«Շուրջերկրյա Ճանապարհորդություն «Բիգլ» Նավով»–ի խմբագրումների տարբերություն

14:14, 19 Մարտի 2016-ի տարբերակ

ՕՐԱԳԻՐ

ԱՌԱՋԻՆ ԳԼՈՒԽ։ ՍԱՆՏ ՅԱԳՈ — ԿԱՆԱՉ ՀՐՎԱՆԴԱՆԻ ԿՂԶԻՆԵՐ

Պորտո Պրաիա.— Ռիբեյրա Գրանդե.— Մթնոլորտային փոշի՝ ինֆուզորիաներով.— Ծովային մի խխունջ (Aplysia) և թանաքաձկան սովորությունները.— Սուրբ Պողոսի ժայռերը՝ ոչ հրաբխային.— Յուրահատուկ կեղևարկումներ.— Միջատները որպես կղզիների առաջին բնակիչներ.— Ֆերնանդո Նորոնյա.— Բահիա.— Հղկված ժայռեր.— Երկատամ ձկան (Diodon) սովորությունները.— Ծովային ջրիմուռներ և ինֆուզորիաներ.— Ծովի երանգավորման պատճառները։

«Բիգլ» նավը՝ նորին վեհափառության տասը թնդանոթակիր մի բրիգ (երկկայմ նավ)՝ կապիտան Ռ. Ն. Ֆից Ռոյի հրամանատարությամբ, հարավ-արևմտյան ուժգին քամիներից երկու անգամ ետ մղվելուց հետո, 1831 թվականի դեկտեմբերի 27-ին դուրս եկավ Դևոնպորտ նավահանգստից։ Մեր էքսպեդիցիայի նպատակն էր՝ լրացնել Պատագոնիայի և Հրո Երկրի քարտեզահանումները, որ սկսել էր կապիտան Կինգը (1826—30 թվականներին), քարտեզահանել Չիլիի և Պերուի ափերը, խաղաղ-օվկիանոսյան մի քանի կղզիներ և տանել աշխարհի շուրջը քրոնոմետրական չափումների մի շղթա։ Հունվարի 6-ին հասանք Տեներիֆ, բայց մեղ թույլ չտվին ափ իջնել. վախենում էին, թե մեզ հետ խոլերա կարող էինք բերած լինել։ Հաջորդ առավոտը տեսանք Գրան Կանարիա կղզու, խորտուբորտ ուրվագծի հետևից բարձրացող արեգակը և Տեներիֆի գագաթի հանկարծակի լուսավորումը, մինչ ստորին մասերը ծածկված էին նոսր ամպերով։ Այս առաջինն էր այն բազմաթիվ բերկրալի օրերից, որոնք երբեք չեն մոռացվելու։ 1832 թվականի հունվարի 16-ին խարիսխ գցեցինք Կանաչ Հրվանդանի արշիպելագի գլխավոր կղզի Սանտ Յագոյի Պորտո Պրաիա քաղաքի մոտ։

Ծովից Դիտելիս Պորտո Պրաիայի շրջակայքը ամայի տեսք ունի։ Անցած դարաշրջանի հրաբխային կրակները և տրոպիկական արևի կիզիչ ճառագայթները շատ տեղերում հողը դարձրել են անբերրի։ Այդ վայրը ներկայացնում է հետզհետե բարձրացող աստիճանաձև, սարահարթներ, որոնց վրա այստեղ և այնտեղ ցրված են հատված կատարներով կոնաձև բլուրներ, իսկ հեռվում հորիզոնը եզերված է ավելի բարձր սարերի մի անկանոն շղթայով։ Այս մշուշոտ մթնոլորտի միջից երևացող տեսարանը չափազանց հետաքրքրական է։ Երբ մեկը, ծովից նոր ափ իջած, առաջին անգամ քայլում է կոկոսյան արմավենիների պուրակի միջով, հազիվ թե, բացի իր երջանկությունից, մտածի մի որևէ այլ բանի մասին։ Կղզին ինքնին ընդհանրապես կարող է շատ անհետաքրքրական լինեի բայց անգլիական տեսարանների վարժված մարդու վրա այդ բոլորովին չոր, անբերրի ցամաքի նոր տեսքն ավելի մեծ տպավորություն է գործում, քան կարող էր գործել, եթե հարուստ բուսականություն ունենար։ Լավայով ծածկված ընդարձակ հարթությունների վրա գտնվում են հատուկենտ կանաչ տերևներ, այնուամենայնիվ այնտեղ կարողանում են իրենց գոյությունը պահպանել այծերի հոտեր, որոնց հետ նաև մի քանի կով։ Անձրև գալիս է շատ հազվադեպ, բայց տարվա որոշ կարճ ժամանակաշրջանում թափվում են հորդառատ անձրևներ, որոնց անմիջապես հաջորդում է մի շրջան, երբ ամեն մի ճեղքից երևում են վտիտ բույսեր։ Սրանք շուտով չորանում են, և այս չորացած բնական կերից է կախված կենդանիների գոյությունը։ Այդ տարին անձրև բոլորովին չէր եկել։ Կղզին հայտնագործվելու ժամանակ Պորտո Պրաիայի անմիջական շրջակայքը ծածկված է եղել ծառերով^[1], որոնց անհոգ ոչնչացումն այստեղ, ինչպես և Սուրբ Հեղինեի կղզում և Կանարյան մի քանի կղզիներում, առաջացրել է այս չոր և անբերրի վիճակը։ Լայն ու հարթ հատակով հովիտները, որոնցից շատերը անձրևային եղանակներին կարճ ժամանակով ծառայում են որպես հրանցքներ, ծածկված են անտերև թփերի մացառուտներով։ Այս հովտում շատ քիչ կենդանի էակներ են ապրում։ Այս տեղի ամենատարածված թռչունն ալկիոնն (Dacelo Iagoensis) է, որը հանգիստ նստում է գյանագերչակի ճյուղերին և այնտեղից մերթընդմերթ նետվում մորեխների և մողեսների վրա։ Նրա փետուրների գույնը պայծառ է, բայց եվրոպական տեսակների չափ գեղեցիկ չէ, իր թռիչքով, շարժուձևով, բնակության տեղով, որ սովորաբար ամենաչոր հովիտներն են լինում, նույնպես մեծ չափով տարբերվում է եվրոպական տեսակներից։

Մի օր երկու սպա և ես ձիով գնացինք Ռիբեյրա Գրանդե գյուղը, որր գտնվում է Պորտո Պրաիայի արևելյան կողմում, մի քանի մղոն հեռավորության վրա։ Մինչև Սուրբ Մարտին հովիտը հասնելը շրջապատը ներկայացնում Էր սովորական թուխ տեսքով մի տաղտկալի տարածություն, բայց այստեղ մի շատ փոքրիկ առվակ իր եզերքների վրա առաջացրել էր թարմացնող փարթամ բուսականություն։ Մի ժամում հասանք Ռիբեյրա Գրանդե և զարմացել էինք՝ տեսնելով ավերված մի մեծ բերդ և մի մայր եկեղեցի։ Այս փոքրիկ քաղաքը, քանի դեռ նրա նավահանգիստը ավազով լցված չէր, կղզու ամենագլխավոր վայրն էր, այժմ նրա տեսքը, թեև բավականին տխուր, բայց գեղանկար է։ Մեզ առաջնորդելու համար մեզ հետ վերցնելով մի սևամորթ քահանայի և որպես թարգման՝ մի սպանացու, որը մասնակցել էր թերակղզու կռիվներին,^[2] այցելեցինք մի շարք շենքեր, որոնց էական մասը կազմում էր մի հին եկեղեցի։ Այստեղ են թաղվել կղզիների նահանգապետները և ընդհանուր հրամանատարները։ Տապանաքարերից մի քանիսի վրա կային 16-րդ դարի արձանագրություններ։^[3] Այս մեկուսացած վայրի միակ բաները, որոնք մեղ հիշեցնում էին Եվրոպան, հեբալդական զարդերն էին։ Եկեղեցին կամ մատուռը կազմում էր քառանկյունու մի կողմր, որի մեջտեղից բարձրանում էր բանանի թփերի մի մեծ խուրձ։ Մյուս կողմում գտնվում էր մի անկելանոց, որն ուներ մոտավորապես տասներկու բնակիչ՝ ողորմելի տեսքով։

Վերադարձանք հյուրանոց ճաշելու։ Տղամարդկանց, կանանց և երեխաների մի մեծ բազմություն հավաքվել էր մեզ դիտելու։ Նրանք բոլորն էլ սաթի նման սև էին։ Մեր ուղեկիցները չափազանց ուրախ էին, և ինչ որ ասում էինք կամ անում՝ նրանց բարձր ծիծաղ էր պատճառում։ Քաղաքից հեռանալուց առաջ այցելեցինք մայր եկեղեցին։ Նա փոքրիկ եկեղեցու չափ հարուստ չի երևում, բայց կարող է պարծենալ իր փոքր երգեհոնով, որը եզակիորեն աններդաշնակ աղմուկ էր առաջացնում։ Մեր առաջնորդ սևամորթ քահանային ընծայեցինք մի քանի շիլինգ,^[4] իսկ սպանացին, շոյելով նրա գլուխը, մի առանձին պարզությամբ ասաց, որ ինքը կարծում է, թե նրա սև գույնը մեծ դժբախտություն չի հանդիսանում։ Մենք վերադարձանք Պորտո Պրաիա այնքան արագ, որքան մեր ձիերը կարող էին վազել։

Մի այլ օր դուրս եկանք դեպի Սան Դոմինգո գյուղը, որը գտնվում էր կղզու մոտավորապես կենտրոնում։ Մեր անցած փոքր հարթավայրի վրա աճում էին մի քանի գաճաճ ակացիաներ։ Նրանց գագաթները շարունակ փչող պասատ քամիներից ծռվել էին։ Տարօրինակ կերպով նրանցից մի քանիսը իրենց բների հետ նույնիսկ կազմել էին ուղիղ անկյուն։ Ճյուղերի ուղղությունը ճիշտ հյուսիս, հյուսիս-արևելք, և հարավ, հարավ-արևմուտք էր, և այս բնական հողմացույցները պետք է որ ցույց տան պասատ քամու ուժի տիրապետող ուղղությունը։ Մարդկանց ճանապարհորդությունն այնքան քիչ ազդեցություն էր թողել լերկ գետնի վրա, որ մենք մեր ճանապարհը կորցրած, բռնել էինք Ֆուենտես գյուղի ուղին։ Մինչև Ֆուենտես հասնելը ոչինչ չէինք իմացել այդ մասին և հետագայում ուրախ էինք, որ սխալվել էինք։ Ֆուենտեսը փոքրիկ գետակով մի գեղեցիկ գյուղ է։ Թվում էր, թե այստեղ ամեն ինչ լավ է բարգավաճում, բացի իր բնակիչներից, որոնք ամենից հաջողը պետք է լինեին։ Ամբողջովին մերկ և չափազանց թշվառ տեսքով սև երեխաներն իրենց մարմնի կեսի մեծությունն ունեցող խրձերով փայտ էին կրում։ Ֆուենտեսի մոտ մենք տեսանք գվինեական հավերի մի մեծ երամ՝ մոտավորապես 50—60 հատ։ Նրանք չափազանց զգուշ էին, և հնարավոր չէր նրանց մոտենալ։ Նրանք խույս էին տալիս մեզնից և գլուխները բարձր՝ վազում էին սեպտեմբերյան անձրևային օրերի կաքավների նման. երբ հետևեցինք, նրանք հեշտությամբ թռան։

Սան Դոմինգոյի տեսարանն ունի բոլորովին անսպասելի գեղեցկություն, նկատի ունենալով կղզու մնացած մասերի ընդհանուր մռայլ պատկերը։ Գյուղը զետեղված է մի հովտում՝ շերտավոր լավայի ցցուն և բարձր պատերով շրջապատված։ Սև ժայռերը կատարյալ հակապատկեր են ներկայացնում շրջապատի կանաչ, շքեղ բուսականության, որն աճում է վտիտ փոքրիկ առվակի եզրին։ Պատահականորեն այդ օրը տոնական էր, և գյուղը լցված էր մարդկանցով։ Վերադարձին հանդիպեցինք մի խումբ, մոտավորապես քսան, երիտասարդ սևամորթ աղջիկների, որոնք հագնված էին ընտիր ճաշակով։ Նրանց սև մաշկը և ձյան պես սպիտակ զգեստները գլխի բազմերանգ շորերի և մեծ շալերի հետ հակապատկեր էին կազմում։ Հենց որ մոտեցանք նրանց, բոլորը հանկարծակի շուռ եկան և ճանապարհը ծածկելով իրենց շալերով՝ մեծ եռանդով սկսեցին երգել մի վայրենի երգ, պահելով տակտը՝ ձեռքերն ազդրերին խփելով։ Մենք նրանց գցեցինք մի քանի մետաղադրամ, որն ընդունեցին ուրախության ճիչերով, և երբ հեռացանք նրանցից՝ կրկնապատկեցին իրենց երգի ձայնը։

Մի առավոտ տեսարանը բացառիկ պարզ էր։ Հեռավոր լեռներն ամենասուր գծերով պատկերանում էին մուգ-կապույտ ամպերի ծանր թմբերի վրա։ Այդ երևույթից և Անգլիայում պատահող նույնօրինակ դեպքերից դատելով՝ ենթադրեցիք որ օդը հագեցած է խոնավությամբ։ Սակայն փաստը բոլորովին հակառակը դուրս եկավ։ Խոնավաչափը ցույց էր տալիս օդի ջերմաստիճանի և ցողի կետի միջև 20,6 աստիճանի տարբերություն։ Այս տարբերությունը նախորդ առավոտվա իմ դիտած տարբերությունից մոտավորապես երկու անգամ մեծ էր։ Մթնոլորտային այս անսովոր չորության հետ միասին տեղի էին ունենում կայծերի շարունակվող փայլատակումներ։ Արտասովոր դեպք չէ՞ արդյոք այսպիսի եղանակին մթնոլորտի այդ աստիճան թափանցիկ լինելը։

Ընդհանրապես մթնոլորտն այստեղ մշուշոտ է, և սրա պատճառն ընկնող անշոշափելի նուրբ փոշին է, որը, ինչպես պարզվեց, քիչ չափով վնասել էր մեր աստղագիտական գործիքներին։ Պորտո Պրաիայում խարիսխ գցելու նախորդ առավոտը ես մի փոքրիկ ծրարի մեջ հավաքել էի այս թխագույն նուրբ փոշուց, որն, ըստ երևույթին, ֆիլտրվել էր՝ քամու միջոցով կայմի գլխի հողմացույցի բարակ շղարշից անցնելով։ Մր. Լայելը նույնպես տվել է ինձ չորս ծրար այս փոշուց, որ թափվել է մի նավի վրա, այս կղզիներից մի քանի հարյուր մղոն դեպի հյուսիս։ Պրոֆեսոր Էրենբերգը^[5] գտնում է, որ այս փոշին մեծ մասամբ կազմված է սիլիցիումային վահան ունեցող ինֆուզորիաներից և բույսերի սիլիցիումային հյուսվածքներից։ Իմ ուղարկած հինգ փոքրիկ ծրարներում նա գտել է ոչ պակաս քան վաթսունյոթ տարբեր օրգանական ձևեր։ Բացառությամբ երկու ծովային տեսակների, մնացած բոլոր ինֆուզորիաները բնակվում են անուշ ջրերում։ Ես գտել եմ ոչ պակաս քան տասնհինգ տարբեր տեղեկագրեր, որոնք վերաբերում են Ատլանտյան օվկիանոսի ափերից հեռու լողացող նավերի վրա թափվող փոշուն։ Նկատի ունենալով քամու ուղղությունը նրա թափվելու ժամանակ և այն, որ նա թափվում է այն ամիսներին, երբ, հայտնի է, հարմատանը (ջերմաշունչ քամի) փոշու ամպեր է բարձրացնում վերև՝ մթնոլորտի մեջ, կարելի է վստահորեն ասել, որ այս ամբողջ փոշին դալիս է Աֆրիկայից։ Սակայն մենք կանգնում ենք մի եզակի փաստի առաջ. թեև պրոֆեսոր Էրենբերգը ճանաչում է բազմաթիվ ինֆուզորիաներ, որոնք յուրահատուկ են Աֆրիկային, բայց իմ ուղարկած փոշու մեջ այդ աֆրիկյան ինֆուզորիաներից ոչ մեկը նա չի գտել. ընդհակառակը, նա գտել է դրանց մեջ երկու տեսակ, որոնք, որքան իրեն հայտնի է, ապրում են միայն հարավային Ամերիկայում։ Այնքան առատ է թափվում այս փոշին, որ աղտոտում է նավի վրա գտնվող բոլոր իրերը և վնասում մարդկանց աչքերը. մինչև անգամ եղել են դեպքեր, երբ մթնոլորտի աղոտության պատճառով նավերն ընկել են ծանծաղուտները։ Հաճախ այդ փոշին թափվել է այնպիսի նավերի վրա, որոնք մի քանի հարյուր կամ մինչև անգամ հազար մղոնից ավելի հեռու են եղել Աֆրիկայի ափերից և գտնվել են այնպիսի կետերում, որոնք հյուսիս-հարավ ուղղությամբ իրարից հազար վեց հարյուր մղոն հեռավորություն են ունեցել։ Ցամաքից երեք հարյուր մղոն հեռու գտնվող մի նավի վրայից հավաքած փոշու մեջ մեծ զարմանքով գտա նուրբ նյութի հետ խառնված քարի մասնիկներ, որոնք մեկ քառակուսի մատնաչափի հազարերորդական մասից մեծ էին։ Այս փաստից հետո զարմանալի չպետք է լինի անհամեմատ ծանր և թեթև կրիպտոգամային բույսերի սպորների դիֆուզիան։

Այս կղզու բնապատմության ամենահետաքրքրական մասը նրա գեոլոգիան է։ Նավահանգիստը մտնելիս կարելի է տեսնել ծովափի ժայռի մակերեսին մի կատարյալ հորիզոնական սպիտակ երիզ, որը մի քանի մղոն տարածվում է ափի երկայնքով, և որի բարձրությունը ծովի մակերևույթից մոտավորապես քառասուն հինգ ոտնաչափ է։ Հետազոտությունից պարզվում է, որ այս սպիտակ շերտը բաղկացած է կրային նյութից, որի մեջ ներփակված են բազմաթիվ խեցիներ, որոնց մեծ մասը կամ բոլորը պատկանում են այն տեսակներին, որոնք ներկայումս էլ ապրում են հարևան ափում։ Այս շերտը նստել է հրաբխային հին ապառների վրա և ծածկվել է բազալտի մի հոսքով, որը պետք է ծովը հոսած լինի այն ժամանակ, երբ սպիտակ խեցային շերտը գտնվելիս է եղել ծովի հատակին։ Հետաքրքրական է դիտել այն փոփոխությունները, որոնք ծածկող լավայի ջերմությունից առաջացել են այս խրխիր զանգվածի վրա, որը որոշ մասերում փոխարկվել է բյուրեղային, իսկ մյուս մասերում՝ հոծ բծավոր կրաքարի։ Երբ այդ կրաքարը ներփակվել է լավայի հոսքի ստորին մակերևույթի շլականման բեկորներում, նա փոխարկվել է արագոնիտի նմանվող գեղեցիկ, ճառագայթաձև թելերի խուրձերի։ Լավայի շերտերը փոքր թեքության հաջորդական հարթություններով բարձրանում են դեպի կղզու խորքերը, որտեղով սկզբում ընթացել են այդ հալված քարի հեղեղները։ Ես կարծում եմ, որ Սանտ Յագոյի որևէ մասում պատմական ժամանակաշրջանների ընթացքում հրաբխային գործունեության, ոչ մի նշան չի ցուցաբերվել։ Մինչև անգամ բազմաթիվ կարմիր, մոխրագույն բլուրների գագաթների վրա խառնարանի ձև հազվադեպ կարելի է գտնել։ Ծովափում կարելի է դեռ տարբերել ավելի նոր լավայի հոսանքները, որոնք կազմում են նվազ բարձրության խարակների գծեր, բայց ավելի հեռու են տարածվում, քան հին սերիային պատկանողները։ Այսպիսով, խարակների բարձրությունը ցույց է տալիս լավայի տարիքի մոտավոր չափը։

Մեր այնտեղ մնալու ժամանակամիջոցում ես դիտում էի մի քանի ծովային կենդանիների սովորությունները։ Շատ տարածված է ծովային մեծ խխունջը (Aplysia)։ Այս ծովային խխունջի երկարությունը մոտ հինգ մատնաչափ է և ունի կեղտոտ, դեղնավուն գույն, ծիրանի երանգավորումով։ Ստորին մասի կամ ոտքերի յուրաքանչյուր կողմում կա մի լայն թաղանթ, որն, ըստ երևույթին, երբեմն գործում է որպես վենտիլատոր՝ թիկնային խռիկների կամ թոքերի վրայով ջրի հոսանք առաջացնելով։ Նա սնվում է ծովային ջրիմուռներով, որոնք աճում են ծանծաղ և տղմուտ ջրում՝ քարերի արանքներում. և ես նրա ստամոքսում գտա մի քանի մանրախիճ, ինչպես պատահում է թռչունների քարճիկներում։ Այս խխունջը, երբ նրան վրդովում են, արձակում է մի շատ գեղեցիկ, ծիրանի կարմիր հեղուկ, որը մի ոտնաչափ շրջապատով գունավորում է շուրջը։ Բացի պաշտպանության այս միջոցից, նա արտադրում է նաև մի կծու հյութ, որը տարածվում է նրա մարմնի վրա և կարող է պատճառել սուր, խայթող զգայություն։

Ինձ համար շատ հետաքրքրական էր երբեմն դիտել թանաքաձկան (Octopus) սովորությունները։

Թեև տեղատվություններից առաջացած լճակներում սրանք սովորական են, բայց հեշտ չէին բռնվում։ Երկար բազուկների և ծծանների միջոցով նրանք կարողանում էին իրենց մարմինը քաշել դեպի ամենանեղ խոռոչները, և այնտեղ տեղավորվելուց, հետո մեծ ուժ էր պահանջվում նրանց դուրս բերելու համար։ Երբեմն նրանք նետվում էին հետևից առաջ և նետի արագությամբ սլանում էին լճակի մի ծայրից մյուսը և միաժամանակ փոխում ջրի գույնը մուգ-շագանակագույն հեղուկով։ Այդ կենդանիները նաև խուսափում էին հայտնաբերվելուց, չափազանց արտասովոր կերպով՝ քամելեոնի նման իրենց գույնը փոխելու կարողությամբ։ Երևում է, որ սրանք իրենց գույները փոփոխում էին՝ նայած բնույթին այն գետնի, որի վրայով անցնում էին. խորը ջրում եղած ժամանակ նրանց ընդհանուր գույնը ալ-շագանակագույն էր, բայց երբ դրվում էին ցամաքի վրա կամ ծանծաղ ջրում, այս մութ գույնը փոխվում էր դեղնավուն կանաչի։ Ավելի մանրազնին քննելուց հետո նա երևում էր գորշ գույնի, բազմաթիվ մանր բաց-դեղին բծերով։ Այս գույներից առաջինը փոփոխվում էր ինտենսիվությամբ, իսկ երկրորդը հաջորդաբար ամբողջովին անհետանում էր և նորից երևում։ Այս փոփոխություններն այնպես էին կատարվում, որ թվում էր, թե նրա մարմնով շարունակ անցնում էին կարմրի և շագանակագույնի միջև փոփոխվող երանգներով ամպեր. որևէ մաս էլեկտրական ամենափոքր հոսանքի ենթարկելիս՝ գրեթե սևանում էր. միևնույն էֆեկտն էր ստացվում, թեև նվազ չափով, ասեղով մաշկը քերելիս։ Այս ամպերը, կամ այսպես կոչված շիկնանքը, առաջանում .են, ինչպես ասում են, տարբեր գույնի հեղուկներ պարունակող մանր բշտիկկերի փոփոխակի լայնացումից և կծկումից։^[6]

Այս թանաքաձուկն (Octopus) իր քամելեոնական զորությունը ցուցաբերում էր թե՛ լողալու գործողության ընթացքում և թե՛ այն ժամանակ, երբ հանդարտ մնում էր հատակի վրա։ Շատ էի զվարճանում՝ դիտելով այն զանազան մեթոդները, որ գործադրում էր այդ կենդանիներից մեկը՝ երևալուց խույս տալու համար, կարծեք թե նա լավ իրազեկ էր, որ ես հսկում էի իրեն։ Որոշ ժամանակ անշարժ մնալուց հետո՝ գաղտագողի շարժվում էր մեկ կամ երկու մատնաչափ առաջ, ինչպես կատուն մկան հետևից։ Երբեմն գույնը փոխելով՝ քիչ-քիչ շարժվում էր առաջ, մինչև հասավ մի խոր տեղ, այնուհետև հեռացավ նետի արագությամբ՝ իր հետևում թողնելով հեղուկի մուգ հետք, ներս սողացած ծակը թաքցնելու համար։

Մինչդեռ ժայռոտ ափին թեքված՝ գլուխս երկու ոտնաչափ բարձր բռնած նայում էի ծովային կենդանիներին, մի քանի անգամ ինձ ողջունեցին ջրի ցայտերը, որոնց ուղեկցում էր մի թույլ շաչող աղմուկ։ Սկզբում չէի կարող հասկանալ, թե ի՛նչ կարող էր լինել այդ, բայց հետո իմացա, որ հենց թանաքաձուկն էր, որը, թեև խոռոչում թաքնված, հաճախ այս եղանակով մատնում էր ինձ իր ներկայությունը։ Որ նա ունի ջուր ցայտելու կարողություն, այդ մասին կասկած չի կտրող լինել, և ինձ թվաց, թե նա նույնիսկ ուղղելով էիր մարմնի տակի կողմը գտնվող խողովակը կամ սիֆոնը՝ կարող էր լավ նշան բռնել: Իրենց գլուխները դժվար տեղափոխելու պատճառով՝ այդ կենդանիները չեն կարող հեշտությամբ սողալ, երբ գետնի վրա դրվեն։ Դրանցից մեկը, որ պահում էի նախասենյակում, մթության մեջ թույլ ֆոսֆորային շող էր արձակում։

Սուրբ Պողոսի ժայռերը.— Կտրելով Ատլանտյան օվկիանոսը՝ փետրվարի 16-ի առավոտյան հասանք Սուրբ Պողոսի կղզին։ Այս ապառաժների կույտն ընկած է 0°58՛ հյուսիսային լայնության և 29°15՛ արևմտյան երկայնության վրա։ Նա Ամերիկայի ափից հեռու է 540 մղոն, իսկ Ֆերնանդո Նորոնյա կղզուց՝ 350։ Նրա ամենաբարձր կետը ծովի մակերևույթից միայն 50 ոտնաչափ է բարձր, և ամբողջ շրջագիծը երեք քառորդ մղոնից պակաս է։

Այս փոքրիկ կղզին բարձրանում է օվկիանոսի անդունդից։ Նրա հանքարանական կազմությունը բավականին բարդ է, որոշ մասերում ապառները սիլիցիումային են, մյուս մասերում դաշտային շպատի բնույթ ունեն և ներփակում են սերպենտինի բարակ երակներ։

Նշանակալի փաստ է, որ բոլոր փոքր կղզիները, որոնք ընկած են որևէ մայր ցամաքից հեռու, Խաղաղ, Հնդկական և Ատլանտյան օվկիանոսներում, բացառությամբ Սեյշելների և այս փոքրիկ կղզու, բաղկացած են կամ կորալներից, կամ ժայթքող նյութերից։ Այս օվկիանոսային կղզիների հրաբխային բնույթն ակնհայտորեն տարածում է այդ օրենքի և հետևանքն է այդ միևնույն քիմիական կամ մեխանիկական պատճառների, որոնցից առաջանում է այն, որ ներկայումս գոյություն ունեցող գործող հրաբուխների մեծ մասը գտնվում է կամ ծովափի մոտ կամ ծովի մեջ որպես կղզի։

Սուրբ Պողոսի ժայռերը որոշ հեռավորությունից երևում են շողշողուն սպիտակ գույնով։ Այս առաջանում է մեծ մասամբ մեծ քանակությամբ ծովային թռչունների աղբի շնորհիվ և մասամբ էլ ժայռերը պատող կարծր, ողորկ մարգարտափայլ նյութի, որն ամուր միացած է ապառաժի մակերեսին։ Երբ խոշորացույցով քննում են, պարզվում է, որ նա բաղկացած է բազմաթիվ խիստ բարակ շերտերից, նրա ամբողջ հաստությունը մեկ տասերորդ մատնաչափից չի անցնում։ Նա պարունակսւ.մէ մեծ քանակությամբ կենդանական նյութեր և անկասկած առաջացել է թռչունների աղբի վրա անձրևի կամ ցողի գործած ազդեցությունից։ Համբարձման կղզու և Աբրոլյոս կղզիներում գուանոյի փոքրիկ զանգվածների տակ գտա որոշ ստալակտիտային ճյուղավորված մարմիններ, որոնք, ըստ երևույթին, առաջացել են նույն եղանակներով, ինչ որ այս բարակ, սպիտակ շերտերը ժայռերի վրա։ Այս ճյուղավորված մարմիններն ընդհանուր տեսքով այնքան նման են որոշ նուլլիպորաների (Nulliporae — ծովային ջրիմուռների մի ընտանիք), որ հետագայում, երբ թռուցիկ կերպով, նայում էի իմ կոլեկցիային, չկարողացա նրանց տարբերությունը նկատել։ Ճյուղերի գնդաձև վերջավորություններն ունեն մարգարտի հորինվածք, ինչպես ատամի էմալը, բայց այնքան կարծր, որ կարող են ապակին խազել։ Այստեղ կարող եմ հիշատակել և այն, որ համբարձման կղզու ափի մի մասում, որտեղ կուտակվել է ահագին քանակությամբ խեցավոր ավազ, մակընթացության ենթակա ապառաժների վրա, ծովի ջրի միջոցով, նստել է մի կեղև, որ նման է կրիպտոգամային բույսերի (Marchintae) և հաճախ երևում է խոնավ լանջերին։ Ճյուղատերևների մակերեսները շատ գեղեցիկ թավշափայլ են, և այն մասերը, որոնք կազմվել են, երբ ամբողջովին ենթակա են եղել լույսի ազդեցության, սև սաթի գույն ունեն, իսկ նրանք, որոնք ծածկված են եղել ժայռերի ստվերներում, գորշ են։ Ես այս կեղևների մի քանի նմուշները ցույց եմ տվել մի քանի գեոլոգների, և բոլորն էլ այն կարծիքին են եղել, որ դրանք հրային կամ հրաբխային ծագում պետք է ունենան։ Իր կարծրությամբ և կիսաթափանցկությամբ, իր ողորկությամբ և փայլով, որը հավասարվում է ամենանուրբ օլիվ կոչվող խեցապատյանի, իր արձակած վատ հոտով, և փչակի տակ գույնի կորուստով նա ցուցաբերում է խիստ նմանություն ապրող ծովային խեցիներին։ Դեռ ավելին, ծովային խեցիներում, հայտնի է, այն մասերը, որոնք սովորաբար ծածկված են և ստվերված կենդանու ծածկոցով, ավելի բաց գույն ունեն, քան այն մասերը, որոնք լրիվ ցուցադրված են լույսին, ճիշտ ինչպես այս կեղևների դեպքում։ Երբ մենք հիշում ենք, որ կերը մտնում է բոլոր ապրող կենդանիների մարմնի կարծր մասերի՝ ոսկրների և խեցիների մեջ որպես ֆոսֆատ կամ կարբոնատ, ապա հետաքրքրական ֆիզիոլոգիական փաստ է դառնում այն, որ կան ատամի էմալից ավելի կարծր և թարմ խեցիների նման լավ հղկված ու գունավորված մակերեսներով նյութեր, որոնք վերակազմվել են անօրգանական ճանապարհով, մեռած օրգանական նյութերից և կարծեք թե իրենց ձևով հիշեցնում են մի քանի ցածր կարգի բուսական օրգանիզմներ։

Սուրբ Պողոսի կղզում մենք գտանք միայն երկու տեսակ թռչուն՝ խոլահավ (Sula bassana) և ծովային ծիծեռնակ (Sterna)։ Առաջինը ծովասագերի մի տեսակն է, իսկ երկրորդը՝ մի ծովային ծիծեռնակ։ Երկուսն էլ ունեն հեղ և ապուշ տրամադրություն և այնքան անսովոր են այցելուներին, որ ես իմ երկրաբանական մուրճով կարող էի նրանցից ուզածիս չափ սպանել։ Խոլահավն իր ձվերը դնում է բաց, մերկ ժայռի վրա, իսկ ծովային ծիծեռնակը ծովային խոտերից պատրաստում է մի շատ պարզ բուն։ Այս բներից շատերի կողքին կար փոքրիկ թռչող ձուկ, որը, ինչպես ենթադրում եմ, արու թռչանն էր բերել իր ընկերուհու համար։ Հետաքրքրական էր տեսնել, թե ի՛նչպես, հենց որ մենք վրդովեցինք ծնողք թռչուններին, մի մեծ և ակտիվ խեչեփառ (Gaspus), որն ապրում էր ժայռի խոռոչներում, արագ գողացավ բնի կողքը դրած ձուկը։ Սըր Վ. Սայմոնդսը, մեկն այն սակավ անձնավորություններից, որոնք այցելել են այս կղզյակը, ասում է, որ ինքը տեսել է, թե ինչպես խեչեփառները բներից քաշում տանում են մինչև անգամ թռչունների ձագերը և ուտում նրանց։ Ոչ մի բույս, մինչև անգամ քարաքոս չի աճում այս կղզյակում, մինչդեռ այստեղ գոյություն ունեն մի քանի տեսակ միջատներ և սարդեր։ Կարծում եմ, որ հետևյալ ցուցակը լրացնում է այնտեղի ցամաքային ֆաունան. մի ճանճ (Olfersia) ապրում է խոլահավի վրա, և մի տիզ, որն այստեղ եկած պետք է լինի թռչունների հետ, որպես մի պարազիտ. մի փոքրիկ թուխ ցեց, որը սնվում է փետուրներով. մի բզեզ (Quedius) և մի փայտոջիլ, որոնք դուրս էին գալիս թռչունների աղբի տակից, և վերջապես բազմաթիվ սարդեր, որոնք, ենթադրում եմ, գիշատում են այս փոքրիկ ընկերակիցներին։ Հաճախակի կրկնվող այն նկարագրությունները, որտեղ ասում են, թե հենց որ կորալական կղզիներր երևան են գալիս Խաղաղ օվկիանոսում, շքեղ արմավենիներ և ուրիշ տրոպիկական ազնիվ բույսեր, ապա թոռուններ և վերջապես մարդը հաստատվում են այդ կղզիների վրտ,— հավանաբար ամբողջությամբ ճիշտ չեն. վախենում եմ, որ կխախտեմ այս պատմության բանաստեղծականությունը, եթե նշեմ, որ օվկիանոսային ցամաքի առաջին բնակիչները հանդիսանում են միջատները, սարդերը և փետուրով ու աղբով սնվող պարազիտները։

Տրոպիկական ծովերի ամենափոքրիկ ժայռը, հիմք հանդիսանալով ջրիմուռների անհամար տեսակների և դրանց հետ կապված կենդանիների բազմացման, իր շուրջն է հավաքում մեծ քանակությամբ ձկներ։ Նավաստիները նավակներում անընդհատ պայքարի մեջ էին լինում մեծ ձկների հետ, թե կարթերով բռնած ավարի մեծ մասն ո՛ւմն էր բաժին ընկնելու։ Ես լսել եմ, որ Բերմուդյան կղզիներին մոտիկ մի ժայռ, գտնվելով ցամաքից շատ մղոններ հեռու բաց ծովում և բավականին խորը, առաջին անգամ հայանագործվել է իր շրջապատում եղած բազմաթիվ ձկների երևալով։

Ֆերնանդո Նորանյա, փետրվարի 20.— Այնքան, որքան ես կարողացա դիտել այնտեղ մեր կանգնած մի քանի ժամվա ընթացքում, նրա կառուցվածքը հրաբխային է, բայց հավանորեն ոչ վերջին ժամանակների։ Նրա ամենից ավելի աչքի զարնող բանը հազար ոտնաչափ բարձրությամբ մի կանոնավոր բլուր է, որի վերին մասը խիստ դիք է և մի կողմն այնպես թեքված, որ կախված է իր հիմքի վրա։ Ժայռը ֆոնոլիտային է և բաժանված է անկանոն սյուների։ Այս անջատված զանգվածներից մեկին նայելիս սկզբում մարդ հակամետ է կարծելու, որ այդ հանկարծակի մղվել է դեպի վերև՝ կիսահեղուկ վիճակում։ Սակայն Սուրբ Հեղինեի կղզում ես համոզվեցի, որ մոտավորապես նույն տեսքով և կաոուցվածքով մի քանի սյուներ կազմվել էին խրխիր շերտերի մեջ հալված ապառի ներթափանցումով. այդ շերտերը ծառայել էին որպես կաղապար այս վիթխարի կոթողների համար։

Ամբողջ կղզին ծածկված է անտառներով, բայց կլիմայի չորության պատճառով փարթամ բուսականություն չունի։ Լեռան կես բարձրության վրա սյունաձև ժայռի մեծ զանգվածներ, դափնենման ծառերով ստվերված և գեղեցիկ վարդագույն ծաղիկներ ունեցող բազմաթիվ այլ տերևազուրկ ծառերով զարդարված,— տեսարանի մոտակա մասերին հաճելի տեսք էին տվել։

Բահիա կամ Սան Սալվադոր, Բրազիլիա, փետրվարի 29.— Օրն անցել է բերկրալի։ Բերկրանք բառը շատ թույլ է՝ մի բնագետի զգացմունքները արտահայտելու համար, որն առաջին անգամ մենակ թափառում է բրազիլիական անտառներում։ Կանաչ խոտերի հրաշագեղությունը, պարազիտային բույսերի նորօրինակությունը, ծաղիկների գեղեցկությունը, սաղարթների կանաչ փայլը, բայց բոլորից վեր՝ բուսականության ընդհանուր փարթամությունը — լցրել էին ինձ հիացմունքով։ Այս անտառի ստվերոտ մասերում իշխում էր ձայների և լռության մի կատարյալ պարադոքսային խառնուրդ։ Միջատների առաջացրած աղմուկն այնքան բարձր է, որ այդ աղմուկը կարելի է լսել մինչև անգամ ափից մի քանի հարյուր յարդ հեռու խարիսխ գցած նավից, մինչդեռ անտառի խորքերում, թվում էր, իշխում էր տիեզերական լռություն։ Բնական պատմության սիրահար մի անձնավորության համար այսպիսի օրն իր հետ բերում է ավելի խորը հաճույք, քան նա երբևէ կարող է հուսալ երկրորդ անգամ զգալու։

Մի քանի ժամ այս ու այն կողմ թափառելուց հետո վերադարձա այնտեղ, որտեղ ցամաք էինք դուրս եկել, բայց նախքան տեղ հասնելը արևադարձային ուժեղ փոթորկի բռնվեցի։ Փորձեցի ապաստանել մի ծառի տակ, որն այնքան հաստ էր, որ Անգլիայում եղած սովորական անձրևները երբեք չէին կարող թափանցել մինչև նրա հատակը, բայց այստեղ երկու րոպեից հետս բնից ներքև սկսեց հոսել ջրի հոսանք։ Ամենախիտ անտառների հատակի կանաչի գոյության պատճառ պետք է համարել անձրևի այս հորդառատությունը։ Եթե այստեղ տեղատարափն այնպես լիներ, ինչպես բարեխառն կլիմա ունեցող մի երկրում, մեծ մասը գետին հասնելուց առաջ կկլանվեր կամ կգոլորշիանար։ Առայժմ չեմ փորձի նկարագրել այս հոյակապ ծոցի զվարթ տեսարանը, որովհետև մեր վերադարձի ճանապարհին մեկ էլ հանդիպեցինք այստեղ, այնպես որ առիթ կունենամ այդ մասին խոսելու։

Ամբողջ Բրազիլիայի ծովեզերքի երկայնքով առնվազն 2000 մղոն և, իհարկե, զգալի չափով էլ ներցամաքային տարածություններում մեզ պատահած բոլոր ապառները պատկանում էին գրանիտային ֆորմացիային։ Այդ հսկայական գրանիտային տարածության գոյությունը՝ բաղկացած այնպիսի նյութերից, որոնք ըստ շատ երկրաբանների բյուրեղացել են մեծ ճնշման տակ տաքանալով, տեղիք է տալիս բազմաթիվ հետաքրքրական խորհրդածությունների։ Արդյոք այս էֆեկտը խորն օվկիանոսի անդունդներո՞ւմն է առաջացել, թե նախապես նրա վրա տարածված է եղել մի ծածկող շերտ, որը ժամանակի ընթացքում վերացել է։ Հավատալի՞ է, որ որևէ ուժ, չափազանց երկար ժամանակ չներգործելով, կարող էր մերկացնել հազարավոր քառակուսի մղոն տարածություն բռնող գրանիտը։ Քաղաքից ոչ հեռու մի կետում, որտեղ մի առվակ մտնում էր ծովը, ես մի փաստ նկատեցի, որը կապ ունի Հումբոլտին^[7] զբաղեցնող մի նյութի հետ։ Օրինոկո, Նեղոս և Կոնգո մեծ գետերի սահանքներում սիենիտային ապառները ծածկված են մի սև նյութով և այնպես են երևում, որ կարծես թե փայլեցրած են գրաֆիտով։ Այս կեղևը չափազանց բարակ է, և Բերցելիուսի անալիզից պարզվել է, որ այդ կազմված է մանգանի և երկաթի օքսիդներից։ Օրինոկոյում այս լինում է այն ապառաժների վրա, որոնք պարբերաբար ողողվում են հեղեղից և այն էլ միայն այն մասերում, որտեղ հոսանքը սրընթաց է, կամ, ինչպես հնդիկներն են ասում՝ «որտեղ ջուրն սպիտակ է, այնտեղ քարերը սև են»։ Այստեղ այդ բարակ շերտը սև գույնի փոխարեն ունի խիստ թուխ գույն և թվում է թե կազմված է միայն երկաթային նյութերից։ Հավաքած նմուշները չեն կարող մեզ ճիշտ գաղափար տալ այս թուխ հղկված քարերի մասին, որոնք շողշողում են արեգակի ճառագայթների տակ։ Նրանք գտնվում են միայն մակընթացության և տեղատվության ալիքների սահմաններում, և քանի որ առվակը հանդարտ հոսում է ներքև, ապա մեծ գետերում սահանքների փայլեցնող nւժը պետք է առաջ գա կոհակների կողմից։ Միևնույն ձևով մակընթացությունը և տեղատվությունը հավանաբար համապատասխանելու են պարբերական հեղեղումներին. և այսպիսով, միևնույն հետևանքներն առաջանում են թեև առերևույթ տարբեր, բայց իրականում նման պարագաներում։ Այնուամենայնիվ մետաղական օքսիդներից կազմված այս ծեփերի ծագումը, սրը կարծեք թե ցեմենտացված է ժայռերի վրա, դեռ պարզ չէ, և կարծում եմ, որ ոչ մի պատճառ չի կարելի մատնանշել, թե ինչո՛ւ նրանց հաստությունը մնում է նույնը։

Մի օր զվարճանում էի երկատամ ձկան (Diodon antennatus) սովորությունները դիտելով, որը բռնված էր ափի մոտ լողալիս։ Այս ձուկն իր փափուկ մորթով հայտնի է և ունի ձգվելով մոտավորապես գնդի ձև uստանալու եզակի հատկություն։ Մի որոշ կարճ ժամանակով ցամաքում պահելուց հետո, երբ նորից սուզում են ջրի մեջ, նա զգալի քանակությամբ օդ և ջուր է կլանում բերանով, գուցէ և խռիկային անցքերով։ Այս պրոցեսը կատարվում է երկու եղանակով — օդը կլանվում և ապա մղվում է մարմնի դատարկ մասերը, վերադարձն արգելվում է մկանային կծկումով, որը երևում է դրսի կողմից. իսկ ջուրը նուրբ հոսանքով մտնում է բերանով, պահվում է լայն բացված և անշարժ։ Այս վերջին գործողությունն, ուրեմն, պետք է տեղի ունենա ծծելու միջոցով։ Փորի վրայի մորթին շատ ավելի թույլ է, քան կռնակինը. այս պատճառով ընդլայնման ժամանակ ներքևի մասը շատ ավելի է տարածվում, քան վերինը, հետևաբար և ձուկը լողում է կռնակի վրա։ Կյուվյեն կասկածում է երկատամի այդ դիրքով լողալու ընդունակության վրա, բայց նա այդ դիրքով ոչ միայն լողում է ուղիղ գծով առաջ, այլ մինչև անգամ կարող է շուռ գալ ցանկացած որևէ ուղղությամբ։ Այս վերջին շարժումը կատարում է միայն կրծքի լողաթևերի օգնությամբ, այդ դեպքում պոչը թուլանում է և չի գործածվում։ Բավականին առատ օդ ներս ընդունելու շնորհիվ մարմինն այնքան է վեր պահվում, որ խռիկային բացվածքները մնում են ջրից դուրս, բայց բերանի միջոցով ներս քաշված հոսանքը շարունակ դուրս է թափվում նրանց միջից։

Այս ձուկը կարճ ժամանակ ձգված վիճակում մնալով, ընդհանրապես նկատելի ուժով խռիկային բացվածքից և բերանից օդ և ջուր է դարս մղում։ Իր ցանկացած մոմենտին նա կարող է դուրս թողնել ջրի մի որոշ մասը, ուստի կարող է հավանական համարվել, որ այս հեղուկը մասամբ էլ նրա համար է ներս ընդունվում, որ կանոնավորի նրա տեսակարար կշիռը։ Այո ձուկն ունի ինքնապաշտպանության մի շարք միջոցներ. նա կարող է ուժեղ կծել, բերանով ջուր դուրս նետել, որոշ հեռավորության վրա և միևնույն ժամանակ իր ծնոտների շարժումով տարօրինակ ձայներ առաջացնել։ Իր մարմինն ուռեցնելու միջոցով պտկիկները (papilla), որոնցով ծածկված է մորթը, դառնում են կանգնած և սրված։ Բայց ամենահետաքրքրականն այն է, որ երբ նրան ձեռք են տալիս, նա էր փորի տակի մորթուց արձակում է մի շատ գեղեցիկ վառ գունավոր ֆիբրային նյութ, որը փղոսկրն ու թուղթն այնպես է տևական ներկում, որ այդ ներկը մինչև այժմ պահել է իր ամբողջ պայծառությունը։ Թե ինչ նպատակի համար է այս արտաթորումը և ինչ բնույթ ունի, ինձ բոլորովին հայտնի չէ։ Դոկտոր Օլլեն Ֆորրեսն ասում է, որ նա հաճախ երկատամին զտել է շնաձկան ստամոքսում կենդանի՝ լարված և լողալիս, և երբեմն էլ նա ականատես է եղել դեպքերի, երբ նա ոչ միայն ուտելով շնաձկան ստամոքսի պատերը՝ ծակել է վերջիններս, այլ նա ծակել է այդ հսկա կենդանու մինչև անգամ կողքերը և սպանել նրան։ Ո՞վ կարող է երևակայել, որ մի փոքրիկ փափուկ ձուկ կարող է ոչնչացնել այդ մեծ և ահռելի շնաձկան։

Մարտի 18.— Մենք նավարկեցինք Բահիայից։ Մի քանի օր հետո, երբ շատ հեռու չէինք գտնվում Աբրոլյոս կղզիներից, ուշադրությունս գրավեց ծովում երևացող մի կարմրաթուխ երանգ։ Ջրի ամբողջ մակերևույթը, ինչպես երևում էր թույլ հեռադիտակի միջոցով, թվում էր, թե ծածկված էր ծայրերը վեր ցցված հնձված չոր խոտի կտորներով։ Սրանք գլանաձև մանր ջրիմուռներ են, որոնք լինում են խրձերով՝ յուրաքանչյուր խրձում լինելով հիսունից վաթսուն հատ։ Մր. Բերկլին ինձ ասում է, որ նրանք այն նույն տեսակն են (Trichodesmium erythraeum), որ զտնվել են Կարմիր ծովում, բռնելով մեծ տարածություններ, որտեղից և առաջացել է Կարմիր ծով անունը։^[8] Նրանց թիվը պետք է որ անսահման լինի, նավն անցավ նրանց մի քանի խմբերի միջից, որոնցից մեկի լայնությունը մոտ տասը յարդ էր, իսկ երկարությունը, դատելով ջրի տղմոտ գույնից, առնվազն երկու և կես մղոն։ Գրեթե ամեն մի ծովային երկարատև ճամբորդության մեջ այս ջրիմուռների մասին որոշ հիշատակություններ կան։ Նրանք հատկապես շատ են տարածված Ավստրալիայի մոտ գտնվող ծովում, և Լյուին հրվանդանի մnտ ես գտա նրանց մոտիկ, բայց ավելի փոքր և, ըստ երևույթին, տարբեր տեսակներ։ Կապիտան Կուկն իր երկրորդ ճանապարհորդության ժամանակ նկատում է, որ նավաստիներն այս ջրիմուռն անվանում են ծովային սղոցաթեփ։

Հնդկական օվկիանոսում Կիլինգ ատոլի մոտ ես գտա փոքր զանգվածներով մի քանի քառակուսի մատնաչափ մեծությամբ ջրիմուռներ՝ բաղկացած չափազանց բարակ երկար գլանաձև թելերից, այնպես որ հազիվ թե նկատելի լինեին հասարակ աչքով. նրանք խառնված էին երկու ծայրերումն էլ սուր կոնավոր և ավելի խոշոր մարմինների հետ։ Նրանք տարբեր երկարություն ունեին՝ 0,04 մատնաչափից (մատնաչափը 2,46 սմ է) մինչև 0,06 և մինչև անգամ 0,08 մատնաչափ, իսկ տրամագիծը՝ 0,006-ից 0,008 մատնաչափ։ Գլանային մասերից մեկի ծայրի մոտ ընդհանրապես երևում է հատիկային նյութերից կազմված մի կանաչ թաղանթ, որն ամենից հաստ լինում է կենտրոնական մասում։ Ինձ թվում է, թե այս թաղանթը շատ նուրբ, անգույն մի տոպրակի հատակ է, կազմված մսոտ նյութից, որը պատում է արտաքին պատյանը, բայց չի տարածվում մինչև կոնի ծայրերը։ Մի քանի նմուշներում այդ թաղանթներին փոխարինում էին փոքրիկ, բայց կանոնավոր թուխ հատիկային գնդիկներ, և ես դիտում էի նրանց առաջանալու հետաքրքրական պրոցեսը։ Հանկարծակի ներքին պատյանի մսոտ նյութը վերածվեց գծերի, որոնցից մի քանիսն ստացան այնպիսի մի ձև, որի շառավիղներն սկսվում էին մի ընդհանուր կենտրոնից, ապա անկանոն և արագ շարժումով շարունակեց կծկվել, այնպես որ մի վայրկյանի ընթացքում ամբողջը միանալով կազմեց մի կատարյալ փոքրիկ գունդ, որը բռնել էր մի ծայրում գտնվող՝ արդեն բոլորովին դատարկ տոպրակի թաղանթի տեղը։ Որևէ պատահական գրգիռ արագացնում էր հատիկային գնդի կազմվելը։ Կարելի է ավելացնել և այն, որ հաճախ այս մարմիններից երկուսը միացած էին լինում իրար հետ կողք կողքի այն կողմում, սրտեղ գտնվում էին թաղանթները։

Այստեղ ավելացնելու եմ մի քանի այլ դիտողություններ, որոնք կապված են օրգանական պատճառներից առաջացած ծովի գունավորման հետ։ Մի օր Չիլիի ափերին՝ Կոնցեպցիոնից մի քանի մղոն հյուսիս «Բիգլ»-ն անցավ տղմոտ ջրի մեծ շերտերից, որոնք բոլորովին նման էին վարար գետերի։ Մի ուրիշ անգամ Վալպարայսոյից մի աստիճան հարավ, ցամաքից 40 մղոն հեռու, նորից հանդիպեցինք նույն երևույթին շատ ավելի լայնատարած տեսքով։ Բաժակով վերցրած ջուրն ուներ բաց կարմիր գույն, և միկրոսկոպով քննելիս երևացին վխտացող բազմաթիվ մանր կենդանիներ, որոնք արագ շարժվում էին այս ու այն կողմ և հաճախ պայթում։ Նրանք օվալաձև են և մեջտեղում կծկվում են տատանվող կոր թարթչային օղակով։ Այնուամենայնիվ նրանց լավ դիտել շատ դժվար էր, որովհետև գրեթե այն վայրկյանին, երբ շարժումը դադարում էր, մինչև անգամ տեսողության դաշտից էլ դեռ չհեռացած՝ պայթում էին։ Երբեմն երկու ծայրերն էլ պայթում էին միանգամից, երբեմն միայն մեկը, և պայթելիս դուրս էին նետում որոշ քանակությամբ կոշտ թուխ հատիկային նյութ։ Նախքան պայթելը կենդանին ընդարձակվում էր իր բնական ծավալի կեսի չափով, և պայթյունը տեղի էր ունենում արագ, պրոգրեսիվ շարժումը դադարելուց տասնհինգ վայրկյան հետո. երբեմն էլ պայթելուց առաջ կարճ ընդմիջումով երկար առանցքի շուրջը տեղի էր ունենում ռոտացիոն շարժում։ Մի կաթիլ ջրում երկու րոպեից հետո նրանցից ոչ մի հատ չէր մնում, որչափ էլ քանակով նրանք շատ լինեին։ Այս կենդանիները նեղ ծայրը ուղղելով առաջ, շարժվում են իրենց տատանվող թարթիչների օգնությամբ և, ընդհանրապես, հանկարծակի արագ շարժումով։ Նրանք խիստ փոքր են, հասարակ աչքին գրեթե անտեսանելի և հազիվ թե բռնեն մի քառակուսի մատնաչափ տարածության մեկ հազարերորդ մասը։ Նրանց թիվն անսահման էր. իմ վերցրած ջրի ամենափոքր կաթիլի մեջ այդ կենդանիներից կարելի էր գտնել անհաշիվ քանակություններով։ Մի անգամ մի օրում անցանք այսպես ներկված ջրային երկու տարածություն, որոնցից միայն մեկը պետք է որ բռներ մի քանի քառակուսի մղոն տարածություն։ Ի՜նչ անհաշիվ թիվ պետք է կազմած լինեն այս մեկրոսկոպային կենդանիները։ Ջրի գույնը հեռվից նայելիս նման էր այն գետի ջրի գույնին, որը հոսում է կարմրավուն կավային շրջանից, բայց նավի գցած ստվերի տակ բոլորովին մուգ էր, ինչպես շոկոլադը։ Կարմիր և կապույտ ջրերը միացնող գիծը բոլորովին պարզ նկատելի էր։ Մի քանի օր էր, որ եղանակը խաղաղ էր, և օվկիանոսն անսովոր աստիճանի հորդել էր կենդանի էակներով։^[9]

Հրո Երկիրը շրջապատող ծովում, ցամաքից ոչ այնքան հեռու ես տեսել եմ վառ-կարմիր գույնի ջրային նեղ շերտեր, որոնք ծածկված են խեցեմորթներով. ձևով սրանք որոշ չափով նման են մեծ կրեվետի (խեցգետինների մի տեսակ)։ Ծովայինները նրանց անվանում են կետի սնունդ։ Թե կետերը սրանցով սնվում են թե ոչ — չգիտեմ, բայց ափերի որոշ մասերում ծովային ծիծեռնակների, ծովագռավների և մեծ ու դժվարաշարժ փոկերի մեծ խմբերի գլխավոր սնունդը կազմում են այս լողացող խեցգետինները։ Ծովայինները ջրի գունավորումը միշտ վերադրում են լողացող ձկնկիթներին, բայց ես գտա, որ այդ միայն մի դեպքում է այդպես։ Գալապագոսի արխիպելագից մի քանի մղոն հեռու նավն անցավ մուգ-դեղնավուն կամ տղմոտ ջրային երեք զոլերից. այս զոլերի երկարությունը հասնում էր մի քանի մղոնի, իսկ լայնությունն ընդամենը միայն մի քանի յարդ էր, և շրջապատի ջրից բաժանվում էին մանվածոտ, բայց որոշակի եզրագծերով։ Այդ գույնն առաջացել էր ժելատինային փոքրիկ գնդակներից, մոտավորապես մեկ հինգերորդ մատնաչափ տրամագծով, որոնց մեջ գտնվում էին բազմաթիվ մանր գնդային ձվիկներ։ Նրանք որոշակիորեն բաժանվում էին երկու տարբեր տեսակների. մեկ տեսակն ուներ կարմրավուն գույն և իր ձևով տարբերվում էր մյուսից, բայց ես վճռականապես չեմ իմանում, թե ի՛նչ երկու կենդանական սեռերի էին պատկանում սրանք։ Կապիտան Կոլնետը նկատում է, որ այս երևույթը Գալապագոսի կղզիների համար շատ սովորական բան է, և երիզների ուղղությունները ցույց են տալիս հոսանքի ուղղությունը։ Կա մի երևույթ ևս, որ հիշատակելու եմ այստեղ։ Ջրի երեսին տարածված ճարպոտ բարակ մի փառ է այդ, որի մեջ խաղում են ծիածանային գույները։ Բրազիլիայի ափերին, օվկիանոսում ես տեսա մի զգալի տարածություն՝ ծածկված նման փառով։ Ծովայիններն այս երևույթը վերագրում են կետի փտող մնացորդներին, որ հավանորեն լողալիս է եղել ափից ոչ շատ հեռու։ Այստեղ չեմ հիշատակում մանր ժելատինային մասնիկները, որոնց հետո կանդրադառնանք, սրանք հաճախ ծայրեիծայր տարածված են ջրի մեջ և այնքան առատ չեն, որ ջրի գույնի փոփոխություն առաջացնեն։ Վերն ասածների մեջ ուշադրության արժանի երկու հանգամանք կա. առաջին՝ ի՛նչպես է, որ այդ տարբեր մասնիկները, որոնք որոշակի գծերով նեղ շերտեր կազմելով պահվում են միասին։ Կրեվետանման խեցգետինների շարժումը, օրինակի համար, այնպես համաչափ է, ինչպես մի զորագնդի շարժումը, բայց այս չի կարող տեղի ունենալ որպես կամավոր շարժում ձվիկների կամ ջրիմուռների կողմից, և ոչ էլ այդ հավանական է ինֆուզորիաների համար։ Երկրորդ՝ ի՛նչն է այդ շերտերի երկարության և նեղության պատճառը։ Արտաքին տեսքով նա այնքան նման է ամեն մի հեղեղի, որտեղ հոսանքը գալարատելով, հորձանքում հավաքված փրփուրը վերածում է երկար բարակ երիզների, որ ես ստիպված եմ այդ բանր վերադրելու նման մի գործունեության— օդի հոսանք լինի այդ, թե ջրի։ Այս ենթադրությունից ելնելով՝ մենք պետք է ընդունենք, որ զանազան կազմակերպված մարմիններ առաջանում են որոշ նպաստավոր տեղերում և այնտեղից տեղափոխվում են քամու կամ ջրի ուղղությամբ։ Այնուամենայնիվ խոստովանում եմ, որ շատ դժվար է պատկերացնել մի կետ, որը լինի միլիարդավոր մանր կենդանիների և ջրիմուռների ծննդավայրը, որովհետև հարց է առաջանում, թե ո՞րտեղից են հավաքվում սրանց սաղմերը այսպիսի կետերում, քանի որ ծնողք մարմինները քամու և ալիքների կողմից ցրված են անեզր օվկիանոսի վրա։ Բայց ուրիշ ոչ մի հիպոթեզով չեմ կարող հասկանալ նրանց գծային խմբավորումը։ Ես կարող եմ ավելացնել, որ Սկորսբին նկատում է, որ պելագիկ կենդանիներով վխտացող կանաչ ջրեր գտնվում են և Արկտիկային ծովի որոշ մասերում։

1. ↑ Այս բանում ես հիմնվում եմ Դր. Է. Դիֆենբախի հեղինակության վրա՝ այդ տվյալները վերցնելով այս «Օրագրության» առաջին հրատարակության գերմանական թարգմանությունից։
2. ↑ 1808—1814 թվականներին Նապոլեոնի վարած պատերազմները անգլիացիների, սպանացիների և պորտուգալացիների դեմ՝ Պիրենյան թերակղզում։ Ծ. Թ.
3. ↑ Կանաչ հրվանդանի կղզիները հայտնաբերվել են 1449 թվականին։ Մի եպիսկոպոսի տապանաքարի վրա փորագրված էր 1571 թվականը, իսկ ձեռքից և նիզակից կազմված մի զինանշանի վրա կար 1497 թիվը։
4. ↑ Շիլինգ — անգլիական դրամ, որը հավասար է մոտ 50 կոպեկի։ Ծ. Թ.
5. ↑ Օգտվելով իմ այս առիթից՝ շնորհակալություն եմ հայտնում այն մեծ ազնվության համար, որով այս հռչակավոր բնագետը քննել է իմ նմուշներից շատերը։ Այս փոշու անկման մասին մի լրիվ զեկուցում ուղարկել եմ Գեոլոգիական ընկերությանը (հունիս, 1845)։
6. ↑ Տես „Encyclop. of Anat. and Physiol.”, Cephalopoda հոդվածը։
7. ↑ Personal Narrative, vol. V, pt. I, p. 18.
8. ↑ M. Montagne, „Comptes rendus” etc. Juillet 1844, և Annales des Sciences nat., Dec. 1844.
9. ↑ Մր. Լեսոնը («Voyage de la Coquille», tome 1, p. 235) հիշատակում է Լիմայի կարմիր ջրերը, որոնք, ըստ երևույթին, առաջանում են միևնույն պատճառներից։ Հայտնի բնագետ Պերոնը «Voyage aux terres Australes»-ում հիշատակում է ոչ պակաս քան տասներկու ճանապարհորդների, որոնք ունեն ծովի ջրի գունավորման մասին ակնարկություններ (vol. II, p. 239)։ Պերոնի տված տեղեկություններին կարելի է ավելացնել՝ Հումբոլտի „Personal Narrative”, vol. VI, p. 804. Ֆլինդերսի «Voyage», vol. I, p. 92. Լաբիլարդիերի vol. I, p. 287. Ուլոտյի „Voyage”. „Voyage of the Astrolabe and of the Coquille". կապիտան Կինգի „Survey of Australia” և այլն։