
― Վերջին տարիների ընթացքում իմ առողջական վիճակը զգալիորեն բարելավվել է։ Դուք միայն տեսեք, թե ինչպիսի շարժունակություն ունեմ։
Այդ ժամանակ Օսկարը պարոն և տիկին Ցայդլերների դիմաց գրեթե մարմնամարզական բարդության մի քանի ցատկեր ու վարժություններ պատկերեց, որոնք յուրացրել էր այն ժամանակի ընթացքում, որն անց էր կացրել ռազմաճակատային թատրոնում՝ կնոջը դարձնելով քմծիծաղ տվող ֆրաու Ցայդլեր, իսկ ամուսնուն՝ Ոզնի, որը չէր դադարում հարվածել իր ազդրերին, երբ ես արդեն վաղուց դուրս էի եկել միջանցք և անթափանց ապակիով քույրական սենյակի կողքով, խոհանոցային դռան կողքով իրերս տեղափոխում էի իմ սենյակ։
Դա եղավ մայիսի սկզբին։ Եվ այդ օրվանից ինձ գայթակղում, զբաղեցնում, նվաճում էր բուժքրոջ գաղտնիքը․ քույրերը ինձ դարձրեցին հիվանդ, անբուժելի հիվանդ, քանզի նա նույնիսկ այսօր, երբ ամեն ինչ ինձ համար մնացել է անցյալի հեռվում, ես համարձակվում եմ հակադրվել իմ հիվանդապահ Բրունոյին։ Եթե նա առանց քաշվելու պնդում է, թե իբր թե միայն տղամարդիկ են ունակ գնալ հիվանդների ետևից, իսկ խնամառուների այն ցանկությունը, որպեսզի իրենց ետևից անպայմանորեն գնան կանայք, ուղղակի հիվանդության ևս մեկ ախտանիշ է և ոչ ավելին․ այն դեպքում, երբ տղամարդը ջանասիրաբար գնում է խնամառուի ետևից և երբեմն նույնիսկ բուժում է նրան, բուժքույրը ընտրում է կանացի ուղի՝ նա գայթակղում է խնամառուին դեպի առողջացումը կամ մահը՝ այն դարձնելով թեթևակիորեն հեշտասիրական ու ցանկալի։
Ահա, թե ինչ է ասում Բրունոն, և ես, չնայած տհաճությամբ, համաձայնվում եմ նրա հետ։ Նա, ով իմ նման, յուրաքանչյուր երկու տարին մեկ քույրից ստանում է իր կյանքի հաստատումը, նա պահպանում է երախտագիտությունը և թույլ չի տալիս, որ փնթփնթան, թեկուզ հաճելի հիվանդապահը միանգամից, առանց քաշվելու, զուտ մասնագիտական նախանձից նրա աչքերում սևացնի քույրական դասը։
Ամեն ինչ սկսվեց ի պատիվ իմ ծննդյան տարեդարձի նկուղի աստիճանների վրայից իմ վայր ընկնելուց։ Ես հիշում եմ, նրա անունը քույր Լոտա էր, և ծնունդով նա Պրաուստից էր։ Քույր Ինգային, բժիշկ Հոլլացին ես կարող էի շատ տարիներ պահել իմ մտքում։ Լեհական փոստատան պաշտպանությունից հետո ես միանգամից մի քանի քույրերի բաժին հասա։ Սակայն միայն մի անուն մտապահեցի․ նրան կամ քույր Էռնի էին անվանում, կամ քույր Բեռնի։ Անանուն քույրեր Լյունեբուրգում, Հաննովերի համալսարանական հիվանդանոցում։ Հետո քույրեր Դյուսելդորֆի հիվանդանոցային ավանում, և բոլորից առաջ քույր Գերթրուդը։ Եվ ի վերջո հայտնվեց նա, հանուն որի ես նույնիսկ ստիպված չէի հիվանդանոց պառկել։ Գերազանց առողջական վիճակում Օսկարը հոգով տրվեց քույրին, որը նրա պես Ցայդլերի բնակարանում սենյակ վարձակալած բնակիչներից էր։ Այդ օրվանից աշխարհը ինձ համար լցվեց բուժքույրերով։ Երբ վաղ առավոտյան գնում էի քորնեֆյան քարերի վրա գրություններ փորագրելու աշխատանքին, ինձ հարկավոր էր լինում Մարիայի հոսպիտալի մոտի կանգառից նստել տրամվայ։ Ծաղիկներով ողողված հյուրանոցային հրապարակի աղյուսե մուտքի դիմաց մշտապես չափից դուրս շատ բուժքույրեր կային, որոնք ավարտել էին աշխատանքային ծանր հերթափոխը կամ անցնում էին դրա կատարմանը։ Հետո մոտենում էր տրամվայը։ Երբեմն ես նույնիսկ իմ կամքին հակառակ նստում էի հոգնատանջ եղած կամ առնվազն ներսույզ հայացքով իրենց դիմաց նայող քույրիկներից ոմանց հետ նույն կցավագոնում, կանգնում էի միևնույն հարթակում։ Սկզբնական շրջանում ինձ համար տհաճ էր նրանց հոտը, շուտով ես սկսեցի այն որսալ՝ կանգնելով նրանց կողքին և կամ էլ նրանց խալաթների միջև։
Դե հետո՝ Աղոթատան արահետը։ Լավ եղանակին ես տառերը փորագրում էի փողոցում, ցուցադրվող գերեզմանաքարերի կողքին և նայում էի, թե ինչպես են նրանք գնում ընդմիջման՝ երկու հոգով, չորս հոգով, թևանցուկ արած, նրանք շատախոսում էին, Օսկարին ստիպում աչքերը դիաբազից բարձրացնել ու արհամարել աշխատանքը, քանզի ամեն անգամ աչքերս բարձրաձնելն ինձ վրա քսան պֆենիգ էր նստում։
Կինոֆիշներ․ Գերմանիայում միշտ էլ բավարար էին բուժքույրների մասնակցությամբ ֆիլմերը։ Մարիա Շելլը գրավում էր ինձ կինոյում։ Նրա հագին քույրական համազգեստ էր, նա ծիծաղում էր, լաց էր լինում, ինքնազոհաբար խնամում էր հիվանդներին։ Լուրջ երաժշտությունը նվագում էր ժպտալով և քույրական գլխաշորը չհանելով, հասնում էր հուսահատության, կարելի է ասել՝ պատռում էր իր վրայի գիշերային վերնաշապիկը, ինքնասպանության փորձից հետո զոհաբերում էր իր սերը։ Բժշկի դերում խաղում էր Բորշեն՝ պահպանում էր մասնագիտության հանդեպ հավատարմությունը՝ այլ խոսքերով, առաջվա պես կրում էր գլխաշորն ու կարմիր խաչով բրոշը։ Մինչ Օսկարի փոքր ուղեղն ու ուղեղը ծիծաղում էին ու անդադար ֆիլմի տեքստի մեջ ամեն կարգի լկտիություններ էին ներհյուսում, Օսկարի աչքերը խոնավացնում էին արտասուքները․ գրեթե կուրանալով՝ ես դես ու դեն էի նետվում անապատով, որը կազմված էր սպիտակ հագուստներով անանուն սամարուհիներից, փնտրելով գտնում էի քույր Դորոթեային, որի մասին գիտեի միայն, որ նա Ցայդլերի մոտ անթափանց ապակուց դռնով սենյակ է վարձակալում։
Երբեմն ես լսում էի նրա քայլերը, երբ նա վերադառնում էր գիշերային հերթափոխից։ Լսում էի նաև երեկոյան ժամը տասին մոտ, երբ նրա մոտ ավարտվում էր ցերեկային հերթափոխը, և նա այցի էր գալիս իր սենյակ։ Միջանցքում, քրոջ քայլերը լսելով, միշտ չէ, որ Օսկարը կարողանում էր իր աթոռի վրա նստած մնալ։ Եվ ով դուրս չէր նայի, երբ ինչ֊որ մեկը անցնում է կողքով, հնարավոր է, հատկապես նրա համար է կողքով անցնում։ Ո՞վ աթոռի վրա նստած կմնա, երբ հարևանությամբ յուրաքանչյուր ձայն թվում է, թե հետապնդում է մի նպատակ, ստիպել տեղներից վեր թռչել նրանց, ովքեր հանգիստ նստած են։ Իսկ լռության հետ կապված իրավիճակը դրանից ավելի վատ է։ Մենք դրա մասին արդեն գիտենք գալիոնյան ֆիգուրի հետ կապված պատմությունից, որը, ինչպես հայտնի է, փայտյա էր, հանգիստ և պասիվ։ Այնինչ, թանգարանի առաջին վերակացուն լողում էր սեփական արյան մեջ։ Եվ այսպես էր ասվում․ նրան սպանել է Նիոբեան։ Տնօրենը սկսեց ուրիշ վերակացու փնտրել, որովհետև հո թանգարանը չէ՞ր փակի։ Երբ մահացավ նաև երկրորդ վերակացուն, բոլորը գոռացին․ Նիոբեան է սպանել։ Թանգարանի տնօրենի համար շատ դժվար էր երրորդ վերակացուին գտնելը, իսկ գուցե նա ոչ թե երրորդին, այլ տասնմեկերորդին էր արդեն փնտրում։ Սակայն միևնույն չէ՞, արդյոք, թե որերոդին էր նա փնտրում։ Համենայն դեպս, մի անգամ և այդ դժվարությամբ գտնված վերակացուին ևս մեռած գտան։ Բոլորը գոռում էին․ Նիոբեան, կանաչ Նիոբեան, իր սաթե տեսողական օրգանները չռած Նիոբեան, փայտե Նիոբեան, մերկ Նիոբեան, չի ցնցվում, չի մրսում, չի քրտնում, չի շնչում, նրա մեջ փայտաթրթուրն ինչ է՝ դա էլ չկա, որովհետև նրա մեջ հատուկ այդ նպատակով սրսկել են, որովհետև նա արժեք է, որովհետև նա պատմական նշանակություն ունի։ Նրա պատճառով այրեցին վհուկին, նրա պատճառով կտրեցին այն մարդու տաղանդավոր ձեռքերը, ով փորագրել էր նրան, նավերը դեպի հատակ գնացին, նա լողալով փրկվեց։ Նա փայտից էր, սակայն չէր այրվում, նա սպանում էր, սակայն պահպանում էր իր կարևորությունը։ Նա իր լռությամբ ստիպեց հավերժ լռել գիմնազիայի շրջանավարտներին, ուսանողներին, ծեր կրոնավորին և վերակացուների մի ողջ խմբի։ Իմ ընկեր Հերբերտ Տրուչինսկին մագլցեց նրա վրա, քամեց, սակայն Նիոբեան մնաց չոր, և լռությունը նրա մեջ ավելի հաստատվեց։
Երբ քույրը առավոտյան, մոտավորապես ժամը վեցին լքում էր իր սենյակը՝ միջանցքը և ընդհանրապես Ոզնու ողջ բնակարանը, դառնում էր շատ լուռ, չնայած որ նա այստեղ լինելով, ևս՝ նվազագույն աղմուկ անգամ չէր առաջացնում։ Այդ լռությանը դիմանալու համար Օսկարը երբեք ստիպվված չէր լինում ճռճռացնել մահճակալը, շարժել աթոռը կամ լոգարանի մեջ խնձոր գլորել։ Ժամը ութին խշխշոց էր լսվում։ Դա փոստատարն էր խշխշացնում, որը փոստարկղի ճեղքի մեջ նամակներ ու բացիկներ էր մտցնում, որոնք այնուհետև ընկնում էին հատակին։ Օսկարից բացի նույն աղմուկին սպասում էր նաև ֆրաու Ցայդլերը։ Մանեսմանի մոտ քարտուղարուհու պաշտոնում աշխատանքը նա սկսում էր ժամը իննից, առաջնությունը զիջում էր ինձ և, այսպիսով, հենց Օսկարն էր առաջինը արձագանքում խշխշոցին։ Ես դա հնարավորին չափ անաղմուկ էի անում՝ չնայած և գիտեի, որ նա ինձ, միևնույն է, լսում է, ես իմ ետևից չէի փակում իմ սենյակի դուռը, որպեսզի ստիպված լինեի լույսը միացնել, միանգամից հավաքում էի ողջ փոստը, այդպիսինի առկայության դեպքում գիշերային ներքնաշորիս գրպանն էի մտցնում նամակը, որը շաբաթը մեկ անգամ կանոնավոր գրում էր ինձ Մարիան և որում մանրամասնորեն նկարագրում էր իր և երեխայի, և իր քույր Հուստայի կյանքը, ինչից հետո աչքի էի անցկացնում մնացած նամակագրությունը։ Այդ բոլորը, ինչ գալիս էր Ցայդլերների կամ ոմն Մյունցերի անվամբ, որը բնակվում էր միջանցքի մյուս ծայրում, ես, որ ուղիղ չէի կանգնած, այլ նստած էի ծնկներիս վրա, կրկին գցում էի հատակին, բայց ահա բուժքրոջ անունով նամակները Օսկարը խաղացնում էր, հոտոտում, շոշափում և, գլխավորը, ծրարներին հարց ու փորձ էր անում, թե ով է ուղարկողը։
Քույր Դորոթեան հազվադեպ էր նամակներ ստանում, չնայած ավելի հաճախ, քան ես։ Նրա ամբողջական անունը Դորոթեա Կենգեթեր էր, սակայն անձամբ ես նրան միայն «քույր Դորոթեա» էի անվանում, իսկ ազգանունը ժամանակ առ ժամանակ մոռանում էի, ինչը բուժքրոջ համար ի վերջո, այնքան էլ կարևոր չէ։ Նա նամակներ էր ստանում հիլդեսհայմցի իր քրոջից, նամակներ ու բացիկներ էին գալիս նաև Արևմտյան Գերմանիայի տարբեր հիվանդանոցներից։ Նրան գրում էին քույրերը, որոնց հետ ավարտել էր քույրական դասընթացները։ Այժմ նա բացիկների օգնությամբ մի կերպ պահպանում էր կապը իր գործընկերների հետ, նրանցից ստանում պատասխաններ, որոնք, ինչպես բացահայտեց Օսկարը թռուցիկ ընթերցման արդյունքում, անբովանդակ էին ու դատարկ։
Բայցևայնպես, ես այդ բացիկներից, որոնք մեծ մասամբ իրենց վրա ցուցադրում էին հիվանդանոցային մամռապատ ճակատային մասերը, ես որոշ բաներ իմացա քույր Դորոթեայի նախկին կյանքի մասին․ նա՝ Դորոթեան, որոշ ժամանակ աշխատել էր Քյոլնի Մինցենտի հոսպիտալում, Սախենին մերձակա մասնավոր հիվանդանոցում և նաև Հիլդեսհայմում։ Ի միջի այլոց, Հիլդեսհայնմից էր գրում նաև նրա մայրը։ Հետևաբար, նա էլ ծնունդով կամ Ներքին Սաքսոնիայից էր, կամ էլ, Օսկարի նման, արևելքցի փախստական, որը պատերազմի ավարտից քիչ հետո այնտեղ ապաստան գտավ։ Այնուհետև ես իմացա, որ քույր Դորոթեան աշխատում է այստեղից ամենևին էլ ոչ հեռու գտնվող Մարիինյան հոսպիտալում և պետք է ենթադրել, որ ընկերություն է անում Բեաթեի հետ, քանզի բազմաթիվ բացիկներ հաստատում էին այդ ընկերության առկայությունը, քանզի պարունակում էին Բեաթեին հասցեագրված ողջույններ։
Նա՝ այդ ընկերուհին, որոշ չափով անհանգստացնում էր ինձ։ Օսկարը մտորում էր նրա մասին, ես այդ Բեաթեին ուղղված նամակներ էի հորինում, նամակներից մեկում պաշտպանություն խնդրեցի, մյուսում ընդհանրապես չէի հասկանում Դորոթեային, ցանկանում էի սկզբում քծնանքով դիմել Բեաթեին, և հետո միայն հասնել նրա ընկերուհուն։ Ես սևագրեցի ոչ այն է հինգ, ոչ այն է վեց նամակ, որոնք նույնիսկ դրեցի ծրարների մեջ, սակայն այդպես էլ ոչ մեկը չուղարկեցի։
Հնարավոր է, որ իմ խելագարության պայմաններում ես մի գեղեցիկ օր, այնուամենայնիվ, թերևս նման գրություն ուղարկեի քույր Բեաթեին, եթե երկուշաբթի օրերից մի օր, Մարիայի մոտ նոր֊նոր կապեր էր նշմարվում Շտենցել ազգանունով նրա գործատուի հետ, ինչը տարօրինակ ձևով ինձ թողեց անտարբեր, չգտնեի այն նամակը, որն իմ կիրքը վեր ածեր սիրո մեծ խառնուրդով համատարած խանդի։ Ծրարի վրա տպագրված ուղարկողի հասցեն ինձ տեղեկացրեց, որ նամակը Դորոթեային էր ուղարկել ոմն «Դոկտոր Էրիխ Վերներ, Մարիինյան հոսպիտալ»։ Երեքշաբթի օրը եկավ երկրորդ նամակը։ Հինգշաբթին նրան պարգև տվեց երրորդով։ Ինչպե՞ս ամեն ինչ դասավորվեց այդ հինգշաբթի։ Օսկարը վերադարձավ իր սենյակ, փլվեց խոհանոցային աթոռներից մեկի վրա, որոնք նրան տվել էին որպես կահավորանք, գրպանից հանեց Մարիայի ամենշաբաթյա գրությունը՝ չնայած նոր սիրահետողին՝ Մարիան շարունակում էր միևնույն կանոնավորությամբ ինձ գրել, խնամքով, ոչինչ բաց չթողնելով։ Բացեցի ծրարը և սկսեցի, ոչ, չսկսեցի ընթերցել, նախասրահից լսեցի ֆրաու Ցայդլերին, դրանից անմիջապես հետո՝ նրա ձայնը, նա կանչում էր պարոն Մյունցերտին, սակայն վերջինս չէր պատասխանում՝ չնայած ակնհայտորեն տանն էր, քանզի Ցայնդլերուհին բացեց դուռը, անդադար ինչ֊որ բան բացատրելով, նրան մեկնեց փոստը։
Ֆրաու Ցայդլերը դեռ ավարտին չէր հասցրել իր ելույթը, իսկ ես արդեն դադարել էի ընկալել նրա ձայնը։ Ես տրվեցի պաստառների խելագարությանը, կլորացված, բազմապատիկ բազմապատկված խելագարությանը, ինձ գիտակցեցի որպես Մացերատ։ Նրա հետ մեկտեղ ճաշակեցի բոլոր խաբվածների հացը, ինչից հետո կարողացա առանց դժվարության իմ Յան Բրոնսկուն վերափոխել ցածորակ բարգավաճող սատանայորեն ներկված գայթակղիչի, որը ներկայանում էր մեկ թավշե օձիքով անփոփոխ վերարկուով, մեկ բժիշկ Հոլլացի սպիտակ խալաթով և անմիջապես էլ՝ որպես վիրաբույժ Վերներ, որպեսզի այլասերի, կործանի, պղծի, նեղացնի, հարվածի, տանջի, որպեսզի անի այն, ինչը հարկ է անել գայթակղիչին, որպեսզի դուրս չգա կերպարից։
Այսօր չեմ կարող ծիծաղս զսպել, երբ հիշողությանս մեջ արթնացնում եմ այն միտքը, որն Օսկարին ստիպեց դեղնել ու խանգարվել պաստառների վրա․ ես ցանկացա բժշկություն սովորել և, ընդ որում, անհապաղ։ Ես ցանկացա բժիշկ դառնալ, ընդ որում հատկապես Մարիինյան հոսպիտալում։ Ես ուզում էի այնտեղից վռնդել բժիշկ Վերներին, մերկացնել նրան, մեղադրել տգիտության մեջ, նույնիսկ նրա անփութության պատճառով՝ կոկորդի մի վիրահատության մահվան ելքի մեջ։ Որպեսզի պարզվեր, որ այդ պարոն Վերները երբեք բժշկություն չի սովորել։ Ուղղակի պատերազմի ժամանակ նա աշխատել է դաշտային հոսպիտալում և այնտեղ ինչ֊որ չափի գիտելիքներ է ձեռք բերել՝ կորչեն խաբեբաները։ Իսկ Օսկարը դառնում է գլխավոր բժիշկ՝ այդքան երիտասարդ է և այդպիսի պատասխանատու պաշտոն է զբաղեցնում։ Եվ ահա նոր Զաուերբրուխը քայլում է թնդացող միջանցքներով և, որպես վիրահատական քույր, նրան ուղեկցում էր քույր Դորոթեան, և նա շուրջայց էր կատարում, և նա վերջին րոպեին, այնուամենայնիվ, որոշեց վիրահատություն կատարել։
Ախ, ինչ լավ է, որ այդ ֆիլմը այդպես էլ երբեք չնկարահանվեց։
===Հագուստի պահարանի մեջ===
Պետք չէ սակայն մտածել, թե իբր Օսկարին միայն քույրերն էին հետաքրքրում։ Ես ունեի նաև իմ մասնագիտական կյանքը։ Գեղարվեստների ակադեմիայում սկսվում էր ամառային եռամսյակը, ես ստիպված էի թողնել գրանիտագործի պատահական աշխատանքը, որը կատարում էի արձակուրդների ժամանակ, քանզի Օսկարը պարտավոր էր լավ վարձատրության դիմաց անշարժ կանգնել, ոճական հին ուղղությունները պետք է նրան ապացուցեին իրենց կենսունակությունը։ Նոր ոճերը իմ և Ուլլա անունով մուսայի վրա փորձարկում էին իրենց․ մեր առարկայությունը ոչնչացնում էին, նրա առջև անձնատուր էին լինում, մեզ մերժում էին, գծեր էին անցկացնում, քառակուսիներ, պարույրներ, բոլոր ամբողջությամբ ձանձրացած նրբաճաշակությունները, որոնք, սակայն, լիովին իրենց արդարացնում էին պաստառների վրա, ինչպես նաև էկրանների ու գծագրական թերթերի վրա։ Հանդերձում էին կենցաղային նախշերը, որոնց թերևս միայն Օսկարն ու Ուլլան էին պակասում, այլ խոսքերով, խորհրդավոր լարվածությամբ, հրավերներով, առևտրագովազդային անվանումներով, ինչպես, օրինակ, «Ուղղահայաց հանգույց», «Երգ ժամանակի վրա», «Կարմիր գույնը նոր ծավալներով»։
Դրանով հիմնականում զբաղվում էին սկսնակները, որոնք դեռ կարգին նկարել էլ չգիտեին։ Իմ հին ընկերները, որոնք խմբվել էին պրոֆեսոր Քուխենի և Մարունի շուրջը, Ցիգեի ու Ռասկոլնիկովի նման լավագույն աշակերտները չափից դուրս հարուստ էին սևությամբ ու գույնով, որպեսզի անգույն ոլորագծերով և հյուծված գծերով երկինք հասցնեին ողորմելիության փառքը։
Իսկ ահա Ուլլա մուսան, որը դառնալով երկրային արարած, կիրառական գեղանկարչության մեջ անսովոր ունակություններ էր դրսևորում, այն աստիճանի էր ոգևորվում նոր պաստառներով, որ շուտով մոռացավ իրեն լքած նկարիչ Լանքեսին և արդեն ոչ երիտասարդ Մատեյ ազգանունով նկարչի տարբեր չափսերի բեմազարդերը հայտարարեց գեղեցկատես, ուրախ, զվարճալի, աներևակայելի, չլսված և նույնիսկ պերճաշուք։ Այն հանգամանքը, որ նա շուտով նաև նշանվեց նկարչի հետ, որը նախապատվություն էր տալիս չափից դուրս քաղցրացված Զատկի ձվերի տիպի կառուցվածներին, նշանակություն չունի․ նա հետագայում էլ բազմակի անգամ նշանվել է, ինչպես և ներկա պահին, ինչի մասին հենց ինքն էլ տեղեկացրեց։ Երեկ չէ առաջին օրը իմ և Բրունոյի համար կոնֆետներով այցի գալով, նա ասաց, որ ուր որ է կմտնի լուրջ հարաբերությունների մեջ։
Կիսամյակի սկզբին Ուլլան ընդհանրապես որպես մուսա ցանկացավ իր կերպարը նվիրել միայն նոր և, ինչը նա բացարձակապես չէր նկատում, արվեստի մեջ փակուղային ուղղությանը։ Նրա նախշած Զատկի ձվերի մասնագետը՝ Մայտելը, այդ բուսոջիլը մտցրեց նրա գլուխը, մատուցեց որպես ինչ֊որ մի փեսայական բառարանային պահուստ, որը նա փորձարկում էր ինձ հետ արվեստի մասին զրուցելիս։ Այժմ նա մեկնաբանություններ էր անում կրկնանախշերի, կառուցվածքների, շեշտադրությունների, հեռանկարի, հոսակեղտերի, լաքապատման և նյութակազմվածքի բացառիկության մասին։ Նա, ով ողջ օրը զբաղված էր միայն բանաններ ուտելով և դրանց վրայից տոմատի հյութ խմելով, այժմ դատողություններ էր անում հիմնական խաչաձև դարավածքների մասին, ներկի միջուկների մասին, որոնք սեփական ուժային դաշտի հարաճկուն շարժունակության մեջ ոչ միայն գտնում էին իրենց տեղը, այլ նաև․․․ Մոտավորապես այսպես էր Ուլլան ինձ հետ զրուցում ընդմիջումների ժամանակ կամ երբ մենք դեպքից դեպք Ռատինգերշտրասե փողոցում սուրճ էինք խմում։ Եվ նույնիսկ երբ Զատկի ձվերի հարաճկուն ձևավորողի հետ նշանդրեքը լուծվեց, երբ ինչ֊որ մի միասեռամոլ կնոջ հետ կարճատև միջադեպից հետո Ուլլան զբաղվեց Քուխենի աշակերտներից մեկով ու դրանով իսկ վերադարձավ առարկայական աշխարհ, նրա մոտ պահպանվեց նախկին բառապաշարը, որից նրա փոքրիկ դեմքը այնքան լարված արտահայտություն էր ձեռք բերում, որ դեմքի երկու կողմերում երկու մոլեռանդ ծալքեր էին դարսվում։
Այստեղ պետք է խոստովանել, որ Ուլլային որպես բուժքրոջ նկարելու գաղափարը ոչ միայն Ռասկոլնիկովին էր պատկանում։ «Մադոննա 49»֊ից հետո նա մեզ պատկերեց «Եվրոպայի առևանգման» մեջ՝ ես ցուլն էի։ Իսկ բավականին վիճելի «Առևանգումից» հետո ատեղծվեց «Խեղկատակը բժշկում է բուժքրոջը» կտավը։
Իմ կողմից ասված մի բառը բոցավառեց Ռասկոլնիկովի երևակայությունը։ Նա մռայլ, շիկամազ, ինքնամփոփ՝ ինչ֊որ բան էր խորհրդածում, նա, աչքը Ուլլայից չկտրելով, թեթևակի լվաց իր վրձնիկը, մտածում էր ոճրի ու պատժի մասին, ինչից հետո ես խորհուրդ տվեցի նրան իմ մեջ տեսնել ոճիրը, իսկ Ուլլայի մեջ՝ պատիժը, ընդ որում իմ ոճիրը առանց այն էլ անզեն աչքով է տեսանելի, իսկ ահա պատիժը կարելի է զգեստավորել բուժքրոջ հագուստներով։
Եվ եթե արդյունքում այդ հրաշալի կտավը ստացավ այլ, մոլորության մեջ գցող անվանում, մեղքը ամբողջապես ընկնում է Ռասկոլնիկովի վրա։ Անձամբ ես կանվանեի «Գայթակղություն», որովհետև իմ նկարված աջ ձեռքը բռնված է դռան բռնակից, պտտում է, բացում է դուռը, որի մեջտեղում կանգնած է քույրը։ Ռասկոլնիկովը նաև կարող էր ուղղակի «Դռան բռնակ» անվանել, ես կառաջարկեի «Դռան բռնակը»․ զուր չէ որ այդ ճարպիկ հարմարանքը դեպի գայթակղություն էր դրդում, զուր չէի ես անփոփոխ գայթակղվում քույր Դորոթեայի սենյակի ապակեպատ դռան բռնակով, երբ իմանում էի, որ Ոզնի֊Ցայդլերը ժամանակավորապես բացակայում է, քույրը հիվանդանոցում է, իսկ ֆրաու Ցայդլերը՝ Մանեսմանի գրասենյակում։
Այդ ժամանակ Օսկարը լքում էր իր անջրթող լոգարանով սենյակը, դուրս էր գալիս ցայդլերական բնակարանի միջանցք, քարանում էր քրոջ սենյակի դիմաց և, ինչպեսև կարգն է, սեղմում էր բռնակը։
Մոտավորապես մինչև հունիսի կեսը, իսկ փորձեր ամեն օր էի անում, դուռը չէր ընկրկում։ Ես պատրաստ էի քրոջ մեջ տեսնել նույնիսկ մի մարդու, որը սեփական աշխատանքով շատ է ընտելացել կարգ ու կանոնին, ավելի լավ համարեցի թողնել դուռը սխալմամբ չփակված տեսնելու հույսը։ Այստեղից էլ այն հիմար, զուտ մեխանիկական հակազդեցությունը, որը ստիպեց ինձ շտապ ծածկել դուռը, երբ մի անգամ, այնուամենայնիվ, պարզեցի, որ այն փակված չէ։
Իհարկե, Օսկարը մեծագույն լարվածության մեջ մի քանի րոպե կանգնեց միջանցքում և իր տարաբնույթ մտքերին այնպիսի ազատություն տվեց, որ նրա սրտի համար ամենևին էլ հեշտ չէր մտքերի այդ ճնշման մեջ գոնե մի որևիցե ծրագիր մտցնելը։
Միայն երբ ինձ հաջողվեց, թե անձամբ ինձ, թե իմ մտքերը ուղղել կյանքի այլ հանգամանքներին․ Մարիան և իր երկրպագուն, մտածում էի ես, Մարիան իր համար երկրպագու է ձեռք բերել, երկրպագուն Մարիային սրճեփ է նվիրել, երկրպագուն շաբաթ օրը Մարիայի հետ կգնա «Ապոլլո», Մարիան երկրպագուին միայն աշխատանքից հետո է «դու» ասում, իսկ խանությում «դուք» է ասում, որովհետև նա խանութի տնոօրենն է։ Միայն երբ ես բոլոր կողմերից պատկերացրեցի Մարիային ու նրա երկրպագուին, ինձ հաջողվեց որոշակիորեն կարգ ու կանոնի նման մի բան հաստատել գլխիս մեջ, և ես բացեցի անթափանցիկ ապակեպատ դուռը։
Ես արդեն առաջ էի այդ կացարանը պատկերացնում որպես առանց պատուհանների մի շինություն, որովհետև դեռ ոչ մի անգամ դռան վերին, խավար, թափանցիկ մասը ցերեկային լույսի թեկուզ մի գիծ բաց չէր թողել։ Ճիշտ ինչպես իմ սենյակում՝ ես, դեպի աջ մեկնելով, շոշափելով գտա անջատիչը։ Այդ կացարանի համար, որը չափից դուրս նեղ էր, որպեսզի այն հնարավոր լիներ անվանել սենյակ, քառասուն մոմանոց լամպը բավարար է և մի բան էլ ավելին։ Ինձ համար տհաճ էր մարմնիս կիսով չափ անմիջապես հայելու առջև հայտնվելը, սակայն Օսկարը չցանկացավ խուսափել իր հայելային և այդ իսկ պատճառով հազիվ թե իր համար օգտակար անդրադարձի հետ հանդիպումից, քանզի փայլատ սեղանիկի (որն իր լայնությամբ համընկնում էր հայելու հետ, որի դիմաց նա կանգնած էր), վրայի առարկաները ինձ շատ հետաքրքրեցին և Օսկարին ստիպեցին բարձրանալ ոտքի մատների վրա։ Լվացվելու թասի սպիտակ արծնապակին ցուցադրում է կապտասև ջարդվածքի տեղերը։ Զուգարանի սեղանի այն մարմարյա սեղանածածկը, որի մեջ մինչև պռունկները մտած թասը, նույնպես ապրել էր իր առաջին երիտասարդությունը։ Սեղանածածկի ձախ, պոկված կտորը դրված էր հայելու դիմաց՝ նրա առջև բացելով իր բոլոր երակները։ Կոտրված եզրերի վրայի սոսնձի հետքեը խոսում էին վերանորոգման անհաջող փորձի մասին։ Ուղղակի քոր եկան քարհատի իմ ձեռքերը։ Ես վերհիշեցի Քորնեֆի կողմից գտած մարմարի համար շաղախը, որը կարողանում էր նույնիսկ ամենափխրուն ծանր մարմարը վեր ածել այն ճակատային մասի հավերժական սալաքարերին, որոնցով ընդունված է երեսպատել երշիկի մեծ խանութները։
Այժմ, երբ կրաքարի հետ հոգեհարազատ շփումը ինձ ստիպեց մոռանալ հայելու մեջ չարամտորեն աղավաղված իմ անդրադարձը, ինձ հաջողվեց նաև որոշել այն հոտը, որը սենյակում առաջին իսկ րոպեից Օսկարին տարօրինակ թվաց։
Այստեղից քացախի հոտ էր գալիս։ Ավելի ուշ, և նույնիսկ ոչ ավելի քան մի քանի շաբաթ առաջ, ես սուր հոտը արդարացնում էի այն ենթադրությամբ, որ քույրը, հավանաբար, նախորդ օրը լվացել էր գլուխը, իսկ քացախը ավելացրել էր ջրին՝ մազերը մաքրաջրելիս։ Ճիշտ է, զարդասեղանիկի վրա ես քացախով լցված ոչ մի շիշ չհայտնաբերեցի և սկսեցի ինքս ինձ ապացուցել, որ քույր Դորոթեան ցայդլերյան խոհանոցում ջուր չի տաքացնի՝ նախապես Ցայդլերից թույլտվություն խնդրելով, որպեսզի հետո մեծագույն բարդություններով իր սենյակում լվանա գլուխը, երբ հոսպիտալում նրա տրամադրության տակ ժամանակակից լոգասենյակ կա։ Չնայած չի բացառվում, որ ավագ քույրը կամ հոսպիտալի տնտեսական վարչությունը քույրերին արգելում են սանիտարական տեխնիկան օգտագործել սեփական կարիքների համար և այդ իսկ պատճառով քույր Դորոթեան ստիպված է գլուխը լվանալ այստեղ, արծնապակե թասի մեջ, պղտոր հայելու դիմաց։ Չնայած, որ զարդասեղանիկի վրա քացախով շիշ չկա, սառը մարմարի վրա այնուամենայնիվ բավականաչափ սրվակներ ու շշեր կան։ Բամբակի փաթեթը և կիսով չափ օգտագործված հիգիենիկ միջադիրների փաթեթը այն ժամանակ Օսկարին զրկեցին ոգու արիությունից, որն անհրաժեշտ էր, որպեսզի ծանոթանար սրվակների պարունակության հետ։ Այնուամենայնիվ, ես մինչ օրս էլ կարծում եմ, որ այդ սրվակները լցված էին միայն կոսմետիկական միջոցներով, ամեն կարգի քսուկներով ու կրեմներով։
Քույրը սանրը խրել էր խոզանակի մեջ։ Ես ստիպված էի ինձ վրա ջանք գործադրել, որպեսզի այն դուրս քաշեի ցցամազերի միջից և տեսնեի ողջ ծավալով։ Ինչքան լավ է, որ ես դա արեցի, քանզի հենց նույն րոպեին Օսկարը կատարեց իր հայտնագործություններից կարևորագույնը․ Քույր Դորոթեան բաց գույնի մազեր ուներ, հնարավոր է մոխրագույն, չնայած մեռած, սանրած մազերի հիման վրա պետք է զգուշությամբ հետևություն անել, այդ իսկ պատճառով միայն մեկ բան կարելի է պնդել, քույր Սորոթեան շիկահեր մազեր ունի։
Հետո սանրի ատամների արանքների կասկածելիորեն հարուստ որսը խոսում է այն մասին, որ նրա մազերը շատ արագ են թափվում։ Այդ տհաճ՝ կանանց դաժանացնող, հիվանդության պատճառները ես տեսա քույրական գլխաշորի մեջ, սակայն չմեղադրեցի նրան, որովհետև պատշաճ հիվանդանոցում առանց դրա ոչ մի կերպ հնարավոր չէր ապրել։
Որքան էլ քացախի հոտը ճնշում էր Օսկարին՝ ինքնըստինքյան այն հանգամանքը, որ քույր Դորոթեան կորցնում է մազերը, իմ մեջ այլ զգացմունքներ չարթնացրեց, քան գործող սիրո ազնվացնող կարեկցանքը։ Ինձ և իմ վիճակի համար բնորոշ է այն, որ ես անմիջապես մտաբերեցի մազերի աճի համար այն բավականին արդյունավետ համարվող միջոցները, որոնք ես արդեն պատրաստ էի հարմար առիթի դեպքում հանձնել քրոջը։ Մտքերով հեռանալով դեպի այդ հանդիպումը՝ Օսկարն այն իրեն պատկերացնում էր անհողմ ամառային երկնքի ներքո, ծածանվող շեկ դաշտերի մեջ, ես սանրի վրայից հանեցի մազերը, դրանք փնջիկով փաթաթեցի, հենց մազերով էլ կապեցի։ Փնջիկի վրայից փչեցի թեփի ու փոշու մի մասը և խնամքով դրեցի իմ դրամապանակի շտապողաբար ազատված մասի մեջ։
Սանրը, որը Օսկարը դրամապանակը առավել հարմար բռնելու նպատակով դրեց մարմարե սեղանածածկի վրա, ես կրկին վերցրեցի, երբ իմ դրամապանակը և իմ ավարն արդեն գտնվում էին բաճկոնիս մեջ։ Ես այն պահեցի ոչնչով չպատված լամպի լույսի դիմաց, որպեսզի այն դառնա թափանցիկ, ուսումնասիրեցի անհամաչափ ատամներով երկու շարքերը, նշեցի, որ առավել բարակներից երկուսը կոտրված են, չկարողացա ինձ մերժել ձախ ցուցամատիս եղունգով առավել հաստերի վերին հատվածներին ճտտտացնելու հաճույքը, և այդ ամբողջ ժամանակ Օսկարին սփոփում էր մի քանի մազերի շողշողոցով, որոնք ես կասկածներ չհարուցելու նպատակով դիտավորյալ թողել էի սանրի վրա։
Դրանից հետո սանրը վերջնականապես ընկղմվեց խոզանակի մեջ։ Ես կարողացա շեղվել զարդասեղանիկից, որը չափից դուրս միակողմանի տեղեկություններ էր ինձ հաղորդում։ Դեպի քույրի անկողինը տանող ճանապարհին ես դիպա խոհանոցային աթոռին, որի վրա կրծկալ էր կախված։
Դրական պարունակությունից զուրկ եզրերում լվանալուց մաշված և խունացած արդուզարդի երկու կաղապարների մասերը Օսկարը ոչնչով չէր կարող լցնել, քան սեփական բռունցքներով։ Սակայն նրանք չլցրեցին, ոչ, նրանք շարժվում էին օտարների պես, դժբախտ, երկու չափից դուրս ամուր, չափազանց նյարդային թասիկների մեջ, որոնք ես մեծագույն հաճույքով ամեն օր գդալով կդատարկեի։ Նույնիսկ չիմանալով, թե նրանց մեջ ինչպիսի կերակուր է պարունակվում, հնարավոր համարելով նույնիսկ փսխումը, քանզի ցանկացած շիլա ինչ֊որ ժամանակ կարող է փսխոց առաջացնել։ Իսկ հետո կրկին քաղցր կթվա, չափից դուրս քաղցր, այն աստիճան քաղցր, որ փսխման մղումը դրա մեջ համ է գտնում, և իրական սերը փորձության է ենթարկվում։
Ես վերհիշեցի բժիշկ Վերներին և բռունցքներս կրծկալի միջից հանեցի։ Բժիշկ Վերները անմիջապես մոռացվեց, ես կարող էի մոտենալ քույր Դորոթեայի մահճակալին։ Օ՜, բուժքրոջ այդ մահճակալը։ Որքան հաճախ էր Օսկարը մտովի այն իրեն պատկերացնում, իսկ պարզվեց, որ դա նույնպիսի մի զզվելի բան է, ինչպես և այն, որը շագանակագույն շրջանակի մեջ է պահում իմ հանգիստը, իսկ ժամանակ առ ժամանակ նաև անքնությունը։ Սպիտակ լաքով պատված արույրե գնդերով մետաղյա մահճակալ, թեթև ճաղավանդակներից ամենաթեթևը կկամենայի ես նրան, այլ ոչ թե անհոգի, անճարտար առարկան։ Անշարժ, ծանրացած գլխով, որևիվցե կրքի անունակ, նույնիսկ խանդի անունակ, ես կարճ ժամանակ կանգնել էի այդ երազների զոհասեղանի դիմաց, ինչի փետրաներքնակը հաստատ գրանիտից էր, հետո շրջվեցի, որպեսզի խուսափեմ տանջալից տեսարանից։ Երբեք Օսկարը չէր կարող քույր Դորոթեային և նրա քունը պատկերացնել այս գարշելի որջի մեջ։
Ես արդեն կրկին զարդասեղանիկի ճամփին էի՝ հնարավոր է, ենթարկվելով նրա վրայի կասկածելի սրվակները ի վերջո բացելու ցանկությանը, երբ պահարանն ինձ ստիպեց ուշադրություն դարձնել իր վրա, նրա գույնը սահմանել որպես սև֊շագանակագույն, հայացքս անցկացնել քիվի ակոսների վրայով և, ի վերջո, բացել, քանի որ յուրաքանչյուր պահարան միայն այն է երազում, որ իրեն բացեն։
Մեխը, որը փականքի փոխարեն պահում էր դուռը, ես ծռեցի հորիզոնական դիրքով, և առանց իմ միջամտության դռները, հոգոց հանելով հեռացան իրարից և հայացքի համար այնպիսի ընդարձակ տարածություն բացեցին, որ ես ակամա մի քանի քայլ ընկրկեցի, որպեսզի խաչված ձեռքերի վերևով հնարավոր լիներ սառնասրտորեն ամեն ինչը զննել։ Այստեղ Օսկարը չէր ցանկանում ընկնել մանրուքների ետևից, ինչպես զարդասեղանիկի վերևում, չէր ցանկանում նախապաշարմունքներով ծանրաբեռնված դատ կատարել, ինչպես նա վարվեց դիմացը կանգնած մահճակալի հետ, նա ուզում էր ընդառաջ դուրս գալ այդ պահարանին թարմ, ինչպես արարման առաջին օրը, առանց որևիցե ետին մտքերի, քանզի պահարանը ևս նրան գրկաբաց դիմավորեց։
Սակայն Օսկարը, այս անուղղելի գեղապաշտը, նույնիսկ այստեղ չկարողացավ լիովին զերծ մնալ քննադատությունից, ահա խնդրեմ, մի ինչ֊որ բարբարոս շտապողաբար պոկել է այս պահարանի փայտի կտորները, ոտքերը, որպեսզի այն այլանդակված ու տափակեցված վիճակում դնի հատակին։
Պահարանի ներքին կարգ ու կանոնը անթերի էր։ Աջ կողմից խորքային արկղում, իրար վրա էին դարսված տակի սպիտակեղենն ու բլուզները։ Սպիտակ և վարդագույն գույները մեջընդմիջում էին ակնհայտորեն չգունաթափված բաց երկնագույնի հետ։ Իրար հետ կապված երկու կարմիր֊կանաչ աղյուսիկներով վանդակավոր պայուսակները կախված էին աջ դռան ներքին մասում, սպիտակեղենով արկղերի կողքին՝ վերևում պահպանելով վերանորոգված, իսկ ներքևում՝ քանդված հանգույցներով գուլպաները։ Եթե դրանք համեմատենք նրանց հետ, որոնք Մարիան իր շեֆից ու երկրպագուից էր նվեր ստացել և որոնք հագնում էր, վանդակավոր պայուսակի միջի առարկաները ինձ թվացին եթե ոչ ավելի կոպիտ, ապա, բոլոր դեպքերում, ավելի հոծ և դիմացկուն։ Պահարանի մեծ բաժանմունքում ձախից կախիչների վրա կախված էին փայլատ, օսլայված քույրական հագուստները։ Ավելի վեր, գլխարկների դարակին, իրար վրա էին շարվել բաբախող, կոպիտ հպում չհանդուրժող, իրենց պարզությամբ չքնաղ քույրական գլխաշորերը։ Սպիտակեղենով արկղերից դեպի ձախ կախված քաղաքացիական հագուստներին ես միայն թռուցիկ հայացք պարգևեցի։ Անփույթ ու ցածրաճաշակ ընտրությունը ամրապնդում էր իմ գաղտնի հույսը․ իր հանդերձանքի այս մասին քույր Դորոթեան նվազագույն ուշադրություն է հատկացնում։ Ահա և թվով երեք, թե չորս գլխարկները, որոնք նման են կաթսաների ու անփութորեն կախված են գլխաշորերի կողքին, մեկը մյուսի վերևում, ինչից ճմրթվում էին նրանց վրայի արհեստական ծաղիկներով անհեթեթ փնջիկները՝ ավելի շուտ կիսաթուխ տորթ հիշեցնելով։ Խայտաբղետ կազմերով շուրջ տասներկու գրքեր այդ նույն գլխարկների դարակում հենվել էին կոշիկի տուփի մեջ լցված թելի կծիկներին։
Օսկարը գլուխը թեքեց դեպի ուսը, անհարաժեշտ համարեց գնալ ավելի մոտ վերնագրերը կարդալու համար։ Ես հանդուրժողական քմծիծաղով գլուխս վերադարձրի նախկին դիրքին․ բարի քույր Դորոթեան դեդեկտիվ գրքեր էր ընթերցում։ Սակայն բավական է խոսել պահարանի քաղաքացիական մասից։ Սկզբում գրքերի պատճառով նրան ընդհուպ մոտենալով ես հետո էլ պահպանեցի բարեհաջող դիրքս, ավելի կռանալով, ես գլխով մտա նրա մեջ, դադարեցի պայքարել նրա բաղկացուցիչ մասը դառնալու գնալով ավելի ամրապնդվող ցանկության հետ՝ դառնալ պարունակությունը պահարանի, որին քույր Դորոթեան վստահել է իր արտաքինի բավականին նշանակալի մասը։
Ես նույնիսկ ստիպված չեղա մի կողմ հրել ցածրակրունկ, հարմարավետ մարզակոշիկները, որոնք փայլելու աստիճան դրված էին պահարանի հատակին և սպասում էին ելքին։ Հետո միտումնավոր կանչի դրդող հրավերով պահարանը լցված էր այնպես, որ նրա կենտրոնում, ոտքերը կրծքին մոտեցնելով, Օսկարը կարող էր հանգիստ նստել ծնկների վրա, տանիք և ապաստան ձեռք բերել, ընդ որում, դրա համար նույնիսկ ստիպված չէր լինի որևէ հագուստ ճմռթել։ Ես էլ մտա։ Ես դրանից շատ բան էի սպասում։
Չնայած չկարողացա անմիջապես կենտրոնանալ։ Օսկարին թվում էր, թե իբր սենյակի իրերը և լամպը հետևում են իրեն։ Պահարանի ներքևում առավել ինտիմ պայմաններ ստեղծելու համար ես փորձեցի դուռը փակել։ Առաջ եկան դժվարություններ, քանզի դռների վրայի սողնակները շարժվում էին, վերևում ճեղք էին թողնում, լույսը ներթափանցում էր պահարան չնայած ոչ այնքան շատ, որ ինձ խանգարեր։ Իսկ ահա հոտը ուժեղացավ։ Հին, խնամքով հարդարված, այժմ քացախի հոտ չէր գալիս, այժմ, չձանձրացնելով, գալիս էր ցեցի դեմ միջոցի հոտը և լավ հոտ էր։
Իսկ ինչ էր անում Օսկարը, երբ նստած էր պահարանում։ Նա ճակատով հենվեց քույր Դորոթեայի մոտակա մասնագիտական հագուստին՝ թևքերով ու կոկորդի մոտ կոճակով խալաթին, և իմ դիմաց անմիջապես բացվեցին քույրական կենցաղի բոլոր ժամանակաշրջանները, իմ աջ ձեռքը, հավանաբար հենարան փնտրելով, շրջազգեստների կողքով գնաց ետ, խճճվեց, հենարանը կորցրեց, ինչ֊որ հարթ բան բռնեց, հենարանային շերտափայտը, սահեց մյուս, լայնակի շերտափայտի վրայով, որը հորիզոնական մեխված էր պահարանի ետին պատին, այն հենարան էր և՛ իմ, և՛ ետին պատի համար։ Օսկարն արդեն ձեռքը վերադարձրել էր նախկին դիրքին, արդեն կարող էր ուրախանալ, սակայն այստեղ ինքս ինձ ցույց տվեցի, թե ինչ առարկա էի վերցրել իմ թիկունքում։
Դա սև լաքապատ գոտի էր, սակայն ես անմիջապես տեսա և ավելին, քան գոտին, քանի որ պահարանում ամեն ինչն այն աստիճան մոխրագույն էր, որ լաքապատ գոտին ևս ոչ թե պարզապես լաքապատ գոտի էր, այլ էլի ինչ֊որ բան։ Նա լիովին կարող էր էլի ինչ֊որ բան նշանակել, նույնչափ հարթ, երկարավուն, որը ես, որպես անփոփոխ երեքամյա թմբկահար, տեսել էի Նոյֆարվասերի ծովապատնեշի մոտ․ խեղճ մայրիկիս փոքրիկ ծալվացքներով ծովի ալիքի գույնի գարնանային թիկնոցով, Մացերատը վերարկուով, Յան Բրոնսկին՝ թավշյա օձիքով, Օսկարի ծովային գլխարկի վրա երիզ կա, և երիզի վրա ոսկե տառերով գրություն «Ե․Վ․Կ․ Զայդլից»։ Այդ ամենը խմբի բաղկացուցիչ մասերն էին, իսկ վերարկուն ու թավշայա օձիքը ցատկում էին իմ ու մայրիկի առջև՝ վերջինս իր բարձր կրունկների պատճառով ընդհանրապես չէր կարող ցատկել՝ քարից քար, մինչև նավարկության նշանը, որի տակ նստել էր ձկնորսը՝ ապիտակ պարանով ու կարտոֆիլի պարկով, որը լցաված էր աղով ու շարժումով։ Իսկ մենք, երբ տեսանք պարկն ու պարանը, ցանկացանք իմանալ, թե որպես ինչ է նա նստել նավարկության նշանի տակ ու լվացքի պարանով ձուկ բռնում, սակայն տիպը Նոյֆարվասերից կամ Բրոյզենից՝ դե գնա իմացիր, թե որտեղից է՝ ծիծաղեց և ջուրն ուղարկեց խիտ, շագանակագույն թուքը, որը տեղից չշարժվելով, դեռ երկար ճոճվում էր ծովավատնեշի կողքի ալիքների վրա, մինչև որ այն չվերցրեց ճայը։ Ճայը, նա ինչ ուզես կվերցնի, դա ձեզ համար փափկակյաց աղավնի չէ կամ առավել ևս բուժքույր՝ շատ ավելի հեշտ կլիներ, եթե այն ամենը, ինչը զգեստավորված է սպիտակով, հնարավոր լիներ հավաքել մի տեղ ու թաքցնել պահարանում։ Սևի մասին ևս կարելի է նույն բանը ասել, քանզի այն ժամանակ ես դեռ չէի վախենում սև խոհարարուհուց, անմեղ նստել էի պահարանում և նույնչափ, առանց վախի էլ անհողմ եղանակին կանգնել էի Նոյֆարվասերի ծովապատնեշի վրա, այստեղ ձեռքս էի վերցրել լաքապատ գոտին, այնտեղ՝ մեկ այլ բան, որը չնայած սև էր ու լպրծուն, սակայն ոչ գոտի։ Եվ քանի որ ես նստած էի պահարանում՝ համեմատություններ էի փնտրում (քանզի պահարանները դրդում են համեմատություններ անել), սև խոհարարուհուն կոչում էին անունով, սակայն այն ժամանակ դա դեռ իմ մեջ այդքան խորը չէր ներթափանցել, սպիտակի մասով ես ավելի շատ էի տեղակացված, հազիվ թե կարողանայի ճային քույր Դորոթեայից տարբերել։ Սակայն ինձանից վանում էի աղավնիներին և ուրիշ հիմարությունները՝ նամանավանց, երբ մենք մեկնեցինք Բրոյզեն, ոչ թե Երրորդությունն էր, այլ Չարչարանաց ուրբաթը։ Ավելի ուշ իջանք ծովապատնեշի մոտ, բացի դա աղավնիներ էլ չկային նավարկության նշանի տակ, որի տակ նստած էր սպիտակ պարանով Նոյֆարվասերի տղան, նստել ու թքում էր։ Իսկ երբ բրոյզենցի տղան պարանը սկսեց քաշել դուրս, մինչև որ պարանը մոտեցավ վերջին՝ ցույց տալով մեզ, թե ինչից էր, որ այդքան դժվար էր այն լճացված մոթլավյան ջրից դուրս հանելը, երբ իմ խեղճ մայրիկը ձեռքը դրեց Յան Բրոնսկու ուսին և թավշե օձիքի վրա, որովհետև նրա երեսը պատեց ալրային գունատությունը, որովհետև նա ցանկանում էր հեռանալ, իսկ դրա փոխարեն պիտի նայեր, թե ինչպես է այդ տիպը ձիու գլուխը նետում քարերի վրա, թե ինչպես են մանր ու կանաչավուն, ծովային ալիքի գույնի, օձաձկները դուրս սողում բաշի միջից։ Իսկ խոշորները, առավել մգոտները, նա ինքն էր դուրս ճզմում լեշի միջից, կարծես պտուտակներ էր քաշելով հանում, սակայն այդ ժամանակ ինչ֊որ մեկը պատռեց փետրաներքնակը, ես ուզում եմ ասել՝ թռան եկան ճայերը, նրանք վրա պրծան, որովհետև ճայերը, երբ նրանք երեքից ոչ պակաս են կամ ավելի շատ, հեշտությամբ կհաղթահարեն ոչ մեծ օձաձկանը, իսկ ահա նրանց հետ, որոնք ավելի խոշոր են, ավելի դժվար է լինում։ Սակայն այդ ժամանակ տղան բացեց ձիու ծնոտները, ատամների արանքը փայտե պահանգ դրեց և կարծես թե ձին ծիծաղեց, այնուհետև նա իր մազոտ ձեռքը մտցրեց խորքը, ձեռք գցեց ու բռնեց։ Այն նույն ձևով ինչպես ես պահարանում ձեռքս գցեցի ու բռնեցի, այնպես էլ նա դուրս քաշեց՝ ինչպես ես լաքապատված գոտին, սակայն չէ՞ որ նա անմիջապես երկուսին գցեց օդ ու նետեց քարերի վրա, մինչև որ իմ խեղճ մայրիկը ետ տվեց ողջ նախաճաշը, որը բաղկացած էր կաթով սուրճից, դեղնուցից, սպիտակուցից, մի քիչ ջեմից ու սպիտակ հացից, այն աստիճան առատ նախաճաշ, որ ճայերն անմիջապես շեղակի գրոհեցին, իջան մեկ հարկ ներքև, հրատապ վայրէջք կատարելով, իսկ ճչոցի մասին մենք էլ չենք խոսի, և այն, որ ճայերը շատ աչքեր ունեն, դա բոլորը գիտեն։ Եվ հնարավոր էլ չէր նրանց վռնդել, Յան Բրոնսկին հո չէ՞ր նրանց վռնդելու, նա ինքն էր նրանցից վախենում, նա երկու ձեռքերով փակեց իր կլոր, երկնագույն աչքերը, իմ թմբուկին նրանք չէին ենթարկվում, նրանք կուլ էին տալիս ու կուլ էին տալիս, իսկ այդ ընթացքում ես, ցասման ու հիացմունքի մեջ, փնտրեցի ու նոր ռիթմ գտա, միայն թե իմ խեղճ մայրիկը այդ ռիթմերը չէր լսում։ Նա իր հոգսերն ուներ, նա շարունակ խեղդվում էր ու խեղդվում, սակայն նրա ներսից այլևս ոչինչ էլ դուրս չեկավ, որովհետև նա նախաճաշին այդքան էլ շատ չէր կերել, նա իր կազմվածքն էր պահպանում և այդ իսկ պատճառով, շաբաթական երկու անգամ կանանց ակումբ էր այցելում, միայն թե դա նրան չէր օգնում, միևնույն է, նա գաղտնի էր ուտում և միշտ ինչ֊որ մի խորամանկություն էր հորինում։ Ահա և նոյֆարվասերցի տղան, ի հեճուկս բոլոր տեսությունների, վերջին մոտ, երբ ներկա գտնվողներն արդեն մատծում էին, որ այլևս ոչինչ չի լինի, ձիու ականջից ևս մեկ օձաձուկ հանեց։ Օձարուկը ամբողջապես մի ինչ֊որ սպիտակ շիլայով էր պատված, որովհետև ձիու ուղեղի մեջ էր քչփորել, սակայն այդ օձաձկանը այնքան պտտեցրին, մինչև որ ողջ շիլան նրա վրայից պոկվեց ու օձաձուկը փայլեց իր լաքապատ կողերով, դարձավ լաքապատ գոտու նման, դեպի ինչն էլ ես տանում եմ իմ ակնարկը․ ահա այդպիսի լաքապատ գոտի էր կրում քույր Դորոթեան, երբ անձնական գործերով էր դուրս գալիս և առանց կարմիր խաչով նշանի։
Իսկ մենք այն ժամանակ գնացինք տուն՝ չնայած որ Մացերատը դեմ չէր մնալուն, որովհետև ալիք բարձրացնելով նավահանգստին էր մոտենում մոտավորապես հազար ութ հարյուր տոննա տարողությամբ ֆինը։ Այն տղան ձիու գլուխը թողեց ծովապատնեշի վրա։ Սևաթույրը շուտով դարձավ սպիտակագույն ու գոռաց, սակայն գոռում էր ոչ այնպես, ինչպես գոռում են ձիերը, այլ ավելի շուտ այնպես, ինչպես կարող էր գոռալ սպիտակ ամպը, որը բարձրաձայն ու ագահորեն կպչելով՝ պատեց ձիու գլուխը։ Այն ժամանակ դա, ընդհանուր առմամբ, լիովին հաճելի էր, որովհետև այժմ ձիու գլուխը չէր երևում՝ չնայած բոլորն էլ հասկանում էին, թե ինչ է թաքնված այդ խելագարության տակ։ Բացի դա, ֆինն էլ էր մեր ուշադրությունը շեղում, նա իր վրա անտառանյութ էր բարձել և շիկահեր էր, ինչպես Զասպեի գերեզմանների ճաղավանդակները։ Սակայն իմ խեղճ մայրիկը չշրջվեց ու չնայեց ո՛չ ֆինին, ո՛չ ճայերին։ Նա մինչև կոկորդը կուշտ էր։ Եվ չնայած նախկինում նա մեր դաշնամուրի վրա ոչ միայն «Փոքրիկ ճայն» էր նվագում, այլ նաև երգում էր, այդ երգը այլևս երբեք չէր կատարում, նա ընդհանրապես այլևս ոչինչ չէր երգում, սկզբում ընդհանրապես չէր ուզում ձուկ ուտել, հետո մի գեղեցիկ օր սկսեց հանկարծ ուտել, այն էլ՝ այնքան շատ, այն էլ այնքան յուղալի, մինչև որ այլևս չկարողացավ, ոչ, այլևս չցանկացավ, մինչև կոկորդը կուշտ էր ոչ միայն օձաձկներից, այլ նաև կանանցից ու առանձնապես տղամարդկանցից, իսկ գուցե նաև Օսկարից։ Համենայն դեպս նա, որ նախկինում ոչնչից չէր ցանկանում հրաժարվել, հանկարծ դարձավ ավելի չափավորված ու ավելի զսպված և թույլ տվեց, որ իրեն թաղեն Բրենտաուի գերեզմանատանը։ Հավանաբար, ես նման եմ նրան, որովհետև մի կողմից չեմ ուզում ոչնչից հրաժարվել, իսկ մյուս կողմից՝ կարող եմ բավարարվել առանց ամեն ինչի, միայն առանց ծխահարված օձաձկների, չնայած նրանց սարսափազդու գնին, չեմ կարող ապրել։ Թեկուզ վերցնենք հենց նույն քույր Դորոթեային, որին ես երբեք չեմ տեսել, նրա նկատմամբ գործում էին այդ նույն կանոնները, նրա լաքապատ գոտին վերջ չուներ, այն նույնիսկ բազմապատկվում էր, քանզի ես ազատ ձեռքով արձակում էի շալվարիս կոճակները և դա անում էի այն նպատակով, որպեսզի ինձ կրկին պատկերացնեի քրոջը, որը բազմաթիվ լաքապատ օձաձկների ու նավահանգիստ մնտող ֆինի պատճառով կորցրել էր իր հստակ ուրվագծերը։
Կամաց֊կամաց Օսկարին, որին կրկին ու կրկին ուղարկում էին ծովապատնեշ, ի վերջո ճայերի օգնությամբ հաջողվեց ձեռք բերել քույր Դորոթեայի աշխարհը, համենայն դեպս զգեստապահարանի այն մասում, որտեղ նա պահում էր իր դատարկ, սակայն ձգող աշխատանքային հագուստը։ Իսկ երբ այն ի վերջո լիովին պարզորոշ տեսա և, ինչպես թվում էր, մասնակիորեն կռահեցի նրա դեմքի գծերը, սողնակները դուրս շարժվող ծխնիների միջից ճռռոցով բացվեցին պահարանի դռները, հանկարծահաս լույսը սպառնում էր ինձ մոլորության մեջ գցել, և Օսկարը ստիպված էր մեծ ջանք թափել, որպեսզի ցայտուկներով չկեղտոտի քույր Դորոթեայի բոլորից մոտ կախված խալաթը։
Միայն անհրաժեշտ անցումը իրապես կատարելու նպատակով, ինչպես նաև որպեսզի ներսում մնալը ավարտին հասցնեմ, պահարանի ներսում մնալը, որը հակառակ սպասումի, ինձ հոգնեցրեց, Օսկարն արեց այն, ինչ արդեն շատ տարիներ չէր արել․ նա ավելի կամ պակաս հմտությամբ պահարանի վերևի չորացած պատի մոտ մի քանի տակտ թմբկահարեց, հետո դուրս եկավ, ևս մեկ անգամ ստուգեց նրա սանիտարական վիճակը՝ ես ինձ չէի կարող նախատել վճռականորեն ոչնչի համար, նույնիսկ գոտին չէր կորցրել իր փայլը։ Թերևս ոչ, պետք էր որոշ խամրած մասերը շփել, նաև նրանց վրա շնչել, մինչև որ գոտին դարձավ այն, ինչը հիշեցնում էր օձաձկներին, որոնց իմ մանկության ժամանակներում որսում էին Նոյֆարվասերի ծովապատնեշի վրա։
Ես՝ Օսկարս, լքեցի քույր Դորոթեայի սենյակը, սակայն նախքան հեռանալս, խլեցի քառասուն մոմանոց լամպի լույսը, որն իմ այցելության ամբողջ ժամանակ հետևում էր ինձ։
===Կլեփ===
Ահա ևս ես կանգնել էի միջանցքում, իմ դրամապանակի մեջ պահպանում էի բաց գույնի մազերի փնջիկը, մեկ վայրկյանի չափ ձգտում էի կաշվի կոստյումի աստառի, բաճկոնի, վերնաշապկի միջով զգալ այդ փնջիկը, սակայն չափազանց հոգնել էի և այն կարգի տարօրինակ տխուր երանգով էի բավարարված, որ անկարող էի իմ կողմից սենյակից դուրս բերված ավարի մեջ տեսնել ավելին, քան սովորական խծուծներ, որոնք յուրաքանչյուր սանրի վրա կարելի է գտնել։
Օսկարը այժմ միայն ինքն իրեն խոստովանեց, որ այլ գանձերի ետևից էր եկել։ Չէ՞ որ գտնվելով քույր Դորոթեայի սենյակում ես ուզում էի ինքս ինձ ապացուցել, որ այստեղ ինչ֊որ տեղ կարելի է հայտնաբերել հենց այն բժիշկ Վերների հետքերը, նույնիսկ ինձ արդեն հայտնի ծրարներից մեկի օգնությամբ։ Ես ոչինչ չգտա։ Ոչ մի ծրար և, առավել ևս, գրված թերթ։ Օսկարը ստիպված է խոստովանել, որ քույր Դորոթեայի գլխարկների դարակից մեկ առ մեկ իջեցնում էր դեդեկտիվները, բացում էր, ուսումնասիրում էր ծանոթագրություններն ու էջանիշները, դրանից բացի, ես փնտրում էի որևիցե մի լուսանկար, որովհետև Օսկարը անուններով չգիտեր Մարիինյան հոսպիտալի բժիշկների մեծ մասին, բայց դրա փոխարեն՝ գիտեր տեսքով։ Բայց նա ոչ մի տեղ բժիշկ Վերների լուսանկարը չհայտնաբերեց։
Դատելով ամեն ինչից վերջինս չգիտեր քույր Դորոթեայի սենյակը, իսկ եթե ինչ֊որ ժամանակ տեսել էր նրան, ապա նրան չէր հաջողվել իր այցելության հետքերը թողնել։ Եվ Օսկարն ուներ հրճվելու բոլոր հիմքերը։ Մի՞թե ես մի ամբողջ կույտ առավելություններ չունեի բժշկի նկատմամբ։ Մի՞թե բժշկի ցանկացած կարգի հետքերի բացակայությունն ապացույց չէր ծառայում այն բանի, որ բժշկի ու քրոջ միջև հարաբերությունները գոյություն ունեն միայն հիվանդանոցի սահմաններում, այսինքն՝ դրանք ծառայողական հարաբերություններ են, իսկ եթե նույնիսկ ոչ ծառայողական, ապա ծայրահեղ դեպքում միակողմանի են։
Սակայն Օսկարի խանդը կարիք ուներ առիթի։ Որքան էլ որ ինձ ցավագաին խոցեին բժիշկ Վերների սենյակում լինելու անգամ փոքրագույն հետքերը, ես ոչ պակաս չափով նաև բավարարվածություն կզգայի, որը չէր կարող որևէ համեմատության մեջ դրվել զգեստապահարանում նստելու վաղանցուկ ու կարճաժամկետ արդյունքի հետ։
Արդեն չեմ էլ հիշում, թե ինչպես վերադարձա իմ սենյակ, հիշում եմ միայն, որ միջանցքի մյուս ծայրում, այն դռան ետևում, որը փակում է ոմն պարոն Մյունցերի սենյակը, անբնական, ուշադրություն հրավիրելու ձգտող հազի ձայն լսվեց։ Չնայած ինչ գործ ունեմ ես պարոն Մյունցերի հետ։ Մի՞թե ինձ բավական չէ Ոզնու մյուս կենվորուհին։ Կհրամայեք ի դեմս Մյունցերի, դե գնա ու իմացիր, թե ինչ է թաքնվում այդ անվան տակ, ինձ վրա և՞ս մեկ բեռ վերցնել։ Այդ իսկ պատճառով Օսկարը չլսելու տվեց պահանջկոտ հազը կամ, ավելի ճիշտ, ես չհասկացա, թե ինչ են ինձանից ուզում, և միայն իմ սենյակում եկա այն հետևության, որ ինձ համար անհայտ ու անհետաքրքիր այդ պարոն Մյունցերը հենց միայն այն նպատակով էլ հազաց, որպեսզի ինձ, Օսկարիս, խաբեությամբ տանի իր սենյակ։
Ազնվորեն կխոստովանեմ․ ես երկար ժամանակ ափսոսում էի, որ ոչ մի կերպ այդ հազին չարձագանքեցի, քանի որ սենյակն ինձ համար այնքան նեղ և այնքան անսահման դարձավ, որ ցանկացած խոսակցություն, նույնիսկ պարոն Մյունցերի հետ տանջալից ու հարկադրված խոսակցությունը, ինձ համար բարերարություն կլիներ։ Սակայն ինձ չէր բավարարում համարձակությունը, որպեսզի չնայած ուշացումով, միջանցքում նման մի հազ ներկայացնեի և միջանցքի մյուս ծայրի պարոնի հետ կապ հաստատեի, դրա փոխարեն ես ենթարկվեցի իմ սենյակի խոհանոցային աթոռի անհողդողդ անկյունավորությանը, ինչպես և ամեն անգամ, երբ ես նստում եմ աթոռների վրա, արյանս մեջ զգացի անհանգստություն, անկողնու վրայից ինչ֊որ բժշկական տեղեկագիր վերցրեցի, թանկարժեք գիրքը, որը ձեռք էի բերել բնորդի դժվարին աշխատանքով վաստակածս փողերով, ձեռքիցս վայր ընկավ, ինչի հետևանքով մի փոքր ճմռթվեց։ Սեղանի վրայից վերցրեցի թմբուկս՝ Ռասկոլնիկովի նվերը, այն պահեցի ձեռքերիս մեջ, սակայն չկարողացա ո՛չ փայտիկներով մոտենալ, ո՛չ արցունքներով թրջել դեմքս, չնայած արցունքները ընկնելով սպիտակ, կլոր լաքի վրա, ինձ նույնիսկ ոչ ռիթմիկ թեթևություն կբերեին։
Այժմ կարելի էր սկսել կորսված անմեղության մասին գիտական շարադրանքը, կարելի էր թմբկահարողին՝ հավերժ երեք տարեկան Օսկարին, դնել կուզիկ, ձայնազուրկ, անարցունք ու անթբուկ Օսկարի կողքին, սակայն դա չէր համապատասխանում իրականությանը․ Օսկարը, երբ նա դեռ թմբկահարող Օսկարն էր, բազմիցս կորցրել էր իր անմեղությունը, կրկին այն ձեռք բերեց կամ թույլ տվեց, որ այն նորովի աճի։ Քանզի անմեղությունը կարելի է համեմատել խելահեղորեն աճող մոլախոտի հետ, օրինակի համար, մտածեք այդ բոլոր անմեղ տատիկների մասին, որոնք իրենց ժամանակին եղել են զզվելի, չարությամբ լցված մանուկներ, ոչ, ոչ, ոչ թե անմեղության խաղը, այլ անմեղությունը Օսկարին ստիպեց վեր ցատկել աթոռից։ Ավելի շուտ, թերևս քույր Դորոթեայի հանդեպ սերն ինձ կարգադրեց չթմբկահարված թմբուկը դնել իր տեղը, լքել սենյակը, միջանցքը, ցայդլերյան բնակարանը և ներբաններս ուղղել դեպի Գեղարվեստի ակադեմիան՝ չնայած պրոֆեսոր Քուխենը ինձ միայն օրվա երկրորդ կեսին էր հրավիրել։
Երբ Օսկարը չափից դուրս համարձակ քայլերով իր սենյակից դուրս եկավ միջանցք, դանդաղեցված ու բարձր ձայնով բացեց բնակարանի դուռը, ես ինչ֊որ մի ակնթարթ պարոն Մյունցերի դռան մոտ ականջ դրեցի։ Նա չէր հազում, և ես վրդովված, ամոթահար եղած, բավարարված և սոված, ափսոսանքով ու կյանքի ծարավով լցված, մերթ ժպտալով, մերթ լաց լինելու պատրաստ, լքեցի բնակարանը և, ի վերջո, Յուլիխերշտրասեի տունը։
Մի քանի օր անց ես ձեռնամուխ եղա իմ մեջ վաղուց հասունացած ծրագրի իրականացմանը, որի հետաձգումը դարձավ այն մինչև վերջին տարրը քննության ենթարկելու լավագույն միջոցը։ Այդ օրը մինչև ճաշի ժամը ես անելիք չունեի։ Օսկարն ու Ուլլան միայն ժամը երեքին պիտի կեցվածք ընդունեին գաղափարներով շռայլ նկարիչ Ռասկոլնիկովի համար, ես՝ Ոդիսևսի կարգավիճակով, որը, վերադառնակով, Պենելոպեին կուզ է բերում նվեր։ Զուր էի ձգտում ստիպել նկարչին հրաժարվել այդ գաղափարից։ Այդ ժամանակ նա, ոչ առանց հաջողության, ապրում էր հունական աստվածների ու կիսաստվածների հաշվին։ Ուլլան առասպելաբանության մեջ իրեն լավ էր զգում, այդ իսկ պատճառով ես հանձնվեցի, թույլ տվեցի Հրաբուխին ինձ նկարել, Պլուտոնին Պրոզերպինայի հետ, ի վերջո, ինչպես և այն օրը, կուզիկ Ոդիսևսին։ Սակայն այդ առավոտվա նկարագրությունը ինձ առավել կարևոր է պատկերանվում։ Այդ իսկ պատճառով Օսկարը ձեզ չի պատմի, թե ինչպիսի տեսք ուներ Ուլլան Պենելոպեի դերում և ուղղակի կասի․ Ցայդլերների բնակարանում լռություն էր տիրում։ Ոզնին իր մազ կտրելու մեքենաներով շրջագայում էր առևտրական գործերով, քույր Դորոթեայի մոտ ցերեկային հերթափոխ էր, նշանակում է, որ ժամը վեցից նա տանը չէր, իսկ ֆրաու Ցայդլերը, երբ ութից հետո փոստը բերեցին, դեռ պառկած էր անկողնում։
Ես անմիջապես աչքի անկացրի թղթակցությունը, ինձ համար ոչինչ չգտա՝ Մարիայի վերջին նամակից երկու օր էր անցել, դրա փոխարեն անմիջապես հայտնաբերեցի տեղական նամակը և նրա վրա Վերների այն տարակուսելի ձեռագիրը։
Սկզբում ես նամակը դրեցի մնացածների մոտ, որոնք եկել էին Ցայդլերուհու և Մյունցերի անուններով, վերադարձա ինձ մոտ և սպասեցի, մինչև Ցայդլերուհին դուրս կգա միջանցք, վարձակալին կփոխանցի նրա նամակը, կմտնի խոհանոց և, վերջապես, կվերադառնա իր մոտ՝ ննջարան, որպեսզի առավելագույնը տասը րոպեից լքի բնակարանը և տունը, քանզի իննին Մանեմանի մոտ սկսվում է նրա աշխատանքային օրը։
Ստույգության համար Օսկարը նաև էլի սպասեց, դիտավորյալ դանդաղկոտությամբ հագնվեց, մաքրեց եղունգները՝ ընդ որում, արտաքնապես պահպանելով հանգստությունը և միայն այդ ժամանակ ձեռնամուխ եղավ վճռական գործողություններին։ Ես անցա խոհանոց, կիսով չափ ջուր լցված ալյումինե կաթսան դրեցի երեքգլխանոց գազօջախի մեծ այրիչի վրա, սկզբում գազի հոսքը բարձրացրեցի ամենաբարձր չափով, իսկ հետո, երբ ջրից գոլորշի բարձրացավ, պտտեցի ամենացածր չափի վրա, երկու քայլերով, իմ մտքերը խնամքով թաքցնելով և հնարավորության սահմաններում իմ գործողություններից չշեղվելով, հայտնվեցի քույր Դորոթեայի դռան դիմաց։ Վերցրեցի նամակը, որը Ցայդլերուհին կիսով չափ մտցրել էր ապակեպատ դռան տակ, կրկին հայտնվեցի խոհանոցում և այնքան ժամանակ նամակը հակառակ կողմով, զգուշությամբ պահեցի գոլորշու վերևում, մինչև որ կարողացա այն բացել՝ ընդ որում, այն չվնասելով։ Սակայն մինչ Օսկարը համարձակվեց բժիշկ Է․ Վերների նամակը պահել գոլորշու վերևում, նա, դե իհարկե, գազը հանգցրեց։ Բժշկի ուղերձը ես կարդացի ոչ թե խոհանոցում, այլ իմ անկողնու վրա պառկած։ Սկզբում ես արդեն պատրաստ էի հիասթափություն ապրել, քանզի ո՛չ ուղերձը, ո՛չ եզրափակիչ ձևակերպումը ինձ ոչինչ չհայտնեցին քրոջ ու բժշկի միջև հարաբերությունների մասին։
«Թանկագին օրիորդ Դորոթեա, ― սկսվում էր նրա նամակը և, ― Ձեզ հավատարիմ Էրիխ Վերներ»։
Դրանից բացի, ես նաև հիմնական տեքստը ընթերցելիս ոչ մի փաղաքշական բառի չհանդիպեցի։ Ուղղակի Վերները ափսոսանք էր հայտնում, որ նախորդ օրը չկարողացավ խոսել Դորոթեայի հետ՝ չնայած որ հպանցիկ տեսավ նրան տղամարդկանց մասնավոր բաժանմունքի դռան դիմաց։ Սակայն բացարձակապես անհասկանալի պատճառներով քույր Դորոթեան անմիջապես շրջվել էր, երբ տեսել էր քույր Բեաթեի հետ զրուցող բժշկին, այլ խոսքերով, Դորոթեայի ընկերուհիներին։ Եվ այժմ բժիշկ Վերները կցանկանար բացատրել, քանզի խոսակցությունը, որը նա վարում էր քույր Բեաթեի հետ, զուտ գործնական բնույթ ուներ։ Ինչպես նրան՝ քույր Դորոթեային, անկասկած հայտնի է, նա անփոփոխ ջանքեր է գործադրում, որպեսզի տարածություն պահպանի իր և թեթևակիորեն անզուսպ քույր Բեաթեի միջև։ Նա՝ Դորոթեան, որը լավ է ճանաչում քույր Բեաթեին, պետք է հասկանա, որ այդ խնդիրը հեշտերից չէ, քանզի քույր Բեաթեն երբեմն չափից դուրս բացահայտորեն է ի ցույց դնում իր զգացմունքները՝ չնայած ինքը՝ բժիշկ Վերները, դրանց չի էլ պատասխանում։ Նամակի վերջին արտահայտությունը հռչակում էր․ «Հավատացեք ինձ, որ դուք միշտ կկարողանաք հաղորդակցվել ինձ հետ»։ Չնայած այդ տողերի ձևականությանը, սառնությանը և, նույնիսկ, ամբարտավանությանը, ես, վերջ ի վերջո, առանց դժվարության վերծանեցի բժիշկ Վերների ոճը և նամակը ընկալեցի, ինչը և ընդհանրապես կազմում էր նրա իմաստը, որպես սիրո բոցավառ խոստովանություն։
Ես ինքնաբերաբար նամակը մտցրեցի ծրարի մեջ՝ մոռանալով նախազգուշական բոլոր ու ամեն տեսակի միջոցառումների մասին, սոսնձի երիզը, որի վրայով նախկինում հավանաբար իր լեզուն է անցկացրել բժիշկ Վերները։ Ես այս անգամ խոնավացրի Օսկարի լեզվով, հետո սկսեցի ծիծաղել և ձեռքիս ափով հարվածեցի ճակատիս ու ծոծրակիս, մինչև որ այդ շմփացնելու ընթացքում ինձ հաջողվեց Օսկրի աջ ձեռքը պոկել օսկարյան ճակատից, այն դնել դռան բռնակի վրա, բացել դուռը, դուրս գալ միջանցք և բժիշկ Վերների նամակը կիսով չափ թաքցնել այն դռան տակ, որը պատնեշում էր ինձ քաջ հայտնի քույր Դորոթեայի ննջարան իմ նեթափանցումը։
Ես դեռ նստած էի ծնկներիս վրա, ես դեռ, հնարավոր է, մեկ կամ երկու մատներով պահել էի նամակը, երբ այդ ժամանակ միջանցքի մյուս ծայրի սենյակից լսվեց պարոն Մյունցերի ձայնը։ Ես կարողացա տարբերել այդ դանդաղեցված, կարծես թե ձայնագրության համար նախատեսված կանչի ամեն մի բառը․
― Ախ, թանկագին պարոն, չէի՞ք կարող դուք արդյոք ինձ մի քիչ ջուր բերել։
Ես ուղղվեցի՝ կարծելով, որ Մյունցերը, հավանաբար, հիվանդացել է, սակայն անմիջապես հասկացա, որ դռան ետևի մարդը ամենևին էլ հիվանդ չէ։ Իսկ Օսկարը ուղղակի ներշնչում է իրեն, որ մարդը հիվանդ է, որպեսզի հարևանին ջուր բերելու առիթ ունենա, քանզի սովորական, ոչնչով չհիմնավորված կանչը աշխարհում ոչ մի դեպքում ինձ չէր դրդի մտնել բացարձակապես անծանոթ մարդու սենյակը։
Սկզբում ես ուզում էի նրան բերել հենց այն, ալյումինե կաթսայի միջի դեռ չսառած ջուրը, որն օգնեց ինձ բացել բժիշկ Վերների նամակը։ Հետո, այնուամենայնիվ, օգտագործած ջուրը դատարկեցի լվացարանի մեջ, կաթսայի մեջ լցրեցի թարմը և այն տարա դեպի այն դուռը, որի ետևում կենում էր պարոն Մյունցերի ձայնը, որը ծարավ էր ինձ ու ջրին կամ, հնարավոր է, միայն ջրին։
Օսկարը դուռը թակեց, ներս մտավ և անմիջապես դեմ առավ Կլեփի համար այդքան բնորոշ հոտին, եթե ես դրանով իսկ կթաքցմեմ նրա ամենևին էլ ոչ նվազ պայծառությամբ արտահայտված քաղցր գոյականացումը։ Այսպես, օրինակ, կլեփյան հոտը կտրականապես որևէ ընդհանուր բան չուներ քույր Դորոթեայի սենյակի քացախի հոտի հետ։ «Թթվաքաղցր» ասելը նույնպես սխալ կլիներ։ Վերը հիշատակաված պարոն Մյունցերը՝ նույն ինքը Կլեփը, ինչպես ես այսօր նրան անվանում եմ գերալարկոտ, սակայն, այդ ամենով հանդերձ, անշարժ չէ, քրտնող է, սնահավատ, անլվա և, այդուհանդերձ, բարոյական չէ, ոչ մի կերպ հանգիստ մահանալ չկարողացող ֆլեյտահար և ջազային կլարնետահար է, արձակում էր և մինչ օրս էլ դիահոտ է արձակում, որն անկարող է հրաժարվել սիգարետներ ծխելուց, դաղձի բլիթներ ծծելուց և սխտորի անուշահոտ բուրմունք արձակելուց։ Նման հոտ նրանից գալիս էր արդեն այն ժամանակներում, այդպիսի հոտ է գալիս նրանից նաև մինչ օրս, երբ կենսասիրության ոգին ու անցավորությունը իր ետևից քարշ տալով, նա այցելությունների ժամերին հարձակվում է ինձ վրա, որպեսզի հետո, իր հեռացումը ուղեկցելով բազմաթիվ ծիսակատարություններով, որոնք անխուսափելի վերադարձ են խոստանում, Բրունոյին ստիպի անմիջապես լայն բացել պատուհաններն ու դռները և մի լավ միջանցիկ քամի կազմակերպի։
Այսօր մահճակալի վրա Օսկարն է պառկած։ Այն ժամանակ Ցայդլերի բնակարանում ես Կլեփին գտա անկողնու մնացորդների վրա։ Նա քայքայվում էր՝ ունենալով գերազանց տրամադրություն և հնաոճ, որոշ չափով բարոկկոյի տեսքով սպիրտայրոցի կոքին պահում էր ամբողջ տասներկու փաթեթ սպագետտի, ձիթապտուղի յուղով բանկաներ, պարկուճներով տոմատի մածուկներ, թերթի վրա հում քարաղ և մի արկղ մուգ շշերով, ինչպես պարզվեց հետագայում, գարեջուր։ Դատարկ շշերի մեջ նա միզում էր անկողնուց վեր չկենալով, իսկ հետո, ինչպես ինձ մտերմաբար հայտնեցին, մեկ ժամ անց, խցանով փակում էր կանաչավուն տարողությունները, որոնք ճշտորեն համապատասխանում էին նրա պահանջմունքներին և դրանք փութկոտությամբ առանձնացնում այն շշերից, որոնք դեռ բառի բուն իմաստով գարեջուր էին, որպեսզի ծարավի արթնացման ժամանակ անկողնու բնակիչն իրեն շփոթելու վտանգին չենթարկի։ Չնայած սենյակում հոսող ջուր կար՝ որոշակի չափով ձեռներեցության դեպքում Կլեփը լիովին կարող էր միզել լվացարանի մեջ, նա չափից դուրս ինքն իրեն խանգարում էր վեր կենալ, որպեսզի նման ջանքերի գնով լքեր ճզմված անկողինը և սպագետտիի կաթսայիկով իր համար մաքուր ջուր բերեր։
Քանի որ Կլեփը՝ նույն ինքը պարոն Մյունցերը, մեկ և միևնույն ջրի մեջ անփոփոխ մակարոնեղեն էր եփում, այլ խոսքերով, աչքի լույսի պես էր պահպանում բազմակի անգամ տեղից տեղ դատարկած, օր օրի ավելի ու ավելի խիտ դարձող ջրիկախույսը, նրան դատարկ շշերի պահուստի օգնությամբ երբեմն հաջողվում էր չորս օր շարունակ, իսկ երբեմն էլ ավելի, պահպանել մարմնի հորիզոնական, մահճակալի համար ամենապիտանի դիրքը։
Կործանումը եկավ, երբ սպագետտիի համար խառնաջուրը եփելով վեր ածվեց ինչ֊որ մի չափազանց աղի, կպչուն գնդի։ Ճիշտ է, այս դեպքում Կլեփը լիովին կարող էր տրվել սովի տնոօրինությանը, սակայն այն ժամանակ նա դեռ գաղափարապես պատրաստ չէր դրան, դրանից բացի, նրա մենակյացությունը սկզբից ևեթ և ետ ժամանակային առումով սահմանափակված էր չորս, հինգ օրերով, այլապես ֆրաու Ցայդլերը, որը նրան բերում էր փոստը կամ ուղղակի մեծ չափսերի կաթսա ու ջրի պահուստ, որը համապատասխանեցված էր մակարոնե արտադրանքների պահուստի հետ, նրան շրջապատող միջավայրից էլ ավելի անկախ կդարձնեին։
Մինչ այն ժամանակը, երբ Օսկարը խախտեց նամակագրության գաղտնիությունը, Կլեփը արդեն հինգ օր է, ինչ անշարժ պառկած էր անկողնու մեջ, իսկ մակարոնեղենի ջրի մնացորդներով լիովին կարող էր գովազդային սյուների վրա ցուցապաստառներ փակցնել։ Սակայն այդ ժամանակ նա լսեց քույր Դորոթեային և նրա նամակներին նվիրված միջանցքի իմ անվճռական քայլերը։ Հասկանլով, որ Օսկարը չի արձագանքում հազի միտումնավոր, պահանջկոտ, սուր բռնկումներին, նա այդ օրը, երբ ես ընթերցեցի բժիշկ Վերների զսպված կրքով լի սիրային նամակը, որոշեց դիմել իր ձայնի օգնությանը։
― Ախ, թանկագին պարոն, չէի՞ք կարող դուք արդյոք ինձ մի քիչ ջուր բերել։
Եվ ես վերցրեցի կաթսան, դատարկեցի գոլ ջուրը, բացեցի ծորակը, ջրի շիթը թողեցի, մինչև որ կաթսան կիսով չափ լցվեց, էլի մի քիչ ավելացրեցի և, լրացնելով, նրան թարմ ջուր տարա, այսինքն՝ խաղացի այն թանկագին պարոնի դերը, ում տեղը նա ինձ դնում էր, ներկայացա, ինձ անվանելով Մացերատ՝ որպես քարհատ ու գրանիտագործ։
Նույնչափ հարգանքով նա մի քանի աստիճանների չափով մարմինը բարձրացրեց վեր, ներկայացավ՝ Էգոն Մյունցեր, ջազի մասնագետ, սակայն խնդրեց իրեն անվանել Կլեփ, քանի դեռ իր հորն էին Մյունցեր անվանում։
Ես նրա խնդանքը գերազանց հասկացա, հոմ զուր չէր, որ ես ինքս էլ էի գերադասում ինձ Կոլյայչեկ կամ ուղղակի Օսկար անվանել, «Մացերատ» անունը կրում էի միայն հանուն հնազանդության, իսկ ինձ Օսկար Բրոնսկի կոչել ընդհանրապես կարող էի շատ հազվադեպ։ Այդ իսկ պատճառով ինձ համար ամենևին էլ դժվար չէր այդ պառկած գերերիտասարդ մարդուն, ես նրան կտայի երեսուն, սակայն պարզվեց, որ նա նույնիսկ ավելի երիտասարդ է, առանց այլևայլության ուղղակի Կլեփ անվանելը։ Իսկ նա ինձ Օսկար էր անվանում, որովհետև «Կոլյայչեկ» բառը նրանից չափից դուրս մեծ ճիգեր էր պահանջում։
Մենք սկսեցինք զրուցել, սակայն սկզբնական շրջանում ձգտում էինք միայն անբռնազբոսիկություն պատկերել։ Շատախոսելով՝ անդրադարձանք ամենապարզագույն թեմաներին։ Այսպես, ես, օրինակ, ցանկացա իմանալ, թե արդյոք նա մեր ճակատագրերը համարո՞ւմ է անխուսափելի։ Նա այն անխուսափելի էր համարում։ Այնուհետև Օսկարը հետաքրքրվեց, համարո՞ւմ է, արդյոք, Կլեփը, որ բոլոր մարդիկ պետք է մահանան։ Պարզվեց, որ բոլոր մարդկանց վերջնական մահը ևս կասկածներ չէր հարուցում նրա մոտ, սակայն նա համոզված չէր, որ բոլոր մարդիկ պետք է ծնված լինեին, իր մասին խոսում էր որպես «ծնունդի պատահականությունների», և Օսկարը կրկին զգաց նրա հետ իր հոգեհարազատությունը։ Ճիշտ նույն կերպ էինք երկուսս հավատում Երկինքներին, սակայն նա այդ բառն արտասանում էր կեղտոտ, զրնգուն, թեթև ծիծաղի հետ մեկտեղ և վերմակի տակ քորվում էր․ տեղին էր մտածել, որ արդեն կյանքի օրորք պարոն Կլեփը զանազան անպարկեշտություններ էր ծրագրել, որոնք մտադիր էր իրականացնել երկինքներում։ Երբ խոսքը դարձավ քաղաքականությանը՝ նա շատ բորբոքվեց, ինձ թվարկեց Գերմանիայում երեք հարյուրից ավելի իշխանական տներ, որոնց պատրաստ էր առանց տեղից շարժվելու վերադարձնել իշխանական արժանապատվությունը, գահ և իշխանություն շնորհել։ Նա պատրաստվում էր Հաննովերի շրջակա տեղանքը տալ բրիտանական գահին։ Երբ ես հարցրեցի, թե ի՞նչ ճակատագիր է նախատեսված Դանդիգ ազատ քաղաքի համար, նա, ցավոք սրտի, չգիտեր, թե որտեղ է գտնվում այդ քաղաքը, սակայն դրանից ամենևին էլ անհարմար չզգալով, իրեն անծանոթ այդ տեղանքի համար, որպես իշխան, առաջարկեց, ավաղ, ոմն կոմս Բերգսկու, որը եթե Կլեփի խոսքերին հավատանք, ծնունդով ուղիղ գծով Յան Վելլեմից էր սերել։ Եվ, ի վերջո, մենք ձգտում էինք հենց ճշգրիտ սահմանում տալ «ճշմարտություն» հասկացությանը և դրանում նույնիսկ ահագին հաջողության էինք հասել՝ շնորհիվ արհեստավարժորեն տրված լրացուցիչ հարցերի, ես պարզեցի, որ պարոն Կլեփն արդեն երեք տարի է, ինչ իր սենյակի համար վճարում է Ցայդլերին։ Մենք երկուսս էլ ափսոսանք հայտնեցինք, որ ավելի շուտ չէինք ծանոթացել։ Ես ամեն ինչում մեղադրեցի Ոզնուն, որը ինձ չէր պատմել անկողնում գամվածի մասին, ինչպես որ նա չէր կռահել բուժքրոջ մասին տեղեկացնել ավելին, քան ահա այդպիսի հյուծված դիտողությունը։
Օսկարը չէր ցանկանում հենց այդպես միանգամից Մյունցերի, նույն ինքը՝ Կլեփի վրա թափել իր խնդիրները։ Այդ իսկ պատճառով ես նրան բուժքրոջ մասին հարց ու փորձ չարեցի, այլ սկզբում հայտնեցի նրա առողջական վիճակի վերաբերյալ իմ մտահոգությունը․
― Ի դեպ, առողջության մասին, ― խոսք գցեցի ես, ― դուք ինչ է, ձեզ վա՞տ եք զգում։
Կլեփը երկրորդ անգամ իրանի վերին մասը փոքր֊ինչ վեր բարձրացրեց, սակայն համոզվելով, որ միևնույն է, իրեն չի հաջողվի ուղիղ անկյուն պատկերել, կրկին փլվեց անկողնու վրա և, արդեն պառկած, ինձ տեղեկացրեց, թե իբր, ճիշտն ասած, նա նրա համար է պառկել, որպեսզի կարողանա պատկերացում կազմել, թե ինչպես է իրեն զգում լա՞վ, միջա՞կ, թե՞ վատ և հույս ունի մի քանի շաբաթվա ընթացքում պարզել, որ զգում է իրեն միջակ։
Այնուհետև տեղի ունեցավ այն, ինչից ես վախենում էի և ինչից հույս ունեի խուսափել երկար ու խճճված խոսակցության օգնությամբ։
― Իմ թանկագին, ինձ հետ մի քիչ սպագետտի կերեք։
Եվ մենք ուտում էինք իմ կողմից բերված թարմ ջրով եփված սպագետտին։ Ես չհամարձակվեցի նրանից խնդրել կպչուն կաթսան, որպեսզի այն լվացարանի մեջ հիմնավորապես մաքրեի։ Կողքի վրա շրջվելով Կլեփը եփում էր լուռ, լուսնոտի վստահ շարժումներով։ Ջուրը նա զգուշությամբ դատարկեց պահածոյի մեծ բանկայի մեջ, ինչից հետո, իր դիրքը շատ թե քիչ նկատելի չփոխելով, ձեռքը մտցրեց մահճակալի տակ, այնտեղից որսաց յուղոտ տոմատի մածուկի չորացած հետքերով պատված ափսեն, մի ինչ֊որ ակնթարթ մնաց անշարժ վիճակում, ձեռքը կրկին մահճակալի տակ մտցրեց, այնտեղից Աստծո լույս աշխարհ հանեց թերթի ճմռթված թուղթը, ափսեն թղթով սրբեց, թուղթը կրկին ձեռքից գցեց մահճակալի տակ, արտաշնչեց ափսեի կեղտոտ հատակի վրա, կարծես ցանկանալով վրայից վերջին փոշեհատիկը փչել, ձեռքի գրեթե նրբագեղ շարժումով ինձ մեկնեց բոլոր հնարավոր ափսեներից անենահարթը և առաջարկեց առանց ձևականությունների հարձակվել կերակուրի վրա։
Ես կնախընտրեի ուտել նրանից հետո, ես նրան կոչ արեցի առաջինը լինել։ Ինձ ապահովելով զզվելի սպասքով, որը կպչում էր ձեռքերիս, նա կաթսայի միջից շերեփի ու պատառաքաղի օգնությամբ որսաց սպագետտիի զգալի մասը, նրբաճաշակ շարժումով մակարոնների խճճվածքի վրա նախշեր նկարելով, բարակ երշիկի նմանվող տոմատի մածուկ ճզմեց, բանկայի միջից զգալի չափով պրովանսյան յուղ ավելացրեց, այդ նույն արարողությունները կատարեց նաև իր կաթսայի վերևում, երկու չափաբաժինների վրա էլ պղպեղ ցանեց, իրենը խառնեց և հայացքով ինձ առաջարկեց նույն կերպ վարվել նաև իմ սպագետիիի հետ։
― Ախ, թանկագինս, մի մեղադրեք, խնդրում եմ, որ ես քերված իտալական պանիր չունեմ։ Այնուամենայնիվ, բարի ախորժակ եմ ցանկանում։
Մինչ օրս էլ Օսկարը չի կարողանում հասկանալ, թե ինչպես նա այն ժամանակ համարձակվեց օգտվել դանակից ու պատառաքաղից։ Տարօրինակ ձևով կերակուրն ինձ դուր եկավ։ Ավելին, կլեփյան սպագետտին ինձ համար դարձավ խոհարարական չափորոշիչ, որը ես այդ ժամանակվանից կիրառում էի ինձ առաջարկվող յուրաքանչյուր ճաշատեսակի հանդեպ։
Ուտելու ընթացքում ես կարողացա մանրազնին ուսումնասիրել անկողնային հիվանդի սենյակը։ Գրավիչը գրեթե հենց առաստաղի տակ գտնվող ծխնելույզի համար կլոր, չփակված անցքն էր, որի սև շնչառությունը հասնում էր պատից։ Երկու պատուհաններից այն կողմ, փողոցում, քամի էր փչում։ Համենայն դեպս, թվում էր, թե կարծես հենց քամու պոռտքումներն էին ժամանակ առ ժամանակ անցքի միջից մրի ամպեր ներս մղում Կլեփի սենյակ, և մուրը, թաղում խորհրդանշելով, հավասարաչափ նստում է կահույքի վրա։ Սակայն քանի որ ողջ կահույքը բաղկացած էր միայն սենյակի մեջտեղում դրված մահճակալից և մեկ էլ՝ փաթեթավորման թղթով ծածկված ու խողովակի նմամն փաթաթված ակնհայտորեն ցայդլերյան ծագումով գորգերից, ես վստահաբար կարող էի ասել՝ Կլեփի սենյակում մի ժամանակ սպիտակ գույնի անկողնուց, Կլեփի տակի բարձից ու սրբչից, որով անկողնային հիվանդը ծածկում էր իր դեմքը, երբ քամու պոռթկումը սենյակ էր վռնդում մրի ամպերը, առավել սև ոչինչ չկար։ Սենյակի երկու պատուհանները ոչնչով չէին տարբերվում ցայդլերյան հյուրասենյակի՝ նույն ինքը ննջասենյակի պատուհաններից, որոնք դուրս էին գալիս Յուլիխերշտրասեի կամ, առավել ստույգ ասած, այն շագանակենու կանաչամոխրագույն զգեստավորման վրա, որն աճում էր տան դիմաց։ Միակ զարդարանքը պատուհանների միջև կախված, կոճգամներով կպցրած, Ելիզավետա անգլուհու դիմանկարն էր, որը, պետք է ենթադրել, որ ինչ֊որ մի նկարազարդ ամսագրի միջից էր հանված։ Նկարի տակ կեռիկից կախված էր պարկապզուկը, ընդ որում, նրա հյուսվածքի շոտլանդական նախշը, չնայած դժվարությամբ, վրան նստած մրի շերտի տակից հնարավոր էր զանազանել։
Մինչ ես ուսումնասիրում էի գունավոր լուսանկարը, ընդ որում, ավելի քիչ էի մտածում Ելիզավետայի ու նրա Ֆիլիպի մասին, քան և շատ ավելի քույր Դորոթեայի, որը կանգնել էր Օսկարի ու բժիշկ Վերների միջև և, հնարավոր է, որ ապրում էր հուսահատության մեջ, Կլեփն ինձ բացատրեց, որ ինքը բրիտանական թագավորական տոհմի հավատարիմ ու կրքոտ երկրպագուն է համարվում և այդ իսկ պատճառով ժամանակին բրիտանական օկուպացիոն բանակի շոտլանդական գնդի փողային նվագախմբի երաժիշտների մոտ պարկապզուկ նվագելու դադընթացներ է անցել՝ նամանավանդ, որ Ելիզավետյան այդ գնդի հրամանատարն էր․ ինքը՝ Կլեփը, խրոնիկայում տեսել է, թե ինչպես է շոտլանդական կարճ շրջազգեստով և ոտքից գլուխ վանդակավոր հագուստներով Եղիսաբեթը անցկանցնում իր գնդի զորահանդեսը։
Տարօրինակ կերպով իմ մեջ հանկարծ փոթորկվեց իմ կաթոլիցիզմը։ Ես կասկածեցի, որ Ելիզավետան ընդհանրապես ինչ֊որ բան է հասկանում պարկապզուկ նվագելուց, մի քանի դիտարկումներ արեցի Մարիա Ստյուարտի սարսափելի վախճանի կապակցությամբ, այլ խոսքերով, Օսկարը Կլեփին հասկացնել տվեց, որ Եղիսաբեթին ոչ երաժշտական անձնավորություն է համարում։
Անկեղծ ասած ես սպաում էի, որ միապետականի կողմից կհետևի վրդովմունքի պայթյունը։ Ոչ մի նման բան, միապետականը միայն տեղեկացվածի ժպիտով ժպտաց և ինձանից բացատրություններ խնդրեց, որոնց հիման վրա ինքը կկարողանա եզրակացնել, թե ունա՞կ եմ արդյոք ես, փոքրիկ մարդս, այդ գիրուկն ինձ այդպես անվանեց, ընդհանրապես գործիմացությամբ դատել երաժշտության մասին։
Օսկարը երկա՜ր֊երկա՜ր, սևեռուն նայում էր Կլեփին։ Վերջինս դիմեց ինձ նույնիսկ չկռահելով, թե հատկապես ինչ կոչ է ինքը անում։ Ես ոտքից մինչև կուզ խոցվեցի։ Դա կարծես ահեղ դատաստանի օրն էր հանդեպ իմ բոլոր թմբուկների՝ հների, կոտրվածների, շարքից դուրս եկածների։ Հարազատ թմբուկներ, որոնք ես նետել էի աղբանոց, և միակ թմբուկս, որը թաղված էր Զասպեի գերեզմանատանը, նրանք բոլորը կանգնեցին ոտքի, ամբողջական ու անվնաս նորից ըմբոստացան, տոնեցին իրենց հարությունը, ձայն տվեցին, գրավեցին ինձ, պոկեցին անկողնու եզրից, ինձ դուրս տարան՝ այն բանից հետո, երբ ես Կլեփին խնդրեցի ինձ ներել և մեկ րոպե սպասել՝ սենյակից, անթափանցիկ ապակուց, դռան մոտով, քույր Դորոթեայի սենյակի մոտով, դռան տակի կիսթաքցված նամակի քառանկյունին դեռևս երևում էր միջանցքի հատակին, ինձ մտցրեցին իմ սենյակ, ստիպեցին ինձ ընդառաջ գնալ թմբուկին, որը նկարիչ Ռասկոլնիկովն էր նվիրել, երբ «Մադոննա֊49»֊նն էր նկարում, և ես ձեռքս վերցրի թմբուկս, թիթեղն ու զույգ փայտիկները ձեռքերիս մեջ շրջեցի կամ շրջեցին ինձ, լքեցի իմ սենյակը, սլացա անիծյալ դռան կողքով, կարծես երկարատև թափառումներից հետո, ներս մտա Կլեփի մակարոնեղենի թագավորություն, նստեցի անկողնու եզրին, լաքապատ սպիտակակրմիր թիթեղը հարմարեցրի, հնարավոր է, որ շփոթվածություն զգալով՝ օդի մեջ փայտիկները մի քիչ շարժեցի, զարմացած Կլեփի կողքով նայեցի ինչ֊որ տեղ, փայտիկներից մեկով, կարծես պատահաբար, դիպա թմբուկին, ախ, թիթեղը պատասխան տվեց Օսկարին, և Օսկարն առաջինի ետևից ուղարկեց երկրորդ փայտիկը, և ես սկսեցի թմբկահարել լամպերի միջև, թմբկահարեցի աստիճանը և նկուղն իր տասնինը աստիճաններով, երբ ես նշում էի իմ երրորդ՝ լեգենդար ծննդյան տարեդարձը։ Պեստալոցցիի դպրոցի դասացուցակը երկայնքով ու լայնքով թմբկահարեցի, թմբուկիս հետ բարձրացա Հարկաշարքով աշտարակի վրա, թմբուկի հետ նստեցի քաղաքական ամբիոնների տակ, թմբկահարեցի օձաձկներին ու ճայերին, Չարչարանաց ուրբաթին գորգերի թափ տալը, թմկահարելով նստեցի իմ խեղճ մայրիկի ոտքերի մասում նեղացող դագաղի մոտ, այնուհետև որպես թեմա ընտրեցի Հերբերթ Տրուչինսկու սպիներով պատված թիկունքը, իսկ Հևելիուսպլացի Լեհական փոստատան պաշտպանությունը թմբկահարելիս, ես որոշակի շարժում նկատեցի այն մահճակալի գլխամասերում, որի վրա նստած էի, աչքի տակով տեսա ուղղվող Կլեփին, որը բարձի տակից ծիծաղելի փայտե ֆլեյտա հանեց, այն մոտեցրեց շուրթերին և այն աստիճան քաղցր ու անբնական ձայներ արձակեց, այն աստիճան իմ թմբուկին համապատասխանող, որ ես կարող էի նրան տանել առաջ, դեպի Զասպեի գերեզմանատուն, Խենթուկ Լեոյի մոտ, որ ես, երբ Լեոն իր բաժին պարը ավարտեց նրա դիմաց, նրա հետ և նրա համար թույլ տվեցի, որ իմ առաջին սիրո թշշացող փոշին փրփրակալի․ ես նրան նույնիսկ Լինա Գրեֆի ջունգլին մտցրեցի․ ես նույնիսկ թույլ տվեցի, որ պտտվի մեծ, յոթանասունհինգ կիլոգրամի համար նախատեսված բանջարեղեն վաճառող Գրեֆի թմբուկային մեքենան։ Ես Կլեփին ինձ հետ տարա Բեբրայի ռազմաճակատային թատրոն, թողեցի, որ Հիսուսը իմ թմբուկի վրա բարձր ձայնով հնչեցնի, Շտյորտեբեկերին և բոլոր սրբողներին ցատկահարթակի վրայից ցած վռնդեցի, իսկ ներքևում նստած էր Լյուցիան, հենց ես մրջյուններին ու ռուսներին թույլ տվեցի գրավել իմ թմբուկը, սակայն Կլեփին երկրորդ անգամ չտարա Զասպեի գերեզմանատուն, որտեղ Մացերատի ետևից գցել էի իմ թմբուկը, իսկ դրա փոխարեն թմբկահարեցի իմ մեծ, ավարտ չունեցող թեման, կաշուբյան կարտոֆիլի դաշտերը։ Նրանց վերևում հոկտեմբերյան անձրևն է, և իմ տատիկը նստած է իր չորս շրջազգեստներով։ Օսկարի սիրտը սպառնում էր դառնալ քար, երբ ես լսեցի, թե ինչպես է Կլեփի ֆլեյտայի միջից մաղվում հոկտեմբերյան անձրևը, ինչպես Կլեփի ֆլեյտան անձրևի ու չորս շրջազգեստերի տակ փնտրեց և գտավ իմ պապիկ֊հրձիգ Յոզեֆ Կոլյայչեկին, ինչպես հենց այդ նույն ֆլեյտան տոնեց ու հաստատեց իմ խեղճ մայրիկի բեղնավորումը։
Ժամեր շարունակ մենք նվագեցինք։ Բավականաչափ զանազանակերպումներ նվիրելով լաստերի վրայով իմ պապիկի փախուստին, մենք, թեթևակի հոգնած, սակայն երջանիկ, մեր համերգը ավարտեցինք հիմնի տեսքով մահացած հրձիգի հրաշագործ փրկության հնարավորության մասին ակնարկի կատարումով։
Վերջին հնչյունի հետ, դեռևս ֆլեյտաից չկտրված, Կլեփը վեր ցատկեց իր ճմռթված անկողնուց։ Դիակային հոտերը հետևեցին նրան։ Նա էլ հենց լայն բացեց պատուհանները, թերթի թղթով փակեց ծխնելույզը, պատառ֊պատառ արեց Եղիսաբեթ անգլուհու գունավոր դիմանկարը, հռչակեց միապետության դարաշրջանի ավարտը, ծորակի ջուրը բաց թողեց լվացարանի մեջ, լվացվեց՝ նա լվացվեց, Կլեփը սկսեց լվացվել, նա որոշեց ամենը մաքրել, դա արդեն լվացվել չէր, դա լվացում էր, և երբ լվացված, շիթից կտրված և գեր, կաթիլներով պատված, մերկ, գրեթե պայթելով, ամենագարշելի թեքությամբ կախված անդամով նա հայտնվեց իմ առջև, իմ կողքին, բարձրացրեց երկարացրած ձեռքերի վրա, քանզի Օսկարը փոքր կշիռ ունի, երբ նրա միջից դուրս պրծավ ծիծաղը, գնաց դեպի ելքը և թռավ դեպի առաստաղը, միայն այդ ժամանակ ես հասկացա, որ ոչ միայն Օսկարի թմբուկը հարություն առավ, որ Կլեփին ևս կարելի է վերածնված համարել, և մենք միմյանց շնորհավորեցինք և համբուրեցինք միմյանց այտերը։ Դեռ հենց այդ օրը՝ երեկոյան մոտ, մենք դուրս եկանք, գարեջուր խմեցինք, սոխով արյունոտ երշիկ կերանք, Կլեփն ինձ առաջարկեց իր հետ մեկտեղ ջազային երաժշտախումբ հիմնադրել։
Ճիշտ է, ես ժամանակ խնդրեցի մտածելու համար, սակայն Օսկարն արդեն որոշում էր ընդունել ոչ միայն թողնել քարհատ Քորնեֆի մոտի իր գրանիտագործի աշխատանքը, այլև մուսա Ուլլայի հետ բնորդի աշխատանքը և դառնալ ջազային խմբի հարվածային գործիքներ նվագող։
===Կոկոսե գորգի վրա===
Օսկարը այդպես արարեց Կլեփի համար անկողնուց վեր կենալու պատճառը։ Եվ չնայած վերջինս լիակատար խանդավառությամբ դուրս թռավ իր ոչ թարմ սավանների միջից, նույնիսկ առնչվեց ջրի հետ՝ մի խոսքով, դարձավ այն մարդը, որն ասում է․ «Հոպ֊լա֊լա» և «Մեզ համար ոչինչ փուչ չէ»՝ այսօր, երբ անկողնային հիվանդին Օսկար են անվանում, ես համարձակվում եմ հաստատել՝ Կլեփը ուզում է վերադարձնել պարտքերը, ուզում է ինձ նողկանք ներշնչել հատուկ բժշկական հաստատության երկաթյա մահճակալի հանդեպ՝ այն պատճառով, որ ես նրան նողկանք ներշնչեցի նրա մակարոնի խոհանոցի, մահճակալի հանդեպ։ Շաբաթական մեկ անգամ ես պետք է հաշտվեմ նրա այցելությունների հետ, պարտավոր եմ լսել նրա ջազային լավատեսական երկարաշունչ մենախոսությունները, նրա երաժշտակոմունիստական հռչակագրերը, քանզի նա, ով անկողնային հիվանդի կարգավիճակում եղել է միապետության հավատարիմ կողմնակիցը և հոգով եփվել, կպել է բրիտանական թագավորական տանը, հենց որ ես նրանից խլեցի մահճակալը և պարկապզուկով Եկատերինային, դարձավ ԳԿԿ֊ի ակտիվ անդամ, ինչից չի բուժվել մինչ օրս, ինչպես իր յուրատեսակ արգելված հոբբիից, որին տրվում է, երբ գարեջուր է խմում, երշիկ է խժռում և վաճառասեղանի մոտ շշով խմիչքները զննող անմեղ տղամարդկանց բացատրում է ջազ֊բենդի ծանրաբեռնված աշխատանքի և խորհրդային կոլխոզի միջև երջանիկ համընկնումները։
Վախեցած երազկոտի համար այսօր քիչ հնարավորություններ գոյություն ունեն։ Ճզմված մահճակալից օտարված Կլեփը կարող էր մտնել կուսակցության մեջ՝ նույնիսկ արգելված, ինչը մեծացնում էր գայթակղությունը, իսկ երկրորդ կրոնը, մեկը նրանցից, որը նրան պատկերանում էր ընտրության համար, կոչվում էր ջազ։ Դե և երրրորդ, նա՝ կնքված բողոքականը, կարող էր փոխել հավատը և դառնալ կաթոլիկ։
Մի բանը Կլեփից խլել հնարավոր չէ՝ նա իր համար բաց էր թողել դեպի բոլոր դավանանքները տանող բոլոր ճանապարհները։ Զգուշությունը, մութ ու փայլուն մարմինը, նրա հումորը, որն ծնվում էր ծափահարություններով, նրան հուշում էին այն բաղադրատոմսը, որի գյուղացիական ձևով, խորամանկ կանոնների համաձայն Մարքսի տեսությունը պետք է լավ խառնել ջազի առասպելի հետ։ Եվ եթե ինչ֊որ ժամանակ նրա ձեռքի տակ ընկներ ձախ հայացքների տեր «բանվորական արվարձանների կաթոլիկ վանական» տիպի մի վանական և, դրան ավելացրած, վանականի տնօրինման տակ գտնվի դիքսիլենդների մի ամբողջ հնչյունակազմությունը, այդ նույն օրվանից մեր մարքսիստը, որի ջազը փոխարինում է մաստակին, կիրակի օրերին կսկսի հաղորդվել Սուրբ Գաղտնիքներին և իր մարմնի՝ վերը նկարագրված հոտը կխառնի նորգոթիկական տաճարի գոլորշիացումներին։
Եթե այժմ ինձ հետ կատարվում է այն նույն բանը ինչ կատարվել է նրա հետ, դրա պատճառը իմ անկողինն է, որից այդ տղան ուզում է ինձ դուրս հանել իր խոստումների կենդանի ջերմությքմբ։ Նա մի դիմումը մյուսի ետևից է ուղարկում, նա աշխատում է իմ փաստաբանի հետ ձեռք ձեռքի տված, նա պնդում է գործի վերանայման վրա, նա Օսկարի համար արդարացման դատավճիռ է ցանկանում, նա Օսկարի համար ցանկանում է ազատություն՝ պետք չէ մեր Օսկարին տանջել հատուկ հաստատությունում, և այս ամենը միայն այն պատճառով, որ Կլեփն ուզում է ինձ զրկել իմ մահճակալից։
Բայցևայնպես ես ամենևին չեմ ափսոսում, որ Ցայդլերի մոտ սենյակ վարձակալելով՝ պառկած ընկերոջս վերածեցի կանգնած ընկերոջ և ոչ թե ուղղակի կանգնածի, այլ երբեմն վազողի ու դոփողի։ Եթե շեղվենք այն հոգնեցուցիչ ժամերից, որոնք ես, մտքերիս ծանրությունից ճնշված, նվիրում եմ քույր Դորոթեային, ինձ համար անամպ անձնական կյանք էր սկսվել։
― Հելլո, Կլեփ, ― խփում էի նրա ուսին։ ― Եկ ջազ֊բենդ կազմակերպենք։
Եվ նա քնքշորեն շոյեց իմ կուզը, որը գրեթե նույնչափ շատ սիրեց, որչափ իր փորը։
― Մենք Օսկարի հետ ջազ֊բենդ ենք կազմակերպում, ― տեղեկացրեց Կլեփը քաղաքին ու աշխարհին։ Եթե մեզ էլի ինչ֊որ բան է պակասում, ապա դա լավ կիթառահարն է, որը նաև կարող է բանջոյից գլուխ հանել։
Եվ իսկապես էլ թմբուկի ու ֆլեյտայի համար ևս մեկ գործիք է պահանջվում, որը վարում է մեղեդին։ Կոնտրաբասը անենևին էլ վատ չէր լինի, նույնիսկ տեսողական առումով, սակայն պիտանի կոնտրաբասահար գտնելը նույնիսկ դեռ այն ժամանակ չափից դուրս դժվար էր, այդ իսկ պատճառով մենք սկսեցինք եռանդուն փնտրել մեզ պակասող կիթառահարին։ Ինչպես արդեն պատմել եմ սկզբում, մենք հաճախ կինո էինք գնում, շաբաթական երկու անգամ լուսանկարվում էինք և պատրաստի լուսանկարի հետ ամեն տեսակի հիմարություններ էինք կատարում գարեջրի ու սոխով արյունոտ երշիկի ուղեկցությամբ։ Այն ժամանակ Կլեփը ծանոթացավ Իլզայի հետ, թեթևամտության պատճառով նրան նվիրեց իր լուսանկարը և գոնե միայն այդ մեկ պատճառով պարտավոր էր նրա հետ ամուսնանալ, միայն կիթառահարի մենք այդպես էլ չգտանք։
Չնայած հին քաղաքը իր ուռուցիկ ապակիներով, պանրի վրայի մանանեխով, գարեջրի հոտով ու այլ հարավհռենյան հնարաբանություններով ինձ շատ թե քիչ լավ ծանոթ էր Գեղարվեստների ակադեմիայի շնորհիվ, որտեղ ես բնորդ էի աշխատում՝ Դյուսելդորֆը ես իրապես ճանաչեցի միայն Կլեփի կողքին։ Մենք կիթառահար էինք փնտրում Լամբերտի եկեղեցու մոտակայքում, բոլոր գարեջրատներում և, հատկապես, Ռատինգերշտրասեի վրա,, «Միաեղջույրում», որովհետև այնտեղ պարերի ժամանակ Բոբբին էր նվագում, նա երբեմն մեզ թույլ էր տալիս ելույթ ունենալ ֆլեյտայով ու թմբուկով, գովում էր իմ թիթեղը չնայած ինքն էլ գերազանց հարվածային էր, միայն թե նրա աջ ձեռքի մի մատը պակասում էր։
Եվ, չնայած մենք «Միաեղջույրում» կիթառահարի չհանդիպեցինք, ես որոշ չափով փորձ ձեռք բերեցի և, բացի դա, ռազմաճակատային թատրոնի ժամանակներից էլի որոշ հմտություն էի պահպանել և տեսանելի ապագայում կարող էի ոչ վատ հարվածային դառնալ, եթե քույր Դորոթեան ժամանակ առ ժամանակ իմ ելույթները չձախողեր։
Իմ մտքերի առնվազն կեսը անփոփոխ լինում էր նրա հետ։ Դրա հետ դեռ կարելի էր ինչ֊որ կերպ հաշտվել, մնացող մյուս կեսը սկզբից մինչև վերջ իմ թմբուկի կողքին էր։ Իրականում ստացվում էր այնպես, որ մտքերը, սկսվելով թմբուկից, ավարտվում էին կարմիր խաչով բրոշի մոտ։ Կլեփը, որն իմ թերությունները կարողանում էր վարպետորեն քողարկել իր ֆլեյտայով, ամեն անգամ սաստիկ վշտանում էր, երբ Օսկարը կիսով չափ հեռանում էր իր մտքերի մեջ։
― Միգուցե, դու ուտել ես ուզում։ Քեզ համար արյունոտ երշիկ պատվիրեմ։
Այս աշխարհի բոլոր տառապանքների ետևում Կլեփը գազանային սովածություն էր տեսնում և այդ իսկ պատճառով էլ վստահ էր, որ դրանցից յուրաքանչյուրը կարելի է բժշկել արյունոտ երշիկի մի լավ չափաբաժնով։ Այդ ժամանակներում Օսկարը չափից դուրս քանակով կտրտված սոխով թարմ արյունոտ երշիկ էր կլանում և այդ ամենի վրայից գարեջուր էր խմում, որպեսզի իր ընկեր Կլեփը կարծեր, թե իբր Օսկարի տառապանքը սով, այլ ոչ թե քույր Դորոթեա է կոչվում։
Մեծ մասամբ մենք Յուլիխերշտրասե փողոցի Ցայդլերի բնակարանը վաղ էինք լքում և նախաճաշում էինք Հին քաղաքում։ Իսկ Ակադեմիան ես այցի էի գնում միայն երբ մեզ կինոյի համար փող էր հարկավոր։ Այդ ընթացքում մուսա Ուլլան հասցրեց ոչ այն է երրորդ, ոչ այն է չորրորդ անգամ նշանվել նկարիչ Լանքեսի հետ և, հետևաբար, անմատչելի էր, քանզի Լանքեսը սկսեց ստանալ իր առաջին մեծ արդյունաբերական պատվերները։ Սակայն առանց Ուլլայի կեցվածք ընդունելը Օսկարին ոչ մի հաճույք չէր պատճառում՝ նրան կրկին այլանդակում էին, ամենասարսափելի ձևով սևացնում էին, և այդ իսկ պատճառով ես ինձ ամբողջապես նվիրեցի իմ Կլեփ ընկերոջը, քանզի փոքրիկ Կուրտի հետ, Մարիայի մոտ, ես հանգիստ չէի գտնում, ամեն երեկո այնտեղ էր գտնվում Շտենցել անունով նրա ամուսնացած շեֆն ու երկրպագուն։
Երբ մի անգամ վաղ աշնանը մենք երկուսս դուրս եկանք մեր սենյակներից, որպեսզի մոտավորապես անթափանցիկ ապակու դռան հարթության վրա հանդիպենք միջանցքում ու այնուհետև գործիքներով դուրս գանք տնից, Ցայդլերը, փոքր֊ինչ բացելով իր հյուրասենյակի, ասել է թե՝ ննջարանի դուռը, մեզ ձայն տվեց։ Նա մեզ վրա հրեց նեղ, սակայն հաստ գորգի փաթույթը և պահանջեց, որպեսզի մենք օգնենք տեղավորել, իսկ հետո նաև ամրացնել գորգը։ Պարզվեց, որ դա ութ մետր քսան սանտիմետր երկարությամբ կոկոսե ուղեգորգ է։ Սակայն, քանի որ Ցայդլերի միջանցքը ընդամենը յոթ մետր քառասունհինգ սանտիմետր երկարություն ուներ, մենք՝ Կլեփն ու ես, ստիպված էինք կտրել ավելորդ յոթանասունհինգ սանտիմետրը։ Մենք դա անում էինք նստած, որովհետև պարզվեց, որ կտրելը չափից դուրս ծանր աշխատանք է։ Իսկ արդյունքում ուղեգորգը պահանջվածից երկու սանտիմետրով կարճ ստացվեց։ Սակայն քանի որ նրա լայնությունը ճշտորեն համապատասխանում էր միջանցքի լայնությանը, Ցայդլերը խնդրեց մեզ, քանզի իր համար իբր դժվար է կռանալը, միացյալ ուժերով գորգը մեխել հատակին։ Հենց Օսկարի մեջ ծագեց մեխելով այն մի քիչ ձգելու միտքը։ Եվ այդ ձևով մեզ հաջողվեց գրեթե ամբողջությամբ լրացնել պակասող երկու սանտիմետրեը։ Ո՛չ Օսկարը, ո՛չ Կլեփը իրենց մատներին չհարվածեցին, չնայած որ մի քանի մեխ ծռեցին, սակայն դա կախված էր Ցայդլերի պահուստային, այսինքն դեռ ռեֆորմներից առաջավա մեխերի որակից։ Երբ կոկոսե ուղեղորգը, կարելի է ասել, կիսաամուր ձևով ամրացված էր հատակի տախտակներին, մենք նրա վրա խաչաձև դրեցինք մեր մուրճերը և աշխատանքի ընթացքին հետևող Ոզնուն նայեցինք ոչ անպատկառորեն, սակայն սպասողաբար։ Նա իսկապես անհետացավ իր սենյակում, ինչից հետո վերադարձավ իր լիկյորագավաթային պահուստից երեք գավաթների և կրկնակի զտված օղու շշի հետ։ Մենք խմեցինք ուղեգորգի ամրության կենացը, ինչից հետո արտահայտեցինք այն միտքը, և կրկին ոչ թե անպատկառորեն, այլ ավելի շուտ սպասողաբար, որ կոկոսե մանրաթելերը ուժեղացնում են ծարավը։ Հնարավոր է, Ոզնու գավաթները ուրախ էին, որ նրանց մեջ մի քանի անգամ շարունակ օղի լցրեցին՝ նախքան հերթական ընտանեկան պայթյունը իրենց կվերածի բեկորների։ Երբ Կլեփը դիտավորյալ ձեռքից վայր գցեց գավաթը ուղեգորգի վրա, գավաթը ո՛չ կոտրվեց և ո՛չ ձայն հանեց։ Մենք բոլորս փառաբանեցինք կոկոսե ուղեգորգին։ Իսկ ահա, երբ ֆրաու Ցայդլերը, որը սենյակից հետևում էր մեր աշխատանքին մեզանից հետո գովեց ուղեգորգը, որովհետև այն օգնում է, որպեսզի հատակին ընկած գավաթները անվնաս մնան, Ոզնին սարսափելի զայրացավ։ Քաշեց ուղեգորգի դեռ չմեխված մասից, երեք դատարկ գավաթները քաշեց իր կողմը, իր բեռի հետ անհետացավ հյուրասենյակում, նույնն է թե ննջարանում, մենք լսեցինք, թե ինչպես զրնգաց պահարանը, այնտեղից ավելի շատ գավաթներ հանեց, որովհետև երեքը նրան քիչ էր՝ և դրանից անմիջապես հետո Օսկարը ծանր երաժշտություն լսեց․ նրա մտավոր տեսողության առջև հայտնվեց ցայդլերյան սենյակի հոլանդական վառարնը, դրա դիմաց ընկած էին ութ կոտրված գավաթներ։ Իսկ Ցայդլերը կռացավ, հատակից բարձրացրեց թիակն ու ավելը և արդեն Ցայդլերի դերում թիակի վրա ավլեց բեկորները, որոնք արտադրել էր որպես Ոզնի։ Իսկ մինչ նա կնոջ թիկունքում ծնգծնգացնում և զնգզնգացնում էր, անձամբ ֆրաու Ցայդլերը մնաց դռների մեջ կանգնած, հետաքրքրվում էր մեր աշխատանքով՝ նամանավանդ, որ մենք երկուսս, երբ Ոզնին սկսեց մոլեգնել, կրկին ձեռքներս վերցրինք մեր մուրճերը։ Սակայն նա այդպես էլ չվերադարձավ, բայց շիշը թողեց մեզ մոտ։ Սկզբում մենք ֆրաու Ցայդլերից անհարմար էինք զգում, երբ հերթով շշի բերանը մոտեցնում էինք մեր շուրթերին։ Սակայն նա բարեհամբյուր ձևով մեզ գլխով էր անում, ինչը այնուամենայնիվ, ամենևին էլ ևս մի կում առաջարկելու մտքին չէր հանգեցնում նրան։ Բայց մենք աշխատում էինք մաքուր և այդպես, մեխը մեխի ետևից, ամրացրեցինք ողջ ուղեգորգը։ Երբ Օսկարը մեխերը խփում էր քույր Դորոթեայի դռան դիմաց, անթափանցիկ ապակին յուրաքանչյուր հարվածից ղրնգում էր։ Դա ցավագին ձևով անհանգստացնում էր Օսկարին, և մի ինչ֊որ առավել ցավագին պահի նա նույնիսկ մուրճը դրեց մի կողմ։ Սակայն հենց որ քույր Դորոթեայի անթափանցիկ ապակիներով դուռը մնաց ետևում, Օսկարն ու իր մուրճը իրենց շատ ավելի լավ զգացին։ Ինչպես աշխարհում ավարտվում է ամեն բան, այդպես ավարտին մոտեցավ նաև կոկոսե ուղեգորգի ամրացումը։ Մի ծայրից մինչև մյուսը վազում էին լայն գլխիկներով մեխերը, նրանք մինչև վզիկները հեռացել էին հատակի տախտակների մեջ և դժվարությամբ էին գլխիկները պահում կոկոսե մանրաթելերի ջրապտույտի վերևում։ Մենք մեզանից գոհ՝ ետ ու առաջ էինք քայլում միջանցքում, հաճույք էինք ստանում ուղեգորգի երկարությամբ, գովաբանում էինք մեր աշխատանքը, ակնարկում էինք, թե ինչ աստիճան դժվար է սոված փորին, առանց նախաճաշելու կոկոսե ուղեգորգ փռելը և, ի վերջո, մեր ակնարկներով հասանք նրան, որ ֆրաու Ցայդլերը համարձակվեց ոտքը դնել նոր, ես նույնիսկ կասեի կուսական ուղեգորգի վրա, դրա վրայով հասավ մինչև խոհանոց, մեզ սուրճ լցրեց և թավայի մեջ մի քանի ձու կոտրեց։ Մենք ուտում էինք իմ սենյակում, Ցայդլերուհին հեռացավ, նրա աշխատանքի՝ Մանեսմանի մոտ գնալու ժամն էր, մենք սենյակի դուռը չփակեցինք, ծամում էինք ու մի փոքր հոգնած ուսումնասիրում մեր աշխատանքի պտուղները՝ մեզ ընդառաջ վազող ուղեգորգը։
Ինչ իմաստ ուներ էժանագին ուղեգորգի մասին այդքան բառեր ասել՝ չնայած փողային ռեֆորմից առաջ այն, անկասկած, որպես փոխանակման առարկա, որոշակի արժեք ուներ։ Օսկարը լսում է այդ լիովին օրինական հարցը և առաջ ընկնելով տալիս է դրական պատասխանը․ հաջորդ գիշեր ես այդ ուղեգորգի վրա առաջին անգամ հանդիպեցի քույր Դորոթեային։
Ուշ կեսգիշերին մոտ, ես գարեջրով ու երշիկով լցված վերադարձա տուն։ Կլեփին լքեցի հին քաղաքում։ Նա շարունակում էր կիթառահարի որոնումները։ Չնայած ես գտա ցայդլերյան բնակարանի դռների բանալու անցքը, ոտքս դնելով ուղեգորգի վրա՝ գտա նաև ողջ միջանցքը, իսկ դրա մեջ անթափանցիկ, ապակեպատ դռան կողքով դեպի իմ սենյակ տանող ճանապարհը, այնտեղ գտա իմ մահճակաը, սակայն, նախ մի կողմ նետելով հագուստս, դրանից հետո ես էլ ոչ մի տեղ չէի կարողանում գտնել իմ գիշերային հագուստը, լվանալու նպատակով այն տվել էի Մարիային, դրա փոխարեն գտա յոթանասունհինգ սանտիմետր երկարությամբ երիզը, որը կտրել էինք մեծ գորգից, որպեսզի այն կարճացնենք։ Դա գցեցի իմ մահճակալի դիմաց հատակի գորգի փոխարեն։ Անկողնու մեջ ինձ համար տեղ գտա, սակայն նույնիսկ անկողնու մեջ չգտա իմ հագուստը։
Կարիք չկա ձեզ վերապատմել, թե ինչի մասին է մտածում Օսկարը կամ ինչ էր անխորհուրդ պտտում իր գլխի մեջ, որովհետև չէր կարողանում քնել։ Այսօր, ինչպես ինձ թվում է, ես գտել եմ այն ժամանակվա անքնության պատճառը։ Նախքան պառկելը, ես ոտաբոբիկ կանգնեցի մահճակալիս մոտ գցած նոր գորգի վրա, որը կտրված էր մեծ կոկոսե ուղեգորգից։ Կոկոսե մանրաթելերը կպչում էին իմ կրունկներին, նրանք մաշկիս միջով ներթափանցում էին իմ արյան մեջ, և նույնիսկ երբ ես արդեն վաղուց պառկել էի, ճիշտ նույն կերպ շարունակում էի կանգնած մնալ կոկոսային մանրաթելի վրա, այդ իսկ պատճառով էլ քունս չէր տանում, քանզի չկա առավել գրգռող, քունը վախեցնող, մտքերը խթանող բան, քան կոկոսե ուղեգորգի վրա ոտաբոբիկ կանգնելը։ Կեսգիշերից հետո Օսկարը երկար ժամանակ կանգնեց ու պառկեց միաժամանակ գորգի վրա ու մահճակալին՝ մոտավորապես մինչև ժամը երեքը, սակայն այդ ժամանակ ես միջանցքում լսեցի մի դռան ձայն, և ևս մեկ։ Կա֊չկա Կլեփն է տուն վերադառնում, ճիշտ է, առանց կիթառահարի, սակայն ծայրեծայր արյունոտ երշիկով լցված, մտածեցի ես, չնայած հասկանում էի, որ դա ամենևին էլ Կլեփը չէ, որը սկզբում բացեց մի դուռը, իսկ հետո երկրորդը։ Ես մտածեցի նաև, որ, քանի որ դու անիմաստ ընկել ես անկողնու վրա և քո կրունկների վրա զգում ես կոկոսե մանրաթելերը, թերևս, ավելի լավ է դուրս գայիր քո անկողնու միջից և երկու ոտքերով կանգնեիր, ոչ թե մտովի, այլ իրականում, կոկսի գորգի վրա։ Օսկարն այդպես էլ արեց։ Եվ այն իր հետևանքներն ունեցավ։ Հենց որ ես երկու ոտքով կանգնեցի գորգի վրա, այդ յոթանասունհինգ սանտիմետրանոց կտորը կրունկներիս միջով ինձ հիշեցրեց իր ծագման մասին։ Կամ այն պատճառով, որ ես ափսոսացել էի կտրված կտորը, կամ էլ այն պատճառով, որ լսեցի միջանցքի դռների ձայնն ու մտածեցի, թե իբր Կլեփն է վերադարձել, չնայած ինքս իմ մեջ հասկանում էի, որ Կլեփն այստեղ կապ չունի, հենց որ Օսկարը կռացավ, երկու ծայրերից բռնեց կոկոսե մահճակալագորգը, քանի որ անկողին պառկելիս այդպես էլ չգտա իմ գիշերազգեստը, ցցեց ոտքերը, որպեսզի այլևս գորգի վրա չկանգնի, այլ կանգնի հատակին։ Ոտքերի արանքով քաշեց դեպի վեր, յոթանասունհինգ սանտիմետրը պահեց իր մեկ մետր քսանմեկ սանտիմետր հասակով մերկ մարմնի դիմաց, մի խոսքով, արհեստավարժորեն ծածկեց իր մերկությունը, դրա փոխարեն ամրակոսկրերից մինչև ծնկները հայտնվեց կոկոսյան մանրաթելերի ազդեցության տակ։ Եվ այդ զգացումը ավելի ուժեղ դարձավ, երբ Օսկարն իր մանրաթելային հագուստով մութ սենյակից դուրս եկավ մութ միջանցք ու ոտքը դրեց կոկոսե մեծ ուղեգորգի վրա։
Պե՞տք է, արդյոք, զարմանալ, որ ուղեգորգի ճանկռոտման ներքո ես մի քանի շտապողական քայրեր կատարեցի, որպեսզի ազատվեմ դրա ազդեցությունից, որպեսզի փրկվեմ ու սլացա այնտեղ, որտեղ հատակին ոչ մի կոկոսե մանրաթել չկար, սլացա դեպի գուգարան։
Չնայած որ զուգարանում մութ էր, ինչպես միջանցքում և Օսկարի սենյակում, այնտեղ ինչ֊որ մեկը նստած էր։ Ինձ այդ մասին տեղեկացրեց կանացի կարճ ճիչը։ Բացի այդ, իմ կոկոսե կաշին դեմ առավ նստած մարդու ծնկներին։ Իսկ քանի որ զուգարանը ինքնակամ լքելու նվազագույն ցանկություն իսկ չդրսևորեցի, քանզի իմ թիկունքում վտանգավոր ձևով փռված էր կոկոսե ուղեգորգը, այնտեղ նստած անձը ցանկացավ ինձ դուրս հանել։
― Ո՞վ եք դուք, ի՞նչ է ձեզ այստեղ պետք, դուրս եկեք, ― հնչեց ձայնը, որը ոչ մի կերպ չէր կարող պատկանել ֆրաու Ցայդլերին։ Եվ հետո սրտաճմլիկ․
― Ո՞վ եք դուք։
― Իսկ դուք, քույր Դորոթեա, կռահեք, ― թույլ տվեցի ես ինձ կատակել, որպեսզի մեղմացնեմ մեր հանդիպման անհարմարությունը։ Սակայն քույր Դորոթեան չէր ցանկանում կռահել, այլ ոտքի կանգնեց, մթության մեջ ձեռքերը մեկնեց ինձ, ձգտում էր զուգարանից ինձ դուրս հրել դեպի միջանցք, սակայն ձեռքերը չափից դուրս վեր բարձրացրեց, բռնելով իմ գլխավերևի դատարկությունը, ձեռքերը իջեցրեց ավելի ներքև, սակայն բռնեց ոչ թե ինձ, այլ իմ մանրաթելե գոգնոցը, իմ կոկոսե կաշին, կրկին գոռաց, ինչու են կանայք անմիջապես անպայման գոռում, ակնհայտորեն ինձ ինչ֊որ մեկի հետ շփոթեց, սկսեց դողալ, ու շշնջաց․ «Օ, Աստված իմ, սա սատանա է», ինչը իմ մեջ առաջ բերեց կարճատև, սակայն ամենևին էլ ոչ չարախինդ ծիծաղ։ Մինչդեռ նա դա ընկալեց որպես սատանայական քմծիծաղ, իսկ ինձ դուր եկավ «սատանա» բառը, և երբ նա հերթական անգամ, սակայն արդեն բավականին խղճալի հարցրեց․ «Դուք ով եք»․ Օսկարը պատասխանատվությամբ ասաց․
― Ես սատանա եմ, որը եկել է քույր Դորոթեայի մոտ։
Նա դրան ի պատասխան․
― Բայց ինչո՞ւ, ախր, ինչո՞ւ։
Ես՝ դանդաղորեն մտնելով դերի մեջ և ստիպելով, որ իմ մեջ նստած սատանան աշխատի որպես հուշարար, ասացի․
― Որովհետև սատանան սիրում է քույր Դորոթեային։
― Ոչ, ոչ, ես չեմ ուզում, ― դեռ էլի հասցրեց գոռալ նա՝ փորձելով դուրս պրծնել, կրկին դիպավ իմ կոկոսյա հագուստի սատանայական մանրաթելերին՝ նրա հագին ոչ այլ ինչ էր, քան շատ բարակ գիշերային վերնաշապիկ, և տասը մատիկներն էլ խճճվել էին գայթակղիչ ջունգլիների մեջ՝ նրան դարձնելով թույլ ու դյուրամատչելի։ Հասկանալի է, որ հատկապես թեթևակի թուլությունը քույր Դորոթեային ստիպեց խոնարհվել առաջ։ Կոկոսե կաշվով, որը ես իմ մարմնի վրա քիչ վեր էի բարձրացրել, ինձ հաջողվեց բռնել ուժասպառ խոնարհվողին, ինչից հետո ես կարողացա բավականաչափ ժամանակ պահել նրան, որպեսզի ընդունեի սատանայական որոշումը, թույլ տվեցի, որպեսզի նա, փոքր֊ինչ տեղի տալով, խոնարհվի ծնկների վրա, սակայն հետևեցի, որպեսզի նրա ծնկները իջնեն ոչ թե զուգարանի սառը սալիկների, այլ միջանցքի իմ ուղեգորգի վրա, այնուհետև թողեցի, որպեսզի նա սահի ուղեգորգի վրա, գլխով դեպի արևմուտք, այսինքն՝ դեպի Կլեփի սենյակի կողմը ու թիկունքի վրա ողջ հասակով մեկ փռվի։ Իսկ քանի որ նրա թիկունքը առնվազն մեկ մետր վաթսուն սանտիմետր տարածության վրա շփվում էր կոկոսե ուղեգորգի հետ, ես նրան վերևից ծածկեցի նույն այդպիսի մանրաթելային նյութով, միայն թե վերևից իմ տնօրինության տակ կար ընդամենը յոթանասունհինգ սանտիմետր․ ես իմ գորգը կպցրեցի ուղիղ նրա կզակին, սակայն դրանից մյուս ծայրը չափից դուրս ներքև էր ծածկում նրա ազդրը, այսինքն՝ պետք է մոտ տասը սանտիմետրով տեղաշարժել դեպի վեր, փակելով նրա բերանը, սակայն, այնուամենայնիվ, քույր Դորոթեայի քիթը մնում էր ազատ, այնպես որ նա առանց դժվարության կարող էր շնչել, նա նաև ֆսֆսում էր, ընդ որում, բավականին ակտիվ, երբ Օսկարն իր հերթին պառկեց, պառկեց իր նախկին մահճակալամերձ գորգի վրա ու սկսեց այդ բազմամանրաթելային հյուսվածքը ճոճել։ Ընդ որում, քույր Դորոթեայի մարմնի հետ շփում չփնտրելով և, որպես սկիզբ, թույլ տալով որպեսզի կոկոսի մանրաթելերը ներազդեն նրա վրա, նա նույնիսկ սկսեց խոսել քույր Դորոթեայի հետ, որը դեռևս թեթևակի թուլություն էր զգում, թոթովում էր․ «Օ, Աստված իմ, օ, Աստված իմ», և մերթ ընդ մերթ Օսկարին հարցնում էր, թե ինչպես է նրա անունը և ով է նա, ցնցվում էր կոկոսի ուղեգորգի և մահճակալամերձ գորգի միջև, երբ ես ինձ անվանեցի սատանա և իսկը սատանայի նման ֆշշացրեցի և նույնիսկ վճռորոշ բառերի օգնությամբ հայտնեցի, որ ապրում եմ դժոխքում, իսկ ինքս այդ ընթացքում սողում էի գորգի վրա, ստիպելով, որ այն անընդհատ շարժվի, քանզի կոկոսե մանրաթելերը քույր Դորոթեայի մեջ առաջացնում էին այն զգացմունքները, որոնք շատ տարիներ առաջ իմ սիրեցյալ Մարիային ներշնչում էր այն հանրահայտ թշշացող փոշին։ Միայն մեկ տարբերությամբ՝ փոշին ամբողջությամբ ու ամբողջապես և միանգամայն հաջող ձևով ինձ դրդում էր գործողության, այն դեպքում, երբ կոկոսե գորգի վրա ես խայտառակ պարտություն էի կրում։ Ինձ չհաջողվեց խարիսխ գցել։ Այն, ինչը թշշացող փոշու ժամանակներում և դրանից հետո բազմակի անգամ ներկայանում էր ամուր ու նպատակասլաց, այժմ, կոկոսե մանրաթելի նշանի ներքո, թախծոտ կախել էր իր գլուխը մնալով անտարբեր ու խղճուկ, իր առջև չէր տեսնում ոչ մի նպատակակետ, չէր արձագանքում ո՛չ կոչերին, ո՛չ իմ կողմից արված պերճախոս֊ ինտելեկտուալ համոզմունքներին, ո՛չ քույր Դորոթեայի հոգոցներին, որը շշնջում էր, տնքում, ծվծվում։
― Արի սատանա, դե արի։
Դեռ ես էի ստիպված նրան սփոփել ու հանգստացնել։
― Հիմա սատանան կգա, ուր որ է նա կհասնի, ― փնփնթում էի ես դիտավորյալ սատանայական ձայնով, իսկ ինքս, ինքս չէի ընդհատում երկխոսությունը սատանայի հետ, որն իմ կնունքի ժամանակվանից ապրում էր իմ մեջ և ապրում է մինչ օրս, ես բղավեցի նրա վրա․ «Փնթի գործ մի արա, սատանա»։ Ես աղոթում էի․ «Փրկիր ինձ խայտառակությունից»։ Ես շողոքորթում էի․ «Փրկիր ինձ խայտառակությունից»։ Ես շողոքորթում էի․ «Չէ՞ որ դու ամենևին այդպիսին չես, դե գոնե Մարիային հիշիր, կամ, ավելի լավ է Գրեֆի արյուն կամ կատակները, որոնցով զբաղվում էինք փոքրիկ ու նրբագեղ Ռոզվիտա Ռագունայի հետ զվարճախինդ Փարիզ քաղաքում»։ Իսկ նա, փնթփնթալով ու կրկնողություններից չվախենալով, պատասխանատու ձևով հայտարարում էր․ «Իսկ ես ցանկություն չունեմ, Օսկար»։ Սակայն երբ սատանան ցանկություն չունի, հաղթանակ է տանում առաքինությունը։ Վերջ ի վերջո ինչ֊որ ժամանակ սատանան ևս կարող է ցանկություն ունենալ։
Եվ այսպես, նա իր աջակցությունը ինձ մերժեց, իրեն էլի մի քանի նմանատիպ մտքեր թույլ տվեց։ Ես, աստիճանաբար կորցնելով ուժերս, բզկտում ու շփում էի խեղճ քույր Դորոթեայի մաշկը և վերջում՝ նրա կրքոտ «Դե վերջապես, արի, սատանա»֊ին պատասխանեցի հուսահատ ու անիմաստ, քանզի ոչնչով չհիմնավորված, մի անչափ երկար բառով, մտադրվեցի չլիցքավորված ատրճանակով խփել «նպատակակետին»։ Նա, հավանաբար, ուզում էր իր սատանային օժանդակել, զույգ ձեռքերը դուրս հանեց կոկսե գորգի տակից, ցանկացավ ինձ գրկել և նույնիսկ գրկեց, իր ձեռքերի տակ զգաց իմ կուզը, իմ մարդկային ջերմությունը, այլ ոչ թե կոկոսային խորդուբորդ կաշին, չհայտնաբերելով սատանային, որին կոչ էր անում․ «Դե վերջապես արի, սատանա», այլ դրա փոխարեն հազալով կոկորդը մաքրեց և կրկնեց նախկին հարցը, չնայած այժմ արդեն այլ շեշտադրությամբ։
― Աստծո սիրուն, դուք ո՞վ եք և ի՞նչ եք ուզում։
Ես ստիպված էի հանձնվել, խոստովանել, որ ըստ փաստաթղթերի, ինձ Օսկար Մացերատ են անվանում, որ ես նրա հարևանն եմ, որ ես նրան՝ քույր Դորոթեային սիրում եմ քնքշորեն ու կրքոտ։
Եթե որևիցե մեկը չարախնդալով կմտածի, թե իբր քույր Դորոթեան անեծքներ տալով ինձ բռունցի հարվածներով ետ շպրտեց ուղեգորգի վրա, նրան Օսկարը տխուր, սակայն ոչ առանց բավարարվածության կտեղեկացնի, որ քույր Դորոթեան ընդամենը դանդաղ, կարելի է ասել, մտազբաղ ու անվճռականորեն, ձեռքերը ետ քաշեց իմ կուզի վրայից, և դա անսահման տխուր շոյանքի էր նմանվում։ Իսկ նրա անմիջապես սկսված արտասուքն ու հեծկլտոցը իմ լսողությունը նույնպես ընկալեց որպես լիովին զսպված։ Ես չնկատելով բաց թողեցի այն ակնթարթը, երբ նա, դուրս գալով իմ գորգի տակից, հեռացավ ինձանից, թույլ տվեց, որ ես հեռանամ, և ուղեգորգը խլացրեց նույնիսկ միջանցքով նրա քայլելու ձայնը։ Ես լսեցի նաև, թե ինչպես բացեց դուռը, ինչպես կողպեքի մեջ պտտվեց բանալին, և դրանից հետո քույր Դորոթեայի դռան անթափանցիկ ապակու բոլոր վեց փոքրիկ քառակուսիները ներսի կողմից լցվեցին լույսով ու կյանքով։
Օսկարը պառկել էր ծածկվելով գորգով, որը դեռևս պահպանել էր սատանայական խաղի որոշ ջերմությունը։ Իմ աչքերը սևեռվել էին լուսավորված քառակուսիների վրա։ Երբեմն ներսի կողմից ապակու վրայով ստվեր էր սահում։ Այժմ նա մոտենում է զգեստապահարանին, ասացի ես ինձ, այժմ՝ կոմոդին։ Օսկարը զուր շնային փորձ ձեռնարկեց։ Ես իմ գորգի հետ ուղեգորգի վրայով սողալով մոտեցա նրա դռանը, ճանկռոտեցի դուռը, մի փոքր բարձրացա, փնտրող, աղոթող, ձեռքս անցկացրեցի երկու ներքևի քառակուսիների վրայով, սակայն քույր Դորոթեան դուռը չբացեց, նա անհոգնում քայլում էր պահարանի մոտից դեպի հայելիով կոմոդը։
Ես հասկանում էի և ես չէի ուզում ինձ դրանում խոստովանել․ քույր Դորոթեան հավաքում էր իրերը, փախչում էր, փախչում էր ինձանից։ Ես ստիպված էի թողնել նույնիսկ այն երկչոտ հույսը, որ հեռանալիս նա էլեկտրական լույսի տակ ցույց կտա իր դեմքը։ Սկզբում անթափանցիկ ապակու այն կողմում մթնեց, այնուհետև ես լսեցի բանալու պտույտը, դուռը բացվեց, կոշիկներ՝ ուղեգորգի վրա, ես ձգվեցի նրա կողմը, թափով դիպա ճամպրուկին, այնուհետև գուլպայով ոտքին, սակայն այդ պահին նա, այն կոպիտ ճամբորդական կոշիկներից մեկով, որոնք ես տեսել էի նրա պահարանում, հարվածեց իմ կրծքին, ետ շպրտեց ուղեգորգի վրա և, մինչ Օսկարը կրկին շտկվեց ու թոթովեց «քույր Դորոթեա», ելքի դուռն արդեն փակվել էր․ կինը հեռացել էր ինձանից։
Դուք և բոլոր նրանք, ով կհասկանա իմ տանջանքը, թերևս այժմ կասեք․ այս խայտառակ պատմությունից հետո ի՞նչ ես մնացել միջանցքում կանգնած, Օսկար, գնա մտիր անկողին։ Այժմ ժամը չորսն է։ Դու մերկ պառկած ես կոկոսի ուղեգորգի վրա, աղքատիկ ծակծկող գորգով մի կերպ ծածկված, քո ձեռքերի ափերը ու ծնկները պլոկված են, քո սրտից արյուն է կաթում, քո անդամը մրմռում է, քո խայտառակությունն աղաղակում է դեպի երկինք։ Դու արթնացրիր պարոն Ցայդլերին։ Նա արթնացրեց իր կնոջը։ Հիմա նրանք կգան, նրանք լայն կբացեն իրենց հյուրասենյակի, նույնն է թե ննջասենյակի դուռը և կտեսնեն ինձ։ Գնա անկողին, Օսկար, շուտով հինգը կհնչի։
Ճիշտ նույն խորհուրդները ուղեգորգի վրա պառկած՝ ես ինքս էի տալիս ինձ։ Ես մրսել էի ու շարունակում էի պառկած մնալ։ Ես մտովի փորձում էի վերադարձնել քույր Դորոթեայի մարմինը, սակայն կոկոսե մանրաթելերից բացի ուրիշ ոչինչ չզգացի։ Մանրաթելերը նույնիսկ իմ ատամների արանքում էին, հետո Օսկարի վրա լույսի շերտ ընկավ, ցայդլերյան սենյակի դուռը փոքր֊ինչ բացվեց, ոզնու նմանությամբ կտրվածքով Ցայդլերի գլուխը, իսկ նրա վերևում՝ մետաղական վարսափաթաթուկներով գլուխ՝ Ցայդլերուհու գլուխը։ Նրանք աչքերը չռած նայում էին, նա հազում էր, կինը հռհռում, նա ձայն տվեց ինձ, ես չպատասխանեցի, կինը շարունակում էր հռհռալ, նա կնոջը կարգադրեց լռել, կինը ցանկացավ իմանալ, թե ինչ է պատահել ինձ հետ, նա ասաց, որ այդպես չի կարելի, կինը ասաց, որ իրենք պարկեշտ ընտանիք են, նա սպառնաց ինձ վտարել տնից, իսկ ես շարունակում էի լռել, որովհետև սույն բաժակը դեռ չէր լցվել։ Այդ ժամանակ Ցայդլերը լայն բացեց դուռը և միացրեց միջանցքի լույսը։ Նրանք մոտեցան ինձ և նրանք ունեին չար, սաստիկ չար աչքեր, և այս անգամ նա չէր ցանկանում զայրույթը թափել գավաթների վրա, նա կանգնել եր իմ գլխավերևում, և Օսկարը սպասում էր Ցայդլերյան զայրույթին, սակայն Ցայդլերը այդպես էլ չկարողացավ այն թափել, քանի որ աստիճանավանդակի կողմից աղմուկ լսվեց, քանի որ վրիպոզ ձեռքը սկսեց փնտրել բանալու անցքը և ի վերջո գտավ, որովհետև ներս մտավ Կլեփը և ինչ֊որ մեկին բերեց իր հետ, և այդ ինչ֊որ մեկը նույնչափ հարբած էր, ինչպես որ անձամբ Կլեփը․ նա բերեց Շոլլեին, վերջ ի վերջո ճարած կիթառահարին։
Երկուսով հանգստացրեցին Ցայդլերին ու նրա կնոջը, կռացան Օսկարի վրա, հարցեր չտալով՝ ինձ բարձրացրեցին, և սատանայական գորգի հետ մեկտեղ տարան իմ սենյակ, Կլեփը ինձ շփեց կարմրելու աստիճան։ Կիթառահարը բերեց իմ հագուստը։ Երկուսով ինձ հագցրեցին ու չորացրին իմ արտասուքները։ Հեծկլտոց։ Պատուհանից դուրս եկավ լուսաբացը։ Ճնճղուկները։ Կլեփը ինձ վրա կախեց թմբուկը և ցույց տվեց իր փոքրիկ փայտյա ֆլեյտան։ Ճնճղուկներ։ Ընկերներս ինձ շրջապատեցին, շրջապատեցին երկու կողմից, հեծկլտացող կամազուրկ Օսկարին տարան բնակարանից դուրս, Յուլիխերշտրասեից դուրս, դեպի ճնճղուկները, նրան դուրս բերեցին կոկոսյան մանրաթելերի ազդեցության տակից, տարան առավոտյան փողոցների միջով, շեղությամբ Պալատական այգու միջով, դեպի աստղադիտարանը և մինչև գետի ափը, որը Հռենոս է անվանվում, գորշ, դեպի Հոլանդիա ձգվող, նավեր տանող, որոնց վրա փողփողում էր լվացված սպիտակեղենը։
Այդ մառախլապատ առավոտվա վեցից մինչև տասը մենք մնացինք նստած Հռենոս գետի աջ ափին, մենք՝ ֆլեյտահար Կլեփը, կիթառահար Շոլլեն ու թմբկահար Օսկարը, երաժշտություն էինք ստեղծում, կրկին էինք այն նվագում, խմում էինք նույն շշից, մեր աչքերը թարթելով՝ նայում էինք մյուս ափի բարդիներին, երաժշտությամբ ուղեկցում էինք նավերին, որոնք ածխի բեռով Դյուսբուրգից ծանր բարձրանում էին հոսանքին հակառակ, նվագում էինք արագ ու կայտառ կամ դանդաղ ու տխուր Միսիսիպի֊բլյուզը և անվանում էինք փնտրում հենց նոր հիմնված ջազ֊բենդի համար։
===«Սոխի մառանում»===
Ինչպես մենք էինք սիրում Հռենոսի լայնքով մարգագետինները, այնպես էլ պանդոկի տեր Ֆերդինանդ Շմուհն էր սիրում Դյուսելդորֆի և Կայզերվերդի միջև ընկած Հռենոսի աջ ափը։ Սկզբնական շրջանում մենք մեր համարների համարների փորձերը Շտոկումից վեր էինք անցկացնում։ Իսկ Շմուհը, ի տարբերություն մեզ՝ իր մանր տրամաչափի հրացանով ճնճղուկներ փնտրելով, սանրում էր լանջի ծառերն ու թփերը։ Նա այդպիսի հոբբի ուներ և այդ անելիս հանգստանում էր։ Երբ նրան երբեմն ինչ֊որ բան վրդովվեցնում էր, նա կնոջը հրամայում էր նստել Մերսեդեսի ղեկին, նրանք գնում էին գետի երկայնքով, մեքենան թողնում էին Շտոկումից վերև, նա ոտքով, փոքր֊ինչ հարթաթափությամբ, հրացանը՝ փողով դեպի ներքև, մարգագետինների միջով ետևից քարշ էր տալիս կնոջը, որը կնախընտրեր մնալ մեքենայի մեջ, հետո նրան նստեցնում էր մի որևիցե քարի վրա, իսկ ինքը անհետանում էր թփերի մեջ։ Մենք նվագում էինք մեր ռեգթայմը, նա թփուտների մեջ կրակում էր։ Մինչ մենք ծառայում էինք երաժշտությանը, նա կրակում էր ճնճղուկների վրա։
Շոլլեն, որը Կլեփի պես, հաշված գիտեր քաղաքի բոլոր պանդոկապաններին, հենց որ բուսականության մեջ կրակոցներ էին լսվում, մեզ ասում էր․
― Շմուհը ճնճղուկների վրա է կրակում։
Քանի որ Շմուհն այլևս ողջ չէ, ես կարող եմ անմիջապես, տեղիցս չշարժվելով, մահկանացու արտասանել․ Շմուհը լավ հրաձիգ էր, իսկ միգուցե և լավ մարդ, քանզի նույնիսկ ճնճղուկների վրա կրակելով, նա, չնայած իր ձախ գրպանում մանր տրամաչափի հրացանի զինամթերք էր պահում, սակայն դրա փոխարեն նրա աջ գրպանը լի էր թռչունների կերով և միայն կրակոցներից հետո՝ իսկ մեկ օրում ապանում էր 12֊ից ոչ ավելի ճնճղուկ, նա շռայլ ձեռքով շաղ էր տալիս այդ կերը այլ ճնճղուկների համար։ Երբ Շմուհը դեռ ողջ էր, մի անգամ քառասունինը թվի նոյեմբերյան սառը առավոտյան, մենք արդեն մի քանի շաբաթ նվագախմբով փորձեր էինք անում Հռենոսի ափին, սկսեց մեզ հետ խոսել, ընդ որում, ոչ թե ցածր, այլ չափազանց բարձր ձայնով։
― Ինչպե՞ս կհրամայեք ինձ այստեղ կրակել, երբ դուք զբաղվում եք երաժշտությամբ ու վախեցնում եք իմ թռչնակներին։
― Օ, ― սկսեց Կլեփն իր արդարացման ճառը և պատրաստվելու համար վերցրեց ֆլեյտան, ինչպես զենքը։ ― Դուք հենց այն հազվադեպ հանդիպող երաժշտականն պարոնն եք, որն աննման ռիթմայնությամբ ուղեկցում է մեր մեղեդիներին, երբ կրակում է թփերի մեջ։ Իմ հարգանքները, պարոն Շմուհ։
Շմուհը շատ գոհ էր, որ Կլեփն իրեն կոչեց անունով, սակայն, այնուամենայնիվ, հարցրեց, թե որտեղից Կլեփը իսկապես ասած, գիտի իրեն։ Կլեփը խոր վրդովմունք խաղարկեց, ախր, այդ ո՞վ չի ճանաչում Շմուհին։ Փողոցում հենց միայն դա էլ լսում ես, այ, ահա և Շմուհը գնաց, այժմ Շմուհը կգա, դուք տեսե՞լ եք Շմուհին, իսկ այս ո՞ւր է կորել Շմուհը, իսկ նա այսօր ճնճղուկնե՞ր է սպանում։
Կլեփի կողմից մինչև համաշխարհային մակարդակի հանրահայտության բարձրացված, Շմուհը մեզ առաջարկեց նվագել, հետաքրքրվեց, թե ինչպես են մեզ բոլորիս անվանում, կամեցավ մեր երժշտացանկից ինչ֊որ բան լսել, լսեց վաագրային ռեգթայմը, ինչից հետո կանչեց իր կնոջը, որը մորթե մուշտակով Հռենոսի շիթերի վերևում նստել էր քարի վրա ու մտորում էր։ Նա իր մորթիներով հայտնվեց, և մենք ստիպված եղանք մեր համարը կրկնել, մենք ամենաբարձր մակարդակով ներկայացրեցինք «High Society», և նա, ամբողջապես մորթիների մեջ, մեր ավարտելուց հետո ասաց․
― Ֆրեդդի, չէ որ դու հատկապես սա էիր փնտրում քո մառանի համար։
Դատելով ամեն ինչից, նա կիսում էր կնոջ կարծիքը, անմիջապես հավատաց, որ վաղուց էր փնտրում մեզ և ահա հիմա գտավ, սակայն, նախ և առաջ մտասուզվելով և, միգուցե մտքում ինչ֊որ բան հաշվել արտակարգ արհեստավարժությամբ ստիպեց, որ Հռենոսի մակերեսի վրայով մի քանի քարեր թռչկոտեն և հետո միայն առաջարկեց երեկոյան իննից մինչև գիշերվա երկուսը նվագել «Սոխի Մառանում», մեկ երեկոյի համար ամեն մարդուն տասը մարկով կամ, ասենք, տասներկուականով, իսկ Կլեփն այդ ժամանակ ասաց՝ տասնյոթ, որպեսզի Շմուհին ավելի հեշտ լինի ասել տասնհինգ, սակայն և այնպես Շմուհը ասաց՝ տասնչորս ու հիսուն, մենք ձեռք ձեռքի տվեցինք։
Փողոցից նայելու դեպքում «Սոխի մառանը» նման էր բազմաթիվ այլ նորագույն փոքրիկ մառաններին, որոնք առավել հներից տարբերվում են նաև նրանով, որ դրանք շատ ավելի թանկ են։ Թանկության պատճառը կարելի է փնտրել մառանների ներքին արտասովոր հարդարանքի մեջ, ինչով մեծ մասամբ հռչակվում էին որպես արիստոկրատական, ինչպես նաև նրանց անվանումների մեջ, քանզի նրանք նրբաճաշակորեն անվանվում էին «Ռավիլիկներ» կամ խորհրդավոր֊էկզիստենցալիորեն՝ «Տաբու», կամ սուր և այրող «Պապրիկա» և կամ էլ ընդհանրապես «Սոխի մառան»։
«Սոխի մառան» բառը և սոխի պարզունակ խոցող նկարը արծնապնակե ցուցանակի վրա դիտավորյալ պատկերված էր անճաշակորեն, իսկ ցուցանակը հին գերմանական ոճով կախված էր բազմաթիվ ոլորագծերով չուգունե բարձակից։ Կանաչագարեջրագույն ուռուցիկ ապակիները ծածկում էին միակ պատուհանը։ Սուսերներով պատված երկաթյա դռան առջև, որը պետք է կարծել, որ դժվարին տարիներին փակում էր ռմբապաստարանի մուտքը, կանգնում էր գյուղական ոչխարի մորթիով դռնապանը։ «Սոխի մառան» ներս չէին թողնում անխտիր բոլորին։ Նամանավանդ ուրբաթ օրերին, երբ շաբաթվա աշխատավարձը վեր էր ածվում գարեջրի, դադարեցվում էր Հին քաղաքի բնակիչների մուտքը՝ նամանավանդ, որ մառանը նրանց գրպանի համար հարմար չէր։ Իսկ նա, ում այնտեղ թողնում էին, սուսերով դռնից այն կողմում հինգ աստիճան ներքև էր իջնում, հայտնվում էր մեկ մետրաչափ հարթակում, ասես Պիկասոյի ցուցահանդեսից վերցված ցուցապաստառը նման հարթակը նույնիսկ դիտարժան ու ինքնատիպ էր դարձնում, իջնում էր ավելի ներքև, այս անգամ դրանք չորս աստիճաններ էին, և հայտնվում էր հանդերձարանի դիմաց։ «Խնդրում ենք հետո վճարել», ― կոչ էր անում ստվարաթղթե ցուցանակը, և կախիչի մոտ կանգնած երիտասարդ մարդը, մեծ մասամբ Գեղարվեստների ակադեմիայի մորուքավոր աշակերտ, երբեք փողը նախապես չէր վերցնում, որովհետև «Սոխի մառանը», չնայած որ թանկարժեք, սակայն ծանրակշիռ հաստատություն էր։ Տնօրենն անձամբ էր դիմավորում յուրաքանչյուր հյուրի՝ նրան ուղեկցելով հոնքերի այնպիսի ակտիվ շարժումով, այնպիսի ժեստերով, կարծես թե առաջիկայում նա ամեն մի հերթական հյուրի հետ պետք է ձեռքսեղմելու արարողություն սկսեր։ Ինչպես մեզ հայտնի է, տնօրենին Ֆերդինանդ Շմուհ էին անվանում, դեպքից դեպք նա կրակում էր ճնճղուկների վրա և հակում զգում այն հասարակության հանդեպ, որը փողային ռեֆորմից հետո Դյուսելդորֆում ձևավորվել էր բավականին արագ, մյուս տեղերում ևս՝ չնայած որ ավելի դանդաղ։ Ճիշտն ասած, «Սոխի մառանը», և այստեղ մենք լիովին կարող էինք համոզվել բարգավաճող գիշերային հաստատության ծանրակշռության մեջ, ամենաիսկական մառան էր, նույնիսկ՝ որոշ չափով խոնավ։ Իր երկարությամբ ու սառը հատակով այն լիովին կարելի էր համեմատել չորսը տասնութի վրա չափսեր ունեցող աղիքի հետ, որը տաքացվում էր երկու նույնպես իսկական թիթեղյա վառարաններով։ Ճիշտ է, եթե խիստ դատելու լինենք, դա, այնուամենայնիվ, կատարելապես մառան չէր։ Դրա առաստաղը քանդել էին և վերևի մասում մեծացրել՝ միացնելով առաջին հարկի բնակարանը, նշանակում է, որ դրա պատուհանը ևս կատարելապես նկուղային չէր, այլ նախկին առաջին հարկի բնակարանի պատուհանն էր, ինչը որոշ չափով նվազեցնում էր բարգավաճող գիշերային հաստատության ծանրակշռությունը։ Սակայն, քանի որ պատուհանից կարելի էր դուրս նայել, եթե այն չապակեպատեին հաստացված կլոր ապակիներով և եթե նման ձևով դեպի վերև մեծացված մառանի վերին մասում պատշգամբասրահ էին կառուցել, ուր կարելի էր հայտնվել կարծես թե հավաբնից փոխառնված, չափից դուրս ինքնատիպ աստիճաններով, դա, այնուամենայնիվ, առիթ է տալիս մառանը ծանրակշիռ գիշերային հաստատություն համարել՝ սակայն ո՞ր օրենքով նա պետք է լիներ այդպիսին։
Այո, Օսկարը մոռացավ նաև ասել, որ դեպի պատշգամբասրահ տանող հավերի համար թառը, ճիշտն ասած, թառ չէր, այլ ավելի շուտ մի յուրօրինակ նավասանդուղք, քանի որ իրենց թեքության պատճառով այդ չափից դուրս վտանգավոր աստիճանների աջ և ձախ կողմերում կարելի էր բռնվել չլսված ինքնատիպության լվացքի պարաններից, ողջ կառույցը մի փոքր ճոճվում էր, հանգեցնում էր ծովային ճամբորդության մտքին և մառանն էլ ավելի թանկ էր դարձնում։
Կարբիդի լամպերը, ինչպես նրանք, որ իրենց հետ տանում են հանքափորերը, լուսավորում էին «Սոխի մառանը», կարբիդի հոտ էին արձակում, ինչն իր հերթին մեծացնում էր գները և կարծես «Սոխի մառանի» վճարունակ այցելուներին տեղափոխում էին դե, ասենք, երկու հարյուր հիսուն մետր խորության կալիումի հանքափորի գետնանցք։ Մինչև գոտկատեղը մերկացած հորատողները աշխատում են հանքաշերտի հետ, բացում են երակը, շերեփը հանքաքարը դուրս է բերում երկրի մակերես, վերհան մեքենան, փոքրիկ վագոնները լցնելով, ոռնում է և հետո հետևում այնտեղ, որտեղ գնացքը դեպի Ֆրիդրիխսհայլ 2 է թեքվում, կայծկլտում է լույսը, դա ավագ հանքափորն է, նա գալիս է, նա ասում է․ «Երջանկաբեր երկրի երես», տարուբերում է կարբիդի լամպը, որը ճիշտ նույն տեսքն ունի, ինչպես նրանք, որ կախված են «Սոխի մառանի» չներկված, անփութորեն սպիտակեցված պատերին, կախվել և լուսավորում են և հոտ են արձակում, բարձրացնում են գները և ինքնատիպ մթնոլորտ են ստեղծում։
Անհարմար նստատեղեր՝ հասարակ կոպիտ արկղեր, որոնք պատված են սոխի պարկերով, դրա փոխարեն փայլելու աստիճան քերված փայտե սեղանները փայլատակում են, հյուրին գայթակղում են լքել հանքահորը և տեղափոխվել բարեհամբյուր գյուղացիական վերնասրահ, որպիսին երբեմն տեսնում ես կինոյում։ Դե, ահա, ճիշտն ասած, և վերջ։ Այո, իսկ վաճառասեղա՞նը։ Ոչ մի տեսակի վաճառասեղաններ էլ գոյություն չունեն։ Պարոն մատուցող, տվեք խնդրեմ քարտեզը։ Ոչ մատուցող, ոչ քարտեզ։ Կարելի է նաև հիշատակել մեզ, «Հռենոսյան եռյակին»։ Կլեփը, Շոլլեն և Օսկարը նստում էին թառի տակ, որը, ճիշտն ասած, ոչ թե թառ էրմ այլ նավասանդուղք, գալիս էին իննին, հանում էին իրենց գործիքները և մոտավորապես տասին սկսում էին նվագել։ Քանի որ այժմ ընդամենը ինն անց է տասնհինգ, մեր մասին դեռ վաղ է խոսել։ Դեռևս չարժե նայել Շմուհի մատներին, որոնցով նա, լինում են դեպքեր, փոքր տրամաչափի հրացան է բռնում։
Հենց որ մառանը լցվի հյուրերով, իսկ այստեղ կիսով չափն էլ հենց նշանակում է լցվել՝ Շմուհը, տնօրենը, իր վրա էր գցում կաշնեն։ Կաշնեն՝ պայծառ֊կապույտ մետաքս, իր նախշը ուներ, հատուկ նախշը, իսկ այն այստեղ այն պատճառով է հիշատակվում, որ կաշնեն իր վրա գցելը հատուկ նշանակություն ուներ։ Այսպես կարելի է նկարագրել նրա նախշը․ ոսկեգույն, դեղին սոխի գլուխներ։ «Սոխի մառանում» երեկոն համարվում էր բացված, միայն երբ Շմուհն այդ կաշնեով փաթաթում էր պարանոցը։
Հյուրերը՝ գործարարներ, բժիշկներ, իրավաբաններ, արվեստի մարդիկ, նաև թատերական լրագրողներ, կինոյի աշխատողներ, հայտնի մարմնամարզիկներ, ինչպես և երկրամասի կառավարության պաշտոնյաներ, մի խոսքով, բոլոր նրանք, ովքեր այսօր իրենց ինտելիգենցիա են անվանում, իրենց կանանց, քարտուղարուհիների, ընկերուհիների հետ նստում էին ջութով պատված բարձերի վրա և, քանի դեռ Շմուհը սոխի գլուխներով կաշնեն չէր փաթաթել պարանոցի շուրջը, ցածրաձայն, ես կասեի նույնիսկ ուժերի լարումով, գրեթե տրտմածությամբ, զրուցում էին։ Մարդիկ այս կամ այն կերպ փորձում էին խոսակցություն վարել, սակայն, չնայած նրանց ամենալուրջ մտադրություններին, ոչինչ չէր ստացվում, նրանք անցնում էին խնդիրների կողքով՝ չնայած նրանք այնպես ազատություն կտային իրենց, չնայած այնպես կներկայացնեին այն ամենը, ինչ մտածում են, ինչը նրանց հանգիստ չէր տալիս, ինչը կուտակվել էր հոգում, ողջ կոկորդով մեկ, որպեսզի գլուխը դրանում մասնակցություն չունենար, արտահայտել սարսափելի ճշմարտությունը, մարդուն ցույց տալ մերկ, ուզում էին և չէին կարողանում։ Այս ու այն կողմում երևում էին կործանված կարիերայի, փլված ամուսնության խավար ուրվագծերը։ Ահա այն խելացի ու մեծածավալ գլխով ու թեթև գրեթե նրբագեղ ձեռքերով պարոնի մոտ կարծես տհաճություններ կան որդու հետ կապված, որին չի բավարարում հոր անցյալը։ Կարբիդի լամպերի լույսի տակ դեռևս հաճելի տեսք ունեցող երկու ջրաքիսով կանայք կարծես թե կորցրել են հավատը, միայն մեկ հարց է մնում բաց․ հատկապես ինչի՞ հանդեպ հավատը։ Մենք դեռ ոչինչ չգիտենք ծավալուն գլխով պարոնի անցյալի մասին և այն մասին, թե ինչպիսի տհաճություններ է կազմակերպում նրա որդին այն այնցյալի պատճառով․ դրա մասին խոսք չի գնում, մի խոսքով, այդ ամենը նման է, այսպիսի համեմատության համար ներեցեք Օսկարին, ածելու պատրաստ հավի․ անընդհատ լարում է մկանները, լարում է մկանները և ոչ մի կերպ․․․
Ահա և «Աոխի մառանում» էին մկաններն ապարդյուն լարում, մինչև որ տնօրեն Շմուհը կարճ ժամանակով հայտնվում էր առանձնահատուկ կաշնեի հետ, շնորհակալանքով լսում էր համընդհանուր ուրախ «ախը», ինչից հետո կրկին մի քանի րոպեով անհետանում էր մառանի վերջի վարագույրի ետևում, որտեղ զուգարաններ էին ու պահեստներ, անհետանում էր ու կրկին դուրս գալիս։
Սակայն ինչու էր կիսաթեթևացած, էլ ավելի ուրախ «ա՜֊ա֊խը» նրան դիմավորում, երբ նա երկրորդ անգամ էր հայտնվում իր հյուրերին։ Ահա բարգավաճող գիշերային հաստատության տնօրենն անհետանում է վարագույրի ետևում, ինչ֊որ բան է վերցնում պահեստանոցից, կիսաձայն մի քիչ կշտամբում է զուգարաններին կից ծառայողուհու վրա, որը նստել է այնտեղ ու նկարազարդ ամսագիր է թերթում, կրկին դուրս է գալիս վարագույրների ետևից, և նրան դիմավորում են ողջույններով, ինչպես Փրկչին, ինչպես հրաշալի կախարդ քեռուն։
Շմուհն իր հյուրերի առջև հայտնվում էր զամբյուղը ձեռքին։ Զամբյուղը ծածկում էր երկնագույն վանդակավոր անձեռցիկը։ Անձեռոցիկի վրա դրված էին խոզերի ու ձկների տեսքով կտրված փայտե տախտակներ։ Այդ մաքուր քերված տախատակները տնօրեն Շմուհը բաժանում էր իր հյուրերին՝ ընդ որում հաջողացնելով խոնարհաբար ողջունել և հաճոյախոսություններ շաղ տալ, որոնք բերում էին այն մտքին, որ նրա պատանեկությունն անցել է Բուդապեշտում ու Վիեննայում։ Շմուհի ժպիտը հիշեցնում էր պատճենի ծիծաղը, որը նկարված էր իբր իսկական Մոնա Լիզայի պատճենից։
Սակայն հյուրերը ամենայն լրջությամբ էին վերցնում տախտակները։ Ոմանք նույնիսկ փոխանակվում էին դրանցով։ Մեկի սրտին առավել հոգեհարազատ էին խոզի ուրվագծերը, մեկ ուրիշ կամ մեկ այլ այցելուհի, եթե խոսքը կնոջ մասին էր, մեկ կտորից կազմված ընտանի խոզից առավել գերադասոում էր խորհրդավորությամբ լցված ձկանը։ Նրանք հոտոտում էին իրենց տախտակները, դրանք ետ ու առաջ էին շարժում, իսկ տնօրեն Շմուհը, շրջայց կատարելով նաև պատշգամբասրահի բոլոր այցելուներին, սպասում էր մինչև տախտակները դադարեցնեն շարժումը։
Այդ ժամանակ, և դրան բոլոր սրտերն էին սպասում, այդ ժամանակ նա, աճպարարից գրեթե ոչնչով չտարբերվելով, հանում էր անձեռոցիկը, զամբյուղիկը երկրորդ անձեռոցիկով էր ծածկում, որի տակ, առաջին հայացքից աննկատ, դրված էին դանակները։
Եվ ինչպես նախկինում Շմուհը տախտակներով էր շրջայց կատարում, այնպես էլ այժմ դանակներով էր շրջայց կատարում մեծացնելով լարումը, ինչն օգնում էր նրան ուռճացնել գները, և հիմա նա հաճոյախոսություններ էլ շաղ չէր տալիս և թույլ չէր տալիս նաև փոխել դանակները, այժմ նրա շարժումներին բնորոշ էր լավ հաշվարկված շտապողականությունը։ «Պատրաստ է, ուշադրություն, ալե֊հոպ», ― բացականչում էր նա, զամբյուղի վրայից պոկում էր անձեռոցիկը, ձեռքը մտցնում էր այնտեղ ու բաժին էր հանում, բաժին էր տալիս, նվերներ էր բաժանում ժողովրդին, դառնում շռայլ նվիրատու, ապահովում էր իր հյուրերին, նրանց սոխի գլուխներ էր բաժանում, նրանք, որ նրա փոքր֊ինչ ոճավորված և ոսկեգույն֊դեղին կաշնեի վրա ուշադրություն էին գրավում ամենասովորական սոխի գլուխները, պալարապտուղները, ոչ թե վարդակակաչների կոճղեզները, այլ սոխի գլուխները, որոնք գնում է տանտիրուհին, սոխի գլուխները, որոնք վաճառում է բանջարեղենի վաճառոհուղին, սոխի գլուխները, որոնք տնկում ու հավաքում է գյուղացին կամ գեղջկուհին կամ բատրակ կինը, սոխի գլուխները, որոնց կարելի է հանդիպել հոլանդական մանրանկարիչների նատյուրմորտներում, որտեղ նրանք պատկերված են մեծ կամ փոքր աստիճանի արժանահավատությամբ։ Ահա այդպիսի և դրանց նման սոխի գլուխներ էր բաժանում տնօրենն իր հյուրերին՝ մինչև որ յուրաքանչյուրի մոտ մեկ սոխի գլուխ հայտնվեր, մինչև որ լսելի դառնար, թե ինչպես են շաչում չուգունե վառարանները և երգում կարբիդե լամպերը։ Նման լռություն էր թագավորում սոխի գլուխների մեծ բաժանումից հետո, և ահա Ֆերդինանդ Շմուհը բացականչում էր․ «Խնդրեմ, իմ լավ պարոնայք» և ձախ ուսի վրայով գցում էր իր կաշնեի ծայրը, ինչպես դա վայրէջքից առաջ դահուկորդներն են անում, և դրանով իսկ նշան էր տալիս։
Սկսում էին սոխի գլուխների վրայից մաքրել կճեպները։ Ասում են, որ սոխի գլխի վրա յոթ հագուստ կա։ Տիկնայք ու պարոնայք խոհանոցային դանակներով սոխ էին մաքրում։ Նրանք դրա վրայից հանում էին մեկը, հանում էին երկրորդը, բաց գույնին, ոսկեգույն դեղինը, կարմրաշագանակագույնը, կամ, առավել ստույգ ասած, սոխի գույնի կաշին նրանք մաքրում էին, մինչև որ սոխի գլուխը դառնում էր ապակենման կանաչ գույնի, սպիտակավուն, խոնավ, ջրալի֊կպչուն, սկսում էր հոտ արձակել, նրանից գալիս էր, նրանից գլուխ սոխի հոտ էր գալիս։ Եվ այդ ժամանակ նրանք սկսում էին մանր կտրտել, ինչպես մանր կտրում են սոխը, արհեստավարժորեն կամ ոչ արհեստավարժ ձևով, խոհանոցային տախտակների վրա, որոնք կրկնում էին խոզի կամ ձկան ուրվագծերը, կտրում էին մեկ և մյուս ուղղությամբ, այնպես, որ հյութը ցայտում էր կամ խառնվում էր սոխի գլուխների վերևի օդին, առավել ավագ տարիքի պարոնները, որոնք դանակների հետ վարվել չգիտեին, պետք է առանձնակի զգուշություն դրսևորեին, որպեսզի իրենց մատները չկտրեին։ Սակայն շատերը, միևնույն է, կտրում էին, չնայած դա չէին նկատում, դրա փոխարեն ավելի արհեստավարժ էին կանայք, սակայն ոչ անխտիր բոլոր կանայք, այլ նրանք, որոնք տանը տնտեսությամբ էին զբաղվում, ով֊ով, բայց նրանք գիտեին, թե ինչպես են կտրատում սոխը, ասենք խնձորով ու սոխի օղակներով թոք տապակելու համար, սակայն Շմուհի մառանում չկար ո՛չ մեկը, ո՛չ մյուսը և ընդհանրապես ուտելու բան չկար, իսկ ով ուտել էր ուզում ավելի լավ է այլ տեղ գնար՝ «Ձկնիկ», այլ ոչ «Սոխի մառան», որովհետև այստեղ միայն սոխ էին կտրատում և ուրիշ ոչինչ։ Իսկ ինչո՞ւ։ Դե, որովհետև մառանն այդպես էր կոչվում և անսովոր մառան էր, որովհետև սոխը, եթե ոնց որ հարկն է նայենք․․․ սակայն Շմուհի հյուրերը այլևս ոչինչ չէին տեսնում, քանզի նրանց աչքերից հոսում էին արտասուքները, և ոչ թե այն պատճառով, որ նրանց սրտերն այդ աստիճան լցված էին, չէ՞ որ որևէ տեղ ասված չէ, որ սիրտը լցվելու դեպքում աչքերից անպատճառ արտասութներ են հոսում, նրա մոտ դա ոչ մի անգամ չի ստացվում, հատկապես, եթե վերցնենք վերջին ու անցած տասնամյակը։ Այդ իսկ պատճառով, մեր հարյուրամյակը, հնարավոր է, ինչ֊որ ժամանակ կանվանեն անարցունք՝ չնայած տանջանքների չափն այն աստիճան մեծ է՝ այ հենց մարդկանց այդ անարցունքության պատճառով էլ մարդիկ, որոնք կարող էին իրենց նման բան թույլ տալ, գալիս էին «Սոխի մառան», որտեղ տնօրենը նրանց խոհանոցային տախտակներ էր նվիրում՝ խոզ կամ ձուկ, ութսուն պֆենիգ արժեցող խոհանոցային դանակ և ամենահասարակ այգեբանջարանոցային խոհանոցային տասներկու մարկ արժեցող սոխի գլուխը, իսկ հետո այն կտրտում էին մանր և էլի ավելի մանր կտորների, մինչև որ սոխի հյութն արդյունքի հասնի։ Իսկ ինչպիսի՞ արդյունքի․ իսկ այնպիսի, ինչպիսին չկարողացավ հասնել ողջ աշխարհը և այդ աշխարհի բոլոր տանջանքները՝ մարդկային կլոր արտասուքի։ Այստեղ բոլորն էին լաց լինում։ Այստեղ բոլորը կրկին արտասվեցին։ Արտասվում էին արժանապատիվ, արտասվում էին անզուսպ, արտասվում էին հեկեկալով։ Արտասուքները հոսում էին և քշում֊տանում պատնեշները։ Այստեղ սելավը ճեղքում֊բացում էր ամբարտակները։ Ինչպես է կոչվում այն գետը, որն ամեն տարի դուրս էր գալիս ափերից, իսկ կառավարությունը բացարձակապես ոչ մի միջոց չի ձեռնարկում։ Իսկ ահա տասներկու ութսուն արժողությամբ բնության երևույթից հետո կուշտ արտասված մարդը սկսում է խոսել։ Սկզբում անվստահ, սեփական խոսքերի մերկությունից ճնշվելով, մառանի հյութերը, որոնք ճաշակել էին սոխի վայելքները, իրենց հոգիներն էին հարևանների առջև բացում անհարմար, թույլ էին տալիս իրենց հարց ու փորձ անել ու աստառով դուրս շրջել, ինչպես շրջում են վերարկուն շուռ տալու համար։ Օսկարը, որ Կլեփի ու Շոլլեի հետ անխոս նստած էր կիսածածկի տակ, ցանկանում էր այստեղ առավելագույն նրբազգացություն դրսևորել, ցանկանում էր բոլոր ակներևություններից, ինքնակշտամբանքներից, մերկացումներից, խոստովանություններից վերապատմել միայն օրիորդ Պիոխի պատմությունը, որն անդադար կորցնում էր իր պարոն Ֆոլմերին, դրա պատճառով քարե սիրտ ու անարտասուք աչքեր ձեռք բերեց և այդ իսկ պատճառով պետք է կրկին ու կրկին այցելության գար թանկագին «Սոխի մառան»։ Մենք հանդիպեցինք, այսպես սկսեց օրիորդ Պիոխը կուշտ արտասվելուց հետո, տրամվայում։ Ես խանութից էի գալիս, նա մի գերազանց գրքի կրպակի տնօրեն ու ղեկավար է, վագոնը լեփ֊լեցուն էր, և Վիլլին, այդպես են անվանում պարոն Ֆոլմերին՝ ոտքը շատ ուժեղ դրեց իմ աջ ոտքի վրա։ Ես չէի կարողանում նույնիսկ կանգնել, և մենք առաջին հայացքից սիրեցինք միմյանց։ Սակայն քանի որ չէի կարողանում նաև քայլել, նա ինձ առաջարկեց իր ձեռքը, ուղեկցեց, ավելի ճիշտ, ինձ տարավ տուն և հենց այդ ժամանակներից սիրով հոգ էր տանում հենց այն եղունգի մասին, որն ամբողջապես կապտել էր, երբ Վիլլին ոտքը դրել էր նրա վրա։ Մնացածում ևս նա սիրո արտահայտությունների մեջ չէր ժլատանում մինչև որ աջ ոտքիս բութ մատի եղունգը ընկավ, և, բնականաբար, տեղում ազատորեն կարող էր նորը աճել։ Սակայն այն օրվանից, երբ մեռած եղունգս պոկվեց, սառեց նաև նրա սերը։ Մենք երկուսս էլ տառապում էինք դրանից։ Եվ այդ ժամանակ Վիլլին, որը դեռ շատ կապված էր ինձ հետ, քանի որ մեր մեջ, և ընդհանրապես նրա հետ, ընդհանուր շատ բան կար, ինձ սարսափելի առաջարկություն արեց․ արի ես ոտքս դնեմ քո ձախ ոտքի բութ մատի վրա, մինչև որ այն դառնա կարմրակապույտ, իսկ հետո սևակապույտ։ Ես համաձայնեցի, նա այդպես էլ արեց։ Կրկին ինձ վերադարձավ նրա սիրո ողջ լիակատարությունը, և ես կարող էի վայելել այն, մինչև որ ձախ եղունգս թառամած տերևի պես պոկվեց, կրկին եկավ մեր սիրո աշունը։ Այդ ժամանակ Վիլլին ցանկացավ ոտքը դնել իմ աջ ոտքի բութ մատի վրա, որն այդ ժամանակ բավականաչափ աճել էր։ Սակայն այդ ժամանակ ես չհամաձայնեցի։ Ես ասացի, եթե քո սերը իսկական է ու մեծ, ապա այն պետք է եղունգից ավել ապրի։ Նա չհասկացավ իմ բառերն ու ինձ լքեց։ Մի քանի ամիս անց մենք նրա հետ հանդիպեցինք համերգում։ Ընդմիջումից հետո նա առանց հարցնելու նստեց իմ կողքին, որովհետև իմ կողքը, էլի ազատ տեղ կար։ Երբ իններորդ սիմֆոնիայի ժամանակ ելույթ ունեցավ երգչախումբը՝ ես նրա կողմը հարվածի տակ դրեցի իմ աջ ոտքը՝ նախապես կոշիկս հանելով։ Նա անմիջապես շոշափելով գտավ, սակայն ես դրա պատճառով համերգը չխանգարեցի։ Չնայած յոթ շաբաթ անց Վիլլին կրկին ինձ թողեց։ Մենք ևս երկու անգամ կարճ ժամանակով պատկանեցինք միմյանց, որովհետև մեկ անգամ ես նրա ոտքի տակ դրեցի ձախ, մյուս անգամ՝ աջ ոտքս։ Այսօր իմ երկու ոտքերի բութ մատներն այլանդակված են։ Եղունգներս այլևս չեն ցանկանում աճել։ Վիլլին հազվադեպ գալիս էր ինձ մոտ, սարսափով նստում իմ դիմաց՝ գորգի վրա, իմ հանդեպ կարեկցանքով լցված, ինչպես և իր հանդեպ, սակայն առանց որևէ սիրո ու արցունքների, նայում էր եղունգներից զրկված մեր սիրո զոհին։ Երբեմն ես նրան ասում եմ՝ գնանք ինձ հետ, Վիլլի, գնանք «Սոխի մառան», Շմուհի մոտ և մի անգամ ինչպես հարկն է արտասվենք։ Սակայն նա դեռ ոչ մի անգամ չի համաձայնել։ Խեղճն այդպես էլ ոչինչ չգիտի մեծ սփոփողի՝ արտասուքի մասին։
Ավելի ուշ, և Օսկարն այդ մասին պատմում է ձեր հետաքրքրասիրությունը բավարարելու միակ նպատակով, մեզ մոտ՝ մառանում հայտնվեց նաև պարոն Ֆոլմերը՝ ռադիոսարքավորումների խանութի տնօրենը։ Նրանք միասին արտասվեցին և, դատելով ամեն ինչից, ինչպես երեկ իր այցելության ժամանակ ինձ պատմեց Կլեփը, վերջերս ամուսնացել են։ Չնայած որ մարդկային կենցաղի իրական ամբողջությունն իր ամբողջութայն մեջ տեսանելի է դառնում երեքշաբթիից մինչև շաբաթ, կիրակի օրերին մառանը չէր աշխատում, հատկապես երկուշաբթի օրերի հյուրերին բախտ վիճակվեց իրենց ներկայացնել եթե ոչ ամենաողբերգական, ապա դրա փոխարեն որպես ամենաակտիվ արտասվողներ։ Երկուշաբթի օրն ավելի էժան էր։ Շմուհը սոխի գլուխները երիտասարդներին բաժին էր հասցնում կես գնով։ Սկզբնական շրջանում գալիս էին բժիշկներն ու բժշկուհիները։ Ինչպես նաև Գեղարվեստների ակադեմիայի ուսանողները՝ առաջին հերթին նրանք, ովքեր ապագայում ուզում էին նկարչության ուսուցիչ դառնալ, սոխի գլուխների վրա էին մաշեցնում իրենց կրթաթոշակի մի մասը։ Սակայն ես մինչ օրս էլ ինձ հարց եմ տալիս՝ որտեղի՞ց էին սոխի համար փող վերցնում գիմնազիաների շրջանավարտ տղաներն ու աղջիկները։
Պատանեկությունը նույն ձևով չի արտասվում, ինչ ծերությունը։ Պատանեկության խնդիրներն այլ են։ Եվ ամենևին էլ պարտադիր չէ, որ դրանք ստուգողական աշխատանքներին կամ ընդունելությանը նախորդող անհանգստություններ լինեն։ Հասկանալի է, «Սոխի մառանում» ջրի երես էին դուրս գալիս հոր ու որդու հարաբերություններ, մոր ու աղջկա ողբերգական հարաբերությունները։ Չնայած պատանեկությունն իրեն չհասկացված էր զգում, հազիվ թե նա այդ չհասկացվածությունն արտասուքների համար հարգելի պատճառ համարեր։ Օսկարը ուրախանում էր, որ, ինչպես և հին ժամանակներում, պատանեկությունն արտասուք էր թափում հանուն սիրո, ընդ որում պարտադիր չէ, որ հանուն մարմնական սիրո։ Ահա Գերհարդն ու Գուդրունը, սկզբում նրանք միշտ նստում էին ներքևում և միայն ավելի ուշ տեղափոխվեցին միասին՝ պատշգամբասրահում լաց լինելու։
Գուդրունը՝ բարձրահասակ, ուժեղ, ձեռքի գնդակով էր զբաղվում և քիմիա ուսումնասիրում։ Ծոծրակի մասում՝ ճոխ մազափունջ։ Նա իր մոխրագույն և, այնուամենայնիվ մայրական ձևով, որպիսիք մինչև պատերազմի ավարտը կարելի էր տեսնել կանանց միութայն ցուցապաստառներում, ջերմ աչքերով նայում էր ուղիղ իր դիմաց։ Սակայն որքան էլ նրա փոքրիկ, ուռուցիկ ճակատը կաթնագույն֊հարթ ու առողջ էր թվում, նա իր դժբախտությունը ևս դեմքի վրա էր կրում։ Պարանոցից դեպի վեր, գրավելով խոշոր ուժեղ կզակը և երկու այտերը, տղամարդուն բնորոշ խիտ բուսականությունը, որը նա ստիպված էր կրկին ու կրկին թրաշել, սարսափելի հետքեր էին թողնում։ Հավանաբար, օրիորդական նուրբ մաշկը վատ էր տանում ածելին։ Կարմրավուն, ճաքճքված, պզուկոտ մաշկը դժբախտություն է, այլ ոչ թե մաշկ, որի վրա կրկին ու կրկին աճում է մորուքը՝ ստիպելով, որ Գուդրունը աղի արտասուք թափի։ Գերհարդը «Սոխի մառան» եկավ շատ ավելի ուշ։ Այս երկուսը ծանոթացել էին ոչ թե տրամվայի վագոնում, ինչպես օրիորդ Պիոխին ու պարոն Ֆոլմերը, այլ գնացքի վագոնում։ Նա նստած էր նրա դիմաց, և երկուսն էլ վերադառնում էին արձակուրդից, չնայած մորուքին՝ նա անմիջապես սիրեց աղջկան։ Նորածնի պորտի պես հարթ կաշվե ծնոտով աղջիկը չհամարձակվեց նրան սիրել այդ նույն մորուքի պատճառով և հիանում էր նրանով, ըստ էության, նրա դժբախտությունն էր կազմում։ Երիտասարդ տղամարդուն մորուք չէր աճում, ինչը նրան ստիպում էր աղջիկների հետ հարաբերություններում ծայրաստիճան ամաչկոտ լինել։ Եվ այնուամենայնիվ, նա աղջկա հետ խոսեց, երբ նրանք Գլխավոր կայարանում իջնում էին, նրանց միջև առնվազն ընկերություն էր հասցրել հաստատվել։ Այդ համատեղ ուղևորությունից հետո նրանք ամեն օր հանդիպում էին։ Խոսում էին այս ու այն թեմայից, որոշ մտքեր էին փոխանակում, և միայն մի կողմի մոտ բացակայող և մյուսի մոտ մշտապես աճող մորուքի մասին նրանք խոսք չէին բացում։ Բացի այդ, Գերհարդը խնայում էր Գուդրունին և երբեք չէր համբուրում՝ նրա տանջահար մաշկի պատճառով, և նրա սերը դառնում էր ավելի մաքրաբարո, չնայած ո՛չ նա, ո՛չ աղջիկը մաքրաբարոյությունն այդքան բարձր չէին դասում, քանզի վերջ ի վերջո աղջիկը քիմիա էր ուսուցառում, դե իսկ նա ընդհանրապես ուզում էր բժիշկ դառնալ։ Երբ ընդհանուր ընկերը նրանց տվեց «Սոխի մառան» անունը, երկուսն էլ, որ օժտված էին, ինչպես դա լինում է բժիշկների ու քիմիկոսների պարագայում, հոռետեսության բավական մեծ հակումով, արդեն պատրաստ էին արհամարհանքով քմծիծաղ տալ։ Սակայն վերջ ի վերջո նրանք գնացին՝ մեկը մյուսին հավատացնելով, թե գնում են ուսումնասիրություն կատարելու նպատակով։ Օսկարը իր կյանքում հաճախ չէր տեսել, որ երիտասարդ մարդիկ այդպես արտասվեն։ Նրանք գալիս էին կրկին ու կրկին, իրենցից կտրում էին այդ վեց ու քառասուն մարկը, արտասվում էին պակասող մորուքի համար և այն մորուքի համար, որն այլանդակում էր կանացի նուրբ մաշկը։ Երբեմն նրանք ձգտում էին մառան գնալ, նույնիսկ մեկ երկուշաբթի բաց թողեցին, սակայն հաջորդին կրկին վազելով եկան ու արտասուքները աչքերին, մատներով սոխը կտրատելով, պատմեցին, որ հաճախ են փորձել վեց ու քառասուն մարկը խնայել և էժանագին սոխի հետ այդ նույն բանը կազմակերպել իրենց ուսանողական բնում, սակայն բոլորովին այլ կերպ ստացվեց, քան մառանում։ Անհրաժեշտ էին լսորդներ։ Մարդկանց առկայությամբ շատ ավելի հեշտ է։ Ճշմարտացի համընդհանրության զգացմանը կարելի էր հանգել, երբ ձախից ու աջից, ու վերևում՝ պատշգամբասրահում, արտասվում էին ուսումնակիցները, այս կամ այն ֆակուլտետի և նույն Գեղարվեստի ակադեմիայի ուսանողները և, նույնիսկ, գիմնազիստները։
Գերհարդի ու Գուդրունի դեպքում ևս ահա գործն ավարտվեց ոչ միայն արտասուքներով, այլև ապաքինմամբ։ Հնարավոր է, որ արտասուքներն իրենց հետ տարան նրանց բարդույթները։ Նրանք, ինչպես ընդունված է ասել, դարձան մտերիմներ։ Նա համբուրում էր աղջկա բզկտված մաշկը, աղջիկը սքանչանում էր նրա մաշկի հարթությամբ, և եկավ օրը, երբ նրանք մառան չեկան, քանի որ դա նրանց այլևս պետք չէր։ Մի քանի ամիս անց Օսկարը այդ զույգին հանդիպեց Քյոնիգսալլեի վրա և սկզբում նույնիսկ չճանաչեց․ նա՝ անմորուք Գերհարդը, պճնազարդվել էր շեկ գույնի փարթամ, լայնաթավ մորուքով, նա՝ կեղևանքոր Գուդրունը, պահպանել էր ընդամենը վերևի շուրթի վերևի մուգ գույնի աղվամազը, որը նրան շատ էր գեղեցկացնում, իսկ կզակն ու այտերը փայլում էին իրենց հարթությամբ ու ամբողջապես զուրկ էին մազերից։ Այդ ամենը միասին վերցրած նշանակում է ուսանողական ընտանիք՝ Օսկարը կարող էր պատկերացնել իրեն, թե ինչպես են նրանք հիսուն տարի անց իրենց թոռներին պատմում, նա՝ Գուդրունը․ «Դա տեղի ունեցավ այն ժամանակներում, երբ ձեր պապիկը դեռ մորուք չուներ», և նա, Գերհարդը․ «Դա տեղի ունեցավ այն ժամանակներին, երբ ձեր տատիկի մոտ դեռ մորուք էր աճում, և մենք երկուսով ամեն երկուշաբթի «Սոխի մառան» էինք այցելում։
Այժմ դուք կարող եք հարցնել․ իսկ ինչո՞ւ են այդ երեք երաժիշտները դեռևս մնացել նավասանդուխքի կամ կիսածածկի տակ նստած։ Մի՞թե այդ սոխային հաստատությանը, բոլոր արտասուքներին, հեծկլտոցներին ու ատամների կրճտոցներին ավելացրած, անհրաժեշտ էր նաև հաստիքային երաժիշտների իսկական երաժշտությունը։
Հենց հյուրերն ավարտում էին արտասվելն ու խոսելը, մենք ձեռքներս էինք վերցնում մեր գործիքները, երաժշտական տեղափոխություն էինք կատարում դեպի առօրյա խոսակցությունները, հյուրերի համար դյուրին էինք դարձնում «Սոխի մառանին» հրաժեշտ տալը, որպեսզի նրանց տեղը նոր հյուրեր զբաղեցնեն։ Կլեփը, Շոլլեն ու Օսկարը դեմ էին սոխին։ Դրանից բացի Շմուհի հետ կնքած մեր պայմանագրի մեջ կար մի կետ, համաձայն որի մենք իրավունք չունեինք օգտվելու սոխից, ինչպես դա հյուրերն են անում։ Եվ բացի դա էլ դրանք՝ այդ սոխի գլուխները մեզ պետք չէին։
Մեր կիթառահարը՝ Շոլլեն, ընդհանրապես բողոքելու որևիցե պատճառ չուներ, նա մշտապես գոհ ու ուրախ տեսք ուներ, նույնիսկ այն դեպքում, երբ մեկ ռեգթայմի ընթացքում միաժամանակ պոկվում էին նրա բանջոյի երկու լարերը։ Իմ ընկեր Կլեփին մինչ օրս էլ անմատչելի են այնպիսի հասկացությունները, ինչպիսիք են ծիծղան ու արտասուքները։ Արտասուքները նա համարում էր հետաքրքրաշարժ և ոչ մի անգամ չէի տեսել, որ նա երբևիցե այդքան ուժեղ ծիծաղեր, ինչպես իր մորաքրոջ թաղման ժամանակ, որը լվանում էր նրա գուլպաներն ու վերնաշապիկները՝ մինչև որ նա ամուսնացավ։ Դե, իսկ ինչպիսի վիճակում էին Օսկարի գործերը։ Օսկարը, տեսնում է Աստված, բավականաչափ պատճառներ ուներ արտասուքների համար։ Մի՞թե պետք չէ արտասուքներով սրբել քույր Դորոթեային՝ երկար, երկար, անիմաստ գիշերն էլ ավելի երկար թվացող կոկոսե ուղեգորգի վրա։ Իսկ իմ Մարիան, մի՞թե նա ինձ դժգոհությունների համար առիթ չէր տալիս։ Մի՞թե նրա շեֆը բիլսյան բնակարանում նստած չէր մնացել։ Մի՞թե փոքրիկ Կուրտը՝ իմ որդին, գաղութային ապրանքների կրպակի տիրոջը չէր անվանում «Շտենցել մորեղբայր», իսկ հետո ընդհանրապես «Շտենցել հայրիկ»։ Իսկ մի՞թե իմ Մարիայի թիկունքում, մի՞թե Զասպեի գերեզմանատան սողուն ավազի տակ, Բրենտաուի գերեզմանատան կավի տակ չէին հանգչում իմ խեղճ մայրիկը, ոչ խելամիտ Յան Բրոնսկին, խոհարար Մացերատը, որն իր զգացմունքները միայն ապուրների միջոցով էր կարողանում արտահայտել։ Նրանց բոլորի մահը նույնպես պետք է ողբալ։ Սակայն Օսկարը մեկն է այն փոքրաթիվ երջանիկներից, որոնք ունակ են արտասվելու առանց սոխի։ Ինձ իմ թմբուկն էր օգնում։ Նրան ընդամենը անհրաժեշտ էին մի քանի որոշակի տակտեր, և Օսկարի աչքերից հոսում էին արտասուքները, որոնք ամենևին ավելի լավ կամ վատ չէին, քան «Սոխի մառանի» թանկարժեք արտասուքները։
Տնօրեն Շմուհը ևս երբեք սոխի գլխի օգնությանը չէր դիմում։ Ճնճղուկները, որոնց վրա նա ազատ ժամանակ կրակում էր թփերում ու կանաչ ցանկապատներում, նրան լիարժեք փոխարինում էին տալիս։ Մի՞թե չէին լինում դեպքեր, և բավականին հաճախ, որ Շմուհը կրակելուց հետո տասներկու խփված ճնճղուկներին շարեր թերթի կտորի վրա, լաց լիներ հաճախ դեռ տաք փետուրների կույտի վրա և, լաց լինելը չընդհատելով, ռեյնյան մարգագետիններով ու գետափնյա ավազով մեկ թռչնի կեր շաղ տար։ Բացի այդ, հենց անձամբ սոխի հաստատությունն էր նրան իր ողբը արտահայտելու հնարավորություն ընձեռում։ Նրա մոտ սովորություն էր դարձել շաբաթը մեկ անգամ զուգարաններին կցված հավաքարարուհուն կոպտորեն անպատվելը, նրա վրա այնպիսի, հաճախ հնաոճ հայհոյանքներով, ինչպես՝ պոռնիկ, կնկա անեծք, քաշ եկող, աննորմալ, ապուշ։ «Աչքիցս չքվի՛ր, ― ոռնում էր Շմուհը, ― գարշելի արարա՛ծ»։ Նա իր հավաքարարուհիներին վռնդում էր, նորերին էր վարձում, սակայն որոշ ժամանակ անց նրա մոտ առաջ էին գալիս դժվարություններ, որովհետև նա այլևս չէր կարողանում նոր հավաքարարուհիներ գտնել և ստիպված էր լինում վարձել նրանց, որոնց նա արդեն մի անգամ, կամ շատ անգամ, վռնդել էր։ Հավաքարարուհիները հաճույքով էին վերադառնում «Սոխի մառան», քանի որ այնտեղ լավ էին վարձատրում՝ նամանավանդ, որ տնօրենի անեծքների մեծ մասը նրանք ուղղակի չէին էլ հասկանում։ Արտասուքների պատճառով հյուրերն ավելի շատ էին մտախոհության խցիկներ այցելում, քան մյուս հաստատություններում, դրան ավելացրած՝ արտասովող մարդը մշտապես ավելի շռայլ է, քան չոր աչքերով մարդը։ Ձեռքներն իրենց դրամապանակների մեջ առանձնապես խորն էին մտցնում տղամարդիկ, երբ կարմրած, ուռած, լայնացած դեմքերով «մեկ րոպեով» դուրս էին գալիս։ Դրան գումարած հավաքարարուհիները նրանց վրա հանրահայտ սոխի նախշով և անկյունագծով «Սոխի մառան» գրությամբ թաշկինակներ էին վաճառում։ Թաշկինակները հետաքրքիր տեսք ունեին, նրանք պիտանի էին ոչ միայն արտասուքները սրբելու, այլ նաև գլխին դնելու համար։ Արական սեռի հյուրերը թաշկինակները տալիս էին վերակարման, որպեսզի քառանկյունիներից եռանկյուն պատվադրոշ ստացվեր, դրանք կախում էին իրենց մեքենաների ետևի ապակուն և ամռան ամիսներին Շմուհի «Սոխի մառանը» տանում էին Փարիզ, Լազուրե ափ, Հռոմ, Ռիմինի և, նույնիսկ, դեպի հեռավոր Իսպանիա։
Եվ մենք՝ երաժիշտներս ու մեր երաժշտությունը, մի խնդիր էինք լուծում․ սակավ դեպքերում, հատկապես երբ հյուրերից ոմանք գրեթե միաժամանակ իրար ետևից երկու սոխի գլուխ էին կտրատում, պատահում էին ճեղքվածքներ, որոնք ունակ էին օրգիաների վերափոխվել։ Մի կողմից Շմուհը չէր խրախուսում ամեն կարգի պատնեշների նման փլուզումը, և հենց որ տղամարդկանցից ոմանք սկսում էին թուլացնել իրենց փողկապների հանգույցները, իսկ կանանցից ոմանք՝ մատներով քաշքշել իրենց բլուզների կոճակները, հրամայում էր տալ երաժշտություն, սկսվող անարգությունները դիմավորել երաժշտությամբ, չնայած, մյուս կողմից, հատկապես Շմուհն էր՝ մինչև մի ինչ֊որ որոշակի միջնակետ, որ հարթում էր դեպի Օրգիա տանող ճանապարհը՝ առավել ենթարկվող հյուրեին անմիջապես առաջինից հետո սոխի երկրորդ չափաբաժինը տալով։
Ինձ հայտնի ճեղքումներից ամենահայտնին, որը երբևիցե վերապրել է «Սոխի մառանը», Օսկարի համար պետք է դառնար եթե ոչ կյանքի շրջադարձային կետ, ապա գոնե առնվազն վճռորոշ իրադարձություն։ Շմուհի կինը՝ կենսասեր Բիլլին, հաճախ չէր գալիս մառան, իսկ եթե գալիս էլ էր, ապա ընկերների հետ, որոնք անչափ ու անչափ Շմուհի սրտովը չէին։ Այսպես, մի անգամ նա իր հետ բերեց երաժշտական քննադատ Վոդեին, ինչպես նաև ճարտարապետ ու ծխամորճ ծխող ոմն Վաքերլեյի։ Երկու պարոններն էլ մտնում էին «Սոխի մառանի» մշտական հյուրերի ցանկի մեջ, սակայն բավական տաղտկալի դժբախտություն կրող էին, Վոդեն կրոնական պատճառներով էր արտասվում՝ նա ոչ այն է ուզում էր կրոնը փոխել, ոչ այն է՝ արդեն մեկ անգամ փոխել էր և այժմ ուզում էր փոխել երկրորդ անգամ, իսկ ծխամորճներ ծխող Վաքերլեյը արտասվում էր պրոֆեսորության պատճառով, որից, հանուն մի տարօրինակ դանիուհու, հրաժարվել էր քսանական թվերին, իսկ դանիուհին վերցրել ու ուրիշի հետ էր ամուսնացել, լատինաամերիկացու հետ, նրա հետ մեկտեղ վեց հատ երեխա ունեցել, և դա տառապանք էր պատճառում Վաքերլեյին, և դրանից նրա ծխամորճը կրկին ու կրկին էր հանգչում։ Հատկապես չարանենգությունից ոչ զուրկ Վոոդեն էր, որ Շմուհի տիկնոջը դրդեց նույնպես սոխ կտրատել։ Վերջինս կտրատում էր, լցվում արտասուքներով ու թափով գնում առաջ, կինը սկսեց խայտառակել տնօրենին, պատմել այնպիսի բաների մասին, որոնց մասին Օսկարը կլռի զուտ նրբանկատությունից դրդված, այնպես որ, երբ Շմուհը ցանկացավ հարձակվել իր կնոջ վրա, անհրաժեշտ եղավ ամենաամրակզմ տղամարդկանց միջամտությունը․ չէ՞ որ այդ սեղանների վրա խոհանոցային սուր դանակներ էին դրված։ Գազազած Շմուհին բռնած պահեցին այնքան ժամանակ, մինչև որ թեթևամիտ Բիլլին իր ընկերներ Վոոդեի ու Վաքերլեյի հետ անհետացավ։
Շմուհը ալեկոծված էր ու վիրավորված։ Ես դա տեսնում էի նրա պարող ձեռքերից, որոնցով նա ժամանակ առ ժամանակ ուղղում էր կաշնեն։ Նա բազմաթիվ անգամ անհետացավ վարագույրների ետևում, անպատվեց հավաքարարուհուն, ի վերջո վերադարձավ լիքը լցված զամբյուղով և ջղաձիգ, շինծու ուրախությամբ հյուրերին հայտնեց, որ իրեն՝ Շմուհին, պատել է հրաշալի բանաստեղծականությունը և ի պատիվ դրա ինքը մտադիր է այժմ սոխի գլուխները բաժանել անվճար, ինչից անմիջապես հետո անցավ բաժանելուն։
Նույնիսկ Կլեփը, որի համար ցանկացած, ամենաճնշող մարդկային իրավիճակը ընդամենը հրաշալի կատակ էր, եթե նույնիսկ մտածմունքի մեջ չընկավ, ապա մոտ եկավ և արդեն պատրաստ էր պահել իր ֆլեյտան։ Չէ՞ որ մենք հասկանում էինք, թե որքան վտանգավոր էր այդ զգացմունքային ու նրբազգաց հասարակությանը ներկայանում գրեթե առանց ընդմիջման երկրորդ անգամ անզուսպ արտասուքներին տրվելու հնարավորությունը։
Շմուհը զարմացած, որ մենք մեր գործիքները պատրաստ վիճակում ենք պահել, արգելեց մեզ նվագել։ Սեղանների վրայի խոհանոցային դանակները սկսեցին իրենց մանրակտրտման գործունեությունը։ Առաջին, ամենագեղեցիկ, վարդածառի գույնի շերտերը անփութորեն հրվեցին մի կողմ։ Այժմ դանակի տակ ընկավ սոխի գլխի՝ ապակու տեսք ունեցող միջուկը իր սփրթնած֊կանաչ երակներով։ Լացը տարօրինակ կերպով տիկնանցից չսկսվեց։ Ուժերի ամենածաղկուն շրջանում գտնվող տղամարդիկ՝ մեծ ջրաղացի տնօրենը, հյուրանոցի տնօրենը իր փոքր֊ինչ շպարված ընկերոջ հետ, ձեռնարկության բարձրակարգ ներկայացուցիչը, տղամարդկանց հագուստի ֆաբրիկատերերի մի ողջ սեղան, որոնք բոլորը քաղաք էին եկել կառավարության անդամների հետ հանդիպման, և մազերից զուրկ այն դերասանը, որին մենք մեր միջավայրում Կրճտացնող էինք անվանում, որովհետև նա անընդհատ ատամներով կրճտացնում էր, երբ լաց էր լինում, մի խոսքով, նրանք բոլորը սկսեցին արտասուք թափել ավելի վաղ, քան նրանց քաջալերեցին կանայք։ Սակայն տիկնայք և պարոնայք տրվեցին ոչ այն թեթևացնող արտասուքին, որը նրանց մոտ առաջ էր բերում առաջին սոխի գլուխը, ընդհակառակը, այժմ նրանց ցնցում էին ջղային հեկեկոցները․ սարսափելի կրճտացնում էր Կրճտացնողը՝ նմանվելով դերասանի նմուշի, որն ունակ էր ցանկացած հանդիսատեսի դրդել իր հետ կրճտացնելու գործողության, ջրաղացային ձեռնարկության տնօրենն իր ալեհեր հարդարված գլուխը մերթ ընդ մերթ հարվածում էր պատին, հյուրանոցի տնօրենը իր ջղաձիգ հեկեկոցները խառնել էր իր քնքուշ ընկերոջ հեկեկոցներին։ Շմուհը, որը կանգնած էր նավասանդուղքի մոտ, այլևս իր կաշնեի ծայրերը չէր հավաքում և, ոչ առանց գաղտնի հաճույքի, հետևում էր արդեն կիսով չափ սանձարձակացած հասարակությանը։ Իսկ այդ ժամանակ մի ինչ֊որ ծեր տիկին իր փեսայի աչքերի առաջ պատռեց սեփական բլուզը։ Եվ հանկարծ հյուրանոցի տնօրենի ընկերը, որի որոշ չափով անսովոր արտաքինը առանց այդ էլ իր վրա ուշադրություն էր գրավում, մերկացնելով բնական արևառությմբ պատված իրանը, թռավ մի սեղանի վրա, այնուհետև թռավ մի ուրիշի վրա ու սկսեց պարել այնպես, ինչպես հավանաբար Արևելքում են պարում և դրանով բացված համարեց օրգիայի սկիզբը, որը չնայած բավական բուռն սկիզբ ունեցավ, սակայն գաղափարների անբավարարության կամ դրանց ցածրաճաշակության պատճառով մանրամասն նկարագրության արժանի չէ։
Հիասթափված էր ոչ միայն Շմուհը, Օսկարը ևս արհամարհանքով բարձրացրեց հոնքերը։ Մի քանի հաճելիությունից ոչ զուրկ մերկացումներ, տղամարդիկ իրենց վրա կանացի սպիտակեղեն էին կպցնում, ամազոնուհիները փողկապներից ու շալվարակալներից էին բռնվում, այստեղ ու այնտեղ զույգերն առանձնանում էին սեղանի տակ և էլի թերևս արժի հիշատակել Կրճտացնողին, որն ատամներով պատառոտեց կրծկալը, այն ծամեց և կարծես նույնիսկ մի քիչ էլ կուլ տվեց։
Հնարավոր է, որ այդ սարսափելի աղմուկը, այդ «ա֊ա֊ա֊ախ»֊երը և, «օ֊օ֊օ»֊խերը, որոնց ետևում ըստ էության ոչինչ չէր թաքնվում, Շմուհին, որը հիասթափված էր և, հավանաբար, զգուշանում էր ոստիկանությունից, դրդեցին թողնել աստիճանների մուտքի իր տեղը։ Նա կռացավ մեր՝ կիսածածկի տակ նստածներիս կողմը, հրեց սկզբում Կլեփին, հետո ինձ ու շշնջաց։
― Երաժշտությո՛ւն։ Ես ձեզ ասում եմ նվագեք, երաժշտություն։ Ժամանակն է վերջ տալ այս իրարանցումին։
Սակայն պարզվեց, որ Կլեփը, լինելով ոչ պահանջկոտ, տեղի ունեցողը չափազանց հետաքրքրաշարժ համարեց։ Ծիծաղը ցնցում էր նրան և խանգարում, որպեսզի ֆլեյտան ձեռքը վերցնի։ Շոլլեն, որը Կլեփին համարում էր իր ուսուցիչը, ամեն ինչում նմանակում էր նրան, այդ թվում և ծիծաղի մեջ։ Մնում էր միայն Օսկարը, իսկ ինձ վրա արդեն Շմուհը կարող էր հույս դնել։ Ես նստարանի տակից հանեցի թմբուկս, անտարբերությամբ ծխեցի, պրծա սիգարետս և սկսեցի թմբկահարել։
Առանց որևիցե նախնական ծրագրի ես իմ թիթեղի հետ խոսեցի հասկանալի լեզվով՝ մոռանալով նման հաստատությունների համար միօրինակ երաժշտության մասին։ Եվ ամենևին էլ ջազ չէր այն, ինչը նվագում էր Օսկարը։ Ես ընդհանրապես չեմ էլ սիրում, երբ մարդիկ ինձ խելահեղ թմբկահարի տեղ են ընդունում։ Չնայած ես բավականին արհեստավարժ թմբկահար եմ համարվում, ինձ պետք չի զտարյուն ջազմենի տեղ դնել։ Ես սիրում եմ ջազային երաժշտություն, ինչպես սիրում են, օրինակ, վիեննական վալսը։ Ես կարող էի նվագել թե՛ մեկը, թե՛ մյուսը, սակայն չարեցի։ Երբ Շմուհը ինձ խնդրեց գործի դնել իմ թմբուկը, ես սկսեցի նվագել ոչ թե այն, ինչ կարող էի, այլ այն, ինչ ընկալել էի սրտով։ Օսկարին հաջողվեց փայտիկները դնել երբեմնի երեքամյա Օսկարի ձեռքերի մեջ։ Ես փայտիկներով անցա հին ճանապարհներով, երեք տարեկանի դիրքերից լայն բացեցի աշխարհը։ Ես նրան տարա Պոսադովսկիվեգ փողոցում գտնվող Քաուրեր մորաքրոջ մանկապարտեզը։ Դրանով հասա այն բանին, որ նրանց ծնոտները կախվեցին, որ նրանք բռնեցին իրար թաթիկներ, տոտիկները ծռելով պարզեցին առաջ և այդ տեսքով սպասում էին իրենց առնետներին։ Եվ ես լքեցի արահետի տակի տեղը, ստանձնեցի ղեկավարի դերը, նախ և առաջ տիկնանց ու պարոններին տեղեկացրի՝ «Ինչպես ինչ֊որ մեկի տարեդարձին մենք բոքոն թխեցինք», սակայն հենց որ համընդհանուր մանկական ուրախության տեսքով անկասկած հաջողությունը նշեցինք, ես անմիջապես նրանց նաև անհաղթահարելի վախ ներշնչեցի՝ «Որտե՞ղ է մեր խոհարարուհին, սև խոհարարուհին» թմբկահարելով։ Ավելին, ես թույլ տվեցի նրան՝ այն մեկին, որը նախկինում միայն հազվադեպ, իսկ այսօր ավելի ու ավելի հաճախ, հենց ինձ է վախեցնում, որ «Սոխի մառանում» վայրագություններ անի, հսկայական չափսեր ունեցողին, ագռավի թևի պես սևին, բոլորի համար պարզորոշին և հասա նրան, ինչին տնօրեն Շմուհը իր սոխի գլուխների շնորհիվ էր հասնում․ տիկնայք ու պարոնայք արտասվում էին կլոր, մանկական արցունքներով։ Սարսափելի վախենում էին, դողալով խնդրում էին ինձ խղճալ իրենց, և այդ ժամանակ ես, որպեսզի նրանց հանգստացնեմ, որպեսզի նրանց օգնեմ կրկին հագնելու իրենց սպիտակեղենն ու հագուստը, իրենց ոսկին ու թավիշը, թմբկահարեցի․ «Ախր սուտ ես ասում, սուտ, բալիկս, սուտ ես ասում, շատ լավն է գույնը իմ, իսկ վատը դա երկնագույնն է», և «կարմիրն է վատ», և «դեղինն է վատ», և «կանաչն է վատ», մի խոսքով, անցա բոլոր գույներն ու բոլոր երանգները, մինչև որ կրկին դեմ֊դիմաց հայտնվեցի պարկեշտ հագած հասարաության հետ, մանկապարտեզի սաներին ստիպեցի շարվել իրար ետևից և նրանց անկացրեցի ողջ մառանի միջով, կարծես թե դա ոչ թե մառան, այլ Յեշկենթալերվեգ էր, կարծես Գուտենբերգի սարսափ ներշնչող հուշարձանը, կարծես Յոհաննեսվիզեի վրա իսկական գորտնուկներ էին ծաղկում, որոնք տիկնանց ու պարոններին թույլ էր տրվում մանկական ուրախություններ քաղել։ Իսկ հետո, որպեսզի բոլոր ներկաների և հենց Շմուհի վրա թողնեմ այն օրվա հիշողությունը, որն անցկացրել են մանկապարտեզում խաղալիս, թույլ տվեցի, որպեսզի նրանք ջուր թափեն իմ թմբուկի վրա, ասացի՝ մենք հենց մոտենում ենք Սատանայի մութ կիրճին, ճանապարհին հաճարենու ընկույզներ հավաքելով, իսկ այժմ, երեխաներ, կարելի է, ինչից հետո նրանք ջուր թափեցին, բավարարեցին իրենց մանկական պահանջմունքը։ Միզեցին, բոլորը միզեցին, տիկնայք ու պարոնայք միզեցին, տնօրեն Շմուհը միզեց, իմ ընկերներ Կլեփը ու Շոլլեն միզեցին, նույնիսկ մեզանից հեռու գտնվող զուգարաններին կից հավաքարարուհին միզեց, նրանք թրջեցին իրենց վարտիքները և այդ անելիս պպզած նստեցին՝ ականջ դնելով իրենց։ Միայն երբ ավարտվեց այդ երաժշտությունը, Օսկարն ընդամենը թեթևակի, շատ քիչ էր ուղեկցում մանկական նվագախմբին, ես մեծ ու անմիջական հարվածով փոթորկոտ խրախճանքի մեջ կոչ արեցի․
Ապակի֊բաժակ֊ըմպանակ
Շաքար կա, գարեջուր չկա, ափսոս,
Տիկին ձյունահողմը կայրի իր լապտերը
Ու կնստի դաշնամուրի դիմաց։
Անզուսպ, ճչացող, հռհռացող, բլբլացնող երեխաների խմբին տարա նախ հանդերձարան, որտեղ ապշած մորուքավոր ուսանողը մանկության մեջ ընկած հյուրերին հանձնեց վերարկուները։ Այնուհետև թմբուկի թմբկահարումով նրանց բետոնե աստիճաններով ուղարկեցի դեպի վեր, քուրքով դռնպանի կողքով, «Բալալայկան մեջքին դրած, բժիշկը գնում է ժամադրության» սիրված երգով դեպի փողոց։ Եվ հեքիաթային ձևով՝ կարծես պատվերով, շաղ տված աստղերի ներքո, ես արձակեցի պարոններին ու տիկնանց, որոնք դեռ երկար ժամանակ Հին քաղաքում մանկական անվայելուչ արարքներ էին կատարում, չէին կարողանում գտնել տուն տանող ճանապարհը, մինչև որ ոստիկանները նրանց օգնեցին կրկին հիշել իրենց տարիքը, իրենց արժանապատվությունը և իրենց հեռախոսի համարը։
Իսկ ես՝ հռհռացող, թիթեղը շոյող Օսկարս, վերադարձա «Սոխի մառան», որտեղ Շմուհն առաջվա նման ծափ էր տալիս, կանգնած էր թաց վարտիքով, ոտքերը չռած և, թվում էր, թե Քաուեր մորաքրոջ մանկապարտեզում իրեն ավելի վատ չի զգում, քան հռենոսյան մարգագետիններում, որտեղ նա, արդեն որպես մեծահասակ Շմուհ, ճնճղուկներ էր որսում։
===Ատլանտյան ծովապատնեշի մոտ կամ բունկերները այդպես էլ չեն կարողանում իրենց բետոնից ազատվել===
Ես ընդամենը ուզում էի օգնել մառանի տնօրեն Շմուհին։ Իսկ ահա նա այդպես էլ չկարողացավ ինձ ներել թմբուկով իմ ուժեղ ելույթի համար, որը նրա չափազանց վճարունակ հյուրերին դարձրեց բլբլացնող, անհոգ և ուրախ՝ չնայած վարտիքների մեջ միզող և այդ իսկ պատճառով արտասվող երեխաների, ի միջի այլոց, առանց սոխի արտասվող։
Օսկարը ձգտում էր հասկանալ Շմուհին։ Պե՞տք է, արդյոք, նա զգուշանար իմ մրցակցությունից, երբ հյուրերը կրկին ու կրկին մի կողմ էին հրում ավանդական սոխի գլուխները և պահանջում էին Օսկարին, նրա թմբուկը, ինձ, որ ունակ էի դյութանքներով իմ թիթեղի օգնությամբ նրանց մոտ հրավիերլ ցանկացած հյուրի անցյալը, ինչպիսի զառամյալ տարիքի էլ նա հասած լիներ։
Եթե մինչ այժմ Շմուհը առանց նախազգուշացման աշխատանքից ազատում էր միայն իր հավաքարարուհիներին, ապա այժմ ազատեց մեզ՝ իր երաժիշտներին և ջութակահար վարձեց, որին միայն մեծ չափազանցությամբ կարելի էր գնչուի տեղ ընդունել։
Սակայն քանի որ մեր արտաքսումից հետո մառանի հյուրերից շատերը, ընդ որում ամենալավերը, սպառնում էին այսուհետ հրաժարվել այցելություններից, մի քանի շաբաթ անց Շմուհը բարեհաճեց գնալ փոխզիջման, շաբաթական երեք երեկո ճզվզոց էր հանում ջութակահարը, երեք երեկո նվագում էինք մենք, ընդ որում, պահանջեցինք և ստացանք ավելի բարձր հոնորար, ամեն երեկոյի համար քսան մարկ, դրանից բացի, դրամական մանր նվերներն էլ էին դառնում ավելի առատ, Օսկարը նույնիսկ խնայողական գրքույկ ձեռք բերեց և ուրախանում էր տոկոսների նախաշեմին։
Այդ գրքույկը կոչված էր մոտ ապագայում ինձ համար փրկիչ փայտիկ դառնալ, քանզի եկավ մահը և մեզանից խլեց մեր տնօրեն Ֆերդինանդ Շմուհին, մեզ զրկեց աշխատանքից ու աշխատավարձից։
Շատ ավելի վաղ ես ասում էի․ Շմուհը ճնճղուկներ է սպանում։ Երբեմն նա մեզ տանում էր իր հետ, մեզ նստեցնում էր իր «Մերսեդեսը», որպեսզի մենք կարողանայինք տեսնել, թե ինչպես է նա կրակում ճնճղուկներին։ Չնայած իմ թմբուկի պատճառով պատահական բաժանումներին, որոնցից տուժվում էին նաև Կլեփն ու Շոլլեն, որոնք պաշտպանում էին ինձ, Շմուհի և նրա երաժիշտների հարաբերությունները մնում էին ընկերական, մինչև որ, ինչպես արդեն ասվեց, եկավ մահը։
Մենք մեքենա նստեցինք։ Ղեկին, ինչպես միշտ, Շմուհի կինն էր։ Նրա կողքին՝ Կլեփը, Շմուհը՝ Օսկարի և Շոլլեի միջև։ Իր մանր տրամաչափի հրացանը Շմուհը պահել էր ծնկներին և ժամանակ առ ժամանակ շոյում էր։ Մենք հասանք գրեթե մինչև Կայզերվերտ։ Հռենոսի երկու կողմերում ծառերից վարագույրներ են։ Շմուհի կինը մնաց մեքենայի մեջ և բացեց թերթը։ Մինչ այդ Կլեփն իր համար չամիչ էր գնել ու պլանաչափորեն այն կլանում էր։ Շոլլեն, որը մինչև կիթառահար դառնալը ինչ֊որ բան էր ուսումնասիրել, կարողանում էր Հռենոսին նվիրված անգիր բանաստեղծություններ արտասանել։ Ընդ որում, Հռենոսն էլ իրեն չափազանց բանաստեղծականորեն էր դրսևորում և, չնայած ըստ օրացույցի դեռ ամառ էր, իր վրա ոչ միայն բեռնանավեր էր տանում, այլև աշնանային տերևներ, որոնք ալիքների վրա օրորվում էին Դույսբուրգի ուղղությամբ, այնպես, որ եթե Շմուհի մանր տրամաչափի հրացանը ժամանակ առ ժամանակ մեկ, երկու բառ արտասաներ, Կայզերվերտի արվարձանում օրը կարելի էր լիովին խաղաղ օր անվանել։
Մինչ Կլեփը իր չամիչը հաղթահարեց և սկսեց խոտի վրա իր ձեռքերը սրբել, Շմուհը ևս ավարտեց իր գործը։ Տասնմեկին մոտ արդեն նա փետուրների սառը գնդի ձեռով թերթի վրա դրեց տասներկուերրորդին, նրա խոսքով, դեռ թպրտացողին։ Հրաձիգն արդեն տեղավորում էր իր ավարը՝ քանզի բացարձակապես անհասկանալի պատճառով Շմուհը տուն էր տանում այն ամենը, ինչը կրակելով սպանում էր, երբ շատ մոտ, մոտակա կոճղարմատի վրա իջավ ճնճղուկը, այնքան ցուղադրաբար իջավ, այնքան մոխրագույն էր, մի խոսքով, ճնճղուկի չափանմուշ, որ Շմուհը չկարողացավ տեղում կանգնած մնալ, նա, ով մեկ օրվա մեջ երբեք տասներկուսից ավելի ճնճղուկ չէր սպանել, սպանեց տասներեքերորդին, իսկ ահա այդ բանը նա չպետք է աներ։
Այն բանից հետո, երբ նա տասներեքերորդին դրեց մնացած տասներկուսի մոտ, մենք հեռացանք։ Շմուհի կնոջը մենք գտանք սև «Մերսեդեսի» մեջ քնած։ Սկզբում նստեցին Շմուհը ու Կլեփը՝ ետևի նստատեղին։ Ես ևս պետք է նստեի, սակայն դա չարեցի, ես նրանց ասացի, որ ուզում եմ մի քիչ էլ զբոսնել, իսկ հետո կգնամ տրամվայով, և նրանք թող իմ համար չանհանգստանան․ ահա այդպես, առանց Օսկարի, որը շրջահայացորեն մեքենա չնստեց, նրանք մեկնեցին դեպի Դյուսելդորֆ։
Իսկ ես դանդաղ քայլեցի նրանց ետևից։ Սակայն ես ստիպված չեղա երկար գնալ։ Ճանապարհային աշխատանքների պատճառով այնտեղ շրջանցիկ ճանապարհն անցնում էր խճաքարի ավազահանքի կողքով։ Իսկ ավազահանքի մեջ, որը խճուղու մակարդակից մոտ յոթ մետր ցածր էր, անիվներով դեպի վեր ընկած էր սև «Մերսեդեսը»։
Ճանապարհային բանվորները մեքենայից հանում էին Շմուհի դին և երեք վիրավորներին։ «Շտապ օգնության» մեքենան արդեն ճանապարհին էր։ Ես կոշիկներիս մեջ լի ու լի խճաքար հավաքելով, իջա ավազահանք, փոքր֊ինչ հոգ տարա վիրավորների մասին, թեպետ նրանք, չնայած ցավին, հարցեր էին տալիս, չասացի, որ Շմուհը զոհվել է։ Նա ապակիացած ու զարմացած հայացքով նայում էր երկնքին, որը երեք չորրորդով ծածկված էր ամպերով։ Այդ օրվա ավարով թերթը մեքենայից դուրս էր ընկել։ Ես հաշվեցի ընդամենը տասներկու ճնճղուկ, տասներեքերորդին սակայն չկարողացա գտնել և շարունակեցի փնտրել, նույնիսկ երբ ավազահանք իջեցրին «Շտապ օգնության» մեքենան։
Շմուհի կինը, Կլեփը և Շոլլեն գլուխները պրծացրին թեթև վնասվածքներով․ կապտուկներ, երկու֊երեք կոտրված կողոսկրեր։ Երբ ավելի ուշ ես հիվանդանոցում այցելեցի Կլեփին և սկսեցի այդ դժբախտ պատահարի մասին հարց ու փորձ անել, նա ինձ զարմանահրաշ պատմություն պատմեց․ երբ նրանք դանդաղ շարժվում էին քարուքանդ եղած շրջանցիկ ճանապարհով, ավազահանքի կողքով, թփերի, կենդանի ցանկապատների, ծառերի միջից հանկարծ թռան եկան մոտ հարյուր, ինչ հարյուր, հարյուրավոր ճնճղուկներ, նրանք բոլոր կողմերից շրջապատեցին «Մերսեդեսը», նրանք իրենց խփում էին դիմային ապակուն, վախեցրին Շմուհի կնոջը և զուտ միայն ճնճղուկային ուժով առաջ բերեցին դժբախտ պատահարը և տնօրեն Շմուհի մահը։
Կլեփի այս պատմությանը տարբեր կերպ կարելի է վերաբերվել․ Օսկարը հոռետեսորեն է վերաբերվում, նամանավանդ, որ Շմուհի թաղման ժամանակ, Հարավային գերեզմանատանը նա ավելի շատ ճնճղուկներ չհաշվեց, քան մի տարի առաջ, երբ դեռ որպես քարհատ ու գրանիտագործ, գերեզմանաքարերով էր շրջապատված։
Սակայն դրա փոխարեն վարձով վերցրած ցիլինդրով թաղման թափորի մեջ դագաղի ետևից գնալով, ես իններորդ հատվածում տեսա քարհատ Քորնեֆին, որն ինձ անծանոթ օգնականի հետ երկու հոգու գերեզմանի համար դիաբազե սալաքար էր տեղափոխում։ Երբ տնօրեն Շմուհին դագաղով տանում էին քարհատի կողքով դեպի նոր յուրացված տասներորդ հատվածը, վերջինս, գերեզմանատնային կարգի համաձայն, հանեց գլխարկը, սակայն ինձ չճանաչեց, միգուցե ցիլինդրի պատճառով։ Միայն պարանոցը շփեց, ինչն ինձ թույլ տվեց հետևություն անել հասունացած կամ գերհասունացած մկնոռախտերի առկայության վերաբերյալ։
Թաղումներ։ Ես ձեզ արդեն այնքան գերեզմանատներ եմ տարել և հիշում եմ, ինչ֊որ ժամանակ ասացի․ մի թաղումը նման է մյուսին, այդ իսկ պատճառով չեմ սկսի ձեզ նկարագրել Շմուհի թաղումը և թաղման ժամանակ դեպի անցյալն ուղղված Օսկարի մտքերը։ Շմուհը հողի մեջ մտավ, պառկեց այնպես, ինչպես կարգն էր և այդ ընթացքում որևէ արտասովոր բան տեղի չունեցավ՝ չնայած ձեզանից չեմ թաքցնի, որ թաղումից հետո ժողովուրդը իրեն լիովին անկաշկանդ էր պահում, քանի որ այրին պառկած էր հիվանդանոցում՝ ինձ հետ խոսակցություն սկսեց մի ոմն պարոն, որը ներկայացավ որպես բժիշկ Դյոշ։
Բժիշկ Դյոշը համերգային գործակալության ղեկավար անձ էր հանդիսանում։ Սակայն գործակալությունը որպես այդպիսին նրան չէր պատկանում։ Դրանից բացի, պարոն Դյոշն իրեն «Սոխի մառանի» նախկին այցելու անվանեց։ Չնայած ես նրան այնտեղ երբեք չէի տեսել։ Այնուամենայնիվ, նա ներկա էր, երբ ես Շմուհի հյուրերին վերածեցի բլբլացող, երանելի փոքրահասակների։ Բացի այդ, անձամբ դոկտոր Դյոշը ևս, ինչպես նա մտերմաբար ինձ հայտնեց, իմ թմբուկի ազդեցության ներքո վերադարձավ մանկության երանելի տարիները, իսկ այժմ ցանկանում էր ինձ ու իմ, ինչպես նա ասաց, «թունդ համարը» մատուցել բարձր մակարդակով։ Նա լիազորված է ինձ առաջարկել համաձայնագիր, բարձրակարգ համաձայնագիր, և ես կարող եմ հենց հիմա, առանց տեղիցս շարժվելու ստորագրել այն։ Դիակիզարանի դիմաց, որտեղ Լեո Խենթուկը, որին Դյուսելդորֆում Բիլլի Փսլնքոտ էին անվանում, սպիտակ ձեռնոցներով սպասում էր թաղման թափորին, դոկտոր Դյոշը ինչ֊որ մի թուղթ հանեց, որը չլսված հոնորարների դիմաց ինձ պարտավորեցնում էր մեծ համերգասրահներում մենահամերգներով ելույթ ունենալ որպես Օսկար֊թմբկահար, բեմի վրա մեն֊մենակ՝ երկու֊երեք հազար հանդիսատեսների առջև։ Դյոշը սաստիկ վշտանում էր, որ ես չեմ ցանկանում հենց այստեղ ու անմիջապես պայմանագիր ստորագրել։ Ես պատճառ բռնեցի Շմուհի մահը, ասացի, թե քանի որ կենդանության օրորք Շմուհը ինձ հետ շատ մոտ էր, ես չեմ կարող հենց այստեղ, գերեզմանատանը, նոր գործատու փնտրել։ Ես ուզում եմ այդ առաջարկը մի լավ վերլուծել, հնարավոր է, մի փոքրիկ ճամբորդություն ձեռնարկել, ինչից հետո մտնել նրա՝ պարոն Դյոշի մոտ և այդ ժամանակ արդեն, եթե մենք գանք համաձայնության, ստորագրել այն, ինչը նա աշխատանքային պայմանագիր է անվանում։
Չնայած ես գերեզմանատանը ոչ մի պայմանագիր էլ չստորագրեցի, Օսկարն իր համար անհրաժեշտ համարեց սեփական ֆինանասկան վիճակի անորոշության պատճառով ստանալ ու թաքցնել կանխավճարը, որը վերոհիշյալ դոկտոր Դյոշը այցետոմսի հետ մեկտեղ նրբանկատորեն ինձ հանձնեց արդեն գերեզմանատան սահմաններից դուրս կանգառում, որտեղ նա կանգնեցրել էր իր ավտոմեքենան։
Ես իսկապես էլ ուղևորություն կատարեցի և նույնիսկ ինձ ընկերակցողներ գտա։ Ճիշտն ասած, ես կնախնտրեի Կլեփի հետ ճանապարհորդել, սակայն նա պառկած էր հիվանդանոցում, և նրան չէր կարելի ծիծաղել, որովհետև կոտրել էր իր չորս կողոսկրերը։ Ոչ պակաս հաճույքով ես կհրավիրեի Մարիային, արձակուրդները դեռ չէին ավարտվել, մենք կարող էինք փոքրիկ Կուրտին վերցնել մեզ հետ։ Սակայն նա մինչև այժմ կապի մեջ էր իր շեֆ Շտենցելի հետ, որը թույլ էր տալիս, որ փոքրիկ Կուրտը նրան «Շտենցել հայրիկ» անվանի։
Դե ես էլ մեկնեցի նկարիչ Լանքեսի հետ։ Դու ք նրան արդեն գիտեք որպես ավագ եֆրեյտոր Լանքեսի, ինչպես նաև որպես մուսա Ուլլայի ժամանակավոր փեսացուի։
Կանխավճարն ու խնայողական գրքույկը գրպանումս դրած, գալով նկարիչ Լանքեսի մոտ՝ Զիտարդերշտրասե, որտեղ նրա արվեստանոցն էր, ես հույս ունեի այնտեղ գտնել իմ նախկին գործընկերուհուն՝ մուսա Ուլլային, քանի որ հենց նրա հետ էի ուզում ճանապարհորդել։
Ուլլային ես գտա նրա տանը։ Արդեն երկու շաբաթ առաջ, ինչպես ինքը ինձ տեղեկացրեց դռների մեջ, նրանք նշանվել էին։ Արդեն անհնար էր ավելի երկար մնալ Հենսխեն Կրագեսի մոտ, հարկ եղավ չեղյալ հայտարարել նշանդրեքը։ Ի դեպ, արդո՞ք ճանաչում եմ Հենսխեն Կրագեսին։
Ուլլայի վերջին փեսացուին Օսկարը չգիտեր, այդ առիթով հայտնեց իր մեծագույն ափսոսանքը, այնուհետև արեց համատեղ ուղևորության վերաբերյալ իր շռայլ առաջարկը, սակայն ստացվեց այնպես, որ վրա հասած նկարիչ Լանքեսն ավելի շուտ, քան Ուլլան պատասխանեց համաձայնությամբ, ինքն իրեն որպես ուղեկից փաթաթեց Օսկարի վզին՝ իսկ մուսային, երկարոտն մուսային, ապտակներով կերակրեց այն բանի համար, որ նա չի ցանկանում մնալ տանը, ինչից Ուլլան արտասվեց։
Սակայն Օսկարը, ինչո՞ւ Օսկարը չէր դիմադրում։ Ինչո՞ւ նա, որ պատրաստվում էր գնալ մուսայի հետ, չբռնեց նրա կողմը։ Որքան էլ նա իրեն գեղեցիկ պատկերեր գերսլացիկ, բաց գույնի աղվամազով պատված մուսայի հետ կողք կողքի ուղևորությունը, նրա հետ չափից դուրս սերտ համատեղ կյանքը այնուամենայնիվ վախեցնում էր ինձ։ Մուսաների հետ անհրաժեշտ է տարածություն պահպանել, եթե ոչ մուսայի համբյուրը կարող է քեզ համար փոխարկվել ընտանեկան սովորության։ Այդ դեպքում ավելի լավ է ես գնամ նկարիչ Լանքեսի հետ, որը ծեծում է իր մուսային, երբ վերջինս ուզում է նրան համբուրել։
Այն մասին, թե ուր ենք մենք գնալու, երկար բանավեճեր չեղան, խոսք կարող էր լինել միայն Նորմանդիայի մասին։ Մենք ցանկանում էինք այցի գնալ Կաննի ու Կաբուրի միջև գտնվող բունկերներին, քանզի պատերազմի ժամանակ այնտեղ էինք ծանոթացել։ Մեզ համար միակ դժվարությունը կայանում էր թույլտվության ձեռքբերման մեջ, սակայն դրա հետ կապված պատմության մասին Օսկարը ոչ մի բառ չի ասի։
Լանքեսը շատ ժլատ մարդ է։ Որքան որ նա վատ աստառված կտավի վրա վատնողաբար է ծախսում չնայած որ էժանագին կամ ինչ֊որ մեկից խնդրելով ստացած ներկերը, այդքան էլ խնայողաբար ու տնտեսվարորեն է վերաբերվում թղթե և մետաղյա դրամների հետ։ Նա երբեք իր համար սիգարետներ չի գնում, սակայն մշտապես ծխում է։ Որպեսզի ցույց տամ նրա հիմնավոր ժլատությունը, պատմեմ․ հենց որևէ մեկը նրան սիգարետ է հյուրասիրում, նա շալվարի ձախ գրպանից հանում է տասը պֆենիգանոց մետաղադրամը, կարճ ժամանակով այն բարձրացնում վեր, ինչից հետո՝ դնում աջ գրպանը, որտեղ օրվա ժամից կախված արդեն կուտակված էին լինում շատ կամ քիչ մետաղադրամներ։ Նա ծխում էր անխոնջաբար և մի անգամ, լինելով լավ տրամադրության մեջ, պարծեցավ․ «Ես ամեն օր երկու մարկից ոչ պակաս կուշտ սիգարետ եմ ծխում»։
Քանդված տան հետ այն հողակտորի դիմաց, որը մոտավորապես մեկ տարի առաջ Լանքեսը գնեց Վերստենում, վճարված է, կամ ավելի ստույգ ասված, ծխված է նրա մոտիկ ու հեռավոր ծանոթների սիգարետներով։
Ահա հենց այդ Լանքեսի հետ էլ Օսկարը մեկնեց Նորմանդիա։ Մենք մեկնեցինք ճեպընթաց գնացքով։ Լանքեսը կգերադասեր գնալ նույնընթաց անվճար մեքենաներով, սակայն, քանի որ ես էի վճարում և հրավիրում, նա ստիպված էր համաձայնել։ Կաննից մինչև Կաբուրա մենք գնացինք ավտոբուսով։ Բարդիների կողքով, որոնց ետևում կենդանի ցանկապատներով ծածկված, տարածվում էին մարգագետինները։ Շագանակագույն բծերով սպիտակ կովերը տեղանքը նմանեցնում էին կաթնային շոկոլադի գովազդին։ Միայն թե փաթեթի փայլուն թղթի վրա պետք չէր ցույց տալ պատերազմի թերևս ակնհայտ հետքերը, որոնք իրենց կնիքն էին թողել ցանկացած գյուղի վրա, դրանց թվում նաև Բավեն գյուղակի վրա, որտեղ ես կորցրեցի Ռոզվիտային։
Կաբուրից մենք ոտքով ծովափով անցանք մինչև Օրնայի գետաբերան։ Անձրև չկար։ Լե֊Հոմից ավելի ներքև Լանքեսն ասաց․
― Ահա և մենք տանն ենք։ Հլա մի սիգարետ տուր։
Դեռ այն ժամանակ, երբ նա մետաղադրամը մի գրպանից վերաբնակեցնում էր մյուսի մեջ, նրա մշտապես առաջ մղված գայլի գլուխը ցույց էր տալիս ավազաբլուրներում անվնաս մնացած բազմաթիվ բունկերները։ Նա նրբանկատորեն ձախից վերցրեց իր ուղեպայուսակը, փոխադրովի նկարակալն ու մեկ դյուժին ենթաշրջանակները, աջից վերցրեց ինձ ու տարավ բետոնի հետ հանդիպման։ Օսկարի ուղեբեռը բաղկացած էր փոքրիկ ճամպրուկից ու թմբուկից։
Ատլանտյան ծովապատնեշի մոտ մեր մնալու երրորդ օրը, այդ ընթացքում մենք հասցրեցինք սողուն ավազից մաքրել «Դորա» բունկերի ներսը, հեռացրեցինք առանձնություն փնտրող զույգերի զզվելի հետքերը, մեկ արկղի ու ննջապարկերի օգնությամբ կայարանը դարձրինք բնակության համար քիչ թե շատ պիտանի, Լանքեսը ծովափի ձկնորսների մոտից բավականին լավ ձողաձուկ բերեց։ Նա նրանց նավակն էր նկարել, նրանք էլ նրա ձեռքը զոռով ձողաձուկ էին խցկել։
Քանի որ մենք մինչ այժմ բունկերը «Դորա֊7» էինք անվանում, պետք չէ զարմանալ, որ երբ Օսկարը մաքրում էր ձողաձուկը, նրա մտքերը հեռանում էին քույր Դորոթեայի մոտ։ Ձկան լյարդը և սերմնագեղձերը տարածվում էին նրա ձեռքերի վրա։ Ես մաքրում էի ձուկը արևին հակառակ կանգնած, ինչը Լանքեսը որպես առիթ էր օգտագործում ջրանկարը ուրվագծելու համար։ Մենք, քամուց պաշտպանվելով, նստում էինք բունկերում։ Օգոստոսյան արևը կախված էր ուղիղ նրա բետոնե գավթի վրա։ Ես սկսեցի ձուկը լցոնել սխտորի պճեղներով։ Այն տեղը, ուր առաջ սերմնագեղձերն էին, լյարդը, աղիքները, ես լցրեցի սխտորով, պանրով ու ծոթորով, սակայն սերմնագեղձերը և լյարդը չթափեցի, այլ այդ նրբախորտիկները տեղավորեցի ձկան բերանի մեջ՝ այն կիտրոնով համեմելով։ Լանքեսը թափառում էր մոտակայքում և ամեն ինչ հոտոտում։ Կարծես սեփական տիրույթ ոտք դնելով, նա մտավ «Դորա֊4», «Դորա֊3» և էլ ավելի հեռու գտնվող բունկերները։ Ետ վերադարձավ տախտակներով ու ստվարաթղթի մեծ կտորներով, որոնց վրա նկարում էր։ Ինչից հետո փայտը փոխանցեց կրակին։
Մենք ողջ օրն առանց դժվարության պահպանում էինք փոքրիկ խարույկը, որովհետև ամեն երկու քայլի ափին ցցված էին ալիքների բերած փետուրիկի պես թեթև, չորացած փայտերը, որոնք փոփոխական ստվերներ էին գցում։ Ես պատշգամբի ճաղավանդակի մի կտոր, որը Լանքեսն էր պոկել ինչ֊որ մի լքված առանձնատնից, գցեցի այդ ընթացքում կարմրած ածուխների վրա, ձկան վրա ձիթապտղի յուղ քսեցի, այն ճաքճքվող ձողաձկան վրա մի քանի կիտրոն ճզմեցի և թողեցի, որ այն դանդաղ, որովհետև ձկանը պետք չէ շտապեցնել, հասնի ուտելի վիճակի։
Իսկ սեղանը մենք պատրաստեցինք բազմաթիվ դատարկ դույլերից և վերևից պատեցինք բոլոր կողմերից ցցված բազմաթիվ անգամ կոտրված ռուբերոիդով։ Պատառաքաղներն ու թիթեղյա ափսեները մեզ հետ էինք բերել։ Լանքեսին շեղելու համար, ճայի նման լեշի նկատմամբ ագահ, նա դանդաղ հասունացող ձկան շուրջն էր պտտվում, ես բունկերից դուրս բերեցի իմ թմբուկը։ Ես այն դրեցի լողափի ավազի վրա և սկսեցի թմբկահարել, անընդհատ ռիթմը փոխելով, թուլացնելով ալեբախության և սկսվող մակընթացության ձայնը, թմբկահարում էի քամուն հակառակ․ Բեբրայի ռազմաճակատային թատրոնը եկել էր բետոնը զննելու։ Կաշուբյան հարթավայրերից՝ Նորմանդիա։ Ֆելիքսն ու Քիթթին, երկուսն էլ մարմնամարզիկներ, միահյուսվում էին հանգույցի մեջ, հյուսվածքը քանդում էին բունկերի տանիքի վրա, քամուն հակառակ, ինչպես և Օսկարն էր թմբկահարում քամուն հակառակ, արտասանում էին բանաստեղծություն, որի անփոփոխ կրկներգը պատերազմի ամենաեռուն պահին հարմարավետ դարի մոտենալն էր խոստանում․ «Ուրբաթ օրերի ձուկը ձվածեղ՝ մենք մոտենում էինք Բիդերմայերին», ― արտասանում էր Քիթթին իր սաքսոնական բարբառով, իսկ Բեբրան՝ իմ իմաստուն Բեբրան՝ քարոզչական վաշտի կապիտանը, որպես հավանության նշան շարժում էր գլուխը, իսկ Ռոզվիտան, Միջերկրական ծովից իմ Ռագունան, բարձրացրեց բացօդյա ճաշկերույթների իր զամբյուղը, հենց բետոնի վրա սեղան բացեց, հենց «Դորա֊7» բունկերի վրա, և այդ ժամանակ ավագ եֆրեյտոր Լանքեսը ևս սպիտակ հաց էր ուտում, շոկոլադ էր խմում, կապիտան Բեբրայի սիգարետներն էր ծխում․․․
― Տեր իմ Աստված, Օսկար, ― նկարիչ Լանքեսն ինձ երկիր վերադարձրեց։
― Ես կուզենայի այնպես նկարել, ինչպես դու թմբկահարում ես։ Հլա մի սիգարետ տուր։
Ես թմբուկը դրեցի մի կողմ, իմ ուղեկցին սիգարետ տվեցի, համտեսեցի ձուկը և գտա, որ այն չափազանց հաջողված է, նուրբ է և սպիտակ, և նրա աչքերն էլ սաստիկ դուրս էին եկել։ Դանդաղ, ոչ մի մասը աննկատ չթողնելով, ես վերջին կիտրոնը ճզմեցի տեղ֊տեղ տապակված, տեղ֊տեղ ճաքճքված կաշվի վրա։
― Ուտել եմ ուզում, ― հառաչեց Լանքեսը՝ առաջ գցելով իր երկար, սուր, դեղին ատամները և կապիկի նման երկու բռունցքներով հարվածեց իր վանդակավոր վերնաշապիկով ծածկված կրծքին։
― Գլո՞ւխը, թե՞ պոչը, ― այդպիսի հարց տվեցի ես նրան և ձուկը դրեցի մագաղաթանման թղթի վրա, որով սփռոցի փոխարեն պատված էր սեղանը։
― Իսկ դո՞ւ ինչ խորհուրդ կտաս, ― Լանքեսը հանգցրեց սիգարետը և մնացորդը խնամքով թաքցրեց։
― Որպես ընկեր ես կասեի՝ վերցրու պոչը։ Որպես խոհարար, ես կարող եմ քեզ առաջարկել գլուխը։ Իսկ իմ մայրը, որը ձկան մեծ սիրահար էր, այժմ կասեր․ «Պարոն Լանքես, ավելի լավ է վերցնեք պոչը, պոչի հետ ծայրահեղ դեպքում գիտես թե ինչ ունես։ Իսկ ահա բժիշկն իմ հայրիկին, ընդհակառակը խորհուրդ տվեց․․․
― Բժիշկների հետ ես ոչ մի կապ չունեմ։ ― Իմ խոսքերը Լանքեսին հավատ չներշնչեցին։
― Բժիշկ Հոլլացն իմ հորը միշտ խորհուրդ էր տալիս ուտել ձողաձկան կամ, ինչպես մեզ մոտ այն ժամանակ անվանում էին, փրփրուկի միայն գլուխը։
― Այդ դեպքում ես կվերցնեմ պոչը։ Ես զգում եմ, որ դու ուզում ես հիմարացնել ինձ։
― Իսկ Օսկարին էլ հենց դա է պետք։ Ես գնահատում եմ գլուխը։
― Ոչ, այդ դեպքում ես գլուխը կվերցնեմ, եթե դու այդքան շատ ես այն ուզում։
― Քեզ համար ապրելը դժվար է, Լանքես, ― ցանկացա ավարտել մեր երկխոսությունը։
― Վերցրու գլուխը, ես պոչը կվերցնեմ։
― Դե ինչպես, տղա, ես քեզ խաբեցի՞։
Օսկարը խոստովանեց, որ Լանքեսը խաբել է նրան։ Չէ՞ որ ես չգիտեի, որ նրա համար համեղ կլինի միայն այն դեպքում, եթե նրա ատամների մեջ ձկան հետ միաժամանակ լինի նաև վստահությունը, որ ինքն ինձ խաբել է։ Ես նրան անվանեցի խաբեբա սատանա, հաջողակ, երջանիկ մարդ, ինչից հետո մենք հարձակվեցինք ձողաձկան վրա։
Նա վերցրեց գլխով մասը, ես կիտրոնի հյութի մնացորդները ճզմեցի պոչի սպիտակ, մասերի բաժանվող մսի վրա, որից առանձնանում էին կարագի պես փափուկ սխտորի պճեղները։
Լանքեսը ատամներով մանրում էր ոսկորները՝ ինձ ու պոչամասի վրա նայելով, հետո ասաց․
― Թող մի քիչ համտես անեմ քո պոչից։
Ես գլխով արեցի, նա փորձեց, սակայն այնուամենայնիվ մնաց կասկածի մեջ, մինչև որ Օսկարը գլխից մի կտոր կերավ և կրկին նրան հանգստացրեց․ դե իհարկե, Լանքեսը, ինչպես միշտ, լավագույն կտորն է վերցրել։
Ձկան վրա մենք կարմիր գինի խմեցինք, ինչի համար ես ափսոսացի․ ինձ համար ավելի լավ կլիներ, եթե սուրճի գավաթներով սպիտակ գինի ունենայինք։ Լանքեսը ցրեց իմ մտորումները, ասաց, որ երբ ինքը «Դորա֊7»֊ում ավագ եֆրեյտոր էր, իրենք միշտ կարմիր գինի էին խմում, մինչև որ սկսվեց ներխուժումը։
― Այ թե հարբած էինք, երբ այդ ամենը սկսվեց։ Կովալսկին, Շերբախը ու փոքրիկ Լոյթոլդը, որոնք բոլորն էլ այժմ անցյալում են, Կաբուրից այն կողմ պառկած են մեկ և միևնույն գերեզմանատանը, այդպես էլ ընդհանրապես ոչինչ չնկատեցին, երբ սկսվեց։ Այնտեղ, Արոմանշի մերձակայքում անգլիացիներն էին, իսկ մեր հատվածում՝ կանադացիները։ Մենք դեռ չէինք հասցրել մեր շալվարակալները կապել, երբ նրանք հայտնվեցին և ասացին․ «How are you?»։
Հետո պատառաքաղով օդը խոցելով և ոսկորները դուրս թքելով, մեկն ասաց․
― Ի միջի այլոց, այսօր Կաբուրում ես Հերցոգին տեսա, հնարամտին, դու նրան հիշո՞ւմ ես, երբ դուք այստեղ էիք, նա ավագ լեյտենանտ էր։
Դե իհարկե, Օսկարը հիշում էր ավագ լեյտենանտին։ Ձուկն ուտելով՝ Լանքեսը պատմեց, որ Հերցոգը ամեն տարի գալիս է Կաբուր, իր հետ քարտեզներ ու չափագրական սարքեր է բերում, որովհետև բունկերները թույլ չեն տալիս, որ նա քնի։ Նա մեզ մոտ, «Դորա 7»֊ում էլ է ցանկանում լինել, ինչ֊որ բան չափել։
Մենք դեռ չէինք ավարտել ձուկն ուտելը, նրա ողնաշարը աստիճանաբար մերկանում էր, երբ մեզ մոտ հայտնվեց ավագ լեյտենանտ Հերցոգը։ Նա կանաչ֊շագանակագույն կարճ շալվարով կանգնել էր մեր դիմաց, հաստ սրնքամասերով ոտքերը թաքցված էին թենիսի կոշիկների մեջ, և շագանակամոխրագույն մազերը դուրս էին ցցվել արձակված վուշե վերնաշապիկի տակից։ Մենք, իհարկե, մնացինք նստած։ Լանքեսը ինձ ներկայացրեց որպես իր ընկեր Օսկար, իսկ Հերցոգին անվանեց պաշտոնաթող ավագ լեյտենանտ։
Զորացրված ավագ լեյտենանտը անմիջապես սկսեց մանրակրկիտ ուսումնասիրել «Դորա֊7»֊ը, սակայն մտավ դրսի կողմից, ինչին Լանքեսը դեմ չեղավ։ Նա ինչ֊որ աղյուսակներ էր լրացնում, դրանից բացի նրա մոտ ստերեոխողովակ կար, որով նա ձանձրացրեց ծովափին և նոր սկսված մակընթացությանը։ Նա այնքան քնքշորեն էր շոյում «Դորա֊7»֊ի հրակնատները, որոնք հենց մեր կողքին էին, կարծես դրանով ուզում էր իր կնոջը հաճույք պատճառել։ Սակայն երբ որոշեց ներսից զննել «Դորա֊7»֊ը՝ մեր գիշերային օթևանը, Լանքեսը նրան այնտեղ ներս չթողեց։
― Տեր Աստված, Հերցոգ, ես ուղղակի չեմ կարողանում հասկանալ, թե ձեզ ինչ է պետք։ Կառչել եք բետոնից, ի վերջո, այն ամենը, ինչն այն ժամանակ արդիական էր, այժմ վաղուց անցել է։
Passe֊ն՝ Լանքեսի սիրված խոսքն էր։ Նրա համար ողջ աշխարհը բաժանված է passe֊ի և արդիականի։ Սակայն պաշտոնաթող ավագ լեյտենանտը գտնում էր, որ դա ամենևին էլ passe չէ, որ դեռ բոլոր հաշիվները չէ, որ վճարված են և որ ավելի ուշ հարկ կլինի պատմության առջև պատասխան տալ, ընդ որում ոչ մեկ անգամ, և այդ իսկ պատճառով ինքը մտադիր է այժմ «Դորա֊7»֊ը զննել ներսից։
― Դուք ինձ հասկացա՞ք, Լանքես։
Հերցոգի ստվերն արդեն ծածկել էր մեր սեղանն ու ձուկը, նա ցանկանում էր, մեզ շրջանցելով, ներթափանցել այն բունկերի մեջ, որի մուտքի վերևը մինչ այժմ էլ զարդարում էին բետոնե զարդանախշերը՝ մատնելով ավագ լեյտենանտի ստեղծագործական ձեռագիրը։
Սակայն Հերցոգին չհաջողվեց մեզ շրջանցել։ Ներքևից, պատառաքաղը ձերքին, չնայած դրա օգնությանը չդիմելով, Լանքեսը վեր նետեց իր բռունցքը և պաշտոնաթող ավագ լեյտենանտին փռեց ավազի վրա։ Գլուխը թափ տալով, մեր ձկան կերուխումի խաթարվելու համար վշտանալով, Լանքեսը ոտքի կանգնեց, ձախ ձեռքի մեջ հավաքեց ավագ լեյտենանտի վուշե վերնաշապիկի կրծքի մասը, ավազի վրա հավասար հետք թողնելով, նրան քարշ տվեց մի կողմ և շպրտեց ավազաբլուրների վրա, այնպես որ մենք այլևս նրան չտեսանք, չնայած որ լսեցինք։ Հերցոգը հավաքեց իր չափագրական սարքերը, որոնք Լանքեսը նետեց նրա ետևից, ու փնթփնթալով հեռացավ՝ հղում անելով պատմական ոգիներին, որոնց Լանքեսը որոշ ժամանակ առաջ սահմանել էր որպես passe։
― Այդքան էլ սխալ չէ այդ Հերցոգը։ Չնայած սուտասան է։ Եթե մենք այդչափ ենթարկվող չլինեինք, երբ այստեղ ամեն ինչ սկսվեց, Աստված գիտե, թե ինչ կանեինք կանադացիների հետ։
Ես կարող էի ի նշան համաձայնության գլխով անել, քանզի դեռ նախօրեին, երբ տեղատվություն էր, խխունջների ու ծովախեցգետինների դատարկ պատյանների միջից գտա կանադացի զինվորական համազգեստի կարմրաշագանակագույն մի կոճակ։ Օսկարը կոճակը թաքցրեց իր դրամապանակի մեջ և այդ անելիս այնքան երջանիկ էր, կարծես եզակի պրուսական մետաղադրամ է գտել։
Որքան էլ ավագ լեյտենանտ հերցոգի այցելությունը կարճատև էր, այն հիշողություններ արթնացրեց։
― Իսկ դու դեռ հիշո՞ւմ ես, Լանքես, թե ինչպես էինք ռազմաճակատային թատերական խմբով ուսումնասիրում ձեր բետոնը, նախաճաշում բունկերի վերևում, քամին փչում էր, ճիշտ՝ ինչպես այսօր և հանկարծ՝ չգիտես թե որտեղից վեց թե յոթ միանձնուհիներ, որոնք Ռոմմելյան ծնեբեկի ընձյուղների մեջ ծովախեցգետին էին փնտրում, իսկ քեզ, Լանքես, հրամայեցին ծովափը մաքրել, և դու մարդասպան գնդացրի միջոցով կատարեցիր այդ հրամանը։
Լանքեսը հիշում էր, նա ծծում էր ոսկորները, նա մինչ օրս էլ չի մոռացել անունները, քույր Սխոլաստիկա, քույր Ագնետա՝ թվարկում էր նա, կրոնավոր կնոջը նկարագրեց որպես բազմաթիվ սև գծերով պատված վարդագույն դեմք, ընդ որում՝ ամեն ինչ այնքան հստակ պատկերեց, որ իմ մեջ մշտապես ապրող աշխարհիկ կնոջ՝ քույր Դորոթեայի կերպարը եթե նույնիսկ չխամրեց, ապա առնվազն մասամբ պատնեշվեց։ Այդ վիճակը միայն ավելի սաստկացավ, երբ նկարագրությունից բառացիորեն մի քանի րոպե անց (ինձ համար այլևս այդքան էլ զարմանալի չէ, որպեսզի այն հիշեմ որպես հրաշք) Կաբուրայի կողմից քամին դեպի ավազաբլուրների կողմը բերեց վարդագույն և սևով շրջապատված մի երիտասարդ միանձնուհու, որին ոչ մի կերպ հնարավոր չէր չնկատել։
Նա ուներ մի սև հովանոց, որպիսիք կրում են ծեր տղամարդիկ՝ արևից պաշտպանվելու համար։ Աչքերի վերևում կլորանում էր դարչնավուն֊կանաչ թղթե հովհարը, որը նման էր այն հովհարներին, որոնք պաշտպանում են Հոլիվուդի գործարար կինոգործիչների աչքերը։ Ավազաբլուրների կողմից նրան ձայն տվեցին։ Երևում է, այս կողմերում միանձնուհիները դեռ չէին բնաջնվել։
― Քույր Ագնետա, ― գոռում էին նրան, ― քույր Ագնետա, ո՞ւր կորաք դուք։
Եվ քույր Ագնետան, այդ դեռատի արարածը, մեր ձկան՝ ավելի պարզորոշ երևացող ողնաշարի վերևով, պատասխանում էր․
― Ես այստեղ եմ, քույր Սխոլաստիկա, այստեղ այնքան խաղաղ է։
Լանքեսը քմծիծաղ տվեց ու բավարարված կերպով շարժեց իր գայլի գլուխը, կարծես հենց ինքն էլ պատվիրել էր կաթոլիկական այդ թափորը, կարծես աշխարհում ոչ մի բան չի կարող, այլևս նրան զարմացնել։
Դեռատի միանձնուհին մեզ տեսավ ու կանգ առավ բունկերի ձախ կողմում։ Նրա կլոր ռունգերով ու փոքր֊ինչ առաջ եկած ատամներով, մնացած ամեն ինչում անթերի, վարդագույն դեմքը արտաբերեց․
― Օ՜հ։
Մարմնի վերին մասը նույնիսկ չշարժելով՝ Լանքեսը շրջեց գլուխն ու պարանոցը․
― Դե, քույրիկ, մտադրվել ես զբոսնե՞լ։
Որքան արագ հնչեց պատասխանը․
― Մենք ամեն տարի մեկ անգամ գալիս ենք ծովի մոտ։ Սակայն ես առաջին անգամ եմ տեսնում ծովը։ Այն այնքան մեծ է։
Դժվար էր վիճելը։ Այդ բառերը այսօր էլ են ինձ համար ծառայում որպես գոյություն ունեցող ծովային նկարագրություններից ամենալավը։
Լանքեսը հյուրընկալություն ցուցաբերեց, ձկան իմ չափաբաժնի մեջ քչփորելով՝ առաջարկեց․
― Ձուկ չե՞ք ցանկանում, դեռ տաք է։
Նրա անկաշկանդ ֆրանսերենն ինձ ապշեցրեց, և այդ ժամանակ Օսկարը ևս որոշեց փորձել օտար լեզուների մեջ իր ուժերը։
― Դե, անհարմար մի զգացեք, քույր։ Չէ՞ որ այսօր ուրբաթ է։
Սակայն նույնիսկ միանձնության անկասկած խիստ կանոնների վերաբերյալ այդ ակնարկը չկարողացավ պարեգոտու մեջ խնամքով թաքնված աղջկան բերել մոտ ու միացնել մեր հացկերույթին։
― Դուք մի՞շտ եք այստեղ ապրում, ― նրա մեջ խոսեց հետաքրքրասիրությունը։
Նա գտավ, որ մեր բունկերը բավականին հաճելի է ու շատ ծիշաղելի։ Սակայն, ցավոք, այդ պահին ավազաբլուրի գագաթի վրա հայտնվեցին մայրապետն ու սև անձրևանոցներով ու թղթակցի կանաչ հովհարներով ևս հինգ միանձնուհիներ։ Ագնետան թռավ գնաց և, որքանով կարողացա հասկանալ արևելյան քամուց աղավաղված բառերի հոսքից, հիմնավոր հանդիմանություն ստացավ, իսկ հետո քույրերի կողմից վերցվեց օղակի մեջ։
Լանքեսը ընկավ երազանքների մեջ։ Նա ետևի ծայրով պատառաքաղը մտցրել էր բերանը և աչքը չէր կտրում ավազաբլուրների վրայով ճախրող խմբից։
― Սրանք միանձնուհիներ չեն, սրանք առագաստանավեր են։
― Առագաստանավերը սպիտակ են, ― կասկած հայտնեցի ես։
― Դե, այդ դեպքում նշանակում է, որ սրանք սև առագաստանավեր են։ (Շատ դժվար էր Լանքեսի հետ բանավեճի բռնվելը)։ ― Այն մեկը, որն աջ թևում է, հրամանատարական նավն է, Ագնետան արագաշարժ հետախուզական ռազմանավն է։ Համընթաց քամի, նավահետքային գիծը եռանկյունի թեք առագաստից մինչև ախտերշտևենը, բիզան, առագաստը, միջակայմի մեծ առագաստը և առաջակայմի ներքին առագաստը՝ բոլոր առագաստները բարձրացված են, ուղղությունը՝ դեպի հորիզոն, դեպի Անգլիա։ Դու միայն քեզ պատկերացրու․ վաղն առավոտյան Թոմերը կբացեն իրենց աչքերը, պատուհանից կնայեն դուրս և ի՞նչ կտեսնեն իրենց դիմաց։
Իսկ կտեսնեն նրանք քսանհինգ հազար միանձնուհիների, մինչև կայմածայրը հասնող դրոշներ, և արդեն հնչում է առաջին համազարկը․․․
― Նոր կրոնական պատերազմ, ― օժանդակեցի ես նրա մտքին։ ― Իսկ հրամանատարական նավը պետք է «Մարիա Ստյուարտ» կամ «Դե Վալերա», կամ դրանից էլ լավ՝ «Դոն Խուան» կոչվի։ Նոր արագընթաց նավատորմը ժամանել է Տրաֆալգարի դիմաց վրեժ լուծելու համար։ «Մահ մաքրակրոններին», ― հնչում է կոչը, իսկ այս անգամ անգլիացիներն իրենց պահուստում Նելսոն չունեն։ Ներխուժումը կարելի է սկսել։
Լանքեսի ճաշակով խոսակցությունը չափից դուրս քաղաքական ուղղվածություն ստացավ։
― Դե, միանձնուհիներ, դեպ առա՛ջ։
― Բարձրացնե՛լ առագաստները, ― ուղղեցի ես։
Սակայն արագ էին ընթանում նրանք, թե՞ առագաստներն էին բարձրացնում՝ դեպի Կաբուր ուղղությամբ, քամին նրանց քշեց հեռացրեց։ Նրանք իրենց ու արեգակի միջև պարզեցին հովանոցները։ Միայն մեկը փոքր֊ինչ ետ մնաց, ընթացքի ժամանակ կռացավ, ինչ֊որ բան բարձրացրեց ու գցեց։ Նավատորմի մնացորդը, որպեսզի արդեն կերպարից դուրս չգա, դժվարությամբ քամին հաղթահարելով, գնում էր դեպի նախկին ծովամերձ հյուրանոցի այրված վարագույրները։
― Կամ խարիսխը դուրս չի բերել, կամ նրա ղեկն է անշարժացել։ ― Լանքեսը դեռևս հետևում էր ծովային տերմինաբանությանը։ ― Իսկ պատահաբար Ագնետան չի՞, արդյոք, մեր արագընթաց հետախուզական ռազմանավը։
Հետախուզական ռազմանավ, թե եռակայմ հետախուզզանավ, սակայն հենց կրոնավոր Ագնետան էր, հավաքելով ու մի կողմ նետելով խխունջները, մոտենում մեզ։
― Քույր։ Այդ ի՞նչ եք դուք այդտեղ հավաքում։ ― Չնայած Լանքեսը հոյակապ տեսնում էր, թե ինչ։
― Խեցիներ։ ― Նա մի առանձնահատուկ ձևով արտասանեց այդ բառը և կռացավ։
― Իսկ ձեզ թույլ տրվո՞ւմ է։ Չէ՞ որ դրանք երկրային գանձեր են։
Ես պաշտպան կանգնեցի վանական Ագնետային․
― Սխալվում ես, Լանքես, խեցիները երկրային գանձեր լինել չեն կարող։
― Այդ դեպքում դրանք լողափնյա գանձեր են, ինչպես էլ նայես, դրանք գանձեր են, իսկ կրոնավոր աղջիկները այս աշխարհի գանձերը չպետք է հավաքեն։ Նրանց համար գլխավորը աղքատությունն է, աղքատությունը և ևս մեկ անգամ աղքատությունը։
― Ես ճիշտ չե՞մ ասում, քույր։
Քույր Ագնետան ժպտաց՝ ցուցադրելով առաջ եկած ատամները․
― Ախր ես մի քիչ խեցի եմ վերցնում։ Եվ դրանք մանկապարտեզի համար են։ Երեխաները շատ են սիրում դրանցով խաղալ։ Նրանք երբեք ծովի մոտ չեն եղել։
Ագնետան կանգնած էր բունկերի մուտքի դիմաց և միանձնուհու հայացքը գցել էր դեպի բունկերի խորքերը։
― Ձեզ դո՞ւր է գալիս մեր տնակը, ― ես աստիճանաբար մոտենում էի նրան, իսկ Լանքեսը գնում էր ամենակարճ ճանապարհով․
― Նայեցեք մեր դղյակին, քույր։ Դիտելու համար փող չեն վերցնում։
Սուր կոշիկներով, որոնք պատված էին ծանր կտորով, նա քերեց ավազը։ Երբեմն նա այն նույնիսկ օդ էր թռցնում, իսկ քամին այն վերցնում ու շաղ էր տալիս մեր ձկան վրա։ Փոքր֊ինչ ավելի անվստահ, այժմ արդեն, անկասկած, բաց շագանակագույն աչքերով նա նայեց մեզ ու մեր միջև դրված սեղանին։
― Դա արգելվում է, ― դրդեց նա մեզ ընդդիմախոսելու։
― Ի՞նչ եք ասում, քույր։ ― Նկարիչը վերացրեց բոլոր դժվարությունները և ոտքի կանգնեց։ ― Այն շատ էլ հաճելի տեսք ունի՝ մեր բունկերը։
Աղջիկը դեռ տատանվում էր և, հավանաբար, կոշիկներն արդեն ամբողջությամբ լցրել էր ավազով։ Լանքեսը ձեռքը մեկնեց մուտքի ուղղությամբ։ Բետոնե զարդաքանդակը զարդաքանդակային հստակ ստվերներ էր գցում։
― Իսկ մեզ մոտ՝ այնտեղ շատ մաքուր է։
Ոչ այլ բան, քան նկարչի հրավիրող շարժումը, միանձնուհուն հրապուրելով, հասցրեց բունկերի ընդերքը։
― Բայց միայն մեկ րոպեով, ― հնչեց վճռական խոսքը, և նա, Լանքեսից առաջ ընկնելով, մտավ բունկեր։ Վերջինս ձեռքը քսեց շալվարին՝ նկարչին բնորոշ շարժում և, նախքան անհետանալը, նախազգուշացրեց․
― Մտքովդ չանցնի իմ ձկանը ձեռք տալ։
Սակայն Օսկարը մինչև կոկորդը կուշտ էր ձկից։ Ես ետ հրվեցի սեղանից՝ տրվելով ավազը քշող֊տանող քամուն և ալեբախության՝ այդ ծեր դյուցազնի, չափից դուրս աղմուկների կամքին։ Ես ոտքով մոտ քաշեցի թմբուկս ու սկսեցի ելք փնտրել այդ անհանգիստ բնապատկերից, այդ բունկերային աշխարհից, այդ բանջարեղենից, որը կոչվում է Ռոմմելյան ծնեբեկ։
Սկզբում, առանց առանձնակի հաջողության, ես որպես թեմա ընրեցի սերը․ ինչ֊որ ժամանակ ես սիրում էի քույրին, ավելի քիչ միանձնուհու, ավելի շատ քույրին։ Նա ապրում է Ցայդլերի բնակարանում, անթափանցիկ ապակե դռան ետևում։ Նա արտաքնապես շատ լավիկն էր, սակայն ես այդպես էլ ոչ մի անգամ նրան չտեսա։ Այնտեղ նաև կոկոսե ուղեգորգ կար, և նա խառնվեց գորգին։ Ախր Ցայդլերի միջանցքում չափից դուրս մութն էր։ Այդ իսկ պատճառով ես կոկոսե մանրաթելերը ավելի հստակ էի զգում, քան քույր Դորոթեայի մարմինը։
Այն բանից հետո, երբ այդ թեման, ընդ որում շատ շուտ, ավարտվեց կոկոսե ուղեգորգի վրա, ես ձգտեցի ռիթմերի օգնությամբ լուծել Մարիայի հանդեպ իմ վաղ սերը և բետոնի առջև պատատուկներ տնկել, որոնք աճում են նույն արագությամբ։ Եվ կրկին քույր Դորոթեան խանգարեց Մարիայի նկատմամբ իմ սիրուն․ ծովից թռավ եկավ կարբոլաթթվի հոտը, առկայծում էին քույրական հագուստներով ճայերը, արևը դիտվում էր որպես կարմիր խաչի բրոշ։
Անկեղծ ասած, Օսկարը նույնիսկ ուրախ էր, երբ նրան խանգարեցին թմբկահարել։ Վերադարձան մայրապետը, քույր Ախոլաստիկան, իր հինգ միանձնուհիների հետ։ Նրանք հոգնած տեսք ունեին, նրանք իրենց հովանոցները բռնել էին թեք ու տրտմությամբ։
― Դուք երիտասարդ միանձնուհուն՝ մեր նոր կրոնականին չե՞ք տեսել։ Նա դեռ այնքան փոքրահասակ է։ Երեխան առաջին անգամ է տեսել ծովը։ Հավանաբար նա մոլորվել է։ Որտե՞ղ եք դուք, քույր Ագնետա։
Ես այլ ելք չունեի, քան թիկունքից քամու կողմից առաջ մղվող խումբը ուղարկել դեպի Օրնայի գետաբերան, դեպի Արոմանշա, դեպի Ուինսթոն նավահանգիստ, որտեղ ինչ֊որ ժամանակ անգլիացիները պատերազմով ծովից նվաճեցին իրենց արհեստական նավահանգիստը։ Պետք է ասել նաև, որ նրանց բոլորին միասին վերցրած դժվար թե բունկերի մեջ տեղ բավարարեր։ Ճիշտ է, ինչ֊որ մի ակնթարթ ես ուարախանում էի Լանքեսին ետ պահելու և նրան այդ այցելությունը կազմակերպելու մտքով, սակայն այնուհետև ընկերությունը, ափսոսանքն ու զայրույթը միաժամանակ հրամայեցին ինձ մատով մատնացույց անել Օրնայի գետաբերանի կողմը։ Միանձնուհիները ենթարկվեցին իմ բութ մատի շարժմանը, ավազաբլուրների գագաթների վրա վերածվեցին վեց անընդհատ հեռացող, քամու ուղղությամբ թռչող սև պատռվածքների և նույնիսկ «Քույր Ագնետա, քույր Ագնետա» աղիողորմ կանչը նրանց շուրթերից հնչում էր ավելի ու ավելի հողմաշունչ, մինչև որ խեղդվեց ավազի մեջ։
Բունկերից առաջինը դուրս եկավ Լանքեսը, նկարչին բնորոշ շարժումով ձեռքերը սրբեց շալվարի վրա, արևկող տվեց, ինձանից սիգարետ պահանջեց, այն դրեց վերնաշապկի գրպանը և հարձակվեց սառած ձկան վրա։
― Դրանից հետո միշտ ուտել ես ուզում, ― ակնարկեց նա՝ խժռելով ինձ պատկանող պոչի մասը։
― Նա այժմ շատ դժբախտ կլինի, ― մեղադրեցի ես Լանքեսին՝ այդ ասելիս հաճույք զգալով «դժբախտ» բառից։
― Իսկ ինչի՞ համար։ Այդ ի՞նչ պատճառով նա պետք է դժբախտ լինի։
Լանքեսը հաստատապես չէր կարողանում իրեն պատկերացնել, որ մարդկանց հետ շփվելու իր ոճը կարող է գոնե ինչ֊որ մեկին դժբախտ դարձնել։
― Իսկ ի՞նչ է նա հիմա անում, ― հարցրեցի ես՝ չնայած լրիվ այլ բան էի մտածում։
― Կարում է, ― բացատրեց Լանքեսը պատառաքաղի օգնությամբ։ Նրա պարեգոտը մի փոքր պատռվեց, նա էլ ահա կարում է։
Դերձակուհին դուրս եկավ բունկերից, անմիջապես բացեց հովանոցն ու սկսեց ծլվլալ՝ չնայած ոչ ստիպողական, սակայն, ինչպես ինձ թվաց, որոշակի լարվածությամբ․
― Եվ իսկապես էլ այստեղից գեղեցիկ տեսարան է։ Տեսանելի է ողջ ծովափն ու ողջ ծովը։ ― Նայելով մեր ձկան մնացորդների վրա նա տատանվեց․
― Կարելի՞ է։
Մենք միաժամանակ գլխով արեցինք։
― Ծովի օդը միշտ էլ ախորժակ է բացում, ― օգնության հասա ես, նա գլխով արեց ու կարմրած, ճաքճքված, մենաստանի ծանր աշխատանքի մասին հիշեցնող ձեռքերով բռնեց մեր ձուկը, այն մոտեցրեց բերանին, ուտում էր լուրջ, լարված, մտախոհ, կարծես ձկան հետ մեկտեղ ծամում էր ինչ֊որ բան, ինչից հաճույք էր ստացել մինչև ձուկը։
Ես նայեցի նրա գլխաշորի տակ։ Թղթղկացրի կանաչ հովհարը նա մոռացել է բունկերում։ Քրտինքի սպիտակ հավասարաչափ կաթիլները կուտակվել էին ճակատի վրա՝ սպիտակ օսլայված շրջանակով հիշեցնելով Աստվածամոր ճակատը։ Լանքեսը կրկին ինձանից սիգարետ պահանջեց՝ չնայած նախորդը դեռ չէր ծխել։ Ես ողջ տուփը նետեցի նրան։ Մինչ նա դրանցից երեքը վերնաշապկի գրպանը դրեց և միաժամանակ շուրթերով սեղմել էր չորրորդը, քույր Ագնետան մի կողմ նետեց հովանոցը, վազեց, միայն հիմա տեսա, որ ոտաբոբիկ է, ավազաբլուրի վրայով դեպի վեր և անհետացավ այնտեղ, որտեղ ալեբախությունն է։
― Թող իր համար փախչի, ― պերճախոսեց Լանքեսը, ― նա դեռ կվերադառնա կամ չի վերադառնա։
Միայն կարճ ժամանակ ես կարողացա պահպանել համբերությունս և նայել նկարչի սիգարետին։ Այնուհետև բարձրացա բունկերի վրա՝ դիտելով մակընթացության շնորհիվ մոտեցող ափը։
Դե՞, ― հետաքրքրվեց Լանքեսը։
― Նա հանվում է։ ― Ինձանից ավելի մանրամասն տեղեկություն ստանալ նա չէր կարող։ ― Միգուցե ցանկացավ լողանալ, որպեսզի մի քիչ սառչի։
Ես այդ մտադրությունը վտանգավոր էի համարում մակընթացության ժամանակ և այն էլ ուտելուց անմիջապես հետո։ Նա արդեն մինչև ծնկները մտել էր, ավելի խորն էր մտնում, և նրա թիկունքը կլոր էր։ Օգոստոսի վերջի ոչ այնքան տաք ջուրը, ամեն ինչից դատելով, ակնհայտորեն չէր վախեցնում նրան, նա լող էր տալիս, լավ էր լող տալիս, տարբեր ոճեր էր փորձում և, ալիքները ճեղքելով, սուզվում էր։
Դե թող իր համար լող տա, իջիր, վերջապես, բունկերի վրայից։
Ես շրջվեցի ետ ու տեսա, թե ինչպես է ավազի վրա փռված Լանքեսը ծխում։ Ձողաձկան մաքուր ողնաշարը գերակշռում էր սեղանի վրա, արևի ճառագայթների տակ առկայծում էր իր սպիտակությամբ։
Երբ ես բետոնի վրայից թռա ներքև, Լանքեսը բացեց նկարչի իր աչքերը․
― Ցնցող կտավ կլինի․ «Մակընթացային միանձնուհիները» կամ «Միանձնուհիներն ու մակընթացությունը»։
― Դու անասուն ես, ― գոռացի ես։ ― Իսկ եթե նա խեղդվի՞։
Լանքեսը փակեց աչքերը․
― Այդ դեպքում կտավը կկոչվի «Պարող միանձնուհիներ»։
― Իսկ եթե նա վերադառնա ու ընկնի քո ոտքե՞րը։
Աչքերը կրկին բացելով՝ նկարիչը կայացրեց իր դատավճիռը․
― Այդ դեպքում և՛ նրան, և՛ կտավը կարելի է անվանել «Ընկած միանձնուհին»։
Լանքեսը ընդունում էր միայն կամ֊կամ՝ գլուխը կամ պոչը, խեղդվեց կամ ընկավ։ Ինձանից նա սիգարետներ էր խլում, ավագ լեյտենանտին ցած նետեց ավազաբլուրներից, կերավ իմ ձկան մի կտորը, իսկ երեխային, որն իսկությամբ ասած, նվիրված էր երկնքին, ցույց տվեց մեր բունկերի խորքերը և մինչ նա դեռ լող տալով գնում էր դեպի ծովի խորքը, արդեն կոպիտ ելունդավոր ոտքով օդում նկար էր ուրվագծում, արդեն առաջադրում էր չափսերը, արդեն վերնագրեր էր դնում․ «Մակընթացային միանձնուհիներ», «Միանձնուհիները և մակընթացությունը», «Պարող միանձնուհիներ»։ «Քսանհինգ հազար միանձնուհիներ»։ Որոշում էր լայնակի չափսերը․ «Միանձնուհիները Տրաֆալգարի բարձրունքի վրա»։ Ուղղահայաց չափսերը․ «Միանձնուհիները հաղթանակ են տանում լորդ Նելսոնի հանդեպ»։ «Միանձնուհիները հանդիպակաց քամու ժամանակ»։ «Միանձնուհիները համընթաց քամու ժամանակ»։ «Միանձնուհիները լողում են ընդդեմ քամու»։ Սևություն, շատ սևություն․ ողողահար սպիտակություն և կապույտ՝ սառույցից վեր․ «Ափահանում» կամ «Առեղծվածային֊բարբարոսաբար֊ձանձրալի»՝ բետոնի համար նրա հին, դեռ պատերազմական տարիների անվանումը։ Եվ բոլոր այդ կտավները, բոլոր այդ ուղղահայաց ու լայնակի չափսերը նկարիչ Լանքեսը նկարեց, երբ մենք վերադարձանք Ռայնլանդ, նա ստեղծում էր ամբողջապես միանձնուհիներին նվիրված նկարաշարեր, նա վաճառող գտավ, որը հետաքրքրվեց միանձնուհիների մասին կտավներով, նա քառասուներեք կտավ ցուցադրեց, դրանից տասնյոթը նա վաճառեց հավաքորդներին, ֆաբրիկանտներին, թանգարաններին, նույնիսկ մի ամերիկացու, նա քննադատներին առիթ տվեց համեմատելու իրեն՝ Լանքեսին Պիկասսոյի հետ և իր հաջողությամբ համոզեց ինձ՝ Օսկարիս, գտնել կազմակերպիչ դոկտոր Դյոշի այցետոմսը, քանզի ոչ միայն Լանքեսի արվեստը, այլև իմ արվեստ էր հաց պահանջում․ առաջիկայում պետք էր թմբուկի օգնությամբ երեքամյա թմբկահար Օսկարի մինչպատերազմական ու պատերազմական տարիների տպավորությունները վերածել ետպատերազմական ժամանակի մաքուր, զրնգուն ոսկու։
===Մատնեմատը===
― Դե, ուրեմն, ինչպե՞ս, ― հարցրեց Ցայդլերը, ― դուք այլևս ընդհանրապե՞ս չեք պատրաստվում աշխատել։
Նրան շատ էր նյարդայնացնում, որ Կլեփն ու Օսկարը նստում էին մեկ Կլեփի սենյակում, մեկ Օսկարի մոտ ու բոլորովին ոչինչ չէին անում։ Ճիշտ է, այն փողերի մնացորդից, որը Հարավային գերեզմանատանը, որպես կանխավճար էր ինձ տվել դոկտոր Դյոշը, երբ թաղում էին Շմուհին, ես վճարեցի երկու սենյակների հոկտեմբեր ամսվա վարձը, իսկ ահա նոյեմբերը սպառնում էր մռայլ ամիս լինել նույնիսկ ֆինանսական իմաստով։
Ընդ որում տարբեր տեսակի առաջարկները մեզ բավարարում էին, մի բան էլ ավելի։ Մենք, օրինակ, կարող էինք պարահրապարակ ունեցող այս կամ այն սրճարանում կամ գիշերային ռեստորաններում ջազ նվագել։ Սակայն Օսկարը ջազ նվագել այլևս չէր ցանկանում։ Մենք մշտապես վիճում էինք Կլեփի հետ։ Նա պնդում էր, թե իբր թմբկահարելու իմ նոր մեթոդը որևէ կապ չունի ջազի հետ։ Ես չէի ժխտում։ Այդ ժամանակ նա ինձ անվանեց ջազային գաղափարի դավաճան։
Միայն երբ նոյեմբերի սկզբին Կլեփը նոր թմբկահար գտավ, «Միաեղջյուրից» Բոբբիին, կարճ ասած, լիովին համապատասխան մարդու, իսկ Բոբբիի հետ՝ նաև աշխատանքի հրավեր Հին քաղաքում, մենք կրկին սկսեցինք շփվել որպես ընկերներ՝ չնայած Կլեփը արդեն այն ժամանակ էլ սկսեց ավելի շատ խոսել իր ԳԿԿ֊ի ոգով, քան մտածել։
Այնուամենայնիվ, իմ առջև դեռ բաց էր Դյոշի համերգային գործակալության դուռը։ Ես չէի ցանկանում վերադառնալ Մարիայի մոտ և չէի էլ կարող, նամանավանդ, որ նրա երկրպագու Շտենցելը պատրաստվում էր ապահարզան տալ, որպեսզի ամուսնալուծությունից հետո իմ Մարիային դարձներ Մարիա Շտենցել։ Երբեմն ես հայտնվում էի Աղոթատեղիի արահետի վրա, Քորնեֆի մոտ, որտեղ ես մի որևէ գրություն էի փորագրում, այցելում էի ես նաև ակադեմիա, ջանասեր աշակերտներին հնարավորություն էի տալիս մատիտով ինձ սևացնել ու վերարտադրել, նաև հաճախ առանց որևէ նպատակի այցելում էի մուսա Ուլլային, որը մեր Ատլանտյան ծովապատնեշ ուղևորությունից քիչ անց ստիպված եղավ լուծել նկարիչ Լանքեսի հետ իր նշանդրեքը, որովհետև վերջինս այժմ ցանկանում էր միայն բնորդուհի միանձնուհիներից թանկարժեք կտավներ նկարել, իսկ Ուլլա մուսային այլևս չէր ցանկանում նույնիսկ քոթակել։
Այդ ընթացքում դոկտոր Դյոշի այցետոմսը լուռ ու համառ դրված էր լոգարանի կողքի իմ սեղանի վրա։ Երբ մի հրաշալի օր ես այն ուղղակի պատռեցի և դեն նետեցի, քանի որ դոկտոր Դյոշի հետ ընդհանուր ոչինչ չէի ցանկանում ունենալ, ի սարսափ ինձ, ինձ համար պարզ դարձավ, որ ես կարող եմ անգիր, ինչպես բանաստեղծությունը, արտասանել համերգային գործակալության և՝ հեռախոսի համարը, և՛ ճիշտ հասցեն։ Երեք օր շարունակ այդպես էլ անում էի, այդ համարի պատճառով ես չէի կարողանում քնել և այդ իսկ պատճառով չորրորդ օրը մտա հեռախոսախցիկ, հավաքեցի համարը, կապվեցի Դյոշի հետ, վերջինս անմիջապես իրեն պահեց այնպես, կարծես օրուգիշեր սպասում էր իմ զանգին և խնդրեց, որ ես հենց նույն օրը ճաշից հետո գնամ իր մոտ, քանզի ցանկանում էր ներկայացնել իր պետին։ Իբր պետը սպասում է պարոն Մացերատին։
«Արևմուտք» համերգային գործակալությունը տեղակայված էր վերակառուցված վարչարարական շենքի իններորդ հարկում։ Նախքան վերելակ մտնելը ես ինձ հարց տվեցի, թե այդ անվան տակ մի որևիցե կեղտոտ քաղաքական իմաստ չի՞ թաքցված արդյոք։
Չէ՞ որ եթե գոյություն ունի «Արևմուտք» համերգային գործակալությունը, նշանակում է որևէ մի նմանատիպ շենքում պետք է գոյություն ունենա նաև «Արևելքը»։ Անվանումը բավականին հմտորեն էր ընտրված, ես, առանց տատանվելու նախապատվությունը տվեցի «Արևմուտքին» և, իններորդ հարկում վերելակից դուրս գալով, հաճելի զգացում ունեցա, որ կապվել եմ ճիշտ գործակալության հետ։ Գորգեր, մեծ քանակությամբ կահույք, անուղղակի լուսավորում, ձայնամեկուսացում, դուռը խաղաղության ու համաձայնության մթնոլորտում կիպ կպչում է դռանը, երկարոտն քարտուղարուհիները, կայծեր շաղ տալով, իմ կողքով անց էին կացնում իրենց պետերի սիգարետների հոտը, այնպես, որ ես քիչ էր մնում փախչեի «Արևմուտք» գործակալության աշխատասենյակից։
Դոկտոր Դյոշն ինձ գրկաբաց ընդունեց, և Օսկարը ուրախ էր, որ Դյոշն իրեն չսեղմեց կրծքին։ Կանաչ պուլովերով աղջկա գրամեքենան լռեց, երբ ես ներս մտա, սակայն հետո խիզախորեն վերականգնեց իմ հայտնվելու պատճառով բաց թողածը։ Դյոշն իր պետին զեկուցեց իմ գալու մասին։ Օսկարն իրենով զբաղեցրեց քիմիական զաֆրանով ներկված փափուկ բազկաթոռի առաջնային ձախ մասի մեկ վեցերորդը։ Այնուհետև լայն բացվեց երկփեղկ դուռը, գրամեքենան կրկին շունչը պահեց, օդի շիթը ինձ բարձերի վրայից վեր բարձրացրեց, իմ թիկունքում դռները փակվեցին, գորգը հոսեց լուսավոր դահլիճի միջով, գորգը տարավ ինձ իր ետևից, մինչև որ կահավորումի ինչ֊որ մի պողպատյա առարկա ինձ ասաց՝ իսկ այժմ Օսկարը կանգնած է պետի գրասեղանի դիմաց, հետաքրքիր է, որքան է նա կշռում։ Ես բարձրացրեցի իմ երկնագույն աչքերը՝ անսահման դատարկ կաղնե հարթության ետևում փնտրելով պետին և, անիվներով բազկաթոռի վրա, որն ատամնաբուժականի նման, կարելի էր բարձրացնել ու ետ թեքել, հայտնաբերեցի կաթվածից ուժասպառ եղած, կյանքը միայն աչքերի ու մատների մեջ պահպանած իմ ընկեր ու խրատատու Բեբրային։
Ախ, այո, պահպանվել էր նաև նրա նախկին ձայնը։ Այն Բեբրայի ընդերքներից արտաբերեց․
― Ահա և մենք կրկին հանդիպեցինք, պարոն Մացերատ։ Մի՞թե շատ տարիներ առաջ, երբ դուք այս աշխարհի հետ գերադասում էիք շփվել երեք տարեկանի իրավունքներով, ես չէի ասում՝ այնպիսի մարդիկ, ինչպիսին մենք ենք, չեն կարող կորչել։ Ստիպված եմ, սակայն, խորագույն ափսոսանքով արձանագրել, որ դուք անխոհեմաբար չափազանց փոխել եք ձեր համաչափությունները՝ ընդ որում, ոչ դեպի լավը։ Դուք չէի՞ք արդյոք, որ ինչ֊որ մի ժամանակ ընդամենը իննսունչորս սանտիմետր հասակ ունեիք։
Ես գլխով արեցի՝ արտասվելու պատրաստ։ Պատի վրա, խրատատուիս համաչափ շչացող բազկաթոռի ետևում, որը շարժման մեջ էր դրվում էլեկտրաշարժիչի օգնությամբ, կախված էր աշխատասենյակի միակ զարդարանքը՝ բարոկկոյի ոճով շրջանակի մեջ մինչև գոտկատեղ իմ Ռոզվիտայի, մեծն Ռագունայի բնական մեծությամբ դիմանկարը։ Իմ հայացքին չհետևելով, սակայն հրաշալի կերպով իմանալով դրա ուղղությունը, Բեբրան գրեթե անշարժ շուրթերով ասաց․
― Ախ, այո, մեր բարի Ռոզվիտան։ Հետաքրքիր է, նոր Օսկարը դուր կգա՞ր նրան։ Հազիվ թե։ Նա գործ ուներ ուրիշ Օսկարի հետ, երեք տարեկանի հետ, թմբլիկ, բայց և սիրո կրքով լի Օսկարի հետ։ Նա պաշտում էր նրան, ինչի մասին ինձ ավելի շուտ հայտարարեց, քան խոստովանեց։ Իսկ նա մի գեղեցիկ օր չցանկացավ նրա համար սուրճ բերել, այդ ժամանակ նա ինքը գնաց սուրճի ետևից և զոհվեց։ Սակայն, որքան ես գիտեմ, դա միակ սպանությունը չէ, որ կատարել է մեր թմբլիկ Օսկարը։ Նա՞ չէր արդյոք, որ իր թմբկահարումով գերեզման հասցրեց իր խեղճ մորը։
Ես գլխով արեցի։ Ես, փառք Աստծո, ունակ եղա արտասվելու, իսկ աչքս Ռոզվիտայից չէի կտրում։ Սակայն այդ ժամանակ Բեբրան ձեռքը բարձրացրեց հաջորդ հարվածի համար։
― Իսկ ինչպե՞ս էին, ըստ էության, դասավորվում հանգամանքները՝ կապված այն փոստային ծառայողի՝ Յան Բրոնսկու հետ, որին մեր երեքամյան բարեհաճեց իր ենթադրյալ հայր անվանել։ Նա նրան տվեց դահիճների ձեռքը։ Դահիճները կրակեցին ուղիղ նրա կրծքին։ Իսկ չէի՞ք կարող դուք, պարոն Օսկար Մացերատ, որ հանդգնում եք հանդես գալ ձեր նոր կերպարանքով, ինձ պատմել, թե ինչ տեղի ունեցավ երեքամյա թմբկահարի երկրորդ ենթադրյալ հոր՝ գաղությային ապրանքների կրպակի տնօրեն Մացերատի հետ։
Այստեղ ես ապաշխարեցի նաև այդ սպանության համար, խոստովանեցի, որ նման ճանապարհով ազատվեցի նրանից, մանրամասնորեն նկարագրեցի իմ կողմից դիտավորյալ առաջ բերված խեղդամահությանը, այլևս չթաքնվեցի ինքնաձիգով ռուս զինվորի ետևում, այլ ազնվորեն ասացի․
― Այո, խրատատու Բեբրա, դա ես էի։ Ես արեցի այն մեկը և այս մեկն էլ արեցի ես, այդ մահվան պատճառը ես էի և այն մյուս մահվան մեջ ևս կա իմ մեղքի բաժինը։ Գթացեք ինձ։
Բեբրան ծիծաղեց։ Նույնիսկ չգիտեմ էլ, թե ինչով էր նա ծիծաղում։ Նրա շարժաթոռը դողդողաց, քամիները ծածանում էին թզուկի դեմքի հարյուր հազարավոր կնճիռներից վեր գտնվող ճերմակ մազերը։
Ես մեկ անգամ ևս համառորեն գթություն հայցեցի, իմ ձայնին հաղորդեցի այն քաղցրությունը, որի մասին գիտեի, որ գեղեցիկ են և նույնպես ներազդում են։
― Գթացեք ինձ, սիրելի խրատատու Բեբրա, գթացեք ինձ։
Այդ ժամանակ նա, որ ինքն իրեն նշանակել էր ինձ դատավոր և հրաշալի էր խաղում այդ դերը, ծնկների ու ձեռքերի միջև գտնվող փղոսկրի գույնի վահանակի վրա մի ինչ֊որ կոճակ սեղմեց։
Իմ ետևում գտնվող գորգը դեպի սեղանը մոտեցրեց կանաչ պուլովերով աղջկան։ Նա ձեռքին բռնել էր թղթապանակ, որը բացեց սեղանի կաղնե հարթության վրա, որը հանգչում էր պողպատյա խողովակների միաձյուլ հյուսվածքի վրա՝ հասնելով իմ անրակների մակարդակին, և դա ինձ հնարավորություն չէր տալիս տեսնել, թե ինչ է նա, այնուամենայնիվ, շարում այնտեղ։ Եվ այսպես, պուլովերով աղջիկը ինքնահոսը մեկնեց ինձ։ Ստորագրության արժեքով ես կարող էի գնել Բեբրայի թողությունը։
Ես, այնուհանդերձ, համարձակվեցի որոշ հարցեր տալ անվիների վրայի բազկաթոռին։ Ինձ համար դժվար էր անմիջապես, առանց մտածելու, իմ ստորագրությունը դնել լաքապատված եղունգի կողմից ցույց տրվող տեղում։
― Սա աշխատանքային պայմանագիր է, ― տեղեկացրեց ինձ Բեբրան։ ― Այստեղ պահանջվում է ձեր ստորագրությունը։ Մի խոսքով, գրեցեք «Օսկար Մացերատ», որպեսզի մենք իմանանք, թե ում հետ գործ ունենք։
Անմիջապես այն բանից հետո, երբ ես ստորագրեցի, շարժիչի շչոցը հինգ անգամ մեծացավ, ես հայացքս ինքնահոսից բարձրացրեցի ու հասցրեցի նաև տեսնել, թե ինչպես էր շարժման ժամանակի մեջ փոքրանում անիվների վրա գտնվող արագընթաց բազկաթոռը, հավաքվեց ու անհետացավ կողմնային դռան ետևում։
Որևէ մեկը կարո՞ղ էր մտածել, որ երկու օրինակից կազմված այդ պայմանագիրը, որը ես ստորագրեցի երկու անգամ, գնում էր իմ հոգին և Օսկարին պարտավորեցնում ստոր չարագործություններ կատարել։ Ոչ մի նման բան։ Երբ դոկտոր Դյոշի օգնությամբ նախասրահում ուսումնասիրեցի պայմանագիրը, արագ և առանց դժվարության հասկացա, որ Օսկարի խնդիրը բացառապես կայանում է նրանում, որ մենահամերգով հանդիսատեսի առջև ելույթ ունենա իր թմբուկով այնպես, ինչպես դա արել է երեք տարեկան հասակում և, այնուհետև, ևս մեկ անգամ՝ Շմուհի «Սոխի մառանում»։ Համերգային գործակալությունն իր հերթին պարտավորվում էր նախապատրաստել իմ համերգային շրջագայությունները, այսինքն՝ ավելի վաղ, քան թմբկահար Օսկարը ելույթ կունենար իր թիթեղով, պետք է մի լավ հարված հասցներ գովազդային թմբուկին։
Մինչ գովազդային ընկերակցությունը ծավալվում էր, ես ապրում էի երկրորդ կանխավճարի հաշվին, որն ինձ վճարել էր «Արևմուտք» գործակալությունը։ Ժամանակ առ ժամանակ հանդիպում էի վարչարարական շենք, ելույթ էի ունենում լրագրողների առջև, թույլ էի տալիս ինձ լուսանկարել, մի անգամ մոլորվեցի այդ տուփի մեջ, որն ամենուրեք նույն հոտն էր արձակում, ամենուրեք նույն տեսքն ուներ և շոշափելիս ընկալվում էր որպես մի ինչ֊որ կատարյալ անպարկեշտություն, որը պատված էր մինչև անվերջություն ձգվող, ամեն ինչ մեկուսացնող պահպանակով։ Դոկտոր Դյոշն ու պուլովերով աղջիկն ինձ հետ առավել քան քաղաքավարի էին վերաբերվում, և միայն իմ խրատատու Բեբրային էր, որ այլևս երբեք չտեսա։
Ըստ էության ասած, ես դեռ համերգային շրջագայությունից առաջ կարող էի ավելի լավ բնակարան տեղափոխվել։ Սակայն հանուն Կլեփի ես մնացի Ցայդլերի մոտ, փորձեցի խաղախեցնել ընկերոջս, որն ինձ մեղադրում էր գործակալների հետ իմ շփումների համար, սակայն չէի համաձայնվում նրա հետ և այլևս Հին քաղաք չէի գնում, այլևս գարեջուր չէի խմում, սոխով թարմ արյունոտ երշիկ չէի ուտում, իսկ ապագա շրջագայություններին նախապատրաստվելու համար ճաշում էի կայարանային հոյակապ ռեստորաններում։
Օսկարն այստեղ իր հաջողությունները նկարագրելը տեղին չի համարում։ Իմ շրջագայության սկզբից մեկ շաբաթ առաջ հայտնվեցին այն առաջին, ամոթալի ազդեցիկ ցուցապաստառները, որոնք ազդարարում էին իմ հաջողության մասին՝ իմ ելույթի մասին տեղեկացնելով որպես կախարդի, բուժարարի, փրկչի։ Որպես սկիզբ՝ ես պետք է շրջայց կատարեի Ռուրի ավազանի քաղաքները։ Դահլիճները, որոնցում սպասվում էին իմ ելույթները, մեկ և կեսից մինչև երկու հազար հանդիսատես էին տեղավորում։ Ետնամասի սև թավշյա ֆոնի վրա ես լիակատար միայնակության մեջ պետք է կանգնեի բեմի վրա։ Լուսարձակի ճառագայթը ցույց էր տալիս ինձ։ Սմոքինգը գրկում էր իմ մարմինը, և չնայած ես թմբուկ էի նվագում, ինձ լսում էին ամենևին էլ ոչ ջազի երիտասարդ սիրահարները։ Ոչ, քառասունհինգից սկսած մեծահասակ մարդիկ լսում ու երկրպագում էին ինձ։ Որպեսզի արդեն բացարձակապես ճիշտն ասեմ, կասեմ, որ իմ հանդիսատեսի քառորդը կազմում էին քառասունհինգից մինչև հիսունհինգ տարեկան մարդիկ։ Դա իմ համախոհների ամենաերիտասարդ մասն էր։ Հաջորդ քառորդի մեջ մտնում էին հիսունհինգից մինչև վաթսուն տարեկան մարդիկ։ Իսկ իմ լսարանի ամենաբազմաթիվ ու շնորհալի մասը կազմում էին ծերունիներն ու ծեր կանայք։ Ես դիմում էի զառամյալ տարիքի մարդկանց, և նրանք ինձ պատասխանում էին, նրանք լռությու չէին պահպանում, երբ ես իմ երեք տարեկան թմբուկին ստիպում էի խոսել, նրանք ուրախանում էին իմ թմբուկի համար, սակայն իրենց ուրախությունն արտահայտում էին ոչ թե ծերերի լեզվով, այլ երեք տարեկանի թոթովումով՝ «Իզիմու, իզիմու, իզիմու» գոռալով, երբ Օսկարն ինչ֊որ բան էր նվագում Ռասպուտինի զարմանալի կյանքից։ Սակայն առավել մեծ հաջողություն էի ունենում, քան ելույթներս ռասպուտինյան թեմայով, որն ինքնըստինքյան արդեն լսողների մեծ մասի համար չափազանց բարդ էր, այն թեմաներով, որոնք գրեթե զուրկ էին գործողություններից, նկարագրում էին հոգեվիճակ, և որոնք ես ինձ համար այսպես էի վերնագրում․ առաջին ատամիկները, ծանր կապույտ հազ, երկար չանկռող բրդե գուլպաներ, ով երազում կրակ տեսնի, նա կթրջի անկողնու մեջ։ Ծերունիներին դա դուր էր գալիս։ Նրանք հոգով ու սրտով ընդունում էին իմ խաղը։ Նրանք տանջվում էին, քանի որ նրանք ատամնիկներ էին հանում։ Հասակն առած երկու հազար մարդիկ ջղաձիգ հազով երկար ետ ու առաջ էին քայլում, քանի որ ես նրանց խոցել էի կապույտ հազով։ Իսկ ինչպես էին քորվում, երբ ես նրանց բրդե երկար գուլպաներ էի հագցնում։ Հարգարժան տիկնանցից կամ հարգարժան պարոններից մեկը չէր, որ թրջում էր իր սպիտակեղենն ու բազկաթոռի նստատեղը, երբ ես նրանց ստիպում էի երազում հրդեհ տեսնել։ Արդեն չեմ էլ հիշում, թե որտեղ դա տեղի ունեցավ՝ կամ Վուպերտալում, կամ Բոխումում, չնայած ոչ, Բոխումում չէր, այլ Ռեկլինգհաուզենում․ ես ելույթ էի ունենում ծեր հանքափորների առջև, արհմիությունը ֆինանսական աջակցություն էր ցուցաբերում, և ես մտածեցի, որ ծեր հանքափորները, որոնք տարիներով գործ են ունեցել սև քարածխի հետ, լիովին կարող են դիմանալ մեկ րոպեանոց սև սարսափին։ Եվ այսպես, Օսկարը նրանց համար «Սև խոհարարուհին» թմբկահարեց և դարձավ ականատեսն այն բանի, թե ինչպես հազար հինգ հարյուր հանքափորներ, որոնք իրենց կյանքում սարսափելի վատ եղանակներ, հանքախորշի մեջ ջրի ճեղքում, գոծադուլներ, գործազրկություն էին տեսել, հանկարծ չար Սև խոհարարուհու պատճառով սարսափելի գոռոց բարձրացրին, որի զոհը դարձան, հանուն ինչի էլ ես, ըստ էության, այս ամենը պատում եմ, համերգային դահլիճի հաստ վարագույրների ետևի բազմաթիվ պատուհանների ապակիները։ Ահա այսպես, զարտուղի ճանապարհով ես կրկին եկա իմ ապակի կտրող ձայնին, սակայն գրեթե չէի օգտվում իմ այդ ունակությունից, որպեսզի գործի շահերը չվնասեմ։
Իսկ իմ համերգային շրջագայությունը հենց ճիշտ այդպիսի գործ էր։ Երբ ես վերադարձա ու դոկտոր Դյոշի հետ ֆինանսական հաշվարկներ արեցի, պարզվեց, որ իմ թմբուկն ուղղակի ոսկու հանք է։
Ինձանից իմ խրատատու Բեբրայի վերաբերյալ հարց չլսելով, ես արդեն ինչ֊որ ժամանակ նրան կրկին տեսնելու հույսս կորցրել էի, դոկտոր Դյոշը հայտնեց, որ Բեբրան սպասում է ինձ։
Խրատատուիս հետ երկրորդ հանդիպումն ընթացավ ոչ այնպես, ինչպես առաջինը։ Օսկարը ստիպված չեղավ կանգնել պողպատյա կահույքի դիմաց, ընդհակառակը, նա տեսավ անիվների վրա բազկաթոռ, որը պատրաստված էր նրա չափսերով, նույնպես էլեկտրական շարժիչով, և այդ բազկաթոռը դրված էր հենց Բեբրայի բազկաթոռի դիմաց։ Մենք երկար նստեցինք, լուռ էինք, լսում էինք Օսկար թմբկահարի արվեստի վերաբերյալ քաղվածքներ մամուլի տեղեկություններից, որոնք դոկտոր Դյոշը ձայնագրել էր ժապավենի վրա և այժմ պտտեցնում էր։
Բեբրան բավական գոհ տեսք ուներ։ Իսկ ինձ որոշ չափով տանջում էին լրագրողների հիացմունքները։ Նրանք ինձանից կուռք էին կերտում, ինձ ու իմ թմբուկին բուժական մեծ հաջողություններ էին վերագրում։ Իբր թե ես կարող էի ապաքինել հիշողության թուլությունը, առաջին անգամ հնչեց «օսկարիզմ» բառը և շուտով հիմնավորապես մտավ գործածության մեջ։
Հետո պուլովերով աղջիկը ինձ համար թեյ պատրաստեց, իսկ խորհրդատուս լեզվի տակ երկու հաբ դրեց։ Մենք շատախոսում էինք։ Նա այլևս ինձ չէր մեղադրում։ Ամեն ինչ այնպես էր, ինչպես շատ տարիներ առաջ, երբ մենք նստած էինք «Տարվա չորս եղանակները» սրճարանում։ Երբ ես նկատեցի, որ իմ՝ Օսկարի անցյալի մասին միգուցե շատ երկարաշունչ պատմությունների ժամանակ խրատատուս ննջում է, ես էլի մոտավորապես քառորդ ժամ խաղացի իմ էլեկտրական աթոռի հետ, ստիպեցի նրան շչալ ու մանրահատակի վրայով դես ու դեն շարժվել, այն աջ ու ու ձախ էի շրջում, ստիպում էի մեծանալ ու փոքրանալ ու միայն դժվարությամբ կարող էի թողնել այդ ունիվերսալ արարչությունը, որի անսպառ հնարավորությունները մարդու մեջ անվանս֊մեղսակից հակում էին զարգացնում։
Իմ երկրորդ համերգային շրջագայությունը համընկավ նախասուրբծննդյան ժամանակահատվածի հետ։ Դրան համապատասխան էլ ես կառուցեցի իմ ծրագիրը և փառաբանության միահամուռ ձայներ լսեցի ինչպես կաթոլիկ, այնպես էլ բողոքական եկեղեցիների կողմից։ Զուր չէ, որ ինձ հաջողվում էր ծեր, անուղղելի մեղավորներին վերածել երեխաների, որոնք բարակ ձայնով զգացմունքային երգեր էին երգում։ «Քեզանով եմ ես ապրում, Հիսուս, քեզ եմ ես երգում, Հիսուս»՝ երգում էր երկու հազար հինգ հարյուր մարդ, որոնցից, հաշվի առնելով նրանց զառամյալ հասակը, ոչ մեկը նման մաքուր մանկական հավատի չէր սպասում։
Նույնչափ նպատակասլաց էի ես ինձ պահում նաև երրորդ համերգային շրջագայությանս, որն անցավ կառնավալի ժամանակ։ Այսպես կոչված մանկական կառնավալներից ոչ մեկի ժամանակ մթնոլորտն ավելի ուրախ ու անբռնազբոսիկ չէր և չէր էլ կարող լինել, որքան իմ ելույթի ժամանակ, որոնք ծերությունից ցնցվող ցանկացած տատիկի, ցանկացած քայքայված պապիկի վեր էին ածում զվարճալի միամիտ հարսնացուի և կրակոցներ արձակող ավազակապետի։
Դիմակահանդեսներից հետո ես պայմանագիր ստորագրեցի գրամոֆոնի ձայնասկավառակներ թողարկող ձեռնարկության հետ։ Ձայնագրությունը տեղի էր ունենում անձայնաթափանցիկ պատերով ստուդիայում, սկզբում ես դժվարություններ էի զգում չափից դուրս ստերիլ մթնոլորտի պատճառով, հետո պահանջեցի, որպեսզի ստուդիայի պատերից այնպիսի ծերունիների ու ծեր կանանց մեծ լուսանկարներ կախեն, որպիսին կարելի էր հանդիպել ծերանոցներում և զբոսայգիների նստարանների վրա, ինչից հետո կարողացա թմբկահարել ոչ պակաս ներգործունորեն, քան մարդկային շնչով տաքացրած դահլիճներում համերգների ժամանակ։
Սկավառակները տարածվում էին, ինչպես բուլկիները նախաճաշի ժամանակ, և Օսկարը հարստացավ։ Հրաժարվե՞ց նա, արդյոք, այդ պատճառով իր խղճուկ սենյակից, ասել է թե ցայդլերյան բնակարանի նախկին լոգասենյակից։ Ոչ, չհրաժարվեց։ Իսկ ինչո՞ւ չհրաժարվեց։ Ես իմ սենյակից չհրաժարվեցի հանուն իմ ընկեր Կլեփի և հանուն անթափանցիկ ապակու ետևի դատարկ սենյակի, որտեղ ինչ֊որ ժամանակ ապրել ու շնչել էր քույր Դորոթեան։ Իսկ ի՞նչ արեց Օսկարը փողի այդպիսի կույտի հետ։ Նա Մարիային՝ իր Մարիային որոշ առաջարկություն արեց։ Ես նրան ասացի՝ եթե դու վռնդես քո Շտենցելին, ոչ միայն նրա հետ չամուսնանաս, այլև ընդհանրապես վռնդես, ես քո համար բարգավաճող, ժամանակակից ոճով սարքավորված նրբախորտիկների խանութ կգնեմ, քանզի վերջիվերջո դու, թանկագին Մարիա, ծնված ես առևտրի, այլ ոչ թե մի ինչ֊որ ապօրինի ծնված պարոն Շտենցելի համար։
Եվ ես Մարիայի հարցում չսխալվեցի։ Նա բաժանվեց Շտենցելից, իմ փողերով Ֆրիդրիխշտրասե փողոցում առաջնակարգ խանութ կահավորեց, իսկ մեկ շաբաթ առաջ Օբերկասելի վրա, ինչպես երեկ ուրախությամբ և ոչ առանց երախտագիտության ինձ տեղեկացրեց Մարիան, հաջողվեց բացել այն խանութի մասնաճյուղը, որը հիմնադրվել էր երեք տարի առաջ։
Ո՞րերորդ համերգային շրջագայությունից ես վերադարձա այդ ժամանակ՝ յոթերո՞րդ, թե՞ ութերորդ։ Դա տեղի ունեցավ շոգ հուլիսին։ Գլխավոր կայարանում ես տաքսի կանչեցի և անմիջապես մեկնեցի գործակալություն։ Ինչպես Գլխավոր կայարանում, այնպես էլ բարձրահարկ շենքի դիմաց ինձ էին սպասում ստորագրություն հավաքող ձանձրացնող թոշակառուներն ու ծեր կանայք, որոնք ավելի լավ կլիներ իրենց թոռներին խնամեին։ Ես կարգադրեցի անմիջապես իմ մասին զեկուցել պետին, սովորության համաձայն դռները տեսա լայն բացված, տեսա գորգը, որը տանում էր դեպի պողպատյա կահույքը, սակայն սեղանի այն կողմում նստած չէր իմ խրատատուն, և անիվներով բազկաթոռը չէր սպասում ինձ, այլ դոկտոր Դյոշի ժպիտը։
Բեբրան մահացել է։ Արդեն մի քանի շաբաթ է, որ իմ խրատատու Բեբրան այս աշխարհում չէ։ Բեբրայի ցանկությամբ ինձ ոչինչ չհայտնեցին նրա ծանր վիճակի մասին։ Աշխարհում ոչինչ, նույնիսկ նրա մահը, չպետք է ընդհատեր իմ համերգային շրջագայությունը։ Երբ որոշ ժամանակ անց բացեցին նրա կտակը, պարզվեց, որ ես ժառանգել եմ բավականին մեծ կարողություն և Ռոզվիտայի մինչև գոտկատեղ դիմանկարը, սակայն զգալի ֆինանսական կորուստներ կրեցի, քանի որ չափից դուրս ուշ հրաժարվեցի Հարավային Գերմանիայում և Շվեյցարիայում երկու պայմանագրային համերգային շրջագայություններից, ինչի պատճառով ինձանից պահանջեցին և տուժավճար ստացան։
Եթե շեղվենք մի քանի հազար մարկից՝ Բեբրայի մահը ինձ ծանր ու երկար ժամանակով խոցեց։ Ես կողպեցի իմ թմբուկը և գրեթե դուրս չէի գալիս սենյակից։ Դրան ավելացրած իմ ընկեր Կլեփը հենց այդ ժամանակ ամուսնացավ, կնության առավ սիգարետներ վաճառող մի շիկամազ աղջկա, իսկ այդ ամենն այն պատճառով, որ ինչ֊որ ժամանակ նրան էր նվիրել իր լուսանկարը։ Հարսանիքից քիչ առաջ, որին ինձ չհրավիրեցին, նա հրաժարվեց սենյակից, տեղփոխվեց Շտոկում, և Օսկարը մնաց Ցայդլերի միակ վարձակալը։
Ոզնու հետ իմ հարաբերությունները որոշ չափով փոխվել էին։ Այն բանից հետո, երբ գրեթե յուրաքանչյուր թերթ հաստ տպատառով տպում էր իմ անունը, նա իմ նկատմամբ դարձավ իսկը ակնածանք, հանձնեց, իհարկե ոչ ձրի, քույր Դորոթեայի դատարկ սենյակի բանալիները, ավելի ուշ ես վարձեցի այդ սենյակը, որպեսզի նա այլևս ոչ մեկին այն վարձով չկարողանար տալ։
Եվ այսպես, իմ թախիծը շարժվում էր իր ուղով։ Ես բացում էի երկու դռները և կոկոսե ուղեգորգի վրայով սկսում էի քայլել իմ սենյակի լոգարանից մինչև քույր Դորոթեայի վանդակը, այնտեղ բութ հայացքով նայում էի զգեստապահարանին, կոմոդի վերևի հայելուն հնարավորություն չէի տալիս ինձ ծաղրել, ծանր, առանց անկողնու մահճակալի առջև տրվում էի հուսահատությանը, փրկվում էի միջանցք փախչելով, կոկոսե մանրաթելերից փախչում էի իմ սենյակ, սակայն այնտեղ էլ չէի կարողանում երկար դիմանալ։ Հնրարավոր է միայնակ մարդկանց հաշվի առնելով որպես իր ապագա հաճախորդների՝ Արևելյան Պրուսիայից մի ոմն գործարար տիպ, որը Մազուրներում կորցրել էր դաստակերտը, Յուլիխերշտրասեից ոչ հեռու բացել էր հաստատություն, որն անվանել էր պարզ ու հասարակ․ «Շների վարձույթ»։
Այնտեղ էլ ես վարձույթով վերցրեցի ուժեղ, սև ու փայլուն Լյուքսին, մի քիչ գիրացած ռոտվեյլերին։ Նրա հետ ես գնում էի զբոսնելու, որպեսզի բնակարանում իմ լոգարանի ու քույր Դորոթեայի դատարկ պահարանի միջև դես ու դեն չնետվեմ։
Լյուքսը ինձ հաճախ տանում էր Հռենոսի ափը։ Այնտեղ նա հաչում էր շոգենավերի վրա։ Նա նաև հաճախ ինձ տանում էր դեպի Ռատ՝ Գրաֆենբերգյան անտառ։ Այնտեղ նա հաչում էր զույգերի վրա։ Հիսունմեկ թվի հուլիսի վերջին Լյուքսը ինձ տարավ Դյուսելդորֆի արվարձան՝ Գերեսհայմ, որն ինչ֊որ արթյունաբերության, օրինակ, ապակու գործարանի օգնությամբ, չնայած դժվարությամբ, թաքցնում էր իր գյուղական ծագումը։ Գերեսհայմից անմիջապես այն կողմ սկսվում էին այգեգործական հողակտորները, իսկ հողակտորների միջև, կողքին ու դրանից ետ իր ցանկապատերն էր շարել արոտավայրը, ծփում էին դաշտերը՝ իմ կարծիքով դա տարեկան էր։
Հիշատակե՞լ եմ ես, արդյոք, որ այն օրը, երբ Լյուքս շունն ինձ հասցրեց Գերեսհայմ և դուրս բերեց Գերեսհայմից այն կողմ, տարեկանի դաշտերի ու այգեգործական հողակտորների միջև, շատ շոգ էր։ Միայն այն բանից հետո, երբ ետևում մնացին արվարձանի վերջին տները, ես Լյուքսին թոկից բաց թողեցի։ Սակայն նա մնում էր իմ ոտքերի մոտ, նա հավատարիմ շուն էր, հազվագյուտ հավատարիմ, քանզի, որպես վարձույթի շուն, պետք է հավատարմություն դրսևորեր բազմաթիվ տերերի հանդեպ։
Այլ խոսքերով, ռոտվեյլեր Լյուքսը ինձ լսում էր, դա ձեզ համար ինչ֊որ տաքսա չէ։ Ես նրա հնազանդությունը չափից դուրս էի համարում, ես կնախընտրեի, որպեսզի նա թռներ, ես նրան նույնիսկ ոտքով հարվածում էի, սակայն նա եթե նույնիսկ փախչում էր, ապա խղճի խայթի զգացումով, անընդհատ շրջում էր սև հարթ պարանոցով գլուխը և ինձ էր նայում, ասացվածք դարձած, շան նման հավատարիմ հայացքով։
― Հեռացի՛ր, Լյուքս, ― պահանջում էի ես։ ― Կորի՛ր։
Լյուքսը շատ անգամ հնազանդվում էր, սակայն այնքան կարճատև, որ ես թեթևացած շունչ էի քաշում, երբ նա ինչ֊որ տեղ երկար էր մնում, անհետանում էր հասկերի մեջ, որոնք քամու ներքո ալիք֊ալիք քայլում էին և, անկասկած, տարեկանի հասկեր էին, չնայած ինչ է նշանակում «քամու ներքո»՝ ոչ մի քամի էլ չկար, ուղղակի ամպրոպի հոտ էր գալիս։
«Կա֊չկա նա ճագարին վախեցրեց», ― մտածեցի ես։ Իսկ միգուցե նրա մոտ էլ միայնակ մնալու՝ շուն մնալու պահանջ առաջացավ, ինչպես որ Օսկարն էր ուզում՝ մնալով առանց շան, որոշ ժամանակ մնալ որպես մարդ։
Շրջակա տեսարաններն ինձ ամենևին չէին գրավում։ Ո՛չ այգեգործական հողակտորները, ո՛չ Գերեսհայմը, ո՛չ նրանից ետ ընկած միաչափ, ծխի մեջ քաղաքը չէին գրավում իմ հայացքը։ Ես նստեցի դատարկ, ժանգոտված թմբկագլանի վրա։ Ինչու եմ ես նրան անվանում թմբուկ․ որովհետև, հենց նոր նստելով, Օսկարը ձեռքի ոսկորներով սկսեց նրա վրա թմբկահարել։ Տաք եղանակ էր։ Կոստյումը ճնշում էր ինձ, ամառվա համար բավականաչափ թեթև չէր։ Լյուքսը հեռացել էր։ Լյուքսը չէր վերադառնում։ Մետաղամալուխե թմբկագլանը, իհարկե, ինձ համար չէր փոխարինում թիթեղյաին, սակայն, այնուամենայնիվ, ես դանդաղ լող էի տալիս դեպի անցյալը, իսկ երբ մնացի տեղում, երբ իմ առջև շարունակ հայտնվում էին հիվանդանոցային հիշողություններով լի վերջին տարիների պատկերները, գետնից երկու չոր փայտ վերցրեցի ու ինքս ինձ ասացի․ սպասիր, Օսկար, եկ վերջապես տեսնենք, թե ով ես դու և որտեղից էս եկել։ Եվ ահա արդեն իմ առջև լույսով լցվեցին իմ ծննդյան ժամի երկու հարյուր վաթսուն մոմանոց լամպերը։ Թիթեռնիկը դղրդում էր նրանց միջև, հեռավոր ամպրոպը շարժում էր ծանր կահույքը։ Ես լսեցի Մացերատի, իսկ դրանից հետո մայրիկիս ձայնը։ Մացերատը ինձ կրպակ էր խոստանում, մայրիկս խաղալիք խոստացավ, երեք տարեկան հասակում ես պետք է թմբուկ ստանայի, և Օսկարն էլ ահա ձգտում էր հնարավորին չափ շուտ թռչել֊անցնել այդ երեք տարիների վրայով․ ես ուտում էի, խմում էի, փսխում էի, կազդուրվում էի, թույլ էի տալիս ինձ օրորել, բարուրել, լողացնել, մաքրել, վրաս պուդրա շաղ տալ, պատվաստել, պաշտել, անունով դիմել, ընդառաջ գնալով ցանկություններին՝ ժպտում էի, պղպջակներ թողնում երբ կամենայի, քնում էի, երբ ժամանակն էր քնել, արթնանում էի ճիշտ ժամանակին, իսկ քնիս մեջ ընդունում էի այն դեմքը, որը մեծահասակները հրեշտակային են անվանում։ Բազմաթիվ անգամ փորլուծություն ունեցա, ես հաճախ էի մրսում, ինչ֊որ տեղ կապույտ հազ թռցրեցի, այն երկար ժամանակ թողեցի ինձ մոտ և տվեցի միայն այն բանից հետո, երբ կարողացա հասկանալ նրա բարդ ռիթմը և այն ընդմիշտ պահել դաստակներիս մեջ, քանզի, ինչպես հայտնի է բոլորին, «Կապույտ հազ» համերգային համարը մնում էր իմ խաղացանկում, և երբ Օսկարը երկու հազար հանդիսատեսների առջև կապույտ հազ էր թմբկահարում, բոլոր երկու հազար ծերունիներն ու ծեր կանայք սկսում էին երկար հազալով քայլել։
Լյուքսը կաղկանձելով վազեց ինձ մոտ և սկսեց քսմսվել ծնկներիս։ Ախ, այդ վարձույթի բյուրոյի շունը, որին վարձույթով վերցնելն ինձ իմ միայնակությունը թելադրեց։ Նա կանգնել էր իր չորս թաթերի վրա, շարժում էր պոչը, շնից շուն էր, նա շան հայացք ուներ և փսլնքոտ երախի մեջ ինչ֊որ բան․ փայտիկ, քար, դե էլ ինչն է շան համար արժեք ներկայացնում։
Ինձ համար այդքան կարևոր կյանքիս սկիզբը դանդաղ ու սահուն հեռանում էր ինձանից։ Անցնում էր բերանիս ցավը, որը խոստանում էր առաջին ատամներիս դուրս գալը, ես հոգնած մարմնով թեքվեցի ետ, մեծահասակ, հագնված փոքր֊ինչ ավելի տաք, քան հարկն է, ձեռքի ժամացույցով կուզիկս, անձը հաստատող փաստաթղթերով, դրամապանակիս մեջ՝ թղթադրամների կապուկով։ Ես շուրթերով արդեն սեղմել էի սիգարետը և նրան էի մոտեցնում լուցկին՝ նրա վրա դնելով իմ բերանից միանշանակ մանկության համը դուրս մղելու խնդիրը։
Իսկ Լյո՞ւքսն ինչ։ Լյուքսը քսմսվում էր ինձ։ Ես վռնդեցի նրան, ես նրա վրա ծխի ամպ փչեցի։ Նա իր հայացքով լպստում էր ինձ։ Ես, ծիծեռնակներ փնտրելով, աչքերով զննեցի հեռախոսասյուների հաղորդալարերը, ես ծիծեռնակներին ուզում էի օգտագործել որպես միջոց աներեսաբար կպչող շների դեմ։ Սակայն ծիծեռնակներ չկային, և ինձ չհաջողվեց Լյուքսին վռնդել։ Նրա մռութը ցցվել էր ոտքերիս արանքում և այնքան վստահ էր կպել մի տեղին, կարծես վարձույթի տնօրենը նրան վարժեցրել էր հատուկ այդ նպատակի համար։
Իմ կրունկը երկու անգամ հարվածեց նրան։ Նա ետ գնաց, դողալով կանգնեց իր չորս թաթերի վրա և, այնուամենայնիվ, այնքան ինքնավստահ էր մոտեցնում ինձ իր մռութը, կարծես նրա ատամների մեջ ոչ թե փայտիկներ էին կամ քար, այլ իմ դրամապանակը, որի առկայությունը ես զգում էի իմ պիջակի մեջ, ինչպես իմ ժամացույցը, որը հստակ տկտկում էր դաստակիս վրա։ Այդ դեպքում ի՞նչ էր նա պահում։ Ինչն էր նրա համար այդքան կարևոր ու ցուցադրման համար այդքան արժանի։ Ես արդեն ձեռքս մտցրել էի նրա տաք ծնոտների արանքը, ես այն անմիջապես վերցրեցի ձեռքս և անմիջապես հասկացա, թե հատկապես ինչ վերցրեցի, սակայն ձևացրեցի, թե իբր փնտրում եմ մի բառ, որն ունակ է սահմանել այն գտածուն, որը Լյուքսը տարեկանի դաշտից բերեց ինձ։
Գոյություն ունեն մարդկային մարմնի այնպիսի մասեր, որոնք, լինելով մարմնից առանձնացված, պոկված, ենթակա են առավել ճշգրիտ ու հեշտ ուսումնասիրման։ Դա մատն է։ Կանացի մատ։ Մատնեմատ։ Կանացի մատնեմատ։ Նրբաճաշակ մատանիով կանացի մատնեմատ։ Դաստակի բծի և մատի առաջին հոդի միջև մատանուց մոտ երկու սանտիմետր ներքև մատը թույլ էր տվել իրեն առանձնացնել։ Մկանները ծալող ջրից մաքուր ու հստակ կռահելի հատվածամաս էր պահպանվել։
Դա գեղեցիկ, դա շարժուն մատ էր։ Մատանու քարը, որը պահում էին ոսկյա վեց կեռիկները, ես անմիջապես անվանեցի ծովաբյուրեղ և, ինչպես պարզվեց հետագայում, լիովին ճիշտ էի։ Իսկ բուն մատանին մի տեղում այն աստիճան բարակ էր, կոտրվելու վտանգի չափ մաշված, որ ես անմիջապես որոշեցի, որ դա տոհմական թանկարժեք զարդ է։ Չնայած կեղտը կամ, ավելի ստույգ, հողը նրա եղունգի տակ գիծ էր գծել, կարծես այդ մատը ստիպված էր եղել քերծել կամ փորել հողը, եղունգի եզրերը և նրա կառուցվածքը խնամվածության տպավորություն էին թողնում։ Հետո, այն բանից հետո, երբ ես մատը հանեցի տաք երախից, սառն էր թվում, իսկ նրան բնորոշ դեղնավուն սփրթնածությունը արդարացնում էր այդ սառնությունը։
Արդեն մի քանի ամիս էր, ինչ Օսկարը պիջակի կրծքամասի գրպանում եռանկյունի ծալված ու այնտեղից դուրս ցցված թաշկինակ էր կրում։ Հենց այդ մետաքսե կտորն էլ նա հանեց գրպանից, փռեց, նրա վրա դրեց մատնեմատը՝ ընթացքում որոշելով որ մատի․ ներսային կողմի մինչև երրորդ հոդը պատված էր գծերով, որոնք վկայում էին ջանասիրության, նպատակասլացության ու փառասեր համառության մասին։
Մատը թաշկինակի մեջ թաքցնելով՝ ես վեր կացա մետաղամալուխի թմբկագլանի վրայից, փաղաքշանքով թոթովեցի Լյուքսի պարանոցը, աջ ձեռքումս պահելով թաշկինակը և թաշկինակի մի մատը, պատրաստվեցի բարով ճանապարհ ընկնել, ուզում էի շարժվել դեպի Գերեսհայմ, դեպի տուն, իմ գտածոյի վերաբերյալ տարբեր մտադրություններ ունեի, հասցրեցի նույնիսկ մոտենալ մոտակա այգեգործական հողատարածքի ցանկապատին, սակայն այդ ժամանակ ինձ ձայն տվեց Վիտլարը, որը պառկած էր երկփեղկված խնձորենու ճեղքի վրա և այդ դիրքից անընդհատ հետևում էր ինձ ու որսորդական շանը։
===Վերջին տրամվայը կամ պահածոյացման համար բանկայի աստվածացումը===
Թեկուզ վերցնենք նրա ձայնը․ ամբարտավան, ճոռոմախոս, ռնգախոս։ Եվ այսպես, նա պառկած էր խնձորենու ճեղքի վրա և ասաց․
― Լավ շուն ունեք, իմ պարոն։
Ես՝ ի պատասխան, որոշ չափով շփոթված․
― Իսկ դուք ի՞նչ եք անում խնձորենու վրա։
Նա իր ճեղքի վրա սկսեց սիրունանալ, կոտրատվելով ուղղեց իր իրանը։
― Սրանք ընդամենը խնձորներ են, ընդամենը եփելու խնձորներ են։ Աստծու սիրուն, ոչնչից մի վախեցեք։
Ստիպված եղա նրան կարգի հրավիրել․
― Անկեղծ ասած, ես ի՞նչ կապ ունեմ ձեր եփելու խնձորների հետ։ Եվ ինչո՞ւ պետք է վախենամ։
― Դե, գիտեք ինչ, ― նա սկսեց օձի պես շարժել լեզուն, ― դուք ինձ լիովին կարող եք դրախտային օձ համարել, քանզի եփելու խնձոր դեռ այն ժամանակ գոյություն ուներ։
Ես կատաղաբար․
― Այլաբանական դատարկախոսություն։
Նա աներևակայելի խորամանկությամբ․
― Դուք կարծում եք, որ միայն դեսերտային մրգե՞րն են մեղքի արժանի։
Ես արդեն ուզում էի հեռանալ, քանզի այդ րոպեին ոչինչ առավել անտանելի չէր թվում, քան դրախտում աճած մրգերի վերաբերյալ բանավեճը, սակայն այդ ժամանակ նա մի կողմ թողեց կողմնակի ակնարկները, ճարպկորեն ցած թռավ իր ճեղքի վրայից, երկարահասակ ու անհավասարակշիռ կանգնեց ցանկապատի դիմաց։
― Իսկ այդ ի՞նչ բերեց ձեր շունը տարեկանի դաշտից։
Ախր, ինչո՞ւ ես պատասխանեցի․
― Նա քար բերեց։
Խոսակցությունը վերածվում էր հարցաքննության։
― Եվ դուք քարը թաքցնում եք ձեր գրպանո՞ւմ։
―Ես ընդհանրապես չեմ սիրում գրպանումս քարեր կրել։
― Իսկ ինձ այն, ինչ շունը բերեց, ավելի շուտ փայտիկ էր հիշեցնում։
― Ես շարունակում եմ պնդել, որ դա քար էր, եթե թեկուզ այն տասը անգամ եղել էր կամ կարող էր փայտիկ լինել։
― Կարճ ասած, այնուամենայնիվ փայտի՞կ էր։
― Իսկ ինձ համար տարբերություն չկա, փայտիկ էր, թե քար, եփելու, թե դեսերտի խնձոր․․․
― Ընդ որում շարժվո՞ղ փայտիկ։
― Շունս դեպի տուն է ձգտում, ես գնացի։
― Փայտիկը մարմնագո՞ւյն է։
― Ավելի լավ է դուք զբաղվեիք ձեր խնձորներով։ Գնանք, Լյուքս։
― Փայտիկը մարմնագույն է, շարժվող ու մատանիո՞վ։
― Ի՞նչ եք դուք ուզում ինձանից։ Ես սովորական անցորդ եմ, որը զբոսանքի համար վարձույթով շուն է վերցրել։
― Հասկանո՞ւմ եք, ես նույնպես վարձույթով ինչ֊որ բան կցանկանայի վերցնել։ Չի կարելի ինձ, արդյոք, թեկուզ մեկ վայրկյանով ճկույթիս հագցնել այն շատ գեղեցիկ մատանին, որը փայլում էր ձեր փայտիկի վրա՝ այն վերածելով մատի։ Իմ անունը Վիտլար է, Գոթֆրիդ ֆոն Վիտլար, վերջինը մեր տոհմում։
Այդպես էլ ծանոթացա Վիտլարի հետ, այդ նույն օրը նրա հետ ընկերացա, մինչ օրս էլ նրան համարում եմ իմ ընկերը և այդ իսկ պատճառով ոչ ավելի ուշ, քան մի քանի օր առաջ, երբ ինձ այցելության եկավ, նրան ասացի․
― Ես ի սրտե ուրախ եմ, սիրելի Գոթֆրիդ, որ հատկապես դու՝ ընկերս, մատնեցիր ինձ ոստիկանությանը, այլ ոչ թե մի ինչ֊որ առաջին հանդիպած մարդ։
Եթե աշխարհում գոյություն ունեն հրեշտակներ, ապա Վիտլարը նրանցից մեկն է, երկարահասակ, թեթևսոլիկ, աշխույժ, ծալվող, որին ավելի շուտ կարելի է պատկերացնել փողոցային լապտերներից ամենաանօգուտին գրկած, քան նրան փարվող տաք աղջկան։
Վիտլարին դժվար է միանգամից նկատելը։ Ամեն անգամ ներկայացնելով իր երրորդություններից մեկը՝ նա կարող է, հանգամանքներից կախված, կերպարանափոխվել թելի, բանջարանոցային խրտվիլակի, վերարկուի համար կախիչի, գետնին ընկած փլատակի։ Ահա թե ինչու ես նրան չնկատեցի, երբ նստած էի մետաղամալուխե թմբկագլանին, իսկ նա պառկած էր խնձորենու վրա։ Չէ՞ որ նույնիսկ շունը չսկսեց հաչել, քանզի շունը չի կարող ո՛չ հրեշտակի հոտը առնել, ո՛չ տեսնել, ո՛չ հաչել։
― Բարի եղիր, ― խնդրեցի ես նրան նախանցյալ օրը, ― ուղարկիր ինձ այն մատնագրի տեքստը, որը դու արեցիր երեք տարի առաջ և որից սկսվեց իմ դատավարությունը։
Եվ ահա իմ առջև դրված է այդ մատնագրի պատճենը, և ես խոսքը տալիս եմ իրեն՝ նրան, ով դատարանում գործեց իմ դեմ․
«Ես՝ Գոթֆրիդ ֆոն Վիտլարս, հիշյալ օրը պառկած էի խնձորենու ճեղքի վրա, որ աճում է իմ մայրիկի այգեգործական հողակտորում և ամեն տարի ճիշտ այնքան խնձոր է տալիս, որքան խնձորի պովիդլոյի տեսքով կարող են տեղավորել պահածոյացման համար մեր յոթ բանկաները։ Եվ այսպես, ես պառկած էի ճեղքի վրա, հետևաբար պառկած էի կողքիս՝ ձախ քունքոսկրս տեղավորելով ճեղքի ամենախորը, թեթևակի մամուռով պատված կետում։ Իմ ոտնաթաթերը մատներով ցույց էին տալիս Գերեսհայմի ուղղությամբ։ Իսկ ես նայում էի, ի միջի այլոց, ո՞ւր էի ես նայում, իսկ նայում էի ես ուղիղ իմ դիմաց և հույս ունեի, որ իմ տեսադաշտում ինչ֊որ բան տեղի կունենա։
Եվ այդ ժամանակ իմ տեսադաշտ մտավ մեղադրյալը, որն այսօրվա դրությամբ համարվում է իմ ընկերը։ Նրան ուղեկցում էր շունը, նա վազում էր նրա շուրջը և, ընդհանրապես, իրեն պահում էր այնպես, ինչպես որ հարկն է շներին, իսկ նրան անվանում էին, ինչի մասին հետագայում ինձ հայտնեց մեղադրյալը, Լյուքս, ցեղը՝ ռոտվեյլեր, նրան կարելի է վարձույթով վերցնել վարձույթի բյուրոյում, որը Սուրբ Ռոխայի եկեղեցու մոտակայքում է։
Մեղադրյալը նստեց դատարկ թմբկագլանի վրա, որը պատերազմի ավարտից հետո ընկած էր իմ տատիկ Ալիսա ֆոն Վիտլարի այգեգործական հողակտորի դիմաց։ Բարձր դատարանին հայտնի է, որ մեղադրյալի հասակը կարելի է սահմանել որպես փոքր ու արատավոր։ Դա անմիջապես ընկավ իմ աչքին։ Ինձ էլ անսովոր թվաց փոքրիկ, լավ հագնված պարոնի պահվածքը։ Նա երկու չոր ճյուղերով թմբկահարում էր ժանգոտված մետաղամալուխի թմբկագլանի, ասել է թե թմբուկի վրա։ Սակայն եթե ուշադրություն դարձնենք, որ մեղադրյալը մասնագիտությամբ հենց թմբկահար է և, ինչպես պարզվեց հետագայում, որտեղ էլ որ հայտնվի, տրվում է իր զբաղմունքին, և որ մետաղամալուխի թմբկագլանը, չէ՞ որ զուր չեն նրան այդպես անվանում, նույնիսկ ամենաընդունակ մարդուն կհրահրեր փայտիկներով աշխատել, հարկ կլինի խոստովանել հետեևյալը․ նախաամպրոպյան ամառային օրով մեղադրյալ Օսկար Մացերատը նստել էր մետաղամալուխի թմբկագլանի վրա, որն ընկած էր տիկին Ալիսա ֆոն Վիտլարի այգեգործական հողակտորի դիմաց և տարբեր չափսերի երկու չոր ճյուղերի օգնությամբ ռիթմիկ կազմակերպված ձայներ էր արձակում։
Այնուհետև ես պետք է ցույց տամ, որ Լյուքս շունը բավական երկար ժամանակ անհետացավ արդեն հունձքի համար հասած տարեկանի դաշտում։ Իսկ եթե դուք ինձ հարցնեք, թե կոնկրետ որքան ժամանակով նա անհետացավ, ես կդժվարանամ պատասխանել, քանզի բավական է ես պառկեմ իմ խնձորենու ճեղքի վրա, և ինձ անմիջապես լքում է ժամանակի ցանկացած զգացում։ Եվ եթե ես այնուամենայնիվ ասում եմ, որ շունը երկար ժամանակ բացակայում էր, դա կարող է ընդամենը նշանակել, որ ես ինչ֊որ կերպ զգում էի այդ շան պակասը, քանի որ ինձ դուր եկան նրա սև մորթին ու կախված ականջները։
Իսկ մեղադրյալի համար, կարծում եմ, բոլոր հիմքերն ունեմ այդպես ասելու, նրա պակասը չէր զգացվում։
Երբ Լյուքս անունը կրող շունը վերադարձավ արդեն հունձի համար հասած տարեկանի դաշտից, երախում ինչ֊որ բան էր բռնել։ Չեմ համարձակվի պնդել, իբր ես անմիջապես հասկացա, թե հատկապես ինչ է նա բռնում։ Որոշեցի, որ դա փայտ է, ավելի շուտ՝ քար, իսկ միգուցե, պակաս հավանականությամբ, թիթեղյա տուփ կամ թիթեղյա գդալ։ Միայն երբ մեղադրյալը շան երախից հանեց corpus dellcti, ես հստակ տեսա, թե ինչի հետ մենք գործ ունենք։ Սակայն այն պահից, երբ շունը, որքան հիշում եմ, քսմսվեց մեղադրյալի շալվարի ձախ կողքին, դեռևս երախում ինչ֊որ բան պահելով, և, ցավոք, արդեն որևէ սահմանման չենթարկվող պահից, երբ մեղադրյալը տիրոջական տեսքով այն վերցրեց երախից, ամենազգույշ հաշվարկներով անցավ մի քանի րոպե։ Որքան էլ շունը փորձում էր գրավել իրեն վարձած տիրոջ ուշադրությունը՝ վերջինս միայն անդադար թմբկահարում էր այն միապաղաղ, տպավորիչ, սակայն անիմանալի եղանակով, որով թմբկահարում են երեխաները։ Միայն երբ շունը համարձակվեց դիմել անվայելուչ արարքի և խոնավ մռութով խցկվեց մեղադրայլի ոտքերի արանքը, նա մի կողմ նետեց փայտիկները և ոտքով հարվածեց, դա հաստատ եմ հիշում, շանը աջ ոտքով հարվածեց։ Շունը տիրոջ շուրջ կիսաշրջան կատարեց, սակայն հետո, շան նման դողալով, կրկին մոտեցավ նրան և առաջ մեկնեց դեռևս ինչ֊որ բան պարունակող երախը։
Տեղից վեր չկենալով, այլ խոսքերով՝ նստած, մեղադրյալը ձեռքը մտցրեց՝ այս անգամ ձախը, շան ատամների արանքը։ Իր գտածոյից ազատվելով՝ Լյուքս շունը մի քանի մետր ետ֊ետ գնաց։ Իսկ մեղադրյալն ինքը շարունակում էր նստած մնալ՝ գտածոն ձեռքում բռնած, փակեց ափը, կրկին բացեց, կրկին փակեց և երբ նա այն երկրորդ անգամ բացեց, նրա գտածոյի վրա ինչ֊որ բան էր փայլում։ Իր գտածոյի տեսքի հետ ընտելանալով՝ նա այն բութ մատով ու ցուցամատով բարձրացրեց և հորիզոնական դիրքով պահեց աչքերի հարթության վրա։
Այդ գտածոն միայն այժմ եմ ես մատ անվանում, նրա փայլելու կապակցությամբ ճշտում եմ․ մատնեմատ և նույնիսկ դրանում չկասկածելով, անվանում եմ տալիս հետպատերազմական ժամանակի ամենահետաքրքիր դատավարություններից մեկին, քանզի ինձ՝ Գոթֆրիդ ֆոն Վիտլարիս, մատնեմատի դատավարության ամենակարևոր վկան են անվանում։
Քանի որ մեղադրյալը հանգստություն պահպանեց, ես ևս հանգստություն էի պահպանում։ Այո, նրա հանգստությունը փոխանցվեց ինձ։ Եվ երբ մեղադրյալը մատանիով մատը խնամքով փաթաթեց թաշկինակի մեջ, որը մինչ այդ սիրատածուի պես պահպանում էր իր պիջակի կրծքի վրայի գրպանում, ես թմբկագլանի վրա նստած այդ մարդու հանդեպ լցվեցի համակրանքի զգացումով․ շատ արժանավոր պարոն է, մտածեցի ես, լավ կլիներ նրա հետ ծանոթանալ։
Այդպես էլ ես ձայն տվեցի նրան, երբ իր վարձույթով վերցրած շան հետ ցանկանում էր հեռանալ Գերեսհայմի ուղղությամբ։ Սկզբում նա ափսոսանքով արձագանքեց, ես կասեի նույնիսկ՝ մեծամտորեն։ Ես մինչ օրս էլ չեմ կարողանում հասկանալ, թե ինչ պատճառով մեղադրյալը իմ մեջ օձի խորհրդանշանական մարմնավորում տեսավ, միայն այն բանի պատճառով, որ ես պառկած էի խնձորենու սաղարթավոր մասի վրա։ Իմ տատիկի չինական խնձորները ևս նրա մեջ կասկած առաջացրին։ Նա ասաց, որ դրանք, անկասկած, դրախտային խնձորներ են։
Չեմ բացառում, որ չարը սովոր է կենալ առավելապես սաղարթների մեջ, ճեղքերի վրա։ Սակայն, ահա անձամբ ինձ, ոչ այլ ինչ, քան հեշտությամբ տիրող ձանձրույթն էր դրդում շաբաթական մի քանի անգամ խնձորենու ճեղքի վրա զբաղեցնել իմ տեղը։ Չնայած, միգուցե ձանձրույթն ինքնըստինքյան հենց չարն է որ կա։ Իսկ ի՞նչ էր մեղադրյալին քշում Դյուսելդորֆի պատերի տակ։ Նրան, ինչպես նա ավելի ուշ ինձ դրանում խոստովանեց, միայնակությունն էր քշում։ Սակայն միայնակություն՝ մի՞թե սա ձանձրույթի անունը չէ։ Այս դատողություններս կիսում եմ ոչ այն նպատակով, որպեսզի մերկացնեմ մեղադրյալին, այլ այն նպատակով, որպեսզի նրան դարձնեմ հասկանալի։ Դա չէ՞ արդյոք չարի խաղը, այդ թմբկահարությունը, որը ռիթմիկ վերացրեց չարը, նրան դարձրեց ինձ համար այնքան համակրելի, որ ես խոսեցի նրա հետ և սկսեցի նրա հետ ընկերություն անել։ Եվ այն հայտարարությունը ևս, որը ստիպեց ինձ որպես վկայի, իսկ նրան՝ որպես մեղադրյալի, կանգնել բարձր դատարանի առջև, չէ որ այն ևս մեր կողմից հորինված խաղ էր, մեր միայնակությունը և մեր ձանձրույթը ցրելու ու հագեցնելու ևս մեկ միջոց։
Իմ խնդրանքին տեղի տալով, մեղադրյալը որոշ տատանումներից հետո հագցրեց մատնեմատի վրայի մատանին, ընդ որում, արտակարգ հեշտությամբ դուրս եկած, իմ ձախ ճկույթին։ Մատանին, իսկը իմ չափով էր և ուրախացրեց ինձ։ Բնականաբար, դեռ մինչև այն իմ մատի վրա փորձելը, ես լքեցի ճեղքի վրայի իմ սովոր տեղը։ Մենք կանգնած էինք ցանկապատի երկու կողմերում, մենք տվեցինք մեր անունները, սկսեցինք զրուցել, ընդ որում մի քանի քաղաքական թեմաներ շոշափեցինք, ինչից հետո էլ նա ինձ տվեց մատանին, իսկ մատը թողեց իրեն, ընդ որում այն շատ խնամքով էր բռնել։ Մենք հանգեցինք այն ընդհանուր կարծիքին, որ գործ ունենք կնոջ մատի հետ։ Մինչ ես կրում էի մատանին ու այն պահում արևի ճառագայթների տակ, մեղադրյալը սկսեց ազատ ձախ ձեռքով ցանկապատի վրա պարային ուրախ և առույգ ռիթմ թմբկահարել։ Սակայն իմ տատիկի հողակտորը շրջափակող փայտե ցանկապատը այն աստիճան անկայուն է, որ մեղադրյալի թմբուկային կոչերին արձագանքեց փայտի ճարճատոցով ու թրթռոցով։ Չգիտեմ, թե մենք որքան այդպես կանգնած մնացինք՝ աչքերով խոսելով։ Իսկ երբ մի ինչ֊որ ինքնաթիռ միջին բարձրության վրա մեզ հասցրեց իր շարժիչների դղրդյունը, մենք երկուսս էլ հենց տրված էինք անմեղ խաղին։ Հնարավոր է, որ ինքնաթիռն ուզում էր նստել Լոհաուզենում։ Եվ չնայած մեր երկուսի համար շատ հետաքրքիր կլիներ իմանալ, թե ինչպես ինքնաթիռը կմտնի վայրէջքի գոտի՝ երկու, թե չորս շարժիչներով, մենք մեր հայացքներն իրարից չկտրեցինք, մենք չորոշեցինք վայրէջք կատարելու եղանակը, իսկ այդ խաղը հետագայում, երբ մենք ժամանակ էինք ունենում դրանով զբաղվելու, մենք անվանեցինք Լեո Խենթուկի ճգնավորություն, քանզի մեղմիկ խոսքերով, շատ տարիներ առաջ, նա առավելապես գերեզմանատներում նույն այդ խաղով էր զբաղվում։
Երբ ինքնաթիռը գտավ իր վայրէջքային գոտին, ինձ համար իսկապես դժվար է ասել, երկու թե չորս շարժիչանի մեքենա էր դա, ես մատանին վերադարձրեցի նրան։ Մեղադրյալը մատանին հագցրեց մատին՝ իր թաշկինակը երկրորդ անգամ որպես փաթեթավորման նյութ օգտագործելով, և ինձ հրավիրեց ընկերակցել իրեն։
Այս ամենը տեղի էր ունենում հազար ինը հարյուր հիսունմեկ թվի հունիսի յոթին։ Գերեսհայմում, տրամվայի վերջին կանգառում մենք տրամվայ չնստեցինք, այլ տաքսի վերցրինք։ Հետագայում էլ մեղադրյալը ցանկացած հարմար առիթի դեպքում իմ հանդեպ շռայլություն էր ցուցաբերում։ Մենք մեկնեցինք քաղաք։ Տաքսիստին կարգադրեցինք սպասել Սուրբ Ռոխի եկեղեցու մոտի շների վարձույթի բյուրոյի դիմաց, հանձնեցինք Լյուքս շանը, կրկին նստեցինք տաքսի, և այն մեզ ողջ քաղաքի՝ Բիլկի, Օբերբիլկի միջով տարավ Վերստենյան գերեզմանատուն, այնտեղ պարոն Մացերատը ստիպված եղավ վճարել ավելի քան տասներկու մարկ, և դրանից հետո միյան մենք այցի գնացինք գերեզմանաքարերի արհեստանոց՝ Քերնեֆ անունով քարհատի մոտ։
Արհեստանոցում շատ կեղտոտ էր, և ես ուրախացա, որ Քորնեֆն իմ ընկերոջ առաջադրանքը ընդամենը մեկ ժամում կատարեց։ Մինչ իմ ընկերը սիրով ու մանրամասնորեն ինձ նկարագրում էր զանազան գործիքները և զանազան քարերի տեսակները, պարոն Քորնեֆը, մատի վերաբերյալ ոչ մի բառ չփոխանակելով, դրանից առանց մատանու գիպսե կաղապար պատրաստեց։ Ես աչքի պոչով հետևում էի նրա աշխատանքին․ Չէ՞ որ մատը առաջիկայում պետք է նախնական մշակման ենթարկել, այլ խոսքերով, այն շփեցին ճարպով, ծայրից թելով կապեցին, այնուհետև ծածկեցին գիպսով, և մինչ գիպսի քարանալը, թելով կտրեցին կաղապարը։ Չնայած իմ՝ մասնագիտությամբ ձևավորողիս համար, գիպսե ձուլվածքների պատրաստումը որևէ նոր բան չէր պարունակում, այդ մատը, քարհատի մոտ հայտնվելուց անմիջապես հետո, դարձավ մի տեսակ ոչ նրբագեղ, և նրա ոչ նրբագեղությունն անհետացավ, միայն երբ մեղադրյալը ծեփապատճենի հաջող պատրաստումից հետո կրկին վերցրեց մատը, ճարպից մաքրեց և իր թաշկինակով փաթաթեց։ Իմ ընկերը վճարեց քարհատին։ Սկզբում վերջինս չէր ուզում նրանից փող վերցնել, քանի որ պարոն Մացերատին համարում էր իր գործընկերը։ Դրանից բացի նա ավելացրեց, որ պարոն Մացերատը ժամանակին սեղմելով հանում էր իր մկնոռախտերը և նույնիսկ դրա դիմաց ոչինչ չէր վերցնում։ Երբ ձուլածոն քարացավ, քարհատը քանդեց կաղապարը, իսկականին ավելացրեց ծեփապատճենը, խոստացավ մոտակա օրերին էլ մի քանի ծեփապատճեններ պատրաստալ, և իր գերեզմանաքարերի ցուցահանդեսի միջով մեզ դուրս բերեց դեպի Աղոթատեղիի արահետ։
Տաքսիով երկրորդ ուղևորությունը մեզ հասցրեց գլխավոր կայարան։ Այնտեղ մեղադրյալն ինձ կայարանի նրբաճաշակ ռեստորանում առատ ընթրիքի հրավիրեց։ Մատուցողի հետ նա շատ մտերմաբար էր խոսում, ինչից ես հետևություն արեցի, որ պարոն Մացերատը, հավանաբար, մշտական այցելուներից է։ Մենք թարմ բողկով տավարի կրծքամիս և նաև հռենոսյան սաղմոն էինք ուտում, իսկ վերջում՝ պանիր։ Եվ այդ ամենը ավարտեցինք մեկ շիշ շամպայնով։ Երբ մեր զրույցի ժամանակ կրկին խոսք գնաց մատի մասին, և ես մեղադրյալին խորհուրդ տվեցի այն ճանաչել որպես ուրիշի սեփականություն և հանձնել, նամանավանդ, որ նա այժմ ունի դրա ծեփապատճենը, մեղադրյալը հստակ ու վճռականորեն պատասխանեց, որ իրեն համարում է մատի օրինական սեփականատերը, քանի որ արդեն իսկ ծնվելու ժամանակ, չնայած քողարկված ձևով, «թմբուկի փայտիկ» բառի միջոցով նրան այդպիսի մատ էր խոստացվել և հետո նա այստեղ կարող էր վերհիշել իր ընկեր Հերբերթ Տրուչինսկու թիկունքի վրայի սպիները, որոնք, ունենալով մեկ մատ երկարություն, նույնպես մատնեմատ էին նախագուշակում․ դե և, ի վերջո, մնում է փամփուշտի պարկուճը, որը նա գտավ Զասպեի գերեզմանատանը և որը նույնպես ապագա մատնեմատի չափսերն ու նշանակությունը ուներ։
Չնայած սկզբնական շրջանում ես պատրաստ էի ծիծաղել իմ նոր ձեռք բերած ընկերոջ տրամաբանության ու դատողությունների վրա, սակայն չի կարելի չխոստովանել, որ տրամաբանող մարդն ունակ է առանց դժվարության ընդունել նման հաջորդականությունը, թմբուկի փայտիկ, սպի, փամփուշտի պարկուճ, մատնեմատ։
Երրորդ տաքսին արդեն ընթրիքից հետո ինձ տուն հասցրեց։ Մենք պայմանավորվեցինք նոր հանդիպման վերաբերյալ և երբ երեք օր անց ես պայմանավորվածության համաձայն մեղադրյալին կրկին այցելեցի, նա, ինչպես պարզվեց, ինձ համար անակնկալ էր պատրաստել։
Սկզբում նա ինձ ցույց տվեց իր բնակարանը կամ, ավելի ճիշտ, իր սենյակը, որովհետև պարոն Մացերատը այն բնակիչներից վարձով էր վերցրել։ Սկզբում դա մի խղճուկ սենյակ է եղել, անցյալում՝ լոգասենյակ, ավելի ուշ, երբ թմբկահարի արվեստը նրան ճանաչում ու բարեկեցություն բերեց, նա հավելյալ գումար վճարեց առանց պատուհանի կացարանի համար, որը քույր Դորոթեայի կացարան էր անվանում, հետո նա պատրաստակամություն հայտնեց վճարել նաև երրորդ սենյակի համար, որը նախկինում զբաղեցնում էր երաժիշտ ու մեղադրյալի գործընկեր ոմն պարոն Մյունցեր, ընդ որում՝ վճարել մեծ գումար, քանզի հիմնական վարձկալը՝ պարոն Ցայդլերը, իմանալով պարոն Մացերատի ունևորության մասին, անղխճորեն գինը բարձրացրեց։
Այսպես կոչված քույր Դորոթեայի սենյակում մեղադրյալը ինձ համար անակնկալ էր պատրաստել․հայելիով լվացարանի սեղանի մարմարյա հարթակի վրա պահածոյացման համար բանկա էր դրված, մոտավորապես այնպիսի չափսերի, որպիսիք օգտագործում է իմ մայր Ալիսա ֆոն Վիտլարը մեր դրախտային խնձորներից խնձորի պովիդլո փակելու համար։ Պարոն Մացերատի բանկան, սակայն, սպիրտի մեջ լող տվող մատնեմատ էր պարունակում։ Մեղադրյալը հպարտորեն ինձ մի քանի հաստափոր գիտական գրքեր ցույց տվեց, որոնցով նա ղեկավարվել էր մատի պահածոյացման ժամանակ։ Ես այդ գրքերը ընդամենը թռուցիկ թերթեցի, լուսանկարների վրա հայացքս գրեթե չսևեռեցի, խոստովանեցի, սակայն, որ մեղադրյալին լիովին հաջողվել էր պահպանել մատի բնական տեսքը, և ընդհանրապես հայելու ֆոնի վրա բանկան իր պարունակությամբ շատ հաճելի էր նայվում և իրենից հետաքրքիր դեկորատիվ լուծում էր ներկայացնում, ինչ ես, որպես արհեստավարժ ձևավովորղ, չէի կարող չխոստովանել։
Նկատելով, որ ես ընտելացել եմ ապակե բանկայի տեսքին մեղադրյալը ինձ տեղեկացրեց, որ երբեմն այդ բանկայի վրա աղոթում է։ Հետաքրքրասիրությամբ լցված, սակայն միևնույն ժամանակ որոշակի հանդգնությամբ, ես անմիջապես խնդրեցի նրան ինձ նման աղոթքի նմուշ ցույց տալ։ Նա, իր հերթին, ինձանից փոխադարձ ծառայություն խնդրեց․ ինձ թուղթ ու մատիտ տվեց ու պահանջեց, որպեսզի ես գրի առնեմ այդ աղոթքը, որպեսզի ես այդ մատի առթիվ հարցեր տամ, իսկ նա իր ուժերը ներածի չափով պատասխանի աղոթքով։
Այստեղ ես իմ ցուցմունքներին կից ներկայացնում եմ մեղադրյալի խոսքերը, իմ հարցերը, նրա պատասխանները, ապակե բանկայի աստվածացումը․ և այսպես, ես խոնարհ ողջունում եմ։ Ո՞վ ես դու։ Օսկարն եմ թե ես։ Ես բարեվայելուչ եմ, Օսկարը՝ ցրված։ Անդադար հավատարմություն և պետք չէ վախենալ շրջադարձից։ Օսկարը՝ լրջմիտ, քանզի լի է հիշողություններով։ Ես՝ սառը, տաք, ջերմ։ Մեղավոր եմ՝ հարձուփորձի ժամանակ։ Անմեղ եմ՝ առանց հարցուփորձի։ Մեղավոր եմ այն պատճառով, որ հանցագործություն եմ կատարել, որովհետև մեղավոր եմ դարձել, չնայած նրան հեռացրեցի ինձանից, մեղք գործեցի բառով, մեղավոր լռեցի, չեմ ասում, չեմ լռում, ծնկի եմ գալիս։ Աղոթք եմ անում։ Բանկային։ Ինչպիսի՞ բանկայի։ Պահածոյացման համար բանկայի։ Ի՞նչ է պահածոյացնում բանկան։ Պահածոյացման համար բանկան մատ է պահածոյացնում։ Դա ի՞նչ մատ է։ Մատնեմատ։ Ո՞ւմ մատն է։ Շիկամազի։ Ի՞նչ շիկամազ։ Միջին հասակի՝ դա նշանակում է մեկ մետր վաթսուներեք։ Հատուկ նշաննե՞ր։ Խալ։ Խալ որտե՞ղ։ Ուսը, ներսի կողմից։ Ա՞ջը, ձա՞խը։ Աջը։ Մատնեմատը ո՞ր կողմինն է։ Ձախ։ Նշանվա՞ծ է։ Այո, բայց ամուսնացած չէ։ Հավա՞տքը։ Ռեֆորմատական։ Կո՞ւս է։ Կույս է։ Ե՞րբ է ծնվել։ Չգիտեմ։ Որտե՞ղ։ Հաննովերի մոտակայքում։ Ե՞րբ։ Դեկտեմբերին։ Աղեղնավո՞ր է, թե՞ Այծեղջույր։ Աղեղնավոր։ Իսկ բնավորությո՞ւնը։ Ամոթխած։ Բարյացակա՞մ է։ Ջանասեր է, շատախոս։ Բարեպա՞շտ է։ Խնայող է, սթափ և ուրախ։ Ամոթխա՞ծ է։ Սիրում է քաղցրավենիքներ, անկեղծ է ու աստվածավախ։ Գունատ է, ամեն ինչից ավել երազում է ճանապարհորդուոթյունների մասին։ Դաշտանը կանոնավոր չէ, թույլ է, հաճույքով տառապում է և այդ մասին խոսում։ Անձամբ պասիվ է, նախաձեռնող չե, սպասում է, թե ինչ է լինելու, լավ է լսում, գլուխը ի նշան հավանության շարժում է, ձեռքերը ծալում է, երբ խոսում է, իջեցնում է աչքերը, երբ խոսում ես նրա հետ, դրանք լայնորեն բացում է, բաց շագանակագույն բիբին մոտ դարչնագույնի խառնուրդով, մատանին նվեր է ստացել ղեկավարից, ղեկավարն ամուսնացած է, սկզբում չէր ուզում վերցնել, վերցրեց, սարսափելի դեպք, կոկոսե մանրաթելեր, սատանա, շատ սպիտակ գույն, դուրս եկավ, տեղափոխվեց, վերադարձավ, չկարողացավ բաժանվել, խանդը ևս, սակայն առանց հիմքերի, հիվանդություն, սակայն ոչ ինքնըստինքյան, ոչ, ոչ, չգիտեմ, չեմ ուզում, կապույտ տերեփուկներ էր հավաքում, եկավ, ոչ, ուղեկցեց սկզբից և ևեթ, այլևս չի կարող․․․ Ամմե՞ն։ Ամմեն։
Ես՝ Գոթֆրիդ ֆոն Վիտլարս, դատարանում իմ ցուցմունքներին միայն այն պատճառով եմ ավելացնում իմ կողմից գրված այս աղոթքը, որ, չնայած նրա արտաքին ողջ քաոսայնությանը, մատնեմատի տիրոջ մասին տեղեկությունները մեծ մասամբ համընկնում են սպանվածի, քույր Դորոթեա Կենգեթերի մասին դատարանի նյութերի հետ։ Իմ խնդիրների մեջ չի մտնում այստեղ կասկածի տակ առնել մեղադրյալի ցուցմունքներն այն մասին, որ նա չի սպանել քրոջը, և, ընդհանրապես, երբևիցե նրան սեփական աչքերով չի տեսել։
Ուշագրավ է և, ինչպես մինչ օրս ինձ է ներկայանում, ի օգուտ մեղադրյալի է խոսում այն ինքնամոռացությունը, որով իմ ընկերն աթոռի դիմաց ծնկի էր իջել, ուր նա դրել էր պահածոյացման համար բանկան և այդ ընթացքում մշակում էր թմբուկը՝ այն ծնկների միջև սեղմած։
Ավելի քան մեկ տարվա ընթացքում ինձ էլ մեկ անգամ չէ, որ վիճակվել է հետևել, թե ինչպես է մեղադրյալը աղոթում ու թմբկահարում, քանզի շռայլ ապրուստի միջոց տալով, նա ինձ դարձրեց իր ընկերակիցը, համերգային շրջագայությունների ժամանակ, որոնք նա երկարատև ժամանակով ընդհատեց, վերցնում էր իր հետ, սակայն մատնեմատի հայտնաբերումից քիչ ժամանակ անց կրկին վերսկսեց։ Մենք շրջագայեցինք ողջ Արևմտյան Գերմանիայով մեկ, մենք հրավերքներ ունեինք նաև Արևելյան գոտի ու արտասահմանյան երկրներ։ Սակայն պարոն Մացերատը գերադասում էր մնալ երկրի սահմաններում, իր սեփական խոսքերով, չէր ցանկանում ընկնել սովորական համերգային ջրապտույտի մեջ։ Մինչև համերգի սկիզբը նա ոչ մի անգամ բանկայի առջև չէր աղոթում ու չէր թմբկահարում։ Միայն ելույթից ու երկարատև ընթրիքից հետո էինք մենք վերադառնում նրա համարը, և այստեղ նա թմբկահարում էր, և այստեղ նա աղոթում էր, ես հարցեր էի տալիս ու գրի էի առնում, ինչից հետո մենք ներկայիս աղոթքը համեմատում էինք նախորդ օրերի ու շաբաթների աղոթքների հետ։ Ճիշտ է, աղոթքները պահպանվում էին երկար ու կարճ տարբերակներով։ Դրան ավելացրած, երբեմն բառերն ընկնում էին մեկը մյուսի վրա, այն դեպքում, երբ հաջորդ օրը նրանք թափվում էին գրեթե շոշափելի ու երկարաձիգ։ Սակայն իմ կողմից նման ձևով հավաքված բոլոր աղոթքները, որոնք ես պատիվ ունեմ ներկայացնելու բարձր դատարանին, մանրամասներ չեն պարունակում, քան այն առաջին արձանագրվածը, որը ես կցել եմ իմ ցուցմունքներին։
Այս տարվա շրջագայության ընթացքում ես հարևանցիորեն, մյուս համերգային շրջագայությունների միջև, ծանոթացա պարոն Մացերատի որոշ ընկերների ու ազգականների հետ։ Այսպես, օրինակ, նա ներկայացրեց ինձ իր խորթ մորը, տիկին Մարիա Մացերատին, որին մեղադրյալը բարձր, չնայծ և զուսպ, մեծարում է։ Այդ նույն օրն ինձ ողջունեց նաև մեղադրյալի խորթ եղբայր Կուրտ Մացերատը՝ տասնմեկամյա, լավ դաստիարակված գիմնազիստը։ Տիկին Մարիա Մացերատի քույրը, տիկին Հուստա Քյոստները, ինձ վրա նույնպես լիովին դրական տպավորություն թողեց։ Ինչպես ինձ խոստովանեց մեղադրյալը՝ ետպատերազմական առաջին տարիներին նրա ընտանեկան հարաբերություններն այնքան էլ հարթ չէին ընթանում, սակայն այն բանից հետո, երբ պարոն Մացերատն իր փողերով խորթ մոր համար նրբախորտիկների մեծ խանութ ձեռք բերեց, որտեղ այլոց թվում նաև հարավային մրգեր էին վաճառվում, և հետագայում էլ ֆինանսական աջակցություն էր ցուցաբերում, եթե խանութը դժվարությունների առջև էր կանգնում, խորթ մոր ու խորթ զավակի միջև լիովին բարեկամական հարաբերություններ ձևավորվեցին։
Պարոն Մացերատը ինձ ծանոթացրեց նաև իր որոշ նախկին գործընկերների, առավելապես ջազ նվագողների հետ, որքան էլ որ ջանում էր իմ առջև ուրախ և մարդամոտ երևալ պարոն Մյունցերը, որին պարոն Մացերատը մտերմաբար Կլեփ էր անվանում, ես մինչ օրս էլ իմ մեջ ոչ համարձակություն և ոչ էլ ցանկություն եմ գտել, որպեսզի նրա հետ շարունակեմ պահպանել իմ շփումները։
Չնայած մեղադրյալի մեծահոգության շնորիհիվ ես որպես ձևավարող աշխատելու անհրաժեշտություն չեմ ունեցել, ես զուտ գործի հանդեպ սիրուց, հենց որ մենք վերադառնում էինք հերթական համերգային շրջագայությունից, համաձայնվում էի մի քանի ցուցափեղկ ձևավորել։ Մեղադրյալը ընկերական ձևով հետաքրքրվում էր իմ աշխատանքով, հաճախ ուշ գիշերին կանգնում էր փողոցում ու դառնում էր իմ համեստ արվեստի ուշադիր հանդիսատեսը։ Երբեմն աշխատանքն ավարտելուց հետո մենք էլի մի փոքրիկ զբոսանք էինք նախաձեռնում գիշերային Դյուսելդորֆում, սակայն ոչ Հին քաղաքի սահմաններում, քանզի մեղադրյալը տանել չի կարողանում հին գերմանական ոգով պանդոկների հաստացրած ապակիներն ու ցուցանակները։ Եվ ահա մի անգամ (այստեղ ես մոտենում եմ իմ ցուցմունքների վերջին մասին) Ունտերատով կեսգիշերային զբոսանքը մեզ բերեց տրամվայների հավաքակայանի մոտ։
Մենք կանգնել էինք լիակատար համաձայնության մեջ՝ ուղեկցելով ըստ չվացուցակի հավաքակայան մուտք գործող վերջին տրամվայը։ Դա գեղեցիկ տեսարան է։ Մեր շուրջը մութ քաղաքն է, հեռվում, քանի որ օրն ուրբաթ է, շինարարության կողմից կոկորդով մեկ գոռում է հարբած բանվորը։ Մնացածում լռություն է, քանզի դեպո վերադարձող վերջին տրամվայը, նույնիսկ երբ նա զանգ է տալիս ու ստիպում է, որպեսզի կլորացված ռելսերն էլ ձայն արձակեն, աղմուկ չի առաջանում։ Մեծ մասը միանգամից մտնում է հավաքակայան։ Սակայն որոշները շարունակում են մեկ այստեղ, մեկ այնտեղ դատարկ, տոնական ձևով լուսավորված, կանգնել ռելսերի վրա։ Իսկ ո՞ւմ գաղափարն էր դա։ Դա մեր ընդհանուր գաղափարն էր։ Սակայն ես արտահայտեցի այն։ «Դե, սիրելի ընկեր, իսկ ի՞նչ կասես, եթե․․․»։ Պարոն Մացերատը գլխով արեց, մենք առանց շտապելու մտանք ներս, ես տեղավորվեցի մեքենավարի խցիկում և անմիջապես ընտելացա նրան, մեղմորեն շարժվեցի տեղից, արագ արագություն հավաքեցի, մի խոսքով, ինձ դրսևորեցի որպես լավ մեքենավար, ինչի առիթով պարոն Մացերատը, երբ պայծառ լուսավորված հավաքակայանն արդեն մնացել էր ետևում, ընկերաբար արտաբերեց հետևյալ բառերը․ «Պարզ է, Գոթֆրիդ, որ դու կնքված կաթոլիկ ես, այլապես չէիր կարողանա այսքան հմտորեն տրամվայ վարել»։
Եվ, իսկապես, այդ պատահական զբաղմունքը ինձ անսպառ քանակության ուրախություն պատճառեց։ Դատելով ամեն ինչից, հավաքակայանում նույնիսկ չնկատեցին մեր մեկնումը, որովհետև ոչ ոք մեզ չէր հետապնդում, մեզ կարելի էր հեշտությամբ կանգնեցնել նաև հոսանքն անջատելու միջոցով։ Ես վագոնը վարում էի Ֆլինգերնի ուղղությամբ, այնուհետև Ֆլինգերնի միջով և, արդեն մոտավոր հաշվիվ էի անում, կամ այն է՝ Հանիելի մոտից թեքվեմ դեպի ձախ, կամ այն է՝ բարձրանամ դեպի Ռաթա, դեպի Ռաթնգեն, երբ պարոն Մացերատը ինձ խնդրեց թեքվել Գրաֆենբերգի ու Գերեսհայմի կողմը։ Չնայած «Առյուծի ամրոց» հաստատության դիմացի կտրուկ վերելքն ինձ անհանգստություն էր ներշնչում, ես կատարեցի մեղադրյալի խնդրանքը, վերելքը հաղթահարեցի, պարասրահն արդեն մնում էր ետևում, երբ ստիպված եղա կտրուկ արգելակել, որովհետև գծերի վրա կանգնած էին երեք մարդ և ավելի շուտ պահանջում, քան խնդրում էին ինձ կանգնել։
Հանիելը անցնելուց քիչ ժամանակ անց պարոն Մացերատը գնացել էր դեպի վագոնի խորքը, որպեսզի սիգարետ ծխի։ Եվ ես ստիպված էի մեքենավարի կարգավիճակով գոռալ, «Խնդրում եմ նստել»։ Ես նկատեցի, որ նրանցից երրորդը՝ առանց գլխարկի մարդը, որին մնացած, սև ժապավեններով, կանաչ գլխարկներով երկուսը, երկու կողմերից սեղմելով, պահում էին մեջտեղում, բարձրանալու ժամանակ ոչ այն է՝ անզգուշության պատճառով, ոչ այն է՝ վատ տեսողության, ոտքը մի քանի անգամ դրեց ոտնատեղից հեռու։ Ուղեկցողները կամ պահապանները բավական կոպիտ ձևով օգնեցին նրան բարձրանալ առջևի հարթակ, իսկ այնտեղից անցնել դեպի վագոն։
Ես արդեն շարժվել էի տեղից, երբ վագոնի ներսից սկզբում աղեկտուր կաղկանձ լսեցի, հետո այնպիսի ձայն, կարծես ինչ֊որ մեկը ապտակներ է հասցնում, հետո, ի հանգստություն ինձ, պարոն Մացերատի վճռական ձայնը, որը հանդիմանում էր նստածներին և կոչ էր անում նրանց չհարվածել վիրավոր, կիսակույր մարդուն, որն իր ակնոցից զրկաված տառապում է։
― Ուրիշի գործերի մեջ մի խցկվեք, ― բղավեց կանաչ գլխարկներից մեկը։ ― Նա այսօր դեռ կտեսնի, թե ինչն ինչոց է։ Առանց այն էլ պատմությունը չափից դուրս երկարեց։
Մինչ ես դանդաղ գնում էի Գերեսհայմով, իմ ընկերը՝ պարոն Մացերատը, ցանկացավ իմանալ, թե ինչ հանցագործություն է կատարել այդ խեղճ կիսակույր մարդը։ Եվ խոսակցությունն անմիջապես ծայրաստիճան տարօրինակ ընթացք ստացավ․ երկու֊երեք բառից հետո մենք հայտնվեցինք պատերազմի բովում, ավելի ստույգ ասած, ամեն ինչ տեղի էր ունեցել հազար ինը հարյուր երեսունինը թվի սեպտեմբերի մեկին։ Պատերազմի սկիզբը, կիսակույրին անվանեցին պարտիզան, որը մասնակցել է Լեհական փոստատան անօրինական պաշտպանությանը։ Որքան էլ տարօրինակ է, սակայն պարոն Մացերատը, որն այդ ժամանակ տասնհինգ տարեկան էր, պարզվեց, որ լիովին տեղեկացված է, ճանաչեց կիսակույրին, ասաց, որ դա Վիկտոր Վելունն է, փողային փոխանցումների խեղճ կույր առաքողը, որը ռազմական գործողությունների ժամանակ կորցրեց ակնոցը, փախավ առանց ակնոցի, դուրս պրծավ դահիճների ձեռքից։ Սակայն վերջիններս մինչև պատերազմի ավարտը շարունակեցին նրան հետապնդել, նույնիսկ երեսունինը թվով թվագրված փաստաթուղթ ներկայացրեցին, և դա գնդակահարության մասին հրաման էր։ Ի վերջո նրանք բռնեցին նրան, նրանցից մեկը, որը կանաչ գլխարկով էր, գոռաց, իսկ երկրորդը հայտարարեց, որ ինքը շատ ուրախ է, այժմ ի վերջո կարելի է վերջ դնել այս ողջ պատմությանը։ Ողջ ազատ ժամանակը, նույնիսկ արձակուրդը, նա վատնել է այն բանի վրա, որպեսզի ի կատար ածի հազար ինը հարյուր երեսունինը թվի գնդակահարության մասին հրամանը․ վերջիվերջո, նա այլ մասնագիտություն էլ ունի՝ շրջիկ մանր առևվտրական է, իսկ ընկերը՝ արևելքից փախստական, և նա ևս ունի իր խնդիրները, նա ստիպված է ամեն ինչ սկսել զրոյից․ արևելքում նա բարգավաճող դերձակի արհեստանոց ուներ, սակայն այժմ վերջ, բավական է, այս գիշեր հրամանը ի կատար կածվի և հնարավոր կլինի անցյալին վերջ դնել՝ ինչպիսի երջանկություն է, որ մենք հասանք վերջին տրամվային։
Այդպես ես կամքիս հակառակ վերածվեցի վագոնավարի, որը Գերեսհայմ է տանում մի մահվան դատապարտվածի և գնդակահարության մասին հրամանով երկու դահիճների։ Արվարձանի դատարկ, փոքր֊ինչ թեք շուկայի հրապարակում ես թեքվեցի աջ, ուզում էի վագոնը հասնցել մինչև ապակու գործարանի մոտի վերջին կանգառը, այնտեղ կանաչ գլխարկներին ու կիսակույր Վիկտորին իջեցնել, ինչից հետո իմ ընկերոջ հետ գնալ տուն։ Վերջինից երեք կանգառ առաջ պարոն Մացերատը լքեց վագոնը և մոտավորապես այն տեղում, որտեղ արհեստավարժ մեքենավարները դնում են իրենց բուտերբրոտներով թիթեղյա տուփերը, դրեց իր պորտֆելը, որի մեջ, ինչպես ինձ հայտնի էր, գտնվում էր մատով բանկան։
― Մենք պետք է փրկենք նրան, չէ՞ որ սա Վիկտորն է, խեղճ Վիկտորը։ ― Պարոն Մացերատը ակնհայտորեն անհանգստացած էր։ ― Սակայն մինչ օրս այդպես էլ իրեն համապատասխան ակնոց չի ընտրել, նա շատ կարճատես է, նրան կգնդակահարեն, իսկ նա այլ կողմ կնայի։
Ես կարծում էի, թե դահիճներն անզեն են, սակայն պարոն Մացերատը նկատել էր երկու կանաչ գկխարկավորների վերարկուների ուռուցիկությունը։
Նա Դանցիգում Լեհական փոստատնից փողային փոխանցումներ էր առաքում։ Այժմ նա նույն բանը անում է Դաշնային փոատատանը։ Սակայն աշխատանքային օրն ավարտելուց հետո նրանք հետապնդում են նրան, քանի որ ոչ ոք չի վերացրել։
Չնայած լրիվ չհասկացա պարոն Մացերատի խոսքերը, ես, սակայն, նրան խոստացա գնդակահարության ժամանակ նրա հետ մեկտեղ ներկա լինել, իսկ եթե հաջողվի, ապա նաև խանգարել գնդակահարությանը։
Ապակու գործարանի ետևում, ուղիղ այգեգործական հողակտորների դիմաց, ես լուսնի լույսի տակ արդեն տեսել էի իմ տատիկի հենց այն խնձորներով հողակտորը, ես արգելակեցի և դեպի տրամվայի խորքը գոռացի․ «Վերջին կանգառը, խնդրում ենք ազատել վագոնը»։
Նրանք անմիջապես էլ հայտնվեցին սև ժապավեններով կանաչ գլխարկներով, և կրկին կիսակույրից մեծ ջանքեր պահանջվեց ոտքը ոտնակի վրա դնելու համար։ Այնուհետև պարոն Մացերատը նույնպես իջավ, պիջակի տակից հանեց թմբուկը, իսկ իջնելիս ինձ խնդրեց վերցնել իր բանկայով պորտֆելը։
Մենք լքեցինք դեռ երկար ժամանակ մեզ լույս տվող վագոնը և քայլեցինք դահիճների հետքերով, հետևաբար՝ նրանց զոհի ետևից։
Մենք գնում էինք այգիների ցանկապատների երկայնքով։ Դա ինձ հոգնեցնում էր։ Երբ մեր առջևից գնացող երեքը կանգնեցին, ես նկատեցի, որ որպես գնդակահարելու տեղ՝ նրանք ընտրել են հենց իմ մայրիկի հողակտորը։ Բողոք հայտնեց ոչ միայն պարոն Մացերատը, բողոք հայտնեցի նաև ես։ Նրանք մեր բողոքների վրա ոչ մի ուշադրություն չդարձրեցին, առանց այն էլ թեքված ցանկապատը տապալեցին, կիսկույր մարդուն, որին պարոն Մացերատը խեղճ Վիկտոր անվանեց, կապեցին խնձորենուց, հենց իմ երկփեղկվածության ներքևում և կրկին գրպանի լապտերների լույսի տակ մեզ ներկայացրեցին գնդակահարության մասին ճմռթված հրամանը, որը ստորագրված էր ռազմադաշտային դատարանի տեսուչ Զալևսկու կողմից։ Որքանով հիշում եմ, ստորագրությունն արվել էր Սոպոտում՝ հազար ինը հարյուր երեսունինը թվի հոկտեմբերի հինգին, կնիքները վավեր էին, մի խոսքով, այստեղ հնարավոր չէր ոչինչ անել, սակայն այնուհանդերձ մենք սկսեցինք խոսել Միացյալ Ազգերի Կազմակերպության, ժողովրդավարության, կոլեկտիվ մեղքի, Ադենաուերի և նման բաների մասին։ Սակայն կանաչ գլխարկներից մեկը արհամարհեց մեր բոլոր առարկությունները՝ ասելով, որպեսզի մենք չխցկվենք ուրիշի գործերի մեջ, որ մինչ օրս դեռ խաղաղության պայմանագիր չկա, որ ինքը, ինչպես և մենք երկուսս, իր ձայնը տալիս է Ադենաուերին, իսկ հրամանը՝ դե, հրամանը մնում է ուժի մեջ, նրանք այդ թղթով եղել են ամենաբարձր ատյաններում, նրանք ամենուր խորհրդատվություն են ստացել, նրանք միայն իրենց պարտքն են կատարում, իրենց անիծյալ պարտքը, և ավելի լավ է մենք մեր ճանապարհով գնանք։
Սակայն մենք մեր ճանապարհով չհեռացանք, ավելին, երբ կանաչ գլխարկներն արձակեցին իրենց անջրանցիկ վերարկուները և դուրս հանեցին իրենց ինքնաձիգները, պարոն Մացերատը իր թմբուկը հարմարեցրեց և հենց այդ վայրկյանին լուսինը ճեղքելով դուրս եկավ ամպերի շարանի միջից, նրա եզրերը բոցավառվում էին մետաղական փայլով, ինչպես պահածո տուփի ատամնավոր եզրը, և հենց այդպիսի, բայց վնասված թիթեղի վրա պարոն Մացերատը սկսեց փայտիկներով թմբկահարել, թմբկահարում էր հուսահատ, և ձայնը ստացվում էր անսովոր, սակայն միևնույն ժամանակ ինչ֊որ բանով ծանոթ։ Հաճախ կրկին ու կրկին արձագանքի պես հնչում էր․ կործանվել է, չի կործանվել, դեռ չի կործանվել, Լեհաստանը դեռ չի կործանվել։ Սակայն դա արդեն պարոն Մացերատի թմբուկը չէր, դա խեղճ Վիկտորի ձայնն էր, որն այդ երգի բառերը գիտեր․ «Լեհաստանը կործանված չէ, քանի դեռ ողջ ենք մենք»։ Դատելով ամեն ինչից՝ կանաչ գլխարկներին նույնպես ծանոթ էր այդ ռիթմը, քանզի նրանք կուչ եկան լուսնի կողմից լուսավորվող իրենց մետաղական ուցենցվածքների ետևում։ Չէ որ քայլերգը, որին իմ մայրիկի այգում ստիպեցին հնչել պարոն Մացերատն ու խեղճ Վիկտորը, նախաբեմ դուրս բերեց լեհական հեծելազորին։ Միգուցե լուսինն էլ էր այդտեղ օգնում, միգուցե թմբուկը, լուսինը և կարճատես Վիկտորի դյուրաբեկ ձայնը միացյալ ջանքերով գետնի տակից դուրս կանչեցին թամբած ձիերով արշավող այդքան մարդկանց․ դղրդում էին սմբակները, փնչացնում էին ռունգերը, շառաչում էին խթանները, խրխրնջում էին հովատակները, հուսսա՜ ու հեյսսա՜․․․ սակայն ոչ, ոչ մի նման բան։ Ոչինչ չէր շառաչում, չէր փնչում, չէր դղրդում, չէր խրխնջում, «հուսսա՜» չէր գոռում, «հեյսսա» չէր գոռում, այլ ընդամենը անձայն սահում էր Գերեսհայմի ետևի հնձած դաշտերի վրայով, այնուամենայնիվ, նաև կար լեհական զինվորների հեծելավաշտը, քանզի պարոն Մացերատի թմբուկի նման սպիտակակարմիր պատվադրոշները ցնցվում էին նիզակների ծայրերին, ոչ, չէին ցնցվում, այլ ինչպես ողջ հեծելավաշտը, լողում էին լուսնի տակ, միգուցե լուսնի վրայից իջած, լողում էին ու թեքվում դեպի ձախ, որտեղ մեր հողակտորն էր գտնվում, լողում էին, ու թվում էր, թե ո՛չ միս են, ո՛չ արյուն, բայցևայնպես, լողում էին ինքնաշենները, որոնք նման էին խաղալիքների, որոնք իրականում ուրվականներ էին, միգուցե նման էին այն ձեռագործին, որն առասանակից հյուսում է պարոն Մացերատի հիվանդապահը, առասանակից գործված լեհական հեծելազորը, անձայն և, այնուհանդերձ, սմբակներով դղդրդացնելով, անմարմին, անարյուն և, այնուամենայնիվ, լեհական սանձը թողած, թռչում էր ուղիղ մեզ վրա, և մենք ընկանք գետնին, ենթարկվեցինք լուսնին ու լեհական հեծելազորին։ Իմ մայրիկի հողակտորի միջով, հոգածությամբ խնամված հողակտորների միջով նրանք սլացան, միայն իրենց հետ վերցրեցին խեղճ Վիկտորին, ինչպես նաև երկու դահիճներին։ Անհետացան բաց հարթավայրում, լուսնի տակ, կործանվեցին, դեռ չկործանվեցին, դեմքով՝ դեպի արևելք, դեպի Լեհաստան, լուսնի ետևում։
Մենք, ծանր շնչելով, սպասում էինք, մինչև գիշերը կրկին ամայանա, մինչև երկինքը կրկին փակվի տանելով այն լույսը, որը կարող էր ընդամենը մեկ ակնթարթ հարձակման դրդել վաղուց կործանված հեծելազորին։ Առաջինը ես ոտքի կանգնեցի և, ընդ որում, ամենևին չնվազեցնելով այն դերը, որը խաղաց լուսնի լույսը, մեծ հաջողության առթիվ շնորհավորեցի պարոն Մացերտաին։
Վերջինս միայն հոգնած ու ճնշված թափ տվեց ձեռքը․
― Հաջողությո՞ւն, սիրելի Գոթֆրիդ։ Կյանքում ինձ չափից շատ հաջողություն է բաժին հասել։ Ես կնախընտրեի գոնե մեկ անգամ բավարարվել առանց դրա։ Սակայն դա շատ դժվար է ու մեծ ջանքեր է պահանջում։
Ինձ դուր չեկան նրա խոսքերը, որովհետև անձամբ ես ջանասեր մարդկանց ցեղից եմ, սակայն այդպես էլ հաջողություն չունեմ։ Պարոն Մացերատը ինձ թվաց անշնորհակալ, և ես սկսեցի բարձրաձայն նրան կշտամբել․
― Դու մեծամիտ ես դարձել, Օսկար, ― ես ինձ թույլ տվեցի սկսել այդպես, որովհետև այդ ժամանակ արդեն մենք իրար «դու»֊ով էինք դիմում։ ― Բոլոր թերթերը գոռում են քո մասին։ Դու գովազդել ես քո անունը։ Ես փողի մասին չեմ էլ խոսում։ Եվ դու կարծում ես, որ ինձ համար, որի անունը ոչ մի թերթ չի հիշատակում, հեշտ է քեզ՝ գլխիդ պսակ դրվածի հետ կողք կողքի դռնեդուռ ընկնել։ Որքան ես կցանկանայի գոնե մեկ անգամ այնպիսի արարք գործել, որպիսին հենց նոր կատարեցիր դու, իր ձևի մեջ միակը, ընդ որում՝ մեն֊մենակ, կատարել ու հայտնվել թերթերի էջերում, որպեսզի այնտեղ մեծ տառերով տպեն․ դա Գոթֆրիդ ֆոն Վիտլյարն է արել։
Պարոն Մացերատի քրքիջն ինձ վիրավորեց։ Նա պառկել էր մեջքի վրա, իր կուզը թաղել էր փափուկ հողի մեջ, երկու ձեռքով պոկում էր խոտերը, խրձիկները բարձր օդ էր նետում ու ծիծաղում էր, ինչպես անմարդկային Աստվածը, որն ամեն ինչ կարող է։
― Իմ ընկեր, ախր դրանից ավելի հեշտ բան չկա։ Ահա իմ պորտֆելը։ Այն հրաշքով չընկավ լեհական հեծելազորի սմբակների տակ։ Այն նվիրում եմ քեզ, զուր չէ, որ այնտեղ է գտնվում մատնեմատով բանկան։ Վերցրու այդ բոլորը, արագ վազիր Գերեսհայմ, այնտեղ դեռևս կանգնած է լուսավորված վագոնը, մտիր, բարձրացիր նրա մեջ և քո նվերի հետ միասին ուղևորվիր Ֆյուրթենվալի կողմը, ամենակարճ ճանապարհով դեպի ոստիականություն։ Այնտեղ հայտարարություն արա, և արդեն վաղը դու քո անունը կտեսնես բոլոր թերթերում։ Սկզբում ես չէի ուզում ընդունել այդ առաջարկը, քանի որ նա ամենայն հավանականությամբ չի կարող ապրել առանց իր մատով բանկայի, սակայն նա ինձ հանձնարարեց՝ պատասխանելով, որ մատի հետ կապված այս ամբողջ պատմությունը իրեն բավականաչափ զզվեցրել է, իսկ դրան գումարած, նա մի քանի գիպսե ծեփապատճեններ ունի, դրանից բացի, նրա պատվերով նրա համար ևս մեկ հատ ձուլել են ոսկուց, այնպես որ ես ի վերջո պետք է վերցնեմ պորտֆելը, գտնեմ մեր կողմից թողած տրամվայի վագոնը, դրանով մեկնեմ ոստիկանություն և անեմ իմ հայտարարությունը։
Ես վազեցի և դեռ երկար ժամանակ իմ թիկունքում լսում էի պարոն Մացերատի ծիծաղը, քանզի նա մնաց նախկին տեղում պառկած, ուզում էր, մինչ ես զնգնզգացնելով վերադառնում էի քաղաք, փնջերով խոտեր պոկել ու ծիծաղել՝ գիշերվա իշխանությանը տրվելու համար։ Իսկ հայտարարությունը․․․ ես այն արեցի միայն առավոտյան, պարոն Մացերատի բարության շնորհիվ իմ անունը հասավ մինչև թերթերի էջերը։
Սակայն ես՝ Օսկարս, նույն ինքը ամենաբարի պարոն Մացերատս, ծիծաղելով պառկել էի Գերեսհայմի ետևի գիշերային սև խոտերի վրա, ծիծաղելով գլորվում էի մահացու լուրջ, նոսր աստղերի տակ, իմ կուզը թաղում էի հողի ջերմ թագավորության մեջ, ինքս ինձ ասում էի՝ քնիր, Օսկար, ևս մեկ ժամվա չափ քնիր, քանի դեռ չի արթնացել ոստիկանությունը։ Քեզ այլևս բախտ չի վիճակվի այսքան ազատ պառկել լուսնի տակ։
Իսկ արթնանալով, նախքան կհասկանայի, որ լույսը բացվել է, ես նկատեցի, թե ինչպես ինչ֊որ բան, թե ինչպես ինչ֊որ մեկը լպստում է իմ դեմքը, ջերմ, կոպտամաշկ, հավասարաչափ խոնավ։
Հազիվ թե ոստիկանությունը, որին ոտքի է հանել Վիտլարը, հասել է այստեղ ու լպստում է ինձ, որպեսզի նման ձևով արթնացնի։ Եվ, այնուամենայնիվ, անմիջապես չբացեցի աչքերս, թույլ տվեցի, որ ինչ֊որ մեկը, կամ ինչ֊որ բան էլի մի քիչ ինձ ջերմորեն, կոպիտ մաշկով հավասարաչափ, խոնավ լպստի, հաճույք էի ստանում, լպստոցից ու չէի փորձում իմանալ, թե ով է դա անում՝ ոստիկանությո՞ւնը, ենթադրում էր Օսկարը, թե՞ կովը։ Միայն հետո ես բացեցի իմ երկնագույն աչքերը։
Նա բծավոր էր, սև֊սպիտակ, նա պառկած էր իմ կողքին, շնչում ու լպստում էր ինձ, մինչև որ ես բացեցի աչքերս։ Չորս կողմը լուսավոր օր էր, փոփոխական ամպամածություն, և այդ ժամանակ ես ինձ ասացի՝ Օսկար, ժամանակ մի կորցրու այս կովի կողքին, որքան էլ նա երկնային աչքերով է նայում քեզ, որքան էլ կոշտ լեզվով ջանասիրաբար հանգստացնում ու կարճացնում է քո հիշողությունը։ Դրսում առավոտ է, ճանճերը դզզում են, ժամանակն է, որ դու նախապատրաստվես փախուստի։ Վիտլարը քեզ կմատնի, հետևաբար, քեզ հարկավոր է փախչել։ Առանց թաքնվելու լուրջ փորձի լուրջ ցուցմունքները ոչինչ չարժեն։ Թող կովը բառաչի, իսկ դու փախիր։ Միևնույն է, նրանք քեզ կորսան, եթե ոչ այստեղ, ապա այնտեղ, սակայն դա արդեն քո հոգսը չէ։
Եվ այսպես, ես կովի կողմից լպստված, լվացված ու սանրված, սկսեցի իմ փախուստը, սակայն փախստականի կարգավիճակով ընդամենը մի քանի քայլ անելուց հետո բռնկվեցի առավոտվա նման զրնգուն ծիծաղով, թմբուկս թողեցի կովին, որը պառկած էր նախկին տեղում ու բառաչում էր, իսկ ես ծիծաղելով փախա։
===Երեսուն===
Ախ, հա, փախո՛ւստ։ Ես դեռ այդ մասին էլ պետք է պատմեմ։ Ես փախչում էի, որպեսզի բարձրացնեի Վիտլարի ցուցմունքների արժեքը։ Սակայն առանց որոշակի նպատակի փախուստը անհնար է, մտածում էի ես։ Իսկ ո՞ւր ես դու ուզում փախչել, Օսկար, ― հարցնում էի ինքս ինձ։ Քաղաքական իրավիճակը և այսպես կոչված «երկաթյա վարագույրը» զրկում էին ինձ արևելք փախչելու հնարավորությունից։ Ստիպված էի որպես փախուստի նպատակակետ ջնջել իմ Աննա Կոլյայչեկ տատիկի չորս շրջազգեստները, որոնք մինչ օրս էլ, պաշտպանություն ու ապաստան խոստանալով, ուռչում են Կաշուբյան կարտոֆիլի դաշտերում՝ չնայած անձամբ իմ կողմից դեպի չորս շրջազգեստների կողմը փախուստը դիտվում էր որպես միակ հեռանկարայինը, եթե, միևնույն է, պետք էր փախչել։
Տեղին է ասել․ այսօր ես նշում եմ իմ երեսուներորդ ծննդյան տարեդարձը, իսկ դառնալով երեսուն տարեկան, մարդը պարտավոր է տղամարդու պես կշռադատել փախուստների մասին, այլ ոչ թե երեխայի նման։ Մարիան, որն ինձ երեսուն մոմերով կարկանդակ բերեց, ասաց․
― Դու երեսուն տարեկան ես դարձել, Օսկար։ Ժամանակն է, որ դու կամաց֊կամաց խելքի գաս։
Կլեփը, իմ ընկեր Կլեփը, ինչպես և միշտ, ինձ ջազային ձայնագրություններով սկավառակներ նվիրեց, հետո հինգ լուցկի օգտագործեց, որպեսզի վառի իմ կարկանդակի վրայի երեսուն մոմերը։
― Երեսունում կյանքը նոր միայն սկսվում է, ― ասաց Կլեփը։
Նա ինքը քսանինը տարեկան է։
Իսկ ահա Վիտլարը՝ իմ ընկեր Գոթֆրիդը, որն առավել մոտ է իմ սրտին, ինձ քաղցրավենիքներ բերեց, իմ մահճակալի ճաղավանդակի վրայով առաջ խոնարհվեց ու խնթխնթացրեց․
― Իսկ երբ Հիսուսը դարձավ երեսուն՝ ապստամբեց և կոչ արեց իր աշակերտներին։
Վիտլարը միշտ էլ սիրում էր ինձ շփոթության մեջ գցել։ Իբր ես պետք է վեր կենայի իմ անկողնուց ու հավաքեի իմ աշակերտներին, և այս ամենն այն պատճառով, որ ես երեսուն տարեկան էի։ Հետո եկավ իմ փաստաբանը, սկսեց ինչ֊որ թուղթ թափ տալ, շեփորահարեց իր շնորհավորանքները, մահճակալիս թիկնակը զարդարեց իր նեյլոնե գլխարկով և ինձ, ինչպես և մնացած հյուրերին, տեղեկացրեց․
― Սա ես հանգամանքների երջանիկ բերում եմ անվանում։ Այսօր իմ պաշտպանյալը նշում է իր ծննդյան երեսուներորդ տարեդարձը, և հենց նրա ծննդյան երեսուներորդ տարեդարձին ինձ տեղեկություն է գալիս, որ մատնեմատի կապակցությամբ դատավարության ընթացքը կվերականգնվի, քանզի նոր ապացույցներ են հայտնաբերվել․ քույր Բեաթեն, դե, չէ՞ որ դուք գիտեք․․․
Այն, ինչից ես արդեն շատ տարիներ երկյուղ էի կրում, երկյուղ էի կրում իմ փախուստի օրվանից, տեղյակ պահեց իր մասին, այսօր, իմ ծննդյան երեսուներորդ տարեդարձին նրանք կգտնեն իրական մեղավորին, նրանք ինձ բաց կթողնեն հատուկ բժշկական հաստատությունից, ինձանից կխլեն իմ սիրած անկողինը, ինձ դուրս կբերեն սառը, բոլոր քամիներով փչող փողոց և երեսունամյա Օսկարին կստիպեն կանչել իր աշակերտներին ու նրանց հավաքել իր ու իր թմբուկի շուրջ։
Եվ այսպես, դա նա՝ քույր Բեաթեն է նախանձից սպանել իմ քույր Դորոթեային։
Միգուցե դուք դեռ չե՞ք մոռացել։ Կար մի այդպիսի բժիշկ Վերներ, որը, ինչպես հաճախ է պատահում կինոյում ու կյանքում, կանգնած էր երկու բուժքույրերի միջև։ Մռայլ պատմություն է։ Բեաթեն սիրում էր Վերներին։ Իսկ Վերները սիրում էր Դորոթեային։ Իսկ Դորոթեան ընդհանրապես ոչ մեկին չէր սիրում կամ, այսպես ասենք, իր հոգու խորքում սիրում էր փոքրիկ Օսկարին։ Եվ այդ ժամանակ Վերները հիվանդացավ։ Եվ նրա մոտ էր այցելում Դորոթեան, որովհետև նա պառկած էր նրա բաժանմունքում։ Իսկ Բեաթեն դա ոչ մի կերպ չէր կարողանում տանել։ Եվ այդ իսկ պատճառով քույր Դորոթեային համոզեց իր հետ զբոսնել, իսկ Գերեսհայմից ոչ հեռու, տարեկանի դաշտում նրան սպանեց կամ, ասենք այսպես, վերացրեց։ Այժմ Բեաթեն առանց խոչընդոտների կարող էր գնալ բժիշկ Վերների ետևից, սակայն նա նրա ետևից գնում էր այնպես, որ բժիշկը ոչ միայն չառողջացավ, այլև՝ ճիշտ հակառակը։ Հնարավոր է, որ սիրուց խելքը թռցրած քույրը հետևյալ կերպ էր մտածում․ մինչ նա հիվանդ է, նա պատկանում է ինձ։ Արդյո՞ք նա նրան չափից դուրս չափադեղաքանակներով դեղեր էր տալիս։ Թե՞ տալիս էր ոչ այն դեղերը։ Բոլոր դեպքերում, բժիշկ Վերները մահացավ չափից դուրս մեծ դեղաքանակների պատճառով կամ այդ դեղերի պատճառով, սակայն դատարանի առջև Բեաթեն չխոստովանեց ո՛չ չափից դուրս մեծ դեղաքանակների մասին, ո՛չ էլ ոչ այն դեղերի, ո՛չ էլ տարեկանի դաշտում զբոսանքի, որը քույր Դորոթեայի համար վերջին զբոսանքը դարձավ։ Իսկ Օսկարին, որը նույնպես ոչ մի բան չէր խոստովանել, սակայն բանկայի մեջ էր պահել իրեն մերկացնող մատը, նրանք մեղավոր ճանաչեցին տարեկանի դաշտի հետ կապված, սակայն ինձ համարեցին անգործունակ և ուղարկեցին հատուկ բժշկական հիմնարկություն՝ հսկողության տակ։ Բոլոր դեպքերում, մինչ այն, երբ Օսկարին դատեցին ու խցկեցին այդ հաստատությունը, նա փորձեց փախչել, քանի որ ես ուզում էի նկատելիորեն բարձրացնել այն ցուցմունքների արժեքը, որոնք բերել էր իմ ընկեր Գոթֆրիդը։
Երբ ես սկսեցի իմ փախուստը, քսանյոթ տարեկան էի։ Ընդամենը մի քանի ժամ առաջ իմ տոնական կարկանդակի վրա, հանգիստ ծուլությամբ կաթելով, այրվում էին երեսուն մոմեր։ Ահա այն ժամանակ ևս, երբ ես փախչում էի, նույնպես սեպտեմբեր էր։ Ես ծնվել եմ կույսի նշանի տակ։ Սակայն խոսքն այստեղ կգնա ոչ թե էլեկտրական լամպերի տակ իմ ծնունդի, այլ իմ փախուստի մասին։
Քանի որ, ինչի մասին ասվեց ավելի վաղ, ճանապարհը դեպի արևելք, դեպի տատիկս, փակ էր, ես, ինչպես և մեր օրերում յուրաքանչյուր մարդ, ստիպված եղա փախչել արևմուտք։ Եթե քաղաքական բարձր նկատառումներով դու չես կարող գնալ հարազատ տատիկիդ մոտ, այդ ժամանակ վազիր պապիկիդ մոտ, որն ապրում է Բուֆալոյում, Միացյալ Նահանգներում։ Փախիր Ամերիկա, Օսկար, տեսնենք, թե որքան հեռու կփախչես։
Կոլյայչեկ պապի և Ամերիկայի վերաբերյալ միտքն իմ գլխում ծագեց, երբ ես դեռ փակ աչքերով պառկած էի Գերեսհայմի ետևի մարգագետնում, և կովը լպստում էր իմ դեմքը։ Մոտավորապես առավոտյան ժամը յոթն էր, և ինքս ինձ ասացի՝ Գոթֆրիդը երեկ հոգնել էր, հնարավոր է, որ նա իր հայտարարությունն անի միայն ութին և, կամ էլ, ութն անց կեսին, օգտագործիր ժամանակի մեջ առավելությունը, որը դու ստացել ես։ Ինձանից տասը րոպե պահանջվեց հեռախոսով քնաթաթախ Գերեսհայմ տաքսի կանչելու համար։ Տաքսին ինձ հասցրեց Գլխավոր կայարան։ Ուղևորության ընթացքում ես հաշվեցի իմ կանխիկ գումարը, սակայն հաճախ շեղվում էի հաշվից, որովհետև պարբերաբար բռնկվում էի առավոտին բնորոշ թարմ ու անմեղ ծիծաղով։ Այնուհետև ես թերթեցի իմ ճանապարհային անձնագիրը, անտեղ՝ շնորհիվ «Վեստ» համերգային գործակալության հոգատարության, Ֆրանաիա մուտք գործելու վիզա հայտնաբերեցի, որը գործում էր նաև Միացյալ Նահանգների համար, դոկտոր Դյոշը արդեն վաղուց էր համակված թմբկահար Օսկարի համերգային շրջագայությամբ վերը նշված երկրներն երջանկացնելու գաղափարով։
Շատ լավ, ասացի ինքս ինձ, այդ ժամանակ փախչում ենք Փարիզ, դա հեշտ է անել, դա լավ է հնչում և կսազեր Գաբենի մասնակցությամբ ֆիլմի համար, որը ծխամորճ ծխելով, լիովին բարեհոգի ընկնում է քո ետևից։ Իսկ ինձ ո՞վ պետք է խաղա։ Չապլի՞նը։ Պիկասո՞ն։ ― Ծիծաղելով և իմ մտքերից հուզված, ես դեռ էլի շրմփացնում էի իմ փոքր֊ինչ ճմռթված շալվարին, երբ վարորդն արդեն վաղուց պահանջում էր վճարել իր յոթ մարկը։ Ես վճարեցի ու նախաճաշեցի կայարանի ռեստորանում։ Թերխաշ ձվի կողքին ես բռնել էի երկաթուղային չվացուցակը, համապատասխան գնացք ընտրեցի, նախաճաշից հետո դեռ հասցրեցի ձեռք բերել անհրաժեշտ տարադրամը, համատեղ գնեցի նաև լավ կաշվից մի ճամպրուկ՝ վախենալով վերադառնալ Յուլիխերշտրասե, այնտեղ խցկեցի թեև թանկարժեք, սակայն վատ նստող մի վերնաշապիկ, նույն տեղում դրեցի գունատ, կանաչ գիշերային անդրավարտիքս, ատամի խոզանակը, մածուկը և դրանց նման մանրուքներ, քանի որ խնայելու անհրաժեշտություն չկար՝ գնեցի առաջին կարգի տոմս, ինչից գրեթե անմիջապես հետո ինձ հրաշալի զգացի պատուհանի մոտի փափուկ բազկաթոռի մեջ․ ես փախչում էի, սակայն վազելու կարիքը չկար։ Աթոռի բարձիկները ևս նպաստում էին իմ խորհրդածություններին։ Հենց որ գնացքը շարժվեց՝ սկսվեց փախուստը, Օսկարը սկսեց իր համար սարսափի արժանի ինչ֊որ բան հորինել, քանզի դրա համար պատճառ կար, ինքս ինձ ասացի, առանց վախի ոչ «փախի»։ Դե այդ դեպքում ասա, Օսկար, ի՞նչն է քեզ թվում սարսափելի և ինչը՝ փախուստի արժանի, եթե նույնիսկ ոստիկանության մասին միտքը քո մեջ այլ բան չի առաջացնում, քան վաղորդյան լուսավոր ծիծաղ։
Այսօր լրացավ իմ երեսուն տարին և, չնայած իմ փախուստը, ինչպես և դատաքննությունը հեռու անցյալում են, այն վախը, որ ես ներշնչեցի ինձ, երբ փախչում էի, այդ վախը ոչ մի տեղ չի անհետացել։
Ի՞նչն է պատճառը՝ վագոնների ցնցումնե՞րը, երկաթուղային գծի ե՞րգը։ Տեքստը միապաղաղ մոտենում էր, միայն Սախենից առաջ այն իր միտքն ընկավ, նստեց իմ՝ առաջին կարգի բազկաթոռների մեջ թաղվածիս մեջ, ամրապնդվեց, չհեռացավ նույնիսկ Աախենից հետո, երբ սահմանը մենք անցանք մոտավորապես տասն անց կեսին։ Դառնում էր ավելի ու ավելի հստակ և սարսափելի, այնպես որ ես նույնիսկ ուրախ էի, որ մաքսավորները ինձ որոշ չափով շեղեցին, ընդ որում, իմ կուզը նրանց մոտ ավելի ուշադրություն գրավեց, քան իմ անունն ու իմ անձնագիրը, և ես կրկնում էի ինքս ինձ․ ախ, այդ Վիտլարը, այդ քնկո՛տը։ Շուտով տասնմեկն է, իսկ նա դեռ պահածոյացման համար բանկան թևի տակ դրած ոստիկանություն չի հասել, այն դեպքում, երբ ես նրա ողորմածությամբ, վաղ առավոտից փրկվում եմ փախուստով, ուզում եմ ինձ վախ ներշնչել, որպեսզի փախուստը առաջ մղիչ ուժ ունենա․ ախ, ինչ աստիճան էի ես վախենում Բելգիայում, երբ երկաթուղային գիծը երգում էր․ «Որտե՞ղ է մեր խոհարարուհին, Սև խոհարարուհին։ Այստեղ է նա, այստեղ պիտի լինի նա, պիտի լինի նա․․․»։
Այսօր ես երեսուն տարեկան եմ, դատաքննության վերսկսվելու պատճառով, սպասվելիք արդարացման դատավճռի պատճառով ես ստիպված եմ կրկին տեղաշարժվել և գնացքներում ու տրամվայներում լսել․ «Այստեղ է նա, այստեղ պիտի լինի նա, պիտի լինի նա»։
Սակայն եթե շեղվենք Սև խոհարարուհու հանդեպ իմ վախից, որի սարսափելի հայտնվելուն ես սպասում էի յուրաքանչյուր կայարանում, ուղևորությունն ինքնըստինքյան հաճելի էր։ Ես կուպեում մնացի մենակ հնարավոր է, որ խոհարարուհին ճամբորդում էր հարևան կուպեում, հերթականությամբ ծանոթանում էր բելգիական ու ֆրանսիական մակսավորների հետ, մի հինգ րոպե ննջում էր, թեթև ճիչով արթնանում և, որպեսզի գոնե ամբողջապես չհայտնվեմ Սև խոհարարուհու դիմաց, թերթում էի «Շպիգել» շաբաթաթերը, որը դեռ Դյուսելդորֆում վագոնի պատուհանից էի գնել, կրկին, ինչպես անցյալում շատ անգամ, զարմացա այն բանի վրա, թե ինչպես է, որ լրագրողներն ամեն ինչ գիտեն, նույնիսկ իմ մենեջերի՝ «Վեստ» համերգային գործակալության աշխատակից դոկտոր Դյոշի մասին հոդված գտա, իսկ նրանում հաստատումն այն բանի, ինչը ես առանց նրանց էլ գիտեի․ Դյոշի համերգային գործակալական ծառայությունը կանգնած էր ընդամենը մեկ հենարանի վրա, և այդ հենարանը Օսկարն էր՝ թմբկահարը, բավականին վայելուչ լուսանկար։ Եվ քաշող֊տանող հենարանը գրեթե մինչև Փարիզ հասնելը պատկերացնում էր «Վեստ» համերգային գործակալության այն սնանկացումը, որն անխուսափելիորեն կհետևի իմ կալանավորմանը և Սև խոհարարուհու սարսափելի հայտնվելուն։
Իմ ողջ կյանքում ես չէի վախեցել Սև խոհարարուհուց։ Միայն փախուստի ժամանակ, երբ ես ուզում էի ինչ֊որ բանից վախենալ, նա սողալով մտավ իմ մաշկի տակ և այդպես էլ մնաց այնտեղ՝ չնայած, մեծ մասամբ քնած տեսքով, մնաց մինչև այսօր, երբ ես նշում էի իմ երեսունամյակը, նա տարբեր կերպարանքներ է ընդունում, օրինակ, «Գյոթե» բառը ինձ երբեմն ստիպում է վախից գոռալ և մտնել վերմակի տակ։ Որքան էլ ես երիտասարդ տարիքից ուսումնասիրում էի բանաստեղծների արքային, ինձ վրա մշտապես ծանր տպավորություն էր թողնում նրա օլիմպիական հանգստությունը։ Իսկ արդեն այժմ, երբ նա, Սև խոհարարուհու հագուստով զգեստավորված, այլևս իմ առջև լուսավոր ու դասական չի ներկայանում, այլ հակառակը, իր սևությամբ գերազանցելով անգամ Ռասպուտինին, կանգնում է իմ մետաղյա մահճակալի դիմաց և ի պատիվ իմ ծննդյան տարեդարձի հարցնում է․ «Որտե՞ղ է մեր խոհարարուհին, Սև խոհարարուհին», ― ես սարսափելի վախենում եմ։
«Այստեղ է նա, այստեղ է նա», ― երգում է իմ գնացքը՝ փախստական Օսկարին Փարիզ տանելով։ Անկեղծ ասած, ես Ինտերպոլի ներկայացուցիչներին սպասում էի արդեն փարիզյան Հյուսիսային կայարանում՝ Գոր֊դյու֊Նոր֊ում, ինչպես ասում է ֆրանսիացին։ Սակայն միայն բեռնակիրը, որից կարմիր գինու հոտն այն աստիճան էր փչում, որ նրան Սև խոհարարուհու տեղ ընդունելը ամենայն ցանկության դեպքում անհնարին էր, խոսեց ինձ հետ, և ես մտերմաբար մեկնեցի նրան իմ ճամպրուկը, որպեսզի նա այն հասցնի մինչև պտուտադռնակի մոտ։ Չէ՞ որ ես այդպես էլ գիտեի․ ոստիկանությունը և խոհարարուհին ևս չեն ցանկանա փող ծախսել կառամատույցի տոմսի վրա, նրանք քո հետ կզրուցեն ու կբռնեն քեզ արդեն պտուտադռնակից հետո։ Եվ, ուրեմն, դու խելամիտ կվարվես, եթե դեռ պտուտադռնակի դիմաց վերցնես քո ճամպրուկը։ Ահա ես էլ հենց ստիպված եղա այն քարշ տալ մինչև մետրո, որովհետև նույնիսկ ոստիկանությունը չբարեհաճեց հայտնվել, որպեսզի վերցնի իմ ուղեբեռը։
Ես ձեզ ոչինչ չեմ պատմի մետրոյի համաշխարհային ճանաչում ունեցող հոտի մասին։ Ինչպես մոտ ժամանակներս կարդացի, կարող ենք այդպիսի հոտով օծանելիք գնել ու մեզ վրա շաղ տալ։ Ես ուշադրություն դարձրի միայն այն բանի վրա, որ, նախ և առաջ, մետրոն, երկաթուղու նման, չնայած որ այլ ռիթմով, հարց է տալիս Սև խոհարարուհու մասին, և երկրորդ, որ նա պետք է հայտնի լինի մնացած ուղևորներին և նրանց վախ ներշնչի, ինչպես և ինձ, քանզի իմ շուրջը բոլորը վախ ու սարսափ էին ճառագում։ Իմ ծրագիրն այսպիսի տեսք ուներ․ մետրոյով հասնել մինչև Պորտե֊դը Իտալիկ, իսկ այնտեղից տաքսի վերցնել և գնալ Օռլի օդանավակայան, ես ինձ առանձնապես հրապուրիչ ու ինքնատիպ էի պատկերացնում ձերբակալությունը եթե ոչ Հյուսիսային կայարանում, ապա այդ դեպքում հանրահայտ Օռլի օդանավակայանում և ուղեկցորդուհու հագուստով խոհարարուհուն։ Ես ստիպված եղա մեկ անգամ փոխել գնացքը, ուրախացա, որ ձեռքինս այդքան թեթև ճամպրուկ է և թույլ տվեցի, որպեսզի մետրոյի վագոնը ինձ տանի դեպի հարավ, իսկ ինքս մտածում էի․ իսկ որտեղ դու դուրս կգաս, Օսկար, Տեր Աստված, որքան իրադարձություններ մեկ օրում․ այսօր առավոտյան Գերեսհայմից ոչ հեռու քեզ լիզում էր կովը, դու ուրախ էիր ու վախի զգացում չունեիր, իսկ այժմ դու Փարիզում ես, դե որտեղ ուրեմն կիջնես, և որտեղ է նա՝ սև ու սարսափելի, դուրս գալու քեզ ընդառաջ։ «Պլաս դը Իտալիկի՞» վրա, թե՞ արդեն Պորտե֊ի մոտ։
Ես իջա «Պորտե»֊ից մեկ կանգառ առաջ, «Մեզոն Բլանշ»֊ի մոտ, քանի որ այսպես էի մտածում․ նրանք, իհարկե, մտածում են, որ ես մտածում եմ, որ նրանք կանգնած են «Պորտե»֊ի մոտ։ Դրա փոխարեն նա գիտի, թե ինչ եմ մտածում ես, ինչ են մտածում նրանք։ Ես դրանից զզվել էի։ Փախուստը և վախի զգացումի տանջալիորեն պահպանվելը հոգնեցրին ինձ։ Օսկարը այլևս չէր ցանկանում օդանավակայան գնալ, նա «Մեզոն Բլանշը» առավել ինքնատիպ էր համարում, քան Օռլին, և պարզվեց, որ ճիշտ էր․ մետրոյի այդ կայարանում շարժասանդուղք կար, որն ինձ օգնեց որոշ բարձր զգացմունքներ ապրել ու լսել նրա հավասարաչափ թխկթխկոցի մեջ․ «Որտեղ է մեր խոհարարուհին, Սև խոհարարուհին։ Այստեղ է նա, այստեղ է նա»։
Օսկարը գտնվում է որոշակի շփոթվածության մեջ։ Նրա փախուստը մոտենում էր ավարտին, փախուստի հետ ավարտին է մոտենում նաև նրա պատմությունը․ արդյոք «Մեզոն Բլանշ» մետրոյի շարժասանդուղքը կլինի բավականաչափ բարձր, ուղղաբերձ ու խորհրդանշական, որպեսզի իր հավասարաչափ թխկթխկոցով նշանավորի նրա գրառումների եզրափակիչ մասը։
Սակայն այստեղ ես վերհիշում եմ իմ սեփական, իմ այս օրվա երեսնամյակը։ Եվ բոլոր նրանց, ում շարժասանդուղքը չափից դուրս աղմկոտ է թվում, ու չի սարսափեցնում Սև խոհարարուհին, ես, որպես եզրափակիչ պատկեր, առաջարկում եմ իմ երեսուներորդ ծննդյան տարեդարձը։ Քանզի մի՞թե երեսուներորդ ծննդյան տարեդարձը բոլոր մնացյալներից ամենամիանշանակը չէ։ Նա իր մեջ ամփոփում է երեք թիվը, նա թույլ է տալիս կանխատեսել վաթսուն թիվը և դրանով այն դարձնում է ավելորդ։ Երբ այսօր առավոտյան իմ տոնական կարկանդակի վրա երեսուն մոմեր այրեցի, ես պատրաստ էի ուրախությունից ու գորովանքից արտասվել, սակայն Մարիայի պատճառով անհարմար զգացի․ երեսուն տարեկանում այլևս չի կարելի արտասվել։
Հենց շարժասանդուղքի առաջին աստիճանը ընդունեց ինձ, եթե ընդհանրապես հնարավոր համարենք, որ շարժասանդուղքը առաջին աստիճան ունի, ես սկսեցի ծիծաղել։ Չնայած վախիս կամ հենց նրա պատճառով էի ես ծիծաղում։ Շարժասանդուղքը դանդաղ ու կտրուկ բարձրանում էր վերև, իսկ վերևում կանգնած էին նրանք։ Ինձ մոտավորապես կես սիգարետի չափով ժամանակ էր մնում։ Երկու աստիճան վերևում բարձրանում էր ծեր կինը, ի դեմս որի ես սկզբում, ընդ որում առանց որևէ հիմքի, կասկածեցի Սև խոհարարուհուն։ Նրա գլխին մրգերի պատկերներով զարդարված գլխարկ կար։ Մինչ ես ծխում էի, գլխումս միտք ծագեց, և ես ընդհանուր առմամբ ունեցա շարժասանդուղքի կապակցությամբ տարբեր ասոցիացիաներ․ սկզբում Օսկարը պատկերում էր բանաստեղծ Դանտեին, որը վերադառնում էր դժոխքից, իսկ վերևում, որտեղ ավարտվում է շարժասանդուղքը, նրան են սպասում «Շպիգելի» ճարպիկ թղթակիցները մեկ հարցով․ «Ողջույն, Դանտե, դե, ինչպե՞ս է այնտեղ, դժոխքում»։ Նման խաղ արեցի նաև բանաստեղծների արքայի՝ Գյոթեի հետ, և «Շպիգելի» մարդիկ ինձ հարց ու փորձ էին անում, թե ինչպես է այնտեղ, ներքևում, մայրերի մոտ։ Հետո բանաստեղծները ինձ զզվեցրին, ինքս ինձ ասացի՝ վերևում չկան ո՛չ «Շպիգելից» մարդիկ, ո՛չ գրպաններում մետաղական ժետոններ դրած հայտնի պարոններ։ Այնտեղ կանգնած է նա՝ խոհարարուհին, և շարժասանդուղքը դղրդում է․ «Որտեղ է մեր խոհարարուհին, Սև խոհարարուհին», իսկ Օսկարը պատասխանում է․ «Այնտեղ է նա, այնտեղ է նա»։
Շարժասանդուղքի կողքին կային նաև լիովին նորմալ աստիճաններ։ Դրանցով մարդիկ ներքև՝ մետրոյի կայարան էին իջնում։ Ակնհայտորեն փողոցում անձրև էր տեղում։ Մարդիկ թրջված տեսք ունեին։ Դա ինձ անհանգստացրեց, որովհետև Դյուսելդորֆում ես թիկնոց գնելու համար ժամանակ չունեցա։ Սակայն մի թռուցիկ հայացք դեպի վերև, և Օսկարը կարող էր համոզվել, որ աննկատ նկատելի դեմքերով պարոնները իրենց մոտ երկու լիովին քաղաքացիական անձրևանոցներ ունեն՝ չնայած դա ամենևին էլ կասկածի տակ չէր դնում Սև խոհարարուհու գոյությունը։
Ինչպե՞ս ես կխոսեմ նրանց հետ, ես անհանգստացա ու հաճույք զգացի՝ դանդաղ ծխելով իմ սիգարետը, զգացմունքների դանդաղ վերելք ստեղծող, գիտելիքները հարստացնող շարժասանդուղքի վրա․ շարժասանդուղքի վրա մարդն ավելի երիտասարդ է դառնում, շարժասանդուղքի վրա մարդը դառնում է ավելի տարիքով։ Ես ընտրություն ունեի՝ որպես երեք տարեկան կամ որպես վաթսուն տարեկան թողնել շարժասանդուղքը, Ինտերպոլի հետ հանդիպել որպես նորածին կամ ծերունի, այս կամ այն տարիքում վախենալ Սև խոհարարուհուց։
Հավանաբար, արդեն շատ ուշ է։ Իմ մետաղյա մահճակալն այնքան հոգնած տեսք ունի, և իմ հիվանդապահ Բրունոն ևս երկու անգամ իմ դռան վրայի անցքին է մոտեցրել իր մտահոգ, շագանակագույն աչքը։ Հողմածաղիկ պատկերող ջրաներկ կտավի տակ դրված է երեսուն մոմերով ձեռք չտված կարկանդակը։ Հնարավոր է, որ Մարիան արդեն քնած է։ Ինչ֊որ մեկը, կարծես դա Հուստան էր՝ Մարիայի քույրը, ինձ մոտակա երեսուն տարիների համար երջանկություն ցանկացավ։ Մարիան այնպես է քնում, որ կարելի է նախանձել։ Այո, իսկ ի՞նչ կամեցավ ինձ ծննդյանս տարեդարձի կապակցությամբ իմ որդի Կուրտը՝ գիմնազիստը, օրինակելի աշակերտը, ողջ դասարանում ամենալավը։ Երբ Մարիան քնած է, նրա շուրջ կահույքը նույնպես քուն է մտնում։ Ախ, այո, հիշեցի, հիշեցի․ փոքրիկ Կուրտն ինձ հանգիստ առողջացում ցանկացավ։ Իսկ ես անձամբ կցանկանայի Մարիայի քնի գոնե մի պատառիկը, քանի որ ես հոգնել եմ, և իմ գրեթե բոլոր բառերը սպառվել են։ Կլեփի երիտասարդ կինը, չնայած բարի նպատակներով, ի պատիվ իմ կուզի, մի հիմար բանաստեղծություն էր հորինել։ Ահա արքայազն Օյգենն էլ էր այլանդակ, սակայն վերցրեց ու, այնուամենայնիվ, գրավեց Բելգրադ քաղաքն ու ամրոցը։ Ժամանակն է, որպեսզի Մարիան ի վերջո հասկանա, որ կուզը երջանկություն է բերում։ Ահա արքայազն Օյգենը ևս երկու հայր ուներ։ Այժմ ես երեսուն տարեկան եմ, սակայն իմ կուզն ավելի երիտասարդ է։ Լյուդովիկոս Տասնչորսերորդը արքայազն Օյգենի ենթադրյալ հայրերից մեկն էր։ Նախկինում գեղեցիկ կանայք փողոցներում հաճախ էին ձգտում դիպչել իմ կուզին երջանկության համար։ Արքայազն Օյգենը այլանդակ էր և այդ իսկ պատճառով բնական մահով մահացավ։ Եթե Հիսուսը կուզ ունենար, դժվար թե հաջողվեր նրան խաչի վրա մեխել։ Մի՞թե ես այժմ պարտավոր եմ հավաքվել, ու շուրջս աշակերտներ հավաքել միայն այն պատճառով, որ լրացել է իմ երեսուն տարին։
Բայց դա ընդամենը շարժասանդուղքային գաղափար էր։ Շարժասանդուղքն ինձ անընդհատ տանում էր վեր ու վեր։ Իմ առջևում ու վերևում անքաղաքավարի զույգ էր։ Իմ ետևում ու ներքևում՝ գլխարկով ծեր կինը։ Փողոցում անրև է, իսկ վերևում, լրիվ վերևում կանգնած են Ինտերպոլի պարոնները։ Աստիճանները շարված են եզրավոր շրիշակներով։ Երբ կանգնած եմ շարժասանդուղքի վրա, պետք է ամեն ինչը կշռադատել․ որտեղի՞ց ես դու եկել։ Ո՞ւր ես դու գնում։ Ո՞վ ես դու։ Ինչպե՞ս է քո անունը։ Ի՞նչ ես դու ուզում։ Հոտերը համակում են ինձ․ երիտասարդ Մարիայի վանիլը։ Յուղով պատրաստված սարդինաների յուղը, որն իմ խեղճ մայրիկը տաքացնում ու տաք վիճակում խմում էր, մինչև որ ինքն էլ սառեց ու հեռացավ գետնի տակ։ Յան Բրոնսկին, որն անփոփոխ օծանելիք էր օգտագործում, սակայն վաղաժամ մահը արդեն փչում էր նրա կոճակների բոլոր հանգույցների միջով։ Բանջարեղեն վաճառող Գրեֆի մառանից ձմեռային կարտոֆիլի հոտ է գալիս։ Եվ ևս մեկ անգամ․ առաջին դասարանցիների թերթաքարերի գրատախտակի վրա չորացած սպունգների հոտը։ Եվ իմ Ռոզվիտան, որից մշկախաղողի ու դարչինի հոտ էր գալիս։ Երբ պարոն Ֆայնգոլդը իմ ջերմության վրա շաղ տվեց իր ախտահանիչ միջոցները, ես լողում էի կարբոլաթթվի ամպի վրա։ Ախ այդ Սուրբ Քրիստոսի սիրտը եկեղեցու կաթոկիցիզմը, այդ բազմաթիվ չթարմացված հագուստները, այդ սառը փոշին։ Ես ձախ կողային զոհասեղանի դիմաց իմ թմբուկը փոխանցեցի․ սակայն ո՞ւմ։
Այնուամենայնիվ, դա ընդամենը շարժասանդուղքային գաղափար էր։ Այսօր ինձ ուզում են մեխերով մեխել, ինձ ասում են․ դու երեսուն ես։ Եվ հետևաբար, դու պետք է հավաքես աշակերտներիդ։ Հիշիր, խնդրեմ, թե ինչ էիր դու ասում, երբ քեզ բռնել էին։ Հաշվիր քո կարկանդակի վրայի մոմերը, թո՛ղ անկողինը և հավաքի՛ր աշակերտներիդ։ Չէ՞ որ երեսուն տարեկանի դիմաց այդքան շատ հնարավորություններ են բացվում։ Օրինակ, եթե ինձ իսկապես դուրս հանեն բժշկական հիմնարկությունից, ես կկարողանայի ևս մեկ անգամ խնդրել Մարիայի ձեռքը։ Այսօր ես շատ ավելի մեծ հաջողության հավակնություն կունենայի։ Այդ Օսկարն էր, որ նրան խանութ գնեց, մինչև օրս էլ ձայնապնակների վրա շարունակում է լավ փող աշխատել, այդ ընթացքում դարձավ ավելի հասուն ու մեծահասակ։ Երեսունում ժամանակն է ամուսնանալու։ Կամ ընդունենք այսպես․ ես մնում եմ ամուրի, ինձ համար ընտրում եմ իմ մասնագիտություններից մեկը, լավ կրաքարի քարհանք եմ գնում, մի քանի քարհատների եմ վարձում, աշխատում եմ քարհանքից՝ շինարարություն, առանց միջնորդների։ Երեսուն տարեկանում ժամանակն է, որպեսզի կայունացնես քո կենցաղը։ Կամ, եթե ապագայում ինձ զզվեցնեն նման կիսակառույց շինությունները, ես կներկայանամ Ուլլա անունով մուսային, նրա հետ միասին ու նրա կողքին որպես հետաքրքիր բնորդ կծառայեմ գեղեցիկ արվեստներին։ Իսկ միգուցե գեղեցիկ մի օր ես ընդհանրապես կամուսնանամ նրա՝ այդքան հաճախ ու այդքան կարճատև ժամանակով նշանվող մուսայի հետ։ Երեսուն տարեկանում ժամանակն է ամուսնանալու։ Կամ եթե ինձ ձանձրացնի Եվրոպան, ես կարտագաղթեմ Ամերիկա, Բուֆալո, իմ հին երազանքը․ ես կփնտրեմ ու կգտնեմ իմ պապին՝ միլիոնատեր Ջո Կոլչիկին, նույն ինքը՝ նախկին հրձիգ Յոզեֆ Կոլյայչեկին։ Երեսունում ժամանակն է անցնել նստակյաց կյանքի։ Եվ կամ ես կհանձնվեմ, թույլ կտամ, որ ինձ մեխերով մեխեն, կամ դուրս կգամ և միայն այն պատճառով, որ երեսուն տարեկան եմ, կներկայանամ որպես մեսիա, որի տեղն են նրանք ինձ ընդունում։ Սեփական փորձիս հակառակ՝ իմ թմբուկը ավելին կդարձնեմ, քան նա ունակ է պատկերել, նրան կվերածեմ խորհրդանիշի, կհիմնեմ աղանդ, կուսակցություն կամ ուղղակի մասոնական օթյակ։
Չնայած ինձնից վերև կանգնած սիրահար զույգին ու ինձնից ներքև՝ գլխարկով ծեր կնոջը, շարժասանդուղքային գաղափարը գրավեց ինձ։ Արդեն ասե՞լ եմ, որ զույգը կանգնած էր մեկ, այլ ոչ թե երկու աստիճան վեր, որ իմ և զույգի միջև դրել էի իմ ճամպրուկը։ Ֆրանսիայում երիտասարդ մարդիկ չափազանց տարօրինակ տպավորություն են թողնում։ Այսպես, աղջիկը, մինչ շարժասանդուղքը նրանց տանում էր վեր, արձակեց նրա հագի կաշվե բաճկոնը, այնուհետև վերնաշապիկը և սկսեց մշակել տասնութամյա մաշկը։ Ընդ որում, դա կատարում էր այնքան գործնական, այնպես արհեստավարժ, բացարձակապես ոչ էրոտիկ շարժումներով, որ իմ մեջ նույնիսկ կասկած առաջացավ․ մարդկանց մեջ իրենց սիրային կիրքը ցուցադրելով՝ երիտասարդ մարդիկ աշխատավարձ են ստանում, որպեսզի Ֆրանսիայի մայրաքաղաքը չկորցնի իր երբեմնի փառքը։ Սակայն, երբ դրանից հետո զույգը սկսեց համբուրվել, իմ կասկածները հօդս ցնդեցին․ աղջկա լեզվից քիչ էր մնում տղայի շունչը կտրվեր և նա դեռ շարունակում էր հազալ, երբ ես արդեն հանգցրել էի իմ սիգարետը, ցանկանալով ոստիկանության առջև ներկայանալ որպես չծխող։ Ինձանից ներքև կանգնած ծեր կինն ու նրա գլխարկը, ես ուզում եմ ասել, որ գլխարկը գտնվում էր հենց իմ գլխի հարթության վրա, քանի որ իմ հասակը հավասարակշռում էր երկու աստիճաննների միջև բարձրության տարբերությունը, ոչ մի արտառոց բան չէր անում, եթե չհաշվենք այն, որ նա ինչ֊որ բան էր փնթփնթում, քթի տակ ինքն իրեն կշտամբում էր։ Սակայն, վերջիվերջո, փարիզեցի շատ ծեր կանայք են իրենց այդպես պահում։ Շարժասանդուղքի՝ ռետինե բազիրքները մեզ հետ բարձրանում էին վեր։ Կարելի էր ձեռքը դնել դրանց վրա, որպեսզի ձեռքը նույնպես գնար։ Ես այդպես էլ կվարվեի, եթե հետս ձեռնոցներ վերցրած լինեի։ Պատերի վրայի բոլոր հախճասալիկները մի քիչ, աննշան քանակությամբ էլեկտրական լույս էին անդրադարձնում։ Խողովակներն ու համատարած բաց դեղնավուն մետաղամալուխների փնջերը ուղեկցում էին մեր վերելքը։ Չեմ կարող ասել, թե աստիճանները դժոխային աղմուկ էին բարձրացնում։ Չնայած իրենց մեխանիկական ծագմանը, դրանք նույնիսկ հարմարավետ էին թվում։ Եվ, չնայած սարսափելի Սև խոհարարուհու մասին բանաստեղծությունների թխկթխկոցին, «Մեզոն Բլանշ» մետրոյի֊կայանը ինձ վրա տնական, ես նույնիսկ կասեի, մտերմիկ տպավորություն էր թողնում։ Ես շարժասանդուղքի վրա զգում էի ինձ ինչպես տանը, ես ինձ երջանիկ կհամարեի՝ չնայած վախիս ու մանկական սարսափիս, եթե նա ինձ հետ վեր բարձրացներ ոչ թե բացարձակապես օտար մարդկանց, այլ իմ ողջ ու մահացած ընկերներին ու հարազատներին․ Մացերատի ու Յան Բրոնսկու միջև իմ խեղճ մայրիկին, ճերմակահեր մկնիկ Տրուչինսկի մայրիկին իր երեխաների՝ Հերբերթի, Հուստայի, Ֆրիցի, Մարիայի հետ և բանջարեղեն վաճառող Գրեֆին ու նրա անբովանդակ Լինային և, բնականաբար, խրատատու Բեբրային և նազանի Ռոզվիտային՝ մի խոսքով, բոլոր նրանց, ովքեր եզրապատում էին իմ կասկածելի կենցաղը։ Նրանց, ում կործանեց իմ կենցաղը, իսկ ահա վերևում այնտեղ, որտեղ սպառվում էին շարժասանդուղքի ուժերը, ես կամենում էի ոստիկանների փոխարեն տեսնել Սև խոհարարուհուն մի ինչ֊որ հակադիր բան․ որպեսզի այնտեղ սարի պես վեր խոյանար իմ Աննա Կոլյայչեկ տատիկը և որպեսզի բարեհաջող վերելքից հետո նա ինձ իմ շքախմբով ներս թողներ իր շրջազգեստների տակ, սարնիվեր։
Սակայն այնտեղ ընդամենը երկու պարոններ էին կանգնած, և նրանց հագին լայնատարած շրջազգեստներ չկային, այլ կային ամերիկյան ձևվածքի անջրթափանցիկ թիկնոցներ։ Դրան գումարած, վերելքն ավարտելով ու կոշիկներիս միջի բոլոր տասը մատներով ծիծաղելով, ես պետք է խոստովանեի, որ և՛ իմ վերևի անքաղաքավարի զույգը, և՛ իմ ներքևի փնթփնթացող ծեր կինը՝ բոլորը ոստիկանական գործակալներ էին։
Դե այստեղ էլ ինչ երկար պատմեմ․ մերկ լամպերի տակ ծնված, երեք տարեկանում գիտակցաբար աճը կանգնեցրած, որպես նվեր թմբուկ ստացած, ձայնով ապակի կտրող, վանիլի հոտ ներշնչող, եկեղեցիներում հազացող, Լյուցիային կերակրող, մրջյուններին հետևող, կրկին աճելու որոշում կայացրած, թմբուկը թաղած, Արևմուտք մեկնած, Արևելքը կորցրած, քարհատի մասնագիտությունը սովորած ու ծիծաղելով փախուստի դիմած, շարժասանդուղքով վեր բարձրացած, բռնված, դատապարտված, կալանավորված, այնուհետև արդարացված ես այսօր նշում եմ իմ ծննդյան երեսուներորդ տարեդարձը և առաջվա նման վախենում եմ Սև խոհարարուհուց՝ ամեն։
Ես գցեցի հանգցրած սիգարետը։ Այն խնամքով ընկավ աստիճանի շրիշակների միջև։ Այն բանից հետո, երբ Օսկարը որոշ ժամանակ քառասունհինգ աստիճանի անկյան տակ գնում էր դեպի երկինք, նա ևս երեք հորիզոնական քայլ կատարեց, թույլ տվեց, որ շարժասանդուղքի փայտյա շարժական շրիշակները անքաղաքավարի ոստիկանների զույգի ետևից ու ոստիկան տատիկի առջևով իրեն դուրս բերեն շարժական մետաղյա սանդերքի վրա։ Իսկ այն բանից հետո, երբ ոստիկանները ներկայացան ու նրան Մացերատ անվանեցին, նա, հետևելով իր շարժասանդղքային գաղափարին, սկզբում գերմաներենով՝ «Ես քրիստոսն եմ», հետո այդ նույն բանը (քանի որ այնուամենայնիվ նրա առջև կանգնած էին միջազգային ոստիկանության ներկայացուցիչները) ֆրանսերենով և, ի վերջո, անգլերենով ասաց․ «l am Jesus»։
Սակայն ինձ բռնեցին որպես Օսկար Մացերատ։ Առանց նվազագույն առարկությունների ես ինձ հանձնեցի ոստիկանության իշխանությանը և, քանի որ փողոցում Ավենյու դը Իտալիում անձրև էր գալիս նրանց անձրևանոցներին, ողջ ժամանակ անհանգիստ շուրջս էի նայում։ Վախով լի աչքերով փնտրելով, մի քանի անգամ փողոցի մարդկային հոսքի մեջ, ոստիկանական մեքենան շրջապատած ամբոխի մեջ տեսա Սև խոհարարուհու սարսափելիորեն հանգիստ դեմքը։
Այժմ ինձ մոտ այլևս խոսքեր չմնացին, սակայն ես դեռ պետք է խորհեմ, թե ինչ է պատրաստվում անել Օսկարը, երբ նրան անխուսափելիորեն դուրս թողնեն հատուկ բժշկական հաստատությունից։ Ամուսնանա՞լ։ Մնալ ամուրի՞։ Երկիրը լքե՞լ։ Վերադառնալ բնորդի աշխատանքի՞ն։ Քարհա՞նք ձեռք բերել։ Հավաքել աշակերտների՞ն։ Նոր աղանդի հիմնադի՞ր դառնալ։
Բոլոր հնարավորությունները, որոնք մեր օրերում տրամադրվում են երեսուն տարեկանին, պետք է լրջագույն ձևով ստուգել, իսկ էլ ինչո՞վ դրանք ստուգել, եթե ոչ իմ թմբուկով։ Եվ այսպես, ես թմբուկի համար կստեղծեմ այն երգը, որն ինձ համար ավելի ու ավելի կենդանի ու սարսափեցնող հնչի։ Ես կկանչեմ Սև խոհարարուհուն, կխնդրեմ նրան, որպեսզի վաղն առավոտյան կարողանամ հիվանդապահ Բրունոյին տեղեկացնել, թե ինչպիսի կենսաձև է մտադիր ընտրել Օսկարը մանկական սարսափի ահագնացող ստվերի ներքո, քանզի այն, ինչը նախկինում ինձ վախեցնում էր սանդուղքների աստիճանների տակ, այն, ինչը նկուղում՝ քարածուխ վերցնելիս սարսափ էր ներշնչում, ինձ մոտ առաջացնելով վախի ծիծաղ, այն միշտ այստեղ էր, խոսում էր մատներով, հազում էր բանալու անցքի մեջ, հոգոց էր հանում վառարանի մեջ, գոռում էր դռան հետ, ամպի վերածված՝ դուրս էր լողում ծխնելույզներից, երբ նավերը մշուշի մեջ շեփոր էին հնչեցնում, կամ երբ երկու փեղկերի միջև երկար ժամերով մահանում էր ճանճը։ Նույնիսկ երբ օձաձկները փափագեցին իմ մայրիկին, իսկ մայրիկս փափագեց օձաձկներին, երբ արևն իջնում էր Թուրմբերգի ետևում և սկսում էր իր համար ապրել՝ ասես մաքուր սաթ։ Ո՞ւմ ի նկատի ուներ Հերբերթը, երբ մագլցում էր փայտի վրա։ Ինչպես նաև գլխավոր զոհասեղանի ետևում ի՞նչ արժեք կունենար ողջ կաթոլիցիզմը առանց խոհարարուհու, որը սևացնում է բոլոր խոստովարանները։ Դա նա ստվեր գցեց, երբ փլուզվեց Սիգիզմունդ Մարկուսի խաղալիքների աշխարհը, իսկ եկամտային տան բակում երեխաները, Ակսել Միշկեն ու Նուխի Էյքեն, Սյուզի Քատերը և Հենսխեն Քոլինը, դա արտասանում էին բարձրաձայն, դա երգում էին՝ մանրացված աղյուսից ապուր եփելով․ «Որտե՞ղ է մեր խոհարարուհին, Սև խոհարարուհին, Սև խոհարարուհին»։ Նա միշտ էլ այստեղ է եղել, նույնիսկ ասպրիկի համով թշշացող փոշու մեջ՝ չնայած փոշին անմեղ֊կանաչ տեսք ուներ, բոլոր զգեստապահարաններում, որտեղ ես երբևիցե թաքնվել եմ, թաքնվել է նաև նա, իսկ հետո նա վարձույթով վերցրեց Լյուցիա Ռենվանդի եռանկյունի մռութը, տապակեց հաց և կեղևվը չհանված երշիկ։ Փոշի սրբողներին քշելով տարավ ցատկահարթակ, մնաց միմիայն Օսկարը, նա հետևում էր մրջյուններին ու գիտեր, որ դա նրա ստվերն է, որը բազմացած ինչ֊որ քաղցր բան է փնտրում, և այս բոլոր բառերը՝ Օրհնյալ, Սգացող, Դարեշնորհ, Կույսերի Կույս․․․ և բոլոր քարերը՝ բազալտը, տուֆը, դիաբազը, խեցեքարի միջի խոռոչները, այդքան փափուկ գաջակիրը․․․ և բոլոր, երգով փշրված, ապակիները՝ թափանցիկ, ամենաբարակ, ապակի փչող բանվորի կողմից փչված․․․ և նաև գաղութային ապրանքները՝ երկնագույն, ֆունտանոց ու կես ֆունտանոց փաթեթների միջի ալյուրն ու շաքարը։ Հետո չորս կատուները, որոնցից մեկին Բիսմարկ էին անվանում, պատը, որը ստիպված եղան նորովի սպիտակեցնել, մահվան ճիրանն ընկած Լեհաստանը, ինչպես նաև արտակարգ հաղորդակցությունները, երբ ինչ֊որ մեկը ինչ֊որ մեկին խորտակում էր, կարտոֆիլները, որոնք աղմուկով ընկնում էին կշեռքի վրայից, այն, ինչը ոտքերի մասում նեղանում էր, գերեզմանատները, որոնց վրա կանգնում էի ես, սալքարերը, որոնց վրա ես ծնկի էի իջնում, կոկոսե ուղեգորգերը, որոնց վրա ես պառկում էի․․․ բետոնի մեջ դրոշմվածը, սոխի հյութը, որն արտասուքներ է կորզում, մատի վրայի մատանին ու կովը, որը լիզում է ինձ․․․ Մի հարցրեք Օսկարին, թե ով է նա։ Նրա մոտ այլևս բառեր չեն մնացել, քանզի այն, ինչը նախկինում նստած էր իմ մեջքին, համբուրում էր իմ կուզը, այսուհետ պետք է դուրս գա ինձ ընդառաջ։
Դարձյալ որոշ ժամանակ Սև խոհարարուհին գալիս էր իմ հետքերով։
Իսկ այժմ նա գալիս է ինձ ընդառաջ, սև։
Բառ, վերարկու, շուռ տված, սև։
Սև դրամով վճարում է, սև։
Իսկ ահա երեխաները՝ երգելիս, այլևս չեն երգում․
Այստե՞ղ է Սև խոհարարուհին։ Հա՛, հա՛, հա՛։
