«Բաֆուտի քերծեները»–ի խմբագրումների տարբերություն

Գրապահարան-ից
(→‎Գլուխ ութերորդ)
(→‎Գլուխ իններորդ)
Տող 1695. Տող 1695.
  
 
Բեռնատարը շարժվեց, և ծափահարությունները ուժգնացան, նրանք լսվում էին ավելի ու ավելի ընդհատուն, և շուտով արդեն թվում էր, թե այդ անձրևի կաթիլներն են թակում թիթեղե տանիքը։ Մենք դանդաղ շարժվում էինք խորդուբորդ ճանապարհով, ահա և վերջապես ոլորանը, այստեղ ես ետ նայեցի և տեսա, որ ճանապարհի ամբողջ երկայնքով ձգվել է մերկ սև մարմինների հոծ պատ․ օդում երևում էին ծափահարող սև ձեռքերը, փայլատակում սպիտակատամ ժպիտներ, իսկ այդ կենդանի ծառուղու վերջում կանգնած էր կուրացուցիչ սպիտակ հագուստով բարձրահասակ մարդը։ Ահա նա բարձրացրեց երկար ձեռքը, վերջին անգամ հրաժեշտ տվեց, բեռնատար մեքենան թեքվեց և սլացավ գյուղամիջյան կարմիր ճանապարհով, որն անցնում էր արևից փայլատակող ոսկեգույն բլուրների միջով։
 
Բեռնատարը շարժվեց, և ծափահարությունները ուժգնացան, նրանք լսվում էին ավելի ու ավելի ընդհատուն, և շուտով արդեն թվում էր, թե այդ անձրևի կաթիլներն են թակում թիթեղե տանիքը։ Մենք դանդաղ շարժվում էինք խորդուբորդ ճանապարհով, ահա և վերջապես ոլորանը, այստեղ ես ետ նայեցի և տեսա, որ ճանապարհի ամբողջ երկայնքով ձգվել է մերկ սև մարմինների հոծ պատ․ օդում երևում էին ծափահարող սև ձեռքերը, փայլատակում սպիտակատամ ժպիտներ, իսկ այդ կենդանի ծառուղու վերջում կանգնած էր կուրացուցիչ սպիտակ հագուստով բարձրահասակ մարդը։ Ահա նա բարձրացրեց երկար ձեռքը, վերջին անգամ հրաժեշտ տվեց, բեռնատար մեքենան թեքվեց և սլացավ գյուղամիջյան կարմիր ճանապարհով, որն անցնում էր արևից փայլատակող ոսկեգույն բլուրների միջով։
 +
 +
 +
==Գլուխ տասներորդ==
 +
 +
Կենդանաբանական այգին բրեզենտի տակ
 +
 +
 +
Գազաններ հավաքողը ամենից հաճախ իր խնամակալների վարքն ու բարքը իմանում է ճանապարհորդության վերջում, և դա ցավալի է։ Սկզբում, մոտավորապես չորս ամիս, կենդանիները թվում են ընդամենը միայն իրենց տեսակի «նմուշներ»․ չէ՞ որ հավաքողը ժամանակ չունի այնպես ուշադիր ուսումնասիրել, որ նրանք, վերջապես, իր աչքում ձեռք բերեն իրենց անհատականությունը։ Ամենից առաջ պետք է հոգ տանել որսած կենդանիներին ինչպես հարկն է տեղավորելու, կերակրելու, մաքուր պահելու մասին, և դրանից ավելին չես էլ հասցնում, որովհետև ամբողջ մնացած ժամանակի ընթացքում ամեն կերպ աշխատում ես լրացնել գազանանոցը։ Սակայն, այնուամենայնիվ, ճանապարհորդության վերջում գազանանոցը սովորաբար այնպես է աճում, որ հավաքողը որսի գնալու ժամանակ էլ չի ունենում, բավական շատ չարչարանք ու խնամք են պահանջում այն կենդանիները, որոնց ինքն արդեն որսացել է։ Եվ վրա է հասնում այնպիսի մի շրջան, երբ մնում է հույսը դնել միայն  տեղացի որսորդների վրա․ գուցե քեզ համար որսա՞ն  մի ինչ֊որ նոր գազան, դրա փոխարեն, այժմ դու չես բաժանվում գազանանոցից և հնարավորություն ունես ավելի լավ ճանաչելու քո գերիներին։ Հենց այսպիսի դրության մեջ էլ ես գտնվում էի, երբ վերադարձա Բաֆուտից։ Մեր գլխավոր ճամբարում հավաքվել էին ոչ միայն հարթավայրային կենդանիներ․ մինչ ես որս էի անում լեռներում, Սմիթը անխոնջ կերպով հավաքում էր տեղական անտառներում ապրող զանազան կենդանիների։ Մեր վրանի լայն ու ընդարձակ բրեզենտե տանիքի տակ հավաքվել էին ամենաբազմազան և բազմաթիվ այնքան գազաններ, որ կարելի էր մի ոչ մեծ կենդանաբանական այգի ստեղծել։
 +
 +
― Այսպիսով, վերադառնալով Կրոս գետի ափի տոթ և խոնավությամբ հագեցած մեր գլխավոր ճամբարը, ես առաջին անգամ սկսեցի մոտիկից ծանոթանալ հարթավայրային մի քանի գերիների հետ։ Վերցնենք թեկուզ հենց ղամաններին։
 +
 +
Քանի դեռ ես նրանց չէի բերել գլխավոր ճամբարը, ինձ թվում էր, թե նրանք բավական ձանձրալի կենդանիներ են և հայտնի են միայն իրենց ազգակիցներով։ Առաջին իսկ հայացքից դամանին կարելի է դնել սովորական կրծողի տեղ, և դա միանգամայն ներելի է, իսկ եթե դուք տեսնեք, թե ինչպես են նրանք ծամում տերևները, կամ կրծում ինչ֊որ մի ծառի հյութեղ կեղևը, թերևս, կմտածեք, թե նրանք ճագարների ցեղակիցն են։ Եվ շատ խիստ կսխալվեք, որովհետև դամանի ամենամոտիկ ցեղակիցը, որքան էլ տարօրինակ թվա, ամենևին էլ ճագարը չէ, այլ փիղը։ Եվ իսկապես, ոսկորների կազմությամբ և անատոմիական այլ հատկանիշներով դամանն ավելի մոտ է փղին և ռնգեղջյուրին։ Լսելով նման հայտարարությունը, մարդիկ ակամա մտածում են․ հո խելքները չե՞ն թռցրել այդ կենդանաբանները։ Չէ՞ որ դամանը այնքան է նման փղին, որքան փիղը կոլիբրիին։ Եվ սակայն ազգակցությունն ավելի պարզ է դառնում, երբ ուշադիր եք նայում այդ կենդանու անատոմիայի  բարդ առանձնահատկություններին և ատամների կազմությանը։ Ահա, անկեղծորեն ասած, և այն ամենը, ինչ ես մինչ այժմ գիտեի դամանի մասին։
 +
 +
Երբ մենք հասանք գլխավոր ճամբարը, պառավ էգ դամանին (նրան, որ կծել էր Բաֆուտի Քերծեներից մեկին) և նրա երկու հաստլիկ ձագերին փոքր վանդակից տեղափոխեցինք մի ուրիշ, շատ ավելի ընդարձակ վանդակ, այստեղ նրանք կարող էին ազատ շրջել և ունեին նույնիսկ իրենց սեփական ննջարանը, ուր կարող էին առանձնանալ, եթե տրամադրություն չունենային շփվելու մարդկանց հետ։ Եվ ահա ուսումնասիրելով նրանց վարքն այս վանդակում, ես մի քանի առանձնահատկություններ տեսա, որ առաջ չէի նկատել։ Սկսենք նրանից, որ դամանները, բանից պարզվում է, ունեն այսպես կոչված զուգարանային սովորույթներ, այլ կերպ ասած, նրանք իրենց աղիները դատարկում են միշտ վանդակի միևնույն անկյունում։ Մինչ այդ ես նույնիսկ չէի կասկածում, թե օրնիբուն աշխատող կենդանահավաքի համար ինչպիսի թեթևություն կլինի նրա գազանների մաքրասիրությունը։ Հենց որ ես հասկացա,  թե ինչ է նշանակում կղկղանքի կոկիկ կույտը, որ հայտնաբերում էի ամեն առավոտ միևնույն անկյունում, ես աշխատեցի հեշտացնել դամանների վանդակը մաքրելու գործը ու նրանց մոտ դրեցի մի փոքրիկ կլոր թիթեղի տուփ։ Բայց ցավոք սրտի, հենց հաջորդ առավոտյան տեսա, որ դամանները արհամարհանքով մերժել են իմ պարգևը․ նրանք թիթեղի տուփը քշել էին մի կողմ և հանգիստ արել էին իրենց ուզած վանդակի հատակին, ինչպես միշտ։ Այդ նույն երեկոյան ես նորից այնտեղ դրի թիթեղե տուփը, բայց այս անգամ տուփի մեջ դրի մի քիչ այն բանից, ինչ առավոտյան գտել էի հատակի վրա։ Առավոտյան հիացմունքով համոզվեցի, որ թիթեղե տուփը լիքն էր, իսկ վանդակը անբասիր մաքուր։ Այժմ արդեն դամանների վանդակի մաքրելը ինձնից պահանջում էր միայն դատարկել թիթեղե տուփը, լվալ ու դնել տեղը։ Եվ դամանների վանդակը մաքրելը դարձավ իսկական բավականություն։
 +
 +
Բոլորովին ուրիշ սովորություններ ունեն պարկավոր առնետները․ փոքրիկ կատվի չափ այս կրծողները մեր գազանանոցում ապրում էին դամանների ընտանիքի հարևանությամբ։ Այս առնետները պատկանում են կենդանիների բավական անդուրեկան խմբին, որոնք չեն ուզում (կամ չե՞ն կարողանում) դատարկել իրենց աղիները այլ կերպ, քան ջրում, և ըստ որում նախընտրում են հոսող ջուրը։ Ազատության մեջ նրանց համար, հավանաբար, այդ նպատակին են ծառայում գետակները․ ջուրը կղկղանքը քշում է և պարարտացնում ափին աճած մի ինչ֊որ բույս։ Սակայն վանդակի մեջ ես չէի կարող իմ պարկավոր առնետներին գետակ տրամադրել, և նրանք ստիպված էին բավարարվել եղածով՝ ջրամանով։ Այնքան էլ հաճելի չէ վանդակի մեջ դնել մաքուր արցունքի նման վճիտ ջրով անոթ, և հինգ րոպե հետո տեսնել, որ այն լիքն է հեղուկ կղկղանքով։ Դա բավական մեծ հոգս էր, չէ՞ որ շոգին կենդանիներին միշտ պետք է խմելու ջրի թարմ պաշար, իսկ առնետները կեղտոտում են այն, չհասցնելով խմել։ Ես շատ փորձեցի նրանց ետ վարժեցնել այդ չարաբաստիկ սովորությունից, բայց ապարդյուն, ի վերջո ստիպված եղա նրանց համար իբրև զուգարան դնել մի մեծ անոթ և տալ ավելի շատ հյութալի մրգեր, այն հույսով, որ մրգերը կհագեցնեն նրանց ծարավը։
 +
 +
Բայց վերադառնանք դամաններին․ Բաֆուտում ես պատկերացնում էի, որ այս տխուր, անհաշտ կենդանիները իրենց ամբողջ կյանքում միայն նրանով են զբաղվում, որ նստում ու ծամում են տերևները և ապակե աչքերով բութ֊բութ նայում մի կետի։ Իսկ գլխավոր ճամբարում հասկացա, որ խիստ սխալվել եմ։ Երբ դամանը շատ լավ տրամադրության մեջ է լինում, նա կարող է ուրախ խաղալ գառնուկի պես։ Երեկոները, երբ վանդակը ողողվում էր արևի լույսով, պառավ էգը տեղավորվում էր վանդակի հատակին՝ վեհորեն, պատկառելի, իսկ և իսկ Լոնդոնի Տրաֆալգար֊պուրակի առյուծի նման և դանդաղ ծամում էր սպանաղի նուրբ փունջը կամ կասավայի տերևները, իսկ փոքրիկները խայտում էին շուրջը։ Նրանց խաղերը չարաճճի էին ու աղմկոտ։ Վազում էին իրար ետևից ամբողջ վանդակով մեկ, երբեմն, ի մեծ զարմանս իմ, վազում էին փայտե հարթ պատի վրայով մինչև տանիք և միայն այնտեղից, ամենավերին մասից, ընկնում հատակին։
 +
 +
Երբ ձանձրանում էին այդ կրկեսային տրյուկներից, նրանք իրենց պատկառելի, հաստլիկ մորը դնում էին ամրոցի տեղ։ Մեկը բարձրանում էր մոր մեջքին, իսկ մյուսը հարձակվում էր նրա վրա և փորձում նրան այնտեղից ցած գցել։ Երբեմն էլ երկուսը միասին հայտնվում էին մոր մեջքին և կատաղի կռվում իրար հետ, իսկ մայրը հանգիստ պառկում էր անշարժ, մտազբաղ նայում էր հեռուն և չէր դադարում ծամել։ Ես հաճույքով էի դիտում այդ խաղերը․ միայն մի բան էր տհաճ․ սիրունիկ ձագուկները երբեմն այնքան էին տարվում, որ խաղում էին մինչև ուշ գիշեր, հատկապես եթե գիշերը լինում էր լուսնկա։ Իսկ երբ երկու փոքրիկ դամանները վազում էին վանդակի մի ծայրից մյուսը, այնպիսի աղմուկ են բարձրացնում, ասես կռվում են երկու ջահել որձ ձիեր, և քնել բոլորովին հնարավոր չէր։ Ես նստում էի անկողնուս մեջ և սարսափազդու ձայնով գոռում նրանց վրա․ «Հե՜յ, լռեցե՛ք»։ Եվ, պատկերացրեք, դամանները մի կես ժամ լռում էին․․․ Լավ է, եթե այդ ընթացքում հասցնես քնել, չէ՞ որ կես ժամ հետո ամեն ինչ կսկսվի նորից, նորից տախտակների վրա կթխթխկան կճղակները, կզրնգա մետաղալարը և կլսվի չափազանց երգեցիկ մի զրնգոց՝ դա կճղակների հարվածից շուռ կգան ճաշի թասերը։ Այո, ի՜նչ֊ի՜նչ, բայց երբեք չես ասի, որ դամանները ձանձրալի են։
 +
 +
Էլի մի գազանիկ դրսևորեց իր ողջ գեղեցկությամբ, երբ մենք հասանք գլխավոր ճամբար։ Սևականջ սկյուռը, այն նույն սկյուռը, որն ահավոր իրարանցում գցեց Բաֆուտի իմ աստիճանների վրա։ Այն ժամանակ ես նույնիսկ չէի էլ պատկերացնում, որ աստիճանների վրայի իրարանցումը միայն մի փոքրիկ պատառիկն է այն ամենի, ինչի ընդունակ է այս անհանգիստ արարածը, եթե տրամադրությունը տեղն է։ Կարելի էր կարծել, որ այս գազանիկի ամենասիրած խաղը փախչելն է, իր հետևից տանելով հետապնդողների ամբոխին։ Սկյուռիկը, ինչպես ես արդեն ասացի, դեռևս շատ փոքրիկ էր․ ընկնելով իմ գազանանոցը, նա շատ շուտով դարձավ զարմանալիորեն ձեռնասուն։ Ես նրան վերցնում էի ձեռքս, նստեցնում էի ուսիս, և նա ամենևին էլ չէր բողոքում։ Նստում էր ուղիղ և հետազոտում ականջս, հուսալով, որ այնտեղ իր համար կաղին կամ մի ուրիշ համեղ բան եմ թաքցրել։ Եթե շուրջը լինում էին չորս մարդուց ոչ ավել, նա իրեն պահում էր չափազանց արժանապատվությամբ, բայց ամբոխի տեսքը իսկույն նրա մեջ առաջացնում էր փախչելու և իր հետևից հետապնդողներին տանելու դիվային ցանկություն։ Սկզբում ես կարծում էի, որ մարդկանց բազմությունն անհանգստացնում ու վախեցնում է նրան, և նա իսկապես ուզում է փախչել։ Բայց շուտով համոզվեցի, որ բնավ էլ այդպես չի։ Երբ նրա ետևից վազում էին և չէին կարողանում հասնել, սկյուռիկը կանգ էր առնում, նստում ետևի թաթերի վրա ու սպասում, թե երբ պիտի հետապնդողները մոտենան։ Շատ զվարճալի էր, երբ սկզբում մենք փոքրիկ չարաճճիին անվանում էինք «Հոգյակ» (նրա հնազանդության և լավ բնավորության համար), և միայն հետո մեզ համար պարզ դարձավ նրա ամբողջ խարդավանքը։ Առաջին հետապնդումը հոգյակը կազմակերպեց գլխավոր ճամբար գնալուց երեք օր հետո։
 +
 +
Ճամբարի ջրի ամբողջ պաշարը պահում էինք բենզինի երկու հսկայական բաքերի մեջ, որոնք դրված էին խոհանոցի մոտ։ Ամեն օր տեղական բանտի բանտարկյալները դրանք լցնում էին թարմ ջրով։ Բանտարկյալները ուրախ տղաներ էին՝ սպիտակ մաքուր բլուզներով և շորտերով։ Ամեն առավոտ նրանք բարձրանում էին բլուրն ի վեր, դեպի մեր ճամբարը, իրենց ածիլած գլուխների վրա դրած բերելով բերնեբերան ջրով լցված նավթի բիդոնները։ Նրանց հետևից միշտ քայլում էր բաց֊շագանակագույն շքեղ համազգեստով բանտապահը, նրա պղնձե կոճակները փայլփլում էին արևի տակ, իսկ քայլելիս նա եռանդուն թափահարում էր կարճ մահակը, և առաջին իսկ հայացքից պարզ էր, որ նրա հետ կատակ չես անի։ Բանտարկյալները (այստեղ հավաքված էին ամեն տեսակ հանցագործներ, մանր գողերից մինչև մարդասպաններ) հաճույքով կատարում էին իրենց ձանձրալի պարտականությունը, և եթե նրանց բարևում էիր, ապա ուղղակի փայլում էին ուրախությունից։ Շաբաթը մեկ անգամ ես նրանց սիգարեթ էի տալիս, և բանտապահը (որն այդ ժամանակ ինձ հետ խմում էր մի բաժակ գարեջուր) նրանց թույլ էր տալիս շրջել ճամբարում և դիտել գազաններին։ Դա, իհարկե, հաճելի բազմազանություն էր այդ մարդկանց անուրախ կյանքում, և նրանք խմբվում էին կապիկների վանդակի շուրջը ու արտասվելու չափ հռհռում նրանց չարությունների վրա, կամ էլ նայում էին օձերով լի արկղի մեջ և սարսռում սարսափից։
 +
 +
Այն առավոտ, որի մասին ուզում եմ ձեզ պատմել, ես գնում էի կերակրելու Հոգյակին, և հենց այդ ժամանակ հայտնվեցին բանտարկյալները։ Շարքով անցան իմ մոտով․ քրտնքից փայլող նրանց դեմքերին խաղում էր սիրալիր ժպիտը, և յուրաքանչյուրը բարեհոգաբար ասում էր․ «Բարև, մասա, մենք արդեն եկել․․․ մենք մասա համար ջուր բերել․․․ Ողջույն մասա․․․» և նման այլ բաներ։ Բանտապահը հին զինվորի նման ինձ պատիվ տվեց և անմիջապես էլ տղայավարի ծիծաղեց քթի տակ։ Մինչ նրանք ջուրը դատարկում էին նավթի բիդոններից, ես սկյուռիկին հանեցի վանդակից, նստեցի ձեռքիս մեջ և մի կտոր շաքար տվի։ Նա շաքարը խլեց, նայեց չորս կողմը և խոհանոցի մոտ տեսավ մի խումբ բանտարկյալների։ Նրանք շաղակրատում էին իմ օգնականների հետ և անվայել կատակներ անում։ Սկյուռիկը համոզվեց, որ մարդիկ բավական շատ են, կարելի է մի լավ վազքի մրցում սարքել․․․ Եվ նա ավելի ամուր սեղմեց ատամների տակ շաքարը, թեթև թռավ ձեռքիցս ու, մեծ֊մեծ ցատկելով, սլացավ ճամբարով, իսկ պոչը ծածանվում էր ետևից, ինչպես բոցը՝ քամուց։ Ես վազեցի նրա ետևից, բայց չհասցրի տասը քայլ էլ վազել, երբ Հոգյակն արդեն անհետացավ մեր ճամբարը երիզող խիտ թփուտների հետևում։ Ամեն ինչ վերջացավ, մտածեցի ես։ Այլևս նրան չեմ տեսնի։ Եվ այնպես հուսահատ գոռացի, որ բոլորն իրենց գործերը թողեցին ու ամբողջ ուժով նետվեցին դեպի ինձ։
 +
 +
― Սկյուռը փախա՜վ, ― գոռացի ես բանտարկյալներին, ― հինգ շիլինգ կվճարեմ, ով նրան բռնի։
 +
 +
Եվ այստեղ տեղի ունեցավ մի այնպիսի բան, ինչ ես բնավ չէի սպասում․ բանտարկյալները ցած գցեցին իրենց նավթի բիդոնները և նետվեցին թփերի մեջ, իսկ նրանց հետքերով, դեն նետելով մահակն ու գլխարկը, որ ոչինչ չխանգարի վազելուն, սլացավ նրանց պահակը։ Իմ օգնականները միացան հետապնդողներին, և ամբողջ բազմությունը ճայթյունով մտավ ջարդվող թփերի արանքը խարդախ հոգյակին որոնելու։ Ճամբարի ամբողջ շրջապատը ջանասիրությամբ տակնուվրա արին, բայց ոչ մի տեղ սկյուռիկի հետքը չնկատեցին։
 +
 +
Եվ հանկարծ նրան գտան․ նա նստել էր մի թփի ճյուղին, հետաքրքրությամբ դիտում էր, թե ինչպես են շուրջը մարդիկ իրար անցել և հանգիստ ուտում էր իր շաքարը։ Տեսնելով, որ իրեն նկատեցին, նա ցած թռավ, վազեց ամբողջ ճամբարով մեկ և մտավ արահետը, որ տանում էր դեպի բլուրը, իսկ նրա ետևից սլանում էր շնչահեղձ բազմությունը՝ բանտապահը, բանտարկյալները և իմ օգնականները։ Շուտով նրանք բոլորն էլ չէին երևում, և ճամբարի վրա իջավ խաղաղություն, բայց դա երկար չտևեց։ Մի քանի րոպե հետո Հոգյակը նորից հայտնվեց բլրի գագաթին, ցատկոտելով եկավ ճամբար, թռավ վրանի վրայով, մտավ իր վանդակը և, անմեղ տեսքով, սկսեց կրծել շաքարեղենը։ Կես ժամ անց ճամբար խուժեցին բանտարկյալները, բանտապահը և իմ օգնականները, բոլորն էլ քրտնքի մեջ կորած, հազիվ քարշ տալով ոտքերը և զեկուցեցին, որ որսն այնուամենայնիվ իրենցից փախավ և հիմա, երևի, թաքնվել է անտառի թավուտում։ Երբ ես նրանց ցույց տվի սկյուռիկին (նա արդեն կերել էր շաքարեղենը և հիմա խաղաղ քնած էր) և պատմեցի, թե ինչպես է նա վերադարձել, բոլորի բերանները բաց մնացին զարմանքից։ Իսկ հետո, որպես Աֆրիկայի իսկական զավակներ, նրանք իրավամբ գնահատեցին տեղի ունեցածի ողջ զավեշտականությունը, ծիծաղից թավալվում էին ամբողջ ճամբարով մեկ, բարձր քրքջում, խփում իրենց ազդրերին և նույնիսկ ծիծաղելուց լաց էին լինում։ Բանտապահն այնպես էր ծիծաղում, որ ընկել էր բանտարկյալներից մեկի վզովը և բարձր հռհռում էր։
 +
 +
Դրանից հետո բանտապահն ու բանտարկյալները ամեն օր մի նվեր էին բերում գազանիկին, որը նրանց ստիպեց այդպես արագ վազել և «այդպես հիմարացնել իրենց»։ Երբեմն դա լինում էր շաքարեղենի մի կտոր կամ մի բուռ գետնաընկույզ, երբեմն կասսավա կամ հացի կտոր։ Ինչ էլ որ դա լիներ, Հոգյակը նստում էր վանդակի եզրին և ընդունում նվերը, գռմռալով գոհունակությունից, իսկ բանտարկյալները հավաքվում էին վանդակի շուրջ և պատմում իրար կամ ինչ֊որ նորեկի, որն այդ մասին ոչինչ չէր լսել, թե ինչպես են նրանք վազել սկյուռիկի ետևից։ Եվ սա այն բազմաթիվ դեպքերից առաջինն էր, երբ Հոգյակը սարսափելի իրարանցում էր գցում մեր ճամբարում։
 +
 +
Բազմաթիվ ու բազմատեսակ կենդանիների (որոնց մեզ բերում էին, քանի դեռ գտնվում էինք գլխավոր ճամբարում) մոտավորապես մեկ հինգերորդը կազմում էին ձագուկները ու թեև դրանք բոլորն էլ հմայիչ արարածներ էին, նրանց պատճառով մեր հոգսերն ավելանում էին․ չէ՞ որ կենդանական աշխարհում փոքրիկները պահանջում են նույնպիսի խնամք ու հոգս, ինչպես և մարդկային երեխան։ Մենք բոլորս շատ էինք կապվել այդ փոքրիկների հետ, բայց առանձնապես լավն էին ու միաժամանակ մեզ ավելի շատ էին չարչարում երեք փոքրիկներ, որոնց մենք «ավազակներ» անվանեցինք։ Դրանք կուզիմանզայի՝ այս անտառներում շատ տարածված վիվեռայի տեսակներից մեկի, ձագերն էին։ Չափահաս առանձյակը մոտավորապես ծովախոզուկի չափ է, նրա մորթին խիտ է, կոշտ, դարչնագույն, պոչը՝ փափկամազ, դնչիկը՝ երկար ու սուր, շարժուն ու վարդագույն քթիկով ու կլոր, ուռուցիկ աչքերով, որոնք շատ նման էին կոշիկի կոճակի։ Երբ «ավազակները» եկան մեզ մոտ, փոքրիկ առնետի չափ էին, և նրանց աչքերը դեռ նոր էին բացվել։ Նրանց մորթին վառ էր՝ դեղնավուն և մարմնի վրա ցցված էր կույտերով ու փնջերով, այնպես որ գազանիկները նմանվում էին խոզուկի։ Նրանց մարմնի ամենաաչքի ընկնող մասը քիթն էր՝ երկար, բաց֊վարդագույն և այնքան ճկուն, որ գազանիկները դրանք շրջում էին մի կողմից մյուսը, ինչպես փոքրիկ կնճիթ։ Սկզբում ստիպված էինք նրանց կերակրել կալցիումի, ձկան յուղի և կաթի խառնուրդով, իսկ դա հեշտ գործ չէր․ ոչ մի ուրիշ գազանիկ այդքան շատ կաթ չէր խմում, և նրանց կերակրելը այնքանով էր դժվար, որ չափից դուրս փոքր էին, որպեսզի, ինչպես մնացած բոլորը, կարողանային ուտել շշից։ Ուստի ստիպված էինք բամբակը փաթաթել փայտիկի վրա, մտցնել կաթի մեջ և տալ նրանց ծծելու։
 +
 +
Սկզբում ամեն ինչ շատ լավ էր գնում, բայց հենց որ երևացին նրանց սուր ատամիկները, նոր հոգսեր սկսվեցին։ Ագահությունից նրանք կառչում էին բամբակին բուլդոգի նման և բաց չէին թողնում, ու ես չէի կարողանում բամբակե տամպոնը նորից կաթի մեջ ընկղմել։ Հաճախ նրանք այնպես էին ատամները խրում բամբակի տամպոնի մեջ, որ տամպոնը սահում էր փայտի վրայից, և նրանք անմիջապես փորձում էին այն կուլ տալ։ Ստիպված էի լինում մատս մտցնել նրան կոկորդը և տամպոնը հանել, երբ այն գրեթե արդեն անհետացած էր լինում կոկորդի խորքում, միայն այդ ձևով էի կարողանում նրանց փրկել, որ չխեղդվեն։ Բայց հենց որ մատս մտցնում էի նրանց կոկորդը, գազանիկները փսխում էին, իսկ երբ նրանք սիրտ են թափում, ուրեմն, նորից մնում են քաղցած, ու դե բարի եղիր ամեն ինչ սկսել նորից։ Նա, ով հպարտանում է իր համբերատարությամբ, ես խորհուրդ կտայի փորձել իրեն՝ թող շշից կերակրի կուզիմանզայի ձագուկներին։
 +
 +
Երբ «ավազակների» ատամները վերջնականապես դուրս եկան, և նրանք սկսեցին լավ քայլել, մի անհագ հետաքրքրասիրություն համակեց նրանց․ շարունակ փորձում էին քիթները խոթել ուրիշի գործերի մեջ։ Ապրում էին նրանք այսպես կոչված «մանկական բաժնում», որը զամբյուղների մի հավաքածու էր, այդտեղ մենք հավաքել էինք բոլոր ձագուկներին։ Նրանց զամբյուղները գտնվում էին մեր երկու մահճակալների միջև, այնպես որ գիշերն էլ շատ հարմար էր փոքրիկներին կերակրելը։ Մեր «ավազակների» զամբյուղի կափարիչը ամուր չէր փակվում, և նրանք շատ շուտով սովորեցին այն բացել։ Ու դուրս էին գալիս զամբյուղից և ուղղվում ճամբարում շրջելու։ Դա մեզ շատ էր անհանգստացնում, որովհետև «ավազակները» բոլորովին չէին վախենում և նույն անհոգությամբ կարող էին քիթները խոթել ուր ուզես․ և՛ կապիկների վանդակը, և՛ օձերի արկղները։ Նրանք  կյանքում միայն ու միայն մեկ հոգս ունեին՝ սնունդ որոնել, և կծում էին ամեն բան, ինչ պատահում էր ճանապարհին՝ հանկա՞րծ ու համեղ բան լինի։
 +
 +
Այդ ժամանակ մենք ունեինք գվերեցա կապիկ, չափահաս մի էգ, զարմանալի երկար, թավ ու սև֊սպիտակ մետաքսե մորթով և երկար, փափուկ, փետուրանման, նույնպես սև ու սպիտակ պոչով, որով կապիկն, ինչպես երևում էր, շատ էր հպարտանում, նա միշտ աշխատում էր այն մաքուր պահել և լիզում էր փայլեցնելու աստիճան։ Մի անգամ «ավազակները» փախել էին «մանկական բաժնից» և մոտեցել կապիկների վանդակներին՝ հանկարծ ու մի համեղ բան գտնեն այստեղ։ Գվերեցան հարմարավետ նստել էր, հենվելով պատին, արևի լոգանք էր ընդունում, իսկ նրա գեղեցիկ ու երկար պոչը դուրս էր եկել ձողերի միջից ու կախվել գետնին։ «Ավազակներից» մեկը ինչ֊որ տարօրինակ խայտաբղետ բան նկատեց և, երևում է, պատկերացրեց, որ այն ոչ մեկին չի պատկանում, այլ գոյություն ունի ինքն իրեն, ուստի և վրա պրծավ պոչին ու սուր ատամները խրեց նրա մեջ, որ ստուգի՝ հո ուտելու բան չի՞ դա։ Մնացած երկուսը տեսան, որ նա ինչ֊որ բան է գտել, և վայրկենապես իրենք էլ կպան պոչից։ Դժբախտ կապիկը կատաղությունից ու սարսափից բարձր ճչաց և վանդակի ձողերով վեր սլացավ մինչ առաստաղի տակ, բայց թափ տալ իրենից «ավազակներին»՝ նրան չհաջողվեց․ նրանք ամուր էին կառչել, պոկել հնարավոր չէր, և որքան վեր էր բարձրանում կապիկը, այնքան ավելի վեր էին բարձրանում նրա հետ «ավազակները»։ Երբ կապիկի վայնասունի վրա ես մոտ վազեցի, գազանիկները կախվել էին հատակից մի ոտնաչափ բարձրության վրա, դանդաղ օրորվում էին ու մռնչում սեղմած ատամենրի արանքից։ Մի քանի րոպե ես ամեն կերպ համոզում էի նրանց բաց թողնել պոչը, բայց դա ինձ հաջողվեց միայն այն բանից հետո, երբ սիգարեթի ծուխը բաց թողեցի ուղիղ նրանց քթի մեջ, և նրանք հազացին։
 +
 +
Երբ «ավազակները այնքան մեծացան, որ իրենց սեփական վանդակն ստացան, նրանց կերակրելը ոչ միայն դժվարացավ, այլև դարձավ վտանգավոր աշխատանք։ Հենց վրա էր հասնում ուտելու ժամանակը, նրանք սկսում էին սարսափելի անհանգստանալ և ատամները խրում էին ամեն բանի մեջ, ինչ կարելի էր ուտել, այնպես որ ստիպված էինք խիստ զգույշ լինել, թե չէ նրանք ձեռքներս կծոտում էին։ Ամեն մի առողջ դատող գազան սպասում է, թե երբ պիտի ուտելիքով լիքը թասը դնեն իր վանդակը, իսկ սրանք թռչում էին բացած դռնից ուղիղ թասի վրա, ձեռքներիցս ցած գցում այն և բոլորը միասին ընկնում գետնին, կատաղորեն գռմռալով զայրույթից ու հուսահատությունից։
 +
 +
Վերջում ես ձանձրացա նայել, թե այդ շեկ հրթիռները ինչպես են վանդակից դուրս թռչում, հենց որ ուզում եմ նրանց կերակրել, և մի նոր պլան մտածեցի։ Կերակրելու ժամանակ մենք վանդակին էինք մոտենում երկու հոգով, և «ավազակները» վայրկենապես բարձր վնգոցով նետվում էին ճաշերի վրա, հուզմունքից նրանց աչքերը ուղղակի դուրս էին գալիս տեղից։ Այնժամ մեզանից մեկը ձևացնում էր, թե բացում է «ննջարանի դռնակը», և «ավազակները», համոզված լինելով, որ ուտելիքը դնում են այնտեղ, նետվում էին «ննջարան», իրար հրմշտելով, և ամեն մեկը ջանում էր ներս խուժել առաջինը։ Մինչ նրանք իրար խռնված խցկվում էին «ննջարան»,մեզ մնում էր ընդամենը երկու րոպե (նրանք իսկույն զգում էին խաբեությունը), և այդ ընթացքում պետք է հասցնեինք բացել վանդակի դուռը, այնտեղ դնել կերը, ձեռքներս դուրս հանել և դռնակը փակել։ Եթե ես դա շատ արագ չէի անում կամ ինչ֊որ անզգույշ շարժումով որևէ բան ցած էի գցում ու աղմուկով գրավում նրանց ուշադրությունը, «ավազակները» իսկույն դուրս էին թռչում «ննջարանից»․ վնգոցով ու ծվծվոցով շուռ էին տալիս թասը և սկսում կծոտել ամեն ինչ՝ և ուտելիքը, և իմ ձեռքը։ Այս բոլորը բավական ազդում էր ներվերիս վրա։
 +
 +
Մոտավորապես այդ նույն ժամանակ մեզ մոտ բերեցին գեղեցիկ ու շատ յուրօրինակ ևս երկու ձագուկների։ Դրանք ողկույզականջ խոզի խոճկորներ էին, և ինչպես կուզիմանզաները, նույնպես բոլորովին նման չէին իրենց ծնողներին։ Չափահաս ողկույզականջ խոզը, թերևս, իր գույներով ամենահրապուրիչն է և, անկասկած, ամենագեղեցիկը խոզերի ընտանիքի մեջ։ Նրա մազը վառ էր, ժանգանարնջագույն, իսկ դնչի շուրջը՝ գրեթե շագանակագույն ցան։ Մեծ ականջները ավարտվում են արտասովոր, մատիտների նման սրածայր սպիտակավուն մազիկներով, իսկ մեջքին ցցված էր նույնպիսի սպիտակ բաշ։ Երկու փոքրիկները, ինչպես և մյուս խոզուկները, զոլավոր էին, հիմնական գույնը՝ մուգ֊շագանակագույն, գրեթե սև, իսկ դնչից մինչև պոչը ձգվում էին մանանեխի գույնի վառ դեղին գծեր։ Այս գունավորումը նրանց նմանեցնում էր ավելի շուտ հաստլիկ իշամեղուների, քան խոզուկների։
 +
 +
Արու խոճկորը առաջինը ժամանեց ճամբար, նա որբացած նստել էր զամբյուղի մեջ, որը գլխին դրած բերեց սևամորթ որսորդը։ Խոզուկն ակնհայտորեն մի լավ բաժին տաք կաթի կարիք ուներ, և հենց որ նրա գինը վճարեցի որսորդին, արագ պատրաստեցի շիշը և փոքրիկին նստեցրի ծնկիս։ Խոզուկը չինական մոպսի չափ էր, և ինչպես շատ շուտով համոզվեցի՝ ուներ նաև սուր ժանիքներ ու կճղակներ։ Նա դեռ երբեք չէր տեսել կաթով շիշ և անմիջապես բավական կասկածանքով վերաբերվեց նրան։ Երբ ես նրան դրի ծնկներիս ու փորձեցի ծծակը մտցնել բերանը, նա ատամները կրճտացրեց և ճղճղաց, պատառոտեց անդրավարտիքս և աշխատեց փոքրիկ ժանիքները խրել մարմնիս մեջ։ Դեռ հինգ րոպե էլ չէր անցել, երբ մեր երկուսի տեսքն այնպիսին էր, ասես կաթի լոգանք էինք ընդունել, բայց և ոչ մի կաթիլ կաթ չէր ընկել խոճկորի բերանը։ Վերջում ես ստիպված եղա նրան սեղմել ծնկներիս մեջ, մի ձեռքով բացել բերանը, իսկ մյուսով այնտեղ մտցնել ծծակը։ Հազիվ էին կաթի առաջին կաթիլներն ընկել նրա բերանը, որ խոճկորը դադարեց դուրս պրծնել ձեռքիցս և ճղճղալ, իսկ մեկ րոպե հետո ամբողջ ուժով ծծեց կաթը։ Դրանից հետո նա այլևս ոչ մի հոգս չպատճառեց ինձ։ Մի երկու օր հետո նա բոլորովին դադարեց ինձնից վախենալ, և հենց որ մոտենում էի վանդակին, վազում էր ձողերի մոտ և ուրախությունից ճղճղում ու խռխռում, հետո թավալվում էր մեջքի վրա և մոտեցնում ինձ հաստլիկ փորը, որ քորեմ։
 +
 +
Երկրորդ խոճկորին՝ էգին, ճամբար բերեցին առաջինից մեկ շաբաթ հետո․ ճանապարհին նա այնքան բարձր էր արտահայտում իր դժգոհությունը, որ մենք նրան լսում էինք որսորդի երևալուց դեռ շատ առաջ։ Նա գրեթե երկու անգամ խոշոր էր արուից։ Եվ ես որոշեցի սկզբնական շրջանում նրանց տեղավորել տարբեր վանդակներում, որ նա չծեծի փոքրիկին։ Բայց երբ նրան տեղավորեցի արուի կողքի վանդակում, նրանք երկուսն էլ այնքան ուրախացան իրարով, այնպես էին նետվում իրենց բաժանող ձողերի վրա, այնպես էին ճղճղում ու իրար քսվում դնչիկներով, որ ես միտքս փոխեցի՝ նրանց միանգամայն կարելի էր դնել միևնույն վանդակի մեջ։ Երբ որ նրանք հայտնվեցին միևնույն վանդակում, փոքրիկ արուն վազեց էգի մոտ, քթով հոտոտեց օդը և զգուշորեն հրեց նրա կողքը․ էգը փնչացրեց ու փախավ վանդակի մյուս ծայրը։ Արուն վազեց նրա ետևից, և նրանք երկար ժամանակ վազում էին, շրջաններ կազմում, կտրուկ շրջվում, թեքվում այնպես արագ, որ զարմանալի էր այսպիսի հաստլիկ կենդանիների համար։ Վերջապես խոզուկները մի կուշտ վազվզեցին, լիուլի արտահայտելով իրենց համակած հիացմունքը, խոր մխրճվեցին բանանի չոր տերևների կույտի մեջ ու քնեցին։ Քնեցին այնպիսի խռմփոցով, որ ասես մեղվի պարս էր բզզում ամառվա գիշերին։
 +
 +
Էգ խոզուկը մի քիչ ավելի մեծ էր և շուտով սովորեց կաթը ուտել մանր կտրտած բանջարեղենի ու մրգի հետ միասին։ Ես նրանց մեկական շիշ կաթ էի տալիս, իսկ հետո վանդակի մեջ դնում էի նաև այդ խառնուրդով լցված թաս, և էգ խոզուկը ամբողջ առավոտն անց էր կացնում քիթը ուտելիքի մեջ խրած, գոհունակությամբ չփչփացնելով, խռխռացնելով և երբեմն էլ երազկոտ հառաչելով։ Փոքրիկ արուն չէր հասկանում, թե ինչով է նա զբաղված, բայց շատ էր վիրավորվում, որ իրեն արհամարհում են։ Մոտենում էր ու էգին հրում դնչիկով, կամ էլ կծում նրա ոտքը։ Վերջապես դա էգին ձանձրացնում էր, և նա փոքրիկի վրա էր նետվում կատաղի խռխռոցով ու քշում հեռու։ Խոզուկը մեկ փորձում էր պարզել, թե այդ ինչն է հատկապես էգին գրավում այս թասի մեջ, բայց կտրտված մրգերը նրան ամենևին չէին հուզում, և նա մռայլ հեռանում էր ու նստում անկյունում, միայնակ ու տխուր, մինչև որ ընկերուհին լպստում էր թասը։ Բայց մի անգամ նա վճռեց, որ վատ չի լինի, եթե ինքն էլ ինչ֊որ բան ուտի, և ուղղակի սկսեց ծծել ընկերուհու երկար պոչը։ Նա երևի պատկերացնում էր, որ եթե այդպես երկար շարունակի և ջանք չխնայի, վերջ ի վերջո այս ծծակից էլ կաթ կհանի։ Դրանից հետո շատ անգամ եմ տեսել այդ պատկերը, էգ խոզուկը քիթը խրել է ուտելիքով լիքը թասի մեջ, իսկ արու խոզուկը, հույսով լի, ծծում է նրա պոչը։ Դա էգին բնավ չէր անհանգստացնում, բայց արուն այնպիսի եռանդով էր շարունակում իր գործը, որ շուտով էգի պոչը մազաթափ եղավ, և ես ստիպված եղա նրանց տեղավորել տարբեր վանդակներում, որ պոչը նորից մազակալի։ Ես նրանց իրար մոտ էի թողնում օրական միայն երկու անգամ, որ մի քիչ խաղան ու ուրախանան։
 +
 +
Ճամբարում տխրելու ժամանակ չէր լինում, չէ որ մենք պետք է խնամեինք մոտ հիսուն կենդանիների։ Չորս կողմից մեզ շրջապատում էին ամեն տեսակի և չափի կենդանիներ՝ անտառային գորտերից սկսած մինչև բվեճը և վիշապ օձերից մինչև կապիկը։ Ցերեկվա և գիշերվա բոլոր ժամերին օդում դզզում էր բազմաձայն անլռելի խմբերգը, որի մեջ ձուլվում էին ցածր և տարօրինակ քրթմնջոց, ձայներ, խելահեղ ճիչեր, շիմպանզեի քրքջոց, պարկամկան անվերջանալի ճանկռտոց, որը հավատացած էր, թե այնուամենայնիվ ինքը կարող է կրծել թիթեղե թասը, որով իրեն ուտելիք են տալիս։ Օրվա ցանկացած ժամին կարելի էր որևէ գործ գտնել, կամ գրի առնել որևէ նոր դիտում։ Ստորև ես մեջբերումներ եմ անում մեկ շաբաթվա ընթացքում օրագրումս գրված նմուշներից։ Դրանից պարզ կդառնա, թե որքան շատ էին մանր, բայց հուզիչ կամ պարզապես գրավիչ դեպքերը, որոնք արժե նշել։
 +
 +
 +
«Ստեյնջերի սկյուռի ջահել էգի աչքերը փոխել են իրենց գույնը․ առաջ շատ գեղեցիկ երկնա֊կապույտ էին, բայց դարձան մոխրագույն, պողպատի նման։ Եթե գիշերն անհանգստացնես սկյուռին, նա այնպիսի ձայներ կհանի, որոնք կնմանվեն լարովի խաղալիք գնացքի անիվների ձայնին, երբ գնացքը վերցնում են ռելսի վրայից․․․ Անտառային օձերից մեկը աշխարհ բերեց տասնմեկ օձիկների։ Նրանց երկարությունը յոթական դյույմ էր, երկնա֊մոխրագույն ֆոնի վրա խաչաձևվում են մուգ, մոխրա֊գորշ զոլեր, իրենց գույներով ձագուկները շատ տարբեր են ու նման չեն վառ֊կանաչ և սպիտակավուն իրենց մորը։ Երբ նրանց ծնվելուց անցել էր ընդամենը մեկ֊երկու ժամ, նրանք կատաղած նետվեցին վանդակի մեջ մտցրած փայտի վրա․․․ Անտառային մեծ կանաչ գորտերն անձրևից առաջ դանդաղ թիկ֊թակ են անում ժամացույցի պես, բայց հենց որ մոտենաս վանդակին, նրանք կլռեն և էլ չեն տկտկա մինչև հաջորդ անձրևի գալը․․․ Ես նկատել եմ, որ գալագոները սիրում են այս տեղերում աճող փոքրիկ ծաղիկները․ նրանք մի ձեռքում բռնում են ծաղիկը, իսկ մյուսով պոկում թերթիկները և մտցնում բերանը, իսկ հետո մնացածով խաղում են ինչպես փետրագնդակով․ հսկայական աչքերը չռվում են, ու նրանց տեսքը շատ ծիծաղելի է․․․
 +
 +
Ոսկեգույն կատուն պաշտում է աղացած ուղեղ ու լյարդ ձվի հետ խառնած․ ո՜ւմ մտքով կանցներ․ մի նայեք, թե ինչ աներևակայելի ճաշակ ունեն որոշ գազաններ։ Պանգոլինները ոչ մի դեպքում չեն ուզի ձվի ու կաթի խառնուրդը, իսկ երբ այն քաղցրացնես, ապա ուղղակի շուռ կտան թասը՝ այնքան որ դա տհաճ է։ Կրիլանները գերադասում են չմաքրած բանանները, նրանք բանանն ուտում են ամբողջությամբ, իսկ կեղևը, ինչպես երևում է, նրանց պահպանում է լուծից։ Շատ հասած մրգից կապիկների մոտ առաջանում է ստամոքսի խանգարում, հատկապես շիմպանզեի մոտ՝ ուղղակի սարսափելի է։ Իսկ կրիլանները ուտում են, և շատ մեծ բավականությամբ, ուղղակի փտած մրգեր (միայն թե կեղևով) և ոչ մի վնաս նրանց չի հասնում։ Ճահճային մանգուստաների մոտ այծի միս շատ ուտելուց, չգիտես ինչու, առաջանում է թութք․ տաք ձկան յուղով և շատ թեթև սեղմումով դժվար չէ անմիջապես գործը գլուխ բերել, բայց կենդանիները շատ ուժ են կորցնում, և այստեղ օգնում է մի կաթիլ վիսկին՝ մի ճաշի գդալ ջրով։
 +
 +
Ահա և այսպիսի մանրուքներից էր կազմված կյանքը գլխավոր ճամբարում, բայց այս մանրուքները շարունակ զբաղեցնում էին մեզ, և օրերն այնքան հագեցած էին, այնքան գեղեցիկ ու հարուստ, որ թռչում էին աննկատ։ Ուստի երբ մի շատ դուրեկան, բայց ոչ այնքան խելացի երիտասարդ, տեսնելով մեր գազանանոցը, ինձ ասաց․ «Մի՞թե դուք ոչ մի անգամ չե՞ք խփել թեկուզ մեկ կապկի գլխին։ Իմ կարծիքով, եթե այ այսպես, առավոտից մինչև գիշեր այս գազանի մոտ լինեմ, ձանձրույթից շունչս կփչեմ», ես բավական ոչ սիրալիր պատասխանեցի նրան։
  
  

13:25, 12 Մարտի 2016-ի տարբերակ

Բաֆուտի քերծեները

հեղինակ՝ Ջերալդ Դարրել
թարգմանիչ՝ Մ․ Վ․ Արիստակեսյան (ռուսերենից)
աղբյուր՝ «Բաֆուտի քերծեները»
Սրբագրում.png Այս ստեղծագործությունը սրբագրման կարիք ունի։ Դուք կարող եք օգնել Գրապահարանին սրբագրելով այն։ Շնորհակալություն


Սրբագրման համար անհրաժեշտ ծրած նյութը՝ Ծրած տեքստերի հղումների պահոց֊ում։




ԲԱՖՈԻՏԻ ՔեՐԾեՆԵՐԸ

Ահա և մենք եկանք

Կրոս գետը, զգույշ գալարվելով, Կամերունի լեռներից իջնում է ցած, մինչև որ բերնեբերան լցվում է իր ամբողջ լայնքով, փայլփլում, շողշողում Մամֆեն շրջապատող անտառների վիթխարի թավուտում։ Լեռներում նա կարկաչում, փրփրում ու ջրվեժներով գահավիժում է ծերպերից, իսկ այստեղ՝ խաղաղվում ու հանդարտ հոսում է քարքարոտ հունով։ Նրա անշտապ ընթացքը ծանծաղուտի հոսանքին հակառակ բերում է ճերմակ ավազ և ողողում մերձափնյա ծառերի հողն այնպես, որ մերկացած արմատներն ասես ութուտնիկի խճճված, գալարուն շոշափուկներ լինեն։ Գետը վեհորեն ընթանում է առաջ, նրա պղտոր ջրերում վխտում են գետաձիերն ու կոկորդիլոսները, իսկ վերևում, տաք օդում, ճռվողելով ճախրում են կապտա֊նարնջագույն ու սպիտակ ծիծեռնակները։

Մամֆեի մոտ գետը փոքր֊ինչ արագացնում է իր վազքը և մխրճվում անտառածածկ ու քարքարոտ երկու մեծ ժայռերի մեջ։ Դրանց ստորոտները հղկել է ջուրը, իսկ վերևից պատառոտված ժանյակների նման կախվել են թփերը։ Դուրս գալով նեղ կիրճից, գետն արագ նետվում է դեպի ընդարձակ ու ձվաձև ավազանը։ Քիչ այն կողմ, նույնանման մի կիրճից այդ նույն ավազանն է լցվում ևս մի գետ, նրանց ջրերը հանդիպում և հյուսվում են փոքրիկ հոսանքների, հորձանուտների և ծփանքների ալեկոծվող կծիկի մեջ, որ հետո միասին շարունակեն իրենց ճամփան։ Իսկ գետի մեջտեղում մնում է նրանց միացման հետքը՝ ճերմակ ավազի փայլփլուն ու վիթխարի բլուրը՝ գետաձիերի ոտնահետքերով և թռչունների հետքերի ժանեկանման շղթայիկներով։ Այս ավազոտ կղզյակի մոտ անտառը վեր է ածվում մի ոչ մեծ հովտի, որը շրջապատում է Մամֆե գյուղը, և ահա հենց այստեղ էլ, անտառի բացատում, գետի հանգիստ ու պղտոր ջրերից վեր մենք որոշում ենք խփել մեր գլխավոր ճամբարը։

Երկու օր պահանջվեց ծառերը կտրելու և գետինը հավասարեցնելու համար, որպեսզի շինարարական հրապարակ պատրաստենք, և, վերջապես, երրորդ օրը մենք Սմիթի հետ միասին կանգնած էինք մարգագետնի ծայրին ու դիտում էինք, թե ինչպես երեսուն տեղացի բնակիչներ, քրտնած դեմքերով ու գոռգոռալով, քաշում էին վիթխարի վրանը․ թվում էր, թե փորփրած կարմիր կավի վրա ընկած է վիթխարի կետի շագանակագույն, կնճռոտ մսեղիքը։

Պարուսինե այս ծովը աստիճանաբար հավաքեցին, և այն ձգվեց դեպի վեր, փքվեց, նմանվելով հրեշավոր անձրևասւնկի։ Հետո սունկը հանկարծ տարածվեց երկայնքով ու լայնքով և դարձավ բավական պատկառելի չափերի մի վրան։ Երբ վերջապես պարզվեց, թե դա ինչ է, լսվեց զարմանքի ու հիացմունքի մի բացականչություն՝ այդ գոռում էին գյուղի բնակիչները, որոնք հավաքվել էին նայելու, թե մենք ինչպես ենք ճամբար խփելու։

Եվ այսպես, մեր գլխավերևում տանիք հայտնվեց, բայց ստիպված եղանք ևս մի ամբողջ շաբաթ չարչարվել, մինչև որ կարողացանք սկսել գազանների որսը։ Պետք է վանդակներ պատրաստեինք, ջրափոսեր փորեինք, հարցուփորձ անեինք մոտակա գյուղերի ավագներին և ասեինք նրանց, թե ինչ գազաններ են մեզ հարկավոր, հոգայինք սննդամթերքի մասին և դեռ էլի բազմաթիվ գործեր կատարեինք։ Վերջապես ճամբարում ամեն ինչ կարգավորվեց, և մենք որոշեցինք, որ կարելի է սկսել։ Դեռ սկզբում պայմանավորվել էինք, որ Սմիթը կմնա Մամֆեում և կհսկի գլխավոր ճամբարը, մանրակրկիտ հավաքելով այն ամենը, ինչ կհաջողվի գտնել մոտակա անտառում տեղական բնակիչների օգնությամբ, իսկ ես այդ ընթացքում կգնամ երկրի խորքը, լեռները, ուր անտառներն իրենց տեղը զիջում են խոտառատ թավ հարթավայրերին։ Տարօրինակ բուսականությամբ և ավելի զով կլիմայով այս լեռնային աշխարհում կարելի է գտնել բոլորովին այլ ֆաունա, քան շոգ անտառներում։

Ես չգիտեի, թե հարթավայրի որ մասն ընտրեմ, որտեղ կանգ առնեմ, և գնացի խորհրդակցելու տեղի պետի հետ։ Ես նրան բացատրեցի, թե ինչ է ինձ հարկավոր, նա սեղանի վրա փռեց լեռնային շրջանների քարտեզը, և մենք երկուսով կռացանք նրա վրա։ Հանկարծ նա մատը դրեց ինչ֊որ կետի և նայեց ինձ։

― Ի՞նչ կասեք Բաֆուտի մասին, ― հարցրեց նա։

― Իսկ դա հարմա՞ր տեղ է։ Ի՞նչ մարդիկ են այնտեղ։

― Բաֆուտում ձեզ պետք է հետաքրքրի միայն մի մարդ՝ Ֆոնը, ― ասաց պաշտոնյան, ― նրան գրավեք ձեր կողմը, և մարդիկ ձեզ համար կանեն այն ամենը, ինչ դուք ցանկանաք։

― Ֆո՞ն։ Ի՞նչ է, նա առաջնո՞րդ է։

― Նա այս երկրում Հռոմի կայսեր նման մի բան է, ― ասաց պաշտոնյան և քարտեզի վրա մատիտով մի մեծ շրջան գծեց։ ― Ֆոնի խոսքը օրենք է նրանց համար։ Այս Ֆոնը գերհաճելի ծերուկ խաբեբա է, և դեպի նրա սիրտը տանող ամենաճիշտ ճանապարհն այն է, որ դուք ապացուցեք, թե կարող եք խմել նրանից ոչ պակաս։ Նա մի հիանալի, մեծ առանձնատուն ունի, և դա կառուցել է հենց նրա համար, որ այնտեղ եվրոպացի հյուրեր հայտնվեն։ Գրեք նրան և, նա ձեզ թույլ կտա մնալ իր մոտ, և նույնիսկ հավանաբար, հենց ինքը ձեզ կհրավիրի։ Եվ հետո ընդհանրապես արժե Բաֆուտ մեկնել, եթե նույնիսկ այնտեղ չմնաք էլ։

― Է՜, ինչ կա որ, ես նրան երկտող կուղարկեմ, տեսնենք, թե նա ինչ կասի։

― Աշխատեք․․․ լավ թրջել ը՜․․․ ը՜․․․ ը՜․․․ ձեր երկտողը, ― ասաց պաշտոնյան։

― Հենց հիմա կգնամ խանութից մի շիշ խմիչք կվերցնեմ, ― հավաստիացրի ես։

Այդ նույն օրը սուրհանդակը, վերցնելով իմ նամակն ու մի շիշ գինի, մեկնեց լեռները։ Չորս օր հետո նա վերադարձավ Ֆոնի պատասխան֊նամակով․ այդ հետաքրքիր փաստաթուղթն ինձ արտակարգ ոգևորեց․

Բաֆուտի Ֆոնի ռեզիդենցիա
Բաֆուտ, Բեմենդա, մարտի 5
1949 թ․

Իմ թանկագին բարեկամ․

Մարտի 3֊ի քո նամակն ստացա, ի դեպ, հավելվածով, և գնահատեցի։

Այո՛, ես ընդունում եմ քո ժամանումը Բաֆուտ՝ երկու ամիս ժամանակով, ինչ վերաբերում է քո կենդանիներին, էլի շատ ուրախ կլինեմ քո տնօրինությանը հանձնելու իմ տերության տներից մեկը, եթե դու ինձ լավ վճարես։

Սրտանց՝ քո
Բաֆուտի Ֆոն

Ես իսկույն պատրաստվեցի Բաֆուտ մեկնելու։


Գլուխ առաջին

Դոդոշներն ու պարող կապիկները


Արևմտյան Աֆրիկայի բեռնատար մեքենաների մեծ մասի մասին երբեք չես ասի, թե գտնվում են երիտասարդության ու գեղեցկության ծաղկուն շրջանում, և ես իմ դառը փորձով սովորեցի նրանցից ոչ մի լավ բան չսպասել։ Եվ, այնուամենայնիվ, ժամանած բեռնատարը, որն ինձ պետք է տաներ լեռները, գերազանցեց իմ վատթարագույն սպասումները։ Թվում էր, թե նա ուր որ է պետք է փլվի։ Մեքենան կանգնած էր կիսափչած դողերի վրա, փնչացնում ու խռխռացնում էր հոգնածությունից ուժասպառված։ Իսկ ընդամենը բարձրացել էր փոքրիկ բլրի թեք լանջով դեպի մեր ճամբարը։ Ու ես տագնապով նրան վստահեցի իմ բեռն ու ինձ։ Վարորդը կենսուրախ մարդ էր և անմիջապես հայտնեց, թե ես պետք է իրեն օգնեմ չափազանց կարևոր երկու գործողություններում։ Առաջինը, երբ մենք կսկսենք իջնել սարնիվար, ես պետք է սեղմեմ ձեռքի արգելակիչը, որովհետև եթե այն չսեղմենք գրեթե մինչև խցիկի հատակը, ապա ընդհանրապես չի ենթարկվի։ Երկրորդ, ես պետք է աչքս չկտրեմ կցման ոտնակից, քանի որ այդ շատ քմահաճ մասը ամեն մի հարմար առիթով դուրս է թռչում կցորդիչից և մռնչում ծուղակն ընկած ընձառյուծի պես։ Միանգամայն պարզ է, որ բեռնատարի վարորդը նույնիսկ Արևմտյան Աֆրիկայում չի կարողանա մեքենա վարել, կռանալով սարքային վահանակի տակ և ծռմռվելով երեքտակ, այնպես որ, եթե ես ցանկանում եմ կենդանի մնալ այս ճամբորդությունից հետո, պետք է օգնեմ նրան ղեկավարելու քմահաճ մեխանիզմները։

Այսպես, ես շարունակ կռանում էի, սեղմում էի արգելակը և շնչում էի շիկացած ռետինի հեղձուցիչ հոտը, իսկ այդ ընթացքում մեր քաջ մեքենան ցնցվում էր լեռների ուղղությամբ, ժամում քսան մղոն մշտական արագությամբ։ Իսկ երբ ճանապարհը ցած էր իջնում, մեքենան հախուռն նետվում էր առաջ և արագությունը հասցնում էր գրեթե քսանհինգի։

Առաջին երեսուն մղոնը գյուղամիջյան կարմիր կավից ճանապարհը ոլորապտույտ անցնում էր անտառածածկ հարթավայրով, ճանապարհի երկու կողմում հոծ պատի նման կանգնած էին վիթխարի ծառեր․ նրանց ճյուղերը վերևում միահյուսվել էին, կազմելով տերևների մի կամար։ Թռչուն֊ռնգեղջյուրների երամները, թափահարելով թևերը, թռչում էին ճանապարհի վրայով և կռկռում, թվում էր, թե այդ ազդանշան էին տալիս ավտոմոբիլիզմի արշալույսի հինավուրց տաքսիների ուրվականները, իսկ ճամփեզրին, որ գեղատեսիլ լուսավորված էր խիտ տերևների կամարի միջից թափանցած արևի շողերով, տաքանում էին ագամները, լույսով ողողված՝ նրանք բոցկլտում էին հուզմունքից, ինչպես վերջալույսի ցոլքեր, և կատաղորեն գլխով էին անում։ Աստիճանաբար, գրեթե աննկատելիորեն՝ ճանապարհը գնում էր դեպի վեր, մեղմորեն ոլորվելով անտառապատ բլուրների կլոր լանջերով։ Բեռնատարի թափքում իմ օգնականները բարձրաձայն երգում էին․

Հավիտյան չեմ մոռանա իմ տունը․․․
Ե՞րբ եմ տեսնելու տունս հարազատ․
Ե՞րբ եմ տեսնելու մորս հարազատ,
Տո՜ւն, տո՜ւն, տո՜ւն եմ ուզում։

Վարորդը կամացուկ երգեց կրկներգը և աչքի տակով նայեց ինձ, թե՝ կարելի՞ է։ Ի զարմանս, ես էլ երգեցի, և այսպես բեռնատարն ընթանում էր առաջ, իր հետևից թողնելով կարմիր փոշու ամպ, թափքից լսվում էր համերաշխ ձայների խմբերգը, իսկ ես ու վարորդը ձայնակցում էինք, զարդարելով երգը զանազան տարբերակներով, ընդ որում նա դեռ հասցնում էր նվագակցել կլակսոնի ընդհատուն շչակներով։

Որքան ավելի էինք բարձրանում լեռները, այնքան ավելի էր նոսրանում անտառը, իսկ հետո մանրանտառն սկսեց փոխվել․ ճանպարհի երկու կողմից մռայլ դավադիրների պես կանգնած էին ծառակերպ ձարխոտերի թավ խմբերը՝ հաստ՝ գետնահակ, մազածածկ բներով։ Նրանց կատարները ցայտում էին նուրբ տերևների կանաչ շատրվաններ։ Ձարխոտերը նոր աշխարհի առաջին պահապաններն էին, որովհետև հանկարծ, ասես լեռները ուսերից գցեցին իրենց ծանր հագուստները, անտառն անհետացավ։ Մնաց ետևում, հովտում․ թավ կանաչ մորթին ալիքաձև գնում էր դեպի տապից առկայծող հեռուն, իսկ մեր առջևում վեհորեն վեր էին խոյանում լեռները, որոնք ծածկված էին քամուց օրորվող և արևից ոսկեզօծված բարձր խոտով։ Բեռնատարը բարձրանում էր ավելի ու ավելի վեր, շարժիչը շնչահեղձ էր լինում ու ցնցվում էր անսովոր ճիգերից։ Ես արդեն մտածում էի, որ մենք վերջին երկու հարյուր ոտնաչափը մեքենան հրելով պիտի բարձրացնենք վեր, բայց ի զարմանս բոլորի, նա ինքը դուրս եկավ այդ վիճակից․ մագլցեց լեռան գագաթը, և, հոգնածությունից դողալով, ռադիատորից ժայթքեց շոգու քուլաներ, ինչպես սատկող կետը՝ ջրի շատրվաններ։ Մենք սողացինք վեր ու կանգ առանք։ Վարորդն անջատեց շարժիչը։

― Մի քիչ սպասենք, շարժիչը շատ է տաքացել, ― բացատրեց նա, ցույց տալով բեռնատարի ռադիատորը, որն արդեն բոլորովին չէր երևում գոլորշու ամպերի մեջ։

Ես ուրախությամբ դուրս եկա շիկացած խցիկից և գնացի դեպի այն տեղը, ուր ճանապարհն իջնում էր դեպի հերթական հովիտը։

Այս դիտակետից երևում էր ամբողջ տեղանքը, որ մենք անցել էինք, և այն, ուր պետք է գնայինք։

Հեռվում էր մնացել վիթխարի կանաչ անտառը, այստեղից այն թվում էր հոծ ու խիտ, ինչպես ոչխարի բուրդը, միայն բլուրների կատարին անթափանց տերևների զանգվածի մեջ կարելի էր տեսնել լույսի շիթեր։ Երկնքի ֆոնի վրա ծառերը պատկերվում էին իբրև ընդհատուն ծոպեր։ Իսկ մեր առջև բացվում էր միանգամայն այլ աշխարհ, ուղղակի անհնարին էր հավատալ, որ այդ երկուսը՝ և՛ այս, և՛ այն, այդքա՜ն տարբեր, գոյություն ունեին կողք֊կողքի։ Եվ այդ հերթագայումը աստիճանաբար տեղի չէր ունենում․ ո՛չ, ետևում մնացել էր ծառ֊հսկաների անտառը, որ փայլում էր լաքապատ տերևների իր շքեղ թիկնոցներով, ինչպես կանաչ վիթխարի մարգարիտ, իսկ առջևում, ընդհուպ մինչև մշուշապատ երկնագույն հորիզոնը, շղթայակերպ բարձրանում էին սարերը, ձուլվելով իրար, նմանվելով վիթխարի, սառած ալիքների, նրանք կարծես դեմքները դարձրել էին դեպի արևը, իսկ լանջերը, ստորոտից մինչև կատար, ծածկված էին ոսկեկանաչ թավշյա խոտով, որ ծփում էր քմահաճ քամուց ու մերթ լուսավորում, մերթ մթնում, երբ քամին այն գալարում էր կամ հարթեցնում։ Ետևում անտառը ծաղկում էր վայրի ծիրանով, խոտի ամենավառ ու ամենաբազմազան երանգներով։ Իսկ առջևում՝ այս տարօրինակ լեռնային աշխարհի բոլոր գույները նուրբ էին ու մեղմ․ բաց դեղնավուն, ոսկեգույն և մուգ դեղնա֊շագանակագույնի բոլոր նրբերանգներով։ Բլուրների սահուն գալարներն ու ծալքերը, որ ծածկված էին նուրբ ու պաստելային երանգներ ունեցող խոտով, շատ էին հիշեցնում Անգլիայի բնությունը, նրա հարավային ցածրավայրերը, միայն ավելի մեծ մասշտաբներով։ Բայց արևն այստեղ փայլում էր առանց հոգնելու և անողոքաբար այրում էր՝ ոչ անգլիական ձևով։

Այստեղից սկսած ճանապարհը վեր էր ածվում ամերիկյան լեռների, մեքենան, արգելակները շխկշխկացնելով ու վնգվնգացնելով, շարունակ իջնում էր հարթավայր և նորից, փնչալով ու հազալով, բարձրանում էր զառիկող լանջերը։ Մի սարի գագաթին մենք նորից կանգ առանք, որ շարժիչը սառչի, ու այստեղից ես տեսա իմ դիմացի հովտում փռված գյուղը․ հեռվից, շրջապատող կանաչ ֆոնի վրա այն թվում էր սև սունկերի մի տձև կույտ։ Երբ շարժիչն անջատեցինք լռությունը պարուրեց մեզ, ինչպես փափուկ վերմակ։ Միայն լսվում էր, ինչպես է կամացուկ սվսվում խոտը, օրորվելով քամուց։ Իսկ գյուղից, որ ընկած էր հեռու ներքևում, մեզ էին հասնում շան հաչոցի ու աքաղաքի կանչի՝ հեռավորությամբ մեղմացած, բայց պարզորոշ ձայներ՝ ինչպես զանգակների ղողանջ։ Հեռադիտակով գյուղում ինչ֊որ իրարանցում տեսա․ խրճիթների շուրջը խռնվել էր մարդկանց բազմությունը, երբեմն փայլատակում էին մաչետի նմանվող դանակներն ու նիզակները, առկայծում էին վառ գույների սարոնգաները։ [1]

― Այդ ինչ իրարանցում է, ― հարցրի ես վարորդին։

Նա աչքերը կկոցելով նայեց և ուրախ ժպտալով շրջվեց դեպի ինձ։

― Դա շուկան է, սըր, ― բացատրեց նա և հարցրեց, հուսալով։ ― Մասսան ուզո՞ւմ է այնտեղ կանգ առնել։

― Իսկ դու կարծո՞ւմ ես, որ մենք այնտեղ որս կգտնենք։

― Այո՛, սըր։

― Իսկապե՞ս։

― Իսկապես, սըր։

Ես ձևացրի, թե զայրանում եմ։

― Դու ստում ես, անպիտան, ― ասացի ես, ― դու ուզում ես այնտեղ կանգ առնել, որ խմես։ Մի՞թե այդպես չէ։

― Այո՛, սըր, ― քմծիծաղեց վարորդը, ― միայն թե մասան էլ այնտեղ որս կգտնի։

― Դե լավ, կանգ կառնենք կարճ ժամանակով։

― Այո՛, սըր, ― ուրախ ասաց վարորդը և բեռնատարն ուղղեց սարի լանջն ի վար։

Ծղոտե սրագագաթ տանիքներով մեծ խրճիթները խնամքով շարվել էին դալար էվկալիպտների ստվերի տակ պատսպարված մի փոքրիկ հրապարակի շուրջը։ Հենց այստեղ էլ գտնվում էր շուկան, առևտրականներն իրենց ապրանքները փռել էին ուղղակի գետնին, սլացիկ ծառերի տակ, ամեն մեկը իր հողակտորի վրա, իսկ շուրջը խռնվել էին գյուղական բնակիչները, նրանք խցկվում էին առևտրականների միջև, համարձակ վիճում էին, շատախոսում ու թափահարում ձեռքերը։ Ի՜նչ ասես, որ չէին վաճառում այստեղ։ Ես ուղղակի զարմացած էի, ի՜նչ ասես որ չկար, ամեն տեսակ անհեթեթ ու անսպասելի բան։ Վաճառում էին կրակի վրա ապխտած և կարճ փայտիկների վրա շարած կապտաձկներ, այս ձուկը կենդանի ժամանակ էլ մի հաճելի տեսք չունի, իսկ չորացած, կնճռոտված, ծխից սևացած, ասես շամանի տիկնիկ լինի, որը, զզվելիորեն գալարվելով պարում է։ Այստեղ կային նաև կտորների վիթխարի հակեր, մեծ մասամբ վառ ու խայտաբղետ գույներով, դրանք բերում էին Անգլիայից ու խիստ համընկնում են աֆրիկացիների ճաշակին․ ավելի դուրեկան տեսք ունեին տեղական գործվածքները՝ ամուր, փափուկ և ոչ այնքան աղաղակող։ Այս վառ գույների մեջ աչքի էին զարնում բամբուկե զամբյուղների մեջ դրած ձվերի ու հավերի ամենաանհավանական զուգորդումները, կանաչ տաքդեղ, կաղամբ, կարտոֆիլ, շաքարեղեգն, արյունոտ մսի հսկայական կտորներ․ թոկերից կախված էին խնամքով քերթված մեծ եղեգնառնետներ, վաճառվում էին նաև կավե ապրանքներ, հյուսած զամբյուղներ և աթոռներ, ասեղներ, վառոդ, գարեջուր, թռչուններ որսալու թակարդներ, մանգոյի ու պապայիի պտուղներ, հոգնաներ, կիտրոններ, տեղական կոշկեղեն, ռաֆիի թելերից սքանչելի պայուսակներ, մեխեր, կայծքար, կարբիդ, լուծողական, սվիններ ու ընձառյուծի մորթիներ, պարուսինե կոշիկներ, ֆետրե փափուկ գլխարկներ, արմավենու գինի, հին թիթեղե նավթամաններով կոկոսի ու պիստակի յուղ։

Շուկայի այցելուները աչքի էին զարնում նույնպիսի բազմազանությամբ ու արտառոցությամբ, ինչպես վաճառքի հանված ապրանքները։ Այստեղ կարելի էր տեսնել խաուս ցեղի մարդկանց՝ կուրացուցիչ ճերմակ հագուստներով ու փոքրիկ սպիտակ գլխարկներով․ տեղական առաջնորդներին՝ բազմերանգ հագուստներով ու շքեղ ծոպավոր գլխարկներով, այստեղ էին նաև հեռավոր լեռնային բնակավայրերի կիսավայրենի բնակիչները․ նրանց վրա ոչինչ չկար, բացի կեղտոտ կաշվե ազդրակապերից, նրանց ատամները սրված էին, իսկ դեմքերը՝ վիտված։ Նրանց համար, իհարկե, այս գյուղը ամենաբազմամարդ մայրաքաղաքն է, իսկ շուկան հավանաբար, ամենաուրախ ժամանցը ամբողջ տարվա համար։ Նրանք կատաղի վիճում էին, թափահարում ձեռքերը, հրմշտում իրար․ նրանց սև աչքերը հիացմունքից փայլատակում էին այնպիսի բաների տեսքից, ինչպիսին յամսն է կամ եղեգնառնետը․ ավելի հաճախ նրանք հոծ խմբով կանգնում էին ու ագահ աչքերը գամում բազմագույն կտորների կույտերին․ գնել դրանք նույնիսկ հույս էլ չունեին և միայն երբեմն փոխում էին իրենց դիտակետները, այդ անհասանելի շքեղությունը ավելի լավ տեսնելու համար։

Իմ օգնականներն ու վարորդը թաղվեցին ամբոխի գունեղ հորձանուտում, ինչպես մրջյունները՝ պատոկայի բանկայի մեջ, և ես մնացի ինքս իմ կամքին։ Մի քիչ թափառեցի չորս կողմը, հետո որոշեցի լուսանկարել լեռնային գյուղերի բնակիչներին և հանեցի լուսանկարչական ապարատն ու սկսեցի ֆոկուսի բերել․․․ Ի՜նչ կատարվեց այնտեղ։ Զարհուրելի՜ դժոխք։ Առևտրականները իսկույն վայր գցեցին իրենց ապրանքները և վայրի գոռում գոչյունով նետվեցին մոտակա թաքստոցը։ Ես նույնիսկ շփոթվեցի․ չէ՞ որ աֆրիկացիները սովորաբար շատ են սիրում լուսանկարվել, և հարցրեցի կողքիս կանգնած խաուսին, թե ինչ պատահեց․ հաջորդեց շատ հետաքրքիր բացատրություն․ ինչպես երևում է, լեռնականներն արդեն գիտեն, որ եթե լուսանկարչական ապարատն ուղղված է մարդու վրա, հետո ստացվում է մարդու դիմանկարը։ Բայց նրանք հաստատ համոզված են, որ նկարի հետ լուսանկարին է փոխանցվում այն մարդու հոգու մի մասնիկը, ով նկարվել է, և եթե իրեն շատ լուսանկարեն, ապա լուսանկարիչը իր նկատմամբ ձեռք կբերի լիիրավ իշխանություն։ Կախարդանքի գերազանց օրինակ, միանգամայն ժամանակակից միջոցներով․ հնում դուք մարդու նկատմամբ իշխանություն էիք ձեռք բերում, եթե տիրանում էիք նրա մազերի փնջին կամ կտրված եղունգներին։ Մեր օրերում այդ նույն նպատակով, հավանաբար, միանգամայն պիտանի է լուսանկարը։ Եվ այնուամենայնիվ, թեև լեռնականները չցանկացան լուսանկարվել, ես հաջողեցի մի քանի նկարահանումներ անել շատ հասարակ եղանակով․ կանգնում էի նրանց կողքին և նայում ուրիշ կողմ ու շրխկացնում թևիս տակ դրած ապարատը։

Սակայն շուտով հայտնաբերեցի մի այնպիսի բան, որ լուսանկարչության ու կախարդանքի մասին բոլոր մտքերը անմիջապես դուրս թռան գլխիցս։ Հրապարակը շրջապատող փոքրիկ ու մութ վրաններից մեկում առկայծեց շիկա֊կարմրավուն ինչ֊որ բան․ ես շարժվեցի այնտեղ և տեսա մի գեղեցիկ կապիկ՝ վզին շատ երկար թոկ կապած․ նա պպզել էր փոշու մեջ և բարձր ու սուր ձայնով գոռում էր՝ «պրրո՜ւպ»։ Նրա բուրդը բաց դեղին էր, կրծքին՝ սպիտակ զոլ, իսկ դնչիկը՝ սգավոր֊սև։ Նրա «պրո՜ւպը» հնչում էր ոչ այն է թռչնի կանչի, ոչ այն է կատվի բարեկամական մլավոցի նման։ Մի քանի վայրկյան կապիկը շատ ուշադիր նայեց ինձ, հետո հանկարծ վեր ցատկեց ու սկսեց պարել։ Սկզբում նա ոտքի կանգնեց և սկսեց բարձր ցատկոտել, լայն տարածելով ձեռքերը, ասես պատրաստվում էր սեղմել ինձ կրծքին։ Հետո չորեքթաթ իջավ և սկսեց գնդակի նման մի կողմից մյուսը ցատկել, բարձր վեր֊վեր թռչելով օդի մեջ։ Հետզհետե նա ավելի ու ավելի էր ոգևորվում և թռչում էր ավելի բարձր։ Այնուհետև եղավ կարճ ընդմիջում, և ապա նոր պար։ Այժմ կապիկը կանգնել էր չորս ոտքի վրա, ուսերը և իրանի ամբողջ առջևի կեսը օրորում էր ճոճանակի պես, իսկ հետևի մասը մնում էր միանգամայն անշարժ։ Պարի հիմնական սխեման շատ պարզ էր, և այստեղ կապիկն ինձ ցույց տվեց, թե ինչի է ընդունակ կապկային ցեղի իսկական, փորձված պարուհին։ Նա պտտվում էր հոլի պես, այնպես էր թռչում ու սուրում, որ գլուխս սկսեց պտտվել։ Կապիկը ինձ դուր եկավ հենց առաջին հայացքից, իսկ դերվիշի այդ մոլեգին պարը միանգամայն ինձ գերեց և, իհարկե, ես ուղղակի չկարողացա չգնել պարուհուն։ Կրկնակի վճարեցի նրա տիրուհուն և հանդիսավորությամբ տարա կապկին։ Մի ինչ֊որ վրանից նրա համար բանաններ գնեցի, և նա այնքան զգացվեց իմ առատաձեռնությունից, որ անմիջապես վարձահատույց եղավ՝ թրջեց ամբողջ շապիկս։ Ես գտա իմ օգնականներին և վարորդին (նրանցից գարեջրի հոտ էր փչում), մենք տեղավորվեցինք մեքենայի մեջ և շարժվեցինք առաջ։ Կապիկը նստել էր ծնկներիս, բերանը բանան էր լցնում, խցիկի պատուհանից դիտում էր շրջակայքը և մեղմիկ վնգստում հուզմունքից ու բավականությունից։ Ի նշան նրա պարային տաղանդների, ես որոշեցի նրան կոչել «Պավլովա», և մենք նրան այդպես էլ անվանեցինք «Կարմիր կապիկ Պավլովա»։

Մեր ճանապարհորդությունը տևեց դարձյալ մի քանի ժամ, և վերջում հովիտը լցվեց մուգ մանուշակագույն ստվերներով, իսկ արևը անշտապ սուզվեց կարմրա֊կանաչավուն փետրավոր ամպիկների մեջ՝ արևմտյան լեռների ամենաբարձր գագաթների ետևում։

Մենք իսկույն հասկացանք, որ, վերջապես, հասել ենք նպատակին, որովհետև Բաֆուտի մոտ պարզապես ճանապարհը վերջանում էր։ Ձախից ձգվում էր հսկայական փոշոտ բակը, որ շրջապատված էր կարմիր աղյուսի բարձր պատով։ Պատի ետևում տեղավորված էին ծղոտե բարձր կտուրներով կլոր խրճիթներ, նրանք շարված էին մի ոչ շատ մեծ, մաքուր առանձնատան շուրջը։ Բայց այս բոլոր կառույցները թվում էին պստլիկ ու խղճուկ այն վիթխարի կառույցի համեմատությամբ, որ նման էր վայրի մեղուների փեթակի, միայն թե հազար անգամ մեծացրած։ Դա գմբեթանման, ծղոտե հաստ կտուրով, հնությունից սևացած ու առևղծվածային մի վիթխարի, կլոր խրճիթ էր։ Ճանապարհի մյուս կողմում շեշտակի վերելք էր սկսվում, վեր էր խոյանում լայն սանդուղքը՝ յոթանասուն աստիճանով, և տանում էր դեպի կոշիկի տուփ հիշեցնող երկհարկանի մի առանձնատուն, որի ամեն մի հարկը երիզված էր լայն պատշգամբով, և երկու պատշգամբներն առատորեն պատված էին բուգենվիլներով և այլ գալարաբույսերով։ Այսպես, ուրեմն, ահա թե ինչպիսին է այս մի քանի ամիսների իմ տունը։

Հազիվ էի դուրս եկել բեռնատարի խցիկից (ոտքերս ուռել էին), երբ ընդարձակ բակի հեռավոր կամարի տակ բացվեց մի դուռ, և մի մեծ թափոր ուղղվեց դեպի ինձ։ Դրանք տղամարդիկ էին, մեծ մասը՝ տարիքավոր, նրանց բազմագույն, ծածանվող հագուստները խշխշում էին քայլելիս․ յուրաքանչյուրի գլուխը ծածկված էր փոքրիկ, խայտաբղետ բրդից գործված գեղեցիկ կլոր գլխարկով։ Խմբի կենտրոնում քայլում էր բարձրահասակ ու բարեկազմ, աշխույժ, ծիծաղկոտ դեմքով մի մարդ։ Նա հագել էր սպիտակ, պարզ հագուստ և առանց որևէ զարդարանքի գլխարկ, ու, չնայած դրան, այնուամենայնիվ ես իսկույն հասկացա, որ այդ բազմերանգ ամբոխի մեջ նա ամենագլխավորն էր՝ այնքան վեհ էր նրա կեցվածքը։ Դա Ֆոնն էր, այսինքն՝ Բաֆուտի տիրակալը, այն վիթխարի մարգագետնային թագավորության, որը մենք անցանք այստեղ բերող ճանապարհին։ Ես գիտեի, որ նա հեքիաթային հարստություն ունի, իր թագավորությունը վարում է հմտորեն և խելացի, թեև փոքր֊ինչ բռնակալորեն։ Ֆոնը կանգ առավ իմ դիմաց, հյուրընկալ ժպտաց ու ինձ մեկնեց մեծ, բարակ ձեռքը․

― Բարի եք եկել, ― ասաց նա․

Հետագայում ես համոզվեցի, որ նա խոսում է կոտրատված անգլերենով ոչ պակաս, քան իր հպատակները։ Բայց, չգիտես ինչու, ամաչում էր, և մենք սկզբում խոսում էինք թարգմանչի միջոցով․ վերջինս կանգնել էր նրա կողքին, հարգալից խոնարհված, և թարգմանում էր իմ ողջյունի խոսքերը, ձեռքերով բերանը ծածկած։ Ֆոնը հարգալից լսում էր, քանի դեռ խոսում էի, իսկ թարգմանիչը թարգմանում էր, հետո մեծ ձեռքը տարածելով ցույց տվեց առանձնատունը, որ կանգնած էր ճանապարհի այն կողմում գտնվող բլրի գագաթին։

― Հիանալի է, ― ասաց նա և լայն ժպտաց։ Մենք նորից իրար ձեռք սեղմեցինք, նա իր խորհրդականների հետ բակի միջով ետ գնաց և անհետացավ կամարի տակի դռան ետևում, թողնելով, որ ես ինքս տնօրինեմ նրա առանձնատանը։

Երկու ժամ հետո, երբ ես արդեն լոգանք էի ընդունել ու նախաճաշել, ներկայացավ սուրհանդակն ու հայտնեց, որ Ֆոնը կցանկանար այցելել ինձ ու զրուցել, եթե իհարկե, ես արդեն հասցրել եմ ճանապարհից հետո հանգստանալ։ Ես պատասխանեցի, որ լիովին հանգստացել եմ, և երջանիկ կլինեմ ընդունել Ֆոնին, հետո ճամպրուկից հանեցի մի շիշ վիսկի և սկսեցի սպասել։ Շուտով նա եկավ փոքրիկ շքախմբի ուղեկցությամբ։ Մենք նստեցինք պատշգամբում, ուր արդեն վառվում էր լամպը, և սկսեցինք խոսել։

Ես նրա կենացը խմեցի ջուր խառնած վիսկիով, իսկ նա իմը՝ մաքուր վիսկիով։ Սկզբում՝ մենք խոսում էինք թարգմանչի միջոցով, բայց երբ վիսկիի մակարդակը շշի մեջ զգալիորեն իջավ, Ֆոնն սկսեց խոսել անգլերեն։ Երկու ժամից ավելի ես նրան մանրամասն պատմում էի, թե ինչու եմ այստեղ եկել, ցույց էի տալիս ինձ անհրաժեշտ գազանների մասին գրքեր ու լուսանկարներ, նկարում նրանց թղթի կտորների վրա և, երբ իմ ասածները չէին հասկացվում, փորձում էի հանել նրանց ձայները, իսկ Ֆոնի բաժակն այդ ընթացքում կրկին ու կրկին լցվում էր։ Ուղղակի սոսկալի էր։

Նա ասաց, որ պետք է հուսալ, թե ինձ կհաջողվի հայթայթել գրեթե բոլոր այն գազաններին, որ ես նրան ցույց տվեցի, և խոստացավ վաղն ևեթ ուղարկել հմուտ որսորդների։ Բայց, թերևս, ավելի լավ կլինի ինքը անձամբ հայտնի մարդկանց, թե ինչ է հարկավոր ինձ, ― շարունակեց Ֆոնը, ― և նրանք բոլորը կաշխատեն ինձ համար որս ձեռք բերել, իսկ այդ մասին հայտարարելու ամենահարմար առիթը կներկայանա տասը օր հետո։ Այդ ժամանակ ինչ֊որ արարողություն պետք է տեղի ունենա․ ինչպես հասկացա, նշանակված օրը նրա հպատակները լեռներում ու հովիտներում հավաքում են հսկայական քանակությամբ չոր խոտ և բերում են Բաֆուտ, որպեսզի Ֆոնը կարողանա ծածկել իր վիթխարի, խորհրդավոր կացարանի տանիքը և իր անհամար կանանց տների կտուրները։ Երբ խոտը բերեն, նա աշխարհով մեկ խնջույք կսարքի։ Տոնակատարությանը հազարավոր մարդիկ են գալիս չորս կողմից, և, ինչպես բացատրեց Ֆոնը, ավելի լավ առիթ չի լինի։ Նա ճառ կարտասանի և մարդկանց կբացատրի, թե ինչ եմ նրանցից ուզում։ Ես ուրախությամբ համաձայնվեցի, սրտանց ու բավականին պերճախոս շնորհակալություն հայտնեցի և նորից լցրի նրա դատարկ բաժակը։ Շիշը արագ դատարկվում էր, վերջապես նրա մեջ ոչ մի կաթիլ չմնաց, թեկուզ այն շուռ տայիր։ Այնժամ Ֆոնը վեհորեն վեր կացավ տեղից, զսպեց զկռտոցն ու ձեռքը մեկնեց ինձ։

― Ես գնացի, ― հայտարարեց նա և ձեռքը պարզեց իր փոքրիկ առանձնատան կողմը։

― Ափսո՜ս, ― հարգալից ասացի ես։ ― Ուզո՞ւմ ես, գամ ճանապարհեմ։

― Այո՛, բարեկամս, ― պայծառացավ նա։ ― Այո՛, հիանալի է։

Ես կանչեցի նրա շքախմբից մեկին, և նա վազելով սլացավ, ձեռքին բռնած «կայծակ» լապտերը։ Լուսավորելով լապտերով, նա գնում էր մեր առջևից, նախ պատշգամբով, իսկ հետո երկար սանդուղքով։

Ֆոնր շարունակում էր բռնել ձեռքս, իսկ մյուս ձեռքով ցույց էր տալիս պատշգամբը, սենյակները և լուսնի լույսով ողողված այգին հեռու ներքևում, ու, շատ գոհ, մռթմռթում ինքն իրեն․ «Հիանալի՜ է, հիանալի՜»։ Երբ մենք հասանք սանդուղքին, նա կանգ առավ, մի պահ մտահոգ նայեց ինձ, հետո երկար ձեռքը մեկնեց ցած։

― Յոթանասունհի՜նգ աստիճան, ― ասաց նա և պայծառացավ։

― Շատ լավ է, ― համաձայնվեցի ես և գլխով արի։

― Հիմա մենք դրանք կհաշվենք, ― առաջարկեց Ֆոնը, հիացած իր բռնած գործից, ― յոթանասունհի՜նգ, մենք դրանք կհաշվենք։

Նա բռնեց ուսերիցս և ամբողջ ծանրությամբ ընկավ վրաս․ մենք սկսեցինք իջնել, չդադարելով բարձրաձայն հաշվել աստիճանները։ Ֆոնը անգլերեն հաշվում էր միայն մինչև վեցը, մնացածը նա մոռացել էր․ կես ճանապարհին մենք սխալվեցինք, ինչ֊որ բան խառնեցինք, և երբ հասանք մինչև ներքևի աստիճանին, պարզվեց, որ նրա հաշվով երեք աստիճան պակաս էր։

― Յոթանասուներկո՞ւ, ― հարցրեց նա ինքն իրեն։ ― Ո՛չ, ո՛չ, յոթանասուհինգ։ Իսկ ո՞ւր են կորել մյուսները։

Եվ զայրույթով նայեց վախից չորացած իր շքախմբին, որն սպասում էր մեզ ներքևում, ճամփի վրա, ասես կասկածում էր, որ պակասող երեք աստիճանը պալատականները թաքցրել են իրենց հագուստի տակ։ Ես արագ առաջարկեցի նորից հաշվել։ Մենք նորից մագլցեցինք վեր, մինչև պատշգամբ, ամբողջ ուժով հաշվելով, հետո վերջնական ստուգման համար ներքև իջնելիս էլ հաշվեցինք։ Հաշվելով մինչև վեցը, Ֆոնն ամեն անգամ սկսում էր նորից, այնպես որ ես շուտով գլխի ընկա՝ եթե չեմ ցանկանում ամբողջ գիշեր այս սանդուղքով մագլցել վեր ու վար, փնտրելով պակասող աստիճանները, ապա պետք է ինչ֊որ բան ձեռնարկեմ։ Ուստի երբ մենք հասանք ամենավերին աստիճանին և նորից իջանք ցած, ես բարձրաձայն, հանդիսավոր հայտարարեցի՝ «Յոթանասունհի՜նգ», և ուրախ ժպտացի իմ ուղեկցին։

Սկզբում նա այնքան էլ հեշտությամբ չհամաձայնվեց իմ հաշվի հետ, քանի որ ինքը հասել էր միայն հինգին, և համոզված էր, որ մնացած յոթանասունի գոյությունը դեռ պետք է ապացուցել։ Սակայն ես նրան հավատացրի, որ պատանի հասակումս շատ պարգևներ եմ ստացել բանավոր հաշվելու համար և որ բոլորը հաշվված է ճիշտ։ Ֆոնն ինձ սեղմեց կրծքին, հետո բռնեց ձեռքս, ուժեղ սեղմեց և քրթմնջաց․ «Հիանալի՜ է, հիանալի՜, բարեկամս»։

Վերջապես նա վիթխարի բակի միջով շարժվեց դեպի իր ռեզիդենցիան, իսկ ես քայլեցի (յոթանասունհինգ աստիճաններով) դեպի վեր, դեպի իմ մահճակալը։

Հետևյալ ամբողջ օրը հաղթահարելով սոսկալի գլխացավը (Ֆոնի հետ խմելու երեկվա արդյունքը), ես խնամքով մեխում էի վանդակները, հուսալով, որ հիմա ուր որ է ինձ «որս» կբերեն։ Կեսօրին ինձ մոտ եկան բարձրահասակ, վստահելի տեսքով չորս երիտասարդներ, որոնք հագել էին տոնական վառ սարոնգաներ և ձեռքներին ունեին կայծքարի հրացաններ։ Այդ սարսափազդու զենքն աներևակայելիորեն հինավուրց էր, կոթերը ժանգից քայքայվել էին, և դրանց տեսքն այնպիսին էր, ասես յուրաքանչյուր հրացանը հիվանդացել էր ծանր տեսակի ծաղկով։ Ես երիտասարդներին խնդրեցի սարսափելի զենքը դուրս տանել դարպասից և դնել այնտեղ, հետո նոր միայն թույլատրեցի բարձրանալ ինձ մոտ։ Դրանք էլ հենց այն որսորդներն էին, որոնց ուղարկել էր Ֆոնը․ կես ժամում ես նրանց ցույց տվի գազանների լուսանկարները և բացատրեցի, թե որ գազանի համար որքան պետք է վճարեմ։ Հետո նրանց հրամայեցի գնալ որսի, իսկ երեկոյան բերել այստեղ, ինձ մոտ այն բոլորը, ինչ նրանք կորսան։ Եթե նրանք ոչինչ չորսան, թող գան մյուս առավոտյան։ Ես նրանց սիգարեթներ բաժանեցի, և նրանք ճամփա ընկան, ինչ֊որ բանի մասին աշխույժ զրուցելով և հրացանները թխկացնելով չորս կողմը։

Հենց այդ երեկո չորսից մեկը վերադարձավ փոքրիկ զամբյուղով։ Նա պպզեց, խեղճ֊խեղճ նայեց ինձ ու սկսեց բացատրել, որ իր ու իր ընկերների որսը այնքան էլ հաջող չանցավ։ Նրանք հեռու էին գնացել, ասաց նա, բայց իմ ցույց տված գազաններից և ոչ մեկին չեն գտել։ Սակայն ինչ֊որ բան, այնուամենայնիվ, նրանք բերել են։

Այստեղ նա առաջ թեքվեց և զամբյուղը դրեց ոտքերիս մոտ։

― Չգիտեմ, մասան այսպես որս ուզի՞, ― հարցրեց նա։

Ես բարձրացրի կափարիչը ու նայեցի զամբյուղի մեջ։ Ես կարծում էի, որ կտեսնեմ սկյուռ կամ էլ, թերևս, առնետ, բայց այնտեղ նստած էին մի զույգ մեծ, հիանալի դոդոշներ։

― Մասա դո՞ւր գա այսպես որս, ― հարցրեց որսորդը, տագնապով նայելով դեմքիս։

― Այո՛, շատ դուր կգա, ― ասացի ես, և նա ողողվեց ժպիտով։

Ես նրան վճարեցի ինչ պետք էր, սիգարեթներ տվեցի, ու նա մեկնեց յուրայինների մոտ, խոստանալով առավոտյան վերադառնալ ընկերների հետ։ Երբ նա գնաց, ես վերջապես կարողացա զբաղվել դոդոշներով։ Ամեն մեկը մի ափսեի մեծություն ուներ, աչքերը հսկայական, փայլուն, իսկ կարճ ու հաստ թաթերը թվում էր, թե առանց դժվարության չէին կրում ծանր մարմինը։ Նրանց գույնը ուղղակի ապշեցուցիչ էր։ Մեջքը մուգ մարմնագույն էր, ծածկված ոլորուն սև գծերով, գլխի երկու կողմերն ու մարմինը մուգ կարմիր էր, ոչ այն է գինու, ոչ այն է կարմրածառի գույնի, իսկ փորը՝ վառ դեղին, հրանունկի գույն ուներ։

Պետք է ասել, որ դոդոշներն ինձ միշտ էլ դուր են եկել, քանի որ ես համոզվել եմ, որ նրանք հանգիստ, բարի արարածներ են և ինչ֊որ հմայք ունեն․ նրանք անհավասարակշռված չեն, և ոչ էլ այնքան հիմար ու անշնորհք, ինչպես գորտերը, նրանց մաշկը արտաքինից այնքան էլ թաց չէ, և նրանք չեն նստում բերանները բաց։ Բայց մինչև այս երկուսին հանդիպելը ես ենթադրում էի, որ թեև դոդոշներն իրենց գույնով և ընդհանրապես արտաքին տեսքով իրարից շատ տարբեր են, բայց նրանց բոլորի վարքուբարքը մոտավորապես նույնն է, եթե մեկին իմանաս, կարող ես ասել, թե բոլորին էլ գիտես։ Սակայն, ինչպես ես շատ շուտով իմացա, այս երկու երկկենցաղների բնավորությունն այնքան յորօրինակ էր, որ նրանք գրեթե ետ չէին մնում կաթնասուններից։

Այս արարածները կոչվում են չոր տերևանման դոդոշներ, որովհետև նրանց անսովոր բաց֊դեղնավուն մեջքերը (մուգ խավերով) գույնով ու նախշերով շատ են հիշեցնում չոր տերևը։ Եթե այսպիսի դոդոշը անշարժ գետնին կպչի աշնանային անտառում, ապա նրան երբեք չես տարբերի չոր տերևներից։ Այստեղից էլ ծագում է նրանց անգլիական անունը։ Իսկ գիտական անունը՝ հոնքավոր դոդոշ է, լատիներեն դրանք ավելի հաջող անուն ունեն ― Bufo supercillaris,[2] որովհետև այդպիսի դոդոշն առաջին հայացքից թվում է անսովոր գոռոզ։ Մեծ աչքերի վերևի մաշկն ասես վեր ցցված ու հավաքված է սուր անկյուններով։ Եվ դրանից այն տպավորությունն է ստացվում, թե դոդոշը բարձրացրել է հոնքերն ու աշխարհին նայում է բարձրից, թունոտ սարկազմով։ Լայն ձգված բերանը դոդոշին տալիս է արիստոկրատական ամբարտավանություն․ բերանի անկյունները թեթևակի ցած են կախված, ասես ծիծաղում է․ այսպիսի արտահայտություն ես տեսել եմ աշխարհում էլի մի կենդանու՝ ուղտի մոտ։ Ավելացրեք դրան նաև անշտապ, օրորվող քայլվածքը և ամեն մի երկու֊երեք քայլից հետո նստելու և արհամարհական կարեկցանքով ձեզ նայելու սովորությունը, և դուք կհասկանաք, որ ձեր առջև կանգնած է աշխարհի ամենագոռոզ արարածը։

Իմ երկու չորտերևիկները կողք֊կողքի նստել էին զամբյուղի մեջ, թարմ խոտի վրա, ու ինձ էին նայում ոչնչացնող արհամարհանքով։ Ես թեքեցի զամբյուղը, և նրանք ճոճվելով, իջան հատակին, մի այնպիսի արժանապատվությամբ ու վրդովմունքով, որ ասես երկու լորդմերներ լինեին, որոնց փակել էին հասարակական զուգարանում։ Նրանք մի քանի քայլ հեռացան զամբյուղից և նստեցին, հազիվ շունչ քաշելով․ ըստ երևույթին, ուժասպառ էին եղել։ Տասը րոպե դոդոշները համառորեն նայում էին ինձ և վայրկյան առ վայրկյան ակնհայտորեն ավելի ու ավելի ուժեղ էին արհամարհում։ Հետո մեկը շարժվեց մի կողմ և տեղավորվեց սեղանի ոտքի մոտ, երևի, այն ընդունելով ծառաբնի տեղ։ Երկրորդը շարունակեց դիտել ինձ և հասուն խորհրդածությամբ իմ մասին մի այնպիսի կարծիք կազմեց, որ սիրտը խառնեց, և հատակին հայտնվեցին կիսամարսած մորեխի ու երկու թիթեռի մնացորդները։ Հետո դոդոշն ինձ վրա նետեց հանդիմանական ու տառապալից հայացք և, օրորվելով, գնաց սեղանի ոտքի մոտ, ուր նստած էր ընկերուհին։

Նրանց հարմար վանդակեր ես չգտա, և չորտերևիկները առաջին մի քանի օրն անցկացրին իմ ննջարանում փակված․ այնտեղ նրանք դանդաղ ու մտածկոտ թափառում էին հատակին կամ նստում խոր մտքերի մեջ թաղված, մահճակալի տակ․ մի խոսքով․ անասելիորեն զվարճացնում էին ինձ իրենց վարքուբարքով։ Մեր ծանոթությունից անցել էր ընդամենը մի քանի ժամ, իսկ ես արդեն համոզվել էի, որ խորապես անարդարացի էի իմ հաստլիկ տնվորների նկատմամբ։ Նրանք ամենևին էլ այդքան ինքնահավան ու ամբարտավան չէին, ինչպես ձևանում էին։ Իրականում դրանք խղճուկ ու ամաչկոտ արարածներ էին, հեշտությամբ շփոթվում էին ու պարզապես զուրկ էին ինքնավստահությունից․ ես նույնիսկ կասկածում եմ, որ նրանք տառապում էին անլիարժեքության խորը, անուղղելի կոմպլեքսով, և նրանց անտանելի հպարտ տեսքը՝ սոսկ մի փորձ է աշխարհից թաքցնելու համար խղճուկ իրողությունը։ Նրանք ամենևին էլ ինքնավստահ չեն։ Դա միանգամայն պատահմամբ հայտնաբերեցի իմ ննջարանում նրանց գտնվելու առաջին իսկ երեկոն։ Ես նկարագրում էի նրանց գույնը, իսկ դոդոշները նստել էին իմ ոտքերի մոտ, ու նրանց տեսքն այնպիսին էր, ասես խորհում էին, թե ինչպես պիտի իրենց կենսագրությունը գրեն Լորդերի Գրքում։ Ինձ անհրաժեշտ էր ուշադիր զննել նրանց մարմնի ստորին մասը, ուստի ես կռացա և մեկին բարձրացրի երկու մատով, բռնելով նրա առջևի երկու թաթերի տակից այնպես, որ նա ճոճվեց օդում, և այդ ժամանակ շատ ողորմելի տեսք ուներ․ այդ դիրքով ուղղակի անհնարին է պահպանել արժանապատվությունը։ Նման վերաբերմունքից ցնցված, դոդոշը բարձր, զայրացած ճղավեց և աքացի տվեց օդում ետևի հաստ թաթերով, բայց ինչպե՜ս կարող էր ինձնից պոկվել։ Եվ նա ստիպված էր ճոճվել օդում, քանի դեռ ես չէի վերջացրել զննումս։ Իսկ երբ, վերջապես, նրան դրի իր նախկին տեղը, ընկերուհու կողքին, դա արդեն բոլորովին ուրիշ դոդոշ էր։ Նրա մոտ չէին մնացել նախկին արիստոկրատական մեծամտության նույնիսկ հետքերը, հատակին նստել էր ընկճված, հնազանդ երկկենցաղը։ Դոդոշն ամբողջովին կուչ էր եկել, խոշոր աչքերը տագնապով թարթում էր, ամբողջ էությունը տխրություն ու երկչոտություն էր արտահայտում։ Թվում էր, թե հիմա պիտի լաց լինի։

Այդ վերափոխումը տեղի ունեցավ այնքան հանկարծակի ու անվերադարձ, որ կարելի էր միայն զարմանալ, և որքան էլ դա ծիծաղելի է, ես շատ վշտացա․ ախր, ես էի նրան այդպես ստորացրել։ Որպեսզի թեկուզ ինչ֊որ ձևով պատահածը հարթեմ, ես բարձրացրի երկրորդ դոդոշին, նրան էլ թույլ տվեցի օդում ճոճվել, և սա էլ կորցրեց իր ինքնավստահությունը․ հազիվ էի նրան իջեցրել գետնին, որ նա էլ դարձավ երկչոտ ու ամաչկոտ։ Այսպես նրանք նստել էին ստորացած, դժբախտ և այնքան ծիծաղելի տեսք ունեին, որ ես անտակտորեն ծիծաղեցի։ Նրանց զգայուն հոգիները դրան արդեն չդիմացան․ երկուսն էլ արագ հեռացան ինձանից, թաքնվեցին սեղանի տակ և նստեցին այնտեղ մի կես ժամ։ Հիմա ես գտել էի նրանց գաղտնիքը և կարող էի նրանց խեղճացնել, երբ որ ուզենայի։ Բավական էր մատով թեթևակի թխկացնել նրանց քթին, և նրանք իսկույն մեղավորի պես չորանում էին տեղում, քիչ էր մնում, որ կարմրեին շփոթվելուց և ինձ էին նայում աղերսագին աչքերով։

Ես իմ չորտերևիկների համար պատրաստեցի մի մեծ ու հարմար վանդակ, և նրանք հիանալի տեղավորվեցին այնտեղ․ հոգալով նրանց առողջության մասին, ես ամեն օր թույլ էի տալիս պարտեզ դուրս գալ զբոսանքի։ Ճիշտ է, երբ իմ կենդանիները շատացան, ես այնքան շատ աշխատանք ունեի, որ արդեն չէի կարող կանգնել ու սպասել, թե երբ պիտի իմ արիստոկրատները՝ կապույտ արյունակիրները, օդ շնչեն․ ի մեծ զարմանս նրանց, հարկ եղավ զբոսանքը կրճատել։ Բայց մի անգամ պատահմամբ ես դոդոշների համար պահակ գտա, որի խնամակալության տակ կարող էի հանգիստ թողնել նրանց, չընդհատելով աշխատանքս։ Այդ պահակը կարմիր կապիկ Պավլովան էր։

Պավլովան հազվադեպ ձեռնասուն և շատ բարեկիրթ կապիկ էր, նա աշխուժորեն հետաքրքրվում էր այն ամենով, ինչ տեղի էր ունենում շուրջը։ Երբ ես առաջին անգամ չորտերևիկներին զբոսանքի բաց թողեցի այնտեղ, ուր կապված էր Պավլովան, կապիկը դյութված հետևում էր նրանց, նա կանգնել էր ետևի ոտքերի վրա ու վիզը անընդհատ այս ու այն կողմ էր դարձնում, ձգտելով աչքից բաց չթողնել դոդոշներին, քանի դեռ նրանք հանդիսավոր քայլում էին պարտեզով։ Տասը րոպե հետո ես վերադարձա պարտեզ, որ տեսնեմ, թե ինչպես են այնտեղ իմ դոդոշները, և տեսա, որ նրանք երկուսն էլ մոտեցել են կապկին։

Պավլովան պպզել էր նրանց մեջտեղում, քնքշորեն շոյում էր նրանց և զարմանքից ու հաճույքից ինչ֊որ բան էր բարձր մռթմռթում։ Դոդոշները ծիծաղելիորեն գոհ տեսք ունեին, նրանք նստել էին անշարժ․ այդ շոյանքները ակնհայտորեն բավականություն էին պատճառում նրանց։

Դրանից հետո ես ամեն օր դոդոշներին բաց էի թողնում այնտեղ, ուր կապված էր Պավլովան, և կապիկը նրանց հետևում էր, քանի դեռ նրանք թափառում էին շուրջը։ Տեսնելով նրանց, կապիկը հիացմունքից բացականչում էր, հետո քնքուշ շոյում էր, մինչև որ նրանք անշարժ հիպնոսացվածի նման պառկում էին իր մոտ։ Եթե նրանք շատ էին հեռանում և կարողանում էին թաքնվել պարտեզի թավ թփուտների մեջ, Պավլովան սարսափելի հուզվում էր և ականջ ծակող ձայնով ճչում, ջանալով իմաց անել ինձ, որ իր խնամակալությանը հանձնվածները փախել են, և ես պետք է նրանց բռնեմ ու հետ բերեմ իր մոտ։ Մի անգամ նա ինձ կանչեց, երբ դոդոշները շատ հեռու էին գնացել, բայց ես չէի լսել նրա ճիչը, և երբ ուշացած իջա պարտեզ, կապիկը հիստերիկ դես ու դեն էր նետվում, պարանը ձգելով մինչև վերջ և հուսահատ բղավում էր, իսկ դոդոշները ոչ մի տեղ չէին երևում։ Ես արձակեցի կապկին, և նա անմիջապես ինձ տարավ պարտեզի ծայրի խիտ թփուտը, այնտեղ նա շատ շուտ գտավ փախստականներին և ընկավ նրանց վրա՝ բարձր և ուրախ ճչալով։

Պավլովան սարսափելի կապվել էր այդ դոդոշների հետ։ Եթե միայն տեսնեիք, թե ինչպիսի անհամբերությամբ էր ողջունում նրանց առավոտները, ինչքան քնքուշ էր շոյում, ինչպես էր անհանգստանում, երբ նրանք շատ հեռու էին գնում, դա իրոք հուզիչ տեսարան էր։ Միայն թե նա ոչ մի կերպ չէր կարողանում հասկանալ, թե ինչու նրանք մորթի չունեն, ինչպես կապիկները։ Մատներով շոյում էր նրանց հարթ կաշին, փորձում էր շարժել գոյություն չունեցող մորթին, և նրա սևուկ մռութիկին ակնհայտորեն տագնապ էր երևում․ երբեմն նա կռանում էր և սկսում էր մտածկոտ լիզել նրանց մեջքերը։ Ի դեպ, շատ շուտով նրանց անմազ մեջքերը դադարեցին անհանգստացնել Պավլովային, և նա նրանց հետ վարվում էր քնքուշ ու սիրալիր, ինչպես կվարվեր իր սեփական ձագերի հետ։ Դոդոշներն էլ, իրենց հերթին, նույնպես կապվել էին կապկի հետ, թեև նա էլ երբեմն ստորացնում էր իրենց արժանապատվությունը։ Հիշում եմ, մի անգամ առավոտյան ես նրանց լողացրի, պատճառելով մեծ հաճույք, իսկ պարտեզից տուն տանող ճանապարհին նրանց փորերին հող ու մանր փշեր էին կպել։ Դա շատ վշտացրեց Պավլովային․ նա ուզում էր, որ իր սիրեցյալները միշտ մաքուր ու կոկիկ լինեն։ Եվ ահա ես ականատես եղա մի այսպիսի տեսարանի․ կապիկը նստել էր արևի տակ, ետևի ոտքերը, ինչպես պատվանդանի վրա, դրված էին մի դոդոշի մեջքին, իսկ մյուս չորտերևիկը կախված էր օդում, կապիկը նրան պահել էր ամենաանհարմար ու ստորացուցիչ դիրքով։ Դոդոշը դանդաղ պտտվում էր օդում, իսկ կապիկը խնամքով հավաքում էր նրա վրայից աղբը և ամբողջ ժամանակ ծվծվում էր, մռմռում ու ինչ֊որ բան բացատրում։ Վերջացնելով իր դոդոշին մաքրելը, Պավլովան նրան դրեց գետնին, որտեղ նա նստեց լուռ, ընկճված, և զբաղվեց մյուսով՝ բարձրացնելով նրան օդ, ստիպեց կրել այդ նույն ստորացումը։ Այո՛, Պավլովայի ներկայությամբ չորտերևիկները ոչ մի կերպ չէին կարողանում դրսևորել իրենց արիստոկրատական գոռոզամտությունը։


Գլուխ երկրորդ

Բաֆուտի Քերծեները


Բաֆուտի կենդանական աշխարհի զանազան ներկայացուցիչներին որսալու համար իմ տրամադրության տակ կային չորս որսորդ, նրանց ինձ ուղարկել էր Ֆոնը, իսկ նրանցից բացի՝ վեց հյուծված, անճոռնի շներ․ շների տերերը ինձ հավատացնում էին, թե դրանք ամենալավ որսի շներն են ամբողջ Արևմտյան Աֆրիկայում։ Այս ամբողջ խայտաբղետ խումբը ես անվանեցի Բաֆուտի Քերծեներ։

Որսորդները, իհարկե, չէին հասկանում այդ անունը․ բայց նրանով չափազանց հպարտանում էին, և մի անգամ ես լսեցի, թե ինչպես նրանցից մեկը հարևանի հետ վիճելիս բարձր ու վրդովված հայտարարեց․ «Դու ինձ վրա մի բղավիր, բարեկամս։ Չգիտե՞ս, որ ես էլ եմ Բաֆուտի Քերծե»։

Մենք այսպես էինք որս անում․ գնում էինք մի հեռու հովիտ, կամ լեռ և ընտրում էինք մի այնպիսի տեղ, ուր խոտն ու թփուտներն ավելի խիտ էին։ Այնտեղ կիսալուսնաձև փռում էինք ցանցերը և հետո շների հետ գնում անտառի ծայրը ու դեպի ցանցերն էինք քշում այն ամենը, ինչ հանդիպում էր։ Յուրաքանչյուր շան վզից կախված էր փայտե փոքրիկ զանգուլակ, և երբ ամբողջ ոհմակը թաքնվում էր բարձր խոտերի մեջ, այդ զանգերի բարձր զնգզնգոցից միշտ կարելի էր որոշել, թե որտեղ են շները։ Որսի այսպիսի եղանակը շատ հարմար էր, ես միշտ տեղում էի լինում ու կարողանում էի իսկույնևեթ զբաղվել բռնած կենդանիներով․ դրանց անմիջապես տանում էինք Բաֆուտ և առանց հապաղելու տեղավորում հարմար վանդակի մեջ։ Մենք նրանց տեղափոխում էինք օդի համար անցքեր ունեցող պարկերով (այդ անցքերը երիզված էին լինում լատունի օղակներով, որպեսզի անհնար լինի պատռել ներսից)․ ավելի խոշոր և կատաղի գազանների պարկերը կարված էին լինում բրեզենտից կամ կոշտ կտավից, իսկ մանր ու անվնասներինը՝ փափուկ կտորից։ Հարմարվելով մութ պարկի մեջ, մեր գերիները, որպես կանոն, դադարում էին դեսուդեն խփվել և հանգիստ պառկում էին այնքան ժամանակ, մինչև որ ընկնում էին վանդակի մեջ։ Կենդանու համար ամենասարսափելին այն պահերին էին, երբ նրան հանում էին ցանցից, բայց արդեն շատ շուտով մենք այնպես էինք հմտացել, որ դա անում էինք շատ ճարպկորեն․ մեկ րոպե՝ և արդեն կենդանին բռնված էր, ցանցից հանված ու պարկի մեջ։

Առաջին օրը, երբ ես ճամփա ընկա Բաֆուտի Քերծեների հետ, որսորդներն այնպես էին զինվել, ասես մենք պատրաստվում էինք առյուծի որսի։ Սովորական դանակներից բացի, նրանք վերցրել էին նիզակներ ու կայծքարի հրացան։ Ես ամենևին էլ չէի ցանկանում, որ ինչ֊որ մեկի անզգուշության պատճառով կողքիս մեջ խրվեին ժանգոտված մեխեր կամ էլ քարե գնդիկներ, ուստի չնայած որսորդների լալագին աղերսանքներին, պնդեցի, որ զենքերը թողնեն տանը։ Որսորդներն ուղղակի սարսափեցին իմ որոշումից։

― Մասա, ― աղերսագին ասաց մեկը, ― եթե մեզ հանդիպի վտանգավոր որս, ինչպես մենք նրան խփել, եթե հրացան պառկել այստեղ։

― Եթե մենք հանդիպենք վտանգավոր որսի, մենք նրանց չպետք է սպանենք, այլ բռնենք, ― վճռականորեն բացատրեցի ես։


― Իսկ մասան բռնի՞ վտանգավոր որս։

― Ճիշտ այդպես, բարեկամս, իսկ եթե դու վախենում ես, մի գա մեզ հետ, հասկացա՞ր։

― Մասա, ես չեմ վախենում, ― վրդովված ավելացրեց որսորդը։ ― Բայց որ հանդիպել վտանգավոր որս և նա սպանի մասա, Ֆոնը շատ բարկանալ մեզ վրա։

― Լռիր, բարեկամս, ― ասացի ես և հանեցի որսորդական հրացանս։ ― Ես հրացան կվերցնեմ։ Եվ այդ ժամանակ, եթե որսը սպանի ինձ, դա արդեն ձեր հոգը չէ, հասկացա՞ր։

― Ես հասկացա, սըր։

Առավոտը դեռ նոր էր բացվել, և արևը դեռ չէր բարձրացել Բաֆուտը շրջապատող լեռնաշղթաների վրա։ Երկինքը նուրբ վարդագույն երանգ ուներ, և այս ու այնտեղ սպիտակին էին տալիս ժանեկավոր ամպերը։ Հովիտներն ու լեռները դեռ պարուրված էին վաղորդյան մշուշով։ Ճանապարհի երկայնքով փռված բարձր ոսկեզօծ խոտը խոնարհվել էր ցողի ծանրությունից։ Որսորդները իրար ետևից գնում էին առջևից, իսկ շները մերթ վազում էին թփուտները, մերթ վերադառնում, և նրանց զանգուլակները ուրախ զնգզնգում էին չորս կողմից։ Վերջապես մենք ճանապարհից թեքվեցինք նեղ ու ոլորուն արահետը, որ անցնում էր բլուրների միջով։ Այստեղ մշուշն ավելի խիտ էր, բայց սահում էր ցածր, գրեթե գետնահար։ Նա բոլորովին ծածկել էր մեր ոտքերը, և դա շատ տարօրինակ էր․ ասես քայլում ես հարթ ու փրփրադեզ լճի միջով։ Ցողից խոնավացած բարձր խոտը խշխշում էր ներբաններիս տակ, իսկ շուրջը, այդ կաթնասպիտակ մշուշի խորքերում, մերթ ընդ մերթ պոռթկում էր ծիծաղը՝ այդ փոքրիկ գորտիկներն էին ծիծաղում ինչ֊որ բանի վրա, որը հասկանալի էր միմիայն իրենց։ Ահա և արևը բարձրացավ հեռավոր լեռների լանջերին, ասես մի հսկա սառած նարինջ, րոպե առ րոպե նրա շողերը տաքացնում էին ավելի ուժգին, մշուշն սկսեց բարձրանալ ու, թեթև պարույրներով և օղակներով, ձգվեց դեպի վեր․ շուտով արդեն թվում էր, թե մենք քայլում ենք տեսլային սպիտակ ծառերի միջով, որոնք ոլորվում, թեքվում, ընկնում ու նորից բարձրանում էին հրաշքով, ամեոբայի թեթևությամբ փոխելով իրենց ձևը, և ձգվում վեր, ասես պտուտակվում էին օդի մեջ։

Երկու ժամ հետո հասանք այն տեղը, որ որսորդները ընտրել էին մեր առաջին որսի համար։ Այդ բավականին լայն ու խոր հովիտն ընկած էր երկու բլուրների միջև, փոքր֊ինչ գալարվելով աղեղի նման։ Փոքրիկ գետակը իր համար ճանապարհ էր բացել հովտի հատակում, սև քարակոշտերի ոսկեզօծ մարգագետինների միջև։ Գետակը փայլում էր արևի տակ, ապարե բարակ սարդոստյանի պես։ Հովիտն այստեղ գրեթե ամբողջովին ծածկված էր խիտ, անանցանելի բարձր խոտով և մանր թփուտներով։ Տեղ֊տեղ ստվեր գցելով խոտի վրա, կանգնած էին ավելի բարձր թփերն ու դալար ծառերը։

Մենք իջանք հովիտ և մի հարյուր յարդ լայնությամբ փռեցինք ցանցերը։ Հետո որսորդները կանչեցին շներին և գնացին դեպի հովտի մուտքը, իսկ ես մնացի ցանցերի մոտ։ Կես ժամ լռություն էր տիրում․ որսորդները շների հետ դանդաղ մոտենում էին ցանցերին, միայն շների փայտե զանգուլակներն էին զնգզնգում, մեկ էլ լսվում էր մի որևէ անհաջողակ որսորդի թունդ հայհոյանքը, որը ոտքը դրել էր փշի վրա։ Ես արդեն սկսեցի մտածել, որ մենք այսօր ոչինչ չենք որսա, երբ հանկարծ որսորդները մոլեգին աղմուկ բարձրացրին, իսկ շները սկսեցին կատաղած հաչալ։ Նրանք ցանցերից դեռ շատ հեռու էին, և ես ոչինչ չէի տեսնում ծառերի ետևում։

― Ի՞նչ է պատահել, ― գոռացի, փորձելով իմ ձայնով լռեցնել այդ ամբողջ աղմուկը։

― Այնտեղ որս կա, մասա, ― լսվեց պատասխանը։

― Ես համբերությամբ սպասում էի, և վերջապես ծառերի ետևից երևաց վազելուց շնչահեղձ եղած որսորդը։

― Մասա, տուր ինձ այ այն փոքրիկ ցանցը, ― ասաց նա ցույց տալով մանր ցանցերը, որ խնամքով դրված էին պարկերի կողքին։

― Իսկ ի՞նչ որս եք այնտեղ գտել, ― հարցրի ես։

― Սկյուռ, սըր։ Նա փախավ ծառի վրա։

Ես վերցրի բրեզենտե հաստ պարկը և թփերի միջով գնացի նրա հետևից դեպի ծառերը։ Այստեղ խռնվել էին որսորդները, նրանք խոսում էին բոլորը միասին և կատաղի վիճում էին, թե ինչպես ավելի լավ է բռնել գազանիկին, իսկ շները հաչում էին և ցատկոտում ոչ մեծ ծառի շուրջը։

― Ո՞ւր է ձեր որսը, ― հարցրի ես։

― Նա այնտեղ, մասա վերևում։

― Լավ որս է, մասա։

― Մենք հիմա նրան բռնել, մասա։

Ես մոտեցա ուղղակի ծառաբնին, գլուխս վեր տնկեցի և սկսեցի նայել տերևներին․ մոտ քսան ոտնաչափ մեզնից վեր, ճյուղի վրա, նստել էր մեծ ու գեղեցիկ սկյուռը։ Մոխրագույն֊բծավոր մորթիով, կողերին՝ սպիտակ գծեր, իսկ թաթերը՝ նարնջագույն։ Պոչը երկար էր, բայց ոչ փափկամազ, լայնակի զոլերով, ասես բաց մոխրագույն և սև օղակներ լինեին։ Սկյուռը նստել էր ծառին, պոչը թափահարում էր մեզ վրա և բավական բարկացած գոռում՝ «Չա՛կ, չա՛կ», ասես մենք նրան ոչ թե վախեցրել էինք, այլ զայրացրել։ Մենք սկսեցինք ցանցերը փռել ծառի բնից տասը ոտնաչափ տարածությամբ, իսկ սկյուռը հետևում էր մեզ չար հայացքով։ Հետո մենք կապեցինք շներին, և ես որսորդներից ամենափոքրամարմնին կարգադրեցի բարձրանալ ծառը և սկյուռին քշել ցած։ Գործողության երկրորդ մասը առաջարկվեց իրենց՝ որսորդների կողմից։ Ես կարծում էի, որ սկյուռի հետ ծառի վրա հաշիվ մաքրելը անիրականանալի խնդիր է, բայց որսորդները հավատացնում էին, որ եթե որևէ մեկը բարձրանա ծառը, սկյուռն անպայման ցած կիջնի։ Եվ նրանք միանգամայն իրավացի էին․ որսորդը դեռ չէր հասցրել հասնել վերին ճյուղերին ծառաբնի մի կողմից, երբ սկյուռը նրա մյուս կողմից նետվեց ցած։ Ուղղակի հրա՜շք։ Ինչպե՜ս նա կռահեց նետվել այն միակ տեղը, ուր ցանցը մի քիչ պատռված էր, դուրս պրծավ անցքի միջից ու փախավ խոտի վրայով, իսկ մենք, գլուխներս կորցրած, ընկանք նրա ետևից․ վազում էինք ու բոլորս բղավում ամեն տեսակ խելացի խորհուրդներ ու կարգադրություններ, և, իհարկե, ոչ ոք ուշադրություն չէր դարձնում դրանց վրա։ Հենց նոր էինք դուրս եկել թփերի տակից, երբ տեսանք մեր սկյուռին, որը վեր էր մագլցում մի ուրիշ ոչ բարձր ծառաբնի վրայով։

Մենք նորից ցանցերը փռեցինք, և նորից որսորդը ծառը բարձրացավ, որ սկյուռին ցած քշի։ Բայց այս անգամ սկյուռն ավելի խորամանկ դուրս եկավ․ նկատելով, որ հսկում ենք ցանցի անցքին, որտեղից ինքը դուրս պրծավ առաջին անգամ, նա բնի վրայով իջավ ցած, գնդակի նման սեղմվեց ու թռավ։ Կես դյույումի չափ թռչելով օդում ցանցի վրայով, նա իջավ ցանցի մյուս կողմը։ Մյուսներից ավելի մոտ կանգնած որսորդը հուսահատ ցատկ կատարեց, բայց վրիպեց, և սկյուռը փախավ հեռու, զայրացած շարունակելով իր «Չա՛կ, չա՛կը»։ Այս անգամ նա ուրիշ տակտիկա ընտրեց․ փոխանակ ծառը բարձրանալու, խցկվեց արմատների միջև եղած փոսի մեջ։

Եվ նորից մենք ցանցերով շրջապատեցինք ծառը ու սկսեցինք երկար ու բարակ ճիպոտներով փորփրել արմատների լաբիրինթոսը, որտեղ նա թաքնվել էր։ Բայց դրանից էլ բան դուրս չեկավ, միայն «Չա՛կ, չա՛կն» ավելի հաճախ սկսեց լսվել, և մենք շուտով նահանջեցինք։ Մեր հաջորդ փորձը, սակայն, ավելի հաջող ստացվեց․ ամենամեծ ճեղքի մեջ մտցրինք այրվող խոտի մի փունջ, և խեղդող ծուխը տարածվեց լաբիրինթոսի բոլոր ոլորաններով ու մուտքերով մեկ։ Մենք լսեցինք զայրացած փռշտոց ու հազ։ Վերջապես սկյուռը չդիմացավ և դուրս թռավ արմատների տակից, գլխով ուղղակի դեպի ցանցը։ Բայց այստեղ էլ նա դեռ չհանձնվեց, մինչ նրան կհանեինք ցանցից, նա կծեց ինձ և երկու որսորդի ևս, իսկ երբ նրան մտցրինք բրեզենտե պարկը՝ կծեց երրորդին։ Հետո ես պարկը կախեցի մոտակա թփի ճյուղից, և մենք բոլորս նստեցինք ծխելու, մեր կրած տանջանքից հետո դա ուղղակի անհրաժեշտ էր, իսկ սկյուռիկը նայում էր մեզ ճեղքի լատունե անցքից և զայրույթով գոռում, ասես մեզ մարտակոչ էր անում՝ ապա փորձեց բաց անել պարկը և ինձ հետ հանդիպել դեմ առ դեմ։

Շերտավոր գետնասկյուռները լայնորեն տարածված են Արևմտյան Աֆրիկայի կանաչ հարթավայրում, բայց ես շատ գոհ էի, որ գոնե մեկին բռնեցի, դրանցից ես դեռ չէի ունեցել։ Ինչպես երևում է նրանց անունից, այս սկյուռներն ապրում են գրեթե բացառապես գետնի վրա, և ես խիստ զարմացա, որ մեր սկյուռը փորձում էր ապաստան գտնել ծառի վրա։ Հետագայում համոզվեցի, որ բոլոր այն սկյուռները, որ ապրում են մարգագետիններում (դրանց մեծ մասը իսկապես գետնասկյուռներ են), վտանգի պահին նետվում են ծառերի վրա և միայն ամենածայրահեղ դեպքում են փրկություն փնտրում արմատների մեջ կամ էլ փտած ծառերի փչակներում։

Վերջապես, կապեցինք մեր վերքերը, ծխեցինք ու իրար շնորհավորեցինք առաջին որսի առթիվ, հետո մեծ ցանցը առաջ շարժեցինք հովտի միջով ավելի հեռու․ այստեղ խոտը խիտ էր, խճճված, բարձրությունը հասնում էր գրեթե վեց ոտնաչափի։ Սա հիանալի տեղ էր հատուկ որսի համար, ասացին ինձ որսորդները, թեև, միանգամայն հասկանալի զգուշավորությամբ, չցանկացան ճշտել, թե հատկապես ինչպիսի որսի։ Մենք ցանցերը փռեցինք, ես տեղավորվեցի մի հարմար տեղ, կենտրոնում, հենց աղեղի տակ, որպեսզի անմիջապես այնտեղից հանեմ այն, ինչ որ կընկնի ցանցը, իսկ որսորդները վերցրին շներին ու գնացին մոտավորապես հովտից չորս մղոն հեռու։ Բարձր, երկարաձիգ կանչով նրանք ինձ իմաց տվին, որ սկսել են մտնել խիտ խոտի մեջ, և ապա լռություն տիրեց․ միայն չորս կողմը ճռճռում ու խշխշում էին անհամար մորեխներն ու ճպուռները, և հեռվից հազիվ լսվում էր շների զանգուլակների ձայնը։ Անցավ կես ժամ։ Ոչ մի բան։ Ամեն կողմից ինձ նեղում էր բարձր խոտի խշշացող թավուտը՝ այնքան խիտ ու հոծ, որ երկու քայլից այն կողմ արդեն ոչինչ չէր երևում։

Փոքրիկ բացատը, ուր ես նստել էի, տոթից այրվում էր։ Սարսափելի ծարավ էի․ շուրջս նայեցի և հանկարծ հիշեցի, որ իմ հոգատար խոհարարը պարկերից մեկի մեջ էր խոթել թեյով լի թերմոսը, իսկ ես այդ մասին բոլորովին մոռացել էի։ Ես երախտապարտությամբ հանեցի թերմոսը՝ պպզեցի բարձր խոտերի մեջ, բացատի եզրին, և թեյ լցրեցի թերմոսի բաժակի մեջ։ Խմեցի, նայեցի չորս կողմը և հանկարծ ուղիղ իմ դիմաց, խոտի հոծ պատի մեջ տեսա նեղ, մութ անցք․ խոտի անտառում դա ակնհայտորեն բացել էր ինչ֊որ գազան, ու ես որոշեցի, որ թեյը խմելուց հետո հետազոտեմ այդ անցքը։

Չհասցրեցի երկրորդ բաժակը լցնել, երբ աջից, ուղղակի կողքիս կատաղի աղմուկ ու աղաղակ լսվեց։ Որսորդներն ականջ ծակող բացականչություններով քաջալերում էին շներին, իսկ շները հաչում էին տարօրինակ հաչոցով։ «Ի՞նչ է կատարվում այնտեղ», ― մտածեցի ես, և հանկարծ խոտի մեջ խշշոց լսվեց․ ես առաջ շարժվեցի դեպի մութ անցքը, հուսալով, որ կտեսնեմ, թե ինչ է այնտեղ խշշում։ Հանկարծ խոտը բացվեց, այնտեղից դուրս թռավ ինչ֊որ մուգ մոխրագույն բան ու նետվեց ուղիղ ինձ վրա։ Ես բոլորովին չէի սպասում հարձակման, դեռ ավելին՝ պպզել էի ու մի ձեռքումս պահել թերմոսը, իսկ մյուսում տաք թեյով բաժակը։ Կենդանին, որը վախիցս ինձ երկու անգամ ավելի մեծ թվաց կուղբից, թռավ ուղղակի կրծքիս վրա․ անսպասելիությունից ես մեջքիս վրա ընկա, գազանիկը կանգնել էր փորիս, իսկ տաք թեյը թերմոսից լցվում էր ուղիղ ծնկներիս։ Մենք երկուսս էլ հավասարապես զարմացած էինք և, թվում է, միանման էլ ճչացինք վախից։ Ձեռքերս զբաղված էին, ես փորձում էի գազանիկին սեղմել արմունկներով, բայց նա ռետինե գնդակի պես թռավ վրայիցս և ծլկեց խոտի մեջ։ Ցանցը մի տեղում սկսեց ցնցնվել ու ձգվել ու ինձ հասավ հուսահատ վնգոցը․ երևում էր, իմ անծանոթն ընկել էր ուղիղ ցանցի մեջ։ Ես կանչեցի որսորդներին ու թավ խոտերի միջով դժվարությամբ դուրս եկա ճիշտ այնտեղ, ուր շարժվում էր ցանցը։ Գազանիկը հիմնովին մոլորվել էր ու, կուչ եկած, ցնցվում էր, վախեցած փնչացնում, ատամներով ջանալով կրծել ցանցի օղակները։ Այժմ արդեն ես լավ նայեցի նրան, ցանցի մեջ ընկել էր շատ մեծ եղեգնառնետ, կենդանի, որ աֆրիկացիներին հայտնի է խոտահատ անունով, ինչը շատ ճիշտ տալիս է նրա սովորությունները։ Իր մեծ, հիանալի զարգացած կտրիչներով խոտահատն անցնում է մարգագետիններով, ցանված արտերով՝ ինչպես խոտհնձիչ։ Նրա երկարությունը ավելի քան երկու ոտնաչափ է, և ծածկված է շագանակագույն կոշտ մորթով։ Դունչը կլոր է, ինչպես կուղբինը, փոքրիկ ականջները կիպ սեղմված են, պոչը հաստ է, առանց մազերի, մեծ թաթերը նույնպես մազածածկ չեն։ Ինչպես երևում է, նա մահու չափ վախեցած էր ինձանից, և ես չմոտեցա նրան, մինչև չհասան որսորդները, վախենալով, որ նա հանկարծ դուրս կպրծնի ցանցից։ Առնետը պառկել էր և դողալով ցնցվում էր, երբեմն վեր էր թռչում, ջանում էր ցատկել օդի մեջ, և ամեն անգամ դա անելիս հուսահատ կաղկանձում էր։ Ես լուրջ անհանգստանում էի․ հանկարծ սիրտը չպայթի՞։ Միայն շատ հետո, երբ ավելի մոտիկից ծանոթացա եղեգնառնետների հետ, իմացա, որ այդպիսի հիստերիկայով նրանք դիմավորում են ամեն մի նոր, անսովոր թշնամու, հավանաբար, նրան վախեցնելու համար։ Իսկ իրականում եղեգնառնետը ամենևին էլ երկչոտ չէ և չի հապաղի իր հսկայական կտրիչները խրել ձեր ձեռքի մեջ, եթե դուք ձեզ թույլ տաք նրա հետ ազատ վարվել։ Ես պատկառելի հեռավորության վրա մնացի այնքան ժամանակ, մինչև որսորդները մոտեցան։ Հետո մենք ընդհանուր ջանքերով առնետին հանեցինք ցանցից։

Երբ նրան հանեցինք ու սկսեցինք դնել ամուր պարկի մեջ, առնետը հանկարծ հուսակտուր թպրտաց իմ ձեռքերում․ ես նրան ամուր սեղմեցի, և, ի զարմանս իմ, ձեռքումս մնաց բրդի մի մեծ փունջ։ Վերջապես, մենք խոտահատին հաջող մտցրինք պարկը, իսկ ես նստեցի ու սկսեցի դիտել բուրդը, որն ակամա պոկել էի իմ գիրուկ գերյալից։ Բուրդը երկար էր ու բավական կոպիտ, խոզի մազի պես, արմատները, երևում է, թույլ էին, դեռ չձգած՝ թափվում էին փունջ֊փունջ։ Առնետի բուրդը նորից աճում է շատ դանդաղ, և քանի որ ճաղատ եղեգնառնետին ոչ մի կերպ չի կարելի գեղեցիկ անվանել, նրա հետ պետք է վարվել ծայրաստիճան զգույշ։

Որսալով եղեգնառնետին, մենք դանդաղ առաջ շարժվեցինք հովտով, ժամանակ առ ժամանակ ցանցերը փռելով և կասկածելի թփերն ու կարճլիկ ծառերը խուզարկելով։ Երբ պարզվեց, որ այստեղ արդեն ոչինչ չկա, մենք հավաքեցինք ցանցերը և ուղղվեցինք դեպի մեծ բլուրը, որ գտնվում էր հովտից կես մղոն այն կողմ։ Այդ բլուրը հազվադեպ պատահող ուղիղ ձև ուներ, և իմ մտքում իսկույն այն պատկերացավ որպես շիրմաթումբ, որի տակ թաղված էր վաղո՜ւց անցած֊գնացած ժամանակներում այս կողմերում թափառող ինչ֊որ հսկա։ Ամենավերևում բարձրանում էր քարակոշտերի կույտը, յուրաքանչյուրը մի տան մեծության, և թվում էր, թե այստեղ հուշարձան են կանգնեցրել։ Նեղ ծերպերում ու քարակոշտերի արանքներում աճել էին բարալիկ ծառեր, դրանց բները ծռված ու ոլորված էին ամեն տեսակ քամիներից, բայց յուրաքանչյուրի վրա փայլում էր վառ ոսկեգույն պտուղների ողկույզը։ Բարձր խոտի մեջ, ծառերի ստորոտում, երևում էին մանուշակագույն ու դեղին խոլորձեր, իսկ տեղ֊տեղ այդ վիթխարի քարերը ծածկված էին խիտ աճած ինչ֊որ գալարախոտի հաստ գորգով։ Նրա ցողուններից կախվել էին փղոսկրի գույնի զանգակածաղիկներ։ Այդ սրագագաթ ժայռերը, վառ ծաղիկներն ու տարօրինակ ծռված ծառերը զարմանալի տեսարան էին կազմում իրիկնային երկնակամարի բոսորակապույտ ֆոնի վրա։

Մենք բարձրացանք բլուրը և ծալապատիկ նստեցինք բարձր խոտերի մեջ, քարերի ստվերում, որ հաց ուտենք։ Շուրջը, որքան աչքդ կտրում էր, տարածվում էին լեռնային մարգագետինները, ծաղիկներն ու խոտերը օրորվում էին քամուց, նրանց գույները փայլում ու շողշողում էին, րոպե առ րոպե երանգափոխվելով։ Բլուրների կատարները բաց ոսկեգույնից աստիճանաբար փոխվում էին սպիտակի, իսկ նուրբ կապտականաչավուն հովիտները տեղ֊տեղ մթնում էին, երբ նրանց վրայով հանդիսավոր, լողում էր ամպակույտը, իր հետևից թողնելով մանուշակագույն ստվեր։ Ուղիղ մեր դիմաց, երկնքում պարզորոշ ուրվագծվում էին լեռնաշղթաները, նրանց լանջերը գրեթե ծածկված էին վիթխարի գլաքարերով, որոնց արանքներում տեղ֊տեղ աճել էին նոսր ծառեր։

Լեռները սահուն կլորանում էին, նրանք զարմանալիորեն գեղեցիկ ձևեր ունեին, ծածկված էին ամենաբազմազան երանգների՝ կանաչ, ոսկեգույն, ծիրանի ու սպիտակ գույնի խոտով, և, թվում էր, օվկիանոսային վիթխարի ալիքն է այդտեղ փրփրում։ Այն բարձրանում էր քարերի ու թփերի թույլ պատնեշի վրայով, և ասես ահա ուր որ է պիտի փլվեր ցած։ Այդ բարձրունքներն արտասովոր հանգիստ էին, խաղաղ, լռությունը միայն քամին էր խախտում, նետվելով այս ու այն կողմ, ստիպելով ամեն մի խոտի երգելու իր սեփական երգը։ Քամին սանրում էր խոտը, և այն նուրբ խշխշում էր, քամին խրվում էր քարերի մեջ, հասնում լեռների ճեղքերին ու ծերպերին, և այնտեղից լսվում էին բվի աղերսագին հառաչի և անզուսպ քրքջի նման ձայներ, քամին կռացնում ու պտտում էր համառ ու ամուր ծառերը, նրանք ճոճվում էին ու տնքում, իսկ տերևները դողում էին ու մլավում կատվի ձագերի նման։ Եվ, այնուամենայնիվ, այդ անորոշ ձայները ոչ թե խախտում, այլ ավելի շուտ ընդգծում էին մարգագետինների լռությունը։

Հանկարծ լռությունը խախտվեց, ժայռերի հոծ խմբերի ետևից տարածվեց սարսափելի ոռնոց։ Ես դժվարությամբ հասա այնտեղ և տեսա, որ քարակոշտի ստորոտում իրար գլխի էին հավաքվել որսորդներն ու շները։ Երեք որսորդ ինչ֊որ բանի շուրջ կատաղի վիճում էին, իսկ չորրորդը ցավից նվվում էր ու տեղում թռչկոտում։ Նրա ձեռքի վերքից արյուն էր հոսում։ Հուզված շները թռչկոտում էին չորս կողմը ու մոլեգին հաչում։

― Ի՞նչ է պատահել, ― հարցրեցի ես։

Չորսն էլ միասին շրջվեցին իմ կողմը, և ամեն մեկը սկսեց յուրովի պատմել, թե ինչ է եղել, ամեն մեկը բղավում էր ինչքան ուժ ուներ, ջանալով ավելի բարձր գոռալ մյուսներից։

― Ինչո՞ւ եք այդպես բղավում։ Ինչպես հասկանամ ձեզ, երբ բղավում եք բոլորդ միասին, ոնց որ կանայք, ― ասացի ես։

Այս ձևով լռության հասնելով, ես դիմեցի արյունլվիկ որսորդին։

― Այդ ինչպե՞ս դու վիրավորվեցիր, բարեկամս։

― Մասա, որսը ինձ կծել։

― Որսը՞, ի՞նչ որս։

― Է, մասա, ես չգիտեմ, նա շատ ուժեղ կծեց, սըր։

Ես զննեցի նրա ձեռքը և համոզվեցի, որ ափից շատ խնամքով կտրված էր շիլինգի չափ մի կտոր։ Որսորդին ցույց տվեցի առաջին պարզագույն օգնությունը և սկսեցի հարցնել, թե ինչ կենդանի է նրան կծել։

― Որտեղի՞ց եկավ այդ որսը։

― Այ այն անցքից, սըր, ― պատասխանեց վիրավորը և ցույց տվեց բարձր ժայռի ստորոտի խոր ճեղքը։

― Իսկ դու չգիտե՞ս, թե ինչպես է կոչվում այդ որսը։

― Ոչ, սըր, ― հուզված ասաց վիրավորը։ ― Ես նրան չտեսնել․ ես եկա այդ տեղը և տեսնել անցքը։ Ես մտածեցի, որ այդ անցքը լինել որս և մտցրի ձեռքս․ նա էլ ինձ կծել։

Ես շրջվեցի դեպի մյուս որսորդները։

― Ահա, ― ասացի ես, ― այս մարդը վախ չգիտե․ նա սկզբում չնայեց որջի ներսը, վերցրեց ու ձեռքը մտցրեց անտեղ, որսն էլ նրան կծեց։ ― Որսորդները քահ֊քահ ծիծաղեցին, ես նորից շրջվեցի դեպի տուժած որսորդը․

― Ուրեմն դու ձեռքդ մտցրիր որջը, այնպես չէ՞։ Բայց չէ՞ որ այդպիսի տեղերում կարող է և օձ լինել, ճի՞շտ է։ Իսկ եթե օձը կծի քեզ, դու ի՞նչ կանես։

― Ես չգիտեմ, մասա, ― ասաց նա ու մռայլվեց։

― Բարեկամս, ինձ ամենևին էլ պետք չէ մեռած որսորդ, այնպես որ դու այլևս նման հիմարություններ չանես, հասկացա՞ր։

― Հասկացա, սըր։

― Դե, ուրեմն լավ։ Այժմ արի նայենք, թե ինչ վտանգավոր որս է քեզ կծել։

Ես պարկից հանեցի ջահը, կռացա երկտակ և նայեցի որջի ներսը․ ջահի լույսի տակ սկզբում փայլատակեցին արյունակալած աչքերը, հետո դուրս ցցվեց սուր ու կարմրավուն դնչիկը չարագուշակ ու սուր վնգաց ու անհետացավ որջի խավարում։

― Հա՜, ― բացականչեց որսորդներից մեկը, լսելով վնգոցը։ ― Դա «բուշ դոգ է», շատ ուժեղ կատաղած որս։

Դժբախտաբար, «բուշ դոգ» (անտառային շուն) այս տեղերում անխտիր կոչում են ամենատարբեր մանր կաթնասուններին, դրանցից միայն քչերն են թեկուզ և հեռավոր չափով շներին ցեղակից։ Ուստի որսորդի բացատրությունը ամենևին էլ ինձ չլուսավորեց, ես այդպես էլ չհասկացա, թե դա ինչ գազան էր։ Մենք մի քիչ խորհրդակցեցինք և որոշեցինք, որ գազանիկին որջից դուրս գալ ստիպելու միայն մի հաստատ ճանապարհ կա․ պետք է խարույկ վառել հենց որջի մուտքի առաջ և տերևների խրձով ծուխը մղել ներս։ Այդպես էլ արեցինք, նախապես մուտքի դիմաց կախելով մի ոչ մեծ ցանց։ Ծխի առաջին քուլան քարի ճեղքից դեռ ներս չէր մտել, որ գազանիկը այնտեղից դուրս թռավ ուղիղ ցանցի մեջ մի այնպիսի ուժով, որ ցանցն իր ամրակներից դուրս թռավ, և գազանիկը նրա հետ միասին բարձր խոտերի վրայով գլորվեց ցած։ Շները խլացուցիչ աղմուկով ընկան նրա ետևից, մենք էլ՝ նրանց, ամեն տեսակ սպառնալիքներ գոռալով շների վրա, որ նրանք չհամարձակվեն ձեռք տալ փախստականին։ Սակայն շատ շուտով պարզվեց, որ գազանիկը կարող է գերազանց կերպով ինքն իրեն պաշտպանել ու ամենևին էլ մեր օգնության կարիքը չի զգում։

Նա գցեց իր վրայից ցանցը, կանգնեց ետևի թաթերի վրա, և այստեղ մենք տեսանք, որ մեր առջև կանգնած է թզուկ մանգուստան։ Շիկակարմիր գեղեցիկ գազանիկը կզաքիսի չափ էր։ Նա այդպես էլ մնաց կանգնած, թեթև օրորվելով մի կողմից մյուսը, բերանը լայն բացած, այնպիսի բարձր ու ականջ ծակող ճիչեր արձակելով, որ ես կյանքումս չէի լսել մի այդպիսի փոքրիկ գազանիկից։ Շները միանգամից կանգ առան և քարացած նայեցին մանգուստային, իսկ սա շարունակ օրորվում էր մեր առջև ու ճղճղում։ Մյուսներից ավելի համարձակ մի շուն զգուշորեն առաջ շարժվեց և ցանկացավ հոտոտել այդ տարօրինակ արարածին, բայց մանգուստան, երևում էր, հենց դրան էր սպասում․ նա կրծքի վրա թրմփաց խոտին, սողալով սահեց առաջ, գալարվելով օձի պես, հետո անհետացավ բարձր ցողունների արանքում և հանկարծ նորից հայտնվեց ամբողջ ոհմակի ոտքերի մոտ։ Այստեղ նա պտտվեց հոլի նման, խլացնելով մեզ ահավոր ղժղժոցով, և միաժամանակ ատամները խրելով ամեն մի ոտքի կամ թաթի մեջ, որ աչքը տեսնում էր։ Շներն ամեն կերպ ջանում էին դուրս պրծնել նրա սուր ատամներից, բայց դա հեշտ չէր, չէ՞ որ մանգուստան խոտի միջով աննկատելիորեն էր մոտենում նրանց, և շներին մնում էր միայն բարձր թռչկոտել օդի մեջ։ Եվ հանկարծ արիությունը դավաճանեց նրանց․ բոլոր շները միասին շուռ եկան և խայտառակ փախուստի դիմեցին բլուրն ի վեր, իսկ մանգուստան այդպես էլ մնաց ետին թաթերի վրա մարտի դաշտում միայնակ կանգնած․ նա արդեն թեթև շունչ քաշեց, բայց դեռ շարունակում էր թունոտ ծաղրով ճղճղալ փախչող պոչերի ետևից։

Այսպես պարտվեց ոհմակը, այժմ մնում էր, որ մենք ինքներս գերի վերցնեինք փոքրիկ, բայց կատաղի հակառակորդին։ Սա ավելի հեշտ ստացվեց, քան ենթադրում էինք․ ես մանգուստայի ուշադրությունը գրավեցի, նրա քթի առջև թափահարելով բրեզենտե պարկը, նա նետվեց պարկի վրա և սկսեց կատաղորեն կծոտել այն, իսկ այդ ընթացքում որսորդներից մեկը ետևից գաղտագողի ցանցը նետեց նրա վրա։ Մինչ մենք մանգուստային հանում էինք խճճված ցանցի միջից, նա մեզ ուղղակի խլացրեց իր կատաղի ոռնոցներով և չդադարեց ղժղժալ ամբողջ վերադարձի ճանապարհին։ Բարեբախտաբար, հաստ բրեզենտը փոքր֊ինչ խլացնում էր այդ ճղճղոցը։ Մանգուստան լռեց միայն այն ժամանակ, երբ արդեն Բաֆուտում ես նրան թափ տվի մեծ վանդակի մեջ և նետեցի այնտեղ հավի ճտի արյունլվա գլուխը։ Գերին անմիջապես սկսեց ուտել, փիլիսոփայական խոհեմությամբ, և շուտով լրիվ կերավ, ոչ մի փշուր չթողնելով։ Դրանից հետո մանգուստան լռեց, բայց հենց որ մեզանից մեկն ու մեկը երևում էր նրա աչքին, նետվում էր վանդակի ճաղերի մոտ ու նորից մոլեգնորեն ճղճղում։ Դա, վերջապես, մեզ այնպես ձանձրացրեց, որ ստիպված եղա վանդակի առջև կախել պարկի մի կտոր․ թող այդպես նստի, մինչև որ սովորի մարդկանց։ Երեք օր անց ես ճանապարհից ծանոթ վայնասուն լսեցի, և շատ հեռվից, մինչև որսորդին տեսնելը, հասկացա, որ ինձ մոտ են բերում ևս մի փոքրիկ մանգուստայի։ Ես շատ ուրախացա, որ դա մի երիտասարդ էգ էր, և նրան դրեցի նույն վանդակի մեջ, ուր գտնվում էր առաջին մանգուստան։ Եվ իզուր․ նրանք անմիջապես սկսեցին ճղճղալ երկու ձայնով, աշխատելով մեկը մյուսից ավելի բարձր ճչալ, և այդ դուետը մոտավորապես այնքան դուրեկան էր ու հանգստացուցիչ, որքան դանակի զնգոցը ափսեին խփելիս, այն էլ մի քանի հազար անգամ ուժեղացված։

Վերադառնալով Բաֆուտ առաջին որսից, ես Ֆոնից հրավեր ստացա․ նա հրավիրում էր ինձ խմելու և պատմելու որսի բոլոր նորությունները։ Ես ճաշեցի, հագնվեցի և լայն բակի միջով քայլեցի դեպի Ֆոնի փոքրիկ դղյակը։ Նա նստել էր պատշգամբում և լույսի տակ զննում էր ջինի շիշը՝ շա՞տ է անտեղ դեռ մնացել։

― Օ՜, բարեկամս, ― ասաց նա։ ― Դու եկա՞ր։ Դու լավ որս անել։

― Այո՛, ― պատասխանեցի ես, նստելով առաջարկված աթոռին։ ― Բաֆուտի որսորդները կարողանում են փառահեղ որս անել։ Մենք բռնեցինք երեք որս։

― Հիանալի է, հիանալի, ― ասաց Ֆոնը, լցրեց մի լիքը բաժակ ջին և տվեց ինձ։ ― Դու այստեղ ապրել քիչ ժամանակ և որսալ շատ֊շատ որս։ Ես պատմել իմ բոլոր մարդիկ։

― Այո՛, լավ է։ Ես կարծում եմ, որ Բաֆուտի մարդիկ Կամերունի բոլոր մարդկանցից ավելի լավ են որս անում։

― Այո՛, ճիշտ է, ճիշտ է, ― բավականությամբ հաստատեց Ֆոնը։ ― Դու ասել ճիշտ, բարեկամս։

Մենք բաժակներս վեր բարձրացրինք, խփեցինք, լայն ժպտացինք միմյանց ու խմեցինք։ Ֆոնը նորից լցրեց բաժակները, հետո իր բազմամարդ շքախմբից մեկին ուղարկեց նոր շիշ բերելու։ Երբ մենք գրեթե հասել էինք երկրորդ շշի հատակին ու երկուսս էլ կարգին քնքշացել էինք, Ֆոնը շրջվեց իմ կողմը։

― Դու երաժշտություն սիրե՞լ, ― տեղեկացավ նա։

― Այո՛, շատ, ― անկեղծ սրտով պատասխանեցի ես, որովհետև լսել էի, որ Ֆոնը լավ նվագախումբ ունի։

― Լավ, այդ դեպքում երաժշտություն կլինի, ― ասաց նա և հատ֊հատ ինչ֊որ բան կարգադրեց ծառաներից մեկին։

Շուտով բակում, պատշգամբի մոտ, հայտնվեց նվագախումբը։ Ի զարմանս իմ, այն բաղկացած էր Ֆոնի երկու տասնյակ կանանցից, գրեթե միանգամայն մերկ, եթե չհաշվենք նեղ ազդրակալները։ Կանայք զինված էին ամենատարբեր տեսակի բազմաթիվ թմբուկներով, սկսած փոքրիկ կաթսայի մեծության թմբուկներից մինչև հսկայական, ուռած փորով գործիքները, այնպիսիք, որ մի մարդը չէր կարող բարձրացնել․ այնտեղ կային և փայտե գործիքներ, և բամբուկե սրինգներ, և բամբուկե մեծ տուփեր, որոնք լցված էին չորացած մայիսի սերմերով․ երբ դրանք թափահարում էին, լսվում էր ոչ այն է խշշոց, ոչ այն է ճայթոց։ Բայց այս նվագախմբում ամենազարմանալի գործիքն ինձ համար չորս ոտնաչափ երկարությամբ փայտե խողովակն էր։ Այն բռնում էին կանգնած դիրքով, մի ծայրը գետնին հենած, և փչում էին նրա մեջ հատուկ ձևով, հանելով ցածր, թավ ու դողացող ձայն․ ոչ ոք չէր կարող կասկածել, որ նման ձայնը կարող է լսվել նաև ինչ֊որ ուրիշ տեղից, եթե ոչ միայն զուգարանից, այն էլ եթե զուգարանում բացառիկ ակուստիկա կա։

Նվագախումբը նվագեց, և շուտով Ֆոնի բազմաթիվ տնեցիները սկսեցին պարել բակում։ Դա պարահանդեսային և ժողովրդական պարերի ինչ֊որ միջին տեսակն էր։ Զույգերը գրկելով իրար դանդաղ պտտվում էին, նրանց ոտքերը մանրիկ քայլեր էին անում, ընդ որում կատարելով բավական բարդ շարժումներ, իսկ մարմինները այդ շարժումներից այնպես էին օրորվում ու գալարվում, ինչ չէր թույլատրվի և ոչ մի պարասրահում։ Ժամանակ առ ժամանակ զույգերից մեկը առանձնանում էր, և ամեն մեկը օրորվում ու պտտվում էր իր համար, ամբողջովին երաժշտության ներգործության տակ, յուրաքանչյուրն անում էր իր սեփական պարաքայլը։ Սրինգները ճլվլում ու ծվծվում էին, թմբուկները դխկդխկացնում ու հռնդում էին, մաիսի սերմերով թմբուկները ճայթում ու շրշում էին համաչափ, միօրինակ, այն ալիքների նման, որ տեղից շարժում են փոքրիկ քարերը, և այս ձայների քաոսում անլռելի, թավաձայն սուլում էր հսկայական խողովակը, յուրաքանչյուր վայրկյանը մի անգամ, և այնքան համաչափ, որ ասես մի վիթխարի սիրտ էր բաբախում, ապա սուլոցն ընդհատվում էր բարձր ոռնոցով։

― Քեզ դո՞ւր է գալիս իմ երաժշտությունը։

― Այո՛, շատ լավն է, ― ասացի ես ի պատասխան։

― Իսկ քո երկիր կա՞ այսպիսի երաժշտություն

― Ո՛չ, ― ասացի ես անկեղծ ափսոսանքով, ― մեզ մոտ այդպիսի երաժշտություն չկա։

Ֆոնը երկրորդ անգամ լցրեց իմ բաժակը․

― Շուտով, երբ իմ ժողովուրդը խոտ բերել, մեզ մոտ շատ երաժշտություն լինի, շատ պարեր, հը՞։ Մենք ուրախ ժամանակ կունենանք, մենք բոլորս կլինենք ուժեղ ուրախ, հա՞։

― Այո՛, իհարկե։ Մենք հիանալի կուրախանանք։

Իսկ պատշգամբի տակ նվագախումբը շարունակում էր նվագել, թմբուկների ռիթմիկ զարկն ու շառաչը, թվում էր, մխրճվում էին մութ երկինքը, և նույնիսկ աստղերն էի սկսում երերալ ու պարել նրանց հատուկ ռիթմի տակ։


Գլուխ երրորդ

Շչացող սկյուռը


Երբ ես որս էի անում Բաֆուտում, առանձնապես շատ էի ուզում ձեռք բերել խոտառատ դաշտերի ֆաունայի երկու ներկայացուցիչներին՝ ժայռային դամանին և այսպես կոչված Ստեյնջերի սկյուռին։ Բայց նրանք ապրում են միանգամայն տարբեր վայրերում, և դրանց որսը իմ հիշողության մեջ մնաց ավելի կենդանի ու վառ, քան Կամերունի հարթավայրերում իմ մյուս բոլոր որսերը։

Սկզբում մենք ճանապարհ ընկանք սկյուռ որսալու։ Այս որսը նշանավոր էր նրանով, որ ինձ հաջողվեց նախապես կազմել որսի պլանը և իրականացնել այն միանգամայն հաջող, վերջին րոպեին չբախվելով չնախատեսված խոչնդոտների հետ։ Ստեյնջերի սկյուռը բավական տարածված կենդանի է Կամերունում, բայց առաջ ես այն որսում էի կուսական խուլ անտառներում և Մամֆե գետի ավազանում։ Այսպիսի տեղերում գազանիկը գրեթե շարունակ նստում է ամենաբարձր ծառերի ամենավերին ճյուղերին և սնվում է ամեն տեսակ պտուղներով, որ առատորեն աճում են այդ արևաշատ բարձրունքներում, իսկ գետին և ընդհանրապես ցած իջնում է շատ հազվադեպ։ Ուստի այնտեղ սկյուռ որսալը գրեթե անհնարին է։ Սակայն հետո արդեն իմացա, որ հարթավայրերում սկյուռները հաճախ այցելում են առավելապես գետափնյա թավուտները և բավական երկար ժամանակ մնում են գետնի վրա, խոտերի մեջ կեր որոնելով։ Եվ ես վճռեցի, որ այստեղ դրանց որսալն ավելի հեշտ կլինի։ Երբ այդ սկյուռի նկարը ցույց տվի Բաֆուտի Քերծեներին, նրանք իսկույն ճանաչեցին և բարձրաձայն հայտնեցին, որ գիտեն, թե որտեղ պետք է նրան փնտրեն։ Ես նրանց հիմնավորապես հարցաքննեցի և համոզվեցի, որ իսկապես լավ գիտեն այդ գազանիկի սովորությունները, քանի որ հաճախ են նրան որսացել։

Պարզվեց, որ Ստեյնջերի սկյուռներն ապրում են ոչ մեծ լեռնային անտառում, բայց լուսաբացին կամ էլ իրիկնամուտին իջնում են ծառերից և, խիզախությամբ զինվելով, ճանապարհ են ընկնում մարգագետինները կեր հայթայթելու։ Ահա հենց այդ ժամանակ էլ պետք է նրանց որսալ, ասացին Բաֆետի Քերծեները։

― Իսկ ի՞նչ են անում այդ սկյուռները գիշերը, ― հարցրի ես։

― Ա՜խ, մասա, գիշերը նրան չես բռնի, ― եղավ պատասխանը։ ― Այդ որսը, նա քնել մեծ ծառերին, բարձր, մարդ այնտեղ չհասնել։ Բայց այ երբ երեկո և շուտ֊շուտ առավոտ, մենք նրան բռնենլ։

― Լավ, ― ասացի ես։ ― Նրանց կորսանք վաղ֊վաղ առավոտյան։

― Մենք Բաֆուտից դուրս եկանք գիշերվա ժամը մեկին և բլուրներով, հովիտներով ու մարգագետիններով երկարատև ու ձանձրալի անցումներից հետո, լուսաբացից մեկ ժամ առաջ, վերջապես, տեղ հասանք։ Դա մի ոչ մեծ տափարակ էր, որ ընկած էր դեպի լեռան գագաթը տանող զառիկող լանջին։ Այս տեղանքը համեմատաբար ուղիղ էր, կարկաչելով այն հատում էր բավական լայն ու ծանծաղ մի գետակ, որի ափերը երիզված էին թավ անտառի նեղ շերտով։ Մենք կանգ առանք մեծ ժայռի քամհարվող կողմում ու սկսեցինք նայել մշուշի միջով, սրբելով վաղորդյան ցողից թաց դեմքներս։ Այստեղ մենք զննեցինք չորս կողմը և կազմեցինք որսի պլանը։ Որոշված էր երկու֊երեք ցանց փռել բարձր խոտերի մեջ, ծառերից հինգ հարյուր յարդ այն կողմ։ Եվ դա պետք է արվեր առանց դանդաղելու, քանի դեռ չէր լուսացել, թե չէ սկյուռները մեզ կնկատեին։

Ցանցեր փռել մինչև գոտկատեղը հասնող խոտի վրա, երբ այն ամբողջովին ներծծված է ցողով, այնքան էլ դուրեկան զբաղմունք չէ, և մենք երջանիկ էինք, երբ ամրացրինք վերջին ցանցը։ Հետո զգուշությամբ մոտեցանք անտառին և սողացինք դեպի բարձր թփուտը, որ հեռու լինենք կողմնակի հայացքներից։ Այստեղ մենք պպզեցինք, ջանալով ցրտից չկրճտացնել ատամներս․ չէր կարելի ո՛չ ծխել, ո՛չ խոսել, ո՛չ էլ թեկուզ շարժվել, և մենք լռելյայն նայում էինք, թե ինչպես է երկինքը գունատվում արևելքում, գիշերային խավարն ասես կաթիլ առ կաթիլ դուրս էր գալիս նրանից։ Աստիճանաբար երկնակամարը դարձավ բաց մոխրագույն, և հանկարծ դուրս եկավ արևը․ երկինքը լցվեց կուրացուցիչ կապույտով, վառ՝ ճիշտ և ճիշտ ալկիոնի փետուրների կապույտով։ Այս ջինջ ու նուրբ լույսի տակ չորս կողմից սկսեցին երևալ մշուշով պարուրված լեռները․ արևը բարձրանում էր ավելի ու ավելի վեր, և մշուշը, ալեկոծվելով, սկսում էր սահել լեռների լանջերով, հոսելով դեպի հովիտները։ Ընդամենը մեկ վայրկյան առաջ հարթավայրերը մեր աչքի առաջ խախաղ քնով քնած էին մշուշի հովանու տակ, և ահա լեռները ուղղակի արթնանում են քնից, հորանջում ու ձգվում են իրենց սպիտակ վերմակների տակ, այնտեղ դեն են նետում վերմակը, այստեղ պարուրվում ավելի ամուր և, վերջապես, քնաթաթախ, ցողաթաթախ վեր են կենում իրենց ճերմակաթույր անկողիններից։ Հետագայում ես շատ անգամ եմ նայել, թե ինչպես են արթնանում լեռները, և ոչ մի անգամ չեմ հագեցել այդ գեղեցիկ տեսարանից։ Եթե հիշենք, որ նույն բանը տեղի է ունենում ամեն առավոտ, սկսած այն անհիշելի ժամանակներից, երբ այս հինավուրց լեռները ծնունդ են առել երկրի վրա, միայն պիտի զարմանալ, թե ամեն անգամ որքան նոր ու թարմ է թվում այս տեսարանը։ Երբեք չի լինում ձանձրալի, սովորական։ Նրանում միշտ նոր բան կա։ Երբեմն մշուշը, բարձրանալով, գալարվում է հրաշագեղ քուլաներով, և առաջանում են հեքիաթային գազաններ՝ հրեշավոր մողեսներ, առասպելական փյունիկներ, թևավոր վիշապներ, կաթնասպիտակ միեղջույրներ, իսկ երբեմն էլ մշուշահյուսքերը ձգվում ու օրորվում են, ինչպես ջրիմուռների տարօրինակ, սահող ցողուններ, վեր են խոյանում, ինչպես ծառեր, կամ էլ վիթխարի գզգզված թփեր՝ ամբողջովին ծածկված սպիտակ ծաղիկներով․ երբեմն փչում է զեփյուռը, և մշուշին տալիս էլ ավելի ապշեցուցիչ ձևեր։ Եվ շարունակ մշուշը սահում է, տեղից տեղ փոխվում, իսկ նրա տակ, ասես ծաղրելով, առկայծում են լեռները, փայլատակում են նուրբ գույների հարուստ գամմայով, այնքան նուրբ, եթերային և անորսալի, որ դրանք նկարագրելու համար ուղղակի խոսքերը չեն բավականացնում։

«Այո՛, ― մտածեցի ես, թփի տակ նստած ու ճյուղերի արանքներից նայելով, թե ինչպես են արթնանում լեռները, ― արժեր այսպես հոգնել, դողալ ու քաղցածանալ, արժեր ցողից թրջվել մինչև շապիկը ու հալից ընկնել այն բանի համար, որ այս բոլորը տեսնեմ»։ Եվ այստեղ մտքերս ընդհատեց բարձր, մարտական «Չա՛կ, չա՛կը»։ Դա գալիս էր մեր վերևից․ որսորդներից մեկը բռնեց ձեռքս, նրա աչքերը փայլում էին։ Նա զգուշությամբ կռացավ և ուղղակի ականջիս մեջ փսփսաց․

― Մասա, այստեղ հենց նույն որս, ինչ մասա ուզի։ Մենք նստել հանգիստ֊հանգիստ, և նա քիչ ժամանակ հետո իջնել ցած, գետին։

Ես ցողը մաքրեցի դեմքիցս և սկսեցի նայել թավ խոտին, ուր փռել էինք ցանցերը։ Շուտով թավ անտառի խորքից նորից լսվեց «Չա՛կ, չա՛կը»։ Արթնանում էին մյուս սկյուռները ևս, կասկածելի հայացքով դիմավորում բացվող օրը։ Մենք սպասում էինք, ինչպես թվում էր մեզ, սարսափելի երկար, և հանկարծ ես տեսա, որ մարգագետնում, մեր և ցանցերի միջև ինչ֊որ բան է շարժվում, ինչ֊որ շատ տարօրինակ բան։ Առաջին հայացքից այն կարելի էր ընկալել իբրև սպիտակ֊սև ու ձվաձև զոլավոր գնդակ, որը նորից ու նորից ցատկոտում է բարձր խոտի մեջ։ Վաղորդյան մշուշի մեջ ես ոչ մի կերպ չէի կարողանում հասկանալ, թե դա ինչ է, և լուռ տնկեցի մատս, որսորդներին ցույց տալով շարժվող գնդակը։

― Դա որս է, մասա, ― ասաց մեկը։

― Իջավ գետին, արդեն իջավ, ― ցնծալով, վրա բերեց մյուսը։

― Իսկ ինչ բան է դա, ― շշուկով հարցրի ես․ գնդաձև տարօրինակ առարկան բնավ չէր հիշեցնում սկյուռի մարմնի կառուցվածքը։

― Այ, պոչը, սըր, ― բացատրեց որսորդներից մեկը, և, որպեսզի վերջնականապես ցրի իմ կասկածները, ավելացրեց, ― նրա ետևից է աճում։

Ցանկացած ձեռնածությունը եթե բացատրես, անմիջապես կդառնա ակնհայտ։ Այժմ ես պարզորոշ տեսնում էի, որ այդ սպիտակասև, գծավոր բանը իսկապես սկյուռի պոչն է, ու ինքս ինձ զարմացա, թե ինչից ենթադրեցի, որ դա գնդակ է։ Շուտով այդ գնդակին խոտի մեջ միացան և ուրիշները, իսկ երբ մշուշը վեր բարձրացավ ու ցրվեց, մենք տեսանք նաև սկյուռներին։ Դրանք ութն էին և անտառից ցատկոտելով գալիս էին մարգագետին։ Բավական խոշոր, բավական ամուր, մեծագլուխ գազանիկներ էին, բայց նրանց մարմնի ամենախոշոր, ամենանկատելի մասը պոչն էր։ Նրանք զգուշությամբ թռչում էին թմբիկից֊թումբ, երբեմն կանգ էին առնում, նստում էին ետևի թաթերի վրա և խնամքով հոտոտում օդը՝ թե ինչ հոտ է գալիս այնտեղից, այն կողմից, ուր իրենք գնում են։ Հետո նորից էին իջնում չորս թաթերի վրա ու ցատկում էին ևս մի քանի յարդ, թափահարելով պոչերը։ Կամ էլ հանկարծ նստում էին և մի քանի վայրկյան քարանում, պոչը խնամքով դրած մեջքին այնպես, որ փափկամազ ծայրը կախվում էր ճակատի վրա և համարյա ծածկում էր դնչիկը։ Նրանք, որ արդեն հասել էին մարգագետին, լռել էին, բայց դրա փոխարեն մեր ետևի ծառերից երբեմն նորից լսվում էր կասկածելի «չա՜կը»․ որոշ գազանիկներ դեռևս չէին համարձակվում ցած իջնել։ Ես վճռեցի, որ որսի համար միանգամայն բավական են ութը, ― դրանցից որևէ մեկին կբռնենք․ և նշան արի որսորդներին․ մենք վեր կացանք նստած տեղերիցս, շղթայաձև ցրվեցինք ծառերի միջև, և որսորդները կանգ առան՝ հարձակման ազդանշանի սպասելով։

Սկյուռները արդեն մոտ 150 յարդ հեռացել էին անտառի բացատից։ Բավական է, մտածեցի ես, ձեռքով նշան արի, և մենք դուրս եկանք ծառերի ետևի մեր թաքստոցներից բարձր խոտի մեջ։ Անտառում մնացած սկյուռները բարձր ու տագնապալից ճչում էին, իսկ մյուսները, որ գտնվում էին մարգագետնում, բարձրացան ետին թաթերի վրա, տեսնելու, թե ինչ է եղել։ Մեզ տեսան ու քարացան, այստեղ մենք դանդաղ առաջ շարժվեցինք, և նրանք իսկույն թռան խոտերի մեջ, ավելի ու ավելի հեռանալով ծառերից։ Իմ կարծիքով, նրանք այդպես էլ չիմացան, թե մենք ինչ ենք․ չէ՞ որ մենք շատ զգույշ էինք առաջ շարժվում, աշխատում էինք չանել ոչ մի ավելորդ շարժում։ Սկյուռները վտանգը զգում էին, բայց չգիտեին, որքանով է այն մեծ, ուստի և փախչում էին մի քանի յարդ, հետո կանգնում, որ լավ զննեն մեզ, և ռունգերով աղմուկով ներս էին քաշում օդը։ Ահա հենց այստեղ էր մեր պլանի ամենախոցելի մասը, սկյուռները դեռ չէին մտել ցանցերի կիսաշրջանը, և եթե նրանք թեքվեին աջ կամ ձախ, ապա հեշտությամբ կփախչեին մեզնից մարգագետին։ Մենք զգույշ շարժվում էինք նրանց կողմը․ շուրջը լռություն էր տիրում, միայն մեր ոտքերի տակ լսվում էր թաց խոտի շրշյունը, և հեռվից աղոտ լսվում էին այն սկյուռների տագնապալից ճիչերը, որ մնացել էին մեր ետևում։

Հանկարծ սկյուռներից մեկը, երևում է, մյուսներից ավելի խելացին գլխի ընկավ, թե ինչ է կատարվում։ Նա չէր կարող տեսնել առջևի ցանցերը (դրանք ծածկված էին բարձր խոտերով և հիմնավորապես քաղարկված), բայց հասկանում էր, որ մեր մոտիկանալը իրեն քշում է անտառից ավելի ու ավելի հեռու և հեռացնում իր եղբայրներից, բարձր ծառերից, ուր իրենք կարող էին թաքնվել։ Սկյուռը բարձր ու տագնապալից ճիչ արձակեց ու նետվեց մի կողմ, իսկ երկար պոչն ասես հոսում էր խոտի միջով նրա ետևից, հետո նա թեքվեց ձախ և խոտի վրայով ցատկեց ցանցերից այն կողմ։ Նա միայն մի բան էր ցանկանում՝ շրջանցել մեզ ու հասնել ծառերին։ Մյուս սկյուռները անմիջապես սյուների պես վեց ցցվեցին ու սկսեցին տագնապով հետևել նրան։ Այստեղ ես հասկացա, որ անհրաժեշտ է անհապաղ ինչ֊որ բան ձեռնարկել, այլապես նրանք բոլորն էլ համարձակություն կստանան և կհետևեն առաջինի օրինակին։ Նախապես մտածված պլանով, մենք մտադիր էինք սպասել, մինչև որ գազանիկները խորանան ցանցերի կիսաշրջանի մեջ, և միայն այն ժամանակ նետվել առաջ ու վախեցնել նրանց, որ նրանք գլուխները կորցրած ուղղակի նետվեն ցանցերը։ Բայց հիմա արդեն պարզ դարձավ, որ պետք է բախտը փորձել և հենց հիմա նրանց վախեցնել։ Ես ձեռքերս բարձրացրի, այս նշանի վրա բոլոր որսորդները (և ես էլ) աղմուկ֊աղաղակով նետվեցին առաջ։ Ձեռքներս թափահարելով, մենք աշխատում էինք մեր ամբողջ տեսքով ավելի շատ սարսափ ազդել։ Մի պահ սկյուռները քարացած նայում էին մեզ, հետո պոկվեցին տեղներից։

Չորսը հետևեցին իրենց ընկերոջ օրինակին, ուղիղ անկյամբ, նետվեցին մի կողմ, և այդպիսով կարողացան փախչել ցանցերից և որսորդներից, իսկ մնացած երեքը սլացան ուղիղ դեպի ծուղակը։ Մենք նետվեցինք նրանց ետևից և անմիջապես տեսանք, թե ինչպես էին առջևում քաշքշվում ցանցերը, նշանակում է՝ սկյուռները խրվել էին ցանցի մեջ։ Իսկապես, երբ վազելով մոտեցանք, գազանիկներն արդեն ամբողջովին խճճվել էին, նրանք կատաղաբար փայլեցնում էին աչքերը մեզ վրա, խլացուցիչ ու սպառնագին ոռնում․ ոչ մի նման բան ես կյանքում չեմ լսել և ոչ մի սկյուռից։ Այս ճչոցները բնավ չէին նմանվում նրանց սովորական բարձր «Չա՛կ, չա՛կին»։ Դա մի ահեղ նախազգուշացում էր, խռմփոցի ու մռնչոցի նման մի բան։ Եվ ամբողջ ժամանակ, մինչ մենք նրանց հանում էինք ցանցերից, նրանք անդադար ճչում էին ու կատաղորեն մեր ձեռքերի մեջ խրում իրենց նարնջագույն կտրիչները։ Երբ մենք, վերջապես, նրանց մտցրինք բրեզենտե պարկի մեջ, ստիպված եղանք յուրաքանչյուր պարկն ամրացնել փայտի ծայրին և այդպես տանել․ ցանկացած այլ տեսակի սկյուռը, երբ հայտնվում է մութ պարկի մեջ, խեղճանում է, բայց սրանք ակնհայտորեն ծարավի էին պայքարը շարունակել, և ամենափոքրիկ շփումը պարկի հետ հանդիպում էր կծելու կատաղի փորձերի և ահեղ ոռնոցների։

Անտառում սկյուռները ավելի իրար անցան․ ծառերի մեջ արձագանքում էր նրանց մոլեգին «Չա՛կ, չա՛կը»։ Այժմ նրանք հասկանում էին, թե ինչպիսի վտանգ էինք ներկայացնում նրանց համար, այնպես որ, չարժեր, նույնիսկ փորձ անել թեկուզ մեկ հատ ևս որսալ, ստիպված էինք բավարարվել այն երեքով, որոնց արդեն որսացել էինք։

Եվ այսպես, մենք հավաքեցինք ցանցերը և մյուս հանդերձանքը ու ետ վերադարձանք Բաֆուտ։ Այստեղ ես մեր թանկարժեք սկյուռներին տեղավորեցի երեք ամուր, թիթեղապատ վանդակներում, դրանք լցրեցի կերով և յուրաքանչյուր գերուն թողեցի խիստ մենակության մեջ՝ թող այդպիսի ստորացումից հետո մի քիչ խելքի գան։ Հենց որ մենք հեռացանք վանդակներից, սկյուռները որոշեցին դուրս գալ իրենց մութ «ննջարաններից», խժռեցին իրենց համար դրված հյութալի մրգերը, շուռ տվին ջրով լի ամանները, ատամներով փորձեցին վանդակների թիթեղյա ծածկը, ― կարելի՞ է արդյոք դրանք կրծել, ― և համոզվելով, որ դա իրենց ուժերից վեր է, մտան «ննջարանները» և քնեցին։ Մոտիկից նրանք շատ գեղեցիկ գազանիկներ են․ փորերն ու թշիկները բաց դեղնավուն են, մեջքները՝ կարմրա֊շագանակագույն, լայնակի շերտերով մեծ պոչերն, ասես ժապավեն լինեն։ Ճիշտ է, տպավորությունը մի քիչ փչացնում էր չափից մեծ գլուխը (ինչ֊որ ձիու բան կար, գանգին կիպ կպած փոքրիկ ականջներն ու ատամները բավական դուրս էին ցցված)։

Ես ինչ֊որ տեղ կարդացել եմ, որ այդ սկյուռները վաղ առավոտյան մագլցում են ծառերի ամենավերին ճյուղերը և անտառը լցնում արտակարգ ուժեղ ու տարօրինակ ձայներով․ դա ցածր, թնդուն շչոց է, ասես վիթխարի զանգի մարող ղողանջ լինի։ Ես շատ էի ցանկանում լսել այդ ճիչը, բայց չէի կարծում, որ նրանք կսկսեն այդպես ճչալ գերության մեջ։ Սակայն հենց հաջորդ առավոտյան, մոտավորապես ժամը վեցի կեսին, ինձ արթնացրեց մի տարօրինակ ձայն։ Մեր որսած բոլոր գազանները գտնվում էին հենց իմ պատուհանի տակ, պատշգամբում․ ես նստեցի մահճակալիս և իսկույն հասկացա, որ այդ ձայնը գալիս է վանդակներից, միայն թե չէի կարողանում հասկանալ, թե որի՞ց հատկապես։ Հագնվեցի և զգուշությամբ դուրս եկա սենյակից։ Այնտեղ վաղորդյան մշուշոտ լույսի տակ, ցրտից դողալով ու դեռևս կարգին չարթնացած, ես համբերատար սպասում էի, թե չի՞ կրկնվի արդյոք զարմանալի ձայնը։ Մի քանի րոպե հետո այն կրկնվեց, և պարզ դարձավ, որ ձայնը գալիս է սկյուռի վանդակից։ Նկարագրել այդ ձայնը չափազանց դժվար է․ սկսվում էր տնքոցի նման, աստիճանաբար ուժեղանում և հնչում թրթռացող դողով՝ մոտավորապես այդպես շչում ու թրթռում են հեռագրալարերը․․․ Շչոցը տատնվում էր, ասես ուր որ է պիտի խլանար, հետո կարծես նորից մեկը շատ թեթև հարվածում էր կոչնաթմբուկին, ձայնը կտրուկ ուժեղանում էր, ապա նորից կամաց֊կամաց նվազում։ Երևում է, սկյուռիկներն այնքան էլ չէին ջանք թափում, անտառում նրանք իրենց «երգի» մեջ ավելի շատ հոգի կդնեին․ այնտեղ՝ վաղորդյան մշուշում, ծառերի ճյուղերի մեջ՝ դա հավանաբար կհնչեր ավելի խորհրդավոր ու կախարդիչ։

Այդ երեկո, ինչպես միշտ, ինձ ներկայացավ Ֆոնը․ սկսեց հարցաքննել, արդյոք հաջո՞ղ ենք որս արել, և ինձ մատուցեց արմավենու թարմ գինով կալեբասը։[3] Չափազանց հպարտ ես նրան ցույց տվի սկյուռներին և մանրամասն պատմեցի, թե ինչպես ենք դրանց բռնել։ Ֆոնն անպայման ցանկացավ իմանալ, թե հատկապես որտեղ ենք դրանց բռնել, բայց ես շատ քիչ գիտեի Բաֆուտի շրջակայքի մասին և ստիպված եղա օգնության կանչել որսորդներից մեկին, որն այդ ժամանակ զվարճանում էր խոհանոցում։ Նա եկավ և կանգնեց Ֆոնի առջև․ հարցերին պատասխանում էր բերանը ձեռքի ափերով փակած։ Բացատրելու համար քիչ ժամանակ չպահանջվեց․ այնտեղ, ուր մենք որս էինք անում, ոչ մի գյուղ չկա․ ընդհանրապես ոչ մի բնակավայր, և որսորդը կարող է վկայակոչել միայն այնպիսի նշաններ, ինչպիսիք են ժայռերի, ծառերի ձևերը, բլուրների արտասովոր ուրվագծերը։ Վերջապես Ֆոնը աշխույժ գլխով արեց և մի քանի րոպե մտածմունքի մեջ ընկավ։ Հետո սկսեց արագ֊արագ ինչ֊որ բան ասել որսորդին, լայն տարածելով իր երկար ձեռքերը, իսկ որսորդը հավանության նշան արեց ու խորը գլուխ տվեց։ Այնուհետև Ֆոնը բարեհամբույր ժպիտով շրջվեց իմ կողմը և անփույթ, գրեթե ցրված՝ ինձ մեկնեց դատարկ բաժակը։

― Ես այս մարդուն կարգադրել, ― բացատրեց նա ինձ, իբր թե անտարբեր նայելով, թե ինչպես եմ լցնում իր բաժակը, ― որ քեզ տանի սարում մի հատուկ տեղ։ Այնտեղ դու գտնես հատուկ որս։

― Իսկ ի՞նչ որս կա այնտեղ, ― հարցրի ես։

― Որս, ― անորոշ կրկնեց Ֆոնը և օդում ճոճեց արդեն կիսով չափ դատարկ բաժակը։ ― Հատուկ որս։ Դու դեռ այդպես չես տեսել։

― Իսկ դա վտանգավո՞ր որս է, ― հարցրի ես։

Ֆոնը բաժակը դրեց սեղանին և հսկայական ձեռքերով ցույց տվեց որսի չափը։

― Ա՜յ, այսպես մեծ, ― ասաց նա։ ― Այնքան էլ ուժեղ վտանգավոր չէ, բայց շատ կծի։ Նա ապրել այն շատ մեծ, մեծ ժայռի վրա, նա գնում է այն մեծ ժայռի տակ։ Լինում է, շատ է բղավում, ա՛յ, այսպես․ «ուիի՜ իիիիիիի՜իի՜»։

Ես նստել էի ու գլուխ էի կոտրում՝ ի՞նչ կարող էր այդ լինել, իսկ Ֆոնը հույսով լի հայացքը հառել էր դեմքիս։

― Շատ նման է խոտահատին, միայն չունի պոչ, ― ասաց նա վերջապես, ձգտելով ինձ օգնել։

Հանկարծ գլուխմս մի միտք ծագեց, ես գնացի վերցրի անհրաժեշտ գիրքը, այնտեղ փնտրեցի մի նկար և ցույց տվի Ֆոնին։

― Սա նա՞ է, ― հարցրի ես։

― Օ՜, այո՛, այո՛, ― ուրախացավ Ֆոնը և իր երկար մատներով շոյեց ժայռային դամանի նկարը։ ― Այդ նույն որսը։ Ինչպե՞ս դու նրան ասել։

― Ժայռային դաման։

― Ժայռային դամա՞ն։

― Այո՛։ Իսկ ինչպես եք դուք նրան անվանում այստեղ, Բաֆուտում։

― Այստեղ մենք նրան ասել նիիր։

Ես այդ բառը գրեցի գազանների տեղական անունների ցուցակում, որը կազմել էի, և նորից լցրեցի Ֆոնի բաժակը։

Իսկ նա հմայվածի պես դեռ շարունակում էր հիանալ դամանի նկարով և մատով շոյում էր այն։

― Ֆ֊ֆա՜, ― երազկոտ հառաչեց վերջապես նա։ ― Շատ համեղ այդ տապակած որսը։ Մենք այն տապակել գետնախնձորով․․․

Նրա ձայնը նվաղեց և, հիշողություններով տարված՝ նա լիզեց շրթունքները։

Որսորդը հայացքը սևեռել էր ինձ վրա և, մի ոտքից մյուսին հենվելով, ակնհայտորեն ինչ֊որ բան էր ուզում ասել․

― Դու ի՞նչ ուզել։

― Մասան ուզե՞ց գնալ այն տեղը, ինչի մասին Ֆոնը խոսել է։

― Այո՛։ Մենք հենց վաղը առավոտյան կգնանք։

― Այո՛, սըր։ Որպեսզի բռնել այդ որսը, շատ֊շատ մարդ է հարկավոր, մասա։ Այդ որսը, նա շատ ուժեղ վազել։

― Դե ինչ, գնա բոլորին ասա, որ մենք վաղը որսի ենք գնում։

― Այո՛, սըր։

Բայց նա դեռ շարունակում էր կանգնել և մի ոտքից մյուսին հենվել։

― Դե, ի՞նչ ես ուզում։

― Մասա, ես դեռ հարկավո՞ր եմ։

― Ո՛չ, բարեկամս։ Գնա խոհանոց և խմիր քո գինին։

― Շնորհակալություն, սըր, ― ասաց նա, լայն ժպտաց ու կորավ պատշգամբի կիսախավարում։

Շուտով Ֆոնը վեր կացավ գնալու, և ես նրան ուղեկցեցի մինչև ճանապարհը։ Բակի վերջում մենք կանգ առանք, և նա ժպտաց ինձ իր վիթխարի հասակի բարձրությունից։

― Ես արդեն ծեր, ― ասաց նա։ ― Ես շատ հոգնել։ Եթե ես ծեր չլինել, ես քեզ հետ որսի գալ վաղը։

― Ճիշտ չէ, բարեկամս։ Դու ամենևին էլ ծեր չես։ Դու շատ ուժեղ ես։ Դու դեռ շատ ուժ ունես, ավելի շատ, քան քո լավագույն որսորդները։

― Ո՛չ, բարեկամ, դու ինքդ խոսել ոչ ճիշտ։ Իմ ժամանակն անցել․ ես շատ հոգնել։ Ես ունենալ շատ կանայք, դրանցից շատ շուտ հոգնել։ Միշտ գործեր, միշտ հոգսեր մի մարդու հետ, մյուս մարդու հետ, և ես շատ հոգնել։ Բաֆուտ մեծ տեղ, շատ մարդիկ։ Երբ շատ մարդիկ, շատ հոգսեր։

― Ինչ ճիշտ է՝ ճիշտ է։ Ես գիտեմ, դու շատ հոգսեր ունես։

― Ճիշտ է, ― ասաց նա։ Եվ այստեղ նրա աչքերը չարաճճիորեն փայլեցին։ ― Լինում է, որ ես հոգսեր ունենալ ոստիականական աստիճանավորների հետ, այ, այն ժամանակ ես բոլորովին, բոլորովին հոգնել։

Նա սեղմեց ձեռքս և, ծիծաղելով, բակի միջով գնաց իր տունը։

Հաջորդ առավոտյան մենք մեկնեցինք դամանի որսի։ Ես, Բաֆուտի չորս Քերծեները և Ֆոնի հինգ ծառաները։ Առաջին երկու֊երեք մղոնը ճանապարհն անցնում էր մշակված դաշտերով և փոքրիկ ֆերմաներով։ Բլուրների զառիկող լանջերը ամբողջովին փորված էին, մուգ կարմիր հողը առկայծում էր այգաբացի արևի ցոլքերից։ Տեղ֊տեղ դաշտերն արդեն ցանված էին, և ցանքը հասել էր։ Մենք տեսանք մանիոկի փարթամ թփերը, մաիսի շարքերը, ուր ամեն մի ոսկեզօծ կողրը իր նուրբ մետաքսի թելերով պարում էր քամուց։ Որոշ դաշտերում աշխատում էին մինչև գոտկատեղը մերկ կանայք, նրանք հողը փխրեցնում էին կարճ կոթով բրիչներով։ Ոմանց մեջքերին կապված էին փոքրիկ երեխաներ, բայց նրանք, ասես, չէին էլ նկատում այդ սովորական բեռը, ինչպես սապատավորը ժամանակի ընթացքում դադարում է նկատել իր սապատը։ Նրանք, ովքեր ավելի տարիքով էին, ծխում էին երկար ու սև ծխամորճեր, և երբ նրանք կռանում էին, մոխրագույն թանձր ծխի բարակ քուլաները դիպչում էին նրանց դեմքերին։ Ամենածանր աշխատանքն այստեղ բաժին էր ընկնում երիտասարդներին, նրանք ծանր ու անճոռնի բրիչները բարձրացնում էին գլխից վեր և թափով խրում գետնի մեջ։ Քրտնքից փայլող ճկուն մարմինները համաչափ օրորվում էին արևի տակ։ Ամեն անգամ, երբ բրիչը խրվում էր կարմիր հողի մեջ, կանայք բարձր տնքում էին լարվածությունից։

Մենք գնում էինք դաշտերով, կանանց մոտով, և նրանք բարձր ու սուր ձայներով կանչում էին մեզ, կատակում ու քրքջում, ոչ մի վայրկյան չդադարեցնելով աշխատանքը և չընկնելով ռիթմից։ Խոսակցությունը հնչում էր շատ տարօրինակ․ քանի որ շարունակ ընդհատվում էր բարձր տնքոցներով։

― Բարի առավոտ, մասա․․․ ո՜ւֆ․․․ Ո՞ւր գնալ․․․ ո՜ւֆ․․․

― Մասան պատրաստվում է որս․․․ ո՜ւֆ․․․ ճի՞շտ է, մասա, ո՜ւֆ․․․

― Մասան շատ որս անի․․․ ո՜ւֆ։ Մասան շատ ուժ ունենա․․․ ո՜ւֆ։

― Մասա, շուտ գնա․․․ ո՜ւֆ․․․ շատ որս բռնել․․․ ո՜ւֆ․․․

Եվ դեռ երկար ժամանակ, երբ վաղուց դուրս էինք եկել դաշտերից և հասել էինք բլուրների ոսկեզօծ լանջերը, մեզ էին հասնում նրանց շաղակրատությունները, ծիծաղն ու բրիչների համաչափ զարկերը, որ խրվում էին հողի մեջ։

Վերջապես հասանք Բաֆուտը շրջապատող բլուրների շարքի ամենաբարձր կատարին, և այստեղ որսորդներն ինձ ցույց տվին նախատեսվող որսի տեղը․ մանուշակագույն մշուշով պարուրված լեռնաշղթան սկիզբ էր առնում ինչ֊որ տեղ անհասանելի հեռվում։ Ֆոնի ծառաները հառաչում էին, տնքում զարմանքից ու հուսահատությունից, հո ես չե՞մ ստիպել նրանց այդքան հեռուն գնալ։ Իսկ Ջեյկոբը՝ խոհարարը, ուղղակի հայտարարեց, որ ինքը, միևնույն է, չի կարող հասնել այնտեղ, ցավոք, նրա ոտքը փուշ է մտել։ Լավ զզնելուց հետո պարզվեց, որ ոչ մի փուշ էլ նրա ոտքը չի ծակել, այլ պարզապես մաշիկի մեջ փոքրիկ քար է ընկել։ Երբ դա հայտնաբերեցինք և քարը դեն գցեցինք մաշիկից, խոհարարը խիստ հուզվեց ու մռայլվեց․ նա քարշ էր գալիս ամենավերջում և կատաղի ինչ֊որ բան քրթմնջում քթի տակ։ Ի զարմանս իմ, հեռավորությունը խաբուսիկ դուրս եկավ․ երեք ժամ էլ չէր անցել, երբ մենք արդեն քայլում էինք երկար, ոլորապտույտ հովտի միջով, որի վերջում վեր էր խոյանում ոսկու ու կանաչի փայլով առկայծող պատը․ դա էլ հենց մեր նպատակն էր։ Մինչ մենք, մինչև գոտկատեղերս խրված բարձր խոտի մեջ, դժվարությամբ բարձրանում էինք սարի լանջն ի վեր, որսորդներն ինձ պատմեցին իրենց գործողության պլանը։ Ես հասկացա, որ մենք պիտի անցնենք լեռնաշղթայի հարթ ելուստը․ այնտեղ, այդ երկուսի և մյուս ելուստի միջև, ձգվում էր խոր հովիտ, որն իր մյուս ծայրով խրվում է ուղղակի լեռան սիրտը։ Այս հովիտները շրջապատում են գրեթե ուղղաձիգ ժայռեր, իսկ ստորոտներում, քարերի մեջ ապրում է դամանը։

Մենք դժվարությամբ շրջանցեցինք լեռան հսկայական սուր ելուստը, և այստեղ մեր առջև բացվեց հովիտը՝ խաղաղ, մեկուսի, ողողված պայծառ լույսով արևի, որը լուսավորում էր հովտի երկու կողմի խստաշունչ ժայռերը․ ասես ծալքավորվելով՝ իջնում էին քարե երկու ծանր վարագույրներ, ներկված արևի վարդագույն ու ոսկեզօծ ճաճանչներով և երկնագույն նուրբ ստվերներով։ Ժայռերի ստորոտներում կուտակվել էին անհամար քարահոսքերի հետքերը՝ ամեն ձևի ու չափի քարակոշտերի քաոս էր այդ, մի քանիսը գլորվել էին հովտի անհարթ հունով, մի մասը կուտակվել էին իրար վրա, ասես դրանցից հապճեպ պատրաստել էին բարձր ծխնելույզներ, որոնք հիմա ուր որ է պետք է փլվեին։ Այս ժայռերի վրա և դրանց շուրջը փռված էր քամուց օրորվող կանաչ գորգ․ կորացած, կեռումեռ թփուտներ և բարձր խոտ, կռացած, ծռմռված, խորամանկ կախարդների նման ծառեր, փոքրիկ խոլորձներ, սլացիկ շուշաններ ու փղոսկրյա֊դեղին և վարդագույն ծաղիկներով պատուտակների խիտ ցանց։ Ժայռերի փեշերին, որ ուղղված էին դեպի մեզ, ցրված էին բազմաթիվ քարանձավներ, նրանց խորհրդավոր, մթին մուտքերը ասես նեղ ճեղքեր լինեն քարի մեջ, իսկ երբեմն էլ՝ տաճարների լայն բացված դռներ։ Հովտի հենց կենտրոնում վազում էր կարկաչուն մի առվակ, այդ ժիր փոքրիկը մերթ ուրախ խոխոջում էր քարերի մեջ, մերթ նորից դուրս պրծնում այնտեղից և շտապ ցած գահավիժում մի ելուստից մյուսը։

Հովտաբերանում մենք կանգ առանք հանգստանալու ու ծխելու, և ես հեռադիտակով նայեցի դիմացի ժայռերին, չկա՞ այնտեղ արդյոք կենդանության որևէ հետք։ Բայց հովիտը թվում էր մեռյալ, ամայի, ոչ մի ձայն, լսվում էր միայն փոքրիկ առվակի ինքնավստահ, զվարթ կարկաչյունը, և մեկ էլ քամին էր շողոքորթ սուլում ու փսփսում խոտի հետ։ Երկնքում երևաց մի ոչ մեծ բազե․ մի պահ անշարժ կախվեց երկնի կապույտում և անհետացավ ժայռի ետևում։ Ջեյկոբը կանգնել և դիտում էր հովիտը, նրա հաստ մռութը մռայլվել էր։

― Ի՞նչ է եղել, Ջեյկոբ, ― անմեղ հարցրի ես, ― դու արդեն նկատե՞լ ես որսը։

― Ո՛չ, սըր, ― պատասխանեց նա և զայրացած նայեց գետնին։

― Քեզ այստեղ դո՞ւր չի գալիս։

― Այո՛, սըր, չի դուր գալիս։

― Ինչո՞ւ։

― Սա շատ վատ տեղ, սըր։

― Իսկ ինչո՞ւ է վատ։

― Է՜, լինում է էդպես կախարդված տեղ, վատ բան կլինի, սըր։

Ես նայեցի Բաֆուտի Քերծեներին, որոնք պառկած էին խոտի մեջ։

― Այստեղը կախարդվա՞ծ է։ Այստեղ ձեզ հետ վատ բա՞ն է պատահել, ― հարցրի նրանց։

― Ո՛չ, սըր, երբեք, ― միաձայն պատասխանեցին նրանք։

― Ահա տեսնո՞ւմ ես, ― ասացի ես Ջեյկոբին, ― այստեղ ոչ մի կախարդանք էլ չկա, և վախենալու բան չկա, հասկացա՞ր։

― Այո՛, սըր, ― պատասխանեց Ջեյկոբը, այնքան էլ չհամոզված։

― Իսկ եթե դու ինձ համար բռնես այդ որսը, ես քեզ շատ լավ կվարձատրեմ, ― շարունակեցի ես։

Ջեյկոբը նկատելիորեն աշխուժացավ։

― Մասան ինձ այնպիսի վարձ տալ, ինչպես որսորդների՞ն, ― հուսադրված հարցրեց նա։

― Այո՛, իհարկե։

Ջեյկոբը հոգոց հանեց ու մտածկոտ քորեց փորը։

― Ինչ է, դեռ շարունակում ես վախենալ, որ այստեղ քեզ կկախարդե՞ն։

― Է՜, ― առարկեց նա ու թոթվեց ուսերը։ ― Լինում է, որ ես էլ եմ սխալվում։

― Է՜յ, Ջեյկոբ, եթե մասան տա քեզ վարձ, դու սպանես քո հարազատ մամիին, ― ծիծաղելով ասաց Քերծեներից մեկը։ Ջեյկոբի փողասիրությունը լավ հայտնի էր ամբողջ Բաֆուտում։

― Հա՜, ― զայրացած բացականչեց Ջեյկոբը, ― իսկ դու փող չսիրե՞լ, հա՞։ Ինչո՞ւ դու մասայի հետ գալ որսի, թե որ չսիրել փող, հը՜։

― Դա իմ աշխատանք, ― ասաց որսորդը և բացատրեց, որպեսզի ոչ մի կասկած չմնա։ ― Ես Բաֆուտի Քերծե եմ։

Ջեյկոբը դեռ չէր հասցրել արժանի պատասխան մտածել, երբ մյուս որսորդը ձեռքը բարձրացրեց։

― Լսիր, մասա, ― հուզված ասաց նա։

Բոլորը լռեցին, և այստեղ հովտից մեզ հասավ տարօրինակ մի ճիչ․ սկզբում մեկ֊մեկ, կարճ ընդմիջումներով, լսվում էր մի բեկբեկուն սուլոց․․․ և հանկարծ այն փոխվեց երկարաձիգ ոռնոցի, որը չարագուշակ արձագանքով տարածվեց հովտի քարե պատերի մեջ։

― Դա, նիին է, մասա, ― շշնջացին որսորդները, ― նա ոռնում է ա՜յ, այնտեղ, բարձր ժայռին։

Ես հեռադիտակս ուղղեցի քարերի անկանոն կույտի վրա, որ ցույց տվին որսորդները, բայց միանգամից չնկատեցի դամանին։ Նա նստել էր ժայռի ծերպին և տիրաբար դիտում էր հովիտը։ Նա խոշոր ճագարի չափ էր, բայց թաթերը կարճ էին, հաստ, դունչը՝ բութ, ինչպես առյուծինը։ Ականջները փոքր, կոկիկ, ասես բոլորովին պոչ չուներ։ Մի երկու րոպե ես նրան ցննեցի, հետո նա շրջվեց նեղ ելուստի մյուս կողմը, վազքով բարձրացավ ժայռի գագաթը, մի պահ այնտեղ կանգ առավ, և, որոշելով հեռավորությունը, թեթև թռավ հարևան քարակույտի վրա ու անհետացավ գալարախոտի մացառուտներում։ Ըստ երևույթին, դրանց հետևում ինչ֊որ որջ կար։ Ես հեռադիտակս իջեցրի և նայեցի որսորդներին։

― Դե, ― հարցրի ես, ― ինչպե՞ս նրան բռնենք։

Նրանք արագ մտքեր փոխանակեցին իրենց լեզվով, հետո որսորդներից մեկը շրջվեց իմ կողմը։

― Մասա, այդ որսը, նա շատ խելոք, ― ասաց որսորդը, ծռմռելով դեմքը և քերելով ծոծրակը։ ― Ցանցով նրան մենք երբեք չբռնել, միևնույն է, նա փախչել մարդկանց կողքով։

― Իսկ ինչպե՞ս վարվենք, բարեկամս։

― Մենք սարում որջ գտնել, սըր, և մենք անել խարույկ և շատ ծուխ, մենք ցանցը դնել որջի առաջ, և հենց նա փախչել, մենք նրան բռնել։

― Լավ, ― համաձայնվեցի ես, ― գնանք, ժամանակն է։

Մենք առաջ շարժվեցինք հովտով։ Առջևից գնում էր Ջեյկոբը, այժմ նրա դեմքն արտահայտում էր մռայլ վճռականություն։ Մենք անցնում էինք ցածր, խիտ թփուտների միջով և, վերջապես, հասանք քարերի առաջին կույտին, որ կուտակվել էր իրար վրա այնպես անկանոն, կարծես ուր որ է պիտի փլվեին։ Այստեղ մենք ցրվեցինք չորս կողմ և, շների պես, գրեթե սողալով, շարժվեցինք ժայռի չորս կողմով, նայելով ամեն մի ճեղքի մեջ՝ չկա՞ արդյոք այնտեղ որևէ մեկը։ Որքան էլ տարօրինակ թվա, առաջինը Ջեյկոբի բախտը բերեց․ նա գլուխը հանեց թփերի միջից և կանչեց ինձ։ Նրա քրտնած դեմքը ուղղակի փայլում էր։

― Մասա, ես որջ գտել։ Ուրսը նստել այնտեղ, ներսում, ― ուրախ հայտարարեց նա։

Մենք խմբվեցինք որջի շուրջը և ականջ դրինք։ Դե, իհարկե, այնտեղ կա ինչ֊որ կենդանի էակ։ Մեզ էին հասնում թույլ շրշյուններ, ասես գազանիկը թաթերով ճանկռոտում էր հողը։

Մենք չոր խոտերից շտապ խարույկ սարքեցինք հենց մուտքի մոտ, և երբ, ինչպես հարկն է, այն բռնկվեց, կրակը ծածկեցինք կանաչ տերևներով։ Վայրկենապես թանձր ու կծու ծուխը երկինք բարձրացավ։ Մենք ցանցը կախեցինք որջի մուտքի վրա և տերևների մեծ փնջով ծուխն ավելի խոր ներս մղեցինք։ Տերևները ուժգին թափահարելով, ծուխն ուղղեցինք մութ ճեղքի մեջ․ այն քուլաներով գնում էր ավելի խորքը, և հանկարծ ամեն ինչ կատարվեց գլխապտույտ արագությամբ։ Որջից դուրս թռան դամանի երկու ձագուկներ, յուրաքանչյուրը ծովախոզուկի մեծությամբ, թռիչքի ժամանակ նրանք զարնվեցին ցանցին այնպիսի ուժգնությամբ, որ պոկեցին ամրակապերից, և ավելի ու ավելի խճճվելով նրա մեջ գլորվեցին թփուտները։

Նրանց ետևից դուրս թռավ մայրը, բավական խոշոր ու մարմնեղ մի գազանիկ՝ զայրույթից գազազած։ Նա դուրս թռավ որջից և անմիջապես նետվեց դեպի իրեն մոտ կանգնած մարդը, դա որսորդներից մեկն էր։ Դամանը սլանում էր այնպիսի արագությամբ, որ որսորդը չհասցրեց խուսափել, էգը ատամները խրեց նրա ոտքի մեջ և կախվեց նրանից, ինչպես բուլդոգը, քթով արձակելով բարձր ու սարսափելի «ուի՜ ի ի ի ի»֊ն։ Որսորդն ընկավ պատատուկի խիտ գորգին և հուսահատ թպրտում էր ու ոռնում ցավից։

Բաֆուտի մյուս Քերծեները այդ ընթացքում ջանում էին ցանցից հանել ձագուկներին, բայց դա այնքան էլ հեշտ բան չէր։ Ֆոնի տնեցիք իսկույն փախան, հենց որ ասպարեզում երևաց զայրացած մայրիկը, այնպես որ թփերի մեջ գալարվող և ամբողջ ուժով գոռացող որսորդին օգնության վազեցինք ես ու Ջեյկոբը։

Սակայն ես դեռ չէի հասցրել որևէ բան մտածել, երբ հանկարծ Ջեյկոբը ասես սթափվեց քնից։ Այս անգամ իրադարձությունները նրան հանկարծակիի չբերին։ Վախենում եմ, ճիշտն ասած, որ նրա արարքը թելադրված չէր ընկերոջ տանջանքներին կարեկցելուց։ Ըստ երևույթին, նա հասկացել էր, որ անհրաժեշտ է արագ ինչ֊որ բան անել, թե չէ գազանիկը կփախչի, և այն ժամանակ, ինքը՝ Ջեյկոբը, այլևս չի ստանա խոստացված դրամը, ինչպես որ չի տեսնի իր ականջները։ Ջեյկոբը բրեզենտե մեծ պարկը վերցրեց և սլացավ իմ կողքով․ այդ միշտ քնկոտ ու դանդաղաշարժ մարդուց ես ոչ մի կերպ չէի սպասում նման արագաշարժություն։ Չհասցրի նույնիսկ աչքս թարթել, երբ նա արդեն բռնեց չարաբախտ որսորդի ոտքից ու խցկեց պարկի մեջ՝ նրանից կախված դամանի հետ միասին։ Հետո ամուր ձգեց պարկի բերանը և, գոհ ժպտալով, շրջվեց դեպի ինձ։

― Մասա՜, ― աղաղակեց նա, ձգտելով խլացնել որսորդի գոռոցը, որն այժմ արդեն գոռում էր ոչ միայն ցավից, այլև զայրույթից, ― ես նրան բռնել։

Սակայն նա չափազանց շուտ էր տոնում իր հաղթանակը․ այլևս չկարողանալով դիմանալ, որսորդը վեր կացավ գալարախոտի վրայից և թափով խփեց Ջեյկոբի գանգրահեր ծոծրակին։ Ջեյկոբը ցավից ու վիրավորանքից հեկեկաց և գլորվեց ժայռն ի վար, իսկ որսորդը այդ ընթացքում ոտքի ելավ, հուսահատորեն աշխատելով ազատվել դամանից ու պարկից։ Որքան էլ ցավալի է, բայց պետք է խոստովանեմ, որ այստեղ ես նստեցի քարին և սկսեցի այնպես ծիծաղել, որ աչքերիցս արցունքներ հոսեցին, ավելի խելոք բան՝ մտքովս չանցավ։ Ջեյկոբը նույնպես ոտքի կանգնեց, սպառնալիքներ ու անեծք թափելով, և տեսավ, որ որսորդը փորձում է ոտքը հանել պարկից։

― Հե՜յ, ― աղաղակեց նա, ոստյուններով բարձրանալով լանջն ի վեր։ ― Հիմար մարդ, որսը հիմա փախչել։

Նա ձեռքերով գրկեց որսորդին, և երկուսով մեջքի վրա ընկան ուղղակի գալարախոտի գորգի մեջ։ Այդ ընթացքում մնացած որսորդները ձագուկներին դրեցին պարկերի մեջ և կարող էին արդեն օգնության գալ ընկերոջը։ Նրանք մի կողմ քաշեցին Ջեյկոբին և օգնեցին, որ նա ոտքը հանի պարկից։ Բարեբախտաբար, դամանն իր ատամները հանել էր նրա ոտքից, երբ ընկել էր պարկի մեջ, և, երևի, այնպես էր շշմել, որ էլ չէր կծել, բայց իհարկե, խեղճ որսորդը կարգին տանջվել էր։

Ես դեռ խեղդվում էի ծիծաղից, թեև ամեն կերպ ձգտում էի դա թաքցնել մյուսներից, հետո մի կերպ հանգստացրի վիրավոր որսորդին, հանդիմանեցի Ջեյկոբին նրա արարքի համար և ասացի, որ իր սեփական հիմարության պատճառով կստանա խոստացած վարձի միայն կեսը գազանիկին որսալու համար, իսկ մյուս կեսը կստանա որսորդը, չէ՞ որ Ջեյկոբի ողորմածությամբ նա քիչ մնաց ոտքից զրկվեր։ Իմ որոշումը, բոլորը, ընդունեցին հավանության նշաններով և գոհունակությամբ։ Ես վաղուց եմ համոզվել, որ աֆրիկացիների մեծ մասի մոտ չափազանց զարգացած է արդարության զգացումը, և նրանք սրտանց խրախուսում են ամեն տեսակ արդարացի վճիռը, եթե այն նույնիսկ ուղղված է իրենց դեմ։

Այսպիսով, վերականգնելով կարգ ու կանոնը և առաջին օգնությունը ցույց տալով վիրավորին, մենք հովիտով առաջ շարժվեցինք։ Ծխահարեցինք էլի մի քանի քարանձավ ու փոս, բայց՝ անարդյունք և, վերջապես, առանց որևէ արյունահեղության, հետապնդեցինք ու բռնեցինք մի մեծ արու դամանի։ Այժմ ես ունեի չորս դաման, ինձ ուղղակի չլսված հաջողություն վիճակվեց։ Եվ ես որոշեցի, որ ժամանակն է տուն վերադառնալու։ Մենք դուրս եկանք հովտից, շրջանցեցինք լեռնաշղթան, իջանք թեք լանջով, որ ծածկված էր քամուց օրորվող ոսկեգույն խոտով, և անցանք առաջ։ Հասնելով ավելի հարթ տեղանքի, մենք կանգ առանք ծխելու և հանգստանալու համար։ Ես նստեցի տաք խոտի վրա և նայեցի լեռներին, այնտեղից լսվում էր որոտի խուլ ճայթյունը։ Այո, մենք չէինք էլ նկատել, որ երկնքով դեպ մեզ էր սողում ծանր ու մռայլ ամպը, որն իր ուրվագծերով նմանվում էր պարսկական վիթխարի կատվի և որն արդեն տարածվել էր լեռնագագաթների վրա։ Նրա ստվերի տակ լեռների կանաչն ու ոսկին խամրել էին, դարձել մռայլ մուգ մանուշակագույն, իսկ հովիտները կտրտվել էին նրա սև շերտերով։ Ամպը շարժվում էր, փոխելով ուրվագծերը՝ մերթ ոլորվում, մերթ տարածվում․ ասես տրորում ու հունցում էր լեռնապարը, ինչպես կատուն է թաթերով ճանկռում հսկայական բազմոցը։ Ժամանակ առ ժամանակ այս վիթխարի զանգվածը ճեղքվում էր, և այնտեղից թափանցում էին արևի պայծառ ճառագայթները, ջինջ ոսկեփայլով լուսավորում լեռները, որոնց լանջերի մռայլ, մուգ մանուշակգույն խոտը բռնկվում էր վառ դեղին ու կանաչ գույներով։

Ապշեցուցիչ արագությամբ ամպը ավելի ու ավելի սևանում, մռայլվում, ասես ուռչում էր, պատրաստվելով անձրև տեղալ։ Ու ահա այնտեղ փլվում, ընկնում են կայծակները, ինչպես ծակող ատամնավոր արծաթե սառցալուլաներ, և լեռները դողում են ամպրոպի որոտից։

― Մասա, պետք է գնալ շուտ֊շուտ, ― ասաց որսորդներից մեկը։ ― Ինչ֊որ տեղ ամպրոպը մեզ հասնի։

Մենք շտապում էինք, գրեթե վազում բայց այնուամենայնիվ չհասցրինք․ ամպը փլվեց լեռների կատարներին և, ասես դանդաղեցրած թռիչքով, տարածվեց երկնակամարով մեկ, մեր ետևում։ Պոռթկուն ու սառը քամի բարձրացավ, և իսկույնևեթ անձրև տեղաց՝ արծաթե հոծ վարագույրի նման․ առաջին իսկ վայրկյանում մենք ամբողջովին թրջվեցինք։ Շեկ հողը մգացավ ու դարձավ սայթաքուն, անձրևն այնպես բարձր էր սուլում, որ խոսելը գրեթե անհնար դարձավ։ Երբ մենք մոտեցանք Բաֆուտի արվարձաններին, մեր ատամները զնգզնգում էին ցրտից, իսկ լրիվ թրջված հագուստները սառեցնում էին մարմիններս։ Մենք արդեն հասել էինք ճանապարհի վերջին, և այստեղ անձրևն արդեն կամաց֊կամաց պակասեց, դեռևս ցայտում էր թեթև ցնցուղի պես, իսկ հետո ամբողջովին դադարեց։ Թաց գետնից սպիտակ մշուշ բարձրացավ և զարնվեց մեր ոտքերին, ինչպես տեղատվության վիթխարի ալիքը։


Գլուխ չորրորդ

Միապետը և կոնգան


Վերջապես հասավ խոտահունձի հանդիսավոր արարողության օրը։ Ես արթնացա լուսաբացից առաջ, երբ աստղերը նոր էին սկսել նոսրանալ և խամրել, երբ դեռ նույնիսկ ամենաջահել ու ոգևորված գյուղական աքաղաղները չէին փորձել իրենց ձայնը․ ինձ արթնացրեց փոքրիկ թմբուկների թնդյունը, ծիծաղը, բարձր խոսակցությունը, և տան առջև, փոշոտ փողոցում, բոբիկ ոտքերի փափուկ շրմփոցը։ Ես պառկել և ունկնդրում էի այդ բոլոր ձայները այնքան ժամանակ, քանի դեռ արթնացող օրը չէր ներկել երկինքը նուրբ կանաչավուն երանգներով․ այդժամ ես վեր կացա և դուրս եկա պատշգամբ, տեսնելու, թե ինչ է տեղի ունենում։

Վաղորդյան աղջամուղջում Բաֆուտի շուրջը կուտակված լեռները փայլատակում էին կարմրակապույտ ու գորշ երանգներով, տեղ֊տեղ դրանք հատվում էին հովիտների մուգ շերտերով․ նրանց խորքում դեռևս թաքնվում էր սև ու մուգ մանուշակագույն խավարը։ Երկինքը հիասքանչ էր, արևմուտքում՝ սև, ուր դեռ առկայծում էին վերջին աստղերը, դեղնականաչ իմ գլխավերևում, իսկ բլուրների արևելյան եզրին՝ նուրբ երկնագույն, ինչպես ալկիոնի փետուրը։ Ես հենվել էի պատշգամի այն պատին, որ ամբողջովին ծածկված էր բուգենվիլեյի հսկայական ոստայնով, ասես անփութորեն վրան էին գցել դարչնակարմիր ծաղիկների մի թիկնոց, և հայացքս գցեցի յոթանասունհինգ աստիճաններից կազմված սանդուղքին, դեպի ներքև տանող ճանապարհին ու դրանից այն կողմ՝ Ֆոնի բակին։ Ճանապարհի աջ և ձախ կողմերով շարժվում էր մարդկային խիտ հոսանքը․ մարդիկ ծիծաղում էին, զվարթ խոսում և մերթ ընդ մերթ զարկում փոքրիկ թմբուկներին։ Յուրաքանչյուրը ուսին տանում էր երկար փայտե ձող, իսկ ձողին ամրացված էր չոր խոտի մեծ ու կոնաձև խուրձ։ Շուրջը վազվզում էին տղաները, նրանք նույնպես բարակ ճյուղերին կապած տանում էին ավելի փոքր խրձեր։ Մարդիկ անցնում էին Ֆոնի բակը տանող կամարի կողքով և իրենց բեռը թափում ճանապարհի եզրի ծառերի տակ գոյացած կույտի մեջ։ Հետո կամարի տակով մտնում էին բակ և մնում այնտեղ խմբերով, խոսում էին ու ծիծաղում․ երբեմն սրինգն ու թմբուկը սկսում էին մի ինչ֊որ կարճ մեղեդի, և իսկույն ամբոխից դուրս էին գալիս պարողները։ Նրանք ոտքերով դոփում էին գետինը՝ հանդիսատեսների ծափահարության ու հիացական բացականչությունների տակ։ Դա մի ուրախ, աշխույժ ու բարեհամբույր հավաք էր։

Երբ ես ավարտեցի նախաճաշս, ճամփեզրի ծառերի տակ կուտակված խոտի դեզը հասնում էր գրեթե մինչ երկինք, երբ նրա վրա ընկնում էր նոր խուրձ, ամբողջ դեզը ճոճվում էր, թվում էր, թե հիմա ուր որ է կփլվի։ Բակը լեփ֊լեցուն էր բազմությամբ, մարդկանց արդեն տեղ չկար, և շատերը մնում էին կանգնած կամարի տակ ու ճանապարհին։ Օդը լիքն էր ձայներով, նրանք, ովքեր ավելի շուտ էին եկել, ողջունում էին նոր եկողներին և հանդիմանում նրանց ծուլության համար։ Երեխաները աղմուկ աղաղակով վազում էին իրար ետևից, մերթ խցկվելով ամբոխի մեջ, մերթ դուրս պրծնելով այնտեղից, իսկ նրանց ետևից խանդավառ հաչոցով ուրախ վազում էին նիհար ու աշխույժ շները։ Ես յոթանասունհինգ աստիճանով իջա դեպի ճանապարհը և միացա ժողովրդին։ Ես շատ ուրախ էի ու գոհ, որ ոչ ոք չէր առարկում իմ ներկայության դեմ, ընդհակառակը, շատերը բարեկամաբար ժպտում էին ինձ, իսկ երբ ես սկսեցի բոլորին բարևել, նրանց սովորական կոտրտված անգլերենով՝ ժպտացին ավելի լայն ու սիրալիր։ Հետո ես հարմարավետ տեղավորվեցի ճանապարհի մոտ, գիբիսկուսի վիթխարի թփի ստվերում (թուփն ամբողջովին ծածկված էր մուգ կարմիր ծաղիկներով և բզզում էր ամեն տեսակ մժեղների պարսերով)։ Ես նստել էի այնտեղ, ծխում և դիտում էի շուրջս ցնծացող տոնական ամբոխին․ շատ շուտով շուրջս խիտ շրջան կազմեցին տղաներն ու պատանիները և սկսեցին լուռ դիտել ինձ։ Վերջապես, շնչակտուր ինձ գտավ Բենը․ արդեն վաղուց անցել է ճաշի ժամը, հայտնեց նա, և բոլոր այն համեղ բաները, որ պատրաստել է խոհարարը, հիմա արեն, իհարկե, բանի պետք չեն։ Ես դժգոհությամբ հեռացա իմ երկրպագուների խմբից, նրանք բոլորը հարգալից վեր կացան և սեղմեցին ձեռքս, ու ես քարշ եկա դեռևս փնթփնթացող Բենի հետևից դեպի տուն։

Ճաշից հետո ես նորից իջա իմ դիտակետը՝ գիբիսկուսի հովանու տակ, և շարունակեցի մարդաբանի հայացքով ուսումնասիրել Բաֆուտի բնակիչներին, որոնք անընդհատ հոսանքով անցնում էին իմ կողքով։ Երևի, ես առավոտյան ժամերին դիտում էի պարզ ու հասարակ աշխատավոր մարդկանց։ Որպես կանոն, հասարակ մարդկանց ամբողջ հագուստը կազմում էր ծաղկավոր սարոնգան, որ կիպ փաթաթված էր նրանց կոնքերին․ այդպես հագնված էին նաև կանայք, ի դեպ, որոշ պառավ կանայք կրում էին միայն կեղտոտ, կաշվի ազդրակապեր։ Ես հասկացա, որ ազդրակապը նրանց բուն հագուստն է, իսկ վառ սարոնգան տուրք էր ժամանակին, նորաձև հագուստ։ Գրեթե յուրաքանչյուր տարեց կնոջ ատամների արանքում ծխամորճ կար, բայց ոչ կարճ, ինչպես քոթուկ, որ հարգի է հարթավայրի ցեղերի մոտ, այլ երկար, նուրբ ծխամորճ, որը հիշեցնում էր հինավուրց կավե ծխամորճերը, և բոլոր այս ծխամորճերը սևացած էին ծխից։ Ահա այսպիսի տեսք ուներ Բաֆուտի աշխատավոր ժողովուրդը։ Ճաշից հետո ճանապարհին հայտնվեցին ավագանու անդամները, իշխանիկները և ավելի կարևոր ու ազդեցիկ դեմքեր։ Եվ ահա սրանց ոչ մի կերպ չէր կարելի շփոթել սովորական աշխատավորների հետ։ Նրանք բոլորը հագել էին հոյակապ ու վառ գույների լայն ու երկար հագուստներ (այս հագուստները խշխշում ու փայլում էին քայլելիս), իսկ փոքրիկ ու գանգը կիպ գրկած կլոր թասակները ասեղնագործված էին բարդ ու վառ նախշերով։ Ոմանք ձեռքներին ունեին մուգ շագանակագույն փայտից գավազան՝ զարմանալիորեն նուրբ ու գեղեցիկ զարդաքանդակով։ Դրանք բոլորն էլ տարիքավոր կամ էլ նույնիսկ ծեր մարդիկ էին․ նրանք, ակնհայտորեն, շատ էին հպարտանում հասարակության մեջ ունեցած իրենց բարձր դիրքով, և յուրաքանչյուրն ինձ ողջունում էր չափազանց հանդիսավոր, սեղմելով ձեռքս ու մի քանի անգամ արտահայտիչ կրկնելով․ «Ողջունում եմ»։ Այսպիսի արիստոկրատներ շատ կային, և ամբողջ արարողությանը նրանք զարմանալի գունավորում էին հաղորդում։ Ժամը հինգին իմ տուն դառնալու և թեյ խմելու ժամանակն էր․ ճանապարհին ես կանգ առա սանդուղքի վերին աստիճանին և նայեցի ցած, հսկայական բակին։ Բակն այնպես լեփ֊լեցուն էր, որ շեկ գետինը միայն մերթ ընդ մերթ էր երևում այն տեղերում, ուր ուրախ պարողները վեր֊վեր էին թռչում։ Ամբոխի մեջ վառ գույներով առկայծում էին ցեղապետների հագուստները, ինչպես սևահող ծաղկաթմբի վրա՝ գույնզգույն ծաղիկները։

Երեկոյան դեմ ես արդեն բազմության ամենահոծ կենտրոնում էի և աշխատում էի լուսանկարել, քանի դեռ լրիվ չէր մթնել։ Եվ այստեղ հանկարծ ինձ մոտեցավ մի ուշագրավ կերպարանք։ Դա Ֆոնի սուրհանդակն էր․ նրա ծփացող հագուստները փայլփլում էին կարմիր, ոսկե ու կանաչ գույներով, իսկ ձեռքում սեղմել էր կաշվե մտրակը։ Նա ինձ հայտնեց, որ իրեն ուղարկել է Ֆոնը, և եթե ես միանգամայն պատրաստ եմ, նա ինձ կուղեկցի իր միապետի մոտ՝ չոր խոտի հավաքման տոնակատարությանը։ Ես լուսանկարչական ապարատի մեջ նոր ժապավեն դրի և հետևեցի նրան ամբոխի միջով, հիացած նայելով, թե ինչպիսի հեշտությամբ էր նա իր համար ճանապարհ հարթում մարդկային հոծ բազմության մեջ։ Ֆոնի սուրհանդակն ինձ տարավ հսկայական բակով, կամարի տակով դուրս բերեց դարպասից, հետո նեղ անցումով մենք հասանք մյուս դարպասներին և, վերջապես, հայտնվեցինք փոքրիկ բակերի ու անցումների լաբիրինթոսում։ Դրանք իրարից զանազանելն անհնարին էր, բայց իմ ուղեկցողն այստեղ իրեն զգում էր ինչպես ձուկը ջրում․ նա հեշտությամբ սուզվում ու սահում էր մի անցումից մյուսը, բակից բակ, վեր ու վար էր անում փոքրիկ աստիճաններով, և, վերջապես անցնելով աղյուսե փլվող կամարի տակով, մենք մտանք մոտավորապես քառորդ ակր տարածությամբ մի երկար բակ, որ շրջապատված էր կարմիր աղյուսից բարձր պատերով։ Այս բակի ծայրում աճում էր մանգոյի մի մեծ ծառ, նրա հարթ բնի շուրջը կար տախտակներից պատրաստված պատվանդան, պատվանդանի վրա դրված էր շքեղ փորագրված մի մեծ բազկաթոռ, իսկ բազկաթոռի վրա բազմել էր Բաֆուտի Ֆոնը։

Ֆոնի զգեստն այնքան շլացուցիչ շքեղ էր, որ առաջին րոպեին նույնիսկ չճանաչեցի նրան․ երկնակապույտ, շատ գեղեցիկ երանգներով զգեստը զարդարված էր, կարմիր դեղին ու սպիտակ ապշեցուցիչ նախշերով։ Գլխին փայլում էր կարմիր ֆետրից սրածայր գլխարկը, որի վրա կարված էին փղի պոչի մազիկներ։ Հեռվից թվում էր, թե նրա գլխին դրված է կոնաձև խոտի խուրձ, Ֆոնը ձեռքում պահել էր ճանճորսիչը, որի փայտե պոչը նուրբ փորագրված էր, իսկ մետաքսանման փոքրիկ ծոպիկը պատրաստված էր գվերեցայի երկար, սպիտակասև պոչից։ Բայց այս չափազանց ազդու պատկերը փոքր֊ինչ փչացնում էին Ֆոնի ոտքերը, որոնք հանգչում էին վիթխարի, արդեն հնությունից դեղնած ու սևացած փղի ժանիքի վրա․ սրաքիթ խայտաբղետ կոշիկների միջից երևում էին դեղնա֊կանաչ գուլպաները։

Ֆոնը սեղմեց ձեռքս, սրտանց տեղեկացավ առողջությանս մասին։ Ինձ համար բազկաթոռ բերեցին, և ես նստեցի Ֆոնի կողքը։ Բակի երկու կողմերում տեղավորվել էին ամեն տեսակ խորհրդատուներ, իշխանիկներ ու նրանց կիսամերկ կանայք․ նրանք բոլորն էլ պպզել էին աղյուսե ցանկապատի երկայնքով և գինի էին խմում ինչ֊որ հատուկ գավաթներից, որոնք, ըստ էության, գեղեցիկ զարդաքանդակված կովի եղջյուրներ էին։ Ֆոնի բազկաթոռի ձախ կողմում կիտված էին սև կալեբասները, որոնք խցանված էին կանաչ տերևների փնջով։ Դրանք լցված էին «միմբոյով» կամ արմավի գինով՝ կամերունցիների սիրված խմիչքով։ Ֆոնի կանանցից մեկը ինձ համար էլ բաժակ բերեց, հետո բարձրացրեց կալեբասը, հանեց խցանը և մի քիչ գինի լցրեց Ֆոնի մեկնած ափի մեջ։ Նա խմիչքը մի քիչ պահեց բերանում, հետո թքեց և գլուխն օրորեց, ծանոթացավ ևս մի կալեբասի պարունակությանը ― միևնույն արդյունքով, հետո փորձեց դարձյալ երկուսը։ Վերջապես գտնվեց մի այնպիսի կալեբաս, որի գինին Ֆոնը արժանի համարեց և՛ իրեն, և՛ ինձ, ու նրա կինը լցրեց իմ բաժակը։ Տեսքից միմբոն հիշեցնում էր ջրով նոսրացրած կաթ, իսկ համը նուրբ է, փոքր֊ինչ թթու, ինչպես լիմոնադինը, բայց այդ բոլորը նենգ խաբեություն է։ Իրականում լավ միմբոն այնքան անմեղ համ ունի, որ հրապուրում է խմողին․ խմում ես ու խմում, և հանկարծ զգում ես, որ դա այնքան էլ անմեղ խմիչք չէ, ինչպես թվում էր։ Ես մի կում արի, չպչպացրի հաճույքից և շնորհավորեցի Ֆոնին՝ գինու հիանալի որակի համար։ Ես նկատեցի, որ բոլոր խորհրդատուները և իշխանիկները խմում էին կովի եղջյուրներով, որ փոխարինում էր նրանց գավաթներին, իսկ Ֆոնը գինին կլանում էր ցուլի եղջյուրից, որ հիանալի հղկված ու նախշված էր։ Մենք այդտեղ նստեցինք այնքան ժամանակ, մինչև որ գրեթե մթնեց, անընդհատ խոսում էինք, իսկ միմբոյի կալեբասները կամաց֊կամաց դատարկվում էին։

Վերջապես Ֆոնը վճռեց որ հասել է մեծագույն պահը․ ժամանակն է հյուրասիրել մարդկային ողջ զանգվածին, որ այստեղ հավաքվել էր նրա կանչով։ Մենք վեր կացանք ու գնացինք բակի միջով՝ երկու շարքով գետին խոնարհված Ֆոնի հպատակների միջով․ ընդսմին տղամարդիկ համաչափ ծափ էին տալիս, իսկ կանայք բերանները ծածկում էին ձեռքով, թեթևակի խփում էին շրթունքներին և օդը խլացնում այնպիսի ճիչերով, որ նման էին շչակների սուլոցներին, իսկ ես տգիտորեն կարծում էի, թե այդպիսի ոռնոցներ արձակում են միայն կարմրամորթ հդնկացիները։ Մենք անցնում էինք ամեն տեսակ դռների, անցումների ու փոքրիկ բակերի միջով, իսկ ամբողջ շքախումբը հետևում էր մեզ, շարունակելով ծափահարել ու ոռնալ։ Երբ մենք դուրս եկանք կամարի տակից գլխավոր բակը, ամբոխը միահամուռ իր գոհունակությունը հայտնեց խլացուցիչ աղաղակով, բոլորն սկսեցին ծափ տալ ու զարկել թմբուկները։ Աղմկոտ ողջյունների տակ մենք Ֆոնի հետ պատի երկայնքով անցանք դեպի այն տեղը, ուր արդեն բերել ու ընձառյուծի լայն փռված մորթու վրա կանգնեցրել էին Ֆոնի գահավորակը։ Մենք նստեցինք, Ֆոնը ձեռքով նշան արեց, և սկսվեց մի աշխարհացունց խնջույք։

Կամարի տակով հոսում էր գրեթե ամբողջովին մերկ, եթե չհաշվենք փոքրիկ ազդրակապերը, երիտասարդ մարդկանց թափորը, մկանուտ ու փայլուն ուսերին նրանք տանում էին ամեն տեսակ ուտելիքներ Բաֆուտի Ֆոնի հպատակների համար։ Այստեղ կային արմավի գինով ու գարեջրով լի կալեբասներ, կարմիր ու ոսկե֊դեղին բանանների կապոցներ, մեծ եղեգնառնետների մսեղիքներ, մանգուստաների, ջղջիկների, այծքաղների ու կապիկների, պիտոնի մսի վիթխարի կտորներ, սրանք բոլորը խնամքով մաքրված, ապխտած էին ու բամբուկե ձողերին հագցրած։ Կային նաև չորացրած ձկներ, չորացրած ծովախեցգետիններ և թարմ խեցգետիններ, կարմիր ու կանաչ տաքդեղներ, մանգոյի ու պապայիի պտուղներ, նարինջներ, անանասներ, կոկոսի ընկույզներ, մանիոկ ու գետնախնձոր։ Մինչ բաժանում էին այս ամբողջ աներևակայելի ուտեստների զանգվածը, Ֆոնը ողջունում էր ցեղապետներին, խորհրդատուներին ու իշխաններին։ Յուրաքանչյուրը մոտենում էր նրան, ցածր խոնարհվում ու երեք անգամ ծափ տալիս։ Ֆոնը ի պատասխան կարճ, արքայաբար գլխով էր անում, ու մոտեցողը ոտքերի ծայրերի վրա ետ֊ետ գնալով, հեռանում էր։ Եթե որևէ մեկը ցանկանում էր դիմել միապետին, պետք է խոսեր ձեռքերը բերանին դրած։

Այդ ընթացքում ես արդեն կուլ էի տվել պատկառելի քանակությամբ միմբո ու գերհամակվել էի անսովոր բարեհամբույրությամբ, նույնը երևի, տեղի էր ուենում Ֆոնի հետ։ Նա հանկարծ մռթմռթաց մի ինչ֊որ հրաման և ի սարսափ իմ, մեր կողքին հայտնվեց մի փոքրիկ սեղան՝ երկու բաժակով և ֆրանսիական ինչ֊որ մակնիշի շշով, որի մասին ես մինչ այդ չէի լսել և հետագայում էլ չէի ցանկանա վերականգնել ծանոթությունը։ Ֆոնը բաժակի մեջ լցրեց երեք դյույումի չափ ջին և տվեց ինձ, ես ժպտացի և ջանացի ձևացնել, իբր ջրով չբացած ջինը հենց այն է, ինչի մասին երազում էի։ Ես զգույշ հոտոտեցի բաժակը, ― լավ տեսակի նավթի հոտ էր գալիս։ Ո՛չ, մաքուր ջինի այդպիսի քանակությունը ուղղակի իմ ուժերից վեր էր, ու ես խնդրեցի, որ ջուր բերեն։ Ֆոնը նորից ինչ֊որ բան քրթմջաց, և իսկույն մոտ վազեց նրա կանանցից մեկը, ձեռքում նա սեղմել էր մի շիշ դառը թուրմ։

― Դառն է, ― հպարտությամբ հայտարարեց Ֆոնը և երկու գթալ լցրեց բաժակի մեջ։ ― Դու սիրո՞ւմ ջինը դառը թուրմով։

― Այո՛, ― ասացի ես և, ճիգ թափելով, ժպտացի։ ― Պաշտում եմ դառը թուրմով ջինը։

Այդ խմիչքի հենց առաջին կումը քիչ մնաց հիմնովին այրեր կոկորդս, կյանքումս ես մաքուր սպիրտ չէի խմել, այն էլ այդքան զզվելի համով։ Նույնիսկ Ֆոնը, որի համար, թվում էր, դժվար բան չկար, առաջին կումից հետո ինչ֊որ տարօրինակ կերպով աչքերը թարթեց։ Հետո ուժգին հազաց և շրջվեց իմ կողմը, մաքրելով արցունքոտված աչքերը։

― Շա՜տ թունդ է, ― նկատեց նա։

Երբ վերջապես բերին ամբողջ ուտելիքը և հսկայական կույտերով դարսեցին ուղղակի մեր առջև, Ֆոնը բոլորին կարգադրեց լռել և Բաֆուտի բնակիչներին մի կարճ ճառ արտասանեց․ պատմեց նրանց, թե ով եմ ես, ինչու եմ եկել այստեղ, և ինչ է ինձ հարկավոր։ Վերջում նա բացատրեց, որ նրանք պետք է ինձ համար որքան կարելի է շատ և ամեն տեսակ կենդանիներ որսան։ Ամբոխն այս ճառը լսեց խոր լռությամբ, իսկ երբ Ֆոնը ավարտեց խոսքը, բոլորը ծափ զարկեցին և բարձրաձայն բացականչեցին «ա՜֊ա՜֊ա՜֊ա՜»֊ի պես մի բան։ Ֆոնը ինքնագոհ տեսքով նստեց իր գահավորակին և մի թափով ըմպեց դառը թուրմով կես բաժակ ջինը։ Այս անշրջահայաց արարքին հաջորդած հինգ րոպեն տանջալից էր ոչ միայն նրա, այլև մեր բոլորիս համար։ Նա հազում էր և պտտվում իր բազկաթոռի մեջ, դեմքի վրայով առվակների նման հոսում էին արցունքները։ Վերջապես, փոքր֊ինչ շունչ առավ և լուռ նստեց, կարմրած ու չար աչքերով նայելով ջինով լի իր բաժակին։ Հետո նորից մի քիչ խմեց, խմիչքը մտածկոտ պահեց բերանում և վստահորեն շրջվեց դեպի ինձ։

― Այս ջին, դա շատ պինդ ուժեղ, ― խռպոտ շշնջաց նա, ― մենք այս ուժեղ խմիչքը տալ մեր փոքրիկ֊ փոքրիկ մարդիկ, իսկ հետո գնալ իմ տուն և խմել, հա՞։

Ես սիրով համաձայնվեցի, որ ջինը տանի այդ իշխանիկներին ու խորհրդատուներին՝ փոքրիկ֊փոքրիկ մարդկանց, ինչպես դրանց անվանեց Ֆոնը, ― սքանչելի միտք է։

Ֆոնը զգուշությամբ նայեց շուրջը․ արդյոք որևէ մեկը մեզ չի՞ լսում, բայց մեր շուրջը խռնված էին ընդամենը ինչ֊որ հինգ հազար մարդ, և նա վճռեց, որ միանգամայն հանգիստ կերպով կարող է իր գաղտնիքը բացել իմ առջև։ Ուստի նա մի անգամ ևս թեքվեց իմ կողմը և նորից շշնջաց․

― Շուտով մենք գնալ իմ տուն, ― նրա տոնի մեջ լսվում էր անկեղծ ցնծություն, ― ու մենք խմել «Սպիտակ ձի» վիսկի։

Հետո ետ ընկավ բազկաթոռին, որ տեսնի, թե ինչ տպավորություն թողեցին ինձ վրա այդ բառերը։ Ես աչքերս չռեցի ու ամեն կերպ այնպիսի տեսք ընդունեցի, որ շատ երջանիկ եմ հենց միայն այդպիսի հյուրասիրության մտքից, իսկ ինքս սարսափով մտածում էի․ միմբոյից ու ջինից հետո՝ վիսկի․ ախր ի՞նչ կստացվի դրանից։ Իսկ Ֆոնը, շատ գոհ, սկսեց իր մոտ կանչել այդ «փոքրիք֊փոքրիկ» մարդկանց և ջինի մնացորդները լցրեց կովի եղջյուրներից պատրաստված նրանց «ըմպանակները», որ կիսով չափ լցված էին միմբոյով։ Հենց միայն ջինի մասին հիշելիս անգամ սիրտս խառնում էր։

Այդ կասկածելի ողորմածությամբ երջանկացնելով իր հպատակներին, Ֆոնը ոտքի ելավ և ծափահարությունների, թմբուկների զարկի ու բացականչյությունների տակ, որ նման էին կարմրամորթ հնդիկների մարտականչերին, խառնիխուռն բակերի ու անցումների միջով տարավ ինձ իր տունը։

Ֆոնի առանձնատունը կորել էր, գրեթե չէր երևում նրա բազմաթիվ կանանց խոտե խրճիթների մեջ, որոնք ասես լուցկու տուփեր լինեին մեղվանոցում։ Մենք ներս մտանք և հայտնվեցինք ցածր առաստաղով մի ընդարձակ սենյակում․ այնտեղ դրված էին թիկնաթոռներ ու մի մեծ սեղան, փայտե հատակը ծածկված էր ընձառյուծի գեղեցիկ մորթիներով և խոտից գործած շատ վառ խսիրներով՝ տեղական վարպետների արտադրանքը։ Ենթադրելով, որ ինքն արդեն կատարել է իր պարտքը հպատակների առջև, Ֆոնը փռվեց շեզլոնգի վրա։

Բերին «Սպիտակ ձին», տանտերը հաճույքով ճպճպացրեց շրթունքները, երբ բաց արին անարատ շիշը, և ինձ հասկացնել տվեց, որ այժմ, երբ պետական ձանձրալի պարտականությունները ետևում են մնացել, կարելի է արդեն խմել սեփական հաճույքի համար։ Հետո մենք ամբողջ երկու ժամ խմում էինք և երկար ու ամենայն մանրամասնությամբ քննարկում, թե ինչ զենքով է ամենից լավ որսալ փղերին, ինչից է պատրաստվում «Սպիտակ ձի» վիսկին, ինչու ես ներկա չեմ գտնվում Բուկինհեմյան պալատի ճաշկերույթներին, և այլ հուզող հարցեր։ Երկու ժամ տևող այսպիսի ժամանցից հետո ոչ Ֆոնի հարցերը, ոչ էլ իմ պատասխաններն արդեն չէին հնչում այնպես գեղեցիկ ու կապակցված, ինչպես մենք կցանկանայինք, դրա համար էլ Ֆոնը կանչեց իր նվագախմբին, երևում է, նա ենթադրում էր, որ քաղցրահնչուն երաժշտությունը կարող է ցրել թունդ խմիչքների կործանիչ հետևանքները, բայց, ավա՜ղ, սխալվում էր։ Երաժիշտները մտան բակ և երկար ժամանակ երգում ու պարում էին պատուհանների տակ, իսկ Ֆոնն այդ ընթացքում ևս մի շիշ «Սպիտակ ձի» պահանջեց․ չէ՞ որ պետք էր նշանավորել նվագախմբի ժամանումը։ Հետո երաժիշտները կիսաշրջան արեցին, մեջտեղ ելավ մի կին և սկսեց պարել․ նա օրորվում էր, գետինը դոփում ոտքերով ու հետն էլ երգում։ Նրա երգը հոգեպարար էր ու տխուր։ Բառերը ես չէի հասկանում, բայց երգը չափազանց տխուր էր, և ես ու Ֆոնը խիստ զգացվեցինք։

Վերջում Ֆոնը, սրբելով արցունքները, նվագախմբին կտրուկ հայտարարեց, որ ցանկանում է ինչ֊որ ուրիշ բան լսել։ Երաժշտությունն այնքան աշխույժ և ուրախ էր, որ մեր տրամադրությունն իսկույն բարձրացավ, շատ շուտով ես արդեն երգի տակտով գետնին էի խփում ոտքերս, իսկ Ֆոնը դիրիժորություն էր անում նվագախմբին։ Ընդ որում, նրա ձեռքում դեռ սեղմված էր «Սպիտակ ձիով» բաժակը։ Ֆոնի հյուրասիրությունից գլուխս տաքացել էր, և հետո երաժշտությունն էլ էր ինձ աշխուժացրել, և գլխումս մի հիանալի միտք ծագեց։

― Օրերս դու ինձ ցուցադրեցիր ձեր ազգային պարը, ճի՞շտ է, ― ասացի ես Ֆոնին։

― Այո՛, ճիշտ է, ― հաստատեց նա, աշխատելով զսպել զկռտոցը։

― Դե՛ լավ։ Իսկ կուզես այսօր ես քեզ եվրոպական պար սովորեցնեմ։

― Ա՜խ, բարեկամս։ ― Ֆոնը պայծառացավ և գրկեց ինձ։ ― Այո՛, այո՛, հիանալի է, սովորեցրու ինձ։ Գնանք, մենք հիմա գնալ պարերի տուն։

― Մենք, օրորվելով, ոտքի ելանք և քարշ եկանք դեպի նրա «դանսինգը»։ Մի խոսքով, երբ մենք տեղ հասանք, ես տեսա, որ այդ ջանքերը (մենք անցել էինք հիսուն քայլ, կամ գուցե մի քիչ ավելի), խիստ հոգնեցրել են իմ ուղեկցին։ Ամբողջովին շնչահեղձ լինելով, նա անմիջապես փլվեց իր ճոխ զարդաքանդակված գահի վրա։

― Գնա, սկզբում սովորեցրու բոլոր փոքրիկ֊փոքրիկ մարդիկ, ― ասաց նա և ձեռքերը տարածեց իշխանիկների ու խորհրդականների բազմության կողմը։ ― Հետո ես էլ պարեմ նույնպես։

Ես նայեցի մի ոտքից մյուսի վրա հենվող շփոթված խորհրդականներին, որոնց պետք է սովորեցնեի, ու վճռեցի, որ կոնգայի ամենաբարդ քայլերը այժմ նրանց ուժերից վեր են։ Ճշմարիտ ասած, ես սկսեցի մտածել, որ դրանք հիմա, թերևս, իմ սեփական ուժերից էլ վեր են։ Ուստի վճռեցի բավարարվել նրանով, որ ցույց կտամ միայն պարի վերջին եզրափակիչ մասը, այն մասը, երբ բոլոր պարողները շղթայաձև կանգնած են մեկը֊մյուսի ետևից, և այդպես պտտվում են, հետևելով առջևում կանգնածին։ Ամբողջ դահլիճը քարացավ, երբ ես քսաներկու խորհրդականնեին առաջարկեցի գալ ինձ մոտ, դահլիճի կենտրոնը, և մի այնպիսի լռություն տիրեց, որ լսվում էր, թե ինչպես են քայլելիս խշխշում պետական այրերի մետաքսե հագուստները։ Ես նրանց բոլորին կանգնեցրի ինձնից հետո այնպես, որ յուրաքանչյուրը բռնի առջևում կանգնածի գոտկատեղից, հետո նշան արի նվագախմբին․ երաժիշտները տաքացած նվագում էին կոնգայի ռիթմով։ Եվ մենք սկսեցինք պարել։ Մինչ այդ ես շատ խնամքով աշակերտներիս բացատրեցի, որ իրենք պետք է կրկնեն իմ յուրաքանչյուր շարժումը։ Եվ նրանք անշեղորեն կատարեցին։ Սակայն շատ շուտով հայտնաբերեցի, որ Ֆոնի գինու մառանում խեղդվել են իմ բոլոր գիտելիքները կոնգայի մասին։ Միայն մի բան էր ամուր նստել հիշողությանս մեջ, թե ինչ֊որ մի պահ պետք է դոփել ոտքով և այն տարծել կողմ։ Եվ մենք գնացինք պտտվելու դահլիճում։ Նվագախումբը նվագում էր ամբողջ ուժով, իսկ մենք անում էինք մերը՝ քա՛յլ, երկո՛ւ, երե՛ք֊ոտքը կո՛ղմ, քա՛յլ, երկո՛ւ, երե՛ք, կողմ։ Իմ աշակերտներն առանց հատուկ ջանք թափելու կրկնում էին այդ հասարակ շարժումը։ Այսպես մենք հանդիսավոր պտտվում էինք դահլիճում, և նրանց շքեղ հագուստները խշխշում էին նույն եղանակով։ Ես հաշվում էի տակտը և անհրաժեշտ պահին բացակնչում էի՝ «բրի՜կ», որ նրանց համար հեշտ լիներ հասկանալ, թե երբ պետք է դոփեն ոտքով, իսկ նրանք իմ բացականչությունն ընդունեցին որպես պարի անհրաժեշտ տարր, ծիսային կրկներգի պես մի բան, և խմբով սկսեցին բղավել այդ «բրի՜կը» ինձ հետ միասին։ Մի տեսնեիք, թե ինչ էր կատարվում մեր բազմաթիվ հանդիսատեսների հետ, նրանք հիացմունքից ոռնում էին, իսկ Ֆոնի շքախմբի բոլոր անդամները, մոտ չորս տասնյակ կանայք և նրանց մի քանի մեծահասակ ժառանգները, նետվեցին դեպի մեզ, որպեսզի իրենք էլ պարեն պետական այրերի հետ, և յուրաքանչյուր նոր պարող կանգնում էր մեր շարասյան պոչից ու սկսում երգել բոլորի հետ միասին։

― Մեկ, երկու, երեք, իայա՜, ― ճվճվում էին կանայք։

― Մեկ, երկու, երեք, ի՜֊ի՜֊ի՜, ― ծվծվում էին երեխաները։

Հասկանալի է, որ Ֆոնը ոչ մի կերպ չէր կարող հեռու մնալ այսպիսի ուրախությունից։ Նա դժվարությամբ ցած սահեց գահավորակից և, հենվելով երկու մարդու վրա, տեղավորվեց շարասյան ետևում։ Նրա շարժումները չէին համընկնում մյուսների ներդաշնակ շարժումներին, բայց դրանից նրա ուրախությունը ամենևին էլ չպակասեց։ Ես նրանց անընդհատ պտտեցնում էի դահլիճի շուրջը, մինչև որ գլուխս պտտվեց և ինձ թվաց, թե պատերն ու առաստաղը ցնցվում են մեր ցատկերի տակտով ու աղմուկից։ Այստեղ ես զգացի, որ վատ չէր լինի, եթե թարմ օդ շնչեի, և բոլորին դուրս բերի բակ։ Այդպես էլ մենք երկար, օրորվող շղթայով իջնում ու բարձրանում էինք սանդուղքներով, անցնում էինք բակից֊բակ, անծանոթ խրճիթների միջով՝ ամեն տեղով, որտեղով կարելի էր անցնել։ Նվագախումբը, ընկնելով էքստազի մեջ, հետ չէր մնում, մենք պարում էինք, իսկ նվագողները վազում էին մեր ետևից, քրտնքի մեջ կորած, բայց ոչ մի անգամ չխախտեցին ռիթմը և չսխալվեցին։ Վերջապես, պատահականության բերումով, քան գիտակցաբար, ես իմ աշակերտներին նորից բերեցի պարասրահ և այստեղ բոլորս, շնչակտուր լինելով ու ծիծաղելով, իրար գլխի թավալվեցինք հատակին։ Ֆոնը դեռ ճանապարհին երեք անգամ ընկավ, իսկ հիմա նրան տարան մինչև գահավորակը և նստեցրին․ նա ցնծում էր և դժվարությամբ շնչում։

― Ա՜խ, ինչ հիանալի պար, ― բացականչեց նա, ― գերազանց, գերազանց։

― Քեզ դո՞ւր է գալիս, ― փնչալով, հազիվ ասացի ես։

― Շատ դուր գալիս, ― վճռականորեն ասաց Ֆոնը։ ― Դու մեծ ուժ ունես, ես երբեք չտեսնել այդպես եվրոպական պար։

Ես ամենևին էլ չզարմացա, հազիվ թե եվրոպացիներից որևէ մեկը Արևմտյան Աֆրիկայում իր հանգիստը կծախսի այն բանի վրա, որ տեղացի իշխաններին ու նրանց հպատակներին սովորեցնի կոնգա պարել։ Դե, իհարկե, եթե նրանցից որևէ մեկը տեսներ ինձ այս պահին, կհայտարարեր, որ ես կես ժամում այնքան մեծ վնաս հասցրի սպիտակ մարդու հեղինակությանը, որքան չէր հասցրել որևէ մեկը Արևմտյան Աֆրիկայի պատմության ողջ ընթացքում։

― Մե՛կ, երկո՛ւ, երե՛ք, ― երազկոտ մրմնջաց Ֆոնը, ― հիանալի՜ երգ։

― Այո՛, դա միանգամայն առանձնահատուկ երգ է, ― ասացի ես։

― Այո՞, ճի՞շտ, ― ասաց Ֆոնը, գլուխն օրորելով։ ― Այո՛, հիանալի։

Նա, մտածկոտ, մի քիչ էլ նստեց իր գահավորակին, այդ միջոցին նվագախումբը նորից նվագեց, և պարողները դուրս եկան դահլիճի կենտրոնը։ Ես արդեն մի քիչ շունչ էի առել և նույնիսկ սկսել էի հպարտանալ ինձնով, երբ հանկարծ Ֆոնը աշխուժացավ ու ինչ֊որ հրաման արձակեց։ Պարողների բազմությունից առանձնացավ մոտ տասնհինգ տարեկան մի աղջիկ ու մոտեցավ պատվանդանին, ուր նստել էինք մենք։ Նրա վրա կար մի չափազանց նեղ ազդրակապ, այնպես որ նրա հմայքները ոչ մի կասկած չէին թողնում։ Թմբլիկ, օծված մարմինը շողշողում էր։ Նա մոտեցավ մեզ և ամաչկոտ ժպտաց․ Ֆոնը կռացավ և, բռնելով նրա ձեռքը, թափով նստեցրեց իմ ծնկներին, և նա մնաց այնտեղ նստած, ծիծաղից ցնցնվելով։

― Սա քեզ համար, այս կին, ― ասաց Ֆոնը, ― լավն է, նա լավն է, նա իմ աղջիկ։ Արի ամուսնացիր նրա հետ։

Ասել, որ ես ցնցված էի, նշանակում է՝ ոչինչ չասել, ես ուղղակի սարսափից քարացել էի։ Իմ տանտերն արդեն հասել էր այն երանելի վիճակին, որից հետո սովորաբար վրա է հասնում ծայրահեղ մարտատենչությունը, և ես հասկացա, որ պետք է հրաժարվել որքան կարելի էր զգույշ ու տակտով, այլապես կփչացնեի ամեն ինչ, ինչին հասել էի այդ երեկո։ Ես անօգնական նայեցի դահլիճին, և առաջին անգամ այդ ամբողջ երեկոյի ընթացքում նկատեցի, որ շատ֊շատերը զինված են նիզակներով։ Նվագախումբն արդեն դադարել էր նվագել, և բոլորը սպասողաբար նայում էին ինձ։ Ֆոնը նույնպես նայում էր ինձ շշմած աչքերով։ Ես գլխի չէի, թե նա իսկապե՞ս է այդ աղջկան կնության տալիս ինձ, թե պատշաճությունից ելնելով, այդ բառերով ուրիշ բան է հասկացնում։ Ինչ էլ որ լիներ, պետք է մի կերպ հրաժարվեի, աղջիկը ամենևին էլ իմ ճաշակով չէր, եթե ուրիշ բանի մասին չխոսենք։ Ես շրթունքներս լիզեցի, հազացի և արի այն, ինչ կարող էի․ ամենից առաջ Ֆոնին շնորհակալություն հայտնեցի, որ նա ինձ առաջարկեց իր լավ օծված դստերը (աղջիկն այնքան ծանր էր, որ ծնկներս արդեն տնքում էին), սակայն, ինչպես ինձ հայտնի է, նա հիանալի քաջատեղյակ է իմ հայրենակիցների հիմար սովորություններին, և, հետևաբար, հասկանում է, որ անգլիացին ամենամեծ ցանկության դեպքում անգամ չի կարող մեկից ավելի կին պահել։ Իմ այս դիտողությանը Ֆոնը խոհեմաբար գլխով արեց։ Ուստի, շարունակեցի ես, ակամա պետք է մերժեմ նրա ծայրաստիճան հրապուրիչ առաջարկը, ես արդեն կին ունեմ Անգլիայում և անօրինական և բավական վտանգավոր կլինի ինձ համար երկրորդ կինը տանել այնտեղ։ Իհարկե, եթե ամուսնացած չլինեի, արագ֊արագ շարունակեցի ես, ինձ համար ավելի մեծ երջանկություն չէր լինի, քան նրա պարգևն ընդունելը, այս աղջկա հետ ամուսնանալը, Բաֆուտում մնալը մինչև կյանքիս վերջին օրերը։

Մեծագույն թեթևությամբ լսեցի ծափահարության որոտը, որը պայթեց, երբ հազիվ էի ավարտել խոսքս, միայն Ֆոնը մի քիչ հեծկլտաց, երբ հասկացավ, որ իր չքնաղ երազանքին վիճակված չէ իրականանալ։ Քանի դեռ բոլորը ծափահարում էին ու գոռգոռում, ես ծնկներիցս իջեցրի իմ հաստլիկին, թեթև շոյեցի նրան, ու նա, շարունակելով ծիծաղել, գնաց դահլիճ՝ պարելու։ Դե, այս երեկո արդեն բավական զբաղվեցի դիվանագիտական բանակցություններով, վճռեցի ես ու առաջարկեցի ցրվել տները։ Ֆոնն ու նրա շքախումբը ճանապարհեցին ինձ մինչև մեծ բակը, և այստեղ Ֆոնը վճռականորեն պահանջեց ինձնից, որ նրան թույլ տամ բռնել իմ մեջքից և մի անգամ էլ նրա հետ պարեմ Դարրելի կոնգան։ Ամբոխը դանդաղ միացավ մեզ, և մենք պարեցինք հրապարակի շուրջը, բղավելով ու քացի տալով այնպես, որ վախեցրինք բոլոր թևավորներին․ նրանք դուրս էին թռչում մանգոյի ծառի տերևների միջից, իսկ շրջապատի բոլոր շները կատաղի հաչում էին։ Սանդուղքի ներքևում ես ու Ֆոնը զգացված հրաժեշտ տվինք իրար, ու ես կանգնել ու նայում էի, թե ինչպես են նրանք օրորվելով պարում ետ դառնալու ճանապարհին։ Հետո, վերջապես, բարձրացա իմ յոթանասունհինգ աստիճանները, երազելով, որ հիմա արդեն կմտնեմ անկողին։ Վերևում կշտամբանքով լի հայացքով ինձ դիմավորեց Բենը, լապտերիկը ձեռքին։

― Սըր, այստեղ որսորդներ արի, ― ասաց նա։

― Ինչպե՞ս, այս ժամին, ― հարցրի ես զարմացած։ Համարյա գիշերվա ժամը չորսն էր։

― Այո՛, սըր։ Ասե՞լ նրանց, որ գնան։

― Նրանք որևէ բա՞ն են բերել, ― հույսի նշույլով հարցրի ես, և իմ հայացքի առջև պատկերացան ինչ֊որ հազվադեպ նմուշներ։

― Չէ, սըր։ Նրանք ուզել խոսել մասայի հետ։

― Դե՛, լավ։ Թող ներս գան, ― ասացի ես, ընկղմվելով բազկաթոռի մեջ։

Մի քանի րոպե հետո Բենը սենյակ բերեց շատ երիտասարդ և շատ շփոթված հինգ որսորդների, նրանք բոլորն էլ ձեռքներում սեղմել էին նիզակները։ Որսորդները խոր գլուխ տվին ու ասացին․ «Բարի երեկո»։ Պարզվեց, որ նրանք էլ են մասնակցել այսօրվա տոնին և լսել են Ֆոնի ճառը։ Նրանք ապրում են Բաֆուտից բավական հեռու ընկած գյուղում, ուստի և որոշել են մինչև տուն վերադառնալը ինձ տեսնել ու իմանալ, թե ինչպիսի կենդանիներ են ինձ հարկավոր։

Ես քաջալերեցի նրանց դրա համար, սիգարեթներ բաժանեցի և բերեցի գրքերն ու լուսանկարները։ Նրանք երկար նայում էին լուսանկարները, ես պատմեցի, թե հատկապես ինչպիսի կենդանիներ են ինձ պետք և ինչքան կվճարեմ դրանց համար։ Որսորդներն արդեն պատրաստվում էին գնալ, երբ հանկարծ մեկը նկատեց իմ մահճակալին ընկած մի նկար, որը նրանց ցույց չէի տվել։

― Մասա, ուզո՞ւմ ես այս որսը, ― հարցրեց նա։

Ես նայեցի նկարին, հետո երիտասարդ որսորդին, նա, թերևս, չէր կատակում։

― Այո՛, ― ասացի ես, որքան կարելի էր արտահայտիչ։ ― Ես շատ եմ ուզում այդ որսը։ Իսկ ինչ է, դու դրան ճանաչո՞ւմ ես։

― Այո՛, սըր, ես նրան գիտես, ― հաստատեց որսորդը։

Նկարը բարձրացրի և ցույց տվի բոլորին։

― Լավ նայեցեք, ― նախազգուշացրի ես։

Բոլորն էլ հայացքները հառեցին նկարի կողմը։

― Դե, ինչ, դուք իսկապես ճանաչո՞ւմ եք այս որսը, ― հարցրի ես նորից։

― Այո՛, սըր, ― միաբերան պատասխանեցին որսորդները։ ― Մենք դրան լավ գիտել։

Ես նստեցի ու նայեցի նրանց, ասես այլ մոլորակից էին եկել։ Նրանք շատ հանգիստ ճանաչեցին նկարում պատկերված գազանին, և դա ինձ ցնցեց։ Ես արդեն շատ վաղուց էի երազում բռնել այդ, աշխարհի, թերևս, ամենահիանալի երկկենցաղին․ գիտնականներին նա հայտնի է Triohobut rachus robustus անվամբ, իսկ սովորական մարդիկ դրան ուղղակի անվանում են մազոտ գորտ։

Այստեղ անհրաժեշտ է որոշ բան պարզաբանել։ Կամերուն կատարած նախորդ ուղևորությանս ժամանակ իմ բոլոր մտքերը զբաղված էին այն բանով, որ ձեռք բերեմ թեկուզ մեկ այսպիսի հրաշք֊երկկենցաղ, բայց ոչինչ դուրս չեկավ։ Այն ժամանակ ես նրան փնտրում էի ցածրադիր անտառներում, և բոլոր տեղական որսորդները, որոնց ցույց էի տալիս մազոտ գորտի նկարը, միաբերան պնդում էին, որ աշխարհում այդպիսի բան չկա։ Ես պնդում էի իմը, իսկ նրանք կարեկցանքով նայում էին ինձ, իբր, ահա ևս մի ապացույց սպիտակ մարդու անհասկանալի հիմարության, չէ՞ որ նույնիսկ փոքրիկ երեխաները գիտեն, որ գորտը մազեր չի ունենում։ Գազանները մազեր ունեն, թռչունները՝ փետուր, իսկ գորտերը ունեն միայն մաշկ և ուրիշ ոչինչ։ Եվ քանի որ նրանց հաստատ հայտնի էր, որ այդպիսի գորտ աշխարհում չկա, նույնիսկ չէին էլ մտածում այն որոնել, չնայած ես հսկայական գումար էի առաջարկում։ Ինչ միտք ունի որոնել հեքիաթային հրեշին՝ մազոտ գորտին։ Ես ինքս էլ քիչ տանջալից օրեր չանցկացրի անտառում։ Բոբիկ ման էի գալիս գետակների ու վտակների մեջ, որոնելով ինձնից խուսափող այդ երկկենցաղին, մինչև որ հոգնածությունից ուժասպառ էի լինում, բայց՝ ապարդյուն։ Դրանից հետո ես ինքս էլ հավատացի, որ բոլոր դասագրքերը խաբում են, իսկ որսորդները իրավացի են, ցածրադիր անտառներում այդ գորտին չես գտնի։ Մազոտ գորտի մասին սոսկ հիշատակությունն անգամ ցածրավայրերի բնակիչների մեջ անմիջապես ատելություն ու ծաղր էր առաջացնում, և իմ երկրորդ ուղևորության ժամանակ ես, դաժանորեն հիասթափված՝ նույնիսկ չէի ցանկանում որևէ մեկին ցույց տալ այս նկարը։ Դե, իհարկե, լեռնաբնակ որսորդները համաձայն կլինեն մեծ անտառների իրենց եղբայրակիցների հետ։ Ահա թե ինչու ես այդպես հուզվեցի ու զարմացա, երբ երիտասարդ որսորդը, առանց իմ որևէ ակնարկի, անմիջապես ճանաչեց արտառոց երկկենցաղին և դեռ տեղեկացավ, թե արդյոք հարկավո՞ր չէ այն ինձ։

Ես մանրամասն հարցուփորձ արեցի որսորդներին, ամբողջովին դողալով՝ որսի հետքերով գնացող քերծեի նման։ Այո՛, հաստատեցին նրանք երրորդ անգամ, նրանք գիտեն այդ կենդանուն, այո՛, նա մազեր ունի․ այո՛, դժվար չէ նրան որսալը։ Ես հարցրի, թե ինչպիսի՞ տեղերում է նա բազմանում, և ձեռքի անփույթ թափահարումները ինձ պարզորոշ ցույց տվին, որ այդ գորտերն այստեղի անտառներում լեփլեցուն են։ Աչքերս փայլատակեցին, և ես հարցրի, գիտե՞ն արդյոք նրանք ճիշտ տեղը, ուր կարելի է գնալ այս գորտերին բռնելու համար։ Այո՛, եղավ պատասխանը․ կա մի այդպիսի «փոքրիկ ջուր» Բաֆուտից մոտավորապես երկու մղոն հեռու, այնտեղ գիշերը միշտ կարելի է մազոտ գորտ տեսնել։ Շարունակությունն արդեն չցանկացա լսել։ Վազեցի պատշգամբ և ամբողջ ուժով գոռացի։ Իմ օգնականները, սայթաքելով և քնկոտ աչքերը տրորելով, դուրս թռան իրենց խրճիթից և հավաքվեցին պատշգամբում։

― Այս որսորդն ասում է, ինքը գիտե, ուր պիտի գնալ և որտեղ կարելի է բռնել այս որսը, ― բացատրեցի ես։ ― Եվ մենք գնում ենք նրա հետևից։

― Հիմա՞, սըր, ― սարսափած հարցրեց Բենը։

― Այո՛, հենց հիմա, բոլորդ գնացեք պարկեր ու լապտերներ բերեք։ Շուտ, շուտ։

― Հենց գիշե՞րը, ― մեռնող ձայնով նորից հարցրեց Բենը․ ախր նա շատ էր սիրում քնել։

― Այո՛, հիմա, դե շարժվիր, հերիք է հորանջես, ծնոտդ դուրս կընկնի։

Քնից ուռած աչքերով, չդադարելով հորանջել, օգնականներս տհաճությամբ ենթարկվեցին։ Ջեյկոբը՝ խոհարարը, մի պահ հապաղեց և սկսեց բացատրել ինձ, որ ինքը խոհարար է, և ոչ թե որսորդ ու չի հասկանում, թե ինչու ինքը պետք է իր մասնագիտությունը փոխի գիշերվա ժամը չորսին։

― Բարեկամս, ― ասացի ես վճռականորեն։ ― Եթե դու հինգ րոպե հետո այստեղ չբերես պարկն ու լապտերը, ապա առավոտյան արդեն ոչ խոհարար կլինես, ոչ էլ որսորդ։ Հասկացա՞ր։

Ջեյկոբը արագ նետվեց մյուսների ետևից՝ իր որսորդական հանդերձանքը որոնելու։ Կես ժամ չանցած, իմ քնաթաթախ ջոկատն արդեն հավաքված էր, և մենք ցողածածկ ճանապարհով առաջ շարժվեցինք մազոտ գորտերին որոնելու։


Գլուխ հինգերորդ

Մազոտ գորտերի որսը


Մենք գնում էինք աստղերի աղոտ լույսի տակ, փոշոտ ճանապարհով, իսկ մեր երկու կողմերում փայլփլում էր ցողից ծանրացած խոտը։ Լուսին չկար, և այստեղ մեր բախտը բերեց․ երբ գիշերը որս ես անում լապտերի լույսի տակ, լուսինը չի օգնում, այլ միայն խանգարում է․ նա տարօրինակ ստվերներ է գցում, որոնց մեջ հեշտությամբ կարող է թաքնվել քո որսը․ բացի այդ, լուսնի լույսը թուլացնում է լապտերի լույսը։

Որսորդների փոքրիկ խումբը քայլում էր առջևից․ նրանց քունը լրիվ փախել էր, բոլորն աշխույժ էին ու անհամբեր, իսկ իմ օգնականները, որոնց ես շատ շռայլորեն էի վարձատրում, քարշ էին գալիս ետևից, անընդհատ հորանջում էին և հազիվ էին շարժում ոտքերը։ Միայն Ջեյկոբն էր գնում իմ կողքից, երևի նա մտածում էր՝ քանի որ չհաջողվեց գլուխն ազատել այս որսից, ապա ավելի լավ է կարգին գործ անել։ Ժամանակ առ ժամանակ, երբ ետևում լսվում էր բարձր հորանջոց, նա դժգոհ հայացք էր գցում ու ծաղրալից փնչացնում։

― Այդ մարդիկ դրանք ուժ չունեն, ― ասում էր նա արհամարհանքով։

― Երևի նրանք պարզապես մոռացել են, որ ես հինգ շիլինգ եմ վճարում յուրաքանչյուր գորտի համար, ― պատասխանեցի ես բարձր ու հստակ։

Գիշերային մթության մեջ իմ ձայնը տարածվեց հեռու, և հանկարծ հորանջներն ու ոտքերի քստքստոցներն անմիջապես դադարեցին՝ ինչպես հրամանով։ Մեր երթը եզրափակող խումբը անմիջապես արթնացավ։ Ամեն մի գորտի համար հինգ շիլինգը՝ կատակ բան չէր։

― Ես մոռացել չեմ, ― խորամանկ ժպտալով ասաց Ջեյկոբը։

― Դրանում ես չէի էլ կասկածում, ― խիստ պատասխանեցի ես, ― չէ՞ որ դու հազվադեպ անսկզբունք, արևմտաաֆրիկյան Շեյլոկ ես։

― Այո, սըր, ― շատ հանգիստ համաձայնվեց Ջեյկոբը։

― Շփոթեցնել նրան պարզապես անհնարին էր, եթե նույնիսկ չէր էլ հասկանում իմ խոսքերը, միևնույն է, համենայն դեպս, անպայման համաձայնվում էր ինձ հետ։

Մենք անցանք ևս մեկուկես մղոն ճանապարհ, և այստեղ որսորդները մտան բարձր խոտերի մեջ ընկած նեղ արահետը․ ցողապատ արահետը սայթաքուն էր, և ամենաանհավանական զիգզագներով բարձրանում էր բլրակի լանջն ի վեր։ Մեր շուրջը, բարձր խոտերի խճճված խոնավ թավուտում, ամեն կողմից կռկռում էին փոքրիկ գորտերն ու ճռճռում էին ծղրիդները, ասես տակտով խփում էին միլիոնավոր գաճաճային ժամանակաչափեր․ ահա հենց արահետի կողքով երերուն գալարապտույտով վեր սուրաց մի մեծ գունատ թիթեռ։ Նա անընդհատ վեր էր բարձրանում, հանկարծ ստվերի միջից, սրընթաց և ուղիղ, ինչպես նետ, թռավ այծկիթը, չխկացրեց կտուցը, և թիթեռն անհետացավ։ Թռչունը թեքվեց և լանջն ի վար թռավ այնպես անձայն, ինչպես հայտնվել էր։ Վերջապես, մենք հասանք բլրի գագաթը, և այստեղ որսորդներն ինձ հայտնեցին, թե գետակը, որի մասին նրանք ասում էին, գտնվում է հովտի մեջ, ուղիղ մեր դիմաց։ Իրականում դա հովիտ էլ չէր, այլ երկու հարթ, կլորավուն սարերի միջև ընկած խոր ու նեղ, ստվերաշատ կիրճ։ Գետի գալարապտույտ հունը իսկույն աչքի էր զարնում․ գետը երիզված էր ցածրիկ ծառերի ու թփերի մուգ ծոպքերով։ Երբ մենք իջանք հովտի կիսախավարը, մեզ հասավ ջրի աղմուկը․ այն կարկաչում և զարնվում էր հունի մեջ թափված գլաժայռերին, և արահետն իսկույն թրջվեց, ոտքերի տակ զզվելիորեն չպչպաց կպչուն կավը։ Մենք զգուշորեն սահում էինք ցեխի միջով, ոտքերս սայթաքում էին, իսկ ցեխը տհաճ ճլմփում էր և ջանում էր իր կպչուն ճանկերից բաց չթողնել մեր կոշիկները։

Գետակը շտապ վազում էր հովտով, գլորվում նրա բազմաթիվ լայն, խճապատ ելուստներից, որոնցից յուրաքանչյուրն ավարտվում էր մոտ ութ ոտնաչափ բարձրության ջրվեժով․ այստեղ գետակը կազմում էր մի փայլող ու հղկված ջրի սյուն և թափվում կլոր լճակը, որն ասես ժայռերի մեջ փորված թաս լիներ։ Այստեղ ջուրը կատաղի պտտվում էր արծաթե կոհակների լուսապսակում, հետո քարե բեկորների միջով ուղղվում դեպի մի նոր ջրվեժ։ Երկար խոտերը կռացել էին գետակի վրա, ինչպես հեքիաթային գազանի չսանրած ոսկե բաշ, իսկ խոնավ ու փայլուն քարերի միջև, որ ծածկված էին թավշյա կանաչ գորգով, բարձրանում էին նուրբ ժանյականման ձարխոտերը և ուրիշ բարալիկ բույսեր։ Ափերին զգույշ, ոտքերի ծայրերի վրա շարժվում էին վարդագույն ու մուգ֊շագանակագույն փոքրիկ խեցգետինները․ նրանք այստեղ անթիվ֊անհամար էին․ երբ մենք գրպանի փոքրիկ լապտերիկների լույսը գցում էինք նրանց վրա, խեցգետինները սպառնագին բարձրացնում էին իրենց չանչերը և էլ ավելի զգուշությամբ ետ֊ետ գնում իրենց որջերը, որ փորել էին կարմիր կավի մեջ։ Մենք գնում էինք բարձր խոտերի միջով, մեր ոտքերի տակից շարունակ դուրս էին թռչում փոքրիկ սպիտակ թիթեռնիկներ և ձյունե ամպերի նման մղվում գետակի մյուս կողմը։ Մենք պպզեցինք գետի ափին, որ ծխենք և քննարկենք մեր գործողությունների կարգը։ Որսորդները բացատրեցին, որ գորտերին ավելի լավ է որոնել փոքրիկ ջրվեժների ակունքներում, բայց կարեի է գտնել նաև քարերի տակ, այն տեղերում, ուր ջուրը շատ խորը չի։ Ես որոշեցի, որ մենք իրար ետևից գետակի լայնքով շարժվենք դեպի վեր, հոսանքի հակառակ ուղղությամբ, շրջելով յուրաքանչյուր քարը, որը կարելի էր բարձրացնել ու նայելով ամեն մի փոսի մեջ, ամեն մի ճեղք, ուր կարող էր մտնել մազոտ գորտը։ Այդպես էլ արինք և ամբողջ մեկ ժամ բարձրացանք բլրով դեպի գետակի ակունքը, շրմփացնելով ծանծաղ սառցաջրերի մեջ, սայթաքելով թաց քարերի վրա ու լապտերիկներով լուսավորելով յուրաքանչյուր կասկածելի անկյուն, անսահման զգուշությամբ շուռ տալով ամեն մի կասկածելի քար։

Քարերի արանքում լիքը խեցգետիններ կային, նրանք չանչերով չխկացնում էին ու փախչում մեզնից ամբողջ ուժով․ խոտի պես վառ կանաչ, երկարավուն մարմիններով գորտերը գնդակի նման թռչում էին ջրի մեջ, ուժգին շրմփում ու վախեցնում էին մեզ․ իսկ շուրջը շարունակ սահում էր մանր թիթեռնիկների երերուն ամպիկը։ Փոքրիկ չղջիկները մերթ հայտնվում էին լապտերիկների լույսի տակ, մերթ անհետանում, միայն մազոտ գորտերի հետքն անգամ չկար։ Մենք գրեթե չէինք խոսում․ լռության մեջ հազար ձայներով մրմնջում, թոթովում և խոխոջում է գետակը, վազելով իր հունով․ թավ խոտի մեջ ճռճռում են ծղրիդները, երբեմն հուզված ճչում է լապտերիկներից վախեցած մի թռչուն և հետո լսվում է նաև խլթխլթոց, կլման ձայն, և ապա բարձր ճոփյուն, երբ մեզանից որևէ մեկը խոր տեղում շրջում է քարը։ Մի անգամ, երբ մենք հաղթահարում էինք ոչ բարձր, զառիթափի ժայռը, որից թռթռացող ժանյակի շղարշի պես կախված էր ջրվեժը, հանկարծ բարձր մի ճիչ լսվեց և ինչ֊որ բան աղմուկով շրմփաց ջրի մեջ։ Մենք լապտերներով շտապ լուսավորեցինք ջրվեժի հիմքը և պարզեցինք, որ Ջեյկոբը (նա վերջինը բարձրացավ ժայռի վրա) տրորել է լորտուին, որն օղակաձև գալարվել էր փոսի մեջ։ Վախից նա փորձել էր ցատկել վեր, բայց փորձը չէր հաջովել, որովհետև այդ պահին հազիվ էր իրեն պահել թեքության վրա՝ մի կերպ սեղմվելով ժայռին, գետնից հինգ ոտնաչափ բարձր։ Ջեյկոբն, այնուամենայնիվ, ընկավ ջրվեժի տակի լճակը և այնտեղից դուրս եկավ ողջ ու անվնաս, միայն թե թրջվել էր ոտքից գլուխ, ու ատամները զնգզնգում էին․ ջուրը սառույցի նման սառն էր։ Արևելքում սև ամպը դանդաղորեն գունատվում, դառնում էր բաց կանաչավուն, այգաբացը մոտենում էր, իսկ մենք դեռ շարունակում էինք փնտրել անորսալի երկկենցաղին։ Որսորդները բոլորովին հուսահատվել էին, անկեղծորեն վշտացած մեր անհաջողությունից և ցավով բացատրում էին, որ հենց լուսանա, չարժե, անօգուտ է որոնումները շարունակել, որովհետև այդ ժամանակ արդեն ոչ մի գորտ լույս աշխարհ դուրս չի գա։ Ուրեմն, մեզ մնում էր ընդամենը երկու ժամ, և այդ ընթացքում հարկավոր է նրան գտնել, ու բռնել․ այսպիսով, մենք շարունակեցինք մեր ճանապարհը գետն ի վեր, բայց ես համոզված էի, որ այսօր մեր բախտը չի բերի, այլևս ոչինչ դուրս չի գա։ Վերջապես, թրջված, սառած ու հուսահատված, մենք դուրս եկանք լայն ու հարթ հովիտը․ այստեղ բազմաթիվ հսկայական գլաքարեր կային, և գետակը օձի նման գալարվելով անցնում էր նրանց միջով։ Տեղ֊տեղ քարերի միջև գոյանում էին բավական խոր խաղաղ լճակներ, տեղանքն այստեղ հարթ էր, հոսանքը դանդաղ, հանգիստ, և գետը հոսում էր առաջվանից գրեթե երկու անգամ լայն հունով։ Գլաքարերը ցրված էին ինչպես պատահի, երբեմն թեքված էին ամենաանհավանական անկյունների տակ, ճիշտ և ճիշտ հնադարյան վիթխարի գերեզմանաքարերի նման ու բոլորովին սև էին աստղային երկնքի տակ։ Դրանք բոլորն էլ պատված էին թավ մամուռով և վայրի գալարախոտերով։

Մենք արդեն համարյա անցել էինք այդ հովտի կեսը, և ես որոշեցի հանգստանալ ու ծխել։ Մոտեցա մի փոքրիկ լճակի, որը սև հայելու նման փռվել էր բարձր քարերի շրջանակի մեջ, ընտրեցի հարթ ու ավելի չոր քար, նստեցի, հանգցրի լապտերիկը և պատրաստվեցի վայելել սիգարեթի հաճույքը։ Իմ ուղեկիցների լապտերիկները առկայծում ու փայլատակում էին քարերի մեջ։ Նրանք գնում էին հովտով, շրմփալով ջրի մեջ, և շուտով նրանց քայլերը խլացան գիշերային բազմաթիվ ձայների մեջ։ Ես ծխեցի սիգարեթը և դեն նետեցի մնացորդը․ օդում աղեղ կազմելով, այն բոցեղեն լուսատուի պես ընկավ ջուրը, թշշաց ու մարեց։ Եվ գրեթե հենց այդ վայրկյանին ինչ֊որ բան բարձր շրմփոցով թռավ լճակի մեջ, և հարթ ու սև ջուրը ծփաց արծաթե կոհակներով։ Ես իսկույն վառեցի լապտերիկը և լուսավորեցի ջրի մակերևույթը, բայց ոչինչ չտեսա։ Այնժամ ես լուսավորեցի այդ փոքրիկ լճակի մամռապատ քարերը։ Հենց ուղիղ իմ կողքին, մեծ գլաքարի եզրին նստել էր մեծ, դարչնագույն, պսպղուն գորտ և նրա հաստլիկ ազդրերն ու կողերը ծածկված էին ինչ֊որ խճճված զանգվածով, որ շատ նման էր մազի։

Ես քարացա և չհամարձակվեցի նույնիսկ շունչ քաշել, քանի որ գորտը տեղավորվել էր հենց լճակի վրա կախված քարի եզրին․ նա նստել էր կասկածելի զգուշությամբ և պատրաստ էր ամեն վայրկյան պոկվել քարից ու ցած թռչել։ Եթե նրան վախեցնեինք, նա քարից կթռչեր ուղիղ սև ջրի մեջ, և գնա ու նրան փնտրի։ Նրան էլ չես բռնի․․․ Հինգ րոպե ես մնացի անշարժ, ինչպես եղած քարերը, ու մազոտ գորտն աստիճանաբար վարժվեց լապտերի լույսին, և, երևում է, փոքր֊ինչ հանգստացավ։ Մեկ անգամ, նա, ճիշտ է, շարժվեց, թարթեց իր խոնավ աչքերը, և ես սարսափով մտածեցի․ վերջ, հիմա ցած կթռչի։ Բայց գորտը պարզապես ավելի հարմար տեղավորվեց քարի վրա, և ես թեթևացած շունչ քաշեցի։

Այդ ընթացքում արագորեն մտածեցի գործողության պլանը․ նախ պետք է լապտերիկը խորամանկորեն աջ ձեռքից փոխադրել ձախը, այնպես որ գորտը ոչինչ չզգա։ Հետո ես կսկսեմ շատ դանդաղ և աննկատելիորեն թեքվել դեպի առաջ այնքան ժամանակ, մինչև ձեռքս բավական կմոտենա նրա ճարպոտ մարմնին, և այնժամ կփորձեմ վայրկենաբար բռնել թանկարժեք որսը։ Մինչ լապտերիկը տարա մի ձեռքիցս մյուսը, կարգին հուզվեցի, որովհետև գորտն անթարթ հետևում էր իմ շարժումներին տագնապալի ու կասկածելի հայացքով․ բայց ահա լապտերիկն արդեն ձախ ձեռքումս է։ Մի քանի րոպե ես նորից քարացա․ թող նա հանգստանա․ հետո մատներս շերեփի նման ծալեցի և դանդաղ, որոշակի զգուշությամբ սկսեցի ձեռքս մոտեցնել գորտին։ Մոտիկ, ավելի մոտիկ․․․ դյույմ առ դյույմ․․․ և ահա արդեն ձեռքս կախվել է ուղղակի գորտի վրա։ Ես խոր շունչ քաշեցի և վճռեցի՝ բռնի՛ր․ հազիվ էր ձեռքս ցած իջել, երբ գորտը ցատկեց՝ բայց փոքր֊ինչ ուշացավ, և ես, այնուամենայնիվ, կարողացա մատներով բռնել նրա ետևի թաթը։ Սակայն գորտը բնավ էլ չէր պատրաստվում հրաժարվել ազատությունից․ նա սարսափելի վայնասուն գցեց և սկսեց հուսահատ աքացի տալ մյուս, ետին թաթով, ճանկռոտելով ձեռքիս ափը։ Ձեռքս այնպես էր ցավում, ասես մաշկս պոկում էին ասեղներով, և ձեռքիս խոր ճանկռվածքներ առաջացան, որոնք արագ կարմրեցին, լցվեցին արյունով։ Այս անսպասելի մարտականությունը այն արարածի, որին միանգամայն անվնաս էի համարում, այնպես շշմեցրեց ինձ, որ ակամա թուլացրի ձեռքս։ Այստեղ գորտը նորից ինձ թաթով խփեց, ձգվեց, թաց թաթը դուրս սահեց մատներիցս, ներքևում բարձր շրմփոց լսվեց, և ջրի երեսով անցավ արծաթե ծփանքը։ Մազոտ գորտը ծլկեց։

Թե ինչ զգացի այդ պահին՝ բառերով հաղորդել հնարավոր չէ․ գունեղ ու ողբերգական ընդարձակ հավաքածուն, որ հավաքել էի ամբողջ կյանքիս ընթացքում, չափազանց դժգույն էր ու անկարող նկարագրել այս աղետը։ Ես փորձեցի որևէ կերպ արտահայտել իմ զգացմունքները․․․ բայց ինչպե՞ս․․․ ես ոչ մի հարմար, թունդ խոսք ճգտա։ Դե արի ու դիմացիր․․․ Ես այնքան երկար էի սպասել, ես գրեթե հավատացել էի նրանց, ովքեր պնդում էին, թե մազոտ գորտեր ընդհանրապես չկան բնության մեջ, հետո ապարդյուն որոնումների այսքան ժամ կորցրի և, վերջապես, հանդիպեցի նրա հետ դեմ առ դեմ, արդեն համարյա բռնել էի ձեռքումս, և հետո․․․ Եվ հետո իմ սեփական հիմարության պատճառով նրան բաց թողեցի։ Էլ ոչինչ անել չէի կարող ու մագլցեցի բարձր քարի վրա, որ տեսնեմ, թե ուր են իմ որսորդները․ ինձնից չորս մղոն հեռու առկայծում էին լապտերիկների ցոլքերը, և ես ձայն տվի նրանց այն երկարաձիգ ու սուր կանչով, որով նրանք կանչում էին իրար։ Նրանք արձագանքեցին, և ես էլ գոռացի, որ շտապ գան ինձ մոտ։ Ես գտել եմ այն որսը, որին փնտրում էինք։ Հետո քարից ցած իջա և ուշադիր զննեցի լճակը։ Նրա երկարությունը տասը ոտնաչափ կլիներ, իսկ լայնքը՝ մոտ հինգ ոտնաչափ (ամենալայն մասում)։ Ջուրը լցվում ու այնտեղից թափվում էր քարերի միջով անցնող երկու նեղ ջրանցքների արանքով, և ես մտածեցի․ բավական է միայն փակել այդ ջրանցքը, և եթե գորտը շարունակում է այնտեղ մնալ, ապա միանգամայն հնարավոր է նրան բռնել։ Մոտեցան շտապելուց շնչահեղձ եղած որսորդները, ես ամեն ինչ պատմեցի նրանց, ու նրանք սկսեցին մատները շրխկացնել ու տնքալ զայրույթից, որ գորտն այնուամենայնիվ փախել է։

Ինչևիցե, մենք աշխատանքի անցանք և շուտով լերկ քարերի կույտով փակեցինք ելքի ու մուտքի ջրանցքները։ Հետո երկու որսորդ բարձրացան գլաքարի վրա և լապտերներն ուղղեցին ջրին, որ մենք լավ տեսնենք, ես լճակի խորությունը չափեցի թիթեռորսիչի բռնակով, և պարզվեց, որ այնտեղ երկու ոտնաչափ ջուր կա։ Գետակի հունը ծածկված էր մանր քարերի հետ խառնված խոշոր ավազով․ այստեղ գորտը կարող էր իր համար բավական շատ թաքնվելու տեղ գտնել։ Հետո մենք Ջեյկոբի և էլի երկու որսորդների հետ լրիվ մերկացանք և մտանք սառցանման ջրի մեջ․ ես ու Ջեյկոբը լճակի մի ծայրում, իսկ այն երկուսը՝ մյուս։ Դանդաղ շարժվում էինք իրար ընդառաջ, որ միանանք լճակի կենտրոնում, երեք տակ կռացած, մատներով շոշափելով յուրաքանչյուր փոս, շրջելով ամեն մի քար։ Շուտով մենք հասանք մեջտեղը, և այստեղ որսորդներից մեկը խանդավառված ճչաց․ նա ջրի տակ ինչ֊որ բան բռնեց, ըստ որում քիչ էր մնում կորցներ հավասարակշռությունը և երեսնիվայր շրմփար ջրի մեջ։

― Ի՞նչ ես բռնել, ի՞նչ, ― հուզված բղավեցինք բոլորս միասին։

― Ա՛յ, նա, գորտը, ― կարկամեց որսորդը, ― բայց նա փախել։

― Իսկ ինչ է, դու ձեռքեր չունե՞ս, ― զայրացած տեղեկացավ Ջեյկոբը, ցրտից ատամները զնգզնգացնելով։

― Նա վազել ուղիղ մասայի մոտ։

Եվ այդ պահին իմ բոբիկ ոտքերի մոտ ինչ֊որ բան շարժվեց․ ես կռացա և սկսեցի արագ փնտրել ջրի մեջ։ Հենց այդ պահին Ջեյկոբը վայրի գոռաց ու սուզվեց ջրի տակ, իսկ մյուս որսորդը հուսահատ փորձում էր ինչ֊որ բան բռնել իմ ոտքերի տակ։ Մատներս կպան հաստ ու ողորկ մարմնի, որն արագ մտնում էր ավազի մեջ, հենց ուղղակի իմ ոտքերի տակ․ ես նրան բռնեցի, նույն այդ պահին Ջեյկոբը դուրս թռավ ջրից, նա թքում, շնչահեղձ էր լինում, բայց հանդիսավոր թափահարում էր ձեռքը, որի մեջ սեղմված էր հաստլիկ գորտը։ Ջրի միջով շրմփացնելով, նա գալիս էր իմ կողմը, շտապելով ցույց տալ ինձ իր որսը․ բայց երբ մոտեցավ, ես արդեն ուղիղ կանգնել էի, ու ձեռքիս մեջ նույնպես կար ինչ֊որ կենադնի բան։ Ես արագ նայեցի, թե ինչ եմ բռնել, տեսա հաստ թաթերը, որ ծածկված էին ինչ֊որ թավ մազանման բանով։ Այո՛, ես մազոտ գորտ էի բռնել։ Այստեղ ես նայեցի Ջեյկոբի հաղթավարին, և նրա գերին ճիշտ և ճիշտ իմ գերու նման էր։ Մենք իրար շնորհավորեցինք, երկու գորտերն էլ զգուշորեն տեղավորեցինք փափուկ կտորից կարված խոր պարկի մեջ և ամուր կապեցինք։ Նոր էինք հասցրել այս բոլորը կատարել, երբ որսորդը, որն ապարդյուն խառնշտում էր իր ոտքերի տակ, ուրախությունից բղավեց, ուղղվեց և օդի մեջ թափահարեց ևս մի մազոտ գորտ, որին նա հաջողացրել էր բռնել թաթից։

Ոգևորված հաջողությունից, արդեն ցուրտ չզգալով, մենք նորից ջուրը մտանք և խնամքով զննեցինք ամբողջ լճակը, բայց այլևս գորտ չգտանք։ Այժմ արդեն արևելքում երկնքի եզրը կապտել էր, բաց երկնագույնի վրա ոսկեզօծ ցոլքեր էին ընկնում, ավելի ու ավելի վեր էին բարձրանում զմրուխտե֊ոսկեգույն ցոլքերը, և մեր գլխավերևում առկայծում ու մարում էին վերջին աստղերը։ Պարզ է, որ որսի ժամն անցնում էր, բայց ես շատ գոհ էի․ շատ հաջող որս էինք արել։ Աֆրիկացիները պպզել էին չոր քարերի վրա, նրանք ծիծաղում էին, շատախոսում, ծխում էին իմ տված սիգարեթները։ Ես մի կերպ սրբվեցի թաշկինակով և հագա ցողից ամբողջովին թրջված հագուստներս։ Գլուխս ուղղակի պայթում էր՝ մասամբ այսքան հուզվելուց, բայց հիմնականում Ֆոնի հետ խմելուց։ Ասենք, հիմա ես թքել էի և սառն ու թաց հագուստի, և գլխացավի վրա․ ես տոնում էի իմ հաղթանակը։ Գորտերով պարկը իջեցրի ջրի մեջ և այդպես պահեցի այնքան ժամանակ, մինչև որ լավ թրջվեց ու սառեց․ հետո փաթաթեցի թաց խոտով ու դրի զամբյուղի մեջ։

Երբ հասանք բլրի գագաթը, արևն արդեն բարձրացել էր հեռավոր լեռների վրա ու աշխարհը լցրել ոսկեզօծ փխրուն լույսով։ Բարձր խոտը խոնարհվել էր ցողի ծանրությունից, հազարավոր մանրագույն սարդիկներ ոստայն էին հյուսել ցողունների միջև․ նրանց ցանցերը գիշերվանից խլել էին ցողի հարուստ որսը, և մանր կաթիլներն արևի ճառագայթների տակ առկայծում էին սպիտակ ու սառցա֊երկնագույն ալմաստի փայլով։ Մեր ոտքերի տակից տասնյակներով դուրս էին թռչում խոշոր մորեխներ ու սլանում խոտի վրայով, խշխշացնելով ու փայլեցնելով վառ֊կարմիր թևերը, իսկ մեծ քարի հովանու տակ աճած բաց դեղին խոլորձների կղզյակի վերևում մետաղե֊երկնագույն երանգով բզզում էր արջի նման բրդոտ հաստ իշամեղուների երգչախումբը։ Թարմ ու զով օդը ամբողջովին ներծծված էր ծաղիկների ու խոտի, հողի ու ցողի բույրով։ Որսորդները երջանիկ էին գիշերվա հաջող որսի համար, մի երգ էին սկսել և դանդաղ, իրար ետևից գնում էին արահետով․ դա բաֆուտյան մի ուրախ երգ էր, և նրանք երգում էին տաքացած ու տարված, շուտով սկսեցին երգել նաև Ֆոնի տնեցիք, իսկ Ջեյկոբը նվագակցում էր թրխկացնելով թիթեղե տուփին, որ նախատեսված էր «որսի համար»։ Այսպես մենք դոփում էինք դեպի թավուտ, բարձր երգելով, իսկ Ջեյկոբն ավելի ու ավելի բարդ ռիթմեր էր խփում իր «թմբուկով»։

Երբ մենք տուն հասանք, ես առաջին հերթին, գտա մի թիթեղե բանկա գերյալներիս համար․ բանկան լցրի թարմ ջրով , հատակին դրեցի մի քանի քար, որ գորտերը թաքնվելու տեղ ունենան։ Այս բանկայի մեջ տեղավորեցի երկուսին, իսկ երրորդին նստեցրի մուրաբայի ապակե մեծ բանկայի մեջ։ Նախաճաշի ժամանակ այդ բանկան դրեցի սեղանի վրա, իմ դիմաց, և ամեն մի պատառը կուլ տալուց առաջ հիանում էի իմ գերյալով, սիրահարված աչքերս չկտրելով նրանից։

Գորտերի ցեղի համար իմ մազոտ գորտը իսկական հսկա էր․ եթե նա լավ հավաքի թաթերն իր տակ, ապա իսկ և իսկ կտեղավորվի ափսեի մեջ և ամբողջովին կզբաղեցնի այն։ Նրա գլուխը լայն է և բավական հարթ, աչքերը՝ խիստ դուրս պրծած, իսկ բերանը՝ արտակարգ լայն։ Վերևից գորտի մեջքը մուգ շոկոլադի գույն ունի, տեղ֊տեղ սփռված է ավելի մուգ շագանակագույն գրեթե սևին տվող անորոշ ցան, փորը սպիտակ է, իսկ ամենաներքևում՝ փոքր֊ինչ վարդագույն, և ետին թաթերը նույնպես ներսի կողմից վարդագույն են։ Աչքերը շատ մեծ են, ածխի նման սև, ոսկեգույն կետերի նուրբ նախշով։ Այս գորտի ամենազարմանալի հատկանիշը մազերն են, որ աճում են նրա մարմնի երկու կողմերում և ազդրերին։ Այստեղ մազերը սև են, խիտ և երկու դյույմ երկարություն ունեն։ Այս պճնանքը ըստ էության ամենևին էլ մազեր չեն, դրանք մաշկի երկարացած ապաճումներ են, որոնք, եթե մոտիկից դիտելու լինենք, հիշեցնում են ծովային անեմոնի շոշափուկները․ իսկ անուշադիր նայելու դեպքում կարելի է հավատալ, որ գորտի մարմնի ետին կեսը ծածկված է խիտ մազերի շերտով։ Ջրի մեջ մազերը ցից֊ցից կանգնում են և լողում, ինչպես ջրիմուռներ, հենց այդ ժամանակ էլ դրանք ամենից լավ են երևում, իսկ երբ գորտերը գտնվում են ցամաքում, դրանք կախ են ընկնում և թվում են սառած թելերի խճճված զանգված։

Այն ժամանակից ի վեր, երբ առաջին անգամ հայտնաբերվել է մազոտ գորտը, գիտնականները շարունակ վիճում էին, թե վերջ ի վերջո ինչի է ծառայում գորտի այդ անսովոր գզգզված պճնանքը, իսկ այժմ, թվում է, թե գիտնականները եկել են այն միասնական կարծիքի՝ մազերը օգնում են շնչառությանը։ Բոլորն գորտերն այս կամ այն չափով շնչում են մաշկով, այլ խոսքով, մաշկն իր մեջ թթվածին է հավաքում ջրից։ Այդպիսով, գորտը ունի, այսպես ասած, շնչառական երկու ապարատ․ մաշկը և թոքերը։ Ուստի երբ գորտը շնչում է մաշկով, նա կարող է շատ երկար ժամանակ մնալ ջրի տակ։ Իսկ մազոտ գորտի բազմաթիվ բարակ մաշկային ապաճումները զգալիորեն մեծացնում են մաշկի մակերեսը և դրանով իսկ շատ են օգնում շնչառությանը։ Սկզբում գիտնականները խիստ կասկածում էին այդ մազիկների նման նշանակությանը, քանի որ դրանք գոյություն ունեն միայն արուների մոտ։ Այս տեսակի էգերի մաշկը նույնպես հարթ է, ինչպես մնացած բոլոր գորտերինը։ Ուստի և, կարող է թվալ, թե այդ մազերը ծառայում են միայն իբրև զարդ, և ոչ մի օգուտ էլ չեն տալիս, չէ՞ որ ուղղակի ծիծաղելի է ենթադրել, իբր արուի շնչառությունն այնքան կարճատև է, որ առանց մազերի նա յոլա գնալ չի կարող, իսկ անմազ էգին օդը բավականացնում է, դեռ մի բան էլ ավելի։ Սակայն ասքան տարօրինակ հակասությունը շուտով բացատրվեց․ բանից դուրս է գալիս, որ արուներն իրենց ամբողջ կյանքն անց են կացնում ջրում, այն դեպքում, երբ էգերը տարվա մեծ մասն անց են կացնում ցամաքում և ջուրն են մտնում միայն սերնդի շարունակության համար։ Այսպիսով, գաղտնիքը բացվեց․ էգը մեծ մասամբ ցամաքում է լինում և շնչում է թոքերով, իսկ արուին՝ իր ստորջրյա բնակավայրում մազերը շատ անհրաժեշտ են, նա գրեթե ափ դուրս չի գալիս։

Մազոտ գորտը մի հետաքրքիր առանձնահատկություն ևս ունի․ նրա ետին թաթերի մսեղ մատները ունեն երկար, սպիտակ, կիսաթափանցիկ եղունգներ․ ցանկության դեպքում գորտը դուրս է հանում այդ եղունգները, իսկ երբ դրա կարիքն այլևս չկա, ներս է տանում՝ ինչպես կատուն իր ճանկերը։ Ես սեփական փորձից համոզվեցի, որ գորտի եղունգները շատ սուր են, և նա դրանք օգտագործում է իբրև զենք։ Դրա պերճախոս վկայությունն իմ ձեռքերի ճանկռվածքներն են։ Կարծում եմ, որ գորտի եղունգները երկու նշանակություն ունեն․ առաջինը, պաշտպանության միջոց են, իսկ երկրորդը՝ դրանով հեշտ է կառչել արագընթաց գետակների լերկ պատերից, ուր ապրում են այդ երկկենցաղները։ Ամեն անգամ, երբ մենք որսում էինք մազոտ գորտերին, նրանք կատաղորեն քացի֊քացի էին տալիս ետևի թաթերով և դուրս էին հանում իրենց եղունգները։ Միաժամանակ գորտերն արձակում էին տարօրինակ սուր ձայներ, որ նման էր խոզի ինքնաբավ մռթմռթոցի և բռնված մկան խղճալի ծվծվոցի․ ի դեպ այդ ձայնը զարմանալիորեն բարձր է և եթե անսպասելի է, կարող է վախեցնել։

Իմ մազոտ գորտերը շատ հարմար տեղավորվել էին իրենց թիթեղե մեծ բանկայի մեջ, իսկ գիշերային բազմաթիվ արշավներից հետո ես ձեռք բերի էլի մի քանիսին։ Այժմ ես ունեի յոթ գորտ, և բոլորն էլ արու, ճոխ մազածածկույթով։ Մի քանի ամիս շարունակ ամեն տեղ փնտրում էի, աշխատելով նրանց համար էգ գտնել, բայց՝ անհաջող։ Եվ ահա մեկ անգամ իմ պատշգամբում հայտնվեց մի շատ սիրալիր, մոտ 95 տարեկան պառավ կին, երկու կալեբասներով․ մեկի մեջ նստել էին խլուրդներ, իսկ մյուսում մազոտ գորտի մի մեծ էգ։ Այս էգը այդպես էլ մնաց միակը, մեկ ուրիշը ինձ չհաջողվեց ձեռք բերել, և բնական է, որ ես նրա հետ վարվում էի հատուկ խնամքով ու հոգատարությամբ։

Արտաքուստ էգը քիչ էր տարբերվում արուից․ գուցե միայն նրա մաշկն ավելի չոր էր ու կոշտ, իսկ գույները ավելի վառ՝ աղյուսագույն֊կարմիր, դարչնավուն ցանցերով։ Նա իրեն հիանալի էր զգում յոթ կավալերների մեջ և նույնիսկ անցավ ընկերովի ստորջրյա ապրելակերպին։ Ամբողջ օրերով գորտերը պառկում էին ջրի մեջ, գրեթե ամբողջովին ջրով ծածկված, պատրաստ իջնելու թիթեղե բանկայի հատակը, եթե հանկարծ մեկն ու մեկը փորձեր մոտենալ նրանց։ Սակայն գիշերները նրանք համարձակություն էին ստանում բարձրանում էին քարերի վրա, որ հատուկ նրանց համար էի դրել, և նստում էին այնտեղ բերանները բաց, նայելով իրար անարտահայտիչ դեմքերով։ Ամբողջ ժամանակ, քանի դեռ մենք գտնվում էինք Աֆրիկայում և Անգլիա մեկնելու ճանապարհին (իսկ դա շատ երկար ճանապարհ էր), գորտերը համառորեն հրաժարվում էին ուտելուց, չնայած ես նրանց հրապուրում էի ամենահամեղ պատառներով։ Բայց նրանք բոլորն էլ չափազանց գեր էին, ուստի և նրանց երկարատև պաս պահելը ինձ այնքան էլ չէր հուզում․ չէ՞ որ սողուններն ու երկկենցաղները կարող են երկար ժամանակ յոլա գնալ առանց ուտելու և դրանից ամենևին չեն տուժում։

Երբ հասավ Բաֆուտից մեր գլխավոր ճամբարը մեկնելու ժամանակը, իսկ այնտեղից էլ՝ ծովափ, ես գորտերին տեղավորեցի մի ոչ շատ խոր տախտակե արկղի մեջ, որի հատակին փռված էին բանանի թաց տերևներ։ Արկղը չէր կարելի շատ խոր պատրաստել։ Ինչ֊որ բանից վախենալով, գորտերը կարող էին ցատկոտել արկղի մեջ և իրենց նուրբ քթերը վնասել փայտե կափարիչին զարկելով։ Փոքր արկղի մեջ այդպիսի վտանգ նրանց չէր սպառնում։ Բաֆուտից մեկնելու ճանապարհին գորտերը ինձ բավական հոգս և մի քանի տագնապալի րոպեներ պատճառեցին։ Բարձր լեռներում օդը սառն է, դուրեկան, բայց երբ իջնում ես անտառապատ հարթավայրը, այնպիսի զգացողություն ես ունենում, ասես ընկնում ես թուրքական բաղնիք, և այս փոփոխությունը այնքան էլ գորտերի սրտովը չէր։

Լեռներից ցած իջնելու ճանապարհին, դադարներից մեկի ժամանակ, ես բացեցի արկղը և սարսափեցի։ Իմ բոլոր մազոտ գորտերը փռվել էին հատակին՝ նվաղած ու թուլացած, առանց կյանքի որևէ նշանի։ Ես խելագարի պես նետվեցի մոտակա բացատը և արկղը մտցրի գետի մեջ։ Սառը ջուրը աստիճանաբար կենդանացրեց չորս գորտերին, իսկ մյուս երեքն այնքան վատ էին զգում, որ նրանց այլևս չհաջողվեց փրկել։ Շուտով նրանք հոգիները փչեցին։ Այպիսով, ինձ մնացին երեք արու և մեկ էգ։ Եվ մնացած ճանապարհի ընթացքում ես ստիպված էի ամեն երկու֊երեք մղոնից հետո կանգնեցել բեռնատարը և գորտերի արկղը ընկղմել գետի մեջ, որպեսզի աշխուժացնեմ նրա բնակիչներին։ Միայն այս եղանակով կարողացա նրանց կենդանի հասցնել մեր գլխավոր ճամբարը։ Բայց երբ մենք տեղ հասանք, ես ստիպված եղա գլուխս կոտրել մի նոր անսպասելի խնդրի վրա։ Մազոտ գորտերը չէին կարողացել բարձր թռչել արկղի մեջ, ուստի և չէին ջարդել քթները, բայց փոխարենը նրանք փորձել էին մտնել արկղի անկյունները և այդպիսով հաջողացրել էին քերծել իրենց քթի ու շրթունքների ամբողջ մաշկը։ Սա մի իսկական դժբախտություն էր․ երբ գորտի քթի նուրբ մաշկը վնասվում է, այդ տեղում շատ շուտով առաջանում է վտանգավոր վերք, նա քայքայում է չորս կողմի մաշկը, ինչպես չարորակ խոց, և երբեմն քայքայում է ամբողջ քիթն ու վերին շուրթը։ Ստիպված եղանք նոր արկղ պատրաստել իմ մազոտ գերյալների համար։ Այս արկղը խոր չէր, բայց ներսի կողմից ամբողջությամբ պատեցի փափուկ կտորով, որի տակից բամբակ փռեցի։ Ստացվեց կատաղի խելագարների պալատի նման մի բան։ Այստեղ իմ մազոտ գորտերը իրենց զգում էին ինչպես տանը։ Այժմ նրանք կարող էին սրտներն ուզածի չափ ցատկել դեպի առաստաղը կամ էլ մխրճվել արկղի հատակը, չվնասելով մաշկը։ Ես նրանց պահում էի սովորականից ավելի պակաս խոնավության պայմաններում, և այս եղանակով ինձ հաջողվեց բուժել նրանց քերծված քթերը, բայց այնուամենայնիվ մաշկի վրա մնացին հազիվ նկատելի՝ սպիտակ սպիներ։

Երբ մենք, վերջապես, լքեցինք գլխավոր ճամբարը և ուղևորվեցինք ծովեզր, ուր ես պետք է նավ նստեի, այդ ճանապարհորդությունն իսկական մղձավանջ դուրս եկավ։ Աներևակայելի շոգ էր, և մազոտ գորտերով արկղը շատ արագ չորանում էր։ Ես փորձեցի այն պահել ջրով լի դույլի մեջ։ Բայց տեղի ճանապարհներն այնքան վատն էին, որ չէինք հասցնում կես մղոն էլ գնալ, երբ դույլի ամբողջ ջուրը թափվում էր մեքենայի ցնցումներից․ մնում էր միակ միջոցը․ մոտավորապես ամեն մի կես ժամը մեկ անգամ կանգնեցնել բեռնատար մեքենան որևէ աղբյուրի մոտ և մազոտ գորտերով արկղը մի լավ ջրել։ Սակայն, չնայած մեր բոլոր ջանքերին, մի գորտ ևս զոհվեց․ և նավի տախտակամածը բարձրացան միայն երեք մազոտ գորտ։ Ծովային սառը քամին շուտով կենդանացրեց նրանց, և գորտերն ասես շունչ առան, թեև շատ էին նիհարել իրենց կամավոր պասից։ Պաս պահեցին նրանք մինչև Անգլիա և էլի մի որոշ ժամանակ, երբ նրանց արդեն տեղավորեցինք Լոնդոնի կենդանաբանական այգում, սողունների բաժանմունքում։ Այնտեղի խնամակալը, ինչպես և ես՝ մինչ այդ, փորձեց նրանց հրապուրել ամեն տեսակ համեղ պատառներով, բայց գորտերը համառորեն շարունակում էին հրաժարվել ուտելուց։ Վերջապես մի անգամ նա վճռեց փորձել մի վերջին միջոցը։ Գորտերի վանդակը մտցրեց սպիտակ մկների, ավելի ճիշտ՝ նորածին վարդագույն մկնիկների, և, ի զարմանս նրա, գորտերը վրա տվին նրանց և վայրկենապես խժռեցին, ասես նորածին մկնիկները միշտ եղել էին նրանց սիրած կերակուրը։

Այդ օրվանից նրանք սնվում էին միայն մանր գազանիկներով, հրաժարվելով ամեն տեսակ իսկական գորտային կերից, ինչպիսին են, օրինակ, մորեխներն ու ալրաորդերը։ Իհարկե, չի կարելի պատկերացնել, որ ազատության մեջ նրանք բացառապես սնվում էին մկներով, ավելի շուտ մկները նրանց հիշեցնում են իրենց սովոր կերը։ Բայց թե դա ի՞նչ կեր է, մինչև օրս մնում է չլուծված գաղտնիք։


Գլուխ վեցերորդ

Օձերն ու շիլինգները


Խոտահավաքի տոնին Ֆոնի արտասանած ճառն ունեցավ զարմանալի և անմիջական ազդեցություն։ Հաջորդ օրը, ջանալով ազատվել գլխացավից, որով ինձ պարգևատրեցին Ֆոնի հետ խմելն ու դրան հաջորդող գորտերի որսը, ես պառկեցի մոտ երկու ժամ և մի քիչ քնեցի։ Հետո արթնացա և որոշեցի թեյ խմել (թերևս դա ինձ թարմացներ)․ մի կերպ վեր կացա մահճակալից ու քարշ եկա դեպի դուռը․ մտադրվելով պատշգամից գոռալ ցած, խոհանոց, որ թեյ բերեն։ Ես բացեցի դուռը և քարացա տարակուսանքից՝ արդյո՞ք դա երազ չէր։ Պատշգամբը լցված էր ամենաբազմազան պարկերով, արմավենու տերևներից պատրաստված զամբյուղներով ու կալեբասներով, և դրանք բոլորն էլ կամացուկ ցնցվում էին ու շարժվում․ բացի այդ, պատին հենված էին հինգ հատ երկար բամբուկե ձողեր, իսկ նրանց ծայրերին գալարվում էին պարաններով կապված կատաղի օձերը։ Այդ պահին իմ պատշգամբը ամենից շատ հիշեցնում էր տեղաբնակների շուկան․ սանդուղքի վերին աստիճանին պպզել էր Ջեյկոբը և դժգոհ նայում էր ինձ․

― Մասան արթնանալ, ― մռայլված ասաց նա, ― ինչո՞ւ մասան արթնանալ։

― Իսկ այդ ի՞նչ է այստեղ, ― հարցրի ես, ձեռքով ցույց տալով պարկերի և զամբյուղների կույտը։

― Որս, ― եղավ կարճ պատասխանը։

Ես զննեցի ձողերը․ հուսալի՞ են արդյոք կապված օձերը։

― Իսկ ով է այսքան որս բերել, ― հարցրի ես, փոքր֊ինչ ապշած այդպիսի առատությունից։

― Այս այդ մարդիկ բերեց, ― կարճ ու հասկանալի պատասխանեց Ջեյկոբը, ձեռքով ցույց տալով դեպի ետ, սանդուղքի կողմը։

Ես մոտեցա այն տեղին, ուր նա նստած էր, և տեսա, որ բոլոր յոթանասունհինգ աստիճաններն էլ, որոնք տանում էին դեպի իմ առանձնատունը, և դեռ ճանապարհի ոչ փոքր մասն էլ լեփ֊լեցուն են բաֆուտցիների խայտաբղետ ամբոխով, երկու սեռի և ամեն տարիքի։ Նրանք կլինեին մոտ հարյուր հիսուն հոգի, և բոլորն էլ նայում էին ինձ անշարժ, զարմանալիորեն լուռ ու խաղաղ։ Որպես կանոն, բավական է որ հինգ վեց աֆրիկացիներ հավաքվեն միասին, և նրանք ավելի մեծ աղմուկ կբարձրացնեն, քան աշխարհիս մի որևէ ուրիշ ժողովուրդ, իսկ հիմա այնպես էր թվում, որ այդ հսկայական բազմությունը կազմված էր միայն ու միայն խուլ ու համրերից։ Այնքան որ նրանք լուռ էին։ Այդ հակաբնական լռությունից ես նույնիսկ սարսափեցի։

― Ի՞նչ է նրանց պատահել, ― հարցրի ես Ջեյկոբին։

― Սը՞ր։

― Ինչո՞ւ են նրանք բոլորը լռում։

― Հա՜, ― վերջապես Ջեյկոբը հասկացավ, թե ինչ եմ նրանից ուզում։

― Ես նրանց ասել, որ մասա քնել։

Սա բազմաթիվ դեպքերից առաջինն էր, երբ ես համոզվեցի, թե որքան քաղաքավարի ու բարեկիրթ են Բաֆուտի մարդիկ։

Պարզվում է, որ նրանք այստեղ, կիզիչ արևի տակ, սպասել են գրեթե երկու ժամ, զսպելով իրենց բնական, ծայրաստիճան աշխուժությունը, որ չխանգարեն իմ քունը։

― Իսկ ինչու դու ինձ ավելի շուտ չարթնացրիր, ― հանդիմանեցի ես Ջեյկոբին, ― մի՞թե դու չգիտես, որ որսի համար լավ չէ այդքան երկար սպասելը։

― Այո, սըր։ Ներեցեք, սըր։

― Դե լավ, արի տեսնենք, թե ինչ են նրանք բերել։

Ես վերցրի ամենամոտիկ զամբյուղը և նայեցի ներսը, այնտեղ կային հինգ մկներ՝ բաց դեղնավուն մորթով, ճերմակափոր ու երկար պոչով։ Ես զամբյուղը տվի Ջեյկոբին, նա տարավ սանդուղքի առաջին աստիճանի մոտ և բարձրացրեց գլխից վեր։

― Ո՞վ բերել այս որս, ― բղավեց նա։

― Այդ ես բերել, ―ծակող ձայնով արձագանքեց մի պառավ կին։ Նա դժվարությամբ անցավ ամբոխի միջով, բարձրացավ պատշգամբ, մոլեգին սակարկեց ինձ հետ մի հինգ րոպե, հետո բռունցքի մեջ սեղմեց դրամը և սկսեց ճանապարհ բացել դեպի ցած։

Հաջորդ զամբյուղի մեջ նստել էին երկու փոքրիկ, հիանալի բվեճներ։ Նրանց փետուրները բծավոր էին, սև ու մոխրագույն, իսկ աչքերը բոլորված էին միանգամայն սպիտակ շրջանակներով՝ երիզված նուրբ սև գույնով։ Թվում էր, թե նրանք հագել են եղջերյա մեծ ակնոցներ։ Ինձ տեսնելով, նրանք կտուցները չրխկացրին և երկար թարթիչները իջեցրին կատաղի ու ոսկեգույն աչքերի վրա։ Ես փորձեցի նրանց հանել զամբյուղից, բայց այստեղ նրանք բարձր ճիչերով շրջվեցին մեջքների վրա և հսկայական ճանկերը ցցեցին առաջ։ Ըստ էության դրանք ոչ թե բվեճներ էին, այլ նրանց ձագերը, տեղ֊տեղ նրանց վրայից դեռ չէր թափվել աղվամազը, որը բամբակ էր հիշեցնում, և թվում էր, թե նրանք ընկել էին առատ ձյունի տակ։ Ամբողջ կյանքումս ես չեմ կարողացել անտարբեր նայել բվերին, իսկ այս երկու պստիկները ուղղակի սքանչելի էին։ Դրանք սպիտակադեմ քնկոտներ էին, ես դեռ այդպիսիք երբեք չէի ունեցել և, իհարկե, չէի կարող դրանց չգնել։

Իմ հաջորդ գնումը սկյուռիկ էր, որի պատճառով մեծ իրարանցում սկսվեց։ Նա նստել էր արմավենու տերևներից հյուսված զամբյուղի մեջ, և հազիվ էի ես նայել նրան, երբ սկյուռը գնդակի նման դուրս թռավ, կծեց ձեռքս և պատշգամբով մի կողմ նետվեց։ Ջեյկոբը վազեց նրա ետևից և արդեն հասնում էր փախստականին, բայց հանկարծ սկյուռը խաբս տվեց և աստիճաններով սլացավ ցած, հմտորեն խուսանավելով տասնյակ զույգ սև ոտքերի արանքում։ Աննկարագրելի աղմուկ֊աղաղակ բարձրացավ․ նրանք, ովքեր կանգնած էին վերին աստիճանների վրա, վեր թռան, զգալով գազանիկին իրենց ոտքերի տակ, կորցրին հավասարակշռությունը և ընկան նրանց վրա, ովքեր կանգնած էին ներքևում։ Սրանք իրենց հերթին ընկան մյուսների վրա, ովքեր կանգնած էին ավելի ներքևում, իսկ սրանք արդեն գլորվեցին ցած, ինչպես խոտը գերանդու տակ։ Մի քանի վայրկյանում սանդուղքը լցվեց իրար խառնված, շարժվող մարմիններով, այս ու այնտեղ դուրս էին ցցվում ոտք ու ձեռք, տնկվելով ամենաանհավանական անկյունների տակ։

Ես համոզված էի, որ այս մարդկային հեղեղը կճզմի չարաբաստիկ սկյուռին, բայց ի զարմանս իմ, նա հայտնվեց սանդուղքի ամենավերջին աստիճանին, ողջ ու առողջ, անվնաս, երկու անգամ պոչը թափահարեց և կայտառ քայլով ճամփա ընկավ, իր հետևում թոնելով մի պատկեր, որ հիշեցնում էր Օդեսայում աստիճանների վրա տեղի ունեցած ջարդը՝ « Պոտյոմկին զրահանավը» ֆիլմից, միայն նեգրական տարբերակով։ Իսկ ես, սանդուղքի վերին աստիճանին կանգնած, կատաղությունից ինձ ուտում էի և իզուր փորձում էի ճեղքել սև մարմինների բազմությունը․ ախր սկյուռը հազվագյուտ տեսակի էր, և չէր կարելի նրան ձեռքից բաց թողնել։ Աստիճանների մեջտեղում ինչ֊որ մեկը դիպավ ոտքիս, և ես փլվեցի մեծ ու փափուկ մարմնի վրա, դատելով մի քանի մանրամասներից, որոնք ես կարողացա տեսնել, մարմինը կանացի էր։ Մեծ դժվարությամբ կարողացա ոտքի կանգնել, հուսահատ նայեցի ցած, ճանապարհին, և՛ օ՜, ուրախություն, այնտեղով մեր կողմն էին գալիս երկու տասնյակ երիտասարդ բաֆուտցիներ։ Նրանք նկատեցին սկյուռին և քարացած կանգ առան, իսկ սկյուռը, տեսնելով նրանց, նստեց և սկսեց կասկածամտորեն հոտոտել օդը։

― Է՜յ, ― գոռացի ես, ― դուք, այնտեղ, ճանապարհի վրա․․․ բռնեցեք այդ սկյուռին։

Երիտասարդները ցած դրին իրենց կապոցները և վճռականորեն շարժվեցին դեպի սկյուռը, բայց նա մի հայացք գցեց դրանց կողմը, շրջվեց ու ծլկեց։ Նրանք վազեցին սկյուռի հետևից, և յուրաքանչյուրը, երևի, որոշել էր, թե հենց ինքը պետք է բռնի փախստականին։ Սկյուռը փախչում էր ամբողջ ուժով, բայց ո՞նց կարող էր նա փախչել այդպիսի երկարաոտն հետապնդողներից։ Նրանք վազում էին միացյալ խմբով, ուս֊ուսի, նրանց դեմքերը խիստ էին ու վճռական։ Շուտով նրանք հավասարվեցին սկյուռին, և այստեղ նրանք, ի սարսափ իմ, բոլորը միանգամից հարձակվեցին թանկարժեք որսի վրա, ու նորից սկյուռն անհետացավ օրորվող սև մարմինների կույտի մեջ։ «Դե, հիմա արդեն խեղճին անպայման կտրորեն», ― մտածեցի ես, սակայն սկյուռը չափազանց կենսունակ գտնվեց։ Երբ «կույտը» ճամփի վրա փոքր֊ինչ ուշքի եկավ, մի տղա վեր կացավ, վզից բռնած վեր բարձրացրեց բարձր ճղճղացող ու շնչահեղձ լինող սկյուռին։

― Մասա՜, ― բղավեց նա և լայն ժպտաց։ ― Ես նրան բռնել։

Ես պարկը ցած նետեցի, որ գազանիկին մտցնի այնտեղ, հետո բոլորը, ովքեր կանգնած էին աստիճանների վրա, սկսեցին ձեռքից֊ձեռք փոխանցել սկյուռիկին, և վերջապես նա հասավ ինձ․ ես շտապեցի գերյալին դնել պարկի մեջ՝ արագ զննեցի նրան և համոզվեցի, որ բոլորովին չի տուժել, միայն տրամադրությունն էր փչացել։ Դա մի սևականջ սկյուռ էր, թերևս, ամենագեղեցիկը կամերունյան բոլոր սկյուռներից։ Նրա մեջքը մուգ ձիթապտղի գույն ուներ, իսկ փորը՝ վառ նարնջա֊դեղին։ Կողքերից, ուսերից մինչև հետույքը, ձգվում էր սպիտակ բծերի շղթայիկը, իսկ ականջները բոլորագծված էին սև մազափնջով, և գազանիկի տեսքն այնպիսին էր, ասես երբեք ականջները չէր լվանում։ Բայց, իհարկե, ամենագեղեցիկն այդ փափուկ մարմնի մեջ՝ երկար ու արտակարգ շքեղ պոչն էր, որը վերևից կանաչա֊շագանակագույն էր, գծավոր, իսկ հակառակ կողմը՝ վառ նարնջագույն էր, ուղղակի կրակի գույն։ Երբ սկյուռը հայտնվեց վանդակում, նա երկու անգամ ինձ վրա թափահարեց իր շլացուցիչ պոչը, հետո նստեց ու զբաղվեց մի անհետաձգելի գործով՝ սկսեց խժռել մանգոյի պտուղը, որ ես դրել էի նրա համար։ Ես հաճույքով էի նայում նրան ու մտածում․ ի՜նչ երջանկություն է, որ նա հրաշքով կենդանի մնաց այդ ամբողջ իրարանցման մեջ, և ինչ լավ է, որ ես այնուամենայնիվ նորից տիրացա նրան։ Եթե ես այն ժամանակ իմանայի, թե դեռ որքա՜ն հոգսեր է ինձ պատճառելու, հազիվ թե այդքան ուրախանայի։

Հետո ես նորից զբաղվեցի ամենատարբեր պարկերով ու զամբյուղներով, որոնցով լեփ֊լեցուն էր պատշգամբը, և ձեռքս վերցրի առաջին պատահած, բավական մեծ կալեբասը։ Ինչպես միշտ, նրա բերանը փակված էր ամուր փաթաթած կանաչ տերևների փնջով, ես հանեցի խցանը և նայեցի ներս, բայց կալեբասը բավական մեծ էր, և ես ոչինչ չտեսա նրա մութ հատկին։ Ես այն տարա սանդուղքի գլուխը և բարձր պահեցի․

― Ո՞ւր է այն մարդը, որը բերել է այս կալեբասը, ― հարցրի ես։

― Ես այստեղ եմ, սըր, ― լսվեց բացականչությունը սանդուղքի մի ինչ֊որ մասից։

Ինձ միշտ զարմացրել է, որ աֆրիկացիները կարողանում են իրենց կալեբասը տարբերել հարյուրավոր այլ կալեբասների մեջ։ Ես ոչ մի կերպ չէի կարողանում դրանց տարբերությունն զգալ։ Մի՞թե միայն չափերի մեջ էր գաղտնիքը․ բայց յուրաքանչյուր աֆրիկացի վայրկենաբար կճանաչի իր ամանը և մեկ ուրիշի հետ չի շփոթի։

― Իսկ ի՞նչ որս ունես դու այնտեղ, ― հարցրեցի ես, պահելով կալեբասի բկի շուրջը փաթաթված թոկից և դանդաղ ճոճելով այն։

― Օձ, սըր, ― եղավ պատասխանը, և ես անմիջապես կանաչ խցանը մտցրի նորից տեղը։

― Իսկ ինչ օձ է, բարեկամս։

― Հերա, սըր։

Ես նայեցի տեղական անունների իմ ցուցակը, գտա, որ դա նշանակում է «անտառային կանաչ իժ»։ Այս գեղեցիկ օձերը լայնորեն տարածված են Բաֆուտում, ես արդեն դրանցից մի քանի հատ ունեի։ Նրանց երկարությունը տասնութական դյույմ էր, գույները՝ գեղեցիկ, մեջքը արտակարգ վառ, կանաչ, ինչպես խոտը, փորը՝ դեղնա֊ծիրանավուն, իսկ կողքերից՝ լայն ու սպիտակ զոլեր։ Ես կալեբասը տարա այնտեղ, ուր դրված էր մի տափակ արկղ, որը վերևից ծածկված էր թանզիֆով (այնտեղ ապրում էին մյուս իժերը), որ նորեկին էլ գցեմ նրանց մոտ։ Պետք է ասել, որ օձին կալեբասից վանդակի մեջ գցելը բարդ գործ չէ, եթե, իհարկե, պահպանեք երկու֊երեք հասարակ կանոններ։ Առաջինը, համոզվիր, որ վանդակի բոլոր բնակիչները գտնվում են դռնակից հեռու։ Ես այդ արեցի։ Երկրորդը․ նախքան օձին կալեբասից դուրս բերելը, պարզիր՝ մենա՞կ է նա այնտեղ։

Ահա այս էր, որ ես չարեցի։

Ես բացեցի վանդակի դռնակը, հանեցի կալեբասի խցանը և սկսեցի զգուշորեն թափահարել այն․ երբեմն օձին թափահարելով կալեբասից հանելը շատ երկար է տևում։ Պատահում է, որ նա կծկվում ու սեղմվում է ամանի պատին, և այնժամ նրան տեղից շարժելը շատ է դժվարանում։ Իմ ետևում կանգնած էր Ջեյկոբը և ծանր շնչում էր ուղղակի ծոծրակիս վրա․ իսկ նրա հետևում հոծ պատի նման խռնվել էին աֆրիկացիները և, բերանները բացած, հետևում էին իմ յուրաքանչյուր շարժմանը։ Ես ավելի ամուր թափահարեցի կալեբասը, դարձյալ ոչինչ չստացվեց։ Կյանքումս չէի տեսել այնպիսի իժ, որն այդքան ամուր կառչած լիներ իր բանտին։ Վերջապես զայրացա, ամբողջ ուժով թափահարեցի կալեբասը, և նա անմիջապես երկու կես եղավ։ Վանդակի վրա սարսափելի հարվածով թափվեց խճճված մի կծիկ՝ կես դյուժին մեծ և ուժեղ կատաղի օձեր։

Նրանք այնպիսի ամուր և հսկայական կծիկ էին կազմել, որ չէին մտնում վանդակի մեջ վերին անցքից, այլ խրվել մնացել էին։ Եվ ես չկարողացա դուռը փակել։ Հետո արտակարգ նազանքով, որը ես չհասցրի գնահատել ըստ արժանվույն (դրա ժամանակը չունեի), նրանք իրարից անջատվեցին և վճռականորեն սողացին դռնակի եզրով դեպի հատակը։ Այստեղ իժերը կիսաշրջան կազմեցին, ինչպես զինվերներ, որոնք սպասում էին միայն հարձակման հրամանի, և շարժվեցին մեզ վրա։ Ջեյկոբն ու բաֆուտցիները, որ խռնվել էին նրա հետևում, մի ակնթարթում անհետացան, ասես կախարդական գավազանի շարժումով։ Եվ դժվար էր դրա համար նրանց մեղադրել, չէ՞ որ նրանք բոլորը բոկոտն էին։ Բայց իմ հագուստը ևս ոչ մի կերպ պիտանի չէր այն բանի համար, որ սիրաբանեի իժերի հետ։ Եվ դեռ ավելին, իմ միակ զենքը կոտրված կալեբասի երկու կեսերն էին՝ ոչ այնքան հարմար զենք օձերի հետ վարվելու համար։ Դրա համար էլ ես պատշգամբը թողեցի նրանց տրամադրության տակ և նետվեցի դեպի ննջարանս։ Այնտեղ մի փայտ գտա և վերադարձա պատշգամբ։ Այժմ օձերը սողացել էին չորս կողմը, և հիմա արդեն դժվար չէր մեկ֊մեկ նրանց քշել անկյունը, ամեն մեկին փայտով սեղմել հատակին և հետո արդեն բռնել։ Մեկը մյուսի հետևից ես նրանց հավաքեցի վանդակի մեջ և, թեթևացած շունչ քաշելով, ծածկեցի ու փակեցի դռնակը։ Բաֆուտցիները նորից հայտնվեցին պատշգամբում նույնքան անսպասելի, ինչպես որ անհետացել էին, նրանք բոլորը շատախոսում էին, ծիծաղում և շրխկացնում մատները, պատմելով իրար, թե ինչ սարսափելի վտանգ էր իրենց սպառնում։ Ես խստորեն նայեցի նրան, ով բերել էր օձերին։

― Դու, ― ասացի ես, ― ինչու ինձ չասացիր, որ կալեբասում այսքան շատ օձ կա։

― Ո՜ւխ, ― զարմացավ նա, ― ես բոլորն ասել, մասա, ես ասել մասա, ես ասել, որ այնտեղ ներսում օձ։

― Օձ, այո՛, մեկ օձ։ Բայց դու չասացիր, որ այնտեղ վեց օձ կա։

― Ես ասել մասա, այնտեղ ներսում օձ կա, ― զայրացած կրկնեց նա։

― Չէ՞ որ ես հարցրի, թե ինչ որս ես դու բերել, ― համբերատարությամբ բացատրեցի ես, ― և դու ասացիր «օձ», դու չասացիր «վեց օձ»։ Ես որտեղից իմանամ, թե քանիսն են այնտեղ։ Դու, երևի, կարծում ես, թե ես կախարդ եմ ու հենց որ նայեմ կալեբասի մեջ, իսկույն կտեսնեմ, թե դու քանի օձ ես բերել։

― Հիմար մարդ, ― իր խոսքն ասաց Ջեյկոբը։ ― Այ մի ժամանակ օձը կծել մասա և մասա մեռնել։ Ու դու այն ժամանակ ի՞նչ անել, հա՞։

Այստեղ ես հարձակվեցի Ջեյկոբի վրա։

― Բայց չէ՞ որ դու էլ էիր փայլում քո բացակայությամբ, որքան ես նկատեցի, օ, ազնի՜վ ասպետ։

― Այո, սըր, ― ժպիտից փայլելով, պատասխանեց Ջեյկոբը։

Արդեն ուշ գիշեր էր, երբ ես վճարեցի վերջին որսորդին և, վերջապես, մենակ մնացի աներևակայելիորեն խայտաբղետ կենդանիների հավաքածուն ձեռքիս։ Մինչև գիշերվա երեքը նրանց տեղավորում էի վանդակներում, և դեռ այդքանից հետո էլ հինգ հատ մեծ առնետ մնացին անտուն, իսկ ես պահեստում չունեի և ոչ մի արկղ, որ պիտանի լիներ վանդակի համար։ Կամա թե ակամա ստիպված էի նրանց թողնել ուղղակի իմ ննջարանի հատակի վրա, և այստեղ նրանք անցկացրեցին ամբողջ գիշերը, ջանալով կրծել սեղանի ոտքը։

Առավոտյան վեր կացա, մաքրեցի վանդակները, կերակրեցի իմ արդեն բավական պատկառելի գազանանոցը և մտածեցի, որ այսօր երևի նոր բնակիչներ չեմ ստանա, բայց սխալվեցի։ Բաֆուտցիները, երևի, իրենց ամբողջ հոգին դրել էին այն խնդրի կատարման համար, որ նրանց առջև դրել էր Ֆոնը․ որքան հնարավոր է շատ ու տարբեր գազաններ բերել ինձ․ առավոտյան ժամը 10֊ին ճանապարհը և սանդուղքի բոլոր յոթանասունհինգ աստիճանները սևին էին տալիս, այնքան մարդ էր հավաքվել։ Ի՜նչ կարող էի անել, ստիպված էի նորից գնելու ամեն տեսակ կենդանիներ։ Ցերեկվա ժամը մեկին պարզվեց, որ կենդանիների հոսքը դեռ շատ պիտի տևի, իսկ փայտի ու արկղների պաշարներս՝ վերջացել էին․ ստիպված եղա վարձել մի խումբ տղաների ու նրանց հանձնարարեցի վազել Բաֆուտով մեկ ու ամեն տեսակ տախտակներ գնել արկղների համար, ինչ որ աչքերն ընկնի։ Դրա համար ստիպված եղա չլսված փողեր վճարել՝ աֆրիկացիների մոտ ցանկացած ամանը, լինի դա շիշ, թե հին թիթեղե տուփ, թե արկղ, գնահատվում էին գրեթե ոսկու պես։

Ցերեկվա ժամը չորսին ես և իմ օգնականները բոլորովին հալից ընկանք, մեզ կծել էին տարբեր տեղերից այնքան բազմատեսակ գազաններ ու գազանիկներ, որ մենք արդեն դադարեցինք նկատել նոր խայթոցները։ Իմ առանձնատունը լեփ֊լեցուն էր ամեն տեսակ արարածներով, դրանք ծվծվում ու գռմռում, թխթխկացնում ու որոտում էին իրենց կալեբասների մեջ, զամբյուղներում ու պարկերում, իսկ մենք այդ ընթացքում տենդագին շտապողականությամբ նրանց համար վանդակներ էինք մեխում։ Մի խոսքով, դա այն օրերից մեկն էր, որպիսիք ավելի լավ է մոռանալ։ Կեսգիշերի մոտ մենք այնքան էինք տանջվել, որ հազիվ էինք կանգնում ոտքի վրա, աչքներս փակվում էին, իսկ առջևում դեռ տասնյակ արկղներ պիտի մեխեինք։ Մի մեծ թեյնիկ թեյը՝ մեջը առատորեն վիսկի լցրած, փոքր֊ինչ կայտառացրեց մեզ, ու տենդագին ոգևորությամբ շարունակեցինք մեր գործը, և վերջապես, գիշերվա երեքի կեսին, խփեցինք վերջին մեխը և իր տեղը դրեցինք վերջին գազանիկին։ Ես մտա անկողին և սարսափով հիշեցի, որ առավոտյան պետք է արթնանամ ժամը 6-ին, այլապես չեմ հասցնի մաքրել վանդակները և կերակրել գազաններին, նախքան իմ գլխին կթափվեն նորերը։

Հաջորդ օրը, եթե կարելի է այդպես ասել, թերևս, նախորդից ավելի դժվարին օր էր, որովհետև բաֆուտցիները ավելի շուտ եկան, քան ես կարողացա կարգի բերել իմ գազանանոցը։ Պատկերացրեք այսպիսի մի տեսարան․ ես աշխատում եմ արագ մաքրել վանդակները և կերակրել մի քանի տասնյակ կենդանիների, իսկ մի երեք տասնյակ գազանիկներ այդ միջոցին առանց օդի խեղդվում են ինչ֊որ կեղտոտ պարկի կամ կալեբասի մեջ և ուշադրություն են պահանջում․ ակամա կսկսես հուզվել։ Ես խեթ֊խեթ նայեցի պատշգամբում անընդհատ աճող կալեբասների ու զամբյուղների կույտին, և ինձ թվաց, թե վանդակների քանակը, որոնք դեռ պետք է կերակրեի, անընդհատ ավելանում էր, աճում․․․ Վերջապես ես հասկացա, թե ինչ զգացած կլիներ Հերկուլեսը, երբ առաջին անգամ տեսավ ավգյան ախոռները։

Աշխատանքս ավարտելով, ես չսկսեցի անմիջապես նոր կենդանիներ գնել, այլ նախ բարձրացա սանդուղքի վերին աստիճանին և խոսքս ուղղեցի, բոլոր բաֆուտցիներին։ Վերջին երկու օրում ինձ համար շատ որս եք բերել, ամենատարբեր կազմվածքի չափի ու տեսակի, ― ասացի ես։ Սա ապացուցում է, որ բաֆուտցիները, անկասկած, լավագույնն են բոլոր որսորդներից, որոնց ինձ հաջողվել է հանդիպել, և ես նրանց սրտանց շնորհակալ եմ։ Սակայն, ― շարունակեցի ես, ― ամեն ինչ սահման ունի, նրանք երևի, իրենք էլ չեն հասկանում, որ ես չեմ կարող անվերջ որս գնել, ես դրանց այլևս չգիտեմ ինչ անեմ։ Ուստի, շատ ուրախ կլինեմ, եթե նրանք մի քանի օր, ասենք, մի երեք օր, որս չանեն, իսկ ես այդ ընթացքում մի քանի արկղ էլ կմեխեմ և կեր կճարեմ կենդանիների համար։ Ինչ իմաստ ունի կենդանիներ գնելը, ― նկատեցի ես, ― եթե դրանք պետք է ոչնչանան այն պատճառով, որ նրանց չենք կարող տեղավորել, դա կլինի անտեղի փող ծախսել։ Պետք է ասել, որ աֆրիկացիները շատ գործնական մարդիկ են, և իմ այդ խոսքերից ամբոխն ասես ալեկոծվեց, բոլորը գլխով արին, և լսվեց համերաշխ «Ա՜, ա՜, ա՜»֊ն։ Այժմ, երբ նրանք ամեն ինչ հասկացան, ինձ (ինչպես ես հույս ունեի) թեկուզ երեք օր դադար կտան, ես գնեցի բոլոր կենդանիներին, որ բերել էին, և սկսեցի վանդակներ պատրաստել։

Ժամը չորսին վերջացրի վանդակներ պատրաստելը, և կարելի էր հանգստանալ, մի բաժակ թեյ խմել։ Հենվեցի պատշգամբի բազիրքին և հենց այդ պահին, ներքևում, կարմիր աղյուսե կամարի տակ դուռը բացվեց և հայտնվեց Ֆոնը։ Լայն քայլերով, նա հսկայական բակով ուղղվեց իմ կողմը, նրա հագուստը ծփում ու խշխշում էր քայլելիս։ Ֆոնը մտահոգ խոժոռված էր և ինչ֊որ բան էր փնթփնթում քթի տակ։ Անկասկած, նա ինձ այցելության էր գալիս, ու ես աստիճաններով իջա նրան ընդառաջ։

― Ես քեզ տեսա, բարեկամս, ― ասացի ես հարգալից։

― Բարեկա՜մս, ― բացականչեց Ֆոնը տիրանալով ձեռքիս և հուզված նայելով դեմքիս։ ― Մի մարդ ինձ ասաց, որ դու էլ չգնել որս, դա ճի՞շտ է։

― Ո՛չ, այդպես չէ, ― պատասխանեցի ես։

― Ա՜, լավ, ― ասաց նա թեթևացած։ ― Պատահում է, որ ես վախենալ, հանկարծ դու գնել արդեն շատ որս և շուտով թողնել ինձ։

― Ո՛չ, ո՛չ, ― առարկեցի ես և բացատրեցի։ ― Բաֆուտի մարդիկ շատ լավ որսորդներ են, և նրանք ինձ այնքան որս են բերել, որ իմ վանդակներն այլևս չեն բավականացնում։ Դե ես էլ բոլորին ասացի, թող երեք օր դադարեն որս անել․ և ես այդ ընթացքում վանդակներ կսարքեմ նոր որսի համար։

― Հը՜մ, ես հասկանալ, ― ասաց Ֆոնը, սիրալիր ժպտալով, ― իսկ ես մտածել, թե դու շուտով գնալ մեզանից։

― Ո՛չ, ես առայժմ մտադիր չեմ մեկնել Բաֆուտից։

Ֆոնը կասկածանքով նայեց շուրջը (հո մոտերքում կողմնակի մարդ չկա), հետո քնքշությամբ մի ձեռքով գրկեց ուսս և քարշ տվեց դեպի ճանապարհը։

― Բարեկամս, ― ասաց նա խռպոտ շշուկով, ― ես քեզ որս գտնել։ Այո՛, հիանալի որս, դու այդպիսին երբեք չունենաս։

― Իսկ դա ինչ որս է, ― հետաքրքրվեցի ես։

― Այսպիսի որսը քեզ շատ դուր գա, ― չափից դուրս համոզիչ բացատրեց Ֆոնը։ ― Հիմա մենք կգնանք և նրան բռնել, հա՞։

― Իսկ դու դեռ չե՞ս որսացել։

― Ոչ, բարեկամս, բայց ես գիտենալ, թե որ կողմում է նա թաքնվում։

― Լավ․ կգնանք նրան կփնտրենք հենց հիմա, հա՞։

Ֆոնն անհամբերությամբ ինձ տարավ ամբողջ բակի միջով, հետո նեղ անցումների լաբիրինթոսով, և, վերջապես, մենք հայտնվեցինք մի փոքրիկ խրճիթի առջև։

― Դու ինձ այստեղ սպասել քիչ ժամանակ, բարեկամս, ես շուտով կգա, ― ասաց ուղեկիցս և մխրճվեց խրճիթի խավարում։

Ես սպասում էի դրսում և չէի հասկանում, թե այդ ուր գնաց նա և ինչ որս է ինձ համար հնարել։ Նրա տեսքն այնքան խորհրդավոր էր, որ հետաքրքրասիրությունից այրվում էի։

Շուտով նա նորից հայտնվեց․ և ես նրան անմիջապես չճանաչեցի։ Բաֆուտի Ֆոնը հանել էր իր բոլոր հագուստները, նույնիսկ գլխարկը և սանդալները, նրա վրա ոչինչ չկար, բացի փոքրիկ անբասիր սպիտակ ազդրակապից։ Ձեռքում բռնել էր երկար, բարակ տեգ․ նրա սլացիկ, մկանուտ մարմինը փայլում էր օծայուղից, ոտքերը բոբիկ էին։ Ֆոնը մոտեցավ ինձ, պտտելով տեգը, ինչպես իսկական որսորդ և բավականությունից փայլեց, երբ որ տեսավ, թե ինչպես եմ ես զարմացել։

― Դու քեզ ստացավ ևս մեկ որսորդ, ― ծիծաղելով բացատրեց նա։ ― Հիմա ինձ էլ կարելի է կոչել Բաֆուտի Քերծե, չէ՞։

Ես համոզված եմ, որ այս որսորդը ամենալավը կլինի, ― ասացի ես և ժպտացի նրան։

― Ես լավ որս անել, ― ասաց Ֆոնը։ ― Իմ մարդիկ գուցե մտածել, որ ես արդեն շատ ծեր, պիտանի չեմ որսի համար։ Միայն, բարեկամս, եթե մարդ հավատարիմ աչք ունի, հավատարիմ քիթ և հավատարիմ հոգի, նա երբեք այնպես ծեր չդառնալ, որ որսի չգնալ, այդպես չէ՞։

― Դու ճիշտ ես ասում, բարեկամս, ― հաստատեցի ես։ Ֆոնը ինձ դուրս բերեց գավթից, և մենք գնացինք մոտ կես մղոն ճանապարհով, հետո մայիսի դաշտերի միջով թեքվեցինք մի արահետ։ Ֆոնը քայլում էր արագ, պտտում էր տեգը և քթի տակ ինչ֊որ երգ մռմռում։ Ժամանակ առ ժամանակ նա շրջվում էր իմ կողմը, և նրա դեմքը ճառագում էր ուրախ, պայծառ, բոլորովին տղայական ժպիտով։ Շուտով հրաժեշտ տվինք դաշտերին, անցանք մութ, խորհրդավոր տերևների շրշյունով լի միմբոյի արմավենիների պուրակի միջով և սկսեցինք բարձրանալ բլուրի ոսկեզօծ լանջերով։ Երբ մենք հասանք գագաթին, Ֆոնը կանգ առավ, թափով տեգը խրեց հողի մեջ, ձեռքերը խաչեց կրծքին և նայեց շուրջը։ Ես մի փոքր ավելի շուտ էի կանգնել, չհասած գագաթին՝ նկատել էի ինչ֊որ խեցիների, շատ նուրբ գույներով։ Իսկ երբ բարձրացա Ֆոնի մոտ, նա կանգնել էր անշարժ ու հմայվածի պես նայում էր ցած, ոչինչ չնկատելով շուրջը։

Վերջապես նա խոր շունչ քաշեց, շրջվեց դեպի ինձ և, ժպտալով, ձեռքերը լայն տարածեց․

― Ահա իմ երկիր, ― ասաց նա։ ― Շատ գեղեցիկ այս երկիր։

Ես գլխով արի՝ ի նշան համաձայնության, և մենք մի քանի րոպե լուռ հիանում էինք մեր հայացքի առջև բացված լայնարձակությամբ։ Ներքևում փռված էր փոքրիկ դաշտերի խճանկարը՝ կանաչ, արծաթե, բաց֊շագանակագույն, այս ու այնտեղ երևում էին միմբոյի արմավենու պուրակները․ երբեմն էլ կարմրին էին տալիս ժանգա֊կարմիր հողի նոր փորված պատառիկները։ Այս անկյունը, որի վրա աշխատել էին մարդկային ձեռքերը, ասես վառ ու խայտաբղետ թաշկինակ լիներ, որ փռել էին այստեղ ու մոռացել, իսկ ամեն կողմից քարացած օվկիանոսի ալիքների նման կախվել էին լեռները, մայր մտնող արևը ոսկեզօծել էր կատարները, իսկ հարթավայրերի վրա ստվերներ էր գցել։ Ֆոնը դանդաղ դիտում էր շուրջը, և նրա դեմքն արտահայտում էր ինչ֊որ տարօրինակ քնքշության ու մանկական հրճվանքի մի խառնուրդ։ Նա կրկին հոգոց հանեց, խորը, անկեղծ բավականությամբ։

― Գեղեցի՜կ է, ― մրմնջաց նա։ Հետո դուրս քաշեց իր տեգը հողից և տարավ ինձ ցած, մի նոր հարթավայր, շարունակելով կամաց երգել քթի տակ։

Ոչ շատ խոր, հարթ հովիտը ամբողջովին լցված էր ցածրիկ, վտիտ ծառերով, որոնց բարձրությունը չէր անցնում տասը ոտնաչափից։ Ծառերի մի մասը չէր երևում․ նրանք պարուրված էին պատատուկների լայն թիկնոցով և նմանվում էին թրթռացող տերևների և փղոսկրի նման դեղնավուն ծաղիկներով ծածկված գետնահակ աշտարակների։

Հովիտն ասես ներծծել էր իր մեջ ամբողջ երկարատև օրվա արևի լույսը, և տաք օդը այստեղ հագեցած էր ծաղիկների ու տերևների քաղցր բույրով։ Ծաղիկների վրա վխտում էին ու քնաթաթախ, բեկբեկուն բզզում հազարավոր մեղուներ։ Ինչ֊որ մի փոքրիկ թռչնակ զրնգուն երգում էր իր ուրախ երգը ու հանկարծ լռում։ Այժմ արդեն լուռ էր, միայն լսվում էր մեղուների աղոտ բզզոցը, երբ նրանք կույտերով խմբվում էին ծառերի շուրջը կամ մտնում գալարախոտի թավշե միջուկի մեջ։ Ֆոնը մի րոպե նայեց ծառերին, հետո խոտի վրայով զգույշ շարժվեց դեպի ավելի հարմար դիտակետ, որտեղից, գալարախոտի խիտ ցանցի միջից, այնուամենայնիվ կարելի էր տեսնել ծառերը։

― Դե հենց այստեղ մենք կտեսնենք որս, ― շշնջաց նա և ցույց տվեց ծառը։ ― Մենք հիմա նստել և սպասել մի քիչ ժամանակ։

Նա պպզեց և քարացավ, հանգստանալով, ես նստեցի նրա կողքին։ Սկզբում իմ ուշադրությունը միանման գրավում էին և՛ անտառը, և՛ իմ ուղեկիցը։ Բայց ծառերի մեջ չէր նկատվում և ոչ մի կենդանի արարած, ու ես սկսեցի նայել Ֆոնին։ Նա նստել էր անշարժ, հսկայական ձեռքում սեղմելով տեգը, որի մի ծայրը խրել էր գետնի մեջ․ նրա դեմքին կարդացվում էր անհանգիստ սպասումը, ինչպես երեխան թատրոնում սպասում է, թե երբ է բարձրանալու վարագույրը։ Երբ նա Բաֆուտում դուրս եկավ այն փոքրիկ ու մութ խրճիթից, թվաց, թե այնտեղ թողել էր ոչ միայն իր հագուստները և արքայական զարդերը, այլև իր արքայական կեցվածքը, առանց որի ես առաջ նրան չէի կարող պատկերացնել։ Իսկ այստեղ, իմ կողքին, այս լուռ, տաք հովտում, տեգը ձեռքին, ինձ մոտ նստած էր ընդամենը մի որսորդ ևս։ Նրա փայլուն ու սև աչքերն անթարթ հետևում էին ծառերին, հետապնդելով գազանին, որը ուր որ է պիտի երևար։ Բայց որքան շատ էի նրան նայում, այնքան պարզ էի հասկանում՝ ո՛չ, նա սոսկ սովորական որսորդ չէ, նա ինչ֊որ բանով տարբերվում է մյուսներից, բայց թե ինչո՞վ ― ես դա անմիջապես չհասկացա։ Հետո գլխի ընկա, որ ամեն մի սովորական որսորդ կնստեր ճիշտ այսպես, համբերատար սպասելով գազանին, բայց կերևար, որ նա ձանձրանում է․ չէ՞ որ նա բազմիցս նստել է այսպես, որսը նրա համար մի արտակարգ բան չէր։ Իսկ Ֆոնի աչքերը փայլում էին, մեծ բերանը շոյում էր մի թեթև ժպիտ․ դե, իհարկե, նա ամբողջ հոգով երանության մեջ էր։ Ու ես մտածում էի․ երևի մի անգամ չէ, որ միապետին ձանձրացնում էին նրա պատվական խորհրդականներն ու շողոքորթ հպատակները․ շքեղ հագուստների մեջ հանկարծ նա շոգում էր ու ծանրանում և զգում էր, որ սրածայր կոշիկներն անխղճաբար սեղմում ու ճնշում են ոտքերը։ Եվ այն ժամանակ նա, հավանաբար, անհաղթահարելիորեն ցանկանում է բոբիկ ոտքերով շոշափել, զգալ փափուկ, կարմիր հողը, քամուն տալ մերկ մարմինը, ահա այդժամ նա ծածուկ գնում է փոքրիկ խրճիթը, հագնում որսորդի զգեստ, ելնում սարերը, թափահարելով տեգն ու երգելով իր երգը, իսկ լեռան գագաթներին կանգ է առնում ու զմայլվում այն սքանչելի երկրով, որն ինքն է կառավարում։ Ես հիշեցի նրա ասած բառերը․ «Եթե մարդ ունի հավատարիմ աչք, հավատարիմ քիթ, հավատարիմ հոգի, նա երբեք չի լինի շատ ծեր, որ որսի չգնա»։ Այո, մտածեցի ես, դե, իհարկե, Ֆոնն էլ է դրանցից։ Բայց Ֆոնն այստեղ ընդհատեց իմ խորհրդածությունները իր խառնվածքի մասին, թեքվեց դեպի ինձ, բռնեց ձեռքս և ցուցամատով ցույց տվեց ծառը։

― Այ, նրանք եկել, ― շշնջաց նա, ամբողջովին ժպիտով ողողված։

Ես նայեցի այնտեղ, ուր նա ցույց տվեց, և սկզբում ոչինչ տեսա, բացի նույն խճճված ճյուղերի ոստայնից։ Իսկ հետո ինչ֊որ բան շարժվեց, և ես տեսա այն գազանիկին, որին սպասում էինք։ Նա ցատկոտում էր խճճված ճյուղերի մեջ փափուկ, եթերային նազանքով, ինչպես փետուր։ Երբ նա մոտեցավ մեզ, պարզվեց, որ ես հենց այդպես էի իմ երևակայության մեջ պատկերացնում էլֆին, նուրբ կանաչա֊մոխրագույն մորթի, երկար, ճկուն ու աղվամազիկ պոչ։ Վարդագույն ձեռքերը փոքր֊ինչ մեծ են մարմնի համեմատ, մատներն արտակարգ երկար են ու նիհար։ Ականջները շատ մեծ են և թվում են կիսաթափանցիկ, այնքան բարակ է դրանց մաշկը․ այդ ականջներն ասես ապրում են իրենց առանձին կյանքով, մերթ բացվում են հովհարի նման և ամուր սեղմվում գլխին, մերթ սրված ցցվում՝ ուղիղ, ինչպես գունատ ջրաշուշաններ։ Դեմքի կեսը բռնած՝ մեծ ու սև աչքեր, որոնց կնախանձեր անգամ ամենաինքնահավան բվեճը։ Դեռ ավելին, այդ գազանիկը կարողանում է, ճիշտ բվեճի նման, գլուխը շրջել ետ և տեսնել իր սեփական մեջքը։ Նա վազեց բարակ ճյուղի ծայրը (որը գրեթե թեքվեց նրա ծանրության տակ) ու նստեց այնտեղ իր երկար, ճկուն մատներով կառչելով ծառի կեղևից․ նա հսկայական աչքերով դիտում էր շուրջը և կամացուկ ինչ֊որ բան շշնջում։ Ես գիտեի, որ դա գալագո է, փոքրիկ աղվեսակապիկ, բայց ավելի շատ կարելի էր հավատալ, որ այդ արարածը դուրս է թռել մանկական կախարդական հեքիաթի էջերից։

Գալագոն նստել էր ճյուղին և մտածկոտ ծվծվում էր, երևի, մի րոպե, բայց հենց այդ ժամանակ տեղի ունեցավ մի զարմանալի բան։ Հանկարծ, օ՜ հրաշք, նրանք հայտնվեցին բոլոր ծառերի վրա։ Այստեղ կային բոլոր չափերի ու տարիքի գալագոներ, ամենափոքրիկներից սկսած, ընկույզից մի քիչ մեծ, մինչև չափահասները, որոնք հեշտությամբ կարող էին տեղավորվել սովորական բաժակի մեջ։ Նրանք ցատկոտում էին ճյուղից ճյուղ, կառչում տերևներից ու չորուկներից իրենց մարմնից մեծ երկար ու խոշոր ձեռքերով, քնքշորեն ինչ֊որ բան փսփսում իրար ու աշխարհին նայում քերովբեների լայն բացված ու անմեղ աչքերով։ Փոքրիկները, որոնք, թվում է, թե հենց միայն կլոր աչքերից էին բաղկացած, չէին հեռանում ծնողներից․ երբեմն նրանք նստում էին ետին թաթերի վրա և փոքրիկ, չռած մատներով վարդագույն ձեռքերը բարձրացնում էին վեր, ասես սարսափում էին, տերևների արանքից տեսնելով այսքան արատավոր աշխարհը։

Ես տեսա, թե ինչպես մի այդպիսի ձագուկ հանկարծ մի մեծ, մսեղ մորեխ նկատեց հենց այն նույն ճյուղի վրա, որին նստել էր ինքը։ Արդեն մթնում էր։ Միջատն արդեն շշմել էր ննջելուց և անմիջապես չնկատեց վտանգը։ Եվ չհասցրեց նա տեղից շարժվել, երբ պստլիկ գալագոն սահեց ճյուղի վրայով ու ամուր բռնեց մորեխին փորի մեջտեղից։ Մորեխն անմիջապես արթնացավ և վճռեց, որ ժամանակն է մի բան ձեռնարկել։ Դա մի խոշոր միջատ էր, իր մեծությամբ նա գրեթե չէր զիջում գալագոյին․ բացի այդ, մորեխի ետին ոտքերը երկար էին և ուժեղ, ու նա սկսեց կատաղի պաշտպանվել։ Այդ կռվից ուղղակի հնարավոր չէր աչք կտրել, գալագոն ամբողջ ուժով սեղմում էր մորեխին իր երկար մատներով և փորձում էր կծել նրան, բայց ամեն մի նոր փորձի ժամանակ մորեխը կատաղաբար հարվածում էր նրան իր ետևի ոտիկներով, և հակառակորդը կորցնում էր հավասարակշռությունը, սայթաքում էր ճյուղից ու կախվում, կառչելով թաթերով։ Այսպես կրկնվեց մի քանի անգամ, և ես մտածում էի, որ գալագոն ունի կպչուն ներբաններ։ Եվ նույնիսկ գլխիվայր կախված ու կատաղի հարվածներ ստանալով փորին, գալագոն դեռ հասցնում էր նայել իր կլոր աչիկներով, դարձյալ այն նույն մանկական միամիտ արտահայտությամբ։ Այս ճակատամարտն ավարտվեց միանգամայն անսպասելիորեն, երբ գալագոն մի անգամ ևս գլխիվայր կախվեց, մորեխը նրան ավելի ուժեղ խփեց, գալագոյի ետևի թաթերը, այնուամենայնիվ պոկվեցին ճյուղից, և հակառակորդները միասին ցած թռան տերևների արանքից։ Մինչև գետինը մնացել էր շատ քիչ, և այստեղ միայն գալագոն բացեց իր ձեռքը (նա շարունակում էր մորեխին ամուր պահել մեջքից) և, թրջելու միջոցին փորձված մարզիկի ճարպկությամբ, բռնեց մոտակա ճյուղից։ Նա անմիջապես ձգվեց, նստեց ճյուղին և կծեց մորեխի գլուխը, մորեխը դեռ չէր հասցրել խելքի գալ թռիչքից հետո, որ կարողանար շարունակել պայքարը։ Գալագոն ակնհայտ բավականությամբ սկսեց ծամել, ձեռքից բաց չթողնելով գլխատված միջատին, որը դեռ շարունակում էր ջղաձգորեն ցնցել ոտքերը։ Հետո գլուխը թեքեց մի կողմ և սկսեց նայել թպրտացող մարմնին, հիացմունքից ու հուզմունքից ճղճղալով։ Երբ միջատը դադարեց շարժվել, և նրա ետևի մեծ ոտքերը ձգվեցին ու սառեցին, գալագոն իրար հետևից դրանք պոկեց ու կերավ։ Այդ պահին նա ծիծաղելիորեն նման էր պստլիկ ծերուկ շատակերի, որը ճաշակում է հսկա թռչնի ոտքը։

Շուտով հովիտը լցվեց ստվերներով, և գալագոներն այլևս չէին երևում տերևների մեջ, թեև դեռ մեզ էին հասնում նրանց նուրբ ծլվլոցները։ Մենք վեր կացանք, ուռած ոտքներս ուղղեիցնք և նորից սկսեցինք բարձրանալ բլրի լանջն ի վեր։ Վերևում Ֆոնը կանգ առավ և երջանիկ ժպիտով նայեց ներքևում փռված անտառին․

― Ահա ինչ որս, ― քթի տակ ծիծաղեց նա։ ― Ես նրան ուժեղ շատ սիրել։ Նա միշտ ինձ ծիծաղեցրել, ես շատ ծիծաղել։

― Այո՛, դա հրաշալի որս է, ― պատասխանեցի ես, ― նրա անունն ի՞նչ է ձեզ մոտ, Բաֆուտում։

― Բաֆուտում մենք նրան անվանել շիլինգ, ― ասաց Ֆոնը։

― Իսկ ինչպես ես կարծում, իմ որսորդները կարղ են դրանցից որսալ, թեկուզ մի զույգ։

― Հենց վաղը դրանցից դու մի զույգ կստանաս, ― խոստացավ Ֆոնը, բայց ոչ մի կերպ չուզեց ինձ ասել, թե ինչպես պիտի որսան աղվեսակապիկներին, և ո՞վ պետք է դա անի։ Մենք վերադարձանք Բաֆուտ արդեն աղջամուղջին։ Ֆոնը հագնվեց և իր սովորական ներկայանալի տեսքով հայտնվեց ինձ մոտ՝ խմելու։ Երբ մենք բարի գիշեր մաղթեցինք, ես նրան հիշեցրի, որ խոստացել է ինձ համար մի քանի գալագո ձեռք բերել։

― Այո՛, բարեկամս, ես չմոռանալ, ― ասաց Ֆոնը։ ― Ես ճարեմ քեզ համար մի քանի շիլինգ։

Անցավ չորս օր, և ես արդեն սկսեցի մտածել, որ կամ Ֆոնը մոռացել է իր խոստումը, կամ էլ գալագոյին որսալը ավելի դժվար է, քան թվում է։ Իսկ հինգերորդ օրը, երբ ինձ թեյ էին մատուցում, ես թեյի սկուտեղի վրա տեսա ռաֆիայի խայտաբղետ թելերից պատրաստված փոքրիկ զամբյուղ։ Բացեցի կափարիչը և քնկոտ նայեցի նրա մեջ․ այնտեղից խեղճ ու հարցական ինձ էին նայում չորս զույգ փայլուն ու միամիտ հսկայական աչքեր։

Դա Ֆոնի նվերն էր՝ շիլինգներով լի զամբյուղ։


Գլուխ յոթերորդ

ԿԵ֊ֆոնգ֊գուու


Կամերունի խոտածածկ տափաստանները բնակեցված են ամենաբազմազան սողուններով, և նրանց մեծ մասին որսալն այնքան էլ դժվար չէ։ Ցածրադիր անտառներում շատ հազվադեպ կտեսնես որևէ մի օձ, եթե նույնիսկ սկսես եռանդով փնտրել։ Իհարկե, այնտեղ օձեր կան, բայց, երևի, շատ ցրված են, ու նրանց շատ տեսակներ, թերևս, ապրում են ծառերի վրա, իսկ այդպիսիներին ավելի դժվար է գտնել ու բռնել։ Լեռներում խոտերի մեջ վխտում են հազարավոր մանր կրծողներ ու գորտեր, իսկ լեռնային թավուտները լիքն են թռչուններով, այնպես որ օձերի համար դա ուղղակի դրախտ է։ Այնտեղ կան վիթխարի, թքող սև իժեր, կանաչ մամբաներ, բարակ ծառաօձեր և հսկայական, անմեղ աչքերով, բազմագույն գաբոնյան իժեր՝ քթի վրա պատառաքաղի նման երկատված եղջյուրով, ինչպես ռնգեղջյուրինը, և էլի շատ ու շատ ուրիշ տեսակներ։ Բացի օձերից, այստեղ առատորեն ապրում են գորտեր ու դոդոշներ․ բոլոր տեսակի ու չափի գորտեր, սկսած մազոտ գորտերից մինչև անտառային մանր գորտերը, որոնք խոզակաղնի չափ են․ դրանց մեջ կան բծավոր, զոլավոր գորտեր, ոմանք ունեն այնպիսի վառ գույներ, որ բոլորովին նման չեն երկկենցաղների, այլ ավելի շատ գույնզգույն կոնֆետներ են հիշեցնում։ Դոդոշները, որպես կանոն, չեն փայլում իրենց վառ գույներով, բայց անգույնությունը հատուցվում է ամենատարօրինակ գորտնուկների և պալարների նախշերով․ իսկ նրանց աչքերը է՛լ ավելի վառ են, երբեմն անսպասելի գույնի։

Բայց այս վայրերում ամենից շատ կան մողեսներ, դրանք տառացիորեն հանդիպում են ամեն քայլափոխի, բարձր խոտի մեջ, ճանապարհի եզրերին վազվզում են հաստլիկ, կարճոտն, շագանակագույն, արծաթավուն ու սև սցինկները։ Իսկ խրճիթների պատերին, ճանապարհների ու ժայռերի վրա հպարտորեն շրջում են ու գլխով անում ծիածանի բոլոր գույներով ներկված ագամաները։ Ծառերի կեղևների ու քարերի տակ թաքնվում են ոսկեգույն, մեծ աչքերով փոքրիկ գեկոնները․ նրանց իրանը շատ գեղեցիկ և խնամքով ներկված է շագանակագույն ու փղոսկրյա գույներով, իսկ գիշերը խրճիթներում կարելի է տեսնել սովորական հովհարաթե գեկոններին՝ թափանցիկ, կիսաթափանցիկ, ասես վարդագույն մարգարիտներ, նրանք հանդիսավորությամբ ման են գալիս առաստաղների վրա։

Այդ բոլոր կենդանիներին տեղացի որսորդներն ինձ համար բերին տարբեր ժամանակներում։ Երբեմն բերում էին օձ, որը ոչ այնքան հուսալիորեն կապված էր լինում փայտի ծայրին, կամ բացբերան գորտերով լի կալեբասներ, մեկ ուրիշ անգամ որսը խնամքով փաթաթված էր լինում որսորդի շապկի կամ բլուզի մեջ, կամ էլ ճոճվում էր բարակ թոկի ծայրին կապված։ Այսպիսի պատահական ու վտանգավոր ձևով էին ինձ բերում ակնոցավոր օձ, մամբա, կամ գաբոնյան իժ։ Ես միայն զարմանում էի, թե որքան անհոգ ու անզգույշ էին վերաբերվում որսորդներն այդ մահաբեր օձերի հետ, թեև հիանալի գիտեին, թե որքան վտանգավոր են նրանք։ Որպես կանոն, աֆրիկացիները հիանալի հասկանում են, թե ինչ բան է օձը, և համենայն դեպս հակված են յուրաքանչյուր օձի համարել թունավոր, քան՝ հակառակը։ Ահա թե ինչու իմ որսորդների թեթևամտությունը ինձ թվում էր խիստ տարօրինակ։ Ավելի շատ ապշեցի ես, երբ իմացա, որ միակ մողեսը, որից նրանք տագնապահար վախենում են, միանգամայն անվնաս է։

Մի անգամ ես Բաֆուտի Քերծեների հետ մեկնեցի հերթական որսի, և մենք եկանք գյուղից մոտ կես մղոն հեռու գտնվող կանաչ ու ընդարձակ հովիտը։ Քերծեները ցրվեցին հովտով մեկ ու խփեցին ցանցերը, իսկ ես նստեցի խոտի վրա ու որոշեցի վայելել սիգարեթի հաճույքը։

Հանկարծ ինձանից ձախ խոտի մեջ, ինչ֊որ բան շարժվեց։ Ես նայեցի ու քիչ մնաց հառաչեի, մինչ այդ պահը ես համոզված էի, որ մարգագետինների ամենագեղեցիկ մողեսը ագաման է․ բայց համեմատած այն բանի հետ, ինչ այժմ ներկայացավ իմ աչքերի առջև, ագաման թվաց գորշ, անգույն, պատուհանի մածիկի մի կտոր։ Ես քարացա, պահելով շունչս, չհամարձակվելով շարժվել։ Հանկարծ կվախենա այդ զարմանալի արարածը և կվերցնի ու կփախչի խոտերի մեջ։ Բայց քանի որ ես չշարժվեցի, մողեսն ինձ անվնաս էակի տեղ դրեց, ուստի և հանգիստ, անշտապ սողաց արևոտ մի տեղ, պառկեց արևի տակ տաքանալու, նայելով ինձ մտածկոտ աչքերով, որոնց մեջ առկայծում էին ոսկե կայծիկները։ Ես իսկույն հասկացա, որ դա սցինկի մի տարատեսակն է․ բայց այդ տեսակի այդպիսի խոշոր ու գեղեցիկ ներկայացուցչի, թվում է, թե ես երբեք չէի հանդիպել։ Մողեսը պառկել էր անշարժ, վայելելով առավոտյան արևը, և ես բավական ժամանակ ունեի, որպեսզի ինչպես հարկն է նրան նայեի։

Մողեսի երկարությունը, պոչի հետ միասին, մոտ մեկ ոտնաչափ էր, իսկ լայնությունը՝ մոտ երկու դյույմ (ամենահաստ մասում)։ Գլուխը լայն էր ու ասես կտրված, ոտքերը կարճ, բայց ուժեղ։ Գույները ու նախշերը այնքան բարդ էին ու կուրացուցիչ, որ նկարագրել գրեթե անհնար է։ Սկսենք նրանից, որ թեփուկները խոշոր էին ու փոքր֊ինչ վեր բարձրացած, ասես մողեսը ամբողջովին վարպետորեն կազմված էր խճանկարից։ Կոկորդը՝ սևա֊սպիտակ լայնակի գծերով, գլուխը՝ կարմրավուն֊ժանգագույն, իսկ այտերը, վերին շրթունքը և կզակը՝ վառ աղյուսա֊կարմիր։ Իրանը հիմնականում սև էր ու ասես լաքապատ, և այդ ֆոնի վրա մնացած գույները երևում են առանձնապես ընդգծված։ Ծնոտից ներքև, դեպի առջևի թաթերն են ձգվում մուգ բալի գույնի գծեր, իրարից անջատված սև և սպիտակ թեփուկների նեղ շերտերով։ Պոչը և ոտքերի արտաքին կողմը ծածկված են սպիտակ բծերով։ Ընդ որում, ոտքերի վրա բծերը մանր են և առանձին֊առանձին, իսկ պոչի վրա դրանք այնքան շատ են, որ տեղ֊տեղ թվում են համատարած լայնակի զոլեր։ Մեջքի ամբողջ երկայնքով նույնպես հերթագայում են շերտերը՝ սև և դեղձանիկի գույնի՝ դեղին։ Եվ սա դեռ բոլորը չէ, դեղին շերտերը տեղ֊տեղ ընդհատվում են վարդագույն թեփուկների խմբերով։ Մողեսն ամբողջությամբ այնքան վառ էր ու փայլուն, որ թվում էր, թե նրան հենց նոր են ներկել, և ներկը դեռ չի չորացել։

Այսպես մենք նստել ու նայում էինք իրար, իսկ ես այդ ընթացքում տենդագին մտածում էի գործողության պլանը։ Հարկավոր էր նրան բռնել․ թիթեռացանցը մնացել էր ինձնից տասնյակ քայլ այն կողմ, բայց այդ նույն հաջողությամբ կարող էր մնացած լինել նաև Անգլիայում․ միևնույն է, ես չէի կարող դրանից օգտվել․ չէ՞ որ մողեսը չէր պառկի այստեղ ու սպասի, մինչև ես վազեի թիթեռնացանցի ետևից․ մողեսի շուրջը տարածվում էին բարձր խոտի աներևակայելի ջունգլիները․ և եթե նա մտնի այդ մացառուտների մեջ՝ մնաս բարո՜վ, ես նրան այլևս չեմ տեսնի․․․ Այստեղ, ի մեծ հուսախաբություն իմ, ես աղմուկ լսեցի․ այդ Բաֆուտի Քերծեներն էին վերադառնում։ Ինչ֊որ բան պետք էր անել, այն էլ շտապ, այլապես նրանք կվախեցներին իմ գեղեցկուհուն։ Ես դանդաղ ոտքի ելա, և մողեսը տագնապահար գլուխը բարձրացրեց։ Երբ խոտերը խշխշացին առաջին որսորդի քայլերից, ես առանց մտածելու նետվեցի մողեսի վրա։ Իհարկե, հարձակման անսպասելիությունն ինձ ինչ֊որ ծառայություն մատուցեց, չէ՞ որ մողեսը ամբողջ քառորդ ժամ նայում էր ինձ, իսկ ես նստած էի անշարժ, քարացածի նման, և նա ամենևին չէր սպասում, որ հանկարծ կնետվեմ նրա վրա բազեի նման։ Բայց առավելությունն իմ կարճատև դուրս եկավ․ սցինկը վայրկենապես ուշքի եկավ զարմանքից, և երբ ես շրմփացի կանաչին, հեշտ ու սահուն սողաց մի կողմ։ Ես շրջվեցի կողքի վրա, տարածեցի ձեռքս, փորձելով բռնել հեռացող մողեսին, և հենց այդ պահին որսորդը դուրս եկավ բացատ ու տեսավ, թե ինչով եմ ես այստեղ զբաղված։ Ինձ օգնության գալու փոխարեն, նա երկարաձիգ ոռնոցով ցատկեց ինձ մոտ և ինձ մի կողմ քաշեց իմ որսից։ Մողեսն անհետացավ խիտ խոտի մեջ, ու մենք էլ նրան չտեսանք։ Ես մի կողմ հրեցի որսորդի ձեռքը, որը սեղմել էր արմունկս, ու կատաղի հարձակվեցի նրա վրա։

― Ի՞նչ ես անում, ― բղավեցի ես նրա վրա, զայրույթից ինձ կորցրած։ ― Խենթացել ես, ինչ է։

― Մասա, ― արդարացավ որսորդը, հուզված շրխկացնելով մատները, ― դա վտանգավոր որս, վատ որս, սըր։ Եթե նա կծել մասա, մասան միանգամ կմեռնի։

Ես դժվարությամբ տիրապետեցի ինձ։ Այո՛, դա ինձ համար նորություն չէր, ես արդեն նման բան տեսել էի, աֆրիկացիները հաստատ համոզված էին, որ միանգամայն անվնաս որոշ սողուններ թունավոր են, նրանց խայթոցը մահացու է, հակառակը համոզել նրանց՝ անհնարին է։ Դրա համար էլ մի կերպ զսպեցի գայթակղությունս, որ հայտնեմ նրան, թե ինքը հիմար է, և փորձեցի դիմել համոզման ուրիշ մեթոդների։

― Ինչպե՞ս ես դուք անվանում այդ որսին, ― հարցրի ես։

― Մենք դրան անվանել Կե֊ֆոնգ֊գուու, սըր։

― Եվ դու ասում ես, որ նա շատ թունավո՞ր է։

― Շատ, մասա։ Դա վտանգավոր որս։

― Դե, լավ, հիմար մարդ։ Միայն թե դու մոռացել ես, որ եվրոպացիները հատուկ դեղ ունեն այդպիսի որսի խայթոցի դեմ։ Ի՞նչ է, դու մոռացար, որ եթե նա ինձ կծի, ես չեմ մեռնի։

― Ա՜, մասա, ես բոլորովին մոռանալ դա։

― Եվ դու վազում ես կնոջ նման։ Բղավում ես կոկորդովդ մեկ ու խանգարում ինձ բռնել այսպիսի սքանչելի որսը, և բոլորը նրա համար, որ դու այդ մասին մոռացել ես, հա՞։

― Մեղավոր եմ, սըր, ― շփոթված ասաց որսորդը։

Ես մատով թեթևակի խփեցի նրա գանգրահեր գլխին։

― Մյուս անգամ, բարեկամս, հիմարություն անելուց առաջ, մտածիր գլխով, ― խիստ ասացի ես։ ― Լսո՞ւմ ես։

― Ես լսես, սըր։

Երբ մյուս որսորդներն էլ մոտեցան, ես նրանց պատմեցի տեղի ունեցածի մասին, և նրանք բոլորը հառաչեցին ու շրխկացրին մատները։

― Հա՜, ― բացականչեց մեկը, և նրա ձայնի մեջ հիացմունք էր զգացվում։

― Մասա վախ չունենալ։ Նա փորձեր բռնել Կե֊ֆոնգ֊գուուին։

― Իսկ Ուանոն վերցրեց ու բռնեց մասային, ― ասաց մեկ ուրիշը, և բոլորը բարձր ծիծաղեցին։

― Այո, Ուանո, այսօր քեզ հաջողություն եղավ։ Մյուս անգամ մասա քեզ խփել, այդպիսի հիմար գործի համար, ― ասաց երրորդը, և բոլորը նորից վարակվեցին բարձրաձայն ծիծաղով․ ո՜վ կմտածեր, թե որսորդը կհամարձակվի անմտորեն խանգարել ինձ բռնելու գազանիկին։

Երբ, վերջապես, նրանք ծիծաղեցին֊պրծան, ես սկսեցի մանրամասն հարցուփորձ անել այդ մողեսի մասին։ Ես փոքր֊ինչ թեթևություն զգացի, երբ Քերծեներն ինձ հավատացրին, որ դրանցից այստեղ բավական շատ կան, և ես դեռ շատ առիթ կունենամ նրանց բռնելու։ Սակայն բոլորն էլ միաբերան պնդում էին, որ այդ մողեսը սարսափելի թունավոր է, թույնը նրա մահացու է, հավատացնում էին, որ եթե նույնիսկ ձեռքով կպչես, իսկույնևեթ ջղաձգումներով կընկնես գետին ու մի քանի րոպե հետո կմեռնես։ Հետո նրանք սկսեցին հարցնել, թե այս մահացու թույնի դեմ ի՞նչ դեղ կա, բայց ես խորհրդավոր տեսքով լռում էի։ Միայն ասացի, եթե ինձ համար այդպիսի մողես գտնեն, ես նրան կբռնեմ և բոլորին կապացուցեմ, որ չեմ տանջվի ջղաձգումներից ու չեմ մեռնի։ Նրանք իսկույն ուրախացան, շատ հետաքրքրվեցին կյանքի համար վտանգավոր այդ փորձով և խոստացան ինձ օգնել (և ոչ մեկը ըստ էության, չհավատաց իմ դեղին)։ Որսորդներից մեկն ասաց, որ գիտե մի տեղ, ուր կարելի է բազմաթիվ այդպիսի մողեսներ գտնել․ նա նույնիսկ պնդեց, որ այդ տեղն այնքան էլ հեռու չէ։ Մենք փաթեթավորեցինք մեր հանդերձանքը և ճամփա ընկանք։ Որսորդները աշխույժ շատախոսում էին իրար հետ, երևի գրազ էին բռնում, կապրե՞մ արդյոք այն բանից հետո, երբ ձեռք կտամ Կե֊ֆոնգ֊գուուին, թե՞ կմեռնեմ։

Որսորդը, որը հանձն առավ ցույց տալ Կե֊ֆոնգ֊գուուների տեղը, շուտով մեզ տարավ այն հովտից մոտավորապես մեկ մղոն հեռու, ուր ես առաջին անգամ տեսա իմ գեղեցկուհուն, և մենք հայտնվեցինք հենց բլրի փեշերին։ Ուժեղ ջրհեղեղները մաքրել էին լանջերի կարմիր հողի շերտը, և նրա տակից երևում էին գորշ ու լերկ քարերը։ Միայն տեղ֊տեղ, ճեղքերի մեջ, մնացել էր հող, ու այստեղ բույսեր էին աճել, որոնց սնվելու համար բավական էր ընդամենը մի բուռ հող։ Քարե շերտերը երիզված էին բարձր ու ոսկեզօծ խոտով, ու ինչ֊որ մի տարօրինակ բույսով, որ նման էր ուղտափշի, բաց դեղնավուն գլխիկով, ինչպես գորտնուկը։ Արևի ճառագայթների տակ քարն ամբողջովին շիկացել էր, ձեռք տալն անհնարին էր։ Երբ ես քայլում էի լանջով, իմ կոշիկների ռետինե բարակ ներբանները կպչում էին գետնին, ասես ես քայլում էի ճանճորսիչ կպչուն թղթի վրայով։ Ես արդեն սկսեցի մտածել, արդյոք շատ տա՞ք չէ այս հնոցը նույնիսկ ամենաարևասեր մողեսի համար։ Եվ հանկարծ վառ գունավոր մի շերտ դուրս թռավ ցածր կանաչի կղզյակի միջից, հայտնվեց տոթից առկայծող ժայռի վրա ու մխրճվեց բարձր խոտի և ուղտափշի հուսալի հովանու տակ։

― Կե֊ֆոնգ֊գուո՜ւ, ― հայտնեցին Բաֆուտի Քերծեները, մեխվեցին տեղերում և ամուր սեղմեցին ձեռքներում բռնած տեգերը։ Երկյուղելով, որ նրանք ավելի շատ կխանգարեն ինձ, քան կօգնեն բռնելու ցանկալի որսը, ես պատվիրեցի նրանց մնալ տեղերում, իսկ ինքս գնացի առաջ։ Այս անգամ ես վերցրել էի թիթեռնացանցը և սկսեցի զգուշորեն, մեկը մյուսի հետևից, շրջանցել խոտի մանրիկ կղզյակները, որ դուրս էին ցցվել ժայռի ճեղքերից․ ցանցի փայտով թեթևակի խփում էի այդ ճեղքերին, ստուգելով, թե չի՞ թաքնվել այնտեղ մողեսը։ Ուղղակի զարմանալի է, թե որքան շատ ամեն տեսակ արարած կարող է թաքնվել կանաչի այսպիսի փոքրիկ օազիսում։ Ես վախեցրի ու տեղահան արի բազմաթիվ ու անհամար փոքրիկ մորեխների, մժեղների և մոծակների մի ամբողջ ամպի, հսկայական խումբ բազմերանգ թիթեռների, մի քանի բզեզների և մի քանի ճպուռների։ Այժմ ես հասկացա, թե ինչո՞ւ են հրապուրում մողեսին այս շիկացած և, թվում է, ամայի քարալանջերը։

Շուտով բախտս բերեց․ ես թիթեռնացանցի կոթը մտցրի հերթական խոտի փնջի մեջ, թեթևակի պտտեցրի այնտեղ և վախեցրի Կե֊ֆոնգ֊գուուին։ Նա դուրս թռավ իր թաքստոցից և սահեց ժայռի լերկ մակերեսով թեթև ու սահուն, ինչպես քարը՝ սառույցի վրա։ Ես նետվեցի նրա ետևից, բայց իսկույն գլխի չընկա, որ կարճ հեռավորության վազքի համար ես ու մողեսը պետք է տարբեր վազքուղիներ ունենանք։ Ոտքս ընկավ ճեղքի մեջ, և ես հասակովս մեկ բերանքսիվայր փռվեցի քարին։ Եվ մինչև ոտքի կելնեի ու կփնտրեի թիթեռացանցը, մողեսս անհետացավ։ Քրտինքն ինձնից հոսում էր գետի նման, շիկացած քարից այնպիսի տաքություն էր փչում՝ ինչպես օջախից, և ամենափոքրիկ շարժումից իսկ արյունս խփում էր գլխիս թմբուկի նման։ Բաֆուտի Քերծեները կանգնել էին խոտի մոտ և լուռ, հմայվածների պես, հետևում էին իմ ամեն մի շարժումին։ Ես մաքրեցի դեմքս, թիթեռնացանցը սեղմեցի քրտնքից լպրծուն դարձած ձեռքումս և համառորեն ուղղվեցի դեպի խոտի հաջորդ թուփը։

Այս անգամ ես գործում էի զգուշորեն․ թիթեռնացանցի կարթը մտցրի խոտի ցողունների մեջ, դանդաղ, թեթև պտտեցի այնտեղ, ետ ու առաջ և նույնպես զգուշությամբ դուրս քաշեցի։ Եվ ի՜նչ։ Ես վարձատրված էի։ Խոտի միջից դուրս ցցվեց վառ գլխիկը և հետաքրքրությամբ նայեց՝ ի՞նչ է պատահել։ Ես իսկույն հարվածեցի խոտին մողեսի ետևում և ցանցը դրի հենց այն պահին, երբ Կե֊ֆոնգ֊գուուն այնտեղից դուրս թռավ։ Եվս մի պահ, ու ես թիթեռնացանցը հանդիսավորությամբ բարձրացրի գլխիցս վեր, այնտեղ, ցանցի ծալքերի մեջ խճճված, հուսահատ դեսուդեն էր ընկնում Կե֊ֆոնգ֊գուուն։ Ես ձեռքս մտցրի ցանցից ներս և բռնեցի գերու մեջքից, որի համար նա անհապաղ ինձնից վրեժխնդիր եղավ․ ծնոտներով բռնեց բութ մատս։ Մողեսի ծնոտները շատ ուժեղ են, բայց ատամները փոքրիկ են, այնպես որ խայթոցը ամենևին էլ ցավոտ չէր ու միանգամայն անվնաս։ Որպեսզի ինչ֊որ բանով զբաղեցնեմ գերուս, ես մատս տվի նրան ծամելու, իսկ ինքս այդ ընթացքում հանեցի նրան ցանցից։ Վեր բարձրացրի օդի մեջ շլացուցիչ, գեղեցիկ նախշերով մարմինը և թափահարեցի ինչպես դրոշ։

― Նայեցե՜ք, ― բղավեցի ես որսորդներին, որ բերանները բաց ու աչքերը չռած նայում էին ինձ։ ― Այ, ես բռնեցի Կե֊ֆոնգ֊գուուին։

Փափուկ պարկերը, որոնցով մենք սովորաբար տեղափոխում ենք սողուններին, մնացել էին որսորդների մոտ, ուստի ես թիթեռնացանցը նետեցի ժայռի վրա և գնացի նրանց մոտ, շարունակելով ձեռքումս սեղմել մողեսին։ Այստեղ Բաֆուտի Քերծեները, բոլորը մի մարդու պես, ցած գցեցին իրենց տեգերը և նետվեցին բարձր խոտի մեջ, ինչպես վախեցած այծքաղների հոտ։

― Ինչի՞ց եք վախենում, ― գոռացի ես նրանց ետևից։ ― Ես պինդ բռնել, նա չի փախչի։

― Մասա, մենք ուժեղ, շատ վախենալ, ― խմբովին պատասխանեցին Քերծեները, թաքնվելով ոսկեգույն մացառուտների մեջ, ինձնից անվտանգ հեռավորության վրա։

― Ես սրբեցի ճակատս։

― Մի պարկ բերեք այս որսի համար։

― Մասա, մենք վախենալ․․․ դա վտանգավոր որս, ― լսվեց պատասխանը։

Ես զգացի, որ անհրաժեշտ է մի ինչ֊որ չափազանց համոզիչ ու անհերքելի բան հորինել, թե չէ պիտի վազեմ իմ քաջ որսորդների ետևից ամբողջ հովտով մեկ, որ մողեսի համար պարկ վերցնեմ նրանցից։ Ես նստեցի գետնին, թավ խոտերի բացատի եզրին և ահեղ հայացքս հառեցի Քերծեներին։

― Եթե հենց հիմա ձեզնից որևէ մեկը ինձ չբերի պարկը այս որսի համար, ― հայտարարեցի ես բարձր ու զայրացկոտ, ― վաղը ես ուրիշ որսորդներ կվերցնեմ ինձ համար։ Իսկ եթե Ֆոնը հարցնի ինձ, թե ինչու ես այդպես արեցի, կասեմ, որ ինձ հարկավոր են իսկական տղամարդիկ, որսորդներ, որոնք ոչինչից չեն վախենում։ Իսկ կանայք ինձ իսկի էլ պետք չեն։

Բարձր խոտերի մեջ լռություն տիրեց, որսորդները որոշում էին, թե ինչն է ավելի սարսափելի՝ իմ ձեռքի Կե֊ֆոնգ֊գուուն, թե Ֆոնը՝ Բաֆուտում։

Որոշ ժամանակ անց հաղթեց Ֆոնը, և նրանք դանդաղ, դժկամորեն, մոտեցան ինձ։ Մեկը, շարունակելով մնալ պատկառելի հեռավորության վրա, ինձ նետեց պարկը, բայց ես մտածեցի, որ թերևս, մինչև մողեսին պարկի մեջ մտցնելը արժի նրանց ինչ֊որ բան ցույց տալ։

― Բոլորդ նայեցեք, ― բացականչեցի ես ու վեր բարձրացրի ցնցվող մողեսին, որ բոլորը տեսնեն։ ― Լավ նայեցեք, հիմա դուք կտեսնեք, որ այս որսը չի կարող ինձ թունավորել։

Բռնելով սցինկին մի ձեռքով, ես մյուս ձեռքիս ցուցամատը դանդաղ մոտեցրի ուղիղ նրա քթին, մողեսը մի պահ սպառնագին բերանը բացեց և, սարսափահար որսորդների բացականչությունների տակ, մատս խորը մտցրի նրա բերանը՝ թող ծամի քեֆն ուզածի չափ․ Բաֆուտի Քերծեները ասես տեղնուտեղը քարացան, և ապշահար, ակնհայտորեն չհավատալով իրենց աչքերին, նայում էին, թե ինչպես է մողեսը կրծում մատս։ Այ այսպես, աչքերը չռած, բերանները բաց, շունչները պահած ու ամբողջ մարմնով առաջ ընկած, նրանք նայում էին, թե ինչ է լինելու։ Ինչ կլինի ինձ հետ՝ կենդանու ահավոր խայթոցներից հետո։ Մի քանի վայրկյան հետո մողեսը ձանձրացավ մատս անօգուտ կրծելուց և բաց թողեց։ Ես խնամքով նրան դրեցի պարկի մեջ, կապեցի և միայն դրանից հետո շրջվեցի դեպի որսորդները։

― Դե, տեսա՞ք, ― հարցրի ես։ ― Այս որսը ինձ կծեց, այնպես չէ՞։

― Այո՛, սըր, ― երկյուղած շշնջացին որսորդները։

― Դե, նա թույն լցրեց իմ մեջ, հա՞։ Ու դուք հիմա մտածում եք, որ ես հիմա կմեռնեմ։

― Ո՛չ, սըր։ Եթե այդ որս կծել մասա, և մասա իսկույն չմեռնել, հիմա նա երբեք չմեռնել։

― Ճիշտ է, ես չեմ մեռնի, ես հատուկ դեղ ունեմ, ― ստեցի ես և համեստությամբ ուսերս թոթվեցի։

― Ա՜, ա՜, ա՜։ Այդպես, ուրեմն մասան հիանալի դեղ ունի, ― հաստատեց Բաֆուտի Քերծեներից մեկը։

Ես այդ ամենն արեցի բնավ ոչ այն բանի համար, որ նրանց ցույց տամ սպիտակ մարդու առավելությունը սևի նկատմամբ․ այս փոքրիկ ներկայացման իսկական պատճառը իմ անհուն ցանկությունն էր՝ որքան կարելի է շատ որսալ այդպիսի մողեսներ, իսկ ես գիտեի, որ մողես չեմ ստանա առանց որսորդների օգնության ու աջակցության։ Եվ այդ օգնությունն ապահովելու համար պետք է հաղթահարեմ նրանց վախը, իսկ ես կարող էի այդ անել միայն մեկ ձևով․ առարկայաբար ցույց տալ, որ իմ «առասպելական» դեղը շատ ավելի զորեղ է Կե֊ֆոնգ֊գուուի «մահացու» խայթոցից։ Հետագայում, այս նույն դեղի անվան տակ ես նրանց կտամ մի որևէ անմեղ հեղուկ, և այդ հրաշք֊էլիքսիրով զինված, նրանք կմեկնեն որսի ու ինձ համար կբերեն վառ գույներով փայլող Կե֊ֆոնգ֊գուուներով լի պարկեր։

Վերադարձի ճանապարհին ես փքված քայլում էի, հպարտորեն տանելով թանկարժեք սցինկին և չափազանց գոհ էի ինքս ինձնից․ չէ՞ որ շատ խորամանկ բան հորինեցի այս գեղեցիկ մողեսներին որսալու համար։ Ինձ հետևում էին թեթևոտն Բաֆուտի Քերծեները, նրանք քայլում էին լուռ և դեռ շարունակում էին ինձ նայել հարգալից զարմանքով։ Ամեն անգամ, երբ որևէ մեկը հանդիպում էր մեզ ճանապարհին, նրանք շտապում էին հաղորդել իմ ամենազորության մասին, և հանդիպողները սարսափում էին, ապշում և բարձրաձայն ախ քաշում։ Իհարկե, յուրաքանչյուր նոր կրկնության դեպքում այս պատմությունը ձեռք էր բերում ապշեցուցիչ մանրամասներ։ Երբ մենք հասանք իմ առանձնատանը, և մողեսը տեղավորվեց ընդարձակ վանդակի մեջ, ես հավաքեցի Բաֆուոտի բոլոր Քերծեներին և նրանց առջև մի փոքրիկ ճառ արտասանեցի։ Ասացի, թե ինչպես նրանք իրենց սեփական աչքերով տեսան, որ իմ դեղը հիանալի պաշտպանության միջոց է Կե֊ֆոնգ֊գուուի խայթոցի դեմ։ Որսորդները ջերմորեն գլխով արին ի նշան համաձայնության։ Ուստի, շարունակեցի ես, վաղը բոլորդ կստանաք հրաշագործ հեղուկը (չէ՞ որ ինձ հարկավոր է դեռ շատ այդպիսի մողեսներ բռնել, իսկ այդ դեղով նրանք կարող են համարձակ բռնել մողեսին) և այլևս վախենալու բան չեք ունենա։ Եվ այս խոսքի վրա բարեհամբույր ու լայն ժպտացի, սպասելով հիացական բացականչությունների։ Սակայն ոչ մի հիացմունք չհաջորդեց․ ընդհակառակը, որսորդները ավելի մռայլվեցին և խոժոռված դոփդոփեցին տեղերում, նրանց բոբիկ ոտքերի մատները խրվում էին ճանապարհի փոշու մեջ։

― Դե ի՞նչ, ― հարցրի ես երկար լռելուց հետո, ― դուք համաձայն չե՞ք։

― Ո՛չ, մասա, ― մրմնջացին Քերծեները։

― Իսկ ինչո՞ւ։ Միթե չլսեցիք, որ ես ձեզ կտամ իմ հատուկ դեղը։ Ինչի՞ց եք վախենում։

Որսորդները քորում էին ծոծրակները և մի ոտքից մյուսին էին հենվում, անօգնական նայելով իրար, և վերջապես նրանցից մեկը սիրտ առավ, մի քանի անգամ հազաց ու խոսեց․

― Մասա, ― սկսեց նա, ― քո դեղ, իհարկե, նա շատ լավ։ Մենք դա ինքներս տեսնել։ Մենք տեսնել, ինչպես որսը կծել մասա, և մասա չմեռնել։

― Ուրեմն, ինչո՞ւմն է բանը։

― Դա դեղը, մասա, դա կախարդի միայն սպիտակ մարդ։ Նա չի կախարդի սև մարդ։ Մասայի համար դա լավ դեղ, մեզ համար դա վատ։

Մի ամբողջ կես ժամ ես նրանց համոզում էի, խնդրում, հավատացնում։ Նրանք շատ հարգալից էին, բայց անհողդողդ․ դեղը պիտանի է սպիտակների համար, իսկ սևերի վրա չի ներգործի։ Դրանում նրանք համոզված էին և հաստատ կանգնած էին իրենց տեսակետի վրա։ Ի՜նչ ասեք, որ չէի հնարում, ջանալով նրանց համոզել։ Բայց իզուր։ Վերջում, չափազանց զայրանալով, որ իմ խորամանկ պլանը չանցավ, ես արձակեցի որսորդներին և գնացի ճաշելու։

Երեկոյան մի շիշ գինով հայտնվեց Ֆոնը, ավագանու հինգ անդամների ուղեկցությամբ։ Կես ժամ մենք նստեցինք լուսնի լույսով ողողված պատշգամբում և անկապ խոսում էինք դեսից֊դենից, հետո Ֆոնը իր աթոռը մոտեցրեց իմին, թեքվեց վրաս, և բարի կաշառող ժպիտը լուսավորեց նրա դեմքը։

― Մի մարդ ասել ինձ, դու բռնել Կե֊ֆոնգ֊դուու, ― ասաց Ֆոնը։ ― Այդ մարդ ինձ ճի՞շտ ասել։

― Այո՛, ճիշտ է, ― գլխով արի ես։ ― Շատ լավ որս է այդ մողեսը։

― Այդ մարդ ասել, դու բռնել Կե֊ֆոնգ֊դուուին, մերկ ձեռքերով, ― շարունակեց Ֆոնը։ ― Ես կարծեմ, այդ մարդ ճիշտ չասել, հա՞։ Այդ որս, Կե֊ֆոնգ֊գուուն, նա շատ վտանգավոր, նրան չի կարելի ձեռքը դատարկ բռնել, հը, նա մի անգամ քեզ սապնի, այդպես չէ՞։

― Ո՛չ, այդ մարդը ճիշտ է ասել քեզ, ― վճռականորեն վրա բերի ես։ ― Ես մողեսին բռնել էի մերկ ձեռքով։

Լսելով իմ պատասխանը, ավագանու անդամները աղմկոտ հոգոց հանեցին, իսկ Ֆոնը, հենվելով աթոռի թիկնակին, աչքերը լայն բացած նայեց ինձ։ ― Եվ երբ դու նրան բռնել, նա ինչ անել, ― հարցրեց Ֆոնը երկար լռությունից հետո։

― Նա ինձ կծեց։

Ֆոնը և նրա խորհրդականները միաբերան ախ քաշեցին։

― Նա ինձ կծեց այ այստեղ, ― ասացի ես և մեկնեցի ձեռքս, իսկ Ֆոնը երերաց, ասես ես նրա վրա հրացան էի ուղղել։ Նա և նրա խորհրդականները նայում էին ձեռքիս անվտանգ հեռավորությունից և աշխուժորեն ինչ֊որ բանի մասին խոսում։

― Ինչո՞ւ դու չմեռնել, ― հարցրեց հետո Ֆոնը։

― Մեռնե՞լ, ― մռայլվեցի ես։ ― Իսկ ինչու պիտի մեռնեի։

― Չէ՞ որ այս որս վտանգավոր, ― հուզված ասաց Ֆոնը, ― նա շատ անգամ ուժեղ կծել։ Եթե նրան բռնի սև մարդ, նա մի անգամ մեռնի։ Ինչու դու երբեք չմեռնել, բարեկամս։

― Դե՛, ինձ մոտ դրա համար հատուկ դեղ կա, ― անփութորեն ասացի ես։

― Եվ նորից բոլոր նեկա գտնվողները միասին հառաչեցին։

― Այդ դեղը եվրապակա՞ն, ― հարցրեց Ֆոնը։

― Այո՛, ուզո՞ւմ ես քեզ ցույց տամ։

― Այո՛, այո՛, հիանալի է, ― բացականչեց Ֆոնը։

Բոլորը լուռ սպասում էին, իսկ ես գնացի սենյակս և բերեցի իմ դեղարկղը։ Հետո արկղից հանեցի բորաթթվի փոշին և մի պտղունց լցրի ափիս մեջ։ Բոլորն ագահորեն պարանոցներն երկարացրին, ջանալով ավելի լավ տեսնել հրաշագործ դեղը։ Ես այն լուծեցի մեկ բաժակ ջրում և լուծույթով շփեցի ձեռքերս։

― Ահա և բոլորը, ― ասացի ես և տարածեցի ձեռքերս, ինչպես իսկական ձեռնածու։ ― Այժմ Կե֊ֆոնգ֊գուուն ինձ չի կարող սպանել։

Դրանից հետո ես մոտեցա վանդակին, բացեցի դռնակը և շրջվեցի դեպի իմ հյուրերը, ձեռքումս պահելով կենդանուն։ Լսվեց հագուստների խշխշոց, և ավագանու բոլոր անդամները, խռնվելով ու հրմշտելով իրար, վախեցած ոչխարների հոտի պես նետվեցին պատշգամբի մյուս ծայրը։ Ֆոնը չշարժվեց իր բազկաթոռում, բայց երբ տեսավ, որ ես ուղղվում եմ նրա կողմը, նրա դեմքին սարսափ և զզվանք հայտնվեց։ Ես կանգնեցի նրա բազկաթոռի առաջ և նրան մեկնեցի մողեսը, որը պատրաստվում էր կծել մատս։

― Նայիր, տեսնո՞ւմ ես, ― ասացի ես, ― այս որսը չի կարող ինձ սպանել։

Աչքը չկտրելով մողեսից, Ֆոնը ապշահար՝ սուլոցով արտաշնչեց օդը։ Վերջապես, մողեսից կտրեց հմայված հայացքը և նայեց ինձ։

― Այդ դեղ․․․ ասաց նա խռպոտ ձայնով։ ― Նա պիտանի՞ սև մարդու համար։

― Շատ պիտանի է սև մարդու համար էլ։

― Եվ սև մարդ չի՞ մեռել։

― Ոչ մի դեպքում, բարեկամս։

Ֆոնը հենվեց բազկաթոռի թիկնակին և զարմացած նայեց ինձ։

― Ա՜, ― ասաց վերջապես նա։ ― Հիանալի բան, այդ դեղը։

― Ուզո՞ւմ ես փորձել քեզ վրա, ― անփույթ ասացի ես։

― Է՜, է՜, է՜․․․ այո՛, այո՛, հիանալի, ― տագնապով պատասխանեց Ֆոնը։

Ժամանակ չտալով նրան ետ կանգնելու իր մտքից, ես մողեսին նորից դրեցի վանդակը և ջրի մեջ մի քիչ էլ բորաթթու լուծեցի։ Հետո Ֆոնին մի անգամ էլ ցույց տվի, թե ինչպես են դրանից օգտվում, և նա երկար, ջանասիրաբար շփեց իր հսկայական ափերը «կախարդական ջրով»։ Վերջապես, բերեցի վանդակը, դուրս հանեցի մողեսին և մեկնեցի Ֆոնին։

Վրա հասավ վճռական պահը։ Խորհրդականները շրջապատեցին մեզ, այնուամենայնիվ, աշխատելով շատ չմոտենալ և, շունչները պահած՝ նայում էին մեզ։ Նրանց դեմքերը վախից աղավաղվել էին, իսկ Ֆոնը լիզեց շրթունքները, ձեռքը մեկնեց դեպի մողեսը, բայց անմիջապես էլ տագնապահար ետ քաշեց․ հետո նորից մեկնեց։ Մի պահ տատանում, և, վիթխարի սև ձեռքը կախվեց օդում՝ ծիածանագույն մողեսի վրա, վերջապես մի խոր շունչ և մողեսը նրա ձեռքում էր, վստահորեն բռնված իրանի մեջտեղից։

― Ա՜, ա՜, ա՜, ― հառաչեցին հանդիսականները։

― Ահա, ես նրան բռնել, ― աղաղակեց Ֆոնը և դժբախտ մողեսին սեղմեց այնպիսի ուժով, որ ես վախեցա նրա կյանքի համար։

― Կամաց, ― շշնջացի ես, ― մի սեղմիր այդպես, դու նրան կսպանես։

Բայց Ֆոնը ասես քարացել էր, սեփական խիզախության նկատմամբ վախի ու հիացմունքի բարդ խառնուրդը ապշեցրել էր նրան։ Նա նստել էր անշարժ, աչքը չկտրելով մողեսից, որ սեղմված էր ձեռքում, և միայն մրմնջում էր։

― Ես նրան վերցնել․․․ ես նրան պահել․․․

Ես ստիպված էի ուժով բացել նրա մատները, խլել չարաբաստիկ մողեսին և նորից դնել վանդակը։

Ֆոնը զննեց իր ձեռքը և հետո հայացքը բարձրացրեց ինձ վրա․ նրա դեմքը փայլում էր զուտ մանկական ուրախությամբ։ Խորհրդականները ինչ֊որ բան էին խոսում իրար հետ։ Ֆոնը ձեռքը թափահարեց ինձ վրա և ծիծաղեց։ Նա քահ֊քահ ծիծաղում էր, ծիծաղում ու ոչ մի կերպ չէր կարողանում դադար առնել։ Ծիծաղելիս նա խփում էր ազդրերին, երեքտակ ծալվում իր բազկաթոռում, հազում, չորս կողմը թուք թռցնում, և նրա դեմքով հոսում էին արցունքները։

Այդ ծիծաղն այնքան վարակիչ էր, որ ծիծաղեցի ես էլ, իսկ շուտով խորհրդականներն էլ ետ չմնացին։ Մենք բոլորս ոտքերով դոփում էինք և այնպես էինք ծիծաղում, ասես կյանքում էլ դրան վերջ չենք տալու։ Վերջապես, ծիծաղող խորհրդականներից մեկի շունչն ուղղակի կտրվեց և նա գլորվեց հատակին, իսկ Ֆոնը ցնցվելով ծիծաղի բուռն պոռթկումներից, ուժասպառ ընկավ բազկաթոռի թիկնակին։

― Այդ ինչու եք դուք ծիծաղում, ― ծիծաղի միջից մի կերպ ասացի ես։

― Այո՛, շատ ծիծաղելի, ― գալարվելով ծիծաղից ասաց Ֆոնը։ ― Շատ երկար ժամանակ, դեռ այն ժամանակից, երբ ես եղել շատ փոքր ու հետո, ես միշտ վախենալ այդ որսից։ Հա՛, շատ վախենալ նրանից։ Իսկ հիմա դու ինձ տալ դեղ, և ես նրանից չվախենալ։

Նա նորից ընկավ բազկաթոռի թիկնակին և հենց միայն այդ մտքից սկսեց այնպես ծիծաղել, որ նույնիսկ հեծկլտում էր արդեն։

― Կե֊ֆոնգ֊գուու, քո ժամանակն անցել, ես քեզնից էլ չվախենալ, ― ծիծաղից խեղդվում էր նա։

Հետո, ամբողջովին թուլացած հռհռոցից, ուժ չունենալով ուղղվելու, մենք խմեցինք շշի մեջ մնացածը, և Ֆոնը գնաց իր տունը, խնամքով սեղմելով ձեռքում բորաթթվի փոշու ծրարը։ Ես նրան զգուշացրի, որ այս դեղը հիանալի օգնում է ագամների, Կե֊ֆոնգ֊գուուների և գեկոնների խայթոցի դեպքում։ Բայց եթե օձը խայթի, ոչ մի կերպ չի օգնի։ Ինչպես որ ես սպասում էի, այդպես էլ եղավ․ այն լուրը, որ իմ դեղը Ֆոնին դարձրել է անխոցելի, ― նա բռնել է ձեռքում Կե֊ֆոնգ֊գուուին և մնացել է ողջ ու առողջ, ― հենց հաջորդ օրն ևեթ բոլորի շուրթերին էր։ Դեռ մինչև մութն ընկնելը ինձ մոտ եկան իմ Քերծեները և ինձ ողողեցին այնպիսի ժպիտներով, որ ուղղակի անհնարին էր բարկանալ նրանց վրա։

― Դե, ի՞նչ պատահել, ― սառն հարցրի ես։

― Մասա, ― խնդրեցին Քերծեները, ― տուր մեզ այն դեղ, որ դու տալ Ֆոնին, և մենք գնալ որսալ մասա համար Կե֊ֆոնգ֊գուու։

Հենց այդ նույն երեկո ես դարձա երկու արկղ հարթավայրային գեղեցկագույն մողեսների՝ սցինկների երջանիկ տերը, իսկ Բաֆուտի Քերծեները, բաֆուտցիների բազմությամբ շրջապատված՝ գարեջուր էին խմում ու հիացած ունկնդիրներին գունեղ նկարագրում էին որսի բոլոր մանրամասնությունները, դե, իհարկե, զարդարելով պատմությունը ամեն տեսակ հորինվածքներով։ Ես նստել էի պատշգամբում և նույնպես լսում էի ու միաժամանակ գրություն էի գրում մոտակա դեղատանը՝ խնդրելով ինձ ուղարկել բորաթթու։ Անկասկած, այն դեռ ինձ շատ ու շատ պետք կգա։


Գլուխ ութերորդ

Կարծեցյալ կույր օձը


Մի քանի շաբաթ հետո ինձ համար ամեն տեսակ «որս» բերող բաֆուտցիների բուռն հոսանքը բարակեց, ցամաքեց, դարձավ առվակ։ Տեղի ունեցավ դա այն պատճառով, որ այդ ընթացքում ես ունեցա տեղի ամենատարածված կենդանիների բավականաչափ նմուշները, և այլևս դրանք չէի գնում։ Իմ ննջարանի կողքի պատշգամբը լեփ֊լեցուն էր ամեն տեսակ վանդակներով, որոնցում տեղավորված էին ամենաբազմազան կաթնասուններ, թռչուններ ու սողուններ, ուստի և օր ու գիշեր, ամբողջ առավոտները և գրեթե ամբողջ երեկոն ես նվիրում էի դրանց խնամելուն։ Մինչև կոկորդս խրված էի գործի մեջ, ձանձրանալու ժամանակ չկար․ հազիվ հասցնում էի մաքրել վանդակները և կերակրել գազաններին։ Իսկ դրանից բացի, առանց հոգնելու ուսումնասիրում էի իմ գերիների սովորությունները, ուսումնասիրում էի, թե ինչպես են նրանք վերաբերվում իրենց գերությանն ու ինձ։ Բացի այդ, ես ուսումնասիրում, դիտում էի Բաֆուտի կյանքը։ Պատշգամբը, որտեղ զբաղվում էի իմ գազաններով, վեր էր բարձրանում ճանապարհի վրա, և այստեղից շատ լավ երևում էր բուն ճանապարհը, Ֆոնի պալատը և շրջապատի տները։ Բուգենվիլների գզգզված վարագույրների ետևից ես նայում էի, թե ինչ են անում Ֆոնի բազմաթիվ կանայք, ժառանգներն ու խորհրդականները։ Ինչպես են ճանապարհով գալիս ու գնում Բաֆուտի բնակիչները։ Իմ պատշգամից ես տեսնում էի շատ տեսարաններ, որ ներկայացվում էին ներքևում, և բավական էր ձեռքս մեկնեի հեռադիտակին, ու դերասանների դեմքերը կմոտենային ինձ այնքան, որ կարող էի տեսնել նրանց արտահայտության ամենափոքր փոփոխությունն իսկ։

Մի անգամ, երեկոյան, ես ճամփի վրա նկատեցի մի սլացիկ ու բարետես աղջկա․ նա գնում էր դանդաղ, հազիվ֊հազ շարժելով ոտքերը, ասես սպասում էր, թե հիմա ուր որ է մեկնումեկը նրան կհասնի։ Նա անցնում էր իմ պատշգամբի մոտով, և ես արդեն պատրաստվում էի կանչել նրան, երբ ժամանակին տեսա, որ նրան հևիհև հետևում է մի բարձրահասակ երիտասարդ՝ իսկական հսկա։ Նրա դեմքը ծռմռվել էր կատաղությունից։ Նա կտրուկ ինչ֊որ բան գոռաց, աղջիկը կանգ առավ, հետո շրջվեց դեպի նա։

Աղջկա դեմքը ասես դժգոհություն էր արտահայտում, և մի քիչ էլ հանդգնություն, դա ակնհայտորեն դուր չեկավ երիտասարդին։ Նա կանգնեց աղջկա դիմաց և բարձր, զայրացած խոսեց, կատաղորեն թափահարելով ձեռքերը․ թուխ դեմքի վրա փայլատակում էին աչքերը և ատամները։ Աղջիկը լուռ լսում էր, նրա շրթունքներին խաղում էր մի չար, հեգնական ժպիտ։

Այստեղ բեմի վրա հայտնվեց ևս մի գործող անձ․ ճամփի միջով շտապ֊շտապ վազում էր մի պառավ կին, նա բարձրաձայն հայհոյանքներ էր թափում և թափահարում էր բամբուկե երկար փայտը։ Պատանին նրա վրա ոչ մի ուշադրություն չդարձրեց և շարունակում էր ինչ֊որ բան զայրացած բացատրել աղջկան, իսկ սա նրան պատասխանի չէր արժանացնում։ Պառավը ասես պարում էր նրանց շուրջը, թափահարում էր փայտը ու ականջ ծակող ձայնով ճչում, նրա թուլացած կնճռոտ կուրծքը ցնցվում էր ամեն մի շարժումից։ Որքան ուժեղ էր նա ղժղժում, այնքան ավելի բարձր էր գոռում երիտասարդը, և որքան նա ավելի բարձր էր գոռում, այնքան ավելի էր մռայլվում աղջկա դեմքը։ Հանկարծ պառավը հոլի նման պտտվեց մի ոտքի վրա, ինչպես դերվիշ, և փայտով ուժեղ խփեց երիտասարդի ուսերին։ Վերջինս ասես չզգաց էլ հարվածը, միայն մեկնեց երկար, մկանուտ ձեռքը, խլեց պառավից փայտը թռավ աղյուսե պատի վրայով և ընկավ Ֆոնի բակը։ Պառավը մի պահ կանգնած մնաց շշմած, հետո ցատկեց երիտասարդի վրա և կատաղած քացի տվեց նրա ետևին։ Ու նորից նա ոչ մի ուշադրություն չդարձրեց պառավին, շարունակելով գոռալ աղջկա վրա և կատաղաբար թափահարել ձեռքերը։ Եվ հանկարծ աղջիկը նրան ինչ֊որ բան պատասխանեց զայրացած և, խնամքով նշան բռնելով, թքեց ուղիղ նրա ոտքերի վրա։

Մինչ այդ երիտասարդը, երևի, մտադիր չէր ռազմական գործողություններ սկսել, և ես վճռեցի, որ նրա բանը վատ է, կանայք, երևում է, անազնիվ մեթոդներ են գործի դնում և դրա համար էլ հաղթում են։ Բայց ոտքին հասած թուքը համբերության բաժակը լցրեց․ վիրավորված դյուցազնը մի պահ բերանը բաց մնաց՝ նման դավաճանություն նա բնավ չէր սպասում, իսկ հետո մի թռիչքով, կատաղի ոռնոցով նետվեց աղջկա վրա․ բռնեց մի ձեռքով նրա կոկորդից, իսկ մյուսով սկսեց զրնգուն ապտակներ հասցնել։ Վերջապես նա մի կողմ հրեց աղջկան այնպիսի ուժով, որ սա ընկավ գետնին։ Իրադարձությունների այսպիսի ընթացքը այնպես ցնցեց պառավին, որ նա շրմփաց առվի մեջ և ընկավ այնպիսի մոլեգին հիստերիայի մեջ, որպիսին կյանքում չէի տեսել։ Նա գալարվում էր կողքից կողք, ափերով խփում շրթունքներին և այնպես երկարաձիգ ու աղիողորմ հեկեկում, որ արյունս սառչում էր երակներումս։ Ժամանակ առ ժամանակ ճչոցներն ընդհատվում էին սուր վնգոցով։ Իսկ աղջիկն ընկած էր ճանապարհի փոշու մեջ և դառնորեն լաց էր լինում։ Երիտասարդ դյուցազնը առաջվա պես ուշադրություն չէր դարձնում պառավի վրա, նա պպզել էր աղջկա կողքին և, հավանաբար, ինչ֊որ բան էր խնդրում նրան։ Մի քիչ հետո աղջիկը գլուխը բարձրացրեց ու թույլ ժպտաց․ այստեղ նա ոտքի ցատկեց, բռնեց աղջկա ձեռքից ու բարձրացրեց, և նրանք երկուսով ետ դարձան ճանապարհով, իսկ պառավը դեռ թավալվում էր իր առվի մեջ և բարձր ղժղժում։

Անկեղծորեն ասած, այս տեսարանն ինձ կարգին մտահոգեց։ Ինչ էր պատահել։ Գուցե այդ աղջիկը երիտասարդ դյուցազնի կի՞նն է։ Գուցե, նա անհավատարիմ էր գտնվել, և դյուցազնը այդ մասին իմացել էր։ Բայց, այդ դեպքում, ինչ գործ ուներ այստեղ պառավը։ Կամ էլ, երևի, ավելի ճշմարտանման բան՝ աղջիկն ու պառավը ցանկացել էին նրան կախարդե՞լ, իսկ նա այդ մասին իմացե՞լ էր։ Այո՛, կախարդանք, մտածում էի ես, թերևս գաղտնիքը դրանումն է։ Գեղեցկուհուն ձանձրացրել է իր երիտասարդ ամուսինը, և նա փորձել է նրան թունավորել, երևի, ճաշի մեջ է գցել ընձառյուծի մանր կտրտած բեղերը, իսկ դա նա ճարել է պառավից, պառավը, դա արդեն հաստատ, այստեղի հայտնի կախարդն է։ Բայց ամուսինը գլխի է ընկել, և ջահել կինը վազել է կախարդի մոտ, որ նա իրեն պաշտպանի։ Ամուսինը վազել է կնոջ ետևից, իսկ կախարդը (չէ՞ որ նա որոշ պարտականություններ ունի իր հաճախորդի նկատմամբ) վազել է նրանց երկուսի ետևից այն հույսով, որ մի կերպ կհաշտեցնի նրանց։ Դեռ նոր էի մշակել այս վերսիան և նրան տվել հոգեցունց ձև, որ կհամապատասխաներ «Ուայդ Ուորլ մեգեզին»֊ում տպելու համար, երբ հանկարծ տեսա Ջեյկոբին։ Նա կանգնել էր ներքևում և կանաչ պատնեշի ետևից նայում էր պառավին, որ դեռևս թավալվում էր առվի մեջ, արձակելով այնպիսի ճիչեր, որոնք ինձ հիշեցնում էին հնդկական ռեզերվացիան։

― Ջեյկո՜բ, ― բղավեցի ես, ― ի՞նչ է կատարվում այդտեղ։

Ջեյկոբը գլուխը բարձրացրեց և կոկորդային հռհռաց։

― Դա պառավը, սըր, նա այն աղջկա համար մամի է։ Այն ջահել աղջիկը, նա կին է այդ տղամարդու համար։ Այդ տղամարդը ամբողջ օրը գնում է որսի, իսկ երբ նա գա տուն, կինը չի պատրաստել նրա համար ոչ մի ուտելիք։ Իսկ նա խիստ սոված լինել և ուզեց ծեծել կինը, իսկ կինը փախչել, և նա էլ փախչել, ուզեց նրան ծեծել, իսկ պառավը նույնպես վազել, ուզեց ծեծել ամուսնուն։

Ի՜նչ դառը հիասթափություն։ Ես զգացի, որ Աֆրիկան, այդ վիթխարի, խորհրդավոր մայրցամաքը ինձ դավաճանեց։ Վհուկներով ու հրաշագործ խոտերով լի իմ հյութեղ սյուժեի փոխարեն, իմ առջև ներկայացավ ընտանեկան առօրյա մի վեճ՝ սովորական մասնակիցներով․ ծույլ կին, քաղցած ամուսին, չեփած ճաշ և զոքանչ, որը, ինչպես հատուկ է զոքանչներին, խցկվում է ուրիշի գործերի մեջ։ Ես նորից զբաղվեցի իմ գազանանոցով, բայց դեռ երկար ժամանակ չէի կարողանում ազատվել այն զգացումից, որ ինձ խաբել են։ Ամենից շատ ինձ վիրավորում էր զոքանչի մասին միտքը։

Այդ դեպքից շատ չանցած պատշգամբում և նրա շուրջը նորից իրարանցում սկսվեց, որի մեջ գլխավոր դերը խաղում էի ես, բայց միայն թե այնքան էլ շուտ չկարողացա ըստ արժանվույն գնահատել այդ միջադեպի ծիծաղելի կողմը։

Սքանչելի երեկո էր, և նեղլիկ, փափլիկ ամպերի երամները հավաքվել էին արևմուտքում, պարզ էր, որ մայրամուտը հոյակապ պետք է լիներ։ Ես հենց նոր էի խմել դժվար աշխատանքովս վաստակած մի բաժակ թեյը և մայրամուտի արևի ցոլքերի տակ նստել էի սանդուղքի վերին աստիճանին, փորձելով անհավատալիորեն հիմար սկյուռիկին սովորեցնել կաթը ծծել բամբակե տամպոնից, որ փաթաթված էր լուցկու ծայրին։ Մի վայրկյան ես ընդհատեցի այդ տանջալից աշխատանքը, բարձրացրի աչքերս և տեսա, որ ճանապարհով գալիս է մի գեր տարեց կին։ Նրա վրա կար միայն մի նեղ ազդրակապ, ատամների արանքում սեղմել էր երկար, բարակ սև ծխամորճ։ Կարճ խուզած սպիտակամազ գլխի վրա ցցված էր մի փոքրիկ կալեբաս։ Կինը կանգ առավ իմ աստիճանների մոտ, հանեց ծխամորճը և խնամքով կախեց հաստ մեջքի շուրջը կապած թոկից, հետո սկսեց բարձրանալ անվերջանալի աստիճաններով ինձ մոտ՝ պատշգամբ։

― Բարև մամի, ― ձայն տվի ես։

Կինը կանգ առավ և լայն ժպտաց ինձ։

― Բարև, մասա, ― արձագանքեց նա ու սկսեց դժվարությամբ շարժվել աստիճանից աստիճան, հոգնածությունից հազիվհազ շունչ քաշելով։ Վերջապես, նա հասավ ինձ, կալեբասը դրեց ոտքերիս մոտ և, փնչացնելով, հենվեց պատին իր ողջ ճարպոտ մարմնով։

― Հոգնե՞լ ես, մամի, ― հարցրի ես։

― Հա, մասա, ես շատ ճարպոտ դառել, ― բացատրեց նա։

― Ճարպո՞տ, ― վրա բերի ես զայրացած։ ― Ամենևին էլ ճարպոտ չես դու, մամի։ ― Դու իսկի էլ ինձանից ճարպոտ չես։

Հաստլիկը բարձր հռհռաց, և նրա հսկայական մարմինը ցնցվեց։

― Չէ, մասա, դու ինձ ծիծաղել։

― Ոչ, մամի, ես ճիշտ եմ ասում, դու դեռ շատ նիհարիկն ես։

Կինը հենվել էր պատին և ցնցվում էր ծիծաղից։ Այդ նա՞ է նիհարիկ։ Նրա ամբողջ վիթխարի մարմինը ճոճվում էր։ Վերջապես, նա մի քիչ հանգստացավ և մատով ցույց տվեց կալեբասը։

― Ես քեզ որս բերել, մասա։

― Իսկ ի՞նչ որս։

― Օձ, մասա։

Ես հանեցի խցանը և նայեցի կալեբասի մեջ։ Հատակին, օղակի պես ոլորվել էր բարակ ու շագանակագույն օձը, ութ դյույմ երկարությամբ։ Ես անմիջապես որոշեցի, որ դա կույր օձ է, անաչք օձի մի տեսակը, որն իր դարը ապրում է հողի մեջ մտած։ Կույր օձերը արտաքուստ հիշեցնում են անգլիական լորտուին և միանգամայն անվտանգ են։ Ես արդեն ունեի մի արկղ այդպիսի սողուններ։ Բայց ինձ այնպես դուր եկավ ուրախ հաստլիկը, որ չցանկացա նրան վշտացնել, հրաժարվելով նրա «որսից»։

― Ի՞նչ ես ուզում այդ որսի համար, մամի․․․ ― հարցրի ես։

― Ա՜, մասա, դու ինձ վճարել, ինչքան գիտես։

― Իսկ օձը վիրավոր չէ՞։

― Ո՛չ, մասա, նա առողջ։

Ես կալեբասը շուռ տվի գլուխն ի վայր, և օձն ընկավ ցեմենտե հարթ հատկի վրա։ Կինը՝ այդպիսի հաստլիկի համար զարմանալի արագությամբ, նետվեց պատշգամբի մյուս ծայրը։

― Նա քեզ կծել, մասա, ― նախազգուշացրեց նա։

Ջեյկոբը, որ եկավ նայելու, թե ինչ է այստեղ կատարվում, նրա վրա մոխրացնող հայացք գցեց։

― Դու միթե չգիտենալ, որ մասան չի վախենալ ոչ մի թույն, ― ասաց նա։ ― Մասա հատուկ դեղ ուներ, և այդպիսի օձը նրան չկծել։

― Ա՜, ա՜, այ թե ինչ, ― ասաց կինը։

Ես կռացա և վերցրի կույր օձին, պատրաստվելով ավելի լավ նայել և համոզվել, որ նա ողջ֊առողջ է։ Ես զգուշորեն նրան վերցրի երկու մատով, և նա փաթաթվեց իմ ցուցամատի շուրջը։ Նայեցի նրան և շատ զարմացա։ Ինձ էին նայում մի զույգ փայլուն աչքեր, իսկ չէ որ կույր օձը աչք չի ունենում։ Այդպիսի հայտնագործությունից ապշած և դեռևս հիմարի պես օձը ձեռքումս բռնած, դիմեցի Ջեյկոբին․

― Նայիր, Ջեյկոբ, այս օձը աչք ունի։

Եվ հանկարծ հասկացա, որ այսպես անհոգ ձեռքումս բռնել եմ ամենևին էլ ոչ անվնաս կույր օձի, այլ բոլորովին ինձ անծանոթ օձի և պատկերացում չունեմ, թե ինչի է նա ընդունակ։ Ես արդեն ուզում էի ձեռքս բացել և օձին գցել հատակին, բայց չհասցրի, նա սահուն շրջեց գլուխը և ատամը խրեց իմ բութ մատի փափուկ մսի մեջ։

Չեմ հիշում, որ երբևիցե այդպես ցնցված լինեմ։ Խայթոցն ըստ էության դատարկ բան էր, ընդամենը միայն գնդասեղի ծակոց, բայց անմիջապես սկսվեց թեթև այրոց, ինչպես մոծակի խայթոցից հետո։ Ես վայրկենաբար շպրտեցի օձին և ամբողջ ուժով սեղմեցի մատս, որ արյունը հոսի վերքից, ու մինչ սեղմում էի, միտքս եկան երեք հանգամանք․ առաջինը՝ Կամերունում չկա օձի խայթոցի դեմ որևէ շիճուկ, երկրորդ, մինչև մոտակա բժիշկը՝ ոչ պակաս երեսուն մղոն է, իսկ երրորդ, ես ոչինչ չունեմ նրա մոտ մեկնելու համար։ Այս մտքերը ամենևին էլ ինձ ուժ չտվին, և ես սկսեցի դաժանորեն ծծել արյունոտ վերքը, սեղմելով մատիս հիմքը որքան կարելի է ուժեղ։ Հետո նայեցի շուրջս և տեսա, որ Ջեյկոբն ինչ֊որ տեղ անհետացել է։ Ես պատրաստ էի գոռալ կատաղությունից, բայց հենց այդ ժամանակ նա վազելով վերադարձավ պատշգամբ՝ մի ձեռքին ածելի, մյուսում վիրակապ։ Տենդագին շտապողականությամբ սկսեցի նրան բացատրել, թե ինչ պետք է անի, և Ջեյկոբն ամբողջ ուժով ձգեց վիրակապը իմ մատի շուրջը և թաթից ներքև, իսկ հետո հարգանքով, գրեթե խոնարհվելով, տվեց ինձ ածելին։

Կյանքումս երբեք չէի պատկերացրել, թե որքան վճռականություն է պետք մարդուն, որ ածելիով կտրի իր ձեռքը և թե որքան սուր է այդ ածելին․ մի քանի տանջալից վայրկյան ես չէի համարձակվում վճռական քայլն անել, հետո ածելիով ուժեղ կտրեցի ձեռքս և, ինչպես պարզվեց, կտրեցի մատս վերքից կես դյույմի վրա, այսինքն՝ այնտեղ, ու բոլորովին չարժեր կտրել։

Ես փորձեցի մեկ անգամ ևս, մոտավորապես նույն հաջողությամբ, և մռայլ մտածեցի, որ եթե չմեռնեմ օձի խայթոցից, ապա ինձ այսպիսի «առաջին օգնություն» ցույց տալով, լիովին կարող եմ արյունաքամ լինել։ Ես սկսեցի զայրացած մտաբերել ժամանակին կարդացած բոլոր այն գրքերը, որտեղ ասվում էր, թե ինչ պետք է անել օձի խայթելու դեպքում։ Բոլոր այդ գրքերը, առանց բացառության, առաջարկում էին վերքի վրա կտրվածք անել նրա ամբողջ խորությամբ, որքան որ թունավոր ատամը խրվել է մարմնի մեջ։ Հանձնարարել դա շատ հեշտ է, բայց ա՛յ հաջողությամբ հետևել այդ խորհրդին, երբ կտրում ես սեփական մատդ, այնքան էլ հեշտ չէ։ Ես ամենևին էլ չէի ցանկանում կրկին ու կրկին կտրել ձեռքս այն հույսով, որ վաղ թե ուշ այնուամենայնիվ կընկնեմ վերքի վրա, իսկ դա նշանակում էր, որ մնում է վերջին, միակ ելքը․ ես խնամքով ածելին դրի խայթոցի տեղը և, ատամներս կրճտացնելով, սեղմեցի ու ուժեղ քաշեցի։ Այս անգամ ստացվեց ինչպես պետք էր, արյունը ցայտեց չորս կողմ։ Այժմ, հիշեցի ես, անհրաժեշտ է գործի դնել մանգանալուծույթը, և մի քանի բյուրեղ ցանել այրվող վերքի վրա ու ձեռքս կապել մաքուր թաշկինակով։ Այդ ընթացքում բազուկս և թևատակիս գեղձերն արդեն ուռել էին, մատներիս մեջ սուր ցավեր էին սկսվել, ասես կրակում էին, թեև դժվար է ասել, դա օձի խայթոցից էր, թե՞ իմ բուժումից։

― Մասա, գնա՞լ բժշկի, ― հարցրեց Ջեյկոբը, աչքը չկտրելով ձեռքիցս։

― Իսկ ինչպե՞ս գնամ բժշկի, ― նեղսրտաց ասացի ես։ ― Այստեղ մենք մեքենա չունենք։ Թե դու կարծում ես, որ ես կարող եմ նրա մոտ ոտքո՞վ գնալ։

― Մասա պետք է գնա Ֆոնի մոտ և խնդրել նրա ամենագնաց, ― առաջարկեց Ջեյկոբը։

― Ամենագնա՞ցը, ― հարցրի ես հուսադրված։ ― Իսկ Ֆոնն ունի՞ ամենագնաց։

― Այո՛, սըր։

― Դե գնա խնդրիր․․․ շուտ։

Ջեյկոբը ամբողջ ուժով սլացավ աստիճաններով ցած և վիթխարի բակով մեկ, իսկ ես ետ ու առաջ էի քայլում պատշգամբում։ Հանկարծ հիշեցի, որ իմ ննջարանում անգործության է մատնված մի շիշ չբացված ֆրանսիական կոնյակ, և շտապեցի այնտեղ։ Բայց չհասցրի մի ձեռքով դուրս քաշել խցանը, երբ անմիջապես հիշեցի, որ այն հարցին, թե ինչպես է ազդում սպիրտային խմիչքը օձից խայթված մարդու վրա ― բոլոր գրքերի հեղինակները միաձայն ու անառարկելիորեն պնդում են, որ ոչ մի դեպքում, օձի կծելուց հետո, չի կարելի խմել սպիրտային խմիչք, կարծեմ, ալկոհոլն առաջացնում է սրտխառնոց և օրգանիզմին պատճառում ամեն տեսակ այլ անախորժություններ։ Մի պահ մնացի շիշը ձեռքիս, իսկ հետո վճռեցի, դե եթե միևնույն է պիտի մեռնեմ, ապա ավելի լավ է մեռնեմ լավ տրամադրությամբ։ Ես բարձրացրի շիշը և մի լավ կում արեցի։ Այժմ տաքացած ու աշխուժացած, թեթև քայլերով դուրս եկա պատշգամբ, հետս վերցնելով շիշը։

Ներքևում, Ֆոնի բակով, շտապում էր մի մեծ բազմություն՝ Ջեյկոբի և իր իսկ՝ Ֆոնի գլխավորությամբ։ Նրանք բոլորն էլ վազում էին դեպի մեծ խրճիթը։ Ֆոնը բացեց դուռը, և ամբոխը լցվեց այնտեղ, շուտով մարդիկ հայտնվեցին նորից, իրենց առջևում հրելով խարխուլ, ծռմռված մի ավտոմոբիլ։ Ամբոխը հրում էր այն կամարի տակով դեպի ճանապարհը, և այնտեղ Ֆոնը նրանց թողեց ու արագ սկսեց բարձրանալ նշանավոր սանդուղքով ինձ մոտ, իսկ նրա հետևից կրնկակոխ վազում էր Ջեյկոբը։

― Բարեկամս, ― շնչակտուր ասաց Ֆոնը։ ― Վատ են գործեր։

― Այո՛, ճիշտ է, ― համաձայնեցի ես։

― Քո ծառան, նա ինձ ասել, որ դու այդպիսի խայթոցի համար եվրոպական դեղ չունենալ։ Դա ճի՞շտ է։

― Այո՛, ճիշտ է։ Գուցե բժշկի մոտ այդպիսի դեղ լինի, ես չգիտեմ։

― Աստված օգենլ, բժիշկը քեզ տալ այդ դեղ, ― բարեպաշտությամբ ասաց նա։

― Կխմե՞ս ինձ հետ․․․ ― հարցրի ես և թափահարեցի շիշը։

― Այո՛, այո՛, ― պայծառացավ Ֆոնը։ ― Մենք խմել։ Խմիչքը լավ դեղ դրա համար։

Ջեյկոբը բերեց բաժակները, և ես մեր երկուսի համար լիքը լցրի։ Հետո մենք մոտեցանք սանդուղքին և վերևից նայեցինք, թե ինչպես է ընթանում շտապ օգնության մեքենայի նախապատրաստությունը։

Մեքենան, երևի, խրճիթում մնացել էր մի ամբողջ հավիտենականություն, և նրա ամբողջ ներքին պարունակությունը ասես սեպվել, անշարժացել էր։ Վարորդը զգուշությամբ կախարդում էր․ շարժիչը մի քանի անգամ հազաց, հետո լռեց։ Հանդիսատեսների հոծ օղակն ավելի առաջ շարժվեց, բոլորը բղավում էին ամեն տեսակ խորհուրդներ և խրատներ, իսկ վարորդը գլուխը հանեց պատուհանից և մի լավ հայհոյեց։ Այսպես շարունակվեց բավական երկար ժամանակ, հետո վարորդը դուրս եկավ և բռնակով փորձեց աշխատեցնել շարժիչը, բայց շարժիչը նույնիսկ չփռշտաց էլ։ Վարորդին դա շուտով ձանձրացրեց, նա բռնակը տվեց խորհրդականներից մեկին, իսկ ինքը նստեց մեքենայի ոտնակին, հանգստանալու։ Խորհրդականը վեր քաշեց իր հագուստի փեշերը և սկսեց արիաբար մարտնչել, բայց նրան էլ չհաջողվեց կյանքի կոչել շարժիչին։

Հանդիսատեսները, ― դրանց թիվը արդեն հասել էր հիսունի, ― բոլորն էլ ուզում էին օգնել, այնպես որ խորհրդականը նրանց տվեց բռնակը և միացավ ոտնակի վրա նստած վարորդին։ Ամբոխի միջև սկիզբ առավ խայտառակ տուրուդմփոց, ամեն մեկը ցանկանում էր առաջինը փորձել բախտը, բոլորը գոռում էին, հրում, խլում իրար ձեռքից բռնակը։ Աղմուկը գրավեց Ֆոնի ուշադրությունը․ նա դատարկեց իր բաժակը և, զայրացած կնճռոտվելով, մոտեցավ պատշգամբի բազիրքին։ Այստեղ նա ցած թեքվեց և մի ահեղ հայացք նետեց ճամփի վրա։

― Հե՜յ, ― հանկարծ որոտաց նա։ ― Գործի գցել այդ մեքենա։

Ամբոխը լռեց, բոլորը գլուխները ուղղեցին պատշգամբի կողմը, իսկ վարորդն ու խորհրդականը վեր թռան ոտնակից և նետվեցին դեպի մեքենայի ռադիատորը, ցուցադրելով գործելու անհոգ ծարավ։ Ճիշտ է, նրանց բախտը չբերեց, երբ նրանք տեղ հասան, պարզվեց, որ բռնակն անհետացել է։ Ամբոխի մեջ նորից իրարանցում տիրեց, ամեն մեկը մեղադրում էր մնացած բոլորին, որ նրանք կորցրել են բռնակը։ Վերջապես բռնակը գտնվեց, և այս երկուսը նորից մի քանի անհաջող փորձ արին շարժիչն աշխատեցնելու։

Այդ ընթացքում ես ավելի ու ավելի վատ էի զգում, և արիությունը վերջապես ինձ դավաճանեց։ Ձեռքս ամբողջովին ուռել էր մինչև արմունկս, կարմրել էր և շատ էր ցավում։ Ուսիս մեջ նույնպես ասես մի բան կրակում էր, իսկ ձեռքս այնպես էր այրվում, ասես բռիս մեջ սեղմել էի շիկացած ածուխ։

Մինչև բժշկին հասնենք, կանցնի մեկ ժամից ոչ պակաս, մտածում էի ես, և եթե չհաջողվի մեքենան աշխատեցնել հենց հիմա, ապա մեկնելն արդեն անիմաստ կլինի։ Բայց այստեղ վարորդին լուսավորեց մի միտք։ Թող նրանք մեքենան հրեն։ Նա իր միտքը բացատրեց ամբոխին, և բոլորը բարձր ծափահարեցին ու բացականչեցին հիացմունքից։ Վարորդը մտավ մեքենայի մեջ, իսկ մնացածները խմբվեցին նրա ետևում ու սկսեցին հրել։ Տակտով տնքալով, նրանք մեքենան հրեցին դեպի ճանապարհը, հետո թեքվեցին ու ծածկվեցին տեսողությունից։

― Նա շուտով կբանի, ― ժպտաց Ֆոնը, փորձելով ինձ քաջալերել և նորից ինձ համար կոնյակ լցրեց։ ― Ու դու շուտով գնալ բժիշկ։

― Դու կարծո՞ւմ ես, որ այնուամենայնիվ կբանի՞։

― Այո՛, այո՛, բարեկամս, ― ասաց Ֆոնը։ Կարծես, նույնիսկ մի քիչ վիրավորվեց։ ― Դա իմ մեքենա, գերազանց մեքենա։ Նա կգնա քիչ ժամանակ, մի անհանգստացիր։

Շուտով մենք նորից հևոց լսեցինք, պատշգամբից ցած նայեցինք և տեսանք մեքենան․ նա երևաց անկյունից, այն դարձյալ հրում էին, կարծես Բաֆուտի ամբողջ բնակիչները։ Ամբոխը սահում էր դեպի մեզ, ինչպես խխունջ, և այն պահին, հենց որ մեքենան հասավ իմ սանդուղքի ներքևի աստիճանին, շարժիչը մի քանի անգամ փռշտաց ու հռնդաց, ամբոխը ճչաց հիացմունքից, և բոլորն սկսեցին ցատկոտել ու թռչկոտել ճամփի վրա։

― Ա՜յ, աշխատեց, ― հպարտ բացատրեց ինձ Ֆոնը, համենայն դեպս, եթե ես չհասկացա ընդհանուր ցնծության պատճառը։

Վարորդը ճարպկորեն մեքենան տարավ կամարի տակով դեպի բակը, թեքվեց ու նորից դուրս եկավ ճանապարհի վրա․ նա շարունակ անհամբեր ազդանշան էր տալիս և քիչ էր մնում անիվների տակ ճզմեր իր օգնականներին։ Մենք Ֆոնի հետ դատարկեցինք մեր բաժակները և յոթանասունհինգ աստիճաններով ցած իջանք։ Ներքևում Ֆոնն ինձ առավ իր գիրկը և տագնապալից նայեց դեմքիս։ Նա ակնհայտորեն ուզում էր ինչ֊որ խոսքեր ասել, որոնք ինձ աշխուժություն կհաղորդեին և կքաջալերեին բժշկի մոտ գնալու ճանապարհին։

― Բարեկամս, ― ասաց նա վերջապես։ ― Եթե դու մեռնել, ես քեզ շատ խղճալ։

Վախենալով, որ ձայնս կարող է մատնել իմ ապրումները, ես լուռ սեղմեցի նրա ձեռքը, հուսալով, որ դա բավական պերճախոս կերևա, և մտա մեքենան։ Այն անմիջապես շարժվեց՝ ցնցվելով և ցատկոտելով, իսկ Ֆոնը և նրա հպատակները մնացին ետևում՝ կարմիր փոշու ամպի մեջ։

Երեք քառորդ ժամ հետո մենք հասանք բժշկի տունը, և նրա արգելակները խլացուցիչ ղժղժացին։ Բժիշկը կանգնել էր գավթում և մռայլ նայում էր ծաղկաթմբին։ Երբ մեքենայից դուրս եկա, նա զարմացած աչքերը հառեց ինձ և եկավ ընդառաջ․ մոտենալով, նա ուշադիր նայեց դեմքիս։

― Ի՞նչն է ձեզ կծել, ― հարցրեց նա։

― Ինչի՞ց իմացաք, որ ինձ խայթել են, ― հարցրի ես, այդպիսի վայրկենական ախտորոշումից ապշած։

― Ձեր բիբերը խիստ մեծացել են, ― բացատրեց բժիշկը այն վարպետի գոհունակությամբ, որն արդեն իր գործի մեջ չի սխալվում։ ― Ի՞նչն է ձեզ կծել։

― Օձը։ Չգիտեմ ինչպիսին, բայց ցավը դժոխային է։ Դրա համար էլ եկել եմ ձեզ մոտ, թեև հազիվ թե դրանից օգուտ լինի։ Չէ՞ որ դուք, երևի, շիճուկ չե՞ք ունենա։

― Պատկերացրեք, ― ասաց նա ակնհայտ բավականությամբ, ― որքան էլ դա տարօրինակ լինի, ես մի քիչ բերել եմ, երբ վերջին անգամ արձակուրդ էի մեկնել։ Չգիտեմ ինչու, մտածեցի, որ կարող է պետք գալ։ Արդեն կես տարի է, ինչ ընկած է սառնարանում։

― Այ թե բախտս բերեց։

― Տուն մտեք, թանկագինս, մտեք։ Ինձ համար շատ հետաքրքիր է, կազդի արդյո՞ք այդ շիճուկը։

― Ինձ համար էլ, ― խոստովանեցի ես։

Մենք ներս մտանք, և ես նստեցի բազմոցին, իսկ բժիշկը և նրա կինը անմիջապես բերեցին սպիրտը, սրսկիչը և մնացած բաները, ինչ որ պահանջվում էր շիճուկի ներարկման համար։ Հետո բժիշկը երեք սրսկում արեց մատիս մեջ, որքան կարելի էր վերքին մոտ և էլի երկուսը արմունկիցս վեր։ Այս բոլորը ավելի ցավոտ էր, քան օձի խայթոցը։

― Մի քիչ անդուրեկա՞ն է, ― ուրախ֊ուրախ տեղեկացավ բժիշկը, հաշվելով զարկերակս։

― Ավելի վատ չէր կարող լինել, ― դառնությամբ ասացի ես։

― Լավ կլինի մի բաժակ վիսկի խմեք։

― Ես կարծում էի, որ նման դեպքում սպիրտային խմիչքները հակացուցված են։

― Ո՛չ, ո՛չ, դա չի վնասի, ― ասաց բժիշկը և լցրեց ինձ մի մեծ բաժակ։

Ես դեռ երբեք այսպիսի հաճույքով վիսկի չէի խմել։

― Իսկ այժմ, ― շարունակեց բժիշկը, ― դուք կմնաք ինձ մոտ գիշերելու, տանը ազատ սենյակ կա։ Հինգ րոպե հետո բարեհաճեք արդեն պառկել անկողնում։ Եթե ուզում եք, կարող եք լոգանք ընդունել։

― Իսկ չի կարելի, որ վերադառնամ Բաֆուտ, ― հարցրի ես։ ― Իմ կենդանիներն այնտեղ են, իսկ առանց ինձ, ըստ էության, ոչ ոք նրանց կարգին չի խնամի։

― Դուք հիմա ի վիճակի չեք Բաֆուտ վերադառնալու և խնամելու ձեր կենդանիներին, ― վճռականորեն ասաց բժիշկը։ ― Ոչ մի խոսք, անմիջապես անկողին։ Եթե ես տեսնեմ, որ դուք բավականաչափ լավացել եք, կմեկնեք վաղը առավոտյան։

Ի զարմանս իմ, ես քնեցի խոր քնով և երբ արթնացա հաջորդ առավոտյան, ինձ ուղղակի հիանալի էի զգում, թեև ձեռքս մինչև արմունկս ավելի էր ուռած ու ցավում էր։ Նախաճաշը ինձ մատուցեցին անկողնում, հետո եկավ բժիշկը։

― Ինչպե՞ս եք զգում, ― հարցրեց նա։

― Հիանալի։ Այնքան լավ, որ նույնիսկ սկսում եմ մտածել, թե գուցե օձը, այնուամենայնիվ, թունավոր չէր։

― Ոչ, նա շատ թունավոր էր։ Դուք ասում եք, որ նա ձեր մատի մեջ խրել է միայն մի ատամը, և դուք, երևի այնքան արագ եք ցած գցել նրան, որ չի հասցրել բաց թողնել ձեր մեջ իր թույնի ամբողջ պաշարը։ Եթե հասցներ, դուք այսքան շուտ չէիք լավանա։

― Իսկ ես կարո՞ղ եմ մեկնել Բաֆուտ։

― Թերևս կարելի է, եթե դուք զգում եք, որ կարող եք դիմանալ այդ ճանապարհորդությանը, թեև ձեր ձեռքը մի երկու օր էլ դեռ չի կարող ծառայել ձեզ ինչպես հարկն է։ Համենայն դեպս, եթե ձեզ կանհանգստացնի, եկեք ինձ մոտ։

Մտածելով իմ թանկագին գազանների մասին, որոնք չմաքրված ու չկերակրված սպասում են ինձ Բաֆուտում, ես այնպես էի շտապեցնում խեղճ վարորդին, որ մենք չտեսնված կարճ ժամանակում տուն հասանք։ Ճանապարհին կանգ առանք այն սանդուղքի մոտ, որ տանում էր իմ առանձնատունը, և այստեղ ես տեսա, որ ներքևի աստիճանին նստած է երեկվա հաստլիկը։

― Բարև, մամի, ― ասացի ես, դուրս գալով մեքենայից։

― Բարև, մասա, ― պատասխանեց նա, դժվարությամբ ոտքի ելավ և ճոճվելով եկավ ինձ ընդառաջ։

― Ի՞նչ ես ուզում, ― հարցրի ես։ Չէի համբերում, թե երբ պիտի հասնեմ գազաններիս։

― Մասա ամեն ինչ մոռանա՞լ, ― զարմացած հարցրեց կինը։

― Ի՞նչ եմ մոռացել, մամի։

― Է, մասա, ― հանդիմանեց նա, ― ախր ես այնպես հիանալի օձ բերել, մասան ինձ այդպես չվճարել։


Գլուխ իններորդ

Ֆոնը և ոսկեգույն կատուն


Բաֆուտում իմ մնալը հետզհետե մոտենում էր իր վերջին։ Ես հավաքել էի ամեն տեսակ կենդանի արարածներ, և ժամանակն էր այդ կենդանի ավարը տանել հիմնական ճամբարը, ուր նրանց նորից պիտի տեղավորեի վանդակներում և նախապատրաստեի Անգլիա ճանապարհորդելուն։ Ես բնավ ուրախ չէի, երբ հայտնեցի բոլոր որսորդներին, որ մեկ շաբաթ հետո մեկնում եմ, թե չէ նրանք կշարունակեն գազաններ բերել իմ մեկնելուց հետո էլ։ Բեռնատար մեքենա պատվիրեցի և Սմիթին նամակ ուղարկեցի այն մասին, որ մենք գալիս ենք։ Երբ Ֆոնը այդ նորությունը լսեց, սլացավ ինձ մոտ, ձեռքում սեղմած մի շիշ ջին, և սկսեց եռանդագին համոզել ինձ, որ մի քիչ էլ մնամ։ Ես նրան բացատրեցի, որ ինքս էլ կցանկանայի Բաֆուտում ավելի երկար մնալ, բայց ոչ մի կերպ չեմ կարող, վերադարձի տոմսերը պատվիրված են նախապես, ուրեմն, իմ ամբողջ գազանանոցը պետք է պատրաստ լինի ճանապարհ ընկնելու նշանակված օրը։ Ամենափոքրիկ հապաղման դեպքում մենք բաց կթողնենք շոգենավը, իսկ մի ուրիշը կարող է չլինել մեկ֊երկու ամիս, և այդքան մնալու համար իմ դրամը պարզապես չի բավականացնի։

Ա՜, բարեկամս, ես շատ ափսոսալ, որ դու մեկնել, ― ասաց Ֆոնը ու բաժակը ջին լցրեց այնպես, ասես անվերջանալի աղբյուրից էր լցնում։

― Ես էլ եմ ափսոսում, ― միանգամայն անկեղծ ասացի ես, ― բայց ոչ մի կերպ չեմ կարող ավելի շատ մնալ Բաֆուտում։

― Դու չմոռանալ Բաֆուտը, ― ասաց Ֆոնը և վրաս ուղղեց ցուցամատը։ ― Դու լավ հիշել Բաֆուտը։ Չէ՞ որ այստեղ շատ հիանալի որս բռնել, մի՞թե այդպես չէ։

― Այդպես է, ― պատասխանեցի ես և մատով ցույց տվի վանդակները, որ դրված էին իրար վրա մի քանի հարկով։ Բաֆուտում ես շատ որս հավաքեցի։

Ֆոնը բարեհաճորեն գլխով արեց։ Հետո թեքվեց առաջ և ամուր սեղմեց ձեռքս։

― Երբ դու հասնել քո երկիր, երբեմն դու պատմել քո մարդկանց, որ Բաֆուտի Ֆոնը քո բարեկամ, նա շատ ջանք թափել, որ դու ունենաս հիանալի որս, հա՞։

― Ամեն ինչ նրանց կպատմեմ, ― խոստացա ես, ― կպատմեմ, որ Բաֆուտի Ֆոնը հիանալի որսորդ է, ամենալավ որսորդը Կամերունում։

― Հիանալի՜, հիանալի՜, ― ուրախացավ Ֆոնը։

― Միայն մի որս այստեղ այդպես էլ չճարեցի, ― ասացի ես։ ― Եվ շատ եմ ցավում։

― Իսկ դա ի՞նչ որս, բարեկամս, ― ասաց Ֆոնը, հուզված թեքվելով դեպի ինձ։

― Դե, այսպիսի մեծ, անտառային կատու, որի մորթը ոսկու նման է, իսկ փորի վրա՝ զոլեր։ Ես քեզ ցույց եմ տվել նրա լուսանկարը, հիշո՞ւմ ես։

― Հա, այն ո՞րս, ― ասաց Ֆոնը։ ― Դու ճիշտ ասել։ Այդ որս դու դեռ չբռնել։

Նա խորասուզվեց մռայլ լռության մեջ, հոնքերը կիտած նայելով ջինի շշին։ Թերևս, ես բավական անտակտ գտնվեցի, հիշեցնելով նրան այդ մասին։ Իսկ ես այստեղ չէի բռնել ոսկեգույն կատու, կատուների ընտանիքի ամենափոքր, բայց ամենագեղեցիկ ներկայացուցչին, որ տարածված է Աֆրիկայի այս մասում։ Ես գիտեի, որ Բաֆուտի շրջակայքում էլ քիչ չեն դրանք, բայց որսորդներն այս կենդանուն վերաբերում էին ավելի պատկառանքով, քան ասենք, ընձառյուծին կամ էլ սերվալին, թեև այդ երկուսն էլ խոշոր են ոսկեգույն կատվից։ Ոսկեգույն կատվի լուսանկարը շատ անգամ եմ ցույց տվել Բաֆուտի Քերծեներին, բայց նրանք միայն ճպպացնում էին լեզվով, գլուխներն օրորում ու հավատացնում ինձ, որ նրան որսալը չափազանց դժվար է, որ նա «շատ կատաղի է» և «շատ խորամանկ»։ Ես մեծ գումարներ էի առաջարկում ոչ թե կատվին որսալու համար, այլ նույնիսկ նրա համար, որ ինձ ասեն միայն, թե որտեղ կարելի է նրան գտնել և՝ բոլորը ապարդյուն։ Երբ մինչև մեկնելս մնացել էր մեկ շաբաթից էլ պակաս, ես հաշտվեցի այն մտքի հետ, որ ոսկեգույն կատու ձեռք չեմ բերելու։

Ֆոնն ընկղմվեց բազմոցի մեջ, նրա աչքերը փայլում էին, շրթունքներին խաղում էր վարակիչ ժպիտ։

― Ես ճարել քեզ այդ որս, ― ասաց նա և գոռոզամտորեն գլխով արեց։

― Բայց, բարեկամս, հինգ օր հետո ես մեկնում եմ Բաֆուտից։ Էլ ինչպե՞ս կհասցնես որսալ հինգ օրում։

― Ես այն որսալ, ― վճռականորեն ասաց Ֆոնը։ ― Դու սպասել քիչ ժամանակ և տեսնել ինքդ։ Ես կճարեմ քեզ համար այդ որս։

Ֆոնը չցանկացավ ինձ ասել, թե ինչպես է մտադիր իրականացնել այդ հրաշքը, բայց նա այնպես ինքնավստահ էր, որ ես ակամա մտածեցի, թե իսկապես կկարողանա ձեռք բերել ինձ համար այդ հազվագյուտ գազանին։ Սակայն արդեն բացվել էր իմ վերջին օրվա առավոտը Բաֆուտում, բայց ոսկեգույն կատվի մասին խոսք անգամ չկար, և ես կորցրել էի ամեն մի հույս։ Երևում է, Ֆոնը տաքացած խոսք տվեց, որը կատարելը նրա ուժերից վեր էր։

Օրը մռայլ էր, ամպոտ․ չէ՞ որ վերևում, լեռներում, անձրևային սեզոնը սկսվում էր ավելի շուտ, քան հարթավայրերում։ Երկնքով մեկ ցած էին կախվել մութ ու գորշ ամպերը, մանր անձրև էր մաղում, երբեմն հեռավոր լեռնաշղթաներից լսվում էր ամպրոպի որոտը․ այդ ամենից ես ավելի էի մռայլվում, առանց այն էլ տխուր էի, ախր բոլորովին չէի ուզում մեկնել Բաֆուտից։ Ես ամբողջ հոգով սիրեցի այդ հարթավայրերն ու այնտեղ ապրող մարդկանց։ Ես անկեղծորեն կապվել էի Ֆոնի հետ, նույնիսկ հիանում էի նրանով և անկեղծորեն տխրում էի հենց միայն այն մտքից, որ պետք է բաժանվեմ նրանից, չէ՞ որ մենք միասին փառահեղ ու ուրախ էինք անցկացնում ժամանակը։

Ցերեկվա մոտավորապես ժամը չորսին մանր մաղող անձրևը վերածվեց հորդ հեղեղի․ դա ակնհայտորեն երկար էր տևելու․ անձրևը երկինքը փակել էր ջրի հոծ վարագույրի նման, թակում ու որոտում էր առանձնատան տանիքին, մոտակա արմավենիների լայն տերևներին․ Ֆոնի ընդարձակ բակի պինդ տրորված կարմիր հողը վեր էր ածվել արնակարմիր հեղուկ կավի փայլուն ծովի, որ ծփում էր վերևից թափվող բյուրավոր կաթիլներից։ Ես մաքրեցի բոլոր վանդակները, կերակրեցի բոլոր գազաններին և այժմ շրջում էի պատշգամբի մի ծայրից մյուսը, նայելով, թե ինչպես է անձրևը թակում աղյուսե պատը և անողոքաբար ցնցում բուգենվիլեյների մուգ֊կարմիր ծաղիկները։ Իմ բոլոր իրերն արդեն կապված էին, վանդակները պատրաստ, մնում էր միայն դրանք դարսել մեքենայի մեջ։ Ես ինձ համար ոչ մի զբաղմունք չէի կարող հորինել, իսկ քայլել սառը անձրևի տակ՝ չէի ցանկանում։

Պատահմամբ ցած նայեցի ― այնտեղ, ճանապարհին հայտնվեց մեծ պարկ շալակած մի մարդ, նա փորձում էր վազել, բայց ոտքերը սահում ու սայթաքում էին կավի վրա․ «Գուցե նա ինձ համար մի ինչ֊որ հազվագյուտ ո՞րս է բերում և գուցե ինձ մի փոքր կուրախացնի», ― ինքս ինձ հույս տվի և սկսեցի անհամբեր հետևել նրա մոտենալուն, բայց ցավով նկատեցի, որ պարկով մարդը թեքվեց կամարի տակ, չլմփացրեց հսկայական բակի միջով և անհետացավ երկրորդ կամարի տակ գտնվող դռան ետևում, որ տանում էր դեպի Ֆոնի ապարանքը։ Շուտով, այն բանից հետո, երբ նա անհետացավ տեսողությունից, Ֆոնի առանձնատան մոտ բարձր աղմուկ լսվեց, բայց մի քանի րոպե հետո ամեն ինչ լռեց, ու նորից ես լսեցի միայն անձրևի աղմուկը։ Ապա մեն֊մենակ թեյ խմեցի, հետո կերակրեցի բվերին և գազանանոցի մյուս գիշերային բնակիչներին։ Նրանք, թվում էր, մի քիչ զարմացան, չէ՞ որ երբեք այդքան վաղ չէի կերակրել, բայց ես գիտեի, որ շուտով գալու է Ֆոնը, որ ինձ հետ անցկացնի հրաժեշտի երեկոն, և ես ցանկանում էի մինչև նրա գալն ավարտել այդ գործը։

Այդ ընթացքում, մինչև ես վերջացրի իմ բոլոր գործերը, անձրևը հանդարտվեց ու հազիվ մաղում էր, ասես օդում մշուշ էր կախված, իսկ գորշ, արագ սահող ցածր ամպերի մեջ հայտնվեցին ճեղքեր, ու նրանց արանքից փայլում էր նուրբ֊կապույտ թափանցիկ երկինքը։ Դեռ մեկ ժամ էլ չէր անցել, երբ ամպերը բոլորովին ցրվեցին, և պարզ ու մաքուր երկինքը ծայրեծայր լցվեց մայրամուտի արևի լույսով։ Ֆոնի տան մոտ ինչ֊որ տեղ զարկեց փոքրիկ թմբուկը․ թմբուկի ձայնը հետզհետե ուժեղանում էր։ Բացվեց կամարի տակի դուռը, և բակի միջով շարժվեց մի ոչ մեծ թափոր։ Այն գլխավորում էր Ֆոնը՝ հագած իր ամենավեհաշուք կարմրա֊սպիտակ հագուստները․ նա զգույշ շրջանցում էր արևից փայլատակող ջրափոսերը։ Նրա ետևից գալիս էր այն նույն մարդը, որին ես տեսա անձրևի տակ․ նա շալակել էր այն նույն պարկը։ Այնուհետև գալիս էին չորս խորհրդականները, իսկ թափորը եզրափակում էր սպիտակ հագուստով և փոքրիկ գլխարկով մի տղա, հենց նա էլ շատ հանդիսավոր տեսքով թմբկահարում էր։

Հավանաբար, Ֆոնը գալիս էր ինձ մոտ հրաժեշտի հանդիսավոր այցով։ Ես սանդուղքով իջա նրան ընդառաջ։ Նա կանգնեց իմ դիմաց, ձեռքերը դրեց ուսերիս և անսովոր խստությամբ նայեց դեմքիս։

― Բարեկամս, ― դանդաղ, պատկառազդու տոնով արտասանեց նա։ ― Ես մի բան ունել քեզ համար։

― Իսկ ի՞նչ է դա, ― հարցրի ես։

Ֆոնը արքայական շարժումով ետ գցեց իր երկար թևքերը և ցույց տվեց պարկով մարդուն։

― Անտառային կատու, ― հայտարարեց նա։

Մի պահ ես կանգ առա ապշած, հարցական նայեցի նրան և հանկարծ հիշեցի, թե ինչ էր նա խոստացել ձեռք բերել ինձ համար։

― Անտառային կատո՞ւ։ Հենց այն, ինչ ես այնպես շա՞տ էի ուզում ունենալ, ― նորից հարցրի ես, չհամարձակվելով հավատալ երջանկությանս։

Ֆոնը գլխով արեց։ Նրա դեմքն արտահայտում էր լավ աշխատած մարդու հանգիստ բավարարվածություն։

― Ապա մի տվեք տեսնեմ, ― շնչահեղձ լինելով հուզմունքից, ասացի ես, ― շուտ բացեք պարկը։

Պարկով մարդը իր բեռը դրեց գետնին, իմ առջև, և ես բոլորովին մոռանալով, որ ի պատիվ Ֆոնի հագել էի մաքուր անդրավարտիք, ծունկի իջա հենց ցեխի մեջ և սկսեցի արագ արագ քանդել պարկի ամուր պարանը։ Ֆոնը կանգնել էր կողքիս և ժպտում էր՝ բերանը բացած մինչև ականջները, իսկական բարի Սանտա֊Կլաուս։ Պարկի բերանի մոտ թաց պարանը ամուր ձգվել էր, ես քաշում ու ձգում էի այն, և այստեղ պարկից լսվեց ահավոր, կատաղի կաղկանձ, ոռնոցն սկսվեց ինչպես դղրդացող տնքոց և, շարունակ ուժգնանալով, պոռթկաց ականջ ծակող մի այնպիսի ուժով և այնքան չարագուշակ, որ մաշկիս վրայով սարսուռ անցավ։ Որսորդը, խորհրդականները և թմբկահար տղան իսկույն մի քանի քայլ ետ թռան։

― Զգույշ, մասա, ― նախազգուշացրեց ինձ որսորդը, ― դա վտանգավոր որս։ Նա շատ անգամ ուժեղ։

― Իսկ դու կապե՞լ ես նրա ոտքերը, ― հարցրի ես։

Որսորդը գլխով արեց։

Ես քանդեցի պարանի վերջին հանգույցը, դանդաղ բացեցի պարկը և ներս նայեցի։

Ինձ վրա կատաղի աչքերը փայլեցրեց այնպիսի մի գեղեցիկ գազան, որ ես հառաչեցի։ Նրա բուրդը կարճ էր, մետաքսե, հյութեղ ոսկե֊շագանակագույն՝ վայրի մեղրի գույնի։ Զայրույթից կատուն սրածայր ականջները ամուր սեղմել էր գլխին, և վերին շրթունքը ցցել էր այնպես, որ այն ամբողջովին կնճռոտվել էր, մերկացնելով կաթնա֊ճերմակ ատամները և վարդագույն լնդերը։ Բայց ամենաապշեցուցիչն աչքերն էին․ մեծ, ոսկեզօծ դեմքի վրա փոքր֊ինչ շեղ, նրանք գամվել էին ինձ վրա մի չտեսնված սառը մոլուցքով, և ես մտածեցի, ի՜նչ բախտ է, որ նրա ոտքերը կապված են։ Կանաչ աչքերը նման էին սառցի տակ գտնվող տերևների և փայլում էին՝ ինչպես փայլատը մայրամուտի արևի ցոլքերի մեջ։ Մի պահ մենք լուռ նայում էինք իրար, հետո ոսկեգույն կատուն ավելի ամուր սեղմեց ատամները, բացեց երախը և արձակեց ուժեղ ու ահուսարսափ առաջացնող ոռնոց։ Ես արագ կապեցի պարկը․ ով գիտե, արդյո՞ք ամուր են կապված ոտքերը։ Իսկ աչքերից դատելով, նա ինձ հետ այնքան էլ քնքուշ չի վարվի, եթե կարողանա դուրս պրծնել պարկից։

― Դուր գալի՞ս, ― հարցրեց Ֆոնը։

― Այն էլ ո՜նց։ Ուղղակի բառեր չկան ասելու, թե ոնց է դուր գալիս, ― պատասխանեցի ես։

Մենք թանկարժեք պարկը տարանք պատշգամբ, և ես ամենամեծ վանդակի բնակչին շտապ տեղավորեցի մի ուրիշ տեղ։ Հետո մենք կապկված ոսկեգույն կատվին պարկից զգուշորեն թափ տվինք վանդակի մեջ և ամուր ծածկեցինք ու փակեցինք դռնակը։ Կատուն պառկել էր կողքի վրա, մռնչում ու ֆշշացնում էր, բայց տեղից շարժվել չէր կարողանում, նրա առջևի և ետևի թաթերը ամուր կապված էին իրար, երևի ռաֆիի թելի պարանով։ Ես փայտի ծայրին դանակ կապեցի, մտցրի վանդակի ճաղերից ներս և այդ ձևով ինձ հաջողվեց սղոցել պարանը․ հենց որ այն ընկավ, կատուն վայրկենապես, մի սահուն շարժումով ոտքի ցատկեց, թռավ ճաղի վրա, դուրս հանեց ոսկեգույն հաստ թաթը և թափահարեց, նշան բռնելով իմ դեմքին։

Ես հազիվ հասցրի ետ ցատկել։

― Օհո՜, ― ծիծաղեց Ֆոնը։ ― Նա շատ չար, այդ որս։

― Կարող է մարդուն պատառոտել շատ կարճ ժամանակ, ― հաստատեց որսորդը։

― Նա շատ ուժեղ, ― համաձայնվեց Ֆոնն ու գլխով արեց, ― նա շատ ուժ ունի ոտքերում։ ― Դու լավ հետևել նրան, իմ բարեկամ, թե չէ նա քեզ վիրավորել։

Ես խոհանոց ուղարկեցի ճուտ բերելու, և երբ հենց նոր մորթած ու դեռևս տաք ճտին բերեցին, ես թափահարեցի նրան վանդակի ճաղերի մոտ։ Նորից սրընթաց դուրս նետվեց ոսկեգույն թաթը, սպիտակ ճանկերը խրվեցին որսի մեջ և բռնեցին ճտին, սեղմելով նրան ճաղերին։ Այժմ կատուն ամբողջովին ձգվեց, բռնեց ճտի վզից և մի ուժեղ ճիգով նրան քաշեց վանդակի մեջ․ ճաղերի արանքից թռան փետուրները, ու ոսկեգույն կատուն սկսեց խժռել անկենդան թռչնին։ Ես արժանապատվորեն վանդակը ծածկեցի պարկով, և մենք գերյալին թողեցինք, որ քեֆ անի։

― Ինչպե՞ս բռնեցիր նրան, ― հարցրի որսորդին։

― Վերջինս քմծիծաղ տվեց և շփոթված մի ոտքից մյուսին հենվեց։

― Ինչ է, դու չլսել, ― հարցրեց Ֆոնը։ ― Ինչ է, դու լեզու չունենալ։

― Մասա, ― սկսեց որսորդը ու քորեց փորը։ ― Ֆոն ինձ ասել, մասա շատ ուզել այդպիսի որս, ու ես երեք օր գնալ որսի, նա փնտրել։ Ես գնալ, գնալ, շատ հոգնել, իսկ որս չտեսնել։ Իսկ երեկ, երբ երեկո էր, այս անտառի կատուն գալիս կամաց֊կամաց իմ բակ և մորթել երեք հավ։ Առավոտյան ես տեսնել նրա հետքեր ցեխի մեջ և նորից գնալ որսի։ Շատ ու շատ հեռու նրա ետևից գնալ, մասա, և այ մի մեծ բլրի վրա ես նրան տեսնել։

Ֆոնը շարժվեց իր բազկաթոռի մեջ և նայում էր որսորդին զննող հայացքով։

― Դու ճի՞շտ ասել, ― խիստ հարցրեց նա։

― Այո, մասա, ― պատասխանեց որսորդը։ ― Ես ասել բոլորը ճիշտ։

― Լավ, ― ասաց Ֆոնը։

― Դե, ես տեսնել այդ անտառի կատուն, ― շարունակեց որսորդը, ― նա գնում էր այն մեծ սար, նա գնում էր այնպես տեղ, ուր շատ ուժեղ քարեր կան։ Նա գնալ հողի անցքի մեջ։ Ես այդ անցք լավ նայել, բայց մարդն այնտեղ չմտնի, անցք շատ նեղ է։ Դե ես նորից հետ գնալ իմ տունը, վերցնել լավ շներ, ցանց ու գնալ հետ նույն տեղը։ Ես ցանցը դնել անցքի դիմաց և վառել փոքրիկ կրակ, և ծուխը մղել անցքի մեջ։

Նա մի պահ լռեց, շրխկացրեց մատները և նույնիսկ վեր թռավ մի ոտքի վրա։

― Ախ, այդ որս, նա շատ ուժեղ է կատաղի։ Հենց որ զգաց ծուխ հոտ, այնպես շատ սկսեց մռնչալ ու մռնչալ։ Իսկ շունը, նրանք վախենալ և բոլորը փախչել։ Կարճ ժամանակ ես լսել որս շարունակ մռնչում է ու մռնչում, և ես կամաց կամաց ետ գնալ, նրան նայել։ Ա՜խ, մասա։ Այդ որս նա վազել ուղիղ ցանցը, և ցանցը նրան ամուր պահել։ Հենց որ տեսա, ես արդեն չվախենալ, ես մոտեցա և նրա ոտքը կապել պարանով, և այ նրան բերել մասայի համար։

Որսորդն ավարտեց իր պատմությունը և հուզված նայեց իմ երեսին, ձեռքում պտտելով կարճ տեգը։

― Բարեկամս, ― ասացի ես նրան, ― ես գտնում եմ, որ դու գերազանց որսորդ ես, և ես լավ կվճարեմ քեզ այս որսի համար։

― Այո՛, այդպես, այդպես, ― համաձայնվեց Ֆոնը և վսեմաբար ձեռքով արեց։ ― Այդ մարդ քեզ համար լավ որս անել։

Ես որսորդին բավականաչափ դրամ տվեցի, լրացուցիչ նվիրեցի մի քանի տուփ սիգարեթ, և նա ինձնից հեռացավ հիացած․ դեռ երկար, մինչ նա իջնում էր սանդուղքով, ես լսում էի, թե ինչպես է նորից ու նորից բացականչում․ «Շնորհակալությո՜ւն մասա, շնորհակալություն»։ Հետո ես դարձա Ֆոնի կողմը․ նա նստել էր բազկաթոռին հենված և աչքը չէր կտրում ինձանից, երևում էր՝ շատ գոհ էր իրենից։

― Բարեկամս, շատ շնորհակալ եմ քեզանից այն ամենի համար, ինչ դու արեցիր, ― ասացի նրան։

― Ոչ, ոչ, բարեկամս, սա միայն փոքրիկ դատարկ բան։ Վատ կլիներ, եթե դու Բաֆուտից մեկնել, չստանալով ամբողջ որս, որ դու ուզել։ Ես շա՜տ֊շա՜տ ափսոսալ։ Բայց երբ դու նայել այս ամբողջ հիանալի որսին, դու հիշել Բաֆուտը, ճի՞շտ է։

― Այո՛, ճիշտ է, ― ասացի ես։ ― Իսկ հիմա, բարեկամս, արի խմենք։

― Հիանալի՜, հիանալի՜, ― ասաց Ֆոնը։

Ասես ուզենալով մեզ վարձատրել մռայլ օրվա դիմաց, մայրամուտը փայլում էր այնպիսի գեղեցկությամբ, որի նմանը ես երբեք չէի տեսել։ Արևը մտել էր գունատ, երկարավուն ամպերի ցանցի ետևը, և նրանք սկզբում սպիտակից դառնում էին փղոսկրե֊վարդագույն, հետո լցվում մորենու գույնով ու երիզվում էին ոսկեգույնով։ Ինքը երկինքը ողողված էր նրբին կապույտով ու կանաչով, տեղ֊տեղ փոքր֊ինչ ոսկեգույն էր, և մինչ օրը կմթներ, ավելի ու ավելի պայծառ էին վառվում թրթռացող աստղերը։ Շուտով դուրս եկավ նաև լուսինը, սկզբում՝ արնակարմիր, հետո աստիճանաբար դեղնեց և, վերջապես, բարձրանալով վեր, դարձավ արծաթե և ամբողջ աշխարհը վերածեց ածխասև ստվերներով սառը արծաթի։

Մենք Ֆոնի հետ մինչև ուշ գիշեր նստել էինք լուսնի աղոտ լույսի տակ և խմում էինք։ Վերջապես նա շրջվեց դեպի ինձ և ցույց տվեց իր առանձնատունը։

― Ես կարծում եմ, դու գուցե սիրել պարել, ― ասաց նա։ ― Եվ ես նրանց ասել երաժշտություն անեն։ Դու ուզել, որ մենք պարել, քանի դեռ դու չմեկնել, ճի՞շտ է։

― Այո՛, սիրում եմ պարել, ― պատասխանեցի ես։

Ֆոնը երերալով ոտքի ելավ և, պատշգամբի բազիրքից թեքվելով այնպես, որ թվում էր, թե հիմա ուր որ է ցած կընկնի, հրաման գոռաց ինչ֊որ մեկին, որ սպասում էր ներքևում։ Մի քանի րոպե հետո բակով մեկ շարժվեցին բազմաթիվ կրակներ, ճամփի վրա, ներքևում, հավաքվեց Ֆոնի կանանցից կազմված նվագախումբը և սկսեց նվագել։ Շատ շուտով կանանց միացան նաև ուրիշ երաժիշտներ, այդ թվում՝ գրեթե բոլոր խորհրդականները։ Ֆոնը մի քիչ երաժշտություն լսեց, ժպտալով և տակտի հետ շարժելով ձեռքերը, հետո վեր կացավ ու ձեռքը մեկնեց ինձ։

― Գնանք, ― ասաց նա։ ― Մենք պետք է պարել, այո՞։

― Հիանալի, հիանալի, ― նմանակեցի նրան, և նա ծիծաղից թուլացավ։

Մենք անցանք լուսնի լույսով ողողված պատշգամբով դեպի սանդուղքը․ այստեղ Ֆոնը իր երկար ձեռքով գրկեց ուսս, մասամբ բարեկամական զգացմունքից, մասամբ էլ նրա համար, որ չընկնի, և մենք աստիճաններով շարժվեցինք ցած։ Կես ճանապարհին իմ ուղեկիցը կանգ առավ ու մի քիչ պարեց նվագի տակ, նրա ոտքերը խճճվում էին լայն հագուստների մեջ, և եթե նա այդքան ամուր բռնած չլիներ ինձնից, անպայման աստիճաններով կգլորվեր ուղիղ ճանապարհի վրա։ Բայց նա պինդ էր բռնել, ուստի և մենք մի րոպե միայն ուժեղ օրորվեցինք ու ցնցվեցինք, բայց այնուամենայնիվ մեզ հաջողվեց ոտքի վրա կանգնել ու չկորցնել հավասարակշռությունը վերջնականապես․ ներքևում կանգնած կանայք, խորհրդականներն ու ժառանգները բարձր տնքացին սարսափից և ասես քարացան, տեսնելով իրենց տեր֊տիրակալին այդպիսի վտանգավոր դրության մեջ։ Նվագախումբը նույնիսկ դադարեց նվագը։

― Երաժշտությո՜ւն, երաժշտությո՜ւն, ― գոռում էր Ֆոնը, մինչ մենք նրա հետ օրորվում էինք սանդուղքի վրա։ ― Ինչո՞ւ դուք այլևս չնվագել։

Նվագախումբը նորից նվագեց, մենք նորից գտանք հավասարակշռությունը և, արդեն չերերալով, առանց արկածների իջանք մնացած աստիճանները։ Ֆոնի տրամադրությունը գերազանց էր, և նա որոշեց բռնել ձեռքս ու պարելով անցնել ինձ հետ ամբողջ բակի միջով։ Մենք նրա հետ շրմփացնում էինք ջրափոսերի միջով, իսկ նվագախումբը հետևում էր մեզ և նվագում, թեև նվագողների շունչն արդեն կտրվում էր։ Երբ մենք հասանք պարերի տանը, Ֆոնը նստեց իր գահավորակին հանգստանալու, իսկ պալատականները սկսեցին նրա առջև պարել։ Հետո երբ պարը փոքր֊ինչ դադարեց, ես Ֆոնին խնդրեցի նվագախմբին մոտ կանչել, ուզում էի տեսնել նրանց գործիքները։ Երաժիշտները մոտեցան և կանգ առան պատվանդանի առջև, ուր մենք նստել էինք, ես բոլոր գործիքները հերթով փորձեցի, և ինձ ցույց տվին, թե ինչպես պետք է նվագել յուրաքանչյուրը։ Ի զարմանս բոլորի (ես ինքս էլ շատ զարմացա), ինձ հաջողվեց բամբուկե սրինգի վրա ճիշտ նվագել «Քեմպբելները գալիս են» երգի առաջին երկու տակտը։ Ֆոնը այնպիսի հիացմունքի մեջ ընկավ, որ ստիպեց ինձ այդ քաջագործությունը կրկնել էլի մի քանի անգամ, և անձամբ նվագակցեց ինձ մի մեծ թմբուկով, իսկ խորհրդականներից մեկն էլ միացավ նրան մի ինչ֊որ տարօրինակ գործիքով, որը հնչում էր նավի ազդանշանի նման։ Իհարկե, մեր նվագը այնքան էլ ներդաշնակ չէր հնչում, բայց փոխարենը՝ մենք շատ ջանք էինք թափում և նվագում էինք մեծ զգացմունքով։ Հետո նույնը կրկնեցինք սկզբից, որովհետև Ֆոնը ցանկացավ լսել, թե դա ինչպես կհնչի ամբողջ նվագախմբի հետ։ Ընդհանրապես վատ չէր հնչում, որովհետև բոլոր սխալ հնչյունների մեծ մասը, որ արձակում էի սրնգով, ամբողջովին խլանում էր թմբուկներից։

Երբ այդ երգի բոլոր երաժշտական հնարավորությունները սպառված էին, Ֆոնը ուղարկեց մի նոր շիշ բերելու․ մենք ավելի հարմար նստեցինք և սկսեցինք դիտել պարերը։ Սակայն անգործությունը շուտով ձանձրացրեց Ֆոնին։ Մեկ ժամ էլ չանցած, նա սկսեց անհանգստանալ իր գահի վրա և մռայլ նայել նվագախմբին։ Նա լիքը լցրեց մեր բաժակները, հենվեց գահավորակի թիկունքին և մռայլ դիմեց պարողներին։

― Այդ պարը, դա լավը չէ, ― հայտարարեց նա վերջապես։

― Գերազանց է, ― առարկեցի ես, ― ի՞նչը քեզ դուր չի գալիս։

― Շատ ուժեղ դանդաղ է, ― պարզաբանեց Ֆոնը, թեքվեց իմ կողմը և զինաթափ եղած ժպտաց։ ― Ուզո՞ւմ ես մենք պարել քո հատուկ պարը։

― Հատուկ պա՞րը, ― հարցրի ես, գինու գոլորշիներից մթագնած ուղեղս դանդաղ էր աշխատում։ ― Այդ ի՞նչ պար է։

― Մեկ, երկու, երեք, ցատկ։ Մեկ, երկու, երեք, ցատկ, ― երգեց Ֆոնը։

― Հա՜, այ թե ինչի մասին ես խոսում։ Այո, արի պարենք, եթե ուզում ես։

― Ես շատ ուզում ես, ― հաստատ ասաց Ֆոնը։

Նա ինձ դուրս բերեց հրապարակի մեջտեղը և ամուր գրկեց մեջքս, իսկ մյուսները, ուրախ շատախոսելով և հաճույքից քթի տակ ծիծաղելով, շարք կանգնեցին մեր ետևից․ ես ցանկացա պարի մեջ թեկուզ մի փոքր փոփոխություն մտցնել, մեկից վերցրի սրինգը, բարձր ու սխալ սկսեցի փչել և բոլոր պարողներին մի ինչ֊որ վայրի թափով ետևիցս տարա պարահրապարակով մեկ, Ֆոնի կանանց խրճիթների մոտով։ Շատ տաք գիշեր էր, և այդպիսի ուրախությունից կես ժամ հետո ամբողջովին շնչահեղձ եղա։ Քրտինքը վրայովս հոսում էր գետի նման։ Վերջապես մենք կանգ առանք հանգստանալու և սովորականի նման՝ խմելու։ Սակայն իմ կոնգան շատ էր դուր եկել Ֆոնին։ Նա նստել էր իր գահին, աչքերը փայլում էին, ոտքերը խփում էին տակտով, և տրվելով հիշողություններին, նա կամացուկ մրմնջում էր պարեղանակը և վատ թաքցրած անհամբերությամբ սպասում, մինչև ես խելքի գամ ու նորից սկսեմ։ Ես վճռեցի, որ հարկավոր է ինչ֊որ ձևով շեղել նրան այդ մտքից, այսպիսի հեղձուցիչ գիշերին կոնգան չափազանց շատ ջանքեր է պահանջում, և, բացի այդ, վերջին շրջանն անելու ժամանակ ես շատ ուժեղ դիպա դռանը ու քերծեցի ոտքիս մաշկը։ Ուստի մտածում էի, թե ինչ ուրիշ պար նրան սովորեցնեմ, որն ավելի քիչ ջանքեր պահանջի և նվագախումբն էլ կարողանա արագ սովորել եղանակը։ Վերջապես, ես գտա համապատասխան պարը, նորից խնդրեցի ինձ տալ սրինգը և մի քանի րոպե փորձեցի։ Հետո դարձա դեպի Ֆոնը․ նա այդ ընթացքում հետաքրքրությամբ հետևում էր ինձ։

― Եթե դու նվագախմբին կարգադրես սովորել այս հատուկ երաժշտությունը, ես քեզ կսովորեցնեմ ևս մի եվրոպական պար, ― ասացի ես։

― Հիանալի՜ է, հիանալի՜, ― պատասխանեց Ֆոնը։ Նրա աչքերը փայլում էին, նա շրջվեց և բարձր հրամայեց նվագախմբին լռել, հետո նրանց ստիպեց կանգնել մեր պատվանդանի մոտ, մինչև ես կնվագեի անհրաժեշտ եղանակը։ Երաժիշտները, ի զարմանս իմ, արագ յուրացրին մեղեդին և նույնիսկ զարդարեցին այն սեփական վարիացիաներով։ Ֆոնը հիացած՝ ոտքով խփում էր տակտը։

― Այո, հիանալի այդ երաժշտություն, ― ասաց նա։ ― Այժմ դու ցույց տալ ինձ նոր պարը, այո՞։

Ես նայեցի շուրջս և ընտրեցի մի ջահել աղջկա, որը, ես դա արդեն վաղուց էի նկատել, շատ շուտ գլխի ընկնող էր երևում․ ես սեղմեցի նրան ինձ, որքան թույլ էր տալիս քաղաքավարությունը (նրա վրա փաստորեն ոչ մի հագուստ չկար) և սլացա հրապարակով, ուրախ պարելով պոլկա։ Պարընկերս, մի պահ շփոթվելուց հետո, սքանչելի կերպով հարմարվեց իմ քայլերին, և մենք շատ սիրուն թռչում ու ցատկոտում էինք «պարասրահով» մեկ։ Ցանկանալով ցույց տալ, որ նոր պարը իրեն դուր է գալիս, Ֆոնը ծափ տվեց, և անմիջապես բոլոր ներկա գտնվողները միացան նրան․ սկզբում լսվում էին ամենասովորական, իրար հետ չհամընկնող ծափեր, բայց չէ՞ որ դրանք աֆրիկացիներ էին․ նրանք շուտով պարի ռիթմի մեջ մտան, և այժմ արդեն ծափահարում էին ճիշտ տակտով։ Ես ու աղջնակը հինգ անգամ պտտվեցինք հրապարակով և այստեղ կամա թե ակամա ստիպված եղանք կանգ առնել։ Շունչներս կտրվում էր արդեն։ Երբ մոտեցա իմ տեղին, Ֆոնը ինձ մեկնեց բերնեբերան լցված վիսկու բաժակը, իսկ երբ նստեցի, խփեց մեջքիս։

― Հիանալի՜ պար, ― ասաց նա։

Ես գլխով համաձայնության նշան արի և մի շնչով դատարկեցի բաժակս։ Չհասցրի այն ցած դնել, երբ Ֆոնը բռնեց ձեռքիցս և քաշեց ետ դեպի պարասրահ։

― Գնանք, ― բարձրաձայն խնդրեց նա։ ― Սովորեցրու ինձ այդ պար։

Գրկելով իրար, մենք պոլկա պարելով պտտվեցինք հրապարակի շուրջը, բայց այնքան էլ լավ չստացվեց, որովհետև պարընկերոջս լայն հագուստները փաթաթվում էին ոտքերիս շուրջը, և մենք հանկարծ կանգ էինք առնում ոտքներս կապածի նման։ Ամեն անգամ ստիպված էինք համբերատար կանգնել ու սպասել, մինչև խորհրդականների ամբոխը մեզ իրարից բաժանի, հետո նորից սկսում էինք պարել․ մեկ, երկու, երեք, ցատկ, և կանգ էինք առնում անկյունում, ամուր իրար կապված, ինչպես երկու սյուն, որ հանդեսի համար փաթաթված են միևնույն ժապավենով։

Հանկարծ ես նայեցի ժամացույցիս և սարսափած տեսա, որ արդեն գիշերվա ժամը երեքն է։ Որքան էլ դա ցավալի էր, բայց ստիպված էի հրաժեշտ տալ Ֆոնին ու գնալ քնելու։ Ֆոնն ու նրա հպատակները ինձ ճանապարհեցին մինչև մեծ գավիթը, և ես այնտեղ նրանցից բաժանվեցի, բարձրացա սանդուղքով վեր ու ցած նայեցի։ Առկայծող լապտերների լույսի տակ նրանք բոլորը պոլկա էին պարում։ Ամենակենտրոնում թռչկոտում ու ցատկում էր Ֆոնը՝ բոլորովին մենակ․ նա տեսավ ինձ, թափահարեց երկար ձեռքը և բղավեց․ «Բարի՜ գիշեր, բարեկամս, բարի գիշեր»։ Ես ի պատասխան ձեռքով արի և երանությամբ անկողին մտա։

Հաջորդ առավոտ, ութն անց կես բեռնատարը եկավ, և մենք իմ ամբողջ գազանանոցը բարձեցինք նրա մեջ։ Ինձ հրաժեշտ տալու և ճանապարհելու էին եկել անթիվ անհամար բաֆուտցիներ։ Նրանք եկել էին դեռ լույսը չբացված, իսկ հիմա շարվել էին ճանապարհի երկայնքով և աշխույժ զրուցում էին, սպասում էին, թե երբ պիտի ճանապարհ ընկնեմ։ Վերջապես բարձեցին վերջին արկղը, և այստեղ թմբուկները, սրինգները և շրխկանները ազդարարեցին այն մասին, որ ինձ հրաժեշտ տալու համար ժամանեց Ֆոնը։ Նա հագնվել էր այնպես, ինչպես իմ գալու օրը, երբ տեսա նրան առաջին անգամ․ նա հագել էր սպիտակաթույր, առանց որևէ զարդարանքների հագուստ, և կարմիր գինու գույնի գլխարկ։ Եվ ուղեկցում էր նրան մի շքեղ շքախումբ՝ խորհրդականները հագել էին շլացուցիչ վառ հագուստներ։ Ֆոնը մոտեցավ, գրկեց ինձ և, բաց չթողնելով ձեռքս, հակիրճ ճառով դիմեց բաֆուտցիներին։ Երբ նա լռեց, ողջ ամբոխը միաբերան բացականչեց․ «Ա՜, ա՜, ա՜, ա՜» և միահամուռ ծափահարեց։ Ֆոնը շրջվեց իմ կողմը և բարձր ձայնով ասաց․

― Իմ ժողովուրդ շատ ուժեղ ափսոսալ, որ դու հեռանալ Բաֆուտից։ Այս բոլոր մարդիկ, նրանք հիշել քեզ, և դու էլ չմոռանալ, Բաֆուտը, այո՞։

― Ես երբեք չեմ մոռանա Բաֆուտը, ― պատասխանեցի ես ի սրտե ջանալով բարձր գոռալով խլացնել ուժեղ ծափահարությունները։

― Լավ, ― բավարարված ասաց Ֆոնը, հետո ամուր սեղմեց ձեռքս իր ափի մեջ և թափահարեց։ ― Բարեկամս, ես քեզ միշտ տեսնել իմ աչքերի առաջ։ Ես երբեք չմոռանալ, ինչ երջանիկ ժամանակ մենք անցկացնել միասին։ Տա աստված, որ դու բարեհաջող տեղ հասնել քո երկիր։ Գնալ լավ, գնալ լավ։

Բեռնատարը շարժվեց, և ծափահարությունները ուժգնացան, նրանք լսվում էին ավելի ու ավելի ընդհատուն, և շուտով արդեն թվում էր, թե այդ անձրևի կաթիլներն են թակում թիթեղե տանիքը։ Մենք դանդաղ շարժվում էինք խորդուբորդ ճանապարհով, ահա և վերջապես ոլորանը, այստեղ ես ետ նայեցի և տեսա, որ ճանապարհի ամբողջ երկայնքով ձգվել է մերկ սև մարմինների հոծ պատ․ օդում երևում էին ծափահարող սև ձեռքերը, փայլատակում սպիտակատամ ժպիտներ, իսկ այդ կենդանի ծառուղու վերջում կանգնած էր կուրացուցիչ սպիտակ հագուստով բարձրահասակ մարդը։ Ահա նա բարձրացրեց երկար ձեռքը, վերջին անգամ հրաժեշտ տվեց, բեռնատար մեքենան թեքվեց և սլացավ գյուղամիջյան կարմիր ճանապարհով, որն անցնում էր արևից փայլատակող ոսկեգույն բլուրների միջով։


Գլուխ տասներորդ

Կենդանաբանական այգին բրեզենտի տակ


Գազաններ հավաքողը ամենից հաճախ իր խնամակալների վարքն ու բարքը իմանում է ճանապարհորդության վերջում, և դա ցավալի է։ Սկզբում, մոտավորապես չորս ամիս, կենդանիները թվում են ընդամենը միայն իրենց տեսակի «նմուշներ»․ չէ՞ որ հավաքողը ժամանակ չունի այնպես ուշադիր ուսումնասիրել, որ նրանք, վերջապես, իր աչքում ձեռք բերեն իրենց անհատականությունը։ Ամենից առաջ պետք է հոգ տանել որսած կենդանիներին ինչպես հարկն է տեղավորելու, կերակրելու, մաքուր պահելու մասին, և դրանից ավելին չես էլ հասցնում, որովհետև ամբողջ մնացած ժամանակի ընթացքում ամեն կերպ աշխատում ես լրացնել գազանանոցը։ Սակայն, այնուամենայնիվ, ճանապարհորդության վերջում գազանանոցը սովորաբար այնպես է աճում, որ հավաքողը որսի գնալու ժամանակ էլ չի ունենում, բավական շատ չարչարանք ու խնամք են պահանջում այն կենդանիները, որոնց ինքն արդեն որսացել է։ Եվ վրա է հասնում այնպիսի մի շրջան, երբ մնում է հույսը դնել միայն տեղացի որսորդների վրա․ գուցե քեզ համար որսա՞ն մի ինչ֊որ նոր գազան, դրա փոխարեն, այժմ դու չես բաժանվում գազանանոցից և հնարավորություն ունես ավելի լավ ճանաչելու քո գերիներին։ Հենց այսպիսի դրության մեջ էլ ես գտնվում էի, երբ վերադարձա Բաֆուտից։ Մեր գլխավոր ճամբարում հավաքվել էին ոչ միայն հարթավայրային կենդանիներ․ մինչ ես որս էի անում լեռներում, Սմիթը անխոնջ կերպով հավաքում էր տեղական անտառներում ապրող զանազան կենդանիների։ Մեր վրանի լայն ու ընդարձակ բրեզենտե տանիքի տակ հավաքվել էին ամենաբազմազան և բազմաթիվ այնքան գազաններ, որ կարելի էր մի ոչ մեծ կենդանաբանական այգի ստեղծել։

― Այսպիսով, վերադառնալով Կրոս գետի ափի տոթ և խոնավությամբ հագեցած մեր գլխավոր ճամբարը, ես առաջին անգամ սկսեցի մոտիկից ծանոթանալ հարթավայրային մի քանի գերիների հետ։ Վերցնենք թեկուզ հենց ղամաններին։

Քանի դեռ ես նրանց չէի բերել գլխավոր ճամբարը, ինձ թվում էր, թե նրանք բավական ձանձրալի կենդանիներ են և հայտնի են միայն իրենց ազգակիցներով։ Առաջին իսկ հայացքից դամանին կարելի է դնել սովորական կրծողի տեղ, և դա միանգամայն ներելի է, իսկ եթե դուք տեսնեք, թե ինչպես են նրանք ծամում տերևները, կամ կրծում ինչ֊որ մի ծառի հյութեղ կեղևը, թերևս, կմտածեք, թե նրանք ճագարների ցեղակիցն են։ Եվ շատ խիստ կսխալվեք, որովհետև դամանի ամենամոտիկ ցեղակիցը, որքան էլ տարօրինակ թվա, ամենևին էլ ճագարը չէ, այլ փիղը։ Եվ իսկապես, ոսկորների կազմությամբ և անատոմիական այլ հատկանիշներով դամանն ավելի մոտ է փղին և ռնգեղջյուրին։ Լսելով նման հայտարարությունը, մարդիկ ակամա մտածում են․ հո խելքները չե՞ն թռցրել այդ կենդանաբանները։ Չէ՞ որ դամանը այնքան է նման փղին, որքան փիղը կոլիբրիին։ Եվ սակայն ազգակցությունն ավելի պարզ է դառնում, երբ ուշադիր եք նայում այդ կենդանու անատոմիայի բարդ առանձնահատկություններին և ատամների կազմությանը։ Ահա, անկեղծորեն ասած, և այն ամենը, ինչ ես մինչ այժմ գիտեի դամանի մասին։

Երբ մենք հասանք գլխավոր ճամբարը, պառավ էգ դամանին (նրան, որ կծել էր Բաֆուտի Քերծեներից մեկին) և նրա երկու հաստլիկ ձագերին փոքր վանդակից տեղափոխեցինք մի ուրիշ, շատ ավելի ընդարձակ վանդակ, այստեղ նրանք կարող էին ազատ շրջել և ունեին նույնիսկ իրենց սեփական ննջարանը, ուր կարող էին առանձնանալ, եթե տրամադրություն չունենային շփվելու մարդկանց հետ։ Եվ ահա ուսումնասիրելով նրանց վարքն այս վանդակում, ես մի քանի առանձնահատկություններ տեսա, որ առաջ չէի նկատել։ Սկսենք նրանից, որ դամանները, բանից պարզվում է, ունեն այսպես կոչված զուգարանային սովորույթներ, այլ կերպ ասած, նրանք իրենց աղիները դատարկում են միշտ վանդակի միևնույն անկյունում։ Մինչ այդ ես նույնիսկ չէի կասկածում, թե օրնիբուն աշխատող կենդանահավաքի համար ինչպիսի թեթևություն կլինի նրա գազանների մաքրասիրությունը։ Հենց որ ես հասկացա, թե ինչ է նշանակում կղկղանքի կոկիկ կույտը, որ հայտնաբերում էի ամեն առավոտ միևնույն անկյունում, ես աշխատեցի հեշտացնել դամանների վանդակը մաքրելու գործը ու նրանց մոտ դրեցի մի փոքրիկ կլոր թիթեղի տուփ։ Բայց ցավոք սրտի, հենց հաջորդ առավոտյան տեսա, որ դամանները արհամարհանքով մերժել են իմ պարգևը․ նրանք թիթեղի տուփը քշել էին մի կողմ և հանգիստ արել էին իրենց ուզած վանդակի հատակին, ինչպես միշտ։ Այդ նույն երեկոյան ես նորից այնտեղ դրի թիթեղե տուփը, բայց այս անգամ տուփի մեջ դրի մի քիչ այն բանից, ինչ առավոտյան գտել էի հատակի վրա։ Առավոտյան հիացմունքով համոզվեցի, որ թիթեղե տուփը լիքն էր, իսկ վանդակը անբասիր մաքուր։ Այժմ արդեն դամանների վանդակի մաքրելը ինձնից պահանջում էր միայն դատարկել թիթեղե տուփը, լվալ ու դնել տեղը։ Եվ դամանների վանդակը մաքրելը դարձավ իսկական բավականություն։

Բոլորովին ուրիշ սովորություններ ունեն պարկավոր առնետները․ փոքրիկ կատվի չափ այս կրծողները մեր գազանանոցում ապրում էին դամանների ընտանիքի հարևանությամբ։ Այս առնետները պատկանում են կենդանիների բավական անդուրեկան խմբին, որոնք չեն ուզում (կամ չե՞ն կարողանում) դատարկել իրենց աղիները այլ կերպ, քան ջրում, և ըստ որում նախընտրում են հոսող ջուրը։ Ազատության մեջ նրանց համար, հավանաբար, այդ նպատակին են ծառայում գետակները․ ջուրը կղկղանքը քշում է և պարարտացնում ափին աճած մի ինչ֊որ բույս։ Սակայն վանդակի մեջ ես չէի կարող իմ պարկավոր առնետներին գետակ տրամադրել, և նրանք ստիպված էին բավարարվել եղածով՝ ջրամանով։ Այնքան էլ հաճելի չէ վանդակի մեջ դնել մաքուր արցունքի նման վճիտ ջրով անոթ, և հինգ րոպե հետո տեսնել, որ այն լիքն է հեղուկ կղկղանքով։ Դա բավական մեծ հոգս էր, չէ՞ որ շոգին կենդանիներին միշտ պետք է խմելու ջրի թարմ պաշար, իսկ առնետները կեղտոտում են այն, չհասցնելով խմել։ Ես շատ փորձեցի նրանց ետ վարժեցնել այդ չարաբաստիկ սովորությունից, բայց ապարդյուն, ի վերջո ստիպված եղա նրանց համար իբրև զուգարան դնել մի մեծ անոթ և տալ ավելի շատ հյութալի մրգեր, այն հույսով, որ մրգերը կհագեցնեն նրանց ծարավը։

Բայց վերադառնանք դամաններին․ Բաֆուտում ես պատկերացնում էի, որ այս տխուր, անհաշտ կենդանիները իրենց ամբողջ կյանքում միայն նրանով են զբաղվում, որ նստում ու ծամում են տերևները և ապակե աչքերով բութ֊բութ նայում մի կետի։ Իսկ գլխավոր ճամբարում հասկացա, որ խիստ սխալվել եմ։ Երբ դամանը շատ լավ տրամադրության մեջ է լինում, նա կարող է ուրախ խաղալ գառնուկի պես։ Երեկոները, երբ վանդակը ողողվում էր արևի լույսով, պառավ էգը տեղավորվում էր վանդակի հատակին՝ վեհորեն, պատկառելի, իսկ և իսկ Լոնդոնի Տրաֆալգար֊պուրակի առյուծի նման և դանդաղ ծամում էր սպանաղի նուրբ փունջը կամ կասավայի տերևները, իսկ փոքրիկները խայտում էին շուրջը։ Նրանց խաղերը չարաճճի էին ու աղմկոտ։ Վազում էին իրար ետևից ամբողջ վանդակով մեկ, երբեմն, ի մեծ զարմանս իմ, վազում էին փայտե հարթ պատի վրայով մինչև տանիք և միայն այնտեղից, ամենավերին մասից, ընկնում հատակին։

Երբ ձանձրանում էին այդ կրկեսային տրյուկներից, նրանք իրենց պատկառելի, հաստլիկ մորը դնում էին ամրոցի տեղ։ Մեկը բարձրանում էր մոր մեջքին, իսկ մյուսը հարձակվում էր նրա վրա և փորձում նրան այնտեղից ցած գցել։ Երբեմն էլ երկուսը միասին հայտնվում էին մոր մեջքին և կատաղի կռվում իրար հետ, իսկ մայրը հանգիստ պառկում էր անշարժ, մտազբաղ նայում էր հեռուն և չէր դադարում ծամել։ Ես հաճույքով էի դիտում այդ խաղերը․ միայն մի բան էր տհաճ․ սիրունիկ ձագուկները երբեմն այնքան էին տարվում, որ խաղում էին մինչև ուշ գիշեր, հատկապես եթե գիշերը լինում էր լուսնկա։ Իսկ երբ երկու փոքրիկ դամանները վազում էին վանդակի մի ծայրից մյուսը, այնպիսի աղմուկ են բարձրացնում, ասես կռվում են երկու ջահել որձ ձիեր, և քնել բոլորովին հնարավոր չէր։ Ես նստում էի անկողնուս մեջ և սարսափազդու ձայնով գոռում նրանց վրա․ «Հե՜յ, լռեցե՛ք»։ Եվ, պատկերացրեք, դամանները մի կես ժամ լռում էին․․․ Լավ է, եթե այդ ընթացքում հասցնես քնել, չէ՞ որ կես ժամ հետո ամեն ինչ կսկսվի նորից, նորից տախտակների վրա կթխթխկան կճղակները, կզրնգա մետաղալարը և կլսվի չափազանց երգեցիկ մի զրնգոց՝ դա կճղակների հարվածից շուռ կգան ճաշի թասերը։ Այո, ի՜նչ֊ի՜նչ, բայց երբեք չես ասի, որ դամանները ձանձրալի են։

Էլի մի գազանիկ դրսևորեց իր ողջ գեղեցկությամբ, երբ մենք հասանք գլխավոր ճամբար։ Սևականջ սկյուռը, այն նույն սկյուռը, որն ահավոր իրարանցում գցեց Բաֆուտի իմ աստիճանների վրա։ Այն ժամանակ ես նույնիսկ չէի էլ պատկերացնում, որ աստիճանների վրայի իրարանցումը միայն մի փոքրիկ պատառիկն է այն ամենի, ինչի ընդունակ է այս անհանգիստ արարածը, եթե տրամադրությունը տեղն է։ Կարելի էր կարծել, որ այս գազանիկի ամենասիրած խաղը փախչելն է, իր հետևից տանելով հետապնդողների ամբոխին։ Սկյուռիկը, ինչպես ես արդեն ասացի, դեռևս շատ փոքրիկ էր․ ընկնելով իմ գազանանոցը, նա շատ շուտով դարձավ զարմանալիորեն ձեռնասուն։ Ես նրան վերցնում էի ձեռքս, նստեցնում էի ուսիս, և նա ամենևին էլ չէր բողոքում։ Նստում էր ուղիղ և հետազոտում ականջս, հուսալով, որ այնտեղ իր համար կաղին կամ մի ուրիշ համեղ բան եմ թաքցրել։ Եթե շուրջը լինում էին չորս մարդուց ոչ ավել, նա իրեն պահում էր չափազանց արժանապատվությամբ, բայց ամբոխի տեսքը իսկույն նրա մեջ առաջացնում էր փախչելու և իր հետևից հետապնդողներին տանելու դիվային ցանկություն։ Սկզբում ես կարծում էի, որ մարդկանց բազմությունն անհանգստացնում ու վախեցնում է նրան, և նա իսկապես ուզում է փախչել։ Բայց շուտով համոզվեցի, որ բնավ էլ այդպես չի։ Երբ նրա ետևից վազում էին և չէին կարողանում հասնել, սկյուռիկը կանգ էր առնում, նստում ետևի թաթերի վրա ու սպասում, թե երբ պիտի հետապնդողները մոտենան։ Շատ զվարճալի էր, երբ սկզբում մենք փոքրիկ չարաճճիին անվանում էինք «Հոգյակ» (նրա հնազանդության և լավ բնավորության համար), և միայն հետո մեզ համար պարզ դարձավ նրա ամբողջ խարդավանքը։ Առաջին հետապնդումը հոգյակը կազմակերպեց գլխավոր ճամբար գնալուց երեք օր հետո։

Ճամբարի ջրի ամբողջ պաշարը պահում էինք բենզինի երկու հսկայական բաքերի մեջ, որոնք դրված էին խոհանոցի մոտ։ Ամեն օր տեղական բանտի բանտարկյալները դրանք լցնում էին թարմ ջրով։ Բանտարկյալները ուրախ տղաներ էին՝ սպիտակ մաքուր բլուզներով և շորտերով։ Ամեն առավոտ նրանք բարձրանում էին բլուրն ի վեր, դեպի մեր ճամբարը, իրենց ածիլած գլուխների վրա դրած բերելով բերնեբերան ջրով լցված նավթի բիդոնները։ Նրանց հետևից միշտ քայլում էր բաց֊շագանակագույն շքեղ համազգեստով բանտապահը, նրա պղնձե կոճակները փայլփլում էին արևի տակ, իսկ քայլելիս նա եռանդուն թափահարում էր կարճ մահակը, և առաջին իսկ հայացքից պարզ էր, որ նրա հետ կատակ չես անի։ Բանտարկյալները (այստեղ հավաքված էին ամեն տեսակ հանցագործներ, մանր գողերից մինչև մարդասպաններ) հաճույքով կատարում էին իրենց ձանձրալի պարտականությունը, և եթե նրանց բարևում էիր, ապա ուղղակի փայլում էին ուրախությունից։ Շաբաթը մեկ անգամ ես նրանց սիգարեթ էի տալիս, և բանտապահը (որն այդ ժամանակ ինձ հետ խմում էր մի բաժակ գարեջուր) նրանց թույլ էր տալիս շրջել ճամբարում և դիտել գազաններին։ Դա, իհարկե, հաճելի բազմազանություն էր այդ մարդկանց անուրախ կյանքում, և նրանք խմբվում էին կապիկների վանդակի շուրջը ու արտասվելու չափ հռհռում նրանց չարությունների վրա, կամ էլ նայում էին օձերով լի արկղի մեջ և սարսռում սարսափից։

Այն առավոտ, որի մասին ուզում եմ ձեզ պատմել, ես գնում էի կերակրելու Հոգյակին, և հենց այդ ժամանակ հայտնվեցին բանտարկյալները։ Շարքով անցան իմ մոտով․ քրտնքից փայլող նրանց դեմքերին խաղում էր սիրալիր ժպիտը, և յուրաքանչյուրը բարեհոգաբար ասում էր․ «Բարև, մասա, մենք արդեն եկել․․․ մենք մասա համար ջուր բերել․․․ Ողջույն մասա․․․» և նման այլ բաներ։ Բանտապահը հին զինվորի նման ինձ պատիվ տվեց և անմիջապես էլ տղայավարի ծիծաղեց քթի տակ։ Մինչ նրանք ջուրը դատարկում էին նավթի բիդոններից, ես սկյուռիկին հանեցի վանդակից, նստեցի ձեռքիս մեջ և մի կտոր շաքար տվի։ Նա շաքարը խլեց, նայեց չորս կողմը և խոհանոցի մոտ տեսավ մի խումբ բանտարկյալների։ Նրանք շաղակրատում էին իմ օգնականների հետ և անվայել կատակներ անում։ Սկյուռիկը համոզվեց, որ մարդիկ բավական շատ են, կարելի է մի լավ վազքի մրցում սարքել․․․ Եվ նա ավելի ամուր սեղմեց ատամների տակ շաքարը, թեթև թռավ ձեռքիցս ու, մեծ֊մեծ ցատկելով, սլացավ ճամբարով, իսկ պոչը ծածանվում էր ետևից, ինչպես բոցը՝ քամուց։ Ես վազեցի նրա ետևից, բայց չհասցրի տասը քայլ էլ վազել, երբ Հոգյակն արդեն անհետացավ մեր ճամբարը երիզող խիտ թփուտների հետևում։ Ամեն ինչ վերջացավ, մտածեցի ես։ Այլևս նրան չեմ տեսնի։ Եվ այնպես հուսահատ գոռացի, որ բոլորն իրենց գործերը թողեցին ու ամբողջ ուժով նետվեցին դեպի ինձ։

― Սկյուռը փախա՜վ, ― գոռացի ես բանտարկյալներին, ― հինգ շիլինգ կվճարեմ, ով նրան բռնի։

Եվ այստեղ տեղի ունեցավ մի այնպիսի բան, ինչ ես բնավ չէի սպասում․ բանտարկյալները ցած գցեցին իրենց նավթի բիդոնները և նետվեցին թփերի մեջ, իսկ նրանց հետքերով, դեն նետելով մահակն ու գլխարկը, որ ոչինչ չխանգարի վազելուն, սլացավ նրանց պահակը։ Իմ օգնականները միացան հետապնդողներին, և ամբողջ բազմությունը ճայթյունով մտավ ջարդվող թփերի արանքը խարդախ հոգյակին որոնելու։ Ճամբարի ամբողջ շրջապատը ջանասիրությամբ տակնուվրա արին, բայց ոչ մի տեղ սկյուռիկի հետքը չնկատեցին։

Եվ հանկարծ նրան գտան․ նա նստել էր մի թփի ճյուղին, հետաքրքրությամբ դիտում էր, թե ինչպես են շուրջը մարդիկ իրար անցել և հանգիստ ուտում էր իր շաքարը։ Տեսնելով, որ իրեն նկատեցին, նա ցած թռավ, վազեց ամբողջ ճամբարով մեկ և մտավ արահետը, որ տանում էր դեպի բլուրը, իսկ նրա ետևից սլանում էր շնչահեղձ բազմությունը՝ բանտապահը, բանտարկյալները և իմ օգնականները։ Շուտով նրանք բոլորն էլ չէին երևում, և ճամբարի վրա իջավ խաղաղություն, բայց դա երկար չտևեց։ Մի քանի րոպե հետո Հոգյակը նորից հայտնվեց բլրի գագաթին, ցատկոտելով եկավ ճամբար, թռավ վրանի վրայով, մտավ իր վանդակը և, անմեղ տեսքով, սկսեց կրծել շաքարեղենը։ Կես ժամ անց ճամբար խուժեցին բանտարկյալները, բանտապահը և իմ օգնականները, բոլորն էլ քրտնքի մեջ կորած, հազիվ քարշ տալով ոտքերը և զեկուցեցին, որ որսն այնուամենայնիվ իրենցից փախավ և հիմա, երևի, թաքնվել է անտառի թավուտում։ Երբ ես նրանց ցույց տվի սկյուռիկին (նա արդեն կերել էր շաքարեղենը և հիմա խաղաղ քնած էր) և պատմեցի, թե ինչպես է նա վերադարձել, բոլորի բերանները բաց մնացին զարմանքից։ Իսկ հետո, որպես Աֆրիկայի իսկական զավակներ, նրանք իրավամբ գնահատեցին տեղի ունեցածի ողջ զավեշտականությունը, ծիծաղից թավալվում էին ամբողջ ճամբարով մեկ, բարձր քրքջում, խփում իրենց ազդրերին և նույնիսկ ծիծաղելուց լաց էին լինում։ Բանտապահն այնպես էր ծիծաղում, որ ընկել էր բանտարկյալներից մեկի վզովը և բարձր հռհռում էր։

Դրանից հետո բանտապահն ու բանտարկյալները ամեն օր մի նվեր էին բերում գազանիկին, որը նրանց ստիպեց այդպես արագ վազել և «այդպես հիմարացնել իրենց»։ Երբեմն դա լինում էր շաքարեղենի մի կտոր կամ մի բուռ գետնաընկույզ, երբեմն կասսավա կամ հացի կտոր։ Ինչ էլ որ դա լիներ, Հոգյակը նստում էր վանդակի եզրին և ընդունում նվերը, գռմռալով գոհունակությունից, իսկ բանտարկյալները հավաքվում էին վանդակի շուրջ և պատմում իրար կամ ինչ֊որ նորեկի, որն այդ մասին ոչինչ չէր լսել, թե ինչպես են նրանք վազել սկյուռիկի ետևից։ Եվ սա այն բազմաթիվ դեպքերից առաջինն էր, երբ Հոգյակը սարսափելի իրարանցում էր գցում մեր ճամբարում։

Բազմաթիվ ու բազմատեսակ կենդանիների (որոնց մեզ բերում էին, քանի դեռ գտնվում էինք գլխավոր ճամբարում) մոտավորապես մեկ հինգերորդը կազմում էին ձագուկները ու թեև դրանք բոլորն էլ հմայիչ արարածներ էին, նրանց պատճառով մեր հոգսերն ավելանում էին․ չէ՞ որ կենդանական աշխարհում փոքրիկները պահանջում են նույնպիսի խնամք ու հոգս, ինչպես և մարդկային երեխան։ Մենք բոլորս շատ էինք կապվել այդ փոքրիկների հետ, բայց առանձնապես լավն էին ու միաժամանակ մեզ ավելի շատ էին չարչարում երեք փոքրիկներ, որոնց մենք «ավազակներ» անվանեցինք։ Դրանք կուզիմանզայի՝ այս անտառներում շատ տարածված վիվեռայի տեսակներից մեկի, ձագերն էին։ Չափահաս առանձյակը մոտավորապես ծովախոզուկի չափ է, նրա մորթին խիտ է, կոշտ, դարչնագույն, պոչը՝ փափկամազ, դնչիկը՝ երկար ու սուր, շարժուն ու վարդագույն քթիկով ու կլոր, ուռուցիկ աչքերով, որոնք շատ նման էին կոշիկի կոճակի։ Երբ «ավազակները» եկան մեզ մոտ, փոքրիկ առնետի չափ էին, և նրանց աչքերը դեռ նոր էին բացվել։ Նրանց մորթին վառ էր՝ դեղնավուն և մարմնի վրա ցցված էր կույտերով ու փնջերով, այնպես որ գազանիկները նմանվում էին խոզուկի։ Նրանց մարմնի ամենաաչքի ընկնող մասը քիթն էր՝ երկար, բաց֊վարդագույն և այնքան ճկուն, որ գազանիկները դրանք շրջում էին մի կողմից մյուսը, ինչպես փոքրիկ կնճիթ։ Սկզբում ստիպված էինք նրանց կերակրել կալցիումի, ձկան յուղի և կաթի խառնուրդով, իսկ դա հեշտ գործ չէր․ ոչ մի ուրիշ գազանիկ այդքան շատ կաթ չէր խմում, և նրանց կերակրելը այնքանով էր դժվար, որ չափից դուրս փոքր էին, որպեսզի, ինչպես մնացած բոլորը, կարողանային ուտել շշից։ Ուստի ստիպված էինք բամբակը փաթաթել փայտիկի վրա, մտցնել կաթի մեջ և տալ նրանց ծծելու։

Սկզբում ամեն ինչ շատ լավ էր գնում, բայց հենց որ երևացին նրանց սուր ատամիկները, նոր հոգսեր սկսվեցին։ Ագահությունից նրանք կառչում էին բամբակին բուլդոգի նման և բաց չէին թողնում, ու ես չէի կարողանում բամբակե տամպոնը նորից կաթի մեջ ընկղմել։ Հաճախ նրանք այնպես էին ատամները խրում բամբակի տամպոնի մեջ, որ տամպոնը սահում էր փայտի վրայից, և նրանք անմիջապես փորձում էին այն կուլ տալ։ Ստիպված էի լինում մատս մտցնել նրան կոկորդը և տամպոնը հանել, երբ այն գրեթե արդեն անհետացած էր լինում կոկորդի խորքում, միայն այդ ձևով էի կարողանում նրանց փրկել, որ չխեղդվեն։ Բայց հենց որ մատս մտցնում էի նրանց կոկորդը, գազանիկները փսխում էին, իսկ երբ նրանք սիրտ են թափում, ուրեմն, նորից մնում են քաղցած, ու դե բարի եղիր ամեն ինչ սկսել նորից։ Նա, ով հպարտանում է իր համբերատարությամբ, ես խորհուրդ կտայի փորձել իրեն՝ թող շշից կերակրի կուզիմանզայի ձագուկներին։

Երբ «ավազակների» ատամները վերջնականապես դուրս եկան, և նրանք սկսեցին լավ քայլել, մի անհագ հետաքրքրասիրություն համակեց նրանց․ շարունակ փորձում էին քիթները խոթել ուրիշի գործերի մեջ։ Ապրում էին նրանք այսպես կոչված «մանկական բաժնում», որը զամբյուղների մի հավաքածու էր, այդտեղ մենք հավաքել էինք բոլոր ձագուկներին։ Նրանց զամբյուղները գտնվում էին մեր երկու մահճակալների միջև, այնպես որ գիշերն էլ շատ հարմար էր փոքրիկներին կերակրելը։ Մեր «ավազակների» զամբյուղի կափարիչը ամուր չէր փակվում, և նրանք շատ շուտով սովորեցին այն բացել։ Ու դուրս էին գալիս զամբյուղից և ուղղվում ճամբարում շրջելու։ Դա մեզ շատ էր անհանգստացնում, որովհետև «ավազակները» բոլորովին չէին վախենում և նույն անհոգությամբ կարող էին քիթները խոթել ուր ուզես․ և՛ կապիկների վանդակը, և՛ օձերի արկղները։ Նրանք կյանքում միայն ու միայն մեկ հոգս ունեին՝ սնունդ որոնել, և կծում էին ամեն բան, ինչ պատահում էր ճանապարհին՝ հանկա՞րծ ու համեղ բան լինի։

Այդ ժամանակ մենք ունեինք գվերեցա կապիկ, չափահաս մի էգ, զարմանալի երկար, թավ ու սև֊սպիտակ մետաքսե մորթով և երկար, փափուկ, փետուրանման, նույնպես սև ու սպիտակ պոչով, որով կապիկն, ինչպես երևում էր, շատ էր հպարտանում, նա միշտ աշխատում էր այն մաքուր պահել և լիզում էր փայլեցնելու աստիճան։ Մի անգամ «ավազակները» փախել էին «մանկական բաժնից» և մոտեցել կապիկների վանդակներին՝ հանկարծ ու մի համեղ բան գտնեն այստեղ։ Գվերեցան հարմարավետ նստել էր, հենվելով պատին, արևի լոգանք էր ընդունում, իսկ նրա գեղեցիկ ու երկար պոչը դուրս էր եկել ձողերի միջից ու կախվել գետնին։ «Ավազակներից» մեկը ինչ֊որ տարօրինակ խայտաբղետ բան նկատեց և, երևում է, պատկերացրեց, որ այն ոչ մեկին չի պատկանում, այլ գոյություն ունի ինքն իրեն, ուստի և վրա պրծավ պոչին ու սուր ատամները խրեց նրա մեջ, որ ստուգի՝ հո ուտելու բան չի՞ դա։ Մնացած երկուսը տեսան, որ նա ինչ֊որ բան է գտել, և վայրկենապես իրենք էլ կպան պոչից։ Դժբախտ կապիկը կատաղությունից ու սարսափից բարձր ճչաց և վանդակի ձողերով վեր սլացավ մինչ առաստաղի տակ, բայց թափ տալ իրենից «ավազակներին»՝ նրան չհաջողվեց․ նրանք ամուր էին կառչել, պոկել հնարավոր չէր, և որքան վեր էր բարձրանում կապիկը, այնքան ավելի վեր էին բարձրանում նրա հետ «ավազակները»։ Երբ կապիկի վայնասունի վրա ես մոտ վազեցի, գազանիկները կախվել էին հատակից մի ոտնաչափ բարձրության վրա, դանդաղ օրորվում էին ու մռնչում սեղմած ատամենրի արանքից։ Մի քանի րոպե ես ամեն կերպ համոզում էի նրանց բաց թողնել պոչը, բայց դա ինձ հաջողվեց միայն այն բանից հետո, երբ սիգարեթի ծուխը բաց թողեցի ուղիղ նրանց քթի մեջ, և նրանք հազացին։

Երբ «ավազակները այնքան մեծացան, որ իրենց սեփական վանդակն ստացան, նրանց կերակրելը ոչ միայն դժվարացավ, այլև դարձավ վտանգավոր աշխատանք։ Հենց վրա էր հասնում ուտելու ժամանակը, նրանք սկսում էին սարսափելի անհանգստանալ և ատամները խրում էին ամեն բանի մեջ, ինչ կարելի էր ուտել, այնպես որ ստիպված էինք խիստ զգույշ լինել, թե չէ նրանք ձեռքներս կծոտում էին։ Ամեն մի առողջ դատող գազան սպասում է, թե երբ պիտի ուտելիքով լիքը թասը դնեն իր վանդակը, իսկ սրանք թռչում էին բացած դռնից ուղիղ թասի վրա, ձեռքներիցս ցած գցում այն և բոլորը միասին ընկնում գետնին, կատաղորեն գռմռալով զայրույթից ու հուսահատությունից։

Վերջում ես ձանձրացա նայել, թե այդ շեկ հրթիռները ինչպես են վանդակից դուրս թռչում, հենց որ ուզում եմ նրանց կերակրել, և մի նոր պլան մտածեցի։ Կերակրելու ժամանակ մենք վանդակին էինք մոտենում երկու հոգով, և «ավազակները» վայրկենապես բարձր վնգոցով նետվում էին ճաշերի վրա, հուզմունքից նրանց աչքերը ուղղակի դուրս էին գալիս տեղից։ Այնժամ մեզանից մեկը ձևացնում էր, թե բացում է «ննջարանի դռնակը», և «ավազակները», համոզված լինելով, որ ուտելիքը դնում են այնտեղ, նետվում էին «ննջարան», իրար հրմշտելով, և ամեն մեկը ջանում էր ներս խուժել առաջինը։ Մինչ նրանք իրար խռնված խցկվում էին «ննջարան»,մեզ մնում էր ընդամենը երկու րոպե (նրանք իսկույն զգում էին խաբեությունը), և այդ ընթացքում պետք է հասցնեինք բացել վանդակի դուռը, այնտեղ դնել կերը, ձեռքներս դուրս հանել և դռնակը փակել։ Եթե ես դա շատ արագ չէի անում կամ ինչ֊որ անզգույշ շարժումով որևէ բան ցած էի գցում ու աղմուկով գրավում նրանց ուշադրությունը, «ավազակները» իսկույն դուրս էին թռչում «ննջարանից»․ վնգոցով ու ծվծվոցով շուռ էին տալիս թասը և սկսում կծոտել ամեն ինչ՝ և ուտելիքը, և իմ ձեռքը։ Այս բոլորը բավական ազդում էր ներվերիս վրա։

Մոտավորապես այդ նույն ժամանակ մեզ մոտ բերեցին գեղեցիկ ու շատ յուրօրինակ ևս երկու ձագուկների։ Դրանք ողկույզականջ խոզի խոճկորներ էին, և ինչպես կուզիմանզաները, նույնպես բոլորովին նման չէին իրենց ծնողներին։ Չափահաս ողկույզականջ խոզը, թերևս, իր գույներով ամենահրապուրիչն է և, անկասկած, ամենագեղեցիկը խոզերի ընտանիքի մեջ։ Նրա մազը վառ էր, ժանգանարնջագույն, իսկ դնչի շուրջը՝ գրեթե շագանակագույն ցան։ Մեծ ականջները ավարտվում են արտասովոր, մատիտների նման սրածայր սպիտակավուն մազիկներով, իսկ մեջքին ցցված էր նույնպիսի սպիտակ բաշ։ Երկու փոքրիկները, ինչպես և մյուս խոզուկները, զոլավոր էին, հիմնական գույնը՝ մուգ֊շագանակագույն, գրեթե սև, իսկ դնչից մինչև պոչը ձգվում էին մանանեխի գույնի վառ դեղին գծեր։ Այս գունավորումը նրանց նմանեցնում էր ավելի շուտ հաստլիկ իշամեղուների, քան խոզուկների։

Արու խոճկորը առաջինը ժամանեց ճամբար, նա որբացած նստել էր զամբյուղի մեջ, որը գլխին դրած բերեց սևամորթ որսորդը։ Խոզուկն ակնհայտորեն մի լավ բաժին տաք կաթի կարիք ուներ, և հենց որ նրա գինը վճարեցի որսորդին, արագ պատրաստեցի շիշը և փոքրիկին նստեցրի ծնկիս։ Խոզուկը չինական մոպսի չափ էր, և ինչպես շատ շուտով համոզվեցի՝ ուներ նաև սուր ժանիքներ ու կճղակներ։ Նա դեռ երբեք չէր տեսել կաթով շիշ և անմիջապես բավական կասկածանքով վերաբերվեց նրան։ Երբ ես նրան դրի ծնկներիս ու փորձեցի ծծակը մտցնել բերանը, նա ատամները կրճտացրեց և ճղճղաց, պատառոտեց անդրավարտիքս և աշխատեց փոքրիկ ժանիքները խրել մարմնիս մեջ։ Դեռ հինգ րոպե էլ չէր անցել, երբ մեր երկուսի տեսքն այնպիսին էր, ասես կաթի լոգանք էինք ընդունել, բայց և ոչ մի կաթիլ կաթ չէր ընկել խոճկորի բերանը։ Վերջում ես ստիպված եղա նրան սեղմել ծնկներիս մեջ, մի ձեռքով բացել բերանը, իսկ մյուսով այնտեղ մտցնել ծծակը։ Հազիվ էին կաթի առաջին կաթիլներն ընկել նրա բերանը, որ խոճկորը դադարեց դուրս պրծնել ձեռքիցս և ճղճղալ, իսկ մեկ րոպե հետո ամբողջ ուժով ծծեց կաթը։ Դրանից հետո նա այլևս ոչ մի հոգս չպատճառեց ինձ։ Մի երկու օր հետո նա բոլորովին դադարեց ինձնից վախենալ, և հենց որ մոտենում էի վանդակին, վազում էր ձողերի մոտ և ուրախությունից ճղճղում ու խռխռում, հետո թավալվում էր մեջքի վրա և մոտեցնում ինձ հաստլիկ փորը, որ քորեմ։

Երկրորդ խոճկորին՝ էգին, ճամբար բերեցին առաջինից մեկ շաբաթ հետո․ ճանապարհին նա այնքան բարձր էր արտահայտում իր դժգոհությունը, որ մենք նրան լսում էինք որսորդի երևալուց դեռ շատ առաջ։ Նա գրեթե երկու անգամ խոշոր էր արուից։ Եվ ես որոշեցի սկզբնական շրջանում նրանց տեղավորել տարբեր վանդակներում, որ նա չծեծի փոքրիկին։ Բայց երբ նրան տեղավորեցի արուի կողքի վանդակում, նրանք երկուսն էլ այնքան ուրախացան իրարով, այնպես էին նետվում իրենց բաժանող ձողերի վրա, այնպես էին ճղճղում ու իրար քսվում դնչիկներով, որ ես միտքս փոխեցի՝ նրանց միանգամայն կարելի էր դնել միևնույն վանդակի մեջ։ Երբ որ նրանք հայտնվեցին միևնույն վանդակում, փոքրիկ արուն վազեց էգի մոտ, քթով հոտոտեց օդը և զգուշորեն հրեց նրա կողքը․ էգը փնչացրեց ու փախավ վանդակի մյուս ծայրը։ Արուն վազեց նրա ետևից, և նրանք երկար ժամանակ վազում էին, շրջաններ կազմում, կտրուկ շրջվում, թեքվում այնպես արագ, որ զարմանալի էր այսպիսի հաստլիկ կենդանիների համար։ Վերջապես խոզուկները մի կուշտ վազվզեցին, լիուլի արտահայտելով իրենց համակած հիացմունքը, խոր մխրճվեցին բանանի չոր տերևների կույտի մեջ ու քնեցին։ Քնեցին այնպիսի խռմփոցով, որ ասես մեղվի պարս էր բզզում ամառվա գիշերին։

Էգ խոզուկը մի քիչ ավելի մեծ էր և շուտով սովորեց կաթը ուտել մանր կտրտած բանջարեղենի ու մրգի հետ միասին։ Ես նրանց մեկական շիշ կաթ էի տալիս, իսկ հետո վանդակի մեջ դնում էի նաև այդ խառնուրդով լցված թաս, և էգ խոզուկը ամբողջ առավոտն անց էր կացնում քիթը ուտելիքի մեջ խրած, գոհունակությամբ չփչփացնելով, խռխռացնելով և երբեմն էլ երազկոտ հառաչելով։ Փոքրիկ արուն չէր հասկանում, թե ինչով է նա զբաղված, բայց շատ էր վիրավորվում, որ իրեն արհամարհում են։ Մոտենում էր ու էգին հրում դնչիկով, կամ էլ կծում նրա ոտքը։ Վերջապես դա էգին ձանձրացնում էր, և նա փոքրիկի վրա էր նետվում կատաղի խռխռոցով ու քշում հեռու։ Խոզուկը մեկ փորձում էր պարզել, թե այդ ինչն է հատկապես էգին գրավում այս թասի մեջ, բայց կտրտված մրգերը նրան ամենևին չէին հուզում, և նա մռայլ հեռանում էր ու նստում անկյունում, միայնակ ու տխուր, մինչև որ ընկերուհին լպստում էր թասը։ Բայց մի անգամ նա վճռեց, որ վատ չի լինի, եթե ինքն էլ ինչ֊որ բան ուտի, և ուղղակի սկսեց ծծել ընկերուհու երկար պոչը։ Նա երևի պատկերացնում էր, որ եթե այդպես երկար շարունակի և ջանք չխնայի, վերջ ի վերջո այս ծծակից էլ կաթ կհանի։ Դրանից հետո շատ անգամ եմ տեսել այդ պատկերը, էգ խոզուկը քիթը խրել է ուտելիքով լիքը թասի մեջ, իսկ արու խոզուկը, հույսով լի, ծծում է նրա պոչը։ Դա էգին բնավ չէր անհանգստացնում, բայց արուն այնպիսի եռանդով էր շարունակում իր գործը, որ շուտով էգի պոչը մազաթափ եղավ, և ես ստիպված եղա նրանց տեղավորել տարբեր վանդակներում, որ պոչը նորից մազակալի։ Ես նրանց իրար մոտ էի թողնում օրական միայն երկու անգամ, որ մի քիչ խաղան ու ուրախանան։

Ճամբարում տխրելու ժամանակ չէր լինում, չէ որ մենք պետք է խնամեինք մոտ հիսուն կենդանիների։ Չորս կողմից մեզ շրջապատում էին ամեն տեսակի և չափի կենդանիներ՝ անտառային գորտերից սկսած մինչև բվեճը և վիշապ օձերից մինչև կապիկը։ Ցերեկվա և գիշերվա բոլոր ժամերին օդում դզզում էր բազմաձայն անլռելի խմբերգը, որի մեջ ձուլվում էին ցածր և տարօրինակ քրթմնջոց, ձայներ, խելահեղ ճիչեր, շիմպանզեի քրքջոց, պարկամկան անվերջանալի ճանկռտոց, որը հավատացած էր, թե այնուամենայնիվ ինքը կարող է կրծել թիթեղե թասը, որով իրեն ուտելիք են տալիս։ Օրվա ցանկացած ժամին կարելի էր որևէ գործ գտնել, կամ գրի առնել որևէ նոր դիտում։ Ստորև ես մեջբերումներ եմ անում մեկ շաբաթվա ընթացքում օրագրումս գրված նմուշներից։ Դրանից պարզ կդառնա, թե որքան շատ էին մանր, բայց հուզիչ կամ պարզապես գրավիչ դեպքերը, որոնք արժե նշել։


«Ստեյնջերի սկյուռի ջահել էգի աչքերը փոխել են իրենց գույնը․ առաջ շատ գեղեցիկ երկնա֊կապույտ էին, բայց դարձան մոխրագույն, պողպատի նման։ Եթե գիշերն անհանգստացնես սկյուռին, նա այնպիսի ձայներ կհանի, որոնք կնմանվեն լարովի խաղալիք գնացքի անիվների ձայնին, երբ գնացքը վերցնում են ռելսի վրայից․․․ Անտառային օձերից մեկը աշխարհ բերեց տասնմեկ օձիկների։ Նրանց երկարությունը յոթական դյույմ էր, երկնա֊մոխրագույն ֆոնի վրա խաչաձևվում են մուգ, մոխրա֊գորշ զոլեր, իրենց գույներով ձագուկները շատ տարբեր են ու նման չեն վառ֊կանաչ և սպիտակավուն իրենց մորը։ Երբ նրանց ծնվելուց անցել էր ընդամենը մեկ֊երկու ժամ, նրանք կատաղած նետվեցին վանդակի մեջ մտցրած փայտի վրա․․․ Անտառային մեծ կանաչ գորտերն անձրևից առաջ դանդաղ թիկ֊թակ են անում ժամացույցի պես, բայց հենց որ մոտենաս վանդակին, նրանք կլռեն և էլ չեն տկտկա մինչև հաջորդ անձրևի գալը․․․ Ես նկատել եմ, որ գալագոները սիրում են այս տեղերում աճող փոքրիկ ծաղիկները․ նրանք մի ձեռքում բռնում են ծաղիկը, իսկ մյուսով պոկում թերթիկները և մտցնում բերանը, իսկ հետո մնացածով խաղում են ինչպես փետրագնդակով․ հսկայական աչքերը չռվում են, ու նրանց տեսքը շատ ծիծաղելի է․․․

Ոսկեգույն կատուն պաշտում է աղացած ուղեղ ու լյարդ ձվի հետ խառնած․ ո՜ւմ մտքով կանցներ․ մի նայեք, թե ինչ աներևակայելի ճաշակ ունեն որոշ գազաններ։ Պանգոլինները ոչ մի դեպքում չեն ուզի ձվի ու կաթի խառնուրդը, իսկ երբ այն քաղցրացնես, ապա ուղղակի շուռ կտան թասը՝ այնքան որ դա տհաճ է։ Կրիլանները գերադասում են չմաքրած բանանները, նրանք բանանն ուտում են ամբողջությամբ, իսկ կեղևը, ինչպես երևում է, նրանց պահպանում է լուծից։ Շատ հասած մրգից կապիկների մոտ առաջանում է ստամոքսի խանգարում, հատկապես շիմպանզեի մոտ՝ ուղղակի սարսափելի է։ Իսկ կրիլանները ուտում են, և շատ մեծ բավականությամբ, ուղղակի փտած մրգեր (միայն թե կեղևով) և ոչ մի վնաս նրանց չի հասնում։ Ճահճային մանգուստաների մոտ այծի միս շատ ուտելուց, չգիտես ինչու, առաջանում է թութք․ տաք ձկան յուղով և շատ թեթև սեղմումով դժվար չէ անմիջապես գործը գլուխ բերել, բայց կենդանիները շատ ուժ են կորցնում, և այստեղ օգնում է մի կաթիլ վիսկին՝ մի ճաշի գդալ ջրով։

Ահա և այսպիսի մանրուքներից էր կազմված կյանքը գլխավոր ճամբարում, բայց այս մանրուքները շարունակ զբաղեցնում էին մեզ, և օրերն այնքան հագեցած էին, այնքան գեղեցիկ ու հարուստ, որ թռչում էին աննկատ։ Ուստի երբ մի շատ դուրեկան, բայց ոչ այնքան խելացի երիտասարդ, տեսնելով մեր գազանանոցը, ինձ ասաց․ «Մի՞թե դուք ոչ մի անգամ չե՞ք խփել թեկուզ մեկ կապկի գլխին։ Իմ կարծիքով, եթե այ այսպես, առավոտից մինչև գիշեր այս գազանի մոտ լինեմ, ձանձրույթից շունչս կփչեմ», ես բավական ոչ սիրալիր պատասխանեցի նրան։








  1. ↑ Տոնական հագուստ։
  2. ↑ Տառացիորեն՝ ամբարտավան դոդոշ։
  3. ↑ Տիկ։
Ստացված է «https://grapaharan.org/index.php?title=Բաֆուտի_քերծեները&oldid=11135» էջից