«Անասնաֆերմա»–ի խմբագրումների տարբերություն

13:20, 19 Հունիսի 2013-ի տարբերակ

ԳԼՈՒԽ 1

Գիշերվա դեմ «Մենըր» ֆերմայի տեր Ջոնզը կողպեց հավաբները, սակայն չափից դուրս հարբած էր, որպեսզի հիշեր գոմերը փակել։ Շորորալով, լապտերի լույսը դեսուդեն պար տալով, նա ետնամուտքի մոտ դեն շպրտեց սապոգները եւ, լվացքասենյակի տակառից մի վերջին կուժ գարեջուր քաշելով, դիմեց վեր, ուր արդեն խռմփում էր միսիս Ջոնզը։

    Ննջասենյակի լույսը մարելուն պես՝ ֆերմայի կառույցներով մեկ իրարանցում սկսվեց։ Ցերեկով խոսք էր տարածվել, թե ծեր Գնդապետը, մրցանակակիր ճերմակ կինճը, նախորդ գիշեր ապտասովոր մի երազ է տեսել եւ ուզում է այն հաղորդել մնացած անասուններին։ Որոշվել էր հավաքվել մեծ ամբարում, հենց որ միստր Ջոնզը բարով խերով քաշվի մի կողմ։ Ծեր Գնդապետը (նրան միշտ այդպես էին կոչում, չնայած նա ցուցադրվում էր ուրիշ անվան տակ՝ Վիլինգդոնյան Հրաշք) ֆերմայում այնքան մեծ հարգանք էր վայելում, որ ամեն ոք հոժարաբար զոհեց իր մեկ ժամվա քունը՝ նրա ասելիքը լսելու համար։

       Ամբարի մի ծայրում, հեծանից կախված լապտերի տակ, Գնդապետն արդեն թիկն էր տվել ծղոտին, բեմի նման մի հարթակի վրա։ Նա տասներկու տարեկան էր եւ վերջերս բավական գիրացել էր, բայց եւ այնպես դեռեւս սքանչելի տպավորություն գործող մի խոզ էր, իմաստուն ու բարյացակամ տեսքով, չնայած այն հանգամանքին, որ նրա ժանիքները երբեք չէին կտրվել։ Շատ չանցած սկսեցին ժամանել նաեւ մյուս անասունները եւ իրենց հարմար ձեւով տեղավորել։ Առաջինը երեք շներն էին՝ Զանգակը, Ջեսին ու Փինչըրը, ապա՝ խոզերը, որոնք ծղոտին փռվեցին անմիջապես հարթակի կողքին։ Հավերը թառեցին պատուհաններին, աղավնիները թեւածելով ծվարեցին կտուրի հեղ գերաններին, ոչխարներն ու կովերը պառկեցին խոզերի հետեւում ու սկսեցին որոճալ։ Երկու գրաստները՝ Դմբուզն ու Երեքնուկը, ներս մտան միասին, դանդաղ ու զգուշորեն գցելով իրենց փրչոտ սմբակները, որ հանկարծ հարդի մեջ մի մանր էակի չտրորեն։ Երեքնուկը կյանքի կեսը բոլորող պարարտ մի զամբիկ էր, որն իր չորրորդ քուռակից հետո այդպես էլ չէր վերականգնել նախկին կեցվածքը։ Դմբուզը հսկա մի գազան էր, համարյա տասնութ թիզ բարձրությամբ՝ երկու սովորական ձիու ուժի տեր։ Քթով իջնող սպիտակ բիծը նրան փոքր֊ինչ տխմար տեսք էր տալիս․ ինչեւէ, նա օժտված չէր առաջնակարգ բանականությամբ սակայն համատարած հարգանք էր վայելում որպես կայուն նկարագրի եւ անսահման աշխատունակության տեր։ Ձիերից հետո ներս մտան Մյուրիելը՝ սպիտակ այծը, եւ Բենիամինը՝ էշը։ Բենիամինը ֆերմայի ամենաերկարակյաց անասունն էր եւ՝ ամենադժվարահաճը։ Նա սակավախոս էր, իսկ խոսելիս սովորաբար ցինիկ մի դիտողություն էր անում, օրինակ, ասում էր, որ Աստված իրեն պոչ է պարգեւել ճանճերին քշելու համար, սակայն ինքը կնախընտրեր, որ ոչ պոչը լիներ, ոչ էլ ճանճերը։ Նա միակն էր ֆերմայի անասուններից, որը երբեք չէր ծիծաղում։ Պատճառը հարցնելիս, նա պատասխանում էր, որ ծիծաղելու առիթ չի տեսնում։ Բաց եւ այնպես, առանց բացեիբաց այդ ընդունելու, նա նվիրված էր Դմբուզին, եւ հաճախ երկուսը կիրակիներն անց էին կացնում միասին՝ բոստանի հետեւից փոքրիկ ցանկապատած հողամասում կողք֊կողքի լուռ կանգնելով։

          Հազիվ էին երկու ձիերը տեղավորվել, երբ ամբար լցվեց մորը կորցրած բադիկների մի երամ՝ կամացուկ ծվծվալով, նրանք դես ու դեն էին անում, որ ոտքի տակ չընկնեն։ Երեքնուկն իր հսկա ոտքով նրանց պատսպարեց, եւ բադիկները տեղնուտեղը պառկեցին ու քուն մտան։ Վերջին րոպեին, մի կտոր շաքարը բերնին, կոտրատվելով ներս ճեմեց Մոլլին, սիրունիկ ու հիմար զամբիկը, որը քաշում էր միստր Ջոնզի երկանիվ կառքը։ Նա տեղ գրավեց արջեւում եւ սկսեց տարուբերել իր ճերմակ ճերմակ բաշը՝ հուսալով ուշադրություն հրավիրել մազերին հյուսված կարմիր ժապավենին։ Կատուն եկավ ամենավերջում, սովորականի պես նայեց շուրջը՝ ամենատաքուկ տեղը փնտրելով, եւ վերջապես խցկվեց Դմբուզի եւ Երեքնուկի միջեւ, ինքնագոհ մռմռալով Գնդապետի ճառի ամբողջ ընթացքում՝ առանց ականջ դնելու վերջինիս եւ ոչ մի խոսքին։

    Հիմա արդեն ներկա էին բոլոր անասունները, բացի Մովսեսից, ձեռնասուն ագռավից, որը քնում էր ետնամուտքի կողքի ցցին թառած։ Համոզվելով, որ բոլորը, հարմար դիրք ընդունած, ուշադիր սպասում են, Գնդապետը կոկորդը մաքրեց եւ սկսեց․

    — Ընկերներ, դուք արդեն լսել եք անցյալ գիշեր իմ տեսած արտասովոր երազի մասին։ Սակայն դրան ես կանդրադառնամ ավելի ուշ։ Նախքան այդ ես ուրիշ ասելիք ունեմ։ Ես չեմ կարծում, ընկերներ, որ դեռ շատ ամիսներ ունեմ ձեզ հետ անցկացնելու, բայց նախքան մեռնելը ես իմ պարտքն եմ համարում ձեզ փոխանցել ունեցած֊չունեցածս փորձը։ Բավական երկար ապրելով՝ ես շատ ժամանակ եմ ունեցել գոմում մենակ պառկած մտածելու եւ, թերեւս, իրավունք ունեմ հավակնելու, որ աշխարհիս կյանքը հասկանում եմ ցանկացած այլ կենդանուց ոչ պակաս։ Եվ այդ մասին է ահա, որ այժմ կցանկանայի խոսել ձեզ հետ։

       Ուրեմն, ընկերներ, ի՞նչ է իրենից ներկայացնում մեր այս կյանքը։ Եկեք ծուռ նստենք, բայց շիտակ խոսենք․ մեր կյանքը ողորմելի է, տքնաջան եւ կարճատեւ։ Մենք ծնվում ենք, մեզ մի բուռ լափ են տալիս՝ ինչ է, թե շունչներս չփչենք, նրանց, ովքեր ընդունակ են, անխնա բանեցնում են, քամելով ուժերի վերջին կաթիլը, եւ այն նույն պահին, երբ մեր պիտանիությունը սպառվում է, մեզ հրեշավուր անգթությամբ մորթում են։ Մեկ տարին բոլորած եւ ոչ մի կենդանի Անգլիայում չգիտե, թե ինչ է երջանկությունը կամ հանգիստը։ Անգլիայում եւ ոչ մի կենդանի ազատ չէ։ Կենդանու կյանքն անցնում է թշվառության եւ ստրկության մեջ՝ ահա զուտ եղելությունը։

    Սակայն արդյո՞ք սա է իրերի բնական ընթացքը։ Մի՞թե մեր այս երկիրն այնքան աղքատիկ է, որ ի վիճակի չէ ապահովել իր բնակիչների պատշաճ կյանքը։ Ոչ, ընկերնե՛ր, հազար անգամ ոչ։ Անգլիայի հողը բերրի է, եղանակը՝ նպաստավոր։ Մեր երկիրն այժմ կարող է պարենով լիուլի ապահովել իրեն բնակեցնող կենդանիներից բազմապատիկ ավելիին։ Հենց միայն մեր ֆերման կկերակրեր տասնյակ ձիերի, քսան կովի, հարյուրավոր ոչխարների եւ այն էլ՝ կյանքի այնպիսի հարմարավետ ու արժանավայել պայմաններում, որոնք այժմ գրեթե վեր են մեր երեւակայությունից։ Ապա ինչո՞ւ է, ուրեմն, շարունակվում մեր այս ողորմելի վիճակը։ Որովհետեւ մեր աշխատանքի համարյա ամբողջ արդյունքը բռնագրավվում է մարդկային ցեղի կողմից։ Ահա, ընկերներ, մեր բոլոր հարցերի պատասխանը։ Այն պարփակված է միակ բառի մեջ՝ Մարդ։ Մարդն է մեր ունեցած միակ թշնամին։ Վերացրեք ասպարեզից մարդուն, եւ մեր քաղցի ու շահագործման հիմնական պատճառը կչքվի հավիտյան։

       Մարդը միակ արարածն է, որը սպառում է առանց արտադրելու։ Նա ոչ կաթ է տալիս, ոչ՝ ձու, նա գութանը քաշելու ուժ չունի, նա անկարող է անգամ ընկնել նապաստակների հետեւից։ Եվ չնայած դրան, նա բոլոր կենդանիների տերն է։ Նա անխնա բանեցնում է կենդանիներին, վերադարձնելով նրանց արտադրածի չնչին մի մասնիկը՝ նվազագույնը սովամահ չլինելու համար, եւ յուրացնում մնացածը։ Մեր ջանքերով հողը մշակվում է, մեր թրիքով՝ պարարտացվում, բայց մեզանից եւ ոչ մեկը չի տիրում ոչնչի, սեփական կաշվից բացի։ Ահա դուք, կովեր, որ նստած եք իմ առջեւ, քանի՞ հազար լիտր կաթ եք տվել թեկուզ հենց վերջին տարում։ Իսկ ի՞նչ եղավ այդ կաթը, որը պիտի ժիր հորթուկներ սներ։ Դրա ամեն մի կաթիլ լցվեց մեր թշնամիների կոկորդը։ Իսկ դուք, հավեր, քանի՞ ձու եք ածել այս տարում, եւ քանիսի՞ց են երբեւէ ճտեր դուրս եկել։ Մնացածը տարվեց շուկա, որ Ջոնզի ու իր մարդկանց համար փող բերի։ Իսկ դու, Երեքնուկ, որտե՞ղ են քո բերած չորս քուռակները, որ ծերության օրոք պիտի քո զորավիգն ու մխիթարությունը լինեին։ Նրանցից ամեն մեկը տարին չբոլորված հանվեց վաճառքի՝ դու նրանց էլ երբեք չես տեսնի։ Եվ ի՞նչ ես դու ստացել քո քուռակի երկունքի ու չարքաշ աշխատանքի դիմաց՝ ոչինի, չնչին օրաբաժնից ու գոմից բացի։

    Ավելին՝ ողորմելի այս կյանքի բնական տեւողությունն իսկ բռնադատվում է։ Ես ինձ համար չեմ տրտնջում՝ ես երջանիկ բացառությունների թվին եմ պատկանում։ Ես տասներկու տարեկան եմ եւ ունեցել եմ չորս հարյուրից ավել զավակներ։ Եվ դա է խոզի բնական կյանքը։ Սակայն ոչ մի կենդանու չի հաջողվում վերջում փրկվել անգութ դանակից։ Դուք, ջահել գոջիներ, որ նստած եք իմ առջեւ, ձեզանից ամեն մեկը մի տարի չանցած վնգստալու է սպանդարանում։ Եվ այդ արհավիրքը վիճակված է բոլորիս՝ կովերին, խոզերին, հավերին, ոչխարներին, բոլորին։ Անգամ ձիերն ու շները չեն արժանանա ավելի լավ բախտի։ Այ դու, Դմբուզ, այն նույն օրը, երբ քո վիթխարի մկանները կորցնեն իրենց ուժը, Ջոնզը կծախի քեզ քերթողներին, որ քեզ կտոր֊կտոր անեն ու խաշեն որսաշների համար։ Ինչ վերաբերվում է շներին՝ երբ ծերությունից նրանց ատամները թափվեն, Ջոնզը նրանց վզից աղյուս կկապի ու կխեղդի մոտակա ջրափորում։

    Մի՞թե պարզից էլ պարզ չէ, ուրեմն, ընկերներ, որ մեր կյանքի բոլոր չարիքները մարդու բռնակալության հետեւանք են։ Վերացրե՛ք մարդուն, եւ մեր աշխատանքի պտուղները մեզ կմնան։ Գրեթե մեկ օրում մենք ազատ ու հարուստ կդառնանք։ Ուրեմն ի՞նչ անել։ Անշո՛ւշտ՝ գիշեր ու ցերեկ, հոգով ու մարմնով, ջանք չխնայել մարդկային ցեղը տապալելու համար։ Ահա իմ պատգամը ձեզ, ընկերներ՝ Ապստամբությո՛ւն։ Ես չգիտեմ, թե երբ կգա Ապստամբությունը, գուցե մի շաբաթից կամ թերեւս հարյուր տարուց, բայց ես գիտեմ, նույնքան ստույգ, ինչպես տեսնում եմ ոտքիս տակի հարդը, որ վաղ թե ուշ կհաստատվի՛ արդարությունը։ Մի՛ մոռացեք այդ մասին, ընկերներ, ձեր կյանքի չնչին մնացորդների ընթացքում։ Եվ, ամենակարեւորը, փոխանցեք իմ այս պատգամը ձեզ հաջորդողներին, որպեսզի ապագա սերունդները պայքարը շարունակեն մինչեւ հաղթանակ։

    Հիշե՛ք, ընկերներ, որ ոչինչ չի կարող սասանել ձեր հաստատակամությունը։ Ոչ մի փաստարկ չպետք է ձեզ ուղուց շեղի։ Մի լսեք, երբ ձեզ հորդորեն, թե Մարդն ու կենդանիներն ընդհանուր շահեր ունեն, թե մեկի բարգավաճումը նաեւ մյուսների բարգավաճումն է։ Բոլորը սո՛ւտ է։ Մարդն ուրիշ ոչ մի էակի շահ չի հետապնդում, բացի իրենից։ Թող եւ մեր՝ կենդանիներիս միջեւ կատարյալ միասնություն տիրի, կատարյալ ընկերություն հանուն պայքարի։ Բոլոր մարդիկ թշնամիներ են։ Բոլոր կենդանիներն՝ ընկեր են։

    Այդ պահին իսկական մի իրարանցում սկսվեց։ Գնդապետի ճառի ընթացքում չորս մեծ առնետ դուրս էին սողացել իրենց ծակուռներից եւ հետեւի թաթերին նստած ականջ էին դնում։ Շները հանկարծ նկատել էին նրանց, եւ առնետներին փրկել էր միայն կայծակնային փախուստը։ Գնդապետը բարձրացրեց տոտիկը, լռության հրավիրելով։

    — Ընկերներ,— ասաց նա,— այդ հարցը պետք է քննել։ Արդյո՞ք վայրի էակները, ինչպես, օրինակ, առնետներն ու նապաստակները, մեր բարեկամն են, թե՞ թշնամին։ Եկեք քվեարկենք։ Ժողովին առաջարկում են հետեւյան հարցը․ բարեկա՞մ են արդյոք առնետները։

    Տեղնուտեղը քվեարկելով, ճնշող մեծամասնությամբ որոշվեց որ առնետները բարեկան են։ Այլախոհներն ընդամենը չորսն էին՝ երեք շներն ու կատուն, որն, ինչպես պարզվեց հետագայում երկու կողմից էլ քվեարկել է։ Գնդապետը շարունակեց․

    — Ես ուրիշ ասելիք համարյա չունեմ։ Պարզապես կրկնում եմ՝ երբեք չմոռանաք մարդու եւ նրա հետ կապված ամեն ինչի հանդեպ թշնամության պատգամը։ Ամեն երկոտանի թշնամի է։ Ամեն չորքոտանի կամ թեւավոր՝ ընկեր է։ Հիշեցեք նաեւ, որ Մարդու դեմ պայքարելով, մենք չպետք է նմանվենք նրան։ Անգամ նրան նվաճելով, մի՛ որդեգրեք նրա արատները։ Ոչ մի կենդանի երբեւէ չպե՛տք է ապրի տան մեջ, կամ քնի անկողնում, հագուստ կրի, գործածի ոգելից խմիչքներ, ծխի, շփվի փողի հետ կամ առեւտուր անի։ Մարդու բոլոր սովորույթները չարիք են։ Եվ, ամենից կարեւորը՝ ոչ մի կենդանի երբեւէ չպե՛տք է բռնանա իր նմանների վրա։ Ուժեղ, թե տկար, խելոք, թե միամիտ, մենք բոլորս եղբայրներ ենք։ Ոչ մի անասուն երբեւէ չպե՛տք է սպանի մի ուրիշ անասունի։ Բոլոր կենդանիները հավասար են։

    Իսկ այժմ, ընկերներ, ես կպատմեմ երեկվա իմ երազը։ Ես չեմ կարող այն ձեզ նկարագրել։ Դա մի երազ էր այն երկրի մասին, որը կլինի, երբ վերանա Մարդը։ Այդ երազն ինձ հիշեցրեց վաղուց մոռացված մի բան։ Շատ տարիներ առաջ, երբ ես փոքրիկ մի խոճկոր էի, մայրս եւ ուրիշ մերունները մի հին երգ էին երգում, որի միայն մեղեդին գիտեին եւ առաջին երկու բառը։ Ես էլ էի իմացել այդ մեղեդին, բայց այն վաղուց արդեն ջնջվել էր իմ հիշողությունից։ Բայց եւ այնպես անցյալ գիշեր երազում ես նորից այն գտա։ Դեռ ավելին՝ խոսքերը նույնպես վերադարձան։ Վստահ եմ, որ կենդանիներն անհիշելի ժամանակներից են երգել այդ երգը, բայց հետագա սերունդները կորցրել են խոսքերը։ Ընկերներ, հիմա ես ձեզ համար կերգեմ այդ երգը։ Ես ծեր եմ եւ իմ ձայնը՝ խռպոտ, բայց երբ ես ձեզ մեղեդին սովորեցնեմ, դուք ավելի լավ կերգեք։ Երգը կոչվում է «Անգլիայի գազաններ»։

    Ծեր գնդապետը մաքրեց կոկորդն ու սկսեց երգել։ Ձայնը, ինչպես եւ նա զգուշացրել էր, խռպոտ էր, բայց նա բավական լավ էր երգում, իսկ մեղեդին հուզիչ էր՝ «Clementine»֊ի եւ «La Cucuracha»֊ի միջեւ ընկած մի բան։ Բառերը հետեւյալն էին․

     Օ՜, գազաններ Անգլիայի

     Եվ գազաններ ողջ աշխարհի,

     Ավետի՜սն եմ բերել ես ձեզ

     Մեր գալիքի ոսկեդարի։

     Շուտով անդարձ կտապալվի

     Բռնակալ Մարդը չարանենգ,

     Եվ բերրի հողն Անգլիայի

     Մենք, միայն մենք կկոխկրտենք։

     Կընկնի լուծը մեր ուսերից,

     Կժանգոտեն սանձ ու լկամ,

     Կփշրվե՜ն բիրտ մտրակներն

     Ու շղթաները ստրկական…

     Այդ օրը մերը կլինեն

     Լափն ու կերը ողջ աշխարհի —

     Առվույտ լինի, թարմ ճակնդեղ,

     Թե անհատնում խոտ ու գարի…

     Ազատության այդ մեծ տոնին

     Ջրերն ուրախ կկարկաչեն,

     Լույսն ավելի վա՜ռ կշողա,

     Դաշտ ու արոտ կկանաչեն։

     Կովեր, ձիեր, սագ ու հավեր,

     Առա՜ջ հանուն ազատության,

     Եթե անգամ մարտում զոհվենք,

     Չտեսած օրն այդ փրկության։

     Օ՜, գազաններ Անգլիայի

     Եվ գազաններ ողջ աշխարհի,

     Ավետիսն եմ բերում ես ձեզ

     Մեր նոր կյանքի ոսկեդարի։

    Երգն ալեկոծեց կենդանիներին։ Գնդապետը դեռ չէր հասցրել վերջացնել, երբ նրանք իրենք սկսեցին երգել։ Նույնիսկ ամենից տխմարներն ընկալել էին մեղեդին եւ որոշ խոսքերը, իսկ խելացիները՝ ինչպես, օրինակ, խոզերը կամ շները, ամբողջ երգն արդեն անգիր էին արել։ Ի վերջո, մի քանի նախնական փորձից հետո, ամբողջ ֆերման միաձայն պոռթկաց «Անգլիայի գազանները»։ Կովերն այն բառաչում էին, շները՝ կաղկանձում, ոչխարները՝ մայում, ձիերը՝ խրխնջում, բադերը՝ կռկռում։ Երգն այն աստիճան բոլորի սրտովն էր, որ այն երգեցին հինգ անգամ անընդմեջ, եւ թերեւս շարունակեին ամբողջ գիշեր, եթե նրանց չընդհատեին։

    Դժբախտաբար աղմուկն արթնացրել են միստր Ջոնզին, որն անկողնուց վեր էր ցատկել, միանգամայն վստահ, թե սակն աղվես է մտել։ Նա ճանկեց ննջարանի անկյունում մշտապես դրված իր հրացանն ու 6 համարի կոտորակը պարպեց մթության մեջ։ Գնդակները մխրճվեցին ամբարի պատը, եւ ժողովը շտապ կարգով ցրվեց։ Ամեն մեկը պատսպարվեց իր քնելու տեղում։ Թռչունները ցատկեցին իրենց թառերին, անասունները թաղվեցին հարդի մեջ, եւ քիչ անց ամբողջ ֆերման խորը քուն մտավ։

ԳԼՈՒԽ 2

    Երեք գիշեր անց ծեր Գնդապետը քնա մեջ խաղաղ վախճանվեց։ Նրան թաղեցին բոստանում։

    Մարտի սկիզբն էր։ Հաջորդ երեք ամիսները լցվեցին ակտիվ ընդհատակյա գործունեությամբ։ Գդնապետի ճառը ֆերմայի առավել խելացի անասուններին հիմնովին նոր աշխարհայացք էր պարգեւել։ Նրանք չգիտեին, թե երբ է գալու Գնդապետի կանխագուշակած Ապստամբությունը եւ հիմքեր չունեին կարծելու, թե այն պիտի հենց իրենց կյանքի ընթացքում լինի, սակայն նրանք պարզ գիտակցում էին այն նախապատրաստելու իրենց պարտքը։ Մնացածներին կազմակերպելու եւ քարոզելու աշխատանքը բնականաբար վիճակվեց խոզերին, որոնք բոլորի կողմից ճանաչված էին որպես անասուններից ամենախելացիները։ Խոզերի մեջ ամենից շատ աչքի էին ընկնում երկու երիտասարդ արու՝ Ձնագնդին ու Նապոլեոնը, որոնց միստր Ջոնզը բուծում էր վաճառքի հանելու համար։ Նապոլեոնը խոշոր, կատաղի տեսքով բերքշիրյան մի *ինճ էր, ֆերմայում բերքշիրյան ցեղի միակ նմուշը, սակավախոս,ուզածին հասնողի համբավով։ Ձնագնդին ավելի աշխույժ մի խոզ էր, ավելի պերճախոս եւ հնարամիտ, սակայն, ըստ ընդհանուր կարծիքի, պակաս կուռ խառնվածքի տեր։ Ֆերմայի բոլոր մնացած արու խոզերը մսացու էին։ Դրանց միջի ամենահայտնին Զռանն էր, փոքրիկ գիրուկ մի խոզ, կլոր այտերով, պրպտուն աչքերով, ժիր շարժուձեւով եւ բացառիկ զիլ ձայնով։ Նա փայլուն բանախոս էր, եւ, որեւէ խրթին հարց քննելիս, սովորություն ուներ տեղից ցատկել եւ պոչը շարժել, որը բավական համոզիչ էր։ Զռանի մասին ասում էին, որ նա կարող է սեւը սպիտակ դարձնել։

    Երեքով նրանք մշակեցին ծեր Գնդապետի ուսմունքը, վերածելով մի ավարտուն, բանական համակարգի, որն անվանեցին Անասնիզմ։ Շաբաթական մի քանի գիշեր, երբ միստր Զոնզը քուն էր մտնում, նրանք ամբարում գաղտնի ժողովներ էին վարում, լուսաբանելով Անասնիզմի հիմունքները։ Սկզբում նրանք դեմ առան բացառիկ տխմարության ու անտարբերության։ Անասուններից ոմանք վկայակոչում էին միստպ Ջոնզին հավատարիմ մնալու պարտքը, «Տեր» կոչելով վերջինիս, մյուսները տարրական դիտողություններ էին անում, ինչպես, ասենք, «Միստր Զոնզը կերակրում է մեզ։ Եթե նա չլինեի, մենք սովամահ կլինենք»։ Ուրիշներն ասում էին․ «Մեր ի՜նչ գործն է, թե մեր մահից հետո ինչ կլինի», կամ հարցնում․ «Եթե ապստամբությունն անխուսափելի է, էլ ի՞նչ տարբերություն, մենք դրա համար կպայքարե՞նչ, թե՞ ոչ»։ Խոզերից մեծ ջանքեր էր պահանջվում պարզաբանելու համար, որ այդ ամենը հակասում է Անասնիզմի ոգուն։ Ամենից տխմար հարցերը տալիս էր Մոլլին, սպիտակ զամբիկը։ Ձնագնդուն ուղղված նրա առաջին իսկ հարցն էր․ «Ապստամբությունից հետո շաքար կլինի՞»։

    — Ոչ,— վճռական ասաց Ձնագնդին,— մենք այս ֆերմայում շաքար արտադրելու հնարավորություն չունենք։ Բացի այդ, դուք շաքարի կարիք չեք էլ ունենա։ Դուք ինչքան հարկն է գարի ու հարդ կունենաք։

    — Իսկ ինձ թույլ կտրվի՞ բաշիս մեջ ժապավեններ կրել։— Հարցրեց Մոլլին։

    — Ընկեր,— ասաց Ձնագնդին,— ձեր սրտին այդքան մոտ ժապավենները ստրկության կնիքն են։ Մի՞թե չեք կարող հասկանալ, որ ազատությունը ժապավեններից ավել արժե։

    Մոլլին համաձայնվեց, սակայն այնքան դժվարին պայքար մղել Մովսեսի՝ ձեռնասուն ագռավի տարածած ստերի դեմն առնելու համար։ Մովսեսը, միստր Ջոնզի սիրեցյալը, լրտես էր ու փչան, բայց միեւնույն ժամանակ նաեւ խելացի հռետոր էր։ Նա պնդում էր, որ գիտե խորհրդավոր մի երկրի՝ Շաքարաքլոր Լեռան գոյության մասին, ուր մահից հետո հայտնվում են բոլոր անասունները։ Երկիրն այդ գտնվում էր ինչ֊որ տեղ երկնքում, ամպերից քիչ վեր, ասում էր Մովսեսը։ Շաքարաքլոր Լեռան վրա շաբաթական յոթ օր կիրակի է, կլոր տարի կանաչում է երեքնուկը, իսկ թփերի վրա աճում են կտոր շաքար ու կտավատի սերմերից կեքսեր։ Անասունները Մովսեսին չէին սիրում, որովհետեւ նա հեքիաթներ էր պատմում ու չէր աշխատում, բայց ոմանք հավատում էին Շաքարաքլոր Լեռանը, եւ խոզերը ստիպված էին բացատրական ակտիվ աշխատանք տանել համոզելու համար, որ նման վայր գոյություն չունի։

    Նրանց ամենահավատարիմ աշակերտները երկու լծկան ձիերն էին՝ Դմբուզն ու Երեքնուկը։ Այս երկուսը մեծագույն դժվարությամբ էին սեփական մտքեր ծնում, սակայն, խոզերին ուսուցիչ ընդունելուց հետո, նրանք հեշտությամբ ընկալեցին ուսմունքը եւ տարրական փաստարկների միջոցով սկսեցին տարածել մնացած անասունների մեջ։ Նրանք անխտիր ներկա էին բոլոր գաղտնի ժողովներին եւ առաջինն էին սկսում «Անգլիայի գազանները», որով միշտ ավարտվում էին այդ ժողովները։

    Այնպես ստացվեց, որ ապստամբությունը գլուխ եկավ շատ ավելի վաղ եւ դյուրին, քան որեւէ մեկը կարող էր ակնկալել։ Անցյալում միստր Ջոնզը, չնայած իր անխղճությանը, ընունակ ֆերմեր էր, սակայն վերջերս նրա համար վատ օրեր էին սկսվել։ Դատական գործի հետ կապված զգալի գումար կորցնելով, նա թեւաթափ էր եէել եւ սկսել էր խմել ավելին, քան կարող էր տանել։ Երբեմն նա օրերով մնում էր խոհանոցի իր աթոռին փռված, լրագրեր կարդալով, խմելով եւ մեկ֊մեկ էլ Մովսեսին գարեջրի մեջ թաթախած հացի փշրանքներ տալով։ Նրա աշխատավորները ծույլ էին ու խարդախ, դաշտերը՝ մոլախոտերով լի, շինությունները նորովման կարիք էին զգում, ցանկապատերը բարձիթողի վիճակում էին, իսկ անասունները՝ սոված։

    Հունիսին հասավ խոտհնձի ժամանակը։ Շաբաթ օրով միստր Ջոնզը գնաց Վիլինգդոն եւ այնպես հարբեց գինետանը, որ տուն չհասավ մինչեւ հաջորդ կեսօր։ Նրա աշխատավորներն արավոտյան կովերին կթել ու թողել֊գնացել էին նապաստակ բռնելու, առանց անասուններին կերակրելու։ Տուն գալուն պես միստր Ջոնզը փռվեց հյուրասենյակի թաղթին, Աշխարհի լուրերը դեմքին խռմփացնելով, այնպես որ իրիկնամուտին անասուններին դեռեւս ոչ ոք չէր կերակրել։ Վերջիվերո նրանց համբերությունը հատնեց։ Կովերից մեկը պոզահարեց շտեմարանի դուռը, եւ անասունները հարձակվեցին պահարների վրա։ Ահա այստեղ էր, որ միստր Ջոնզն արթնացավ։ Հաջորդ ակնթարթին նա իր աշխատավորների հետ արդեն շտեմարանում էր, չորս կողմը մտրակելով։ Դրան դիմանալը քաղված անասունների ուժերից վեր էր։ Միասնական մի պոռթկումով, չնայած նախօրոք ոչ մի նման բան չէր ծրագրված, նրանք նետվեցին իրենց կեղեքիչների վրա։ Ջոնզն ու իր մարդիկ հանկարծ հայտնվեցին քացի տվող ու պոզահարող շրջանի կենտրոնում։ նրանք այլեւս չէին տնօրինում իրավիճակը։ Անասունների նման վարքագիծ նրանք երբեք չէին տեսել եւ քիչ էր մնում վախից խելքները կորցնեին այն էակների անսպասելի ըմբոստացումից, որոնց մինչ այդ սովոր էին քեներն ուզածի պես մտրակել ու քամահրել։ Մեկ֊երկու պահ չանցած՝ նրանք դադարեցրին պաշտպանվելո ապարդյուն փորձերը եւ թողեցին֊փախան։ Հաջորդ րոպեին բոլոր հինգը լեղապատառ սուրում էին մայրուղի տանող ճանապարհով, իսկ անասունները ցնծագին հետապնդում էին նրանց։

    Միսիս Ջոնզը, այդ ամենը տեսնելով ննջարանի պատուհանից, հապճեպ մի երկու փալաս հավաքեց եւ ուրիշ ճանապարհով ֆերմայից դուրս սպրդեց։ Մովսեսն իր ցցից վեր թռավ ու հետեւեց նրան, բարձր կռկռալով։ Այդ ընթացքում անասունները Ջոնզին ու իր մարդկանց արդեն ֆերմայի սահմաններից դուրս էին քշել, նրանց հետեւից շրխկացնելով հնգահեծան դարպասը։ Այսպիսով, դեռ ոչ ոք չհասցնելով գիտակցել կատարվածը, Ապստամբությունն ամենայն հաջողությամբ իրագործվեց՝ Ջոնզը վռնդված էր, եւ «Մենրը» ֆերման իրենցն էր։

    Առաջին րոպեներին անասուններն իրենց բախտին չէին հավատում։ Նախ եւ առաջ նրանք բոլորը միասին վազքով շրջանցեցին ամբողջ ֆերման, ասես համոզվելու համար, որ ոչ մի մարդ այնտեղ չի ծպտվել, ապա հետ վազեցին շինությունների մոտ, որպեսզի բնաջնջեն Ջոնզի ատելի իշխանության վերջին հետքերը։ Նրանք ջարդեցին գոմի պահասենյակի դուռը՝ լկամները, քթօղակները, շների շղթաները, անգութ դանակները, որոնցով Ջոնզը կտրում էր խոզերին ու գառներին, այդ ամենը նետվեց ջրհորը։ Սանձերը, ակնակապերը, նավստացուցիչ քթապարկները շպրտվեցին բակում վառվող աղբախարույկի մեջ։ Դրանց հետեւեցին նաեւ մտրակները։ Բոլոր անասունները թռչկոտում էին չնծությունից, տեսնելով մտրակները խժռող բոցը։ Ձնագնդին կրակի մեջ գցեց նաեւ շուկա գնալիս սովորաբար ձիերի բաշերը զարդարող ժապավենները։

    — Ժապավենները,— ասաց նա,— համարվելու են հագուստ, իսկ դա մարդու հատկանիշ է։ Բոլոր անասունները պետք է մերկ լինեն։

    Այդ լսելով, Դմբուզը բերեց փոքրիկ ծղոտե մի գլխարկ, որն ամռանը պաշտպանում էր նրա ականջները ճանճերից, եւ մնացածի հետ այն նետեց խարույկի մեջ։

    Շատ չանցած անասունները ոչնչացրին այն ամենը, ինչ հիշեցնում էր միստր Ջոնզի մասին։ Դրանից հետո Նապոլեոնը նրանց առաջնորդեց շտեմարան եւ բոլորին կրկնակի բաժին հացահատիկ բաշխեց, իսկ շներին՝ երկուական բլիթ։ Ապա նրանք յոթ անգամ ծայրից թայր երգեցին «Անգլիայի գազանները», որից հետո պառկեցին եւ քնեցին այնպես, ինչպես մինչ այդ երբեք չէին քնել։

    Սովորականի պես առավոտյան արթնանալով եւ հանկարծ վերհիշելով փառավոր եղելությունը, բոլորը միասին դուրս վազեցին արոտավայց։ Դաշտի մեջ մի բլրակ կար, որից երեւում էր համարյա ամբողջ ֆերման։ Անասունները հետվեցին բլրակի գագաթը եւ այգաբացի ջինջ լույսի ներքո սկսեցին չորս կողմ նայել։ Այո՛, այն ամենն, ինչ նրանք տեսնում էին, իրենցն էր։ Այդ մտքի բերկրանքից նրանք անդադար թռչկոտում էին բլրակի շուրջը, հսկա ցնծագին ոստյուններով օդ նետվելով։ Նրանք թավալվում էին եղյամի մեջ, ամառային քաղցր խոտ ճաշակում, վեր էին հետում սւահողն ու ըմբոշխում նրա թարմ հոտը։ Նրանք ստուգայցով շրջեցին ամբողջ ֆերման, անխոս հիացմունքով դիտելով վարելահողը, արոտը, բոստանը, լճակը, անտառուտը, ասես առաջին անգամ տեսնելով եւ նույնիսկ այժմ չհավատալով, որ այդ ամենն իրենց է պատկանում։

    Ապա նրանք վերադարձան ֆերմայի կառույցների մոտ եւ կանգ առան տան մուտքի առջեւ։ Տունը նույնպես իրենցն էր, չնայած վախենում էին ներս մտնել։ Ինչեւէ, հաջորդ պահին Նապոլեոնը եւ Ձնագնդին ուսերով հրեցին դուռը, եւ անասունները շարքով ներս մտան, որեւէ բան վնասելու երկյուղից ծայրաստիճան զգույշ շարժվելով։ Կճղակների ծայրերի վրա նրանք շրջեցին սենյակից սենյակ, վախենալով բարձր խոսել, մի տեսակ երկյուղածությամբ դիտելով անհավատալի շքեղությունը՝ փետուրե ներքնակներով անկողինները, հայելիները, բազմոցը, բրյուսելյան խալին, Վիկտորիա թագուհու վիմագրությունը հյուրասեղանի բուխարու վրա։ Նրանք արդեն իջնում էին աստիճաններով, երբ հայտնաբերեցին, որ պակասում է Մոլլին։ Հետ վերադառնալով, նրան գտան ննջասենյակում։ Միսիս Ջոնզի զարդասեղանից մի կապույտ ժապավեն դնելով ուսին, նա հայելու մեջ զմայլվում էր իր հիմար արտացոլումով։ Մնացածները խստիվ հանդիմանեցին նրան, եւ բոլորթ միասին տնից դուրս եկան։ Ճանապարհին վերցրին խոհանոցում կախված ապխտած բդերը եւ դուրս տարան թաղելու, իսկ Դմբուզը սմբակով ծակեց լվացքասենյակի գարեջրի տակառը։ Մնացած ամեն ինչ մնաց անձեռնամուխ։ Տեղում միաձայն որոշում ընդունվեց տունը պահպանել որպես թանգարան։ Բոլորը համաձայնվեցին, որ ոչ մի անասուն տանը երբեք չպիտի ապրի։

    Նախաճաշից հետո Ձնագնդին եւ Նապոլեոնը նորից բոլորին հավաքեցին։

    — Ընկերներ,— ասաց Ձնագնդին,— դեռեւս վեցն անց կես է եւ առջեւում մեզ երկար օր է սպասում։ Այսօր մենք սկսում ենք խոտհունձը։ Սակայն մինչ այդ մենք եւս մեկ խնդիր ունենք։

    Այստեղ խոզերը բացահայտեցին, որ անցած երեք ամսվա ընթացքում նրանք աղբակույտում գտած Ջոնզի երեխաների նախկին այբբենարանով գրել եւ կարդալ են սովորել։ Նապոլեոնն ուղարկեց սեւ եւ սպիտակ ներկի հետեւից եւ բոլորին առաջնորդեց հնգահեծան դարպասի մոտ։ Ապա Ձնագնդին (քանի որ մենագրագետը նա էր) վրձինը սեղմեց իր տոտիկի երկու հոդերի միջեւ, դարպասի վերին վերանից ջնջեց «ՄԵՆԸՐ ՖԵՐՄԱ» գրությունը եւ փոխարենը գրեց․ «ԱՆԱՍՆԱՖԵՐՄԱ»։ Այդուհետեւ ֆերման այդպես էր կոչվելու։ Դրանից հետո նրանք վերադարձան շինությունների մոտ, ուր Ձնագնդին եւ Նապոլեոնը կարգադրեցին սանդուղք բերել եւ դեմ տալ ամբարի պատին։ Նրանք բացատրեցին, որ անցած երեք ամսվա պրպտումներից հետո խոզերին հաջողվել է Անասնիզմի հիմունքները շարադրել Յոթ Պատվիրականներում։ Այժմ այդ Յոթ Պատվիրականները պիտի գրանցվեն պատին, վերածվելով անխախտ մի օրենքի, որով Անասնաֆերմայի բոլոր անասունները պարտավոր են այսուհետեւ առաջնորդվել հավիտյան։ Որոշ դժվարությամբ (քանի որ խոզի համար հեշտ չէ սանդուղքի վրա հավասարակշռություն պահպանելը) Ձնագնդին վեր բարձրացավ եւ անցավ գործի, մինչ Զռանը փոքր֊ինչ ներքեւ ներկի դույլն էր պահել։ Պատվիրանները սեւ պատի վրա գրվեցին խոշոր սպիտակ տառերով, որոնք կարդացվում էին երեսուն մետրից․

ՅՈԹ ՊԱՏՎԻՐԱՆՆԵՐ

    1. Բոլոր երկոտանիները թշնամի են։

    2. Բոլոր չորքոտանիները կամ թեւավորները բարեկամ են։

    3. Անասունը երբեք հագուստ չի հագնի։

    4. Անասունը երբեք անկողնում չի քնի։

    5. Անասունը երբեք ոգելից խքիչք չի գործածի։

    6. Անասունը երբեք ուրիշ անասունի չի սպանի։

    7. Բոլոր անասունները հավասար են։

    Ամեն ինչ լավ էր գրված, եւ, եթե չհաշվենք, որ «բարեկամ»֊ը գրված էր «բարիկամ», իսկ «տ»֊երից մեկը շուռ էր տրված, ուղղագրությունն անթերի էր։ Ձնագնդին բոլորի համար բարձրաձայն կարդաց գրությունը։ Բոլոր անասունները գլխով էին անում ի նշան հավանության, իսկ ամենից խելացիները սկսեցին հենց տեղում անգիր անել Պատվիրանները։

    — Իսկ այժմ, ընկերներ,— ասաց Ձնագնդին, վրձինը ցած նետելով,— դեպի դաշտ։ Եկեք մեր պատվի խնդիրը դարձնենք խոտը հնձել ավելի արագ, քան կարող էին Ջոնզն ու իր մարդիկ։

    Սակայն այդ պահին երկու կովերը, որոնք արդեն բավական ժամանակ անհանգիստ էին, սկսեցին բարձրաձայն բառաչել։ Նրանց արդեն քսանչորս ժամ չէին կթել, եւ նրանց կուրծքերը քիչ էր մնում պայթեին։ Որոշ մտորումներից հետո խոզերն ուղարկեցին դույլեր բերելու եւ կովերին բավական հաջող կթեցին՝ նրանց տոտիկներն այդ գործի համար հարմար էին։

    — Իսկ կաթն ի՞նչ է լինելու։— Հարցրեց ինչ֊որ մեկը։

    — Ջոնզը երբեմն մի քիչ խարնում էր մեր կուտին։— Ասաց հավերից մեկը։

    — Այժմ էականը կա՛թը չէ, ընկերներ։— Գոռաց Նապոլեոնը, դույլերի առջեւ կանգնելով։— Դրանով կզբաղվեն։ Խոտհունձը հիմա ավելի կարեւոր է։ Ընկեր Ձնագնդին ձեզ կառաջնորդի։ Մի քանի րոպեից ես կմիանամ ձեզ։ Առա՛ջ, ընկերներ։ Արտը մեզ է սպասպում։

    Եվ այսպես անասունները գնացին արտ խոտհունձը սկսելու, իսկ երբ երեկոյան վերադարձան, կաթը անհետացել էր։

ԳԼՈՒԽ 3

    Պիտի տեսնեիք, թե ինչպե՜ս էին նրանք քրտնաջան աշխատում խոտը հնձելու համար։ Սակայն նրանց ջանքերը լիովին վարձատրվեցին, որովհետեւ խոտհունձն ավելի հաջող ընթացավ, քան ակնկալվում էր։

    Դժվարություններ կային՝ չէ՞ որ գործիքները նախատեսված էին մարդու համար, ոչ թե անասունների, եւ այն փաստը, որ նրանցից ոչ մեկն ի վիճակի չէր կանգնել՝ հետեւի ոտքերի վրա, մեծ թերություն էր ներկայացնում։ Բայց խոզերն այնքան խելացի էին, որ ամեն դժվարությունից գտնում էին համապատասխան ելքը։ Ինչ վերաբերում է ձիերին, ապա նրանք ճանաչում էին դաշտի ամեն մի թիզը, եւ, փաստորեն, հնձելու ու դիզելու գործն ավելի լավ գիտեին, քան երբեւէ կկարողանային Ջոնզն ու իր մարդիկ։ Խոզերը որոշակի աշխատանք չէին կատարում, բայց վերահսկում ու ղեկավարում էին մնացածներին։ Նրանց հարուստ գիտելիքներով հանդերձ միանգամայն բնական էր, որ հենց իրենք պիտի ստանձնեին ղեկավարությունը։ Դմբուզն ու Երեքնուկը լծվում էին հնձանին (լկամի կամ սանձերի կարիք, ի՜նչ խոսք, այդ օրերին չէր զգացվում) ու դոփում դաշտով մեկ։ Նրանց հետեւից քայլում էր խոզերից մեկն ու ըստ հանգամանքների բացականչում «Ընկեր, չո՛շ», կամ «Ընկեր, հո՛»։ Անասուններից ամեն մեկը, անգամ ամենից նվաստները, օգնում էին խոտը հնձելուն ու դիզելուն։ Նույնիսկ բադերն ու հավերը ամբողջ օրն արեւի տակ դես ու դեն էին անում, կտույցներում ծղոտներ կրելով։ Ի վերջո նրանք խոտհունձն ավարտեցին Ջոնզի եւ իր մարդկանց սովորական ժամկետից երկու օրով շուտ։ Դեռ ավելին՝ կուտակված հարդն ամենաշատն էր ֆերմայի ամբողջ պատմության ընթացքում։ Ոչինչ չէր կորել՝ հավերն ու բադերն իրենց կտուցներով ու սուր աչքերով հավաքել էին վերջին ծղոտն անգամ։ Անասուններից ոչ մեկը կես բերան անգամ չէր յուրացրել։

    Ամբողջ ամառ ֆերմաչի աշտատանքներն ընթանում էին ժամացույցի ճշտությամբ։ Անասունները երջանիկ էին իրենց երբեւէ երեւակայած հնարավորից առավել։ Ամեն կերակուր սուր հաճույքի աղբյուր էր՝ այժմ, երբ ամբողջ ուտելիքն իսկապես իրենցն էր, սեփական աշխատանքի արդյունքը, եւ ոչ թե բաշխվում էր տիրոջ դժկան ձեռքով։ Պոպտաբույծ ու անպետք մարդկանց վերանալու հետ նաեւ ավելացել էր սննդի քանակը։ Ազատ ժամանակը նույնպես շատացել էր, չնայած անասուններն այդ հարցում դեռեւս անփորձ էին։ Ավելի ուշ, բերքահավաքին, անասունները բազմաթիվ դժվարությունների առնչվեցին, օրինակ ստիպված եղան հացահատիկը սմբակներով ծեծել եւ թեփն անջատել փչելով, քանի որ ֆերմայում կալսիչ չկար, բայց խոզերն իրենց խելքով եւ Դմբուզն ամեհի մկաններով ամեն անգամ փրկում էին իրադրությունը։ Բոլորը զմայլվում էին Դմբուզի վրա։ Նա լավ աշխատող էր նույնիսկ Ջոնզի ժամանակներում, իսկ այժմ կարծես երեք ձի դարձած լիներ՝ պատահում էին օրեր, երբ ֆերմայի ամբողջ աշխատանքը նրա ամուր ուսերին էր։ Առավոտից երեկո նա քաշում էր ու ձգում, միշտ հայտնվելով այնտեղ, ուր աշխատանքն ամենից ծանրն էր։ Նա պայմանավորվել էր աքլորներից մեկի հետ, որ վերջինս իրեն արթնացնի մնացաթներից կսե ժամ շուտ, եւ այդ ընթացքում կամավոր որեւէ պիտանի գործ էր անում, նախքան առօրյան աշխատանքներին սկսելը։ Ցանկացած հարցի, ամեն դժվարության նա պատասխանում էր մի նախադասությամբ․ «Ես ավելի եռանդուն կաշխատեմ», դարձնելով այն իր անձնական նշանաբանը։

    Ամեն մեկն աշխատում էր ուժերի ներածին չափ։ Հավերն ու բադերը, օրինակ, բերքահավաքի ընթացքում թափված հատիկները հավաքելով, հինգ բուշել ցորեն խնայեցին։ Ոչ ոք չէր գողանում, ոչ ոք իր բաժնի վրա չէր փնթփնթում։ Հին կյանքի համար բնական գզվռտոցն ու նախանձը համարյա վերացել էին։ Գլուխ պահողներ չկային կամ գրեթե չկաին։ Ճիշտ է, Մոլլին լուսաբացին արթնանում էր դժվարությամբ, իսկ աշխատանքից հեռանում էր սովորականից շուտ, պատրվակ բռնելով սմբակի միջի քարը։ Կատվի վարքագիծը նույնպես յուրօրինակ էր։ Շուտով նկատեցին, որ գործ լինելու դեպքում նրան ոչ մի կերպ գտնել չէր լինում։ Կատուն ժամերով չքվում էր, սակայն միշտ, կարծես ոչինչ չի եղել, հայտնվում էր ճաշի կամ հանգստի ժամերին, երբ ամեն ինչ արդեն արված էր լինում։ Բայց նա միշտ անթերի պատճառաբանություններ էր ներկայացնում եւ այնքան սիրալիր էր մռլտում, որ նրա մտադրությունների ազնվությունը կասկածի տակ առնել հնարավոր չէր։ Ծեր Բենիամինը, ավանակը, թվում էր, թե Ապստամբության օրերից ամենեւին չէր փոխվել։ Նա աշխատում էր նույն համառ դանդաղկոտությամբ, ինչ եւ Ջոնզի ժամանակ, առանց գլուխ պահելու, բայց եւ առանց ավելորդ խանդավառության։ Ապստամբության եւ նրա արդյունքների մասին նա ոչ մի կարծիք չէր հայտնվում։ Երբ հարցնում էին, թե արդյո՞ք նա ավելի երջանիկ չէ հիմա, երբ Ջոնզը չկա, նա սոսկ ասում էր․ «Էշերը շատ երկար են ապրում։ Ձեզանից ոչ մեկը դեռ սատկած էշ տեսած չկա»։ Բոլորը ստիպված էին բավարարվել այդ առեղծվածային պատասխանոմվ։

    Կիրակի օրերն աշխատանք չկար։ Նախաճաշը մեկ ժամով ուշ էր լինում, որից հետո սկսվում էր անխտիր ամեն շաբաթ անցկացվող արարողությունը։ Սկզբում բարձրացվում էր դրոշը։ Գոմի պահասենյակում Ձնագնդին գտել էր միստր Ջոնզի հին կանաչ սփռոցը եւ վրան սպիտակ ներկով կճղակ ու պոզ էր նկարել։ Ամեն կիրակի առավոտ դրոշը հանդիսավոր կերպով բարձրացվում էր տան հետեւի պարտեզում։ Դրոշի կանաչ գույնը, բացատրում էր Ձնագնդին, մարմնավորում է Անգլիայի արոտները, իսկ կճղակն ու պոզը խորհրդանշում են ապագա Անասնական Հանրապետությունը, որը պիտի հաստատվեր մարդկային ցեղի վերջնական տապալումից հետո։ Դրոշի արարողությունիծ հետո բոլոր անասունները լցվում էին մեծ ամբարը ընդհանուր հավաքի, որը կոչվում էր Միտինգ։ Այստեղ պլանավորվում էր գալիք շաբաթվա աշխատանքը, առաջարկվում եւ քննարկվում էին բանաձեւերը։ Բանաձեւերը միշտ խոզերն էին առաջ քաշում։ Մյուս անասունները հասկացել էին քվեարկելու էությունը, բայց իրենք երբեք բանաձեւ հորինել չէին կարողանում։ Քննարկումների ընթացքում ամենամեծ ակտիվությունը ցուցաբերում էին Ձնագնդին ու Նապոլեոնը։ Ստացվել էր այնպես, որ այս երկուսը երբեք համաձայնության չէին գալիս՝ եթե մեկը մի առաջարկ էր անում, մյուսն անպայման դրան հակադրվում էր։ Երբ որոշվեց (որին ինքնին ոչ ոչ չէր կարող հակադրվել) բոստանի հետեւի փոքրիկ ցանկապատած տարածքը հատկացնել որպես տարիքն առած անասունների հանգստավայր, անգամ այդ դեպքում փոթորկոտ բանավեճ բռնվեց անասունների տարբեր դասերի հանգստի անցնելո ճշգրիտ տարիքների շուրջ։ Միտինգները միշտ ավարտվում էին «Անգլիայի գազանները» երգով, եւ օրվա մնացած մասը նվիրվում էր հանգստին։

    Պահասենյակը խոզերն առանձնացրին որպես սեփական շտաբ։ Այստեղ նրանք երեկոները տնից բերված գրքերով ուսումնասիրում էին դարբնություն, փայտամշակում, եւ այլ անհրաժեշտ արհեստներ։ Ձնագնդին նաեւ զբաղվում էր մյուս անասուններին կազմակերպելով իր այսպես կոչված Անասնական Կոմիտեների մեջ, երբեք չհոգնելով այդ աշխատանքից։ Նա կազմեց Ձվաստեղծ Կոմիտե հավերի համար, Մաքուր Պոչերի Միություն կովերի համար, Վայրի Ընկերների Վերապատրաստման Կոմիտե (վերջինիս նպատակն առնետներին ու նապաստակներին ընտելացնելն էր), Առավել Ճերմակ Բրդի Կոմիտե ոչխարների համար եւ նման շատ ուրիշներ, չհաշված գրել֊կարդալու դասընթացները։ Ընդհանուր առմամբ, սակայն, այդ նախաձեռնությունները հաջողությամբ չպսակվեցին։ Վայրի ընկերներին ընտելացնելու փորձը ձախողվեց հենց սկզբից։ Նրանք իրենց շարունակում էին առաջվա պես պահել, պարզարես օգտվելով կոմիտեի առատաձեռնությունից։ Կատուն անդամագրվեց Վերապատրաստման Կոմիտեին եւ որոշ ժամանակ ակտիվ աշխատանք էր ծավալել։ Նրան տեսել էին կտուրին նստած ծիծեռնակների հետ, բացատրական աշխատանք տանելիս։ Նա պատմում էր, որ բոլոր կենդանիներին արդեն ընկերներ են, եւ որպես ապացույց ցանկացած ծիծեռնակ կարող է գալ ու հանգիստ թառել թեկուզ իր թաթին։ Ծիծեռնակները նախընտրում էին չմոտենալ։

    Ինչեւէ, գրել կարդալու դասընթացները մեծ հաջողություն էին վայելում։ Աշնան դեմ համարյա բոլոր անասուններն արդեն քիչ թե շատ գրագետ էին։

    Ինչ վերաբերվում է խոզերին, ապա նրանք կատարելապես տիրապետեք էին գրագիտությանը։ Շները նույնպես բավական լավ էին կարդում, բայց Յոթ Պատվիրաններից բացի ուրիշ ոչ մի ընթերցանությամբ չէին հետաքրքրվում։ Մյուրիել այծը շներից փոքր֊ինչ լավ էր կարդում եւ երբեմն երեկոյան մյուսների համար կարդում էր աղբարկղում գտած լրագրերի պատառները։ Բենիամինը խոզերից պակաս գրագետ չէր, սակայն երբեք չէր բանեցնում իր իմացությունը։ Որքանով որ ինքը գիտի, ասում օր նա, կառդալու առժանի ոչ մի բան չկա։ Երեքնուկն ամբողջ այբուբենը սովորել էր, բայց բառեր կազմել չէր կարողանում։ Դմբուզը Դ տառից այն կողմ չէր անցնում։ Նա փոշում մեջ իր խոշոր սմբակով գծում էր Ա, Բ, Գ, Դ, ապա, ականջները ցցած՝ հայացքը հառում այդ տառերին, երբեմն թափ տալով բաշը, ամբողջ ուժով ջանալով ու չկարողանալով վերհիշել, թե ինչ է գալիս հետո։ Թեպետ մի քանի անգամ նրան իսկապես հաջողվել էր սովորել Ե, Զ, Է, Թ֊ն, բայց նա միշտ հայտնաբերում էր, որ այդ դեպքում արդեն դի հիշում Ա, Բ, Գ, եւ Դ֊ն։ Վերջապես նա որոշեց բավարարվել առաջին չորս տառով եւ օրը մեկ֊երկու անգամ դրանք գրում էր, որ հիշողությունը թարմացնի։ Մոլլին հրաժարվեց սովորել իր անունը գրելու համար պահանջվող հինգ տառից ավելին։ Նա փոքրիկ ճյուղերից խնամքով շարում էր անունը, ապա ծաղիկներով զարդարում ու զմայլվելով պտտվում շուրջը։

    Ֆերմայի մնացած անասուններից ոչ մեկը չկարդողացավ Ա տառից այն կողմ անցնել։ Պարզվեց նաեւ, որ առավել բթամիտ անասունները, ինչպես, օրինակ, ոչխարները, հավերն ու բադերը, ի վիճակի չէին Յոթ Պատվիրաններն անգիր անել։ Երկար խորհրդակցություններից հետո Ձնագնդին ազդարարեց, որ Յոթ Պատվիրանները, փաստորեն, կարելի էր հանգեցնել մի ասույթին, մասնավորապես․ «Չորս ոտք լավ, երկու ոտք վատ»։ Այդ ասույթը, ասաց նա, պարունակում է Անասնիզմի հիմնարար սկզբունքը։ Դրան կատարելապես տիրապետողն արդեն ապահով է մարդկային ազդեցություններից։ Սկզբում թռչուններն առարկում էին, քանի որ նրանց թվաց, թե իրենք նույնպես երկու ոտք ունեն, սակայն Ձնագնդին նրանց ապացուցեց, որ դա այդպես չէ։

    — Թռչնի թեւը, ընկերներ,— ասաց նա,— շարժման եւ ոչ թե գործառության օրգան է։ Այդպիսով առկա են բոլոր հիմքերը այն ոտք համարելու։ Մարդու որոշիչ հատկանիշը ձեռքն է, չարիք գործելու նրա հարմարանքը։

    Թռչունները Ձնագնդու ասածից բան չհասկացան, բայց բածատրությունն ընդունեցին, եւ բոլոր բթամիտ անասունները սկսեցին անգիր անել նոր ասույթը։ ՉՈՐՍ ՈՏՔ ԼԱՎ, ԵՐԿՈՒ ՈՏՔ ՎԱՏ գրվեց ամբարի պատին, Յոթ Պատվիրանների վերեւում եւ ավելի խոշոր տառերով։ Անգիր անելով, ոչխարները խիստ սկսում էին մկկալ․ «Չոռս ոտք լավ, երկու ոտք վատ, չորս ոտք լավ, երկու ոտք վատ» եւ այդպես շարունակ, երբեք չհոգնելով։

    Նապոլեոնը Ձնագնդու կոմիտեներով չէր հետաքրքրվում։ Նա ասաց, որ մատաղ սերնդի դաստիարակությունը շատ ավելի կարեւոր խնդիր է, քան այն, ինչ կարելի է անել արդեն հասունացածների համար։ Այնպես պատահեց, որ բերքահավաքից անմիջապես հետո Զանգակն ու Ջեսին ցնկնեցին, երկուսը միային ինը ժիր քոթոթ բերելով։ Ծծից կտրելուց անմիջապես հետո Նապոլեոնը մայրերից նրանց անջատեց, ասելով, որ նրանց դաստիարակության համար ինքն է պատասխանատու։ Նա քոթոթներին տարավ աղավնատուն, ուր կարելի էր հասնել միայն պահասենյակից բարձրացող սանդուղքով, եւ այնտեղ նրանց պահեց այնպիսի մեկուսացման մեջ, որ շուտով ֆերման նրանց գոյության մասին մոռացավ։

    Կաթի անհայտանալու առեղծվածը որոշ ժամանակ անց պարզվեց։ Այն ամեն օր ավելացնում էին խոզերի լափին։ Վաղահաս խնձորներն արդեն լցվել էին, եւ պարտեզի խոտին ցիրուցան էին եղել քամուց թափված պտուղները։ Անասունները բնականաբար ենթադրեցին, որ դրանք կբաժանվեն իրենց միջեւ, սակայն մի օր հրահանգ ստացվեց թափված խնձորները հավաքել եւ տեղափոխել պահասենյակ խոզերի համար։ Այստեղ մնացած անասուններից ոմանք մրթմրթացին, բայց ապարդյուն։ Տվյալ կետում խոզերը ոչ մի տարաձայնություն չունեին, անգամ Ձնագնդին ու Նապոլեոնն էին համերաշխ։ Զռանին ուղարկեցին մնացածներին անհրաժեշտ բացատրությունները տալու։

    — Ընկերներ,— բացականչեց նա,— հուսով եմ, որ դուք չեք կարծում, թե մենք, խոզերս, այդ անում ենք եսասիրության ու արտոնվածության ոգով դրդված։ Մեզանից շատերն իրականում դեն սիրում կաթը եւ խնձորները։ Ես ինքս դրանք չեմ հավանում։ Դրանք վերցնելիս մեր միակ մտահոգությունը մեր առողջության ապահովումն է։ Կաթը եւ խնձորները (դա ապացուցված է գիտության կողմից, ընկերներ) պարունակում են խոզերի բարեկեցության համար վճռականապես անհրաժեշտ նյութեր։ Մենք, խոզերս, մտքի աշխատավորներ ենք։ Ֆերմայի կազմակերպչական եւ վարչական ամբողջ աշխատանքը մեր ուսերին է։ Մենք գիշեր֊ցերեկ մտահոգված ենք ձեր բարեկեցությամբ։ Մեզ համար չէ՛, որ մենք խմում ենք կաթն ու ուտում այդ խնձորները։ Գիտե՞ք, թե ինչ կլիներ, եթե խոզերը թերանային իրենց պարտականություններում։ Ջոնզը կվերադառնար։ Այո՛, Ջոնզը կվերադառնար։ Անշուշտ, ընկերներ,— համարյա պաղատագին վնգստաց Զռանը, պոչը շարժելով,— ձեր մեջ, իհարկե, չկա մեկը, որը ցանկանար Ջոնզի վերադարձը։

    Եթե կար մի բան, որում անասունները միանգամայն վստահ էին, դա այն էր, որ Ջոնզի վերադարձը ոչ ոք չի ուզում։ Երբ հարցը դրվաց այդ կտրվածքով, նրանք այլեւս ասելիք չունեին։ Խոզերի առողջությունը հոգալու անհրաժեշտությունը չափից ավելի ակնհայտ էր։ Եվ այդպիսով, առանց հետագա վիճաբանության որոշվեց, որ կաթը եւ քամուց թափված խնձորները (ինչպես նաեւ հասուն խնձորների հիմնական բերքը) առանֆնացվելու են միայն խոզերի համար։

ԳԼՈՒԽ 4

    Աշնան դեմ Անասնաֆերմայի դեպքերի լուրը տարաթվեց երկրվո մեկ։ Ամեն օր Նապոլեոնն ու Ձնագնդին աղավնիների երամներ էին ուղարկում, որոնց հանձնարարված էր մերվել հարեւան ֆերմաների անասուններին, պատմել նրանց Ապստամբության մասին եւ սովորեցնել «Անգլիայի գազանների» մեղեդին։

    Այդ ընթացքի մեծ մասը միստր Ջոնզը անց էր կացնում Վիլինգդոնի Կարմիր Առյուծ գինետանը, լսել ցանկացողներին գանգատվելով զարհուրելի անարդարությունից, որի պատճառով սեփական ֆերմայից վռնդվել էր անբան կենդանիների ոհմակի կողմից։ Մնացած ֆերմերները սկզբունքորեն նրան համակրում էին, բայց տակավին առանձնապես մեծ աջակցություն չդրսեւվորեցին։ Հոգու խորքում ամեն մեկը միտք էր անում, թե ինչպես մի ձեւ գտնի Ջոնզի դժբախտությունից օգուտ քաղելու։ Բարեբախտաբար Անասնաֆերմային կից երկու տնտեսությունների տերերը վաղուց ի վեր գժտված էին։ Դրանցից մեկը, Ֆոքսվուդը, մի խոշոր, բարձիթողի վիճակում գտնվող հնաոճ ագարակ էր՝ մեծ մասն անտառռապատ, անխնամ արոտներով ու խարխուլ ցանկապատերով։ Դրա տեր միստր Փիլքինգտոնն անհոգ մի ֆերմեր էր, որն իր ժամանակի մեծ մասը նվիրում էր որսորդությանն ու ձկնորսությանը։ Մյուս ֆերման, որ կոչվում էր Փինչֆիլդ, ավելի փոքր էր եւ ավելի բարվոք։ Դրա տերը, միստր Ֆրեդրիքը, ճարպիկ ու կամակոր մի մարդ էր որր անվերջ խառնված էր դատական գործերի մեջ եւ առուծախի անգեազանցելի գիտակ էր համարվում։ Այդ երկուսն այն աստիճան իրար հետ չունեին, որ համաձայնության չէին գա անգամ հանուն իրենց հնդհանուր շահերի պաշտպանության։

    Բայց եւ այնպես Անասնաֆերմայի ապստամբությունը երկուսին էլ հիմնովին վախեցրել էր, եւ նրանք աշխատում էին սեփական անասուններին զերծ պահել այդ մասին չափից շատ բան իմանալուց։ Սկզբում նրանք ծաղրուծանակի ենթարկեցին այն գաղափարը, թե անասուններն իրենք են տնտեսություն վարելու։ Այդ ամենը մի երկու ամիս էլ չի տեւի, ասում էին նրանք։ Նրանք լուր տարածեցին Մենըր ֆերմայի անասունների մասին («Անասնաֆերմա» անունը չհանդուրժելով, նրանք շարունակում էին այն կոչել «Մենըր ֆերմա»), թե իբր վերջիններս անընդհատ գզվռտոցների մեջ են եւ ուր որ է սովամահ են լինելու։ Որոշ ժամանակ անց, երբ անասուններն ակներեւաբար սովամահ չեղան, Ֆրեդրիքն ու Փիլքինգտոնն իրենց երգը փոխեցին ու սկսեցին պատմել Անասնաֆերմայում տիրող սոսկալի այլասերության մասին։ Պարզվեց, որ անասուններն այնտեղ զբաղվում էին կանիբալիզմով, շիկացած պայտերով իրար էին խոշտանգում եւ էգերից օգտվում էին ընդհանուր հիմունքներով։ Ահա թե ինչ է դուրս գալիս Բնության օրենքների դեպ ապստամբելուց, ասում էին Ֆրեդրիքն ու Փիլքինգտոնը։

    Ինչեւէ, այդ պատմություններին մինչեւ վերջ ոչ ոք չէր հավատում։ Շարունակում էին անորոշ ու աղավաղված լուրեր տարածել հեքիաթային մի ֆերմայի մասին, որտեղից մարդիկ արտաքսված էին եւ ուր անասուններն իրենք էին իրենց գլխի տերը։ Այդ տարում ամբողջ երկրամասով մեկ խռովարարության ալիք անցավ։ Նախկինում միշտ հեզ ցուլերը հանկացծ կատաղում էին, ոչխարները փլում էին ցանկապատերն ու սրբում երիցուկի դաշտերը, կովերը դույլը շուռ էին տալիս, որսաձիերը մեխվում էին խոչընդոտների առջեւ, տերերին թամբից շպրտելով։ Եվ ամենակարեւորը՝ «Անգլիայի գազանների» մեղեդին եւ անգամ բառերը ամենուր հայտնի էին դարձել։ Այն տարածվել էր ապշեցուցիչ արագությամբ։ Մարդիկ ակնարող էին զսպել իրենց կատաղությունն այդ երգը լսելիս, սակայն ձեւացնում էին, թե այն պարզապես ծիծաղելի է։ Անհաստանալի է, ասում էին նրանք, թե ինչպես նույնիսկ անասունները կարող են իրենց թույլ տալ երգել նման անարժան ոչնչությունը։ Այդ անելիս բռնված անասունները տեղնուտեղը մտրակահարվում էին։ Բայց եւ այնպես այդ երգն անպարտելի էր։ Կեռնեխներն այն ծլվլում էին թփուտներում, աղավնիները սուլում էին ծփիների վրա, այն լսվում էր դարբնոցների աղմուկի մեջ եւ եկեղեցական զանգերի դողանջում։ Մարդկանց սիրտն այդ երգից ծածուկ դող էր ընկնում՝ նրանք լսում էին իրենց կործանման մարգարեությունը։

    Հոկտեմբերի սկզբին, երբ հացահատիկն արդեն հավաքված ու կապված էր, իսկ որոշ մասը՝ նաեւ կալսված, աղավնիների ծայր աստիճան հուզված մի երամ վայրէջք կատարեց Անասնաֆերմայի բակում։ Ջոնզն ու իր աշխատավորները եւ նրանց հետ ֆոքսվուդից ու Փինչֆիլդից մի տասնյակ մարդիկ ներս էին անցել հնգահեծան դարպասից ու այժմ առաջնորդվում էին ֆերմայի կողմը։

    Բոլորը զինված էին փայտերով, բացի Ջոնզից, որ, հրացանը ձեռքին, քայլում էր առջեւից։ Կասկած չկար, որ նրանք մտադիր էին ֆերման հետ գրավել։

    Այդ ամենը վաղուց էր ակնկալվում, եւ անհրաժեշտ պատրաստություններն արված էին։ Ձնագնդին, որն ուսումնասիրել էր Հուլիոս Կեսարի արշավների մասին տանը հայտնաբերված հին գիրքը, դարձավ պաշտպանական միջոցառումների պատասխանաուն։ Նա շտապ հրահանգներ արձակեց, եւ երկու րոպե չէնցած ամեն անասուն արդեն իր տեղում էր։

    Երբ մարդիկ մոտեցան ֆերմայի շինություններին, Ձնագնդին նախաձեռնեց առաջին գրոհը։ Բոլոր երեսունչորս աղավնիները սկսեցին դես ու դեն անել մարդկանց գլխավերեւում եւ նրանց վրա ծրտել, մինչ թփերում թաքնված սագերը դուրս պրծան ու սկսեցին քինոտ կտցել մարդկանց սրունքները։ Բայց եւ այնպես դա ընդամենը թեթեւ մի ընդհարում էր իրարանցում ստեղծելու նպատակով, եւ մարդիկ սագերին հեշտությամբ քշեցին փայտերով։ Այժմ Ձնագնդին մարտի կոչեց երկրորդ շարասյունը։ Մյուրիելը, Բենիամինը եւ ոչխարները Ձնագնդու գլխավորությամբ նետվեցին առաջ եւ սկսեցին չորս կողմից պոզահարել ու հարվածել մարդկանց, մինչ Բենիամինը նրանց սմբակներով հետեւանց քացի էր տալիս։ Սակայն այս անգամ էլ փայտերով ու նալած կոշիկներով մարդիկ ավելի ուժեղ դուրս եկան, եո, Ձնագնդու կտրում վնգստոցին ենթարկվելով, որը նահանջի նշան էր, անասունները շուռ եկան ու փախան ֆերմայի բակը։

    Մարդիկ ցնծագին աղաղակներ արձակեցին։ Նրանց թվաց, թե թշնամին տեղի է տալիս, եւ նրանք անկանոն նետվեցին առաջ։ Դա հենց այն էր, ինչ նախատեսել էր Ձնագնդին։ Հենց որ մարդիկ խորացան բակում, գոմում դարան մտան երեք ձիերը, երեք կովերը եւ մնացած խոզերը հանկարծակի դուրս պրծան եւ կտրեցին նահանջի ճանապարհը։ Ձնագնդին հարձակման նշան տվեց եւ ինքը նետվեց Ջոնզի վրա։ Ջոնզը բարձրացրեց հրացանն ու կրակեց։ Կոտորակը Ձնագնդու մեջքին արյունոտ գծեր քաշեց, սպանելով ոչխարներից մեկին։ Մի պահ անգամ չվարանելով, Ձնագնդին իր վեց փթանոց իրանով նետվեց Ջոնզի ոտքերին։ Վերջինս տապալվեց թրիկի կույտի մեջ, հրացանը վար գցելով։ Սակայն ամենից սարսռազդու տեսարանը ներկայացնում էր Դմբուզը՝ հետեւի ոտքերին բարձրացած, նա իսկական հովատակի պես հարվածների տարափ էր հասցնում իր սմբակներով։ Առաջին իսկ հարվածը հասավ ֆոքսվուդցի մի ջահել գանգին, նրան անկենդան փռելով ցեխին։ Այդ տեսնելուն պես մարդկանցից ոմանք, փայտերը գցելով, փորձեցին փախչել։ Նրանք խուճապի մատնվեցին, եւ կենդանիները սկսեցին բակով մեկ հետապնդել նրանց։ Նրանց խփում էին, կծում, քացի տալիս, ոտնահարում։ Ֆերմայում չմնաց ոչ մի անասուն, որն իր վրեժը յուրովի ձեւով չհաներ։ Նույնիսկ կատուն՝ տտուրից անսպասելիորեն ցատկեց մեկի ուսերին ու ճանկերը մխրճեց նրա վիզը, որից վերջինս սկսեց սոսկալի աղաղակել։ Հարմար պահ ընտրելով, մարդիկ բակից դուրս պրծան ու նետվեցին դեպի ճանապարհը։ Այդպիսով, ներխուժումից հինգ րոպե չանցած, նրանք իրենց եկած ճամփով մատնվեցին անփառունակ նահանջի, մինչ սագերի երամը, հետեւից ընկած, փշշացնում էր ու կտցում նրանց սրունքները։

    Բոլոր մարդիկ գնացին, բացի մեկից։ Բակի խորքում Դմբուզը փորձում էր սմբակով շուռ տալ երեսնիվար ցեխի մեջ փռված ջահելին։ Տղան չէր շարժվում։

    — Նա մեռած է։— Ափսոսանքով ասաց Դմբուզը։— Ես այդ անելու մտադրություն չունեի։ Ես մոռացել էի, որ սմբակներս պայտած են։ Հավատացեք, դա դիտմամբ չեմ արել։

    — Ոչ մի ավելորդ գթասրտություն, ընկեր։— Բացականչեց Ձնագնդին, որի վերքերից արյուն էր կաթում։։— Պատերազմը պատերազմ է։ Լավագույն մարդը մեռած մարդն է։

    — Ես չեմ ուզում ուրիշին կյանքից զրկել։ Անգամ՝ մարդուն։— Կրկնեց Դմբուզը, աչքերը թաց։

    — Մոլլին ի՞նչ եղավ։— Բացականչեց ինչ֊որ մեկը։

    Մոլլին չկար։ Մի պահ բոլորն իրար անցան այն վախից թե մարդիկ կարող էին նրան վնասած կամ փախցրած լինել։ Սակայն վերջում նրան գտան գոմում թաքնված, գլուխը թաղած մսուրի մեջ։ Նա փախուստի էր դիմել կրակոցից անմիջապես հետո։ Իսկ երբ վերադարձան նրան փնտրելու գնացած մյուս անասունները, պարզվեց, որ բակի տղան, որը, փաստորեն, միայն շշմած էր, արդեն ուշկի է եկել ու թողել֊փախել։

    Բոլոր անասուններթ ծայր աստիճան գրգռված էին, ամեն մեկը բարձրաձայն վերապատմում էր ճակատամարտին ցուցաբերած իր մասնակցությունը։ Տեղնուտեղը հանպատպաստից թագեց հաղթանակին նվիրված տոնակատարություն։ Բարձրացնելով դրոշը, բոլորը մի քանի անգամ երգեցին «Անգլիայի գազանները», ապա կատարվեց զոհված ոչխարի հանդիսավոր թաղումը։ Գերեզմանին ալոճենու թուփ տնկեցին։ Ձնագնդին փոքրիկ ճառ արտասանեց, շեշտելով, որ բոլոր կենդանիները հարկ եղած դեպքում պետք է պատրաստ լինեն կյանքերը զոհել հանուն Անասնաֆերմայի։

    Անասունները միաձայն որոշում ընդունեցին սահմանել մարտական շքանշան՝ «Հերոս Անասուն, Առաջին Կարգի», եւ իսկույն եւեթ դրանով պարգեւատրեցին Ձնագնդուն ու Դմբուզին։ Շքանշանը պղնձե մի մեդալ էր (պահասենյակում գտած հին թամբերի զարդերից), որը հարկ էր կրել տոն եւ կիրակի օրերին։ Սահմանվեց նաեւ երկրորդ կարգի «Հերոս Անասուն», որով հետմահու պարգեւատրվեց զոհված ոչխարը։

    Ապա երկար քննարկում ծավալվեց այն հարցի շուրջ, թե ինչպես կոչել ճակատամարտը։ Վերջիվերջո այն կոչվեց Գոմի ճակատամարտ՝ դարանի պատվին։ Միստր Ջոնզն իր հրացանը թողել էր ցեխի մեջ, հայտնի էր նաեւ, որ տանը փամփուշտների պաշար կա։ Որոշվեց հրացանը թնդանոթի պես ամրացնել դրոշի տակ եւ տարին երկու անգամ կրակոց արձակել՝ հոկտեմբերի տասներկուսին, Գոմի ճակատամարտի օրը, եւ հունիսի քսանչորսին, Ապստամբության հոբելյանին։

ԳԼՈՒԽ 5

    Ձմեռվա մոտենալուն պես Մոլին սկսեց անհանգստության գնալով ավելի շատ առիթներ տալ։ Ամեն օր նա ուշանում էր աշխատանքից, ասելով, թե չէր կարողացել արթնանալ, եւ գանգատվում էր ինչ֊որ խորհրդավոր ցավերից, թեպետ հրաշալի ախորժակ ու տեսք ուներ։ Նա աշխատանքից խուսափելու զանազան պատրվակներ էր գտնում եւ գնում կանգնում էր ջրավազանի ափին, ժամերով հիմնավոր դիտելով սեփական արտացոզումը։ Սակայն լուրեր էին շրջում նաեւ ավելի լուրջ բանի մասին։ Մի օր, երբ Մոլլին, իր երկար պոչն օրորելով ու մի ծղոտ ծամելով, զվարթ մտավ բակ, Երեքնուկը նրան մի կողմ քաշեց։

    — Մոլլի,— ասաց նա,— ես քեզ շատ լուրջ ասելիք ունեմ։ Այս առավոտ ես տեսա թե ինչպես էիր դու նայում Անասնաֆերման Ֆոքսվուդից բաժանող ցանկապատից այն կողմ։ Մյուս կողմում կանգնած էր միստր Փիլքինգտոնի մարդկանցից մեկը։ Եվ… Ես բավական հեռու էի, բայց համարյա վստահ եմ, որ տեսա, թե ինչպես էր նա քեզ հետ խոսում, իսկ դու թույլ էիր տալիս քիթդ շոյել։ Սա ի՞նչ է նշանակում, Մոլլի։

    — Նա ոչինչ չէր անում։ Ես չէի… Սո՛ւտ է։— Գոռաց Մոլլին, խլրտալով ու գետինը դոփելով։

    — Մոլլի, նայիր աչքերիս։ Կարո՞ղ ես ազնիվ խոսք տալ, որ այդ մարդը քիթդ չի շոյել։

    — Դա ճիշտ չէ։— Կրկնեց Մոլլին, բայց Երեքնուկի աչքերին նայել չկարողացավ ու վարգով փախավ դաշտ։

    Երեքնուկի մտքով հանկարծ մի վատ բան անցավ։ Առանց մյուսներին որեւէ բան ասելու, նա գնաց գոմի Մոլլիի անկչունը, եւ կճաղակով հարդը շրջելով, շաքարի կտորներ ու մի փունջ գունավոր ժապավեններ գտավ։

    Երեք օր անց Մոլլին անհայտացավ։ Մի քանի շաբաթ նրա մասին ոչ մի տեղեկություն չկար, բայց հետո աղավնիները հայտնեցին, որ նրան տեսել են Վիլինգդոնից այն կողմ։ Նա լծված էր պանդոկի դռանը կանգնած սեւ ու կարմիր գեղեցիկ մի սայլակի։ Վանդակավոր շալվարով, պանդոկապանի նման գիրուկ կարմրաթուշ մի տղամարդ նրան շաքար էր տալիս ու շոյում էր քիթը։ Նա կոկիկ տեսք ուներ եւ նրա ճակատին ալ կարմիր ժապավեն էր կապված։ Անասուններից ոչ մեկը այլեւս երբեք Մոլլիի անունը չտվեց։

    Հունվարին դաժան ցրտեց սկսվեցին։ Հողը երկաթի պես կարծրացավ, եւ դաշտերում այլեւս աշխատել չէր լինում։ Միտինգների մեծ մասն անց էր կացվում մեծ ամբարում, ուր խոզերը զբաղվում էին գարնանացանի աշխատանքները ծրագրելով։ Բոլորն ընդունում էին, որ խոզերը, բացահայտորեն մյուսներից խելացի լինելով, որոշելու են ֆերմայի գործունեության հետ կապված բոլոր հարցերը, թեեւ նրանց որոշումներն անպայման պետք է հաստատվեին մեծամասնության քվեարկությամբ։ Նման կարգը բավականին արդյունավետ կլիներ, եթե չհաշվեինք Ձնագնդու եւ Նապոլեոնի միջեւ անընդհատ ծագող տարաձայնությունները։ Այդ երկուսը վիճում էին ցանկացած կետի շուրջ, որը դրա համար հնարավորություն էր ընձեռնում։ Եթե մեկն առաջարկում էր ավելի շատ գարի ցանել, մյուսն ավելի շատ վարսակ էր պահանջում, իսկ եթե մեկն ասում էր, որ այսինչ դաշտը կաղամբի համար շատ հարմար է, մյուսը հայտարարում էր, որ պտղարմատներից բացի այն ուրիշ ոչ մի բանի պետք չէ։ Ամեն մեկն իր հետեւորդներն ուներ եւ բանը երբեմն հասնում էր կատաղի վեճերի։ Միտինգների ժամանակ Ձնագնդին հաճախ հաղթանակ էր տանում իր փայլուն ելույթներով, սակայն Նապոլեոնն ավելի լավ էր կազմակերպում իր հետեւորդներին եւ մասնավորապես ՝ ոչխարներին։ Վերջերս ոչխարները սովորություն էին ձեռք բերել տեղի֊անտեղի կկկալ «չորս ոտք լավ, երկու ոտք վատ», երբեմն դրանով ընդհատելով Միտինգը։ Նկատվել էր նաեւ, որ առավել հաճախ նրանք այդ անում էին Ձնագնդու ճառերի ամենից վճռական պահերին։ Ձնագնդին մանրամասն ուսումնասիրել էր տանը գտնված «Ֆերմեր» հանդեսի հին համարները եւ լի էր նորամուծությունների ու բարեփոխումների ծրագրերով։ Նա գիտուն տեսքով խոսում էր դրենաժի, սիլոսի ու խարամի մասին եւ խրթին մի սխեմա էր մշակել, ըստ որի բոլոր անասունները պիտի թրքեին ուղղակի դաշտում եւ ամեն օր տարբեր մի տեղ, պարարտացման գործը հեշտացնելու նպատակով։ Նապոլեոնն անձամբ ոչ մի սխեմա չէր առաջարկում, հանգիստ ասելով, որ Ձնագնդու ծրագրերից ոչինչ դուրս չի գա, եւ կարծես սպասողական դիրք էր ընդունել։ Նրանց ամենից սուր վիճաբանությունը ծավալվեց հողմաղացի շուրջը։

    Շինություններից քիչ հեռու արոտավայրի մեջ կար փոքրիկ մի բլուր, որը ֆերմայի ամենաբարձր կետն էր։ Տեղանքն ուսումնասիրելով, Ձնագնդին հայտարարեց, որ դա իսկ հողմաղացի տեղն է, որի աշխատեցրած դինամոն ֆերմային կապահովի էլեկտրականությամբ։ Դա թույլ կտա լուսավորել ու ձմռանը ջերմացնել գոմերը, ինչպես նաեւ պտտասղոց, կալսիչ, ճակնդեղկտրիչ ու կթելու էլեկտրական մեքենա բանեցնել։ Անասունները նման բաների մասին երբեք չէին լսել (ֆերման բավական հետամնաց էր եւ միայն տարրական մեխանիզմներ ուներ) եւ ապշահար ականջ էին դնում, իսկ Ձնագնդին նորանոր ֆանտաստիկ մեքենաներ էր խոստանում, որոնք պիտի անեին ամբողջ գործը, մինչ անասուններն իրենց քեֆին կարածեին կամ ընթերցանությամբ ու բանախոսություններով կզարգացնեին մտավոր ունակությունները։

    Մի քանի շաբաթից Ձնագնդու հողմաղացի մանրամասն նախագիծը պատրաստ էր։ Մեխանիկական նրբությունները հիմնականում քաղված էին միստր Ջոնզի երեք գրքերից՝ «Տնավարության հազար ու մի պիտանի խորհուրդ», «Ինքնուս որմնադիր» եւ «Էլեկտրականություն սկսնակների համար»։ Ձնագնդին աշխատանոցի էր վերածել եւ ժամերով փակվում էր նախկին ինկուբատորում, որի հատակի որորկ տախտակները շատ հարմար էին վրան գծելու համար։ Բաց գրքերը քարով սեղմած, նա արագ արագ հետ ու առաջ էր անում, տոտիկի հոդերի միջեւ բռնած կավիճով գծեր քաշելով ու բավականությունից խռնչալով։ Աստիճանաբար ուրվագծվեց լծակների ու ատամնանիվների խրթին մի կուտակում, որը մնացած անասունների համար բացարձակապես անընթեռնելի էր եւ միեւնույն ժամանակ՝ խիստ տպավորիչ։ Բոլորն օրական առնվազն մեկ անգամ գալիս էին Ձնագնդու գծածը նայելու։ Գալիս էին անգամ հավերն ու բադերը, ջանալով չտրորել կավճե գծերը։ Այդ ամենին անմասն էր մնում միայն Նապոլեոնը, որը հենց սկզբից հակադրվել էր հողմաղացի գաղափարին։ Բայց եւ այնպես մի օր նա անսպասելիորեն եկավ նախագիծն ուսումնասիրելու։ Նա մռայլ հետ ու առաջ արեց ինկուբատորով մեկ, ուշադից զննեց ամեն մանրամասն, մի երկու տեղ նույնիսկ հոտոտեց ու կանգ առավ, աչքի տակից որոշ ժամանակ գնահատելով տեսածը, ապա հանկարծ ոտքը բարձրացրեց եւ, նախագծի վրա միզելով, առանց որեւղ բան ասելու դուրս եկավ։

    Հողմաղացի վերաբերյալ ֆերմայի կարծիքները կիսվել էին։ Ձնագնդին չէր ժխտում, որ այն կառուցելը հեշտ գործ չէ։ Հարկ էր լինելու քար կտրել, շարել պատերն ու առագաստ կարել, որից հետո գալու էր դինամոյի եւ հաղորդալարերի հերթը։ (Թե որտեղից էին դրանք ճարելու, նա չասաց)։ Սակայն Ձնագնդին պնդում էր, որ այդ ամենն իրագործելի է մեկ տարվա ընթացքում։ Որից հետո, ասաց նա, այնքան ժամանակ կխնայվեր, որ անասունները կաշխատեին շաբաթական ընդամենը երեք օր։ Մյուս կողմից Նապոլեոնն առարկում էր, որ ներկայիս հրատապ պահանջը սննդի արտադրության ավելացումն է, իսկ եթե ժամանակը վատնվի հողմաղացի վրա, բոլորը վերջում սովամահ կլինեն։ Անասունները բաժանվեցին երկու խմբավորման, հետեւյան նշանաբաններով՝ «Կեցցե Ձնագնդին եւ եռօրյա աշխատանքային շաբաթը» եւ «Կեցցե Նապոլեոնը եւ լիքը կերակրատաշտը»։ Բենիամինը միակ անասունն էր, որը ոչ մի խմբավորման չհարեց։ Նա ոչ հավատում էր կերակրի գալիք առատությանը, ոչ էլ նրան, որ հողմաղացն աշխատանք կխնայի։ Հողմաղացով, թե առանց դրա, ասում էր նա, կյանքը կմնա առաջվա պես, այսինքն՝ վատ։

    Հողմաղացից զատ ծագել էր նաեւ ֆերմայի պաշտպանության հարցը։ Բոլորը հասկանում էին, որ, Գոմի ճակատամարտում պարտություն կրելով հանդերձ, մարդիկ կարող են ֆերման վերագրավելու ու Ջոնզին վերադարձնելու մի նոր ավելի վճռական փորձ ձեռնարկել։ Նրանք լուրջ առիթներ ունեին դա անելու, քանի որ մարդկանց պարտության լուրը տարածվել էր երկրամասով մեկ, եւ հարեւան տնտեսությունների անասունները նախկինից ավելի անհնազանդ էին դարձել։ Այդ հարցում, ինչպես միշտ, Ձնագնդին ու Նապոլեոնը տարաձայնություններ ունեին։ Ըստ Նապոլեոնի, անասունները պետք է հրազեն ճարեին ու վարժվեին այն գործածելուն։ Ըստ Ձնագնդու, անհրաժեշտ էր գնալով ավելի շատ աղավնիներ ուղարկել, հարեւան ֆերմաների անասուններին ապստամբության կոչելու։ Մեկի կռվանն այն էր, որ եթե անասունները չկարողանան պաշտպանվել, նրանց անխուսափելիորեն նորից կստրկացնեն։ Մյուսը պնդում էր, որ եթե ամենուր ապստամբություններ ծագեն, պաշտպանվելու կարիք չի լինի։ Անասուններն ականջ էին դնում մեկ Նապոլեոնին, մեկ Ձնագնդուն եւ չէին կարողանում որոշել, թե ով է ճիշտը, փաստորեն, նրանք ամեն անգամ համաձայն էին նրա հետ, ով խոսում էր տվյալ պահին։

    Վերջապես հասավ այն օրը, երբ Ձնագնդու նախագիծն ավարտված էր։ Հաջորդ կիրակի օրվա Միտինգին քվեարկության էր դրվելու հողմաղացի աշխատանքները սկսելու անհրաժեշտության հարցը։ Երբ անասունները հավաքվեցին ամբարում, Ձնագնդին ոտքի կանգնեց եւ, չնայած տեղ֊տեղ ոչխարների մկկոցին, շարադրեց կառույցի անհրաժեշտության իր փաստարկները։ Ապա պատասխան խոսքով հանդես եկավ Նապոլեոնը։ Նա շատ հանգիստ ասաց, որ հողմաղացի գաղափարն անհեթեթություն է եւ, խորհուրդ տալով դրա օգտին չքվեարկել, նստեց իր տեղը։ Նա կես րոպե էլ չխոսեց, եւ թվում էր, պե գրեթե անտարբեր է իր ասածի թողած տպավորությանը։ Այստեղ Ձնագնդին ոտքի ցատկեց եւ, ոչքխարներին լռեցնելով, բոլորին դիմեց բոցաշունչ մի կոչով հօգուտ հողմաղացի։ Մինչ այդ անասունների նախապատվությունները բաշխված էին հավասարապես, բայց Ձնագնդու պերճախոսությունը շատ չանցած գրավեց նրանց։ Վառվռուն նախադասություններով նա պատկերեց ֆերմայի կյանքն այն բանից հետո, երբ ծանր աշխատանքի բեռ կընկնի անասունների ուսերից։ Նրա երեւակայությունն այս անգամ տարածվեց սղոցներից ու ճակնդեղկտրիչներից շատ ավելի հեռու։ Էլեկտրականությունը, ասաց նա, կարող է աշխատեցնել գութաններ, խոփեր, ճմլիչներ, հնձող ու դիզող մեքենաներ եւ, բացի այդ, սեփական լույսով, ջերմությամբ եւ տաք ու սառը ջրով ապահովել ամեն անասունի անկյուն։ Երբ նա ավարտեց իր խոսքը, ոչ մի կասկած այլեւս չկար, թե ում օգտին կանցնի քվեարկությունը։ Սակայն նույն այդ պահին ոտքի կանգնեց Նապոլեոնը եւ, կողքիր տարօրինակ մի հայացք նետելով Ձնագնդու վրա, արտասովոր զիլ մի վնգստոց արձակեց, որի նմանը մինչ այդ նրանից ոչ ոք չէր լսել։

    Դրսից լսվեց սոսկալի մի հաչոց, եւ պղնձե վզնոցներով ինը ահռելի շուն ներս նետվեցին ամբար։ Նրանք հարձակվեցին ուղիղ Ձնագնդու վրա, որը ճիշտ ժամանակին վեր թռավ, ահարկու երախներից մազապուրծ լինելու համար։ Հաջորդ պահին նա արդեն դռնից դուրս նետվեց, շները հետեւից։ Անխոս զարմանքով ու երկյուղածությամբ, անասունները խմբվեցին դռան մոտ, որ նայեն։ Նա սուրում էր միայն խոզին վայել ավյունով, սակայն շները հետ չէին մնում։ Մի պահ նա սայթաքեց եւ թվում էր, թե ուր որ է զոհ կգնա։ Թեեւ նա վեր ցատկեց ու վազեց ավելի արագ, քան երբեւէ, շները շուտով կրկին վրա հասան։ Նրանցից մեկը քիչ էր մնում երախը փակեր Ձնագնդու պոչին, բայց նա վերջին վայրկյանին հազիվհազ հասցրեց պոչը փախցնել։ Ապա նոր թափով նետվեց առաջ եւ, մի երկու մատնաչափի առավելությամբ դուրս պրծավ ցանկապատի անցքից ու այլեւս չերեւաց։

    Լուռ ու ահաբեկված, անասունները գլխիկոր ներս մտան ամբար։ Քիչ անց վազքով վերադարձան նաեւ շները։ Սկզբում ոչ ոք չէր հասկանում, թե դրանք որտեղից են հայտնվել, բայց շուտով պարզվեց որ դրանք Նապոլեոնի կողմից մայրերից խլած եւ անձամբ դաստիարակած լակոտներն են։ Դնայած նրանք դեռ լրիվ հասակ չէին առել, բայց ամեհի շիներ էին՝ գայլերի պես կատաղի տեսքով։ Բոլորը նկատեցին, որ նրանք Նապոլեոնից չեն հեռանում եւ նրան տեսնելուն պես պոչ են խաղացնում, ինչպես մինչ այդ շներն անում էին Ջոնզի ներկայությամբ։

    Նապոլեոնը շների ուղեկցությամբ բարձրացել էր այն հարթակը, ուր ժամանակին իր ճառն էր արտասանում Գնդապետը։ Նա ազդարարեց, որ այսուհետեւ կիրակնօրյա միտինգներ չեն լինի։ Դրանք ժամանակի ավելորդ վատնում են, ասաց նա։ Առաջիկայում ֆերմայի տնտեսության հետ կապված բոլոր հարցերը կլուծվեն խոզերի հատուկ կոմիտեի կողմից, որի նախագահը լինելու է ինքը։ Կոմիտեի դռնփակ նիստերի որոշումները կհաղորդվեն նաեւ մնացածներին։ Անասուններն առաջվա պես կիրակի առավոտյան կհավաքվեն դրոշի արարողությանը՝ «Անգլիայի գազանները» երգելու եւ շաբաթական հանձնարարություններ ստանալու, սակայն քննարկումներ այլեւս չնլ լինի։

    Չնայած Ձնագնդու վտարման առաջացրած շփոթությանը, անասուններն այդ հայտարարությունից սրտնեղեցին։ Նրանցից ոմանք անգամ կբողոքեին, եթե կարողանային գտնել ճիշտ փաստարկները։ Նույնիսկ Դմբուզը աղոտ մի անհանգստություն էր զգում։ Նա ականջները հետ տարավ, մի երկու անգամ թափահարեց իր բաշը եւ ճգնեց մտքերն ի մի բերել, բայց ի վերջո ոչ մի ասելիք չգտավ։ Բայց եւ այնպես հենց խոզերից ոմանք ավելի ակտիվ գտնվեցին։ Իսկույի եւեթ Նապոլեոնի շուրջը նստած շներն անսպասելի բարձր ու սպառնալից գռմռոց արձակեցին, եւ խոզերը սսկված նստեցին իրենց տեղները։ Դրանից հետո ոչխարները բարձրաձայն պոռթկացին «Չորս ոտք լավ, երկու ոտք վատ», որը շարունակվեց քառորդ ժամից ավել, վերջ դնելով որեւէ քննարկության հնարավորությանը։

    Որոշ ժամանակ անց Զռանին ուղարկեցին մնացածներին բացատրելու նոր կարգը։

    — Ընկերներ,— ասաց նա,— հուսով եմ, որ ամեն կենդանի ըստ արժանավույն գնահատեց ընկեր Նապոլեոնի անձնվիրությունը, որով նա իր ուսերին հավելյալ աշխատանք բարդեց։ Մի՛ կարծեք, ընկերներ, թե առաջնորդելը հաճույք է։ Ընդհակառակը՝ դա ծանր եւ խորին մի պատասխանատվություն է։ Ոչ ոք վստահ չէ ընկեր Նապոլեոնից առավել, որ բոլոր անասունները հավասար են։ Նա ավելի քան ուրախ կլիներ ձեզ տրամադրել սեփական որոշումներ ընդունելու հնարավորությունը։ Բայց երբեմն, ընկերներ, դուք կարող եք նաեւ սխալ որոշումներ ընդունել՝ պատկերացնո՞ւմ եք, թե դա մեզ ուր կհասցնի։ Ենթադրենք, թե դուք որոշեցիք հետեւել Ձնագնդուն, իր հողմաղացի ցնորական ծրագրով, Ձնագնդուն, որը, ինչպես հիմա գիտենք, ոճռագործից ոչնչով չէր տարբերվում…

    — Նա քաջ կռվում էր Գոմի ճակատամարտում։ — Ասաց ինչ֊որ մեկը։

    — Քաջությունը բավական չէ։— Ասաց Զռանը։— Նվիրվածություն ու հնազանդությունը շատ ավելի կարեւոր են։ Ինչ վերաբերվում է Գոմի ճակատամարտին, ապա հավատացած եմ, կգա այն ժամանակը, երբ մենք կհասկանանք, որ նրա դերն այդ ճակատամարտում խիստ չափազանցված էր։ Կարգապահություն, ընկերներ, երկաթյա՛ կարգապահություն։ Ահա՛ այսօրվա մեր նշանաբանը։ Մի սխալ քայլ, եւ մեր թշնամիները չեն հապաղի առիթից օգտվել։ Ի՛նչ խոսք, ընկերներ, որ դուք չեք ուզում Ջոնզի վերադարձը։

    Եվ վերստին այդ փաստարկն անառարկելի էր։ Ոչ ոք, իհարկե, Ջոնզի վերադարձը չէր ուզում՝ եթե կիրակնօրյա քննարկումները կարող էին դրան նպաստել, ուրեմն քննարկումները պետք է դադարեցվեին։ Դմբուզը, որն արդեն ժամանակ էր ունեցել ամեն ինչ կշռադատելու, ի մի բերեց ընդհանուր տրամադրությունը, ասելով՝ «Եթե ընկեր Նապոլեոնն այդպես է ասում, ուրեմն ճիշտը դա է»։ Այնուհետեւ նա որդեգրեց հետեւյալ ասույթը՝ «Նապոլեոնը միշտ ճիշտ է», միացնելով այն իր անձնական նշանաբանին՝ «Ես ավելի եռանդուն կաշխատեմ»։

    Եղանակն արդեն փոխվում էր՝ հասել էր գարնանային հերկի ժամանակը։ Ինկուբատորը, որտեղ Ձնագնդին ստեղծում էր հողմաղացի իր նախագիծը՝ կողպվել էր՝ ենթադրվում էր, որ նախագիծը ջնջված է։ Ամեն կիրակի առավոտյան ժամը տասին անասունները հավաքվում էին մեծ ամբարում հրահանգներ ստանալու։ Ծեր Գնդապետի գանգը պարտեզից հողահան էր արվել եւ այժմ տեղակայված էր դրոշի տակ, կոճղի վրա։ Դրոշի բարձրացումից հետո, նախքան ամբար մտնելը, անասունները պարտավոր էին շարք կազմած պատշաճ հարգանքով անցնել գանգի կողքով։ Նրանք այլեւս բոլորը միասին չէին նստում, ինչպես առաջներում։ Նապոլեոնը, Զռանը եւ Մինիմուս անունով մի խոզ, որը բանաստեղծություններ ու երգեր կազմելու ակնառու ձիրք էր դրսեւորել, նստում էին հարթակի առջեւում, ինը շների միջեւ, մինչ մյուս խոզերը տեղավորվում էին նրանց հետեւում։ Մնացած անասունները նստում էին ամբարում, դեմքով դեպի հարթակը։ Նապոլեոնը բռի զինվորական ոճով շարադրում էր շաբաթվա առաջադրանքը, եւ, մեկ անգամ «Անգլիայի գազանները» երգելով, բոլոր անասունները ցրվում էին։

    Ձնագնդու վտարման երրորդ կիրակի օրը անասունները որոշ զարմանքով Նապոլեոնից տեղեկացան, որ հողմաղացն այնուամենայնիվ կառուցվելու է։ Նա ոչ մի բացատրություն չտվեց, պարզապես անասուններին զգոշացնելով, որ հավելյալ այդ նախաձեռնությունը ծանր աշխատանք է պահանջելու, եւ կարող է անգամ անհրաժեշտություն ծագել օրաբաժինները կրճատելու։ Ինչեւէ, նախագծերն արդեն պատրաստ էին՝ դրանով վերջին երեք շաբաթվա ընթացքում զբաղվել էր խոզերի հատուկ մի հանձնաժողով։ Հողմաղացի եւ օժանդակ կառույցների շինարարությունը նախատեսված էր ավարտել երկու տարում։

    Երեկոյան Զռանը մյուս անասուններին ներքին կարգով բացատրեց, որ իրականում Նապոլեոնը հողմաղացի ծրագրին երբեք դեմ չի եղել։ Ընդհակառակը, այդ գաղափարը սկզբում առաջ է քաշել հենց նա, եւ ինկուբատորի հատակին Ձնագնդու գծած նախագիծը պարզապես գողացված էր Նալոլեոնի թղթերից։ Փաստորեն, հողմաղացը հենց Նապոլեոնի գյուտն է։ Ապա ինչո՞ւ էր նա, հարցրեց մեկը, հողմաղացին այդքան կրքոտ առարկում։ Դա, խորհրդավոր տեսքով բացատրեց Զռանը, Նապոլեոնի խորամանկությունն էր։ Նա ձեւացրել էր հողմաղացին դեմ լինել, պարզապես ազատվելու համար Ձնագնդուց, որը վտանգավոր տարր էր վնասակար ազդեցությունների կրող։ Այժմ, երբ Ձնագնդին այլեւս չի խանգարում, ծրագիրը կարելի է իրականացնել առանց նրա միջամտության։ Դա, ասաց Զռանը, կոչվում է տակտիկա։ Նա մի քանի անգամ կրկնեց՝ «Տա՛կտիկա, ընկերներ, տա՛կտիկա», դեսուդեն անելով եւ ուրախ քրքիջով շարժելով պոչը։ Անասունները վստահ չէին, թե հասկացել են այդ բառի իմաստը, սակայն Զռանի խոսքն այնքան համոզիչ էր, իսկ կողքին պատահաբար հայտնված երեք շներն այնքան սպառնալից էին գռմռում, որ բացատրությունն առանց ավելորդ հարցերի ընդունվեց։

ԳԼՈՒԽ 6

Այդ ամբողջ տարին անասուններն աշխատում էին ստրուկի պես։ Բայց նրանք երջանիկ էին, ջանք ու եռանդ չխնայելով, քանի որ գիտեին, որ այդ աշխատանքի պտուղներն իրենց եւ իրենց նմանների սերունդների համար են եւ ոչ թե՝ անբան ավազակների՝ մարդկային ոհմակի։

    Ամբողջ գարունն ու ամառը նրանք աշխատեցին շաբաթական վաթսուն ժամ, իսկ օգոստոսին Նապոլեոնը հայտարարեց, որ կիրակի օրերը մինչեւ կեսօր նույնպես կլինեն աշխատանքային։ Այդ օրերի աշխատանքը խստիվ կամավոր էր, սակայն բացակայողների օրաբաժինը կիսով չափ կկրճատվեր։ Դրանով հանդերձ անհրաժեշտ եղավ որոշ ծրագրեր թողնել անավարտ։ Բերքահավաքը նախորդից պակաս հաջող դուրս եկավ, իսկ վաղ ամռանը պտղարմատների համար նախատեսված երկու դաշտը չցանվեցին, որովհետեւ ժամանակին չէին հերկվել։ Կարելի էր կանխատեսել, որ ձմեռը ծանր է անցնելու։

    Հողմաղացի շինարարությունն անսպասելի դժվարությունների հանգեց։ Ֆերմայում կրաքարի լավ հանք կար, իսկ պահեստներից մեկում՝ բավական քանակությամբ ցեմենտ ու ավազ, այնպես որ շինանյութն պակաս չէր զգացվում։ Սակայն սկզբում անասունները չէին կարողանում լուծել քարերը հարմար կտորների կիսելու հարցը։ Թվում էր, թե դա հնարավոր է միայն քլունգների ու բրիչների օգնությամբ, իսկ անասուններն այդ անել չէին կարող, քանի որ ընդունակ չէին կանգնել հետեւի ոտքերի վրա։ Մի քանի շաբաթվա ապարդյուն փորձերից հետո միայն ինչ֊որ մեկը երկնեց ճիշտ գաղափարը, մասնավորապես՝ օգտագործել ձգողության ուժը։ Քարհանքով մեկ հսկա ապառաժներ էին ցրված, որոնք որպես այդպիսին ոչ մի բանի պիտանի չէին։ Դրանց շուրջը պարաննեց գցելով, բոլոր անասունները՝ կովերը, ձիերը, ոչխարները, ամեն ոք, ով կարող էր պարան բռնել,— վճռական պահերին միանում էին անգամ խոզերը,— կրիայի արագությամբ ապառաժները քաշում էին քարհանքի եզրին ու ցած հրում, մանր կտորների փշրելով։ Բեկորները տեղափոխելն արդեն համեմատաբար հեշտ էր։ Ձիերը քարը տեղափոխում էին սայլերով, իսկ ոչխարները քարշ էին տալիս առանձին բեկորներ։ Մի հին սայլակի լծվելով, իրենց լուման էին ներդնում նույնիսկ Մյուրիելն ու Բենիամինը։ Ամառվա վերջին, երբ արդեն բավականաչափ քար էր կուտակվել, խոզերի վերահսկողությամբ սկսվեց շինարարությունը։

    Աշխատանքը դանդաղ ու ծանր էր ընթանում։ Հաճախ մի ամբողջ օրվա ուժասպառ ջանքեր էին պահանջվում ընդամենը մեկ ապառաժ վեր հանելու համար, իսկ ցած գցելուց այն երբեմն չէր փշրվում։ Առանց Դմբուզի ոչ մի բան գլուխ չէր գա, նրա ուժը գրեթե հավասար էր մնացած անասունների գումարված զորությանը։ Երբ ապառաժը ցած էր սողում, իսկ անասունները սկսում էին հուսահատ ճչալ, լանջն ի վար սահելով, ամեն անգամ միայն Դմբուզն էր, որ պարանին ուժ տալով կասեցնում էր սողքը։ Ամենքը լցվում էին հիացմունքով, տեսնելով, թե ինչպես նա, կողերը քրտնաթաթախ, սմբակները հողին մխրճելով, հեւալով, քայլ առ քայլ ընթանում էր վեր։ Երեքնուկը նրան բազմիցս զգուշացրել էր, որ խուսափի ուժերի գերլարումից, բայց Դմբուզը նրան ականջ չէր դնում։ Նրա համար իր երկու կարգախոսները՝ «Ես ավելի եռանդուն կաշխատեմ» եւ «Նապոլեոնը միշտ ճիշտ է», բավարար պատասխան էին թվում բոլոր հարցերին։ Նա անգամ պայմանավորվել էր, որ աքլորը կես ժամի փոխարեն իրեն արթնացնի մնացածներից քառասունհինգ րոպե շուտ։ Իսկ իր ազատ պահերին, որոնք վերջերս այնքան էլ շատ չէին, նա մենակ գնում էր քարհանք, բեկորներ հավաքում եւ առանց օգնության քարշ տալիս շինհրապարակ։

    Չնայած աշխատանքի ծանրությանը, անասուններն այդ ամառն այնքան էլ վատ չանցկացրեցին։ Եթե նրանց ստացած կերը Ջոնզի օրերից շատ չէր, համենայն դեպս պակաս էլ չէր։ Սեփական ջանքերով կերակրվելու առավելությունը, առանց հինգ անման մարդկանց ապրուստ ապահովելու անհրաժեշտության, այնքան զգալի էր, որ այն վարկաբեկելու համար չափից շատ ձախողություններ կպահանջվեին։ Բացի այդ շատ բաներում անասունների գործելակերպը մարդկայինից ավելի արդյունավետ էր ու խնայողական։ Օրինակ, քաղհանելու տիպի աշխատանքները կատարվում էին մարդու համար անհասանելի մանրախնդրությամբ։ Դեռ ավելին, քանի որ ոչ մի անասուն այլեւս չէր գողանում, վերացել էր արոտները դաշտերից անջատելու անհրաժեշտությունը, որից խնայվում էր ցանկապատների ու դարպասների նորոգման աշխատանքը։ Չնայած այդ ամենին, աշնան գալուստի հետ սկսեցին նկատվել մի շարք չնախատեսված պակասություններ։ Առաջացավ պարաֆինայուղի, մեխերի, պարանների, շների բլիթների եւ պայտերի պակասորդ, որը հնարավոր չէր բավարարել ֆերմայի միջոցներով։ Ավելի ուշ պահանջվելու էին նաեւ սերմեր ու արհեստական պարարտանյութ, չհաշված բազմապիսի գործիքները եւ, վերջապես՝ հողմաղացի համար մեքենաներ։ Ոչ ոք պատկերացում չուներ, թե ինչպես է այդ ամենը ճարվելու։

    Հերթական կիրակի առավոտյան, երբ անասունները հավաքվել էին հրահանգներ ստանալու, Նապոլեոնն ազդարարեց նոր քաղաքականության սկիզբը։ Այսուհետեւ Անասնաֆերման առեւտուր էր անելու հարեւան ֆերմաների հետ, անշուշտ, ոչ թե շահադիտական նկատառումներով, այլ պարզապես հպատապ անհրաժեշտություն կազմող որոշ նյութեր ձեռք բերելու համար։ Հողմաղացի կարիքները պետք է գերիշխեն մնացած ամեն ինչի վրա, ասաց նա։ Դա նրան ստիպում է վաճառքի հանել խոտի մեկ դեզ եւ ցորենի բերքի մի մասը, իսկ ավելի ուշ, եթե դրամի կարիք առաջանա, այն կծածկվի ձվերի վաճառքով, որոնք Վիլինգդոնում միշտ լայն պահանջարկ ունեն։ Հավերը, ասաց Նապոլեոնը, պիտի ողջունեն այդ զոհողությունը որպես իրենց հատուկ ներդրում հողմաղացի շինարարության գործին։

    Անասուններին այս անգամ էլ ինչ֊որ անորոշ անհանգստություն համակեց։ Երբեք գործ չբռնել մարդկանց հետ, երբեք առեւտուր չանել, փողի հետ չշփվել՝ արդյո՞ք Ջոնզին վռնդելուց հետո կայացած ցնծագին Միտինգում նման որոշումներ չէին ընդունվել։ Բոլոր անասունները հիշում էին, որ ընդունվել են, համենայն դեպս նրանց թվում էր, թե հիշում էին։ Չորս երիտասարդ գոճիները, որոնք բողոքել էին Նապոլեոնի կողմից Միտինգների վերացման դեմ, փորձեցին երկչոտ առարկել, բայց շների սարսռազդու գռմռոցը նրանց լռեցրեց։ Ապա, ինչպես միշտ, ոչխարները սկսեցին՝ «Չորս ոտք լավ, երկու ոտք վատ», եւ փոքրիկ թյուրիմացությունը հարթվեց։ Վերջապես Նապոլեոնը բարձրացրեց իր տոտիկը, լռություն պահանջելով, եւ հայտնեց, որ արդեն տեսել է բոլոր անհրաժեշտ պատրաստությունները։ Անասուններից եւ ոչ մեկը կարիք չի ունենա շփվել մարդկանց հետ, որն անկասկած խիստ անցանկալի է։ Նապոլեոնն ամբողջ ծանրությունը վերցնում է իր ուսերին։ Ոմն միստր Վիմփըր, Վիլինգտոնում բնակվող մի փաստաբան, համաձայնվել էր միջնորդ ծառայել Անասնաֆերմայի եւ արտաքին աշխարհի միջեւ, եւ ամեն երկուշաբթի պիտի առավոտյան այցելի ֆերմա հանձնարարություններ ստանալու։ Նապոլեոնն իր ելույթն ավարտեց սովորական կոչով՝ «Կեցցե՛ Անասնաֆերման», եւ «Անգլիայի գազանները» երգելուց հետո, անասունները ցրվեցին։

    Ավելի ուշ Զռանը ֆերմայով մեկ պտույտ գործեց, փարատելով անասունների կասկածները։ Նա հավաստիացրեց, որ առեւտրի եւ դրամի դեմ որոշում երբեք չի ընդունվել կամ անգամ առաջարկվել։ Այն մաքուր երեւակայության արդյունք է, որի հետքերը, թերեւս, հասնում են Ձնագնդու տարածած հերյուրանքներին։ Անասուններից ոմանք դեռեւս երկմտում էին, բայց Զռանը նրանց կտրուկ հարցրեց՝ «Դուք վստա՞հ եք, ընկերներ, որ այդ ամենը երազում չեք տեսել։ Որտե՞ղ է հիշատակվում նման որոշումը։ Որտե՞ղ է այն արձանագրված»։ Եվ քանի որ միանգամայն ակնհայտ էր, որ նման բան ոչ մի տեղ արձանագրված չէ, անասունները ստիպված էին ընդունել, որ սխալվել են։

    Ամեն երկուշաբթի միստր Վիմփըրն ըստ պայմանավորվածության այցելում էր ֆերմա։ Նա խարդախ տեսքով ու այտմորուսով փոքրիկ մի մարդ էր, ցածրորակ փաստաբան, սակայն բավականաչափ ճարպիկ, մնացածներից շուտ հասկանալու համար, որ Անասնաձերման միջնորդի կարիք կունենա, եւ որ գործթ եկամտաբեր է։ Անասունները որոշակի երկյուղով էին հետեւոււմ նրա անցուդարձին եւ նրանից հնարավորին չափ խուսափում էին։ Բայց եւ այնպես Նապոլեոնի տեսքը, որը չորեքթաթ հրահանգներ էր տալիս երկու ոտքի վրա կանգնած Վիմփըրին, հպարտությամբ էր լցնում նրանց սրտերը եւ մասամբ հաշտեցնում նոր կարգի հետ։ Նրանց հարաբերությունները մարդկային ցեղի հետ այժմ փոքր֊ինչ այլ էին, քան նախկինում։ Հիմա, երբ Անասնաֆերման բարգավաճում էր, մարդիկ նրան պակաս չէին ատում՝ իրականում ատում էին ավելին։ Ամեն մարդ անսասան հավատում էր, որ ֆերման վաղ թե ուշ կսնանկանա, իսկ հողմաղացի ծրագիրը կձախողի։ Նրանք հավաքվում էին գինետներում ու գրաֆիկների միջոցով փորձում էին իրար ապացուցել, որ հողմաղացն ուզած֊չուզած պիտի փլվի, իսկ եթե անգամ չփլվի, ապա երբեք չի գործելու։ Բայց եւ այնպես, հակառակ իրենց կամքին, նրանք որոշակի հարգանք էին տածում սեփական գործերն արդյունավետ կերպով վարելու անասունների հատկության հանդեպ։ Դրա դրսեւորումներից մեկն այն էր, որ նրանք սկսել էին Անասնաֆերման կոչել իր իսկական անունով, փոխանակ ձեւացնելու, թե այն «Մենըր ֆերմա» է կոչվում։ Նրանք նաեւ դադարել էին օգնել Ջոնզին, որը հրաժարվել էր ֆերման վերագրավելու իր հույսերից եւ տեղափոխվել էր ապրելու ուրիշ երկրամասում։ Վիմփըրին չհաշված, Անասնաֆերման արտաքին աշխարհի հետ դեռ կապեր չէր պահպանում, սակայն համառ լուրեր էին շրջում, որ Նապոլեոնն ուր որ է գործնական համաձայնություն է կնքելու Ֆոքսվուդի միստր Փիլքինգդոնի կամ Փինչֆիլդի միստր Ֆրեդրիքի հետ, սակայն՝ ոչ, նշվում էր, երկուսի հետ միաժամանակ։

    Մոտավորապես հենց այդ ժամանակ էր, որ խոզերը տեղափոխվեցին բնակելի տունը եւ հաստատվեցին այնտեղ։ Անասուններին վերստին թվաց, որ ժամանակին դրա դեմ ընդունված է եղել բանաձեւ, սակայն Զռանը կրկին կարողացավ նրանց համոզել, որ դա այդպես չէ։ Բացարձակապես անհրաժեշտ է, ասաց նա, որպեսզի խոզերը, որոնք ֆերմայի ուղեղն են, աշխատելու հարմարավետ պայմաններ ունենան։ Բացի այդ Առաջնորդին (վերջերս նա սկսել էր Նապոլեոնին անդրադառնալ «Առաջնորդ» տիտղոսով) ավելի վայել է ապրել տանը, քան գոմում։ Չնայած դրան, այն լուրը, թե խոզերը ոչ միայն ուտում են խոհանոցում եւ հանգստանում հյուրասենյակում, այլ նաեւ քնում անկողիններում, որոշ անասունների մոտ անհանգստություն առաջացրեց։ Դմբուզը սովորականի պես դրան պատասխանեց՝ «Նապոլեոնը միշտ ճիշտ է», սակայն Երեքնուկը, որը կարծես թե անկողինների դեմ որոշակի օրենք էր հիշում, գնաց ամբարի մոտ եւ փորձեց վերծանել պատին գրանցված Յոթ պատվիրանները։ Չկարողանալով կարդալ առանձին տառերից ավելին, նա կանչեց Մյուրիելին։

    — Մյուրիել,— ասաց նա,— կարդա ինձ համար Չորրորդ պատվիրանը։ Այնտեղ ոչինչ չի՞ գրված անկողիններում երբեք չքնելու մասին։

    Մյուրիելը որոշ դժվարությամբ հանգերով կարդաց Պատվիրանը։

    — Այստեղ գրված է՝ «Անասունը երբեք չի քնի անկողնում սավանով»։— Վերջապես հայտնեց նա։

    Զարմանալի է՝ սակայն Երեքնուկը Չորրորդ պատվիրանում սավանների հիշատակություն չէր մտաբերում, բայց քանի որ դա գրված էր պատին, ուրեմն այդպես էլ կար։ Զռանը, որը մի երկու֊երեք շան ուղեկցությամբ պատահաբար անցնում էր կողքով, հարցը լուսաբանեց ճիշտ անկյան տակ։

    — Ուրեմն դուք, ընկերներ,— ասաց նա,— արդեն լսե՞լ եք, որ մենք, խոզերս, անկողնի մեջ ենք քնում։ Իսկ ի՞նչ կա որ։ Դուք, իհարկե, չէի՞ք կարծում, թե երբեւղ օրենք է եղել անկողինների դեմ։ Անկողին պարզապես նշանակում է քնելու տեղ։ Խոտի խուրձը գոմում փաստորեն նույնպես անկողին է։ Մենք հանել ենք տան անկողինների սավանները եւ քնում ենք վերմակների միջեւ։ Պետք է ասել, որ դրանք շատ հարմարավետ անկողիններ են։ Սակայն ոչ ավել, քան մեզ հարկավոր է, ընկերներ, հաշվի առնելով մեզանից պահանջվող մտավոր աշխատանքը։ Դուք հո չե՞ք ուզում մեզնից խլել մեր հանգիստը, ընկերներ։ Դուք չեք հանդուրժի, որ մենք հոգնածության պատճառով թերանանք մեր պարտականություններում։ Ձեզանից ոչ մեկն, իհարկե, չի ցանկանում Ջոնզի վերադարձը, այդպես չէ՞։

    Անասուններն իսկույն հավաստեցին նրա իրավացիությունը, եւ անկողիններում քնելու հարցին ոչ ոք այլեւս չանդրադարձավ։ Իսկ երբ որոշ ժամանակ անց հայտարարվեց, որ այսուհետեւ խոզերն առավոտյան արթնանալու են մնացածներից մեկ ժամ ուշ, այդ հարցով նույնպես ոչ մի գանգատ չեղավ։

    Աշնանն անասունները հոգնած էին, բայց երջանիկ։ Դժվարին տարուց, խոտի եւ հացահատիկի մի մասը վաճառելուծ հետո անասնակերի ձմռան պաշարն այնքան էլ առատ չէր, բայց հոմաղացը հատուցում էր այդ ամենը։ Այն համարյա կիսով չափ կառուցված էր։ Բերքահավաքից հետո եղանակը դեռ որոշ ժամա նակ բարենպաստ էր, եւ անասուններն աշխատում էին ավելի եռանդուն, քան երբեւէ, արդարացված համարելով ամբողջ օրը քար կրելը, եթե դրանով հողմաղացի պատերը գեթ մի քիչ պիտի բարձրանային։ Դմբուզը լուսնի լույսի տակ մեկ֊երկու ժամ աշխատում էր անգամ գիշերները։ Ազատ պահերին անասունները ճեմում էին կիսավարտ հողմաղացի շուրջը, զմայլվելով պատերի ուղղաձիգությամբ ու ամրությամբ եւ հիանալով, որ ընդունակ են եղել այդքան տպավորիչ մի կառույց ստեղծել։ Միայն ծեր Բենիամինն էր հրաժարվում հողմաղացով խանդավառվել, չնայած, ինչպես միշտ, ոչինչ չէր ասում, բացի իր առեղծվածային դիտողությունից, որ էշերը երկար չեն ապրում։

    Նոյեմբերին սկսվեցին հարավ֊արեւմտյան կատաղի քամիները։ Շինարարությունն ընդհատվեց, որովհետեւ ցեմենտ շաղախելու համար օդը չափից ավելի խոնավ էր։ Վերջապես մի գիշեր քամին այնքան սաստկացավ, որ ֆերմայի կառույցները սկսեցին դղրդալ, իսկ ամբարի տանիքից մի քանի կղմինդր պոկվեց։ Հավերն արթնացան, սարսափից կչկչալով՝ նրանք երազում հրացանի հեռավոր կրակոց էին լսել։ Առավոտյան գոմից դուրս գալով, անասունները հայտնաբերեցին, որ դրոշի կայմն ընկած է, իսկ բոստանի ծայրի ծփին բողկի պես արմատախիլ է արված։ Հազիվ էին նրանք հասցրել դա նկատել, երբ բոլորի կոկորդից հուսահատության ճիչ դուրս թռավ։ Նրանց առջեւ սոսկալի մի տեսարան էր։ Հողմաղացն ավերված էր։

    Մի ընդհանուր մղումով նրանք նետվեցին դեպի բլուրը։ Նապոլեոնը, որը հազվադեպ էր շտապում, վազում էր բոլորի առջեւից։ Այո, նրանց տքնաջան աշխատանքի արդյունքը հավասարեցված էր հողին, այդքան դժվարություններով կտրված ու կրած քարերը թափված էին շուրջ բոլորը։ Չկարողանալով խոսել, բոլորը վշտահար նայում էին ցաքուցրիվ քարերին։ Նապոլեոնը լուռ հետ ու առաջ էր անում, երբեմն հոտոտելով գետինը։ Նրա պոչը տնկվել եւ կտրում տարուբերվում էր, որը լարված մտավոր գործունեություն էր վկայում։ Հանկարծ նա կանգ առավ, ասես որոշում կայացնելով։

    — Ընկերներ,— ասաց նա անվրդով,— գիտե՞ք թե ո՛վ է սրա պատասխանատուն։ Ո՛վ է այն թշնամին, որը գիշերով եկել ու փլել է մեր հողմաղացը։ ՁՆԱԳՆԴԻ՛Ն։— Հանկարծ բացականչեց նա ամպագոռգոռ մի ձայնով։— Ձնագնդի՛ն է արել այս ամենը։ Քինախնդրությունից դրդված, ցանկանալով լուծել իր անփառունակ արտաքսման վրեժը, այդ դավաճանը գիշերով սպրդել է ներս եւ ավերել է մոտ մեկ տարվա մեր աշխատանքի արդյունքը։ Հենց այստեղ, ընկերներ, ես մահվան եմ դատապարտում Ձնագնդուն։ Երկրորդ կարգի «Հերոս Անասուն» եւ կես բուշել խնձոր կստանա նա, ով իրագործի դատավճիռը։ Մի ամբողջ բուշել խնձոր նրան, ով դավաճանին կենդանի բռնի։

    Անասուններ անսահման ցնցված էին, իմանալով, որ անգամ Ձնագնդու պես մեկն ընդունակ էր այդ աստիճանի չարագործության։ Լսվեցին վրդովմունքի բացականչություններ, ամեն մեկը սկսեց Ձնագնդուն բռնելու ձեւեր հորինել, եթե վերջինս փորձեր վերադառնալ։ Բլրակից ոչ հեռու համարյա իսկույն խոզի ոտնահետքեր հայտնաբերվեցին։ Դրանք կարծես թե տանում էին ցանկապատի միջի անցքի ուղղությամբ։ Հետքերը հոտոտելով, Նապոլեոնը հայտարարեց որ դրանք Ձնագնդունն են։ Նրա կարծիքով, Ձնագնդին ամենայն հավանականությամբ եկել էր Ֆոքսվուդ ֆերմայի կողմից։

    — Ընկերներ, այլեւս ոչ մի րոպե չենք կորցնում։— Ասաց Նապոլեոնը, հետքերն ուսումնասիրելուր հետո։— Անելիք դեռ շատ կա։ Հենց այս առավոտից սկսում ենք հողմաղացի վերականգնումը եւ կշարունակենք ամբողջ ձմեռ, անկախ եղանակից։ Մենք ցույց կտանք այդ ողորմելի դավաճանին, որ մեզ այդքան էլ հեշտ չէ կասեցնել։ Լավ հիշեք, ընկերներ, ոչ ոք չի կարող խափանել մեր ծրագրերը՝ դրանք անշեղորեն կիրագործվեն մինչեւ վերջ։ Առա՛ջ, ընկերներ։ Կեցցե՛ հողմաղացը։ Կեցցե՛ Անասնաֆերման։