Changes

Ինչպես նախորդ գլխի վերջում հիշատակված է, մենք այստեղ, ինչպես և այս ամբողջ առաջին բաժնում ընդհանրապես, ենթադրում ենք, թե շահույթի այն գումարը, որ բաժին է ընկնում տվյալ մի կապիտալի, հավասար է հավելյալ արժեքի այն ամբողջ գումարին, որ այս կապիտալի միջոցով արտադրված է շրջանառության տվյալ ժամանակահատվածում։ Հետևաբար մենք առայժմ անտեսում ենք այն, որ այս հավելյալ արժեքը մի կողմից տրոհվում է տարբեր ենթաձևերի — կապիտալի տոկոսի, հողային ռենտայի, հարկերի և այլն, և որ նա մյուս կողմից մեծ մասամբ ամենևին չի համընկնում շահույթի հետ, վերջինիս այն ձևում, որ ըն–ընդունում է, յուրացվելով շահույթի ընդհանրական միջին նորմայի գոյության շնորհիվ, որի մասին կխոսվի երկրորդ բաժնում։ Որչափով շահույթը քանակապես հավասարեցվում է հավելյալ արժեքին, նրա մեծությունն ու շահույթի նորմայի մեծությունը որոշվում է յուրաքանչյուր առանձին դեպքում տրված կամ որոշելի պարզ թվական մեծությունների հարաբերությամբ։ Այսպիսով հետազոտությունն ընթանում է նախ և առաջ զուտ մաթեմատիկական բնագավառում։ Մենք պահպանում ենք առաջին ու երկրորդ գրքում կիրառած նշանակումները։ Ամբողջ կապիտալը C, բաժանվում է հաստատուն կապիտալի՝ c-ի, ու փոփոխուն կապիտալի՝ v-ի, և արտադրում է հավելյալ արժեք՝ m։ Այս հավելյալ արժեքի հարաբերությունը կանխավճարված փոփոխուն կապիտալի նկատմամբ, ուրեմն <math>\frac{m}{v}</math>-ն, մենք անվանում ենք հավելյալ արժեքի նորմա ու այն նշանակում ենք m´-ով։ Ուրեմն <math>\frac{m}{v}</math> = m´ և հետևաբար m = m´v։ Եթե այս հավելյալ արժեքն ամբողջ կապիտալի նկատմամբ է հարաբերության մեջ դրվում, փոփոխուն կապիտալի նկատմամբ դրվելու փոխարեն, ապա նա կոչվում է շահույթ (p), և հավելյալ արժեքի, m-ի, հարաբերությունն ամբողջ կապիտալի նկատմամբ, ուրեմն, <math>\frac{m}{C}</math>-ն կոչվում է շահույթի նորմա՝ p´։ Ըստ այսմ մենք ստանում ենք <math>p´ \ = \ \frac{m}{C} \ = \ \frac{m}{c \ + \ v}</math>. եթե մենք m-ի տեղակ դնում ենք վերևում գտած նրա համազոր մեծությունը՝ m´v, ապա ստանում ենք <math>p´ \ = \ m´\frac{v}{C} \ = \ m´\frac{v}{c \ + \ v}</math>. որպիսի հավասարումը կարելի է արտահայտել նաև այս համամասնությամբ. p´ : m´ = v : C, շահույթի նորման հավելյալ արժեքի նորմային հարաբերում է այնպես, ինչպես փոփոխուն կապիտալն՝ ամբողջ կապիտալին։ Այս համամասնությունից հետևում է, որ p´-ն, շահույթի նորման, միշտ ավելի փոքր է, քան m´, հավելյալ արժեքի նորման, որովհետև v-ն, փոփոխուն կապիտալը, միշտ ավելի փոքր է, քան C-ն, քան v + c-ի՝ փոփոխուն ու հաստատուն կապիտալի, գումարը, բացառյալ այն միակ, գործնականում անհնարին, դեպքը, երբ v = C, երբ ուրեմն կապիտալիստի կողմից ոչ մի հաստատուն կապիտալ, ոչ մի արտադրամիջոց չի կանխավճարվել ամենևին, այլ աշխատավարձ միայն։ Սակայն մեր հետազոտության ժամանակ հարկավոր է ուշադրության առնել մի շարք ուրիշ գործոններ էլ, որոնք որոշիչ կերպով են ներգործում c-ի, v-ի ու m-ի մեծության վրա և որոնք, հետևաբար, պետք է կարճառոտ հիշատակվեն։ Առաջին՝ '''փողի արժեքը'''։ Այս մենք կարող ենք ամեն, տեղ իբրև հաստատուն ընդունել։ Երկրորդ՝ '''պտույտը'''։ Այս գործոնն առայժմ մենք միանգամայն թողնում ենք առանց քննելու, որովհետև շահույթի նորմայի վրա արած նրա ազդեցությունը հատկապես քննվում է հետագա գլուխներից մեկում։ [Մենք այստեղ կանխելով նշենք մի կետ միայն, որ <math>p´ \ = \ m´\frac{v}{C}</math> ֆորմուլան, խստորեն Ճիշտ է փոփոխուն կապիտալի լոկ մի պտուտաշրջանի համար, բայց մենք այն ճիշտ ենք դարձնում տարեպտույտի համար, երբ m´-ի, հավելյալ արժեքի մի պարզ նորմայի, փոխարեն դնում ենք m´n, հավելյալ արժեքի տարենորման, որտեղ n-ն փոփոխուն կապիտալի՝ մի տարվա ընթացքում կատարած պտույտների թիվն է նշանակում (տե՛ս գիրք II, գլուխ XVI, 1)։ — Ֆ. Է.]։ Երրորդ՝ հարկավոր է ուշադրության առնել '''աշխատանքի արտադրողականությունը''', որի՝ հավելյալ արժեքի նորմայի վրա արած ազդեցությունը հանգամանորեն հետազոտված է I գրքի IV բաժնում։ Բայց նա դեռ կարող է մի ուղղակի ազդեցություն ունենալ նաև շահույթի նորմայի վրա, գոնե մի առանձնակի կապիտալի շահույթի նորմայի վրա, եթե, ինչպես I գրքի X գլխում, 282—283 էջերում շարադրված է, այս առանձնակի կապիտալն ավելի մեծ արտադրողականությամբ է բանում, քան հասարակական միջինն, է, իր արդյունքներն ավելի ցած արժեքով է մեջտեղ բերում, քան միևնույն ապրանքի հասարակական միջին արժեքն է, և, հետևաբար, մի լրացուցիչ շահույթ է իրացնում։ Բայց այս դեպքը մենք այստեղ դեռ անտեսում ենք, որովհետև մենք այս բաժնում էլ դեռ այն ենթադրությունից ենք ելնում, թե ապրանքներն արտադրվում են հասարակականորեն նորմալ պայմաններում և ծախվում են իրենց արժեքով։ Հետևաբար մենք ամեն մի առանձին դեպքում ելնում ենք այն վարկածից, թե աշխատանքի արտադրողականությունը հաստատուն է մնում։ Իրականում, արդյունաբերության տվյալ ճյուղում ներդրված կապիտալի արժեքային կառուցվածքը, այսինքն փոփոխուն կապիտալի՝ հաստատուն կապիտալի նկատմամբ ունեցած մի որոշ հարաբերությունը, յուրաքանչյուր անգամ աշխատանքի արտադրողականության մի որոշ աստիճան է արտահայտում։ Հետևաբար հենց որ այս հարաբերությունը մի ուրիշ ճանապարհով է փոփոխություն կրում, քան հաստատուն կապիտալի իրեղեն բաղադրամասերի արժեքի սոսկական փոփոխման կամ թե աշխատավարձի փոփոխման հետևանքով, պետք է աշխատանքի արտադրողականությունն էլ մի փոփոխություն կրի, ուստի և մենք բավական հաճախ կտեսնենք, որ c, v ու m գործոնների մեջ կատարվող փոփոխությունները նաև աշխատանքի արտադրողականության մեջ կատարվող փոփոխություններ են ենթադրում։ Միևնույնը վերաբերում է մնացած երեք գործոնին էլ — '''բանվորական օրվա երկարությանը, աշխատանքի լարունությանն ու աշխատավարձին'''։ Հավելյալ արժեքի քանակի ու նորմայի վրա արած նրանց ազդեցությունը հանգամանորեն, պարզաբանված է առաջին գրքի 15-րդ գլխում։ Այսպիսով ուրեմն, հասկանալի է, որ եթե մենք, խնդիրը պարդ դարձնելու նպատակով, միշտ ելնում ենք այն ենթադրությունից թե այս երեք գործոնն անփոփոխ են մնում, այնուամենայնիվ այն փոփոխությունները, որ կատարվում են v-ի ու m-ի հետ, կարող են նմանապես իրենց այս որոշիչ մոմենտների մեծությունների մեջ կատարվող փոփոխություններ ենթադրել։ Այստեղ պետք է լոկ համառոտակի հիշեցնել, որ աշխատավարձը հավելյալ արժեքի մեծության ու հավելյալ արժեքի նորմայի բարձրության վրա հակադարձ ներգործություն է անում, քան բանվորական օրվա երկարությունն ու աշխատանքի լարունությունը. որ աշխատավարձի բարձրացումը քչացնում է հավելյալ արժեքը, այնինչ բանվորական օրվա երկարացումն ու աշխատանքի լարունության բարձրացումը շատացնում են այն։ Եթե ենթադրենք, օրինակ, որ 100-անոց մի կապիտալ 20 բանվորով 10-ժամյա աշխատանքի ու 20-անոց մի ընդհանուր շաբաթավարձի պայմաններում 20-անոց մի հավելյալ արժեք է արտադրում, ապա կստանանք. 80 c + 20 v + 20 m; m´ = 100%, p´ = 20%. Թող բանվորական օրը երկարացվի մինչև 15 ժամ՝ առանց աշխատավարձը բարձրացնելու. սրանով 20 բանվորի ամբողջ արդյունքի արժեքը 40-ից կբարձրացվի մինչև 60 (10 : 15 = 40 : 60). որովհետև v-ն, վճարված աշխատավարձը, նույնն է մնում, ուստի հավելյալ արժեքը 20-ից բարձրանում է 40-ի, և մենք ստանում ենք— 80 c + 20 v + 40 m; m´ = 200%, p´ = 40%. Եթե, մյուս կողմից, տասժամյա աշխատանքի պարագայում աշխատավարձը 20-ից ընկնում է մինչև 12, ապա մենք ունենում ենք արդյունքի 40-անոց մի ընդհանուր արժեք, ինչպես և առաջ, բայց սա բաշխվում է այլ կերպ.v-՚ն ընկնում է մինչև 12, և այս պատճառով m-ի համար մնացորդ է թողնում։ Ուստի մենք ստանում ենք— 80 c + 12 v + 28 m; <math>m´ \ = \ 233^1/_3%, \ p´ \ = \ \frac{28}{92} \ = \ 30\frac{10}{23}%</math>։ Այսպիսով մենք տեսնում ենք, որ ինչպես բանվորական օրվա երկարացումը (կամ թե աշխատանքի համապատասխանորեն բարձրացված լարունությունը), նույնպես և աշխատավարձի անկումը բարձրացնում են հավելյալ արժեքի քանակը և սրանով էլ՝ նրա նորման. ընդհակառակը, աշխատավարձի բարձրացումն այլ հավասար պարագաներում հավելյալ արժեքի նորման ցած կմղեր։ Հետևաբար, եթե v-ն աճում է աշխատավարձը բարձրացնելու հետևանքով, ապա այս արտահայտում է ոչ թև աշխատանքի աճած, այլ միմիայն ավելի թանգ վճարված մի քանակ. m´-ն ու p´-ն ոչ թե բարձրանում, այլ իջնում են։ Այստեղ արդեն երևում է որ բանվորական օրվա, աշխատանքի լարունության ու աշխատավարձի մեջ կատարվող փոփոխությունները չեն կարող տեղի ունենալ, եթե միաժամանակ փոփոխություն չկատարվի v-ի ու m-ի և սրանց հարաբերության մեջ, ուրեմն նաև p´-ի մեջ, այսինքն m-ի՝ c + v-ի նկատմամբ, ամբողջ կապիտալի նկատմամբ, ունեցած հարաբերության մեջ և նույն կերպ պարզ է, որ m-ի՝ v-ի նկատմամբ ունեցած հարաբերության փոփոխությունները նմանապես աշխատանքի հիշատակված պայմաններից առնվազն մեկի փոփոխությունն են ենթադրում։ Հենց սրա մեջ էլ երևան է գալիս փոփոխուն կապիտալի առանձնահատուկ օրգանական հարաբերությունն ամբողջ կապիտալի շարժման ու սրա արժեքի մեծացման նկատմամբ, ինչպես և նրա տարբերությունը հաստատուն կապիտալից։ Հաստատուն կապիտալը, որչափով որ արժեքի գոյացումն է ուշադրության առնվում, կարևոր է լոկ այն արժեքի գծով, որ նա ինքն ունի. ընդորում արժեքի գոյացման համար ամենևին նշանակություն չունի, թե 1500 ֆ. ստ. մի հաստատուն կապիտալ արդյոք 1500 տոնն երկաթ է ներկայացնում, ասենք, 1 ֆ. ստ. գնով, թե՞ 500 տոնն երկաթ 3 ֆ. ստ. գնով։ Փաստորեն գոյություն ունեցող իրեղենի այն քանակը, որ հաստատուն կապիտալի արժեքն է ներկայացնում, բոլորովին նշանակություն չունի արժեքի գոյացման համար ու շահույթի նորմայի համար, որն այս արժեքին հակառակ ուղղությամբ է փոփոխվում, միևնույն է, ինչ հարաբերություն էլ որ ունենա հաստատուն կապիտալի արժեքի ավելացումը կամ թե պակասումն իրեղեն սպառողական արժեքների այն մասսայի նկատմամբ, որը հաստատուն կապիտալն է ներկայացնում։ Բոլորովին այլ պայմաններում է կատարվում փոփոխուն կապիտալի շարժումը։ Ամենից առաջ կարևորը ոչ թե այն արժեքն է, որ նա ունի, այն աշխատանքը, որ առարկայացված է նրա մեջ, այլ այդ արժեքն իբրև այն ամբողջ աշխատանքի սոսկական ցուցանիշ, որը նա շարժման մեջ է դնում և որը չի արտահայտված նրա մեջ. այն ամբողջ աշխատանքի, որի տարբերությունը բուն իսկ փոփոխուն կապիտալի մեջ արտահայտված և ուրեմն վճարված աշխատանքից, և որի հավելյալ արժեք կազմող մասն այնքան ավելի մեծ է, որքան ավելի փոքր է բուն իսկ փոփոխուն կապիտալի մեջ պարունակված աշխատանքը։ Թող 10 ժամ պարունակող բանվորական օրը հավասար լինի տաս շիլլինգի = տաս մարկի։ Եթե անհրաժեշտ աշխատանքը, այսինքն աշխատավարձը փոխհատուցող, ուրեմն փոփոխուն կապիտալը փոխհատուցող աշխատանքը = 5 ժամ = 5 շիլլինգ, ապա հավելյալ աշխատանքը = 5 ժամ, և հավելյալ արժեքը = 5 շիլլինգ. եթե այն = 4 ժամ = 4 շիլլինգ, ապա հավելյալ աշխատանքը = 6 ժամ, և հավելյալ արժեքը = 6 շիլլինգ։ Այսպիսով ուրեմն, քանի որ փոփոխուն կապիտալի արժեքի մեծությունը դադարում է աշխատանքի այն քանակի ցուցանիշը լինելուց, որ ինքն է շարժման մեջ դրել, և ընդհակառակը, բուն իսկ այս ցուցանիշի չափն է փոխվում, ապա հավելյալ արժեքի նորման փոխվում է հակադարձ ուղղությամբ ու հակառակ հարաբերությամբ։ Հիմա մենք անցնում ենք այն բանին, որ շահույթի նորմայի վերը տված <math>p´ \ = \ m´\frac{v}{C}</math> հավասարումը կիրառենք տարբեր հնարավոր դեպքերի նկատմամբ։ Մենք այնպես կանենք, որ <math>m´\frac{v}{C}</math>-ի առանձին գործոններն իրար հետևից փոփոխեն իրենց արժեքը, և կհավաստենք այս փոփոխությունների արած ներգործությունը շահույթի նորմայի վրա։ Այսպիսով ստանում ենք դեպքերի տարբեր շարքեր, որոնք մենք կարող ենք նկատել կամ իբրև միևնույն կապիտալի գործունեության հաջորդաբար փոփոխված պայմաններ, կամ թե որպես տարբեր, միաժամանակ կողք-կողքի կանգնած ու համեմատելու համար մեկտեղ բերված կապիտալներ, որոնք, ասենք, գտնվում են՝ արդյունաբերության տարբեր ճյուղերում կամ թե տարբեր երկրներում։ Ուստի եթե մեր մի քանի օրինակների, իբրև միևնույն կապիտալի ժամանակապես իրար հաջորդող կացությունների, ըմբռնումը բռնազբոսիկ կամ թե գործնականորեն անհնարին կթվա, ապա այս առարկությունը վերծանում է հենց ար հիշյալը որպես անկախ կապիտալների համեմատություն է նկատվում։ Այսպես ուրեմն, մենք <math>m´\frac{v}{C}</math> արտադրյալը տրոհում ենք m´ ու <math>\frac{v}{C}</math> երկու գործոնների. մենք նախ m´-ն ենք վերցնում իբրև հաստատուն մեծություն և հետազոտում ենք <math>\frac{v}{C}</math>-ի հնարավոր փոփոխությունների ներգործությունը. հետո մենք <math>\frac{v}{C}</math> կոտորակն ենք հաստատուն ընդունում և թողնում ենք, որ m´-ն հնարավոր փոփոխությունները կրի. վերջապես մենք բոլոր գործոններն. էլ փոփոխուն ենք ենթադրում և սրանով սպառում ենք այն ամեն դեպքերը, որոնցից կարող են բխեցվել շահույթի նորմայի օրենքները։ '''I. m´-ն՝ հաստատուն, <math>\frac{v}{C}</math>-ն՝ փոփոխուն''' Այս դեպքի համար, որը մի քանի ենթադեպքեր է ընդգրկում, կարելի է մի ընդհանրական ֆորմուլա կազմել։ Եթե մենք ունենք երկու կապիտալ C ու C<math>_1</math>՝ hամապատասխան v ու v<math>_1</math> փոփոխուն բաղադրամասերով, երկուսի համար էլ ընդհանուր m´ հավելյալ արժեքի նորմայով և p´ ու <math>p_1´</math> շահույթի նորմաներով, ապա <math>p´ \ = \ m´\frac{v}{C}; \ p_1´ \ = \ m_1´\frac{v_1}{C_1}</math> Հիմա մենք C-ն ու C<math>_1</math>-ը, ինչպես և v ու v<math>_1</math>-ը հարաբերության մեջ դնենք իրար հետ, եթե մենք, օրինակ, նշանակենք <math>\frac{C_1}{C}</math> կոտորակի բովանդակությունը E-ով, <math>\frac{C_1}{C}</math> = E և <math>\frac{v_1}{v}</math> կոտորակի բովանդակությունը e-ով, <math>\frac{v_1}{v}</math> = e, ապա <math>C_1</math> = EC և <math>v_1</math> = ev։ Այժմ, մենք վերևի հավասարման մեջ p_1´-ի, C_1-ի ու v_1-ի փոխարեն այսպիսով ստացած մեծություններն ենք դնում, ստանում ենք— <math>p_1´ \ = \ m´\frac{ev}{EC}</math>։ Բայց մենք կարող ենք դեռ մի երկրորդ ֆորմուլա էլ դուրս բերել վերևի երկու հավասարումից՝ համամասնության փոխարկելու միջոցով. <math>p´ \ : \ p_1´ \ = \ m´\frac{v}{C} \ : \ m´\frac{v_1}{C_1} \ = \ \frac{v}{C} \ : \ \frac{v_1}{C_1}</math>։ Որովհետև կոտորակի մեծությունը միևնույնն է մնում, եթե համարիչն ու հայտարարը միևնույն թվով բազմապատկվում կամ թև բաժանվում են, ուստի մենք կարող ենք <math>\frac{v}{C}</math>-ն ու <math>\frac{v_1}{C_1}</math>-ը տոկոսաթվերի վերածել, այսինքն ենթադրել, որ C-ն, ու C<math>_1</math>-ը երկուսն էլ = 100։ Այն ժամանակ մենք կունենանք <math>\frac{v}{C}</math> = <math>\frac{v}{100}</math> ու <math>\frac{v_1}{C_1}</math> = <math>\frac{v_1}{100}</math> և կարող ենք վերևի համամասնության մեջ հայտարարները դուրս գցել ու կստանանք— <math>p´ \ : \ p_1´ \ = \ v \ : \ v_1</math>, այսինքն՝ եթե տվյալ երկու կապիտալները գործում են հավելյալ արժեքի միահավասար նորմայով, ապա շահույթի նորմաներն իրար հարաբերում են այնպես, ինչպես կապիտալի փոփոխուն մասերը՝ համապատասխան ամբողջ կապիտալների նկատմամբ տոկոսորեն հաշված։ Այս երկու ֆորմուլաներն ընդգրկում են <math>\frac{v}{C}</math>-ի փոփոխության բոլոր դեպքերը։ Նախքան այս դեպքերն առանձին–առանձին հետազոտելը, մի նկատողություն ևս։ Որովհետև C-ն c-ի ու v-ի, հաստատուն ու փոփոխուն կապիտալի, գումարն է, և որովհետև հավելյալ արժեքի նորման, ինչպես և շահույթի նորման, սովորաբար տոկոսներով են արտահայտվում, ապա ընդհանրապես հարմար է c + v-ի գումարը նույնպես հարյուրի հավասար ընդունել, այսինքն c-ն ու v-ն տոկոսորեն արտահայտել։ Շահույթի ոչ թե քանակը, այլ նրա նորման որոշելու համար միևնույնն է, եթե ասենք, որ 15 000-անոց մի կապիտալ, որից՝ 12 000–ը՝ հաստատուն ու 3000-ը փոփոխուն կապիտալ է, 3000–անոց մի հավելյալ արժեք է արտադրում, կամ թե այս կապիտալը տոկոսների վերածենք այսպես. 15 000 C = 12 000 c + 3000 v (+ 3000 m); 100 C = 80 c + 20 v (+ 20 m)։ Երկու դեպքում էլ հավելյալ արժեքի նորման՝ m´= 20%, շահույթի նորման = 20%։ Նույն բանն է, երբ մենք իրար հետ համեմատում ենք երկու կապիտալ, օրինակ, նախընթացի հետ մի ուրիշ կապիտալ. 12 000 C = 10 800 c + 1200 v (+ 1200 m); 100 C = 90 c + 10 v (+ 10 m), որտեղ երկու դեպքում էլ m´ = 100%, p´ = 10% և որտեղ նախընթաց կապիտալի հետ արվող համեմատությունը տոկոսային ձևով շատ ավելի ակնառու է։ Եթե խնդիրը վերաբերում է, ընդհակառակը, այն փոփոխություններին, որոնք կատարվում են միևնույն կապիտալի մեջ, ապա տոկոսային ձևը հազվադեպ անգամ միայն պետք է գործածել, որովհետև տոկոսային ձևը գրեթե միշտ ջնջում, անհետացնում է այս փոփոխությունները։ Եթե մի կապիտալ 80 c + 20 v + 20 m տոկոսային ձևից անցնում է 90 c + 10 v + 10 m տոկոսային ձևին, ապա տեսանելի չի, թե արդյոք փոփոխված տոկոսային 90 c + 10 v կառուցվածքը ծագել է v-ի բացարձակ նվազմա՞ն, c-ի բացարձակ աճմա՞ն, թե՞ հենց երկուսի էլ փոփոխման հետևանքով։ Սրա համար մենք պետք է թվական բացարձակ մեծություններ ունենանք։ Փոփոխության հետագա առանձին դեպքերն ուսումնասիրելիս ամեն ինչ հանգելու է այն բանին, թե ինչպես է կատարվել տվյալ փոփոխությունը, արդյոք 80 c + 20 v-ն 90 c + 10 v է դարձել այն ճանապարհով, որ, ասենք, 12 000 c + 3 000 v-ն հաստատուն կապիտալի աճման հետևանքով, երբ փոփոխունը նույնն է մնացած լինում, փոխարկվել է 27 000 c + 3 000 v-ի (տոկոսորեն 90 c + 10 v), թե՞ նա այս ձևն ընդունել է փոփոխուն կապիտալի նվազման հետևանքով, երբ հաստատուն կապիտալը նույնն է մնացել, ուրեմն 12 000 c + 1333<math>^1/_3</math>v-ի փոխարկվելով (տոկոսորեն նույնպես 90 c + 10 v). կամ թե, վերջապես, երկու, գումարելիների փոփոխման հետևանքով, օրինակ, փոխարկվելով 13 500 c + 1500 v-ի (տոկոսորեն դարձյալ 90 c + 10 v)։ Բայց մենք պետք է հենց այս բոլոր դեպքերը հետազոտենք իրար հետևից և ընդսմին հրաժարվենք տոկոսային ձևի հարմարություններից, կամ թե նրա կիրառմանը միմիայն երկրորդական տեղ հատկացնենք։ '''1) m-ն ու C-ն՝ հաստատուն, v-ն՝ փոփոխուն''' Եթե v-ն փոխում է իր մեծությունը, C-ն կարող է անփոփոխ մնալ լոկ այն պայմանով, որ C-ի մյուս բաղադրամասը, այն է՝ c հաստատուն կապիտալը իր մեծությունը փոխի միևնույն գումարով, որով v-ն է փոխել, բայց հակադարձ ուղղությամբ։ Եթե C-ն սկզբնապես = 80 c + 20 v = 100, իսկ հետո v-ն ընկնում է մինչև 10, ապա C-ն կարող է միմիայն այն ժամանակ = 100 մնալ, երբ c-ն բարձրանում է 90-ի, 90 c + 10 v = 100։ Ընդհանրապես ասած, եթե v-ն փոխարկվում է v ± d-ի, այսինքն d-ով աճած կամ թե նվազած v-ի, ապա c-ն պետք է փոխարկվի С ± d-ի, պետք է փոփոխվի միևնույն գումարով, բայց հակադարձ ուղղությամբ, որպեսզի ներկա դեպքի պայմաններին բավարարություն տրված լինի։ Նմանապես, երբ հավելյալ արժեքի նորման՝ m´ նույնն է մնում, բայց փոփոխուն կապիտալը՝ v-ն փոխվում է, պետք է m հավելյալ արժեքի քանակը փոխվի, որովհետև m = m´v, իսկ m´v-ի գործոններից մեկը ենթարկվել է փոփոխման։ Մեր դեպքի ենթադրությունները, բացի, սկզբնական հավասարումից՝ <math>p´ \ = \ m´\frac{v}{C},</math>v-ի փոփոխության հետևանքով տալիս են երկրորդ հավասարումը՝   <math>p_1´ \ = \ m´\frac{v_1}{C},</math> որտեղ v-ն դարձել է <math>v_1}</math>, իսկ <math>p_1´</math>, այդ փոփոխման հետևանքով փոխված շահույթի նորման, պետք է դեռ գտնվի։ Նա գտնվում է համապատասխան համամասնությամբ, որ է՝ <math>p´ \ : \ p_1´ \ = \ m´\frac{v}{C} \ : \ m´\frac{v_1}{C} \ = \ v \ : \ v_1</math>։ Կամ ուրիշ խոսքով՝ հավելյալ արժեքի անփոփոխ նորմայի ու անփոփոխ ամբողջ կապիտալի պայմաններում շահույթի սկզբնական նորման փոփոխուն կապիտալի փոփոխումից առաջացած շահույթի նորմային հարաբերում է այնպես, ինչպես սկզբնական փոփոխուն կապիտալը՝ փոփոխված փոփոխուն կապիտալին։ Եթե կապիտալն սկզբնապես, ինչպես վերևում, էր I. 15 000 C = 12 000 c + 3 000 v (+3 000 m), իսկ հիմա է II. 15 000 C = 13 000 c + 2 000 v (+2 000 m), ապա երկու դեպքում էլ C = 15000, ու m´ = 100%, իսկ I-ի շահույթի նորման՝ 20%-ը հարաբերում է II-ի շահույթի նորմային՝ 13<math>^1/_3</math>-ին այնպես, ինչպես I-ի փոփոխուն կապիտալը՝ 3 000-ը, հարաբերում է II-ի փոփոխուն կապիտալին՝ 2000–ին. հետևաբար 20% : 13<math>^1/_3</math>% = 3000 : 2 000։ Բայց փոփոխուն կապիտալը կարող է կամ բարձրանալ, կամ թե ընկնել։ Վերցնենք նախ մի օրինակ, երբ նա բարձրանում է։ Թող մի կապիտալ սկզբնապես կազմված լինի ու գործի հետևյալ կերպ. I. 100 c + 20 v + 10 m; C = 120, m´ = 50%, p´ = 8<math>^1/_3</math>%։ Թող փոփոխուն կապիտալն այժմ բարձրանա 30-ի. (այս դեպքում ֊հաստատուն կապիտալը պետք է մեր ենթադրության համաձայն 100–ից իջնի 90-ի, որպեսզի ամբողջ կապիտալը մնա անփոփոխ = 120։ Արտադրված հավելյալ արժեքը պետք է, հավելյալ արժեքի միահավասար 50% նորմայի պայմաններում, բարձրանա 15-ի։ Ուրեմն մենք կստանանք II. 90 c + 30 v + 15 m; C = 120, m´ = 50%, p´ = 12½%։ Նախ ենթադրենք, թե աշխատավարձն անփոփոխ է մնացել։ Այդ դեպքում պետք է հավելյալ արժեքի նորմայի մյուս գործոնները, բանվորական օրն ու աշխատանքի լարունությունը, նույնպես անփոփոխ մնան։ Ուրեմն v-ի բարձրացումը (20-ից 30-ի) կարող է լոկ այն իմաստն ունենալ, որ կիսով չափ ավելի շատ բանվորներ են գործադրվում։ Այստեղ նորաստեղծ ամբողջ արժեքն էլ բարձրանում է կիսով չափ, 30-ից 45-ի, և ճիշտ առաջվա նման բաշխվում է <math>^2/_3</math>-ով աշխատավարձի վրա ու <math>^1/_3</math>-ով՝ հավելյալ արժեքի վրա։ Բայց միաժամանակ, երբ բանվորների թիվն աճել է, հաստատուն կապիտալը, արտադրամիջոցների արժեքը, 100-ից ընկել է 90-ի։ Հետևաբար մենք մեր առջև ունենք աշխատանքի նվազող արտադրողականության մի դեպք, որը շաղկապված է հաստատուն կապիտալի միաժամանակյա նվազման հետ։ Այս դեպքը տնտեսապես հնարավո՞ր է արդյոք։ Երկրագործության ու հայթայթող արդյունաբերության մեջ, որտեղ հեշտ կարելի է ըմբռնել աշխատանքի արտադրողականության նվազումը և ուրեմն զբաղված բանվորների թվի ավելացումը, այս պրոցեսը — կապիտալիստական արտադրության սահմաններում ու նրա պատվանդանի վրա — շաղկապված է հաստատուն կապիտալի ոչ թե նվազման, այլ աճման հետ։ Մինչև անգամ եթե c-ի վերոհիշյալ նվազումը պայմանավորված լիներ գների սոսկական անկումով, մի առանձին կապիտալ միայն բոլորովին բացառիկ հանգամանքներում կարող էր անցում կատարել I-ից դեպի II-ը։ Բայց ենթադրելով երկու անկախ կապիտալ, որոնք տարբեր երկրներում կամ թե երկրագործության ու հայթայթող արդյունաբերության տարբեր ճյուղերում են ներդրված, ոչ մի զարմանալի բան չէր լինի, եթե մի դեպքում ավելի շատ բանվորներ (ուրեմն ավելի մեծ փոփոխուն կապիտալ) գործադրվեին և ավելի էժանագին ու ավելի աղքատիկ արտադրամիջոցներով աշխատեին, քան մյուս դեպքում։ Իսկ եթե մենք մի կողմ ենք դնում այն ենթադրությունը, թե աշխատավարձը նույնն է մնում, և փոփոխուն կապիտալի 20-ից 30-ի բարձրանալը բացատրում ենք աշխատավարձի կիսով չափ բարձրանալով, ապա ստանում ենք մի բոլորովին այլ դեպք։ Միևնույն թվով բանվորներ — ասենք, 20 բանվոր — շարունակում են աշխատել միևնույն կամ թե լոկ աննշան չափով նվազած արտադրամիջոցներով։ Եթե բանվորական օրը մնում է անվտփոխ,— օրինակ, 10 ժամ,— ապա արդյունքի նորաստեղծ ամբողջ արժեքը նույնպես անփոփոխ է մնում. նա առաջվա պես = 30։ Բայց այս 30-ն ամբողջովին գործադրվում է կանխավճարված 30-անոց փոփոխուն կապիտալը փոխհատուցելու համար. այս դեպքում հավելյալ արժեքը կչքանար։ Իսկ մենք ենթադրել էինք, որ հավելյալ արժեքի նորման չի փոփոխվում է ուրեմն I-ում եղածի նման կանգնած է մնում 50%-ի վրա։ Այս հնարավոր է լոկ այն պարագայում, եթե բանվորական օրը կիսով չափ երկարացվում, բարձրացվում է 15 ժամի։ Այն Ժամանակ 20 բանվորը 15 Ժամում կարտադրեին 45-անոց մի ընդհանուր արժեք, և բոլոր պայմանները կատարված կլինեին— II. 90 c + 30 v + 15 m; C = 120, m´ = 50%, p´ = 12½%։ Այս դեպքում 20 բանվորն ավելի շատ աշխատամիջոցներ, գործիք, մեքենաներ չեն գործադրում, քան, I դեպքում. միայն պետք է հումքը կամ թե օժանդակ մատերիալը շատացվի 50%-ով։ Հետևաբար այս մատերիալների գների անկման դեպքում, մեր ենթադրությունների համաձայն, անցումն I-ից դեպի II-ը տնտեսապես արդեն շատ հավանական կլիներ նաև մի առանձնակի կապիտալի համար։ Եվ կապիտալիստն իր հաստատուն կապիտալի արժեքի անկման պատճառով կրած վնասի փոխարեն առնվազն մասամբ փոխհատուցում կստանար ավելի մեծ շահույթի միջոցով։ Հիմա ընդունենք, որ փոփոխուն կապիտալն ընկնում է՝ փոխանակ բարձրանալու։ Այստեղ լոկ հարկավոր է մեր վերևի օրինակը շուռ տալ, № II-ը դնել իբրև սկզբնական կապիտալ և II-ից անցնել I-ին։ Հետևապես, II. 90 c + 30 v + 15 m-ն կդառնա I. 100 c + 20 v + 10 m, և ակներև է, որ այս տեղափոխության հետևանքով ամենափոքրիկ փոփոխություն անգամ չի կատարվի այն պայմաններում, որոնք կարգավորում են երկու կողմի շահույթի նորմաներն ու նրանց փոխադարձ հարաբերությունները։ Եթե v-ն 30-ից 20-ի է իջնում այն պատճառով, որ աճում է հաստատուն կապիտալը և <math>^1/_3</math>-ով ավելի քիչ բանվորներ են աշխատեցվում, ապա մենք այստեղ մեր առջև ունենք ժամանակակից արդյունաբերության նորմալ դեպքը, այն է՝ աշխատանքի բարձրացող արտադրողականություն, արտադրամիջոցների ավելի մեծ քանակների տիրապետում ավելի քիչ բանվորների ձեռքով։ Որ այս շարժումն անհրաժեշտորեն շաղկապված է շահույթի նորմայի միաժամանակ տեղի ունեցող անկման հետ, այդ կերևա գրքի երրորդ բաժնում։ Բայց եթե v-ն 30-ից ընկնում է մինչև 20 այն պատճառով, որ միևնույն թվով բանվորներ են աշխատեցվում, բայց ավելի ցած վարձով, ապա չփոփոխված բանվորական օրվա պայմաններում արդյունքի նորաստեղծ ամբողջ արժեքն առաջվա նման մնում է = 30 v + 15 m = 45. որովհետև v-ն ընկել է մինչև 20, ապա հավելյալ արժեքը կբարձրանար 25-ի, հավելյալ արժեքի նորման 50%-ից կբարձրանար 125%-ի, մի բան, որ հակառակ կլիներ մեր ենթադրությանը։ Մեր դեպքի պայմանների շրջանակներում մնալու համար պետք է հավելյալ արժեքը, 50% նորմա ենթադրելով, ընդհակառակը, ընկներ մինչև 10, ուրեմն արդյունքի ամբողջ նորաստեղծ արժեքն էլ 45-ից իջներ 30-ի, իսկ այս հնարավոր է բանվորական օրը <math>^1/_3</math>-ով կարճացնելու հետևանքով միայն։ Այն ժամանակ մենք վերևինի պես ստանում ենք II. 100 c + 20 v + 10 m; m´ = 50%, p´ = 8<math>^1/_3</math>%։ Կարիք չկա, իհարկե, հիշատակելու, որ բանվորական ժամանակի այս կրճատումն աշխատավարձի անկման պայմաններում գործնականում տեղի չէր ունենա։ Բայց այդ նշանակություն չունի։ Շահույթի նորման մի քանի փոփոխուն մեծությունների ֆունկցիա է, և եթե մենք ուզում ենք իմանալ, թե այս փոփոխուն մեծություններն ինչպես են ներգործում շահույթի նորմայի վրա, պետք է նրանցից յուրաքանչյուրի աոանձին ներգործությունը հերթով հետազոտենք, առանց խտրելու, թե այսպիսի մեկուսացած ներգործությունը միևնույն կապիտալի նկատմամբ արդյոք տնտեսապես հնարավո՞ր է, թե՞ ոչ։ '''2) m´-ն՝ հաստատուն, v-ն՝ փոփոխուն, C-ն փոփոխված՝ v-ի փոփոխման հետևանքով''' Այս դեպքը նախընթացից միմիայն աստիճանով է տարբերվում։ Փոխանակ այն բանի, որ c-ն նույնքան նվազի կամ թե աճի, որքան v-ն է աճում կամ թե նվազում, այստեղ c-ն հաստատուն է մնում։ Բայց խոշոր արդյունաբերության ու երկրագործության արդի պայմաններում փոփոխուն կապիտալն ամբողջ կապիտալի մի հարաբերաբար փոքր մասն է լոկ, ուստի և ամբողջ կապիտալի նվազումը կամ աճումը, որչափով որ նա բաշխվում է փոփոխուն կապիտալի փոփոխությամբ, նույնպես փոքր է հարաբերաբար։ Եթե վերցնենք մի այսպիսի կապիտալ՝ I. 100 c + 20 v + 10 m; C = 120, m´ = 50%, p´ = 8<math>^1/_3</math>%, ապա սա կվերածվեր, օրինակ, հետևյալին. II. 100 c + 30 v + 15 m; C = 130, m´ = 50%, p´ = 11<math>^7/_{13}</math>%։ Փոփոխուն կապիտալի նվազելու հակադիր դեպքը դարձյալ ակնառու կկացուցվեր II-ից դեպի I-ը կատարվող հակադարձ անցումով։ Տնտեսական պայմաններն էապես միևնույնը կլինեին, ինչ որ նախընթաց դեպքում էին, ուստի շարադրանքը կրկնելու կարիք չկա։ I-ից դեպի II-ը կատարվող անցումն իր մեջ պարփակում է՝ աշխատանքի արտադրողականության կիսով չափ նվազում. 100 c-ին տիրապետելու համար կիսով չափ ավելի շատ աշխատանք է պահանջվում II–ում, քան I-ում։ Այս դեպքը կարող է երկրագործության մեջ տեղի ունենալ99<ref>Ձեռագրում այստեղ նշված է. «Հետո պետք է հետազոտել, թե այս դեպքն ինչպես է կապված հողային ռենտայի հետ» [Ֆ. Է.]։</ref>։ Բայց մինչդեռ նախընթաց դեպքում ամբողջ կապիտալը հաստատուն էր մնում այն պատճառով, որ հաստատուն կապիտալը փոփոխունի էր փոխարկվում կամ թե ընդհակառակը, ապա այստեղ փոփոխուն մասի աճման շնորհիվ տեղի է ունենում լրացուցիչ կապիտալի կցակապում, իսկ փոփոխուն մասի նվազման շնորհիվ՝ մինչ այդ կիրառված կապիտալի ազատ արձակում։ '''3) m´-ն ու v-ն՝ հաստատուն, c-ն, ուրեմն նաև C-ն՝ փոփոխուն''' Այս դեպքում <math>p´ \ = \ m´\frac{v}{C}</math> հավասարումը փոխարկվում է <math>p_1´ \ = \ m´\frac{v}{C_1}</math> և երկու կողմում գտնվող գործոնների ջնջելու միջոցով հասցնում է հետևյալ համամասնության. <math>p_1´ \ : p´ \ = \ C : C_1</math>. այսինքն հավելյալ արժեքի միահավասար նորմայի ու փոփոխուն կապիտալի միահավասար մասերի դեպքում շահույթի նորմաները հակառակ հարաբերական են ամբողջական կապիտալների նկատմամբ։ Եթե մենք ունենք, օրինակ, երեք կապիտալ կամ թե միևնույն կապիտալի երեք տարբեր կացություններ՝ I. 80 c + 20 v + 20 m; C = 100, m´ = 100%, p´ = 20%, II. 100 c + 20 v + 20 m; C = 120, m´ = 100%, p´ = 16<math>^2/_3</math>%, III. 60 c + 20 v + 20 m; C = 80, m´ = 100%, p´ = 25%, ապա նրանք իրար հարաբերում են այսպես. 20% : 16<math>^2/_3</math>% = 120 : 100 ու 20% : 25% = 80 : 100։ Հաստատուն m´-ի պայմաններում <math>\frac{v}{C}</math>-ի փոփոխությունների ընդհանրական ֆորմուլան, որ առաջ էինք տվել, հետևյալն էր. <math>p_1´ \ = \ m´\frac{ev}{EC}</math>.հիմա նա դառնում է <math>p_1´ \ = \ m´\frac{v}{EC}</math,.որովհետև v-ն ոչ մի փոփոխություն չի կրում, ուստի <math>\frac{v_1}{v}</math> գործոնն այստեղ դառնում է = 1։ Որովհետև m´v = m-ին, հավելյալ արժեքի մասսային, և որովհետև m´-ն ու v-ն երկուսն էլ հաստատուն են մնում, ուստի m-ն էլ C-ի փոփոխությունից չշոշափված է մնում. հավելյալ արժեքի մասսան միևնույնն է մնում, ինչ որ էր փոփոխությունից առաջ։ Եթե c-ն ընկներ մինչև զերո, ապա կստացվեր p´ = m´, շահույթի նորման հավասար կլիներ հավելյալ արժեքի նորմային։ c-ի փոփոխությունը կարող է ծագել կա՛մ սոսկ հաստատուն կապիտալի իրեղեն տարրերի արժեքի փոփոխությունից կամ թե ամբողջ կապիտալի տեխնիկական կառուցվածքի փոփոխումից, ուրեմն աշխատանքի արտադրողականության մի փոփոխությունից, որը տեղի է ունենում արտադրության համապատասխան ճյուղում։ Վերջին դեպքում հասարակական աշխատանքի արտադրողականությունը, որ բարձրանում է խոշոր արդյունաբերության, ու երկրագործության զարգացմանը զուգընթաց, կպայմանավորեր այն, որ հաջորդաբար անցում տեղի կունենար (վերևի օրինակի մեջ) III-ից դեպի I-ն ու I-ից դեպի II-ը։ Աշխատանքի մի քանակ, որին 20 միավոր են վճարում և որը 40–անոց մի արժեք է արտադրում, նախ կտիրապետեր 60-անոց արժեք ունեցող աշխատամիջոցների մի քանակի տիրապետված աշխատամիջոցները բարձրացող արտադրողականության ու անփոփոխ մնացող արժեքի դեպքում աճելով նախ կհասնեին 80-ի, հետո էլ 100-ի։ Հակառակ հաջորդականությունը կպայմանավորեր արտադրողականության նվազումը աշխատանքի միևնույն քանակն ավելի քիչ արտադրամիջոցներ կկարողանար շարժման մեջ դնել, արտագրությունը կսահմանափակվեր, ինչպես որ այս կարող է տեղի ունենալ երկրագործության մեջ, հանքարաններում և այլն։ Հաստատուն կապիտալի տնտեսումը մի կողմից բարձրացնում է շահույթի նորման ու մյուս կողմից ազատարձակում է կապիտալը, ուրեմն կարևոր է կապիտալիստների համար։ Այս կետը, ինչպես և հաստատուն կապիտալի տարրերի, հատկապես հումքի, գների փոփոխության ներգործությունը մենք հետագայում ավելի մոտից ենք հետազոտելու։ Այստեղ էլ դարձյալ երևան է գալիս, որ հաստատուն կապիտալի փոփոխությունը միակերպ է ներգործում շահույթի նորմայի վրա, միևնույն է ուդում է այս փոփոխությունն առաջացած լինի c-ի իրեղեն բաղադրամասերի ավելացումից կամ թե նվազումից, թե սոսկ նրանց արժեքի փոփոխությունից։ '''4) m´-ն՝ հաստատուն, v-ն, c-ն ու ամբողջ C-ն՝ փոփոխուն''' Այս դեպքում շահույթի փոփոխված նորմայի համար վերևի ընդհանրական ֆորմուլան՝ <math>p_1´ \ = \ m´\frac{v_1}{C}</math> պահպանում է իր վճռական նշանակությունը։ Սրանից հետևում է, որ հավելյալ արժեքի անփոփոխ նորմայի դեպքում՝ ա) շահույթի նորման ընկնում է, եթե E-ն ավելի մեծ է, քան e-ն, այսինքն եթե հաստատուն կապիտալն այնպես է աճում, որ ամբողջ կապիտալն ավելի ուժեղ հարաբերությամբ է աճում, քան փոփոխուն կապիտալը։ Եթե մի կապիտալ 80 c + 20 v + 20 m կազմից անցնում է 170 c + 30 v + 30 m կազմին, ապա m´-ը մնում է 100%, բայց <math>\frac{v}{C}</math>-ն <math>\frac{20}{100}</math>-ից ընկնում է մինչև <math>\frac{30}{200}-ի, չնայած որ ինչպես v-ն, այնպես և C-ն աճել են, և շահույթի նորման համապատասխանորեն 20%-ից ընկնում է մինչև 15%։ բ) Շահույթի նորման անփոփոխ է մնում լոկ այն դեպքում, եթե e = E, այսինքն եթե <math>\frac{v}{C}</math> կոտորակը արտաքուստ փոխվելով հանդերձ միևնույն մեծությունն է պահպանում, այսինքն եթե համարիչն ու հայտարարը բազմապատկված կամ թե բաժանված են լինում միևնույն թվով։ 80 c + 20 v + 20 m-ն ու 160 c + 40 v + 40 m-ն ակներևորեն շահույթի միևնույն 20%-անոց նորման ունեն, որովհետև m´ մնում է = 100%, և <math>\frac{v}{C} \ = \ \frac{20}{100} \ = \ \frac{40}{200}</math> երկու օրինակում էլ միևնույն մեծությունն է ներկայացնում։ գ) Շահույթի նորման բարձրանում է, եթե e-ն ավելի մեծ է, քան E-ն, այսինքն եթե փոփոխուն կապիտալն ավելի ուժեղ հարաբերությամբ է աճում, քան ամբողջ կապիտալը։ Եթե 80 c + 20 v + 20 m-ը դառ- նում է 120c + 40 v + 40 m, ապա շահույթի նորման 20%-ից բարձրանում է 25%-ի, որովհետև, անփոփոխ m´-ի դեպքում <math>\frac{v}{C} \ = \ \frac{20}{100}</math>-ը բարձրացել է <math>\frac{40}{160}</math>-ի, <math>^1/_5</math>-ից՝ ¼-ի։ v-ի ու C-ի միևնույն ուղղությամբ փոխվելու դեպքում մենք մեծությունների այս փոփոխությունը կարող ենք այնպես հասկանալ, թե երկուսն էլ մինչև մի որոշ աստիճան փոխվում են միևնույն հարաբերությամբ, այնպես որ մինչև այնտեղ <math>\frac{v}{C}</math>-ն անփոփոխ է մնում։ Այս աստիճանից դենն արդեն երկուսից միմիայն մեկը կփոխվեր, և մենք ընդսմին այս բարդ դեպքը վեր ենք ածում նախընթաց ավելի պարզ դեպքերից մեկին։ Եթե, օրինակ, 80 c + 20 v + 20 m-ն դառնում է 100 c + 30 v + 30 m, ապա այս փոփոխության ժամանակ v-ի հարաբերությունը c-ի նկատմամբ, ուրեմն և C-ի նկատմամբ անփոփոխ է մնում մինչև 100 c + 25 v + 25 m դառնալը։ Հետևաբար մինչև այդտեղ շահույթի նորման էլ մնում է անփոփոխ։ Այսպիսով ուրեմն, մենք կարող ենք հիմա 100 c + 25 v + 25 m-ն ելակետ ընդունել. մենք գտնում ենք, որ v-ն 5-ով մեծացել, բարձրացել է 30 v-ի և սրա հետևանքով էլ C-ն. 125-ից բարձրացել է 130-ի, և այսպիսով ստանում ենք երկրորդ դեպքը, այն է՝ v-ի պարզ փոփոխության ու սրա հետևանքով առաջացած՝ C-ի փոփոխության դեպքը։ Շահույթի նորման, որ սկզբնապես 20% էր, 5 v-ի այս միակցման հետևանքով, հավելյալ արժեքի նույնահավասար նորմայի պայմաններում, բարձրանում Է 23<math>^1/_{13}</math>%-ի։ Նույն այս կերպով ավելի պարդ դեպքերից մեկին վերածելը կարող է տեղի ունենալ նաև այն ժամանակ, երբ v-ն ու C-ն իրենց մեծությունները փոփոխում են հակադիր ուղղությամբ։ Եթե մենք նորից ելակետ ընդունենք, օրինակ, 80 c + 20 v + 20 m, և այս փոխարկենք 110 c + 10 v + 10 m ձևին, ապա 40 c + 10 v + 10 m-ին հասցնող մի փոփոխության դեպքում շահույթի նորման միևնույնը կլիներ, ինչ որ առաջ, այն է՝ 20%։ Անցման այս ձևին 70 c միակցելու հետևանքով շահույթի նորման իջեցվում է 8<math>^1/_{3}</math>%-ի։ Հետևաբար, այս դեպքը ևս վերածվեց միակ փոփոխուն մեծության, այն է c-ի, փոփոխության մի դեպքի։ Այսպիսով ուրեմն v-ի, c-ի ու C-ի միաժամանակյա փոփոխությունը ոչ մի նոր տեսակետ չի ընձեռում և վերջին հաշվով միշտ բերելով հասցնում է այն դեպքին, երբ լոկ մի գործոնն է փոփոխուն։ Մինչև անգամ դեռ մնացած միակ դեպքը փաստորեն արդեն սպառվել է, այսինքն այն դեպքը, երբ v-ն ու c-ն թվապես չին փոխվում, բայց նրանց իրեղեն տարրերը արժեքի մի փոփոխություն, են կրում, երբ ուրեմն v-ն ցույց է տալիս շարժման մեջ դրված աշխատանքի մի փոփոխված քանակ, c-ն՝ շարժման մեջ դրված արտադրամիջոցների մի փոփոխված քանակ։ Թող 80 c + 20 v + 20 m-ի մեջ 20 սկզբնապես ներկայացնի 20 բանվորի վարձն օրական 10 բանվորական ժամի համար։ Ամեն մեկի վարձը թող 1-ից բարձրանա 1¼-ի։ Այս դեպքում 20 v-ն միմիայն 16 բանվորի վճարն է կազմում՝ 20-ի փոխարեն։ Բայց եթե 20-ը 200 բանվորական ժամում 40-անոց մի արժեք էր արտադրում, 16-ն օրական 10 ժամում, ուրեմն ընդհանուր առմամբ 160 բանվորական ժամում միմիայն 32-անոց մի արժեք է արտադրում։ Աշխատավարձի համար վճարվող 20 v-ն հանելուց հետո 32-ից միմիայն 12-ն է մնում հավելյալ արժեքի համար. հավելյալ արժեքի նորման 100%-ից իջնում է 60%-ի։ Բայց որովհետև ենթադրության համաձայն պետք է հավելյալ արժեքի նորման հաստատուն մնա, ուստի բանվորական օրը պետք է ¼-ով երկարացվի, 10 ժամից բարձրացվի 12½-ի. եթե 20 բանվորն օրական 10 ժամում = 200 բանվորական ժամում 40-անոց մի արժեք են արտադրում, ապա 10 բանվորն 12½ ժամում = 200 ժամում են նույն արժեքն արտադրում. 80 c + 20 v կապիտալն առաջվա նման 20-անոց մի հավելյալ արժեք է արտադրում։ Ընդհակառակը, եթե աշխատավարձն ընկնում է այն եղանակով, որ 20 v-ն 30 բանվորի վարձն է ծածկում, ապա m´-ն կարող է հաստատուն մնալ լոկ այն դեպքում, երբ բանվորական օրը 10-ից իջեցվում է 6<math>^2_3</math> ժամի։ 20 × 10 = 30 × 6<math>^2_3</math> = 200 բանվորական ժամ։ Թե այս հակադիր ենթադրությունների դեպքում c-ն, ըստ իր արժեքի փողային արտահայտության, որչափով կարող է նույնը մնալ, բայց և այնպես արտահայտել արտադրամիջոցների մի փոփոխված քանակ, որը համապատասխանում է փոփոխված հարաբերություններին, վերևում այս էապես արդեն քննված է։ Այս դեպքն իր զուտ կերպարանքով միմիայն իբրև խիստ բացառություն կարող է հնարավոր լինել։ Ինչ վերաբերում է c-ի տարրերի արժեքի այն փոփոխմանը, որը մեծացնում կամ թե նվազեցնում է նրանց մասսան, բայց c արժեգումարն անփոփոխ է թողնում, ապա այս չի վերաբերում ոչ շահույթի նորմային ու ոչ էլ հավելյալ արժեքի նորմային, քանի դեռ v-ի մեծության մեջ ոչ մի փոփոխություն նա չի առաջացնում։ Սրանով մենք սպառեցինք մեր հավասարման մեջ v-ի, c-ի ու C-ի փոփոխության բոլոր հնարավոր դեպքերը։ Մենք տեսանք, որ հավելյալ արժեքի անփոփոխ նորմայի պայմաններում շահույթի նորման կարող է ընկնել, նույնը մնալ կամ թե բարձրանալ, ընդորում c-ի, համապատասխան դեպքերում նաև C-ի նկատմամբ \v-ի ունեցած հարաբերության ամենաչնչին փոփոխությունը բավական է՝ շահույթի նորման նույնպես փոխելու համար։ Այնուհետև պարզվեց, որ v-ի փոփոխության դեպքում, ամենուրեք հանդիպում ենք մի սահմանի, որտեղ m´-ի հաստատունությունը տնտեսապես անհնարին է դառնում։ Որովհետև c-ի յուրաքանչյուր միակողմանի փոփոխություն նույնպես պետք է հասնի մի սահմանի, որտեղ v-ն այլևս չի կարող հաստատուն մնալ, ապա դուրս է գալիս, որ <math>\frac{v}{C}</math>-ի բոլոր հնարավոր փոփոխությունների համար սահմաններ կան դրված, որոնցից այն կողմն արդեն m´-ն էլ պետք է փոփոխուն դառնա։ m´-ի փոփոխությունների ժամանակ, որոնց հետազոտմանը մենք անցնում ենք հիմա, մեր հավասարման փոփոխուն տարբեր մեծությունների այս փոխազդեցությունն էլ ավելի պարզորոշ երևան կգա։ '''II. m´-ն՝ փոփոխուն''' Հավելյալ արժեքի տարբեր նորմաների դեպքում, անկախ նրանից, թե արդյոք <math>\frac{v}{C}</math>-ն հաստատուն է մնում կամ նույնպես փոփոխվում է,— շահույթի նորմաների համար մի ընդհանրական ֆորմուլա է ստացվում, եթե մենք <math>p´ \ = \ m´\frac{v}{C}</math>. հավասարումը փոխարկում ենք մի ուրիշ՝ <math>p_1´ \ = \ m_1´\frac{v_1}{C_1}</math>, հավասարման, որտեղ <math>p_1´</math>, <math>m_1´</math>, <math>v_1</math> ու <math>C_1</math>, արտահայտում են p´-ի, m´-ի, v-ի ու C-ի փոփոխված արժեքները։ Այն ժամանակ մենք ստանում ենք՝ <math>p´ \ : \ p_1´ \ = \ m´\frac{v}{C} \ : \ m_1´\frac{v_1}{C_1}</math>, և սրանից էլ <math>p_1´ \ = \ \frac{m_1´}{m´} \ × \ \frac{v_1}{v} \ × \ \frac{C}{C_1} \ × \ p´</math>։ '''1) m´-ն՝ փոփոխուն, <math>\frac{v}{C}</math>-ն՝ հաստատուն''' Այս դեպքում ստացվում են հետևյալ հավասարումները. <math>p´ \ = \ m´\frac{v}{C}; \ p_1´ \ m_1´\frac{v}{C}</math>, երկուսի մեջ էլ <math>\frac{v}{C}</math>-ն հավասար մեծություն է ներկայացնում։ Ուստի ստացվում է հետևյալ հարաբերությունը. <math>p´ \ : \ p_1´ \ = \ m´ \ : \ m_1´</math>։ Միանման կառուցվածք ունեցող երկու կապիտալի շահույթի նորմաներն իրար հարաբերում են այնպես, ինչպես համապատասխան երկու հավելյալ արժեքի նորմաները։ Որովհետև կոտորակի մեջ կարևորը ոչ թե v-ի ու C-ի բացարձակ մեծություններն են, այլ երկուսի հարաբերությունը միայն, ապա այս դրույթը վերաբերում է միանման կառուցվածք ունեցող բոլոր կապիտալներին, անկախ նրանց բացարձակ մեծությունից։ 80 c + 20 v + 20 m; C = 100, m´ = 100%, p´ = 20% 160 c + 40 v + 20 m; C = 200, m´ = 50%, p´ = 10% 100% : 50% = 20% : 10%։ Եթե v-ի ու C-ի բացարձակ մեծությունները երկու վեպքում էլ միևնույնն են, ապա շահույթի նորմաները, բացի դրանից, հարաբերում են իրար այնպես, ինչպես հավելյալ արժեքի մասսաները. <math>p´ \ : \ p_1´ \ = \ m´v \ : \ m_1´v \ = \ m \ : \ m_1</math> Օրինակ՝ 80 c + 20 v + 20 m; m´ = 100%, p´ = 20% 80 c + 20 v + 10 m; m´ = 50%, p´ = 10% 20% : 10% = 100 × 20 : 50 × 20 = 20m : 10m։ Հիմա պարզ է, որ բացարձակորեն կամ թե տոկոսային թվերով միահավասար կառուցվածք ունեցող կապիտալների դեպքում հավելյալ արժեքի նորմաները լոկ այն պարագայում կարող են տարբեր լինել, եթե տարբեր է կա՛մ աշխատավարձը, կա՛մ բանվորական օրվա երկարությունը, կամ թե աշխատանքի լարունությունը։ Երեք դեպքում I. 80 c + 20 v + 10 m; m´ = 50%, p´ = 10%, II. 80 c + 20 v + 20 m; m´ = 100%, p´ = 20%, III. 80 c + 20 v + 40 m; m´ = 200%, p´ = 40%, նոր արտադրած րնղՀանո ւր արժեքն է I-ում՝ 30 (20 v + 10 m), II-ում՝ 40, III-ում՝ 60։ Այս կարող է կատարվել եռակի եղանակով։ '''Առաջին''', եթե աշխատավարձերը տարբեր են , ուրեմն 20 v-ն ամեն մի առանձին դեպքում բանվորների մի տարբեր թիվ է արտահայտում։ Ենթադրենք, թե I-ում 15 բանվոր աշխատում են 10 ժամ 1<math>^1/_3</math> ֆ. ստ. աշխատավարձով և արտադրում են 30 ֆ. ստ. արժեք, որից 20 ֆ. ստ.-ն աշխատավարձն է փոխհատուցում, և 10 ֆ. ստ. մնում է իբրև հավելյալ արժեք: Եթե աշխատավարձն ընկնում է մինչև 1 ֆ. ստ., ապա կարող են 20 բանվոր աշխատեցվել 10 ժամ և արտադրել 40 ֆ. ստ. մի արժեք, որից 20 ֆ. ստ.-ն աշխատավարձի համար, և 20 ֆ. ստ.-ն՝ իբրև հավելյալ արժեք։ Եթե աշխատավարձն ավելի է ընկնում՝ հասնելով <math>^2/_3</math> ֆ. ստ.-ի, ապա աշխատեցվում են 30 բանվոր 10 ժամով և արտադրում են 60 ֆ. ստ. մի արժեք, որից 20 ֆ. ստ. աշխատավարձի համար հանելուց հետո դեռ 40 ֆ. ստ. էլ մնում է իբրև հավելյալ արժեք։ Այս դեպքը — կապիտալի հաստատուն տոկոսային, կառուցվածք, հաստատուն բանվորական օր, աշխատանքի հաստատուն լարունություն, հավելյալ արժեքի նորմայի փոփոխություն՝ աշխատավարձի փոփոխության հհաևանքով առաջացած — միակ դեպքն է, երբ ճիշտ է դուրս գալիս Ռիկարդոյի վարկածը. «Շահույթը բարձր կամ թե ցածր կլինի '''Ճիշտ այն համամասնությամբ''', որով ցածր կամ թե բարձր կլինի աշխատավարձը»։ («Principles, ch. I, sect. III, p. 18. Works of D. Ricardo, ed. Mac Culloch 1852. [Рикардо: «Начала политич. экономии», 1935, стр. 16])։ Կամ թե '''երկրորդ''', եթե աշխատանքի լարունությունը տարբեր է։ Այս դեպքում, օրինակ, 20 բանվորը միևնույն աշխատամիջոցներով օրական 10 բանվորական ժամում մի որոշ ապրանքից կպատրաստեն I-ում 30 հատ, II-ում՝ 40, III-ում՝ 60, որից ամեն մի հատը, բացի նրա վրա գործադրված արտադրամիջոցների արժեքից, 1 ֆ. ստ. նոր արժեք է ներկայացնում։ Որովհետև յուրաքանչյուր դեպքում էլ 20 հատը կամ 20 ֆ. ստ. աշխատավարձն են փոխհատուցում, ուստի հավելյալ արժեքի համար I-ում մնում է 10 հատ = 10 ֆ. ստ., II-ում՝ 20 հատ = 20 ֆ. ստ., III-ում՝ 40 հատ = 40 ֆ. ոտ.։ Կամ '''երրորդ'''՝ բանվորական օրը տարբեր երկարություն ունի։ Եթե 20 բանվորը միահավասար լարունության պայմաններում I-ում աշխատում են օրական ինը ժամ, II-ում՝ տասներկու ժամ, III-ում՝ տասնութ ժամ, ապա նրանց ամբողջ արդյունքը 30 : 40 : 60 հարաբերում է այնպես, ինչպես 9 : 12 : 18, և որովհետև աշխատավարձն ամեն անգամ = 20, ուստի նորից 10, resp. 20 ու 40 մնում է իբրև հավելյալ արժեք։ Այսպիսով ուրեմն, աշխատավարձի բարձրացումը կամ թե ցածրացումը հավելյալ արժեքի նորմայի բարձրության վրա, ուրեմն և — հաստատուն <math>\frac{v}{C}</math>-ի դեպքում, — շահույթի նորմայի վրա ներգործում է հակառակ ուղղությամբ, աշխատանքի լարունության բարձրացումը կամ թե ցածրացումը և բանվորական օրվա երկարացումն ու կարճացումը միևնույն ուղղությամբ։ '''2) m´-ն ու v-ն՝ փոփոխուն, C-ն՝ հաստատուն''' Այս դեպքում ուժ ունի հետևյալ համամասնությունը. <math>p´ \ : \ p_1´ \ = \ m´\frac{v}{C} \ : \ m_1´\frac{v_1}{C} \ = \ m´v \ : \ m_1´v_1 = m \ : \ m_1</math>։ Շահույթի նորմաները հարաբերում են այնպես, ինչպես համապատասխան հավելյալ արժեքների մասսաները։ Անփոփոխ մնացող փոփոխուն կապիտալի դեպքում հավելյալ արժեքի նորմայի փոփոխվելն արդյունքի նոր ստեղծած արժեքի մեծության ու բաշխման փոփոխություն էր նշանակում։ v-ի ու m´-ի միաժամանակյա փոփոխություն, նմանապես զուգորդված է միշտ արդյունքի նոր ստեղծված արժեքի մի նոր բաշխման հետ, բայց ոչ միշտ՝ նրա մեծության փոփոխության հետ։ ա) v-ի ու m´-ի փոփոխությունը տեղի է ունենում հակադիր ուղղությամբ, բայց միևնույն մեծությամբ. օրինակ. 80 c + 20 v + 10 m; m´ = 50%, p´ = 10% 90 c + 10 v + 20 m; m´ = 200%, p´ = 20% Նոր ստեղծված արժեքը երկու դեպքում էլ հավասար է, ուրեմն մատակարարված աշխատանքի քանակն էլ հավասար է. 20 v + 10 m = 10 v + 20 m = 30։ Տարբերոէթյունը լոկ այն է, որ առաջին դեպքում 20-ը վճարվում է աշխատավարձի համար, և 10-ը մնում է հավելյալ արժեքի համար, այնինչ երկրորդ դեպքում աշխատավարձը կազմում է միմիայն 10, և ուրեմն հավելյալ արժեքը՝ 20։ Այս միակ դեպքն է, երբ v-ի ու m´-ի միաժամանակյա փոփոխության միջոցին բանվորների թիվը, աշխատանքի լարունությունն ու բանվորական օրվա երկարությունը մնում են անփոփոխ։ բ) m´-ի ու v-ի փոփոխությունը տեղի է ունենում նույնպես հակադիր ուղղությամբ, բայց ոչ միևնույն մեծությամբ նրանցից ամեն մեկի համար։ Այստեղ գերակշռում է կամ v-ի, կամ m´-ի փոփոխությունը։ I. 80 c + 20 v + 20 m; m´ = 100%, p´ = 20% II. 72 c + 28 v + 20 m; m´ = 71<math>^3/_7</math>%, p´ = 20% III. 84 c + 16 v + 20 m; m´ = 125%, p´ = 20% I-ում 40-անսց նորաստեղծ արժեքի դիմաց վճարվում է 20 v, II-ում 48-անոց նույնի դիմաց՝ 28 v, III-ում 36-անոց նույնի դիմաց՝ 16 v։ Ինչպես նորաստեղծ արժեքը, այնպես և աշխատավարձը փոխվել է. բայց նորաստեղծ արժեքի փոփոխությունը նշանակում է մատակարարված աշխատանքի քանակի փոփոխություն, ուրեմն կա՛մ բանվորների թվի, կամ աշխատանքի տևողության, կամ աշխատանքի լարունության, կամ թե այս երեքից մի քանիսի փոփոխություն։ գ) m´-ի ու v-ի փոփոխությունը տեղի է ունենում միևնույն ուղղությամբ. այս դեպքում մեկը սաստկացնում է մյուսի ներգործությունը։ 90 c + 10 v + 10 m; m´ = 100%, p´ = 10% 80 c + 20 v + 30 m; m´ = 150%, p´ = 30% 92 c + 8 v + 6 m; m´ = 75%, p´ = 6%։ Այստեղ էլ նորաստեղծ երեք արժեքները տարբեր են, այն է՝ 20, 50 ու 14 են, և ամեն անգամվա աշխատանքի քանակի մեծության այս տարբերությունը դարձյալ հանգում է բանվորների թվի, աշխատանքի տևողության, աշխատանքի լարունության, կամ թե այս գործոններից մի քանիսի կամ բոլորի տարբերությանը։ 3) m´-ն, v-ն ու C-ն՝ փոփոխուն Այս դեպքը ոչ մի նոր տեսակետ չի ընձեռում և լուծվում է այն ընդհանրական ֆորմուլայով, որ տրված է «II m´-ն՝ փոփոխուն» վերնագրի տակ։ <TABLE border = 0 width="128px" align=center> <TR> <TD style='border-top:solid windowtext 1.0pt;'></TD> </TR></TABLE> Այսպես ուրեմն, հավելյալ արժեքի նորմայի մեծության փոփոխության ներգործությունը շահույթի նորմայի վրա հետևյալ դեպքերն է հնարավոր դարձնում. 1) p´-ն աճում կամ նվազում է միևնույն հարաբերությամբ, ինչպես m´-ն, եթե <math>\frac{v}{C}</math>-ն հաստատուն է մնում։ 80 c + 20 v + 20 m; m´ = 100%, p´ = 20% 80 c + 20 v + 10 m; m´ = 50%, p´ = 10% 100% : 50% = 20% : 10%։ 2) p´-ն բարձրանում է կամ թե ընկնում հարաբերաբար ավելի ուժեղ չափով, քան m´-ն, եթե <math>\frac{v}{C}</math>-ն շարժվում է միևնույն ուղղությամբ, ինչ որ m´-ն, այսինքն, ավելանում է կամ թե պակասում, երբ m´-ն էլ ավելանում է կամ թե պակասում։ 80 c + 20 v + 10 m; m´ = 50%, p´ = 10% 70 c + 30 v + 20 m; m´ = 66<math>^2/_3</math>%, p´ = 20% 50% : 66<math>^2/_3</math>% < 10% : 20%։ 3) p´-ն բարձրանում է կամ թե ընկնում հարաբերաբար ավելի թույլ չափով, քան m´-ն, եթե <math>\frac{v}{C}</math>-ն փոխվում է m´-ի փոխվելուն հակադիր ուղղությամբ, բայց հարաբերաբար ավելի թույլ չափով. 80 c + 20 v + 10 m; m´ = 50%, p´ = 10% 90 c + 10 v + 15 m; m´ = 150%, p´ = 15% 50% : 150% > 10% : 15%։ 4) p´-ն բարձրանում է, թեև m´-ն ընկնում է, կամ թե նա ընկնում է, թեև m´-ն բարձրանում է, եթե <math>\frac{v}{C}</math>-ն փոխվում է m´-ի փոխվելուն հակադիր ուղղությամբ, ու հարաբերաբար ավելի ուժեղ չափով, քան m´-ը։ 80 c + 20 v + 20 m; m´ = 100%, p´ = 20% 90 c + 10 v + 15 m; m´ = 150%, p´ = 15% m´-ն 100%-ից բարձրացել է 150%-ի, p´-ն 20%-ից ընկել է 15%-ի։ 5) Վերջապես p´-ն հաստատուն է մնում, թեև m´-ն բարձրանում է կամ կամ ընկնում, եթե <math>\frac{v}{C}</math>-ն փոխվում է հակադիր ուղղությամբ, բայց ճիշտ նույն հարաբերությամբ, որով m´-ն է փոխում իր մեծությունը։ Միմիայն այս վերջին դեպքն է, որ դեռ մի որոշ բացատրության կարիք ունի։ Ինչպես որ մենք վերևում <math>\frac{v}{C}</math>-ի փոփոխությունների դեպքում տեսանք, որ հավելյալ արժեքի միևնույն նորման կարող է արտահայտվել շահույթի ամենատարբեր նորմաների մեջ, այնպես էլ այստեղ տեսնում ենք, որ շահույթի միևնույն նորմայի պատվանդան կարող են ծառայել հավելյալ արժեքի շատ տարբեր նորմաներ։ Բայց մինչդեռ հաստատուն m´-ի դեպքում v-ի և C-ի հարաբերության յուրաքանչյուր փոփոխություն բավական էր շահույթի նորմայի մի տարբերություն առաջ բերելու համար, m´-ի մեծության փոփոխության դեպքում պահանջվում է <math>\frac{v}{C}</math>-ի մեծության մի հակառակ փոփոխություն ճիշտ համապատասխան չափով, որպեսզի շահույթի նորման միևնույնը մնա։ Միևնույն կապիտալի նկատմամբ, կամ թե միևնույն երկրի երկու կապիտալի նկատմամբ այս հնարավոր է միայն, իբրև խիստ բացառություն։ Վեր առնենք, օրինակ, մի կապիտալ՝ 80 c + 20 v + 20 m; C = 100, m´ = 100%, p´ = 20% և ընդունենք, թե աշխատավարձն այնպես է ընկնում, որ բանվորների միևնույն թիվը հիմա արդեն կարելի է ունենալ 16 v-ով, փոխանակ 20 v-ով ունենալու։ Այստեղ մենք, այլ անփոփոխ պարագաներում, 4 v-ի ազատ արձակման հետևանքով ստանում ենք 80 c + 16 v + 24 m; C = 96, m´ = 150%, p´ = 25%։ Որպեսզի հիմա p´-ն 20%–ի հավասար լիներ, ինչպես որ էր առաջ, պետք է ամբողջ կապիտալն աճեր մինչև 120, ուրեմն հաստատուն կապիտալը՝ մինչև 104. 104 c + 16 v + 24 m; C = 120, m´ = 150%, p´ = 20%։ Այս այն ժամանակ միայն հնարավոր կլիներ, եթե աշխատավարձի անկման հետ միաժամանակ աշխատանքի արտադրողականության մեջ մի այնպիսի փոփոխություն տեղի ունենար, որը կապիտալի այսպիսի փոփոխված կազմ պահանջեր. կամ թե չէ՝ եթե հաստատուն կապիտալի փողային արժեքը 80-ից բարձրանար 104-ի. կարճ ասած՝ եթե տեղի ունենար պայմանների մի պատահական զուգադիպություն, որ միմիայն բացառիկ դեպքերում է հնարավոր։ Իրականում m´- մի այնպիսի փոփոխություն, որը միաժամանակ չի պայմանավորում v-ի, ուրեմն նաև <math>\frac{v}{C}</math>-ի փոփոխությունը, մտածելի է կատարելապես առանձնահատուկ պարագաներում միայն, այսինքն արդյունաբերության այնպիսի ճյուղերում, որտեղ միմիայն հիմնական կապիտալ ու աշխատանք է գործադրվում, իսկ աշխատանքի, առարկան բնությունն է մատակարարում։ Բայց երկու երկրի շահույթի նորմաների համեմատության դեպքում խնդիրն այլ լուծում է ստանում։ Այստեղ շահույթի միևնույն նորման իրականում մեծ մասամբ հավելյալ արժեքի տարբեր նորմաներ է արտահայտում։ Այսպիսով բոլոր հինգ դեպքից հետևում է, որ շահույթի բարձրացող նորման կարող է համապատասխանել հավելյալ արժեքի ընկնող կամ թե բարձրացող նորմային, շահույթի ընկնող նորման՝ հավելյալ արժեքի բարձրացող կամ թե ընկնող նորմային, շահույթի անփոփոխ նորման՝ հավելյալ արժեքի բարձրացող կամ ընկնող նորմային։ Որ շահույթի բարձրացող, ընկնող կամ թե անփոփոխ նորման նույնպես կարոդ է հավելյալ արժեքի մի անփոփոխ նորմայի համապատասխանել, այս մենք տեսել ենք I կետում։ <TABLE border = 0 width="128px" align=center> <TR> <TD style='border-top:solid windowtext 1.0pt;'></TD> </TR></TABLE> Այսպես ուրեմն, շահույթի նորման որոշվում է երկու գլխավոր գործոնով — հավելյալ արժեքի նորմայով ու կապիտալի արժեքային կառուցվածքով։ Այս երկու գործոնի ներգործությունը կարելի է համառոտ ամփոփել հետևյալ կերպով, ընդորում մենք կարող ենք կապիտալի կառուցվածքը տոկոսներով արտահայտել, քանի որ այստեղ նշանակություն չունի, թե փոփոխությունը կապիտալի երկու մասից որ մեկից է առաջ գալիս։ Երկու կապիտալի կամ թե երկու հաղորդական, տարբեր կացություններում գտնվող միևնույն կապիտալի շահույթի նորմաները ''Հավասար են՝'' 1) կապիտալների միանման տոկոսային կառուցվածքի ու հավելյալ արժեքի միահավասար նորմայի գեպքում. 2) կապիտալների ոչ-միանման տոկոսային կաոուցվածքի ու հավելյալ արժեքի անհավասար նորմայի դեպքում, եթե հավելյալ արժեքի նորմաների ու կապիտալի տոկոսորեն արտահայտած փոփոխուն մասերի (m´-երի ու v-երի) արտադրյալները, այսինքն հավելյալ արժեքների՝ տոկոսորեն ամբողջ կապիտալի նկատմամբ հաշվված՝ մասսաները (m = m´v) հավասար են, ուրիշ խոսքով, եթե երկու դեպքում էլ m´ ու v գործոնները հակառակ հարաբերական են միմյանց նկատմամբ։ ''Նրանք անհավասար են՝'' 1) կապիտալների տոկոսային միահավասար կառուցվածքի դեպքում, եթե հավելյալ արժեքի նորմաներն անհավասար են, ընդորում շահույթի նորմաներն իրար հարաբերում են այնպես, ինչպես հավելյալ արժեքի նորմաները. 2) հավելյալ արժեքի միահավասար նորմայի ու կապիտալների տոկոսային անհավասար կառուցվածքի դեպքում, ընդորում շահույթի նորմաները միմյանց հարաբերում են այնպես, ինչպես կապիտալի փոփոխուն մասերը. 3) հավելյալ արժեքի անհավասար նորմայի ու կապիտալների տոկոսային անհավասար կառուցվածքի դեպքում, ընդորում շահույթի նորմաները միմյանց հարաբերում են այնպես, ինչպես m´v արտադրյալները, այսինքն ինչպես տոկոսորեն ամբողջ կապիտալի նկատմամբ հաշված հավելյալ արժեքների մասսանևրը1010<ref>Ձեռագրում կա դեռ շատ մանրամասն հաշվումներ հավելյալ արժեքի նորմայի ու շահույթի նորմայի միջև եղած տարբերության (m´—p´) վերաբերմամբ, որը զանազան հետաքրքրական յուրահատկություններ ունի և որի շարժումը ցույց է տալիս այն դեպքերը, երբ երկու նորմաները հեռանում են միմյանցից կամ թե մոտենում են իրար։ Այս շարժումները կարելի է կորագծերով էլ ներկայացնել։ Ես հրաժարվում եմ այս նյութը վերարտադրելուց որովհետև այս գրքի մոտավոր նպատակների համար ավելի պակաս կարևոր է այն, և այստեղ բավական է պարզապես սրա վրա հրավիրել այն ընթերցողների ուշադրությունը, որոնք կկամենան այս կետն է՛լ ավելի հետազոտել։ — Ֆ. Է.։</ref>։