«Տեսակների Ծագումը»–ի խմբագրումների տարբերություն

Ընթացիկ տարբերակը 16:59, 31 Օգոստոսի 2017-ի դրությամբ

ՏԵՍԱԿՆԵՐԻ ԾԱԳՈՒՄԸ

ԲՆԱԿԱՆ ԸՆՏՐՈՒԹՅԱՆ ՄԻՋՈՑՈՎ

կամ

ՀԱՐՄԱՐՎԱԾ ՑԵՂԵՐԻ ՊԱՀՊԱՆՈՒՄԸ ԳՈՅՈՒԹՅԱՆ ԿՌՎՈՒՄ

«Բայց նյութական աշխարհի վերաբերմամբ մենք կարող ենք ընդունել, համենայն դեպս, հետևյալը. մենք կարող ենք տեսնել, որ երևույթներն առաջանում են ոչ թե յուրաքանչյուր առանձին դեպքում իր ազդեցությունը գործող աստվածային ուժի առանձին միջամտություններից, այլ ընդհանուր օրենքների հաստատումից»։

ՈՒԵՎԵԼԼ։ Բրիջուոտերյան տրակտատ

«Բնական» բառի միակ որոշակի նշանակությունն է՝ հաստատված, սահմանված կամ կարգավորված, որովհետև արդյոք բնական չէ՞ այն, ինչ պահանջում կամ ենթադրում է բանականությամբ արդարացվող մի ազդակ, որը նրան անում է այդպիսին, այսինքն՝ նրա կողմից իրագործվում է մշտապես կամ սահմանված ժամանակում, ճիշտ այնպես, ինչպես գերբնականը կամ հրաշագործականը — այն, որ իրագործվում է նրա կողմից միայն մեկ անգամ»։

ԲԵՏԼԵՐ։ Հայտնության կրոնի անալոգիան

«Ուստի եզրակացնում ենք, որ ոչ մի մարդ, սխալ կերպով գերագնահատելով առողջ դատողությունը կամ ոչ ճիշտ հասկանալով չափավորությունը, չպետք է կարծի կամ պնդի, թե մարդը աստվածային խոսքի գրքի կամ աստծու ստեղծագործության գրքի, աստվածաբանության կամ փիլիսոփայության հետազոտության կամ ուսումնասիրության մեջ կարող է չափազանց խորը թափանցել. բայց մարդիկ թող ավելի շատ ձգտեն անսահման կատարելագործության կամ հաջողությունների թե՛ մեկում և թե՛ մյուսում»։

ԲԵԿՈՆ։ Գիտության առաջադիմությունը

ՊԱՏՄԱԿԱՆ ԱԿՆԱՐԿ ՏԵՍԱԿՆԵՐԻ ԾԱԳՄԱՆ ՎԵՐԱԲԵՐՄԱՄԲ ԵՂԱԾ ՀԱՅԱՑՔՆԵՐԻ ՄԱՍԻՆ, ՄԻՆՉԵՎ ՍՈՒՅՆ ԱՇԽԱՏՈՒԹՅԱՆ ԱՌԱՋԻՆ ՀՐԱՏԱՐԱԿՈՒԹՅԱՆ ԼՈՒՅՍ ՏԵՍՆԵԼԸ

Այստեղ մի համառոտ ակնարկ կտամ տեսակների ծագման վերաբերմամբ եղած գիտական հայացքի հաջողությունների մասին։ Մինչև վերջին ժամանակներս բնախույզների զգալի մեծամասնությունը համոզված էր, որ տեսակները ներկայացնում են մի ինչ որ անշարժ բան և ստեղծված են մեկը մյուսից անկախ կերպով։ Շնորհալի շատ հեղինակներ վարպետորեն պաշտպանել են այդ տեսակետը։ Մյուս կողմից, սակավաթիվ բնախույզներ կարծում էին, որ տեսակները ենթարկվում են փոփոխության և որ գոյություն ունեցող կենսաձևերը սովորական սաղմնավորման միջոցով սերվել են առաջներում գոյություն ունեցած ձևերից։ Կանգ չառնելով այդ իմաստով արված անորոշ ակնարկների վրա, որոնք հանդիպում են դասական գրողների մոտ^[1], պետք է ընդունել, որ նորագույն ժամանակների գրողներից այդ հարցը իսկական գիտական ոգով առաջին անգամ քննության առնողը եղել է Բյուֆոնը։^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 1]} Բայց քանի որ նրա կարծիքները մեծ տատանումների են ենթարկվել և քանի որ նա չի շոշափել այն պատճառները կամ ուղիները, որոնց միջոցով կատարվում էր տեսակների այդ ձևափոխումը, ես այստեղ մանրամասնությունների մեջ չեմ կարող մտնել։

Լամարկը^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 2]} առաջինն էր, որի եզրակացությունները այդ հարցի վերաբերմամբ իրենց վրա ուշադրություն գրավեցին։ Այդ, իրավամբ հռչակավոր գիտնականը առաջին անգամ շարադրեց իր հայացքները 1801 թվականին, նա զգալիորեն ընդարձակեց դրանք 1809 թվականին իր «Philosophie Zoologique» մեջ^[2] և ավելի ևս ուշ՝ 1815 թ. իր «Histoire Naturelle des Animaux sans vertébres»-ի առաջաբանում^[3]։ Այդ աշխատություններում նա պաշտպանում է այն տեսակետը, որ բոլոր տեսակները, ներառյալ մարդը, ծագում են առել այլ տեսակներից։ Նա մեծ ծառայություն մատուցեց, առաջինը նա սևեռեց ընդհանուրի ուշադրությունը այն ենթադրության հավանականության վրա, որ բոլոր փոփոխությունները օրգանական աշխարհում, ինչպես նաև անօրգանականում, տեղի են ունեցել բնության օրենքների հիման վրա, այլ ոչ թե հրաշագործ միջամտության հետևանքով։ Լամարկը, ըստ երևույթին, տեսակների աստիճանական փոփոխության մասին եզրակացրել է այն դժվարությունների հիման վրա, որոնք զգացվում են տեսակը տարատեսակից զանազանելիս, որոշ խմբերի ներկայացուցիչների միջև գրեթե անզգալի անցումների հիման վրա և ընտանեցված կենդանիների և կուլտուրական բույսերի համանմանության հիման վրա։ Ինչ վերաբերում է փոփոխություններ առաջացնող պատճառներին, ապա նա դրանք վերագրում էր մասամբ ֆիզիկական պայմանների անմիջական ազդեցությանը, մասամբ արդեն գոյություն ունեցող ձևերի միջև խաչաձևմանը, բայց գլխավորապես օրգանների վարժեցման կամ ոչ վարժեցման, այսինքն՝ սովորությանը։ Այս վերջին գործոնին նա, ըստ երևույթին, վերագրում էր բնության մեջ հանդիպող բոլոր հիանալի հարմարումները, ինչպիսին է ծառերի տերևներն ուտող ընձուղտի վիզը։ Բայց նա հավատում էր նաև պրոգրեսիվ զարգացման օրենքի գոյությանը, իսկ որովհետև այդ օրենքի ուժով բոլոր կենդանի էակները ձգտում են կատարելագործման, ապա ժամանակակից դարաշրջանում նաև պարզագույն ձևերի գոյությունը բացատրելու համար նա ընդունում էր նրանց ինքնածնությունը^[4]։

Ժոֆֆրուա Սենտ-Իլերը,^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 3]} ինչպես երևում է նրա «Կենսագրական»-ից, որ գրել է նրա որդին, դեռ 1795 թ. կարծում էր, որ այսպես կոչված տեսակները միայն մեկ ընդհանուր տիպից զանազան շեղումներ են։ Բայց միայն 1828 թ. նա մամուլում հայտնեց իր համոզմունքը, որ աշխարհի հենց սկզբից ձևերը անփոփոխ չեն մնացել։ Ժոֆֆրուան փոփոխությունների գլխավոր պատճառը տեսնում էր գոյության պայմաններում կամ, ինչպես ինքն է արտահայտվել «le monte ambiant»^[5]։ Նա զգույշ էր իր եզրակացություններում և չէր կարծում, որ գոյություն ունեցող տեսակները շարունակում են փոփոխվել, իսկ նրա որդու խոսքերով «c’est donc un problème à reserver entièrement a l’avenir, supposé même que l’avenir doive avoir prise sur lui»^[6].

1813 թվականին դոկտոր Վ. Ս. Ուելսը^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 4]} թագավորական ընկերությունում մի հաղորդում կարդաց «Սպիտակ ցեղին պատկանող մի կնոջ մասին, որի մաշկի մի մասը նման էր նեգրերի մաշկին», բայց այդ հոդվածը չտպագրվեց մինչև նրա «Երկու հետազոտություն՝ ցեղի մասին և պարզ տեսողության մասին» հռչակավոր աշխատության լույս տեսնելը, այն է՝ 1818 թվականին։ Այդ հետազոտության մեջ նա որոշակիորեն ընդունում է բնական ընտրության սկզբունքը և այդ սկզբունքը ընդունողներից առաջինն է. բայց Ուելսը այն ընդունում է միայն մարդկային ցեղերի համար՝ այն էլ միայն մի քանի հատկանիշների վերաբերմամբ։ Մատնանշելով, որ նեգրերը, և մուլատները, ըստ երևույթին, արևադարձային որոշ հիվանդությունների չեն ենթարկվում, նա նշում է, որ բոլոր կենդանիները աննշան փոփոխությունների հակում ունեն, և գյուղական տնտեսատերերը իրենց ընտանի անասուններին բարելավում են ընտրության միջոցով, և վերջապես, ավելացնում է. «Այն, ինչ վերջին դեպքում ձեռք է բերվում արհեստականորեն, հավանորեն նույնպիսի հաջողությամբ, թեև ավելի դանդաղ, կատարվում է բնության մեջ, իրենց բնակավայրերին հարմարված մարդկային տարատեսակների առաջացման պրոցեսում։ Մարդու այն պատահական տարատեսակներից, որոնք երևան են եկել միջին Աֆրիկայի նոսր, ցրված բնակչության մեջ, որևէ մեկը գուցե մնացածներից ավելի լավ հարմարված է տեղական հիվանդություններին դիմանալու տեսակետից։

Հետևաբար, այդ ցեղը կբազմանա, մինչդեռ մյուսները կնվազեն ոչ միայն հիվանդություններին դիմադրելու անընդունակության պատճառով, այլև իրենցից ավելի հզոր հարևանների հետ մրցելու հնարավորություն չունենալու հետևանքով։ Այդ ավելի հզոր ցեղի գույնը, ասվածի հիման վրա, կլինի սև։ Բայց քանի որ տարատեսակներ առաջացնելու այդ ձգտումը պահպանվում է, ուստի հետևանքը այն կլինի, որ կառաջանա ավելի ու ավելի մգագույն ցեղ, և որովհետև ամենամուգը ամենից լավ հարմարված կլինի կլիմայական պայմաններին, ապա նա էլ կդառնա գերակշռող, եթե ոչ միակ ցեղը այն երկրում, որտեղ նա երևան է եկել»։ Այնուհետև նա իր հայացքները տարածում է նաև ավելի ցուրտ երկրներում ապրող սպիտակների վրա։ Ես այդ ցուցումների համար պարտական եմ Միացյալ նահանգներում ապրող մ-ր Ռոուլեյին,^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 5]} որը մ-ր Բրեսի^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 6]} միջոցով իմ ուշադրությունը հրավիրեց Ուելսի^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 4]} աշխատությունների վրա։

Մեծարգո Վ. Հերբերտը,^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 7]} հետագայում Մանչեստերի դեկանը, 1822 թվականին իր «Horticultural Transactions»-ի^[7] չորրորդ հատորում և իր «Ամարիլազգիներ» աշխատությունում (1837 թ., էջ 19, 339) հայտնում է իր համոզմունքը, որ «պարտիզագործական փորձերը անհերքելի կերպով հաստատում են այն դրույթը, որ բուսաբանական տեսակները միայն բարձր կարգի, բայց ավելի մնայուն տարատեսակներ են»։ Նա այդ հայացքը տարածում է նաև կենդանիների վրա։ Դեկանը կարծում է, որ յուրաքանչյուր սեռում ստեղծվել է մեկական տեսակ, որը օժտված է եղել ծայրահեղ պլաստիկությամբ, և հետո արդեն այդ տեսակները մասամբ խաչաձևման միջոցով, մասամբ փոփոխության ճանապարհով առաջացրել են բոլոր գոյություն ունեցող տեսակները։

1826 պրոֆ. Գրանտը^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 8]} Spongilla-ի մասին իր հայտնի հետազոտության եզրափակիչ պարագրաֆում (Edinbourgh Philosophical Journal^[8], հատոր 14, էջ 283) միանգամայն որոշակիորեն հայտնում է իր համոզմունքը, որ տեսակներն առաջանում են այլ տեսակներից և որ իրենց փոփոխության հետ զուգընթաց նրանք կատարելագործվում են։ Նույն հայացքը նա բերում է իր 55-րդ դասախոսության մեջ, որը տպագրված է «Lancet»-ում 1834 թվականին։

1831 թվականին մ-ր Պատրիկ Մատյուն^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 9]} հրատարակել է իր «Նավաշինական անտառանյութի և ծառաբուծության մասին» աշխատությունը, որտեղ տեսակների ծագման վերաբերմամբ հայտնում է ճիշտ նույն հայացքը (ինչպես հիմա կտեսնենք), ինչ որ հայտնել է մ-ր Ուոլլեսը^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 10]} և ես՝ «Linnean Journal»-ում^[9] և մանրամասնորեն լուսաբանված է ներկա հատորում։ Դժբախտաբար մ-ր Մատյուն այդ հայացքը հայտնել է շատ համառոտ կերպով, կցկտուր դիտողությունների ձևով՝ բոլորովին այլ հարցի նվիրված մի աշխատության հավելվածում, այնպես, որ նա մնացել էր աննկատ, մինչև, որ մ-ր Մատյուն 1860 թ. ապրիլի 7-ին «Gardener’s Chronicle»-ում^[10] նրա վրա ուշադրություն է հրավիրում։ Մ-ր Մատյուի և իմ հայացքների միջև եղած տարբերությունները էական չեն. նա, ըստ երևույթին, կարծում է, որ աշխարհը ժամանակ առ ժամանակ բոլորովին զրկվել է իր բնակչությունից և նորից բնակչությամբ լցվել է և, որպես նոր էակների գոյացման համար հնարավոր եղանակ, ենթադրում է, որ նրանք կարող էին ծնվել «առանց ընդունելու արդեն գոյություն ունեցած ձևերը և չառաջանալով արդեն գոյություն ունեցած սաղմնային ագրեգատներից»։ Ես վստահ չեմ, թե արդյոք լրիվ հասկացե՞լ եմ նրա գրքի որոշ տեղերը, բայց ինձ թվում է, որ նա մեծ նշանակություն է տալիս գոյության պայմանների անմիջական ներգործությանը։ Համենայն դեպս, նա պարզորոշ նկատել է բնական ընտրության սկզբունքի ամբողջ նշանակությունը։

Հռչակավոր երկրաբան և բնախույզ ֆոն-Բուխը^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 11]} իր «Description phisique des Isles Canaries»^[11] հիանալի գրքում (1836 թ. էջ 147) պարզ կերպով հայտնում է իր համոզմունքը, որ տարատեսակները աստիճանաբար դառնում են հաստատուն տեսակներ, որոնք արդեն անընդունակ են միմյանց հետ խաչաձևելու։

Ռաֆինեսկը^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 12]} իր «Հյուսիսային Ամերիկայի նոր բուսականությունը» աշխատությունում, որը լույս է տեսել 1836 թվականին, գրում է (էջ 6). «Բոլոր տեսակները կարող էին մի ժամանակ տարատեսակներ եղած լինել, և շատ տարատեսակներ աստիճանաբար փոխվում են, դառնում տեսակներ, ձեռք բերելով յուրահատուկ և հաստատուն հատկանիշներ», բայց այնուհետև ավելացնում է (էջ 18),— «բացառությամբ յուրաքանչյուր սեռի օրիգինալ տիպերի կամ նախահայրերի»։

1843—1844 թվականներին պրոֆ. Հոլդման^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 13]} (Boston Journal of. Nat. Hist.^[12] U. States, vol. IV, p. 468) շատ հմտորեն առադրել է տեսակների ձևափոխման և զարգացման հիպոթեզի վերաբերյալ թեր և դեմ փաստարկները, նա ինքը, ըստ երևույթին, հակվում է փոփոխականության կողմը։

1844 թվականին առաջին անգամ լույս են տեսել «Vestiges of Creation»^[13]։ Այդ գրքի տասերորդ և զգալի չափով ուղղված հրատարակության մեջ (1853 թ.) անանուն հեղինակն ասում է (էջ 155). «Բազմաթիվ նկատառումների հիման վրա մենք գալիս ենք այն ընդհանուր եզրակացության, որ կենդանի էակների զանազան շարքերը՝ սկսած պարզագույններից ու հնագույններից և վերջացրած բարձրակարգներով ու նորագույններով, աստվածային նախախնամության գործողությամբ հանդիսանում են՝ առաջին, այն ազդակի արդյունքը, որը հաղորդվել է կենդանի էակներին և դրդում է նրանց որոշակի դարաշրջաններում անցնելու կազմվածքի որոշ աստիճաններ՝ հասնելով մինչև երկշաքիլավորները և ողնաշարավորները, ըստ որում այդ աստիճանները սակավաթիվ էին և կազմվածքում բաժանանշվում էին ընդհատումներով, որոնք գործնական դժվարություններ են ներկայացնում ձևերի փոխադարձ նմանությունը որոշելիս. երկրորդ, մի այլ ազդակի արդյունք, որը կապի մեջ է կենսական ուժերի հետ, որոնք ձգտում են սերունդների ընթացքում փոխել կազմվածքը՝ համապատասխանորեն արտաքին պայմաններին, ինչպիսիք են սնունդը, բնակավայրի հատկությունները և օդերևութաբանական պայմանները։ Այս վերջին փոփոխություններն էլ կազմում են այն, որոնք բնական աստվածաբանության մեջ կոչվում են «հարմարումներ»։ Ըստ երևույթին, հեղինակը կարծում է, որ կազմվածքը առաջադիմել է թռիչքներով, բայց գոյության պայմանների ներգործությունը եղել է աստիճանաբար։ Նա բերում է ընդհանուր բնույթ կրող շատ ուժեղ փաստեր հօգուտ այն բանի, որ տեսակները անշարժ ձևեր չեն։ Բայց չեմ պատկերացնում, թե ինչպես նրա ենթադրած երկու «ազդակները» կարող են գիտական բացատրություն տալ բնության մեջ հանդիպող բազմաթիվ հիանալի հարմարումների մասին։ Ես չեմ կարծում, որ այդ ճանապարհով մենք կարող ենք մի քայլ անգամ առաջ գնալ ըմբռնելու գործում, թե ինչպես է, օրինակ, փայտփորիկը ստացել այն բոլոր հարմարումները, որոնք անհրաժեշտ են նրա բացառիկ կենսակերպի համար։ Այդ գիրքը, իր ուժեղ և փայլուն ոճի շնորհիվ և չնայած առաջին հրատարակությունների հաղորդած տեղեկությունների որոշ անճշտությանը և գիտական շրջահայեցության պակասին, հենց սկզբից ձեռք բերեց ընթերցողների լայն շրջան։ Իմ կարծիքով, նա այս երկրում էական օգուտ տվեց, քննարկվող հարցի վրա ուշադրություն գրավելով, վերացնելով արմատացած նախապաշարումները և այսպիսով հող պատրաստելով համանման հայացքների ընդունման համար։

1846 թվականին վետերան երկրաբան Ժ. Օմալիուս դը Ալլուան^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 14]} մի փոքրիկ, բայց սքանչելի հոդվածում («Bulletin de l’Acad. Roy. Bruxelles^[14] t. XIII, p. 581) կարծիք է հայտնում, որ ուրիշ ձևերից փոփոխվելու միջոցով տեսակների ծագումը ավելի հավանական է, քան նրանց ծագումն առանձին ստեղծագործական գործողությունների միջոցով, հեղինակն այդ կարծիքն առաջին անգամ հայտնել է դեռ 1831 թվականին։

Պրոֆ. Օուենը^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 15]} 1849 թ. («Nature of Limbs»^[15] p. 86) գրել է հետևյալը. «Նախատիպերի գաղափարը մարմնում արտահայտվել է բազմազան փոփոխություններով շատ ավելի առաջ, քան այս մոլորակի վրա երևան են եկել կենդանիների այն տեսակները, որոնց մեջ նա հանդես է գալիս այժմ։ Թե ի՞նչ բնական օրենքների կամ երկրորդային պատճառների վրա են դրված այդ օրգանական երևույթների ճիշտ հաջորդականությունն ու զարգացումը, մեզ հայտնի չէ»։ 1858 թվականին Բրիտանական ասոցիացիայի նիստում իր նախագահական ճառի մեջ նա հիշատակում է (էջ LI) «ստեղծագործական ուժի անընդհատ ազդեցության աքսիոմայի, կամ կենդանի էակների նախասահմանված կենսագործման մասին»։ Այնուհետև (էջ XC), շոշափելով աշխարհագրական տարածման հարցը, նա ավելացնում է. «Այդ երևույթները մեզ ստիպում են կասկածել այն բանում, որ անգլիական կարմիր մայրահավը և նորզելանդական ապտերիքսը ստեղծված են այդ կղզիներից յուրաքանչյուրի համար առանձին և նրանց վրա։ Եվ ընդհանրապես միշտ էլ պետք է հիշել, որ կենդանաբանը, դիմելով «ստեղծված են» արտահայտությանը, դրանով ցույց է տալիս «իրեն անհայտ մի պրոցես»։ Այնուհետև նա մանրամասնորեն զարգացնում է այդ միտքը, ասելով, որ կարմիր մայրահավի նման օրինակներով, որոնք «կենդանաբանը թվարկում է որպես վկայություն այն ենթադրության օգտին, թե թռչուններն առանձին-առանձին ստեղծվել են որոշ կղզիների վրա և այդ կղզիների համար, նա միայն ցանկանում է հայտնել այն միտքը, որ չի հասկանում, թե կարմիր մայրահավը ինչպես է ընկել այնտեղ և բացառապես այնտեղ, որտեղ մենք նրան հանդիպում ենք. նրա անտեղյակությունը դրսևորող արտահայտության այդ եղանակով կենդանաբանը հայտնում է նաև իր համոզվածությունը այն բանում, որ թե՛ թռչունը և թե՛ կղզին իրենց ծագումով պարտական են մեծ ստեղծագործական նախապատճառին»։ Եթե մենք փորձենք մեկը մյուսի օգնությամբ մեկնաբանել միևնույն ճառում հանդիպող այդ երկու նախադասությունները, ապա կգանք այն եզրակացության, որ հռչակավոր գիտնականը 1858 թվականին արդեն համոզված չէր, թե ապտերիքսը կամ կարմիր մայրահավը առաջին անգամ երևացել են իրենց այժմյան գտնված տեղում՝ «անհայտ եղանակով» կամ «իրեն անհայտ պրոցեսի շնորհիվ»։

Այդ ճառն արտասանվել է այն բանից հետո, երբ մ-ր Ուոլլեսի^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 10]} և իմ զեկուցագրերը, որոնց մասին հիմա կհիշատակենք, կարդացվել էին Լիննեյան ընկերությունում։ Այդ գրքի առաջին հրատարակությունը լույս տեսնելու ժամանակ ես, ուրիշ շատերի հետ միասին, այնպիսի խոր մոլորության մեջ էի ընկել «ստեղծագործական ուժի անընդհատ ազդեցություն» արտահայտությամբ, որ պրոֆ. Օուենին^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 15]} այլ հնէաբանների հետ մտցրել էի այն գիտնականների շարքը, որոնք խորապես համոզված են տեսակային ձևերի անշարժության մեջ. բայց բանից դուրս է գալիս, որ դա իմ կողմից հրեշավոր սխալ էր (Anat. of Vertebrates^[16] vol. III, p. 796)։ Ներկա աշխատության վերջին հրատարակության մեջ հիմնվելով նրա գրքի այն տեղի վրա, որն սկսվում է «Կասկածի ենթակա չէ, որ տիպիկ ձևը» և այլն բառերով (Ibid., vol. I, p. XXXV), արել եմ ենթադրություն, որն այժմ էլ ինձ ճիշտ է թվում, թե պրոֆեսոր Օուենն ընդունում է, որ բնական ընտրությունը կարող էր որոշ դեր կատարել նոր տեսակների առաջացման գործում, բայց այդ ենթադրությունն էլ դուրս եկավ սխալ և անապացույց (Ibid., vol. III, p. 798)։ Ես բերել եմ քաղվածքներ պրոֆ. Օուենի և «London Review»-ի^[17] հրատարակչի միջև եղած նամակագրությունից, որոնցից ակներև դարձավ, ինչպես այդ հրատարակչի, այնպես էլ ինձ համար, որ պրոֆ. Օուենը պաշտպանում էր իր առաջնության իրավունքը բնական ընտրության ուսմունքը ինձնից առաջ տարածելու գործում։ Այդ հայտարարության առթիվ ես արտահայտել եմ իմ զարմանքը և գոհունակությունը, բայց ինչքան կարելի է հասկանալ նորագույն աշխատությունների մի քանի տեղերից (Ibid,, vol-III, p. 798), ես նորից, մասամբ կամ կատարելապես, մոլորության մեջ եմ ընկել։ Կարող եմ միայն այն մտքով մխիթարվել, որ ոչ միայն ես, այլև ուրիշ մարդիկ պրոֆ. Օուենի այդ բանավեճային երկերը համարում են դժվար հասկանալի և միմյանց հետ անհաշտելի։ Իսկ ինչ վերաբերում է բնական ընտրության սկզբունքի սոսկ հայտարարությանը, ապա բոլորովին էական չէ, թե արդյոք պրոֆ. Օուենը ինձ կանխե՞լ է թե ոչ, որովհետև բերված պատմական ակնարկից ակներև է, որ Ուելսը^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 4]} և մ-ր Մատյուն^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 9]} երկուսիս էլ կանխել են։

Իսիդոր Ժոֆֆրուա Սենտ-Իլերը^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 16]} 1850 թվականին կարդացած իր դասախոսություններում (որոնցից քաղվածքը լույս է տեսել «Revue et Mag. de Zoologie»-ում^[18] Jan. 1851) համառոտակի բերում է այն հիմքերը, որոնք ստիպեցին ընդունելու, որ տեսակային հատկանիշներր «sont fixés pour chaque espèce, tant qu’elle se perpetue au milieu des mêmes circonstances: ils se modifient, si les circonstances ambìantes viennent à changer». «En résumé l’observation des animaux sauvages démontre déjà la variabilité limitée des espèces. Les expériences sur les animaux sauvages devenus domestiques, et sur les animaux domestiques redevenus sauvages la démontrent plus clairement encore. Ces mêmes, expériences prouvent, de plus, que les differences produites peuvent être de valeur générique»^[19]. Իր «Hist. Nat. Génerale»^[20], (t. II, p. 480, 1850 թ.) աշխատության մեջ նա մանրամասնորեն զարգացնում է միանգամայն նման եզրակացություններ։

Դոկտոր Ֆրեկի^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 17]} վերջերս հրատարակած շրջաբերականից երևում է, որ նա 1851 թ. («Dublin Medical Press»^[21], p. 322) զարգացնում է այն ուսմունքը, որ բոլոր օրգանական էակները ծագել են մեկ նախասկզբնական ձևից։ Նրա հիմնական համոզմունքները և հարցի հետագա զարգացումը արմատական կերպով տարբերվում են իմիններից, և քանի որ դ-ր Ֆրեկը այժմ (1861 թ.) հրատարակել է իր «Տեսակների ծագումը օրգանական ազգակցության միջոցով» ուրվագիծը, իմ կողմից ավելորդ կլիներ ձեռնարկել նրա գաղափարների շարադրման դժվարին խնդրին։

Հերբերտ Սպենսերը^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 18]} իր ուրվագծում (որը սկզբում լույս է տեսել «Leader»-ում 1852 թ. մարտին ու արտատպվել է նրա «Essays»^[22]-ում 1858 թ.) զարմանալի ուժով և հմտությամբ համեմատում է օրգանական էակների ստեղծման և զարգացման տեսությունները։ Ելնելով ընտանի կենդանիների և մշակովի բույսերի անալոգիայից, այն փոփոխություններից, որոնց ենթարկվում են շատ տեսակների սաղմերը, այն դժվարություններից, որ զգացվում են տեսակներն ու տարատեսակները տարբերելիս, և ընդհանուր աստիճանականության սկզբունքից, նա եզրակացնում է, որ տեսակները փոփոխվել են, և նրանց փոփոխությունը վերագրում է գոյության պայմանների փոփոխությանը։ Նույն հեղինակը (1855 թ.) գրել է նաև հոգեբանություն, ելնելով այն սկզբունքից, որ բոլոր մտավոր հատկություններն ու ընդունակությունները անխուսափելիորեն ձեռք են բերվում աստիճանաբար։

1852 թվականի նշանավոր բուսաբան Նոդենը^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 19]} տեսակների ծագման մասին իր հիանալի հոդվածում («Revue Horticole.»^[23], p. 102), հետագայում մասամբ արտատպված «Novelles Archives de Museum»^[24], I, p. 171, հայտնել է իր համոզմունքը, որ տեսակներն առաջանում են այն եղանակով, ինչ եղանակով առաջանում են կուլտուրական տարատեսակները, իսկ վերջին պրոցեսը նա վերագրում է մարդու կողմից գործադրվող արհեստական ընտրությանը։ Բայց նա չի մատնանշում, թե ընտրությունը ինչպես կարող է գործել բնական վիճակում։ Դեկան Հերբերտի^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 7]} նման նա ենթադրում է, որ տեսակներն իրենց ծագման սկզբում ավելի պլաստիկ էին, քան այժմ։ Նա մեծ նշանակություն է տալիս այն բանին, որին անվանում է վախճանական պատճառի սկզբունք. «puissance mystérieuse, indéterminée; fatalité pour les uns; pour les autres volonté providentielle dont l’action incéssante sur les êtres vïvants détermine à toutes les époques de l’existence du monde la forme, le volume, et la durée de chacun d’eux, en raison de sa déstinée dans l’ordre des choses dont il fait partie. C’est cette puissance qui harmonise chaque membre à l’ensemble, en l’appropriant à la fonction qu’il doit remplir dans l’organism général de la nature, fonction, qui est pour lui sa raison d’être»^[25]։

1853 թ. նշանավոր երկրաբան կոմս Կեյզերլինգը^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 20]} («Bulletin de la Soe Geolog»^[26] 2-nd Ser., t. X, p, 357) հայտնել է այն միտքը, որ ինչպես որոշ հիվանդություններ, որոնք առաջանում են միազմների միջոցով, նորից ծագում էին ու արագ կերպով տարածվում ամբողջ աշխարհում, այնպես էլ որոշ դարաշրջաններում գոյություն ունեցող տեսակների սաղմերը կարող էին ենթարկվել իրենց շրջապատող որոշ առանձնահատուկ մոլեկուլների քիմիական ներգործությանը և նոր ձևերի սկիզբ տալ։

Նույն 1853 թ. դ-ր Շաֆհաուզենը^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 21]} {Werhandl. des Naturhist. Vereins des Preuss Rheinlands»^[27]) հրատարակել է մի հիանալի կշռադատություն, որտեղ նա ապացուցում է օրգանական ձևերի առաջընթաց զարգացումը երկրի վրա։ Նա եզրակացնում է, որ շատ տեսակներ մեծ ժամանակաշրջանների ընթացքում պահպանվել են անփոփոխ, մինչդեռ մյուսները փոփոխվել են։ Տեսակը տարբերելու հնարավորությանը նա բացատրում է միջանկյալ ձևերի անհետացմամբ։ «Այսպիսով, ապրող բույսերն ու կենդանիները անհետացածներից չեն բաժանվում որպես ստեղծագործության առանձին ակտեր և պետք է դիտվեն որպես նրանց հաջորդները, որոնք նրանցից առաջացել են չընդհատվող վերարտադրության միջոցով»։

Ֆրանսիացի նշանավոր բուսաբան Լեկոկը^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 22]} 1854 թվականին գրում է («Etudes sur Géograph. Bot.»^[28] t. I, p. 250). «On voit que nos recherches sur la fixité ou la variation de l’espèce nous conduisent directement aux idées émises par deux hommes justement célèbres, Geoffroy Saint-Hilaire et Goethe^[29]. Բայց Լեկոկի ընդարձակ աշխատության մեջ ցրված մյուս նախադասությունները կասկած են հարուցում այն մասին, թե նա ինչ չափերով էր ընդունում տեսակների փոփոխականությունը։

Ստեղծագործության փիլիսոփայությունը վարպետությամբ մշակվել է հարգարժան Բադեն Պոուելի^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 23]} կողմից իր «Փորձ աշխարհների միասնության մասին» գրքում, որը լույս է տեսել 1855 թվականին։ Նա զարմանալի հստակությամբ ապացուցում է, որ նոր տեսակների երևան գալը պետք է դիտվի որպես «օրինաչափ, այլ ոչ թե պատահական երևույթ» կամ արտահայտվելով սըր Ջոն Հերշելի^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 24]} խոսքերով՝ որպես «բնական երևույթ, որը հակադրվում է հրաշագործականին»։

Լիննեյան ընկերության ամսագրի երրորդ հատորը բովանդակում է այն հոդվածները, որոնք 1858 թ. հուլիսի 1-ին ներկայացված են մ-ր Ուոլլեսի^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 10]} և իմ կողմից և պարփակում են, ինչպես երևում է ներկա աշխատության ներածությունից, բնական ընտրության տեսությունը, որ զարգացրել է մ-ր Ուոլլեսը զարմանալի պարզությամբ և ուժով։

Ֆոն-Բերը,^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 25]} որը կենդանաբանների այնպիսի խոր հարգանքն է վայելում, մոտավորապես 1859 թվականին (տե՛ս պրոֆ. Ռուդոլֆ Վագների^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 26]} «Zoologisch—Antropologische Untersuchungen»^[30] 1861 թ., էջ 51), հիմնվելով աշխարհագրական տարածման օրենքների վրա, այն համոզմունքն է հայտնում, որ այժմ իրարից խիստ տարբերվող ձևերն առաջացել են մի ընդհանուր նախածնողից։

1859 թվականի հունիսին պրոֆ. Հյոքսլին^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 27]} թագավորական ինստիտուտում կարդացել է «Կենդանական կյանքի կայուն տիպերի մասին» դասախոսությունը։ Ուշադրություն դարձնելով նման դեպքերին, նա նկատում է. «Դժվար է բացատրել նման փաստերի նշանակությունը, եթե ենթադրենք, թե կենդանիների և բույսերի բոլոր տեսակները կամ կազմվածքի բոլոր հիմնական տիպերը ստեղծվել ու տեղադրվել են մեր մոլորակի մակերեսի վրա երկար ժամանակամիջոցներից հետո՝ շնորհիվ առանձին ստեղծագործական ակտերի։ Եվ չպետք է մոռանալ, որ նման ենթադրությունը նույնպես քիչ է հիմնավորվում ավանդությամբ կամ հայտնությամբ, ինչպես և հակասում բնության տրամադրած ընդհանուր անալոգիաներին։ Մյուս կողմից, եթե մենք դիտենք «կայուն տիպերը» այն հիպոթեզի տեսանկյունից, որի հիման վրա մի որոշ ժամանակում ապրող տեսակներն առաջանում են առաջներում ապրող տեսակներից աստիճանական փոփոխության միջոցով, մի հիպոթեզի, որը թեև դեռ ապացուցված չէ և զգալիորեն այլանդակված է նրան մի քանի կողմնակիցների կողմից, բայց առայժմ դեռ միակն է, որն ունի ֆիզիոլոգիական իմաստ,— ապա այդ տիպերի գոյությունը միայն կապացուրեր, որ երկրաբանական ժամանակաշրջանում կենդանի էակների կրած փոփոխությունները աննշան են ամբողջությամբ վերցրած այն փոփոխությունների համեմատությամբ, որ կրել են նրանք»։

1859 թ. դեկտեմբերին Հուկերը^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 28]} լույս ընծայեց իր «Ավստրալիական բուսականության ներածություն» աշխատությունը։ Այդ կապիտալ աշխատության առաջին մասում նա ընդունում է փոփոխության միջոցով տեսակների ծագման ուսմունքը և այն հիմնավորում է բազմաթիվ ինքնուրույն դիտումներով։

Ներկա աշխատության առաջին հրատարակությունը լույս է տեսել 1859 թ. նոյեմբերի 24-ին, իսկ երկրորդը՝ 1860 թ. հունվարի 7-ին։

ՆԵՐԱԾՈՒԹՅՈՒՆ

Ճանապարհորդելով «Բիգլ»-ի վրա որպես բնախույզ, ինձ սաստիկ զարմացրել էին մի քանի փաստեր, որոնք վերաբերում էին Հարավային Ամերիկայում օրգանական էակների տեղաբաշխմանը և այդ մայր ցամաքի նախկին և ժամանակակից բնակիչների միջև եղած երկրաբանական հարաբերություններին։ Այդ փաստերը, ինչպես կտեսնենք այս գրքի վերջին գլուխներից, թվում էր, թե որոշ լույս են սփռում տեսակների ծագման, այդ գաղտնիքների գաղտնիքի վրա, ինչպես ասել է մեր մեծագույն գիտնականներից մեկը։ 1837 թ. տուն վերադառնալուց հետո, իմ մեջ միտք հղացավ, որ գուցե կարելի է որևէ բանի հասնել այդ հարցի լուծման իմաստով՝ համբերատար կերպով հավաքելով ու կշռադատելով բոլոր այն փաստերը, որոնք որևէ առնչություն ունեն նրա հետ։ Հինգ տարվա աշխատանքից հետո ես ինձ թույլ տվեցի որոշ ընդհանուր խորհրդածություններ անել այդ խնդրի մասին և դրանք ուրվագրեցի համառոտ նշումների ձևով. 1844 թվականին այդ ուրվագիրս ընդարձակվելով, դարձավ այն եզրակացությունների ընդհանուր ակնարկ, որոնք այն ժամանակ ինձ հնարավոր էին թվում. այդ ժամանակից սկսած մինչև օրս ես համառ կերպով զբաղվում եմ այդ հարցով։ Հույսով եմ, որ զուտ իմ անձնականին վերաբերող այդ մանրամասները կներվեն, որովհետև ես դրանք բերում եմ միայն նրա համար, որպեսզի ցույց տամ, որ իմ եզրակացություններում չեմ շտապել։

Իմ աշխատությունը այժմ (1859 թ.) գրեթե ավարտված է, բայց քանի որ նրա վերջնական մշակման համար դեռ մի քանի տարիներ են պահանջվում, իսկ իմ առողջությունը բոլորովին էլ ծաղկափթիթ վիճարկում չէ, ուստի ինձ համոզեցին հրատարակել այս «Քաղվածքը»։ Այդ անելու առանձնապես ինձ հարկադրում է այն հանգամանքը, որ մ-ր Ուոլլեսը,^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 10]} որն այժմ ուսումնասիրում է Մալայան արշիպելագի բնապատմությունը, տեսակների ծագման հարցի վերաբերմամբ եկել է եզրակացությունների, որոնք միանգամայն նման են իմ հանած եզրակացություններին։ 1858 թ. նա ուղարկել է այդ հարցին նվիրված մի հոդված, խնդրելով այն ուղարկել սըր Չարլզ Լյաելին,^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 29]} որը հոդվածը հղել է Լիննեյան ընկերությանը (այն տպագրված է այդ ընկերության հանդեսի երրորդ հատորում)։ Սըր Չարլզ Լյաելը և դ-ր Հուկերը,^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 28]} որոնք գիտեին իմ աշխատության մասին,— վերջինս կարդացել էր իմ ուրվագիծը 1844 թվականին,— պատիվ ցույց տալով ինձ, խորհուրդ տվեցին մ-ր Ուոլլեսի հոդվածի հետ միասին տպագրել նաև համառոտ քաղվածքներ իմ ձեռագրից։

Այժմ հրատարակվող «Քաղվածքը» անխուսափելիորեն անկատար է։ Ես չեմ կարող այստեղ բերել վկայակոչումներ կամ մատնանշել հեղինակություններ հաստատելու համար իմ այս կամ այն դրույթը. հույսով եմ, որ ընթերցողը կվստահի իմ բարեխղճությանը։ Անկասկած, իմ աշխատության մեջ սպրդել են սխալներ, թեև ես շարունակ մտահոգվել եմ այն մասին, որ վստահեմ միայն լավ հեղինակություններին։ Ես կարող եմ այստեղ շարադրել միայն այն ընդհանուր եզրակացությունները, որոնց եկել եմ ես, լուսաբանելով դրանք միայն մի քանի փաստերով. բայց հուսով եմ, որ մեծ մասամբ նրանք բավարար կլինեն։ Ոչ ոք ինձանից ավելի չի գիտակցում իմ եզրակացությունների հիմնավորման համար փաստերն ու վկայակոչումները ամբողջ մանրամասնությամբ հետագայում ներկայացնելու անհրաժեշտությունը, և ես հույս ունեմ, որ այդ կկատարեմ իմ ապագա աշխատության մեջ։ Ես շատ լավ գիտեմ, որ այդ գրքում գրեթե չկա ոչ մի դրույթ, որի վերաբերմամբ կարելի չլիներ ներկայացնել փաստեր, որոնք բերում են իմ հանած եզրակացություններին հավանաբար ուղղակի հակառակ եզրակացությունների։ Ճիշտ եզրակացություն կարելի է հանել միայն այս կամ այն կողմ հակվող փաստերի լրիվ շարադրումից և փաստարկների գնահատումից հետո, իսկ այդ այստեղ, իհարկե, չի կարելի անել։

Ես շատ ցավում եմ, որ տեղի սղությունը ինձ զրկում է բարոյական բավականությունից՝ իմ շնորհակալությունը հայտնելու այն մեծահոգի աջակցության համար, որ շատ բնախույզներ ցույց են տվել ինձ, որոնցից շատերը նույնիսկ անձնապես անծանոթ են։ Սակայն ես չեմ կարող առիթը բաց թողնել, չասելով, թե որքան շատ պարտական եմ դոկտոր Հուկերին,^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 28]} որը վերջին տասնհինգ տարիների ընթացքում բոլոր հնարավոր միջոցներով օգնել է ինձ իր ընդարձակ գիտելիքների և հստակ դատողության շնորհիվ։

Ինչ վերաբերում է տեսակների ծագման հարցին, ապա միանգամայն հնարավոր է, որ օրգանական էակների փոխադարձ ազգակցության, նրանց սաղմնաբանական հարաբերությունների, աշխարհագրական տարածման, երկրաբանական հաղորդականության և այլ նման փաստերի մասին խորհող բնախույզը կարող էր գալ այն եզրակացության, որ տեսակները մեկը մյուսից անկախ կերպով չեն ստեղծվել, այլ տարատեսակների նման առաջացել են այլ տեսակներից։ Այնուամենայնիվ, նման եզրակացությունը, թեկուզ լավ հիմնավորված էլ լիներ, անբավարար կլիներ, մինչև որ ցույց չտրվեր, թե ինչու աշխարհում ապրող անհամար տեսակները փոփոխվում էին հենց այնպիսի ձևով, որ ստացվել է կառուցվածքի և հարմարման այն կատարելությունը, որը իրավացիորեն զարմացնում է մեզ։ Բնախույզները շարունակ մատնանշում են արտաքին պայմանների՝ կլիմայի, սննդի և այլն ազդեցությունը, որպես փոփոխականության միակ պատճառ։ Որոշ, սահմանափակ իմաստով, ինչպես ցույց կտրվի հետագայում, դա գուցե և ճիշտ է, բայց պարզապես անհեթեթություն կլիներ միայն արտաքին պայմանների ազդեցությանը վերագրել, օրինակ, փայտփորի կազմվածքը նրա ոտներով, պոչով, կտուցով և լեզվով, որոնք հիանալի հարմարված են ծառերի կեղևի տակից միջատներ որսալու համար։ Նույնը նաև սպիտակ ճագոմի մասին, որը իր սնունդը վերցնում է որոշ ծառերի ցողուններից և ունի որոշ թռչունների միջոցով տարածվող սերմեր ու բաժանասեռ ծաղիկներ, որոնք որոշ միջատների օժանդակության կարիք են զգում ծաղկափոշին մի ծաղկից մյուսի վրա տեղափոխելու համար, նույնպես անհեթեթություն կլիներ այդ մակաբույծ բույսի կառուցվածքը և նրա կապերը օրգանական էակների զանազան խմբերի հետ բացատրել արտաքին պայմանների ազդեցությամբ, հենց այդ բույսի սովորությամբ կամ կամքի ակտով։

Հետևաբար, վերին աստիճանի կարևոր է պարզ պատկերացում ստանալ օրգանիզմների փոփոխության և հարմարման եղանակների մասին։ Իմ դիտումների սկզբում ինձ հավանական էր թվում, որ ընտանի կենդանիների և մշակովի բույսերի մանրազնին ուսումնասիրությունը ամենալավ միջոցը կտար, որպեսզի պարզաբանվեր այդ մթին հարցը։ Եվ ես չսխալվեցի, ինչպես այդ, այնպես էլ բոլոր այլ խճճված դեպքերում ես միշտ գտնում էի, որ ընտանի ցեղերի փոփոխության մասին մեր տեղեկությունները, չնայած իրենց անլրիվությանը, միշտ էլ եղել են լավագույն և ամենաստույգ բանալին։ Կարող եմ այդ առթիվ հայտնել իմ համոզմունքը նման ուսումնասիրության առանձին արժեքավորության մասին, չնայած այն արհամարհանքին, որին նա սովորաբար ենթարկվել է բնախույզների կողմից։

Այս նկատառումների հիման վրա այս «Քաղվածքի» առաջին գլուխը նվիրում եմ ընտանեցված վիճակում առաջացող փոփոխականությանը։ Այսպիսով, մենք կհամոզվենք, որ ժառանգաբար փոխանցվող փոփոխությունները հնարավոր են լայն չափերով, ինչպես նաև կիմանանք,— որը թերևս ավելի էական է,— թե ինչպես մեծ է մարդու զորությունը ընտրության միջոցով հաջորդական թույլ փոփոխությունները կուտակելու տեսակետից։ Այնուհետև ես կանցնեմ բնական վիճակում տեսակների փոփոխականության ուսումնասիրությանը, բայց ափսոս, որ ես ստիպված կլինեմ այդ հարցը շոշափել միայն ամենահամառոտ գծերով, որովհետև նրա հարկ եղածի պես շարադրումը կպահանջեր փաստերի երկար թվարկումներ։ Սակայն մենք ի վիճակի կլինենք քննարկելու, թե ո՞ր պայմաններն առանձնապես բարենպաստ են փոփոխականության համար։ Հետևյալ գլխում քննության կառնվի գոյության կռիվը, որը դրսևորվում է ամբողջ աշխարհում բոլոր օրգանական էակների միջև և անխուսափելիորեն բխում է նրանց բազմացման երկրաչափական պրոգրեսիայից։ Դա Մալթուսի^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 30]} ուսմունքն է՝ տարածված երկու — կենդանական և բուսական թագավորությունների վրա^[31]։ Քանի որ յուրաքանչյուր տեսակից ծնվում են շատ ավելի անհատներ, քան դրանցից կարող են ապրել, և քանի որ դրա հիման վրա շարունակ առաջանում է գոյության կռիվ, ապա դրանից հետևում է, որ ամեն մի էակ, որը թեկուզ և աննշան կերպով փոխվում է իրեն համար նպաստավոր ուղղությամբ իր գոյության հաճախ փոփոխվող և բարդ պայմանների նկատմամբ, ավելի շանսեր կունենա պահպանվելու և, այդպիսով, կենթարկվի բնական ընտրության։ Ժառանգականության հզոր սկզբունքի շնորհիվ յուրաքանչյուր տարատեսակ կձգտի բազմացնել իր նոր փոփոխված ձևը։

Այդ հիմնական հարցը՝ բնական ընտրության տեսությունը մանրամասնորեն կզարգացվի չորրորդ գլխում. մենք այն ժամանակ կտեսնենք, թե ինչպես բնական ընտրության գրեթե անխուսափելի հետևանքով կյանքի ավելի պակաս կատարյալ ձևերը մահաջնջվում են և առաջ է գալիս այն, ինչ ես անվանել եմ հատկանիշների տարամիտում։ Հետևյալ գլխում ես քննարկման կենթարկեմ փոփոխականության բարդ և քիչ հայտնի օրենքները։ Հաջորդ հինգ գլուխներում պարզաբանվելու են ամենից ավելի աչքի ընկնող և ամենաէական դժվարությունները, որոնց հանդիպում է տեսությունը, այն է, նախ՝ անցման, այսինքն՝ պարզ էակի կամ պարզ օրգանի բարձր կազմվածքով էակի կամ բարդ կառուցվածքով օրգանի ձևափոխման դժվարինությունը. երկրորդ՝ կենդանիների բնազդի կամ մտավոր ընդունակությունների հարցը, երրորդ՝ հիբրիդիզմը կամ տեսակների խաչաձևման անպտղաբերությունը և տարատեսակների խաչաձևման պտղաբերությունը, չորրորդ՝ երկրաբանական տարեգրության անկատարելությունը։ Դրանց հաջորդող գլխում ես կքննարկեմ օրգանական էակների երկրաբանական հաջորդականությունը ժամանակի ընթացքում. տասներկուերորդ և տասներեքերորդ գլուխներում՝ նրանց աշխարհագրական տեղաբաշխումը տարածության մեջ. տասնչորսերորդում՝ նրանց դասակարգությունը և փոխադարձ ազգակցությունը հասունացած և սաղմնային վիճակում։ Վերջին գլխում ես կտամ ամբողջ աշխատության մեջ շարադրվածի համառոտ կրկնությունը և մի քանի եզրափակիչ դիտողություններ։

Ոչ ոք չպիտի զարմանա այն բանի համար, որ տեսակների ծագման վերաբերող շատ բան դեռ մնում է չբացատրված, եթե միայն հասկանա, թե մենք ինչ խոր անտեղյակության մեջ ենք գտնվում մեզ շրջապատող անհամար կենդանի էակների փոխադարձ կապերի մասին։ Ո՞վ կբացատրի, թե ինչու մի տեսակը լայնորեն տարածված է և ունի բազմաթիվ անհատներ, իսկ մյուսը քիչ է տարածված և հազվագյուտ։ Մինչդեռ այդ հարաբերությունները խիստ կարևոր են, որովհետև նրանք որոշում են այս աշխարհի յուրաքանչյուր բնակչի արդի բարեկեցությունը և, ինչպես ես կարծում եմ, ապագա հաջողությունն ու հետագա փոփոխությունը։ Է՛լ ավելի քիչ գիտենք մեր մոլորակի անհամար բնակիչների փոխհարաբերությունների մասին նրա պատմության անցյալ երկրաբանական դարաշրջանների ընթացքում։ Թեպետև շատ բան դեռ մութ է և երկար ժամանակ մութ կմնա, սակայն, որքան որ ես ընդունակ եմ անելու, ամենամանրազնին հետազոտությունների և անկողմնակալ քննարկման հետևանքով ես երբեք չեմ կասկածում, որ այն հայացքը, որին մինչև վերջին ժամանակներս համամիտ էր բնախույզների մեծ մասը, ինչպես նաև ես, այսինքն՝ որ յուրաքանչյուր տեսակ ստեղծվել է մյուսներից անկախ կերպով, ճիշտ չէ։ Ես միանգամայն համոզված եմ, որ տեսակները փոփոխական են և որ միևնույն սեռին պատկանող բոլոր տեսակները հանդիսանում են մի որևէ, մեծ մասամբ բնաջնջված տեսակի անմիջական սերունդները, ճիշտ այնպես, ինչպես որևէ տեսակի տարատեսակներ ճանաչվածները այդ տեսակի սերունդներն են։ Այնուհետև, ես համոզված եմ, որ բնական ընտրությունը այդ փոփոխության եթե ոչ միակ, ապա ամենակարևոր գործոնն է եղել։

ԳԼՈՒԽ I։ ՓՈՓՈԽԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆՆ ԸՆՏԱՆԵՑՄԱՆ ՎԻՃԱԿՈՒՄ

ՓՈՓՈԽԱԿԱՆՈՒԹՅԱՆ ՊԱՏՃԱՌՆԵՐԸ։— ՍՈՎՈՐՈՒԹՅԱՆ ԵՎ ՕՐԳԱՆՆԵՐԻ ՎԱՐԺԵՑՄԱՆ ԿԱՄ ՈՉ ՎԱՐԺԵՑՄԱՆ ԱԶԴԵՑՈՒԹՅՈՒՆԸ։ ՓՈՓՈԽԱԿԱՆՈՒԹՅԱՆ ՀԱՐԱԲԵՐԱԿՑՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸ. ԺԱՌԱՆԳԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ։— ԸՆՏԱՆԵՑՐԱԾ ՏԱՐԱՏԵՍԱԿՆԵՐԻ ԸՆԴՀԱՆՈՒՐ ԲՆՈՒՅԹԸ. ՏԵՍԱԿՆԵՐԸ ԵՎ ՏԱՐԱՏԵՍԱԿՆԵՐԸ ՏԱՐԲԵՐԵԼՈՒ ԴԺՎԱՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸ. ԸՆՏԱՆԵՑՐԱԾ ՏԱՐԱՏԵՍԱԿՆԵՐԻ ԾԱԳՈՒՄԸ ՄԵԿ ԿԱՄ ՄԻ ՔԱՆԻ ՏԵՍԱԿՆԵՐԻՑ։— ԸՆՏԱՆԻ ԱՂԱՎՆԻՆԵՐԸ, ՆՐԱՆՑ ԾԱԳՈՒՄԸ ԵՎ ՏԱՐԲԵՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸ։— ԸՆՏՐՈՒԹՅԱՆ ՍԿԶԲՈՒՆՔԸ ԿԻՐԱՌՎԵԼ Է ԴԵՌ ՀՆՈՒՄ. ՆՐԱ ԿԻՐԱՌՄԱՆ ԱՐԴՅՈՒՆՔՆԵՐԸ։ ՄԵԹՈԴԱԿԱՆ ԵՎ ԱՆԳԻՏԱԿՑԱԿԱՆ ԸՆՏՐՈՒԹՅՈՒՆ։— ՄԵՐ ԸՆՏԱՆԻ ՑԵՂԵՐԻ ԱՆՀԱՅՏ ԾԱԳՈՒՄԸ։— ԸՆՏՐՈՒԹՅԱՆ ԿԻՐԱՌՄԱՆ ԳՈՐԾՈՒՄ ՄԱՐԴՈՒՆ ՆՊԱՍՏՈՂ ՀԱՆԳԱՄԱՆՔՆԵՐԸ։

ՓՈՓՈԽԱԿԱՆՈՒԹՅԱՆ ՊԱՏՃԱՌՆԵՐԸ

Երբ մենք համեմատում ենք մեր հնագույն ընտանի կենդանիներից կամ կուլտուրական բույսերից որևէ մեկի միևնույն տարատեսակին կամ ենթատարատեսակին պատկանող անհատները իրար հետ, մեզ ամենից առաջ զարմացնում է այն հանգամանքը, որ նրանք միմյանցից ավելի շատ են տարբերվում, քան միևնույն տեսակի կամ տարատեսակի անհատները բնական վիճակում։ Եվ երբ մենք խորհում ենք բույսերի և կենդանիների այն հսկայական բազմազանության մասին, որ արհեստականորեն ստեղծվել ու փոփոխվել է դարերի ընթացքում կլիմայի և իրադրության ամենաբազմազան պայմաններում, ապա գալիս ենք այն եզրակացության, որ ընտանեցման այդ արգասիքները առաջացել են այնպիսի կենսապայմաններում, որոնք եղել են անհամեմատ ավելի քիչ միակերպ և որոշ չափով տարբեր, քան այն կենսապայմանները, որոնց մեջ բնական վիճակում գոյություն են ունեցել նրանց ծնող տեսակները։ Նմանապես բավական հավանական է նաև Անդրու Նայտի^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 31]} արտահայտած կարծիքը, որ այդ փոփոխականությունը որոշ չափով կապ ունի սննդի առատության հետ։ Ակներև է միայն այն, որ օրգանական էակները պետք է մի քանի սերունդների ընթացքում ենթարկվեին նոր պայմանների ազդեցությանը, որպեսզի նրանց մեջ զգալի փոփոխականություն դրսևորվեր. ակներև է նաև այն, որ փոփոխականության ձգտումը դրսևորող օրգանիզմները շարունակում են փոփոխվել բազմաթիվ սերունդների ընթացքում։ Հայտնի չէ ոչ մի դեպք, որ փոփոխական օրգանիզմը ընտանեցման վիճակում դադարեր փոփոխվելուց։ Մեր հնագույն կուլտուրական բույսերը, ինչպես, օրինակ, ցորենը, շարունակում են տալ նոր տարատեսակներ, մեր հնագույն ընտանի կենդանիները դեռ ևս պահպանում են արագ փոփոխվելու և կատարելագործվելու ընդունակությունը։

Այդ հարցը երկարատև ուսումնասիրելուց հետո, որքան ես կարող եմ եզրակացնել, կասեմ, որ կենսապայմանները, ըստ երևույթին, ներգործում են երկու ձևով՝ անմիջականորեն ամբողջ կազմվածքի կամ նրա միայն մի որոշ մասի վրա և անուղղակի կերպով ազդելով վերարտադրողական սիստեմի վրա։ Անմիջական ներգործության վերաբերմամբ մենք պետք է միշտ նկատի ունենանք այն, որ ամեն մի նման դեպքում, ինչպես վերջին ժամանակներս այդ պնդում է պրոֆ. Վեյսմանը^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 32]} և ինչպես ես ցույց եմ տվել իմ «Փոփոխությունն ընտանեցված վիճակում» աշխատության մեջ, պետք է տարբերել երկու գործոն՝ օրգանիզմի բնույթը և պայմանների բնույթը^[32]։ Առաջինը, ըստ երևույթին, ամենից ավելի էական է, որովհետև բոլորովին նման փոփոխություններ են առաջանում, որքան մենք կարող ենք դատել, բոլորովին տարբեր պայմաններում, իսկ մյուս կողմից, ոչ նման փոփոխությունները առաջանում են, ըստ երևույթին, բոլորովին միանման պայմաններում։ Ազդեցությունները սերնդի վրա կարող են լինել կամ որոշակի կամ անորոշ։ Նրանք կարող են որոշակի համարվել, երբ որոշ պայմանների ենթարկված անհատների ամբողջ կամ համարյա ամբողջ սերունդը փոփոխվում է միանման կերպով։ Շատ դժվար է որոշ եզրակացության գալ այդպիսի որոշակի կերպով առաջացող փոփոխության չափերի մասին։ Բայց կասկածի ենթակա չէ, որ մի շարք ոչ խոր փոփոխություններ առաջանում են այդպիսի եղանակով՝ օրինակ, հասակը կախված է սննդի քանակությունից, գույնը՝ սննդի որակից, մաշկի հաստությունը և մազոտությունը՝ կլիմայից և այլն։ Մեր ընտանի թռչունների անսահման բազմազան գույներից յուրաքանչյուրը պետք է ունենա իր ֆիզիկական պատճառը. և եթե նույն պատճառները միանման ձևով ներգործեին սերունդների երկար շարքի ընթացքում մեծ թվով անհատների վրա, ապա նրանք բոլորը հավանորեն կփոփոխվեին միանման ձևով։ Այնպիսի փաստերը, ինչպես, օրինակ, բարդ և արտասովոր մակաճումների գոյացումը, որը միշտ տեղի է ունենում գխտոր առաջացնող միջատների արտադրած թույնի կաթիլի ներթափանցումից հետո, մեզ ցույց են տալիս, թե ինչպիսի տարօրինակ փոփոխություններ կարող են առաջանալ բույսերի մեջ նրանց հյութերի բաղադրության քիմիական փոփոխության ազդեցության ներքո։

Փոփոխված պայմանների անհամեմատ ավելի տարածված հետևանք է հանդիսանում անորոշ փոփոխականությունը, քան որոշակի փոփոխականությունը և հավանորեն ավելի աչքի ընկնող դեր է կատարել մեր ընտանի ցեղերի առաջացման գործում։ Անորոշ փոփոխականությունը մենք տեսնում ենք այն անսահմանորեն բազմազան թույլ տարբերություններում, որոնցով տարբերվում են միևնույն տեսակին պատկանող անհատները և որոնք չէին կարող ժառանգվել ոչ ծնողներից մեկնումեկից, ոչ էլ ավելի հեռավոր նախնիներից։ Հաճախ նույնիսկ շատ խիստ արտահայտված տարբերություններ են երևում միաժամանակ մի մորից ծնված կենդանիների միջև, կամ միևնույն սերմնատուփից ստացված սերմերից աճեցված բույսերի միջև։ Երկար ժամանակամիջոցների ընթացքում միևնույն երկրում, գրեթե միևնույն սննդով աճեցրած միլիոնավոր անհատների միջև երևան են գալիս կազմվածքի այնքան խիստ արտահայտված շեղումներ, որ ստանում են այլանդակություններ անունը, բայց հնարավորություն չկա որևէ որոշակի սահմանագիծ անցկացնելու այլանդակության և ավելի թույլ փոփոխությունների միջև։ Թույլ կամ խիստ արտահայտված նման բոլոր փոփոխությունները, որոնք երևան են գալիս միասին ապրող անհատների մեջ, կարող են դիտվել որպես գոյության պայմանների անորոշ ներգործություններ ամեն մի անհատ օրգանիզմի վրա այնպես, ինչպես ցրտառությունը անորոշ կերպով է ազդում տարբեր մարդկանց վրա՝ նրանց կազմությանը կամ վիճակին համապատասխանորեն, առաջ բերելով երբեմն հազ և հարբուխ, երբեմն ռևմատիզմ կամ զանազան օրգանների բորբոքում^[33]։

Ինչ վերաբերում է այն բանին, որ ես անվանել եմ փոփոխված պայմանների անուղղակի ներգործություն՝ վերարտադրողական սիստեմի վրա նրանց ազդեցության միջոցով, ապա այդպիսի ներգործության գոյության մասին կարելի է եզրակացնել մասամբ այդ սիստեմի առանձնահատուկ դյուրազգացությամբ դեպի պայմանների ամեն մի փոփոխություն, մասամբ էլ Կյոլռեյտերի^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 33]} և ուրիշների նկատած այն նմանության հիման վրա, որ կա տեսակների խաչաձևումից առաջացող փոփոխականության և այն փոփոխականության միջև, որը նկատվում է այն դեպքում, երբ բույսերը կամ կենդանիները աճեցվում են նոր կամ անբնական պայմաններում։ Բազմաթիվ փաստեր պարզ կերպով ցույց են տալիս, որ վերարտադրողական սիստեմը առանձին զգայունություն է ցուցաբերում շրջապատող պայմաններում կատարվող նույնիսկ ամենաթույլ փոփոխությունների նկատմամբ։ Կենդանուն ընտելացնելուց ավելի հասարակ բան չկա և, ընդհակառակը, չափազանց դժվար է այնպես անել, որ նա ազատ կերպով բազմանա գերության մեջ, նույնիսկ այն ժամանակ, երբ էգերն ու արուները գտնվում են միասին։ Ինչքա՜ն մեծ է այն կենդանիների թիվը, որոնք չեն բազմանում նույնիսկ այն ժամանակ, երբ նրանց պահում են համարյա լիակատար ազատության մեջ և նրանց հայրենիքում։ Դա սովորաբար, և միանգամայն սխալ կերպով, վերագրում են այլասեռված բնազդներին։ Կուլտուրական շատ բույսեր փարթամ կերպով զարգանում են, բայց քիչ սերմ են տալիս կամ նույնիսկ բոլորովին չեն տալիս։ Մի քանի հազվագյուտ դեպքերում նկատված է, որ այնպիսի ոչ էական հանգամանքից, ինչպիսին է բույսի զարգացման որոշ շրջանում նրա ստացած ջրի մեծ կամ փոքր քանակությունը, կախված է բույսի սերմ տալը կամ չտալը։ Ես չեմ կարող բերել այստեղ մանրամասն տվյալներ, որ ես հավաքել ու հրատարակել եմ մի այլ տեղ. բայց ցույց տալու համար, թե ինչքան տարօրինակ են գերության մեջ կենդանիների բազմացումը ղեկավարող օրենքները, ես միայն կհիշատակեմ, որ գիշատիչ կաթնասունները, նույնիսկ արևադարձայինները, համեմատաբար հեշտությամբ են բազմանում մեզ մոտ գերության մեջ, բացառությամբ թաթագնացների կամ արջերի ընտանիքի, որոնք գրեթե երբեք ձագ չեն բերում, մինչդեռ գիշատիչ թռչունները, շատ հազվադեպ բացառությամբ, դժվար թե երբևիցե ճտահանության համար պիտանի ձվեր են ածում։ Էկզոտիկ շատ բույսեր արտադրում են բեղմնավորման համար անպետք ծաղկափոշին ճիշտ այնպես, ինչպես անպտուղ հիբրիդների մեծ մասը։ Մի կողմից մենք հանդիպում ենք թեկուզև թույլ ու վտիտ, բայց ազատ կերպով գերության մեջ բազմացող մշակովի բույսերի և կենդանիների. մյուս կողմից, մենք հանդիպում ենք անհատների, որոնք մատաղ հասակում վերցված են իրենց բնական շրջադրությունից, լիովին ընտանեցված են, առողջ և երկարակյաց են (որի համար ես կարող եմ շատ օրինակներ բերել), բայց ունեն վերարտադրողական սիստեմ, որը մեզ համար անըմբռնելի պատճառով ամուլ է։ Մենք չպետք է զարմանանք, որ գերության մեջ զարգացող վերարտադրողական սիստեմը գործում է միանգամայն անկանոն և արտադրում է ծնողներին չնմանվող սերունդ։ Ես կարող եմ ավելացնել, որ մինչդեռ որոշ օրգանիզմներ ազատ կերպով բազմանում են ամենաանբնական պայմաններում (օրինակ, վանդակաբներում պահվող ճագարները և ժանտաքիսները), դրանով ապացուցելով, որ նրանց վերարտադրողական օրգանները հեշտությամբ չեն ախտահարվում, այլ կենդանիներ ու բույսեր ընտելացման չեն ենթարկվում և շատ քիչ են փոփոխվում, գրեթե այնքան քիչ, ինչքան բնական վիճակում։

Որոշ բնախույզներ պնդում էին, որ ամեն մի փոփոխություն կապված է սեռական վերարտադրության ակտի հետ, բայց դա ակներևորեն սխալ է, որովհետև իմ մի այլ աշխատության մեջ ես բերել եմ, այսպես կոչված «բնության խաղեր» (sporting plants) երևույթների մի երկար ցանկ, այսինքն այնպիսի դեպքեր, երբ բույսերը հանկարծակի առաջ են բերում բոլորովին նոր առանձնահատկություններով մի բողբոջ, որը տարբերվում է նույն բույսի մնացած բոլոր բողբոջներից։ Այդ բողբոջային վարիացիաները, ինչպես նրանց կարելի է անվանել, կարող են բազմացվել պատվաստելով, ընձյուղներով և այլն, իսկ երբեմն էլ նույնիսկ սերմերով։ Բնության մեջ այդ դեպքերը քիչ են, բայց մշակույթի մեջ նրանց չի կարելի դասել հազվադեպ երևույթների շարքում։ Միանման պայմաններում տարեցտարի միևնույն ծառի առաջացրած բազմահազար բողբոջներից մեկը հանկարծակի ստանում է բոլորովին նոր բնույթ, մյուս կողմից պատահում է, որ տարբեր պայմաններում աճած ծառերի վրա երևում են բողբոջներ, որոնք սկիզբ ես տալիս ճիևնույն տարատեսակին, ինչպես այդ եղել է դեղձի ծառերի վրա նեկտարիններ^[34] երևալու օրինակում և սովորական վարդենիների վրա բազմաթերթիկ վարդեր երևալու օրինակում։ Ելնելով այս փաստերից, մենք իրավունք ունենք եզրակացնելու, որ պայմանների բնույթը տվյալ յուրաքանչյուր փոփոխության առաջացման մեջ ավելի քիչ նշանակություն ունի, քան օրգանիզմի իր բնույթը, գուցե առաջինը ավելի էական ազդեցություն չի ունենում, քան այն կայծի բնույթը, որը բոցավառում է վառելանյութի զանգվածը, ազդում է բռնկվող բոցի հատկությունների վրա^[35]։

ՍՈՎՈՐՈՒԹՅԱՆ ԵՎ ԳՈՐԾԱՐԱՆՆԵՐԻ ՎԱՐԺԵՑՄԱՆ ԿԱՄ ՈՉ ՎԱՐԺԵՑՄԱՆ ԱԶԴԵՑՈՒԹՅՈՒՆԸ. ՀԱՐԱԲԵՐԱԿՑԱԿԱՆ (ԿՈՌԵԼՅԱՏԻՎ) ՓՈՓՈԽԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ. ԺԱՌԱՆԳԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ

Փոփոխված սովորությունները թողնում են ազդեցություն, որը ժառանգաբար փոխանցնում է, ինչպես, օրինակ, մի կլիմայից մյուսը փոխադրած բույսերի ծաղկման շրջանի փոփոխությունը։ Կենդանիների օրգանների ուժեղ վարժեցումը կամ ոչ վարժեցումը դրսևորվում է ավելի խիստ հետևանքներով, այսպես, ես նկատել եմ, որ ընտանի բադի թևերի ոսկորները ավելի քիչ, իսկ ոտքերի ոսկորները ավելի շատ են կշռում ամբողջ կմախքի համեմատությամբ, քան վայրի բադինը, և այդ բանը վստահորեն կարելի է վերագրել այն հանգամանքին, որ ընտանի բադը ավելի քիչ է թռչում և ավելի շատ է քայլում, քան նրա վայրի նախնիները։ Կովերի և այծերի կրծի զգալի և ժառանգական զարգացումը այն երկրներում, որտեղ այդ կենդանիներին կթում են, համեմատած այլ երկրների այդ կենդանիների նույն օրգանների հետ, ամենայն հավանականությամբ օրգանի վարժեցման հետևանքների մի ուրիշ օրինակ է։ Համարյա չի կարելի ցույց տալ ընտանի անասունների որևէ ցեղ, որ որևէ երկրում չունենար կախ ընկած ականջներ, և հավանական է թվում այդ փաստի բացատրությունը ականջի մկանների վարժության բացակայությամբ, որը հետևանք է այն բանի, որ այդ կենդանիները վախի քիչ են ենթարկվում։

Փոփոխականությունը ղեկավարվում է բազմաթիվ օրենքներով, նրանցից մի քանիսն արդեն աղոտ կերպով պարզաբանվում են և համառոտակի քննարկվելու են հետագայում։ Ես այստեղ կանգ կառնեմ միայն այն բանի վրա, որի կարելի է անվանել փոփոխականության հարաբերակցություն։ Սաղմի կամ թրթուրի մեջ կատարվող էական փոփոխությունները հավանորեն առաջ են բերում փոփոխություններ նաև հասուն կենդանու մեջ։ Բոլորովին տարբեր մասերի միջև հարաբերակցությունները այլանդակություններում շատ հետաքրքրական են, այդ երևույթի բազմաթիվ դեպքեր հանդիպում են Իսիդոր Ժոֆֆրուա Սենտ-Իլերի^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 16]} ընդարձակ աշխատության մեջ, որը նվիրված է այդ հարցին։ Անասնաբույծները համոզված են, որ երկար վերջավորությունները միշտ լինում են երկար գլխի հետ։ Հարաբերակցության որոշ դեպքեր զարմանալիորեն տարօրինակ են, այսպես, օրինակ, կապույտ աչքեր ունեցող սպիտակ կատուները սովորաբար խուլ են լինում. իսկ, ըստ միստր Տետի^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 34]} դիտողության, այդ առանձնահատկությունը ունենում են միայն արու կատուները։ Գույնը և օրգանական առանձնահատկությունները հաճախ կապված են լինում միմյանց հետ, որի մասին կարելի է շատ հիանալի օրինակներ բերել կենդանիների և բույսերի աշխարհից։ Հոյզինգերի^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 35]} հավաքած փաստերից, ըստ երևույթին, հետևում է, որ որոշ բույսեր վնասակար ներգործություն են ունենում սպիտակ ոչխարների և խոզերի վրա, մինչդեռ սև անհատները վնաս չեն կրում։ Վերջերս պրոֆեսոր Վիմանը^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 36]} ինձ հաղորդել է նման երևույթի մի հիանալի օրինակի մասին։ Նա հարցրել է վիրգինիական մի քանի ֆերմերների թե ինչո՞ւ նրանց բոլոր խոզերը սև են, և պատասխան է ստացել, որ խոզերն ուտում են մի բույսի (Lachanthes-ի) արմատները, որոնք ներկում են նրանց ոսկորները վարդագույնով, որի հետևանքով նրանց, բացի սև տարատեսակներից, կճղակներն ընկնում են, իսկ վիրգինիական գաղութաբնակներից (տեղական արտահայտությամբ՝ crackers) մեկը ավելացրել է. «Մենք յուրաքանչյուր ծնում ընտրում ենք սև խոճկորներին, որովհետև միայն նրանք են կարողանում ապրել»։ Անմազ շներն ունենում են անկատար ատամներ, երկար և կոպիտ մազ ունեցող կենդանիները, ինչպես պնդում են ոմանք, աչքի են ընկնում երկար կամ ճյուղավորված եղջյուրներով, փետրապատ ոտներով աղավնիները մատների միջև ունենում են թաղանթներ, կարճակտուց աղավնիներն ունենում են կարճ, իսկ երկարակտուց աղավնիները՝ երկար ոտքեր։ Այսպիսով, մարդը, ընտրելով և կուտակելով կառուցվածքի մի որևէ առանձնահատկություն, հարաբերակցության (կոռելյացիայի) այդ խորհրդավոր օրենքի հիման վրա գրեթե միշտ առանց դիտավորության կփոփոխի նաև օրգանիզմի այլ մասերը^[36]։

Փոփոխականության զանազան, բոլորովին անհայտ կամ աղոտ կերպով հասկացված օրենքների հետևանքները անսահմանորեն բարդ են ու բազմազան։ Արժե մանրազնին կերպով ուսումնասիրել մանրամասնորեն գրված գիտական շարադրությունները մեր հին մշակովի բույսերի, օրինակ, հիացինտի, կարտոֆիլի, նույնիսկ գեորգինի և այլոց մասին։ Պարզապես զարմանում ես կառուցվածքում և հատկություններում եղած անսահման բազմազանության վրա, որոնցով տարատեսակները և ենթատարատեսակները աննշան չափով տարբերվում են մեկը մյուսից։ Նրանց ամբողջ կազմվածքը կարծես դարձել է պլաստիկ և թույլ չափով շեղվում է ծնողների տիպից։

Ոչ ժառանգական փոփոխությունը մեզ համար էական չէ։ Ֆիզիոլոգիական տեսակետից ինչպես աննշան, այնպես էլ շատ կարևոր ժառանգական շեղումների թիվն ու բազմազանությունը կառուցվածքում անսահման է։ Պրոսպեր Լյուկի^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 37]} երկու ստվար հատորից բաղկացած երկասիրությունը ամենալավն է ու ամենալրիվը այդ հարցի մասին։ Յուրաքանչյուր սելեկցիոներ գիտե, թե ինչքան ուժեղ է հատկանիշների ժառանգական փոխանցման ձգտումը, որ «նմանն առաջ է բերում նմանին», կազմում է նրա հիմնական համոզմունքը, այդ տեսակետից կասկած են հայտնում միայն տեսաբանները։ Եթե որևէ շեղում կառուցվածքում հաճախակի է երևում և մենք այն տեսնում ենք ծնողների և զավակների մեջ, ապա մենք չենք կարող որոշել, թե այդ շեղումը արդյո՞ք տեղի է ունեցել մեկ ընդհանուր պատճառից, որը ազդել է թե՛ ծնողների և թե՛ զավակների վրա։ Բայց եթե միանման պայմանների, ըստ երևույթին, ենթակա անհատների մեջ բացառիկ հանգամանքների բերմունքով առաջացած հազվագյուտ մի շեղում հայտնվում է ծնողի մեջ, ասենք՝ մի քանի միլիոն անհատներից մեկի մեջ և կրկնվում է զավակների մեջ, ապա արդեն միայն հավանականության տեսությունը համարյա ստիպում է մեզ այդ կրկնությունը վերագրել ժառանգականության։ Յուրաքանչյուր ոք անշուշտ լսել է ալբինիզմի, փշոտ մաշկի, մազոտության դեպքերի մասին, որոնք երևան են գալիս միևնույն ընտանիքի մի քանի ներկայացուցիչների մեջ։ Եթե կառուցվածքում եղած տարօրինակ և հազվագյուտ շեղումները ժառանգվում են, ապա, իհարկե, պետք է ընդունենք, որ ավելի պակաս տարօրինակ և ավելի սովորական առանձնահատկությունները ևս ժառանգական են։ Գուցե այդ հարցի վերաբերմամբ ամենաճիշտ տեսակետը կլիներ այն, որ յուրաքանչյուր որևէ հատկանիշի ժառանգումը համարենք կանոն, իսկ նրա չժառանգելը՝ բացառություն։

Ժառանգականությունը ղեկավարող օրենքները մեծ մասամբ անհայտ են։ Ոչ ոք չի կարող ասել, թե ինչու միևնույն առանձնահատկությունը նույն տեսակի տարբեր անհատների մեջ կամ տարբեր տեսակների ներկայացուցիչների մեջ երբեմն ժառանգվում է, երբեմն էլ ոչ. թե ինչու զավակների մեջ վերարտադրվում են պապի, տատի, կամ ավելի ևս հեռավոր նախնիների հատկանիշները, թե ինչու որևէ առանձնահատկություն մի սեռից փոխանցվում է երկու սեռերին կամ միայն մեկին և ավելի հաճախ բացառապես նույն սեռին։ Մեզ համար բավական կարևոր է այն փաստը, որ մեր ընտանի ցեղերի արուներում արտահայտվող առանձնահատկությունները փոխանցվում են բացառապես կամ գերազանցապես միայն արուներին։ Ավելի ևս կարևոր է այն կանոնը, որին, ինձ թվում է, կարելի է լիովին վստահել, որ կյանքի որևէ շրջանում երևան եկած մի որևէ առանձնահատկություն ձգտում է երևան գալ սերնդի մեջ համապատասխան հասակում, թեև երբեմն էլ մի քիչ ավելի վաղ։ Շատ դեպքերում այլ կերպ էլ չէր կարող լինել, այսպես, օրինակ, մեր տավարի եղջյուրների կառուցվածքում ժառանգված առանձնահատկությունները կարող են երևան գալ միայն համարյա հասունացած կենդանիների մոտ. շերամի որդի առանձնահատկությունները երևան են գալիս թրթուրի կամ բոժոժի հասակում։ Բայց ժառանգական հիվանդությունները և մի քանի այլ փաստեր ինձ հարկադրում են ընդունել, որ այդ կանոնը ավելի լայն կիրառություն ունի, և որ նույնիսկ այն ժամանակ, երբ որոշ հատկանիշի դրսևորման համար որոշակի հասակում ոչ մի հիմք չկա, այնուամենայնիվ այդ ձգտումը դրսևորվում է սերնդի մեջ կյանքի այն շրջանում, ինչ շրջանում որ այն սկզբնապես երևացել է նախնիքի մեջ։ Ես կարծում եմ, որ այդ կանոնը վերին աստիճանի կարևոր է որպես սաղմնաբանության հիմնական օրենքների բացատրություն։ Այս դիտողությունները անշուշտ վերաբերում են առանձնահատկությունների միայն առաջին դրսևորմանը, այլ ոչ թե սկզբնական պատճառին, որը կարող է ազդել կամ ձվի, կամ արական տարրի վրա, այնպես, ինչպես կարճեղջյուր կովից և երկարաղջյուր ցուլից առաջացած հորթի եղջյուրների ավելացած երկարությունը թեև երևան է գալիս ուշ հասակում, բայց ակներև է, որ կախված է արական տարրի ազդեցությունից։

Հիշատակելով այստեղ նախկին հատկանիշներին վերադառնալու մասին, ես գտնում եմ, որ օգտակար է կանգ առնել բնախույզների կողմից հաճախ արվող հայտարարության վրա, այն է, որ մեր ընտանի տարատեսակները վայրենանալիս աստիճանաբար և անպայման վերադառնում են բնական վիճակում գտնվող իրենց նախնիների ունեցած հատկանիշներին։ Դրանից արվել է այն հետևությունը, որ ընտանի տարատեսակների վրա դիտված փաստերի հիման վրա հանված որևէ եզրակացությունն անհնարին է տարածել այն տեսակների վրա, որոնք գտնվում են բնական վիճակում։ Սակայն հակառակ իմ բոլոր ջանքերին, ես չկարողացա գտնել, թե ինչ համոզարար փաստերի վրա է հիմնված այդպես հաճախ և այդպես համարձակորեն հայտարարվող այդ դրույթը։ Մինչև անգամ շատ դժվար կլիներ այդ ապացույցները բերել. մենք կարող ենք վստահ լինել, որ խիստ նկատելի ընտանի տարատեսակների զգալի մեծամասնությունը չէր էլ կարողանա նույնիսկ գոյություն ունենալ վայրի վիճակում։ Շատ դեպքերում մենք չգիտենք այդ բնական նախնիքներին, ուստի և չենք կարող դատել, թե արդյոք լրիվ վերադարձ է կատարվել դեպի նախնիքների հատկանիշները կամ ոչ։ Խաչաձևման ազդեցությունից խուսափելու համար անհրաժեշտ կլիներ վայրենանալու թողնել միայն մեկ տարատեսակ։ Այնուամենայնիվ, քանի որ իրոք մեր տարատեսակները երբեմն իրենց որոշ հատկանիշներում դրսևորում են վերադարձ դեպի նախնիքների ձևերը, ինձ անհավանական էլ չի թվում, որ եթե մեզ հաջողվեր երկար սերունդների ընթացքում նատուրալիզացիայի ենթարկել կամ մշակել զանազան ցեղեր, օրինակ, կաղամբի ձևերը շատ աղքատ հողում (ըստ որում, իհարկե, ստացված հետևանքի մի մասը պիտի վերագրվեր աղքատ հողի որոշակի ներգործությանը), ապա նրանք զգալի չափով, գուցե և լիովին վերադառնային իրենց նախնական բնական ձևերին։ Փորձը կհաջողվեր, թե ոչ, մեր պատճառաբանության համար էապես կարևոր չէ, որովհետև փորձն ինքը կհանգեր կենսապայմանների փոփոխության։ Եթե կարելի լիներ ցույց տալ, որ մեր ընտանի տարատեսակները ուժեղ ձգտում են դրսևորում վերադառնալու դեպի նախնիքների հատկանիշները, այսինքն՝ կորցնելու իրենց ձեռք բերած հատկանիշները, երբ պահվում են միևնույն պայմաններում և մեծ թվով այնպես, որպեսզի հատկանիշների խաչաձևման և միաձուլման միջոցով վերացվեր թույլ շեղումների ամրացման հնարավորությունը,— այդ դեպքում ես կհամաձայնվեի, որ ընտանի տարատեսակների վրա կատարված դիտումների եզրակացությունները չի կարելի տարածել բնական տեսակների վրա։ Բայց նման հայացքի օգտին ապացույցի նշույլ էլ չկա. հաստատել, թե չէինք կարողանա պահպանել անորոշ թվով սերունդներում մեր լծելու և արշավելու ձիերը, երկարաեղջյուր և կարճեղջյուր անասուններին, ընտանի թռչուններին և բանջարեղենները, կնշանակեր հակասել մեր բոլոր փորձերին։

ԸՆՏԱՆԵՑՎԱԾ ՏԱՐԱՏԵՍԱԿՆԵՐԻ ԸՆԴՀԱՆՈՒՐ ԲՆՈՒՅԹԸ, ՏԵՍԱԿՆԵՐՆ ՈՒ ՏԱՐԱՏԵՍԱԿՆԵՐԸ ՏԱՐԲԵՐԵԼՈՒ ԴԺՎԱՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸ, ԸՆՏԱՆԵՑՎԱԾ ՏԱՐԱՏԵՍԱԿՆԵՐԻ ԾԱԳՈՒՄԸ ՄԵԿ ԿԱՄ ՄԻ ՔԱՆԻ ՏԵՍԱԿՆԵՐԻՑ

Մեր ընտանեցված կենդանիների և մշակովի բույսերի ցեղերը կամ ժառանգական տարատեսակները համեմատելով նրանց մերձավոր տեսակների հետ, սովորաբար մենք նրանց մեջ նկատում ենք, ինչպես արդեն ասված է վերևում, հատկանիշներով ավելի նվազ միանմանություն, քան իսկական տեսակների ներկայացուցիչների մեջ։ Ընտանեցված ցեղերը երբեմն կարծես այլանդակ են թվում, դրանով ես ուզում եմ ասել, որ, զանազանվելով իրարից և տարբերվելով նույն սեռի այլ տեսակներից մի քանի չնչին հատկանիշներով, նրանք որևէ տեսակետից հաճախ տարբերվում են ինչպես մեկը մյուսից, այնպես էլ հատկապես իրենց մերձավոր բնական տեսակներից։ Այդ բացառությամբ (ինչպես նաև բացառությամբ խաչաձևվող տարատեսակների լրիվ պտղաբերության, որի մասին խոսք կլինի հետագա գլուխներից մեկում) միևնույն տեսակի ընտանեցված տարատեսակները միմյանցից տարբերվում են նույնքան, ինչքան որ նույն սեռի մերձավոր տեսակները բնական վիճակում. միայն այդ տարբերությունները շատ դեպքերում այնքան էլ խիստ չեն։ Սա պետք է համարել որպես ճշմարտություն, որովհետև ընտանեցված կենդանիների և մշակովի բույսերի շատ ցեղեր իրազեկ դիտողների կողմից ճանաչվում են որպես տեղական զանազան տեսակների սերունդներ, իսկ ուրիշ, նույնքան իրազեկ դատողների կողմից որպես նույն տեսակի տարատեսակներ։ Եթե ընտանի ցեղի և տեսակի միջև գոյություն ունենար մի որևէ ակնհայտ տարբերություն, ապա նման տարաձայնությունը այդքան հաճախ չէր հանդիպի։ Բազմիցս հայտնվել է այն կարծիքը, որ ընտանեցված ցեղերը երբեք չեն ցուցաբերում սեռային աստիճան ունեցող տարբերություններ։ Կարելի է ապացուցել, որ այդ կարծիքը ճիշտ չէ, բայց բնախույզները միմյանց հետ անհամաձայն են այն հարցի վերաբերմամբ, թե ո՞ր հատկանիշները պետք է համարել սեռային, բոլոր նման գնահատականները մինչև այժմ կրում են բացառապես էմպիրիկ բնույթ։ Երբ մենք կպարզենք, թե ինչպես են առաջանում սեռերը բնական դրության մեջ այն ժամանակ պարզ կլինի, որ մենք հիմք էլ չունենք սպասելու, որպեսզի մեր ընտանի ցեղերը կարողանային հաճախ հանդես բերել տարբերության աստիճաններ, որոնք հավասար են սեռայիններին։

Երբ մենք փորձում ենք որոշել իրար մերձավոր ընտանի ցեղերի տարբերության աստիճանը, մենք իսկույն ընկնում ենք կասկածների մեջ արդյոք նրանք մի՞ տեսակից են առաջացել, թե՞ մի քանի տեսակներից։ Այդ հարցը, եթե կարելի լիներ պարզել, մեծ հետաքրքրություն կներկայացներ. եթե, օրինակ, կարելի լիներ ցույց տալ, որ բարակի, խուզարկուի, տերյերի, սպանյոլների ու բուլդոգի ցեղերը, որոնք, ինչպես հայտնի է, իրենց հատկանիշները ժառանգաբար շատ լավ են փոխանցում, առաջացել են մեկ տեսակից, ապա նման փաստը կստիպեր մեզ կասկածել շատ մերձավոր տեսակների, օրինակ, աշխարհի զանազան մասերում ապրող աղվեսների անփոփոխելիության մասին։ Ես չեմ կարծում, ինչպես կերևա հետագա շարադրանքից, որ շների զանազան ցեղերի միջև նկատվող տարբերությունների ամբողջությունը առաջացել է ընտանեցման շնորհիվ. ընդհակառակը, ես կարծում եմ, որ տարբերությունների որոշ փոքր մասը կախված է այն բանից, որ նրանք առաջացել են առանձին տեսակներից։ Ինչ վերաբերում է մեր մի քանի այլ որոշակի նշաններով ջոկվող ընտանի ցեղերին, ապա կարելի է ենթադրել կամ նույնիսկ համոզված լինել, որ նրանք բոլորը առաջացել են մեկ տեսակից։

Հաճախ այն կարծիքն է հայտնվում, թե մարդը մշակության և ընտանեցման համար ընտրել է այնպիսի բույսեր ու կենդանիներ, որոնք աչքի են ընկել փոփոխվելու բացառիկ բնածին ընդունակությամբ, ինչպես նաև կլիմաների նկատմամբ դիմացկունությամբ։ Չեմ վիճարկի, որ այդ երկու հատկությունները զգալի չափով բարձրացրել են մեր ցեղերի մեծ մասի արժեքը, բայց առաջին անգամ կենդանուն ընտելացնող վայրենին ի՞նչպես կարող էր իմանալ, թե արդյոք այդ կենդանին կփոխվի՞ հաջորդ սերունդներում և հեշտությամբ կդիմանա այլ կլիմաների։ Մի՞թե էշի և սագի թույլ փոփոխականությունը կամ հյուսիսային եղջերուի թույլ աստիճանի դիմացկունությունը տաքության վերաբերմամբ, կամ ուղտինը՝ ցրտության վերաբերմամբ կարող էին խոչընդոտ հանդիսանալ նրանց ընտանեցման համար։ Ես չեմ կասկածում, որ եթե կենդանիների և բույսերի այլ տեսակներ, որոնք վերցված են բնական պայմաններից մեր ընտանի ցեղերին թվով հավասար և նույնչափ էլ բազմազան տարբեր դասերի ու տարբեր երկրների պատկանելիության իմաստով, ենթարկվեին ընտանեցման սերունդների նույնքան երկար շարանների ընթացքում, ապա նրանք միջին հաշվով կփոփոխվեին նույնպիսի չափերով, ինչպես որ մեր ընտանի ցեղերի նախնիներ եղած տեսակները։

Ինչ վերաբերում է մեր ամենահին ընտանեցված կենդանիներին և մշակովի բույսերին, ապա անհնարին է գալ մի որևէ եզրակացության այն մասին, թե նրանք ծագել են մեկ տեսակից, թե մի քանի տեսակներից։ Գլխավոր փաստարկը, որի վրա հիմնվում են մի քանի տեսակներից նրանց ծագման կողմնակիցները, սովորաբար այն է, որ ամենահին ժամանակներում արդեն, եգիպտական հուշարձաններում կամ Շվեցարիայի ցցաշենքերում, մենք հանդիպում ենք շատ բազմազան ցեղերի, ըստ որում նրանցից մի քանիսները շատ նման են ժամանակակից ցեղերին կամ մինչև անգամ նույնն են։ Բայց այդ կշռադատումները միայն հեռացնում են քաղաքակրթության սկիզբը և ցույց են տալիս, որ կենդանիները շատ ավելի վաղ են ընտելացվել, քան մինչև այժմ ենթադրվում էր։ Շվեցարական ցցաշենքերի բնակիչները մշակում էին ցորենի, զարու մի քանի տարատեսակներ, ոլոռ, խաշխաշ ձեթի համար և կտավատ, նրանք արդեն ունեին ընտանի կենդանիների ցեղեր։ Նրանք առևտուր էին անում այլ ժողովուրդների հետ։ Այդ բոլորը պարզ կերպով ապացուցում են, ինչպես նկատում է Հեերը,^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 38]} որ այդ վաղ շրջանում արդեն նրանք զգալի հաջողություններ են ունեցել քաղաքակրթության ասպարեզում, իսկ այդ իր հերթին ցույց է տալիս, որ դրանից առաջ եղել է ավելի ցածր քաղաքակրթության երկարատև մի շրջան, որի ընթացքում զանազան տոհմերի պահած ընտանի կենդանիները կարող էին փոփոխվել և մեկը մյուսից տարբերվող ցեղերի սկիզբ տալ։ Աշխարհի շատ մասերում երկրաբանական ավելի ուշ ժամանակի նստվածքներում կայծքարե գործիքներ գտնելուց հետո բոլոր երկրաբանները համոզված են, որ մարդը բարբարոս վիճակում գոյություն է ունեցել շատ հեռավոր ժամանակներում. մյուս կողմից մենք գիտենք, որ գրեթե չկա այնքան բարբարոս մի ցեղ, գոնե շուն ընտելացրած չլինի։

Մեր ընտանի կենդանիների մեծ մասի ծագումը, հավանորեն, ընդմիշտ կմնա անորոշ։ Բայց ես այստեղ կարող եմ հաղորդել, որ, ուշադրություն դարձնելով ամբողջ երկրագնդի շների վրա և մանրազնին առադրելով նրանց մասին հայտնի եղած բոլորը, ես եկել եմ այն եզրակացության, որ ընտելացված են եղել Canis սեռից մի քանի տեսակներ և որ նրանց արյունը, որոշ դեպքերում միմյանց հետ խառը, հոսում է մեր ընտանի ցեղերի երակներում։ Ոչխարների և այծերի մասին ես դժվարանում եմ որոշակի կարծիք հայտնել։ Հնդկական սապատավոր տավարի սովորություններին, ձայնին, կազմությանը և կառուցվածքին վերաբերող այն փաստերի հիման վրա, որ ինձ հաղորդել է միստր Բլիտը,^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 39]} ինձ համարյա ակներև է դառնում, որ նա այլ ծագում ունի, քան եվրոպական տավարը, իսկ մի քանի գիտակ դատողներ այն կարծիքին են, որ վերջինս էլ առաջացել է երկու կամ երեք նախահայր ձևերից, թեպետ անհայտ է, թե կարելի՞ է արդյոք նրանց համարել ինքնուրույն տեսակներ։ Այդ եզրակացությունները, ինչպես նաև սապատավոր և սովորական տավարի միջև եղած տեսակային տարբերության մասին արտահայտված կարծիքը կարելի է ապացուցված համարել պրոֆեսոր Ռյուտիմեյերի^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 40]} կատարած հիանալի հետազոտություններից հետո։ Ձիերի վերաբերմամբ ևս կշռադատումների հիման վրա, որոնք այստեղ բերել չեմ կարող, որոշ տատանումներով հակվում եմ շատ հեղինակների կարծիքին հակառակ եզրակացության, որ նրանց բոլոր ցեղերը պատկանում են մեկ տեսակի։ Ես բուծել եմ համարյա բոլոր անգլիական հավերի ցեղերը, կատարել եմ նրանց միջև խաչաձևումներ և հետազոտել նրանց կմախքները, և այդ բոլոր տեղեկությունների հիման վրա ինձ համար գրեթե ակներև է դառնում, որ նրանք բոլորը ծագել են Հնդկաստանում վայրի վիճակում հանդիպող Gallus bankiva-ից. նույն եզրակացությանն են եկել միստր Բլիտը^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 39]} և ուրիշներ, որոնք ուսումնասիրել են այդ թռչունին Հնդկաստանում։ Ինչ վերաբերում է բադերին և ճագարներին, որոնց մի քանի ցեղերը խիստ տարբերվում են միմյանցից, ապա կասկածի ենթակա չէ, որ նրանք բոլորը ծագել են վայրի բադից և ճագարից։

Այն ուսմունքը, որ մեր ընտանի զանազան ցեղերը առաջացել են մի քանի բնական տեսակներից, մի քանի հեղինակներ հասցրել են անհեթեթության։ Նրանք կարծում են, որ ամեն մի ցեղ, որը ժառանգաբար փոխանցում է իր թեկուզև աննշան տարբերիչ հատկանիշները, առաջացել է մի վայրենի նախատիպից։ Այսպես դատելով, մենք պետք է գանք այն եզրակացության, որ գոյություն են ունեցել տավարի մինչև քսան տեսակներ, նույնքան էլ ոչխարի տեսակներ, այծի մի քանի տեսակներ միայն Եվրոպայում և նույնիսկ մի քանի տեսակներն էլ Մեծ Բրիտանիայի սահմաններում։ Մի հեղինակ ենթադրում է, որ գոյություն են ունեցել միայն Մեծ Բրիտանիային հատուկ ոչխարի տասնմեկ վայրի տեսակներ։ Եթե հիշենք, որ Բրիտանիան չունի բացառապես իրեն հատուկ ոչ մի կաթնասուն, իսկ Ֆրանսիան ունի շատ սակավաթիվ կաթնասուններ, որոնք չեն հանդիպում Գերմանիայում, և որ նույնը ճիշտ է նաև Հունգարիայի, Իսպանիայի և այլոց վերաբերմամբ, եթե միաժամանակ հիշենք, որ այդ երկրներից յուրաքանչյուրն ունի տավարի, ոչխարի և այլն մի քանի ցեղեր, որոնք բացառապես հատուկ են իրեն, ապա պիտի ընդունենք, որ Եվրոպայում ծագում են առել մի քանի ընտանի ցեղեր, որովհետև այլ կերպ նրանք որտեղի՞ց կարող էին հայտնվել։ Այդ ճիշտ է նաև Հնդկաստանի վերաբերմամբ։ Նույնիսկ աշխարհի բոլոր մասերում տարածված շների ցեղերի վերաբերմամբ, որոնք, ինչպես ես ենթադրում եմ, առաջացել են մի քանի վայրի տեսակներից, չի կարող կասկած լինել, որ նրանց մեջ շատ բան պետք է վերագրել ժառանգված փոփոխություններին, որովհետև ո՞վ կհավատա, թե իտալական բարակի, խուզարկու շան, բուլդոգի, մոպսի, բլենհեյմյան սպանյոլի պես կենդանիները, որոնք այնքան տարբերվում են Canis սեռի բոլոր վայրի ներկայացուցիչներից, մի ժամանակ գոյություն են ունեցել բնական դրության մեջ։ Հաճախ նաև ենթադրություն է արվել, որ մեր շների բոլոր ցեղերը առաջացել են մի քանի վայրի տեսակների խաչաձևման միջոցով, բայց այդ միջոցով կարելի է ստանալ միայն այնպիսի ձևեր, որոնք ծնողների ձևերի միջև գրավում են միջակա տեղ. և եթե մենք կամենում ենք այդ ձևով մեզ բացատրել մեր ընտանի ցեղերի ծագումը, ապա պիտի ընդունենք, որ վայրի դրության մեջ նախապես գոյություն են ունեցել ամենածայրահեղ ձևերը, ինչպիսիք են իտալական բարակը, խուզարկուն, բուլդոգը և այլն։ Բացի դրանից, իրարից խիստ տարբերվող ցեղերի առաջացման հնարավորությունը խաչաձևման միջոցով շատ չափազանցված է։ Կան շատ օրինակներ, որոնք ապացուցում են, որ ցեղը երբեմն կարելի է խաչաձևման միջոցով փոփոխել, եթե խնամքով ընտրվեն ցանկալի հատկանիշով օժտված անհատներ, բայց իրարից խիստ տարբերվող երկու ցեղերի միջև միջակա ցեղ առաջացնելը չափազանց դժվարին կլիներ։ Սըր Ջ. Սեբրայտը^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 41]} հատուկ այդ նպատակով փորձեր է արել և անհաջողություն է կրել։ Երկու մաքուր ցեղերի առաջին խաչաձևումից ստացված ձագերը (ինչպես ես համոզվեցի աղավնիների նկատմամբ) իրենց հատկանիշներով բավականաչափ, իսկ երբեմն էլ միանգամայն միանման են, և ամեն ինչ շատ պարզ է թվում. բայց հենց որ սկսում են այդ խառնացեղերը միմյանց հետ խաչաձևել, մի քանի սերունդների ընթացքում չեն ստացվում երկու իրար նման էակներ,— և այն ժամանակ միայն երևում է խնդրի ամբողջ դժվարությունը։

ԸՆՏԱՆԻ ԱՂԱՎՆԻՆԵՐԻ ՑԵՂԵՐԸ, ՆՐԱՆՑ ԾԱԳՈՒՄԸ ԵՎ ՏԱՐԲԵՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸ

Համոզված լինելով, որ ամեն մի հարց ամենից ավելի լավ կարելի է ուսումնասիրել մի որևէ հատուկ խմբի վրա, ես երկար կշռադատելուց հետո կանգ առա ընտանի աղավնիների վրա։ Ես բուծում էի այն բոլոր ցեղերը, որ կարող էի գնել կամ այլ կերպով ձեռք բերել, ինձ շատ սիրալիր կերպով մատակարարել են աղավնիների խրտվիլակներ զանազան երկրներից, հատկապես Հնդկաստանից Ու. Էլլիոտը^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 42]} և Պարսկաստանից Կ. Մուրրեյը։^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 43]} Աղավնիների մասին կան զանազան լեզուներով ամբողջ աշխատություններ, նրանցից մի քանիսը շատ կարևոր են, որովհետև վերաբերում են հին ժամանակներին։ Ես կապ էի պահպանում աղավնիների ցեղերի բուծման շատ հայտնի մասնագետների հետ, իսկ Լոնդոնյան երկու աղավնաբուծական ակումբ ինձ ընդունել էին իրենց անդամ։ Ցեղերի բազմազանությունը իսկապես զարմանալի է։ Համեմատեցեք անգլիական փոստատարը կարճակտուց թուրմանի հետ և ուշադրություն դարձրեք նրանց կտուցների տարբերության և դրանց հետ կապված գանգերի ձևի տարբերության վրա։ Փոստատարները, առանձնապես արուները, աչքի են ընկնում նաև գլխի վրա ունեցած մսոտ ուռուցքների զարմանալի զարգացմամբ, և դրան ուղեկցում են խիստ երկարացած կոպերը, շատ մեծ արտաքին քթանցքները և լայն բացվող բերանը։ Կարճակտուց թուրմանի կտուցը իր գծագրով նմանվում է սերինոսի կտցին, իսկ սովորական թուրմանը աչքի է ընկնում խմբով շատ բարձր թռչելու և դարձդարձիկ շարժումներով իրեն ցած գցելու ժառանգական սովորությամբ։ Իսպանական կամ հռոմեական աղավնին (Runt) շատ խոշոր թռչուն է երկար, հոծ կտուցով և մեծ ոտնթաթերով. այդ թռչունի ենթացեղերից մի քանիսն ունեն շատ երկար պարանոց, մյուսները՝ շատ երկար թևեր ու պոչ, կամ, ընդհակառակը, շատ կարճ պոչ։ Հնդկական կամ լեհական աղավնին (Barb) հատկություններով նման է փոստատարին, բայց երկար կտուցի փոխարեն ունի կարճ ու լայն կտուց։ Փքունը (Pouter) ունի շատ երկարավուն մարմին, թևեր և ոտներ, նրա խիստ զարգացած խպիպը, որը նա հպարտությամբ ուռցնում է, առաջ է բերում զարմանք և նույնիսկ ծիծաղ։ Ճայ-աղավնին (Turbit) ունի կարճ կոնաձև կտուց և մի շարք խճճված փետուրներ, որոնք ձգվում են կրծքի երկարությամբ. նա սովորություն ունի շարունակ թեթևակի ուռցնելու կերակրափողի վերին մասը։ Յակոբինյան աղավնու (Jacobin) պարանոցի ետևի փետուրները այնքան շրջված են, որ մի տեսակ կնգուղ են կազմում, բացի դրանից, նրա մեծության համապատասխանորեն երկարացած են թևերի և պոչի փետուրները։ Փողհարը (Trumpeter) և ծաղրածուն (Laugher), ինչպես ցույց են տալիս անունները, արձակում են այնպիսի ձայներ, որոնք տարբերվում են մյուս ցեղերի արձակած ձայներից։ Սիրամարգանման աղավնին (Fantail) ունի երեսուն կամ քառասուն պոչափետուր փոխանակ տասներկուսի կամ տասներեքի՝ այսինքն փոխանակ այն թվի, որը նորմալ է աղավնիների այդ ընդարձակ ընտանիքի բոլոր ներկայացուցիչների համար. այդ փետուրները միշտ բացված են և ուղղված են դեպի վեր, այնպես որ այդ ցեղի լավ ներկայացուցիչների պոչի փետուրները կպչում են գլխին. ճարպագեղձը բոլորովին ծյուրված է։ Կարելի էր թվել էլի մի քանի ավելի քիչ ցայտուն կերպով արտահայտված ցեղեր։

Զանազան ցեղերի կմախքների մեջ մեծ տարբերություններ կան դիմային ոսկրների երկարության, լայնության և կորության տեսակետից։ Ստորին ծնոտի ճյուղի ձևը, երկարությունը և լայնությունը մեծ չափով են տարբերվում։ Թվով տատանվում են պոչի և սրբոսկրի ողները, ինչպես և կողերը, որոնք տարբերվում են նաև հարաբերական լայնությամբ և ելուստների ներկայությամբ։ Կրծոսկրի անցքերի մեծությունը և ձևը, ինչպես նաև ճնաղի երկու ճյուղերի իրարից հեռացման աստիճանը և հարաբերական մեծությունը չափազանց փոփոխական են։ Բերանի բացվածքի հարաբերական մեծությունը, կոպերի հարաբերական երկարությունը, քթանցքների, լեզուն (որը միշտ չէ, որ համապատասխանում է կտուցի երկարությանը), խպիպի և կերակրափողի վերին մասի մեծությունը, պոչուկի ճարպագեղձի զարգացումը և ատրոֆիայի ենթարկվածությունը, թափափետուրների և ղեկափետուրների թիվը, թևերի և պոչի հարաբերական երկարությունը ինչպես միմյանց, այնպես էլ ամբողջ մարմնի չափերի նկատմամբ, ոտքի և ոտնաթաթի հարաբերական երկարությունը, մատների վրա եղած վահանիկների թիվը և մատների միջև գտնվող մաշկի զարգացումը՝ այս բոլորը կառուցվածքի առանձնահատկություններ են, որոնք ենթակա են փոփոխականության։ Իսկական փետրավորման ժամանակը, ինչպես նաև ձվից դուրս եկող ձագերին ծածկող աղվամազի վիճակը նույնպես փոփոխական են։ Ձվի ձևը և մեծությունը տատանվում են։ Ուշագրավ տարբերություններ կան թռիչքի և մի քանի ցեղերի ձայնի ու բարքերի մեջ։ Վերջապես, մի քանի ցեղերի մեջ արուներն ու էգերը թույլ տարբերություն են դրսևորում։

Ի վերջո կարելի էր հավաքել մոտ քսան զանազան աղավնիներ, որոնց ամեն մի թռչնաբան կհամարեր միանգամայն սահմանազատված տեսակներ, եթե նրան ասեին, թե այդ թռչունները գտնված են վայրի վիճակում։ Բացի ղրանից, ես չեմ կարծում, թե որևէ թռչնաբան անգլիական փոստատարին, կարճակտուց թուրմանին, իսպանական աղավնուն, հնդկական աղավնուն, փքունին և սիրամարգանման աղավնուն կդասեր միևնույն սեռին, մանավանդ որ բոլոր այդ ցեղերում կան միանգամայն ժառանգական հատկանիշներ ունեցող ենթացեղեր, որոնց նա կանվաներ տեսակներ։

Ինչքան էլ մեծ լինեն աղավնիների ցեղերի միջև եղած տարբերությունները, ես միանգամայն համոզված եմ, որ արդարացի է բնագետների մեջ տարածված այն կարծիքը, թե նրանք բոլորը առաջացել են ժայռաղավնուց^[37] (Columba livia), հասկանալով այդ տերմինի տակ մի քանի աշխարհագրական ցեղեր կամ ենթատեսակներ, որոնք իրարից տարբերվում են շատ աննշան չափով։ Քանի որ ինձ այդ եզրակացություններին բերող հիմունքները կիրառելի են նաև այլ դեպքերի համար, ուստի համառոտակի կբերեմ դրանք այստեղ։ Եթե մեր զանազան ցեղերը ժայռաղավնուց ծագում առած տարատեսակներ չեն, այդ դեպքում նրանք պետք է սերված լինեն առնվազն յոթ կամ ութ բնական տեսակներից, որովհետև ավելի պակաս թվով ձևեր խաչաձևելու միջոցով անհնարին է ստանալ մեր ընտանի ցեղերը։ Օրինակ, ինչպես կարելի էր փքունը ստանալ խաչաձևման միջոցով, եթե ծնողներից գոնե մեկը չունենար բնորոշ հսկայական խպիպը։ Բոլոր ենթադրյալ վայրի նախահայրերը պետք է լինեին ժայռաղավնիներ, այսինքն չբնակալող և նույնիսկ ծառերին դժկամությամբ նստող թռչուններ։ Բայց բացի Columba livia-ից և նրա աշխարհագրական ենթատեսակներից, հայտնի են ընդամենը երկու կամ երեք տեսակ ժայռաղավնիներ, և նրանք չունեն ընտանի ցեղերի տարբերիչ հատկանիշներից ոչ մեկը։ Այստեղից պետք է եզրակացնել, որ կամ այդ վայրի նախնիները դեռ գոյություն ունեն այն երկրներում, որտեղ նրանք ընտանեցված են եղել, բայց թռչնաբաններին անհայտ են մնացել, որը խիստ անհավանական է, եթե ուշադրության առնենք այդ թռչունների մեծությունը, կենսակերպը և զարմանալի հատկանիշները, կամ թե չէ նրանք բոլորը բնաջնջվել են բնական վիճակում։ Սակայն անդունդների վրա բուն դնող և լավ թռչող թռչուններին ոչնչացնելը այնքան էլ հեշտ չէ, և սովորական ժայռաղավնին, որը մեր ընտանի ցեղերի նման կենսակերպ ունի, դեռ չի ոչնչացվել նույնիսկ Մեծ Բրիտանիայի մի քանի փոքր կղզիներում և Միջերկրական ծովի ափերին։ Այսպիսով, այն ենթադրությունը, թե ժայռաղավնու նման կենսակերպ ունեցող այդքան մեծ թվով տեսակները ոչնչացել են, կլիներ չափազանց անմտածված։ Բացի դրանից, վերևում թված ընտանեցված ցեղերից մի քանիսը տարվել են աշխարհի զանազան կողմերը, և նրանցից ոմանք կարող էին ընկնել նաև իրենց հայրենիքը, բայց նրանցից ոչ մեկը չի վայրենացել, թեև սովորական աղավնին (dovecot pigeon), որը ներկայացնում է միայն թույլ կերպով փոփոխված ժայռաղավնուն, մի քանի տեղերում վայրենացել է։ Վերջապես, այդ գործում մեր ունեցած ժամանակակից ամբողջ փորձը ցույց է տալիս, որ չափազանց դժվար է վայրի կենդանիներին ստիպել բազմանալ ընտանի վիճակում, իսկ եթե հետևենք այն հիպոթեզին, թե աղավնիները ծագել են շատ տեսակներից, ապա պիտի ընդունենք, որ շատ հին ժամանակներում կիսաքաղաքակիրթ մարդիկ առնվազն յոթ կամ ութ տեսակ այն աստիճան են ընտանեցրել, որ նրանք գերության մեջ միանգամայն պտղաբեր են դարձել։

Շատ ուժեղ ապացույց է ծառայում այլ դեպքերում կիրառելի այն փաստը, որ բոլոր հիշված ցեղերը, լինելով վայրի ժայռաղավնուն նման իրենց ընդհանուր կազմությամբ, կենսակերպով, ձայնով, գույնով և կառուցվածքի առանձնահատկությունների մեծ մասով, որոշ տեսակետներից ներկայացնում են բոլորովին աննորմալ շեղումներ, օրինակ, զուր տեղը մենք կորոնեինք Columbidae մեծ ընտանիքում այնպիսի կտուց, ինչպիսին ունի անգլիական փոստատարը, կարճակտուց թուրմանը կամ հնդկականը, այնպիսի խճճված փետուրներ, ինչպիսիք ունի յակոբինյան աղավնին, խպիպ՝ ինչպիսին ունի փքունը, պոչի փետուրներ՝ ինչպիսին ունի սիրամարգանման աղավնին։ Այստեղից պետք կլիներ ընդունել, որ կիսաքաղաքակիրթ մարդուն ոչ միայն լիովին հաջողվել է ընտելացնել մի քանի տեսակներ, այլև նա դիտավորյալ կամ պատահաբար ընտրել է բացառապես աննորմալ տեսակներ, և վերջապես, որ հենց այդ բոլոր տեսակները մահաջնջվել են կամ անհայտ են մնացել։ Հանգամանքների այսպիսի տարօրինակ զուգորդումը վերին աստիճանի անհավատալի է։

Աղավնիների գույնին վերաբերող մի քանի փաստեր նույնպես արժանի են ուշադրության։ Ժայռաղավնին ունի գորշակապույտ գույն, սպիտակ փորիկ, բայց հնդկական ենթատեսակի՝ C. intermedia Ստրիկլենդի^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 44]} այդ մասը կապույտ գույն ունի։ Պոչն ունի իր ծայրին մուգ գույնի լայնական շերտ, իսկ նրա արտաքին փետուրները դրսից և հիմքի մոտ եզրապատված են սպիտակ գույնով։ Թևերի վրա կան երկու սև շերտեր։ Մի քանի կիսաընտանեցված ցեղեր և մի քանի անտարակուսելի վայրենի ցեղեր, բացի այդ շերտերից, ծածկված են նաև սև բծերով։ Այս բոլոր հատկանիշները ամբողջությամբ միասին մենք չենք հանդիպում այս ընտանիքի մնացած տեսակներից ոչ մեկի վրա։ Մինչդեռ մեր ընտանի ցեղերից ամեն մեկի վրա, եթե իհարկե նրանք պահվում են խնամքով, բոլոր վերոհիշյալ նշանները, չբացառելով պոչի արտաքին փետուրների սպիտակ եզրապատումը, երբեմն երևան են դալիս լիակատար ակներևությամբ։ Բացի դրանից, երբ խաչաձևում ենք երկու կամ ավելի թվով ցեղեր, որոնք չունեն նշված գույնը և նշանները, խառնացեղերը շատ հաճախ հանկարծ երևան են հանում դրանք։ Կբերեմ իմ դիտած մի քանի դեպքերից միայն մեկը։ Ես խաչաձևեցի սպիտակ փողհարներին, որոնք իրենց հատկանիշները փոխանցում են մեծ կայունությամբ, սև հնդկականների (Barb) հետ, որոնց երկնագույն (կապտագույն) տարատեսակները այնքան հազվագյուտ են, որ ինձ այդ գույնով ոչ մի օրինակ հայտնի չէ Անգլիայում։ Ստացվեցին սև, մուգ դարչնագույն և բծավոր հիբրիդներ։ Ես խաչաձևեցի նաև հնդկական աղավնին (Barb) բծավորի (Spot) հետ. այս վերջին թռչունը սպիտակ է, շեկ պոչով և ճակատին շեկ բծով և նույնպես աչքի է ընկնում հիանալի կայունությամբ։ Հիբրիդները մուգ գորշ էին և բծավոր։ Այնուհետև ես միմյանց հետ խաչաձևեցի փողհար-հնդկական հիբրիդները հնդկական-բծավոր հիբրիդների հետ, և ստացվեցին հիանալի երկնագույն (կապտագույն) թռչուններ, որոնց փորիկը սպիտակ էր, թևերը երկու սև շերտով, պոչի շերտավոր և սպիտակ եզր ունեցող փետուրներով, բոլորովին նման ժայռաղավնուն։ Մենք կարող ենք բացատրել այս փաստերը, ելնելով նախածնողների հատկանիշներին վերադարձի հայտնի սկզբունքից, միայն պետք է ընդունենք, որ բոլոր ընտանի ցեղերն առաջացել են ժայռաղավնուց։ Իսկ եթե մենք հրաժարվենք այդ բացատրությունից, այդ դեպքում պետք է դիմենք հետևյալ երկու խիստ անհավանական ենթադրություններից որևէ մեկին, այն է՝ առաջինը, կամ պիտի ընդունենք, որ բոլոր ենթադրյալ բնական տեսակներն ունեցել են ժայռաղավնու գույնը և նշանները, թեպետև գոյություն ունեցող տեսակներից ոչ մեկը չունի դրանք, և այն ժամանակ ամեն մի ցեղ պիտի ձգտում ունենար վերադառնալու նախկին հատկանիշներին, երկրորդ, կամ թե մենք պետք է ընդունենք, որ ամեն մի, նույնիսկ ամենամաքուր ցեղ տասներկու կամ ծայրահեղ դեպքում քսան սերունդ մեր ժամանակից առաջ խաչաձևված է եղել ժայռաղավնու հետ։ Ես ասում եմ տասներկու կամ քսան սերունդ, որովհետև հայտնի չէ մի որևէ դեպք, որ կենդանին վերադառնա ավելի մեծ թվով սերունդներ առաջ եղած օտար արյուն ունեցող նախորդի հատկանիշներին։ Միայն մեկ անգամ խաչաձևման ենթարկված ցեղի մեջ շարունակ ավելի ու ավելի թուլանում է այդ խաչաձևումից ձեռք բերված հատկանիշին վերադառնալու ձգտումը, որովհետև սերնդից սերունդ օտար արյան խառնուրդը պիտի քչանա, բայց եթե ոչ մի խաչաձևում չի եղել, իսկ ցեղի մեջ ձգտում կա վերադառնալու նախարդող որևէ սերնդում կորած հատկանիշին, ապա մենք պատճառ չենք տեսնում, որ այդ ձգտումը առանց թուլանալու չփոխանցվի անսահման թվով սերունդների ընթացքում։ Նախնիների հատկանիշներին վերադառնալու այս երկու միանգամայն տարբեր դեպքերը շատ հաճախ խառնել են այն հեղինակները, որոնք գրել են ժառանգականության մասին։

Վերջապես, աղավնու բազմապիսի ցեղերի հիբրիդները կամ խառնացեղերը միանգամայն պտղաբեր են, ինչպես ես այդ կարող եմ հաստատել իմ սեփական փորձերի հիման վրա, որ ես դիտմամբ այդ նպատակով կատարել եմ միմյանցից ամենից ավելի խիստ տարբերվող ցեղերի վրա։ Սակայն հազիվ թե գտնվի գոնե մի լավ ուսումնասիրված դեպք, որից երևա, որ կենդանիների երկու միմյանցից տարբերվող տեսակների խառնացեղերը լրիվ պտղաբեր են։ Մի քանի հեղինակներ հայտնել են այն կարծիքը, որ երկար ժամանակ ընտանեցված վիճակում գտնվելը նվազեցնում է տեսակների անպտղության հակումը։ Շների և մի քանի այլ ընտանի կենդանիների պատմությունը, ըստ երևույթին, հաստատում է այդ եզրակացությունը միմյանց մոտիկ տեսակների վերաբերմամբ։ Բայց այդ եզրակացության այն աստիճան ընդհանրացումը, որի հիման վրա ենթադրվեր, թե բնական վիճակում գտնվող և այնքան միմյանցից տարբերվող տեսակները, ինչպիսիք են փոստատար աղավնիները, թուրմանները, փքունները և սիրամարգանմանները, կկարողանային փոխադարձ խաչաձևումից առաջ բերել միանգամայն պտղաբեր սերունդ, կլիներ չափազանց չմտածված։

Այս բոլոր նկատառումների հիման վրա, այսինքն՝ անհավանականությունը, որ մարդը կարող էր աղավնու յոթ կամ ութ ենթադրյալ տեսակներ ընտանեցման վիճակում լրիվ պտղաբեր դարձնել. որ այդ ենթադրյալ տեսակները մնացել են բոլորովին անհայտ վայրի վիճակում և ոչ մի տեղ նորից չեն վայրենացել. որ բոլոր այդ տեսակները միանգամայն աննորմալ են Columbidae-ի ընտանիքի մնացած բոլոր ներկայացուցիչների համեմատությամբ և միևնույն ժամանակ շատ կողմերով նման են ժայռաղավնուն. ինչպես նաև այն հիման վրա, որ ժայռաղավնու կապտավուն գույնը և նշանները երբեմն երևում են ինչպես զտարյուն, այնպես էլ խաչաձևվող բոլոր ցեղերի մեջ, և վերջապես, բոլոր ցեղերի խառնացեղերից ստացված սերնդի լրիվ պտղաբերության հիման վրա, այս բոլոր նկատառումները ամբողջությամբ վերցրած հիմք են տալիս եզրակացնելու, որ մեր բոլոր ընտանի աղավնացեղերն առաջացել են ժայռաղավնուց՝ Columba livia-ից և նրա աշխարհագրական ենթատեսակներից։

Ի պաշտպանություն այդ տեսակետի ես կարող եմ բերել, նախ, այն փաստը, որ վայրի Columba livia-ն թե՛ Եվրոպայում և թե՛ Հնդկաստանում ընտանեցման համար ընդունակություն է դրսևորել և նա ինչպես իր կենսակերպով, այնպես էլ կառուցվածքի շատ առանձնահատկություններով նման է մեր ընտանի բոլոր ցեղերին։ Երկրորդ, թեև անգլիական փոստատարը կամ կարճակտուց թուրմանը որոշ կողմերով խիստ տարբերվում են ժաչռաղավնուց, այնուամենայնիվ, համեմատելով այդ ռասաների՝ մանավանդ տարբեր երկրներից ստացվածների զանազան ենթացեղերը, մենք կարող ենք կազմել գրեթե մի անընդհատ շարք, որը նրանց կապում է ժայռաղավնու հետ։ Նույնը հնարավոր է նաև այլ ցեղերի, թեև ոչ բոլորի, վերաբերմամբ։ Երրորդ, յուրաքանչյուր ցեղի համար բնորոշ հատկանիշները աչքի են ընկնում առանձին փոփոխականությամբ. այդպես են, օրինակ, փոստատարի կատարը և կտուցի երկարությունը, թուրմանի կտուցի կարճությունը և սիրամարգանմանի պոչի փետուրների թիվը և այս փաստի բացատրությունը ակներև կդառնա, երբ մենք կխոսենք ընտրության մասին։ Չորրորդ, աղավնիները շատ ժողովուրդների ջանադիր հոգատարության և սիրո առարկան են եղել։ Երկրագնդի զանազան մասերում մեր ժամանակից հազարավոր տարիներ առաջ նրանք արդեն ընտելացված են եղել։ Ամենահին տեղեկությունը աղավնիների գոյության մասին վերաբերում է եգիպտական հինգերորդ դինաստիային, այսինքն մեր թվականությունից մոտավորապես 3000 տարի առաջ, ինչպես ինձ պարզաբանել է պրոֆեսոր Լեպսիուսը.^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 45]} բայց միստր Բիրչը^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 46]} հաղորդեց ինձ, որ նրանք հիշատակվում են մի խոհանոցային հաշվի մեջ, որը վերաբերում է նախորդ դինաստիային։ Ինչպես տեղեկանում ենք Պլինիուսից,^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 47]} հռոմայեցիները աղավնիների համար հսկայական գումարներ էին վճարում. «Բանն այնտեղ էր հասնում, որ հաշվում էին նրանց տոհմագրությունը և տոհմը»։ Հնդկաստանում մոտ 1600 թվականին Ակբար-Խանը^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 48]} շատ էր գնահատում աղավնիներին, և ոչ պակաս քան 20000 այդ թռչուններից ուղեկցում էին նրա արքունիքը։ «Իրանի և Թուրանի միապետները ուղարկում էին նրան հազվագյուտ թռչուններ», և «Նորին մեծությունը»,— շարունակում է պալատական պատմաբանը,— «կատարելով ցեղերի միջև խաչաձևում, որ նրանից առաջ ոչ մի ժամանակ չէին արվել, զարմանալի կերպով կատարելագործեց նրանց»։ Նույն ժամանակներին մոտ հոլանդացիներն էլ աղավնիների այդպիսի սիրահարներ էին, ինչպես հին հռոմայեցիները։ Այս նկատառումների կարևոր նշանակությունը աղավնիների կրած խոր փոփոխությունների բացատրության համար մեզ նույնպես պարզ կլինի, երբ խոսք կլինի ընտրության մասին։ Մենք այն ժամանակ կտեսնենք, թե ինչու զանազան ցեղեր այդպես հաճախ ունեն այլանդակությունների բնույթ։ Նոր ցեղերի առաջացման համար մեծ նշանակություն ունի այն փաստը, որ աղավնիների արուներն ու էգերը հեշտությամբ զույգեր են կազմում ամբողջ կյանքի ընթացքում. այդ հանգամանքի շնորհիվ զանազան ցեղեր կարելի է պահել միևնույն թռչնանոցում։

Ես ընտանի աղավնու ցեղերի հավանական ծագման հարցը այստեղ փոքր ինչ ավելի, թեպետև ոչ բավարար չափով մանրամասնորեն պարզաբանեցի այն պատճառով, որ, սկսելով աղավնու ցեղերի բուծումը և գիտենալով, թե ինչքան երանք կայուն են իրենց հատկանիշներում, ես նույնպես նույնքան քիչ էի հակված ընդունելու նրանց ծագումը հենց ընտանեցման սկզբից մեկ ընդհանուր նախահորից, որքան որևէ բնախույզ բնական դրության մեջ ապրող սերինոսների կամ այլ թռչունների բազմաթիվ տեսակների վերաբերմամբ։ Ինձ չափազանց զարմացրեց մի հանգամանք, այսինքն այն, որ համարյա բոլոր անասնաբույծերը և բոլոր բուսաբույծները, որոնց հետ ես պատեհություն եմ ունեցել խոսելու կամ նրանց գրվածքները կարդալու, հաստատապես համոզված են, որ այն ցեղերը, որոնց հետ նրանք գործ են ունեցել, առաջացել են միմյանցից տարբեր համապատասխան թվով բնական տեսակներից։ Հարցրեք, ինչպես ես այդ արել եմ բազմիցս, որևէ հայտնի անասնաբույծի, որը բուծում է հերեֆորդյան տավար, արդյոք չէ՞ր կարող նրա ցեղը առաջացած լինել երկարաեղջյուր (լանգհորն) տավարից կամ երկու ցեղերը մի ընդհանուր ծնողներից, և նա կծիծաղի ձեզ վրա։ Ես դեռ չեմ հանդիպել ոչ մի աղավնի, հավ, բադ կամ ճագար պահել սիրողի, որը խորապես համոզված չլիներ, որ յուրաքանչյուր հիմնական ցեղ ծագում է մի ինքնուրույն տեսակից։ Վան-Մոնսը^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 49]} խնձորների և տանձերի մասին գրած իր աշխատության մեջ լիովին կասկածում է այն բանում, որ զանազան սորտեր, ինչպես, օրինակ, Ribston pipplin-ը կամ Codlin-ը կարող էին երբևիցե առաջանալ միևնույն ծառի սերմերից։ Ես կարող եմ բերել անհամար օրինակներ։ Բացատրությունը, ես կարծում եմ, շատ պարզ է, երկարատև ուսումնասիրության հետևանքով մասնագետները խորապես համակվում են իրենց հետաքրքրող ցեղերի միջև եղած տարբերություններով, և չնայած այն բանին, որ նրանք շատ լավ գիտեն, թե որքան փոփոխական են այդ ցեղերը, փոքրիկ շեղումների սահմաններում, քանի որ հենց իրենք մրցանակներ են ստանում այդ շեղումների ընտրության համար,— հրաժարվում են որևէ ընդհանրացումից, այսինքն մտքով գումարելուց այն տարբերությունները, որոնք կուտակվում են սերունդների երկար շարքերի ընթացքում։ Այն բնախույզները, որոնք ժառանգականության օրենքների մասին անհամեմատ ավելի քիչ գիտեն, քան անասնաբույծները, և նրանց պես նույնքան քիչ գիտեին մեր ընտանի ցեղերի նախնիների երկար շարքը շաղկապող օղակների մասին, բայց և այնպես ընդունում են, որ ցեղերն առաջացել են ընդհանուր ծնողներից, արդյոք նրանք այստեղից զգուշության դաս չպիտի՞ վերցնեն և արդյոք չպիտի՞ դադարեն այսուհետև ծանակել այն գաղափարը, որի համաձայն բնական տեսակները ևս այլ տեսակների միայն անմիջական հետնորդներն են։

ՀՆՈՒՄ ԱՐԴԵՆ ԿԻՐԱՌՎԱԾ ԸՆՏՐՈՒԹՅԱՆ ՍԿԶԲՈՒՆՔԸ, ՆՐԱ ԿԻՐԱՌՄԱՆ ՀԵՏԵՎԱՆՔՆԵՐԸ

Այժմ տեսնենք, թե ինչպես աստիճանաբար առաջացել են մեր ընտանի ցեղերը, միևնույն է՝ մեկ կամ մի քանի մերձավոր ցեղերից։ Այդ հետևանքների մի մասը կարելի է վերագրել արտաքին պայմանների որոշակի և անմիջական ներգործությանը և մասամբ էլ սովորությանը, բայց հանդուգն կլիներ այն մարդը, որը կփորձեր բացառապես այդ գործոններին վերագրել ծանրաքաշ և արշավային ձիերի միջև, բարակ և խուզարկու շների, փոստատար և թուրման աղավնիների միջև եղած տարբերությունները։ Մեր ընտանի կենդանիների ամենազարմանալի առանձնահատկություններից մեկն այն է, որ մենք նրանց մեջ տեսնում ենք աներկբայելի հարմարումներ, իհարկե, ոչ կենդանու կամ բույսի իրեն օգտին, այլ մարդու պահանջմունքների կամ քմահաճույքի օգտին։ Մարդու համար մի քանի օգտակար փոփոխություններ կարող էին առաջանալ հանկարծակի կերպով կամ մի թռիչքով, այսպես, շատ բուսաբաններ կարծում են, որ խավատու կոները, որոնք չի կարելի փոխարինել ոչ մի մեխանիկական հարմարանքներով, Dipsacus բնական տեսակի միայն տարատեսակն են, և այդպիսի սահմաններում շեղումը կարող էր առաջանալ հանկարծակի կերպով սերմնաբույսի մեջ։ Նույն կշռադատությունը հավանորեն կիրառելի է նաև շների և ստույգ կերպով հայտնի է անկոնական ոչխարի վերաբերմամբ։ Բայց երբ մենք համեմատում ենք ծանրաքաշ ձին արշավաձիու հետ, միսապատանի ուղտը երկսապատանիի հետ, մարգագետնային կամ լեռնային արոտներին հարմարված ոչխարների տարբեր ցեղերը, որոնց բուրդը մի դեպքում պիտանի է մի նպատակի, մյուս դեպքում մի այլ նպատակի համար, երբ մենք համեմատում ենք շների տարբեր ցեղերը, որոնք մարդուն օգտակար են ամենաբազմազան ուղղություններով. երբ մենք համեմատում ենք կռվի մեջ այնքան համառ կռվան աքլորին ուրիշ բոլորովին խաղաղասեր ցեղերի հետ, «շարունակ ձու ածող» հավերի հետ, որոնք հրաժարվում են թուխս նստելուց, և փոքրիկ նրբակազմ բանտամների հետ. երբ մենք համեմատում ենք միմյանց հետ դաշտային, բանջարանոցային պտղատու և ծաղկատու բույսերի լեգիոնները, որոնք այնքան օգտակար են մարդուն տարվա զանազան եղանակներին զանազան տեսակետներից կամ զվարճացնում են նրա հայացքը,— մենք ստիպված ենք, և կարծում եմ, դրանց բացատրությունները որոնել մի քիչ ավելի խորը, քան փոփոխականության պարզ փաստն է։ Մենք չենք կարող ընդունել, որ բոլոր ցեղերը հանկարծակի կերպով առաջացել են այդպես կատարյալ ու օգտակար, ինչպես որ մենք այժմ նրանց տեսնում ենք, մանավանդ որ շատ դեպքերում մենք հաստատապես գիտենք, որ նրանց պատմությունը այդպես չի եղել։ Բացատրության բանալին գտնվում է նրանում, որ մարդը կարող է ընտրության միջոցով կուտակել փոփոխությունը. բնությունը մատակարարում է հաջորդական փոփոխություններ, մարդը գումարում է դրանք որոշ, իրեն օգտակար ուղղություններով։ Այդ իմաստով կարելի է ասել, որ նա ինքն է ստեղծել իրեն համար օգտակար ցեղերը։

Ընտրության այդ սկզբունքի հզորությունը հիպոթեզ չէ։ Կասկածի ենթակա չէ, որ մեր աչքի ընկնող անասնաբույծներից շատերը նույնիսկ մի մարդկային կյանքի ընթացքում զգալի չափով փոփոխել են տավարի և ոչխարների ցեղերը։ Որպեսզի մենք մեզ լրիվ հաշիվ տանք, թե նրանք ինչ են ձեռք բերել, դրա համար անհրաժեշտ է կարդալ այդ խնդրին նվիրված մի քանի աշխատություններ և տեսնել այն կենդանիներին, որոնց մասին խոսվում է։ Անասնաբույծները սովորաբար կենդանու կազմվածքի մասին խոսում են, ինչպես մի ինչ-որ պլաստիկ բանի մասին, որը նրանք կարող են կերտել ըստ իրենց ցանկության։ Եթե այստեղ դրա համար տեղ բավականացներ, ես կարող էի բերել քաղվածքներ այդ իմաստով ամենահեղինակավոր գրողներից։ Յուատը,^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 50]} որ հավանորեն ավելի գիտակ է գյուղատնտեսության այդ բնագավառում, քան որևէ մեկը և կենդանիներից լավ հասկացող է, խոսում է ընտրության սկզբունքի մասին որպես մի միջոցի, որը «ոչ միայն ազդում է իր հոտի բնույթի վրա, այլև բոլորովին փոփոխում է այն։ Դա մոգական գավազան է, որի օգնությամբ նա կյանքի է կանչում ուզած ձևերը»։ Լորդ Սոմերվիլը,^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 51]} հիշատակելով այն մասին, թե ինչ արդյունքների են հասել անասնաբույծները ոչխարների վերաբերմամբ, ասում է. «Նրանք կարծես թե պատի վրա կավճով գծել են բոլոր կողմերով կատարյալ մի ձև և հետո կյանք են տվել նրան»։ Սաքսոնիայում մերինոսների ընտրության սկզբունքի կարևորությունը այն աստիճանի հանրաճանաչ է, որ կան մարդիկ, որոնք այդ զբաղմունքը դարձրել են իրենց համար արհեստ. ոչխարներին դնում են սեղանի վրա և ուսումնասիրում, ինչպես իմացողներն ուսումնասիրում են նկարը. այդ կրկնում են մինչև երեք անգամ մի քանի ամսվա ընթացքում, ըստ որում ամեն անգամ ոչխարներին նկատի են առնում և դասակարգում, այնպես որ վերջնականապես միայն ամենալավերին են ընտրում բազմացման համար։

Անգլիական անասնաբույծների ձեռք բերած արդյունքները ամենից ավելի լավ ապացուցվում են այն գներով, որ վճարում են լավ տոհմագրություն ունեցող կենդանիների համար, ինչպես նաև այն փաստով, որ նրանք արտահանվել են աշխարհի բոլոր ծայրերը։ Կատարելագործումը ոչ մի դեպքում ձեռք չի բերվում զանազան ցեղերի խաչաձևման միջոցով. լավագույն անասնաբույծները վճռականապես դեմ են արտահայտվում այդ եղանակին, գործադրելով այն միայն մերձավոր ենթացեղերի միջև։ Իսկ այն դեպքերում, երբ խաչաձևում է կիրառվում, ամենախիստ ընտրությունն ավելի ևս անհրաժեշտ է լինում, քան սովորական դեպքում։ Եթե ընտրությունը միայն ցայտուն կերպով արտահայտված տարատեսակների ջոկելն ու բազմացնելը լիներ, ապա այդ սկզբունքը այնքան ակներև կլիներ, որ հազիվ թե արժանանար ուշադրության։ Բայց նրա նշանակությունը հանգում է այն հսկայական արդյունքներին, որոնք ստացվում են անսովոր աչքի համար բոլորովին աննկատելի տարբերությունների կուտակմամբ հաջորդող սերունդներում, տարբերություններ, որոնք գոնե ես ապարդյուն կերպով փորձում էի նկատել։ Ոչ ավելի քան հագարից մեկը ունենում է աչքի և դատողության ճշտություն, որն անհրաժեշտ է աչքի ընկնող անասնաբույծ դառնալու համար։ Եթե նա օժտված է այդ հատկություններով և տարիներով ուսումնասիրել է իր առարկան, ապա իր ամբողջ կյանքը անհաղթահարելի համառությամբ նվիրելով այդ գործին, նա կարող է հասնել զգալի բարելավումների, եթե նա չունի այդ հատկություններից թեկուզ մեկը, նա հաստատապես անհաջողություն կկրի։ Քչերը կհավատան, թե ինչպիսի բնածին հատկություններ և քանի տարվա գործնական աշխատանք է անհրաժեշտ աղավնիներ բուծելու արվեստը սովորելու համար։

Նույն սկզբունքներն են կիրառում նաև պարտիզագործները. բայց այստեղ փոփոխությունները երբեմն ավելի հանկարծակի են լինում։ Ոչ ոք, իհարկե, չի մտածի, որ մեր լավագույն սորտերն ստացվել են բնական տեսակից մի ուժեղ շեղմամբ։ Մենք ունենք ապացույցներ, որ այդպես չի եղել շատ դեպքերում, որոնց մասին ճիշտ տեղեկություններ են պահպանվել։ Մի աննշան օրինակով սահմանափակվելու համար արժե նշել մեր հաղարջի շարունակ աճող մեծությունը։ Մենք զարմանալի փոփոխություններ ենք տեսնում պարտեզի բազմաթիվ ծաղիկների մեջ, երբ համեմատում ենք միայն քսան կամ երեսուն տարի առաջ պատրաստված նրանց նկարների հետ։ Երբ բույսի ցեղը լավ կայունացել է, պարտիզագործները, որոնք այդ ցեղը սերմերով են բուծում, արդեն ոչ թե ընտրում են լավագույն բույսերը, այլ սահմանափակվում են նրանով, որ մարգերից քաղհանում են «խաբեբաներին» (rogues), նրանք այդպես են անվանում իրենց ընտրած օրինակից շեղվող բոլոր բույսերին։ Կենդանիների վերաբերմամբ այդ եղանակը փաստորեն նույնպես կիրառվում է, որովհետև հազիվ թե որևէ անասնաբույծ այնքան անհոգ գտնվի, որ որպես արտադրող ընտրի իր ամենավատ կենդանիներին։

Բույսերի վերաբերմամբ ընտրության աստիճանաբար կուտակված ներգործության մեջ մեզ համոզելու համար կա մի միջոց ևս. արժե ուշադրություն դարձնել պարտեզի բույսի միևնույն տեսակի տարատեսակների ծաղիկների բազմազանության վրա, բանջարաբուծության մեջ գնահատելի տերևների, պատիճների, պալարների և այլ մասերի բազմազանության վրա՝ համեմատած նույն բույսերի ծաղիկների հետ. վերջապես մեր մրգատու բույսերի միևնույն տեսակի պտուղների բազմազանության վրա՝ համեմատած նույն տարատեսակների տերևների ու ծաղիկների հետ։ Տեսեք, թե ինչքան բազմազան են կաղամբի տերևները և ինչքան զարմանալիորեն նման են նրա ծաղիկները, թե ինչքան բազմազան են եռագույն մանուշակի ծաղիկները և ինչքան նման են տերևները, թե ինչքան խիստ կերպով տարբերվում են հաղարջի զանազան սորտերի պտուղները իրենց մեծությամբ, գույնով, ձևով և մազոտությամբ և ինչքան քիչ է տարբերությունը նրանց ծաղիկների միջև։ Դրանով ես չեմ ուզում ասել, որ որևէ տեսակետից միմյանցից տարբերվող տարատեսակները չպետք է տարբերվեն նաև այլ տեսակետներից. այդ հազիվ թե երբևիցե լինում է, ես կարծում եմ, նույնիսկ երբեք չի լինում, ես այդ ասում եմ իմ կատարած մանրազնին դիտումների հիման վրա։ Փոփոխականության հարաբերակցության (կապակցող) օրենքը, որի նշանակությունը երբեք չպետք է անտեսել, կառաջացնի որոշ տարբերություններ, բայց, որպես ընդհանուր կանոն, կասկածի ենթակա չէ, որ տերևների, ծաղիկների կամ պտուղների թույլ շեղումների երկարատև ընտրությունը սկիզբ կտա ցեղերի, որոնք միմյանցից կտարբերվեն գլխավորապես հենց այդ հատկանիշներով։

Կարելի է առարկել, որ ընտրության սկզբունքը խիստ մեթոդիկ կերպով հազիվ երեք քառորդ դարից ավելի է գործադրվում. վերջին տարիներին, իհարկե, նա իր վրա ավելի շատ ուշադրություն է գրավում. այդ խնդրին նվիրված քիչ աշխատություններ չեն հրատարակվել և դրան համապատասխանորեն ստացվել են արագ և նշանակալի արդյունքներ։ Բայց բոլորովին ճիշտ չէր լինի ենթադրել, որ ընտրության սկզբունքի կիրառումը նորագույն հայտնագործություն է։ Ես կարող իմ բերել քաղվածքներ խոր հնության շրջանին պատկանող գրվածքներից, որոնց մեջ այդ սկզբունքի նշանակությունը լիովին ճանաչվում է։ Անգլիական պատմության դեռ բիրտ բարբարոսական շրջանում ուրիշ երկրներից ընտիր կենդանիներ էին ներմուծվում, ինչպես նաև օրենքներ էին հրատարակվում, որոնք արգելում էին նրանց արտահանումը. կարգադրվում էր որոշ հասակից ցածր ձիերը ոչնչացնել, իսկ այդ եղանակը միանգամայն նմանվում է «խաբեբաների» քաղհանին, որը գործադրվում է պարտիզագործության մեջ։ Ընտրության սկզբունքը հանգամանորեն շարադրված է չինական հին հանրագիտարանում։ Նրա հիմնական կանոնների միանգամայն պարզորոշ շարադրանքը կարելի է գտնել հռոմեական մի քանի կլասիկ հեղինակների մոտ։ Գիրք ծննդոցի մեջ եղած մի քանի կտորներից կարելի է եզրակացնել, որ նույնիսկ այն վաղ ժամանակաշրջանում արդեն ուշադրություն էր դարձվում ընտանի կենդանիների գույնի վրա։ Ներկայումս վայրենիներն իրենց շների ցեղերը կատարելագործելու համար նրանց խաչաձևում են Canis սեռի վայրի տեսակների հետ. Պլինիուսի^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 47]} վկայության հիման վրա պարզ է, որ այդ գործադրվում էր նաև իր ժամանակներում։ Հարավային Աֆրիկայի վայրենիներն ընտրում էին միանման գույնի բանող անասուններ, նույնն են անում էսկիմոսները իրենց շների նկատմամբ։ Լիվինգստոնը^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 52]} վկայում է, որ Կենտրոնական Աֆրիկայի նեգրերը, որոնք երբեք չեն շփվել եվրոպացիների հետ, բարձր են գնահատում ընտանի անասունների լավ ցեղերը։ Այս փաստերից մի քանիսն ընտրության անմիջական ապացույցներ չեն, բայց ցույց են տալիս, որ ընտանի ցեղերի բուծումը և բարելավումը իրենց վրա ուշադրություն են գրավել շատ հին ժամանակներում և այժմ գրավում են զարգացման ամենացածր աստիճանների վրա կանգնած վայրենիների ուշադրությունը։ Եվ շատ տարօրինակ կլիներ, եթե նրանք ուշադրություն չդարձնեին իրենց ցեղերի հատկությունների վրա,— չէ՞ որ լավ և վատ հատկությունների ժառանգականության փաստը այդքան ակներև է, այդքան աչքի է զարնում։

ԱՆԳԻՏԱԿՑԱԿԱՆ ԸՆՏՐՈՒԹՅՈՒՆ

Ներկայումս հռչակ վայելող անասնաբույծները միանգամայն որոշակի նպատակով աշխատում են մեթոդական ընտրության միջոցով առաջացնել նոր ենթացեղեր, որոնք իրենց հատկություններով գերազանցում են երկրում մինչև այժմ տվյալ ուղղությամբ ստացված բոլորին։ Բայց մեր տեսակետից ավելի կարևոր է ընտրության այն ձևը, որը կարելի է անվանել անգիտակցական ընտրություն և որը կայանում է նրանում, որ ամեն ոք աշխատում է ունենալ կենդանիների հնարավորին չափ լավագույն անհատներ և պահել նրանց բազմացման համար։ Այսպես, օրինակ, պոյնտեր ունենալ ցանկացող մարդը բնականաբար կմտածի, ինչքան կարող է լավագույն շներ ձեռք բերել և նրանցից ամենալավերի ձագերը կպահի, բայց նա նկատի չունի և նույնիսկ չի սպասում, որ այդ անելով կբարելավի ցեղը։ Այսուամենայնիվ, մենք իրավունք ունենք եզրակացնելու, որ նման պրոցեսը, շարունակվելով դարերի ընթացքում, կարող է փոփոխել և կատարելագործել ամեն մի ցեղ նույնպիսի ձևով, ինչպիսի ձևով, որ Բաքուելը^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 53]} կամ Կոլլինսը,^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 54]} կիրառելով նույն պրոցեսը, բայց ավելի մեթոդական եղանակով, նույնիսկ միայն իրենց կյանքի ընթացքում զգալիորեն փոփոխեցին տավարի ձևերն ու որակը։ Դրա նման դանդաղ ու աննշմարելի փոփոխությունները չեն կարող նկատվել, եթե չեն պահպանվում չափումների արդյունքները կամ մանրազնին նկարները, որ կատարված են շատ տարիներ առաջ և կարող են ծառայել համեմատության համար։ Սակայն որոշ դեպքերում նույն ցեղի չփոփոխված կամ քիչ փոփոխված անհատները պահպանվում են ավելի քիչ քաղաքակրթված երկրներում, որտեղ ցեղը դեռ այն աստիճանի չի կատարելագործվել։ Հիմք կա ենթադրելու, որ Չարլզ թագավորի (կինգ չարլզ) սպանյոլը այսպիսի անգիտակցական ճանապարհով զգալի չափով ձևափոխվել է սկսած այդ միապետի ժամանակներից։ Միանգամայն գիտակ հեղինակություններ համոզված են, որ սետտերը ուղղակի առաջացել է սպանյոլից՝ վերջինիս դանդաղ փոփոխության ճանապարհով։ Հայտնի է, որ անգլիական պոյնտերը զգալիորեն փոփոխվել է վերջին դարում և այս անգամ փոփոխությունը գլխավորապես վերագրվում է բարակի (fox hound) հետ խաչաձևմանը. բայց մեզ այս դեպքում հետաքրքրում է այն փաստը, որ այդ փոփոխությունը իրագործվել է աստիճանաբար և անգիտակցաբար և, այնուամենայնիվ, այնքան իրական է, որ թեև ոչ մի կասկած չկա հին իսպանական պոյնտերի Իսպանիայից մեզ մոտ գալու մասին, ներկայումս, ինչպես հաղորդում է միստր Բորրոուն,^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 55]} ոչ մի տեղական իսպանական շուն չի նմանվում պոյնտերին։

Ընտրության և տքնաջան մարզեցման նույնպիսի պրոցեսի շնորհիվ անգլիական արշավաձիերը ինչպես արագությամբ, այնպես էլ մեծությամբ գերազանցել են իրենց արաբական նախնիներին, այնպես որ Գուդվուդի ձիարշավների կանոնները վերջիններին որոշ արտոնություն են տալիս հեծյալի կշռի տեսակետից։ Լորդ Սպենսերը^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 56]} և ուրիշները ցույց են տվել, թե քաշի և վաղահասության իմաստով ինչքան են կատարելագործվել անասունների ժամանակակից ցեղերը Անգլիայում այն նախնական ցեղերի համեմատությամբ, որոնցից առաջացել են նրանք։ Համեմատելով հին աշխատություններում եղած վկայությունները փոստատար և թուրման աղավնիների մասին այժմյան գրության հետ Բրիտանիայում, Հնդկաստանում և Պարսկաստանում, մենք կարող ենք հետամուտ լինել այն բոլոր միջանկյալ ստադիաներին, որոնցով անցել են այդ ցեղերը, մինչև որ հասել են արդի վիճակին, որով նրանք այնպես խիստ տարբերվում են ժայռաղավնուց։

Յուատը^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 50]} բերում է մի սքանչելի օրինակ, որը կարելի է համարել անգիտակցական ընտրության մի դեպք այն իմաստով, որ անասնաբույծներն իրենք չէին սպասում և չէին ցանկանում իրենց ստացած արդյունքը, այսինքն՝ երկու տարբեր ցեղերի առաջացումը։ Լեյստերյան ոչխարների երկու հոտեր, որոնց պահում էին միստր Բեքլեյը^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 57]} և միստր Բերգեսսը,^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 58]} «երկուսն էլ առաջացել են միստր Բաքուելի^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 53]} սկզբնական ցեղից, հիսուն տարուց ավելի պահվում էին հնարավորին չափ զտարյուն վիճակում։ Ամենափոքր կասկած անգամ չի կարող լինել, որ երկու ոչխարատերերը գոնե որքան և իցե փոխեին բաքուելյան հոտի մաքուր արյունը, բայց և այնպես այդ երկու հոտերի միջև եղած տարբերությունը այնքան մեծ է, որ կարելի էր նրանց համարել երկու տարբեր տարատեսակների պատկանող հոտեր»։

Եթե նույնիսկ գոյություն ունենային այնքան տգետ վայրենիներ, որ չնկատեին իրենց ընտանի կենդանիների հատկությունների ժառանգականությունը, ապա մինչև անգամ այդ դեպքում էլ որևէ պատճառով առանձնապես օգտակար կենդանիներին նրանք խնամքով կպահպանեին սովի կամ այլ պատահարների ժամանակ, որոնց այնքան ենթակա է վայրենիների կյանքը, և այդ ընտիր կենդանիները կթողնեին, ընդհանրապես ասած, ավելի շատ սերունդ, քան նվազ կատարելության հասածները, այնպես որ այստեղ ևս կդրսևորվեր անգիտակցական ընտրության մի ձևը։ Թե ինչպես գնահատում են իրենց կենդանիներին նույնիսկ Հրո երկրի բնակիչները, կարող ենք դատել այն փաստի հիման վրա, որ սովի ժամանակ նրանք սպանում և ուտում են իրենց պառավ կանանց, շներից ավելի քիչ գնահատելով նրանց։

Բոլորովին նման պրոցես կարելի է նկատել բույսերի վերաբերմամբ. լավագույն անհատները, որոնք թեև մյուսներից այնքան չեն տարբերվում, որպեսզի կարելի լիներ նրանց առաջին անգամ երևալուց համարել որպես տարատեսակ, կարող են պատահմամբ գերադասորեն ավելի պահպանվել, քան մյուսները, և այդպիսով ցեղերի կամ տեսակների միջև տեղի ունեցող խաչաձևման մասնակցությամբ կամ առանց խաչաձևման ստացվում է աստիճանական կատարելագործման պրոցես, որն արտահայտվում է մեծության և գեղեցկության մեջ, որոնք նկատվում են, օրինակ, եռագույն մանուշակի, վարդի, պելարգոնիայի, գեորգինի և այլ բույսերի տարատեսակներում, երբ նրանց համեմատում ենք հին տարատեսակների կամ նրանց բնական նախահայրերի հետ։ Ոչ ոքի մտքով չի անցնի, որ օրինակելի գեորգինը կամ եռագույն մանուշակը կարելի է ստանալ վայրի տեսակի սերմերից։ Ոչ ոք չի սպասի տանձի սերմերից ստանալ օրինակելի հյութալի տանձ, թեև պատահմամբ այն կարող էր ստացվել այգու տանձի վայրենացած սերմնաբույսից։ Դեռ հին ժամանակներում տանձենին բուծվել է այգիներում, բայց ըստ Պլինիոսի^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 47]} նկարագրության, շատ քիչ արժեքավոր էր։ Այգեգործական գրվածքներում ինձ հանդիպել են զարմանքի արտահայտումներ այգեգործների զարմանալի վարպետության վերաբերմամբ, որոնք կարողացել են այդքան ողորմելի նյութից ստանալ այդպիսի փայլուն արդյունքներ, սակայն այդ վարպետությունը շատ պարզ էր և ստացված վերջնական արդյունքի նկատմամբ գործադրվել է գրեթե անգիտակցաբար։ Այն արտահայտվել է նրանում, որ բուծել են հայտնի տարատեսակներից ամենալավը, ցանել են նրանից ստացված սերմերը, և եթե երևան է եկել մի քիչ ավելի լավ ձև, ընտրել են այն. նույն բանը կրկնել են յուրաքանչյուր նոր սերնդում։ Սակայն հին ժամանակների այգեգործները, որոնք բուծել են իրենց համար մատչելի տանձենիների լավագույն սորտերը, անշուշտ չէին մտածում այնպիսի սքանչելի պտուղների մասին, որոնց մենք ուտում ենք այժմ, թեև մենք այդ պտուղների համար որոշ չափով պարտական ենք այն խնամքին, որ նրանք տարել են իրենց համար մատչելի լավագույն սորտերն ընտրելու և պահպանելու ուղղությամբ։

Այդպիսի դանդաղ և անգիտակցական ճանապարհով ձեռք բերված փոփոխականության զգալի աստիճանը բացատրում է, իմ կարծիքով, այն հանրահայտ փաստը, որ շատ դեպքերում մենք ի վիճակի չենք իմանալու, և հետևապես նաև չգիտենք մեր այգիներում ու բանջարանոցներում ամենից ավելի երկար մշակվող բույսերի վայրի նախնիներին։ Եթե դարեր կամ հազարամյակներ են պահանջվել նրա համար, որպեսզի մեր բույսերի մեծամասնությունը հասներ օգտակարության այն աստիճանին, որով նրանք աչքի են ընկնում այժմ, ապա մեզ հասկանալի է դառնում, թե ինչու ոչ Ավստրալիան, ոչ Բարեհուսո հրվանդանը, ոչ էլ որևէ այլ երկիր, որտեղ ապրում են բոլորովին ոչքաղաքակիրթ ցեղեր, մեզ չեն տվել ոչ մի բույս, որը արժենար մշակել։ Դրա պատճառը ոչ թե նրանումն է, որ տեսակներով այդքան հարուստ այդ երկրները ինչ-որ տարօրինակ պատահականությամբ չեն ունեցել այնպիսի բույսեր, որոնք կարող էին տալ օգտակար տեսակներ, այլ նրանումն է, որ տևական անընդհատ ընտրության միջոցով տեղական բույսերը չեն հասցվել այն աստիճան կատարելության, որին հասցվել են բույսերը հին քաղաքակրթություն ունեցող երկրներում։

Ոչքաղաքակիրթ մարդու կողմից բուծվող ընտանի կենդանիների վերաբերմամբ աչքաթող չպետք է անել այն, որ նրանք համարյա միշտ, գոնե տարվա որոշ եղանակներին, ստիպված են իրենց սննդի համար պայքար մղել։ Իսկ երկու միմյանցից զանազան պայմաններով տարբերվող երկրներում միևնույն տեսակի անհատները, որոնք միմյանցից թեթևակի տարբերվում են կառուցվածքով և կազմվածքով, կարող են ավելի հաջողությամբ զարգանալ այս կամ այն երկրում և այդպիսով «բնական ընտրության» պրոցեսի շնորհիվ, ինչպես ավելի մանրամասնորեն կբացատրվի ստորև, սկիզբ կտան երկու ենթացեղերի։ Այդ հանգամանքը թերևս մասամբ բացատրում է շատ հեղինակների կողմից նկատված այն փաստը, որ վայրենիների բուծած տարատեսակները ավելի նման են բնական տեսակներին, քան քաղաքակրթված երկրներում հանդիպող տարատեսակները։

Մարդու կողմից գործադրվող ընտրության դերի կարևորության վերաբերմամբ շարադրված տեսակետի հիման վրա միանգամայն պարզ է դառնում, թե ինչու մեր ընտանի ցեղերն իրենց կառուցվածքում և սովորություններում կրում են մարդու պահանջմունքների և քմահաճույքի դրոշմը։ Մեզ հասկանալի է դառնում մեր ընտանի ցեղերի մեջ այնքան հաճախ դրսևորվող միանգամայն աննորմալ բնույթը, ինչպես նաև ներքին մասերի և օրգանների համեմատաբար չնչին փոփոխության դեպքում արտաքին հատկանիշների զգալի աստիճանի փոփոխությունը։ Մարդը գրեթե ի վիճակի չէ ընտրելու կամ միայն մեծ դժվարությամբ կարող է առաջ բերել կառուցվածքում այնպիսի շեղումներ, որոնք արտաքուստ չեն արտահայտվում որևէ բանով. ասենք՝ առհասարակ միայն հազվագյուտ դեպքերում նա մտածում է ներքին կառուցվածքի մասին։ Նա կարող է ընտրության միջոցով ազդել միայն բնության ընձեռած թույլ շեղումների վրա։ Երբեք, իհարկե, նրա մտքով էլ չէր անցնի ստանալ սիրամարգանման աղավնի, մինչև որ նա չտեսներ աննորմալ զարգացած պոչով թռչուն, կամ ստանալ փքուն աղավնի, եթե նրան չհանդիպեր խիստ զարգացած խպիպ ունեցող թռչուն, և ինչքան արտասովոր և աննորմալ էին այդ առանձնահատկությունները, նրանք այնքան ավելի շուտ կարող էին բևեռել իրենց վրա մարդու ուշադրությունը։ «Սիրամարգանման աղավնի ստանալու փորձը» և այլ նման արտահայտությունները, իմ կարծիքով, բոլորովին սխալ են։ Առաջին անգամ մի քիչ ավելի լայն պոչ ունեցող աղավնի ընտրող մարդը անշուշտ չէր էլ կարող երազել, թե ինչի նման կլինեն այդ թռչունի սերունդները մասամբ գիտակցական, մասամբ մեթոդական տևական ընտրության շնորհիվ։ Կարող է պատահել, որ բոլոր սիրամարգանման աղավնիների նախածնողը ունեցել է ընդամենը տասնչորս թեթևակի լռված պոչափետուրներ, ինչպես այժմյան յավայան սիրամարգանման աղավնու կամ զանազան այլ ցեղերի մի քանի անհատների մոտ, որոնց մեջ պատահում են մինչև տասնյոթ պոչափետուր ունեցողներ։ Գուցե առաջին փքունը իր խպիպը ավելի չի ուռցրել, քան այդ անում է ճայ-աղավնին (Turbit) այժմ, որի վրա աղավնիներ ունեցողները ուշադրություն չեն էլ դարձնում, որովհետև դա այդ ցեղերի բնորոշ առանձնահատկությունը չէ։

Եվ թող չկարծեն, թե շեղումները պետք է շատ խիստ լինեն, որպեսզի սիրողի ուշադրությունը իրենց վրա գրավեն, նա նկատում է գրեթե աննշմարելի չնչին տարբերությունները, իսկ մարդու բնավորությունն է՝ գնահատել ամեն մի, թեկուզ և աննշան, նորություն, եթե այն պատկանում է իրեն։ Եվ չպետք է աննշան անհատական շեղումների մինչ այժմ տրվող նշանակության մասին դատել ըստ այն պահանջների, որոնք առաջադրվում են այժմ, երբ գոյություն ունեն մի քանի միանգամայն կայունացած ցեղեր։ Հայտնի է, որ հիմա էլ թեթև շեղումները պատահականորեն երևան են գալիս աղավնիների կայունացած տիպերում, բայց նրանք դեն են շպրտվում որպես սխալներ կամ տվյալ ցեղի համար ընդունված տիպարից խոտորումներ։ Սովորական սագը, ինչպես հայտնի է, ոչ մի ցայտուն տարատեսակներ չունի, դրա հետևանքով տուլուզական սագը և մեր սովորական սագը, որոնք իրարից տարբերվում են միայն գույնով, այդ ամենաանկայուն հատկանիշով, հանդես են գալիս մեր ընտանի թռչունների ցուցահանդեսներում որպես ինքնուրույն ցեղեր։

Հենց նոր զարգացված հայացքները բացատրում են վաղուց նկատված մի փաստ, այն է, որ մեզ գրեթե ոչինչ հայտնի չէ մեր ընտանի ցեղերի ծագման կամ պատմության մասին։ Իրականում ցեղը, ինչպես որևէ լեզվի մի բարբառ, հազիվ թե երբևիցե ունենում է իր որոշակի սկիզբը կամ ծագման մոմենտը։ Մարդը պահում է և բուծում է թույլ շեղումներ ցուցաբերող անհատների սերունդը կամ առանձնապես հոգ է տանում լավագույն արտադրողների բնակության մասին և այսպիսով կատարելագործում է իր կենդանիներին, որոնք այնուհետև տարածվում են մոտակա հարևան տեղերում։ Բայց նրանք դեռ դժվար թե առանձին անուն կունենան, և որովհետև նրանց դեռ բավարար չափով չեն էլ գնահատի, ուստի նրանց պատմությանը ուշադրություն չեն դարձնի։ Նույն դանդաղ և աստիճանական պրոցեսի միջոցով էլ ավելի կատարելագործվելով, նրանք է՛լ ավելի լայն տարածում կստանան, կճանաչվեն որպես ինքնուրույն և արժեքավոր մի բան և այն ժամանակ միայն, կարող է պատահել, կստանան տեղական որևէ անուն։ Կիսաքաղաքակրթված երկրներում, որտեղ հաղորդակցության և փոխանակության միջոցները շատ աննշան են, նոր ենթացեղի տարածման պրոցեսը պետք է չափազանց դանդաղ կատարվի։ Հենց որ օգտակար առանձնահատկությունները կգնահատվեն ըստ արժանիքների, երևան կգա իմ անվանած անգիտակցական ընտրության ներգործությունը և նա տեղի կունենա որոշ դարաշրջանում ավելի արագ, քան մյուսում՝ նայած այդ ցեղի վերաբերմամբ եղած մոդայի աճմանը կամ անկմանը, մի տեղում ավելի ուժեղ, քան մյուսում՝ նայած բնակիչների կուլտուրականության աստիճանին, բայց դանդաղ ու անփոփոխ կերպով միևնույն ուղղությամբ կուտակելով ցեղի բնորոշ հատկանիշները, ինչպիսիք էլ որ նրանք լինեն։ Բայց շատ քիչ հավանական է, որ որևիցե տեղեկություններ կպահպանվեին փոփոխության այդպիսի դանդաղ, տատանվող և աննկատելի պրոցեսի մասին։

ԸՆՏՐՈՒԹՅԱՆ ԿԻՐԱՌՄԱՆ ԳՈՐԾՈՒՄ ՄԱՐԴՈՒՆ ՆՊԱՍՏՈՂ ՀԱՆԳԱՄԱՆՔՆԵՐԸ

Այժմ մի քանի խոսք կասեմ այն հանգամանքների մասին, որոնք նպաստում են մարդու կողմից ընտրություն կիրառելուն կամ ազդում են հակառակ իմաստով։ Փոփոխականության զգալի աստիճանը ակներևորեն բարենպաստ է, որովհետև առատ նյութ է ընձեռում ընտրության համար, բայց չպետք է կարծել, որ մանրազնին կերպով ընտրված միայն անհատական տարբերությունները բավական չեն համարյա ամեն մի ցանկալի ուղղությամբ և մեծ չափերով կուտակման համար։ Բայց քանի որ մարդուն ակնհայտ օգտակար կամ հաճելի փոփոխությունները կարող են միայն պատահականորեն առաջանալ, ուստի հասկանալի է, որ նրանց երևան գալու հավանականությունը պետք է աճի պահվող անհատների թվի հետ միասին։ Այստեղից հետևում է, որ թիվը մեծ չափով ազդում է հաջողության վրա։ Այդ հիման վրա Մարշալը^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 59]} Յորկշիրի մի քանի մասերում պահվող ոչխարների մասին հայտնում է հետևյալ կարծիքը. «Նրանք երբեք չեն կատարելագործվի, որովհետև պատկանում են աղքատ մարդկանց և պահվում են փոքր խմբերով»։ Մյուս կողմից, առևտրական այգեգործությամբ պարապողները, որոնք միևնույն բույսից մշակում են մեծ քանակությամբ, սիրողներից ավելի հաջող կերպով են ստանում նոր ու արժեքավոր տարատեսակներ։ Մեծ քանակությամբ կենդանիներ և բույսեր պահելը կամ մշակելը հնարավոր է միայն այն պայմաններում, որոնք բարենպաստ են նրանց բազմացման համար։ Երբ անհատները սակավաթիվ են, նրանք բոլորը, ինչպես էլ որ լինեն նրանց հատկությունները, կպահվեն բազմացման համար, իսկ այդ փաստորեն կվերացնի ընտրությունը։ Սակայն ամենայն հավանականությամբ հաջողության գլխավոր պայմանը պետք է համարել մարդու համար կենդանու կամ բույսի այնքան բարձր արժեքավորությունը, որպեսզի նա ամենամանրազնին ուշադրությունը դարձներ նրանց կառուցվածքում կամ հատկություններում կատարվող ամենափոքր շեղումների վրա։ Առանց այդպիսի ուշադրության ոչինչ չի ստացվի։ Ես առիթ եմ ունեցել լսելու միանգամայն լուրջ արտահայտված մի դիտողություն, թե ինչ բախտավորություն, որ ելագն սկսել է փոփոխվել հենց այն ժամանակից, երբ պարտիզպաններն սկսել են ուշադրություն դարձնել նրա վրա։ Կասկած չկա, որ ելագը միշտ էլ փոփոխվել է, հենց այն ժամանակից, ինչ սկսել են նրան մշակել, բայց այդ թեթև փոփոխությունների վրա ուշադրություն չի դարձվել։ Սակայն, հենց որ պարտիզպաններն սկսեցին ընտրել ավելի խոշոր, ավելի վաղահաս կամ համեղ պտուղներ ունեցող անհատներ, սկսեցին ցանել նրանց սերմերը և ստացված սերմնաբույսերից ընտրել ամենալավերը (զանազան տեսակների միջև խաչաձևման որոշ աջակցությամբ), այդ ժամանակից էլ երևան եկան այն զարմանալի տարատեսակները, որոնք ստեղծվել են վերջին հիսնամյակում։

Կենդանիների վերաբերմամբ կարևոր դեր է կատարում խաչաձևումների վերացման հնարավորությունը,— դա համենայն դեպս շատ էական հանգամանք է այն երկրների համար, որտեղ արդեն կան շատ ցեղեր։ Այդ տեսակետից մեծ նշանակություն ունի հողամասերի ցանկապատումը։ Թափառակյաց վայրենիները կամ բաց հարթավայրի բնակիչները հազվագյուտ դեպքում են ունենում կենդանու նույն տեսակի մեկ ցեղից ավելի։ Աղավնիների կազմած զույգերը կարող են ամբողջ կյանքում մնալ, և դա մեծ հարմարություն է այդ թռչունը պահել սիրողների համար, որովհետև մի քանի ցեղ կարելի է բարելավել միաժամանակ, պահպանելով նրանց զտարյուն վիճակում մի թռչնանոցի մեջ։ Ես կարող եմ ավելացնել նաև այն, որ աղավնիները շատ արագ են բազմանում և նրանց թիվը արագորեն ավելանում է, իսկ չբավարարող թռչունները հեշտությամբ վերացվում են, որովհետև նրանց գործ են ածում սննդի համար։ Մյուս կողմից, կատուները իրենց գիշերային թափառական կենսակերպի հետևանքով հեշտությամբ չեն ենթարկվում զույգընտրության և, թեպետ բարձր են գնահատվում կանանց ու երեխաների կողմից, շատ հազվագյուտ դեպքում են տալիս որոշակի ցեղեր, իսկ եթե երբեմն հանդիպում են այդպիսի ցեղեր, ապա դրանք գրեթե միշտ էլ ուրիշ երկրներից են բերված։ Թեև ես չեմ կասկածում այն բանում, որ որոշ ընտանի կենդանիներ ավելի քիչ են փոփոխվում, քան մյուսները, այնուամենայնիվ կատվի, էշի, սիրամարգի, սագի և այլոց որոշակի ցեղերի հազվադեպությունը կամ լիակատար բացակայությունը կարող են վերագրվել ընտրության բացակայությանը. կատուներինը՝ արտադրողների զույգընտրության դժվարության հետևանքով. էշերինը այն պատճառով, որ նրանց սովորաբար միայն աղքատ մարդիկ են պահում փոքր թվով և նրանց կատարելագործման վրա ուշադրություն չեն դարձնում, և միայն վերջին ժամանակներս Իսպանիայում և Միացյալ Նահանգներում այդ կենդանին զարմանալիորեն փոփոխվել ու կատարելագործվել է խնամքով ընտրության միջոցով. սիրամարգերինը՝ այն հոգսերի հետևանքով, որոնց հետ կապված է նրանց բուծումը, ինչպես նաև պահվող անհատների սովորաբար սահմանափակ քանակության հետևանքով. սագերինը այն պատճառով, որ նրանք գնահատվում են իրենց տված փետուրների և սննդամթեր քի համար միայն, իսկ գլխավորապես նաև այն պատճառով, որ զանազան ցեղեր բուծելը բավականություն չի պատճառել. բայց սագը իր ընտանի պահվածքի սովորական պայմաններում, ըստ երևույթին, աչքի է ընկնում իր կազմվածքի բացառիկ անշարժությամբ, թեև նա էլ աննշան չափով փոփոխական է, ինչպես ես այդ նշել եմ մի այլ տեղում։

Մի քանի հեղինակներ այն կարծիքն են հայտնել, որ մեր ընտանի ցեղերը փոփոխականության սահմանին շատ շուտով կհասնեն և այնուհետև նրանք արդեն այլևս չեն ենթարկվի փոփոխության։ Բայց մի քիչ անմտածված կլիներ պնդել, թև որևէ դեպքում այդ սահմանին հասել ենք, որովհետև գրեթե մեր բոլոր ընտանի կենդանիներն ու մշակովի բույսերը կատարելագործվել են ամենավերջին ժամանակներս, իսկ այդ ակնհայտորեն վկայում է նրանց փոփոխականության մասին։ Անմտածված կլիներ նաև պնդել, թե իրենց որոշակի զարգացման հասած հատկանիշները ամբողջ դարեր կայունությունից հետո չեն կարողանա փոփոխվել կենսապայմանների փոփոխման դեպքում։ Բայց անշուշտ, ինչպես շատ ճիշտ նկատել է միստր Ուոլլեսը,^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 10]} երբևիցե այդ սահմանը պիտի հասնի։ Այսպես, օրինակ, որևէ ցամաքային կենդանու վազքի արագության սահման պիտի լինի, որը որոշվում է հաղթահարելի շփմամբ, տեղափոխելի մարմնի կշռով և մկանների կծկման ուժով։ Բայց ներկա դեպքում մեզ հետաքրքրում է միայն այն փաստը, որ միևնույն տեսակի ընտանի տարատեսակները միմյանցից տարբերվում են համարյա այն բոլոր ուղղություններով, որոնց վրա մարդը ուշադրություն է դարձրել կամ իր ընտրության առարկան է դարձրել ավելի մեծ չափով, քան նույն սեռի բնական տեսակները։ Իսիդոր Ժոֆֆրուա Սենտ-Իլերը^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 16]} այդ ապացուցել է մեծության վերաբերմամբ, և հավանորեն նույնը կարելի է ասել գույնի և, թերևս, մազի երկարության վերաբերմամբ։ Ինչ վերաբերում է արագությանը, որ կախված է միասին վերցրած շատ հատկություններից, ապա Էկլիպսը անկասկած ավելի արագավազ էր, նույնպես էլ մեր ծանրաքաշները անհամեմատ ուժեղ են, քան նույն սեռի որևէ բնական տեսակ։ Նույնն է նաև բույսերի վերաբերմամբ. բակլայի և եգիպտացորենի զանազան տարատեսակների սերմերը իրենց մեծությամբ հավանորեն անհամեմատ ավելի շատ են տարբերվում իրարից, քան այդ երկու ընտանիքներից որևէ սեռի տեսակների սերմերը։ Նույնը ճիշտ է նաև սալորի զանազան տարատեսակների վերաբերմամբ և առավել ևս սեխի ու համանման շատ դեպքերի վերաբերմամբ։

Ամփոփենք ընտանեցրած կենդանիների ցեղերի և մշակովի բույսերի ծագման վերաբերյալ արդյունքները։ Փոփոխված կիսապայմանները չափազանց կարևոր են, որովհետև առաջ են բերում փոփոխականություն, ազդելով կազմվածքի վրա կամ անմիջականորեն, կամ անուղղակիորեն վերարտադրողական սիստեմի միջոցով։ Անհավանական է, որ փոփոխականությունը անխուսափելիորեն հատուկ է օրգանիզմներին ամեն տեսակի պայմաններում։ Ժառանգականության և նախկին հատկանիշներին վերադառնալու ձգտման ավելի մեծ կամ փոքր ուժը որոշում է փոփոխությունների կայունությունը, ամրությունը։ Փոփոխականությունը ղեկավարվում է շատ անհայտ օրենքներով, որոնցից հարաբերակցական (կապակցական) աճը ամենակարևորն է հանդիսանում։ Երևույթի որոշ մասը, բայց մենք չգիտենք թե որքանը, կարելի է վերագրել կենսապայմանների որոշակի ներգործությանը։ Որոշ, գուցե և զգալի ազդեցություն էլ կարելի է վերագրել օրգանների վարժեցմանը և ոչ վարժեցմանը։ Այսպիսով՝ վերջնական արդյունքը չափազանց բարդ է լինում։ Որոշ դեպքերում սկզբնական զանազան տեսակների խաչաձևումը, ըստ երևույթին, կարևոր դեր է կատարել մեր ընտանի ցեղերի առաջացման գործում։ Եթե տվյալ երկրում արդեն առաջացել են մի քանի ցեղեր, նրանց պատահական, ժամանակ առ ժամանակ կրկնվող խաչաձևումը, կապված ընտրության հետ, անկասկած զգալի չափով նպաստել է նոր ենթացեղերի առաջանալուն. սակայն խաչաձևման նշանակությունը զգալիորեն չափազանցվել է ինչպես կենդանիների, այնպես էլ սերմերով բուծվող բույսերի վերաբերմամբ։ Այն բույսերի վերաբերմամբ, որոնք ժամանակ առ ժամանակ բուծվում են մատներով կամ պատվաստով, խաչաձևման նշանակությունը հսկայական է, որովհետև մշակողը այդ դեպքում կարող է ուշադրություն չդարձնել հիբրիդների և խառնացեղերի ծայրահեղ փոփոխականության և հիբրիդների անպտղության վրա, բայց սերմերով չբազմացող բույսերը մեզ համար հետաքրքրություն չեն ներկայացնում, որովհետև նրանց գոյությունը միայն ժամանակավոր է։ Սակայն փոփոխության ամենակարևոր, գերակշռող պայմանը, ըստ երևույթին, եղել է ընտրության կուտակվող ներգործությունը, որը կիրառվել է մեթոդիկորեն ու արագ կամ անգիտակցական ու դանդաղ, բայց դրա փոխարեն ավելի ներգործող արդյունքներով։

ԳԼՈՒԽ II։ ՓՈՓՈԽԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆԸ ԲՆԱԿԱՆ ՎԻՃԱԿՈՒՄ

ՓՈՓՈԽԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ։ ԱՆՀԱՏԱԿԱՆ ՏԱՐԲԵՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ։— ԿԱՍԿԱԾԵԼԻ ՏԵՍԱԿՆԵՐ։— ԼԱՅՆՈՐԵՆ ՏԱՐԱԲՆԱԿՎԱԾ, ՏԱՐԱԾՎԱԾ ԵՎ ՍՈՎՈՐԱԿԱՆ ՏԵՍԱԿՆԵՐՆ ԱՄԵՆԻՑ ԱՎԵԼԻ ՓՈՓՈԽԱԿԱՆ ԵՆ։— ՅՈՒՐԱՔԱՆՉՅՈՒՐ ԵՐԿՐՈՒՄ ՄԵԾ ՍԵՌԵՐԻ ՏԵՍԱԿՆԵՐԸ ԱՎԵԼԻ ՓՈՓՈԽԱԿԱՆ ԵՆ, ՔԱՆ ՓՈՔՐ ՍԵՌԵՐԻ ՏԵՍԱԿՆԵՐԸ։— ՄԵԾ ՍԵՌԵՐԻ ՇԱՏ ՏԵՍԱԿՆԵՐ ՆՄԱՆՎՈՒՄ ԵՆ ՏԱՐԱՏԵՍԱԿՆԵՐԻՆ ԱՅՆ ԲԱՆՈՎ, ՈՐ ՆԵՐԿԱՅԱՑՆՈՒՄ ԵՆ ՇԱՏ ՄՈՏԻԿ, ԲԱՅՑ ՈՉ ՄԻԱՆՄԱՆ ԱԶԳԱԿՑՈՒԹՅՈՒՆ ՄԻՄՅԱՆՑ ՀԵՏ ԵՎ ՈՒՆԵՆ ՍԱՀՄԱՆԱՓԱԿ ՏԱՐԱԾՈՒՄ։— ԸՆԴՀԱՆՈՒՐ ԵԶՐԱԿԱՑՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ։

Նախքան նախորդ գլխում մշակված ընդհանուր հիմունքները բնական վիճակում գտնվող օրգանիզմների վերաբերմամբ կիրառելը, մենք պետք է դեռ համառոտակի քննարկենք այն հարցը, թե նրանք արդյոք ենթակա՞ են փոփոխականության։ Այդ թեմայի պատշաճ շարադրման համար կպահանջվեր բերել չոր փաստերի մի երկար ցանկ, բայց ես այդ կթողնեմ մի այլ, հետագա աշխատության համար։ Այստեղ ես չեմ քննարկի նաև այն տարբեր սահմանումները, որ առաջարկվել են «տեսակ» տերմինի համար։ Ոչ մի սահմանում չի բավարարել բոլոր բնախույզներին. բայց յուրաքանչյուր բնախույզ աղոտ կերպով ըմբռնում է, թե նա տեսակ ասելով ինչ է հասկանում։ Ընդհանրապես այդ տերմինի տակ հասկացվում է առանձին արարչագործական ակտի մի անհայտ տարր։ «Տարատեսակ» տերմինը նույնպես դժվարությամբ է ենթարկվում սահմանման, բայց այստեղ գրեթե միշտ հասկացվում է ծագման ընդհանուր լինելը, թեև այդ միայն շատ հազվադեպ է ապացուցվում։ Մենք ունենք նաև, այսպես կոչված, այլանդակություններ, բայց նրանք աստիճանաբար անցնում են տարատեսակների։ Ես կարծում եմ, այլանդակություն համարում են կառուցվածքում մի զգալի շեղում, որը սովորաբար վնասակար է կամ անօգուտ տեսակի համար։ Մի քանի հեղինակներ գործածում են «վարիացիա» բառը որպես տեխնիկական տերմին և դրանով հասկանում այնպիսի շեղում, որը առաջանում է կյանքի ֆիզիկական պայմանների ազդեցությունից. այդ իմաստով «վարիացիաները» ժառանգական չեն համարվում, բայց ո՞վ կերաշխավորի, որ Բալթիկ ծովի անուշահամ ջրերում խեցիների գաճաճ ձևերը կամ ալպիական բույսերի նույնպիսի ձևերը, կամ հյուսիսային կենդանիների թանձր մորթին որոշ դեպքերում չեն ժառանգվի գոնե մի քանի սերունդներում։ Իսկ այդ դեպքում, ես կարծում եմ, այդ ձևերը կանվանվեին տարատեսակներ։

Կասկածելի է, որ կառուցվածքում այդպիսի հանկարծական և մեծ շեղումները, որոնք երբեմն նկատվում են մեր ընտանի ցեղերի, մանավանդ բույսերի մեջ, կարողանային մշտապես բազմանալ բնական վիճակում։ Օրգանական էակի համարյա յուրաքանչյուր մաս այնքան հիանալի կերպով է հարմարված կենսապայմանների ամբողջությանը, որ նրա հանկարծական առաջանալը այդքան կատարյալ ձևով նույնքան անհավանական է թվում, որքան անհավանական այն ենթադրությունը, թե մարդը միանգամից հնարել է ամենակատարյալ ձևի որևէ բարդ մեխանիզմ։ Ընտանի կենդանիների մեջ երբեմն առաջանում են այլանդակություններ, որոնք նմանվում են իրենց հետ բոլորովին նմանություն չունեցող այլ կենդանիների նորմալ կառուցվածքին։ Այսպես, երբեմն ծնվում են խոզեր, որոնք ունենում են կնճիթի նման մի բան, և եթե նույն սեռի որևէ բնական տեսակ ունենար կնճիթ, ապա կարելի էր եզրակացնել, որ այդ կնճիթը սկզբնապես երևացել է որպես այլանդակություն, բայց մինչև այժմ, չնայած իմ մանրազնին որոնումներին, ինձ դեռ չի հաջողվել գտնել այնպիսի այլանդակությունների առաջացման մի դեպք, որոնք նման են մերձավոր ձևերի նորմալ կառուցվածքին, մինչդեռ միայն այդպիսի դեպքերը կարող էին ուղղակի առնչություն ունենալ քննարկվող հարցի հետ։ Եթե նման այլանդակությունները բնական վիճակում առաջանային էլ և նույնիսկ կարողանային վերարտադրվել (որը ամենևին էլ միշտ չի պատահում), ապա քանի որ նրանք հազվագյուտ և բոլորովին մեկուսացած դեպքեր են, նրանց պահպանումը հնարավոր կլիներ միայն բացառապես բարենպաստ հանգամանքներում։ Բացի դրանից, առաջին և հաջորդ սերունդներում նրանք կխաչաձևվեին սովորական ձևի հետ, և նրանց աննորմալ բնույթը համարյա անխուսափելիորեն կչքանար։ Սակայն հաջորդ գլուխներից մեկում ես կվերադառնամ պատահական եզակի փոփոխության պահպանման և ամրացման փաստերի քննարկությանը։

ԱՆՀԱՏԱԿԱՆ ՏԱՐԲԵՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ

Այն բազմաթիվ և աննշան տարբերությունները, որոնք երևան են գալիս անկասկած կամ հավանորեն ընդհանուր ծնողներից առաջացած սերնդում և դիտվում են միևնույն սահմանափակ վայրում ապրող ու միևնույն տեսակին պատկանող անհատների մոտ, կարող են անվանվել անհատական։ Ոչ ոք, իհարկե, չի կարող պնդել, թե միևնույն տեսակի բոլոր անհատները ձուլված են, կարծես թե, մի կաղապարով։ Այդ անհատական տարբերությունները մեզ համար չափազանց կարևոր են, որովհետև նրանք հաճախ ժառանգական են, որի մեջ անշուշտ ամեն ոք առիթ է ունեցել համոզվելու. նրանք բնական ընտրությանը նյութ են ընձեռում ներգործելու և կուտակելու համար, այնպես, ինչպես որ մարդը իր ընտանի արտադրանքներում կուտակում է անհատական տարբերությունները ուզած ուղղությամբ։ Այդ անհատական տարբերությունները սովորաբար վերաբերում են այն մասերին, որոնք բնախույզների կողմից էական չեն համարվում. բայց ես կարող էի բերել փաստերի մի երկար շարան ապացուցելու համար այն, որ այն մասերը, որոնք պետք է էական համարել, միևնույնն է ֆիզիոլոգիական կամ կարգաբանական տեսակետից, նույնպես երբեմն փոփոխվում են միևնույն տեսակի անհատների մոտ։ Ես համոզված եմ, որ ամենափորձված բնախույզը կզարմանար կառուցվածքի նույնիսկ ամենաէական մասերի փոփոխականության դեպքերի բազմության վրա, դեպքեր, որոնք հաստատված են լավ հեղինակությունների կողմից և որոնք ինձ հաջողվել է հավաքել երկար տարիների ընթացքում։ Չպետք է մոռանալ, որ սիստեմատիկայի մասնագետները առանձին հաճությամբ չեն դիմավորում էական հատկանիշներում երևացած փոփոխականության օրինակներին և որ քիչ մարդիկ կգտնվեն, որոնք մանրազնին կերպով կուսումնասիրեն և կհամեմատեն ներքին և էական օրգանները միևնույն տեսակի բազմաթիվ անհատների վրա։ Ոչ ոք, իհարկե, չէր սպասում, որ միջատի գլխավոր նյարդերի ճյուղավորումը կենտրոնական մեծ հանգույցից հենց դուրս գալու տեղում կարող էր փոփոխություններ տալ միևնույն տեսակի ներկայացուցիչների մոտ։ Կարելի էր ենթադրել, որ այդ կարգի տարբերությունները կատարվում են միայն դանդաղորեն և աստիճանաբար, բայց և այնպես սըր. Դ. Լեբբոկը^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 60]} Coccus-ի մոտ այդ գլխավոր նյարդերի փոփոխականությունը ցույց է տվել այնպիսի չափերով, որոնք նմանվում են ծառերի ճյուղավորության պատահական ձևերին։ Կարելի է նաև ավելացնել, որ այդ փիլիսոփա բնախույզը ցույց է տվել, որ մի քանի միջատների թրթուրների մկանները ևս բնավ աչքի չեն ընկնում միաձևությամբ։ Հեղինակները երբեմն պտտվում են սխալ շրջանում, պնդելով՝ թե էական օրգանները երբեք չեն փոփոխվում որովհետև իրենք էական են համարում (ինչպես մի քանի բնախույզեր ազնվաբար խոստովանում են) այն օրգանները, որոնք չեն փոփոխվում, կանգնելով նման տեսակետի վրա, իհարկե անհնարին է գտնել էական մասի փոփոխության որևէ դեպք, բայց ամեն մի այլ տեսակետից մոտենալով՝ դրա համար շատ օրինակներ կգտնվեն։

Կա մի հանգամանք, որը կապի մեջ է գտնվում անհատական տարբերությունների հետ և չափազանց առեղծվածային է. ես նկատի ունեմ, այսպես կոչված, «պոլիմորֆ» սեռերի կամ «պրոտեյներ» սեռերի գոյությունը, որոնց մեջ տեսակները անսահման չափերով փոփոխական են։ Հազիվ թե գտնվեն գեթ երկու բնախույզներ, որոնք այդ ձևերից շատերի վերաբերմամբ կարողանային համաձայնության գալ, թե արդյոք դրանք պետք է համարել տեսակնե՞ր, թե տարատեսակներ։ Այդպիսի ձևերի թվում կարելի է դասել բույսերից Rubus-ը, Rosa-ն և Hieracium-ը և միջատների ու ձեռնաոտանի կակղամորթների (Brachiopoda) մի քանի սեռերը։ Պոլիմորֆ սեռերի մեծամասնության մեջ որոշ տեսակներ ունեն կայուն և որոշակի հատկանիշներ։ Այն սեռերը, որոնք պոլիմորֆ են մի երկրում, փոքրիկ բացառությամբ պոլիմորֆ են նաև այլ երկրներում. դատելով ըստ Brachiopoda-ի խեցիների՝ նույնը վերաբերում է նաև նախորդ դարաշրջանների բնակչությանը։ Այս փաստերը չափազանց առեղծվածային են, որովհետև հավանորեն ստիպում են ենթադրելու, որ այդպիսի փոփոխականությունը կախված չէ գոյության պայմաններից։ Ես համամիտ եմ ենթադրելու, որ այլ պոլիմորֆ սեռերից գոնե մի քանիսում մենք ունենք այնպիսի փոփոխականության օրինակներ, որը տեսակի համար ոչ օգտակար է և ոչ էլ վնասակար և այդ պատճառով բնական ընտրության կողմից աջակցություն չի ստացել և չի ամրացվել, ինչպես այդ կպարզվի հետագա շարադրանքից։

Միևնույն տեսակին պատկանող անհատները, ինչպես հայտնի է ամենքին, հաճախ փոփոխականությունից անկախ մեծ տարբերություններ են ունենում իրենց կառուցվածքում, ինչպես օրինակ, զանազան կենդանիների երկու սեռերի մոտ, միջատների ամուլ էգերի և աշխատավորների երկու կամ երեք կաստաների մոտ և ցածրակարգ կենդանիներից շատերի մոտ անզարգացած կամ թրթուրային վիճակում։ Դիմորֆիզմի և տրիմորֆիզմի դեպքեր հայտնի են նաև կենդանիների և բույսերի մոտ։ Այսպես, օրինակ, միստր Ուոլլեսը^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 10]} վերջերս ուշադրություն է դարձրել այդ երևույթի վրա և ցույց է տվել, որ Մալայան արշիպելագի թիթեռների որոշ տեսակների իգական անհատները անփոփոխ կանոնավորությամբ հանդես են գալիս երկու կամ երեք խիստ տարբերվող ձևերի տեսքով, որոնք միմյանց հետ չեն շաղկապված միջանկյալ տարատեսակներով։ Ֆրից Մյուլլերը^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 61]} նկարագրել է միանգամայն նման, բայց ավելի ևս զարմանալի դեպքեր բրազիլիական մի քանի խեցեմորթների արուների վերաբերմամբ. այսպես, օրինակ, տանաիսի արուները միշտ հանդիպում են երկու միմյանցից խիստ տարբերվող ձևերով. մեկն ունի ուժեղ և զանազան ձևի չանչեր, մյուսի շոշափուկները ավելի առատորեն ծածկված են հոտառական մազիկներով։ Թեև այս դեպքերի մեծամասնության մեջ բույսերի կամ կենդանիների տվյալ երկու կամ երեք ձևերն այժմ միմյանց հետ շաղկապված չեն միջանկյալ աստիճաններով, բայց և այնպես նրանք մի ժամանակ հավանորեն վերջինների միջոցով կապված են եղել։ Այսպես, օրինակ, միստր Ուոլլեսը նկարագրում է թիթեռի մի հայտնի տեսակ, որը մի կղզու վրա ներկայացնում է մի ամբողջ շարք տարատեսակներ, որոնք միջանկյալ օղակներով կապակցված են իրար հետ, իսկ այդ շարքի ծայրային անդամները չափազանց նման են Մալայան արշիպելագի այլ մասում ապրող մի մերձավոր դիմորֆ տեսակի երկու ձևերին։ Ճիշտ այդպես էլ մրջյունների մոտ աշխատավորների մի քանի կաստաներ սովորաբար բոլորովին տարբերվում են միմյանցից, բայց որոշ դեպքերում, ինչպես մենք կտեսնենք հետագայում, կաստաները իրար հետ կապված են շատ աստիճանական անցումներով։ Նույնը նկատել եմ նաև ես մի քանի դիմորֆ բույսերի մոտ։ Իհարկե, առաջին հայացքից չի կարելի չզարմանալ այն փաստի վրա, որ միևնույն էգ թիթեռը արտադրում է երեք տարբեր իգական և մեկ արական ձև, կամ թե մեկ հերմաֆրոդիտ բույսը միևնույն տուփիկում տալիս է երեք տարբեր իգական և երեք կամ նույնիսկ վեց տարբեր արական ձևի սերմեր։ Այնուամենայնիվ սրանք ամենասովորական երևույթի ավելի ցայտուն դեպքերն են, այսինքն այն երևույթի, որի դեպքում մի էգ ծնում է երկու սեռի անհատներ, որոնք երբեմն ամենազարմանալի կերպով տարբերվում են իրարից։

ԿԱՍԿԱԾԵԼԻ ՏԵՍԱԿՆԵՐ

Այն ձևերը, որոնք մեծ չափով օժտված են տեսակների հատկություններով, բայց այնքան նման են այլ ձևերի կամ այնպես սերտորեն են կապված նրանց հետ միջանկյալ օղակներով, որ բնախույզները չեն սիրում նրանց ճանաչել որպես ինքնուրույն տեսակներ, մեզ համար առանձնապես կարևորեն շատ տեսակետներից։ Մենք ունենք բոլոր հիմքերը մտածելու, որ այդ կասկածելի և միմյանց հետ սերտ կերպով կապակցված ձևերից շատերը երկար ժամանակի ընթացքում պահպանում են իրենց հատկանիշների անփոփոխությունը, նույնքան երկար ժամանակ, որքան մենք կարող ենք դատել, ինչպես այդ տեղի ունի լավ, իսկական տեսակների մոտ։ Գործնականում ամեն անգամ, երբ բնախույզը ի վիճակի է լինում որևէ երկու ձև իրար հետ կապակցելու միջանկյալ օղակներով, նա դրանցից մեկը ճանաչում է որպես մյուսի տարատեսակ, համարելով ամենից ավելի սովորականը, իսկ երբեմն էլ միայն ավելի առաջ նկարագրվածը որպես տեսակ, իսկ մյուսը՝ որպես տարատեսակ։ Բայց կան դեպքեր, որոնք ես այստեղ չեմ թվի, երբ մեծ դժվարություն է առաջանում որոշելու համար այն հարցը, թե արդյոք մենք իրավունք ունե՞նք մի որևէ ձև համարել մյուսի տարատեսակը, թեկուզ և նրանք սերտ կերպով կապակցված լինեն միջանկյալ օղակներով. նույնիսկ միշտ չէ, որ հաջողվում է այդ դժվարություններն անցնել սովորական եղանակով՝ ընդունելով միջանկյալ օղակները որպես խառնացեղեր։ Բայց բազմաթիվ դեպքերում մի ձև մյուսի տարատեսակն է համարվում ոչ այն պատճառով, որ միջանկյալ օղակները իրոք գտնված են, այլ այն պատճառով, որ դիտողը անալոգիայի հիման վրա եզրակացնում է, որ նրանք որևէ տեղ գոյություն ունեն կամ կարող էին մի ժամանակ գոյություն ունենալ,— այստեղ անշուշտ լայն ասպարեզ է բացվում կասկածների և կռահումների համար։

Այստեղից հետևում է, որ որևէ ձև որպես տեսակ կամ տարատեսակ ընդունելու հարցը որոշելիս միակ ղեկավարող սկզբունքը հանդիսանում է ճիշտ դատողություն և մեծ փորձառություն ունեցող բնախույզների կարծիքը։ Այնուամենայնիվ շատ դեպքում հարցը որոշվում է բնախույզների ձայների մեծամասնությամբ, որովհետև քիչ կճարվեն ցայտուն կերպով արտահայտված և լավ հայտնի տարատեսակներ, որոնք գոնե մի քանի իրազեկ դատավորների կողմից ընդունված չլինեին որպես ինքնուրույն տեսակներ։

Որ այդպիսի կասկածելի տարատեսակները այնքան էլ սակավաթիվ չեն, հազիվ թե կարելի է վիճարկել։ Համեմատեցեք Մեծ Բրիտանիայի, Ֆրանսիայի կամ Միացյալ Նահանգների բուսականության մասին զանազան բուսաբանների կազմած աշխատությունները և դուք կզարմանաք այն ձևերի թվի վրա, որոնք մի բուսաբան համարում է որպես լավ տեսակներ, իսկ մյուսը միայն որպես տարատեսակ։ Միստր Հ. Կ. Ուոտսոնը,^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 62]} որին ես շատ երախտապարտ եմ զանազան տեսակետներից ինձ ցույց տված օգնության համար, ինձ համար նշել է բրիտանական 182 բույսեր, որոնք սովորաբար համարվում են տարատեսակներ, բայց նրանք բոլորը շատ բուսաբանների կողմից համարվել են տեսակներ։ Այդ ցուցակը կազմելիս նրա մեջ նա չէր մտցրել շատ տարատեսակներ, որոնք այնուամենայնիվ մի քանի բուսաբանների կողմից ճանաչված են որպես տեսակներ և բոլորովին բաց էր թողել մի քանի չափազանց պոլիմորֆ սեռեր։ Բաբինգտոնը^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 63]} ամենապոլիմորֆ ձևեր պարունակող սեռերում դասում է 251 տեսակ, իսկ Բենտամը՝^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 64]} ընդամենը 112,— ուրեմն տարբերությունն է 139 կասկածելի ձև։ Յուրաքանչյուր ձագածնության համար զուգավորվող և զգալիորեն շարժուն կենդանիների մեջ կասկածելի ձևերը, որոնք մի կենդանաբանի կողմից համարվում են տեսակներ, իսկ մյուսի կողից տարատեսակներ, հազվադեպ են հանդիպում միևնույն երկրի սահմաններում, բայց հազվագյուտ չեն մեկը մյուսից անջատված շրջաններում։ Ինչքան շատ թռչուններ և միջատներ, որոնք հանդիպում են Հյուսիսային Ամերիկայում և Եվրոպայում ու քիչ են տարբերվում միմյանցից, մի ականավոր բնախույզի կողմից համարվել են անկասկածելի տեսակներ, իսկ մյուսի կողմից՝ տարատեսակներ, կամ, ինչպես հաճախ գերադասում են ասել, աշխարհագրական ցեղեր։ Միստր Ուոլլեսը^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 10]} մի քանի արժեքավոր հետազոտություններում, որոնք նվիրված են Մեծ Մալայան արշիպելագում ապրող կենդանիներին և հատկապես թիթեռներին, նշում է, որ նրանց կարելի է դասավորել չորս անվան տակ, այն է՝ փոփոխվող ձևեր, տեղական ձևեր, աշխարհագրական ցեղեր, կամ ենթատեսակներ և իսկական փոխարինող տեսակներ։ Առաջինները կամ փոփոխվող ձևերը շատ փոփոխական են միևնույն կղզու սահմաններում։ Տեղական ձևերը համեմատաբար կայուն են և տարբեր են յուրաքանչյուր առանձին կղզու համար, բայց եթե համեմատենք բոլոր առանձին կղզիներում բնակվողները իրար հետ, ապա տարբերություններն այնքան փոքր են լինում և աստիճանական, որ անհնարին է նրանց որոշել ու նկարագրել, թեև միևնույն ժամանակ ծայրային ձևերը բավականաչափ տարբերվում են միմյանցից։ Աշխարհագրական ցեղերը, կամ ենթատեսակները, ներկայացնում են լիակատար որոշված ու մեկուսացած տեղական ձևեր, բայց որովհետև նրանք իրարից չեն տարբերվում ցայտուն և կարևոր հատկանիշներով, «ուստի հարցը լուծելու համար, թե նրանցից որոնք պետք է համարել տեսակներ և որոնք տարատեսակներ, ուրիշ չափանիշ չկա, բացի անձնական կարծիքից»։ Վերջապես, փոխարինող տեսակները յուրաքանչյուր կղզու բնության տնտեսության մեջ գրավում են նույն տեղերը, ինչ որ տեղական ձևերը, կամ ենթատեսակները, բայց քանի որ նրանց միջև եղած տարբերության աստիճանը գերազանցում է տեղական ձևերի կամ ենթատեսակների միջև եղած տարբերության աստիճանին, ուստի բնախույզները նրանց համարյա միշտ համարում են իսկական տեսակներ։ Այնուամենայնիվ, անհնարին է առաջարկել մի ճշգրիտ չափանիշ փոփոխվող ձևերը, տեղական ձևերը, ենթատեսակները և փոխարինող տեսակները միմյանցից տարբերելու համար։

Շատ տարիներ առաջ, համեմատելով կամ դիտելով, ինչպես ուրիշները համեմատել էին, Գալապագոս արշիպելագի մեկը մյուսից մոտիկ գտնվող կղզիների թռչունները միմյանց հետ և Ամերիկայի մայր ցամաքի թռչունների հետ, ես չափազանց զարմացել էի, թե ինչքան անորոշ ու կամայական է տեսակի և տարատեսակի միջև տարբերությունը։ Մադեյրա կղզու փոքրիկ կղզյակների խմբի վրա կան շատ միջատներ, որոնք Ուոլլաստոնի^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 65]} հիանալի աշխատության մեջ նշվում են որպես տարատեսակներ, բայց որոնց շատ միջատաբաններ կհամարեին ինքնուրույն տեսակներ։ Նույնիսկ Իռլանդիան ունի մի քանի կենդանիներ, որոնք այժմ բոլորի կողմից ճանաչվում են որպես տարատեսակներ, բայց նրանք շատ կենդանաբանների կողմից համարվել են տեսակներ։ Մի քանի փորձված թռչնաբաններ մեծ բրիտանական կարմիր մայրահավը համարում են նորվեգիական մի տեսակի խիստ արտահայտված ցեղը, մինչդեռ մեծամասնությունը նրան համարում է անկասկածելի տեսակ, որը հատուկ է միայն Մեծ Բրիտանիային։ Երկու կասկածելի ձևերի հայրենիքների տեղի միջև եղած մեծ հեռավորությունը շատ բնախույզների դրդում է համարելու դրանք որպես ինքնուրույն տեսակներ, բայց հաճախ հարց է ծագել, թե ինչպիսի՞ հեռավորությունը պետք է համարել բավարար, եթե հեռավորությունը Ամերիկայի և Եվրոպայի միջև բավարար է, այդ դեպքում կարելի՞ է արդյոք այդպիսին համարել Եվրոպայից մինչև Ազորյան կղզիները, մինչև Մադեյրա կամ մինչև Կանարյան կղզիները, կամ այդ փոքրիկ արշիպելագների զանազան կղզյակների միջև եղած հեռավորությունը։

Միստր Բ. Դ. Ուելշը,^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 66]} որը հայտնի միջատաբան է Միացյալ Նահանգներում, նկարագրել է այն, ինչ նա անվանում է ֆիտոֆագ տեսակներ և ֆիտոֆագ տարատեսակներ։ Բույսերով սնվող միջատների մեծամասնությունը ապրում է բացառապես մեկ բուսատեսակի կամ բուսախմբի վրա, մյուսները սնվում են առանց խտրության բազմաթիվ բուսատեսակներով, սակայն չդրսևորելով դրա հետևանքով առաջացող փոփոխություններ։ Բայց և այնպես մի քանի դեպքերում զանազան բույսերի վրա հանդիպող միջատները, ըստ մ-ր Ուելշի դիտողությունների կամ թրթուրի, կամ հասուն վիճակում, կամ թե՛ մեկ և թե՛ մյուս վիճակում միասին ցուցաբերում են գույնի, մեծության կամ իրենց արտաթորումների հատկությունների աննշան, բայց հաստատուն տարբերություններ։ Որոշ դեպքերում միայն արուները, այլ դեպքերում թե արուները և թե էգերը ցուցաբերել են այդ աննշան տարբերությունները։ Երբ տարբերությունները շատ թե քիչ խիստ կերպով են արտահայտվում և ընդգրկում են երկու սեռերը և բոլոր հասակները, այդ դեպքում բոլոր միջատաբաններն այդ ձևերը համարում են լավ տեսակներ։ Բայց ոչ մի դիտող հանձն չի առնի որոշել ուրիշի համար, նույնիսկ այն դեպքում, եթե ինքն իրեն համար նա կարողանար այդ անել, թե այդ ֆիտոֆագ ձևերից որոնք պիտի համարել տեսակներ, որոնք՝ տարատեսակներ։ Միստր Ուելշը տարատեսակներ է համարում այն ձևերը, որոնք կարելի է ենթադրել, պահպանել են ազատ կերպով խաչաձևվելու ընդունակությունը, իսկ նրանք, որոնք ըստ երևույթին կորցրել են այդ ընդունակությունը, համարում է տեսակներ։ Քանի որ տարբերությունները կախված են նրանից, որ միջատները երկար ժամանակ սնվել են տարբեր բույսերով, ապա հազիվ թե կարելի է սպասել, որ այժմ կարելի լիներ գտնել նրանց կապակցող ձևերը։ Այսպիսով բնախույզը զրկվում է ինքնուրույն ձևը տեսակ կամ տարատեսակ համարելու իր լավագույն չափանիշից։ Անպայման նույնն է պատահում նաև իրար մոտիկ նմանություն ունեցող օրգանիզմների հետ, որոնք ապրում են տարբեր մայր ցամաքների կամ կղզիների վրա։ Իսկ երբ, ընդհակառակը, կենդանին կամ բույսը տարածված են միևնույն մայր ցամաքի վրա կամ ապրում են նույն արշիպելագի կղզիների վրա և զանազան շրջաններում ներկայացնում են տարբեր ձևեր, ապա միշտ ավելի հավանական է, որ կգտնվեն այն միջանկյալ օղակները, որոնք միմյանց հետ կկապեն սահմանային ձևերը, և վերջիններս կդառնան տարատեսակներ։

Մի քանի, թեև սակավաթիվ բնախույզներ պնդում են, թե կենդանիները երբեք չեն ներկայացնում տարատեսակներ, բայց դրա փոխարեն այդ նույն բնախույզներն ամենափոքր տարբերությանը տալիս են տեսակային նշանակություն, իսկ երբ միևնույն ձևը հանդիպում է երկու մեկը մյուսից հեռավոր երկրներում կամ երկրաբանական տարբեր ֆորմացիաներում, նրանք հետևեցնում են, որ ընդհանուր արտաքինի տակ թաքնված են երկու տեսակներ։ Ուրեմն՝ «տեսակ» տերմինը և դառնում է անօգուտ վերացական հասկացողություն, որը նշում է կամ նկատի է ունենում առանձին ստեղծագործական մի գործողություն։ Կասկածից դուրս է, որ շատ ձևեր, որոնք բարձր հեղինակություն ունեցող դատավորների կողմից ճանաչվում են որպես տարատեսակներ, այն աստիճան նման են տեսակներին, որ ոչ պակաս հեղինակավոր դատավորների կողմից համարվել են տեսակներ։ Բայց այդ հարցի քննարկությունը, թե արդյոք պետք է նրանց տեսակներ կամ տարատեսակներ անվանել, քանի դեռ գոյություն չունի այդ տերմինների համար մի հանրաճանաչ սահմանում, դա կնշանակե իզուր տեղը շաղակրատել։

Այդ խիստ արտահայտված տարատեսակներից կամ կասկածելի տեսակներից շատերը արժանի են ուշադրության, որովհետև աշխարհագրական տարածման համանման վարիացիաների, հիբրիդիզմի և այլ բնագավառներից վերցված հետաքրքրական կշռադատումների շարաններ են առաջադրվել նրանց տաքսոնոմիկ կարգը սահմանելու փորձերում, սակայն տեղի սղությունը թույլ չի տալիս ինձ երկար խոսել այդ նյութի մասին։ Ավելի ուշադիր հետազոտությունը շատ դեպքերում, անկասկած, բնախույզներին կբերի համաձայնության այն հարցում, թե ինչ տեղ պիտի հատկացվի կասկածելի ձևերին։ Սակայն պետք է նկատել, որ հենց ամենալավ ուսումնասիրված երկրներում նրանք ամենամեծ քանակությամբ են հանդիպում։ Ինձ շարունակ զարմացրել է այն փաստը, որ եթե բնական վիճակում որևէ կենդանի կամ բույս շատ օգտակար է մարդուն կամ որևիցե պատճառով գրավում է նրա հատուկ ուշադրությունը, ապա գրեթե անպայման հանդիպում են նշումներ նրանց տարատեսակների մասին։ Բացի դրանից, մի քանի գիտնականներ այդ տարատեսակները պիտի տարատեսակներ համարեն։ Նայեցեք կաղնուն, թե ինչքան նա մանրազնին կերպով է ուսումնասիրվել. բայց և այնպես մի գերմանացի բուսաբան դյուժինից ավելի տեսակներ է հորինել այն ձևերից, որոնք համարյա բոլոր մյուս բուսաբանների կողմից ճանաչվում են որպես տարատեսակներ, իսկ Անգլիայում կարելի է բերել շատ հեղինակավոր բուսաբանների և գործնականորեն իրազեկ մարդկանց վկայությունը ինչպես հօգուտ այն բանի, որ կաղնու երկու ձևերը (Quercus sessiliflora և pedunculata) ինքնուրույն տեսակներ են, այնպես էլ հօգուտ այն բանի, որ նրանք միայն տարատեսակներ են։

Այստեղ ևս կհիշատակեմ Ա. դը-Կանդոլի^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 67]} վերջերս լույս տեսած հիանալի աշխատության մասին, որը վերաբերում է ամբողջ աշխարհի կաղնիներին։ Ոչ ոք, իհարկե, երբեք ավելի առատ նյութ չի ունեցել տեսակները սահմանելու համար և մեծ նախանձախնդրությամբ ու խորաթափանցությամբ չի մշակել այն։ Նա ամենից առաջ մանրամասնորեն թվարկում է կառուցվածքի այն գծերը, որոնք զանազան տեսակների մոտ փոփոխվում են և որոշում է թվերով, թե որքան հաճախ են հանդիպում այդ փոփոխությունները։ Նա նշում է դյուժինից ավելի հատկանիշներ, որոնք կարող են փոփոխվել նույնիսկ միևնույն ճյուղի վրա, երբեմն կախված տարիքից կամ զարգացման աստիճանից, երբեմն էլ առանց որևէ նկատելի պատճառի։ Այդ հատկությունները, իհարկե, տեսակային նշանակություն չունեն, բայց նրանք, ինչպես եզրափակում է Ազա-Գրեյը^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 68]} այդ մեմուարին նվիրված հոդվածում, սովորաբար մտնում են տեսակային բնութագրերի կազմի մեջ։ Դը-Կանդոլն այնուհետև պարզաբանում է, որ ինքը տեսակներ է անվանում միայն այն ձևերը, որոնք տարբերվում են միմյանցից միևնույն ծառի վրա երբեք չփոփոխվող և միջանկյալ աստիճաններ երբեք չցուցաբերող հատկանիշներով։ Այդքան աշխատանքների արգասիքը հանդիսացող մանրազնին քննարկությունից հետո նա ամփոփումներ է անում այսպիսի խիստ արտահայտություններով։ «Սխալվում են նրանք, ովքեր շարունակում են կրկնել, թե մեր տեսակների մեծամասնությունը հատուկ կերպով սահմանազատված է մեկը մյուսից և որ կասկածելի տեսակները չնչին փոքրամասնություն են կազմում։ Դա կարող էր ճիշտ թվալ, քանի դեռ մի որևիցե սեռ բավականաչափ հայտնի չէր, իսկ նրա տեսակները, որ սահմանվել էին սակավաթիվ անհատների հիման վրա, ունեին, այսպես ասած, ժամանակավոր բնույթ։ Բայց հենց որ մեր տեղեկություններն սկսում են ընդարձակվել, միջանկյալ ձևերը մեկը մյուսի հետևից երևան են գալիս, իսկ դրանց հետ միասին աճում են նաև կասկածները տեսակի սահմանների վերաբերմամբ»։ Նա այնուհետև ավելացնում է, որ հատկապես ամենալավ հայտնի տեսակներն են ունենում մեծ թվով բնական տարատեսակներ և կիսատարատեսակներ։ Այսպես, Quercus robur-ը ունի քսանութ տարատեսակ. նրանք բոլորը բացառությամբ վեցի, խմբավորվում են երեք ենթատեսակների՝ Q. pedunculata-ի, sessiliflora-ի և pubescens-ի շուրջը։ Այդ երեք ենթատեսակները միացնող ձևերը համեմատաբար սակավաթիվ են, և եթե, ինչպես դարձյալ նկատում է Ազա-Գրեյը, այդ կապակցող ձևերը, որոնք այժմ հազվագյուտ են, վերջնականապես անհետանային, ապա այդ երեք ենթատեսակը կընկնեին նույն փոխհարաբերության մեջ, ինչպիսի փոխհարաբերության մեջ են գտնվում այն հինգ կամ վեց ժամանակավորապես սահմանված տեսակները, որ սերտ կերպով խմբված են տիպիկ Quercus robur-ի շուրջը։ Եզրափակման մեջ դը-Կանդոլն ընդունում է, որ այն 300 տեսակներից, որոնք պիտի թվարկվեին իր Prodromus-ի մեջ որպես կաղնու ընտանիքին պատկանողներ, առնվազն երկու երրորդը միայն ժամանակավոր նախնական տեսակներ են, այսինքն դեռ լիովին չեն բավարարում իսկական տեսակի վերոհիշյալ սահմանմանը։ Պետք է ավելացնել, որ դը-Կանդոլն այլևս չի հավատում, որ տեսակները անշարժ են ստեղծված, և գալիս է այն եզրակացության, որ նրանց ծագման միասնականության տեսությունն ավելի բնական է «և ավելի է համապատասխանում հնէաբանության, բույսերի և կենդանիների աշխարհագրության, անատոմիայի և դասակարգության հայտնի փաստերին»։

Երբ երիտասարդ բնախույզը սկսում է ուսումնասիրել իրեն բոլորովին անծանոթ օրգանիզմների մի խումբ, նա սկզբում տարակուսանքի մեջ է գտնվում, թե ինչպիսի տարբերությունները համարի որպես տեսակային, ինչպիսիները՝ տարատեսակային, որովհետև ոչինչ չգիտե այդ խմբին հատուկ փոփոխությունների չափերի և որակի մասին, իսկ դա առնվազն ցույց է տալիս, թե տարատեսակները որքան սովորական են։ Բայց եթե նա սահմանափակել է իր ուշադրությունը միայն մի որևէ դասով, մեկ երկրի սահմաններում, այդ դեպքում նա շուտով կգա որոշ եզրակացության կասկածելի ձևերի մեծամասնության մասին։ Սկզբում նա կհակվի բազմաթիվ տեսակներ սահմանելու կողմը, որովհետև աղավնիների և հավերի վերևում հիշված սիրահարների նման նա կզարմանա հետազոտվող ձևերի փոփոխականության չափերի վրա, չունենալով դեռ բավարար տեղեկություններ այլ խմբերում և այլ երկրներում երևան եկող համանման փոփոխությունների մասին, տեղեկություններ, որոնք կարող էին ուղղել նրա առաջին տպավորությունները։ Ընդարձակելով իր դիտումների սահմանները, նա կհանդիպի մեծ թվով դժվարին դեպքերի, որովհետև կհանդիպի ավելի բազմաթիվ միմյանց հետ մոտիկ ձևերի։ Եթե նրա դիտողությունները ավելի ևս կընդարձակվեն, վերջապես նա կվարժվի այդ կասկածելի դեպքերից գլուխ հանել, բայց այդ հետևանքին կհասնի նա միայն այն գնով, երբ կընդունի, որ ձևերը մեծ չափերով փոփոխական են, իսկ այդ եզրակացության արդարացիությունն իր հերթին կվիճարկվի այլ բնախույզների կողմից։ Իսկ եթե նա առիթ կունենա ուսումնասիրելու մերձավոր ձևեր, որոնք ստացված են ներկայումս իրար ոչ սահմանակից երկրներից, ընդ որում նա չի կարող նույնիսկ սպասել, որ կգտնի միջանկյալ օղակները, նա ստիպված կլինի հիմնվել համարյա ամբողջապես անալոգիաների վրա, և նրա դժվարությունները կհասնեն իրենց գագաթնակետին։

Անշուշտ մինչև այժմ դեռ չի հաջողվել որոշակի սահմանագիծ անցկացնել տեսակների և ենթատեսակների, այսինքն՝ այնպիսի ձևերի միջև, որոնք մի քանի բնախույզների կարծիքով մոտենում են տեսակներին, բայց լիովին չեն հասնում այդ աստիճանին, կամ ենթատեսակների և ակնհայտ տարատեսակների միջև, կամ վերջապես, թույլ տարատեսակների և անհատական տարբերությունների միջև։ Այդ տարբերությունները հարակցվում են մեկը մյուսին, աննշմարելի կերպով միաձուլվելով՝ կազմում են մի անընդհատ շարք, իսկ ամեն մի շարք մեր մտքի վրա իսկական անցման տպավորություն է թողնում։

Դրա հիման վրա անհատական տարբերությունները, որոնք թեև քիչ հետաքրքիր են սիստեմատիկայի համար, ես համարում եմ մեզ համար չափազանց կարևոր՝ որպես տարատեսակներ առաջանալու առաջին քայլեր, որոնք այնքան աննշան են, որ նրանց մասին, ինչպես սովորաբար կարծում են, չարժե անգամ հիշատակել բնապատմական գրվածքներում։ Այն տարատեսակները, որոնք ավելի արտահայտված են ու հաստատուն, ես համարում եմ որպես քայլեր դեպի ավելի խիստ արտահայտված ու հաստատուն տարատեսակները, իսկ այս վերջինները՝ որպես քայլեր դեպի ենթատեսակները և տեսակները։ Տարբերության մեկ աստիճանից մյուսին անցումը շատ դեպքերում տեղի է ունեցել շնորհիվ հենց օրգանիզմի առանձնահատկությունների և զանազան ֆիզիկական պայմանների, որոնց նա երկար ժամանակ ենթարկվել է, բայց հարմարումների բնույթ կրող ամենից ավելի էական հատկանիշների վերաբերմամբ մի աստիճանից մյուսին անցումը կարելի է վստահորեն վերագրել բնական ընտրություն կուտակող ներգործությանը, ինչպես այդ կպարզաբանվի հետագա շարադրանքում, ինչպես նաև օրգանների վարժեցմանը և ոչ վարժեցմանը։ Պարզ կերպով արտահայտված տարատեսակը այդ պատճառով կարող է անվանվել նոր գոյացող տեսակ, թե որքան ճիշտ է այդ հետևությունը, կարելի կլինի դատել միայն այն փաստերի և կշռադատումների հիման վրա, որոնք շարադրված են այս ամբողջ աշխատության մեջ։

Անհրաժեշտություն չկա ենթադրելու, որ բոլոր տարատեսակները կամ սկզբնավորվող տեսակները հասնում են տեսակների աստիճանի։ Նրանք կարող են մահաջնջվել կամ կարող են պահպանվել շատ երկար ժամանակաշրջանների ընթացքում տարատեսակի աստիճանի վրա, ինչպես այդ ցույց է տվել Ուոլլաստոնը^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 65]} Մադեյրայի վրա անուշահամ ջրերի մի քանի բրածո խեցիների տարատեսակների վերաբերմամբ և Գաստոն դե-Սապորտը^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 69]} բույսերի վերաբերմամբ։ Եթե տարատեսակը այնպիսի ծաղկման աստիճանի հասներ, որ թվով գերազանցեր ծնողական ձևին, այն ժամանակ նա կդառնար տեսակ, իսկ տեսակը կդառնար տարատեսակ, կամ նա կարող էր դուրս մղել և բոլորովին փոխարինել ծնողական տեսակային ձևին, կամ վերջապես, երկուսն էլ կարող էին միաժամանակ գոյություն ունենալ և համարվել ինքնուրույն տեսակներ։ Բայց մենք այդ հարցին կվերադառնանք հետագա շարադրանքում։

Ամբողջ ասվածից պարզ է, որ «տեսակ» տերմինը ես համարում եմ միանգամայն կամայական, հորինված իրար նման ու մերձավոր անհատների մի խումբ նշելու հարմարության համար և էականապես չի տարբերվում «տարատեսակ» տերմինից, որով նշվում են իրենց հատկանիշներով ավելի քիչ տարբերվող և տատանվող ձևերը։ Այդպես էլ «տարատեսակ» տերմինը անհատական տարբերությունների վերաբերմամբ կիրառվում է կամայականորեն և միայն հարմարության համար^[38]։

ԼԱՅՆ ՏԱՐԱԲՆԱԿՎԱԾ, ՏԱՐԱԾՎԱԾ Եվ ՍՈՎՈՐԱԿԱՆ ՏԵՍԱԿՆԵՐՆ ԱՄԵՆԻՑ ԱՎԵԼԻ ՓՈՓՈԽԱԿԱՆ ԵՆ

Առաջնորդվելով տեսական նկատառումներով, ես կարծում էի, թե ամենից ավելի փոփոխական տեսակների բնույթին և փոխհարաբերություններին վերաբերող հետաքրքիր տվյալներ կարելի կլինի ստանալ, եթե կազմեի մի քանի լավ մշակված ֆլորաների բոլոր տարատեսակների ցուցակները։ Առաջին հայացքից խնդիրը շատ պարզ էր թվում, բայց Հ. Կ. Ուոտսոնը,^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 62]} որին ես շատ պարտական եմ այդ գործում տված նրա արժեքավոր ցուցումների և օգնության համար, շուտով համոզեց ինձ, որ դա կապված է մեծ դժվարությունների հետ. նույն իմաստով և ավելի վճռականորեն հետո արտահայտվեց նաև դոկտոր Հուկերը։^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 28]} Ուստի՝ այդ դժվարությունների քննարկումը և փոփոխական տեսակների հարաբերական թիվը ցույց տվող ցուցակները հետաձգում եմ մինչև հետագա աշխատությունս։ Դոկտոր Հուկերը թույլ է տալիս ինձ ավելացնելու, որ մանրազնին կերպով կարդալով իմ ձեռագիրը և աչքի անցկացնելով աղյուսակները, հետևյալ եզրակացությունները նա համարում է միանգամայն բավարար չափով հիմնավորված։ Բայց այդ ամբողջ հարցը, որ այնտեղ շարադրված է անխուսափելի համառոտությամբ, բավական խրթին է ներկայացվում. բացի դրանից, անկարելի էր խույս տալ «գոյության կռվի», «հատկանիշների տարամիտման» վրա վկայակոչումներ անելուց, որոնց պարզաբանությունը տրվելու է առաջիկայում։

Ալֆոնս դը-Կանդոլը^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 67]} և ուրիշներ ցույց են տվել, որ լայնորեն տարաբնակված բույսերը սովորաբար ունենում են տարատեսակներ. այդ կարելի է սպասել, որովհետև նրանք ենթարկվում են ֆիզիկական բազմազան պայմանների ներգործությանը և մրցության մեջ են մտնում կենդանի էակների զանազան խմբերի հետ (իսկ այդ հանգամանքը, ինչպես հետո կտեսնենք, ոչ ավելի պակաս, եթե դեռ ոչ ավելի, կարևոր է)։ Բայց իմ աղյուսակները դրանից ավելի են ցույց տալիս. նրանք ցույց են տալիս, որ ամեն մի սահմանափակ մարզում ամենասովորական տեսակները, այսինքն՝ ամենամեծ թվով անհատներ ունեցողները, և այն տեսակները, որոնք ամենալայն տարածում ունեն իրենց մարզում (այս պայմանը բոլորովին տարբեր է լայն տարաբնակությունից, իսկ որոշ իմաստով նաև տեսակի սովորականությունից), ավելի հաճախ առաջացնում են բավականաչափ ցայտուն տարատեսակներ, որոնց կարելի է մտցնել բուսաբանական աշխատությունների մեջ։ Ուրեմն՝ հենց այն տեսակները, որոնք ամենից ավելի ծաղկած են. կամ, ինչպես կարելի է նրանց անվանել, տիրապետող են, նրանք, որոնք լայնորեն տարաբնակված են, ամենից ավելի լայնորեն տարածված են իրենց մարզում և անհատներով ամենից հարուստ են, ամենից ավելի հաճախ սկիզբ են տալիս պարզ արտահայտված տարատեսակների, կամ, իմ տեսակետով, սաղմնային տեսակների։ Եվ այդ գուցե կարելի էր նախատեսել, քանի որ տարատեսակները հաստատվելու համար, ըստ անհրաժեշտության, պետք է դիմանային երկրի մյուս բնակիչների դեմ մղվող կռվին, ուստի այն տեսակները, որոնք արդեն տիրապետող են, ամենից ավելի հավանական է, որ առաջացնեն սերունդ, որը թեև փոքր ինչ տարբեր է, բայց և այնպես ժառանգել է իր նախնիներից այն առավելությունները, որոնց շնորհիվ ապահովվել է նրանց տիրապետությունը իրենց հայրենակիցների վրա։ Խոսելով տիրապետող ձևերի մասին, ես հասկանում եմ միայն այն ձևերը, որոնք փոխադարձ մրցության մեջ են գտնվում, և առանձնապես միևնույն սեռի կամ դասի ներկայացուցիչները, որոնք միանման կենսակերպ են վարում։ Անհատների թվի կամ այն բանի նկատմամբ, որը ես անվանում եմ տեսակի սովորականություն, համեմատությունը վերաբերում է միայն միևնույն խմբի անդամներին։ Որևէ բարձրակարգ բույս կարող է համարվել տիրապետող, եթե նրա անհատները ավելի բազմաթիվ և ավելի տարածված են երկրում, քան նույն երկրում և գրեթե նույն պայմաններում ապրող մյուս բույսերը։ Այդպիսի բույսը ավելի նվազ տիրապետող չի լինի, եթե նրա կողքին ջրում ապրող որևէ խոզաջրիմուռ (conferva) կամ որևէ մակաբույծ սունկ լինում են անհամար մեծ թվով և ավելի ևս լայն տարածված։ Բայց եթե խոզաջրիմուռը կամ մակաբույծ սունկը նշված իմաստով գերազանցում են իրենց մերձավոր ձևերին, այդ դեպքում նրանք տիրապետող կլինեն իրենց դասի սահմաններում։

ՅՈՒՐԱՔԱՆՉՅՈՒՐ ԵՐԿՐՈՒՄ ՄԵԾ ՍԵՌԵՐԻ ՏԵՍԱԿՆԵՐՆ ԱՎԵԼԻ ՇԱՏ ԵՆ ՓՈՓՈԽՎՈՒՄ, ՔԱՆ ՓՈՔՐ ՍԵՌԵՐԻ ՏԵՍԱԿՆԵՐԸ

Եթե որևէ երկրի բուսականության մեջ նկարագրված բույսերը երկու հավասար խմբում այնպես դասավորենք, որ մի խմբի մեջ մտնեն մեծ սեռերի (այսինքն՝ շատ տեսակներ պարունակող սեռերի) ներկայացուցիչները, իսկ մյուսում՝ փոքր սեռերի ներկայացուցիչները, ապա առաջինում կլինեն մեծ թվով սովորական և լայն տարածված կամ տիրապետող տեսակներ։ Դա կարելի էր նախատեսել. հենց այն փաստը, որ մեկ սեռի բազմաթիվ տեսակները ապրում են որոշ երկրում, արդեն ցույց է տալիս, որ այդ երկրի անօրգանական կամ օրգանական պայմաններում կա ինչ-որ բարենպաստ բան այդ սեռի համար, իսկ այստեղից մենք իրավունք ունենք սպասելու, որ մեծ սեռերի տեսակների մեջ կհանդիպենք համեմատաբար ավելի մեծ թվով տիրապետող տեսակների։ Բայց այնքան շատ կան պատճառներ, որոնք կարող են քողարկել այդ հետևանքը, և ինձ զարմացնում է, որ իմ աղյուսակներում մեծամասնությունը, թեև աննշան, դրսևորվել է մեծ սեռերի օգտին։ Կանգ կառնեմ միայն երկու պատճառների վրա, որոնք կարող են քողարկել այդ հետևանքները։ Անուշահամ ջրերի և աղուտների բույսերը սովորաբար լայն կերպով տարաբնակված են և աչքի են ընկնում մեծ տարածվածությամբ իրենց մարզի սահմաններում. ըստ երևույթին դա կապված է նրանց բնակավայրի հետ և քիչ կամ ոչ մի սերտ կապ չունի այն սեռի մեծության հետ, որին նրանք պատկանում են։ Ցածր կազմվածք ունեցող բույսերը նույնպես սովորաբար անհամեմատ ավելի լայնորեն են տարածված, քան բարձր կազմվածքով բույսերը, այստեղ ևս, իհարկե, սերտ կապ գոյություն չունի սեռի մեծության հետ։ Ստորակարգ բույսերի լայն տարաբնակման պատճառը մենք կքննարկենք աշխարհագրական տարածման վերաբերյալ գլխում։

Տեսակները դիտելով որպես միայն ավելի խիստ նկատելի և որոշակի դարձած տարատեսակներ, ես եկա այն ենթադրության, որ յուրաքանչյուր երկրում մեծ սեռերի տեսակները պետք է ավելի հաճախ տան տարատեսակներ, քան փոքր սեռերի տեսակները, որովհետև ամենուրեք, որտեղ արդեն առաջացել են մերձավոր շատ տեսակներ (այսինքն միևնույն սեռի տեսակներ) այնտեղ պետք է, որպես ընդհանուր կանոն, դեռ շարունակվի նոր տարատեսակների կամ սաղմնային տեսակների առաջացումը։ Որտեղ մեծ թվով մեծահասակ ծառեր են աճում, այնտեղ մենք սպասում ենք գտնել նաև մեծ թվով նոր աճող ծառեր։ Որտեղ փոփոխականության միջոցով միևնույն սեռի շատ տեսակներ են առաջացել, այնտեղ հանգամանքները բարենպաստ են եղել և, կարելի է սպասել, շարունակում են նպաստել այդ փոփոխականությանը։ Մյուս կողմից, եթե տեսակների վրա նայենք որպես առանձին արարչագործական ակտերի վրա, այդ դեպքում ոչ մի հիմք չկա սպասելու, որ տարատեսակները ավելի բազմաթիվ լինեն տեսակներով հարուստ խմբում, քան նրանցով աղքատ խմբում։

Այդ ենթադրությունը ստուգելու համար ես տասներկու երկրների բույսեր և երկու մարզի կարծրաթև միջատներ դասավորեցի երկու գրեթե հավասար խմբերում՝ մեծ սեռերի տեսակները մի կողմ, փոքր սեռերի տեսակները մյուս կողմ, և անփոփոխ դուրս եկավ այն կանոնը, որ տարատեսակներ պարունակող տեսակների հարաբերական մեծ թիվը մեծ սեռերի օգտին էր, այլ ոչ թե փոքր սեռերի օգտին։ Բացի դրանից, մեծ սեռերի տեսակները, եթե միայն նրանք տալիս են տարատեսակներ, մշտապես ավելի շատ տարատեսակներ են ներկայացնում, քան փոքր սեռերի տեսակները։ Այս երկու արդյունքներն ստացվում են նաև մի քիչ այլ կերպ խմբավորելիս, այսինքն երբ մեկից մինչև չորս տեսակներ պարունակող ամենափոքր սեռերը ոչ ամբողջապես են մտցված աղյուսակների մեջ։ Այդ փաստերի իմաստը շատ պարզ է, եթե ընդունենք, որ տեսակները միայն խիստ արտահայտված և հաստատուն տարատեսակներ են, ամենուրեք, որտեղ շատ տեսակներ են առաջացել, կամ եթե կարելի է այսպես արտահայտվել, ամենուրեք, որտեղ տեսակների պատրաստումը հաջող է ընթացել, մենք ընդհանրապես պետք է այդ պատրաստումը դեռ տեսնենք գործողության մեջ, մանավանդ որ ունենք բոլոր հիմքերը ենթադրելու, որ նոր տեսակների պատրաստման այդ պրոցեսը պետք է շատ դանդաղ կատարվի։ Եվ այդ կշռադատությունը արդարանում է, եթե միայն տարատեսակները համարենք սաղմնային տեսակներ, որովհետև իմ աղյուսակները պարզորոշ կերպով հաստատում են այն ընդհանուր կանոնը, որ յուրաքանչյուր սեռում, որի մեջ շատ տեսակներ են առաջացել, այդ տեսակները ներկայացնում են միջինից ավելի բարձր թվով տարատեսակներ կամ սաղմնային տեսակներ։ Դրանից չի հետևում, որ բոլոր մեծ սեռերը այժմ շարունակում են խիստ փոփոխվել կամ ոչ մի փոքր սեռ չի փոփոխվում և չի մեծանում. այդպիսի փաստը ճակատագրական կլիներ իմ տեսության համար, որովհետև երկրաբանությունը լիակատար պարզությամբ պատմում է, որ փոքր սեռերը ժամանակի ընթացքում աճել, դարձել են մեծ, իսկ մեծ սեռերը հաճախ հասել են առավելագույն զարգացման և հետո թեքվել են դեպի անկում և անհետացել։ Մեզ հարկավոր է միայն ցույց տալ, որ այնտեղ, որտեղ մեկ սեռի սահմաններում առաջացել են շատ տեսակներ, միջին հաշվով վերցրած, նրանք դեռ շարունակում են առաջանալ, իսկ դա, իհարկե, ճիշտ է դուրս գալիս։

ՄԵԾ ՍԵՌԵՐԻ ՇԱՏ ՏԵՍԱԿՆԵՐ ՆՄԱՆ ԵՆ ՏԱՐԱՏԵՍԱԿՆԵՐԻ ԱՅՆ ԲԱՆՈՎ, ՈՐ ՆԵՐԿԱՅԱՑՆՈՒՄ ԵՆ ՇԱՏ ՄՈՏԻԿ, ԲԱՅՑ ՈՉ ՄԻԱՆՄԱՆ ԱԶԳԱԿՑՈՒԹՅՈՒՆ ՄԻՄՅԱՆՑ ՀԵՏ ԵՎ ՈՒՆԵՆ ՍԱՀՄԱՆԱՓԱԿ ՏԱՐԱԾՈՒՄ

Կան ուշադրության արժանի այլ հարաբերություններ մեծ սեռերի տեսակների և նրանց տարատեսակների միջև, որոնք մտցված են ցուցակների մեջ։ Մենք տեսանք, որ տեսակը խիստ արտահայտված տարատեսակից տարբերելու համար չկա մի անսխալական չափանիշ։ Երբ երկու կասկածելի ձևերի միջև միջանկյալ օղակներ գտնված չեն, բնախույզներն ստիպված են իրենց եզրակացություններում ղեկավարվել այդ ձևերի միջև եղած տարբերության չափերով և լուծել այն հարցը, թե բավակա՞ն է արդյոք տարբերության այդ չափը նրանցից մեկին կամ երկուսին էլ տեսակի աստիճանի վրա բարձրացնելու համար։ Ուրեմն տարբերության չափերը շատ կարևոր չափանիշ են հանդիսանում լուծելու համար այն հարցը, թե պե՞տք է արդյոք երկու ձևերը համարել տեսակներ կամ տարատեսակներ։ Բայց Ֆրիսը^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 70]} բույսերի վերաբերմամբ, իսկ Ուեստվուդը^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 71]} միջատների վերաբերմամբ արդեն նշել են, որ մեծ սեռերի մեջ տեսակների միջև տարբերության չափերը չափազանց փոքր են։ Ես աշխատել եմ նրանց եզրակացությունը ենթարկել թվական ստուգման միջին մեծություններ հանելու միջոցով, և իմ ստացած շատ անկատար արդյունքների սահմաններում այդ կանոնը հաստատվել է։ Ես դիմել եմ նաև մի քանի խոհուն և փորձված դիտողների, և գործը ուշադրությամբ քննարկելուց հետո նրանք համաձայն են այդ եզրակացությանը։ Հետևաբար, այդ տեսակետից մեծ սեռերի տեսակները ավելի նմանվում են տարատեսակներին, քան փոքր սեռերի տեսակները։ Կամ, ուրիշ խոսքով, մեծ սեռերում, որոնց մեջ տարատեսակների կամ սաղմնային տեսակների պատրաստումը արտահայտվում է միջինից ավելի բարձր թվով, արդեն պատրաստված տեսակներից շատերը որոշ չափով դեռ նման են տարատեսակների, որովհետև նրանց միջև եղած տարբերությունների չափերը սովորականներից ավելի փոքր են։

Բացի դրանից, մեծ սեռերի տեսակները մեկը մյուսին հարաբերում են այնպես, ինչպես մի տեսակի տարատեսակները միմյանց։ Ոչ մի բնախույզ չի կարող պնդել, որ մի սեռի բոլոր տեսակները միմյանցից տարբերվում են միանման չափով։ Նրանց սովորաբար կարելի է բաժանել ենթասեռերի, կամ հատվածների, կամ այլ ավելի մանր խմբերի։ Ինչպես միանգամայն ճիշտ է նկատում Ֆրիսը,^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 70]} տեսակների փոքր խմբերը սովորաբար արբանյակների պես խմբավորվում են ուրիշ տեսակների շուրջը։ Իսկ ի՞նչ են տարատեսակները, եթե ոչ ձևերի խմբեր, որոնք ոչ միանման մոտիկություն ունեն միմյանց հետ և համախմբված են այլ ձևերի՝ իրենց նախածնող տեսակների շուրջը։ Անտարակույս մի շատ կարևոր տարբերություն գոյություն ունի տարատեսակների և տեսակների միջև, այն է՝ տարատեսակների տարբերության չափերը ինչպես իրար հետ, այնպես էլ նախածնողական տեսակային ձևի հետ համեմատած ավելի քիչ են, քան նույն սեռի տեսակների միջև եղած տարբերությունները, բայց երբ խոսք կլինի այն բանի մասին, որ ես անվանում եմ հատկանիշների տարամիտում, մենք կտեսնենք, թե ինչով է այդ բացատրվում և ինչպես տարատեսակների միջև եղած փոքրիկ տարբերությունները ձգտում են մեծանալ, դառնալ զգալի տարբերություններ տեսակների միջև։

Մի նկատառում ևս արժանի է ուշադրության։ Տարատեսակները սովորաբար ունենում են տարածման շատ սահմանափակ շրջաններ։ Այդ դրույթն ըստ էության ծեծված ճշմարտությունից ավելի չէ, այսինքն ինքնըստինքյան ակնհայտ է, որովհետև այն դեպքում, եթե դուրս գար, որ տարատեսակն ավելի լայն տարածում ունի, քան նրա ենթադրյալ նախածնողական տեսակը, նրանք կփոխանակեին իրենց անունները։ Բայց հիմք կա մտածելու, որ այն տեսակները, որոնք շատ մոտ են այլ տեսակների և դրանով էլ նման են տարատեսակների, հաճախ ունենում են շատ սահմանափակ տարածում։ Այդպես, օրինակ, Հ. Կ. Ուոտսոնը^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 62]} հիանալի կազմված բույսերի Լոնդոնյան ցուցակում (4-րդ հրատարակություն) ինձ համար նշել է 63 բույս, որոնք այնտեղ հաշվվում են որպես տեսակներ, բայց նրա կարծիքով, նրանք այնքան մոտ են մյուս տեսակներին, որ կասկած են հարուցում իրենց ինքնուրույնության մասին. այդ կասկածելի 63 տեսակները, միջին թվով, գրավում են 6,9 այն մարզերի, որոնց վրա բաժանել է միստր Ուոտսոնը Մեծ Բրիտանիան։ Սույն ցուցակում բերված են 53 հանրաճանաչ տարատեսակներ. և այդ տարատեսակները տարածված են 7,7 մարզերում, մինչդեռ այն տեսակները, որոնց պատկանում են այդ տարատեսակները, տարածված են 14,3 մարզերում։ Այսպիսով, հանրաճանաչ տարատեսակները միջին հաշվով ունեն համարյա նույնպիսի սահմանափակ տարածում, ինչպիսին ունեն միմյանց հետ մոտիկ ձևերը, որոնց նշել էր Ուոտսոնը ինձ համար որպես կասկածելի տեսակներ, բայց նրանք համարյա բոլոր անգլիական բուսաբանների կողմից ճանաչված են որպես իսկական, լավ տեսակներ։

ԸՆԴՀԱՆՈՒՐ ԵԶՐԱԿԱՑՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ

Ուրեմն՝ տարատեսակը տեսակներից այլ կերպ չի կարելի զանազանել, եթե ոչ, նախ՝ հայտնաբերելով նրանց շաղկապող միջանկյալ ձևերը և երկրորդ ապացուցելով մի ինչ-որ անորոշ չափի տարբերության առկայությունը, որովհետև միմյանցից քիչ տարբերվող ձևերը սովորաբար համարվում են տարատեսակներ, թեկուզև նրանց չի կարելի անմիջականորեն կապել միմյանց հետ։ Սակայն տարբերությունների չափը, որ անհրաժեշտ է համարվում երկու ձևեր տեսակների աստիճանի բարձրացնելու համար, չի կարելի որոշել։ Այն սեռերը, որոնք պարունակում են տվյալ երկրի համար միջինից բարձր թվով տեսակներ, այդ տեսակներն էլ տալիս են միջինից ավելի բարձր թվով տարատեսակներ։ Մեծ սեռերում տեսակները ներկայացնում են ավելի մերձավոր, բայց ազգակցության անհավասարաչափ աստիճաններ և համախմբված են այլ տեսակների շուրջը։ Այն տեսակները, որոնք կապված են այլ տեսակների հետ շատ մոտ ազգակցությամբ, սովորաբար ունենում են սահմանափակ տարածում։ Այս բոլոր տեսակետներից մեծ սեռերի տեսակները ցուցաբերում են մոտիկ համանմանություն տարատեսակների հետ։ Եվ այդ համանմանությունները միանգամայն հասկանալի են, եթե տեսակները առաջացել են այսպես, որ իրենք առաջ եղել են տարատեսակներ, բայց վերջնականապես անբացատրելի են, եթե տեսակներն իրենցից ներկայացնում են առանձին ստեղծագործական ակտեր։

Մենք տեսանք նաև այն, որ յուրաքանչյուր դասի սահմաններում մեծ սեռերի հենց ամենից ավելի բարգավաճող և տիրապետող տեսակները առաջացնում են միջին հաշվով ամենամեծ քանակությամբ տարատեսակներ, իսկ տարատեսակները, ինչպես կտեսնենք հետագայում, ձգտում են դառնալ նոր առանձին տեսակներ։ Այսպիսով, մեծ սեռերը ձգտում են է՛լ ավելի մեծանալու, և ամբողջ բնության մեջ նկատվում է, որ կյանքի այժմյան տիրապետող ձևերը ձգտում են է՛լ ավելի տիրապետող դառնալ, իրենցից հետո, թողնելով բազմաթիվ փոփոխված ու տիրապետող հետնորդներ։ Սակայն խոշոր սեռերը մի ճանապարհով, որը կբացատրվի հետագայում, ձգտում են բաժանվել փոքրերի։ Այս կերպով էլ ամբողջ աշխարհում ամենուրեք կյանքի ձևերը բաժանվում են խմբերի, որոնք ենթակա են այլ խմբերի։

ԳԼՈՒԽ III։ ԳՈՅՈՒԹՅԱՆ ԿՌԻՎ

ՆՐԱ ԱՌՆՉՈՒԹՅՈՒՆԸ ԲՆԱԿԱՆ ԸՆՏՐՈՒԹՅԱՆ ՀԵՏ։— «ԳՈՅՈՒԹՅԱՆ ԿՌԻՎ» ՏԵՐՄԻՆԻ ԳՈՐԾԱԾՈՒՄԸ ԼԱՅՆ ԻՄԱՍՏՈՎ։— ՄՐՑՈՒԹՅԱՆ ԸՆԴՀԱՆՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆԸ։— ԲԱԶՄԱՑՄԱՆ ԵՐԿՐԱՉԱՓԱԿԱՆ ՊՐՈԳՐԵՍԻԱՆ։— ՆԱՏՈՒՐԱԼԻԶԱՑԻԱՅԻ ԵՆԹԱՐԿՎԱԾ ԿԵՆԴԱՆԻՆԵՐԻ ԵՎ ԲՈՒՅՍԵՐԻ ԱՐԱԳ ԲԱԶՄԱՑՈՒՄԸ։— ԲԱԶՄԱՑՈՒՄԸ ԿԱՍԵՑՆՈՂ ԽՈՉԸՆԴՈՏՆԵՐԻ ԲՆՈԻՅԹԸ։— ԿԼԻՄԱՅԻ ԱԶԴԵՑՈՒԹՅՈՒՆԸ։— ԱՆՀԱՏՆԵՐԻ ԲԱԶՄԱՔԱՆԱԿՈՒԹՅՈՒՆԻՑ ԿԱԽՎԱԾ ՊԱՇՏՊԱՆՈՒԹՅՈՒՆԸ։— ԲՆՈՒԹՅԱՆ ՄԵՋ ԱՄԵՆՈՒՐԵՔ ԿԵՆԴԱՆԻՆԵՐԻ ԵՎ ԲՈՒՅՍԵՐԻ ՄԻՋԵՎ ՀԱՐԱԲԵՐԱԿՑՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ՆԿԱՏՎՈՂ ԲԱՐԴՈՒԹՅՈՒՆԸ։ ԳՈՅՈՒԹՅԱՆ ԿՌԻՎԸ ԱՄԵՆԻՑ ԱՎԵԼԻ ՀԱՄԱՌ Է ՄԻԵՎՆՈՒՅՆ ՏԵՍԱԿԻ ԱՆՀԱՏՆԵՐԻ ԵՎ ՏԱՐԱՏԵՍԱԿՆԵՐԻ ՄԻՋԵՎ, ՀԱՃԱԽ ՆԱԵՎ ՄԻԵՎՆՈՒՅՆ ՍԵՌԻ ՏԵՍԱԿՆԵՐԻ ՄԻՋԵՎ։— ՕՐԳԱՆԻԶՄՆԵՐԻ ՄԻՋԵՎ ՓՈԽՀԱՐԱԲԵՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸ ԲՈԼՈՐ ՀԱՐԱԲԵՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻՑ ԱՄԵՆԱԿԱՐԵՎՈՐՆ ԵՆ։

Նախքան այս գլխի բովանդակությունը կազմող նյութի շարադրման անցնելը, ես պետք է մի քանի նախնական դիտողություններ անեմ, որպեսզի ցույց տամ, թե գոյության կռիվը ինչ հարաբերության մեջ է գտնվում բնական ընտրության նկատմամբ։ Նախորդ գլխում մենք տեսանք, որ բնական վիճակում գտնվող օրգանական էակները ցուցաբերում են որոշ աստիճանի փոփոխականություն։ Ճիշտն ասած՝ ես չեմ կարծում, որ այդ դրույթը երբևիցե վիճարկվել է։ Մեզ համար էական չէ, թե տեսակներ, ենթատեսակներ կամ տարատեսակներ կանվանվեն բազմաթիվ կասկածելի ձևերը, ինչպես, օրինակ, բույսերի այն կասկածելի ձևերը, որոնք հաշվվում են բրիտանական բուսականության մեջ, քանի որ հստակ կերպով արտահայտված տարատեսակների գոյությունն ընդունվում է բոլորի կողմից։ Միայն անհատական տարբերությունների և մի քանի խիստ նկատելի տարատեսակների գոյությունը, թեև այդ անհրաժեշտ էլ է որպես մեկնակետային փաստ, բայց շատ քիչ է օգնում մեզ ըմբռնելու այն, թե բնության մեջ տեսակներն ինչպես են առաջանում։ Ի՞նչ կերպով այդպիսի կատարելության են հասել այն զարմանալի հարմարումները, որ ունի օրգանիզմի մի մասը մյուսի կամ ամբողջ օրգանիզմը արտաքին կենսապայմանների կամ, վերջապես, մի օրգանիզմ մյուսի նկատմամբ։ Մենք այդ սքանչելի փոխադարձ հարմարումները լիակատար ակներևությամբ տեսնում ենք փայտփորի կամ ճագոմի վրա և փոքր ինչ ավելի պակաս ակներև այն ողորմելի մակաբույծի մեջ, որը կպած է չորքոտանու մազին կամ թռչունի փետուրին, ջրի մեջ սուզվող բզեզի կառուցվածքում, թեթև քամուց թռչող սերմի հարմարանքներում,— մի խոսքով՝ մենք սքանչելի հարմարումներ ենք տեսնում ամեն տեղ և օրգանական աշխարհի ամեն մի մասում։

Այնուհետև կարելի է հարցնել, թե ինչպես է, որ այդ տարատեսակները, որոնց ես անվանել եմ սաղմնային տեսակներ, վերջ ի վերջո դարձել են լավ և ուրույն տեսակներ, որոնք մեծ մասամբ ակներևորեն անհամեմատ ավելի են տարբերվում միմյանցից, քան մի տեսակի պատկանող տարատեսակները։ Ինչպե՞ս են առաջանում տեսակների այդ խմբերը, որ առաջացնում են այն, ինչ մենք անվանում ենք սեռեր և որոնք միմյանցից անհամեմատ ավելի շատ են տարբերվում, քան միևնույն սեռի տեսակները։ Այս բոլոր հետևանքները, ինչպես մենք ավելի հանգամանորեն կպարզենք հաջորդ գլխում, ուղղակի բխում են գոյության կռվից։ Այդ կռվի շնորհիվ փոփոխությունները, ինչքան էլ նրանք աննշան լինեն և ինչ պատճառից էլ կախված լինեն, եթե միայն նրանք օգտակար են տվյալ տեսակի անհատների համար նրանց ունեցած անսահման բարդ հարաբերություններում այլ էակների և ֆիզիկական կենսապայմանների հետ, կնպաստեն այդ անհատների պահպանմանը և ժառանգաբար կանցնեն նրանց ամենամերձավոր հետնորդներին։ Այդ հետնորդները իրենց հերթին պահպանվելու ավելի շատ հավանականություններ կունենան, որովհետև որևէ տեսակի բազմաթիվ անհատներից, որ պարբերաբար ծնվում են, միայն աննշան քանակությունն է կենդանի մնում։ Այդ սկզբունքը, որի հետևանքով յուրաքանչյուր աննշան փոփոխություն, եթե միայն նա օգտակար է, պահպանվում է, ես անվանել եմ բնական ընտրություն նրա համար, որպեսզի ցույց տամ նրա առնչությունը այն ընտրության հետ, որ գործադրում է մարդը։ Սակայն Հերբերտ Սպենսերի^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 18]} կողմից հաճախ գործածվող արտահայտությունը՝ «ամենահարմարվածի գերապրումը»,— ավելի ճիշտ է և երբեմն էլ նույնքան հարմար։ Մենք տեսանք, որ մարդն ընտրության միջոցով մեծ հետևանքների է հասնում և կարողանում է օրգանիզմը հարմարեցնել իր պահանջմունքներին՝ շնորհիվ այն թույլ, բայց օգտակար փոփոխությունների, որ նրան ընձեռում է բնությունը։ Բայց բնական ընտրությունը, ինչպես մենք կտեսնենք հետագայում, մի սկզբունք է, որը մշտապես պատրաստ է ներգործելու և նույնքան անչափորեն գերազանցում է մարդու թույլ ջանքերին, ինչքան որ բնության արտադրանքները գերազանցում են արվեստի արտադրանքներին։

Մենք այժմ մի քիչ ավելի մանրամասնորեն կզբաղվենք գոյության կռվով։ Իմ ապագա աշխատության մեջ այդ խնդիրը զարգացվելու է ավելի մանրամասնորեն, որին և նա արժանի է։ Դը-Կանդոլ ավագը^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 67]} և Լյաելը^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 29]} հանգամանորեն և խորիմաստ կերպով մատնանշել են այն, որ բոլոր օրգանական էակները ենթարկվում են դաժան մրցության։ Բույսերի վերաբերմամբ այդ խնդիրը ոչ ոք այնպիսի եռանդով ու հմտությամբ չի քննարկել, ինչպես Հերբերտը,^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 7]} Մանչեստրի դեկանը, հավանորեն իր պարտիզագործական ընդարձակ գիտելիքների շնորհիվ։ Ոչ մի բան չի կարող ավելի հեշտ լինել, որքան խոսքով ընդունել գոյության այդ համընդհանուր կռվի ճշտությունը, և ոչ մի բան չի կարող ավելի դժվար լինել, ես այդ փորձել եմ ինձ վրա, որքան այդ եզրակացությունը երբեք աչքաթող չանելը։ Սակայն, մինչև որ այդ եզրակացությունը չարմատավորվի մեր մտքում, բնության ամբողջ տնտեսությունը սրան վերաբերող տարածման սակավության, առատության, մահաջնջման և փոփոխականության բոլոր երևույթներով հանդերձ մեզ կթվան մշուշում կամ մեր կողմից բոլորովին սխալ կերպով կհասկացվեն։ Բնությունը մենք պատկերացնում ենք ցնծալի, մենք հաճախ տեսնում ենք սննդի առատություն. մենք չենք տեսնում կամ մոռանում ենք, որ մեր շուրջը անհոգ կերպով դայլայլող թռչունները մեծ մասամբ սնվում են միջատներով ու սերմերով և այսպիսով շարունակ կյանք են ոչնչացնում, մենք մոռանում ենք, թե ինչպես այդ երգեցիկները կամ նրանց ձվերը իրենց հերթին կերակուր են դառնում գիշատիչ թռչուններին ու գազաններին։ Մենք ոչ միշտ ենք ուշադրության առնում այն, որ եթե որոշ պահին սնունդն առատությամբ է գտնվում, ապա այդ չի կարելի ասել ամեն տարվա և տարվա յուրաքանչյուր եղանակի մասին։

«ԳՈՅՈՒԹՅԱՆ ԿՌԻՎ» ՏԵՐՄԻՆԻ ԳՈՐԾԱԾՈՒՄՆ ԼԱՅՆ ԻՄԱՍՏՈՎ

Ես պետք է նախազգուշացնեմ, որ այդ արտահայտությունը գործ եմ ածում լայն և փոխաբերական իմաստով, սրա մեջ ներառելով մի էակի կախումը մյուսից, ինչպես նաև հասկանալով (որը ավելի ևս կարևոր է) ոչ միայն մի անհատի կյանքը, այլև նրա հաջողությունը հաջորդներով իրեն ապահովելու տեսակետից։ Canis սեռին պատկանող երկու կենդանիների մասին կարելի է միանգամայն ստույգ կերպով ասել, որ սովածության շրջանում նրանք պայքարում են իրար դեմ սննդի և ապրուստի համար։ Անապատի եզրին բուսող բույսի մասին ևս ասում են, որ նա պայքարում է չորության դեմ, թեև ավելի ճիշտ կլիներ ասել, որ նա կախված է խոնավությունից։ Այն բույսի մասին, որ ամեն տարի տալիս է հազարավոր սերմեր, որոնցից միջին հաշվով միայն մեկն է աճում, դառնում հասուն բույս, իսկապես կարելի է ասել, որ նա պայքարում է իրեն նմանների դեմ և ուրիշ բույսերի դեմ, որոնք արդեն ծածկել են գետնի նույն տեղամասը։ Ճագոմի կյանքը կախված է խնձորենուց և էլի մի քանի ծառատեսակներից, բայց բռնազբոսիկ բան կլիներ նրանց դեմ ճագոմի պայքարի մասին խոսելը միայն այն պատճառով, որ եթե այդ մակաբույծներից չափազանց շատ աճեն մի ծառի վրա, ծառը կտկարանա և կմեռնի։ Բայց այդ ճագոմի մի քանի սերմնաբույսերի մասին, որոնք աճում են միևնույն ճյուղի վրա, կարելի է միանգամայն ստույգ ասել, որ նրանք պայքարում են իրար դեմ։ Քանի որ ճագոմը տարածվում է թռչունների միջոցով, ապա նրա գոյությունը կախված է նրանցից և, արտահայտվելով փոխաբերական իմաստով, կարելի է ասել, նա պայքարում է ուրիշ պտղատու բույսերի դեմ նրանով, որ հրապուրում է թռչուններին ուտելու իր պտուղները և տարածելու իր սերմերը։ Այս բոլոր առումներով, որոնք փոխանցվում են մեկը մյուսի, ես հարմարության համար դիմում եմ «գոյության կռիվ» արտահայտությանը։

ԲԱԶՄԱՑՄԱՆ ԵՐԿՐԱՉԱՓԱԿԱՆ ՊՐՈԳՐԵՍԻԱՆ

Գոյության կռիվը անխուսափելիորեն բխում է այն արագ պրոգրեսիայից, որով բոլոր օրգանական էակները ձգտում են բազմանալ։ Յուրաքանչյուր էակ, որն իր կյանքի ընթացքում արտադրում է մի քանի ձու կամ սերմ, անխուսափելի կերպով պետք է ոչնչացման ենթարկվի իր կյանքի որևէ հասակում, տարվա որևէ եղանակին կամ, վերջապես, որևէ պատահական տարիներում, այլապես բազմացման երկրաչափական պրոգրեսիայի սկզբունքի հետևանքով, նրա թիվը կհասներ այնպիսի չափերի, որ աշխարհում ոչ մի երկիր չէր կարողանա կերակրել կամ տեղավորել նրա սերունդներին։ Ուրեմն՝ քանի որ ավելի շատ անհատներ են արտադրվում, քան կարող են ապրել, պետք է յուրաքանչյուր դեպքում տեղի ունենա գոյության կռիվ կամ միևնույն տեսակի անհատների միջև, կամ տարբեր տեսակների անհատների միջև, կամ կյանքի ֆիզիկական պայմանների դեմ։ Դա Մալթուսի^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 30]} ուսմունքն է^[39], որն ավելի ևս մեծ ուժով կիրառելի է ամբողջ կենդանական և բուսական աշխարհի վերաբերմամբ, որովհետև այստեղ չի կարող լինել ոչ սննդի արհեստական ավելացում, ոչ էլ ամուսնանալուց խոհեմաբար հրաժարում։ Եթե, կարող է պատահել, ներկայումս որոշ տեսակներ բազմանում են շատ թե քիչ արագ կերպով, ապա բոլոր տեսակները չեն կարող հասնել այդ բանին, որովհետև երկիրը նրանց չէր կարող պարփակել։

Չկա ոչ մի բացառություն այն կանոնից, որի համաձայն ամեն մի օրգանական էակ բնականորեն բազմանում է այնպիսի պրոգրեսիայով, որ եթե նա չենթարկվեր ոչնչացման, ապա մեկ զույգի սերունդները կծածկեին ամբողջ երկիրը։ Նույնիսկ դանդաղորեն բազմացող մարդը քսան և հինգ տարվա ընթացքում թվով կրկնապատկվում է, և այդպիսի պրոգրեսիայով ավելի պակաս քան հազար տարի հետո նրա սերունդների համար բառացիորեն կանգնելու տեղ չէր լինի։ Լիննեյը^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 72]} հաշվել է, որ եթե որևէ միամյա բույս առաջացներ միայն երկու սերմ (իսկ այդպիսի թույլ արտադրողականությամբ բույս գոյություն չունի), ապա քսան տարի հետո նրա սերունդները կհասնեին միլիոնի։ Համարվում է, որ մեզ հայտնի կենդանիների մեջ փիղը ամենից ավելի դանդաղ է բազմանում, և ես աշխատեցի հաշվել նրա բազմացման նվազագույն չափերը։ Նա սկսում է բազմանալ, ամենից ավելի հավանական է, երեսուն տարեկանից ոչ վաղ հասակում և մինչև իննսուն տարեկան հասակը տալիս է ոչ ավելի քան վեց ձագ, իսկ ապրում է մինչև հարյուր տարի. ընդունելով այդ թվերը, կստանանք այն, որ 740—750 տարվա ընթացքում մեկ զույգից կստացվեր տասնևիննը միլիոն փիղ։

Բայց մենք ունենք ավելի համոզեցուցիչ վկայություններ, քան միմիայն տեսական հաշիվները, այն է՝ որոշ կենդանիների զարմանալի արագ բազմացման բազմաթիվ դեպքերը բնական վիճակում, երբ պայմանները նրանց համար ինչ-որ պատճառով առանձնապես բարենպաստ են եղել իրար հաջորդող երկու կամ երեք տարիների ընթացքում։ Ավելի ևս զարմանալի են այն փաստերը, որոնք վերաբերում են աշխարհի զանազան երկրներում վայրենացած մեր ընտանի մի քանի կենդանիներին. այնպես դանդաղ բազմացող եղջերավոր անասունների և ձիերի Հարավային Ամերիկայում և ավելի ուշ Ավստրալիայում արագ բազմանալուն վերաբերող մատնանշումները եթե չհենվեին ամենաարժանահավատ վկայությունների վրա, ապա նրանք պարզապես անհավատալի կթվային։ Այդպես էլ բույսերի նկատմամբ. կարելի է օրինակներ բերել, երբ բերված բույսերը տասը տարուց ավելի քիչ ժամանակամիջոցում գրավել են ամբողջ կղզիների տարածությունը։ Մի քանի բույսեր, ինչպես, օրինակ, կարդոնները և մի բարձրահասակ տատասկափուշ, որոնք այժմ շատ սովորական են Լա-Պլատայի ընդարձակ հարթություններում և ծածկում են ամբողջ քառակուսի մղոններ, գրեթե դուրս մղելով այլ բույսերին, բերված են Եվրոպայից։ Իսկ այլ բույսեր, որոնք, ինչպես ինձ հաղորդել է դոկտոր Ֆոկոները,^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 73]} տարաբնակված են Հնդկաստանում Կամորինի Հրվանդանից մինչև Հիմալայան լեռները, բերված են Ամերիկայից՝ նրա հայտնագործումից հետո։ Այսպիսի դեպքերում, իսկ դրանց անվերջ ցուցակը կարելի էր ներկայացնել, ոչ ոք չի ենթադրի, որ կենդանիների կամ բույսերի պտղաբերությունը միայն ժամանակավոր և հանկարծակի կերպով այդքան զգալի աստիճանի է բարձրացել։ Ակնհայտ բացատրությունն այն է, որ կենսապայմանները եղել են չափազանց բարենպաստ, որի հետևանքով ծեր և մատղաշ անհատները ավելի քիչ են ոչնչացման ենթարկվել, և համարյա բոլոր երիտասարդ անհատները կարողացել են անարգել կերպով բազմանալ, նրանց բազմացման երկրաչափական պրոգրեսիան, որի հետևանքները մեզ միշտ զարմացնում են, շատ պարզ կերպով բացատրում է նրանց թվի արագ ավելացումը և լայն տարածումը նոր հայրենիքում։

Իր բնական վիճակում համարյա յուրաքանչյուր չափահաս բույս ամեն տարի տալիս է սերմեր, իսկ կենդանիների մեջ շատ քիչ կգտնվեն այնպիսիները, որոնք ամեն տարի չեն զուգավորվում։ Այստեղից էլ մենք համոզվածությամբ կարող ենք հաստատել, որ բոլոր կենդանիներն ու բույսերը ձգտում են բազմանալ երկրաչափական պրոգրեսիայով, որ նրանք կլցնեին բոլոր այն տեղերը, որտեղ միայն կկարողանան ապրել և որ երկրաչափական պրոգրեսիայով բազմանալու այդ ձգտումը պետք է սահմանափակման ենթարկվի միայն ոչնչացման միջոցով կյանքի որևէ շրջանում։ Ընտանի կենդանիների վրա կատարված սովորական դիտողությունները, ես կարծում եմ, հեշտությամբ կարող են մեզ թյուրիմացության մեջ գցել, որովհետև մենք չենք տեսնում, որ նրանք զգալի ոչնչացման ենթարկվեին, բայց միևնույն ժամանակ մոռանում ենք այն հազարավորների մասին, որոնք ամեն տարի մորթվում են մեր սննդի համար, և որ բնական դրության մեջ ևս այս կամ այլ կերպ նույն քանակով անխուսափելիորեն պիտի կոտորվեին։

Յուրաքանչյուր տարի հազարավոր ձվեր կամ սերմեր արտադրող և շատ քիչ դրանք արտադրող օրգանիզմների միջև միակ տարբերությունը այն է, որ վերջինները կյանքի նպաստավոր պայմաններում ամբողջ մի երկիր, որքան էլ կուզե նա մեծ լինի, լցնելու համար կպահանջեին միայն մի քանի լրացուցիչ տարիներ։ Կոնդորը երկու ձու է ածում, իսկ ջայլամը՝ քսան, բայց չնայած դրան, միևնույն երկրում նրանցից կոնդորը կարող է ավելի բազմաթիվ լինել։ Մրրկահավը ածում է ընդամենը մեկ ձու, բայց և այնպես կարծում են, որ նա ամենատարածված թռչունն է երկրի վրա։ Մի ճանճ հարյուրավոր ձվեր է ածում, իսկ մյուսը, ինչպես օրինակ, Hippobosca-ն՝ միայն մի հատ, բայց այս տարբերությունը չի որոշում յուրաքանչյուր տեսակի անհատների այն քանակը, որը կարող է իր մեջ տեղավորել երկիրը։ Ձվերի բազմաքանակությունը նշանակություն ունի այն տեսակների համար, որոնք կախում ունեն սննդի տատանվող քանակությունից, որովհետև դա է թույլ տալիս նրանց թվով ավելանալու։ Բայց ձվերի կամ սերմերի բազմաքանակության իսկական նշանակությունն այն է, որ կարողանա ծածկել նրանց զգալի պակասումը, որն առաջացնում է ոչնչացումը նրանց կյանքի որևէ շրջանում, իսկ այդ շրջանը մեծ մասամբ լինում է շատ վաղ հասակում։ Եթե կենդանին որևէ կերպով կարող է պաշտպանել իր ածած ձվերը կամ ձագերը, ապա նույնիսկ ծնվածների փոքրաթիվ լինելու դեպքում էլ կարող է պահպանվել միջին քանակությունը. բայց եթե մեծ քանակությամբ ձվեր կամ ձագեր են ենթարկվում ոչնչացման, այդ դեպքում պետք է շատ ծնվեն, այլապես այդ տեսակը կբնաջնջվի։ Միջին հաշվով հազար տարի ապրող որևէ ծառատեսակի թիվը կարող էր պահպանվել առանց փոփոխության, եթե հազար տարվա ընթացքում նա առաջ բերեր մեկական սերմ, միայն թե այդ սերմը երբեք չենթարկվեր ոչնչացման և նրա համար ապահովված լիներ ծլումը մի հարմար տեղում։ Նշանակում է, կենդանիների կամ բույսերի միջին թիվը բոլոր դեպքերում միայն անուղղակիորեն կախված է ձվերի կամ սերմերի թվից։

Բնությունը լավ դիտելիս մենք երբեք չպետք է աչքաթող անենք վերոհիշյալ նկատառումները, մենք չպետք է մոռանանք, որ յուրաքանչյուր օրգանական էակ, կարելի է ասել, լարում է իր ամբողջ ուժերը, որպեսզի ավելացնի իր թիվը, որ նրանցից ամեն մեկն ապրում է, միայն դիմանալով պայքարին իր կյանքի որևէ շրջանում, որ անողոք բնաջնջումը անխուսափելիորեն տարածվում է ծերի կամ երիտասարդի վրա ամեն մի սերնդում կամ կրկնվող ընդմիջումներով։ Նվազեցրեք խոչընդոտները, պակասեցրեք ոչնչացումը, թեկուզ և ամենափոքր չափերով, և տեսակի թիվը գրեթե վայրկենապես կաճի որևէ չափով։

ԲԱԶՄԱՑՈՒՄԸ ԿԱՍԵՑՆՈՂ ԽՈՉԸՆԴՈՏՆԵՐԻ ԲՆՈՒՅԹԸ

Այն պատճառները, որոնք կասեցնում են յուրաքանչյուր տեսակի բազմացման բնական ձգտումը, չափազանց մութն են։ Նայեցեք ամենահզոր տեսակին, ինչքան նա իր բազմաթիվ ներկայացուցիչներով լեփ-լեցուն է, այնքան նա ձգտում է ավելի ևս շատ բազմանալու։ Ոչ մի դեպքի վերաբերմամբ մեզ հայտնի չէ, թե ըստ էության ինչումն են կայանում բազմացման խոչընդոտները։ Եվ դա բնավ զարմանալի չէ, եթե մենք հիշենք, թե մեզ այդ ուղղությամբ ինչքան քիչ բան է հայտնի նույնիսկ մարդու վերաբերմամբ, որին մենք անհամեմատ ավելի լավ գիտենք, քան որևէ այլ կենդանու։ Բազմացման խոչընդոտների հարցը մեծ հմտությամբ մշակել են մի քանի հեղինակներ, և ես հույս ունեմ իմ ապագա մի աշխատության մեջ հանգամանորեն քննարկել այն՝ նկատի ունենալով գլխավորապես Հարավային Ամերիկայի գիշատիչ կենդանիներին։ Այստեղ ես կբավարարվեմ մի քանի դիտողություններով միայն նրա համար, որպեսզի ընթերցողների ուշադրությունը սևեռեմ հիմնական կետերից մի քանիսի վրա։ Ձվերը կամ շատ մատղաշ կենդանիները սովորաբար ամենից շատ են տուժում. բայց այդ կանոնը ունի նաև բացառություններ։ Բույսերի սերմերը ոչնչանում են լայն չափերով, բայց իմ կատարած դիտումների հիման վրա պարզվում է, որ ծլած սերմերն ամենից ավելի հաճախ ոչնչանում են նրանից, որ ծլել են ուրիշ բույսերով արդեն խիտ ծածկված հողի վրա։ Մեծ քանակությամբ ծիլեր ոչնչացվում են նաև զանազան թշնամիների կողմից։ Այսպես, լավ փխրեցրած և մաքրված երեք ոտնաչափ երկարությամբ և երկու ոտնաչափ լայնությամբ հողակտորի վրա, որտեղ նորածիլ բույսերին չէին կարող խեղդել մյուս բույսերը, ես հաշվեցի մեր տեղական մոլախոտերի ծիլերը, և դուրս եկավ, որ 357 ծլածներից 295-ը ոչնչացրել են գլխավորապես կակղամորթները և միջատները։ Եթե թողնենք աճելու այն մարգագետինը, որը երկար հնձվել է կամ չորքոտանիների կողմից տակից է արածացվել, այդ դեպքում ավելի ուժեղ բույսերը հետզհետե կոչնչացնեն ավելի թույլ, թեև միանգամայն զարգացած բույսերին, այսպես օրինակ, շարունակ հնձվող գազոնի մի փոքրիկ (երեք ոտնաչափ լայնքը, չորս՝ երկայնքը) հողաբաժնյակի վրա աճած քսան տեսակներից իննը տեսակը ոչնչացան միայն այն պատճառով, որ մյուսներին հնարավորություն էր տրվել ազատ աճելու։

Յուրաքանչյուր տեսակի համար անհրաժեշտ սննդի քանակը անշուշտ որոշում է նրա բազմացման ծայր աստիճանը. բայց հաճախ տեսակի միջին թիվը կախված է ոչ թե նրա հայթայթած կերից, այլ նրանից, որ տեսակն ինքը այլ կենդանիների համար կերակուր է ծառայում։ Այսպես, հազիվ կասկածի ենթակա է այն, որ կաքավների, մայրահավերի և նապաստակների քանակությունը որևէ մեծ կալվածքի սահմաններում կախված է գլխավորապես նրանց այն ոչնչացումից, որ պատճառում են այդտեղի մանր գիշատիչները։ Եթե քսան տարի Անգլիայում չսպանվեր ոչ մի որսակենդանի, բայց և միևնույն ժամանակում չոչնչացվեին նաև մանր գիշատիչները, ապա ամենայն հավանականությամբ հանրագումարում կստացվեր ավելի քիչ որսակենդանի, քան այժմ կա, չնայած այն բանին, որ այժմ ամեն տարի հազարավոր որսակենդանիներ են սպանվում։ Մյուս կողմից, որոշ դեպքերում, ինչպես, օրինակ, փղերի վերաբերմամբ, ոչ մի անհատ չի ոչնչանում գիշատիչների կողմից, որովհետև Հնդկաստանում նույնիսկ վագրը միայն շատ հազվագյուտ դեպքում համարձակվում է հարձակվել երիտասարդ փղի վրա, որին պաշտպանում է նրա մայրը։

Տեսակների միջին թվի որոշման գործում կարևոր դեր են կատարում կլիման և շատ ցած ջերմաստիճանի կամ երաշտի ժամանակաշրջանները, որոնք, ըստ երևույթին, բազմացման ամենաներգործող արգելակներն են։ Ես մոտավորապես հաշվել եմ (գլխավորապես գարնանը թռչնաբների թվի նվազման վրա հիմնվելով), որ իմ կալվածքում 1854/55 թ. ձմեռը ոչնչացրեց թռչունների չորս հինգերորդ մասը և դա իսկապես սոսկալի ոչնչացում է, եթե միայն հիշենք, որ մարդուն այցելող համաճարակների վերաբերմամբ 10% մահացությունը անսովոր բարձր է համարվում։ Առաջին հայացքից կլիմայի ազդեցությունը կարող է մեզ թվալ գոյության կռվից միանգամայն անկախ, բայց այն պատճառով, որ կլիման գլխավորապես ազդում է սննդի կրճատման վրա, նա առաջ է բերում ամենադաժան պայքար թե մի տեսակի և թե տարբեր տեսակների անհատների միջև, որոնք սնվում են միևնույն սննդով։ Նույնիսկ այն դեպքերում էլ, երբ կլիմայական պայմանները, ինչպես, օրինակ, խիստ ցուրտը, ազդում է անմիջականորեն, ամենից ավելի տուժում են ամենաթույլ անհատները կամ նրանք, որոնք ձմեռվա ընթացքում ավելի քիչ սնունդ են հայթայթել։ Երբ ճանապարհորդելիս տեղափոխվում ենք հարավից դեպի հյուսիս կամ խոնավ երկրից դեպի չորային երկիր, մենք անպայման նկատում ենք, որ որոշ տեսակներ հետզհետե սակավանում և, վերջապես, անհետանում են, իսկ քանի որ կլիմայի փոփոխությունը աչքի է զարնում, ուստի մենք հակվում ենք այդ ամենը վերագրելու կլիմայի անմիջական ներգործությանը։ Սակայն այդ տեսակետը բոլորովին սխալ է. մենք մոռանում ենք, որ յուրաքանչյուր տեսակ նույնիսկ այնտեղ, որտեղ նա տիրապետում է, իր գոյության որևէ շրջանում շարունակում է ենթարկվել ահագին ոչնչացման թշնամիների կողմից կամ նույն տեղի ու սննդի համար իր դեմ մրցողների կողմից, իսկ եթե կլիմայում մի աննշան տարբերություն նպաստավոր կլինի այդ թշնամիների կամ մրցակիցների համար, այդ դեպքում նրանք կսկսեն բազմանալ, բայց քանի որ ամեն մի վայր արդեն բնակիչներով լեփ-լեցուն է, ուրեմն մյուս տեսակների թիվը պիտի պակասի։ Ճանապարհորդելով դեպի հարավ և տեսնելով, որ որևէ տեսակ թվով պակասում է, մենք կարող ենք վստահ լինել, որ դրա պատճառը նույնքան նրանումն է, որ պայմանները բարենպաստ են մյուս տեսակների համար, որքան նաև նրանումն է, որ նրանք վնասում են պակասող տեսակին։ Նույնն է նկատվում նաև այն ժամանակ, երբ մենք գնում ենք դեպի հյուսիս, թեև մի քիչ ավելի փոքր չափով, որովհետև տեսակների թիվն ընդհանրապես և հետևաբար նաև մրցության մեջ գտնվողների թիվը, հյուսիսային ուղղությամբ գնալով պակասում է։ Այդ պատճառով, երբ շարժվում ենք դեպի հյուսիս կամ բարձրանում ենք լեռները, մենք ավելի հաճախ ենք հանդիպում վտիտ ու գետնակիպ ձևերի, որոնք առաջացել են կլիմայի վնասակար ազդեցությունից անմիջականորեն, քան երբ գնում ենք դեպի հարավ կամ իջնում ենք սարերից։ Իսկ երբ հասնում ենք բևեռային երկրներին կամ ձյունապատ լեռնակատարներին, կամ կատարյալ անապատի, մենք հանդիպում ենք բացառապես տարերքի դեմ մղվող գոյության կռվի։

Որ կլիման ներգործում է գլխավորապես անուղղակի կերպով՝ նպաստելով մյուս տեսակներին, մենք պարզ կերպով տեսնում ենք այն փաստից, որ հսկայական թվով բույսեր, որոնք հիանալի դիմանում են կլիմային, մեր պարտեզներում նատուրալիզացիայի չեն ենթարկվում, որովհետև չեն կարող մրցել մեր տեղական բույսերի հետ կամ դիմանալ տեղական կենդանիների առաջացած բնաջնջմանը։

Երբ որևէ տեսակ առանձնապես բարենպաստ հանգամանքների շնորհիվ անչափորեն բազմանում է մի սահմանափակ վայրում, ապա շատ հաճախ երևան են գալիս համաճարակներ, համենայն դեպս այդ բանը սովորաբար պատահում է որսակենդանիների հետ մեր անտառներում, այստեղ մենք ունենք բազմացման համար մի խոչընդոտ, որն անկախ է գոյության կռվից։ Սակայն այսպես կոչված համաճարակներից մի քանիսն, ըստ երևույթին, կախված են մակաբույծ որդերից, որոնց բազմացմանը նպաստել է մի որևէ պատճառ, մասամբ թերևս կուտակված կենդանիների մեջ ավելի հեշտ կերպով տարածվելը. այսպիսով, այստեղ էլ նկատվում է մակաբույծի և նրա զոհի միջև կռվի նման բան։

Մյուս կողմից շատ դեպքերում միևնույն տեսակին պատկանող անհատների թվի մեծությունը, համեմատած թշնամիների թվի հետ, անհրաժեշտ պայման է հանդիսանում տեսակի պահպանման համար։ Այսպես, մեզ հաջողվում է մեր դաշտերից առատությամբ հավաքել հացահատիկների սերմեր, հլածուկի կամ այլ բույսերի սերմեր այն պատճառով, որ նրանցով սնվող թռչունների թվի համեմատությամբ նրանք լինում են հսկայական առատությամբ. իսկ մյուս կողմից, թռչուններն էլ, թեև տարվա այդ եղանակին առատ սնունդ են գտնում, չեն կարող սերմերի եղած քանակության համեմատ բազմանալ, որովհետև նրանց բազմացմանը արգելք է լինում ձմեռը։ Բայց ամեն ոք, ով փորձել է, գիտե այն, թե ինչքան դժվար է ցորենի կամ պարտեզում բուսնող որևէ այլ բույսի մի քանի օրինակներից սերմեր հավաքելը. ինձ վիճակվել է այդպիսի դեպքերում կորցնել մինչև վերջինը։ Տեսակի պահպանության համար անհատների թվի մեծության այդ անհրաժեշտության տեսակետից, իմ կարծիքով, հասկանալի են դառնում շատ երևույթներ բնության մեջ, ինչպես օրինակ, սակավաթիվ վայրերում հազվագյուտ բույսերի առատությամբ գտնվելու փաստը, կամ այն փաստը, որ սոցիալական բույսերը մնում են սոցիալական, այսինքն անհատներով առատ են լինում նույնիսկ իրենց տարաբնակման ծայրային սահմաններում։ Այդպիսի դեպքերում մենք պետք է ընդունենք, որ բույսը կարող էր պահպանվել միայն այնտեղ, որտեղ պայմաններն այնքան բարենպաստ էին, որ թույլ էին տալիս բազմաթիվ անհատների համատեղ գոյություն և դրանով իսկ կարող էին տեսակը փրկել վերջնական մահաջնջումից։ Ես պետք է ավելացնեմ, որ խաչաձևման բարեբար ազդեցությունը և ազգակցության մոտիկ աստիճաններով բազմանալու վնասակար հետևանքները նույնպես դեր են խաղացել նման շատ դեպքերում. բայց այստեղ այդ խնդրի վրա երկար չեմ խոսի։

ԲՈԼՈՐ ԿԵՆԴԱՆԻՆԵՐԻ ԵՎ ԲՈՒՅՍԵՐԻ ՄԻՋԵՎ ԲԱՐԴ ՀԱՐԱԲԵՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸ ԳՈՅՈՒԹՅԱՆ ԿՌՎՈՒՄ

Հայտնի են շատ դեպքեր, որոնք ցույց են տալիս, թե ինչքան բարդ ու անակնկալ են խոչընդոտները և փոխհարաբերությունները օրգանական էակների միջև, որոնք գոյության կռիվ են մղում միևնույն երկրում։ Կբերեմ միայն մեկ օրինակ, որը պարզ է, բայց ինձ խիստ հետաքրքրել է։ Ստաֆֆորդշիրում, իմ մի ազգականի կալվածքում, որտեղ ես հետազոտություններ կատարելու համար ունեի բոլոր հարմարությունները, գտնվում էր հավամրգու մի ընդարձակ և չափազանց անբերրի հարթություն, որին մարդկային ձեռք երբեք չէր դիպել, բայց բոլորովին նույնպիսի հարթությունից մի քանի հարյուր ակր տարածություն քսան և հինգ տարի առաջ ցանկապատել էին ու այնտեղ տնկել շոտլանդական սոճիներ։ Տնկիներ ունեցող մասի բնական բուսականության մեջ կատարված փոփոխությունը զարմանալի էր և գերազանցում էր այն տարբերությանը, որը սովորաբար նկատվում է մի հողատեսակից մի բոլորովին այլ հողատեսակի անցնելիս, ոչ միայն բոլորովին փոխվել էր հավամրգային ֆորմացիան բնորոշող զանազան տեսակներին պատկանող բույսերի հարաբերակցությունը, այլև երևան էին եկել տասներկու նոր տեսակներ (չհաշված հացազգիները և բոշխերը), որոնք չէին հանդիպում հավամրգուտի մնացած մասում։ Այդ փոփոխությունը միջատների վրա ավելի էական ազդեցություն էր գործել, որովհետև սոճու տնկարկում երևացել էին վեց տեսակի միջատակեր թռչուններ, որոնք չեն հանդիպում հարթության մնացած մասում, որտեղ լինում էին միջատակեր թռչունների երկու կամ երեք տեսակներ։ Մենք տեսնում ենք, թե որքան հզոր է միայն մեկ ծառատեսակի տնկելու ազդեցությունը, քանի որ ուրիշ ոչինչ չէր արված, բացի նրանից, որ այդ տեղը ցանկապատվել էր անասունների արածավերումից պաշտպանելու համար։ Բայց թե ցանկապատումն ինչպիսի կարևոր դեր կարող է խաղալ, ես դրանում պարզորոշ կերպով համոզվեցի Ֆարնեմի մոտերքը՝ Սորրեյում։ Այնտեղ հանդիպում են ընդարձակ հավամրգուտներ՝ շոտլանդական սոճիների փոքրաթիվ խմբերով, որոնք ցրված են բլուրների գագաթների վրա. վերջին տասնամյակում մեծ տարածություններ ցանկապատվել են, և ինքնացան սոճիներն այնքան խիտ են բուսել, որ իրենք իրենց խեղդում են։ Երբ ես ստույգ իմացա, որ ոչ ցանք է եղել, ոչ էլ ծառեր են տնկվել, այնպես զարմացել էի նրանց բազմաքանակության վրա, որ բարձրացա մի քանի բարձրադիր կետերի վրա, որտեղից կարող էի տեսնել չցանկապատված հարթության հարյուրավոր ակրերը, և բառացի կերպով չտեսա ոչ մի ծառ, բացի այն սոճիներից, որոնք տնկված էին բլուրների վրա։ Բայց մտիկ տալով, հավամրգու ցողունների միջև ես գտա բազմաթիվ սերմնատունկեր և մատղաշ ծառեր, որոնց կրծոտել էին անասունները։ Հին ծառերի խմբից մոտավորապես հարյուր յարդ հեռավորության վրա մեկ քառակուսի յարդում ես հաշվեցի երեսուներկու ծառ. նրանցից մեկն ուներ քսան վեց տարեկան շերտեր, այդ երկար տարիների ընթացքում նա ապարդյուն կերպով աշխատել է իր գլուխը շրջակա հավամրգուց վեր բարձրացնել։ Զարմանալի չէ, որ հողակտորը ցանկապատելուն պես նա ծածկվել է խիտ բուսած մատղաշ սոճիներով։ Բայց այդ հավամրգուտները այնքան ընդարձակ էին և այնքան անբերրի, որ ոչ ոքի մտքով չէր անցնի, թե անասունները կարող էին այդքան ջանադիր կերպով ու մինչև տակը արածավերել նրանց։

Այստեղ մենք տեսանք, որ շոտլանդական սոճու գոյությունը կախված էր անասուններից. բայց աշխարհի որոշ մասերում անասունների գոյությունը կախված է միջատների ներկայությունից։ Թերևս այդ տեսակետից ապշեցուցիչ օրինակ է ներկայացնում Պարագվան. այնտեղ չեն վայրենացել ոչ ձիերը, ոչ տավարը, ոչ էլ շները, թեև նրանից ավելի հարավ և հյուսիս նրանք վխտում են վայրենացած վիճակում։ Թե Ազարան^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 74]} և թե Ռենգերը^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 75]} ցույց են տվել, որ այդ կախված է Պարագվայում մեծ քանակությամբ հանդիպող որոշ տեսակի ճանճից, որն իր ձվերը դնում է նորածին կենդանիների պորտում։ Այդ ճանճը, ինչքան էլ որ նա բազմաքանակ է, չի կարողանում էլ ավելի բազմանալ գուցե մի խոչընդոտի, հավանորեն այլ մակաբույծ միջատների պատճառով։ Հետևաբար, եթե Պարագվայում միջատակեր թռչունների թիվը պակասեր, այդ դեպքում մակաբույծ միջատները կբազմանային, իսկ այդ կպակասեցներ պորտի մեջ ձու դնող ճանճերի թիվը. այն ժամանակ տավարը և ձիերը կվայրենանային, իսկ դա զգալի լափով կփոխեր (ինչպես ես նկատել եմ Հարավային Ամերիկայի մի քանի մասերում) բուսականության բնույթը, որը դարձյալ կանդրադառնար միջատների վրա, իսկ վերջիններս իրենց հերթին, ինչպես մենք հենց նոր տեսանք Ստաֆֆորդշիրում, կազդեին միջատակեր թռչունների վրա և այսպես գնալով ավելի հեռուները ավելի ու ավելի ընդարձակվող բարդ կերպով խառնահյուսվող շրջաններով։ Սակայն չպետք է կարծել, որ բնության մեջ էակների փոխհարաբերությունները երբևիցե այդքան պարզ են եղել, ինչպես այս օրինակում։ Մարտերն իրար հաջորդում են շարունակ փոփոխական հաջողությամբ և այնուամենայնիվ ստացված երկար հանրագումարում ուժերն այնպես նուրբ կերպով են հավասարակշռված, որ բնության արտաքին տեսքը երկար ժամանակաշրջանների ընթացքում մնում է անփոփոխ, թեև ամենաչնչին հանգամանքը կարող է պայմանավորել մի օրգանիզմի հաղթանակը մյուսի վրա։ Բայց և այնպես մեր անգիտությունը այնքան խորն է, իսկ մեր ինքնավստահությունը այնքան մեծ, որ մենք զարմանում ենք, երբ լսում ենք որևէ օրգանական էակի մահաջնջման մասին և, չհասկանալով դրա պատճառը, մոգոնում ենք ինչ որ կատակլիզմներ, որոնք ամայացնում են ամբողջ աշխարհը, կամ հորինում ենք ինչ որ օրենքներ, որոնք սահմանափակում են օրգանական էակների երկարատևությանը։ Չեմ կարող զսպել գայթակղությունս բերելու էլի մի օրինակ, որը ցույց է տալիս, թե ինչպես բույսերն ու կենդանիները, որոնք տեղավորված են օրգանական սանդուխքի իրարից հեռու գտնվող աստիճանների վրա, սերտորեն շրջահյուսված են լինում բարդ փոխհարաբերությունների ցանցով։ Ես առիթ կունենամ ցույց տալու, որ էկզոտիկ Lobelia fulgens-ին իմ պարտեզում միջատները երբեք չեն այցելում և այդ պատճառով, նրա հատուկ կառուցվածքի շնորհիվ նա երբեք սերմեր չի տալիս։ Գրեթե մեր բոլոր խոլորձիազգի բույսերն անպայման այն միջատների այցելության կարիք ունեն, որոնք տեղափոխում են նրանց ծաղկափոշին և այսպիսով նրանց փոշոտում են։ Իմ կատարած փորձերի հիման վրա ես համոզվել եմ, որ եռագույն մանուշակի (Viola tricolor) բեղմնավորման համար իշամեղուները գրեթե անհրաժեշտ են, որովհետև մյուս մեղուները այդ ծաղիկներին չեն այցելում։ Ես գտել եմ նաև, որ մեղուների այցելությունը անհրաժեշտ է երեքնուկի մի քանի տեսակների բեղմնավորման համար. այսպես, օրինակ, սպիտակ երեքնուկի (Trifolium repens) քսան գլխիկները տվել են 2290 սերմ, մինչդեռ մեղուների այցելությունից պաշտպանված մյուս քսան գլխիկները չեն տվել ոչ մի հատ սերմ։ Մի ուրիշ փորձում կարմիր երեքնուկի (T. pratense) հարյուր գլխիկը ավել է 2700 սերմ, իսկ մեղուների այցելությունից պաշտպանված նույնքան գլխիկները՝ ոչ մի հատ։ Միայն իշամեղուներն են այցելում կարմիր երեքնուկին, որովհետև մյուս մեղուները չեն կարողանում հասնել նրա նեկտարին։ Ենթադրություն է արվել, թե երեքնուկը կարող է բեղմնավորվել ցեցազգի միջատների միջոցով, բայց ես կասկածում եմ այն բանում, որ նրանք կարողանային այդ անել կարմիր երեքնուկի վերաբերմամբ,— նրանց մարմնի կշիռը չի բավականանա, որպեսզի նրանք կարողանային ճնշել այդ ծաղկի կողքային պսակաթերթիկները, այսպես կոչված, թևերը։ Այստեղից մենք իրավունք ունենք եզրակացնելով որ եթե իշամեղուների ամբողջ ցեղը մահաջնջվի կամ շատ հազվագյուտ դառնա Անգլիայում, այդ դեպքում եռագույն մանուշակն ու կարմիր երեքնուկը նույնպես կդառնային հազվագյուտ կամ իսպառ կանհետանային։ Իշամեղուների թիվը մի երկրում զգալի չափով կախված է դաշտային մկների քանակությունից, որոնք ոչնչացնում են նրանց բները և խորիսխները. գնդապետ Նյումանը,^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 76]} որ երկար ժամանակ ուսումնասիրել է իշամեղուների կյանքը, կարծում է, որ Անգլիայում նրանց երկու երրորդ մասը ոչնչանում է այդ ձևով։ Բայց մկների թիվը, ինչպես ամեն ոք գիտե, մեծ չափով կախված է կատուների թվից, և գնդապետ Նյումանը ասում է. «Գյուղերի և փոքրիկ քաղաքների մոտակայքում ես ավելի մեծ քանակությամբ եմ հանդիպել իշամեղուների բների, քան այլ տեղերում, և այդ վերագրում եմ կատուների ներկայությանը, որոնք մկներին որսում են»։ Այստեղից միանգամայն հավանական է դառնում, որ մեծ քանակությամբ կատվացեղ կենդանիների ներկայությունը մի որոշ վայրում որոշում է նախ, մկների, և ապա իշամեղուների միջոցով բույսերի որոշ ծաղիկների առատությունը այդ վայրում։

Յուրաքանչյուր տեսակի վրա հավանորեն անդրադառնում է ամենաբազմազան խոչընդոտների ազդեցությունը, որոնք ներգործում են կյանքի տարբեր շրջաններում, տարվա տարբեր եղանակներին կամ տարբեր տարիներում, և թեև նրանցից մեկը կամ մի քանիսը կարող են ավելի զորավոր լինել, այնուամենայնիվ տեսակի միջին թիվը կամ նույնիսկ գոյությունը կախված կլինի նրանց միացած ներգործությունից։ Որոշ դեպքերում կարող է թվալ, թե միմյանց բոլորովին չնմանվող խոչընդոտները ազդում են միևնույն տեսակի բազմացման վրա տարբեր երկրներում։ Երբ մենք նայում ենք խիտ բուսակալած ջրափին խռնված խոտերի և թփուտների վրա, մենք այդ բուսականության կազմը և նրա ներկայացուցիչների հարաբերական թիվը հակամիտ ենք վերագրելու, այսպես ասած, պատահականության։ Բայց որքա՜ն թյուր է այդ կարծիքը։ Ամեն ոք, իհարկե, լսել է, որ երբ Ամերիկայում կտրատում են անտառը, նրան փոխարինում է բոլորովին այլ բուսականություն, բայց նկատված է, որ Հյուսիսային Ամերիկայի Հարավային Նահանգներում հին հնդկական ավերակները, որոնց վրա միաժամանակ, իհարկե, ոչ մի ծառ չի բուսել, այժմ ծածկված են այնպիսի բուսականությամբ, որը ներկայացնում է նույն սքանչելի բազմազանությունը և նույն թվական հարաբերությունը տեսակների միջև, ինչ որ նկատվում է շրջապատող կուսական անտառում։ Ինչպիսի կռիվ պիտի շարունակվեր դարերի ընթացքում զանազան ծառատեսակների միջև, որոնք հազարներով շաղ էին տալիս իրենց սերմերը, ինչպիսի կռիվ պիտի մոլեգներ միջատների, խխունջների և այլ կենդանիների միջև, թռչունների և գիշատիչ գազանների միջև, որոնք միանման կերպով ձգտում են բազմանալ, սնվում են մեկը մյուսի հաշվին կամ ծառերի, նրանց սերմերի ու ծիլերի կամ այն մյուս բույսերի հաշվին, որոնք սկզբում ծածկել էին հողը և խեղդում ծառերի աճեցողությունը։ Վեր նետեք մի բուռ փետուրներ օդի մեջ, և նրանցից ամեն մեկը գետին կընկնի միանգամայն որոշակի օրենքների համաձայն. բայց ինչքան հասարակ խնդիր է որոշել, թե ուր կընկնի յուրաքանչյուր փետուրիկը՝ համեմատած անհամար բույսերի և կենդանիների բոլոր այն ազդեցություններին և հակազդեցություններին հետամտնելու խնդրի հետ, որոնք դարերի ընթացքում որոշել են բուսականության կազմը և ծառատեսակների հարաբերական թիվը հին հնդկական ավերակների վրա։

Մի օրգանիզմի կախումը մյուսից, օրինակ, մակաբույծի կախումը իր զոհից, սովորաբար կապում է միմյանց հետ այնպիսի էակներ, որոնք օրգանական սանդուխքի միմյանցից հեռու աստիճանների վրա են գտնվում։ Նույնը կարելի է ասել երբեմն նաև այն օրգանիզմների մասին, որոնք խիստ իմաստով պայքարում են գոյության համար, ինչպես, օրինակ, մորեխի և խոտակեր չորքոտանի կենդանիների միջև եղած մրցակցությունը։ Բայց կռիվը անպայման ամենից ավելի կատաղի կլինի նույն տեսակի ներկայացուցիչների միջև, որովհետև նրանք ապրում են միևնույն վայրում, միևնույն սննդի կարիք ունեն և ենթարկվում են միևնույն վտանգներին։ Միևնույն տեսակի տարատեսակների միջև կռիվը կլինի համարյա նույնքան սրված, և մենք երբեմն տեսնում ենք, որ նրա վախճանը որոշվում է շատ արագ կերպով. այսպես, օրինակ, եթե ցորենի մի քանի տարատեսակներ ցանենք միասին և ստացված խառը սերմերը նորից ցանենք, այդ դեպքում որոշ տարատեսակներ, որոնք ավելի համապատասխանում են կլիմային ու հողին կամ ավելի պտղաբեր են, կտան ավելի շատ սերմ և, այսպիսով, մի քանի տարում դուրս կմղեն մնացած տարատեսակներին։ Խառնուրդը կայուն հարաբերության մեջ պահպանելու համար, երբ խառնուրդը կազմված է նույնիսկ այնպիսի միմյանց մոտիկ տարատեսակներից, ինչպիսիք են զանազան երանգի հոտավետ ոլոռները, անհրաժեշտ է սերմերը հավաքել առանձին-առանձին և խառնել հարկ եղած հարաբերությամբ, այլապես ավելի թույլ տարատեսակների թիվը հետզհետե կպակասի և, վերջապես, նրանք իսպառ կանհետանան։ Նույնն է նաև ոչխարի տարատեսակների նկատմամբ. պնդում են, որ ոչխարների որոշ լեռնային տարատեսակներ դուրս են մղում մյուսներին, այնպես որ վերջիններս սոված են մնում, և նրանց չի կարելի միասին պահել։ Նույնպիսի հետևանք է ստացվել բժշկական տզրուկների մի քանի տարատեսակները միասին բազմացնելիս։ Կարելի է մինչև անգամ կասկածել, թե արդյոք մեր ընտանի կենդանիների և մշակովի բույսերի տարատեսակները օժտված են այնքան միանման ուժով, սովորություններով և կացույթով, որպեսզի նրանց միջև եղած սկզբնական հարաբերությունը (իհարկե խաչաձևման բացակայության դեպքում) կարողանար պահպանվել կես դյուժին սերունդների ընթացքում, եթե նրանց թողնվեր նույնպիսի կռիվ վարելու միմյանց դեմ, ինչպիսին վարում են էակները բնական վիճակում, և եթե նրանց սերմերը կամ ձագերը չպահպանվեին ամեն տարի հարկ եղած թվական հարաբերության մեջ։

ԳՈՅՈՒԹՅԱՆ ԿՌԻՎԸ ԱՌԱՆՁՆԱՊԵՍ ՀԱՄԱՌ է, ԵՐԲ ԱՅՆ ՏԵՂԻ է ՈՒՆԵՆՈՒՄ ՄԻԵՎՆՈՒՅՆ ՏԵՍԱԿԻ ԱՆՀԱՏՆԵՐԻ ԵՎ ՏԱՐԱՏԵՍԱԿՆԵՐԻ ՄԻՋԵՎ

Քանի որ միևնույն սեռի տեսակները սովորաբար, թեպետև բնավ ոչ միշտ, իրենց սովորություններով ու կացույթով նման են և միշտ նման են իրենց կառուցվածքով, ուստի, ընդհանուր առմամբ, կռիվը նրանց միջև, եթե միայն նրանք մտնում են մրցության մեջ, սովորաբար լինում է ավելի դաժան, քան տարբեր սեռերի տեսակների միջև։ Այդ տեսնում ենք, օրինակ, Միացյալ Նահանգների որոշ մասերում վերջերս ծիծեռնակի մի տեսակի տարածվելուց, որին ուղեկցել է ծիծեռնակի մի այլ տեսակի չքացումը։ Վերջերս Շոտլանդիայի մի քանի մասերում կեռնեխի մի տեսակի (missel-thrush) բազմանալը առաջ է բերել մի այլ տեսակի՝ երգեցիկ կեռնեխի (song-thrush) թվի նվազում։ Ինչքան հաճախ առիթ է լինում լսելու, որ մեծամկան մի տեսակ դուրս է մղում մյուսին ամենաբազմազան կլիմայական պայմաններում։ Ռուսաստանում աշխետ ուտիճը ամենուրեք դուրս է մղում խոշոր սև ուտիճին։ Ավստրալիայում ներմուծված սովորական մեղուն երկրում արագ կերպով դուրս է մղում տեղական փոքրիկ, խայթոցից զուրկ մեղվին։ Դաշտային մանանեխի մի տեսակը դուրս է մղում մյուսին և այլն։ Մենք աղոտ կերպով ենք ըմբռնում, թե ինչու մրցությունը պետք է ամենից ավելի դաժան լինի այնպիսի մերձավոր ձևերի միջև, որոնք գրեթե միևնույն տեղն են գրավում բնության տնտեսության մեջ. բայց ամենայն հավանականությամբ մենք ոչ մի դեպքում չէինք կարողանա ճշտությամբ որոշել, թե ինչու հատկապես մի տեսակը մյուսի նկատմամբ հաղթող է դուրս գալիս մեծ կենսակռվում։

Բերված դիտողություններից կարելի է շատ կարևոր եզրակացություն անել, այն է, որ յուրաքանչյուր օրգանական էակի կառուցվածքը ամենաէական ձևով, թեպետ երբեմն էլ թաքուն ձևով, կապված է մյուս բոլոր օրգանական էակների հետ, որոնց հետ նա մրցության մեջ է մտնում սննդի կամ բնակատեղի համար, որոնցով նա սնվում է, կամ որոնցից ինքն է փրկություն որոնում։ Դա ակներևորեն արտահայտվում է ինչպես վագրի ատամների և ճիրանների մեջ, այնպես էլ այդ վագրի մազերին կպչող մակաբույծի կառչուն վերջավորությունների մեջ։ Բայց խտուտիկի հիանալի մազապատված թռչող սերմի վրա և ջրաբզեզի տափակ ու եզրազարդ ոտի վրա առաջին հայացքից նկատվում է միայն նրանց առնչությունը օդային կամ ջրային միջավայրի հետ։ Սակայն թռչող սերմերի առավելությունը ակներևորեն հարընչության մեջ է գտնվում այլ բույսերով տվյալ երկրի բնակվածության խտության հետ. թռիչքաթևերի շնորհիվ սերմերը կարող են հեռու տարածվել և ընկնել դեռ չզբաղեցված հողի վրա։ Ջրաբզեզի ոտները, որ հարմարված են սուզվելու համար, նրան թույլ են տալիս մրցելու ջրային այլ միջատների հետ, հետապնդելու իր որսին և ինքն էլ որս չդառնա այլ կենդանիների համար։

Շատ բույսերի սերմերում եղած սննդապաշարը առաջին հայացքից կարծես առնչություն չունի այլ բույսերի հետ։ Բայց ոլոռի կամ բակլայի նման և բարձր խոտերի մեջ ցանված սերմերից առաջացած մատղաշ բույսերի արագ աճեցողության հիման վրա կարելի է ենթադրել, որ սերմի մեջ եղած այդ սննդապաշարների գլխավոր նշանակությունը նրանումն է, որպեսզի նպաստեն սերմնաբույսերի աճեցողությանը, քանի դեռ նրանք ստիպված են պայքարել իրենց շրջապատող ու արագ զարգացող բուսականության դեմ։

Դիտեցեք բույսը նրա տարածման բնական բնագավառում, թե ինչու նա չի կրկնապատկում, չի քառապատկում իր անհատների թիվը։ Մենք գիտենք, որ նա կարող է դիմանալ քիչ ավելի տաքության կամ ցրտության, չորության կամ խոնավության, որովհետև իր տարածման սահմանագծերում նա մտնում է ավելի տաք կամ ցուրտ, ավելի չոր կամ խոնավ շրջաններ։ Այդ օրինակի վրա մենք պարզ տեսնում ենք, որ եթե մենք մտովի ցանկանում ենք բույսին բազմանալու հնարավորություն տալ, մենք պետք է օժտենք նրան որոշ առավելություններով՝ նրա դեմ մրցող ախոյանների համեմատությամբ կամ նրան ուտող կենդանու համեմատությամբ։ Աշխարհագրական տարածման սահմանագծերում կլիմայի վերաբերմամբ բույսի ընդհանուր կազմվածքի մեջ կատարված փոփոխությունը կլիներ ակնհայտ առավելություն մեր բույսի համար. բայց մենք հիմք ունենք ենթադրելու, որ շատ քիչ բույսեր կամ կենդանիներ են այդքան լայնորեն տարաբնակվում, որ իրենց տարածման սահմանագծերի վրա ոչնչանում են բացառապես կլիմայական պայմաններից։ Միայն կյանքի ծայրային սահմաններում՝ կամ բևեռային երկրներում, կամ թե անապատի եզրին ամեն ձևի մրցումը դադարում է։ Երկիրը կարող է լինել խիստ ցուրտ կամ անջուր, և այնուամենայնիվ այնտեղ ապրող սակավաթիվ տեսակների, կամ միևնույն տեսակի անհատների միջև տեղի է ունենալու կռիվ ամենատաք, ամենախոնավ տեղերի համար։

Այստեղից մենք նկատում ենք, որ եթե բույսը կամ կենդանին տեղափոխենք մի նոր երկիր, այդ դեպքում նոր ախոյանների մեջ նրա կենսապայմանները էականորեն կփոխվեն, թեկուզև կլիման բոլորովին նման լիներ նրա հայրենիքի կլիմային։ Նոր հայրենիքում նրա միջին թիվը բարձրացնելու համար մենք պետք է նրան փոփոխենք բոլորովին ոչ այնպես, ինչպես կփոփոխեինք նրան իր հայրենիքում, որովհետև պետք է որևէ գերեզանցություն տանք նրան բոլորովին այլ մրցակիցների կամ ոսոխների հանդեպ։

Օգտակար է փորձել երևակայությամբ օժտել որևէ տեսակ մի այլ տեսակի հանդեպ որևէ առավելությամբ։ Ամենայն հավանականությամբ ոչ մի դեպքում մենք չենք կարողանա այդ անել։ Դա կբերեր մեզ այն համոզման, որ մենք կատարելապես անտեղյակ ենք բոլոր օրգանական էակների միջև գոյություն ունեցող փոխհարաբերությունների վերաբերմամբ, մի համոզման, որ ինչքան անհրաժեշտ է, նույնքան էլ դժվար է ձեռք բերել։ Այդ ամենը, ինչ կարող ենք անել, դա միշտ հիշելի է, որ օրգանական էակները ձգտում են բազմանալ երկրաչափական պրոգրեսիայով, որ նրանցից ամեն մեկը որևէ հասակում, տարվա որևէ եղանակի, յուրաքանչյուր սերնդում կամ ընդմիջումներով, ստիպված է գոյության կռիվ մղել և ենթարկվել զգալի բնաջնջման։ Խորհելով այդ կռվի մասին, մենք կարող ենք մեզ մխիթարել այն մտածողությամբ, որ այդ պատերազմը բնության մեջ ունի իր ընդմիջումները, որ նրա ժամանակ ոչ մի երկյուղ չի զգացվում, որ մահը սովորաբար արագ է հարվածում և որ ուժեղները, առողջները և երջանիկներն ապրում են և բազմանում։

ԳԼՈՒԽ IV։ ԲՆԱԿԱՆ ԸՆՏՐՈՒԹՅՈՒՆ ԿԱՄ ԱՄԵՆԱՀԱՐՄԱՐՎԱԾՆԵՐԻ ԳԵՐԱՊՐՈՒՄԸ

ԲՆԱԿԱՆ ԸՆՏՐՈՒԹՅՈՒՆ. ՆՐԱ ՀԶՈՐՈՒԹՅՈՒՆԸ ՄԱՐԴՈՒ ԿՈՂՄԻՑ ԿԻՐԱՌՎՈՂ ԸՆՏՐՈՒԹՅԱՆ ՀԱՄԵՄԱՏՈՒԹՅԱՄԲ. ՆՐԱ ՆԵՐԳՈՐԾՈՒԹՅՈՒՆՆ ԱՄԵՆԱՉՆՉԻՆ ՀԱՏԿԱՆԻՇՆԵՐԻ ՎՐԱ. ՆՐԱ ՀԶՈՐՈՒԹՅՈՒՆԸ ԲՈԼՈՐ ՀԱՍԱԿՆԵՐԻ ԵՎ ԵՐԿՈՒ ՍԵՌԵՐԻ ՀԱՄԱՐ։— ՍԵՌԱԿԱՆ ԸՆՏՐՈՒԹՅՈՒՆ։— ԽԱՉԱՁԵՎՄԱՆ ԸՆԴՀԱՆՐՈՒԹՅՈՒՆԸ ՄԻԵՎՆՈՒՅՆ ՏԵՍԱԿԻՆ ՊԱՏԿԱՆՈՂ ԱՆՀԱՏՆԵՐԻ ՄԻՋԵՎ։— ՀԱՆԳԱՄԱՆՔՆԵՐ, ՈՐՈՆՔ ՆՊԱՍՏՈՒՄ ԵՆ ԵՎ ՉԵՆ ՆՊԱՍՏՈՒՄ ԲՆԱԿԱՆ ԸՆՏՐՈՒԹՅԱՆ ՀԵՏԵՎԱՆՔՆԵՐԻ ԱՐՏԱՀԱՅՏՄԱՆԸ, ԱՅՆ Է՝ ԽԱՉԱՁԵՎՈՒՄԸ, ՄԵԿՈՒՍԱՑՈՒՄԸ ԵՎ ԱՆՀԱՏՆԵՐԻ ԹԻՎԸ։ ՆՐԱ ՆԵՐԳՈՐԾՈՒԹՅԱՆ ԴԱՆԴԱՂՈՒԹՅՈՒՆԸ։ ՄԱՀԱՋՆՋՈՒՄԸ ՈՐՊԵՍ ԲՆԱԿԱՆ ԸՆՏՐՈՒԹՅԱՆ ՀԵՏԵՎԱՆՔ։— ՀԱՏԿԱՆԻՇՆԵՐԻ ՏԱՐԱՄԻՏՈՒՄԸ. ՆՐԱ ԱՌՆՉՈՒԹՅՈՒՆԸ ՍԱՀՄԱՆԱՓԱԿ ՏԱՐԱԾՈՒԹՅԱՆ ՎՐԱ ԱՊՐՈՂ ԷԱԿՆԵՐԻ ԲԱԶՄԱԶԱՆՈՒԹՅԱՆ ԵՎ ՆԱՏՈՒՐԱԼԻԶԱՑԻԱՅԻ ՀԵՏ։— ԲՆԱԿԱՆ ԸՆՏՐՈՒԹՅԱՆ ԱԶԴԵՑՈՒԹՅՈՒՆՆ ԸՆԴՀԱՆՈՒՐ ԾՆՈՂՆԵՐԻՑ ԱՌԱՋԱՑԱԾ ՍԵՐՆԴԻ ՎՐԱ ՀԱՏԿԱՆԻՇՆԵՐԻ ՏԱՐԱՄԻՏՄԱՆ ԵՎ ՄԱՀԱՋՆՋՄԱՆ ՄԻՋՈՑՈՎ։— ՆԱ ԲԱՑԱՏՐՈՒՄ է ԲՈԼՈՐ ՕՐԳԱՆԱԿԱՆ ԷԱԿՆԵՐԻ ԽՄԲԱՎՈՐՈՒՄԸ։— ԿԱԶՄՎԱԾՔԻ ԲԱՐՁՐԱՆԱԼԸ։— ՍՏՈՐԻՆ ՁԵՎԵՐԻ ՊԱՀՊԱՆՎԵԼԸ։— ՀԱՏԿԱՆԻՇՆԵՐԻ ՀԱՄԱՄԵՏՈՒԹՅՈՒՆԸ (ԿՈՆՎԵՐԳԵՆՑԻԱ) ՏԵՍԱԿՆԵՐԻ ԱՆՍԱՀՄԱՆ ԲԱԶՄԱՑՈՒՄԸ։— ԸՆԴՀԱՆՈՒՐ ԵԶՐԱԿԱՑՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ։

Գոյության կռիվը, որ մենք նախորդ գլխում թռուցիկ կերպով քննարկեցինք, ինչպե՞ս է ազդում փոփոխականության վրա։ Կարո՞ղ է արդյոք ընտրության սկզբունքը, որն այնքան զորավոր է մարդու ձեռքում, կիրառվել բնության նկատմամբ։ Ես կարծում եմ, մենք կհամոզվենք, որ կարող է և այն էլ շատ ներգործող ձևով։ Հիշենք անհամար, թեթև շեղումները և անհատական տարբերությունները, որոնք առաջանում են մեր ընտանի ցեղերի մեջ և ավելի նվազ չափովի բնական պայմաններում ապրող օրգանիզմների մեջ, ինչպես նաև հիշենք ժառանգական փոխանցման հզորությունը։ Ընտանի վիճակում ամբողջ կազմվածքը դառնում է որոշ չափով պլաստիկ։ Բայց այդ փոփոխականությունը, որ համարյա միշտ հատուկ է մեր ընտանի ցեղերին, ինչպես արդարացիորեն նկատում են Հուկերը^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 28]} և Ազա-Գրեյը,^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 68]} անմիջականորեն մարդը չի ստեղծել, նա ինչպես որ անզոր է նոր տարատեսակ առաջ բերելու, այնպես էլ անզոր է արգելակելու նրա առաջացումը. նա կարող է միայն պահպանել և կուտակել այն փոփոխությունները, որոնք երևան են գալիս իրենք իրենց։ Առանց կանխամտածության նա օրգանիզմները դնում է նոր և փոփոխվող կենսապայմանների մեջ և առաջ է բերում փոփոխականություն. բայց պայմանների այդպիսի փոփոխություններ կարող են երևան գալ և իրոք երևան են գալիս նաև բնության մեջ։ Չպետք է աչքաթող անել նաև այն, թե ինչքան անսահմանորեն բարդ են և ինչքան սերտորեն շաղկապված են օրգանիզմների փոխհարաբերությունները միմյանց հետ և շրջապատող ֆիզիկական պայմանների հետ, և այստեղից հասկանալի է, թե ինչքան անսահմանորեն բազմազան են կառուցվածքում եղած այն տարբերությունները, որոնք կարող են օգտակար լինել ամեն մի էակի համար շարունակաբար փոփոխվող կենսապայմանների դեպքում։ Կարելի՞ է արդյոք, մարդու համար օգտակար բազմաթիվ փոփոխությունները նկատի ունենալով, անհավանական համարել, որ մյուս փոփոխությունները, որոնք որևէ տեսակետից օգտակար են կենդանի էակների համար նրանց բարդ և կենսական մեծ մարտում, երևան են եկել սերունդների երկար շարանների ընթացքում։ Բայց եթե այդպիսի փոփոխությունները երևան են գալիս, ապա մենք կարո՞ղ ենք արդյոք կասկածել (հիշելով, որ անհամեմատ ավելի շատ անհատներ են ծնվում, քան կարող են ապրել), որ այն անհատները, որոնք օժտված են թեկուզ և ամենաչնչին առավելությամբ մնացածների հանդեպ, ավելի շատ շանսեր կունենան պահպանվելու և իրենց սերունդները բազմացնելու։ Մյուս կողմից, մենք կարող ենք հավատացած լինել, որ ամեն մի որքան և իցե վնասակար փոփոխություն անպայման կենթարկվի ոչնչացման։ Օգտակար անհատական տարբերությունների կամ փոփոխությունների պահպանումը և վնասակարների ոչնչացումը ես անվանել եմ բնական ընտրություն կամ ամենահարմարվածների գերապրում։ Անօգուտ և անվնաս փոփոխությունները չեն ենթարկվի ընտրության ազդեցությանը, այլ կներկայացներ անկայուն տատանվող մի էլեմենտ, որը մենք թերևս նկատում ենք որոշ պոլիֆորմ տեսակների մեջ, կամ էլ վերջ ի վերջո կամրանան՝ շնորհիվ օրգանիզմի բնույթի և շրջապատող պայմանների հատկությունների։

Մի քանի հեղինակներ կամ թյուր կերպով են հասկացել «բնական ընտրություն» արտահայտությունը, կամ ուղղակի առարկել են նրա դեմ։ Ոմանք նույնիսկ պատկերացրել են, թե բնական ընտրությունը առաջացնում է փոփոխականություն, մինչդեռ այդ արտահայտությամբ հասկացվում է միայն այնպիսի փոփոխությունների պահպանումը, որոնք առաջանում են և օգտակար են լինում ձեռք բերող էակներին տվյալ կենսապայմանների մեջ։ Ոչ ոք չի առարկում, երբ խոսքը մարդու կողմից գործադրվող ընտրության հզոր ներգործության մասին է, բայց այդ դեպքում էլ անհատական տարբերությունները որ մարդն այս կամ այն նպատակով ընտրում է, պիտի նախապես երևային։ Մյուսներն առարկում էին, թե «ընտրություն» բառը ենթադրում է գիտակցական ընտրություն փոփոխություն կրող կենդանիների կողմից. հասնում էին նույնիսկ մինչև այնտեղ, որ ժխտում էին ընտրության կիրառելիությունը բույսերի վերաբերմամբ, որովհետև նրանք կամքից զուրկ են։ «Բնական ընտրություն» արտահայտության բառացի իմաստով կիրառումը անշուշտ սխալ կլիներ. բայց ո՞վ է երբևիցե առարկել քիմիկոսների գործածած «ընտրողական ազգակցություն» արտահայտության դեմ։ Եվ այնուամենայնիվ չի կարելի, խիստ ասած, ընդունել, որ թթուն ընտրում է այն հիմքը, որի հետ գերադասորեն միանում է։ Ասվել է նաև, որ իբրև թե ես վկայակոչում եմ բնական ընտրությունը, որպես մի ինչ որ գործոն սկզբունք կամ աստվածություն, բայց ո՞վ է երբևիցե կշտամբել հեղինակներին այնպիսի արտահայտությունների համար, ինչպիսին է «տիեզերական ձգողականությունը ղեկավարում է մոլորակների շարժումը»։ Ամեն ոք գիտե, թե այդ փոխաբերական արտահայտությունների տակ ինչ է հասկացվում, և նրանք խոսքի հակիրճության համար համարյա անխուսափելի են։ Ճիշտ այդպես էլ «բնություն» բառը անձնավորելուց դժվար է խուսափել, բայց «բնություն» բառի տակ ես հասկանում եմ միայն բազմաթիվ բնական օրենքների համատեղ գործողությունը և արգասիքը, իսկ «օրենքներ» բառի տակ՝ երևույթների ապացուցված հաջորդականությունը։ Խնդրի հետ ավելի մոտ ծանոթանալիս այդպիսի մակերեսային առարկությունները կմոռացվեն։

Մենք մեզ համար բնական ընտրության հավանական ուղղությունը ամենից ավելի լավ կպարզենք, եթե վերցնենք դեպք, երբ մի երկրում որևէ ֆիզիկական պայման, օրինակ՝ կլիման, աննշան չափով է փոփոխվում։ Նրա բնակիչների թվական հարաբերությունը անմիջապես կենթարկվի փոփոխության, իսկ որոշ տեսակներ ամենայն հավանականությամբ վերջնականապես կմահաջնջվեն։ Հիմնվելով նրա վրա, ինչ որ մեզ հայտնի է ամեն մի երկրի բնակիչների սերտ և բարդ փոխադարձ կախման մասին, մենք իրավունք ունենք եզրակացնելու, որ բնակիչների մի մասի հարաբերական թվի ամեն մի փոփոխություն խորապես կազդի մյուսների վրա՝ անկախ բուն կլիմայի փոփոխությունից։ Եթե մի երկրի սահմանները բաց են, այդ դեպքում նոր ձևերն անշուշտ այնտեղ կներթափանցեն դրսից, իսկ այդ հանգամանքը նույնպես լուրջ կերպով կազդի նախկին բնակիչների փոխհարաբերությունների վրա։ Հիշենք, թե ինչքան զորավոր է լինում որևէ երկիր դրսից ներմուծված միմիայն մի ծառատեսակի կամ կաթնասունի ազդեցությունը։ Բայց եթե նկատի է առնվում մի կղզի կամ երկիր, որը գեթ մասամբ անջրպետներով սահմանազատված է և, հետևաբար, անմատչելի է նոր և ավելի լավ հարմարված ձևերի ներխուժման համար, ապա բնության տնտեսության մեջ կգտնվեին ազատ վայրեր, որոնք միշտ լավագույն կերպով կլցվեին, եթե տեղական բնակիչներից մի քանիսը կփոփոխվեին որևէ ուղղությամբ, որովհետև եթե այդ երկիրը բաց լիներ ներգաղթի համար, ապա այդ վայրերը կգրավեին նոր եկվորները։ Այդպիսի դեպքերում այն աննշան փոփոխությունները, որոնք օգտակար են որևէ տեսակի անհատների համար երկրի փոփոխված պայմաններին նրանց ավելի լավ հարմարվելու տեսակետից, պահպանվելու հակում կունենային, և բնական ընտրությունը լիակատար ազատություն կունենար իր ամբողջ բարելավող ներգործությունը ցուցաբերելու համար։

Մենք լիակատար հիմք ունենք մտածելու, ինչպես այդ ցույց է տրված առաջին գլխում, որ կենսապայմաններում տեղի ունեցած փոփոխությունները ուժեղացած փոփոխականության դրդապատճառ են լինում, բերված օրինակներում պայմանները փոփոխվում էին, և դա հավանորեն պետք է նպաստեր ընտրությանը, մեծացնելով օգտակար փոփոխությունների երևան գալու շանսերը։ Նրանց բացակայության դեպքում բնական ընտրությունն անզոր է որևէ բան անելու։ Չպետք է մոռանալ, որ «փոփոխություններ» բառով հասկացվում են բացառապես անհատական փոփոխությունները։ Ինչպես որ մարդը զգալի հետևանքների է հասել իր ընտանի կենդանիների և մշակովի բույսերի վերաբերմամբ, կուտակելով անհատական տարբերությունները որևէ տվյալ ուղղությամբ, նույնպես էլ կարող էր դրան հասնել նաև բնական ընտրությունը, բայց անհամեմատ ավելի հեշտությամբ, որովհետև գործում էր անհամեմատ ավելի երկարատև ժամանակաշրջանների ընթացքում։ Եվ ես չեմ կարծում, որ ֆիզիկական պայմանների, ինչպես օրինակ, կլիմայի շատ մեծ փոփոխություն, կամ ներգաղթից պաշտպանվելու համար շատ խիստ մեկուսացում պահանջվեր, որպեսզի բացվեին նոր չգրավված վայրեր, որ հետո բնական ընտրությունը լցներ այդ վայրերը՝ կատարելագործելով փոփոխության ենթարկված բնակիչներից մի քանիսին։ Որովհետև, նկատի առնելով այն, որ երկրի բոլոր բնակիչները կռվում են նրբորեն հավասարակշռված ուժերով, մի տեսակի կառուցվածքում կամ սովորություններում տեղի ունեցող աննշան փոփոխությունները նրան առավելություն կտային մյուսների նկատմամբ. իսկ այդպիսի հատկության հետագա փոփոխությունները ավելի ևս կմեծացնեին նրա առավելությունները, և դա կշարունակվեր այնքան ժամանակ, քանի դեռ այդ տեսակը կմնար միևնույն կենսապայմաններում և կօգտվեր գոյության և պաշտպանության միանման միջոցներով։ Չի կարելի անվանել որևէ երկիր, որի տեղական բնակիչները այնպիսի կատարելությամբ հարմարված լինեին միմյանց և իրենց կյանքի ֆիզիկական պայմաններին, որ նրանցից ոչ մի էակ չկարողանար ավելի ևս կատարելագործվել, ավելի ևս լավ հարմարվել, որովհետև բոլոր երկրներում բնիկները հաղթվել են նատուրալիզացիայի ենթարկված օրգանիզմների կողմից այնքան, որ թույլ են տվել եկվորներին հաստատուն ոտք դնելու իրենց հողի վրա։ Քանի որ օտարականները ամեն մի երկրում տեղացիներից ոմանց ոչնչացրել են, ապա մենք լիովին կարող ենք եզրակացնել, որ տեղացիներն էլ կարող էին իրենց օգտին փոփոխվել այնքան, որպեսզի կարողանային հակահարված տալ այդ եկվորներին։

Եթե մարդը սիստեմատիկ կամ անգիտակցական ընտրություն կիրառելով կարող է հասնել և իրոք հասել է մեծ արդյունքների, ապա ինչե՞ր ասես չի կարող իրագործել բնական ընտրությունը։ Մարդը կարող է ազդել միայն արտաքին և տեսանելի հատկանիշների վրա։ Բնությունը,— եթե ինձ թույլ կտրվի այդ տերմինով մարմնավորել օրգանիզմների բնական պահպանումը կամ ամենահարմարվածների գերապրումը,— արտաքինի մասին հոգ է տանում լոկ այնքան, որքան այդ արտաքինը օգտակար է որևէ էակի։ Նա կարող է ազդել ամեն մի ներքին օրգանի վրա, ընդհանուր մարմնակազմության յուրաքանչյուր նրբերանգի վրա, ամբողջ կենսական մեխանիզմի վրա։ Մարդն ընտրություն է կատարում իր օգտի համար, բնությունը՝ պահպանվող օրգանիզմի օգտի համար։ Կառուցվածքի յուրաքանչյուր առանձնահատկություն, որը ենթարկվում է ընտրության, օգտագործվում է լիովին, դա բխում է հենց ընտրության փաստից։ Մարդը միևնույն երկրում պահում է զանազան կլիմաների ծնունդ առածներ. նա ընտրված հատկանիշը հազվագյուտ դեպքում է ենթարկում համապատասխանող վարժության ազդեցության. նա կերակրում է թե կարճակտուց և թե երկարակտուց աղավնիներին միևնույն կերակրով. նա առանձին վարժություններ չի հնարում երկար մեջք կամ կարճ ոտներ ունեցող չորքոտանիների համար, նա կարճաբուրդ և երկարաբուրդ ոչխարներին ենթարկում է միևնույն կլիմայի ազդեցությանը։ Նա չի թողնում, որ ամենաուժեղ արուն խլի էգին ամենաթույլերից։ Նա անողորմ ոչնչացման չի ենթարկում անբավարար կենդանիներին, այլ ընդհակառակը պաշտպանում է, որքան նա այդ կարող է անել, իր բոլոր արգասիքները։ Հաճախ նրան ելակետային ձև են ծառայում կիսաայլանդակները, կամ, առնվազն, բավականաչափ ցայտուն շեղումները, որ նրա ուշադրությունը կգրավեն կամ նրան կզարմացնեն իրենց օգտակարությամբ։ Բնական վիճակում կառուցվածքի կամ ընդհանուր կերտվածքի մեջ առաջացած ամենափոքր տարբերությունը կարող դեպի իրեն հակել նրբորեն հավասարակշռված կշեռքի նժարը, գոյության կռվում ստանալ առավելություն և դրա շնորհիվ պահպանվել։ Ինչքա՜ն վաղանցուկ են մարդու ցանկություններն ու ջանքերը։ Ինչքա՜ն կարճատև են նրա օրերը։ Հետևապես և ինչքա՜ն խղճուկ են նրա ստացած արդյունքները՝ համեմատած այն արդյունքների հետ, որ կուտակել է բնությունը ամբողջ երկրաբանական ժամանակաշրջանների ընթացքում։ Դրանից հետո արդյոք մենք կարո՞ղ ենք զարմանալ, որ բնության արգասիքները մարդու արգասիքների համեմատությամբ աչքի են ընկնում ավելի «ճիշտ» հատկանիշներով, որ նրանք անհամեմատ ավելի լավ են հարմարված կյանքի անսահմանորեն բարդ պայմաններին և պարզ կերպով իրենց վրա կրում են ավելի բարձր կերտվածքի կնիք։

Փոխաբերական ձևով արտահայտվելով՝ կարելի է ասել, որ բնական ընտրությունը, որ ամեն օր, ամեն ժամ ամբողջ աշխարհում հետաքննում է ամենափոքրիկ փոփոխությունները, դեն գցելով վատերը, պահում և գումարում է լավերը, անձայն, անտեսանելի կերպով, ամենուրեք և ամեն ժամանակ, հենց որ դրա համար առիթ է ներկայանում, աշխատում է յուրաքանչյուր էակի կատարելագործման վրա՝ հարմարեցնելով նրան կյանքի օրգանական և անօրգանական պայմաններին։ Մենք չենք նկատում այդ դանդաղ կատարվող փոփոխությունների բուն ընթացքը, մինչև որ ժամանակի ձեռքը չի նշում անցյալ դարերը, բայց այդ դեպքում էլ այնքան անկատար է մեր առջև բացվող երկրաբանական անցյալի պատկերը, որ մենք նկատում ենք միայն, որ կյանքի գոյություն ունեցող ձևերը նման չեն մի ժամանակ գոյություն ունեցածներին։

Տեսակի մեջ զգալի փոփոխություններ իրականացնելու համար մի անգամ առաջացած տարատեսակը պետք է գուցե երկար ժամանակամիջոց անցնելուց հետո նորից փոփոխվի կամ ի հայտ բերի միևնույն ամենանպաստավոր ուղղությամբ անհատական շեղումներ. այդ փոփոխությունները, իրենց հերթին, պետք է պահպանվեն և այդպես շարունակ, քայլ առ քայլ։ Դիտելով իրար նման անհատական շեղումների մշտական կրկնությունը, մենք հազիվ թե իրավունք ունենանք հենց նոր ասածը համարել պարզ ենթադրություն, որի ստուգության մասին չի կարելի երաշխավորել։ Բայց նա համապատասխանում է ճշմարտության, թե ոչ, այդ մասին կարող ենք դատել միայն որոշելով, թե այդ հիպոթեզը որքան համապատասխանում է բնության ընդհանուր երևույթներին և բացատրում դրանք։ Մյուս կողմից, այն տարածված համոզմունքը, որ հնարավոր փոփոխականության չափերը խիստ սահմանափակ են, ճիշտ նույնպես էլ միայն պարզ ենթադրություն է։

Թեև բնական ընտրությունը կարող է գործել միայն տվյալ օրգանիզմի օգտին և միայն այդ օգտի շնորհիվ, այնուամենայնիվ այն հատկանիշները և կառուցվածքները, որոնք մենք համարում ենք խիստ անէական, կարող են մտնել նրա ներգործության շրջանակի մեջ։ Երբ մենք նկատում ենք, որ տերևներով սնվող միջատները կանաչ գույն ունեն, իսկ կեղևով սնվողները՝ բծավոր-գորշ, որ ալպիական կաքավը ձմեռը սպիտակ է, իսկ շոտլանդական կարմիր մայրահավը հավամրգու գույն ունի, մենք պետք է ընդունենք, որ այդ գույները օգուտ են բերում այդ թռչուններին և միջատներին, պաշտպանելով նրանց վտանգներից։ Եթե մայրահավերին չոչնչացնեին նրանց կյանքի որոշ շրջանում, ապա նրանք կբազմանային անհամար քանակությամբ. հայտնի է, որ գիշատիչ թռչունները դաժան կերպով հալածում են նրանց. մյուս կողմից, հայտնի է, որ ճուռակները ղեկավարվում են տեսողությամբ, այդ պատճառով մայր ցամաքի շատ վայրերում նախազգուշացնում են չպահել սպիտակ աղավնիներ, որոնց գիշատիչներն ամենից ավելի շատ են ոչնչացնում։ Ուրեմն՝ բնական ընտրության ներգործությունը կարող է արտահայտվել ինչպես մայրահավերի զանազան տեսակների համապատասխան գույն ձեռք բերելու մեջ, այնպես էլ արդեն ձեռք բերված այդ հատկանիշը հաստատուն պահելու մեջ։ Եվ չպետք է կարծել, որ մի առանձին ձևով գունավորված կենդանու պատահական ոչնչացումը ոչ մի էական բան չի ներկայացնում. հիշենք, թե ինչքան կարևոր է սպիտակ ոչխարների հոտի մեջ թեկուզ աննշան սև բծեր ունեցող գառների ոչնչացնելը։ Մենք տեսանք, թե ինչպես Վիրգինիայում «ներկի արմատով» կերակրվող խոզերի գույնից է կախված նրանց ապրելը կամ ոչնչանալը։ Բուսաբանները պտուղների մակերեսի վրա եղած մազմզուկները կամ նրանց պտղամսի գույնի հատկանիշները խիստ անէական են համարում. սակայն փորձված այգեգործ Դոունինգը^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 77]} հաղորդում է, որ Միացյալ Նահանգներում հարթ մաշկով պտուղները Curculio սեռի մի բզեզից անհամեմատ ավելի շատ են վնասվում, քան մազմզուկներով պատած պտուղները, որ կապույտ սալորները, որոշ հիվանդություններից ավելի շատ են վնասվում, քան դեղինները. ընդհակառակը, դեղին պտղամիս ունեցող դեղձերն ավելի շուտ են ենթարկվում մի այլ հիվանդության, քան ուրիշ գույնի դեղձերը։ Եթե վարպետության ամբողջ օժանդակության դեպքում էլ հատկություններում եղած այդ չնչին տարբերությունները ուղեկցվում են այդպիսի մեծ տարբերությամբ բույսերից ստացվող արդյունքներում, ապա անկասկած է, որ բնական վիճակում, որտեղ ծառերը ստիպված են պայքարել այլ ծառերի դեմ և թշնամիների մեծ խմբերի դեմ, այդպիսի տարբերությունները, ինչպիսիք են հարթ կամ մազապատ մաշկը, դեղին կամ կարմիր պտղամիսը, շատ էականորեն պետք է ազդեն տարատեսակների միջև մղվող կռվի վախճանի վրա։

Կանգ առնելով տեսակների միջև եղած բազմաթիվ փոքրիկ տարբերությունների վրա, որոնք, ինչքան մեր անտեղյակությունը թույլ է տալիս դատելու, մեզ թվում են ոչ էական, մենք չպետք է մոռանանք, որ կլիման, սնունդը և այլն անտարակույս նրանց վրա որոշ անմիջական ազդեցություն են ունեցել։ Անհրաժեշտ է նաև միշտ նկատի ունենալ, որ զարգացման հարաբերակցության օրենքի շնորհիվ, երբ փոփոխվում է որևէ մաս և բնական ընտրության միջոցով փոփոխությունները կուտակվում են, այդ դեպքում առաջանում են նաև այլ փոփոխություններ հաճախ ամենաանսպասելի հատկությամբ։

Եթե մենք տեսնում ենք, որ մեր ընտանի ցեղերի կյանքի որոշ շրջանում երևան եկող փոփոխությունները ձգտում են արտահայտվել սերունդների կյանքի միևնույն շրջանում,— սրանց են վերաբերում զանազան բանջարանոցային և դաշտային բույսերի սերմերի ձևերը, մեծությունը և համը, շերամի զանազան սորտերի բոժոժի և թրթուրի հատկությունները. մեր հավերի ձվերը և նրանց ճուտերի աղվամազի գույնը, ոչխարների և տավարի գրեթե չափահաս անհատների եղջյուրները, ապա բնական վիճակում բնական ընտրությունը պիտի ներգործի օրգանիզմների վրա ամեն մի հասակում, այդ հասակի համար ձեռնտու փոփոխությունների կուտակման միջոցով և համապատասխան հասակում դրանք ժառանգելու միջոցով։ Եթե բույսի համար ձեռնտու է քամու օժանդակությամբ իր սերմերը լայն կերպով ցրել, ապա ես չեմ հասկանում, թե ինչու դրա իրագործումը բնական ընտրության միջոցով ավելի դժվար է, քան սելեկցիայի միջոցով բամբակագործին հաջողվում է բամբակենու սերմերի վրա գտնվող թելիկները երկարացնել ու կատարելագործել։ Բնական ընտրությունը կարող է միջատի թրթուրը փոփոխել և հարմարեցնել բազմաթիվ կենսապայմաններին, որոնք բոլորովին տարբերվում են այն պայմաններից, որոնց մեջ ապրում է չափահաս միջատը. իսկ այդ փոփոխությունները հարաբերակցության օրենքի ուժով կարող են ներգործություն ունենալ նաև չափահաս ձևի վրա։ Այդպիսի ճանապարհով էլ հակառակն է լինում՝ չափահաս միջատների մեջ առաջացած փոփոխությունները կարող են անդրադառնալ նաև թրթուրների կառուցվածքի վրա, բայց համենայն դեպս բնական ընտրությունը կապահովի նրանց անվնասակարությունը, որովհետև հակառակ դեպքում դրանցով օժտված տեսակը կենթարկվի մահաջնջման։

Բնական ընտրությունը փոփոխում է ձագերի կառուցվածքը ծնողների համեմատությամբ և ծնողներինը՝ ձագերի համեմատությամբ։ Սոցիալական կյանք վարող կենդանիների մոտ նա հարմարեցնում է յուրաքանչյուր անհատի կառուցվածքը ամբողջ համայնքի պահանջներին, եթե միայն համայնքը կարող է մի օգուտ քաղել ընտրության ենթարկվող անհատի փոփոխությունից։ Բնական ընտրությունը չի կարող անել մի բան՝ դա որևէ տեսակի կառուցվածքի այնպիսի փոփոխությունն է, որից այդ տեսակը ոչ մի օգուտ չունի, այլ օգտվում է մի ուրիշ տեսակ, և թեև բնապատմական աշխատություններում կան վկայություններ, որոնք խոսում են իբր թե այդ փաստի օգտին, բայց ես չկարողացա գտնել ոչ մի դեպք, որ քննադատության դիմանար։ Այն կառուցվածքը, որը օրգանիզմի կյանքում միայն մի անգամ է ծառայում, եթե միայն նա ունի շատ էական նշանակություն, կարող է ընտրության միջոցով հասնել ուզած աստիճանի կատարելագործության. այդպես են, օրինակ, մեծ ծնոտները, որ միջատները գործածում են բացառապես բոժոժը բացելու համար, կամ կտուցի ծայրը, որ գործ են ածում ձվից դեռ դուրս չեկած ձագերը ձվի կեղևը կոտրելու համար։ Ապացուցված է, որ լավագույն կարճակտուր թուրմանների մեծ մասը ոչնչանում է ձվում, ի վիճակի չլինելով կոտրել այն, այդ պատճառով շատ աղավնաբույծներ նրանց օգնում են ձվից դուրս գալու ժամանակ։ Եթե բնության մեջ պետք լիներ աղավնուն, իր շահերի տեսակետից օժտել հասունացած վիճակում շատ կարճ կտուցով, ապա փոփոխության պրոցեսը խիստ դանդաղ կերպով կկատարվեր և դրա հետ զուգընթաց կընթանար այն ձագերի ընտրությունը, որոնք ձվի մեջ կունենային ամենազորեղ և պինդ կտուցներ, որովհետև բոլոր թույլ կտուցավորները անխուսափելիորեն կոչնչանային, կամ ընդհակառակը, կընտրվեին ամենաբարակ, հեշտ ծակվող կեղևները, որովհետև հայտնի է, որ կեղևի հաստությունը կառուցվածքի մյուս գծերի նման տատանվում է։

Գուցե այստեղ տեղին է նկատել, որ բոլոր էակները զգալի չափով ենթարկվում են նաև զուտ պատահական ոչնչացման, որը քիչ կամ բոլորովին չի ազդում բնական ընտրության ընթացքի վրա։ Այսպես, օրինակ, ամեն տարի ահագին քանակությամբ ձվեր և սերմեր ճարակ են դառնում, և նրանք կարող էին բնական ընտրությամբ փոփոխվել միայն այն դեպքում, եթե առաջացած փոփոխություններն այս կամ այն կերպ կարողանային նրանց ծառայել թշնամիներից պաշտպանվելու համար։ Մինչդեռ այդ ձվերից կամ սերմերից շատերը, եթե նրանք չոչնչացվեին, գուցե առաջացնեին մնացած կենսապայմաններին ավելի լավ հարմարված անհատներ, քան նրանք, որոնք պատահաբար ողջ են մնացել։ Ճիշտ այդպես էլ ահագին թվով չափահաս կենդանիներ ու բույսեր, անկախ նրանից, թե նրանք լավագույն կերպով են հարմարված իրենց գոյության պայմաններին կամ ոչ, ամեն տարի ոչնչանում են պատահական պատճառներից, և այդ պատճառների ներգործությունը բնավ չի կարող թուլանալ կառուցվածքի կամ ընդհանուր կազմության որևէ փոփոխություններից, որոնք այլ հանգամանքներում կարող են օգտակար լինել։ Չափահասների ոչնչացումը ինչքան կուզե թող դաժան լինի, միայն թե անհատների այն քանակությունը, որ կարող է տվյալ մարզում գոյություն ունենալ, այդ պատճառների ազդեցությամբ վերջնականապես չնվազի, կամ թող ձվերի և սերմերի ոչնչացումն էլ այնքան մեծ լինի, որ միայն նրանց հարյուրերորդական կամ հազարերորդական մասը զարգանար, այնուամենայնիվ ապրողներից ամենահարմարված անհատները, դարձյալ այն ենթադրությամբ, որ նպաստավոր ուղղությամբ շեղումներ գոյություն ունեն, կձգտեն բազմանալ ավելի մեծ թվով, քան ավելի քիչ հարմարված անհատները։ Իսկ եթե անհատների թիվը բոլորովին կնվազի հենց նոր նշված պատճառներից, որը, իհարկե, հաճախ կպատահի, այն ժամանակ բնական ընտրությունը անզոր կլինի իր ներգործությունը ցուցաբերելու որոշ բարենպաստ ուղղություններով. սակայն այդ չի կարող որպես առարկություն ներկայացվել նրա ներգործության դեմ մի այլ ժամանակում կամ այլ ուղղությամբ, որովհետև մենք ոչ մի առիթ չունենք ենթադրելու, որ երբևիցե միևնույն ժամանակում և միևնույն վայրում մեծ թվով տեսակներ ենթարկվել են փոփոխությունների ու կատարելագործությունների։

ՍԵՌԱԿԱՆ ԸՆՏՐՈՒԹՅՈՒՆ

Քանի որ ընտանի ցեղերի մոտ հաճախ երևան են գալիս առանձնահատկություններ, որոնք հատուկ են միայն մեկ սեռի և ժառանգաբար փոխանցվում են մյուս սեռին, ուստի կասկած չկա, որ նույնը պետք է լինի նաև բնության մեջ։ Ուրեմն՝ հնարավորություն կա, որ բնական ընտրության միջոցով երկու սեռերը կենսակերպի տարբերության կապակցությամբ փոփոխության ենթարկվեն, որը երբեմն էլ լինում է, կամ փոփոխվի մի սեռը մյուսի համեմատությամբ, որը սովորական է։ Դա ինձ ստիպում է մի քանի խոսք ասել այն մասին, որ ես անվանել եմ սեռական ընտրություն։ Ընտրության այս ձևը կախված է ոչ թե այլ էակների կամ արտաքին պայմանների հետ առնչություն ունեցող գոյության կռվից, այլ մի սեռի, առավելապես արու անհատների միջև մղվող կռվից, որը տեղի է ունենում մյուս սեռի անհատներին տիրանալու համար։ Դրա հետևանքով ստացվում է ոչ թե անհաջող կռվողի մահ, այլ նրա սերունդների սահմանափակում կամ լիակատար բացակայություն։ Ուրեմն՝ սեռական ընտրությունը այնպես դաժան չէ, ինչպես բնական ընտրությանը։ Սովորաբար ամենաուժեղ արուները, որոնք ամենից ավելի հարմարված են բնության մեջ իրենց գրաված վայրերին, թողնում են ավելի բազմաքանակ սերունդ։ Սակայն շատ դեպքերում հաղթանակը կախված է ոչ այնքան ընղհանուր ուժեղությունից, որքան կռվի առանձնահատուկ միջոցներ ունենալուց, որոնք բացառապես հատուկ են արուներին։ Անեղջյուր եղջերուն կամ բիտ չունեցող աքլորը իրենցից հետո բազմաթիվ սերունդ թողնելու շատ վատ շանսեր կունենային։ Սեռական ընտրությունը, որ հաղթողին միշտ հնարավորություն է տալիս շարունակելու իր սերունդը, կարող է, իհարկե, զարգացնել արուների մեջ անսաստելի քաջություն, բիտերի երկարություն և թևերի ուժեղություն, համարյա այնպես, ինչպես աքլորակռվի կոպիտ սիրահարը հասնում է նույն հետևանքին՝ խնամքով ընտրելով իր լավագույն աքլորներին։ Օրգանական սանդուխքի թե ո՞ր ամենացածր աստիճանի վրա դադարում է այդ օրենքի գործողությունը, որի ուժով արուները մարտնչում են էգերի համար, ես չգիտեմ. արու ալիգատորները, ըստ եղած նկարագրությունների, իրենց էգերին տիրանալու համար կռվում են իրար հետ և այդ ժամանակ մռնչում և պտտվում են, ինչպես հնդիկներն իրենց ռազմական պարի ժամանակ. տեսել են սալմոնների արուներին իրար հետ ամբողջ օրերով կռվելիս. եղջերաբզեզի արուները երբեմն իրենց վրա կրում են մյուս արուների հսկայական ծնոտների հասցրած վերքերի հետքերը. Ֆաբրի՝^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 78]} այդ անզուգական բնախույզի վկայությամբ, մի քանի ցանցաթև միջատների արուները իրար հետ կռվում են մի որևէ էգի համար, որը կողմնակի հանդիսատեսի պես նստած է այդտեղ մոտիկ և հետո հեռանում է հաղթողի հետ։ Այդ կռիվները, ըստ երևույթին, ամենից ավելի դաժան են բազմամուսնական կենդանիների արուների միջև, հենց այդ արուները ամենից ավելի հաճախ զինված են կռվի հատուկ միջոցներով։ Գիշակեր կենդանիների արուներն արդեն առանց այդ էլ լավ զինված են, թեև նրանք, ինչպես և մյուս կենդանիները, սեռական ընտրության միջոցով կարող են ձեռք բերել նաև պաշտպանության առանձին միջոցներ, ինչպիսիք են, օրինակ, առյուծի բաշը և արու սալմոնների կեռաձև ծնոտը. չէ որ վահանը նույնպես կարող է հաղթանակ ապահովել, ինչպես սուրը կամ նիզակը։

Թռչունների մեջ այդ մրցությունը հաճախ ավելի խաղաղ բնույթ ունի. բոլոր հետազոտողները, որոնք ուշադրություն են դարձրել այդ խնդրի վրա, համաձայն են այն բանին, որ շատ թռչնատեսակների արուների միջև կա ուժեղ մրցակցություն, որը հիմնված է էգերին երգով գրավելու վրա։ Գվիանական լեռնային կեռնեխի, դրախտահավի և մի քանի այլ թռչունների արուներն ու էգերը հավաքվում են մի տեղ, ընդ որում արուները էգերի առջև խնամքով բաց են անում իրենց վառ գունավորված փետուրները ցույց տալու համար և կատարում են օտարոտի մարմնաշարժումներ, իսկ էգերը մնում են որպես անտարբեր հանդիսատեսներ, մինչև որ ընտրում են իրենց համար ամենագրավիչ արուներին։ Նրանք, ովքեր առիթ են ունեցել մանրազնին կերպով դիտելու գերության մեջ գտնվող թռչունների բարքերը, շատ լավ գիտեն, որ նրանք հաճախ դրսևորում են անհատական համակրանք և հակակրանք. այսպես, սըր Ռ. Հիրոնը^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 79]} հաղորդում է մի բծավոր արու սիրամարգի մասին, որն առանձնապես գրավիչ է եղել թռչնանոցում ապրող բոլոր էգ սիրամարգերի համար։ Ես այստեղ չեմ կարող մտնել անհրաժեշտ մանրամասնությունների մեջ, բայց ինձ թվում է, որ եթե մարդը կարճ ժամանակում կարող է որևէ բանտամյան հավերի փոփոխել գեղեցկության մասին իր ունեցած իդեալի համեմատ, ապա ես պատճառ չեմ տեսնում, թե ինչու նաև թռչունների էգերը, հազարավոր սերունդների ընթացքում ընտրելով ամենաքաղցրալուր երգող և ամենագեղեցիկ արուներին, չէին կարող հասնել ակնհայտ արդյունքների իրենց գեղեցկության իդեալի տեսակետից։ Մի քանի լավ հայտնի օրենքներ, որոնք վերաբերում են չափահաս արուների և էգերի փետրավորմանը՝ համեմատած ձագերի փետրավորման հետ, կարող են մասամբ բացատրվել նրանով, որ սեռական ընտրությունն ազդում է այն փոփոխությունների վրա, որոնք արտահայտվում են որոշ հասակում և փոխանցվում են կամ միայն արուներին, կամ երկու սեռերին նրանց համապատասխան հասակներում, բայց այստեղ տեղը չէր բավականանա այդ խնդրի լայն լուսաբանման համար։

Այսպես, օրինակ, ինձ թվում է, որ այն դեպքերում, երբ որևէ կենդանու արուներն ու էգերը, ունենալով միևնույն կացութաձևը, տարբերվում են իրենց կառուցվածքով, գույնով կամ առանձին զարդարանքներով, ապա այդ տարբերությունները առաջացել են գլխավորապես սեռական ընտրության միջոցով, այսինքն մի շարք սերունդների ընթացքում առանձին արուներ մյուսների համեմատությամբ ունեցել են որոշ թեթև առավելություններ կամ զինման եղանակով, կամ պաշտպանության միջոցներով, կամ թե առանձին հրապույրներով և այդ առավելությունները փոխանցել են բացառապես միայն իրենց արական սեռի հետնորդներին։ Սակայն ես համաձայն չեմ առանց բացառության բոլոր սեռական տարբերությունները վերագրել միայն այդ դրդապատճառի ազդեցությանը. մենք տեսնում ենք, որ մեր ընտանի կենդանիների մեջ առաջացել են բացառապես միայն արական սեռի անհատներին փոխանցվող առանձնահատկություններ, որոնք, ըստ երևույթին, չեն ուժեղացել արհեստական ընտրությամբ։ Վայրի հնդկական աքլորի կրծքի վրայի մազափունջը ոչ մի օգուտ չի կարող տալ, և հազիվ թե նա կարող է հնդուհավերի աչքում նաև որպես զարդարանք ծառայել, եթե նա առաջանար ընտանի թռչունի վրա, այն կհամարեին այլանդակություն։

ԲՆԱԿԱՆ ԸՆՏՐՈՒԹՅԱՆ ՆԵՐԳՈՐԾՈՒԹՅԱՆ ԿԱՄ ԱՄԵՆԱՀԱՐՄԱՐՎԱԾՆԵՐԻ ԳԵՐԱՊՐԵԼՈՒ ՕՐԻՆԱԿՆԵՐ

Բնական ընտրության ներգործության եղանակը պարզելու համար, ինչպես ես ըմբռնում եմ այն, ես թույլատվություն կխնդրեմ ներկայացնել մի քանի երևակայական օրինակներ։ Կանգ առնենք գայլի օրինակի վրա, որը սնվում է զանազան կենդանիներով և հաղթում է մեկին խորամանկությամբ, մյուսին ուժով, երրորդին իր ոտքերի արագավազությամբ. այնուհետև ենթադրենք, թե ամենաարագավազ զոհերը, օրինակ եղջերուները, երկրում տեղի ունեցած այս կամ այն փոփոխությունների հետևանքով թվով շատացել են, կամ ընդհակառակը, նրա մի այլ որսը թվով քչացել է տարվա հենց այն ժամանակը, երբ գայլերը սննդի ամենից ավելի պակաս են զգում։ Այդպիսի պայմաններում ամենաարագավազ և ամենաճարպիկ գայլերն ամենից ավելի շանսեր կունենան գերապրելու և այսպիսով կպահպանվեն, կընտրվեն, իհարկե այն պայմանով, եթե նրանք չեն կորցնի այն ուժը, որն անհրաժեշտ է, որպեսզի հաղթահարեն իրենց որսակենդանիներին տարվա այս կամ այն ժամանակներում, երբ ստիպված են բավարարվել այլ զոհերով։ Ես ոչ մի հիմք չեմ գտնում այդ հետևանքը ավելի կասկածելի համարելու, քան այն, որ մարդը կկարողանար կատարելագործել իր բարակների արագավազությունը մանրազնին մեթոդիկ ընտրության կամ անգիտակցական ընտրության միջոցով, որը հետևանք է այն բանի, որ նա հոգ է տանում լավագույն շներ պահել, առանց մտածելու ցեղն ազնվացնելու մասին։ Կարող եմ ավելացնել, որ, ըստ Պիրսի^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 80]} վկայության, Միացյալ Նահանգներում, Կատսկիլյան լեռներում հանդիպում են գայլի երկու տարատեսակներ՝ մեկը թեթև, որ նման է մեր բարակ շանը և հետապնդում է եղջերուներին, իսկ մյուսը ավելի հաստամարմին է, ավելի կարճաոտ, որը հաճախ հարձակվում է ոչխարների հոտերի վրա։

Պետք է նկատենք, որ նախորդ օրինակում ես խոսում եմ գայլերի ամենադյուրաշարժ անհատների մասին, այլ ոչ թե մի որևէ ցայտուն կերպով արտահայտված տարատեսակի մասին։ Նախորդ հրատարակություններում ես երբեմն այնպես եմ արտահայտվել, որ իբր թե այդ վերջին պատահականությունը հաճախակի է հանդիպում։ Ես նկատել եմ անհատական տարբերությունների կարևոր նշանակությունը, և այդ ինձ հանգեցրեց հանգամանորեն քննարկելու այն հետևանքները, որ ունենում է մարդու կողմից կատարվող անգիտակցական ընտրությունը, որը կախված է բոլոր շատ թե քիչ արժեքավոր անհատները պահելուց և վատերը ոչնչացնելուց։ Ինձ համար նաև պարզ էր, որ կառուցվածքում տեղի ունեցող որևէ պատահական շեղում, ինչպես օրինակ, այլանդակությունները, բնական դրության մեջ կարող է հանդիպել միայն շատ հազվագյուտ դեպքերում և որ սկզբում պահպանվելու դեպքում էլ սովորական անհատների հետ խաչաձևվելու հետևանքով նա սովորաբար կորչում է։ Այնուամենայնիվ, քանի դեռ չէի կարդացել «North British Review»^[40] (1867 թ.) հանդեսում շատ հմուտ և արժեքավոր հողվածը, ես լիովին չէի գնահատում, թե ինչքան հազվադեպ կարող են սերունդների մեջ պահպանվել եզակի փոփոխությունները, միևնույնն է՝ թույլ են արտահայտված, թե խիստ։ Հեղինակը քննարկում է մի դեպք, երբ կենդանիների մի զույգ իր կյանքի ընթացքում առաջ է բերում երկու հարյուր ձագեր, որոնցից զանազան պատճառներից ոչնչանալու հետևանքով միջին հաշվով մնում են երկուսը և իրենցից հետո թողնում սերունդ։ Այդ գնահատականը շատ բարձր է բարձրակարգ կենդանիների վերաբերմամբ, բայց բնավ այդպիսին չէ ստորին կարգի կենդանիներից շատերի վերաբերմամբ։ Այնուհետև նա ցույց է տալիս, որ եթե ծնվեր այնպես փոփոխված մի անհատ, որ նրա ապրելու շանսերը կրկնապատկվեին մյուս անհատների ունեցած շանսերի համեմատությամբ, ապա նույնիսկ այդ դեպքում էլ նրա ապրելու հավանականությունները քիչ կլինեին։ Բայց ենթադրենք, թե նա ապրում և թողնում է սերունդ, որի կեսը ժառանգում է բարենպաստ փոփոխությունը. այնուամենայնիվ շարունակում է հոդվածի հեղինակը, այդ մատաղ սերունդը միայն մի քիչ ավելի շանսեր կունենա ապրելու և ցեղը պահպանելու համար, և այդ շանսերը յուրաքանչյուր նոր սերնդի մեջ գնալով պիտի պակասեն։ Այս դիտողությունների ճշտությունը հազիվ թե կարող է կասկածի ենթարկվել։ Եթե, օրինակ, որևէ թռչուն կեռանման կտուցով ավելի հաջողությամբ կարողանա իր սնունդը ճարել և եթե ծնվի խիստ կորացած կտուցով մի թռչուն, որը և փարթամորեն աճի, ապա, այնուամենայնիվ, շատ քիչ շանսեր կան, որ այդ մեկ թռչունի սերունդները այնքան բազմանան, որ ամբողջովին դուրս մղեն հիմնական ձևը. բայց հազիվ թե որևէ կասկած կարող է լինել, դատելով նրանով, ինչ տեղի է ունենում մեր աչքերի առաջ մեր ընտանի ցեղերի մեջ, որ այդ հետևանքը կստացվեր, եթե քիչ թե շատ խիստ կեռացած կտուց ունեցող անհատները պահպանվեին բազմաթիվ սերունդների ընթացքում, իսկ ամենաուղիղ կտուց ունեցող ավելի ևս մեծ թվով անհատներ ենթարկվեին ոչնչացման։

Սակայն չպետք է աչքաթող անել, որ մի քանի բավական ուժեղ արտահայտված փոփոխություններ, որոնք ոչ ոք չէր կարող համարել պարզ անհատական տարբերություններ, հաճախ են կրկնվում այն պատճառով, որ նման կազմվածքը կրում է նաև միջավայրի նման ներգործությունները,— այս փաստը կարող է հաստատվել բազմաթիվ օրինակներով, որ տալիս են մեր ընտանի ցեղերը։ Այդպիսի դեպքերում եթե փոփոխվող անհատը իրականում չփոխանցեր իր հետնորդներին նոր ձեռք բերված հատկանիշը, ապա անշուշտ, քանի որ արտաքին պայմանները կմնային անփոփոխ, նա իր հետնորդներին կփոխանցեր միևնույն ուղղությամբ փոփոխվելու ավելի ևս ուժեղ արտահայտված ձգտում։ Նմանապես կասկած չի կարող լինել, որ նույն ուղղությամբ փոփոխվելու ձգտումը երբեմն արտահայտվել է այնպիսի ուժով, որ միևնույն տեսակի բոլոր անհատները փոփոխվել են նման ձևով, առանց որևէ ընտրության մասնակցության։ Կամ այդպիսի փոփոխության ենթարկվել է բոլոր անհատների մի երրորդական, մի հինգերորդական կամ մի տասերորդական մասը, որի վերաբերյալ կարելի է բերել մի քանի օրինակներ։ Այսպես, Գրաբան^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 81]} գտնում է, որ Ֆարերյան կղզիների վրա բոլոր կայրաների մոտավորապես մի հինգերորդը ներկայացնում է այն աստիճանի ցայտուն կերպով նշմարելի տարատեսակ, որ առաջ նրան նույնիսկ համարում էին առանձին տեսակ Uria lacrimans անունով։ Նման դեպքերում, եթե փոփոխությունը օգտակար է, ապա ամենահարմարվածի գերապրելու հետևանքով փոփոխված ձևը արագ կերպով դուրս կմղի նախասկզբնական ձևին։

Խաչաձևման հետևանքներին, ամեն մի փոփոխության վերացման իմաստով, ես առիթ կունենամ վերադառնալու, բայց այստեղ էլ արդեն կարելի է նկատել, որ կենդանիների և բույսերի մեծ մասը կառչում է իր բնակավայրին և առանց կարիքի չի թողնում այն. մենք այդ նկատում ենք նույնիսկ չվող թռչունների վերաբերմամբ, որոնք միշտ վերադառնում են միևնույն տեղը։ Սրանից հետևում է, որ ամեն մի նոր առաջացած տարատեսակ սկզբում համարյա միշտ կլինի տեղական, ինչպես այդ թվում է, թե կարելի է ընդունել որպես կանոն բնության մեջ հանդիպող տարատեսակների վերաբերմամբ, այսպիսով, այն անհատները, որոնք փոփոխվել են միանման ուղղությամբ, շուտով համախմբված կլինեն մի խմբում և կբազմանան միասին։ Եթե նոր տարատեսակը հաջողություն ունենա գոյության կռվում, այդ դեպքում նա կսկսի դանդաղ կերպով տարածվել իր կենտրոնական շրջանից, մրցության մեջ մտնելով չփոփոխված անհատների հետ և հաղթելով նրանց իր շարունակ ընդարձակվող բնակավայրի եզրագծերում։

Գուցե անօգուտ չի լինի բերել էլի մեկ և ավելի բարդ օրինակ, որը պարզաբանում է բնական ընտրության ներգործության եղանակը։ Մի քանի բույսեր արտադրում են քաղցր հեղուկ, ըստ երևույթին նրա համար, որ հեռացնեն իրենց հյութերից ինչ-որ վնասակար բան. այդ կատարվում է, օրինակ, գեղձերի օգնությամբ, որոնք տեղավորված են տերևակիցների հիմքի մոտ, ինչպես, օրինակ, մի քանի լոբազգի բույսերինն է, կամ տերևի ստորին մակերեսի վրա, ինչպես դափնունն է։ Այդ հյութը, թեև քանակությամբ չնչին է, ագահությամբ կլանում են միջատները, բայց նրանք իրենց այցելություններով բույսին ոչ մի օգուտ չեն տալիս։ Այժմ պատկերացնենք, թե այդ հյութը կամ նեկտարը կարտազատվի որևէ տեսակի որոշ ծաղիկների ներսում։ Միջատները նեկտար որոնելիս հաճախ կծածկվեն ծաղկափոշով և շատ հաճախ կտեղափոխեն այն մեկ ծաղկից մյուսի վրա։ Այսպիսով տեղի կունենա խաչաձևում այնպիսի ծաղիկների միջև, որոնք պատկանում են երկու տարբեր անհատների, իսկ խաչաձևման պրոցեսը, ինչպես այդ կարելի է ապացուցել ամենաանկասկածելի ձևով, սկիզբ կտա ավելի հզոր սերմնաբույսերի, որոնք, հետևաբար, մեծագույն շանսեր կունենան բարգավաճելու և գերապրելու համար։ Այն բույսերի, որոնք առաջացնում են ամենամեծ քանակությամբ նեկտար արտազատող ամենամեծ նեկտարանոցներ ունեցող ծաղիկներ, ավելի հաճախ կենթարկվեն միջատների այցելությունների և ավելի հաճախ կենթարկվեն խաչաձևման և, վերջ ի վերջո, կհաղթահարեն իրենց մրցակիցներին, առաջացնելով տեղական տարատեսակ։ Ճիշտ այդպես և այն ծաղիկները, որոնց առէջքները և վարսանդները տեղադրված են իրենց հաճախակի այցելող միջատների մեծության և շարժուձևին համապատասխանորեն և այդպիսով գոնե մի քիչ հեշտացնում են ծաղկափոշու տեղափոխությունը, նույնպես կլինեին ընտրյալներ։ Մենք կարող ենք պատկերացնել նա և մի այլ դեպք, այն է՝ նեկտարի փոխարեն ծաղկափոշի հավաքող միջատներ։ Քանի որ ծաղկափոշին բացառապես ծառայում է բեղմնավորման համար, ապա նրա ոչնչացումը, թվում է, թե պիտի միայն վնաս հասցներ բույսին, այնուամենայնիվ, եթե գեթ մի քիչ ծաղկափոշի, սկզբում պատահաբար, իսկ հետո մշտապես, ծաղկափոշի լափող միջատների կողմից տեղափոխվի մի ծաղկից մյուսի վրա և դրանով իսկ ստացվի խաչաձևում, այդ դեպքում թեկուզ ամբողջ ծաղկափոշու ինը տասերորդական մասն էլ ոչնչանա, բույսը մեծ օգուտի մեջ կլիներ, իսկ այն անհատները, որոնք շարունակ ավելի ու ավելի շատ ծաղկափոշի կարտադրեն և օժտված կլինեն ավելի ու ավելի խոշոր առէջքներով, կենթարկվեն ընտրության։

Երբ երկար ժամանակ կրկնվող այդպիսի պրոցեսի հետևանքով մեր բույսը կդառնա միջատների համար խիստ գրավիչ, նրանք առանց որևէ դիտավորության կսկսեն կանոնավոր կերպով ծաղկափոշին տեղափոխել ծաղկից ծաղիկ. իսկ որ նրանք այդ էլ անում են իրականում, ես կարող եմ ցույց տալ բազմաթիվ զարմանալի օրինակներով։ Կբերեմ այստեղ միայն մեկը, որը միաժամանակ պարզաբանում է բույսերի սեռերի բաժանման պրոցեսի աստիճաններից մեկը։ Մատեի որոշ ծառեր տալիս են միայն բավական քիչ ծաղկափոշի առաջացնող չորս առէջքներով և սաղմնային վարսանդով արական ծաղիկներ. մյուսները տալիս են միայն իգական ծաղիկներ, որոնք ունենում են միանգամայն զարգացած վարսանդներ և չորս առէջքներ բոլորովին թորշոմած փոշանոթներով, որոնց մեջ ոչ մի հատիկ ծաղկափոշի չի լինում։ Գտնելով մի իգական ծառ արականից վաթսուն յարդ հեռավորության վրա, ես հետազոտեցի տարբեր ճյուղերից վերցրած քսան ծաղիկների սպիները մանրադիտակի տակ և առանց բացառության բոլորի վրա կային ծաղկափոշու հատիկներ, իսկ մի քանիսի վրա նույնիսկ առատությամբ։ Քանի որ քամին մի քանի օրվա ընթացքում փչում էր իգական ծառից դեպի արականը, ուրեմն ծաղկափոշին չէր կարող քամու բերածը լինել։ Եղանակը ցուրտ էր և փոթորկոտ, հետևաբար և անբարենպաստ էր մեղուների համար, բայց և այնպես իմ հետազոտած յուրաքանչյուր վարսանդային ծաղիկ փոշոտված էր մեղուների միջոցով, որոնք նեկտար հավաքելու համար թռել էին ծառից ծառ։ Բայց վերադառնանք մեր երևակայական դեպքին, հենց որ բույսն այնքան գրավիչ դարձավ միջատների համար, որ ծաղկափոշին կանոնավոր կերպով փոխադրվում է ծաղկից ծաղիկ, կարող է դրսևորել մի այլ պրոցես։ Իհարկե, ոչ մի բնախույզ չի կասկածում այսպես կոչված «աշխատանքի ֆիզիոլոգիական բաժանման» սկզբունքի օգտակարության մասին, սրանից մենք կարող ենք հետևցնել, որ բույսի համար օգտակար է եղել առաջացնել միայն առէջքները մեկ ծաղկի մեջ, կամ ամբողջ բույսի վրա, և միայն վարսանդները մի այլ ծաղկի մեջ կամ մի ամբողջ բույսի վրա։ Նոր կենսապայմանների մեջ տեղափոխված մշակովի բույսերի վրա երբեմն արական, իսկ այլ դեպքերում իգական օրգանը ավելի կամ պակաս չափով ամուլ է լինում, եթե մենք ընդունենք, որ նույնը կատարվում է, թեկուզ թույլ չափերով, բնության մեջ, ապա գիտենալով, որ ծաղկափոշին արդեն կանոնավոր կերպով տեղափոխվում է ծաղկից ծաղիկ և որ աշխատանքի բաժանման սկզբունքի հիման վրա սեռերի ավելի լիակատար բաժանումը բույսի համար միայն օգտակար է, մենք կգանք այն եզրակացության, որ այն անհատները, որոնց մոտ այդ ձգտումը ավելի ու ավելի ցայտուն կերպով կարտահայտվի, կենթարկվեն ընտրության, մինչև որ վերջապես կիրագործվի սեռերի լիակատար բաժանումը։ Չափազանց շատ տեղ կպահանջվի ցույց տալու համար, թե ինչպիսի աստիճանական քայլերով, դիմորֆիզմի միջոցով կամ այլ ուղիներով զանազան բույսերի մոտ, ըստ երևույթին, կատարվում է սեռերի բաժանումը։ Բայց ես կարող եմ ավելացնեի որ Հյուսիսային Ամերիկայի մի քանի մատեները, ըստ Ազա-Գրեյի,^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 68]} գտնվում են միջանկյալ վիճակում և, ինչպես ասում է նա, կարող են անվանվել առավել կամ պակաս չափով երկտուն-բազմամուսին բույսեր։

Այժմ դառնանք նեկտարով սնվող միջատներին. մենք կարող ենք ենթադրել, որ այն բույսը, որի նեկտարի պարունակությունը մենք տևական սելեկցիայի միջոցով հետզհետե բարձրացրել ենք, տվյալ երկրում սովորական է և նրա նեկտարը որոշ միջատների հիմնական սնունդն է։ Ես կարող էի բերել շատ փաստեր, որոնք ցույց են տալիս, թե ինչպես մեղուները խնայում են ժամանակը. այսպես է, օրինակ, նրանց վարվելաձևը, երբ կրծելով ծակում են պսակի հիմքը և այդպիսով արտածծում են նեկտարը, որին նրանք կարող են հասնել նաև վերևի մուտքից։ Ուշադրության առնելով այդպիսի փաստերը, մենք կարող ենք ընդունել, որ որոշ պայմաններում կնճիթի կորության կամ երկարության անհատական փոփոխությունները, որոնք այնքան չնչին են, որ մենք դրանք չէինք էլ նկատի, կարող են մեղվի կամ մի այլ միջատի համար օգտակար լինել, այնպես որ որոշ անհատներ ի վիճակի կլինեն իրենց սնունդը հայթայթել ավելի հեշտությամբ, քան մյուսները. այսպիսով, այն համայնքները, որոնց պատկանում են նրանք, կբարգավաճեն և շատ ձագեր կտան, որոնք կժառանգեն նույն հատկությունը։ Սովորական կարմիր երեքնուկի և ինկարնատային երեքնուկի (Trifolium pratense և Tr. incarnatum) պսակի խողովակները մակերեսորեն դիտելիս երկարությամբ չեն տարբերվում միմյանցից, բայց և այնպես սովորական մեղուն կարողանում է հեշտությամբ արտածծել ինկարնատային երեքնուկի նեկտարը, բայց չի կարողանում հասնել սովորական երեքնուկի նեկտարին, որին այցելում են միայն իշամեղուները, այնպես որ կարմիր երեքնուկի ամբողջ դաշտերը իզուր առաջարկում են մեր մեղվին իրենց արժեքավոր նեկտարի առատ պաշարները։ Կասկածի ենթակա չէ, որ մեր մեղուները սիրում են այդ նեկտարը, որովհետև ես բազմիցս նկատել եմ, բայց միայն աշնանը, թե ինչպես մեղուները արտածծում էին նեկտարը ծաղկի հիմքի մոտի անցքերով, որ կրծելով բաց են արել իշամեղուները։ Երեքնուկի երկու տեսակների պսակների երկարության տարբերությունը, որից կախված է մեղուների այցելությունը ծաղիկներին, պիտի որ շատ աննշան լինի, որովհետև ինձ հավատացնում էին, որ կարմիր երեքնուկի առաջին հարից հետո երևացած ծաղիկները մի քիչ ավելի փոքր են առաջին ծաղիկներից, բայց և այնպես նրանց այցելում են բազմաթիվ մեղուներ։ Չգիտեմ, ճի՞շտ է արդյոք այդ ցուցմունքը, ինչպես նաև չգիտեմ, արդյոք կարելի՞ է վստահել մի այլ տպագիր վկայության, որ իբր թե լիգուրիական մեղուն, որը բնախույզների կողմից ճանաչված է որպես սովորական մեղվի մի տարատեսակ, որի հետ նա հեշտությամբ խաչաձևվում է, կարողանում է հասնել նեկտարանոցներին և արտածծել նաև սովորական երեքնուկի նեկտարը։ Ուրեմն՝ այն երկրում, որտեղ առատությամբ աճում է այդ երեքնուկը, մեղուների համար շատ ձեռնտու կլիներ ունենալ մի քիչ ավելի երկար և մի քիչ այլ ձևի կնճիթ։ Մյուս կողմից, քանի որ այդ երեքնուկի պտղաբերությունը անպայման կախված է նրա ծաղիկներին մեղուների այցելությունից, ուստի իշամեղուների թիվը քչանալու դեպքում բույսի համար ձեռնտու կլիներ ձեռք բերել ավելի կարճ և ավելի խոր ճեղքված պսակ, որը թույլ կտար մեղուներին ծծելու նրա ծաղիկների նեկտարը։ Այսպիսով, ես կարողանում եմ հասկանալ, թե ինչպես ծաղիկը և մեղուն աստիճանաբար միաժամանակ կամ հաջորդականորեն կփոփոխվեն և կհարմարվեն մեկը մյուսին ամենակատարյալ ձևով, անընդհատ պահպանելով այն անհատներին, որոնք իրենց կառուցվածքում ունեն աննշան փոխադարձաբար օգտակար շեղումներ։

Ես լիովին գիտակցում եմ, որ բերված օրինակներով պարզաբանված բնական ընտրության ուսմունքը կհանդիպի նույնպիսի առարկությունների, ինչ առարկությունների որ ենթարկվում էին նաև սըր Չարլզ Լյաելի^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 29]} մեծ գաղափարները, «Երկրի մակերևույթի ժամանակակից փոփոխությունները, որոնք մեզ բացատրում են երկրաբանական երևույթները» աշխատության առաջին լույս ընծայման ժամանակ, բայց այժմ շատ հազվադեպ կարելի է լսել, որ այն գործոնները, որոնց մենք մինչև այժմ էլ տեսնում ենք գործողության մեջ, ճանաչվեին չնչին և ոչ մի նշանակություն չունեցող, երբ խոսքը վերաբերում է ամենախոր գետահովիտների առաջացման պատճառներին կամ մայր ցամաքների ներսում ձգվող երկար ժայռաշարքերի գտնվելու պատճառների մասին։ Բնական ընտրությունը ներգործում է միայն պահպանելով և կուտակելով փոքրիկ ժառանգական փոփոխությունները, որոնցից յուրաքանչյուրը ձեռնտու է պահպանվող էակի համար։ Ինչպես որ արդի երկրաբանությունը գիտությունից գրեթե արտաքսել է այնպիսի հայացքները, ինչպես, օրինակ, ամբողջ խոր հովտի փորվելը մի հզոր դիլյուվիալ ալիքի միջոցով, այնպես էլ բնական ընտրությունը գիտությունից կարտաքսի այն հավատը, որ նոր օրգանական էակները շարունակ ստեղծագործվում են և նրանց կառուցվածքում որևէ հանկարծական խոր փոփոխություններ են առաջանում։

ԽԱՉԱՁԵՎՈՒՄԸ ԱՆՀԱՏՆԵՐԻ ՄԻՋԵՎ

Ես ստիպված եմ այստեղ մի փոքրիկ շեղում անել։ Բաժանասեռ կենդանիների և բույսերի վերաբերմամբ ինքնին ակնհայտ է, որ յուրաքանչյուր ծննդի համար անհրաժեշտ է երկու անհատների մասնակցությունը (բացառությամբ կուսածնության ուշագրավ և ոչ լիովին հասկանալի դեպքերի), բայց հերմաֆրոդիտ էակների վերաբերմամբ դա այնքան էլ ակնհայտ չէ։ Այնուամենայնիվ հիմք կա ենթադրելու, որ նաև բոլոր հերմաֆրոդիտների մոտ ժամանակ առ ժամանակ կամ միշտ վերարտադրության համար երկու անհատներ միանում են։ Այդ տեսակետը, թեև որոշ կասկածանքով, արտահայտել են Շպրենգելը,^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 82]} Նայտը^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 31]} և Կյոլռեյտերը։^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 33]} Մենք հիմա կհամոզվենք նրա կարևորության մեջ, բայց ես հարկադրված եմ միայն համառոտակի շոշափել այդ հարցը, թեպետ ունեմ առատ նյութ նրա հիմնավոր քննարկության համար։ Բոլոր ողնաշարավորները, բոլոր միջատները և կենդանիների մի քանի այլ ընդարձակ խմբեր ամեն մի ծննդի համար զուգավորվում են։ Նորագույն հետազոտությունները զգալի չափով կրճատել են կարծեցյալ հերմաֆրոդիտների թիվը, իսկ իսկական հերմաֆրոդիտներից շատերը զուգավորվում են, այսինքն երկու անհատներ միանում են վերարտադրության համար, իսկ դա այն ամենն է, ինչ մեզ հարկավոր է։ Բայց դեռ մնում են մեծ թվով հերմաֆրոդիտ կենդանիներ, որոնք սովորաբար չեն զուգավորվում և բույսերի հսկայական մեծամասնությունը հերմաֆրոդիտ է։ Կարելի է հարցնել իսկ ի՞նչ հիմք կա ենթադրելու, որ այդ դեպքերում երբևիցե երկու անհատներ պիտի մասնակցեն վերարտադրությանը։ Քանի որ այստեղ անհնարին է մտնել մանրամասնությունների մեջ, ուստի ես պետք է հենվեմ միայն մի քանի ընդհանուր կշռադատությունների վրա։

Նախ՝ ես հավաքել եմ շատ փաստեր և ինքս կատարել եմ բազմաթիվ դիտումներ, որոնք ցույց են տալիս, համաձայն անասնաբույծների և այգեգործների ունեցած գրեթե ընդհանուր համոզմունքի, որ կենդանիների և բույսերի մեջ զանազան տարատեսակների կամ նույն տարատեսակի տարբեր ծագում ունեցող անհատների միջև խաչաձևումը ստացվող սերնդին հաղորդում է առանձին ուժ և պտղաբերություն։ Երկրորդ՝ ազգակցության մոտ աստիճաններ ունեցող անհատների միջև խաչաձևումը նվազեցնում է ցեղի ուժը և պտղաբերությունը։ Միայն այս փաստերը բավական էին, որպեսզի ինձ դրդեին ընդունելու որպես բնության մի ընդհանուր օրենք, որ ոչ մի օրգանական էակ սերունդների անսահման շարքում չի սահմանափակվում ինքնաբեղմնավորմամբ, այլ ընդհակառակը, մի անհատի խաչաձևումը մյուսի հետ ժամանակ առ ժամանակ, գուցե երկար ընդմիջումներից հետո, անհրաժեշտություն է։

Ելնելով այն համոզմունքից, որ բնության այդպիսի օրենք գոյություն ունի, մենք, կարծում եմ, ի վիճակի ենք ըմբռնելու փաստերի մի ամբողջ ընդարձակ խումբ, նման այն փաստերին, որոնք կշարադրվեն ստորև և որոնք ոչ մի այլ տեսակետից չեն ենթարկվում բացատրության։ Բույսերի խաչաձևմամբ զբաղվող յուրաքանչյուր այգեգործ գիտե, թե ծաղիկների թրջվելը ինչպես վնասակար կերպով է անդրադառնում բույսերի բեղմնավորման վրա, բայց և այնպես ծաղիկների ինչպիսի՜ բազմություն իր առէջքները և սպին ենթարկում է վատ եղանակի բոլոր պատահականություններին։ Հակառակ սեփական առէջքների և վարսանդի սերտ հարևանության, որը գրեթե ապահովում է ինքնաբեղմնավորում, եթե օգտակար է ժամանակ առ ժամանակ կատարվող խաչաձևումը, ապա կողմնակի ծաղկափոշու համար հնարավորին չափ ազատ մուտք ապահովելը կբացատրի մեզ մթնոլորտային խոնավությունից օրգանների այդ չպաշտպանված լինելու դրությունը։ Շատ ծաղիկներ, ընդհակառակը, ունեն պինդ ծածկված բեղմնավորման օրգաններ, ինչպես, օրինակ, թիթեռնածաղիկների մեծ ընտանիքում, բայց դրա փոխարեն միջատների այցելության համար նրանք համարյա միշտ ունեն ամենահետաքրքրական և հիանալի հարմարումներ։ Թիթեռնածաղիկ բույսերից շատերի համար մեղուների այցելությունը այնքան անհրաժեշտ է, որ նրանց պտղաբերությունը զգալիորեն նվազում է, եթե այդ այցելությունները վերացվում են։ Բայց գրեթե անհնարին է, որ միջատները կարող են ծաղկից ծաղիկ թռչել և ծաղկափոշին չտեղափոխել, բույսերին մեծ օգուտ չտալ։ Միջատները գործում են այնպես, ինչպես այգեգործի վրձինը, բավական է այդ վրձինով միայն դիպչել մի ծաղկի առէջքին, և հետո մյուսի սպիին, որպեսզի ապահովված լինի բեղմնավորումը։ Սակայն չպետք է կարծել, որ մեղուներն այդ ձևով առաջացնում են զանազան տեսակների միջև բազմաթիվ հիբրիդներ, որովհետև եթե սպիի վրա ընկնում է նույն բույսի ծաղկափոշին և մի այլ տեսակի ծաղկափոշին, այդ դեպքում առաջինը այնքան հաղթահարում է երկրորդին, որ բոլորովին վերացնում է նրա ազդեցությունը, ինչպես այդ ապացուցել է Գերտները։^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 83]}

Երբ որևէ ծաղկի մեջ առէջքները հանկարծակի կամ դանդաղորեն մեկը մյուսի հետևից հպվում են վարսանդին, կարելի է կարծել, որ այդ հարմարանքի նպատակը բացառապես ինքնափոշոտումն ապահովելն է, և անկասկած դա այդ տեսակետից օգտակար է։ Բայց, ինչպես ցույց է տվել Կյոլռեյտերը^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 33]} կծոխորի վերաբերմամբ, առէջքները շարժման մեջ դնելու համար անհրաժեշտ է հատկապես միջատների մասնակցությունը, և, բացի դրանից, հենց այդ սեռի վերաբերմամբ, որն ըստ երևույթին հատուկ հարմարումներ ունի ինքնափոշոտման համար, հայտնի է, որ եթե իրար կողքի տնկենք մերձավոր նմանություն ունեցող ձևերը կամ տարատեսակները, ապա համարյա անհնարին է լինում ստանալ մաքուր սերմնաբույսեր, քանի որ այնքան լայնորեն է տարածված խաչաձևումը նրանց մեջ։ Շատ դեպքերում ծաղկի կառուցվածքը ոչ միայն չի նպաստում ինքնափոշոտմանը, այլև երևան են գալիս հատուկ հարմարանքներ, որոնք փակում են սեփական ծաղկափոշու մուտքը դեպի սպին, որի համար օրինակներ ես կարող էի բերել Շպրենգելի^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 82]} և այլ հեղինակների աշխատություններից և իմ սեփական դիտողություններից։ Այսպես, օրինակ, Lobelia fulgens-ի մեջ գոյություն ունի իսկապես մի հիանալի և բարդ կառուցվածք, որի շնորհիվ ծաղկափոշու բազմաթիվ հատիկները բոլորը հեռանում են յուրաքանչյուր ծաղկի սերտաճած փոշանոթներից ավելի վաղ, քան նրա սպին պատրաստ կլինի ընդունելու նրանց, իսկ քանի որ այդ ծաղիկներին, գոնե իմ պարտեզում, միջատները երբեք չեն այցելում, ուստի նրանք երբեք էլ սերմ չեն տալիս, թեև ծաղկափոշին մի ծաղկից մյուսի վրա փոխադրելով ես առատությամբ սերմեր էի ստանում։ Լոբելիայի մի այլ տեսակը, որին այցելում են մեղուները, իմ պարտեզում նաև սերմեր է տալիս։ Այլ բազմաթիվ դեպքերում թեև հատուկ հարմարանք չի լինում, որ սպիի վրա սեփական ծաղկափոշու ընկնելուն խոչընդոտ հանդիսանա, այնուամենայնիվ, ինչպես ցույց են տվել Շպրենգելը, վերջերս Հիլդեբրանդն^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 84]} ու մի քանի այլ հեղինակներ և ինչպես ես ինքս էլ կարող եմ հաստատել, կամ փոշանոթները պայթում են ավելի վաղ, քան սպին պատրաստ է լինում բեղմնավորման համար, կամ սպին ծաղկափոշուց ավելի առաջ է պատրաստ լինում, այնպես որ այդպիսի բույսերը, որոնք դիխոգամ անունն են ստացել, իսկապես բաժանասեռ են և սովորաբար պիտի ենթարկվեն խաչաձևման։ Նույնը իրավացի է նաև դիմորֆ և տրիմորֆ բույսերի վերաբերմամբ, որոնց մասին հիշատակված է վերևում։ Ինչքա՜ն արտասովոր են այս բոլոր փաստերը։ Ինչքա՜ն արտասովոր է, որ միևնույն ծաղկի փոշեհատիկը և սպին, որոնք սերտ հարևանության մեջ են գտնվում կարծես ինքնաբեղմնավորումն ապահովելու համար, այդքան շատ դեպքերում փոխադարձաբար անօգուտ են լինում։ Եվ ինչքան պարզ կերպով են բացատրվում այդ բոլոր փաստերը, եթե միայն ընդունենք, որ այլ անհատների հետ խաչաձևվելը կարող է լինել օգտակար և նույնիսկ անհրաժեշտ։

Եթե թողնենք, որ կաղամբի, ամսական բողկի, սոխի և մի քանի այլ բույսերի տարատեսակներ կողք-կողքի աճեն և ցրեն իրենց սերմերը, ապա սերմնաբույսերը մեծ մասամբ, ինչպես ես կարողացա համոզվել, լինում են խառնացեղեր։ Այսպես, ես մի անգամ ստացել եմ կաղամբի 233 սերմնաբույսեր, որոնք առաջացել էին միասին աճած մի քանի տարատեսակներից և նրանցից միայն 78 պահպանել էին ցեղի հատկանիշները և այն էլ ոչ ամբողջովին մաքուր։ Բայց և յուրաքանչյուր կաղամբածաղկի վարսանդը շրջապատված է ոչ միայն իր վեց առէջքներով, այլև միևնույն բույսի վրա գտնվող մնացած ծաղիկների առէջքներով, և յուրաքանչյուր ծաղկի ծաղկափոշին հեշտությամբ ընկնում է նրա սպիի վրա առանց միջատների աջակցության, որովհետև ես նկատել եմ, որ միջատներից խնամքով պաշտպանված բույսերը տալիս են նորմալ թվով պատիճներ։ Հապա ի՞նչ կերպով այդպիսի մեծ թվով սերմնաբույսեր խառնացեղ են լինում։ Այդ պետք է կախված լինի նրանից, որ այլ տարատեսակի ծաղկափոշին հաղթահարում է տվյալ ծաղկի սեփական ծաղկափոշուն, և դրանում նույնպես արտահայտվում է այն ընդհանուր օրենքը, որ նույն տեսակի այլ անհատների հետ խաչաձևումը օգտակար է։ Երբ խաչաձևվում են տարբեր տեսակներ, բոլորովին հակառակ հետևանք է ստացվում, որովհետև սեփական ծաղկափոշին համարյա միշտ հաղթահարում է օտար ծաղկափոշուն, բայց այդ հարցին մենք կվերադառնանք հաջորդ գլուխներից մեկում։

Եթե օրինակի համար մենք կանգ առնենք անհամար ծաղիկներով պատած մի ծառի վրա, ապա կարող են առարկել, որ ծաղկափոշին միայն հազվադեպ կարող էր մի ծառից մյուսի վրա բերվել, ամենաշատը՝ ծաղկափոշին, կարող էր միևնույն ծառի ծաղկից ծաղիկ տարվել, իսկ միևնույն ծառի ծաղիկները միայն շատ սահմանափակ իմաստով կարելի է ինքնուրույն անհատներ համարել։ Ես կարծում եմ, որ այս առարկությունը բավական ծանրակշիռ է, բայց բնությունը զգալի չափով վերացրել է այն, ծառերին տալով բաժանասեռ ծաղիկներ առաջացնելու ուժեղ ձգտում։ Երբ սեռերը բաժան են, այդ դեպքում, եթե նույնիսկ միևնույն ծառի վրա միաժամանակ կան փոշանոթային և վարսանդային ծաղիկներ, ծաղկափոշին համենայն դեպս պետք է տեղափոխվի ծաղկից ծաղիկ, իսկ դրա շնորհիվ կավելանան ծաղկափոշու ծառից ծառ տեղափոխվելու շանսերը։ Այն կանոնը, որ ամենաբազմազան ընտանիքների պատկանող ծառերին ավելի հատուկ է սեռերի բաժանվածությունը, քան մյուս բույսերին, Անգլիայի համար արդարանում է։ Իմ խնդրանքով դոկտոր Հուկերը^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 28]} կազմել է Նոր Զելանդիայի բուսականության ծառատեսակների ցուցակը, իսկ Ազա-Գրեյը՝^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 68]} Միացյալ Նահանգների բուսականության, և հետևանքը համապատասխանում էր իմ ակնկալություններին։ Մյուս կողմից, Հուկերը տեղեկացնում է ինձ, որ այդ կանոնը Ավստրալիայի վերաբերմամբ չի արդարանում. բայց եթե ավստրալիական ծառերի մեծ մասը դիխոգամ է, ապա հետևանքը նույնը կլինի, ինչպես եթե նրանք ունենային բաժանասեռ ծաղիկներ։ Ես բերեցի այս դիտողությունները ծառերի մասին միայն նրա համար, որպեսզի ուշադրություն հրավիրեմ այդ հարցի վրա։

Անցողակի կանգ առնենք կենդանիների վրա. ցամաքային բազմաթիվ տեսակներ, ինչպես, օրինակ, ցամաքային կակղամորթները և անձրևաորդերը, հերմաֆրոդիտ են, բայց նրանք բոլորն էլ զուգավորվում են։ Ես մինչև այժմ չեմ գտել մի ցամաքային կենդանի, որը կարողանար ինքն իրեն բեղմնավորել։ Այդ զարմանալի փաստը, որը այդպիսի հակադրություն է ներկայացնում ցամաքային բույսերի նկատմամբ, հասկանալի է միայն խաչաձևման անհրաժեշտության տեսակետից, որովհետև բեղմնավորող սկզբնահիմքի յուրահատկության պատճառով չկան այնպիսի եղանակներ, ինչպես միջատների կամ քամու գործողությունն է բույսերի վերաբերմամբ, որոնք կարողանային ժամանակ առ ժամանակ խաչաձևում առաջացնել առանց երկու անհատների անմիջական մերձեցման։ Ջրային կենդանիների մեջ հանդիպում են բազմաթիվ ինքնաբեղմնավորվող հերմաֆրոդիտներ, բայց այստեղ ջրի հոսանքը ակներև միջոց է հանդիսանում խաչաձևման համար այնպես, ինչպես և ծաղիկների վերաբերմամբ, ինձ չի հաջողվել նույնիսկ ամենախոշոր հեղինակություններից մեկի պրոֆեսոր Հյոքսլիի^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 27]} հետ խորհրդակցելուց հետո գտնել մի հատ հերմաֆրոդիտ կենդանի, որի վերարտադրության օրգանները այն աստիճանի փակ լինեին, որպեսզի հիմք ունենայինք ապացուցելու նրա մեջ դրսից մուտք գործելու կամ կողմնակի անհատի ազդեցության ֆիզիկական անհնարինությունը։ Փնջոտնյա խեցգետինները երկար ժամանակ այդ տեսակետից, ինձ թվում էր, թե մեծ դժվարություն էին ներկայացնում, բայց շնորհիվ մի բախտավոր պատահականության՝ ինձ հաջողվեց ցույց տալ, որ երկու անհատներ, որոնցից յուրաքանչյուրը թեև ներկայացնում է ինքնաբեղմնավորվող հերմաֆրոդիտ, երբեմն միմյանց հետ խաչաձևվում են։

Հավանորեն բնախույզների մեծամասնությանը զարմացրել է այն, կարծես թե, անորմալ փաստը, որ ինչպես կենդանիների, այնպես էլ բույսերի մոտ նույն ընտանիքի և նույնիսկ սեռի սահմաններում իրենց ամբողջ կազմվածքով նման տեսակները լինում են մերթ հերմաֆրոդիտ, մերթ բաժանասեռ։ Բայց եթե իրականում բոլոր հերմաֆրոդիտները ժամանակ առ ժամանակ խաչաձևվում են, ապա նրանց և բաժանասեռ օրգանիզմների միջև եղած տարբերությունը, գոնե ինչքանով որ գործը վերաբերում է նրանց սեռական գործունեությանը, շատ էլ մեծ չէ։

Հիմնվելով այդ զանազան կշռադատումների և բազմաթիվ հատուկ փաստերի վրա, որ ես հավաքել եմ, բայց տեղի սղության պատճառով չեմ կարող այստեղ բերել, կարելի է, ըստ երևույթին, եզրակացնել, որ ինչպես կենդանիների, այնպես էլ բույսերի մոտ առանձին անհատների միջև ժամանակ առ ժամանակ կատարվող խաչաձևումը բնության լայն տարածված, եթե ոչ ընդհանուր օրենքն է։

ՀԱՆԳԱՄԱՆՔՆԵՐ, ՈՐՈՆՔ ԲՆԱԿԱՆ ԸՆՏՐՈՒԹՅԱՆ ՄԻՋՈՑՈՎ ՆՊԱՍՏՈՒՄ ԵՆ ՆՈՐ ՁԵՎԵՐԻ ԱՌԱՋԱՑՄԱՆԸ

Սա մի չափազանց կնճռոտ խնդիր է։ Փոփոխականության մեծ աստիճանը, իսկ փոփոխականություն տերմինի մեջ միշտ ներառվում են անհատական տարբերությունները, ըստ երևույթին, կնպաստի ընտրության ներգործությանը։ Անհատների մեծ թիվը, ավելացնելով տվյալ ժամանակաշրջանում օգտակար փոփոխությունների երևան գալու հավանականությունները, կարող է փոխհատուցել յուրաքանչյուր առանձին անհատի մեջ առաջացող փոփոխականության ավելի նվազ աստիճանը և դա, իմ կարծիքով, հաջողության կարևոր տարրն է։ Թեև բնությունը բնական ընտրության գործունեության արտահայտման համար տրամադրում է երկար ժամանակաշրջաններ, բայց և այնպես նրանք անսահման երկար չեն, որովհետև օրգանիզմների ընդհանուր ձգտումն է իրենց համար տեղ գրավել բնության տնտեսության մեջ, և եթե որևէ տեսակ չի փոփոխվի ու չի կատարելագործվի իր մրցակիցների հետ համահավասար չափով, ապա նա կոչնչանա։ Եթե ծնողների օրգանիզմների օգտակար փոփոխությունները չեն ժառանգվում թեկուզ մի քանի հաջորդների կողմից, ապա բնական ընտրությունն անզոր է որևէ բան անել։ Նախկին հատկանիշներին վերադառնալու ձգտումը կարող է երբեմն արգելակել բնական ընտրությունը կամ խոչընդոտ հանդիսանալ նրա ներգործությանը, բայց եթե այդ հատկությունը չի խանգարել մարդուն արհեստական ընտրության միջոցով առաջացնել բազմաթիվ ցեղեր, ապա ինչո՞ւ նա ուժեղ հակազդեցություն պիտի ցույց տար բնական ընտրությանը։

Մեթոդիկ ընտրության ժամանակ անասնաբույծը միանգամայն որոշակի նպատակով է ընտրում, և եթե թույլ տա ազատ խաչաձևում, ապա նրա աշխատանքը բոլորովին կկորչի։ Եթե մեծ թվով մարդիկ ցեղը փոփոխելու որևէ մտադրություն չունենալով, այլ առաջնորդվելով կատարելագործության ընդհանուր գաղափարով, հոգ տանեն այն մասին, որ ձեռք բերեն ու բազմացնեն լավագույն կենդանիներին, ապա այդ անգիտակցական ընտրության հետևանքով կստացվի ցեղի դանդաղ, բայց հաստատուն կատարելագործություն, չնայած նրան, որ ընտրված անհատների մեկուսացում գոյություն չունի։ Այդպես էլ բնության մեջ է. մի սահմանափակ մարզի սահմաններում, որտեղ բնակչությունը դեռ չի լցրել բոլոր ազատ տեղերը, հարկ եղած ուղղությամբ թեկուզ տարբեր աստիճաններով փոփոխվող բոլոր անհատները կձգտեն պահպանվել։ Բայց եթե մարզը մեծ է, նրա առանձին մասերը համարյա հաստատապես կներկայացնեն տարբեր կենսապայմաններ, եթե տեսակը կենթարկվի փոփոխության զանազան մասերում միաժամանակ, այդ դեպքում առաջացած նոր տարատեսակները կխաչաձևվեն սահմանագծային գոտիներում։ Վեցերորդ գլխում մենք կտեսնենք, որ միջանկյալ տարատեսակները, որոնք իրենց բնակված մարզում գրավում են նաև միջանկյալ դրություն, վերջ ի վերջո դուրս կմղվեն հարևան տարատեսակների կողմից։ Խաչաձևումը ամենից ավելի ազդում է այն կենդանիների վրա, որոնք ամեն մի ծննդի համար զուգավորվում են, թափառական կյանք են վարում և շատ էլ արագ չեն բազմանում։ Այդ պատճառով նման կենսակերպ ունեցող կենդանիների, ինչպես, օրինակ, թռչունների տարատեսակները սովորաբար կտեղաբաշխվեն առանձին անջատ երկրներում. այդ այդպես էլ լինում է իրականում։ Միայն ժամանակ առ ժամանակ խաչաձևվող հերմաֆրոդիտ օրգանիզմների մոտ, ինչպես նաև այն կենդանիների մոտ, որոնք ամեն մի ծննդի համար խաչաձևվում են, բայց թափառական կյանք չեն վարում և արագ կերպով են բազմանում, նոր կատարելագործված տարատեսակը կարող է արագ կերպով առաջանալ ամեն մի վայրում և այնտեղ պահպանվել, իսկ հետո տարածվել, այնպես որ նրա անհատները հաճախակի կխաչաձևվեն միմյանց հետ։ Դրա հիման վրա պարտիզագործները միշտ գերադասում են պահել մեծ խմբերով աճող բույսերից ստացված սերմերը, որովհետև այդ պայմաններում մեծ չափով պակասում են խաչաձևման շանսերը։

Նույնիսկ այն կենդանիների նկատմամբ, որոնք յուրաքանչյուր ծննդի համար զուգավորվում և արագ չեն բազմանում, մենք չպետք է ենթադրենք, որ ազատ խաչաձևումը միշտ կոչնչացնի բնական ընտրության հետևանքները, որովհետև ես կարող եմ ներկայացնել մեծ թվով փաստեր, որոնք ցույց են տալիս, որ միևնույն մարզի սահմաններում միևնույն կենդանու երկու տարատեսակները կարող են երկար ապրել առանց խառնվելու իրար հետ, արդյոք այն պատճառով, որ բազմանում են տարվա տարբեր ժամանակներում, կամ թե այն պատճառով, որ մի տարատեսակի անհատները գերադասում են միմյանց հետ զուգավորվել։

Խաչաձևումը կարևոր դեր է կատարում բնության մեջ, որովհետև պահպանում է միևնույն տեսակի կամ միևնույն տարատեսակի անհատների մեջ հատկանիշների միակերպությունը և կայունությունը։ Նա հավանորեն ավելի ներգործող ազդեցություն կթողնի այն կենդանիների վրա, որոնք ամեն մի ծննդի համար զուգավորվում են, բայց ինչպես արդեն ասված է, մենք լիակատար հիմք ունենք ենթադրելու, որ բոլոր կենդանիները և բոլոր բույսերը ժամանակ առ ժամանակ ենթարկվում են խաչաձևման։ Եթե այդ տեղի ունենա նույնիսկ երկար ժամանակամիջոցներից հետո, այդ դեպքում այդ խաչաձևումից ծագում առած էակներն իրենց ուժով և պտղաբերությամբ այնքան կգերազանցեն երկարատև ինքնաբեղմնավորման արդյունք հանդիսացող էակներին, որ գերապրելու և բազմանալու ավելի շանսեր կստանան։ Այսպիսով, վերջ ի վերջո խաշաձևման ազդեցությունը նույնիսկ երկար ժամանակամիջոցներից հետո շատ մեծ կլինի։ Ինչ վերաբերում է ամենաստորին կարգի օրգանական էակներին, որոնք սեռական ճանապարհով չեն բազմանում և ոչ էլ կոնյուգացիայի են ենթարկվում, հետևաբար և խաչաձևման չեն ենթարկվում, ապա նրանց հատկանիշների միակերպությունը կարող է պահպանվել պայմանների անփոփոխության դեպքում միայն ժառանգականության սկզբունքի շնորհիվ և բնական ընտրության ներգործության շնորհիվ, որը կոչնչացնի բոլոր այն անհատներին, որոնք շեղվում են իսկական տիպից։ Իսկ եթե կենսապայմանները փոփոխվում են և ձևը ենթարկվում է փոփոխության, այդ դեպքում կառուցվածքի միակերպությունը կարող է պահպանվել փոփոխված սերնդի մեջ միայն բնական ընտրության միջոցով, որը պահպանում է նման օգտակար փոփոխությունները։

Մեկուսացումը նույնպես կարևոր տարր է հանդիսանում բնական ընտրության միջոցով տեսակների փոփոխության պրոցեսում։ Սահմանափակված կամ մեկուսացած մի մարզում, եթե նա շատ մեծ չէ, կյանքի օրգանական և անօրգանական պայմաններն ընդհանրապես գրեթե միանման կլինեն, այնպես որ բնական ընտրությունը կձգտի փոփոխել միևնույն տեսակին պատկանող բոլոր ձևափոխվող անհատներին միևնույն ուղղությամբ։ Շրջապատող մարզերի բնակիչների հետ խաչաձևումը նույնպես կվերացվի։ Մորից Վագները^{[41][ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 85]} այդ խնդրի վերաբերմամբ վերջերս հրատարակել է մի հետաքրքիր աշխատություն և ցույց է տվել, որ մեկուսացումը որպես նոր առաջացած տարատեսակների խաչաձևման խոչընդոտ շատ ավելի կարևոր նշանակություն ունի, քան ես ենթադրել եմ։ Սակայն իմ կողմից արդեն մատնանշված պատճառների հիման վրա ես ոչ մի դեպքում չեմ կարող համաձայնվել այդ բնախույզի հետ, որ միգրացիան և մեկուսացումը անհրաժեշտ տարրեր են նոր տեսակների առաջացման պրոցեսում։ Մեկուսացման նշանակությունը նաև մեծ է այն տեսակետից, որ երկրի որևէ ֆիզիկական փոփոխությունների ժամանակ, ինչպիսիք են՝ ցամաքի բարձրացումը, կլիմայի փոփոխությունը և այլն, նա կկանխի ավելի լավ հարմարված օրգանիզմների ներգաղթը և, այսպիսով, երկրի բնական տնտեսության մեջ նոր ազատ վայրեր կմնան, որոնք կլցվեն հին բնակիչների փոփոխված սերունդներով։ Վերջապես մեկուսացումը նոր առաջացած տարատեսակին անհրաժեշտ ժամանակ է տրամադրում դանդաղ, աստիճանական կատարելագործման համար, որը երբեմն կարող է շատ կարևոր լինել։ Եթե մեկուսացած տարածությունը շատ փոքր է, կամ այն պատճառով, որ շրջապատված է խոչընդոտներով,— կամ թե այն պատճառով, որ նա ունի չափազանց բացառիկ ֆիզիկական պայմաններ,— այդ դեպքում նրա բնակիչների ընդհանուր թիվը փոքր կլինի, և այդ կդանդաղեցնի նոր տեսակների առաջացումը բնական ընտրության միջոցով, որովհետև կնվազեն բարենպաստ փոփոխությունների երևան գալու շանսերը։

Ժամանակի երկարատևությունը ինքնին ոչ օժանդակում և ոչ էլ խոչընդոտ է հանդիսանում բնական ընտրությանը։ Ես այդ հայտարարում եմ այն պատճառով, որ բոլորովին սխալ կերպով պնդել են, իբրև թե ես ժամանակի տարրին տալիս եմ ամենակարող նշանակությունը տեսակների փոփոխության պրոցեսում,— իբրև թե բոլոր կենսական ձևերը ժամանակի ընթացքում անխուսափելիորեն և անընդհատ փոփոխվում են մի ինչ-որ նրանց բնատուր օրենքի շնորհիվ։ Ժամանակի երկարատևությունը նշանակություն ունի և կարևոր նշանակություն միայն այնքան, որքան նա ավելացնում է բարենպաստ փոփոխությունների երևան գալու, նրանց ընտրության, կուտակման և ամրացման հավանականությունները։ Ժամանակի տևականության հետ միասին աճում է նաև կյանքի ֆիզիկական պայմանների անմիջական ներգործության ազդեցությունը յուրաքանչյուր օրգանիզմի ընդհանուր կերտվածքի վրա:

Եթե այս դիտողությունների արդարացիությունը ստուգելու համար մենք դառնանք բնությանը և կանգ առնենք մի որևէ փոքրիկ մեկուսացած տերիտորիայի վրա, օրինակ՝ որևէ օվկիանոսային կղզու վրա, ապա թեև նրա վրա ապրող տեսակների թիվը, ինչպես մենք կտեսնենք աշխարհագրական բաշխման գլխում, մեծ չէ, այնուամենայնիվ նրանց մեծ մասը էնդեմիկ է, այսինքն առաջացել է այդ տեղում, այլ ոչ թե երկրագնդի որևէ այլ կետում։ Այսպիսով, օվկիանոսային կղզին առաջին հայացքից առանձնապես բարենպաստ կթվա նոր տեսակների առաջացման համար։ Բայց հանելով այդ եզրակացությունը, մենք հեշտությամբ կարող ենք սխալվել, որովհետև լուծելու համար այն հարցը, թե օրգանական նոր ձևերի առաջացման համար ո՛րն է ավելի նպաստավոր՝ արդյոք փոքրիկ մեկուսացած մարզը, թե՞ ամբողջ մայր ցամաքի մի լայնածավալ արձակ տերիտորիան,— մենք պետք է դրանք համեմատենք իրար հետ հավասար ժամանակաշրջանների ընթացքում, իսկ այդ մենք չենք կարող անել։

Թեպետև մեկուսացումը մեծ նշանակություն ունի նոր տեսակների առաջացման գործում, այնուամենայնիվ, ընդհանրապես ես հանգում եմ այն համոզման, որ մարզի ընդարձակությունը է՛լ ավելի մեծ նշանակություն ունի, մանավանդ այնպիսի տեսակների առաջացման պրոցեսում, որոնք կարող կլինեն երկար ժամանակ պահպանվել և լայնորեն տարածվել։ Մեծ և բաց տարածության վրա ոչ միայն ավելանում են բարենպաստ փոփոխությունների երևան գալու շանսերը՝ շնորհիվ միևնույն տեսակի անհատների բազմաքանակության, որոնց կարող է կերակրել տվյալ երկիրը, այլև այն պատճառով, որ գոյության պայմաններն իրենք անհամեմատ ավելի բարդ են արդեն գոյություն ունեցող տեսակների բազմաքանակության հետևանքով, իսկ եթե այդ բազմաթիվ տեսակներից մի քանիսը կփոփոխվեն և կկատարելագործվեն, այդ դեպքում նաև մնացածները պետք է համապատասխանորեն փոփոխվեն, այլապես նրանք կբնաջնջվեն։ Յուրաքանչյուր նոր ձև, հենց որ նա ձեռք է բերում զգալի առավելություններ, ի վիճակի կլինի տարածվելու բաց և հարթ երկրում և այդպիսով մրցության մեջ կմտնի այլ բազմաթիվ ձևերի հետ։ Բացի դրանից, ընդարձակ տարածությունները թեև այժմ անընդմիջվող են լինում, բայց անցյալում կարող էին մակերևույթի տատանումների հետևանքով ենթարկվել մասնատման, այնպես որ նաև մեկուսացման ընձեռած բարենպաստ պայմանները կարող էին որոշ չափով իրենց աջակցությունը ցույց տալ։ Ես գալիս եմ այն եզրակացության, որ թեև փոքրիկ, սահմանափակված մարզերը որոշ տեսակետից ներկայացրել են խիստ բարենպաստ պայմաններ նոր տեսակների առաջացման համար, այնուամենայնիվ լայնածավալ մարզերում փոփոխությունները մեծ մասամբ կատարվել են ավելի արագ և, որն ավելի ևս կարևոր է, մեծ տարածությունների վրա նոր առաջացած և արդեն շատ մրցակիցների հաղթած ձևերը ավելի ընդունակ կլինեն լայնորեն տարաբնակվելու և ամենամեծ թվով տեսակների ու տարատեսակների սկիզբ կտան։ Ուրեմն նրանք ավելի աչքի ընկնող դեր են խաղացել օրգանական աշխարհի փոփոխական պատմության մեջ։

Այդ տեսակետների համաձայն թերևս մեզ հասկանալի կդառնան որոշ փաստեր, որոնց մասին խոսք կլինի աշխարհագրական տեղաբաշխման գլխում, ինչպես, օրինակ, այն փաստը, որ ավելի քիչ ընդարձակ մայր ցամաքի Ավստրալիայի բնակիչները չեն դիմանում իրենց նեղողների, ավելի ընդարձակ Եվրոպա-ասիական մարզից եկվորների ճնշմանը։ Դրանով է բացատրվում նաև այն փաստը, որ մայր ցամաքների բնակիչները այնպիսի հեշտությամբ նատուրալիզացիայի են ենթարկվել ամենուրեք կղզիների վրա։ Փոքրիկ կղզու վրա գոյության համար մղվող մրցությունը ավելի պակաս կատաղի է եղել, փոփոխականությունը և բնաջնջումը ոչ այնքան ուժեղ։ Այստեղից մեզ համար հասկանալի է, թե ինչու Մադեյրա կղզու բուսականությունը, ըստ Օսվալդ Հեերի^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 38]} վկայության, որոշ չափով հիշեցնում է Եվրոպայի բնաջնջված բուսականությունը երրորդական դարաշրջանում։ Բոլոր քաղցրահամ ջրավազանները ի մի առած ավելի փոքր տարածություն են ներկայացնում ծովի կամ ցամաքի համեմատությամբ։ Հետևաբար, քաղցրահամ ջրերի բնակիչների միջև մրցակցությունը մյուսների համեմատությամբ ավելի թույլ է եղել, նոր ձևերը ավելի դանդաղ էին առաջանում, և հին ձևերն էլ ավելի դանդաղ էին ոչնչանում։ Եվ հենց քաղցրահամ ջրերում մենք հանդիպում ենք գանոիդ ձկների յոթ սեռերին՝ երբեմնի տիրապետող կարգի մնացորդներին։ Քաղցրահամ ջրերում էլ մենք հանդիպում ենք երկրի վրա գոյություն ունեցող ձևերից ամենատարօրինակներին՝ բադակտուցին և լեպիդոսիրենին, որոնք բրածո ձևերի նման որոշ չափով շաղկապում են էակների սանդուղքի վրա միմյանցից հեռու կանգնած խմբերը։ Այդ անկանոն ձևերը կարող են անվանվել կենդանի բրածոներ. նրանք պահպանվել են մինչև այժմ այն պատճառով, որ ապրել են մեկուսացած մարզում և ենթարկվել են ավելի քիչ բազմազան և, հետևաբար, ավելի քիչ կատաղի մրցության։

Ամփոփում եմ, այն հանգամանքները, որքան այդ թույլ կտա հարցի չափազանց խրթինությունը, որոնք բնական ընտրության միջոցով նոր տեսակների առաջացման համար բարենպաստ և անբարենպաստ են։ Ես գալիս եմ այն եզրակացության, որ ցամաքային օրգանիզմների համար ցամաքային մեծ մի մարզ, որի մակերևույթը բազմիցս ենթարկվել է տատանումների, պետք է ամենանպաստավոր լիներ բազմաթիվ այնպիսի նոր ձևերի առաջացման համար, որոնք հարմարված են երկարատև գոյության և լայն տարաբնակման։ Քանի դեռ այդ մարզը գոյություն է ունեցել որպես մայր ցամաք, նրա բնակիչները պետք է աչքի ընկնեին անհատների և ձևերի բազմաքանակությամբ և ենթարկվեին կատաղի մրցության։ Երբ ցամաքի իջնելու հետևանքով նա բաժանվել է առանձին կղզիների, նրանցից յուրաքանչյուրի վրա այնուամենայնիվ մնացել են ամեն մի տեսակից զգալի թվով անհատներ. կանխվել է խաչաձևման հնարավորությունը նոր առաջացած տեսակների տարածման սահմաններում. վերացվել է ներգաղթի հնարավորությունը, այնպես որ ֆիզիկական պայմանների որևէ փոփոխության դեպքում յուրաքանչյուր կղզու վրա օրգանական կարգում առաջացած նոր ազատ տեղերը պետք է լցվեին հին բնակիչների փոփոխված սերունդներով. և վերջապես, ապահովվել է ժամանակի անհրաժեշտ տևողությունը, որպեսզի յուրաքանչյուր կղզու տարատեսակ կարողանար բավարար չափով փոփոխվել ու կատարելագործվել։ Երբ մակերևույթի կրկնական բարձրացման հետևանքով կղզիները միանալով՝ նորից կազմել են մայր ցամաք, վերսկսվել է ուժեղ մրցությունը, ամենից ավելի կատարելագործված և հարմարված տարատեսակները հնարավորություն են ստացել լայնորեն տարածվելու. տեղի է ունեցել ավելի նվազ կատարելագործված ձևերի զգալի ոչնչացում, և նոր առաջացած ցամաքի զանազան բնակիչների հարաբերական թիվը կրկին փոփոխվել է. այսպիսով, բնական ընտրության համար նոր տեսակների առաջացման ու հետագա կատարելագործման իմաստով գործունեության նոր ասպարեզ է բացվել։

Ես միանգամայն ընդունում եմ, որ բնական ընտրությունը ներգործում է չափազանց դանդաղ կերպով։ Նա կարող է ներգործել միայն այն ժամանակ, երբ մի երկրի օրգանական կարգում բացվում են ազատ տեղեր, որոնք կարող են հաջողությամբ գրավվել նրա բնակիչների փոփոխված ձևերով։ Այդպիսի ազատ տեղերի երևան գալը հաճախ կախված է ֆիզիկական պայմանների փոփոխությունից, որի համար սովորաբար շատ ժամանակ է հարկավոր, և միաժամանակ ավելի լավ հարմարված ձևերի ներգաղթը կանխելուց։ Հենց որ հին բնակիչներից մի քանիսը կսկսեն փոփոխվել, կխախտվեն նրանց փոխհարաբերությունները մնացածների հետ, իսկ դա կստեղծի նոր տեղեր ավելի լավ հարմարված ձևերի համար. բայց այդ բոլորը տեղի կունենա շատ դանդաղորեն։ Թեև միևնույն տեսակի բոլոր անհատները փոքր ինչ տարբերվում են մեկը մյուսից, այնուամենայնիվ հավանորեն շատ ժամանակ կանցնի, մինչև որ երևան կգան օրգանիզմի զանազան մասերի նրանց համար ձեռնտու փոփոխությունները։ Այդ հետևանքի հայտնվելը հաճախ մեծ չափով կդանդաղի ազատ խաչաձևման պատճառով։ Շատերը կբացականչեն, որ այդ բոլոր պատճառները միանգամայն բավական են, որպեսզի չեզոքացնեն բնական ընտրության ուժը։ Ես այդպես չեմ մտածում։ Բայց ես կարծում եմ, որ բնական ընտրությունը կներգործի շատ դանդաղ կերպով միայն ժամանակի երկար ընդմիջումներից հետո և միայն տվյալ երկրի բնակիչներից քչերի վրա միաժամանակ։ Այնուհետև ես կարծում եմ, որ ընտրության այդ դանդաղ ընդմիջվող ներգործությունը լավ համապատասխանում է այն բանին, ինչ որ ուսուցանում է մեզ երկրաբանությունը երկրագնդի նախկին բնակչության փոփոխության տևողության և եղանակի վերաբերմամբ։

Ինչքան էլ ուզում է դանդաղորեն կատարվեր ընտրության պրոցեսը, եթե թույլ մարդը կարողացել է արհեստական ընտրության միջոցով հասնել այնպիսի մեծ արդյունքների, ապա ես չեմ տեսնում վերջնակետը այն փոփոխականության համար, օրգանիզմների մեկը մյուսի և կյանքի ֆիզիկական պայմանների վերաբերմամբ ունեցած հարմարումների այն գեղեցկության և բարդության համար, որոնք կարող էին իրագործվել երկար ժամանակի ընթացքում բնական ընտրության շնորհիվ, այսինքն՝ ամենից ավելի հարմարվածների գերապրելու շնորհիվ։

ՄԱՀԱՋՆՋՈՒՄԸ, ՈՐ ՊԱՏՃԱՌՈՒՄ է ԲՆԱԿԱՆ ԸՆՏՐՈՒԹՅՈՒՆԸ

Այս խնդիրը մենք ավելի մանրամասն քննարկման կենթարկենք երկրաբանությանը նվիրված գլխում, բայց նրա մասին անհրաժեշտ է հիշատակել նաև այստեղ բնական ընտրության հետ նրա ունեցած սերտ կապի պատճառով։ Բնական ընտրությունը ներգործում է միայն պահպանելով այն փոփոխությունները, որոնք որևէ տեսակետից օգտակար են և, հետևաբար, արմատանում են։ Բոլոր օրգանական էակների երկրաչափական պրոգրեսիայով արագ կերպով բազմանալու հետևանքով յուրաքանչյուր մարզ արդեն ծայր աստիճան լցված է բնակիչներով, իսկ այստեղից բխում է, որ որքան հարմարված ձևերը թվով կշատանան, այնքան ավելի քիչ հարմարվածները սովորաբար թվով կնվազեն և կդառնան հազվագյուտ։ Հազվադեպությունը, ինչպես ուսուցանում է մեզ երկրաբանությունը, մահաջնջման նախագուշակն է։ Մեղ համար պարզ է, որ սակավաթիվ անհատներ ունեցող յուրաքանչյուր ձև կլիմայական զգալի տատանումների ժամանակ կամ նրա թշնամիների ժամանակավոր բազմացման հետևանքով վերջնականապես անհետանալու մեծ շանսեր ունի։ Բայց մենք կարող ենք ավելի հեռու գնալ, նոր ձևերի առաջացման հետ զուգընթաց, եթե միայն չընդունենք, որ տեսակային ձևերի թիվը կարող է անսահմանորեն մեծանալ, հին ձևերից շատերը պետք է մահաջնջվեն։ Բայց որ տեսակային ձևերի թիվը իրականում անսահմանորեն չի աճել, դրանում մեզ պարզորոշ համոզում է երկրաբանությունը, և մենք այժմ կփորձենք բացատրել, թե ինչու աշխարհում գոյություն ունեցող տեսակների թիվը անչափ չի մեծացել։

Մենք տեսանք, որ անհատների թվով ամենահարուստ տեսակները ամենաշատ շանսեր ունեն տվյալ ժամանակաշրջանում բարենպաստ փոփոխություններ դրսևորելու համար։ Դրան ապացույց կարող են ծառայել այն փաստերը, որոնք բերված են երկրորդ գլխում և ցույց են տալիս, որ ամենից ավելի սովորական, լայնորեն տարաբնակված և տիրապետող տեսակները տալիս են տարատեսակների ամենամեծ թիվը։ Ուրեմն՝ հազվագյուտ տեսակները յուրաքանչյուր տվյալ ժամանակաշրջանում կփոփոխվեն ու կկատարելագործվեն ավելի դանդաղ կերպով և գոյության կռվում կպարտվեն ավելի սովորական տեսակների փոփոխված ու կատարելագործված հաջորդներից։

Այս զանազան կշռադատումներից, ես կարծում եմ, անխուսափելիորեն բխում է այն, որ ժամանակի ընթացքում բնական ընտրության գործունեությամբ ինչպես որ առաջանում են նոր տեսակներ, այնպես էլ մյուս տեսակները կսակավանան և, վերջապես, կանհետանան։ Այն ձևերը, որոնք ամենամոտ մրցության մեջ են մտնում փոփոխվող ու կատարելագործվող ձևերի հետ, անշուշտ ավելի շատ կտուժեն։ Գոյության կռվին նվիրված գլխում մենք տեսանք, որ ամենից ավելի կատաղի մրցություն պետք է տեղի ունենա ամենից ավելի մերձավոր ձևերի միջև՝ միևնույն տեսակի տարատեսակների, կամ միևնույն սեռի տեսակների, կամ թե միմյանց մոտիկ սեռերի միջև, որովհետև այդ ձևերը կունենան գրեթե միանման կառուցվածք, ընդհանուր կացութաձև և սովորություններ։ Այստեղից բխում է, որ յուրաքանչյուր նոր առաջացող տարատեսակ կամ յուրաքանչյուր նոր տեսակ պետք է ավելի ուժեղ ճնշում գործի իր մերձավոր ազգակիցների վրա և ձգտի նրանց ոչնչացնել։ Այդ ոչնչացման պրոցեսը մենք նկատում ենք նաև ընտանի ցեղերի վերաբերմամբ՝ ամենակատարելագործված ձևերի ընտրության հետևանքով։ Կարելի է բերել հետաքրքրական շատ դեպքեր հաստատելու համար այն, թե ինչպես տավարի, ոչխարների և այլ կենդանիների նոր ցեղերը կամ ծաղիկների նոր սորտերը արագ կերպով դուրս են մղել ավելի հին և ավելի քիչ կատարելագործված ձևերը։ Օրինակ, պատմականորեն հայտնի է, որ հնուց Յորկշիրում ապրող սև տավարը փոխարինվել է «լոնգհորներով», իսկ այս վերջիններս «բնաջնջվել են շորտհորների կողմից (ես բերում եմ մի գյուղատնտեսական հեղինակի իսկական խոսքերը) ասես թե ինչ-որ ժանտախտից»։

ՀԱՏԿԱՆԻՇՆԵՐԻ ՏԱՐԱՄԻՏՈՒՄԸ

Այն սկզբունքը, որ ես նշում եմ այս տերմինով, խիստ կարևոր է և, ինչպես ինձ թվում է, բացատրում է մի քանի էական փաստեր։ Նախ, նույնիսկ ցայտուն կերպով արտահայտված տարատեսակները թեև տեսակների հետ ընդհանուր հատկանիշներ ունեն,— ինչպես այդ հետևում է այն դժվարություններից, որ հաճախ ծագում են նրանց գնահատական տալիս,— ի հարկե միմյանցից անհամեմատ ավելի քիչ են տարբերվում, քան լավ, ցայտուն կերպով արտահայտված տեսակները իրարից։ Եվ, այնուամենայնիվ, ըստ իմ հայեցակետի, տարատեսակները միայն տեսակներ են, որոնք գտնվում են գոյացման պրոցեսում, կամ ինչպես ես անվանել եմ նրանց՝ սկզբնավորվող տեսակներ։ Բայց ինչպե՞ս տարատեսակների միջև եղած թույլ տարբերությունը հասնում է մինչև տեսակային տարբերության չափերին։ Որ այդ ձևափոխումը տեղի է ունենում իրականում, մենք պետք է եզրակացնենք այն փաստից, որ բնության մեջ ցրված անհամար տեսակների մեծ մասն ունի լավ արտահայտված տարբերություններ, մինչդեռ տարատեսակները, այդ ապագա, լավ արտահայտված տեսակների ենթադրելի նախատիպերը և նախահայրերը ներկայացնում են միայն թույլ և աղոտ կերպով նշմարելի տարբերությունները։ Մի պարզ դեպք, ինչպես սովորաբար ասում են, անշուշտ կարող է պատճառ լինել, որ մի որոշ տարատեսակ շեղվի իր նախահայրերի հատկանիշներից, իսկ նրա սերունդն էլ իր հերթին նույն ուղղությամբ և ավելի ևս մեծ չափով շեղվի իր ծնողներից, բայց միայն այդ պրոցեսը անբավարար կլիներ բացատրելու համար այն սովորական, խոր տարբերությունը, որ ներկայացնում են միևնույն սեռին պատկանող տեսակները^[42]։

Այս դեպքում ևս, ինչպես և միշտ, ես աշխատել եմ այդ հարցը լուսաբանել ելնելով այն փաստերից, որոնք վերաբերում են մեր ընտանի ցեղերին։ Մենք այստեղ էլ կգտնենք համանմանություն։ Յուրաքանչյուր ոք, ի հարկե, կհամաձայնվի, որ այնպես խիստ կերպով միմյանցից տարբերվող ցեղեր, ինչպիսիք են շորտհորները և հերեֆորդյան տավարը, արշավաձին և ծանրաքաշ ձին, աղավնու զանազան ցեղերը և այլն ստանալը չէր կարող հաջորդական սերունդների երկար շարանների ընթացքում միանման փոփոխությունների միայն պատահական կուտակման արդյունք լինել։ Եվ իրոք, գործնականում աղավնաբուծության մի սիրահար ուշադրություն է դարձնում սովորականից մի քիչ ավելի կարճ կտուցով աղավնու վրա, իսկ մյուսը, ընդհակառակը, սովորականից մի քիչ ավելի երկար կտուցով աղավնու վրա, և երկուսն էլ այն հայտնի կանոնի հիման վրա, «որ սիրահարները չեն գնահատում և չեն ցանկանում գնահատել միջին ձևերը և պահանջում են միայն ծայրահեղություններ», կշարունակեն ընտրել ու բազմացնել միայն ավելի ու ավելի կարճ կամ ավելի ու ավելի երկար կտուց ունեցող աղավնիներ։ Իրականության մեջ նման մի բան տեղի է ունեցել թուրմանի ենթացեղերի հետ։ Մենք կարող ենք նաև ընդունել, որ պատմության շատ վաղ ժամանակաշրջանում մի տոհմի պատկանող կամ որոշ տեղի մարդիկ կարիք են ունեցել արագավազ ձիերի, իսկ մյուսները կամ մի այլ տեղի մարդիկ ավելի ուժեղ և ծանրամարմին կենդանիների։ Սկզբնական տարբերությունը կարող էր շատ փոքր լինել, բայց ժամանակի ընթացքում, մի կողմից ամենից ավելի արագավազ, իսկ մյուս կողմից ամենաուժեղ կենդանիների ընտրության հետևանքով տարբերությունը նրանց միջև կարող էր մեծանալ և սկիզբ տալ երկու ենթացեղերի։ Վերջապես, դարերի ընթացքում այդ ենթացեղերը կերպափոխվել, դարձել են երկու լավ կայունացած և իրարից բոլորովին տարբերվող ցեղեր։ Այդ տարբերության մեծացման հետ զուգընթաց միջանկյալ հատկանիշներ ունեցող, ոչ այնքան արագավազ և ոչ այնքան ուժեղ, վատ ձիերը արդեն չեն թողնվել բազմացման համար և հետզհետե անհետացել են։ Այստեղ, մարդկային գործունեության կիրառության մեջ մենք տեսնում ենք այն բանի արտահայտումը, որ կարելի է անվանել հատկանիշների տարամիտման սկզբունք, որը ցեղերի հատկանիշներում առաջ է բերում սկզբում հազիվ նկատելի տարբերությունների մշտական մեծացում ինչպես միմյանց, այնպես էլ իրենց ընդհանուր նախահոր հատկանիշների նկատմամբ։

Բայց հավանորեն կհարցնեն, թե կարո՞ղ է արդյոք նման որևէ սկզբունք կիրառվել բնության նկատմամբ։ Ես կարծում եմ, որ կարող է և շատ ներգործոն ձևով (թեպետև շատ ժամանակ անցավ, մինչև որ ես իմացա, թե հատկապես ինչպես)։ Նրա կիրառելիությունը բխում է այն ամենապարզ հանգամանքից, որ որքան մի որևէ տեսակի սերունդները ավելի կտարբերվեն միմյանցից իրենց կառուցվածքով, ընդհանուր կերտվածքով ու սովորություններով, այնքան նրանք ավելի հեշտությամբ ի վիճակի կլինեն գրավելու բնության տնտեսության մեջ ավելի բազմաթիվ և ավելի բազմազան վայրեր, հետևաբար և այնքան ավելի հեշտությամբ նրանք կբազմանան։

Դրանում մենք կարող ենք հեշտությամբ համոզվել պարզ սովորություններ ունեցող կենդանիների օրինակի վրա։ Կանգ առնենք մի գիշատիչ չորքոտանու տեսակի վրա, որի թիվը վաղուց հասել է այն միջին սահմանին, որպիսին կարող է տեղավորել տվյալ երկիրն իր մեջ։ Եթե նրա բազմանալու բնական ձգտման գործողությանը ազատություն տրվի, ապա այդ բազմացումը կարող է իսկապես իրագործվել (ենթադրելով, որ երկրի ֆիզիկական պայմանները մնում են նույնը), եթե միայն փոփոխված սերունդները կկարողանան գրավել մյուս կենդանիների գրաված վայրերը, իսկ դրան կարելի է հասնել կամ նրանով, որ նրանք հնարավորություն ձեռք կբերեն սնվելու նոր տեսակի կենդանի կամ մեռած որսով, կամ նրանով, որ նրանք կսովորեն ապրել նոր պայմաններում՝ մագլցել ծառերի վրա, ապրել ջրում, կամ թե նրանով, վերջապես, որ նրանք կդառնան ավելի պակաս գիշակեր։ Ինչքան մեր գիշատչի այդ սերունդներն իրենց սովորություններով և կառուցվածքով ավելի բազմազան լինեն, այնքան ավելի մեծ թվով վայրեր կարող են գրավել։ Ինչ որ կիրառվում է մի կենդանու վերաբերմամբ, նույնը կիրառելի է նաև բոլորի վերաբերմամբ և բոլոր ժամանակներում, հասկանալի է՝ միայն մի պայմանով, որ նրանք փոփոխվում են, առանց որի բնական ընտրությունը, իհարկե, չի կարող դրսևորել իր ներգործությունը։ Նույնը ճիշտ է նաև բույսերի վերաբերմամբ։ Փորձով ապացուցված է, որ եթե մի հողամասի վրա ցանում ենք խոտի մի տեսակ, մի այլ նման հողամասի վրա՝ մի քանի տարբեր սեռերի պատկանող խոտեր, ապա երկրորդ դեպքում կստացվեն ավելի մեծ թվով բույսեր և ավելի մեծ քանակությամբ խոտ, քան առաջինում։ Նույնը ճիշտ է եղել, երբ ցորենի մեկ կամ մի քանի տարատեսակներ ցանել են հավասար մեծությամբ հողամասերում։ Հետևաբար, եթե խոտի մի որևէ տեսակ սկսի փոփոխվել, և շարունակ ընտրվեն այն տարատեսակները, որոնք միմյանցից զանազանվում են թեպետև փոքր չափով, բայց միևնույն ուղղությամբ, ինչպես մեր խոտերի տեսակները և սեռերն են զանազանվում, ապա հետևանքն այն կլինի, որ նույն հողամասի վրա կտեղավորվեն այդ տեսակին պատկանող մեծ թվով անհատներ, այստեղ ներառյալ նաև նրա փոփոխված սերունդները։ Իսկ մենք գիտենք, որ խոտի յուրաքանչյուր տեսակ կամ յուրաքանչյուր տարատեսակ ամեն տարի ցրում է գրեթե անթիվ սերմեր և, այսպես ասած, լարում է իր բոլոր ուժերը, որպեսզի ավելացնի իր թիվը։ Հետևաբար, բազմահազար սերունդների ընթացքում խոտի որևէ տեսակի ամենախիստ կերպով տարբերվող տարատեսակները կունենան հաջողության և բազմացման համար ամենամեծ շանսերը ու դուրս կմղեն ավելի քիչ տարբերություններ ունեցող տարատեսակներին, իսկ երբ տարատեսակները շատ խիստ տարբերվում են մեկը մյուսից, այդ դեպքում նրանց բարձրացնում են տեսակի աստիճանի։

Այս դրույթի ճշտությունը, որ կյանքի խոշորագույն գումարը իրականանում է կառուցվածքի առավելագույն բազմազանությամբ, արդարանում է բնական պայմաններում շատ դեպքերում։ Շատ փոքրիկ, հատկապես ներգաղթի համար բաց տարածություններում, որտեղ անհատների միջև մրցակցությունը պետք է չափազանց կատաղի լինի, մենք միշտ բնակիչների մեջ նկատում ենք մեծ բազմազանություն։ Այսպես, օրինակ, ես գտել եմ, որ չորս ոտնաչափ երկարությամբ և երեք ոտնաչափ լայնությամբ ճմուտի մի հողակտոր, որը երկար տարիներ գտնվել է միանման պայմաններում, բովանդակում էր քսան տեսակ բույսեր, որոնք պատկանում էին տասնևութ սեռերի և ութ ընտանիքների, որը ապացուցում է, թե որքան խիստ կերպով էին տարբերվում նրանք միմյանցից։ Նույնը ճիշտ է փոքրիկ միապաղաղ կղզիների վրա կամ քաղցրահամ լճակներում ապրող բույսերի և միջատների վերաբերմամբ։ Երկրագործները լավ գիտեն, որ իրենք կարող են ամենամեծ քանակությամբ սննդանյութեր հավաքել ամենատարբեր ընտանիքներին պատկանող բույսերի ցանքաշրջանառությւսն միջոցով. բնությունը դիմում է, եթե կարելի է այսպես ասել, միաժամանակյա պտղափոխության։ Մի որևէ հողակտոր շրջապատող բույսերի և կենդանիների մեծամասնությունը կարող էր ապրել նաև հողակտորի վրա (ենթադրելով, որ նրա բնությունը բացառիկ ոչինչ չի ներկայացնում) և նույնիսկ, կարելի է ասել, լարում է բոլոր ուժերը, որպեսզի տիրապետի նրան, և ահա մենք տեսնում ենք, որ ամենուրեք, որտեղ այդ բույսերն ու կենդանիները անմիջական շփման մեջ են մտնում միմյանց հետ, կաոուցվածքի բազմազանության և նրա հետ կապված կազմվածքի ու կենսաձևի տարբերության օգտակարությունը այն հետևանքն է ունենում, որ անմիջական գոտեմարտում միմյանց դեմ դուրս եկող օրգանիզմները, որպես ընդհանուր կանոն, պատկանում են նրանց, որոնց անվանում ենք տարբեր սեռեր և ընտանիքներ։

Նույն սկզբունքն արտահայտվում է նաև այն ժամանակ, երբ բույսերը մարդու օժանդակությամբ նատուրալիզացիայի են ենթարկվում իրենց համար օտար երկրներում։ Կարելի էր սպասել, որ այն բույսերը, որոնք հաջողությամբ նատուրալիզացիայի են ենթարկվում որևէ երկրում, ամենից ավելի մոտ կլինեն տեղականներին, որովհետև սովորաբար կարծում են, թե վերջիններս հատկապես ստեղծված ու հարմարված են իրենց բնակավայրին։ Նմանապես կարելի էր սպասել, որ նատուրալիզացված բույսերը կպատկանեն այն փոքրաթիվ խմբերին, որոնք իրենց նոր հայրենիքում առանձնապես հարմարված են որոշ բնակավայրերի։ Սակայն իրականության մեջ բոլորովին հակառակն է լինում, և Ալֆոնս դը Կանդոլը^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 67]} հաջող կերպով է արտահայտվել իր ընդարձակ և հիանալի աշխատության մեջ, որ բուսականությունը նատուրալիզացիայի միջոցով տեղական սեռերի և տեսակների թվի համեմատությամբ ձեռք է բերում ավելի շատ սեռեր, քան տեսակներ։ Բերեմ մի օրինակ. «Հյուսիսային Ամերիկայի Միացյալ Նահանգների բուսականությունը» վերջին հրատարակության մեջ Ազա-Գրեյը^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 68]} թվում է 260 նատուրալիզացված տեսակներ, և նրանք պատկանում են 162 սեռերի։ Սրանից մենք տեսնում ենք, որ նատուրալիզացիայի ենթարկված այդ բույսերը չափազանց բազմազան են։ Բացի դրանից, նրանք զգալիորեն տարբերվում են տեղականներից, որովհետև նատուրալիզացիայի ենթարկված 162 սեռերից ոչ պակաս քան 100-ը չեն պատկանում տեղական բույսերին, հետևաբար, ստացվել է Միացյալ Նահանգներում արդեն գոյություն ունեցող սեռերի հարաբերական մեծ ավելացում։

Ուսումնասիրելով այն բույսերի և կենդանիների բնույթը, որոնք հաջողությամբ դիմացել են տեղականների դեմ մղված կռվին և կարողացել են նատուրալիզացիայի ենթարկվել, մենք կարող ենք մոտավոր գաղափար կազմել այն մասին, թե ինչ ուղղությամբ պիտի փոփոխվեին բնիկներից մի քանիսը, որպեսզի ձեռք բերեին առավելություններ իրենց հայրենակիցների հանդեպ, և համենայն դեպս մենք իրավունք ունենք եզրակացնելու, որ կառուցվածքի մեջ սեռային տարբերություններին համազոր տարբերություններ ձեռք բերելը պետք է նրանց համար ձեռնտու լիներ։

Այն առավելությունները, որ ստանում են միևնույն երկրի բնակիչները իրենց կառուցվածքի բազմազանության շնորհիվ, ըստ էության նույնն են, ինչ որ անհատական օրգանիզմը ձեռք է բերում իր տարբեր օրգանների միջև աշխատանքի բաժանման շնորհիվ, մի հարց, որ հիանալի կերպով պարզաբանել է Միլն Էդվարդսը։^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 86]} Ոչ մի ֆիզիոլոգ չի կասկածում այն բանում, որ բացառապես միս կամ բացառապես բուսական նյութեր մարսելու հարմարված ստամոքսը ամենամեծ քանակությամբ սննդանյութեր է դուրս քաշում ընդունած կերակրից։ Այդպես էլ որևէ երկրի ընդհանուր տնտեսության մեջ. ինչքան ավելի մեծ է, ինչքան ավելի լիակատար է բույսերի և կենդանիների բազմազանությունը իրենց կենսաձևի տեսակետից, այնքան ավելի մեծ թվով անհատներ կկարողանան պահպանել իրենց գոյությունը։ Կենդանիների մի խումբ, որոնց կազմվածքը քիչ բազմազանություն ունի, դժվար թե դիմանա ավելի բազմազան կազմվածք ունեցող մի այլ խմբի մրցությանը։ Կարելի է կասկածել, օրինակ, կարող էին արդյոք ավստրալիական պարկավորները, որոնք ստորաբաժանվում են մեկը մյուսից քիչ չափով տարբերվող խմբերի և որոնք, ըստ Ուոտերհաուզի^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 87]} և այլ կենդանաբանների կարծիքի, համապատասխանում են մեր գիշատիչներին, որոճողներին և կրծողներին, կարո՞ղ էին արդյոք այդ պարկավորները հաջողությամբ մրցել մեր լավ արտահայտված կարգերի հետ։ Ավստրալիական կաթնասուններին մենք գտնում ենք բաժանման այդ պրոցեսի վաղ և անկատար աստիճանի վրա։

ԲՆԱԿԱՆ ԸՆՏՐՈՒԹՅԱՆ ԱԶԴԵՑՈՒԹՅԱՆ ՀԱՎԱՆԱԿԱՆ ՀԵՏԵՎԱՆՔՆԵՐԸ ՄԻ ԸՆԴՀԱՆՈՒՐ ՆԱԽԱՀՈՐ ՀԱՋՈՐԴՆԵՐԻ ՎՐԱ ՀԱՏԿԱՆԻՇՆԵՐԻ ՏԱՐԱՄԻՏՄԱՆ ԵՎ ՄԱՀԱՋՆՋՄԱՆ ՄԻՋՈՑՈՎ^[43]

Վերևում համառոտակի կերպով շարադրված կշռադատումների հիման վրա մենք կարող ենք հետևցնել, որ մի որևէ տեսակի փոփոխված հաջորդները այնքան ավելի հաջողություն կունենան, ինչքան ավելի բազմազան կլինեն իրենց կառուցվածքով, այդպիսով հնարավորություն կունենան տիրապետելու այլ էակների գրաված տեղերը։ Այժմ տեսնենք, թե հատկանիշների տարամիտման օգտակարության այդ սկզբունքը ինչպես կներգործի բնական ընտրության և մահաջնջման կապակցությամբ։

Կցված աղյուսակը (էջ 205) մեզ կօգնի պարզելու այդ բավական դժվարին հարցը։ Դիցուք՝ A-ից մինչև L տառերը ցույց կտան մի երկրում ապրող ընդարձակ սեռի տեսակներին, ենթադրվում է, որ այդ տեսակները միմյանց հետ հավասար չափով նմանություն չունեն, ինչպես որ բնության մեջ հաճախ է հանդիպում և մեր աղյուսակում արտահայտված է տառերի միջև եղած անհավասար տարածություններով։ Ես ասացի մի ընդարձակ սեռ նրա համար, որովհետև մենք տեսանք երկրորդ գլխում, որ միջին հաշվով փոփոխականությունը ավելի մեծ թվով տեսակներ է ընդգրկում մեծ սեռերում, քան փոքրներում, իսկ մեծ սեռերի փոփոխվող տեսակները հանդես են բերում մեծ թվով տարատեսակներ։ Մենք տեսանք նաև, որ սովորական և լայնորեն տարաբնակված տեսակներն ավելի փոփոխական են, քան հազվագյուտ և սահմանափակ տարածվածություն ունեցող տեսակները։ Թող A-ն լինի իր հայրենիքում մի ընդարձակ սեռի սովորական, լայն կերպով տարածված և փոփոխվող մի տեսակը։ A-ից ճյուղավորվող և իրարից հեռացող տարբեր երկարության կետագծերը պատկերում են նրա փոփոխվող հաջորդներին։ Ենթադրենք, թե փոփոխությունները շատ փոքր են, բայց խիստ բազմազան, նրանք առաջանում են ոչ թե միաժամանակ, այլ հաճախ երկար ժամանակամիջոցներից հետո և պահպանվում են ոչ միահավասար տևողությամբ։ Միայն այն փոփոխությունները, որոնք այսպես թե այնպես օգտակար են, պահպանվում են և ենթարկվում բնական ընտրության։ Այստեղ իր ներգործությունը կդրսևորի հատկանիշների տարամիտման օգտակարության սկզբունքը. այդ սկզբունքի շնորհիվ այն փոփոխությունները, որոնք ամենից շատ են տարբերվում միմյանցից, ամենից շատ հեռանում միմյանցից (պատկերված են արտաքին գծերով), կպահպանվեն և կկուտակվեն բնական ընտրությամբ։ Երբ կետագիծը հասնում է հորիզոնական գծերից մեկին, որտեղ հատման կետը նշված է թվանշան ունեցող փոքրատառով, այն ժամանակ ենթադրվում է, որ փոփոխականությունը հասել է այնպիսի չափի, որը բավական է, որպեսզի այդ ձևը համարվի ցայտուն կերպով արտահայտված այն տարատեսակներից մեկը, որպիսիք տեղ են գտնում սիստեմատիկայի վերաբերյալ աշխատություններում։

Հորիզոնական գծերի միջև եղած տարածությունները կարող են համապատասխանել հազար կամ ավելի ևս մեծ թվով սերունդների։ Ենթադրվում է, թե հազար սերնդից հետո A տեսակն առաջ է բերել երկու պարզորոշ կերպով նկատելի տարատեսակներ, այն է՝ a և m։ Այդ երկու տարատեսակները առաջվա պես կենթարկվեն միևնույն պայմանների ներգործությանը, որոնք առաջացրել են նրանց ծնողների փոփոխությունները, իսկ փոփոխականության ձգտելը ինքնին ժառանգական է, հետևաբար, նրանք նույնպես կհակվեն հետագա փոփոխման և սովորաբար համարյա նույն ուղղությամբ, ինչպես որ նրանց ծնողներինն էր։ Բացի դրանից, քանի որ այդ տարատեսակները այնքան էլ խոր չեն փոփոխվել, ուստի նրանք կձգտեն ժառանգել այն առավելությունները, որոնց շնորհիվ նրանց սկզբնական ձևը (A) դարձել է ավելի բազմաթիվ, քան այդ նույն երկրի բնակիչների մեծամասնությունը։ Նրանք պետք է ունենան նաև այն ավելի ընդհանուր առավելությունները, որոնց շնորհիվ այն սեռը, որին պատկանում է նրանց առաջացնող տեսակը, դարձել է այդ երկրում խոշոր սեռ։ Իսկ այս բոլոր հանգամանքները նպաստում են նոր տարատեսակների առաջացմանը։

Այնուհետև եթե այդ երկու տարատեսակները փոփոխական կլինեն, ապա նրանց փոփոխակներից նորից ամենից ավելի միմյանցից հեռացողները սովորաբար կպահպանվեն հաջորդ հազար սերունդների ընթացքում։ Այդ ժամանակաշրջանն անցնելուց հետո ենթադրվում է, որ a տարատեսակը, ինչպես երևում է աղյուսակից, առաջացրել է a տարատեսակը, որը տարամիտման սկզբունքի շնորհիվ A-ից ավելի շատ է տարբերվում, քան՝ a տարատեսակը։ Ենթադրվում է, որ m տարատեսակը այդ ժամանակամիջոցում առաջացրել է երկու տարատեսակ՝ m և s, որոնք տարբերվում են մեկը մյուսից և առավել ևս A նախահորից։ Այդ պրոցեսը նման փուլերով կարող է անորոշ ժամանակով երկար շարունակվել, տարատեսակներից մի քանիսը հազար սերնդից հետո կառաջացնեն միայն մեկական, շարունակ ավելի ու ավելի շեղվող տարատեսակ, մյուսները կառաջացնեն երկուական կամ երեքական և, վերջապես երրորդները ոչինչ չեն առաջացնի։ Այսպիսով, տարատեսակները կամ A ընդհանուր նախածնողական ձևի փոփոխված հաջորդները իրենց թիվը կավելացնեն և կդառնան հատկանիշներով բազմազան։ Աղյուսակի վրա այդ պրոցեսը հասցրած է մինչև տասհազարերորդ սերունդը, իսկ սեղմ և պարզացրած ձևով՝ մինչև տասնչորս հազարերորդ սերունդը։

Սակայն ես պետք է վերապահում անեմ, որ ես չեմ կարծում, թե այդ պրոցեսը երբևէ այդպիսի կանոնավորությամբ է ընթացել, ինչպես ցույց է տրված աղյուսակի վրա, թեև նրա մեջ ընդունված են որոշ անկանոնություններ. ես չեմ կարծում նաև, թե այդ պրոցեսը անընդհատ է եղել. շատ ավելի հավանական է, որ յուրաքանչյուր ձև երկար ժամանակաշրջանների ընթացքում մնում է անփոփոխ և հետո նորից ենթարկվում է փոփոխության։ Ես չեմ կարծում նույնպես, թե իրարից շատ հեռացող տարատեսակներն անպայման միշտ պահպանվում էին, երբեմն միջին մի ձև կարող է ողջ մնալ երկար ժամանակ, չառաջացնելով, կամ կարող է պատահել, և առաջացնելով մի քանի փոփոխված հաջորդներ, որովհետև բնական ընտրությունը միշտ ներգործում է այլ էակների կողմից բոլորովին կամ մասամբ չգրավված տեղերի բնության հետ համապատասխան կերպով, իսկ դա կախված է անսահմանորեն բարդ հարաբերություններից։ Բայց, որպես ընդհանուր կանոն, որքան բազմազան է դառնում որևէ տեսակի հաջորդների կառուցվածքր, այնքան ավելի մեծ կլինի նրանց տիրապետած տեղերի թիվը բնության մեջ և այնքան ավելի կծավալվեն նրանց փոփոխված հաջորդները։

Մեր աղյուսակի վրա տոհմաբանական գծերը որոշակի տարածությունների վրա ընդհատվում են թվանշան ունեցող փոքրատառերով, որոնցով նշված են բավականաչափ ցայտուն տարբերությունների հասած հաջորդական ձևերը, որոնք կարող են ցուցակներում գրանցվել որպես տարատեսակներ։ Սակայն այդ րնդհատումներր երևակայական են. նրանց կարելի էր տեղավորել ժամանակամիջոցները ցույց տվող տարածությունների վրա ցանկացած տեղում, որոնք պետք է բավականաչափ երկար լինեն զգալի լափով փոփոխականություն և տարամիտում կուտակելու համար։

Քանի որ մեծ սեռի պատկանող սովորական և լայնորեն տարածված տեսակի բոլոր փոփոխված հաջորդները հակում կունենան պահպանելու այն առավելությունները, որոնք ապահովել են նրանց նախածնողական ձևի կենսական հաջողությունը, ուստի նրանք թվով կշատանան և իրենց հատկանիշներով կտարամիտվեն, որը ցույց է տրված աղյուսակի վրա մի քանի իրարից հեռացող ճյուղերով, որ դուրս են գալիս A-ից։ Հետագա և ավելի կատարելագործված տոհմաբանական ճյուղերի փոփոխված հետնորդները, շատ հավանական է, կգրավեն ավելի վաղ առաջացած և ավելի քիչ կատարելագործված ճյուղերի տեղերը, հետևաբար և կոչնչացնեն նրանց։ Աղյուսակի վրա այդ արտահայտված է նրանով, որ ստորին ճյուղերից մի քանիսը չեն հասնում ավելի բարձր հորիզոնական գծերին։ Որոշ դեպքերում, անկասկած, փոփոխականության պրոցեսը կսահմանափակվի միայն մի տոհմաբանական գծով, և փոփոխված հաջորդների թիվը չի աճի, թեև փոփոխության և հատկանիշների տարամիտման աստիճանը կմեծանա։ Այդպիսի դեպք կարելի էր արտահայտել աղյուսակի վրա, եթե ոչնչացնենք A-ից դուրս եկող բոլոր գծերը, բացի այն գծից, որը ձգվում է a-ից մինչև a-ը։ Ուրեմն՝ անգլիական արշավաձին և անգլիական պոյնտերը, ըստ երևույթին, իրենց նախածնողական ձևերից հատկանիշներով ավելի հեռացել են, ոչ մեկ և ոչ մյուս դեպքում չառաջացնելով նոր ճյուղեր կամ ցեղեր։

Ենթադրենք, թե A տեսակը տասը հազար սերունդ տալուց հետո առաջացրել է երեք ձև՝ a, f և m, որոնք հատկանիշների տարամիտման հետևանքով հետագա սերունդներում դրսևորում են խոր, թեև, կարող է պատահել, անհավասար տարբերություններ ինչպես իրարից, այնպես էլ նախածնողական ձևից։ Եթե մենք ենթադրենք, որ երկու հորիզոնական գծերի միջև ընկած արանքում ձեռք բերված տարբերության աստիճանը չափազանց փոքր է, ապա այդ երեք ձևերը կարող են հանդես բերել միայն երեք պարզորոշ արտահայտված տարատեսակներ. բայց բավական է ընդունել, որ տարբերության այդ աստիճանները ավելի բազմաթիվ կամ ավելի խիստ կլինեն, որպեսզի այդ երեք ձևերը դառնային կասկածելի կամ նույնիսկ ցայտուն կերպով արտահայտված տեսակներ։ Այդ ձևով աղյուսակն արտահայտում է այն աստիճանները, որոնցով տարատեսակների միջև եղած փոքրիկ տարբերությունները դառնում են տեսակային խոշոր տարբերություններ։ Շարունակվելով է՛լ ավելի մեծ թվով սերունդների ընթացքում (ինչպես աղյուսակի վրա ցույց է տրված սեղմ, պարզացրած ձևով), այդ պրոցեսը կտա ութ տեսակներ, որոնք նշանակված են a-ից մինչև m տառերով և բոլորն էլ առաջացել են A-ից։ Ես կարծում եմ, այս ճանապարհով բազմապատկվում է տեսակների թիվը և առաջանում են սեռերը։

Տեսակներով հարուստ սեռի մեջ, ամենայն հավանականությամբ, կփոփոխվի ոչ թե մեկ տեսակ, այլ մի քանի տեսակներ։ Աղյուսակի վրա ընդունված է, որ մյուս տեսակը (I) ևս փոփոխվելով նույնպիսի հաջորդական աստիճաններով, տասը հազար սերունդներից հետո առաջ է բերել կամ երկու լավ արտահայտված տարատեսակներ (w և z), կամ երկու տեսակներ, նայած այն բանին, թե տարբերության ինչպիսի աստիճան կներկայացնի հորիզոնական գծերի միջև ընկած տարածությունը։ Այնուհետև կարելի է ենթադրել, որ տասնչորս հազար սերունդ անցնելուց հետո առաջանում են վեց նոր տեսակներ, որոնք նշանակված են n-ից մինչև z տառերով։ Յուրաքանչյուր սեռում այն տեսակները, որոնք արդեն ամենից շատ են տարբերվում միմյանցից, սովորաբար կհակվեն առաջացնելու ամենամեծ թվով փոփոխված հաջորդներ, որովհետև վերջիններս ավելի շատ շանսեր կունենան տիրանալու բնության տնտեսության մեջ նոր և ամենաբազմազան վայրերի։ Այդ կշռադատության հիման վրա էլ ես ընտրել եմ ծայրամասային A տեսակը և գրեթե ծայրամասային I տեսակը որպես ամենից ավելի փոփոխված ձևերի ներկայացուցիչներ, որոնք սկիզբ են տվել նոր տարատեսակների և տեսակների։ Մեր նախասկզբնական սեռի մնացած ինը տեսակները (որ նշանակված են մեծատառերով) կարող են չափազանց երկար, բայց անհավասար ժամանակաշրջաններում իրենց հաջորդներին փոխանցել գրեթե անփոփոխ հատկանիշներ, դա աղյուսակի վրա արտահայտված է անհավասար երկարությամբ վերընթաց կետագծերով։

Սակայն փոփոխության այդ պրոցեսի ընթացքում շատ էական դեր կխաղա նաև մեր սահմանած սկզբունքներից մյուսը՝ մահաջնջման սկզբունքը։ Քանի որ ամեն մի երկրում, որը ծայր աստիճան լցված է բնակիչներով, բնական ընտրությունը ներգործում է միայն շնորհիվ ինչ-որ հատկությունների, որոնք ընտրյալ ձևերին գոյության կռվում տալիս են առավելություններ մնացածների հանդեպ, ապա փոփոխության յուրաքանչյուր ստադիայում կատարելագործված հաջորդների մեջ կարտահայտվի իրենց նախնիներին և առաջին նախահորը փոխարինելու և ոչնչացնելու ձգտումը, որովհետև չպետք է մոռանալ, որ մրցությունն ամենից ավելի կատաղի կլինի այն ձևերի միջև, որոնք կառուցվածքով, կերտվածքով և կենսակերպով ամենից ավելի մոտ են միմյանց։ Դրա հետևանքով բոլոր միջանկյալ այն ձևերը, որոնք գտնվում են սկզբնական և ավելի հետագա ձևերի միջև, կամ այդ միևնույնն է թե, նույն տեսակի ավելի նվազ կատարելագործված և ավելի կատարելագործված ձևերի միջև, ինչպես նաև նախածնողական տեսակային ձևը, կդրսևորեն մահաջնջվելու ձգտում։ Հավանորեն այդ նույնը կդրսևորվի նաև կողմնակի շատ գծերի մեջ, որոնց կհաղթվեն հետագա և ավելի կատարելագործված գծերի կողմից։ Սակայն եթե որևէ տեսակի փոփոխված սերունդները կընկնեն բոլորովին մի նոր երկիր, կամ արագ կերպով կհարմարվեն բոլորովին նոր բնակավայրին, որտեղ հաջորդն ու նախահայրը չեն մրցակցի, այդ դեպքում երկուսն էլ կարող են պահպանվել։

Իսկ եթե մեր աղյուսակը պատկերում է փոփոխականությունն ավելի լայն չափերով, այդ դեպքում A տեսակը և նրա բոլոր վաղ առաջացած տարատեսակները մահաջնջված կլինեն և կփոխարինվեն ութ նոր տեսակներով (a-ից մինչև m), նույնպես էլ I տեսակը կփոխարինվի վեց նոր տեսակներով (n-ից մինչև z)։

Բայց մենք կարող ենք ավելի հեռու գնալ։ Մեր սեռի նախասկզբնական տեսակները, ինչպես մենք արդեն պայմանավորվել ենք, միմյանց հետ շատ տարբեր աստիճանի նմանություններ ունեն. այդ այդպես էլ իրոք լինում է բնության մեջ. A տեսակն ավելի մոտ է B, C և D տեսակներին, քան մյուսներին, իսկ I տեսակն ավելի մոտ է G, H, K, L-ին, քան մյուս տեսակներին։ Մենք ենթադրել ենք նաև, որ այդ երկու՝ A և I տեսակները պատկանում են շատ սովորական և լայնորեն տարածված տեսակների թվին, այնպես որ սկզբից նրանք պետք է ունենային նույն սեռի մյուս տեսակների հանդեպ որևէ էական առավելություններ։ Նրանց տասնչորս փոփոխված հաջորդները տասնևչորս հազար սերունդների ընթացքում հավանորեն ժառանգել են այդ առավելությունների մի մասը, նրանք զարգացման յուրաքանչյուր ստադիայում էլ փոփոխվել են ու կատարելագործվել նաև զանազան ուղղություններով, այնպես որ կարողացել են հարմարվել տվյալ երկրի բնության տնտեսության մեջ շատ վայրերի։ Հետևապես, շատ հավանական է, որ նրանք տեղ են գրավել և, այսպիսով, ոչնչացրել են ոչ միայն իրենց A և I նախահայրերին, այլ նաև նախասկզբնական տեսակներից մի քանիսին, որոնք ամենից ավելի մոտ են եղել այղ նախահայր ձևերին։ Այսպիսով, շատ քիչ թվով տեսակներ կպահպանվեն մինչև տասնչորս հազարերորդ սերունդը։ Մենք կարող ենք ենթադրել, որ միայն մի (F) կամ երկու (F և E) տեսակները, որ ամենից քիչ մոտիկ են մնացած ինը սկզբնական տեսակներին, հաջորդներ կունենան քննարկվող պրոցեսի այդ վերջին ստադիայում։

Սկզբնական տասնմեկ տեսակներից առաջացած նոր տեսակների թիվը մեր աղյուսակի վրա կլինի տասնևհինգ։ Շնորհիվ տարամիտման, որը միշտ ընտրության հետևանքն է, a և z տեսակների միջև սահմանային տարբերությունը զգալիորեն կգերազանցի սկզբնական տասնևմեկ տեսակներից ամենածայրի տեսակների միջև եղած տարբերությանը։ Բացի դրանից, նոր տեսակների միջև փոխադարձ կապը բոլորովին այլ կլինի։ A-ի ութ հաջորդներից երեքը, որ նշված են a, g և p տառերով, միմյանց հետ շատ մոտիկ ազգակցության մեջ կլինեն, որովհետև ներկայացնում են ոչ շատ վաղուց a-ից առաջացած ճյուղեր, b և f-ը, որ ավելի վաղ շրջանում են բաժանվել a-ից, որոշ չափով կտարբերվեն առաջին երեք տեսակներից, և վերջապես o, e և m-ը մոտ ազգակցության մեջ կլինեն միմյանց հետ, բայց քանի որ նրանք մնացածներից հեռացել են փոփոխության պրոցեսի հենց սկզբում, ուստի խորապես կտարբերվեն մնացած հինգ տեսակներից և կկազմեն ենթասեռ կամ ինքնուրույն սեռ։

I-ի վեց հաջորդները կազմում են երկու ենթասեռ կամ երկու առանձին սեռ։ Բայց քանի որ I սկզբնական տեսակը լայն կերպով տարբերվում էր A-ից՝ գտնվելով նրանից սկզբնական սեռի հակադիր ծայրում, ուստի և I տեսակի վեց հաջորդները միայն ժառանգականության շնորհիվ խիստ կտարբերվեն A տեսակի ութ հաջորդներից. բացի դրանից, մենք ենթադրել ենք, որ այդ խմբերը շարունակել են հեռանալ դեպի հակառակ կողմեր։ Միջանկյալ տեսակները (և դա առանձնապես կարևոր նկատառում է), որոնք շաղկապում էին նախասկզբնական տեսակներին (A և I իրար հետ), բոլորը, բացառությամբ F-ի, մահաջնջվել են, չթողնելով հաջորդներ։ Այդ պատճառով էլ I-ից առաջացած վեց և A-ից առաջացած ութ նոր տեսակները պետք է դասել երկու շատ տարբեր սեռերի կամ նույնիսկ առանձին ենթաընտանիքների շարքը։

Այսպիսով, իմ կարծիքով, մի սեռի երկու կամ ավելի տեսակներից փոփոխությամբ ուղեկցվող ազգակցական հաջորդման միջոցով կարող են առաջանալ երկու կամ էլ ավելի մեծ թվով սեռեր։ Իսկ այդ երկու կամ ավելի սկզբնական տեսակները, կարելի է ենթադրել, ծագել են մի տեսակից, որը պատկանել է մի ավելի հնագույն սեռի։ Աղյուսակի վրա այդ արտահայտված է գլխատառերի տակի գծերով, որոնք կազմում են վարընթաց ուղղությամբ մի կետում միացող ճյուղերի փնջեր. այդ կետը ներկայացնում է այն տեսակը, որ եղել է նոր ենթասեռերի և սեռերի ենթադրելի նախահայրը։

Արժե մի րոպե ուշադրություն սևեռել F նոր տեսակի հատկության վրա, որի վերաբերմամբ մենք ենթադրել ենք, որ նա հատկանիշների զգալի տարամիտում չի ցուցաբերել, բայց պահպանել է F-ի ձևը առանց փոփոխության կամ թեթևակի փոփոխված։ Այդ դեպքում նրա ազգակցական կապը մնացած տասնչորս տեսակների հետ կկրի շատ հետաքրքրական և ինչ որ զարտուղի բնույթ։ Ծագում առնելով մի ձևից, որը միջանկյալ է A-ի և I-ի միջև, որոնք ենթադրվում են մահաջնջված ու մեզ անհայտ, նշված ձևը երևան կհանի այնպիսի հատկանիշներ, որոնք որոշ չափով միջանկյալ են այդ երկու տեսակներից առաջացած երկու խմբերի միջև։ Բայց քանի որ այդ երկու խմբերը շարունակել են իրենց հատկանիշներով հեռանալ ու շեղվել իրենց նախածնողական ձևերից, ուստի նոր տեսակը (F-ը) կհանդիսանա անմիջականորեն, միջանկյալ ձև ոչ թե գոյություն ունեցող տեսակների միջև, այլ ավելի շուտ երկու խմբերի տիպերի միջև. յուրաքանչյուր բնախույզ, անկասկած, կհիշի այդպիսի դեպքեր։

Մեր աղյուսակում յուրաքանչյուր հորիզոնական գիծ պայմանականորեն համապատասխանել է հազար սերնդի, բայց նրանցից ամեն մեկը կարող է համապատասխանել միլիոն և ավելի սերունդների, նա կարող է նաև պատկերել երկրի կեղևի հաջորդական շերտավորումների կտրվածքը, որն իր մեջ պարունակում է մահաջնջված օրգանիզմների մնացորդները։ Երկրաբանության նվիրված գլխում մենք կվերադառնանք այդ խնդրին և, ես կարծում եմ, կհամոզվենք, որ այդ աղյուսակը զգալի չափով լուսաբանում է մահաջնջված ձևերի հետ ազգակցությունը, որոնք, թեև սովորաբար կարող են դասվել այժմյան սեռերի, ընտանիքների և կարգերի մեջ, այնուամենայնիվ հաճախ ներկայացնում են ինչ-որ մի միջին բան այժմյան խմբերի միջև։ Եվ մենք հեշտությամբ կարող ենք հասկանալ այդ փաստը, որովհետև մահաջնջված տեսակներն ապրել են հեռավոր դարաշրջաններում, երբ մեր ծննդաբանության ճյուղերը դեռևս չէին կարողացել այնպես հեռանալ, ինչպես այժմ։

Ես հիմք չեմ տեսնում, որ օրգանական ձևերի փոփոխության այստեղ նկարագրված պրոցեսը սահմանափակվի միմիայն սեռերի առաջացմամբ։ Եթե մենք ենթադրենք, որ մեր աղյուսակի վրա միմյանցից հեռացող կետագծերի յուրաքանչյուր խումբը ներկայացնում է շատ զգալի փոփոխություն, այդ դեպքում a-ից մինչև p-ը, ինչպես նաև b-ից մինչև f-ը և o-ից մինչև m տառերով նշանակված ձևերը կհամապատասխանեն երեք միմյանցից խիստ տարբերվող սեռերի։ Մենք կստանանք նաև երկու տարբեր սեռեր, որոնք ծագում են առել I-ից և խիստ տարբերվում են A-ի հաջորդներից։ Այդ երկու սեռախմբերը կներկայացնեն արդեն երկու տարբեր ընտանիքներ կամ կարգեր, նայած այն բանին, թև ինչպիսին կլինի աղյուսակում փոփոխականության և տարամիտման մեր ընդունած աստիճանը։ Իսկ այդ երկու ընտանիքը կամ կարգը առաջացել են նախասկզբնական սեռի երկու տեսակներից, որոնք իրենց հերթին հանդիսանում են ավելի ևս հին և մեզ անհայտ մի ձևի հետնորդները։

Մենք տեսանք, որ յուրաքանչյուր երկրում խոշոր սեռերի պատկանող տեսակներն ամենից ավելի հաճախ են տալիս տարատեսակներ կամ սկզբնավորվող տեսակներ։ Այդ էլ պետք էր սպասել, քանի որ բնական ընտրությունը ներգործում է այն հանգամանքի շնորհիվ, որ գոյության կռվում որևէ ձև մյուսների հանդեպ գերազանցություն է ունենում, ուստի և նա կպաշտպանի նրանց, որոնք արդեն օժտված են այդ առավելություններով, իսկ որևէ խմբի լայնատարածությունը ապացուցում է, որ նրա տեսակները ժառանգել են ընդհանուր նախահորից նրանց բոլորի համար որևէ առավելություն։ Այսպիսով, նոր փոփոխված հաջորդների առաջացման մեջ մրցությունը տեղի կունենա միայն մեծ խմբերի միջև, որոնք բոլորը ձգտում են ավելացնել իրենց թիվը։ Մի մեծ խումբ դանդաղորեն կհաղթահարի մյուսին, կրճատելով նրա թիվը և դրանով կնվազեցնի նրա փոփոխության և կատարելագործության հետագա շանսերը։ Միևնույն մեծ խմբի սահմաններում ավելի ուշ առաջացած և ավելի կատարելագործված ենթախմբերը, ճյուղավորվելով և բնության տնտեսության մեջ գրավելով նոր տեղեր, կփոխարինեն ու կոչնչացնեն ավելի հին և ավելի քիչ կատարյալ ենթախմբերին։ Փոքրիկ և մասնատված խմբերն ու ենթախմբերը, վերջապես, բոլորովին կանհետանան։ Ապագայի մասին մտածելով, մենք կարող ենք կանխատեսել, որ օրգանական էակների այն խմբերը, որ այժմ լայնատարած են ու տիրապետող և միևնույն ժամանակ ամենից ավելի քիչ ցրված են, այսինքն ամենից ավելի քիչ են տուժել մահաջնջումից, դեռ երկար կմեծանան։ Բայց թե ո՞ր խմբերը վերջնականապես կհաղթեն, ոչ ոք չի կարող նախագուշակել, որովհետև մենք գիտենք, որ շատ խմբեր, որոնք առաջ շատ բազմաթիվ և զարգացած են եղել, այժմ արդեն մահաջնջվել են։ Ավելի ևս հեռավոր ապագայի մասին մտածելով, մենք կարող ենք նախագուշակել, որ մեծ խմբերի անընդհատ և համառ ծավալման շնորհիվ բազմաթիվ մանր խմբեր վերջնականապես կոչնչանան և իրենցից հետո չեն թողնի փոփոխված հաջորդներ, որի հետևանքով որևէ ժամանակաշրջանում ապրող տեսակներից միայն շատ քչերը հեռավոր ապագայում կպահպանեն իրենց սերունդները։ Ես պետք է այս հարցին վերադառնամ դասակարգության նվիրված գլխում, բայց և այնպես ես կավելացնեմ, քանի որ այդ տեսակետի համաձայն հնագույն տեսակների շատ չնչին քանակն է իրենից հետո հաջորդներ թողել մինչև այժմ և քանի որ մի տեսակի բոլոր հաջորդները առաջացնում են մի դաս, ապա և հասկանալի է, թե ինչու դասերի թիվն այնքան սահմանափակ է կենդանական կամ բուսական թագավորության յուրաքանչյուր մեծ բաժնում։ Թեև հնագույն տեսակներից շատ քչերն են իրենցից հետո թողել փոփոխված հաջորդներ, այնուամենայնիվ հեռավոր անցյալի երկրաբանական դարաշրջաններում երկիրը կարող էր համարյա նույնքան խիտ բնակված լինել բազմաթիվ սեռերի, ընտանիքների, կարգերի և դասերի տեսակներով, ինչքան որ այժմ։

ԱՄԵՆԱԲԱՐՁՐ ՍԱՀՄԱՆԻ ՄԱՍԻՆ, ՈՐԻՆ ՁԳՏՈՒՄ է ՀԱՍՆԵԼ ԿԱԶՄՎԱԾՔԸ

Բնական ընտրությունը ներգործում է բացառապես միայն այն փոփոխությունների պահպանման և կուտակման միջոցով, որոնք նպաստավոր են օրգանիզմի համար օրգանական և անօրգանական այն պայմաններում, որոնց նա ենթարկվում է իր կյանքի բոլոր շրջաններում։ Վերջնական հետևանքը արտահայտվում է նրանով, որ յուրաքանչյուր էակ ձգտում է ավելի ու ավելի կատարելագործվել իրեն շրջապատող պայմանների նկատմամբ։ Այդ կատարելագործության անխուսափելի հետևանքը լինում է ամենամեծ թվով կենդանի էակների կազմվածքի աստիճանական զարգացումը ամբողջ աշխարհում։ Բայց այստեղ մենք մտնում ենք մի շատ խճճված հարցի բնագավառ, որովհետև մինչև այժմ բնախույզները չեն առաջարկել բոլորին բավարարող մի սահմանում, թե ինչ պետք է հասկանալ այդ ավելի բարձր կազմվածք հասկացողության տակ։ Ողնաշարավորների նկատմամբ մտավոր ընդունակությունների զարգացումը և մարդու կազմվածքին մոտ լինելու աստիճանը գլխավոր դեր են խաղում։ Կարելի էր կարծել, որ այն փոփոխությունների չափերը, որոնց ենթարկվում են զանազան մարմնամասերը և օրգանները սաղմնային վիճակից միանգամայն հասուն վիճակի անցնելու ժամանակ, կարող էին չափանիշ ծառայել համեմատելու համար. բայց հայտնի են դեպքեր, ինչպես մի քանի մակաբույծ խեցեմորթների մոտ, երբ կազմվածքի մի մասը զարգացման հետ դառնում է ավելի պակաս կատարյալ, այնպես որ միանգամայն զարգացած կենդանին չի կարող անվանվել ավելի բարձր կազմակերպված, քան նրա թրթուրը։ Ֆոն-Բերի^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 25]} առաջարկած չափանիշն ըստ երևույթին ամենից ավելի կիրառելի է և ամենալավն է թվում, այն է՝ օրգանիզմի մասերի դիֆերենցման աստիճանը (ես կավելացնեի՝ հասուն վիճակում) և նրանց մասնագիտացումը զանազան գործունեության վերաբերմամբ, կամ, ինչպես կարտահայտվեր Միլն Էդվարդսը,^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 86]} աշխատանքի ֆիզիոլոգիական բաժանման լրիվության աստիճանը։ Բայց մենք կհամոզվենք, թե ինչքան մութն է այդ խնդիրը, եթե դառնանք ձկներին, որոնց մոտ բնախույզներից ոմանք բարձրակարգ են համարում նրանց, որոնք շնաձկների նման ավելի մոտենում են երկկենցաղներին, մինչդեռ այլ բնախույզներ բարձրակարգ են համարում սովորական ոսկրոտ ձկներին, որովհետև նրանց մեջ ամենից ավելի պարզորոշ կերպով է արտահայտված ձկան տիպը և նրանք ամենից ավելի են տարբերվում ողնաշարավոր կենդանիների մյուս դասերից։ Էլ ավելի ակներև է դառնում այդ հարցի խճճվածությունը, եթե մենք դառնանք բույսերին, որոնց վերաբերմամբ մտավոր ընդունակությունների չափանիշը կիրառելի չէ, այստեղ մենք կհանդիպենք բուսաբանների, որոնք բարձրակարգ են համարում այն բույսերը, որոնց բոլոր օրգանները, ինչպես, օրինակ, բաժակաթերթերը, պսակաթերթերը, առէջքները և վարսանդները լիովին զարգացած են ամեն մի ծաղկի մեջ, մինչդեռ այլ բուսաբաններ, և ամենայն հավանականությամբ ավելի մեծ հիմք ունենալով, բարձրակարգ են համարում այն բույսերը, որոնց զանազան օրգանները ամենից ավելի են փոփոխված, իսկ նրանց թիվը կրճատված է։

Եթե բարձր կազմվածքի չափանիշ մենք ընդունում ենք չափահաս օրգանիզմի զանազան օրգանների դիֆերենցման և մասնագիտացման աստիճանը (այստեղ ներառելով նաև ուղեղի զարգացման աստիճանը, որը որոշում է մտավոր ընդունակությունները), ապա բնական ընտրության ներգործությունն այդ ուղղությամբ ակնհայտ կլինի. բոլոր ֆիզիոլոգներն ընդունում են, որ օրգանների մասնագիտացումը օգտակար է դրանցով օժտված էակին, որովհետև այդ դեպքում նրանք ավելի լավ են կատարում իրենց դերը, այստեղից էլ պարզ է, որ մասնագիտացման հանգող փոփոխությունների կուտակումը մտնում է բնական ընտրության ներգործության շրջանի մեջ։ Մյուս կողմից՝ նկատի առնելով երկրաչափական պրոգրեսիայով բազմացումը և բոլոր օրգանական էակների ձգտումը գրավելու բնության տնտեսության մեջ ամեն մի ազատ կամ անբավարար կերպով գրավված տեղ, մենք հեշտությամբ կըմբռնենք, որ բնական ընտրությունը կարող է օրգանիզմները աստիճանաբար հարմարեցնել նաև այնպիսի դրույթների, երբ որոշ օրգաններ ավելորդ կամ անօգուտ կլինեն, և այդպիսի դեպքում նրա ներգործությունը կդրսևորվի հետադարձ շարժումով դեպի կազմվածքի ստորին աստիճանները։ Արդյո՞ք կազմվածքն ամբողջությամբ վերցրած շարժվել է առաջ՝ սկսած ամենահեռավոր երկրաբանական դարաշրջաններից մինչև օրս, ավելի հարմար կլինի քննարկել օրգանիզմների երկրաբանական հաջորդականությանը նվիրված գլխում։

Բայց կարող են առարկել, թե՝ եթե բոլոր օրգանական էակները դրսևորել են կազմվածքի ավելի բարձր աստիճանների բարձրանալու ձգտում, ապա ինչպե՞ս բացատրել, որ ամբողջ աշխարհում գոյություն ունի ստորակարգ ձևերի այդպիսի բազմություն, և ինչպե՞ս է, որ միևնույն դասի սահմաններում կարելի է հանդիպել ձևերի, որոնք անհամեմատ ավելի բարձր զարգացման են հասել, քան մյուսները։ Ինչո՞ւ ավելի բարձր կազմվածքով ձևերը ամենուրեք դուրս չեն մղել և չեն ոչնչացրել ստորակարգ ձևերին։ Լամարկը^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 2]} համոզված լինելով, որ բոլոր օրգանիզմներին հատուկ է կատարելագործման անշեղ ձգտումը, այնքան խիստ ապշել է այդ դժվարությունից, որ եկել է այն ենթադրության, թե ինքնածնության միջոցով շարունակ ծնվում են նոր և ամենապարզ ձևեր։ Ինչ էլ որ հայտնագործելու լինի ապագայի գիտությունը, սակայն մինչև այժմ նա չի հաստատել այդ ենթադրությունը։ Մեր տեսության տեսակետից ստորակարգ օրգանիզմների անընդհատ գոյությունը ոչ մի դժվարություն չի ներկայացնում, որովհետև բնական ընտրությունը, կամ ամենահարմարվածի գերապրումը, չի ենթադրում անպայման առաջադիմական զարգացում՝ նա միայն առավելություն է տալիս այն փոփոխություններին, որոնք բարենպաստ են նրանցով օժտված էակին նրա բարդ կենսապայմաններում։ Բայց հարց է առաջանում, ի՞նչ օգուտ, որքան մենք ի վիճակի ենք այդ մասին դատել, կկարողանային քաղել ավելի բարձր կազմվածքից ինֆուզորիան, ճիճուն կամ նույնիսկ անձրևորդը։ Իսկ եթե դրանից ոչ մի օգուտ չկա, այդ դեպքում բնական ընտրությունը կամ բոլորովին չի կատարելագործի այդ ձևերը, կամ կկատարելագործի նրանց շատ թույլ չափով, այնպես որ նրանք կպահպանվեն անվերջ ժամանակներ իրենց այժմյան կազմվածքի ցածր աստիճանի վրա։ Երկրաբանությունն էլ վկայում է, որ ամենապարզ ձևերից մի քանիսը, ինֆուզորիան և արմատոտանիները, հսկայական ժամանակաշրջանների ընթացքում պահպանվել են այնպես, ինչպես մենք նրանց գիտենք այժմ։ Բայց ենթադրել, թե գոյություն ունեցող ստորակարգ ձևերի մեծամասնությունը ամենևին առաջ չի շարժվել սկսած օրգանական կյանքի հենց արշալույսից, կլիներ չափազանց անշրջահայաց, որովհետև ամեն մի բնախույզ, որ հետազոտել է այդ այսպես կոչված ստորակարգ օրգանիզմներից որևէ մեկին, պետք է զարմացած լինի նրանց իսկապես զարմանալի ու հիանալի կազմվածքով։

Գրեթե նույն դիտողությունները կիրառելի են նաև միևնույն մեծ խմբի սահմաններում եղած կազմվածքի զանազան աստիճանների համեմատության վերաբերմամբ, օրինակ, երբ ողնաշարավորների մեջ մենք հանդիպում ենք միաժամանակ կաթնասուններին և ձկներին, երբ կաթնասունների մեջ հանդիպում ենք մարդուն և բադակտուցին, ձկների մեջ՝ շնաձկանը և նշտարաձկանը (Amphioxus). վերջինս իր կազմվածքի պարզությամբ մոտենում է արդեն անողնաշարավորներին։ Բայց հազիվ թե կան փոխադարձ մրցման դեպքեր կաթնասունների և ձկների միջև, կաթնասունների ամբողջ դասի կամ նրա մի քանի ներկայացուցիչների կողմից կազմվածքի ամենաբարձր սահմանին հասնելը չէր ստիպի նրանց գրավելու ձկների տեղը։ Ֆիզիոլոգները ենթադրում են, որ ուղեղի բարձրագույն գործունեության համար անհրաժեշտ է, որպեսզի նա ողողվի տաք արյունով, և դրա համար, իր հերթին, անհրաժեշտ է օդային շնչառություն, ուրեմն ջրում ապրող տաքարյուն կաթնասունները ստիպված են շնչելու համար շարունակ ջրից դուրս ցցվել, որը վնաս է իրենց։ Ձկների վերաբերմամբ կարելի է ասել, որ շնաձուկը չէր ձգտի փոխարինել նշտարաձկանը, որովհետև վերջինս, ինչպես ինձ հայտնում է Ֆրից Մյուլլերը,^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 61]} Բրազիլիայի անպտուղ ավազուտ ափերում ունի միայն մի ուղեկից և մրցակից՝ մի ինչ որ անոմալ օղակավոր որդ։ Կաթնասունների երեք ամենապարզ կարգերը՝ պարկավորները, թերատամնավորները և կրծողները, ապրում են Հարավային Ամերիկայում բազմաթիվ կապիկների հետ միասին և, ամենայն հավանականությամբ, քիչ են շփվում իրար հետ։ Թեև էակների կազմվածքը ամբողջությամբ վերցրած ամբողջ աշխարհում առաջ է շարժվել և շարունակում է առաջ շարժվել, այնուամենայնիվ օրգանական սանդուղքը միշտ կներկայացնի կատարելագործության տարբեր աստիճաններ, որովհետև ամբողջ դասերի կամ նրանց առանձին ներկայացուցիչների բարձր զարգացումը իր հետ չի բերում այն խմբերի անխուսափելի կերպով մահաջնջում, որոնց հետ նրանք անմիջականորեն չեն մրցում։ Որոշ դեպքերում, ինչպես կտեսնենք հետագայում, ցածր կազմվածքով ձևերը, ըստ երևույթին, պահպանվել են մինչև այժմ այն հանգամանքի շնորհիվ, որ նրանք ապրել են բոլորովին բացառիկ և մեկուսացած բնակավայրերում, որտեղ ենթարկվել են ավելի քիչ անողոք մրցության և որտեղ նրանց փոքրաթիվ լինելը թուլացրել է բարենպաստ փոփոխությունների առաջացման հավանականությունները։

Ի վերջո ես կարծում եմ, որ ցածր կազմվածք ունեցող բազմաթիվ ձևերի գոյությունը ներկայումս բացատրվում է զանազան պատճառներով։ Որոշ դեպքերում կարող էին բոլորովին երևան չգալ բարենպաստ փոփոխություններ կամ անհատական շեղումներ, որոնց վրա կարողանար ներգործել բնական ընտրությունը և կուտակել նրանց։ Ամենայն հավանականությամբ կան նաև այնպիսի դեպքեր, երբ ժամանակ չի եղել հասնելու կատարելության հնարավոր բարձրագույն սահմանին։ Մի քանի հազվագյուտ դեպքերում երևան է եկել այն, որը կարելի է անվանել կազմվածքի հետադիմություն։ Բայց գլխավոր պատճառը այն փաստի մեջ է, որ շատ պարզ կենսապայմաններում բարձր կազմվածքը ոչ մի ծառայություն չէր մատուցի, թերևս նույնիսկ վատ ծառայություն մատուցեր, որովհետև իր քնքշության պատճառով ավելի ենթակա կլիներ վնասվելու և փչանալու։

Եթե մեր հայացքները դարձնենք դեպի կյանքի արշալույսը, երբ, կարելի է կարծել, բոլոր օրգանիզմները ունեցել են ամենապարզ կառուցվածքը, ապա հարց է առաջանում, ինչպե՞ս կարող էին արվել առաջին քայլերը մարմնամասերի կատարելագործման և դիֆերենցման ուղիով։ Հերբերտ Սպենսերը^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 18]} հավանորեն կպատասխաներ, որ հենց որ միաբջիջ օրգանիզմը աճման և բաժանման հետևանքով դառել է բազմաբջիջ կամ ամրացել է այն մակերևույթին, որի վրա նա գտնվում է, ապա իսկույն ևեթ իր ներգործությունն է ցուցաբերել Սպենսերի ձևակերպած օրենքը, որ «ամեն կարգի հոմոլոգ միավորները այնքան ավելի շատ են դիֆերենցվում, որքան ավելի բազմազան են դառնում նրանց առնչությունները իրենց վրա ներգործող ուժերի հետ»։ Բայց քանի որ մենք փաստեր չունենք, որոնցով կարողանայինք ղեկավարվել, ուստի այդ առթիվ մտահայեցողությունը համարյա ապարդյուն կլիներ։ Սակայն սխալ կլիներ ենթադրել, թե ո՛չ գոյության կռիվը, ո՛չ էլ նրանից բխող բնական ընտրությունը չէին կարող դրսևորվել մինչև շատ ձևերի երևան գալը. մեկուսացած վայրում ապրող միայնակ տեսակի մեջ եղած փոփոխությունները կարող էին օգտակար լինել և այդպիսով կարող էր փոփոխվել անհատների ամբողջ բազմությունը կամ կարող էին առաջանալ երկու տարբեր ձևեր։

Բայց, ինչպես ես արդեն նկատել եմ իմ ներածության վերջում, ոչ ոք չպետք է զարմանա, որ տեսակների ծագման հարցում շատ բան դեռ մնում է չպարզաբանված,— բավական է միայն, որ ի նկատի առնենք մեր տգիտության խորությունը այս աշխարհի այժմյան, առավել ևս անցյալում ապրողների փոխհարաբերությունների վերաբերմամբ։

ՀԱՏԿԱՆԻՇՆԵՐԻ ՄԵՐՁԵՑՈՒՄԸ^[44]

Միստր Հ. Կ. Ուոտսոնը^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 62]} կարծում է, որ ես չափազանցրել եմ հատկանիշների տարամիտման սկզբունքի նշանակությունը (որն այնուամենայնիվ, ըստ երևույթին, նա ընդունում է), և մատնանշում է այն, որ հատկանիշների մերձեցումը կամ մոտեցումը նույնպես որոշ դեր է խաղացել։ Եթե տարբեր, թեպետ և մերձավոր, սեռերի պատկանող երկու տեսակներից ամեն մեկն իր հերթին առաջացրել է բազմաթիվ նոր, միմյանցից հեռացող ձևեր, ապա կարելի է ընդունել, որ այդ ձևերից մի քանիսը կարող էին այնքան մոտենալ մեկը մյուսին, որ հարկավոր կլիներ նրանց մտցնել մի ընդհանուր սեռի մեջ. այնպես որ երկու տարբեր սեռերի հաջորդները կմիաձուլվեին ու կկազմեին մի սեռ։ Սակայն չափազանց անմտածված կլիներ, եթե մենք ուզենայինք միմյանց շատ հեռու կանգնած ձևերի փոփոխված հաջորդների մեջ կառուցվածքի ընդհանուր և մոտ նմանությունը վերագրել մերձեցմանը։ Բյուրեղի ձևը որոշվում է բացառապես մոլեկուլային ուժերի խաղով, և դրա համար զարմանալի չէ, եթե տարբեր նյութեր երբեմն ընդունում են նման ձևեր։ Օրգանական էակների վերաբերմամբ մենք չպետք է աչքաթող անենք, որ յուրաքանչյուրի ձևը կախված է ամենաբարդ հարաբերակցությունների անսահման ամբողջությունից, այն փոփոխությունների առաջացումից, որոնց պատճառներն այնքան բարդ են, որ նրանց հետամուտ լինելը նույնիսկ անհնարին է, այն փոփոխությունների բնույթից, որոնք պահպանվել են կամ ընտրվել են, իսկ դրանք բնորոշվում են շրջապատող ֆիզիկական պայմաններով և առավել ևս այն օրգանիզմներով, որոնց հետ նրանք ստիպված էին մրցման մեջ մտնելու և, վերջապես, նախնիքների անսահման շարքում ձեռք բերված ժառանգականությունից (հենց իր բնույթով անհաստատ էլեմենտից), որոնց ձևերն իրենց հերթին որոշվել են նույնպիսի բարդ պայմաններով։ Բոլորովին անհավատալի է այն ենթադրությունը, որ նախապես խիստ կերպով միմյանցից տարբերվող երկու օրգանիզմների հաջորդները կարող են իրար այն աստիճան մոտենալ, որի հետևանքով նրանց կազմվածքները գրեթե լիակատար նմանության հասնեին։ Եթե որևէ նման բան պատահեր, ապա մենք այդ միևնույն ձևին կհանդիպեինք իրարից շատ հեռու գտնվող երկրաբանական ֆորմացիաներում՝ անկախ գենետիկական կապից։ Բայց երկրաբանությունը այդպիսի ենթադրության դեմ է վկայում։

Միստր Ուոտսոնը^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 62]} նաև առարկել է, որ բնական ընտրության տևական ներգործությունը հատկանիշների տարամիտման սկզբունքի հետ միասին պետք է առաջ բերեին տեսակային ձևերի թվի անսահմանափակ ավելացում։ Քանի դեռ խոսքը վերաբերում է միմիայն անօրգանական պայմաններից ունեցած կախմանը, ապա հավանական է թվում, որ տեսակների մի որոշ բավարար քանակություն շուտով հարմարված կլինի բոլոր իրարից խիստ տարբերվող ջերմության, խոնավության և այլ պայմաններին. բայց ես միանգամայն ընդունում եմ, որ օրգանիզմների միջև փոխհարաբերություններն ավելի կարևոր դեր են կատարում, իսկ քանի որ տեսակների թիվը յուրաքանչյուր երկրում ժամանակի ընթացքում ավելանում է, ապա և կյանքի օրգանական պայմանները պետք է ավելի և ավելի բարդանան։ Ուրեմն, առաջին հայացքից ակներև է թվում, թե կառուցվածքի մեջ օգտակար զանազանակերպության ձգտելու համար սահման չկա, հետևաբար և սահման չունի այն տեսակների թիվը, որոնք կարող են առաջանալ։ Մենք չգիտենք նույնիսկ ձևերով ամենից ավելի հարուստ մարզերի մասին, թե արդյոք նրանք լիովին ծայր աստիճան հագեցած են տեսակներով, տեսակների զարմանալի քանակություն ունեցող Բարեհուսո հրվանդանի վրա և Ավստրալիայում եվրոպական շատ բույսեր կարողացել են նատուրալիզացիայի ենթարկվել։ Բայց երկրաբանությունը մեզ ուսուցանում է, որ երրորդային դարաշրջանի սկզբից խեցիների տեսակների թիվը, իսկ նրա կեսից սկսած նաև կաթնասունների թիվը շատ քիչ է ավելացել կամ նույնիսկ բոլորովին չի ավելացել։ Իսկ ի՞նչն է սահման դնում տեսակների թվի անսահման ավելացմանը։ Կյանքերի այն քանակությունը (այդ ասելով ես չեմ հասկանում տեսակային ձևերի թիվը), որ կարող է պահպանվել մի որոշ տարածության վրա, պետք է սահման ունենա, որովհետև նա մեծ չափով կախված է ֆիզիկական պայմաններից, ուրեմն, եթե այդ տարածությունը բնակված է շատ բազմաքանակ տեսակներով, այդ դեպքում նրանցից յուրաքանչյուրը կամ գրեթե յուրաքանչյուրը կարող է ունենալ միայն աննշան թվով անհատներ, իսկ այդպիսի տեսակները կենթարկվեն ոչնչացման կլիմայական պայմանների կամ թշնամիների թվի պատահական տատանումների հետևանքով։ Այդպիսի դեպքերում ոչնչացման պրոցեսը պետք է շատ արագ ընթանա, մինչդեռ նոր տեսակների առաջացումը միշտ պետք է չափազանց դանդաղ կատարվի։ Պատկերացրեք մի ծայրահեղ դեպք, որ Անգլիայում լինեին նույնքան տեսակներ, որքան որ անհատներ կան, և առաջին դաժան ձմեռը կամ չոր ամառը կոչնչացներ հազարավոր ու հազարավոր տեսակներ։ Սակավանդամ տեսակները (իսկ նրանց թվի անսահման աճման դեպքում բոլոր տեսակները դառնում են սակավանդամ) բազմիցս պարզաբանված սկզբունքի հիման վրա մի որոշ ժամանակաշրջանում առաջացնում են քիչ օգտակար փոփոխություններ։ Ուրեմն, նոր տեսակների սկզբնավորման բուն պրոցեսը կարգելակվի։ Եթե որևէ տեսակ դառնում է շատ սակավանդամ, այդ դեպքում ազգակցության մոտ աստիճաններում կատարվող խաչաձևումը կօժանդակի նրա ոչնչացմանը, մի քանի հեղինակներ հայտնել են այն կարծիքը, թե այդ պատճառով է բացատրվում զուբրի այլասերվելը Լիտվիայում, եղջերվինը՝ Շոտլանդիայում, արջինը՝ Նորվեգիայում և այլն։ Վերջապես, և դա, ես կարծում եմ, գլխավոր հանգամանքն է, որ տիրապետող տեսակը, որ իր բնակության մարզում արդեն հաղթել է շատ մրցակիցների, կձգտի ավելի ևս լայն կերպով տարածվելու և դուրս մղելու նաև այլ ձևեր։ Ալֆոնս դը Կանդոլը^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 67]} ցույց է տվել, որ լայն տարածված տեսակները սովորաբար ցուցաբերում են շատ լայն տարածվելու ձգտում. հետևաբար, նրանք կձգտեն փոխարինել և ոչնչացնել մի քանի տեսակներ մի քանի մարզերում և այսպիսով կարգելակեն տեսակային ձևերի անսահման ավելացումը երկրի վրա։ Հուկերը^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 28]} վերջերս ցույց է տվել, որ Ավստրալիայի հարավ-արևելյան անկյունում, որտեղ, ըստ երևույթին, երևացել են շատ եկվորներ աշխարհիս զանազան ծայրերից, ավստրալիական էնդեմիկ տեսակները զգալիորեն նվազել են թվով։ Ես հանձն չեմ առնի ասելու, թե այդ զանազան կշռադատումներին ինչ ուժ պետք է վերադրել, բայց այդ հանգամանքները միասին վերցրած պետք է սահմանափակին յուրաքանչյուր երկրում տեսակային ձևերի թիվն անսահման ավելացնելու ձգտումը։

ԸՆԴՀԱՆՈՒՐ ԵԶՐԱԿԱՑՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ ԱՅՍ ԳԼԽԻՑ

Եթե փոփոխվող կենսապայմաններում օրգանական էակները կարող են հասնել անհատական շեղումների իրենց կազմվածքի գրեթե ամեն մի մասում, իսկ այդ ժխտել անհնարին է. եթե երկրաչափական պրոգրեսիայով բազմանալու հետևանքով սկսվում է կյանքի համար մղվող մի դաժան կռիվ բոլոր հասակներում, տարվա բոլոր եղանակներին, իսկ այդ, իհարկե, անհնարին է վիճարկել. նմանապես եթե հիշենք օրգանիզմների անսահմանորեն բարդ հարաբերությունները ինչպես միմյանց հետ, այնպես էլ կենսապայմանների հետ և այղ հարաբերություններից ծագում առնող կառուցվածքի ներքին կերտվածքի և սովորությունների օգտակար առանձնահատկությունների անսահման բարդությունը,— եթե այդ բոլորը ուշադրության առնենք, ապա չափազանց անհավատալի կլինի, որ երբեք հանդես չեն եկել շեղումներ, որոնք օգտակար են դրանցով օժտված օրգանիզմներին, ճիշտ այնպես, ինչպես առաջացել են մարդու համար օգտակար շեղումները։ Բայց եթե երբևիցե երևան են գալիս որևէ օրգանիզմի համար օգտակար շեղումներ, այդ դեպքում դրանցով օժտված օրգանիզմները, իհարկե, ավելի շատ շանսեր կունենան պահպանվելու գոյության կռվում, իսկ ժառանգականության հզոր սկզբունքի շնորհիվ նրանք կձգտեն այդ շեղումները փոխանցել իրենց հաջորդներին։ Ամենահարմարվածների պահպանվելու կամ գերապրելու այդ սկզբունքը ես անվանել եմ բնական ընտրություն։ Դա տանում է յուրաքանչյուր էակի դեպի կատարելագործություն նրա կյանքի օրգանական և անօրգանական պայմանների վերաբերմամբ և, հետևաբար, մեծ մասամբ նաև դեպի այն, որը կարելի է համարել կազմվածքի ավելի բարձր աստիճանի վրա բարձրանալ։ Բայց և այնպես պարզ կազմվածք ունեցող ստորին ձևերը երկար ժամանակ կպահպանվեն, եթե միայն նրանք լավ հարմարված են իրենց պարզ կենսապայմաններին։

Բնական ընտրությունը հատկությունների ժառանգման սկզբունքի հիման վրա համապատասխան հասակում կարող է փոփոխել ձուն, սերմը կամ ոչ բոլորովին զարգացած օրգանիզմը ճիշտ այնպես, ինչպես և հասուն օրգանիզմը։ Շատ կենդանիների վերաբերմամբ սեռական ընտրությունը հավանորեն օժանդակել է սովորական ընտրությանը, ապահովելով ամենաուժեղ և ամենից լավ հարմարված արուներից բազմաթիվ հաջորդների առաջացումը։ Սեռական ընտրությունը զարգացնում է նաև հատկանիշներ, որոնք օգտակար են բացառապես միայն արուներին՝ մյուս արուների դեմ կռվի կամ մրցության ընթացքում, և այդ հատկանիշները, նայած թե ինչ ուղղությամբ է արտահայտվում ժառանգականությունը, պետք է փոխանցվեն երկու սեռերին կամ միայն մեկին։

Այն մասին, թե արդյոք իրոք բնական ընտրությունը նման ձևով ազդել է կյանքի բազմազան ձևերի վրա, հարմարեցնելով նրանց իրենց բնակավայրի և գոյության բազմապիսի պայմաններին, կարելի է դատել հաջորդ գլուխներում բերվող ապացույցների ընդհանուր բովանդակությունից և գումարից։ Բայց մենք արդեն տեսանք, որ բնական ընտրությունը իր հետ բերում է մահաջնջում, իսկ թե ինչպիսի հսկայական դեր է կատարել մահաջնջումը օրգանական աշխարհի պատմության մեջ, այդ մասին պարզորոշ կերպով վկայում է երկրաբանությունը։ Բնական ընտրությունը առաջ է բերում նաև հատկանիշների տարամիտում, որովհետև օրգանական էակները ինչքան ավելի շատ են տարբերվում կառուցվածքով, ներքին կերտվածքով և սովորություններով, այնքան նրանք ավելի մեծ թվով կարող են գոյություն ունենալ տվյալ տարածության վրա, որի ապացույցը մենք կարող ենք գտնել, ուշադրություն դարձնելով որևէ փոքրիկ հողակտորի օրգանական բնակչության վրա և օտար երկրում նատուրալիզացիայի ենթարկված օրգանիզմների կազմի վրա։ Հետևապես, որևէ մի տեսակի հաջորդների փոփոխության պրոցեսի ընթացքում և իրենց թիվը ավելացնելու ձգտող բոլոր տեսակների միջև մղվող անընդհատ կռվում որքան ավելի բազմազան կլինեն այդ հաջորդները, այնքան նրանք ավելի հաջողության շանսեր կունենան գոյության կռվում։ Այսպիսով, միևնույն տեսակի տարատեսակները զանազանող փոքրիկ տարբերությունները ձգտում են մեծանալ ու հասնել տեսակային և նույնիսկ սեռային տարբերությունների աստիճանի։

Մենք համոզվեցինք, որ տվյալ դասի մեծ սեռերին պատկանող սովորական, լայնորեն տարածված և հեռու վայրերում տարաբնակված տեսակները ավելի շատ են փոփոխվում. նրանք կձգտեն իրենց փոփոխված հետնորդներին հաղորդել այն գերազանցությունը, որը նրանց դարձնում է տիրապետող իրենց երկրում։ Բնական ընտրությունը, ինչպես հենց նոր նկատեցինք, առաջ է բերում տարամիտում և կյանքի ավելի քիչ կատարելագործված ու միջանկյալ ձևերի զգալի ոչնչացում։ Ելնելով այս սկզբունքներից, հեշտությամբ կարելի է բացատրել նաև ամբողջ աշխարհում և յուրաքանչյուր դասի անհամար օրգանական էակների միջև, այսպես կոչված, ազգակցության և սովորաբար լավ նկատելի տարբերությունների բնույթը։ Այն փաստը, որ մենք չենք նկատում, այնքան նա սովորական է, իսկապես զարմանալի է, որ բոլոր կենդանիներն ու բույսերը տարածության և ժամանակի մեջ կապված են միմյանց հետ՝ կազմելով մեկը մյուսին ստորադասված խմբեր, և ընդսմին այնպիսի ձևով, ինչպես մենք այդ նկատում ենք ամեն մի քայլափոխում, այն է, որ միևնույն տեսակի տարատեսակները ամենից ավելի սերտորեն են կապված միմյանց հետ. ավելի քիչ սերտ և ավելի քիչ հավասարաչափ կերպով են կապված միմյանց հետ միևնույն սեռի տեսակները, որոնք կազմում են սեկցիաներ և ենթասեռեր. ավելի ևս պակաս մոտիկությամբ միմյանց հետ կապված են տարբեր սեռերի տեսակները և, վերջապես, սեռերը, որ ներկայացնում են փոխադարձ մոտիկության տարբեր աստիճաններ, որոնք արտահայտվում են ենթաընտանիքներով, ընտանիքներով, կարգերով, ենթադասերով և դասերով։ Զանազան ստորադասված խմբերը մի դասի սահմաններում չեն կարող դասավորվել ուղղագիծ շարքով, այլ խմբվում են որոշ կետերի շուրջը, որոնք իրենց հերթին դասավորվում են այլ կետերի շուրջը, և այսպես համարյա անվերջ շրջաններով։ Եթե տեսակները ստեղծված լինեին մեկը մյուսից անկախ կերպով, ապա անհնարին կլիներ այդպիսի դասակարգության համար բացատրություն գտնել, բայց նա բացատրվում է ժառանգականությամբ և բնական ընտրության բարդ ներգործությամբ, որը առաջ է բերում մահաջնջում և հատկանիշների տարամիտում, ինչպես այդ ցույց է տրված մեր աղյուսակի վրա։

Միևնույն դասին պատկանող բոլոր էակների ազգակցությունը երբեմն պատկերում են մեծ ծառի ձևով։ Ես կարծում եմ, որ այդ համեմատությունը շատ համապատասխանում է ճշմարտությանը։ Կանաչ ճյուղերը բացվող բողբոջներով ներկայացնում են ապրող տեսակներին, իսկ նախորդ տարիների ճյուղերը համապատասխանում են մահաջնջված տեսակների երկար շարքին։ Յուրաքանչյուր տարի աճող ճյուղերը աշխատել են առաջացնել ընձյուղներ բոլոր ուղղություններով և անցնել ու խեղդել հարևան ընձյուղներին և ճյուղերին, ճիշտ այդպես էլ տեսակները և տեսակների խմբերը բոլոր ժամանակներում գոյության մեծ կռվում հաղթահարել են մյուս տեսակներին։ Բնի ճյուղավորությունները, որոնք իրենց ծայրերում բաժանվում են սկզբում փոքրիկ ճյուղերի, իսկ հետո ավելի ու ավելի մանրիկ ճյուղերի, մի ժամանակ իրենք էլ, երբ ծառը դեռ մատաղ էր, եղել են բողբոջներով ծածկված ընձյուղներ. իսկ առաջվա և այժմյան բողբոջների միջև ճյուղավորվող ընձյուղների միջոցով եղած կապը հիանալի կերպով մեզ ներկայացնում է ապրող և մահաջնջված տեսակների դասակարգությունը, որը նրանց միացնում է խմբերում, որոնք ստորադասվում են այլ խմբերի։ Այն շատ ընձյուղներից, որոնք դուրս էին եկել այն ժամանակ, երբ ծառը դեռ բուն չէր տվել, թերևս ընդամենը երկուսը կամ երեքը պահպանվել են և աճել ու դարձել են մեծ ճյուղեր, որոնց վրա նստած են մնացած ճյուղերը, նույնն է տեղի ունեցել վաղուց անցած երկրաբանական դարաշրջաններում ապրած տեսակների հետ, նրանցից միայն քչերն են իրենցից հետո թողել դեռևս ապրող փոփոխված հաջորդներ։ Այդ ծառի կյանքի սկզբից շատ ոստեր ու ճյուղեր են չորացել ու թափվել. այդ թափված զանազան մեծության ճյուղերը ներկայացնում են ամբողջ կարգեր, ընտանիքներ և սեռեր, որոնք այժմ չունեն կենդանի ներկայացուցիչներ և մեզ հայտնի են միայն բրածո մնացորդներով։ Եվ ինչպես այստեղ որոշ տեղերում, հին ճյուղերի միջև երկճյուղավորման տեղում, նշվում է վտիտ մի ընձյուղ, որը պատահականության շնորհիվ ողջ է մնացել և շարունակում է իր ծայրին կանաչ մնալ, այդպես էլ որևէ բադակտուց կամ լեպիդոսիրեն, որը հավանորեն պաշտպանված բնակավայրի շնորհիվ փրկվել է օրհասական կռվից, իր ազգակցությամբ որոշ չափով միացնում է կյանքի երկու մեծ ճյուղեր։ Ինչպես որ բողբոջները աճման շնորհիվ սկիզբ են տալիս նոր բողբոջների, իսկ սրանք, եթե միայն նրանք բավականաչափ ուժեղ են, դառնում են ընձյուղներ, որոնք ճյուղավորվելով ծածկում և խեղդում են հյուծված շատ ճյուղեր, այդպես էլ, կարծում եմ, եղել է վերարտադրության շնորհիվ նաև կյանքի մեծ ծառը, որն իր մեռած թափված ճյուղերով լցրել է երկրի կեղևը և նրա մակերեսը ծածկում է իր հավետ ճյուղավորվող և հավետ հրաշալի ճյուղավորություններով։

ԳԼՈՒԽ V։ ՓՈՓՈԽԱԿԱՆՈՒԹՅԱՆ ՕՐԵՆՔՆԵՐԸ

ՓՈՓՈԽՎԱԾ ՊԱՅՄԱՆՆԵՐԻ ՆԵՐԳՈՐԾՈՒԹՅՈՒՆԸ։— ՕՐԳԱՆՆԵՐԻ ՎԱՐԺԵՑՈՒՄԸ ԵՎ ՈՉ ՎԱՐԺԵՑՈՒՄԸ ԲՆԱԿԱՆ ԸՆՏՐՈՒԹՅԱՆ ԿԱՊԱԿՑՈՒԹՅԱՄԲ. ԹՌԻՉՔԻ ԵՎ ՏԵՍՈՂՈՒԹՅԱՆ ՕՐԳԱՆՆԵՐԸ։— ԱԿԿԼԻՄԱՏԻԶԱՑԻԱ։— ՀԱՐԱԲԵՐԱԿՑԱԿԱՆ ՓՈՓՈԽԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ։— ՓՈԽՀԱՏՈՒՑՈՒՄ (ԿՈՄՊԵՆՍԱՑԻԱ) ԵՎ ԱՃԻ ՏՆՏԵՍՈՒՄ։— ԿԵՂԾ ՀԱՐԱԲԵՐԱԿՑՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ։— ԲԱԶՄԻՑՍ ԿՐԿՆՎՈՂ ԹԵՐԱՃ ԵՎ ՑԱԾՐ ԿԱԶՄՎԱԾՔՈՎ ՄԱՐՄՆԱՄԱՍԵՐՆ ԱՄԵՆԻՑ ԱՎԵԼԻ ՓՈՓՈԽԱԿԱՆ ԵՆ։— ԱՐՏԱՍՈՎՈՐ ԿԵՐՊՈՎ ԶԱՐԳԱՑԱԾ ՄԱՐՄՆԱՄԱՍԵՐԸ ՎԵՐԻՆ ԱՍՏԻՃԱՆԻ ՓՈՓՈԽԱԿԱՆ ԵՆ։— ՏԵՍԱԿԱՅԻՆ ՀԱՏԿԱՆԻՇՆԵՐՆ ԱՎԵԼԻ ՓՈՓՈԽԱԿԱՆ ԵՆ, ՔԱՆ ՍԵՌԱՅԻՆՆԵՐԸ։— ԵՐԿՐՈՐԴԱԿԱՆ ՍԵՌԱԿԱՆ ՀԱՏԿԱՆԻՇՆԵՐԸ ՓՈՓՈԽԱԿԱՆ ԵՆ։— ՄԻԵՎՆՈՒՅՆ ՍԵՌԻ ՏԵՍԱԿՆԵՐԸ ՓՈՓՈԽՎՈՒՄ ԵՆ ՄԻԱՆՄԱՆ ՁԵՎՈՎ։— ՎԱՂՈՒՑ ԿՈՐՑՐԱԾ ՀԱՏԿԱՆԻՇՆԵՐԻ ՎԵՐԱԴԱՐՁԸ։— ԸՆԴՀԱՆՈՒՐ ԵԶՐԱԿԱՑՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ։

Ես մինչև այժմ երբեմն այնպես եմ խոսել, կարծես թե այն փոփոխությունները, որ այնքան սովորական ու բազմազան են ընտանի էակների մեջ և ավելի հազվադեպ են բնական վիճակում, պատահականության արդյունք են։ Այդ արտահայտությունը, իհարկե, միանգամայն սխալ է, բայց դա պարզ կերպով երևան է հանում մեր անգիտակությունը փոփոխությունների պատճառի մասին յուրաքանչյուր մասնավոր դեպքում։ Մի քանի հեղինակներ կարծում են, թե վերարտադրողական սիստեմի գործունեության մեջ մտնում են հավասարապես թե զավակների ու ծնողների ճիշտ նմանության պահպանումը և թե կառուցվածքում անհատական տարբերությունների կամ թույլ շեղումների իրականացումը։ Բայց այն փաստը, որ շեղվող ձևերը և այլանդակությունները ավելի հաճախ հանդիպում են ընտանեցման, քան բնական դրության մեջ, ինչպես նաև լայն տարածված տեսակների փոփոխականությունը ավելի մեծ է, քան սահմանափակ տարածվածություն ունեցող տեսակներինը, բերում է հետևյալ եզրակացության, որ փոփոխականությունը սովորաբար շաղկապված է կենսապայմանների հետ, որոնց ենթարկվել է տեսակը մի քանի հաջորդական սերունդների ընթացքում։ Առաջին գլխում ես փորձել եմ ցույց տալ, որ փոփոխված պայմանները ներգործում են երկու ձևով՝ անմիջականորեն ամբողջ կազմվածքի վրա կամ նրա մի որոշ մասի վրա և անուղղակիորեն վերարտադրողական սիստեմի միջոցով։ Յուրաքանչյուր դեպքում մասնակցում են երկու գործոններ՝ օրգանիզմի բնույթը, որ երկուսից ամենակարևորն է, և ներգործող պայմանների բնույթը։ Փոփոխված պայմանների անմիջական ներգործությունը առաջ է բերում որոշակի և անորոշ հետևանքներ։ Երկրորդ դեպքում ամբողջ կազմվածքը կարծես դառնում է պլաստիկ, և մենք ստանում ենք մեծ, բայց տատանվող փոփոխականություն։ Առաջինում օրգանիզմի բնույթն այնպես է, որ նա հեշտությամբ է ենթարկվում որոշ պայմանների ներգործության և բոլոր կամ գրեթե բոլոր անհատները փոփոխվում են միանման ձևով։

Չափազանց դժվար է որոշել, թե որքան հեռուն է տարածվում կլիմայի, սննդի և այլ փոփոխված պայմանների ներգործությունը այդ ուղղությամբ։ Հիմք կա կարծելու, որ առաջներում նրանց ներգործությունը ավելի մեծ է եղել քան այն, ինչ կարելի է լիակատար ստուգությամբ ապացուցել։ Սակայն մենք կարող ենք վստահ լինել, որ անթիվ բարդ փոխադարձ հարմարումները, որոնք մենք ամենուրեք նկատում ենք բնության մեջ բազմազան օրգանիզմների մոտ, չի կարելի վերագրել միայն այդ ներգործությանը։ Հետևյալ դեպքերում կենսապայմաններն ըստ երևույթին ունեցել են ինչ որ, թեպետև թույլ, որոշակի ներգործություն։ Է. Ֆորբսը^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 88]} պնդում է, որ կակղամորթների խեցիները նրանց տարածման հարավային սահմանում և միաժամանակ ծանծաղ ջրերում ունենում են ավելի վառ գույն, քան ավելի մեծ խորություն ունեցող ջրերում կամ ավելի հյուսիսային տեղերում ապրող միևնույն տեսակի խեցիները, սակայն այդ, իհարկե, ընդհանուր օրինաչափություն չէ։ Գուլդը^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 89]} կարծում է, որ միևնույն տեսակի թռչունները պարզ մթնոլորտ ունեցող կլիմաներում ունենում են ավելի վառ գույն, քան ծովափնյա երկրներում կամ կղզիների վրա. իսկ Ուոլլաստոնը^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 65]} համոզված է այն բանում, որ ծովի հետ հարևանությամբ ապրելը ազդում է միջատների գույնի վրա։ Մոկեն-Տանդոնը^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 90]} բերում է այնպիսի բույսերի մի ցուցակ, որոնք ապրելով ծովափին, ձեռք են բերում որոշ չափով մսոտ տերևներ, թեև այլ վայրերում նրանք մսոտ չեն։ Այս թույլ փոփոխվող օրգանիզմները հետաքրքրական են այն տեսակետից, որ նրանց փոփոխությունների բնույթը համապատասխանում է այն տեսակների հատկություններին, որոնք մշտապես սահմանափակված են նման պայմաններով։

Եթե մի փոփոխություն, որ թեկուզ թույլ չափով օգտակար է դրանով օժտված էակին, ապա մենք չենք կարող ասել, թե ինչ չափով մենք պետք է այն վերագրենք բնական ընտրությանը, և ինչ չափով կենսապայմանների որոշակի ներգործությանը։ Այսպես, մորթեվաճառներին լավ հայտնի է այն փաստը, որ միևնույն տեսակի կենդանին որքան ավելի հյուսիսում է ապրում, այնքան ավելի խիտ և ավելի լավ կլինի նրա մորթին, բայց ով կկարողանա ասել, թե այդ փաստը ինչ չափով կախված է այն բանից, որ այդ տաք հագնված անհատները, որպես ավելի բարենպաստվածներ, մյուսների հանդեպ գերադասորեն պահպանվել են բազմաթիվ սերունդների ընթացքում, և ինչ չափով կախված է դաժան կլիմայի անմիջական ներգործությունից, որովհետև, ըստ երևույթին, կլիման իրոք անմիջական ներգործություն է ունենում մեր ընտանի չորքոտանիների մորթու վրա։

Կարելի է բերել օրինակներ, որ միևնույն տեսակի տարատեսակներ միանգամայն նման են միմյանց և առաջացել են այնքան տարբեր պայմաններում, որքան կարելի է պատկերացնել, իսկ մյուս կողմից բերել օրինակներ, որ միմյանց չնմանվող տարատեսակներ առաջացել են, ըստ երևույթին, միանգամայն միանման պայմաններում։ Նմանապես ամեն մի բնախույզի հայտնի են լիակատար անփոփոխության անհամար օրինակներ, չնայած նրան, որ նրանք ապրում են ամենահակառակ կլիմայական պայմաններում։ Նման նկատառումներն էլ ինձ դրդում են ավելի քիչ կշիռ տալու շրջապատող պայմանների անմիջական ներգործությանը, քան փոփոխականության ինչ որ ձգտման, որը կախված է մեզ բոլորովին անհայտ պատճառներից։

Միայն մի իմաստով կենսապայմանների ներգործությունը, կարելի է ասել, ոչ միայն փոփոխականություն է պատճառում անմիջականորեն կամ անուղղակի կերպով, այլև իր մեջ պարփակում է բնական ընտրությունը, այսինքն այն իմաստով, որ այդ պայմաններն են որոշում, թե արդյոք կապրի այս տարատեսակը, թե մյուսը։ Միայն երբ մարդն է հանդիսանում ընտրության ազդակ տվողը, մենք պարզ նկատում ենք փոփոխության այդ երկու տարբերի անկախ ներգործությունը, որովհետև այսպես թե այնպես փոփոխականությունը արտահայտվում է, բայց միայն մարդու կամքն է կուտակում այդ փոփոխությունները որոշ ուղղություններով, և ամենահարմարվածի գերապրումը բնության մեջ համապատասխանում է հենց այդ վերջին գործունեությունը։

ՕՐԳԱՆՆԵՐԻ ՈՒԺԵՂԱՑՈՂ ՎԱՐԺԵՑՄԱՆ ԵՎ ՈՉ ՎԱՐԺԵՑՄԱՆ ՆԵՐԳՈՐԾՈՒԹՅՈՒՆԸ ԿԱՊՎԱԾ ԲՆԱԿԱՆ ԸՆՏՐՈՒԹՅԱՆ ՀԵՏ

Առաջին գլխում բերված փաստերի հիման վրա, ինձ թվում է, չի կարելի կասկածել այն բանում, որ մեր ընտանի կենդանիների մի քանի օրգանների վարժեցումը ամրապնդել է այդ օրգանները և մեծացրել նրանց չափերը, իսկ ոչ վարժեցումը, ընդհակառակը, փոքրացրել է նրանց, ինչպես նաև այն բանում, որ նման փոփոխությունները ժառանգաբար փոխանցվում են։ Ազատ բնության մեջ համեմատության համար մենք չունենք նմուշներ, որոնց հիման վրա կարողանայինք դատել օրգանների տևական վարժեցման կամ ոչ վարժեցման ազդեցության մասին, որովհետև մեզ անհայտ են նախասկզբնական ձևերը։ Բայց շատ կենդանիներ ունեն այնպիսի օրգաններ, որոնց կառուցվածքը լավագույն կերպով կարելի է վերագրել նրանց ոչ վարժեցմանը։ Ինչպես նկատում է պրոֆեսոր Օուենը,^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 15]} ամբողջ բնության մեջ չի կարելի գտնել ավելի մեծ անոմալիա, քան թռչել չկարողացող թռչունը. բայց և այնպես կան այդպիսի մի քանի թռչուններ։ Հարավ-ամերիկական կարճաթև բադը (logger headed duck) կարողանում է միայն ջրի մակերեսին խփել թևերով, որոնք նրա մոտ նույն վիճակում են, ինչ որ ընտանի էլսբերիական բադինը (Aylesbury duck)։ Ուշագրավ է այն, որ Կյոնինգհեմի^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 91]} դիտումների համաձայն, երիտասարդ թռչունները կարող են թռչել, մինչդեռ մեծերը կորցրել են այդ ընդունակությունը։ Քանի որ արածող խոշոր թռչունները հազվադեպ են թռչում, բացի այն դեպքերից, երբ փրկվում են վտանգից, ուստի հավանական է թվում, որ գիշատիչ գազաններից զուրկ օվկիանոսային կղզիների վրա ապրող կամ ոչ վաղուց ապրած թռչունների թևազուրկ վիճակը առաջացել է նրանց թռչելու օրգանների ոչ վարժեցման հետևանքով։ Ջայլամը, ճիշտ է, ապրում է մայր ցամաքների վրա և ենթարկվում է վտանգների, որոնցից չի կարող փրկվել թռիչքի միջոցով, բայց դրա փոխարեն նա պաշտպանվում է, աքացի տալով ոչ ավելի վատ, քան որևէ չորքոտանի։ Մենք կարող ենք ենթադրել, որ ջայլամի նախահայրը կենսակերպով նմանվել է արոսին և նրա մարմնի մեծության ու կշռի ավելացման հետ զուգընթաց մեկը մյուսին հաջորդող մի շարք սերունդների ընթացքում նրա ոտները ավելի ու ավելի են վարժվել, իսկ թևերը ավելի քիչ, մինչև որ, վերջապես, վերջնականապես անպետքացել են թռիչքի համար։

Կերբին^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 92]} նկատել է (ես էլ կարող եմ հաստատել նրա դիտողությունը), որ գոմաղբով սնվող բզեզների արուներից շատերի առջևի վերջավորությունների թաթերը հաճախ կոտրտված են։ Նա զննել է իր հավաքածուի մեջ եղած տասնյոթ օրինակ և ոչ մեկի վրա ոտների այդ մասի հետքն էլ չի գտել։ Onites appelles բզեզի ոտնաթաթերն այնպես միշտ բացակայում են, որ բզեզի նկարագրություններում նա նշված է որպես այդ մասերից զուրկ։ Մի քանի այլ սեռերի մեջ նրանք գտնվում են սաղմնային վիճակում։ Եգիպտացիների սրբազան բզեզը (Ateuchus) բոլորովին զուրկ է դրանցից։ Պատահական վնասվածքների ժառանգական փոխանցումը հաստատող վճռական վկայություն դեռևս չկա, բայց այն զարմանալի դեպքերը, որ դիտել է Բրոուն-Սեկարը,^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 93]} երբ ծովախոզուկների վրա կատարված վիրահատության հետևանքները ժառանգական են եղել, պետք է մեզ դրդեն զգուշավոր լինել նաև այդ փաստի հնարավորությունը ժխտելու մեջ։ Համենայն դեպս Ateuchus-ի թաթերի լրիվ բացակայությունը և այլ սեռերի մեջ նրանց թերզարգացումը ավելի շրջահայաց է դիտել ոչ թե որպես ժառանգական վնասվածքների դեպքեր, այլ որպես վարժեցման տևական բացակայության հետևանքներ։ Քանի որ աղբաբզեզներից շատ շատերին մենք գտնում ենք կոտրատված թաթերով, ուստի այդ կորուստը պետք է տեղի ունենա նրանց կյանքի վաղ շրջանում, իսկ դա ցույց է տալիս, որ տվյալ օրգանները մեծ նշանակություն չեն կարող ունենալ և հետևապես զգալի վարժեցման չեն կարող ենթարկվել։

Այլ դեպքերում մենք կարող ենք վարժեցման և ոչ վարժեցման վերագրել կառուցվածքի այնպիսի ձևափոխությունները, որոնք բացառապես կամ գլխավորապես առաջացել են ընտրության միջոցով։ Միստր Ուոլլաստոնը^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 65]} հայտնագործել է մի ուշագրավ փաստ, որ Մադեյրայում ապրող բզեզների 550 տեսակից 200 տեսակը (այժմ հայտնի են ավելի շատ տեսակներ) այնքան թևազուրկ են, որ բոլորովին չեն կարողանում թռչել. տեղական քսանևինը սեռերից ոչ պակաս քան 23-ի բոլոր տեսակները աչքի են ընկնում այդ հատկությամբ։ Մի շարք փաստեր, այն է՝ որ աշխարհիս շատ երկրներում բզեզները քամուց քշվում են ծովը և ոչնչանում են, որ Ուոլլաստոնի դիտումների համաձայն, բզեզները Մադեյրայում թաքնվում են, մինչև որ քամին հանդարտում է և արևն սկսում է փայլել, որ անթև միջատների հարաբերական թիվն ավելի ևս մեծ է Դեզերտաս կղզու վրա, որը քամիների առջև ավելի բաց է, քան Մադեյրան, և առանձնապես այն արտասովոր փաստը, որի վրա հատկապես խիստ կերպով պնդում է Ուոլլաստոնը, որ բզեզների որոշ խմբեր, որոնք անպայման իրենց թևերի կարիքն զգում են և այլ երկրներում բազմաթիվ են, Մադեյրայում գրեթե բացակայում են,— այս բոլոր կշռադատումներն ինձ ստիպում են ենթադրելու, որ մադեյրական այդքան բազմաթիվ բզեզների թևազուրկ վիճակը կախված է գլխավորապես բնական ընտրությունից, կարող է պատահել, և ոչ վարժեցման հետ զուգորդված։ Որովհետև այդ բզեզների յուրաքանչյուր հաջորդ սերնդում ամեն մի անհատ, որ ավելի քիչ թռիչք է գործել թեկուզ թևերի աննշան թերզարգացման պատճառով կամ ավելի ծույլ սովորությունների պատճառով, ավելի շատ շանսեր է ունեցել գերապրելու, քանի որ ավելի քիչ է ենթարկվել ծովը քշվելու վտանգին, իսկ մյուս կողմից, այն բզեզները, որոնք ավելի հաճույքով են նետվել թռիչքներ գործելու, ավելի հաճախ են տարվել ծովը և ոչնչացել։

Բայց Մադեյրայի վրա այն միջատները, որոնք կերակրվում են ոչ թե գետնի վրա սողալով, այլ ծաղիկներով սնվող բզեզների ու թիթեռների նման ստիպված են սնունդ հայթայթելու համար բանեցնել իրենց թևերը, ինչպես կարծում է Ուոլլաստոնը,^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 65]} ունեն ոչ թե փոքրացած, այլ նույնիսկ մեծացած թևեր։ Դա միանգամայն համատեղելի է բնական ընտրության ներգործության հետ։ Որովհետև, կղզու վրա որևէ միջատի առաջին անգամ երևալու դեպքում նրա թևերը փոքրացնելու կամ մեծացնելու համար բնական ընտրության ցուցաբերած ձգտումը պետք է կախված լիներ այն հանգամանքներից, թե արդյոք անհատների մեծ մասը փրկվում էր քամու դեմ հաջողությամբ պայքարելով, թե՞ այդ պայքարից խուսափելով և քիչ կամ բոլորովին չթռչելով։ Այդպես էլ կլիներ ափի մոտ խորտակված նավի նավաստիների հետ. լավ լողորդներին ձեռնտու կլիներ որքան կարելի է ավելի երկար լողալ և ցամաքին հասնել, իսկ վատ լողորդները ավելի լավ է, բոլորովին չփորձեն լողալ, այլ կառչեն նավի բեկորներին։

Խլուրդների և գետնի տակ ապրող մի քանի կրծողների աչքերը իրենց մեծությամբ սաղմնային են և որոշ դեպքերում բոլորովին ծածկված են մաշկով և մազով։ Նրանց աչքերի այդ վիճակը ամենայն հավանականությամբ կախված է այլասերումից, որն առաջացել է վարժեցման բացակայության հետևանքով, գուցե և բնական ընտրության օժանդակությամբ։ Հարավային Ամերիկայում գետնի տակ ապրող մի կրծող թուքու-թուքոն (Ctenomis) ավելի ևս ստորերկրյա կենսակերպ ունի, քան մեր խլուրդը, և մի իսպանացի, որը հաճախ էր որսացել այդպիսի կրծողներ, ինձ պատմում էր, որ նրանք հաճախ կույր են լինում։ Դրանցից մեկը, որին ես միառժամանակ ողջ պահում էի, իսկապես կույր էր, և ինչպես ցույց տվեց դիահերձումը, դրա պատճառը թարթաթաղանթի բորբոքումն է եղել։ Քանի որ աչքերի հաճախակի բորբոքումը պետք է վնասակար լինի ամեն մի կենդանու համար և քանի որ ստորերկրյա կենսակերպ ունեցող կենդանուն աչքերը հարկավոր չեն, ուստի նրանց փոքրացումը, որին ուղեկցում է կոպերի մոտենալը և նրանց մազակալելը, կարող է միայն օգտակար լինել, իսկ այդ դեպքում բնական ընտրությունը, ի հարկե, կօժանդակե ոչ վարժեցման հետևանքներին։

Հայտնի է, որ շատ կենդանիներ, որոնք պատկանում են ամենատարբեր դասերի և ապրում են Կարնիոլիայի և Կենտուկկիի^[45] ստորերկրյա այրերում, բոլորովին կույր են։ Մի քանի խեցեմորթների մոտ աչքի ցողունիկը պահպանվել է, բայց աչքն ինքը անհետացել է, այսինքն հեռադիտակի հաստատոցը պահպանվել է, բայց հեռադիտակն իր ապակիների հետ միասին արդեն գոյություն չունի։ Քանի որ դժվար է ենթադրել, որ աչքերը, թեկուզև օգուտ չտվող, կարող էին այս կամ այն ձևով վնասել մթության մեջ ապրող օրգանիզմներին, ուստի նրանց կորուստը պետք է վերագրել վարժեցման բացակայությանը։ Այդ կույր կենդանիներից մեկը, այն է՝ քարանձավային մեծամկները — (Neotoma), որոնցից մի զույգ բռնել է պրոֆեսոր Սիլլիմանը^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 94]} քարանձավի մուտքից կես մղոն հեռավորության վրա և, հետևաբար, քարանձավի ոչ ամենախոր տեղում, ունեցել են փայլուն և զգալի մեծությամբ աչքեր։ Այդ կենդանիները, ինչպես ինձ հաղորդում է պրոֆ. Սիլլիմանը, երբ նրանց ենթարկել են մոտավորապես մի ամսվա ընթացքում շարունակ ուժեղացող լույսի ներգործությանը, սկսել են աղոտ կերպով զանազանել առարկաները։

Դժվար է պատկերացնել ավելի նման կենսապայմաններ, քան այն պայմանները, որ ներկայացնում են գրեթե միանման կլիմա ունեցող կրաքարային խոր քարանձավները, այնպես որ, հին տեսակետի համաձայն, ըստ որի կույր կենդանիները ամերիկական և եվրոպական քարանձավների համար առանձին առանձին են ստեղծվել, պետք էր սպասել, որ նրանց կազմվածքը և սիստեմատիկական ազգակցությունը մոտ նմանություն կունենան միմյանց հետ։ Ակներևորեն դա չի արդարանում, երբ երկու կենդանական աշխարհն ամբողջությամբ համեմատում ենք միմյանց հետ։ Շիեդտեն^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 95]} մի քանի միջատների վերաբերմամբ նկատում է. «Հետևաբար, մենք այդ երևույթն ամբողջությամբ վերցրած պետք է համարենք մի ինչ որ բացառապես տեղական բան, իսկ այն նմանության մեջ, որ նկատելի է Մամոնտի այրի (Կենտուկկիի) և Կարնիոլիայի քարանձավների սակավաթիվ ձևերի միջև, կարելի է տեսնել այն համանմանության միայն մի պարզ արտահայտությունը, որ գոյություն ունի առհասարակ Հյուսիսային Ամերիկայի և Եվրոպայի կենդանական աշխարհների միջև»։ Իմ տեսակետից՝ ամերիկական կենդանիները, որ օժտված են եղել տեսողության սովորական սրությամբ, դանդաղորեն ամբողջ մի շարք սերունդների ընթացքում արտաքին աշխարհից շարունակ ավելի ու ավելի թափանցել են Կենտուկկիի քարանձավների խորքը. նույնն է տեղի ունեցել նաև եվրոպական քարանձավներում եղած կենդանիների հետ։ Մենք որոշ վկայություններ ունենք կենսակերպում տեղի ունեցած այդ աստիճանական փոփոխության օգտին, որովհետև Շիեդտեն նկատում է. «Հետևաբար մենք դիտում ենք ստորերկրյա կենդանական աշխարհները որպես հարակից վայրերի աշխարհագրական տեսակետից մեկուսացած կենդանական աշխարհների փոքրիկ ճյուղեր, որոնք թափանցել են երկրի խորքը և որքան նրանք տարածվել են խավարի այդ շրջանում, այնքան ավելի ու ավելի հարմարվել են շրջապատող պայմաններին։ Սովորական ձևերից քիչ տարբերվող կենդանիները նախապատրաստում են անցումը լույսից դեպի մթություն։ Այնուհետև գալիս են այն ձևերը, որոնք հարմարված են մշտական աղջամուղջին և, վերջապես, այն ձևերը, որոնք նախանշված են լիակատար խավարի համար, սրանք արդեն ունեն բոլորովին առանձնահատուկ կառուցվածք»։ Շիեդտեի դիտողությունները, չպետք է մոռանալ, վերաբերում են ոչ թե մի, այլ տարբեր տեսակների։ Այն ժամանակամիջոցում, երբ կենդանին անթիվ սերունդների շարքից հետո հասել է ամենախոր խորխորատներին, մեր արտահայտած տեսակետի հիման վրա վարժեցման բացակայությունը առաջ է բերել աչքերի ավելի կամ պակաս չափով կորուստ, իսկ բնական ընտրությունն արդեն կարողացել է առաջացնել այլ փոփոխություններ, օրինակ, բողկուկների կամ շոշափուկների մեծացում՝ որպես տեսողության կորստին փոխհատուցում։ Չնայած այդ փոփոխություններին, մենք, այնուամենայնիվ, իրավունք ունենք սպասելու, որ Ամերիկայի քարանձավային միջատները ազգակցության գծեր կունենան մայր ցամաքի այլ բնակիչների հետ, ճիշտ այդպես էլ այն կենդանիները, որոնք ապրում են Եվրոպայի քարանձավներում, ազգակցությամբ, կապված կլինեն այդ մայր ցամաքի բնակիչների հետ։ Եվ դա արդարանում է ամերիկական քարանձավային միջատների վերաբերմամբ, ինչպես ինձ հաղորդել է պրոֆ. Դանան.^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 96]} նմանապես էլ մի քանի եվրոպական քարանձավային միջատներ մոտ ազգակցություն ունեն շրջապատող երկրի միջատների հետ։ Չափազանց դժվար կլիներ բանական բացատրություն տալ քարանձավային կույր կենդանիների և երկու մայր ցամաքների այլ բնակիչների միջև եղած այդ ազգակցությանը, կողմնակից լինելով այն սովորական պատկերացման, որ նրանք ստեղծված են իրարից անկախ կերպով։ Այն փաստը, որ ձին և նոր աշխարհի քարանձավային կենդանիներից մի քանիսը ներկայացնում են մոտ ազգակցություն, կարելի էր նախատեսել այդ երկու աշխարհների կենդանիների մեծ մասի լավ հանրածանոթ ազգակցության հիման վրա։ Քանի որ Battyscia-ի մի կույր տեսակը առատորեն հանդիպում է քարանձավներից հեռու ստվերոտ ժայռերի վրա, ուստի այդ միակ սեռի քարանձավային տեսակների տեսողության կորուստը հավանորեն ոչ մի առնչություն չունի նրա մութ բնակավայրի հետ։ Մի այլ կույր սեռ (Anophthalmus) ունի այն զարմանալի առանձնահատկությունը, որ ըստ Մուրրեյի^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 43]} խոսքերի, նրա տեսակները դեռ ոչ մի տեղ չեն գտնված, բացի քարանձավներից. և այնուամենայնիվ Եվրոպայի և Ամերիկայի զանազան քարանձավներում հանդիպող տեսակները տարբերվում են իրարից։ Սակայն հնարավոր է, որ այդ զանազան տեսակների նախնիները անցյալում, երբ նրանք դեռ օժտված էին աչքերով, ցրված են եղել երկու մայր ցամաքների վրա և հետագայում մահաջնջվել են ամենուրեք, բացի իրենց այժմյան մեկուսացած ապաստարաններից։ Ես հեռու եմ զարմանք արտահայտելուց այն անոմալիաների առթիվ, որ ներկայացնում են քարանձավային կենդանիները, ինչպես այն արտահայտել է Ագասսիսը^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 97]} կույր ձկան (Amblyopsis) վերաբերմամբ, բայց ավելի շուտ այդ կարելի էր անել կույր պրոտեի առթիվ, եթե նրան համեմատում ենք Եվրոպայի այլ երկկենցաղների հետ։ Ես զարմանում եմ նրա վրա, որ այդ մռայլ ապաստարաններում նախկին կյանքի ավելի շատ մնացորդներ չեն պահպանվել շնորհիվ ավելի քիչ դաժան մրցության, որին ենթարկվել է նրանց սակավաթիվ բնակչությունը։

ԱԿԼԻՄԱՏԻԶԱՑԻԱ

Բույսերն ունեն ժառանգական սովորություններ, որոնք դրսևորվում են ծաղկելու և քնելու ժամանակի, սեղմերի ծլման համար անձրևաջրի անհրաժեշտ քանակության մեջ և այլն.— այս հանգամանքն ինձ դրդում է մի քանի խոսք ասել ակլիմատիզացիայի մասին։ Քանի որ շատ հաճախ միևնույն սեռի սահմաններում հանդիպում են տեսակներ, որոնք ապրում են տաք և ցուրտ երկրներում, ապա, ընդունելով այն դրույթի ճշտությունը, որ միևնույն սեռի բոլոր տեսակներն առաջացել են ընդհանուր ծնողներից, մենք պետք է ակնկալենք, որ նրանք սերունդների երկար շարանների ընթացքում կարող են հաջողությամբ կլիմայավարժվել։ Ամենքին հայտնի է, որ յուրաքանչյուր տեսակ հարմարված է իր բնակլիմայական պայմաններին. արկտիկական կամ նույնիսկ բարեխառն գոտու տեսակները չեն դիմանում արևադարձային կլիմային և ընդհակառակը։ Այդպես էլ մսալի բույսերից շատերը չեն դիմանում խոնավ կլիմայի։ Բայց իրենց սովորական կլիմային տեսակների հարմարվածության աստիճանը հաճախ չափազանցնում են։ Մենք այդ իրավունք ունենք եզրակացնելու այն փաստից, որ հաճախ անհնարին է նախօրոք ասել, թե այդպիսի բույսը կդիմանա մեր կլիմային կամ ոչ, ինչպես նաև այն դիտողությունից, որ ամենատարբեր երկրների բույսերն ու կենդանիները մեզ մոտ միանգամայն առողջ են լինում։ Մենք լիովին հիմք ունենք ենթադրելու, որ տեսակներն իրենց բնական դրության մեջ մնում են իրենց տարաբնակման սահմաններում որքան որոշ կլիմայական պայմանների հարմարվելու շնորհիվ, նույնքան էլ, եթե ոչ ավելի, այլ օրգանիզմների դեմ մրցելու շնորհիվ։ Արդյոք միշտ այդ հարմարումը սազացնում է բույսերին կլիմայական պայմաններին թե ոչ, համենայն դեպս մի քանի բույսերի վերաբերմամբ մենք ունենք պարզորոշ ապացույց, որ նրանք կարող են բնականորեն վարժվել զանազան ջերմաստիճանների, այսինքն՝ կլիմայավարժվել։ Այսպես, օրինակ, սոճիները և ռոդոդենդրոնները, որոնք ստացված են Հիմալայների զանազան բարձրություններից Հուկերի^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 28]} հավաքած սերմերից, Անգլիայում ցուցաբերել են տարբեր չափի ցրտադիմացկունություն։ Միստր Թվեյտսը^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 98]} հաղորդել է ինձ, որ նա նման երևույթներ նկատել է Ցեյլոնում. նույնպիսի դիտումներ կատարել է Ուոտսոնը^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 62]} Ազորյան կղզիներից Անգլիա բերված եվրոպական տեսակների վրա. իսկ ես կարող եմ բերել նաև այլ օրինակներ։ Ինչ վերաբերում է կենդանիներին, ապա կարելի է բերել տեսակի լայն տարածման մի քանի արժանահավատ դեպքեր, որ տեղի են ունեցել պատմական ժամանակաշրջանում տաք երկրներից դեպի ավելի ցուրտ երկրները և ընդհակառակը։ Սակայն մենք ստույգ չգիտենք, թե արդյոք այդ կենդանիները խիստ կերպով հարմարված են իրենց բնական կլիմային, թեև մենք այդ համարում ենք որպես ապացուցված, մենք չգիտենք նույնպես և այն, թե արդյոք նրանք իրենց նոր հայրենիքում կլիմայավարժվե՞լ են ժամանակի ընթացքում, արդյոք հետագայում ավելի լա՞վ են հարմարվել նրա պայմաններին, քան եղել են սկզբում։

Քանի որ մենք իրավունք ունենք ենթադրելու, որ մեր ընտանի կենդանիներին սկզբնապես ընտրել է կիսավայրենի մարդը նրանց օգտակար հատկությունների համար և այն պատճառով, որ հեշտությամբ կարող էին բազմանալ գերության մեջ, այլ ոչ թե այն պատճառով, որ հետագայում ընդունակ եղան լայնորեն տարաբնակվելու, ուստի մեր ընտանի կենդանիների սովորական և զարմանալի այն առանձնահատկությունը, որ նրանք ոչ միայն դիմանում են զանազան կլիմաների, այլ նաև միաժամանակ պահպանում են իրենց պտղաբերությունը (որն անհամեմատ ավելի խիստ փորձանշան է) կարող է ներկայացվել որպես փաստարկ այն դրույթի օգտին, որ բնական վիճակում ապրող կենդանիների մեծ մասը կարող է գոյություն ունենալ խիստ տարբեր կլիմաներում։ Բայց մենք չպետք է չափազանց լայն կերպով կիրառենք այս փաստարկը, հիշելով որ մեր ընտանի ցեղերը հավանորեն ծագել են մի քանի տեսակներից. այսպես, օրինակ, մեր շների մեջ կարող է խառնված լինել արևադարձային կամ արկտիկական որևէ գայլի արյունը։ Թեև մուկը և մեծամուկը չեն կարող ընտանեցված կենդանիներ անվանել, այնուամենայնիվ մարդու միջոցով նրանք տարածվել են աշխարհի զանազան կողմերը և այժմ ավելի լայն տարածում ունեն, քան որևէ այլ կրծող, նրանք ապրում են հյուսիսում՝ Ֆարերյան կղզիների ցուրտ կլիմայում և հարավում՝ Ֆալկլանդյան կղզիների, ինչպես նաև տաք գոտու շատ կղզիների վրա։ Հետևաբար, որևէ հատուկ կլիմայի հարմարվելու ընդունակությունը կարելի է դիտել որպես մի առանձնահատկություն, որը շատ հեշտությամբ պատվաստվում է կենդանիների մեծամասնությանը հատուկ կառուցվածքային բնածին մեծ ճկունության հողի վրա։ Այս տեսակետից մարդու և նրա ընտանի կենդանիների կողմից ամենաբազմազան կլիմաների հարմարվելու ընդունակությունը, ինչպես նաև այն փաստը, որ մահաջնջված փղերը և ռնգեղջյուրները առաջներում դիմացել են սառցադաշտային շրջանին, մինչդեռ նրանց այժմ ապրող տեսակները իրենց սովորություններով պատկանում են բացառապես արևադարձային և մերձարևադարձային կլիմային,— այս փաստերը չպետք է դիտվեն որպես անոմալիա, այլ միայն որպես օրգանիզմների բնույթի շատ սովորական ճկունության օրինակներ, մի ճկունություն, որ երևան է գալիս առանձին հանգամանքներում։

Թե որևէ յուրահատուկ կլիմայի վերաբերմամբ տվյալ տեսակի հարմարեցման երևույթը ինչ չափով է կախված միայն նրա հատկություններից, ինչ չափով զանազան բնածին առանձնահատկություններ ունեցող տարատեսակների բնական ընտրությունից և, վերջապես, ինչ չափով ամբողջությամբ միասին վերցրած երկու պատճառներից էլ, այդ բոլորը դեռևս մութ հարցեր են։ Որ սովորությունը իր ներգործությունն է ունենում, դրանում ինձ համոզում են ոչ միայն անալոգիաները, այլև գյուղատնտեսական աշխատությունների մեջ, սկսած հնագույն չինական հանրագիտարաններից, հաճախակի հանդիպող մշտական խորհուրդները, որ կենդանիներին տեղից տեղ փոխադրելիս պետք է ծայրահեղ զգուշություն պահպանել։ Որովհետև անհավանական է, որ մարդը կարողանար տվյալ վայրերին հատկապես հարմարված կառուցվածքով այդքան մեծ թվով ցեղեր և ենթացեղեր ընտրել, ապա այդ արդյունքը, ես կարծում եմ, պետք է վերագրել սովորությանը։ Մյուս կողմից, բնական ընտրությունը անխուսափելիորեն պետք է հակվեր այն անհատների պահպանման կողմը, որոնք ծնվել են իրենց բնակված երկրներին ամենից ավելի հարմարված կառուցվածքով։ Մշակովի այս կամ այն բույսին նվիրված մասնագիտական աշխատություններում հիշատակվում է, որ մի քանի տարատեսակներ ավելի հեշտությամբ են դիմանում մի որոշ կլիմայի, քան մյուսները. դա առանձնապես զարմանալիորեն դրսևորվում է պտղաբուծության վերաբերյալ աշխատություններում, որ հրատարակվում են Միացյալ Նահանգներում։ Այդ աշխատությունների մեջ սովորաբար որոշ տարատեսակներ հանձնարարվում են հյուսիսային, իսկ մյուսները հարավային նահանգների համար և քանի որ այդ տարատեսակների մեծ մասը նորագույն ծագում ունի, ապա ակներև է, որ նրանք իրենց կազմությամբ պարտական չեն սովորությանը։ Գետնախնձորը, որ Անգլիայում երբեք սերմերով չի բազմացվում, և հետևապես, նոր տարատեսակներ չի տվել, բերվում է իբրև ապացույց կլիմայավարժեցման փաստի անհնարինությունը ցույց տալու համար, որովհետև նա այժմ էլ նույնքան զգայուն է, ինչքան միշտ էլ եղել է։ Նույն նպատակով էլ և մեծ հիմնավորմամբ հաճախ բերվել է լոբու օրինակը։ Բայց քանի դեռ որևէ մեկը չի փորձի ցանել իր լոբին առնվազն քսան սերունդների ընթացքում այնքան վաղ, որ մեծ մասը սառնամանիքից ոչնչանա, չի հավաքի ողջ մնացածներից սերմեր, միաժամանակ մանրազնին կերպով խուսափելով պատահական խաչաձևումներից և կրկին չի ստանա սերմեր այդ սերմնաբույսերից, պահպանելով նույն նախազգուշությունները,— մինչև այդ կարելի է համարել, որ այդ իմաստով դեռևս ոչ մի փորձ չի ձեռնարկվել։ Եվ չի կարելի կարծել, թե լոբու ծիլերի կազմության մեջ ոչ մի տարբերություն երևան չի բերվել. ցուցումներ այն մասին, թե ինչքան տարբեր է լինում այդ բույսի զանազան ծիլերի դիմացկունությունը, հանդիպում են մամուլում, և ես ինքս դիտել եմ այդ փաստի ապշեցուցիչ օրինակներ։

Ընդհանուր առմամբ մենք կարող ենք գալ այն եզրակացության, որ սովորությունը, վարժեցումը կամ ոչ վարժեցումը որոշ դեպքերում մեծ դեր են խաղացել կազմության և կառուցվածքի փոփոխության մեջ, բայց այդ պատճառների հետևանքները զգալի չափով ամրապնդվել կամ գերազանցվել են բնածին փոփոխությունների բնական ընտրությամբ։

ԿՈՌԵԼՅԱՏԻՎ (ՀԱՐԱԲԵՐԱԿՑԱԿԱՆ) ՓՈՓՈԽԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ

Այդ արտահայտությամբ ես հասկանում եմ այն փաստը, որ էակի ամբողջ կազմվածքը աճման ու զարգացման ժամանակ գտնվում է այնպիսի սերտ փոխադարձ կապի մեջ, որ երբ նրա որևէ մասում երևան են գալիս թույլ փոփոխություններ և կուտակվում են բնական ընտրության միջոցով, մյուս մասերը նույնպես ենթարկվում են փոփոխության։ Սա մի չափազանց կարևոր հարց է, որը դեռ պարզ կերպով չի հասկացվում և, անկասկած, այստեղ միանգամայն տարբեր փաստերի ամբողջ խմբեր կարող են խառնվել։ Մենք ամենից առաջ կհամոզվենք, որ ժառանգականության պարզ փաստը կարող է ընդունվել որպես նման հարաբերակցություն։ Ամենից ավելի ակներև դեպքերից մեկն է հանդիսանում թրթուրների կամ ձագերի կառուցվածքում փոփոխությունների և չափահաս կենդանու կառուցվածքի միջև եղած կախումը։ Մարմնի զանազան մասերը, որ հոմոլոգ են միմյանց հետ, վաղ, սաղմնային վիճակում ունեն նման կառուցվածք և անհրաժեշտորեն ենթակա են նման պայմանների, ըստ երևույթին առանձնապես հակում ունեն միանման ձևով փոփոխվելու։ Դրա օրինակները մենք տեսնում ենք մարմնի բոլորովին միանման ձևով փոփոխվող աջ և ձախ մասերի մեջ, առջևի և հետևի վերջավորությունների և նույնիսկ վերջավորությունների ու ծնոտների համատեղ փոփոխությունների մեջ, որովհետև ստորին ծնոտները, մի քանի կազմախոսների կարծիքով, վերջավորությունների հոմոլոգներ են։ Այդ ձգտումները, անկասկած, կարող են լիովին կամ մասամբ հաղթահարվել բնական ընտրության ներգործությամբ, այսպես, օրինակ, հայտնի է մի դեպք, երբ եղջերուների մի ամբողջ ընտանիք եղջյուրներ ունեցել է գլխի միայն մի կողմում, եթե այդ առանձնահատկությունը կարողանար որևէ օգուտ բերել, ապա նա հավանորեն կարող էր կայունացվել բնական ընտրությամբ։

Հոմոլոգ մասերը, ինչպես այդ նկատել են մի քանի հեղինակներ, հակում ունեն սերտաճելու, դա հաճախ նկատվում է այլանդակ բույսերի վրա, և ոչ մի բան այնքան սովորական չէ, որքան հոմոլոգ գոյացումների սերտաճումը նորմալ կառուցվածքում, ինչպես, օրինակ, երբ պսակաթերթիկները սերտաճում և կազմում են խողովակ։ Կոշտ մասերը ներգործում են իրենց հարակից փափուկ մասերի վրա. մի քանի հեղինակներ կարծում են, որ թռչունների կոնքի ձևի բազմազանությունը ազդում է նրանց երիկամների ձևի զարմանալի բազմազանության վրա։ Ուրիշները կարծում են, որ մարդու մոտ մոր կոնքի ձևը իր գործած ճնշման միջոցով ազդում է երեխայի գլխի ձևի վրա։ Շլեգելի^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 99]} կարծիքով օձերի մարմնի ձևը և սնունդը կուլ տալու եղանակը որոշում են մի քանի ներքին ամենակարևոր օրգանների դիրքն ու ձևը։

Այդ հարաբերակցության պատճառը հաճախ բոլորովին մութ է. Իսիդոր Ժոֆրուա Սենտ-Իլերը^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 16]} պնդել է, որ մի քանի այլանդակություններ շատ հաճախ, իսկ մյուսները, ընդհակառակը, շատ հազվագյուտ դեպքերում են ուղեկցում միմյանց, թեպետև մենք ի վիճակի չենք այդ փաստին որևէ բացատրություն տալու։ ի՞նչը կարող է ավելի տարօրինակ լինել, քան կատուների մեջ հանդիպող այն կախումը, որ գոյություն ունի մի կողմից բոլորովին սպիտակ մազերի ու կապույտ աչքերի և մյուս կողմից խլության միջև, կամ կրիային նմանվող խայտաբղետ գույնի և իգական սեռի միջև։ Իսկ աղավնիների մեջ՝ ի՞նչը կարող է օտարոտի լինել, քան այն կապը, որ մենք տեսնում ենք փետրավորման և արտաքին մատները միացնող թաղանթի միջև, կամ ձվից նոր դուրս եկած ձագուկի աղվամազով ծածկվելու աստիճանի և նրա փետուրի ապագա գույնի միջև։ Եվ, վերջապես, մերկ տաճկական շան մազի և ատամների միջև եղած կապը, թեև այստեղ, անկասկած, դեր է խաղում նաև հոմոլոգիան։ Ինչ վերաբերում է այս վերջին հարաբերակցությանը, ապա ես կարծում եմ, որ հազիվ թե կարելի է պատահական համարել այն փաստը, որ կաթնասունների երկու կարգեր, որոնք իրենց մաշկային ծածկույթի տեսակետից ամենից ավելի անկանոն են, այսինքն կետանմանները (Cetacea) և թերատամավորները (Edentata, ինչպես, օրինակ, զրահակիրները, թեփամորթները և այլն), միաժամանակ ամենից ավելի անկանոն են նաև իրենց ատամներով։ Այնուամենայնիվ՝ միստր Մայվարտը^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 100]} այդ կանոնից այնքան բացառություններ է նշել, որ նա քիչ նշանակություն ունի։

Ինձ հայտնի չէ մի օրինակ, որ ավելի հարմար լիներ հարաբերակցության և փոփոխականության օրենքների կարևորությունը պարզաբանելու համար, անկախ օգտակարությունից և, հետևաբար, անկախ բնական ընտրության մասնակցությունից, քան այն, որ ընձեռում է մեզ բարդածաղիկների և հովանոցավորների ծաղկաբույլերի արտաքին ու ներքին ծաղիկների միջև եղած տարբերությունը։ Ո՞ւմ հայտնի չէ, օրինակ, մարգարտածաղկի եզրային և միջին ծաղիկների միջև եղած տարբերությունը, և այդ տարբերությունը հաճախ ուղեկցվում է վերարտադրողական օրգանների մասնակի կամ լիակատար թերզարգացմամբ։ Այդ բույսերից մի քանիսների նաև սերմերը ձևով և մակերեսի կառուցվածքով ներկայացնում են տարբերություններ։ Այդ տարբերությունները երբեմն վերագրվել են ծածկույթի թերթիկների ճնշմանը ծաղիկների վրա կամ ծաղիկների փոխադարձ ճնշմանը, և բարդածաղիկների եզրային ծաղիկներում սերմերի ձևը որոշ չափով հաստատում է այդ բացատրությունը։ Սակայն, ինչպես ինձ հաղորդում է Հուկերը,^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 28]} հովանոցավորների ամենևին ոչ այն տեսակները, որոնք ունեն ամենից ավելի խիտ ծաղկաբույլեր, աչքի են ընկնում արտաքին ու ներքին ծաղիկների միջև ամենամեծ տարբերությամբ։ Կարելի էր կարծել, որ եզրային պսակաթերթիկների զարգացումը խլելով վերարտադրողական օրգաններից սննդանյութեր, նրանց թերզարգացման պատճառ է դառնում, բայց դա հազիվ թե միակ պատճառն է, որովհետև բարդածաղիկներից շատերի արտաքին ու ներքին ծաղիկների սերմերը տարբերվում են միմյանցից, թեև նրանց պսակների միջև տարբերություն չկա։ Գուցե այդ տարբերությունները կապ ունեն դեպի եզրային և միջին ծաղիկները գնացող սննդանյութերի հոսանքի տարբերության հետ, համենայն դեպս մենք գիտենք, որ անկանոն ծաղիկներ ունեցող բույսերի այն ծաղիկները, որոնք գտնվում են ծաղկի առանցքի գագաթին, ամենից ավելի հաճախ են ներկայացնում պելորիայի երևույթ, այսինքն աննորմալ վերադարձ դեպի կանոնավոր ձևը։ Կարող եմ իբրև օրինակ, որպես հարաբերակցության մի զարմանալի դեպք բերել այն, որ շատ պելարգոնիաների ծաղկաբույլի մեջ միջին ծաղկի վերին երկու պսակաթերթիկները հաճախ կորցնում են մգագույն բծերի և այդ դեպքում նրանց հարակից նեկտարանոցը լինում է բոլորովին անզարգացած, այսպիսով, միջին ծաղիկը պելորիկ է, կամ կանոնավոր, իսկ երբ մգագույն բիծը բացակայում է միայն մեկ պսակաթերթիկի վրա, նեկտարանոցը բոլորովին չի ոչնչանում, այլ միայն զգալիորեն կարճանում է։

Պսակի զարգացման վերաբերմամբ շատ հավանական է Շպրենգելի^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 82]} ենթադրությունը, որ եզրային ծաղիկները ծառայում են միջատներին գրավելու համար, որոնց այցելությունը չափազանց ձեռնտու է կամ նույնիսկ անհրաժեշտ է այդ բույսերի բեղմնավորման համար, իսկ եթե այդպես է, ապա բնական ընտրությունը կարող է այստեղ ցուցաբերել իր ներգործությունը։ Սակայն սերմերի վերաբերմամբ անհնարին է թվում, որ նրանց ձևի մեջ եղած տարբերությունները, որոնք ոչ միշտ հարաբերակցության մեջ են գտնվում պսակաթերթիկներում եղած որևէ տարբերությունների հետ, կարող են որևէ ձևով օգտակար լինել։ Բայց և այնպես հովանոցավորների այդ տարբերությունները այնքան ակներևորեն կարևոր են, եզրային ծաղիկները երբեմն տալիս են ուղիղ էնդոսպերմով սերմեր (Orthospermeae), իսկ միջին ծաղիկները՝ կոր էնդոսպերմով (Ceolospermeae),— որ դը-Կանդոլը^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 67]} հովանոցավորների ընտանիքի գլխավոր ստորաբաժանումների հիմքում դրել է այդ հատկանիշները։ Այստեղից հետևում է, որ այն տարբերությունները, որոնք կարգաբանների կողմից ընդունվում են որպես շատ կարևոր, կարող են կախված լինել բացառապես փոփոխականության և հարաբերակցության (կոռելյացիայի) օրենքներից, չներկայացնելով, որքան մենք կարող ենք այդ մասին դատել, նվազագույն օգուտ անգամ։

Հաճախ մենք կարող ենք սխալմամբ հարաբերակցական փոփոխականության վերագրել կառուցվածքի այն առանձնահատկությունները, որոնք ընդհանուր են տեսակների ամբողջ խմբերի համար, իրականում իրենց ծագումով պարզապես պարտական են ժառանգականությանը։ Մի որևէ հեռավոր նախահայր կարող էր բնական ընտրության շնորհիվ ձեռք բերել այս կամ այն փոփոխությունն իր կառուցվածքում, և ապա հազարավոր սերունդներ անցնելուց հետո՝ մի ուրիշը, առաջինից բոլորովին անկախ կերպով. այդ փոփոխությունները փոխանցվելով տարբեր կենսակերպ ունեցող հաջորդների մի ամբողջ խմբի, մեզ կարող է թվալ, կարծես թե գտնվում են անհրաժեշտ հարաբերակցության մեջ։ Մի քանի այլ հարաբերակցություններ ըստ երևույթին կարող են առաջանալ միայն այն ներգործություններից, որոնք բացառապես հատուկ են բնական ընտրությանը։ Այսպես, օրինակ, Ալֆոնս դը-Կանդոլը^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 67]} ցույց է տվել, որ թռիչքաթևեր ունեցող սերմերը երբեք չեն հանդիպում չպայթող պտուղներում. ես այդ կանոնը կբացատրեի ելնելով այն բանից, որ բնական ընտրությունը չէր կարողանա առաջացնել թևավոր սերմեր, եթե տուփիկները չբացվեին. միայն այդ դեպքում կարող էին թևավոր սերմերը, որոնք ավելի լավ են տարվում քամուց, ստանալ առավելություններ լայն տարածման համար ավելի քիչ հարմարվածների հանդեպ։

ՓՈԽՀԱՏՈՒՑՈՒՄ (ԿՈՄՊԵՆՍԱՑԻԱ) ԵՎ ԱՃԻ ՏՆՏԵՍՈՒՄ

Ժոֆֆրուա ավագը^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 3]} և Գյոթեն^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 101]} գրեթե միաժամանակ հայտարարել են աճման փոխհատուցման կամ հավասարակշռության իրենց օրենքը, որը Գյոթեն արտահայտել է այսպես. «Բնությունը, որպեսզի առատաձեռն լինի մի ուղղությամբ, ստիպված է ժլատանալու մի այլ ուղղությամբ»։ Ես կարծում եմ, որ այդ որոշ իմաստով վերաբերում է մեր ընտանի ցեղերին։ Եթե սննդարար հյութերը առատությամբ առհոսում են դեպի մի օրգանը, ապա նրանք հազվադեպ են հոսում, համենայն դեպս առատորեն չեն հոսում դեպի մի այլ օրգան. դժվար է հասնել այն բանին, որ կովը շատ կաթ տա և միևնույն ժամանակ հեշտությամբ գիրանա։ Կաղամբի միևնույն տարատեսակները չեն տալիս միաժամանակ առատ և սննդարար տերևներ և յուղատու սերմերի առատ բերք։ Երբ մեր պտուղներում սերմերը ատրոֆիայի են ենթարկվում, պտուղները դրանից շահում են մեծությամբ և որակով։ Մեր հավացեղերի մեջ գլխի վրա փետուրների մեծ փուփուլը միշտ ուղեկցվում է կատարի փոքրացմամբ, իսկ կզակի տակի փետրափունջը՝ ականջօղերի փոքրացմամբ։ Բնական վիճակում գտնվող տեսակների վերաբերմամբ հազիվ թե կարելի լինի պաշտպանել այս օրենքի ընդհանրականությունը, բայց մանրազնին դիտողներից շատերը, առավելապես բուսաբանները, համարում են այն որպես ճշմարտություն։ Այնուամենայնիվ ես այստեղ չեմ բերի օրինակներ որովհետև գրեթե հնարավոր չեմ համարում տարբերել այդ երկու երևույթները, այն է՝ մի կողմից օրգանի զգալի զարգացումը բնական ընտրության շնորհիվ և մի այլ, հարևան օրգանի թերզարգացումը միևնույն պատճառով կամ ոչ վարժեցման հետևանքով, մյուս կողմից նույնպիսի հետևանքները, որ առաջանում են մի օրգանից սննդանյութերը դեպի մյուս, ուժեղ աճող, հարևան օրգանին հատկացնելուց։

Ես կասկածում եմ, որ փոխհատուցման առաջադրված դեպքերից մի քանիսը, ինչպես նաև մի քանի այլ փաստեր կարող են մի ավելի լայն սկզբունքի հիմք կառուցել, այն է՝ բնական ընտրությունը միշտ ձգտում է խնայողություն պահպանել կազմվածքի բոլոր մասերի վերաբերմամբ։ Եթե փոփոխված կենսապայմաններում առաջուց օգտակար եղած օրգանը դառնում է ավելի քիչ օգտակար, այդ դեպքում բնական ընտրությունը կնպաստի նրա կրճատմանը, որովհետև անհատների համար ձեռնտու է սննդանյութ չվատնել անօգուտ մասի կառուցման վրա։ Միայն այս տեսակետով ես կարող եմ ինձ բացատրել այն փաստը, որը ինձ չափազանց զարմացրել էր փնջոտնյա խեցգետինների (Cirripedia) ուսումնասիրման ժամանակ, և դրան համանման շատերը, այն է՝ երբ մի փնջոտնյա խեցգետին մակաբույծ կյանք է վարում մի ուրիշի մարմնի մեջ և այդպիսով պաշտպանություն է գտնում, ապա նա կատարելապես կամ մասամբ կորցնում է իր կեղևը կամ խեցին։ Այդ մենք նկատում ենք Ibla-ի արուի մոտ և զարմանալի ձևով Proteolepas-ի մոտ։ Մնացած բոլոր փնջոտնյաների խեցին բաղկացած է գլխի առջևի չափազանց կարևոր հատվածներից, որոնք հսկայական չափով են զարգացած և օժտված են ուժեղ մկաններով և նյարդերով։ Բայց մակաբուծական կյանք վարող և այդ պատճառով էլ պաշտպանված Proteolepas-ի գլխի ամբողջ առջևի մասը այլասերվել ու դարձել է մի աննշան թերաճիկ, որն ամրակցված է բռնիչ շոշափուկների հիմքին։ Հասկանալի է, որ այդպիսի մի մեծ ու բարդ, արդեն ավելորդ դարձած օրգանից զրկվելը այդ տեսակի ամեն մի անհատի համար բացահայտ օգուտ կներկայացներ, որովհետև գոյության կռվում, որին ենթակա է ամեն մի կենդանի, նրանցից յուրաքանչյուրը իր գոյությունը պահպանելու համար կունենար այնքան ավելի շատ շանսեր, որքան նրան ավելի քիչ հատուկ լիներ սննդանյութերի ապարդյուն ծախսումը։

Այսպիսով, ես կարծում եմ, բնական ընտրությունը ժամանակի ընթացքում կձգտի կրճատել կազմվածքի ամեն մի մաս, հենց որ նա փոփոխված կենսակերպի պատճառով ավելորդ կդառնա, առանց որևէ այլ մասի համապատասխան ավելացրած զարգացում ստանալու։ Եվ ընդհակառակը, բնական ընտրությունը կարող է առաջ բերել որևէ օրգանի զարգացում, կարիք չունենալով պարտադիր փոխհատուցման համար կրճատել այդ օրգանի հարևան որևէ մի մաս։

ԲԱԶՄԻՑՍ ԿՐԿՆՎՈՂ, ԹԵՐԱՃ ԵՎ ՑԱԾՐ ԿԱԶՄՎԱԾՔՈՎ ՄԱՐՄՆԱՄԱՍԵՐԸ ՓՈՓՈԽԱԿԱՆ ԵՆ

Ըստ երևույթին, պետք է որպես կանոն ընդունել այն, ինչպես այդ նկատել է Իսիդոր Ժոֆֆրուա Սենտ-Իլերը,^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 16]} որ ինչպես տեսակների, այնպես էլ տարատեսակների մեջ փոփոխական է լինում այն օրգանների թիվը, որոնք միևնույն անհատի մոտ բազմիցս կրկնվող են (օրինակ, օձերի ողները, առէջքները բազմայր ծաղիկներում). ընդհակառակը, եթե նույն օրգանը կամ նույն մարմնամասը թվով ավելի քիչ է, ապա այդ թիվը հաստատուն է լինում։ Նույն գիտնականը, իսկ նրանից հետո նաև մի քանի բուսաբաններ նկատել են, որ բազմիցս կրկնվող մարմնամասերը փոփոխական են նաև իրենց կառուցվածքով։ Քանի որ «վեգետատիվ կրկնությունը», եթե այստեղ օգտագործենք պրոֆ. Օուենի^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 15]} այդ արտահայտությունը, հանդիսանում է ավելի ցածր կազմվածքի հատկանիշ, ապա հենց նոր արտահայտված դրույթները համընկնում են բնախույզների մեջ ավելի լայն տարածված այն կարծիքի հետ, որ կազմվածքի ավելի ցածր աստիճանների վրա կանգնած էակներն ավելի փոփոխական են, քան ավելի բարձր կազմվածքով օրգանիզմները։ Ես կարծում եմ, որ կազմվածքի ցածր աստիճան ասելով այստեղ հասկանում ենք առանձին օրգանների գործունեության մասնագիտացման ավելի ցածր աստիճան, իսկ քանի դեռ մի մարմնամասը կատարում է մի քանի տարբեր աշխատանքներ, մենք կարող ենք բացատրել, թե ինչու նա պահպանում է իր փոփոխականությունը, այսինքն, թե ինչու բնական ընտրությունը չի վերացնում ամեն մի փոքրիկ շեղում, ինչպես այդ արվում է այն դեպքում, երբ որոշ մաս կատարում է միայն մի հատուկ աշխատանք։ Նույն հիման վրա էլ դանակը, որով կտրում են ամեն տեսակի առարկաներ, կարող է համարյա ամեն ձևի լինել, մինչդեռ միայն մի որոշակի աշխատանքի համար նախասահմանված գործիքը պետք է ունենա միանգամայն որոշակի ձև։ Բնական ընտրությունը, այդ երբեք չպետք է մոռանալ, ներգործում է միայն տվյալ էակի օգտին և այդ օգուտի միջոցով։

Թերզարգացած (ռուդիմենտար) մարմնամասերը, ինչպես ընդունում են բոլորը, չափազանց փոփոխական են։ Այդ խնդրին մենք դեռ վերադառնալու ենք. այստեղ ես միայն կնկատեմ, որ նրանց փոփոխականությունը հավանորեն տեղի է ունենում նրանց անօգտակարությունից, որի հետևանքով բնական ընտրությունը չէր կարող սահմանափակել շեղումների առաջացման այդ ձգտումը։

ՄԻ ՄԱՐՄՆԱՄԱՍ, ՈՐԸ ՉԱՓԱԶԱՆՑ ԿԱՄ ԲԱՑԱՌԻԿ ՁԵՎՈՎ ԶԱՐԳԱՑԱԾ Է ՄԻ ՈՐԵՎԷ ՏԵՍԱԿԻ ՄՈՏ՝ ՀԱՄԵՄԱՏԱԾ ԱԶԳԱԿԻՑ ՏԵՍԱԿՆԵՐԻ ՆՈՒՅՆ ՄԱՐՄՆԱՄԱՍԵՐԻ ՀԵՏ, ԵՐԵՎԱՆ է ՀԱՆՈՒՄ ՈՒԺԵՂ ՓՈՓՈԽԱԿԱՆՈՒԹՅԱՆ ՀԱԿՈՒՄ

Մի քանի տարի առաջ ես զարմացել էի միստր Ուոտերհաուզի^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 87]} այդ իմաստով արած դիտողության վրա։ Ըստ երևույթին պրոֆ. Օուենը^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 15]} նույնպես եկել է նման եզրակացության։ Բայց ինձ թվում է, թե համարյա անհուսալի է որևէ մեկին համոզելու փորձը այդ դրույթի անկասկածելիության մասին, չբերելով իմ հավաքած փաստերի երկար շարանները, որոնք, իհարկե, այստեղ բերվել չեն կարող։ Ես միայն կարող եմ իմ համոզմունքը արտահայտել այն բանում, որ այդ կանոնը ամենալայն կիրառություն է գտնում։ Ես շատ լավ գիտակցում եմ, որ նման դատողությունների ժամանակ հնարավոր են սխալների մի քանի աղբյուրներ, բայց հույսով եմ, որ դրանք ես նկատի եմ առել։ Ամենից առաջ պետք է առանձին ուշադրություն դարձնել այն հանգամանքի վրա, որ այդ կանոնը ոչ մի դեպքում չի վերաբերում օրգաններին, ինչքան էլ նրանք արտասովոր կերպով զարգացած լինեն, եթե միայն այդ օրգաններով օժտված տեսակը կամ տեսակները դրանով չեն տարբերվում իրենց մոտիկ այլ շատ տեսակներից։ Այսպիսով, չղջիկի թևը գոյացում է, որը չափազանց աննորմալ է կաթնասունների ամբողջ դասի համար, և, այնուամենայնիվ, այդ կանոնը նրա վերաբերմամբ չի կարող կիրառվել, քանի որ չղջիկների ամբողջ խումբն օժտված է թևերով. այդ կանոնը կիրառելի կլիներ միայն այն դեպքում, եթե որևէ տեսակ նույն սեռին պատկանող տեսակների համեմատությամբ ունենար անսովոր կերպով զարգացած թևեր։ Այդ կանոնը առանձնապես խիստ կերպով վերաբերում է երկրորդական սեռական հատկանիշներին, երբ նրանք արտահայտվում են որևէ անսովոր ձևով։ «Երկրորդական սեռական հատկանիշներ» տերմինը Հունտերը^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 102]} (Hunter) կիրառում է այն հատկանիշների վերաբերմամբ, որոնք պատկանում են միայն մի սեռի, թեև անմիջական առնչություն չունեն վերարտադրման բուն գործողության հետ։ Կանոնը վերաբերում է թե՛ արուներին և թե՛ էգերին, բայց վերջիններին ավելի փոքր չափով, որովհետև նրանք ավելի հազվագյուտ դեպքերում են ունենում աչքի ընկնող երկրորդական սեռական հատկանիշներ։ Պատճառը, թե ինչու այդ կանոնը այդքան խստորեն կիրառելի է երկրորդական սեռական հատկանիշներին, թերևս այն է, որ այդ հատկանիշները աչքի են ընկնում մեծ փոփոխականությամբ, անկախ նրանից, թե արդյոք նրանք բացառիկ զարգացում ունեն, թե ոչ։ Այս փաստի վերաբերմամբ, ես կարծում եմ, հազիվ թե կարելի է կասկածել։ Բայց որ մեր կանոնը չի սահմանափակվում միայն երկրորդական սեռական հատկանիշներով, պարզ կերպով երևում է հերմոֆրոդիտ փնջոտնյաների օրինակից. ուսումնասիրելով այդ ընտանիքը, ես հատկապես ի նկատի եմ ունեցել Ուոտերհաուզի դիտողությունը և լիովին համոզված եմ, որ այդ կանոնը համարյա միշտ արդարանում է։ Ես մի այլ աշխատության մեջ կբերեմ ամենից ավելի ուշագրավ դեպքերի ցուցակը, իսկ այստեղ կսահմանափակվեմ միայն մեկ օրինակով, որը կպարզաբանի կանոնն իր ամենալայն կիրառման մեջ։ Նստակյաց կյանք վարող փնշոտնյաների (Cirripedia ծովային ժայռերի) ծածկափեղկերը, որ նրանց կազմվածքի բառիս լիակատար իմաստով չափազանց կարևոր մասեր են, շատ քիչ են տարբերվում նույնիսկ տարբեր սեռերի մեջ. բայց Pyrgoma սեռի մի քանի տեսակների մոտ այդ փեղկերը ունենում են զարմանալի չափերով բազմազանություն, զանազան տեսակների հոմոլոգ փեղկերը իրենց ձևով բոլորովին տարբեր են լինում։ Միևնույն տեսակի պատկանող անհատների մոտ այդ տարբերության աստիճանը այնքան մեծ է, որ առանց չափազանցության մեջ ընկնելու կարելի է ասել, որ միևնույն տեսակին պատկանող տարատեսակները այդ կարևոր օրգանների կառուցվածքում ներկայացնում են ավելի խոր տարբերություններ, քան տարբեր սեռերի պատկանող տեսակների միջև եղած տարբերությունները։

Քանի որ միևնույն երկրում ապրող թռչունների միևնույն տեսակի անհատները միմյանցից շատ քիչ են տարբերվում, ուստի ես հատուկ ուշադրություն եմ դարձրել նրանց վրա, և այս կանոնը, իհարկե, այդ դասի վերաբերմամբ էլ արդարանում է։ Ես չեմ կարողացել համոզվել, թե այս կանոնը կիրառելի՞ է արդյոք նաև բույսերի նկատմամբ և այդ, իհարկե, զգալիորեն կխախտեր իմ հավատը դեպի այդ կանոնի ճշտությունը, եթե միայն բույսերի ընդհանուր փոփոխականության զգալի չափերը առանձնապես չեն դժվարացնի նրանց հարաբերական փոփոխականության աստիճանի գնահատումը։

Երբ մենք տեսնում ենք, որ բույսի որոշ տեսակի որևէ օրգան կամ մաս զարգացած է բացառիկ կերպով կամ անսովոր չափով, բնական է ենթադրել, որ նրանք կարևոր նշանակություն ունեն տեսակի համար։ Այնուամենայնիվ, հենց այդ դեպքերում նրանք աչքի են ընկնում իրենց առանձնապես խիստ արտահայտված փոփոխականության հակումով։ Բայց ինչո՞ւ է այդպես։ Ելնելով այն ենթադրությունից, որ յուրաքանչյուր տեսակ իր բոլոր մասերով ստեղծվել է մյուսներից անկախ կերպով, ապա ես բացատրություն գտնելու հնարավորություն չեմ տեսնում։ Բայց ենթադրելով, որ տեսակների խմբերը առաջացել են այլ տեսակներից և փոփոխվել են բնական ընտրության միջոցով, ինձ թվում է, թե կարելի է որոշ լույս սփռել այդ հարցի վրա։ Ամենից առաջ թույլ տվեք ինձ մի քանի նախնական դիտողություններ անելու։ Եթե մեր ընտանի կենդանիների օրգանիզմի որևէ մասը կամ ամբողջ կենդանին անուշադրության մատնվի և նրա վերաբերմամբ ընտրություն չկիրառվի, ապա այդ մասը (օրինակ, դորկինգյան հավերի կատարը) կամ ամբողջ ցեղը կկորցնի իր միակերպությունը և, կարելի է ասել, կսկսի այլասերվել։ Թերաճ օրգաններում և այն օրգաններում, որոնք բավարար չափով չեն հարմարված որևէ որոշակի նպատակի համար, կարող է պատահել նաև պոլիմորֆ խմբերում, մենք տեսնում ենք դրան զուգահեռ դեպք, որովհետև այստեղ բնական ընտրությունը կամ չի կարողացել երևան գալ, կամ պարզապես չի դրսևորվել իր ամբողջ ուժով, կազմվածքը թողնելով ինչ որ երերվող վիճակում։ Բայց այստեղ ավելի մոտ առնչություն ունի մի այլ փաստ, այսինքն այն, որ այն առանձնահատկությունները, որոնք մեր ընտանի կենդանիների կազմվածքում մշտական ընտրության ազդեցության տակ ամենից ավելի արագ են ենթարկվում փոփոխության, նույնպես երևան են հանում փոփոխվելու ծայրահեղ ենթարկվողություն։ Համեմատեցեք աղավնիների միևնույն ցեղի անհատներին միմյանց հետ, և դուք կզարմանաք փոփոխականության այն հսկայական չափերի վրա, որ նկատվում են թուրմանների կտուցների, փոստատար աղավնու կտուցների և ականջաօղակների, փողապոչ աղավնու ընդհանուր կերպարանքի և պոչի մեջ և այլն, այսինքն այն մասերի, որոնց վրա ուշադրություն են դարձրել անգլիական աղավնասերները։ Նույնիսկ միևնույն ենթացեղի, օրինակ կարճակտուց թուրմանի սահմաններում խիստ դժվար է ստանալ կատարելության մոտ թռչուններ, որովհետև շատերը շեղվում են տիպիկ նմուշից։ Իսկապես կարելի է ասել, որ անընդհատ պայքար է տեղի ունենում մի կողմից օրգանիզմների ավելի նվազ կատարյալ ձևի վերադառնալու հակման, ինչպես նաև նոր շեղումներ առաջացնելու բնածին ձգտման և մյուս կողմից ցեղի մաքրությունը պահպանող անշեղ ընտրության ուժի միջև։ Վերջ ի վերջո հաղթահարում է ընտրությունը, և մենք երբեք չենք վախենա այնպիսի անհաջողություն կրելու, որ կարճակտուց թուրմանից կստանանք այնպիսի կոպիտ թռչուն, ինչպիսին է սովորական թուրմանը։ Բայց քանի դեռ ընտրությունը առաջ է ընթանում, միշտ էլ կարելի է սպասել փոփոխականության զգալի աստիճան այն մասերում, որոնք ենթարկվում են նրա ներգործությանը։

Իսկ այժմ դառնանք դեպի բնությունը։ Երբ մի որևէ տեսակի մեջ կազմվածքի որոշ մասը նույն սեռի այլ տեսակների համեմատությամբ զարգացել է բացառիկ ձևով, մենք կարող ենք եզրակացնել, որ այդ մասը ենթարկվել է արտասովոր փոփոխության արդեն այն ժամանակաշրջանից հետո, երբ այդ բոլոր տեսակները բաժանվել են միմյանցից որպես ամբողջ սեռի մի ընդհանուր նախահորից առաջացած ճյուղեր։ Այդ ժամանակաշրջանը չի կարող լինել շատ հեռավոր, որովհետև տեսակները հազվագյուտ դեպքում են պահպանվում մեկ երկրաբանական ժամանակաշրջանից ավելի երկար։ Փոփոխության անսովոր մեծությունը ենթադրել է տալիս նաև փոփոխականության անսովոր զգալի մեծություն և տևականություն, որի ընթացքում բնական ընտրության միջոցով փոփոխությունները կուտակվել են հօգուտ տեսակի։ Բայց քանի որ արտասովոր կերպով զարգացած մասի կամ օրգանի փոփոխականությունը եղել է այդքան մեծ և այդքան տևական, այն էլ մի ժամանակաշրջանում, որն առանձնապես հեռու չէ, ուստի մենք իրավունք ունենք, որպես ընդհանուր կանոն, սպասելու, որ այդ մասերում էլ կգտնենք պլաստիկության ավելի մեծ աստիճան, քան մնացած մասերում, որոնք ավելի երկար ժամանակաշրջան պահպանվել են համարյա անփոփոխ։ Ես համոզված եմ, որ հենց այդպես էլ լինում է իրոք։ Ես ոչ մի առիթ չեմ տեսնում կասկածելու այն բանում, որ մի կողմից բնական ընտրության և մյուս կողմից վերադարձի հակման ու փոփոխականության միջև եղած պայքարը, վերջապես, կդադարի և ամենաաննորմալ կերպով զարգացած օրգանները կարող են կայունանալ։ Նշանակում է, որևէ օրգան, ինչքան էլ նա նորմայից շեղվի, եթե գրեթե անփոփոխ վիճակում փոխանցվել է բազմաթիվ փոփոխված հաջորդների,— ինչպես այդ եղել է չղջիկի թևերի հետ,— ապա պետք է նա մեր տեսության հիման վրա գոյություն ունենար հսկայական ժամանակաշրջանների ընթացքում գրեթե նույն դրության մեջ, որպեսզի դառնար նույնքան քիչ ենթակա փոփոխականության, ինչպես կազմվածքի ամեն մի այլ մասն է։ Միայն այն դեպքերում, երբ փոփոխությունը վաղուց չի տեղի ունեցել և շատ մեծ է, մենք դեռ պետք է հանդիպենք այդ բնածին փոփոխականությանը (generative variability), ինչպես կարող ենք այն անվանել, որովհետև այդ դեպքերում հազվադեպ է, որ փոփոխականությունը լիովին ամրացած լինի պահանջվող ուղղությամբ ու չափովի փոփոխվող անհատների երկարատև ընտրության միջոցով և նախկին, ավելի քիչ փոփոխված վիճակին վերադառնալու հակում ունեցող անհատների տևական վերացման միջոցով։

ՏԵՍԱԿԱՅԻՆ ՀԱՏԿԱՆԻՇՆԵՐՆ ԱՎԵԼԻ ՓՈՓՈԽԱԿԱՆ ԵՆ, ՔԱՆ ՍԵՌԱՅԻՆՆԵՐԸ

Այն սկզբունքը, որը քննարկման առարկա է եղել նախորդ պարագրաֆում, կարող է կիրառվել նաև ներկա խնդրի նկատմամբ։ Հանրածանոթ է, որ տեսակային հատկանիշներն ավելի փոփոխական են, քան սեռայինները։

Պարզաբանենք այդ օրինակով. եթե մի մեծ սեռի մեջ մի քանի տեսակներ ունենային կապույտ ծաղիկներ, իսկ մյուսները՝ կարմիր, ապա նրանց գույնը կլիներ միայն տեսակային հատկանիշ, և ոչ ոքի չէր զարմացնի, եթե կապույտ ծաղիկներ ունեցող տեսակներից մեկը փոխակերպվեր կարմրի կամ ընդհակառակը. բայց եթե բոլոր ծաղիկները կապույտ լինեին, ապա այդ արդեն կլիներ սեռային հատկանիշ, և նրա փոփոխությունը կներկայացներ արդեն ավելի անսովոր երևույթ։ Ես դիտմամբ ընտրեցի այդպիսի օրինակ, որի վերաբերմամբ կիրառելի չէ այն բացատրությունը, որ սովորաբար այդպիսի դեպքերում առաջարկում են մի քանի բնախույզներ, այն է՝ տեսակային հատկանիշներն ավելի փոփոխական են, որովհետև նրանք վերաբերում են ֆիզիոլոգիական տեսակետից ավելի պակաս էական մասերի, քան նրանք, որոնց հիման վրա որոշում են սեռերը։ Ես կարծում եմ, որ այդ բացատրությունը մասամբ ճիշտ է, թեև ոչ ուղղակի իմաստով, դրան ես կվերադառնամ դասակարգության նվիրված գլխում։ Ավելորդ կլիներ փաստեր բերել հաստատելու, որ սովորական տեսակային հատկանիշներն ավելի փոփոխական են, քան սեռայինները, բայց էական հատկանիշների վերաբերմամբ բնապատմական աշխատություններում ես բազմիցս նկատել եմ հետևյալը՝ եթե հեղինակը զարմանքով նշում է, որ որևէ օրգան կամ մաս, որը տեսակների մի մեծ խմբի մոտ հաստատուն է, մերձավոր որևէ տեսակների մեջ խիստ տարբերվում է, ապա միաժամանակ այդ օրգանը կամ մասը այդ տեսակի տարբեր անհատների մոտ լինում է փոփոխական։ Իսկ այդ փաստը ապացուցում է, որ սովորաբար սեռային նշանակություն ունեցող հատկանիշը այն դեպքերում, երբ նա իջնում է մինչև տեսակային մակարդակի, հաճախ դառնում է փոփոխական, ընդ որում չփոխելով իր ֆիզիոլոգիական նշանակությունը։ Նման մի բան կիրառելի է նաև այլանդակությունների նկատմամբ. գոնե Իսիդոր Ժոֆֆրուա Սենտ-Իլերը,^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 16]} ըստ երևույթին, չի կասկածում, որ որքան նորմալ օրգանը միևնույն խմբի տեսակների մոտ ավելի է տարբերվում, այնքան ավելի շատ նա ենթակա է անոմալիաների առանձին անհատների մոտ։

Տեսակները որպես անկախ ստեղծագործական ակտերի արդյունքներդ ընդունող տեսակետի հիման վրա ինչո՞վ կարելի է բացատրել, թե ի՞նչ պատճառով այն օրգանը, որը տարբերվում է նման մասերից միևնույն սեռին պատկանող անկախ կերպով ստեղծված տեսակների մեջ, պետք է ավելի մեծ չափով փոփոխական լինի, քան կազմվածքի այն մասերը, որոնք տարբեր տեսակների մոտ նման են միմյանց։ Ես որևէ բացատրություն տալու հնարավորություն չեմ տեսնում։ Բայց ելնելով այն դրույթից, որ տեսակները միայն ցայտուն կերպով արտահայտված և ավելի կայուն տարատեսակներ են, մենք իրավունք ունենք սպասելու, որ հաճախ նրանց կգտնենք դեռ փոփոխման պրոցեսի մեջ հատկապես նրանց այն մասերի վերաբերմամբ, որոնք արդեն փոփոխվել են համեմատաբար ոչ վաղ ժամանակաշրջանում և այդպիսով սկսել են տարբերվել մերձավոր ձևերի նման մասերից։ Այդ հարցը կարելի է շարադրել նաև այսպես՝ այն հատկանիշները, որոնցով մի սեռի պատկանող տեսակները նմանվում են իրար և որոնցով նրանք տարբերվում են հարևան սեռերից, կոչվում են սեռային. այդ հատկանիշները կարելի է վերագրել մի որևէ ընդհանուր նախահոր, որովհետև ավելի կամ պակաս տարբեր կենցաղաձևի հարմարված զանազան տեսակները միայն շատ հազվագյուտ դեպքերում կարող էին փոփոխվել բնական ընտրության միջոցով միանգամայն միանման ձևով. և քանի որ այդ այսպես կոչված սեռային հատկանիշները ժառանգվել են դեռ այն ժամանակաշրջանից առաջ, երբ ընդհանուր նախահորից առաջին անգամ բաժանվել են այն ճյուղերը, որոնք համապատասխանում են հետագայում փոփոխված և տարբերություններ դրսևորած ժամանակակից տեսակներին, ապա և քիչ հավանական է, որ նրանք սկսել են փոփոխվել ներկա ժամանակներում։ Մյուս կողմից, այն հատկանիշները, որոնցով միևնույն սեռին պատկանող տեսակները տարբերվում են միմյանցից, կոչվում են տեսակային, քանի որ այդ հատկանիշները առաջացել են արդեն այն ժամանակաշրջանից հետո, երբ տեսակները ճյուղավորվել են, հեռանալով իրենց ընդհանուր նախահորից, ապա հավանական է, որ նրանք այժմ էլ դեռ պահպանել են փոփոխականության մի որոշ բաժին, համենայնդեպս ավելի մեծ, քան կազմվածքի այն մասերում, որոնք շատ երկար ժամանակաշրջանի ընթացքում պահպանվել են առանց փոփոխությունների։

ԵՐԿՐՈՐԴԱԿԱՆ ՍԵՌԱԿԱՆ ՀԱՏԿԱՆԻՇՆԵՐԸ ՓՈՓՈԽԱԿԱՆ ԵՆ

Ես կարծում եմ, բնախույզները կհամաձայնվեն ինձ հետ առանց մանրամասնությունների մեջ ընկնելու, որ երկրորդական սեռական հատկանիշները խիստ փոփոխական են։ Նմանապես, ես կարծում եմ, հեշտությամբ կընդունեն, որ միևնույն խմբի տեսակները միմյանցից ավելի շատ են տարբերվում իրենց երկրորդական սեռական հատկանիշներով, քան իրենց կազմվածքի այլ գծերով։ Համեմատեցեք, օրինակ, այն տարբերության աստիճանը, որ ունեն հավերի ընտանիքի թռչունների արուները, որոնց երկրորդական սեռական հատկանիշները այնպես խիստ զարգացած են, էգերի տարբերության աստիճանի հետ։ Այդ հատկանիշների սկզբնական փոփոխականության պատճառը պարզ չէ, բայց մենք կարող ենք բացատրել, թե ինչու նրանք դարձել են այնպես կայուն և միակերպ, ինչպես մյուս հատկանիշները, որովհետև նրանք կուտակվում են սեռական ընտրության ազդեցությամբ, որն իր հետևանքով այնքան խիստ չէ, ինչպես բնական ընտրությունը, վերջինիս հետևանքը մահվան է հանգում, մինչդեռ առաջինը միայն սահմանափակում է ավելի քիչ հարմարված արուի սերունդը։ Ինչ էլ ուզում է լինի երկրորդական սեռական հատկանիշների փոփոխականության պատճառը, համենայն դեպս նրանց չափազանց փոփոխականության շնորհիվ սեռական ընտրության ներգործության համար լայն ասպարեզ է բացվել, և նա կարողացել է այդ խմբի տեսակներին հաղորդել տարբերության ավելի զգալի աստիճան սեռական և այլ հատկանիշների տեսակետներից։

Ուշագրավ է այն փաստը, որ միևնույն տեսակի երկու սեռերը միմյանցից տարբերող երկրորդական սեռական հատկանիշները սովորաբար վերաբերում են կազմվածքի հատկապես այն մասերին, որոնցով միևնույն սեռի տեսակները տարբերվում են միմյանցից։

Այդ փաստը հաստատելու համար ես կբերեմ իմ ցուցակի սկզբին գտնվող առաջին երկու օրինակը, և քանի որ այդ դեպքերում երևան եկող տարբերությունները շատ արտասովոր բնույթ ունեն, ուստի հարընչությունը հազիվ թե կարող է պատահական լինել։ Թաթի մեջ հոդերի միանման թիվ բզեզների ամբողջ մեծ խմբերի համար կայուն հատկանիշ է, բայց Engidae-ի մոտ ինչպես նկատել է Ուեստվուդը,^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 71]} նրանց թիվը զգալիորեն տատանվում է, և միաժամանակ այդ թիվը տատանվում է միևնույն տեսակի թե՛ արուների և թե՛ էգերի մոտ։ Ճիշտ նույնն է նաև այն թաղանթաթևերի մոտ, որոնք իրենց համար բնիկներ են փորում ավազի մեջ, ջղերի դասավորությունը թևերի վրա չափազանց կարևոր հատկանիշ է, որովհետև նա կայուն է մեծ խմբերի համար, բայց մի քանի սեռերում տարբեր տեսակների մոտ ջղավորումը տարբերվում է, ինչպես նաև այն տարբեր է միևնույն տեսակի տարբեր սեռի անհատների մոտ։

Սըր Ջ. Լեբբոկը^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 60]} վերջերս նկատել է, որ մի քան մանր խեցեմորթներ ներկայացնում են այդ օրենքի հիանալի օրինակ. «Pontella-ի, օրինակ, սեռական հատկանիշները վերաբերում են միայն առջևի բողկուկներին և ոտների հինգերորդ զույգին, տեսակային հատկանիշները նույնպես սահմանափակվում են գլխավորապես այդ օրգաններով»։ Այդ հարաբերությունը ինձ համար միանգամայն պարզ է, որովհետև ինձ համար մի սեռի տեսակները, անշուշտ, նույնպես ծագում են մեկ ընդհանուր նախահորից, ինչպես որ միևնույն տեսակի երկու սեռերը։ Ուրեմն՝ եթե ընդհանուր նախահոր կամ նրա ամենամերձավոր հաջորդների կազմվածքի որևէ մասը փոփոխական է դարձել, ապա շատ հավանական է, որ նրա փոփոխությունները աջակցություն են ստացել բնական ու սեռական ընտրությունների կողմից, որպեսզի հարմարեցնեն զանազան տեսակները համապատասխան տեղերին բնական տնտեսության մեջ, կամ երկու սեռերը մեկը մյուսին, կամ, վերջապես, արուներին այն պայքարին, որ նրանք մղում են միմյանց հետ էգերին տիրանալու համար։

Վերջում ես գալիս եմ հետևյալ ընդհանուր եզրակացության, փոփոխականության ամենամեծ աստիճանը տեսակային հատկանիշների համար (այսինքն այն հատկանիշների, որոնք մեզ հնարավորություն են տալիս տարբերելու տեսակը տեսակից), քան սեռային հատկանիշների (այսինքն այն հատկանիշների, որոնք ընդհանուր են մի սեռի պատկանող տեսակներին). հաճախ արտահայտվող խոր փոփոխականություն որևէ մասի, որը խիստ զարգացած է որոշ տեսակի մոտ մերձավոր տեսակների համեմատությամբ, կամ թույլ փոփոխականություն այն մասի, որը թեև ուժեղ կերպով, բայց միանման չափով զարգացած է մի ամբողջ խմբի տեսակների մոտ. երկրորդական սեռական հատկանիշների մեծ փոփոխականությունը և նրանց զգալի տարբերությունը միմյանց մոտիկ տեսակների մեջ. վերջապես, երկրորդական սեռական հատկանիշների ու սովորաբար կազմվածքի միևնույն մասերին վերաբերող սովորական տեսակային հատկանիշների զուգադիպումը միմյանց, այս բոլորը սկզբունքներ են, որոնք փոխադարձ սերտ կապի մեջ են գտնվում։ Նրանք բոլորը հիմնականում կախված են նրանից, որ մի խմբի տեսակները առաջացել են մեկ ընդհանուր նախահորից, որը նրանց փոխանցել է ընդհանուր շատ առանձնահատկություններ, նրանից, որ ոչ վաղուց և խոր կերպով փոփոխված մասերը հավանորեն կշարունակեն ավելի շատ փոփոխվել, քան վաղուց ժառանգված ու չփոփոխված մասերը, նրանից, որ բնական ընտրությունը անցած ժամանակամիջոցի համեմատ կկարողանա մեծ կամ փոքր չափով հաղթահարել վերադարձի կամ հետագա փոփոխականության ձգտումները, նրանից, որ սեռական ընտրությունը այնքան խիստ չի ներգործում, ինչպես սովորական ընտրությունը, և վերջապես նրանից, որ նույն մասերի փոփոխությունները, որոնք կուտակվել են բնական ու սեռական ընտրության ներգործությամբ, հարմարված են եղել օրգանիզմների թե՛ երկրորդական սեռական և թե՛ սովորական պահանջներին։

ՄԻՄՅԱՆՑԻՑ ՏԱՐԲԵՐ ՏԵՍԱԿՆԵՐԸ ՈՒՆԵՆՈՒՄ ԵՆ ԱՆԱԼՈԳ ՓՈՓՈԽՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ, ԱՅՆՊԵՍ ՈՐ ՈՐՈՇ ՏԵՍԱԿԻ ՄԻ ՏԱՐԱՏԵՍԱԿ ՀԱՃԱԽ ՁԵՌՔ է ԲԵՐՈՒՄ ԱԶԳԱԿԻՑ ՄԻ ՏԵՍԱԿԻՆ ՀԱՏՈՒԿ ԱՌԱՆՁՆԱՀԱՏԿՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ, ԿԱՄ ՎԵՐԱԴԱՌՆՈՒՄ է ԻՐ ՄԻ ԱՎԵԼԻ ՎԱՂ ԺԱՄԱՆԱԿԻ ՆԱԽԱՀՈՐ ՀԱՏԿԱՆԻՇՆԵՐԻՆ

Այս դրույթները մեզ իսկույն հասկանալի կդառնան, եթե մենք դրանք կիրառենք մեր ընտանի ցեղերի նկատմամբ։ Մեկը մյուսից հեռու գտնվող երկրներում աղավնիների ամենատարբեր ցեղերը ներկայացնում են այնպիսի ենթացեղեր, որոնք ունենում են գլխի վրա խճճված փետուրներ, փետրածածկ ոտքեր, այսինքն հատկանիշներ, որ հատուկ չեն իրենց տեղական նախահորը, ժայռաղավնուն, հետևաբար դրանք անալոգ փոփոխություններ են երկու կամ ավելի թվով ցեղերի մեջ։ Փքաղավնու պոչի հաճախ տասնչորս կամ նույնիսկ տասնվեց փետուրներ ունենալը կարելի է դիտել որպես մի փոփոխություն, որը համապատասխանում է մի այլ ցեղի՝ սիրամարգաաղվանու նորմալ ձևին։ Ոչ ոք, ես կարծում եմ, չի կասկածում, որ նման բոլոր անալոգ փոփոխություններն իրենց ծագումով պարտական են այն հակումին, որ աղավնիների զանազան ցեղերը ժառանգել են մի ընդհանուր նախահորից, այն է՝ նման, մեզ համար անհայտ ազդեցությունների ներգործությամբ փոփոխվելու հակումը։ Բույսերի մեջ անալոգ փոփոխության մի դեպք են ներկայացնում, սովորաբար, արմատներ կոչվող հաստացած ցողունները շվեդական գոնգեղի և սովորական կերաշաղգամի մոտ, որոնք մի քանի բուսաբանների կողմից համարվում են մի ընդհանուր նախահորից առաջացած կուլտուրական տարատեսակներ. բայց եթե այդ ենթադրությունը ճիշտ չէ, ապա մենք այստեղ ևս կունենանք երկու, այսպես կոչված, առանձին տեսակների անալոգ փոփոխության դեպք, իսկ դրանց կարելի է միացնել նաև երրորդը, այն է՝ սովորական շաղգամը։ Տեսակների մասին տարածված այն տեսակետի հիման վրա, որ նրանք առանձին ստեղծագործական ակտերի արդյունքներ են, մենք չենք կարող ընդունել, որ այդ երեք բույսերի ցողունների միանման հաստացման vera causa-ն^[46] գտնվում է նրանց ընդհանուր ծագման և այստեղից բխող միանման փոփոխության ձգտելու մեջ, այլ պետք է ընդունենք երեք ինքնուրույն, թեև մեկը մյուսին շատ մոտիկ ստեղծագործական ակտեր։ Անալոգ փոփոխությունների նման շատ դեպքեր նկատել է Նոդենը^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 19]} դդմազգիների ընտանիքում և զանազան հեղինակներ՝ մեր հացազգիների մեջ։ Նման օրինակներ հանդիպում են նաև միջատների մեջ բնական վիճակում և վերջերս մեծ հմտությամբ մշակվել են միստր Ուոլշի^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 103]} կողմից, որը խմբավորել է այդ երևույթները «համազոր փոփոխականության» (equable variability) օրենքի անվան տակ։

Բայց աղավնիների մեջ մենք հանդիպում ենք նաև մի այլ դեպքի, այն է՝ աղավնիների բոլոր ցեղերի մեջ պատահական երևան են գալիս գորշակապույտ (թխագորշ) գույնով, թևերի վրա երկու սև լայնակի շերտեր ունեցող, սպիտակ փորով, պոչածայրին սպիտակ շերտով, հիմքի մոտ սպիտակ եզրապատում ունեցող արտաքին փետուրներով անհատներ։ Քանի որ այդ բոլոր հատկանիշները բնորոշ են նախահայր ժայռաղավնու համար, ուստի ես կարծում եմ, որ ոչ ոք չի կասկածի, որ այստեղ մեր առջև ունենք վերադարձի դեպք, այլ ոչ թե նոր և անալոգ փոփոխություն, որն առաջանում է զանազան ցեղերի մեջ։ Մենք կարող ենք վստահությամբ ընդունել այդ եզրակացությունը, որովհետև այդ գունավոր նշանները առանձնապես հեշտությամբ են դրսևորվում երկու տարբեր և զանազանագույն ցեղերի խաչաձևման ժամանակ, իսկ այդ դեպքերում ոչինչ չի փոխվում արտաքին կենսապայմաններում, բացի խաչաձևման ակտից, որն ազդում է ժառանգականության օրենքի վրա։

Անտարակույս զարմանալի է այն փաստը, որ շատ, ամենայն հավանականությամբ, հարյուրավոր սերունդներ առաջ անհետացած հատկանիշները երևան են գալիս։ Բայց երբ որևէ ցեղ խաչաձևում են մի այլ ցեղի հետ, ապա ստացված խառնացեղերը պահպանում են այդ օտար ցեղի հատկանիշներին վերադառնալու ձգտումը,— ոմանք պնդում են, թե մինչև տասներկուերորդ և նույնիսկ մինչև քսաներորդ սերունդը։ Տասներկու սերունդներից հետո օտար նախորդի արյան բաժինը, եթե թույլատրելի է գործածել այդ սովորական արտահայտությունը, կլինի 1/2048, և այնուամենայնիվ այդ օտար արյան մնացորդը, ըստ տարածված կարծիքի, արտահայտվում է վերադարձի ձգտմամբ։ Այն ցեղը, որ երբեք չի ենթարկվել խաչաձևման, բայց որի մեջ երկու ծնողներն էլ կորցրել են իրենց նախնիքի հատկանիշներից որևէ մեկը, կորցրած հատկանիշը վերարտադրելու այդ ընդունակությունը թույլ կամ ուժեղ չափով կարող է, ինչպես մենք ասել ենք վերևում, պահպանվել անորոշ քանակությամբ սերունդներում, թեև մենք սովորաբար տեսնում ենք հակառակը։ Երբ մի որևէ հատկանիշ, որը որոշ ցեղի մեջ անհետացել էր, սերունդների երկար շարքից հետո նորից է երևում, ապա ամենից ավելի հավանական է ոչ թե այն պատկերացումը, որ իբր թե մի անհատ հանկարծակի կերպով իրենից հարյուրավոր սերունդներ առաջ եղած նախորդին է քաշել, այլ այն ենթադրությունը, որ յուրաքանչյուր հաջորդ սերնդում այդ հատկանիշը պահվում է թաքնված վիճակում և միայն մեզ անհայտ բարենպաստ պայմանների շնորհիվ վերջապես հայտնվել է։ Այսպես, շատ հազվագյուտ դեպքերում կապտագույն անհատներ առաջացնող հնդկական աղավնու (Barb), շատ հնարավոր է, յուրաքանչյուր սերնդում գոյություն ունի կապտագույն փետրավորում առաջացնելու այդ թաքնված ընդունակությունը։ Վերացական տեսակետից դատելով, սերունդների երկար շարքի ընթացքում այդպիսի ձգտման փոխանցման անհավանականությունը ավելի մեծ չէ, քան բոլորովին անօգուտ ու այլասերված թերաճ օրգանների նույնպիսի փոխանցումը։ Իսկ նման թերաճ օրգաններ առաջացնելու ձգտումը հաճախ ժառանգական է լինում։

Քանի որ ենթադրվում է, որ միևնույն սեռի բոլոր տեսակները առաջացել են մի ընդհանուր նախահորից, ապա բնական է սպասել, որ նրանք երբեմն կփոփոխվեն համանման ձևով, այնպես որ երկու կամ մեծ թվով տեսակների տարատեսակները նման կլինեն մեկը մյուսին, կամ մի տեսակի տարատեսակ իր որոշ հատկանիշներով կնմանվի մի այլ տեսակի, որն ինքը, մեր տեսակետի հիման վրա, միայն ավելի խիստ արտահայտված ու հաստատուն տարատեսակ է։ Սակայն բացառապես համանման փոփոխությունների շնորհիվ առաջացած հատկանիշները, ամենայն հավանականությամբ էական չեն լինի, որովհետև օրգանիզմի աշխատանքների համար կարևոր բոլոր հատկանիշները կպահպանվեն բնական ընտրությամբ տեսակների տարբեր կենցաղին համապատասխան կերպով։ Վերջապես, այնուհետև կարելի է սպասել, որ միևնույն սեռի տեսակները երբեմն կդրսևորեն վերադարձ դեպի վաղուց կորցրած հատկանիշները։ Բայց քանի որ մեզ անհայտ են մեր բնական խմբերի ընդհանուր նախնիները, ուստի մենք ի վիճակի չենք տարբերելու անալոգ հատկանիշները վերադարձի հատկանիշներից։ Եթե մենք, օրինակ, չգիտենայինք, որ մեր աղավնացեղերի նախահայր ժայռաղավնին չի ունեցել ոչ փետրածածկ ոտներ, ոչ էլ փուփուլավոր գլուխ, մենք չէինք կարողանա ասել, թե մեր ընտանի ցեղերի այդ հատկանիշներն արդյոք անալոգ են, թե վարդարձային։ Մենք գուցե կընդունենք թխակապույտ գույնը որպես վերադարձի դեպք, որովհետև այդ գույնի հետ կապված նշանների մեծ թիվը անհավանական է դարձնում նրանց բոլորի միասին երևան գալը պարզ փոփոխակման շնորհիվ։ Առավել ևս մեզ կբերեր այդ եզրակացության այն փաստը, որ թխակապույտ գույնը և նշանները շատ հաճախ են երևում, երբ խաչաձևվում են ամենաբազմազան գույն ունեցող ցեղերը։ Հետևաբար, թեև բնական վիճակում սովորաբար կասկածի տակ կմնա, թե արդյոք մենք մեր առջև ունե՞նք նախկինում գոյություն ունեցող հատկանիշներին վերադառնալու դեպք, թե նոր անալոգ փոփոխության դեպք, այնուամենայնիվ, մեր տեսության հիման վրա մենք պետք է սպասենք, որ ժամանակ առ ժամանակ երևան կգան փոփոխություններ, որոնք կմոտեցնեն որևէ տեսակի հատկանիշները նույն խմբի այլ տեսակների հատկանիշներին։ Եվ այդ անկասկած այդպես է։

Փոփոխական տեսակները միմյանցից տարբերելը դժվար է լինում մեծ չափով այն պատճառով, որ տարատեսակները, այսպես ասած, ընդօրինակում են միևնույն սեռի այլ տեսակներին։ Կարելի է բերել նաև այն ձևերի երկար ցուցակը, որոնք միջին տեղ են բռնում երկու ձևերի միջև, որոնց կարելի էր միայն կասկածանքով բարձրացնել տեսակների աստիճանի, իսկ այդ ապացուցում է,— եթե միայն այդ միմյանց մերձավոր ձևերը չընդունենք որպես առանձին ստեղծագործական ակտերի արդյունք,— նրանք ձեռք են բերել մյուս ձևերի հատկանիշներին նման հատկանիշներ։ Անալոգ փոփոխությունների լավագույն ապացույց են ծառայում այն մասերը կամ օրգանները, որոնք սովորաբար աչքի են ընկնում իրենց հատկանիշների կայունությամբ, բայց երբեմն այնպես են փոփոխվում, որ սկսում են որոշ չափով նմանվել հարևան տեսակի համապատասխան մասին կամ օրգանին։ Ես այդպիսի դեպքերի մի երկար ցուցակ եմ հավաքել. բայց այստեղ, ինչպես որ առաջ, ես գտնվելով աննպաստ պայմաններում, ի վիճակի չեմ այն բերելու։ Կարող եմ միայն կրկնել, որ այդպիսի դեպքեր իրոք գոյություն ունեն և ինձ չափազանց զարմանայի են թվում։

Սակայն ես կբերեմ մի հետաքրքիր և բարդ դեպք, ոչ այն պատճառով, որ նա վերաբերում է մի կարևոր հատկանիշի, այլ այն պատճառով, որ նա ընդգրկում է մի քանի տեսակներ, որոնք մասամբ գտնվում են բնական վիճակում, մասամբ էլ ընտանեցված են։ Դա համարյա հաստատապես վերադարձի դեպք է։ Էշի ոտքերի վրա երբեմն լինում են լայնական պարզորոշ զոլեր, ինչպես զեբրի ոտքերի վրա. պնդում են, որ նրանք ավելի պարզ կերպով երևում են քուռակի վրա, և իմ հավաքած տեղեկությունների հիման վրա, ես կարծում եմ, որ այդ ճիշտ է։ Ուսի վրա զոլը երբեմն կրկնակի է և խիստ տատանվում է ինչպես երկարությամբ, այնպես էլ ձևով։ Հայտնի է մի դեպք, որ սպիտակ, բայց ոչ ալբինիոս էշը ոչ ուսի, ոչ էլ մեջքի զոլեր չի ունեցել, իսկ մուգ թույր ունեցող էշերի վրա այդ զոլերը երբեմն աննշմարելի են կամ բոլորովին բացակայում են։ Պալլասի^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 104]} կուլանի վրա պատահել է կրկնակի ուսազոլ։ Միստեր Բլիտը^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 39]} տեսել է մի ջիգետայ (hemionus), որն ունեցել է ուսի վրա պարզորոշ զոլ, թեև տիպականորեն ջիգետայը չի ունենում այն. իսկ գնդապետ Պուլը^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 105]} հաղորդել է ինձ, որ այդ տեսակի քուռակները սովորաբար ունենում են զոլավոր ոտներ և ոչ պարզորոշ ուսազոլ։ Կվագգան, որի մարմինը զեբրին բոլորովին նման ծածկված է զոլերով, իր ոտների վրա զոլեր չունի, բայց դոկտոր Գրեյը^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 106]} նկարագրել է մի օրինակ, որ ունեցել է զեբրին հիշեցնող պարզ զոլեր։

Ինչ վերաբերում է ձիուն, ապա ես Անգլիայում հավաքել եմ ամենաբազմազան ցեղերի և բոլոր թույրերի ձիերի մեջքի զոլին վերաբերող փաստեր, ոտների վրա լայնակի զոլերը հազվադեպ չեն բաց աշխետ, մկնագույն աշխետ ձիերի վրա և մի դեպքում նկատվել են մուգ շագանակագույն ձիու վրա։ Թույլ ուսազոլը երբեմն կարելի է տեսնել բաց աշխետների վրա, և ես մի անգամ նրա հետքերը տեսել եմ դեղնակարմիր ձիու վրա։ Իմ որդին մանրազնին կերպով զննել և նկարել է ինձ համար մի բելգիական բաց աշխետ ծանրաքաշ ձի, որն ուներ կրկնակի ուսազոլ և ոտների վրա զոլեր։ Ես ինքս տեսել եմ դեվոնշիրյան բաց աշխետ մի պոնի, իսկ մի ուրիշ փոքրիկ էլի բաց աշխետ վալիսյան պոնի գիտեմ ըստ մանրամասն նկարագրությունների, երկուսն էլ ունեին երեքական զուգահեռ զոլեր յուրաքանչյուր ուսի վրա։

Հյուսիս-արևմայան Հնդկաստանում կատտիվարյան ցեղի ձիերը այնքան միշտ լինում են զոլավոր, որ ինչպես ինձ հաղորդել է գնդապետ Պուլը,^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 105]} որն ուսումնասիրել է այդ ցեղը հնդկական կառավարության հանձնարարությամբ, այդ զոլերը չունեցող ձին զտարյուն չի համարվում։ Մեջքի վրա միշտ գտնվում է մի զոլ, ոտները սովորաբար զոլավոր են, իսկ ուսի զոլերը, թվով երկու կամ երեք հատ, նույնպես հազվադեպ չեն, բացի դրանից, զոլեր կան նաև այտերի վրա։ Հաճախ զոլերը ավելի նկատելի են մտրուկի վրա, իսկ ծեր ձիերի վրա երբեմն բոլորովին անհետանում են։ Գնդապետ Պուլը նկատել է, որ կատտիվարյան թե՛ գորշ և թե՛ դեղնակարմիր զամբիկները առաջին անգամ ծնելիս բերում էին զոլավոր մտրուկներ։ Միստեր Էդվարդսի^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 86]} ինձ հաղորդած տեղեկությունների հիման վրա ես առիթ ունեմ ենթադրելու, որ անգլիական արշավաձիու մեջքի զոլը ավելի սովորական է մտրուկի վրա, քան չափահաս ձիու վրա։ Ես ինքս նույնպես վերջերս ստացել եմ մի մտրուկ դեղնակարմիր զամբիկից (որն առաջացել է թուրքմենական հովատակից և ֆլամանդական զամբիկից) և դեղնակարմիր անգլիական արշավաձիու հովատակից, երբ այդ մտրուկը մոտավորապես մեկ շաբաթական էր, նա ուներ իրանի հետևի մասի և ճակատի վրա բազմաթիվ նեղ մգագույն ղողեր, ինչպես զեբրինն է, և երևան էր բերում ոտների թույլ զոլավորություն. բայց շուտով այդ բոլոր զոլերն անհետացան։ Չմտնելով հետագա մանրամասնությունների մեջ, միայն կասեմ, որ ես ուսերի և ոտների վրա եղած զոլերի մասին փաստեր հավաքել եմ ամենաբազմազան ցեղերի վերաբերյալ և զանազան երկրներում՝ սկսած Բրիտանիայից մինչև Արևելյան Չինաստան և հյուսիսում գտնվող Նորվեգիայից մինչև Մալայան արշիպելագը հարավում։ Բոլոր երկրներում այդ զոլերը ամենից ավելի հաճախ հանդիպում են բաց աշխետ, մկնագույն աշխետ ձիերի վրա. այդ աշխետ տերմինի տակ հասկացվում է թույրերի բավական լայնածավալություն սկսած սևագորշից մինչև սերուցքի գույնը։

Ես շատ լավ գիտեմ, որ գնդապետ Համիլտոն Սմիտը,^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 107]} որը գրել է այդ հարցի մասին, կարծում է, թե ձիերի զանազան ցեղերը առաջացել են մի քանի նախնական տեսակներից, որոնցից մեկը՝ բաց աշխետը եղել է զոլավոր և որ նկարագրված առանձնահատկություններն առաջանում են այդ բաց աշխետ ցեղի հետ կատարված հին խաչաձևումներից։ Բայց այդ տեսակետը կարելի է համարձակորեն ժխտել, որովհետև վերին աստիճանի անհավանական է, որ բելգիական ծանրաքաշը (բեռնակիրը), վալլիսյան պոնին, նորվեգիական ձին, նիհարակազմ կատիվարյան ցեղը, որոնք ապրում են աշխարհիս ամենահեռավոր ծայրերում, բոլորը խաչաձևված լինեն մի ենթադրական նախնական ցեղի հետ։

Այժմ դառնանք ձիու սեռի տարբեր տեսակների խաչաձևման արդյունքներին։ Ռոլլենը^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 108]} պնդում է, որ էշից ու ձիուց ստացված խառնացեղ սովորական ջորին առանձնապես հաճախ երևան է բերում ոտների վրա զոլեր. ըստ միստեր Գոսսեյի՝^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 109]} Միացյալ Նահանգների որոշ մասերում տասը ջորուց ինը ունեն զոլավոր ոտներ։ Ես մի անգամ տեսել եմ մի ջորի, որի ոտներն այնպես զոլավոր էին, որ նրան կարելի էր ընդունել որպես զեբրի խառնացեղ, իսկ Վ. Մարտինը^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 110]} ձիու մասին գրած իր հիանալի աշխատության մեջբերում է նման մի ջորու պատկերը։ Էշից և զեբրից ստացված հիբրիդների գունազարդ չորս նկարների վրա, որ ես տեսել եմ, ոտները այնքան էլ խիստ զոլավոր չէին, ինչպես մարմնի մնացած մասերը, իսկ նրանցից մեկի վրա կար կրկնակի ուսազոլ։ Լորդ Մորտոնի^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 111]} նշանավոր հիբրիդը, որն ստացվել էր մուգ շագանակագույն զամբիկից և կվագայի հովատակից, ինչպես նաև դրանից հետո նույն զամբիկից և արաբական սև հովատակից ստացված զտարյուն քուռակը, ունեցել են ոտների վրա ավելի ևս ցայտուն զոլեր, քան նույնիսկ զտարյուն կվագան։ Վերջապես, այս էլ չափազանց ուշագրավ դեպք է, դոկտոր Գրեյը^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 106]} տալիս է էշից ու ջիգետայից ստացված հիբրիդի պատկերը (իսկ ինձ նա հաղորդում է, որ իրեն հայտնի է նաև մի երկրորդ այդպիսի դեպք)։ Չնայած այն բանին, որ էշը ոտների վրա երբեմն է ունենում զոլեր, իսկ ջիգետայը երբեք չի ունենում, և նույնիսկ ոչ մի հատ ուսազոլ չի ունենում, այդ հիբրիդի չորս ոտներն էլ եղել են զոլավոր, իսկ ուսերի վրա երեք կարճ զոլեր, ինչպես դեվոնշիրյան և վալլիսյան բաց աշխետ պոնիների վրա, և նույնիսկ ուներ մի քանի զոլեր այտերի վրա, ինչպես զեբրինն է։ Այս վերջին փաստի առթիվ ես համոզված էի այն բանում, որ ոչ մի նույնիսկ գույնի զոլ չի կարող, այսպես ասած, պատահականության արդյունք լինել, որ էշի և ջիգետայի այդ հիբրիդի այտերի զոլերի հիման վրա ես հարցումով դիմել եմ գնդապետ Պուլին,^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 105]} ցանկանալով իմանալ, թե արդյոք նրանք լինո՞ւմ են նաև ձիերի կատտիվարյան ցեղի վրա, որն այնքան աչքի է ընկնում էր զոլավորությամբ, և ստացել եմ, ինչպես արդեն տեսանք, դրական պատասխան։

Ի՞նչ կասենք մենք այդ զանազան փաստերի մասին։ Մենք տեսնում ենք ձիու սեռի մի քանի ինքնուրույն տեսակներ, որոնց ոտները պարզ փոփոխականության միջոցով դառնում են զոլավոր, ինչպես որ զեբրինն է, կամ զոլերը երևան են գալիս ուսերի վրա, ինչպես որ էշինն է։ Ձիու մոտ այդ հակումն առանձնապես ուժեղ կերպով արտահայտված ենք տեսնում, երբ նրա թույրը մոտենում է բաց աշխետին՝ այսինքն նրան, որն ավելի մոտ նմանություն ունի այդ սեռի մյուս տեսակների թույրին։ Զոլերի երևան գալը չի ուղեկցվում ձևի կամ որևէ այլ հատկանիշների ոչ մի փոփոխություններով։ Զոլավորություն արտահայտելու այդ հակումը առանձնապես ուժեղ կերպով է դրսևորվում, երբ միմյանցից ամենաշատ տարբերվող տեսակներ են խաչաձևվում։ Հիշենք աղավնիների զանազան ցեղերի օրինակը։ Նրանք առաջացել են մեկ աղավնուց (ներառնելով այստեղ երկու կամ երեք ենթատեսակ կամ աշխարհագրական ռասաներ), որն ունի թխակապույտ գույն՝ որոշ զոլերով ու նշաններով և ամեն անգամ, երբ որևէ ցեղ փոփոխականության հետևանքով ձեռք է բերում թխակապույտ գույն, նրա հետ միասին միշտ երևան են գալիս նաև այդ զոլերն ու նշանները, բայց առանց միաժամանակ ձևի կամ այլ հատկանիշների որևէ փոփոխության։ Երբ զանազան գույն ունեցող ամենահին և կայուն ցեղերը խաչաձևում են միմյանց հետ, այդ դեպքում հիբրիդները ցուցաբերում են ուժեղ հակում դեպի թխակապույտ գույնը, զոլերը և նշանները։ Ես կարծիքս արդեն հայտնել եմ, որ ամենից հավանական է թվում այն հիպոթեզը, որը բացատրում է հին հատկանիշների երևալը նրանով, որ յուրաքանչյուր սերունդ իր մատաղ հասակում հակում ունի վերարտադրելու այդ վաղուց կորսված հատկանիշները՝ մի հակում, որը անհայտ պատճառներով երբեմն հաղթում է։ Իսկ այժմ մենք տեսնում ենք, որ ձիու սեռի մի քանի տեսակների մեջ զոլերը և ավելի պարզորոշ և ավելի հաճախ են երևում մատղաշ կենդանիների վրա, քան ծերերի վրա։ Անվանեցեք աղավնիների ցեղերը, որոնք որոշ դեպքերում իրենց կայունությունը պահպանել են դարերի ընթացքում, անվանեցեք նրանց տեսակներ, և այդ դեպքը արդյոք չի՞ ներկայացնի մեզ զուգահեռություն այն երևույթի հետ, ինչ որ մենք տեսնում ենք ձիու սեռի տեսակների մեջ։ Ինչ վերաբերում է ինձ, ապա ես համոզվածությամբ եմ նայում հեռու անցյալին, որից մեզ բաժանում են հազարավոր ու հազարավոր սերունդներ, և տեսնում եմ այնտեղ զեբրի նման զոլավոր կենդանուն, բայց որը այլ տեսակետներից թերևս բոլորովին այլ կերպ էր կառուցված և եղել է մեր ընտանի ձիու (միևնույնն է, թե արդյոք նա առաջացել է մեկ կամ մի քանի վայրենի ձևերից), ջիգետայի, կվագայի և զեբրի ընդհանուր նախահայրը։

Բայց նա, ով հավատում է, թե ձիու յուրաքանչյուր տեսակ ստեղծվել է մնացածներից անկախ կերպով, հավանորեն կպնդի, որ յուրաքանչյուր տեսակ ստեղծվել է բնական կամ ընտանեցված վիճակում մի որոշակի ուղղությամբ այնպես փոփոխվելու հակումով, որպեսզի այդ սեռի մյուս տեսակների նման դառնա զոլավոր և այնուհետև կպնդի, որ յուրաքանչյուր տեսակ ստեղծվել է ուժեղ ձգտումով՝ աշխարհի այլ ծայրում ապրող տեսակների հետ խաչաձևվելու ժամանակ տալ հիբրիդներ, որոնք իրենց զորավորությամբ նմանվում են ոչ թե իրենց ծնողներին, այլ նույն սեռի այլ տեսակներին։ Ընդունել այդ տեսակետը՝ կնշանակեր հրաժարվել իսկական պատճառից հանուն երևակայական, կամ առնվազն անհայտ պատճառի։ Դա կնշանակեր աստծո արարածներին համարել ծաղր ու խաբեություն, ես նույնպիսի հեշտությամբ կհամաձայնեի հավատալ դրան, ինչպես հին տիեզերածնությունների տգետ ստեղծողներին, որոնք պնդում էին, թե բրածո խեցիները երբեք կենդանի չեն եղել, այլ միայն այդպես ստեղծվել են քարից, որպեսզի ընդօրինակեն ծովափին ապրող խեցիներին։

ԸՆԴՀԱՆՈՒՐ ԵԶՐԱԿԱՑՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ

Մեր անգիտակությունը փոփոխականության օրենքների մասին խորն են։ Հարյուր դեպքից ոչ մեկում մենք ի վիճակի չենք ցույց տալու այն պատճառը, թե ինչու կազմվածքի այս կամ այն մասը փոփոխվել է։ Բայց բոլոր դեպքերում, որտեղ հնարավոր է լինում համեմատել, մենք համոզվում ենք, որ միևնույն օրենքներն են ղեկավարում տարատեսակների միջև եղած ավելի քիչ խոր տարբերությունները և տեսակների միջև եղած ավելի խոր տարբերությունները։ Պայմանների փոփոխությունը սովորաբար հարուցում է տատանվող փոփոխականություն, սակայն երբեմն ուղեկցվում է նաև ուղղակի, որոշակի հետևանքներով, և այդ հետևանքները ժամանակի ընթացքում կարող են ավելի ուժեղ կերպով նկատվել, թեև այդ ենթադրության օգտին բավարար վկայություն դեռ չկա։ Սովորությունը, որն առաջացնում է ընդհանուր կառուցվածքի որոշ առանձնահատկություններ, ինչպես նաև օրգաններն ուժեղացնող վարժեցումը, թուլացնող ու փոքրացնող ոչ վարժեցումը, ըստ երևույթին շատ դեպքերում ցուցաբերել են իրենց ներգործությունը։ Հոմոլոգ մասերը դրսևորում են միանման փոփոխվելու, ինչպես նաև միաձուլվելու ձգտում։ Պինդ և արտաքին մասերի փոփոխությունները իրենց ազդեցությունն են գործում փափուկ և ներքին մասերի վրա։ Երբ մի որևէ մաս անչափ է զարգանում, այդ դեպքում նա կարող է իրեն հարակից մասերից քաշել սննդանյութեր, և ամեն մի մաս, որը կարող է կյանքի համար առանց վնասի հեռացվել, կվերացվի։ Կազմվածքի մեջ վաղ հասակում երևան եկող փոփոխությունները կարող են անդրադառնալ այն մասերի վրա, որոնք զարգանում են ավելի ուշ, ինչպես նաև հանդիպում են հարաբերակցական փոփոխականության դեպքեր, որոնց պատճառը մեզ համար պարզ չէ։ Միևնույն օրգանիզմի մեջ բազմակի կրկնվող մասերը փոփոխական են ինչպես իրենց թվով, այնպես էլ կառուցվածքով, և դա գուցե բխում է նրանից, որ նրանք, ճշգրտորեն մասնագիտացած չլինելով իրենց աշխատանքներում, բնական ընտրության խիստ վերահսկողության չեն ենթարկվել։ Նույն պատճառի հետևանքն է թերևս նաև այն փաստը, որ էակների շարքում ավելի ցածր աստիճանի վրա կանգնածներն ավելի փոփոխական են, քան ավելի բարձր կանգնած էակները, որոնց կազմվածքն ավելի մասնագիտացված է։ Թերաճ օրգանները, անօգուտ լինելով, բնական ընտրության ներգործության չեն ենթարկվում և այդ պատճառով փոփոխական են։ Տեսակային հատկանիշները, այսինքն տարբերության այնպիսի գծերը, որոնցով տեսակներն սկսել են տարբերվել միմյանցից այն ժամանակից սկսած, երբ նրանք ճյուղավորվել են իրենց ընդհանուր նախահորից, ավելի փոփոխական են, քան սեռային կամ այնպիսի հատկանիշները, որոնք վաղուց ի վեր ժառանգված են և չեն փոփոխվել այդ ժամանակաշրջանի ընթացքում։ Այդ դիտողություններում մենք շոշափեցինք միայն օրգաններն ու առանձին մասերը, մատնանշելով, որ նրանք պահպանել են փոփոխականության ձգտումն այն պատճառով, որ դեռ նոր են փոփոխվել ու զանազանակերպվել, բայց մենք երկրորդ գլխում տեսանք, որ նույն կշռադատումները ճիշտ են նաև ամբողջությամբ վերցրած անհատի վերաբերմամբ։ Մենք համոզվեցինք, որ տվյալ սեռին պատկանող շատ տեսակներ պարփակող մարզում, այսինքն այնտեղ, որտեղ վերջերս են տեղի ունեցել զգալի փոփոխություն և դիֆերենցում, կամ ինչպես մենք արտահայտվել ենք, որտեղ տեսակների ֆաբրիկացիան գործուն է եղել, այնտեղ ևս այդ տեսակների մեջ մենք հանդիպում ենք, միջին հաշվով, տարատեսակների ամենամեծ առատության։ Երկրորդական սեռական հատկանիշները շատ փոփոխական են. նրանք ամենից ավելի փոփոխական են միևնույն սեռի տեսակների մեջ։ Կազմվածքի միևնույն մասերում փոփոխականությունը նյութ է ծառայել ինչպես երկրորդական սեռական հատկանիշների համար, այնպես էլ միևնույն սեռի տեսակների միջև տեսակային տարբերությունների համար։ Ամեն մի մաս կամ օրգան, որը զգալի մեծության է հասել կամ զարգացել է արտասովոր ձևով՝ համեմատած ազգակից տեսակների միևնույն օրգանների կամ մասերի հետ, պետք է ուժեղ կերպով փոփոխվեր այդ սեռի ծագման ժամանակից սկսած. այստեղից մեզ հասկանալի է, թե ինչու նրանք դեռ պահպանել են փոփոխվելու ընդունակությունն անհամեմատ ավելի մեծ չափով, քան մյուս մասերը, որովհետև փոփոխականությունը ներկայացնում է դանդաղ ու երկարատև պրոցես և բնական ընտրությունը դեռ չի կարողացել հաղթահարել հետագա փոփոխականության և ավելի քիչ փոփոխված վիճակի վերադառնալու ձգտումները։ Բայց այն դեպքում, երբ արտասովոր զարգացած օրգան ունեցող տեսակը կարողացել է սկիզբ տալ բազմաթիվ փոփոխված հետնորդների, որը, մեր կարծիքով, պետք է կատարվեր ծայրահեղ դանդաղությամբ, երկար ժամանակամիջոցների ընթացքում, այդ դեպքում բնական ընտրությունն արդեն կարողացել է այդ օրգանին կամ հատկանիշին տալ կայունության դրոշմ՝ չնայած նրա արտասովոր զարգացմանը։ Այն տեսակները, որոնք իրենց ընդհանուր նախնիներից ժառանգել են գրեթե միանման ընդհանուր կերտվածք և ենթարկված են միանման պայմանների, բնականաբար ձգտում են համանման փոփոխությունների կամ երբեմն վերադառնում են իրենց հեռավոր նախնիների հատկանիշներին։ Այսպիսով, թեև վերադարձի, կամ անալոգ փոփոխականության շնորհիվ նոր և կարևոր փոփոխություններ չեն առաջանա, այնուամենայնիվ նրանք կնպաստեն բնության հիանալի ու ներդաշնակ բազմազանությանը։

Ինչ էլ որ լինի ծնողների և նրանց հաջորդների միջև եղած յուրաքանչյուր չնչին տարբերության պատճառը,— իսկ այդպիսի պատճառ պետք, է միշտ գոյություն ունենա,— մենք լիակատար հիմք ունենք կարծելու, որ հենց բարենպաստ տարբերությունների անշեղ կուտակումն է ծնել կազմվածքի այն բոլոր էական փոփոխությունները, որոնք կապված են յուրաքանչյուր տեսակի կենսակերպի հետ։

ԳԼՈՒԽ VI։ ԴԺՎԱՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ, ՈՐՈՆՑ ՀԱՆԴԻՊՈՒՄ Է ՏԵՍՈՒԹՅՈՒՆԸ

ԴԺՎԱՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ, ՈՐՈՆՑ ՀԱՆԴԻՊՈՒՄ է ՓՈՓՈԽՈՒԹՅԱՆ ՄԻՋՈՑՈՎ. ՏԵՍԱԿՆԵՐԻ ԾԱԳՄԱՆ ՏԵՍՈՒԹՅՈՒՆԸ։— ԱՆՑՈՒՄՆԱՅԻՆ ՏԱՐԱՏԵՍԱԿՆԵՐԻ ԲԱՑԱԿԱՅՈՒԹՅՈՒՆԸ ԿԱՄ ՀԱԶՎԱԴԵՊ ԼԻՆԵԼԸ։— ԱՆՑՈՒՄՆԵՐ ԿԵՆՍԱԿԵՐՊԻ ՄԵՋ։— ՍՈՎՈՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ԲԱԶՄԱԶԱՆՈՒԹՅՈՒՆԸ ՄԻԵՎՆՈՒՅՆ ՏԵՍԱԿԻ ՍԱՀՄԱՆՆԵՐՈՒՄ։— ՏԵՍԱԿՆԵՐ, ՈՐՈՆՑ ՍՈՎՈՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸ ԽԻՍՏ ԿԵՐՊՈՎ ՏԱՐԲԵՐՎՈՒՄ ԵՆ ԱՄԵՆԱՄԵՐՁԱՎՈՐ ՏԵՍԱԿԻ ՍՈՎՈՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻՑ։— ՎԵՐԻՆ ԱՍՏԻՃԱՆԻ ԿԱՏԱՐԵԼԱԳՈՐԾՎԱԾ ՕՐԳԱՆՆԵՐ։— ԱՆՑՄԱՆ ԵՂԱՆԱԿՆԵՐԸ։— ԴԺՎԱՐԻՆ ԴԵՊՔԵՐ։— NATURA NON FACIT SALTUM։— ՔԻՉ ԿԱՐԵՎՈՐ ՕՐԳԱՆՆԵՐ։ ՕՐԳԱՆՆԵՐԸ ՈՉ ԲՈԼՈՐ ԴԵՊՔԵՐՈՒՄ ԲԱՑԱՐՁԱԿԱՊԵՍ ԿԱՏԱՐՅԱԼ ԵՆ։ ԲՆԱԿԱՆ ԸՆՏՐՈՒԹՅԱՆ ՏԵՍՈՒԹՅՈՒՆՆ ԸՆԴԳՐԿՈՒՄ Է ՏԻՊԻ ՄԻԱՍՆԱԿԱՆՈՒԹՅԱՆ ԵՎ ԳՈՅՈՒԹՅԱՆ ՊԱՅՄԱՆՆԵՐԻ ՕՐԵՆՔՆԵՐԸ։

Դեռ ամենևին չհասած գրքիս այս կետին, ընթերցողը երևի արդեն նկատել է, որ իր առջև առաջանում են անթիվ դժվարություններ։ Նրանցից մի քանիսն այնքան էական են, որ ես մինչև այժմ չեմ կարողացել նրանց մասին մտածել առանց որոշ հուզմունքի, բայց որքան ես կարող եմ դատել, նրանց մեծամասնությունը միայն թվացող է, իսկ նրանք, որոնք իրական են, ես կարծում եմ չեն կարող համարվել տեսության համար ճակատագրական։ Այդ դժվարությունները և առարկությունները կարելի է բաժանել չորս խորագրի տակ։

Առաջին, եթե տեսակները առաջացել են մյուս տեսակներից անզգալի աստիճաններով, ապա մենք ամենուրեք ինչո՞ւ չենք հանդիպում անթիվ անցողիկ ձևերի։ Ինչո՞ւ ամբողջ բնությունը չի ներկայացնում մեզ համատարած, անլուծելի խառնաշփոթություն, այլ ընդհակառակը, տեսակները լինում են միանգամայն սահմանազատված խմբեր։

Երկրորդ, հնարավո՞ր է արդյոք, որ չղջիկի սովորություններն ու կառուցվածքը ունեցող մի կենդանի կարող էր առաջանալ բոլորովին այլ սովորություններ ու կառուցվածք ունեցող մի ուրիշ կենդանու փոփոխության հետևանքով։ Կարելի՞ է արդյոք հավատալ, որ բնական ընտրությունը կարող էր առաջ բերել մի կողմից այնպիսի չնչին նշանակություն ունեցող օրգան, ինչպիսին է ընձուղտի պոչը, որը օգտագործվում է միայն ճանճեր քշելու համար, և մյուս կողմից, այնպիսի զարմանալի օրգան, ինչպիսին է աչքը։

Երրորդ, կարո՞ղ են արդյոք բնազդները ձեռք բերվել և փոփոխվել բնական ընտրությամբ։ Ի՞նչ կասենք մենք մեղվի բնազդի մասին, որի շնորհիվ նա կառուցում է մեղրահացեր և գործնականում գերազանցել է խորամիտ մաթեմատիկոսների հայտնագործություններին։

Չորրորդ, ինչպե՞ս մենք կարող ենք մեզ բացատրել այն փաստը, որ տեսակները իրենց խաչաձևման ժամանակ լինում են անպտուղ կամ արտադրում են անպտուղ սերունդ, մինչդեռ տարատեսակների խաչաձևման ժամանակ նրանց պտղաբերությունը մնում է անփոփոխ։

Դժվարությունների առաջին երկու կատեգորիաները կպարզաբանվեն այս գլխում, մի քանի բազմազան առարկություններ կքննարկվեն հաջորդ գլխում, իսկ «բնազդը» և «հիբրիդացումը» կկազմեն առանձին գլուխների խնդիրը։

ԱՆՑՈՒՄՆԱՅԻՆ ՏԱՐԱՏԵՍԱԿՆԵՐԻ ԲԱՑԱԿԱՅՈՒԹՅԱՆ ԿԱՄ ՀԱԶՎԱԴԵՊ ԼԻՆԵԼՈՒ ՄԱՍԻՆ

Քանի որ բնական ընտրությունը ներգործում է միայն ձեռնտու փոփոխությունների պահպանման շնորհիվ, ուստի օրգանական բնակչությամբ արդեն գերլցված երկրում ամեն մի նոր առաջացած ձև կձգտի զբաղեցնել իր ավելի քիչ կատարելագործված նախնիքների կամ այլ, ավելի քիչ առավելություն ունեցող ձևերի տեղը, որոնց հետ մտնում է մրցության մեջ, և վերջապես կոչնչացնի նրանց։ Այսպիսով, մահաջնջումը և բնական ընտրությունն ընթանում են ձեռք ձեռքի տված։ Հետևաբար, եթե մենք տեսակներն ընդունենք որպես մեզ անհայտ ձևերի հաջորդներ, ապա այդ սկզբնական ձևերը և բոլոր միջակա տարատեսակները պետք է բնաջնջված լինեն նոր ձևի առաջացման և կատարելագործման պրոցեսի միջոցով։

Բայց քանի որ այդ տեսության հիման վրա, անթիվ անցումային ձևերը պետք է, այնուամենայնիվ, գոյություն ունենային, ապա ինչո՞ւ մենք չենք հանդիպում նրանց անհամար թվով երկրի կեղևում պարփակված։ Ավելի հարմար կլինի քննարկել այդ հարցը երկրաբանության տարեգրության անլրիվությանը նվիրված գլխում, իսկ այստեղ ես միայն կասեմ, որ իմ կարծիքով, դրա պատասխանը գտնվում է այն փաստի մեջ, որ այդ տարեգրությունը բոլորովին այնպես լրիվ չէ, ինչպես սովորաբար ընդունված է կարծել։ Երկրի կեղևը ընդարձակ թանգարան է, բայց նրա կոլեկցիաները հավաքել են շատ անկատար ձևով և երկար ընդմիջումներից հետո։

Բայց կարող է պատահել, որ այն դեպքում, երբ մի քանի միմյանց մոտ տեսակներ բնակվում են միևնույն մարզում, մենք, իհարկե, պետք է ներկայումս էլ գտնենք նրանց մեջ շատ անցումնային ձևեր։ Կանգ առնենք մի պարզ օրինակի վրա. որևէ մայր ցամաքով ճանապարհորդելիս հյուսիսից դեպի հարավ, մենք սովորաբար հանդիպում ենք հաջորդականորեն, մեկը մյուսին հաջորդող միմյանց ազգակից կամ այսպես կոչված փոխարինող տեսակների, որոնք հավանորեն գրեթե միևնույն տեղերն են գրավում երկրի բնական տնտեսության մեջ։ Այդ տեսակները երբեմն հանդիպում են և միահյուսվում են միմյանց հետ, բայց քանի որ մեկը նոսրանում է, մյուսը դառնում է ավելի ու ավելի սովորական, մինչև որ չի փոխարինում իրենով առաջինին։ Բայց եթե մենք համեմատենք նմուշահատերը այն գոտուց, որտեղ հանդիպում են երկու ձևերը, ապա նրանք սովորաբար նույնպես խիստ կերպով տարբերվում են միմյանցից կառուցվածքի բոլոր մանրամասնություններով, ինչպես որ այն նմուշահատերը, որոնք վերցվել են այն մարզի կենտրոնից, որտեղ բնակվում է նրանցից յուրաքանչյուրը։ Իմ տեսության հիման վրա այդ ազգակից տեսակները ծագում են մի ընդհանուր նախահորից և իրենց փոփոխման պրոցեսի ժամանակ նրանցից յուրաքանչյուրը հարմարվել է իր մարզի կենսապայմաններին, ոչնչացնելով և փոխարինելով իր նախասկզբնական ձևը և բոլոր միջակա տարատեսակները, որոնք կապում են նրա նախկին վիճակը արդիականի հետ։ Այդ պատճառով էլ մենք առիթ չունենք սպասելու, որ ներկայումս հանդիպեն բազմաթիվ անցումային տարատեսակներ մարզերից յուրաքանչյուրում, թեև այդ տարատեսակները պետք է գոյություն ունենային և գուցե պահպանվել են բրածո վիճակում։ Բայց ինչո՞ւ միջակա գոտում, որը ներկայացնում է նաև միջակա կենսապայմաններ, ապա այնտեղ մենք չենք հանդիպում այնպիսի տարատեսակների, որոնք կազմում են սերտ կերպով մոտեցած տեսակները միմյանց հետ շաղկապող օղակներ։ Այս դժվարությունը երկար ժամանակ տարակուսանք էր պատճառում ինձ։ Սակայն ես կարծում եմ, որ այն կարող է զգալի չափով բացատրված լինել։

Նախ և առաջ, այն փաստից, որ մի որոշ մարզ այժմ մեզ ներկայանում է անընդհատ, կարելի է միայն մեծ զգուշությամբ եզրակացնել, որ այն երկարատև ժամանակաշրջանի ընթացքում էլ այդպես անընդհատ է եղել։ Երկրաբանությունը համոզում է մեզ այն բանում, որ մայր ցամաքների մեծ մասը բաժանված է եղել կղզիների, մինչև անգամ երրորդային շրջանի վերջում, իսկ այդպիսի կղզիներում ինքնուրույն տեսակներ կարող էին առաջանալ անկախ կերպով, առանց նրանց միջև միջակա տարատեսակների առաջացման որևէ հնարավորության, միջակա գոտիներում։ Ցամաքի գծագրությունների և կլիմայի փոփոխությունների հետևանքով, ծովային մարզերը, որոնք այժմ անընդհատ են, դեռ ոչ այնքան վաղ ժամանակներում կարող էին լինել ավելի անջատված և ավելի քիչ միանման։ Կանգ չեմ առնի դժվարությունից խուսափելու այդ ձևի վրա, որովհետև ես կարծում եմ, որ բազմաթիվ պարզորոշ սահմանազատված տեսակները առաջացել են անընդհատ տարածություններում. բայց միևնույն ժամանակ ես բնավ չեմ կասկածում, որ տարածությունների նախկին բաժանվածությունը, որոնք ներկայումս անընդհատ են, կարևոր դեր է խաղացել տեսակների առաջացման պրոցեսում, առանձնապես միմյանց հետ ազատ կերպով խաչաձևվող, թափառական կյանք վարող կենդանիների վերաբերմամբ։

Ուշադրության առնելով տեսակների ժամանակակից բաշխումը լայնարձակ տարածության վրա, մենք սովորաբար նկատում ենք, որ նրանք բավականաչափ բազմաթիվ են նրա տարածության մեծ մասում, այնուհետև նրա սահմանների մոտ բավական անսպասելիորեն սկսում են նոսրանալ և վերջապես անհետանում են։ Այսպիսով, երկու տեսակների ներկայացուցիչների միջև գտնվող չեզոք գոտին սովորաբար նեղ է նրանցից յուրաքանչյուրին պատկանող մարզերի համեմատությամբ։ Նույնը տեսնում ենք լեռները բարձրանալիս և երբեմն ուղղակի զարմանալի է, ըստ Ալֆոնս-դը-Կանդոլի^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 67]} դիտողության, թե ինչպես հանկարծ անհետանում են սովորական ալպիական տեսակները։ Նույն փաստը նկատել է Է. Ֆորբսը^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 88]} խորջրյա ծովային ուսումնասիրությունների ժամանակ, որոնք կատարվել են հողհանի միջոցով։ Նրանց, ովքեր տեսնում են կլիմայի և ֆիզիկական պայմանների մեջ օրգանիզմների տարաբնակեցումը որոշող բացառիկ տարրեր, այդ փաստերը պետք է ապշեցնեն, որովհետև կլիման և բարձրությունը և կամ խորությունը փոփոխվում են անզգալի աստիճանականությամբ։ Բայց, երբ մենք աչքաթող չենք անում այն նկատառումը, որ գրեթե յուրաքանչյուր տեսակ, մինչև անգամ իր մայր երկրում կարող էր բազմանալ հսկայական չափերով, եթե չհանդիպեր այլ տեսակների մրցությանը, որ գրեթե բոլոր տեսակները ապրում են այլ տեսակների հաշվին, կամ իրենք են ծառայում նրանց որպես որս, մի խոսքով, որ ամեն մի օրգանական էակ, ուղղակի կամ անուղղակի ձևով էականորեն կապված է այլ էակների հետ,— այդ ժամանակ մենք հեշտությամբ համոզվում ենք, որ որևէ երկրի բնակիչների տարածումը ոչ մի կերպ կախված չէ բացառապես անզգալիորեն փոփոխվող ֆիզիկական պայմաններից, այլ մեծ չափով կախված է այլ տեսակների ներկայությունից, որոնց հետ նրանք մտնում են մրցման մեջ։ Բայց քանի որ այդ տեսակներն իրենցից ներկայացնում են խիստ սահմանազատված, այլ ոչ թե անզգալի անցումներով միաձուլվող մի ինչ որ բան, ուստի և յուրաքանչյուր տեսակի տարաբնակման սահմանը, կախված լինելով այլ տեսակների տարաբնակման սահմանից, կլինի խիստ նկատելի։ Բացի դրանից, յուրաքանչյուր տեսակ իր տարաբնակման սահմանների մոտ, որտեղ նա գոյություն ունի անհատների փոքր թվով, նրա թշնամիների կամ որսի քանակության տատանումների դեպքում, կամ կլիմայական անբարենպաստ պայմանների դեպքում շատ հեշտությամբ կենթարկվի լիակատար ոչնչացման և դրա հետևանքով նրա աշխարհագրական սահմանները ավելի խիստ նկատելի կլինեն։

Որովհետև ազգակից կամ փոխարինող տեսակները, որոնք ապրում են անընդհատ տարածության վրա, սովորաբար բաշխվում են այնպես, որ յուրաքանչյուրը տարաբնակված է լայն սահմաններում՝ ունենալով իրենց միջև համեմատաբար նեղ չեզոք գոտի, որտեղ նրանք գրեթե հանկարծ նոսրանում են, ապա և տարատեսակները, որոնք էականորեն չեն տարբերվում տեսակներից, պետք է ենթարկվեն նույն կանոնին, այսինքն, եթե մենք կանգ առնենք խիստ փոփոխվող և մեծ տարածություն գրավող տեսակի վրա, ապա մենք պետք է ենթադրենք, որ երկու տարատեսակները հարմարված են երկու մեծ տարածություններին, իսկ երրորդը՝ նեղ, միջին գոտուն, միջակա տարատեսակը, որպես փոքր և նեղ տարածության վրա գոյություն ունեցող, ներկայացված կլինի ավելի սակավաթիվ անհատներով և, որքան որ ես կարող եմ նկատել, այդ կանոնը իրոք արդարանում է բնական վիճակում գտնվող տարատեսակների վերաբերմամբ կիրառելու դեպքում։ Ես հանդիպել եմ այդ կանոնի ապշեցուցիչ օրինակներին այն տարատեսակների վերաբերմամբ, որոնք միջակա տեղ են գրավում Balanus սեռի խիստ արտահայտված տարատեսակների միջև։ Եվ, ըստ երևույթին, միստր Ուոտսոնի,^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 62]} Ազա-Գրեյի^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 68]} և Ուոլլաստոնի^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 65]} կողմից ինձ հայտնած տեղեկությունների հիման վրա, այն տարատեսակները, որոնք միջակա են երկու ձևերի միջև, սովորաբար ներկայացված են լինում զգալիորեն ավելի քիչ թվով, քան այն ձևերը, որոնց նրանք շաղկապում են։ Բայց եթե միայն մենք վստահենք այդ վկայություններին ու փաստերին և գանք այն եզրակացության, որ երկու այլ տարատեսակներ շաղկապող տարատեսակները սովորաբար գոյություն ունեն անհատների ավելի քիչ թվով, քան նրանցով շաղկապված ձևերը, այն ժամանակ մենք կըմբռնենք, թե ինչու այդ միջակա տարատեսակները չեն կարող իրենց գոյությունը պահպանել առանձնապես երկար ժամանակ, թե ինչու, որպես ընդհանուր կանոն, նրանք պետք է ենթարկվեն ոչնչացման և վերանան ավելի շուտ, քան այն ձևերը, որոնց սկզբում նրանք շաղկապել են։

Ամեն մի ձև, որն ունի ավելի քիչ թվով անհատներ, ինչպես առաջ արդեն նկատել ենք, ոչնչացված լինելու ավելի շատ հավանականությունների է ենթարկվում, քան բազմաթիվ անհատներ ունեցողը, իսկ ներկա հատուկ դեպքում միջակա ձևը առանձնապես ենթակա կլինի իր երկու կողմում ապրող մերձակա ձևերի ներխուժմանը։ Բայց ավելի կարևոր է այն նկատառումը, որ հետագա փոփոխման պրոցեսի ժամանակ, որի հետևանքով երկու ենթադրյալ տարատեսակները փոխարկվում են ինքնուրույն տեսակների, այդ երկու տարատեսակները, որոնք ներկայացված են ավելի մեծ թվով և ապրում են ավելի մեծ տարածությունների վրա, կունենան զգալի առավելություններ միջակա տարատեսակի հանդեպ, որը սակավաթիվ է և բնակվում է միջակա նեղ գոտում, որովհետև անհատներով հարուստ ձևերը կունենան ամեն մի տվյալ ժամանակաշրջանում բարենպաստ փոփոխությունների առաջացման ավելի շատ շանսեր, որոնց կարող է կառչել բնական ընտրությունը։ Այսպիսով, կենսական մրցության մեջ սովորական ձևերը կհաղթեն և դուրս կմղեն ավելի քիչ տարածված ձևերին, որովհետև այս վերջիններն ավելի դանդաղ են փոփոխվում ու կատարելագործվում։ Ելնելով այդ սկզբունքից, կարծում եմ, մենք նաև կարող ենք բացատրել երկրորդ գլխում շարադրված այն փաստը, որ սովորական ձևերը ներկայացնում են միջին հաշվով ավելի մեծ քանակությամբ ցայտուն տարատեսակներ, քան հազվագյուտ տարատեսակները։ Կպարզաբանեմ այդ օրինակով։ Ենթադրենք, թե որևէ մի տեղ պահում են ոչխարի երեք տարատեսակ։ Մեկը հարմարված է ընդարձակ լեռնային երկրի, մյուսը՝ համեմատաբար նեղ բլրաշատ գոտու, երրորդը՝ այդ լեռների ստորոտում փռված լայն հարթավայրին։ Այնուհետև ենթադրենք, թե տեղական բնակիչները միատեսակ ուշադրությամբ ու տոկունությամբ հոգում են այդ ցեղերի կատարելագործման մասին ընտրության միջոցով։ Հաջողության ավելի շատ շանսեր կունենան լեռնային և հարթավայրային ավելի մեծ սեփականատերերը, քան միջակա բլրաշատ գոտու, փոքր հողամասերի սեփականատերերը և հետևաբար լեռնային և տափաստանային կատարելագործված ցեղերը շուտով դուրս կմղեն բլրաշատ գոտու ավելի քիչ կատարելագործված ցեղին։ Հետևանքը այն կլինի, որ երկու ավելի բազմաթիվ ցեղերն անմիջական շփման մեջ կմտնեն միմյանց հետ և այլևս բաժանված չեն լինի միմյանցից միջակա ցեղով։

Ամփոփելով ասվածը, ես կարծում եմ, որ տեսակները դառնում են ինչ որ կատարելապես որոշակի սահմաններ ունեցող բան և ընդհանրապես իրենցից չեն ներկայացնում անզգալիորեն փոփոխվող և միահյուսվող օղակների անլուծելի քաոս հետևյալ պատճառներով։

Առաջին, այն պատճառով, որ նոր տարատեսակները առաջանում են խիստ դանդաղ, որովհետև փոփոխման պրոցեսն ինքը կատարվում է ծայրահեղ դանդաղությամբ. իսկ բնական ընտրությունը ոչինչ չի կարող անել, մինչև որ չարտահայտվեն բարենպաստ անհատական փոփոխությունները կամ տարբերությունները կամ մինչև որ տվյալ երկրի բնական կարգում չբացվի մի տեղ, որը կարող են հաջողությամբ զբաղեցնել նրա մեկ կամ մի քանի փոփոխված բնակիչները։ Իսկ այդ նոր տեղերը կախման մեջ կլինեն կլիմայական դանդաղ փոփոխություններից, նոր ձևերի պատահական ներգաղթից և, ամենայն հավանականությամբ, էլ ավելի զգալի չափով երկրի հին բնակիչների դանդաղ փոփոխությունից ու այդ նոր առաջացած և հին ձևերի միջև տեղի ունեցող փոխազդեցությունից։ Այնպես որ, որևէ տվյալ երկրում և տվյալ ժամանակում, մենք կարող ենք սպասել միայն փոքր թվով տեսակներ, որոնք ունեն կառուցվածքի մեջ մի քիչ կայուն հատկությամբ աննշան փոփոխություններ, և այդ իրականում նկատվում է։

Երկրորդ, այժմյան անընդհատ տարածությունները, հաճախ դեռ ոչ այնքան հեռավոր անցյալում ներկայացրել են բաժանված մասեր, որտեղ բազմաթիվ ձևերը,— մանավանդ յուրաքանչյուր ծննդի համար զուգավորվող և շարժուն կենսաձև վարող դասերին պատկանողները, կարող էին առանձնանալ և հասնել տարբերության այնպիսի աստիճանի, որը բավարար է նրանցից, այսպես կոչվող փոխարինող տեսակների առաջացման համար։ Այդ դեպքում այդ փոխարինող տեսակների և նրանց ընդհանուր նախահոր միջև անցումային ձևերը պետք է գոյություն ունենային յուրաքանչյուր մեկուսացած մարզում, բայց ընտրության պրոցեսի միջոցով այդ միացնող օղակները փոխարինվել են այլ ձևերով և ոչնչացել, այնպես որ չեն պահպանվել կենդանի վիճակում։

Երրորդ, երբ երկու տարատեսակ, կամ ավելի մեծ թվով տարատեսակներ առաջացել են անընդհատ տարածության տարբեր մասերում, ապա միջակա գոտում կարող էին, շատ հավանական է, առաջանալ նաև միջակա տարատեսակներ, բայց նրանց գոյությունը թերևս եղել է վաղանցիկ, որովհետև այդ տարատեսակները, առաջներում արդեն նշված (և մերձավոր փոխարինող տեսակների, ինչպես նաև ընդունված տարատեսակների բաշխման մասին մեր տեղեկություններից վերցված) նկատառումների համաձայն գոյություն ունեն միջակա գոտում ավելի քիչ թվով, քան այն տարատեսակներր, որոնց նրանք շաղկապում են իրար հետ։ Հենց միայն այդ պատճառով, միջակա տարատեսակները ավելի ենթակա կլինեն պատահական ոչնչացման, իսկ հետագա փոփոխման պրոցեսում, բնական ընտրության միջոցով կհաղթվեն, կփոխարինվեն ձևերով, որոնց նրանք շաղկապում են, որովհետև այդ վերջինները, շնորհիվ իրենց մեծաքանակության, ընդհանուր առմամբ կներկայացնեն ավելի շատ փոփոխություններ և հետևապես ավելի շատ կկատարելագործվեն ընտրությամբ և ձեռք կբերեն էլի նոր առավելություններ։

Եվ, վերջապես, նկատի ունենալով օրգանիզմների փոփոխումները ոչ թե այս կամ այն ժամանակում, այլ ընդհանրապես ժամանակի մեջ,— եթե միայն իմ տեսությունը ճիշտ է,— մենք պետք է ընդունենք, որ մի խմբի բոլոր տեսակներին մերձավոր օղակներով շաղկապող անթիվ միջակա տարատեսակները մի ժամանակ անկասկած գոյություն են ունեցել, բայց որ բնական ընտրության պրոցեսն ինքը մշտապես թեքվում է դեպի այն, որպեսզի, ինչպես արդեն բազմիցս նշվել է, ոչնչացնի նախասկզբնական ձևերը և նրանց շաղկապող օղակները։ Հետևաբար, նրանց նախկին գոյության մասին վկայություն կարելի է գտնել միայն բրածո մնացորդների մեջ, որոնք, ինչպես մենք կաշխատենք ցույց տալ հետագա գլուխներից մեկում, ներկայացնում են միայն շատ թերի, կցկտուր տարեգրություն։

ՅՈՒՐԱՀԱՏՈՒԿ ՍՈՎՈՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ ԵՎ ԿԱՌՈՒՑՎԱԾՔ ՈՒՆԵՑՈՂ ՕՐԳԱՆԱԿԱՆ ԷԱԿՆԵՐԻ ԾԱԳՄԱՆ ՄԱՍԻՆ ԵՎ ՆՐԱՆՑ ՄԻՋԵՎ ՏԵՂԻ ՈՒՆԵՑՈՂ ԱՆՑՈՒՄՆԵՐԻ ՄԱՍԻՆ

Իմ պաշտպանած հայացքների հակառակորդները շատ անգամ առաջ են քաշել մի հարց, թե ինչպե՞ս, օրինակ, կարող էր ցամաքային գիշակեր կենդանին փոխվել ջրայինի, որովհետև ի՞նչպես կարող էր գոյություն ունենալ այդ կենդանին իր անցումային վիճակում։ Դժվար չէր լինի ցույց տալ, որ ներկայումս էլ գոյություն ունեն գիշակեր կենդանիներ, որոնք ներկայացնում են բոլոր հաջորդական և մերձավոր անցումային ձևերը խիստ ցամաքայինների և ջրայինների միջև։ Բայց քանի որ նրանցից յուրաքանչյուրը գոյություն ունի, դիմանալով գոյության կռվին, ապա ակներև է, որ նրանք լավ են հարմարված իրենց տեղին բնության մեջ։ Նայեցեք Հյուսիս-ամերիկյան Mustela vison-ին, որը մատների միջև թաղանթներ ունի և իր մորթիով, կարճ ոտքերով և պոչի ձևով հիշեցնում է ջրասամույրին։ Ամռանը այդ կենդանին կերակրվում է ձկնով, որը որսալու համար սուզվում է ջրի մեջ, իսկ երկարատև ձմռան ընթացքում թողնում է սառած ջրերը և այլ ժանտաքիսների նման որսում է մկներ և այլ ցամաքային կենդանիներ։ Եթե այդ հարցը տվողները գլխի ընկնեին և հարցնեին, թե ի՞նչպես միջատակեր չորսոտանին կարող էր փոխվել չղջիկի, ապա այս անգամ պատասխանելը ավելի դժվար կլիներ։ Բայց և այնպես ես կարծում եմ, որ այդ դժվարությունները մեծ կշիռ չունեն։

Այս անգամ էլ, ինչպես և այլ դեպքերում, ես կրկին գտնվում եմ աննպաստ վիճակում, որովհետև իմ կողմից հավաքած բազմաթիվ զարմանալի օրինակներից այստեղ կարող եմ բերել մեկը կամ երկուսը, որոնք պարզաբանում են միմյանց մոտ տեսակների կենսաձևի ու կազմվածքի անցումները և միևնույն տեսակի ներկայացուցիչների սովորությունների պատահական կամ հաստատուն բազմազանությունը։ Բայց ինձ թվում է, որ օրինակների երկար մի շարք կարող է լիովին հարթել դժվարությունները այնպիսի մասնավոր դեպքերում, որ նման են, օրինակ, չղջիկին։

Նայեցեք սկյուռների ընտանիքին։ Դուք այստեղ կհանդիպեք ամենանուրբ անցումների՝ սկսած թեթևակի տափակած պոչերով կենդանիներից կամ մյուսներից, որոնց մոտ, ըստ սըր Ջ. Ռիչարդսոնի^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 112]} դիտողության, մարմնի հետին կեսը թեթևակի լայնացած է ու կողերի մաշկը մի քիչ պարկանման է մինչև իսկական, այսպես կոչված, թռչող սկյուռները։ Իսկ թռչող սկյուռների վերջավորությունները իրար հետ և մինչև անգամ պոչի հիմքի հետ կապված են լայն թաղանթով, որը ծառայում է որպես պարաշյուտ և թույլ է տալիս նրանց սահել օդի մեջ ծառից ծառ զարմանալի տարածությունների վրա։ Հազիվ թե կարելի է կասկածել այն բանում, որ կառուցվածքի յուրաքանչյուր առանձնահատկությունը օգուտ է բերում յուրաքանչյուր սկյուռին իր բնական, շրջադրության մեջ, օգնելով նրան ազատվելու գիշատիչ գազաններից ու թռչուններից և ավելի արագ հավաքելու իրեն համար սնունդ, կամ թե, որն ավելի հավանական է, պաշտպանելով նրան հանկարծակի հարձակման վտանգից։ Բայց ղրանից չի հետևում, որ յուրաքանչյուր սկյուռի կառուցվածքը լավագույնն է, որը կարելի է երևակայել ամենատարբեր պայմաններում։ Թող փոխվեն կլիման և բուսականությունը, թող նրանց հետ մրցող այլ կրծողներ կամ նոր գիշատիչներ ներխուժեն երկիրը և թող հները փոփոխվեն և ըստ անալոգիայի կգանք այն եզրակացության, որ սկյուռներից գոնե մի քանիսը կսակավանան և վերջապես կանհետանան, եթե միայն չփոփոխվեն և չկատարելագործվեն համապատասխան ձևով։ Այդ պատճառով էլ ես խոչընդոտ չեմ տեսնում ենթադրելու, որ, մանավանդ փոփոխվող կենսապայմաններում, մշտապես պահպանվեն ավելի ու ավելի զարգացած կողքի թաղանթներ ունեցող անհատները, որովհետև ամեն մի փոփոխություն այդ ուղղությամբ օգտակար կլիներ և կփոխանցվեր, մինչև որ կուտակման և բնական ընտրության այդ ճանապարհով չէր ստացվի լիովին կատարելագործված թռչող սկյուռ։

Իսկ այժմ նայեցեք, այսպես կոչված, թռչող լեմուրին (Galeopithecus), որին նախկինում դասում էին չղջիկների, իսկ այժմ դասում են միջատակերների շարքը (Insectivora)։ Նրա չափազանց լայն կողքի թաղանթը տարածվում է ծնոտների անկյունից մինչև պոչը և ընդգրկում է երկարացված մատներ ունեցող վերջավորությունները։ Այդ թաղանթը օժտված է նրան ձգող մկանով։ Թեև ներկայումս չեն պահպանվել օդում սահելու համար հարմարված այդ օրգանի միջակա օղակները, որոնք կշաղկապեին գալեոպիթեկին այլ միջատակերների հետ, այնուամենայնիվ չկա ոչ մի դժվարություն ենթադրելու համար, որ այդպիսի օղակներ նախկինում եղել են և առաջացել են, ինչպես որ ավելի քիչ հաջողությամբ թռչող սկյուռների մոտ, ընդորում կատարելագործման պրոցեսի ընթացքում, յուրաքանչյուր միջակա քայլ եղել է օգտակար նրա տիրոջ համար։ Ես անհաղթահարելի խոչընդոտ չեմ տեսնում նաև հետագա ենթադրության համար, որ գալեոպիթեկի թաղանթով միացած մատները և նախաբազուկը կարող էին բնական ընտրության ազդեցության ներքո զգալիորեն երկարել, իսկ այդ արդեն նրան կձևափոխեին չղջիկի գոնե թռչելու օրգանների տեսակետից։ Որոշ չղջիկների մոտ, որոնց թռիչքաթաղանթը տարածվում է ուսի գագաթից մինչև պոչը և ներառնում է ետևի վերջավորությունները, մենք ամենայն հավանականությամբ պետք է այդ օրգանում տեսնենք ավելի շուտ սկզբնական հարմարում օդում սահելու, քան թռչելու համար։

Եթե թռչունների մոտ մեկ դյուժին սեռեր վերջնականապես անհետանային, ում մտքով կարող էր անցնել, որ գոյություն են ունեցել թռչուններ, որոնք Էյտոնի^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 113]} Micropterus-ի նման կարող էին միայն թափահարել իրենց թևերը, օգտագործել նրանց որպես լողաթևեր կամ որպես առջևի ոտքերի պինգվինի նման, որպես առագաստ ջայլամի նման, կամ, վերջապես պահպանել նրան առանց որևէ գործունեության, ինչպես ապտերիքսի մոտ։ Եվ այնուամենայնիվ, այդ թռչուններից յուրաքանչյուրի կառուցվածքը պիտանի է իրեն համար, որովհետև նրանք բոլորը պետք է ապրեն պայքար մղելով, բայց այդ ոչ մի կերպ չի կարող համարվել ամենալավը ամեն տեսակի պայմաններում։ Ասվածից չպետք է անել այնպիսի եզրակացություն, թե բերված հաջորդական աստիճանները թևի կառուցվածքում ներկայացնում են իրական քայլեր թռիչքի կատարյալ ընդունակության մշակման ճանապարհին, կարող է պատահել, որ այդ միայն վարժության բացակայության հետևանք է, բայց համենայն դեպս այդ օրինակները ցույց են տալիս, թե ինչպիսի բազմազան անցումներ կարող են միանգամայն հնարավոր լինել։

Գիտենալով, որ գլխավորապես ջրում շնչելու համար հարմարված դասերում, ինչպես խեցեմորթներն ու կակղամորթներն են, հանդիպում են ցամաքային կյանքին հարմարված ներկայացուցիչներ, գիտենալով, որ գոյություն ունեն թռչող թռչուններ և կաթնասուններ, ինչպես և ամեն տեսակի միջատներ, իսկ մի ժամանակ գոյություն են ունեցել նաև թռչող սողուններ, միանգամայն կարելի է ընդունել, որ թռչող ձկներն էլ, որոնք սահում են օդում, թեթևակի բարձրանալով և շրջվելով ընթացքի ժամանակ իրենց թպրտացող լողաթևերի օգնությամբ, կարող էին ձևափոխվել իսկական թևավոր կենդանիների։ Եթե այդ իսկապես իրականանար, ապա ո՞ւմ մտքով կանցներ, որ այդ թևավոր կենդանիները իրենց վաղ անցումային վիճակում եղել են երբևէ բաց օվկիանոսի բնակիչներ և օգտագործել են իրենց թերաճ թռչելու ապարատները, ըստ երևույթին, բացառապես նրա համար, որպեսզի փրկվեն այլ ձկների հետապնդումներից։

Երբ մենք հանդիպում ենք մի օրգանի, որը որոշ գործունեության համար իր հարմարվածությամբ հասցված է կատարելագործման բարձր աստիճանի, ինչպիսին է թռչունի թևը թռիչքի համար իր հարմարվածությամբ, մենք չպետք է մոռանանք, որ կենդանիները, որոնք դրանով օժտված են նրա զարգացման վաղ անցումային աստիճաններում, միայն հազվագյուտ դեպքերում կարող էին ապրել մինչև ներկա ժամանակները, որովհետև փոխարինվել են բնական ընտրությամբ կատարելագործված հաջորդներով։ Այնուհետև մենք պետք է եզրակացնենք, որ անցումային դրությունները երկու այնպիսի ձևերի միջև, որոնք հարմարված են բոլորովին տարբեր կենսաձևերի, միայն հազվագյուտ դեպքերում կարող էին հայտնվել զգալի թվով և ներկայացնել երկրորդային ձևափոխություններ։ Այսպիսով, եթե մենք դառնանք թռչող ձկան մեր երևակայական օրինակին, ապա քիչ հավանական է թվում, որ իսկական թռչելու ընդունակ ձկները կարող էին առաջանալ բազմաթիվ երկրորդային փոփոխություններով, որոնք հարմարված էին բազմազան որսակենդանիների հետապնդման համար, այն էլ տարբեր եղանակներով ցամաքի վրա և ջրի մեջ, մինչև որ նրանց օրգանները չեն հասել կատարելագործության այնպիսի աստիճանի, որը կապահովեր նրանց համար վճռական գերակշռություն գոյության կռվում այլ կենդանիների հանդեպ։ Այստեղից էլ օրգանների կառուցվածքում անցումային աստիճաններով օժտված տեսակներ բրածո վիճակում գտնելու շանսերը շատ չնչին կլինեն, քան միանգամայն զարգացած օրգաններով օժտված տեսակներ գտնելու շանսերը, որովհետև առաջինները միշտ ավելի սակավաթիվ են եղել։

Այժմ ես կբերեմ միևնույն տեսակին պատկանող անհատների կենսակերպի բազմազանության ու փոփոխության երկու կամ երեք օրինակներ։ Այդ դեպքերից յուրաքանչյուրում բնական ընտրությունը կարող էր կենդանու կառուցվածքը հարմարեցնել կամ ընդհանրապես նրա փոփոխված սովորություններին, կամ նրա մի քանի սովորություններից բացառապես մեկին։ Սակայն դժվար է որոշել, և մեզ համար էլ էական չէ, արդյոք սկզբից փոխվում են սովորությունները և հետո օրգանների կառուցվածքը, թե՞ կառուցվածքի մեջ հենց փոփոխություններն առաջացնում են սովորությունների փոփոխություններ․ ամենայն հավանականությամբ, թե՛ մեկը և թե՛ մյուսը հաճախ տեղի են ունենում գրեթե միաժամանակ։ Որպես փոփոխված սովորությունների օրինակ, արժե մատնանշել բրիտանական միջատներից շատերին, որոնք սնվում են էկզոտիկ բույսերով, կամ բացառապես արհեստական մթերքներով։ Ինձ պատահել է հետևել հարավ-ամերիկական ճանճորսին (Saurophagus sulphuratus), մերթ ճախրելիս մի տեղի վրա և հետո բազեի պես թռչելով անցնելիս մի ուրիշ տեղ, մերթ ափին կանգնած հանկարծ նետվելիս ջրի մեջ, ձկան ետևից, ինչպես ալկիոն։ Անգլիայում մեծ երաշտահավը (Parus major) երբեմն մագլցում է ծառերի վրա, համարյա ինչպես սիտեղ, կամ կարմրաշամփրուկի պես սպանում է փոքրիկ թռչուններին կտուցով հարվածելով գլուխներին, և ես շատ անգամ տեսել և լսել եմ, ինչպես նա ջարդում էր կենու սերմերը, նրանց խփելով ճյուղերին, ինչպես սիտեղը, Հյուսիսային Ամերիկայում սև արջը, Հերնի^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 114]} դիտումների համաձայն, լողում է ժամերով լայն բացած երախով և այսպիսով որսում է ջրային միջատներին, ճիշտ կետի նման։

Քանի որ մենք երբեմն հանդիպում ենք անհատների, որոնք ունեն իրենց տեսակի ներկայացուցիչներին և նույն սեռի այլ տեսակներին հատուկ սովորություններից բոլորովին տարբերվող սովորություններ, ապա կարող ենք ենթադրել, որ այդպիսի անհատները երբեմն կարող են սկիզբ տալ անկանոն նոր տեսակների, որոնք ունեն անկանոն սովորություններ ու կազմվածք, որը թեթևակի, իսկ երբեմն էլ զգալիորեն տարբերվում է տիպի կազմվածքից։ Եվ այդպիսի դեպքեր իրոք հանդիպում են բնության մեջ։ Արդյոք կարելի է բերել հարմարվածության ավելի զարմանալի օրինակ, քան այն, որը ներկայացնում է մեզ ծառերի բների վրայով մագլցող և կեղևի ճեղքվածքներում միջատներ որսացող փայտփորիկը։ Եվ, այնուամենայնիվ, Հյուսիսային Ամերիկայում հանդիպում են պտուղներով սնվող փայտփորիկներ և ուրիշներ, որոնք ունեն երկարած թևեր և միջատներ են որսում թռչելիս։ Լա-Պլատայի հարթավայրում, որտեղ հազիվ թե կարելի է գտնել գեթ մի ծառ, հանդիպում է փայտփոր (Colaptes campestris), որի երկու մատը ուղղված են առաջ և երկուսը ետ, լեզուն երկար ու սրածայր է, պոչի փետուրները սրածայր են և բավականաչափ կոշտ, որպեսզի թռչունին պահեն ուղղաձիգ վիճակում ձողի վրա, բայց ոչ այնքան կոշտ, ինչպես տիպիկ փայտփորինը և ուժեղ ուղիղ կտուց։ Թեև կտուցը այնքան էլ ուղիղ չէ ու այնքան էլ ուժեղ չէ, ինչպես տիպիկ փայտփորիկինը, բայց և այնպես բավականաչափ ուժեղ է ծառի կեղևը ծակելու համար։ Այսպիսով, այդ Colaptes-ը իր բոլոր էական մասերով իսկական փայտփորիկ է. մինչև անգամ այնպիսի մանր առանձնահատկություններում, ինչպիսիք են գույնը, ձայնի սուր տոնը և ալիքաձև թռիչքը, պարզ կերպով դրսևորվում է նրա արենակցությունը մեր փայտփորիկի հետ։ Բայց և այնպես ես կարող եմ հաստատել ոչ միայն իմ սեփական, այլև իր ցուցմունքներում միշտ մանրազնին Ազարայի^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 74]} դիտումների հիման վրա, որ այդ թռչունը որոշ ընդարձակ մարզերում երբեք չի մագլցում ծառերի վրա և իր բունը շինում է գետերի զառիթափ ափերին։ Ընդհակառակը, այլ մարզերում, միևնույն փայտփորիկը, միստր Հուդզոնի^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 115]} վկայության համաձայն, այցելում է ծառերը և իրեն համար բույն է փորում նրանց բների մեջ։ Կարող եմ բերել մեկ օրինակ ևս, որը ապացուցում է այդ սեռի թռչունների սովորությունների բազմազանությունը։ Մի մեքսիկական Colaptes, ըստ դը Սոսյուրի^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 116]} նկարագրությունների, կարծր ծառի մեջ ծակեր է փորում և լցնում է դրանք խոզակաղնու պաշարներով։

Մրրկահավերը թռչունների մեջ ամենից շատ օդային և օվկիանոսային են, բայց Հրո երկրի հանդարտ նեղուցներում հանդիպող Puffinuria berardi-ն իր կենսաձևի ընդհանուր կացույթով, սուզվելու զարմանալի ընդունակությամբ, լողալու և թռչելու եղանակով, երբ նրան խրտնեցնում են, հեշտությամբ կարելի է ընդունել ծովային սուզաբադի կամ սուզահավի տեղ, և այնուամենայնիվ դա իսկական մրրկահավ է, միայն իր նոր կենցաղին համապատասխան խոր կերպով փոփոխվել է կազմվածքի շատ գծերով, մինչդեռ Լա-Պլատայի փայտփորիկի կազմվածքը փոփոխված է միայն թեթևակի։ Ամենախորաթափանց դիտողը, ուսումնասիրելով ջրային կեռնեխին մեռած վիճակում, չէր կասկածի, որ նա ունի ստորջրյա սովորություններ, մինչդեռ այդ թռչունը, որը ազգակից է կեռնեխայիններին, իր գոյությունը պահպանում է միայն շնորհիվ իր սուզվելու ընդունակության, ջրի տակ օգտվելով իր թևերով և ոտքերով կառչելով քարերից։ Թաղանթաթևավորների ընդարձակ կարգի բոլոր ներկայացուցիչները ցամաքի վրա ապրող միջատներ են. բացառություն է կազմում Proctotrupes-ը, որն ունի, ըստ սըր Ջոն Լեբբոկի^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 60]} դիտումների, ջրային միջատի սովորություններ. նա հաճախակի ընկղմվում է ջրի մեջ և սուզվում է, ընդ որում օգտագործում է ոչ թե թաթիկները, այլ թևերը, և հաճախ մնում է ջրի տակ չորս ժամ շարունակ և, այնուամենայնիվ, չնայած այդ բոլորովին շեղված սովորություններին, նա ոչ մի համապատասխան փոփոխություն չունի իր կառուցվածքի մեջ։

Նա, ով որ հավատում է, թե բոլոր էակները ստեղծվել են այնպես, ինչպես մենք նրանց այժմ տեսնում ենք, պետք է երբեմն զարմանք զգա, տեսնելով մի կենդանի, որի սովորությունները չեն համապատասխանում նրա կառուցվածքին։ Կարո՞ղ է որևէ մի բան ավելի ակներև լինել նրանից, որ սագերի ու բադերի թաղանթավոր ոտքերը ստեղծված են լողալու համար։ Այնուամենայնիվ կան լեռնային թաղանթավոր ոտքերով սագեր, որոնք միայն հազվադեպ են մոտենում ջրին։ Ոչ ոք, բացի Օդյուբոնից,^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 117]} չի տեսել, որ ճղլակն իջնի օվկիանոսի մակերեսի վրա, մինչդեռ այդ թռչունի բոլոր չորս մատները միացված են թաղանթով։ Մյուս կողմից, սուզահավերը ու կերկերները անկասկած ունեն ջրային թռչունների սովորություններ, բայց նրանց մատները միայն բոլորազարդված են թաղանթով։ Թվում է, թե ի՞նչը կարող է ավելի ակներև լինել, քան այն, որ բարձրասրունքների (Grallatores) մոտ հանդիպող թաղանթազուրկ, երկար մատները հարմարված են ճահիճներում ու լողացող բույսերի, վրայով քայլելու համար։ Սակայն ջրային հավիկը և մարգալորը պատկանում են այդ կարգին, և առաջինը գրեթե նույնպիսի ջրային թռչուն է, ինչպես կերկերը, իսկ երկրորդը նույնպիսի ցամաքային թռչուն է, ինչպես լորը կամ կաքավը։ Այս դեպքերում, իսկ նույնանման օրինակներ դեռ շատ կարելի էր բերել,— սովորությունը փոխվել է առանց կազմվածքի համապատասխան փոփոխման։ Լեռնային սագի թաղանթավոր ոտքերը, կարելի է ասել, դառել են գրեթե թերաճ, ռուդիմենտար ըստ իրենց գործունեության, բայց ոչ թե ըստ կազմվածքի։ Ճղլակի մատների միջև թաղանթների խոր կտրվածքները ցույց են տալիս, որ կազմվածքն էլ սկսել է փոփոխվել։

Նա, ով հավատում է առանձին-առանձին ու բազմաթիվ ստեղծագործական ակտերի, իհարկե, կարող է ասել, որ արարիչը կամեցել է, որպեսզի որոշ տիպի էակ գրավեր մի այլ տիպի էակի տեղը, բայց ինձ թվում է, որ դա կլիներ փաստի պարզ կրկնողությունը, միայն ավելի վերամբարձ ոճով։ Իսկ նա, ով ընդունում է գոյության կռվի և բնական ընտրության սկզբունքը, պետք է հնարավոր համարի, որ յուրաքանչյուր օրգանական էակ մշտապես ձգտում է ավելացնել իր թիվը, և եթե որևէ մի էակ փոփոխվում է իր կազմվածքով կամ սովորություններով, ձեռք բերելով դրանով նույն երկրի մի այլ բնակչի հանդեպ թեկուզ և չնչին առավելություն, ապա նա տիրանում է այս վերջինի տեղին, ինչքան էլ որ այդ չնմանվի այն տեղին, որ ինքն է զբաղեցրել։ Եվ այդ տեսակետից նա չի զարմանա հանդիպելով թաղանթավոր ոտերով սագերին ու ճղլակին, բայց որոնք բնակվում են ցամաքի վրա ու հազվադեպ են իջնում ջրի վրա, հանդիպելով մարգալորերին, որ ճահիճների փոխարեն ապրում են մարգագետիններում, հանդիպելով փայտփորիկներին այնտեղ, որտեղ ծառեր չկան, հանդիպելով սուզվող կեռնեխներին և թաղանթաթևավորներին ու սուզաբադերի սովորություններ ունեցող մրրկահավերին։

ՎԵՐԻՆ ԱՍՏԻՃԱՆԻ ԿԱՏԱՐԵԼՈՒԹՅԱՆ ԵՎ ԲԱՐԴՈՒԹՅԱՆ ՀԱՍԱԾ ՕՐԳԱՆՆԵՐ

Այն ենթադրությունը, որ աչքը, առարկայի հեռավորության համապատասխան իր կիզակետային տարածություներ փոխելու, թափանցող լույսի քանակը կանոնավորելու, գնդաձև ու խրոմատիկ խոտորումը ուղղելու անընդօրինակելի հարմարեցում է, այն ենթադրությունը, թե այդ օրգանը կարող էր մշակվել բնական ընտրության միջոցով, անկեղծորեն այդ բանում խոստովանվում եմ, կարող է վերին աստիճանի անհեթեթ թվալ։ Բայց չէ որ երբ առաջին անգամ էլ արտահայտվել է այն կարծիքը, որ արևը կանգնած է, իսկ երկիրը պտտվում է, մարդկային առողջ բանականոլթյունը հայտաարարել է այն կեղծ, փիլիսոփայորեն մտածող ամեն մի մարդ շատ լավ գիտի, որ հին ասացվածքը «ժողովրդի ձայնը աստծո ձայնն է» անկիրառելի է գիտական հարցերում։ Բանականությունը թելադրում է ինձ, որ եթե կարելի լիներ ցույց տալ բազմաթիվ անցումային աստիճանները հասարակ և անկատարելագործված աչքից դեպի ավելի բարդ կառուցված ու կատարելագործված աչքը, ընդորում ամեն մի աստիճանը օգտակար է նրա տիրոջը, իսկ դա կասկածի ենթակա չէ. այնուհետև, եթե աչքը ենթակա է փոփոխության և այդ փոփոխությունները ժառանգական են, իսկ այդ նույնպես կասկածից վեր է. եթե վերջապես, այդ փոփոխությունները կարող էին օգտակար լինել կենդանուն նրա փոփոխված կենսապայմաններում, այդ դեպքում առաջացած այն դժվարությունը, երբ մտածում ենք, թե բարդ և կատարյալ աչքը ծագել է բնական ընտրության միջոցով, ինչքան էլ դա անհաղթահարելի է մեր երևակայության համար, չի կարելի ճակատագրական, խորտակիչ համարել ամբողջ տեսության համար։ Թե ինչպես նյարդը դարձավ լույսի նկատմամբ զգայուն, մեզ գրեթե նույնպես քիչ է վերաբերում, ինչպես և այն հարցը, թե ինչպես է առաջացել կյանքը։ Միայն պետք է նշեմ, որ եթե պարզագույն օրգանիզմներից մի քանիսը, որոնց նյարդերը չեն հայտնաբերված, ընդունակ են ընկալելու լույսի ազդեցությունը, ապա հազիվ թե առիթ կա աներևակայելի համարել, որպեսզի սարկոդայի^[47] որոշ զգայուն տարրերը կարողանային կազմել ագրեգատ, որը դարձել է այդ հատուկ զգացողությամբ օժտված նյարդեր։

Փնտրելով որևէ տեսակի մոտ միջակա աստիճանները, որոնցով անցել է օրգանը հետզհետե կատարելագործվելով, մենք, իհարկե, պետք է որ կանգ առնենք առանձնապես նրա նախնիների վերընթաց տոհմագրության վրա, բայց այդ հազիվ թե իրագործելի է, և այդ պատճառով էլ ստիպված ենք կանգ առնել միևնույն խմբի նույնանման տեսակների ու սեռերի վրա, այսինքն միևնույն ընդհանուր նախնիներից առաջացած կողմնակի գծերի վրա։ Այսպիսով, մենք հույս ունենք իմանալու, թե ինչպիսի աստիճանական անցումներ են հնարավոր և ինչպիսին է նրանց անփոփոխ կամ քիչ փոփոխված վիճակում փոխանցման հավանականությունը։ Բայց օրգանի վիճակը, մինչև անգամ տարբեր դասերում, երբեմն կարող է լույս սփռել այն միջակա աստիճանների վրա, որոնցով նա անցել է։ Ամենապարզ օրգանը, որը կարելի է աչք անվանել, կազմված է օպտիկական նյարդից, որը շրջապատված է պիգմենտային բջիջներով և ծածկված է թափանցիկ մաշկով, բայց առանց որևէ մի ոսպնյակի կամ լուսաբեկող մարմնի։ Ժուրդենի^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 118]} կարծիքով, մենք թերևս կարող ենք մի աստիճան ցած իջնել և էլի կգտնենք պիգմենտային բջիջների կուտակումներ, որոնք հավանորեն ծառայում են որպես նյարդերից զուրկ և կենդանի հյուսվածքի վրա գտնվող տեսողության օրգաններ։ Վերոհիշյալ պարզ կազմությամբ աչքերը զրկված են պարզորոշ տեսողության ընդունակությունից և ծառայում են միայն լույսը մթությունից տարբերելու համար։ Որոշ ծովաստղերի մոտ, նույն հեղինակի նկարագրությամբ, նյարդը շրջապատող պիգմենտային շերտում փոսիկները լցված են թափանցիկ դոնդողանման նյութով, որը իրենից ներկայացնում է բարձրակարգ կենդանիների եղջերաթաղանթի նման կորնթարթ մակերես։ Նա այն ենթադրությունն է անում, որ այդ օրգանը ծառայում է ոչ թե պատկեր ստանալու, այլ միայն ճառագայթներ հավաքելու համար, որով ուժեղանում է նրանց ներգործությունը։ Ճառագայթների համակենտրոնացման մեջ մենք տեսնում ենք առաջին և ամենակարևոր քայլի իրագործումը դեպի պատկեր տվող, իսկական աչքի առաջացումը. մնում է միայն օպտիկական նյարդի մերկ վերջավորությունը տեղավորել, որը որոշ պարզագույն կենդանիների մոտ ընկղմված է մարմնի մեջ խոր, իսկ ուրիշների մոտ դուրս է գալիս մակերեսին մոտիկ համակենտրոնացնող ապարատից պատշաճ հեռավորության վրա, և այդ վերջավորության վրա կստացվի պատկերը։

Հոդվածոտանիների ընդարձակ դասում մենք կարող ենք սկսել օպտիկական ներվից, որը ուղղակի ծածկված է պիգմենտով, ընդորում վերջինը կազմում է բբի նման ինչ որ մի բան, բայց առանց ոսպնյակի կամ որևիցե օպտիկական ապարատի հետքերի։ Միջատների վերաբերմամբ այժմ հայտնի է, որ նրանց մեծ, բարդ աչքերի եղջերաթաղանթի բազմաթիվ նիստերը իրենցից ներկայացնում են իսկական ոսպնյակներ, իսկ կոները պարունակում են արտասովոր կերպով փոփոխված նյարդային թելիկներ։ Բայց օրգանները հոդվածոտանիների մոտ այնպես բազմազան են, որ դեռ Մյուլլերը^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 61]} բաժանել է նրանց երեք ընդհանուր դասի յոթ ստորաբաժանումներով, չհաշված դեռ հավաքական պարզ աչքերի չորրորդ դասը։

Եթե կանգ առնենք փաստերի վրա, որոնք բերված են այստեղ չափազանց համառոտ՝ համեմատած աչքի ձևերի ընդարձակ, բազմազան աստիճանական շարքի հետ, որ ներկայացնում են պարզագույն կենդանիները։ Եթե հիշենք, թե որքան չնչին է ապրող ձևերի թիվը՝ համեմատած մահաջնջվածների հետ, ապա դժվարությունները, որոնք խոչընդոտ են հանդիսանում ընդունելու, որ բնական ընտրությունը կարող էր օպտիկական նյարդից կազմված, պիգմենտով և թափանցիկ թաղանթով ծածկված պարզ ապարատը դարձնել մի այնպիսի կատարելագործված օպտիկական գործիք, ինչպիսին է հոդվածոտանիների յուրաքանչյուր ներկայացուցչի աչքը, այդ դժվարությունները մեզ առանձնապես մեծ չեն թվա։

Նա, ով այդքան հեռու կգնա, չպետք է վարանի մի նոր քայլ ևս անելու, եթե կարդալով այս գիրքը, նա համոզվի, որ այլ տեսակետից չբացատրվող փաստերի ընդարձակ շարքերը բացատրվում են բնական ընտրության միջոցով փոփոխության տեսությամբ, ապա նա պետք է ընդունի որ մինչև անգամ այնքան կատարելագործված կառուցվածքը, ինչպիսին է արծվի աչքը, կարող է առաջանալ նույն ճանապարհով, թեև այս անգամ նա չունի միջակա ստադիաներ։ Ներկայացվել է նաև այսպիսի առարկություն, աչքը փոփոխելու և այն որպես կատարյալ կերպով աշխատող գործիք մշտապես պահպանելու համար, պետք է մի քանի զուգահեռ փոփոխություններ կատարվեն միաժամանակ, պնդելով, իբրև թե դա անհասկանալի է բնական ընտրության միջոցով, բայց ինչպես ես փորձել եմ ապացուցել ընտելացված կենդանիների փոփոխությունների մասին իմ գրքում, հարկ չկա ենթադրելու, որ այդ փոփոխությունները կատարվել են միաժամանակ, միայն եթե նրանք կատարվել են հաջորդաբար՝ չափազանց աննշան աստիճաններով։ Եվ բացի դրանից, տարբեր ձևի փոփոխություններ կարող էին ծառայել միևնույն ընդհանուր նպատակին, ինչպես նշել է Ուոլլեսը.^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 10]} «Եթե ոսպնյակն ունի չափազանց մեծ կամ չափազանց փոքր կիզակետային հեռավորություն, այն կարելի է ուղղել փոփոխելով կորությունը, կամ նրա նյութի խտությունը։ Եթե կորությունը անկանոն է և ճառագայթները չեն հավաքվում մի կետում, այդ դեպքում կորության ճշտության յուրաքանչյուր մեծացումը կլինի արդեն բարելավում։ Ոչ բբի կծկումները, ոչ աչքի մկանային շարժումները չի կարելի համարել, որ անպայման անհրաժեշտ են տեսողության համար, այլ ներկայացնում են միայն կատարելագործումներ, որոնք կարող էին ավելանալ ու բարելավվել այդ գործիքի մշակման ամեն մի ստադիայում։ Կենդանական թագավորության բարձրակարգ բաժնում, հատկապես ողնաշարավորների մոտ, մենք տեսնում ենք այնքան պարզ աչք, որ նա նշտարաձկան մոտ կազմված է թափանցիկ մաշկի փոքրիկ պարկից, որն օժտված է նյարդով և պատած է պիգմենտով, բայց զրկված է որևէ այլ ապարատից։ Ձկների և սողունների մոտ, ինչպես նկատել է Օուենը^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 15]} «Դիօպտրիկական ապարատը ներկայացնում է կատարելագործվածության աստիճանների մի երկար շարք»։ Զարմանալի է, որ մինչև անգամ մարդու մոտ, Վիրխովի^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 119]} հեղինակավոր վկայության հիման վրա, հիանալի ոսպնյակ է առաջանում սաղմի մոտ մաշկի պարկանման ծալքում տեղավորված վերնամաշկի բջիջների կուտակումից, իսկ ապակենման մարմինը առաջանում է սաղմնային ենթամաշկային հյուսվածքից։ Բայց աչքի կառուցվածքի զարմանալի, թեև ոչ բացարձակ կատարյալ մանրամասնությունների ծագման մասին ճիշտ եզրակացության հանգելու համար, անհրաժեշտ է, որ մեր բանականությունը հաղթահարի երևակայությանը։ Սակայն, ես ինքս չափազանց խիստ զգացել եմ այդ դժվարությունը, ուստի չեմ զարմանա, որ ուրիշները ևս կարող են տատանվել այդ մտքի հանդեպ, թե հնարավոր է կիրառել բնական ընտրության սկզբունքն այդպիսի լայն սահմաններում։

Դժվար է խուսափել աչքը հեռադիտակի հետ համեմատելուց։ Մենք գիտենք, որ այդ գործիքը կատարելագործվել է մարդկային բարձր մտքերի երկարատև ջանքերով, դրանից մենք եզրակացնում ենք, որ աչքն էլ առաջացել է նման ճանապարհով։ Բայց արդյոք այդպիսի եզրակացությունը թույլ չէ՞ հիմնավորված։ Արդյոք մենք իրավունք ունե՞նք վերագրել արարչին մտավոր հատկություններ, որոնք նման են մարդկայինին։ Եթե մենք կամենում ենք աչքը համեմատել օպտիկական գործիքի հետ, մենք պետք է երևակայության ճիգով պատկերացնենք թափանցիկ հյուսվածքի շերտ, որի արանքները լցված են հեղուկով և նրա տակ փռվող նյարդով, որը զգայուն է լույսի նկատմամբ, այնուհետև մենք պետք է պատկերացնենք, որ այդ շերտի յուրաքանչյուր մասը դանդաղորեն տրոհվում է տարբեր խտություն ունեցող երկրորդական շերտերի, որոնք դասավորված են մեկը մյուսից տարբեր հեռավորության վրա և սահմանափակված են իրենց գծագրությունները աստիճանաբար փոխող մակերեսներով։ Այնուհետև մենք պետք է պատկերացնենք, որ գոյություն ունի գործունյա սկզբունք, բնական ընտրության կամ ամենահարմարվածի կենդանի մնալու ձևով, որը ուշադրությամբ հետևում է այդ թափանցիկ շերտերի յուրաքանչյուր ամենամանր փոփոխությանը և խնամքով պահպանում է նրանցից յուրաքանչյուրը, որը անընդհատ փոփոխվող պայմաններում այսպես թե այնպես նպաստում է ավելի պարզ պատկերի ստացմանը։ Մենք պետք է ենթադրենք, որ գործիքի ամեն մի նոր ձևափոխումը կատարվում է միլիոնավոր օրինակներով և պահպանվում է միայն այնքան ժամանակ, մինչև որ կստացվի ամենալավը, որից հետո բոլոր հները ենթարկվում են ոչնչացման։ Կենդանի մարմիններում փոփոխականությունը կառաջացնի թեթևակի փոփոխություններ, օրգանիզմների վերարտադրողական ընդունակությունը կբազմացնի նրանց գրեթե անսահման քանակությամբ, իսկ բնական ընտրությունը անսխալ հմտությամբ կվերցնի յուրաքանչյուր կատարելագործություն։ Ենթադրենք, թե այդ պրոցեսը կատարվում է միլիոնավոր տարիների ընթացքում և մշտապես կատարվում է բազմաթիվ կենդանի էակների միլիոնավոր անհատների վրա, և մի՞թե մենք չենք կարող պատկերացնել, որ ի վերջո կստացվի կենդանի օպտիկական գործիք, որը նույն չափով գերազանցում է ապակյա գործիքին, ինչ չափով, որ արարչի գործերը գերազանցում են մարդու արտադրանքներին։

ԱՆՑՄԱՆ ԵՂԱՆԱԿՆԵՐԸ

Եթե հնարավոր լիներ ապացուցել, որ գոյություն ունի մի բարդ օրգան, որը չէր կարող առաջանալ բազմաթիվ իրար հաջորդող թույլ փոփոխությունների միջոցով, իմ տեսությունը վերջնականապես կխորտակվեր։ Բայց ես չեմ կարողանում գտնել մի այդպիսի դեպք։ Անկասկած, գոյություն ունեն բազմաթիվ օրգաններ, որոնց վերաբերյալ մենք չգիտենք անցումային աստիճաններ, առանձնապես եթե մենք ուշադրությունը սևեռենք չափազանց մեկուսացած տեսակների վրա, որոնց շուրջը, իմ տեսության հիման վրա, տեղի է ունեցել զգալի բնաջնջում։ Կամ եթե մենք կանգ առնենք այն օրգանի վրա, որն ընդհանուր է մի ամբողջ դասի բոլոր ներկայացուցիչների համար, ապա մենք կընկնենք նույնպիսի վիճակի մեջ, որովհետև օրգանը պետք է առաջանար այն հեռավոր ժամանակաշրջանում, որից հետո զարգացել են այդ դասի բոլոր բազմաթիվ անդամները, և վաղ անցումային ձևերը որոնելով, ստիպված կլինենք հասնել արդեն վաղուց անհետացած, չափազանց հին նախածնողական ձևին։

Մենք պետք է ծայրահեղ զգուշությամբ գանք այն եզրակացության, որ այս կամ այն օրգանը չէր կարող առաջանալ մի շարք ու զգալի անցումների միջոցով։ Կարելի է բերել այդպիսի օրգանի բազմաթիվ օրինակներ, որը ստորին կենդանիների մոտ միաժամանակ կատարում է բոլորովին տարբեր ֆունկցիաներ. այսպես, օրինակ, շերեփակոթիկի թրթուրի ու Cobites ձկան մոտ կերակուր ընդունող խողովակը շնչում է, մարսում է կերը և արտաթորում է։ Հիդրային կարելի է շուռ տալ, և կենդանու արտաքին մակերեսը այդ դեպքում կսկսի մարսել կերակուրը, իսկ ստամոքսը կսկսի շնչել։ Այդպիսի դեպքերում բնական ընտրությունը, եթե այդ ձեռնտու լիներ, կարող է մասնագիտացնել մի քանի ֆունկցիա կատարող մասեր կամ օրգաններ, հարմարեցնելով նրանց որևէ մեկ ֆունկցիայի, և այսպիսով անզգալի աստիճաններով խորապես կփոփոխեր նրանց կառուցվածքը։ Հայտնի են շատ բույսեր, որոնք միաժամանակ արտադրում են տարբեր կազմություն ունեցող ծաղիկներ, եթե այդ բույսերը սկսեին արտադրել մեկ ձևի ծաղիկներ, ապա դրա հետևանքը կլիներ այն, որ տեսակի հատկանիշների մեջ կստացվեր խոր փոփոխություն, որը կիրականանար համեմատաբար հանկարծակի կերպով։ Այնուամենայնիվ, հավանական է, որ միևնույն բույսի վրա հանդիպող այդ երկու տեսակի ծաղիկները սկզբում դիֆերենցվել են աստիճանաբար, անզգալի անցումների միջոցով, որոնք մի քանի դեպքերում կարելի է նկատել նաև այժմ։

Այնուհետև, երկու տարթեր օրգան կամ միևնույն օրգանը երկու խիստ տարբեր ձևերով կարող են նույն անհատի մեջ կատարել միևնույն ֆունկցիան և այդ ներկայացնում է անցման չափազանց կարևոր եղանակ։ Կանգ առնենք մի օրինակի վրա. կան ձկներ, որոնք շնչում են խռիկների միջոցով՝ ջրի մեջ լուծված օդով և միևնույն ժամանակ ազատ օդով, որը գտնվում է նրանց լողափամփուշտում, ընդ որում այդ օրգանը օժտված է անոթներով չափազանց հարուստ միջնապատերով և օդ մատակարարող օդային անցքով (ductus pneumaticus)։ Բերենք մի այլ օրինակ բուսական աշխարհից, մագլցող բույսերը բարձրանում են երեք տարբեր եղանակներով պարուրաձև ոլորվելով, կառչելով իրենց զգայուն խիղբերով կամ կպչելով իրենց օդային արմատիկներով. այդ երեք եղանակները սովորաբար հանդիպում են տարբեր խմբերում, բայց որոշ փոքրաթիվ տեսակներին հատուկ են երկու կամ մինչև անգամ երեք եղանակները, որոնք միավորված են միևնույն անհատի մեջ։ Բոլոր այդպիսի դեպքերում, օրգաններից մեկը կարող է փոփոխվել և կատարելագործվել, այնպես որ կհարմարվի միայնակ կատարել ամբողջ աշխատանքը, բայց հենց փոփոխության պրոցեսի ընթացքում կօգտվի մյուսի օժանդակությունից։ Իսկ հետո, այդ երկրորդ օրգանը կարող է հարմարվել բոլորովին մի այլ գործունեության կամ իսպառ անհետանալ։

Ձկների լողափամփուշտի օրինակն առանձնապես լավ է, որովհետև ակնառու կերպով դրսևորում է վերին աստիճանի կարևոր մի փաստ, որ մի գործունեության՝ լողացող մարմինը պահելու համար կառուցված օրգանը կարող է հարմարվել բոլորովին մի այլ գործունեության, այսինքն շնչելու համար։ Որոշ ձկների լողափամփուշտը կարող է նաև մշակվել, դառնալ լսելիքի օրգանի լրացուցիչ ապարատ։ Բոլոր ֆիզիոլոգներն ընդունում են, որ լողափամփուշտը դիրքով և կառուցվածքով հոմոլոգ է կամ «իդեալական կերպով նման է» բարձրակարգ ողնաշարավոր կենդանիների թոքերին,— հետևաբար առիթ չկա կասկածելու, որ լողափամփուշտը իսկապես դարձել է թոք կամ բացառապես շնչառության համար գործածվող օրգան։

Այդ տեսակետին համապատասխան կարելի է եզրակացնել, որ իսկական թոքեր ունեցող բոլոր ողնաշարավոր կենդանիները ծագել են մի հին ու անհայտ նախատիպից, որն օժտված է եղել լողացող դրության մեջ մարմինը պահելու ապարատով կամ լողափամփուշտով։ Այսպիսով, մենք կարող ենք բացատրել, ինչպես որ ես այդ եզրակացնում եմ այդ մասերի վերաբերյալ Օուենի^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 15]} տված հետաքրքրական նկարագրությունից, այդ տարօրինակ փաստը, որ մեր ուտելիքի կամ ըմպելիքի յուրաքանչյուր պատառը պետք է անցնի շնչափողի անցքի վերևից, ենթարկվելով թոքերի մեջ ընկնելու վտանգին, չնայած այն հիանալի հարմարումին, որով փակվում է կոկորդի ճեղքը։ Բարձրակարգ ողնաշարավորների մոտ խռիկները վերջնականապես անհետացել են, բայց սաղմերի մոտ պարանոցի կողքերին ճեղքերը և արտերիաների օղականման ծռվածքները դեռևս նշում են նրանց նախկին դիրքը։ Հնարավոր է, որ բոլորովին կորցված խռիկները բնական ընտրությամբ աստիճանաբար վերամշակվել են որևէ մի այլ դեր կատարելու համար, այսպես, օրինակ, Լանդուան^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 120]} ցույց է տվել, որ միջատների թևերն առաջացել են տրախեաներից։ Ուրեմն, շատ հավանական է, որ այդ լայնածավալ դասի մեջ օրգանները, որոնք մի ժամանակ ծառայել են շնչելու համար, իսկապես դարձել են թռչելու օրգաններ։

Օրգանների միջև անցումների հարցը քննարկելիս մի գործունեությունը մյուսի փոխարկելու հնարավորությունը աչքաթող չանելն այնքան կարևոր է, որ ես կբերեմ մի օրինակ ևս այդ հնարավորությունը հաստատելու համար։ Ցողունավոր փնջոտնյաներն ունենում են մաշկի երկու փոքրիկ ծալքեր (ես անվանել են «ձվակիր երասանիկ»), որոնք ծառայում են մածուցիկ արտաթորանքի միջոցով ձվերը պարկում պահելու այնքան ժամանակ, մինչև որ մատղաշ կենդանիները դուրս կգան ձվերից։ Այդ փնջոտնյաները խռիկներ բոլորովին չունեն, իսկ նրանց մարմնի մակերեսը պարկի և փոքրիկ երասանիկի հետ միասին ծառայում են շնչառության համար։ Մյուս կողմից, Balanidae-ը կամ նստակյաց փնջոտնյաները չունեն այդ ձվակիր երասանիկը, ձվերն ազատ կերպով պառկած են պարկի հատակին խնամքով փակված խեցու ներսում. բայց այն տեղում, որտեղ տեղավորվում է երասանիկը, նրանց մոտ լինում է մեծ, խիստ ծալքավոր թաղանթ, որն ազատ կերպով հաղորդակից է պարկի և ամբողջ մարմնի շրջանառական խոռոչների հետ և բոլոր բնախույզների կողմից համարվում է խռիկներ։ Ես կարծում եմ, որ ոչ ոք չի վիճի, որ մի ընտանիքում ձվակիր երասանիկը և մյուսում խռիկները միմյանց հետ խիստ հոմոլոգ են. և իրոք այդ օրգաններն անզգալի աստիճաններով փոխարկվում են մեկը մյուսին։ Ուրեմն, առիթ չկա կասկածելու, որ մաշկի այդ երկու փոքրիկ ծալքերը, որոնք սկզբում ծառայել են որպես ձվակիր երասանիկ և միևնույն ժամանակ էլ թեթևակիորեն մասնակցել են շնչառությանը, աստիճանաբար բնական ընտրության ազդեցության տակ մշակվել են, դարձել խռիկներ, ընդ սմին նրանք միայն մեծացել են իրենց չափերով և կորցրել իրենց կպչուն գեղձերը։ Եթե բոլոր ցողունավոր փնջոտնյաները մահաջնջվեին,— և նրանք իրականության մեջ ավելի շատ են ենթարկվել բնաջնջման, քան նստակյացները,— ո՞ւմ մտքով կանցներ, որ այս վերջին ընտանիքում խռիկներն առաջացել են այն օրգաններից, որոնք սկզբում ծառայել են միայն նրա համար, որպեսզի ձվերը պարկից ջրի միջոցով դուրս չքշվեն։

Գոյություն ունի անցման նաև մի այլ հնարավոր եղանակ՝ դա վերարտադրության շրջանի արագացման կամ դանդաղեցման միջոցն է։ Պրոֆեսոր Կոպը^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 121]} և մի քանի այլ գիտնականներ Միացյալ Նահանգներում վերջերս առանձնապես պնդում են դրա վրա։ Այժմ հայտնի է, որ որոշ կենդանիներ կարող են բազմանալ շատ վաղ հասակում, մինչև իսկ ավելի շուտ, քան նրանք լիովին ձեռք են բերել իրենց հատկանիշները, եթե որևէ տեսակի այդ ընդունակությունը ամուր կերպով հաստատվել է, ապա հավանական է թվում, որ նրա անհատները վաղ թե ուշ կկորցնեն իրենց զարգացման բարձր ստադիաները, և այդ դեպքում, մանավանդ եթե թրթուրները խիստ տարբերվում են հասունացած կենդանուց, տեսակի կազմվածքը ուժեղ կերպով կփոփոխվեր ու կթուլանար։ Այնուհետև, մեծ թվով կենդանիներ, հասունության հասնելուց հետո արդեն, շարունակում են փոփոխվել իրենց հատկանիշներով գրեթե իրենց ամբողջ կյանքի ընթացքում։ Այսպես, օրինակ, կաթնասունների գանգի ձևը հասակի հետ միասին զգալիորեն փոփոխվում է, որի մասին դոկտոր Մյուրին^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 122]} բերել է զարմանալի օրինակներ փոկերի վերաբերմամբ։ Ամեն ոք գիտե, որ եղջերուի եղջյուրների ճյուղավորումները տարիքի հետ միասին ավելի ու ավելի բարդանում են, ինչպես նաև թռչունների փետրավորումը դառնում է ավելի փարթամ։ Պրոֆ. Կոպը վկայում է, որ մի քանի մողեսների ատամների ձևը տարիքի հետ միասին զգալիորեն փոփոխվում է։ Խեցեմորթների մոտ, ըստ Ֆրից Մյուլլերի^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 61]} դիտողությունների, ոչ միայն բազմաթիվ ոչ էական, այլև մի քանի կարևոր մասերը բոլորովին նոր տեսք են ընդունում լրիվ հասունության հասնելուց հետո։ Բոլոր այսպիսի դեպքերում, իսկ դրանցից կարելի էր շատ բերել, եթե վերարտադրության հասակը հետաձգվել է, այդ դեպքում նաև տեսակի հատկությունները, համենայն դեպս նրանց չափահաս վիճակում, կփոփոխվեին, նույնպես անհավանական չէ այն, որ զարգացման նախորդ ավելի վաղ ստադիաները անցնեին կրճատված ձևով և, վերջապես, իսպառ անհետանային։ Արդյոք հաճա՞խ է կատարվում փոփոխության այդպիսի պրոցես և ընդհանրապես այն երբևիցե կատարվե՞լ է արդյոք, հանձն չեմ առնում վճռել, բայց, համենայն դեպս, եթե նա երբևիցե կատարվել է, ապա հավանորեն մատաղ հասակի ու հասունացածի միջև և հասունացած հասակի ու ծեր հասակի միջև եղած բուն տարբերությունները սկզբում ձեռք են բերվել միայն աստիճանական քայլերով։

ՄԱՍՆԱՎՈՐ ԴԺՎԱՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ, ՈՐՈՆՑ ՀԱՆԴԻՊՈՒՄ է ԲՆԱԿԱՆ ԸՆՏՐՈՒԹՅԱՆ ՏԵՍՈՒԹՅՈՒՆԸ

Թեպետ մեծ զգուշությամբ միայն պետք է մոտենանք այն եզրակացության, որ մի որևէ օրգան չէր կարող առաջանալ հաջորդական փոքրիկ անցումային աստիճանների միջոցով, այնուամենայնիվ հանդիպում են դեպքեր, որոնք լուրջ դժվարություններ են ներկայացնում։

Ամենադժվարին փաստերից մեկն այն է, որ անսեռ միջատներն իրենց կազմվածքով հաճախ տարբերվում են միևնույն տեսակի թե՛ արուներից և թե՛ պտղաբերելու ընդունակ էգերից. այդ հարցը կքննարկվի հաջորդ գլխում։ Ձկների էլեկտրական օրգանները ներկայացնում են երկրորդ բացառիկ դժվարությունը, որովհետև դժվար է պատկերացնել, թե ինչպիսի միջակա աստիճաններով կարող էին անցնել այդ զարմանալի օրգանները։ Բայց այս դեպքում հազիվ թե առիթ կա զարմանալու, որովհետև մենք նույնիսկ չգիտենք, թե ինչի համար են ծառայում նրանք։ Գիմնոտի և տորպեդոյի մոտ նրանք, անկասկած, հանդիսանում են պաշտպանության և գուցե նաև որսին հետապնդելու հզոր գործիք, բայց կատվաձկան մոտ, ինչպես նկատել է Մատտեուչին,^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 123]} համանման մի օրգան պոչում քիչ էլեկտրականություն է զարգացնում, նույնիսկ երբ կենդանին խիստ գրգռված է՝ այնքան քիչ, որ նա հազիվ թե կարող է ծառայել մատնանշված նպատակների համար։ Բացի դրանից, կատվաձուկը, պոչում նշված օրգանից զատ, ինչպես ցույց է տվել դ-ր Մակ Դոննելը,^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 124]} ունի գլխի մոտ մի ուրիշը, որի վերաբերմամբ հայտնի չէ, թե պե՞տք է արդյոք նրան էլեկտրական օրգան համարել, բայց որն ըստ երևույթին հոմոլոգ է տորպեդոյի էլեկտրական մարտկոցին։ Բոլորն ընդունում են, որ այդ օրգանները սերտ անալոգիա ունեն սովորական մկանների հետ ինչպես նյարդերի ներքին կառուցվածքով ու բաշխմամբ, այդպես էլ նրանց վրա զանազան ռեակտիվների ներգործությամբ։ Պետք է նկատել, որ մկանի կծկումը ուղեկցվում է էլեկտրական պարպումով և, ըստ դ-ր Ռադկլիֆի^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 125]} խոսքերի, «տորպեդոյի անշարժ էլեկտրական ապարատում գոյություն ունի էլեկտրական լիցք, որը բոլորովին նման է անշարժ մկանի և նյարդի մեջ եղածին, իսկ պարպումը տորպեդոյի մոտ փոխանակ մի ինչ-որ բացառիկ բան ներկայացնելու՝ կարող է լինել միայն մկանի և շարժողական նյարդի գործողության ժամանակ դրսևորվող պարպումի մի այլ ձև»։ Դրանից ավելի հեռու մեր բացատրությունն առայժմ չի տարածվում, բայց քանի որ մեր տեղեկություններն այդ օրգանների մասին այնքան անբավարար են և մենք բոլորովին ոչինչ չգիտենք գոյություն ունեցող էլեկտրական ձկների նախնիների կառուցվածքի և կենսակերպի մասին, ուստի չափազանց համարձակ կլիներ պնդել, որ չէին կարող գոյություն ունենալ որևէ բանի համար պիտանի ոչ մի միջակա ստադիաներ, որոնցով այդ օրգանները անցնելով՝ կարող էին աստիճանաբար զարգանալ։

Բայց այդ օրգաններն առաջին հայացքից ներկայացնում են նաև մի այլ, անհամեմատ ավելի կարևոր դժվարություն, այն է՝ նրանք հանդիպում են համարյա մի դյուժին զանազան ձկների մոտ, որոնցից մի քանիսը կապված են իրար հետ շատ հեռավոր ազգակցությամբ։ Երբ միևնույն օրգանը հանդիպում է նույն դասի մի քանի ներկայացուցիչների մոտ, մանավանդ այնպիսիների մոտ, որոնք ապրում են շատ տարբեր կենսապայմաններում, մենք սովորաբար կարող ենք նրա ներկայությունը վերագրել մի ընդհանուր նախահորից ժառանգելուն, իսկ մի քանի ներկայացուցիչների մոտ նրա բացակայությունը վարժության պակասությանը կամ բնական ընտրությանը։ Այնպես որ եթե էլեկտրական օրգանը ժառանգված լիներ որևէ հին նախահորից, մենք պետք է սպասենք, որ բոլոր էլեկտրական ձկները միմյանց հետ մոտ ազգակցության մեջ են գտնվում, բայց իրականում այդ չի լինում։ Երկրաբանությունը նույնպես առիթ չի տալիս ենթադրելու, որ ձկների մեծամասնությունը երբևիցե ունեցել է էլեկտրական օրգաններ, որոնց կորցրել են այդ ձկների փոփոխված հաջորդները։ Բայց երբ մենք ավելի մոտիկից զննում ենք գործը, համոզվում ենք նրանում, որ տարբեր ձկների մոտ այդ օրգանները տեղավորված են մարմնի տարբեր մասերում, որ նրանք տարբեր ձևով են կառուցված ինչպես թիթեղների դասավորման տեսակետից, այնպես էլ, ըստ Պաչինիի^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 126]} վկայության, նրանց մեջ էլեկտրականություն հարուցելու եղանակով և, վերջապես, որ նրանք օժտված են նյարդերով, որոնք ուղղվում են զանազան կենտրոններից, այս վերջին տարբերությունը թերևս ամենաէականն է։ Այսպիսով, էլեկտրական օրգաններով օժտված ձկների այդ օրգանները չեն կարող դիտվել որպես հոմոլոգ մասեր, այլ միայն որպես օրգաններ, որոնք իրենց աշխատանքով անալոգ են։ Այստեղից առիթ չկա ենթադրելու, որ նրանք ժառանգվել են մի ընդհանուր նախահորից, որովհետև նման դեպքում նրանք պետք է բոլոր տեսակետներից մոտիկ նմանություն ունենային։ Ուրեմն, այն դժվարությունը, որ պարփակվում է շատ հեռավոր ազգակցության մեջ գտնվող տեսակների, ըստ երևույթին, միևնույն օրգանի երևան գալու փաստի մեջ, ինքնըստինքյան բացառվում է, թռցնելով միայն թեև ավելի քիչ էական, բայց և այնպես մի կարևոր դժվարություն, այսինքն՝ այն աստիճանների անհայտությունը, որոնցով պետք է անցներ այդ օրգանը ձկների յուրաքանչյուր առանձին խմբում։

Ճառագայթման օրգանները, որոնք հանդիպում են մեկը մյուսից շատ հեռավոր ընտանիքների պատկանող մի քանի միջատների մոտ և զետեղված են մարմնի տարբեր մասերում, մեր արդի անգիտակության պատճառով հանդիսանում են դժվարության օրինակ, որը միանգամայն զուգահեռ է այն դժվարություններին, որ ներկայացնում են էլեկտրական օրգանները։ Կարելի է բերել դարձյալ նման օրինակներ, այսպես, օրինակ, բույսերի մեջ ծաղկափոշու զանգվածի, որն օժտված է, ծայրին գեղձ ունեցող կոթունով, վերին աստիճանի զարմանալի կառուցվածքը համարյա միևնույնն է խոլորձու մոտ և ծիծեռնախոտի (Asclepias) մոտ՝ այսինքն երկու այնպիսի սեռերի մոտ, որոնք այնքան հեռու են մեկը մյուսից, որքան այդ հնարավոր է երկու ծաղկավոր բույսերի միջև, բայց այս անգամ էլ մասերը միմյանց հետ հոմոլոգ չեն։ Բոլոր դեպքերում, երբ կենդանի էակները մեկը մյուսից կարգաբանական տեսակետից հեռացած են, բայց օժտված բացառիկ և նման օրգանով, այդ օրգանը, ինչպիսին էլ ուզում է լինի նրա նմանությունը թե՛ կառուցվածքով և թե՛ աշխատանքով, միշտ ցուցաբերում է արմատական տարբերություն։ Այսպես, օրինակ, գլխոտանիների կամ թանաքաձկան և ողնաշարավորների աչքերն արտաքուստ զարմանալի կերպով նման են իրար, բայց այնքան լայն կերպով անջատված խմբերում նմանության նվազագույն բաժինն անգամ չի կարող վերագրվել մի ընդհանուր նախահորից ժառանգվելուն։ Մ-ր Մայվարտն^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 100]} առաջադրել է այդ օրինակը, որն իբրև թե, նրա կարծիքով, ներկայացնում է բացառիկ դժվարություն, բայց ես չեմ նկատում, թե իսկապես ինչումն է նրա փաստարկի ուժը։ Տեսողության ամեն մի օրգան պետք է կազմված լինի թափանցիկ հյուսվածքից և պետք է բովանդակի որոշ ձևի ոսպնյակ, որպեսզի պատկերն անդրադարձնի մութ խցիկի հետևի պատի վրա։ Այս մակերեսային համեմատությունից ավելի՝ այլևս դժվար թե որևէ ընդհանուր բան կարելի է գտնել թանաքաձկան և ողնաշարավորների աչքի միջև, ինչպես այդ ակներևությամբ բխում է գլխոտանիների աչքի մասին Հենզենի^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 127]} կատարած հիանալի հետազոտությունից։ Այստեղ, իհարկե, անհնարին է մտնել մանրամասնությունների մեջ, բայց և այնպես ես կարող եմ նշել տարբերության մի քանի գծեր։ Բարձրակարգ գլխոտանիների ոսպնյակը կազմված է երկու մասերից, որոնք զետեղված են մեկը մյուսի հետևին, ինչպես երկու ոսպեր, թե՛ մեկը և թե՛ մյուսը ինչպես կառուցվածքով, այնպես էլ դիրքով արմատական կերպով տարբերվում են ողնաշարավորների համապատասխան մասից։ Ցանցենին կառուցված է բոլորովին այլ կերպ, նրա տարրերն ունեն հակառակ դրություն, և աչքի բուն թաղանթների ներսում է գտնվում նյարդային հանգույցը։ Մկանների հարաբերությունն այնքան տարբեր է, որքան միայն կարելի է պատկերացնել. նույնը ճիշտ է նաև մյուս մասերի վերաբերմամբ։ Այստեղից բավական դժվար է նույնիսկ լուծել այն հարցը, թե որչափ ճիշտ է միևնույն տերմինների կիրառումը գլխոտանիների և ողնաշարավորների աչքը նկարագրելու ժամանակ։ Իհարկե, ամեն ոք ազատ է ժխտելու, որ թե՛ մեկ և թե՛ մյուս դեպքում աչքը մշակվել է թույլ հաջորդական փոփոխությունների բնական ընտրության հետևանքով, բայց եթե այդ մեկնաբանությունն ընդունվի մի դեպքում, ապա այն նույնպես հնարավոր է մյուս դեպքում, և երկու խմբերում օրգանի կառուցվածքում եղած արմատական տարբերությունը կարելի էր կանխատեսել նրանց ծագման նկատմամբ արտահայտված տեսակետի հիման վրա։ Նման այն բանին, երբ երկու մարդ երբեմն իրարից անկախ կերպով անում են միևնույն հայտնագործությունը, այդպես էլ, ըստ երևույթին, վերևում բերված դեպքերից մի քանիսում բնական ընտրությունը, գործելով յուրաքանչյուր էակի օգտին և օգտագործելով յուրաքանչյուր փոփոխություն, առաջացրել է օրգաններ, որոնք նման են, որչափ որ այդ վերաբերում է նրանց աշխատանքին տարբեր էակների մոտ, բայց իրենց նման գծերից ոչ մեկով պարտական չեն մի ընղհանուր նախահորից ժառանգելուն։

Ֆրից Մյուլլերը,^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 61]} ցանկանալով ստուգել այն եզրակացությունները, որոնց ես հանգում եմ այս գրքում, աշխատել է հետևել պատճառաբանության շատ նման ուղղության։ Խեցեմորթների որոշ ընտանիքներ իրենց մեջ պարփակում են մի քանի տեսակներ, որոնք օժտված են շնչառական ապարատով և հարմարված են ջրից դուրս ապրելու համար։ Այդ ընտանիքներից երկուսի մեջ, որոնք առանձնապես մանրազնին կերպով ուսումնասիրվել են Մյուլլերի կողմից և մոտ ազգակից են իրար հետ, տեսակները նման են միմյանց իրենց բոլոր էական հատկանիշներով, այն է՝ զգայարաններով, արյան շրջանառության սիստեմով, բարդ ստամոքսի ներսում մազափնջերով և, վերջապես, ջրի մեջ շնչելու խռիկների կառուցվածքի բոլոր մանրամասնություններով՝ մինչև այն միկրոսկոպիկական կարթիկները ներառյալ, որոնք ծառայում են խռիկները մաքրելու համար։ Այստեղից կարելի էր սպասել, որ այդ երկու ընտանիքների ցամաքի վրա ապրող սակավաթիվ տեսակների մեջ նաև օդային շնչառության համար հավասարապես կարևոր ապարատները պետք է նույնպես նման լինեն։ Ինչո՞ւ, թվում է թե, միայն այդ միակ ապարատը, որ ծառայում է միանման նպատակի համար, պետք է տարբերվեր, մինչդեռ մյուս կարևոր օրգանները միմյանց լիովին նման են, կամ ավելի ճիշտ նույնական են։

Ֆրից Մյուլլերն^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 61]} ապացուցում է, որ կառուցվածքի այդքան բազմաթիվ գծերով այդ մոտ նմանությունը, համաձայն իմ առաջադրած տեսակետների, պետք է բացատրվեր ժառանգական փոխանցմամբ մի ընդհանուր նախահորից։ Բայց քանի որ տեսակների հսկայական մեծամասնությունը նշված երկու ընտանիքներում, ինչպես նաև բոլոր խեցեմորթների մեծամասնությունը վարում է ջրային կենդանիների կենցաղ, ուստի վերին աստիճանի անհավանական է թվում, որ նրանց ընդհանուր նախահայրը հարմարված լիներ օդային շնչառության։ Այսպիսով, Մյուլլերը հանգել է օդով շնչող տեսակների ապարատի ուսումնասիրությանը և համոզվել է, որ նրանցից յուրաքանչյուրի մոտ նա տարբերվել է մի քանի շատ էական կողմերով, ինչպիսիք են անցքերի դիրքը, նրանց բացման ու փակման եղանակը և մի քանի այլ երկրորդական մանրամասնություններ։ Այդպիսի տարբերությունները միանգամայն հասկանալի են, դրանց մասին կարելի էր նույնիսկ կանխագուշակել, ենթադրելով, որ տարբեր ընտանիքների պատկանող տեսակներն աստիճանաբար ավելի ու ավելի հարմարվել են, որպեսզի ապրեն ջրից դուրս և շնչեն օդով։ Քանի որ այդ տեսակները պատկանել են զանազան ընտանիքների ուստի և նրանք պետք է որոշ չափով տարբերվեին, և այն սկզբունքի շնորհիվ, որ ամեն մի փոփոխության բնույթ կախված է երկու գործոններից, բուն օրգանիզմի բնույթից և շրջապատող պայմանների բնույթից,— նրանց փոփոխությունները չէին կարող միանգամայն նույնական լինել։ Հետևաբար, բնական ընտրությանը տրամադրված է եղել մշակելու և միանման գործող հետևանքի բերելու համար տարբեր նյութ, այսինքն զանազան փոփոխություններ։ Հասկանալի է, որ այդ ձևով ձեռք բերված օրգաններն անխուսափելիորեն պետք է տարբերվեին իրարից։ Առանձին ստեղծագործական ակտեր ընդունող հիպոթեզի հիման վրա բերված ամբողջ օրինակը անհասկանալի կլիներ։ Ըստ երևույթին այդ ձևի փաստարկումը ամենից ավելի ազդել է Ֆրից Մյուլլերի վրա և դրդել է նրան ընդունելու այն տեսակետները, որոնք ես բերում եմ այս գրքում։

Մի այլ ականավոր կենդանաբան, հանգուցյալ պրոֆ. Կլապարեդը,^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 128]} նման ձևով դատելով, եկել է նույն եզրակացությանը։ Նա մատնանշում է այն բանի վրա, որ գոյություն ունեն մակաբույծ տիզեր (Acaridae,), որոնք պատկանում են ինքնուրույն ենթաընտանիքների ու ընտանիքների և օժտված են ճանկերով մազեր բռնելու համար։ Այդ օրգանները պետք է առաջ գային մեկը մյուսից անկախ կերպով, որովհետև չէին կարող ժառանգված լինել մի ընդհանուր նախահորից, և տարբեր խմբերում նրանք առաջ են եկել առջևի ոտների, ետևի ոտների, ծնոտների կամ շրթունքների կամ, վերջապես, իրանի ետևի մասի ստորին մակերեսի հավելուկների ձևափոխությամբ։

Նախորդ օրինակներում մենք տեսանք, թե ինչպես միմյանց հետ միայն քիչ ազգակից կամ նույնիսկ բոլորովին ոչ ազգակից էակների մոտ արտաքին տեսքով շատ նման, բայց զարգացման եղանակով տարբեր օրգանների օգնությամբ ձեռք է բերվել միևնույն հետևանքը և իրագործվել է միևնույն աշխատանքը։ Մյուս կողմից ամբողջ բնության մեջ կարելի է լայն տարածված համարել այն կանոնը, որ նույնիսկ միմյանց մոտիկ ազգակից ձևերի սահմաններում միևնույն նպատակը ձեռք է բերվում ամենաբազմազան միջոցներով։ Ինչքան տարբեր ձևով են կառուցված թռչունի փետրավոր թևը կամ չղջիկի թաղանթավոր թևը, կամ առավել ևս թիթեռի չորս թևերը, ճանճի երկու թևերը կամ բզեզների վերնաթևերով օժտված թևերը։ Երկփեղկանի խեցիները կառուցված են այնպես, որ կարող են բացվել ու փակվել, բայց որքան բազմազան ձևեր է ստանում այդ փականային ապարատը, սկսած պինդ կերպով իրար մեջ մանող ատամիկներից, ինչպես Nucula-ինը, և վերջացրած պարզ կապանով, ինչպես անատամինն է։ Սերմերը տարածվում են կամ պարզապես իրենց փոքրիկ մեծության շնորհիվ, կամ նրանց տուփիկները վերածվում են թեթև, օդապարիկի նման թաղանթի, կամ նրանք սուզվում են ամենաբազմազան ծագում ունեցող վառ գունավորված սննդարար պտղամսի մեջ, որը գրավում է թռչուններին, որոնք և ուտում են նրանց, կամ նրանք օժտված են բազմազան կարթերով և խարիսխներով կամ սղոցաձև քիստերով, որոնցով կպչում են չորքոտանիների մազերին. կամ թե, վերջապես, նրանք օժտված են թռիչքաթևերով կամ փուփուլներով, որոնք նույնքան տարբեր են իրենց ձևով, որքան որ նուրբ են իրենց կառուցվածքով և որոնց շնորհիվ այդ սերմերը քշվում են ամենաթեթև քամու միջոցով։ Բերեմ էլի մի օրինակ, որովհետև միևնույն նպատակին զանազան միջոցներով հասնելու այս հարցը արժանի է ուշադրության։ Մի քանի հեղինակներ պնդում են, թե օրգանական էակներն ստեղծվել են տարբեր ձևով, պարզապես բազմազանության համար՝ ինչպես խաղալիքի խանութում խաղալիքները, բայց բնության վրա այդպիսի հայեցակետը անհավատալի է։ Բաժանասեռ բույսերը և այն բույսերը, որոնց ծաղիկները թեև երկսեռ են, բայց ծաղկափոշին ինքը չի ընկնում սպիի վրա, բեղմնավորման համար կողմնակի օգնություն են պահանջում։ Բույսերից մի քանիսը դրան հասնում են այն բանի շնորհիվ, որ ծաղկափոշին, լինելով սրսուռ ու թեթև, տարվում է քամու միջոցով և պատահականորեն ընկնում է սպիի վրա։ Դա, իհարկե, ամենապարզ եղանակն է, ինչպիսին միայն կարելի է պատկերացնել։ Համարյա նույնպես պարզ, թեև փոքր ինչ այլ եղանակ է իրականանում շատ բույսերի մոտ, այսինքն՝ մի քանի կաթիլ նեկտար արտադրող համաչափ ծաղիկներին այցելում են միջատները, որոնք այդ ժամանակ փոշանոթներից ծաղկափոշին տեղափոխում են սպիի վրա։

Մեկնելով այս պարզագույն ստադիայից, մենք կարող ենք հետամուտ լինել մի շարք գրեթե անսպառ հարմարումների, որոնք ուղղված են միևնույն նպատակին և էապես նման են, բայց կապված են ծաղկի համարյա բոլոր մասերի փոփոխության հետ։ Նեկտարը կարող է կուտակվել ամենաբազմազան ձևերի զետեղարանների մեջ, իսկ առէջքներն ու վարսանդը կարող են փոփոխվել ամենատարբեր եղանակներով, երբեմն առաջացնելով յուրատեսակ թակարդներ, երբեմն դրսևորելով չափազանց ճիշտ հարմարեցված շարժումներ, որոնք առաջ են գալիս գրգռականությամբ կամ առաձգականությամբ։ Մենք կարող ենք այս օրգաններից է՛լ ավելի հեռու գնալ, մինչև որ կհանդիպենք մի այնպիսի բացառիկ հարմարեցման, ինչպիսին է այն, որ նկարագրել է վերջերս դ-ր Կրյուգերը^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 129]} Coryanthes-ի մոտ։ Այդ խոլորձու labellum-ի, կամ շրթունքի մի մասը ծռված է մեծ դույլի ձևով, որի վրա տեղավորված երկու եղջերանման ելուստները նրա մեջ անընդհատ արտադրում են գրեթե մաքուր ջրի կաթիլներ։ Երբ դույլիկը կիսով չափ լցվում է, ջուրը նրա միջից հոսում է կողքի ակոսիկով։ Շրթունքի հիմնական մասը գտնվում է դույլերից ավելի վեր և սնամեջ է՝ երկու կողքերից անցքեր ունեցող խցիկի նման, որի մեջ տեղավորված են հետաքրքրական, մսալի սանրիկներ։ Ամենահնարագետ մարդը, եթե նա չի տեսել, թե ինչ է տեղի ունենում այդ ծաղկի մեջ, չի կարողանա կռահել, թե ինչի համար են ծառայում այդ բոլոր մասերը։ Սակայն դ-ր Կրյուգերը տեսել է բազմաթիվ մեծ իշամեղուներ, որոնք այցելում են այդ խոլորձու հսկա ծաղիկները ոչ նրա համար, որպեսզի ծծեն նրա նեկտարը, այլ նրա համար, որպեսզի կրծոտեն դույլիկի վրայի շրթունքի վերին խցիկում եղած այդ սանրիկները։ Խռնվելով, նրանք հաճախ մեկը մյուսին հրում են ջրի մեջ, և նրանք, որոնց թևերը թրջվել են, արդեն չէին կարողանում թռչել, այլ ստիպված էին դուրս սողալ բացատար ակոսիկի միջով։ Դ-ր Կրյուգերն առիթ է ունեցել ներկա լինելու այն իշամեղուների «անընդհատ երթին», որոնք դուրս էին գալիս ակամայից ընդունած լոգանքից։ Անցքը շատ նեղ է և վերևից, ինչպես կամարով, ծածկված է ծաղկի մասով, որը կրում է փոշանոթներ և սպի, այնպես որ իշամեղուն հազիվհազ անցնում է ծաղկից դուրս, ստիպված է մեջքով քսվել սկզբում մածուցիկ սպիին, իսկ հետո ծաղկափոշու զանգվածների մածուցիկ գեղձիկներին։ Նոր բացված ծաղկի միջից դուրս եկած իշամեղվի մեջքին այս ձևով կպած այդ ծաղկափոշու զանգվածները դուրս են բերվում ծաղկից։ Դ-ր Կրյուգերն ինձ ուղարկել է սպիրտի մեջ պահված ծաղիկը իշամեղվի հետ, որը սպանվել է նախքան ծաղկից դուրս գալը, և նրա մեջքին կպած ծաղկափոշու զանգվածի հետ։ Երբ իշամեղուն, որն օժտված է այդպիսի ծաղկափոշու զանգվածով, թռչում է մի ուրիշ ծաղկի վրա կամ կրկին նույն ծաղկի վրա, և նրա ընկերները նրան նորից կհրեն ու կգցեն դույլիկի մեջ, իսկ նա դուրս կսողա ակոսիկի միջով, այդ դեպքում ծաղկափոշու զանգվածն անհրաժեշտորեն շփման մեջ է մտնում սկզբում մածուցիկ սպիի հետ, կկպչի նրան, և ծաղիկը կբեղմնավորվի։ Այսպիսով մենք, վերջապես, նկատում ենք, թե ինչ նշանակություն ունեն ծաղկի բոլոր մասերը՝ ջուր արտադրող եղջյուրները, դույլիկը, որի մինչև կեսը լցված է ջրով, որը խանգարում է իշամեղվին թռչել և ստիպում է նրան սողալ ակոսիկի միջով ու քսվել պատշաճ ձևով դասավորված մածուցիկ սպիին և մածուցիկ ծաղկափոշու զանգվածներին։

Մի այլ, կարգաբանական տեսակետից մոտիկ խոլորձու՝ Catasetum-ի ծաղկի կառուցվածքը բոլորովին ուրիշ է, թեև ոչ պակաս զարմանալի է և ծառայում է նույն նպատակի համար։ Իշամեղուները այցելում են այգ ծաղիկներին նույնպես, ինչպես որ Coryanthes-ի ծաղիկներին, որպեսզի կրծոտեն նրա շրթունքը, որի ժամանակ նրանք դիպչում են երկար, սրածայր զգայուն ելունին կամ, ինչպես ես այն անվանել եմ, անտեննային։ Այդ անտեննան ամենափոքր շփման դեպքում գրգիռը կամ ցնցումը հաղորդում է փոքրիկ թաղանթին, որը իսկույն պայթում է. այդ պայթելուց արձակվում է զսպանակը, որը նետի նման դուրս է շպրտում ծաղկափոշու զանգվածը հարկ եղած ուղղությամբ, այնպես որ իր մածուցիկ վերջավորությամբ կպչում է իշամեղվի մեջքին։ Փոշանոթներ ունեցող բույսի (այդ խոլորձու ծաղիկները բաժանասեռ են) ծաղկափոշու զանգվածը, այսպիսով, տեղափոխվում է վարսանդավոր ծաղկի վրա, շփման մեջ է մտնում սպիի հետ, որի մակերեսը բավականաչափ մածուցիկ է, որպեսզի կտրատի ծաղկափոշին կապկպող թելիկները ու պահի նրան, որի հետևանքով տեղի է ունենում բեղմնավորումը։

Հարց է ծագում, թե ի՞նչպես մենք կարող ենք բացատրել այս վերջին դեպքում և անթիվ այլ դեպքերում ևս կազմվածքի աստիճանական բարդացումը և միևնույն նպատակի իրագործումը ամենաբազմազան միջոցներով։ Պատասխանը, անկասկած, նույնն է, ինչ որ բերված է ավելի առաջ, այն է՝ երբ երկու ձևեր, որ արդեն փոքր ինչ տարբերվում են իրարից, կփոփոխվեն, այդ փոփոխությունները չեն կարող լինել բոլորովին միանման հատկությամբ և հետևաբար բնական ընտրության միջոցով ձեռք բերված արդյունքներն էլ, թեև ուղղվում են միանման նպատակի, չեն կարող իրենց բնույթով միանման լինել։ Մենք չպետք է աչքաթող անենք նաև այն, որ յուրաքանչյուր բարձր կազմակերպված էակ իր գոյության պայմաններում անցել է բազմաթիվ փոփոխությունների շարքով, որ կառուցվածքի յուրաքանչյուր փոփոխություն ժառանգվում է այնպես, որ ոչ մի փոփոխություն չի կարող հեշտությամբ կորչել, այլ միայն նորից ու նորից կփոփոխվի։ Այսպիսով, ամեն մի տեսակի յուրաքանչյուր մասի կառուցվածքը, ինչի համար էլ նա ծառայելիս լինի, հանդիսանում է այն ժառանգված փոփոխությունների գումարը, որոնց ենթարկվել է տեսակն իր կյանքի փոփոխված պայմաններին ու ձևին հարմարվելու ընթացքում։

Վերջիվերջո, թեպետ շատ դեպքերում նույնիսկ դժվար է պատկերացնել, թե այս կամ այն օրգանը ինչպիսի անցումային ձևերի շարաններով անցնելով, հասել է իր այժմյան վիճակին, այնուամենայնիվ ի նկատի ունենալով, թե որքան չնչին է մեզ հայտնի ձևերի թիվը գոյություն ունեցածների և մեզ անհայտների համեմատությամբ, ես կարող եմ միայն զարմանալ այն օրգանների թվի աննշանության վրա, որոնց վերաբերմամբ մեզ հայտնի չէ ոչ մի անցումային միջակա ստադիա։ Անկասկած ճիշտ է այն դրույթը, որ նոր օրգանները, որոնք կարծես ստեղծված են որևէ որոշակի նպատակի համար, հազվագյուտ դեպքում կամ նույնիսկ երբեք չեն առաջանում մի որևէ էակի մոտ, ինչպես արտահայտված է հին, թեև կարող է պատահել մի քիչ չափազանցված ասացվածում, «Natura non facit saltum»^[48]։ Մենք այդ կարծիքին հանդիպում ենք գրեթե բոլոր հմուտ բնախույզների գրվածքներում։ Միլն Էդվարդսը^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 86]} հիանալի կերպով է արտահայտել նույն միտքը հետևյալ խոսքերով՝ բնությունը առատաձեռն է բազմազանության նկատմամբ, բայց չափազանց ժլատ է նորամուծությունների նկատմամբ։ Առանձին ստեղծագործական ակտերի տեսության հիման վրա ի՞նչպես բացատրել, որ բնությունը մեզ ներկայացնում է այդ բազմազանության հարստությունը և այդքան քիչ իսկական նորություն իր արտադրանքներում։ Ինչո՞ւ համար բազմաթիվ, բոլորովին անկախ էակների, որոնք այդ ենթադրության հիման վրա ստեղծված են առանձին-առանձին բնության մեջ որոշակի տեղեր գրավելու համար, տարբեր մասերը սովորաբար պետք է շաղկապված լինեին միմյանց հետ աստիճանական անցումներով։ Ի՞նչ պատճառով բնությունը հանկարծական թռիչքներով չի անցել մի կառուցվածքից մյուսին։ Բնական ընտրության տեսության հիման վրա մենք հստակ կերպով ըմբռնում ենք՝ թե ինչու։ Բնական ընտրությունը ներգործում է միայն օգտագործելով յուրաքանչյուր թույլ հաջորդական շեղում։ Նա երբեք չի անում հանկարծական, մեծ թռիչքներ, այլ միշտ շարժվում է կարճ, բայց հաստատուն, թեպետև դանդաղ քայլերով։

ԲՆԱԿԱՆ ԸՆՏՐՈՒԹՅԱՆ ՆԵՐԳՈՐԾՈՒԹՅՈՒՆԸ ՔԻՉ ԿԱՐԵՎՈՐ ԹՎԱՑՈՂ ՕՐԳԱՆՆԵՐԻ ՎՐԱ

Քանի որ բնական ընտրությունը ներգործում է կյանքի և մահվան միջոցով, ամենահարմարվածի գերապրելու և միաժամանակ ավելի քիչ հարմարվածներին ոչնչացնելու միջոցով, ուստի ես երբեմն շատ դժվարանում էի, թե ինչպես բացատրեմ օրգանիզմի սակավ կարևոր մասերի ծագումը կամ առաջացումը։ Այդ դժվարությունը թեև բոլորովին այլ կարգի է, բայց համարյա նույնքան մեծ է, ինչքան այն, որ ներկայացնում են բարձր աստիճանի բարդության nւ կատարելության հասած օրգանները։

Նախ, մենք որևէ օրգանական էակի ընդհանուր էկոնոմիկայի վերաբերյալ շատ քիչ բան գիտենք, որպեսզի կարողանանք վստահությամբ խոսել այն մասին, թե որ աննշան ձևափոխությունն է էական, որն է ոչ էական։ Նախորդ գլուխներից մեկում ես բերել եմ աննշան հատկանիշների օրինակներ, ինչպիսիք են պտուղների խավապատումը կամ նրանց պտղամսի գույնը, չորքոտանիների մաշկի կամ բրդի գույնը, որոնք ընդհանուր կարգի այլ առանձնահատկությունների հետ առնչություն ունենալու պատճառով կամ որպես միջատների հարձակումների դեմ պաշտպանություն, իսկապես կարող էին բնական ընտրության նյութ դառնալ։ Ընձուղտի պոչը հիշեցնում է արհեստական ճանճասպանին. առաջին հայացքից գրեթե անհավատալի է թվում, որ այդ օրգանը կարող էր իր ներկայիս դերի համար մշակվել թույլ փոփոխությունների միջոցով, որոնք շարունակ ավելի ու ավելի հարմարվել են այնպիսի մի աննշան նպատակի համար, ինչպիսին է ճանճերին քշելը։ Այնուամենայնիվ, նույնիսկ այդ դեպքում էլ չի խանգարի ձեռնպահ մնալ չափազանց հապճեպ դատողությունից, քանի որ մենք գիտենք, որ եղջերավոր անասունների և այլ կենդանիների տեղաբաշխումն ու բուն գոյությունը Հարավային Ամերիկայում ուղղակի կապված է միջատների հարձակումներից նրանց պաշտպանվելու ընդունակության հետ։ Այսպիսով, այն անհատները, որոնք կարող էին պաշտպանվել այդ չնչին թշնամիներից, կարող էին տեղափոխվել նոր արոտավայրեր և այդ ճանապարհով ձեռք բերել մեծ առավելություն։ Ճանճերը ոչ թե կարող էին ոչնչացնել խոշոր չորքոտանիների (բացառությամբ մի քանի հազվագյուտ դեպքերի), այլ այդ թշնամիները շարունակ անհանգստացնելով կենդանիներին, այնպես ուժասպառ են անում նրանց, որ նրանք ավելի շատ ենթակա են լինում հիվանդությունների և ավելի քիչ ընդունակ են դառնում սովի ժամանակ իրենց համար սնունդ որոնելու կամ գիշատիչներից ազատվելու։

Հիմա չնչին նշանակություն ունեցող օրգանները որոշ դեպքերում կարող էին անցյալում շատ օգտակար եղած լինել առանձին նախահոր համար և երկարատև, դանդաղ կատարելագործումից հետո նույն վիճակում ժառանգաբար փոխանցվել են գոյություն ունեցող տեսակին, որի համար նրանք արդեն անօգուտ են։ Բայց որևէ իսկապես վնասակար շեղման առջև բնական ընտրությունն անհապաղ սահման կդներ։ Գիտենալով, թե ինչպիսի կարևոր նշանակություն ունի պոչը, որպես ջրային կենդանիների մեծամասնության շարժողության օրգան, կարելի է բացատրել նրա առկայությունը և նրա գործածությունը այդքան շատ կարիքների համար այդպիսի մեծ թվով ցամաքային կենդանիների մոտ, որոնց թոքերը, այսինքն փոփոխված լողափամփուշտը, ցուցաբերում են ջրային ծագում։ Քանի որ ջրային կենդանու մոտ լավ զարգացած պոչն արդեն մշակվել էր, նա կարող էր հետագայում իրեն համար կիրառում գտնել նաև բոլորովին այլ ուղղություններով, այն է՝ որպես ճանճասպան, որպես բռնիչ օրգան կամ որպես օգնություն շրջվելու դեպքում, օրինակ, շների մոտ, թեև այս վերջին դեպքում նրա դերը հազիվ թե մեծ է, որովհետև պոչից գրեթե զուրկ նապաստակը համարյա երկու անգամ ավելի արագ է կատարում շրջադարձեր։

Երկրորդ, մենք կարող ենք սխալվել, որոշ հատկանիշների վերագրելով նշանակություն և ենթադրելով, թե նրանք մշակվել են բնական ընտրության օժանդակությամբ։ Մենք ոչ մի դեպքում աչքաթող չպիտի անենք նաև այլ պատճառների ներգործությունները, ինչպիսիք են, փոփոխված կենսապայմանների որոշակի ազդեցությունը՝ այսպես կոչված, ինքնաբերական փոփոխությունները, որոնք շատ փոքր չափով կախված են կենսապայմաններից. վաղուց կորցված հատկանիշներին վերադառնալու ձգտումը, զանազան մարմնամասերի աճման, փոխհարաբերության, փոխադարձ ճնշման բարդ օրենքները և այլն, վերջապես, սեռական ընտրության ազդեցությունը, որի միջոցով մի սեռի համար օգտակար հատկանիշները հաղորդվում են նաև մյուս սեռին, որի համար այդ հատկանիշները կարող են անօգուտ լինել։ Բայց այսպիսի անուղղակի ճանապարհով ձեռք բերված և տեսակի համար սկզբնապես բոլորովին անօգուտ հատկությունները կարող էին հետագայում օգտակար դառնալ փոփոխված հետնորդների համար՝ նրանց կյանքի նոր պայմաններում և նոր ձեռք բերված սովորությունների դեպքում։

Եթե գոյություն ունենային միայն կանաչ փայտփորիկներ և մենք չգիտենայինք սևերի և խայտաբղետների գոյության մասին, մենք ամենայն հավանականությամբ կերևակայեինք, թե կանաչ գույնը հիանալի հարմարանք է ներկայացնում նրա համար, որպեսզի թաքցնի այդ ծառաբնակ թռչունին իր թշնամիներից, և հետևաբար շատ էական հատկանիշ է և ձեռք է բերված բնական ընտրությամբ, իսկ իրականում այդ գույնը, ամենայն հավանականությամբ, իր ծագմամբ գլխավորապես պարտական է սեռական ընտրությանը։ Մալայան արշիպելագում աճող մի մագլցող արմավենի բարձրանում է ամենաբարձր ծառերի վրա իր զարմանալիորեն հաջող կառուցված կեռիկների օգնությամբ, որոնք հավաքված են ճյուղերի ծայրերին, և այդ հարմարումը անկասկած, կարևոր ծառայություն է մատուցում բույսին․ բայց քանի որ համարյա նույնպիսի կեռիկներ հանդիպում են չմագլցող շատ ծառերի վրա, որտեղ, ինչպես կարելի է դատել ըստ Աֆրիկայի և Հարավային Ամերիկայի փշոտ տեսակների բաշխման, նրանք ծառայում են արածող չորքոտանիներից պաշտպանվելու համար, ապա մեր արմավենու կեռիկները կարող էին սկզբնապես ունենալ նույն նշանակությունը և միայն հետագայում բույսը դառնալով մագլցող, օգտվել է նրանցով և կատարելագործել է նրանց։ Ուրուրի գլխի վրա լերկ մաշկը սովորաբար դիտվում է որպես հարմարեցում լեշը կտցահարելու համար, այդ բացատրությունը գուցե և ճիշտ է, կարող է պատահել, որ այդ առանձնահատկությունն առաջացել է նեխող նյութերի անմիջական ներգործությունից, բայց միայն թե այդ փաստից մենք մեծ զգուշությամբ կկարողանայինք որևէ եզրակացություն անել միշտ մաքուր կերպով սնվող հնդուհավի գլխի վրայի մերկ մաշկի վերաբերմամբ։ Մատղաշ կաթնասունների գանգի կարերը դիտվել են որպես հիանալի մի հարմարում, որը հեշտացնում է ծննդաբերության գործողությունը և անկասկած է, որ նրանք կարող են նրան նպաստել և նույնիսկ անհրաժեշտ լինել, բայց որովհետև այդ կարերը գոյություն ունեն նաև թռչունների և սողունների գանգերի վրա, որոնք միայն դուրս են գալիս ձվերից, ուստի մենք իրավունք ունենք եզրակացնելու, որ այդ հարմարումը բխում է հենց աճման օրենքներից, և միայն հետագայում դրանից օգուտ է ստացվել բարձրակարգ կենդանիների ծննդյան գործողության ժամանակ։

Մենք համարյա ոչինչ չգիտենք յուրաքանչյուր թույլ փոփոխության կամ անհատական տարբերության պատճառի մասին․ դրանում դժվար չէ համոզվել, եթե ուշադրություն դարձնենք մեր ընտանեցված կենդանիների ցեղերի միջև եղած տարբերության վրա զանազան երկրներում, առանձնապես քիչ քաղաքակրթված երկրներում, որտեղ գրեթե չի կիրառվել մեթոդական ընտրությունը։ Զանազան երկրներում վայրենիների պահած անասունները հաճախ ստիպված են իրենց գոյության միջոցների համար պայքարի մեջ մտնել և որոշ չափով ենթարկվել բնական ընտրության, ըստ որում թեթևակի փոփոխված կերտվածք ունեցող անհատները կարող են մեծ հաջողություն ունենալ զանազան կլիմայական պայմաններում։ Եղջերավոր անասունների այն ընդունակությունը, որ նրանք դիմանում են միջատների հարձակմանը, ինչպես նաև թունավոր բույսերի ներգործությանը, կապված է նրանց թույրի հետ, այնպես որ կենդանու գույնը նույնիսկ կենթարկվի բնական ընտրության ներգործությանը։ Մի քանի դիտողներ խորապես համոզված են, որ խոնավ կլիման նպաստում է մազերի աճին, և որ մազերի աճման հետ կախման մեջ է գտնվում նաև եղջյուրների աճը։ Լեռնային ցեղերը սովորաբար տարբերվում են հարթավայրերում տարածված ցեղերից․ լեռնոտ վայրը, ամենայն հավանականությամբ, կարող է ետևի վերջավորությունների ավելի զգալի վարժեցման հետևանքով ազդել նրանց վրա, միգուցե նաև կոնքի ձևի վրա․ հոմոլոգ փոփոխականության օրենքի հետևանքով այդ փոփոխությունը թերևս կարող է անդրադառնալ առջևի վերջավորությունների և գլխի վրա։ Կոնքի ձևն իր հերթին ճնշման հետևանքով կարող է ազդել նաև ձագերի ձևի վրա։ Բարձրադիր վայրերում ուժեղ շնչառությունը կարող է առաջ բերել կրծքի չափերի ավելացում, որի հետ միասին կազմվածքի մեջ կառաջանան էլի նոր հարաբերակցություններ։ Առատ սնման դեպքում նվազած վարժեցման ազդեցությունը թերևս ավելի ևս խոր կերպով է ներգործում ամբողջ կազմվածքի վրա. ըստ երևույթին դրանում, ինչպես ցույց է տվել Նատուզիուսն^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 130]} իր հիանալի աշխատության մեջ, գտնվում է այն խոր փոփոխությունների գլխավոր պատճառը, որոնց ենթարկվել են խոզերի ցեղերը։ Բայց մեր անտեղյակությունն այնպես խորն է, որ մենք չենք կարող գնահատական տալ փոփոխականության մեզ հայտնի ու անհայտ պատճառների նշանակության մասին։ Ես այս դիտողությունները բերեցի միայն այն բանի համար, որպեսզի ցույց տամ, որ մենք ի վիճակի չենք բացատրելու մեր ընտանի ցեղերի բնորոշ տարբերությունների ծագումը, որոնց վերաբերմամբ, այնուամենայնիվ, բոլորն էլ համաձայն են, որ նրանք ծագել են սովորական ճանապարհով մեկ կամ մի քանի նախնական ձևերից։ Այդ պատճառով էլ մենք առիթ չունենք առանձին նշանակություն տալու իսկական տեսակների միջև եղած նման թույլ տարբերությունների ամենամոտ պատճառների չիմանալուն։

ՈՐՔԱՆ ՃԻՇՏ է ՈՒՏԻԼԻՏԱՐ ՍԿԶԲՈՒՆՔԸ. ԻՆՉՊԵՍ Է ՁԵՌՔ ԲԵՐՎՈՒՄ ԳԵՂԵՑԿՈՒԹՅՈՒՆԸ

Նախորդ դիտողություններն ինձ ստիպում են մի քանի խոսք ասել այն բողոքի առթիվ, որ վերջերս հայտնել են մի քանի բնախույզներ ուտիլիտար ուսմունքի դեմ, որը ենթադրում է, թե կազմվածքում եղած ամեն մի մանրամասնություն մշակվել է բացառապես դրանով օժտված էակի օգտի համար։ Նրանք կարծում են, թե կազմվածքի բազմաթիվ առանձնահատկությունները ստեղծված են բացառապես նրանց գեղեցկության համար, մարդու կամ արարչի իր իսկ զվարճության համար (այս վերջին ենթադրությունը գիտական քննարկման սահմաններից դուրս է գալիս), կամ թե պարզապես բազմազանության համար, այս վերջին ենթադրությունը մենք արդեն առիթ ունեցել ենք քննարկելու։ Այդպիսի պատկերացումը, եթե ճիշտ լիներ, անպայման ճակատագրական կլիներ իմ ուսմունքի համար։ Ես միանգամայն ընդունում եմ, որ կազմվածքի շատ առանձնահատկություններ ոչ մի նշանակություն չունեն իրենց տերերի համար, և գուցե նշանակություն չեն ունեցել նաև նրանց նախնիների համար, բայց այդ բնավ չի ապացուցում, որ նրանք ստեղծվել են բացառապես գեղեցկության կամ բազմազանության համար։ Կասկածի ենթակա չէ, որ փոփոխված պայմանների որոշակի ներգործությունը և փոփոխականության հենց նոր թվարկված բազմազան պատճառները բոլորն էլ թողել են իրենց, թերևս շատ խոր, ազդեցությունը, առանց որևէ առնչություն ունենալու այդ եղանակով իրագործվող օգտի հետ։ Բայց ավելի ևս կարևոր է այն նկատառումը, որ ամեն մի կենդանի էակի կազմվածքի բոլոր գլխավոր գծերն իրենց ծագմամբ պարտական են ժառանգականությանը․ սրանից հետևում է, որ թեև յուրաքանչյուր կենդանի էակ անկասկած հիանալի կերպով հարմարված է բնության մեջ իր գրաված տեղին, բայց և այնպես նրա կազմվածքի բազմաթիվ կողմերը ճիշտ ու անմիջական առնչություն չունեն ներկայիս կենսապայմանների հետ։ Ուրեմն, մենք հազիվ թե կարող ենք ենթադրել, որ լեռնային սագի կամ ճղլակ թռչունի թաղանթավոր ոտները հատկապես օգտակար են այդ թռչուններին․ մենք չենք կարող նաև ենթադրել, որ կապկի ձեռքերում, ձիու առջևի ոտներում, չղջիկի թևում և փոկի մաշկաթաթերում միանման ոսկորների ներկայությունը հատկապես օգտակար է եղել այդ կենդանիներին։ Մենք կարող ենք այդ հանգամանքը համոզվածությամբ վերագրել ժառանգականությանը։ Բայց, առանց որևէ կասկածի, լեռնային սագի կամ ճղլակի նախահոր թաղանթավոր թաթերը նրան նույնքան օգտակար են եղել, ինչքան որ այժմ ապրող թռչուններից ամենից ավելի ջրլողներին։ Ճիշտ այդպես էլ մենք կարող ենք համոզված լինել, որ փոկի նախահայրը ունեցել է ոչ թե լողաթաթ, այլ քայլելու կամ բռնելու համար հարմարված հինգ մատներով թաթ․ մենք կարող ենք նույնիսկ ենթադրել և ավելին, որ կապկի, ձիու և չղջիկի վերջավորություններում եղած զանազան ոսկորները սկզբնապես զարգացել են օգտակարության սկզբունքի հիման վրա, ամենայն հավանականությամբ, ամբողջ դասի որևէ հնագույն ձկնակերպ նախահոր լողաթևի բազմաթիվ ոսկորների թվի կրճատման ճանապարհով։ Հազիվ թե հնարավոր է որոշել, թե երևույթի որ մասը պետք է վերագրել փոփոխականության այնպիսի պատճառների բաժնին, ինչպիսիք են արտաքին պայմանների ազդեցությունը, այսպես կոչված, ինքնակամ փոփոխությունները և աճման բարդ օրենքները։ Բայց, անելով այդ կարևոր բացառությունները, մենք կարող ենք ասել, որ յուրաքանչյուր կենդանի էակի կազմվածքի մեջ եղած բոլոր մանրամասները, ուղղակի կամ անուղղակի կերպով, օգտակար են կամ օգտակար են եղել դրանք ունեցողին։

Ինչ վերաբերում է այն համոզմունքին, որ օրգանական էակները հիանալի են ստեղծված նրա համար, որպեսզի մարդուն զվարճություն պատճառեն, մի համոզմունք, որը ոմանց կարծիքով կտրում է իմ տեսության արմատը, ուստի ես ամենից առաջ պետք է նկատեմ, որ գեղեցկության զգացմունքը, հավանորեն, կախված է խելքի բնույթից՝ անկախ զվարճության առարկային հատուկ որևէ իրական որակից, ինչպես նաև այն, որ գեղեցկության գաղափարը չի կարելի համարել բնատուր և անփոփոխ։ Դրան որպես ապացույց ծառայում է այն փաստը, որ զանազան ռասաների մարդիկ հիանում են կանացի գեղեցկության բոլորովին տարբեր տիպերով։ Եթե գեղեցիկ առարկաներն ստեղծվել են բացառապես մարդու բավականության համար, ապա պետք էր ապացուցել, որ մինչև մարդու երևան գալը, երկրի վրա ավելի քիչ գեղեցկություն է եղել, քան նրա ասպարեզ ելնելուց հետո։ Մի՞թե էոցենի դարաշրջանի Conus և Voluta սքանչելի խեցիները կամ երկրորդային ժամանակաշրջանի նրբագեղ կերտված ամմոնիտներն ստեղծվել են նրա համար, որպեսզի մարդը դարեր անցնելուց հետո կարողանար նրանցով զմայլվել բնապատմական կաբինետներում։ Քիչ կգտնվեն ավելի գեղեցիկ առարկաներ, քան դիատոմների կայծաքարային մանրագույն զրահները, արդյոք մենք կենթադրե՞նք, թե սրանք էլ ստեղծված են նրա համար, որպեսզի կարելի լիներ խիստ ուժեղ կերպով մեծացնող մանրադիտակով նրանց զննել ու նրանցով զմայլվել։ Գեղեցկությունը այդ և այլ շատ դեպքերում ըստ երևույթին բացառապես առաջանում է համաչափ աճումից։ Ծաղիկները համարվում են բնության ամենագեղեցիկ արտադրանքները, բայց նրանք խիստ տարբերվում են կանաչ սաղարթից, և դրանով իսկ գեղեցիկ են միայն նրա համար, որպեսզի իրենց վրա գրավեն միջատների ուշադրությունը։ Ես այդ եզրակացությանը եկել եմ այն անփոփոխ կանոնի հիման վրա, որ երբ ծաղիկը բեղմնավորվում է քամու միջոցով, նա երբեք չի ունենում վառ գույնի պսակ։ Որոշ բույսեր միշտ տալիս են երկու տեսակի ծաղիկներ, մի քանիսը բաց են ու գունավորված, միջատներին գրավող, մյուսները փակ են, նեկտարից զուրկ և միջատները նրանց երբեք չեն այցելում։ Սրանից մենք իրավունք ունենք եզրակացնելու, որ եթե երկրի երեսին միջատներ չլինեին, ապա բույսերը զարդարված չէին լինի հիանալի ծաղիկներով, այլ կտային այնպիսի խղճուկ ծաղիկներ, ինչպիսին մենք տեսնում ենք սոճու, կաղնու, պնդուկենու, հացենու, կամ մեր հացաբույսերի, սպանաղի և եղինջի վրա, որոնք բոլորն էլ բեղմնավորվում են քամու միջոցով։ Կշռադատության նույն եղանակը կիրառելի է նաև պտուղների վերաբերմամբ, որ հասուն ելակը կամ բալը միանման հաճելի են թե՛ աչքի համար և թե՛ համով, որ իլենու վառ գունավորված պտուղը կամ չիչխանի կարմիր հատապտուղներն ինքնըստինքյան գեղեցիկ են, դրա հետ յուրաքանչյուր ոք կհամաձայնի, բայց այդ գեղեցկությունը ծառայում է թռչուններին և գազաններին գրավելու համար, որպեսզի նրանք ուտեն պտուղը և տարածեն պարարտացրած սերմերը։ Ես գալիս եմ այդ եզրակացության այն կանոնի հիման վրա, որը ոչ մի բացառություն չունի, որ պտղի մեջ գտնվող սերմերը (այսինքն օժտված են մսալի կամ հյութալի պատյանով) տարածվում են այն դեպքում, երբ նրանք աչքի են ընկնում իրենց վառ գույնով կամ լինում սպիտակ կամ սև։

Մյուս կողմից, ես հոժարությամբ ընդունում եմ, որ զգալի թվով արուները, ինչպես, օրինակ, մեր բոլոր ամենագեղեցիկ թռչունները, որոշ ձկներ, սողուններ ու կաթնասուններ և հիանալի գունավորված թիթեռների բազմությունը գեղեցիկ են միայն գեղեցկության համար. բայց այդ ձեռք է բերվել սեռական ընտրության միջոցով, այսինքն էգերի կողմից գեղեցիկ արուներ նախընտրելու շնորհիվ, այլ ոչ թե մարդու զվարճության համար։ Նույնը ճիշտ է նաև թռչունների երգեցողության վերաբերմամբ։ Սրանից մենք իրավունք ունենք եզրակացնելու, որ գեղեցիկ գույների և երաժշտական ձայների նկատմամբ մոտավորապես միանման ճաշակ ունի կենդանիների թագավորության զգալի մասը։ Երբ էգերը նույնպես գեղեցիկ գունավորված են, ինչպես արուները, որը առանձնապես հազվադեպ չէ թռչունների և թիթեռների մեջ, պատճառը երևի նրանումն է, որ սեռական ընտրության միջոցով ձեռք բերված գույնը, փոխանակ սահմանափակվելու միայն արուներով, փոխանցվել է երկու սեռերին։ Թե ինչպես գեղեցկության զգացմունքն իր ամենապարզ արտահայտությամբ, այսինքն գույնի, ձևերի և ձայների առաջացրած առանձին բավականության զգացումն առաջին անգամ ծագել է մարդու կամ ամենապարզ կենդանիների մտքի մեջ, դա վերին աստիճանի մութ հարց է։ Նույնպիսի դժվարության ենք հանդիպում նաև այն հարցը քննարկելիս, թե ինչու որոշ համի և հոտառական տպավորություններ հաճելի են, իսկ մյուսները տհաճ։ Երևի սովորությունը այդ բոլոր դեպքերում որոշ դեր է խաղացել, բայց պետք է նաև մի ավելի խոր պատճառ լինի, որը գտնվում է յուրաքանչյուր տեսակի նյարդային սիստեմի հենց կազմության մեջ։

Բնական ընտրությունը ոչ մի կերպ չի կարող որևէ տեսակի մեջ առաջացնել փոփոխություն, որը բացառապես օգտակար է մի այլ տեսակի համար, թեև բնության մեջ ամենուրեք մի տեսակ առավելություն և օգուտ է ստանում մյուս տեսակների կազմվածքից։ Բայց բնական ընտրությունը կարող է առաջացնել և հաճախ առաջացնում է օրգաններ, որոնց նպատակն է ուղղակի վնաս պատճառել այլ կենդանիների, մենք տեսնում ենք օձերի թունավոր ատամներից կամ իխնեվմոնի ձվադրից (ovipositor), որի միջոցով վերջինս ձվեր է ածում այլ միջատների կենդանի մարմինների մեջ։ Եթե կարելի լիներ ապացուցել, որ այս կամ այն տեսակի որևէ օրգանը գոյացել է բացառապես ոչ թե իր, այլ մի այլ տեսակի օգտի համար, ապա այդ դեպքը կխորտակեր իմ տեսությունը, որովհետև նման օրգանի գոյացումը չէր կարող ստացվել բնական ընտրության միջոցով։ Թեև բնապատմության վերաբերյալ աշխատություններում կարելի է այդ իմաստով շատ ցուցումների հանդիպել, բայց ես չեմ գտել ոչ մեկը, որին կարելի լիներ որևէ կշիռ տալ. ընդունում են, օրինակ, որ շառաչող օձը թունավոր ատամներ ունի ինքնապաշտպանության և իր զոհերի ոչնչացման համար, բայց միևնույն ժամանակ որոշ հեղինակներ ենթադրում են, թե նրա շառաչող ապարատը իրեն վնասակար է, որովհետև դրանով նա նախազգուշացնում է իր զոհերին։ Ես գրեթե նույնպիսի հեշտությամբ պատրաստ եմ հավատալու, որ կատուն պատրաստվելով ցատկելու, պտտում է իր պոչը, որպեսզի նախազգուշացնի մահվան դատապարտված մկանը։ Շատ ավելի հավանական է այն ենթադրությունը, որ շառաչող օձը բանեցնում է իր շառաչող ապարատը, կոբրան արձակում է իր հավելուկը, իսկ ակնոցավոր օձը ուռչում է բարձրաձայն սուր ֆշշոցով միայն նրա համար, որպեսզի վախեցնի այն թռչուններին և գազաններին, որոնք, ինչպես հայտնի է, հարձակվում են նույնիսկ ամենաթունավոր օձերի վրա։ Օձերն այնտեղ առաջնորդվում են նույն հիմունքով, որն ստիպում է հավին չռել փետուրները և տարածել թևերը, երբ շունը մոտենում է նրա ճուտերին. բայց այստեղ տեղը չէ երկար կանգ առնելու այն բազմազան եղանակների վրա, որոնց միջոցով կենդանիներն աշխատում են վախեցնել իրենց թշնամիներին։

Բնական ընտրությունը երբեք չի կարող որևէ էակի մեջ առաջացնել որևէ օրգան կամ կառուցվածք, որը նրա համար ավելի վնասակար լիներ, քան օգտակար, որովհետև բնական ընտրությունը ներգործում է բացառապես միայն տվյալ էակի բարօրության համար և այդ բարօրության միջոցով։ Երբեք չի կարող գոյանալ մի օրգան, ինչպես նկատել է Պալեյը,^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 131]} որ ցավ կամ որևէ վնաս պատճառեր իր տիրոջը։ Եթե տանք կազմվածքի յուրաքանչյուր մասի պատճառած բարիքի և չարիքի հանրագումարը, ապա այն ամբողջությամբ վերցրած ավելի օգտակար է լինում։ Եթե ժամանակի ընթացքում փոփոխվող կենսապայմաններում որևէ մարմնամաս վնասակար է դարձել, նա կփոփոխվի, իսկ եթե այդ անհնարին է լինում, այդ դեպքում տվյալ տեսակը կանհետանա, ինչպես որ իսկապես անհետացել են բյուրավոր ուրիշները։

Բնական ընտրությունը ձգտում է յուրաքանչյուր օրգանական էակ դարձնել նույնքան կատարյալ կամ քիչ ավելի կատարյալ, քան նույն երկրի մյուս բնակիչները, որոնց հետ նա մտնում է մրցման մեջ։ Եվ մենք տեսնում ենք, որ այդպիսին է բնության մեջ հասանելի կատարելության չափանիշը։ Տեղական օրգանիզմները, օրինակ, Նոր Զելանդիայում կատարյալ են միմյանց հետ համեմատելիս, բայց այժմ նրանք արագ կերպով տեղի են տալիս Եվրոպայից բերված բույսերի և կենդանիների լեգիոնների գրոհի առջև։ Բնական ընտրության հետևանքով չի կարող բացարձակ կատարելություն ստեղծվել, և իսկապես էլ, որքան մենք ի վիճակի ենք դատել, մենք այդ բանին չենք հանդիպում բնության մեջ։ Մյուլլերի^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 61]} խոսքերով՝ լույսի աբերացիայի շտկումը ոչ լիովին կատարյալ է նույնիսկ օրգաններից ամենից ավելի կատարյալի մեջ, մարդկային աչքի մեջ։ Հելմհոլցը,^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 132]} որի դատողությունները ոչ ոք չի կարող ժխտել, ամենաուժեղ արտահայտություններով նկարագրելով մարդու աչքի զարմանալի հատկությունները, ավելացնում է այս ուշագրավ խոսքերը. «Այն, ինչ որ մենք կարողացել ենք օպտիկական ապարատի մեջ և ցանցաթաղանթի վրա նրա առաջացրած պատկերի մեջ հայտնագործել անճշտության և անկատարյալության իմաստով, ոչինչ բան է այն անհարիրությունների համեմատությամբ, որոնց մենք հանդիպում ենք զգայությունների բնագավառում։ Կարելի է ասել, որ բնությունը կարծես թե զվարճացել է իրար վրա կիտելով հակասությունները նրա համար, որպեսզի խլի ամեն մի հիմք արտաքին ու ներքին աշխարհների միջև նախորդող ներդաշնակության տեսության համար»։ Եթե մեր բանականությունը մեզ զարմանքի զգացմունք է ներշնչում բնության ներկայացրած անզուգական հարմարումների բազմության հանդեպ, ապա նա էլ ուսուցանում է մեզ, թեև սխալները հավասարապես հնարավոր են թե այս և թե այն ուղղությամբ, որ գոյություն ունեն ավելի նվազ կատարյալ ուրիշ հարմարեցումներ։ Կարո՞ղ ենք արդյոք մենք կատարյալ համարել մեղվի խայթոցը, որը նրա բազմազան թշնամիներից որևէ մեկի դեմ գործադրելիս դուրս չի կարող քաշվել, որովհետև նրա ատամիկները դեպի ետ են շրջված, և դրանով էլ անխուսափելի մահ է պատճառում միջատին, պոկելով վերջինիս փորոտիքը։

Եթե մենք ենթադրենք, որ մեղվի խայթոցը գոյություն է ունեցել նրա հեռավոր նախահոր մոտ որպես շաղափող ատամնավոր մի գործիք, ինչպիսիք հանդիպում են այդ մեծածավալ ընտանիքի բազմաթիվ ներկայացուցիչների մոտ, եթե մենք ընդունենք, որ այն ժամանակից սկսած խայթոցը փոփոխվել է, թեև չի կատարելագործվել իր իսկական նպատակի համար, որ ուժեղացել է նաև այն թույնը, որն սկզբում հարմարված է եղել բոլորովին այլ նպատակի համար, օրինակ գխտորներ առաջացնելու համար, եթե մենք այդ բոլորն ընդունենք, այն ժամանակ գուցե հասկանանք, թե ինչու խայթոցի գործածությունը կարող է այդքան հաճախ ուղեկցվել միջատի մահով, ի վերջո, եթե խայթելու ընդունակությունը օգտակար կլիներ սոցիալական համայնքի համար, նա կհամապատասխաներ բնական ընտրության բոլոր պահանջներին, թեկուզ և մահ պատճառեր այդ համայնքի առանձին անդամներին։ Եթե մենք զարմանում ենք հոտառության իսկապես հրաշալի ուժի վրա, որի շնորհիվ միջատների արուները որոնում, գտնում են էգերին, մենք կարո՞ղ ենք արդյոք նույն չափով հիանալ միայն բազմացման նպատակի համար հազարավոր բոռերի արտադրությամբ, որոնք այլ տեսակետներից միանգամայն անօգուտ են համայնքի համար և որոնց աշխատասեր, բայց ամուլ քույրերը նրանց վերջիվերջո սպանում են։ Թեև, կարող է պատահել, այդ դժվար է, բայց մենք պետք է հիանանք մայր մեղվի բնազդային վայրենի ատելությամբ, որը դրդում է նրան ոչնչացնելու երիտասարդ մայրերին, իր դուստրներին հենց նրանց ծննդյան ժամանակ, կամ թե իրեն ոչնչանալու այդ կռվում, որովհետև դա անկասկածորեն ուղղված է դեպի ամբողջ համայնքի բարօրությանը։ Մայրական սերը կամ մայրական ատելությունը, թեև վերջինս բարեբախտաբար անհամեմատ ավելի հազվադեպ է արտահայտվում, հավասար են բնական ընտրության անողոք սկզբունքի առջև։ Եթե մենք հիանում ենք բազմազան ճարտար հարմարեցումների վրա, որոնց շնորհիվ խոլորձիները և շատ այլ բույսեր բեղմնավորվում են միջատների աջակցությամբ, ապա արդյոք կարո՞ղ ենք մենք միանման կատարյալ համարել մեր սոճիների ծաղկափոշու ամբողջ ամպերի արտադրումը միայն նրա համար, որպեսզի մի քանի փոշեհատիկներ, պատահմամբ քամու աջակցությամբ, հասնեն սերմնաբողբոջներից մեկին։

ԸՆԴՀԱՆՈՒՐ ԵԶՐԱԿԱՑՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ. ԲՆԱԿԱՆ ԸՆՏՐՈՒԹՅԱՆ ՏԵՍՈՒԹՅՈՒՆՆ ԸՆԴԳՐԿՈՒՄ է ՏԻՊԻ Եվ ԳՈՅՈՒԹՅԱՆ ՊԱՅՄԱՆՆԵՐԻ ՄԻԱՍՆՈՒԹՅԱՆ ՕՐԵՆՔՆԵՐԸ

Մենք այս գլխում քննարկեցինք մի քանի դժվարություններ ու առարկություններ, որոնք կարող են ներկայացվել մեր տեսության դեմ։ Նրանցից շատերը լուրջ են, բայց ես կարծում եմ, որ քննարկության ժամանակ մեզ հաջողվեց լույս սփռել մի քանի փաստերի վրա, որոնք, անկախ արարչագործական ակտերին հավատալու տեսակետից, միանգամայն անըմբռնելի կլինեին։ Մենք տեսանք, որ տեսակները յուրաքանչյուր տվյալ ժամանակաշրջանում անսահմանորեն փոփոխական չեն լինում և միջակա օղակների երկար շղթայով միմյանց հետ կապված չեն լինում մասամբ այն պատճառով, որ բնական ընտրության պրոցեսը կատարվում է չափազանց դանդաղ կերպով և յուրաքանչյուր տվյալ մոմենտում ներգործում է միայն փոքրաթիվ ձևերի վրա, մասամբ էլ այն պատճառով, որ հենց բնական ընտրության պրոցեսը ենթադրում է նախորդողների և միջակա աստիճանների մշտական փոխարինում և ոչնչացում։ Ներկայումս անընդհատ տարածություն գրավող միմյանց մոտ ազգակից տեսակները հաճախ պետք է առաջանային դեռ այն ժամանակ, երբ այդ տարածությունը անընդհատ չէր և երբ կենսապայմանները չէին փոփոխվել այնպիսի անզգալի աստիճաններով տարածության մի մասից մյուսին անցնելիս։ Երբ երկու տարատեսակներ առաջանում են միևնույն անընդհատ տարածության երկու մարզերում, հաճախ կարող է առաջանալ միջակա մի տարատեսակ, որը հարմարված է միջակա գոտուն, վերևում շարադրված պատճառներով այդ միջակա տարատեսակը սովորաբար գոյություն կունենա ավելի սակավաթիվ անհատներով, քան այն երկու ձևերը, որոնց նա միացնում է. դրա հետևանքը կլինի այն փաստը, որ փոփոխությունների հետագա ընթացքում այս վերջիններն իրենց թվի ավելի շատության շնորհիվ կգտնվեն ավելի բարենպաստ պայմաններում այդ սակավաթիվ միջակա տարատեսակի համեմատությամբ, սովորաբար հաջողությամբ դուրս կմղեն ու, վերջապես, կոչնչացնեն նրան։

Այս գլխում մենք համոզվեցինք, որ պետք է չափազանց շրջահայաց լինել, ենթադրություն անելով, որ ամենատարբեր կենցաղաձևերի միջև անցումներ չեն կարող լինել, մենք համոզվեցինք նրանում, որ չղջիկը կարող էր բնական ընտրության միջոցով առաջանալ սկզբում օդում միայն սահող կենդանուց։ Մենք համոզվեցինք, որ տեսակները նոր կենսապայմաններում կարող են փոփոխել իրենց սովորությունները կամ կարող են ունենալ բազմազան սովորություններ, որոնք երբեմն նման չեն իրենց հետ մերձավոր ազգակից ձևերի սովորություններին։ Յուրաքանչյուր օրգանական էակ ձգտում է ապրել այնտեղ, որտեղ նա կարող էր ապրել, այստեղից էլ մեզ համար հասկանալի դարձավ, թե ինչպես կարող են առաջանալ այնպիսի ձևերը, ինչպես լեռնային սագը թաղանթավոր ոտներով, գետնի վրա ապրող փայտփորիկը, սուզվող կեռնեխը և սուզաբադերի կենցաղաձևն ունեցող մրրկահավերը։

Այն համոզմունքը, որ կատարելության այդպիսի բարձր աստիճանի հասած օրգանը, ինչպիսին աչքն է, կարող էր առաջանալ բնական ընտրության միջոցով, կարող է ում ասես տարակուսանքի մեջ գցել։ Այնուամենայնիվ, որևէ մի օրգանի վերաբերմամբ, եթե մենք գիտենք աստիճանական բարդացումների երկար շարքը, ըստ որում նրանցից յուրաքանչյուրն ինքնըստինքյան օգտակար է, չի կարելի տրամաբանորեն անհնարին համարել, որ շարունակ փոփոխվող կենսապայմաններում տվյալ օրգանը բնական ընտրության միջոցով ձեռք չի բերել կատարելության ամեն մի հնարավոր աստիճան։ Այն դեպքերում, երբ մեզ անհայտ են միջակա կամ անցումային աստիճանները, մենք պիտի շատ շրջահայաց լինենք այն եզրակացության մեջ, թե նրանք երբեք էլ գոյություն չեն ունեցել, որովհետև օրգանների կերպարանափոխության բազմաթիվ դեպքերում մենք տեսնում ենք, թե ինչպիսի զարմանալի ձևափոխություններ հնարավոր են լինում օրգանների գործունեության մեջ։ Արժե հիշել, որ լողափամփուշտը դարձել է օդ շնչող թոքեր։ Միևնույն օրգանը, որը միաժամանակ կատարել է զանազան ֆունկցիաներ, իսկ հետո մասամբ կամ բոլորովին հարմարվել է նրանցից մեկի համար, կամ երկու օրգաններ, որոնք միաժամանակ կատարել են նույն ֆունկցիան, ըստ որում մեկը կատարելագործվել մյուսի աջակցության շնորհիվ, շատ դեպքերում զգալիորեն հեշտացրել են այդպիսի անցումը։

Մենք տեսանք, որ էակների սանդուխքի վրա մեկը մյուսից հեռու կանգնած երկու օրգանիզմներ կարող են ունենալ օրգաններ, որոնք ծառայում են միևնույն նպատակի համար և իրար հետ մոտ նմանություն ունեն, բայց առաջացել են առանձին-առանձին ու միանգամայն անկախ կերպով։ Սակայն այդ օրգանների ավելի ուշադիր հետազոտման ժամանակ համարյա միշտ կարելի է էական տարբերություններ գտնել նրանց կառուցվածքում, և այդ, հասկանալի է, բխում է բնական ընտրության սկզբունքից։ Մյուս կողմից, բնության մեջ արտահայտվող ամենածավալված կանոնն է, որ միևնույն նպատակին կարելի է հասնել բազմազան միջոցներով, այս էլ դարձյալ բխում է նույն մեծ սկզբունքից։

Շատ դեպքերում մեր տեղեկությունները այնքան անբավարար են, որ մենք իրավունք չունենք պնդելու, թե որոշ մարմնամասեր կամ օրգաններ այնքան անկարևոր են տեսակի բարեկեցության համար, որ նրանց կառուցվածքում փոփոխությունները չկարողանային դանդաղ կերպով կուտակվել բնական ընտրության միջոցով։ Բազմաթիվ այլ դեպքերում փոփոխություններն ամենայն հավանականությամբ հանդիսացել են փոփոխականության ու աճման օրենքի ուղղակի արդյունք, անկախ այն բանից, թե նրանք իրենց հետ որևէ օգուտ բերել են, թե ոչ։ Բայց մենք կարող ենք համոզված լինել, որ այդպիսի կառուցվածքները ևս հետագայում, նոր կենսապայմաններում, կարող էին օգտակար դառնալ տվյալ տեսակի համար և ենթարկվել հետագա փոփոխությունների։ Մենք կարող ենք համոզված լինել նաև, որ սկզբում շատ կարևոր մի մարմնամաս հաճախ պահպանվել է (ինչպես, օրինակ, ջրային կենդանու պոչը նրա ցամաքային հետնորդների մոտ), թեև այնպիսի չնչին նշանակություն է ստացել, որ իր այժմյան վիճակում չէր էլ կարող ձեռք բերվել բնական ընտրության միջոցով։

Բնական ընտրությունը չի կարող մի տեսակի մեջ առաջացնել որևէ այնպիսի մի բան, որը բացառապես ծառայի հօգուտ կամ ի վնաս մի այլ տեսակի, թեև նա հեշտությամբ կարող է առաջացնել մասեր, օրգաններ կամ արտաթորանքներ, որոնք շատ օգտակար են, նույնիսկ անհրաժեշտ կամ, ընդհակառակը, չափազանց վնասակար մի այլ տեսակի համար, բայց բոլոր այդպիսի դեպքերում նրանք օգտակար կլինեն իրենց տիրոջ համար։ Յուրաքանչյուր խիտ բնակված երկրում բնական ընտրությունը ներգործում է նրա բնակիչների միջև տեղի ունեցող մրցության շնորհիվ և այդ պատճառով էլ գոյության կռվում հաջողություն է ապահովում կատարելության այն չափանիշին համապատասխան, որը հատուկ է տվյալ երկրին։ Այս պատճառով սովորաբար մի փոքր երկրի բնակիչները մեծ մասամբ ենթարկվում են մի այլ սովորաբար մեծ երկրի բնակիչներին։ Որովհետև մեծ երկրում գոյություն են ունեցել մեծ թվով անհատներ և ավելի շատ բազմազան ձևեր, որոնց միջև մրցությունը եղել է ավելի խիստ, ապա հետևաբար և կատարելության չափանիշն ավելի բարձր աստիճանի է հասել։ Բնական ընտրությունն անպայմանորեն չի հանգում բացարձակ կատարելության և, որքան մենք կարող ենք դատել մեր սահմանափակ ընդունակությունների օգնությամբ, չի կարելի պնդել, որ նա ամենուրեք իրականում կենսագործվել է։

Բնական տեսության հիման վրա մենք պարզ կերպով հասկանում ենք բնապատմության վաղեմի կանոնի՝ «Natura non facit saltum»^[49] լրիվ իմաստը։ Այս կանոնը, եթե մենք սահմանափակվենք միայն երկրի արդի բնակիչներով, ոչ լրիվ ճիշտ է, բայց եթե այն տարածենք անցյալ ժամանակներում ապրած թե՛ հայտնի և թե՛ անհայտ էակների վրա, ապա այս տեսության հիման վրա նա պետք է ճիշտ լինի իր ամբողջ խստությամբ։

Հանրաճանաչ է համարվում, որ օրգանական էակներն առաջացել են երկու մեծ օրենքների համաձայն՝ տիպի միասնականության և գոյության պայմանների։ Տիպի միասնականություն ասելով հասկացվում է կազմության մեջ եղած այն հիմնական նմանությունը, որ մենք նկատում ենք մի դասի պատկանող էակների մեջ և որը միանգամայն անկախ է նրանց կենսակերպից. իմ տեսությամբ տիպի միասնականությունը բացատրվում է ծագման միասնականությամբ։ «Գոյության պայմաններ» արտահայտությունը, որի վրա այնքան հաճախ պնդել է հռչակավոր Կյուվիեն,^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 133]} լիովին ընդգրկվում է բնական ընտրության սկզբունքի կողմից։ Բնական ընտրությունը ներգործում է շնորհիվ այն բանի, որ հարմարեցնում է էակների փոփոխվող մասերը նրանց կյանքի օրգանական և անօրգանական պայմաններին, կամ հարմարեցրել է նրանց անցած ժամանակներում, ըստ որում այդ հարմարումները շատ դեպքերում պահպանվել են ուժեղացրած վարժեցման միջոցով կամ, ընդհակառակը, վարժեցման բացակայությամբ, գտնվել են արտաքին պայմանների ուղղակի ներգործության ազդեցության տակ և, համենայն դեպս, ենթարկվել են աճման ու փոփոխականության հայտնի օրենքներին։ Ուրեմն, գոյության պայմանների օրենքը իրականում հանդիսանում է բարձրագույն օրենք, որովհետև նա նախկին փոփոխությունների և հարմարեցումների ժառանգման միջոցով իր մեջ է առնում նաև տիպի միասնականության օրենքը։

ԳԼՈՒԽ VII։ ԶԱՆԱԶԱՆ ԱՌԱՐԿՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ ԲՆԱԿԱՆ ԸՆՏՐՈՒԹՅԱՆ ՏԵՍՈՒԹՅԱՆ ԴԵՄ

ԵՐԿԱՐԱԿԵՑՈՒԹՅՈՒՆ։— ՁԵՎԱՓՈԽՈՒԹՅՈԻՆՆԵՐԸ ՄԻՇՏ ՉԷ, ՈՐ ՄԻԱԺԱՄԱՆԱԿ ԵՆ ԱՌԱՋԱՆՈՒՄ։ ՁԵՎԱՓՈԽՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ, ՈՐՈՆՔ, ԸՍՏ ԵՐԵՎՈՒՅԹԻՆ, ՈՒՂՂԱԿԻ ՕԳՈՒՏ ՉԵՆ ԲԵՐՈՒՄ։— ԱՌԱՋԱԴԻՄԱԿԱՆ ԶԱՐԳԱՑՈՒՄ։— ՖՈՒՆԿՑԻՈՆԱԼ ՏԵՍԱԿԵՏԻՑ ՔԻՉ ԿԱՐԵՎՈՐ ՀԱՏԿԱՆԻՇՆԵՐՆ ԱՄԵՆԻՑ ԱՎԵԼԻ ԿԱՅՈՒՆ ԵՆ։— ԲՆԱԿԱՆ ԸՆՏՐՈՒԹՅԱՆ ԵՆԹԱԴՐՅԱԼ ԹԵՐՈՒԹՅՈՒՆԸ ԿԱՌՈՒՑՎԱԾՔԻ ՕԳՏԱԿԱՐ ԱՌԱՆՁՆԱՀԱՏԿՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ՍԿԶԲՆԱԿԱՆ ՍՏԱԴԻԱՆԵՐԻ ԲԱՑԱՏՐՈՒԹՅԱՆ ՀԱՄԱՐ։— ԲՆԱԿԱՆ ԸՆՏՐՈՒԹՅԱՆ ՄԻՋՈՑՈՎ ՕԳՏԱԿԱՐ ԱՌԱՆՁՆԱՀԱՏԿՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ ՁԵՌՔ ԲԵՐԵԼՈՒՆ ԽՈՉԸՆԴՈՏ ՀԱՆԴԻՍԱՑՈՂ ՊԱՏՃԱՌՆԵՐԸ։— ԿԱՌՈՒՑՎԱԾՔԻ ԱՍՏԻՃԱՆԱԿԱՆ ՓՈՓՈԽՈՒԹՅՈՒՆԸ, ՈՐԻՆ ՈՒՂԵԿՑՈՒՄ է ՖՈՒՆԿՑԻԱՆԵՐԻ ՓՈՓՈԽՈՒԹՅՈՒՆԸ։— ՄԻԵՎՆՈՒՅՆ ԴԱՍԻ ՆԵՐԿԱՅԱՑՈՒՑԻՉՆԵՐԻ ԽԻՍՏ ՏԱՐԲԵՐՎՈՂ ՕՐԳԱՆՆԵՐԸ, ՈՐՈՆՔ ԾԱԳՈՒՄ ԵՆ ՄԻ ԸՆԴՀԱՆՈՒՐ ԱՂԲՅՈՒՐԻՑ։— ԱՅՆ ՀԻՄՔԵՐԸ, ՈՐՈՆՔ ԻՆՁ ՀԱՐԿԱԴՐՈՒՄ ԵՆ ԺԽՏԵԼՈՒ ԽԻՍՏ ԵՎ ՀԱՆԿԱՐԾԱԿԱՆ ՓՈՓՈԽՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ԳՈՅՈՒԹՅՈՒՆԸ։

Այս գլուխը կնվիրեմ իմ տեսակետների դեմ առաջ քաշված խառը բնույթի զանազան առարկությունների քննարկմանը, որովհետև այդ ճանապարհով կարող են ավելի լավ պարզաբանվել որոշ բաներ մինչև այժմ քննարկվածից։ Բայց անօգուտ կլիներ քննության առնել այդ բոլոր առարկությունները, որովհետև նրանցից շատերը արել են այնպիսի գրողներ, որոնք նեղություն չեն կրել ըմբռնելու բուն խնդիրը։ Այսպես, օրինակ, գերմանական մի հայտնի բնախույզ պնդում է, որ իմ տեսության ամենաթույլ կողմն այն է, որ ես բոլոր օրգանական էակները դիտում եմ որպես չափազանց անկատար. մինչդեռ իրականում ես ասել եմ, որ նրանք բոլորը այնքան էլ կատարյալ չեն, ինչպիսին կարող էին լինել իրենց շրջապատող պայմանների նկատմամբ, և այդ ապացուցվում է նրանով, որ երկրագնդի շատ կետերում տեղական բազմաթիվ ձևերն իրենց տեղերը զիջել են ներխուժած օտարերկրացիներին։ Բացի դրանից, եթե օրգանական էակները լինեին էլ մի որոշ ժամանակ լիովին հարմարված շրջապատող պայմաններին, նրանք չեն կարող այդպես մնալ այդ պայմանների փոփոխվելուց հետո, եթե իրենք ևս չեն փոփոխվի համապատասխան ձևով, և ոչ ոք, իհարկե, վիճելի չի կարող համարել այն, որ յուրաքանչյուր երկրի ֆիզիկական պայմանները, ինչպես նաև նրա բնակիչների և՛ քանակությունը, և՛ բնույթը շատ փոփոխություններ են կրել։

Վերջերս մի քննադատ, պճնվելով մաթեմատիկական ճշգրտությամբ, պնդում էր, թե երկարակեցությունը շատ օգտավետ է բոլոր տեսակներին. այնպես որ, ով հավատում է բնական ընտրությանը, «պետք է իր ծննդաբանական ծառը կառուցի» այնպիսի ձևով, որ բոլոր հետնորդները ավելի երկարակյաց լինեն իրենց նախնիներից։ Մի՞թե մեր քննադատը չի կարողանում ըմբռնել այն, ար երկամյա բույսը կամ մեր կենդանիներից մեկը կարող է ընկնել ցուրտ կլիմայի մեջ և այնտեղ ոչնչանալ յուրաքանչյուր ձմեռ, և սակայն, բնական ընտրության միջոցով ձեռք բերված օգտակար հատկությունների շնորհիվ, տարեցտարի ապրել իր սերմերի կամ ձվերի օգնությամբ։ Ռեյ Լանկեստերը^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 134]} վերջերս քննարկել է այդ հարցը և, որքան խնդրի բարդությունը հնարավորություն է տալիս որոշակի դատողություն կազմելու, նա գալիս է այն եզրակացության, որ երկարակեցությունը սովորաբար հարաբերակցության մեջ է գտնվում օրգանական սանդուխքի վրա յուրաքանչյուր տեսակի ունեցած դրության հետ, ինչպես նաև վերարտադրության պրոցեսի ու ընդհանուր գործունեության վրա օրգանիզմի ծախսի աստիճանի հետ։ Իսկ այդ հատկությունները հավանորեն շատ մեծ չափով կախված են բնական ընտրությունից։

Բերվել է նաև այն փաստարկը, թե ինչպես որ եգիպտական այն կենդանիներից ու բույսերից ոչ մեկը, որոնց մասին մենք որևէ բան գիտենք, չի փոփոխվել վերջին երեք կամ չորս հազարամյակների ընթացքում, ճիշտ այդպես էլ հավանորեն չի փոփոխվել նրանցից ոչ մեկը և ոչ մի տեղ աշխարհում։ Բայց, ըստ Ջ. Հ. Լյուիսի^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 135]} դիտողության, փաստարկման այդ եղանակը ոչինչ չի ապացուցում, որովհետև հնագույն ընտանի ցեղերը, որ պատկերված են եգիպտական հուշարձաններում կամ զմռսված են, շատ մոտ են կամ նույնիսկ նման են նրանց, որոնք ապրում են ներկայումս, իսկ մինչդեռ բոլոր բնախույզներն ընդունում են, որ այդ ցեղերն առաջացել են իրենց նախասկզբնական տիպերի ձևափոխման միջոցով։ Շատ կենդանիներ, որոնք առանց փոփոխվելու մնացել են սառցադաշտային շրջանից սկսած, կարող էին անհամեմատ ավելի զարմանալի օրինակ ծառայել, որովհետև նրանք ենթարկվել են կլիմայի մեծ փոփոխությունների ու տեղափոխվել են մեծ հեռավորությունների վրա, մինչդեռ Եգիպտոսում վերջին մի քանի հազարամյակների ընթացքում կենսապայմանները, որքան մենք գիտենք, մնացել են բոլորովին միանման։ Սառցադաշտային շրջանի ժամանակից սկսած փոփոխությունների աննշանության կամ նույնիսկ լիակատար բացակայության փաստը, որոշ հաջողությամբ կարելի է շրջել նրանց դեմ, ովքեր հավատում են զարգացման բնածին ու անհրաժեշտ օրենքին, և այդ փաստը բոլորովին անզոր է բնական ընտրությանը, կամ ամենահարմարվածի գերապրելուն վերաբերող ուսմունքի հանդեպ, մի ուսմունքի, որը ենթադրում է, որ երբ պատահաբար առաջանում են օգտակար հատկություն ունեցող ձևափոխություններ կամ անհատական տարբերություններ, ապա նրանք պահպանվում են, բայց այդ իրագործվում է միայն որոշ բարենպաստ հանգամանքներում։

Նշանավոր հնէաբան Բրոննը^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 136]} գրքիս իր գերմաներեն թարգմանության վերջում հարցնում է, թե ինչպե՞ս բացատրել բնական ընտրության տեսակետով այն, որ տարատեսակը և նրան ծնունդ տվող տեսակը կարող են ապրել կողք կողքի։ Եթե նրանք երկուսն էլ հարմարվել են թեթևակի տարբերվող կենսական շրջադրության կամ պայմաններին, այդ դեպքում նրանք կարող են միասին ապրել և եթե մի կողմ թողնենք պոլիմորֆ ձևերը, որոնց փոփոխականությունն ըստ երևույթին առանձին բնույթ է կրում, և բոլոր ժամանակավոր ձևափոխությունները, ինչպիսիք են մեծությունը, ալբինիզմը և այլն, ապա ավելի կայուն տարատեսակները, որքան ես կարող եմ դատել, սովորաբար լինում են զանազան ապրելավայրերում, օրինակ, բարձունքներում կամ հարթավայրերում, չոր կամ խոնավ տեղերում բնակվողներ։ Այնուհետև շատ թափառող և հեշտությամբ միմյանց հետ խաչաձևվող կենդանիների տարատեսակները, ըստ երևույթին, սովորաբար կապված են տարբեր վայրերի հետ։

Բրոննը^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 136]} հաստատամտորեն պնդում է նաև, որ առանձին տեսակները մեկը մյուսից երբեք չեն տարբերվում առանձին հատկանիշներով, այլ միշտ շատ հատկանիշներով. նա հարցնում է, թե ինչպե՞ս է միշտ լինում, որ օրգանիզմի մի քանի մասերը, վարիացիաների և բնական ընտրության միջոցով միաժամանակ ձևափոխվում են։ Բայց այս դեպքում ոչ մի անհրաժեշտություն չկա ենթադրելու, որ որևէ օրգանիզմի բոլոր մասերը փոփոխվել են միաժամանակ։ Ամենազարմանալի ձևափոխությունները, որոնք հիանալի կերպով հարմարված են որևէ նպատակի համար, ինչպես առաջ արդեն նկատված է, կարող են ձեռք բերվել, թեկուզև թույլ, հաջորդական շեղումների միջոցով՝ սկզբում մի մասում, հետո մյուսում, բայց քանի որ նրանք փոխանցվում են բոլորը միասին, ուստի և մեզ վրա այնպիսի տպավորություն են թողնում, որ կարծես թե նրանք միասին են առաջացել։ Վերոհիշյալ առարկությանը ամենալավ պատասխան կարող են ծառայել, ասենք, այն ընտանի կենդանիները, որոնք ձևափոխվել են մարդու կամքով, որը նրանց ընտրել է որևէ հատուկ նպատակով։ Նայենք արշավաձիուն և ծանրաքաշ ձիուն, կամ բարակ շանը և դոգ գամփռին (mastiff)։ Նրանց բոլոր մարմնակազմությունը և նույնիսկ նրանց մտավոր կերտվածքը ձևափոխվել են, մինչդեռ, եթե մենք հնարավորություն ունենայինք հետամտելու նրանց կերպափոխումների պատմության ընթացքում եղած յուրաքանչյուր ստադիային,— իսկ վերջին ստադիաներին հետամտել հնարավոր է,— մենք չէինք տեսնի խոշոր և միաժամանակ տեղի ունեցած փոփոխություններ, այլ միայն թեթև ձևափոխություններ ու կատարելագործություններ սկզբում մի մասում, ապա և մյուս մասում։ Նույնիսկ այն դեպքում, երբ մարդը կիրառել է միայն որևէ մի հատկանիշի ընտրություն,— որի ամենալավ օրինակ կարող են ծառայել մեր մշակովի բույսերը,— մենք անփոփոխ կերպով նկատում ենք, որ եթե մի մասը, լինի դա ծաղիկ, պտուղ կամ տերևներ, շատ ուժեղ կերպով փոփոխվել է, ապա նաև գրեթե բոլոր մյուս մասերը թեթև ձևափոխություններ են կրել։ Դա մասամբ կարելի է բացատրել հարաբերակցական աճման սկզբունքով, մասամբ էլ այսպես կոչված ինքնակամ վարիացիայով։

Անհամեմատ ավելի լուրջ առարկություն է առաջադրել Բրոննը,^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 136]} իսկ վերջերս նաև Բրոկան,^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 137]} այն է՝ որ շատ հատկանիշներ, ըստ երևույթին, ոչ մի օգուտ չեն բերում իրենց տերերին և այդ պատճառով չէին կարող իրենց վրա կրել բնական ընտրության ազդեցությունը։ Բրոննը մատնանշում է, օրինակ, նապաստակների և մկների տարբեր տեսակների ականջների ու պոչերի երկարությունը, շատ կենդանիների ատամների արծնապակու բարդ ծալքերը և բազմաթիվ համանման օրինակներ։ Բույսերի վերաբերմամբ այդ հարցը պարզաբանել է Նեգելին^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 138]} իր հիանալի հետազոտության մեջ։ Նա ընդունում է, որ բնական ընտրությունը շատ բան է արել, բայց պնդում է, թե բույսերի ընտանիքները մեկը մյուսից տարբերվում են գլխավորապես մորֆոլոգիական հատկանիշներով, որոնք, ըստ երևույթին, բոլորովին կարևոր չեն տեսակների բարեկեցության համար։ Դրա համար էլ նա հավատում է, որ տեսակներն ունեն առաջադիմելու և կատարելագործվելու բնածին հակում։ Նա մատնանշում է բջիջների դասավորությունը հյուսվածքներում և տերևներինը՝ առանցքային մասերի վրա որպես օրինակներ, երբ բնական ընտրությունը չի կարողացել ներգործել։ Դրան կարելի է ավելացնել նաև ծաղկի մասերի թիվը, սերմնաբողբոջների դիրքը, սերմերի ձևը, երբ վերջինս ոչ մի օգուտ չի բերում սերմնավորման ժամանակ և այլն։

Վերոհիշյալ առարկությունը շատ լուրջ է։ Այնուամենայնիվ, մենք պետք է նախ և առաջ, չափազանց զգույշ լինենք, երբ ձգտում ենք որոշել, թե այս կամ այն տեսակի համար կառուցվածքի ինչպիսի գծերը օգտակար են այժմ, կամ օգտակար են եղել առաջ։ Երկրորդ, միշտ պետք է հիշել, որ երբ ձևափոխվում է մի մաս, նույնն է պատահում նաև մյուսների հետ՝ լիովին չպարզաբանված պատճառների հետևանքով, ինչպիսիք են, օրինակ, սննդի ուժեղացած կամ նվազած առհոսումը դեպի մի մասը, մասերի փոխադարձ ճնշումը, ընդ որում ավելի առաջ զարգացած մասը ճնշող ազդեցություն է գործում իրենից հետո զարգացողի վրա և այլն, ինչպես նաև այլ պատճառների հետևանքով, որոնք առաջ են բերում հարաբերակցության բազմաթիվ և խորհրդավոր ու մեզ համար բոլորովին անհասկանալի փաստեր։ Այդ բոլոր գործոնները, համառոտության համար, կարելի է միասին միացնել «աճման օրենքներ» ընդհանուր անվան տակ։ Երրորդ, մենք պետք է ընդունենք կենսապայմանների փոփոխության ուղղակի և որոշակի ներգործությունը և այսպես կոչված ինքնակամ վարիացիաները, որոնց մեջ պայմանների բնույթը միանգամայն ստորադաս դեր է կատարում։ Բողբոջների վարիացիան, ինչպես, օրինակ, սովորական վարդենու վրա թավոտ վարդի կամ դեղձենու վրա նեկտարինների (հարթ դեղձերի) երևալը, ներկայացնում են ինքնակամ վարիացիաների լավ օրինակներ, բայց նույնիսկ այդ դեպքերում,— եթե մենք մտաբերենք, թե ինչպիսի ուժեղ ազդեցություն է գործում թույնի մի կաթիլը բարդ գղտորների առաջացման վրա,— մենք չենք կարող լիովին վստահ լինել, որ վերոհիշյալ վարիացիաները հյութի բնույթի մեջ մի որևէ տեղական փոփոխության արդյունք չեն, որը կախված է պայմանների փոփոխություններից։ Յուրաքանչյուր անհատական թեթև տարբերության համար պետք է որևէ իրական պատճառ լինի, նույնպես էլ պատահաբար առաջացող ավելի ուժեղ արտահայտված վարիացիների համար^[50] և եթե անհայտ պատճառը կներգործի համառ կերպով, ապա համարյա անկասկած է, որ տվյալ տեսակի բոլոր անհատները կփոփոխվեն նման ձևով։

Այս գրքի նախորդ հրատարակություններում, ինչպես թվում է ինձ այժմ, ես հարկ եղած չափով չեմ գնահատել, թե որքան հաճախակի և կարևոր են ինքնակամ փոփոխականությունից կախված ձևափոխությունները։ Բայց անհնարին է այդ պատճառով բացատրել կառուցվածքի այն առանձնահատկությունների անթիվ բազմությունը, որոնք այնքան լավ հարմարված են յուրաքանչյուր տեսակի կենսակերպին։ Այդ ինձ նույնքան քիչ հավանական է թվում, որքան և այն, որ դրա միջոցով կարելի է բացատրել արշավաձիու կամ բարակ շան լավ հարմարված ձևի առաջանալը, որոնք այնպիսի զարմանք են հարուցել, նախկին բնախույզների մտքերում, քանի դեռ լավ չէր ըմբռնվել մարդու ձեռքով կատարվող ընտրության սկզբունքը։

Ավելորդ չի լինի նախորդ դիտողություններից մի քանիսը պարզաբանել օրինակներով։ Զանազան մասերի և օրգանների ենթադրյալ անօգտակարության մասին հազիվ թե հարկ կա նշելու, որ նույնիսկ բարձրակարգ և ամենից ավելի ծանոթ կենդանիներն ունեն կառուցվածքի առանձնահատկություններ, որոնք այնքան բարձր զարգացման են հասել, որ ոչ ոք չի կասկածում նրանց կարևորության մասին, սակայն նրանց նշանակությունը մինչև այժմ պարզված չէ, կամ պարզվել է միայն վերջերս։ Բրոննը^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 136]} մատնանշում է մկների զանազան տեսակների ականջների ու պոչի երկարությունը որպես կառուցվածքի թեպետև չնչին, բայց այնպիսի տարբերությունների օրինակներ, որոնք ոչ մի հատուկ, նշանակություն չունեն․ այդ առթիվ ես կարող եմ հիշատակել, որ ըստ դոկտոր Շեբլի^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 139]} հետազոտությունների, սովորական մկան արտաքին ականջը չափազանց հարուստ է նյարդերով, այնպես որ նա անկասկած ծառայում է որպես շոշափելիքի օրգան. հետևաբար, ականջների երկարությունը հազիվ թե բոլորովին անկարևոր հատկանիշ լինի։ Մենք հիմա կտեսնեք նաև, որ պոչը մի քանի տեսակների համար ծառայում է որպես շատ օգտակար բռնիչ օրգան, և այդ դեպքում նրա դերը մեծ կախման մեջ է գտնվում երկարությունից։

Ինչ վերաբերում է բույսերին, որոնցով ես բացառապես կզբաղվեմ հետագայում՝ Նեգելիի^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 138]} հոդվածի առթիվ, ապա բոլորը, իհարկե, կհամաձայնվեն, որ խոլորձիների ծաղիկները ներկայացնում են կառուցվածքի բազմաթիվ հետաքրքրական մանրամասնություններ, որոնց վրա մի քանի տարի առաջ կնայեին որպես պարզ մորֆոլոգիական առանձնահատկությունների վրա, որոնք ոչ մի հատուկ ֆունկցիա չունեն, մինչդեռ ներկայումս հայտնի է, որ նրանք խոշորագույն նշանակություն ունեն միջատների օգնությամբ տեսակների բեղմնավորման համար և հավանորեն ձեռք են բերվել բնական ընտրության միջոցով։ Մինչև վերջին ժամանակները ոչ ոքի մտքով չէր անցնի, որ դիմորֆ և տրիմորֆ բույսերի առէջքների և վարսանդների անհավասար երկարությունը և նրանց դասավորությունը կարող են որևէ նշանակություն ունենալ, իսկ այժմ մենք գիտենք, որ այդ հենց այդպես էլ է։

Բույսերի որոշ խմբերում բոլոր տեսակների սերմնաբողբոջները ուղիղ են կանգնած, մյուսներինը՝ կախված են, իսկ մի քանի սակավաթիվ բույսերի միևնույն սերմնարանում մի սերմնաբողբոջը գրավում է կանգուն դիրք, իսկ մյուսը՝ կախված։ Սերմնաբողբոջների այդ դիրքերը առաջին հայացքից զուտ մորֆոլոգիական հատկանիշներ են թվում, այսինքն չունեն ոչ մի ֆիզիոլոգիական նշանակություն, բայց դոկտոր Հուկերն^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 28]} ինձ հաղորդում է, որ միևնույն սերմնարանի մեջ երբեմն բեղմնավորվում են միայն վերին սերմնաբողբոջները, իսկ այլ դեպքերում միայն ստորինները, և նա ենթադրություն է անում, որ դա հավանորեն կախված է այն ուղղությունից, որով ծաղկափոշու խողովակները մտնում են սերմնարանի մեջ։ Եթե այդ այդպես է, ուրեմն սերմնաբողբոջների դիրքը,— եթե անգամ միևնույն սերմնարանում նրանցից մեկը ուղիղ կանգնած է, իսկ մյուսը՝ կախված,— կարող է լինել դիրքի մեջ տեղի ունեցած այնպիսի թեթև որոշ շեղումների ընտրության հետևանք, որոնք նպաստել են բեղմնավորմանը և սերմերի ստացմանը։

Որոշ բույսեր, որոնք պատկանում են զանազան ընտանիքների, սովորաբար առաջացնում են երկու ձևի ծաղիկներ՝ մի քանիսը բաց, սովորական կառուցվածքով, մյուսները՝ փակ և թերզարգացած։ Ծաղիկների այդ երկու ձևերը երբեմն զարմանալի կերպով տարբերվում են միմյանցից իրենց կառուցվածքով, այնուամենայնիվ կարելի է տեսնել, թե ինչպես նրանք միևնույն բույսի վրա աստիճանաբար փոխակերպվում են մեկը մյուսին։ Սովորական բաց ծաղիկները կարող են միմյանց հետ խաչաձևվել և այդպիսով ապահովում են այն օգտակարությունը, որն անշուշտ ստացվում է խաչաձևման ժամանակ։ Սակայն փակ և թերզարգացած ծաղիկները^[51] ակներևորեն շատ մեծ նշանակություն ունեն, որովհետև նրանք ապահովաբար տալիս են որոշ քանակությամբ սերմեր՝ ծախսելով զարմանալի քիչ քանակությամբ ծաղկափոշի։ Այդ երկու ձևի ծաղիկները, ինչպես հենց նոր մատնանշվեց, հաճախ խիստ տարբերվում են միմյանցից իրենց կառուցվածքով, թերի ծաղիկների պսակաթերթերը համարյա միշտ կազմված են միայն թերաճիկներից, և փոշեհատիկների տրամագիծը փոքրացած է։ Ononis columnae-ի միմյանց հաջորդող տասը առէջքներից հինգը սաղմնային վիճակում են, իսկ Viola-ի առէջքներից երեքը գտնվում են այդպիսի վիճակում, այնպես որ միայն երկուսն են պահպանում իրենց նորմալ ֆունկցիան և այն էլ շատ փոքր չափով։ Հնդկական մի մանուշակի (անունն ինձ անհայտ է, որովհետև այդ բույսերն ինձ մոտ լիովին զարգացած ծաղիկներ երբեք չեն տվել) երեսուն փակ ծաղիկներից վեցի մեջ փոխանակ հինգ բաժակաթերթի, որ նորմալ է, զարգացել էին երեքը։ Malpighiaceae-ի մի ենթաընտանիքում, ըստ Ա. դը Ժյուսսյեի^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 140]} հետազոտությունների, փակ ծաղիկները ավելի ևս ձևափոխված են, որովհետև բաժակաթերթերի դիմացի հինգ առէջքները բոլորն էլ ապաճած են և զարգանում է միմիայն վեցերորդը, որը գտնվում է պսակաթերթի դիմաց (այս վերջին առէջքը այդ տեսակի սովորական ծաղիկներում չի լինում). սռնակը զարգացած չէ, և սերմնարանների թիվը երեքի փոխարեն վերածվել է երկուսի։ Եվ ահա թեև բնական ընտրությունը, անտարակույս, կարող էր խոչընդոտ լինել այդ ծաղիկներից մի քանիսի բացվելուն և պակասեցնել ծաղկափոշու ծախսումը, որովհետև նրա նախկին քանակը ավելորդ կլիներ փակ ծաղիկներում, սակայն հազիվ թե վերոհիշյալ հատուկ ձևափոխություններից որևէ մեկը ծագել է հենց այդ ձևով, այլ հավանորեն աճման օրենքների հետևանք է եղել (այդ թվում հաշվելով մասերի ֆունկցիոնալ անգործունեությունը) ծաղկափոշու քանակի աստիճանական կրճատման և ծաղիկների փակման դեպքում։

Աճման օրենքների ներգործության կարևորության պատշաճ գնահատումն այնքան անհրաժեշտ է, որ ես կբերեմ այլ տեսակի մի քանի լրացուցիչ օրինակներ ևս, այսինքն միևնույն մասի կամ օրգանի մեջ եղած այնպիսի տարբերությունների օրինակներ, որոնք կախված են տվյալ բույսի վրա նրանց հարաբերական դիրքի տարբերություններից։ Իսպանական շագանակենու և մի քանի փշատերև ծառերի տերևների բաժանման անկյունները, Շախտի^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 141]} հետազոտությունների համաձայն, միանման չեն համարյա հորիզոնական և ուղիղ կանգնած ճյուղերի վրա։ Սովորական փեգենայի և մի քանի այլ բույսերի վրա մի ծաղիկը, սովորաբար կենտրոնականը կամ գագաթնայինը, առաջինն է բացվում և ունենում է հնգական բաժակաթերթ ու պսակաթերթ և հնգաբաժան սերմնարան, մինչդեռ նույն բույսի վրա մնացած ծաղիկները քառանդամ են։ Բրիտանական Adoxa-ի գագաթնային ծաղկի բաժակը սովորաբար երկբլթականի է և մնացած օրգանները քառանդամ են, մինչդեռ շրջապատող ծաղիկների բաժակները սովորաբար եռաբլթակ են, իսկ մնացած մասերը հնգանդամ են։ Բարդածաղիկներից ու հովանոցավորներից (Compositae, Umbelliferae) շատերի, ինչպես նաև մի քանի այլ բույսերի եզրային ծաղիկների պսակներն անհամեմատ ավելի զարգացած են, քան ներքին ծաղիկներինը և այդ, ըստ երևույթին, հաճախ կապ ունի բազմացման գործարանների ատրոֆիայի հետ։ Առավել ևս հետաքրքրական է մի փաստ, որը մենք շոշափել ենք առաջ, այն է, որ եզրային սերմիկները կամ սերմերը երբեմն խիստ տարբերվում են ներքիններից իրենց ձևով, գույնով և այլ հատկանիշներով։ Carthamus-ի [սաֆլորի] և մի քանի այլ բարդածաղիկների միայն կենտրոնական սերմիկներն են ունենում փուփուլիկներ, իսկ Hyoseris-ի մոտ միևնույն գլխիկը տալիս է երեք տարբեր ձևի սերմիկներ։ Մի քանի հովանոցավորների (Umbelliferae,) արտաքին սերմերը, ըստ Տաուշի,^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 142]} ունենում են ուղիղ էնդոսպերմ, իսկ կենտրոնականները՝ ծռված էնդոսպերմ, մինչդեռ դը-Կանդոլն^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 67]} այլ տեսակների մոտ այդ հատկանիշը դիտել է որպես սիստեմատիկայի մեջ շատ մեծ կարևորություն ունեցող։ Պրոֆեսոր Բրաունը^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 143]} հիշատակում է Fumariaceae-ի մի սեռի մասին, որի մեջ ողկույզի ստորին մասում ծաղիկները տալիս են ձվաձև կողավոր, միասերմ կաղիններ, իսկ վերին մասում՝ նիզակաձև, երկփեղկանի և երկսերմ պատիճներ։ Այդ բոլոր դեպքերում, եթե չհաշվենք լավ զարգացած եզրային ծաղիկները, որոնք օգտակար են նրանով, որ գրավում են միջատների ուշադրությունը, բնական ընտրությունը չէր կարող, որքան ես ըմբռնում եմ, ոչ մի դեր խաղալ, կամ միայն ստորադաս դեր է խաղացել։ Այդ բոլոր ծխափոխությունները մասերի հարաբերական դիրքի և փոխադարձ ազդեցության արդյունք են, և հազիվ թե կարելի է կասկածել այն բանի վրա, որ եթե տվյալ բույսի վրա բոլոր ծաղիկները և տերևները գտնվեին միևնույն արտաքին ու ներքին պայմանների ներգործության տակ, ինչպես այդ լինում է որոշ դիրք գրավող ծաղիկների ու տերևների նկատմամբ, ապա նրանք բոլորն էլ կձևափոխվեին միանման կերպով։

Այլ բազմաթիվ դեպքերում մենք նկատում ենք, որ կառուցվածքում եղած ձևափոխությունները, որոնց բուսաբանները սովորաբար մեծ նշանակություն են վերադրում, վերաբերում են միայն տվյալ բույսի վրա գտնվող մի քանի ծաղիկների կամ պատահում են միևնույն պայմաններում կողք կողքի աճող զանազան բույսերի վրա։ Քանի որ այդ ձևափոխությունները, ըստ երևույթին, առանձին ոչ մի օգուտ չեն բերում բույսերին, ուստի բնական ընտրությունը չէր կարող նրանց վրա ազդեցություն գործել։ Դրանց պատճառը մեզ բոլորովին անհայտ է, մենք չենք կարող դրանք նույնիսկ վերագրել, ինչպես օրինակների նախորդ խմբում, փոխադարձ դիրքի նման մի որևէ մերձավոր գործոնի ազդեցությանը։ Կբերեմ միայն մի քանի օրինակներ։ Միևնույն բույսի վրա թե՛ տետրամեր և թե՛ պենտամեր ծաղիկների հանդիպելը այնքան սովորական դեպք է, որ ես օրինակներ ցույց տալու կարիք չունեմ, բայց քանի որ թվական վարիացիաները համեմատաբար հազվադեպ են, երբ մասերը քիչ են, ուստի ես կարող եմ հիշատակել, որ Paraver bracteatum-ի ծաղիկները, ինչպես հաղորդում է դը-Կանդոլը,^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 67]} ունենում են կամ երկու բաժակաթերթիկ և չորս պսակաթերթիկ (կակաչների սովորական տիպը), կամ թե երեք բաժակաթերթիկ և վեց պսակաթերթիկ։ Ծաղկաբողբոջում պսակաթերթիկների դասավորման եղանակը խմբերի մեծամասնության համար շատ կայուն մորֆոլոգիական հատկանիշ է հանդիսանում, բայց պրոֆեսոր Ազա-Գրեյը^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 68]} հաղորդում է, որ Mimulus սեռի մի քանի տեսակների մոտ բողբոջակազմությունը նույնքան հաճախ կառուցված է ըստ Rhinanthideae տիպի, որքան ըստ Antirrhinideae տիպի, որպիսի խմբի էլ պատկանում է հիշված սեռը։ Օգյուստ Սենտ Իլերը^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 144]} բերում է հետևյալ օրինակները. Zanthoxylon-ը պատկանում է Rutaceae ընտանիքի մեջ այն խմբին, որն աչքի է ընկնում իր անբաժան սերմնարանով, բայց միևնույն բույսի վրա կամ նույնիսկ միևնույն հուրանի մեջ կարելի է գտնել ինչպես մեկ, այնպես էլ երկբաժան սերմնարան ունեցող ծաղիկներ. Helianthemum սեռի մեջ սերմնատուփիկը նկարագրվել է թե որպես միաբուն և թե որպես եռաբուն, իսկ H. mutabile-ի մոտ «une lame, plus ou moin large, s’etend entre le pericarpe et le placente»^[52]։ Դոկտոր Մաստերսը^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 145]} Saponaria officinalis-ի ծաղիկներում տեսել է ինչպես եզրային, այնպես էլ կենտրոնական սերմնակիրի օրինակներ։ Վերջերս Սենտ-Իլերը Gomphia oleaeformis-ի տարածման հարավային սահմանի մոտ գտել է երկու ձևեր, որոնց նա սկզբում համարել է անկասկածելի երկու տեսակներ, բայց հետո տեսել է, որ նրանք աճել են մեկ արմատից, և այն ժամանակ նա ավելացնում է. «voila donc dans un même individu des boges et un style qui se rattachent tantôt à un axe vertical, et tantôt à un ginobase»^[53]։

Այսպիսով, մենք տեսնում ենք, որ բույսերի մորֆոլոգիական շատ փոփոխություններ կարող են կախման մեջ դրվել աճման օրենքներից, և մասերի փոխազդեցությունից՝ անկախ բնական ընտրությունից։ Բայց կանգնելով Նեգելիի^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 138]} ուսմունքի այն տեսակետի վրա, որ վերաբերում է կատարելագործման կամ առաջադիմական զարգացման բնածին հակումին և գործ ունենալով փոփոխությունների այդ խիստ արտահայտված օրինակների հետ, կարելի՞ է արդյոք ասել, որ բույսերին մենք գտնում ենք դեպի զարգացման բարձր աստիճանը առաջ ընթանալու մոմենտում։ Ընդհակառակը, արդեն այն փաստից, որ մեր կողմից քննարկվող մասերը միևնույն բույսի վրա խիստ կերպով տարբերվում են կամ ձևափոխվում, ես պետք է եզրակացնեմ, որ նման ձևափոխությունները, որքան էլ նրանք կարևոր լինեն մեր դասակարգումների համար, շատ չնչին կարևորություն ունեն հենց բույսերի համար։ Հազիվ թե կարելի է ասել, որ օրգանիզմը, ձեռք բերելով որևէ անօգուտ մաս, բարձրանում է բնության սանդուխքով, և իրոք, եթե մենք օգնության էլ կանչենք մի որևէ սկզբունք՝ բացատրելու համար թերզարգացած փակ ծաղիկների վերևում նկարագրված օրինակը, ապա այդ կլինի հետագնաց շարժման, այլ ոչ թե առաջընթաց շարժման սկզբունք, այդպես է նաև շատ մակաբույծ և թերզարգացած կենդանիների նկատմամբ։ Մենք չգիտենք, թե մատնանշված յուրահատուկ ձևափոխության պատճառն ինչ է, բայց եթե այդ պատճառը ներգործեր գրեթե միանման ձևով երկար ժամանակի ընթացքում, ապա հետևանքն էլ, կարելի է կարծել, կլիներ գրեթե միանման, իսկ այդ դեպքում տվյալ տեսակի բոլոր անհատները կձևափոխվեին միանգամայն միանման ձևով։

Նկատի առնելով այն, որ վերոհիշյալ հատկանիշները կարևոր չեն տեսակի բարեկեցության համար, նրանց մեջ դրսևորվող բոլոր թեթև վարիացիաները բնական ընտրության ազդեցության տակ չեն կուտակվի ու մեծանա։ Երբ կառուցվածքի որոշ առանձնահատկություններ, որոնք զարգացել են երկարատև ընտրության միջոցով, դադարում են օգուտ բերել տեսակին, այդ դեպքում նրանք սովորաբար դառնում են փոփոխական, ինչպես մենք այդ տեսնում ենք թերաճ օրգանների օրինակի վրա. դա բացատրվում է նրանով, որ նրանք արդեն այլևս չեն կրում ընտրության հենց նույն ուժի կանոնավորող ազդեցությունը։ Բայց երբ օրգանիզմի բնույթի և շրջապատող պայմանների ազդեցության տակ առաջացել են այդպիսի ձևափոխություններ, որոնք կարևոր չեն տեսակի բարեկեցության համար, նրանք կարող են փոխանցվել գրեթե նույն ձևով, որը և հավանորեն հաճախ է տեղի ունեցել, այլ տեսակետներից ձևափոխված բազմաթիվ հաջորդներին։ Կաթնասունների, թռչունների կամ սողունների մեծամասնության համար չէր կարող առանձնապես կարևոր լինել, թե արդյոք ծածկվա՞ծ են մազերով, փետուրներով կամ թեփուկներով, բայց և այնպես մազերը ժառանգաբար փոխանցվել են համարյա բոլոր կաթնասուններին, փետուրները՝ բոլոր թռչուններին և թեփուկները՝ բոլոր իսկական սողուններին։ Երբ կառուցվածքի առանձնահատկությունները, ինչպիսիք էլ նրանք լինեն, ընդհանուր են ազգակից շատ ձևերի համար, մենք նրանց տալիս ենք բարձր սիստեմատիկական նշանակություն և այդ պատճառով հաճախ ենթադրում ենք, թե նրանք չափազանց կարևոր կենսական նշանակություն ունեն տեսակի համար։ Ուստի ես հակված եմ կարծելու, որ մորֆոլոգիական տարբերությունները, որոնց մենք կարևորություն ենք տալիս, ինչպիսիք են, օրինակ, տերևների դասավորությունը, ծաղկի կամ սերմնարանի մասերի թիվը, սերմնաբողբոջների դիրքը և այլն, շատ դեպքերում երևացել են սկզբում որպես անկայուն վարիացիաներ, որոնք վաղ թե ուշ դարձել են հաստատուն՝ օրգանիզմ ի բնույթի և շրջապատող պայմանների շնորհիվ, ինչպես նաև առանձին անհատների փոխադարձ խաչաձևման հետևանքով, բայց ոչ թե բնական ընտրության հետևանքով։ Իրոք՝ քանի որ այդ մորֆոլոգիական հատկանիշները չեն ազդում տեսակի բարեկեցության վրա, ապա նրանց մեջ տեղի ունեցած ամեն մի թեթև շեղում չէր կարող որոշվել կամ կուտակվել այդ վերջին գործոնի օգնությամբ։ Այդպիսով, մենք գալիս ենք մի տարօրինակ եզրակացության, որ տեսակների համար կենսական ոչ մեծ նշանակություն ունեցող հատկանիշները միևնույն ժամանակ շատ մեծ կարևորություն ունեն սիստեմատիկայի համար, բայց ինչպես մենք հետո կտեսնենք, երբ կքննարկենք դասակարգման գենետիկական սկզբունքները, այդ այնքան էլ տարօրինակ չէ, ինչպես կարող է թվալ առաջին հայացքից։

Թեև մենք ոչ մի վստահելի ապացույց չունենք, որ օրգանական աշխարհում գոյություն ունի առաջադիմական զարգացման բնածին հակում, սակայն նա, ինչպես ես աշխատել եմ ցույց տալ չորրորդ գլխում, բնական ընտրության անընդմիջվող ներգործության անհրաժեշտ հետևանքն է։ Եվ իրոք՝ կազմվածքի բարձրության ամենալավ որոշումը, որ մինչև հիմա տրվել է, մասերի մասնագիտացման կամ դիֆերենցման աստիճանն է, իսկ բնական ընտրությունը հենց այդ նպատակին է հանգեցնում այն պատճառով, որ այդ դեպքում առանձին մասերը հնարավորություն են ստանում ավելի մեծ հաջողությամբ կատարելու իրենց ֆունկցիաները։

Հայտնի կենդանաբան միստեր Ստ. Գեորգ Մայվարտը^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 100]} վերջերս ամփոփել է այն բոլոր առարկությունները, որ երբևիցե ես և ուրիշները արել ենք այն ձևի բնական ընտրության դեմ, ինչ ձևով որ այն արտահայտել ենք միստեր Ուոլլեսը^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 10]} և ես, և հիանալի հմտությամբ ու համոզարարությամբ պաշտպանել է իր շարադրանքը օրինակներով։ Այդ ձևով կառուցված լինելով, նրանք ուժեղ տպավորություն են թողնում, իսկ որովհետև միստեր Մայվարտը բոլորովին մտադրություն չունի իր եզրակացություններին հակառակ փաստեր ու կշռադատումներ բերելու, ուստի ընթերցողը, որը կցանկանար այդ հարցին երկու կողմից նայել, նվազագույն հնարավորություն էլ չունի այդ անելու։ Քննարկելով առանձին դեպքեր, միստեր Մայվարտը կանգ չի առնում օրգանների աստիճանաբար ավելացող գործածության և անգործածության հետևանքների վրա, որը ես համարել եմ վերին աստիճանի կարևոր հանգամանք և որը ես պարզաբանել եմ «Կենդանիների և բույսերի փոփոխությունն ընտանեցման ազդեցության տակ» աշխատությանս մեջ ավելի լրիվ կերպով, քան այդ արել է, որքան ես գիտեմ, որևէ մեկ ուրիշը։ Նմանապես էլ նա հաճախ հավատացնում է, թե ես փոփոխականությանը նշանակություն չեմ տալիս բնական ընտրությունից անկախ, մինչդեռ հենց նոր հիշատակածս աշխատության մեջ ես այդ ուղղությամբ հավաքել եմ ավելի մեծ քանակությամբ հաստատուն կերպով ապացուցված տվյալներ, քան դրանք կարելի է գտնել որևէ այլ ինձ հայտնի աշխատության մեջ։ Իմ կարծիքը կարող է վստահության արժանի չլինել, բայց ուշադիր կերպով ընթերցելով միստեր Մայվարտի գիրքը և համեմատելով նրա յուրաքանչյուր բաժինը այդ նույն խնդրի մասին իմ ասածի հետ, ես երբեք ինձ այնպես խորապես համոզված չեմ զգացել այն եզրակացությունների ընդհանուր ճշմարտության մեջ, որոնց ես հանգել եմ այստեղ, թեև բնականաբար, այդպիսի խրթին հարցում ես կարող էի առանձին դեպքերում ընկնել նույնիսկ ոչ աննշան սխալի մեջ։

Միստեր Մայվարտի^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 100]} բոլոր առարկությունները կամ քննարկված են, կամ քննարկվելու են այս հատորում։ Միակ նոր կետը, որը կարծես շփոթեցրել է մի քանի ընթերցողների, այն է, «որ բնական ընտրությունը չի կարող բացատրել կառուցվածքի օգտակար առանձնահատկությունների սկզբնական ստադիաները»։

Այդ հարցը սերտորեն կապված է առանձնահատկությունների աստիճանական ուժեղացման հարցի հետ, որին հաճախ ուղեկցում է օրգանի աշխատանքի փոփոխությունը, օրինակ՝ լողափամփուշտի փոխարկվելը թեքերի, որն արդեն քննարկվել է նախորդ գլխի երկու բաժիններում։ Այնուամենայնիվ ես այստեղ քիչ թե շատ մանրամասնորեն կքննարկեմ Մայվարտի^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 100]} բերած օրինակներից մի քանիսը, ընտրելով նրանցից ամենից ավելի բնորոշները, որովհետև տեղի սղությունը ինձ թույլ չի տալիս բոլորը քննարկելու։

Ընձուղտն իր բարձր հասակով, շատ երկար վզով, առջևի ոտներով, գլխով և լեզվով հիանալի կերպով հարմարված է ծառերի վերին ճյուղերից տերևներ պոկելու համար։ Դրա շնորհիվ նա կարողանում է իրեն կեր հայթայթել միևնույն երկրում ապրող այլ սմբակավոր կենդանիների, այսպես ասած, բնագավառի սահմաններից դուրս, և այդ կարող է նրան մեծ առավելություն տալ երաշտների ժամանակաշրջաններում։ Հարավ-ամերիկական եղջերավոր անասուն նյատայի վրա իր հերթին կարելի է տեսնել, որ կառուցվածքի նույնիսկ փոքրիկ առանձնահատկությունները այդպիսի չոր ժամանակաշրջաններում կենդանիների պահպանման տեսակետից մեծ տարբերության պատճառ են հանդիսանում։ Այդ անասունը ուրիշների նման կարող է կերակրվել խոտով, բայց ստորին ծնոտի դուրս ցցվածքի պատճառով չի կարողանում հաճախակի կրկնվող անանձրև ժամանակաշրջաններում կերակրվել ծառերի ճյուղերով, եղեգով և այլն, որոնցով կերակրվելուն են անցնում սովորական եղջերավոր անասունները և ձիերը, դրա հետևանքով այդպիսի ժամանակաշրջաններում նյատաները ոչնչանում են, եթե տերերը չեն կերակրում նրանց։ Նախքան միստեր Մայվարտի^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 100]} առարկություններին անցնելը՝ օգտակար է մի անգամ ևս բացատրել, թե բնական ընտրությունը ինչ ձևով է իր ազդեցությունը թողնում սովորական դեպքերում։ Մարդը փոփոխել է մի քանի կենդանիների, ձեռք չտալով նրանց կառուցվածքի այս կամ այն առանձնահատկություններին, այլ պարզապես պահպանելով ու բազմացնելով, կամ ամենաարագավազ անհատների, ինչպես, օրինակ, արշավաձին ու բարակ շունը ստեղծելիս, կամ բազմացնելով հաղթող թռչուններին՝ կռվան աքլորներ ստեղծելիս։ Ճիշտ այդպես էլ բնական պայմաններում նոր ծնունդ առնող ընձուղտի դեպքում ամենաբարձրահասակ անհատները, որոնք մեկ կամ երկու դյույմով ավելի բարձր էին մյուսներից, հաճախ կկարողանային պահպանվել երաշտների ժամանակաշրջանում, կեր որոնելու համար թափառելով ամբողջ երկրում։ Որ մի տեսակի անհատները հաճախ քիչ տարբերվում են մեկը մյուսից մարմնամասերի հարաբերական երկարությամբ, կարելի է գտնել բնապատմական շատ աշխատություններում, որտեղ բերված են մանրազնին կերպով կատարված չափումներ։ Չափերի այդ աննշան տարբերությունը, որը պայմանավորված է աճման և փոփոխականության օրենքներով, տեսակների մեծամասնության համար նշանակություն չունի։ Բայց այլ բան էր նոր ծնունդ առնող ընձուղտի նկատմամբ, եթե ուշադրության առնենք նրա հավանական կենսակերպը, որովհետև այն անհատները, որոնց որևէ կամ մի քանի զանազան մարմնամասերը ավելի երկար էին, քան սովորականները, ընդհանրապես պետք է գերապրեին։ Խաչաձևվելիս նրանք պետք է թողնեին կամ կառուցվածքի նույն առանձնահատկություններով օժտված կամ միևնույն ուղղությամբ փոփոխվելու հակում ունեցող կենդանիներ, մինչդեռ այդ տեսակետից ավելի քիչ նպաստավոր կերպով կազմակերպված անհատները պետք է ամենից ավելի ենթարկվեին ոչնչացման։

Այստեղից մենք տեսնում ենք, որ ոչ մի անհրաժեշտություն չկա ընտրելու առանձին զույգեր, ինչպես այդ անում է մարդը սիստեմատիկ ձևով ցեղեր ստեղծելու ժամանակ, բնական ընտրությունը և՛ պահպանում է, և՛ դրանով իսկ ջոկում է բոլոր ավելի բարձր անհատներին, տալով նրանց լիակատար հնարավորություն խաչաձևվելու, և նպաստում է բոլոր ավելի ցածր անհատների ոչնչացմանը։ Եթե այդ պրոցեսը, որը բոլորովին համապատասխանում է նրան, որ ես անվանել եմ մարդու կողմից կատարվող անգիտակցական ընտրություն, երկար է տևում, որին անկասկած շատ էական կերպով ուղեկցում է որոշ օրգանների գործածության աստիճանական ավելացման ժառանգական փոխանցումը, ապա ինձ վերին աստիճանի հավանական է թվում, որ սովորական սմբակավոր կենդանին կարող է այդպիսով դառնալ ընձուղտ։

Դրա դեմ մ-ր Մայվարտը^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 100]} բերում է երկու առարկություն։ Մեկն այն է, որ կենդանու չափերի աճող մեծությունը հավանականորեն պետք է առաջ բերի նրա սպառած սննդի քանակության ավելացում, և նա համարում է «չափազանց կասկածելի, թե արդյոք սննդի պակասության ժամանակաշրջաններում դրանից բխող անբարենպաստ պայմաններն ավելի կարևոր են, քան նրանց հակառակ բարենպաստ պայմանների ազդեցությունը»։ Բայց քանի որ ընձուղտները իրականում մեծ թվով գոյություն ունեն հարավային Աֆրիկայում և քանի որ հենց այստեղ բազմաթիվ են աշխարհիս ամենախոշոր, ցուլից ավելի մեծ անտիլոպներից մի քանիսը, հապա էլ ինչո՞ւ մենք պետք է կասկածենք, որ այստեղ առաջներում, որքանով այդ վերաբերում է մեծությանը, գոյություն են ունեցել անցողիկ ձևեր, որոնք նույնպես, ինչպես որ այժմ, ենթարկվել են դաժան երաշտներին։ Իհարկե, նոր ծնունդ առնող կենդանու ընձուղտի համար կարող էր որոշ առավելություն ներկայացնել այն ընդունակությունը, որի շնորհիվ մեծացող հասակի յուրաքանչյուր ստադիայում կենդանին հայթայթում էր այն կերը, որը երկրի մյուս չորքոտանի սմբակավոր կենդանիների համար անմատչելի էր մնում։ Մենք չպետք է մոռանանք նաև այն, որ հասակի ավելացումը պաշտպանություն էր համարյա բոլոր գիշատիչ գազաններից, բացի առյուծից, իսկ նրա նկատմամբ երկար վիզը,— իսկ որքան ավելի երկար է, այնքան ավելի լավ,— կարող էր ծառայել, ըստ միստեր Չոնսեյ Ռայտի^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 146]} դիտողության, ինչպես հսկողական աշտարակ։ Այդ պատճառով, ինչպես ասում է սըր Ս. Բեկերը,^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 147]} ընձուղտին ավելի դժվար է գաղտագողի մոտենալ, քան մի որևէ այլ կենդանու։ Նա իր երկար վիզը գործածում է նաև հարձակման ու պաշտպանության համար, ուժեղ կերպով շարժելով գլուխը, որը զինված է կոճղանման եղջյուրներով։ Յուրաքանչյուր տեսակի պահպանումը հազվագյուտ դեպքում է որոշվում միայն մի որևէ առավելությամբ, իսկ սովորաբար բոլոր՝ թե՛ խոշոր և թե՛ մանր առավելությունների ամբողջությամբ։

Մ-ր Մայվարտը^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 100]} հարցնում է (և դրանումն է նրա երկրորդ առարկությունը), արդյոք իսկապե՞ս այդքան մեծ է բնական ընտրության ազդեցությունը, և եթե բարձր նստած տերևները պոկելու ընդունակությանը այդքան մեծ առավելություններ է տալիս, ապա ինչո՞ւ մյուս չորքոտանիները, բացի ընձուղտից և քիչ չափով էլ ուղտից, գուանակոյից և լամայից, չեն ձեռք բերել երկար վիզ ու բարձր հասակ։ Կամ թե չէ՝ ինչո՞ւ այդ խմբի կենդանիներից ոչ մեկը չի ձեռք բերել երկար կնճիթ։ Հարավային Աֆրիկայի վերաբերմամբ, որտեղ առաջ ընձուղտի բազմաթիվ հոտեր էին ապրում, պատասխանը դժվար չէ և ամենից ավելի լավ կարող է տրվել համապատասխան օրինակով։ Անգլիայի ամեն մի արոտավայրում, որտեղ միայն աճում են ծառեր, նրանց ստորին ճյուղերը կարծես քշտված կամ խուզված են մինչև մի որոշ մակարդակի վրա, որովհետև նրանց կրծում են ձիերը և եղջերավոր անասունները։ Այստեղ ի՞նչ առավելություն կարող էր ունենալ, օրինակ, քիչ ավելի երկար վիզ ունեցող ոչխարը։ Յուրաքանչյուր շրջանում կենդանիների որևէ ցեղ գրեթե ապահովաբար կարող է մյուսներից ավելի բարձր սաղարթը պոկել, և գրեթե նույն չափով էլ հավանական է, որ միայն այդ ցեղն էլ կարող էր ունենալ ավելի երկար վիզ՝ շնորհիվ բնական ընտրության ազդեցության և օրգանի շարունակ ավելացող գործածության։ Հարավային Աֆրիկայում ակացիայի և այլ ծառերի բարձր ճյուղերից տերևներ պոկելու գործում մրցում կարող է տեղի ունենալ միայն ընձուղտների միջև, այլ ոչ թե ընձուղտների և այլ սմբակավորների միջև։

Թե ինչու աշխարհի այլ երկրներում ապրող զանազան կենդանիները ձեռք չեն բերել ոչ երկար վիզ, ոչ էլ կնճիթ, չի կարելի վստահությամբ ասել, բայց այդ հարցին պատասխան սպասելը, նույնքան անհիմն է, որքան որ այն հարցին պատասխան սպասելը, թե ինչու մարդկության պատմության մեջ որևէ իրադարձություն տեղի է ունեցել մի երկրում և չի պատահել մի այլ երկրում։ Մենք չգիտենք այն պայմանները, որոնք որոշում են յուրաքանչյուր տեսակի թիվը և տեղը, և չենք կարող նույնիսկ ենթադրել, թե կառուցվածքում ինչպիսի փոփոխություններ կարող են բարենպաստ լինել նոր երկրում՝ տեսակի բազմացման համար։ Սակայն ընդհանրապես կարելի է կարծել, որ երկար վզի ու կնճիթի զարգացման հետ առնչություն ունեն զանազան պատճառներ։ Ծառի բարձր գագաթից տերևներ վերցնելու ընդունակությունը (առանց մագլցելու, որին բոլորովին հարմարված չեն սմբակավոր կենդանիները) ենթադրում է մարմնի զգալի չափով ավելացած մեծություն, իսկ մենք գիտենք, որ որոշ երկրներ զարմանալիորեն քիչ ունեն խոշոր կաթնասուններ, օրինակ Հարավային Ամերիկան, չնայած իր բնության շքեղությանը, ընդհակառակը, հարավային Աֆրիկան դրանցով չափից դուրս առատ է։ Թե ինչու է այդպես, մենք չգիտենք, ինչպես նաև չգիտենք այն, թե ինչու ուշ երրորդային ժամանակաշրջանը անհամեմատ ավելի բարենպաստ է եղել նրանց գոյության համար, քան այժմյան ժամանակը։ Ինչպիսին էլ ուզում է լինեն այդ պատճառները, բայց մենք տեսնում ենք, որոշ մարզեր և որոշ ժամանակաշրջաններ մյուսներից անհամեմատ ավելի բարենպաստ են այնպիսի խոշոր չորքոտանիների զարգացման համար, ինչպիսին է ընձուղտը։

Այն հանգամանքը, որ կենդանու կառուցվածքի որևէ առանձնահատկություն կարող է մի ուղղությամբ շատ մեծ զարգացման հասնել, համարյա անխզելիորեն կապված է այն բանի հետ, որ զանազան մյուս մասերը նույնպես պիտի փոփոխվեն և դրվեն առաջինին համապատասխան դրության մեջ։ Թեև մարմնի յուրաքանչյուր մասը փոփոխվում է աստիճանաբար, սակայն սրանից չի հետևում, որ անհրաժեշտ մասերը միշտ կփոփոխվեն հարկավոր ուղղությամբ և մինչև հարկ եղած աստիճանի։ Մեր ընտանի կենդանիների զանազան տեսակների վերաբերմամբ մենք գիտենք, որ նրանց մարմնի մասերը փոփոխվում են զանազան ուղղությամբ և զանազան չափերով և որ որոշ տեսակներ անհամեմատ ավելի շատ հակում ունեն փոփոխվելու, քան մյուսները։ Նույնիսկ այն դեպքում, եթե առաջանում են օգտակար շեղումներ, ապա դրանից չի հետևում, որ բնական ընտրությունը միշտ կարող է ազդեցություն գործել նրանց վրա և առաջացնել կառուցվածքի այնպիսի առանձնահատկություն, որը բարենպաստ կլիներ տեսակի համար։ Այսպես, օրինակ, եթե որևէ երկրում ապրող անհատների թիվը մեծ չափով կախված է գիշատիչ կենդանիներից, արտաքին կամ ներքին մակաբույծներից և այլն, որոնք ոչնչացնում են նրանց, որ ըստ երևույթին, իրոք հաճախ է լինում, այդպիսի դեպքում բնական ընտրությունը կարող է կամ միայն թույլ ազդեցություն գործել, կամ թե նրա ազդեցությունը կեր հայթայթման համար ծառայող որևէ մասի փոփոխության վրա խիստ կասեցվում է։ Վերջապես, բնական ընտրության պրոցեսը շատ դանդաղ է, և միևնույն բարենպաստ պայմանները պետք է շատ երկար շարունակվեն, որպեսզի նրա ազդեցությունը դրսևորվի նկատելի կերպով։ Բացառելով այդպիսի ամենաընդհանուր ձևի բացատրությունները, մենք չենք կարող գտնել մեկ ուրիշը, որը կպատասխաներ այն հարցին, թե ինչու մի քանի երկրներում սմբակավոր չորքոտանիները ձեռք չեն բերել շատ երկար վիզ կամ այլ առանձնահատկություններ, որոնք օգնում են տերևներ պոկելու ծառերի բարձր ճյուղերից։

Նախորդին նման առարկություններ արել են շատ հեղինակներ։ Բացի հենց նոր նշված ընդհանուր պատճառներից, յուրաքանչյուր դեպքում ամենայն հավանականությամբ նաև զանազան այլ պատճառներ համատեղ մասնակցել են բնական ընտրության միջոցով կառուցվածքի առանձնահատկություններ ձեռք բերելուն, որոնք, կարելի է կարծել, բարենպաստ են եղել որոշ տեսակների համար։ Մի հեղինակ հարցնում է, թե ինչո՞ւ ջայլամը ձեռք չի բերել թռչելու ընդունակություն։ Բայց րոպեական խորհրդածումը բավական է, որպեսզի հասկանանք, թե սննդի ինչպիսի հսկայական քանակություն անհրաժեշտ կլիներ, որ անապատի այդ թռչունին ուժ տար իր ծանր մարմինը օդում տեղափոխելու համար։ Օվկիանոսային կղզիների վրա ապրում են չղջիկներ և փոկեր, բայց ոչ ցամաքային կաթնասուններ, իսկ քանի որ այդ չղջիկներից մի քանիսը ներկայացնում են առանձին տեսակներ, ապա նրանք պետք է երկար ժամանակի ընթացքում գրաված լինեին իրենց այժմյան մարզերը։ Այդ պատճառով սըր Չ. Լյաելը^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 29]} հարց է տալիս և սպասում է ստանալ նրա որոշ չափով հիմնավոր պատասխանը, թե ինչո՞ւ փոկերը և չղջիկները այդ կղզիների վրա չեն տվել ցամաքային կյանքի համար պիտանի հաջորդներ։ Բայց փոկերն անխուսափելիորեն պետք է սկզբում դառնային զգալի մեծության ցամաքային գիշատիչ կենդանիներ, իսկ չղջիկները՝ վերերկրյա միջատակեր կենդանիներ. առաջինների համար որս չպիտի գտնվեր, իսկ չղջիկներին կերակուր պիտի դառնային վերերկրյա միջատները, բայց վերջիններս արդեն հանդիսանում են գերադասելի որս սողունների և թռչունների համար, որոնք առաջիններն են բնակվում և առատությամբ լինում օվկիանոսային կղզիների մեծամասնության վրա։ Կառուցվածքի մեջ տեղի ունեցող հաջորդական փոփոխությունները յուրաքանչյուր ստադիայում փոփոխվող տեսակի համար օգտակար կարող են լինել միայն որոշ պայմաններում։ Բուն վերերկրյա կենդանին պատահականորեն կեր ճարելով ծանծաղ ջրում, հետո գետերում ու լճերում վերջ ի վերջո կարող էր այնքան փոխարկվել ջրային կենդանու, որ կապրեր բաց օվկիանոսում։ Սակայն փոկերը օվկիանոսային կղզիների վրա չէին կարող գտնել նպաստավոր պայմաններ աստիճանաբար վերերկրյա ձևի փոխարկվելու համար։ Իսկ չղջիկները, ինչպես արդեն ասվել է, թևեր ձեռք են բերել հավանորեն սկզբում ճյուղից ճյուղ օդում ճախրելով, այսպես կոչված թռչող սկյուռների նման, թե՛ թշնամիներից ազատվելու և թե՛ վայր չընկնելու համար. բայց երբ արդեն ձեռք էր բերվել թռչելու ընդունակությունը, նա այլևս չէր փոխարկվի ճյուղից ճյուղ Ճախրելու ընդունակության, որը, համենայն դեպս, վերոհիշյալ նպատակների համար ավելի քիչ օգտակար է։ Իհարկե, չղջիկների թևերը թռչունների թևերի նման կարող էին կամ զգալիորեն կրճատվել, կամ անգործածությունից բոլորովին կորցվել, բայց այդ դեպքում անհրաժեշտ կլիներ, որ այդ կենդանիները նախ և առաջ ձեռք բերեին գետնի վրա արագ վազելու ընդունակություն բացառապես ետևի ոտների օգնությամբ, որպեսզի կարողանային մրցել վերերկրյա թռչունների և այլ կենդանիների հետ. իսկ այդպիսի փոփոխության համար չղջիկը զարմանալիորեն քիչ պիտանի է։ Այդ ենթադրություններն արված են բացառապես նրա համար, որպեսզի ցույց տրվի, որ կառուցվածքի անցումային առանձնահատկությունները, որ բարենպաստ են յուրաքանչյուր ստադիայում, շատ բարդ բնույթ ունեն, և որ զարմանալի ոչինչ չկա, եթե որևէ անցողիկ ձև չի հանդիպում այս կամ այն դեպքում։

Վերջապես, շատ հեղինակներ դրել են այս հարցը, թե ինչո՞ւ որոշ կենդանիների մտավոր ընդունակություններն ավելի են զարգացած, քան մյուսներինը, մինչդեռ այդպիսի զարգացումը պետք է օգտակար լիներ բոլորի համար։ Ինչո՞ւ կապիկները ձեռք չեն բերել մարդու մտածողության ուժը։ Այդ կարելի է վերագրել զանազան պատճառների, բայց որովհետև նրանք բոլորը վերածվում են կռահումների և նրանց հարաբերական հավանականությունը չի կարելի գնահատել, ուստի անօգուտ է դրա վրա կանգ առնել։ Վերջին հարցին խիստ որոշակի պատասխան սպասել չի կարելի, որովհետև ոչ ոք չի կարող լուծել նույնիսկ մի ավելի պարզ հարց, թե ինչո՞ւ վայրենիների երկու ցեղերից մեկը հասել է քաղաքակրթության ավելի բարձր աստիճանի, քան մյուսը, իսկ դա հավանորեն ենթադրում է ուղեղային գործունեության մեծացում։

Այժմ դառնանք միստեր Մայվարտի^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 100]} մյուս առարկություններին։ Միջատները հաճախ, որպես պաշտպանողական առանձնահատկություններ, ձեռք են բերում նմանություն զանազան առարկաների հետ, օրինակ, կանաչ կամ թափված տերևների, չոր ճյուղերի, քարաքոսերի կտորների, ծաղիկների, փշերի, թռչունների աղբի և այլ խմբերի պատկանող կենդանի միջատների հետ. այս վերջին նմանությանը ես հետագայում դեռ կվերադառնամ։ Այդ նմանությունը հաճախ զարմանալիորեն մոտ է լինում և, չսահմանափակվելով գույնով, տարածվում ձևի և նույնիսկ շարժուձևի վրա։ Թրթուրները, որոնք չոր ճյուղի նման անշարժ կերպով կախվում են թփուտից, որի վրա կերակրվում են, այդպիսի նմանության հիանալի օրինակ են ծառայում։ Այնպիսի առարկաների, ինչպես թռչունների աղբն է, նմանվելու դեպքերը հազվագյուտ են և բացառիկ։ Այդ առթիվ մ-ր Մայվարտը նկատում է հետևյալը. «Քանի որ Դարվինի տեսության համաձայն գոյություն ունի անսահման փոփոխելիության մշտական ձգտում և քանի որ նոր սկզբնավորվող փոքրագույն փոփոխությունները տեղի են ունենում բոլոր ուղղություններով, ուստի նրանք պետք է ձգտեն չեզոքացնել մեկը մյուսին և հենց սկզբից առաջացնել այնպիսի անկայուն փոփոխություններ, որ դժվար է ու նույնիսկ անհնարին է ըմբռնել, թե ինչպես անսահմանորեն փոքրիկ սկզբնավորությունների անսահման տատանումները երբևիցե կհանգեն տերևի, եղեգի կամ այլ առարկայի հետ նմանության և այնքան բավարար չափով արտահայտված, որ բնական ընտրությունը կարողանա դրանք իրեն ենթարկել ու ավելի ևս զարգացնել»։

Բայց բոլոր նախորդ դեպքերում միջատներն արդեն իրենց նախասկզբնական վիճակում, անկասկած, ներկայացրել են ընդհանուր պատահական նմանություն իրենց շրջապատող իրադրության մեջ գտնվող որևէ սովորական առարկայի հետ։ Դա բոլորովին չի կարելի անհավանական համարել, ուշադրության առնելով շրջապատող առարկաների գրեթե անսահման քանակությունը և գոյություն ունեցող միջատների ձևի ու գույնի տարբերությունը։ Քանի որ ընդհանուր նմանությունը անհրաժեշտ է սկզբնավորման համար, ապա մեզ հասկանալի է դառնում, թե ինչու խոշոր և բարձրակարգ կազմվածքով կենդանիները (որքան ես գիտեմ, բացառությամբ մեկ ձկան) պաշտպանողական նպատակով չեն նմանվում որոշակի առարկաների, այլ միայն նմանվում են իրենց շրջապատող սովորական մակերևույթին, և այն էլ միայն գույնով։ Եթե ընդունենք, որ միջատներից մեկին պատահաբար վիճակվել է որոշ նմանություն ունենալ չոր ճյուղի կամ թափած տերևի հետ, և որ այդ միջատը փոփոխվում է զանազան ուղղություններով, այդ դեպքում անշուշտ բոլոր այն փոփոխությունները, որոնք նրան ամենից ավելի են նմանեցնում այդ առարկային և նպաստում են նրա թաքնվելուն, կպահպանվեն, մինչդեռ մյուս փոփոխությունները կթուլանան և, վերջապես իսպառ կանհետանան։ Իսկ եթե այդ փոփոխությունները միջատին դարձնում են նմանվելիք առարկային ընդհանրապես ավելի քիչ նմանվող, այդ դեպքում նրանք ևս կանհետանան։ Սակայն մ-ր Մայվարտի^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 100]} առարկությունը ուժ կունենար, եթե մեզ հաջողվեր վերոհիշյալ նմանությունը բացատրել առանց բնական ընտրության օգնության, պարզապես անորոշ փոփոխականության միջոցով, իսկ իրերի ներկա դրությամբ այն նշանակություն չունի։

Ես չեմ կարող նշանակություն տալ այն դժվարությանը, որին հանդիպում է մ-ր Մայվարտը^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 100]} «միմիկրիայի կատարելության վերջին աստիճաններում», ինչպես, օրինակ, մ-ր Ուոլլեսի^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 10]} բերած դեպքը ձողիկանման միջատ Ceroxylus laceraetus-ի հետ, որը նման է «սողացող մամուռով կամ jungermannia-ով պատված ձողիկի»։ Այդ նմանությունը այնքան մեծ է, որ մի բնիկ Դայակ^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 148]} պնդում էր, որ տերևանման մակաճումները իրոք ներկայացնում են մամուռներ։ Միջատները որպես կեր են ծառայում թռչունների և այլ թշնամիների համար, որոնց տեսողությունն անշուշտ ավելի սուր է մերինից, և նմանության ամեն մի աստիճան, որ օգնում է միջատին աննկատելի մնալու կամ չհայտնաբերվելու, նպաստում է նրա պահպանմանը, իսկ որքան նմանությունը ավելի լրիվ է, այնքան ավելի լավ է միջատի համար։ Ուսումնասիրելով տեսակային տարբերությունների բնույթը այդ խմբում, որին պատկանում է վերոհիշյալ Ceroxylus-ը մենք անհավանական ոչինչ չենք գտնում այն բանում, որ այդ միջատը փոփոխվել է իր մակերեսի անկանոնությունների կողմից, որոնք ձեռք են բերել շատ թե քիչ կանաչ գույն, որովհետև ամեն մի խմբում այն հատկանիշները, որոնք տարբեր են զանազան տեսակների մեջ, ամենից ավելի հակված են փոփոխվելու, մինչդեռ սեռայինները, այսինքն՝ բոլոր տեսակների համար ընդհանուր հատկանիշները, ամենից ավելի կայուն են։

Գրենլանդական կետը աշխարհի ամենազարմանալի կենդանիներից մեկն է և այսպես կոչված կետոսկրը ներկայացնում է նրա ամենից ավելի աչքի ընկնող առանձնահատկություններից մեկը։ Կետոսկրը կազմված է մի շարք եղջերաթիթեղներից, որոնք, գտնվելով վերին ծնոտի յուրաքանչյուր կողմում 300-ական հատ, դասավորված են բերանի խոռոչի երկայնական առանցքին հակառակ ուղղությամբ։ Գլխավոր շարքի շուրջը գտնվում են մի քանի լրացուցիչ շարքեր։ Եղջերաթիթեղների ծայրերը և ներսի եզրերը ճղված ու վերածված են ամուր խոզանների, որոնք պատում են ամբողջ ահռելի քիմքը և ծառայում են ջուր դուրս ծորելու կամ քամելու համար և պահելու համար մանր որսը, որով սնվում է հսկա կենդանին։ Գրենլանդական կետի միջին և ամենաերկար եղջերաթիթեղը հասնում է 10, 12 և նույնիսկ 15 ոտնաչափ երկարության, բայց կետերի տարբեր տեսակների մոտ այդ երկարությունը ներկայացնում է հաջորդական փոփոխություններ։ Ըստ Սկորեսբիի՝^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 149]} մի տեսակի միջին եղջերաթիթեղը հասնում է չորս ոտնաչափի, մյուսինը՝ երեքի, երրորդինը՝ տասնևութ դյույմի, Balaenoptera rostrata մոտ՝ միայն մոտավորապես ինը դյույմի։ Կետոսկրի որակը նույնպես փոփոխվում է զանազան տեսակների մոտ։

Կետոսկրի մասին մ-ր Մայվարտը^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 100]} նկատում է, որ «մի անգամ հասնելով այնպիսի մեծության և այնպիսի զարգացման, որով կետոսկրը դարձել է ընդհանրապես օգտակար, նա կարող է արդեն և՛ պահպանվել, և՛ զարգանալ հարկավոր չափերով միայն բնական ընտրության ազդեցության տակ։ Բայց ինչպե՞ս ստանալ այդպիսի օգտակար գոյացման սկզբնավորումը։ Ի պատասխան դրան կարելի է հարցնել, ինչո՞ւ կետերի հեռավոր նախնիները կետոսկրի հետ միասին չպետք է ունենային այնպիսի բերան, որն իր կառուցվածքով մի քիչ նման է բադի ատամնավոր կտուցին։ Բադերը կետերի նման կերակրվում են ցեխը և ջուրը քամելով, և այդ ընտանիքը երբեմն անվանել են Criblatores կամ քամողներ։ Հույսով եմ, որ ինձ սխալ կերպով չեն մեկնաբանի, իբրև թե ես ասում եմ, որ կետերի նախնիները ունեցել են եղջերաթիթեղներով օժտված բերան, որը նմանվել է բադի կտուցին։ Ես ուզում եմ միայն ասել, որ այդ անհավանական չպետք է համարել, և որ գրենլանդական կետի հսկայական եղջերաթիթեղները կարող էին աստիճանաբար զարգանալ այնպիսի թիթեղներից, որոնք զարգացման յուրաքանչյուր ստադիայում օգտակար են եղել իրենց տիրոջ համար։

Լայնակտուց բադի (Spatula clypeata) կտուցն իր կառուցվածքով թե՛ ավելի զարմանալի և թե՛ ավելի բարդ է, քան կետի բերանը։ Վերին ծնոտը յուրաքանչյուր կողմից օժտված է (իմ հետազոտած նմուշահատի վրա) մի շարք 188 բարակ, էլաստիկ թիթեղիկներով, որոնք շեղակի կտրված են այնպես, որ սրածայր են և զետեղված են բերանի երկայնական առանցքին լայնակի ուղղությամբ։ Նրանք դուրս են գալիս քիմքից և ճկուն թաղանթով ամրակցված են ծնոտի կողքերին։ Մեջտեղում գտնվող ամենաերկարները հասնում են մոտավորապես մի երրորդական դյույմ երկարության՝ եզրից ցածր կարկառելով 0,14 դյույմ^[54]։

Նրանց հիմքի մոտ գտնվում է շեղալայնական թիթեղներից կազմված լրացուցիչ կարճ շարք։ Այսպիսով, նրանք զանազան տեսակետներից հիշեցնում են կետի բերանում եղած եղջերաթիթեղները, բայց կտուցի ծայրում շատ խիստ տարբերվում են, որովհետև ուղղված են դեպի ներս, այլ ոչ թե կախված են դեպի ցած։ Լայնակտուցի ամբողջ գլուխը, թեև անհամեմատ ավելի քիչ խոշոր է, կազմում է միջին մեծության գաճաճ շերտավորի^[55] Balaenoptera rostrata-ի գլխի երկարության մոտավորապես մեկ տասնևութերորդականը, որի կետոսկրն ունի միայն ինը դյույմ երկարություն․ հետևաբար, եթե մենք լայնակտուցի գլուխը պատկերացնենք կետի գլխի երկարության հավասար, այդ դեպքում նրա թիթեղիկները կունենային վեց դյույմ երկարություն, այսինքն կկազմեին կետի տվյալ տեսակի ունեցած կետոսկրի երկու երրորդականը։ Ստորին ծնոտը օժտված է նույն երկարության թիթեղիկներով, ինչ որ վերինը, բայց ավելի բարակ են և այդ տեսակետից խիստ տարբերվում են կետի ստորին ծնոտից, որը զուրկ է եղջերաթիթեղներից։ Մյուս կողմից, այդ ստորին թիթեղիկների եզրերը ճեղքված են բարակ խոզանակաձև ելուստների, որով նրանք զարմանալիորեն նմանվում են կետոսկրին։ Մրրկահավերի մի առանձին ընտանիքի պատկանող Prion սեռի միայն վերին ծնոտն ունի թիթեղիկներ, որոնք լավ զարգացած են և իջնում են եզրից ցած, որի պատճառով այդ թռչունի կտուցը մատնանշված տեսակետից նմանվում է կետի բերանին։

Լայնակտուցի բարձր զարգացած կառուցվածք ունեցող կտուցից մենք կարող ենք (ինչպես ես այդ գիտեմ այն հաղորդումից ու նմուշներից, որ ինձ ուղարկել է մ-ր Սալվինը^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 150]}), առանց մեծ ընդհատման, որքանով այդ վերաբերում է քամելու համար կտուցի պիտանիությանը, անցնել Merganetta armata-ի կտուցով և որոշ տեսակետներից Aix sponsa-ի կտուցով դեպի սովորական բադի կտուցը։ Վերջին տեսակի մոտ թիթեղիկներն անհամեմատ ավելի կարճ են, քան լայնակտուցինը, և ամուր կերպով առաճել են ծնոտի կողքերին, յուրաքանչյուր կողմից նրանք ընդամենը մոտավորապես հիսունական են և ծնոտի եզրից ցած չեն իջնում։ Իսկ այդ թիթեղիկների քառակուսի գագաթները եզրին վերածվում են թափանցիկ ամուր հյուսվածքի, որը պիտանի է սնունդը մանրացնելու համար։ Ստորին ծնոտի եզրերը ծածկված են բազմաթիվ բարակ լայնակի կողերով, որոնք շատ քիչ են դուրս ցցվում։ Թեև այդպիսի կառուցվածքով կտուցը որպես մաղ անհամեմատ ավելի ցածր է կանգնած, քան լայնակտուցի կտուցը, սակայն այդ թռչունները, ինչպես ամենքին հայտնի է, իրենց կտուցը միշտ օգտագործում են այդ նպատակի համար։ Մյուս տեսակների թիթեղիկները, ինչպես ինձ հաղորդել է մ-ր Սալվինը, նույնիսկ զգալի չափով ավելի քիչ են զարգացած, քան սովորական բադինը, բայց ես չգիտեմ, արդյոք նրանք օգտագործո՞ւմ են իրենց կտուցը ջուր քամելու համար։

Դառնանք նույն ընտանիքի մի այլ խմբի, Եգիպտական սագի (Chenalopex) կտուցը շատ նման է սովորական բադի կտուցին, բայց նրա թիթեղիկներն այնպես բազմաթիվ չեն, այնպես խիստ հեռացած չեն մեկը մյուսից և այնպես չեն կարկառվում դեպի ներս, ինչպես մեր բադինը, սակայն այդ սագը, ինչպես ինձ հաղորդել է մ-ր Բարտլետտը,^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 151]} «իր կտուցը գործ է ածում, ինչպես բադը, ջուրը թիթեղների միջև եղած արանքներով քամելու համար», թեև նրա գլխավոր կերը կազմում է խոտը, որ պոկոտում է սովորական սագի նման։ Վերջին թռչունի վերին ծնոտի թիթեղիկներն անհամեմատ ավելի կարճ են, քան ընտանի բադինը. նրանք համարյա միաձուլվում են, յուրաքանչյուր կողմում գտնվում են մոտավորապես 27-ական հատ և վերջանում են ատամնանման թմբիկներով։ Քիմքը նույնպես ծածկված է ամուր բութ ելուստներով։ Ստորին ծնոտի եզրերը ատամնավոր են, անհամեմատ ավելի զարգացած քառթերի ներկայության շնորհիվ, որոնք թե՛ ավելի խոշոր են և թե՛ ավելի սուր են, քան բադինը։ Սովորական սագը ջուր չի քամում, այլ իր կտուցը օգտագործում է բացառապես նրա համար, որպեսզի խոտ պոկռտի, որին այդ կտուցը այնքան լավ է հարմարված, որ սագը կարող է նրանով խոտը ավելի տակից պոկռտել, քան մյուս կենդանիները։ Սագերի այլ տեսակների մոտ, ինչպես ինձ հաղորդել է մ-ր Բարտլետտը, թիթեղիկներն ավելի քիչ են զարգացած, քան սովորական սագի մոտ։

Այսպիսով, մենք տեսնում ենք, որ բադազգիների ընտանիքի մի քանի անդամներ, որոնց կտուցը կառուցված է սովորական կտուցի նման և հարմարված է բացառապես նրա համար, որ խոտ պռճոկի, կամ նույնիսկ ավելի քիչ զարգացած թիթեղներով կտուց ունեցողները կարող են փոքրիկ փոփոխությունների միջոցով ձևափոխվել այնպիսի տեսակի, ինչպիսին է եգիպտական սագը, վերջինս էլ կարող է ձևափոխվել սովորական բադի նման մի տեսակի, իսկ սա, վերջապես, մի տեսակի, որի կտուցը նման է լայնակտուցի կտուցին և պիտանի է գրեթե բացառապես ջուր քամելու համար, որովհետև հազիվ թե այդ թռչունը կարողանա իր կտուցի որևէ մասը, բացի նրա ուռած գագաթից, գործածել սնունդը բռնելու և մանրացնելու համար։ Դրան ես կարող եմ ավելացնել այն, որ փոքրիկ փոփոխության միջոցով սագի կտուցը կարող է փոխարկվել դուրս ցցված, ետ ծռված ատամիկներ ունեցող կտուցի, որը նման է սղոցակտուց բադի (նույն ընտանիքի ներկայացուցիչ) կտուցին և ծառայում է բոլորովին հատուկ նպատակի՝ կենդանի ձուկ բռնելու համար։

Դառնանք կետերին։ Hyperoodon bidens-ը հասուն վիճակում զուրկ է իսկական ատամներից, բայց դրա քիմքը ծածկված է, ըստ Լասեպեդի,^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 152]} փոքրիկ անհավասար ու ամուր եղջերային կետերով։ Այդ պատճառով ոչ մի անհավանական բան չկա այն ենթադրության մեջ, որ կետերի վաղ ձևերից որևէ մեկը ունենար այնպիսի քիմք, որը ծածկված էր մի քիչ ավելի կանոնավոր դասավորված նույնպիսի եղջերացած տեղամասերով, որոնք սագի կտուցում եղած թմբիկների նման օգնել են կերը բռնելուն և մանրացնելուն։ Բայց եթե այդպես է, ապա հազիվ թե կարելի է ժխտել, որ մատնանշված տեղամասերը փոփոխելիության ու բնական ընտրության հետևանքով կարող էին փոխարկվել թիթեղիկների, որոնք նույնքան զարգացած էին, որքան եգիպտական սագի մոտ, և միաժամանակ պիտանի էին թե՛ ջուր քամելու և թե՛ որս բռնելու համար. այնուհետ և հետևում են ընտանի բադի թիթեղիկներին նմանվող թիթեղիկները, և այսպես էլ հետագայում, մինչև որ նրանք դարձել են նույնքան կատարյալ, ինչքան լայնակտուցինն է, փոփոխվելով ու վերածվելով բացառապես քամելու համար պիտանի ապարատի։ Սկսած այդ ստադիայից, երբ թիթեղիկներն ունենում են Balaenoptera rostrata-ի կետոսկրի թիթեղի երկարության երկու երրորդականը, աստիճանաբար նրանց զարգացումը, որը նկատվում է դեռ ապրող կետերի մոտ, հասնում է գրենլանդական կետի կետոսկրի հսկայական թիթեղներին։ Մենք ամենափոքրիկ հիմք էլ չունենք կասկածելու, որ այդ շարքում յուրաքանչյուր աստիճան կարող էր նույնքան օգտակար լինել նախկին դարաշրջանների կետերից մի քանիսին, երբ ուսումնասիրվող գոյացումները հաջորդական զարգացման ընթացքում կրել են ֆունկցիաների աստիճանական փոփոխություն, որքան որ օգտակար են կտուցի հաջորդական փոփոխությունները բադազգիների ընտանիքի գոյություն ունեցող զանազան անդամների համար։ Մենք պետք է հիշենք, որ բադերի յուրաքանչյուր տեսակ ենթակա է գոյության դաժան կռվին և որ թռչունի մարմնի յուրաքանչյուր օրգանը պետք է լավ հարմարված լինի նրա կենսապայմաններին։

Pleuronectidae կամ տափակաձկները զարմանալի են իրենց մարմնի անհամաչափությամբ։ Նրանք հատակին պառկում են մի կողքի վրա, տեսակների մեծամասնությունը՝ ձախ կողքի վրա, մի քանիսը՝ աջ, պատահմամբ հանդիպում են հակառակ զարգացում ունեցող հասուն անհատներ։ Ներքևի կողմը, որի վրա պառկում է ձուկը, առաջին հայացքից նման է սովորական ձկան որովայնի կողմին. նա սպիտակ գույն ունի, շատ տեսակետներից ավելի քիչ զարգացած է, քան վերևինը, ունի փոքրիկ լողաթևեր։ Բայց ամենագլխավոր առանձնահատկությունը կազմում են աչքերը, որոնք երկուսն էլ գտնվում են գլխի վերին կողմում։ Սակայն վաղ հասակում նրանք գտնվում են մեկը մյուսի հակադիր կողմում, և այդ ժամանակ ամբողջ մարմինը համաչափ է, երկու կողմերն էլ միանման գույն ունեն։ Շուտով ներքևի աչքն սկսում է աստիճանաբար տեղափոխվել դեպի գլխի վերին կողմը, բայց չի անցնում ուղղակի գանգի միջով, ինչպես կարծում էին առաջ։ Ակներև է, որ քանի դեռ ներքևի աչքն անցնում է դեպի վերին կողմը, ձուկը, պառկած լինելով իր սովորական դրության մեջ մի կողմի վրա, չի կարող այն օգտագործել։ Այդ աչքը, բացի դրանից, գտնվելով ներքևի կողմում, պետք է շփվեր ավազոտ գետնի հետ։ Որ Pleuronectidae-ները իրենց տափակ ձևով և անհամաչափ կառուցվածքով հիանալի կերպով հարմարված են իրենց կենսակերպին, ապացուցվում է նրանով, թե ինչքան սովորական են նրանց շատ տեսակները, օրինակ պալտուսը և այլն։ Դրանից բխող ամենակարևոր առավելությունները, ըստ երևույթին, թշնամիներից պաշտպանվելն է և հատակում հեշտությամբ կեր ճարելն է։ Սակայն ըստ Շիեդտեի^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 95]} դիտողության, այդ ընտանիքի զանազան անդամները կազմում են «ձևերի երկար շարք, որոնք ներկայացնում են աստիճանական անցում սկսած Hippoglossus piuguis պալտուսից, որը ձվից դուրս գալիս ստացած տեսքը որևէ նկատելի չափով չի կորցնում, մինչև տափակաձկները, որոնք բոլորովին շրջված են մի կողմի վրա»։

Մ-ր Մայվարտը^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 100]} կանգ է առնում այդ դեպքի վրա և նկատում է, որ աչքերի դիրքի անսպասելի ինքնակամ փոփոխությունը հազիվ հասկանալի է, որի մասին ես նրա հետ համաձայն եմ։ Նա դրան ավելացնում է. «Եթե այդպիսի տեղափոխությունը եղել է աստիճանաբար, ապա բնավ պարզ չէ, թե անհատի օգուտն ինչումն է արտահայտվել աչքերի այդպիսի շատ փոքր տարածության վրա՝ գլխի մի կողմից մյուսը տեղափոխվելուց։ Նույնիսկ թվում է, թե օրգանի դիրքի այդպիսի հազիվ նշմարելի փոփոխությունը կարող էր որոշ չափով վնասակար լինել»։ Բայց նա իր առարկությունների պատասխանը կարող էր գտնել Մալմի^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 153]} հիանալի դիտողություններում, որ հրատարակված են 1867 թվականին։ Տափակաձկները շատ վաղ հասակում լինելով համաչափ, ունենալով գլխի հակադիր կողմերում գտնվող աչքեր, չեն կարող երկար ժամանակ մնալ ուղղաձիգ գրության մեջ իրենց մարմնի բարձրության, կողքի լողաթևերի շատ փոքրության և լողափամփուշտի թերզարգացման հետևանքով։ Աճման հետ զուգընթաց նրանք ուղղաձիգ դրության մեջ արագորեն հոգնում են և ընկնում հատակին մի կողքի վրա։ Գտնվելով այդպիսի վիճակում, նրանք հաճախ, ինչպես դիտել է Մալմը, ներքևի աչքը շրջում են դեպի վեր, որպեսզի տեսնեն իրենցից վեր, և այդ անում են այնպիսի եռանդով, որ աչքը պինդ սեղմում են ակնախոռոչի վերին եզրին։ Հեշտությամբ կարելի է տեսնել, որ այդ ժամանակ երկու աչքերի միջև գտնվող գլխամասը ժամանակավորապես կրճատվում է լայնությամբ։ Մի դեպքում Մալմը տեսել է, թե ինչպես մատղաշ ձուկը իջեցրել ու բարձրացրել է աչքը, ըստ որում անկյունային տեղաշարժը հասել է 70°-ի։

Մենք պետք է հիշենք, որ գանգը զարգացման վաղ ստադիայում կրճկային է և ճկուն, ուստի և հեշտությամբ ենթարկվում է մկանների ներգործությանը։ Բարձրակարգ կենդանիների մասին հայտնի է նաև, որ նրանց վաղ երիտասարդական շրջանից հետո անգամ գանգը փոփոխություններ է կրում, եթե մաշկը կամ մկանները շարունակ կծկված են հիվանդության կամ որևէ այլ հանգամանքի ազդեցության տակ։ Եթե երկարականջ ճագարների մի ականջը կախված է դեպի առաջ ու ցած, ապա նրա ծանրությունը ձգում է դեպի առաջ գանգի միևնույն կողմի բոլոր ոսկորները, որը ես ցույց եմ տվել իմ «Կենդանիների և բույսերի փոփոխությունն ընտանեցման ազդեցության տակ» աշխատության առաջին հատորում զետեղված մի նկարի վրա։ Մալմը^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 153]} պնդում է, որ պերկեսների, սալմոնների և զանազան այլ համաչափ ձկների նորածին ձկնիկները սովորություն ունեն երբեմն հանգստանալու, պառկելով հատակին մի կողքի վրա, և նա դիտել է, որ նրանք հաճախ այդ ժամանակ իրենց ներքևի աչքը շրջում են դեպի վեր. դրա հետ միասին նրանց գանգը փոքր ինչ ծռվում է։ Սակայն այդ ձկները շուտով ընդունակ են դառնում շարունակ մնալու ուղղաձիգ գրության մեջ և նրանց ժամանակավոր սովորությունը ոչ մի հետևանք չի առաջացնում։ Մյուս կողմից, Pleuronectidae-ը իրենց մարմնի տափակացումն ավելանալու հետ միասին որքան մեծանում են, այնքան ավելի երկար են մնում մի կողքի վրա, և որի մշտական հետևանքն այն է լինում, որ փոփոխվում է գլխի ձևը և աչքերի դիրքը։ Դատելով անալոգիայի հիման վրա, կասկած չկա, որ ծռվելու հակումը ժառանգության օրենքով ուժեղանում է։ Հակառակ մի քանի այլ բնախույզների, Շիեդտեն^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 95]} կարծում է, որ Pleuronectidae-ը բոլորովին համաչափ չեն լինում նույնիսկ սաղմնային վիճակում, և եթե այդ ճիշտ է, ապա մենք կարող ենք հասկանալ, թե ինչու մի քանի տեսակների ձկնիկները վաղ հասակում սովորաբար ընկնում են հատակին ու մնում ձախ կողմի վրա պառկած, մյուսները՝ աջ։ Մալմը վերոհիշյալ կարծիքը հաստատելու համար ավելացնում է, որ չափահաս Trachiptefus arcticus-ը, որը Pleuronectidae-ի ընտանիքին չի պատկանում, հատակին պառկում է ձախ կողքի վրա, իսկ լողում է շեղակի վիճակում. այդ ձկան գլխի աջ և ձախ կողմերը, ինչպես ասում են, ամենևին համաչափ չեն։ Ձկների վերաբերյալ մեր ականավոր հեղինակություն դոկտոր Գյունտերը,^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 154]} Մալմի հոդվածից արած քաղվածքը վերջացնում է դիտողությամբ, որ «հեղինակը Pleuronectidae-ների աննորմալ վիճակին շատ պարզ բացատրություն է տալիս»։

Սրանից կարելի է տեսնել, որ գլխի մի կողմից մյուսը աչքի տեղափոխության ստադիաները, մի հանգամանք, որ մ-ր Մայվարտը^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 100]} համարում է վնասակար, կարող են թե՛ անհատի և թե՛ տեսակի համար անկասկած բարենպաստ այն սովորությանը վերադրվել, որ ձուկը երկու աչքն էլ դեպի վեր է դարձնում, որպեսզի կարողանա նրանցով տեսնել, երբ պառկած է հատակին մի կողքի վրա։ Ճիշտ այդպես էլ մենք կարող ենք գործածության ժառանգված հետևանքին վերագրել այն, որ որոշ տափակամարմին ձկների բերանը ուղղված է դեպի ցած և որ գլխի այդ, աչքերից զուրկ կողմում ծնոտներն ավելի ամուր են և ուժեղ, քան մյուս կողմում, որպեսզի ավելի հեշտությամբ ապահովվի, ինչպես ենթադրում է դոկտոր Տրակվերը,^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 155]} կերի հայթայթումը հատակից։ Մյուս կողմից, անգործածությամբ բացատրվում է մարմնի ամբողջ ստորին կեսի, ներառյալ նաև կողքի լողաթևերի թերզարգացումը, թեև Յարրելը^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 156]} կարծում է, որ այդ կողքի լողաթևերի փոքրացումը օգտակար է ձկան համար, որովհետև «ներքևի կողմում նրանց շարժելու համար անհամեմատ ավելի քիչ տեղ կա, քան վերևի կողմում։ Գուցե պալտուսի ծնոտների ստորին կեսերի ունեցած 25—30 ատամների համեմատությամբ վերին կեսերի ատամների թվի նվազումը մինչև 4—7-ի, կարելի է բացատրել նրանց անգործածությամբ։ Ելնելով ձկների մեծամասնության և շատ այլ կենդանիների որովայնի կողմում գունավորման բացակայությունից, մենք լիովին հիմք ունենք ենթադրելու, որ տափակաձկան մի կողմում, այդ միևնույնն է, թե աջն է ներքևում, կամ ձախը, գույնի բացակայությունը լույսի բացակայությունից է։ Բայց չի կարելի կարծել, թե տափակաձկան վերին կողմի յուրահատուկ բծավոր գույնը, որ այնքան նմանվում է ծովի ավազոտ հատակին, ինչպես նաև մի քանի տեսակների ընդունակությունը փոփոխելու իրենց գույնը շրջապատող մակերևույթի համեմատ, որ վերջերս ապացուցել է Պուշեն,^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 157]} կամ տափակաձկան վերին կողմում ոսկրային թմբիկների ներկայությունը պարտական են լույսի ազդեցությանը։ Այդ դեպքերում հավանորեն արտահայտվել է բնական ընտրության գործունեությունը, որը մի կողմից փոփոխել է այդ ձկների մարմնի ընդհանուր ձևը, իսկ մյուս կողմից՝ նաև նրանց կազմվածքի մասնավոր շատ առանձնահատկություններ, համապատասխանեցնելով նրանց կենսակերպին։ Մենք պետք է հիշենք, որի վրա ես առաջները պնդել եմ, որ օրգանների գործածության, կամ կարող է պատահել, նաև նրանց անգործության հետ կապ ունեցող ժառանգված առանձնահատկությունները ուժեղանում են բնական ընտրության ազդեցության տակ։ Այսպիսով պահպանվում են և՛ բոլոր պատահական օգտակար առանձնահատկությունները, և՛ այն անհատները, որոնք ամենամեծ չափով են ժառանգել որևէ օրգանի ուժեղացած օգտակար գործածության հետևանքները։ Յուրաքանչյուր առանձին դեպքում թե ինչը պետք է վերագրել գործածության հետևանքներին և ինչը բնական ընտրության ազդեցությանը, հավանորեն անհնարին է որոշել։

Ես կարող եմ բերել կառուցվածքի այդպիսի փոփոխության մի այլ օրինակ ևս, որը, ըստ երևույթին, սկիզբ է առել բացառապես օրգանի գործածությունից կամ որոշ սովորությունից։ Ամերիկական կապիկներից մի քանիսի պոչի ծայրը փոփոխվել ու դարձել է բռնելու զարմանալի կատարյալ օրգան և ծառայում է որպես հինգերորդ ձեռք։ Մի բնախույզ, որ իր տեսակետներով մինչև մանրունքները համաձայն է Մայվարտի^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 100]} հետ, պոչի կառուցվածքի մասին նկատում է հետևյալը. «Անհնարին է կարծել, որ որևէ դրության մեջ առաջին անգամ երևան եկած բռնելու հազիվ նշմարելի հակումը կարող էր ծառայել դրանով օժտված անհատների պաշտպանության համար կամ նպաստեր նրանց ունենալու և դաստիարակելու իրենց սերունդներին»։ Բայց այդպիսի ենթադրության ոչ մի անհրաժեշտություն չկա։ Ամենայն հավանականությամբ այս դեպքում բավական է սովորությունը, որն ինքնին արդեն հարկադրում է ենթադրելու, որ դրա հետ կապված է ավելի կամ պակաս չափով օգուտ։ Բրեմը^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 158]} տեսել է, որ աֆրիկական փոքրիկ կապիկները (Cercopithecus) ձեռքերով կպչելով մոր մարմնին ցածի կողմից, միաժամանակ իրենց կարճ պոչը փաթաթում են մոր պոչին։ Պրոֆ. Հենսլոուն^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 159]} անազատ վիճակում պահել է մի քանի դաշտային մկներ (Mus messorius), որոնք չունեն իսկական կառչող պոչ. բայց հաճախ է տեսել, որ նրանք իրենց պոչերով փաթաթվում էին իրենց վանդակում դրված թփի ճյուղին և այդպիսով օգնում էին իրենց մագլցելու ժամանակ։ Համանման դիտողության մասին ինձ հաղորդել է դ-ր Գյունտերը,^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 154]} որը տեսել է, թե ինչպես մուկն այդ ձևով կախվել է։ Եթե դաշտային մուկը հարմարված լիներ ծառերի վրա ապրելու համար, ապա թերևս նրա պոչը կառուցվածքով ավելի կառչուն կդառնար, ինչպես այդ տեսնում ենք հենց նույն կարգի մի քանի անդամների մոտ։ Թե ինչու ցերկոպիթեկը իր սովորություններով հանդերձ վաղ հասակում ձեռք չի բերել այդ դժվար է ասել։ Սակայն հնարավոր է, որ այդ կապիկի երկար պոչը նրան ավելի մեծ ծառայություն է մատուցում նրա զարմանալի թռիչքների ժամանակ որպես հավասարակշռության պահպանելու օրգան, քան թե որպես բռնելու օրգան։

Կաթնագեղձերը հանդիպում են կաթնասունների ամբողջ դասի մեջ և անհրաժեշտ են նրանց գոյության համար, ըստ երևույթին, նրանք զարգացել են շատ հեռավոր ժամանակաշրջանում, և մենք նրանց զարգացման եղանակի մասին հաստատական ոչինչ չգիտենք։ Մ-ր Մայվարտը^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 100]} հարց է տալիս. «Կարելի՞ է արդյոք ընդունել, որ մի որևէ կենդանու ձագ երբևիցե մահից ազատվել է նրանով, որ պատահաբար ծծել է նվազ սննդարար հեղուկի մի կաթիլ իր մոր մաշկի հիպերտրոֆիայի ենթարկված գեղձերից։ Եվ եթե այդպես եղել է մի անգամ, ապա ի՞նչ հավանականություններ կան նման փոփոխության կրկնության համար»։ Բայց այստեղ բանն այդպես չէ։ Էվոլյուցիոնիստների մեծամասնությունն ընդունում է, որ կաթնասուններն առաջացել են երկարգանդային ձևից, իսկ եթե այդպես է, այդ դեպքում կաթնագեղձերն սկզբում զարգացել են պարկի մեջ, որը բնորոշում է երկարգանդավորներին։ Մի ձկան (ծովաձի, Hippocampus) ձվերը պահպանվում են և նորածին ձկնիկները որոշ ժամանակ սնվում են նման պարկի մեջ, և ամերիկական բնախույզ մ-ր Լոկվուդը^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 160]} կարծում է, դատելով նրանից՝ ինչ ինքը նկատել է ձկնիկների զարգացման վերաբերմամբ, որ ձկնիկները սնվում են պարկի մաշկագեղձերի արտաթորանքով։ Այժմ, ինչ վերաբերում է կաթնասունների հեռավոր նախնիներին, մոտավորապես այն ժամանակից առաջ, երբ նրանք դեռ հազիվ արժանանում էին այդ անունը կրելու, ապա չի կարելի արդյոք գոնե հնարավոր համարել, որ նրանց զավակները կերակրվել են հենց նման ձևով։ Եվ այս դեպքում այն անհատները, որ արտաթորել են այս կամ այն կերպ ավելի սննդարար և կաթի հատկություն ունեցող հեղուկ, կարող էին երկար ժամանակամիջոցի ընթացքում սնուցել ավելի մեծ թվով լավ կերակրված հաջորդներ, քան այն անհատները, որոնք արտաթորել են ավելի պակաս սննդարար հեղուկ։ Ընդսմին մաշկային գեղձերը, որ հոմոլոգ են կաթնագեղձերին, կարող էին կատարելագործվել և դառնալ ավելի գործունյա։ Այն հանգամանքը, որ պարկի որոշ տարածության մեջ պարփակվող գեղձերը կարող էին մյուսներից ավելի զարգանալ, լիովին համաձայնվում է մասնագիտացման վերաբերյալ լայնորեն տարածված սկզբունքի հետ, նրանք կարող էին գոյացնել նաև «կուրծ» սկզբում առանց պտուկի, ինչպես բադակտուցինն է, որը կանգնած է կաթնասունների շարքի սկզբում։ Ես ինձ վրա չեմ վերցնում որոնելու այն, թե ինչից կախված մի տեղում գեղձերն ավելի մասնագիտացել են, քան մի այլ տեղում, գուցե կախված է եղել մասամբ աճումից, մասամբ որպես գործածության հետևանք կամ բնական ընտրության ազդեցության տակ։

Կաթնագեղձերի զարգացումը նշանակություն չէր ունենա և բնական ընտրության ազդեցության տակ չէր ընկնի, եթե նորածինները չկարողանային միևնույն ժամանակ օգտվել նրանց արտաթորությունից։ Հասկանալ այն, թե ինչպես նորածին կաթնասունը սովորել է բնազդաբար ծծել կուրծը, ավելի դժվար չէ, քան հասկանալ այն, թե ինչպես ձվից դուրս չեկած ճուտերը սովորել են կոտրել ձվի կեղևը, խփելով նրան հատկապես դրա համար հարմարված կտուցով, կամ ինչպես նրանք սովորել են ձվից դուրս գալուց մի քանի ժամ հետո կեր կտցել։ Այդպիսի դեպքերում հարցի ամենահավանական լուծումը, թվում է թե, այն է, որ այս կամ այն սովորությունը սկզբում ձեռք է բերվել ավելի ուշ հասակում, իսկ հետո հաջորդին փոխանցվել է ավելի վաղ հասակում։ Բայց նորածին կենգուրուն, ինչպես ասում են, չի ծծում, այլ միայն կպչում է մոր պտկին, որն ընդունակություն ունի կաթ սրսկելու իր անօգնական և կիսակազմավորված զավակի բերանը։ Դրա վերաբերմամբ մ-ր Մայվարտը^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 100]} նկատում է. «Եթե գոյություն չունենար հատուկ նախապաշտպանում, նորածին ձագը հավանորեն կոչնչանար կաթը շնչափողի մեջ թափանցելուց։ Բայց այդպիսի նախապաշտպանում գոյություն ունի։ Կոկորդի եզրերը հեռացած են այնքան, որ հասնում են քթանցքի վերջի եզրին, որով հնարավոր է լինում օդի թափանցումը թոքերի մեջ, մինչդեռ կաթն անարգել կերպով հոսում է կոկորդի կողքերով և հաջող կերպով անցնում կերակրափողի մեջ»։ Այնուհետև մ-ր Մայվարտը հարցնում է, թե ի՞նչ կերպով բնական ընտրությունը ոչնչացրել է չափահաս կենգուրուի (և մյուս կաթնասունների մեծամասնության, ընդունելով նրանց ծագումը երկար գանգային ձևից) «կառուցվածքի այդ, առնվազն, բոլորովին անմեղ ու անվնաս առանձնահատկությունը»։ Ի պատասխան դրան, կարելի է ենթադրել, որ ձայնը, որը անշուշտ մեծ նշանակություն ունի շատ կենդանիների համար, հազիվ թե հասներ լիակատար ուժգնության, քանի դեռ կոկորդը մտնում էր քթանցքի մեջ, իսկ պրոֆ. Ֆլոուերը^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 161]} ինձ հայտնել է մի կշռադատություն, որ այդպիսի կառուցվածքը մեծ արգելք կլիներ պինդ սնունդ կուլ տվող կենդանու համար։

Այժմ մենք կարճ ժամանակով դառնանք կենդանիների ստորակարգ բաժիններին։ Փշամորթները (ծովաստղերը, ծովաոզնիները և այլն) օժտված են զարմանալի օրգաններով, այսպես կոչված պեդիցելլյարիաներով, որոնք միանգամայն զարգացած տեսակի մեջ ներկայացնում են եռաբաժան ունելի, այսինքն երեք ատամնավոր ելուստներ՝ ամուր կերպով միացած միմյանց հետ և ամրացած ճկուն կոթունի գագաթին, որը շարժման մեջ է դրվում մկանների միջոցով։ Այդ ունելիները կարող են ամուր կերպով բռնել զանազան առարկաներ և Ալեքսանդր Ագասսիսը^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 97]} տեսել է, թե ինչպես ծովաոզնին իր կղկղանքի մասնիկները արագորեն տալիս էր մի ունելիից մյուսին իր մարմնի վրայով որոշ ուղղությամբ, որպեսզի չաղտոտվի իր կեղևը։ Բայց կասկածից դուրս է, որ բացի զանազան կեղտեր հեռացնելուց, այդ գոյացումները կատարում են նաև այլ աշխատանքներ, և դրանց մեկը պաշտպանությունն է։

Այդ օրգանների վերաբերմամբ մ-ր Մայվարտը,^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 100]} ինչպես և նախորդ շատ դեպքերում, հարցնում է. «Ի՞նչ ձևի օգուտ կարող էր լինել այդ օրգանների առաջին սկզբնավորումից և ինչպե՞ս այդ չնչին սկզբնավորումները կարող էին պահպանել առանձին ծովաոզնիների կյանքը»։ Եվ նա ավելացնում է. «Նույնիսկ բռնելու գործողության հանկարծական զարգացումը օգուտ չէր բերի առանց շարժական կոթունի, ճիշտ այդպես էլ վերջինս նշանակություն չէր ունենա առանց բռնող ունելիների. սակայն կառուցվածքի մեջ այդ բարդ համապատասխանության զարգացման համար բավական չէին միաժամանակ անսահմանորեն մանր, պարզապես անորոշ փոփոխություններր,— ժխտել այդ՝ նշանակում է, առնվազն պաշտպանել մի կատարյալ պարադոքս»։ Սակայն Մայվարտին այդ ինչքան էլ պարադոքսային թվա, երեք սայրով ունելիները, որ իրենց հիմքով անշարժ ամրակցված են, բայց ընդունակ են բռնելու գործողության համար, անկասկածորեն գոյություն ունեն մի քանի փշամորթների մոտ. և այդ միանգամայն հասկանալի է, եթե նրանք թեկուզև մի քիչ ծառայում են պաշտպանության համար։ Մ-ր Ագասսիսը^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 97]}, որի սիրալիրությանը ես պարտական եմ այդ խնդրի վերաբերյալ տեղեկությունների մեծ մասի համար, հաղորդել է ինձ, որ մի քանի փշամորթների եռաժանու երեք ճյուղերից մեկը մյուս երկուսին օժանդակելու համար է, այնինչ կան նաև այնպիսի սեռեր, որոնք երրորդ ճյուղը բոլորովին չունեն։ Պերյեի^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 162]} նկարագրությամբ Echinoneus-ի պեդիցելլյարիաները երկու ձև ունեն, մի քանիսը նման են Echinus-ի պեդիցելլյարիաներին, մյուսները՝ սպատանգի պեդիցելլյարիաներին. այդպիսի դեպքերը միշտ հետաքրքրական են, որովհետև ծառայում են բացատրելու համար, ըստ երևույթին, անսպասելի փոփոխությունները օրգանի երկու վիճակներից մեկը կորցնելու միջոցով։

Ինչ վերաբերում է այն գոյացումներին, որոնցից կարող էին զարգանալ այս հետաքրքրական օրգանները, ապա մ-ր Ագասսիսը^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 97]} իր սեփական հետազոտությունների և Մյուլլերի^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 61]} հետազոտությունների հիման վրա եկել է այն եզրակացության, որ ինչպես ծովաստղերի, այնպես էլ ծովաոզնիների պեդիցելլյարիաները անկասկածորեն կարելի է դիտել որպես ձևափոխված փշեր։ Դրանում կարելի է համոզվել ինչպես առանձին անհատների մոտ նրանց զարգացումից, այնպես էլ այն անցումների լրիվ շարքից, որոնք զանազան տեսակների և սեռերի մեջ պարզ թմբիկներից տանում են դեպի փշերը և փշերից դեպի լիովին զարգացած եռաճյուղ պեդիցելլյարիաները։ Անցման աստիճանականությունը տարածվում է նույնիսկ սովորական փշի ու պեդիցելլյարիայի և նրանց նեցուկ հանդիսացող կրային թիթեղիկների հետ հոդավորման եղանակի վրա։ Ծովաստղերի մի քանի սեռերի մոտ կարելի է գտնել «ցուցումներ այն մասին, որ պեդիցելլյարիաները ներկայացնում են պարզապես փոփոխված ճյուղավոր փշեր»։ Նրանք ունեն անշարժ փշեր սղոցաձև երեք շարժական ճյուղերով, որոնք բաժանված են հավասար հեռավորություններով և հոդավորված են փշի հիմքում, իսկ ավելի բարձր, միևնույն փշի վրա, նստած են երեք ուրիշ շարժական ճյուղիկներ։

Եթե վերջինները դուրս են գալիս փշի գագաթից, այդ դեպքում մենք մեր առջև ունենք ըստ էության կոպիտ եռաճյուղ պեդիցելլյարիա, որը կարելի է տեսնել փշի վրա երեք հիմնական ճյուղերով միասին։ Այդ դեպքում պեդիցելլյարիայի Ճյուղերի և փշի շարժական ճյուղերի միջև նմանությունը կասկածի ենթակա չէ։ Ընդհանրապես ընդունված է կարծել, որ պարզ փշերը ծառայում են պաշտպանության համար, իսկ եթե այդպես է, ապա հիմք չկա կասկածելու այն բանում, որ այն փշերը ևս, որոնք օժտված են սղոցաձև և շարժուն ճյուղերով, ծառայում են նույն նպատակի համար, բայց նրանց նշանակությունն այդ տեսակետից ավելի ևս կմեծանա, եթե նրանք միևնույն ժամանակ կդառնան նաև բռնող ապարատ։ Այսպիսով, բոլոր անցումները, սկսած պարզ նստած փշից մինչև պեդիցելլյարիան, ունեն օգտակար նշանակություն։

Ծովաստղերի մի քանի սեռերի այդ օրգանները փոխանակ մի անշարժ հիմքի ամրանալու, գտնվում են թեև կարճ, բայց ճկվելու ընդունակ մկանոտ կոթունի գագաթին. այդ դեպքում հավանորեն նրանք, բացի պաշտպանությունից, կատարում են նաև որևէ լրացուցիչ ֆունկցիա։ Ծովաոզնիների մոտ կարելի է հետամուտ լինել, թե ինչպես անշարժ նստած փուշը աստիճանաբար ձեռք է բերում հոդեր և այդպիսով դառնում է շարժական։ Ես կցանկանայի այստեղ տեղ ունենալ, որպեսզի ավելի լրիվ քաղվածքներ բերեի պեդիցելլյարիաների զարգացման մասին մ-ր Ագասսիսի^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 97]} հետաքրքրական դիտողություններից։ Նա նույնպես ասում է, որ բոլոր հնարավոր անցումները հավասարապես կարելի է գտնել ծովաստղերի պեդիցելլյարիաների և փշամորթների մի խմբի՝ օֆիուրների կարթերի միջև, ինչպես նաև ծովաոզնիների պեդիցելլյարիաների և հոլոթուրների խարիսխների միջև, որոնք պատկանում են միևնույն մեծ դասին։

Գաղութներով ապրող կենդանիներից կամ զոոֆիտներից, ինչպես անվանում են նրանց, մի քանիսը, այն է՝ մամռակենդանիները (Polyzoa), օժտված են ուշագրավ օրգաններով, այսպես կոչված ավիկուլարիաներով, որոնք զանազան տեսակների մոտ ունենում են շատ տարբեր կառուցվածք։ Ամենակատարյալ ձևով նրանք զարմանալի կերպով նմանվում են գառնանգղի փոքրածավալ կտուցին և գլխին, որը նստած է վզի վրա և ընդունակ է շարժվելու միանգամայն այնպես, ինչպես այդ հատուկ է ստորին ծնոտին։ Մի տեսակի մոտ, որը ես դիտել եմ, մեկ ճյուղի վրա նստած ավիկուլարիաները հաճախ հինգ վայրկյանի ընթացքում միաժամանակ շարժվում էին մերթ դեպի առաջ, մերթ դեպի ետ, բաց անելով իրենց ստորին ծնոտը մոտավորապես 90° անկյունով, և այդ շարժումից ցնցվում էր ամբողջ գաղութը։ Ծնոտները փշին շփվելիս նրանք այնքան պինդ էին բռնում նրան, որ կարելի էր ամբողջ ճյուղը ցնցել։

Մ-ր Մայվարտը^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 100]} բերում է այդ օրինակը գլխավորապես այն կարծեցյալ դժվարության պատճառով, որ առաջ է գալիս բնական ընտրության ազդեցությամբ այդ, նրա կարծիքով, «էապես նման» օրգանների զարգացումը կենդանական թագավորության միմյանցից հեռու կանգնած երկու խմբերի մեջ բացատրելու տեսակետից։ Բայց որքան դա վերաբերում է կառուցվածքին, ես նմանություն չեմ տեսնում եռաճյուղ պեդիցելլյարիայի և ավիկուլարիայի միջև։ Վերջինս մի քիչ ավելի նման է խեցեմորթնեըի chelae-ին կամ բռնաչանչին, և մ-ր Մայվարտը նույն իրավունքով կարող էր բերել այդ նմանությունը որպես բացատրության համար դժվարին մի դեպք, ինչպես նաև նրանց նմանությունը թռչունի գլխի և կտուցի հետ։ Կենդանիների այդ խումբը մանրազնին կերպով ուսումնասիրած բնախույզների՝ մ-ր Բյոսկի,^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 163]} դ-ր Սմիտտի^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 164]} և դ-ր Նիտշեի^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 165]} կարծիքով ավիկուլարիաները հոմոլոգ են զոոիդներին ու բջիջներին, որոնցից կառուցված են զոոֆիտները. բջջի շարժական կափարիչը համապատասխանում է ավիկուլարիայի շարժական ստորին ծնոտին։ Սակայն մ-ր Բյոսկը^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 163]} չգիտե անցումներ, որոնք ներկայումս կարող էին գոյություն ունենալ զոոիդի և ավիկուլարիայի միջև, ուստի և չի կարելի դատել, թե ինչպիսի օգտակար անցումային աստիճաններով մի գոյացում կարող էր փոխարկվել մի այլ գոյացման. բայց դրանից երբեք չի հետևում, որ այդպիսի անցումներ գոյություն չեն ունեցել։

Քանի որ խեցեմորթների բռնաչանչերը որոշ չափով նման են ավիկուլարիաներին և երկու օրգանն էլ ծառայում են բռնելու համար, ուստի արժե ցույց տալ, որ առաջին օրգանի համար դեռ գոյություն ունի օգտակար անցումնային աստիճանների երկար շարք։ Առաջին և ամենապարզ ստադիայում վերջավորության վերջին հատվածը կամ ծռվում է դեպի նախավերջին լայն հատվածի լայն ուղիղ գագաթը, կամ դեպի նրա ամբողջ կողքի վրա, որով հնարավորություն է ստացվում առարկան ամուր կերպով բռնելու, բայց միևնույն ժամանակ ոտքը դեռ ծառայում է որպես տեղաշարժման օրգան։ Մոտակա ստադիայում նախավերջին լայն հատվածի վրա մենք գտնում ենք թեթևակի դուրս ցցված ելուստ, որը երբեմն օժտված է անկանոն ատամիկներով, և վերջին հատվածը ծռվում է դեպի այդ ելուստը։ Երբ այդ ելուստի չափերը մեծանում են, ընդ որում թե՛ նրա ձևը և թե՛ վերջին հատվածի ձևը թեթևակի փոփոխվում են և բարելավվում, բռնաչանչերը ավելի ու ավելի կատարելագործվում են, մինչև որ դառնում են այնքան կատարյալ գործիք, ինչպիսին են ծովային տասնոտանի խեցգետնու բռնաչանչերը. այս բոլոր անցումները կարելի է գտնել իրականության մեջ։

Բացի ավիկուլարիաներից, մամռակենդանիներն ունեն էլի մի հետաքրքրական օրգան, այսպես կոչված վիբրակուլները, որոնք սովորաբար լինում են երկար խոզանների տեսքով, ընդունակ են շարժվելու և հեշտությամբ գրգռվելու։ Իմ ուսումնասիրած մի տեսակի վիբրակուլները թեթևակի ծռված են և իրենց արտաքին եզրում ատամնաձև են. մեկ գաղութի բոլոր վիբրակուլները հաճախ շարժվում են միաժամանակ, գործելով երկար թիակների նման, նրանք արագ կերպով տեղաշարժում էին մի ճյուղ իմ մանրադիտակի տեսողության դաշտում։ Եթե ճյուղը զետեղվում էր նրա առջևի կողմում, վիբրակուլները խճճվում էին և մեծ ջանք էին գործադրում, որպեսզի ազատվեն։ Ենթադրում են, որ այգ օրգանները ծառայում են պաշտպանության համար և, ըստ մ-ր Բյոսկի^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 163]} դիտողության, «կարելի է տեսնել, թե ինչպես նրանք դանդաղորեն և զգուշությամբ սահում են մամռակենդանիների գաղութի մակերեսով, հեռացնելով այն, ինչ որ կարող է անհանգստացնել բջիջների քնքույշ բնակիչներին, երբ շոշափուկները դուրս են հանված»։ Ավիկուլարիաները վիբրակուլների նման հավանորեն նույնպես ծառայում են պաշտպանության համար, բայց նրանք կարող են նաև բռնել ու սպանել մանր ողջ կենդանիների, որոնք դրանից հետո, ինչպես կարծում են, ջրի շարժման միջոցով տարվում են ու հասնում զոոիդի շոշափուկներին։ Մի քանի տեսակներ օժտված են ավիկուլարիաներով և վիբրակուլներով, մի քանիսը՝ միայն ավիկուլարիաներով, քչերը՝ միայն վիբրակուլներով։

Հեշտ չէ պատկերացնել երկու այդքան տարբեր առարկաներ, ինչպիսիք են խոզանաձև վիբրակուլը և թռչունի գլխի նմանվող ավիկուլարիան. սակայն նրանք գրեթե հաստատապես հոմոլոգ են և զարգացել են միևնույն սաղմից, այն է՝ բջիջ ունեցող զոոիդից։ Սրանից մենք կարող ենք հասկանալ, ինչպես ինձ հաղորդում է մ-ր Բյոսկը,^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 163]} թե ինչ կերպով այդ օրգանները որոշ դեպքերում, փոխարկվում են մեկը մյուսին։ Այսպես, Lepralia-ի մի քանի տեսակների ավիկուլարիաների շարժական ծնոտը այնպես զարգացած է և այնքան նման է խոզանի, որ կտուցի վերին կամ անշարժ մասի ներկայությունն է ծառայում որոշելու համար, թե այդ օրգանը ավիկուլարիա է։ Վիբրակուլները կարող էին զարգանալ նաև ուղղակի բջջի կափարիչից, նախապես չանցնելով ավիկուլարիայի ստադիան, բայց ավելի հավանական է, որ նրանք անցել են այդ ստադիայով, որովհետև ձևափոխման վաղ ստադիաների ընթացքում հազիվ թե զոոիդ պարունակող բջջի մյուս մասերը կարող էին միանգամից անհետանալ։ Շատ դեպքերում վիբրակուլները հենվում են առանձին հիմքի վրա, որն, ըստ երևույթին, ներկայացնում է կտուցի անշարժ մասը, թեև մի քանի տեսակներ այդ հիմքը բոլորովին չունեն։ Վիբրակուլների զարգացման այդ ընթացքը, եթե դա իրոք ճիշտ է, հետաքրքրական է, որովհետև եթե ենթադրենք, որ ավիկուլարիաներ ունեցող բոլոր տեսակները մահաջնջվել են, ապա ոչ ոք, նույնիսկ շատ վառ երևակայություն ունենալով, երբեք չէր մտածի, որ վիբրակուլները սկզբում գոյություն են ունեցել որպես թռչունի գլխի, անկանոն արկղի կամ գլխանոցի նմանվող օրգանի մասեր։ Հետաքրքիր է տեսնել, որ երկու այդքան տարբեր օրգաններ զարգացել են միևնույն սկզբնավորությունից, իսկ քանի որ բջջի շարժական կափարիչը ծառայում է զոոիդի պաշտպանության համար, ուստի դժվար չէ պատկերացնել, որ բոլոր աստիճանական անցումները, որոնց միջոցով շարժական կափարիչը սկզբում փոխարկվել է ավիկուլարիայի ստորին ծնոտի, իսկ հետո՝ երկարավուն խոզանի, միանման ձևով ծառայել են այս կամ այն եղանակով և զանազան պայմաններում պաշտպանության համար։

Բուսական թագավորության մեջ մ-ր Մայվարտը^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 100]} կանգ է առնում միայն երկու դեպքի վրա, այն է՝ խոլորձիների ծաղիկների կառուցվածքի և փաթաթվող բույսերի շարժումների վրա։ Առաջինների վերաբերմամբ, ասում է նա «նրանց ծագման մեկնաբանությունը պետք է միանգամայն անբավարար, միանգամայն թերի համարել բացատրելու համար կառուցվածքի անսահմանորեն փոքր փոփոխությունները, որոնք օգտակար են դառնում միայն այն ժամանակ, երբ նրանք հասնում են զգալի զարգացման»։ Քանի որ այս խնդիրը ես քննարկում եմ ամբողջ լրիվությամբ մի այլ աշխատության մեջ, ուստի ես այստեղ կբերեմ միայն մի քանի դիտողություններ խոլորձիների ծաղիկների մեջ եղած ամենից ավելի զարմանալի առանձնահատկություններից մեկի, այն է՝ նրանց ծաղկափոշու զանգվածների (pollinia) կառուցվածքի վրա։ Ծաղկափոշու զանգվածն իր ամենաբարձր զարգացման ժամանակ ներկայացնում է ծաղկափոշու հատիկների մի գնդիկ, որտեղ փոշեհատիկները միացած են ճկուն կոթունի կամ caudicula-ի հետ, որն իր ծայրին կրում է խիստ կպչուն նյութի գնդիկ։ Այսպիսով, ծաղկափոշու այդ զանգվածները միջատների միջոցով տեղափոխվում են մի ծաղկից մյուսի սպիի վրա։ Մի քանի խոլորձիների ծաղկափոշու զանգվածները կոթուն չունեն և փոշեհատիկները միմյանց հետ միացած են բարակ թելիկներով. քանի որ այս վերջինները խոլորձիների բացառիկ առանձնահատկություններ չեն, ուստի կարելի էր այստեղ կանգ չառնել նրանց ծագման վրա. այնուամենայնիվ ես կնշեմ, որ Cypripedium-ի վրա, որ խոլորձիների սիստեմում գրավում է ամենացածր տեղը, մենք կարող ենք նկատել, թե այդ թելիկներն ինչպես են առաջացել սկզբում։ Մյուս խոլորձիների մոտ այդ թելիկները փոշեզանգվածի մի ծայրում մոտենում են միմյանց, որը և ներկայացնում է կոթունի առաջին կամ սկզբնական ստադիան։ Որ այդպիսին է կոթունի ծագումը, նույնիսկ երբ նա հասնում է զգալի երկարության ու զարգացման, մենք իրավունք ունենք եզրակացնելու ծաղկափոշու թերազարգացած հատիկների հիման վրա, որոնք երբեմն գտնվում են նրա կենտրոնական և ամուր մասերի ներսում։

Ինչ վերաբերում է երկրորդ գլխավոր առանձնահատկությանը, այսինքն, կոթունների ծայրին կպչող նյութի փոքրիկ գնդիկների ներկայությանը, ապա այստեղ կարելի է ցույց տալ զարգացման աստիճանների մի երկար շարան, որոնցից յուրաքանչյուրը օգտակար է բույսի համար։ Այլ ընտանիքների պատկանող ծաղիկների մեծամասնության սպին արտադրում է մի քիչ կպչուն նյութ։ Խոլորձիներից մի քանիսը նման մածական նյութ են արտադրում, բայց անհամեմատ ավելի մեծ քանակությամբ երեք սպիներից մեկի վրա, որը հավանորեն այդ առատ արտաթորման պատճառով, անընկալունակ է դառնում։ Երբ միջատը այցելում է այդպիսի ծաղկին, նա սրբում է այդ կպչուն նյութի մի մասը և միևնույն ժամանակ վերցնում է որոշ քանակությամբ ծաղկափոշու հատիկներ։ Սկսած այդ պարզ դրությունից, որը միայն քիչ տարբերվում է նրանից, ինչ որ հանդիպում է սովորական ծաղիկներից շատերի մեջ, մենք գտնում ենք անսահման անցումներ դեպի այնպիսի տեսակները, որոնց ծաղկափոշու զանգվածները վերջանում են շատ կարճ ազատ կոթունով, և դեպի այնպիսիները, որոնց կոթունը ամուր կապված է լինում կպչուն զանգվածի հետ, ըստ որում անընկալունակ սպին խորապես փոփոխված է։ Այս վերջին դեպքում մենք ունենք ծաղկափոշու զանգվածն իր ամենազարգացած և կատարյալ վիճակում։ Ով մանրազնին կերպով կուսումնասիրի խոլորձիների ծաղիկների կառուցվածքը, նա չի կարող ժխտել անցումների վերոհիշյալ շարքի գոյությունը՝ սկսած ծաղկափոշու հատիկների զանգվածից, որոնք միմյանց հետ միացած են միայն թելիկներով, և սպիից, որը հազիվ տարբերվում է սովորական ծաղկի սպիից, և վերջացրած վերին աստիճանի բարդ կառուցված ծաղկափոշու զանգվածով, որը զարմանալիորեն հարմարված է միջատների միջոցով տեղափոխության համար։ Նա չի կարող ժխտել նաև այն, որ բոլոր այդ աստիճանները համապատասխան տեսակների մոտ հիանալի կերպով հարմարված են ծաղկի ընդհանուր կառուցվածքին և նրա բեղմնավորմանը զանազան միջատների օգնությամբ։ Այս, ինչպես և համարյա ամեն մի այլ դեպքում, հետազոտությունը կարելի է տարածել ավելի ևս հեռու. կարող են հարցնել, հապա ի՞նչ կերպով սովորական ծաղկի սպին դարձել է մածուցիկ. բայց քանի որ էակների ոչ մի խմբի լրիվ պատմությունը մեզ հայտնի չէ, ապա նույնպես էլ անօգուտ է հարցնելը, ինչպես և անհուսալի է փորձել այդպիսի հարցերին պատասխանելը։

Այժմ դառնանք մագլցող բույսերին. նրանք կարող են դասվել մի երկար շարքում՝ սկսած նրանցից, որոնք պարզապես փաթաթվում են նեցուկի շուրջը, անցնելով նրանց, որոնք կառչում են տերևներով և վերջացրած նրանցով, որոնք օժտված են խիղբերով։ Այս վերջին երկու դասերի ցողունները սովորաբար, թեև ոչ միշտ, կորցնում են փաթաթվելու ընդունակությունը, բայց պահպանում են իրենց գագաթները պտտելու ընդունակությունը, որով օժտված են նաև խիղբերը։ Անցումները կառչող տերևներից դեպի խիղբեր ունեցողները զարմանալիորեն աստիճանական են, և շատ բույսեր կարող էին առանց խտրության դասվել այդ երկու դասերից ամեն մեկում։ Բայց սովորական փաթաթվող բույսերից դեպի տերևներով կառչող բույսերին անցնելիս առաջանում է բոլորովին մի նոր հատկություն, այն է՝ զգայունություն շփման նկատմամբ, որի հետևանքով տերևակոթերը և ծաղկակոթերը կամ խիղբերի ձևափոխված այդ օրգանները գրգռվում են, ծռվում և փաթաթվում են իրենց շփվող առարկային։ Նա, ով կկարդա իմ հետազոտությունը այդ բույսերի մասին, ես կարծում եմ, կընդունի, որ պարզ ու փաթաթվող բույսերի և խիղբերով օժտված բույսերի միջև եղած կառուցվածքի կամ գործունեության բոլոր բազմաթիվ անցումները յուրաքանչյուր մասնավոր դեպքում վերին աստիճանի օգտակար են նրանցով օժտված տեսակների համար։ Այսպես, օրինակ, ակներև է, որ փաթաթվող բույսի համար շատ օգտակար է իր տերևներով կառչելու ընդունակություն ձեռք բերելը և շատ հավանական է, որ երկար տերևակոթեր ունեցող փաթաթվող բույսը կձևափոխվեր կառչող տերևներ ունեցող բույսի, եթե միայն այդ տերևակոթերն ունենան շփման նկատմամբ հարկավոր աստիճանի զգայունություն։

Քանի որ գալարվելը նեցուկի վրայով սողալու ամենապարզ եղանակն է և փաթաթվող ցողունները ներկայացնում են ամենապարզ ձևը, որը կազմում է ամբողջ շարքի հիմքը, ապա բնականաբար հարց է ծագում՝ իսկ ինչպե՞ս են ձեռք բերել բույսերն այդ ընդունակությունը նրա սկզբնական վիճակում, որը հետագայում միայն զարգացել ու կատարելագործվել է բնական ընտրությամբ։ Փաթաթվելու ընդունակությունը կախված է, նախ, այն բանից, որ շատ մատաղ ցողուններ չափազանց հեշտությամբ ճկվում են, կորանում (մի առանձնահատկություն, որ ընդհանուր է նաև չփաթաթվող բույսերի շատ մեծ թվի համար), և երկրորդ, այն բանից, որ նրանք հաջորդաբար կորանում են հորիզոնի բոլոր կողմերի վրա, կրկնելով այդ շարժումները միևնույն կարպով. այդ շարժման հետևանքով նրանք թեքվում են բոլոր կողմերը և նրանց գագաթները գծում են շրջաններ։ Հենց որ ցողունի ստորին մասը դիպչում է որևէ առարկայի և դադարում է շարժվելուց, իսկ վերինը շարունակում է թեքվել և պտտվել, ապա նա, ըստ անհրաժեշտության, բարձրանում է դեպի վերև և փաթաթվում նեցուկի շուրջը։ Պտտական շարժումը դադարում է յուրաքանչյուր ընձյուղի սկզբնական աճեցողության հետ միասին։ Քանի որ պտտելու այդ ընդունակությամբ օժտված են բույսերի միմյանցից հեռու կանգնած ընտանիքների առանձին սեռեր և առանձին տեսակներ, ուստի ակներև է, որ նրանք փափաթվող բույսեր են դառել մեկը մյուսից բոլորովին անկախ կերպով, այլ ոչ թե մի ընդհանուր նախահորից ժառանգելու շնորհիվ։ Սրանից ես կարող էի նախագուշակել, որ այդպիսի շարժումների նկատմամբ թույլ հակումը պետք է ամենևին էլ հազվադեպ չլինի նաև չփաթաթվող բույսերի մեջ և որ այդ հակումը ծառայել է որպես հիմք, որը վաղուց մշակվել ու կատարելագործվել է բնական ընտրության միջոցով։ Երբ ես արեցի այդ կանխագուշակումը, ինձ հայտնի էր միայն մի շատ անկատար դեպք, այն է՝ Maurandia-ի մատաղ ծաղկակոթերը, որոնք թեթևակի և շատ անկանոն կերպով պտտվում են փաթաթվող բույսերի ցողունների նման, բայց դրանից իրենց համար ոչ մի օգուտ չեն քաղում։ Շատ չանցած՝ Ֆրից Մյուլլերը^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 61]} նկատել է, որ Alisma-ի և կտավատի՝ բնական սիստեմում մեկը մյուսից հեռու տեղ գրավող այդ չփաթաթվող բույսերի մատաղ ցողունները ակնհայտորեն պտտվում են, թեև անկանոն կերպով. նա ավելացնում է, թե հիմք ունի կասկածելու, որ այդ երևույթը գոյություն ունի նաև մի քանի այլ բույսերի մոտ։ Այդ թույլ շարժումները, ըստ երևույթին, ոչ մի նշանակություն չունեն հիշված բույսերի համար, համենայն դեպս նրանք ոչ մի առնչություն չունեն բույսի վեր մագլցելու ընդունակության հետ, որը և միմիայն մեզ հետաքրքրում է։ Ինչ էլ որ լինի, մենք կարող ենք պատկերացնել, որ եթե այդ բույսերի ցողունները հեշտությամբ ճկվել են և եթե իրենց գոյության պայմաններում նրանց ձեռնտու է եղել դեպի վեր մագլցելը, ապա աննշան ու անկանոն պտտվելու այդ սովորությունը ևս կարող էր ուժեղացվել ու օգտագործվել բնական ընտրությամբ այն աստիճան, որ այդ տեսակները կփոխարկվեն իսկական փաթաթվող բույսերի։

Տերևակոթերի, ծաղկակոթերի և խիղբերի գրգռականության վերաբերմամբ կիրառենք կշռադատության գրեթե նույն եղանակը, ինչ որ փաթաթվող բույսերի պտտական շարժումների վերաբերմամբ։ Քանի որ այդքան մեծ թվով տեսակներ, որոնք պատկանում են մեկը մյուսից հեռու կանգնած խմբերի, ունեն այդպիսի գրգռականություն, ապա մենք պետք է սպասենք, որ կհանդիպենք նրանց սաղմնային վիճակում նաև այնպիսի բույսերի վրա, որոնք չեն դարձել փաթաթվող։ Այդ էլ նկատվում է իրականության մեջ։ Ես նկատել եմ, որ սրանից առաջ հիշատակած Maurandia-ի մատաղ ծաղկակոթերը թեթևակի ծռվում էին դեպի այն կողմը, որ կողմից նրանց հետ շփվում էին։ Մորրենը^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 166]} նկատել է, որ թթվառվույտի մի քանի տեսակների տերևները և տերևակոթերը, հատկապես երբ նրանք կիզիչ արևի տակ են գտնվել, կրկնվող զգուշավոր հպումների կամ ցնցումների ժամանակ ցուցաբերել են շարժումներ։ Ես կրկնել եմ այդ փորձերը նույնպիսի հաջողությամբ թթվառվույտի այլ տեսակների վրա. մի քանիսի շարժումը շատ ակներև էր, նա ամենից լավ նկատվում էր մատաղ տերևների վրա. այլ տեսակների շարժումները չափազանց աննշան էին։ Շատ կարևոր է այն փաստը, որ հաստատել է այնպիսի բարձր հեղինակություն, ինչպիսին է Հոֆմեյստերը,^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 167]} որ բոլոր բույսերի մատաղ ընձյուղները և տերևները ցուցաբերում են շարժում՝ որպես ցնցումների հետևանք. և մենք գիտենք, որ փաթաթվող բույսերի տերևակոթերը և խիղբեըը գրգռականություն են ցուցաբերում միայն աճման վաղ ստադիաներում։

Հազիվ թե կարելի է ընդունել, որ նման հազիվ նշմարելի շարժումները, որոնք առաջանում են շփումից կամ ցնցումից մատաղ աճող օրգաններում, կարող են ունենալ որևէ ֆունկցիոնալ նշանակություն։ Բայց բույսը զանազան արտաքին գրգիռների ազդեցության տակ ընդունակություն ունի ցուցաբերելու շարժումներ, որոնց նշանակությունը ակներև է. այդպիսիներն են, օրինակ, շարժումները դեպի լույսը և ավելի հազվադեպ է լույսին հակառակ, շարժումները ծանրության ուժի ներգործության հակառակ ուղղությամբ, կամ ավելի հազվադեպ՝ նրա ներգործության ուղղությամբ։ Երբ կենդանու նյարդերը և մկանները գրգռվում են գալվանականությամբ կամ ստրիխնինի ներգործությամբ, դրանից առաջացող շարժումները կարող են անվանվել պատահական, որովհետև նյարդերը և մկանները, ի հարկե, հատկապես այդ գրգիռներին հարմարված չեն։ Այդպես են նաև բույսերը, որոշ գրգիռների ազդեցության տակ շարժվելու ընդունակությունն ունենալով՝ նրանք պատահականորեն գրգռվում են նաև շփումից կամ ցնցումից։ Հետևաբար, կարելի է առանց դժվարության ընդունել նաև տերևներով ու խիղբերով կառչող բույսերի վերաբերմամբ, որ նրանց մեջ ևս այդ ընղհանուր ընդունակությունը աջակցություն է ստացել ու զարգացել բնական ընտրության միջոցով։ Սակայն իմ հետազոտության մեջ շարադրածս պատճառների հիման վրա հավանական է թվում, որ այդ բոլորը կարող է տեղի ունենալ միայն բույսերի հետ, որոնք արդեն ունեն պտտվելու ընդունակություն և, հետևաբար, արդեն դարձել են փաթաթվող։

Ես արդեն փորձել եմ բացատրել, թե ինչպես բույսերը դարձել են փաթաթվող այն ընդունակության ուժեղացման շնորհիվ, որի միջուկով նրանք կատարել են թույլ և անկանոն, սկզբում ոչ մի օգուտ չներկայացնող պտտական շարժումներ, այդ շարժումները, ինչպես նաև շփումից ու ցնցումից առաջացողները, իրենց հերթին հանդիսացել են շարժվելու ընդհանուր ընդունակության պատահական հետևանք, որ ձեռք է բերվել բոլորովին այլ և օգտակար նպատակների համար։ Հանձն չեմ առնում լուծելու այն հարցը, թե փաթաթվող բույսերի աստիճանական զարգացումը բնական ընտրության միջոցով արդյո՞ք տեղի է ունեցել վարժության ժառանգական հետևանքների աջակցությամբ, բայց մեզ հայտնի է, որ մի քանի պարբերական շարժումներ, ինչպես, օրինակ, այսպես կոչված բույսերի քունը կախված է նրանց կառուցվածքից։

Ես քննարկեցի բավականաչափ, գուցե և նույնիսկ ավելի քան բավականաչափ դեպքեր, որոնք խնամքով ընտրվել են հմուտ բնախույզի կողմից որպես ապացույց, որ անհնարին է բնական ընտրության օգնությամբ բացատրել օգտակար հարմարումների սաղմնային ստադիաները, և ես հույսով եմ, թե ցույց տվեցի, որ այդ տեսակետից ոչ մի լուրջ դժվարություն չի հանդիպում։ Միաժամանակ լավ առիթ ներկայացավ մի քիչ ավելի մանրամասն կանգ առնելու կառուցվածքի աստիճանական այն տարբերությունների հարցի վրա, որ հաճախ կապված են գործունեությունների ձևափոխման հետ, մի կարևոր հարց, որը բավանակաչափ մանրամասնությամբ չի զարգացվել այս աշխատության նախորդ հրատարակություններում։ Ես այժմ համառոտակի կկրկնեմ բերված օրինակները։

Ընձուղտի վերաբերմամբ կասենք՝ շարունակ պահպանվել են մի ինչ որ անհետացած բարձրահասակ որոճողի անհատները, որոնք ունեցել են ամենաերկար վիզ, ոտներ և այլն և կրծել են միջին բարձրությունից քիչ ավելի բարձր բույսեր, ինչպես նաև շարունակ ոչնչացել են անհատներ, որոնք չեն կարողացել այդքան բարձր բույսեր կրծել, այս կարող է լիովին բացատրել այդ զարմանալի չորքոտանու գոյացումը։ Միասին վերցրած այղ բոլոր մասերի երկարատև վարժությունը՝ կապված ժառանգականության հետ, զգալի չափով կարող էր նպաստել նրանց կոորդինացիային։ Այն միջատների վերաբերմամբ, որոնք նմանվում են զանազան առարկաների, անհավանական չի թվա, որ բնական ընտրության ներգործության համար ելանյութ է հանդիսացել պատահական նմանությունը մի որևէ սովորական առարկայի հետ։ Այդ նմանությունը կարող էր շարունակ ավելի ու ավելի մեծանալ պահպանելով իրեն մեծացնող աննշան փոփոխությունները, ընդ որում այդ պրոցեսը շարունակվել է այնքան, մինչև որ միջատը փոփոխվել է, մինչև որ ավելի ու ավելի կատարյալ նմանությունը կարողացել է ծառայել որպես միջոց, որով նա պաշտպանվել է շատ սրատես թշնամիների հետապնդումից։ Կետերի մի քանի տեսակների մոտ երևան է գալիս քիմքի վրա անկանոն, կետերի ձևով դասավորված եղջերային կույտեր առաջացնելու ձգտում, միանգամայն հնարավոր է, որ բնական ընտրությունը պահպանել է բոլոր բարենպաստ փոփոխությունները, մինչև որ այդ կույտերը դարձել են սկզբում շերտավոր թմբիկներ կամ ատամիկներ, նման նրանց, որոնք հանդիպում ենք սագի կտուցի մեջ, հետո կարճ թիթեղիկներ, ինչպես ընտանի բադինն է, այնուհետև նույնքան կատարյալ թիթեղիկներ, որքան լայնակտուցինն է, և վերջապես, այսպես կոչված կետոսկրի հսկայական թիթեղներ գրենլանդական կետի բերանում։ Բադերի ընտանիքում այդ թիթեղիկները գործ են ածվում սկզբում որպես ատամներ, այնուհետև մասամբ որպես ատամներ, մասամբ որպես քամող ապարատ և, վերջապես, բացառապես միայն այս վերջին նպատակի համար։

Այդպիսի օրգանների՝ ինչպես հենց նոր հիշատակած եղջերային թիթեղիկի կամ կետոսկրի առաջացման ժամանակ, որքան մենք կարող ենք դատել, սովորությունները կամ վարժությունը միայն շատ քիչ կարող էին նպաստել կամ նույնիսկ բոլորովին չեն նպաստել կատարելագործման պրոցեսին։ Մյուս կողմից, ներքևի աչքի տեղափոխումը դեպի գլխի վերևի կողմը կամ կառչուն պոչի առաջացումը կարելի է գրեթե բացառապես վերագրել անընդհատ վարժությանը՝ շաղկապված ժառանգականության հետ։ Բարձրակարգ կենդանիների պտուկների վերաբերմամբ ամենահավանական ենթադրությունն այն է, որ սկզբում ենթամաշկային գեղձերը պարկավորների պարկի ամբողջ մակերեսի վրա արտաթորել են սննդարար հեղուկ և որ հետո այդ գեղձերը կատարելագործվել են բնական ընտրության միջոցով և կենտրոնացել են որոշ սահմանափակ մակերեսների վրա, որով և պտուկների առաջացման հիմք է դրվել։ Հին փշամորթների մոտ պաշտպանության համար ծառայող ճյուղավոր փշերի ժամանակակից եռաբաժան պեդիցելլյարիաների ձևափոխվելու բացատրությունը նույնպես քիչ դժվարություն է ներկայացնում, ինչպես որ խեցեմորթների բռնաչանչերի առաջացումը սկզբում բացառապես շարժման համար նախանշված վերջավորությունների վերջին ու նախավերջին հատվածներից։ Մամռակենդանիների ավիկուլարիաները և վիբրակուլները ներկայացնում են իրենց արտաքինով խիստ տարբերվող, բայց մեկ աղբյուրից առաջացած օրգաններ, և վիբրակուլների վերաբերմամբ մենք կարող ենք ըմբռնել, թե ինչ օգուտ են բերել զարգացման միջակա ստադիաները։ Ինչ վերաբերում է խոլորձիների ծաղկափոշու զանգվածներին, ապա կարելի է հետամուտ լինել, թե ինչպես թելիկները, որ սկզբում կապում են միմյանց հետ ծաղկափոշու հատիկները, կարող են իրար հետ միաձուլվել ու կազմել կոթուն, ճիշտ այդպիսի ստադիաների միջոցով կարելի է հետամտել, թե ինչպես կպչուն նյութը, որը նման է սովորական ծաղիկների սպիների վրա արտադրվող և գրեթե նույն նպատակին ծառայող նյութին, կապված է լինում կոթունների ազատ վերջավորությունների հետ, ընդ որում այդ բոլոր անցումային աստիճանները ակներևորեն օգտակար են նրանցով օժտված բույսերին։ Փաթաթվող բույսերի մասին ես ավելորդ եմ համարում կրկնել այն, ինչ որ ասվել է քիչ առաջ։

Հաճախ հարց է հարուցվել, թե՝ եթե բնական ընտրությունը այդպես հզոր ուժ է ներկայացնում, հապա ինչո՞ւ նա չի օժտել որոշ տեսակների այս կամ այն օրգանով, որ հավանորեն կարող էր նրանց օգտակար լինել։ Սակայն միանգամայն անխոհեմություն է նման հարցերին որոշակի պատասխան սպասելը, հիշելով, թե որքան խորն է մեր անգիտակությունը ամեն մի տեսակի անցյալ պատմության և այն պայմանների մասին, որոնք ներկայումս որոշում են նրա թիվը և տարածման սահմանները։ Մեծ մասամբ կարելի է նշել այդ երևույթների ընդհանուր և միմիայն հազվագյուտ դեպքերում մերձավոր պատճառները։ Մի որևէ տեսակ որպեսզի հարմարվի նոր կենսակերպի, անհրաժեշտ են բազմաթիվ միաժամանակ տեղի ունեցող փոփոխություններ, և հաճախ կարող էր պատահել, որ համապատասխան մասերում հարկավոր ուղղությամբ կամ հարկավոր չափով փոփոխություններ չեն դրսևորվել։ Շատ տեսակների բազմացումը կարող էր դադարել այն գործոնների քայքայիչ ներգործության հետևանքով, որ ոչ մի առնչություն չունեն այնպիսի օրգանների հետ, որոնք մեզ թվում են օգտակար և կարծես կարող էին առաջանալ բնական ընտրության միջոցով։ Այդպիսի դեպքերում, քանի որ գոյության կռիվը չէր պայմանավորվել այդ օրգաններով, նրանք չէին կարող մշակվել բնական ընտրությամբ։ Հաճախ որոշ օրգանի զարգացման համար կարող էին անհրաժեշտ լինել միանգամայն յուրահատուկ բարդ և երկարատև պայմաններ, իսկ այդպիսի պայմաններ կարող էին միայն շատ հազվագյուտ դեպքում իրագործվել։ Այն ենթադրությունը, թե տվյալ յուրաքանչյուր օրգան, որը մեր, հաճախ սխալ կարծիքով կարող էր օգտակար լինել տեսակի համար, պետք է բոլոր հանգամանքներում առաջանա ր բնական ընտրության շնորհիվ, ուղղակի հակասում է նրան, ինչ մեզ հայտնի է այդ սկզբունքի ներգործության եղանակի մասին։ Միստր Մայվարտը^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 100]} չի ժխտում, որ բնական ընտրությունը որոշ բան արել է, բայց նա կարծում է, որ կարելի է ապացուցել նրա «ակնհայտ անբավարարությունը» ամբողջ մի շարք երևույթների բացատրության համար, որոնք ես բացատրում եմ բնական ընտրությամբ։ Նրա ամենագլխավոր փաստարկներն այստեղ քննարկվել են, իսկ մնացածները ուշադրության կառնվեն հետագայում։ Ինձ թվում է, որ նրանք ապացուցականություն չունեն և շատ քիչ կշիռ են ներկայացնում նրանց համեմատությամբ, որոնք առաջադրվում են հօգուտ բնական ընտրության ներգործության, որին օժանդակում են նաև այլ գործոններ, որոնց մասին հաճախ է հիշատակվել։ Իմ պարտքն եմ համարում նկատել, որ վերևում իմ շարադրած փաստերից ու ապացույցներից մի քանիսը նույն նպատակով արդեն բերվել են մի հիանալի հոդվածում, որը վերջերս լույս է տեսել «Medico-Chirurgical Review»^[56]-ում։

Ներկայումս համարյա բոլոր բնախույզներն ընդունում են էվոլյուցիան այս կամ այն ձևով։ Մ-ր Մայվարտը^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 100]} ենթադրում է, որ տեսակները փոփոխվում են և այդ փոփոխությունը առաջանում է ինչ որ «ներքին ուժով կամ ձգտմամբ», որի բնույթի մասին ոչինչ հայտնի չէ։ Որ տեսակները փոփոխվելու ընդունակություն ունեն, այդ ընդունում են բոլոր էվոլյուցիոնիստները, բայց, իմ կարծիքով, ոչ մի կարիք չկա հրավիրելու որևէ ներքին ուժի միջամտությունը, բացի սովորական փոփոխականության հակումից, որը արհեստական ընտրության աջակցությամբ, մարդու մասնակցությամբ սկիզբ է տվել հիանալի կերպով հարմարված ընտանի ցեղերին, իսկ բնական ընտրության աջակցությամբ նա նույնպես կարող էր աննկատելի անցումների միջոցով առաջացնել բնական ցեղեր, կամ տեսակներ։ Վերջնական հետևանքում, ինչպես արդեն բացատրվել է, ստացվել է կազմվածքի ընդհանուր առաջադիմություն, իսկ քիչ դեպքերում նաև հետադիմություն։

Մ-ր Մայվարտը^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 100]} այնուհետև ըստ երևույթին հակվում է դեպի այն կարծիքը, որին համաձայն են նրա հետ նաև մի քանի բնախույզներ, որ նոր տեսակները երևան են եկել «նաև միանգամից առաջացած փոփոխությունների միջոցով»։ Այսպես, օրինակ, նա ենթադրում է, որ մահաջնջված եռամատ հիպարիոնի և ձիու միջև եղած տարբերությունը հանկարծակի է առաջացել։ Նա դժվարանում է ենթադրել, որ թռչունի թևը, «կարող էր առաջանալ այլ կերպ, քան խիստ արտահայտված ու կարևոր հատկության համեմատաբար հանկարծակի փոփոխությամբ»․ ըստ երևույթին, նույն տեսակետը նա պատրաստ է տարածելու նաև չղջիկի և պտերոդակտիլի թևի վրա։ Այդ եզրակացությունը, որ հարկադրում է ենթադրելու հսկայական ընդմիջումներ զարգացման վարընթաց շարքերում, ինձ վերին աստիճանի անհավանական է թվում։

Էվոլյուցիայի դանդաղության ու հաջորդականության մեջ համոզված յուրաքանչյուր ոք անշուշտ կընդունի, որ տեսակների փոփոխությունները կարող էին նույնքան ցայտուն և մեծ լինել, որքան այն եզակի փոփոխություններից ամեն մեկը, որ մենք հանդիպում ենք բնության մեջ կամ նույնիսկ արհեստական ցեղերում։ Բայց քանի որ ընտանեցված և մշակովի վիճակում տեսակներն ավելի փոփոխական են, քան բնական վիճակում, ուստի քիչ հավանական է թվում, որ բնության մեջ նույնպես հաճախ հանդիպեն այդպիսի ցայտուն և հանկարծական փոփոխություններ, ինչպիսիք երբեմն հանդիպում են ընտանեցված ու մշակովի ձևերի մեջ։ Այս վերջին փոփոխություններից շատերը պետք է վերադրել վերադարձին դեպի նախկին հատկանիշները, իսկ այս վերջինները, հավանորեն, սկզբում շատ դեպքերում ձեռք են բերվել աստիճանաբար։ Ավելի մեծ թվով փոփոխություններ պետք է դասել այլանդակությունների շարքը. այդպիսիներն են վեցմատնանի մարդիկ, խոզանանման մազերով մաշկ ունեցող մարդիկ, անկոնյան ոչխարները, նիատային եղջերավոր անասունները և այլն, և քանի որ նրանք խիստ տարբերվում են բնական տեսակներից, այդ պատճառով էլ շատ քիչ լույս են սփռում մեզ հետաքրքրող հարցի վրա։ Եթե հանկարծակի փոփոխության նման դեպքերը բացառենք, ապա մնացած դեպքերը, եթե նրանք գտնվել են բնության մեջ, կդասվեին կասկածելի տեսակների թվում, որոնք սերտ կերպով կապված են իրենց նախասկզբնական տիպերի հետ։

Այն ապացույցները, որոնք ինձ հարկագրում են կասկածել նրանում, որ բնական տեսակները կարող էին փոփոխվել այնպես հանկարծակի կերպով, ինչպես այդ պատահում է ընտանի ցեղերի հետ, և հարկադրում են ինձ վերջնականապես ժխտել նրանց փոփոխությունների այդ հրաշագործ եղանակը, որ ենթադրում է մ-ր Մայվարտը,^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 100]} հետևյալներ են։ Մեր փորձի հիման վրա հանկարծական և խիստ արտահայտված փոփոխությունները մեր ընտանի ցեղերի մեջ երևան են գալիս որպես եզակի դեպքեր և ժամանակի երկար ընդմիջումներից հետո։ Եթե այդպիսի փոփոխությունները երևան են եկել բնական վիճակում, նրանք, ինչպես պարզաբանվել է առաջ, շատ հեշտությամբ կանհետանային պատահական քայքայիչ պատճառների և ձևերի հետագա խաչաձևման հետևանքով, նույնը ճիշտ է նաև ընտանի ցեղերի նկատմամբ, եթե միայն այդ հանկարծական փոփոխությունները առանձին խնամքով չեն պահպանվում և ընտրվում մարդու հոգատարությամբ։ Ուրեմն մ-ր Մայվարտի մատնանշած եղանակով տեսակների հանկարծական առաջացումն ընդունելու, համար պետք է հակառակ բոլոր անալոգիաներին ընդունենք, որ միաժամանակ միևնույն մարզում այդպիսի հրաշագործ եղանակով առաջացել են մի քանի փոփոխված անհատներ։ Այդ դժվարությունը, ինչպես որ մարդու կատարած անգիտակցական ընտրության դեպքում, վերացվում է աստիճանական էվոլյուցիայի տեսության տեսակետից այն ենթադրությամբ, որ մեծ թվով անհատներ ավելի կամ պակաս փոփոխվել են բարենպաստ ուղղությամբ և պահպանվել, իսկ հակառակ ուղղությամբ փոփոխված մեծ թվով անհատներ ենթարկվել են ոչնչացման։

Կասկած չի կարող լինել, որ զգալի թվով տեսակներ առաջացել են չափազանց դանդաղ և աստիճանական փոփոխության միջոցով։ Մի քանի բնական մեծ ընտանիքների տեսակները և նույնիսկ սեռերն ունեն ազգակցության այնպիսի սերտ աստիճան, որ նրանց մեջ դժվար զանազանելիները քիչ չեն։ Յուրաքանչյուր մայր ցամաքում, շարժվելով հյուսիսից դեպի հարավ կամ հարթավայրից դեպի բարձունքները, մենք հանդիպում ենք բազմաթիվ իրար մոտ ազգակից կամ այսպես կոչված փոխարինող տեսակների. նույնը մենք ունենք նաև որոշ մեկուսացած մայր ցամաքների վրա, որոնք, ինչպես մենք հիմք ունենք ենթադրելու, առաջ միացած են եղել միմյանց հետ։ Արտահայտելով այս և հետագա դիտողությունները, ես ստիպված եմ վկայակոչել որոշ տվյալներ, որոնք կքննարկվեն հետագայում^[57]։ Մի հայացք գցեք որևէ մայր ցամաք եզրապատող և ափից հեռու գտնվող շատ կղզիների վրա և ուշադրություն դարձրեք, թե ինչպես նրանց բնակիչների զգալի քանակը կարելի է բարձրացնել միայն մինչև կասկածելի տեսակների աստիճանի։ Ճիշտ այդպես էլ է, երբ մենք աչքի ենք անցնում անցյալը և միևնույն մարզի սահմաններում ասպարեզից հենց նոր հեռացած տեսակները համեմատում ենք դեռ գոյություն ունեցող տեսակների հետ, կամ եթե մենք համեմատում ենք միմյանց հետ բրածո տեսակները, որոնք պարփակված են միևնույն երկրաբանական ֆորմացիայի հաջորդող կեղևաշերտերում։ Ակնհայտ է, որ բազմաթիվ տեսակներ սերտ կերպով կապված են դեռ գոյություն ունեցող կամ դեռ վերջերս գոյություն ունեցած տեսակների հետ, և դրանց վերաբերմամբ անշուշտ ոչ ոք չի պնդի, թե նրանք առաջացել են հանկարծակի կերպով։ Ինչպես և չպետք է մոռանալ, որ երբ մենք ուշադրություն ենք դարձնում միմյանց մերձավոր առանձին տեսակների կառուցվածքի առանձին մասերի վրա, այլ ոչ թե առանձին տեսակների վրա, այդ դեպքում մենք կարող ենք հետամուտ լինել բազմաթիվ և զարմանալի նուրբ անցումների, որոնք շաղկապում են միմյանց հետ խիստ տարբեր օրգաններ։

Փաստերի բազմաթիվ խմբերը հասկանալի են դառնում, եթե միայն ելնում ենք այն սկզբունքից, որ տեսակները փոփոխվել են շատ անզգալի աստիճաններով։ Այսպիսին է, օրինակ, այն փաստը, որ մեծ սեռերին պատկանող տեսակները ավելի մեծ չափով են նմանվում իրար և ունեն ավելի մեծ թվով տարատեսակներ, քան փոքր սեռերի տեսակները։ Առաջին կարգի տեսակները նույնպես կենտրոնացած են փոքրիկ խմբերում այնպես, ինչպես տարատեսակները խմբվում են տիպական տեսակային ձևերի շուրջը, նրանք ներկայացնում են նաև այլ համանմանություններ տարատեսակների հետ, ինչպես այդ ցույց է տրված մեր գրքի երկրորդ գլխում։ Այս սկզբունքի հիման վրա մենք կարող ենք բացատրել, թե ինչու տեսակային հատկանիշներն ավելի փոփոխական են, քան սեռային հատկանիշները, և ինչու անսովոր կերպով և անսովոր աստիճանի զարգացած մասերը նույնպես ավելի փոփոխական են, քան մնացած մասերը։ Այստեղ կարելի էր բերել անալոգ շատ փաստեր, որոնք սէալիս են նման ցուցումներ։

Թեև շատ բազմաթիվ տեսակներ գրեթե հաստատապես առաջացել են հաջորդական աստիճաններով, որոնց տարբերությունները ավելի մեծ չեն, քան ամենանուրբ տարատեսակների միջև եղած տարբերությունները, այնուամենայնիվ կարելի է ընդունել, որ այլ դեպքերում անցումը կարող էր կատարվել մի այլ, ավելի հանկարծական եղանակով, բայց այդպիսի ենթադրությունը չի կարելի ընդունել առանց պարզորոշ ակներևություն ներկայացնելու։ Հեռավոր և շատ դեպքում սխալ անալոգները, ինչպես այդ ցույց է տվել Չոնսեյ Ռայտը^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 146]} (Chauncey Wright), որոնք ներկայացված են ի պաշտպանություն այդ տեսակետի, ինչպես, օրինակ, անօրգանական նյութերի բյուրեղացման հանկարծականությանը կամ մի բազմակողմանու փոխարկվելը մի ուրիշի՝ նրա կողմերի փոփոխության միջոցով, հազիվ թե արժանի են ուշադրության։ Փաստերի միայն մեկ կատեգորիան, այն է՝ կյանքի այն նոր ձևերի երևան գալը, որոնք տարբերվում են մնացածներից մեր երկրաբանական ֆորմացիաներում, առաջին հայացքից կարծես թե հաստատում է այդ ենթադրությունը հանկարծական փոփոխության մասին, բայց այդ վկայությունների համոզարարությունը կախված է բացառապես երկրի պատմության հեռավոր ժամանակաշրջանների վերաբերյալ երկրաբանական տարեգրության կատարելության աստիճանից։ Եթե այդ տարեգրությունն այդքան կցկտուր է, ինչպես հաստատում են շատ երկրաբաններ, ապա զարմանալի ոչինչ չկա, որ շատ ձևեր մեզ թվում են հանկարծակի կերպով զարգացած։

Եթե միայն մենք չընդունենք այն ձևափոխությունները, որ նույնքան հրաշալի են, ինչպես մ-ր Մայվարտի^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 100]} պաշտպանածները, ինչպիսիք են թռչունի կամ չղջիկի թևի հանկարծակի երևան գալը, կամ Հիպարիոնի նույնպիսի հանկարծակի փոխարկվելը ձիու, ապա ես չեմ կարծում, որ հանկարծական ձևափոխությունների մասին եղած ենթադրությունը որևէ լույս կսփռեր մեր երկրաբանական տարեգրության մեջ շաղկապող օղակների բացակայության վրա։ Հանկարծական փոփոխությունների գոյությանը համոզվելու դեմ բողոքում է նաև սաղմնաբանությունը։ Հասկանալի է այն փաստի կարևորությունը, որ թռչունի կամ չղջիկի թևերը և ձիու կամ որևէ այլ չորքոտանու ոտքերը սաղմի զարգացման վաղ շրջանում միմյանցից չեն տարբերվում և, միայն ավելի ուշ դիֆերենցվում են աստիճանաբար համարյա անզգալի աստիճաններով։ Սաղմնաբանական նմանության բազմապիսի գծերը կարելի է, ինչպես մենք հետագայում կտեսնենք, բացատրել նրանով, որ գոյություն ունեցող տեսակների նախնիները փոփոխվել են ոչ թե իրենց զարգացման ամենավաղ ժամանակաշրջանում, այլ իրենց ձեռք բերած հատկանիշները փոխանցել են իրենց հետնորդներին համապատասխան հասակում։ Ուրեմն՝ ներգործությունը համարյա չի շոշափում սաղմի զարգացման վաղ ստադիաները, և սաղմը մնում է կարծես վկա այն անցյալ վիճակների, որոնցով անցել է տեսակը։ Դրանով է բացատրվում այն փաստը, որ գոյություն ունեցող տեսակները իրենց զարգացման վաղ ստադիաների ընթացքում այնքան հաճախ նմանվում են նույն դասի ավելի հին ու անհետացած ձևերին։ Սաղմնաբանական նմանության տեսակետից, բայց ըստ էության ամեն մի այլ տեսակետից էլ, անհավանական է թվում, որ կենդանին կարող էր ենթադրվել այնպիսի ակնթարթային ու հանկարծական ձևափոխությունների, որոնց մասին խոսվել է, և որ նրա զարգացման սաղմնային ստադիաները չպահպանեին այդ հանկարծական ձևափոխությունների հետքերը. կառուցվածքի յուրաքանչյուր ամենաաննշան գիծ զարգանում է աստիճանաբար, անզգալի աստիճաններով։

Նա, ով կարծում է, թե որևէ հին ձև ինչ որ ներքին ձգտման կամ ուժի շնորհիվ փոփոխվել է հանկարծակի կերպով, օրինակ՝ ստացել է թևեր, պետք է հակառակ ամեն մի անալոգիայի ընդունի, որ այդ փոփոխությունը միաժամանակ ընդգրկել է մեծ թվով անհատներ։ Անհնարին է ժխտել, որ կազմվածքի նման հանկարծակի և խոր փոփոխությունները խիստ կերպով հակասում են այն բանին, ինչ որ իրականում տեղի է ունեցել տեսակների մեծամասնության վերաբերմամբ։ Նա այնուհետև ստիպված կլիներ ընդունելու, որ կազմվածքի բազմաթիվ գծերը, որոնք հիանալի կերպով հարմարված են միևնույն էակի մյուս մասերին և նրան շրջապատող պայմաններին, նույնպես հանկարծակի են առաջացել, և այդ բարդ ու հրաշալի փոխադարձ հարմարումների համար նա ի վիճակի չի լինի առաջարկելու որևէ բացատրության գեթ նշույլն անգամ։ Նա ստիպված կլինի ընդունելու, որ այդ խոր հանկարծական փոփոխությունները իրենց ներգործության ամենափոքր հետքն անգամ չեն թողել սաղմի վրա։ Ընդունել այդ բոլորը, ինձ թվում է, կնշանակեր անցնել հրաշքների բնագավառը, լքելով գիտության բնագավառը։

ԳԼՈՒԽ VIII։ ԲՆԱԶԴ

ԲՆԱԶԴՆԵՐԸ ՆՄԱՆ ԵՆ ՍՈՎՈՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻՆ, ԲԱՅՑ ՆՐԱՆՑԻՑ ՏԱՐԲԵՐՎՈՒՄ ԵՆ ԾԱԳՄԱՄԲ։— ԲՆԱԶԴՆԵՐԸ ԿԱՏԱՐԵԼԱԳՈՐԾՎՈՒՄ ԵՆ ԱՍՏԻՃԱՆԱԲԱՐ։— ԽՈՏԵՐԻ ԼՎԻՃՆԵՐԸ ԵՎ ՄՐՋՅՈՒՆՆԵՐԸ։— ԲՆԱԶԴՆԵՐԸ ՓՈՓՈԽԱԿԱՆ ԵՆ։ ԸՆՏԱՆԻ ԿԵՆԴԱՆԻՆԵՐԻ ԲՆԱԶԴՆԵՐԸ, ՆՐԱՆՑ ԾԱԳՈՒՄԸ։— ԿԿՎԻ, MOLOTHRUS-Ի, ՋԱՅԼԱՄԻ ԵՎ ՄԱԿԱԲՈՒԾԱՅԻՆ ՄԵՂՈՒՆԵՐԻ ԲՆԱԿԱՆ ԲՆԱԶԴՆԵՐԸ։ ՍՏՐԿԱՏԵՐ ՄՐՋՅՈՒՆՆԵՐ։— ՄԵՂՈՒՆ, ՆՐԱ ՇԻՆԱՐԱՐԱԿԱՆ ԲՆԱԶԴԸ։— ԲՆԱԶԴԻ ԵՎ ԿԱԶՄՎԱԾՔԻ ՓՈՓՈԽՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸ ԱՆՀՐԱԺԵՇՏ ՉԷ, ՈՐ ՄԻԱԺԱՄԱՆԱԿ ԼԻՆԵՆ։ ԲՆԱԿԱՆ ԸՆՏՐՈՒԹՅԱՆ ՏԵՍՈՒԹՅԱՆ ԴԺՎԱՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸ ԲՆԱԶԴՆԵՐԻ ՆԿԱՏՄԱՄԲ ԿԻՐԱՌԵԼՈՒ ԴԵՊՔՈԻՄ։— ԱՆՍԵՌ ԿԱՄ ԱՆՊՏՈՒՂ ՄԻՋԱՏՆԵՐ։— ԵԶՐԱԿԱՑՈՒԹՅՈՒՆ։

Շատ բնազդներ այնքան զարմանալի են, որ նրանց զարգացումը հավանորեն ընթերցողին կթվա մի դժվարություն, որը կբավարարի իմ ամբողջ տեսությունը խորտակելու համար։ Ես այստեղ կարող եմ կանխապես ասել, որ մտավոր ընդունակությունների ծագման հարցով չեմ զբաղվում, ինչպես որ չեմ զբաղվել նաև բուն կյանքի ծագման հարցով։ Մեզ վերաբերում է միայն միևնույն դասին պատկանող կենդանիների բնազդների և այլ մտավոր ընդունակությունների բազմազանությունը։

Ես չպիտի փորձեմ տալ բնազդի որևէ սահմանում։ Հեշտ կլիներ ցույց տալ, որ այդ անվան տակ սովորաբար հասկանում են տարբեր մտավոր գործողություններ, բայց յուրաքանչյուր ոք հասկանում է, թե ինչ են ուզում ասել, երբ խոսում են, որ բնազդն ստիպում է կկուին կատարելու իր թռիչքները և ձու ածելու այլ թռչունների բներում։ Մի այնպիսի գործողություն, որը մենք կարող ենք կատարել միայն որոշ փորձառությունից հետո, եթե կատարում է կենդանին, հատկապես շատ մատաղ հասակում՝ առանց նախնական փորձառության, կամ կատարում են միանման ձևով շատ անհատներ՝ առանց գիտենալու, թե ինչ նպատակի համար է կատարվում այն, սովորաբար անվանում են բնազդ։ Բայց ես կարող էի ցույց տալ, որ այդ սահմանումներից ոչ մեկն էլ ընդհանուր չէ։ Ըմբռնողության կամ դատողության մի փոքրիկ մաս, ինչպես արտահայտվում է Պ. Հուբերը,^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 168]} հաճախ նկատվում է բնության սանդուխքի նույնիսկ ցածր աստիճանների վրա կանգնած կենդանիների մոտ։

Ֆրեդերիկ Կյուվյեն^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 133]} և հին մետաֆիզիկներից էլի մի քանիսը բնազդը համեմատել են սովորության հետ։ Ես կարծում եմ, որ այդ համեմատությունը ճիշտ պատկերացում է տալիս բնազդական գործողության մեջ արտահայտվող մտավոր վիճակի բնույթի մասին, բայց ոչ միշտ նրա ծագման մասին։ Սովորական շատ շարժումներ մենք կատարում ենք բոլորովին անգիտակցաբար և հաճախ նույնիսկ ուղղակի հակառակ գիտակցական ցանկության, բայց կարող են փոփոխվել կամքի կամ դատողության մասնակցությամբ։ Որոշ սովորություններ հաճախ զուգորդվում են մյուսների հետ, կապված են լինում մերթ որոշ ժամանակաշրջանի և մերթ օրգանիզմի որոշ դրության հետ։ Երբ ձեռք են բերված, նրանք մնում են անփոփոխ ամբողջ կյանքի ընթացքում։ Կարելի է մատնանշել նմանության նաև այլ գծեր բնազդների և սովորությունների միջև։ Ինչպես լավ ծանոթ եղանակի կրկնության ժամանակ, այնպես էլ բնազդական գործողության ժամանակ մի վարմունքը հետևում է մյուսին որոշ չափով ռիթմիկ կերպով, եթե որևէ մեկին ընդհատում են երգելիս կամ մի անգիր արած բան կրկնելիս, նա սովորաբար ստիպված է լինում ետ դառնալու, որպեսզի ձեռք բերի մտածողության սովորական ընթացքը. նույնն է դիտել Պ. Հուբերը^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 168]} շատ բարդ բոժոժ հյուսող թրթուրի վերաբերմամբ։ Եթե նա վերցրել է բոժոժի կառուցումը, ասենք թե, մինչև վեցերորդ ստադիան հասցրած թրթուրին և տեղափոխել նրան միայն մինչև երրորդ ստադիան հասցրած բոժոժի մեջ, այդ դեպքում թրթուրը պարզապես նորից հյուսել է կառուցման չորրորդ, հինգերորդ և վեցերորդ ստադիաները։ Բայց երբ թրթուրը վերցրել է, օրինակ, երրորդ ստադիայի բոժոժից ու տեղափոխել վեցերորդ ստադիային հասցրած բոժոժի մեջ, այնպես որ նրա աշխատանքի մեծ մասն արդեն կատարված էր, այդ դեպքում նա փոխանակ դրանում որևէ թեթևություն գտնելու, ընկել է շատ մեծ դժվարության մեջ, և աշխատանքը վերջացնելու համար ստիպված է եղել սկսելու երրորդ ստադիայից, որի վրա նրան կանգնեցրել էին, և այդտեղից էլ փորձել է ավարտել գրեթե արդեն վերջացրած աշխատանքը։

Եթե մենք ենթադրենք, որ մի որևէ սովորական գործողություն դառնում է ժառանգական, իսկ ապացուցել կարելի է, որ երբեմն իրոք այդպես էլ լինում է, այդ դեպքում այն նմանությունը, որ սկզբում կար սովորության և բնազդի միջև, հասնում է դժվար տարբերելիության աստիճանին մոտ։ Եթե երեք տարեկան Մոցարտն^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 169]} սկսեր դաշնամուր նվագել ոչ թե զարմանալի փոքրիկ պրակտիկայից հետո, այլ բոլորովին առանց պրակտիկայի, այդ դեպքում իրավացի կլիներ ասել, որ նա այդ անում է բնազդաբար։ Բայց մեծ սխալ կլիներ կարծել, որ բնազդների մեծ մասը կարող է ծագում առնել մի սերնդի սովորությունից և ժառանգաբար փոխանցվել հաջորդ սերունդներին։ Առանց դժվարության կարելի է ապացուցել, որ այն բնազդներից ամենազարմանալիները, որոնց հետ մենք գործ ունենք, այն է՝ մեղուների և մրջյուններից շատերի բնազդները, չէին կարող ձեռք բերվել այդպիսի ճանապարհով։

Բոլորն ընդունում են, որ բնազդները տեսակի բարեկեցության համար նրա գոյության ներկա պայմաններում նույնքան կարևոր են, որքան որ նրա կառուցվածքի առանձնահատկությունները։ Կենսապայմանների փոփոխության դեպքում հնարավոր է, որ բնազդի մեջ տեղի ունեցող թույլ փոփոխությունները կարող են օգտակար լինել տեսակի համար և եթե կարելի է ապացուցել, որ բնազդները թեկուզ թույլ չափով փոփոխվում են, այդ դեպքում ես դժվարություն չեմ տեսնում ընդունելու այն, որ բնական ընտրությունը պահպանելով ու շարունակ կուտակելով բնազդների մեջ կատարվող շեղումները, կարող է դրանք զարգացնել մինչև ուզած աստիճանի օգտակարության։ Այսպես են ծագել, ինչպես ես կարծում եմ, ամենաբարդ և զարմանալի բնազդները։ Ինչպես որ կառուցվածքում փոփոխությունները առաջանում ու զարգանում են գործածությունից կամ սովորությունից և թուլանում կամ անհետանում են անգործածությունից, ճիշտ այդպես, չեմ կասկածում, եղել է նաև բնազդների հետ։ Բայց ես կարծում եմ, որ սովորության ներգործությունը շատ դեպքերում երկրորդական նշանակություն ունի համեմատած այն փոփոխությունների բնական ընտրության հետ, որոնք կարելի է անվանել բնազդների պատահական փոփոխություններ, այսինքն փոփոխություններ, որ առաջանում են հենց նույն անհայտ պատճառներից, որոնցով պայմանավորված են նաև թույլ շեղումները մարմնի կառուցվածքում։

Բարդ բնազդներից հազիվ թե որևէ մեկը կարող է զարգանալ բնական ազդեցությամբ այլ կերպ, քան թույլ, բայց օգտակար շեղումների դանդաղ ու աստիճանական կուտակման միջոցով։ Հետևաբար, ինչպես որ օրգանական առանձնահատկությունների դեպքում՝ մենք պետք է բնության մեջ գտնենք ոչ թե աստիճանական անցումներ, որոնց միջոցով զարգացել է յուրաքանչյուր բարդ բնազդ,— իսկ այդ կարելի էր հետազոտել յուրաքանչյուր տեսակի միայն ուղղակի նախնիների շարքի մեջ,— այլ պետք է գտնենք որոշ ցուցումներ այդ աստիճանականության նկատմամբ հետնորդների կողմնական գծերում կամ գոնե պետք է ապացուցենք, որ որոշ աստիճանականություն հնարավոր է, և այդ մենք իսկապես կարող ենք ապացուցել։ Ուշադրության առնելով այն, որ Եվրոպայից ու Հյուսիսային Ամերիկայից դուրս կենդանիների բնազդները շատ քիչ են ուսումնասիրված, իսկ մահաջնջված տեսակների բնազդները մեզ բոլորովին անհայտ են, ես զարմացել էի, թե ինչքան շատ կարելի է գտնել դեպի բարդ բնազդները տանող աստիճանական անցումներ։ Բնազդի մեջ փոփոխությունները երբեմն կարող են հեշտանալ նրանով, որ միևնույն տեսակն իր կյանքի զանազան շրջանների ընթացքում, տարվա զանազան եղանակներին, գտնվելով գոյության զանազան պայմաններում և այլն, ունենում է տարբեր բնազդներ, այդպիսի դեպքում բնական ընտրությունը կարող է պահպանել երբեմն այս, երբեմն էլ մի այլ բնազդ։ Եվ միևնույն տեսակի մոտ բնազդի բազմազանության նման դեպքեր, ինչպես կարելի է ապացուցել, բնության մեջ իրոք գոյություն ունեն։

Այնուհետև ճիշտ այնպես, ինչպես որ օրգանիզմի կառուցվածքի դեպքում և իմ տեսության համաձայն՝ յուրաքանչյուր տեսակի բնազդը օգտակար է հենց իրեն, բայց որքան մենք կարող ենք դատել, երբեք չի զարգանում ուրիշների համար նրանից առաջացող օգուտի պատճառով։ Ինձ հայտնի այդպիսի ամենաբնորոշ օրինակներից մեկը, երբ կենդանին կատարում է գործողություն, որն ըստ երևույթին օգտակար է միայն մի ուրիշի համար, ներկայացնում են խոտային լվիճները, որոնք, ինչպես այդ առաջին անգամ նկատել է Հուբերը,^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 168]} կամավոր կերպով քաղցր արտաթորանք են տալիս մրջյուններին, որ նրանք այդ անում են կամավոր կերպով, ապացուցվում է հետևյալ փաստերով։ Թրթնջուկի տերևի վրա նստած մոտավորապես մի դյուժին լվիճներից ես հեռացրի մրջյուններին և մի քանի ժամ շարունակ մրջյուններին չէի թողնում նրանց այցելելու։ Ես համոզվեցի, որ այդ ժամանակն անցնելուց հետո լվիճները նեղվում են, որ իրենց քաղցր պարունակությունը չեն արտաթորում։ Որոշ ժամանակ ես նրանց զննում էի խոշորացույցով, բայց նրանցից ոչ մեկը չէր արտաթորում. այնուհետև մազով դիպչում և խուտուտ էի ածում, աշխատելով ըստ հնարավորության անել այդ այնպես, ինչպես անում են մրջյուններն իրենց բողկուկներով, բայց և այնպես ոչ մեկը չարտաթորեց։ Դրանից հետո ես նրանց մոտ թողեցի մի մրջյուն և նրա արագ շարժումներից իսկույն երևաց, որ նա լավ գիտե, թե ինչ հարուստ նախիր է գտել․ այնուհետև նա սկսեց իր բողկուկներով շոյել նախ մեկ, հետո մյուս լվիճի որովայնը և նրանցից յուրաքանչյուրը հենց որ զգում էր բողկուկների հպումը, իսկույն բարձրացնում էր իր որովայնը և արտաթորում հեղուկ քաղցր նյութի կաթիլ, որը ագահաբար լափում էր մրջյունը։ Նույնիսկ բոլորովին մատղաշ լվիճները իրենց պահում էին ճիշտ նույն ձևով, ապացուցելով, որ այդ գործողությունը նրանց մոտ բնազդային է, այլ ոչ թե փորձի արդյունք։ Հուբերի դիտումներից հայտնի է, որ լվիճները անբարյացակամություն չեն տածում դեպի մրջյունները․ բայց եթե վերջիններս չկան, լվիճները, վերջապես, հարկադրված են լինում բաց թողնել իրենց արտաթորանքը առանց մրջյունների։ Քանի որ այդ արտաթորանքը չափազանց կպչուն է, ապա կասկած չկա, որ նրա հեռացումը լվիճների համար ձեռնտու է. իսկ այստեղից էլ հավանական է այն, որ նրանք այն արտաթորում են ոչ բացառապես մրջյունների օգտին։ Այսպիսով, թեև ապացույց չկա, որ մի որևէ կենդանի կատարի մի գործողություն, որը բացառապես օգտակար է մի այլ տեսակի համար, սակայն յուրաքանչյուրը ձգտում է ուրիշների բնազդներից օգուտ քաղել ճիշտ այնպես, ինչպես յուրաքանչյուրն օգտագործում են մի այլ տեսակի կառուցվածքի նույնիսկ մանր թերությունները։ Հետևաբար, որոշ բնազդներ բացարձակորեն կատարյալ չի կարելի համարել, բայց քանի որ այդ և նման մյուս կետերի վերաբերյալ մանրամասնություններն անհրաժեշտ չեն, ուստի այստեղ նրանց վրա կարելի է կանգ չառնել։

Քանի որ բնական վիճակում բնազդների փոփոխելիության որոշ աստիճանը և այդպիսի վարիացիաների ժառանգական փոխանցումը անհրաժեշտ են նրա համար, որպեսզի բնական ընտրությունը կարողանա ներգործել նրանց վրա, ուստի այդ հաստատելու համար պետք էր բերել հնարավորին չափ շատ օրինակներ, բայց տեղի սղությունը ինձ խանգարում է այդ անել։ Ես միայն կարող եմ վավերացնել, որ բնազդներն անշուշտ փոփոխվում են, օրինակ, թափառելու բնազդը կարող է փոփոխվել ինչպես թափառումների չափերի և ուղղությունների, այնպես էլ այդ ընդունակության կորստի տեսակետից։ Ճիշտ նույնն է նաև թռչունների բների հետ, որոնք մասամբ փոխվում են՝ կախված նրանք համար ընտրված տեղից, թռչունների ապրած երկրի բնույթից ու ջերմաստիճանից, մասամբ էլ մեզ բոլորովին անհայտ պատճառներից. Օդյուբոնը^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 117]} բերել է Հյուսիսային և Հարավային Միացյալ նահանգներում միևնույն տեսակի բների կառուցվածքում եղած տարբերության մի քանի ուշագրավ դեպքեր։ Սակայն եթե բնազդը կարող է փոփոխվել, այդ դեպքում կարելի է հարցնել, թե ինչո՞ւ նա մեղուներին չի տալիս «որևէ այլ նյութից օգտվելու հմտություն, երբ մեղրամոմ չկա»։ Բայց ուրիշ ի՞նչ բնական նյութ կարող են գործածել մեղուները։ Նրանք կարող են գործադրել, ինչպես ես տեսել եմ, պնդացած մեղրամոմը կինաբարի հետ խառը և փափուկը՝ ճարպի հետ խառը։ Անդրյու Նայտը^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 31]} դիտել է, որ իր մեղուները փոխանակ աշխատասիրութամբ մոմ հավաքելու, գործ են ածել մեղրամոմի և սկիպիդարի խառնուրդ, որով քսված էին պլոկված կեղևով ծառերը։ Վերջերս ապացուցվել է, որ մեղուները փոխանակ ծաղկափոշի հավաքելու, սիրով օգտվում են բոլորովին այլ նյութերից, այն է՝ վարսակի ալյուրից։ Որևէ որոշակի թշնամուց վախենալը, ի հարկե, բնազդական հատկություն է, ինչպես այղ կարելի է տեսնել թռչունների ձագերի վրա, բայց այն պահպանվում է փորձով և նույն թշնամուց այլ կենդանիների վախը դիտելով։ Մարդուց վախենալը ձեռք է բերվում դանդաղորեն, ինչպես ես այդ ցույց եմ տվել մի այլ տեղում անմարդաբնակ կղզիների վրա բնակվող զանազան կենդանիների վերաբերմամբ, և դրա օրինակը մենք տեսնում ենք նույնիսկ Անգլիայում, որտեղ մեր բոլոր խոշոր թռչունները փոքրերի համեմատությամբ ավելի վայրենի են, որովհետև խոշորներին ուժեղ կերպով հալածում են մարդիկ։ Խոշոր թռչունների ավելի մեծ վայրենությունը մենք կարող ենք հանգիստ կերպով վերագրել այդ պատճառին, որովհետև անմարդաբնակ կղզիների վրա խոշոր թռչունները փոքրերից ավելի վախկոտ չեն, և կաչաղակը, որն այնքան զգույշ է Անգլիայում, նույնքան էլ վստահացող է Նորվեգիայում, ինչքան գորշ ագռավը Եգիպտոսում։

Որ միևնույն տեսակին պատկանող վայրի վիճակում ծնված կենդանիների մտավոր հատկությունները շատ ուժեղ կերպով տարբերվում են, կարելի է ապացուցել շատ փաստերով։ Ճիշտ այդպես էլ կարելի է վայրի կենդանիների պատահական ու զարմանալի սովորությունների շատ օրինակներ բերել, որոնք տեսակի համար օգտակար լինելու դեպքում կարող էին բնական ընտրության միջոցով նոր բնազդների սկիզբ տալ։ Բայց ես լավ գիտեմ, որ այդպիսի անապացույց պնդումները, առանց փաստերի մանրամասն շարադրման, քիչ տպավորություն են թողնում ընթերցողի մտքի վրա, և կարող եմ միայն կրկնել իմ հավաստիացումը, որ ես չեմ խոսում՝ չունենալով ծանրակշիռ ապացույցներ։

ՍՈՎՈՐՈՒԹՅԱՆ ԿԱՄ ԲՆԱԶԴԻ ԺԱՌԱՆԳՎԱԾ ՓՈՓՈԽՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐՆ ԸՆՏԱՆԻ ԿԵՆԴԱՆԻՆԵՐԻ ՄՈՏ

Բնազդի ժառանգական փոփոխությունների հնարավորությունը կամ նույնիսկ հավանականությունը բնական պայմաններում կարող է հաստատվել ընտանի կենդանիներին վերաբերող մի քանի դեպքերի համառոտ ակնարկով։ Այսպիսով, մենք կկարողանանք ծանոթանալ այն մասնակցությանը, որ ունեցել են սովորությունը և այսպես կոչված պատահական շեղումների ընտրությունը մեր ընտանի կենդանիների մտավոր հատկությունների փոփոխության ժամանակ։ Հայտնի է, թե ինչքան ուժեղ կերպով են տարբերվում ընտանի կենդանիներն իրենց մտավոր հատկություններով։ Այսպես, օրինակ, որոշ կատուներ ծնվելու օրից բռնում են մեծամկներ, մյուսները՝ մկներ, և այդ հակումները ժառանգաբար փոխանցվում են։ Մի կատու, ըստ մ-ր Ս. Ջոնի^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 170]} վկայության, միշտ թռչուն էր բերում տուն, մյուսը՝ նապաստակներ կամ ճագարներ, երրորդը որս էր անում ճահճուտ հողամասում և համարյա ամեն գիշեր որսում էր անտառակտցարներ և մորեկտցարներ։ Կարելի է բերել որոշ տրամադրությունների կամ ժամանակաշրջանների հետ կապ ունեցող զանազան ձևի հակումների, ճաշակների և վերին աստիճանի զարմանալի տարօրինակությունների ժառանգական փոխանցման բազմաթիվ հետաքրքրական ու անկասկածելի դեպքեր։ Բայց կանգ առնենք շան ձագերի լավ հայտնի դեպքի վրա. ոչ մի կասկած չկա, որ երիտասարդ պոյնտերները (ես ինքս եմ տեսել այդ ապշեցուցիչ օրինակը) երբեմն կարողանում են կաց անել և նույնիսկ ավելի լավ, քան ուրիշ շներ հենց առաջին անգամից, երբ նրանք դուրս են գալիս որսի, որսորդական շները, անկասկած, որոշ չափով ժառանգում են վարժեցումները․ ոչխարապահ շները փոխանակ ոչխարներին դեմ հանդիման դուրս գալու, ժառանգում են հոտի շուրջը վազելու սովորություն։ Ես չեմ կարող ընդունել, որ այդ գործողությունները գրեթե միանման ձևով, առանց որևէ նախնական փորձի, ընդունակ են կատարելու բոլոր մատղաշ անհատները, ըստ որում յուրաքանչյուր շան ձագ դրանք կատարում է մեծ բավականությամբ և առանց գիտենալու, թե ինչի է հանգում այդ, որովհետև նույնքան քիչ է հասկանում, որ ինքը օգնում է տիրոջը, ինչքան որ կաղամբաթիթեռը գիտե, թե ինչու նա իր ձվերն ածում է կաղամբի տերևի վրա,— ես չեմ կարող ընդունել, որ այդ գործողությունները էապես տարբերվում են իսկական բնազդայիններից։ Եթե մենք տեսնենք, թե ինչպես մի երիտասարդ և անվարժ գայլ, որսի հոտն զգալով, կանգ է առնում մեխվածի պես և հետո դանդաղորեն առանձին քայլվածքով գաղտագողի շարժվում է առաջ, մինչդեռ մի ուրիշը փոխանակ հարձակվելու եղջերուների հոտի վրա, վազում է նրա շուրջը, որպեսզի քշի դեպի մեկուսի մի տեղ, մենք վստահությամբ կարող ենք այդ գործողություններն անվանել բնազդական։ Ընտանի բնազդները, ինչպես կարելի է անվանել նրանց, ի հարկե, անհամեմատ ավելի քիչ կայուն են, քան բնականները, բայց նրանք ենթակա են անհամեմատ ավելի պակաս դաժան ընտրության և փոխանցվել են անհամեմատ ավելի կարճ ժամանակաշրջանի ընթացքում, գոյության նվազ կայուն պայմաններում։

Թե ինչքան ուժեղ է այդ ընտանի բնազդների, սովորությունների և հակումների ժառանգական փոխանցումը և ինչքան հետաքրքրական ձևով խառնվում են նրանք միմյանց հետ, կարելի է տեսնել զանազան ցեղերի շները խաչաձևելիս։ Հայտնի է, որ բուլդոգի հետ խաչաձևումը զարգացնում է համարձակություն և համառություն բարակի շատ սերունդների մեջ. բարակի հետ խաչաձևումը զարգացրել է հովվական շների մի ամբողջ ընտանիքում նապաստակներ որսալու ձգտում։ Այդ ընտանի բնազդները, փոխանցվելով խաչաձևման ժամանակ, նմանվում են բնական բնազդներին, որոնք նույնպես հետաքրքիր ձևով խառնվում են միմյանց հետ և երկար ժամանակի ընթացքում պահպանում են ծնողներից յուրաքանչյուրի բնազդների հետքերը։ Օրինակ, Լերուան^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 171]} նկարագրում է մի շուն, որի նախապապը գայլ է եղել և որը պահպանել էր իր վայրենի արյան հետքերը միայն նրանով, որ երբեք ուղիղ գծով չէր գնում տիրոջ մոտ, երբ նա կանչում էր նրան։

Ընտանի բնազդները երբեմն դիտվում են որպես այնպիսի գործողություններ, որոնք ժառանգական են դարձել միայն տևական բռնի կերպով պատվաստված սովորությունների հետևանքով, բայց այդ ճիշտ չէ։ Ոչ ոք չէր մտածի, ասենք, հավանորեն չէր էլ կարողանա սովորեցնել թուրմանին գլխկոնձի տալ օդում, մի շարժում, որը, ինչպես ես կարող եմ հաստատել, կատարում են նաև երիտասարդ թռչունները, որոնք երբեք չեն տեսել գլխկոնձի տվող աղավնի։ Մենք կարող ենք կարծել, որ որևէ աղավնի այդ տարօրինակ սովորության նկատմամբ հակում է ցուցաբերել, և լավագույն անհատների երկարատև ընտրությունը հաջորդական սերունդների շարքում թուրմաններին դարձրել է այնպես, ինչպես մենք նրանց տեսնում ենք այժմ։ Գլազգոյի մոտերքը կան թուրմաններ, որոնք, ինչպես ես լսել եմ մ-ր Բրենտից,^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 172]} առանց գլխկոնձի տալու 18 դյույմ չեն կարող բարձրանալ։ Կարելի է կասկածել, որ որևէ մեկը մտածեր սովորեցնել շանը կաց անելու, եթե մի որևէ շուն դրա նկատմամբ բնածին հակում չցուցաբերեր, բայց հայտնի է, որ առիթ ներկայանալիս այդ ընդունակությունն ինքն իրեն երևան է գալիս, ինչպես որ ինքս նկատել եմ մի զտարյուն տերյերի վրա։ Կացը, ինչպես կարծում են շատերը, հավանորեն ներկայացնում է որսի վրա հարձակվելու պատրաստվող կենդանու միայն տևական կանգառ։ Եթե մի անգամ երևան է եկել կացի հակումը, ապա, այդ ընդունակության ուժեղ զարգացման հետևանքների սիստեմատիկ ընտրությունը և ժառանգական փոխանցումը հաջորդ սերունդներում կարող էին արագ կերպով ավարտել գործը, անգիտակցական ընտրությունը միշտ մասնակցում է այդ գործին, որովհետև յուրաքանչյուրը ձգտում է, առանց հոգ տանելու ցեղի բարելավման մասին, ձեռք բերել այնպիսի շներ, որոնք դիմացկուն են և ամենալավ ձևով են անում կաց։ Մյուս կողմից, որոշ դեպքերում բավական էր միայն սովորությունը, հազիվ թե մի այլ կենդանու ավելի դժվար լինի վարժեցնել, քան երիտասարդ վայրենի ճագարին, և հազիվ թե մի այլ կենդանի ավելի ձեռնասուն կլինի, քան ընտելացրած երիտասարդ ճագարը. բայց ես դժվարությամբ կարող եմ ենթադրել, որ ընտանի ճագարները երբևիցե ընտրության նյութ են դարձել միայն իրենց հեզության համար և այդ պատճառով գոնե նրանց ժառանգական փոփոխության ավելի մեծ մասը՝ սկսած ծայրահեղ վայրենությունից մինչև ընտելացրած վիճակի ծայրահեղ աստիճանը մենք պետք է վերագրենք սովորությանը և անազատ դրության մեջ երկարատև պահվածքին։

Բնական բնազդները կորչում են ընտանեցման ազդեցության ներքո. դրա մի հիանալի օրինակը մենք կարող ենք տեսնել այն հավերի վրա, որոնք շատ հազվադեպ կամ նույնիսկ երբեք թուխս չեն նստում, այսինքն երբեք չեն ուզում նստել ձվերի վրա։ Շատ երևույթների միայն ամենօրեությունը մեզ խանգարում է նկատելու, թե ինչ աստիճանի և ինչքան խոր կերպով փոփոխվել են մեր ընտանի կենդանիների մտավոր ընդունակությունները։ Հազիվ թե կարելի է կասկածել այն բանում, որ մարդու հետ շների կապվածությունը դարձել է բնազդային։ Բոլոր գայլերը, աղվեսները, չախկալները, և կատվազգիների զանազան տեսակները, ընտելանալով, այնուամենայնիվ սիրում են հարձակվել ընտանի թռչունների, ոչխարների ու խոզերի վրա, և հենց այդ սովորությունը անուղղելի եղավ այն շների մեջ, որոնք մատաղ հասակում բերված են այնպիսի երկրներից, ինչպիսիներն են Հրո երկիրը և Ավստրալիան, որտեղ վայրենիները չեն պահում ընտանի կենդանիներ։ Մյուս կողմից, ինչքան հազվագյուտ դեպքում մեր ընտելացրած շներին նույնիսկ ամենավաղ հասակում պահանջվում է զսպել, որ նրանք չհարձակվեն ընտանի թռչունների, ոչխարների և խոզերի վրա։ Կասկած չկա, որ առիթ ներկայանալիս նրանք այդպիսի հարձակումներ գործում են, բայց այդ ժամանակ նրանց ծեծում են, իսկ եթե այդ չի օգնում, այդ դեպքում նրանց ոչնչացնում են. այսպիսով, սովորությունը և մի որոշ չափի ընտրությունը հավանորեն միասին ժառանգականության օգնությամբ մասնակցել են մեր շների ընտելացմանը։ Մյուս կողմից, հավի ձագերը սովորության ազդեցության տակ բոլորովին կորցրել են շնից ու կատվից վախ զգալը, որն անկասկած սկզբում նրանց մեջ եղել է բնազդային, որովհետև, ինչպես ինձ հաղորդել է կապիտան Հյոտոնը,^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 173]} Gallus bankiva-ի ճտերը, որոնք Հնդկաստանում են դուրս եկել թխսկան հավի տակ, սկզբում չափազանց վայրենի են լինում։ Նույնն են նաև փասիանի ձագերը, որ դուրս են եկել Անգլիայում թխսկան հավի տակ։ Այդ չի նշանակում, որ ճտերն ընդհանրապես կորցրել են վախի զգացումը, այլ միայն շներից ու կատուներից վախենալու զգացումը, որովհետև երբ մայրը նրանց նախազգուշացնում է վտանգի մասին, նրանք (մանավանդ հնդուհավի ճտերը) մոր տակից փախչում են ու թաքնվում շուրջը բուսնող խոտերի կամ թփուտների մեջ. այդ հավանորեն արվում է բնազդաբար, որպեսզի մորը հնարավորություն տրվի թռչելու, որը մենք տեսնում ենք հավազգի ընտանիքի վայրի թռչունների մեջ։ Բայց այդ բնազդը, որ պահպանում են մեր թռչունների ճտերը, անօգուտ է դարձել ընտանեցման ազդեցության տակ, որովհետև հավն իր թևերը չգործածելու հետևանքով գրեթե իսպառ կորցրել է թռչելու ընդունակությունը։

Այստեղից մենք կարող ենք եզրակացնել, որ ընտանեցման ազդեցության տակ ձեռք են բերվել որոշ բնազդներ, իսկ բնականները կորցվել են, մասամբ սովորության հետևանքով, մասամբ շնորհիվ այն հանգամանքի, որ մարդը մի շարք հաջորդական սերունդներում ընտրել և ուժեղացրել է այնպիսի յուրահատուկ մտավոր հակումներ ու շարժումներ, որոնք զարգանում են այն պատճառներից, որոնց մենք մեր անտեղյակության պատճառով անվանում ենք պատահական։ Որոշ դեպքերում միայն առաջացրած սովորությունը բավական էր նրա համար, որպեսզի կատարվեն մտավոր ընդունակությունների ժառանգական փոփոխություններ, այլ դեպքերում առաջացրած սովորությունը նշանակություն չի ունեցել և բոլորը եղել է ինչպես սիստեմատիկ, այնպես էլ անգիտակցական ընտրության արդյունք, բայց շատ դեպքերում սովորությունը և ընտրությունը հավանորեն ընթացել են ձեռք ձեռքի տված։

ԱՌԱՆՁՆԱՀԱՏՈՒԿ ԲՆԱԶԴՆԵՐ

Ծանոթանալով մի քանի օրինակների, գուցե մենք ավելի լավ կըմբռնենք բնազդների փոփոխությունը բնական վիճակում ընտրության ազդեցության տակ։ Ես կընտրեմ միայն երեքը, այն է՝ այն բնազդը, որ կկուին ստիպում է ուրիշների բներում ձու ածել, որոշ մրջյունների ստրկատիրական բնազդը և մեղուների շինարարական ընդունակությունները։ Երկու վերջին բնազդները սովորաբար բնախույզները միանգամայն արդարացիորեն համարում են մեզ հայտնի բնազդներից ամենազարմանալիները։

Կկուի բնազդները։ Մի քանի բնախույզներ կարծում են, թե կկուի բնազդի անմիջական պատճառն այն է, որ նա ամեն օր ձու չի ածում, այլ միշտ երկու կամ երեքօրյա ընդմիջումներով. ուստի՝ եթե նա շիներ իր սեփական բունը և ինքը թուխս նստեր, այդ դեպքում կամ առաջին ածած ձվերը մի որոշ ժամանակ կմնային չթխսված, կամ միևնույն բնում կլինեին թե ձվեր և թե զանազան հասակի ձագեր։ Այդ դեպքում ձու ածելու և թխսելու ժամանակաշրջանը անհարիր կերպով մեծ կլիներ, մանավանդ որ կկուն շատ վաղ է չվում, և առաջին դուրս եկած ձագին հավանորեն միայն արուն պիտի կերակրեր։ Սակայն ամերիկական կկուն գտնվում է հենց այդ դրության մեջ, որովհետև նա իր սեփական բունն է շինում և ունենում է միևնույն ժամանակ թե ձվեր և թե ձվից հաջորդականորեն դուրս եկած ձագեր։ Ոմանք պնդել են, մյուսները ժխտել են, որ ամերիկական կկուն ուրիշների բներում պատահաբար է ածում ձվեր, բայց ես վերջերս լսել եմ այովացի դ-ր Մերրելից,^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 174]} որ նա մի անգամ Իլլինոիսում գտել է կապույտ ճայի (Garrulus cristatus) բնում մատղաշ ճայի հետ միասին մատղաշ կկու, և որովհետև երկու թռչնակներն էլ համարյա փետրավորված էին, ուստի այս դեպքում թռչուններին որոշելու մեջ սխալ չէր կարող լինել։ Ես կարող էի այդպիսի թռչունների մի քանի օրինակներ ևս բերել, որոնք պատահականորեն ածում են իրենց ձվերն ուրիշների բներում։ Այժմ ենթադրենք, թե մեր եվրոպական կկուի հեռավոր նախահայրը ունեցել է ամերիկական կկուի սովորությունը և պատահականորեն ձու է ածել ուրիշի բնում։ Եթե այդ պատահական հանգամանքի շնորհիվ ծեր թռչունը օգուտ է ձեռք բերել նրանով, որ կարողացել է ավելի վաղ չվել կամ օգտվել է մի այլ ձևով, կամ եթե մատղաշ թռչնակը դարձել է ավելի ամրակազմ, մի այլ թռչնատեսակի խաբված բնազդի հետևանքով գտնվելով ավելի բարենպաստ պայմաններում, քան եթե սնուցվեր իր մոր կողմից, որը չափազանց ծանրաբեռնված է միաժամանակյա հոգսերով ձվերի և զանազան հասակի ձագերի մասին, այդ դեպքում թե ծեր թռչունները և թե սնուցված ձագերը կգտնվեին բարենպաստ դրության մեջ։ Իսկ անալոգիան մեգ հարկադրում է ընդունել, որ այդ ձևով սնուցված ձագերը ժառանգականության միջոցով կարողացել են յուրացնել իրենց մոր պատահական ու շեղվող սովորությունը, կարողացել են իրենց հերթին ձվեր ածել ուրիշների բներում և դրա շնորհիվ հաջողությամբ մեծացնել ձագեր։ Այդպիսի երկարատև պրոցեսի միջոցով, ես կարծում եմ, մեր կկուի յուրահատուկ բնազդը կարող էր դառնալ բնածին։ Վերջերս Ադոլֆ Մյուլլերը^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 175]} նույնպես բավարար ապացույց է բերել, որ կկուն երբեմն ձվերն ածում է լերկ գետնի վրա, թուխս է նստում և սնուցում է ձագերին։ Այդպիսի հազվագյուտ դեպքը հավանորեն ներկայացնում է վերադարձ դեպի բնակալության վաղուց կորցրած բնազդը։

Ինձ դիտողություն են արել, որ ես ուշադրություն չեմ դարձրել կկուի մի քանի բնազդների և նրա կառուցվածքներում եղած հարմարումների վրա, որոնք, ինչպես ասում են, անպայման գտնվում են որոշ հարաբերակցության մեջ։ Սակայն տեսական կշռադատությունները մի բնազդի առթիվ, որը մեզ հայտնի է բացառապես մի տեսակի մոտ, համենայն դեպս անօգուտ են, որովհետև մենք դրա համար ղեկավարող տվյալներ չենք գտնում։ Մինչև վերջին ժամանակները հայտնի էին միայն եվրոպական և ամերիկական ոչ պարազիտային կկուի բնազդները. այժմ, ըստ մ-ր Ռեմզեի^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 176]} դիտումների, մենք տեղեկություններ ունենք ավստրալիական երեք տեսակների մասին, որոնք ձու են ածում այլ թռչունների բներում։ Պետք է ուշադրություն դարձնել երեք հանգամանքի վրա։ Առաջինն այն է, որ սովորական կկուն, հազվագյուտ բացառությամբ, մի բնում մեկական ձու է ածում, որի հետևանքով նրա խոշոր և շատակեր ձագը առատ կեր է ստանում։ Երկրորդը՝ որ նրա ձվերը զարմանալի կերպով փոքր են, դաշտային արտուտի ձվերից ոչ ավելի մեծ, մի թռչունի, որը չորս անգամ ավելի փոքր է կկուից։ Որ ձվերի փոքրությունը իրոք ներկայացնում է հարմարեցման երևույթ, մենք կարող ենք տեսնել նրանից, որ ամերիկական ոչ պարազիտային կկուն ածում է խոշոր ձվեր։ Երրորդը, որ մատղաշ կկուն ձվից դուրս գալուց հետո շատ չանցած ունենում է բնազդ, ուժ և յուրահատուկ կառուցված մեջք, որպեսզի դուրս նետի իր խորթ եղբայրներին, որոնք հետո ոչնչանում են սովից ու ցրտից։ Եվ այդ անվերապահորեն կոչվում է բարերար հարմարում, որի հետևանքով մատղաշ կկուն ստանում է բավարար կեր, իսկ նրա խորթ եղբայրները դեռ զգայունակություն ձեռք չբերած ոչնչանում են։

Այժմ դառնանք ավստրալիական տեսակներին, թեև այս թռչունները սովորաբար մեկական ձու են ածում բնում, բայց հազվադեպ չէ միևնույն բնում երկու և նույնիսկ երեք ձու գտնելը։ Բրոնզագույն կկուի ձվերն իրենց մեծությամբ զգալիորեն տատանվում են, ունենալով ութից մինչև տասը գծաչափ երկարություն։ Եթե տեսակի համար ձեռնտու լիներ ավելի ևս փոքր չափերի ձվեր ածել, քան նա ածում է այժմ նրա համար, որպեսզի ձագերն ավելի շուտ դուրս գան ձվից (որովհետև ապացուցված է, որ ձվերի մեծության և նրանց թխսելու տևողության միջև գոյություն ունի հարաբերակցություն), այդ դեպքում դժվարություն չկա ընդունելու այնպիսի ցեղի կամ տեսակի առաջացման հնարավորությունը, որը կածեր ավելի ու ավելի մանր ձվեր, որովհետև ավելի հուսալի կլիներ նրանց վրա թուխս նստել և խնամել։ Մ-ր Ռեմզեյը^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 176]} նկատում է, որ ավստրալիական երկու կկուներ, ձվերը բաց բնում ածելիս, բացահայտ գերադասություն են տալիս իրենց սեփական ձվերին գույնով նմանվող ձվեր ունեցող բներին։ Եվրոպական տեսակը նկատելի կերպով հակում է ցուցաբերում դեպի այդպիսի բնազդը, բայց հաճախ նաև շեղվում է դրանից, ինչպես այդ երևում է նրանից, որ նա իր բաց գույնի, դժգույն ձվերն ածում է կանաչակապույտ գույնով ձվեր ունեցող շիկահավի բներում։ Եթե մեր կկուն անպայման դրսևորեր մատնանշված բնազդը, ապա այդ բնազդը անշուշտ կդասվեր նրանց շարքը, որոնց վերաբերմամբ ընդունվում է, որ նրանք բոլորը միաժամանակ են ձեռք բերվել։ Ավստրալիական բրոնզագույն կկուի ձվերը, ըստ մ-ր Ռեմզեյի խոսքերի, գույնով արտասովոր կերպով փոփոխական են. այդ պատճառով բնական ընտրությունը կարող էր զարգացնել և ամրացնել նրանց մեջ ամեն մի բարենպաստ փոփոխություն ինչպես այդ ուղղությամբ, այնպես էլ մեծության տեսակետից։

Եվրոպական կկուի ձագերն իրենց ընդունող ծնողների ձագերին բնից դուրս են նետում ձվից դուրս գալուց հետո երեք օրվա ընթացքում, իսկ քանի որ կկուի ձագն այդ հասակում խիստ անօգնական է, ուստի մ-ր Գուլդը^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 89]} սկզբում հակվել է կարծելու, որ ձագերին դուրս նետելու գործողությունը կատարում են հենց իրենց ընդունող ծնողները։ Բայց այժմ նա վստահելի վկայություն է ստացել, որ իրոք տեսել են, թե ինչպես մատղաշ կկուն, որը թեև կույր է և գլուխը բարձրացնելու ընդունակ չէ, ինքն է դուրս նետում իր խորթ եղբայրներին։ Դիտողը նրանցից մեկին նորից է դրել բնի մեջ, և նրան այնտեղից նորից դուրս են նետել։ Ինչ վերաբերում է այն բանին, թե ինչպես կարող էր զարգանալ այդպիսի տարօրինակ ու զզվելի մի բնազդ, ապա այն դեպքում, եթե մատղաշ կկուի համար շատ կարևոր էր,— ինչպես որ հավանորեն կա իրականում,— ծնվելուց հետո շուտով ստանալ հնարավորին չափ ավելի շատ սնունդ, ես առանձին դժվարություն չեմ տեսնում այն բանում, որ կկուն աստիճանաբար մի շարք հաջորդական սերունդներում ձեռք է բերել կույր ցանկություն, ուժ և կառուցվածք, որոնք անհրաժեշտ են ձագերին դուրս նետելու գործողությունը կատարելու համար, որովհետև այդպիսի սովորությունների և անհրաժեշտ կառուցվածքի ամենալավ զարգացում ունեցող մատղաշ կկուները կարող էին ամենից ավելի հեշտությամբ մեծանալ։ Այդ բնածին բնազդը ձեռք բերելու համար առաջին քայլը կարող էր լինել մատղաշ թռչունների մի մասի բոլորովին չնախամտածված անհանգստությունը, երբ նրանք մեծացել և ավելի ամրակազմ էին դարձել, իսկ հետո այդ սովորությունը կարող էր զարգանալ և անցնել ավելի վաղ հասակին։ Դա ինձ համար ավելի մեծ դժվարություն չի ներկայացնում, քան այն, որ ձվից դեռ դուրս չեկած ճուտը ձեռք է բերել կեղևը ծակելու բնազդ, կամ այն, որ օձի ձագը իր վերին ծնոտի վրա, ըստ Օուենի^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 15]} դիտողության, ունի ժամանակավոր սուր ատամ ձվի ամուր կեղևը պատռելու համար։ Ուստի՝ եթե օրգանիզմի յուրաքանչյուր մասը ենթակա է անհատական տատանումների ամեն մի հասակում և վարիացիաները հակում ունեն համապատասխան կամ ավելի վաղ հասակում ժառանգաբար փոխանցվելու,— սրանք դրույթներ են, որոնք չի կարելի ժխտել,— այդ դեպքում երիտասարդ անհատի բնազդները և կառուցվածքը կարող են աստիճանաբար փոփոխվել, ինչպես չափահաս անհատինը, այս երկու բացատրությունները պետք է կամ պահպանվեն կամ ընկնեն բնական ընտրության ամբողջ տեսության հետ միասին։

Ամերիկական թռչունների մի շատ յուրահատուկ սեռի Molothrus-ի մի քանի տեսակները, որոնք մոտ են մեր սարյակներին, կկուի նման ունեն պարազիտային սովորություններ և իրենց բնազդների կատարելության աստիճանի մեջ ներկայացնում են հետաքրքրական հաջորդականություն։ Molothrus badius-ի երկու սեռն էլ, ինչպես այդ հաստատում է գերազանց դիտող մ-ր Հուդզոնը,^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 115]} երբեմն ապրում են խառը երամներով, երբեմն էլ զույգերով։ Երբեմն նրանք սեփական բուն են շինում, երբեմն էր գրավում են որևէ այլ թռչունի պատկանող բուն և այդ դեպքում դուրս են նետում օտար ձագերին։ Որոշ դեպքերում նրանք ձու են ածում իրենց գրաված բնում, այլ դեպքերում դրա համար բնի գագաթին սարքում են մի բավական տարօրինակ կառուցում։ Սովորաբար այդ թռչուններն իրենց ձվերի վրա իրենք են թուխս նստում և իրենք էլ սնուցում են իրենց ձագերին, բայց մ-ր Հուդզոնն ասում է, որ ամենայն հավանականությամբ, նրանք երբեմն են պարազիտություն անում, որովհետև նա տեսել է այդ տեսակի երիտասարդ թռչուններ, որոնք գնում են այլ տեսակների չափահաս թռչունների հետևից, ըստ որում նրանք ճիչերով պահանջում էին իրենց համար կեր։ Molothrus-ի մի այլ տեսակի՝ M. bonariensis-ի մոտ պարազիտային սովորությունները անհամեմատ ավելի մեծ չափով են զարգացած, քան առաջինի մոտ, բայց դեռ ամենևին կատարելագործված չեն։ Որքան ինձ հայտնի է, այդ թռչունը միշտ ուրիշների բներում է ձու ածում, բայց ուշագրավ է այն, որ երբեմն մի քանի թռչուններ միասին սկսում են շինել կոպիտ անկանոն մի բուն, տեղավորելով այն զարմանալի մի անհաջող տեղում, օրինակ մեծ տատասկափշի վրա։ Սակայն, որքան մ-ր Հուդզոնը կարողացել է համոզվել, նրանք երբեք չեն ավարտում իրենց այդպիսի բունը։ Հաճախ նրանք օտար բնում այնքան շատ (15-ից մինչև 20) ձու են ածում, որ այդ ձվերից հավանորեն միայն շատ քչերի կամ նույնիսկ ոչ մեկի վրա թուխս չեն նստում։ Բացի դրանից, նրանք սովորություն ունեն գրաված բնի ձվերը կտցահարելով ծակել անկախ այն բանից, թե նրանք պատկանում են իրենց սեփական տեսակին կամ ընդունող ծնողներին։ Վերջապես, նրանք գետին են նետում շատ ձվեր, որոնք այնտեղ էլ ոչնչանում են։ Երրորդ տեսակը՝ հյուսիս-ամերիկական M. pecoris-ը ձեռք է բերել նույնքան կատարելագործված բնազդներ, ինչքան կկուն, և օտար բնում մեկ ձվից ավելի երբեք չի ածում, որի հետևանքով մատղաշ թռչունի սնուցումը բոլորովին ապահովված է լինում։ Հուդզոնը էվոլյուցիայի վճռական հակառակորդ է, բայց թվում է, թե նա այնքան զարմացել է Molothus bonariensis-ի անկատար բնազդներից, որ բերում է իմ խոսքերը, հարցնելով. «Արդյոք չպե՞տք է մենք այդ սովորությունները համարենք ոչ թե որպես հատկապես ի վերուստ առաքված կամ ստեղծված բնազդներ, այլ որպես փոքրիկ հետևանքներ, որոնք բխում են մի ընդհանուր օրենքից, այն է՝ աստիճանական անցման օրենքից»։

Ինչպես արդեն նկատված է, զանազան թռչուններ երբեմն ձվեր են ածում այլ թռչունների բներում։ Այդ սովորությունը բավական սովորական է հավազգիների մեջ և որոշ լույս է սփռում ջայլամի յուրահատուկ բնազդի վրա։ Այդ ընտանիքում մի քանի էգեր, միանալով միասին, սկզբում քիչ ձու են ածում մի բնում, հետո՝ մյուսում, իսկ ձվերի վրա նստում են արուները։ Այդ բնազդը հավանորեն առաջացել է նրանից, որ էգերը շատ ձու են ածել, բայց կկուի նման երկու կամ երեք օրվա ընդմիջումներով։ Սակայն ամերիկական ջայլամի մոտ, ինչպես և Molothrus bonariensis-ի մոտ, այդ բնազդը կատարելության դեռ չի հասել, և այդ պատճառով այդ թռչունի ձվերը զարմանալի մեծ քանակությամբ ցրված են հարթությունների վրա, այնպես որ ես մի օրվա ընթացքում հավաքելիս գտել եմ քսանից ոչ պակաս կորցված ու փչացած ձվեր։

Շատ մեղուներ պարազիտություն անողներ են, շարունակ իրենց ձվերը դնում են այլ մեղուների բներում։ Այս դեպքն ավելի ևս ուշագրավ է, քան կկուի պարազիտությունը, որովհետև այդ մեղուների մոտ, նրանց պարազիտային սովորություններից կախված, փոփոխվել է ոչ միայն բնազդը, այլև կառուցվածքը, նրանք չունեն ծաղկափոշի հավաքելու ապարատ, մինչդեռ այն անհրաժեշտ կլիներ, եթե նրանք իրենք կերի պաշար հավաքեին իրենց սերնդի համար։ Sphegidae-ի (պիծակների նման միջատներ) մի քանի տեսակներ նմանապես պարազիտություն են անում, և մ-ր Ֆաբրը^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 78]} վերջերս բերել է լավ ապացույց հաստատելու համար այն, որ թեև Tachites nigra-ն սովորաբար իր սեփական բներն է շինում, դրանք օժտելով կաթվածահար արված որսով իր թրթուրների համար, սակայն եթե գտնում է մի ուրիշ սֆեքսի համարյա պատրաստի, պաշարներ ունեցող բնիկ, այդ դեպքում օգտվում է ավարից և դառնում է պարազիտ։ Այս դեպքում էլ, ինչպես որ Molothrus-ի կամ կկուի վերաբերմամբ, ես դժվարություն չեմ տեսնում, որպեսզի բնական ընտրությունը պատահական սովորությունը դարձներ մշտական, եթե նա օգտակար է տեսակի համար և եթե այն մի շատը, որի բունը և կերի պաշարը այդպիսի դավաճանական ձևով բռնագրավված են, չի մահաջնջվի դրանից։

Ստրկատիրական բնազդ։ Այս ուշագրավ բնազդն առաջին անգամ հայտնագործել է Formica (Polyerges) rufescens-ի մոտ Պյոտր Հուբերը,^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 168]} որը էլ ավելի լավ դիտող էր, քան նրա հռչակավոր հայրը։ Մրջյունը, որի մասին խոսվում է, լիակատար կախման մեջ է գտնվում իր ստրուկներից. առանց նրանց օգնության այս տեսակը հավանորեն կմահաջնջվեր մի տարվա ընթացքում։ Արուները և պտղաբերող էգերը բոլորովին չեն աշխատում, իսկ աշխատավորները կամ ամուլ էգերը, լինելով շատ եռանդուն և արի ստրուկներ բռնելիս, ուրիշ ոչինչ չեն անում։ Նրանք անընդունակ են իրենց համար մրջնանոց կառուցելու կամ կերակրելու իրենց թրթուրներին։ Երբ գտնում են, որ հին բունը անբավարար է, և նրանք հարկադրված են տեղափոխվելու, ապա այդ տեղափոխությունը կատարում են ստրուկները, որոնք իրենց տերերին տանում են ծնոտների մեջ բռնած։ Տերերն այնքան անօգնական են, որ երբ Հուբերը նրանցից մոտավորապես 30 հատ փակել է առանց ստրուկների, բայց առատությամբ տալով սիրած կերը և նրանց մոտ դնելով թրթուրներ և բոժոժներ, որպեսզի նրանք ստիպվեն գործելու, նրանք չեն արել, չեն կարողացել նույնիսկ կերակրվել և նրանցից շատերը սովամահ են եղել։ Այն ժամանակ Հուբերը նրանց մոտ թողել է մի ստրուկ (F. fusca), վերջինս իսկույն անցել է գործի, կերակրել ու փրկել ողջ մնացածներին, պատրաստել է մի քանի բջիջներ, հոգ է տարել թրթուրների մասին և ամեն ինչ կարգի է բերել։ Ի՞նչը կարող է այդ ստույգ փաստերից ավելի զարմանալի լինել։ Եթե մենք չգիտենայինք ոչ մի ուրիշ ստրկատեր մրջյուն, ապա բոլորովին անհուսալի կլիներ քննարկել, թե ինչպես կարող էր զարգանալ մի այդքան զարմանալի բնազդ։

Մի այլ տեսակ՝ Formica sanguinea-ն որպես ստրկատեր մրջյուն առաջին անգամ հայտնի է դարձել նույնպես շնորհիվ Պ. Հուբերի։^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 168]} Այս տեսակը հանդիպում է Անգլիայի հարավային մասերում, և նրա կենսակերպը ուսումնասիրել է Բրիտանական թանգարանի կողմից մ-ր Ֆ. Սմիտը,^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 177]} որին ես շատ պարտական եմ ինչպես այդ, այնպես էլ այլ փաստերի մասին ինձ հաղորդածի համար։ Լիովին վստահելով Հուբերի և Սմիտի վկայություններին, ես այնուամենայնիվ թերահավատությամբ վերաբերվեցի տվյալ դեպքին, որովհետև հասկանալի է, որ յուրաքանչյուրին ներելի են նրա կասկածները մի այդպիսի անսովոր բնազդի գոյության մասին, ինչպիսին է ստրկատիրական բնազդը։ Այդ պատճառով ես այստեղ կհաղորդեմ իմ կատարած դիտումները որոշ մանրամասնություններով։ Ես բաց եմ արել Formica sanguinea-ի տասնևչորս բուն և բոլորի մեջ գտել եմ մի քանի ստրուկներ։ Ստրկացրած տեսակի (F. fusca) արուներն ու պտղաբերող էգերը գտնվել են միայն իրենց սեփական բներում և երբեք չեն նկատվել F. Sanguinea-ի բներում։ Ստրուկները սև են և երկու անգամ ավելի մանր են իրենց կարմրագույն տերերից, այնպես որ արտաքին տեսքով մեկի և մյուսի տարբերությունը շատ մեծ է։ Եթե մրջնանոցն անհանգստացված է թույլ լափով, ապա որոշ դեպքերում ստրուկները դուրս են վազում և նույնպես, ինչպես և տերերը, խիստ գրգռված են լինում, պաշտպանելով բունը, իսկ եթե մրջնանոցը շատ խիստ է վնասված, այնպես որ թրթուրներն ու բոժոժները դուրս են մնում, այդ դեպքում ստրուկները տերերի հետ միասին եռանդուն կերպով աշխատում են, որպեսզի նրանց տեղափոխեն անվտանգ տեղ։ Այստեղից պարզ է, որ ստրուկներն իրենց զգում են ինչպես բոլորովին սեփական տանը։ Երեք տարի անընդհատ հունիսի և հուլիսի ընթացքում ես ժամերով դիտել եմ զանազան բներ Սուրրեյում և Սուսսեքսում և երբեք ստրուկներին չեմ տեսել ել ու մուտ անելիս։ Որովհետև այդ ամիսներին ստրուկները շատ սակավաթիվ են, ուստի ես կարծում էի, որ նրանք կարող են այլ կերպ վարվել, երբ ավելի բազմաթիվ են լինում, բայց մ-ր Սմիտը ինձ հաղորդում է, որ մայիսի, հունիսի և օգոստոսի ընթացքում, ինչպես Սուրրեյում, այնպես էլ Հեմպշիրում նա դիտել է բները օրվա տարբեր ժամերին և երբեք չի տեսել, որ ստրուկները մտնեին բները կամ նրանցից դուրս գային, թեև օգոստոսին նրանք խիստ բազմաթիվ են։ Այստեղից էլ նա նրանց համարում է բացառապես տնային ստրուկներ։ Իսկ տերերին, ընդհակառակը, շարունակ կարելի է տեսնել, երբ նրանք բնի համար բերում են նյութեր կամ բազմապիսի կեր։ Սակայն 1860 թվականի հուլիսին հանդիպել եմ անսովոր կերպով մեծ քանակությամբ ստրուկներ ունեցող մի համայնքի և դիտել եմ, թե ինչպես նրանցից մի քանիսը տերերի հետ միասին թողեցին բունը և գնացին միասին մի ճանապարհի երկարությամբ դեպի 25 յարդ հեռավորության վրա կանգնած շոտլանդական սոճին, որի վրա նրանք բարձրանում էին հավանորեն լվիճներ ու զատիկներ որոնելու համար։ Ըստ Հուբերի, որը հնարավորություն է ունեցել երկարատև դիտումներ կատարելու, ստրուկները Շվեյցարիայում սովորաբար տերերի հետ միասին են աշխատում բունը շինելու ժամանակ, բայց առավոտյան ու երեկոյան միայն նրանք են բաց անում և փակում մուտքի անցքերը, նրանց գլխավոր պարտականությունը, ինչպես հաստատում է Հուբերը, լվիճներ որոնելն է։ Տերերի և ստրուկների կենսակերպի միջև եղած տարբերությունը երկու երկրներում հավանորեն կախված նրանից, որ Շվեյցարիայում ավելի մեծ քանակությամբ ստրուկներ են որսվում, քան Անգլիայում։

Մի անգամ ինձ հաջողվեց դիտել F. sanguinea-ի տեղափոխությունը մի մրջնանոցից մյուսը, ընդ որում չափազանց հետաքրքրական էր տեսնել, թե ինչպես տերերը հոգատարությամբ տեղափոխում էին ստրուկներին իրենց ծնոտներում բռնած՝ փոխանակ իրենք փոխադրված լինելու ստրուկների կողմից, ինչպես որ F. rufescens-ի մոտ է։ Մի ուրիշ անգամ իմ ուշադրությունը գրավեցին երկու տասնյակ ստրկատերեր, որոնք միևնույն տեղում վազվզում էին ակնհայտորեն ոչ կեր որոնելու համար, նրանք հարձակվում էին, իսկ նրանց վռնդում էին ստրկացրած տեսակի (F. fusca) անկախ գաղութից։ Այդ ժամանակ երբեմն F. fusca-ի երեք անհատներ միանգամից կպչում էին F. sanguinea-ի մի ստրկատիրոջ ոտքերին, իսկ վերջինս անողոք կերպով սպանում էր իր փոքրիկ հակառակորդներին և նրանց դիակները որպես կեր տանում էր իր բունը, որ գտնվում էր քսանևինը յարդ հեռավորության վրա. բայց նրանց թույլ չտվեցին տիրանալու ոչ մի հարսնյակի ստրուկներ դարձնելու համար։ Այն ժամանակ ես վերցրեցի F. fusca-ի մի ուրիշ մրջնանոցից փոքր քանակությամբ հարսնյակներ և դրեցի մարտի տեղին մոտ մի հարթակի վրա. բռնակալները ագահաբար վրա պրծան և հափշտակեցին նրանց, հավանորեն երևակայելով, որ իրենք այսպես թե այնպես հաղթեցին վերջին մարտում։

Միևնույն ժամանակ ես նույն տեղում դրեցի մի այլ տեսակի՝ F. flava-ի մի քանի հարսնյակներ այդ փոքրիկ դեղնագույն մրջյունի մի քանի անհատների հետ միասին, որոնք դեռ կպած էին իրենց բնից պոկած մասնիկներին։ Այս տեսակը, թեև հազվադեպ, երբեմն նույնպես ենթարկվում է ստրկացման, ինչպես այդ նկարագրել է Սմիտը։^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 177]} Չնայած իր չնչին մեծությանը, դեղին մրջյուններն աչքի են ընկնում արիությամբ, և ես տեսել եմ, որ նրանք կատաղի կերպով հարձակվել են այլ մրջյունների վրա։ Մի անգամ, ի զարմանս իմ, ես գտա F. flava-ի մի անկախ գաղութ ստրկատիրական F. sanguinea տեսակի բնից ցած, քարի տակ, և երբ ես պատահաբար վնասեցի երկու բները, փոքրիկ մրջյունները զարմանալի արիությամբ հարձակվեցին իրենց խոշոր հարևանների վրա։ Ինձ հետաքրքիր է համոզվել, թե արդյոք F. sanguinea-ի տարբերում է F. fusca-ի հարսնյակները, որոնց սովորաբար նրանք ստրկացնում են, փոքրիկ ու կատաղի F. flava-ի հարսնյակներից, որոնց նրանք միայն հազվադեպ են ստրկացնում, և ակնհայտ եղավ, որ նրանք իսկույն տարբերեցին նրանց։ Մենք տեսանք, որ նրանք եռանդուն ու արագ կերպով հափշտակեցին F. fusca-ի հարսնյակներին, բայց շատ վախեցան, երբ հանդիպեցին F. flava-ի հարսնյակներին կամ բնից պոկված հողակտորներին և փութով փախչում էին հեռու, սակայն մոտավորապես քառորդ ժամից հետո քիչ ժամանակ անց, երբ բոլոր դեղին մրջյունները հեռացել էին, նրանք արիությամբ զինվեցին ու հարսնյակներին տիրացան։

Մի անգամ երեկոյան ես այցելեցի F. sanguinea-ի մի այլ համայնք և գտա, որ մեծ քանակությամբ այդ մրջյունները տուն են վերադառնում և մտնում բունը, իրենց հետ բերելով F. fusca-ի դիակներ (դա ցույց էր տալիս, որ իմ դիտածս տեղափոխություն չէր) և բազմաթիվ հարսնյակներ։ Ես հետևեցի ավարով բեռնավորված այդ մրջյունների երկար շղթային համարյա 40 յարդի վրա՝ մինչև հավամրգենու խիտ թփուտը, որտեղից դուրս եկավ F. sanguinea-ի վերջին մրջյունը, որը մի հարսնյակ էր տանում, բայց ինձ չհաջողվեց հավամրգենու խիտ թփուտում գտնել ավերված բունը, թեև նա պետք է բոլորովին մոտ լիներ, որովհետև F. fusca-ի երկու կամ երեք անհատներ մեծ հուզմունքով վազվզում էին շուրջը, և նրանցից մեկը այդ տեսակի մի հարսնյակ բերանում անշարժ կերպով տեղավորվել էր հավամրգենու ճյուղի գագաթին, իրենով մարմնավորվելով այն հուսահատությունը, որ առաջացրել է նրանց տան ավերումը։

Այդպիսիք են ստրկատիրական զարմանալի բնազդին վերաբերող փաստերը, որոնք, ասենք, իմ կողմից հաստատման կարիք չունեն։ Ուշադրություն դարձրեք այն բանի վրա, թե ինչպիսի հակադրություն են ներկայացնում F. sanguinea-ի բնազդական սովորությունները մայր ցամաքի F. rufescens-ի սովորությունների համեմատությամբ։ Վերջինս ինքը բուն չի շինում, չի տեղափոխվում, կեր չի հավաքում ոչ իրեն համար, ոչ էլ մատղաշների համար և չի կարող ինքը կերակրվել, այլ կախված է իր բազմաթիվ ստրուկներից։ Մյուս կողմից, Formica sanguinea-ն ունի անհամեմատ ավելի քիչ ստրուկներ, իսկ ամառվա սկզբին նույնիսկ չափազանց քիչ. տերերն իրենք են որոշում, թե երբ և որտեղ պետք է կառուցվի նոր բնակարանը, և տեղափոխվելու ժամանակ տանում են իրենց ստրուկներին։ Ինչպես Շվեյցարիայում, այնպես էլ Անգլիայում բացառապես ստրուկների վրա է ընկնում, ինչպես ինձ թվում է, թրթուրների հոգսը, իսկ տերերը միայն արշավանքներ են կատարում ստրուկներ բռնելու համար։ Շվեյցարիայում ստրուկներն ու տերերը միասին են աշխատում, հավաքելով ու բերելով նյութեր բնի համար, թե՛ ստրուկները և թե՛ տերերը, բայց գերադասորեն առաջինները, պահպանում ու կթում են, եթե կարելի է այդպես ասել, լվիճներին. նրանք երկուսն էլ հավաքում են կեր համայնքի համար։ Անգլիայում սովորաբար միայն տերերն են դուրս գալիս բնից շինարարական նյութ և ինչպես իրենց կերը, այնպես էլ ստրուկների ու թրթուրների կերը հավաքելու համար։ Այսպիսով, Անգլիայում տերերն իրենց ստրուկներից ավելի քիչ են սպասարկություն ստանում, քան Շվեյցարիայում։

Ես կռահումներով չեմ տարվի, թե ինչպես է զարգացել F. sanguinea-ի բնազդը։ Բայց քանի որ ստրկատիրական բնազդ չունեցող մրջյունները, ինչպես ես նկատել եմ, հափշտակում են այլ տեսակի հարսնյակներին, եթե վերջիններս թափված են իրենց բների մոտ, ապա հնարավոր է, որ սկզբում կերի համար հափշտակված այդպիսի հարսնյակները կարող էին զարգանալ ու դառնալ չափահաս միջատներ, իսկ այդ ձևով առանց դիտավորության սնուցված օտար մրջյունները հետևեին իրենց սեփական բնազդներին և անեին այն, ինչ կարող էին։ Եթե նրանց ներկայությունը օգտակար էր հափշտակող տեսակի համար, եթե նրա համար ավելի ձեռնտու էր աշխատավորներ հափշտակելը, քան նրանց սնուցելով ստանալը, այդ դեպքում հարսնյակները սկզբում կերի համար հավաքելու սովորությունը բնական ընտրության ազդեցության տակ կարող էր ուժեղանալ ու դառնալ զանազան նպատակներով ստրուկներ դաստիարակելու մշտական սովորություն։ Մի անգամ ձեռք բերված բնազդը, որը եթե նույնիսկ անհամեմատ ավելի քիչ չափով է զարգացած, քան մեր բրիտանական F. sanguinea տեսակինը, իսկ այդ տեսակը, ինչպես մենք տեսանք, իր ստրուկների ավելի քիչ ծառայություններից է օգտվում, քան հենց միևնույն տեսակը Շվեյցարիայում, կարող է բնական ընտրության ազդեցության տակ թե՛ ավելի ևս զարգանալ և թե՛ փոփոխվել, ի հարկե այն պայմանով, որ նրա փոփոխություններից յուրաքանչյուրը օգտակար է տեսակի համար, մինչև որ վերջապես կստացվի մի մրջյուն, որ այնքան ամոթալիորեն կախված է իր ստրուկներից, ինչպես Formica ruescens-ն է։

Մեղուների շինարարական բնազդը։ Ես այստեղ այդ հարցը չեմ քննարկի իր ամբողջ մանրամասնություններով, բայց կհաղորդեմ ընդհանուր գծերով այն եզրակացությունները, որոնց ես հանգել եմ։ Միայն տխմարը կարող է դիտել մեղրահացի զարմանալի կառուցվածքը, որ այնքան կատարյալ կերպով հարմարված է որոշ նպատակների համար, և չընկնել ծայրահեղ հիացմունքի մեջ։ Մաթեմատիկոսների վկայությամբ մեղուները գործնականում լուծել են մի դժվարին խնդիր՝ կառուցել բջիջներ, որոնք հնարավորին չափ մեծ քանակությամբ մեղր են պարունակում, ծախսելով նրանց կառուցման վրա հնարավորին չափ քիչ քանակությամբ թանկարժեք մեղրամոմ։ Նկատված է նաև, որ նույնիսկ հմուտ բանվորի համար, որն ունի անհրաժեշտ գործիքներն ու չափերը, շատ դժվարին կլիներ շինել մեղրամոմից պատշաճ ձևի բջիջներ, մինչդեռ աշխատավոր մեղուները դրանք պատրաստում են, աշխատելով մութ փեթակում։ Կարելի է բնազդներին վերաբերվել ինչպես ցանկալի է, բայց սկզբում բոլորովին անհասկանալի է թվում ոչ միայն այն, թե ինչպես մեղուները կարողանում են կառուցել բոլոր անհրաժեշտ անկյուններն ու կողքերը, այլև նրանք ընդունակություն ունեն իմանալու, որ ամեն ինչ ճիշտ է արված։ Սակայն դժվարությունն արդեն այնքան էլ մեծ չէ, ինչպես թվում է առաջին անգամ, ես կարծում եմ, կարելի է ապացուցել, որ այդ հիանալի շինվածքը կառուցվել է պարզ բնազդների միջոցով։

Այդ հարցն ուսումնասիրելու ինձ դրդել է մ-ր Ուոտերհաուզը,^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 87]} որը ցույց է տվել, որ բջջի ձևը սերտ կախման մեջ է հարևան բջիջների ներկայությունից, և այդ պատճառով ստորև արտահայտված տեսակետը գուցե պետք է դիտել միայն որպես նրա տեսության մի ձևափոխություն։ Որպես ելակետ ընդունենք հաջորդական զարգացման մեծ սկզբունքը և տեսնենք, արդյոք բնությունն ինքը մեզ չի՞ բացատրի, թե ինչպես է կատարվում նրա աշխատանքը։ Կարճ շարքի մի ծայրում մենք ունենք իշամեղուներին, որոնք մեղր պահելու համար օգտագործում են իրենց հին բոժոժները, որոնց վրա նրանք երբեմն շինում են մեղրամոմե կարճ խողովակներ, իսկ երբեմն էլ պատրաստում են առանձին և չափազանց անկանոն մեղրամոմե կլորիկ բջիջներ։ Այդ շարքի մյուս ծայրում են գտնվում մեղուների բջիջները, որոնք դասավորված են երկու շարքով, յուրաքանչյուր բջիջ, ինչպես հայտնի է, ներկայացնում է վեցանիստ հատվածակողմ, որի հիմքը այնպես է հատված, որ կազմվում է երեք շեղանկյուններից բաղկացած բուրգ։ Այդ շեղանկյուններն ունեն որոշակի անկյուններ, և մեղրահացի մի կողմի վրա գտնվող առանձին բջիջի բրգաձև հիմքը առաջացնող երեք շեղանկյունիները մտնում են հակառակ կողմի երեք հարակից բջիջների կազմի մեջ։ Այդ շարքում, մեղուների չափազանց կատարեգործված և իշամեղուների պարզ բջիջների միջև, մենք ունենք մեքսիկական Melipona domestica-ի բջիջները, որոնք մանրազնին կերպով նկարագրել ու նկարել է Պյոտր Հուբերը։^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 168]} Melipona-ն ինքն իր կառուցվածքով միջակա տեղ է գրավում մեղվի և իշամեղվի միջև, բայց վերջինիս ավելի մոտ կանգնած։ Նա կառուցում է գլանաձև բջիջներից բաղկացած բավական կանոնավոր մեղրամոմի մեղրահացեր, որոնց մեջ մեծանում են նրա թրթուրները և, բացի ղրանից, մի քանի խոշոր բջիջներ մեղր պահելու համար։ Վերջինները համարյա գնդաձև են, մոտավորապես հավասար մեծությամբ և հավաքված են, կազմելով անկանոն զանգված։ Առանձնապես պետք է ուշադրություն դարձնել այն հանգամանքի վրա, որ այդպիսի բջիջները կառուցվում են մեկը մյուսին այնքան մոտիկ, որ եթե գնդերը լինեին լրիվ, նրանք կհատեին մեկը մյուսին կամ էլ իրար մեջ կմտնեին, այդպես, սակայն, երբեք չի լինում, որովհետև այն տեղերում, որտեղ գնդերը պետք է իրար հետ հատվեն, մեղուները նրանց միջև կառուցում են բոլորովին տափակ մեղրամոմե պատեր։ Դրա հետևանքով յուրաքանչյուր բջիջ կազմված է արտաքին գնդաձև մասից և երկու, երեք կամ ավելի տափակ մակերեսներից, նայած այն բանին, թե բջիջը հարում է երկու, երեք կամ ավելի թվով այլ բջիջների։ Երբ մի բջիջ կռթնում է ուրիշ երեքի վրա, որ անհրաժեշտորեն հաճախ է լինում բջիջների մոտավորապես միանման մեծության դեպքում, երեք տափակ մակերեսները միանալով՝ կազմում են բուրգ, որը, ինչպես նկատում է Հուբերը, ներկայացնում է մեղվի բջջի բրգաձև եռանիստ հիմքի կոպիտ նմանություն։ Ճիշտ այնպես, ինչպես մեղվի բջիջներինն է, մի բջջի երեք տափակ մակերեսները անհրաժեշտորեն մտնում են հարակից երեք բջիջների կազմի մեջ։ Ակներև է, որ կառուցման այդ եղանակով Melipona-ն խնայում է մեղրամոմ և, որն ավելի ես կարևոր է, աշխատանք, որովհետև հարևան բջիջների միջև եղած տափակ պատերը ոչ թե կրկնակի, այլ միևնույն հաստությունն ունեն, ինչ որ արտաքին գնդաձև մասերը և յուրաքանչյուր տափակ պատ կազմում է երկու բջջի մաս։

Խորհելով դրա վրա, ես եկել եմ այն եզրակացության, որ եթե Melipona-ն կառուցեր իր գնդերը մեկը մյուսից որոշակի հեռավորությամբ, շիներ դրանք միևնույն մեծությամբ և դասավորեր համաչափորեն երկու շարքով, այդ դեպքում կառուցումը կլիներ նույնքան կատարյալ, ինչքան մեղվի մեղրահացերն են։ Այդ հիման վրա ես գրել եմ Քեմբրիջ՝ պրոֆեսոր Միլլերին^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 178]} և այդ երկրաչափը սիրալիր կերպով ստուգել է իր ցուցումների հիման վրա արված հետևյալ կշռադատությունները և գտել է, որ նրանք միանգամայն ճիշտ են։

Արտագծենք որոշ թվով հավասար գնդեր, որոնց կենտրոնները տեղավորված են երկու զուգահեռ շարքում, յուրաքանչյուր գնդի կենտրոնը գտնվում է միևնույն չարքի շրջապատող վեց գնդերի կենտրոններից շառավիղը , կամ շառավիղը 1,41421 (կամ ավելի ևս փոքր) հեռավորության վրա և մյուս զուգահեռ շարքի հարակից գնդերի կենտրոններից միևնույն հեռավորության վրա. այն ժամանակ, կառուցելով երկու շարքերի փոխադարձ հատման հարթությունները, մենք կստանանք վեցանիստ հատվածակողմերի կրկնակի շարք, որոնք միմյանց հետ միացած են երեք շեղանկյունիներից կազմված բրգաձև հիմքերով. և ինչպես շեղանկյունիները, այնպես էլ վեցանիստ հատվածակողմերի կողմերը, ամենամանրազնին չափումների համաձայն, կունենան այն բոլոր անկյունները, որոնք համապատասխանում են մեղվի մեղրահացի բջիջների նույնական անկյուններին։ Բայց ես իմացել եմ պրոֆ. Ուայմենից,^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 36]} որը կատարել է բազմաթիվ մանրազնին չափումներ, որ մեղվի աշխատանքի ճշտակատարությունը չափազանցված է, որովհետև ինչպիսին էլ որ լինի բջջի տիպական ձևը, այն շատ հազվագյուտ դեպքում է իրագործված լինում, եթե միայն առհասարակ իրագործվում է այն։

Ուրեմն մենք կարող ենք վստահությամբ եզրակացնել, որ եթե հնարավոր լիներ գոնե մի քիչ փոփոխելու Melipona-ի բնազդները, որ ամենևին առանձնապես զարմանալի չեն իրենց այժմյան տեսքով, ապա այդ միջատը կկառուցեր նույնպիսի հիանալի կատարելագործված մեղրահաց, ինչպիսին է մեղվինը։ Ենթադրենք, թե Melipona-ն ընդունակություն ունի կառուցելու միանման մեծությամբ կանոնավոր գնդաձև բջիջներ, որը նույնիսկ մեծ անսպասելիություն չէր լինի, քանի որ նա որոշ չափով այդ անում է, իսկ շատ այլ միջատներ ծառի մեջ շինում են միանգամայն գլանաձև անցքեր, հավանորեն պտտվելով որոշ կետի շուրջը։ Ենթադրենք նաև, թե Melipona-ն իր բջիջները դասավորում է կանոնավոր շարքերով, ինչպես նա արդեն անում է իր գլանաձև բջիջների նկատմամբ, և այնուհետև մենք պետք է ենթադրենք, հենց որի մեջ է ամենամեծ դժվարությունը, որ միջատը կարողանում է որոշ չափով ճիշտ դատել այն մասին, թե ինչ հեռավորության վրա պետք է կանգնել հարևան աշխատավորներից, երբ մի քանի անհատներ իրար կողքի կառուցում են իրենց բջիջները, բայց չէ որ նա արդեն այնքան հեռու է գնացել հեռավորության մասին դատելու ընդունակությամբ, որ գնդերը միշտ գծում է այնպես, որ նրանք պետք է միմյանց հատեն որոշ տարածության վրա և, բացի դրանից, հատման կետերը միացնում է բոլորովին տափակ մակերեսներով։ Ես կարծում եմ, որ մեղուն բնազդների այդպիսի փոփոխությամբ բնական ընտրության ազդեցության տակ ձեռք է բերել իր աննման շինարարական ընդունակությունները, իսկ այդ բնազդներն իրենց պարզ ձևով ամենևին առանձնապես զարմանալի չեն և հազիվ թե ավելի զարմանալի են, քան այն, որն ստիպում է թռչունին բուն շինել։

Բայց այդ տեսությունը կարելի է ստուգել փորձով։ Հետևելով Տեգետմեյերի^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 179]} օրինակին, ես բաժանեցի երկու մեղրահաց և նրանց միջև դրեցի մի երկար, հաստ ուղղանկյուն մոմաշերտ, մեղուներն անմիջապես սկսեցին նրա մեջ փորել փոքրիկ կլոր փոսիկներ և դրանք խորացնելու հետ զուգընթաց նաև լայնացնում էին, մինչև որ նրանք դարձան ոչ խոր փոսեր, որոնք աչքաչափով թվում էին կանոնավոր գնդի մի մասը, որի տրամագիծը մոտավորապես հավասար էր բջջի տրամագծին։ Չափազանց հետաքրքիր էր դիտել, երբ մի քանի մեղուներ սկսում էին փորել իրենց փոսիկները մեկը մյուսի մոտ, աշխատելով այնպիսի հեռավորության վրա, որ ժամանակին այդ փոսիկներն ստանում էին վերոհիշյալ լայնությունը (այսինքն մոտավորապես սովորական բջջի լայնությունը), ունենալով այն գնդի տրամագծի շուրջ -ը, որի մի մասն էին կազմում նրանք, ըստ որում փոսիկների եզրերը հատում էին միմյանց և անցնում մեկը մյուսին։ Հենց որ այդ տեղի էր ունենում, մեղուները դադարում էին փոսիկներ խորացնել և սկսում էին մեղրամոմից տափակ պատեր կառուցել փոսիկների հատման գծերի ուղղությամբ. այսպիսով, յուրաքանչյուր վեցանիստ հատվածակազմ կառուցվում էր ոչ խոր փոսիկի ատամնավոր եզրի վրա, այլ ոչ թե եռանիստ բուրգի ուղիղ եզրերի վրա, ինչպես այդ լինում է սովորական բջիջների կառուցման դեպքում։

Դրանից հետո հասա ուղղանկյուն մեղրամոմի կտորի փոխարեն ես փեթակում տեղավորեցի բարակ նեղ սուր եզրով և կինաբարով ներկված մոմաշերտ։ Մեղուներն իսկույնևեթ սկսեցին նրա մեջ երկու կողմից փորել մանր փոսիկներ, մեկը մյուսին մոտիկ, ինչպես որ առաջ, բայց մեղրամոմը այնքան բարակ էր, որ հակադիր կողմերի փոսիկների հիմքերը պիտի մեկը մյուսի դիմաց ծակվեին, եթե փոսիկները այնչափ խորացվեին, որչափ որ նախորդ փորձում։ Սակայն մեղուները մինչև այդտեղ չհասցրին և ժամանակին դադարեցին փորել փոսիկները, վերջինների մեջ շինելով տափակ հատակ, հենց որ քիչ խորացել էին նրանք, և այդ տափակ հատակը, որ կազմվում էր կարմիր մեղրամոմի բարակ թիթեղիկից, որը մնացել էր չկրծոտված, ինչքան այդ մասին կարելի էր դատել աչքաչափով, ընկնում էր ճիշտ մոմեթիթեղիկի հակադիր կողմերի փոսերի երևակայական հատման տեղում։ Տեղ-տեղ հակադիր փոսիկների միջև մնում էին շեղանկյունի թիթեղիկների կտորներ, տեղ-տեղ էլ մեծ մասեր։ բայց անբնական պայմանների պատճառով աշխատանքը մաքուր չէր կատարվել։ Որպեսզի հատման տեղում աշխատանքը դադարեցնելիս փոսիկների միջև ստացվեն տափակ պատեր, մեղուները պետք է, կրծոտելով ու խորացնելով, կարմիր մեղրամոմի երկու կողմից էլ աշխատեին համարյա միանման արագությամբ։

Ի նկատի առնելով մեղրամոմի բարակ թիթեղիկի ճկունությունը, ես գրավարություն չեմ տեսնում նրանում, որ մեղուները նույնիսկ աշխատելով թիթեղիկի երկու կողմերի վրա, կարող են իմանալ, թե երբ են կրծոտել այն մինչև հարկ եղած սահմանը, որպեսզի դադարեցնեին աշխատանքը։ Ինձ թվում է, որ սովորական մեղրահացի կառուցման դեպքում մեղուները երկու կողմից միշտ բոլորովին միանման արագությամբ չեն աշխատում, գոնե ես նկատել եմ դեռ նոր սկսած բջջի հիմքի մոտ կիսավարտ շեղանկյունիները, որոնք քիչ գոգավոր էին մի կողմի վրա, որտեղ ես կարծում եմ, խորացումն ավելի արագ էր կատարվել և ուռուցիկ էր մյուս կողմում, որտեղ մեղուներն ավելի դանդաղ էին աշխատել։ Մի շատ հետաքրքրական դեպքում ես մեղրահացը կրկին դրեցի փեթակի մեջ, թողնելով, որ մեղուները նրա վրա մի որոշ ժամանակ դարձյալ աշխատեն, հետո նորից հետազոտեցի բջիջը և գտա, որ շեղանկյունաձև թիթեղիկն ավարտվել է և դարձել բոլորովին տափակ, ուշադրության առնելով այն, որ այդ թիթեղիկը չափազանց բարակ էր, միանգամայն անհնարին է ընդունել, որ մեղուներն են նրան տափակեցրել կրծելով ուռուցիկ կողմը. ես կասկածում եմ, որ այդպիսի դեպքերում նրանք կանգնում են հակադիր կողմերում, հրում ու ճնշում փափուկ տաքացրած մեղրամոմը (որը, ինչպես ես փորձեցի, հեշտությամբ է ստացվում) հարկ եղած տեղում և այսպիսով նրան տափակեցնում են։

Կինաբարով ներկված մեղրամոմի թիթեղի վրա կատարված փորձից կարելի է տեսնել, որ եթե մեղուներն իրենք կառուցեին իրենց համար բարակ մեղրամոմե պատ, նրանք կկարողանային պատրաստել հարկավոր մեծության բջիջներ, տեղավորվելով մեկը մյուսից պատշաճ հեռավորության վրա, աշխատելով միևնույն արագությամբ և ջանալով կառուցել միանման գնդաձև փոսիկներ, բայց թույլ չտալով գնդերին մտնելու մեկը մյուսի մեջ։ Զննելով կառուցվող մեղրահացի եզրը, կարելի է պարզ կերպով տեսնել, որ մեղուները մեղրահացի շուրջը շինում են հաստ եզրակ կամ շրջանակ և հետո կրծոտում են այն հակառակ երեսից, միշտ պատրաստելով կլոր փոսիկներ յուրաքանչյուր բջջի համար։ Նրանք միանգամից չեն անում բջջի եռանիստ բրգաձև հիմքը, այլ պատրաստում են երբեմն մեկ, երբեմն էլ երկու շեղանկյունի թիթեղիկներ, նայած թե նրանցից մեկը, թե երկուսն է ընկնում կառուցվող մեղրահացի ամենածայրին, և երբեք չեն ավարտում շեղանկյունի թիթեղիկների վերին եզրերը, քանի դեռ չեն սկսել հատվածակողմային պատերի կառուցումը։ Այս դիտումներից մի քանիսը տարբերվում են ըստ արժանվույն հռչակված Հուբեր ավագի^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 168]} կատարած դիտումներից, բայց ես համոզված եմ նրանց ճշտության միջև, եթե տեղը թույլ տար, ես կարող էի ապացուցել, որ նրանք համապատասխանում են իմ տեսությանը։

Հուբերի^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 168]} պնդումը, թե ամենաառատին բջիջը փորվում է զուգահեռ պատերով, փոքրիկ մոմաթիթեղի մեջ, որքան ես կարող եմ դատել, այնքան էլ ճիշտ չէ. մեղրահացի սկիզբը միշտ ներկայացնում է մեղրամոմի թասակ, բայց ես այստեղ չեմ մտնի մանրամասնությունների մեջ։ Մենք տեսանք, թե բջիջների կառուցման մեջ ինչպիսի կարևոր ղեր է կատարում փոսիկներ պատրաստելը, բայց մեծ սխալ կլիներ ենթադրել, թե մեղուները չեն կարող մեղրահացի անհարթ եզրին կառուցում կատարել հարկ եղած ձևով, այսինքն պատրաստելով միջնապատեր հարևան գնդերի հատման հարթություններում։ Ես ունեմ մի քանի նմուշներ, որոնք անկասկած ապացուցում են, որ մեղուները կարող են աշխատել այդ ձևով։

Կառուցվող մեղրահացի նույնիսկ կոպիտ կերպով պատրաստված մեղրամոմե եզրակի կամ մեղրամոմե պատի մեջ երբեմն կարելի է տեսնել ծռվածքներ, որոնք իրենց դիրքով համապատասխանում են ապագա բջիջների հիմնական շեղանկյունաձև թիթեղիկների հարթություններին։ Բայց հաստ մոմե շրջանակի մեջ կառուցումը համենայն դեպս ավարտվում է մոմի թե մեկ և թե մյուս կողմից լայն չափերով գործադրվող կրծոտման միջոցով։ Մեղուների ընտրած կառուցման եղանակը շատ հետաքրքրական է. նրանք միշտ շինում են առաջին կոպիտ պատը 10—20 անգամ ավելի հաստ, քան բջիջի չափազանց բարակ, բոլորովին պատրաստի պատը, որը վերջ ի վերջո մնում է նրանից։ Այդ աշխատանքի կատարումը մեզ հասկանալի կդառնա, եթե մենք ենթադրենք, թե որմնադիրները սկզբում պատրաստում են ցեմենտից հաստ պատ, իսկ հետո սկսում են երկու կողմից հիմքի մոտ տաշել այն, մինչև որ մեջտեղում կմնա շատ բարակ, հարթ պատ։ Միաժամանակ որմնադիրները շարունակ հավաքում են տաշված ցեմենտը և նորից ավելացնում են պատի վերին եզրի վրա։ Այսպիսով, մեր առջև կլինի մի բարակ պատ, որը աստիճանաբար աճում է դեպի վեր, բայց միշտ պսակված է հսկայական քիվով։ Քանի որ բոլոր բջիջները, ինչպես հենց նոր սկսվածները, այնպես էլ բոլորովին ավարտվածները, ծածկված են մեղրամոմի մեծ զանգվածով, ուստի մեղուները կարող են խմբվել և սողալ մեղրահացի վրայով, չվախենալով, որ կարող են վնասել հատվածակողմերի բարակ պատերը։ Այդ պատերն իրենց հաստությամբ, համաձայն պրոֆ. Միլլերի^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 178]} հաշվումների, որ նա սիրալիր կերպով արել է ինձ համար, խիստ տատանվում են, մեղրահացի եզրին մոտիկ արված 12 չափումներով այստեղ նրանց հաստությունը միջին հաշվով դյույմ է, մինչդեռ հիմքային շեղանկյունաձև թիթեղիկները համարյա մեկ երրորդականով ավելի հաստ են, ունենալով մոտավորապես դյույմ միջին հաստություն, որը վերցված է 21 չափումներից։ Կառուցման յուրահատուկ եղանակի շնորհիվ շարունակ պահպանվում է մեղրահացի ամրությունը` պահպանելով մեղրամոմի խիստ խնայողություն։

Առաջին հայացքից թվում է, թե բջիջների կառուցման ձևն ըմբռնելու դժվարությունը միայն ավելանում է կառուցմանը մասնակցող մեղուների քանակությունից, մեղուն կարճ ժամանակ աշխատելով բջջի վրա, անցնում է մյուսին, այնպես, որ, ինչպես ասում է Հուբերը,^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 168]} տասնյակ անհատներ աշխատում են առաջին բջջի սկզբնավորման վրա։ Ինձ հաջողվել է գործնականում ապացուցել այդ, ծածկելով կարմիր մեղրամոմի շատ բարակ շերտով միակ հատվածակողմաձև բջջի պատերի եզրերը կամ մեղրամոմի եզրակի արտաքին եզրերը. այդպիսի դեպքում ես միշտ տեսել եմ, որ մեղուներն այդ գույնը շատ համաչափորեն տարածում էին ամբողջ մեղրահացի վրա, այնքան համաչափ կերպով, ինչպես նկարիչն այդ կաներ վրձինով. ներկված մեղրամոմի մասնիկները վերցվում էին այն տեղերից, որտեղ նրանք կպցրած էին և զետեղվում էին կառուցվող բջիջների եզրերին։ Կառուցման ամբողջ աշխատանքն իրենից ներկայացնում է յուրահատուկ հավասարակշռություն, որը պահպանում են բազմաթիվ աշխատող մեղուները, նրանք բոլորը բնազդաբար կանգնում են մեկը մյուսից հավասար հեռավորության վրա, աշխատում են պատրաստել միանման գնդեր և կամ վերևում կառուցումը շարունակելով, կամ թողնելով չկրծոտված, շինում են հատման հարթությունները գնդերի միջև։ Իրոք հետաքրքրական էր դիտել, թե ինչպես դժվարին դեպքերում, օրինակ, երբ երկու մեղրահացեր հանդիպում են՝ կազմելով այս կամ այն անկյունը, մեղուները ստիպված էին լինում մի քանի անգամ քանդել և ամենատարբեր ձևով վերակառուցել միևնույն բջիջը, երբեմն վերադառնալով այն ձևին, որն սկզբից իրենք խոտանել էին։

Երբ մեղուները տեղ ունեն, որտեղ նրանք կարող են աշխատելու համար պատշաճ ձևով տեղավորվել, օրինակ, փայտի մի կտորի վրա՝ դեպի ներքև կառուցվող մեղրահացի ուղղակի մեջտեղում, այնպես որ մեղրահացը պետք է կառուցվի այդ փայտի կտորի մեկ կողմից, այդպիսի դեպքում մեղուները կարող են նոր բջջի մեկ պատի հիմքը դնել հենց այնտեղ, որտեղ հարկավոր է, և մյուս ավարտված բջիջների սահմաններից դուրս։ Բավական է, որ մեղուները կարողանան անհրաժեշտ դիրք գրավել ինչպես մեկը մյուսի, այնպես էլ վերջին ավարտված բջիջների պատերի վերաբերմամբ, այն ժամանակ նրանք, գծելով երևակայական գնդերը, կարողանում են կառուցել միջնապատեր երկու հարևան գնդերի միջև. բայց, որքան ես առիթ եմ ունեցել դիտելու, նրանք երբեք չեն կրծոտում ու չեն վերջացնում բջջի անկյունները, քանի դեռ չի կառուցված ինչպես այդ, այնպես էլ հարևան բջիջների մեծ մասը։ Մեղուների այդ ընդունակությունը, որ նրանք որոշ պայմաններում միջնապատերը հիմնում են հարկ եղած տեղերում երկու հենց նոր սկսած բջիջների միջև, շատ կարևոր է, որովհետև հիմնված է այն փաստի վրա՝ որն առաջին հայացքից կործանարար է թվում նախորդ տեսության համար, այն է՝ որ պիծակների մեղրահացի արտաքին եզրի վրա երբեմն լինում են կատարյալ վեցանիստ բջիջներ. սակայն ես այստեղ չեմ կարող կանգ առնել այդ հարցի վրա։ Նմանապես ես մեծ դժվարություն չեմ տեսնում նաև նրանում, որ եզակի մի միջատ (օրինակ՝ մայր պիծակը) կառուցում է վեցանիստ բջիջներ, եթե նա փոփոխակի կերպով աշխատել է երկու կամ երեք միաժամանակ սկսած բջիջների մերթ ներսի, մերթ դրսի կողքից, շարունակ գտնվելով հենց նոր սկսված բջիջների մասերից որոշակի հարաբերական հեռավորության վրա գծելով գնդեր կամ գլաններ և կառուցելով միջակա հարթություններ։

Քանի որ բնական ընտրությունը ներգործում է բացառապես անհատի գոյության տվյալ պայմաններում նրան օգտակար բնազդների կամ կառուցվածքի թույլ փոփոխությունների կուտակման միջոցով, ուստի մենք լիակատար հիմք ունենք հարցնելու, ի՞նչ օգուտ են ձեռք բերել մեղվի նախնիները շինարարական բնազդի այդ հաջորդական փոփոխությունների երկար շարքից, որոնք հանգեցրել են կառուցման այժմյան կատարելագործված եղանակին։ Ես կարծում եմ, որ այդ հարցին դժվար չէ պատասխանել. բջիջները, որոնք կառուցված են ինչպես մեղուների և պիծակների բջիջները, շահել են ամրության տեսակետից և դրա հետ միասին խնայվել են, մի կողմից, շատ աշխատանք ու տեղ, մյուս կողմից՝ շինանյութ, որից կառուցվում են նրանք։ Ինչ վերաբերում է մեղրամոմի առաջացմանը, ապա մենք գիտենք, որ մեղուները հաճախ բավարար քանակությամբ նեկտարի շատ մեծ կարիք են զգում, և մ-ր Տեգետմեյերը^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 179]} ինձ հաղորդում է, որ ինչպես փորձով ապացուցված է, մեկ ֆունտ մեղրամոմ արտաթորելու համար փեթակը գործ է ածում 12-ից մինչև 15 ֆունտ չոր շաքար. սրանից հետևում է, որ փեթակում մեղրահացերի կառուցման վրա ծախսվող անհրաժեշտ մեղրամոմն արտաթորելու համար մեղուները պետք է հավաքեն ու սպառեն ահագին քանակությամբ հեղուկ նեկտար։ Բացի դրանից, մոմ արտաթորելու պրոցեսի ժամանակ բազմաթիվ մեղուներ պետք է շատ օրեր անգործ մնան։ Մեծ քանակությամբ մեղուներ ձմեռվա ընթացքում պահելու համար անհրաժեշտ է մեղրի մեծ պաշար, իսկ ինչպես հայտնի է, փեթակի գոյության ապահովությունը կախված է առավելապես պահպանվող մեղուների մեծ քանակությունից։ Ուրեմն, մեղրի, ինչպես նաև նրա հավաքման վրա ծախսված աշխատանքի ուժեղ տնտեսման միջոցով մոմի խնայողությունը պետք է հանդիսանա ամեն մի մեղվաընտանիքի բարգավաճման էական բաղադրիչը։ Իհարկե, տեսակի բարգավաճումը կարող է կախված լինել նրա թշնամիների, մակաբույծների և բոլորովին առանձնահատուկ պատճառների թվից և այդ իմաստով կախում չունի մեղրի այն քանակությունից, որ կարող են հավաքել մեղուները։ Բայց ենթադրենք, թե վերջին հանգամանքը որոշում է, ինչպես հավանորեն իրականում հաճախ և որոշել է, թե կարո՞ղ է արդյոք մեր իշամեղվին մոտիկ մի մեղու գոյություն ունենալ մեծ քանակությամբ որևէ երկրում. այնուհետև ենթադրենք, թե իշամեղուների համայնքը գոյություն է ունեցել ձմեռվա ընթացքում և, հետևաբար, մեղրի պաշարի կարիք է ունեցել, այդ դեպքում կասկած չի կարող լինել, որ մեր երևակայած իշամեղվի համար ձեռնտու էր նրա բնազդներում այդպիսի փոփոխությունը, որի ուղղությունն է՝ կառուցել մոմե բջիջներ այնքան մոտ, որպեսզի նրանք մի քիչ փոխադարձաբար հատվեն, որովհետև երկու կողք-կողքի գտնվող բջիջների ընդհանուր պատն անգամ կարող է խնայել որոշ քանակությամբ թե՛ աշխատանք և թե՛ մեղրամոմ։ Այս հիման վրա մեր իշամեղուների համար ավելի ու ավելի ձեռնտու կլիներ, եթե նրանք իրենց բջիջները պատրաստեին ավելի կանոնավոր, մեկը մյուսին ավելի մոտիկ և նրանց հավաքեին կույտերում՝ Melipona-ի բջիջների նման, այդ դեպքում յուրաքանչյուր բջջի սահմանազատող մակերեսի մեծ մասը միաժամանակ կծառայեր հարևան բջիջների սահմանազատման համար, և դրանով իսկ կխնայվեր շատ աշխատանք և մոմ։ Բայց հետո, դարձյալ նույն հիման վրա, Melipona-ի համար ձեռնտու կլիներ բջիջներ պատրաստել մեկը մյուսից ավելի մոտիկ և ընդհանրապես ավելի կանոնավոր, քան անում է նա այժմ, որովհետև այդ դեպքում, ինչպես մենք տեսանք, գնդաձև մակերեսները կարող էին իսպառ անհետանալ, իրենց տեղը զիջելով տափակ մակերեսներին, և Melipona-ն կկարողանար նույնքան կատարելագործված մեղրահաց պատրաստել, ինչքան այն, որ կառուցում է մեր մեղուն։ Ճարտարապետության մեջ դրանից ավելի կատարելության աստիճանի չէր կարող հասցնել բնական ընտրությունը, որովհետև, ինչպես մենք տեսանք, մեղվի մեղրահացերը բացարձակապես կատարյալ են աշխատանքի ու մոմի տնտեսման տեսակետից։

Այսպիսով, ինչպես ես կարծում եմ, բոլոր հայտնի բնազդներից ամենազարմանալին՝ մեղվի շինարարական բնազդը կարելի է բացատրել բնական ընտրության ներգործությամբ, որն օգտագործել է պարզ բնազդների բազմաթիվ հաջորդական ու թույլ փոփոխությունների առավելությունները և հետզհետե մեղուներին հասցրել է այնտեղ, որ նրանք ավելի ու ավելի կատարյալ ձևով գծեն հավասար գնդեր մեկը մյուսից որոշ հեռավորության վրա, դրանք դասավորելով երկու շարքով և կառուցեն թե՛ մոմե պատերը և թե խորացնեն մեղրամոմը գնդերի հատման հարթությունների ուղղությամբ։ Մեղուներն իհարկե նույնքան քիչ բան գիտեն այն մասին, որ իրենք գնդեր են շինում մեկը մյուսից որոշակի հեռավորության վրա, ինչքան այն մասին, թե ինչպիսիք են վեցանիստ հատվածակողմերի անկյուններն ու նրանց հիմքային շեղանկյունիները. քանի որ բնական ընտրությունը հարուցող հանգամանքների էությունն այն է, որ կառուցվեն թրթուրների համար բջիջներ, որոնք աշխատանքի և մոմի հնարավորին չափ տնտեսման հետ լինեն բավականաչափ ամուր, անհրաժեշտ մեծության և ձևի, ապա այն պարսը, որը կառուցում է ամենալավ բջիջները աշխատանքի նվազագույն ծախսումով և նվազագույն քանակությամբ մեղր է կորցնում մեղրամոմ արտաթորելու վրա, ունենում է առավելագույն հաջողություն և փոխանցում է իր նոր ձեռք բերած տնտեսողական բնազդները նոր ձագերի, որոնք իրենց հերթին գոյության կռվում հաջողության համար ունենում են լավագույն հնարավորությունները։

ԱՌԱՐԿՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ ԲՆԱԿԱՆ ԸՆՏՐՈՒԹՅԱՆ ՏԵՍՈՒԹՅՈՒՆԸ ԲՆԱԶԴՆԵՐԻ ՎԵՐԱԲԵՐՄԱՄԲ ԿԻՐԱՌԵԼՈՒ ԴԵՄ. ԱՆՍԵՌ ԵՎ ԱՆՊՏՈՒՂ ՄԻՋԱՏՆԵՐ

Բնազդների ծագման մասին վերևում շարադրված տեսակետի դեմ է առարկություն, թե «կառուցվածքի և բնազդի փոփոխությունները պետք է տեղի ունենան միաժամանակ և ճիշտ կերպով համապատասխանեն մեկը մյուսին, որովհետև մի ուղղությամբ փոփոխությունը, առանց մյուս ուղղությամբ անհապաղ կատարվող համապատասխան փոփոխության կունենար ճակատագրական հետևանքներ»։ Այս առարկության ծանրակշռությունը ամբողջապես կախված է այն ենթադրությունից, որ բնազդի և կառուցվածքի փոփոխությունները գալիս են հանկարծակիորեն։ Վերցնենք, օրինակի համար, նախորդ գլխում բերված դեպքը մեծ երաշտահավի (Parus major) մասին. այս թռչունը, հաճախ ոտների մեջ ճյուղի վրա սեղմելով կենու սերմերը, այնքան է փորում կտուցով, մինչև որ հասնում է միջուկին։ Բայց ի՞նչ առանձին դժվարություն կարող է ներկայացնել այն, որ բնական ընտրությունը պահպաներ թույլ անհատական փոփոխությունները կտուցի կառուցվածքում, որպեսզի նա ավելի ու ավելի լավ հարմարվեր սերմերը բաց անելու համար, մինչև նա կդառնար այդ նպատակի համար նույնքան լավ պիտանի, որքան սիտտայի կտուցն է, և որպեսզի միևնույն ժամանակ սովորությունը, ճաշակի հարկադրական կամ քմահաճ փոփոխությունը թռչունին կդարձնեն ավելի ու ավելի հատիկակեր։ Այս դեպքում մենք ընդունում ենք, որ կտուցը դանդաղորեն և աստիճանաբար փոփոխվում է բնական ընտրությամբ, համապատասխանելով սովորությունների ու ճաշակի աստիճանական փոփոխություններին. բայց թող երաշտահավի ոտները կամ կտուցի փոփոխության կապակցությամբ, կամ որևէ անհայտ պատճառից կախված նույնպես փոփոխվեն և դառնան ուժեղ, այդ դեպքում բավական հավանական կլինի, որ ոտները կստիպեն թռչունին ավելի ու ավելի շատ մագլցել, մինչև որ նա ձեռք կբերի սիտտայի զարմանալի բնազդը և մագլցելու ընդունակությունը։ Այդ դեպքում ենթադրվում է, որ կառուցվածքի աստիճանական փոփոխությունը ուղեկցում է բնազդական սովորությունների փոփոխությանը։ Վերցնենք էլի մի օրինակ։ Քիչ բնազդներ կան ավելի ուշագրավ, քան այն բնազդը, որը հարկադրում է Խաղաղօվկիանոսյան կղզիների ծիծեռնակին բներ կառուցել բացառապես թանձրացած թքից։ Որոշ թռչուններ բները կառուցում են, ինչպես կարծում են, թքով ցեմենտացրած տիղմից, հյուսիսամերիկական մի ծիծեռնակ, ինչպես ես տեսել եմ, իր բունը շինում է թքով սոսնձված ջախերից և նույնիսկ այդ նյութի գնդիկներից։ Ուրեմն մի՞թե շատ անհավանական է, որ շարունակ ավելի ու ավելի շատ թուք արտադրող ծիծեռնակների անհատների բնական ընտրությունը կարող էր վերջապես առաջացնել այնպիսի բնազդներ ունեցող տեսակ, որոնք կհարկադրեին ծիծեռնակներին արհամարհել այլ նյութերը և բուն շինել միայն թանձրացած թքից։ Այդպես էլ այլ դեպքերում։ Սակայն պետք է խոստովանել, որ շատ դեպքերում մենք չենք կարող որոշել, թե ինչի՞ց է սկսվել փոփոխությունը՝ բնազդի՞ց, թե կառուցվածքից։

Ոչ մի կասկած չկա, որ դժվար բացատրելի շատ բնազդներ կարող են հակադրվել բնական ընտրության տեսությանը. դրանք կամ այնպիսի դեպքեր են, երբ մենք չենք կարող հետամուտ լինել, թե ինչպես է զարգացել բնազդը, կամ այնպիսիներն են, երբ անհայտ են բնազդի աստիճանական բարդացման անցումային աստիճանները, կամ այնպիսիներն են, երբ բնազդի դերն այնքան աննշան է, որ հազիվ թե նա կարող էր զարգանալ բնական ընտրության ազդեցության տակ․ կամ, վերջապես համարյա նույն բնազդների՝ երևալու դեպքերը այնպիսի կենդանիների մոտ, որոնք բնության սիստեմում մեկը մյուսից այնքան հեռու են կանգնած, որ մենք չենք կարող նրանց նմանությունը բացատրել մեկ ընդհանուր նախահորից ժառանգական փոխանցման միջոցով և, հետևաբար պետք է ընդունենք, որ նրանք ձեռք են բերվել մեկը մյուսից անկախ կերպով՝ բնական ընտրության ազդեցության ներքո։ Ես այստեղ կանգ չեմ առնի բոլոր նման դեպքերի վրա և կսահմանափակվեմ ամենակարևոր դժվարության քննարկությամբ, որը սկզբում ինձ թվում էր անհաղթահարելի և, իսկապես, ամբողջ տեսությանս համար ճակատագրական։ Ես խոսում եմ միջատների համայնքների մեջ եղած անսեռ կամ անպտուղ էգերի մասին, որոնք հաճախ շատ ուժեղ կերպով տարբերվում են արուներից և սովորական էգերից ինչպես բնազդով, այնպես էլ կառուցվածքով և, լինելով անպտուղ, չեն կարող արտադրել իրենց նմաններ։

Այս հարցը արժանի է բազմակողմանի քննարկման, բայց ես այստեղ կվերցնեմ միմիայն աշխատավոր կամ անպտուղ մրջյունների դեպքը։ Թե ինչպես են աշխատավորները դարձել անպտուղ, դժվար է բացատրել, բայց ավելի դժվար չէ, քան կառուցվածքում ամեն մի այլ խիստ փոփոխություն, որովհետև կարելի է ապացուցել, որ մի քանի միջատներ և այլ հոդվածավոր կենդանիներ երբեմն դառնում են անպտուղ բնական պայմաններում, իսկ եթե այդպիսիները պատկանում են հասարակական միջատների թվին և հասարակության համար ձեռնտու է, որ ամեն տարի ծնվում են որոշ թվով անհատներ, որոնք աշխատունակ են, բայց բազմացման համար անընդունակ են, ապա ես առանձին դժվարություն չեմ տեսնում այն բանում, որ նրանք կարող էին ընկնել բնական ընտրության ազդեցության տակ։ Բայց այդ սկզբնական դժվարության վրա կարելի է կանգ չառնել։ Մեծ դժվարություն են ներկայացնում աշխատավոր մրջյունները, որոնք խիստ տարբերվում են ինչպես արուներից, այնպես էլ էգերից իրենց կառուցվածքով, կրծքի ձևով, թևերի, երբեմն էլ աչքերի բացակայությամբ և բնազդով։ Ինչ վերաբերում է միայն բնազդին, ապա այն զարմանալի տարբերությունը, որ այդ տեսակետից գոյություն ունի աշխատավոր և նորմալ էգերի միջև, կարող է ամենից ավելի լավ քննվել մեղուների վրա։ Եթե աշխատավոր մրջյունը կամ մի այլ անսեռ միջատ լիներ սովորական կենդանի, ես առանց վարանելու կարող էի ընդունել, որ նրա բոլոր առանձնահատկությունները աստիճանաբար ձեռք են բերվել բնական ընտրության ազդեցության տակ. այսինքն՝ սկզբում կարող էին ծնվել թույլ չափով օգտակար առանձնահատկություններ ունեցող անհատներ, որոնք իրենց այդ հատկությունները փոխանցել են իրենց հետնորդներին. սրանք էլ փոփոխվել ու իրենց հերթին ընտրվել են և այլն։ Բայց աշխատավոր մրջյունը շատ խիստ տարբերվում է իր ծնողներից, միևնույն ժամանակ բոլորովին անպտուղ է. հետևաբար նա ոչ մի կերպ չի կարող փոխանցել կառուցվածքի կամ բնազդի հաջորդականորեն ձեռք բերված փոփոխություններն իր ժառանգներին, և այդ պատճառով կարելի է ամենայն իրավամբ հարցնել, հնարավո՞ր է արդյոք այս դեպքը համաձայնեցնել բնական ընտրության տեսության հետ։

Նախ և առաջ հիշենք, որ ինչպես ընտանի, այնպես էլ վայրենի կենդանիները հանդես են բերում կառուցվածքի մեջ ժառանգական բազմազան փոփոխությունների անհամար դեպքեր, որոնք կապված են կամ հասակի, կամ սեռի հետ։ Կան փոփոխություններ, որոնք կապված են ոչ միայն սեռի, այլև, բացի դրանից, վերարտադրողական օրգանների գործունեության կարճատև շրջանի հետ, ինչպես, օրինակ, ներկայացնում են շատ թռչունների հարսանեկան զարդարանքները կամ արու սալմոնի ծնոտի ծռվելը։ Մենք տեսնում ենք, որ ընտանի անասունների զանազան ցեղերի եղջյուրների նույնիսկ թույլ փոփոխությունները կախման մեջ են գտնվում արհեստական եղանակով արուների մեջ առաջացրած անկատար վիճակի հետ, որովհետև մի քանի ցեղերի եզների եղջյուրներն ավելի երկար են, քան մյուսների եղջյուրները՝ համեմատած միևնույն ցեղերի ցուլերի և կովերի եղջյուրների երկարության հետ։ Ուստի ես մեծ դժվարություն չեմ կարող տեսնել այն բանում, որ որևէ առանձնահատկություն կապ է ունենում միջատների համայնքի որոշ անդամների անպտղության հետ. դժվարությունը այն հասկանալն է, թե ինչպես կառուցվածքի այդպիսի աննշան հարաբերակցական փոփոխությունները կարող էին աստիճանաբար ուժեղանալ բնական ընտրության ազդեցության տակ։

Սակայն այդ դժվարությունը, թեև անհաղթահարելի է թվում, նվազում է և, իմ կարծիքով, նույնիսկ իսպառ անհետանում է, եթե մենք հիշենք, որ ընտրությունը կարող է ընտանիքին վերաբերել նույնպես, ինչպես որ անհատին և ինչպես մի, այնպես էլ մյուս դեպքում հասցնել որոշ նպատակի։ Անասնաբույծները ցանկանում են, որ միսն ու ճարպը միացած լինեն որոշ ձևով, և թեպետ այդ հատկություններն ունեցող կենդանին սպանդանոց է տարվում, սակայն անասնաբույծը ամենայն վստահությամբ առաջացնում է այդ ցեղը, և նրան այդ հաջողվում է։ Որքան մենք պիտի հավատանք ընտրության ուժին, որպեսզի ընդունենք, թե եղջերավոր անասունների այն ցեղը, որը միշտ առաջացնում է շատ երկար եղջյուրներով եզներ, ամենայն հավանականությամբ ստեղծվել է ցուլերի և կովերի այնպիսի անհատների մանրազնին ընտրությամբ, որոնք զուգավորվելով՝ ծնել են ամենից ավելի երկար եղջյուրներով եզներ, թեև եզն ինքը չի կարող շարունակել իր ցեղը։ Բայց այդ տեսակետից կարելի է բերել ավելի ևս լավ ու ավելի համոզիչ օրինակ։ Միամյա շահպրակների մի քանի տարատեսակները, ինչպես ասում է Վերլոն,^{[ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 180]} երկարատև ու մանրազնին ընտրության միջոցով հասած լինելով որոշ աստիճանի կատարելության, միշտ տալիս են զգալի քանակությամբ սերմնաբույսեր, որոնք ունենում են բոլորովին անպտուղ բազմաթերթ ծաղիկներ, բայց նմանապես տալիս են նաև որոշ քանակությամբ պարզ, պտղատու բույսեր։ Վերջինները, որոնց շնորհիվ միայն տարատեսակը կարող է բազմանալ, կարելի է համեմատել մրջյունների պտղատու արուների և էգերի հետ, իսկ բազմաթերթ անպտուղ բույսերը համապատասխանում են նույն համայնքի անպտուղ անհատներին։ Ինչպես շահպրակի տարատեսակի, այնպես էլ հասարակական միջատների մոտ որոշ նպատակի հասնելու ձգտող ընտրությունը կիրառվել է ընտանիքի, այլ ոչ թե անհատի նկատմամբ։ Սրանից մենք պետք է հետևեցնենք, որ կառուցվածքում և բնազդի մեջ տեղի ունեցող փոքրիկ փոփոխությունները, որոնք կապված են համայնքի որոշ անդամների անպտղության հետ, օգտակար են եղել, դրա շնորհիվ պտղաբերող արուներն ու էգերը բարգավաճել են և իրենց հերթին փոխանցել են իրենց պտղաբերող հետնորդներին միևնույն փոփոխություններն ունեցող անպտուղ անհատներ առաջացնելու հակումը։ Այդ պրոցեսը պիտի կրկնվեր բազմիցս անգամ, մինչև որ միևնույն տեսակի պտղաբերող ու անպտուղ էգերի միջև տարբերությունը կհասներ այն չափերին, որ մենք նկատում ենք զանազան հասարակական միջատների մոտ։

Բայց մենք դեռ չենք շոշափել քննարկվող դժվարության գագաթնակետը, այսինքն այն, որ մի քանի մրջյունների անսեռ անհատները տարբերվում են ոչ միայն պտղաբերող արուներից և էգերից, այլև տարբերվում են միմյանցից, երբեմն անհավատալի չափով՝ բաժանվելով երկու և մինչև անգամ երեք կատեգորիայի։ Բացի դրանից, այդ կաստաները աստիճանաբար չեն անցնում ու փոխարկվում մեկը մյուսի, այլ խիստ կտրուկ կերպով սահմանազատված են և այնքան են տարբերվում իրարից, որքան տարբերվում են մի սեռի երկու տեսակներ կամ նույնիսկ մի ընտանիքի երկու սեռեր մեկը մյուսից։ Այսպես, Eciton-ը ունի անսեռ աշխատավորներ և զինվորներ շատ տարբեր ծնոտներով ու բնազդներով․ Cryptocerus-ի մի կաստայի աշխատավորներն ունեն գլխի վրա յուրահատուկ վահան, որի գործածությունը միանգամայն անհայտ է. մեքսիկական Myrmecocystus-ի մի կաստայի աշխատավորները երբեք չեն հեռանում բնից, կերակրվում են մի այլ կաստայի աշխատավորների օգնությամբ, բայց ունեն չափազանց զարգացած որովայն և արտաթորում են մեղրանման մի հյութ, որը փոխարինում է այն օշարակին, որ արտաթորում են լվիճները կամ ընտանի անասունները, ինչպես նրանց կարելի է անվանել, որոնց արածեցնում և պահում են գերության մեջ մեր եվրոպական մրջյունները։