«Օրագիր․ 1943-2001, Հատոր I»–ի խմբագրումների տարբերություն

Ընթացիկ տարբերակը 22:55, 6 Հուլիսի 2017-ի դրությամբ

Անավարտ Այս ստեղծագործությունը դեռ ամբողջովին տեղադրված չէ Գրապահարանում

Նախաբան

Երբեք մտքովս չէր անցել, որ այս օրագրային էջերը կարող են մի օր հրապարակվել իբրև գիրք։

Դեռ պատանեկությանս տարիներից ներքին պահանջք եմ ունեցել գրի առնելու տպավորություններս կյանքից և աշխարհից, արտահայտելով ապրումներս ու խորհրդածություններս այդ առթիվ։ Առիթները՝ բնության երևույթներ, մարդիկ ու իրադարձություններ, անձնական ու հասարակական վիճակներ, ազգային ու համամարդկային հարցեր, ազդու ընթերցումներ, գեղարվեստական ու գիտական ընկալումներ, ուսումնասիրություններ, նշանակալից զրույցներ, մի խոսքով՝ այն իրականությունը, որի միջով ընթանում էր կյանքս, և այն բաները, որ կարևոր էին թվում կյանքիս ճանապարհին։

Բոլոր այդ գրառումները ինձ համար էին միայն։ Ինքս ինձ արտահայտելու իմ առջև։ Ներքին պահանջքի խորքում, անշուշտ, այն ենթագիտակցական֊գիտակցվական մղումներ էր, որով ձգտում էի քիչ֊շատ ճանաչել կյանքն ու աշխարհը։ Եվ արտահայտվելով իմ առաջ, ինքս ինձ էլ ճանաչել քիչ֊շատ։ Երբրեմն գրի առնելը դառնում էր նաև միջոց՝ պարպվելու, ազատվելու ըստ հնարավորին, երբ որոշ հարցեր ու ապրումներ հատկապես խռովում էին ճնշելու չափ։ Իսկ ընդհանրապես, երևի, մարդկայնորեն բնական այն մտահոգություններ էլ կար խորքում, թե «չմոռանալու» համար հիշատակագրեմ կյանքիս ճանապարհին այդ «կարևոր» բաները, առավել ևս, երբ հատկապես թանկ էին թվում որոշ իրողութոյւնների առթած ապրումները՝ խորանալու միտող զգացումներով ու մտքերով։

Սակայն երբեք չէի վերընթերցել նախկին բազում ու բազում գրառումներս, որոնցից շատ֊շատերը, անցյալի խորքերում թաղված, մոռացվել էին արդեն, բացի հիշողությանս մեջ ինքնին մնացած բաներից, դրանք էլ ոչ իբրև գրառում հատկապես, այլ կենդանի հիշատակ։ Ճիշտ է, մի քանի անգամ, հազվադեպ, երբ գործս էր պահանջում, հիշել, գտել եմ տետրերիս մեջ ու օգտագործել որոշ գրառումներ, ինչպես օրինակ, երբ «Արևորդիներ» գիրքս էի գրում։ Մի երկու բան էլ, ավելի մոտակա անցյալին, գրառելուց հետո իսկույն հրատարակաության եմ տվել որպես հոդված, օրինակ՝ «Երեք գունանկարիչներ» (Սարյան, Կալենց, Մինաս)» ցուցահանդեսից տպավորություններս։ Իսկ մի անգամ էլ, երբ նոր էի վերադարձել Լոս Անջելեսից, այցի եկած Յուրի Խաչատրյանին, խոսքի բերմամբ, օրագրիցս կարդացի Երևանից Լոս Անջելես թռիչքիս նկարագրությունը, և նա միտքս տվեց, թե կարելի է դա ընդարձակել ու դարձնել գրական երկ, ու ես գրեցի «Երկնքից» ճամփորդական ծավալուն էսսեն, որ տպվեց «Նորք» հանդեսում։

Շուրջ վաթսուն տարիներ ընդգրկող օրագիրս որպես գիրք լույս աշխարհ հանելու գաղափարը ծագել է «Սարգիս Խաչենց» հրատարակչության ստեղծող ու տնօրեն Սերգեյ Խաչիկօղլյանի մտքում։ Օհան Դուրյանի դեմ խայտառակ պատմության օրերին (2001 թ․), խիստ վրդովված, հիշել էի երեսուն տարի առաջվա մի զրույցս մեծատաղանդ դիրիժորի հետ Բրուքների Չորրորդ սիմֆոնիայի մասին, գտել էի այդ զրույցի գրառումը օրագրիս հերթական մի մոխրագույն տետրում, առաջարկել «Ազգ» թերթին (իսկույն տպվեց «Իսկ դուք գիտե՞ք ով է Օհան Դուրյանը» վերնագրով)։ Այդ տետրը ձեռքիս, թերթի խմագրատնից եկել էի «Սարգիս Խաչենց» հրատարակչություն, որի տնօրենը նախաձեռնել էր հրատարակել «Պսակ թարգմանական» գիրքս, և դրա վրա աշխատում էինք այդ ժամանակ։ Բրուքների մասին զրույցը Օհան Դուրյանի հետ, այն էլ 1970 թվականին Երևանում, հետաքրքրեց նրան, ուզեց ծանոթանալ։ Կարդացի տետրից։ Հարցրեց՝ ուրիշ ինչպիսի՞ բաներ կան օրագրումս։ Կարդացի հենց հաջորդ գրառումը, որը երեսուն տարի հետո, փաստորեն մոռացված, իմ ականջին էլ «նորության» պես էր հնչում․ հուզախռով իմաստասիրական խոհեր գոյութենական հարցերի վերաբերյալ։ Հարցրեց՝ ե՞րբ եմ սկսել նման բաներ օրագրել։ Օ՜, ասացի, շատ վաղուց, գրեթե վաթսուն տարի առաջ, երբ դեռ Մելգոնյան կրթական հաստատության գիշերօթիկ սան էի Կիպրոսում։ Ու հանկարծ ոգևորվեց նա, թե ուզում է անպայման հրատարակել ամբողջ օրագիրս․․․

Այնպիսի անակնկալ էր, որ ընդիմացա մեկեն, բնականաբար։ Նախ՝ մի տեսակ անհարմար զգացի հենց այն մտքից, թե դա կարող է երևալ իբրև հասարակության առաջ իմ ներաշխարհով մերկացած դուրս գալու նման մի բան։ Բայց ոչ միայն այդ։ Իսկույն կանխազգացի նաև, որ դա ինձ համար դժվար աշխատանք է լինելու, գուցե դեռ չեմ էլ պատկերացնում, թե ինչքան դժվար ու երկարատև, երբ նախ ինքս պրպտեմ ու «ծանոթանամ» տարիներով ու տարիներով կատրած ամբողջ այդ օրագրությանս։ Չեմ կարող, անշուշտ, ամեն ինչ հրապարակ հանել, պետք է խիստ ընտրություն անեմ, գուցե երկար֊բարակ կշռադատումներիս մեջ տվայտեցնող վարանումներով հախաճ։ Հավանաբար պետք է նաև, գոնե անհրաժեշտ չափով, այսպես ասած պատշաճ հագնված հանդես գալու համար հասարակության առաջ, որոշ խմբագրական աշխատանք էլ կատարեմ, քանի որ կենդանությանս օրոք պիտի հրապարակվի օրագիրս, եթե համաձայնվեմ։ Ու դեռ չգիտեմ էլ՝ ինչպիսի՞ խմբագրական աշխատանք և ինչքան։ Իհարկե, նայած տրամադրության, նայած հանգամանքների, ամեն գրառում գրչիս տակից այնպիսի ներշնչումով, այնպես խնամյալ չի ստացվել միանգամից, ինչպես, օրինակ, հենց Օհան Դուրյանի հետ այդ հարցազրույցը կամ «Երեք գունանկարիչներ» ցուցահանդեսից տպավորությունս, որոնք նույնությամբ, առանց որևէ խմբագրման հանձնել եմ տպագրության։ Մի խոսքով, շարունակում էի ընդդիմանալ․․․

Իսկ հրատարակիչը, մեր ամեն հանդիպմանը «Պսակ թարգմանական» գրքի համար, որի աշխատանքն ավարտվում էր արդեն, ոչ թե պարզապես հիշեցնում էր օրագրիս մասին, այլ ամեն անգամ ավելի եռանդագին էր պնդում իր այդ գաղափարը, ջանալով ինձ էլ ոգևորել, ցրելով տարակույսներս։ Է՛հ, խոստովանեմ, կարողացել էր գաղափարը ներածել տարակուսով մտքիցս էլ ավելի խոր՝ սրտիս մեջ, ուր այդ սերմը տաքանում էր արդեն ու սկսում աճել։ Եվ մի օր մտածեցի՝ նախ իրոք «ծանոթանամ» իրագրիս, մանավանդ տեսնեմ՝ երբ և ինչպես եմ սկսել, ինչ ընթացքով է շարունակվել։ Հանկարծ դա ոչ թե լոկ հետաքրքրություն, այլ հուզով ցանկություն դարձավ։ Փնտրեցի, գտա, մեջտեղ բերեցի 1963֊ից սկսյալ բոլոր պահպանված տետրերս, նաև նախորդ տարիների ոչնչացված տետրերից պոկված էջեր ու առանձին գրառումներ պատահական թղթերի վրա։ Իսկ երբ ավելի խոր մի անկյունից հանեցի այն հին, փոշոտված թղթապանակները, որոնք վաղուց չէի բացել, երկյուղածության պես մի զգացում եկավ։ Երեք թղթապանակ, ուռածի նման հաստ, որոնց մեջ մելգոնյանական տարիների ձեռագրերս են, ապա նաև 1946֊ին Կիպրոսից վերադարձիս Աթենքում և նույն թվականին ներգաղթից հետո հայաստանյան իմ առաջին տարում գրածներս։ Նախ զարմանալի թվաց, որ կյանքիս այնքան վերիվայրումների ճանապարհին չեն կորսվել այդ թղթապանակները, ավելի քան կես դար հեռվից հասել են մինչև այսօր։ Ու մեծ մասամբ հենց օրագրերս են դրանց մեջ։ Մատներս նույն երկյուղածությամբ քանդեցին կապերը․ ինչպիսի՞ աշխարհ է վերակենդանանալու, բացվելու աչքիս՝ ութսունի մոտ այս տարիքում․․․

Խառնիխուռն տետրեր ու թղթեր՝ հնացած հոտով, որ տվյալ պահին թվում էր վերածաղկելիք հիշատակների բուրմունք։ Բայց սովորականի նման կանոնավոր տետրեր չեն։ Պատերազմի տարիներն անցել էին, դժվարացել էր թղթի հարցն էլ, ինչպես ուրիշ շատ բաներ։ Օրագրելու համար գտել ու օգտագործել եմ Մելգոնյանի հին հաշվապահական տետրեր, որոնց դեղին էջերի ազատ մասերում գրել եմ մատիտով, մանրատառ, հաճախ սլաքով նշել գրածիս շարունակությունը այս կամ այն էջում։ Մատիտագիրն էլ արդեն խունացած մեծ մասամ, տեղ֊տեղ անընթեռնելի։ Ինչ ուրիշ թղթեր են անցել ձեռքս, դրանց վրա էլ գրել եմ, երբեմն թանաքով բարեբախտաբար, թեև մանրատառ նույնպես։ Բացի այդ, չկան թվականներ, որովհետև դրանք ոչ թե սովորական «օրագիր» էին իմ համար, այլ «տեսակ մը հոգեկան օրագրության պես» էին, ինչպես գրել եմ մի տեղ։ Տեսածս ու զգացածս, մտածածս, ապրումներս թղթին եմ հանձնել ուր պատահի, երբ պատահի։ Ո՞րն է առաջ, ո՞րն է հետո, ե՞րբ եմ սկսել, ինչպե՞ս է շարունակվել, մոռացել եմ, չգիտեմ։ Գրառումների բովանդակությունից ելնելով ու նաև լարելով հիշողությունս, գուցե նաև ուրիշ հարակից տվյալներով գտնելով, պետք է նախ այդ բոլորը դասավորեմ ըստ ժամանակագրական կարգի, երբեմն հազիվ ընթեռնելի դարձածն էլ ջանալով կարդալ։ Ինքս ինձ վերծանելու նման մի աշխատանք նախ և առաջ, ասես բնագրագետի՞ թե բանասերի գործ, որ իրոք շատ դժվար եղավ ու երկար տևեց։

Բայց ինչքան բացվում էր աչքիս այդ խունացած էջերի բովանդակությունը, այնքան համոզվում էի՝ օրագիրս լույս աշխարհ հանելը թերիմաստ կլիներ առանց այդ արևմտահայերեն հատվածի, որ հենց դասական ուղղագրությամբ էլ պետք է տպվեր գրվածի տառին ու ոգուն համապատասխան, և որ առաջին հատորի ստվար մասը կազմեց։ Որովհետև օրագրիս հրատարակումը իմաստ է ստանում ամենից առաջ այն առումով, որ ներկայացնոււմ է մի հայորդու կյանքի ընթացքը քսաներորդ դարում։ Օտարության մեջ ծնված արևմտահայ՝ Մեծ եղեռնից հետո, մինչև իր երիտասարդության շեմը այնտեղ ապրած որպես սփյուռքահայ, ո՛չ արևելահայ, պարզապես հայ և մարդ, հայ մարդ՝ արևի շուրջ պտտվող երկրագնդի վրա մարդկության այս որքան գեղեցիկ, նույնքան դժվար աշխարհում։ Հայ մարդ, որին մանկուց սկսել է հուզել ոչ միայն կյանքի հրաշքը, այլև իր գերդաստանի, իր ազգի արտառոց ճակատագրի գիտակցումը, կանխահասորեն արթնացնելով իր մեջ հարցեր ընդհանրապես մարդկային ճակատագրի նկատմամբ։ Եւ պատանեկությանը, գրելու մղում զգալով, ինքնաբերաբար ձգտել է արտահայտել իրեն հուզող, մտածել տվող հարցերը անմիջականորեն, օրագրելով։ Ու որովհետև սովետական իրականությունը, ու հենց երիտասարդության շեմին ընկել է նույնպես հայ մարդու իր ճակատագրի բերմամբ, ըստ էության թույլ չէր տվել ազատորեն լիիրավ հանդես գալու արդեն իր գրական կոչումով, շարունակել է, այդ իրականության ընդհատակում ծվարած, արտահայտվել օրագրային տետրերում, որոնց էլ, սակայն, չի վստահել երբեմն որոշ հանգամանքներից ճնշված և ոչնչացրել է գրված շատ ու շատ էջեր։

Էկ չերկարեմ այդ նախաբանը, բարեհաճ ընթերցող։ Ահա սեղանիդ է արդեն գիրքը՝ հանձնված քո դատումին։ Եթե գտար, որ արժեր հրատարակել կյանքիս այս օրագիրը իմ ընտրած ու քեզ ներկայացրած դրվագներով, դրա համար պարտական ենք Սարգիս Խաչենցին։ Եթե չլիներ նրա նախաձեռնությունն ու հորդորը, ով գիտե, գուցե իրոք այս օրագիրս մնար որպես «էջեր, որ կեանքէն մեկնելէս վերջ պիտի ըլլան անկիւն մը նետուախ փտելիք թուղթ», ինչպես մի գիշեր գրել եմ Կիպրոսում․․․

17 մայիս, 2005 թ․

Կարպիս Սուրենյան

Մասն առաջին

1943. Ը․ դասարան^[1]

Կը յուսահատիմ, կը մտածեմ՝ պիտի չգրեմ այլեւս, քանի որ ըսելիքներս Սարոյեանը կ'ըսե արդէն։ Բայց․․․ զիս կը մղէ նաու այն զգացումը թե ուրիշ բաներ ալ ունիմ ըսելիք, որոնք միգամածի նման կը դառնան, կը դառնան մէջս, կը կուտակուին, կ'անհանգստացնեն, կը տանջեն նոյնիսկ անձկութեամբ մը, զոր պէտք է արտաբերեմ, որպէսզի չխեղդուի հոգիս, ուրեմն պէտք է գրեմ։ Ահա հիմա պատմուածք մը միտքս կը զբաղեցնէ Ամանորի ու Սուրբ Ծնունդի այս արձակուրդին՝ մեր դասարանական «Վերելք»֊ին յաջորդ թիւին համար, եւ այդ առթիւ է որ այս մտմտուքը եկավ ինքզինքիս հանդէպ՝ չգրե՞մ, գրե՞մ։

Պրն․ Շէօհհմէլեան^[2] անգլերէնի դասին յաճախ կը խոսէր Սարոյեանի մասին։ Իքն շատ է ոգեւորուած Սարոյեանով։ Ինծի տուավ The Daring Young Man^[3] պատմուածքներու գիրքը, որ կարդամ ու տեսնեմ ինչ է ոճը, այն ալ նոր, ինքնուրոյն ոճ մը Սարոյեանի բերած՝ իր այդ համբավ շահած առաջին գիրքով։

― Դուն զգացումներով փիլիսոփայելու եւ պատմելու շնորհք մը ունիս, տղաս,― ըսաւ ինծի,― ընդգրկումներ ունիս, շատ լավ է ատիկա, բայց դեռ ոճդ պէտք է գտնես։

Իրաւ ալ, գրածներս շատ չեմ հաւնիր երբ կը կարդամ յետոյ, անորոշ դժգոհութիւն մը կ'ունենամ, սրտնեղութիւն մը, պատռել կ'ուզեմ, պատռած ալ եմ երբեմն յանկարծակի ջղայնութեամբ մը, բզիկ֊բզիկ ընելով։ Կը զգամ, որ պատմուածքներս կը գրեմ դուրս թափելու նման, յետոյ կը տեսնեմ որ դուրս թափուածը իսկապէս ալ «միգամած» մըն է ոլոր֊ոլոր կրկնութիւններով, յստակութիւն չունիմ։ Յստակութի՞ւնն է արդեօք ոճը։ Բայց ի՞նչ է ոճ ըսուածը, այդ ալ դեռ չեմ գիտեր։ Սարոյեան մեծ գրող է արդէն, իսկ ես․․․ ես բնածին մղում մը ունիմ խորքէն, որ կը ստիպէ գրել, կիրք մը, կիրք մը, որ երբեմն ոգեւորող յաւակնութիւն ալ է ներսէն, երբեմն ալ կը յուսահատեցնէ, բայց․․․

Պրն Գերսամէն^[4] նամակ ստացայ 8 փետր․ 1942 թուակիր, Պէյրութէն։ Կարճ նամակ մը, որուն մէջ ի միջի այլոց կը գրէ․ «Ուրախ եմ, որ «Վերելք»֊ը կը շարունակէք։ Աշխատեցէք մինչեւ շրջանաւարտ ըլլալնիդ այդ թերթը հրատարակել հաւաքաբար։ Ուժը հաւաքականութեան մէջ է։ Եւ ամէն բանէ առաջ աչքի առջեւ ունեցէք «Վերելք»֊ի իսկական, խորունկ իտէալը, ա՛յն որ տարիներու ընթացքին ես աշխատեցայ ձեզի թելադրել ուղղակի եւ անուղղակի միջոցներով»։

Կարծես թե պէտք է շոյուած զգայի այս տողերէն, բայց անկեղծ ըլլալով ինքզինքս առջեւ՝ տհաճութիւնն մըն ալ զգացի։ Տհաճութիւնն մը, որի համար քչի մը մեղաւոր ալ եմ թերեւս, քանի որ Պրն․ Գերսամը համակրելով գնահատած է զիս պզտիկութիւնէս ի վեր մինչեւ Պէյրութ երթալը, բայց խորքէս էր տհաճութիւնը, անկեղծ էր իսկապէս։ Իր «թելադրած» այն «իտէալը» ազգային֊հայրենասիրական եւ ընկերաբանական֊քաղաքական հարցերու մէջ էր միայն, որոնք իր հետաքրքքրութիւններն էին բացառապէս, բայց զիս կը յուզեն նաու ուրիշ բաներ, որոնք անկէ անդին են ու աւելի խորունկ, իսկ ինք կ'ուզէր զիս ետ պահել այդ բաներէն, իր խառուածքով չէր ըմբռներ ատոնք ու կը կարծէր որ «յոռետեսութեան» մէջ կ'իյնամ։ Բայց մարդկային ճակատագրի, կեանքի ու մահուան, տիեզերական ճշմարտութեան մը, գոյութեան գերագոյն նպատակի մը հարցերով յուզուիլը եւ տառապիլն իսկ յոռետեսութիւ՞ն է։ Վերջին ամիսներուն այդ հարցերն սկսան զիս յատկապես յուզել, ու մեր ժողովուրդին ալ ճակատագիրը, մարդկութեան ալ ճակատագիրը այս ահաւոր պատերազմով մանաւանդ մտան այդ հարցերուն մէջ։ Առաջ ալ կը յուզէին, թէպէտ ոչ այսօրուան խորութեամբ ու սաստկութեամբ, դեռ ոչ այնքան գիտակցօրէն։

Մեր այս «Վերելք»֊ը, որպէս եռամսեա ձեռագիր պարբերական մը, Մարտիրոս Գուշակճեանին հետ մտայղացանք ու հիմնեցինք երկուքուկէս տարի առաջ Ե․ դասարանն աւարտելէն յետոյ 1940-ի ամառուան արձակուրդին (տասնհինգ տարեկան էինք), Ս․ Մակարայ վանքին մէջ, ուր մանչերս այս տարի մէկ ամիս օդափոխութեան տարուած էինք աղջիկներէն յետոյ^[5]։

Ծանոթագրություններ

1. ↑ Մելգոնյան կրթ․ հաստատության դասարանակարգը սկսվում էր չորրորդից, ութերորդը համապատասխանում էր միջնակարգի ավարտականին, իններորդն ու տասներորդը մասնագիտական էին, համարվում էին կիսաբարձրագույն։ Ութերորդում ես արդեն տասնյոթ տարեկան էի։
2. ↑ Հովհաննես Շեոհմելյանը (1909-1988) մեր անգլերեն ուսուցիչն էր։ Ծնյալ մանկավարժ, աշակերտների հանդեպ անկաշկանդ, սիրում էինք իրեն։ Դասաժամին անգլերենով պատմում էր նաև իր գրական ու փիլիսոփայական ընթերցումներից, դա կրկնակի ուսանելի էր մեզ համար։ Բազմավաստակ ուսուցիչը երբ մահացավ, ես Կիպրոսում էի՝ մեկ ամսով հրավիրված դասախոսելու Մելգոնյանում, և ինձ վիճակվեց դամբանական երախտագիտական խոսք ասել իր բազում աշակերտների անունից։
3. ↑ «Հանդուգն երիտասարդը» (անգլ․)։
4. ↑ Գերսամ Ահարոնյանը (1916-1980), շրջանավարտ լինելուց հետո, աշխատեց Մելգոնյանում որպես ուսուցիչ և հերթապահ դաստիարակահսկիչ, ապա Բեյրութում, շարունակելով ուսուցչական ասպարեզը, միաժամանակ դարձավ ականավոր հասարակական գործիչ, հրապարակախոս, «Զարթոնք» թերթի երկարամյա խմբագրապետ, Ռամկավար֊Ազատական կուսակցության ազդեցիկ ղեկավարներից։ Թեքեյան մշակութային միության հիմնադիրներից էր ու մշտագործուն անդամ։ Նյու Յորքի ամերիկյան միջազգային ակադեմիայի պատվավոր դոկտորի կոչում ուներ։
5. ↑ Ս․ Մայարա հին հայկական վանքը, որ Նիկոսիայից մոտ երեսուն կիլոմետր հեռու էր Կիպրոսի հյուսիսում լեռների մեջ, այն ժամանակ լրիվ թափուր էր, մանավանդ Մեծի Տանն Կիլիկիո ծերունի Սահակ կաթողիկոսի մահից հետո, որ ամառներն Անթիլիասից մի քանի վարդապետներով գալիս էր հանգստանալու այնտեղ ու կարոտով նայելու, ինչպես պատմում էին, ծովից անդին երևացող իր Կիլիկիային։ Եվ վանքը, ուր միայն պահակ֊այգեպանն էր ապրում իր ընտանիքով, տրամադրվել էր Մելգոնյանի աշակերտությանն իբրև ամառային հանգստավայր։ Հաջորդ տարիներին աղջիկները հանգստանում էին վանքում, իսկ տղաները՝ վանքից վեր վրանների տակ։ Լեռների մեջ մինչև վանք տանող ճանապարհն էլ, ի միջի այլոց, շինվել էր Մելգոնյան բարերարության միջոցներով։