«Ճիշտը եւ սխալը»–ի խմբագրումների տարբերություն
| (14 intermediate revisions by the same user not shown) | |||
| Տող 32. | Տող 32. | ||
Հիմնական խմբից առանձնացված են տարարմատ հարանունները, այն է՝ հնչումով ու գրությամբ բոտ, բայց իմաստով տարբեր բառերը (խիստ հակիրճ բացատրականով)։ | Հիմնական խմբից առանձնացված են տարարմատ հարանունները, այն է՝ հնչումով ու գրությամբ բոտ, բայց իմաստով տարբեր բառերը (խիստ հակիրճ բացատրականով)։ | ||
| − | <strong>§ 1. Ազատել — ազատագրել</strong> | + | ===<strong>§ 1. Ազատել — ազատագրել</strong>=== |
<strong>Ազատել</strong>֊ի իմաստը բավականաչափ ընդարձակ է․ մեկին ազատել վտանգից, բանտից, գերությունից…, ազատել (թողնել) դասարանը, շենքը, տարածքը…, նաեւ՝ թշնամիներից ազատել երկիրը, հայրենիքը… Հենց այս վերջին դեպքում ավելի ճշգրիտ է <strong>ազատագրել</strong>֊ը, որ նույն <i>ազատել</i>֊ն է, բայց՝ պայքարով, կռվով, պատերազմով։ | <strong>Ազատել</strong>֊ի իմաստը բավականաչափ ընդարձակ է․ մեկին ազատել վտանգից, բանտից, գերությունից…, ազատել (թողնել) դասարանը, շենքը, տարածքը…, նաեւ՝ թշնամիներից ազատել երկիրը, հայրենիքը… Հենց այս վերջին դեպքում ավելի ճշգրիտ է <strong>ազատագրել</strong>֊ը, որ նույն <i>ազատել</i>֊ն է, բայց՝ պայքարով, կռվով, պատերազմով։ | ||
| Տող 39. | Տող 39. | ||
| − | <strong>§2․ Ազգային — ազգայնական — ազգայնամոլ — ազգասեր</strong> | + | ===<strong>§2․ Ազգային — ազգայնական — ազգայնամոլ — ազգասեր</strong>=== |
<strong>Ազգային</strong> նշանակում է ազգին, այդ ժողովրդին վերաբերող, առնչվող կամ նրան հատուկ, պատկանող։ Արեւմտահայերենում գործածվում է նաեւ «ազգի գործերով զբաղվող անձ» նշանակությամբ։ | <strong>Ազգային</strong> նշանակում է ազգին, այդ ժողովրդին վերաբերող, առնչվող կամ նրան հատուկ, պատկանող։ Արեւմտահայերենում գործածվում է նաեւ «ազգի գործերով զբաղվող անձ» նշանակությամբ։ | ||
| Տող 48. | Տող 48. | ||
| − | <strong>§3․ Այգաբաց — այգեբաց</strong> | + | ===<strong>§3․ Այգաբաց — այգեբաց</strong>=== |
<strong>Այգաբաց</strong>․ կազմված է <i>այգ</i> «վաղ առավոտ» եւ <i>բաց</i> բառարմատներից՝ միացած <i>ա</i> հոդակապով։ Նույնն է՝ <i>լուսաբաց, առավոտ</i>։ | <strong>Այգաբաց</strong>․ կազմված է <i>այգ</i> «վաղ առավոտ» եւ <i>բաց</i> բառարմատներից՝ միացած <i>ա</i> հոդակապով։ Նույնն է՝ <i>լուսաբաց, առավոտ</i>։ | ||
| Տող 57. | Տող 57. | ||
| − | <strong>§4․ Այլասերություն — այլասիրություն</strong> | + | ===<strong>§4․ Այլասերություն — այլասիրություն</strong>=== |
Սրանց հնչական տարբերությունը չնչին է, այնինչ բովանդակային տարբերությունը հսկայական է, նույնիսկ հակադիր են իրար։ | Սրանց հնչական տարբերությունը չնչին է, այնինչ բովանդակային տարբերությունը հսկայական է, նույնիսկ հակադիր են իրար։ | ||
| Տող 68. | Տող 68. | ||
| − | <strong>§5․ Անակնկալ գալ — անակնկալի գալ | + | ===<strong>§5․ Անակնկալ գալ — անակնկալի գալ, հանկարծակի գալ — հանկարծակիի գալ</strong>=== |
| − | + | ||
Սրանք հոմանիշային զույգեր են։ <i>Անակնկալ գալ = հանկարծակի գալ</i>․ նույնն է, թե՝ <i>անսպասելի (անսպասելիորեն) գալ</i>։ Սրանք, այսպես ասած, ազատ բառակապակցություններ են, ըստ հարկի՝ կարող են փոփոխվել․ <i>անակնկալ (հանկարծակի) գալ // գնալ, հուզվել, հեռանալ</i>… | Սրանք հոմանիշային զույգեր են։ <i>Անակնկալ գալ = հանկարծակի գալ</i>․ նույնն է, թե՝ <i>անսպասելի (անսպասելիորեն) գալ</i>։ Սրանք, այսպես ասած, ազատ բառակապակցություններ են, ըստ հարկի՝ կարող են փոփոխվել․ <i>անակնկալ (հանկարծակի) գալ // գնալ, հուզվել, հեռանալ</i>… | ||
| Տող 77. | Տող 77. | ||
Այսպիսի մի նախադասություն կազմենք․ «Այդ օրը մայրը տղային չէր սպասում, եւ երբ որդին <i>անակնկալ</i> //հանկարթակի եկավ (վերադարձավ), մայրը <i>անակնկալի</i>//<i>հանկարծակիի եկավ</i>»։ | Այսպիսի մի նախադասություն կազմենք․ «Այդ օրը մայրը տղային չէր սպասում, եւ երբ որդին <i>անակնկալ</i> //հանկարթակի եկավ (վերադարձավ), մայրը <i>անակնկալի</i>//<i>հանկարծակիի եկավ</i>»։ | ||
| − | <strong>§6․ Անօրինակ — անօրինական</strong> | + | ===<strong>§6․ Անօրինակ — անօրինական</strong>=== |
Իմաստային առումով իրար հետ կապ չունեն։ <strong>Անօրինակ = օրինակը՝ նմանը չունեցող</strong>, որ կարող է նաեւ <i>անսովոր, տարօրինակ կամ բացառիկ լինել</i>։ «Անօրինակ վարքի (բնավորության) տեր է» = «Ոչ սովորական, անհասկանալի վարք ունի»։ | Իմաստային առումով իրար հետ կապ չունեն։ <strong>Անօրինակ = օրինակը՝ նմանը չունեցող</strong>, որ կարող է նաեւ <i>անսովոր, տարօրինակ կամ բացառիկ լինել</i>։ «Անօրինակ վարքի (բնավորության) տեր է» = «Ոչ սովորական, անհասկանալի վարք ունի»։ | ||
| Տող 85. | Տող 85. | ||
Ուղղենք սխալը․ <span style="color:#0000FF">«Ձեր ընկերը անօրինական</span> (փոխ․՝ <strong>անօրինակ</strong>) <span style="color:#0000FF">անձնազոհություն է ցուցաբերել»</span>։ Իսկ՝ «Ձեր ընկերոջ <i>անօրինակ // անօրինական</i> պահանջները մերժվեցին» նախադասության մեջ, նայած իմաստի, երկու բառերի գործածությունն էլ ճիշտ է․ «Անօրինակ (=անսովոր, անհասկանալի) պահանջները մերժվեցին» եւ «Անօրինական (= ապօրինի, ոչ արդարացի, ոչ իրավական) պահանջները մերժվեցին»։ | Ուղղենք սխալը․ <span style="color:#0000FF">«Ձեր ընկերը անօրինական</span> (փոխ․՝ <strong>անօրինակ</strong>) <span style="color:#0000FF">անձնազոհություն է ցուցաբերել»</span>։ Իսկ՝ «Ձեր ընկերոջ <i>անօրինակ // անօրինական</i> պահանջները մերժվեցին» նախադասության մեջ, նայած իմաստի, երկու բառերի գործածությունն էլ ճիշտ է․ «Անօրինակ (=անսովոր, անհասկանալի) պահանջները մերժվեցին» եւ «Անօրինական (= ապօրինի, ոչ արդարացի, ոչ իրավական) պահանջները մերժվեցին»։ | ||
| − | <strong>§7․ Ավանդություն— ավանդույթ</strong> | + | ===<strong>§7․ Ավանդություն— ավանդույթ</strong>=== |
<strong>Ավանդություն</strong>֊ը այլ իմաստների հետ նախկինում նաեւ <i>ավանդույթ՝ սովորույթ</i> էր նշանակում։ Հիմա իմաստը ավելի սահմանափակվել է, եւ ամենից առաջ <i>ավանդազրույց, պատմություն</i>, հնից եկած, սերնդեսերունդ փոխանցված <i>զրուցապատում</i> ենք հասկանում։ | <strong>Ավանդություն</strong>֊ը այլ իմաստների հետ նախկինում նաեւ <i>ավանդույթ՝ սովորույթ</i> էր նշանակում։ Հիմա իմաստը ավելի սահմանափակվել է, եւ ամենից առաջ <i>ավանդազրույց, պատմություն</i>, հնից եկած, սերնդեսերունդ փոխանցված <i>զրուցապատում</i> ենք հասկանում։ | ||
| Տող 95. | Տող 95. | ||
«Մեր ժողովրդի կյանքում տնօրհնեքի <i>ավանդությունը</i> </span>(փոխ․՝ <strong>ավանդույթը</strong>) <span style="color:#0000FF">վաղ ժամանակներից է գործում», «Այդ սրբի մասին շատ <i>ավանդույթներ</i> </span>(փոխ․՝ <strong>ավանդություններ</strong>) <span style="color:#0000FF">կան</span>»։ | «Մեր ժողովրդի կյանքում տնօրհնեքի <i>ավանդությունը</i> </span>(փոխ․՝ <strong>ավանդույթը</strong>) <span style="color:#0000FF">վաղ ժամանակներից է գործում», «Այդ սրբի մասին շատ <i>ավանդույթներ</i> </span>(փոխ․՝ <strong>ավանդություններ</strong>) <span style="color:#0000FF">կան</span>»։ | ||
| − | <strong>§8․ Բարդություն — բարդույթ</strong> | + | ===<strong>§8․ Բարդություն — բարդույթ</strong>=== |
<strong>Բարդություն</strong>֊ը լավ գիտենք՝ դժվարություն, անհասկանալիություն, բարդ լինել է նշանակում։ | <strong>Բարդություն</strong>֊ը լավ գիտենք՝ դժվարություն, անհասկանալիություն, բարդ լինել է նշանակում։ | ||
| Տող 103. | Տող 103. | ||
Այսքանից հետո կարեւորն այն է, որ բարդույթ֊ը չկիրառենք բարդություն֊ի փոխարեն, ինչպես հետեւյալում․ <span style="color:#0000FF">«Հարցի լուծումը իր յուրովի բարդույթը</span> (փոխ՛ <strong>բարդությունը</strong>) <span style="color:#0000FF">ուներ»</span>։ | Այսքանից հետո կարեւորն այն է, որ բարդույթ֊ը չկիրառենք բարդություն֊ի փոխարեն, ինչպես հետեւյալում․ <span style="color:#0000FF">«Հարցի լուծումը իր յուրովի բարդույթը</span> (փոխ՛ <strong>բարդությունը</strong>) <span style="color:#0000FF">ուներ»</span>։ | ||
| − | <strong>§9․ Բռնագանձել — բռնագրավել</strong> | + | ===<strong>§9․ Բռնագանձել — բռնագրավել</strong>=== |
Իմաստով ինքչան էլ մոտ բառեր են, բայց եւ որոշակի է տարբերությունը։ Ընդհանուրն այն է, որ բռնի՝ հարկադիր ուժով է գործողությունը կատարվում, բայց <strong>բռնագանձել</strong>֊ը, ինչպես բառի երկրորդ բաղադրիչն է հուշում, դրամի՝ փողի հետ է կապվում, իսկ <strong>բռնագրավել</strong> կարող են գույքը, ունեցվածքը։ Երկու հասկացություններն էլ առավելապես գործածվում են իրավաբանության ոլորտում․ դատարանի որոշմամբ <i>բռնագանձում են պարտքը</i> եւ <i>բռնագրավում են</i>, ասենք, <i>կահույքը</i>։ | Իմաստով ինքչան էլ մոտ բառեր են, բայց եւ որոշակի է տարբերությունը։ Ընդհանուրն այն է, որ բռնի՝ հարկադիր ուժով է գործողությունը կատարվում, բայց <strong>բռնագանձել</strong>֊ը, ինչպես բառի երկրորդ բաղադրիչն է հուշում, դրամի՝ փողի հետ է կապվում, իսկ <strong>բռնագրավել</strong> կարող են գույքը, ունեցվածքը։ Երկու հասկացություններն էլ առավելապես գործածվում են իրավաբանության ոլորտում․ դատարանի որոշմամբ <i>բռնագանձում են պարտքը</i> եւ <i>բռնագրավում են</i>, ասենք, <i>կահույքը</i>։ | ||
| Տող 109. | Տող 109. | ||
Ուրեմն՝ ուղղենք սխալը․ <span style="color:#0000FF">«Տուժածի օգտին <i>բռնագանձեցին</i></span> (փոխ․՝ <strong>բռնագրավեցին</strong>)<span style="color:#0000FF"> դաշնամուրը», «Իշխանության կարգադրությամբ այդ գործարարից բռնագրավեցին</span> (փոխ․՝ <strong>բռնագանձեցին</strong>) <span style=”color:#0000FF”>հարյուր հազար դրամ»</span>։ | Ուրեմն՝ ուղղենք սխալը․ <span style="color:#0000FF">«Տուժածի օգտին <i>բռնագանձեցին</i></span> (փոխ․՝ <strong>բռնագրավեցին</strong>)<span style="color:#0000FF"> դաշնամուրը», «Իշխանության կարգադրությամբ այդ գործարարից բռնագրավեցին</span> (փոխ․՝ <strong>բռնագանձեցին</strong>) <span style=”color:#0000FF”>հարյուր հազար դրամ»</span>։ | ||
| − | <strong>§10․ Գործառություն — գործառնություն</strong> | + | ===<strong>§10․ Գործառություն — գործառնություն</strong>=== |
<strong>Գործառություն</strong>֊ը, որի նույնանիշը <strong>գործառույթ</strong>֊ն է, որեւէ մեկի կամ մի բանի կատարած դերն է, օտար բառով՝ <strong>ֆունկցիան</strong>, ինչը կարող է փոխվել հանգամանքների փոփոխության համաձայն։ Օրինակ՝ «Նրա <i>գործառույթը</i> առայժմ միայն հեռախոսազանգերին պատասխանելն է»։ Կամ այս նախադասության մեջ՝ «Հայերենում <strong>ա</strong> հոդակապը, որ ինքնին իմաստազուրկ է, որոշ բառազույգերում (հրձիգ — հրաձիգ, փոխնորդ — փոխանորդ, քարհատ — քարահատ) իմաստազատիչ <i>գործառույթ // գործառություն</i> (=ֆունկցիա) ունի»։ | <strong>Գործառություն</strong>֊ը, որի նույնանիշը <strong>գործառույթ</strong>֊ն է, որեւէ մեկի կամ մի բանի կատարած դերն է, օտար բառով՝ <strong>ֆունկցիան</strong>, ինչը կարող է փոխվել հանգամանքների փոփոխության համաձայն։ Օրինակ՝ «Նրա <i>գործառույթը</i> առայժմ միայն հեռախոսազանգերին պատասխանելն է»։ Կամ այս նախադասության մեջ՝ «Հայերենում <strong>ա</strong> հոդակապը, որ ինքնին իմաստազուրկ է, որոշ բառազույգերում (հրձիգ — հրաձիգ, փոխնորդ — փոխանորդ, քարհատ — քարահատ) իմաստազատիչ <i>գործառույթ // գործառություն</i> (=ֆունկցիա) ունի»։ | ||
| Տող 115. | Տող 115. | ||
<strong>Գործառնություն</strong>֊ը տնտեսական֊ֆինանսական֊առեւտրային գործողություն (=օպերացիա) է նշանակում։ Մեծ մասամբ այն կարող ենք փոխարինել <strong>գործարք</strong>֊ով։ Այսպես՝ «Հայարդինբանկը նոր <i>գործառնույթներ (=գործարքներ)</i> է նախատեսում Ռուսաստանի մի քանի բանկերի հետ»։ <i>Գործառնություն</i>֊ը, ուրեմն, <i>ֆինանսական գործարք֊գործողությունն է</i>։ | <strong>Գործառնություն</strong>֊ը տնտեսական֊ֆինանսական֊առեւտրային գործողություն (=օպերացիա) է նշանակում։ Մեծ մասամբ այն կարող ենք փոխարինել <strong>գործարք</strong>֊ով։ Այսպես՝ «Հայարդինբանկը նոր <i>գործառնույթներ (=գործարքներ)</i> է նախատեսում Ռուսաստանի մի քանի բանկերի հետ»։ <i>Գործառնություն</i>֊ը, ուրեմն, <i>ֆինանսական գործարք֊գործողությունն է</i>։ | ||
| − | <strong>§11․ Դիտել — դիտարկել</strong> | + | ===<strong>§11․ Դիտել — դիտարկել</strong>=== |
<strong>Քննել — քննարկել</strong> | <strong>Քննել — քննարկել</strong> | ||
| Տող 123. | Տող 123. | ||
<i>Քննել</i>֊ի մյուս կիրառությունները սովորական են, քննում են ուսանողին ու նրա գիտելիքները, քննում֊հարցաքննում են ամբաստանյալին… Վերջապես, <i>քննել</i> կարող է թե մեկ անձը, թե՝ մի քանիսը, իսկ <i>քննարկել</i>֊ը անպայման ենթադրում է առնվազն երկու հոգու մասնակցություն։ Ուստի, հետեւյալ նախադասության մեջ եթե <i>քննել</i>֊ի գործածությունը սխալ չէ, ապա նախընտրելին <i>քննարկել</i>֊ն է․ <i>«Քննարկում են</i> ամբաստանյալին պատժելու կամ ազատելու հարցը»։ Իսկ «Հավաքվել ու քննարկում են գրողի գիրքը թե պիեսը, ռեժիսորի բեմադրությունը, նկարչի նոր կտավը, կոմպոզիտորի օպերան…», արդեն <i>քննել</i>֊ը գործ չունի, միայն՝ <i>քննարկել</i>։ | <i>Քննել</i>֊ի մյուս կիրառությունները սովորական են, քննում են ուսանողին ու նրա գիտելիքները, քննում֊հարցաքննում են ամբաստանյալին… Վերջապես, <i>քննել</i> կարող է թե մեկ անձը, թե՝ մի քանիսը, իսկ <i>քննարկել</i>֊ը անպայման ենթադրում է առնվազն երկու հոգու մասնակցություն։ Ուստի, հետեւյալ նախադասության մեջ եթե <i>քննել</i>֊ի գործածությունը սխալ չէ, ապա նախընտրելին <i>քննարկել</i>֊ն է․ <i>«Քննարկում են</i> ամբաստանյալին պատժելու կամ ազատելու հարցը»։ Իսկ «Հավաքվել ու քննարկում են գրողի գիրքը թե պիեսը, ռեժիսորի բեմադրությունը, նկարչի նոր կտավը, կոմպոզիտորի օպերան…», արդեն <i>քննել</i>֊ը գործ չունի, միայն՝ <i>քննարկել</i>։ | ||
| − | <strong>§12․ Երախտիք — երախտագիտություն</strong> | + | ===<strong>§12․ Երախտիք — երախտագիտություն</strong>=== |
<strong>Երախտիք</strong>֊ը լավ, բարի գործն է, որ մնում է ու դառնում վաստակ, բարձր գնահատության արժանի աշխատանք։ Ասենք՝ «Մ․ Սարյանը մեծ <i>երախտիք</i> ունի հայ կերպարվեստը աշխարհի հանրությանը ներկայացնելու գործում»։, «Տիգրան Պետրոսյանի <i>երախտիքը</i> շախմատային Հայաստանում անուրանալի է»։ | <strong>Երախտիք</strong>֊ը լավ, բարի գործն է, որ մնում է ու դառնում վաստակ, բարձր գնահատության արժանի աշխատանք։ Ասենք՝ «Մ․ Սարյանը մեծ <i>երախտիք</i> ունի հայ կերպարվեստը աշխարհի հանրությանը ներկայացնելու գործում»։, «Տիգրան Պետրոսյանի <i>երախտիքը</i> շախմատային Հայաստանում անուրանալի է»։ | ||
| Տող 133. | Տող 133. | ||
Ավելացնենք, որ մեկի երախտիքը՝ վաստակը տեսնողն ու գնահատողը <strong>երախտագետ</strong> մարդ է, իսկ երախտիքը, լավությունը չտեսնողը կամ մոռացողը՝ <strong>երախտամոռ</strong>։ | Ավելացնենք, որ մեկի երախտիքը՝ վաստակը տեսնողն ու գնահատողը <strong>երախտագետ</strong> մարդ է, իսկ երախտիքը, լավությունը չտեսնողը կամ մոռացողը՝ <strong>երախտամոռ</strong>։ | ||
| − | <strong>§13․ Զեկուցում — զեկույց</strong> | + | ===<strong>§13․ Զեկուցում — զեկույց</strong>=== |
<strong>Զեկուցում</strong>֊ը ավելի հայտնի գործածություն ունի, զեկուցումներ ենք կարդում կամ լսում տարբեր թեմաներով՝ գիտական, մանկավարժական, մշակութային… Զեկուցում֊ին նույնանիշ է <strong>բանախոսություն</strong>֊ը՝ <i>բանավոր խոսք</i>, որ կարող է հնչել իբրեւ գրվածքի ընթերցում, կարող է եւ հնչել առանց այդպիսի գրվածքի։ | <strong>Զեկուցում</strong>֊ը ավելի հայտնի գործածություն ունի, զեկուցումներ ենք կարդում կամ լսում տարբեր թեմաներով՝ գիտական, մանկավարժական, մշակութային… Զեկուցում֊ին նույնանիշ է <strong>բանախոսություն</strong>֊ը՝ <i>բանավոր խոսք</i>, որ կարող է հնչել իբրեւ գրվածքի ընթերցում, կարող է եւ հնչել առանց այդպիսի գրվածքի։ | ||
| Տող 141. | Տող 141. | ||
Ուղղենք սխալը՝ <span style="color:#0000FF">«Ուսանողական գիտական ընկերությունում կարդացված զեկույցները</span> (փոխ․՝ <strong>զեկուցումները</strong><span style="color:#0000FF"> բավականաչափ ինքնուրույն էին», «Հնագիտական եռամյա հետազոտությունների արդյունքների վերաբերյալ ներկայացված մեկ էջանոց <i>զեկուցումը</i> </span>(փոխ․՝ <strong>զեկույցը</strong>)<span style="color:#0000FF"> ինքնին խոսում էր»</span>։ | Ուղղենք սխալը՝ <span style="color:#0000FF">«Ուսանողական գիտական ընկերությունում կարդացված զեկույցները</span> (փոխ․՝ <strong>զեկուցումները</strong><span style="color:#0000FF"> բավականաչափ ինքնուրույն էին», «Հնագիտական եռամյա հետազոտությունների արդյունքների վերաբերյալ ներկայացված մեկ էջանոց <i>զեկուցումը</i> </span>(փոխ․՝ <strong>զեկույցը</strong>)<span style="color:#0000FF"> ինքնին խոսում էր»</span>։ | ||
| − | <strong>§14․ Զերծ — զուրկ</strong> | + | ===<strong>§14․ Զերծ — զուրկ</strong>=== |
Սրանք հոմանիշ բառեր են եւ «մի բանից հեռու լինելու, մի բան չունենալու» ընդհանուր նշանակությունը ունեն։ Սակայն հստակորեն տարբերակվում են կիրառության նրբերանգներով։ | Սրանք հոմանիշ բառեր են եւ «մի բանից հեռու լինելու, մի բան չունենալու» ընդհանուր նշանակությունը ունեն։ Սակայն հստակորեն տարբերակվում են կիրառության նրբերանգներով։ | ||
| Տող 154. | Տող 154. | ||
| − | <strong>§15․ Ըստ որի — ըստ որում</strong> | + | ===<strong>§15․ Ըստ որի — ըստ որում</strong>=== |
Գրաբարից փոխանցված կապակցություններ են։ <strong>Ըստ որի</strong> նույնն է, եթե ասենք <i>որի համաձայն, ինչի համաձայն</i>։ Ինչպես որ գործածում ենք՝ ըստ կարգի = կարգի համաձայն, ըստ նրա = նրա կարծիքի համաձայն՝ նրա կարծիքով։ Իմ կարծիքով կամ իմ կարծիքի համաձայն ասելու փոխարեն այսօրվա հայերենին է անցել գրաբարյան սեղմ ձեւը՝ <strong>ըստ իս</strong>։ | Գրաբարից փոխանցված կապակցություններ են։ <strong>Ըստ որի</strong> նույնն է, եթե ասենք <i>որի համաձայն, ինչի համաձայն</i>։ Ինչպես որ գործածում ենք՝ ըստ կարգի = կարգի համաձայն, ըստ նրա = նրա կարծիքի համաձայն՝ նրա կարծիքով։ Իմ կարծիքով կամ իմ կարծիքի համաձայն ասելու փոխարեն այսօրվա հայերենին է անցել գրաբարյան սեղմ ձեւը՝ <strong>ըստ իս</strong>։ | ||
| Տող 162. | Տող 162. | ||
<strong>Ընդ որում</strong>֊ը նշանակում է նաեւ <i>ներառյալ, այդ թվում, դրանց թվում</i>։ | <strong>Ընդ որում</strong>֊ը նշանակում է նաեւ <i>ներառյալ, այդ թվում, դրանց թվում</i>։ | ||
| − | <strong>§16․ Թեթեւամիտ — թեթեւաբարո</strong> | + | ===<strong>§16․ Թեթեւամիտ — թեթեւաբարո</strong>=== |
<strong>Թեթեւամիտ</strong>֊ը անլուրջ, ոչ լրջախոհն է, ժողովուրդը կասեր՝ թեթեւսոլիկ։ Նա, ով առանց բավականաչափ կշռադատելու է գործում։ | <strong>Թեթեւամիտ</strong>֊ը անլուրջ, ոչ լրջախոհն է, ժողովուրդը կասեր՝ թեթեւսոլիկ։ Նա, ով առանց բավականաչափ կշռադատելու է գործում։ | ||
| Տող 168. | Տող 168. | ||
<strong>Թեթեւաբարո</strong>, թեթեւ վարքուբարք ունեցող, ավելի խիստ ասած՝ անպատշաճ, ոչ բարոյական կենցաղ վարող։ Մեկը կարող է լինել եւ թեթեւամիտ, եւ թեթեւաբարո… Մյուսը, թեթեւամիտ լինելով, կարող է շատ առաքինի լինել, այսինքն՝ ամենեւին թեթեւաբարո վարք չունենալ։ Իսկ թեթեւաբարո կյանք վարողը, որպես կանոն, միաժամանակ թեթեւամիտ է լինում։ Բերենք ծանոթ մի նախադասություն․ «Չնայած պարկեշտ, բայց <i>թեթեւամիտ</i> (ոչ թե՝ <i>թեթեւաբարո</i>) կին էր տիկին Բախտամյանը»։ | <strong>Թեթեւաբարո</strong>, թեթեւ վարքուբարք ունեցող, ավելի խիստ ասած՝ անպատշաճ, ոչ բարոյական կենցաղ վարող։ Մեկը կարող է լինել եւ թեթեւամիտ, եւ թեթեւաբարո… Մյուսը, թեթեւամիտ լինելով, կարող է շատ առաքինի լինել, այսինքն՝ ամենեւին թեթեւաբարո վարք չունենալ։ Իսկ թեթեւաբարո կյանք վարողը, որպես կանոն, միաժամանակ թեթեւամիտ է լինում։ Բերենք ծանոթ մի նախադասություն․ «Չնայած պարկեշտ, բայց <i>թեթեւամիտ</i> (ոչ թե՝ <i>թեթեւաբարո</i>) կին էր տիկին Բախտամյանը»։ | ||
| − | <strong>§17․ Ժառանգել — ժառանգություն ստանալ</strong> | + | ===<strong>§17․ Ժառանգել — ժառանգություն ստանալ</strong>=== |
Ոմանք կարծում են, թե <strong>ժառանգել</strong> միայն <i>ժառանգություն ստանալ</i> է նշանակում։ Մինչդեռ այն հակառակ իմաստն էլ ունի՝ <i>ժառանգություն թողնել, կտակել, ավանդել</i>։ Օրինակ՝ «Նա մեծ հարստություն ժառանգեց (= կտակեց, ժառանգություն թողեց) իր որդիներին», «Հագուցյալը դուստրերին միայն գումար էր ժառանգել»։ | Ոմանք կարծում են, թե <strong>ժառանգել</strong> միայն <i>ժառանգություն ստանալ</i> է նշանակում։ Մինչդեռ այն հակառակ իմաստն էլ ունի՝ <i>ժառանգություն թողնել, կտակել, ավանդել</i>։ Օրինակ՝ «Նա մեծ հարստություն ժառանգեց (= կտակեց, ժառանգություն թողեց) իր որդիներին», «Հագուցյալը դուստրերին միայն գումար էր ժառանգել»։ | ||
| Տող 174. | Տող 174. | ||
Դժվարություն կարող է առաջանալ նշված հոմանիշների ընտրության հարցում։ Եթե խոսքը ունեցվածքի կամ փողի մասին է, երկուսն էլ՝ եւ՝ <i>ժառանգել</i>֊ը, եւ՝ <i>ժառանգություն ստանալ</i>֊ը կամ <i>թողնել</i>֊ը, ճիշտ են։ Այնինչ եթե խոսքը վերաբերում է հոգեկան֊բարոյական կողմերին կամ արտաքին հատկանիշներին, ապա ճիշտը միայն ժառանգել֊ի գործածությունն է․ «Նա հորից է ժառանգել (ոչ թե «ժառանգություն ստացել») իր կրակոտ խառնվածքը», «Աչքերի կապույտը աղջիկը մորից էր ժառանգել»։ Ուղղենք՝ <span style="color:#0000FF">«Իր ազնվությունն ու համարձակությունը նա <i>ժառանգություն է ստացել</i></span> (փոխ․ <strong>ժառանգել է</strong>) <span style="color:#0000FF">ծնողներից»</span>։ | Դժվարություն կարող է առաջանալ նշված հոմանիշների ընտրության հարցում։ Եթե խոսքը ունեցվածքի կամ փողի մասին է, երկուսն էլ՝ եւ՝ <i>ժառանգել</i>֊ը, եւ՝ <i>ժառանգություն ստանալ</i>֊ը կամ <i>թողնել</i>֊ը, ճիշտ են։ Այնինչ եթե խոսքը վերաբերում է հոգեկան֊բարոյական կողմերին կամ արտաքին հատկանիշներին, ապա ճիշտը միայն ժառանգել֊ի գործածությունն է․ «Նա հորից է ժառանգել (ոչ թե «ժառանգություն ստացել») իր կրակոտ խառնվածքը», «Աչքերի կապույտը աղջիկը մորից էր ժառանգել»։ Ուղղենք՝ <span style="color:#0000FF">«Իր ազնվությունն ու համարձակությունը նա <i>ժառանգություն է ստացել</i></span> (փոխ․ <strong>ժառանգել է</strong>) <span style="color:#0000FF">ծնողներից»</span>։ | ||
| − | <strong>§18․ Լուծել — լուծարել</strong> | + | ===<strong>§18․ Լուծել — լուծարել</strong>=== |
<strong>Լուծում ենք</strong> խնդիրը, հարցը։ Նույնն է՝ <i>վճռում — իրագործում ենք</i> որեւէ կենսական հիմնախնդիր։ <i>Լուծել</i>֊ը գործածվում է նաեւ <i>տարրալուծել, անհետանալ</i> իմաստներով․ «Վարպետը գունաներկը լուծեց ջրի մեջ», «Առավոտյան մշուշը լուծվեց արեւի պայծառ ճառագայթներից»։ | <strong>Լուծում ենք</strong> խնդիրը, հարցը։ Նույնն է՝ <i>վճռում — իրագործում ենք</i> որեւէ կենսական հիմնախնդիր։ <i>Լուծել</i>֊ը գործածվում է նաեւ <i>տարրալուծել, անհետանալ</i> իմաստներով․ «Վարպետը գունաներկը լուծեց ջրի մեջ», «Առավոտյան մշուշը լուծվեց արեւի պայծառ ճառագայթներից»։ | ||
| Տող 181. | Տող 181. | ||
Սխալ է՝ <span style="color:#0000FF">«Քննական պարտքերի լուծումը</span> (փոխ․ <strong>լուծարումը</strong>) <span style="color:#0000FF">հետաձգվեց»</span>։ | Սխալ է՝ <span style="color:#0000FF">«Քննական պարտքերի լուծումը</span> (փոխ․ <strong>լուծարումը</strong>) <span style="color:#0000FF">հետաձգվեց»</span>։ | ||
| − | <strong>§19․ Ծրագրել — ծրագրավորել</strong> | + | ===<strong>§19․ Ծրագրել — ծրագրավորել</strong>=== |
<strong>Ծրագրել</strong>֊ը ծրագիր կազմելն է, մտադրվելը, ինչ֊որ բան նախատեսելը, օտար բառով՝ <i>պլանավորելը։</i> Մենք նախապես կամ նախօրոք ծրագրում ենք որեւէ հարց լուծել, գործ սկսել ու կազմակերպել։ | <strong>Ծրագրել</strong>֊ը ծրագիր կազմելն է, մտադրվելը, ինչ֊որ բան նախատեսելը, օտար բառով՝ <i>պլանավորելը։</i> Մենք նախապես կամ նախօրոք ծրագրում ենք որեւէ հարց լուծել, գործ սկսել ու կազմակերպել։ | ||
| Տող 191. | Տող 191. | ||
Ուղղենք սխալը՝ <span style="color:#0000FF">«Կառավարությունը <i>ծրագրավորել</i></span>(փոխ․ <strong>ծրագրել</strong>)<span style="color:#0000FF">է կենսամակարդակի բարելավմանը հատկացված գումարները ավելացնել եւս տասը տոկոսով»։</span> | Ուղղենք սխալը՝ <span style="color:#0000FF">«Կառավարությունը <i>ծրագրավորել</i></span>(փոխ․ <strong>ծրագրել</strong>)<span style="color:#0000FF">է կենսամակարդակի բարելավմանը հատկացված գումարները ավելացնել եւս տասը տոկոսով»։</span> | ||
| − | <strong>§20․ Կերպար — կերպարանք</strong> | + | ===<strong>§20․ Կերպար — կերպարանք</strong>=== |
<strong>Կերպար</strong>֊ը գրողի, դերասանի, առհասարակ արվեստագետի ստեղծած հերոսն է՝ իր ուրույն եւ միաժամանակ ընդհանրացնող բնութագրով․ «Գրողը շատ հետաքրքիր կերպար է ստեղծել», «Վահրամ Փափազյանի մարմնավորած կերպարները անմոռանալի են»։ | <strong>Կերպար</strong>֊ը գրողի, դերասանի, առհասարակ արվեստագետի ստեղծած հերոսն է՝ իր ուրույն եւ միաժամանակ ընդհանրացնող բնութագրով․ «Գրողը շատ հետաքրքիր կերպար է ստեղծել», «Վահրամ Փափազյանի մարմնավորած կերպարները անմոռանալի են»։ | ||
| Տող 197. | Տող 197. | ||
<strong>Կերպարանք</strong>֊ը պարզապես մարդու դեմքն է, երեսը, ընդհանրապես՝ արտաքին տեսքը։ Օրինակ, «Տարիների հեռվից հոր կերպարանքը (= դեմքը) աղոտացել էր», «Ընկերների կերպարանքներում (= երեսներին) դժկամության թեթեւ երանգ նկատվեց»։ | <strong>Կերպարանք</strong>֊ը պարզապես մարդու դեմքն է, երեսը, ընդհանրապես՝ արտաքին տեսքը։ Օրինակ, «Տարիների հեռվից հոր կերպարանքը (= դեմքը) աղոտացել էր», «Ընկերների կերպարանքներում (= երեսներին) դժկամության թեթեւ երանգ նկատվեց»։ | ||
| − | <strong>§21․ Հակոտնյա — հակամետ</strong> | + | ===<strong>§21․ Հակոտնյա — հակամետ</strong>=== |
<strong>Հակոտնյա</strong>֊ն, որ <i>հակառակ, հակադիր</i> է նշանակում, այլ հոմանիշներ էլ ունի՝ <i>ներհակ, իրարամերժ․</i> Սրանք նրբերանգներով գրեթե չեն տարբերվում իրարից, եւ կարելի է նույնանիշներ համարել։ | <strong>Հակոտնյա</strong>֊ն, որ <i>հակառակ, հակադիր</i> է նշանակում, այլ հոմանիշներ էլ ունի՝ <i>ներհակ, իրարամերժ․</i> Սրանք նրբերանգներով գրեթե չեն տարբերվում իրարից, եւ կարելի է նույնանիշներ համարել։ | ||
| Տող 205. | Տող 205. | ||
Ուրեմն նախադասության բովանդակությունից պիտի որոշենք՝ խոսքը հակառակ հակոտնյա, ներհակ լինելո՞ւ, թե՞ կողմ, համաձայն, համամիտ, որեւէ բանի տրամադիր՝ հակամետ լինելու։ Ինչպես՝ <span style="color:#0000FF">«Այդ բարի մարդու արարքները հակամետ</span>(փոխ․ <strong>ներհակ</strong>, հակառակ)<span style="color:#0000FF"> էրին չարության մասին մտքին անգամ»։</span> | Ուրեմն նախադասության բովանդակությունից պիտի որոշենք՝ խոսքը հակառակ հակոտնյա, ներհակ լինելո՞ւ, թե՞ կողմ, համաձայն, համամիտ, որեւէ բանի տրամադիր՝ հակամետ լինելու։ Ինչպես՝ <span style="color:#0000FF">«Այդ բարի մարդու արարքները հակամետ</span>(փոխ․ <strong>ներհակ</strong>, հակառակ)<span style="color:#0000FF"> էրին չարության մասին մտքին անգամ»։</span> | ||
| − | <strong>§22․ Հաղթել — հաղթահարել</strong> | + | ===<strong>§22․ Հաղթել — հաղթահարել</strong>=== |
<strong>Հաղթել</strong>֊ի իմաստը պարզ է, եւ մնում է ուշադրություն դարձնել, որ նրա լրացումը ամենից առաջ անձնանիշ բառ լինի՝ հաղթել (ո՞ւմ) թշնամուն, հակառակորդին, չեմպիոնին, անծանոթին… «Ի՞նչը կհաղթի կյանքում հերոսին, թե չլինեն կինն ու գինին»։ Կարող է եւ <i>ինչի՞ն</i> հարցին պատասխանել՝ հաղթել վագրին, արջին։ Նաեւ՝ «Ու մի կերպ ցավին հաղթելով…»։ Ահա այս վերջին դեպքում է, որ <i>հաղթել</i>֊ը <i>հաղթահարել</i>֊ի իմաստն ունի, ուստի ճիշտ կլինի այդպես էլ ասենք՝ <strong>հաղթահարել</strong> (ինչը) ցավը, վիշտը, դժվարությունը, բարձունքը, պատնեշը… Այսինքն <i>հաղթահարել</i>֊ը գործածվում է մի արգելք, խոչընդոտ վերացնելու, հանելու իմաստով։ | <strong>Հաղթել</strong>֊ի իմաստը պարզ է, եւ մնում է ուշադրություն դարձնել, որ նրա լրացումը ամենից առաջ անձնանիշ բառ լինի՝ հաղթել (ո՞ւմ) թշնամուն, հակառակորդին, չեմպիոնին, անծանոթին… «Ի՞նչը կհաղթի կյանքում հերոսին, թե չլինեն կինն ու գինին»։ Կարող է եւ <i>ինչի՞ն</i> հարցին պատասխանել՝ հաղթել վագրին, արջին։ Նաեւ՝ «Ու մի կերպ ցավին հաղթելով…»։ Ահա այս վերջին դեպքում է, որ <i>հաղթել</i>֊ը <i>հաղթահարել</i>֊ի իմաստն ունի, ուստի ճիշտ կլինի այդպես էլ ասենք՝ <strong>հաղթահարել</strong> (ինչը) ցավը, վիշտը, դժվարությունը, բարձունքը, պատնեշը… Այսինքն <i>հաղթահարել</i>֊ը գործածվում է մի արգելք, խոչընդոտ վերացնելու, հանելու իմաստով։ | ||
| − | <strong>§23․ Համար — հանուն</strong> | + | ===<strong>§23․ Համար — հանուն</strong>=== |
Երկուսն էլ կարող են հոմանիշ բառեր դիտվել, եթե ձեւավորում են նպատակի պարագան (պատասխանում են <i>ինչի՞ համար, ի՞նչ նպատակով</i > հարցերին)․ «Կռվեցին հայրենիքի <i>համար</i> = կռվեցին <i>հանուն</i> հայրենիքի»։ Սխալ է, երբ երկուսը միաժամանակ են գործածում նախադասության մեջ․ <span style="color:#0000FF">«Այս քաղաքական գործիչ կոչեցյանը ամեն ինչ անում է <i>հանուն</i> իր անձնական բարեկեցության ու փառքի համար</span>(պիտի հանել կա՛մ հանուն֊ը, կա՛մ համար֊ը)։ | Երկուսն էլ կարող են հոմանիշ բառեր դիտվել, եթե ձեւավորում են նպատակի պարագան (պատասխանում են <i>ինչի՞ համար, ի՞նչ նպատակով</i > հարցերին)․ «Կռվեցին հայրենիքի <i>համար</i> = կռվեցին <i>հանուն</i> հայրենիքի»։ Սխալ է, երբ երկուսը միաժամանակ են գործածում նախադասության մեջ․ <span style="color:#0000FF">«Այս քաղաքական գործիչ կոչեցյանը ամեն ինչ անում է <i>հանուն</i> իր անձնական բարեկեցության ու փառքի համար</span>(պիտի հանել կա՛մ հանուն֊ը, կա՛մ համար֊ը)։ | ||
| Տող 215. | Տող 215. | ||
Ավելացնենք, որ հանուն֊ը կապվող բառից առաջ է դրվում, իսկ համար֊ը հետադաս է (<i>հանուն</i> երկրի = <i>երկրի</i> համար)։ | Ավելացնենք, որ հանուն֊ը կապվող բառից առաջ է դրվում, իսկ համար֊ը հետադաս է (<i>հանուն</i> երկրի = <i>երկրի</i> համար)։ | ||
| − | <strong>§24․ Հանձին — հանձինս</strong> | + | ===<strong>§24․ Հանձին — հանձինս</strong>=== |
Առաջինը եզակի դրվաթ բառի հետ է գործածվում, երկրորդը՝ հոգնակի թիվ ունեցողի հետ, <i>հանձին ուսուցչի — հանձինս ուսուցիչների</i>։ Իմաստով նույնն է, ինչ ի <i>դեմս</i>֊ը, որը, սակայն գործածվում է ե՛ւ եզակիի, ե՛ւ հոգնակիի համար՝ <i>ի դեմս իմ ուսուցչի — ի դեմս մեր ուսուցիչների։</i> | Առաջինը եզակի դրվաթ բառի հետ է գործածվում, երկրորդը՝ հոգնակի թիվ ունեցողի հետ, <i>հանձին ուսուցչի — հանձինս ուսուցիչների</i>։ Իմաստով նույնն է, ինչ ի <i>դեմս</i>֊ը, որը, սակայն գործածվում է ե՛ւ եզակիի, ե՛ւ հոգնակիի համար՝ <i>ի դեմս իմ ուսուցչի — ի դեմս մեր ուսուցիչների։</i> | ||
| Տող 221. | Տող 221. | ||
Ուրեմն ուշադիր լինենք եւ նկատենք սխալները․ <span style="color:#0000FF">«Հանձինս</span>(փոխ․ <strong>հանձին</strong>)<span style="color:#0000FF">Անդրանիկի մենք ճանաչում ենք խղճի ու հերոսականության ասպետին», «Հանձին </span>(փոխ․ <strong>հանձինս</strong>)<span style="color:#0000FF"> Արտաշի ու Կարոյի՝ ես հպարտանում եմ իմ ընկերությամբ»։</span> | Ուրեմն ուշադիր լինենք եւ նկատենք սխալները․ <span style="color:#0000FF">«Հանձինս</span>(փոխ․ <strong>հանձին</strong>)<span style="color:#0000FF">Անդրանիկի մենք ճանաչում ենք խղճի ու հերոսականության ասպետին», «Հանձին </span>(փոխ․ <strong>հանձինս</strong>)<span style="color:#0000FF"> Արտաշի ու Կարոյի՝ ես հպարտանում եմ իմ ընկերությամբ»։</span> | ||
| − | <strong>§25․ Հառել — հառնել</strong> | + | ===<strong>§25․ Հառել — հառնել</strong>=== |
<strong>Հառել</strong>֊ը կենտրոնացած, սեւեռած նայելն է․ «Աբու Մահարին, աչքերն անքթիթ արեւին հառած, թռչում էր աննինջ», «Երկար ժամանակ աչքերն ինձ էր հառել»։ | <strong>Հառել</strong>֊ը կենտրոնացած, սեւեռած նայելն է․ «Աբու Մահարին, աչքերն անքթիթ արեւին հառած, թռչում էր աննինջ», «Երկար ժամանակ աչքերն ինձ էր հառել»։ | ||
<strong>Հառնել</strong>֊ը բարձրանալ, վեր ելնել, կանգնել, վերակենդանանալ կնշանակի․ «Քո քաղաքում հառնող մի հոյակապ կոթող ծնվեց»։ Ավելի հաճախ պատկերավոր֊բանաստեղծական խոսքում է գործածվում․ «Հառնել է նրանց հաղթական ոգին», «Հառնեց երկիր Նաիրին ավերներից դարավոր»։ | <strong>Հառնել</strong>֊ը բարձրանալ, վեր ելնել, կանգնել, վերակենդանանալ կնշանակի․ «Քո քաղաքում հառնող մի հոյակապ կոթող ծնվեց»։ Ավելի հաճախ պատկերավոր֊բանաստեղծական խոսքում է գործածվում․ «Հառնել է նրանց հաղթական ոգին», «Հառնեց երկիր Նաիրին ավերներից դարավոր»։ | ||
| − | <strong>§26․ Հասկացողություն — հասկացություն</strong> | + | ===<strong>§26․ Հասկացողություն — հասկացություն</strong>=== |
<strong>Հասկացողություն</strong>֊ը հասկանալու֊ըմբռնելու կարողությունն է, ընդունակությունը, նաեւ ըմբռնումը, գաղափարը, պատկերացումը։ Մեկը, ասենք, մաթեմատիկայից ու ֆիզիկայից լավ հասկացողություն ունի, բայց գուցե քաղաքավարության տարրական կանոնների մասին գրեթե հասկացողություն (այս դեպքում՝ գաղափար) չունի։ | <strong>Հասկացողություն</strong>֊ը հասկանալու֊ըմբռնելու կարողությունն է, ընդունակությունը, նաեւ ըմբռնումը, գաղափարը, պատկերացումը։ Մեկը, ասենք, մաթեմատիկայից ու ֆիզիկայից լավ հասկացողություն ունի, բայց գուցե քաղաքավարության տարրական կանոնների մասին գրեթե հասկացողություն (այս դեպքում՝ գաղափար) չունի։ | ||
| Տող 234. | Տող 234. | ||
Ճիշտ կլինի, որ բառերը իբրեւ հասկացություն գործածելիս առնվեն չակերտների մեջ (ինչպես վերեւի օրինակներում) կամ առանձնանան֊ընդգծվեն տառատեսակով, ինչպես՝ «<i>Խիղճը, գութը ,կարեկցանքը</i> բարոյաբանական հասկացություններ են»։ | Ճիշտ կլինի, որ բառերը իբրեւ հասկացություն գործածելիս առնվեն չակերտների մեջ (ինչպես վերեւի օրինակներում) կամ առանձնանան֊ընդգծվեն տառատեսակով, ինչպես՝ «<i>Խիղճը, գութը ,կարեկցանքը</i> բարոյաբանական հասկացություններ են»։ | ||
| − | <strong>§27․ Հավակնոտ — հավակնորդ</strong> | + | ===<strong>§27․ Հավակնոտ — հավակնորդ</strong>=== |
Երկուսն էլ <strong>հավակնել</strong>֊ի իմաստին են սերտորեն առնչվում։ Հավակնել֊ը մի բանի հասնելու կամ մի բան ձեռք բերելու հետամուտ լինելն է։ Ինքնին դա վատ ձգտում չէ։ Բայց երբ մեկը դա անում է՝ անարժան կերպով իրեն մեծամեծ արժանիքներ վերագրելով, անպայման իր «գերազանցությունը» ուրիշներին ճանաչել տալու սեւեռուն մտքով, ապա նա <strong>հավակնոտ</strong> (օտար բառով՝ պրետենցիոզ) մարդու համբավ է ձեռք բերում։ <i>Հավակնոտ</i>֊ը իր մասին մեծ համարում, մեծ կարծիք ունեցողն է։ | Երկուսն էլ <strong>հավակնել</strong>֊ի իմաստին են սերտորեն առնչվում։ Հավակնել֊ը մի բանի հասնելու կամ մի բան ձեռք բերելու հետամուտ լինելն է։ Ինքնին դա վատ ձգտում չէ։ Բայց երբ մեկը դա անում է՝ անարժան կերպով իրեն մեծամեծ արժանիքներ վերագրելով, անպայման իր «գերազանցությունը» ուրիշներին ճանաչել տալու սեւեռուն մտքով, ապա նա <strong>հավակնոտ</strong> (օտար բառով՝ պրետենցիոզ) մարդու համբավ է ձեռք բերում։ <i>Հավակնոտ</i>֊ը իր մասին մեծ համարում, մեծ կարծիք ունեցողն է։ | ||
| Տող 242. | Տող 242. | ||
Այս երկու բառերն իրարից տարբերակելու միջոցներից մեկն էլ սա է․ <strong>հավակնոտ</strong>֊ը նախ որպես ածական է գործածվում՝ հավակնոտ գործիչ, ղեկավար, գրող, երգիչ…, իսկ <strong>հավակնորդ</strong>֊ը գոյական է՝ չեմպիոնության հավակնորդ, պաշտոնի հավակնորդ…։ Այսպիսի նախադասություն կազմենք․ «Նա շատ <i>հավակնոտ</i> քաղաքական գործիչ է եւ առաջիկայում հազիվ թե կուսակցության առաջնորդ ընտրվելու <i>հավակնորդներից</i> դառնա»։ | Այս երկու բառերն իրարից տարբերակելու միջոցներից մեկն էլ սա է․ <strong>հավակնոտ</strong>֊ը նախ որպես ածական է գործածվում՝ հավակնոտ գործիչ, ղեկավար, գրող, երգիչ…, իսկ <strong>հավակնորդ</strong>֊ը գոյական է՝ չեմպիոնության հավակնորդ, պաշտոնի հավակնորդ…։ Այսպիսի նախադասություն կազմենք․ «Նա շատ <i>հավակնոտ</i> քաղաքական գործիչ է եւ առաջիկայում հազիվ թե կուսակցության առաջնորդ ընտրվելու <i>հավակնորդներից</i> դառնա»։ | ||
| − | <strong>§28․ Հովար — հովհար</strong> | + | ===<strong>§28․ Հովար — հովհար</strong>=== |
Երկուսն էլ <i>հով</i> բառարմատից են կազմված։ | Երկուսն էլ <i>հով</i> բառարմատից են կազմված։ | ||
| Տող 250. | Տող 250. | ||
<strong>Հովհար</strong>֊ը հով անելու համար ձեռքի փոքրիկ հարմարանք է։ «Հովարով գլխարկ էր դրել, բայց դա շոգից չէր փրկում, եւ նա ձեռքին էր պահում հովհարը»։ | <strong>Հովհար</strong>֊ը հով անելու համար ձեռքի փոքրիկ հարմարանք է։ «Հովարով գլխարկ էր դրել, բայց դա շոգից չէր փրկում, եւ նա ձեռքին էր պահում հովհարը»։ | ||
| − | <strong>§29․ Հրաձիգ — հրձիգ</strong> | + | ===<strong>§29․ Հրաձիգ — հրձիգ</strong>=== |
Հայերենում շատ քիչ են այն բառազույգերը, որտեղ <strong>ա</strong> հոդակապը իմաստազատիչ դեր կատարի՝ բանվոր — բանավոր, քարհատ — քարահատ…։ Մեկն էլ սա է, երբ <i>հուր + ձիգ</i> բաղադրությամբ՝ <i>ա</i> հոդակապով եւ առանց դրա, տարբերակված բառեր ունենք։ | Հայերենում շատ քիչ են այն բառազույգերը, որտեղ <strong>ա</strong> հոդակապը իմաստազատիչ դեր կատարի՝ բանվոր — բանավոր, քարհատ — քարահատ…։ Մեկն էլ սա է, երբ <i>հուր + ձիգ</i> բաղադրությամբ՝ <i>ա</i> հոդակապով եւ առանց դրա, տարբերակված բառեր ունենք։ | ||
| Տող 258. | Տող 258. | ||
<strong>Հրձիգ</strong>֊ը, որ ուղղակի իմաստով կրակ գցող, հրկիզող, հրդեհող է նշանակում, ավելի շատ փոխաբերական իմաստով է գործածվում, այն է՝ բարբոքող, հրահրիչ, որեւէ վտանգի դրդող։ Ասում են՝ պատերազմի հրձիգներ, ազգը քայքայող հրձիգներ։ Ուրեմն սխալ կլինի՝ <span style="color:#0000FF">«Հնգամարտում Հայաստանի <i>հրձիգները</i> </span>(փոխ․ <strong>հրաձիգները</strong>) <span style="color:#0000FF">անհաջողության մատնվեցին»։</span> | <strong>Հրձիգ</strong>֊ը, որ ուղղակի իմաստով կրակ գցող, հրկիզող, հրդեհող է նշանակում, ավելի շատ փոխաբերական իմաստով է գործածվում, այն է՝ բարբոքող, հրահրիչ, որեւէ վտանգի դրդող։ Ասում են՝ պատերազմի հրձիգներ, ազգը քայքայող հրձիգներ։ Ուրեմն սխալ կլինի՝ <span style="color:#0000FF">«Հնգամարտում Հայաստանի <i>հրձիգները</i> </span>(փոխ․ <strong>հրաձիգները</strong>) <span style="color:#0000FF">անհաջողության մատնվեցին»։</span> | ||
| − | <strong>§30․ Հրավեր — հրավերք</strong> | + | ===<strong>§30․ Հրավեր — հրավերք</strong>=== |
Սրանց միջեւ մինչեւ վերջերս շատ որոշակի տարբերակում չկար։ Հիմա էլ ոչ քիչ դեպքերում <i>հրավերք</i>֊ը <i>հրավեր</i>֊ի փոխարեն են գործածում։ Սակայն դժվար չէ դրանց ստույգ զատորոշումը։ | Սրանց միջեւ մինչեւ վերջերս շատ որոշակի տարբերակում չկար։ Հիմա էլ ոչ քիչ դեպքերում <i>հրավերք</i>֊ը <i>հրավեր</i>֊ի փոխարեն են գործածում։ Սակայն դժվար չէ դրանց ստույգ զատորոշումը։ | ||
| Տող 268. | Տող 268. | ||
Ուղղենք՝ <span style="color:#0000FF">«Մեր մարզիկները դրսից շատ հրավերքներ</span> (փոխ․ <strong>հրավերներ</strong>) <span style="color:#0000FF">են ստանում, «Երգչուհին Գերմանիայից <i>հրավերք</i></span>(փոխ․ <strong>հրավեր</strong>) <span style="color:#0000FF">ունի»։</span> | Ուղղենք՝ <span style="color:#0000FF">«Մեր մարզիկները դրսից շատ հրավերքներ</span> (փոխ․ <strong>հրավերներ</strong>) <span style="color:#0000FF">են ստանում, «Երգչուհին Գերմանիայից <i>հրավերք</i></span>(փոխ․ <strong>հրավեր</strong>) <span style="color:#0000FF">ունի»։</span> | ||
| − | <strong>§31․ Հրատարակել — հրապարակել</strong> | + | ===<strong>§31․ Հրատարակել — հրապարակել</strong>=== |
<strong>Հրատարակել</strong>֊ը տպագրելն է, լույս ընծայելը։ Գիրք, հանդես, թերթ են հրատարակում։ Միեւնույն դասագիրքը կարող է տպագրվել՝ հրատարակվել ամեն տարի անընդմեջ՝ ունենալ մի քանի <i>հրատարակություն</i>։ | <strong>Հրատարակել</strong>֊ը տպագրելն է, լույս ընծայելը։ Գիրք, հանդես, թերթ են հրատարակում։ Միեւնույն դասագիրքը կարող է տպագրվել՝ հրատարակվել ամեն տարի անընդմեջ՝ ունենալ մի քանի <i>հրատարակություն</i>։ | ||
| Տող 278. | Տող 278. | ||
Սխալ է՝ <span style="color:#0000FF">«Շաբաթաթերթը վերլուծական հոդված է <i>հրատարակել</i></span> (փոխ․ <strong>հրապարակել</strong>) <span style="color:#0000FF">կուսակցության գործունեության վերաբերյալ։</span> | Սխալ է՝ <span style="color:#0000FF">«Շաբաթաթերթը վերլուծական հոդված է <i>հրատարակել</i></span> (փոխ․ <strong>հրապարակել</strong>) <span style="color:#0000FF">կուսակցության գործունեության վերաբերյալ։</span> | ||
| − | <strong>§32․ Հրատարակություն — հրատարակչություն</strong> | + | ===<strong>§32․ Հրատարակություն — հրատարակչություն</strong>=== |
<strong>Հրատարակությունը</strong> նույն <i>հրատարակելը</i> կամ <i>տպագրելն</i> է, նաեւ՝ տպագրված գործը։ Օրինակ՝ «Հոդվածը ներկայացված է հրատարակության՝ տպագրության», «Պ․ Սեւակի ժողովածուները մի քանի հրատարակություն են ունեցել եւ հիմա էլ շարունակում են տպագրվել»։ | <strong>Հրատարակությունը</strong> նույն <i>հրատարակելը</i> կամ <i>տպագրելն</i> է, նաեւ՝ տպագրված գործը։ Օրինակ՝ «Հոդվածը ներկայացված է հրատարակության՝ տպագրության», «Պ․ Սեւակի ժողովածուները մի քանի հրատարակություն են ունեցել եւ հիմա էլ շարունակում են տպագրվել»։ | ||
| Տող 286. | Տող 286. | ||
Այսպիսի նախադասություն կազմենք․ «Այս հրատարակչության հրատարակությունները լավ ընդունելություն են գտնում»։ Սխալ է՝ <span style="color:#0000FF">«Նա մասնակցել է թերթի <i>հրատարակչությանը</i></span> (փոխ․ <strong>հրատարակությանը</strong>) <span style="color:#0000FF">»։</span> | Այսպիսի նախադասություն կազմենք․ «Այս հրատարակչության հրատարակությունները լավ ընդունելություն են գտնում»։ Սխալ է՝ <span style="color:#0000FF">«Նա մասնակցել է թերթի <i>հրատարակչությանը</i></span> (փոխ․ <strong>հրատարակությանը</strong>) <span style="color:#0000FF">»։</span> | ||
| − | <strong>§33․ Հուսով — հույսով</strong> | + | ===<strong>§33․ Հուսով — հույսով</strong>=== |
<strong>Հույս</strong> բառի գործիական հոլովի այս երկու տարբերակներն էլ ճիշտ են, եթե ճիշտ տեղում ենք գործածում։ <strong>Հուսով</strong>֊ը օժանդակ <strong>եմ</strong> բայի հետ է հանդես գալիս․ «Ես հուսով եմ, որ ինձ ճիշտ կհասկանաս», «Մենք հուսով ենք՝ ամեն ինչ լավ կլինի»։ Հուսով եմ֊ը հավասարարժեք է <strong>հույս ունեմ</strong>֊ին․ «<i>Հուսով եմ / հույս ունեմ</i>, որ չես մոռանա»։ Այսինքն՝ նախադասության մեջ առանձին ստորոգյալ է դառնում։ | <strong>Հույս</strong> բառի գործիական հոլովի այս երկու տարբերակներն էլ ճիշտ են, եթե ճիշտ տեղում ենք գործածում։ <strong>Հուսով</strong>֊ը օժանդակ <strong>եմ</strong> բայի հետ է հանդես գալիս․ «Ես հուսով եմ, որ ինձ ճիշտ կհասկանաս», «Մենք հուսով ենք՝ ամեն ինչ լավ կլինի»։ Հուսով եմ֊ը հավասարարժեք է <strong>հույս ունեմ</strong>֊ին․ «<i>Հուսով եմ / հույս ունեմ</i>, որ չես մոռանա»։ Այսինքն՝ նախադասության մեջ առանձին ստորոգյալ է դառնում։ | ||
| Տող 292. | Տող 292. | ||
Իսկ <strong>հույսով</strong>֊ը՝ իբրեւ գործիական հոլովով գոյական, նախադասության մեջ հենց ստորոգյալի լրացում է լինում՝ պատասխանելով <i>ինչո՞վ</i> կամ <i><ինչպե՞ս</i> հարցերին․ «Հույսով սպասում է, հույսով ապրում է = հույսով է ապրում»։ | Իսկ <strong>հույսով</strong>֊ը՝ իբրեւ գործիական հոլովով գոյական, նախադասության մեջ հենց ստորոգյալի լրացում է լինում՝ պատասխանելով <i>ինչո՞վ</i> կամ <i><ինչպե՞ս</i> հարցերին․ «Հույսով սպասում է, հույսով ապրում է = հույսով է ապրում»։ | ||
| − | Ուղղենք սխալները՝ <span style="color:#0000FF">«Այդ <i>հուսով</i> </span>(փոխ․ <strong>հույսով</strong>) <span style="color:#0000FF">էլ բոլորը գնացին քնելու», «Դուք <i>հույսո՞վ եք</i> (փոխ․ <strong>հուսո՞վ եք</strong>), <span style="color:#0000FF">որ նա կկատարի իր խոստումը։ — Այո, <i>հույսով</i> </span>(փոխ․ <strong>հուսով</strong>) <span style="color:#0000FF">ենք»։</span> | + | Ուղղենք սխալները՝ <span style="color:#0000FF">«Այդ <i>հուսով</i> </span>(փոխ․ <strong>հույսով</strong>) <span style="color:#0000FF">էլ բոլորը գնացին քնելու», «Դուք <i>հույսո՞վ եք</i></span> (փոխ․ <strong>հուսո՞վ եք</strong>), <span style="color:#0000FF">որ նա կկատարի իր խոստումը։ — Այո, <i>հույսով</i> </span>(փոխ․ <strong>հուսով</strong>) <span style="color:#0000FF">ենք»։</span> |
| + | |||
| + | |||
| + | ===<strong>§34․ Մեկնել — մեկնարկել</strong>=== | ||
| + | <strong>Մեկնել</strong>֊ը մի քանի իմաստ ունի։ | ||
| + | |||
| + | ա) <i>Ուղեւորվել, շարժվել, ճանապարհ ընկնել</i> (գնացքով, մեքենայով), «Ավտոբուսը մեկնում է ժամը 5֊ին»․ | ||
| + | |||
| + | բ) Պարզել, երկարել, կարկառել․ «Ձեռքը մեկնեց վիրավորին», «Հորթուկը դունչը մեկնեց մոր կողմը»․ | ||
| + | |||
| + | գ) <i>Մեկնաբանել, պարզաբանել, բացատրել․</i> «Նարեկացուն շատերն են մեկնել, բայց ասես միշտ էլ անմեկնելի է մնում»։ | ||
| + | |||
| + | <i>Մեկնել</i>֊ի առաջին՝ շարժվել, մի տեղից դուրս գալ իմաստներին շատ մերձ է <strong>մեկնարկել</strong>֊ը, որը վերջին տարիների նորակազմություններից է։ Այն ստեղծվեց ավելի վաղ գործածության մեջ մտած <strong>մեկնարկ</strong> (օտար՝ ստարտ) բառից եւ, արդեն պարզ է, նշանակում է մեկնարկ (ստարտ) վերցնել, այսինչ տեղից սկսել, շարժվել։ Ավելի հաճախ գործածվում է իբրեւ մարզական եզր․ «Հեծանվորդները մեկնարկեցին Չեխիայի մայրաքաղաքից»։ | ||
| + | |||
| + | ===<strong>§35․ Մեղանչել — մեղա գալ</strong>=== | ||
| + | <i>Մեղանչել</i>֊ի սխալ գործածությունը անչափ շատ է տարածված։ Կարծում են (այդ թվում՝ բավականաչափ գրագետ մարդիկ), թե <i>մեղանչել</i>֊ը հենց մեղա գալ՝ զղջալ, մեղքը ընդունել, մեղքը քավել է նշանակում։ Ճիշտ հակառակն է, <strong>մեղանչել</strong> նշանակում է մեղք գործել, հանցանք կատարել, սխալվել։ Կարծես մոռանում են հանրահայտ ասույթը․ «Ճշմարտության դեմ գործել՝ Աստծո դեմ մեղանչել»։ Հիշենք նաեւ Իսահակյանի հերոսի նշանավոր խոսքը․ «Իմ հայրը իմ դեմ մեղանչեց, սակայն չմեղանչեցի ես ոչ ոքի դեմ»։ Այլ օրինակ․ «Իր նահատակների, իր անմահների դեմ մեղանչող ժողովուրդը մեծապես մեղանչում է իր ապագայի դեմ»։ Այս բոլորի մեջ՝ <i>մեղանչել = մեղք գործել</i>։ <strong>Մեղանչել</strong>֊ից <i>մեղանչում գոյականն ունենք, որ առավելապես այլ խոսքաշարերում է կիրառելի․ «Հոդվածում լեզվական <i>մեղանչումները</i> (= սխալները, վրիպակները) քիչ են»։ | ||
| + | |||
| + | Ուղղենք սխալ գործածությունները․ | ||
| + | |||
| + | <span style="color:#0000FF">«Թուրքիան հայ ժողովրդի դեմ կատարած մեծագույն հանցանքի համար այսօր պիտի <i>մեղանչի</i></span> (փոխ․ <strong>զղջա, ընդունի իր մեղավորությունը, մեղքը քավի՝ ապաշավի</strong>)<span style="color:#0000FF">», «Ես գիտակցում եմ իմ մեղավորությունը, որի համար էլ <i>մեղանչում եմ</i></span> (փոխ․ <strong>ափսոսում եմ, զղջում եմ</strong>)<span style="color:#0000FF">»</span>։ | ||
| + | |||
| + | ===<strong>§36․ Շնորհիվ — պատճառով=== | ||
| + | |||
| + | </strong>Ժամանակակից հայերենում երկու կապերն էլ ըստ էության նույն | ||
| + | գործառույթը ունեն, բայց ոճական ֊ իմաստային տարբեր նրբերանգներով։ | ||
| + | |||
| + | <strong>Շնորհիվ</strong>֊ը գերազանցապես գործածվում է դրական իմաստ արտահայտելու | ||
| + | համար՝ աշխատասիրության շնորհիվ, լավ դաստիարակության շնորհիվ, | ||
| + | օգնության շնորհիվ… | ||
| + | |||
| + | <strong>Պատճառով</strong>֊ը կա՛մ ընդհանրական՝ չեզոք երանգ ունի, կամ բացասական։ | ||
| + | Օրինակ՝ «Հրավերքին նա չմասնակցեց տանը հյուրեր ընդունելու պատճառով» | ||
| + | եւ «Նրանց բաժանությունը փողի պատճառով էր»։ | ||
| + | |||
| + | Նույն տիպի նախադասության մեջ, նայած բովանդակության <i>բնույթին</i>, | ||
| + | <i>շնորհիվ</i>֊ն ու <i>պատճառով</i>֊ը կփոխարինեն իրար․ «Անձրեւի | ||
| + | պատճառով բերքը փչացավ» եւ «Անձրեւի շնորհիվ լավ բերք ստացվեց»։ | ||
| + | |||
| + | Ավելացնենք, որ եթե <i>պատճառով</i>֊ը միշտ կապվող բառից հետո է | ||
| + | դրվում (հանդիպման պատճառով, փողի պատճառով), ապա շնորհիվը֊ը կարող է | ||
| + | եւ հետադաս, եւ նախադաս լինել (հանդիպման շնորհիվ // շնորհիվ | ||
| + | հանդիպման)։ | ||
| + | |||
| + | ===<strong>§37․ Պահպանել — պաշտպանել=== | ||
| + | |||
| + | Պահպանել</strong>֊ը նույն <i>պահելն </i>է, բայց ոճական | ||
| + | յուրահատուկ նրբերանգով։ Օրինակ՝ «Քո նվերը պահում եմ»֊ի մեջ <i>պահել</i>֊ը | ||
| + | ընդհանրական — չեզոք երանգ ունի, իսկ «Քո նվերը պահպանում եմ»՝ <i>պահպանել</i>֊ը | ||
| + | արտահայտում է «լավ, խնամքով պահել»֊ի իմաստը։ Այլ դեպքերում դրանք, | ||
| + | եթե նման նրբիմաստ չեն դրսեւորում, իրար չեն փոխարինում։ Ասենք՝ <i>պահում | ||
| + | ենք</i> իրերը, գրքերը, փաստաթղթերը, նաեւ՝ հիշատակը, | ||
| + | ավանդությունները եւ այլն, եւ այլն։ | ||
| + | |||
| + | <i>Պահպանել</i>֊ը, ուրեմն, գործածում ենք հատկապես այն դեպքերում, երբ | ||
| + | առկա է նաեւ ուշադիր լինելու, գիտակից մոտենալու, խնամքով վերաբերվելու | ||
| + | հանգամանքը․ <i>պահպանել </i>լռությունը, ավանդույթը, հիշատակները, | ||
| + | բարոյական նորմերը, սիրո զգացմունքը… Եվ պատահական չէ, որ հաճախ | ||
| + | զուգադիր կապակցությամբ ենք ասում՝ <i>պահել֊պահպանել</i> | ||
| + | հավատարմությունը, օդն ու ջուրը, բնությունը, բարոյական մաքրությունը… | ||
| + | |||
| + | <strong>Պաշտպանել</strong>֊ը այլ երանգ ունի։ Սա գործածվելիս երկու լրացում է | ||
| + | պահանջում՝ <i>ի՞նչը </i>պաշտպանել <i>ինչից։</i> <i>Ինչի՞ց</i> | ||
| + | հարցի պատասխանը կարող է եւ բացակայել՝ պաշտպանել սահմանները | ||
| + | (հարձակումներից, պաշտպանել պատիվը (կողմնակի վտանգներից), պաշտպանել | ||
| + | դեմքը (մոծակներից)… <i>Պաշտպանել</i>֊ը, ուրեմն, ինչ֊որ վտանգի | ||
| + | առկայություն կամ հնարավորություն է ենթադրում։ Եթե ասում ենք՝ | ||
| + | «Պահպանենք մեր լեզուն», կարեւորում ենք այն ուշադրությունը, խնամքը, | ||
| + | որ միայն մեզնից է կախված։ «Իսկ պաշտպանենք մեր լեզուն…» ասելով՝ շեշտը | ||
| + | դնում ենք դրսից եկող վտանգների, այլեւ՝ որոշ անհոգի֊անտարբեր | ||
| + | հայախոսների լեզվական խեղումների ու գռեհկաբանությունների վրա։ Դրա | ||
| + | համար էլ վերջին նախադասությունը կարող ենք շարունակել՝ «Պաշտպանենք | ||
| + | մեր լեզուն անհարկի փոխառություններից եւ չարագուշակ | ||
| + | ծամածռություններից»։ | ||
| + | |||
| + | ===<strong>§38․ Պաշտոնական — պաշտոնեական=== | ||
| + | |||
| + | </strong>Նախ՝ սրանց կազմության մասին, ինչը կօգնի իմաստների | ||
| + | տարբերակմանը։ <i>Պաշտոն + ական = պաշտոնական, պաշտոնյա + ական = | ||
| + | պաշտոնեական</i> (քանի որ <i>յա</i>֊ն հնչյունափոխված է <i>ե</i>֊ի)։ | ||
| + | |||
| + | <strong>Պաշտոնական</strong> (օտար բառով՝ օֆիցիալ) լինում են բանակցությունները, | ||
| + | հանդիպիումները, որոշումները, հայտարարություններն ու | ||
| + | հաղորդագրությունները, կարգադրությունները եւ այլն։ Ասվում է նաեւ <i>պաշտոնական</i> | ||
| + | խոսք, տեսակետ, մոտեցում, գնահատական, կեցվածք, կարծիք եւ այլն, եւ | ||
| + | այլն։ | ||
| + | |||
| + | <strong>Պաշտոնեական</strong>֊ը ավելի սահմանափակ կիրառություն ունի, նշանակում է | ||
| + | պաշտոնյային վերաբերող, նրա հետ կապված՝ <i>պաշտոնեական</i> դիրք, | ||
| + | իրավունք, պարտականություն․ «Նախարարը չարաշահել էր իր պաշտոնեական | ||
| + | իրավունքները»։ Նման խոսքաշարում <i>պաշտոնեական</i>֊ին շատ մոտ է <i>ծառայողական</i>֊ը, | ||
| + | որը ուրիշ դեպքերում չի փոխարինվում առաջինով, ինչպես՝ ծառայողական | ||
| + | մեքենա (չի լինի՝ պաշտոնեական մեքենա)։ | ||
| + | |||
| + | Ուղղենք՝ <font color="#0000ff">«Երկու երկրների պաշտոնեական<font | ||
| + | color="#000000"> (փոխ․ <strong>պաշտոնական</strong>) <font | ||
| + | color="#0000ff">հանդիպումները անարդյունավետ անցան»։ | ||
| + | |||
| + | </font></font></font> | ||
| + | ===<strong>§39․ Պատրաստակամություն — պատրաստականություն</strong>=== | ||
| + | |||
| + | <strong>Պատրաստակամություն</strong>֊ը ցանկություն, կամեցողություն ունենալն | ||
| + | է, որեւէ բան անելու պատրաստակամ՝ հոժարակամ լինելն է։ | ||
| + | |||
| + | <strong>Պատրաստականություն</strong>֊ը մի բանի պատրաստ֊պատրաստված լինելն է, | ||
| + | որեւէ բանի համար անհրաժեշտ պատրաստություն՝ գիտելիքներ կամ | ||
| + | հմտություններ ունենալն է։ | ||
| + | |||
| + | Մեկը <i>պատրաստակամություն</i> ունի մյուսին օգնելու, բայց <i>պատրաստականությունը</i> | ||
| + | պակասում է։ Եվ հակառակը՝ մեկը պատրաստականություն (անհրաժեշտ | ||
| + | գիտելիքներ կամ կարողություն) ունի մյուսին փրկելու, բայց (նախանձի կամ | ||
| + | թշնամության պատճառով) ամենեւին պատրաստակամություն չունի դա անելու։ | ||
| + | Այսպես էլ՝ «Մեր մուտբոլիստները հաղթելու <i>պատրաստակամությամբ</i> | ||
| + | մտան խաղադաշտ, բայց անբավարար պատրաստականության պատճառով հաջողության | ||
| + | չհասան»։ | ||
| + | |||
| + | ===<strong>§40․ Վաղորդայն — վաղորդյան</strong>=== | ||
| + | |||
| + | <strong>Վաղորդայն</strong>՝ վաղ առավոտ, այգաբաց։ | ||
| + | |||
| + | <strong>Վաղորդյան</strong>՝ առավոտյան։ | ||
| + | |||
| + | Ուրեմն, <i>վաղորդայն</i>֊ը գոյական է եւ կարող է հոլովվել՝ <i>վաղորդայնի, | ||
| + | վաղորդայնից… Վաղորդյան</i>֊ը ածական է եւ <i>առավոտյան</i>֊ի պես | ||
| + | չի կարող հոլովվել, երկուսն էլ (լավ հիշենք) <i>յան</i>֊ով են | ||
| + | վերջանում եւ արտաքուստ հենց դրանով կարող ենք տարբերակել | ||
| + | վաղորդայն֊ից։ Այսպես՝ «Վաղորդայն Ճառագայթները» պիտի ուղղենք կա՛մ | ||
| + | «վաղորդայնի (= առավոտվա, այգաբացի) ճառագայթները», կամ «վաղորդյան (= | ||
| + | առավոտյան) ճառագայթները»։ | ||
| + | |||
| + | ===<strong>§41․ Վերահաս — վերահասու</strong>=== | ||
| + | |||
| + | <strong>Վերահաս</strong> նշանակում է տագնապալիորեն վրա եկող ու սպառնացող, շատ | ||
| + | մոտալուտ․ «<i>Վերահաս</i> դժբախտությունները՝ սովը, ժանտախտը, մոռանալ | ||
| + | տվին թագուհու ոխակալությունը»։ | ||
| + | |||
| + | <strong>Վարահասու</strong> նշանակում է գիտակ, լավատեղյակ, մի բանի մասին | ||
| + | անհրաժեշտ տեղեկություններ իմացող, նաեւ՝ մի բանի ուշադրությամբ | ||
| + | հետեւող․ «Նա <i>վերահասու</i> էր բոլոր անցուդարձերին»։ Ավելի | ||
| + | հաճախադեպ հանդես է գալիս <i>վերահասու լինել</i> (= տեղյակ, իրազեկ | ||
| + | լինել) հակադրությամբ․ «Նա այդպես էլ վերահասու չեղավ իր թիկունքում | ||
| + | կատարվող մութ գործարքներին»։ | ||
| + | |||
| + | Ուղղենք՝ <font color="#0000ff">«Նա վաղուց էր զգում <i>վերահասու</i><font | ||
| + | color="#000000"> (փոխ․ <strong>վերահաս</strong>) <font color="#0000ff">հիվանդությունը, | ||
| + | բայց գործերն ասես միշտ անհետաձգելի էին», «Վերահաս<font | ||
| + | color="#000000"> (փոխ՝ <strong>վերահասու</strong>) <font | ||
| + | color="#0000ff">լինելով տղայի նոր նախաձեռնության | ||
| + | մանրամասներին՝ հայրը հարկ համարեց մի քանի խորհուրդ տալ | ||
| + | նրան»։ | ||
| + | |||
| + | </font></font></font></font></font> | ||
| + | ===<strong>§42․ Վերաբերյալ— վերոբերյալ</strong>=== | ||
| + | |||
| + | Վերաբերյալ</strong>֊ը, անկասկած, լավ գիտենք, որեւէ բանի կամ մեկի | ||
| + | մասին, վերաբերող։ | ||
| + | |||
| + | <strong>Վերոբերյալ</strong> նշանակում է <i>վերը՝ վերեւում</i>, այսինքն՝ <i>նախորդ | ||
| + | տողերում բերված</i> կամ <i>քիչ առաջ ասված, հիշված</i>։ Նույն | ||
| + | իմաստով էլ՝ <strong>վերոհիշյալ</strong> = վերը հիշած, քիչ առաջ ասած։ | ||
| + | |||
| + | Ունենք նաեւ մյուս համանիշը՝ <strong>վերոգրյալ</strong>․ վերը գրված, նախորդ | ||
| + | տողերում, էջերում ասված, հիշատակված։ | ||
| + | |||
| + | Ուրեմն չշփոթենք՝ <font color="#0000ff">«Բացի <i>վերաբերյալ</i><font | ||
| + | color="#000000"> (փոխ․ <strong>վերոբերյալ</strong>) <font | ||
| + | color="#0000ff">հրաշքներից, Նաիրյան արքաներ կան թաղված | ||
| + | Առաքելոց եկեղեցում», «Նրա վերոբերյալ<font color="#000000"> (փոխ․ | ||
| + | <strong>վերաբերյալ</strong>) ուրիշ տեղեկություններ չունեմ»։ | ||
| + | |||
| + | </font></font></font></font> | ||
| + | ===<strong>§43․ Վերաբերել — վերաբերվել</strong>=== | ||
| + | |||
| + | </strong>Սա թերեւս միակ բայն է, ուր <strong>վ</strong> ածանցը ոչ թե բայասեռն | ||
| + | է փոխում (ինչպես՝ գրել֊գրվել, ջարդել֊ջարդվել), այլ իմաստային որոշակի | ||
| + | տարբերակում է առաջ բերում։ | ||
| + | |||
| + | <strong>Վերաբերել</strong> նշանակում է որեւէ մեկի կամ մի բանի մասին ասել, | ||
| + | խոսել, նաեւ առնչվել֊առնչություն ունենալ։ Օրինակ՝ «Դիտողությունս | ||
| + | վերաբերում է այդ տղայի շատ ազատ պահվածքին, ոչ թե վայրիվերո | ||
| + | դատողություններին», «Ասածս նախ քե՛զ է վերաբերում, հետո՝ ընկերոջդ»։ | ||
| + | |||
| + | <strong>Վերաբերվել</strong> նշանակում է վերաբերմունք ունենալ, վարվել․ «Դու լավ | ||
| + | (վատ) ես <i>վերաբերվում</i> (= վարվում) ընկերոջդ հետ, լավ (վատ) ես | ||
| + | վերաբերվում գրքին, նստարանին, տան իրերին…»։ Այո՛, առակրաների դեպքում | ||
| + | չի կարելի <i>հետ</i> ասել՝ <i>վերաբերվել գրքի հետ, կահույքի հետ</i>…, | ||
| + | քանի որ չկա փոխադարձ հարաբերություն։ Անձի դեպքում երկու տարբերակներն | ||
| + | էլ ճիշտ են․ «<i>Երեխայի հետ // երեխային</i> քնքշորեն վերաբերվիր»։ | ||
| + | |||
| + | Վերոբերյալ օրինակներից երեւում է նաեւ, որ եթե ենթական անձնանիշ բառ | ||
| + | է, ապա ստորագյալը <i>վերաբերվել</i>֊ով (վ֊ով) պիտի լինի․ «<i>Ինքը</i> | ||
| + | (<i>նա, հայրը, ծերունին</i>) կասկածանքով էր վերաբերվում բոլորին ու | ||
| + | ամեն ինչին», «Ժողովուրդը (<i>ուսանողությունը, հոգեւորականությունը</i>) | ||
| + | միանշանակ չէր վերաբերվում իշխանության քայլերին»։ Ոչ անձնանիշ | ||
| + | ենթակայի ստորոգյալը արդեն վերաբերել֊ն է լինում․ «Մեծ ուսուցչի <i>ասածները</i> | ||
| + | բոլորիս են վերաբերում», «Նոր որոշումը վերաբերում է ոչ միայն պատմական | ||
| + | հուշարձաններին, այլեւ այսօրվա կոթողներին»։ | ||
| + | |||
| + | ===<strong>§44․ </strong><strong>Վրդովել֊վրդովվել, խռովել֊խռովվել=== | ||
| + | |||
| + | </strong>Երկու բառազույգերը հոմանիշ են <i>հուզել֊հուզվել</i>֊ին։ Եվ | ||
| + | վերջինիս օգնությամբ էլ կարող ենք անսխալ կողմնորոշվել։ Եթե «Մեկը | ||
| + | մյուսին վրդովում // խռովում է», ապա ճիշտ են այս՝ առանց կրավորական <strong>վ</strong> | ||
| + | ածանցի տարբերակները, ինչպես որ՝ «Մեկը մյուսին <i>հուզում</i> է»։ | ||
| + | Կամ՝ «Տղայի խոսքը<i> վրդովեց // խռովեց // հուզեց</i> մորը»։ Սա | ||
| + | ներգործական կառույցի նախադասություն է (ի՞նչ արեց)։ Հիմա նույն | ||
| + | նախադասության բովանդակությունը արտահայտենք կրավորական կառույցով․ | ||
| + | «Մայրը <i>վրդովվեց // խռովվեց // հուզվեց</i> տղայի խոսքից»։ | ||
| + | |||
| + | Իհարկե, պետք է նկատի ունենալ, որ որոշ դեպքերում <i>խռովել</i>֊ը, | ||
| + | նաեւ <i>վրդովել</i>֊ը միշտ չեն համարժեք <i>հուզվել</i>֊ին։ Դրանք | ||
| + | կարող են ունենալ նաեւ <i>խախտել</i>֊ի, <i>խանգարել</i>֊ի իմաստներ | ||
| + | ինչպես՝ «Նրա հանգիստը խռովվեց (= խախտվեց, խանգարվեց) երեխայի | ||
| + | հեկեկոցից»։ Զանց առնենք (= մի կողմ թողնենք) նաեւ <i>խռովել</i>֊ի | ||
| + | մյուս իմաստը՝ <i>նեղանալ, կապերը խզել</i>․ Լավ ընկերներ էին, բայց | ||
| + | մի դատարկ բանից խռովեցին իրարից։ | ||
| + | |||
| + | Ուղղենք սխալները․ <font color="#0000ff">«Այգու անմխիթար վիճակից <i>վրդովեց</i></font> | ||
| + | (փոխ․՝ <strong>վրդովվեց = հուզվեց</strong>) <font color="#0000ff">ծերունու | ||
| + | սիրտը», «<i>Խռոված</i></font> (փոխ․ <strong>խռովված = հուզված</strong>) <font | ||
| + | color="#0000ff">հոգով նա հեռացավ հայրենի ակութից», «Բնության | ||
| + | հոգեպարար անդորրը հանկարծ <i>խռովվեցին</i></font> (փոխ․ <strong>խռովեցին | ||
| + | = խախտեցին</strong>)<font color="#0000ff">մարդկանց աղեկտուր ճիչերը»<font | ||
| + | color="#000000">։ | ||
| + | |||
| + | </font></font> | ||
| + | ===<strong>§45․ Տանտեր — տանուտեր</strong>=== | ||
| + | |||
| + | <strong>Տանտեր</strong>֊ը, լավ գիտենք՝ տան տերն է՝ տան գլխավորը, ամեն տուն | ||
| + | ունի իր <i>տանտերը</i> կամ <i>տանտիրուհին</i>։ | ||
| + | |||
| + | <strong>Տանուտեր</strong>֊ը արդեն քիչ գործածական բառերից է, դարձել է | ||
| + | հնաբանություն։ <i>Տանուտեր</i>֊ը անցյալում գյուղի տերն էր՝ | ||
| + | կառավարիչը, որի գործառույթը հիմա, որոշ պայմանականությամբ֊ <strong>գյուղապետն</strong> | ||
| + | է կատարում։ Հիշենք Թումանյանի «Հառաչանքի» տողերը․ «Թե տանուտերին | ||
| + | գանգատ ես գնում, բան չես վաստակում բացի դուշմանից»։ | ||
| + | |||
| + | Պատահում են սխալ գործածություններ․ «Պաշտոնանկ նախագահը բացառիկ | ||
| + | հաճելի զրուցակից է եւ հյուրասեր տանուտեր (փոխ․ տանտեր)»։ | ||
| + | |||
| + | ===<strong>§46․ Տեղական — տեղային Ցեղական — ցեղային</strong>=== | ||
| + | |||
| + | <strong>Տեղական</strong>֊ը եւ <strong>տեղային</strong>֊ը վերջին հաշվով նույն իմաստն | ||
| + | ունեն եւ ավելի շուտ գործածվել են <i>տեղական</i>֊ի տարբերակով, որի | ||
| + | ընդհանուր նշանակությունը սա է՝ այդ տեղին հատուկ՝ վերաբերող, այդ տեղի | ||
| + | հետ կապված, <i>տեղական</i> իշխանություններ, սովորույթներ, | ||
| + | կառավարության տեղական մարմիններ, տեղական միջնակարգ դպրոց, տեղական | ||
| + | նշանակություն ունեցող դեպքեր, նաեւ՝ տեղական ժամանակ եւ այլն։ | ||
| + | |||
| + | <strong>Տեղային</strong>֊ի գործածությունը սահմանափակ է եւ կիրառվում է հենց <i>սահմանափակված</i> (օտար բառով՝ լոկալ) իմաստը արտահայտելու համար։ Կարող ենք ասել՝ <i>տեղային</i> (= տվյալ տարածքով սահմանափակված) հակամարտություններ, տեղային թմրեցում, տեղային վեճեր եւ այլն։ | ||
| + | |||
| + | Իրողությունը այդուհանդերձ այն է, որ <i>տեղային</i>֊ը <i>տեղական</i>֊ից առայժմ հստակորեն չի սահմանազատվել։ | ||
| + | |||
| + | <strong>Ցեղական</strong>֊ը ընտիր ցեղից սերվածն է, ազնվացեղ հատկություններ ունեցողը։ Խոսքը, իհարկե, տնային կենդանիներին է վերաբերում․ ցեղական ձի, ցուլ, կով… | ||
| + | |||
| + | <strong>Ցեղային</strong> նշանակում է ցեղին վերաբերող կամ նրան հատուկ, <i>ցեղային</i> կռիվներ, հակամարտություններ (որ, ի դեպ, <i>տեղային</i> բնույթ են կրում), <i>ցեղային</i> հատկանիշներ։ Գործածվում է նաեւ՝ <i>նեղ, խիստ ազգային</i> նշանակությամբ․ <i>ցեղային գաղափարախոսություն</i>։ | ||
| + | |||
| + | Սխալ է՝ <font color="#0000ff">«Երկար տարիներ տեւող <i>ցեղական</i></font> (փոխ․ <strong>ցեղային</strong>) <font color="#0000ff">ընդհարումները կարծես դադարեցին</font>։ | ||
| + | |||
| + | ===<strong>§47․ Տեղի տալ — տեղիք տալ</strong>=== | ||
| + | |||
| + | Պետք է ուշադիր լինել եւ չշփոթել, որ <strong>տեղի տալ</strong>֊ը տեղը զիջելն է, նահանջելը, հրաժարվելը, իսկ <strong>տեղիք տալ</strong>֊ը առիթ տալն է, պատճառ դառնալը։ Այսպիսի մի նախադասություն՝ «Երկու ամուսիններն էլ ընտանեկան վեճերի <i>տեղիք էին տալիս</i>, բայց նրանցից ոչ մեկը <i>տեղի չէր տալիս</i>»։ | ||
| + | |||
| + | Ուղղենք, եթե սխալ է․ <font color="#0000ff">«Քամի բարձրացավ, եւ ցերեկվա տոթը <i>տեղիք տվեց</i> երեկոյան զովությանը», «Նա չիջավ ներքեւ, քանի որ կարող էր <i>տեղի տալ</i> անհարկի կասկածներին»։</font> | ||
| + | |||
| + | ===<strong>§48. Տնօրինություն — տնօրենություն</strong>=== | ||
| + | |||
| + | <strong>Տնօրեն</strong>֊ը վաղուց է շատերի կողմից գործածվում (դպրոցի տնօրեն, հիմնարկի տնօրեն), եւ դրա շնորհիվ էլ, կարելի է ասել, օտար <i>դիրեկտոր</i>֊ը դուրս է մղվել։ Նրանից կազմված <strong>տնօրինություն</strong>֊ը նույնպես սովորական կիրառություն ունի՝ նշանակելով տնօրինելու, վերահսկելու իրավունք, իրավասություն։ «Հարցի <i>տնօրինությունը</i> հանձնված է մշակույթի նախարարությանը»։ | ||
| + | |||
| + | Արդի արեւելահայերենում <i>տնօրինություն</i>֊ը շատ անգամ գործածում | ||
| + | են <i>դիրեկցիա</i> բառի դիմաց, ինչը, սակայն, պիտի համարել | ||
| + | աննպատակահարմար, քանի որ կա <strong>տնօրենություն</strong>֊ը, որը հենց | ||
| + | տեսչություն, ղեկավարություն է նշանակում եւ որը արեւմտահայերենում | ||
| + | վաղուց ի վեր է արմատավորվել։ Ուստի այսպիսի մի նախադասություն | ||
| + | կազմենք․ «Վարձատրման նոր կարգ մշակելու <i>տնօրինությունը</i> | ||
| + | թողնվել է գործարանի <i>տնօրենությանը</i>»։ | ||
| + | |||
| + | ===<strong>§49․ </strong><strong>Ցուցում — ցուցմունք=== | ||
| + | |||
| + | </strong>Եթե ընդունենք, որ <strong>ցուցմունք</strong>֊ը այսօր առավելապես | ||
| + | իրավաբանական եզր (= տերմին) կամ հասկացություն է (ոչ թե | ||
| + | «հասկացողություն») եւ նշանակում է մեղադրյալի (ամբաստանյալի) | ||
| + | վկայությունը, ապա (չհաշված մեկ֊երկու դեպքեր ունենք նաեւ՝ «հաշվիչի, | ||
| + | ջրաչափի ցուցմունք») մնացած պարագաներում ճիշտ է <strong>ցուցում</strong>֊ը, | ||
| + | այն է՝ հրահանգ, պարզաբանում, առաջադրանք այսպես կամ այնպես վարվելու | ||
| + | մասին։ | ||
| + | |||
| + | Ուղղենք՝ <font color="#0000ff">«Ֆուտբոլիստներին մարզչի տված <i>ցուցմունքները</i> | ||
| + | <font color="#000000">(<strong>ցուցումները</strong>) <font color="#0000ff">շատ | ||
| + | հստակ էին», «Վկայի <i>ցուցումները</i> <font color="#000000">(<strong>ցուցմունքները</strong>) | ||
| + | <font color="#0000ff">խիստ կասկածելի էին»</font>։ | ||
| + | |||
| + | </font></font></font></font> | ||
| + | ===<strong>§50․ </strong><strong>Փոխանակ — փոխարեն=== | ||
| + | |||
| + | </strong>Իբրեւ կապեր՝ սրանք նույնանիշներ են, բայց կիրառությունը | ||
| + | սերտորեն կապված է շարադասության հետ․ <strong>փոխանակ</strong>֊ը առաջադաս է, <strong>փոխարեն</strong>֊ը՝ | ||
| + | հետադաս․ «<i>Փոխանակ զայրանալու</i>՝ լռեց = <i>Զայրանալու փոխարեն </i>լռեց», | ||
| + | «Հանգստանալու փոխարեն // փոխանակ հանգստանալու՝ շարունակեց գործը»։ | ||
| + | |||
| + | Նման փոխատեղումը հնարավոր է բայական կապակցության ժամանակ, իսկ երբ | ||
| + | կապվող բառը ուրիշ խոսքի մաս է, գործածվում է միայն <i>փոխարեն</i>֊ը | ||
| + | (դարձյալ՝ հետադաս)․ «<i>Քո փոխարեն </i>ծնողներդ են ամաչում», «<i>Տղայի | ||
| + | փոխարեն</i> քույրն էր եկել» (սխալ է՝ <i>քո փոխանակ</i>, տղայի | ||
| + | փոխանակ)։ Այսպիսի կառույցներում փոխարեն֊ը առանձին էլ է գործածվում․ | ||
| + | «Տղան չկար․ փոխարենը քույրն էր եկել»։ | ||
| + | |||
| + | Դարձյալ ուշադրության առնենք՝ <i>փոխանակ</i>֊ը միշտ նախադաս է եւ | ||
| + | դերբայի հետ մեկ կապակցություն է կազմում անգամ այն դեպքերում, երբ | ||
| + | նրանք իրարից հեռացած են լինում․ «<i>Փոխանակ</i> այդքան երկար ու | ||
| + | անիմաստ <i>հակաճառելու</i>…»։ | ||
| + | |||
| + | Ուղղենք՝ <font color="#0000ff">«Ավերված տան փոխանակ<font | ||
| + | color="#000000"> (<strong>փոխարեն</strong>) <font color="#0000ff">նոր | ||
| + | բնակարան հատկացրին», «Փոխարեն քո լավության <font | ||
| + | color="#000000">(<strong>քո լավության փոխարեն</strong>)</font> կփորեմ | ||
| + | այգիդ»</font></font></font>։ | ||
| + | |||
| + | ===<strong>§51․ Քառատող — քառյակ</strong>=== | ||
| + | |||
| + | <strong>Քառատող</strong>․ ցանկացած չորս տողը կարող ենք կոչել քառատող։ | ||
| + | Ավելի նեղ իմաստով այն չափածո երկի չորստողանոց մասն է՝ բանաստեղծական | ||
| + | տունը։ | ||
| + | |||
| + | <strong>Քառյակ</strong>֊ը նույնպես կարող է ընկալվել իբրեւ չորս տողից բաղկացած | ||
| + | մաս։ Բայց այն առավելապես գործածվում է ճիշտ 4 տողից բաղկացած առանձին | ||
| + | բանաստեղծության ժանրատեսակը անվանելու համար։ Ի դեպ, Արեւելքի | ||
| + | պոեզիայում այն հայտնի է <strong>ռուբայի</strong> անունով, իսկ հայ միջնադարյան | ||
| + | քնարերգության մեջ՝ <strong>խաղիկ</strong> կամ <strong>հայրեն</strong>։ | ||
| + | |||
| + | ===<strong>§52․ ֊յուն</strong> եւ <strong>֊ուն</strong> վերջածանցներով կազմված նույնարմատ ձեւեր=== | ||
| + | |||
| + | <table width="100%" border="0" cellpadding="2" cellspacing="2"> | ||
| + | <tr> | ||
| + | <td valign="top"><i>գոյականներ</i> | ||
| + | </td> | ||
| + | <td valign="top"><i>ածականներ</i> | ||
| + | </td> | ||
| + | <td valign="top"><i>ածականներ (բարդ ածանցավոր կամ բարդ)</i> | ||
| + | </td> | ||
| + | </tr> | ||
| + | <tr> | ||
| + | <td valign="top">հնչյուն | ||
| + | </td> | ||
| + | <td valign="top">հնչուն | ||
| + | </td> | ||
| + | <td valign="top">համահնչյուն֊համահունչ<ref>Միայն այս զույգն է պարզ ածանցավոր</ref> | ||
| + | </td> | ||
| + | </tr> | ||
| + | <tr> | ||
| + | <td valign="top">կարկաչյուն | ||
| + | </td> | ||
| + | <td valign="top">կարկաչուն | ||
| + | </td> | ||
| + | <td valign="top">բարեհնչյուն֊բարեհունչ | ||
| + | </td> | ||
| + | </tr> | ||
| + | <tr> | ||
| + | <td valign="top">շաչյուն | ||
| + | </td> | ||
| + | <td valign="top">շաչուն | ||
| + | </td> | ||
| + | <td valign="top">դյուրահնչյուն֊դյուրահունչ | ||
| + | </td> | ||
| + | </tr> | ||
| + | <tr> | ||
| + | <td valign="top">շառաչյուն | ||
| + | </td> | ||
| + | <td valign="top">շառաչուն | ||
| + | </td> | ||
| + | <td valign="top">քաղցրահնչյուն֊քաղցրահունչ | ||
| + | </td> | ||
| + | </tr> | ||
| + | <tr> | ||
| + | <td valign="top">խոխոջյուն | ||
| + | </td> | ||
| + | <td valign="top">խոխոջուն | ||
| + | </td> | ||
| + | <td valign="top">մեղմահնչյուն֊մեղմահունչ | ||
| + | </td> | ||
| + | </tr> | ||
| + | <tr> | ||
| + | <td valign="top">դողդոջյուն | ||
| + | </td> | ||
| + | <td valign="top">դողդոջուն | ||
| + | </td> | ||
| + | <td valign="top">նույնահնչյուն֊նույնահունչ | ||
| + | </td> | ||
| + | </tr> | ||
| + | <tr> | ||
| + | <td valign="top">————— | ||
| + | </td> | ||
| + | <td valign="top">պաղպաջուն | ||
| + | </td> | ||
| + | <td valign="top"> | ||
| + | </td> | ||
| + | </tr> | ||
| + | <tr> | ||
| + | <td valign="top">դոփյուն | ||
| + | </td> | ||
| + | <td valign="top">————— | ||
| + | </td> | ||
| + | <td valign="top"> | ||
| + | </td> | ||
| + | </tr> | ||
| + | <tr> | ||
| + | <td valign="top">կռնչյուն | ||
| + | </td> | ||
| + | <td valign="top">կռնչուն | ||
| + | </td> | ||
| + | <td valign="top"> | ||
| + | </td> | ||
| + | </tr> | ||
| + | <tr> | ||
| + | <td valign="top">քրթմնջյուն | ||
| + | </td> | ||
| + | <td valign="top">————— | ||
| + | </td> | ||
| + | <td valign="top"> | ||
| + | </td> | ||
| + | </tr> | ||
| + | <tr> | ||
| + | <td valign="top">պայթյուն | ||
| + | </td> | ||
| + | <td valign="top">————— | ||
| + | </td> | ||
| + | <td valign="top"> | ||
| + | </td> | ||
| + | </tr> | ||
| + | </table> | ||
| + | |||
| + | Այս բառաշարքերը դեռ կարող ենք շարունակել։ Ձախ կողմի երկու | ||
| + | սյունակներից պարզ երեւում է, որ միեւնույն արմատից ֊<strong>յուն</strong> | ||
| + | վերջածանցով կազմվել է գոյական, իսկ ֊<strong>ուն</strong>֊ով՝ ածական։ | ||
| + | Համապատասխանաբար հարցերն էլ կհնչեն՝ ի՞նչ (գոյ․) եւ <i>ինչպիսի՞</i> | ||
| + | (ած․)․ «Լսվում էր առվակի մեղմ <i>խոխոջյունը</i> (ի՞նչը)» եւ «<i>Խոխոջուն</i> | ||
| + | (ինչպիսի՞) առվակը անդորր էր բերում նրա խռովված հոգուն»։ Սրանց | ||
| + | զանազանությունը ակնհայտ է դառնում նաեւ նրանից, որ գոյական ձեւերը | ||
| + | կարող են հոլովվել կամ հոգնակիի մասնիկ ստանալ, հոդ առնել (<i>հնչյունից, | ||
| + | հնչյուններով, դոփյունը</i>, իսկ ածական ձեւերը՝ ոչ։ | ||
| + | |||
| + | <strong>Հնչյուն</strong> գոյականով բաղադրվում են <i>համահնչյուն, | ||
| + | մեղմահնչյուն, արծաթահնչյուն</i> եւ այլն, որոնք բոլորն էլ ածական | ||
| + | բառեր են։ Սրանց գրեթե նույնանիշ են <strong>հունչ</strong> բաղադրիչով կազմված | ||
| + | զուգահեռները՝ <i>համահունչ, բարեհունչ, նույնահունչ</i>… | ||
| + | |||
| + | ===<strong>§53․ </strong><strong>Իմաստային ընդհանրություններ չունեցող հարանուններ</strong>=== | ||
| + | |||
| + | Բազմաթիվ հարանուններից (հնչումով մոտ բառեր) իրենց հակիրճ | ||
| + | բացատրականներով բերվում են միայն այնպիսիները, որոնք կարող են | ||
| + | իմաստային տարբերակման շփոթի տեղիք տալ։ | ||
| + | |||
| + | <strong>Աղանդ</strong> — տվյալ եկեղեցու դավանանքից շեղվող կրոնական ուսմունք (<i>սեկտա</i>)։ | ||
| + | |||
| + | <strong>Աղանդեր</strong> — ճաշից հետո մատուցվող քաղցրեղեն ու մրգեղեն (<i>դեսերտ</i>)։ | ||
| + | |||
| + | |||
| + | |||
| + | <strong>Ականակիտ</strong> — վճիտ, մաքուր (ջրի մասին), փայլփլուն, շողշողուն։ | ||
| + | |||
| + | <strong>Ականակիր</strong> — 1. Չափազանց մութ։ 2. Ականներով զինված ռազմանավ, | ||
| + | ականանավ։ | ||
| + | |||
| + | |||
| + | |||
| + | <strong>Ակութ</strong> — կերակուր եփելու օջախ, փոքր թոնիր։ | ||
| + | |||
| + | <strong>Անութ</strong> — թեւատակի փոսը, թեւատակ։ | ||
| + | |||
| + | |||
| + | |||
| + | <strong>Անըստգյուտ</strong> — կատարյալ, անթերի։ | ||
| + | |||
| + | <strong>Անստույգ</strong> — չստուգված, ոչ հավաստի, անճիշտ։ | ||
| + | |||
| + | |||
| + | |||
| + | <strong>Աշտանակ</strong> — ճրագակալ, մոմակալ։ | ||
| + | |||
| + | <strong>Աշտարակ</strong> — բարձր ու նեղ կառուցվածք։ | ||
| + | |||
| + | |||
| + | |||
| + | <strong>Ապիկար</strong> — անկարող, ապաշնորհ, անընդունակ։ | ||
| + | |||
| + | <strong>Ապիրատ</strong> — անիրավ, անարդար, անօրեն։ | ||
| + | |||
| + | |||
| + | |||
| + | <strong>Առասան</strong> — թոկ, պարան։ | ||
| + | |||
| + | <strong>Երասան</strong> — սանձ, պախուրց։ | ||
| + | |||
| + | <strong>Դրասանգ</strong> — ծաղիկներից կամ այլ բաներից պատրաստված հյուսակ, | ||
| + | ծաղկաշղթա։ | ||
| + | |||
| + | |||
| + | |||
| + | <strong>Աստանդական</strong> — թափառական, պանդուխտ։ | ||
| + | |||
| + | <strong>Ասպնջական</strong> — հյուրընկալ, հյուրասեր։ | ||
| + | |||
| + | |||
| + | |||
| + | <strong>Բամբիռ</strong> — ժողովրդական հնագույն նվագարան։ | ||
| + | |||
| + | <strong>Բամբիշ</strong> — թագուհի, իշխանուհի։ | ||
| + | |||
| + | |||
| + | |||
| + | <strong>Բրդել</strong> — կտոր֊կտոր անել, մանր կտրատել։ | ||
| + | |||
| + | <strong>Բրթել</strong> — հրել։ | ||
| + | |||
| + | |||
| + | |||
| + | <strong>Գիրթ</strong> — շեշտակի, կտրուկ։ | ||
| + | |||
| + | <strong>Գիրգ</strong> — փափուկ, քնքուշ։ | ||
| + | |||
| + | |||
| + | |||
| + | <strong>Դեղձան</strong> — բաց դեղնագույն, խարտյաշ։ | ||
| + | |||
| + | <strong>Դերձան</strong> — կարի թել։ | ||
| + | |||
| + | |||
| + | |||
| + | <strong>Թափոր</strong> — որեւէ տեղ ընթացող մարդկանց կամ մեքենաների | ||
| + | բազմություն։ | ||
| + | |||
| + | <strong>Թափուր</strong> — դատարկ, ազատ, չզբաղեցրած։ | ||
| + | |||
| + | |||
| + | |||
| + | <strong>Թոծովել</strong> — անվարժ, կցկտուր խոսել, կմկմալ։ | ||
| + | |||
| + | <strong>Թոծվել</strong> — թեթեւակիորեն ցնցել, շարժել, թափ տալ։ | ||
| + | |||
| + | |||
| + | |||
| + | <strong>Թյուր</strong> — սխալ, ծուռ, խոտոր։ | ||
| + | |||
| + | <strong>Թույր</strong> — գույն, երանգ։ | ||
| + | |||
| + | |||
| + | |||
| + | <strong>Խաշամ</strong> — աշնանը ծառերից թափված տերեւներ, խազալ։ | ||
| + | |||
| + | <strong>Խարամ</strong> — արտադրության ընթացքում առաջացած ավելորդ նյութեր, | ||
| + | թափոն։ | ||
| + | |||
| + | <strong>Խարան</strong> — դաջելու, խարանելու մետաղյա հարմարանք, փխբ նվաստացման | ||
| + | հետեւանքով առաջացած ծա նր զգացում։ | ||
| + | |||
| + | |||
| + | |||
| + | <strong>Կթղա</strong> — փոքրիկ բաժակ։ | ||
| + | |||
| + | <strong>Կխտար</strong> — այծյամ, եղնիկ։ | ||
| + | |||
| + | |||
| + | |||
| + | <strong>Կտրիճ</strong> — քաջ, արի, խիզախ։ | ||
| + | |||
| + | <strong>Կտրիչ</strong> — հատիչ, կտրող բերան ունեցող գործիք։ | ||
| + | |||
| + | |||
| + | |||
| + | <strong>Հերկել</strong> — վարել, ցանելու համար հողը շուռ տալ։ | ||
| + | |||
| + | <strong>Հերքել</strong> — որեւէ բան ժխտել կամ որեւէ բանի հակառակը ապացուցել։ | ||
| + | |||
| + | |||
| + | |||
| + | <strong>Հովատակ</strong> — արու ձի։ | ||
| + | |||
| + | <strong>Հրովարտակ</strong> — թագավորի գրավոր դիմումը ժողովրդին։ | ||
| + | |||
| + | |||
| + | |||
| + | <strong>Մախաղ</strong> — փոքրիկ տոպրակ։ | ||
| + | |||
| + | <strong>Մախաթ</strong> — մեծ ասեղ։ | ||
| + | |||
| + | |||
| + | |||
| + | <strong>Մահիկ</strong> — կիսալուսին։ | ||
| + | |||
| + | <strong>Մահիճ</strong> — անկողին։ | ||
| + | |||
| + | |||
| + | |||
| + | <strong>Մեղկ</strong> — թուլամորթ, կամազուրկ։ | ||
| + | |||
| + | <strong>Մեղք</strong> — հանցանք, մեղավորություն։ | ||
| + | |||
| + | |||
| + | |||
| + | <strong>Մույթ</strong> — կամարակալ, սյուների հենարան՝ նեցուկ։ | ||
| + | |||
| + | <strong>Մույկ</strong> — ոտնաման, կոշիկ։ | ||
| + | |||
| + | |||
| + | |||
| + | <strong>Նկանակ</strong> — փափուկ հաց (<i>բուլկի</i>) | ||
| + | |||
| + | <strong>Ջնարակ</strong> — ապակեներկ, որով զօծում՝ պատում են խեցեգործական | ||
| + | առարկաները։ | ||
| + | |||
| + | |||
| + | |||
| + | <strong>Շաղախ </strong>— մածուցիկ խառնուրդ։ | ||
| + | |||
| + | <strong>Շաղափ</strong> — անցքեր բացելու կտրող գործիք։ | ||
| + | |||
| + | <strong>Շառափ</strong> — 1. Փայլ, ցոլք։ 2. Հորդ, տեղատարափ անձրեւ։ | ||
| + | |||
| + | |||
| + | |||
| + | <strong>Շեղբ</strong> — դանակի կտրող մասը։ | ||
| + | |||
| + | <strong>Շեղջ</strong> — կույտ, կուտակ։ | ||
| + | |||
| + | |||
| + | |||
| + | <strong>Ոստան</strong> — մայրաքաղաք, մեծ քաղաք։ | ||
| + | |||
| + | <strong>Ոստայն</strong> — 1. Ջուլհակի գործած թելերի ցանցը 2. Սարդոստայն։ | ||
| + | |||
| + | |||
| + | |||
| + | <strong>Պճնվել</strong> — զարդարվել, զուգվել։ | ||
| + | |||
| + | <strong>Պչրվել</strong> — սեթեւեթել, կոտրատվել։ | ||
| + | |||
| + | |||
| + | |||
| + | <strong>Սամում</strong> — տաք ավազախառն քամի, փոթորիկ։ | ||
| + | |||
| + | <strong>Սամույր</strong> — թանկարժեք մորթով կենդանի | ||
| + | կզաքիսների ցեղից։ | ||
| + | |||
| + | |||
| + | |||
| + | <strong>Սկահակ</strong> — գավաթ, բաժակ։ | ||
| + | |||
| + | <strong>Ստահակ</strong> — ստոր, տականք, սինլքոր։ | ||
| + | |||
| + | |||
| + | |||
| + | <strong>Վարկ</strong> — 1. Հեղինակություն, պատիվ։ 2. Դրամական միջոց, | ||
| + | փոխանվություն։ | ||
| + | |||
| + | <strong>Վարք</strong> — իրեն պահելու եղանակը, կենցաղավարությունը։ | ||
| + | |||
| + | <strong>Վարգ</strong> — ձիերի (եւ այլ ծանրաքաշ կենդանիների) վազքը, ձիու | ||
| + | թեթեւ ու համաչափ ընթացք։ | ||
| + | |||
| + | ===<strong>§53ա․ </strong><strong>Ի՞նչ ձայն են հանում կենդանիները=== | ||
| + | |||
| + | Բառաչում</strong> են կովերը։ | ||
| + | |||
| + | <strong>Մայում</strong> են ոչխարներն ու գառները | ||
| + | |||
| + | <strong>Մկվում</strong> են այծերն ու ուլերը։ | ||
| + | |||
| + | <strong>Խրխնջում</strong> ու <strong>վրնջում</strong> են ձիերը։ | ||
| + | |||
| + | <strong>Մռնչում</strong> են գազանները (առյուծ, վագր, արջ…)։ | ||
| + | |||
| + | (<strong>Մռնչալ</strong> առհասարակ նշանակում է ուժգին ձայնով գոչել, մռնչյուն | ||
| + | հանել)։ | ||
| + | |||
| + | <strong>Մռլտում</strong> (մռմռում, մռմռացնում ու մլավում) է կատուն։ | ||
| + | |||
| + | <strong>Գռմռում</strong> (<i>գռմռացնում</i> կլանչում, կաղկանձում) է շունը։ | ||
| + | |||
| + | <strong>Ոռնում</strong> է գայլը։ | ||
| + | |||
| + | ==Բ․ Բառաձեւի սխալներ== | ||
| + | |||
| + | Բառաձեւի աղավաղումները, ըստ տարածվածության աստիճանի, լինում են | ||
| + | անհատական եւ ընդհանրական։ Լեզվական ամեն մի շեղում ի վերջո սկսվում է | ||
| + | առանձին մարդկանց կողմից եւ հետո միայն, խոսողների ավելի ու ավելի լայն | ||
| + | շրջանակներ ընդարձակելով, դառնում ընդհանրական։ Վտանգավորը սա է։ Եվ | ||
| + | սրա դեմ պայքարելու հիմնական եղանակը նույն անհատական ջանքերի գնով | ||
| + | ճիշտ, անխաթար ձեւերին վերադառնալու ուղին է։ | ||
| + | |||
| + | Իրենց հերթին ընդհանրական սխալները տարաբնույթ են։ Կան ակնհայտ | ||
| + | աղավաղումներ, որ բավարար գրագիտություն ունեցող դպրոցականն էլ է | ||
| + | գիտակցում։ Կան եւ «անմեղ» թվացող կամ «խոր ընդհատակ» անցած այնպիսի | ||
| + | խոտորումներ, որ միայն նուրբ եւ ուշադիր աչքը կարող է դրանք նկատել։ | ||
| + | |||
| + | Բառաձեւի խաթարումների պատճառները բազմապիսի են։ Դրանց մի մասը | ||
| + | պայմանավորված է առավելապես արտասանական֊հնչական շեղումներով, | ||
| + | մյուսները կարող են առաջ գալ բառակազմության կանոնների անտեսման, բառի | ||
| + | առանձին բաղադրիչների թյուրմբռնման, քերականական ինչ֊ինչ | ||
| + | օրինաչափությունների խախտման հետեւանքով եւ այլն։ Երբեմն նշված | ||
| + | գործոններից մի քանիսը միասին են դեր խաղում։ | ||
| + | |||
| + | Ըստ այդմ էլ ստորեւ ներկայացվող բառաձեւի սխալների ենթախմբային | ||
| + | դասդասումները որոշակի պայմանականությամբ են արված։ Երեւույթը առավել | ||
| + | ակներեւ դարձնելու նպատակով նախ մաս֊մաս երկու սյունակների | ||
| + | զուգահեռականությամբ անմիջաբար տրվում են սխալ (ձախ կողմում) ու ճիշտ | ||
| + | (աջ կողմում) ձեւերը, ապա եւ դրանց վերաբերյալ հակիրճ պարզաբանումները։ | ||
| + | |||
| + | ===§54․=== | ||
| + | |||
| + | <table width="100%" border="0" cellpadding="2" cellspacing="2"> | ||
| + | <tr> | ||
| + | <td valign="top"><font color="#000099">ԱմաՆչել, կամաՆց, | ||
| + | կանաՆչ, ավելՆորդ, մանրուՆք, արտասուՆք, կանաՆցի, բարձՐունք</font><br> | ||
| + | </td> | ||
| + | <td valign="top">ամաչել, կամաց, կանաչ, ավելորդ, մանրուք, | ||
| + | արտասուք, կանացի, բարձունք<br> | ||
| + | </td> | ||
| + | </tr> | ||
| + | </table> | ||
| + | |||
| + | Մի քանի տասնամյակ առաջ տարածված <i>սանդր, մանդր, ծանդր</i> | ||
| + | սխալաձեւությունները այսօր նույնիսկ ծիծաղ են հարուցում։ Սրանցում առկա | ||
| + | ավելորդ <b>դ</b> աճականի (հավելադիր հնչյունի) դիմաց բերված բառերում | ||
| + | էլ <b>ն</b> աճականն է խցկվել՝ ամաՆչել, կամաՆց, կանաՆչ… Մյուս բառերի | ||
| + | դեպքում դա պարզվում է նաեւ բաղադրիչների վերլուծությունից՝ <b>մանր+ուք, | ||
| + | արտաս+ուք, կան(<կին)+ացի</b>։ <b>Բարձունք</b>֊ի մեջ բարձր | ||
| + | արմատաբառի <b>բարձ</b> փոփոխակն է՝ <b>բարձ+ունք</b> (ինչպես՝ | ||
| + | վերամ<b>բարձ</b>, | ||
| + | ամ<b>բարձ</b>իչ), այս պատճառով էլ <i>բարձրունք</i>֊ը սխալ է։ | ||
| + | |||
| + | |||
| + | ===§55․=== | ||
| + | |||
| + | <table width="100%" border="0" cellpadding="2" cellspacing="2"> | ||
| + | <tr> | ||
| + | <td valign="top"><font color="#000099">Դա<i>ր</i>տակ, կա<i>ր</i>մունջ, | ||
| + | բա<i>լ</i>ա<i>ն</i>ի, ա<i>լ</i>ա<i>ն</i>ի (=աղը պակաս)</font><br> | ||
| + | </td> | ||
| + | <td valign="top">դատարկ, կամուրջ, բանալի, անալի<br> | ||
| + | </td> | ||
| + | </tr> | ||
| + | </table> | ||
| + | <br> | ||
| + | |||
| + | Դրափոխության՝ հնչյունների դիրքի տեղափոխության հետեւանք են՝ դատա<b>ր</b>կ | ||
| + | > դա<b>ր</b>տակ, բա<b>ն</b>ալի > բա<b>լ</b>անի, կամու<b>ր</b>ջ | ||
| + | > կա<b>ր</b>մունջ (<b>ն</b>֊ի հավելումով), ա<b>ն</b>ալի (ան + | ||
| + | աղի, ղ > լ) > ա<b>լ</b>ա<b>ն</b>ի։ <b>Ալանի</b>֊ն ճիշտ է, եթե | ||
| + | նշանակի ընկույզով դեղձաչիր։ | ||
| + | |||
| + | ===§56․=== | ||
| + | <table width="100%" border="0" cellpadding="2" cellspacing="2"> | ||
| + | <tr> | ||
| + | <td valign="top"><font color="#000099">Առայժմս</font> | ||
| + | </td> | ||
| + | <td valign="top">առայժմ | ||
| + | </td> | ||
| + | </tr> | ||
| + | <tr> | ||
| + | <td valign="top"><font color="#000099">այսինքս // այսինքը, | ||
| + | ուրեմս // ուրեմը</font> | ||
| + | </td> | ||
| + | <td valign="top">այսինքն, ուրեմն | ||
| + | </td> | ||
| + | </tr> | ||
| + | <tr> | ||
| + | <td valign="top"><font color="#000099">առնվազը, մանրամասը</font> | ||
| + | </td> | ||
| + | <td valign="top">առնվազն, մանրամասն | ||
| + | </td> | ||
| + | </tr> | ||
| + | <tr> | ||
| + | <td valign="top"><font color="#000099">եւ այլը, երբեմը</font> | ||
| + | </td> | ||
| + | <td valign="top">եւ այլն, երբեմն | ||
| + | </td> | ||
| + | </tr> | ||
| + | <tr> | ||
| + | <td valign="top"><font color="#000099">սառ</font> | ||
| + | </td> | ||
| + | <td valign="top">սառը//սառն | ||
| + | </td> | ||
| + | </tr> | ||
| + | <tr> | ||
| + | <td valign="top"><font color="#000099">դառ</font> | ||
| + | </td> | ||
| + | <td valign="top">դառը//դառն | ||
| + | </td> | ||
| + | </tr> | ||
| + | <tr> | ||
| + | <td valign="top"><font color="#000099">խառ</font> | ||
| + | </td> | ||
| + | <td valign="top">խառը//խառն | ||
| + | </td> | ||
| + | </tr> | ||
| + | <tr> | ||
| + | <td valign="top"><font color="#000099">ընդհակառակ</font> | ||
| + | </td> | ||
| + | <td valign="top">ընդհակառակը//ընդհակառակն | ||
| + | </td> | ||
| + | </tr> | ||
| + | <tr> | ||
| + | <td valign="top"><font color="#000099">ընդամեն</font> | ||
| + | </td> | ||
| + | <td valign="top">ընդամենը | ||
| + | </td> | ||
| + | </tr> | ||
| + | </table> | ||
| + | <b>Այսինքն</b>, <b>ուրեմն</b>, <b>առնվազն</b>, <b>մանրամասն</b>, | ||
| + | <b>եւ այլն</b>, <b>երբեմն</b> ձեւերը ճիշտ են միայն <b>ն</b> | ||
| + | վերջնահնչյունով։ Ի տարբերություն սրանց՝ երկփոփոխակ՝ <b>ը/ն</b> հոով | ||
| + | են հանդես գալիս <b>սառը</b> կամ <b>սառն</b>, <b>խառը//խառն</b>, <b>դառը//դառն</b>, | ||
| + | <b>ընդհակառակը//ընդհակառակն</b> բառերը (առանց հոդերի ձեւերը գրական | ||
| + | չեն)։ Իսկ <b>ընդամենը</b> բառը միայն <b>ը</b> հոդով է ճիշտ։ | ||
| + | |||
| + | <b>Առայժմ</b> բառը, ընդհակառակը, ճիշտ է միայն առանց հոդի։ | ||
| + | |||
| + | Հաճախ ավելորդ <b>ը/ն</b> են կցում <b>թարմ</b>, <b>խոր</b> բառերին | ||
| + | (թարմը ձուկ, թարմը հաց, խորը հոգի)․ <i>թարմը</i>, <i>խորը</i> | ||
| + | ձեւերը ճիշտ կլինեն միայն փոխանվանաբար գործածելիս․ «<b>Թարմը</b> | ||
| + | (=թարմ ձուկը, թարմ կանաչին) տուր, խորը (=խորը չափով) մտածիր»։ | ||
| + | |||
| + | |||
| + | ===§57․=== | ||
| + | |||
| + | <table width="100%" border="0" cellpadding="2" cellspacing="2"> | ||
| + | <tr> | ||
| + | <td valign="top"><font color="#000099">Ութանասուն | ||
| + | (ութանասունմեկ, ուանասուներկու… ութանասունինը),</font> | ||
| + | </td> | ||
| + | <td valign="top">ութսուն (ութսունմեկ, ութսուներկու… | ||
| + | ութսունինը), | ||
| + | </td> | ||
| + | </tr> | ||
| + | <tr> | ||
| + | <td valign="top"><font color="#000099">տաս (10) — տասմեկ…, տասերորդ, | ||
| + | յոթներորդ, ութնամյա, զերո, զերոյական</font> | ||
| + | </td> | ||
| + | <td valign="top">տասը // տասն — տասնմեկ…, տասներորդ, յոթերորդ, | ||
| + | ութամյա, զրո, զրոյական | ||
| + | </td> | ||
| + | </tr> | ||
| + | </table> | ||
| + | |||
| + | Միայն <b>յոթանասուն</b>֊ի մեջ ունենք <b>յոթ+ան</b> (գրաբարյան | ||
| + | յոթն, սեռականը՝ <b>յոթան</b> «յոթի») հոլովական մասնիկը, իսկ | ||
| + | մնացածներում արմատական թվերին ավելացել է <b>սուն</b> («տասնյակ») | ||
| + | ածանցը։ Ուրեմն, ճիշտ կլինեն <b>ութ+սուն > ութսուն</b> եւ սրան | ||
| + | հաջորդող մյուս թվերը՝ <b>ութսունմեկ… ութսունինը</b>։ 10 թվականը | ||
| + | լինում է <b>տասը</b> կամ <b>տասն</b> տարբերակով (ի դեպ, նաեւ 9֊ը՝ | ||
| + | <b>ինը // ինն</b>)։ Բաղադրյալ բառերում, ուր գերազանցապես հանդես է | ||
| + | գալիս տասն ձեւով (տասնմեկ, տասներկու…, տասներորդ, տասնամյա, | ||
| + | տասնապատիկ…), երբեմն հանդիպում է <i>տաս</i> ձեւով՝ տասանիշ, | ||
| + | տասհատորյակ, տաս֊տասներկու, տաս,տասնհինգ… (տես նաեւ §78)։ Մնացած | ||
| + | թվականները, եթե փոխանվանաբար չեն գործածված, <b>ը/ն</b> չեն | ||
| + | ընդունում։ | ||
| + | |||
| + | «Զերո» ձեւը, որ ֆրանսերենից անցել է, ասենք, ռուսերենին (նաեւ՝ մեր | ||
| + | արեւմտահայերենին), արեւելահայ գրական տարբերակի համար անընդունելի է․ | ||
| + | ճիշտն է՝ <b>զրո, զրոյական</b>։ | ||
| + | |||
| + | ===§58․=== | ||
| + | |||
| + | <table width="100%" border="0" cellpadding="2" cellspacing="2"> | ||
| + | <tr> | ||
| + | <td valign="top"><font color="#000099">Համբյուր — համբյուրել — | ||
| + | համբույրել</font> | ||
| + | </td> | ||
| + | <td valign="top">համբույր — համբուրել | ||
| + | </td> | ||
| + | </tr> | ||
| + | <tr> | ||
| + | <td valign="top"><font color="#000099">ողջյուն — ողջյունել — | ||
| + | ողջյունում եմ</font> | ||
| + | </td> | ||
| + | <td valign="top">ողջույն — ողջունել — ողջունում եմ | ||
| + | </td> | ||
| + | </tr> | ||
| + | <tr> | ||
| + | <td valign="top"><font color="#000099">եղբոյր</font> | ||
| + | </td> | ||
| + | <td valign="top">եղբոր | ||
| + | </td> | ||
| + | </tr> | ||
| + | <tr> | ||
| + | <td valign="top"><font color="#000099">թուլատրել — | ||
| + | թուլտվություն // թույլատվություն, (ան)թուլատրելի</font> | ||
| + | </td> | ||
| + | <td valign="top">թույլատրել — թույլտվություն, անթույլատրելի — | ||
| + | թույլատրելի | ||
| + | </td> | ||
| + | </tr> | ||
| + | <tr> | ||
| + | <td valign="top"><font color="#000099">վիրաբուժ, հոգեբուժ, | ||
| + | մանկաբուժ</font> | ||
| + | </td> | ||
| + | <td valign="top">վիրաբույժ, հոգեբույժ, մանկաբույժ | ||
| + | </td> | ||
| + | </tr> | ||
| + | <tr> | ||
| + | <td valign="top"><font color="#000099">ուխտադրույժ</font> | ||
| + | </td> | ||
| + | <td valign="top">ուխտադրուժ</td> | ||
| + | </tr> | ||
| + | <tr> | ||
| + | <td valign="top"><font color="#000099">պայթունալի, | ||
| + | պայթունավտանգ</font> | ||
| + | </td> | ||
| + | <td valign="top">պայթյունալի, պայթյունավտանգ | ||
| + | </td> | ||
| + | </tr> | ||
| + | </table> | ||
| + | |||
| + | |||
| + | <b>Համբույր</b>֊ի կազմությունը (ինչքան էլ չհամապատասխանի գիտական | ||
| + | ստուգաբանությանը) հեշտ է մտապահել <i>համ+բույր</i> մերձավոր բառերի | ||
| + | կցումով։ Մնում է հիշել, որ ածանց կամ արմատ ավելանալիս բառային շեշտը | ||
| + | տեղափոխվում է աջ եւ որպես կանոն, գործում է <b>ույ > ու</b> | ||
| + | հնչյունափոխությունը՝ <b>գույն > գունավոր, թույն > թունալի, | ||
| + | ողջույն > ողջունել, համբույր > համբուրում ենք</b> (ոչ թե <i>համբյուրում</i> | ||
| + | կամ <i>համբույրում</i> ենք), <b>դաշույն > դաշունահարել</b> եւ | ||
| + | այլն։ | ||
| + | |||
| + | <b>Թույլ </b>արմատաբառով կազմված բարդություններ ունենք, եւ | ||
| + | բնականաբար այստեղ էլ է գործում հիշված կանոնը՝ <b>թույլ+կազմ>թուլակազմ, | ||
| + | թուլամորթ, թուլասիրտ</b> եւ այլն։ Բայց, ահա, եթե ունենք <b>թույլ | ||
| + | տալ</b> հարադրականից կազմված բառաձեւեր, այլեւս հնչյունափոխություն | ||
| + | տեղի չի ունենում՝ <b>թույլատրել, անթույլատրելի, թույլտվություն</b>։ | ||
| + | Սրանց մյուս տարբերակները սխալ են (տես ձախ սյունակը)։ | ||
| + | |||
| + | Վերադառնալով առաջին օրինակներին՝ ասենք, որ երբ բառային շեշտը հենց | ||
| + | վերջին վանկը կազմող <b>ույ</b>֊ի վրա է, բնականաբար ոչ մի | ||
| + | փոփոխություն էլ տեղի չի ունենա՝ <b>բարեհամբո՛ւյր, ակնաբո՛ւյժ, | ||
| + | վիրաբո՛ւյժ, անասնաբո՛ւյժ</b>…, բայց՝ <b>համբուրե՛լ, | ||
| + | վիրաբուժակա՛ն, անասնաբուժարա՛ն։ Նույն ձեւով՝ | ||
| + | անասնաբո՛ւյծ֊անասնաբուծարա՛ն, չարագո՛ւյժ֊չարագուժորե՛ն</b>։ | ||
| + | |||
| + | Իսկ <b>ուխտադրուժ</b>֊ը հենց այսպես էլ ճիշտ է, քանի որ <i>դրույժ</i> | ||
| + | բաղադրիչ առհասարակ գոյություն չունի։ Եղել է <b>դրուժ</b>, որից էլ՝ | ||
| + | <b>դրուժան</b> (=դրժող, խոստմնազանց)։ | ||
| + | Ասածին ավելացնենք, որ հակառակ <b>ույ</b>֊ի, <b>յու</b> երկհնչյունը | ||
| + | կամ չի հնչյունափոխվում եւ մնում է յու՝ <b>պայթյուն֊պայթյունալի</b>, | ||
| + | <b>եղջյուր֊եղջյուրթաս</b>, <b>հարյուր֊հարյուրավոր</b> (ոչ թե <i>հարուրավոր</i>), | ||
| + | կամ որոշ դեպքերում էլ փոխվում է <b>ե</b>֊ի․ <b>արյուն֊արյունակցական//արենակցական, | ||
| + | եղջյուր֊եղջերու</b>։ | ||
| − | + | ===§59․=== | |
| − | + | ||
| − | + | ||
| − | < | + | <table width="100%" border="0" cellpadding="2" cellspacing="2"> |
| + | <tr> | ||
| + | <td valign="top"><font color="#000099">Օրեկան, ամսեկան</font> | ||
| + | </td> | ||
| + | <td valign="top">օրական, ամսական | ||
| + | </td> | ||
| + | </tr> | ||
| + | <tr> | ||
| + | <td valign="top"><font color="#000099">կաշվեգործ, կաշվեկազմ</font> | ||
| + | </td> | ||
| + | <td valign="top">կաշեգործ, կաշեկազմ | ||
| + | </td> | ||
| + | </tr> | ||
| + | <tr> | ||
| + | <td valign="top"><font color="#000099">ընտանեականբ հարսանեական</font> | ||
| + | </td> | ||
| + | <td valign="top">ընտանեկան, հարսանեկան | ||
| + | </td> | ||
| + | </tr> | ||
| + | <tr> | ||
| + | <td valign="top"><font color="#000099">վայրկյանական, առօրյական</font> | ||
| + | </td> | ||
| + | <td valign="top">վայրկենական, առօրեական | ||
| + | </td> | ||
| + | </tr> | ||
| + | <tr> | ||
| + | <td valign="top"><font color="#000099">քրիստոնյական</font> | ||
| + | </td> | ||
| + | <td valign="top">քրիստոնեական | ||
| + | </td> | ||
| + | </tr> | ||
| + | </table> | ||
| − | < | + | Ինդո՞ւ <b>տարեկան</b>֊ը ճիշտ է, իսկ <i>օրեկան</i>֊ը, <i>ամսեկան</i>֊ը՝ |
| − | < | + | սխալ։ Որովհետեւ <b>տարի+ական</b> կառույցում գործում է <b>ի+ա>ե</b> |
| − | < | + | հնչյունափոխությունը (ոսկ<b>ի+ա</b>+գույն>ոսկ<b>ե</b>գույն), իսկ <b>օր</b> |
| + | եւ <b>ամիս</b> բառերում չկա <b>ի</b> վերջնահնչյուն, հետեւաբար ֊<b>ական</b> | ||
| + | վերջածանցը մնալու է անփոփոխ՝ <b>օր+ական>օրական</b>, <b>ամիս + | ||
| + | ական > ամսական</b> (իհարկե, կան բացառություններ՝ ծաղիկ + փունջ | ||
| + | > ծաղկեփունջ, հաշվեկշիռ, հաշվեհարդար…)։ | ||
| − | < | + | Իսկ <b>կաշի + ա + գործ</b> կազմության մեջ դարձյալ միեւնույն |
| + | օրինաչափությամբ (ի+ա>ե) կստանանք <b>կաշեգործ</b> (կաշվեգործ | ||
| + | սխալաձեւությունը, անշուշտ, կաշվե ածականի հետ է կապվում) կամ՝ <b>կաշի+ա+պատ | ||
| + | > կաշեպատ, կաշեկազմ</b>։ | ||
| − | < | + | Նույն կանոնը պիտի կիրառենք մյուս բառերը վերլուծելիս՝ պատան<b>ի</b> + |
| − | < | + | <b>ա</b>կան > <b>պատանեկան</b>, ընտան<b>ի</b>(ք) + <b>ա</b>կան |
| − | < | + | > ընտանեկան, հարսան<b>ի</b>(ք)+<b>ա</b>կան > <b>հարսանեկան</b> |
| + | (<b>ք</b>֊երը դուրս են մնում)։ Սրանց սխալ ձեւերը (<i>ընտանեական</i>…), | ||
| + | անշուշտ, առաջ են եկել <b>քրիստոնեական</b>, <b>առօրեական</b> | ||
| + | բառաձեւերի համաբանությամբ՝ նմանակությամբ, որոնցում, սակայն, գործել է | ||
| + | <b>յա > ե</b> հնչյունափոխությունը։ Այսինքն, երբ բառը աճել է աջ | ||
| + | կողմից, շեշտի, տեղափոխման պատճառով <b>յա</b> երկհնչյունը, որպես | ||
| + | կանոն, փոխվում է <b>ե</b>֊ի՝ մատյան + գիր > <b>մատենագիր</b>, | ||
| + | վայրկ<b>յան</b> + չափ > <b>վայրկենաչափ</b>, առաքյ<b>ա</b>լ + | ||
| + | ություն > <b>առաքելություն</b>, այժմ<b>յա</b> + ական > <b>այժմեական</b>, | ||
| + | քրիստոն<b>յա</b>+ական><b>քրիստոնեական</b>։ | ||
| − | + | ===§60․=== | |
| − | < | + | <table width="100%" border="0" cellpadding="2" cellspacing="2"> |
| − | < | + | <tr> |
| − | < | + | <td valign="top"><font color="#000099">Սյունյակ, աղյուսյակ</font> |
| + | </td> | ||
| + | <td valign="top">սյունակ, աղյուսակ | ||
| + | </td> | ||
| + | </tr> | ||
| + | <tr> | ||
| + | <td valign="top"><font color="#000099">պայուսյակ</font> | ||
| + | </td> | ||
| + | <td valign="top">պայուսակ | ||
| + | </td> | ||
| + | </tr> | ||
| + | <tr> | ||
| + | <td valign="top"><font color="#000099">ջղայն</font> | ||
| + | </td> | ||
| + | <td valign="top">ջղային | ||
| + | </td> | ||
| + | </tr> | ||
| + | <tr> | ||
| + | <td valign="top"><font color="#000099">գործնեություն</font> | ||
| + | </td> | ||
| + | <td valign="top">գործունեություն | ||
| + | </td> | ||
| + | </tr> | ||
| + | </table> | ||
| − | < | + | <b>Սյուն</b>, <b>աղյուս</b> արմատաբառերին ավելանում է — <b>ակ</b> |
| + | նվազական ածանցը, ուստի ճիշտ չեն՝ <i>սյունյակ, աղյուսյակ</i>։ Սրանց | ||
| + | սխալաբար կցված ֊<i>յակ</i>֊ը հանդես է գալիս թվային ամբողջություն | ||
| + | ցույց տվող բառերում՝ <b>տասնյակ, հարյուրյակ, եռյակ</b>, նաեւ՝ <b>հնգամյակ, | ||
| + | քսանամյակ</b>…։ | ||
| − | < | + | <b>Պայուսակ</b>֊ի մեջ որեւէ ածանց չկա, սա իր ամբողջական տեսքով ուղիղ |
| − | + | փոխառություն է պարսկերենից։ | |
| − | + | ||
| − | < | + | <b>Ջղային</b> բառում <b>ջիղ</b> արմատին ավելացված է ֊<b>ային</b> |
| + | վերջածանցը՝ <b>ջիղ+ային>ջղային</b>։ Սրանից կազմված նոր բառերում | ||
| + | ի֊ն սղվում է՝ ջղայնանալ, ջղայնացնել, <b>ջղայնություն</b> (կա նաեւ՝ | ||
| + | ջղայինություն «ջղային լինելը, ջղային վիճակը»)։ | ||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | < | + | <b>Գործունեություն</b>֊ից նախ առանձնացնենք <i>գործունյա</i> |
| + | (գործ+ուն+յա) բառահիմքը, ապա եւ, նկատի ունենալով <i>յա>ե</i> | ||
| + | փոփոխությունը, ավելացնենք վերջին ածանցը՝ <i>գործունյա+ություն > | ||
| + | գործունեություն</i>։ | ||
| − | + | ===§61․=== | |
| − | + | ||
| − | + | ||
| − | < | + | <table width="100%" border="0" cellpadding="2" cellspacing="2"> |
| + | <tr> | ||
| + | <td valign="top"><font color="#000099">Դաստիրակ, գնհատել</font> | ||
| + | </td> | ||
| + | <td valign="top">դաստիարակ, գնահատել | ||
| + | </td> | ||
| + | </tr> | ||
| + | <tr> | ||
| + | <td valign="top"><font color="#000099">նախագա — նախագա(յ)ի…</font> | ||
| + | </td> | ||
| + | <td valign="top">նախագահ — նախագահի… | ||
| + | </td> | ||
| + | </tr> | ||
| + | <tr> | ||
| + | <td valign="top"><font color="#000099">թավագլոր, երկպառակտություն</font> | ||
| + | </td> | ||
| + | <td valign="top">թավալգլոր, երկպառակություն | ||
| + | </td> | ||
| + | </tr> | ||
| + | <tr> | ||
| + | <td valign="top"><font color="#000099">ջրօրհներգ, դյութազուն</font> | ||
| + | </td> | ||
| + | <td valign="top">ջրօրհնեք, դյուցազուն | ||
| + | </td> | ||
| + | </tr> | ||
| + | <tr> | ||
| + | <td valign="top"><font color="#000099">ասեկոս — ասեկոսներ</font> | ||
| + | </td> | ||
| + | <td valign="top">ասեկոսե — ասեկոսներ | ||
| + | </td> | ||
| + | </tr> | ||
| + | <tr> | ||
| + | <td valign="top"><font color="#000099">պատճե — պատճեներ</font> | ||
| + | </td> | ||
| + | <td valign="top">պատճեն — պատճեններ | ||
| + | </td> | ||
| + | </tr> | ||
| + | <tr> | ||
| + | <td valign="top"><font color="#000099">ֆիդային — ֆիդայիններ</font> | ||
| + | </td> | ||
| + | <td valign="top">ֆիդայի — ֆիդայիներ | ||
| + | </td> | ||
| + | </tr> | ||
| + | <tr> | ||
| + | <td valign="top"><font color="#000099">քնքույշ</font> | ||
| + | </td> | ||
| + | <td valign="top">քնքուշ | ||
| + | </td> | ||
| + | </tr> | ||
| + | </table> | ||
| − | < | + | <b>Դաստիարակ</b>֊ի <b>ա</b>֊ն ոչ միայն պիտի գրվի, այլեւ հնչի։ <b>Նախագահ</b><նախ+ա+գահ, |
| − | < | + | <b>թավալգլոր</b> < թավալ (թավալվել) + գլոր (գլորվել)։ <b>Երկպառակություն</b>֊ը, |
| − | < | + | այո, առանց տ֊ի․ յուրօրինակ բացառություն է, թեեւ սովորական ձեւերում |
| + | կա՝ պառակտել, պառակտում… | ||
| − | < | + | <b>Ջրօրհնեք</b>֊ը ջուրը օրհնելու արարողությունն է։ Կազմված է ջուր + |
| + | օրհն(ել) եւ ֊<b>եք</b>, գոյականակերտ ածանցից (ոչ թե «երգ»)։ | ||
| + | Նույնատիպ կազմությամբ ունենք ՝ <b>տնօրհնեք</b> «տունը օրհնելը», <b>խաղողօրհնեք</b> | ||
| + | «խաղող օրհնելը»։ | ||
| − | < | + | <b>Դյուցազուն</b>֊ի խաթարված <i>դյութազուն</i>֊ը (որ դպրոցականների |
| − | < | + | շրջանում ինչ֊որ շատ է տարածված) հավանաբար կապվում է <i>դյութել — |
| − | < | + | դյութիչ</i>֊ի հետ։ Պարզապես հիշենք <i>դիցուհի</i>, <i>դիցաբանություն</i> |
| + | բառերի <b>դից</b> հիմքը (բառացի՝ «աստվածների»), որի մի փոփոխակն է <b>դյուց</b>֊ը, | ||
| + | <b>դյուց+ազն</b>, որ իր առաջին՝ ուղղակի իմաստով նշանակում է | ||
| + | «աստվածների ցեղից սերված»։ | ||
| − | |||
| − | < | + | <b>Ասեկոսե</b> («բամբասանք») բառը կազմված է <b>ասե</b> «ասում է» եւ |
| − | < | + | <b>կոսե</b> «խոսուե է» կիսաբարբառային ձեւերից։ |
| − | < | + | |
| − | < | + | <b>Պատճեն</b>․ սա ուղիղ ձեւն է (ոչ թե <i>պատճե</i>), ուրեմն եւ պիտի |
| + | ասենք՝ «Այդ գրության <b>պատճենը</b> (ոչ թե <i>պատճեն</i>) բե՛ր, <b>պատճենից</b> | ||
| + | մեկը տո՛ւր»։ Հոգնակին էլ պարզ է՝ պատճեն+ներ=պատճեններ։ Իսկ <b>ֆիդայի</b> | ||
| + | (ոչ թե ֆիդային) բառի վրա դարձյալ ֊<i>ներ</i> ավելացնելիս կունենանք <b>ֆիդայիներ</b>։ | ||
| − | < | + | <i>Քնքույշ</i> սխալաձեւությունը հավանաբար «զգույշ, աշխույժ, |
| − | < | + | դիցանույշ» ու նման բառերի նմանակման հետեւանք է․ հնուց ի վեր ուղիղը <b>քնքուշ</b> |
| − | + | ձեւն է եղել։ | |
| − | + | ===§62․=== | |
| − | < | + | <table width="100%" border="0" cellpadding="2" cellspacing="2"> |
| − | < | + | <tr> |
| − | < | + | <td valign="top"><font color="#000099">Տարիկետում//տարեկետում</font> |
| + | </td> | ||
| + | <td valign="top">տարկետում | ||
| + | </td> | ||
| + | </tr> | ||
| + | <tr> | ||
| + | <td valign="top"><font color="#000099">վարքաբեկել</font> | ||
| + | </td> | ||
| + | <td valign="top">վարկաբեկել | ||
| + | </td> | ||
| + | </tr> | ||
| + | <tr> | ||
| + | <td valign="top"><font color="#000099">հոգեբարձու</font> | ||
| + | </td> | ||
| + | <td valign="top">հոգաբարձու | ||
| + | </td> | ||
| + | </tr> | ||
| + | <tr> | ||
| + | <td valign="top"><font color="#000099">սննկանալ, անվհեր</font> | ||
| + | </td> | ||
| + | <td valign="top">սնանկանալ, անվեհեր | ||
| + | </td> | ||
| + | </tr> | ||
| + | <tr> | ||
| + | <td valign="top"><font color="#000099">հաշվանդամ, | ||
| + | հողարկավորություն</font> | ||
| + | </td> | ||
| + | <td valign="top">հաշմանդամ, հուղարկավորություն | ||
| + | </td> | ||
| + | </tr> | ||
| + | <tr> | ||
| + | <td valign="top"><font color="#000099">դիմություն</font> | ||
| + | </td> | ||
| + | <td valign="top">(————) | ||
| + | </td> | ||
| + | </tr> | ||
| + | <tr> | ||
| + | <td valign="top"><font color="#000099">այլոք</font> | ||
| + | </td> | ||
| + | <td valign="top">այլք | ||
| + | </td> | ||
| + | </tr> | ||
| + | <tr> | ||
| + | <td valign="top"><font color="#000099">որոշներ</font> | ||
| + | </td> | ||
| + | <td valign="top">որոշ (իրեր, մարդիկ), ոմանք, ուրիշներ | ||
| + | </td> | ||
| + | </tr> | ||
| + | </table> | ||
| − | + | Այս սխալաձեւությունները թերեւս հետեւանք են առանձին բաղադրիչների | |
| + | իմաստային թյուրիմացության կամ թերիմացության։ | ||
| − | < | + | <b>Տարկետում</b>֊ը թյուրիմացաբար կապում են տարի֊ի հետ։ Մինչդեռ մեկը |
| − | < | + | կարող է մի քանի ամսով տարկետում վերցնել։ Բառս կազմված է <b>տար </b>(«տարբեր», |
| − | < | + | ոչ թե՝ «տարի») + <b>կետ + ում</b> (ածանց է) բաղադրիչներից, այսինքն՝ |
| + | «տարբեր կետերի միջեւ»։ Ունենք դրա բայական ձեւը՝ <b>տարկետել</b>, որ | ||
| + | նշանակում է «ազատել, արձակուրդ տալ այս կամ այն նպատակով»։ Տարկետել֊ի | ||
| + | փոխարեն առավելապես գործածուն են <b>տարկետում տալ</b>֊ը՝ «որոշակի | ||
| + | ժամկետով որեւէ բան հետաձգել»։ | ||
| − | < | + | <b>Վարկաբեկել</b>֊ը հենց <b>վարկը</b>՝ <i>հեղինակությունը, անունը</i> |
| + | <b>բեկել</b>՝ կոտրել է նշանակում, ընդհանուր իմաստով՝ հեղինակազրկել, | ||
| + | անվանարկել, խայտառակել (իսկ վարք֊ը ապրելաձեւն է, կենցաղավարությունը, | ||
| + | իրեն պահելու կերպը)։ | ||
| − | < | + | <b>Հոգաբարձու</b>֊ն հոգի֊ի հետ կապ չունի, այլ <b>հոգ(ս)</b>֊ը «<i>բարձել</i>», |
| − | < | + | այսինքն՝ «<i>վերցնել, կրել</i>» է նշանակում (գրաբարյան «<i>բառնալ—բարձել</i>»֊ը |
| − | < | + | այդ իմաստն ուներ)։ Հիշատակենք <i>մանկաբարձ</i> (ուհի)֊ն, բառացի՝ |
| + | «մանկանը վերցնող»։ | ||
| − | < | + | <b>Հաշմանդամ</b>֊ի առաջին բաղադրիչն է <b>հաշմ</b>՝ «հաշմված, |
| + | վնասված, խեղված», ուստի «հաշվելու» հետ ոչ մի կապ չունի։ <b>Սնանկանալ</b>֊ը | ||
| + | <b>սնանկ</b> («դատարկ, զուրկ, չունեւոր») բառարմատից է կազմված եւ | ||
| + | ուրեմն՝ <b>սնանկացավ</b> (ոչ թե ս<i>ննկացավ</i>)։ <b>Անվեհեր</b>֊ի | ||
| + | հականիշն է <b>վեհերոտ</b> («վախկոտ»)․ <i>վեհեր</i> = վախ, երկյուղ։ | ||
| + | Ուրեմն, «անվեհեր» կնշանակի «անվախ, ոչ վեհերոտ»։ | ||
| − | < | + | <b>Հուղարկավորություն</b>֊ի մեջ «հող» բառը գործ չունի, քանզի այն |
| − | + | գրաբարյան «ի ուղի» (>յուղի>հուղի) «արկանել» (գցել>ուղարկել) | |
| − | + | բառակապակցությունից է եկել։ | |
| − | < | + | <i>Դիմություն</i>֊ը եւ <i>այլոք</i>֊ը կեղծ գրական բառերից են։ |
| + | Առաջինը իբրեւ թե <i>ընդդիմություն</i>֊ի հականիշն է (որ պիտի նշանակի | ||
| + | «իշխանական, իշխանամետ»), այնինչ չկա նման բառ։ Եթե անգամ լիներ, | ||
| + | դարձյալ <i>դեմ, ընդդեմ </i>բառիմաստը պիտի արտահայտեր եւ ոչ թե | ||
| + | «կողմ» («ընդդիմությանը հակառակ»)։ | ||
| − | < | + | <i>Այլոք</i>֊ը անկասկած հորինվել է «այլոց»֊ի («ուրիշների») |
| − | < | + | նմանողությամբ՝ որպես թե դրա ուղղական ձեւ։ Այնինչ դրա ուղիղ |
| − | < | + | ձեւն է <b>այլք</b>(=այլեր, ուրիշներ)։ Գրաբարի հոգնակին սեռականում |
| + | ունենում է ֊<b>աց</b>, ֊<b>ոց</b> հոլովիչներ՝ միտք>մտաց, | ||
| + | գիրք>գրոց, հայք>հայոց, <b>այլք</b>><i>այլոց</i>։ Իսկ ֊<b>ոք</b>֊ը | ||
| + | եղել է գործիական հոլովի վերջավորությունը՝ օրոք=օրով, | ||
| + | ընտանյոք=ընտանիքով («ընտանյոք հանդերձ»), Աստծո կամոք (=կամքով)։ | ||
| − | < | + | Հայերենում <b>որոշ</b> անորոշ դերանունը հոգնակի թիվ չի վերցնում, |
| + | ուստի կոպիտ աղավաղում է <i>որոշներ</i>֊ը։ Սրա փոխարեն պիտի գործածել | ||
| + | կա՛մ «որոշ+գոյական» կառույցը (ասենք՝ «որոշ բույսեր, որոշ | ||
| + | աշակերտներ»), կա՛մ հարիմաստ այլ բառեր՝ <b>ոմանք, ուրիշներ(ը)</b>։ | ||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | < | + | <references/> |
Ընթացիկ տարբերակը 22:21, 27 Սեպտեմբերի 2014-ի դրությամբ
հեղինակ՝ Հենրիկ Գալստյան |
Բառագործածության, բառաձեւի եւ կապակցական սխալները հայերենում։
Բովանդակություն
- 1 Երկու խոսք
- 2 Ա․ Բառագործածության սխալներ
- 2.1 § 1. Ազատել — ազատագրել
- 2.2 §2․ Ազգային — ազգայնական — ազգայնամոլ — ազգասեր
- 2.3 §3․ Այգաբաց — այգեբաց
- 2.4 §4․ Այլասերություն — այլասիրություն
- 2.5 §5․ Անակնկալ գալ — անակնկալի գալ, հանկարծակի գալ — հանկարծակիի գալ
- 2.6 §6․ Անօրինակ — անօրինական
- 2.7 §7․ Ավանդություն— ավանդույթ
- 2.8 §8․ Բարդություն — բարդույթ
- 2.9 §9․ Բռնագանձել — բռնագրավել
- 2.10 §10․ Գործառություն — գործառնություն
- 2.11 §11․ Դիտել — դիտարկել
- 2.12 §12․ Երախտիք — երախտագիտություն
- 2.13 §13․ Զեկուցում — զեկույց
- 2.14 §14․ Զերծ — զուրկ
- 2.15 §15․ Ըստ որի — ըստ որում
- 2.16 §16․ Թեթեւամիտ — թեթեւաբարո
- 2.17 §17․ Ժառանգել — ժառանգություն ստանալ
- 2.18 §18․ Լուծել — լուծարել
- 2.19 §19․ Ծրագրել — ծրագրավորել
- 2.20 §20․ Կերպար — կերպարանք
- 2.21 §21․ Հակոտնյա — հակամետ
- 2.22 §22․ Հաղթել — հաղթահարել
- 2.23 §23․ Համար — հանուն
- 2.24 §24․ Հանձին — հանձինս
- 2.25 §25․ Հառել — հառնել
- 2.26 §26․ Հասկացողություն — հասկացություն
- 2.27 §27․ Հավակնոտ — հավակնորդ
- 2.28 §28․ Հովար — հովհար
- 2.29 §29․ Հրաձիգ — հրձիգ
- 2.30 §30․ Հրավեր — հրավերք
- 2.31 §31․ Հրատարակել — հրապարակել
- 2.32 §32․ Հրատարակություն — հրատարակչություն
- 2.33 §33․ Հուսով — հույսով
- 2.34 §34․ Մեկնել — մեկնարկել
- 2.35 §35․ Մեղանչել — մեղա գալ
- 2.36 §36․ Շնորհիվ — պատճառով
- 2.37 §37․ Պահպանել — պաշտպանել
- 2.38 §38․ Պաշտոնական — պաշտոնեական
- 2.39 §39․ Պատրաստակամություն — պատրաստականություն
- 2.40 §40․ Վաղորդայն — վաղորդյան
- 2.41 §41․ Վերահաս — վերահասու
- 2.42 §42․ Վերաբերյալ— վերոբերյալ
- 2.43 §43․ Վերաբերել — վերաբերվել
- 2.44 §44․ Վրդովել֊վրդովվել, խռովել֊խռովվել
- 2.45 §45․ Տանտեր — տանուտեր
- 2.46 §46․ Տեղական — տեղային Ցեղական — ցեղային
- 2.47 §47․ Տեղի տալ — տեղիք տալ
- 2.48 §48. Տնօրինություն — տնօրենություն
- 2.49 §49․ Ցուցում — ցուցմունք
- 2.50 §50․ Փոխանակ — փոխարեն
- 2.51 §51․ Քառատող — քառյակ
- 2.52 §52․ ֊յուն եւ ֊ուն վերջածանցներով կազմված նույնարմատ ձեւեր
- 2.53 §53․ Իմաստային ընդհանրություններ չունեցող հարանուններ
- 2.54 §53ա․ Ի՞նչ ձայն են հանում կենդանիները
- 3 Բ․ Բառաձեւի սխալներ
Երկու խոսք
Հայոց լեզվի եւ գրականության պետական ավարտական եւ միասնական քննության հարցարանի (թեստի) առաջադրանքներից մի քանիսում պահանջվում է գտնել բառագործածության, բառաձեւերի, համաձայնության, հոլովառության ու խնդրառության, շաղկապի կամ դերանվան կիրառության սխալները։ Ահա այդ ու համանման սխալների մասին է սույն ժողովածուն։ Այստեղ դրանք (որոշ պայմանականությամբ) խմբավորված են երեք հիմնական բաժիններում՝ «Բառագործածության սխալներ», «Բառաձեւի սխալներ» եւ «Կապակցական սխալներ»։
Հասկանալի է, որ գրական կանոնի սահմաններից դուրս եղած ամեն իրողություն չէ, որ պիտի դառնա քննարկման նյութ․ հակառակ պարագայում լեզվական աղավաղումների քանակը կարող է անսահմանափակ դառնալ։ Ուստի, հետեւելով դպրոցի շրջանավարտին առաջարկվող քննական պահանջներին, դիտարկման ոլորտից նախ դուրս են թողնվում մեր լեզվի հատկապես խոսակցական տարբերակին բնորոշ ինչպես օտար֊օտարախառն, այնպես էլ բարբառային֊ժարգոնային բառերն ու արտահայտչաձեւերը, ինչպես՝ զակազ, նալոգ, պորտման, ինադու, մթամ, ջեբկիր, սոթ տալ, մանթրաժ ընկնել… եւ այլն։ Ապա եւ մեծ մասամբ անտեսվում են լեզվական այնպիսի խաթարումները, որոնք միջնակարգ կրթություն ստացած դպրոցականի համար բավականաչափ ակնհայտ են եւ որեւէ բացատրության կարիքը չունեն, ինչպես ասենք՝ ծանդր, մանդր, դուս (դուրս), հմար (համար), կարամ֊կարաս… եւ այլն։
Սրանց նման շատ բառեր էլ կան (կարմունջ, դարտակ, կանանչ, ավելնորդ…), որոնց սխալաձեւությունը շատերի համար կարող է միանգամայն պարզ լինել, իսկ ոնանց համար՝ ոչ այնքան։ Այդպիսիները եւս ընդգրկելով՝ ժողովածուում առավելապես քննարկման նյութ ենք դարձրել լեզվական այն սխալները, որոնք որոշակի դժվարություննե են ներկայացնում ոչ միայն դպրոցականի համար։ Պատահում են նաեւ գրական կանոնը խախտող լեզվական այնպիսի շեղումներ, որոնք խիստ տարածվածության պատճառով «անտեսանելի» են դառնում անգամ բավարար գրագիտություն ունեցողների համար։ Այդ կարգի սխալների վերաբերյալ տրված պարզաբանումներն առավել ուշադրությամբ պիտի կարդալ եւ յուրացնել։ Դրանք, ըստ հարկի, ուղեկցվում են համապատասխան օրինակներով՝ ճիշտն ու սխալը ցուցադրելու նպատակով։
Բացատրված նյութի յուրացումն անպայման պետք է ստուգել առանձին կազմված վարժություններով՝ սրանց լուծումների ճիշտ պատասխաններով հանդերձ։
Գրքի վերջում զետեղված առարկայացանկը կօգնի անմիջապես գտնելու ձեր փնտրած բառը կամ արտահայտությունը։
(Սխալ բառաձեւերը կամ սխալ պարունակող նախադասությունները, որպես կանոն, առանձնացվում են կապույտ գույնով)։
Ա․ Բառագործածության սխալներ
Բառագործածության սխալները բառիմաստը չհասկանալու կամ ստույգ չիմանալու հետեւանք են։ Սխալի տեղիք տվող բառերը կարող են սակավ գործածություն ունենալ, ինչպես, ասենք տամուկ «խոնավ, թաց» կամ սինլքոր «ստոր, տականք» բառերը, որոնք պարզապես պիտի սերտել։ Բառեր էլ կան, որ թեեւ հաճախակի ենք գործածում, սակայն, պարզվում է, դրանց սխալ իմաստ ենք վերագրում։ Ինչպես՝ մեղանչել֊ը, որ շատերը շփոթում են մեղա գալ կամ մեղքը քավել բառերի հետ։ Այսպիսի ձեւային֊հնչյունական ընդհանրություն ունեցող բառազույգերը պիտի լավ ճանաչել՝ խուսափելու համար իմաստային խառնաշփոթից։
Դրանց իմաստային տարբերությունները երբեմն կարող են շատ որոշակի, հստակ լինել, այլ դեպքերում՝ պակաս նկատելի, բավականաչափ նուրբ։
Սույն բաժնի հիմնական հատվածում ներկայացված են այն բառազույգերը, որոնց իմաստային տարբերակման դժվարությունը (բացի մի քանի զույգից) ամենից առաջ կապված է բառարմատի նույնականության հետ, ինչի պատճառով էլ դրանք շփոթվում են։ Այստեղ ընտրություն կատարելիս բացառվել են իմաստային կիրառությամբ տակավին հստակորեն չտարորոշված բառազույգերից հետեւյալները՝ ապաստան— ապաստարան, բավական — բավականին, զգացում — զգացմունք, զգույշություն — զգուշավորություն, հեծել — հեծեծել, հնար(ք) — հնարանք, նորելուկ — նորընծա, պահանջ — պահանջմունք, սկզբունքորեն — սկզբունքայնորեն, սպասյակ — սպասավոր, տարբերել — տարբերակվել, վերնագիր — խորագիր, տարածք — տարածություն, տարեդարձ — տարելից, տեսիլ — տեսիլք, տպել — տպագրել։
Հիմնական խմբից առանձնացված են տարարմատ հարանունները, այն է՝ հնչումով ու գրությամբ բոտ, բայց իմաստով տարբեր բառերը (խիստ հակիրճ բացատրականով)։
§ 1. Ազատել — ազատագրել
Ազատել֊ի իմաստը բավականաչափ ընդարձակ է․ մեկին ազատել վտանգից, բանտից, գերությունից…, ազատել (թողնել) դասարանը, շենքը, տարածքը…, նաեւ՝ թշնամիներից ազատել երկիրը, հայրենիքը… Հենց այս վերջին դեպքում ավելի ճշգրիտ է ազատագրել֊ը, որ նույն ազատել֊ն է, բայց՝ պայքարով, կռվով, պատերազմով։
Այնուամենայնիվ, եթե սխալ չէ ազատագրել֊ի փոխարեն գործածել ազատել֊ը («Մեր ժողովուրդը դարերի պայքարով ազատվեց//ազատագրվեց օտարի լծից»), ապա հակառակը անճիշտ պիտի համարել, ինչպես՝ «Դատապարտվածները վերջապես ազատագրվեցին (փոխանակ՝ ազատվեցին) բանտից»։
§2․ Ազգային — ազգայնական — ազգայնամոլ — ազգասեր
Ազգային նշանակում է ազգին, այդ ժողովրդին վերաբերող, առնչվող կամ նրան հատուկ, պատկանող։ Արեւմտահայերենում գործածվում է նաեւ «ազգի գործերով զբաղվող անձ» նշանակությամբ։
Ազգայնական֊ը արդեն գոյական է եւ ասվել է իր ազգային շահերը ամենից ու ամեն ինչից վեր դասող, միաժամանակ՝ ազգային բացառիկություն ու գերազանցություն քարոզող գործչի համար։ Համարժեք է օտար նացիոնալիստ֊ին․ «Ազգայնականները միայն իրենց ազգն են աստվածատուր համարում»։ Ոմանք հիմա ազգայնական֊ի մեջ ուզում են միայն դրական բովանդակություն տեսնել՝ «ազգին ամբողջովին նվիրված», իսկ բացասական իմաստով գործածել միայն ազգայնամոլ֊ը։ Բայց ազգայնամոլ֊ը գործածվել է «թունդ, մոլեռանդ ազգայնական»֊ի համար եւ համարժեք է դիտվել օտար շովինիստ֊ին։
Այդպես էլ թող մնա, ազգայնական = նացիոնալիստ, ազգայնամոլ = շովինիստ։ Իսկ «ազգի շահերով տարված, ազգային հոգսերով խորապես ապրող», այսինքն՝ ամբողջովին դրականորեն բնութագրվող գործչի համար ունենք ազգասեր, ազգի նվիրյալ, ազգանվեր բառերը։ Ուստի սխալ համարենք՝ «Մեր ազատության համար մարտնչաց ազգայնականները (փոխ․ ազգի նվիրյալները, ազգասերները) ատելությամբ լցված չեն եղել այլ ժողովուրդների հանդեպ»։
§3․ Այգաբաց — այգեբաց
Այգաբաց․ կազմված է այգ «վաղ առավոտ» եւ բաց բառարմատներից՝ միացած ա հոդակապով։ Նույնն է՝ լուսաբաց, առավոտ։
Այգեբաց․ կազմված է այգի + ա + բաց > այգեբաց (ի + ա > ե), այսինքն՝ այգու բացելը (աշնանը թաղած խաղողի այգիները գարնան օրերին ազատում են հողածածկից)։
Նախադասության մտքից է երեւում խոսքը խաղողի այգո՞ւ բացելու մասին է, թե՞ լույսը բացվելու։ Օրինակ՝ «Մեր գյուղում ժամանակին հասցրին այգեբացն ու էտը», «Շառագունեց աշնանային մի ցրտաշունչ այգաբաց»։
§4․ Այլասերություն — այլասիրություն
Սրանց հնչական տարբերությունը չնչին է, այնինչ բովանդակային տարբերությունը հսկայական է, նույնիսկ հակադիր են իրար։
Այլասերություն֊ը կամ այլասերում֊ը այլասերվելն է, այլասերված լինելը, իսկ ավելի պարզ՝ անբարոյականությունը, բարքերի անկումը, բարոյական խեղվածությունը։ Այլասերված մարդ = այլանդակ, փչացած, անբարոյական մարդ։
Այլասիրություն֊ը ընդհակառակը, դրական բովանդակություն ունի․ իր անձը կամ սեփական շահը անտեսելու գնով անգամ այլոց սիրելու, ուրիշների ցավերը հոգալու կարողությունն է, «անանձնական ուրախություն», ապրելու մեծ զգացողությունն է։ Հիշեցեք, օրինակ, Մ․ Մեծարենցի բանաստեղծություններին տրված ճշմարիտ մի բնութագրականը․ «Նրա «Տո՜ւր ինձի, տե՛ր…» շարքը ամբողջովին տոգորված է այլասիրության գաղափարով»։
Կա նաեւ այլասեռված֊ը, որ պարզապես «սեռը փոխած» է նշանակում, այլասեռել = սեռը փոխել։
§5․ Անակնկալ գալ — անակնկալի գալ, հանկարծակի գալ — հանկարծակիի գալ
Սրանք հոմանիշային զույգեր են։ Անակնկալ գալ = հանկարծակի գալ․ նույնն է, թե՝ անսպասելի (անսպասելիորեն) գալ։ Սրանք, այսպես ասած, ազատ բառակապակցություններ են, ըստ հարկի՝ կարող են փոփոխվել․ անակնկալ (հանկարծակի) գալ // գնալ, հուզվել, հեռանալ…
Զույգերի երկրորդ եզրերը կայուն բառակապակցություններ են, որ արդեն չեն կարող փոփոխվել նախորդների պես, այլ ամբողջովին կարող են փոխարինվել ուրիշ բառով․ անակնկալի գալ (հանկարծակիի գալ) = շփոթվել, կարկամել…
Այսպիսի մի նախադասություն կազմենք․ «Այդ օրը մայրը տղային չէր սպասում, եւ երբ որդին անակնկալ //հանկարթակի եկավ (վերադարձավ), մայրը անակնկալի//հանկարծակիի եկավ»։
§6․ Անօրինակ — անօրինական
Իմաստային առումով իրար հետ կապ չունեն։ Անօրինակ = օրինակը՝ նմանը չունեցող, որ կարող է նաեւ անսովոր, տարօրինակ կամ բացառիկ լինել։ «Անօրինակ վարքի (բնավորության) տեր է» = «Ոչ սովորական, անհասկանալի վարք ունի»։
Անօրինական֊ը, անշուշտ, ավելի պարզ է․ օրինական֊ի հակառակն է, նույնն է՝ ապօրինի, իրավական տեսանկյունից՝ անընդունելի, մերժելի։
Ուղղենք սխալը․ «Ձեր ընկերը անօրինական (փոխ․՝ անօրինակ) անձնազոհություն է ցուցաբերել»։ Իսկ՝ «Ձեր ընկերոջ անօրինակ // անօրինական պահանջները մերժվեցին» նախադասության մեջ, նայած իմաստի, երկու բառերի գործածությունն էլ ճիշտ է․ «Անօրինակ (=անսովոր, անհասկանալի) պահանջները մերժվեցին» եւ «Անօրինական (= ապօրինի, ոչ արդարացի, ոչ իրավական) պահանջները մերժվեցին»։
§7․ Ավանդություն— ավանդույթ
Ավանդություն֊ը այլ իմաստների հետ նախկինում նաեւ ավանդույթ՝ սովորույթ էր նշանակում։ Հիմա իմաստը ավելի սահմանափակվել է, եւ ամենից առաջ ավանդազրույց, պատմություն, հնից եկած, սերնդեսերունդ փոխանցված զրուցապատում ենք հասկանում։
Ավանդույթ֊ը նույնպես տարբերակված իմաստ է ստացել՝ սովորույթ, ընդունված կարգ տրադիցիա օտար բառի համարժեքով։ Առանձնացված նախադասության մեջ հնարավոր է երկակիություն։ «Այս ավանդությունը // ավանդույթը եկել է մեր նախնիներից» («այս զրույցն է եկել֊հասել» եւ այս սովորույթն է եկել֊փոխանցվել»։
Սխալ են՝
«Մեր ժողովրդի կյանքում տնօրհնեքի ավանդությունը (փոխ․՝ ավանդույթը) վաղ ժամանակներից է գործում», «Այդ սրբի մասին շատ ավանդույթներ (փոխ․՝ ավանդություններ) կան»։
§8․ Բարդություն — բարդույթ
Բարդություն֊ը լավ գիտենք՝ դժվարություն, անհասկանալիություն, բարդ լինել է նշանակում։
Բարդույթ֊ը արդեն ընկելելու մի փոքր բարդություն ունի։ Սա նորակազմություն է, վերջին տարիներին ստեղծված բառ, որ դրվում է օտար կոմպլեքս֊ի դիմաց։ Խոսքը այն կոմպլեքս֊ի մասին է, որ գործածվում է մեկի՝ իր ուժերի ու կարողությունների նկատմամբ ունեցած ներքին անվստահությունը, կաշկանդվածությունը կամ մտավախությունը մատնանշելու համար։ Շատերին, օրինակ, կարող է հետապնդել անկատարության կամ անլիարժեքության բարդույթը, ղեկավար աշխատանքի անընդունակ լինելու բարդույթը եւ այլն։ Կոմպլեքսավորված֊ի դիմաց էլ պիտի գործածենք բարդույթավորված֊ը։ Ավելացնենք՝ մարդը կարող է տառապել նաեւ մեծագործության կամ մեծամոլության՝ իրեն բոլորից գերազանց տեսնելու բարդույթով․ այս պարագայում թերեւս դա կհամապատասխանի օտար մանիա բառին, որի հայերեն համարժեքն էլ միագարություն֊ն է։
Այսքանից հետո կարեւորն այն է, որ բարդույթ֊ը չկիրառենք բարդություն֊ի փոխարեն, ինչպես հետեւյալում․ «Հարցի լուծումը իր յուրովի բարդույթը (փոխ՛ բարդությունը) ուներ»։
§9․ Բռնագանձել — բռնագրավել
Իմաստով ինքչան էլ մոտ բառեր են, բայց եւ որոշակի է տարբերությունը։ Ընդհանուրն այն է, որ բռնի՝ հարկադիր ուժով է գործողությունը կատարվում, բայց բռնագանձել֊ը, ինչպես բառի երկրորդ բաղադրիչն է հուշում, դրամի՝ փողի հետ է կապվում, իսկ բռնագրավել կարող են գույքը, ունեցվածքը։ Երկու հասկացություններն էլ առավելապես գործածվում են իրավաբանության ոլորտում․ դատարանի որոշմամբ բռնագանձում են պարտքը եւ բռնագրավում են, ասենք, կահույքը։
Ուրեմն՝ ուղղենք սխալը․ «Տուժածի օգտին բռնագանձեցին (փոխ․՝ բռնագրավեցին) դաշնամուրը», «Իշխանության կարգադրությամբ այդ գործարարից բռնագրավեցին (փոխ․՝ բռնագանձեցին) հարյուր հազար դրամ»։
§10․ Գործառություն — գործառնություն
Գործառություն֊ը, որի նույնանիշը գործառույթ֊ն է, որեւէ մեկի կամ մի բանի կատարած դերն է, օտար բառով՝ ֆունկցիան, ինչը կարող է փոխվել հանգամանքների փոփոխության համաձայն։ Օրինակ՝ «Նրա գործառույթը առայժմ միայն հեռախոսազանգերին պատասխանելն է»։ Կամ այս նախադասության մեջ՝ «Հայերենում ա հոդակապը, որ ինքնին իմաստազուրկ է, որոշ բառազույգերում (հրձիգ — հրաձիգ, փոխնորդ — փոխանորդ, քարհատ — քարահատ) իմաստազատիչ գործառույթ // գործառություն (=ֆունկցիա) ունի»։
Գործառնություն֊ը տնտեսական֊ֆինանսական֊առեւտրային գործողություն (=օպերացիա) է նշանակում։ Մեծ մասամբ այն կարող ենք փոխարինել գործարք֊ով։ Այսպես՝ «Հայարդինբանկը նոր գործառնույթներ (=գործարքներ) է նախատեսում Ռուսաստանի մի քանի բանկերի հետ»։ Գործառնություն֊ը, ուրեմն, ֆինանսական գործարք֊գործողությունն է։
§11․ Դիտել — դիտարկել
Քննել — քննարկել
«Մենք դիտում ենք աստղերը» եւ «Մենք դիտարկում ենք աստղերը»։ Առաջինում սովորական գործողությունն ենք հասկանում, երկրորդում նշանակում է նշանակում է դիտելու առարկա դարձնել, դիտել որոշակի նպատակով՝ հետազոտելու, ուսումնասիրելու, ճանաչելու, քննելու — քննարկելու… Ահա այս զույգը եւս տարբերակման կարիք ունի, մանավանդ որ դիտել — դիտարկել֊ի համեմատ սրանց գործառույթները համարյա նույնանում են, ինչպես՝ «Հարցը պետք է ըստ ամենայնի քննել // քննարկել»։ Այս նախադասության մեջ եթե քննել֊ը գործածենք, ապա ուզում ենք առավելապես կարեւորել, որ հարցը պետք է բոլոր կողմերից ուսումնասիրել, հետազոտել, պարզել, խորացնել… Իսկ եթե քննարկել֊ը թողնենք, ապա առավելապես շեշտում ենք այն, որ հարցը քննության առարկա պիտի դարձնել, տարբեր անձանց կարծիքներն ու տեսակետնգրը լսել, մտքեր փոխանակել եւ այլն։
Քննել֊ի մյուս կիրառությունները սովորական են, քննում են ուսանողին ու նրա գիտելիքները, քննում֊հարցաքննում են ամբաստանյալին… Վերջապես, քննել կարող է թե մեկ անձը, թե՝ մի քանիսը, իսկ քննարկել֊ը անպայման ենթադրում է առնվազն երկու հոգու մասնակցություն։ Ուստի, հետեւյալ նախադասության մեջ եթե քննել֊ի գործածությունը սխալ չէ, ապա նախընտրելին քննարկել֊ն է․ «Քննարկում են ամբաստանյալին պատժելու կամ ազատելու հարցը»։ Իսկ «Հավաքվել ու քննարկում են գրողի գիրքը թե պիեսը, ռեժիսորի բեմադրությունը, նկարչի նոր կտավը, կոմպոզիտորի օպերան…», արդեն քննել֊ը գործ չունի, միայն՝ քննարկել։
§12․ Երախտիք — երախտագիտություն
Երախտիք֊ը լավ, բարի գործն է, որ մնում է ու դառնում վաստակ, բարձր գնահատության արժանի աշխատանք։ Ասենք՝ «Մ․ Սարյանը մեծ երախտիք ունի հայ կերպարվեստը աշխարհի հանրությանը ներկայացնելու գործում»։, «Տիգրան Պետրոսյանի երախտիքը շախմատային Հայաստանում անուրանալի է»։
Երախտիք ունեցող անհատներին էլ կոչում են երախտավոր։ Ասում ենք՝ «Ռաֆայել Իսրայելյանը մեր ճարտարապետության երախտավորներից է»։
Ահա, այդպիսի մարդկանց նկատմամբ էլ մենք երախտագիտության զգացում ունենք (կամ՝ համակվում ենք երախտագիտությամբ)։ Ուրեմն՝ երախտագիտություն֊ը այդ երախտիքը տեսնելու ու գնահատելու ընդունակ լինելն է։ Երախտիք ունեցող գիտնականի, արվեստագետի, ուսուցչի կամ շինարարի հանդեպ տոգորվում ենք երախտագիտության զգացումով։
Ավելացնենք, որ մեկի երախտիքը՝ վաստակը տեսնողն ու գնահատողը երախտագետ մարդ է, իսկ երախտիքը, լավությունը չտեսնողը կամ մոռացողը՝ երախտամոռ։
§13․ Զեկուցում — զեկույց
Զեկուցում֊ը ավելի հայտնի գործածություն ունի, զեկուցումներ ենք կարդում կամ լսում տարբեր թեմաներով՝ գիտական, մանկավարժական, մշակութային… Զեկուցում֊ին նույնանիշ է բանախոսություն֊ը՝ բանավոր խոսք, որ կարող է հնչել իբրեւ գրվածքի ընթերցում, կարող է եւ հնչել առանց այդպիսի գրվածքի։
Զեկույց֊ը որեւէ հարցի մասին գրավոր կամ բանավոր հակիրճ տեղեկատվություն֊հաղորդումն է։ Զեկույցը նաեւ գիտական կամ այլ բնույթի հետազոտությունների արդյունքների համառոտ հաղորդումն է։ Զեկույց (այս դեպքում օտար բառով՝ ռապորտ) կարելի է վերադասին ներկայացնել որեւէ դեպքի, պատահարի, մեկի վարքի կամ իր իսկ հրաժարականի մասին եւ այլն։
Ուղղենք սխալը՝ «Ուսանողական գիտական ընկերությունում կարդացված զեկույցները (փոխ․՝ զեկուցումները բավականաչափ ինքնուրույն էին», «Հնագիտական եռամյա հետազոտությունների արդյունքների վերաբերյալ ներկայացված մեկ էջանոց զեկուցումը (փոխ․՝ զեկույցը) ինքնին խոսում էր»։
§14․ Զերծ — զուրկ
Սրանք հոմանիշ բառեր են եւ «մի բանից հեռու լինելու, մի բան չունենալու» ընդհանուր նշանակությունը ունեն։ Սակայն հստակորեն տարբերակվում են կիրառության նրբերանգներով։
Զերծ֊ը գործածվում է «վատ, մերժելի բանից հեռու մնալու, առանձնացնելու» միաստով՝ «չարիքներից, վտանգներից, դժբախտություններից զերծ»։
Զուրկ֊ը գործածվում է «որեւէ լավ հատկություն կամ անհրաժեշտ, ցանկալի բան չունենալու» իմաստով՝ «բարիքներից, աշխատանքից, ունեցվածքից, խելքից, օգնությունից զուրկ»։
Հետեւյալ նախադասության մեջ իրենց տեղում են գործածվել երկուսն էլ․ «Երեխային զերծ պահեք (=հեռու պահեք) փողից, բայց եւ զուրկ մի թողեք (=մի զրկեք)»։ Կամ՝ «Ամեն անհատականութենե զուրկ այս մարդը իր գոյությունը ամեն փորձանքեն զերծ պահելու գաղտնիքը գտեր էր» (Գր․ Զոհրապ)։
Իրոք որ, եթե զուրկ ես ինքնուրույնությունից, մտավոր լայն հետաքրքրություններից, հոգեւոր֊բարոյական մեծ աշխարհի գեղեցկությունների զգացողությունից, ապա շատ դժվար է զերծ մնալ զանազան մոլություններից ու մոլորություններից, չար կրքերի գայթակղությունից, անբարո մարդկանց լարած որոգայթներից։
§15․ Ըստ որի — ըստ որում
Գրաբարից փոխանցված կապակցություններ են։ Ըստ որի նույնն է, եթե ասենք որի համաձայն, ինչի համաձայն։ Ինչպես որ գործածում ենք՝ ըստ կարգի = կարգի համաձայն, ըստ նրա = նրա կարծիքի համաձայն՝ նրա կարծիքով։ Իմ կարծիքով կամ իմ կարծիքի համաձայն ասելու փոխարեն այսօրվա հայերենին է անցել գրաբարյան սեղմ ձեւը՝ ըստ իս։
Ըստ որում կամ ընդ որում․ գործածվում են մեկնական֊բացատրական նշանակությամբ, երբ որեւէ բան ասվածից միաժամանակ առանձնացվում֊մասնավորեցվում է։ Նայած տեղի՝ դրանց հոմանիշները կլինեն՝ քանի որ, դրա հետ միաժամանակ, մանավանդ… Օրինակ՝ «Նա խնդրեց իշխանին հայտնել առաքելության նպատակը, ըստ որում ինքը երկար չպիտի մնար Տավուշում», «Նա մի ամբողջ ժամ այդպես մնացել էր ուշագնաց, ընդ որում որեւէ մեկը չէր նկատել իրեն»։
Ընդ որում֊ը նշանակում է նաեւ ներառյալ, այդ թվում, դրանց թվում։
§16․ Թեթեւամիտ — թեթեւաբարո
Թեթեւամիտ֊ը անլուրջ, ոչ լրջախոհն է, ժողովուրդը կասեր՝ թեթեւսոլիկ։ Նա, ով առանց բավականաչափ կշռադատելու է գործում։
Թեթեւաբարո, թեթեւ վարքուբարք ունեցող, ավելի խիստ ասած՝ անպատշաճ, ոչ բարոյական կենցաղ վարող։ Մեկը կարող է լինել եւ թեթեւամիտ, եւ թեթեւաբարո… Մյուսը, թեթեւամիտ լինելով, կարող է շատ առաքինի լինել, այսինքն՝ ամենեւին թեթեւաբարո վարք չունենալ։ Իսկ թեթեւաբարո կյանք վարողը, որպես կանոն, միաժամանակ թեթեւամիտ է լինում։ Բերենք ծանոթ մի նախադասություն․ «Չնայած պարկեշտ, բայց թեթեւամիտ (ոչ թե՝ թեթեւաբարո) կին էր տիկին Բախտամյանը»։
§17․ Ժառանգել — ժառանգություն ստանալ
Ոմանք կարծում են, թե ժառանգել միայն ժառանգություն ստանալ է նշանակում։ Մինչդեռ այն հակառակ իմաստն էլ ունի՝ ժառանգություն թողնել, կտակել, ավանդել։ Օրինակ՝ «Նա մեծ հարստություն ժառանգեց (= կտակեց, ժառանգություն թողեց) իր որդիներին», «Հագուցյալը դուստրերին միայն գումար էր ժառանգել»։
Դժվարություն կարող է առաջանալ նշված հոմանիշների ընտրության հարցում։ Եթե խոսքը ունեցվածքի կամ փողի մասին է, երկուսն էլ՝ եւ՝ ժառանգել֊ը, եւ՝ ժառանգություն ստանալ֊ը կամ թողնել֊ը, ճիշտ են։ Այնինչ եթե խոսքը վերաբերում է հոգեկան֊բարոյական կողմերին կամ արտաքին հատկանիշներին, ապա ճիշտը միայն ժառանգել֊ի գործածությունն է․ «Նա հորից է ժառանգել (ոչ թե «ժառանգություն ստացել») իր կրակոտ խառնվածքը», «Աչքերի կապույտը աղջիկը մորից էր ժառանգել»։ Ուղղենք՝ «Իր ազնվությունն ու համարձակությունը նա ժառանգություն է ստացել (փոխ․ ժառանգել է) ծնողներից»։
§18․ Լուծել — լուծարել
Լուծում ենք խնդիրը, հարցը։ Նույնն է՝ վճռում — իրագործում ենք որեւէ կենսական հիմնախնդիր։ Լուծել֊ը գործածվում է նաեւ տարրալուծել, անհետանալ իմաստներով․ «Վարպետը գունաներկը լուծեց ջրի մեջ», «Առավոտյան մշուշը լուծվեց արեւի պայծառ ճառագայթներից»։
Լուծարել֊ը լուծարքի ենթարկելն է։ Այլ խոսքով՝ վերացնելու, փակելու, ավարտելու գործընթացը, օտար բառով՝ լիկվիդացնել։ Ասում ենք՝ «Հիմնարկը լուծարվել է (=դադարել է գործելուց), «Քննությունների լուծարման // լուծարքային (=պարտքերի մարման) շրջան է» եւ այլն։ Սխալ է՝ «Քննական պարտքերի լուծումը (փոխ․ լուծարումը) հետաձգվեց»։
§19․ Ծրագրել — ծրագրավորել
Ծրագրել֊ը ծրագիր կազմելն է, մտադրվելը, ինչ֊որ բան նախատեսելը, օտար բառով՝ պլանավորելը։ Մենք նախապես կամ նախօրոք ծրագրում ենք որեւէ հարց լուծել, գործ սկսել ու կազմակերպել։
Ծրագրավորել֊ը համեմատաբար նոր կազմություն է՝ կապված համակարգչային տեխնիկայի հետ, եւ նշանակում է՝ որեւէ ծրագիր կազմել համակարգչի համար՝ նրա մեջ ներդնելու նպատակով, նաեւ՝ ծրագրերով հանդերձել։
Դա մարդկանց մասին էլ հնարավոր է ասել, երբ ծրագրավորում են գործակալներին, հետախույզներին, այսինքն՝ վերջիններիս գործողությունների համար որոշակի ծրագիր են կազմում, առաջադրանք տալիս։
Ուղղենք սխալը՝ «Կառավարությունը ծրագրավորել(փոխ․ ծրագրել)է կենսամակարդակի բարելավմանը հատկացված գումարները ավելացնել եւս տասը տոկոսով»։
§20․ Կերպար — կերպարանք
Կերպար֊ը գրողի, դերասանի, առհասարակ արվեստագետի ստեղծած հերոսն է՝ իր ուրույն եւ միաժամանակ ընդհանրացնող բնութագրով․ «Գրողը շատ հետաքրքիր կերպար է ստեղծել», «Վահրամ Փափազյանի մարմնավորած կերպարները անմոռանալի են»։
Կերպարանք֊ը պարզապես մարդու դեմքն է, երեսը, ընդհանրապես՝ արտաքին տեսքը։ Օրինակ, «Տարիների հեռվից հոր կերպարանքը (= դեմքը) աղոտացել էր», «Ընկերների կերպարանքներում (= երեսներին) դժկամության թեթեւ երանգ նկատվեց»։
§21․ Հակոտնյա — հակամետ
Հակոտնյա֊ն, որ հակառակ, հակադիր է նշանակում, այլ հոմանիշներ էլ ունի՝ ներհակ, իրարամերժ․ Սրանք նրբերանգներով գրեթե չեն տարբերվում իրարից, եւ կարելի է նույնանիշներ համարել։
Սրանց ճիշտ հակառակն իմաստն ունի հակամետ֊ը։ Այս բառի հակ֊ը ոչ թե նախորդների օրինակով հակառակ֊ի բաղադրատարրն է, այլ հակվել֊ի, որ համաձայնել, կողմ լինել, համամիտ լինել ընդհանուր իմաստն ունի․ «Ես հակված եմ այս, ոչ թե այն կուսակցության գաղափարները ընդունելու»։ Հակել նշանակում է նաեւ որեւէ բան մի կողմ թեքել, մի կողմի վրա ուղղել․ «Գլուխը կրծքին էր հակել», Միտքը հակել էր պատանեկան հուշերին»։
Ուրեմն նախադասության բովանդակությունից պիտի որոշենք՝ խոսքը հակառակ հակոտնյա, ներհակ լինելո՞ւ, թե՞ կողմ, համաձայն, համամիտ, որեւէ բանի տրամադիր՝ հակամետ լինելու։ Ինչպես՝ «Այդ բարի մարդու արարքները հակամետ(փոխ․ ներհակ, հակառակ) էրին չարության մասին մտքին անգամ»։
§22․ Հաղթել — հաղթահարել
Հաղթել֊ի իմաստը պարզ է, եւ մնում է ուշադրություն դարձնել, որ նրա լրացումը ամենից առաջ անձնանիշ բառ լինի՝ հաղթել (ո՞ւմ) թշնամուն, հակառակորդին, չեմպիոնին, անծանոթին… «Ի՞նչը կհաղթի կյանքում հերոսին, թե չլինեն կինն ու գինին»։ Կարող է եւ ինչի՞ն հարցին պատասխանել՝ հաղթել վագրին, արջին։ Նաեւ՝ «Ու մի կերպ ցավին հաղթելով…»։ Ահա այս վերջին դեպքում է, որ հաղթել֊ը հաղթահարել֊ի իմաստն ունի, ուստի ճիշտ կլինի այդպես էլ ասենք՝ հաղթահարել (ինչը) ցավը, վիշտը, դժվարությունը, բարձունքը, պատնեշը… Այսինքն հաղթահարել֊ը գործածվում է մի արգելք, խոչընդոտ վերացնելու, հանելու իմաստով։
§23․ Համար — հանուն
Երկուսն էլ կարող են հոմանիշ բառեր դիտվել, եթե ձեւավորում են նպատակի պարագան (պատասխանում են ինչի՞ համար, ի՞նչ նպատակով հարցերին)․ «Կռվեցին հայրենիքի համար = կռվեցին հանուն հայրենիքի»։ Սխալ է, երբ երկուսը միաժամանակ են գործածում նախադասության մեջ․ «Այս քաղաքական գործիչ կոչեցյանը ամեն ինչ անում է հանուն իր անձնական բարեկեցության ու փառքի համար(պիտի հանել կա՛մ հանուն֊ը, կա՛մ համար֊ը)։
Ավելացնենք, որ հանուն֊ը կապվող բառից առաջ է դրվում, իսկ համար֊ը հետադաս է (հանուն երկրի = երկրի համար)։
§24․ Հանձին — հանձինս
Առաջինը եզակի դրվաթ բառի հետ է գործածվում, երկրորդը՝ հոգնակի թիվ ունեցողի հետ, հանձին ուսուցչի — հանձինս ուսուցիչների։ Իմաստով նույնն է, ինչ ի դեմս֊ը, որը, սակայն գործածվում է ե՛ւ եզակիի, ե՛ւ հոգնակիի համար՝ ի դեմս իմ ուսուցչի — ի դեմս մեր ուսուցիչների։
Ուրեմն ուշադիր լինենք եւ նկատենք սխալները․ «Հանձինս(փոխ․ հանձին)Անդրանիկի մենք ճանաչում ենք խղճի ու հերոսականության ասպետին», «Հանձին (փոխ․ հանձինս) Արտաշի ու Կարոյի՝ ես հպարտանում եմ իմ ընկերությամբ»։
§25․ Հառել — հառնել
Հառել֊ը կենտրոնացած, սեւեռած նայելն է․ «Աբու Մահարին, աչքերն անքթիթ արեւին հառած, թռչում էր աննինջ», «Երկար ժամանակ աչքերն ինձ էր հառել»։
Հառնել֊ը բարձրանալ, վեր ելնել, կանգնել, վերակենդանանալ կնշանակի․ «Քո քաղաքում հառնող մի հոյակապ կոթող ծնվեց»։ Ավելի հաճախ պատկերավոր֊բանաստեղծական խոսքում է գործածվում․ «Հառնել է նրանց հաղթական ոգին», «Հառնեց երկիր Նաիրին ավերներից դարավոր»։
§26․ Հասկացողություն — հասկացություն
Հասկացողություն֊ը հասկանալու֊ըմբռնելու կարողությունն է, ընդունակությունը, նաեւ ըմբռնումը, գաղափարը, պատկերացումը։ Մեկը, ասենք, մաթեմատիկայից ու ֆիզիկայից լավ հասկացողություն ունի, բայց գուցե քաղաքավարության տարրական կանոնների մասին գրեթե հասկացողություն (այս դեպքում՝ գաղափար) չունի։
Հասկացություն֊ը տվյալ բառի կամ բառակապակցության արտահայտած իմաստն է, բովանդակությունը, որը ձեւակերպվում է իբրեւ սահմանում։ Օրինակ՝ «Տարբեր երկրներում եւ տարբեր կուսակցությունների կողմից տարբեր կերպ են մեկնաբանում «մարդու իրավունքներ» հասկացությունը»։ Կամ հետեւյալ նախադասության մեջ՝ «Լեզվաբանության մեջ «բառակապակցություն» հասկացությունը ունի եւ լայն, եւ նեղ ըմբռնում»։
Ճիշտ կլինի, որ բառերը իբրեւ հասկացություն գործածելիս առնվեն չակերտների մեջ (ինչպես վերեւի օրինակներում) կամ առանձնանան֊ընդգծվեն տառատեսակով, ինչպես՝ «Խիղճը, գութը ,կարեկցանքը բարոյաբանական հասկացություններ են»։
§27․ Հավակնոտ — հավակնորդ
Երկուսն էլ հավակնել֊ի իմաստին են սերտորեն առնչվում։ Հավակնել֊ը մի բանի հասնելու կամ մի բան ձեռք բերելու հետամուտ լինելն է։ Ինքնին դա վատ ձգտում չէ։ Բայց երբ մեկը դա անում է՝ անարժան կերպով իրեն մեծամեծ արժանիքներ վերագրելով, անպայման իր «գերազանցությունը» ուրիշներին ճանաչել տալու սեւեռուն մտքով, ապա նա հավակնոտ (օտար բառով՝ պրետենցիոզ) մարդու համբավ է ձեռք բերում։ Հավակնոտ֊ը իր մասին մեծ համարում, մեծ կարծիք ունեցողն է։
Հավակնորդ֊ը արդեն բացասական բնութագիր չունի, նա օրինական կերպով եւ ըստ արժանվույն որեւէ բանի հավակնող՝ ձգտող անձնավորությունն է։ Շախմատային կամ այլ մրցումներում, օրինակ, բոլոր մասնակիցները կարող են համարվել չեմպիոն դառնալու հավակնորդ։ Քաղաքական կամ գիտական ասպարեզներում որեւէ տեղ, պաշտոն գրավելու համար կարող են հավակնել շատերը, եւ նրանք բոլորն էլ դրա հավակնորդներն են։
Այս երկու բառերն իրարից տարբերակելու միջոցներից մեկն էլ սա է․ հավակնոտ֊ը նախ որպես ածական է գործածվում՝ հավակնոտ գործիչ, ղեկավար, գրող, երգիչ…, իսկ հավակնորդ֊ը գոյական է՝ չեմպիոնության հավակնորդ, պաշտոնի հավակնորդ…։ Այսպիսի նախադասություն կազմենք․ «Նա շատ հավակնոտ քաղաքական գործիչ է եւ առաջիկայում հազիվ թե կուսակցության առաջնորդ ընտրվելու հավակնորդներից դառնա»։
§28․ Հովար — հովհար
Երկուսն էլ հով բառարմատից են կազմված։
Հովար֊ը հով՝ ստվեր անելու համար գլխարկի ճակատակողմից առաջ ձգվող մասն է։ Այդպիսի գլխարկներին օտար բառով կեպի են ասում, սովորական գլխարկից տարբերակելու համար հիմա երբեմն գդակ֊ն են գործածում։
Հովհար֊ը հով անելու համար ձեռքի փոքրիկ հարմարանք է։ «Հովարով գլխարկ էր դրել, բայց դա շոգից չէր փրկում, եւ նա ձեռքին էր պահում հովհարը»։
§29․ Հրաձիգ — հրձիգ
Հայերենում շատ քիչ են այն բառազույգերը, որտեղ ա հոդակապը իմաստազատիչ դեր կատարի՝ բանվոր — բանավոր, քարհատ — քարահատ…։ Մեկն էլ սա է, երբ հուր + ձիգ բաղադրությամբ՝ ա հոդակապով եւ առանց դրա, տարբերակված բառեր ունենք։
Հրաձիգ֊ը հրազենից կրակողն է, որ հիմա առավելապես հանդիպում ենք համապատասխան մարզաձեւերից անցկացվող մրցումների մասին խոսելիս։
Հրձիգ֊ը, որ ուղղակի իմաստով կրակ գցող, հրկիզող, հրդեհող է նշանակում, ավելի շատ փոխաբերական իմաստով է գործածվում, այն է՝ բարբոքող, հրահրիչ, որեւէ վտանգի դրդող։ Ասում են՝ պատերազմի հրձիգներ, ազգը քայքայող հրձիգներ։ Ուրեմն սխալ կլինի՝ «Հնգամարտում Հայաստանի հրձիգները (փոխ․ հրաձիգները) անհաջողության մատնվեցին»։
§30․ Հրավեր — հրավերք
Սրանց միջեւ մինչեւ վերջերս շատ որոշակի տարբերակում չկար։ Հիմա էլ ոչ քիչ դեպքերում հրավերք֊ը հրավեր֊ի փոխարեն են գործածում։ Սակայն դժվար չէ դրանց ստույգ զատորոշումը։
Հրավեր֊ը հրավիրելն է, մեկին հրավեր են ուղարկում, հրավիրում են հարսանիքի, ծնունդի, զրույցի, քննարկման եւ այլն։
Հրավերք֊ը հրավիրյալների համար կազմակերպված հացկերույթն է, խնջույքը, ուրախության սեղանը, հյուրասիրությունը, հրավիրյալների մասնակցությամբ հանդիսությունը։
Ուղղենք՝ «Մեր մարզիկները դրսից շատ հրավերքներ (փոխ․ հրավերներ) են ստանում, «Երգչուհին Գերմանիայից հրավերք(փոխ․ հրավեր) ունի»։
§31․ Հրատարակել — հրապարակել
Հրատարակել֊ը տպագրելն է, լույս ընծայելը։ Գիրք, հանդես, թերթ են հրատարակում։ Միեւնույն դասագիրքը կարող է տպագրվել՝ հրատարակվել ամեն տարի անընդմեջ՝ ունենալ մի քանի հրատարակություն։
Բայց երբ խոսք է լինում ժողովածուում կամ թերթում որեւէ նյութ, հոդված տպագրելու մասին, արդեն չպիտի ասենք՝ հրատարակել, այլ՝ հրապարակել։ Ուրեմն, այսպիսի կիրառություններում հրատարակել֊ն ու հրապարակել֊ը տպագրել֊ի հոմանիշներ են։
Այսուհանդերձ, հրապարակել֊ը ավելի լայն իմաստ ունի, առհասարակ՝ «հրապարակ հանել, հայտնի դարձնել», ինչը արվում է ոչ միայն տպագրելու — հրատարակելու ձեւով, այլեւ գրվածը կարդալով հայտարարելու, ներկայացնելու։ Այսպես՝ «Դատարանի վճիռը հրապարակվեց (= ընթերցվեց) դահլիճում» եւ «Դատարանի վճիռը երկու օր անց հրապարակվեց (= տպագրվեց) տեղեկագրային հանդեսում»։
Սխալ է՝ «Շաբաթաթերթը վերլուծական հոդված է հրատարակել (փոխ․ հրապարակել) կուսակցության գործունեության վերաբերյալ։
§32․ Հրատարակություն — հրատարակչություն
Հրատարակությունը նույն հրատարակելը կամ տպագրելն է, նաեւ՝ տպագրված գործը։ Օրինակ՝ «Հոդվածը ներկայացված է հրատարակության՝ տպագրության», «Պ․ Սեւակի ժողովածուները մի քանի հրատարակություն են ունեցել եւ հիմա էլ շարունակում են տպագրվել»։
Հրատարակչություն֊ը գրքերի, հանդեսների, ժողովածուների եւ այլնի տպագրությունը՝ հրատարակությունը նախապատրաստող եւ իրականացնող ձեռնարկությունն է։
Այսպիսի նախադասություն կազմենք․ «Այս հրատարակչության հրատարակությունները լավ ընդունելություն են գտնում»։ Սխալ է՝ «Նա մասնակցել է թերթի հրատարակչությանը (փոխ․ հրատարակությանը) »։
§33․ Հուսով — հույսով
Հույս բառի գործիական հոլովի այս երկու տարբերակներն էլ ճիշտ են, եթե ճիշտ տեղում ենք գործածում։ Հուսով֊ը օժանդակ եմ բայի հետ է հանդես գալիս․ «Ես հուսով եմ, որ ինձ ճիշտ կհասկանաս», «Մենք հուսով ենք՝ ամեն ինչ լավ կլինի»։ Հուսով եմ֊ը հավասարարժեք է հույս ունեմ֊ին․ «Հուսով եմ / հույս ունեմ, որ չես մոռանա»։ Այսինքն՝ նախադասության մեջ առանձին ստորոգյալ է դառնում։
Իսկ հույսով֊ը՝ իբրեւ գործիական հոլովով գոյական, նախադասության մեջ հենց ստորոգյալի լրացում է լինում՝ պատասխանելով ինչո՞վ կամ <ինչպե՞ս հարցերին․ «Հույսով սպասում է, հույսով ապրում է = հույսով է ապրում»։
Ուղղենք սխալները՝ «Այդ հուսով (փոխ․ հույսով) էլ բոլորը գնացին քնելու», «Դուք հույսո՞վ եք (փոխ․ հուսո՞վ եք), որ նա կկատարի իր խոստումը։ — Այո, հույսով (փոխ․ հուսով) ենք»։
§34․ Մեկնել — մեկնարկել
Մեկնել֊ը մի քանի իմաստ ունի։
ա) Ուղեւորվել, շարժվել, ճանապարհ ընկնել (գնացքով, մեքենայով), «Ավտոբուսը մեկնում է ժամը 5֊ին»․
բ) Պարզել, երկարել, կարկառել․ «Ձեռքը մեկնեց վիրավորին», «Հորթուկը դունչը մեկնեց մոր կողմը»․
գ) Մեկնաբանել, պարզաբանել, բացատրել․ «Նարեկացուն շատերն են մեկնել, բայց ասես միշտ էլ անմեկնելի է մնում»։
Մեկնել֊ի առաջին՝ շարժվել, մի տեղից դուրս գալ իմաստներին շատ մերձ է մեկնարկել֊ը, որը վերջին տարիների նորակազմություններից է։ Այն ստեղծվեց ավելի վաղ գործածության մեջ մտած մեկնարկ (օտար՝ ստարտ) բառից եւ, արդեն պարզ է, նշանակում է մեկնարկ (ստարտ) վերցնել, այսինչ տեղից սկսել, շարժվել։ Ավելի հաճախ գործածվում է իբրեւ մարզական եզր․ «Հեծանվորդները մեկնարկեցին Չեխիայի մայրաքաղաքից»։
§35․ Մեղանչել — մեղա գալ
Մեղանչել֊ի սխալ գործածությունը անչափ շատ է տարածված։ Կարծում են (այդ թվում՝ բավականաչափ գրագետ մարդիկ), թե մեղանչել֊ը հենց մեղա գալ՝ զղջալ, մեղքը ընդունել, մեղքը քավել է նշանակում։ Ճիշտ հակառակն է, մեղանչել նշանակում է մեղք գործել, հանցանք կատարել, սխալվել։ Կարծես մոռանում են հանրահայտ ասույթը․ «Ճշմարտության դեմ գործել՝ Աստծո դեմ մեղանչել»։ Հիշենք նաեւ Իսահակյանի հերոսի նշանավոր խոսքը․ «Իմ հայրը իմ դեմ մեղանչեց, սակայն չմեղանչեցի ես ոչ ոքի դեմ»։ Այլ օրինակ․ «Իր նահատակների, իր անմահների դեմ մեղանչող ժողովուրդը մեծապես մեղանչում է իր ապագայի դեմ»։ Այս բոլորի մեջ՝ մեղանչել = մեղք գործել։ Մեղանչել֊ից մեղանչում գոյականն ունենք, որ առավելապես այլ խոսքաշարերում է կիրառելի․ «Հոդվածում լեզվական <i>մեղանչումները (= սխալները, վրիպակները) քիչ են»։
Ուղղենք սխալ գործածությունները․
«Թուրքիան հայ ժողովրդի դեմ կատարած մեծագույն հանցանքի համար այսօր պիտի մեղանչի (փոխ․ զղջա, ընդունի իր մեղավորությունը, մեղքը քավի՝ ապաշավի)», «Ես գիտակցում եմ իմ մեղավորությունը, որի համար էլ մեղանչում եմ (փոխ․ ափսոսում եմ, զղջում եմ)»։
§36․ Շնորհիվ — պատճառով
Ժամանակակից հայերենում երկու կապերն էլ ըստ էության նույն գործառույթը ունեն, բայց ոճական ֊ իմաստային տարբեր նրբերանգներով։
Շնորհիվ֊ը գերազանցապես գործածվում է դրական իմաստ արտահայտելու համար՝ աշխատասիրության շնորհիվ, լավ դաստիարակության շնորհիվ, օգնության շնորհիվ…
Պատճառով֊ը կա՛մ ընդհանրական՝ չեզոք երանգ ունի, կամ բացասական։ Օրինակ՝ «Հրավերքին նա չմասնակցեց տանը հյուրեր ընդունելու պատճառով» եւ «Նրանց բաժանությունը փողի պատճառով էր»։
Նույն տիպի նախադասության մեջ, նայած բովանդակության բնույթին, շնորհիվ֊ն ու պատճառով֊ը կփոխարինեն իրար․ «Անձրեւի պատճառով բերքը փչացավ» եւ «Անձրեւի շնորհիվ լավ բերք ստացվեց»։
Ավելացնենք, որ եթե պատճառով֊ը միշտ կապվող բառից հետո է դրվում (հանդիպման պատճառով, փողի պատճառով), ապա շնորհիվը֊ը կարող է եւ հետադաս, եւ նախադաս լինել (հանդիպման շնորհիվ // շնորհիվ հանդիպման)։
§37․ Պահպանել — պաշտպանել
Պահպանել֊ը նույն պահելն է, բայց ոճական յուրահատուկ նրբերանգով։ Օրինակ՝ «Քո նվերը պահում եմ»֊ի մեջ պահել֊ը ընդհանրական — չեզոք երանգ ունի, իսկ «Քո նվերը պահպանում եմ»՝ պահպանել֊ը արտահայտում է «լավ, խնամքով պահել»֊ի իմաստը։ Այլ դեպքերում դրանք, եթե նման նրբիմաստ չեն դրսեւորում, իրար չեն փոխարինում։ Ասենք՝ պահում ենք իրերը, գրքերը, փաստաթղթերը, նաեւ՝ հիշատակը, ավանդությունները եւ այլն, եւ այլն։
Պահպանել֊ը, ուրեմն, գործածում ենք հատկապես այն դեպքերում, երբ առկա է նաեւ ուշադիր լինելու, գիտակից մոտենալու, խնամքով վերաբերվելու հանգամանքը․ պահպանել լռությունը, ավանդույթը, հիշատակները, բարոյական նորմերը, սիրո զգացմունքը… Եվ պատահական չէ, որ հաճախ զուգադիր կապակցությամբ ենք ասում՝ պահել֊պահպանել հավատարմությունը, օդն ու ջուրը, բնությունը, բարոյական մաքրությունը…
Պաշտպանել֊ը այլ երանգ ունի։ Սա գործածվելիս երկու լրացում է պահանջում՝ ի՞նչը պաշտպանել ինչից։ Ինչի՞ց հարցի պատասխանը կարող է եւ բացակայել՝ պաշտպանել սահմանները (հարձակումներից, պաշտպանել պատիվը (կողմնակի վտանգներից), պաշտպանել դեմքը (մոծակներից)… Պաշտպանել֊ը, ուրեմն, ինչ֊որ վտանգի առկայություն կամ հնարավորություն է ենթադրում։ Եթե ասում ենք՝ «Պահպանենք մեր լեզուն», կարեւորում ենք այն ուշադրությունը, խնամքը, որ միայն մեզնից է կախված։ «Իսկ պաշտպանենք մեր լեզուն…» ասելով՝ շեշտը դնում ենք դրսից եկող վտանգների, այլեւ՝ որոշ անհոգի֊անտարբեր հայախոսների լեզվական խեղումների ու գռեհկաբանությունների վրա։ Դրա համար էլ վերջին նախադասությունը կարող ենք շարունակել՝ «Պաշտպանենք մեր լեզուն անհարկի փոխառություններից եւ չարագուշակ ծամածռություններից»։
§38․ Պաշտոնական — պաշտոնեական
Նախ՝ սրանց կազմության մասին, ինչը կօգնի իմաստների տարբերակմանը։ Պաշտոն + ական = պաշտոնական, պաշտոնյա + ական = պաշտոնեական (քանի որ յա֊ն հնչյունափոխված է ե֊ի)։
Պաշտոնական (օտար բառով՝ օֆիցիալ) լինում են բանակցությունները, հանդիպիումները, որոշումները, հայտարարություններն ու հաղորդագրությունները, կարգադրությունները եւ այլն։ Ասվում է նաեւ պաշտոնական խոսք, տեսակետ, մոտեցում, գնահատական, կեցվածք, կարծիք եւ այլն, եւ այլն։
Պաշտոնեական֊ը ավելի սահմանափակ կիրառություն ունի, նշանակում է պաշտոնյային վերաբերող, նրա հետ կապված՝ պաշտոնեական դիրք, իրավունք, պարտականություն․ «Նախարարը չարաշահել էր իր պաշտոնեական իրավունքները»։ Նման խոսքաշարում պաշտոնեական֊ին շատ մոտ է ծառայողական֊ը, որը ուրիշ դեպքերում չի փոխարինվում առաջինով, ինչպես՝ ծառայողական մեքենա (չի լինի՝ պաշտոնեական մեքենա)։
Ուղղենք՝ «Երկու երկրների պաշտոնեական (փոխ․ պաշտոնական) հանդիպումները անարդյունավետ անցան»։
§39․ Պատրաստակամություն — պատրաստականություն
Պատրաստակամություն֊ը ցանկություն, կամեցողություն ունենալն է, որեւէ բան անելու պատրաստակամ՝ հոժարակամ լինելն է։
Պատրաստականություն֊ը մի բանի պատրաստ֊պատրաստված լինելն է, որեւէ բանի համար անհրաժեշտ պատրաստություն՝ գիտելիքներ կամ հմտություններ ունենալն է։
Մեկը պատրաստակամություն ունի մյուսին օգնելու, բայց պատրաստականությունը պակասում է։ Եվ հակառակը՝ մեկը պատրաստականություն (անհրաժեշտ գիտելիքներ կամ կարողություն) ունի մյուսին փրկելու, բայց (նախանձի կամ թշնամության պատճառով) ամենեւին պատրաստակամություն չունի դա անելու։ Այսպես էլ՝ «Մեր մուտբոլիստները հաղթելու պատրաստակամությամբ մտան խաղադաշտ, բայց անբավարար պատրաստականության պատճառով հաջողության չհասան»։
§40․ Վաղորդայն — վաղորդյան
Վաղորդայն՝ վաղ առավոտ, այգաբաց։
Վաղորդյան՝ առավոտյան։
Ուրեմն, վաղորդայն֊ը գոյական է եւ կարող է հոլովվել՝ վաղորդայնի, վաղորդայնից… Վաղորդյան֊ը ածական է եւ առավոտյան֊ի պես չի կարող հոլովվել, երկուսն էլ (լավ հիշենք) յան֊ով են վերջանում եւ արտաքուստ հենց դրանով կարող ենք տարբերակել վաղորդայն֊ից։ Այսպես՝ «Վաղորդայն Ճառագայթները» պիտի ուղղենք կա՛մ «վաղորդայնի (= առավոտվա, այգաբացի) ճառագայթները», կամ «վաղորդյան (= առավոտյան) ճառագայթները»։
§41․ Վերահաս — վերահասու
Վերահաս նշանակում է տագնապալիորեն վրա եկող ու սպառնացող, շատ մոտալուտ․ «Վերահաս դժբախտությունները՝ սովը, ժանտախտը, մոռանալ տվին թագուհու ոխակալությունը»։
Վարահասու նշանակում է գիտակ, լավատեղյակ, մի բանի մասին անհրաժեշտ տեղեկություններ իմացող, նաեւ՝ մի բանի ուշադրությամբ հետեւող․ «Նա վերահասու էր բոլոր անցուդարձերին»։ Ավելի հաճախադեպ հանդես է գալիս վերահասու լինել (= տեղյակ, իրազեկ լինել) հակադրությամբ․ «Նա այդպես էլ վերահասու չեղավ իր թիկունքում կատարվող մութ գործարքներին»։
Ուղղենք՝ «Նա վաղուց էր զգում վերահասու (փոխ․ վերահաս) հիվանդությունը, բայց գործերն ասես միշտ անհետաձգելի էին», «Վերահաս (փոխ՝ վերահասու) լինելով տղայի նոր նախաձեռնության մանրամասներին՝ հայրը հարկ համարեց մի քանի խորհուրդ տալ նրան»։
§42․ Վերաբերյալ— վերոբերյալ
Վերաբերյալ</strong>֊ը, անկասկած, լավ գիտենք, որեւէ բանի կամ մեկի մասին, վերաբերող։
Վերոբերյալ նշանակում է վերը՝ վերեւում, այսինքն՝ նախորդ տողերում բերված կամ քիչ առաջ ասված, հիշված։ Նույն իմաստով էլ՝ վերոհիշյալ = վերը հիշած, քիչ առաջ ասած։
Ունենք նաեւ մյուս համանիշը՝ վերոգրյալ․ վերը գրված, նախորդ տողերում, էջերում ասված, հիշատակված։
Ուրեմն չշփոթենք՝ «Բացի վերաբերյալ (փոխ․ վերոբերյալ) հրաշքներից, Նաիրյան արքաներ կան թաղված Առաքելոց եկեղեցում», «Նրա վերոբերյալ (փոխ․ վերաբերյալ) ուրիշ տեղեկություններ չունեմ»։
§43․ Վերաբերել — վերաբերվել
</strong>Սա թերեւս միակ բայն է, ուր վ ածանցը ոչ թե բայասեռն է փոխում (ինչպես՝ գրել֊գրվել, ջարդել֊ջարդվել), այլ իմաստային որոշակի տարբերակում է առաջ բերում։
Վերաբերել նշանակում է որեւէ մեկի կամ մի բանի մասին ասել, խոսել, նաեւ առնչվել֊առնչություն ունենալ։ Օրինակ՝ «Դիտողությունս վերաբերում է այդ տղայի շատ ազատ պահվածքին, ոչ թե վայրիվերո դատողություններին», «Ասածս նախ քե՛զ է վերաբերում, հետո՝ ընկերոջդ»։
Վերաբերվել նշանակում է վերաբերմունք ունենալ, վարվել․ «Դու լավ (վատ) ես վերաբերվում (= վարվում) ընկերոջդ հետ, լավ (վատ) ես վերաբերվում գրքին, նստարանին, տան իրերին…»։ Այո՛, առակրաների դեպքում չի կարելի հետ ասել՝ վերաբերվել գրքի հետ, կահույքի հետ…, քանի որ չկա փոխադարձ հարաբերություն։ Անձի դեպքում երկու տարբերակներն էլ ճիշտ են․ «Երեխայի հետ // երեխային քնքշորեն վերաբերվիր»։
Վերոբերյալ օրինակներից երեւում է նաեւ, որ եթե ենթական անձնանիշ բառ է, ապա ստորագյալը վերաբերվել֊ով (վ֊ով) պիտի լինի․ «Ինքը (նա, հայրը, ծերունին) կասկածանքով էր վերաբերվում բոլորին ու ամեն ինչին», «Ժողովուրդը (ուսանողությունը, հոգեւորականությունը) միանշանակ չէր վերաբերվում իշխանության քայլերին»։ Ոչ անձնանիշ ենթակայի ստորոգյալը արդեն վերաբերել֊ն է լինում․ «Մեծ ուսուցչի ասածները բոլորիս են վերաբերում», «Նոր որոշումը վերաբերում է ոչ միայն պատմական հուշարձաններին, այլեւ այսօրվա կոթողներին»։
§44․ Վրդովել֊վրդովվել, խռովել֊խռովվել
Երկու բառազույգերը հոմանիշ են հուզել֊հուզվել֊ին։ Եվ վերջինիս օգնությամբ էլ կարող ենք անսխալ կողմնորոշվել։ Եթե «Մեկը մյուսին վրդովում // խռովում է», ապա ճիշտ են այս՝ առանց կրավորական վ ածանցի տարբերակները, ինչպես որ՝ «Մեկը մյուսին հուզում է»։ Կամ՝ «Տղայի խոսքը վրդովեց // խռովեց // հուզեց մորը»։ Սա ներգործական կառույցի նախադասություն է (ի՞նչ արեց)։ Հիմա նույն նախադասության բովանդակությունը արտահայտենք կրավորական կառույցով․ «Մայրը վրդովվեց // խռովվեց // հուզվեց տղայի խոսքից»։
Իհարկե, պետք է նկատի ունենալ, որ որոշ դեպքերում խռովել֊ը, նաեւ վրդովել֊ը միշտ չեն համարժեք հուզվել֊ին։ Դրանք կարող են ունենալ նաեւ խախտել֊ի, խանգարել֊ի իմաստներ ինչպես՝ «Նրա հանգիստը խռովվեց (= խախտվեց, խանգարվեց) երեխայի հեկեկոցից»։ Զանց առնենք (= մի կողմ թողնենք) նաեւ խռովել֊ի մյուս իմաստը՝ նեղանալ, կապերը խզել․ Լավ ընկերներ էին, բայց մի դատարկ բանից խռովեցին իրարից։
Ուղղենք սխալները․ «Այգու անմխիթար վիճակից վրդովեց (փոխ․՝ վրդովվեց = հուզվեց) ծերունու սիրտը», «Խռոված (փոխ․ խռովված = հուզված) հոգով նա հեռացավ հայրենի ակութից», «Բնության հոգեպարար անդորրը հանկարծ խռովվեցին (փոխ․ խռովեցին = խախտեցին)մարդկանց աղեկտուր ճիչերը»։
§45․ Տանտեր — տանուտեր
Տանտեր֊ը, լավ գիտենք՝ տան տերն է՝ տան գլխավորը, ամեն տուն ունի իր տանտերը կամ տանտիրուհին։
Տանուտեր֊ը արդեն քիչ գործածական բառերից է, դարձել է հնաբանություն։ Տանուտեր֊ը անցյալում գյուղի տերն էր՝ կառավարիչը, որի գործառույթը հիմա, որոշ պայմանականությամբ֊ գյուղապետն է կատարում։ Հիշենք Թումանյանի «Հառաչանքի» տողերը․ «Թե տանուտերին գանգատ ես գնում, բան չես վաստակում բացի դուշմանից»։
Պատահում են սխալ գործածություններ․ «Պաշտոնանկ նախագահը բացառիկ հաճելի զրուցակից է եւ հյուրասեր տանուտեր (փոխ․ տանտեր)»։
§46․ Տեղական — տեղային Ցեղական — ցեղային
Տեղական֊ը եւ տեղային֊ը վերջին հաշվով նույն իմաստն ունեն եւ ավելի շուտ գործածվել են տեղական֊ի տարբերակով, որի ընդհանուր նշանակությունը սա է՝ այդ տեղին հատուկ՝ վերաբերող, այդ տեղի հետ կապված, տեղական իշխանություններ, սովորույթներ, կառավարության տեղական մարմիններ, տեղական միջնակարգ դպրոց, տեղական նշանակություն ունեցող դեպքեր, նաեւ՝ տեղական ժամանակ եւ այլն։
Տեղային֊ի գործածությունը սահմանափակ է եւ կիրառվում է հենց սահմանափակված (օտար բառով՝ լոկալ) իմաստը արտահայտելու համար։ Կարող ենք ասել՝ տեղային (= տվյալ տարածքով սահմանափակված) հակամարտություններ, տեղային թմրեցում, տեղային վեճեր եւ այլն։
Իրողությունը այդուհանդերձ այն է, որ տեղային֊ը տեղական֊ից առայժմ հստակորեն չի սահմանազատվել։
Ցեղական֊ը ընտիր ցեղից սերվածն է, ազնվացեղ հատկություններ ունեցողը։ Խոսքը, իհարկե, տնային կենդանիներին է վերաբերում․ ցեղական ձի, ցուլ, կով…
Ցեղային նշանակում է ցեղին վերաբերող կամ նրան հատուկ, ցեղային կռիվներ, հակամարտություններ (որ, ի դեպ, տեղային բնույթ են կրում), ցեղային հատկանիշներ։ Գործածվում է նաեւ՝ նեղ, խիստ ազգային նշանակությամբ․ ցեղային գաղափարախոսություն։
Սխալ է՝ «Երկար տարիներ տեւող ցեղական (փոխ․ ցեղային) ընդհարումները կարծես դադարեցին։
§47․ Տեղի տալ — տեղիք տալ
Պետք է ուշադիր լինել եւ չշփոթել, որ տեղի տալ֊ը տեղը զիջելն է, նահանջելը, հրաժարվելը, իսկ տեղիք տալ֊ը առիթ տալն է, պատճառ դառնալը։ Այսպիսի մի նախադասություն՝ «Երկու ամուսիններն էլ ընտանեկան վեճերի տեղիք էին տալիս, բայց նրանցից ոչ մեկը տեղի չէր տալիս»։
Ուղղենք, եթե սխալ է․ «Քամի բարձրացավ, եւ ցերեկվա տոթը տեղիք տվեց երեկոյան զովությանը», «Նա չիջավ ներքեւ, քանի որ կարող էր տեղի տալ անհարկի կասկածներին»։
§48. Տնօրինություն — տնօրենություն
Տնօրեն֊ը վաղուց է շատերի կողմից գործածվում (դպրոցի տնօրեն, հիմնարկի տնօրեն), եւ դրա շնորհիվ էլ, կարելի է ասել, օտար դիրեկտոր֊ը դուրս է մղվել։ Նրանից կազմված տնօրինություն֊ը նույնպես սովորական կիրառություն ունի՝ նշանակելով տնօրինելու, վերահսկելու իրավունք, իրավասություն։ «Հարցի տնօրինությունը հանձնված է մշակույթի նախարարությանը»։
Արդի արեւելահայերենում տնօրինություն֊ը շատ անգամ գործածում են դիրեկցիա բառի դիմաց, ինչը, սակայն, պիտի համարել աննպատակահարմար, քանի որ կա տնօրենություն֊ը, որը հենց տեսչություն, ղեկավարություն է նշանակում եւ որը արեւմտահայերենում վաղուց ի վեր է արմատավորվել։ Ուստի այսպիսի մի նախադասություն կազմենք․ «Վարձատրման նոր կարգ մշակելու տնօրինությունը թողնվել է գործարանի տնօրենությանը»։
§49․ Ցուցում — ցուցմունք
Եթե ընդունենք, որ ցուցմունք֊ը այսօր առավելապես իրավաբանական եզր (= տերմին) կամ հասկացություն է (ոչ թե «հասկացողություն») եւ նշանակում է մեղադրյալի (ամբաստանյալի) վկայությունը, ապա (չհաշված մեկ֊երկու դեպքեր ունենք նաեւ՝ «հաշվիչի, ջրաչափի ցուցմունք») մնացած պարագաներում ճիշտ է ցուցում֊ը, այն է՝ հրահանգ, պարզաբանում, առաջադրանք այսպես կամ այնպես վարվելու մասին։
Ուղղենք՝ «Ֆուտբոլիստներին մարզչի տված ցուցմունքները (ցուցումները) շատ հստակ էին», «Վկայի ցուցումները (ցուցմունքները) խիստ կասկածելի էին»։
§50․ Փոխանակ — փոխարեն
Իբրեւ կապեր՝ սրանք նույնանիշներ են, բայց կիրառությունը սերտորեն կապված է շարադասության հետ․ փոխանակ֊ը առաջադաս է, փոխարեն֊ը՝ հետադաս․ «Փոխանակ զայրանալու՝ լռեց = Զայրանալու փոխարեն լռեց», «Հանգստանալու փոխարեն // փոխանակ հանգստանալու՝ շարունակեց գործը»։
Նման փոխատեղումը հնարավոր է բայական կապակցության ժամանակ, իսկ երբ կապվող բառը ուրիշ խոսքի մաս է, գործածվում է միայն փոխարեն֊ը (դարձյալ՝ հետադաս)․ «Քո փոխարեն ծնողներդ են ամաչում», «Տղայի փոխարեն քույրն էր եկել» (սխալ է՝ քո փոխանակ, տղայի փոխանակ)։ Այսպիսի կառույցներում փոխարեն֊ը առանձին էլ է գործածվում․ «Տղան չկար․ փոխարենը քույրն էր եկել»։
Դարձյալ ուշադրության առնենք՝ փոխանակ֊ը միշտ նախադաս է եւ դերբայի հետ մեկ կապակցություն է կազմում անգամ այն դեպքերում, երբ նրանք իրարից հեռացած են լինում․ «Փոխանակ այդքան երկար ու անիմաստ հակաճառելու…»։
Ուղղենք՝ «Ավերված տան փոխանակ (փոխարեն) նոր բնակարան հատկացրին», «Փոխարեն քո լավության (քո լավության փոխարեն) կփորեմ այգիդ»։
§51․ Քառատող — քառյակ
Քառատող․ ցանկացած չորս տողը կարող ենք կոչել քառատող։ Ավելի նեղ իմաստով այն չափածո երկի չորստողանոց մասն է՝ բանաստեղծական տունը։
Քառյակ֊ը նույնպես կարող է ընկալվել իբրեւ չորս տողից բաղկացած մաս։ Բայց այն առավելապես գործածվում է ճիշտ 4 տողից բաղկացած առանձին բանաստեղծության ժանրատեսակը անվանելու համար։ Ի դեպ, Արեւելքի պոեզիայում այն հայտնի է ռուբայի անունով, իսկ հայ միջնադարյան քնարերգության մեջ՝ խաղիկ կամ հայրեն։
§52․ ֊յուն եւ ֊ուն վերջածանցներով կազմված նույնարմատ ձեւեր
| գոյականներ | ածականներ | ածականներ (բարդ ածանցավոր կամ բարդ) |
| հնչյուն | հնչուն | համահնչյուն֊համահունչ[1] |
| կարկաչյուն | կարկաչուն | բարեհնչյուն֊բարեհունչ |
| շաչյուն | շաչուն | դյուրահնչյուն֊դյուրահունչ |
| շառաչյուն | շառաչուն | քաղցրահնչյուն֊քաղցրահունչ |
| խոխոջյուն | խոխոջուն | մեղմահնչյուն֊մեղմահունչ |
| դողդոջյուն | դողդոջուն | նույնահնչյուն֊նույնահունչ |
| ————— | պաղպաջուն | |
| դոփյուն | ————— | |
| կռնչյուն | կռնչուն | |
| քրթմնջյուն | ————— | |
| պայթյուն | ————— |
Այս բառաշարքերը դեռ կարող ենք շարունակել։ Ձախ կողմի երկու սյունակներից պարզ երեւում է, որ միեւնույն արմատից ֊յուն վերջածանցով կազմվել է գոյական, իսկ ֊ուն֊ով՝ ածական։ Համապատասխանաբար հարցերն էլ կհնչեն՝ ի՞նչ (գոյ․) եւ ինչպիսի՞ (ած․)․ «Լսվում էր առվակի մեղմ խոխոջյունը (ի՞նչը)» եւ «Խոխոջուն (ինչպիսի՞) առվակը անդորր էր բերում նրա խռովված հոգուն»։ Սրանց զանազանությունը ակնհայտ է դառնում նաեւ նրանից, որ գոյական ձեւերը կարող են հոլովվել կամ հոգնակիի մասնիկ ստանալ, հոդ առնել (հնչյունից, հնչյուններով, դոփյունը, իսկ ածական ձեւերը՝ ոչ։
Հնչյուն գոյականով բաղադրվում են համահնչյուն, մեղմահնչյուն, արծաթահնչյուն եւ այլն, որոնք բոլորն էլ ածական բառեր են։ Սրանց գրեթե նույնանիշ են հունչ բաղադրիչով կազմված զուգահեռները՝ համահունչ, բարեհունչ, նույնահունչ…
§53․ Իմաստային ընդհանրություններ չունեցող հարանուններ
Բազմաթիվ հարանուններից (հնչումով մոտ բառեր) իրենց հակիրճ բացատրականներով բերվում են միայն այնպիսիները, որոնք կարող են իմաստային տարբերակման շփոթի տեղիք տալ։
Աղանդ — տվյալ եկեղեցու դավանանքից շեղվող կրոնական ուսմունք (սեկտա)։
Աղանդեր — ճաշից հետո մատուցվող քաղցրեղեն ու մրգեղեն (դեսերտ)։
Ականակիտ — վճիտ, մաքուր (ջրի մասին), փայլփլուն, շողշողուն։
Ականակիր — 1. Չափազանց մութ։ 2. Ականներով զինված ռազմանավ, ականանավ։
Ակութ — կերակուր եփելու օջախ, փոքր թոնիր։
Անութ — թեւատակի փոսը, թեւատակ։
Անըստգյուտ — կատարյալ, անթերի։
Անստույգ — չստուգված, ոչ հավաստի, անճիշտ։
Աշտանակ — ճրագակալ, մոմակալ։
Աշտարակ — բարձր ու նեղ կառուցվածք։
Ապիկար — անկարող, ապաշնորհ, անընդունակ։
Ապիրատ — անիրավ, անարդար, անօրեն։
Առասան — թոկ, պարան։
Երասան — սանձ, պախուրց։
Դրասանգ — ծաղիկներից կամ այլ բաներից պատրաստված հյուսակ, ծաղկաշղթա։
Աստանդական — թափառական, պանդուխտ։
Ասպնջական — հյուրընկալ, հյուրասեր։
Բամբիռ — ժողովրդական հնագույն նվագարան։
Բամբիշ — թագուհի, իշխանուհի։
Բրդել — կտոր֊կտոր անել, մանր կտրատել։
Բրթել — հրել։
Գիրթ — շեշտակի, կտրուկ։
Գիրգ — փափուկ, քնքուշ։
Դեղձան — բաց դեղնագույն, խարտյաշ։
Դերձան — կարի թել։
Թափոր — որեւէ տեղ ընթացող մարդկանց կամ մեքենաների բազմություն։
Թափուր — դատարկ, ազատ, չզբաղեցրած։
Թոծովել — անվարժ, կցկտուր խոսել, կմկմալ։
Թոծվել — թեթեւակիորեն ցնցել, շարժել, թափ տալ։
Թյուր — սխալ, ծուռ, խոտոր։
Թույր — գույն, երանգ։
Խաշամ — աշնանը ծառերից թափված տերեւներ, խազալ։
Խարամ — արտադրության ընթացքում առաջացած ավելորդ նյութեր, թափոն։
Խարան — դաջելու, խարանելու մետաղյա հարմարանք, փխբ նվաստացման հետեւանքով առաջացած ծա նր զգացում։
Կթղա — փոքրիկ բաժակ։
Կխտար — այծյամ, եղնիկ։
Կտրիճ — քաջ, արի, խիզախ։
Կտրիչ — հատիչ, կտրող բերան ունեցող գործիք։
Հերկել — վարել, ցանելու համար հողը շուռ տալ։
Հերքել — որեւէ բան ժխտել կամ որեւէ բանի հակառակը ապացուցել։
Հովատակ — արու ձի։
Հրովարտակ — թագավորի գրավոր դիմումը ժողովրդին։
Մախաղ — փոքրիկ տոպրակ։
Մախաթ — մեծ ասեղ։
Մահիկ — կիսալուսին։
Մահիճ — անկողին։
Մեղկ — թուլամորթ, կամազուրկ։
Մեղք — հանցանք, մեղավորություն։
Մույթ — կամարակալ, սյուների հենարան՝ նեցուկ։
Մույկ — ոտնաման, կոշիկ։
Նկանակ — փափուկ հաց (բուլկի)
Ջնարակ — ապակեներկ, որով զօծում՝ պատում են խեցեգործական առարկաները։
Շաղախ — մածուցիկ խառնուրդ։
Շաղափ — անցքեր բացելու կտրող գործիք։
Շառափ — 1. Փայլ, ցոլք։ 2. Հորդ, տեղատարափ անձրեւ։
Շեղբ — դանակի կտրող մասը։
Շեղջ — կույտ, կուտակ։
Ոստան — մայրաքաղաք, մեծ քաղաք։
Ոստայն — 1. Ջուլհակի գործած թելերի ցանցը 2. Սարդոստայն։
Պճնվել — զարդարվել, զուգվել։
Պչրվել — սեթեւեթել, կոտրատվել։
Սամում — տաք ավազախառն քամի, փոթորիկ։
Սամույր — թանկարժեք մորթով կենդանի կզաքիսների ցեղից։
Սկահակ — գավաթ, բաժակ։
Ստահակ — ստոր, տականք, սինլքոր։
Վարկ — 1. Հեղինակություն, պատիվ։ 2. Դրամական միջոց, փոխանվություն։
Վարք — իրեն պահելու եղանակը, կենցաղավարությունը։
Վարգ — ձիերի (եւ այլ ծանրաքաշ կենդանիների) վազքը, ձիու թեթեւ ու համաչափ ընթացք։
§53ա․ Ի՞նչ ձայն են հանում կենդանիները
Բառաչում են կովերը։
Մայում են ոչխարներն ու գառները
Մկվում են այծերն ու ուլերը։
Խրխնջում ու վրնջում են ձիերը։
Մռնչում են գազանները (առյուծ, վագր, արջ…)։
(Մռնչալ առհասարակ նշանակում է ուժգին ձայնով գոչել, մռնչյուն հանել)։
Մռլտում (մռմռում, մռմռացնում ու մլավում) է կատուն։
Գռմռում (գռմռացնում կլանչում, կաղկանձում) է շունը։
Ոռնում է գայլը։
Բ․ Բառաձեւի սխալներ
Բառաձեւի աղավաղումները, ըստ տարածվածության աստիճանի, լինում են անհատական եւ ընդհանրական։ Լեզվական ամեն մի շեղում ի վերջո սկսվում է առանձին մարդկանց կողմից եւ հետո միայն, խոսողների ավելի ու ավելի լայն շրջանակներ ընդարձակելով, դառնում ընդհանրական։ Վտանգավորը սա է։ Եվ սրա դեմ պայքարելու հիմնական եղանակը նույն անհատական ջանքերի գնով ճիշտ, անխաթար ձեւերին վերադառնալու ուղին է։
Իրենց հերթին ընդհանրական սխալները տարաբնույթ են։ Կան ակնհայտ աղավաղումներ, որ բավարար գրագիտություն ունեցող դպրոցականն էլ է գիտակցում։ Կան եւ «անմեղ» թվացող կամ «խոր ընդհատակ» անցած այնպիսի խոտորումներ, որ միայն նուրբ եւ ուշադիր աչքը կարող է դրանք նկատել։
Բառաձեւի խաթարումների պատճառները բազմապիսի են։ Դրանց մի մասը պայմանավորված է առավելապես արտասանական֊հնչական շեղումներով, մյուսները կարող են առաջ գալ բառակազմության կանոնների անտեսման, բառի առանձին բաղադրիչների թյուրմբռնման, քերականական ինչ֊ինչ օրինաչափությունների խախտման հետեւանքով եւ այլն։ Երբեմն նշված գործոններից մի քանիսը միասին են դեր խաղում։
Ըստ այդմ էլ ստորեւ ներկայացվող բառաձեւի սխալների ենթախմբային դասդասումները որոշակի պայմանականությամբ են արված։ Երեւույթը առավել ակներեւ դարձնելու նպատակով նախ մաս֊մաս երկու սյունակների զուգահեռականությամբ անմիջաբար տրվում են սխալ (ձախ կողմում) ու ճիշտ (աջ կողմում) ձեւերը, ապա եւ դրանց վերաբերյալ հակիրճ պարզաբանումները։
§54․
| ԱմաՆչել, կամաՆց,
կանաՆչ, ավելՆորդ, մանրուՆք, արտասուՆք, կանաՆցի, բարձՐունք |
ամաչել, կամաց, կանաչ, ավելորդ, մանրուք,
արտասուք, կանացի, բարձունք |
Մի քանի տասնամյակ առաջ տարածված սանդր, մանդր, ծանդր սխալաձեւությունները այսօր նույնիսկ ծիծաղ են հարուցում։ Սրանցում առկա ավելորդ դ աճականի (հավելադիր հնչյունի) դիմաց բերված բառերում էլ ն աճականն է խցկվել՝ ամաՆչել, կամաՆց, կանաՆչ… Մյուս բառերի դեպքում դա պարզվում է նաեւ բաղադրիչների վերլուծությունից՝ մանր+ուք, արտաս+ուք, կան(<կին)+ացի։ Բարձունք֊ի մեջ բարձր արմատաբառի բարձ փոփոխակն է՝ բարձ+ունք (ինչպես՝ վերամբարձ, ամբարձիչ), այս պատճառով էլ բարձրունք֊ը սխալ է։
§55․
| Դարտակ, կարմունջ,
բալանի, ալանի (=աղը պակաս) |
դատարկ, կամուրջ, բանալի, անալի |
Դրափոխության՝ հնչյունների դիրքի տեղափոխության հետեւանք են՝ դատարկ > դարտակ, բանալի > բալանի, կամուրջ > կարմունջ (ն֊ի հավելումով), անալի (ան + աղի, ղ > լ) > ալանի։ Ալանի֊ն ճիշտ է, եթե նշանակի ընկույզով դեղձաչիր։
§56․
| Առայժմս | առայժմ |
| այսինքս // այսինքը,
ուրեմս // ուրեմը |
այսինքն, ուրեմն |
| առնվազը, մանրամասը | առնվազն, մանրամասն |
| եւ այլը, երբեմը | եւ այլն, երբեմն |
| սառ | սառը//սառն |
| դառ | դառը//դառն |
| խառ | խառը//խառն |
| ընդհակառակ | ընդհակառակը//ընդհակառակն |
| ընդամեն | ընդամենը |
Այսինքն, ուրեմն, առնվազն, մանրամասն, եւ այլն, երբեմն ձեւերը ճիշտ են միայն ն վերջնահնչյունով։ Ի տարբերություն սրանց՝ երկփոփոխակ՝ ը/ն հոով են հանդես գալիս սառը կամ սառն, խառը//խառն, դառը//դառն, ընդհակառակը//ընդհակառակն բառերը (առանց հոդերի ձեւերը գրական չեն)։ Իսկ ընդամենը բառը միայն ը հոդով է ճիշտ։
Առայժմ բառը, ընդհակառակը, ճիշտ է միայն առանց հոդի։
Հաճախ ավելորդ ը/ն են կցում թարմ, խոր բառերին (թարմը ձուկ, թարմը հաց, խորը հոգի)․ թարմը, խորը ձեւերը ճիշտ կլինեն միայն փոխանվանաբար գործածելիս․ «Թարմը (=թարմ ձուկը, թարմ կանաչին) տուր, խորը (=խորը չափով) մտածիր»։
§57․
| Ութանասուն
(ութանասունմեկ, ուանասուներկու… ութանասունինը), |
ութսուն (ութսունմեկ, ութսուներկու…
ութսունինը), |
| տաս (10) — տասմեկ…, տասերորդ,
յոթներորդ, ութնամյա, զերո, զերոյական |
տասը // տասն — տասնմեկ…, տասներորդ, յոթերորդ,
ութամյա, զրո, զրոյական |
Միայն յոթանասուն֊ի մեջ ունենք յոթ+ան (գրաբարյան յոթն, սեռականը՝ յոթան «յոթի») հոլովական մասնիկը, իսկ մնացածներում արմատական թվերին ավելացել է սուն («տասնյակ») ածանցը։ Ուրեմն, ճիշտ կլինեն ութ+սուն > ութսուն եւ սրան հաջորդող մյուս թվերը՝ ութսունմեկ… ութսունինը։ 10 թվականը լինում է տասը կամ տասն տարբերակով (ի դեպ, նաեւ 9֊ը՝ ինը // ինն)։ Բաղադրյալ բառերում, ուր գերազանցապես հանդես է գալիս տասն ձեւով (տասնմեկ, տասներկու…, տասներորդ, տասնամյա, տասնապատիկ…), երբեմն հանդիպում է տաս ձեւով՝ տասանիշ, տասհատորյակ, տաս֊տասներկու, տաս,տասնհինգ… (տես նաեւ §78)։ Մնացած թվականները, եթե փոխանվանաբար չեն գործածված, ը/ն չեն ընդունում։
«Զերո» ձեւը, որ ֆրանսերենից անցել է, ասենք, ռուսերենին (նաեւ՝ մեր արեւմտահայերենին), արեւելահայ գրական տարբերակի համար անընդունելի է․ ճիշտն է՝ զրո, զրոյական։
§58․
| Համբյուր — համբյուրել —
համբույրել |
համբույր — համբուրել |
| ողջյուն — ողջյունել —
ողջյունում եմ |
ողջույն — ողջունել — ողջունում եմ |
| եղբոյր | եղբոր |
| թուլատրել —
թուլտվություն // թույլատվություն, (ան)թուլատրելի |
թույլատրել — թույլտվություն, անթույլատրելի —
թույլատրելի |
| վիրաբուժ, հոգեբուժ,
մանկաբուժ |
վիրաբույժ, հոգեբույժ, մանկաբույժ |
| ուխտադրույժ | ուխտադրուժ |
| պայթունալի,
պայթունավտանգ |
պայթյունալի, պայթյունավտանգ |
Համբույր֊ի կազմությունը (ինչքան էլ չհամապատասխանի գիտական
ստուգաբանությանը) հեշտ է մտապահել համ+բույր մերձավոր բառերի
կցումով։ Մնում է հիշել, որ ածանց կամ արմատ ավելանալիս բառային շեշտը
տեղափոխվում է աջ եւ որպես կանոն, գործում է ույ > ու
հնչյունափոխությունը՝ գույն > գունավոր, թույն > թունալի,
ողջույն > ողջունել, համբույր > համբուրում ենք (ոչ թե համբյուրում
կամ համբույրում ենք), դաշույն > դաշունահարել եւ
այլն։
Թույլ արմատաբառով կազմված բարդություններ ունենք, եւ բնականաբար այստեղ էլ է գործում հիշված կանոնը՝ թույլ+կազմ>թուլակազմ, թուլամորթ, թուլասիրտ եւ այլն։ Բայց, ահա, եթե ունենք թույլ տալ հարադրականից կազմված բառաձեւեր, այլեւս հնչյունափոխություն տեղի չի ունենում՝ թույլատրել, անթույլատրելի, թույլտվություն։ Սրանց մյուս տարբերակները սխալ են (տես ձախ սյունակը)։
Վերադառնալով առաջին օրինակներին՝ ասենք, որ երբ բառային շեշտը հենց վերջին վանկը կազմող ույ֊ի վրա է, բնականաբար ոչ մի փոփոխություն էլ տեղի չի ունենա՝ բարեհամբո՛ւյր, ակնաբո՛ւյժ, վիրաբո՛ւյժ, անասնաբո՛ւյժ…, բայց՝ համբուրե՛լ, վիրաբուժակա՛ն, անասնաբուժարա՛ն։ Նույն ձեւով՝ անասնաբո՛ւյծ֊անասնաբուծարա՛ն, չարագո՛ւյժ֊չարագուժորե՛ն։
Իսկ ուխտադրուժ֊ը հենց այսպես էլ ճիշտ է, քանի որ դրույժ բաղադրիչ առհասարակ գոյություն չունի։ Եղել է դրուժ, որից էլ՝ դրուժան (=դրժող, խոստմնազանց)։
Ասածին ավելացնենք, որ հակառակ ույ֊ի, յու երկհնչյունը կամ չի հնչյունափոխվում եւ մնում է յու՝ պայթյուն֊պայթյունալի, եղջյուր֊եղջյուրթաս, հարյուր֊հարյուրավոր (ոչ թե հարուրավոր), կամ որոշ դեպքերում էլ փոխվում է ե֊ի․ արյուն֊արյունակցական//արենակցական, եղջյուր֊եղջերու։
§59․
| Օրեկան, ամսեկան | օրական, ամսական |
| կաշվեգործ, կաշվեկազմ | կաշեգործ, կաշեկազմ |
| ընտանեականբ հարսանեական | ընտանեկան, հարսանեկան |
| վայրկյանական, առօրյական | վայրկենական, առօրեական |
| քրիստոնյական | քրիստոնեական |
Ինդո՞ւ տարեկան֊ը ճիշտ է, իսկ օրեկան֊ը, ամսեկան֊ը՝ սխալ։ Որովհետեւ տարի+ական կառույցում գործում է ի+ա>ե հնչյունափոխությունը (ոսկի+ա+գույն>ոսկեգույն), իսկ օր եւ ամիս բառերում չկա ի վերջնահնչյուն, հետեւաբար ֊ական վերջածանցը մնալու է անփոփոխ՝ օր+ական>օրական, ամիս + ական > ամսական (իհարկե, կան բացառություններ՝ ծաղիկ + փունջ > ծաղկեփունջ, հաշվեկշիռ, հաշվեհարդար…)։
Իսկ կաշի + ա + գործ կազմության մեջ դարձյալ միեւնույն օրինաչափությամբ (ի+ա>ե) կստանանք կաշեգործ (կաշվեգործ սխալաձեւությունը, անշուշտ, կաշվե ածականի հետ է կապվում) կամ՝ կաշի+ա+պատ > կաշեպատ, կաշեկազմ։
Նույն կանոնը պիտի կիրառենք մյուս բառերը վերլուծելիս՝ պատանի + ական > պատանեկան, ընտանի(ք) + ական > ընտանեկան, հարսանի(ք)+ական > հարսանեկան (ք֊երը դուրս են մնում)։ Սրանց սխալ ձեւերը (ընտանեական…), անշուշտ, առաջ են եկել քրիստոնեական, առօրեական բառաձեւերի համաբանությամբ՝ նմանակությամբ, որոնցում, սակայն, գործել է յա > ե հնչյունափոխությունը։ Այսինքն, երբ բառը աճել է աջ կողմից, շեշտի, տեղափոխման պատճառով յա երկհնչյունը, որպես կանոն, փոխվում է ե֊ի՝ մատյան + գիր > մատենագիր, վայրկյան + չափ > վայրկենաչափ, առաքյալ + ություն > առաքելություն, այժմյա + ական > այժմեական, քրիստոնյա+ական>քրիստոնեական։
§60․
| Սյունյակ, աղյուսյակ | սյունակ, աղյուսակ |
| պայուսյակ | պայուսակ |
| ջղայն | ջղային |
| գործնեություն | գործունեություն |
Սյուն, աղյուս արմատաբառերին ավելանում է — ակ նվազական ածանցը, ուստի ճիշտ չեն՝ սյունյակ, աղյուսյակ։ Սրանց սխալաբար կցված ֊յակ֊ը հանդես է գալիս թվային ամբողջություն ցույց տվող բառերում՝ տասնյակ, հարյուրյակ, եռյակ, նաեւ՝ հնգամյակ, քսանամյակ…։
Պայուսակ֊ի մեջ որեւէ ածանց չկա, սա իր ամբողջական տեսքով ուղիղ փոխառություն է պարսկերենից։
Ջղային բառում ջիղ արմատին ավելացված է ֊ային վերջածանցը՝ ջիղ+ային>ջղային։ Սրանից կազմված նոր բառերում ի֊ն սղվում է՝ ջղայնանալ, ջղայնացնել, ջղայնություն (կա նաեւ՝ ջղայինություն «ջղային լինելը, ջղային վիճակը»)։
Գործունեություն֊ից նախ առանձնացնենք գործունյա
(գործ+ուն+յա) բառահիմքը, ապա եւ, նկատի ունենալով յա>ե
փոփոխությունը, ավելացնենք վերջին ածանցը՝ գործունյա+ություն >
գործունեություն։
§61․
| Դաստիրակ, գնհատել | դաստիարակ, գնահատել |
| նախագա — նախագա(յ)ի… | նախագահ — նախագահի… |
| թավագլոր, երկպառակտություն | թավալգլոր, երկպառակություն |
| ջրօրհներգ, դյութազուն | ջրօրհնեք, դյուցազուն |
| ասեկոս — ասեկոսներ | ասեկոսե — ասեկոսներ |
| պատճե — պատճեներ | պատճեն — պատճեններ |
| ֆիդային — ֆիդայիններ | ֆիդայի — ֆիդայիներ |
| քնքույշ | քնքուշ |
Դաստիարակ֊ի ա֊ն ոչ միայն պիտի գրվի, այլեւ հնչի։ Նախագահ<նախ+ա+գահ, թավալգլոր < թավալ (թավալվել) + գլոր (գլորվել)։ Երկպառակություն֊ը, այո, առանց տ֊ի․ յուրօրինակ բացառություն է, թեեւ սովորական ձեւերում կա՝ պառակտել, պառակտում…
Ջրօրհնեք֊ը ջուրը օրհնելու արարողությունն է։ Կազմված է ջուր + օրհն(ել) եւ ֊եք, գոյականակերտ ածանցից (ոչ թե «երգ»)։ Նույնատիպ կազմությամբ ունենք ՝ տնօրհնեք «տունը օրհնելը», խաղողօրհնեք «խաղող օրհնելը»։
Դյուցազուն֊ի խաթարված դյութազուն֊ը (որ դպրոցականների շրջանում ինչ֊որ շատ է տարածված) հավանաբար կապվում է դյութել — դյութիչ֊ի հետ։ Պարզապես հիշենք դիցուհի, դիցաբանություն բառերի դից հիմքը (բառացի՝ «աստվածների»), որի մի փոփոխակն է դյուց֊ը, դյուց+ազն, որ իր առաջին՝ ուղղակի իմաստով նշանակում է «աստվածների ցեղից սերված»։
Ասեկոսե («բամբասանք») բառը կազմված է ասե «ասում է» եւ
կոսե «խոսուե է» կիսաբարբառային ձեւերից։
Պատճեն․ սա ուղիղ ձեւն է (ոչ թե պատճե), ուրեմն եւ պիտի ասենք՝ «Այդ գրության պատճենը (ոչ թե պատճեն) բե՛ր, պատճենից մեկը տո՛ւր»։ Հոգնակին էլ պարզ է՝ պատճեն+ներ=պատճեններ։ Իսկ ֆիդայի (ոչ թե ֆիդային) բառի վրա դարձյալ ֊ներ ավելացնելիս կունենանք ֆիդայիներ։
Քնքույշ սխալաձեւությունը հավանաբար «զգույշ, աշխույժ, դիցանույշ» ու նման բառերի նմանակման հետեւանք է․ հնուց ի վեր ուղիղը քնքուշ ձեւն է եղել։
§62․
| Տարիկետում//տարեկետում | տարկետում |
| վարքաբեկել | վարկաբեկել |
| հոգեբարձու | հոգաբարձու |
| սննկանալ, անվհեր | սնանկանալ, անվեհեր |
| հաշվանդամ,
հողարկավորություն |
հաշմանդամ, հուղարկավորություն |
| դիմություն | (————) |
| այլոք | այլք |
| որոշներ | որոշ (իրեր, մարդիկ), ոմանք, ուրիշներ |
Այս սխալաձեւությունները թերեւս հետեւանք են առանձին բաղադրիչների իմաստային թյուրիմացության կամ թերիմացության։
Տարկետում֊ը թյուրիմացաբար կապում են տարի֊ի հետ։ Մինչդեռ մեկը կարող է մի քանի ամսով տարկետում վերցնել։ Բառս կազմված է տար («տարբեր», ոչ թե՝ «տարի») + կետ + ում (ածանց է) բաղադրիչներից, այսինքն՝ «տարբեր կետերի միջեւ»։ Ունենք դրա բայական ձեւը՝ տարկետել, որ նշանակում է «ազատել, արձակուրդ տալ այս կամ այն նպատակով»։ Տարկետել֊ի փոխարեն առավելապես գործածուն են տարկետում տալ֊ը՝ «որոշակի ժամկետով որեւէ բան հետաձգել»։
Վարկաբեկել֊ը հենց վարկը՝ հեղինակությունը, անունը բեկել՝ կոտրել է նշանակում, ընդհանուր իմաստով՝ հեղինակազրկել, անվանարկել, խայտառակել (իսկ վարք֊ը ապրելաձեւն է, կենցաղավարությունը, իրեն պահելու կերպը)։
Հոգաբարձու֊ն հոգի֊ի հետ կապ չունի, այլ հոգ(ս)֊ը «բարձել», այսինքն՝ «վերցնել, կրել» է նշանակում (գրաբարյան «բառնալ—բարձել»֊ը այդ իմաստն ուներ)։ Հիշատակենք մանկաբարձ (ուհի)֊ն, բառացի՝ «մանկանը վերցնող»։
Հաշմանդամ֊ի առաջին բաղադրիչն է հաշմ՝ «հաշմված, վնասված, խեղված», ուստի «հաշվելու» հետ ոչ մի կապ չունի։ Սնանկանալ֊ը սնանկ («դատարկ, զուրկ, չունեւոր») բառարմատից է կազմված եւ ուրեմն՝ սնանկացավ (ոչ թե սննկացավ)։ Անվեհեր֊ի հականիշն է վեհերոտ («վախկոտ»)․ վեհեր = վախ, երկյուղ։ Ուրեմն, «անվեհեր» կնշանակի «անվախ, ոչ վեհերոտ»։
Հուղարկավորություն֊ի մեջ «հող» բառը գործ չունի, քանզի այն գրաբարյան «ի ուղի» (>յուղի>հուղի) «արկանել» (գցել>ուղարկել) բառակապակցությունից է եկել։
Դիմություն֊ը եւ այլոք֊ը կեղծ գրական բառերից են։ Առաջինը իբրեւ թե ընդդիմություն֊ի հականիշն է (որ պիտի նշանակի «իշխանական, իշխանամետ»), այնինչ չկա նման բառ։ Եթե անգամ լիներ, դարձյալ դեմ, ընդդեմ բառիմաստը պիտի արտահայտեր եւ ոչ թե «կողմ» («ընդդիմությանը հակառակ»)։
Այլոք֊ը անկասկած հորինվել է «այլոց»֊ի («ուրիշների») նմանողությամբ՝ որպես թե դրա ուղղական ձեւ։ Այնինչ դրա ուղիղ ձեւն է այլք(=այլեր, ուրիշներ)։ Գրաբարի հոգնակին սեռականում ունենում է ֊աց, ֊ոց հոլովիչներ՝ միտք>մտաց, գիրք>գրոց, հայք>հայոց, այլք>այլոց։ Իսկ ֊ոք֊ը եղել է գործիական հոլովի վերջավորությունը՝ օրոք=օրով, ընտանյոք=ընտանիքով («ընտանյոք հանդերձ»), Աստծո կամոք (=կամքով)։
Հայերենում որոշ անորոշ դերանունը հոգնակի թիվ չի վերցնում, ուստի կոպիտ աղավաղում է որոշներ֊ը։ Սրա փոխարեն պիտի գործածել կա՛մ «որոշ+գոյական» կառույցը (ասենք՝ «որոշ բույսեր, որոշ աշակերտներ»), կա՛մ հարիմաստ այլ բառեր՝ ոմանք, ուրիշներ(ը)։
- ↑ Միայն այս զույգն է պարզ ածանցավոր
