«Չախու»–ի խմբագրումների տարբերություն

Ընթացիկ տարբերակը 17:06, 26 Հունվարի 2014-ի դրությամբ

Ջրկիր Մարտիրոսի պատմածը

Գարաունը դէռ հասած չէր, բայց էն տարին շոգը էնպես վաղ էր կոխել, որ փետրվարի տասնհինգին—քսանին արդեն դալար արոտը, բանջարըը գետնից մէկ թիզ վեր էր էլել։ Մարտի սկզբին արդեն տարմերը եկել էին, հեռաու տեղերից և տանիքների կրամիտների մեջ սկսել էին իրենց բույնը շինել, կռունկները, վայրի սագերը երամ-երամ, կռկռալով Դոն գետի կողմից դեպի Ռուսաստան էին թռչում գնում. էլ վախ չկար հանկարծակի ցրտերից։ Մի քանի օր էլի անցավ, արարի՛չ Աստված, էնպիսի շոգեր արավ, որ բոլորովին հունիսի տապն էր... չորությունից գետինը սկսեց ճաքճքել, ձյունի թողած խոնավությունը վաղուց անհետացել էր. Հողագործները Աստված, Աստված էին կանչում, Եթե էլի մի քանի օր էդպես շարունակվելու լիներ, ամբողջ ցորենը պիտի թառամեր, փչանար։

Էդ ժամանակները ինչպես կլիներ որ ձիս ոտքը վնասել էր. ոչ միայն բեռ քաշելու, ոտքի, վրա կանգնելու ուժ չուներ անասունը։ Բայց այգիս անպատճառ ջրել էր պետք, թե չէ՝ էնքան տարվա աշխատանքը մեկ շաբաթվա մեջ պիտի գնար։ Ուզեի֊ չուզեի, մեկ ջրկիր պիտի բռնեի, պետք է գետից- նկատված է, որ աղբյուրի ջուրը պարտեզին, օգուտ չի տալիս— տակառ– տակառ ջուր կրել ու դույլերով ձառերի տակը լցնել տայի։ էնպես էլ արի. բանվորիս հատկապես ջրկիր Մարտիրոսի ետևից ղրկեցի, որ վաղվանից սկսի գետից ջուր կրել։

Մյուս օրը բազար գնացի և մինչև կեսօր, ինչպես սովորությունս էր, խանութումս մնացի։ Երբ կեսօրվա ճաշին տուն վերադարձա, Մարտիրոսը երկու ձեռքին երկու դույլ անդադար տակառից ջուր էր քաշում և պարտեզիս տակառիկներն էր լցնում, բանվորս էլ— Խրիմից նոր ծառեր էի ապսպրել— տեղ֊ տեղ փոսեր էր փորում։ Հացից դեռ նոր էի վեր կացել, մեր Մարտիրոսը էլի մեկ տակառ էր բերել գետից և պարտեզս ջրելու վրա էր, որ ես էլ էնտեղ գնացի՝ նայեմ, բանվորս ի՞նչ բանի վրա է։

Հին ծիրանի ծառս էն ձմեռ ցուրտը խփել չորացրել էր, բանվորիս պատվեր էի տվել, որ արմատով հանի և նորից այնտեղ մի փոս փորի, որ ծառ տնկեմ։ Երբ պարտեզս մտա, հենց էդ փոսը փորելու վրա էր բանվորը։ Գնացի կանգնեցի էդ փոսի ափին և թմրածի պես մնացի, շատ կեցա էդպես, քիչ կեցա, չգիտեմ. միայն բավական ժամանակ մնացած պիտի լինեմ, քանի որ Մարտիրոսը այդ նոր բերած տակառն էլ արդեն դատարկել էր և սուս֊ փուս ետևս կանգնել էր, միտքը երևի փող ուզենալն էր, բայց երեսը չէր բռնում ինձ ասելու, ձեռքը խաչ կապած կանգնել էր խեղճ մարդը։ Մեկ էլ ետ դառնամ, ի՞նչ տեսնեմ, էդ մեր Մարտիրոսը սառած, քար կտրած կանգնել է, աչքը փոսից չի հեռացնում, ուղիղ մեջն է նայում, ու աչքից առատ֊աոատ արտասուք է վազում ու գետնին է թափվում...

«Հա՜ծե, ի՞նչ եղավ քեզ»,— հարցնում եմ։ Բան չի ասում։

«Հա՛ծե, Մարտիրոս,— ասում եմ,— գժվել ե՞ս, ի՛նչ է, էդ հասակի մարդ լաց կլինի՞ որ, չե՞ս ամաչում, երեսիդ գույնին մեկ նայիր, բոլորովին մեռել ես ո՜ւ»։ Մարտիրոսը էլի սուս կանգնել է, փոսի մեջն է նայում։ էդ ժամանակ բանվորս հողը փոսից հանեց ու մի կողմ շպրտեց, հողի հետ մի փտած փայտի կամ ոսկորի պես բան էլ կար, որն որ գլորվեց հենց ոտքիս հասավ։ Հանկարծ մեր Մարտիրոսը խելագարի պես վրա ընկավ էդ փտած ոսկորին, շտապով գետնից վերցրեց ու դիվահարի ձայնով սկսեց կանչել.

«Յա՛նկա, յա՛նկա, վա՛րպետ, վա՛րպետ, Մկրտիչ վարպետ, ահա՛ ձեր կորած չախուն, ահա էն չախուն... գտնվեց... Մեռնեմ անունիդ, սուրբ Մինաս, վերջը վերջը դու լույս հանեցիր իմ կորուստը»...

Կանգնած տեղս սառած մնացի, էսպեսի զարմանալի բանի դեռ իսկի հանդիպած չէի, աչքովս չտեսնեի ու ուրիշից լսեի բոլորովին չէի հավատա, որ Մարտիրոսի պես ծանր բնութքով մարդը— տասնհինդ-քսան տարուց ի վեր նրան ճանաչում էի— էդպես խենթ֊խենթ դուրս տա։ Ի՜նչ մեղքս պահեմ, խեղճ մարդուն խելագարված կամ բռնված կարծեցի, բայց, երբ բանը տեղով իմացա, մտքիս մեջ մեղայի եկա և ետ կարծիքս փոխեցի։

Մարդուն հազիվհազ խելքի բերի, թե չէ՝ խեղճը հարբածի պես բան եղել էր։ էդ փտած ոսկորը ձեռքը ամուր բռնած, հայ–հայ պատերն է բարձրանում, «յա՛նկա» է կանչում, «վա՛րպետ» է կանչում, մեկ էլ լռում է, մինչդեռ Մկրտիչ վարպետի մեռնելը քսան տարուց ավելի է, նրա կնոջ մեռնելն էլ քառասուն տարուց պակաս չի լինի։

էս տունս, որտեղ այժմ ես կենում եմ, ժամանակով տիրացու Մկրտիչինն էր։ էդ տիրացու Մկրտիչը սրանից հիսուն տարի առաջ էս տան մեջ կարդացնելիս է եղել։ Ինչ էլ լինի, մեկ խոսքով, բանի եղելությունը էս էր։ Բայց դու արի ու հիմա հարցրու թե՝ ինչո՞ւ ջրկիր Մարտիրոսը փոսի առջև սառած մնացել էր ու լաց էր լինում, ինչո՞ւ փտած ոսկորը տեսավ թե չէ, գժի նման գետնից վերցրեց ու սկսեց «յանկա» ու «վարպետ» փնտրել։ էդ էլ ջրկիր Մարտիրոսը իր բերանով թող պատմի։

«Սրանից հիսունհինգ տարի առաջ, էս քո կեցած տան մեջ կենում էր Մկրտիչ անունով մի տիրացու և քանի որ էս տիրացուն իր ընկերակիցների մեջ ամենից գիտունն էր հիշվում— այսինքն՝ ասել եմ ուզում թե՝ քիչ-քիչ գրել-կարդալ գիտեր, մյուսները էն էլ չգիտեին— իր համար պարապմունք էր արել աշակերտներ սովորեցնելր։ Ես էլ էդ ժամանակները կլինեի գուցե տասը տարեկան։ Մեկ անգամ պապաս թևիցս բռնեց ու տարավ տիրացու Մկրտչի մոտ աշակերտ տվեց։

Պապաս— Աստված հոգին ողորմի— չար բնութքով մարդ էր։ Ինքը որովհետև մինչև պսակվելու օրը հոր ձեռնափայտից դողացել էր, էնպես էլ ինձ էր ուզում խիստ պահել։ Պարծանք չլինի ասածս, իմ բնութքս ավելի մամայիս բնութքին էր նման՝ սուսուփուս, վիզս ճուկ։ Բայց էդ չօգնեց, երբ որ պապաս առաջին անգամ տարավ ինձ Մկրտիչ վարպետին տվավ, նախ և առաջ մեկ լավ ականջս ոլորեց. հետո մեկ ապտակ էլ շխկացրեց երեսիս ու ասաց. «Նայիր, վարպետ, որդուս բերել եմ, կաշին քեզ, ոսկորը ինձ. ինչ կուզես արա՛, ուզում ես՝ խեղդի, ուզում ես, քերթի, ուզում ես մորթի, էնքան է, որ հիմար եմ տաչիս, խելոք պիտի առնեմ»։

Վարպետ ասածս բանդ մեր ժամանակները, ինչ ասեմ քեզ, թե որ ասեմ գայլ֊զազանից էլ սասանական էր, արդյոք ղօրթ ասած չե՞մ լինի։ էդ հիմա է, որ երեխին վախեցնել որ ուզում էն «Ա՛յ արջը եկավ, ա՛յ վիշապը եկավ, ա՛յ մըռմըռասը եկավ» են ասում, որ երեխան մի քիչ սրտի մեջ վախ ունենա ու իր չարությունից ձեռք վերցնի։ Մեր Ժամանակները «վարպետի» անունը որ տային, լեղիներս կպատռեր, փախչող֊փախչողի կլնեինք, որս դոլաբը կմտներ, որս ծալքի մեջ կուչ կգար ժամերով կկենար, ձայն ծպտուն չէր հանի— էդպես սասան –սասանի կգայինք։

Երբ ես ավելի փոքր երեխա էի, վարպետի անունը լսելիս, մեկ ձիգ հասակով, երեսը չոր֊չոր, սուր մորուքով, շալե կապայով, մեկ ձեռքին տեր ողորմյան, մեկ ձեռքին կարմիր ճիպոտ-էդպիսի մի հրեշ էի երևակայում։ Երբ ոբ պապաս ձեռքիցս բռնեց, տարավ վարպետի տուն և ինձ հանձնեց նրան— իր ձեռքով ականջս քաշածը ու ապտակ տվածը էն ոչինչ— մտքիս մեջ էնպես կարծեցի, որ ողջ֊ոդջ ինձ պատանքեցին և սև հողը դրին... Որբի պես վիզս ճուկ կանգնել եմ, իսկը այն կապած֊կապկպած մատաղի գառը, որ մինչև Ժամկոչի դանակ սրելը՝ սուս֊փուս պառկել է նրա ոտքի տակ...

Մկրտիչ վարպետը ծալապատիկ նստած էր մեկ քառակուսի պստիկ մինդարի վրա— մեր ժամանակները հիմիկվա պես վարպետի տանը աթոռներ, նստարաններ, սեղաններ չկային— երեսունհինգ֊քաոասուն աշակերտներ էլ կողք֊կողքի, մեջքները պատերին արած, իրենց մինդարների վրա նստած, ձեռքերին մի-մի պնակիտ կամ քերական դասերն էին սովորում. այն սասանական «ճիպոտը» վարպետի առջևն էր, էսօրվա պես միտքս է, երկայնքը հինգ չարեք կլիներ, բութ մատիս հաստությանը, ծայրին ծակ ուներ, ծակի մեջն էլ թել էր անցկացրած, որ պատից կախվի։ Աշակերտներից մի երկուսին ճանաչում էի, բայց շատերին առաջին անգամն էր տեսածս»։

«Չէ, ինչո՞ւ,— ասաց Մկրտիչ վարպետը,— գուցե որդիդ ուշադիր է լինում, դասը լավ է սովորում, գուցե խեղճը իսկի չարություն չի ահում։ էն ծեծը որ կա, չարերի ու ծույլերի Համար է... Դու իսկի լսած չե՞ս. Տեր մեր Հիսուս Քրիստոս ասե (երեսը խաչ հանեց, պապաս էլ ետևիցը), օրհնյալ է փայտն (ճիպոտը վերցրեց և ցույց տվավ աշակերտներին) որով լինի արդարություն... Դեհ, էդ էլ էդպես...

- Չէ,– ասաց պապաս,— իսկի էդպիսի բան կլինի՞... էն ավետարանի խոսքը կա ու կա, բայց երեխան որ առանց ծեծի մեծանա, մեկ օր ինքը— հեռու տանից տեղից— հորն ու մորը վրա ձեռք կբարձրացնի։ Աշխարհս էդպես է, էդպես էլ պիտի գնա։ Հիմա դու, ի՞նչ է՝ վարպետ ես, մեր հնուց կարգերը ոտքի տակ պիտի տա՞ս, ի՞նչ է... Իհարկե կարգդ Աստված հաստատ պահի... Բայց երբ լսել եմ թե որդուս երես ես տալիս, վախով չես պահում, երախտիքդ խնայում ես նրանից, սիրտդ թող չցավի, թքել եմ ես քո գոված իաստությանիդ վրա... Ի՞նչ է, դու կարծում ես, թե ես որդուս տիրացու կամ վարդապետ եմ ուզո՞ւմ անել... Ես չեմ ուզում,— ասաց պապաս և բութ մատը խցկեց կողքի երկու մատների մեջտեղ... Տերտեր, վարդապետ, տիրացու, ժամկոչ— էս ամենը մեկ տեսակի բաներ են։

Նայաց սիրով հայրդ գթած.

Քաղցած ենք, տուր մեկ կտոր հաց...

Իարկե, գրոց լեզուն գիտես, քերական, ճարտասանություն, աստվածաշունչ— ամենը կարդացել ես, բայց ասելուցս ինձնից քեզ խրատ չլինի... «էդ Աստված պապան Ադամ֊Եվային որ ստեղծեց, թե որ դրել կարդալը լավ բան էր, ինչո՞ւ իսկույն առջևները մեկ քերական չդրեց, չասաց թե «էդ լավ բան է, սովորեցեք»։ Ինչպե՞ս է որ ողորմած Աստված հատուկ իր ձեռքով ստեղծած աղամորդուն լավություն չէր կամենալ... Հը՞, ինչպե՞ս ես, ղորթ է ասածս, թե չէ ... Բայց ես քեզ դրանից էլ խելոք, խելքի պառկելու բան ասեմ։ էդ գրել֊կարդալ ասածդ ուրիշ հաշիվ ունի... էդ պստիկ երեխան որ կա, կատարյալ մի վայրենի գազան է. ինչպես որ գազանին դնչկալով, շղթայով կզսպեն, գառը կդարձնեն, հենց էնպես երեխաներին էլ գրել կարդալով կզսպեն, հոգիները շանից կհանեն, աչքերի լույսը կմարեն,– կմաշեն. ահա դրանից հետո երեխան օրինավոր մարդ կդառնա, վիզը կծռի, սրտի մեջ ահ կունենա, մեծի առջև ձեռքը խաչկապած կկանգնի, մարդու սիրտ ցավացնելու տեղ սիրտը շահել կաշխատի, հարուստի ու իշխանի պատիվը կճանաչի... Ապա, ջանս, դու գիր կարդացող ես,իմաստուն ես, բայց քեզնից տեղով գիտեմ գրել- կարդալու օգուտը։

Ասաց ու տեղից ելավ։

— էհ, ինչպես որ ասի, էնպես էլ կանես, վարձդ էլ ինչ որ է՝ չորս ամիսը մեկ կառնես։

Վարպետի վարձ, տարեկան պիտի տայինք երկու ռուբլի ասիգնացի, հիսուն հատ հավկիթ, մեկ փութ ալյուր, մեկ հավ և մեկ բադ։

Պապան գնաց, ես մնացի։ Վարպետս դարձավ ինձ և ասաց, «Հածե, պստիկ, անունդ ի՞նչ է»։ «Մարտիրոս է»,— ասի,— ձայ– նըս փորիցս էր դուրս գալիս։ «Հա՛ծե, Մարտիրոս,— ասաց,— էս երկայն ճիպոտը տեսնո՞ւմ ես, հետո մինդարի տակից հանեց մի ֆալախա, «էս ֆալախան էլ տեսնո՞ւմ ես», ասաց։ Ողջ մարմինս փուշ֊փուշ եղավ. երբ որ կարմիր ճիպոտն և հաստ ֆալախան տեսա, կարգին ջերմով բռնվածի պես ամբողջ մարմնով դողացի։ «Հը՞, վախեցա՞ր, ասաց վարպետս, իշտե լավ իմացիր, որ չարություն արել ես, թե չէ, տապանիդ կաշին կպլոկեմ»,— ասաց ու ճիպոտը ժը՜վ, ժը՜վ, թափ տվեց։

— Հետդ քերական բերե՞լ ես,— հարցրեց հետո։

— Հա,— ասի ու քիսայիցս հանեցի մի հասարակ գիրք կարմիր կազմով ու պղնձե կոճակներով։

— էս ի՞նչ է,— ասաց վարպետը,— բեր մեկ տեսնեմ։

— Պապաս տվեց, ասի ու գիրքը իրեն տվի։

— Հա՛ծե, ապուշ, սա քերակա՞ն է, որ ձեռքդ տվել են։ Սա Նարեկ է ո՜ւ։

— Պապաս տվեց, ասի նորից, ուրիշ բան չգտա ասելու։ Ինչ նրա քերականը գիտի, ի՛նչ Նարեկը, էն րոպեին բացի ճիպոտից ու ֆալախայից ուրիշ բան չէի տեսնում աչքիս առջև։ Ինձ էնպես էր երևում, որ տան չորս պատերից ամեն տեղ ճիպոտներ ու ֆաախաներ են կախած, տղաների ձեռները մեկ֊մեկ ճիպոտ էին երգվում ինձ, ոտներն էլ մեկ֊մեկ ֆալախա։ Առաջին անգամն էր վարպետի մոտ գնալս։ Աստված կսիրես, ես ի՞նչ գիտեի՝ ի՞նչ աաել է կարդալ, գրել, քերական, Նարեկ։

— Անշնորհք,— ասաց Մկրտիչ վարպետը,— տղան որ վարպետի մոտ է գալիս, էն գլխից ձեռքը քերական կտան, քերականը որ վերջացնի, պստիկ֊սաղմոս կտան, էն էլ որ վերջացնի՝ մեծ– աաղմոսը կտան. նրանից հետո ժամագիրք կտան, հետո ավետարան կտան, էն վերջը Նարեկ կտան, էն էլ որ ավարտի, ասեչ է, օրինավոր կարդալը վերջացրած կլինի, վարպետից էլ դուրս կերթա։ Բայց ապուշի գլուխ, արի նայենք, այսքան բան դու ե՞րբ պիտի ավարտես, որ Նարեկը կարողանաս կարդալ... Նայիր էդ տղաներին. ո՛րը չորս տարի է մոտս, ո՛րը երեք տարի է, մեջները էնպեսներն էլ կան, որ հինգ տարի են սովորում, բայց մեկի ձեռքը Նարեկ տեսնո՞ւմ ես... Չէ՛ , տղաս, գիր կարդալը էդ տեսակ հեշտ բան չէ, էս ներկարարի կաթսան չէ, որ տղային մեջը խոթես հանես ու հոր ձեռքը տաս, «ահա՛, որդիդ պատրաստ է»։ է՛յ, որդիս որդիս, դեռ շատ պիտի աշխատես, ձեռքիդ ափն ու ոտքիդ ներբանը դեռ շատ պիտի բշտի ու քանի -քանի անգամ կաշին պիտի փոխի, մինչև որ Նարեկին հասնես...

Ես գլուխս կախած լսում էի, ասածից էսքանը հասկացա, մկան պես թակարդ եմ ընկել, միջիցը ազատվելու ճար չունեմ, մեկ կողմից խիստ հայրս, մյուս կողմից դևի պես վարպետս, էս կողմը կրակ, էն կողմը բոց. որտեղ որ դառնայի՝ դժոխք էր։

Բայց դու Աստծու ողորմոլթյունը տես— մեռնեմ նրա սուրբ անունին։ Վարպետս պատից առավ պնակիտը, հինգ հատ գիր ցույց տվեց՝ այբ, բեն, գիմ, դա, եչ, «Մինչև կեսօր էսքանը կսովորես, դասդ չսերտած տեղիցդ վեր չկենաս ու տուն էրթալ չհամարձակվես»։

Կարծեմ մինչև կեսօր ժամ կամ ժամուկես էր մնում, ասել բավականին ժամանակ կար։ Սկսեցի սերտել. էնպես սիրով կարդացի, էնպես սիրով սովորեցի որ— սուտ չասեմ— քառորդ Ժամվա մեջ էն դասը սերտեցի։ Գնացի կանգնեցի վարպետիս առջև «դասս գիտեմ»,— ասի։ «Տեսնե՞մ», ասավ։ ժը՛վռ, ժը՛վռ ջրի պես ասի։

— Ա՛յ ապրիս,— ասաց,— հինգ հատ գիր էլի որ տամ,— ասաց,— կարո՞ղ ես սովորել։

— Տեսնեմ, գուցե կարողանամ,— ասի։

— Մեկ տեսնեմ շնորհքդ,— ասաց,— զան, էն, ըթը, թոն ու ժեն տվեց։ Կհավատա՞ս, քառորդ ժամ անցած չանցած, էն էլ սերտեցի ու գնացի բլբուլի պես կարդացի վարպետիս առջև։

— Շեն կենաս,— ասաց վարպետս,— ա՛յ էդ լավ է, շատ ապրես, Մարտիրոս, աֆերիմ քեզ։ Էլի հինգ գիր տա՞մ, էն էլ կարո՞ղ ես սերտել»։ Ես սիրտ առա։

— Ինձ համար էն ի՞նչ բան է,— որ,— ասի,— թեկուզ տասնըհինգն էլ տուր,— ասի,— արդեն Հանգստացած։

— Չէ, տասնուհինգը շատ է, մեկ անգամից կշշկլվես. տասը հատն էլ բավական է. ահա քեզ՝ ինի, լյուն, խե, ծա, կեն, հո, ձա, զատ, ճե, մեն, հի. հերիք է էսքանը։

Գնացի տեղս նստեցի, բայց սիրտս սեղմվեց, մտքիս մեջ կասկած ընկավ՝ իսկ եթե չկարողանամ։ Աստված հոգին լուսավորե, մամաս ինձ մեկ բան սովորեցրել էր, «Երբ որ մեկ բանի ետևից ես ու նրան հասնել ես ուզում— ասել էր մամաս— մտքիդ մեջ սուրբ Սարգսին կանչիր. «Սո՛ւրբ Սարգիս դուն նեղիս հասնես», ու երեք անգամ երեսդ խաչ հանիր։ Հիմա ես մտքիս մեջ էդ աղոթքը ասի, բայց երեսս խաչ հանել թե ամաչում էի և թե՝ վախենում։ Պստիկ էի, բայց էլի ճարտար էի. կամացուկ ձեռքըս վարտիքիս գրպանը կոխեցի և էնտեղ խաչ հանեցի ու միամտված սկսեցի երրորդ դասս սերտել։ Հինգ անգամ իրար ետեվից կարդացել էի՝ կարդացած չէի— դու էս հրաշքին մտիկ արա–էդ էլ ջրի պես սովորեցի։

Հիմա բանը էնտեղ է հասել, որ ինքս ինձ չեմ հավատում, մտքիս մեջ ասում եմ. «էս երազ հո չէ՞, քնիս մեջը հո չե՞մ»։ Ձեռքս ծոծրակս եմ տանում, գլուխս քորել եմ ուզում, մինչդեռ երեկ մամաս ինձ տաշտը նստեցրել է, լավ լվացել է, գլուխս էլ սանրով էնքան քերել է, բայց միտքս էն է, որ եղունգովս ծոծրակս կսմթեմ, որ տեղով իմանամ՝ երա՞զ է էս, թե իրականություն։ Ծոծրակս կսմթում եմ. եղբայր, ցավ եմ զգում։ Ա՜, ասում եմ մտքիս մեջ, երազ չէ եղել։ Ես էլ էդ էի ուզում... Վերջապես կերթամ վարպետիս առջև ցցված կկանգնեմ, «դասս գիտեմ», կասեմ ու ուղղակի մարդու աչքի մեջ կնայեմ։ Վարպետս տեղից վեր է թռչում, «էս ինչպե՞ս շուտով սովորեցիր», ասում է։ Ես սուս կանգնել եմ, մտքիս մեջ խնդում եմ վրան։ Մի քիչ կենալուց հետո, «Չլինի՞ թե,— ասում է,— էն գլխից գիտեիր այբուբենն ու հիմա գիտեցած դասերդ եկել ես նորից ես տալիս», ասում է։ Չէ, Աստված վկա,— ասում եմ,— էսօր առաջին անգամն է պնակիտը ձեռքս»,— ասում եմ։ «Ղո՞րթ»,— ասում է մարդը։ «Հա՛» ասում եմ։ Մարդը զարմանում է։

Ախար ղորթ էլ զարմանալու բան էր. քաղաքի հիմքը գցելուց ի–վեր էսպիսի բան տեսնված էլ չէր, լսված էլ չէր։ «Որ էնպես է արի նայեմ, դասդ ասա»։ Ջրի պես դասս ասի»։

-— Հիմա թարս կարդա, մեկ տեսնենք,— ասում է,— այսինքն հի, մեն, ճե, ղաթ, ինչ որ է։

Թարսից էլ կարդում եմ. մարդը էլ ավելի զարմանում է։

— Մյուս դասերդ էլ մի՞տդ են, մոռացե՞լ չե՞ս,— ասում է։

— Չէ, մոռացած չեմ,— ասում եմ։

— Ասա՛,— ասում է։

էն էլ առանց շունչ քաշելու զվը՜ռ զվը՜ռ ասում եմ։

— Թարս կարդա,— ասում է։

— Թարս էլ կարդում եմ։ Մարդու երեսը մեկ տեսակ կլինի։ Ծոցից ժամացույցը հանում է, նայում է— մինչև կեսօր էլի ուղիղ մեկ ժամ է մնում։

— Մինչև դպրոց արձակելը պնակիտդ վերջացնել կարո՞ղ ես,— հարցնաւմ է։ «Տեսնեմ, գուցե կկարողանամ»,— ասում եմ։

— է՜, գնա սովորիր, ասում է, ու սկսում է մյուսների դասերը նայել։ Ճիպոտն ու ֆալախան տեղերից շարժվում են ու իրենց շնորհքը ցույց են տալիս։ Տղաների ճիչ ու աղաղակների, լաց ու գոչումի մեջ ես մնացած բոլոր ջրերն էլ սովորում, վերջացնում եմ այբ սե = աս, վեվ այբ= վա, ասվա, ծա ինի մեն=ծիմ = ասվածիմ, էդ էլ կապում եմ, բոլորովին պատրաստ գնում նորից վարպետիս առջև կանգնում, էն էլ պատասխանում եմ։ Մարդու լեզուն պապանձվում է, խոսք չի կարողանում ասել, և մենակ էս է ասում. «Մարտիրոս, մեկ օր դու մարդ պիտի դաոնաս»։

Ուրախ֊ուրախ տուն եմ գնում և տեղն ու տեղավ մամայիս եմ պատմում։ Մամաս սրտի ուրախությունից հա՜յ-հա՜յ ճաքվում է կինամարգը, ինքն իրեն բռնել չի կարողանում ու իսկույն գնում է հարևանների մոտ և ասում է թե՝ էսպես, էսպես որդի ունեմ, ու իմ պատմածի վրա տասնապատիկ իրենից է ավելացնում, հնարում թե կես ժամվա մեջ որդիս էնպես բան է սովորեի որ տիրացուի չափ, գուցե ավելի էլ գիտի, ես ինչ գիտեմ, շտե, հոգեվոր կառավարությունից ուրար պիտի տան ինձ ու, առաջնորդը ինձ գրագրության համար իրեն մոտ պիտի վերցնի ու, ասում է շտե, բան չունես, կինամարգ չէ՞, մայր չէ՞, սրտի մուրազները եղած պրծածի պես ասում է, պատմում է մի կողմը քաշվում։

Բայց պապաս մեկ անգամից չհավատաց. «Սուտ է ասում շան ցնգածը»,— ասաց, երբ որ մամաս նրան էլ պատմեց իմ հրաշքները։ «Այբուբենը ծայրեծայր վերջացնելու համար քիչ-քիչ երեք ամիս պետք է, էն էլ սուր մտքով տղի համար։ էդ որ մենք արհեստավոր ենք՝ ասենք գրի երեսը տեսած չե՞նք, ի՞նչ. մենք էլ խո երեխա ժամանակներս վարպետի մոտ գնացել ենք։ Մեկ երկու անգամ ֆալախայի համը չառած՝ լսվա՞ծ բան է, որ տղան այբբենը վերջացնի։ Պարծենում է, շտե, բոլ-րոլ սուտեր է փչում, դուն էլ կանխիկ փողի տեղ ես ընդունում։ Նա գիտե, թե ես կծուլանամ վարպետի մոտ գնալու և սուտը բռնելու։ Գիր կարդալը հանա՞ք է կարծում, ի՞նչ է... Ափսո՜ս, ափսո՜ս, մեկ քերական չկա, որ կարդալ տայի ու սուտը բռնեի։ Հետո դարձավ ու ասաց. «Հածե՛, էն տված գիրքս ի՞նչ արիր, մո՞տդ է»։

Ես Նարեկը հանեցի քիսայիցս, իրեն տվի ու ասի՝ վարպետը ասաց, որ էս կարդալը դեռ վաղ է, դեռ քերական պիտի վերկացնեմ, հետո սաղմոս, մյուսներն էլ շտե իրենց կարգով։

Պապայիս վրայից նկատելի էր, որ կամաց-կամաց սկսել է հավատալ, որովհետև տեղից ելավ, գտակը առավ, դուրս գնաց ու մի քիչ ժամանակից հետո ետ դարձավ ձեռքը մի բարակ գիրք բռնած. «Ահա՛ քեզ քերական, ասաց, զգույշ եղիր, չկեղտոտես, չպատռես, թե չէ՝ կաշիդ կպլոկեմ. երեք շահի եմ տվել մանրավաճառ Սարգսին»։ «Մեր ժամանակները— չգիտեմ հիմիկ ինչպե՞ս է— գիրքը, թուղթը, գրիչը թանաքը մանրավաճառների խանութում կծախվեր»։

Քերականը որ ձեռք առա, ախորժակս բոլորովին կորավ, առավոտվանից բան կերած չէի, բայց սեղանին բերանս բան դնել չկարողացա, խելքս միտքս վարպետիս տանն էր, ֆալախայի, ճիպոտի վախը սրտիցս դուրս էր ելել։

Վարժատուն որ գնացի, դեռ տղաները հավաքված չէին, վարպետս էլ պարտեզ դուրս էր եկել— ահա էդ տեղերը, ասաց ու մատով ցույց տվեց զինջիրմեյիս ծառի տեղը— բոլթա կտար։ Ինձ որ տեսավ՝ «Հածե, ինչո՞ւ էդպես շուտ ետ դարձար, հարցրեց, կերակուր չկերա՞ր, ի՞նչ»։ «Չէ, կերա» ասի։ «է՛յ, մի քիչ էլ հանգստանայիր դեռ», ասաց։ «Հանգստացա» ասի։ «Լավ, ասաց, ուզում ես՝ էստեղ խաղա, թե չես ուզում՝ գնա սենյակը նստիր»։ Քերականս ցույց տվի իրեն. «ահա՛, պապաս առավ»,— ասի։ «Լավ,— ասաց,— տղաները որ գան՝ կսովորես»։ Չէ՛, ես հիմա եմ ուզում սովորել։ Դաս տուր ինձ», ասի... «Ի՜, ասավ, ինչո՞ւ էդքան շտապով։ Չլինի շուտով սովորել, խալֆա լինել ես ուզում, որ ինձպես երեխաներ կարդացնես»,— ասաց հանաք անելով։ Ես բան չասի, սուս կեցա, որովհետև իսկի մտքովս անցած չէր վարժապետ կամ տիրացու կամ տերտեր լինել, էնքան ուզում էի՝ մամայիս, հարևանների առջև պարծենամ թե՝ նայեցեք վրաս, ես ինձ համար մեկ բան եմ։ Երեխոլթյո՜ւն, էնպես չէ՞։

Վարպետս ձեռքիցս առավ քերականս, մեկ երեսը դարձրեց— էն արդեն պնակիտի վրա սովորել էի. «ահա քեզ դաս»,— ասաց ու՝ այբ խե չա, բեն ծա պեն դասը տվեց, «գնա սերտի՛ր, ասաց, երեխաները որ հավաքվեն ես էլ որ տեղս նստեմ, դասդ կպա֊ տասխանես»։

Գնացի սենյակ, տեղս նստեցի ու սկսեցի կարդալ։ Ի՞նչ տեսնեմ, իսկի դժվար չէ եղել, էլի նույն այբ– բեն֊ գիմ ֊դան էր. էդ էլ շուտ սովորեցի։ Վարպետս դեռ պարտեզումն էր, զաֆռանգի տերևներն էր փետում ու մեկ տուփի մեջ շարում։ Գնացի մոտը. «դասըս գիտեմ»,— ասի։ Մարդը ապշեց, բայց բան չասաց, առանց մեկ սխալի դասս ծայրեծայր պատասխանեցի։ «Լա՛վ, ասաց, այժմ էս առ՝ այբ ժե ճե ռա, բեն ինի մեն սե, ինչ որ է»։ Նորից գնացի տեղս, աչքի անցկացրի նոր դասս, տեսնեմ՝ էն էլ հեշտ է եղել, էլի իմ գիտցածս այբբենգիմդան է, էնքան որ գրերը մեջեմեջ շարված են։ Նորից գնացի վարպետի մոտ, դասս լավ պատասխանեցի։ Ի՞նչ խոսքս երկարսւցնեմ. դեռ տղաները նոր էին սկսել հավաքվել— սուտ ասած չլինեմ— գուցե տասը դաս պատասխանեցի ու հասա ա֊ փե֊ նե֊ զերին, ու մինչև երեկոյան զանգերը գրեթե գրքի կեսը անցա։

Պապայիս ասի, պապաս չհավատաց, կարծում էր թե սուտ էի ասում, բայց երևում էր, որ սկսել էր արդեն ավելի ինձ սիրել, վրաս տաքանալ։ Ո՞վ գիտե, գուցե մարդը— Աստված ողորմի հոգուն— միտք էր անում, «էս լակոտի ասածի քսաներորդ մասն էլ ղորթ որ լինի, էլի վատ չէ»։ Մամաս խո խեղճը տեղ չի գտնում նստելու, սրտի խնդումից ինչ անի չանի, իսկույն իր տոնական մետաքսե շորերը քանդում է ու ինձ համար ս. Գևորգի օրվա գեղեցիկ շոր է ձևում, տատս էլ իր ծածուկ սնդուկից հանեց մեկ թանկագին թաշկինակ, գույնը վարդի պես կարմիր, վրան՝ սիրամարգի պոչի պես կանաչ-կապույտ նախշերով, ու ինձ փողպատցու բաշխեց, պապաս էլ խոսք տվեց, որ վաղը առավոտյան կանուխ բազար գնա, վարտիքացու կապույտ նանկա առնի ու մեկ ջուխտ դեղին սափիանե կոշիկ գնի։

Մարդուս լեզուն կարո՞ղ է սրտի խնդումը խոսքով մեկնել... կհավատա՞ս, էն րոպեին ինձ մեկը թագավորություն տար— ադամարդու Համար դրանից լավ էլ ի՞նչ բախտ կա,— ես էնքան ուրախ չէի լինի, ինչքան որ էն երեկոյան ուրախ էի... Վերջապես, մյուս օրը մինչև կեսօր քերականս ծայրեծայր ավարտեցի ու բերի պապայիս տվի, «ահա, պապա, ասի, անվնաս հանձնում նմ քեզ քերականս, ասի, էլ ինձ պետք չէ, հիմա կարգը եկավ պստիկ սաղմոսին»։

Պապաս որ լսեց, ապշած, բերանը բաց մնաց։ «Հածե՛, ղո՞րթ ես ասում»։ «Ապա սուտ պիտի ասեի՞, ի՞նչ», ասի։ «Հանաք ես անում, շան ցգնած»։ «Ինչո՞ւ հանաք պիտի անեմ, ասի պարծենալով, չես հավատում, գնա վարպետիս Հարցրու»։

«Հայդե, էրթանք»— ասաց մարդը— Աստված ողորմի հոգուն— ու գդակն առավ, շտապ֊շտապ գնաց, ես էլ ետևից գնացի։ Երբ որ վարպետիս տունը մտանք. «բարև՛, վարպետ,– ասաց,— ղո՞րթ է սրա ասածը թե՝ երեկ ու այսօր Հա՛մ պնակիտը վեջացրել է, հա՛մ էլ քերականը»։ «Հա, ասաց Մկրտիչ վարպետը, ղո՛րթ է ղո՛րթ, հիմա նրա համար մեկ պստիկ սաղմոս պիտի գնես, էլի մեկ դաստա թուղթ, որովհետև, մեր կանոնով, քերական կարդացող տղան դեռ գիր չի գրի, բայց պստիկ սաղմոսը որ սկսի, գրելուն էլ պետք է սովորի։ էսպես է մեր կանոնը։ «Հա՛, թանաք ու գրիչ էլ առ ու տար իրեն, դրանք էլ պետք են գրելու համար»։

«Հա՛յ, շան կաթ կերած, ասաց պապաս սրտի ուրախությունից, ա՜յ, ապրե՜ս, Մարտիրոս, ապրե՜ս, մեռնելը կկարծեի, էդ տեսակ իմաստուն եղածդ չէի կարծի... «Տիրացու ախպեր, դարձավ նա վարպետիս, խեղճը ասում էր, աաում էր, էս չէի հավատում, մի ասիլ, որ ասածը ղորթ է եղել։ Հա՜յ, մայրդ մեռնի, էսպիսի էլ զարմանալի բան... Հիմա, վարպետ, ախր քեզ էլ մեկ բանով շնորհակալ պիաի լինե՞նք, թե չէ...։» «է՜յ, ինչ,— ասաց վարպետը սուտ մուտ քաշվելով,— առջևներս օրեր շատ, մեկ օր հալբաթ ամեն բան իր կարգը կգտնի... «Կարգս ո՞րն է, հենց էստեղից ուղղակի ոսկերչի մոտ պիտի գնանք, մեկ տեսոք արծաթե մատանիք պիտի պատվիրենք»։ «ի՞նչ ես էսպես վռազում... գե... Աստուծով... տեսնենք... գուցե...»։ Մարդը սրտի ուրախությունից խելքն ու գլուխը կորցրել էր։

Ինչպես որ ասել էր, էնպես էլ արավ պապաս. իսկույն գնաց ոսկերիչ Մելքոնի մոտ, մեկ հաստլիկ, վրան կնիքով մատանիք առավ, հետո գնաց մանրավաճառ Սարգսից մեկ պստիկ–սաղմոս գնեց,- հետն էլ պարծեցավ մամայիս պես, մեկի վրա տասը ավելացնելով, և տուն բերեց։ «Ահա քեզ պստիկ֊սաղմոս,— ասաց,— բայց շա՛ն եքես, տե՛ս, շուտ չպրծնես, թե չէ՝ փողս գրրքիդ հեքիք կանի՞»,— ասաց հանաք անելով։ Իսկսույն գիրքը ձեռքս առա, բաց արի և սկսեցի ինձ համար կմկմալավ կարդալ։ Սկզբում մի քիչ դժվար երևացին վանկ-վանկ չգրած խոսքերը, բայց կարդալով՝ բավականին ընտելացա ու մինչև կերակուրի պատրաստ լինելը՝ գիրքը ձեռքիցս վար չդրի։

Կեսօրից հեաո որ վարպետիս մոտ գնացի, փքված հպարտ-հպարտ՝ վարպետիս մատեցա, էն արծաթե. մատանին ձեռքը տվի, «պապաս բարև արավ, ասի, էս էլ քեզ ղրկեց, բա՛րի վայելես։ էս պստիկ սաղմոսն էլ ինձ համար, առավ», ասի։ «Շեն կենա, ասաց վարպետս ու մատանին մատին հագավ ու ինձ էլ նոր առած գրքից դաս տվեց, էս մի քիչ գժվար կլինի, ասաց. բայց որ աշխատես, կամաց֊կամաց կվարժվես»։

Գնացի, տեղս նստեցի ու սկսեցի կարդալ. չորս անգամ որ ետև ետևից կարդացի դասս, համարյա թե բերան սովորեցի։ Եկա վարպետիս առջև, էն տերտերի եղանակով «երանյալից» որ կարդացի, մարդը բոլորավին ապաշ կտրվեց, բերանը բաց մնաց։ Երկու դաս որ էլի պատասխանեցի. «Հերիք է. ասաց վարպետս, հիմա թուղթ առ, ծալիր, տետրակ կարիր, բեր ինձ, քեզ համար տողեմ, օրինակ էլ տամ, որ գրես»։ էնպես էլ արի։ Բայց գրածս կարդալուս, պես շնորհքով չէր, գ, ք, շ, չ, ո, ս, խիստ չարչարեցին ինձ. օրինակին որ նայում էի, կարծես հեշտ կերևային, բայց երբ գրիչս ձեռքս առա ու սկսեցի գրել, մատիս տակից ուրիշ տեսակ բաներ էին դուրս գալիս, օրինակին իսկի չէին նմանում։ Մեկ էլ էս, որ առաջին անգամից իսկի չէի կարողանամ տողի վրա ուղիղ գրել, կամ գրիչս էր դեպի վեր գնում,գրելիս վերևի, տողերին էին կպչում, կամ էնպես ցած էր գնում, որ ներքևի տողին էին հասնում։ Հազիվհազ մեկ երկու բան գրեցի Հա՛յ֊հա՛յ երեկոյան զանգի ժամանակները, տետրակիս երեսին հինգ-վեց տեղ թանաք էր թափվել տեղտեղ էլ գրածիս վրա երեսիս քրտինքն էր կաթել, թանաքը փռվել էր, ուրիշ տեղ էլ թաց֊թաց գրածս թևովս ջնջել էի, վերջապես ջնջոցի պես մեկ կեղտոտ բան տարա ցույց տվի վարպետիս։ Գրածս տեսավ թե չէ՝ վարպետս կարծես ուրախացավ։ «Ապա՛, ջանս, դու կարծում էիր թե գրել-կարդալը հե՞շտ բան է. չէ, բալաս, էդ հեշտ, շուտով վերջացնելու բան չէ. մենք մինչև էս տեղը հասել ենք, գիտե՞ս ինչեր ենք քաշել։ Տղան մինչև մեկ դույլ թանաք չթափի ու երեսուն դաստա թուղթ փչացնի, լավ գրել կսովորի՞։ Գրելը կարդալու պես հեշտ չգիտենաս, կարդալը ի՞նչ բան է որ, նրանից էլ հեշտ բան կա՞ որ, քոռ նանիս էլ լավ վարպետի մոտ տաս, կարդալ կսովորի։ Շնորհքը գրելն է»։ Տղաներն այնպես բարձր֊բարձր ծիծաղեցին վրաս, որ ամոթից աչքս մութ կոխեց, սիրտս լցվեց, սկսեցի հեկեկալով լաց լինել։ «Հա՛ծե, ինչո՞ւ ես լաց լինում,— ասաց վարպետս,— ո՜ւյ, մեծասիրտ տղա ես եղել։ էդպես հպարտ եղածդ չգիտեի։ Ես քեզ մեկ խոնարհ տղա գիտեի, մի ասիլ որ փորիդ մեջ չար սատանա ես ունեցել... Հածե, ապո՛ւշ, դու ե՞րբ ես լսել, որ մեկ տղա առաջին անգամից գրիչը ձեռքը առած չառած՝ պարզ գրի։ էդ դու կարծում ես, թե քերականը որ լըպռ լըպռ կարդացիր պրծար, ամեն բան էլ էդպես շուտով պիտի սկսես ու վերջացնե՞ս։ Չէ, ջա՛նս, գրել-կարդալը էդքան հեշտ բան չէ։ Հեշտ բան ուզում ե՞ս— գնա գետինը փորիր, ջուր կրիր, ժամի դռանը մուրա— շտե քեզ հեշտ արհեստ, իսկ գրել կարդալը հեշտ արհեստ չէ։ Դու շատ քիթ վեր չքաշես, որ պստլիկ քերականը շուտով վերջացրիր։ Քերականը ի՞նչ հորս ցավն է որ, էն դեռ գրել֊կարդալուն առաջի երեսն է։ Մեկ տեսնենք՝ պստիկ-սաղմոսն էլ վերջացրու՝ մեծ֊սաղմոսը սկսիր, մեծ֊սաղմոսը վերջացրու՝ ժամագիրքը սկսիր, էն էլ որ վերջացնես՝ ավետարանը ձեռքդ առ, էն էլ որ վերջացրիր՝ Նարեկը կարդա, էն էլ կարդացիր՝ հետո Չամչյան կա, Չամչյանից հետո տրամաբանություն կա, տրամաբանությունից հետո՝ ճարտասանություն կա կարդալու, էն էլ կարդացիր, ո՞ր մեկն ասեմ, նրանք տեղը շա՜տ... Հապա՜, պարոնս, դու ի՞նչ գիտեիր»...

Տղաները նորից վրաս ծիծաղեցին. ես նորից ամոթով մնացի։

Մինչև էս օրս հասկացած չեմ, ինչո՞ւ էսպիսի խուսքեր ասաց վարպետս։ Հոգիս վկայում էր, որ ես վատ, անպիտան, անպետք աշակերտ չէի, էդ կծու խոսքերին, էդ ծաղրին արժանի չէի։ էն էլ լավ գիտեի, որ ընկերներս ո՛րը, մյուսներին նայելով, ո՛րն էլ նախանձից էին ծիծաղում վրաս, բայց վարպետիս էդպես հետս ժաժ եկածը չհավանեցի, դժվարս եկավ։ Իսկ նա չգիտեր, թե ես իրեն ինչպես սիրել էի, էս սուրբ ժամը վկա որ- ասաց, մատովը Լուսավորչի զանգատունը ցույց տալով, պապայիդ մամայիդ մեռցրու՝ ասեր, կմեռցննի, էնպես էի սիրել էդ անպիտան մարդուն։ Քեզ ի՞նչ ասեմ, էդ մարդը առաջին եկած օրս, առանց պատճառի առներ, վար կոխեր ինձ, ոտքիս ֆալախա զարներ— էնչափ սիրտս ցավեցրած չէր լինի, ինչպես որ էդ խոսքերովը... Դու ի՞նչ կասես, հա՛յ֊հա՛յ հիսունհինգ տարի կլինի, դեռ մտքիցս ելած չէ... Մեկ֊մեկ ժամանակ միտք եմ անում՝ չլինի՞ թե նախանձ էր... մյուս կողմից էս էլ կասեմ՝ դեռ ի՞նչս էր տեսել, որ նախանձեր... Սուտ չէ, ղորթ է։ երկու օրվա մեջ ես էն արի, ինչ որ գուցե ուրիշները երկու տարվա մեջ չէին անի, բայց ինչպես որ վարպետն ինքն էլ իր բերանով ասաց, իմ արածս դեռ գրել֊ կարդալու առաջին երեսն էր, էնտեղ գուցե՛ դեռ հազար երեսներ մնացել էին՝ մեկ մեկուց դժվար...

էդ չար սահաթին իմ և վարպետիս միջից սև կատու անցավ. հոգիս զգաց, որ կամ ես էդ մարդու գլխին խաթա պիտի բերեմ, կամ՝ նա իմ գլխին... Ա՜խ, հայ վա՜խ, ինչո՞ւ էն երեկոյան, տուն որ գնացի, էդ ամեն բանը տեղով֊տեղով հորս֊մորս չասի, որ նրանք քաշեին առնեին ինձ նրանից ու մեկ ուրիշ վարպետի տային... Բայց սուս կեցա, մարդու բան չասի, դարդս սրտիս մեջ խորունկ թաղեցի, հետն էլ թաղեցի իմ բախտս ու ջահել արևս...

Կարճ ժամանակից պստիկ– սաղմոսն էլ վերջացրի. պապաս մեծ սաղմոս առավ, մեկ ամսից էն էլ պրծա, ձեռքս ժամագիրք առա կարդալու, երկու֊երեք ամսից ժամագիրքն էլ պրծա՝ ավետարանը սկսեցի։ էդ միջոցին գիրս էլ կամաց֊կամաց կարգի ընկավ, էնպես որ եթե իմ ու վարպետիս ձեռքը կողքե-կողք չդնեիր ու մեկ լավ չնայեիր, գուցե շատ տարբերությունն էլ չգտնեիր։

Անցավ էսպես մեկ տարի։ Ես արդեն Նարեկն էլ պրծել էի, Չամչյանի քերականությունը սկսել։ Վարպետս միջից տեղ֊տեղ կարդալ կտար, ինչպես որ սաղմոսն ու ավետարանը, տեղ-տեղ էլ բերան սերտել կտար, բայց իսկի խելքիս չէր պառկում, թե դա ի՞նչ տեսակ բան է... Խոսքի վրա՝ ի՞նչ ասել է՝ «փառք, փառքի, ի փառե, զփառ», ի՞նչ ասել է էդ, դրա բուն միտքն ի՞նչ է, ի՞նչ է ուզում ասել, ի՞նչ է ուզում հասկացնել, ի՞նչ է ուզում սովորեցնել, այսինքն ուզում եմ ասել թե՝ դրա օգուտն ի՞նչ է։ էլի սաղմոսը, ժամագիրքը, ավետարանը կարդալիս գիտեի, որ աղոթք են. ես էլ որ չհասկանամ, միտք էի անում, Աստված կհասկանա հո և իրեն տված փառաբանություններս ընդունելի կլինեն հո՛։ Բայց այդ Չամչյանի միջի «փառ, փառի, զփառեն» իսկի բան չհասկացա — հիմա էլ չեմ հասկանում, գուցե էնպես էլ չհասկացած պիտի մեռնեմ։ Ինքս ինձ միտք եմ անում. «կամ էդ մեկ անպետք դաաարկ բան է, դրանցից մարդուն ոչ մի օգուտ չկա, կամ դրա միտքը վարպետս ինքն էլ չզիտի»։

Մեկ օր, ինչպես կլինի՝ որ վեր եմ կենում, վարպետիս ասում. «էդ քերականությունից,— ասում եմ,– մարդ ի՞նչ է սովորամ», ասում եմ։ «Էդ քո խելքի բանը չէ,— ասում է,— երբ կմեծանս, ասում է, էն ժամանակ կիմանաս», ասում է։ «Թե որ—ես էլ դառնում եմ իրեն ասում— թե որ մեծանալուցս հետո պիտի հասկանամ,— ասում եմ,— ավելի լավ չէ՞ որ,— ասում եմ,— թող դեռ մեծանամ և հետո սովորեմ. չհասկացած բանը սովորելը ի՞նչ շահ», ասում եմ։ «Էստե՛ղ արի, էստե՛ղ» ասում է վարպետս։ Մոտն եմ գնում։ «Ձեռքիդ ափը բաց արա», աաաում է։ Վախենալով, բայց էլի բաց եմ անում ափս... Մեկ խփում է էն ճիպոտով, մեկ էլ է խփում, «շտե՛ քերականությանն մեկնությունն ու օգուտը. հիմա հասկացա՞ր։ Գնա տեղդ նստի և մեկ էլ խելքիդ կտրած չկտրածը դուրս չտաս...»։

Ափս գնդակի պես ուռեց. կապույտ հետքերը չորս֊հինգ ամսից հազիվ անցան, շաբաթներով չէ թե գթել, մեկ ասեղ էլ չէի կարող վեցնել— էնպես կսկծում էր ձեռիս ամեն մի պճեղը։ Էլի սուս կեցա, պապայիս, մամայիս բան չասի։ Հարցրին. «Ինչաո՞ւ ձեռդ ուռել է», ասի թե՝ «վարպետիցս ետ գալու Ժամանակ ոտքս քարին դեմ ընկավ, սայլի ճանապարհի վրա գլորվեցի, էդ միջոցին մեկ սայլ մատերիս վրայով անցավ»։

Կես տարուց հետո քերականությունն էլ ծայրեծայր վերջացրի, հերթը հասավ տրամաբանությանը. բայց էդ գիրքը մանրավաճառի մոտ չգտնվեց, եղած չեղածը քաղաքի մեջ մեկ հատիկ կար, էն էլ Օ...օղլուի մոտ էր։ Կամա ակամա պիտի Ստամբուլից ապսպրվեր։ Մինչև որ գիր գրեցինք, փողը ղրկեցինք, մինչև որ էդ տրամաբանաթյունը ձեռներս հասավ, անցավ կես տարի։ էդ միջոցին ես մեկ անգամ էլ ծայրեծայր քաղվածք արի Չամչյանի քերականությունը։

Ես գիտեի թե տրամաբանությունը որ գա էդ, անօգուտ «փառ, փառի, փառու, փերեալ եմ, փերեալ ես, փերեալ է» դերբայից, կոչական, ածական, իգական֊ից կազատվեմ։ Բայց, երբ տրամաբանությոհնը ձեռքս առա ու սկսեցի երես երեսի, ետևից բերան սերտել՝ էն ժամանակ տեղով հասկացա, որ գրել-կարդալը հեշտ արհեստ չէ եղել ու մեկ երկու տարվա մեջ չի վերջացվի։ Դժվարը էն չէր, որ օրը կամ երկու կամ երեք երես բան բերան անեի, էդ դատարկ բան է. էն ժամանակ էնպես սուր միտք ունեի, որ ավետարանից կամ աստվածաշնչից գլուխ-գվուխ բերան սերտելը ինձ համար մի գավաթ ջուր խմելու պես մեկ բան էր։ Դժվարն էն էր, որ բերանս կբլբլար, գլուխս չէր մտնում, չէի հասկանում— հիմա էլ էդպես է հո՜֊ բայց էն ժամանակները մեջս ուրիշ կրակ կար, մեկ անկշտում ծարավ կար նոր֊նոր բաներ իմանալու, ամեն բանի իսկը գիտենալու, խոսքի վրա՝ ինչո՜ւ մեր ձմեռը բուք ու սառնամանիք է, իսկ Երուսաղեմում— մղդսիների ասելով— իսկի ձմեռ չկա. ինչո՞ւ մեր տեղը ամառը տաք է, իսկ Սիբիրի կողմերը, դեռ էն կողմերն էլ, ասում են թե՝ ամառ բոլորովին չի լինում, տարին֊ տասնեկու ամիս ձմնռ ու բուք է, ինչու գարնանը կռունկները, վայրենի սագերը, արագիլները հարավից դեպի հյուսիս են գնում, ինչո՞ւ աշնանը էլի նորից ետ են դառնամ, ինչո՞ւ ծովի ջուրը աղի է, ինչի՞ց է գոյանում փայլակն ու կայծակը, ձյունը, անձրևը ու կարկուտը, ղորթ է էդ ծեր մարդկանց ասածը, թե ամպը եղիա մարգարեի –սայլի ակերից է գոռում, ինչպե՞ս են գործում փարչան, մախմուրը, ինչպե՞ս և ինչից են շինում էս մեր պաաուհանների ապակին... Հարցնելու, իմանալու, աովորելու բան շա՜տ, ո՞ր մեկը ասեմ... բայց ո՞ւմից իմանայի, ո՞ւմը հարցնեի, ի՞նչ հնարով սովորեի... Երևի, ինքս ինձ միտք էի անում, կա էսպիսի մարդ, որ էդ ամենը գիտի, կա էնպիսի գիրք, որտեղ էս ամենը գրված է, բայց որտե՞ղ գտնեմ էդ մարդուն, ո՞ւր է էդ գիրքը, ծովի ո՞ր անդունդից հանեմ... Մեկ էլ՝ որ գիրքը գտնեի՝ ի՞նչ օգուտ, որ հասկանալու չեմ, որովհետև էնքան գիրք որ համարյա թե ամենն էլ բերան սերտեցի, ինչպես կասեն՝ հում-հում կերա ու միջից բան չհասկացա, էն գրքից էլ ի՞նչ պիտի հասկանաս՞... Կա՞ արդյոք աշխար՞հիս երեսին էնպիսի մի մարդ, որ կարողանար ինձ գիրք հասկանալ սովորնցնել... Թե՞ ամենքն էլ ինձ պես գիրքը չհասկացած բնրան սովորել են և հետո անունները իմաստուն, վարպետ, տիրացու, վարժապետ է եղել։

Էսպիսի մտածմունքների մեջ էի գիշեր֊ցերեկ... Հալվում էի, մաշվում էի... չորս կողմս մեկ խելոք մարդ չկար, որ սրտիս դարդը առջևը ոթեի, որ էս կասկածները կա՛մ հաներ մաքիցս, կամ մեկ ուրիշ ճար ցույց տար։ Առավոտյան անկողնից վեր կկենայի, մամայիս կտեսնեի, երեկոյան աչքիս առջև միշտ պապաս էր. էդ ողորմելիներից ի՞նչ պիտի հարցնեի, ի՞նչ պիտի սովորեի։ Մամաս— Աստված ողորմի հոգուն— սիրտս շահել որ ուզենար, կառներ ձեռքով փախլավա, խուռապիա, տեսակ-տեսակ հալվաներ կեփեր, կդներ առջևս, կարծում էր, թե դրանով ինձ մեծ բախտի հասցրեց. էն ասենք՝ խեղճի ձեռքից ավելի ի՞նչ կգար։ Պապաս էլ— Աստված հոգին լուսավորե— բերանից կկտրեր ու ինձ համար գրքի, թղթի, գրչի փող չէր խնայի— խեղճ մարդու վաստակածը քանի՞ կոպեկ էր որ— նա էլ կարծում էր, թե դրանից ավելի որդի սիրել չի կարելի, հետո երկուսն էլ զարմանում էին, ինչո՞ւ ես ժամանակ֊ժամանակ սրտիս նեղությունից հայ֊հայ միսս եմ ուտում...

էսպիսով կես տարի էլ անցավ։

Գարնան ժամանակներն էր։ Մեկ օր առավոտյան վաղ վարժատուն գնացի։ Վարպետը պարտեզում փոս էր փորում, հենց էնտեղ, որտեղ բանվորդ էս րոպեիս փորում է, և ուզում էր մի ազնիվ ծիրանի ծառ տնկել, նրա կնիկն էլ պատի մոտ մաղադանոս, թարխուն ու տեսակ֊տեսակ ուտելու կանաչեղեն էր որոնում։ Մոտեցա ու՝ «Վարպե՛տ,— ասի,- հոգնել ես, ինձ տուր բահը, քիչ՛ էլ ես փորեմ»։ «Առ»,— ասաց, տվեց ինձ բահը, ու ինքը գնաց շուշանների, կակաչների, սմբուլների վրայի հողը շուռումուռ տալու, որ ջահել տերևները դուրս գան։ էդ միջոցին հարևանի դռնակից մի կինարմատ գլուխը ներս խոթեց. «Հաքա՛, Անուշ, էստե՞ղ ես», հարցուց։ «Հա, էստեղ եմ»,— ասաց տանտիկինը։ «Էստեղ արի մեկ րոպե, բան պիտի ասեմ»,֊ ասաց հարևանի կնիկը։— Գալիս եմ, գալիս, ասաց յանկան ու շտապով բերեց դաբախով կանաչեղենը, վրան էլ մեկ սիրուն, ճերմակ ոսկորե կոթով չախու ու դրեց փոսի ափին և ասաց ինձ. «փոսը որ փորես պրծնես, էդ դաբախը խոհանոց կտանես»,— ասաց ու շտապ վազեց դեպի դռնակը։ «էս ի՞նչ սիրուն դանակ է»,— ասի ու էլի իմ բանս եմ շարունակում։ Փոսը փորեցի պրծա, բահը դրի փոսի ափին ու ինքս գնացի սենյակը դասս սերտելու, մտքիցս բոլորովին ելավ կանաչեղենով դաբախը խոհանոց տանելը։

Անց է կենում ժամ֊ժամուկես։ Մեկ էլ տեսնեմ յանկան, լեղին պատռած, ներս է մտնում։ «Հա՛ծե, Մարտիրոս,— ասում է,- դաբախը խոհանոց չտարա՞ր»,— ասում է։ «Չէ, յանկա, ասում եմ, մտքիցս ելավ, ասում եմ,— էս րոպեիս կբերեմ»։ Գնում եմ դաբախը առնում ու տանում տալիս յանկային։ «Չախուն ապա որտե՞ղ է»,— ասում է։ Այն ժամանակ մենակ նկատում եմ, որ դանակը չկա։ Վազելով գնում եմ պարտեզ, փոսի մեջ եմ նայում, բերանի հողն եմ շուռ ու մուռ տալիս, քրքրում, անցած ճանապարհս եմ տնտղում, դես ու դեն ընկնում— դանակը չկա։ Գալիս եմ յանկայիս մոտ, էսպես֊էսպես բան է, ասում եմ, դանակը կորել է, ասում եմ։ «Ի՛,— ասում է,— իսկի էդպիսի բան կլինի՞, ասում է. իսկի լույս ցերեկով ահագին դանակը կկորչի՞, ասում է, քորո՞ց է, կեռի՞կ է, ի՞նչ։ Շուտով գնա գտիր, թե չէ գլխիդ էնպիսի բան կբերեմ, որ մինչև սև հող մտնելդ չմոռանաս»։ Ասաց էլ, արավ էլ անօրեն անհավատալի կինամարդը։

Մեկ էլ գնացի պարտեզ, ամեն ծակ ու ծուկ փնտրեցի, ամեն քարի, տերևի, ճյուղի տակ նայեցի, չկա, չկա ու չկա էդ դանակը, ոտով գլխով կորավ, գետին մտավ։ Նորից գնացի խոհանոց. «Յանկա՛, ասի, ամբողջ պարտեզը քրքրեցի, տեղ չմնաց, որ չնայեի, հոգնեցի, բայց չախուն չգտա... Ի՛նչ ուզում ես արա»... «Թե դու չգտար, ես կգտնեմ, ասաց, ու էնպես խոժոռ աչքով նայեց վրաս, որ կարծես կանգնած տեղս հում֊հում ուտել էր ուզում ինձ։ «է՜յ, գտիր, տեսնեմ՝ ինչպես ես գտնում», ասի սիրտ ելած։ Ասի ու դուրս եկա խոհանոցից։

Կատաղած երեսով վազեց կինամարդը վարպետիս մոտ։ Ի՞նչ խոսեցին, չգիտեմ։ Վարպետը մնաց սենյակում, կնիկն էլ խոհանոց գնաց։ Երկու֊երեք րոպեից երկու աշակերտ գդակները առան, փողոցի դռնից դուրս գնացին (ես դեռ բակում կանգնած եմ)։ Երբ որ երեխաները փողոց գնացին, ես էլ մտա ներս ու տեղս նստեցի, սիրտս էլ էնպես վատ է, որ կարծես մահս եկել է. էս է՝ կմարեմ, սիրտս կանցնի։ Ընկերներից մեկը կամացուկ ինձ ասաց, որ վարպետս պապայիս ետևից ղրկեց էն երկու տղաներրին։ Վախենում եմ, բայց չեմ երևցնում։

Կես Ժամ չանցած տղաները վերադարձան, պապաս էլ նրանց ետևից ներս մտավ։ Վարպետս տեղից վեր կացավ։

«Ես քեզ ձայն էի տվել, ասաց, որ որդուդ վատ, անազնիվ բնավորությունը աչքովդ տեսնես ու հասկանաս։ էս անպատկառին, էս անպիտանին— մատով վրաս ցույց տվավ— ինչքան կարողացա սովորեցրի, Աստծու առջև կարող եմ ասել, որ ոչ մեկ աշակերտիս էնպես սրտով կպած չեմ եղել, ինչպես էս լիրբ շանը։ Իսկի սուտ ասած չեմ լինի, եթե ասեմ, թե հարազատ որդուս պես խնամք եմ ունեցել վրան... Բայց էսքան տարվա տանջանքիս փոխարեն որդիդ, էս հարամ֊սատկելու տղադ ինչո՞վ վճարեց... Ականջդ բաց արա ու մեկ լավ լսիր։ Մեկ որ էս անզգամը ինձ չի հավանում, ինձ խենթ, բան չիմացող, իրենից ցած, անպետք մարդ է համարում, ղորթ է, բերանով չի ասում, բայց նշանով, աչքով ցույց է տալիս, էդ էն նրա շարժմունքից եմ նկատում։ Մեկ էլ աշակերտներիս սիրտը ինձնից սառեցնում է. «Ի՞նչ է մեր վարպետը, ոչ մի բան չգիտի ինքը, ի՞նչ է գլխին մեկ ահագին խումբ աշակերտ հավաքել։ Շտե էսպիսի բաներ. էդ էլ ես վրայից, շարժմունքից, քիթ ու պռունգից նկատում եմ— չկարծես թե ականջովս լսել եմ, չէ, սիրտս իմանում է, որ էդպես պիտի լինի։ Ղորթ է, ապացույց բերել չեմ կարող— մեղքը ի՞նչ առնեմ— ինքս չեմ լսել, մարդ էլ չի ասել, բայց գիտես՝ որ ասածիս մեջ մի սուտ չկա։ Վրա երեքն էլ էս, որ որդիդ գող֊ավազակին մեկն է. էդ արդեն կարող եմ ապացուցել։ էսօր առավոտ որդիդ խիստ վաղ վարժատուն է գալիս, երբ որ հաստատ գիտի, որ էդ ժամանակ աշակերտները դեռ հավաքված չպիտի լինեն. Ի՞նչ է դրա պատճառը, մտքում վատ բան չունե՞ր, ով գիտի՝ ինչե՞ր էր միտքը դրել անելու իմ քնած ժամանակը տունս մտնել ուզեցել է, ինձ կամ կնկաս դեղ տալ ուզեցել է, ես ինչ գիտենամ, ախպեր. Աստված չեմ, որ սիրտը մտնեմ, մեջը եղածը տեսնեմ— թե՛ ադամորդու սիրտը, թե՛ ծովի անդունդը, երկուսն էլ մեզ համար մութ են. էս մեկ։ Ես ինձ համար փոս էի փորում։ Որդիդ մոտ եկավ, աչքիս լավ մարդ երևալու համար՝ «տո՛ւր,— ասում է,– վարպետ, բահդ ինձ, դու հոգնել ես՝ ես փորեմ»։ Դրան ո՞վ էր ասել՝ Աստված կսիրես, արի ինձ օ՜գնիր։ Համարյա քսան տարի վարժապետության եմ անում, էդ քսան տարվա մեջ քչից-քչից ձեռքիս տակից վեց հարյուր երեխա է անցել, իսկի մեկ անգամ եղած չէ, որ աշակերտներիցս մեկը գար ու ասեր, «Վարպե՛տ, բահդ տուր, փոս փորեմ»։ Ինչպե՞ս է որ հենց Մարտիրոսն է ասում ինձ էդ խոսքը։ Եթե արածը լավություն էր, էդ վեց հարյուր աշակերտներիցս ոչ ոք ինձ լավություն կամեցած չէ՞, ի՞նչ, բոլսրն էլ ինձ թշնամի՞ էին, բոլորն էլ անազնիվ, վատ տղանե՞ր էին։ Իսկ որդիդ նրանց միջից առաջինը եղավ, որ ասաց. «դու հոգնել ես, արի քեզ օգնեմ»։ Ասել է, որ միտքը ծուռ էր. էս երկու։ Նշանածս նրան տալիս է կանաչեղենով դաբախ ու ասում է՝ «իսկույն այս դաբախը տար, խոհանոց դիր»։ Թե որ որդիդ լավ մարդ է, մտքի մեջ վատություն չկար, ինչո՞ւ իսկույն չառավ, չտարավ ու ժամերով գցում է գետնի վրա, ինչո՞ւ է էդպես անում։ Մոռացա՞վ, կասես, բայց Մարտիրոսի սուր միտք ունենալը ես երկու տարուց ի վեր գիտեմ, էդ ինչպե՞ս է, որ ժամագիրք, ավետարան, քերականություն, տրամաբանություն ծայրեծայր բերան է սովորում՝ չի մոռանում ու մեկ ջուխտ խոսքը մոռանում է. իսկի հավատալ կարելի՞ է էդ բանին... Ասել է, որ «մոռացա» ասածը սուտ է, էդ մեկ դատարկ պատրվակ է. նա մոռացած չէ, այլ դիտմամբ էդպես արել է, մտքի մեջ վատություն է ունեցել։ Էս քեզ երեք։ Վերջ ի վերջո նշանածիս պապայից մնացած թանկագին ինգլիզի չախուն, որը երկուսս էլ աչքերիս լույսի պես սիրում էինք, դաբախի վրայից գողանում է, ո՞վ գիտի որտեղ է թաքցնում ու մեզ ասում է, թե կորավ։ Իսկի էդպիսի բա՞ն կլինի, ախպեր... աշկարա բան է, որ որդիդ վաղուց մտքում գրել է էդ գանակը գողանալ, բայց առիթ ունեցած չէ, էսօր առիթը պատահել է, էլ ձեռքից բաց չի թողել։ Եթե որդիդ գողանալու միտք ունեցած չէ, ապա ինչո՞ւ նշանածիս ասել է՝ «էդ ինչ սիրուն դանակ է», երևի հավանել է որ գովել է, էդ ծծի երեխան էլ գիտի, որ գողը իր հավանած բանը կգողանա... Շտե ասելս էս էր։ Ահա՛ որդիդ, ահա՛ ես, գու եղիր մեր դատավորը։

Պապաս տեղն ու տեղը սառավ. երեսը մեկ ձյունի պես սպիտակում էր, մեկ կրակի պես կարմրում էր. հա՛ իմ վրաս էր նայում, հա՛ վարպետիս։ Ի՞նչ աներ խեղճ մարդը. հավատար՝ մեղավորը որդին էր, չհավատար՝ դանակի կորչելը շատ կասկածավոր բան էր։

«Հածե, Մարտիրոս, ասաց ինձ, էս սհաթիս որտեղից ուզում ես՝ դանակը հանիր ու վարպետիդ տուր»։

— Պապա,— ասի,–— չառած բանը ինչպե՞ս տամ, չպահած բանս որտեղի՞ց գտնեմ։

«Մարտիրո՛ս», կանչեց պապաս էնպիսի սասանական ձայնով, որ քիչ մնաց խելքս կորցնեի։

— Պապա, իսկի չհավատաս, բոլորը սուտ է։ Ես գող չեմ, մի՛ հավատալ, ես չեմ գողացել։ Վարպետս իմ վրա ջիգր ունի, երկու տարի է։ Համարյա վարժարան մտնելու օրից ինձ վատություն է ուզում, բայց որ սիրտդ չկոտրվի, քեզ բան չէի ասում։ Մի՛ հավատալ էդ մարդուն։ Չգիտեմ ի՞նչ է եղել չախուն, գուցե մեկը ծածուկ պարտեզ մտել է, գողացել, գուցե ագռավը ոսկոր կարծելով թռցրել է, ես ի՞նչ գիտեմ, բայց կուրանամ, կույր ման գամ, որ ես առած չեմ... Պապա, վարպետս քեզ հիմարացնում է, նրա միտքը դանակը չէ, այլ դանակի պատրվակով իր հին ոխը ինձնից հանել է ուզում։

էսպիսի շատ բաներ ասի, բայց ո՞ւմը կասես, պապայիս աչքը մութ էր կոխել, խոսքը ականջը չէր մտնում, նա էլի մեկ բերան «հանիր չախուն» էր ասում։

Վերջը վերջը ես էլ վերկացա ու՝ «պապա, ասի, քեզ մեկ բան ասե՞մ ասի. ես տեսնում եմ, որ էսօր մահս եկել է. ինչ կուզես արա, էս պատրաստ եմ»։

«Մարտիրոս, կանչեց պապաս, երեք անգամ քեզ կասեմ՝ կհանե՞ս չախուն թե չէ»։

— Չախուն վերցրած չեմ,— ասի։

«Չախուն կհանե՞ս թե չէ»,— ասաց երկրորդ անգամ։

- Չախու չկա մոտս,— ասի ես նորից։

«Վերջին անգամ եմ ասում քեզ, չախուն կհանե՞ս թե չէ»։

- Պապա, ոտքդ պագնեմ, չախուն չեմ վերցրել,— ասի ու պապայիս ոտքերն ընկա։

«Բերեք ֆալախան»,— ասաց պապաս։

Հայտնի երևում է, որ մարդու խելքը վրան չէր։

- Վա՜յ, մամա,— կանչեցի,— փրկիր որդուդ, ինձ պետք է մեռցնեն էսօր։— Երնեկ թե ղորթ մեռցրած լինեին։

Ֆալախան վաղուց պատրաստ է, երկու ճիպոտ էլ հետը։

Երեք հատ ուժեղ տղաներ վրաս թափվեցին, ինչպես որ ղասաբը կովին, էնպես էլ նրանք ինձ վայր գլորեցին, կոշիկներս, փաթթոցներս ոտքիցս հանեցին, ֆալախայի պարանը ոտքիս ձիգ ոլորեցին ու էնպես բռնած պահեցին, մեկ ճիպոտը պապաս առավ, մեկելը՝ վարպետս... էլ միտքս չէ...

Երեք օրից որ ուշքի եմ գալիս, տեսնում եմ, որ անկողնիս մեջ պառկած եմ, մամաս ու մեծաս, մեկը մեկ կողմս, մեկելը մեկել կողմս, աչքերը ուռած, կեցել են, երեսս են նայում։ Տեղիցս շարժվել չեմ կարողանում, ամեն ժաժ-եկածիս՝ կարծես հազար են խրում ողջ մարմինս։ Ոտք ունեցածս չեմ հասկանում, կարծես կտրել են, դեն են գցել։ Կամաց֊կամաց միտքս վրա եմ հավաքում ու անցած բաները մեկ-մեկ, մեկ-մեկ միտքս են գալիս։

Մեկ էլ տեսնեմ մյուս սենյակից սասանական մի ձայն է գալիս. չգիտեմ մարդու է, չգիտեմ՝ գազանի ու շղթայի զնգզնգոց։

«էս ի՞նչ է», հարցնում եմ մամայիս։

— Սուս,— ասում է,— պապադ է,— ասում է։

Խեղճ պապաս, խելքը կորցրել էր ու կատաղել։

Յոթն ամիս տեղաշորերից չեմ վեր կացել, հինգ ամիս էլ էնպես տկար եմ լինում, որ պատերին քսքսվելով կամ նստարանները բռնելով հազիվհազ ման եմ գալիս սենյակի մեջ։ Էդ միջոցին պապաս էլ մեռնում է— Աստված գերեզմանը լույս իջեցնի երեք հոգի՝ ես, մամաս ու մեծաս մնում ենք որբ ու մեկ կտոր սև հացի կարոտ։ Մամաս լուսե լուս ժողովրդի կարն է կարում, մեծաս էլ դալալության անելով, ֆալ բանալով, չար֊աչք աղոթելով՝ կտոր մտոր փող են վաստակում, դրանով շտե գլուխներս ապրեցնում ենք։

Քաղաքի մեջ անունս չախուի գող է դուրս գալիս։

Ես էլ տասնչորս տարիս եմ մտնում։

Էդ միջոցին աղա Լազարովից էստեղի մեկ աղայի վրա գիր է գալիս թե՝ «եթե մեկ էնպիսի գրել֊ կարդալուն սեր ունեցող աղքատ տղա կա էստեղ, խնդրեմ վերցնես ուղարկես Մոսկով, հայի ճեմարան»։ Էս որ լսում եմ՝ իսկույն գնում եմ էդ աղայի մոտ, ոտներն եմ ընկնում. «արի էդ լավությունը արա ինձ, ասում եմ, հա՛մ որբ եմ, հա՛մ աղքատ եմ, հա՛մ էլ կարդալու սեր ունեմ», ասում եմ շտե՝ ինչ որ բերանս գալիս է։ Նա էլ— Աստված բանը աջողե— խոսք է տալիս. «Երկու շաբաթից պատրաստ եղիր,— ասում է,— գնացող որ լինի, հետը կդնեմ, կուղարկեմ»։ Ձեռքը պաչում եմ, դուրս եմ գնում, ուրախությունից վեր-վեր եմ թռչկոտում, բայց մերոնց բան չեմ ասում։ Երեք չորս օրից մի քաղաքային պահապան է գալիս մեր դուռը ծեծում. «Մարտիրոս անունով էսպես֊էսպես տղա կա՞ էստեղ»,— ասում է։ «Ես եմ», ասում եմ։ «Հայդա, արի հետս, աղան քեզ կանչում է»,- ասում է։ Մամաս կարծում է, թե էլի ո՞վ գիտի ինչ փորձանք պիտի գա գլխիս, խեղճը քիչ է մնում խելքից զրկվի։ «Մի վախենար, մամա,— ասում եմ,— ու մի երկու խոսքով հայտնում եմ բանի եղելությանը։ «Որ էդպես է, աստվածամայրը բախտդ բանա, բալաս, ասում է ու ճամփա է գցում, մեծաս էլ շտապով ֆալան է առնում, որ առաջուց իմանա, թե ի՞նչ լուր պիտի բերեմ։ Գնում ենք աղայի մոտ. մարդու խոժոռած երեսից հասկանում եմ, որ ասելուն ուրախ բան չպիտի չինի։

«Հածե՛, ասում է, դու ի՞նչ երեսով էիր ուզում աղա Լազարովի վարժարանը մտնել, մեկ֊երկու չախու էլ որ էնտեղ գողանաս, էդ հո բոլորովին կկեղտոտես նախիջևանցու մաքուր անունը, ասում է՝ երբ որ պոչդ էդքան կեղտոտած էր, դու ինչպես համարձակվեցիր գալ ու խնդրվել ինձ։ Դեհ, աչքիցս կորիր, գող- ավազակ, մեկ էլ երեսդ չտեսնեմ...»։

էսպես ինձ իր տնից դուրս վռնդեց մեր աղան։

Լալով-լալով տուն եկա։ Խեղճ մամաս, աչքը դռանը պահելիս է եղել, թե որդին ի՞նչ ուրախ լուր պիտի իրեն բերի ու ծեբությունը մխիթարի, մեծայիս ֆալն էլ դուրս է եկել շուտով ճամփա, շատ փող, աղուհաց ու տեսակ֊աեսակ բարություններ։ Էս որ լսեցին ողորմելի կինամարդիկը, ավելի մեծ տրտմության մեջ ընկան։

Մեկ օր մեծայիս մեկ տուն թեթև թափելու կանչեցին։ Էդ տան տերը տարվա մեջ ինն ամիսը Ստավրապոլ էր կենում իր առուտուրի պատճառով, տասներկու տարեկան որդուն էլ հետը առել էր ու էնտեղի թագավորական վարժաաունն էր տվել կարդալու։ Մեծաս վարժարանի անունը որ լսում է, կինամարդոց ոտերն է ընկնում թե էսպես֊ էսպես մի թոռ ունեմ, ասում է, կարդալու շատ սեր ունի, ինքը պստիկ է, բայց մեծ մորոլքով տեբրտերից, վարժապետից ավելի բան գիտե, գովում է մի խոսքով ինձ, էնքան է ասում, էնքան է աղաչում, պաղատում, որ կինամարդկանցից խոսք է առնում որ ինձ էլ Ստավրապոլ ղրկեն Մատթեոս աղայի մոտ, որ նա էլ վարժատուն տա։ Էս որ սարքում է, պրծնում, շտապով տուն է գալիս, «աչքդ լույս, Մարտիրոս ասում է,— չարը խափանեցավ, բարին կատարվեցավ», ու մեկիկ մեկիկ պաամում է ինձ, ինչ որ խոսվել էր իմ մասին։ Ամենքս էլ ուրախանում ենք։

Բայց օրեր են անցնում՝ բան չկա, շաբաթ է անցնում բան չկա, վերջը վերջը ամիս է անցնում, էլի բան չկա։ Մեկ օր մեծաս վեր է կենում, ասում է. «էս ի՞նչ զարմանք բան է» ասում է, էսքան ժամանակ մեկ խաբար չի լսվում, ասում է, մոռացե՞լ են թե խաբեցին մեզ, ասում է. էսպիսով բան դուրս չի՛ գալ, վեր կենամ մեկ ինքս գնամ իմանամ. ծանդր կեցած քարի աակից ջուր չի վազիլ», ասում է՝ ու ֆարաջան հագնում է, գլխին թաշկինակ է փաթաթում, փայտը ձեռքն է առնում, տպտպալով ուղիղ դեպի Մատթեոս աղայի նշանածն է գնու։ Իրիկնադեմին ճրագ վառելու ժամանակները ոտները քստքստացնելով, ուրախ երեսով ետ է գալիս։

«Ի՞նչ մաղարիչ ես տալու՞,— ասում է ինձ։

— Աոաջին տարվա ռոճիկա ամբողջովին քեզ Երուսաղեմի ճամփի փող,— ասում եմ։

«է՜յ, բալաս, ասում է մեծաս, էն օրը որ գա, ո՞վ գիտի ոսկորներս էլ փտած կլինեն։ Ավելի լավ է, էգուցվա բանը տեսնենք։ Ահա քեզ ուրախ խաբար. վաղը չէ մեկել օր Մատթեոս աղային էստեղից երեք սայլ բաղկալի ապրանք պիտի ղրկեն։ Եթե չես վախենում— որովհետև էն ժամանակները ավազակ չերքեզներից վախ կար— նստիր և գնա. մնացածն էլ Աստված կտաս»։

Ինչպես որ ասում է, էնպես էլ անում ենք։ Մեծաս դուռնեդուռ ման է գալիս, մեկից հին մուշտակ է խնդրում, մյուսից տաք մեսթ է մուրում, մեկ ուրիշից էլ մորթե գդակ է առնում, փաթաթվում եմ, կապկպվում եմ, մեկ պստիկ բոխչա՝ ինչ ասես շորերով, ճամփի պաշարով, կռան տակս եմ դնում, գնում եմ՝ սայլն եմ նստում ու ճամփա ընկնում։

Ինն օրից Ստավրոպոլ ենք հասնում։ Գնում ենք էդ Մատթեոս աղայի մոտ, գլխիս եկած ամեն բանը պատմում եմ, որ ասես մեկ բան չեմ թաքցնում՝ լավս էլ ասում, վատս էլ ասում։ Բայց տեսնում եմ, որ մարդու երեսը մեկ տեսակ է լինում, երևում է, որ պատմածիս չի հավանում, կարծես դժվարանում է, բայց էլի շեն կենա— բան չի աոում։

Մեկել օրը ինձ վերցնում է, տանում է մեծավորի մոտ և խնդրում, որ վարժատուն առնի։

«Գլխագիր ունե՞ս, հարցնում է ինձ մեծավորը։ Հանում եմ ծոցից, իրեն եմ տալիս։

«Տասնչորս տարեկա՞ն ես»,— հարցնում է։

— Հա,— ասում եմ։

«Ռուսերեն գիտե՞ս»,— ասում է։

— Չէ՛,- սովորած չեմ,— ասում եմ։

«Թվաբանություն գիտե՞ս»,— ասում է։

— Չէ՛, սովորած չեմ,— ասում եմ։

Էլի մի քանի չսովորած բաներս է հարցնում։ Ո՛րը հասկանում եմ, ո՛րը՝ չէ։ Մեծավորը քիթուպռունգ է անում։

Մատթեոս աղան կարմրում է։

«Օրենքով վարժատուն առնել չէր կարելի քեզ, բայց,– ասում է,— Մատվեյ Կարպիչի խաթեր համար ուզեմ֊չուզեմ պետք է ուվաժիտ անեմ, ասում է մեծավորը, բայց ամենավարի դասարանը պետք է քեզ նստեցնեմ»,— ասում է։ Ուրախությունից չգիտեմ՝ ի՞նչ անեմ. մեր ադաթով գնում եմ մեծավորի ձեռքն եմ պաչում. մարդուն դուր է գալիս»։

«Վրայից երևում է մաքուր սրտով տղա է, բնավորությունն էլ դեռ փչացած չէ»,— ասում է Մատթեոս աղային, վրաս աչքով նշան անելով. «Կաշխատե՞ս, լավ կսովորե՞ս»,— հարցնում է ինձ։

— Սովորելու որ չլինեի, ինչո՞ւ ամայի չոլերը կընկնեի, կգայի էստեղ, ասում եմ։— Ծիծաղեց մարդը. մի քիչ էլ մնացինք ու վեր կացանք տուն եկանք։

Ճամփին Մատթեոս աղան դառնում է ինձ և ասում.

«Հա՛ծե, գլուխդ գովում էիր, թե շատ բան գիտես, տեղը որ եկավ, ինչո՞ւ պոչդ քաշեցիր, ինձ էլ ամոթով թողիր»։

Ես բան չասի, սուս կեցա։ Ախպեր, ի՞նչ ասեի. իմ տարիներով սովորածս էստեղ բանի պետք չեկավ, դրանց սովորեցրածն էլ ես սովորած չէի։ Տեսա, որ Մատթեոս աղան առաջին օրից վատ աչքով նայեց ինձ, բայց բան չասավ, էն էլ շնորհակալ եմ։

Մեկել օրը առավոտյան վաղ գնացի վարժատուն, մինչև կեսօր մնացի, երկու վարժապետ եկան, երկուսն էլ դաս տվին, կեսօրից հետո մեկ էլ գնացի, էլի երկու ուրիշ վարժապետ եկան, նրանք էլ դասեր տվին։ Մյուս օրը բացի նրանցից, էլի չորս ուրիշ վարժապետներ եկան, ամենքն էլ ուրիշ֊ուրիշ դասեր տվին, գնացին։ Գիրք չունեի, ի՞նչ անեի, ո՞ւմն ասեի, ումի՞ց աղաչեի առնեի։ Եթե Մատթեոս աղային ասեի, թե ինձ ութը հատ գիրք է պետք, հազիվ թե առներ տար, որովհետև վրայից երևում էր, որ ինձ տաք աչքով չէր նայում, էնքան էր որ մեկ փոր հաց խնայելու քաշվում էր։ Նրա որդուց ուզեի՞, էն էլ գիտեմ, որ խոսքս զուր պիտի անցներ, քանի որ նա առանց իմ ասելուն էլ գիտեր գիք չունեցածս, բայց մեկ բերան խոսք չասաց թե՝ ինչի՞ վրա դասերդ պիտի սովորես., երևում էր, որ նրան էլ դուր չէր դալիս վարժատուն մտնելս։

Դասատան մեջ մի քանի բարի երեսով ռուս տղաներ նկատել էի, հարցնելով֊հարցնելով գնացի գտա նրանց տունը. ամենքից էլ մեկ-մեկ կամ երկու֊երկու գիրք վերցրի, եկա տուն, քաշվեցի մի անկյուն և սկսեցի ինձ ու ինձ սովորել։ Միտքս, փառք Աստծու, սուր էր. էդ կողմից միամիտ էի. դասերս էլ ո՛րը վեց տող էր, ո՛րը՝ ութ տող– էդ ինձ համար մի բան չէր. թվաբանության վարժապետը ոչինչ տված չէր սովորելու, նրանը՝ սև տախտակի վրա տեսակ–տեսակ հաշիվներ էին, էդ ոչինչ, դեռ դասարանից դուրս չեկած՝ գիտեի։

Մեկել օրը, երբ վարժատուն գնացի և հերթը ինձ հասավ, դասերս էնպես լավ պատասխանեցի, որ վարժապետներս զարմացած մնացին, իրենց ձեռքի թղթի մեջ անունս ու ազգանունս գրեցին և գովեցին. էդ թղթի անունը մեկ տեսակ էր, բայց վաղուցվա բան է, մոռացել եմ՝ գնացել է։ Մեծավորը եկավ, էդ թուղթը աչքի անցրեց, «մալադեց Սվաճիկով, ասաց, աշխատիր, ասաց, մեկ օր մարդ կլինես»,— ասաց։

Երեսից երևում էր, որ լավ մարդ էր։ Ախպեր, ժոզովուրդը ինչ կուզե թող ասի, բայց էդ կազակ ազգը հարբան է, ինչ է, ինչ չէ, էլի սիրտը մաքուր է, մեզ պես նախանձոտ, չարկամ, բամբասող, մարդու միսը ուտող չէ...

Էսպիսով կես տարի գնացի եկա վարժատուն. պարծանք չլինի ասածս, օրեցօր ավելի ու ավելի լավ էի սովորում և վարժապետներիս ու մեծավորիս աչքն էի մտնում. ռուս ընկերներս ինձ սիրում էին, շեն կենան, գիրք, տետրակ, թուղթ, գրիչ, քարեգրիչ, ինչ որ պետք էր, ամեն բան տալիս էին, ես էլ որին դասն էի սովորեցնում որին էլ ձեռքիցս եկած պստիկ մստիկ լավություններ էի անում, մեկ խոսքով եղբայր եղբոր պես էինք ապրում։ Բայց Մատթեոս աղայի որդին հետս լավ չէր. նայել չէր ուզում, ամաչում էր հետս խոսել, խաղալ կամ դաս սովորել, ամեն պատահողին ասում էր թե՝ ես վատ ազգից, աղքատ, ռամիկ տղա եմ... պապան էլ էսօր էգուց տնից փախցնել է ուզում, էնքան է որ՝ մեկ պատճառի է ման գալիս։

Ասում էր, բայց նրա խոսքը բանի տեղ դնող չկար։

Ամառ եկավ, քննությունները սկսվեցին։ Ինձ առաջին դասարանից երկրորդը տարան— ընդամենը կես տարի մնացի առաջին դասարանում— լավ սովորելուս ու գովելի բարքիս համար անունս կարմիր տախտակի վրա գրեցին, մեկ հատ էլ գիրք բաշխեցին։

Մեկել տարին դասատան մեջ էլ առաջին աշակերտն էի հիշվում, էդպես էլ մնացի մինչև դուրս գալս. դասատուն դասատան ետևից փոխեցի ու Ստավրոպոլ գալուս երրորդ տարին արդեն չորրորդ դասատանն էի»։

Դեռ նոր էի չարրորդ դասատունը անցել, որ գլխիս նորից փորձանք եկավ։

Մեկ օր Մատթեոս աղան տոնավաճառից ուշ տուն է գալիս, հանվում է, ծոցի փողը— իրեն ասելով— քսակսվ սեղանի վրա է դնում, ճրագը հանգցնում է, պառկում։ Մյուս օրը որ անկողնից վեր է կենում, քսակը փնտրում է— քսակը չկա։ Խանութի տղաներից մեկն էլ չկար, ամենքն էլ տոնավաճառն էին. ծառա էլ չունեինք— նոր դուրս էր գնացել— տանը ես էի, ինքն էր և որդին էր. երեքիցս մեկն ու մեկը գողացած պիտի լիներ, բայց ո՞վ. պարզ չէ՞. կասկածը իսկույն ինձ վրա է ընկնում. էտ չախուի բանն էլ նորից աշխարհ է գալիս։ Ես երդում պատառ եմ լինում, երկնքի ամեն սուրբերի անունն եմ տալիս, վկա եմ բերում, բոլորն էլ զուր է։ Մատթեոս աղան հրամայում է, որ շատով ափուռ֊չուփուռս հավաքեմ, վեր կենամ Նախիջևան գնամ։ Լաց լինելով գնում եմ մեծավորիս մոտ, էսպես էսպես բան է, ասում եմ։ Նա էլ ի՞նչ անի խեղճը։ «Ժա՛լկը- ժալկը,— ասում է,— բայց ցավիս դարման չի գտնում։ Թղթերս ձեռքս է տալիս ու հա՛յ վախ հա՛յ...

Նորից նստում եմ սայլը, զալիս եմ Նախիջևան։

Մամաս որ իմանում է էս նոր անբախտությունս, թուլանամ ընկնում է. քացախով, շբով, նաշադրով հազիվ ուշքի են բերում ողորմելի կինարմատին։ Մեծաս ֆալ է բաց անում ու ասում է. «Փողը անպատճառ պիտի գտնվի ու անմեղությունս լույս պիտի գա. ինձ էլ նորից պիտի տանեն Ստավրոպոլ։

Էս անգամ մեծայիս ֆալը ղորթ է դուրս գալիս, բայց միայն կեսը, էդ կորած քսակը Մատթեոս աղայի վարտիքի գրպանից է դուրս գալիս։ Սիրտս շահելու համար նշանածին նամակով ապսպրում է, որ ինձ երկու ֆունտ չամիչ, երկու ֆունտ խուրմա, քսան կոպեկ էլ սև փող տան ձեռիս ու ճամփեն։ Ինչպես է լինում, որ մեծաս նրքանց տունն է, գնում. էդ նամակը առջևը կարդում են, չամիչն ու խուրման թղթի մեջ են փաթաթում, ձեռքը տալիս՝, փողն էլ ծոցն են դնում։

«Մեծա, ասում եմ, իհշո՞ւ առիր, ասում եմ... էդ բոլորը մեկ է, թե իմ անմեղությունս ծախածի պեա բան էղավ», ասում եմ։

— Որ չառնեի,— ասում է մեծաս,— անմեղությունդ բոլորովին ձրի տված պտի լինեիր հո,— ասում է։

Լավ որ միտք անես, մեծայիս ասածը ղորթ էր, բայց միայն հայերիս մեջ։ Չախուի բիծը կար հա վրաս, քսակավ փողինն էլ որ կպավ, բոլորովին արատավորվեցի, էլ երես չունեի քաղաքի մեջ մնալու, շուտով մի հնար պիտի գտնվեր Նախիջևանից ելնելու, բայց որտե՞ղ երթայի, ո՞վ իր տանը կառներ աշկարա երկու գողությունների մեջ բռնված տղին...

Մեր ազգը ի բնե էդպես է. վատ բան լսելու եջկու սուր ականջ ունի, լավ բանի համար՝ ոչ մեկը։ Քսակով փող գողցածս ամենքն էլ լսել էին, բայց քսակի Մատթեոս աղայի վարտիքի գրպանից ելածը՝ մեկ մարդ էլ լսած չէր. ինչպե՞ս ախր չտրաքվես...

Մեկ օր տան դռնակի առջև կանգնած եմ ինձ համար, նայում եմ՝ առջևիցս մի ռուս մարդ է անցնում, գտակը հանում է և գլուխ է տալիս. «էս ինչ մարդու տունը ո՞րն է», հարցնում է։

«Էսպես էսպես գնա, կգտնես»,— ասում եմ. Հետո իրեն եմ դառնում և հարցնում. «Դու ո՞վ ես»։

— Ես նրա չոբանն եմ,— ասոմ է։

«Որտեղի՞ց ես գալիս»,— ասում եմ։

— Սև ծովի ափերից, — ասում է։

«Ձիդ -սայլդ ապա որտե՞ղ է»,— ասում եմ։

— Ձի֊սայլ չունեմ,— ասում է,— ոտքով եմ եկել,— ասում է։

Իսկույն միտքս բան է ընկնում։ Մարդը գնում է։

Մյուս օրը մերոնց բան չեմ ասում, կամացուկ տնից դուրս եմ գալիս, ուղղակի գնում, ռաստ եկսղին հարցնելով, ճիշտ երկու շաբաթից ոտքս Եկատերինոգար եմ դնում։ է՛ս հային եմ նում, էն հային, եմ գնում, վերջը մեկին գտնում եմ, տարին երեսուն և հինգ ռուբլի վարձով, էն ժամանակները փողը դեռ ասիգնացիայով կհամարեին, խանութի աշակերտ եմ մտնում։ Որտեղ սովորածս, ինչ գիաեցածս, ու՛մ որդի եղածս ոչ մեկինէլ չեմ ասում– ճշմարտությունը ասելու համար մեկ անգամ առել էի։

Վեց տարի մնացի տիրոջս խանութում. էդ միջոցում մեկ անգամ թարս խոսք ասել չտվի, մեկ օր հաշվիս մեջ մի գրոշ պակաս չեկավ- հարյուրներ հո ավելի էր ձեռքիցս անցնում– էն ոչինչ։ Խանութպանը էնքան վստահացել էր ինձ, որ ամիսներով ոտքը խանութ չէր դնում... Եղած չեղածը մի տասներեք- տասնչորս տա֊րեկան աղջիկ ուներ, տեղն եկած ժամանակ միշտ ասելիս է եղել մոտիկ մարդկանց. «Կատինիս թող տարիքը լրանա, կառնեմ Մարտիրոսին կտամ, խանութս էլ նրա վրա կգրեմ, դրանից հետո հայր֊որդու պես բան կլինենք»։ Լսողներն էլ իսկույն լուրը ինձ կբերեին։ Ես էլ հուսով կեցել եմ, թե էսօր չէ վաղը քառասուն հազարանոց խանութի տեր պիտի լինեմ։ Վարձս էլ չեմ առնում, թե ինչ է՝ երբ էլ որ լինի՝ ամենն էլ իմն է...

Դու մեկ նայի դեռ գլխիս Ինչեր կան գալու...

Տերս վաղուց Նախիջևան գնացած չէր; Մեկ օր էլ վեր է կենում և ասում ինձ. «Հածե՛, գիտե՞ս ի՞նչ, ասում է, սիրտս մեկ Նախիջևան գնալ է ուզում,— ասում է. ի՞նչ ես ասում»,— ասում է։ Ես բան չասի, բայց սիրտս սեղմվեց։ «Էդ ամենը մի հարյուր հիսուն ռուբլու բան չէ՞,— ասում է տերս,— թքել եմ վրան, հայդե արի երթամ... Ետ որ գամ, Աստուծով, նշանդ էլ կդնենք՝ աղջիկս էս էէ տասնհինգ տարեկան կլինի. եկող տարի էս ժամանակները պսակներդ էլ կհամբուրեմ ու՝ մաղս էլ պատից կկախեմ... Հերիք է ինչքան չարչարվեցի, հանգստանալու ժամանակն է, մի քիչ էլ դու տանջվիր...»

Կուզեի ասել՝ «մի՛ գնա», տեղով էլ գիտեի, որ խոսքս կլսեր, բայց չասի, «ինչ լինելու է՝ թող լինի»,— ասի մտքիս մեջ... Ինչ եք կարծում, հոգուս զգացածը հո զուր չեղավ...

էդ իմ տերս որ Նախիջևանից ետ դարձավ, էլ առաջվա մարդը չէր, բոլորովին փոխվել էր. մեջը սառնություն էր մտել։ Առավոտվանից մինչև երեկոն կգար խանութում կմնար, ամեն րոպե մատյանս աչքը կանցներ, դախլի մանր փողը կհամարեր, չթի ու ապրանքի թոփերը չափել կտար։ Շուտ հասկացա քամու որտեղից փչածը, բայց սուս կեցա. տեսնեմ դրա վերջը ինչ կլինի, ասի մտքիս մեջ։

Անցնում է էսպես շաբաթ ու կես... Մեկ օր տեսնեմ, տերս մի ամուրի նախիջևանցի տղա է բերում խանութ ու խանութի բարին ամենը նրան հաշվով է տալիս, ինձ էլ նրա ձեռքի տակ դնում։ Էլի սուս կեցա, տեսնեմ սրա վերջն էլ ինչ կլինի, ասոմ եմ մտքիս մեջ։ Մեկ էլ ի՞նչ լսեմ, տերս էդ նոր խանութի տղին խոսք է տվել իր աղջիկը նրա հետ նշանելու... էդ էլ կուլ տվինք։

Երբեմն մտքիցս կանցնի, թե կենդանիների մեջ ո՞րն է ավելի չարքաշը, դիմացկունը. մի՛ ասիլ որ ադամորդուց ավելի դիմացկունը չի եղել, ուրիշ անգամն էլ էսպես միտք եմ անում՝ յարաբ ասում եմ, մարդկանցից էլ էն ամենադիմացկունը հայը չէ՞։ Խոսքի վրա, իմ տեղս մի ուրիշ ագգի մարդ, ղազախ, նողայ, ֆրանցուզ, գերմանացի որ լիներ, գլուխը ծռած, էդքան մարդոց վատությունին, թշնամությունին կդիմանա՞ր, թե՞ «թքել եմ վրաներդ», կասեր ու գլխի ճարը կտեսներ, խելքի կտրածի պես։ Ասողներ կան— գուցե գրքի մեջ էլ գրած է, ով գիտի— որ ինքն իրեն մեռցնելը հոգուն մեղք բան է, դրա համար, ասում են, Աստված մեր հոգին դժոխք է տանում, որ էդպես է, ապա ինչո՞ւ մարդս անբախտ է, ուզում եմ ասել թե՝ էդ հրաման տվողը ինչի՞ բանը էն տեղն է հասցնում, որ ողորմելի մարդը աշխարհիս վրա ապրելը մեռնելուց վատ է ճանաչում ու— մեղա Աստծու, մեղա — կամ դեղ կխմի, կամ պարանը վզին կգցի, կամ ջուրը կնկնի, կամ ճակատին գնդակ կտա... Չգիտեմ, ախպեր, խելքիս բանը, չէ...

Մեկ օր խանութում նստել եմ, վիզս ճուկ։ Միտք եմ անում, գլխիս անցած բաները շարան-շարան աչքիս առջևից կանցնեն ու ինքս ինձ կհարցնեմ՝ արդյոք անբախտությունս վերջացա՞վ, մեկ էլ գլուխս բարձրացնեմ, ի՞նչ տեսնեմ, տերս դիմացս կանգնել է, վրաս է նայում։

«Հածե, Մարտիրո՛ս»,— ասում է։

- Համմե, աղա,— ասում եմ։

«Գիտես՝ մեկ բան ունեմ քեզ ասելու»,— ասում է։

— Ի՞նչ է ասելուդ,— ասում եմ։

«Ես քեզ ճամփա դնել եմ ուզում»,— ասում է։

Սարսափս գալիս է։

— Ինչո՞ւ,— ասում եմ։

— Սիրտս շտե էնպես կուզե, ասում է. էս խանութի տերը ես չե՞մ»...

— Պատճա՞ռը,— ասում եմ։

Երեսը դարձնում է նոր եկած խանութի տղին ու ասում է— իսկ խոսքը ինչ է, գիտե՞ս. «Մեկ էս լիրբ անամոթին տես, երեսը կաշի է արել ու ինձնից պատճառներ է ուզում իմանալ, ամեն տեղից հանած-վարածը դեռ համարձակվում է ուղիղ աչքիս մեջ նայել»։

Հետո դառնում է ինձ և ասում...

«Դու պատճառը կուզես իմանալ, հա՞, պատճառը էս է— դու գող ես»։

— Ե՞րբ գողությունս բռնել ես,— ասի։

«Մենակ ես չեմ բռնած քո գողությունդ, հազար մարդ բռնել է։ Դու չէի՞ր վարպետիցդ չախու գողացողը, դրա՞ համար չէր որ քեզ վարպետիդ մոտից փախ տվին, քո պատճառով չէ՞ր որ պապադ խևցավ, հետո էլ մեռավ ողորմելին, աղա Լազարովի ուսումնարանից քեզ դուրս չա՞րին։ Ստավրոպոլ Մատթեոս աղայի քսակով փողը դո՞ւ չէիր գողացողը. դրա համար քեզ թագավորական վարժատնից չվռնդեցի՞ն, անամոթ շուն... Մեղքդ որ գիտես, գոնե շան պես պոչդ քեզ քաշիր, է՜ ••• էս խաբեբային նայիր, պատճառ կուզե իմանալ։ Անամոթ երեսիդ թքեմ— շտե քեզ պատճառ. գող ես, շտե՛ գող ես։ Ես խանութիս մեջ գող մարդ ունենալ չեմ ուզում հասկացա՞ր, գլուխդ մտա՞վ։ Շտե քեզ պատճառ։

— Լավ,— ասի,— տուր վեց ու կես տարվա վարձս, երթամ։

«Ի՞նչ վարձ, ի՞նչ բան, ի՞նչ փստան... Ո՞ւմ ես հիմարացնում։ Քեզ պես աշկարա գողը իր վարձը վաղուց առած կլինի, գուցե ավելով էլ... Շուտով ե՛լ խանութիցս, թե չէ՝ ոստիկաններով կհանեմ ու ձեռքդ ոտքդ շղթայակապ անել կտամ, էնպես ոտքով կուղարկեմ Նախիջևան։ Էս օտար քաղաք է, դու Նախիջևան չգիտենաս, էնտեղ մենք զգույշ պիտի կենանք, թե չէ մեկ օր հայերիս անունը կոտրվի, մեկ էլ ուղղելու դուռը չկա. դրա համար շտե չեմ ուզում գլխիդ ղալմաղալ բանալ... Դե, հա՛յդե, որտեղից եկել ես, էլի էնտեղ գնա»...

— Աղա,— ասի,— առանց փողի ինչպե՞ս երթամ, ո՞վ ինձ կտանի, ճամփին ախր ուտել-խմել պետք է, ո՞վ ինձ ձրի հաց, ջուր, պառկելու տեղ կտա։ Մեկել որ Նախիջևան գնացել եմ, գիտե՞ս հո,— դանակ ու քսակ գողանալս քեզ ասողը էդ էլ երևի ասած կլինի— էնտեղ ծեր մայր ու մեծ մամա ունեմ, ինչ ասեմ երթամ, նրանց ծերության նեցուկ լինելու տեղ՝ գլուխներին ծանրություն երթա՞մ... Աղա, ոտքդ պագնեմ, մի անի էդ վատությունը, տնիցդ փախ մի տալ ինձ մի՛ խայտառակիլ։ Վեց տարվա երախտիքս ինչո՞ւ մոռացար, սրանից երկու ամիս առաջ...

Էլ չկարողացա բան ասել, արցունքս հայ-հա՛յ խեղդում էր...

Տերս քսակը բացեց, միջից տասը հատ կապույտ թուղթ փող հանեց, առջևս շպրտեց ու ասաց.

- Էս քեզ չէ, ծեր մորդ, մեծայիդ է. քեզ էն էլ բավական է, ինչ որ վրայիդ շորիդ ու ժիլետիդ աստառի մեջ կարել ես, թաքցրել։

Առի հիսուն ռուբլին, պաչեցի տիրոջս ձեռքը և ելա խանութից։ Իսկույն բազար գնացի, վրայիս մահուդե շորը ծախեցի, տեղը ռուս մուժիկի կոշտ շորը առա, հագա և ոտքով եկա Նախիջևան։ Մեծաս մեռել էր, մամաս էլ իրեն ծեր տեղով մեկի մյուսի լվացքն անելով օրն էր անցկացնում, էսօր կուշտ, վաղը քաղցած։

Նախիջևան որ եկա, քսաներեքիս մեջն էի։ Ճիշտ էն տարիքս էր, երբ մարդ դեռ նոր աշխարհք է մտնում և աշխարհքի համն է տեսնում։ Բայց դու արի տես, որ էս ծաղիկ տարիքիս մեջ աշխարհքիս բանից պրծել, ձեռք էի վերցրել ու կյանքիս թույնը պիտի ուտեի ու լեղին խմեի... Ա՜խ, աշխա՜րհք, աշխարհք։

Իմ բախտից էս վեց ու կես տարվա մեջ երեսս էլ փոխվել էր, էն դանակի ու քսակի պատմությունն էլ մոռացվել էր։ Իմ ուզածս էլ էդ էր։

Մեկ օր բազար ելա, մի հատ էժան ձի առա, հետո պատահմամբ մի տակառասայլ և ձիու սարք առա և էն օրից ի վեր մինչև էսօր— ճիշտ քառասուն և երկու տարի է— ջրկիրություն եմ անում...

Մի քիչ հետո ասաց.

«Աղա մոտդ մանր փող չունե՞ս» հինգ տակառ ջուր եմ բեբել, մի մանեթ կանիէ... Ձիուս համար մի քիչ խոտ գարի պտի առնեմ, հայվանս երեկվանից ի վեր քաղցած է, տանն էլ խեղճերը քանի ժամանակ է ինձ են սպասում, մի֊մի կտոր հաց նրանց էլ պիտի տրվի»։

— Ահա քեզ քսան մանեթ,— ասի ու ձեռքը կուզեի երկու տասնոց դնել,— մեկ մանեթը ջրիդ համար, տասնինն էլ պատմածիդ համար։

«Ի՞նչ ես անում,— ասավ Մարտիրոսը,— վարձս ինչ որ է՝ էն տուր. դրա համար էլ շնորհակալ կլինեմ։ Վաթսունհինգս լրանում է, աղքատությունից աչք բացած չեմ, բայց էլի մարդու ձեռքս մեկնած չեմ, սրանից հետո ոչ թե ամոթ, հոգուս մեղք էլ է մուրալը։ Էսօրվա օրս ջրկիր եմ— սրանից ցած էլ ի՞նչ արհեստ կա– բայց էլի մտքիցս դուրս չի գալիս, որ մեկ օր ազնվական տղաների հետ կողքե կողք նստել եմ ու լավ֊լավ մարդկանցից բան սովորել եմ... Վաղուց է մոռացել էի էս չախուի պատմությունը, կարծում էի թե սրտիս վերքը արդեն փակվել էր, բայց էսօր հիսուն ու հինգ տարվա կորուստս որ գտա՝ նորից արյունը սկսեց կաթել... Հե՜յ ժամանակ, ո՞ւմ մտքից կանցներ, որ էս ժանգոտած չախուն, որ գրոշ չարժե, ժամանակով մի շենքով օջախ քանդել է...»։

— Մարտիրոս,— ասի,— քեզ մի բան հարցնեմ, ղորթը կասե՞ս,— ասի։

«Մեկ տեսնենք ի՞նչ պիտի հարցնես, ասաց. թե որ կարողանամ կասեմ, ինչո՞ւ չէ»։

— Էդքան անբախտությունիդ մեջ ո՞ւմն ես ավելի մեղավոր ճանաչում,— ասի։

— Ես քեզ մի ղորթ բան ասե՞մ,— ասաց։— Երբ որ դու ուղիղը կուզես իմանալ,— ասաց,— իմ անբախտությունիս մեջ մեղավորը մենակ ես եմ»։

— Ինչպե՞ս,— ասի, զարմանալով,— ապա Մկրտիչ վարպե՞տդ, ապա Մատթեոս աղա՞ն, ապա խանութպա՞նը...

«Էս ամենը դատարկ բան է, նրանք ոչ մի մեղք չունեն, նրանք էն արին, ինչ որ խելքները կտրեց, ես էլ էն պիտի անեի, ինչ որ իմ խելքն էր կտրում։ Ես քեզ կարճ ասեմ, աշխարհքս էսպես է. ուզո՞ւմ ես, որ քեզ չկծեն՝ նախ ինքդ կծիր ամենքին, կուզե՞ս, որ վրադ չհաչեն, նախ ինքդ ամենի վրա հաչի, ուզո՞ւմ ես որ անունդ չսևացնեն՝ ռաստ եկողի անունը սևացրու. էդ ամենք ես վաղուց գիտեի... բայց մեջս մի բան կար, էդ բանի անունը խղճմտանք է, շտե նա էր իմ էն ամենավատ թշնամիս, նա էր իմ գլխին էս ամեն վատությունը բերողը... Ախպեր, մեզ ո՞վ է ասել, թե գառը լինենք, որ գայլերը մեզ ուտեն»։