«Տոն, որը միշտ քեզ հետ է»–ի խմբագրումների տարբերություն

23:04, 28 Նոյեմբերի 2015-ի տարբերակ (դիտել վիքիկոդը) Մազութի Համո (Քննարկում | ներդրում) ← Նախորդ խմբագրում		01:27, 30 Նոյեմբերի 2015-ի տարբերակ (դիտել վիքիկոդը) Մազութի Համո (Քննարկում | ներդրում) Հաջորդ խմբագրում →
Տող 1265.		Տող 1265.
	Ինձ համար շատ ավելի հաճելի կլիներ, եթե այդ տանուլ տված փողերը մտնեին «Բել էսպրի»֊ի ֆոնդը, որն արդեն գոյություն չուներ։ Բայց ես ինձ սփոփեցի այն մտքով, որ մնացած հաջող խաղերի շնորհիվ ես «Բել էսպրի»֊ի ֆոնդում կարող էի զգալիորեն ավելի շատ փող մուծել, քան սկզբում մտադրվել էի։		Ինձ համար շատ ավելի հաճելի կլիներ, եթե այդ տանուլ տված փողերը մտնեին «Բել էսպրի»֊ի ֆոնդը, որն արդեն գոյություն չուներ։ Բայց ես ինձ սփոփեցի այն մտքով, որ մնացած հաջող խաղերի շնորհիվ ես «Բել էսպրի»֊ի ֆոնդում կարող էի զգալիորեն ավելի շատ փող մուծել, քան սկզբում մտադրվել էի։
		+
		+	==Բավականին տարօրինակ վախճան==
		+
		+	Գերտրում Ստայնի հետ իմ ծանոթությունը բավականին տարօրինակ վախճան ունեցավ։ Մենք նրա հետ լավ բարեկամներ էինք դարձել, եւ ես նրան գործնական քիչ ծառայություններ չէի մատուցում՝ աջակցել էի, որ նրա հաստ գիրքը տպագրվի Ֆորդի հանդեսում, օգնել էի մեքենագրելու ձեռագիրը, կարդացել էի շարվածքասյուները, եւ մենք դարձել էինք նույնիսկ ավելի մեծ բարեկամներ, քան ես կուզեի։ Տղամարդու եւ նշանավոր կնոջ բարեկամությունը անհեռանկար է, թեեւ այն կարող է շատ հաճելի լինել, քանի դեռ չի դարձել ինչ֊որ ավելի մեծ կամ ինչ֊որ ավելի փոքր բան։ Փառասեր կին֊գրողների հետ այդ բարեկամությունը առավել անհեռանկար է։ Մի անգամ, երբ ինձ հանդիմանեցին, որ ես վաղուց չեմ եղել Ֆլերյուս փողոցի № 27 տանը, իսկ ես արդարացա նրանով, թե չգիտեի՝ կգտնե՞մ արդյոք նրան տանը, միսս Ստայնը ասաց․
		+
		+	— Բայց, Հեմինգուեյ, իմ ստուդիան ձեր տրամադրության տակ է։ Մի՞թե դուք այդ չգիտեիք։ Եկեք, երբ ուզում եք, եւ սպասուհին (նա սպասուհուն անունով կոչեց, բայց ես մոռացել եմ նրա անունը) ձեզ կմատուցի ինչ որ պետք է, իսկ դուք ձեզ զգացեք ինչպես ձեր տանը եւ սպասեք ինձ։
		+
		+	Ես չչարաշահեցի այդ թույլտվությունը, բայց եւ մեկ֊մեկ այցելում էի նրան, ու սպասուհին ինձ առաջարկում էր խմել, իսկ ես նկարներն էի դիտում, եւ եթե միսս Ստայնը չէր հայտնվում, շնորհակալություն էի հայտնում սպասուհուն, մի երկտող թողնում միսս Ստայնին ու գնում։ Միսս Ստայնը եւ նրա ընկերուհին պատրաստվում էին միսս Ստայնի ավտոմեքենայով մեկնել հարավ եւ մեկնելու օրը միսս Ստայնը ինձ խնդրեց ցերեկը գնամ հրաժեշտ տալու։ Նա ինձ ու Հեդլիին հրավիրեց գնալ իր մոտ, ապրել հյուրանոցում, բայց մենք Հեդլիի հետ այլ պլաններ ունեինք, եւ մենք ուզում էինք այլ վայրեր մեկնել։ Այդ մասին, բնականաբար, ոչինչ չասվեց․ չէ որ կարելի է գնալու ջերմ ցանկություն հայտնել, իսկ հետո հանկարծ ինչ֊որ բան կխանգարի։ Հրավերներից խուսափելու մեթոդներից ես որոշ բան գիտեի։ Ես հարկադրված եմ եղել դրանք ուսումնասիրել։ Շատ ավելի ուշ Պիկասոն ինձ պատմեց, որ հարուստների հրավերը միշտ ընդունել է, որովհետեւ դա նրանց մեծ հաճույք է պատճառում, իսկ հետո անպայման որեւէ բան է պատահել, եւ նա չի կարողացել գնալ։ Բայց դա ոչ մի կերպ չէր վերաբերում միսս Ստայնին․ Պիկասոն նկատի ուներ այլոց։
		+
		+	Գարնանային հրաշալի օր էր, եւ ես Աստղադիտարանի հրապարակից ոտքով գնացի Փոքր Լյուքսեմբուրգյան այգու միջով։ Վայրի շագանակենիները ծաղկել էին, ավազապատ ծառուղիներում խաղում էին երեխաները, նստարաններին նստել էին դայակները, եւ ես ծառերի վրա տեսնում էի վայրի աղավնիներ ու լսում, թե ինչպես են ղունղունում մյուսները, որոնց չէի տեսնում։
		+
		+	Սպասուհին դուռն ավելի շուտ բացեց, քան ես կզանգեի, ինձ առաջարկեց ներս մտնել եւ խնդրեց սպասել։ Միսս Ստայնը հիմա ներքեւ կիջնի։ Ճաշի ժամ չէր, բայց սպասուհին ըմպանակի մեջ օղի լցրեց, ինձ մեկնեց եւ ուրախ աչքով արեց։ Անգույն սպիրտը հաճելիորեն վառեց լեզուս, եւ ես դեռեւս չէի հասցրել կուլ տալ, երբ հանկարծ լսեցի, որ ինչ֊որ մեկը միսս Ստայնի հետ այնպես է խոսում, ինչպես ես երբեք չէի լսել, որ մարդիկ իրար հետ այդպես խոսեին։ Երբե՜ք, ոչ մի անգամ, ոչ մի տեղ։
		+
		+	Հետո լսվեց միսս Ստայնի ձայնը՝ աղեկտուր ու թախանձագին․
		+
		+	—Պետք չէ, կատվիկս։ Պետք չէ։ Խնդրում եմ, պետք չէ։ Ես ամեն ինչի համաճայն եմ։
		+
		+	Ես օղին կուլ տվի, ըմպանակը դրի սեղանին եւ քայլերս ուղղեցի դեպի դուռը։ Սպասուհին ինձ մատով սպառնաց ու շշնջաց․
		+
		+	— Մի՛ գնացեք։ Նա հիմա կիջնի։
		+
		+	— Ես պետք է գնամ,— ասացի ես ու աշխատեցի չլսել, քանի սենյակից դուրս չէի եկել, բայց զրույցը շարունակվում էր եւ որպեսզի չլսեմ, ինձ մնում էր միայն դուրս գալ։
		+
		+	Այն, ինչ ասվում էր, զզվելի էր, իսկ պատասխանները՝ առավել եւս։
		+
		+	Բակում ես սպասուհուն ասացի․
		+
		+	— Խնդրում եմ, ասացեք, որ ես ձեզ հանդիպել եմ բակում, որ ես սպասել չէի կարող, որովհետեւ բարեկամս հիվանդացել է։ Հաղորդեցեք բարի ճանապարհի մաղթանքներս։ Ես կգրեմ։
		+
		+	— Cʼest entendu<ref>Անպայման (ֆրանս․)։</ref>, մսյո։ Ափսոս, որ դուք չեք կարող սպասել։
		+
		+	— Այո,— ասացի,— շատ ափսոս։
		+
		+	Ահա դա այդպես ավարտվեց ինձ համար, ավարտվեց անմտորեն, թեպետ ես շարունակում էի կատարել նրա մանր հանձնարարությունները, այցելում էի, երբ անհրաժեշտ էր, նրա մոտ առաջնորդում էի այն մարդկանց, որոնց մասին խնդրում էին ինձ, եւ նրա տղամարդ֊բարեկամների մեծամասնության հետ մեկտեղ պաշտոնաթող եղա, երբ վրա հասավ նոր փուլ եւ մեր տեղը գրավեցին նոր բարեկամներ։ Տխուր էր տեսնել նոր, բոլորովին անպետք նկարները իսկական նկարների կողքին, բայց դա այժմ նշանակություն չուներ։ Համենայն դեպս ինձ համար։ Միսս Ստայնը կռվել էր գրեթե բոլորի հետ, ովքեր մոտ էին նրան, բացի Խուան Գրիսից, որի հետ նա չէր կարող կռվել, որովհետեւ նա վախճանվել էր։ Կարծում եմ, դա Գրիսի համար միեւնույնը կլիներ․ նա արդեն վաղուց անտարբեր էր ամեն ինչի նկատմամբ, եւ այդ մասին վկայում են նրա նկարները։
		+
		+	Վերջ ի վերջո նա կռվեց նաեւ իր նոր բարեկամների հետ, բայց դա մեզ արդեն չէր հետաքրքրում։ Նա սկսել էր նմանվել հռոմեական կայսրի, մի բան, որ ամենեւին էլ վատ չէ, եթե քեզ դուր են գալիս հռոմեական կայսրների պես կանայք։ Բայց Պիկասոն նկարել է նրան, եւ ես նրան հիշում եմ այնպիսին, ինչպիսին նա կար այն օրերին, երբ նման էր ֆրուլիեցի գեղջկուհու։
		+
		+	Վերջում բոլորը, կամ գրեթե բոլորը, հաշտվեցին նրա հետ, որպեսզի չթողնեն խռովկան կամ չափազանց առաքինի մարդու տպավորություն։ Ես եւս։ Բայց ես այլեւս երբեք չկարողացա նրա հետ իսկական բարեկամություն անել՝ ո՛չ սրտով, ո՛չ խելքով։ Ամենից վատն այն է, երբ դու խելքով հասկանում ես, որ այլեւս չես կարող տվյալ մարդու բարեկամը լինել։ Բայց այստեղ ամեն ինչ նույնիսկ ավելի բարդ էր։

---

01:27, 30 Նոյեմբերի 2015-ի տարբերակ

Տոն, որը միշտ քեզ հետ է հեղինակ՝ Էռնեստ Հեմինգուեյ թարգմանիչ՝ Ռաֆայել Ավագյան (ռուսերենից) աղբյուր՝ «Տոն, որը միշտ քեզ հետ է»

Անավարտ Այս ստեղծագործությունը դեռ ամբողջովին տեղադրված չէ Գրապահարանում

Եթե բախտդ բանել է, և ջահել օրերիդ ապրել ես Փարիզում, ապա հետագայում որտեղ էլ լինես, այդ քաղաքը մինչև քո օրերի վերջը քեզ հետ կլինի, որովհետև Փարիզը մի տոն է, որը միշտ քեզ հետ է։

(էռնհստ Հեմինգուեյի՝ իր բարեկամին գրած նամակից. 1950 թ.)

Նախաբան

Շատ վայրեր, մարդիկ, դիտումներ ու տպավորություններ, հեղինակի համար բոլորովին համոզիչ պատճառներով, չեն մտել այս գրքի մեջ։ Դրանցից մի քանիսը պետք է գաղտնի մնան, իսկ մնացածները հայտնի են ամենքին, բոլորն էլ գրել են դրանց մասին և, անշուշտ, դեռ էլի կգրեն։

Այստեղ ոչինչ չի ասվում «Անաստազի» ստադիոնի մասին, ուր բռնցքամարտիկներն աշխատում էին որպես մատուցողներ, իսկ սեղանները դրված էին ծառերի տակ, և ռինգը գտնվում էր այգում։ Ոչինչ չի ասվում ո՛չ Լարի Հայնսի հետ իմ մարզումների, ո՛չ Ձմեռային կրկեսում քսան ռաունդանոց նշանավոր մրցումների, ո՛չ էլ այնպիսի մոտ բարեկամներիս մասին, ինչպիսիք են Չառլի Սոլինին, Բիլ Բեռդը և Մայք Ստրեյտերը կամ Անդրե Մասոնն ու Միրոն։ Ոչինչ չի ասվում ո՛չ Շվարցվալդ կատարած մեր ճանապարհորդությունների, ոչ էլ Փարիզի շրջակայքի սիրելի անտառներում մեկօրյա զբոսանքների մասին։ Շատ լավ կլիներ, եթե այս ամենը մտներ գրքիս մեջ, բայց առայժմ հարկ կլինի բավարարվել այսքանով։

Եթե ընթերցողը ցանկանում է, կարող է այս գրրքը վեպ համարել։ Բայց չէ՞ որ հորինվածքն էլ կարող է մի քիչ լուս սփռել այն ամենի վրա, ինչի մասին գրված է որպես իրական փաստերի։

Սան֊Ֆրանցիսկո֊դե֊Պաուլա, Կուբա 1960 թ.

Էռնեստ Հեմինգուեյ

Սեն֊Միշել հրապարակի փառավոր սրճարանը

Իսկ հետո եղանակը փչացավ։ Այն փոխվեց մեկ օրում, եւ աշունը վերջացավ։ Անձրևի պատճառով մենք պատուհանները փակ էինք պահում, իսկ սառը քամին Կոնտրեսկարպի հրապարակում ծառերից տերևներ էր պոկում։ Տերևներն ընկած էին անձրևից թրջված, և քամին վերջին կանգառում անձրև էր շպրտում մեծ, կանաչագույն ավտոբուսի մեջ, իսկ «Սիրողների համար» սրճարանը լեփ-լեցուն էր, և պատուհանները ներսից քրտնել էին տաքությունից ու ծխախոտի ծխից։ Դա վատ համբավ ունեցող մի մռայլ սրճարան էր, որտեղ հավաքվում էին ամբողջ թաղամասի հարբեցողները, և ես այնտեղ չէի գնում այն պատճառով, որ քրտինքի ու թթված գինու հոտ էր գալիս։ «Սիրողների համար» սրճարանի մշտական հաճախորդները տղամարդիկ ու կանայք, միշտ հարբած էին, ավելի ճիշտ, խմում էին այնքան ժամանակ, քանի դեռ փող ունեին, իսկ նրանք ավելի շատ գինի էին խմում, որ գնում էին կեսական կամ մեկական լիտրը։ Այնտեղ ռեկլամվում էին արտասովոր անուն ունեցող բազմաթիվ ըմպելիքներ, բայց շատ քչերը հնարավորություն ունեին խմելու և եթե խմում էին, ապա միայն որպես սկիզբ ավելի շուտ հարբելու համար։ Հարբեցող կանանց անվանում էին poivrottes, որ նշանակում է «ալկոհոլիկուհիներ»։

«Սիրողների համար» սրճարանր Մուֆտար փողոցի կոյանոցն էր, բազմամարդ, նեղ, առևտրական մի հրաշալի փողոց, որ տանում է դեպի Կոնտրեսկարպի հրապարակը։ Բնակելի հին տների յուրաքանչյուր հարկում, աստիճանների մոտ, կային առանց նստատեղի զուգարաններ՝ անցքի երկու կողմից ցեմենտե ոտնատեղերով, որպեսզի locataire֊ն (բնակիչը)չսայթաքի։ Այդ զուգարանները միացված էին աղբահորերին, որոնց պարունակությունը գիշերը դատարկում Էին աղբահան տակառներով։ Ամառը, երբ պատուհանները բաց են, լսվում էր աշխատող պոմպերի աղմուկը, և ուժեղ գարշահոտություն էր տարածվում։ Տակառները ներկված էին դարչնա-դեղնագույն և լուսնի լույսի տակ, երբ ձիերը դրանք տանում էին կարդինալ Լեմոլանի փողոցով, հիշեցնում էին որակի նկարները։ Բայց ոչ ոք չէր դատարկում «Սիրողների համար» սրճարանի պարունակությունը, և հասարակական վայրերում հարբեցողության համար օրենքով նախատեսվող պատժի միջոցների մասին խունացած, ճանճերի հետքերից կեղտոտված հայտարարությունները նույնքան ուշադրության էին արժանանում, որքան մշտական այցելուները, որոնցից վատ հոտ էր գալիս։

Ձմեռային առաջին սառը անձրևների հետ հանկարծ դուրս հորդեց մեծ քաղաքի ամբողջ թախիծը, և այլևս չէին երևում գորշ մշուշով լցված փողոցների բարձր, սպիտակ տների վերին հարկերը, տեսանելի էին միայն փոքրիկ խանութների, դեղատների, գրենական պիտույքների ու թերթերի տաղավարների փակ դռները, էժանագին մանկաբարձուհու և այն հյուրանոցի ցուցանակը, որտեղ վախճանվել է Վեռլենը։ Այնտեղ ամենավերին հարկում իմ սենյակն էր, ուր աշխատում էի։

Վեց, թե ութ միջնասանդուղք տանում էր վերնահարկ։ Այնտեղ շատ ցուրտ էր, և ես գիտեի, թե որքան թանկ արժե մի խտիտ ցախը, կես մատիտի երկարություն ունեցող սոճու տաշեղների երկաթաթելով փաթաթված երեք խրձիկը, որ կպչան էր ծառայում թաց ծղանների համար, որ ես ստիպված էի դնել, որպեսզի կրակ վառեմ ու տաքացնեմ սենյակը։ Այդ պատճառով ես անձրևի տակ դուրս եկա փողոցի մյուս կողմը, որպեսզի նայեմ կտուրին ու տեսնեմ, թե որևէ խողովակից ծուխ չի բարձրանում և կամ ինչպե՞ս է բարձրանում։ Բայց ծուխ չէր ելնում, և ես որոշեցի, որ խողովակներրը հավանաբար սառել են. լավ չեն քաշի, ու սենյակը կլցվի ծխով, փայտը անտեղի կվառվի, նրա հետ մեկտեղ կվառվի նաև փողը, և ես քայլեցի անձրևի տակ։ Ծածկ փնտրելու համար ես անցա Հենրիկ Չորրորդի լիցեյի, Սենտ֊Էտիեն֊դյու֊Մոնի հինավուրց եկեղեցու մոտով, կտրեցի հողմահար Պանթեոնի հրապարակը, ձախ թեքվեցի, դուրս եկա Սեն֊Միշել բուլվարի քամահարվող կողմը և անցնելով Կլյոլնիի ու Ս են֊Ժերմեն բուլվարի կողքով, վերջապես հասա Սեն֊Միշել հրապարակի ինձ լավ հայտնի փառավոր սրճարանը։

Դա մի հաճելի սրճարան էր հարմարավետ, մաքուր ու տաք։ Ես իմ հին անձրևանոցը փռեցի, որ չորանա, ինչեր ասես չտեսած ֆետրե գլխարկս կախեցի նստարանի դեմի կեռիկից և պատվիրեցի cafe au lait (կաթով սուրճ)։ Մատուցողը սուրճ բերեց, և ես բաճկոնիս գրպանից ծոցատետր ու մատիտ հանեցի և սկսեցի գրել։ Ես գրում էի, թե ինչպիսին էր մեր Միչիգանը, և քանի որ շատ ցուրտ, հողմահար ու անհրապույր օր էր, այն հենց այդպիսին էլ ստացվեց պատմվածքում։ Ես ուշ աշունը արդեն տեսել եմ երեխայի, պատանու ու երիտասարդի աչքերով և գիտեի, որ այդ մասին կարելի է տարբեր ձևով գրել, մի տեղ լավ, մի տեղ՝ վատ։ Հենց սա է, հավանաբար, փոխապատվաստումը, մտածում էի ես, և դա մարդկանց նույնքան անհրաժեշտ է, որքան և բույսերին։ Իմ պատմվածքում որսորդները խմում էին, և ես նույնպես ծարավ զգացի ու պատվիրեցի «սենտ-ջեյմս» ռոմ։ Այն ինձ բացառիկ հաճելի թվաց այդ ցուրտ օրը, և շարունակելով գրել, ես զգացի, թե ինչպես է Մարտինիկիի հիանալի ռոմը ջերմացնում իմ մարմինն ու հոգին։

Մի աղջիկ մտավ սրճարան և նստեց պատուհանի տակ դրված սեղանի մոտ։ Նա շատ լավիկն էր. նրա թարմ դեմքը փայլում էր ինչպես նոր դրամ, եթե միայն հնարավոր է փող կտրել անձրևից թարմացած, փափուկ մաշկից։ Ագռավի թևի նման սև մազերը ուղիղ անկյունով կտրում էին այտը։

Ես նայեցի նրան, և ինձ համակեց անհանգստությունն ու հուզմունքը։ Ես ցանկացա նրան նկարագրել այս պատմվածքում կամ մեկ ուրիշում, բայց նա այնպես էր նստել, որ գիտի փողոցն ու սրճարանի մուտքը, և ես հասկացա, որ սպասում է ինչ-որ մեկին։ Ես կրկին սկսեցի գրել։

Պատմվածքն ինքն իրեն էր ստացվում, և ես հազիվ էի հասցնում գրել։ Ես նորից ռոմ պատվիրեցի և երբ բարձրացնում էի գլուխս կամ սրում մատիտս, մերթ ընդ մերթ նայում էի աղջկան։ Ըմպանակի կողքին դրված ափսեի մեջ սրիչից թափվում էին փայտե տաշեղների բարակ օղակներ։

Ես տեսա քեզ, գեղեցկուհի, և այժմ դու, ում էլ սպասելիս լինես, ինձ ես պատկանում, եթե նույնիսկ քեզ այլևս չտեսնեմ, մտածեցի ես։ Դու ինձ ես պատկանում, և ամբողջ Փարիզն է պատկանում ինձ, իսկ ես պատկանում եմ այս ծոցատետրին ու մատիտին։

Այնուհետև ես կրկին սկսեցի գրել և այնքան էի տարվել, որ մոռացա ամեն ինչ։ Այժմ պատմվածքն ինքն իրեն չէր ստացվում, այժմ ես էի գրում այն, առանց գլուխս բարձրացնելու, ժամանակը մոռացած, տեղը մոռացած։ Եվ ինձ համար արդեն «սենտ֊ջեյմս» ռոմը գոյություն չուներ։ Ինձ ձանձրացրել էր այդ ռոմը, թեև չէի մտածում նրա մասին։ Վերջապես պատմվածքը պատրաստ էր, և ես զգացի, որ շատ հոգնած եմ։ Ես վերընթերցեցի վերջին պարբերությունը, բարձրացրի գլուխս, հայացքով որոնեցի այն աղջկան, բայց նա արդեն գնացել էր։ Թերևս լավ մարդու հետ գնաց, մտածեցի ես, բայց տխրեցի։

Ավարտելով պատմվածքը, ծոցատետրը փակեցի, դրեցի գրպանս և մատուցողին խնդրեցի բերել մի դյուժին portugaises (Պորտուգալական ― էժանագին ոստրեներ) ու կես գրաֆին սեղանի սպիտակ գինի։ Գրելուց հետո ես միշտ ինձ դատարկված եմ զգում, միշտ տխրում եմ և ուրախանում, ինչպես լինում է կնոջ հետ մերձենալուց հետո։ Ես վստահ էի, որ պատմվածքը շատ լավ է ստացվել, բայց թե որքան, կարող եմ իմանալ միայն հաջորդ օրը ընթերցելիս։

Երբ ես ոստրե էի ուտում, որից ծովի ուժեղ հոտ էր գալիս և մետաղի թեթևակի համ, որը կորչում է սպիտակ, սառը գինուց, ու հետո բերանումդ մնում է լոկ ծովի հոտն ու հյութեղ ոստրեների զգացումը, և տտիպ գինու հետ կուլ էի տալիս յուրաքանչյուր խեցու սառը հյութը, չքացավ դատարկության այգ զգացողությունը, և ես ինձ երջանիկ զգացի ու սկսեցի ծրագրեր կազմել։

Այժմ, երբ անձրևներն սկսվել են, մենք կարող ենք որոշ ժամանակով Փարիզից մեկնել այնտեղ, ուր ոչ թե անձրև, այլ ձյուն է թափվում սոճիների արանքից, ծածկում ճանապարհներն ու լեռնալանջերը, և որտեղ մեր ոտների տակ ձյունը կճքճքա, երբ մենք երեկոյան տուն վերադառնանք։ Լեզ– Ավան լեռան ստորոտում կա մի պանդոկ, որտեղ հրաշալի կերակրում են, որտեղ մենք երկուսով կլինենք և մեզ հետ գրքեր, իսկ գիշերները միասին տաք կլինի անկողնում, և բաց պատուհաններից կփայլեն աստղերը։ Ահա թե մենք ուր կգնանք։ Եթե երրորգ կարգի տոմս վերցնենք, էժան կնստի։ Իսկ պանդոկի համար ստիպված կլինենք մի քիչ ավել վճարել, քան ծախսում ենք Փարիզում :

Ես կհրաժարվեմ հյուրանոցի իմ համարից, որտեղ գրում եմ, և մեզ կմնա միայն գրոշներ վճարել կարդինալ Լեմուանի փողոցի N74 տան մեր բնակարանի համար։ Ես արդեն նյութ եմ ուղարկել Տորոնտո և պետք է հոնորար ստանամ։ Ես հոդվածներ կարող եմ գրել որտեղ էլ ուզեմ և բոլոր պայմաններում, իսկ ուղևորության փող մենք ունենք։

Գուցե Փարիզից հեռու ես կարողանամ Փարիզի մասին գրել այնպես, ինչպես Փարիզում գրեցի Միչիգանի մասին։ Ես չէի հասկացել, որ դեռ դրա ժամանակը չի. ես դեռևս լավ չգիտեի Փարիզը։ Բայց, ի վերջո, այդպես էլ ստացվեց։ Իսկ գնալը, մենք կգնանք, եթե կինս ցանկանա։ Ես վերջացրի ոստրեն ու գինին և վճարելով, բարձրացա ամենակարճ ճանապարհով դեպի տուն, սուրբ ժենևայի բլրով, անձրևի տակ, որը փչացնում էր միայն եղանակը, բայց ոչ կյանքը։

— Ես կարծում եմ դա հրաշալի կլինի, Տետի,— ասաց կինս։

Նա նուրբ դիմագծեր ուներ, և երբ մենք որևէ որոշում էինք կայացնում, նրա աչքերը փայլում էին, դեմքին ժպիտ էր բռնկվում, կարծես թանկագին նվեր էին տվել նրան։

― Ե՞րբ ենք մեկնում։

— Երբ ուզես։

— Օ , ես հենց հիմա կուզեի։ Չէ որ դու գիտես։

— Գուցե, երբ մենք վերադառնանք, եղանակները պարզվեն։ Այստեղ շատ լավ է լինում պարզկա ցուրտ օրերին։

— Երևի հենց այդպես էլ լինի,— ասաց նա,— ինչ լավն ես, որ մտածել ես այդ ուղևորության մասին։

Միսս Ստայնը խրատում է

Երբ մենք Փարիզ վերադարձանք, օրը պարզ էր, սառն ու հրաշալի։ Քաղաքը պարտաստվում էր ձմռանը։ Մեր տան դիմաց, փայտի ու ածխի պահեստում, հիանալի փայտ էին ծախում, եւ բազմաթիվ լավ սրճարանների պատշգամբներում մանղալներ էին դրված։ Մեր բնակարանը տաք էր ու հարմարավետ։ Վառվող խանձողների վրա դնում էինք boulets՝ մամլած ածխափոշու ձվաձեւ սալիկներ, իսկ փողոցում լույս էր, ձմեռային լույս։ Արդեն սովորական էին դարձել մերկ ծառերը երկնքի ֆոնի վրա եւ զբոսանքները՝ Լյուքսեմբուրգյան այգու անձրեւից լվացված ծառուղիներում, երբ փչում էր խիստ, բայց զովաշունչ քամին։ Տերեւաթափ ծառերը կանգնել էին քանդակների նման, ձմեռային քամիներն ակոսում էին լճակների ջրերը, եւ շատրվաններն էին ցայտում արեւի տակ։ Այն օրերից ի վեր, երբ մենք երկար ճանապարհորդել էինք լեռներում, մեզ արդեն չէր վախեցնում ոչ մի տարածություն։

Լեռներում դժվարին վերելքներից հետո հաճելի էր քայլել դիք փողոցներով եւ բարձրանալ հյուրանոցի ամենավերին հարկը, այն սենյակը, ուր ես աշխատում էի․ այնտեղից երեւում էին բլրալանջին ծվարած տների կտուրներն ու ծխնելույզները։ Բուխարիկը լավ էր վառվում, եւ տաք սենյակում հաճելի էր աշխատել։ Ես թղթե ծրարների մեջ իմ սենյակն էի բերել մանդարին ու բոված շագանակ, եւ երբ քաղցած էի լինում, ուտում էի շագանակ ու մանդարինի չափ մանր նարինջ, կեղեւը նետում բուխարիկի մեջ։ Կորիզները եւս թքում էի այնտեղ։ Զբոսանքը, ցուրտն ու աշխատանքը միշտ գրգռում էին ախորժակս։ Իմ սենյակում պահում էի մի շիշ բալի թրմօղի, որ մենք լեռներից էինք բերել, եւ երբ ավարտում էի որեւէ պատմվածք կամ ցերեկվա աշխատանքս, մի գավաթ թրմօղի էի խմում։ Աշխատանքս ավարտելով, ծոցատետրս կամ թղթերս դնում էի սեղանի գզրոցում, իսկ մնացած նարինջները՝ գրպանս։ Եթե դրանք գիշերը թողնես սենյակում, կցրտահարվեն։

Հաճելի է իջնել լայն միջնասանդուղքներով, երբ գիտակցում ես, որ լավ աշխատել ես։ Ես միշտ աշխատել եմ այնքան երկար, մինչեւ որ հաջողվել է որեւէ բանի հասնել եւ միշտ աշխատանքս դադարեցրել եմ այն ժամանակ, երբ արդեն գիտեի, թե ինչ պիտի լինի հետո։ Այնուհետեւ ես արդեն վստահ եմ եղել, որ գրելու եմ նաեւ վաղը։ Բայց երբեմն նոր պատմվածք սկսելով եւ ոչ մի կերպ սիզբը չգտնելով, ես նստում էի բուխարիկի դիմաց, մանր նարինջների կեղեւի հյութը ցայտեցնում էի ուղիղ կրակին եւ դիտում բոցի կապույտ բռնկումները։ Կամ կանգնում էի պատուհանի մոտ, նայում Փարիզի տանիքներին ու մտածում՝ «Մի՛ անհանգստանա։ Դու առաջ էլ գրել ես, հիմա էլ կգրես։ Քո անելիքը ընդամենն այն է, որ գրես մի իսկական դարձվածք։ Ամենաիսկականը, որպիսին միայն դո՛ւ գիտես»։ Եվ վերջ ի վերջո ես գրում էի մի իսկական դարձվածք, իսկ դրա հետեւից գալիս էին մյուսները։ Դա հեշտ էր, որովհետեւ միշտ գտնվում էր մի իսկական դարձվածք, որը ես գիտեի կամ կարդացել էի, կամ լսել ուրիշից։ Իսկ եթե ես որոշ հեղինակների նման փորձում էի մանրազնին հղկել յուրաքանչյուր բառը, բացատրել ու պարզաբանել, ապա համոզվում էի, որ կարող եմ առանց ցավ զգալու պոկել բոլոր այդ զարդարանքները, դեն նետել, եւ պատմվածքը սկսել նախկինի պես, այն պարզ ու իսկական դարձվածքով, որով հենց սկսել էի։ Վերին հարկի իմ սենյակում ես որոշեցի մեկական պատմվածք գրել այն ամենի մասին, ինչ գիտեմ։ Գրելիս միշտ աշխատել եմ հետեւել դրան, եւ դա շատ կարգապահ է դարձրել ինձ։

Այդ սենյակում, դրանից բացի, ես սովորեցի աշխատանքս դադարեցնելու պահից մինչեւ հաջորդ օրվա այն րոպեն, երբ կրկին սկսում եմ գրել, չմտածել, թե ինչի մասին եմ գրում։ Այսպիսով, իմ ենթագիտակցությունը շարունակում էր աշխատել պատմվածքի ուղղությամբ․ ես լսում էի մյուս մարդկանց եւ հուսով էի, որ ամեն ինչ կնկատեմ, հուսով էի, որ ինչ֊որ նոր բանե կսովորեմ, եւ բացի այդ, կարդում էի, որպեսզի մոռանամ աշխատանքս եւ չկորցնեմ աշխատելու ընդունակությունս։ Շատ հաճելի է սանդուղքներով ներքեւ իջնել, երբ գիտես, որ լավ շախատել ես․ իսկ դրա համար ներշնչանք է պահանջվում, ինչպես եւ կարգապահություն։ Այժմ ես կարող եմ Փարիզում գնալ ուր ուզում եմ։

Աշխատանքից հետո ես տարբեր փողոցներով գնում էի Լյուքսեմբուրգյան այգի, զբոսնում էի այնտեղ, այնուհետեւ մտնում Լյուքսեմբուրգյան թանգարան, որտեղ կային հոյակապ կտավներ, որոնց մեծ մասը այժմ գտնվում է Լուվրում եւ «Գնդակ խաղալու դահլիճում»^[1]։ Ես գրեթե ամեն օր այնտեղ էի գնում Սեզանի պատճառով, ինչպես նաեւ Մանեի ու Մոնեի եւ մյուս իմպեսիոնիստների կտավները դիտելու համար, որոնց առաջին անգամ ծանոթացել եմ Չիկագոյի արվեստի ինտիստուտում։ Սեզանի գեղանկարչությունը ինձ սովորեցնում էր, որ միայն իսկական պարզ դարձվածքները դեռեւս քիչ են պատմվածքին այնպիսի տարողություն ու խորություն հաղորդելու համար, որին ես ձգտում էի հասնել։

Ես նրանցից շատ բան եմ սովորել, բայց չեմ կարող պարզորոշ բացատրել՝ հատկապես ինչ։ Բացի այդ, դա գաղտնիք է։ Իսկ ամպամած օրերին, երբ Լյուքսեմբուրգյան թանգարանում մութ էր լինում, ես քայլում էի այգով եւ մտնում Ֆլերյուս փողոցի № 27 տան բնակարան֊ստուդիան, որտեղ ապրում էր Գերտրուդ Ստայնը։

Ես եւ կինս այցելեցինք միսս Ստայնին, որն ապրում էր իր բարեկամուհու հետ, եւ նրանք մեզ ընդունեցին բարեկամաբար ու շատ սրտագին։ Մեզ շատ դուր եկավ հիանալի կտավներով զարդարված ստուդիան։ Այն հիշեցնում էր ամենանշանավոր թանգարանների լավագույն սրահները, միայն թե այնտեղ դրված էր մի մեծ բուխարի, տաք էր ու հարմարավետ, եւ մեզ հյուրասիրում էին համեղ բաներ, թեյ էին տալիս, նաեւ կարմիր ու դեղին սալորի կամ անտառամորու բնական լիկյորներ։ Այդ բուրումնավետ, անգույն ըմպելիքները մատուցում էին բյուրեղապակյա սրվակներով, լցնում էին փոքրիկ գավաթների մեջ, եւ ինչպես էլ դրանք կոչվեն՝ quetsche, mirabelle կամ framboise, միեւնոյն է, ունեին այդ մրգերի համը, հաճելիորեն վառում էին լեզուդ, ե՛ւ ջերմացնում, ե՛ւ խոսելու ցանկություն առաջացնում։

Միսս Ստայնը խոշոր կին էր, ոչ այնքան բարձրահասակ, բայց գեղջկուհու նման հաստամարմին։ Նա գեղեցիկ աչքեր ուներ եւ գերմանական հրեուհու հաստատակամ դեմք, որպիսին կարող էր լինել նաեւ Ֆրիուլիի^[2] բնակչուհու դեմքը, եւ ընդհանրապես, նա ինձ Հյուսիսային Իտալիայում ծնված գեղջկուհի էր հիշեցնում ե՛ւ իր հագուստով, ե՛ւ արտահայտիչ, շարժուն դեմքով, ե՛ւ գեղեցիկ, փարթամ, անհնազանդ մազերով, որ նա, երեւի դեռեւս կոլեջում, ծամ է հյուսել ու փաթաթել գլխին։ Նա անընդհատ խոսում էր եւ սկզբից պատմեց զանազան մարդկանց ու երկրների մասին։

Նրա ընկերուհին հաճելի ձայն ուներ, փոքրահասակ էր, թխադեմ, Բուտտե դե Մոնվելի նկարած Ժաննա դʼԱրկի մազերով եւ կեռ քթով։ Երբ մենք ներս մտանք, նա ինչ֊որ բան էր ասեղնագործում եւ շարունակելով ասեղնագործել, սկսեց հյուրասիրել մեզ ու, դրանից բացի՝ կնոջս զբաղեցնել զրույցով։ Նա խոսում էր կնոջս հետ, լսում, թե մենք ինչ ենք խոսում եւ հաճախ միջամտում մեր զրույցին։ Ավելի ուշ նա ինձ բացատրեց, որ միշտ զրուցում է հյուրերի կանանց հետ։ Ես ու Հեդլին զգացինք, որ այստեղ հյուրերի կանանց սոսվ հանդուրժում են։ Բայց մեզ դուր եկան միսս Ստայնն ու նրա ընկերուհին, թեեւ վերջինս առանձնապես հաճելի կանանցից չէր։ Կտավները, կարկանդակն ու օղին լավն էին։ Մեզ թվաց, թե մենք եւս դուր ենք գալիս այդ երկու կանանց, եւ նրանք մեզ հետ վարվում են ինչպես դաստիարակված, հույսեր ներշնչող լավ երեխաների հետ, եւ ես զգացի, որ նրանք մեզ ներում են նույնիսկ այն, որ մենք սիրում ենք միմյանց եւ ամուսնացած ենք,— ժամանակը ամեն ինչ կհարթի,— եւ երբ կինս նրանց թեյի հրավիրեց, նրանք ընդունեցին հրավերը։ Երբ նրանք եկան, մենք կարծես թե նրանց է՛լ ավելի դուր եկանք։ Սակայն, գուցե դա բացատրվում էր մեր բնակարանի նեղությամբ, որտեղ բոլորս միմյանց շատ ավելի մոտ գտնվեցինք։ Միսս Ստայնը նստեց գետնին դրված ներքնակի վրա, որ մեր անկողինն էր, խնդրեց ցույց տալ իմ պատմվածքները եւ ասաց, որ դրանք բոլորն էլ իրեն դուր են գալիս, բացառությամբ «Մեզ մոտ՝ Միչիգանու» պատմվածքի։

— Լավ պատմվածք է,— ասաց նա,— բայց բանը դրանում չէ։ Այն inaccrochable^[3] է։ Դա նշանակում է՝ նման է այնպիսի կտավի, որ նկարիչը կերտել է, բայց չի կարող ցուցադրել, քանի որ հնարավոր չէ կախել, եւ ոչ ոք չի գնի, որովհետեւ տանը եւս չես կարող կախել։

— Իսկ եթե պատմվածքը ամենեւին էլ անպարկե՞շտ չէ, այնտեղ պարզապես այնպիսի խոսքեր են գործածված, որպիսիք մարդիկ կիրառում են նման դեպքերո՞ւմ։ Եվ եթե միայն այդ խոսքերն են պատմվածքը ճշմարտացի դարձնո՞ւմ եւ դրանք չես կարող շրջանցել։ Ահա եւ հարկադրված ես օգտագործել դրանք։

— Դուք ոչինչ չհասկացաք,— ասաց նա,— պետք չէ գրել inaccrochable բաներ։ Դրա մեջ ոչ մի իմաստ չկա։ Դա սխալ է եւ անմիտ։

Նա ասաց, որ ուզում է տպագրվել «Ատլանտիկ Մանսլի»֊ում եւ կհասնի դրան։ Իսկ ես դեռեւս այնքան լավ գրող չեմ, որպեսզի տպագրվեմ այդ հանդեսում կամ «Սաթերդեյ իվնինգ պոստ»֊ում, թեեւ հնարավոր է, որ ես սեփական ոճ ունեցող նոր տիպի գրող եմ, բայց ամենից առաջ ես պետք է հիշեմ, որ չի կարելի գրել inaccrcochable պատմվածքներ։ Ես չփորձեցի նրա հետ վեճի բռնվել, եւ չուզեցի կրկնել, թե ես ինչպես եմ դիալոգներ ստեղծում։ Դա իմ անձնական գործն է։ Բայց ինձ համար հետաքրքիր էր նրան լսել։ Այդ երեկո նա, դրանից բացի, մեզ բացատրեց, թե ինչպես պետք է նկարներ գնել։

— Պետք է գնել կամ հագուստ, կամ նկար,— ասաց նա,— տեսնո՞ւմ եք, ինչ հասարակ բան է։ Ոչ ոք, շատ հարուստ մարդկանցից բացի, չի կարող իրեն թույլ տալ ե՛ւ այս, ե՛ւ այն։ Ուշադրություն մի՛ դարձրեք, թե դուք ինչպես եք հագնված։ Եվ հատկապես՝ ոչ մի ուշադրություն նորաձեւությանը։ Գնեցեք ամուր եւ հարմարավետ հագուստ, եւ այդ դեպքում ձեզ մոտ փող կմնա նկարներ գնելու։

Ես առարկեցի։

— Բայց եթե նույնիսկ այլեւս երբեք հագուստ չգնեմ, միեւնույն է, ես փող չեմ ունենա առնելու Պիկասոյի այն կտավները, որոնք ինձ դուր են գալիս։

— Այո, ձեզ համար նա անմատչելի է։ Դուք հարկադրված եք գնելու ձեր հասակի մարդկանց, ձեր զորահավաքի տարիքն ունեցող մարդկանց նկարները։ Դուք նրանց հետ կծանոթանաք։ Դուք նրանց կհանդիպեք ձեր թաղամասում, միշտ կան լուրջ ու նոր լավ նկարիչներ։ Բայց երբ խոսում էի հագուստեղենի մասին, ես նկատի ունեի ավելի շուտ ոչ թե ձեզ, այլ ձեր կնոջը։ Թանկ արժե հատկապես կանացի հանդերձանքը։

Ես նկատեցի, որ կինս աշխատում է չնայել միսս Ստայնի համար զարմանալիորեն էժան նրա զգեստին, եւ դա նրան լավ էր հաջողվում։ Երբ նրանք գնացին, ես որոշեցի, որ մենք դեռեւս նրանց դուր ենք գալիս, քանի որ մեզ հրավիրեցին կրկին այցելել Ֆլերյուս փողոցի № 27 տունը։

Ավելի ուշ, ձմռանը, ինձ հրավիրեցին ստուդիա այցելել ցանկացածս պահին, ժամը հինգից հետո։ Այն ժամանակ ես միսս Ստայնին հանդիպեցի Լյուքսեմբուրգյան այգում։ Չեմ հիշում՝ նա իր շան հե՞տ էր զբոսնում, թե ոչ, եւ ընդհանրապես այն ժամանակ նա շուն ունե՞ր արդյոք։ Միայն գիտեմ, որ ես մենակ էի զբոսնում, քանի որ միջոցներ չունեի ոչ թե շուն, այլ նույնիսկ կատու պահելու, եւ կատու տեսնում էի սոսկ սրճարաններում ու փոքրիկ ռեստորաններում կամ բարապանների սենյակների պատուհաններում՝ հիանալի, գիրուկ կատուներ։ Ավելի ուշ, ես միսս Ստայնին իր շան հետ հաճախ էի հանդիպում Լյուքսեմբուրգյան այգում։ Սակայն ինձ թվում է, որ այն ժամանակ նա դեռ շուն չուներ։

Շունը՝ շուն, բայց ես ընդունեցի նրա հրավերը եւ սկսեցի ավելի հաճախ այցելել նրա ստուդիան, եւ նա ինձ միշտ հյուրասիրում էր իսկական օղի, մերթ ընդ մերթ լցնելով բաժակս, իսկ ես դիտում էի նկարները, ու մենք զրուցում էինք։ Նկարները զարմանալի գեղեցիկ էին, իսկ զրույցը՝ շատ հետաքրքիր։ Մեծ մասամբ միսս Ստայնն էր խոսում։ Նա ինձ պատմում էր ժամանակակից նկարների ու նկարիչների մասին, նրանց՝ ավելի շատ որպես մարդկանց, քան նկարիչների մասին, եւ իր աշխատանքի վերաբերյալ։ Նա ինձ ցույց տվեց իր ծավալուն ձեռագրերը, որոնք նրա ընկերուհին մեքենագրում էր։ Միսս Ստայնը հպարտանում էր, որ ամեն օր աշխատում է եւ դրանով երջանիկ է, բայց նրան ավելի մոտիկից ճանաչելով, ես հասկացա, որ նա երջանիկ է լինում միայն այն ժամանակ, երբ նրա ամենօրյա արտադրանքը, որի քանակը կախված էր նրա եռանդից, հրապարակվում է, եւ ինքն էլ համբավ է վաստակում։

Երբ ես ծանոթացել էի նրա հետ, դա նրան դեռեւս չէր հուզում, քանի որ նա հրապարակել էր բոլորին հասկանալի երեք պատմվածք։ Այդ պատմվածքներից մեկը՝ «Մելանկտան» շատ լավն էր, իսկ նրա էքսպերիմենտալ ստեղծագործության գերազանց նմուշները հրապարակվել էին առանձին գրքով եւ նրան այցելով կամ պարզապես բարեւող քննադատները դրանք բարձր էին գնահատել։ Նա օժտված էր անձնական հատուկ հմայքով եւ երբ ցանկանում էր որեւէ մեկին իր կողմը գրավել, անհնարին էր դրան դիմադրել։ Քննադատները, որոնք ծանոթ էին նրան եւ տեսել էին նրա նկարները, այնքան էին նրանով՝ որպես մարդ, հիացած, եւ այնքան էին վստահ նրա դատողությունների ճշտությանը, որ հավատով ընդունում էին նրա ստեղծագործությունը, թեեւ չէին հասկանում այն։ Բացի այդ, նա բազմաթիվ ստույգ եւ արժեքավոր ճշմարտություններ է բացահայտել ռիթմի ու կրկնողությունների վերաբերյալ եւ կարողանում էր շատ հետաքրքիր կերպով խոսել այդ թեմայի շուրջը։

Սակայն, նա չէր սիրում ուղղել իր ձեռագրերը եւ աշխատել այն հաշվով, որպեսզի դրանք դուրընթեռնելի դարձնի, թեեւ նրան անհրաժեշտ էր տպագրվել ու պաշտոնական ճանաչում ստանալ։ Դա հատկապես վերաբերում է «Ամերիկացիների ձեւավորումը» խորագիրը կրող անասելի երկարաշունչ գրքին։

Գիրքը հոյակապ սկիզբ ուներ, հետո գալիս էին տասնյակ էջեր, որոնցից շատերը ուղղակի փայլուն էին, այնուհետեւ սկսվում էին անվերջանալի կրկնողությունները, որոնք առավել բարեխիղճ եւ սակավ ծույլ գրողը զամբյուղ կնետեր։ Ես այդ ստեղծագործությանը մոտիկից ծանոթացա, երբ Ֆորդ Մեդոքս Ֆորդին հորդորեցի, իսկ ավելի ճիշտ՝ հարկադրեցի այն շարունակաբար տպել «Տրանսատլանտիկ Ռեվյու»֊ում, հավատացած լինելով, որ հանդեսը իր գոյությունը ավելի շուտ կդադարեցնի, քան կտեսնի նրա վերջը։ Եվ այդ ամբողջ ժամանակաընթացքում ես հարկադրված էի միսս Ստայնի փոխարեն կարդալ հանդեսի շարվածասյուները, քանի որ նման աշխատանքը նրան հաճույք չէր պատճառում։

Այն ցուրտ օրը, երբ ես անցնելով բարապանուհու փոքրիկ սենյակի կողքով, ցուրտ բակի միջով մտա տաք ստուդիան, այս ամենը դեռեւս առաեւումն էր։ Այդ օրը միսս Ստայնը ինձ ուսուցանեց սեռի հարցերը։ Մինչ այդ, մենք արդեն սկսել էինք շատ սիրել միմյանց, եւ ես հասցրել էի յուրացնել, որ այն ամենը, ինչ ես չեմ հասկանում, ինչ֊որ արժանիքներ ունի։ Միսս Ստայնը գտնում էր, որ պարզապես ոչինչ չեմ հասկանում սեռի հարցերում։ Պետք է խոստովանեմ, որ ես որոշակի կանխակալ կարծիք ունեի հոմոսեքսուալիզմի դեմ, քանի որ ինձ սոսկ հայտնի էին նրա առավել պրիմիտիվ ասպեկտները։ Ես գիտեի, թե ինչու դեռահաս պատանիները դանակ էին կրում, իսկ հաճախ էլ դա թափառաշրջիկների շրջապատում գործադրում այն օրերին, երբ «գայլ» բառը դեռեւս չէր նշանակում կանանց համար խելագարված տղամարդ։ Ես բազմաթիվ inaccrochable խոսքեր ու արտահայտություններ գիտեի, որոնք լսել էի Կանզաս֊Սիթիում բնակվածս տարիներին, ինչպես նաեւ ծանոթ էի այդ քաղաքի տարբեր շրջաններում, Չիկագոյում եւ լճանավերում տիրող շատ բարքերի։ Ի պատասխան միսս Ստայնի հարցերին, ես փորձեցի բացատրել, որ տղամարդկանց շրջանում ապրող դեռահաս պատանին պետք է պատրաստ լինի մարդ սպանելու, կարողանա սպանել եւ վստահ լինել՝ կսպանի, որպեսզի իր հետեւից չընկնեն։ Դա accrochable^[4] էր։ Եթե դու գիտես, որ պատրաստ ես սպանելու, մյուսները դա շատ շուտ են զգում եւ քեզ հանգիստ են թողնում։ Լինում է այնպես, երբ մարդ չի կարող թույլ տալ, որ իրեն ուժով կամ խորամանկությամբ թակարդ գցեն։ Ես իմ միտքը կարող էի ավելի պերճախոս արտահայտել լոկ մի inaccrochable դարձվածքի օգնությամբ, որը «գայլերը» կիրառում են լճանավերում։ Բայց միսս Ստայնի հետ զրույցի ժամանակ ես միշտ դարձվածքների ընտրություն էի կատարում նույնիսկ այն դեպքում, երբ ուղղակի խոսքը կարող էր ավելի ճիշտ բացատրել կամ արտահայտել որեւէ նախապաշարմունքի իմաստը։

— Այդ բոլորը ճիշտ է, Հեմինգուեյ,— հայտարարեց նա,— բայց դուք ապրել եք այնպիսի միջավայրում, որտեղ տիրապետել են հանցագործությունն ու այլասերվածությունը։

Ես չվիճեցի նրա հետ, թեեւ գիտեի, որ ապրել եմ այնպիսի աշխարհում, ինչպիսին այն կա, եւ այնտեղ եղել են տարբեր մարդիկ, ու ես ձգտել եմ հասկանալ նրանց, թեեւ նրանցից ոմանք ինձ դուր չեն եկել, իսկ ոմնց էլ ատում եմ մինչեւ այսօր։

— Դե, իսկ դուք ի՞նչ կասեք հիանալի շարժուձեւ եւ մեծ անուն ունեցող այն ծերունու մասին, որը եկավ ինձ մոտ իտալական հոսպիտալ եւ բերեց մի շիշ չեմ հիշում «մարսալի» թե «կամպարի» եւ իրեն անբասիր էր պահում, իսկ այնուհետեւ, մի գեղեցիկ օր, ես հարկադրված եղա բուժքրոջը խնդրել, որպեսզի այդ մարդուն այլեւս թույլ չտա մտնելու իմ հիվանդասենյակը,— հարցրի ես։

Դրանք հիվանդ մարդիկ են, որոնք ի վիճակի չեն իշխել իրենց արարմունքների վրա, եւ դուք պետք է խղճաք նրանց։

— Նշանակում է, ես պետք է խղճամ նաեւ այնինչի՞ն,— հարցրի ես եւ տվի նրա անունը, բայց նա հենց ինքն այնքան է սիրում իր անունը տալ, որ հարկ չկար նրա փոխարեն մի անգամ եւս այդ անել։

— Ոչ, նա արատավոր մարդ է։ Նա այլասերված է եւ իրոք արատավոր։

— Բայց նա լավ գրող է համարվում։

— Նա վատ գրող է,— ասաց նա,— նա ուղղակի կեցվածքամոլ է եւ այլասերում է, որովհետեւ նրան դուր է գալիս այլասերելը։ Բացի այդ, նա մարդկանց մեջ այլ արատներ էլ է ներարկում։ Օրինակ, նրանց հրապուրում է նարկոտիկներով։

— Դե, իսկ միլանցի այն մարդը, որին ես պետք է խղճամ, մի՞թե նա եւս չի փորձել այլասերել ինձ։

— Անմիտ բաներ եք ասում։ Նա ինչպե՞ս կարող էր այլասերել ձեզ։ Մի՞թե կարելի է մի շիշ «Մարսալի»֊ով այլասերել նրան, ով մաքուր սպիրտ է խմում ձեզ նման։ Նա ուղղակի մի ողորմելի ծերունի է, որը պատասխանատու չէ իր արարքների համար։ Նա հիվանդ է, չի տիրապետում իրեն, եւ դուք պետք է խղճաք նրան։

— Այն ժամանակ ես նրան խղճացի,— ասացի ես։ — Բայց ես շատ հուսախաբված էի․ չէ՞ որ նա այնպիսի լավ շարժուձեւեր ուներ։

Ես խմեցի մի կում օղի եւս ու խղճացի այն ծերունուն։ Սկսեցի դիտել Պիկասոյի ծաղիկների դամբյուղով մերկ աղջկան։ Ես չէ, որ սկսել էի այդ խոսակցությունը եւ այժմ մտածում էի, որ այն մի քիչ վտանգավոր է դառնում։ Միսս Ստայնի հետ մեր զրույցների պահին գրեթե երբեք դադար չէր լինում, բայց այժմ մենք լռել էինք, եւ նա ինչ֊որ բան էր ուզում ասել ինձ։ Ես լցրեցի իմ գավաթը։

— Դուք, Հեմինգուեյ, այս հարցում իրոք ոչինչ չեք հասկանում,— ասաց նա,— դուք կամ հանցագործների եք հանդիպել, կամ հիվանդների, կամ էլ արատավոր մարդկանց։ Բայց գլխավորն այն է, որ հոմոսեքսուալիզմը նողկալի ու գարշելի բան է, եւ մարդիկ դրանից սկսում են ատելի դառնալ իրենք իրենց աչքում։ Նրանք խմում են եւ նարկոտիկներ կիրառում, որպեսզի մոռանան, բայց շարունակում են զզվանք տածել իրենց արածի նկատմամբ։ Հաճախ փոխում են իրենց պարտնյորներին, բայց չեն կարողանում իսկական երջանկություն գտնել։

— Հասկանում եմ։

Այն օրերին ինձ անհրաժեշտ էր այնքան շատ բան հասկանալ, որ ես ուրախացա, երբ մենք սկսեցինք այլ բաներից խոսել։ Այգին փակ էր, եւ ես հարկադրված էի ցանկապատի երկայնքով անցնել մինչեւ Վոժիրար փողոցը եւ շրջանցել այն։ Տխուր էր, որ այգին փակ էր ու դռները կողպած, եւ իմ սրտին թախիծ էր իջել այն բանից, որ ես քայլում եմ ցանկապատի երկայնքով, այլ ոչ թե ուղիղ ճանապարհով եմ գնում դեպի տուն, որը գտնվում է կարդինալ Մեմուանի փողոցում։ Բայց չէ որ օրը այնքա՜ն լավ էր սկսվել։ Վաղը ես հարկադրված կլինեմ շատ աշխատել։ Այն ժամանակ ես հավատում էի, ինչպես եւ այժմ եմ հավատում, որ աշխատանքը բոլոր փորձանքների համադարմանն է։ Այնուհետեւ ես սկսեցի մտածել, թե միսս Ստայնը ցանկանում է ինձ բուժել ընդամենը ջահելությունից ու կնոջս նկատմամբ ունեցած իմ սիրուց։ Այնպես որ, երբ եկա կարդինալ Լեմուանի փողոցի մեր տունը եւ կնոջս պատմեցի իմ հասկացածը, ես արդեն տխուր չէի։ Իսկ գիշերը մենք բավականություն ստացանք նրանով, ինչ վաղուց գիտեինք եւ այն նոր գիտելիքներով, որ ձեռք էինք բերել լեռներում։

«UNE GENERATION PERDUE»^[5]

Շուտով ինձ համար սովորություն դարձավ երեկոները այցելել Ֆլերյուս փողոցի № 27 տունը՝ ջերմության, նկարների ու զրույցի համար։ Միսս Ստայնը հաճախ մենակ էր լինում, ինձ միշտ դիմավորում էր շատ սրտաբաց ու երկար ժամանակ համակրանք էր տածում իմ նկատմամբ։ Երբ ես վերադառնում էի քաղաքական տարբեր կոնֆերանսներից, Մերձավոր Արեւելքից կամ Գերմանիայից, ուր մեկնում էի կանադական թերթի եւ այն գործակալությունների առաջադրանքով, որոնց համար աշխատում էի, նա պահանջում էր, որ պատմեմ բոլոր ծիծաղելի դեպքերը։ Զավեշտական պատմությունների պակասություն չկար, եւ դրանք նրան դուր էին գալիս, ինչպես եւ այն պատմությունները, որոնցից, գերմանացիների ասած, մահապարտի հումորի հոտ էր փչում։ Նա ցանկանում էր իմանալ աշխարհի իրադարձությունների միայն ուրախ կողմը, այլ ոչ թե ամբողջ ճշմարտությունը, ամբողջ հոռի կողմը։

Ես երիտասարդ էի եւ հակված չէի վստահության, իսկ զվարճալի ու անհեթեթ դեպքերը պատահում են նույնիսկ ամենավատ պահերին, եւ միսս Ստայնը սիրում էր լսել հենց դրանք։ Մնացած բաները ես նրան չէի պատմում, դրանց մասին գրում էի ինձ համար։

Իսկ երս ես Ֆլերյուս փողոցն էի մտնում ոչ թե ուղեվորություններից, այլ աշխատանքից հետո, հաճախ փորձում էի միսս Ստայնի հետ զրույց սկսել գրքերի շուրջը։ Երբ ես աշխատում եմ, գրելն ավարտելուց հետո զգում եմ կարդալու անհրաժեշտություն։ Եթե շարունակ մտածես աշխատանքի մասին, նախքան հաջորդ օրը սեղանի առջեւ նստելը, կարող ես կորցնել այն, ինչի մասին գրում ես։ Անհրաժեշտ է մարզել ոտները, ֆիզիկապես հոգնել եւ հատկապես լավ սիրել սիրեցյալիդ։ Ամենից լավը դա է։ Բայց հետո, երբ զգում ես, որ դատարկված ես, անհրաժեշտ է կարդալ, որպեսզի աշխատանքի մասին չմտածես ու չհոգաս այնքան ժամանակ, մինչեւ կրկին ձեռնամուխ լինես աշխատանքիդ։ Ես արդեն սովորել եմ երբեք մինչեւ վերջ չդատարկել ստեղծագործական մտքի ջրհորը եւ միշտ, երբ այդ ջրհորի խորքում դեռեւս որեւէ բան մնացել է, գրելը դադարեցրել եմ, որպեսզի նրան սնուցող աղբյուրները գիշերվա ընթացքում կարողանան վերստին լցնել այն։

Որպեսզի աշխատանքից հետո չխորհեմ գրածիս շուրջը, ես հաճախ կարդում էի այն տարիներին ստեղծագործող հեղինակների, օրինակ Օլդոս Հաքսլիի, Դ․ Գ․ Լոուրենսի եւ այլոց այն գրքերը, որ կարողանում էի գտնել Սիլվիա Բիչի գրադարանում կամ առափնյա փողոցի գրավաճառների մոտ։

— Հաքսլին ննջեցյալ է,— ասաց միսս Ստայնը,— ի՞նչ կարիք կա կարդալ մեռածի գրքերը։ Մի՞թե չեք տեսնում, որ նա մեռած է։

Ոչ, ես չէի տեսնում, թե նա մեռած է եւ ասացի, որ նրա գրքերը ինձ զվարճացնում են ու թույլ են տալիս չմտածել։

— Դուք պետք է կարդաք սոսկ այն, ինչ իսկապես լավ է կամ բացահայտորեն անպետք։

— Ես իսկական լավ գրքեր կարդացել եմ այս ամբողջ ձմռանը եւ ամբողջ անցած ձմռանը ու կկարդամ հաջորդ ձմռանը, իսկ բացահայտորեն անպետք գրքերը ես չեմ սիրում։

— Բայց ինչի՞ համար եք կարդում այդ դատարկությունը։ Դա հավակնոտ դատարկություն է, Հեմինգուեյ։ Ննջեցյալի գրվածք է։

— Ես ցանկանում եմ իմանալ, թե մարդիկ ինչ են գրում,— ասացի ես,— եւ դա ինձ ետ է պահում նույն բանը գրելուց։

— Է՞լ ում գործերն եք կարդում։

— Դ․ Գ․ Լոուրենսի,— պատասխանեցի։— Նա մի քանի շատ լավ պատմվածքներ է գրել, հատկապես «Պրուսացի սպան»։

— Ես փորձել եմ կարդալ նրա վեպերը։ Նա անտանելի է։ Ողորմելի ու անմիտ։ Եվ հիվանդի նման է գրում։

— Իսկ ինձ դուր են եկել «Զվավկներն ու սիրեկանները» եւ «Ճերմակ սիրամարգը»,— ասացի ես,— վերջինս, թերեւս, ոչ այնքան։ Բայց ահա «Սիրահարված կանայք» չկարողացա մինչեւ վերջ կարդալ։

— Եթե դուք չեք ուզում վատ գրքեր կարդալ եւ գերադասում եք ինչ֊որ առավել գրավիչ ու յուրովի գեղեցիկ բան, կարդացեք Մարի Բելլոկ Լաունդսին։

Ես առաջին անգամն էի լսում այդ անունը, եւ միսս Ստայնը ինձ հանձնարարեց կարդալ «Կենվորը»՝ Ջեկ Դիահատի մասին այդ հիանալի վիպակը, եւ էլի մի վեպ Փարիզի ինչ֊որ մատույցում (որը միայն Էնգիեն֊լե֊Բենը կարող էր լինել) կատարված սպանության վերաբերյալ։ Այդ երկու գրքերն էլ աշխատանքից հետո կարդալու հոյակապ բաներ են։ Նրանց հերոսները բավականին կենսական են, եւ նրանց արարմունքներն ու սարսափները՝ միանգամայն համոզիչ։ Աշխատանքից հետո կարդալու ավելի լավ բան չես գտնի, եւ ես ընթերցեցի միսիս Բելլոկ Լաունդսի բոլոր այն ստեղծագործությունները, որ կարողացա գտնել։ Բայց նա այնքան էլ շատ գրքեր չուներ, եւ ոչ մեկը չէր կարող համեմատվել առաջին երկուսի հետ, ու քանի դեռ չէին հայտնվել Սիմենոնի առաջին հիանալի գրքերը, ինձ չհաջողվեց դրանց հավասար ոչ մի այլ բան գտնել՝ ցերեկվա եւ գիշերվա ազատ ժամերիս կարդալու։

Կարծում եմ, միսս Ստայնին դուր կգային Սիմենոնի լավ գրվածքները (իմ կարդացածներից առաջինը կարծեմ «LʼEcluse Numero 1»ը կամ «Li Maison du Canal^[6]»֊ն է եղել), ինչեւէ, ես դրանում վստահ չեմ, որովհետեւ երբ ծանոթացա միսս Ստայնի հետ, նա չէր սիրում ֆրանսերեն կարդալ, թեեւ նրան շատ էր դուր գալիս խոսել այդ լեզվով։ Սիմենոնի իմ կարդացած առաջին երկու գրքերը ինձ տվել էր Ջեյնեթ Ֆլեները։ Նա սիրում էր ֆրանսերեն կարդալ եւ Սիմենոնին կարդում էր դեռեւս այն ժամանակներից սկսած, երբ վերջինս ոստիկանական թղթակից էր։

Երեք֊չորս տարվա մեր բարեկամության ընթացքում ես չեմ հիշում թե Գերտրուդ Ստայնը գեթ մեկ անգամ լավ կարծիք հայտնված լինի որեւէ գրողի մասին, բացի այն գրողներից, որոնք գովում էին նրա ստեղծագործությունները կամ որեւէ օգտակար բան էին անում նրա կարիերայի համար։ Բացառություն էին կազմում Ռոնալդ Ֆերբենկը եւ ավելի ուշ՝ Սկոտ Ֆիցջերալդը։ Երբ ես ծանոթացել էի նրա հետ, նա Շերվուդ Անդերսոնի մասին չէր խոսում որպես գրողի, բայց դրա փոխարեն նրան փառաբանում էր՝ որպես մարդ, հատկապես գովում էր նրա իտալական գեղեցիկ ու մեծ, թավշե աչքերը, նրա բարությունն ու հմայքը։ Ինձ չէին հետաքրքրում նրա իտալական գեղեցիկ ու մեծ, թավշե աչքերը, բայց շատ էին դուր գալիս նրա որոշ պատմվածքները։ Դրանք գրված էին պարզ ու հասարակ, հաճախ հիանալի, եւ նա ճանաչում ու շատ էր սիրում այն մարդկանց, որոնց մասին գրում էր։ Միսս Ստայնը չէր ցանկանում զրուցել նրա պատմվածքների շուրջը, եւ նրա մասին խոսում էր միայն որպես մարդու։

— Իսկ ի՞նչ կարծիք ունեք նրա վեպերի մասին,— հարցրի ես նրան։

Նա չէր ցանկանում խոսել Անդերսոնի ստեղծագործության, ինչպես նաեւ Ջոյսի մասին։ Բավական էր միայն երկու անգամ հիշատակել Ջոյսին, եւ ձեզ այլեւս երբեք չէին հրավիրի այդ տունը։ Դա նույնքան անտակտ բան էր, որքան եւ մի գեներալի հետ զրուցելիս մյուսի մասին լավ կարծիք հայտնելը։ Մեկ անգամ սխալ թույլ տալով, դուք այլեւս չեք կարող այն ուղղել։ Սակայն գեներալի հետ զրուցելիս թույլ է տրվում հիշատակել այն մյուս գեներալի անունը, որին նա հաղթել է։ Այս դեպքում ձեր զրուցակից գեներալը կսկի գովել իր ջախջախած գեներալին եւ գոհունակությամբ մանրամասնություններ կվերհիշի, թե ինչպես է ջախջախել նրան։

Անդերսոնի պատմվածքները չափազանց լավն էին հաճելի զրույցի թեմա դառնալու համար։ Ես կարող էի միսս ՍՏայնին ասել, որ Անդերսոնի վեպերը ծայր աստիճան վատն են, բայց այդ եւս անթույլատրելի էր, քանի որ կնշանակեր, թե ես քննադատում եմ նրա առավել նվիրված կողմնակիցներից մեկին։ Երբ Անդերսոնը գրեց ի վերջո «Մութ ծիծաղ» անունը ստացած վեպը, այնքան հիմար, վատ ու մտացածին մի գործ, որ ես չհամբերեցի ու պարոդիա^[7] գրեցի, միսս Ստայնը լրջորեն նեղացավ ինձանից։ Ես ինձ թույլ էի տվել հարձակվել մի մարդու վրա, որը նրա շքախմբին էր պատկանում։ Առաջ նա չէր բարկանում։ Եվ ինքը սկսեց գովեստներ շռայլել Շերվուդի հասցեին, երբ նրա՝ գրողի վարկը լիակատար անկում էր ապրում։

Նա Էզրա Պաունդի դեմ զայրացել էր սոսկ նրա համար, որ վերջինս բավականին փութաջան կերպով է նստել փոքրիկ, մաշված եւ հավանաբար բավականին անհարմարավետ աթոռին(որ, հնարավոր է, հենց հատուկ նրա համար էլ դրել էին), եւ այդ աթոռը չեմ հիշում ճաքել էր, թե ջարդվել։ Իսկ այն, որ նա մեծ պոետ էր, նրբազգաց ու ազնիվ մարդ եւ, անշուշտ, կարող էր նստել սովորական աթոռին, դա ուշադրության չի առնվել։ Էզրայի նկատմամբ նրա անբարյացկամության՝ մեծ ու չարաշունչ արվեստով շարադրված պատճառները հնարվել են շատ տարիներ անց։

Երբ մենք Կանադայից վերադարձել եւ բնակություն էինք հաստատել Նոտր֊Դամ֊դե֊Շան փողոցում, եւ միսս Ստայնն ու ես դեռեւս լավ բարեկամներ էինք, ահա հենց այդ օրերին էլ նա արտասանեց իր դարձվածքը կորած սերնդի մասին։ Այն տարիներին միսս Ստայնին պատկանող «Թ» մոդելի հին «ֆորդի» վառոցքի հետ ինչ֊որ բան էր պատահել, եւ ջահել մեքենագետը, որը ընդամենը մեկ տարի ռազմաճակատում ծառայելուց հետո այժմ աշխատում էր գարաժում, չէր կարողացել կարգի բերել այն, իսկ գուցե եւ չէր ցանկացել արտահերթ նորոգել նրա «ֆորդը»։ Մի խոսքով, նա չէր դրսեւորել բավականաչափ serieux^[8], եւ միսս Ստայնի բողոքից հետո գարաժի տերը նրան խիստ նկատողություն էր հայտարարել։ Տերը նրան ասել էր․ «Դուք բոլորդ génération perdue եք»։

— Ահա թե դուք ինչ եք։ Դուք բոլորդ՝ պատերազմում եղած ամբողջ երիտասարդությունը, այդպիսին եք,— ասաց միսս Ստայնը,— դուք կորած սերունդ եք։

— Դուք այդպե՞ս եք կարծում,— հարցրի ես։

— Այո, այո,— պնդեց նա,— դուք հարգանք չունեք ոչ մի բանի նկատմամբ։ Դուք բոլորդ կխմեք—կկործանեք ձեզ…

— Իսկ այդ մեքենագետը հարբա՞ծ էր։

— Իհարկե ոչ։

— Իսկ ինձ դուք երբեւէ հարբած տեսե՞լ եք։

— Ոչ, բայց ձեր բարեկամները հարբեցողներ են։

— Եղել է, որ ես լավ խմել եմ,— ասացի,— բայց ձեզ մոտ ես երբեք հարբած չեմ եկել։

— Իհարկե ոչ։ Ես այդպիսի բան չասացի։

— Հավանաբար ձեր այդ մեքենագետի տերը ժամը 11֊ին արդեն հարբած է եղել․ հենց դրանից էլ նա այդպիսի հիանալի աֆորիզմներ է ասել։

— Չվիճեք ինձ հետ, Հեմինգուեյ․ դա ոչինչ չի տա։ Գարաժի տերը ճիշտ է․ դուք բոլորդ կորած սերունդ եք։

Ավելի ուշ, երբ ես գրել էի իմ առաջին վեպը, փորձեցի միսս Ստայնի՝ գարաժում լսած դարձվածքը որեւէ կերպ համադրել «Գիրք ժողովի» խոսքերի հետ։ Բայց այն գիշեր տուն վերադառնալով, ես մտածում էի գարաժի երիտասարդ մեքենագետի մասին եւ այն մասին, որ գուցե նրան տարել են սանիտարական մեքենայի վերածած հենց մի այդպիսի «ֆորդով»։ Ես հիշում եմ, ինչպես էին վառվում նրանց արգելակները, երբ նրանք, վիրավորներով լցված, ամենափոքր արագությամբ իջնում էին լեռնային ուղիներով եւ հարկ էր լինում միացնել հետեւի հաղորդակը, հիշում եմ նաեւ, թե ինչպես էին վերջին մեքենաները դատարկ գլորում զառիթափն ի վրա, որովհետեւ նրանց փոխարինել էին հուսալի գլխավոր հաղորդակ ու անկոճղակ արգելակներ ունեցող մեծ «ֆիատներով»։ Ես մտածում էի միսս Ստայնի, Շերվուդ Անդերսոնի մասին, էգոիզմի մասին եւ այն մասին, թե որն է ավելի լավ՝ հոգեւոր ծուլությո՞ւնը, թե՞ կարգապահությունը։ Հետաքրքիր է, մտածում էի ես, մեզանից ո՞վ է կորած սերունդը։ Ես արդեն մոտեցել էի «Կլոզերի դե Լիլային»։ Լույսը ընկել էր իմ հին բարեկամի՝ մարդալ Նեյի արձանի վրա, եւ ծառերի ստվերը նստել էր նար մերկացրած թրի բրոնզին։ Կանգնած է մեն֊մենակ եւ թիկունքում ոչ ոք չունի։ Ա՜խ, ինչպես նրա բախտը չժպտաց Վաթերլոոյի օրը։ Եվ ես մտածեցի, որ բոլոր սերունդներն էլ ինչ֊որ չափով կորած են․ այդպես եղել է եւ այդպես կլինի։ Ես մտա «Լիլա», որպեսզի նա այդպես մեն֊մենակ չլինի եւ նախքան տուն՝ սղոցարանի վերին հարկում գտնվող սենյակս կգնայի, սառը գարեջուր խմեցի։ Բայց գարեջրի շուրջը նստած, ես նայում էի արձանին ու վերհիշում, թե Նեյը քանի օր է մարտնչել արիերգարդում, երբ նահանջում էր Մոսկվայից, որտեղից Նապոլեոնը Կոլենկուրի հետ մեկնել էր կառեթով։ Ես մտածում էի, թե ինչ լավ ու հոգատար բարեկամ է միսս Ստայնը եւ թե նա որքան գեղեցիկ է պատմում Ապոլիների ու նրա մահվան մասին՝ 1918 թվականին, հաշտության օրը, երբ ամբոխը գոռում էր «A bas Guillaume»^[9], իսկ զառանցանքի մեջ գալարվող Ապոլիներին թվացել է, թե այդ բացականչությունները իրեն են վերաբերում, եւ ես մտածեցի, որ ամեն ինչ կանեմ միսս Ստայնին օգնելու համար եւ կաշխատեմ, որ նրան արժանին հատուցեն նրա արած ամբողջ բարության համար․ վկա են աստված ու Մայք Նեյը։ Բայց թող սատանայի ծոցը կորչեն նրա խոսակցությունները կորած սերնդի մասին եւ այդ բոլոր էժան, կեղտոտ պիտակները։ Երբ տուն հասա, բակ մտա, բարձրացա սանդուղքներով եւ տեսա կնոջս, տղայիս ու նրա Ֆ․ փիսա կատվին, որոնք շատ երջանիկ էին վառվող բոխարիկի մոտ, ես կնոջս ասացի․

— Գիտե՞ս, Գերտրուդը, այնուամենայնիվ, շատ լավ կին է։

— Իհարկե, Տետի։

— Բայց նա հաճախ դատարկ բաներ է ասում։

— Ես չեմ լսում, թե նա ինչ է ասում,— ասաց կինս,— չէ որ ես քո կինն եմ։ Ինձ հետ զրուցում է նրա ընկերուհին։

«Շեքսպիր եւ ընկերություն»

Այն օրերին ես գիրք գնելու փող չունեի։ Գրքեր վերցնում էի Օդեոն փողոցի № 12֊ից, Սիլվիա Բիչի «Շեքսպիր եւ ընկերություն» գրախանութից, որը միաժամանակ նաեւ գրադարան էր։ Փողոցից հետո, որտեղ ցուրտ քամին էր ոռնում, այդ գրադարանը՝ մեծ վառարան, սեղաններ ու գրադարակներ ունեցող, ցուցանակում նոր գրքերով, հայտնի գրողների՝ ողջ ու մեռած գրողների լուսանկարներով այդ գրադարանը հատկապես տաք ու հարմարավետ էր թվում։ Բոլոր լուսանկարները սիրող լուսանկարչի աշխատանքներ էին թվում, եւ նույնիսկ մեռած գրողները այնպիսի տեսք ունեին, ասես դեռ ապրում են։ Սիլվիան շարժուն, հստակորեն քանդակված դեմք ուներ, գազանիկի նման արագաշարժ եւ ջահել աղջկա նման ուրախ խաժ աչքեր, մաքուր ճակատից հետ նետած ալիքաձեւ շագանակագույն մազեր, որոնք կտրված էին ականջներից ներքեւ, նրա մահուդե դարչնագույն ժակետի օձիքի մակարդակին հավասար։ Նա գեղեցիկ ոտքեր ուներ, բարեսիրտ էր, ուրախ, հետաքրքրասեր եւ սիրում էր կատակել ու զրուցել։ Եվ նրանից ավելի լավ ինձ հետ ոչ ոք երբեք չի վերաբերվել։

Երբ առաջին անգամ եկա նրա հաստատությունը, ինձ շատ քաշված էի պահում․ փողս չէր հերիքում գրադարանին անդամագրվելու։ Սիլվիան ասաց, որ գրավը կարող եմ մուծել ավելի ուշ, երբ ինձ հարմար լինի, իմ անունով քարտ բացեց եւ առաջարկեց այնքան գիրք վերցնել, որքան ցանկանում եմ։

Նա ոչ մի հիմք չուներ ինձ վստահելու, նա ինձ չէր ճանաչում, իսկ հասցես, որ ես նրան ասացի՝ կարդինալ Լեմուանի փողոց, թիվ 74, խոսում էր միայն աղքատության մասին։

Եվ այսուամենայնիվ Սիլվիան հմայիչ, սիրալիր ու հրապուրիչ էր, եւ նրա թիկունքի ետեւում դեպի առաստաղն էին բարձրանում եւ պատուհաններով դեպի բակը նայող հարեւան սենյակն էին ձգվում անթիվ դարակներ՝ գրադարանի ամբողջ հարստությամբ հանդերձ։

Ես սկսեցի Տուրգենեւից, վերցրի «Որսորդի հուշերի» երկու հատորը եւ, եթե չեմ սխալվում, Դ․ Գ․ Լոուրենսի վաղ շրջանի վեպերից մեկը՝ «Զավակներն ու սիրեկանները», բայց Սիլվիան ինձ առաջարկեց վերցնել եւս մի քանի գիրք։ Ես ընտրեցի «Պատերազմ եւ խաղաղությունը» Կոնստանս Հարնետի թարգմանությամբ եւ Դոստոեւսկու «Խաղամոլն» ու մյուս պատմվածքները։

— Եթե դուք նպատակադրվել եք այս բոլորը կարդալ, ապա նորից շուտ չեք գա այստեղ,— ասաց Սիլվիան։

— Ես կգամ վճարելու,— պատասխանեցի,— ես տանը փող ունեմ։

— Ես դա նկատի չունեի,— ասաց նա,— վճարեցեք, երբ ձեզ հարմար կլինի։

— Ջոյսը ե՞րբ է ձեզ մոտ լինում,— հարցրի ես։

— Որպես կանոն՝ օրվա վերջին,— պատասխանեց նա,— մի՞թե դուք նրան երբեք չեք տեսել։

— Մենք նրան տեսանք, երբ ընտանիքով ճաշում էր Միշոյի մոտ,— ասացի ես,— բայց դա թանկ ռեստորան է եւ անքաղաքավարություն է մարդկանց դեմքին նայել, երբ նրանք ճաշում են։

— Դուք տա՞նն եք ճաշում։

— Ամենից հաճախ տանը,— պատասխանեցի,— մենք լավ խոհարարուհի ունենք։

— Ձեր տան մոտ կարծեմ ոչ մի ռեստորան չկա։

— Չկա։ Դուք որտե՞ղից գիտեք։

— Լարբոն այնտեղ է ապրել,— ասաց,— մյուս բոլոր բաներում նրան այնտեղ դուր էր գալիս։

Մեզ ամենամոտ էժան ռեստորանը Պանթեոնի կողքին է։

— Ես չգիտեմ ձեր շրջանը։ Մենք տանն ենք ճաշում։ Մի օր մեզ մոտ եկեք ձեր կնոջ հետ։

— Դուք դեռ մի՛ հրավիրեք։ Չէ որ ես դեռ չեմ վճարել ձեզ։ Համենայն դեպս շնորհակալություն։

— Կարդացեք, կարող եք չշտապել,— ասաց նա։

Կարդինալ Լեմուանի փողոցի վրա գտնվող մեր տունը երկու սենյականոց բնակարան էր, առանց տաք ջրի ու կոյուղու, որին փոխարինում էր բաքը, որը սակայն առանձնապես մեծ անհարմարություն չէ նրանց համար, ովքեր սովոր են ուղիղ բակում գտնվող միչիգանյան զուգարաններին։ Բայց տան պատուհաններից հրաշալի տեսք էր բացվում։ Գետնին դրված էր զսպանակավոր մի լավ ներքնակ, որը ծառայում էր որպես հարմարավետ անկողին, պատերից կախված էին նկարներ, որոնք մեզ դուր էին գալիս, եւ բնակարանը թվում էր լուսավոր ու հարմարավետ։

Գրքերը թեւիս տակ տուն վերադառնալով, ես կնոջս պատմեցի, թե ինչպիսի հիանալի տեղ եմ գտել։

— Բայց, Տետի, դու հենց այսօր էլ պետք է գնաս այնտեղ եւ փողը տաս,— ասաց նա։

— Դե իհարկե,— ասացի,— մենք միասին կգնանք։ Հետո մենք կիջնենք դեպի գետը եւ գետափին կզբոսնենք։

— Եկ ավելի լավ է քայլենք Սենայի փողոցով, մտնենք նկարավաճառների բոլոր կրպակներն ու դիտենք խանութների ցուցափեղկերը։

— Անպայման։ Մենք կարող ենք զբոսնել որտեղ ցանկանանք, իսկ հետո կմտնենք որեւէ նոր սրճարան, որտեղ մենք ոչ ոքի չենք ճանաչում եւ որտեղ մեզ ոչ ոք չի ճանաչում ու մեկական գավաթ կխմենք։

— Կարելի է նույնիսկ երկուական։

— Հետո մենք որեւէ տեղ կընթրենք։

— Այ, այդ մեկը չեղավ։ Մի՛ մոռանա, որ մենք պետք է վճարենք գրադարանին։

— Որ այդպես է, ընթրելու համար տուն կվերադառնանք, իսկական խնջույք կկազմակերպենք եւ «բոն» կվերցնենք դիմացի խանութից․ տեսնո՞ւմ ես ցուցափեղկում «բոնի» շիշը։ Այնտեղ գինն էլ է նշված։ Իսկ հետո մենք կկարդանք եւ կպառկենք անկողնում ու կսիրենք իրար։

— Ես մենք միշտ կսիրենք միայն իրար, ուրիշ ոչ ոքի։

— Այո, միշտ։

— Ի՜նչ հրաշալի օր է ու երեկո։ Իսկ այժմ վատ չէր լինի, եթե ճաշեինք։

— Սարսափելի ուտել եմ ուզում,— ասացի,— սրճարանում ես աշխատել եմ միայն café créme֊ով^[10]։

— Գործդ ո՞նց էր, Տետի։

— Իմ կարծիքով՝ լավ։ Ինձ այդպես է թվում։ Ճաշին ի՞նչ ունենք։

— Մատղաշ բողկ եւ կարտոֆիլի պյուրեով հրաշալի foie de veau^[11] ու սալաթ։ Խնձորի կարկանդակ։

— Եվ այժմ մենք կունենանք մեր ցանկացած յուրաքանչյուր գիրքը ու այդ գրքերը մեզ հետ կվերցնենք, եթե որեւէ տեղ մեկնենք։

— Ճի՞շտ ես ասում։

— Իհարկե։

— Իսկ նրա մոտ Հենրի Ջեյմս է՞լ կա։

— Իհարկե։

— Ի՜նչ լավ է,— ասաց նա,— մեր բախտը բանեց, որ դու գտար այդ տեղը։

— Միշտ էլ մեր բախտը բանում է,— ասացի եւ հիմարի նման մատով չթխկացրի որեւէ փայտի վրա, որպեսզի աչքով չտան։ Բայց չէ որ այդ բնակարանում ամենուրեք փայտ էր, որի վրա կարելի էր մատով թխկացնել։

Սենայի մարդիկ

Կարդինալ Լեմուանի փողոցի ամենահեռավոր ծայրից գետափ կարելի է իջնել տարբեր ուղիներով։ Ամենակարճ ճանապարհը փողոցով ուղիղ ներքեւ է տանում, բայց շատ զառիթափ է եւ, դրանից բացի, հենց որ հասնեք հարթությանը եւ կտրեք Սեն֊Ժերմենի աշխույժ երթեւեկություն ունեցող զբոսայգու սկիզբը, այն ձեզ կհասցնի գետափի հողմահար ու մռայլ հատվածը, որ գտնվում է Գինու շուկայի ձախ կողմում։ Այդ շուկան նման չէ Փարիզի մյուս շուկաներին, այլ ավելի շուտ հիշեցնում է մաքսատնային համբարանոց, որտեղ գինին սպասում է, որպեսզի նրա դիմաց մաքս վճարեք, եւ կառույցները իրենց տխուր տեսքով հիշեցնում են ոչ այն է զորանոցներ, ոչ այն է բանտային բարաքներ։

Սենայի գետաբազուկից այն կողմ գտնվում է Սեն֊Լուի կղզին իր նեղ փողոցներով, հինավուրց, բարձր, գեղեցիկ տներով եւ կարելի է այնտեղ գնալ կամ ձախ թեքվելով քայլել գետափով, մինչեւ որ Սեն֊Լուի կղզին մնա ետեւում, եւ դուք կանգնեք Նոտր֊Դամին ու Սիտե կղզուն դեմ դիմաց։

Գետափի գրավաճառներից հաճախ ամենաչնչին գնով կարելի է ձեռք բերել նոր լույս տեսած ամերիկյան էժանագին գրքեր։ «Արծաթե աշտարակ» ռեստորանի վերին հարկում այն ժամանակներում մի քանի սենյակ էր վարձով տրվում, եւ ովքեր վարձում էին, ռեստորանում զեղջ էին ստանում․ իսկ եթե նրանք իրենցից հետո թողնում էին գրքեր, valet de chambre֊ն^[12] դրանք ծախում էր գետափից ոչ հեռու գտնվող գրավաճառ կնոջը։ Եվ դուք կարող եք դրանք այնտեղ գնել մի քանի ֆրանկով։ Գրավաճառ կինը անգլիական գրքերի նկատմամբ վստահություն չէր տածում, դրանց համար գրոշներ էր տալիս եւ աշխատում էր որքան կարելի է շուտ վաճառել, նույնիսկ ամենաչնչին շահույթով։

— Իսկ դրանց մեջ լավերը կա՞ն,— մի անգամ, երբ մենք արդեն բարեկամացել էինք գրավաճառուհու հետ, հարցրեց նա ինձ։

— Հաճախ լինում են։

— Իսկ ինչպե՞ս իմանանք։

— Ես, օրինակ, իմանում եմ, երբ կարդում եմ։

— Այնուամենայնիվ, այդ գործը ռիսկի հետ է կապված։ Մանավանդ անգլերեն շատ քչերն են կարդում։

— Որ այդպես է, այդ գրքերը մի կողմ դրեք եւ ցույց տվեք ինձ։

— Ես դա չեմ կարող անել։ Չէ որ դուք ամեն օր չէ, որ գալիս եք այստեղ։ Հաճախ ձեզ երկար չենք տեսնում։ ոչ, ես պետք է վաճառեմ առիթը ներկայանալուն պես։ Դրանք այնուամենայնիվ ինչ֊որ բան արժեն։ Եթե ոչինչ չարժենային, ես երբեք չէի կարող վաճառել։

— Իսկ դուք ինչպե՞ս եք որոշում ֆրանսերեն գրքի արժեքավոր լինելը։

— Դե, ամենից առաջ նայում եմ, թե գրքում նկարներ կա՞ն։ Այնուհետեւ որոշում եմ նկարների որակը։ Մեծ նշանակություն ունի նաեւ կազմը։ եթե գիրքը լավն է, տերը այն ինչպես հարկն է, կազմել կտա։ Անգլերեն գրքերը եւս կազմված են, բայց նրանց կազմը վատն է։ Դրանց մասին դժվար է դատել։

«Արծաթե աշտարակի» մոտ գտնվող այդ խանութից մինչեւ Մեծ օգոստոսափառների գետափը գրավաճառները չէին վաճառում ոչ անգլիական, ոչ ամերիկյան գրքեր։ Իսկ այնտեղից դենը, ներառյալ Վոլտերի գետափը, մի քանի գրաջավառներ կային, որոնք վաճառում էին Սենայի ձախ ափից, մասնավորապես «Վոլտեր» պանդոկի ծառայողներից գնված գրքեր, պանդոկ, որտեղ, որպես կանոն, իջեւանում էին հարուստ մարդիկ։ Մի այլ գրավաճառուհու, որը նույնպես իմ լավ բարեկամուհին էր, ես մի անգամ հարցրի, թե արյդո՞ք պատահում է այնպես, որ գրքերը նրան վաճառեն իրենք՝ դրանց տերերը։

— Ոչ,— պատասխանեց նա,— այդ բոլորը մոռացված գրքեր են։ Ահա թե ինչու պարզ է, որ դրանք ոչ մի արժեք չունեն։

— Դրանք նրանց նվիրում են բարեկամները, որպեսզի նավում կարդալու բան ունենան։

— Հնարավոր է,— ասաց նա,— երեւի այդ գրքերից շատ է մնում նավերում։

— Այո,— ասացի ես,— նավային ընկերությունը այդ գրքերը դեն չի նետում, այլ կազմել է տալիս եւ դրանցից ստեղծում նավի գրադարան։

— Դա շատ խելացի է,— պատասխանեց նա,— համենայն դեպս, գրքերը լավ կազմ են ստանում։ Ահա այդպիսի գիրքն արդեն արժեք ունի։

Ես զբոսնելու համար գետափ եմ իջնում, երբ ավարտում էի գրելս կամ պետք ունեի որեւէ բանի շուրջը մտածել։ Ինձ համար մտածելը հեշտ է, երբ զբոսնում եմ կամ ինչ֊որ բանով զբաղված եմ եւ կամ դիտում եմ, թե մյուսները ինչպես են զբաղված մի գործով, որից գլուխ են հանում։ Նոր կամուրջի մոտ, որտեղ կանգնած է Հենրիխ Չորրորդի արձանը, Սիտե կղզու ներքին վերջավորությունը վերածվում է նավի սուր քթի նմանող մի նեղ սլաքի եւ այնտեղ, հենց ջրի մոտ, գցված է ճյուղատարած ու հսկայական, հոյակապ շագանակենիների մի փոքրիկ այգի, իսկ սահանքներն ու խոր գետախորշերը, որ այստեղ առաջացնում է Սենան, ձկնորսության հիանալի տեղ են։ Աստիճաններով կարելի է իջնել այգին եւ հետեւել ձկնորսներին, որոնք տեղավորվել են այստեղ եւ մեծ կամրջի տակ։ Ձկնորսության տեղերը փոխվում էին գետի մակարդակի փոփոխման հետ մեկտեղ, եւ ձկնորսները օգտվում էին բամբուկե ծալովի կեռերից, որոնք, սակայն, ունեին բարակ կարթաթելեր, թեթեւ սարք եւ բադի փետուրից պատրաստված լողակներ․ նրանք վարպետորեն կերակրում էին ձկանը այն վայրում, որտեղ որսում էին։ Նրանց միշտ հաջողվում էր որեւէ բան որսալ եւ հաճախ կարթից կախվում էր մանրածածանի նման հիանալի ձուկ, որն անվանում են goujon։ Ամբողջովին տապակած շատ համեղ է, եւ ես կարող էի դրանից մի ամբողջ լիքը ափսե ուտել։ Նրա միսը շատ նուրբ է եւ իր համով հաճելի է նույնիսկ թարմ սարդիններից, ճարպի հոտ չունի, եւ մենք ձուկն ուտում էինք ուղղակի ոսկրներով։

Ամենից լավ այդ ձուկը պատրաստում էին ներքին Մեդոնի գետափնյա բաց ռեստորանում։ Ռեստորանը կոչվում էր «Հրաշալի ձկնորսություն», եւ այնտեղ մատուցում էին «մյուսկադեի» տիպի հիանալի սպիտակ գինի։ Այստեղ ամեն ինչ նման էր Մոպասանի պատմվածքներին, իսկ գետի տեսքը այնպիսին էր, ինչպես այն նկարագրել է Սկսլեյը։ Իհարկե, goujon ուտելու համար պետք չէր այդքան հեռու գնալ։ Սեն֊Լուի կղզում պատրաստում էին հիանալի friture^[13]։

Ես ճանաչում էի մի քանի ձկնորսների, որոնք որսում էին Սենայի ամենաձկնառատ վայրերում, Սեն֊Լուի կղզու եւ Վերտ Գալանտ հրապարակի միջեւ ընկած մասում, եւ հաճախ պարզ օրերին վերցնում էի մի լիտր գինի, հաց, երշիկ, նստում էի արեւի տակ, ընթերցում հենց նոր գնածս գիրքը եւ հետեւում ձկնորսությանը։

Ճանապարհորդական նոթերի հեղինակները սիրում են Փարիզի ձկնորսներին այնպես պատկերել, ասես դրանք դիվահար մարդիկ են, որոնց երբեք չի հաջողվում որսալ գոնե մեկ ձուկ, բայց իրականում այդ զբաղմունքը միանգամայն լուրջ է, նույնիսկ՝ շահավետ։ Ձկնորսների մեծամասնությունը ապրում էր համեստ կենսաթոշակով, դեռեւս չկասկածելով, որ ինֆլյացիան այն զրոյի կհավասարեցնի։ Բայց կային նաեւ իրենց գործով խորապես տարված ձկնորսներ, որոնք ամբողջ ազատ ժամանակը անց էին կացնում գետափին։ Շարանտոնում, որտեղ Մառնան թափվում է Սենա, եւ քաղաքից դուրս, ձկնորսությունը ավելի լավ էր, բայց հենց բուն Փարիզում էլ կարելի էր որսալ ինչպես հարկն է։ Ես ինքս ձուկ չէի որսում, որովհետեւ դրա համար անհրաժեշտ սարքեր չունեի եւ գերադասում էի փող կուտակել, որպեսզի մեկնեմ Իսպանիա ձուկ որսալու։ Բացի այդ, ես ստույգ չգիտեի, թե երբ եմ ավարտելու աշխատանքս կամ երբ պիտի մեկնեմ, ուստի չէի ցանկանում ինձ կաշկանդել ձկնորսությամբ, որով զբաղվել կարելի է միայն որոշակի ժամերի։ Բայց ես ուշադիր հետեւում էի ձկնորսներին եւ ինձ համար միշտ հաճելի էր գիտակցել, որ ես գլուխ եմ հանում բոլոր նրբություններից, իսկ այն միտքը, որ նույնիսկ այս մեծ քաղաքում մարդիկ ձուկ են որսում ոչ թե հանուն հետաքրքրության եւ մի քիչ տուն են բերում friture֊ի համար, ինձ ուրախություն էր պատճառում։

Ձկնորսներ եւ աշխույժ գետ, գեղեցկուհի֊նավակներ՝ իրենց հատուկ կյանքով, բուքսիրներ՝ ծխնելույզներով, որոնք ծալվում էին, որպեսզի չդիպչեն կամուրջներին, բուքսիրանավերի հետեւից ձգվող բարժերի սյունաշար, քարակոփ ափերի հոյակապ ծփիներ, սոսիներ եւ նույնիսկ բարդիներ։ Գետափին ինձ երբեք մենակ չեմ զգացել։ Երբ քաղաքում այդքան շատ ծառ կա, թվում է՝ ահա, ուր որ է, գարունը կգա, որ մի գեղեցիկ առավոտ գիշերային տաք քամին անսպասելիորեն գարուն կբերի։ Սառը տեղատարափ անձրեւները հաճախ գարնանը ստիպում էին նահանջել, եւ թվում էր, նա այլեւս երբեք չի վերադառնա, ու քո կյանքից դուրս կմնա տարվա մի ամբողջ եղանակ։ Փարիզում դրան միակ իրոք թախծալի օրերն էին, որովհետեւ այդպիսի գարունը անբնական է թվում։ Աշնանը թախծի հետ հաշտվում ես։ Ամեն տարի քո մեջ ինչ֊որ բան մեռնում է, երբ ծառերից թափվում են տերեւները, եւ նրանց մերկ ճյուղերը ձմեռային սառը լույսի մեջ անպաշտպան օրորվում են քամուց, բայց դու գիտես, որ գարունը անպայման կգա, այնպես, ինչպես վստահ ես, որ սառած գետը կրկին կազատվի սառույցից։ Երբ սառը անձրեւները անընդհատ թափվում էին եւ սպանում գարունը, թվում էր, թե զուր տեղը խորտակվել է մի երիտասարդ կյանք։ Ինչեւէ, չնայած այդպիսի օրերին, գարունը վերջ ի վերջո միշտ վրա էր հասնում, բայց սիրտս սարսափ էր պատում, որ գարունը կարող էր եւ չգալ։

Խաբուսիկ գարուն

Երբ գարունը գալիս էր, թող նույնիսկ խաբուսիկ գարունը, այլ հոգսեր չկային, մեկից բացի․ որտե՞ղ երջանկություն վայելես։ Միակ բանը, որ կարող էր փչացնել օրը, մարդիկ էին, բայց եթե հաջողվում էր խուսափել հրավերներից, օրն անսահման էր դառնում։ Մարդիկ միշտ սահմանափակել են այդ երջանկության հնարավորությունը, շատ քչերի բացառությամբ, որոնք նույն բերկրանքն էին բերում, ինչ բերում է ինքը՝ գարունը։

Գարնանը ես սովորաբար աշխատում էի վաղ առավոտյան, երբ կինս դեռեւս քնած էր լինում։ Պատուհանները կրնկի վրա բաց են։ Սալարկուղու խճաքարերը չորանում են անձրեւից։ Արեւը չորացնում է իմ պատուհանի դիմացի տների թաց երեսը։ Խանութների փեղկերը դեռեւս փակ են։ Հովիվը, սրինգ փչելով, փողոցով քշում է այծերի հոտը, եւ մեր վերեւում ապրող կինը դուրս է գալիս փողոց, մի մեծ սափոր ձեռքին։ Հովիվը ընտրում է ուռած կրծքով սեւ այծը եւ կթում ուղղակի սափորի մեջ, իսկ նրա շունը մինչ այդ մյուս այծերին քշում է դեպի մայթը։ Այծերը նայում են չորս կողմը եւ տուրիստների նման թափահարում գլուխները։ Հովիվը փող է ստանում այդ կնոջից, շնորհակալություն հայտնում եւ շարունակում իր ճանապարհը՝ շվի փչելով, իսկ շունը քշում է այծերին, եւ նրանք սնգսնգալով քայլում են սալարկի վրայով, թափահարելով պոզերը։

Ես կրկին սկսեցի գրել, իսկ կինը կաթի սափորը ձեռքին ահա բարձրացավ սանդուղքներով։ Նա թաղիքե ներբանով հողաթափեր էր հագել եւ երբ կանգ առավ մեր հարթակի վրա, ես միայն նրա ծանր հեւքը լսեցի, իսկ հետո լսեցի նրա ետեվից ծածկվող դռան թրխկոցը։ Մեր տանը նրանից բացի ոչ ոք այծի կաթ չէր գնում։

Ես որոշեցի փողոց դուրս գալ եւ գնել ձիարշավի առավոտյան ծրագիրը։ Նույնիսկ ամենաաղքատ թաղամասում կարելի է գտնել համենայն դեպս մեկ օրինակ, բայց այդպիսի օրը անհրաժեշտ է վաղ գնել ծրագիրը։ Ես այն գնեցի Դեկարտի փողոցի եւ Կոնտրեսկարպի հրապարակի անկյունում։ Այծերն իջնում էին Դեկարտի փողոցով, իսկ ես խոր շնչեցի առավոտյան օդը եւ արագ ետ դարձա, որպեսզի շուտ հասնեմ սենյակս եւ ավարտեմ աշխատանքս։ Քիչ էր մնում գայթակղվեի եւ տուն վերադառնալու փոխարեն առավոտյան քայլեի այծերի ետեւից։ Սակայն, նախքան կսկսեի գրել, ես աչքի անցկացրի ծրագիրը։ Այդ օրը ձիարշավը տեղի էր ունենալու Էնգիենում՝ փոքրիկ, համակրելի եւ մի քիչ էլ խարդախաբարո ձիարշավարանում, որը աուտսայդերների^[14] ապաստարանն էր։

Նշանակում է, երբ ես աշխատանքս ավարտեմ, մենք ձիարշավարան կգնանք։ Տորոնտյան թերթը, որի համար ես գրում էի, մի քիչ հոնորար էր ուղարկել, եւ մենք որոշեցինք գրազ գալ որեւէ մութ ձիու^[15] վրա, որից կարելի է մի կարգին գումար շահել։ Կինս մի անգամ Օտեյլում Ոսկե Այծ մականունով ձիու համար գրազ էր բռնել, դնելով մեկի դիմաց հարյուր քսան, եւ ձին արդեն քսան մարմնով առաջ էր անցել, բայց վերջին արգելքի մոտ ընկել էր, մեզ անվերադարձորեն զրկելով խնայողություններից, որոնք մեզ կես կարի կբավարարեին։ Մենք աշխատում էինք չհիշել այդ մասին։ Այն տարի, մինչեւ Ոսկե Այծի հետ պատահած դեպքը, մենք շարունակ շահում էինք։

— Իսկ մենք փող ունե՞նք իսկապես խաղալու համար, Տետի,— հարցրեց կինս։

— Ոչ։ Անհրաժեշտ է հաշվել եւ ծախսել ճիշտ այնքան, որքան մենք կվերցնենք մեզ հետ։ Բայց գուցե դու ցանկանում ես այդ գումարը որեւէ ա՞յլ բանի վրա ծախսել։

— Ինչ ասեմ…— պատասխանեց կինս։

— Հասկանում եմ։

Այն տարիներին մենք շատ դժվար էինք ապրում, եւ ես գծուծ էի։

— Ոչ,— ասաց նա,— բայց…

Ես գիտեի, թե որքան խիստ էի ծախսերի հարցում եւ թե որքան վատ էր դասավորվել ամեն ինչ։ Կարիքը չի դառնացնում նրան, ով աշխատում է եւ բավարարություն ստանում աշխատանքից։ Լողասենյակները, ցնցուղները եւ տաք զուգարանները ես այնպիսի հարմարանքներ էի համարում, որոնք գոյություն ունեն մեզանից բոլոր տեսակետից ցածր կանգնած մարդկանց համար, իսկ մեզ դրանք գոհունակություն էին պատճառում միայն ճանապարհորդությունների ժամանակ, եւ մենք հաճախ էինք ճանապարհորդում։ Իսկ սովորական օրերի համար գետի մոտ, փողոցի ծայրին, բաղնիսներ կային։ Կինս երբեք չէր գանգատվում այդ բոլորից ճիշտ այնպես, իչնպես եւ լաց չեղավ, երբ Ոսկե Այծը ընկավ։ Հիշում եմ, նա լաց եղավ, որովհետեւ ափսոսաց ձիուն, այլ ոչ թե դրամը։ Ես ինձ հիմար կերպով պահեցի, երբ նրան ցիգեյկայի գորշագույն բաճկոնակ էր պետք, բայց երբ նա գնեց այդ բաճկոնակը, այն ինձ շատ դուր եկավ։ Ես ինձ հիմար էի պահել նաեւ այլ դեպքերում։ Բայց այդ ամենը աղքատության դեմ մղվող պայքարի հետեւանքն էր, աղքատության, որը կարելի է հաղթել, եթե փողը չվատնես։ Հատկապես, երբ հագուստեղենի փոխարեն նկարներ ես գնում։ Բայց բանն այն է, որ մենք մեզ ամենեւին էլ աղքատ չէինք համարում։ Մենք պարզապես չէինք ցանկանում հաշտվել այդ մտքի հետ։ Մենք մեզ դասում էինք ընտրյալների թվին, իսկ նրանք, որոնց մենք վերեւից ներքեւ էինք նայում, եւ որոնց ամենայն իրավունքով չէինք վստահում, հարուստ էին։ Ինձ միանգամայն բնական էր թվում այն, որ տաք լինելու համար ներքնաշապիկի փոխարեն սվիտր էին հագնում։ Դա տարօրինակ էր թվում միայն հարուստներին։ Մենք սնվում էինք լավ ու էժան, խմում էինք լավ ու էժան, լավ քնում էինք եւ միասին տաք էինք զգում ու սիրում էինք միմյանց։

— Իմ կարծիքով պետք է գնալ,— ասաց կինս,— շատ վաղուց է, որ ձիարշավներում չենք եղել։ Մեզ հետ ուտելու որեւէ բան վերցնենք ու մի քիչ գինի։ Ես լավ բուտերբրոդներ կպատրաստեմ։

— Մենք գնացքով կգնանք եւ, ի դեպ, դա էժան է։ Բայց եթե դու գտնում ես, որ մենք չպետք է գնանք, արի չգնանք։ Այսօր հիանալի օր է։

— Իմ կարծիքով, պետք է գնալ։

— Իսկ գուցե քեզ համար ավելի հաճելի կլինի փողը որեւէ այլ բանի վրա ծախսե՞լ։

— Ոչ,— գոռոզամտորեն պատասխանեց նա։ Նրա ցցուն այտոսկրները ասես թե ստեղծված էին հենց գոռոզամտության համար,— վերջ ի վերջո ո՞վ ենք մենք։

Մենք գնացք նստեցինք Հյուսիսային կայարանում, անցանք քաղաքի ամենակեղտոտ ու ամենատխուր մասը եւ կառամատույցից ոտքով հասանք ձիարշավարանի օազիսը։ Դեռեւս շատ վաղ էր, մենք իմ անձրեւակալը փռեցինք նոր հնձած կանաչի վրա, նստեցինք ու նախաճաշեցինք։ Գինին խմում էինք ուղղակի շշից եւ նայում էինք հին տրիբունաներին, տոտալիզատորի փայտե դարչնագույն փայլին, ճերմակացրած քարե պարսպին, սպիտակ սյուներին ու ճաղերին, կանաչ ծառերի տակ գոյացած պադդոկներին^[16] եւ այն առաջին ձիերին, որոնց դուրս էին բերում այնտեղ։ Մենք մի քիչ էլ գինի խմեցինք եւ ուշադիր ուսումնասիրեցինք ձիարշավի ծրագիրը։ Կինս պառկեց անձրեւակալի վրա մի քիչ ննջելու, դեմքը հառելով արեւին։ Ես գնացի դեպի տրիբունաները եւ շուտով հանդիպեցի մի մարդու, որին ճանաչում էի դեռեւս Միլանում եղածս օրերին։ Նա ինձ խորհուրդ տվեց գրազ բռնել երկու ձիերի վրա, մատնացույց անելով դրանց։

— Նրանք, իհարկե, ոսկու տակառ չեն, բայց չվախենաք խաղագումար դնելուց։

Դրանցից առաջինի վրա գրազ բռնելով, մենք դրեցինք մեր փողի կեսը, որ միտք ունեինք ծախսել, եւ այն մեզ շահույթ բերեց մեկի դիմաց տասներկու հաշվով։ Ձին լավ հաղթահարեց արգելքները, ճանապարհի հեռավոր ծայրում առաջ անցնելով մյուսներից, ֆինիշին հասավ նրանցից չորս մարմնով շուտ։ Մենք պահեցինք շահույթի կեսը, իսկ մյուս կեսը ներդրեցինք մյուս ձիու օգտին, որը իսկույն առաջ սլացավ, հաղթահարեց բոլոր դժվարությունները, սակայն հարթ ճանապարհին քիչ էր մնում տանուլ տար․ ֆավորիտը յուրաքանչյուր ցատկի հետ հասնում էր նրան, եւ երկու հեծնորդների խարազաններն էլ աշխատում էին անընդհատ։

Մենք գնացինք տրիբունաների տակ գտնվող ճաշարանում մի֊մի գավաթ շամպայն խմելու եւ սպասելու, մինչեւ հայտարարեն շահույթները։

— Այսուամենայնիվ, ձիարշավները սարսափելի քամում են մեզ,— ասաց կինս,— դու տեսա՞ր, այն ձին քիչ էր մնացել առաջինը հասներ։

— Սիրտս մինչեւ հիմա էլ դողում է։

— Որքա՞ն են վճարելու։

— Արժենշումը մեկի դիմաց տասնութ է եղել, բայց հնարավոր է՝ վերջին րոպեին նրա օգտին շատ խաղագումարներ են դրել։

Մեր կողքով տարան ձիերին։ Մերը ամբողջովին փրփուրի մեջ էր, նրա ռունգերը լայնացել էին, եւ հեծնորդը շոյում էր նրան։

— Խեղճ ձիուկ,— ասաց կինս,— իսկ մենք միայն խաղագումար ենք դնում դրանց օգտին։

Մենք այնքան նայեցինք, մինչեւ ձիերն անցան, մի֊մի գավաթ եւս շամպայն խմեցինք եւ այդ պահին հայտարարեցին շահույթը՝ 85։ Դա նշանակում էր, որ այդ ձիու համար տասը ֆրանկանոց տոմսի դիմաց վճարում են 85֊ական ֆրանկ։

— Երեւի վերջում այդ ձիու հետ շատերն են հույս կապել,— ասացի ես։

Բայց մենք շատ փող էինք շահել, շատ՝ մեզ համար, եւ այժմ մենք գարուն ունեինք եւ դրան գումարած՝ փող։ Եվ ես մտածեցի, որ մեզ ուրիշ ոչինչ պետք չէ։ Այդպիսի օրը, եթե ծախսերի համար մեզնից յուրաքանչյուրի հաշվով առանձնացնեինք շահույթի նույնիսկ մեկ քառորդ մասը, հնարավորություն էր տալիս մյուս կեսն էլ ետ գցել ձիարշավների ֆոնդի համար։ Ձիարշավների ֆոնդը ես գաղտնի էի պահում, մյուս փողերից առանձին։

Այդ նույն տարին, երբ մենք վերադարձել էինք մեր մի ճանապարհորդությունից եւ ձիարշավում մեր բախտը կրկին բանել էր, մի անգամ մենք մտանք Պրյունիեի մոտ, որպեսզի բարում ճաշենք։ Նախապես ծանոթացել էինք ցուցափեղկերի բոլոր հրաշալիքներին, ցուցափեղկեր, որոնցում դրված են գները ցույց տվող պարզորոշ պիտակներ։ Մենք պատվիրեցինք ոստրե ու crabe Mexicaine^[17] եւ դրանք խմեցինք մի քանի գավաթ «սանսերա»֊ով։ Վերադարձի ճանապարհին մենք մթության միջով անցանք Թյուիլրիով եւ կանգ առանք, որպեսզի Կարուսելի կամարի միջով նայենք մութ այգիներին, որոնց թանձր մթության ետեւում երեւում էր Համաձայնության լուսավորված հրապարակը, եւ կրակների մի երկար շղթա էր բարձրանում դեպի Հաղթակամարը։ Հետո նայելով Լուվրի մութ բծին, ես ասացի․

— Դու իրո՞ք կարծում ես, որ բոլոր երեք կամարները գտնվում են միեւնույն ուղղաձիգի վրա։ Այս երկուսը եւ Միլանի Սերմիոնի կամարը։

— Չգիտեմ, Տետի։ Ասում են, որ այդպես է եւ հավանաբար իզուր չեն ասում։ Դու հիշո՞ւմ ես, թե ինչպես էինք մենք մագլցում ձյան միջով եւ Սեն֊Բերնարի իտալական մասում իսկույն ընկանք գարնան գիրքը, ու հետո դու, Չինկը եւ ես ամբողջ օրը գարնան միջով իջնում էինք դեպի Աոստա։

— Չինկը դա անվանեց «կոշիկներով՝ Սեն֊Բերնարի վրայով»։ Հիշո՞ւմ ես այն կոշիկները։

— Իմ խեղճ կոշիկներ։ Իսկ հիշո՞ւմ ես ինչպես մենք «Գալերեայում» մրգի սալաթ կերանք Բիֆիի մոտ եւ «կապրի» խմեցինք ու սառույցով գետնամորի կերանք ապակե բարձր սկահակից։

— Հենց այդ պատճառով է, որ ես մտածեցի երեք կամարների մասին։

— Ես հիշում եմ Սերմիոնի կամարը։ Այն նման է սրան։

— Իսկ հիշո՞ւմ ես պանդոկը Էգլեյում, որտեղ դուք Չինկի հետ ամբողջ օրը այգում կարդում էիք, իսկ ես ձուկ էի որսում։

— Հիշում եմ, Տետի։

Ես հիշեցի Ռոնան, որ նեղ էր, գորշ եւ ուռել էր հալած ձյունաջրերից, հիշեցի երկու գետակները, որոնցում իշխանաձուկ է լինում՝ Ստոկալպերը եւ Ռոնի ջրանցքը։ Ստոկալպերը այն օրը արդեն միանգամայն թափանցիկ էր, բայց Ռոնի ջրանցքում ջուրը դեռեւս պղտոր էր։

— Իսկ հիշո՞ւմ ես, ինչպես էին ծաղկել վայրի շագանակենիները, եւ ես աշխատեցի հիշել գլիցինիայի հետ կապված պատմությունը, որ ինձ պատմել էր կարծեմ Ջիմ Գեմբլը ու ոչ մի կերպ չէի կարողանում հիշել։

— Հիշում եմ, Տետի։ Եվ դուք Չինկի հետ շարունակ խոսում էիք այն մասին, թե գրելուց ինչպես պետք է հասնել ճշմարտության եւ ճիշտ արտացոլել, այլ ոչ թե նկարագրել։ Ես հիշում եմ բոլորը։ Մերթ նա էր ճիշտ, մերթ էլ՝ դու։ Ես հիշում եմ, թե ինչպես էիք դուք վիճում լուսավորության, տեքստուրայի եւ ձեւի շուրջը։

Այդ ժամանակ մենք դուրս էինք եկել Լուվրի դարպասից, անցել էինք փողոցը եւ կանգ առնելով կամրջի վրա, հենվեցինք ցանկապատին ու սկսեցինք դիտել գետը։

— Մենք երեքով վիճում էինք աշխարհում ամեն ինչի մասին եւ միշտ ինչ֊որ շատ կոնկրետ բանի մասին ու ձեռ էինք առնում միմյանց։ Ես հիշում եմ այն ամենը, ինչ մենք արել ենք ու խոսել այն ճանապարհորդության ժամանակ,— ասաց Հեդլին,— ճիշտ եմ ասում։ Բոլորը, բոլորը։ Երբ դուք Չինկի հետ խոսում էիք, ես ետ չէի մնում։ Այնպես չէր, ինչպես միսս Ստայնի մոտ, որտեղ ես սոսկ կին եմ։

— Ափսոս, որ ես չեմ կարողանում հիշել գլիցինիայի հետ կապված այն պատմությունը։

— Դա կարեւոր չէ։ Կարեւորը ինքը՝ գլիցինիան է, Տետի։

— Հիշո՞ւմ ես, Էգլից ես գինի բերեցի մեր տնակը։ Գինին մեզ վաճառել էին հյուրանոցում եւ ասել, որ դա իշխան ձկան հետ լավ է։ Կարծեմ գինին մենք փաթաթել էինք «Գազետ դե Լյուցերն» թերթի մի քանի համարների մեջ։

— Սիոնյան գինին ավելի լավ էր։ Հիշո՞ւմ ես, ինչպես տիկին Գանգեսվիշը կապույտ իշխանաձուկ տապակեց, երբ մենք մեր տնակն էինք վերադարձել։ Ի՜նչ համեղ ձուկ էր, Տետի, եւ մենք սիոնյան գինի խմեցինք, ճաշեցինք հենց խորխորատի վրա կախված պատշգամբում եւ նայում էինք լճին, կիսով չափ ձյունապատ Դան֊դյու֊Միդին, նայում էինք Ռոնայի գետաբերանում բուսած ծառերին, որտեղ գետը թափվում էր լճի մեջ։

— Ձմռանն ու գարնանը մենք միշտ զգում ենք Չինկի կարիքը։

— Միշտ։ Եվ այժմ, երբ ամեն ինչ ետեւում է մնացել, նրա կարիքը ես զգում եմ։

Չինկը կադրային զինծառայող էր եւ Սանդհերստից^[18] ընկել էր ուղիղ Մոնս^[19]։ Ես նրա հետ ծանոթացել եմ Իտալիայում, եւ նա երկար ժամանակ սկզբում իմ, իսկ հետո մեր լավագույն բարեկամն էր։ Այն ժամանակ նա մեզ հետ էր անցկացնում իր արձակուրդը։

— Նա կփորձի գարնանը արձակուրդ ստանալ։ Այդ մասին անցյալ շաբաթ գրել էր Քյոլնից։

— Գիտեմ։ Բայց այժմ պետք է ապրել այսօրվա օրով եւ օգտագործել նրա յուրաքանչյուր րոպեն։

— Մենք հիմա տեսանք, թե ջուրը ինչպես է խլթխլթում կամրջասյուների մոտ, իսկ այժմ, ես գետի երկայնքով վերեւ նայենք, տեսնենք այնտեղ ինչ է երեւում։

Մենք նայեցինք ու տեսանք ամեն ինչ՝ մեր գետը, մեր քաղաքը, մեր քաղաքի կղզին։

— Մենք լավ բախտ ունենք,— ասաց նա,— ես հուսով եմ, որ Չինկը կգա։ Նա միշտ այնքա՜ն հոգատար է մեր նկատմամբ։

— Նա չի կարծում, թե դա այդպես է։

— Իհարկե։

— Նա կարծում է, թե մենք միասին ենք փնտրում։

— Դա հենց այդպես է։ Բայց ամեն ինչ կախված է նրանից, թե ինչ ես փնտրում։

Մենք անցանք կամուրջը եւ հասանք մեր ափը։

— Դու քաղցած չե՞ս,— հարցրի,— թե չէ մենք մի գլուխ քայլում ենք ու զրուցում։

— Իհարկե, քաղցած եմ, Տետի, իսկ դո՞ւ։

— Գնանք որեւէ լաւ ռեստորան եւ արքայավայել ճաշենք։

— Ո՞ւր գնանք։

— Միշոյի մոտ։

— Շատ լավ։ Դա շատ մոտ է։

Մենք քայլեցինք սուրբ Հայրերի փողոցով, հասանք Ժակոբ փողոցի անկյունը, կանգ առնելով ու դիտելով ցուցափեղկերը, որոնցում դրված են նկարներ եւ կահույք։ Մենք մի պահ կանգ առանք Միշոյի ռեստորանի մուտքի առջեւ եւ կարդացինք ճաշացուցակը, որ փակցված էր դռանը։ Միշոյի մոտ ազատ տեղեր չկային, եւ մենք հարկադրված էինք սպասել, մինչեւ որեւէ մեկը գնա, ու մենք հետեւում էինք այն սեղաններին, որոնց արդեն սուրճ էին մատակարարում։

Քայլելուց մենք ավելի էինք քաղցել, իսկ Միշոյի ռեստորանը մեզ համար շատ հրապուրիչ էր ու թանկ։ Այն տարիներին այնտեղ ճաշում էր Ջոյսը իր ընտանիքով։ Նա եւ իր կինը նստել էին պատի մոտ, եւ Ջոյսը ճաշաքարտը աչքերին մոտեցրած, ակնոցի հաստ ապակիների միջով ուսումնասիրում էր։ Նրա կողքին նստել էր Նորան, որը ախորժակով էր ուտում, բայց քիչ, դիմացը՝ Ջորջին, նիհար, կտրիճավարի, ծոծրակի մոտ մազերը հարթ սղալած, եւ Լյուչիան, որը դեռ գրեթե փոքրիկ աղջիկ էր, գանգուր մազերի ծանր դեզով։ Ամբողջ ընտանիքը խոսում էր իտալերեն։

Քանի դեռ կանգնած էինք, ես մտածեցի, թե կարելի՞ է արդյոք պարզապես քաղց անվանել այն, ինչ մենք զգում էինք այնտեղ, կամրջի վրա։ Ես այդ հարցը տվի կնոջս եւ նա ասաց․

— Չգիտեմ, Տետի։ Կան քաղցի բազմաթիվ տարատեսակներ։ Գարնանը դրանք է՛լ ավելի են շատանում։ Բայց այժմ դա արդեն անցել է։ Վերհուշները նույնպես քաղց են։

Ես բթացել էի, եւ նայելով ռեստորանի պատուհանից ու տեսնելով մատուցողին, որ ափսեի մեջ տանում էր երկու teurnedos^[20], հասկացա, որ ինձ տանջում է ամենասովորական քաղցը։

— Դու ասացիր, որ այսօր մեր բախտը բանում է։ Դա իրոք այդպես է։ Բայց չէ որ մեզ հուշել էին, թե որ ձիու համար գրազ բռնենք։

Նա ծիծաղեց։

Ես նկատի ունեի ոչ թե ձիարշավը։ Դու իմ բոլոր ասածները հասկանում ես տառացիորեն։ Ես դա ուրիշ մտքով ասացի։

— Իմ կարծիքով Չինկին ձիարշավները չեն հետաքրքրում,— ասացի ես, հաստատելով իմ բթությունը։

— Այո։ Դրանք նրան կհետաքրքրեին միայն այն դեպքում, եթե նա ինքը արհավեր։

— Դու այլեւս չե՞ս ուզում գնալ ձիարշավի։

— Ուզում եմ։ Եվ այժմ մենք կարող ենք գնալ, երբ ցանկանանք։

— Չէ, ճիշտն ասա, ուզո՞ւմ ես։

— Իհարկե։ Չէ որ դու եւս ցանկանում ես։ Չէ՞։

Երբ մենք վերջապես ընկանք Միշոյի մոտ, հրաշալի ճաշեցինք։ Բայց երբ մենք վերջացրինք եւ քաղցի հարցը այլեւս չկար, այն զգացումը, որը կամրջի վրա մենք ընդունել էինք քաղցի տեղ, չանհետացավ եւ ապրեց մեր մեջ այնքան ժամանակ, մինչեւ որ ավտոբուսով տուն էինք վերադառնում։ Այն չանհետացավ նաեւ այն ժամանակ, երբ մենք մտանք սենյակ եւ պառկեցինք անկողնում։ Այն չանհետացավ նաեւ, երբ մթան մեջ սիրում էինք իրար։ Երբ ես արթնացա եւ բաց պատուհաններից այն կողմ, բարձր տների կտուրներին տեսա լուսնի լույսը, այն ահա այնտեղ էր։ Ես մի կողմ թեքվեցի, որպեսզի լուսինը չլուսավորի իմ դեմքը, բայց արդեն քնել չէի կարող եւ պառկել էի բաց աչքերով ու մտածում էի այդ մասին։ Մենք գիշերվա ընթացքում երկու անգամ արթնացել էինք, բայց այժմ կինս անխռով քնած էր, եւ լուսնի լույսը ընկել էր նրա դեմքին։ Ես ճիգ էի գործադրում հասկանալու, բայց չափազանց բթացած էի։ Բայց չէ որ դեռեւս առավոտյան, երբ ես արթնացել էի, տեսել կեղծ գարունը, լսել այծերին քշող հովվի շվին ու գնացել ձիարշավի առավոտյան ծրագիր ձեռք բերելու, կյանքը այնքա՜ն պարզ էր թվում։

Բայց Փարիզը հին քաղաք է, իսկ մենք երիտասարդ էինք, եւ այնտեղ ամեն ինչ պարզ ու հստակ չէր՝ ե՛ւ աղքատությունը, ե՛ւ անսպասելի հարստությունը, ե՛ւ լոսնի լույսը, ե՛ւ արդարությունը կամ չարիքը, ե՛ւ շնչառությունը նրա, ով լուսնի լույսի տակ պառկած էր կողքիդ։

Մի հրապուրանքի վերջը

Այդ տարի եւ հետագա մի քանի տարիների ընթացքում, առավոտյան աշխատանքս ավարտելուց հետո, մենք միասին շատ անգամ եղանք ձիարշավներին, եւ Հեդլիին այդ դուր էր գալիս, իսկ հաճախ նույնիսկ կլանում էր նրան։ Բայց դա ամենեւին նման չէր նրան, որ մենք բարձրանում էինք անտառների գոտուց այն կողմ ընկած բարձրանիստ մարգագետինները, կամ ուշ երեկոյան վերադառնում մեր պանդոկը, կամ Չինկի՝ մեր լավագույն բարեկամի հետ լեռնանցքով գնում դեպի տակավին անծանոթ վայրերը։ Եվ մեզ հետաքրքրում էր ոչ թե բուն ձիարշավը, այլ խաղալու հնարավորությունը։ Բայց մենք դա անվանեցինք ձիարշավի հրապուրանք։

Ձիարշավները մեզ երբեք չբաժանեցին․ դրան ընդունակ են միայն մարդիկ։ Սակայն երկար ժամանակ ձիարշավը ասես թե մեր մերձավոր ու պահանջկոտ բարեկամն էր։ Համենայն դեպս, հաճելի էր այդպես մտածել։ Եվ ես, որ մարդկանց վրա արդարացիորեն վրդովված էի այն պատճառով, որ նրանք ընդունակ են ամեն ինչ ավերելու, ներողամիտ էի այդ ամենակեղծ, ամենագեղեցիկ, ամենագրավիչ, արատավոր ու պահանջկոտ բարեկամիս նկատմամբ, որովհետեւ նրանից կարելի էր օգուտ ստանալ։ Որպեսզի ձիարշավը եկամտի աղբյուր դառնա, պետք է ամբողջ ժամանակդ նվիրես դրան։ Իսկ ես ժամանակ չունեի։ Բայց ես իմ հրապուրանքը նրանով էի արդարացնում, որ գրում էի դրա մասին, թեեւ այն ամենը, ինչ գրել եմ, ի վերջո կորել է, եւ ձիարշավների մասին իմ պատմվածքներից ընդամենը մեկն է մնացել, որովհետեւ այն խմբագրությունից վերադառնալով, ճանապարհորդում էր փոստից֊փոստ։

Հետո ես ավելի հաճախ սկսեցի մենակ գնալ ձիարշավների, եւ դրանք ինձ ավելի ու ավելի էին գրավում ու ձգում։ Հենց որ հնարավորություն էր ստեղծվում, ես հաճախում էի ե՛ւ Օթեյլի, ե՛ւ Էնգիենի ձիարշավարանները։ Շատ թե քիչ խելացի խաղալու համար անհրաժեշտ էր դրան նվիրել ամբողջ ժամանակդ, բայց միայն դրանով ապրել անհնարին է։ Թղթի վրա կատարած հաշիվները հենց այդպես էլ թղթի վրա էին մնում։ Եվ դրանց արդյունքները կարելի էր իմանալ յուրաքանչյուր լրագրից։

Օթեյլում ստիպլ֊չեզը ամենից լավ կարելի էր դիտել վերին տրիբունաներից եւ հարկադրված էի լինում աստիճաններով վեր բարձրանալ, որպեսզի տեսնեմ, թե ինչպես է գալիս ձիերից յուրաքանչյուրը, նկատեմ այն ձիուն, որը կարող էր շահել, բայց չի շահել, եւ հասկանամ, թե ինչու կամ ինչ պատճառով նա չի արել այն, ինչ կարող էր անել։ Անհրաժեշտ էր ամեն անգամ, երբ քո կողմից ուսումնասիրվող ձին վազքի մեջ է, հետեւել խաղագումարներին եւ արժենշումների փոփոխություններին։ Եվ անհրաժեշտ էր հմուտ լինել գնահատելու, թե տվյալ ձին ինչպես է աշխատում, որպեսզի կռահես այն պահը, թե երբ են ախոռի աշխատողները խաղագումար դնելու նրա վրա։ Այս դեպքում եւս նա կարող է տանունլ տալ, բայց դու արդեն գիտես նրա հնարավորությունները։ Դա դժվար խնդիր էր, բայց ի՜նչ հրաշալի բան էր օրեցոր ձիարշավներ տեսնել Օթեյլում, երբ հաջողվում էր խցկվել այնտեղ եւ ներկա լինել հրաշալի ձիերի ազնիվ մրցումներին։ Մինչ այդ, դու արդեն ձիարշավարանը ճանաչում ես հինգ մատիդ պես։ Վերջ ի վերջո դու այնտեղ ձեռք ես բերել բազմաթիվ ծանոթներ՝ հեծնորդներ, վարժեցնողներ, ձիատերեր եւ ճանաչել ես բազում ձիեր ու շատ այլ բաներ։

Որպես կանոն, ես գրազ էի բռնում միայն այն ձիու վրա, որը ճանաչում էի, բայց հաճախ բացահայտում էի այնպիսի ձիեր, որոնց ոչ ոք չէր հավատում վարժեցնողներից ու հեծնորդներից բացի, եւ որոնք շահում էին մրցաելույթը մրցաելույթի ետեւից, իսկ ես էլ խաղագումար էի դնում նրանց օգտին։ Ի վերջո ես դադարեցի ձիարշավ հաճախելուց, որովհետեւ դա չափազանց շատ ժամանակ էր խլում ու կլանում էր ինձ, եւ բացի այդ, ես չափազանց շատ բան գիտեի այն մասին, ինչ տեղի էր ունենում Էնգիենում եւ մյուս ձիարշավարաններում, որտեղ կազմակերպվում էին հարթ ձիարշավներ։

Ես ուրախ էի, որ դադարել եմ ձիարշավներում խաղալուց, բայց ասես ինչ֊որ բան էի կորցրել։ Այն ժամանակ ես արդեն գիտեի, որ երբ կյանքում ինչ֊որ բան վերջանում է, վատ բան լինի, թե լավ, մնում է դատարկությունը։ Սակայն վատ բանից հետո մնացած դատարկությունը ինքն իրենով է լցվում։ Լավից հետո գոյացած դատարկությունը կարելի է լցնել միայն լավագույնը գտնելով։ Ձիարշավների համար նախատեսված դրամը ես մտցրեցի ընդհանուր ֆոնդի մեջ եւ դրանից ինձ թեթեւացած ու լավ զգացի։

Այն օրը, երբ որոշել էի ձեռք քաշել ձիարշավներից, ես գնացի Սենայի մյուս ափը եւ «Գարանտի տրաստ» ընկերության ճանապարհորդական բյուրոյում, որը այն ժամանակ գտնվում էր Իտալական փողոցին եւ Իտալական բուլվարի անկյունում, հանդիպեցի իմ բարեկամ Մայք Ուորդին։ Ես գնացել էի այնտեղ ձիարշավների համար նախատեսված փողը բանկ գցելու նպատակով, բայց ոչ ոքի այդ մասին չէի ասել։ Ես այդ փողը չմտցրի չեկային գրքույկի մեջ, այլ ուղղակի հիշեցի թիվը։

— Գնանք ճաշենք,— առաջարկեցի Մայքին։

— Գնանք, փոքրիկս։ Ես դեմ չեմ։ Ի՞նչ է պատահել։ Միթե դու չես գնալու ձիարշավարան։

— Ոչ։

Լուվուա հրապարակում մենք ճաշեցինք մի շատ լավ, հասարակ ճաշարանում, որտեղ հրաշալի սպիտակ գինի էին մատուցում։ Ճաշարանի դիմաց գտնվում էր Ազգային գրադարանը։

— Մայք, չէ՞ որ դու հաճախ չես լինում ձիարշավներին,— հարցրի ես։

— Ոչ։ Ես արդեն վաղուց է, ինչ չեմ եղել ձիարշավարանում։

— Իսկ ինչո՞ւ այլեւս չես հաճախում։

— Չգիտեմ,— պատասխանեց Մայքը,— ինչեւէ, գիտեմ, եթե տեսարանը քեզ կլանում է միայն այն պատճառով, որ դու փող ես մուծել այդտեղ, նշանակում է չարժե այն դիտել։

— Եվ դու այլեւս ձիարշավարան չե՞ս գնում։

— Մեկ֊մեկ գնում եմ։ Երբ մեծ ձիարշավներ են լինում, լավագույն ձիերի մասնակցությամբ։

Մենք պաշտետը քսեցինք համեղ հացին, որ մատուցում էին ճաշարանում եւ վրայից սպիտակ գինի խմեցինք։

— Իսկ դու առաջ ձիարշավով հրապուրվո՞ւմ էիր, Մայք։

— Այո, իհարկե։

— Իսկ ի՞նչն է, քո կարծիքով, դրանից ավելի հետաքրքիր։

— Մոտովազքը։

— Մի՞թե։

— Այնտեղ պարտադիր չէ խաղալ։ Այ կտեսնես։

— Ձիարշավները շատ ժամանակ են խլում։

— Չափազանց շատ։ Դրանք խլում են քո ամբողջ ժամանակը։ Եվ այնտեղ հավաքվող բազմությունն էլ ինձ դուր չի գալիս։

— Ես դրանով շատ եմ հրապուրվել։

— Գիտեմ։ Դու չես վառվե՞լ։

— Ոչ։

— Իսկը ժամանակն է թողնելու,— ասաց Մայքը։

— Դե, ես էլ թողել եմ։

— Դա հեշտ բան չէ։ Լսիր, փոքրիկս, եկ մի օր գնանք մոտովազքի։

Մոտովազքը հիանալի նորություն էր, ինձ գրեթե անծանոթ։ Բայց իսկույն չէ, որ մենք հրապուրվեցինք դրանով։ Դա տեղի ունեցավ ավելի ուշ։ Այն մեծ դեր խաղաց մեր կյանքում, երբ փարիզյան առաջին փուլը անվերադարձ կերպով ավարտվել էր։

Բայց երկար ժամանակ մեզ համար լավ էր ապրել Փարիզի մեր մասում, ձիարշավարանից հեռու, եւ հույս դնել ինքներս մեզ վրա, մեր աշխատանքի վրա, մեր ծանոթ նկարիչների վրա, փոխանակ օրվա ապրուստը խաղով հոգալու եւ դա այլ կերպ անվանելու։ Ես մոտովազքերի մասին շատ պատմվածքներ եմ սկսել, բայց այդպես էլ չավարտեցի ոչ մի այնպիսի պատմվածք, որը կարողանար համեմատվել փակ կամ բաց վազքուղիներում կամ խճուղու վրա տեղի ունեցող բուն մրցումների հետ։ Բայց ես այնուամենայնիվ ցույց կտամ ե՛ւ Ձմեռային մոտո֊արշավարանը՝ անցնող օրվա մշուշի մեջ, ե՛ւ փայտե դիք վազքուղին, ե՛ւ դողերի առանձնահատուկ սվվոցը, երբ նրանք քսվում են փայտին, ե՛ւ վարորդների լարվածությունն ու նրանց հնարանքները, երբ իրենց մեքենաներին ձուլված վեր են սլանում կամ նետվում ներքեւ, ցույց կտամ demi֊fond֊ի^[21] ամբողջ հմայքը, ետնանիվավոր հռնդացող մոտոցիկլները, ե՛ւ նրանց՝ պաշտպանիչ ծանր սաղավարտներով ու կաշվե ներշնչուն բաճկոններով, entraîneurs^[22]֊ներին, որ նստում էին ուսերը շտկած, որպեսզի հանդիպակաց օդի, հոսանքից պաշտպանեն ավելի թեթեւ սաղավարտ դրած վարորդներին, որոնք ղեկին հակված ամեհի արագությամբ պտտում են ատամնավոր հսկայական հաղորդակները, որպեսզի առջեւի փոքրիկ անիվը ետ չմնա մոտոցիկլի ետեւի անիվներից, որոնց համար առաջինը ճեղքում է օդը, ցույց կտամ ե՛ւ մոտորների հռնդյունը, ե՛ւ վարորդների շնչակտուր մրցավազքը, որոնք արմունկ֊արմունկի, անիվն անիվին քսելով, վեր ու վար շարունակ առաջ են սուրում կատաղի արագությամբ, մինչեւ որ որեւէ մեկը կորցնելով թափը, ետ մնա լիդերից եւ զարնվի օդի կոշտ շերտին, որից նա մինչ այդ պաշտպանված էր։

Մոտովազքը բազմաթիվ ձեւեր ունի։ Անջատ֊անջատ ստարտով սովորական սպրինտը կամ մատչային վազքերը, երբ երկու վարորդներ իրենց մեքենաների վրա երկար վայրկյանների ընթացքում հավասարակշռվում են, ստիպելով, որ ախոյանը առաջինը սկսի վազքը, հետո մի քանի դանդաղ շրջապտույտ են կատարում եւ վերջապես մոլեգնորեն նետվում գլխապտույտ արագության մեջ։ Բացի այդ, կան նաեւ ցերեկային երկժամյա թիմային վազքեր որոնց դեպքում սպրինտ ձեւի մի քանի վազք է կատարվում՝ ժամանակը լրացնելու համար։ Կան նաեւ բացարձակ արագության անհատական մրցումներ, երբ վարորդը մի ժամ շարունակ մրցում է վայրկենացույցի սլաքի հետ։ Վերջապես, շատ վտանգավոր, բայց եւ շատ գեղեցիկ մրցումներ՝ հարյուր կիլոմետրի վրա փայտե թեք վազքուղով «Բուֆֆալո»֊յի հինգ հարյուր մետրանոց գոգավոր, բացօթյա ստադիոնում, որ գտնվում է Մոնրուժում, որտեղ վարորդները ընթանում էին ծանր մոտոցիկլերի ետեւից։ Մենք տեսանք Լինարին՝ բելգիացի նշանավոր չեմպիոնին, որին դեմքի պատճառով Սիու^[23] էին անվանել, եւ որը, վազքի վերջում ավելացնելով առանց այն էլ կատաղի արագությունը, գլուխը թեքում էր եւ իր մայկայի տակ գտնվող ռետինե պարկին միացրած խողովակից կոնյակ ծծում։ Տեսանք նաեւ Ֆրանսիայի չեմպիոնատը՝ լիդերի ետեւից վազքերի գծով, որ տեղի ունեցավ Օթեյլի մոտ գտնվող Արքայազնի այգում վեց հարյուր վաթսուն մետրանոց բետոնե վազքուղու վրա, ամենախարդախ վազքուղին, որտեղ մեր աչքի առջեւ ջախջախվեց մեծ Գանեն, եւ մենք լսեցինք պաշտպանիչ սաղավարտի տակ ջարդվող գանգի ճքճքոցը, ասես զբոսախնջույքի ժամանակ ինչ֊որ մեկը պինդ եփած ձու է կոտրել՝ քարին խփելով։ Ես պետք է նկարագրեմ վեցօրյա մոտովազքերի արտասովոր աշխարհը եւ լեռներում տեղի ունեցած խճուղային զարմանալի վազքերը։ Ֆրանսերենը միակ լեզուն է, որ կարող է արտահայտել այդ ամենը, որովհետեւ բոլոր տերմինները ֆրանսերեն են։ Ահա թե ինչու այդքան դժվար է դրա մասին գրել։ Մայքը ճիշտ էր ասում։ Մոտովազքերը լավ են նաեւ առանց տոտալիզատորի։ Բայց դա արդեն վերաբերում է Փարիզում անցկացրած իմ կյանքի մյուս փուլին։

Քաղցի դպրոցը

Երբ Փարիզում կիսաքաղց կյանք ես վարում, հատկապես շատ ես ցանկանում ուտել, որովհետեւ բուլկեղենի բոլոր խանութների ցուցափեղկերում ամեն տեսակի համեղ բաներ կան, իսկ մարդիկ ճաշում են ուղղակի մայթի վրա դրած սեղանների շուրջը, եւ դու տեսնում ես ուտելիքները, շնչում նրանց բուրմունքը։ Եթե դու լրագրությունը թողել ես եւ գրում ես այնպիսի բաներ, որոնք Ամերիկայում ոչ ոք չի գնի, իսկ տանն էլ ասել ես, թե այսինչը քեզ ճաշի է հրավիրել, ապա ամենից լավն այն է, որ գնաս Լյուքսեմբուրգյան այգի, որտեղ Աստղադիտարանի հրապարակից մինչեւ Վոժիրար փողոցը տանող ամբողջ ճանապարհին քեզ չեն շփոթեցնի ուտելեղենի ո՛չ տեսքը, ո՛չ էլ հոտը։ Եվ կարելի է մտնել Լյուքսեմգուրյան թանգարանը, որտեղ կտավները ավելի պարզ, ավելի հուզիչ ու գեղեցիկ են երեւում, եթե սրտագդալիդ տակ բութ ցավ ես զգում եւ քաղցից փորդ սեղմվել է։

Քանի քաղցած էի, սովորեցի շատ ավելի լավ ընկալել Սեզանին եւ հասկանալ, թե նա ինչպես է ստեղծել իր բնանկարները։ Ես հաճախ հարցնում էի ինձ՝ նա սոված չի՞ եղել արդյոք, երբ աշխատում էր։ Բայց որոշեցի, որ նա հավանաբար ուղղակի մոռանում էր ճաշել։ Այսպիսի ոչ այնքան առողջ միտք֊հայտնագործությունները ծնվում են անքնությունից կամ թերսնվելուց։ Ավելի ուշ ես որոշեցի, որ Սեզանը այնուամենայնիվ քաղց զգացել է, բայց ուրիշ քաղց։

Լյուքսեմբուրգյան թանգարանից կարելի է Ֆերուի նեղ փողոցով գնալ Սեն֊Սյուլպիսի հրապարակը, որտեղ նույնպես ոչ մի ռեստորան չկա, այլ կա միայն մի խաղաղ պուրակ՝ նստարաններով ու ծառերով։ Եվ շատրվան կա այնտեղ առյուծաքանդակ, աղավնիներ կան, որ վխտում են փողոցում եւ նստում եպիսկոպոսների արձաններին։ Հրապարակի հյուսիսային մասում կա եկեղեցի եւ խանութներ կան, ուր եկեղեցական զանազան իրեր են վաճառում։

Եթե այստեղից գնաս դեպի գետը, անպայման ստիպված կը լինես անցնել հրուշակեղեն, մրգեղեն, բանջարեղեն ու գինի վաճառող խանութների կողքով։ Սակայն ճանապարհը մանրազնին ուսումնասիրելով, կարելի է առաջ թեքվել, շրջանցել ճերմակագորշ եկեղեցին եւ դուրս գալ Օդեոնի փողոցը, այնտեղից մի անգամ էլ թեքվել աջ, դեպի Սիլվիա Բիչի գրախանութը․ այդ ճանապարհին այնքան էլ շատ չեն ուտելեղեն վաճառով հիմնարկները։ Օդեոնի փողոցում չկան ո՛չ սրճարաններ, ո՛չ էլ խորտկարաններ մինչեւ հրապարակ, որտեղ գործում է միանգամից երեք ռեստորան։

Մինչեւ հասնում ես Օդեոնի փողոցի № 12 տունը, քաղցի զգացումդ բթանում է, փոխարենը կրկին սրվում են ընկալումներդ։ Լուսանկարները այլ են թվում, եւ դու տեսնում ես գրքեր, որոնք մինչ այդ երբեք չես նկատել։

— Հեմինգուեյ, դուք աչքիս մի տեսակ նիհարել եք,— ասաց Սիլվիան,— դուք կանոնավո՞ր եք սնվում։

— Իհարկե։

— Դուք ճաշին ի՞նչ եք կերել։

Քաղցիս սիրտս խառնեց, բայց ես պատասխանեցի․

— Ես հենց տուն եմ գնում ճաշելու։

— Ժամը երեքի՞ն։

— Ես չնկատեցի, որ այդքան ուշ է։

— Այս քանի օրը Անգրիենան ասաց, թե ցանկանում է ձեզ ու Հեդլիին ընթրիքի հրավիրել։ Մենք Ֆարգին էլ կհրավիրենք։ Նա, կարծեմ, ձեզ դո՞ւր է գալիս։ Կամ Լարբոյին։ Դե, նա ձեզ անշուշտ դուր է գալիս։ Ես գիտեմ, որ դուր է գալիս։ Կամ էլի որեւէ մեկին, որը ձեզ իրոք դուր է գալիս։ Խոսեցեք Հեդլիի հետ, լա՞վ։

— Ես հավատացած եմ, որ նա սիրով կգա։

— Ես նրան pneu^[24] կուղարկեմ։ Եվ այդքան շատ մի աշխատեք, քանի որ վատ եք սնվում։

— Չեմ աշխատի։

— Դե լավ, տուն գնացեք, թե չէ ճաշից կուշանաք։

— Ոչինչ, ինձ համար կպահեն։

— Հետո, սառը ճաշ մի կերեք։ Լավ, տաք ճաշ՝ ահա թե ինչ է ձեզ պետք։

— Ես նամակ չունե՞մ։

— Կարծում եմ՝ ոչ։ Ինչեւէ, հիմա նայեմ։

Նա փնտրեց, գտավ մի երկտող, ուրախ ժպտաց ինձ եւ բացեց իր գրասեղանի գզրոցը։

Սա իմ բացակայության ժամանակ են բերել,— ասաց նա։

Ես վերցրի ծրարը, շոշափելով զգացի, որ այնտեղ փող կա։

— Վեդդերկոպից է,— ասաց Սիլվիան։

— Պետք է որ «Քվերշնիտտ»֊ից^[25] լինի։ Դուք տեսնվե՞լ եք Վեդդերկոպի հետ։

— Ոչ, Բայց նա Ջորջի հետ եկել էր այստեղ։ Նա ձեզ կհանդիպի, մի անհանգստացեք։ Երեւի նախ ցանկացել է վճարել ձեզ։

— Այստեղ վեց հարյուր ֆրանկ է։ Նա գրում է, թե էլի կուղարկի։

— Ի՛նչ լավ է, որ դուք ինձ հարցրիք նամակի մասին։ Որքա՜ն լավն է այդ պարոն Շատ Հաճելին։

— Շատ հետաքրքիր է, որ իմ գործերը գնում են միայն Գերմանիայում։ Նա եւ մեկ էլ «Ֆրանկֆուրտեր Ցայտունգը»։

— Ճիշտ որ զարմանալի է։ Բայց պետք չէ հուզվել։ Կարող եք ձեր պատմվածքները վաճառել Ֆորդին,— ծաղրանքով ասաց նա։

— Էջը երեսուն ֆրանկով։ Եթե երեք ամիսը մեկ մի պատմվածք տպվի «Տրանսատլանտիկ»֊ում, հինգ էջանոց պատմվածքի համար եռամսյակում վճարեն հարյուր հիսուն ֆրանկ, նշանակում է տարեկան կստանամ վեց հարյուր ֆրանկ։

— Լսեցեք, Հեմինգուեյ, մի՛ մտածեք, թե այժմ որքան են դրանց համար վճարում։ Կարեւորն այն է, որ դուք կարողացել եք դրանք գրել։

— Գիտեմ։ Ես կարողանում եմ պատմվածքներ գրել։ Բայց չէ որ դրանք ոչ ոք չի վերցնում։ Այն օրից, ինչ ես վերջ եմ տվել լրագրությանը, ոչինչ չեմ վաստակում։

— Մի հուզվեք, դրանք դեռ կգնեն։ Հետո տեսեք, դուք արդեն ստացել եք մեկի համար։

— Ներողություն, Սիլվիա։ Ներեցեք, որ ես սկսեցի խոսել այդ մասին։

— Ինչ կարիք կա ներողություն խնդրել։ Խոսեցեք, որքան ուզում եք ե՛ւ այդ մասին, ե՛ւ ինչի մասին որ ուզում եք։ Մի՞թե դուք չգիտեք, որ գրողները հենց մի գլուխ խոսում են իրենց ցավերից։ Բայց խոսք տվեք ինձ, որ այլեւս չեք հուզվի եւ կսնվեք ինչպես հարկն է։

— Խոստանում եմ։

— Որ այդպես է, տուն գնացեք եւ ճաշեցեք։

Դուրս գալով Օդեոնի փողոցը, ես իմ նկատմամբ գարշանք զգացի այդ բողոքների համար։ Այն, ինչ արել եմ, իմ բարի կամքով եմ արել, քեֆս ուզածին պես, բայց ինձ հիմարի պես պահեցի։ Պետք է մի մեծ կտոր հաց գնել եւ ուտել, քաղցած ման գալու փոխարեն։ Ես նույնիսկ զգացի կարմրած, ղրճղրճացող հացի համը։ Բայց պետք է նրա վրայից ինչ֊որ բան խմել։ «Էխ դու, նվնվացող սատանա, ցանկանում էիր սուրբ նահատակ ձեւանալ,— ասացի ինքս ինձ,— դու լրագրությունը թողեցիր քո բարի կամքով։ Դու վարկ ունես եւ Սիլվիան քեզ միշտ պարտք կտա։ Նա քեզ բազմիցս տվել է։ Այստեղ կասկածելու բան չկա։ Բայց դու միշտ ձգտում ես արդարացում գտնել քեզ համար։ Քաղցը օգտակար է առողջության համար, եւ նկարները սոված փորով իրոք ավելի լավ են դիտվում։ Բայց ուտելիքը նույնպես հրաշալի բան է, եւ դու գիտե՞ս արդյոք, թե այդմ որտեղ ես ճաշելու։

Լիպպի մոտ՝ ահա թե որտեղ ես ուտելու, նաեւ խմելու»։

Մինչեւ Լիպպը հեռու չէր, եւ ճանապարհի բոլոր այն տեղերը, որոնք իմ ստամոքսը նույնքան արագ էր նկատում, որքան եւ աչքերս ու քիթս, այժմ հատկապես հաճելի էին դարձնում ճանապարհը։ Brasseria֊ն^[26] դատարկ էր, եւ երբ ես մեջքովս դեպի հայելին նստեցի պատի տակ դրված սեղանի մոտ ու մատուցողն հարցրեց, թե գարեջուր բերի՞ ինձ, ես պատվիրեցի distingue՝ մեկ լիտր տարողությամբ ապակյա մի մեծ փարչ ու կարտոֆիլի սալաթ։

Գարեջուրը շատ սառն էր, եւ ես խմեցի մեծ հաճույքով։ Կարտոֆիլը չէր ճխլել, համեմված էր քացախով ու սեւ պղպեղով, իսկ ձիթապտղի յուղը հիանալի էր։ Ես սեւ պղպեղ ցանեցի սալաթի վրա եւ հացը թաթախեցի ձիթապտղի յուղի մեջ։ Գարեջրի առաջին տենչագին կումից հետո ես սկսեցի ուտել ու խմել անշտապ։ Երբ սալաթը վերջացրի, պատվիրեցի մի բաժին եւս, ինչպես նաեւ cervelas՝ երկայնքով երկու մասի բաժանած ու մանանեխի հատուկ սոուսով համեմված հաստ ու մեծ նրբերշիկ։

Ես հացով սրբեցի ամբողջ յուղն ու սոուսը եւ դանդաղ ծծեցի գարեջուրը, մինչեւ տաքացավ, հետո մինչեւ վերջ խմելով, պատվիրեցի demi՝ կես լիտրանոց մի գավաթ, հետեւելով, թե ինչպես է այն լցվում։ Գարեջուրն ինձ ավելի սառը թվաց, քան առաջ, եւ ես կեսը խմեցի։

Ամենեւին էլ չեմ հուզվում,— մտածեցի ես։ Գիտեի, որ իմ պատմվածքները լավն են, եւ վաղ թե ուշ որեւէ մեկը դրանք կտպագրի նաեւ իմ հայրենիքում։ Հրաժարվելով թերթի աշխատանքից, ես չէի կասկածում, որ պատմվածքներս կհրապարակվեն։ Բայց դրանք մեկը մյուսի հետեւից վերադարձնում էին ինձ։ Իմ վստահությունը բացատրվում էր նրանով, որ Էդվարդ օʼԲրայենը «Իմ ծերունին» պատմվածքը զետեղել էր «Տարվա լավագույն պատմվածքները» ժողովածուի մեջ եւ այդ ժողովածուն ինձ ձոնել։ Ես ծիծաղեցի ու մի կում գարեջուր խմեցի։ Այդ պատմվածքը չէր տպվել ոչ մի հանդեսում եւ օʼԲրայենը ժողովածուի մեջ մտցրել էր հակառակ իր բոլոր կանոնների։ Ես կրկին ծիծաղեցի, ու մատուցողը ինձ նայեց։ Ծիծաղելի էր, որ այդ բոլորով հանդերձ, նա իմ ազգանունը ճիշտ չէր գրել։ Դա մեկն էր այն երկու պատմվածքներից, որոնք ինձ մոտ մնացել էին այն բանից հետո, երբ իմ բոլոր գրածները Լիոնի կայարանում Հեդլիից գողացել էին ճամպրուկի հետ մեկտեղ, որի մեջ նա իմ ամբողջ ձեռագրերը, որպես անակնկալ նվեր, բերում էր Լոզաննա, որպեսզի ես հնարավորություն ունենայի լեռներում մեր հանգստի պահին աշխատել դրանց վրա։ Նա բնագրերն ու մեքենագրված նմուշները, բոլոր պատճենների հետ մեկտեղ, դրել էր թղթապանակների մեջ։ Այս պատմվածքը պահպանվել էր այն պատճառով, որ Լինկոլն Ստեֆենսը ուղարկել էր ինչ֊որ խմբագրի, իսկ վերջինս հետ էր տվել։ Երբ մնացած բոլորը գողացել էին, այս պատմվածքը գտնվում էր փոստում։ Երկրորդ պատմվածքը՝ «Մեզ մոտ՝ Միչիգանում» գրել էի նախքան միսս Ստայնի մեզ այցելելը։ Ես չէի մեքենագրել, որովհետեւ միսս Ստայնը այն հայտարարել էր inaccrochable։ Այդ պատմվածքը ընկած էր գզրոցներից մեկում։

Եվ ահա երբ մենք Լոզաննայից մեկնեցինք Իտալիա, ես ձիարշավի մասին այդ պատմվածքը ցույց տվեցի օʼԲրայենին։ Նա մեղմաբարո, ամոթխած մի մարդ էր, լուսավոր կապույտ աչքերով եւ հարթ մազերով, որ անձամբ ինքն էր խուզում։ Այն ժամանակ նա ապրում էր Ռապալլոյի լեռների մենաստանում։ Վատ ժամանակներ էին, եւ ես համոզված էի, որ այլեւս երբեք չեմ կարող գրել, եւ պատմվածքս նրան ցույց տվի որպես մի ինչ֊որ արտասովոր բան․ այդպիսի բութ դեմքով կարելի է ցույց տալ քեզ անհասկանալի պատճառներով խորտակված նավիդ կողմնացույցը կամ աղետից հետո անդամահատված սեփական ոտքդ՝ կոշիկի մեջ, ու կատակել այդ առթիվ։ Բայց երբ օʼԲրայենը կարդաց պատմվածքը, ես հասկացա, որ նա նույնիսկ ավելի շատ է ցավում, քան ես։ Ես կարծում էի, թե նման ցավ կարող է միայն մահը առաջացնել կամ ինչ֊որ անտանելի տառապանք, քանի դեռ չէի տեսել Հեդլիին, երբ նա պատմում էր իմ բոլոր ձեռագրերի կորստյան մասին։ Սկզբում նա միայն լացում էր եւ չէր համարձակվում ասել։ Ես նրան համոզեցի, որ ինչքան էլ տխուր բան պատահած լինի, չի կարող այդքան սարսափելի լինել, եւ ինչ էլ պատահած լինի, պետք չէ հուզվել, ամեն ինչ լավ կլինի։ Միայն դրանից հետո նա ինձ պատմեց։ Ես չէի ուզում հավատալ, թե նա իր հետ վերցրել էր նաեւ երկրորդ օրինակները։ Գտա մեկին, որը ժամանակավորապես ստանձնեց թղթակցի իմ պարտականությունները, գնացք նստեցի եւ իսկույն մեկնեցի Փարիզ։ Այն ժամանակ ես վատ չէի վաստակում լրագրությամբ։ Հեդլիի ասածը ճիշտ դուրս եկավ, եւ ես լավ հիշում եմ, թե ինչ արեցի այդ գիշեր, երբ մտել էի մեր սենյակը եւ համոզվել դրանում։ Բայց այժմ այդ ամենը անցած էր, եւ Չինկը ինձ սովորեցրել էր երբեք չխոսել կորցրածի մասին։ Ես օʼԲրայենին ասացի, որ դա իր սրտին այդքան մոտ չընդունի։ Գուցե հենց լավն էլ այն է, որ իմ վաղ շրջանի պատմվածքները կորել են, եւ ես սփոփում էի օʼԲրայենին, ինչպես զինվորներին են մխիթարում մարտից հետո։ Ես շուտով կրկին կսկսեմ պատմվածքներ գրել, ասացի, ձգտելով նրան մխիթարելու համար կեղծել, բայց իսկույն էլ հասկացա, որ ճշմարտությունն եմ ասում։

Եվ այժմ Լիպպի մոտ նստած, ես սկսեցի վերհիշել, թե երբ է ինձ հաջողվել գրել առաջին պատմվածքը, բոլորը կորցնելուց հետո։ Դա Կորտինա֊դʼԱմպեցցոյումն էր, երբ ես ժամանակավորապես դադարեցնելով գարնանային դահուկազբոսանքները, վերադարձել էի Հեդլիի մոտ, որպեսզի թերթի առաջադրանքով մեկնեմ Հռենոսի մարզ եւ Ռուր։ Դա շատ պարզամիտ մի պատմվածք էր, կոչվում էր «Ոչ սեզոնին», եւ ես բաց էի թողել նրա իսկական վերջաբանը, որտեղ ծերունին կախվում է։ Ես այդպես էի վարվել իմ նոր տեսության համաձայն՝ կարելի է բաց թողնել այն ամենը, ինչ ուզում ես, պայմանով, եթե դու գիտես, թե ինչն ես բաց թողնում․ այդ դեպքում դա միայն ամրապնդում է սյուժեն, եւ ընթերցողը զգում է, որ գրածիդ ետեւում կա դեռեւս չբացահայտված ինչ֊որ բան։

Լավ է, մտածում էի, այժմ ես սովորել եմ պատմվածքն այնպես գրել, որ այն չեն հասկանում։ Դա միանգամայն պարզ է։ Եվ միանգամայն անկասկած է նաեւ այն, որ այդ պատմվածքները պահանջարկ չեն վայելում։ Բայց դրանք կհասկացվեն, ինչպես նկարների հետ է պատահում։ Միայն ժամանակ է պետք եւ հավատ՝ սեփական անձիդ նկատմամբ։

Երբ հարկադրված ես տնտեսել սննդի հաշվին, պետք է կարողանաս քեզ հավաքել, որպեսզի շատ չմտածես քաղցի մասին։ Քաղցը մարդուն կարգապահ է դարձնում եւ շատ բան է սովորեցնում։ Եվ այնքան ժամանակ, մինչեւ ընթերցողները այդ բանը չեն հասկանում, դու նրանցից առաջ ես։ Է՜լ ինչ,— մտածեցի ես,— ներկայումս ես նրանցից այնքա՜ն առաջ եմ, որ նույնիսկ չեմ կարողանում ճաշել ամեն օր։ Վատ չէր լինի, եթե նրանք մի քիչ կրճատեին այդ խզումը։

Ես գիտեի, որ պետք է վեպ գրեմ, բայց այդ խնդիրը իմ ուժերից վեր էր թվում, քանի որ ինձ դժվար էին հաջողվում նույնիսկ այնպիսի պարբերությունները, որոնք սոսկ քամվածքն են հանդիսանում այն ամենի, ինչից պատրաստում են վեպը։ Մեծ տարածության վազքից առաջ կատարվող մարզումների նման, ես պետք է փորձեի գրել ավելի երկար պատմվածքներ։ Երբ գրում էի այն վեպը, որը Լիոնի կայարանում գողացել էին ճամպրուկիս հետ մեկտեղ, դեռ չէի կորցրել պատանեկության լիրիկական թեթեւությունը, որը նույնքան անկայուն ու խաբուսիկ է, որքան եւ ինքը՝ պատանեկությունը։ Ես հասկանում էի՝ գուցե հենց լավն այն է, որ այդ վեպը կորել է, բայց հասկանում էի մի այլ բան եւս՝ պետք է նորը գրել։ Բայց կսկսեմ միայն այն ժամանակ, երբ այլեւս չեմ կարողանա հետաձգել։ Թող անիծված լինեմ, եթե վեպ գրեմ միայն նրա համար, որպեսզի ամեն օր կարողանանք ճաշել։ Ես այն կսկսեմ, երբ այլեւս չեմ կարողանա զբաղվել ոչ մի այլ բանով եւ երբ ուրիշ ընտրություն չեմ ունենա։

Թող պահանջը ավելի ու ավելի հրամայական դառնա։ Իսկ մինչ այդ, ես երկար պատմվածք կգրեմ այն մասին, ինչ ամենից լավ գիտեմ։

Ես արդեն վճարել էի։ Դուրս եկա, շրջվելով դեպի աջ, կտրեցի Ռեննի փողոցը, որպեսզի խուսափեմ «Դյո Մագո» սրճարանը մտնելու գայթակղությունից եւ ամենակարճ ճանապարհով՝ Բոնապարտի փողոցով տուն գնացի։

Իմ չգրածներից ու չկորցրածներից ի՞նչն է, որ ամենից լավ գիտեմ։ Ի՞նչն է, որ ես ամենից ավելի ստույգ գիտեմ եւ ամենից շատ եմ սիրում։ Ես ընտրելու բան չունեի։ Ես միայն կարող էի ընտրել այն փողոցները, որոնք ինձ ամենից արագ կհասցնեն իմ գրասեղանին։ Բոնապարտի փողոցով ես հասա Գինեմեի փողոցը, հետո Ասսի փողոցը եւ Նոտր֊Դամ֊դե֊Շանով քայլեցի դեպի «Կլոզերի դե Լիլա» սրճարանը։

Ես նստեցի անկյունում այնպես, որ իմ ուսի վրայով ընկնեն երեկոյան արեւի շողերը, եւ սկսեցի գրել ծոցատետրումս։ Մատուցողը բերեց café créme, ես կես բաժակ խմեցի, երբ այն սառել էր, հետո բաժակը հեռացնելով, շարունակեցի գրել։ Երբ ես գրել վերջացրել էի, չէի ցանկանում բաժանվել գետից, բուծարանի իշխանաձկնից, ցցագերանների մոտ ուռչող ջրից։ Դա մի պատմվածք էր պատերազմից տուն վերադառնալու մասին, պատերազմը այնտեղ չէր հիշատակվում։

Բայց չէ որ գետը առավոտյան եւս այստեղ կլինի, եւ ես պետք է նկարագրեմ այն, նկարագրեմ ամբողջ շրջակայքը, եւ այն ամենը, ինչ տեղի կունենա։ Եվ ամեն օր, բազմաթիվ օրեր, ես պետք է այդ բանն անեմ։ Մնացածը նշանակություն չունի։ Իմ գրպանում փող կա, Գերմանիայից ստացված փողը, եւ կարելի է ոչ մի բանի մասին չմտածել։ Երբ այդ փողը վերջանա, ուրիշ տեղից կստանամ։

Իսկ այժմ միայն պահանջվում է՝ մինչեւ առավոտ պահպանել մտքի հստակությունը, երբ ես կրկին ձեռնամուխ կլինեմ գործի։

Ֆորդ Մեդոքս Ֆորդը եւ Սատանայի աշակերտը

Երբ մենք բնակվում էինք սղոցարանի վերեւ, Նոտր֊Դամ֊դե֊Շան փողոցի № 113 տանը, մերձավոր լավ սրճարանը «Կլոզերի դե Լիլան» էր՝ Փարիզի լավագույն սրճարաններից մեկը։ Ձմեռը այնտեղ տաք էր լինում, գարնանն ու աշնանը կլոր սեղանները դրվում էին մարշալ Նեյի արձանի մոտ, ծառերի շվաքի տակ, իսկ սովորական քառակուսի սեղանները դասավորում էին մայթի երկայնքով, մեծ ծածկի տակ, եւ այնտեղ հաճելի էր նստել։ Մատուցողներից երկուսը մեր լավ բարեկամներն էին։ «Կուպոլ»֊ի եւ «Ռոտոնդա»֊յի մշտական հաճախորդները երբեք չէին գալիս «Լիլա»։ Նրանք այստեղ ոչ ոքի չէին ճանաչում, եւ ոչ ոք նրանց չէր ճանաչի, եթե նրանք այնուամենայնիվ գային։ Այն օրերին շատերն էին հաճախում Մոնպառնասի եւ Ռասպայի բուլվարների խաչմերուկում գտնվող սրճարանները, որպեսզի երեւան մարդկանց, եւ այդ սրճարանները ինչ֊որ չափով նրանց նույնպիսի կարճատեւ անմահություն էին պարգեւում, ինչպես գրագրային խրոնիկայի սյունակները։

Մի ժամանակ «Կլոզերի դե Լիլա»֊յում շատ թե քիչ կանոնավոր հավաքվում էին պոետները եւ նրանցից վերջին հայտնի բանաստեղծը Պոլ Ֆորն էր, որից ես այդպես էլ ոչինչ չկարդացի։ Սակայն միակ պոետը, որին ես այնտեղ տեսա, Բլեզ Սանդրարն էր՝ բռնցքամարտիկի խեղված դեմքով եւ ուսից կախված դատարկ թեւքով մի մարդ։ Նա անվնաս ձեռքով սիգարեթ էր փաթաթում եւ լավ զրուցակից էր, քանի դեռ չէր հարբել։ Նրա սուտը շատ ավելի հետաքրքիր էր մյուսների ճշմարտացի պատմություններից։ Նա միայկ պոետն էր, որ այն օրերին հաճախում էր «Լիլա», բայց ես նրան այնտեղ միայն մեկ անգամ եմ տեսել։ Այցելուների մեծամասնությունը մաշված կոստյումով, մորուքավոր, հասակ առած մարդիկ էին, որ գալիս էին իրենց կանանց կամ սիրուհիների հետ։ Նրանցից ոմանք կոճականցքի վրա «Պատվո լեգիոնի» կարմիր նեղ ժապավեն ունեին, մյուսները չունեին։ Մենք վեհանձնորեն նրանց համարում էինք գիտնականներ՝ savants, եւ նրանք իրենց ապերիտիվների շուրջը գրեթե նույնքան երկար էին նստում, որքան եւ ավելի մաշված կոստյումով այն հաճախորդները, որ իրենց կանանց ու սիրուհիների հետ խմում էին café créme ու կոճականցքերում կրում էին Ֆրանսիական ակադեմիայի հետ ոչ մի առնչություն չունեցող ակադեմիական մանուշակագույն վարդակապ, որոնք, մեր կարծիքով, նշանակում էին, թե դրանց կրողները դասախոսներ են կամ ուսուցիչներ։

Այդ հաճախորդները սրճարանը դարձրել էին շատ հանգստավետ, քանի որ նրանք հետաքրքրվում էին սոսկ միմյանցով, իրենց ապերիտիվներով ու սրճով, ինչպես նաեւ փայտե ձողիկների արանքում ամրացված թերթերով ու ամսագրերով, եւ ոչ ոք այնտեղ չէր հանդիսանում զննման առարկա։

«Լիլա» էին գալիս նաեւ Լատինական թաղամասի բնակիչները, եւ նրանցից ոմանք կոճականցքերում կրում էին «Զինվորական խաչի» ժապավեն, ոմանք դրա հետ մեկտեղ նաեւ «Զինվորական մեդալի» դեղնա֊կանաչ ժապավեն, եւ ես դիտում էի, թե նրանք որքան ճարպկորեն են սովորել յոլա գնալ առանց կորցրած վերջնավորությունների, գնահատում էի նրանց արհեստական աչքերի որակը եւ այն վարպետությունը, որով վերականգնվել են նրանց դեմքերը։ Պլաստիկ լուրջ վիրահատությունը կաշվին հաղորդում է գրեթե ծիածանային փայլ,— այդպես փայլում է լավ տոփանած դահուկադաշտը,— եւ այդ հաճախորդներին մենք ավելի էինք հարգում, քան savants֊ներին կամ ուսուցիչներին, թեեւ վերջիններս, հնարավոր է, նույնպես եղել են պատերազմում, բայց խեղվածք չեն ստացել։

Այն օրերին մենք չէինք վստահում պատերազմում չեղած մարդկանց, իսկ մենք ոչ ոքի ընդհանրապես լիովին չէինք վստահում եւ շատերը գտնում էին, որ Սանդրարը կարող է ավելի քիչ ցուցադրել իր ձեռքի բացակայությունը։ Ես ուրախ էի, որ նա «Լիլա» էր մտել ցերեկը, երբ դեռեւս չէին հավաքվել ամենօրյա հաճախորդները։

Այն երեկո ես նստել էի սեղանի մոտ՝ «Լիլա»֊յի առջեւ եւ դիտում էի, թե ինչպես է փոխվում ծառերի ու տների լուսավորությունը եւ թե ինչպես են լծկան ձիերը բուլվարի այն կողմում դանդաղ ձգում սայլերը։ Սրճարանի դուռը ետեւից, իմ աջ կողմից բացվեց, եւ ինչ֊որ մեկը մոտեցավ իմ սեղանին։

— Ա՜, ահա թե դուք որտեղ եք,— ասաց նա։

Դա Ֆորդ Մեդոքս Ֆորդն էր, ինչպես նա այն ժամանակ իրեն անվանում էր։ Նա ծանր շնչում էր ներկած թավ բեղերի մեջ եւ կանգնել էր ուղիղ, ասես մոդայիկ կոստյում հագած, ուղղահայաց դրված գարեջրի շարժական տակառ լիներ։

— Թույլ կտա՞ք ձեզ հետ նստել,— նստելով հարցրեց նա եւ դժգույն կոպերի ու անգույն արտեւանունքների տակից ջրալի կապույտ աչքերով սկսեց դիտել բուլվարը։— Ես կյանքիս մի քանի տարիները ծախսել եմ, որպեսզի այդ յաբուներին հումանիստական ձեւով սպանեն,— ասաց նա։

— Դուք այդ արդեն ինձ ասել եք,— ասացի ես։

— Չեմ կարծում։

— Ես բացարձակ վստահ եմ։

— Զարմանալի է։ Ես ոչ ոքի երբեք այդ մասին չեմ ասել։

— Խմել ուզո՞ւմ եք։

Մատուցողը այդտեղ էր, եւ Ֆորդը նրան պատվիրեց «շամբերի» ու «կասսի» վերմուտ։ Բարձրահասակ, նիհար, դրագունական հնաոճ թավ բեղերով մատուցողը, որի մեծ ճաղատը խնամքով թաքցված էր սղալած մազերի տակ, կրկնեց պատվերը։

— Ոչ։ Fine à l’eau^[27] բերեք,— ասաց Ֆորդը։ — Պարոնի համար fine à l’eau,— կրկնեց մատուցողը։

Ես միշտ խուսափում էի նայել Ֆորդին եւ ձգտում էի շունչս պահել, եթե նրա հետ միեւնույն սենյակում էի գտնվում, բայց այժմ մենք նստած էինք բացօթյա, եւ քամին ընկած տերեւները ինձնից քշում էր նրա կողմը, այնպես որ ես ուշադիր տնտղեցի նրան, ափսոսացի դրա համար եւ սկսեցի նայել բուլվարի կողմը։ Լուսավորությունը արդեն փոխվել էր, բայց ես չէի հետեւել այդ փոփոխության ընթացքին։ Ես մի կում արեցի ստուգելու, թե Ֆորդի ներկայությունը չի՞ փչացրել արդյոք կոնյակի համը, բայց համոզվեցի, որ կոնյակը առաջվա նման լավն է։

— Դուք ինչ֊որ մռայլ եք երեւում,— ասաց նա։

— Ոչ։

— Մռայլ եք, մռայլ։ Դուք պետք է ավելի հաճախ օդափոխվեք։ Ես այստեղ եմ եկել ձեզ հրավիրելու մեր համեստ երեկոներին, որ կազմակերպում ենք կարդինալ Լեմուանի փողոցի, Կոնտրեսկարպ հրապարակի մոտ գտնվող այդ զվարճալի պարասրահում։

— Ես երկու տարի ապրել եմ այդ պարասրահի վերին հարկում, վերջին անգամ ձեր Փարիզ գալուց շատ առաջ։

— Տարօրինակ է։ Դուք համովզա՞ծ եք։

— Այո,— պատասխանեցի,— համոզված եմ։ Այդ հիմնարկի տերը տաքսի ուներ, եւ երբ ես շտապում էի ինքնաթիռին հասնել, նա ինձ օդանավակայան էր տանում, եւ մենք միշտ կանգ էինք առնում պարասրահի ցինկապատ վաճառասեղանի մոտ, մթության մեջ մեկական բաժակ գինի էինք խմում,, նախքան օդանավակայան մեկնելը։

— Ինքնաթիռ չեմ սիրում,— ասաց Ֆորդը,— շաբաթ երեկոյան ձեր կնոջ հետ եկեք պարասրահ։ Շատ ուրախ կլինի։ Ես ձեզ կգծեմ պլանը, որպեսզի հեշտ գտնեք այդ տեղը։ Ես այն միանգամայն պատահմամբ եմ գտել։

— Կարդինալ Լեմուանի փողոցի № 74 տան նկուղը,— ասացի,— ես ապրել եմ այդ տան չորրորդ հարկում։

— Այնտեղ համար չկա,— ասաց Ֆորդը,— բայց դուք հեշտությանմբ կգտնեք այդ տեղը, եթե կարողանաք ընկնել Կոնտրեսկարպի հրապարակ։

Ես մի մեծ կում էլ արեցի։ Մատուցողը բերեց Ֆորդի պատվերը, եւ Ֆորդը նրան դիտողություն արեց․

— Ես ոչ թե կոնյակ ու սոդայաջուր եմ խնդրել, այլ պատվիրել եմ վերուտ՝ «շամբերի» ու «կասսի»,— խրատական, բայց խիստ տոնով ասաց նա։

— Լավ, Ժան,— ասացի ես,— այդ կոնյակը ես կվերցնեմ, իսկ պարոնին բերեցեք այն, ինչ նա պատվիրեց։

— Ինչ ես պատվիրել էի առաջ,— ուղղեց Ֆորդը։

Այդ պահին մայթի վրայով, մեր կողքով անցավ թիկնոց հագած բավականին նիհար մի մարդ։ Նա մի բարձրահասակ կնոջ հետ էր եւ սահուն հայացք գցելով մեր սեղանին, մի կողմ նայեց ու շարունակեց ճանապարհը։

— Դուք նկատեցի՞ք, որ ես նրան չբարեւեցի,— հարցրեց Ֆորդը,— չէ, ասացեք, նկատեցի՞ք, որ չբարեւեցի։

— Ոչ։ Իսկ դուք ում չբարեւեցի՞ք։

— Վա՜հ, Բելլոկին,— ասաց Ֆորդը,— ի՜նչ փայլուն կերպով ես նրան չբարեւեցի։

— Չնկատեցի։ Իսկ ինչո՞ւ չբարեւեցիք։

— Դրա համար ես բազում հիմնավոր պատճառներ ունեմ,— պատասխանեց Ֆորդը,— ա՜յ թե փայլուն կերպով ես նրան չբարեւեցի։

Նա անսահման երջանիկ էր։ Ես գրեթե չէի նկատել Բելլոկին եւ կարծում եմ նա եւս չէր նկատել մեզ։ Նա մտախոհ էր, եւ նրա հայացքը ավտոմատ կերպով էր սահել մեր սեղանի վրայով։ Ինձ համար տհաճ էր, որ Ֆորդը կոպիտ էր նրա հետ․ որպես երիտասարդ, սկսնակ գրող, ես հարգանք էի տածում Բելլոկի՝ ավագ սերնդի այդ գրողի նկատմամբ։ Ներկայումս դա դժվար է հասկանալ, բայց այն օրերին այդպես հաճախ էր լինում։

Ես մտածեցի, որ վատ չէր լինի, եթե Բելլոկը կանգ առներ մեր սեղանի մոտ, եւ ես հնարավորություն ունենայի ծանոթանալու նրա հետ։ Ֆորդի հետ հանդիպումից երեկոս փչացել էր, բայց ես կարծում եմ, որ Բելլոկը դրությունը կշտկեր։

— Ինչո՞ւ եք կոնյակ խմում,— հարցրեց Ֆորդը,— մի՞թե չգիտեք, որ կոնյակը սպանում է երիտասարդ գրողներին։

— Ես շատ հազվադեպ եմ կոնյակ խմում,— պատասխանեցի։

Ես ճիգ գործադրեցի հիշելու, թե Էզրա Պաունդը ինձ ինչ է ասել Ֆորդի մասին․ այն, որ ես չպետք է նրան կոպտեմ եւ պետք է հիշեմ, որ Ֆորդը կեղծում է միայն այն ժամանակ, երբ շատ հոգնած է լինում, որ նա իրոք լավ գրող է եւ ընտանեկան մեծ անախորժություններ ունի։ Ես ամբողջ ուժով ձգտում էի հիշել այդ ամենը, բայց շատ դժվար էր, որովհետեւ իմ կողքին նստած էր ինքը՝ Ֆորդը, ծանրամարմին, քնկոտ, տհաճ մի մարդ։ Եվ այսուհանդերձ ես փորձեցի հիշել։

— Բացատրեցեք ինձ, ո՞ր դեպքերում է, որ մարդիկ իրար չեն բարեւում,— հարցրի ես։

Մինչ այդ ես կարծում էի, թե դա միայն Ույդայի վեպերումն է պատահում։ Ես երբեք չէի կարդացել Ույդայի վեպերը, նույնիսկ Շվեցարիայում՝ դահուկավազքի սեզոնում, երբ փչում էր հարավային խոնավ քամին եւ հետս վերցրած բոլոր գրքերն արդեն ընթերցել էի ու մնացել էին միայն Տաուխնիցի՝ պանսիոնում մոռացված մինչպատերազմյան հրատարակությունները։ Բայց ինչ֊որ վեցերորդ մի զգայարան ինձ հուշում էր, թե նրա վեպերում մարդիկ չեն բարեւում միմյանց։

— Ջենտլմենը,— բացատրեց Ֆորդը,— երբեք չի բարեւում սրիկային։

Ես արագորեն կուլ տվի կոնյակը։

— Իսկ գյադա՞յին,— հարցրի ես։

— Ջենտլմենը ծանոթ չի լինում գյադայի հետ։

— Ուրեմն, չեն բարեւում միայն ձեր շրջապատի մարդկանց։

— Ինքնըստինքյան հասկանալի է։

— Իսկ ինչպե՞ս է, որ ծանոթանում են սրիկայի հետ։

— Այդ պահին կարող է չիմանաս, որ նա սրիկա է, եւ բայց այդ, մարդը կարող է սրիկա դառնալ։

— Իսկ ի՞նչ բան է սրիկան,— հարցրի ես,— կարծեմ, դա նա է, ում քիթումռութին պետք է մի լավ հասցնել։

— Ամենեւին էլ պարտադիր չէ,— պատասխանեց Ֆորդը։

— Իսկ Էզրա Պաունդը ջենտլե՞ն է,— հարցրի ես։

— Իհարկե ոչ,— պատասխանեց Ֆորդը,— նա ամերիկացի է։

— Իսկ ամերիկացին չի՞ կարող ջենտլմեն լինել։

— Գուցե միայն Ջոն Կուինը,— ճշտեց Ֆորդը,— կամ ձեր դեսպաններից ոմանք։

— Մայրոն Թ․ Գերրի՞կը։

— Հնարավոր է։

— Իսկ Հենրի Ջեյմսը ջենտլե՞ն է։

— Գրեթե։

— Դե, իսկ դուք ջենտլմե՞ն եք։

— Դա հասկանալի է։ Ես ծառայել եմ Նորին Մեծությանը։

— Բարդ բան է,— ասացի ես,— իսկ ես ջենտլմե՞ն եմ։

— Իհարկե ոչ,— պատասխանեց Ֆորդը։

— Որ այդպես է, ինչո՞ւ եք ինձ հետ խմում։

— Ես խմում եմ ձեզ հետ որպես բազմախոստում երիտասարդ գրողի հետ։ Որպես գրչակից ընկերոջ հետ։

— Ձեր կողմից շատ սիրալիր է,— ասացի։

— Իտալիայում ձեզ, հավանաբար, ջենտլմեն կհամարեին,— մեծահոգաբար ասաց Ֆորդը։

— Բայց ես սրիկա չե՞մ։

— Իհարկե ոչ, սիրելիս։ Մի՞թե ես այդպիսի բան ասացի։

— Բայց կարող եմ սրիկա դառնալ,— տխրությամբ ասացի ես,— կոնյակ եմ խմում եւ ընդհանրապես… Տրոլլոպի մոտ հենց այդպես պատահեց լորդ Հարի Հոտսպերի հետ։ Ասացեք, իսկ Տրոլլոպը ջենտլե՞ն էր։

— Իհարկե ոչ։

— Դուք հավատացա՞ծ եք։

— Այստեղ կարող են տարբեր կարծիքներ լինել։ Իմ կարծիքով՝ ոչ։

— Իսկ Ֆիլդինգը՞։ Չէ որ նա դատավոր է եղել։

— Ձեւականորեն հնարավոր է։

— Մարլո՞ն։

— Իհարկե ոչ։

— Ջոն Դո՞ննը։

— Նա քահանա էր։

— Հետաքրքիր է,— ասացի։

— Ուրախ եմ, որ դա ձեզ համար հետաքրքիր է,— ասաց Ֆորդը,— նախքան ձեր գնալը ես ձեզ հետ կոնյակ կխմեմ։

Երբ Ֆորդը գնաց, արդեն միանգամայն մութ էր, եւ ես գնացի կրպակ, գնեցի «Պարի֊սպորտի» երեկոյան թողարկումը, որտեղ հրապարակված էին Օթեյլի ձիարշավի արդյունքներն ու հաջորդ օրը Էնգիենում կայանալիք ձիավազքի ծրագիրը։ Մատուցող Էմիլը, որ փոխարինել էր Ժանին, մոտեցավ ինձ՝ իմանալու Օթեյլում տեղի ունեցած վերջին ձիավազքի արդյունքը։ Իմ մոտիկ բարեկամը, որ հազվադեպ էր «Լիլա» մտնում, նստեց իմ սեղանի մոտ եւ այն պահին, երբ նա Էմիլին կոնյակ էր պատվիրում, մեր կողքի մայթով կրկին անցան թիկնոցավոր նիհար տղամարդն ու բարձրահասակ կինը։ Տղամարդը, իր հայացքը սահեցնելով մեր սեղանով, առաջ անցավ։

— Դա Իլեր Բելլոկն է,— ասացի բարեկամիս,— քիչ առաջ այստեղ էր Ֆորդը եւ չցանկացավ նրան բարեւել։

— Դատարկ բաներ մի՛ ասի,— պատասխանեց բարեկամս,— դա Ալիստեր Կրոուլին է, դեւին երկրպագողն ու սատանայապաշտը։ Նրան համարում են աշխարհի ամենաարատավոր մարդը։

— Ներողություն եմ խնդրում,— ասացի։

Նոր դպրոցի ծնունդը

Կապույտ ծոցատետրեր, երկու մատիտ ու սրիչ (գրպանի դանակից մատիտի ծայրը չափազանց շուտ է բթանում), մարմարյա սեղաններ, վաղ առավոտի թարմ ու ամեն ինչ մաքրող բուրմունք եւ մի քիչ էլ հաջողություն՝ ահա այն ամենը, ինչ պահանջվում էր։ Իսկ հաջողություն պետք է բերեն վայրի շագանակներն ու աջ գրպանումս գտնվող ճագարի թաթը։ Վերջինիս վրայից մորթին վաղուց ի վեր քերվել էր եւ ոսկորներն ու ջլերը հղկվել էին։ Եղունգները ճանկռում են գրպանիդ աստառը, եւ դու գիտես, որ հաջողությունդ քեզ հետ է։

Լինում էին օրեր, երբ ամեն ինչ լավ էր գնում եւ հաջողվում էր այնպես գրել, որ տեսնում էիր նկարագրածդ երկրամասը, կարող էիր անցնել սոճիների անտառով եւ արահետներով, այնտեղից բարձրանալ զառիթափը եւ հայացքով ընդգրկել լճի ոլորանից այն կողմ գտնվող բլուրները։ Պատահում էր, մատիտի ծայրը կոտրվում էր սրիչի ձագարի մեջ, եւ այն ժամանակ դու բացում էիր գրպանի դանակիդ սուր բերանը, որպեսզի մաքրես սրիչը, կամ սուր լեզվակով լավ սրում էիր մատիտը, այնուհետեւ ձեռքդ խրում ուսապարկիդ՝ աղի քրտինքով ներծծված փոկերի մեջ, ուսապարկդ բարձրացնում, ներս խոթում մյուս ձեռքդ եւս ու սկսում իջնել դեպի լիճը, մոկասիններիդ տակ զգալով սոճու փշերը, իսկ մեջքիդ՝ պարկի ծանրությունը։

Բայց այդ պահին լսվեց ինչ֊որ մեկի ձայնը։

— Է՜յ, Հեմ, դու այդ ինչո՞վ ես զբաղված։ Սրճարանո՞ւմ ես գրում։

Նշանակում է հաջողությունը փախավ քեզանից, եւ դու փակում ես ծոցատետրը։ Դա վատթարագույնն է այն ամենից, ինչ կարող է պատահել։ Եվ լավագույնը այն կլիներ, եթե կարողանայիր զսպել քեզ, սակայն այն տարիներին ես չէի կարողանում զսպել ինձ, ուստի եւ ասացի․

— Ախ դու, շան լակոտ։ Ո՞ր սատանան է քեզ այստեղ բերել քո սովորական որջերից։

— Եթե ցանկանում ես ինքնատիպ երեւալ, դա դեռեւս քեզ իրավունք չի տալիս հայհոյելու։

— Կորիր այստեղից քո կեղտոտ երկար լեզվովդ հանդերձ։

— Սա սրճարան է։ Եվ ես այստեղ նստելու նույնպիսի իրավունք ունեմ, ինչպիսին եւ դու։

— Կորիր քո «Խրճիթը»։ Այստեղ քո տեղը չէ։

— Օ՜, աստված իմ։ Վերջ տուր հիմարություններիդ։

Այժմ արդեն կարելի էր արտահայտվել ուղղակի, հուսալով, որ նա այստեղ մտել է պատահականորեն, առանց հետին մտքերի եւ նրա ետեւից չի ներխուժի մի ամբողջ հեղեղ։ Կարելի էր աշխատել նաեւ այլ սրճարաններում, բայց նրանք հեռու են գտնվում, եւ այս սրճարանը դարձել էր իմ հարազատ տունը։ Ես չէի ցանկանում, որ ինձ դուրս մղեն «Կլոզերի դե Լիլա»֊յից։ Անհրաժեշտ էր կամ դիմադրել, կամ նահանջել։ Ավելի խելացի կլիներ նահանջել, բայց ես սկսել էի բարկանալ։

— Լսիր, քեզ նման սրիկայի համար միեւնույն է՝ որտեղ թափառել։ Ի՞նչ իրավունքով ես դու հատկապես այստեղ գալիս եւ կեղտոտում այս կարգին սրճարանը։

— Ես պարզապես մտա խմելու։ Այստեղ ի՞նչ կա որ։

— Մեր տանը քեզ խմելու բան կտային, իսկ հետո կշպրտեին քո բաժակը։

— Այդ ո՞րն է ձեր տունը։ Երեւում է, հիանալի տեղ է։

Նա նստել էր հարեւան սեղանի մոտ։ Բարձրահասակ, հաստամարմին, ակնոցավոր մի երիտասարդ։ Նա արդեն հասցրել էր գարեջուր պատվիրել։ Ես որոշեցի ուշադրություն չդարձնել նրա վրա եւ փորձել գրել։ Եվ նրա վրա ուշադրություն չդարձնելով, ես երկու պարբերություն գրեցի։

— Չէ որ ես քեզ հետ պարզապես զրուցեցի։

Ես չպատասխանեցի ու գրեցի մի պարբերություն եւս։ Երբ պատմվածքը ստացվում է, եւ դու լծվել ես, նրան այնքան էլ հեշտ չէ սպանել։

— Դու, երեւում է, այնքան մեծ գրող ես դարձել, որ քեզ հետ հնարավոր չէ նույնիսկ խոսել։

Ես պարբերությունը վերջացրի ու կարդացի։ Առայժմ ամեն ինչ լավ էր գնում, եւ ես գրեցի հաջորդ պարբերության առաջին նախադասությունը։

— Դու երբեք չես մտածում ուրիշների մասին, բայց չէ որ նրանք եւս կարող են ունենալ իրենց խնդիրները։

Ամբողջ կյանքումս հարկադրված եմ եղել բողոքներ լսելու։ Պարզվեց, որ ես կարող եմ չդադարեցնել աշխատանքս․ նա ինձ խանգարում է ոչ ավելի, քան յուրաքանչյուր այլ աղմուկ, համենայն դեպս ավելի պակաս, քան Էզրան, երբ նա սովորում էր ֆագոտ նվագել։

— Օրինակ, ուզում ես գրող դառնալ, այդ զգում ես ամբողջ էությամբ եւ այնուամենայնիվ ոչինչ չի ստացվում։

Ես շարունակեցի գրել եւ կարծես թե հաջողությունս կրկին վերադարձավ։

— Օրինակ, մեկ անգամ ներխուժեց անկասելի հեղեղի նման, եւ այդ պահից ի վեր քեզ համր ու խուլ ես զգում։

Դե, դա ավելի լավ է, քան խուլ ու շատախոս լինելը, մտածեցի ես եւ շարունակեցի գրել։ Նա միանգամայն սանձազերծվել էր, եւ նրա անմիտ խոսքերը նույնքան կախարդիչ էին, որքան սղոցարանում բռնության ենթարկվող տախտակի ոռնոցը։

— Մեզ քշեց֊տարավ Հունաստան։

Ես հանկարծ կրկին սկսեցի տարբերել բառերը։ Բավականին երկար ժամանակ նրա խոսքերը ընկալում էի որպես անկապ աղմուկ։ Ես արդեն անցել էի սահմանագիծը եւ կարող էի աշխատանքս հետաձգել մինչեւ վաղը։

— Ներիր, եւ ձեզ ուժե՞ղ քշեց։

— Հիմարություններ դուրս մի՛ տա,— ասաց նա։— Մի՞թե դու չես ուզում, որ ես քեզ պատմեմ, թե հետո ինչ եղավ։

— Ոչ,— պատասխանեցի ես։

Ես ծոցատետրս փակեցի ու դրի գրպանս։

— Եվ քեզ չի՞ հետաքրքրում, թե ինչպես ավարտվեց այդ ամենը։

— Ոչ։

— Եվ քեզ չե՞ն հետաքրքրում ուրիշների կյանքն ու տառապանքները։

— Միայն թե ոչ քոնը։

— Դու խոզ ես։

— Այո։

— Ես կարծում էի, դու ինձ կօգնես, Հեմ։

— Ես ուրախությամբ կգնդակահարեի քեզ։

— Իրո՞ք։

— Ոչ։ Դա արգելված է օրենքով։

— Իսկ ես քեզ համար կանեի այն ամենը, ինչ սիրտդ կամենար։

— Իրո՞ք։

— Իհարկե։

— Որ այդպես է, որքան հնարավոր է, հեռու մնա այս սրճարանից։ Սկսիր դրանից։

Ես ոտքի ելա։ Մատուցողը մոտեցավ, եւ ես վճարեցի։

— Կարելի՞ է, ես քեզ ուղեկցեմ մինչեւ սղոցարանը, Հեմ։

— Դե, այն ժամանակ մի ուրիշ անգամ կհանդիպենք։

— Միայն ո՛չ այստեղ։

— Դա ինքնըստինքյան հասկանալի է,— ասաց նա,— չէ որ ես խոստացա։

— Դու ի՞նչ ես գրում,— հարցրի ես ու սխալվեցի։

— Աշխատում եմ որեւէ լավ բան գրել։ Ճիշտ այնպես, ինչպես եւ դու։ Բայց դա անասելի դժվար է։

— Եթե չի ստացվում, ավելի լավ է չգրել։ Էլ ի՞նչ ես նվնվում։ Տուն գնա։ Աշխատանք գտիր։ Թեկուզեւ կախվիր, միայն թե լռիր։ Դու երբեք չես կարողանա գրել։

— Ինչո՞ւ ես այդպես ասում։

— Դու երբեւիցե լսե՞լ ես, թե ինչպես ես խոսում։

— Բայց չէ որ մենք խոսում ենք այն մասին, թե ինչպես պետք է գրել։

— Որ այդպես է, ավելի լավ է չխոսենք։

— Դու ուղղակի դաժան մարդ ես,— ասաց նա,— բոլորն են ասում, որ դու դաժան ես, անսիրտ ու ինքնավստահ։ Ես միշտ քեզ պաշտպանել եմ։ Բայց այլեւս չեմ պաշտպանի։

— Այ, դա լավ է։

— Դու ինչպե՞ս ես կարող այդքան դաժան լինել մարդկանց հետ։

— Չգիտեմ,— ասացի,— լսիր, քանի որ դու չես կարողանում գրել, ինչո՞ւ չես զբաղվում քննադատությամբ։

— Քո կարծիքով արժե՞։

— Դա հիանալի բան կլինի,— ասացի նրան,— դու կկարողանաս գրել, երբ ցանկանաս։ Եվ ստիպված չես լինի տանջվելու, որ քեզ վրա չի հորդում հեղեղը, որ դու մնացել ես համր ու խուլ։ Քեզ կկարդան ու կհարգեն։

— Քո կարծիքով, ինձնից լավ քննադատ դուրս կգա՞։

— Լավը՝ չգիտեմ։ Բայց քննադատ դու կարող ես դառնալ։ Միշտ կգտնվեն մարդիկ, որոնք կօգնեն քեզ, իսկ դու էլ ձերոնց կօգնես։

— Այդ ովքե՞ր են մերոնք։

— Նրանք, ում հետ շփվում ես։

— Ախ, նրանց։ Նրանք իրենց քննադատներն ունեն։

— Ամենեւին էլ պարտադիր չէ գրքեր քննադատել,— ասացի ես,— չէ որ գոյություն ունեն նկարներ, պիեսներ, բալետ, կինո…

— Դա շատ հրապուրիչ է հնչում, Հեմ։ Ի սրտե շնորհակալ եմ։ Դա այնքա՜ն հրապուրիչ է։ Հետո, չէ որ դա նույնպես ստեղծագործություն է։

— Ստեղծագործական կողմը, հավանաբար, որոշ չափով գերագնահատվում է։ Վերջ ի վերջո աստված աշխարհը ստեղծել է վեց օրում եւ յոթերորդ օրը հանգստացել։

— Եվ չէ որ ոչ մի բան ինձ չի խանգարի միաժամանակ զբաղվելու ստեղծագործական աշխատանքով։

— Աշխարհում ոչ մի բան։ Միայն թե այն պահանջները, որոնք դու կներկայացնես քո քննադատական հոդվածներում, չափազանց բարձր կլինեն հենց անձամբ քեզ համար։

— Դրանք բարձր կլինեն։ Կարող ես հավատալ ինձ։

— Ես չեմ կասկածում։

Իմ առաջեւ արդեն քննադատն էր կանգնած, եւ ես հարցրի, թե նա արդյոք չի ցանկանում խմել, ու նա համաձայնեց։

— Հեմ,— ասաց նա,— եւ ես հասկացա, որ այժմ ինձ հետ քննադատն է խոսում, քանի որ նրանք խոսակցության ժամանակ զրուցակցի անունը դնում են նախադասության սկզբից, այլ ոչ վերջից։— Պետք է ասեմ, որ քո պատմվածքները ինձ մի քիչ չորավուն են թվում։

— Շատ ափսոս։

— Հեմ, նրանք չափազանց անհյութ են, չափազանց պատառոտված։

— Դա լավ չէ։

— Հեմ, նրանք չափազանց չոր են, չափազանց անհյութ, չափազանց պատառոտված, չափազանց ջլոտ։

Ես մեղավոր հայացքով գրպանումս շոշափեցի ճագարի թաթը։

— Ես կաշխատեմ նրանց մի քիչ սնել։

— Բայց տես, այնպես չլինի, որ նրանք ճարպակալվեն։

— Հել,— ասացի ես, փորձելով խոսել որպես քննադատ,— ես կաշխատեմ թույլ չտալ այդ բանը։

— Ուրախ եմ, որ մեր կարծիքները համընկնում են,— մեծահոգաբար ասաց նա։

— Բայց դու չե՞ս մոռանա, որ այստեղ չի կարելի մտնել, երբ ես աշխատում եմ։

— Հեմ, դա հասկանալի է։ Այժմ ես իմ սրճարանը կունենամ։

— Դու շատ սիրալիր ես։

— Կաշխատեմ,— ասաց նա։

Հետաքրքիր եւ ուսանելի կլիներ, եթե այդ երիտասարդը հայտնի քննադատ դառնար, բայց նա քննադատ չդարձավ, թեեւ ես որոշ ժամանակ մեծ հույս ունեի։

Ես չէի կարծում, թե նա կարող է գալ անմիջապես հաջորդ օրը, բայց չէի ուզում ռիսկի դիմել եւ որոշեցի մեկ օր չգնալ «Կլոզերի»։ Ուստի հաջորդ օրը վաղ արթնացա, ծծակներն ու շշերը եռացրի, կաթնախառնուրդ պատրաստեցի, լցրի շշերի մեջ, մեկը տվի միստր Բամբիին եւ ճաշասեղանի մոտ նստեցի աշխատելու, քանի դեռ բոլորը՝ մեր կատվիկ Ֆ․ փիսիկից, նրանից եւ ինձնից բացի, քնած էին։ Նրանք երկուսն էլ իրենց հանգիստ էին պահում, նրանց ներկայությունը հաճելի էր, եւ ես աշխատում էի, ինչպես երբեք։ Այն օրերին կարելի էր յոլա գնալ առանց ոչ մի բանի, նույնիսկ առանց ճագարի թաթիկի, բայց հաճելի էր այն զգալ գրպանումդ։

Պասխինի հետ «Կուպոլ» սրճարանում

Երեկոն հիանալի էր, ես ամբողջ օրը լարված աշխատել էի եւ այժմ դուրս եկա սղոցարանի վերին հարկում գտնվող մեր սենյակից, անցա բակում դասավորված տախտակների ու կոճղերի միջով, իմ ետեւից ծածկեցի դռնակը, կտրեցի փողոցը, մտա փռի ետեւի դռնից, որտեղից փչում էր թխվող հացի համեղ հոտը, եւ դուրս եկա Մոնպառնասի բուլվարը։ Փռում լույս էր վառվում, դրսում արդեն իջնում էր աղջամուղջը, եւ ես քայլելով մթնող փողոցով, մի պահ կանգ առա «Թուլուզյան նեգր» ռեստորանի բաց պատշգամբի առջեւ, որտեղ կարմիր եւ սպիտակ քառակուսիներով անձեռոցիկները, փայտե օղակի մեջ հագցրած, սպասում էին մեզ՝ անձեռոցիկների սինու վրա։ Ես կարդացի միմեոգրաֆի վրա տպված մանուշակագույն ճաշաքարտը եւ տեսա, որ plat du jour֊ը^[28] cassoulet^[29] է։ Եվ հենց միայն դրանից ես ուտել ցանկացա։

Ռեստորանի տերը՝ պարոն Լավինը, հարցրեց, թե ինչպե՞ս աշխատեցի, եւ ես պատասխանեցի՝ շատ լավ։ Նա ասաց, որ տեսել է, թե ինչպես վաղ առավոտյան «Կլոզերի դե Լիլա»֊յի պատշգամբում ես գրում էի, բայց չի խոսել, որովհետեւ կլանված եմ եղել աշխատանքով։

— Դուք տրոպիկական անտառում մոլորված մարդու տեսք ունեիք,— ասաց նա։

— Երբ ես աշխատում եմ, նման եմ կույր վարազի։

— Բայց մի՞թե դուք տրոպիկական անտառում չէիք, մսյո։

— Թավուտներում,— պատասխանեցի ես։

Ես շարունակեցի առաջ գնալ, նայելով ցուցափեղկերին եւ հրճվելով գարնանային երեկոյով ու ինձ ընդառաջ քայլող մարդկանցով։ Երեք ամենամեծ սրճարաններում նստած էին մարդիկ, որոնց ես ճանաչում էի դեմքով կամ որոնց հետ ծանոթ էի։ Բայց երեկոյան, երբ վառվում էին լույսերը, շուրջս միշտ անհամեմատ ավելի շատ համակրելի ու ինձ միանգամայն անծանոթ մարդիկ էի տեսնում, որոնք շտապ֊շտապ անցնում էին իմ կողքով, որոնելով այնպիսի տեղ, ուր հնարավոր լինի խմել երկուսով, ընթրել երկուսով, իսկ հետո սիրել մեկ֊մեկու։ Մեծ սրճարանների մարդիկ, հնարավոր է, որ նույն բանով են զբաղվում, իսկ գուցե եւ նրանք նստում ու խմում են, զրուցում ու սիրում են միայն նրա համար, որպեսզի ուրիշները տեսնեն։ Այն մարդիկ, որոնք ինձ դուր էին գալիս եւ որոնց հետ ծանոթ չէի, մեծ սրճարաններն էին գնում, որովհետեւ այնտեղ կարելի է կորչել եւ նրանց վրա ոչ ոք ուշադրություն չէր դարձնում, նրանք կարող են երկուսով լինել։ Բացի այդ, այն օրերին մեծ սրճարաններում գները էժան էին, այնտեղ լավ գարեջուր էին մատուցում եւ ապերիտիվները թանկ չէին․ դրանց գինը հստակորեն նշված էր ապերիտիվների տակի ափսեիկներում։

Այն երեկո գլխումս ծնվում էին ահա այդպիսի առողջ, բայց ոչ առանձնապես օրիգինալ մտքեր, եւ ես ինձ արտակարգ առաքինի մարդ էի զգում, որովհետեւ ամբողջ օրը լավ էի աշխատել ու շատ, թեեւ շատ էի ուզում ձիարշավ գնալ։ Բայց միաժամանակ ես ինձ չէի կարող թույլ տալ ձիարշավի գնալ, չնայած, եթե ձգտես, միշտ կարելի է որեւէ բան շահել։ Այն ժամանակ դեռեւս չէր կիրառվում ո՛չ թքի ստուգումը, ո՛չ էլ մյուս մեթոդները, որոնց օգնությամբ հայտնաբերում են արհեստականորեն գրգռված ձիերը, եւ դոպինգը գործադրվում էր շատ լայնորեն։ Բայց հույս դնել արհեստական միջոցներով խթանված ձիերի վրա, նրանց վիճակը որոշել դեռեւս պադդոկում, վերջին փողերը դնել, հենվելով ինտուիցիային առնչվող դիտումներիդ վրա՝ այս ամենը հազիվ թե կարողանա կին ու երեխա ունեցող երիտասարդին առաջ մղել նրա գրական գործերում, որոնք պահանջում են նրա բոլոր ուժերն ու ամբողջ ժամանակը։

Բոլոր նորմաների տեսակետից մենք առաջվա նման շատ աղքատ էինք, եւ ես, մի քիչ տնտեսելու համար, դեռեւս շարունակում էի կնոջս ասել, թե ճաշի եմ հրավիրված, հետո երկու ժամ զբոսնում էի Լյուքսեմբուրգյան այգում եւ վերադառնալով, նրան պատմում էի, թե ի՜նչ հոյակապ ճաշ էր։ Երբ դու քսանհինգ տարեկան ես եւ ծանր քաշայինի կազմվածք ունես, չճաշելու դեպքում քաղցը անտանելի է դառնում։ Բայց քաղցը սրում է ընկալումները, եւ ես նկատել եմ, որ շատ մարդիկ, որոնց մասին ես գրել եմ, կատաղի կրքեր ունեն, սիրում են լավ ուտել եւ ճնշող մեծամասնությամբ դեմ չեն խմիչքին։

«Թուլուզյան նեգր» ռեստորանում մենք խմում էինք լավ կագոր, պատվիրում մի քառորդ շիշ, կես շիշ, իսկ հաճախ էլ մի ամբողջ գրաֆին եւ սովորաբար գինուն մեկ երրորդ չափով ջուր էինք խառնում։ Սղոցարանի վերին հարկի մեր տանը մենք ունեինք կորսիկական գինի, որն աչքի էր ընկնում իր թունդությամբ եւ էժան գնով։ Դա իսկական կորսիկական գինի էր, եւ եթե նույնիսկ կիսով չափ ջուր խառնես, դարձյալ գինի էր մնում։ Այն տարիներին Փարիզում կարելի էր վատ չապրել գրոշներով, իսկ եթե պարբերաբար չճաշեիր եւ նոր հագուստ ամենեւին չգնեիր, կարող էիր երբեմն քեզ թույլ տալ նույնիսկ ավելին։

Այն օրը ես «Սելեկտա»֊յից անմիջապես դուրս եկա, հենց որ այնտեղ տեսա Հարոլդ Ստիրնսին, որը անպայման կխոսեր ձիերի մասին, իսկ ես հենց նոր էի մաքուր խղճով ու թեթեւ սրտով որոշել ընդմիշտ բաժանվել այդ կենդանիներից։ Այն երեկո ես իմ առաքինության գիտակցությամբ լցված, անցա «Ռոտոնդա»֊յի մշտական հաճախորդների ամբողջ հավաքածոյի մոտով, եւ արհամարհելով արատն ու նախրային բնազդը, դուրս եկա բուլվարի մյուս կողմը, որտեղ գտնվում էր «Կուպոլ» սրճարանը։ «Կուպոլը» եւս լեփ֊լեցուն էր, բայց այնտեղ նստած էին մարդիկ, որոնք այդ օրը լավ աշխատել էին։

Այնտեղ կային լավ աշխատած բնորդուհիներ եւ նկարիչներ, որոնք աշխատել էին մինչեւ մութն ընկնելը, եւ գրողներ, որոնք ցերեկվա աշխատանքն ավարտել էին ի տխրություն կամ ուրախություն իրենց, եւ հարբեցողներ, եւ ամեն տեսակի հետաքրքիր անձնավորություններ․ դրանց որոշ մասին ես գիտեի, իսկ մյուսները հենց այնպես, ռեկվիզիտի համար էին։

Ես անցա սրահով եւ նստեցի Պասխինի մոտ, որի հետ երկու բնորդուհի֊քույրեր կային։ Պասխինը ինձ ձեռքով էր արել, երբ ես Դելամբր փողոցի մայթին կանգնած, դեռեւս մտածում էի՝ մտնե՞մ խմեմ, թե՞ ոչ։ Պասխինը շատ լավ նկարիչ էր, եւ նա հարբած էր, հարբած՝ ըստ սովորականի ու նպատակասլաց, սակայն դրանով հանդերձ նա պահպանել էր մտքի լիակատար պայծառությունը։ Երկու բնորդուհիներն էլ մանկամարդ էին ու գեղեցիկ։ Մեկը՝ թխահեր էր, պստլիկ, հիանալի կազմվածքով, խաբուսիկորեն փխրուն ու արատավոր։ Մյուսը՝ մանկական դեմքով էր ու հիմար, բայց շատ էր գեղեցիկ եւ աչքի էր ընկնում իր ոչ֊երկարատեւ մանկական գեղեցկությամբ։ Նա իր կազմվածքով զիջում էր քրոջը․ ինչ֊որ շատ էր նիհար, ինչպես բոլորը այն գարնանը։

— Ահա բարի քույրը եւ չար քույրը,— ասաց Պասխինը,— ես փող ունեմ։ Ի՞նչ կխմես։

— Une demi֊blonde^[30],— ասացի ես մատուցողին։

— Վիսկի խմիր։ Ես փող ունեմ։

— Ես գարեջուր եմ սիրում։

— Եթե դու իրոք գարեջուր սիրեիր, նստած կլինեիր Լիպպի մոտ։ Դու, երեւի, աշխատում էիր։

— Այո։

— Առա՞ջ է գնում։

— Կարծես թե։

— Հիանալի է։ Ես ուրախ եմ։ Եվ քեզ առայժմ ոչ մի բան չի՞ ձանձրացրել։

— Ոչ։

— Քանի՞ տարեկան ես։

— Քսանհինգ։

— Ուզո՞ւմ ես պառկել սրա հետ,— նա նայեց թխահեր քրոջը եւ ժպտաց,— դա աղջկան օգտակար կլինի։

— Նրա համար այսօր, հավանաբար, դուք էլ բավական եք։

Աղջիկը շուրթերը բացելով ժպտաց ինձ։

— Նա անառակ մարդ է,— ասաց,— բայց շատ լավն է։

— Դու կարող ես նրա հետ ստուդիա գնալ։

— Չի՞ կարելի առանց խոզության,— հարցրեց շիկահեր քույրը։

— Իսկ քեզ ո՞վ է հարցնում,— կտրեց Պասխինը։

— Ոչ ոք։ Ցանկացա եւ ասացի։

— Եկեք մեզ ազատ զգանք,— ասաց Պասխինը,— մի լուրջ երիտասարդ գրող եւ մի բարյացակամ, իմաստուն ծեր նկարիչ ու երկու ջահել գեղեցիկ աղջիկներ, որոնց ամբողջ կյանքը առջեւումն է դեռ։

Մենք այդպես նստել էինք, եւ աղջիկները խմում էին իրենց ըմպանակներից, Պասխինը խմեց սոդայաջրով մի կոնյակ եւս, իսկ ես գարեջուր էի խմում, բայց ոչ ոք իրեն ազատ չէր զգում, Պասխինից բացի։ Թխահեր քույրը շարունակ փոխում էր դիրքը, իրեն ցուցադրում, կիսադեմով այնպես շրջվում, որպեսզի լույսը շեշտակի դարձնի նրա դիմագծերը, եւ ինձ ցույց էր տալիս իր՝ սեւ սվիտրի տակ պրկված կուրծքը։ Նրա կարճ խուզած մազերը թուխ էին ու հարթ, ինչպես արեւելյան կանանց մոտ է լինում։

— Դու ամբողջ օրը քեզ ցուցադրել ես,— նրան ասաց Պասխինը,— եւ քեզ անպայման անհրաժեշտ է, որ այդ սվիտրդ հենց այստեղ, սրճարանո՞ւմ ցուցադրես։

— Ինձ այդպես է դուր գալիս,— ասաց թխահերը։

— Դու նման ես ճավայական խաղատիկնիկի,— ասաց նա։

— Բայց ոչ աչքերով,— պատասխանեց նա,— դա այնքան էլ հեշտ բան չէ։

— Դու նման ես գայթակղեցված խեղճ poupée^[31]֊ի։

— Կարող է պատահել,— պատասխանեց թխահերը,— սակայն՝ կենդանի խաղատիկնիկի, մի բան, որ չես ասի քո մասին։

— Դա մենք դեռ կտեսնենք։

— Շատ լավ,— ասաց աղջիկը,— ես սիրում եմ ապացույցներ։

— Դրանք այսօր քեզ համար բավական չէի՞ն։

— Ախ, դա,— ասաց աղջիկը եւ դեմքը հառեց երեկոյան լույսի ցոլքերին,— քեզ պարզապես գրգռել է աշխատանքը։ Նա սիրահարված է իր կտավներին,— ասաց նա ինձ,— միշտ որեւէ կեղտ։

— Դու ուզում ես, որ ես քեզ նկարեմ, քեզ վճարեմ, քեզ հետ քնեմ, որ իմ գլուխը պայծառ լինի եւ որ այդ բոլորին գումարած նաեւ սիրահարված լինեմ քեզ,— ասաց Պասխինը։— Ախ, դու, խեղճ իմ խաղատիկնիկ։

— Ես ձեզ դուր եմ գալիս, մսյո, այդպես չէ՞,— հարցրեց նա։

— Շատ։

— Բայց դուք չափազանց խոշոր եք,— վշտացած ասաց նա։

— Անկողնում բոլորն էլ մի հասակի են։

— Ճիշտ չէ,— ասաց նրա քույրը,— եւ ինձ ձանձրացրել է այդ խոսակցությունը։

— Լսիր,— ասաց Պասխինը,— եթե դու գտնում ես, որ ես սիրահարված եմ կտավներին, վաղը ես քեզ ջրաներկով կնկարեմ։

— Ե՞րբ ենք մենք ընթրելու,— հարցրեց նրա քույրը,— եւ որտե՞ղ։

— Դուք մեզ հետ կընթրե՞ք,— հարցրեց թխահերը։

— Ոչ։ Ես գնում եմ ընթրելու իմ légitime^[32]֊ի հետ։— Այն ժամանակ կանանց այդպես էին անվանում։ Իսկ այժմ ասում են «Իմ régulière^[33]»։

— Դուք անպայմա՞ն պետք է գնաք։

— Եվ պետք է, եւ ցանկանում եմ։

— Դե որ այդպես է, գնա,— ասաց Պասխինը,— եւ տես, չսիրահարվես գրամեքենային։

— Այդ դեպքում կսկեմ մատիտով գրել։

— Վաղը՝ ջրաներկ,— հայտարարեց նա,— դե լավ, մանկիկներս, ես մի գավաթ էլ կխմեմ եւ կգնամ ընթրելու որտեղ որ ցանկանաք։

— «Վիկինգում»,— ասաց թխահերը։

— Հենց այնտեղ,— նրան պաշտպանեց քույրը։

— Լավ, համաձայնեց Պասխինը,— բարի գիշեր, jeune homme։ Հաճելի երազներ։

— Փոխադարձաբար։

— Երազները չեն թողնում, որ քնեմ,— ասաց Պասխինը,— ես երբեք չեմ քնում։

— Այսօր քնեցեք։

— «Վիկինգից» հետո՞։— Նա, գլխարկը ծոծրակին թեքելով, քմծիծաղեց։ Նա ավելի շուտ նման էր իննսունական թվականների Բրոդվեյցի քեզ անող որեւէ տղայի, քան սքանչելի նկարչի, ինչպիսին էր իրոք, եւ ավելի ուշ, երբ նա իրեն կախեց, ես նրան վերհիշում էի այնպիսին, ինչպես նրան տեսա այն երեկո, «Կուպոլ»֊ում։ Ասում են՝ մեր բոլորիս մեջ թաքնված են հունդերը այն բանի, ինչ մենք անելու ենք, բայց ինձ միշտ թվացել է, որ նրանց մոտ, ովքեր կարողանում են կատակել կյանքի հետ, այդ հունդերը ծածկված են ավելի լավ հողով եւ ավելի առատորեն են պարարտացված։

Էզրա Պաունդը եւ նրա «Բել Էսպրին»

Էզրա Պաունդը միշտ լավ բարեկամ է եղել եւ միշտ ծառայություններ է մատուցել որեւէ մեկին։ Նոտր֊Դամ֊դե֊Շանի վրա նրա ստուդիան, որտեղ նա ապրում էր իր կնոջ՝ Դորոտիի հետ, նույնչափ աղքատ էր, որքան որ հարուստ էր Գերտրուդ Ստայնի ստուդիան։ Բայց այն ավելի լուսավոր էր, այնտեղ վառարան կար եւ պատերին կախված էին Էզրային ծանոթ ճապոնացի նկարիչների կտավներ։ Այդ նկարիչները բոլորն էլ իրենց հայրենիքում ազնվականներ են եւ ծամեր էին պահում։ Սեւ, փայլուն ծամեր, որ առաջ էին թափվում, երբ ճապոնացիները խոնարհաբար բարեւում էին․ նրանք ինձ վրա մեծ տպավորություն էին թողնում, բայց նրանց նկարները ինձ դուր չէին գալիս։ Ես դրանք չէի հասկանում, թեեւ նրանցում գաղտնիք չկար, իսկ երբ հասկացա, անտարբեր մնացի։ Շատ ափսոսում եմ, բայց դա ինձնից չէր կախված։

Իսկ ահա Դորոտիի նկարները ինձ շատ էին դուր գալիս, եւ ես գտնում էի, որ Դորոտին շատ գեղեցիկ է, բարեկազմ։ Ինձ դուր էին գալիս նաեւ Էզրայի գլուխը, որ Գոդիե֊Բրժեսկիի գործն էր, ինչպես եւ այդ քանդակագործի ստեղծագործությունների բոլոր լուսանկարները, որոնք ինձ ցույց էր տվել Էզրան եւ որոնք զետեղված էին Էզրայի՝ նրա մասին գրած գրքում։ Բացի այդ, Էզրային դուր էին գալիս Պիկաբիայի նկարները, որոնք, սակայն, ես այն ժամանակ համարում էի անպետք։ Եվ մեկ էլ ինձ դուր չէին գալիս Ուինդհեմ Լյուիսի նկարները, որոնք շատ էր հավանում Էզրան։ Նրան դուր էին գալիս իր բարեկամների գործերը, մի բան, որ ապացուցում էր նրա բարեկամության խորությունը եւ ամենակործանիչ կերպով անդրադառնում նրա ճաշակի վրա։ Մենք երբեք չէինք վիճում այդ նկարների շուրջը, քանի որ ես չէի խոսում այն մասին, ինչ ինձ դուր չէր գալիս։ Ես գտնում էի, որ բարեկամների կամ գրական ստեղծագործությունների նկատմամբ եղած սերը քիչ է տարբերվում ընտանիքի սիրուց, հետեւապես դրանց հասցեին քննադատական դիտողություններ անելը անքաղաքավարություն է։ Հաճախ հարկադրված ես լինում շատ բան տանել, նախքան կսկսես քննադատաբար արտահայտվել մերձավորներիդ կամ կնոջդ ազգականների մասին․ իսկ վատ նկարիչների նկատմամբ բանն ավելի հեշտ է, որովհետեւ նրանք, ի տարբերություն մերձավորներիդ, չեն կարող ոչ մի սարսափելի բան անել եւ վիրավորել ամենացավոտ տեղդ։ Վատ նկարիչների գործերը պարզապես չպետք է նայել։ Բայց երբ նույնիսկ սովորեք չնկատել ձեր մերձավորներին, չլսել եւ չպատասխանել նրանց նամակներին, միեւնույն է, նրանց մոտ մնում են ձեզ չարիք պատճառելու բազմաթիվ միջոցներ։ Էզրան մարդկանց ավելի մեծ բարությամբ եւ քրիստոնեական գթասրտությամբ էր վերաբերվում, քան ես։ Նրա հաջողված ստեղծագործությունները այնքան լավն էին, եւ իր մոլորությունների մեջ նա այնքան անկեղծ էր, եւ իր սխալներում այնքան զմայլված, եւ մարդկանց հանդեպ այնքան բարի, որ ես միշտ նրան մի յուրօրինակ սուրբ էի համարում։ Նա, ճիշտ է, ծայր աստիճան դյուրագրգիռ էր, բայց սրբերից շատերն էլ, հավանաբար, այդպես են եղել։

Էզրան ինձ խնդրեց, որ ես նրան բռնցքամարտ սովորեցնեմ եւ ահա նրա ստուդիայում, այդ մարզանքներից մեկի ժամանակ, երեկոյան, ես ծանոթացա Ուինդհեմ Լյուիսի հետ։ Էզրան նոր էր սկսել պարապել բռնցքամարտով, ինձ համար տհաճ էր նրան սովորեցնել իր ծանոթի ներկայությամբ եւ ձգտում էի, որ նա իրեն դրսեւորի լավ կողմից։ Սակայն դա առանձնապես հաջող չէր ստացվում, որովհետեւ Էզրան լավ սուսերամարտիկ էր, իսկ ես պետք է նրան սովորեցնեի աշխատել ձախ ձեռքով, առաջ շարժել ձախ ոտքը, իսկ այնուհետեւ նրան զուգահեռ դնել աջը։ Դրանք ամենատարրական հնարանքներն էին։ Բայց ինձ այդպես էլ չհաջողվեց նրան սովորեցնել ձախով խուկը, իսկ աջով ճիշտ դիրք գրավելը նրա համար հեռավոր ապագայի գործ էր։

Ուինդհեմ Լյուիսը լայնեզր, սեւ գլխարկ էր ծածկել, ասես Լատինական թաղամասի բնակիչ լիներ, եւ հագնված էր «Բոհեմի» հերոսների նման։ Նրա դեմքը հիշեցնում էր գորտի, ոչ թե ցուլ֊գորտի, այլ այնպես, որեւէ գորտուկի, որի համար Փարիզը չափազանց մեծ ջրափոս էր։ Այն տարիներին մենք գտնում էինք, որ յուրաքանչյուր գրող, յուրաքանչյուր արվեստագետ իրավունք ունի հագնվել ինչպես ինքն է ուզում եւ որ արվեստի մարդկանց համար չկա պաշտոնական տարազ։ Լյուիսը հագել էր մինչպատերազմյան նկարչի վիցմունդիր։ Տհաճ էր նրան նայելը, իսկ նա արհամարհանքով հետեւում էր, թե ես ինչպես եմ խույս տալիս Էզրայի ձախ ձեռքի հարվածներից կամ դրանք ընդունում անպաշտպան աջ ձեռնոցով։

Ես ցանկացա վերջացնել, բայց Լյուիսը պնդեց, որ մենք շարունակենք, եւ ինձ համար պարզ էր, որ նա, բացարձակապես ոչինչ չհասկանալով տեղի ունեցող գործից, հույս ունի տեսնել, թե ինչպես պիտի Էզրան ծեծ ուտի։ Բայց ոչինչ չպատահեց։ Ես չէի հարձակվում, այլ միայն Էզրային հարկադրում էի առաջ մեկնած ձախ ձեռքով հետապնդել ինձ եւ մեկ֊մեկ հարվածել աջով, այնուհետեւ ասացի, որ մենք արդեն վերջացրինք, սափորից ջուր խմեցի, երեսսրբիչով շփեցի մարմինս եւ հագա սվիտրս։

Մենք նստեցինք ինչ֊որ բան խմելու, եւ ես լսում էի, թե ինչպես էին Էզրան ու Լյուիսը զրուցում իրենց լոնդոնյան ու փարիզյան ծանոթների մասին։ Ես ուշադիր հետեւում էի Լյուիսին, աննկատ, ինչպես բռնցքամարտիկն է հետեւում իր ախոյանին, եւ ինձ թվում է, որ ո՛չ մինչ այդ, եւ ո՛չ էլ հետո ես չեմ հանդիպել նրանից ավելի նողկալի մարդու։ Որոշ մարդկանց մոտ արատը այնպես է երեւում, ինչպես ցեղայնությունը՝ ձիարշավում մրցության ելած նժույգի մոտ։ Նա կոշտ շանկրի արժանապատվություն ունի։ Լյուիսի դեմքին արատ չկար գրված, այդ դեմքը պարզապես նողկալի էր։

Տուն վերադառնալու ճանապարհին ես աշխատում էի հասկանալ, թե նա ինձ հատկապես ինչ է հիշեցնում եւ պարզվեց, որ հիշեցնում է ամենատարբեր բաներ։ Դրանք բոլորն էլ վերաբերում էին բժշկագիտության բնագավառին, «փսխունքից» բացի, բայց այդ բառը եւս ընդունված չէ հասարակության մեջ։ Ես փորձեցի նրա դեմքը բաժանել մասերի եւ նկարագրել յուրաքանչյուր մասն առանձին, բայց դրան ենթարկվեցին միայն աչքերը։ Երբ ես առաջին անգամ այդ աչքերը տեսա սեւ գլխարկի եզրերի տակից, ինձ թվաց, որ դրանք ձախողակ բռնաբարողի աչքեր են։

— Ես այսօր ծանոթացա մի մարդու հետ, որից ավելի նողկալին չեմ տեսել,— ասացի կնոջս։

— Տետի, նրա մասին մի՛ պատմիր։ Խնդրում եմ, մի՛ պատմիր։ Մենք հիմա պիտի ճաշենք։

Շաբաթ անց ես հանդիպեցի միսս Ստայնին եւ նրան պատմեցի, որ ծանոթացել եմ Ուինդհեմ Լյուիսի հետ ու հարցրի՝ ճանաչո՞ւմ է նրան։

— Ես նրան տերեւաչափ֊թրթուր եմ անվանում,— ասաց միսս Ստայնը։— Նա Լոնդոնից գալիս է, գտնում որեւէ լավ նկար, գրպանից հանում է մատիտը եւ սկսում մատիտի ու մեծ մատի օգնությամբ չափել այդ նկարը։ Նշան է բռնում, չափում եւ ճիշտ որոշում, թե ինչպես է նկարված։ Հետո վերադառնում է Լոնդոն եւ նկարում այդպիսի մի նկար, եւ նրա մոտ ոչինչ չի ստացվում, որովհետեւ գլխավորը նկարում նա չի հասկացել։

Այդ օրվանից ես նրա մասին սկսեցի մտածել հենց այդպես՝ որպես տերեւաչափ֊թրթուրի։ Դա ավելի մեղմ եւ ավելի քրիստոնեական մականուն էր, քան այն, որ ես էի գտել նրա համար։ Ավելի ուշ աշխատեցի համակրանք զգալ նրա նկատմամբ եւ մերձենալ նրա, ինչպես եւ Էզրայի գրեթե բոլոր բարեկամների հետ, այն բանից հետո, երբ նա ինձ բացատրում էր նրանց էությունը։ Բայց նա ինձ այդպիսին թվաց, երբ ես նրան առաջին անգամ տեսա Էզրայի ստուդիայում։

Էզրան իմ իմացած բոլոր գրողներից ամենազգայունն էր եւ թերեւս ամենաանշահախնդիրը։ Նա օգնում էր բոլոր այն բանաստեղծներին, նկարիչներին, քանդակագործներին ու արձակագիրներին, որոնց հավատում էր, եւ պատրաստ էր օգնելու դժբախտության մեջ ընկած յուրաքանչյուրի, անկախ այն բանից, հավատո՞ւմ է նրան, թե՝ ոչ։ Նա մտածում էր բոլորի մասին, իսկ երբ ես նրա հետ ծանոթացա, նա ամենից շատ մտահոգված էր Տ․ Ս․ Էլիոտով, որը, ինչպես Էզրան ինձ ասաց, հարկադրված է ծառայելու լոնդոնյան ինչ֊որ բանկում, ուստի, որպես բանաստեղծ կարող էր աշխատել սոսկ ծայր աստիճան սահմանափակ եւ այն էլ ամենաանհարմար ժամերի։

Եվ ահա Էզրան, հարուստ ամերիկուհի ու մեկենաս միսս Նատալիա Բարնիի աջակցությամբ ինչ֊որ բան հիմնադրեց «Բել էսպրի»^[34] անվամբ։ Միսս Բարնին ժամանակին բարեկամություն էր անում Ռեմի դը Գուրմոնի հետ, որին ես չտեսա, եւ նա սալոն ուներ, որտեղ հավաքվում էին որոշակի օրերի, իսկ նրա այգում հունական մի փոքրիկ տաճար կար։ Սալոն պահում էին բավականին կարողություն ունեցող մի շարք ամերիկուհիներ ու ֆրանսուհիներ,— եւ ես շատ շուտով հասկացա, որ ավելի լավ է հեռու մնամ այդ գեղեցիկ վայրերից,— բայց, որքանով ինձ հայտնի է, հունական տաճար կար միայն միսս Բարնիի այգում։

Էզրան ինձ ցույց տվեց «Բել էսպրի»֊ի մասին բրոշյուրը։ Միսս Բարնին նրան թույլ էր տվել կազմի վրա զետեղելու իր հունական փոքրիկ տաճարի լուսանկարը։ «Բել էսպրի»֊ի գաղափարը կայանում էր նրանում, որ մենք բոլորս մեր վաստակի մի մասը մուծելու ենք պարոն Էլիոտի ֆոնդը, նրան բանկից դուրս բերելու եւ նրա համար պոեզիայով զբաղվելու հնարավորություն ստեղծելու նպատակով՝ առանց փողի մասին մտահոգվելու։ Դա, իմ կարծիքով, վատ միտք չէր։ Երբ մենք պարոն Էլիոտին բանկից դուրս բերենք, կշարունակենք գործել, մինչեւ որ բոլորին տեղավորենք,— ասաց Էզրան։

Ես մի փոքրիկ խճճվածություն ստեղծեցի Էլիոտին «մայոր Էլիոտ» անվանելով, նրան շփոթելով տնտեսագետ մայոր Դուգլասի հետ, որի գաղափարներով հիացած էր Էզրան։ Բայց Էզրան հասկանում էր, որ ես ամենաբերի դիտավորություններն ունեմ եւ հավատարիմ եմ «Բել էսպրի»֊ին, թեեւ նրա համար տհաճ էր, որ ես իմ բարեկամներից փող էի խնդրում մայոր Էլիոտին բանկից դուրս բերելու համար, եւ որեւէ մեկը անպայման հարցնում էր, թե մայորը, վերջին հաշվով, ի՞նչ գործ ունի բանկում, իսկ եթե նրան պահեստ են արձակել, ապա ինչո՞ւ նա չի ստացել թոշակ կամ գոնե միանվագ նպաստ։

Նման դեպքերում ես բարեկամներիս ասում էի, թե դա գործին չի վերաբերում։ Կամ ձեր գլխում «Բել էսպրի» կա, կամ՝ չկա։ Եթե կա, ուրեմն փող եք մուծում մայորին բանկից դուրս բերելու համար։ Եթե ոչ, ապա շատ ցավալի է։ Մի՞թե դուք չեք հասկանում հունական փոքրիկ տաճարի նշանակությունը։ Ո՞չ։ Ես այդպես էլ գիտեի։ Ցավալի է, բարեկամս։ Փողդ քեզ պահիր։ Այն մեզ պետք չէ։

Որպես «Բել էսպրի»֊ի անդամ, ակտիվորեն մասնակցում էի այդ կամպանիային, եւ այն օրերին իմ նվիրական երազանքն էր տեսնել, թե ինչպես է մայորը եռանդուն քայլերով դուրս գալիս բանկից՝ որպես ազատ մարդ։ Ես չեմ հիշում, թե ինչպես «Բել էսպրին» վերջ ի վերջո կործանվեց, բայց թվում է, թե դա ինչ֊որ կերպ կապված էր «Ամայացված երկիր» պոեմի լույս ընծայման հետ, որի համար մայորը ստացավ «Դայլ» հանդեսի սահմանած պարգեւը, իսկ շուտով էլ մի ինչ֊որ տիտղոսավոր տիկին համաձայնեց ֆինանսավորել Էլիոտի «Կրիտերիոն» ամսագիրը, եւ մենք Էզրայի հետ արդեն կարող էինք չանհանգստանալ նրա մասին։ Հունական փոքրիկ տաճարը, կարծեմ, դեռեւս կանգնած է այգում։ Ինձ միշտ դառնություն է պատճառել, որ մեզ այդպես էլ չհաջողվեց մայորին բանկից դուրս բերել միայն «Բել էսպրի»֊ի օգնությամբ։ Իմ երազանքներում ես տեսնում էի, թե նա ինչպես է ժամանում՝ հունական փոքրիկ տաճարում բնակվելու համար, եւ Էզրան, գուցե ինձ էլ իր հետն առած, շտապում է այնտեղ, նրան դափնիներով պսակելու։ Ես գիտեի, թե որտեղ կարելի է դափնի ճյուղեր պոկել, եւ ես այնտեղ կգնայի իմ հեծանվով։ Եվ մեկ էլ մտածում էի, որ մենք նրան կարող էինք դափնիներով պսակել ամեն անգամ, երբ նա տխուր լինի կամ երբ Էզրան ավարտի «Ամայացված երկիր» պոեմի նման մի մեծ ստեղծագործության ձեռագրի կամ շարվածքասյուների ընթերցումը։ Բարոյական տեսակետից ամեն ինչ վատթարագույն տեսք ընդունեց, քանի որ մայորին բանկից ազատելու նպատակով մուծած իմ փողերը ես ինձ հետ տարա Էնգիեն եւ գրազ բռնեցի այնպիսի ձիերի օգտին, որոնց խթանող միջոցներ էին տվել։ Այդ խթանված ձիերը երկու վազքում առաջ անցան չխթանված եւ կիսախթանված ձիերից, բացառությամբ մի վազքի, երբ մեր ձին այնքան էր գերխթանված, որ վազքից առաջ մեջքից նետեց ժոկեյին եւ դուրս պրծնելով, անցավ ստիպլ֊չեզի լրիվ շրջանը, առանց ժոկեյի այնպիսի հիանալի թռիչքներ գործելով, որպիսիք հաջողվում է տեսնել միայն երազում։ Երբ ձիուն բռնեցին, եւ ժոկեյը նստեց թամբին, նա ընթացավ ձիարշավի առջեւից, վազեց պատվով, ինչպես ֆրանսիական ձիարշավարաններում են ասում, բայց ոչինչ չշահեց։

Ինձ համար շատ ավելի հաճելի կլիներ, եթե այդ տանուլ տված փողերը մտնեին «Բել էսպրի»֊ի ֆոնդը, որն արդեն գոյություն չուներ։ Բայց ես ինձ սփոփեցի այն մտքով, որ մնացած հաջող խաղերի շնորհիվ ես «Բել էսպրի»֊ի ֆոնդում կարող էի զգալիորեն ավելի շատ փող մուծել, քան սկզբում մտադրվել էի։

Բավականին տարօրինակ վախճան

Գերտրում Ստայնի հետ իմ ծանոթությունը բավականին տարօրինակ վախճան ունեցավ։ Մենք նրա հետ լավ բարեկամներ էինք դարձել, եւ ես նրան գործնական քիչ ծառայություններ չէի մատուցում՝ աջակցել էի, որ նրա հաստ գիրքը տպագրվի Ֆորդի հանդեսում, օգնել էի մեքենագրելու ձեռագիրը, կարդացել էի շարվածքասյուները, եւ մենք դարձել էինք նույնիսկ ավելի մեծ բարեկամներ, քան ես կուզեի։ Տղամարդու եւ նշանավոր կնոջ բարեկամությունը անհեռանկար է, թեեւ այն կարող է շատ հաճելի լինել, քանի դեռ չի դարձել ինչ֊որ ավելի մեծ կամ ինչ֊որ ավելի փոքր բան։ Փառասեր կին֊գրողների հետ այդ բարեկամությունը առավել անհեռանկար է։ Մի անգամ, երբ ինձ հանդիմանեցին, որ ես վաղուց չեմ եղել Ֆլերյուս փողոցի № 27 տանը, իսկ ես արդարացա նրանով, թե չգիտեի՝ կգտնե՞մ արդյոք նրան տանը, միսս Ստայնը ասաց․

— Բայց, Հեմինգուեյ, իմ ստուդիան ձեր տրամադրության տակ է։ Մի՞թե դուք այդ չգիտեիք։ Եկեք, երբ ուզում եք, եւ սպասուհին (նա սպասուհուն անունով կոչեց, բայց ես մոռացել եմ նրա անունը) ձեզ կմատուցի ինչ որ պետք է, իսկ դուք ձեզ զգացեք ինչպես ձեր տանը եւ սպասեք ինձ։

Ես չչարաշահեցի այդ թույլտվությունը, բայց եւ մեկ֊մեկ այցելում էի նրան, ու սպասուհին ինձ առաջարկում էր խմել, իսկ ես նկարներն էի դիտում, եւ եթե միսս Ստայնը չէր հայտնվում, շնորհակալություն էի հայտնում սպասուհուն, մի երկտող թողնում միսս Ստայնին ու գնում։ Միսս Ստայնը եւ նրա ընկերուհին պատրաստվում էին միսս Ստայնի ավտոմեքենայով մեկնել հարավ եւ մեկնելու օրը միսս Ստայնը ինձ խնդրեց ցերեկը գնամ հրաժեշտ տալու։ Նա ինձ ու Հեդլիին հրավիրեց գնալ իր մոտ, ապրել հյուրանոցում, բայց մենք Հեդլիի հետ այլ պլաններ ունեինք, եւ մենք ուզում էինք այլ վայրեր մեկնել։ Այդ մասին, բնականաբար, ոչինչ չասվեց․ չէ որ կարելի է գնալու ջերմ ցանկություն հայտնել, իսկ հետո հանկարծ ինչ֊որ բան կխանգարի։ Հրավերներից խուսափելու մեթոդներից ես որոշ բան գիտեի։ Ես հարկադրված եմ եղել դրանք ուսումնասիրել։ Շատ ավելի ուշ Պիկասոն ինձ պատմեց, որ հարուստների հրավերը միշտ ընդունել է, որովհետեւ դա նրանց մեծ հաճույք է պատճառում, իսկ հետո անպայման որեւէ բան է պատահել, եւ նա չի կարողացել գնալ։ Բայց դա ոչ մի կերպ չէր վերաբերում միսս Ստայնին․ Պիկասոն նկատի ուներ այլոց։

Գարնանային հրաշալի օր էր, եւ ես Աստղադիտարանի հրապարակից ոտքով գնացի Փոքր Լյուքսեմբուրգյան այգու միջով։ Վայրի շագանակենիները ծաղկել էին, ավազապատ ծառուղիներում խաղում էին երեխաները, նստարաններին նստել էին դայակները, եւ ես ծառերի վրա տեսնում էի վայրի աղավնիներ ու լսում, թե ինչպես են ղունղունում մյուսները, որոնց չէի տեսնում։

Սպասուհին դուռն ավելի շուտ բացեց, քան ես կզանգեի, ինձ առաջարկեց ներս մտնել եւ խնդրեց սպասել։ Միսս Ստայնը հիմա ներքեւ կիջնի։ Ճաշի ժամ չէր, բայց սպասուհին ըմպանակի մեջ օղի լցրեց, ինձ մեկնեց եւ ուրախ աչքով արեց։ Անգույն սպիրտը հաճելիորեն վառեց լեզուս, եւ ես դեռեւս չէի հասցրել կուլ տալ, երբ հանկարծ լսեցի, որ ինչ֊որ մեկը միսս Ստայնի հետ այնպես է խոսում, ինչպես ես երբեք չէի լսել, որ մարդիկ իրար հետ այդպես խոսեին։ Երբե՜ք, ոչ մի անգամ, ոչ մի տեղ։

Հետո լսվեց միսս Ստայնի ձայնը՝ աղեկտուր ու թախանձագին․

—Պետք չէ, կատվիկս։ Պետք չէ։ Խնդրում եմ, պետք չէ։ Ես ամեն ինչի համաճայն եմ։

Ես օղին կուլ տվի, ըմպանակը դրի սեղանին եւ քայլերս ուղղեցի դեպի դուռը։ Սպասուհին ինձ մատով սպառնաց ու շշնջաց․

— Մի՛ գնացեք։ Նա հիմա կիջնի։

— Ես պետք է գնամ,— ասացի ես ու աշխատեցի չլսել, քանի սենյակից դուրս չէի եկել, բայց զրույցը շարունակվում էր եւ որպեսզի չլսեմ, ինձ մնում էր միայն դուրս գալ։

Այն, ինչ ասվում էր, զզվելի էր, իսկ պատասխանները՝ առավել եւս։

Բակում ես սպասուհուն ասացի․

— Խնդրում եմ, ասացեք, որ ես ձեզ հանդիպել եմ բակում, որ ես սպասել չէի կարող, որովհետեւ բարեկամս հիվանդացել է։ Հաղորդեցեք բարի ճանապարհի մաղթանքներս։ Ես կգրեմ։

— Cʼest entendu^[35], մսյո։ Ափսոս, որ դուք չեք կարող սպասել։

— Այո,— ասացի,— շատ ափսոս։

Ահա դա այդպես ավարտվեց ինձ համար, ավարտվեց անմտորեն, թեպետ ես շարունակում էի կատարել նրա մանր հանձնարարությունները, այցելում էի, երբ անհրաժեշտ էր, նրա մոտ առաջնորդում էի այն մարդկանց, որոնց մասին խնդրում էին ինձ, եւ նրա տղամարդ֊բարեկամների մեծամասնության հետ մեկտեղ պաշտոնաթող եղա, երբ վրա հասավ նոր փուլ եւ մեր տեղը գրավեցին նոր բարեկամներ։ Տխուր էր տեսնել նոր, բոլորովին անպետք նկարները իսկական նկարների կողքին, բայց դա այժմ նշանակություն չուներ։ Համենայն դեպս ինձ համար։ Միսս Ստայնը կռվել էր գրեթե բոլորի հետ, ովքեր մոտ էին նրան, բացի Խուան Գրիսից, որի հետ նա չէր կարող կռվել, որովհետեւ նա վախճանվել էր։ Կարծում եմ, դա Գրիսի համար միեւնույնը կլիներ․ նա արդեն վաղուց անտարբեր էր ամեն ինչի նկատմամբ, եւ այդ մասին վկայում են նրա նկարները։

Վերջ ի վերջո նա կռվեց նաեւ իր նոր բարեկամների հետ, բայց դա մեզ արդեն չէր հետաքրքրում։ Նա սկսել էր նմանվել հռոմեական կայսրի, մի բան, որ ամենեւին էլ վատ չէ, եթե քեզ դուր են գալիս հռոմեական կայսրների պես կանայք։ Բայց Պիկասոն նկարել է նրան, եւ ես նրան հիշում եմ այնպիսին, ինչպիսին նա կար այն օրերին, երբ նման էր ֆրուլիեցի գեղջկուհու։

Վերջում բոլորը, կամ գրեթե բոլորը, հաշտվեցին նրա հետ, որպեսզի չթողնեն խռովկան կամ չափազանց առաքինի մարդու տպավորություն։ Ես եւս։ Բայց ես այլեւս երբեք չկարողացա նրա հետ իսկական բարեկամություն անել՝ ո՛չ սրտով, ո՛չ խելքով։ Ամենից վատն այն է, երբ դու խելքով հասկանում ես, որ այլեւս չես կարող տվյալ մարդու բարեկամը լինել։ Բայց այստեղ ամեն ինչ նույնիսկ ավելի բարդ էր։

1. ↑ Տաղավար է Լուվրի մոտ գտնվող Թյուիրի այգում, որտեղ այժմ գտնվում է իմպրեսիոնիստ նկարիչների թանգարանը։
2. ↑ Նահանգ Հյուսիս֊արեւելյան Իտալիայում։
3. ↑ Այս արտահայտությունը տվյալ դեպքում նշանակում է «բանի պետք չէ», «չի գնա»։
4. ↑ Մի արտահայտություն, որ տվյալ դեպքում նշանակում է «ընդունելի»։
5. ↑ Կորած սերունդ (ֆրանս․)։
6. ↑ «Համար 1 ջրաելակը» եւ «Տունը ջրանցքի վրա» (ֆրանս․)։
7. ↑ «Գարնանային առվակներ»։
8. ↑ Լրջություն (ֆրանս․)։
9. ↑ Կորչի Վիլհելմը (ֆրանս․)։
10. ↑ Սերով սուրճ (ֆրանս․)։
11. ↑ Հորթի լյարդ (ֆրանս․)։
12. ↑ Միջանցքի ծառայողը (ֆրանս․)։
13. ↑ Եռացող յուղի մեջ ամբողջապես տապակած ձուկ։
14. ↑ Վարգաձի, որը սակայն ֆավորիտ չէ։
15. ↑ Մութ ձի (սպորտ․)— հաղթելու հնարավորություններ չունեցող ձի, որը, սակայն, հակառակ սպասածի, մրցանակ է շահում։
16. ↑ Պադդոկ (անգլ․)— ձիարշավարանի տերիտորիայում գտնվող փոքրիկ արոտավայր, մարգագետին։
17. ↑ Կրաբներ մեքսիկական ձեւով (ֆրանս․)։
18. ↑ Անգլիական սպաների դպրոց։
19. ↑ Մոնսի ճակատամարտը (1914 թ․ օգոգտոսի 23—25)։ Առաջին համաշխարհային պատերազմի ժամանակ անգլիացիների եւ գերմանացիների միջեւ տեղի ունեցած առաջին ճակատամարտը, որը վերջացավ անգլիացիների պարտությամբ։
20. ↑ Ռուլետի նման փաթաթած տավարի ֆիլե (ֆրանս․)։
21. ↑ Վազք լիդերների ետեւից (ֆրանս․)։
22. ↑ Լիդերներ (ֆրանս․)։
23. ↑ Սիու — հնդկական ցեղերից մեկը։
24. ↑ Պնեվմատիկ փոստով ուղարկված նամակ։
25. ↑ Գերմանական հանդես է։
26. ↑ Գարեջրատուն։
27. ↑ Ջրախառն կոնյակ (ֆրանս․)։
28. ↑ Մշտական կերակրատեսակը (ֆրանս․)։
29. ↑ Մսից կամ որսամսից բակլայով ռագու, որ եփում են փոքրիկ, կլոր ամանում։
30. ↑ Կես գավաթ սպիտակ (ֆրանս․)։
31. ↑ Խաղատիկնիկ (ֆրանս․)։
32. ↑ Օրինական կին (ֆրանս․)։
33. ↑ Մշտական (ֆրանս․)
34. ↑ Բառացիորեն՝ փայլուն միտք (ֆրանս․)
35. ↑ Անպայման (ֆրանս․)։