«Ոճիր և պատիժ, Երրորդ մաս»–ի խմբագրումների տարբերություն

10:30, 12 Հունվարի 2016-ի տարբերակ

I

Ռասկոլնիկովը ելավ ու նստեց բազմոցին։

Նա թույլ ձեռքով նշան արեց Ռազումիխինին, որ վերջինս դադարեցնի մորը և քրոջը ուղղված անկապ ու ջերմագին սփոփանքների ողջ հեղեղը, վերցրեց նրանց երկուսի ձեռքերը ու երկու րոպեի չափ լուռ նայում էր մերթ մեկին ու մերթ մյուսին։ Մայրը վախեցավ նրա նայվածքից։ Այդ նայվածքը տանջանքի չափ ուժեղ զգացմունք էր արտահայտում, բայց միևնույն ժամանակ դրա մեջ ինչ-որ անշարժ, նույնիսկ կարծես թե խելահեղ բան կար։ Պույլխերիա Այեքսանդրովնան լացեց։ Ավդոտյա Ռոմանովնան գունատ էր. նրա ձեռքը դողում էր եղբոր ձեռքի մեջ։

— Գնացեք տուն... նրա հետ,— կցկտուր ձայնով ասաց Ռասկոլնիկովը՝ ցույց տալով Ռազումիխինին,— մինչև վաղը. ամեն ինչ վաղը... Վաղո՞ւց եք ժամանել։

— Երեկոյան, Ռոդյա,— պատասխանեց Պույլխերիա Ալեքսանդրովնան,— գնացքը շատ ուշացավ։ Բայց, Ռոդյա, ես հիմա ոչ մի դեպքում չեմ հեռանա քեզնից։ Ես կգիշերեմ այստեղ, քեզ մոտ...

— Մի՛ տանջեք ինձ,— ասաց Ռասկոլնիկովը՝ ջղայնացած թափ տալով ձեռքը։

— Ես կմնամ իր մոտ,— գոչեց Ռազումիխինը,— ոչ մի րոպե չեմ թողնի նրան, մերոնք բոլորն էլ թող գնան գրողի ծոցը, թող ինչ ուզում են անեն։ Այնտեղ, իմ սենյակում հորեղբայրս պրեզիդենտ է։

— Ես ինչո՜վ, ինչո՞վ շնորհակալ լինեմ ձեզնից,— ասաց Պույլխերիա Ալեքսանդրովնան՝ նորից սեղմելով Ռազումիխինի ձեռքը, բայց Ռասկոլնիկովը դարձյալ ընդհատեց նրան։

— Ես չեմ կարող սա տանել, չեմ կարող,— ջղայնացած կրկնում էր նա,— մի տանջեք, բավական է, գնացեք... Չեմ կարող...

— Գնանք, մայրիկ, գոնե մի րոպե սենյակից դուրս ելնենք,— շշնջաց վախեցած Դունյան,— երևում է, որ մենք նեղում ենք նրան։

— Մի՞թե երեք տարվա անջատումից հետո ես չեմ կարող մի լավ նայել նրան,— լալով ասաց Պույլխերիա Ալեքսանդրովնան։

— Սպասեցեք,— դիմեց Ռասկոլնիկովը նրանց,— դուք հա՛ ընդհատում եք, իսկ իմ մտքերը իրար են խառնվում... Լուժինին տեսե՞լ եք։

— Ոչ, Ռոդյա, բայց նա արդեն գիտե, որ մենք ժամանել ենք։ Մենք լսեցինք, Ռոդյա, որ Պյոտր Պետրովիչը այնքան բարի է եղել, որ այսօր այցելել է քեզ,— մի փոքր երկչոտ պատասխանեց Պույլխերիա Ալեքսանդրովնան։

— Այո... այնքան բարի՜ է եղել... Դունյա, ես Լուժինին ասացի, որ իրեն կգլորեմ սանդուղքից, և ուղարկեցի գրողի ծոցը...

— Ռոդյա, ինչե՞ր ես ասում, այդ ինչպե՜ս կարելի է,—փորձեց առարկել վախեցած Պույլխերիա Ալեքսանդրովնան, բայց լռեց ու նայեց Դունյային։

Ավդոտյա Ռոմանովնան ակնապիշ նայում էր եղբորը և սպասում, թե էլ ինչ է լինելու։ Երկուսն էլ վեճի մասին իմացել էին Նաստասյայից, որքան որ սա կարող էր այն հասկանալ ու հաղորդել, ու նեղվում էին տարակուսանքից ու սպասումից։

— Դունյա,— ճիգ անելով ասաց Ռասկոլնիկովը,— ես այդ ամուսնությունը չեմ ցանկանում, դրա համար էլ դու պետք է հենց վաղը առաջին իսկ խոսքից մերժես Լուժինին, որպեսզի նրա հոտը կտրվի։

— Աստվա՛ծ իմ,— ճչաց Պույլխերիա Ալեքսանդրովնան։

— Եղբա՛յրս, մտածիր, թե ինչ ես ասում,— տաքացած փորձեց առարկել Ավդոտյա Ռոմանովնան, բայց իսկույն զսպվեց։— Գուցե դու հիմա տկար ես,— հեզությամբ ասաց նա։

— Զառանցո՞ւմ եմ։ Ոչ... Դու ինձ համար ես ամուսնանում Լուժինի հետ։ Իսկ ես զոհաբերություն չեմ ընդունում։ Ուստի և մինչև վաղը մերժման նամակ գրիր... Առավոտյան տուր ինձ կարդալու, և վերջ։

— Ես չեմ կարող այդ անել,— գոչեց վիրավորված աղջքիկը։— Ի՞նչ իրավունք ունեմ։

— Դունեչկա, դու է՛լ տաքարյուն ես, վերջ տուր, վաղը․․․ Մի՞թե դու չես տեսնում․․․— ասաց սարսափահար մայրը՝ նետվելով դեպի Դունյան։— Ախ, ավելի լավ է գնանք։

— Զառանցում է,— գոչեց գինովցած Ռազումիխինը,— թե չէ ո՛նց կհամարձակվեր։ Վաղը այդ ամբողջ հիմարությունը գլխից դուրս կթռչի․․․ Իսկ այսօր նա իրոք վռնդեց Պյոտր Պետրովիչին։ Հենց այդպես էլ եղավ։ Իսկ Պյոտր Պետրովիչը բարկացավ... Ճառաբանեց այստեղ, իր գիտելիքները ցույց տվեց, հետո էլ պոչը քաշեց ու գնաց...

— Ուրեմն դա ճի՞շտ է,— գոչեց Պույլխերիա Ալեքսանդրովնան։

— Ցտեսություն մինչև վաղը, եղբայրս,— կարեկցաբար ասաց Դունյան,— գնանք, մայրիկ․․․ Ցտեսություն, Ռոդյա։

— Լսո՞ւմ ես, քույր,— նրանց ետևից ասաց Ռասկոլնիկովը՝ հավաքելով վերջին ճիգերը,— ես չեմ զառանցում, այդ ամուսնությունը ստորություն է։ Թող ես ստոր լինեմ, բայք դու չպետք է համաձայնես... կամ ես, կամ նա... Իսկ ես թեկուզև ստոր եմ, բայց այդպիսի քրոջը քույր չեմ համարի։ Կամ ես, կամ Լուժինը։ Գնացեք...

— Գժվե՞լ ես, ինչ է, բռնակալ,— գոռաց Ռազումիխինը, բայց Ռասկոլնիկովը արդեն չէր պատասխանում, գուցե և ուժ չուներ պատասխանելու։ Բոլորովին ուժասպառ նա պառկեց բազմոցին ու դեմքը դարձրեց դեպի պատը։ Ավդոտյա Ռոմանովնան հետաքրքրությամբ նայեց Ռազումիխինին. նրա սև աչքերը շողացին. Ռազումիխինը նույնիսկ ցնցվեց այդ հայացքից։ Պույլխերիա Ալեքսանդրովնան կանգնել էր ապշած։

— Ես ոչ մի կերպ չեմ կարող գնալ,— գրեթե հուսաբեկ շշնջաց նա Ռազումիխինի ականջին,— ես կմնամ այստեղ, և որևէ մի տեղ... ուղեկցեք Դունյային։

— Դրանով ամբողջ գործը կփչացնեք,— սրտնեղելով փսփսաց Ռազումիխինը,— դուրս գնանք գոնե միջանցք, Նաստասյա, լույս վառիր։ Երդվում եմ ձեզ, որ ժամ առաջ քիչ մնաց խփեր մեզ, ինձ և բժշկին,— շարունակեց նա արդեն սանդուղքի վրա։— Հասկանո՞ւմ եք, հենց բժշկին։ Ու բժիշկը զիջեց, որպեսզի նրան չջղայնացներ, ու գնաց, իսկ ես ներքևում մնացի հսկելու, Ռոդյան հագնվեց ու ծլկեց։ Եթե ջղայնացնեք, հիմա էլ գիշերով կծլկի ու իրեն մի որևէ վնաս կհասցնի...

— Ա՛խ, ինչե՛ր եք ասում։

— Ավդոտյա Ռոմանովնան չի կարող հյուրանոցում մնալ մենակ, առանց ձեզ։ Մտածեցեք, թե որտեղ եք գտնվում։ Այդ անիրավը, Պյոտր Պետրովիչը, մի՞թե չէր կարող ձեզ համար ավելի լավ բնակարան գտնել․․․ Սակայն գիտե՞ք, ես մի քիչ հարբած եմ, այս պատճառով էլ․․․ վատ խոսք ասացի, ուշադրություն մի դարձնեք․․․

— Ես կգնամ այստեղի տանտիրուհու մոտ,— պնդում էր Պույլխերիա Ալեքսանդրովնան,— ես նրան կաղաչեմ , որ ինձ ու Դունյային մի անկյուն տա այս գիշերն անցկացնելու համար։ Ես չեմ կարող Ռոդյային այդպես թողնել, չե՛մ կարող։

Նրանք կանգնել էին սանդուղքի հարթակում, հենց տանտիրուհու դռան առաջ։ Նաստասյան սանդուղքի վերջին աստիճանից լուսավորում էր հարթակը։ Ռազումիխինը արտասովոր հուզված էր։ Դեռ կես ժամ առաջ, Ռասկոլնիկովին տուն ուղեկցելով, նա թեպետև տեղի-անտեղի շատախոսում էր, ինքն էլ այդ գիտակցելով, բայց միանգամայն զվարթ էր և համարյա թարմացած, չնայելով, որ այդ երեկո սարսափելի քանակությամբ օղի էր կոնծել։ Իսկ հիմա նա նույնիսկ մի ինչ-որ հրճվալից վիճակում էր գտնվում, ու միևնույն ժամանակ կարծես թե իր խմած ամբողջ օղին միանգամից և կրկնակի ուժով խփել էր գլխին։ Նա կանգնել էր այդ երկու կնոջ հետ, բռնել նրանց ձեռքերը։ Համոզում էր նրանց և զարմանալի անկեղծությամբ փաստարկներ բերում, ու հավանորեն դրանք մեծապես համոզիչ դարձնելու համար, իր յուրաքանչյուր խոսքի վրա պինդ, շատ պինդ, ցավեցնելու չափ սեղմում էր նրանց ձեռքերը ու կարծես աչքերով լափում էր Ավդոտյա Ռոմանովնային, բնավ չքաշվելով դրանից։ Նրանք ցավից երբեմն իրենց ձեռքերը ետ էին քաշում Ռազումիխինի ահագին, ոսկրոտ ձեռքից, բայց նա ոչ միայն չէր նկատում, թե ինչումն է բանը, այլև ավելի պինդ էր նրանց քաշում իր կողմը։ Եթե նրանք իրենց ծառայություն մատուցելու համար այժմ Ռազումիխինին հրամայեին գլխիվայր ներքև նետվել սանդուղքից, ապա նա, անկասկած, առանց առարկելու կկատարեր այդ բանը։ Պույլխերիա Ալեքսանդրովնան, որ տագնապալից անհանգստությամբ էր մտածում իր Ռոդյայի մասին, թեև զգում էր, որ այդ երիտասարդը խիստ տարօրինակ է և չափից դուրս ցավեցնելով է սեղմում իր ձեռքը, բայց որովհետև նա իր համար նախախնամություն էր, ուստի և ինքը, Պույլխերիա Ալեքսանդրովնան, չէր ուզում նկատել այդ բոլոր տարօրինակ մանրամասնությունները։ Չնայած նույնպիսի անհանգստության, Ավդոտյա Ռոմանովնան թեպետև երկչոտ բնավորություն չուներ, բայց զարմանքով և գրեթե նույնիսկ վախով էր տեսնում իր եղբոր ընկերոջ օտարոտի, ճառագայթող հայացքները, և միայն անսահման վստահությունը, որ առաջացել էր այդ տարօրինակ մարդու մասին Նաստասյայի պատմածներից, նրան ստիպում էր չփախչել Ռազումիխինից և հետը չտանել մորը։ Ավդոտյա Ռոմանովնան նաև հասկանում էր, որ հիմա ինքը թերևս անկարող է փախչել Ռազումիխինից։ Սակայն մի տասը րոպե հետո նա բավական հանգստացավ. Ռազումիխինը ինչպես էլ որ տրամադրված լիներ, րոպեապես ամբողջովին արտահայտվելու հատկություն ուներ, այնպես, որ բոլորն էլ շատ շուտով իմանում էին, թե ում հետ գործ ունեն։

— Չի կարելի գնալ տանտիրուհու մոտ, դա սարսափելի անհեթեթություն է,― գոչեց նա՝ համոզելով Պույլխերիա Ալեքսանդրովնային։— Դուք թեպետև մայր եք, բայց եթե մնաք, Ռոդյային կատաղության կհասցնեք, և այդ դեպքում սատանան գիտե, թե ինչ կլինի։ Լսեք, ահա թե ես ինչ կանեմ․ հիմա Նաստասյան կնստի նրա մոտ, իսկ ես ձեզ երկուսիդ տուն կտանեմ, որովհետև դուք առանց ուղեկցողի չպետք է գնաք փողոցներով. մեզ մոտ, Պետերբուրգում, այդ կողմից... Հա՛, լավ, թքած դրա վրա... Հետո էլ ես իսկույն կվազեմ այստեղ, ու ազնիվ խոսք, քառորդ ժամից լուր կբերեմ, թե ինչպե՞ս է նա, քնա՞ծ է, թե չէ, և այլն։ Հետո, լսեցեք, հետո կթռչեմ իմ բնակարանը, այնտեղ ես հյուրեր ունեմ, բոլորն էր հարբած են, հա՛, կվերցնեմ Զոսիմովին, նրան բուժող բժշկին, որ հիմա գտնվում է իմ բնակարանում, հարբած չէ, նա երբեք հարբած չի լինում, նրան կտանեմ Ռոդյայի մոտ, հետո էլ անմիջապես ձեզ մոտ կգամ, ուրեմն մեկ ժամում դուք Ռոդյայի մասին երկու լուր կստանաք, ու բժշկից էլ, հասկանո՞ւմ եք, հենց բժշկից էլ լուր կստանաք, դա արդեն այն չէ, ինչ որ ինձնից ստանալիք լուրը։ Թե որ բանը վատ լինի, երդվում եմ, ես ինքս ձեզ այստեղ կբերեմ, իսկ եթե լավ լինի, կպառկեք քնելու։ Իսկ ես ամբողջ գիշերը կանցկացնեմ այստեղ, հաշտում, նա չի էլ լսի։ Զոսիմովին էլ կպատվիրեմ գիշերել տանտիրուհու մոտ, որ նա ձեռքի տակ լինի։ Հիմա Ռոդյայի համար ի՞նչն է լավ, դո՞ւք, թե՞ բժիշկը։ Բժիշկը հո ավելի օգտակար է, օգտակար է։ Դեհ, ուրեմն պետք է տուն գնալ, իսկ տանտիրուհու մոտ չի կարելի գնալ, ինձ կարելի է. իսկ ձեզ չի կարելի, չի թողնի, որովհետև... որովհետև հիմար է։ Նա ինձ կխանդի Ավդոտյա Ռոմանովնային, եթե ուզում եք իմանալ, նույնիսկ ձեզ... Ավդոտյա Ռոմանովնային անպայման կխանդի... Նա բոլորովին, բոլորովին տարօրինակ բնավորություն ունի։ Ասենք, ես էլ եմ հիմար... էհ, թքած դրա վրա։ Գնանք։ Հավատո՞ւմ եք ինձ, հավատո՞ւմ եք, թե՞ չէ։

— Գնանք, մայրիկ,— ասաց Ավդոտյա Ռոմանովնան,― նա անշուշտ կանի այն, ինչ որ խոստանում է։ Նա արդեն վերակենդանացրել է եղբորս, իսկ եթե ճիշտ է, որ բժիշկը կհամաձայնի այստեղ գիշերել, ուրեմն դրանից լավ ի՞նչ կարող է լինել։

— Այ, դուք... դուք... դուք ինձ հասկանում եք, որովհետև դուք հրեշտակ եք,— հիացած գոչեց Ռազումիխինը։

— Գնանք, Նաստասյա, թռիր վերև ու նստիր Ռոդյայի մոտ, լույսը վառած պահիր, ես քառորդ ժամից կգամ...

Պույլխերիա Ալեքսանդրովնան թեև վերջնականապես չհամոզվեց, բայք և էլ չէր ընդդիմանում։ Ռազումիխինը նրանց երկուսին էլ թևանցուկ արեց ու սանդուղքով ներքև տարավ։ Սակայն նա է՛լ էր անհանգստացնում Պույլխերիա Ալեքսանդրովնային։ «Թեև սա ճարպիկ ու բարի է, բայց արդյո՞ք կկարողանա կատարել իր խոստումը։ Տարօրինակ տեսք ունի․․․»։

— Հը՛մ, հասկանում եմ, դուք մտածում եք, որ ես այսպիսի վատ տեսքով եմ,— նրա մտքերը ընդհատեց Ռազումիխինը։ Նա չափազանց լայն֊լայն էր քայլում մայթով, այնպես որ մայրն ու աղջիկը հազիվ էին կարողանում նրա հետ համաքայլ գնալ, և նա այդ չէր նկատում։

— Անհեթեթությո՜ւն, այսինքն․․․ ես, տխմարս, հարբած եմ, սակայն բանը այդ չէ. գինուց չէ, որ ես հարբած եմ։ Զեզ տեսա թե չէ, գլուխս պտտվեց... Սակայն թքած ինձ վրա։ Ուշադրություն մի դարձնեք, ես ստում եմ, ես ձեզ արժանի չեմ․․․ Ես ձեզ ամենևին արժանի չեմ... Ձեզ ճանապարհելուց հետո հենց այստեղ ջրանցքից երկու տակառ ջուր կլցնեմ գլխիս, պրծավ-գնաց... Օ, եթե դուք գիտենայիք, թե ես ձեզ երկուսիդ էլ ինչպես եմ սիրում... Մի՛ ծիծաղեք և մի՛ բարկանաք... բոլորի վրա բարկացեք, իսկ ինձ վրա մի՛ բարկանաք։ Ես Ռոդյայի բարեկամն եմ, հետևաբար նաև ձեր բարեկամն եմ։ Ես այդպես եմ ուզում... Ես այդ նախազգում էի... անցյալ տարվանից, այդպիսի մի վայրկյան եղավ... Ասենք ամենևին էլ չէի նախազգում, քանի որ դուք կարծես թե երկնքից ընկաք։ Ես գուցե ամբողջ գիշեր չքնեմ... Այդ Զոսիմովը վերջերս վախենում էր, որ Ռոդյան կխելագարվի... Ահա թե ինչու չի կարելի նրան ջղայնացնել...

— Ինչե՛ր եք ասում,— ճչաց մայրը։

— Մի՞թե բժիշկը ինքն էր այդ ասում,— վախեցած հարցրեց Ավդոտյա Ռոմանովնան։

— Ասում էր, բայց բանը այդպես չէ, բոլորովին այդպես չէ։ Նա դեղ էլ տվեց, դեղափոշի, ես տեսա, իսկ դուք հենց այդ ժամանակ էլ եկաք... Ավելի լավ կլիներ, որ դուք վաղը ժամանեիք։ Լավ է, որ մենք գնացինք։ Իսկ մի ժամ հետո Զոսիմովը ինքը ձեզ կզեկուցի ամեն ինչի մասին։ Նա հարբած չէ։ Ես էլ հարբած չեմ լինի... Իսկ ինչո՞ւ եմ այսպեա խմած. որովհետև անիծվածները ինձ ստիպեցին վեճի բռնվել։ Ես երդվել էի վեճի չբռնվել... Հա՛ անհեթեթություններ են ասում։ Քիչ մնաց տուրուդմբոց սարքեի։ Ես այնտեղ թողել եմ հորեղբորս իբրև նախագահ․․․ Կհավատա՞ք արդյոք, լիակատար դիմազրկություն են պահանջում և դրա մեջ հաճույք են գտնում, ասում են՝ մարդը չպետք է ուրույն դեմք ունենա, ինքն իրեն չպետք է նմանվի։ Նրանք դա ամենաբարձր առաջադիմությունն են համարում։ Գոնե իրենց խելքով ստեին, թե չէ․․․

— Լսեք,— երկչոտ ընդհատեց Պույլխերիա Ալեքսանդրովնան, բայց դա միայն է՛լ ավելի տաքացրեց Ռազումիխինին։

— Դուք ի՞նչ եք կարծում,— գոչեց Ռազումիխինը՝ է՛լ ավելի բարձրացնելով ձայնը,— դուք կարծում եք, թե ես հակառա՞կ եմ նրանց ստելուն։ Դատարկ բան։ Ես սիրում եմ, երբ ստում են։ Ստախոսությունը միակ մարդկային արտոնությունն է բոլոր օրգանիզմների հանդեպ։ Թե որ ստեցիր, ճշմարտության կհասնես։ Ես մարդ եմ հենց նրա համար, որ ստում եմ։ Առանց նախապես տասնչորս անգամ, գուցե և հարյուր տասնչորս անգամ ստելու ոչ մի ճշմարտության չենք հասել, իսկ դա յուրատեսակ պատվավոր բան է։ Հա՛, իսկ մենք չենք էլ կարողանում մեր խելքով ստել։ Դու ստիր, բայց քո խելքով ստիր, և այս դեպքում ես քեզ կհամբուրեմ։ Չէ՞ որ համարյա ավելի լավ է յուրովի ստել, քան ուրիշի խելքով ճշմարտությանն ասել, առաջին դեպքում դու մարդ ես, իսկ երկրորդ դեպքում հենց միայն թռչուն։ Ճշմարտությունը չի փախչի, իսկ կյանքը կարող է տուժել, այդպիսի օրինակներ եղել են։ Ի՞նչ ենք մենք հիմա։ Մենք բոլորս, առանց բացառության, գիտության, զարգացման, մտածողության, գյուտերի, իդեալների, ցանկությունների, լիբերալիզմի, բանականության, փորձի և ամեն, ամեն, ամեն, ամեն ինչի նկատմամբ դեռ գիմնազիայի առաջին նախապատրաստական դասարանում ենք նստած։ Ուրիշի խելք բանեցնելը դուր է եկել, ու մենք դա սովորություն ենք դարձրել։ Այդպես չէ՞, ճիշտ չե՞մ ասում,— բղավում էր Ռազումիխինը՝ ցնցելով ու սեղմելով մոր և աղջկա ձեռքերը,— այդպես չէ՞։

— Օ, աստված իմ, ես չգիտեմ,— ասաց խեղճ Պույլխերիա Ալեքսանդրովնան։

— Այդպես է, այդպես... թեև ես այնքան էլ համաձայն չեմ ձեզ հետ,— լրջորեն վրա բերեց Ավդոտյա Ռոմանովնան և ճչաց, որովհետև Ռազումիխինը այս անգամ է՛լ ավելի պինդ սեղմեց և խիստ ցավեցրեց նրա ձեռքը։

— Այդպե՞ս է, դուք ասում եք այդպե՞ս է։ Դե ուրեմն սրանից հետո դուք... դուք...— հիացած գոչեց Ռազումիխինը,— դուք բարության, մաքրության, բանականության և... կատարելության աղբյուր եք։ Տվեք ձեր ձեռքը, տվեք... դուք էլ տվեք ձեր ձեռքը, ես ուզում եմ հիմա այստեղ ծնկաչոք համբուրել ձեր ձեռքերը։

Եվ նա ծունկ չոքեց մայթի վրա, որով այս անգամ բարեբախտաբար ոչ ոք չէր անցնում։

— Վերջ տվեք, խնդրում եմ ձեզ, ի՞նչ եք անում,— բղավեց ծայրահեղորեն անհանգստացած Պույլխերիա Ալեքսանդրովնան։

— Վեր կացեք, վեր կացեք,— ծիծաղում և նույնպես անհանգստանում էր Դունյան։

— Ոչ մի դեպքում, մինչև որ կտաք ձեր ձեռքերը։ Ա՛յ, այդպես, պրծավ գնաց, վեր կացա, գնանք։ Ես խղճուկ դմբո եմ, ես արժանի չեմ ձեզ ու հարբած եմ... Ես արժանի չեմ ձեզ սիրելու, բայց ձեր առաջ ծունկ չոքելը յուրաքանչյուր մեկի պարտականությունն է, եթե նա իսկապես անասուն չէ։ Ես էլ հո ծունկ չոքեցի... Ահա և ձեր հյուրանոցը, ու Ռոդյոնը իրավացի է հենց միայն նրանով, որ վերջերս վռնդեց ձեր Պյոտր Պետրովիչին։ Ախր նա ինչպե՞ս համարձակվեց ձեզ տեղավորել այսպիսի հյուրանոցում։ Դա խայտառակություն է։ Գիտե՞ք արդյոք, թե ովքեր են այստեղ գալիս։ Չէ՞ որ դուք հարսնացու եք։ Դուք հարսնացո՞ւ եք, հա՞։ Դե ուրեմն ես ձեզ կասեմ, որ այդ դեպքում ձեր փեսացուն ստոր մարդ է։

— Լսեք, պարոն Ռազումիխին, դուք ձեզ...— ասաց Պույլխերիա Ալեքսանդրովնան։

— Այո, այո, դուք իրավացի եք, ես ինձ կորցրել եմ, ամոթ ինձ,— սթափվեց Ռազումիխինը,— բայց... բայց... դուք չպետք է ինձ վրա բարկանաք, որ ես այսպես եմ խոսում։ Որովհետև ես այդ ասում եմ անկեղծորեն և ոչ թե նրա համար, որ․․․ Հըմ․․․ դա ստորություն կլիներ. մի խոսքով, ոչ նրա համար, որ ես ձեզ․․․ Հըմ... դե, թող այդպես էլ լինի, հարկավոր չէ, չեմ ասի, թե ինչի համար, չեմ համարձակվում... Ժամ առաջ, երբ Լուժինը ներս մտավ, մենք բոլորս հասկացանք, որ այդ մարդը մեր հասարակությունից չէ։ Եվ դա ոչ թե այն պատճառով, որ սափրիչի մոտ գանգրացրել էր մազերը, որ նա փորձում էր խելք ցույց տալ, այլ այն պատճառով, որ նա լրտես է և սպեկուլյանտ, որ նա ջհուդ է և խեղկատակ, և դա աչքի է ընկնում։ Դուք կարծում եք, թե նա խելացի՞ է։ Ոչ, նա հիմար է, հիմար։ Մի՞թե նա սազում է ձեզ։ Օ, աստված իմ։ Գիտե՞ք ինչ, տիրուհիներ,— Ռազումիխինը հանկարծ կանգ առավ, երբ նրանք արդեն բարձրանում էին հյուրանոցի սանդուղքով,— այնտեղ, իմ բնակարանում թեև բոլորը հարբած են, բայց բոլորն էլ ազնիվ են, ու թեև մենք ստում ենք, թեև ես էլ եմ ստում, բայց վերջը կհասնենք ճշմարտության, որովհետև ազնիվ ճանապարհով ենք գնում, իսկ Պյոտր Պետրովիչը... ազնիվ ճանապարհով չի գնում։ Ես թեև նրանց թունդ հայհոյեցի, բայց բոլորին էլ հարգում եմ. նույնիսկ Զամետովին էլ թեև չեմ հարգում, բայց սիրում եմ, որովհետև լակոտ է։ Նույնիսկ այն անասունին, Զոսիմովին էլ եմ սիրում, որովհետև ազնիվ է և գործին հմուտ... Սակայն բավական է, ամեն ինչ ասված է ու ներված։ Ներվա՞ծ է, այդպե՞ս է, դեհ գնանք։ Այս միջանցքը ծանոթ է ինձ, այստեղ եղել եմ. երրորդ համարում մի անգամ սկանդալ եղավ... Հա՛, դուք ո՞րտեղ եք տեղավորվել, ո՞ր համարում։ Ութերո՞րդ։ Լավ։ Գիշերը փակեցեք դուռը, ոչ ոքի ներս մի թողնեք։ Քառորդ ժամից լուր կբերեմ, կես ժամից էլ Զոսիմովի հետ կգամ, այ, կտեսնեք։ Ցե, գնացի։

— Աստված իմ, Դունեչկա, ի՞նչ է լինելու,— ասաց Պույլխերիա Ալեքսանդրովնան՝ սրտահույզ ու երկչոտ դիմելով աղջկան։

— Հանգստացեք, մայրիկ,— պատասխանեց Դունյան՝ հանելով գլխարկն ու թիկնոցը,— աստված ինքն է այդ պարոնին ուղարկել մեզ, թեև նա եկել է ինչ-որ խրախճանքից։ Հավատացնում եմ ձեզ, որ կարելի է նրա վրա հույս դնել։ Եվ այն ամենը, ինչ որ նա արդեն արել է եղբորս համար...

— Ախ, Դունեչկա, աստված գիտե, կգա, թե ոչ։ Եվ ինչպե՜ս ես սիրտ արեցի թողնել Ռոդյային... բոլորովին, բոլորովին չէի կարծում, թե նրան կգտնեմ այդպիսի վիճակում։ Որքա՜ն դաժան էր նա, ասես մեր հարազատը չլիներ...

Մոր աչքերում արցունքներ երևացին։

— Ոչ, այդպես չէ, մայրիկ։ Դուք լավ չնայեցիք, դուք հա՛ լալիս էիք։ Նա խիստ վշտացած է ծանր հիվանդությունից, ահա և այս բոլորի պատճառը։

— Ախ, այդ հիվանդությունը։ Ի՞նչ է լինելու, ի՞նչ է լինելու։ Ինչպե՜ս էր նա քեզ հետ խոսում, Դունյա,— ասաց մայրը, երկչոտ նայեց աղջկա աչքերին, որպեսզի կարդար նրա մտքերը, ու արդեն կիսով չափ սփոփվեց, որ Դունյան պաշտպանում է Ռոդյային, հետևաբար ներել է եղբորը։— Ես հավատացած եմ, որ նա վաղը խելքի կգա,— ավելացրեց մայրը՝ աղջկանից մինչև վերջ խոսք քաշելու համար։

— Իսկ ես այնպես եմ հավատացած, որ նա վաղը նույնպես կխոսի... այդ մասին,— կտրուկ ասաց Ավդոտյա Ռոմանովնան, և իհարկե դա խորամանկություն էր, որովհետև այստեղ կար մի մոմենտ, որի մասին Պույլխերիա Ալեքսանդրովնան հիմա խիստ վախենում էր խոսել։ Դունյան մոտեցավ ու համբուրեց մորը։ Սա էլ պինդ, լուռ գրկեց նրան։ Այնուհետև նստեց՝ անհանգստությամբ սպասելով Ռազումիխինի վերադարձին ու սկսեց երկչոտ հետամտել աղջկան, որը ձեռքերը կրծքին խաչած, նույնպես սպասողական վիճակում, իր մտքերով տարված, սկսեց ետ ու առաջ քայլել սենյակում։ Ավդոտյա Ռոմանովնան սովորություն ուներ այդպես մտազբաղ քայլել անկյունից անկյուն, ու մայրը միշտ էլ մի տեսակ վախենում էր այդ պահին խանգարել նրա մտորմունքը։

Ռազումիխինը, իհարկե, ծիծաղելի էր հարբած վիճակում Ավդոտյա Ռոմանովնայի նկատմամբ հանկարծակի բռնկված իր կրքով, սակայն նայելով Ավդոտյա Ռոմանովհային, մանավանդ հիմա, երբ նա ձեռքերը կրկին խաչած, տխուր ու մտազբաղ քայլում էր սենյակում, շատերը գուցե ներեին Ռազումիխինին, էլ չխոսենք վերջինիս տարօրինակ վիճակի մասին։ Ավդոտյա Ռոմանովնան բավականաչափ սիրուն էր, բարձրահասակ, զարմանալի գեղակազմ, ուժեղ, ինքնավստահ, որ արտահայտվում էր նրա յուրաքանչյուր շարժմամբ և որը, սակայն, բնավ չէր նսեմացնում նրա շարժումների մեղմությունն ու նրբագեղությունը։ Դեմքով նա նման էր եղբորը, բայց կարելի էր նրան նույնիսկ գեղեցկուհի անվանել։ Նրա մազերը մուգ-շեկլիկ էին, մի քիչ ավելի բաց գույնի, քան եղբոր մազերը, աչքերը գրեթե սև էին, ճառագայթող, հպարտ և միևնույն ժամանակ երբեմն, որոշ պահերի, արտասովոր բարի։ Նա գունատ էր, բայց ոչ հիվանդագին գունատ, նրա դեմքը փայլում էր թարմությամբ և առողջությամբ։ Բերանը մի քիչ փոքր էր, իսկ թարմ ու ալ կարմիր ստորին շրթունքը կզակի հետ մեկտեղ մի քիչ դուրս էր ցցված, այդ գեղեցիկ դեմքի միակ անկանոնությունը, որը, սակայն, առանձնահատուկ բնորոշություն և, ի միջի այլոց, կարծես գոռոզություն էր արտահայտում։ Նրա դեմքի արտահայտությունը միշտ ավելի լուրջ էր և խոհուն, քան ուրախ, դրա փոխարեն ինչպե՜ս էր սազում ժպիտը այդ դեմքին, ինչպե՜ս էր նրան սազում ուրախ, երիտասարդական, անկեղծ ծիծաղը։ Հասկանալի է, որ տաքարյուն, սրտաբաց, պարզամիտ, ազնիվ, դյուցազնաբար ուժեղ և հարբած Ռազումիխինը, որ երբեք այդպիսի բան չէր տեսել, առաջին իսկ հայացքից կորցրեց գլուխը։ Ավելացնենք նաև, որ նա պատահաբար առիթ ունեցավ առաջին անգամ Դունյային տեսնելու այն հիանալի պահին, երբ Դունյան համակված էր եղբորը տեսնելու բերկրանքով և վերջինիս նկատմամբ տածած սիրով։ Ռազումիխինը հետո տեսավ, թե ինչպես Դունյայի ստորին շրթունքը ցնցվեց զայրույթից, իբրև պատասխան եղբոր հանդուգն ու ապերախտորեն դաժան հրամաններին, տեսավ, ու անկարող եղավ չհրապուրվել։

Ռազումիխինը, սակայն, ճշմարտությունն ասաց, երբ ժամ առաջ սանդուղքի վրա հարբած վիճակում բերանից թռցրեց, թե Ռասկոլնիկովի տարօրինակ տանտիրուհին, Պրասկովյա Պավլովնան իրեն, Ռազումիխինին կխանդի ոչ միայն Ավդոտյա Ռոմանովնային, այլև անշուշտ հենց Պույլխերիա Ալեքսանդրովնային։ Չնայելով, որ Պույլխերիա Ալեքսանդրովնան արդեն քառասուներեք տարեկան էր, նրա դեմքը դեռ պահպանել էր իր առաջվա գեղեցկության մնացորդները, ու բացի դրանից, նա իր տարիքից շատ ավելի փոքր էր թվում, որ համարյա միշտ հատուկ է այն կանանց, որոնք մինչև պառավելը պահպանում են ոգու պայծառությունը, տպավորությունների թարմաթյունը և սրտի ազնիվ, անաղարտ ջերմությունը։ Փակագծերի մեջ ասենք, որ այդ ամենը պահպանելը նույնիսկ պառավ հասակում էլ գեղեցկությունը չկորցնելու միակ միջոցն է։ Նրա մազերը արդեն uկսել էին սպիտակել և նոսրանալ, աչքերի շուրջը վաղուց փոքրիկ, ճառագայթաձև կնճիռներ էին երևացել, այտերը փոս էին ընկել ու թառամել հոգսից և վշտից, և այնուամենայնիվ այդ դեմքը գեղեցիկ էր։ Դա Դունեչկայի դիմանկարն էր, եթե վերջինս նկարվեր քսան տարուց հետո, և բացի դրանից, Պույլխերիա Ալեքսանդրովնայի ստորին շրթունքը այնպես դուրս ընկած չէր, ինչպես Դունեչկայինը։ Պույլխերիա Ալեքսանդրովնան զգայուն էր, բայց ոչ քաղցր-մեղցրության չափ, երկչոտ էր ու զիջող, բայց մինչև որոշ աստիճան. նա կարող էր շատ բան զիջել, շատ բաների համաձայնել, եթե նույնիսկ դա հակասեր իր համոզմունքին, սակայն միշտ էլ նրա մեջ ազնվության, սկզբունքների և ծայրահեղ համոզմունքների այնպիսի գիծ էր լինում, որից այն կողմ նա ոչ մի դեպքում չէր կարող անցնել։

Ռազումիխինի գնալուց ուղիղ քսան րոպե անց լսվեց դռան երկու կամացուկ, բայց հապճեպ թակոց, նա վերադարձավ։

— Ներս չեմ գա, ժամանակ չունեմ,— հապճեպ ասաց նա՝ երբ դուռը բացեցին,— շատ խոր, հրաշալի, հանգիստ քնած է, աստված տա, որ տասը ժամ քնի։ Նաստասյան նրա մոտ է, պատվիրեցի չհեռանալ մինչև իմ գալը։ Հիմա կբերեմ Զոսիմովին, նա ձեզ կզեկուցի, իսկ հետո դուք էլ պառկեք քնելու, տեսնում եմ, որ չափից դուրս հոգնած եք։

Ու Ռազումիխինը վազեվազ գնաց միջանցքով։

— Ինչպիսի՜ ճարպիկ և... նվիրված երիտասարդ է,— բացականչեց չափազանց ուրախացած Պույլխերիա Ալեքսանդրովնան։

— Կարծես թե շատ լավ անձնավորություն է,— մի փոքր շիկնելով պատասխանեց Ավդոտյա Ռոմանովնան ու դարձյալ սկսեց սենյակով մեկ ետ ու առաջ քայլել։

Համարյա մի ժամ հետո միջանցքից քայլեր լսվեցին ու դուռը ուրիշ կերպ ծեծվեց։ Մայրն ու աղջիկը սպասում էին․ այս անգամ միանգամայն հավատալով Ռազումիխինի խոստումին. և իսկապես, նա բերեց Զոսիմովին։ Զոսիմովը անմիջապես համաձայնել էր թողնել խնջույքը և այցելել Ռասկոլնիկովին, բայց կանանց մոտ եկել էր դժկամորեն և մեծ կասկածամտությամբ, չվստահելով հարբած Ռազումիխինին։ Սակայն նրա ինքնասիրությունը իսկույն հանգստացավ և նույնիսկ շոյվեց, նա հասկացավ, որ իսկապես իրեն սպասում էին որպես գուշակի։ Նա նստեց ուղիղ տասը րոպե և կարողացավ միանգամայն սփոփել ու հանգստացնել Պույլխերիա Ալեքսանդրովնային։ Նա խոսում էր արտասովոր կարեկցությամբ, բայց զուսպ և մի տեսակ լրջորեն, ճիշտ այնպես, ինչպես քսանյոթ տարեկան այդ բժիշկը կխոսեր կարևոր կոնսուլտացիայի ժամանակ, ու ոչ մի բանով չշեղվեց տվյալ խնդրից և մոր ու աղջկա հետ ավելի մոտիկ ու մասնավոր հարաբերություններ սկսելու ամենաչնչին ցանկություն անգամ չցուցաբերեց։ Դեռ ներս մտնելիս նկատելով Ավդոտյա Ռոմանովնայի կուրացուցիչ գեղեցկությունը, Զոսիմովը աշխատեց այցելության ամբողջ ժամանակվա ընթացքում բոլորովին չնայել նրան, ու միայն Պույլխերիա Ալեքսանդրովնայի հետ էր խոսում։ Այս ամենը նրան արտակարգ ներքին բավարարություն էր պատճառում։ Հիվանդի մասին նա ասաց, որ նրա դրությունը այդ պահին միանգամայն բավարար է։ Ըստ իր դիտողությունների, բացի նրա կյանքում վերջին ամիսներին եղած նյութական վատ պայմաններից, հիվանդությունը ունի նաև բարոյական որոշ պատճառներ, «այսպես ասած՝ բազմաթիվ, բարդ, բարոյական և նյութական ազդեցությունների, հուզումների, վախի, հոգսերի, որոշ գաղափարների և այլ երևույթների հետևանք է․․․»։ Անցողակի նկատելով, որ Ավդոտյա Ռոմանովնան սկսել է առանձնապես ուշադիր լսել, Զոսիմովը մի քիչ ավելի երկար խոսեց այդ թեմայի շուրջ։ Իսկ Պույլխերիա Ալեքսանդրովնայի այն հուզումնալի ու երկչոտ հարցին, թե այդ ի՞նչ կասկածներ կան «իբր թե խելագարվելու մասին», Զոսիմովը հանգիստ ու անկեղծ քմծիծաղով պատասխանեց, որ իր խոսքերը խիստ չափազանցված են, որ, իհարկե, հիվանդի մեջ նկատելի է ինչ-որ մի գաղտնի միտք, մենամոլության ինչ֊որ նշան, որ ինքը Զոսիմովը հիմա առանձնապես հետամտում է բուժագիտության չափազանց հետաքրքիր այդ բաժնին, բայց չէ՞ որ պետք է հիշել, որ համարյա մինչև այսօր հիվանդը զառանցանքի մեջ է եղել, և․․․ և, իհարկե, հարազատների ժամանումը նրան կամրապնդի, կսփոփի ու փրկարար ազդեցություն կունենա, «եթե միայն կարելի լինի խուսափել նոր, առանձնահատուկ հուզումներից», շուրջ տոնով ավելացրեց Զոսիմովը։ Այնուհետև վեր կացավ, քաղաքավարությամբ ու սիրալիր գլուխ տվեց՝ լսելով Ավդոտյա Ռոմանովնայի օրհնանքները, շնորհակալության ջերմ խոսքերը, աղերսանքները, ու սեղմելով անսպասելիորեն նույնիսկ իրեն մեկնված նրա ձեռքը, դուրս ելավ՝ չափազանց գոհ իր այցելոլթյունից և, առավել ևս՝ ինքն իրենից։

— Վաղը կխոսենք, հենց հիմա անպայման պառկեցեք քնելու,— ասաց Ռազումիխինը՝ գնալով Զոսիմովի հետ։— Վաղը որքան կարելի է շուտ ես կգամ ձեզ մոտ և լուր կբերեմ։

— Սակայն ինչպիսի՜ չքնաղագեղ աղջիկ է այդ Ավգոտյա Ռոմանովնան,— համարյա շրթունքները լիզելով, ասաց Զոսիմովը, երբ երկուսով դուրս ելան փողոց։

— Չքնաղագե՞ղ է, դու ասացիր չքնաղագե՞ղ է,— գոռաց Ռազումիխինը ու հանկարծ հարձակվեց Զոսիմովի վրա, բռնեց նրա կոկորդից։— Եթե դու երբևէ համարձակվես․․․ Հասկանո՞ւմ ես, հասկանո՞ւմ ես,— բղավում էր նա՝ օձիքից բռնած ցնցելով նրան ու սեղմելով պատին,— լսեցի՞ր։

— Թող է, հարբած սատանա,— պաշտպանվում էր Զոսիմովը, ու հետո, երբ ազատվեց Ռազումիխինի ձեռքերից, ակնապիշ նայեց վերջինիս և հանկարծ փառ֊փառ ծիծաղեց։ Ռազումիխինը ձեռքերը կախած կանգնել էր նրա առաջ, մռայլ ու լուրջ մտքերով տարված։

— Իհարկե, ես ավանակ եմ,— ասաց նա ամպի պես մռայլ դեմքով,— բայց չէ՞ որ․․․ դու նույնպես ավանակ ես։

— Օ, ոչ, սիրելիս, բնավ այդպես չէ։ Ես հիմարություններ չեմ երազում։

Նրանք լուռ քայլեցին ու երբ մոտեցան Ռասկոլնիկովի բնակարանին, խիստ մտահոգված Ռազումիխինը ընդհատեց լռությունը։

— Լսիր,— ասաց նա Զոսիմովխն,— դու լավ տղա ես, բայց դու, բացի քո բոլոր վատ հատկություններից, նաև անառակի մեկն ես, այն էլ կեղտոտ անառակներից մեկը, ես այդ գիտեմ։ Դու ջղայնոտ, թույլ և անպետք ես, դու ճարպակալել ես և ոչ մի բանից չես կարող հրաժարվել, իսկ դա ես կեղտ եմ անվանում, որովհետև ուղղակի կեղտության է հասցնում։ Դու այնքան ես քեզ լրջացրել, որ, ճիշտն ասած, ես բոլորովին չեմ հասկանում, թե ինչպես ես կարողանում այդ բոլորով հանդերձ լավ ու նույնիսկ անձնուրաց բժիշկ լինել։ Փետրաներքնակի վրա՜ է քնում (բժիշկ է, հա՜֊հա), իսկ գիշերները վեր է կենում հիվանդին օգնության հասնելու։ Մի երեք տարի հետո դու այլևս վեր չես կենա հիվանդին այցելելու համար... Այ թե ինչ, սատանա, բանը այդ չէ. դու այսօր կգիշերես տանտիրուհու բնակարանում (նրան զոռով համոզեցի), իսկ ես խոհանոցում, ահա ձեզ հեշտությամբ ծանոթանալու առիթ։ Միայն թե ուրիշ բան մտքովդ չանցնի։ Այստեղ դրա նշույլն անգամ չկա...

— Մտքովս ամենևին էլ այդ չի անցնում։

— Նա, սիրելիս, ամոթխած է, լռակյաց, քաշվող, մոլի ողջախոհ, ու այդ բոլորով հանդերձ հա ախ ու վախ է անում, հալվում մոմի պես, ուղղակի հալվում։ Ազատիր ինձ նրանից, ի սեր աշխարհիս բոլոր սատանաների։ Շատ սիրունիկն է․․․ Կհատուցեմ, գլխովս կհատուցեմ։

Զոսիմովը է՛լ ավելի փառ֊փառ ծիծաղեց։

— Դուրս ես տալիս, էլի՛։ Նա ինչի՞ս է պետք։

— Հավատացնում եմ, գլխացավանքը քիչ կլինի, որևէ բան դուրս տուր, ինչ որ ուզենաս, միայն թե նստիր կողքին ու խոսիր։ Դու հո բժիշկ ես, սկսիր բուժել որևէ բանից։ Երդվում եմ, որ չես զզջա։ Նրա տանը դաշնամուր կա. դու հո գիտես, ես մի քիչ ծնգծնգացնում եմ. մի երգ գիտեմ, իսկական ռուսական երգ, «Աղի արցունք եմ թափում»․․․ Նա լավ երգեր է սիրում․ հա՛, բանը երգից էլ սկսվեց, դու հո դաշնամուր նվագելու մեջ վիրտուոզ ես, վարպես ես, Ռուբինշտեյն ես․․․ Հավատացնում եմ, որ չես զղջա։

— Դու նրան որևէ խոստո՞ւմ ես տվել, ինչ է։ Ստորագրությո՞ւն ես տվել։ Գուցե խոստացել ես ամուսնանալ, հա՞․․․

— Ոչ, ոչ, այդպիսի բան չկա։ Նա ամենևին էլ այդ տեսակ կին չէ, Չեբարովը փորձեց կապվել․․․

― Դե ուրեմն թող նրան։

— Ախր չի կարելի թողնել։

— Ինչո՞ւ չի կարելի։

— Այո, չի կարելի, պրծավ-գնաց, խրվել եմ, բարեկամս։

— Էլ ինչո՞ւ էիր նրան հրապուրում։

— Ես ամենևին էլ չէի հրապուրում, գուցե նույնիսկ ինքըս եմ հրապուրված իմ հիմարության պատճառով, իսկ նրա համար բոլորովին միևնույն է՝ ես լինեմ թե դու, միայն թե որևէ մեկը նստի կողքին և զբաղեցնի նրան։ Գիտե՞ս ինչ, աղբերացու... ը-ը... ո՞նց ասեմ. հա՛, դու մաթեմատիկա լավ գիտես ու հիմա էլ զբաղվում ես, դա հայտնի է ինձ... սկսիր նրա հետ ինտեգրալ հաշիվ անցնել, հոգիս վկա չեմ կատակում, լուրջ եմ ասում, նրա համար բոլորովին միևնույն է. նա կնայի քեզ և ախ ու վախ կանի, և այդպես մի ամբողջ տարի։ Ի միջի այլոց ես շատ երկար, երկու օր անընդհատ նրա հետ խոսում էի պարոնների պրուսական ապարանքների մասին (որովհետև էլ ուրիշ ի՞նչ բաների մասին կարելի է նրա հետ խոսել), հենց միայն հոգոց էր հանում և վիճում։ Սիրո մասին չխոսես, ջղաձգության չափ ամաչկոտ է, բայց և այնպես ցույց տուր, թե չես կարող նրանից հեռանալ և ուրիշ ոչինչ։ Նրա մոտ հարմարավետ է. ոնց որ քո տանը լինես, կարդա, նստիր, պառկիր, գրիր․․․ նույնիսկ կարելի է համբուրել զգուշությամբ...

— Ախր նա իմ ինչի՞ն է պետք։

— Է՛հ, ոչ մի կերպ չեմ կարողանում դա քեզ բացատրել։ Գիտե՞ս, դուք երկուսդ միանգամայն հարմար եք միմյանցդ Ես առաջ էլ այս կապակցությամբ քո մասին էի մտածում... Չէ՞ որ վերջը դու այդ ես անելու։ Վաղ թե ուշ, մի՞թե դա միևնույն չէ քեզ համար։ Այստեղ, բարեկամս, խնդիրը վերաբերում է փափլիկ փետրաներքնակին և ոչ միայն դրան։ Այստեղ հրապուրիչ բան կա․ այստեղ վերջին կայանն է, խարիսխը, խաղաղ հանգրվանը, երկրի պորտը, աշխարհիս եռաձկնային հիմքը, բիշիների, յուղալի կարկանդակների, իրիկնային ինքնաեռի, մեղմ թառանչների և տաք կոֆտաների, փափլիկ պառկելատեղերի էսենցիան, և ահա դու կարծես մեռար, բայց միևնույն ժամանակ նաև կենդանի ես՝ միանգամից երկու օգուտ։ Էհ, աղբերս, բավական դուրս տվի, քնելու ժամանակն է։ Լսիր, գիշերը ես երբեմն արթնանում եմ. կգնամ հիվանդին նայելու։ Ոչինչ, դատարկ բան է, ամեն ինչ չավ է։ Դու էլ առանձնապես մի անհանգստանա, եթե ուզենաս, մի անգամ էլ դու գնա նայելու։ Հենց որ մի բան նկատես, օրինակ՝ զառանցանք կամ տաքություն, կամ որևէ ուրիշ բան, ինձ արթնացրու։ Սակայն այդ չի լինի․․․

II

Մյուս օրը ժամը ութին Ռազումիխինը արթնացավ մտահոգված և լրջախոհ վիճակում։ Այդ առավոտ հանկարծ նրա մեջ բազմաթիվ նոր և չնախատեսված տարակուսանքներ առաջացան։ Առաջ նա չէր էլ երևակայում, որ երբևէ այդպիսի վիճակում կարթնանա։ Մինչև վերջին մանրամասնությունները նա հիշում էր ամենը, ինչ որ եղել էր նախորդ օրը, ու հասկանում էր, որ իր հետ ինչ-որ արտասովոր բան է կատարվել, որ ինքը ստացել է մինչև այժմ իրեն իսպառ անհայտ մի տպավորություն, որը նման չէ առաջվա բոլոր տպավորություններին։ Միևնույն ժամանակ նա պարզ գիտակցում էր, որ իր գլխում բռնկված երազանքը բոլորովին անիրագործելի է, այն աստիճան անիրագործելի, որ ինքը նույնիսկ ամաչեց դրանից և շուտով անցավ մյուս, ավելի կենսական հոգսերին ու տարակուսանքներին, որոնք նրան ժառանգություն էին մնացել «երիցս անիծված նախորդ օրվանից»։

Ամենասարսափելին, որ վերհիշում էր նա, դա այն էր, որ ինքը երեկ «ստոր և գարշելի էր» ոչ միայն նրանով, որ հարբած էր, այլ նրանով, որ օգտվելով աղջկա դրությունից, հիմար ու հապճեպ խանդից դրդված, նրա ներկայությամբ հայհոյում էր նրա փեսացուին, չգիտենալով ոչ միայն նրանց փոխադարձ հարաբերությունները, այլև կարգին չճանաչելով այդ մարդուն։ Եվ ինքը ի՞նչ իրավունք ուներ այդպես հապճեպ և առանց մտածելու դատողություններ անել նրա մասին և ո՞վ էր իրեն խնդրել, որ դատավոր լինի։ Մի՞թե այդպիսի աղջիկը, ինչպիսին Ավդոտյա Ռոմանովնան է, կարող է փողի համար հանձնվել անարժան մարդուն։ Ուրեմն այդ մարդն էլ արժանիքներ ունի։ Հյուրանո՞ցը։ Ախր նա ի՞նչ իմանար, որ այդ տեսակ հյուրանոց է։ Չէ՞ որ նա բնակարան է պատրաստում․․․ Թյո՛ւ, ինչպիսի՜ ստորություն է այս ամենը։ Եվ ի՞նչ արդարացում է դա, որ ինքը հարբած էր։ Հիմար պատրվակ, որ իրեն է՛լ ավելի է ստորացնում։ Գինու մեջ ճշմարտություն կա, և ահա այդ ճշմարտությունը ամբողջովին արտահայտվեց, «այսինքն՝ արտահայտեց իր նախանձոտ, կոպիտ սրտի, ամբողջ կեղտը»։ Եվ մի՞թե իրեն, Ռազումիխինին, գեթ որևէ չափով թույլատրելի է այդպիսի երազանք։ Ո՞վ է ինքը այդպիսի աղջկա համեմատությամբ, ինքը, երեկվա հարբած խելառը և պարծենկոտը։ «Մի՞թե հնարավոր է այդպիսի ցինիկ և ծիծաղելի համեմատությունը»։ Ռազումիխինը թունդ կարմրեց այդ մտքից ու հանկարծ հակառակի պես հենց այդ ակնթարթում պարզ վերհիշեց, թե ինչպես երեկ սանդուղքի վրա նրանց ասել էր, որ տանտիրուհին իրեն կխանդի Ավդոտյա Ռոմանովնային... այդ արդեն անտանելի էր։ Նա բռունցքով ուժգնությամբ խփեց խոհանոցի վառարանին, վնասեց ձեռքը և դուրս գցեց աղյուսներից մեկը։

«Իհարկե,— մի րոպե անց ինքնաստորացման ինչ֊որ զգացումով փնթփնթում էր նա քթի տակ,— իհարկե, ոչ հիմա, ոչ էլ երբևէ հնարավոր չէ քավել ու արդարացնել այդ բոլոր գարշելիությունները... Հետևաբար կարիք էչ չկա մտածել այդ մասին, ուստի և պետք է ներկայանամ լուռ և... կատարեմ պարտականություններս... նույնպես լուռ և... ներողություն չխնդրեմ, ոչինչ չասեմ և... և իհարկե, հիմա ամեն ինչ կորած է»։

Այնուամենայնիվ հագնվելիս նա սովորականից ավելի մանրակրկիտորեն զննեց իր կոստյումը։ Ուրիշ կոստյում չուներ, իսկ եթե ունենար էլ, գուցե և չհագներ, «դիտմամբ չէի հաgնի»։ Բայց, համենայն դեպս, չի կարելի ցինիկ լինել, կեղտոտ ու փնթի մնալ, նա իրավունք չունի վիրավորելու ուրիշների զգացմունքները, մանավանդ որ նրանք, այդ ուրիշները իր կարիքն են զգում և իրենք են նրան իրենց մոտ կանչում։ Նա խոզանակով մանրակրկիտորեն մաքրեց հագուստը։ Սպիտակեղենը միշտ էլ հանդուրժելի էր լինում, այդ կողմից նա առանձնապես մաքրասեր էր։

Այդ առավոտ նա խնամքով լվացվեց։ Նաստասյայից օճառ վերցնելով, լվաց մազերը, պարանոցը և մանավանդ ձեռքերը։ Իսկ երբ հարց ծագեց՝ արդյո՞ք պետք է սափրվել, թե՞ ոչ (Պրասկովյա Պավլովնայի մոտ կային հիանալի ածելիներ, որոնք մնացել էին հանգուցյալ պարան Զարնիցինի մահից հետո), ապա այդ հարցը իսկույն լուծվեց բացասական իմաստով. «Թող մորուքս այսպես էլ մնա, թե չէ կմտածեն, որ սափրվել եմ... դուր գալու համար։ Ոչ մի դեպքում չեմ սափրվի»։

«Եվ... որ գլխավորն է, ես այնպե՜ս կոպիտ եմ, կեղտոտ, վարվեցողությունս պանդոկային է և... և ասենք թե ես գիտեմ, որ ինքս էլ հո մի քիչ կարգին մարդ եմ... բայց այստեղ ի՞նչ կա հպարտանալու, որ կարգին մարդ եմ։ Ամեն մեկը պետք է կարգին մարդ լինի, ու դեռ դրանից էլ ավելի, և... և այնուամենայնիվ (ես այդ հիշում եմ) ես էլ այնպիսի բաներ եմ արել, որոնք թեպետև անպատվաբեր չեն, բայց և այնպես... Հապա ինչպիսի՜ մտածմունքներով եմ տարվել։ Հը՛մ... և այս ամենը արի ու համեմատիր Ավդոտյա Ռոմանովնայի հետ։ Էհ, գրողը տանի, թող այդպես լինի։ Հենց դիտմամբ կլինեմ այսպես կեղտոտ, պանդոկային, ու թքած ամեն բանի վրա, է՛լ ավելի այսպես կլինեմ...»

Ռազումիխինը այսպիսի մենախոսություններով էր տարված, երբ ներս մտավ Զոսիմովը, որը գիշերել էր Պրասկովյա Պավլովնայի բնակարանում, դահլիճում։

Նա տուն էր գնալու և մինչ այդ շտապեց նայել հիվանդին։ Ռազումիխինը նրան ասաց, որ հիվանդը արջամկան պես քնած է։ Զոսիմովը կարգադրեց չարթնացնել, մինչև որ հիվանդը ինքը արթնանա։ Խոստացավ գալ տասնմեկին։

— Եթե միայն նա տանը լինի,— ավելացրեց Զոսիմովը։

— Փո՛ւ, գրողը տանի, իմ հիվանդը ինձ չի ենթարկվում, դե արի ու բուժիր։ Չգիտես, սա՞ է գնալու նրանց մոտ, թե՞ նրանք են այստեղ գալու։

— Ես կարծում եմ, որ նրանք, իհարկե, կխոսեն իրենց ընտանեկան գործերի մասին,— պատասխանեց Ռազումիխինը հասկանալով հարցի նպատակը։ Ես կգնամ։ Հասկանալի է, որ դու, որպես բժիշկ, ավելի շատ իրավունքներ ունես, քան թե ես։

— Ես հո խոստովանահայր չե՞մ․ կգամ ու կգնամ, առանց այդ էլ շատ գործեր կան։

— Ինձ մի բան է անհանգստացնում,— նոթերը կիտելով ընդհատեց Ռազումիխինը,— երեկ ես նրա հետ տուն գալու ժամանակ ճանապարհին զանազան հիմարություններ դուրս տվի... այլ և այլ բաներ... Ի միջի այլոց ասացի, որ դու վախենում ես, թե իբր նա... հակված է խելագարության...

— Դու կանանց մոտ էլ երեկ այդպիսի բան դուրս տվիր։

— Գիտեմ, որ դա հիմարություն էր. ուզում ես խփիր։ Բայց ասա, արդյո՞ք այդ մասին դու մի որևէ հաստատուն միտք ես ունեցել։

— Ասում եմ՝ դա անհեթեթություն է, ի՞նչ հաստատուն միտք։ Դու ինքդ էիր նրան նկարագրում իբրև մենամոլի, երբ ինձ նրա մոտ էիր բերում... Հըմ, մենք ինքներս երեկ կրակի վրա յուղ լցրինք, այսինքն՝ դու այդպես վարվեցիր ներկարարի մասին քո պատմածներով... Լա՜վ խոսակցություն է, երբ գուցե նա ինքը դրանից է խելքը թռցրել։ Օ, եթե ես ստույգ գիտենայի, թե այն ժամանակ ինչ էր կատարվել ոստիկանության գրասենյակում և ինչպես մի ոմն սրիկա այդ կասկածանքով վիրավորել էր նրան... Հը՛մ... Երեկ այդպիսի խոսակցություն թույլ չէի տա։ Ախր, այդ մենամոլները կաթիլը օվկիանոս են դարձնում, չեղած բաներ են մոգոնում... Որքան ես հիշում եմ, երեկ Զամետովի պատմածից ինձ համար պարզվեց գործի կեսը։ Եվ ի՞նչ։ Ես մի դեպք գիտեմ, թե ինչպես քառասունամյա մի հիպոխոնդրիկ, անկարող լինելով տանել ութ տարեկան մի տղայի ամենօրյա ծաղրանքները սեղանի շուրջը, մորթեց նրան։ Իսկ այստեղ, ամբողջովին ցնցոտիապատի մեկը, թաղամասի լկտի հսկիչը, սկսված հիվանդությունը և այդպիսի կասկածա՜նք։ Ջղագրգիռ հիպոխոնդրիկի մա՜սին։ Կատաղի, բացառիկ սնափառությամբ հանդե՜րձ։ Գուցե և հենց այստեղ է հիվանդության ամբողջ մեկնակետը։ Էհ, գրողը տանի... Ի միջի այլոց այդ Զամետովը իրոք հաճելի տղա է, միայն թե․․․ հը՛մ․․․ երեկ իզուր պատմեց այդ ամենը։ Սարսափելի շատախոս է։

— Ո՞ւմ է պատմել որ։ Ինձ ու քեզ։

— Նաև Պորֆիրիին։

— Հետո ի՞նչ, որ նրան էլ է պատմել։

— Հա՛, դու որևէ ազդեցություն ունե՞ս նրանց՝ մոր և քրոջ վրա։ Այսօր պետք է զգույշ վարվել հիվանդի հետ։

— Նրանք իրար հետ համաձայնության կգան,— դժկամ պատասխանեց Ռազումիխինը։

— Ինչո՞ւ է Ռոդյան այդպես հարձակվում Լուժինի վրա, Լուժինը հո փողով մարդ է, աղջկա համար էլ կարծես թե զզվելի չէ... ու չէ՞ որ նրանք ոչինչ չունեն։

— Էլ ի՞նչ ես խոսք դուրս քաշում,— ջղայնացած գոչեց Ռազումիխինը,— ես ի՞նչ իմանամ, ունեն, թե չունեն։ Ինքդ հարցրու, գուցե և իմանաս...

— Փո՛ւ, ղու երբեմն ինչքա՜ն հիմար ես լինում։ Երեկվա հարբածությունդ դեռ չի անցել... Ցտեսություն, քո Պրասկովյա Պավլովնային իմ կողմից շնորհակաւություն հայտնիր գիշերելու համար։ Փակվեց իր սենյակում, դռան ետևից էլ չպատասխանեց իմ բարևին, ժամը յոթին էր վեր կացել, նրա համար խոհանոցից, միջանցքով ինքնաեռ տարան․․․ Ես չարժանացա նրա երեսը տեսնելուն...

Ժամը ուղիղ իննին Ռազումիխինը մտավ Բակալեևի հյուրանոցը։ Մայր ու աղջիկ վաղուց հիստերիկ անհամբերությամբ սպասում էին նրան։ Նրանք վեր էին կացել ժամը յոթից կամ նույնիսկ ավելի վաղ։ Ռազումիխինը ներս մտավ գիշերվա պես մթնած դեմքով, անհարմար գլուխ տվեց, որի համար իսկույն բարկացավ, իհարկե, ինքն իր վրա։ Ասես գլուխը տեղը չէր։ Պույլխերիա Ալեքսանդրովնան անմիջապես նետվեց նրա կողմը, վերցրեց նրա ձեռքերը և քիչ մնաց դրանք համբուրեր։ Ռազումիխինը երկչոտ նայեց Ավդոտյա Ռոմանովնա յին. բայց վերջինիս գոռոզ դեմքին էլ այդ րոպեին երախտագիտության ու բարեկամության այնպիսի արտահայտություն կար, այնպիսի լիակատար և Ռազումիխինի համար անսպասելի հարգանք էր նկատվում (հեգնական հայացքների և ակամա, վատ թաքցրած արհամարհանքի փոխարեն), որ նա իրեն ավելի լավ կզգար, եթե իրեն նախատինքով ընդունեին, թե չէ նա իրեն խիստ անհարմար զգաց։ Բարեբախտաբար խոսակցության համար պատրաստի թեմա կար, և նա իսկույն ևեթ կառչեց այդ թեմայից։

Լսելով, որ «դեռ չի արթնացել, բայց ամեն ինչ հիանալի է», Պույլխերիա Ալեքսանդրովնան հայտարարեց, որ դա շատ լավ է, որ «իրեն խիստ, շատ խիստ հարկավոր է նախապես խոսել նրա մասին»։ Հետևեց թեյի հարցը և այն միասին խմելու հրավերը, նրանք դեռ թեյ չէին խմել սպասելով Ռազումիխինին։ Ավդոտյա Ռոմանովնան զանգահարեց, հայտնվեց կեղտոտ, ցնցոտիավոր սպասավորը, ու նրան հրամայվեց թեյ բերել, որը, վերջապես, մատուցվեց, բայց այնպիսի կեղտոտ պարագաներով և այնպես անվայելուչ, որ կանայք ամաչեցին։ Ռազումիխինը փորձեց տաքացած վատաբանել հյուրանոցը, բայց, հիշելով Լուժինին, լռեց, շփոթվեց ու խիստ ուրախացավ, երբ Պույլխերիա Ալեքսանդրովնան, վերջապես, սկսեց անընդհատ իրար ետևից հարցեր տալ։

Պատասխանելով հարցերին, Ռազումիխինը խոսեց երեք քառորդ ժամ։ Նրան շարունակ ընդհատում և նորանոր հարցեր էին տալիս։ Նա կարողացավ հաղորդել Ռոդյոն Ռոմանովիչի կյանքի վերջին տարվա իր գիտեցած բոլոր գլխավոր ու կարևոր փաստերը՝ վերջում հանգամանորեն պատմելով նրա հիվանդության մասին։ Սակայն նա շատ բան բաց թողեց, ինչ որ անտեղի էր համարում, ի միջի այլոց ոչինչ չասաց ոստիկանության գրասենյակում տեղի ունեցած դեպքի և դրա բոլոր հետևանքների մասին։ Նրա պատմածը ագահությամբ էին լսում, բայց երբ նա մտածում էր, որ արդեն վերջացրել է ու բավարարել իր ունկնդիրներին, բանից դուրս եկավ, որ նրանց համար ինքը կարծես գեռ չի էլ սկսել իր պատմությունը։

— Ասացեք, ասացեք ինձ, ի՞նչ է ձեր կարծիքը... ա՛խ, ներեցեք, ես մինչև հիմա դեռ չգիտեմ ձեր անունը,— հապճեպորեն վրա էր տալիս Պույլխերիա Ալեքսանդրովնան։

— Դմիտրի Պրոկոֆիչ։

— Հա՛, Դմիտրի Պրոկոֆիչ, ես շատ, շատ կուզենայի իմանալ... թե առհասարակ... նա այժմ ինչպես է նայում իրերին, այսինքն, հասկացեք ինձ, ինչպես ասեմ ձեզ, այսինքն՝ ավելի լավ է ասել, թե նա ինչ է սիրում և ինչ չի սիրում։ Արդյո՞ք նա միշտ այդպես ջղայնոտ է։ Ի՞նչ ցանկություններ ունի և, այսպես ասած, ինչպիսի՞ երազանքներով է տարվում, ասեք, եթե կարելի է։ Հիմա հատկապես ի՞նչն է առանձնահատուկ ազդեցություն թողնում նրա վրա։ Մի խոսքով, ես կցանկանայի...

— Ա՛խ, մայրիկ, ինչպե՜ս կարելի է միանգամից պատասխանել այդ բոլոր հարցերին,— միջամտեց Դունյան։

— Ա՛խ, աստված իմ, ես բոլորովին չէի սպասում, որ նրան կհանդիպեմ այդպիսի վիճակում, Դմիտրի Պրոկոֆիչ։

— Այդ միանգամայն բնական է,— պատասխանեց Դմիտրի Պրոկոֆիչը։— Ես մայր չունեմ, հորեղբայրս ամեն տարի գալիս է այստեղ և համարյա ամեն անգամ ինձ չի ճանաչում նույնիսկ իմ արտաքինից, իսկ նա խելոք մարդ է. ձեր անջատման երեք տարում շատ ջուր է հոսել։ Էհ, ի՞նչ ասեմ ձեզ. մեկ և կես տարի է, որ ես ճանաչում եմ Ռոդյոնին. մռայլ է, նոթոտ, գոռոզ ու հպարտ, վերջին ժամանակներս կասկածամիտ է ու մելամաղձոտ (գուցե առաջ էլ այդպես է եղել)։ Մեծահոգի է և բարի։ Չի սիրում իր զգացմունքները արտահայտել և ավելի շուտ դաժանություն կանի, քան բաց կանի սիրաը։ Սակայն երբեմն ամենևին էլ մելամաղձոտ չի լինում, այլ անմարդկայնության չափ սառնություն և անզգայություն է ցուցաբերում, իրավ, կարծես նրա մեջ երկու հակադիր բնավորություններ են հերթափոխվում։ Երբեմն խիստ սակավախոս է. շարունակ ժամանակ չունի, շարունակ իբր թե խանգարում են նրան, իսկ ինքը պառկում է, ոչինչ չի անում։ Ծաղրասեր չէ, և դա ոչ այն պատճառով, որ պակասում է սրամտությունը, այլ այն պատճառով, որ կարծես ժամանակ չունի այդպիսի դատարկ բաների համար։ Ինչ որ ասում են, մինչև վերջը չի լսում։ Երբեմն չի հետաքրքրվում այն ամենով, ինչով բոլորը հետաքրքրվում են տվյալ րոպեին։ Իրեն շատ բարձր է գնահատում ու կարծես թե դրա համար որոշ իրավունք ունի։ Էլ ի՞նչ ասեմ... Ինձ թվում է, որ ձեր գալուստը նրա վրա փրկարար ազդեցություն կունենա։

— Ա՛խ, տա՛ աստված,— գոչեց Պույլխերիա Ալեքսանդրովնան, որին տանջում էր Ռազումիխինի կարծիքը նրա Ռոդյայի մասին։

Ռազումիխինը, վերջապես, ավելի զվարթ նայեց Ավդոտյա Ռոմանովնային։ Խոսակցության ժամանակ նա աղջկան նայում էր հաճախ, բայց անցողակի, միայն մի ակնթարթ, ու իսկույն շուռ էր տալիս հայացքը։ Ավդոտյա Ռոմանովնան մերթ նստում էր սեղանի մոտ և ուշադրությամբ ունկնդրում, մերթ նորից վեր էր կենում և սկսում էր ըստ իր սովորության քայլել անկյունից անկյուն, ձեռքերը խաչաձև կրծքին ծալած, շրթունքները սեղմած, երբեմն հարց էր տալիս առանց քայլերը ընդհատելու, մտազբաղ։ Նա էլ սովորություն ուներ մինչև վերջը չլսել, ինչ որ ասում էին։ Նա հագել էր բարակ գործվածքից կարած ինչ֊որ մուգ շրջազգեստ, պարանոցին սպիտակ, թափանցիկ շարֆ էր կապել։ Ռազումիխինը ըստ շատ նշանների նկատեց, որ մայրն ու աղջիկը չափազանց աղքատ են ապրում։ Եթե Ավդոտյա Ռոմանովնան հագնված լիներ թագուհու պես, Ռազումիխինը երևի նրանից բնավ չվախենար. իսկ հիմա թերևս այն պատճառով, որ աղջիկը աղքաաիկ հագուստով էր, և նա, Ռազումիխինը, նկատել էր աղքատության այդ բոլոր նշանները, նրա սիրտը երկյուղ զգաց, և նա սկսեց վախենալ իր յուրաքանչյուր խոսքի, յուրաքանչյուր շարժման համար, մի բան, որը, իհարկե, ճնշող էր առանց այն էլ ինքն իրեն չվստահող մարդու համար։

— Դուք շատ հետաքրքիր բաներ ասացիք եղբորս բնավորության մասին և... անաչառ կերպով ասացիք։ Այդ լավ է. ես կարծում էի, որ դուք պատկառանքով եք վերաբերվում նրան,— ժպտալով ասաց Ավդոտյա Ռոմանովնան։— Թրվում է, որ ճիշտ է նաև այն, որ նրա կողքին պետք է կին լինի,— մտազբաղ ավելացրեց նա։

— Ես այդ չասացի, սակայն դուք գուցե և դրանում էլ իրավացի եք, միայն թե...

― Ի՞նչ,

― Չէ՞ որ նա ոչ ոքի չի սիրում, գուցե և երբեք չսիրի,— կտրուկ ասաց Ռազումիխինը։

— Այսինքն՝ ընդունակ չէ՞ սիրելու։

— Գիտե՞ք, Ավդոտյա Ռոմանովնա, դուք խիստ նման եք ձեր եղբորը, նույնիսկ ամեն ինչով,— հանկարծ իր համար էլ անսպասելի կերպով բերնից թռցրեց Ռազումիխինը, բայց հիշելով այն, ինչ որ քիչ առաջ ասել էր նրա եղբոր մասին, թունդ կարմրեց և խիստ շփոթվեց։ Նայելով նրան, Ավդոտյա Ռոմանովնան չէր կարող չծիծաղել։

— Ռոդյայի վերաբերյալ դուք երկուսդ էլ կարող եք սխալվել,— վրա բերեց մի փոքր վիրավորված Պույլխերիա Ալեքսանդրովնան։— Ես նրա այժմյան վիճակի մասին չեմ խոսում, Դունեչկա։ Ինչ որ գրում է Պյոտր Պետրովիչը իր նամակում... և ինչ որ ես ու դու ենթադրում էինք, գուցե և ճիշտ չէ, բայց դուք չեք կարող երևակայել, Դմիտրի Պրոկոֆիչ, թե որքան նա ֆանտաստիկ է և, ինչպե՞ս ասեմ, քմահաճ է։ Ես երբեք չէի կարողանում վստահել նրա բնավորությանը, նույնիսկ երբ նա դեռ տասնհինգ տարեկան էր։ Ես հավատացած եմ, որ հիմա էլ նա հանկարծ իրեն մի որևէ այնպիսի բան կանի, որը երբեք և ոչ մի մարդու մտքովն էլ չի անցնի... Հեռու չգնանք, արդյոք հայտնի՞ է ձեզ, թե ինչպես նա մեկ ու կես տարի առաջ ինձ ապշեցրեց, հուզեց և համարյա բոլորովին ուժասպառ արեց, երբ խելքին փչել էր ամուսնանալ այն․․․֊ը֊ը... ո՞նց է անունը... այն Զարնիցինայի, իր տանտիրուհու աղջկա հետ։

— Դուք որևէ մանրամասն բան գիտե՞ք այդ պատմության մասին,— հարցրեց Ավդոտյա Ռոմանովնան։

— Դուք կարծում եք այն ժամանակ նրան կկասեցնեի՞ն իմ արցունքները, իմ խնդրանքնեքը, իմ հիվանդությունը, գուցե և վշտից իմ մեռնելը, մեր աղքատությունը,— տաքացած շարունակեց Պույլխերիա Ալեքսանդրովնան։— Հանգիստ կերպով կհաղթահարեր բոլոր խոչընդոտները։ Եվ մի՞թե նա, մի՞թե նա մեզ չի սիրում։

— Նա ինձ երբեք և ոչինչ չի ասել այդ պատմության մասին,— զգույշ պատասխանեց Ռազումիխինը,— բայց ես որոշ բան լսել եմ հենց տիկին Զարնիցինայից, որը նույնպես յուրատեսակ սակավախոս է, ու ինչ որ լսել եմ, թերևս մի քիչ նույնիսկ տարօրինակ է...

— Իսկ ի՞նչ, ի՞նչ եք լսել,— միանգամից հարցրին մայրն ու աղջիկը։

— Սակայն այնքան էլ մի առանձին բան չկա։ Ես միայն իմացել եմ, որ այդ ամուսնությունը այնքան էլ տիկին Զարնիցինայի սրտովը չէր, թեև արդեն կարգավորված էր և չկայացավ միայն հարսնացուի մահվան պատճառով... բացի դրանից, ասում են, որ հարսնացուն նույնիսկ սիրուն էլ չէր, ասում են, որ նույնիսկ տգեղ էր... հիվանդոտ և... տարօրինակ... Սակայն կարծես թե որոշ արժանիքներ ուներ։ Անպայման պետք է ինչ-որ արժանիքներ լինեին․ այլապես ոչինչ չի կարելի հասկանալ․․․ Չկար նաև ոչ մի օժիտ, ասենք Ռոդյան հույս էլ չէր դնի օժիտի վրա... Առհասարակ դժվար է դատել այդպիսի գործի մասին։

— Ես հավատացած եմ, որ աղջիկը արժանավոր է եղել,— կարճ ասաց Ավդոտյա Ռոմանովնան։

— Աստվա՛ծ ներե ինձ, այն ժամանակ նրա մահը ինձ ուրախացրեց, թեև չգիտեմ, թե նրանցից որն էր մյուսին կործանելու, տղա՞ն աղջկան, թե՞ աղջիկը տղային,— եզրափակեց Պույլխերիա Ալեքսանդրովնան։ Այնուհետև կրկին սկսեց զգուշությամբ, ընդմիջումներով հարցեր տալ Ռոդյայի և Լուժինի միջև նախորդ օրը եղած վեճի մասին, անընդհատ նայելով Դունյային, որ ակներևաբար հաճելի չէր վերջինիս։ Այդ միջադեպը ըստ երևույթին առավելապես, վախեցնելու և հուզելու չափ անհանգստացնում էր նրան։ Ռազումիխինը նորից մանրամասն պատմեց ամեն ինչ, բայց այս անգամ ավելացրեց նաև իր եզրակացությունը, նա ուղղակի մեղադրեց Ռասկոլնիկովին, դիտավորյալ կերպով Պյոտր Պետրովիչին վիրավորելու համար՝ այս անգամ դա շատ քիչ արդարացնելով Ռասկոլնիկովի հիվանդությամբ։

— Նա դեռ մինչև հիվանդությունն էր այդպես մտադրվել,— ավելացրեց Ռազումիխինը։

— Ես էլ եմ այդպես կարծում,— տխրադեմ ասաց Պույլխերիա Ալեքսանդրովնան։ Բայց նա խիստ զարմացավ, որ Ռազումիխինը Պյոտր Պետրովիչի մասին այս անգամ այդպես զգույշ և նույնիսկ կարծես թե հարգանքով արտահայտվեց։ Ավդոտյա Ռոմանովնան նույնպես զարմացավ։

— Ահա թե դուք ինչ կարծիքի եք Պյոտր Պետրովիչի մասին,— չկարողացավ չասել Պույլխերիա Ալեքսանդրովնան։

— Ձեր դստեր ապագա ամուսնու մասին ես չեմ կարող ուրիշ կարծիք ունենալ,— կտրուկ և ջերմորեն պատասխանեց Ռազումիխինը,— և սա ասում եմ ոչ թե գռեհիկ քաղաքավարությունից դրդված, այլ որովհետև․․․ որովհետև... նկատի ունեմ թեկուզ միայն այն, որ Ավդոտյա Ռոմանովնան ինքը իր կամքով է ընտրել այդ մարդուն։ Իսկ եթե ես երեկ վատաբանում էի Լուժինին, այդ նրանից էր, որ ես երեկ այլանդակ հարբած էի, և... խելքս գլխիս չէր․ այո, խելքս թռել էր, գլուխս իր տեղը չէր, բոլորովին գժվել էի... ու այսօր ամաչում եմ դրանից...— Ռազումիխինը կարմրեց ու լռեց։ Ավդոտյա Ռոմանովնան շիկնեց, բայց չընդհատեց լռությունը։ Նա ոչ մի բառ չէր ասել այն րոպեից, երբ խոսք եղավ Լուժինի մասին։

Այնինչ Պույլխերիա Ալեքսանդրովնան ըստ երևույթին սիրտ չէր անում խոսել առանց նրա աջակցության։ Վերջապես, կմկմալով ու անընդհատ նայելով աղջկան, նա հայտարարեց, որ իրեն մի ինչ֊որ հանգամանք է խիստ մտահոգում։

— Գիտե՞ք ինչ, Դմիտրի Պրոկոֆիչ,— ասաց նա,— ես ձեզ հետ միանգամայն անկեղծ կլինեմ։ Ի՞նչ կասես, Դունեչկա։

— Իհարկե, այդպես էլ հարկավոր է, մայրիկ,― հավանություն տվեց Ավդոտյա Ռոմանովնան։

― Ահա թե ինչ է բանը,— հապճեպ շարունակեց մայրը, կարծես նրա ուսից մի ծանր բեռ վերցրին, թույլ տալով հաղորդել իր վիշտը։— Այսօր, շատ վաղ, մենք Պյոտր Պետրովիչից նամակ ստացանք, իբրև պատասխան մեր ժամանելու վերաբերյալ երեկվա մեր ծանուցման։ Գիտե՞ք, նա խոստացել էր մեզ դիմավորել հենց կայարանում։ Մեզ դիմավորելու համար նրա փոխարեն կայարան էր ուղարկվել մի ինչ֊որ սպասավոր, որը մեզ պետք է բերեր այս հյուրանոցը, իսկ Պյոտր Պետրովիչը հրամայել էր հաղորդել, որ ինքը այստեղ, մեզ մոտ կգա այսօր առավոտյան։ Դրա փոխարեն այսօր առավոտյան նրանից ստացվեց ահա այս նամակը... Ավելի լավ է՝ սա դուք ինքներդ կարդացեք, այստեղ կա մի հարց, որը ինձ շատ է անհանգստացնում... դուք հիմա կիմանաք, թե այդ ինչ հարց է, և․․․ կասեք մեզ ձեր անկեղծ կարծիքը, Դմիտրի Պրոկոֆիչ։ Դուք բոլորից ավելի լավ գիտեք Ռոդյայի բնավորությունը և բոլորից ավելի լավ կարող եք խորհուրդ տալ։ Նախազգուշացնում եմ ձեզ, որ Դունեչկան արդեն միանգամից որոշել է ամեն ինչ, բայց ես, ես դեռ չգիտեմ ինչպես վարվել և... ձեզ էի սպասում։

Ռազումիխինը բացեց նախորդ օրը գրված նամակը և կարդաց հետևյալը.

«Հարդելի տիկին Պույլխերիա Ալեքսանդրովնա, պատիվ ունեմ ձեզ հայտնելու, որ անսպասելիորեն առաջացած խոչընդոտների պատճառով չկարողացա ձեզ դիմավորել կայարանում, այդ նպատակով այնտեղ ուղարկելով բավականաչափ ճարպիկ մի մարդու։ Ձեզ հետ տեսնվելու պաավից ինձ զրկում եմ նաև վաղը առավոտյան, սենատում անհետաձգելի գործեր ունենալու պատճառով և չուզենալով խանգարել ձեր ազգակցական տեսակցությանը ձեր որդու հետ և Ավդոտյա Ռոմանովնայի տեսակցությանը իր եղբոր հետ։ Պատիվ կունենամ ձեզ այցելել և ձեզ ողջունել ձեր բնակարանում ոչ այլ կերպ, քան վաղը երեկոյան՝ ուղիղ ժամը ութին, ըստ որում համարձակվում եմ ավելացնել իմ կտրուկ և սրան ավելացնում եմ՝ թախանձագին խնդրանքը, որ մեր ընդհանուր տեսակցության ժամանակ Ռոդյոն Ռոմանովիչը ներկա չլինի, որովհետև երեկ, երբ ես այցելեցի նրան, հիվանդին, նա անօրինակ և անքաղաքավարի կերպով վիրավորեց ինձ և բացի դրանից, ես պետք է անձամբ ձեզ հետ անհրաժեշտ է հանգամանալից խոսակցություն ունենամ ձեզ հայտնի խնդրի շուրջ, որի վերաբերյալ ցանկանում եմ իմանալ ձեր սեփական մեկնաբանությունը։ Ընդսմին, պատիվ ունեմ նախապես հայտնելու, որ եթե խնդրանքիս հակառակ հանդիպեմ Ռոդյոն Ռոմանովիչին, ապա ստիպված պիտի լինեմ անհապաղ հեռանալ, և այդ դեպքում ինքներդ մեղադրեք ձեզ։ Գրում եմ այն ենթադրությամբ, որ Ռոդյոն Ռոմանովիչը, որը իմ այցելության ժամանակ խիստ հիվանդ էր թվում, երկու ժամ հետո հանկարծ առողջացավ, հետևաբար դուրս գալով տանից, կարող է և ձեզ մոտ գալ։ Դրանում համոզվել եմ անձամբ, կառքի տակ ընկած և դրանից մեռած մի հարբեցողի բնակարանում, որի աղջկան, վատ վարքի տեր աղջկան, թաղման պատրվակով, նա երեկ տվեց մոտ քսանհինգ ռուբլի, մի բան, որ խիստ զարմացրեց ինձ, քանի որ գիտեի, թե դուք ինչպիսի դժվարություններով էիք հավաքել այդ գումարը։ Ընդսմին հավաստում եմ առանձին հարգանքս մեծարգո Ավդոտյա Ռոմանովնային, խնդրում եմ ընդունել իմ հարգալից նվիրվածության զգացմունքները։

Ձեր խոնարհ ծառա՝ Պ. Լուժին»:

— Լիմա ես ի՞նչ անեմ, Դմիտրի Պրոկոֆիչ,— համարյա լալով ասաց Պույլխերիա Ալեքսանդրովնան։— Ինչպե՞ս առաջարկեմ Ռոդյային, որ չգա։ Երեկ նա համառորեն պահանջում էր ձեռք քաշել Պյոտր Պետրովիչից, իսկ հիմա պատվիրում են չընդունել նրան։ Նա հո դիտմամբ կգա, երբ իմանա այս բոլորը, և այդ դեպքում ի՞նչ կլինի...

— Վարվեցեք այնպես, ինչպես որոշել է Ավդոտյա Ռոմանովնան,— անմիջապես և հանգիստ պատասխանեց Ռազումիխինը։

— Ա՛խ, աստված իմ, նա ասում է... աստված գիտե, թե նա ինչ է ասում և ինձ չի բացատրում նպատակը։ Նա ասում է, որ ավելի լավ կլինի, այսինքն՝ ոչ թե ավելի լավ կլինի, այլ մի ինչ֊որ բանի համար իբր թե անպայման հարկավոր է, որ Ռոդյան էլ դիտմամբ գա այսօր ժամը ութին, և նրանք անպայման հանդիպեն․․․ Իսկ ես չէի էլ ուզում նամակը ցույց տալ նրան, ուզում էի ձեր միջոցով, խորամանկությամբ մի կերպ այնպես անել, որ նա չգա... որովհետև նա այնպե՜ս ջղայնոտ է... Ես ոչինչ էլ չեմ հասկանում, թե այդ ինչ հարբեցող է մեռել և այդ ինչ աղջիկ է, և Ռոդյան ինչպես կարող էր այդ աղջկան տալ բոլոր վերջին փողերը․․․ որոնք․․․

— Որոնք այնքա՜ն թանկ էին նստել ձեր վրա, մայրիկ,— ավելացրեց Ավդոտյա Ռոմանովնան։

— Երեկ նա ինքն իրեն կորցրել էր,— մտազբաղ ասաց Ռազումիխինը։— Գիտե՞ք, թե նա երեկ ինչեր արեց պանդոկում, թեպետև խելացի էր վարվում... Հը՛մ, մի ինչ֊որ մեռելի և ինչ֊որ աղջկա մասին նա իրոք խոսում էր երեկ, երբ մենք տուն էինք գնում, բայց ես ոչինչ չհասկացա... Ասենք ես ինքս էլ երեկ․․․

— Մայրիկ, ավելի լավ է մենք գնանք նրա մոտ, հավատացնում եմ ձեզ, այնտեղ իսկույն կտեսնենք, թե ինչ պետք է անել։ Արդեն ժամանակն է, տեր աստված, ժամը տասնմեկն է,— գոչեց Ավդոտյա Ռոմանովնան՝ նայելով իր հիանալի, ոսկե, էմալով ժամացույցին, որ վենետիկյան բարալիկ շղթայով կախված էր վզից և բնավ չէր համապատասխանում իր հագուստին։ «Փեսացուի նվերն է»,— մտածեց Ռազումիխինը։

— Ախ, ժամանակն է․․․ ժամանակն է, Դունեչկա,— անհանգստացավ Պույլխերիա Ալեքսանդրովնան,— նա կկարծի թե մենք երեկվանից բարկացած ենք իր վրա և դրա համար էլ այսքան երկար ժամանակ չենք գնում։ Ա՛խ, աստվա՜ծ իմ։

Այս ասելով, նա հապճեպորեն հագնում էր թիկնոցը և գնում գլխարկը։ Դունեչկան նույնպես հագնվեց։ Նրա ձեռնոցները ոչ միայն հնամաշ, այլև նույնիսկ պատառոտված էին։ Ռազումիխինը այդ նկատեց, այնինչ հագուստի այդ ակնբախ աղքատությունը նույնիսկ մի ինչ֊որ առանձին արժանիքի տեսք էր տալիս մորն ու աղջկան, մի բան, որ հատուկ է այն մարդկանց, ովքեր կարողանում են աղքատ, բայց վայելուչ հագնվել։ Ռազումիխինը խորին հարգանքով էր նայում Դունեչկային և հպարտանում էր, որ ուղեկցելու է նրան։ «Այն թագուհին, որը բանտում իր գուլպաներն էր կարկատում, իհարկե, այդ րոպեին իսկական թագուհու և նույնիսկ է՛լ ավելի պատշաճավոր տեսք ուներ, քան ամենաճոխ հանդեսների և արարողությունների ժամանակ», մտածում էր Ռազումիխինը։

— Աստված իմ,— գոչեց Պույլխերիա Ալեքսանդրովնան,— մի՞թե մտքովս կանցներ, որ պիտի վախենամ որդուս, իմ սիրելի, սիրելի Ռոդյայի հետ տեսնվելուց, ինչպես որ վախենում եմ հիմա... Ես վախենում եմ, Դմիտրի Պրոկոֆիչ,— ավելացրեց նա՝ երկչոտ նայելով Ռազումիխինին։

— Մի վախենաք, մայրիկ,— ասաց Դունյան՝ համբուրելով մորը,— ավելի լավ է հավատացեք նրան։ Ես հավատում եմ։

— Ախ, աստված իմ, ես էլ եմ հավատում, իսկ գիշերը բոլորովին չքնեցի,— գոչեց խեղճ կինը։

Նրանք դուրս եկան հյուրանոցից։

— Գիտե՞ս, Դունեչկա, հենց որ առավոտյան դեմ ես մի քիչ քնեցի, հանկարծ երազումս տեսա հանգուցյալ Մարֆա Պետրովնային... ամբողջովին ճերմակ հագուստով... մոտեցավ ինձ, վերցրեց ձեռքս, օրորեց գլուխը, նայեց այնպես, այնպես խիստ, ասես պարսավում էր ինձ... Մի՞թե սա վատ նշան չէ։ Ախ, աստված իմ, դուք, Դմիտրի Պրոկոֆիչ, դեռ չգիտեք, Մարֆա Պետրովնան մեռել է։

— Ոչ, չգիտեմ, ի՞նչ Մարֆա Պետրովնա։

— Հանկարծամահ է եղել, և երևակայեցեք...

— Հետո, մայրիկ,— միջամտեց Դունյան,— չէ՞ որ նա չգիտե, թե ով է Մարֆա Պետրովնան։

— Ախ, չգիտեք, իսկ ես կարծում էի, թե արդեն ամեն ինչ հայտնի է ձեզ։ Դուք ինձ ներեցեք, Դմիտրի Պրոկոֆիչ, այս օրերին ուղղակի խելքս գլխիս չէ։ Իրավ, ես ձեզ մի տեսակ նախախնամություն եմ համարում մեզ համար, դրա համար էլ այսպես համոզված էի, թե արդեն ամեն ինչ հայտնի է ձեզ։ Ես ձեզ իմ հարազատ որդին եմ համարում... Մի բարկանաք, որ այսպես եմ խոսում։ Ա՛խ, ասավա՛ծ իմ, այդ ի՞նչ է պատահել ձեր աջ ձեռքին, վնասե՞լ եք։

— Այո, վնասել եմ,— փնթփնթաց երջանկացած Ռազումիխինը։

— Ես երբեմն չափից դուրս հուզված եմ խոսում, այնպես որ Դունյան ուղղում է ինձ... բայց, աստված իմ, Ռոդյան ինչպիսի՜ խցիկում է ապրում։ Տեսնես արթնացե՞լ է, թե՞ ոչ։ Եվ այդ կինը, նրա տանտիրուհին, դա սենյա՞կ է համարում։ Լսեք, դուք ասում եք, որ Ռոդյան չի սիրում սիրտը բաց անել, այնպես որ գուցե ես նրան ձանձրացնե՞մ իմ... արցունքներով... Արդյոք դուք, Դմիտրի Պրոկոֆիչ, ինձ չե՞ք սովորեցնի, թե ինչպես վարվեմ նրա հետ։ Գիտե՞ք, ես ինձ բոլորովին կորցրած եմ քայլում։

— Դուք նրան շատ հարցուփորձ մի անեք որևէ բանի մասին, եթե տեսնեք, որ նա կնճռոտում է դեմքը, մանավանդ իր առողջության մասին շատ մի հարցնեք, չի սիրում։

— Ա՛խ, Դմիտրի Պրոկոֆիչ, որքա՜ն ծանր է մայր լինելը։ Բայց ահա և այդ սանդուղքը․․․ որքա՜ն սարսափելի սանդուղք է։

— Մայրիկ, դուք նույնիսկ գունատ եք, հանգստացեք, աղավնյակս,— ասաց Դունյան՝ փարվելով մորը,— նա պետք է դեռ բախտավոր լինի, որ տեսնում է ձեզ, իսկ դուք այդպես տանջվում եք,— ավելացրեց Դունյան, նրա աչքերը շողացին։

— Սպասեցեք, ես առաջուց իմանամ, թե արդյոք արթնացե՞լ է նա։

Մայր ու աղջիկ դանդաղաքայլ գնացին սանդուղքով առաջ անցած Ռազումիխինի ետևից, ու երբ հասան չորրորդ հարկ, տանտիրուհու դռանը, նկատեցին, որ տանտիրուհու դուռը բացված է մի փոքրիկ ճեղքի չափ ու երկու աշխույժ, սև աչքեր մթությունից նայում են նրանց երկուսին։ Իսկ երբ տանտիրուհու և մոր ու աղջկա հայացքները իրար հանդիպեցին, դուռը հանկարծ փակվեց, այն էլ այնպիսի շրխկոցով, որ քիչ մնաց Պույլխերիա Ալեքսանդրովնան ճչար վախից։

III

— Առողջ է, առողջ է,— ուրախ բացականչությամբ դիմավորեց Զոսիմովը ներս մտնողներին։ Արդեն մոտ տասը րոպե էր, որ նա եկել էր ու նստել բազմոցին, երեկվա տեղը։ Ռասկոլնիկովը նստել էր նրա դիմաց, անկյունում, բոլորովին հագնված և նույնիսկ խնամքով լվացված ու սանրված, մի բան, որ արդեն վաղուց չէր արել։ Սենյակը միանգամից լցվեց, բայց Նաստասյան այնուամենայնիվ կարողացավ ներս անցնել այցելուների ետևից ու լսել խոսակցությունը։

Իսկապես, Ռասկոլնիկովը համարյա առողջ էր, մանավանդ նախորդ օրվա համեմատությամբ, միայն թե խիստ գունատ էր, մտացրիվ ու նոթոտ։ Արտաքուստ նա կարծես նման լիներ վիրավոր մարդու կամ այնպիսի մեկին, որը մի որևէ ուժեղ ֆիզիկական ցավ է զգում, նա կիտել էր հոնքերը, սեղմել շրթունքները, հայացքը բորբոքված էր։ Նա խոսում էր քիչ և դժկամորեն, ասես ուժ գործադրելով կամ կատարելով ինչ-որ պարտականություն, ու նրա շարժումները երբեմն ինչ-որ անհանգստություն էին արտահայտում։

Եթե նրա ձեռքը կապված լիներ վիրակապով կամ որևէ մատը՝ դիպակե կտորով, նա բոլորովին նման կլիներ այն մարդուն, որի մատը, օրինակ, թարախակալել է և շատ է ցավում կամ վիրավորված է ձեռքը, կամ որևէ այդպիսի մի բան։

Սակայն այդ դալուկ և մռայլ դեմքն էլ ասես լուսավորվեց մի ակնթարթ, երբ ներս մտան մայրն ու քույրը, այնուամենայնիվ առաջվա թախծոտ ցրվածության փոխարեն դա կարծես միայն ավելի խոր տանչանք ավելացրեց այդ դեմքի արտահայտությանր։ Լույսը շուտով մարեց, իսկ տանջանքը մնաց, ու Զոսիմովը, որ բուժման գործը հենց նոր սկսած բժշկի երիտասարդական ամբողջ եռանդով հետամտում և ուսումնասիրում էր իր հիվանդին, հարազատների գալուց հետո ուրախության փոխարեն նրա մեջ նկատեց մի տեսակ ծանր, թաքցրած վճռականություն՝ մի երկու ժամ հանդուրժել խոշտանգումը, որից անկարելի էր խուսափել։ Զոսիմովը հետո տեսնում էր, թե ինչպես սկսված խոսակցության համարյա յուրաքանչյուր բառը ասես շոշափում և բորբոքում էր իր հիվանդի որևէ վերքը. բայց միևնույն ժամանակ նա մասամբ զարմանում էր, թե երեկվա մենամոլը ինչպես էր կարողանում այսօր տիրապետել ինքն իրեն և թաքցնել իր զգացմունքները, մինչդեռ նախորդ օրը ամենաչնչին խոսքից անգամ կատաղության էր հասնում։

— Այո, հիմա ես ինքս եմ տեսնում, որ համարյա առողջ եմ,— ասաց Ռասկոլնիկովը՝ սիրալիր համբուրելով մորն ու քրոջը, որով բուռն ուրախություն պատճառեց Պույլխերիա Ալեքսանդրովնային,— և արդեն երեկվա պես չեմ ասում սա,— ավելացրեց նա՝ դիմելով Ռազումիխինին ու բարեկամաբար սեղմելով նրա ձեռքը։

— Այսօր ես նույնիսկ զարմացա նրա վրա,— ասաց Զոսիմովը, այցելուների գալուց շատ ուրախացած, որովհետև տասը րոպեում արդեն կորցրել էր իր հիվանդի հետ ունեցած խոսակցության թելը։— Եթե գործը այսպես գնա, մի երեք-չորս օր հետո նա բոլորովին այնպես կլինի, ինչպես առաջ, այսինքն՝ ինչպես եղել է մեկ կամ երկու... կամ թերևա երեք ամիս առաջ։ Այդ հո վաղուց էր սկսվել և նախապատրաստվել... այնպես չէ՞։ Հիմա խոստովանեցեք, որ գուցե ինքներդ եք մեղավոր եղել,— զգույշ ժպիտով ավելացրեց նա՝ ասես դեռ էլի վախենալով որևէ կերպ ջղայնացնել Ռասկոլնիկովին։

— Գուցե և այդպես է,— սառը պատասխանեց Ռասկոլնիկովը։

― Ես սա ասում եմ այն մտքով, որ ձեր կատարյալ առողջացումը հիմա գլխավորապես միայն ձեզնից է կախված,— շարունակեց Զոսիմովը։— Այժմ, երբ արդեն կարելի է խոսել ձեզ հետ, ես կուզենայի ձեզ ներշնչել, որ անհրաժեշա է վերացնել սկզբնական, այսպես ասած՝ արմատական պատճառները, որոնցից առաջացել է ձեր հիվանդոտ վիճակը, և այդ դեպքում բոլորովին կբուժվեք, թե չէ բանը նույնիսկ ավելի վատ կլինի։ Այդ սկզբնական պատճառները ես չգիտեմ, բայց դրանք պետք է որ ձեզ հայտնի լինեն։ Դուք խելացի մարդ եք և, իհարկե, ինքներդ ձեզ հետամուտ եք եղել։ Ինձ թվում է, որ ձեր հիվանդությունը մասամբ սկիզբ է առել համալսարանից ձեր դուրս գալու ժամանակ։ Դուք չպետք է մնաք առանց զբաղմունքների։ Ինձ թվում է, որ աշխատանքը և հաստատապես որոշած նպատակը կարող էին ձեզ շատ օգնել։

— Այո, այո, դուք միանգամայն իրավացի եք... շուտով ես համալսարան կմտնեմ և այն ժամանակ ամեն ինչ հաջող կգնա․․․

Զոսիմովը, որ սկսել էր խելացի խորհուրդներ տալ մասամբ կանանց վրա տպավորություն թողնելու համար, իհարկե, մի փոքր շփոթվեց, երբ վերջացնելով խոսքը և նայելով իր հիվանդին, նրա դեմքին թունդ հեգնանք նկատեց։ Սակայն դա լոկ մի ակնթարթ տևեց։ Պույլխերիա Ալեքսանդրովնան իսկույն նրան շնորհակալություն հայտնեց, առանձնապես անցած գիշերը հյուրանոցում իրենց այցելելու համար։

— Ինչպե՜ս, նա գիշերն է՞լ է եղել ձեզ մոտ,— կարծես անհանգստանալով հարցրեց Ռասկոլնիկովը։— Ուրեմն ճանապարհից հետո դուք չե՞ք քնել։

— Ախ, Ռոդյա, այդ միայն մինչև ժամը երկուսն էր։ Ես ու Դունյան տանն էլ երկուսից շուտ չէինք պառկում քնելու։

— Ես նույնպես չգիտեմ ինչով շնորհակալ լինեմ նրանից,— շարունակեց Ռասկոլնիկովը՝ հանկարծ մռայլվելով ու կիտելով հոնքերը։— Մի կողմ թողնելով փողի հարցը, ես չգիտեմ, թե ինչով եմ արժանացել ձեր առանձնահատուկ ուշադրության,— դիմեց նա Զոսիմովին,— դուք ներեցեք, որ ես այդ հիշատակեցի։ Ուղղակի չեմ հասկանում... և... և դա նույնիսկ ծանր է ինձ համար, որովհետև անհասկանալի է. ես սա անկեղծորեն եմ ասում։

— Դուք մի հուզվեք,— բռնազբոսիկ ծիծաղեց Զոսիմովը,— ենթադրեցեք, որ դուք իմ առաջին հիվանդն եք, իսկ ինձ պես բժիշկները, որոնք հենց նոր են պրակտիկա սկսում, սիրում են իրենց առաջին հիվանդներին, ինչպես իրենց երեխաներին, ոմանք էլ համարյա սիրահարվում են նրանց։ Իսկ ես չէ՞ որ շատ հիվանդներ չունեմ։

— Ես չեմ էլ խոսում սրա մասին,— ավելցրեց Ռասկոլնիկովը՝ ցույց տալով Ռազումիխինին,— սա էլ, բացի վիրավորանքներից ու գլխացավանքներից, ուրիշ ոչինչ չի տեսել ինձանից։

— Է՜, ստում է։ Դու այսօր կարեկցության զգացումո՞վ ես համակված, ինչ է,— գոչեց Ռազումիխինը։

Եթե նա ավելի խորաթափանց լիներ, կտեսներ, որ այստեղ կարեկցության զգացում բոլորովին չկար, այլ կար նույնիսկ դրան հակառակ ինչ-որ մի բան։ Ավդոտյա Ռոմանովնան այդ նկատեց։ Նա ուշադիր և անհանգիստ հետամտում էր եղբորը։

— Իսկ ձեր մասին, մայրիկս, ես չեմ էլ համարձակվում խոսել,— շարունակեց Ռասկոլնիկովը, ասես դա առավոտից սերտած դաս լիներ,— ես միայն այսօր կարողացա շատ թե քիչ գլխի ընկնել, թե ինչպես էիք երեկ դուք այստեղ հալումաշ լինում՝ սպասելով իմ վերադարձին։— Այս ասելով, նա հանկարծ ժպտաց և ձեռքը լուռ մեկնեց քրոջը։ Այս անգամ նրա ժպիտը իսպառ անկեղծ զգացմունք արտահայտեց։ Դունյան անմիջապես վերցրեց և ջերմորեն սեղմեց իրեն մեկնված ձեռքը, ուրախացավ և շնորհակալ եղավ։ Նախորդ օրվա գժտությունից հետո աոաջին անգամն էր, որ Ռոդյան դիմում էր քրոջը։ Եղբոր և քրոջ վերջնականապես և առանց երկար խոսելու հաշտվելը ցնծության ու երջանկության լույս վառեց մոր դեմքին։

— Ա՛յ, հենց դրա համար էլ ես սիրում եմ Ռոդյային,— շշնջաց ամեն ինչ չափազանցնող Ռազումիխինը՝ արագ շուռ գալով աթոռի վրա։— Նա զուրկ չէ այդպիսի հակումներից...

«Որքա՜ն լավ է նա վարվում,— մտածում էր մայրը,— ինչպիսի՜ ազնիվ պոռթկումներ ունի և ինչպե՜ս իր և քրոջ միջև երեկ եղած թյուրիմացությանը խոհեմաբար և հեշտությամբ վերջ տվեց հենց միայն նրանով, որ հիմա ձեռք մեկնեց ու լավ նայեց նրան... Եվ ինչպիսի՜ գեղեցիկ աչքեր ունի, և որքա՜ն գեղեցիկ է ամբողջ դեմքը։ Նա իր արտաքինով նույնիսկ Դունեչկայից էլ լավն է․․․ բայց, աստված իմ, այդ ի՞նչ կոստյում է, որքա՜ն նա վատ է հագնված։ Աֆանասի Իվանովիչի խանութի ցրիչ Վասյան նրանից ավելի լավ է հագնված․․․ Օ, որքա՜ն կուզենայի մոտենալ, գրկել նրան և... լաց լինել, բայց վախենում եմ, վախենում եմ... Ինչպիսի՜ն է նա, տեր աստված... ահա և փաղաքշանքով է խոսում, բայց վախենում եմ, ախր ինչի՞ց եմ վախենում...»

— Ախ, Ռոդյա, դու չես հավատա, թե երեկ ես ու Դունյան որքան... դժբախտ էինք,— հանկարծ ասաց նա՝ շտապելով պատասխանել որդու դիտողությանը։— Հիմա, երբ արդեն ամեն ինչ անցել է ու վերջացել, և մենք բոլորս էլ երջանիկ ենք, կարելի է ամեն ինչ պատմել։ Երևակայիր, համարյա թե վագոնից իջնելուն պես վազում ենք այստեղ, որ քեզ գրկենք, իսկ այն կինը, հա՛, նա այստեղ է, բարև, Նաստասյա... նա հանկարծ ասում է մեզ, որ դու հիվանդ ես հարբեցողի տենդով և քիչ առաջ զառանցանքի մեջ, ծածուկ փախել ես բժշկից, տանից, գնացել ես, և քեզ ման են գալիս։ Դու չես հավատա, թե մեզ հետ ինչ էր կատարվում։ Ես հիշեցի, թե ինչպիսի ողբերգական մահով մեռավ պորուչիկ Պոտանչիկովը, մեր ծանոթը, հորդ ընկերը։ Դու նրան չես հիշում, Ռոդյա, նա էլ հիվանդ էր հարբեցողի տենդով, նույնպես տանից դուրս փախավ և բակում ընկավ ջրհորի մեջ, միայն մյուս օրը կարողացան այնտեղից հանել։ Իսկ մենք, իհարկե, բանը է՛լ ավելի չափազանցրինք։ Ուզում էինք վազել, գտնել Պյոտր Պետրովիչին, որ գոնե նրա օգնությամբ... որովհետև մենք մենակ էինք, բոլորովին մենակ,— ծոր տվեց մայրը ցավագին ձայնով և հանկարծ բոլորովին շշկլվեց՝ հիշելով, որ Պյոտր Պետրովիչի մասին խոսելը դեռ բավական վտանգավոր է, չնայելով, որ «բոլորը էլի միանգամայն երջանիկ են»։

— Այո, այո... այդ բոլորը իհարկե... ցավալի է...— պատասխանեց Ռասկոլնիկովը փնթփնթալով և այնպիսի ցրված ու անուշադիր տեսքով, որ Դունեչկան զարմացած նայեց նրան։

— Ը... ըմ... էլ ի՞նչ էի ուզում ասել,— շարունակեց Ռասկոլնիկովը՝ լարելով հիշողությունը,— հա՛, խնդրում եմ քեզ, մայրիկ, և քեզ էլ, Դունեչկա, չկարծեք, թե ես այսօր չէի ուզում առաջինը գալ ձեզ մոտ և սպասում էի, որ դուք առաջինը անցնեք ինձ մոտ։

— Ի՞նչ ես ասում, Ռոդյա,— նույնպես զարմացած Պույլխերիա Ալեքսանդրովնան։

«Նա մեզ ըստ պարտականությա՞ն է պատասխանում, ի՞նչ է,— մտածեց Դունեչկան,— թե հաշտվում է, թե ներողություն է խնդրում, կարծես ծես է կատարում կամ դասն է սերտել»։

— Ես հենց նոր արթնացա և ուզում էի գալ, բայց կոստյումս պատրաստ չլինելու պատճառով ուշացա․ մոռացել էի երեկ նրան... Նաստասյային ասել... որ մաքրեր արյունը․․․ Միայն այժմ կարողացա հագնվել։

— Արյո՞ւնը, ի՞նչ արյուն,— անհանգստացավ Պույլխերիա Ալեքսանդրովնան։

— Ոչինչ, մի անհանգստանաք։ Այդ արյունը նրանից էր, որ երեկ, երբ ես մի քիչ զառանցելով թրևում էի, շփվեցի կառքի տակ ընկած մի մարդու... մի աստիճանավորի հետ․․․

— Զառանցո՞ւմ էիր, բայց չէ՞ որ դու ամեն ինչ հիշում ես,— ընդհատեց Ռազումիխինը։

— Այդ ճշմարիտ է,— նրան մի ինչ֊որ առանձին հոգատարությամբ պատասխանեց Ռասկոլնիկովը,— հիշում եմ ամեն ինչ, նույնիսկ ամենաչնչին մանրամասնությունները, բայց ախր ինչո՞ւ էի այդ անում, գնում այնտեղ, այլևայլ բաներ ասում— չեմ էլ կարող դա լավ բացատրել։

— Շատ հայտնի երևույթ է,— մեջ մտավ Ջոսիմովը,— գործը երբեմն կատարվում է վարպետորեն, հմտությամբ, իսկ արարքների կառավարումը, արարքների սկիզբը խանգարված է և զանազան հիվանդագին տպավորություններից է կախված։ Երազի է նմանվում։

«Գուցե և դա լավ է, որ նա ինձ համարյա խելագարի տեղ է դնում»,— մտածեց Ռասկոլնիկովը։

— Բայց չէ՞ որ առողջներն էլ են լինում այդպիսի վիճակում,— ասաց Դունեչկան՝ անհանգիստ նայելով Զոսիմովին։

— Բավական ճիշտ դիտողություն է,— պատասխանեց Զոսիմովը,— այդ իմաստով մենք բոլորս իսկապես շատ հաճախ համարյա խելագարված ենք լինում, միայն այն փոքրիկ տարբերությամբ, որ «հիվանդները» մեզնից մի քիչ ավելի են խելագարված լինում, դրա համար էլ այստեղ անհրաժեշտ է իմանալ այդ տարբերությունը։ Իսկ հարմոնիկ մարդ գրեթե բոլորովին չկա, սա ճշմարիտ է. տասնյակներից, գուցե և հարյուր-հազարավորներից եզակի թվով են այդպիսիները լինում, այն էլ բավականին թույլ նմուշներ...

Լսելով «խելագարված» բառը, որ անզգուշությամբ բերանից թռցրեց իր սիրած թեմայի մասին շաղակրատող Զոսիմովը, բոլորը կնճռոտվեցին։ Ռասկոլնիկովը ասես ուշադրություն չդարձնելով, նստել էր մտազբաղ, տարօրինակ ժպիտը դալուկ շուրթերին։ Նա շարունակում էր ինչ֊որ բան կշռադատել։

— Հա՛, ի՞նչ եղավ կառքի տակ ընկածը, ես քեզ ընդհատեցի,— հապճեպ գոչեց Ռազումիխինը։

— Ինչ եղա՞վ,— կարծես քնից զարթնեց Ռասկոլնիկովը,— ը... ը... ես արյունոտվեցի, երբ օգնում էի նրան տուն տանելու․․․ հա՛, մայրիկ, երեկ ես մի աններելի բան արեցի. ուղղակի խելքս գլխիս չէր։ Ամբողջ փողը, որ դուք ուղարկել էիք ինձ, ես երեկ տվի... նրա կնոջը... թաղման համար։ Հիմա մնացել են՝ այրին, թոքախտավոր, ողորմելի մի կին․․․ երեք փոքրիկ, սովալլուկ որբեր... տունը դատարկ է... մի աղջիկ էլ կա... Գուցե դուք ինքներդ էլ փող տայիք, եթե նրանց տեսնեիք... Սակայն ես խոստովանում եմ, որ այդ անելու ոչ մի իրավունք չունեի, մանավանդ որ գիտեի, թե դուք ինչպես էիք ճարել այդ փողը։ Օգնելու համար պետք է նախ՝ այդպիսի իրավունք ունենալ, թե չէ՝ «Crevez chiens, si vous n’êtes pas contents»^[1] Ռասկոլնիկովը քրքջաց։― Այդպես չէ՞, Դունյա։

— Ոչ, այդպես չէ,— կտրուկ պատասխանեց Դունյան։

— Պահ, ուրեմն դո՞ւ էլ... ինչ֊որ դիտավորություններ ունես... — փնթփնթաց Ռասկոլնիկովը, և համարյա ատելությամբ ու հեգնաբար ժպտալով, նայեց քրոջը։— Ես պետք է այդ կշռադատեի... Էհ, գովելի է. քեզ համար դա ավելի լավ է... կհասնես այնպիսի սահմանի, որը չես անցնի, դժբախտ կլինես, իսկ եթե անցար, գուցե է՛լ ավելի դժբախտ կլինես... Սակայն այս բոլորը դատարկ բան է,— ջղայնոտ ավելացրեց նա՝ սրտնեղելով իր ակամա շաղակրատանքից։— Ես ուզում էի միայն ասել, որ ձեզնից ներողություն եմ խնդրում, մայրիկ,— խիստ ու կտրական տոնով եզրափակեց Ռասկոլնիկովը։

— Դե չավ, էլի՛, Ռոդյա, ես հավատացած եմ, որ այն ամենը, ինչ որ դու անում ես, հիանալի է,— ասաց ուրախացած մայրը։

— Հավատացած մի՛ լինեք,— պատասխանեց Ռոդյան՝ ժպիտից ծռմռելով բերանը։ Տիրեց լռության։ Ինչ-որ լարվածություն կար այդ ամբողջ խոսակցության, լռության, հաշտվելու և ներման մեջ, ու բոլորը այդ զգում էին։

«Նրանք իրոք վախենում են ինձնից»,— մտածում էր Ռասկոլնիկովը՝ աչքի տակով նայելով մորն ու քրոջը։ եվ իսկապես, Պույլխերիա Ալեքսանդրովնան որքան շատ էր լռում, այնքան շատ էր երկչոտում։

«Ես հո նրանց սիրում էի, երբ հեռու էին»,― անցավ Ռասկոլնիկովի մտքով։

— Գիտե՞ս, Ռոդյա, Մարֆա Պետրովնան մեռավ,— հանկարծ հայտարարեց Պույլխերիա Ալեքսանդրովնան։

— Այդ ո՞ր Մարֆա Պետրովնան է։

— Ա՛խ, աստված իմ, Մարֆա Պետրովնան, Սվիդրիգայլովնան։ Ախր ես քեզ նրա մասին շատ բան էի գրել։

— Հա՛֊ա֊ա, այո, հիշում եմ... Ուրեմն մեռա՞վ։ Ա՛խ, իսկապե՞ս,— հանկարծ սթափվեց Ռասկոլնիկովը՝ ասես քնից արթնանալով։— Մի՞թե մեռավ։ Ինչի՞ց։

— Երևակայիր, հանկարծամահ եղավ,— վրա բերեց Պույլխերիա Ալեքսանդրովնան՝ քաջալերվելով որդու հետաքրքրությունից,— և հենց այն ժամանակ, նույնիսկ հենց այն օրը, երբ ես քեզ նամակ ուղարկեցի։ Երևակայիր, նրա մահվան պատճառը կարծեմ այդ զարհուրելի մարդն էր։ Ասում են, որ սարսափելի ծեծել էր նրան։

— Մի՞թե նրանք այդպես էին ապրում,— հարցրեց Ռասկոլնիկովը՝ դիմելով քրոջը։

― Ո՛չ, նույնիսկ ընդհակառակը։ Նրա նկատմամբ ամուսինը շատ համբերատար էր, նույնիսկ քաղաքավարի։ Ամբողջ յոթ տարում, շատ դեպքերում նույնիսկ չափազանց ներողամիտ էր լինում կնոջ բնավորության հանդեպ... Սակայն հանկարծ կորցրեց համբերությունը։

— Ուրեմն նա ամենևին էլ այդքան սարսափելի չէ, եթե համբերել է յոթ տարի։ Դու երեի նրան արդարացնո՞ւմ ես, Դունեչկա։

— Ոչ, ոչ, նա զարհուրելի մարդ է։ Ավելի զարհուրելի բան ես չեմ էլ կարող պատկերացնել,— համարյա ցնցվելով պատասխանեց Դունյան, կիտեց հոնքերը, և մտածմունքի մեջ ընկավ։

— Նրանց մոտ դա պատահեց առավոտյան,— շտապելով, խոսքը շարունակեց Պույլխերիա Ալեքսանդրովնան։— Հետո Մարֆա Պետրովնան իսկույն հրամայեց ձիերը լծել, որպեսզի ճաշից հետո անմիջապես մեկներ քաղաք, որովհետև նա միշտ այդպիսի դեպքերում քաղաք էր գնում, ասում են, որ մեծ ախորժակով էր ճաշում․․․

— Ծեծ ուտելուց հետո՞։

—... Ասենք նա միշտ էլ այդպիսի սովորություն ուներ, ու հենց որ ճաշեց, իսկույն գնաց լողարան, որպեսզի ճանապարհից չուշանար։ Գիտե՞ս, նա ինչ-որ բուժվում էր լողանալով, նրանց մոտ սառն աղբյուր կա, և նա ամեն օր կանոնավոր կերպով լողանում էր այդ աղբյուրում, այս անգամ հենց որ ջուրը մտավ, հանկարծ կաթվածահար եղավ։

— Դե, իհարկե,— ասաց Զոսիմովը։

— Ամուսինը խի՞ստ էր ծեծել։

— Այդ հո միևնույն է,— ասաց Դունյան։

— Հը՛մ։ Սակայն, մայրիկ, ի՞նչ կարիք կա պատմել այդ անհեթեթության մասին,— հանկարծ ջղայնությամբ ու անզգուշաբար ասաց Ռասկոլնիկովը։

— Ախ, սիրելիս, ես չգիտեի ինչի մասին խոսեի,— պատասխանեց Պույլխերիա Ալեքզանդրովնան։

— Այդ ի՞նչ է, դուք բոլորդ վախենո՞ւմ եք ինձնից,― սառը ժպտաց Ռասկոլնիկովը։

— Դա իրոք ճշմարիտ է,— վրա բերեց Դունյան՝ ուղիղ և խստորեն նայելով եղբորը։— Մայրիկը սանդուղքով բարձրանալիս նույնիսկ խաչակնքում էր վախից։

Ռասկոլնիկովի դեմքը ծռմռվեց ասես ջղաձգությունից։

— Ախ, ի՞նչ ես ասում, Դունյա։ Չբարկանա՛ս, Ռոդյա... Ինչո՞ւ ես այդ ասում, Դունյա,— շփոթվելով ասաց Պույլխերիա Ալեքսանդրովնան։— Այդ ճիշտ է, որ երբ մենք գալիս էինք Պետերբուրգ, ամբողջ ճանապարհին, վագոնում ես երազում էի, թե մենք ինչպես կտեսնվենք, ինչպես ամեն ինչ կհաղորդենք միմյանց... Ու այնպես երջանիկ էի, որ ճանապարհն էլ չէի տեսնում։ Եվ ի՞նչ, ես հիմա էլ երջանիկ եմ... Իզուր ես այդ ասում, Դունյա։ Ես երջանիկ եմ հենց միայն նրանով, որ քեզ տեսնում եմ, Ռոդյա...

— Լավ, մայրիկս...— շփոթվելով փնթփնթաց Ռասկոլնիկովը՝ նայելով մորը և սեղմելով նրա ձեռքը,— մենք դեռ ժամանակ կունենանք բավականաչափ զրուցելու։

Այդ ասելով, նա հանկարծ շփոթվեց և գունատվեց, դարձյալ վերջին ժամերին ապրած զարհուրելի մի զգացում նրա հոգին համակեց մեռյալ սառնությամբ, դարձյալ նրա համար հանկարծ բոլորովին պարզ ու հասկանալի դարձավ, որ հիմա ինքը սարսափելի սուտ է ասել, որ իրեն ոչ միայն երբևէ չի վիճակվի բավականաչափ զրուցելու ճար ունենալ, այլև երբեք, ոչ ոքի հետ ոչ մի բանի մասին չպետք է խոսի։ Այդ տանջալից մտքի տպավորությունը այնքան ուժեղ էր, որ նա մի ակնթարթ համարյա բոլորովին ուշքը կորցրեց, վեր կացավ ու ոչ ոքի չնայելով, փորձեց դուրս գալ սենյակից։

— Ի՞նչ ես անում,— գոչեց Ռազումիխինը՝ բռնելով նրա թևից։

Ռասկոլնիկովը դարձյալ նստեց ու սկսեց լուռ դիտել շրջապատը. բոլորը տարակուսանքով նայում էին նրան։

— Հը՛, ինչո՞ւ բոլորդ այդպես տխուր եք,— հանկարծ բոլորովին անսպասելի գոչեց նա,— մի որևէ բան ասեք, հո սուսուփուս չե՞նք նստելու։ Դեհ, խոսեք, էլի, սկսենք զրուցել... Հավաքվել ենք ու լռում ենք... Դեհ, մի որևէ բան ասացեք։

— Փառք աստծո, իսկ ես կարծում էի, թե երեկվա պես նրան ինչ-որ բան է պատահում,— խաչակնքելով ասաց Պույլխերիա Աչեքսանդրովնան։

— Ի՞նչ եղավ քեզ, Ռոդյա,— անվստահ հարցրեց Ավդոտյա Ռոմանովնան։

— Ոչինչ, այնպես, էլի, մի բան հիշեցի,— պատասխանեց Ռասկոլնիկովը և հանկարծ ծիծաղեց։

— Էհ, թե որ մի բան է, դա լավ է, թե չէ ես մտածեցի, որ...— փնթփնթաց Զոսիմովը՝ վեր կենալով բազմոցից։— Ես պետք է գնամ, գուցե էլի գամ... եթե տանը լինի...

Նա գլուխ տվեց ու գնաց։

— Ի՛նչ հիանալի մարդ է,— ասաց Պույլխերիա Ալեքսանդրովնան։

— Այո, հիանալի, հրաշալի, կրթված, խելացի մարդ է...— հանկարծ խոսեց Ռասկոլնիկովը ինչ֊որ անակնկալ շուտասելուկով ու մինչև այժմ չտեսնված ինչ֊որ աշխուժությամբ,— չեմ հիշում, թե առաջ, մինչև հիվանդանալս նրան որտեղ էի հանդիպել... Կարծեմ մի տեղ հանդիպել եմ... Սա էլ լավ մարդ է,— գլխով ցույց տվեց նա Ռազումիխինին,— քեզ դուր գալի՞ս է, Դունյա,— հարցրեց նա քրոջը և հայտնի չէ ինչու հանկարծ ծիծաղեց։

— Շա՜տ,— պատասխանեց Դունյան։

— Փո՛ւ, ի՛նչ կոպիտն ես,— ասաց խիստ շփոթված ու կարմրած Ռազումիխինը և աթոռից վեր կացավ։ Պույլխերիա Ալեքսանդրովնան մի քիչ ժպտաց, իսկ Ռասկոլնիկովը բարձրաձայն քրքջաց։

— Ո՞ւր ես գնում։

— Ես էլ․․․ գործ ունեմ։

— Ոչ մի գործ էլ չունես, կաց։ Զոսիմովը գնաց, դու էլ հետևում ես նրան։ Մի գնա... ժամը քանի՞սն է, տասներկուսը կլինի՞։ Ի՛նչ սիրունիկ ժամացույց ունես, Դունյա։ Էլ ինչու դուք նորից լռեցիք։ Հենց միայն ես եմ խոսում․․․

— Սա Մարֆա Պետրովնայի նվերն է,— պատասխանեց Դունյան։

— Եվ շատ թանկ է,— ավելացրեց Պույլխերիա Ալեքսանդրովնան։

— Որքան էլ մեծ է, համարյա կանացի չէ։

— Ես այսպիսի ժամացույց եմ սիրում,— աաաց Դունյան։

«Ուրեմն փեսացուի նվերը չէ»,— մտածեց Ռազումիխինը և չգիտես ինչու ուրախացավ։

— Իսկ ես կարծում էի, թե դա փեսացուի նվերն է,— աաաց Ռասկոլնիկովը։

— Ոչ, նա դեռ ոչինչ չի նվիրհլ Դունեչկային։

— Հա, հիշո՞ւմ եք, մայրիկ, ես սիրահարված էի և ուզում էի ամուսնանալ,— հանկարծակի աաաց Ռասկոլնիկովը՝ նայելով մորը, որ ապշեց որդու անսպասելի հայտարարությունից և խոսելաձևից։

— Ախ, հա, սիրելիս։— Պույլխերիա Ալեքսանդրովնան հայացքներ փոխանակեց Դունեչկայի և Ռազումիխինի հետ։

— Հը՛մ, այո, դե ի՞նչ պատմեմ ձեզ, նույնիսկ լավ չեմ հիշում։ Նա հիվանդ աղջիկ էր,— շարունակեց Ռասկոլնիկովը՝ կարծես հանկարծ, վերստին մտածմունքի մեջ ընկած ու կիտելով հոնքերը,— բոլորովին տկար էր. սիրում էր աղքատներին ողորմություն տալ, երազում էր վանք մտնել, ու մի անգամ, այդ ասելով ինձ, բուռ-բուռ արցունք թափեց, այո, այո... հիշում եմ... պարզ հիշում եմ։ Տգեղ էր... Ուղղակի չգիտեմ, թե ինչի համար գրավվեցի նրանով, գուցե այն պատճառով, որ միշտ հիվանդ էր... եթե նաև կաղ կամ թե կուզիկ լիներ, ես թերևս էլ ավելի սիրեի նրան... (Ռասկոլնիկովը մտախոհ ժպտաց)։ Այնպես էլի, դա մի ինչ֊որ գարնանային զառանցանք էր...

— Ոչ, այդ միայն գարնանային զառանցանք չէր,— ոգևորությամբ ասաց Դունեչկան։

Ռասկոլնիկովը ուշադիր ու լարված նայեց քրոջը․ լավ չլսեց և նույնիսկ չհասկացավ նրա խոսքերը։ Հետո խորապես մտազբաղ վեր կացավ, մոտեցավ մորը, համբուրեց նրան, վերադարձավ իր տեղը ու նստեց։

— Դու նրան հիմա էլ ես սիրում,— ասաց սրտահույզ Պույլխերիա Ալեքսանդրովնան։

— Նրա՞ն, հիմա՞։ Ախ, հա՛... դուք նրա մասին եք խասում։ Ոչ, այդ ամենը այժմ կարծես հանդերձյալ աշխարհումն է... և այնքան էլ վաղուց է եղել։ Ու շուրջդ ամեն ինչ կարծես ոչ թե այստեղ, այլ մի ուրիշ տեղ է կատարվում։

Ռասկոլնիկովը ուշադրությամբ նայեց նրանց։

— Ահա և ձեզ էլ․․․ Կարծես հազար վերստ հեռավարությունից եմ նայում... Էհ, սատանան գիտե, թե մենք ինչու ենք այդ մասին խոսում։ Ինչի՞ համար է հարց ու փորձը,— սրտնեղելով ավելացրեց նա և լռեց, կծոտեց եղունգը ու նորից մտածմունքի մեջ ընկավ։

— Որքա՜ն վատ բնակարան ունես, Ռոդյա, կարծես դագաղ լինի,— հանկարծ ասաց Պույլխերիա Ալեքսանդրովնան՝ ընդհատելով ծանր լռությունը,— ես հավատացած եմ, որ դու մասամբ բնակարանիդ պատճառով ես այդպես մելամաղձոտ դարձել։

— Բնակարա՞նս․․․— մտացրիվ պատասխանեց Ռասկոլնիկովը։— Այո, բնակարանս դրան շատ բաներով է նպաստել․․․ Ես այդ մասին էլ եմ մտածել․․․ Սակայն երանի թե դուք գիտենայիք, մայրիկ, թե հիմա ինչպիսի տարօրինակ միտք արտահայտեցիք,— ավելացրեց նա հանկարծ և անհարմար քմծիծաղ տվեց։

Էլի մի քանի րոպե, և այդ մարդիկ, երեք տարվա անջատումից հետո հանդիպած այդ հարազատները, խոսակցության այդ ազգակցական տոնը, գեթ որևէ բանի մասին խոսելու լիակատար անկարելիությամբ հանդերձ՝ ի վերջո նրա համար իսպառ անտանելի կդառնային։ Սակայն կար անհետաձգելի մի խնդիր, որը այսպես թե այնպես հարկավոր էր լուծել այդ օրը,— նա այդպես էլ որոշել էր դեռ ժամեր առաջ, երբ արթնացել էր։ Հիմա այդ գործը, որպես ելք, ուրախացրեց նրան։

— Այ թե ինչ, Դունյա,— լրջորեն ու սառնությամբ ասաց նա,— ես, իհարկե, երեկվա վարմունքիս համար քեզնից ներողություն եմ խնդրում, բայց պարտք եմ համարում դարձյալ քեզ հիշեցնել, որ իմ գլխավոր մտադրությունից չեմ շեղվում։ Կամ ես կամ Լուժինը։ Թող ես ստոր լինեմ, բայց դու պետք է նրանից ձեռք քաշես։ Ես, կամ նա։ Իսկ եթե դու ամուսնանաս Լուժինի հետ, ես քեզ այլևս իմ քույրը չեմ համարի։

— Ռոդյա, Ռոդյա, ախր այդ բոլորը նույնն է, ինչ որ երեկ եղավ,— վշտալի բացականչեց Պույլխերիա Ալեքսանդրովնան,― ինչո՞ւ դու քեզ շարունակ ստոր ես անվանում, ես այդ չեմ կարող տանել։ Երեկ էլ այդպես եղավ...

— Եղբայրս,— կտրուկ և նույնպես սառն պատասխանեց Դունյան,— այդ բոլորի մեջ քո կողմից սխալ կա։ Բանն այն է, որ դու կարծեմ ենթադրում ես, թե ես ինչ-որ մեկին և ինչ֊որ մեկի համար զոհաբերում եմ ինձ։ Դա ամենևին այդպես չէ։ Ես ամուսնանում եմ հենց ինձ համար, որովհետև ծանր է հենց իմ վիճակը, ապա և, իհարկե, ուրախ կլինեմ, եթե հաջողվի օգտակար լինել հարազատներիս, բայց տվյալ դեպքում դա իմ գլխավոր ցանկությունը չէ․․․

«Ստում է,— մտածում էր Ռասկոլնիկովը՝ բարկությունից կծոտելով եղունգները,— հպարտ է, չի ուզում խոստովանել, որ ուզում է բարերարություն անել... Գոռոզությո՜ւն։ Օ, ստոր բնավորություն ունեցողներ։ Նրանք սիրում են ճիշտ այնպես, ինչպես և ատում են․․․ Օ, ինչպես եմ ես․․․ ատում նրանց բոլորին»։

— Մի խոսքով, ես ամուսնանում եմ Պյոտր Պետրովիչի հետ,— շարունակեց Դունեչկան,— որովհետև փոքրագույն չարիքն եմ ընտրում։ Ես մտադիր եմ ազնվությամբ կատարել այն ամենը, ինչ որ նա սպասում է ինձնից, հետևաբար նրան չեմ խաբում... Ինչո՞ւ դու հիմա այդպես ժպտացիր։

Դունյան շիկնեց և նրա աչքերում բարկություն նշմարվեց։

— Ամեն ինչ կկատարե՞ս,— թունավոր քմծիծաղով հարցրեց եղբայրը։

— Մինչև որոշ սահման։ Պյոտր Պետրովիչի թե շարժուձևը և թե հարսնախոսության ձևը անմիջապես ինձ ցույց տվին, թե նրան ինչ է հարկավոր։ Իհարկե, նա իրեն գուցե և շատ բարձր է գնահատում, բայց ես հուսով եմ, որ ինձ էլ է գնահատում... Ի՞նչ ես էլի ծիծաղում։

— Իսկ դու ինչո՞ւ ես էլի կարմրում։ Դու ստում ես, քույր, դու դիտմամբ ստում ես, հենց միայն կանացի կամակորությունից դրդված ես ստում, որպեսզի իմ առջև քո ասածին մնաս։ Դու չես կարող հարգել Լուժինին. ես տեսել եմ նրան ու խոսել նրա հետ։ Ուրեմն դու ծախվում ես փողով, ուրեմն, համենայն դեպս, ստոր ես վարվում, ու ես ուրախ եմ, որ դու գոնե կարողանում ես կարմրել։

— Ճիշտ չէ, չեմ ստում,— գոչեց Դունեչկան՝ բոլորովին կորցնելով ինքնատիրապետումը,— ես նրա հետ չեմ ամուսնանա, եթե համոզված չլինեմ, որ նա գնահատում է ինձ, ու ես թանկ եմ նրա համար, ես նրա հետ չեմ ամուսնանա, եթե հաստատ համոզված չլինեմ, որ ինքս կարող եմ հարգել նրան։ Բարեբախտաբար ես կարող եմ դրանում համոզվել հաստատապես և հենց այսօր։ Իսկ այսպիսի ամուսնությունը ստորություն չէ, դու սխալվում ես։ Իսկ եթե դու իրավացի էլ լինեիր, եթե ես իրոք ստորություն անեի, մի՞թե քո կողմից դա անգթություն չէ ինձ հետ այդպես խոսելը։ Ինչո՞ւ ես դու ինձնից հերոսություն պահանջում, որը գուցե և քո մեջ էլ չկա։ Դա բռնակալություն է, դա բռնություն է։ Եթե ես որևէ մեկին կործանեմ, այդ մեկը հենց ես ինքս կլինեմ... Ես դեռ ոչ ոքի չեմ մորթել... Ի՞նչ ես այդպես ինձ նայում։ Ինչո՞ւ այդպես գունատվեցիր, Ռոդյա, ի՞նչ պատահեց քեզ, Ռոդյա, սիրելիս...

— Տեր աստված, ուշաթափության հասցրեց,— բղավեց Պույլխերիա Ալեքսանդրովնան։

— Ոչ, ոչ․․․ Դատարկ բան է․․․ ոչինչ... գլուխս մի քիչ պտտվեց։ Ամենևին ուշաթափություն չէ... թողեք այդ ուշաթափությունները... Հը՛մ։ Այո... Ես ի՞նչ էի ուզում ասել, հա՛, դու ի՞նչ կերպ պիտի հենց այսօր համոզվես, որ կարող ես հարգել նրան և որ նա... կգնահատի թե ինչ, ինչպես դու ասացիր։ Դու կարծեմ ասացիր, որ դա այսօր կլինի, թե՞ ես սխալ լսեցի։

— Մայրիկ, Պյոտր Պետրովիչի նամակը ցույց տվեք եղբորս,— ասաց Դունեչկան։

Պույլխերիա Ալեքսանդրովնան նամակը դողդոջ ձեռքերով տվեց որդուն։ Վերջինս մեծ հետաքրքրությամբ վերցրեց նամակը։ Բայց նախքան բաց անելը նա հանկարծ ինչ-որ զարմանքով նայեց Դունեչկային։

— Տարօրինակ է,— ասաց նա դանդաղ, ասես հանկարծ ապշելով նոր մտքից,— ախր ես ինչո՞ւ եմ գլուխ ցավեցնում։ Ինչի՞ համար է այս ամբողջ ճչոցը։ Ամուսնացիր ում հետ կուզես։

Նա կարծես ինքն իր հետ էո խոսում, բայց իր ասածը լսվեց, և նա շփոթվածի պես մի պահ նայում էր քրոջը։

Վերջապես, նա բացեց նամակը՝ դեռ էլի պահպանելով ինչ֊որ տարօրինակ զարմանք արտահայտող իր տեսքը, հետո սկսեց դանդաղ և ուշադիր կարդալ և երկու անգամ կարդաց։ Պույլխերիա Ալեքսանդրովնան խիստ անհանգիստ էր. բոլորն էլ ինչ֊որ մի առանձին բան էին սպասում։

— Սա ինձ զարմացնում է,— մի քիչ մտածելուց հետո ասաց Ռասկոլնիկովը՝ նամակը հանձնելով մորը և չդիմելով ներկաներից որևէ մեկին,— նա հո գործեր է անում, փաստաբան է, խոսելն էլ նույնիսկ մի տեսակ․․․ յուրօրինակ է և անգրագետ է գրում։

Բոլորը շարժվեցին, բոլորովին այդ չէին սպասում։

— Նրանք բոլորն էլ այդպես են գրում,— շեշտեց Ռազումիխինը։

— Դու կարդացե՞լ ես։

— Այո։

— Մենք նրան ցույց ենք ավել, Ռոդյա, մենք... առավոտը խորհրդակցել ենք,— շփոթվելով ասաց Պույլխերիա Ալեքսանդրովնան։

— Սա դատավորի ոճ է,— նրան ընդհատեց Ռազումիխինը,— դատավորների թղթերը մինչև այժմ այդպես են գրվում։

— Դատավորի՞։ Այո, հենց դատավորի, գործնական գրության է... Այնքան էլ անգրագետ չի գրված, սակայն այնքան էլ գրական չէ. գործնական է։

— Պյոտր Պետրովիչը չի էլ թաքցնում, որ կոպեկներով է ուսում առել, և նույնիսկ պարծենում է, որ ինքն է իր համար ճանապարհ հարթել,— ասաց Ավդոտյա Ռոմանովնան՝ մի քիչ նեղացած լինելով եղբոր նոր խոսելաձևից։

— Էհ, եթե պարծենում է, ուրեմն պարծենալու բան կա, ես չեմ հակաճառում։ Դու, քույրս, կարծեմ վիրավորվեցիր, որ ես ամբողջ նամակից այսպիսի անպատշաճ եզրակացության հանգեցի, ու կարծում ես, թե ես դիտմամբ խոսեցի այդ դատարկ բաների մասին, որպեսզի սրտնեղելուց քեզ տհաճություն պատճառեի։ Ընդհակառակը, ոճի առթիվ գլխումս մի դիտողություն ծագեց, որը ամենևին էլ ավելորդ չէ ներկա դեպքում։ Նամակում ասված է՝ «ինքներդ ձեզ մեղադրեք», մի արտահայտություն, որ խիստ նշանակալից է և պարզ, ու բացի դրանից, կա սպառնալիք, որ եթե ես գամ, նա իսկույն կհեռանա։ Հեռանալու այդ սպառնալիքը ցույց է տայիս, որ նա կարող է սպառնալ երկուսիդ էլ թողնել, եթե չհնազանդվեք նրան, ու թողնել այժմ, երբ ձեզ արդեն Պետերբուրգ է կանչել։ Էհ, դու ի՞նչ ես կարծում, արդյո՞ք կարելի է Լուժինի այդ արտահայտությունից վիրավորվել ճիշտ այնպես, ինչպես այն դեպքում, եթե այդպիսի բան գրեր սա (նա ցույց տվեց Ռազումիխինին), կամ Զոսիմովը, կամ մեզնից որևէ մեկը։

— Ո֊ո՛չ,— աշխուժանալով պատասխանեց Դունեչկան,— ես լավ եմ հասկացել, որ դա խիստ պարզամտորեն է գրված, թերևս այն պատճառով, որ նա գրելու վարպետ չէ... Դու այդ լավ ես կշռադատել, եղբայրս։ Ես նույնիսկ չէի սպասում․․․

— Սա դատավորի գրելաձև է, այլ կերպ չէր կարելի գրել, ու դուրս է եկել ավելի կոպիտ, քան գուցե նա կուզենար։ Ի միջի այլոց, ես պետք է քեզ մի քիչ հիասթափեցնեմ, այս նամակում կա ևս մի արտահայտություն, բավական ստոր զրպարտություն իմ հասցեին։ Երեկ ես փողը տվել եմ թոքախտավոր ու վշտահար այրի կնոջը, ոչ թե «թաղման պատրվակով», այլ ուղղակի թաղման համար, և ոչ թե աղջկան,— «վատ վարքի տեր աղջկան»,— ինչպես գրում է նա, այլ հենց այրի կնոջը (այդ աղջկան երեկ ես կյանքումս առաջին անգամ տեսա)։ Այդ բոլորի մեջ ես տեսնում եմ ակնբախ մի ցանկություն, ինձ վարկաբեկել ու կռվեցնել ձեզ հետ։ Դա արտահայտված է դարձյալ ըստ դատավորի մտայնության, այսինքն՝ նպատակի խիստ ակներև դրսևորմամբ և շատ պարզամիտ հապճեպությամբ։ Նա խելացի մարդ է, բայց խելացի վարվելու համար միայն խելքը քիչ է։ Այս բոլորը պատկերում է այդ մարդուն և․․․ չեմ կարծում, թե նա լավ գնահատի քեզ։ Այս ամենը քեզ ասում եմ որպես խրատ, որովհետև անկեղծորեն քեզ բարիք եմ ցանկանում․․․

Դունեչկան չպատասխանեց, նա վճիռ էր ընդունել օր առաջ և միայն երեկոյին էր սպասում.

— Դե, ուրեմն դու ի՞նչ ես որոշում, Ռոդյա,— հարցրեց, Պույլխերիա Ալեքսանդրովնան, որը առաջվանից ավելի էր անհանգստացել Ռասկոլնիկովի խոսելու հանկարծակի, նոր, գործնական տոնից։

— Այսինքն՝ ի՞նչ պետք է «որոշեմ»։

― Պյոտր Պետրովիչը գրում է, որ դու երեկոյան մեզ մոտ լիինես, որ ինքը կհեռանա․․․ եթե դու գաս։ Ուրեմն ի՞նչ, կգա՞ս։

— Դա, իհարկե, ոչ թե ես եմ որոշելու, այլ նախ և առաջ դուք, եթե Պյոտր Պետրովիչի այդ պահանջը չի վիրավորում ձեզ, երկրորդ, որոշելու է Դունյան, եթե նա էլ չի վիրավորվում։ Ես կվարվեմ այնպես, ինչպես դուք ցանկանաք,— սառը տոնով ավելացրեց Ռասկոլնիկովը։

— Դունեչկան արդեն որոշել է մեր անելիքը, ու ես միանգամայն համաձայն եմ նրա հետ,— շտապեց հայտնել Պույլխերիա Ալեքսանդրովնան։

— Ես որոշել եմ խնդրել քեզ, Ռոդյա, թախանձագին խնդրել, որ անպայման ներկա լինես այդ տեսակցությանը,— ասաց Դունյան,— կգա՞ս։

— Կգամ։

— Ես ձեզ էլ եմ խնդրում ժամը ութին լինել մեզ մոտ,— դիմեց Դունյան Ռազումիխինին,— մայրիկ, ես նրան էլ եմ հրավիրում։

— Շատ լավ ես անում, Դունեչկա։ Էհ, ինչպես որ դուք որոշեցիք, այնպես էլ թող լինի,— ասաց Պույլխերիա Ալեքսանդրովնան։— Ինձ համար դա լավ է. չեմ սիրում կեղծել ու ստել, ավելի լավ է ասենք ամբողջ ճշմարտությունը... Հիմա կուզես բարկացիր, կուզես մի բարկացիր, Պյոտր Պետրովիչ։

IV

Այդ րոպեին դուռը կամաց բացվեց ու ներս մտավ մի աղջիկ՝ երկչոտ նայելով շուրջը։ Բոլորը զարմանքով ու հետաքրքրությամբ նայեցին նրան։ Ռասկոլնիկովը առաջին հայացքից չճանաչեց նրան։ Դա Սոֆյա Սեմյոնովնա Մարմելադովան էր։ Ռասկոլնիկովը նախորդ օրը նրան տեսել էր առաջին անգամ, բայց այնպիսի ժամանակ, այնպիսի պայմաններում և այնպիսի հագուստով, որ նրա հիշողության մեջ ուրիշ անձնավորության կերպարն էր տպավորվել։ Այժմ դա համեստ և նույնիսկ աղքատ հագնված մի աղջիկ էր, դեռ շատ ջահել, համարյա փոքրիկ աղջկա նման, համեստ և վայելուչ շարժուձևով, պայծառ, բայց կարծես մի փոքր վախեցած դեմքով։ Նա հագել էր շատ հասարակ տնային շրջազգեստ, առաջվա ձևի հին գլխարկ դրել. միայն թե ինչպես նախորդ օրը, ձեռքին հովանոց կար։ Երբ տեսավ, որ սենյակը լեցուն է մարդկանցով, չէ թե շփոթվեց, այլ բոլորովին կորցրեց իրեն, երկչոտեց ինչպես փոքրիկ երեխա, և նույնիսկ փորձեց ետ դառնալ։

— Ախ... այդ դո՞ւք եք...— չափազանց զարմանալով ասաց Ռասկոլնիկովը ու հանկարծ ինքն էլ շփոթվեց։

Նա իսկույն մտածեց, որ մայրը և քույրը Լուժինի նամակից որոշ բան գիտեն «վատ վարքի տեր» ինչ֊որ աղջկա մասին։ Քիչ առաջ նա բողոքում էր Լուժինի զրպարտության դեմ և ասում, որ այդ աղջկան առաջին անգամ էր տեսել, ու հանկարծ վերջինս ինքն է հայտնվում։ Հիշեց նաև, որ բոլորովին չէր բողոքել «վատ վարքի տեր» արտահայտության դեմ։ Այս ամենը անորոշ կերպով ու վայրկենապես անցավ նրա մտքով։ Բայց ուշադիր նայելով, նա հանկարծ տեսավ, որ այդ նվաստացած էակը արդեն այնքան է նվաստացվել, որ հանկարծ խղճաց նրան։ Իսկ երբ աղջիկը վախից փորձեց դուրս փախչել, նրա՝ Ռասկոլնիկովի մեջ կարծես մի ինչ-որ բան տակնուվրա եղավ։

— Ես ձեզ բոլորովին չէի սպասում,— հապճեպ ասաց նա՝ հայացքով կանգնեցնելով աղջկան։— Խնդրեմ նստեք։ Դուք երևի Կատերինա Իվանովնայի կողմից եք եկել։ Ներեցեք, այդտեղ չէ, ա՛յ, այստեղ նստեցեք...

Երբ Սոնյան ներս մտավ, Ռազումիխինը, որ նստած էր Ռասկոլնիկովի երեք աթոռներից մեկին, հենց դռան կողքին, վեր կացավ, որ ճանապարհ տար նրան։ Ռասկոլնիկովը սկզբում աղջկան ցույց տվեց բազմոցի ծայրը, ուր քիչ առաջ նստել էր Զոսիմովը, բայց հիշելով, որ այդ բազմոցը շատ մոտիկ մարդու տեղ է և ինքը քնում է դրա վրա, շտապեց աղջկան ցույց տալ Ռազումիխինի աթոռը։

— Իսկ դու նստիր այստեղ,— ասաց նա Ռազումիխինին և նրան նստեցրեց բազմոցի ծայրին, Զոսիմովի տեղը։

Սոնյան նստեց համարյա դողալով վախից ու երկչոտ նայեց կանանց։ Երևում էր, որ նա ինքն էլ չէր հասկանում, թե ինչպես կարող էր նստել նրանց կողքին։ Ըմբռնելով այդ, նա այնքան վախեցավ, որ հանկարծ նորից վեր կացավ և բոլորովին շփոթված դիմեց Ռասկոլնիկովին.

— Ես․․․ ես... եկա մի րոպեով, ներեցեք, որ ձեզ անհանգստացրի,— կմկմալով ասաց նա։— Ես եկել եմ Կատերինա Իվանովնայի կողմից, ուրիշ մեկը չկար, որ նա ուղարկեր... Կատերինա Իվանովնան հրամայեց շատ խնդրել ձեզ, որ վաղը առավոտյան... պատարագից հետո լինեք հուղարկավորման վայրում... Միտրոֆանևյան գերեզմանոցում, հետո էլ մեզ մոտ... նրա մոտ... անուշ անելու․․․ նրան պատիվ անելու... նա պատվիրեց խնդրել ձեզ։

Սոնյան կմկմաց ու լռեց։

— Կաշխասոեմ անպայման․․․ անպայման գալ, — պատասխանեց Ռասկոլնիկովը, նա էլ վեր կացավ՝ նույնպես կմկմալով աւ չվերջացնելով խոսքը...— Բարի եղեք, նստեցեք,— հանկարծ ասաց նա,— ես պետք է խոսեմ ձեզ հետ։ Խնդրում եմ, դուք գուցե շտապում եք, շնորհ արեք, ինձ երկու րոպե նվիրեք...

Եվ նա աթոռը հրամցրեց աղջկան։ Սոնյան դարձյալ նստեց ու էլի երկչոտ, շփոթված, հապճեպ նայեց կանանց և հանկարծ կախեց գլուխը։

Ռասկոլնիկովի գունատ դեմքը շիկնեց. նա կարծես ցնցվեց ամբողջ մարմնով, աչքերը ճառագայթեցին։

— Մայրիկ,— ասաց նա կտրուկ և անհողդողդ,— նա Սոֆյա Սեմյոնովնա Մարմելադովնան է, հենց այն դժբախտ պարոն Մարմելադովի դուստրը, որ երեկ իմ աչքերի առաջ կառքի տակ ընկավ և որի մասին ես արդեն ասել եմ ձեզ...

Պույլխերիա Ալեքսանդրովնան նայեց Սոնյային և մի քիչ կկոցեց աչքերը։ Չնայելով Ռոդյայի համառ ու սաստող հայացքի հանդեպ իր շփոթմունքին, նա ոչ մի կերպ չկարողացավ հրաժարվել այդ հաճույքից։ Դունեչկան լրջախոհ, ակնապիշ նայում էր խեղճ աղջկա հենց երեսին ու տարակուսանքով զննում նրան։ Լսելով Ռասկոլնիկովի խոսքերը, Սոնյան բարձրացրեց գլուխը, բայց առաջվանից է՛լ ավելի շփոթվեց։

— Ես ուզում էի ձեզ հարցնել, թե այսօր ձեզ մոտ ինչ եղավ,— դիմեց նրան Ռասկոլնիկովը,— հո ձեզ չանհանգստացրին, օրինակ, ոստիկանության կողմից։

— Ոչ, ամեն ինչ անցավ... Չէ՞ որ բոլորովին պարզ է, թե ինչից է եղել մահը․ չանհանգստացրին. միայն թե անվորներն են բարկանում։

— Ինչո՞ւ։

— Որ դիակը երկար է մնում տանը... հիմա հո շոգ է, տոթ... այնպես որ, այսօր, երեկոյան ժամերգության պահին կտանեն գերեզմանոց, մինչև վաղը կմնա մատուռում։ Կատերինա Իվանովնան սկզբում այդ չէր ուզում, իսկ հիմա ինքն էլ է տեսնում, որ չի կարելի տանը թողնել...

— Ուրեմն այսօ՞ր։

— Նա ձեզ խնդրում է պատիվ անել մեզ, վաղը գալ եկեղեցի, հուղարկավորման, հետո էլ գալ իր մոտ, հոգեհացի։

— Նա հոգեհա՞ց է պատրաստում։

— Այո, ուտելիք. նա պատվիրեց խորին շնորհակալություն հայտնել ձեզ, որ դուք երեկ օգնեցիք մեզ... առանց ձեզ թաղման ոչ մի միջոց չէր լինի։— Աղջկա թե շրթունքները և թե կզակը հանկարծ ցնցվեցին, բայց նա սրտապնդվեց ու պահեց իրեն՝ դարձյալ խոնարհելով գլուխը ու նայելով հատակին։

Խոսակցության ժամանակ Ռասկոլնիկովը աչքերով զննում էր նրան։ Աղջկա փոքրիկ դեմքը նիհար էր, բոլորովին նիհար ու գունատ, բավական անկանոն և մի տեսակ սուր գծերով, սուր, փոքրիկ քթով և սուր կզակով։ Չէր կարելի նրան սիրունատես անվանել, բայց դրա փոխարեն երկնագույն աչքերը այնքա՜ն պայծառ էին, ու երբ դրանք աշխուժանում էին, դեմքը այնքան բարություն և պարզամտությոմւ էր արտահայտում, որ նա ակամայից ուշադրություն էր գրավում։ Բացի ղրանից, նրա դեմքին և նրա ամբողջ կերպարանքում կար առանձնահատուկ, բնորոշ մի գիծ. չնայած իր տասնութամյա հասակին, նա թվում էր համարյա դեռ փոքրիկ աղջիկ, իր տարիքից շատ ավելի փոքր, գրեթե բոլորովին երեխա, և դա երբեմն նույնիսկ ծիծաղելի կերպով էր արտահայտվում նրա որոշ շարժումներում։

— Բայց մի՞թե Կատերինա Իվանովնան կարող էր բավարարվել այդքան քիչ միջոցներով, նույնիսկ ուտելիք էլ պատրաստել,— հարցրեց Ռասկոլնիկովը՝ համառորեն շարունակելով խոսակցությունը։

— Լինելու է հասարակ դագաղ... ու ամեն ինչ էլ հասարակ, այնպես որ թանկ չի նստի... Ես ու Կատերինա Իվանովնան հաշիվ արեցինք, այնպես որ հոգեհացի համար էլ փող կմնա... Կատերինա Իվանովնան շատ է ուզում, որ այդպես լինի։ Այլ կերպ չի կարելի... դա սփոփանք է նրա համար... նա այդպես է, դուք հո գիտեք...

— Հասկանում եմ, հասկանում եմ... դե իհարկե... Հը՛, ի՞նչ եք դիտում սենյակս, մայրիկս ասում է, որ սա դագաղի է նման։

— Երեկ դուք ձեզ մոտ եղած ամբողջ փողը տվիք մեզ,— ինչ֊որ ուժեղ և արագ շշնջոցով հանկարծ պատասխանեց Սոնեչկան ու դարձյալ բոլորովին խոնարհեց գլուխը։ Նրա շրթունքները և կզակը դարձյալ ցնցվեցին։ Ռասկոլնիկովի աղքատիկ ապրելավայրը արդեն վաղուց էր ապշեցրել նրան, և հիմա այդ խոսքերը հանկարծակի, ինքնաբերաբար թռան նրա բերանից։ Տիրեց լռություն։ Դունեչկայի աչքերը մի տեսակ պայծառացան, իսկ Պույլխերիա Ալեքսանդրովնան նույնիսկ սիրալիրությամբ նայեց Սոնյային։

— Ռոդյա,— վեր կենալով ասաց նա,— մենք, իհարկե, միասին կճաշենք։ Դունեչկա, գնանք... Իսկ դու, Ռոդյա, գնայիր մի քիչ զբոսնելու, հետո էլ հանգստանայիր ու շուտ գայիր մեզ մոտ... Թե չէ մենք քեզ հոգնեցրինք, ես վախենում եմ...

― Այո, այո, կգամ,— արագ վեր կենալով պատասխանեց Ռասկոլնիկովը...— Ի միջի այլոց ես գործ ունեմ...

— Մի՞թե դուք միասին չեք ճաշելու,— գոչեց Ռազումիխինը՝ զարմացած նայելով Ռասկոլնիկովին,— դու ի՞նչ ես մտածում։

— Այո, այո, կգամ իհարկե, իհարկե... Իսկ դու կաց մի րոպե։ Սա այժմ հո ձեզ հարկավոր չէ՞, մայրիկ, կամ գուցե ես սրան խլո՞ւմ եմ ձեզնից։

— Օ, ոչ, ոչ։ Իսկ դուք, Դմիտրի Պրոկոֆիչ, բարի եղեք, եկեք ճաշելու։

— Խնդրում եմ եկեք,— ասաց Դունյան։

Ռազումիխինը գլուխ տվեց և թունդ կարմրեց։ Մի ակնթարթ բոլորն էլ հանկարծ ինչ-որ տարօրինակ անհարմարություն զգացին։

— Մնաս բարով, Ռոդյա, այսինքն ցտեսություն․ չեմ սիրում «մնաս բարով» ասել։ Մնաս բարով, Նաստասյա․․․ ախ, էլի «մնաս բարով» ասացի...

Պույլխերիա Ալեքսանդրովնան ուզում էր Սոնյային էլ գլուխ տալ, բայց ինչ֊որ չհաջողվեց, ու շտապելով, սենյակից դուրս ելավ։

Իսկ Ավդոտյա Ռոմանովնան կարծես հերթի էր սպասում, ու հետևելով մորը և անցնելով Սոնյայի կողքից, ուշադրությամբ, քաղաքավարի ու լիովին գլուխ տվեց նրան։ Սոնեչկան շփոթվեց, գլուխ ավեց մի տեսակ աճապարանքով և վախեցած, ու նրա դեմքին նույնիսկ ինչ֊որ հիվանդագին զգացում անդրադարձավ, կարծես թե Ավդոտյա Ռոմանովնայի քաղաքավարությունը և ուշադրությունը ծանր ու տանջող էին իր համար։

— Դո՛ւնյա, բարով գնաս,— արդեն սրահում գոչեց Ռասկոլնիկովը,— դե, տո՛ւր ձեռքդ։

— Ախր ես ձեռք տվի, մոռացա՞ր,— պատասխանեց Դանյան՝ սիրալիր ու անհարմար շուռ գալով նրա կողմը։

— Ինչ կա որ, էլի ձեռք տուր։

Եվ նա ամուր սեղմեց քրոջ մատները։ Դունեչկան ժպտաց, շիկնեց, հապճեպ ետ քաշեց ձեռքը ու գնաց մոր ետևիg. հայտնի չէ ինչու, նա էլ իրեն երջանիկ զգաց։

— Ահա և լավ է ամեն ինչ,— ասաց Ռասկոլնիկովը Սոնյային՝ վերադառնալով իր խուցը և ուշադիր նայելով նրան,— ողորմի մեռելների հոգուն, իսկ կենդանի մարդիկ գեռ պետք է ապրեն, այնպես չէ՞, հո այդպե՞ս է։

Սոնյան նույնիսկ զարմանքով էր նայում հանկարծակի պայծառացած նրա դեմքին, Ռասկոլնիկովը մի քանի ակնթարթ աչքերով լուռ և ուշադիր զննում էր նրան։ Նա այդ րոպեին հանկարծ վերհիշեց այն ամենը, ինչ որ Սոնյայի մասին պատմել էր վերջինիս մեռած հայրը։

— Տեր աստված,— փողոց դուրս գալուց հետո իսկույն ոկսեց խոսել Պույլխերիա Ալեքսանդրովնան,— Դունեչկա, հիմա ես ինքս էլ կարծես ուրախ եմ, որ գնացինք այնտեղից, սիրտս թեթևացավ։ Մի՞թե երեկ վագոնում մտքովս կանցներ, որ նույնիսկ դրա համար էլ պիտի ուրախանամ։

— Դարձյալ ասում եմ ձեզ, մայրիկ, որ նա դեռ շաա հիվանդ է։ Մի՞թե դուք չեք տեսնում. գուցե մեր կարոտը քաշելուց է տկարացել։ Հարկավոր է ներողամիտ լինել, կարելի է շատ, շաա բան ներել․․․

— Իսկ դու ներողամիտ չէիր,— տաքացած աւ խանդոտ վրա բերեց Պույլխերիա Ալեքսանդրովնան։— Գիտե՞ս, Դունյա, ես նայում էի երկուսիդ էլ, դու իսկ և իսկ նման ես նրան, և ոչ այնքան դեմքով, որքան հոգով. երկուսդ էլ մելամաղձոտ եք, երկուսդ էլ նոթոտ ու տաքարյուն, երկուսդ էլ գոռոզ ու մեծահոգի․․․ Չի կարող պատահել, որ նա եսամոլ լինի, այնպես չէ՞, Դունեչկա... Հենց որ մտածում եմ, թե այսօր երեկոյան մեզ մոտ ինչ է լինելու, սիրտս նվաղում է։

― Մի՛ անհանգստանաք, մայրիկ, կլինի այն, ինչ որ պեաք է լինի։

— Դունեչկա, հապա մաածիր, թե մենք հիմա ինչ դրության մեջ ենք, ի՞նչ կլինի, եթե Պյոտր Պեարովիչը մեզնից ձեռք քաշի,— հանկարծ անզգուշաբար ասաց խեղճ Պույլխերիա Ալեքսանդրովնան։

— Դրանից հետո նա ինչի՞ է պեաք,— կտրուկ և արհամարհանքով պատասխանեց Դունյան։

— Մենք լավ արեցինք, որ եկանք,— վրա բերեց Պույլխերիա Ալեքսանդրովնան՝ ընդհատելով աղջկան,— Ռոդյան շտապում էր գործով ինչ֊որ տեղ գնալ. թող ման գա, գոնե մաքուր օդ շնչի... նրա սենյակում սարսափելի տոթ է... Իսկ այստեղ որտեղի՞ց մաքուր օդ գտնես, այստեղ փողոցներում էլ այնպես է, ինչպես օդանցք չունեցող սենյակներում։ Տեր ասաված, այս ի՞նչ քաղաք է... Կաց, ճամփա տուր, թե չէ կճզմեն, այդ ի՞նչ են տանում, հա՛, դաշնամուր է․ տես, է՛, ոնց են հրմշտում իրար... Ես շատ եմ վախենում նաև այն աղջկանից...

— Ո՞ր աղջկանից, մայրիկ։

— Սոֆյա Սեմյոնովնայից, որ Ռոդյայի մոտ եկավ։

— Ինչո՞ւ ես վախենում։

— Նախազգացումս այդպես է, Դունյա։ Էհ, հավատո՞ւմ ես, հենց որ նա ներս մտավ, ես այդ նույն րոպեին մտածեցի, որ գլխավոր բանը այստեղ է որ կա...

— Ոչ մի գլխավոր բան,— սրտնեղելով գոչեց Դունյան։— Թողեք ձեր այդ նախազգացումները, մայրիկ։ Ռոդյան միայն երեկվանից է ծանոթ նրա հետ, ու երբ աղջիկը ներս մտավ, Ռռդյան չճանաչեց նրան։

— Այ, կտեսնես... նա շփոթեցնում է ինձ, կտեսնես, թե ինչ կլինի, ես խիստ վախեցա, նայում է ինձ, նայում է, և ինչ տեսակ աչքե՜ր ունի, ես հազիվ էի աթոռին նստած մնում, հիշո՞ւմ ես, երբ Ռոդյան հայտնեց, թե ով է նա։ Ես զարմանում եմ․ Պյոտր Պետրովիչը այդպիսի բաներ է գրում այդ աղջկա մասին, իսկ Ռոդյան նրան ծանոթացնում է մեզ հետ, այն էլ քեզ հե՜տ։ Ուրեմն այդ աղջիկը թանկ է նրա համար։

— Շատ էլ գրում է, մեր մասին էլ խոսում և գրում էին, մոռացե՞լ եք, ինչ է. ես հավատացած եմ, որ նա․․․ հիանալի աղջիկ է, և այդ բոլորը անհեթեթություն է։

— Աստված տա այդպես լինի։

— Իսկ Պյոտր Պետրովիչը անպետք զրպարտիչ է,— հանկարծ կտրուկ գոչեց Դունեչկան։

Պույլխերիա Ալեքսանդրովնան ուղղակի կուչ եկավ։ Խոսակցությունը ընդհատվեց։

— Ահա թե ինչ, ահա թե ես ինչ գործ ունեմ քեզ հետ․․․― ասաց Ռասկոլնիկովը՝ Ռազումիխինին տանելով դեպի պատուհանը։

— Ուրեմն ես կասեմ Կատերինա Իվանովնային, որ դուք կգաք․․․— ասաց Սոնյան և գլուխ տվեց, որպեսզի գնար։

— Հիմա, Սոֆյա Սեմյոնովնա, մենք գաղտնիքներ չունենք, դուք չեք խանգարում... Ես կուզենայի ձեզ էլի մի երկու խոսք ասել․․․ Ահա թե ինչ,— առանց խոսքը վերջացնելու նորից նա դիմեց Ռազումիխինին,— դու հո ճանաչում ես այն... ինչպես է անունը․․․ հա՛, Պորֆիրի Պետրովիչին։

— Ինչպե՛ս չէ, ազգական է։ Ի՞նչ կա որ,— ինչ-որ չարված հետաքրքրությամբ ավելացրեց Ռազումիխինը։

— Կարծեմ նա քննում է... այն սպանության գործը... այնպես չէ՞... երեկ դուք խոսում էիք այդ մասին։

— Այո... ի՞նչ կա որ։— Ռազումիխինը հանկարծ չռեց աչքերը։

— Նա հարցաքննում էր գրավ դնողներին, իսկ այնտեղ ես էլ գրավ դրած իրեր ունեմ, այնպես, էլի, հասարակ բաներ են,— քրոջս մատանին, որ նա նվիրել էր ինձ իբրև հիշատակ, երբ ես մեկնում էի Պետերբուրգ, ու հորս արծաթե ժամացույցը։ Դրանք արմեն ընդամենը հինգ֊վեց ռուբլի, բայց ինձ համար թանկ են, հիշատակ են։ Հիմա ես ի՞նչ անեմ։ Չեմ ուզում, որ այդ իրերը կորչեն, մանավանդ ժամացույցը։ Քիչ առաջ վախենում էի, որ մայրս ինձ կհարցնի ժամը, երբ խոսեցինք Դունեչկայի ժամացույցի մասին։ Միակ իրն է, որ հորիցս մնացել է ինձ։ Մայրս կսարսափի, եթե դա կորչի։ Դե՛, կանայք են, էլի՛։ Ի՞նչ կարելի է անել, սովորեցրու։ Դիտեմ, որ պետք է դիմել քաղաքամաս։ Ավելի լավ չէ՞ դիմել հենց Պորֆիրիին, հը՞։ Դու ի՞նչ ես կարծում։ Գործը ավելի շուտ գլուխ կգա։ Ա՛յ, կտեսնես, դեռ մինչև ճաշ մայրիկս կհարցնի ժամացույցի մասին։

— Պետք է դիմել ոչ թե քաղաքամաս, այլ անպայման Պորֆիրիին,— ինչ֊որ մի անսովոր հուզմունքով գոչեց Ռազումիխինը։— Էհ, որքա՜ն ուրախ եմ։ Դե գնանք հենց հիմա, բոլորովին մոտիկ է, հավանորեն կգտնենք նրան։

— Այո... գնանք․․․

— Նա մեծ, մեծ, մեծ ուրախությամբ կծանոթանա քեզ հետ։ Հաճախ ես նրան շատ բաներ եմ ասել քո մասին․․․ Երեկ էլ եմ ասել։ Գնանք... Ուրեմն դու ճանաչո՞ւմ էիր պառավին։ Հը՛մ... Հիանալի է այդ բոլորը... Հա՛․․․ Սոֆյա Իվանովնան․․․

— Սոֆյա Սեմյոնովնա,— ուղղեց Ռասկոլնիկովը։— Սո՛ֆյա Սեմյոնովնա, սա իմ ընկերն է, Ռազումիխինը, լավ մարդ է...

— Եթե դուք հիմա պետք է գնաք․․․— խոսքը չվերջացրեց Սոնյան, բոլորովին էլ չնայեց Ռազումիխինին և դրանից ավելի ևս շփոթվեց։

— Դե գնանք,— ասաց Ռասկոլնիկովը,— ես հենց այսօր կանցնեմ ձեզ մոտ, Սոֆյա Սեմյոնովնա, ասացեք, որտե՞ղ եք ապրում։

Ռասկոլնիկովը չէ՛ թե իրեն կորցնում էր, այլ հենց այնպես, կարծես թե շտապում էր և խուսափում աղջկա հայացքներից։ Սոնյան շիկնելով տվեց իր հասցեն։ Բոլորը միասին դուրս եկան։

— Բա դուռը չե՞ս փակում,— հարցրեց Ռազումիխինը՝ իջնելով նրանց ետևից։

— Երբեք․․․ Ի միջի այլոց, ահա արդեն երկու տարի է, որ ուզում եմ կողպեք գնել ու չի հաջողվում,— անփույթ ավելացրեց Ռասկոլնիկովը։— Բախտավոր են այն մարդիկ, որոնք փակելու ոչինչ չունեն,— ծիծաղելով դիմեց նա Սոնյային։

Նրանք կանգ առան դարպասի մոտ։

— Դուք ա՞ջ կողմն եք գնալու, Սոֆյա Սեմյոնովնա։ Հա՛, դուք ինչպե՞ս գտաք ինձ,— Հարցրեց Ռասկոլնիկովը՝ կարծես ցանկանալով ինչ֊որ բոլորովին այլ բան ասել աղջկան։ Նա շարունակ ուզում էր նայել Սոնյայի մեղմ, պայծառ աչքերին և դա այնքան էլ չէր հաջողվում...

— Չէ՞ որ դուք երեկ ձեր հասցեն ասել էիք Պոլեչկային։

— Պոլյայի՞ն։ Ախ, հա՛... Պոլեչկային։ Այն․․․ փոքրիկ աղջկան... Նա ձեր քո՞ւյրն է։ Ուրեմն ես հասցես նրա՞ն եմ տվել։

— Մի՞թե մոռացել եք։

— Ոչ... հիշում եմ...

— Ես ձեր մասին առաջ հանգուցյալից էլ եմ լսել... Միայն թե այն ժամանակ չգիտեի ձեր ազգանունը, նա ինքն էլ չգիտեր... երեկ իմացա ձեր ազգանունը, իսկ այսօր եկա, հարցրի՝ որտե՞ղ է ապրում պարոն Ռասկոլնիկովը... Չգիտեի, որ դուք էլ տնվորի բնակարանում եք ապրում... Ցտեսություն... Ես Կատերինա Իվանովնային կասեմ, որ դուք կգաք․․․

Սոնյան շաա ուրախ էր, որ վերջապես հեռացավ, գնաց գլխիկոր, շտապելով, որպեսզի մի կերպ շուտ չքանա նրանց աչքից, որպեսզի մի կերպ անցնի այդ քսան քայլը՝ մինչև աջ կողմը դարձող փողոցը և վերջապես մենակ մնա, ու այնուհետև քայլելով, շտապելով, ոչ ոքի չնայելով, ոչինչ չնկատելով, մտածի, հիշի ու կշռադատի յուրաքանչյուր ասված խոսքը, յուրաքանչյուր հանգամանքը։ Մի ամբողջ անհայտ ու անորոշ աշխարհ բացվեց նրա հոգու մեջ։ Նա հանկարծ հիշեց, որ Ռասկոլնիկովը ինքն էր ուզում նրա մոտ անցնել այդ օրը, գուցե և առավոտյան, գուցե և այդ ժամին։

— Միայն թե ոչ այսօր, խնդրում եմ, ոչ այսօր,— քրթմնջում էր նա սրտի նվաղումով, կարծես որևէ մեկին խնդրելով, ինչպես վախեցած երեխա։— Տե՛ր աստված, ինձ մո՛տ... այն սենյակը... նա ամեն ինչ կտեսնի... Օ, տեր աստված։

Եվ նա, իհարկե, այդ րոպեին չէր կարող նկատել իրեն անծանոթ մի պարոնի, որը համառորեն հետևում և կրնկակոխ ուղեկցում էր իրեն։ Պարոնը նրան ուղեկցում էր հենց դարպասից դուրս գալու պահից։ Այն րոպեին, երբ երեքն էլ՝ Ռազումիխինը, Ռասկոլնիկովը և Սոնյան, կանգ առան մայթի վրա, մի երկու խոսք ասելու, այդ պարոնը անցնելով նրանց կողքից, հանկարծ կարծես ցնցվեց՝ անսպասելիորեն, պատահաբար լսելով Սոնյայի հետևյալ խոսքերը՝ «հարցրի՝ որտե՞ղ է ապրում պարոն Ռասկոլնիկովը»։ Պարոնը արագ, բայց ուշադիր դիտեց երեքին էլ, մանավանդ Ռասկոլնիկովին, որին դիմում էր Սոնյան. հետո նայեց տանը և դա նկատի առավ։ Այդ բոլորը նա արեց մի ակնթարթում, քայլելիս, ու աշխատելով աննկատելի լինել, անցավ առաջ, դանդաղեցրեց քայլերը, կարծես ինչ-որ բան էր սպասում։ Նա հետամտում էր Սոնյային, նա տեսավ, որ նրանք միմյանց հրաժեշտ էին տալիս, և Սոնյան հիմա գնալու է ինչ-որ տեղ, երևի իր բնակարանը։

«Որտե՞ղ կլինի նրա բնակարանը։ Ինչ-որ մի տեղ տեսել եմ այդ դեմքը,— մտածում էր պարոնը՝ վերհիշելով Սոնյայի դեմքը․․․— հարկավոր է իմանալ»։

Հասնելով փողոցի անկյունը, նա անցավ դրա մյուս կողմը, շուռ եկավ ու տեսավ, որ Սոնյան արդեն գալիս է իր ետևից, նույն ճանապարհով, ու ոչինչ չի նկատում։ Հասնելով փողոցի անկյունը, նա էլ դարձավ դեպի մյուս փողոցը։ Պարոնը մյուս մայթից հետամտում էր նրան, աչքը չէր կտրում նրանից, գնալով մի հիսուն քայլ, նա անցավ այն կողմը, որով գնում էր Սոնյան, հասավ նրան ու քայլեց նրա ետևից, հինգ քայլ հեռավորությամբ։

Նա մոտ հիսուն տարեկան մարդ էր, միջահասակից բարձր, չաղ, լայն ու բարակ ուսերով, որ նրան մի փոքր կորացած տեսք էր տալիս։ Հագնված էր շքեղ ու վայելուչ և հոյակազմ բարինի տեսք ուներ։ Ձեռքին կար գեղեցիկ ձեռնափայտ, որով յուրաքանչյուր քայլն անելիս թխկացնում էր մայթին, ձեռքերին էլ բոլորովին նոր ձեռնոցներ կային։ Նրա լայն, այտոսկրոտ դեմքը բավական հաճելի էր, ու դեմքի գույնը թարմ էր, պետերբուրգյան գույն չէր։ Նրա մազերը, որ դեռ շատ խիտ էին, բոլորովին բաց-խարտյաշ էին և մի քիչ ալեխառն, իսկ լայն, խիտ մորուքը, որ բահի ձև ուներ, ավելի բաց գույնի էր, քան գլխի մազերը։ Աչքերը կապույտ-երկնագույն էին, սառն, ուշադիր և խոհուն նայվածքով, շրթունքները ալ կարմիր էին։ Ընդհանրապես նա հիանալի պահպանված մարդ էր և իր տարիքից շատ ավելի փոքր էր թվում։

Երր Սոնյան հասավ ջրանցքը, նրանք արդեն մայթի վրա իրար կողքի էին։ Դիտելով նրան, պարոնը կարողացավ նկատել, որ նա մտազբաղ է ու մտացրիվ։ Հասնելով իր տունը, Սոնյան շուռ եկավ դեպի դարպասը, պարոնը ասես մի քիչ զարմանալով, հետևեց նրան։ Սոնյան մտավ բակ, դարձավ աջ, անկյունը, ուր գտնվում էր նրա բնակարանը տանող սանդուղքը։ «Վահ»,— փնթփնթաց անծանոթ բարինը և սկսեց նրա ետևից բարձրանալ սանդուղքով։ Սոնյան միայն այստեղ նկատեց նրան։ Նա բարձրացավ երրորդ հարկ, անցավ միջանցք և զանգահարեց 9֊րդ համարը, որի դռան վրա կավճով դրված էր՝ դերձակ Կապերնաումով։ «Վահ», դարձյալ ասաց անծանոթը՝ զարմանալով տարօրինակ զուգադիպությունից, ու զանգահարեց կողքի 8֊րդ համարը։ Երկու դռների միջև տարածությունը մոտ վեց քայլ էր։

— Դուք Կապերնաումովի մո՞տ եք ապրում,— նայելով Սոնյային ու ծիծաղելով, հարցրեց պարոնը։— Երեկ նա վերակարում էր իմ բաճկոնակը։ Ես էլ այստեղ եմ ապրում,― ձեր կողքին, մադամ Ռեսսլիխի, Հերտրուդա Կառլովնայի մոտ։ Ա՜յ քեզ անսպասելի բան։

Սոնյան ուշադրությամբ նայեց նրան։

— Հարևաններ ենք,— շարունակեց պարոնը մի ինչ֊որ ակնբախ ուրախությամբ։— Երրորդ օրն է միայն, որ ես գտնվում եմ քաղաքում։ Էհ, առայժմ ցտեսություն։

Սոնյան չպատասխանեց. դուռը բացին ու ներս մտավ։ Նա ամաչում էր ինչ֊որ մի բանից և կարծես երկչոտում...

Ռազումիխինը Պորֆիրիի մոտ գնալու ճանապարհին գտնվում էր առանձնապես հուզված վիճակում։

— Սա հիանալի է, աղբերացու,— մի քանի անգամ կրկնում էր նա,— ու ես ուրախ եմ, ուրախ։

«Ախր ինչո՞վ ես ուրախ»,— մտածում էր Ռասկոլնիկովը։

— Ես հո չգիտեի, որ դու էլ էիր իրեր գրավ դնում պառավի մոտ։ Եվ․․․ և... վաղո՞ւց է այդ եղել, այսինքն՝ դու ե՞րբ ես եղել նրա մոտ։

«Այ քեզ պարզամիտ հիմար»։

— Ե՞րբ...— Ռասկոլնիկովը մի քիչ կանգ առավ՝ լարելով հիշողությունը,— կարծեմ նրա մահից երեք օր առաջ եմ եղել։ Ի միջի այլոց, ես այժմ հո չեմ գնում իրերս ետ վերցնելու,— ավելացրեց նա իրերի վերաբերյալ ինչ֊որ հապճեպ և առանձնահատուկ հոգատարությամբ,— չէ՞ որ ինձ մոտ ընդամենը մեկ ռուբլի արծաթադրամ կա... երեկվա այն անիծված զառանցանքի պատճառով...

Նա առանձնապես շեշտեց «զառանցանք» բառը։

— Այո, այո, այո,— հայտնի չէ ինչի համար արագ-արագ «այո» ասաց Ռազումիխինը,— հապա ինչո՞ւ դու այն ժամանակ... մասամբ հուզվում էիր... գիտե՞ս, դու զառանցանքի մեջ էլ ինչ-որ մատանիներ ու շղթաներ էիր հիշատակում... Այո, այո... Դա պարզ է, հիմա ամեն ինչ պարզ է։

«Հը՛մ, ահա թե նրանց մեջ ինչպես է տարածվել այդ միտքը։ Այս մարդը ինձ համար խաչվելու կգնա, բայց շատ ուրախ է, որ ամեն ինչ պարզվել է, քանի որ ես զառանցանքի մեջ մատանիների մասին էի խոսում։ Ա՛յ թե սրանք բոլորը ինչ մտքի են հանգել...»։

— Մենք նրան տանը կգտնե՞նք,— հարցրեց Ռասկոլնիկովը։

— Կգտնենք, կգտնենք,— հապճեպ վրա բերեց Ռազումիխինը։— Նա հիանալի երիտասարդ է, այ, կտեսնես։ Մի քիչ անճոռնի է, այսինքն՝ նա նրբակիրթ մարդ է, ես ուրիշ առումով եմ անճոռնի անվանում։ Խելացի է, խելացի, նույնիսկ շատ խելոք է, միայն թե մտքերի կերտվածքը յուրահատուկ է... Կասկածամիտ է, հոռետես, ցինիկ... Սիրում է խաբել, այսինքն՝ ոչ թե խաբել, այլ հիմարացնել... փողով շահվելու հին մեթոդն է կիրառում... Իսկ գործը գիտե, գիտե... Անցյալ տարի նա սպանության մի գործ պարզեց, որի համարյա բոլոր հետքերը կորած էին։ Շատ, շատ, շատ է ցանկանում քեզ հետ ծանոթանալ։

— Ինչո՞ւ է այդքան շատ ցանկանում։

— Այսինքն․․․ գիտե՞ս, վերջին ժամանակներում, երբ դու հիվանդացար, ես հաճախ առիթ էի ունենում նրա հետ երկար խոսել քո մասին․․․ նա լսում էր․․․ ու երբ իմացավ, որ դու նյութական պատճառով չես կարողանում ավարտել իրավաբանական դասընթացը, ասաց՝ շատ ցավալի է։ Ես էլ պատշաճ եզրակացություն արեցի... այսինքն ոչ թե միայն այդ մասին, այլ այս ամբողջ պատմության վերաբերյալ, երեկ Զամետովն էր գլխից դուրս տալիս... Հա՛, Ռոդյա, երեկ, երբ ես ու դու տուն էինք գնում, ես հարբած վիճակում ինչ-որ բաներ էի ասում... Վախենում եմ, որ դու չափազանցնես այդ ամենը։

— Այսինքն ի՞նչ, որ ինձ խելագա՞ր են համարում։ Էհ, գուցե և դա ճշմարիտ է։

Ռասկոլնիկովը քահ-քահ ծիծաղեց։

— Այո, այո... թյո՛ւ, այսինքն ոչ... Ինչ որ ես ասում էի (նաև ուրիշ բաների մասին), բոլորը անհեթեթություն էր, հարբածությունից էր։

— Էլ ի՞նչ ես մեղա դալիս։ Օ, որքան ձանձրացրել է ինձ այդ ամենը,— սաստիկ ջղայնացած գոչեց Ռասկոլնիկովը։ Սակայն նա մասամբ կեղծում էր։

— Գիտեմ, գիտեմ, հասկանում եմ։ Հավատացած եղիր, որ հասկանում եմ։ Այդ մասին նույնիսկ խոսելն էլ ամոթ է։

— Եթե ամոթ է, ուրեմն մի խոսիր։

Երկուսն էլ լռեցին։ Ռազումիխինը ավելի քան ցնծության մեջ էր, ու Ռասկոլնիկովը նողկանքով էր այդ զգում։ Նրան անհանգստացնում էր նաև այն, ինչ որ Ռազումիխինը հիմա ասել էր Պորֆիրիի մասին։

«Նա էլ պետք է աղքատ Ղազարոս ձևանա,— գունատվելով ու սրտատրոփ մտածում էր Ռասկոլնիկովը,— անպայման պետք է ձևանա։ Այլ կերպ չի կարող լինել։ Ուրիշ բան չի լինի։ Ոչ, անշուշտ կեղծելու է... Էհ, տեսնենք հիմա... ինչ կլինի... Լա՞վ է, թե՞ լավ չէ, որ ես գնում եմ նրա մոտ։ Սիրտս խփում է, այ թե ինչն է վատ...»։

— Այս գորշ տանն է,— ասաց Ռազումիխինը։

«Ամենից կարևորն այն է, թե արդյոք Պորֆիրին գիտե՞, թե՞ չգիտե, որ ես երեկ եղել եմ այն վհուկ պառավի բնակարանում... ու հարցրել արյան մասին։ Հարկավոր է վայրկենապես, առաջին իսկ պահից այդ իմանալ, հենց որ ներս մտնեմ, դեմքից կիմանամ, այլապես... թեկուզ կկորչեմ, բայց կիմանամ»։

— Գիտե՞ս ինչ,— հանկարծ խորամանկ ժպիտով դիմեց նա Ռազումիխինին,— ես այսօր նկատեցի, որ դու առավոտից արտասովոր չափով հուզված ես։ Ճշմարի՞տ է։

— Ի՞նչ հուզմունք։ Ամենևին էլ հուզված չեմ,— նեղացավ Ռազումիխինը։

— Ոչ, բարեկամ, այդ նկատելի է։ Աթոռին այնպես էիր նստած, ինչպես երբեք չես նստում, տեղավորվել էիր աթոոի ծայրին, ու շարունակ ջղաձգաբար ցնցվում էիր։ Առանց որևէ առիթի վեր էին թռչում։ Մերթ բարկացած էիր լինում, մերթ էլ երեսդ շաքարի պես քաղցր արտահայտություն էր ստանում։ Նույնիսկ կարմրում էիր. առանձնապես թունդ կարմրեցիր, երբ քեզ ճաշի հրավիրեցին։

— Ոչ, ոչ դու ստում ես... Ախր ինչե՞ր ես ասում։

— Էլ ի՞նչ ես աշակերտի նման պատեպատ ընկնում։ Փո՛ւ, գրողը տանի, էլի կարմրեց։

— Բայց ի՜նչ խոզն ես։

— Ինչո՞ւ ես շփոթվում, Ռոմեո։ Սպասիր, այսօր ես մի տեղ կպատմեմ այս բոլորը, քա՛հ֊քա՛հ֊քա՛հ։ Այ թե ինչպես կծիծաղեցնեմ մայրիկին... նաև մյուսներին...

— Լսիր, լսիր, լսիր, չէ՞ որ դա լուրջ բան է... Ինչե՞ր ես մոգոնում, գրողը տանի,— Ռազումիխինը բոլորովին շշմեց, սարսռեց սարսափից։— Ի՞նչ ես պատմելու նրանց։ Ես, աղբերացու... թյո՛ւ, խոզի մեկը։

— Ուղղակի գարնանային վարդի պես ես կարմրում, օ՜, եթե գիտենայիր, թե դա որքա՜ն է քեզ սազում․ հենց Ռոմեո ես որ կաս։ Ոնց էլ լվացվել ես այսօր, մաքրել եղունգներդ, հը՞։ Ե՞րբ է այդպես եղել։ Հոգիս վկա պոմադ էլ ես քսել, խոստովանիր։

— Խոզ։

Ռասկոլնիկովը այնքան ծիծաղեց, որ թվում էր, թե այլևս անկարող է իրեն զսպել, այդպես էլ նրանք ծիծաղով մտան Պորֆիրի Պետրովիչի բնակարանը։ Ռասկոլնիկովին հենց այդ էր հարկավոր, սենյակներից կարելի էր լսել, որ նրանք ծիծաղով են ներս մտել ու դեռ քրքջում են նախասենյակում։

— Այստեղ ոչ մի խոսք, այլապես ես քո... գլուխը կջարդեմ,— կատաղությամբ շշնջաց Ռազումիխինը՝ ցնցելով Ռասկոլնիկովի ուսը։

V

Ռասկոլնիկովը արդեն մտնում էր սենյակները։ Նա այնպիսի տեսքով էր, որ կարծես ամբողջ ուժով մեկ աշխատում էր մի կերպ զսպել ծիծաղը։ Նրա ետևից, ցասկոտ դեմքը բոլորովին բարձր պահած, ամաչելով, ալ վարդի պես շառագունած, երկար ու անճոռնի հասակով մեկ ներս մտավ Ռազումիխինը։ Նրա դեմքը և ամբողջ կերպարանքը այդ րոպեին իսկապես որ ծիծաղելի էին և արդարացնում էին Ռասկոլնիկովի ծիծաղը։ Ռասկոլնիկովը, դեռ չծանոթացած, գլուխ տվեց սենյակի մեջտեղում կանգնած և հարցականորեն նրանց նայող տանտիրոջը, ձեռքը մեկնեց ու սեղմեց նրա ձեռքը՝ դեռևս նկատելի, լարված ճիգ թափելով, որպեսզի զսպեր իր քրքիջը և գոնե երկու-երեք բառով հայտներ իր ով լինելը։ Բայց հենց որ նա լուրջ տեսք ընդունեց և ինչ֊որ բան փնթփնթաց, կարծես ակամայից դարձյալ նայեց Ռազոլմիխինին ու այլևս չկարողացավ զսպվել. ճնշած ծիծաղը ժայթքեց նույնքան անզսպելիորեն, որքան ուժեղ թափով զսպվում էր մինչև հիմա։ Արտասովոր զայրացկոտությունը, որով Ռազումիխինը ընդունում էր այդ «մտերմական» ծիծաղը, ամենաանկեղծ զվարճության և որ գլխավորն է, բնականության երանգ էր տալիս այդ ամբողջ տեսարանին։ Ռազումիխինը հակառակի պես այդ ամենը է՛լ ավելի զվարճալի դարձրեց։

— Թյու, սատանա,— մռնչաց նա ձեռքը թափ տալով ու խփելով փոքրիկ, կլոր սեղանին, որի վրա թեյի դատարկ բաժակ էր դրված։ Այդ ամենը շրխկոցով ընկավ հատակին։

— Ինչո՞ւ աթոռները ջարդել, պարոններ, չէ՞ որ դա վնաս է հասցնում պետությանը,— ուրախ բացականչեց Պորֆիրի Պետրովիչը։

Տեսարանը հետևյալ պատկերն էր ներկայացնում․ Ռասկոլնիկովը իր ձեռքը տանտիրոջ ձեռքից դեռ ետ չտարած, շարունակում էր ծիծաղեի բայց գիտենալով չափը, սպասում էր այդ ամենը շուտով և բնականորեն վերջացնելու պահին։ Ռազումիխինը, որ վերջնականապես շփոթվել էր սեղանի ընկնելուց և բաժակը ջարդվելուց, մռայլ նայեց դրա կտորներին, թքեց և կտրուկ շուռ եկավ պատուհանի կողմը, որտեղ և կանգնեց մեջքը դեպի ներկաները, խիստ մռայլված, նայելով պատուհանից դուրս և ոչինչ չտեսնելով։ Պորֆիրի Պետրովիչը ծիծաղում էր ու ցանկանում էր ծիծաղել, բայց ակներև էր, որ նրան բացատրություններ էին հարկավոր։ Մի անկյունում, աթոռի վրա նստել էր Զամետովը։ Երբ հյուրերը ներս մտան, նա վեր կացավ ու կանգնեց սպասողական վիճակում, բայց տարակուսանքով և նույնիսկ կարծես կասկածոտ էր դիտում ամբողջ տեսարանը, իսկ Ռասկոլնիկովին նույնիսկ ինչ-որ շփոթմունքով էր նայում։ Զամետովի անակնկալ ներկայությունը անախորժ զարմանք պատճառեց Ռասկոլնիկովին։

«Այդ դեռ պետք է կշռադատել»,— մտածեց նա։

— Ներեցեք խնդրեմ,— խիստ շփոթվելով ասաց նա,— Ռասկոլնիկով։

— Ինչ եք ասո՜ւմ, շատ հաճելի է, դուք էլ այնպես հաճելի ներս մտաք․․․ Ի՞նչ է, նա բարևել է՞լ չի ուզում,— Պորֆիրի Պետրովիչը գլխով ցույց տվեց Ռազումիխինին։

— Աստված վկա չգիտեմ, թե նա ինչո՞ւ է այդպես բարկացել ինձ վրա։ Ճանապարհին ես միայն ասացի, որ նա Ռոմեոյին է նման... և ապացուցեցի, ու կարծեմ էլ ուրիշ, ոչինչ չեղավ։

— Խո՛զ,— առանց շուռ գալու ասաց Ռազումիխինը։

— Նշանակում է շատ լուրջ պատճառներ է ունեցել, որ այդպես բարկացել է հենց միայն մի խոսքի համար,— ծիծաղեց Պորֆիրին։

— Գիտենք, էլի, դու քննիչ ես... Էհ, գրողը տանի ձեզ բոլորիդ էլ,— ասաց Ռազումիխինը ու հանկարծ ինքն էլ ծիծաղեց, ժպտադեմ մոտեցավ Պորֆիրի Պետրովիչին, կարծես ոչինչ չէր պատահել։

— Վե՛րջ, բոլորը հիմարներ են, անցնենք գործի. սա, ընկերս, Ռոդյոն Ռոմանովիչ Ռասկոլնիկովը, նախ՝ շատ է լսել քո մասին և ցանկացել է ծանոթանալ, երկրորդ, քեզ հետ մի փոքրիկ գործ ունի։ Վա՛հ, Զամետո՛վը։ Ո՞նց է, որ դու այստեղ ես։ Մի՞թե դուք ծանոթ եք, վաղո՞ւց եք հանդիպում։

«Ա՛յդ էր պակաս»,— մտածեց Ռասկոլնիկովը։

Զամետովը կարծես շփոթվեց, բայց ոչ այնքան նկատելի։

— Երեկ հենց քեզ մոտ ծանոթացանք,— անփույթ ասաց նա։

— Ուրեմն աստված փրկել էր գլխացավանքից. անցյալ շաբաթ շատ էր խնդրում ինձ, որ մի կերպ ծանոթացնեի քեզ հետ, Պորֆիրի, իսկ դուք առանց ինձ էլ գտել եք իրար... Որտե՞ղ է ծխախոտդ։

Պորֆիրի Պետրովիչը տնային հագուստով էր, խալաթով, բավական մաքուր սպիտակեղենով ու ծռմռված տուֆլիներով։ Նա մոտ երեսունհինգ տարեկան էր, միջահասակից ցածր, չաղ և նույնիսկ մի քիչ հաստափոր, մաքուր սափրված, առանց բեղերի և այտամորուքի, մեծ ու կլոր գլխի մազերը բոլորովին խուզած, ծոծրակի կողմում գլուխը մի տեսակ կորնթարդ֊կլորավուն ձև ուներ։ Նրա թմփլիկ, կլոր և մի քիչ կարճաքիթ դեմքը հիվանդագին, մուգ֊դեղնավուն գույն ուներ, բայց բավական զվարթ էր և նույնիսկ հեգնանք էր արաահայտում։ Այն նույնիսկ բարի կթվար, եթե դրան չխանգարեր ինչ-որ տամուկ, ջրջրոտ փայլ ունեցող աչքերի արտահայտությունը, որոնք սքողված էին գրեթե սպիտակ, ասես մեկին նշան անող արտևանունքներով։ Այդ աչքերի նայվածքը ինչ֊որ տարօրինակությամբ չէր ներդաշնակվում նույնիսկ մի տեսակ կանացիություն ունեցող ամբողջ կերպարանքի հետ և դրան շատ ավելի լուրջ տեսք էր տալիս, քան կարելի էր սպասել առաջին հայացքից։

Պորֆիրի Պետրովիչը հենց որ լսեց, որ իր հետ «գործ» ունի, իսկույն նրան խնդրեց նստել բազմոցին, ինքը նստեց նրա մոտ և աչքերը հառեց նրան, անմիջապես սպասելով գործը շարադրելուն, այն լարված և խիստ ուշադրությամբ, որը հենց սկզբից նույնիսկ ճնշում է ու շփոթեցնում ձեզ, մանավանդ եթե ծանոթ չեք գործը լսողի հետ և մանավանդ եթե ձեր պատմածը հենց ձեր կարծիքով բնավ համեմատական չէ ձեզ ցույց տրվող, արտասովոր կերպով նշանակալից ուշադրության հետ։ Բայց Ռասկոլնիկովը կարճ և կապակցված խոսքերով պարզ ու որոշակի բացատրեց իր գործը և ինքն իրենից այնքան գոհ մնաց, որ նույնիսկ կարողացավ բավական լավ զննել Պորֆիրիին։ Պորֆիրի Պետրովիչը նույնպես ամբողջ ժամանակվա ընթացքում ոչ մի անգամ աչք չկտրեց նրանից։ Ռազումիխինը նստելով նրանց դիմաց, նույն սեղանի մոտ, հետաքրքրությամբ և անհամբերությամբ հետևում էր գործի շարադրանքին, ամեն րոպե նայում մերթ մեկին ու մերթ մյուսին, որ արդեն մի քիչ անցնում էր չափից։

«Հիմար»,— մտքում նրան նախատեց Ռասկոլնիկովը։

— Դուք պետք է դիմում տաք ոստիկանությանը,— միանգամայն լուրջ տեսքով պատասխանեց Պորֆիրին,— պետք է հայտնեք, որ տեղեկանալով այսինչ դեպքի, այսինքն՝ այդ սպանության մասին, դուք ձեր հերթին խնդրում եք ծանուցել գործը քննող քննիչին, որ այսինչ իրերը ձեզ են պատկանում, և դուք ցանկանում եք դրանք ետ գնել... կամ թե չէ... ասենք, ձեզ կգրեն։

— Հենց բանն էլ այն է, ար ես այժմ փողի նեղություն եմ քաշում...— ասաց Ռասկոլնիկովը՝ աշխատելով որքան կարելի է շփոթված երևալ,— և նույնիսկ այդ չնչին գումարն էլ չեմ կարող վճարել... Ես, գիտե՞ք, հիմա կցանկանայի միայն հայտնել, որ դրանք իմ իրերն են, ու երբ փող լինի, կվերցնեմ...

— Այդ միևնույն է,— պատասխանեց Պորֆիրի Պետրովիչը՝ սառնությամբ լսելով ֆինանսների վերաբերյալ բացատրությունը,— սակայն, եթե ուզենաք, կարող եք գրել ուղղակի ինձ, նույն իմաստով, այսինքն՝ թե տեղեկանալով այսինչ բանի մասին և հայտարարելով, որ այսինչ իրերը իմն են, խնդրում եմ...

— Կարելի՞ է հասարակ թղթի վրա գրել,— շտապեց ընդհատել Ռասկոլնիկովը, որին դարձյալ հետաքրքրում էր գործի ֆինանսական մասը։

— Օ, ամենահասարակ թղթի վրա,— ու հանկարծ Պորֆիրի Պետրովիչը ակներև հեգնանքով նայեց Ռասկոլնիկովին, կկոցեց աչքերը ու կարծես նրան աչքով արեց։ Սակայն գուցե դա այդպես թվաց Ռասկոլնիկովին, որովհետև միայն մի ակնթարթ տևեց։ Գոնե ինչ֊որ այդպիսի մի բան կար։ Ռասկոլնիկովը կերդվեր, որ Պորֆիրին նրան աչքով արեց, սատանան գիտե թե ինչի համար։

«Գիտե»,— կայծակնաթափ անցավ նրա մտքով։

— Ներեցեք, որ անհանգստացրի այսպիսի դատարկ բաներով,— մի քիչ շփոթված շարունակեց նա,— իմ իրերը ընդամենը հինգ ռուբլի արժեն, բայց ինձ համար առանձնապես թանկ են իբրև հիշատակ այն մարդկանցից, որոնցից մնացել են, ու խոստովանում եմ, հենց որ իմացա այդ դեպքի մասին, խիստ վախեցա...

— Հենց բանն էլ այդ է, որ դու երեկ ցնցվեցիր, երբ ես Զոսիմովին ասացի, որ Պորֆիրին հարցաքննում է գրավ դնողներին,— ակներև դիտավորությամբ միջամտեց Ռազումիխինը։

Այդ արդեն անտանելի էր։ Ռասկոլնիկովը դա չհանդուրժեց և կատաղություն ու զայրույթ արտահայտող իր սև աչքերը հառեց նրա վրա։

— Դու, բարեկամ, երևի ինձ ձեռ ես առնում, հա՞,— դիմեց նա Ռազումիխինին՝ ճարպկությամբ ջղայնացած ձևանալով։— Ես համաձայն եմ, որ գուցե չափից դուրս մտահոգվում եմ քո աչքում չնչին այդ իրերով, բայց հո չի՞ կարելի դրա համար ինձ եսամոլ ու ագահ համարել, իմ աչքում այդ երկու չնչին իրերը կարող են ամենևին էլ անպետք չլինել։ Ես քեզ արդեն ասել եմ, որ այդ արծաթե ժամացույցը, որը գրոշի արժեք ունի, միակ իրն է, որ մնացել է իմ հորից։ Ծիծաղիր ինձ վրա, բայց ինձ մոտ մայրս է եկել,— Ռասկոլնիկովը հանկարծ դարձավ դեպի Պորֆիրին,— ու եթե նա իմանա,— նա էլի դիմեց Ռազումիխինին՝ առանձնապես աշխատելով, որ ձայնը դողա,— եթե իմանա, որ ժամացույցը կորել է, երդվում եմ, որ շատ կվշտանա։ Դե՛, կանայք են, էլի։

— Բնավ ոչ, ես ամենևին էլ այդ չէի ուզում ասել, ընդհակառակը,— գոչեց նեղացած Ռազումիխինը։

«Լա՞վ էր արդյոք։ Բնակա՞ն էր։ Հո չչափազանցրի՞,— վախվխելով մտածում էր Ռասկոլնիկովը։— Ինչո՞ւ ասացի՝ «կանայք են, էլի»»։

— Ձեր մա՞յրն է եկել,— ինչ-որ բանի համար հարցրեց Պորֆիրի Պետրովիչը։

— Այո։

— Ե՞րբ,

— Երեկ երեկոյան։

Պորֆիրին մի փոքր լռեց, ասես ինչ֊որ մտքով էր զբաղված։

— Ձեր իրերը ոչ մի դեպքում չէին կարող կորչել,— հանգիստ, սառը տոնով շարունակեց նա։— Ես այստեղ վաղուց էի ձեզ սպասում։

Եվ նա նույնպիսի հանգստությամբ ու քաղաքավարությամբ մոխրամանը հրամցրեց Ռազումիխինին, որը պապիրոսի մոխիրը անխնա թափում էր գորգի վրա։ Ռասկոլնիկովը ցնցվեց, բայց Պորֆիրին կարծես թե չէր էլ նայում նրան, դեռ էլի մտահոգված էր Ռազումիխինի պապիրոսով։

— Ի֊ի՞նչ, սպասո՞ւմ էիր, մի՞թե դու գիտեիր, որ սա էլ էր այնտեղ իրերը գրավ գնում,— գոչեց Ռազումիխինը։

Պորֆիրի Պետրովիչը ուղղակի դիմեց Ռասկոլնիկովին։

— Ձեր երկու իրերը, մատանին և ժամացույցը այն պառավի տանը մի թղթով էին փաթաթված, իսկ թղթի վրա մատիտով պարզ գրված էր ձեր անունը, ինչպես և ամսաթիվը, երբ նա դրանք ստացել էր ձեզնից...

— Որքան դուք ընդունակ եք, դիտող,— անհարմար քմծիծաղ տվեց Ռասկոլնիկովը՝ առանձնապես աշխատելով ուղիղ նայել Պորֆիրիի աչքերին, բայց չկարողացավ դիմանալ ու հանկարծ ավելացրեց.

— Ես այդ ասացի, որովհետև գրավ դնողները հավանորեն շատ են եղել... այնպես որ ձեզ համար դժվար կլիներ նրանց բոլորին հիշել... իսկ դուք, ընդհակառակը, այդպես պարզ հիշում եք նրանց բոլորին, և... և...

«Հիմարություն է, անտեղի է, ինչո՞ւ ես այդ ավելացրի»։

— Հիմա արդեն համարյա բոլոր գրավադիրները հայտնի են, այնպես որ միայն դուք չէիք բարեհաճել ինձ մոտ գալ,— հազիվ նկատելի հեգնանքով պատասխանեց Պորֆիրին։

— Ես այնքան էլ առողջ չէի։

— Այդ մասին էլ էի լսել։ Նույնիսկ լսել էի, որ դուք ինչ֊որ պատճառով խիստ հուզված եք եղել։ Դուք հիմա էլ կարծես գունատ եք։

— Ամենևին էլ գունատ չեմ... ընդհակառակը, բոլորովին առողջ եմ,— կոպիտ ու բարկացկոտ ասաց Ռասկոլնիկովը՝ հանկարծ փոխելով տոնը։ Նրա բարկությունը սաստկանում էր, և նա չէր կարողանում այն զսպել։ «Բարկացած վիճակում բերանիցս խոսք կթռցնեմ, անցավ նրա մտքով։ Ինչո՞ւ են սրանք ինձ տանջում...»։

— Այնքան էլ առողջ չես,— վրա բերեց Ռազումիխինը։— Այ թե ինչ անհեթեթ բան ասացիր։ Մինչև երեկ զառանցում էիր համարյա ուշագնաց վիճակում․․․ Հավատո՞ւմ ես, Պորֆիրի, հազիվ էր ոտքի վրա կանգնում, բայց հենց որ ես ու Զոսիմովը գնացինք, հագնվեց, ծածուկ դուրս եկավ տանից ու թրևեց համարյա մինչև կեսգիշեր, և պետք է քեզ ասեմ, որ բոլորովին զառանցանքի մեջ էր, կարո՞ղ ես այդ երևակայել։ Ուշագրավ երևույթ։

— Մի՞թե բոլորովին զառանցանքի մեջ էր։ Ա՛յ քեզ բան,— մի տեսակ կանացի շարժումով գլուխն օրորեց Պորֆիրին։

— Դատարկ բան է, մի հավատաք, ասենք դուք հո առանց այն էլ չեք հավատում,— է՛լ ավելի չարացած վրա բերեց Ռասկոլնիկովը։ Բայց Պորֆիրի Պետրովիչը կարծես թե չլսեց այդ տարօրինակ խոսքերը։

— Դու ինչպե՞ս կարող էիր դուրս գալ, եթե չէիր զառանցում,— հանկարծ տաքացավ Ռազումիխինը։— Ինչո՞ւ դուրս եկար, ինչի՞ համար... Եվ ինչո՞ւ ծածուկ։ Մի՞թե խելքդ տեղն էր։ Հիմա, երբ ամբողջ վտանգը անցել է, ես այդ պարզ եմ ասում քեզ։

— Երեկ նրանք շատ ձանձրացրին ինձ,— հանկարծ դիմեց Ռասկոլնիկովը Պորֆիրիին, լկտի ու գրգռիչ քմծիծաղ տալով,— ու ես նրանցից փախա, գնացի բնակարան վարձելու, որ էլ ինձ չգտնեն, հետս էլ շատ փող վերցրի։ Ա՛յ, պարոն Զաամետովը տեսավ փողը։ Ի՞նչ կասեք, պարոն Զտմետով։ Երեկ խելքս տե՞ղն էր, թե՞ զառանցում էի, հապա՛, լուծեք վեճը։

Թվում էր, որ նա այդ րոպեին տեղնուտեղը կխղդեր Զամետովին։ Վերջինս շարունակ նայում էր նրան ու լռում, և դա դուր չէր գալիս Ռասկոլնիկովին։

— Իմ կարծիքով դուք միանգամայն խելամտորեն և նույնիսկ խորամանկաբար էիք խոսում, միայն թե չափազանց ջղայնոտ էիք,— սառը պատասխանեց Զամետովը։

— Իսկ այսօր Նիկոդիմ Ֆոմիչը ինձ ասաց, որ երեկ, արդեն ուշ ժամին, ձեզ հանդիպել էր կառքի տակ ընկած մի աստիճանավորի բնակարանում...— միջամտեց Պորֆիրի Պետրովիչը։

— Այ, վերցնենք թեկուզ այդ աստիճանավորի բնակարանում գտնվելը,— վրա բերեց Ռազումիխինը,— մի՞թե այնտեղ խելքդ գլխիդ էր։ Վերջին փողերդ տվիր այրիացած կնոջը, թաղման համար։ Ուզեցիր օգնել, թող տայիր տասնհինգ, քսան ռուբլի, գոնե քեզ թողնեիր մի երեք ռուբլի, իսկ դու ունեցածդ ամբողջ քսանհինգ ռուբլին ավիր նրան։

— Գուցե ես մի տեղ գանձ էի գտել, դու այդ չգիտես։ Դրա համար էլ երեկ այդպես առատաձեռն էի․․․ Այ, պարոն Զամետովը գիտե, որ ես գանձ էի գտել... Դուք խնդրեմ ներեցեք, որ մենք ահա կես ժամ ձեզ անհանգստացնում ենք այսպիսի դատարկ բաներով,— դողդոջ շրթունքներով դիմեց Ռասկոլնիկովը Պորֆիրիին։— Հո ձանձրացրինք, այնպես չէ՞։

— Ի՞նչ եք ասում, ընդհակառակը, ընդ-հա֊կա-ռակը։ Օ, եթե գիտենայիք, թե որքան եք ինձ հետաքրքրում։ Ուշագրավ է թե նայել և թե լսել... ու ես, խոստովանում եմ, շատ ուրախ եմ, որ դուք, վերջապես, բարեհաճեցիք շնորհ անել...

— Գոնե թեյ տուր, է՛, կոկորդս չորացավ,— գոչեց Ռազումիխինը։

— Հիանալի՜ միտք։ Գուցե բոլորդ էլ խմեք։ Իսկ դու չե՞ս ուզում թեյից առաջ... ավելի էական բան։

— Կորի-գնա։

Պորֆիրի Պետրովիչը դուրս եկավ թեյ պատվիրելու։

Ռասկոլնիկովի գլխում մրրկի նման պտտվում էին մտքերը։

«Գլխավորն այն է, որ նույնիսկ չեն էլ թաքցնում իրենք մտածածը, չեն էլ ուզում քաշվել։ Եթե դու ինձ բոլորովին չես ճանաչում, այդ ինչպե՞ս է, որ Նիկոդիմ Ֆոմիչի հետ իմ մասին էիր խոսում, հը՞։ Ուրեմն չեն էլ ուզում թաքցնել, որ հետամտում են ինձ շների ոհմակի պես։ Հը՛մ, այդպես բացեիբաց թքում են սֆաթիդ, դողում էր նա կատաղությունից։ Դեհ, ուղղակի խփեցեք և ոչ թե խաղ արեք ինչպես կատուն մկան հետ։ Չէ՞ որ դա անքաղաքավարություն է, Պորֆիրի Պետրովիչ, չէ՞ որ ես գուցե այդ թույլ չեմ տա... Վեր կկենամ ու բոլորիդ երեսին կշպրտեմ ամբողջ ճշմարտությունը, ու կտեսնեք, թե որքան եմ ձեզ արհամարհում...— Ռասկոլնիկովը դժվարությամբ շունչ առավ։ Գուցե այդ միայն թվո՞ւմ է ինձ, գուցե դա պատրա՞նք է ու ես բոլորովին սխալվո՞ւմ եմ, անփորձությանս պատճառով չարանո՞ւմ, չե՞մ դիմանում ստոր դերիս։ Գուցե նրանք չունե՞ն որևէ դիտավորություն։ Նրանց բոլոր խոսքերը սովորական են, բայց դրանց մեջ ինչ-որ բան կա... Այդ ամենը միշտ էլ կարելի է ասել, բայց այստեղ ինչ-որ բան կա։ Ինչո՞ւ Պորֆիրին ուղղակի ասաց՝ «այն պառավի տանը»։ Ինչո՞ւ Զամետովը ավելացրեց, թե ես խորամանկաբար էի խոսում։ Ինչո՞ւ նրանք այդպիսի տոնով են խոսում։ Այո... այդպիսի տոնով... Ռազումիխինը նստած էր այստեղ, ինչո՞ւ նա կասկածանք չի արտահայտում։ Այդ անմեղ ապուշը երբեք և ոչ մի կասկածանք չի արտահայտում։ Դարձյալ տենդ... Քիչ առաջ Պորֆիրին ինձ աչքո՞վ արեց, թե ոչ։ Դատարկ բան է. ինչի՞ համար պիտի աչքով աներ։ Ուզում են գրգռե՞լ ջղերս, ինչ է, թե՞ ինձ ձեռ առնել։ Կամ այս բոլորը պատրանք է, կամ գիտեն... նույնիսկ Զամետովն էլ հանդուգն է... Արդյո՞ք հանդուգն է Զամետովը։ Գիշերվա ընթացքում Զամետովը կշռադատել է ամեն ինչ։ Ես հո նախազգում էի, որ կշռադատելու էր։ Նա այստեղ մոտիկ մարդ է, բայց իբր թե առաջին անգամն է։ Պորֆիրին նրան հյուր էլ չի համարում, նստում է մեջքը նրա կողմը դարձրած։ Խոսքները մեկ են արել, անպայման իմ նկատմամբ խոսքները մեկ են արել։ Մինչև մեր գալը անպայման խոսել են իմ մասին... Արդյոք որևէ բան գիտե՞ն այն բնակարանը իմ գնալու մասին։ Էհ, թող սա շուտ վերջանա... Երբ ես ասացի, թե երեկ գնացել էի բնակարան վարձելու, Պորֆիրին ուշադրություն չդարձրեց, ոչինչ չասաց... Ես լավ արեցի, որ մեջտեղ բերի բնակարանը... Հետո պետք կգա... Իբր թե զառանցում էի... Քա՛հ-քա՛հ֊քա՛հ։ Պորֆիրին գիտե այն ամենը, ինչ որ եղել է երեկ երեկոյան։ Մորս ժամանելու մասին բան չգիտեր... Վհուկ պառավը մատիտով ամսաթիվն էլ էր գրել... Սխալվում եք, չեմ հանձնվի։ Չէ՞ որ փաստեր չկան, կա միայն պատրանք։ Հապա՛, փաստեր բերեք։ Բնակարանն էլ փաստ չէ, այլ զառանցանք է. ես գիտեմ, թե ինչ կասեմ նրանց... Արդյոք բան գիտե՞ն բնակարանի մասին։ Մինչև չիմանամ, չեմ գնա։ Ինչո՞ւ եկա։ Հիմա ես վրդովվում եմ, թերևս դա փաստ է։ Թյու, որքան ջղայնոտ եմ։ Գուցե և դա լավ է, որ հիվանդի դերում եմ... Պորֆիրին տնտղում է ինձ։ Շշկլեցնելու է։ Ինչո՞ւ եկա։

Այս ամենը կայծակի արագությամբ անցավ Ռասկոլնիկովի մտքով։

Պորֆիրի Պետրովիչը իսկույն վերադարձավ։ Նա հանկարծ ուրախ տեսք ընդունեց։

— Երեկվանից գլուխս տրաքվում է... ամբողջ մարմինս մի տեսակ թուլացել է,— ծիծաղելով, բոլորովին ուրիշ տոնով դիմեց նա Ռազումիխինին։

— Ի՛նչ է, հետաքրքի՞ր էր։ Երեկ ես հեռացա, երբ ամենահետաքրքիր կետն էր քննարկվում։ Ո՞վ հաղթեց։

— Դե իհարկե, ոչ ոք։ Հավիտենական հարցեր էին շոշափում, ճախրում էին օդում։

— Պատկերացնո՞ւմ ես, Ռոդյա, թե երեկ հավաքվածները ինչի մասին էին խոսում, արդյոք ոճիր կա՞ թե չկա. ի՛նչ ասես որ դուրս չէին տալիս։

— Զարմանալու ի՞նչ կա, սովորական սոցիալական հարց է,— մտացրիվ պատասխանեց Ռասկոլնիկովը։

— Հարցը այդպես չէր ձևակերպված,— վրա բերեց Պորֆիրին։

— Այո, ճշմարիտ է,— իսկույն համաձայնեց Ռազումիխինը՝ ըստ իր սովորության աճապարելով ու տաքանալով։— Տեսնո՞ւմ ես, Ռոդիոն․ լսիր և ասա քո կարծիքր։ Ես այդ ուզում եմ։ Ես երեկ նրանց հետ կաշվից էի դուրս գալիս ու քեզ էի սպասում, ես նրանց ասում էի, որ դու կգաս... Վեճը սկսվեց սոցիալիստների հայացքից. հայտնի է այդ հայացքը, ոճիրը բողոք է սոցիալական կառուցվածքի աննորմալության դեմ, պրծավ-գնաց, էլ ուրիշ ոչինչ, էլ ուրիշ ոչ մի պատճառ, ոչինչ...

— Այ, ստեց,— գոչեց Պորֆիրի Պետրովիչը։ Նայելով Ռազումիխինին, նա բավական աշխուժանում էր և ամեն րոպե ծիծաղում, որով էլ ավելի էր բորբոքում նրան։

— Ուրիշ ոչ մի պատճառ, չեմ ստում...— տաքացած ընդհատեց նրան Ռազումիխինը։— Ես քեզ ցույց կտամ նրանց գրքերը․ նրանք գտնում են, որ «միջավայրն է պատճառը», և ուրիշ ոչինչ։ Սիրված ֆրազ է։ Այստեղից ուղղակի հետևում է, որ եթե հասարակությունը նորմալ կառուցվի, ապա միանգամից կչքանան բոլոր ոճիրները, քանի որ բողոքելու կարիք չի լինի, և բոլորը մի ակնթարթում արդարներ կդառնան։ Բնականությունը հաշվի չի առնվում, բնականությունը արտաքսվում է, բնականությանը տեղ չի տրվում։ Նրանց ասելով, ոչ թե մարդկությունը մինչև վերջ զարգանալով պատմական, կենդանի ճանապարհով, ի վերջո ինքնին կդառնա նորմալ հասարակություն, այլ ընդհակառակը, սոցիալական սիստեմը, ծագելով որևէ մաթեմատիկական մտքից, անմիջապես կկազմակերպի ամբողջ մարդկությանը ու մի ակնթարթում նրան արդար ու անմեղ կդարձնի, և դա կկատարվի ամեն մի կենդանի պրոցեսից առաջ, առանց որևէ պատմական ու կենդանի ճանապարհ անցնելու։ Հենց դրանից է, որ նրանք այդպես բնազդորեն չեն սիրում պատմությունը, «դրա մեջ միայն այլանդակություններ և հիմարություններ կան» ու ամեն ինչ միայն հիմարությունով է բացատրվում։ Դրանից է, որ այնպես էլ չեն սիրում կյանքի կենդանի պրոցեսը. կենդանի հոգի հարկավոր չէ, կենդանի հոգին կյանք կպահանջի, կենդանի հոգին չի հնազանդվի մեխանիկային, կենդանի հոգին կասկածելի է, կենդանի հոգին հետադիմական է։ Իսկ այստեղ թեպեաև մեռելոտիի հոտ է փչում, կարելի է կաուչուկից կերտել, բայց կենդանի չէ, կամազուրկ է, ստրկական է, չի ըմբոստանա։ Եվ ի վերջո դուրս է գալիս, որ ամեն ինչ հանգեցրել են հենց միայն ֆալանսաերի (կոմունայի՝ ֆալանգի բնակաշենքի) աղյուսները շարելուն և միջանցքների ու սենյակների դասավորությանը։ Ֆալանստերը հո պատվաստ է, բայց դրա համար ձեր նատուրան դեռ պատրաստ չէ, կյանք է ուզում, կենսական պրոցեսը դեռ չի ավարտել, գերեզմանոց տանելը վաղ է։ Միայն տբամաբանությամբ չի կարելի նատուրայի վրայից ցաակել։ Տրամաբանությունը նախագուշակում է երեք դեպք, իսկ դրանք միլիոն են։ Զատե՜լ ամբողջ միլիոնը և ամեն ինչ հենց միայն կոմֆորտի հարցին հանգեցնել։ Ահա քեզ խնդրի ամենահեշտ լուծումը։ Միանգամայն պարզ է և մտածել էլ պետք չէ։ Գլխավորն այն է, որ հարկավոր չէ մտածել։ Ամբողջ կենսական գաղտնիքը երկու տպագրական թերթում է տեղավորվում։

— Ա՛յ թե ինչպես է լեզու թափում, թմբկահարում, հարկավոր է բռնել ձեռքերը,— ծիծաղում էր Պորֆիրին,— այդպես էր ճառում նաև երեկ երեկոյան, իր սենյակում, և դեռ նախապես փունջ էլ խմեցրեց, կարո՞ղ եք պատկերացնել։ Ոչ, բարեկամ, դու ստում ես. «միջավայրը» ոճիրի հարցում շատ բան է նշանակում. ես սա հաստատապես եմ քեզ ասում։

— Ինքս էլ գիտեմ այդ նշանակությունը, բայց դու այ թե ինչ ասա. քառասուն տարեկանը պատվազուրկ է անում տասնամյա աղջկան, ուրեմն միջավա՞յրն է նրան մղում դեպի այդ բանը, ինչ է։

— Ի՛նչ կա որ, իսկապես ասած, թերևս միջավայրն է մղում,— զարմանալի ծանրակշռությամբ պատասխանեց Պորֆիրին,— աղջկա դեմ կատարած ոճիրը նույնիսկ իրավամբ կարելի է «միջավայրով» բացատրել։

Ռազումիխինը քիչ մնաց կատաղեր։

— Հա, էլի։ Այդ միևնույն է, եթե ես քեզ ասեմ՝ արտևանունքներդ սպիտակ են հենց միայն այն պատճառով, որ Իվան Մեծի զանգակատունը երեսունհինգ սաժեն բարձրություն ունի։ Ուզո՞ւմ ես հիմա ես քեզ ջրի երես հանեմ, մերկացնեմ, այն էլ պարզ, ճշգրիտ, պրոգրեսիվ կերպով, նույնիսկ լիբերալ երանգավորումով։ Դա հանձն եմ առնում։ Ուզո՞ւմ ես, գրազ եմ գալիս։

— Համաձայն եմ։ Հապա՛, լսենք, թե ինչպես է մերկացնում։

— Ախր շաբանակ կեղծում է, գրողը տանի,— բղավեց Ռազումիխինը, վեր թռավ ու թափահարեց ձեռքը։— Մի՞թե արժե քեզ հետ խոսել։ Ախր նա այդ ամենը դիտմամբ է անում, դու նրան դեռ չես ճանաչում, Ռոդիոն։ Երեկ էլ նրանց կողմը անցավ հենց միայն բոլորին հիմարացնելու համար։ Եվ ինչե՜ր էր ասում երեկ, տե՛ր աստված։ Նրանք էլ ուրախանում էին դրա համար... Երկու շաբաթը մի անգամ փոխում է միտքը։ Անցյալ տարի չգիտես ինչու մեզ հավատացրեց, թե միանձն է դառնալու։ Երկու ամիս այդպես էր ասում։ Վերջերս խելքին փչեց մեզ հավատացնել, թե ամուսնանում է, թե արդեն ամեն ինչ պատրաստ է պսակի համար։ Նույնիսկ նոր հագուստ կարել տվեց։ Մենք սկսեցինք շնորհավորել։ Բայց նույնիսկ հարսնացու էլ չկար, դա միայն պատրանք էր։

— Ստում ես։ Ես դրանից առաջ էի հագուստ պաավիրել։ Հենց նոր հագուստի առթիվ էլ մտքովս անցավ ձեզ բոլորիդ մի քիչ խաբել։

— Իսկապե՞ս դուք այդպես ձևացող եք,— անփույթ հարցրեց Ռասկոլնիկովը։

— Իսկ դուք այդպես չէի՞ք կարծում։ Սպասեցեք, ես ձեզ էլ կխաբեմ, քա՛հ֊քա՛հ֊քա՛հ։ Ոչ, գիտե՞ք, ես ձեզ կասեմ ամբողջ ճշմարտությունը։ Այդ բոլոր հարցերի, ոճիրների, միջավայրի, աղջիկների կապակցությամբ հիմա ես վերհիշեցի ձեր մի հոդվածը, որը, սակայն, միշտ էլ հետաքրքրում էր ինձ, հոդվածի վերնագիրն էր «Ոճիրի մասին․․․», թե ինչ, մոռացել եմ, չեմ հիշում։ Երկու ամիս առաջ բախտ ունեցա կարդալու «Պերիոդիչեսկայա րեչ»-ում։

— Իմ հոդվա՞ծը։ «Պերիոդիչեսկայա րեչ»֊ում,— զարմանքով հարցրեց Ռասկոլնիկովը,— կես տարի առաջ, երբ համալսարանից դուրս եկա, իսկապես մի հոդված գրեցի մի գրքի առթիվ, բայց այն ժամանակ տարա ոչ թե «Պերիոդիչեսկայա րեչ»֊ին, այլ «Եժենեդելնայա րեչ» թերթին։

— Բայց տպվել էր «Պերիոդիչեսկայա»֊ում։

― «Եժենեդելնայա րեչ»֊ը դադարեցրեց իր գոյությունը, այս պատճառով էլ չտպվեցին...

— Այդ ճիշտ է. բայց դադարեցնելով իր գոյությունը, «Եժենեդելնայա րեչ»֊ը միացավ «Պերիոդիչեսկայա րեչ»֊ին, այս պատճառով էլ ձեր հոդվածը երկու ամիս առաջ տպվել է «Պերիոդիչեսկայա րեչ»-ում։ Դուք այդ չգիտեի՞ք։

Ռասկոլնիկովը իրոք ոչինչ չգիտեր։

— Գիտե՞ք ինչ, դուք կարող եք հոդվածի համար նրանցից փող պահանջել։ Այ թե ինչ տեսակ բնավորություն ունեք. այնքան մեկուսացած եք ապրում, որ չգիտեք անմիջականորեն ձեզ վերաբերող բաները։ Այդ հո փաստ է։

— Կեցցես, Ռոդյա։ Ես էլ չգիտեի,— գոչեց Ռազումիխինը։— Հենց այսօր վազ կտամ ընթերցարան ու կխնդրեմ այդ համարը։ Երկու ամիս առա՞ջ։ Ո՞ր օրը։ Միևնույն է, կգտնեմ։ Ա՛յ քեզ լավ բա՜ն։ Գոնե ասեի ր, էլի՛։

— Դուք որտեղի՞ց իմացաք, որ հոդվածը իմն է, չէ՞ որ մի տառով էր ստորագրված։

— Պատահմամբ իմացա, այն էլ օրերս։ Խմբագիրը ասաց. ծանոթ է... Խիստ հետաքրքրվեցի։

— Հիշում եմ, հոդվածում ես քննարկում էի ոճրագործի հոգեբանական վիճակը ոճիր կատարելու ամբողջ ընթացքում։

— Այո, ու պնդում եք, որ ոճրագործության կատարման ակտը միշտ ուղեկցվում է հիվանդությամբ։ Շատ, շատ օրիգինալ է, բայց... իսկապես ասած, ինձ հետաքրքրեց ձեր հոդվածի ոչ թե այդ մասը, այլ հոդվածի վերջում արտահայտված միտքը, որը դուք, ցավոք, շոշափում եք հարևանցիորեն, ոչ պարզ... Մի խոսքով, եթե կհիշեք, որոշ ակնարկ է արվում, որ իբր թե աշխարհում գոյություն ունեն այնպիսի որոշ անձնավորություններ, որոնք կարող են ամեն տեսակ անկարգություններ և ոճրագործություններ կատարել... այսինքն՝ ոչ թե կարող են, այլ դրա համար լիակատար իրավունք ունեն, և իբր թե նրանց համար օրենք էլ գոյություն չունի։

Ռասկոլնիկովը քմծիծաղ տվեց իր գաղափարի կոպիտ ու դիտավորյալ աղավաղման վրա։

— Ինչպե՞ս։ Այդ ի՞նչ է։ Ոճրագործության իրավո՞ւնք։ Բայց երևի ոչ այն պատճառով, որ «միջավայրն է ստիպում»,— նույնիսկ ինչ-որ վախով ասաց Ռազումիխինը։

— Ոչ, ոչ, ամենևին էլ ոչ այդ պատճառով,— պատասխանեց Պորֆիրին։— Ամբողջ բանն այն է, որ նրա հոդվածում բոլոր մարդիկ ինչ֊որ «սովորականների» և «արտասովորների» են բաժանվում։ Սովորականները պեաք է ապրեն հնազանդության վիճակում և իրավունք չունեն զանցառել օրենքը, որովհետև նրանք սովորական մարդիկ են։ Իսկ արտասովորները իրավունք ունեն ամեն աեսակ ոճիրներ կատարել և ամեն կերպ զանցառել օրենքը, որովհետև նրանք արտասովոր մարդիկ են։ Կարծեմ դուք այսպիոի միտք եք արտահայտում, այնպես չէ՞, եթե միայն չեմ սխալվում։

— Այդ ինչպե՞ս կարող է լինել, անկարելի է,— տարակուսանքով քրթմնջում էր Ռազումիխինը։

Ռասկոլնիկովը դարձյալ քմծիծաղ տվեց։ Նա իսկույն հասկացավ, թե ինչումն է բանը, և իրեն դեպի ուր են մղում, նա հիշում էր իր հոդվածը։ Որոշեց ըստ արժանվույն պատասխան տալ։

— Իմ հոդվածում գրեթե այդպիսի բան չկա,— անփույթ ու համեստորեն սկսեց նա։— Սակայն խոստովանում եմ, որ դուք համարյա ճիշտ շարադրեցիք այն, եթե ուզում եք, նույնիսկ բոլորովին ճիշտ... (նրա համար կարծես հաճելի էր համաձայնել, որ դա բոլորովին ճիշտ էր)։ Տարբերությունը միայն այն է, որ ես բոլորովին չեմ պնդում, թե արտասովոր մարդիկ անպայման պետք է միշտ և ամեն տեսակ անկարգություններ անեն և պարտավոր են այդ անել, ինչպես դուք եք ասում։ Ինձ նույնիսկ թվում է, որ մամուլում այդպիսի հոդված չէին էլ զետեղի։ Ես պարզապես ակնարկել եմ, որ «արտասովոր» մարդը իրավունք ունի... այսինքն՝ ոչ թե պաշտոնական, այլ անձնապես իրավունք ունի իր խղճին թույլ տալ անտեսելու որոշ արգելքներ, միայն այն դեպքում, եթե իր գաղափարի կատարումը (որ գուցե երբեմն փրկարար է ամբողջ մարդկության համար), այդ է պահանջում։ Դուք բարեհաճում եք ասել, թե իմ հոդվածը պարզ չէ։ Ես պատրաստ եմ այն պարզաբանել, որքան այդ հնարավոր է։ Ես գուցե չեմ սխալվի, ենթադրելով, որ դուք էլ կարծեմ հենց այդ եք ուզում. հաճեցեք լսել։ Իմ կարծիքով եթե Կեպլերի և Նյուտոնի հայտնագործությունները որևէ կոմբինացիաների հետևանքով ոչ մի կերպ չկարողանային մարդկանց հայտնի դառնալ այլ կերպ, քան այդ հայտնագործությունները խանգարող կամ խոչնդոտող մեկ, տասը, հարյուր և ավելի շատ մարդկանց կյանքի զոհաբերությամբ, ապա Նյուտոնը իրավունք կունենար և նույնիսկ պարտավոր կլիներ․․․ մեջտեղից վերացնել այդ տասը կամ հարյուր մարդուն, որպեսզի իր հայտնագործությունները հայտնի դարձներ ամբողջ մարդկության։ Սակայն սրանից բնավ չի հետևում, թե Նյուտոնը իրավունք կունենար ում ասես սպանել կամ ամեն օր շուկայում գողություն անել։ Այնուհետև, ինչպես հիշում եմ, ես իմ հոդվածում արծարծում էի այն միտքը, որ բոլորը... օրինակ, թեկուզ օրենսդիրները և մարդկության բախտը տնօրինողները, սկսած ամենահին դեմքերից և վերջացրած Լիկուրգներով, Սոլոններով, Մահմեդներով, Նապոլեոններով և այլն՝ բոլորը, առանց բացառության, ոճրագործներ էին թեկուզ հենց նրանով, որ տալով նոր օրենք, այդ կերպ խախտում էին հնադարյան, հասարակության կողմից սրբությամբ պահպանվող և հայրերից մնացած օրենքը, և իհարկե չէին խորշում արյուն թափելուց, եթե միայն արյունը (երբեմն բոլորովին անմեղ և հին օրենքի համար խիզախությամբ թափվող) կարող էր նրանց օգնել։ Նույնիսկ ուշագրավ է, որ այդ բարերարները և մարդկության բախտը տնօրինողները առանձնապես սարսափելի արյուն թափողներ էին։ Մի խոսքով, ես հետևեցնում եմ, որ բոլորն էլ, ոչ միայն մեծերը, այլև որոշ չափով աչքի ընկնող մարդիկ, այսինքն՝ որևէ նոր բան ասելու մի քիչ ընդունակները ըստ իրենց բնության պետք է որ անպայման ոճրագործներ լինեն, իհարկե, շատ կամ քիչ չափով։ Այլապես նրանց համար դժվար է աչքի ընկնել, իսկ նրանք դարձյալ ըստ իրենց բնության, իհարկե, չեն կարող համաձայնել անհայտ մնալ, ու իմ կարծիքով նույնիսկ պարտավոր էլ են չհամաձայնել։ Մի խոսքով, դուք տեսնում եք, որ մինչև այժմ այստեղ առանձնապես ոչ մի նոր բան չկա։ Սա հազար անգամ տպվել է ու կարդացվել։ Ինչ վերաբերում է իմ կողմից մարդկանց սովորականների և արտասովորների բաժանելուն, ապա ես համաձայն եմ, որ դա մի փոքր կամայական է, բայց ես հո չեմ էլ պնդում ճշգրիտ թվերի վրա։ Ես միայն իմ գլխավոր մտքին եմ հավատում։ Դա այն է, որ ըստ բնության օրենքի, մարդիկ առհասարակ երկու կարգի են բաժանվում, ստորին (սովորական) մարդիկ, այսինքն, այսպես ասած, այն նյութը, որը ծառայում է միայն իր նմանների ծնունդ առնելու համար, ու իսկն ասած, մարդիկ, այսինքն՝ իրենց միաջավայրում նոր խոսք ասելու ձիրք կամ տաղանդ ունեցողներ։ Հասկանալի է, որ այստեղ ստորաբաժանումները անվերջ են, բայց երկու կարգերի տարբերիչ գծերը բավական ցայտուն են։ Առաջին կարգը, այսինքն նյութը, ընդհանրապես ասած, իր բնությամբ պահպանողական է, այս կարգի մարդիկ բարեպատշաճ են, ապրում են հլու֊հնազանդ և սիրում են հնազանդ լինել։ Իմ կարծիքով նրանք պարտավոր էլ են հնազանդ լինել, որովհետև այդ է նրանց դերը և այստեղ նրանց համար բնավ որևէ ստորացուցիչ բան չկա։ Երկրորդ կարգի մարդիկ բոլորն էլ զանցառում են օրենքը, նրանք խորտակում են հինը կամ դրան հակամետ են, նայած իրենց ընդունակություններին։ Հասկանալի է, որ այս մարդկանց հանցագործությունները հարաբերական են և բազմատեսակ, մեծ մասամբ նրանք խիստ բազմապիսի հայտարարություններով պահանջում են ներկայի խորտակում հանուն լավագույնի։ Բայց եթե նրանց հարկավոր է իրենց գաղափարի իրագործման համար թույլ տալ սպանություն, արյունահեղություն, ապա իմ կարծիքով նրանք կարող են ներքուստ, ըստ իրենց խղճի, իրենց թույլ տալ արյունահեղություն, սակայն նայած գաղափարին և դրա չափին, սա նկատի ունեցեք։ Ես իմ հոդվածում միայն այս իմաստով եմ խոսում ոճրագործության նկատմամբ նրանց իրավունքի մասին։ (Դուք հիշեցեք, իր մեր վեճը իրավաբանական հարցից սկսվեց)։ Սակայն շատ անհանգստանալու հարկ չկա. մասսան համարյա երբեք չի ճանաչում նրանց այդ իրավունքը, նրանց մահապատժի է ենթարկում, կախում (շատ թե քիչ չափով) և դրանով միանգամայն արդարացիորեն կատարում է իր պահպանողական դերը, սակայն հետևյալ սերունդների օրով այդ նույն մասսան մահապատժի ենթարկվածներին մեծարում է ու երկրպագում (շատ թե քիչ չափով)։ Առաջին կարգը միշտ ներկայի տերն է, երկրորդ կարգը՝ ապագայի տերը։ Առաջինները պահպանում են աշխարհը և քանակով բազմապատկում այն, երկրորդները առաջ են մղում աշխարհը և տանում դեպի նպատակը։ Երկուսն էլ գոյություն ունենալու բոլորովին միատեսակ իրավունք ունեն։ Մի խոսքով, բոլորն էլ հավասարազոր իրավունք ունեն, և vive la guerre éternelle^[2], իհարկե մինչև նոր Երուսաղեմ։

— Ուրեմն դուք այնուամենայնիվ հավատո՞ւմ եք նոր Երուսաղեմին։

— Հավատում եմ,— կտրուկ պատասխանեց Ռասկոլնիկովը, այս ասելիս և իր երկար ճառի ընթացքում նայում էր հատակին, գորգի վրա իր ընտրած կետին։

— Աստծուն է՞լ եք հավատում։ Ներեցեք, որ այսպես հետաքրքրվում եմ։

— Հավատում եմ,— կրկնեց Ռասկոլնիկովը՝ բարձրացնելով գլուխը և նայելով Պորֆիրիին։

— Աղքատ Ղազարոսի հարությանն է՞լ եք հավատում։

— Հա, հավատում եմ։ Ձեր ինչի՞ն է պետք այդ ամենը։

— Տառացիորե՞ն եք հավատում։

— Տառացիորեն։

— Ահա թե ի՜նչ... այնպես, էլի հետաքրքրվեցի։ Ներեցեք։ Բայց թույլ տվեք, անդրադառնում եմ քիչ առաջ ձեր ասածներին, նրանց հո միշտ չե՞ն մահապատժի ենթարկում․ ոմանք ընդհակառակը...

— Հաղթանակո՞ւմ են կենդանության ժամանակ։ Օ, իհարկե, ոմանք կենդանության ժամանակ էլ են դրան հասնում, և այդ դեպքում...

— Իրե՞նք են սկսում մահապատիժ տալ։

— Եթե այդ հարկավոր է, ու գիտե՞ք, մեծ մասամբ այդպես է լինում։ Առհասարակ ձեր դիտողությունը սրամիտ է։

— Շնորհակալ եմ։ Բայց այ թե ինչ ասացեք, այդ արտասովորներին ինչո՞վ կարելի է տարբերել սովորականներից։ Ծնվելի՞ս են այդպիսի նշաններ ունենում, թե ինչ։ Ես սա ասում եմ այն իմ աստով, որ այստեղ ավելի շատ ճշմարտություն, այսպես ասած, ավելի շատ արտաքին որոշակիություն է հարկավոր, ներեցեք գործնական և բարեմիտ մարդու իմ բնական անհանգստությունը, բայց արդյոք չի՞ կարելի այստեղ, օրինակ, առանձին հագուստ սահմանել, կրել որևէ բան, դրոշմներ, թե ինչ... որովհետև, գիտե՞ք, եթե խառնաշփոթություն առաջանա և մի կարգից որևէ մեկը երևակայի, թե ինքը մյուս կարգին է պատկանում, ու սկսի «վերացնել բոլոր արգելքները», ինչպես դուք միանգամայն հաջող արտահայտվեցիք, ապա ի՞նչ հետևանք կստացվի...

— Օ, դա շատ հաճախ է լինում։ Ձեր այդ դիտողությունը նույնիսկ ավելի սրամիտ է, քան նախորդ դիտողությունը։

— Շնորհակալ եմ...

— Չարժե. բայց նկատի առեք, որ սխալը հնարավոր է միայն առաջին կարգի, այսինքն՝ «սովորական» մարդկանց կողմից (ինչպես ես գուցե շատ անհաջող անվանեցի նրանց)։ Չնայած հնազանդվելու նրանց բնածին հակումին, բնության ինչ֊որ խաղի հետևանքով, որը հատուկ է նույնիսկ կովին, նրանցից շատ շատերը նույնիսկ սիրում են իրենց երևակայել առաջավոր մարդիկ, «հինը խորտակողներ», ու «նոր խոսք» ասելու փորձ անել, այն էլ միանգամայն անկեղծորեն։ Իրականում նրանք միևնույն ժամանակ նորերին շատ հաճախ չեն նկատում և նույնիսկ արհամարհում են որպես հետամնաց և ստորացուցիչ կերպով մտածող մարդկանց։ Բայց, իմ կարծիքով, այստեղ մեծ վտանգ չի կարող լինել, և դուք, իրավ, չպետք է անհանգստանաք, որովհետև նրանք երբեք հեռու չեն գնում։ Իսկ եթե հեռու գնան, իհարկե, կարելի է երբեմն նրանց ձաղկել, որպեսզի նրանց հիշեցնել իրենց տեղը, ուրիշ ոչինչ. այստեղ նույնիսկ կատարածու էլ հարկավոր չէ. նրանք իրենք կձաղկեն իրենց, որովհետև խիստ բարեբարո մարդիկ են. ոմանք միմյանց այդպիսի ծառայություն են մատուցում, ոմանք էլ սեփական ձեռքերով իրենք են իրենց ձաղկում... ընդսմին զանազան բացահայտ ապաշխարանքների են դիմում, գեղեցիկ ու խրատական բան է դուրս գալիս, մի խոսքով, դուք չպետք է անհանգստանաք... Այդպիսի օրենք կա։

— Էհ, գոնե այդ կողմից դուք ինձ մի քիչ հանգստաքցրիք․ բայց ահա դարձյալ մի հարց, ասացեք խնդրեմ, արդյոք շա՞տ են այդպիսի մարդիկ, այդ «արտասովորները», որոնք ուրիշներին մորթելու իրավունք ունեն։ Ես, իհարկե, պատրաստ եմ խոնարհվելու, բայց համաձայնեցեք, ահավոր բան է, եթե դրանք խիստ շատ են, այնպես չէ՞։

— Օ, դրանից էլ մի անհանգստանաք,— նույն տոնով շարունակեց Ռասկոլնիկովը։— Ընդհանրապես նոր մտքի մարդիկ, գրեթե որևէ նոր բան ասելու թեկուզ մի քիչ ընդունակները չափազանց քիչ, նույնիսկ տարօրինակության չափ քիչ են ծնվում։ Պարզ է միայն մի բան. մարդկանց և այդ բոլոր կարգերի ու ստորաբաժանումների ծնունդը պետք է որ հաստատ ու ճշգրիտ որոշված լինի բնության որևէ օրենքով։ Հասկանալի է, որ այդ օրենքը հիմա անհայտ է, բայց ես հավատում եմ որ դա գոյություն ունի և հետագայում կարող է հայտնի դառնալ։ Մարդկանց հսկայական մասսան, նյութը, հենց միայն նրա համար գոյություն ունի աշխարհում, որպեսզի վերջապես, ինչ֊որ ճիգով, մինչև այժմ խորհրդավոր ինչ֊որ պրոցեսով, սերունդների ու ցեղերի որևէ խաչասերման միջոցով, լարելով ուժերը, աշխարհ բերի գեթ հազարից մեկին, գեթ որևէ չափով ինքնուրույն մարդուն։ Էլ ավելի լայն ինքնուրույնությամբ է ծնվում գուցե տասը հազարից մեկը (ես սա ասում եմ իբրև օրինակ, պարզության համար)։ Էլ ավելի լայն ինքնուրույնությամբ՝ հարյուր հազարից մեկը։ Հանճարեղ մարդիկ միլիոններից մեկն են լինում, իսկ մեծ հանճարները, մարդկությանը կատարելագործողները թերևս ծնվում են աշխարհից բազմահազար միլիոններով մարդկանց անցնելուց հետո։ Մի խոսքով, ես չեմ նայել այն թորանոթը, որի մեջ կատարվում է այդ ամենը։ Բայց որոշակի օրենք անպայման կա և պետք է լինի, այստեղ պատահականություն չի կարող լինել։

— Դե՛, երկուսդ էլ կատակո՞ւմ եք, ինչ է,― ի վերջո գոչեց Ռազումիխինը։— Ի՞նչ եք իրար գլուխ տանում։ Նստել են ու ձեռ են առնում միմյանց։ Դու այդ բոլորը լո՞ւրջ ես ասում, Ռոդյա։

Ռասկոլնիկովը բարձրացրեց իր դալուկ և համարյա տխուր դեմքը և նրան ոչինչ չպատասխանեց։ Ռազումիխինին տարօրինակ թվաց, որ այդ մեղմ ու տրտում դեմքի հանդեպ առկա է Պորֆիրիի չթաքցրած, սևեռուն, գրգռող և անքաղաքավարի խայթողությունը։

— Էհ, սիրելիս, եթե իրոք դա լուրջ է, ապա․․․ Դու, իհարկե, իրավացի ես, ասելով, որ դա նորություն չէ և նման է այն ամենին, ինչ որ մենք հազար անգամ կարդացել ենք և լսել, բայց ինչ որ իրոք օրիգինալ է այդ ամենի մեջ և իրոք միայն քեզ է պատկանում, ի սարսափ իմ, այն է, որ խղճով արյուն թափել ես թույլ տալիս, այն էլ նույնիսկ այդպիսի ֆանատիկոսությամբ... ներիր ինձ։ Ուրեմն այդ է քո հոդվածի գլխավոր միտքը։ Խղճով արյուն թափելու այդ թույլտվությունը... իմ կարծիքով ավելի սարսափելի է, քան արյուն թափելու պաշտոնական, օրինական թույլտվությունը...

— Միանգամայն ճիշտ է, ավելի սարսափելի,— ասաց Պորֆիրին։

— Ոչ, Ռոդյա, դու մոլորվել ես։ Այստեղ սխալ կա։ Ես կկարդամ... Դու մոլորվել ես։ Դու չես կարող այդպես մտածել... Կկարդամ։

— Հոդվածում չկա այդ ամենը, կան միայն ակնարկներ,— ասաց Ռասկոլնիկովը։

— Այդպես, այդպես,— վրա բերեց անհանգիստ նստած Պորֆիրին,— հիմա ինձ համար գրեթե պարզ է, թե դուք ինչպես եք բարեհաճում նայել հանցագործությանը, բայց... ներեցեք իմ պնդերեսությունը (շատ եմ անհանգստացնում ձեզ, անհարմար եմ զգում ինձ), գիտե՞ք, քիչ առաջ դուք ինձ հանգստացրիք երկու կարգերի իրար խառնվելու դեպքերի նըկատմամբ, բայց... ինձ դարձյալ զանազան գործնական հարցերն են անհանգստացնում։ Ասենք թե մի որևէ մարդ, որևէ երիտասարդ կերևակայի, թե ինքը Լիկուրգ է կամ Մահմեդ... իհարկե, ապագա, ու կսկսի վերացնել դրան խանգարող բոլոր արգելքները․․․ Կասի՝ հարկավոր է երկար ճանապարհորդություն կատարել, իսկ դրա համար փող է հարկավոր․․․ ու կսկսի փող ճարել ճանապարհորդության համար․․․ գիտե՞ք։

Անկյունում նստած Զամետովը հանկարծ փռթկացրեց։ Ռասկոլնիկովը նույնիսկ չնայեց նրան։

— Ես պետք է համաձայնեմ, որ այդպիսի դեպքեր իրոք լինում են,— հանգիստ պատասխանեց նա։— Այդ կերպ ծուղակ են ընկնում հիմարներն ու սնափառները, մանավանդ երիտասարդությունը։

— Այդպես է, այո։ Հապա ո՞նց կլինի բանը։

— Նույնպես էլ կլինի,— քմծիծաղեց Ռասկոլնիկովը,— դրա համար ես չեմ մեղավորը։ Այդպես է ու միշտ էլ այդպես կլինի։ Այ, սա (նա գլխով ցույց տվեց Ռազումիխինին) հիմա ասում էր, որ ես սպանություն եմ թույլ տալիս։ Դե ի՞նչ կա որ։ Հասարակությունը հո միանգամայն ապահովված է աքսորներով, բանտերով, դատական քննիչներով, տաժանակիր աշխատանքներով, էլ ինչո՞ւ անհանգստանալ։ Դե փնտրեցեք գողին...

— Լավ, իսկ եթե գտնե՞նք։

— Թող պատժվի։

— Դուք տրամաբանորեն եք խոսում։ Լա՛վ, իսկ նրա խղճի նկատմամբ ի՞նչ կասեք։

— Դուք ի՞նչ գործ ունեք նրա խղճի հետ։

— Այնպես, էլի, մարդասիրության նկատառումով։

— Ով խիղճ ունի, կտուժի, երբ կգիտակցի սխալը։ Հենց այդ էլ կլինի նրա պատիժը, բացի տաժանակիր աշխատանքներից։

— Իսկ իրոք հանճարեղ մարդիկ, նրանք, որոնց իրավունք է տված սպանելու, նրանք բոլորովի՞ն չպիտի տուժեն, նույնիսկ արյուն թափելու համար է՞լ չպիտի պատժվեն,— հոնքերը կիտած հարցրեց Ռազումիխինը։

— Ինչո՞ւ ասել չպիտի պատժվեն։ Այստեղ ոչ թույլտվություն կա, ոչ էլ արգելք։ Թող տանջվի, եթե խղճում է զոհին... Տանջանքն ու ցավը միշտ էլ պարտադիր են լայն գիտակցության և խոր սրտի համար։ Ինձ թվում է, որ իրոք մեծ մարդիկ աշխարհում պետք է մեծ տխրություն զգան,— ավելացրեց Ռասկոլնիկովը մտածմունքի մեջ ընկած, նույնիսկ խոսակցությանը անհարիր տոնով։

Նա բարձրացրեց գլուխը, մտածկոտ նայեց բոլորին, ժպտաց ու վերցրեց գլխարկը։ Նա շատ ավելի հանգիստ էր, քան մինչև այստեղ մտնելը, ու զգում էր այդ բանը։ Բոլորը վեր կացան։

— Էհ, ուզում եք նախատեք ինձ, ուզում եք բարկացեք, բայց ես չեմ կարող համբերել,— ասաց Պորֆիրի Պետրովիչը,— թույլ տվեք էլի մի հարց (ես ձեզ շատ եմ անհանգստացնում)։ Ուզում էի մի փոքրիկ իդեա շոշափել՝ հենց միայն դա չմոռանալու համար․․․

— Լավ, ասացեք ձեր իդեան։— Ռասկոլնիկովը լուրջ ու դալկադեմ կանգնել էր Պորֆիրիի առաջ, սպասողական վիճակում։

— Հա՛․․․ ուղղակի չգիտեմ, թե ինչպես ավելի հաջող արտահայտվեմ... այդ իդեան խիստ ուշագրավ է․․․ հոգեբանական է... Երբ դուք գրում էիք ձեր հոդվածը, չէր կարող պատահել, որ ինքներդ ձեզ գոնե աննշան չափով չհամարեիք նույնպես «արտասովոր» և «նոր խոսք» ասող մարդ, այսինքն՝ ձեր հոդվածի իմաստով, քա՛հ-քա՛հ֊քա՛հ․․․ Այդպե՞ս է։

— Շատ հավանական է,— արհամարհանքով պատասխանեց Ռասկոլնիկովը։ Ռազումիխինը շարժում արեց։

— Եթե այդպես է, մի՞թե դուք ինքներդ կորոշեիք ինչ-որ կենսական ձախորդությունների և նեղությունների պատճառով կամ ամբողջ մարդկությանը որևէ կերպ օժանդակելու համար զանցառել արգելքը․․․ օրինակ, սպանել և կողոպտել․․․

Ու Պորֆիրին Ռասկոլնիկովին հանկարծ էլի նշան արեց ձախ աչքով և ծիծաղեց, ճիշտ այնպես, ինչպես քիչ առաջ։

— Եթե ես զանցառեի արգելքը, իհարկե, ձեզ չէի ասի,— գրգռիչ, գոռոզ քամահրանքով պատասխանեց Ռաակոլնիկովը։

— Ոչ, սրանով ես հետաքրքրվում եմ հենց այնպես, իսկն ասած՝ ձեր հոդվածը ըմբռնելու համար, միայն գրական տեսակետից...

«0ֆ, որքան դա պարզորոշ է ու լկտի», նողկանքով մտածեց Ռասկոլնիկովը։

— Թույլ տվեք հայտնել ձեզ, որ ես ինձ չեմ համարում Մահմեդ կամ Նապոլեոն... ոչ էլ նման անձանցից որևէ մեկը, հետևաբար, չլինելով այդպիսի մարդ, չեմ կարող ձեզ բավարար բացատրություն տալ, թե ինչպես կվարվեի,— սառը պատասխանեց նա։

— Դե լավ, էլի, հիմա մեզնում, Ռուսաստանում, ով ասես, որ իրեն Նապոլեոն չի համարում,— սարսափելի անպարկեշտությամբ հանկարծ ասաց Պորֆիրին։ Նույնիսկ նրա ձայնի ելևէջներում էլ այս անգամ ինչ-որ պարզ բան կար։

— Արդյո՞ք մի որևէ ապագա Նապոլեոն չէր, որ անցյալ շաբաթ կացնով ջնջխեց մեր Ալյոնա Իվանովնային,— հանկարծ բերանից թռցրեց անկյունում նստած Զամետովը։

Ռասկոլնիկովը լուռ էր և ակնապիշ, սևեռուն նայում էր Պորֆիրիին։ Ռազումիխինը մռայլվել էր, կիտել հոնքերը։ Նրան արդեն առաջ էլ կարծես ինչ-որ կասկած էր տանջում։ Նա բարկացկոտ նայեց շուրջը։ Անցավ մռայլ լռության մի րոպե։ Ռասկոլնիկովը շուռ եկավ, որ գնար։

— Դուք արդեն գնո՞ւմ եք,— փաղաքուշ ասաց Պորֆիրին՝ չափազանց սիրալիր մեկնելով ձեռքը։— Շատ, շատ ուրախ եմ, որ ծանոթացանք։ Իսկ ձեր խնդրանքի կատարման մասին չկասկածեք։ Գրեցեք այնպես, ինչպես որ ես ձեզ ասացի։ Ամենից լավ է մոտ օրերս... թեկուզ հենց վաղը ինքներդ անցեք այնտեղ... ինձ մոտ։ Ես այնտեղ կլինեմ երևի ժամը տասնմեկին։ Ամեն ինչ կհաջողացնենք․․․ Կխոսենք... Դուք, որպես այնտեղ վերջին անգամ եղածներից մեկը, գուցե կարողանայիք մեզ որևէ բան ասել,— բարեսիրտ տեսքով ավելացրեց Պորֆիրին։

— Դուք ուզում եք ինձ պաշտոնապես, բոլոր կանոնների համաձայն հարցաքննությա՞ն ենթարկել,― խիստ տոնով հարցրեց Ռասկոլնիկովը։

— Ինչո՞ւ, առայժմ դա բնավ չի պահանջվում։ Դուք ինձ սխալ հասկացաք։ Ես, գիտե՞ք, առիթը բաց չեմ թողնում և... արդեն խոսել եմ բոլոր գրավադիրների հետ... ոմանցից ցուցմունքներ եմ վերցրել... Դուք վերջիններից եք... Հա՛, միտս եկավ,— գոչեց Պորֆիրին՝ հանկարծ ինչ֊որ առիթով ուրախացած,— հիշեցի,― շուռ եկավ նա դեպի Ռազումիխինը,— դու այն ժամանակ շատ էիր խոսում Նիկոլայի մասին...— Պորֆիրին դարձավ դեպի Ռասկոլնիկովը,— ես ինքս էլ գիտեմ, ինքս էլ գիտեմ, որ այդ տղան անմեղ է, բայց ի՛նչ արած, հարկ եղավ Միտկային էլ անհանգստացնել․․․ այ թե ինչումն է բանը, գործի ամբողջ էությունը, այն ժամանակ սանդուղքով բարձրանալիս․․․ ներեցեք, դուք ժամը ութի՞ն էիք այնտեղ գնացել։

— Ութին,— պատասխանեց Ռասկոլնիկովը՝ նույն վայրկյանին անհաճելիորեն զգալով, որ կարող էր այդ չասել։

— Այդպես, ժամը ութին սանդուղքով բարձրանալիս գոնե դուք երկրորդ հարկում, բաց բնակարանում չտեսա՞ք երկու աշխատողներին կամ գոնե նրանցից մեկին։ Հիշո՞ւմ եք։ Նրանք ներկում էին հատակը, չնկատեցի՞ք, սա շատ, շատ կարևոր է նրանց համար։

— Ներկարարների՞ն։ Ոչ, չեմ տեսել․․․— դանդաղ և կարծես հուշերը քրքրելով պատասխանեց Ռասկոլնիկովը՝ նույն ակնթարթում լարվելով իր ամբողջ էությամբ և ճիգ թափելով որքան կարելի է շուտ կռահել, թե իր դեմ ինչ ծուղակ է պատրաստվում և չլինի՞ թե ինքը որևէ բան աչքաթող անի։— Ոչ, չեմ տեսել, այդպիսի բաց բնակարան էլ չեմ նկատել․․․ Իսկ չորրորդ հարկում (նա արդեն հասկացել էր ծուղակը և ցնծության մեջ էր), հիշում եմ, մի աստիճանավոր տեղափոխվում էր իր բնակարանից, որը գտնվում էր Ալյոնա Իվանովնայի բնակարանի դիմաց․․․ հիշում եմ․․․ Ես այդ պարզ հիշում եմ... զինվորները ինչ-որ բազմոց էին տանում և ինձ սեղմեցին պատին․․․ Իսկ ներկարարներ կային, թե ոչ, այդ չեմ հիշում․․․ Կարծեմ բաց բնակարան էլ ոչ մի հարկում չկար։ Այո, չկար...

— Դու ինչ ես անում, է՛,— հանկարծ գոռաց Ռազումիխինը՝ կարծես ուշքի գալով ու գլխի ընկնելով,— ներկարարները աշխատել են հենց սպանության օրը, իսկ սա երեք օր առաջ է այնտեղ եղել, ինչե՞ր ես հարցնում։

— Թյու, շփոթվեցի,— Պորֆիրին մատը խփեց ճակատին։— Գրողը տանի, այդ գործից ես խելքս եմ թռցնում,— կարծես նույնիսկ ներողություն խնդրելով, դիմեց նա Ռասկոլնիկովին,— մեզ համար խիստ կարևոր է իմանալ, թե որևէ մեկը նրանց չի՞ տեսել դատարկ բնակարանում, ժամը ութին, իսկ հիմա ես կարծում էի, թե դուք էլ կկարողանայիք մի բան ասել... բոլորովին շփոթվեցի։

— Ուրեմն պետք է ավելի ուշադիր լինել,— մռայլ պատասխանեց Ռազումիխինը։

Վերջին խոսքերը ասվեցին նախասենյակում։ Պորֆիրի Պետրովիչը նրանց շատ սիրալիր ուղեկցեց մինչև դուռը։ Երկուսն էլ մռայլադեմ ու նոթոտ դուրս եկան փողոց և մի քանի քայլ ոչ մի բառ չասացին։ Ռասկոլնիկովը խոր շունչ առավ...

VI

—... Չեմ հավատում, չեմ կարող հավատալ,— կրկնում էր շփոթված Ռազումիխինը՝ ամեն կերպ աշխատելով հերքել Ռասկոլնիկովի փաստարկները։ Նրանք արդեն մոտենում էին Բակալեևի հյուրանոցին, որտեղ Պույլխերիա Ալեքսանդրովնան և Դունյան վաղուց էին նրանց սպասում։ Ռազումիխինը ճանապարհին տաքացած խոսելիս ամեն րոպե կանգ էր առնում՝ շփոթված և հուզված հենց միայն նրանով, որ նրանք առաջին անգամ պարզ խոսեցին այդ բանի մասին։

— Մի հավատա,— սառն ու անփույթ քմծիծաղով պատասխանեց Ռասկոլնիկովը,— դու ըստ քո սովորության, ոչինչ չէիր նկատում, իսկ ես կշռադատում էի յուրաքանչյուր բառը։

— Դու կասկածամիտ ես, դրա համար էլ կշռադատում էիր... Հըմ... իսկապես, ես համաձայն եմ, Պորֆիրիի խոսելաձևը բավական տարօրինակ էր, իրեն առանձնապես տարօրինակ էր պահում այդ սրիկա Զամետովը... Դու իրավացի ես, նրա մտքում ինչ-որ բան կար, բայց ինչո՞ւ էր այդպես, ինչո՞ւ։

— Գիշերվա ընթացքում փոխել էր միտքը։

— Ընդհակառակը, ընդհակառակը։ Եթե նրանք այդպիսի անհեթեթ միտք ունենային, ամեն կերպ կաշխատեին թաքցնել այն, թաքցնել իրենց դիտավորությունները, որպեսզի հետո բռնեն... Իսկ հիմա դա լկտիություն և անզգուշություն է։

— Եթե նրանք ունենային փաստեր, այսինքն՝ իսկական փաստեր կամ գեթ որեէ չափով հիմնավորված կասկածներ, ապա իրոք կաշխատեին թաքցնել խաղը, հույս ունենալով, որ է՛լ ավելի կշահեն (ասենք, վաղուց խուզարկություն կկատարեին)։ Բայց նրանք փաստ չունեն, ոչ մի փաստ, բոլորը պատրանք է, բոլորը կասկածի վրա է հիմնված, սոսկ թռուցիկ իդեա է, դրա համար էլ նրանք աշխատում են լկտիությամբ շահել։ Գուցե Պորֆիրին ինքն էլ չարացավ, որ փաստեր չկան, սրտնեղելուց տրաքվեց։ Գուցե և որևէ դիտավորություն ունի... նա կարծես թե խելացի մարդ է... Գուցե ուզում էր ինձ վախեցնել, որ գիտե... Այստեղ, սիրելիս, յուրահատուկ հոգեբանություն կա... Ասենք, գարշելի է այդ ամենը բացատրելը։ Թո՛ղ։

— Եվ վիրավորական է, վիրավորական է, ես քեզ հասկանում եմ... Բայց... քանի որ մենք հիմա արդեն պարզ խոսեցինք (իսկ դա հիանալի է, որ վերջապես, պարզ խոսեցինք, ես ուրախ եմ), ուստի ես հիմա ուղղակի խոստովանում եմ քեզ, որ դա, այդ միտքը նրանց մոտ ես նկատել եմ վաղուց, այս ամբողջ ժամանակվա ընթացքում, իհարկե, այն եղել է միայն աննշան չափով, անկայուն ձևով, բայց ինչո՞ւ է եղել, թեկուզ և անկայուն ձևով։ Ինչպե՞ս են նրանք համարձակվում։ Որտե՞ղ, որտե՞ղ են թաքնված դրա արմատները։ Օ, եթե դու գիտենայիր, թե ես ինչպե՜ս էի կատաղում։ Եվ ինչպե՞ս չկատաղես, չքավոր մի ուսանող, որը հյուծված է աղքատությունից ու սևամաղձությունից, տառապելու է դաժան, զառանցագին հիվանդությամբ, որը գուցե արդեն սկսվել է (նկատի առ), կասկածամիտ է, ինքնասեր, գիտե իր արժանիքը և վեց ամիս ոչ ոքի չի տեսել իր խցիկում. ցնցոտիով և առանց ներբանների կոշիկներով կանգնած է ինչ-որ թաղապետերի առաջ և նրանց կողմից անարգանքի է ենթարկվում. անսպասելի պարտք-ժամկետանց մուրհակ արքունի խորհրդական Չեբարովի մոտ, նեխած ներկ (ոստիկանատան նոր ներկած պատերի. ԾԹ), երեսուն աստիճան շոգ ըստ Ռեոմյուրի, ծանր օդ, բազմաթիվ մարդիկ, խոսակցություն պառավի սպանության մասին, որի մոտ ինքը եղել է նախորդ օրը, և այդ ամենով հանդերձ՝ սովալլուկ վիճակ. էլ ինչպե՞ս այսպես չուշաթափվես։ Մի՞թե սա կասկծելու հիմք է աալիս։ Գրողը տանի, ես հասկանում եմ, որ սա վրդովեցուցիչ է, բայց եթե ես քո տեղը լինեի Ռոդյա, կծիծաղեի բոլորի աչքի առաջ, կամ որ ավելի լավ է, կթքեի բոլորի երեսին, այն էլ առատորեն, ու մի երկու տասնյակ ապտակ կհասցննի ում հարկն է, ինչպես և միշա դրանք պետք է տալ, ու դրանով էլ գործը կվերջացնեի։ Թքիր, քաջալերվիր, ամոթ է։

«Այնուամենայնիվ նա այդ լավ շարադրեց»,— մտածեց Ռասկոլնիկովը։

— Թքի՜ր․ իսկ վաղը դարձյալ հարցաքննություն կլինի,— դառնությամբ ասաց նա,— մի՞թե ես պետք է նրանց բացատրություն տամ։ Ինձ այն էլ է վրդովում, որ երեկ պանդոկում ավելորդ բաներ ասացի Զամետովին։

— Գրողը տանի, ինքս կգնամ Պորֆիրիի մոտ։ Նրան մի լավ հուպ կտամ ազգակցական եղանակով. թող ամեն ինչ ասի մինչև մանրամասնությունները։ Զամետովին՝ նույնպես...

«Վերջապես, գլխի ընկավ», մտածեց Ռասկոլնիկովը։

— Կաց,— գոչեց Ռազումիխինը՝ հանկարծ բռնելով նրա ուսից,— կաց, դու սխալվել ես, ես մտածեցի, որ սխալվել ես. դու ասում ես, որ ներկարարների վերաբերյալ հարցը նենգաբար է տրված, այստեղ նենգությունից ի՞նչ պիտի դուրս գա։ Հասկացիր, եթե այդ բանը դու անեիր, մի՞թե կարող էիր բերանիցդ թռցնել, թե տեսել ես բնակարանը ներկելը... ու ներկարարներին։ Ընդհակառակը, կասեիր, թե ոչինչ չես տեսել, եթե նույնիսկ տեսել էիր։ Ո՞վ է իր դեմ ցուցմունք տալիս։

— Եթե ես այդ բանը արած լինեի, անպայման կասեի, որ տեսել եմ ներկարարներին և բնակարանը,— դժկամորեն և նկատելի զզվանքով շարունակեց պատասխանել Ռասկոլնիկովը։

— Ախր ինչո՞ւ ինքդ քո դեմ խոսես։

— Որովհետև միայն մուժիկները կամ բոլորովին անփորձ մարդիկ են հարցաքննությունների ժամանակ ամեն ինչ ուղղակի թաքցնում։ Իսկ եթե մարդը մի քիչ զարգացած է ու փորձառու, աշխատում է ըստ հնարավորության խոստովանել բոլոր առերևույթ և անհերքելի փաստերը․ միայն թե դրանք յուրովի է պատճառաբանում, իր առանձնահատուկ և անսպասելի գիծն է անցկացնում, որով փաստերին բոլորովին ուրիշ նշանակություն է տալիս և ուրիշ կերպ է դրանք լուսաբանում։ Պորֆիրին հուսով էր, թե ես անպայման այդպես կպատասխանեմ և անպայման կասեմ այն, ինչ որ տեսել եմ և այդ կերպ կպարզվի ճշմարտությունը, ու իմ բացատրությանը որևէ բան կավելացնեմ...

— Ախր նա քեզ իսկույն կասեր, որ սպանությունից երկու օր առաջ ներկարարները այնտեղ չէին կարող լինել և ուրեմն դու այնտեղ եղել ես հենց սպանության օրը, ժամը ութին։ Հեշտությամբ կշշկլեցներ քեզ։

— Նա կարծում էր, թե ես չեմ կարողանա գլխի ընկնել և կշտապեմ ճիշտ պատասխաններ տալ ու կմոռանամ, որ ներկարարները չէին կարող երկու օր առաջ այնտեղ լինել։

— Ինչպե՞ս կարելի էր այդ մոռանալ։

— Շատ հեշտ։ Խորամանկ մարդիկ էլ հենց այդպիսի դատարկ բաներից են շփոթվում։ Որքան խորամանկ է մարդը, այնքան քիչ է կասկածում, որ իրեն հեշտությամբ կշփոթեցնեն։ Ամենախորամանկ մարդուն էլ հենց աննշան փաստերով պետք է շփոթեցնել։ Պորֆիրին ամենևին էլ այնպես հիմար չէ, ինչպես դու ես կարծում...

— Որ այդպես է, նա սրիկա է։

Ռասկոլնիկովը չէր կարող չծիծաղել։ Բայց նույն րոպեին նրան տարօրինակ թվացին իր աշխուժացումն ու տրամադիր լինելը, որով նա ավեց վերջին բացատրությունը, մինչդեռ ամբողջ նախընթաց խոսակցությանը նա մասնակցում էր մռայլ գարշանքով, դժկամորեն, հենց միայն լուռ չմնալու համար։

«Որոշ հարցեր հաճույքով եմ շոշափում», մտածեց նա։

Բայց համարյա նույն րոպեին նա ինչ֊որ անհանգստություն զգաց, կարծես անակնկալ ու տագնապալից մի միտք շփոթեցրեց նրան։ Անհանգստությունը սաստկանում էր։ Նրանք արդեն հասան մինչև Բակալեևի հյուրանոցի մուտքը։

— Գնա մենակ, ես հիմա կգամ,— հանկարծ ասաց Ռասկոլնիկովը։

— Ո՞ւր ես գնում, մենք հո տեղ հասանք։

— Գործ ունեմ, գործ... Կգամ կես ժամից... Ասա նրանց։

— Քո կամքն է, բայց ես կգամ քեզ հետ։

— Այդ ի՞նչ է, դո՞ւ էլ ես ուզում ինձ տանջել,— բղավեց Ռասկոլնիկովը այնպիսի դառն ջղայնությամբ, աչքերի այնպիսի տխրագին արտահայտությամբ, որ Ռազումիխինի թևերը թուլացան։ Մի քանի վայրկյան նա կանգնած էր մուտքի սանդուղքին և մռայլ նայում էր, թե Ռասկոլնիկովը ինչպես էր արագ քայլում իր ապրած փողոցի ուղղությամբ։ Վերջապես, սեղմելով ատամները և բռունցքները, երդվելով, որ հենց այդ օրը Պորֆիրիից կքամի բոլոր գաղտնիքները, ինչպես քամում են կիտրոնի հյութը, բարձրացավ վերև՝ հանգստացնելու իրենց երկար բացակայությունից արդեն անհանգստացած Պույլխերիա Ալեքսանդրովնային։

Երբ Ռասկոլնիկովը հասավ իր ապրած տանը, նրա քունքերը քրտնել էին, և նա ծանր էր շնչում։ Նա հապճեպ բարձրացավ սանդուղքով, մտավ իր չփակած բնակարանը և իսկույն կեռով փակեց դուռը։ Այնուհետև վախով ու խելահեղությամբ նետվեց դեպի անկյունը, դեպի պաստառի այն ճեղքվածքը, որտեղ առաջ գտնվում էին կողոպտած իրերը, ձեռքը խոթեց ճեղքվածքի մեջ ու մի քանի րոպե մանրակրկիտորեն խառնշտորեց այն՝ շոշափելով բոլոր ծակուծուկերը ու պաստառի բոլոր ծալքերը։ Ոչինչ չգտնելով, վեր կացավ ու խոր շունչ առավ։ Քիչ առաջ, երբ մոտեցել էին Բակալեևի հյուրանոցին, նա հանկարծ երևակայել էր, որ մի որևէ իր, որևէ շղթա, ճարմանդ կամ նույնիսկ թուղթը, որով փաթաթված էին դրանք և որի վրա պառավի ձեռքով նշումներ էին արված, կարող էր մնացած լինել որևէ խոռոչում, հետո հանկարծ գտնվել և անսպասելի ու բացահայտ հանցանշան դառնալ։

Նա կանգնել էր ասես մտազբաղ, ու տարօրինակ, թույլ, համարյա անիմաստ ժպիտը դողում էր նրա շուրթերին։ Վերջապես, նա վերցրեց գլխարկը և կամացուկ դուրս ելավ սենյակից։ Նրա մտքերը խռնվում էին։ Մտախոհ իջավ մինչև դարպասը։

— Ահա և նա ինքը,— լսվեց մի բարձր ձայն։ Ռասկոլնիկովը բարձրացրեց գլուխը։

Դռնապանը կանգնած էր իր խցիկի դռան առջև ու նրան մատնացույց էր անում մի ինչ֊որ ցածրահասակ մարդու, որը տեսքով քաղքենու էր նմանվում, հագած էր խալաթի պես մի բան, բաճկոնակ, ու հեռվից կնոջ էր նմանվում։ Կեղտոտ, հովարավոր գլխարկով ծածկված գլուխը կախված էր, և նա ասես ամբողջովին կորացած լիներ։ Նիհար, կնճռոտ դեմքը ցույց էր տալիս, որ նա հիսունից անց է. փոքրիկ, ուռած աչքերի նայվածքը մռայլ էր, խստաբարո, ու անբավականություն էր արտահայտում։

— Ինչո՞ւմն է բանը,— հարցրեց Ռասկոլնիկովը՝ մոտենալով դռնապանին։

Քաղքենին խեթ֊խեթ նայեց ու երկար, սևեռուն, ուշադիր զննեց նրան, հետո դանդաղ շուռ եկավ ու ոչ մի բառ չասելով, տան դարպասից դուրս ելավ փողոց։

— Ախր ինչո՞ւմն է բանը,— բղավեց Ռասկոլնիկովը։

— Նա ձեր անունը տվեց և հարցրեց, թե այստե՞ղ եք ապրում, ո՞ւմ մոտ։ Հիմա դուք իջաք, ես ձեզ ցույց տվի նրան, իսկ նա գնաց։ Այ քեզ բա՜ն։

Դռնապանը նույնպես մի քիչ տարակուսանքի մեջ էր, ու էլի մի փոքր մտածելով, շուռ եկավ ու մտավ իր խցիկը։

Ռասկոլնիկովը աճապարեց քաղքենու ետևից և իսկույն տեսավ, որ նա դարձյալ դանդաղ, համաչափ քայլերով գնում է փողոցի մյուս կողմով, աչքերը գետնին հառած, ու կարծես ինչ-որ բան է կշռադատում։ Ռասկոլնիկովը շուտով հասավ նրան, բայց մի քանի րոպե նրա ետևից էր գնում. վերջապես, կողքից մոտեցավ ու նայեց նրա դեմքին։ Քաղքենին իսկույն նկատեց նրան, արագ զննեց, ապա էլի սկսեց նայել գետնին, ու այսպես նրանք գնում էին կողք֊կողքի, առանց մի բառ ասելու։

— Դուք ինձ հարցրե՞լ էիք... դռնապանից,— վերջապես աաաց Ռասկոլնիկովը, բայց ինչ-որ շատ ցածր ձայնով։

Քաղքենին ոչ մի պատասխան չտվեց և նույնիսկ չնայեց նրան։ Էլի մի փոքր լուռ էին․

— Ի՛նչ է... գալիս եք, հարցնում... ու լռում եք... ախր ինչո՞ւմն է բանը։— Ռասկոլնիկովի ձայնը խզվում էր ու բառերը կարծես չէին ուզում պարզ արտասանվել։

Քաղքենին այս անգամ բարձրացրեց գլուխը և չարագուշակ, մռայլ հայացքով նայեց Ռասկոլնիկովին։

— Մարդասպա՛ն,― ասաց նա հանկարծ ցածր, բայց պարզ ու կտրուկ ձայնով․․․

Ռասկոլնիկովը քայլում էր նրա կողքից։ Նրա ոտքերը հանկարծ սարսափելի թուլացան, մեջքը սարսռեց, մի ակնթարթ սիրտը կարծես նվաղեց, հետո հանկարծ սկսեց խփել, ասես պոկվեց ու ընկավ կեռից։ Այսպես նրանք անցան հարյուր քայլ, իրար կողքի և դարձյալ բոլորովին լուռ։

Քաղքենին չէր նայում նրան։

— Սա ի՞նչ բան է․․․ ի՞նչ․․․ ո՞վ է մարդասպանը,— հազիվ լսելի փնթփնթաց Ռասկոլնիկովը։

— Դո՛ւ ես մարդասպանը,— էլ ավելի կտրուկ և ազդու տոնով ու ատելությամբ լեցուն ինչ֊որ հրճվանքի ժպիտով ասաց քաղքենին ու դարձյալ ուղիղ նայեց Ռասկոլնիկովի դալուկ դեմքին և խամրած աչքերին։ Այդ պահին երկուսն էլ մոտեցան փողոցների խաչմերուկին։ Քաղքենին դարձավ դեպի ձախ կողմի փողոցը ու գնաց առանց ետ նայելու։ Ռասկոլնիկովը կանգ առավ ու երկար նայեց նրա ետևից։ Նա տեսավ, թե ինչպես քաղքենին մի հիսուն քայլ անցնելով, շուռ եկավ ու նայեց իրեն, իսկ ինքը դեռ անշարժ կանգնած էր նույն տեղում։ Ռասկոլնիկովին թվաց, թե նա այս անգամ էլ իրեն նայեց սառն, ատելությամբ լեցուն և հրճվալից ժպիտով, թեև հնարավոր չէր դա պարզ տեսնել։

Ռասկոլնիկովը կամացուկ, թուլացած քայլերով, դողդոջ ծնկներով և կարծես սարսափելի մրսած ետ դարձավ ու գնաց իր խցիկը։ Նա հանեց գլխարկը, դրեց սեղանին ու տասը րոպե անշարժ կանգնեց դրա կողքին։ Այնուհետև ուժասպառ ընկավ բազմոցին ու հիվանդագին ինքնազգացմամբ, թույլ տնքալով մեկնվեց դրա վրա։ Աչքերը փակված էին։ Այդպես նա պառկեց մոտ կես ժամ։

Նա ոչ մի բանի մասին չէր մտածում։ Այնպես, կային ինչ֊որ մտքեր կամ մտքերի բեկարներ, խառնիխուռն ու անկապ պատկերացումներ, այնպիսի մարդկանց դեմքեր, որոնց նա տեսել էր դեռ մանկության օրերում կամ որևէ տեղ հանդիպել միայն մեկ անգամ և որոնց նա երբեք չէր հիշել։ Վ... եկեղեցու զանգակատունը․ մի պանդոկի բիլիարդը և ինչ֊որ սպա դրա կողքին․ սիգարների հոտ ծխախոտի ինչ֊որ խանութում, ներքնահարկում օղետուն․ սև, բոլորովին խավարապատ սանդուղք՝ կեղտաջրերով ամբողջովին ողողված ու ձվի կեղևներով պատած․ զանգերի կիրակնօրյա ղողանջ ինչ֊որ տեղից... Առարկաները հերթափոխվում ու պտտվում էին մրրկի նման։ Մի քանիսը նրան նույնիսկ դուր էին գալիս, և նա կառչում էր դրանցից, բայց դրանք աղոտանում էին և առհասարակ ներքուստ ինչ֊որ մի բան էր ճնշում նրան, բայց թույլ չափով։ Երբեմն նա իրեն նույնիսկ լավ էր զգում... թեթև դողը չէր անցնում և դա նույնպես համարյա հաճելի էր թվում։

Նա լսեց Ռազումիխինի հապճեպ քայլերը և նրա ձայնը, փակեց աչքերը և քնած ձևացավ։ Ռազումիխինը բացեց դուռը և մի պահ կանգնեց շեմքին, ասես մտքերով տարված։ Հետո կամացուկ ներս մտավ և զգուշությամբ մոտեցավ բազմոցին։ Լսվեց Նաստասլայի փսփսոցը.

— Մի զարթեցնի, թող քունն առնի, հետո ուտելիք կտանք։

— Ճիշտ է,— պատասխանեց Ռազումիխինը։

Երկուսն էլ զգուշությամբ դուրս ելան ու ծածկեցին դուռը։ Անցավ էլի մոտ կես ժամ։ Ռասկոլնիկովը բացեց աչքերը ու պառկեց մեջքի վրա, ձեռքերը դնելով գլխի տակ․․․

«Ո՞վ է նա։ Ո՞վ է գետնի տակից դուրս եկած այդ մարդը։ Որտե՞ղ է եղել նա և ի՞նչ է տեսել։ Նա ամեն ինչ տեսել է, դա անկասկած է։ Այն ժամին նա որտե՞ղ էր կանգնած և որտեղի՞ց էր նայում։ Ինչո՞ւ է նա միայն այժմ մեջտեղ գալիս։ Եվ ինչպե՞ս նա կարող էր տեսնել, մի՞թե այդ հնարավոր է... Հը՛մ...— սարսռելով ու ցնցվելով մտածում էր Ռասկոլնիկովը,— հապա տո՛ւփը, որ Նիկոլայը գտել էր դռան մոտ. մի՞թե այդ էլ հնարավոր է։ Մի որևէ չնչին բան, և ահա քեզ եգիպտական բուրգի չափ հանցանշան։ Ճանճը թռել է ու տեսել։ Մի՞թե այդ հնարավոր է։

Եվ նա հանկարծ նողկանքով զգաց, թե ինչպես թուլացել է, ֆիզիկապես թուլացել։

«Ես այդ պետք է գիտենայի,— դառն քմծիծաղով մտածում էր նա,— ճանաչելով ինքս ինձ, նախազգալով իմ վիճակը, ես ինչպես համարձակվեցի վերցնել կացինը և արյուն թափել։ Ես պարտավոր էի նախապես այդ գիտենալ․․․ Է֊է֊հե՛, ախր ես հո նախապես գիտեի...», հուսահատ շշնշաց նա։

Երբեմն նա մի որևէ մտքով տարված, անշարժ կանգ էր առնում.

«Ոչ, այն մարդիկ այլ կերտվածքի են. իսկական տիրակալը, ում ամեն ինչ թույլատրվում է, ջախջախում է Տոլլոնը, Փարիզում կոտորած է սարքում, Եգիպտոսում մոռանում է բանակը, կես միլիոն մարդ է վատնում մոսկովյան արշավանքում և Վիլնոյում բառախաղով է էժան պրծնում. և նրան մահից հետո կուռք են դարձնում, հետևաբար ամեն ինչ էլ թույլատրելի է։ Ոչ, այդպիսի մարդկանց մարմինը ոչ թե մարմին է, այլ բրոնզ է»։

Անակնկալ մի միտք հանկարծ համարյա ծիծաղեցրեք նրան։

«Նապոլեոն, բուրգեր, Վատեռլոո, ու կոլեգիական ռեգիստրատորի վտիտ, նողկալի այրին, պառավը, վաշխառուն, կարմիր սնդուկը մահճակալի տակ, դե սա ինչպե՞ս կմարսի թեկուզ Պորֆիրի Պետրովիչը... որտեղի՞ց մարսի... էսթետիկան կխանգարի, որպես թե արդյո՞ք Նապոլեոնը ձեռքը կխոթի պառավի մահճակալի տակ։ Օ, անպետքի մեկը...»։

Լինում էին րոպեներ, երբ նա կարծես զառանցում էր. նա տենդային֊հրճվագին տրամադրության մեջ էր ընկնում։

«Հը՛մ, պառավը, դա անհեթեթություն է,— տաքացած, կցկտուր մտածում էր նա,— պառավի գործը թերևս սխալ է, այդ մի կողմ թողնենք։ Պառավին սպանելը միայն հիվանդություն էր... Ես ուզում էի շուտ օգտվել նրա մահվանից... ես ոչ թե մարդուն, այլ սկզբունքը սպանեցի։ Սկզբունքը ես սպանեցի, բայց դրանից չօգտվեցի․ մնացի չշահված... Հենց միայն սպանել կարողացա, և այն էլ արդյո՞ք կարողացա... Սկզբո՞ւնք։ Տխմար Ռազումիխինը ժամ առաջ ինչո՞ւ էր հայհոյում սոցիալիստներին։ Ջանասեր, բանիմաց մարդիկ են. «հանուր երջանկությամբ» են զբաղվում... Ոչ, կյանքը ինձ մի անգամ է տրվում ու այլևս երբեք չի լինի, ես չեմ ուզում սպասել «համընդհանուր երջանկության»։ Ես ինքս էլ եմ ուզում ապրել, թե չէ ավելի լավ է և չապրել։ Ի՞նչ արած, ես միայն չուզեցի անխնամ թողնել սովալլուկ մորս, կարիքի մեջ խեղդվել՝ սպասելով «համընդհանուր երջանկության»։ Որպես թե «ես իմ աղյուսն եմ բերում համընդհանուր երջանկության համար և դրանով սրտի հանգստությունեմ զգում»։ Քա՛հ֊քա՛հ։ Հապա ինչո՞ւ դուք ինձ աչքաթող արեցիք։ Չէ՞ որ ես ընդամենը մի անգամ եմ ապրում, չէ՞ որ ես էլ եմ ուզում ապրել․․․ Էհ, ես էսթետիկական ոջիլ եմ և ուրիշ ոչինչ,— ավելացրեց նա հանկարծ, խելագարի նման ծիծաղելով։— Այո, ես իսկապես ոջիլ եմ,— շարունակեց նա՝ չարախնդությամբ կառչելով այդ մտքից, քրքրելով այն, ու դրանով խաղ էր անում, զվարճանում,― ու դա հենց միայն այն պատճառով, որ նախ՝ հիմա ես դատողություններ եմ անում, թե ես ոջիլ եմ. երկրորդ, այն պատճառով, որ մի ամբողջ ամիս ամենաբարերար նախախնամությանն էի անհանգստացնում, կոչ էի անում վկա լինել, որ ես իբր ոչ թե իմ միս ու արյան և հաճույքի համար եմ այդ բանը ձեռնարկում, այլ նկատի ունեմ շատ լավ ու հաճելի մի նպատակ, քա՛ք֊քա՛հ. երրորդ, այն պատճառով, որ հաշվի չէի առել այդ բանը կատարելու հնարավոր հետևանքները, դրանք չէի կշռադատել, բոլոր ոջիլներից ընտրեցի առավելապես անօգտակարը, ու սպանելով նրան, որոշեցի նրանից վերցնել ճիշտ այնքան, որքան ինձ հարկավոր է առաջին քայլն անելու համար, ոչ ավելի և ոչ պակաս (իսկ մնացածը ուրեմն այնպես էլ կգնար վանք, կտակի համաձայն, քա՛հ-քա՛հ)... Ես վերջնականապես ոջիլ եմ հենց այն պատճառով, որ ինքս գուցե է՛լ ավելի վատթար ու նողկալի եմ, քան սպանված ոջիլը, ու առաջուց նախազգում էի, որ միայն սպանելուց հետո ինքս ինձ կասեմ այս բանը։ Մի?թե որևէ իրադարձություն կարող է համեմատվել այս զարհուրելի բանի հետ։ O, գռեհկություն, o, ստորություն... օ, ինչպես եմ ես հասկանում «մարգարեին», սուրը ձեռքին, նժույգ նստած. Ալlահը պատվիրում է, ու հնազանդվիր, «երկչոտ» արարած։ Իրավացի է, իրավացի է «մարգարեն», երբ որևէ տեղ, փողոցի լայնքով լավ մարտկոց է գնում և խփում արդարին և մեղավորին, նույնիսկ չարժանացնելով բացատրության։ Հնազանդվիր, երկչոտ արարած, ու ոչինչ մի ցանկանա, որովհետև այդ քո գործը չէ․․․ Օ, ոչ մի դեպքում, ոչ մի դեպքում չեմ ների պառավին»։

Նրա մազերը թրջվել էին քրտնքից, դողդոջ շրթունքները բորբոքված էին, անշարժ հայացքը մեխվել էր առաստաղին։

«Մայրս, քույրս, որքան ես սիրում էի նրանց։ Ինչո՞ւ եմ հիմա նրանց ատում։ Այո, ես նրանց ատում եմ, ֆիզիկապես ատում, չեմ կարող նրանց տանել, երբ իմ կողքին են... Ժամ առաջ ես մոտեցա ու համբուրեցի մորս, հիշում եմ... Գգվել նրան ու մտածել, որ եթե նա իմանա, ապա... Գուցե այդ դեպքում ասե՞մ նրան։ Ինձնից այդ կարելի է սպասել... Հըմ, նա պետք է որ այնպես լինի, ինչպես ես եմ,— ավելացրեց Ռասկոլնիկովը մտքին զոռ տալով, կարծես մաքառելով իրեն համակող զառանցանքի դեմ։— Օ, ինչպես եմ ես հիմա ատում պառվուկին, թվում է, թե երկրորդ անգամ կսպանեի, եթե կենդանանար։ Խե՛ղճ Լիզավետա, ինչո՞ւ էր այն պահին նա այնտեղ... Տարօրինակ է, ինչո՞ւ ես նրա մասին համարյա չեմ մտածում, կարծես թե չեմ սպանել... Լիզավե՛տա, Սո՛նյա, խեղճ, խոնարհ արարածներ հեզ աչքերով... Սիրելիներ... Ինչո՞ւ նրանք չեն լալիս, ինչո՞ւ չեն հառաչում... Նրանք ամեն ինչ զոհում են... նայում հեզ ու մեղմիվ... Սո՛նյա, Սո՛նյա, մեղմաբարո Սոնյա...»

Նա անզգայացավ, նրան տարօրինակ թվաց, որ ինքը չի հիշում, թե ինչպես կարող էր հայտնվել փողոցում։ Արդեն ուշ երեկո էր։ Մթնշաղը թանձրանում էր, Լիալուսինը հետզհետե ավելի պայծառ էր շողում, օդը առանձնապես հեզձուցիչ էր։ Փողոցներով մարդկանց բազմություններ էին գնում, արհեստավորները և զբաղված մարդիկ տուն էին գնում, ուրիշները զբոսնում էին. զգացվում էր կրի, փոշու, նեխած ջրափոսերի հոտը։ Ռասկոլնիկովը քայլում էր տխուր ու մտահոգված. նա շատ լավ էր հիշում, որ տանից դուրս էր եկել ինչ-որ դիտավորությամբ, որ հարկավոր էր շտապել, ինչ֊որ բան անել, բայց թե ինչ, մոռացել էր։ Հանկարծ նա կանգ առավ ու տեսավ, որ փողոցի մյուս կազմում, մայթի վրա մի մարդ է կանգնած և նրան ձեռքավ է անում։ Ռաոկոլնիկավը փողոցի միջով մոտեցավ նրան, բայց այդ մարդը հանկարծ շուռ եկավ ու գնաց, ուշադրություն չդարձնելով նրա վրա, գլուխը կախած, առանց ետ նայելու և ցույց տալու, որ կանչել էր նրան։ «Լավ, մի՞թե նա կանչել էր», մտածեց Ռասկոլնիկովը ու այնուամենայնիվ գնաց նրա ետևից։ Մինչև նրան հասնելը տասը քայլ էր մնում, երբ Ռասկոլնիկովը հանկարծ ճանաչեց նրան և վախեցավ, դա ժամ առաջ հանդիպած քազքենին էր նույն խալաթով և նույնպես կորացած։ Ռասկոլնիկովը քայլում էր հեռվից, նրա սիրտը խփում էր. նրանք անցան մյուս փողոցը. քաղքենին ետ չէր նայում։ «Արդյոք գիտե՞ նա, որ ես գնում եմ իր ետևից», մտածում էր Ռասկոլնիկովը։ Քաղքենին ներս մտավ մի մեծ տան դարպասից։ Ռասկոլնիկովը արագ մոտեցավ դարպասին ու նայեց, թե արդյոք նա ետ չի՞ դառնա և իրեն չի՞ կանչի։ Եվ իսկապես, անցնելով դարպասից և արդեն մտնելով բակը, հանկարծ քաղքենին շուռ եկավ ու կարծես էլի նրան ձեռքով արեց։ Ռասկոլնիկովը անմիջապես անցավ դարպասից, բայց քաղքենին արդեն բակում չէր։ Ուրեմն նա բարձրանում էր առաջին սանդուղքով։ Ռասկոլնիկովը հետևեց նրան։ Հիրավի, վերևից դեռ լսվում էին ինչ-որ մեկի չափածո, անշտապ քայլերը։ Տարօրինակ էր, սանդուղքը կարծես թե ծանոթ էր։ Ահա առաջին հարկի մի պատուհանը, ապակիներից թափանցում էր լուսնի տխուր ու խորհրդավոր լույսը, ահա և երկրորդ հարկը։ Վա՛հ, սա հենց այն բնակարանն է, որտեղ աշխատում էին ներկարարները... Այդ ինչպե՞ս է որ ինքը անմիջապես չճանաչեց։ Առջևից գնացող մարդու քայլերը լռեցին, ուրեմն նա կանգ էր առել կամ թաքնվել որևէ տեղ։ Ահա և երրորդ հարկը, էլի՞ բարձրանալ, ինչպիսի՜ լռություն է այնտեղ, նույնիսկ սարսափելի է... Բայց Ռասկոլնիկովը գնաց։ Նա վախենում և անհանգստանում էր հենց իր քայլերի ձայնից։ Աստվա՛ծ իմ, ի՜նչ մութ է։ Քազքենին երևի թաքնվել է որևէ անկյունում։ Հը՛մ, բնակարանի դուռը բոլորովին բաց է. Ռասկոլնիկովը մի փոքր մտածեց ու ներս մտավ։ Նախասենյակը խավար էր ու դատարկ, ոչ ոք չկար, կարծես ամեն ինչ դուրս էին տարել, նա կամացուկ, ոտքերի մա տների վրա անցավ հյուրասենյակ. ամբողջ սենյակը ողողված էր լուսնի պայծառ լույսով, այստեղ առաջվա պես էր ամեն ինչ՝ աթոռները, հայելին, դեղին բազմոցը և շրջանակների մեջ դրված պատկերները։ Ահագին, կլոր, պղնձագույն-կարմրավուն լուսինը ուղղակի նայում էր պատուհաններից։ «Այս լռությունը լուսնից է,— մտածեց Ռասկոլնիկովը,— այն ինչ֊որ հանելուկային տեսք ունի»։ Ռասկոլնիկովը կանգնել էր սպասողական վիճակում, երկար սպասում էր, ու որքան անդորր էր լուսինը, այնքան ուժեղ էր խփում նրա սիրտը, նույնիսկ ցավում էր։ Ու շարունակ լռություն։ Հանկարծ լսվեց կարճ, վայրկենական չխկոց, կարծես մարխ կոտրեցին, ու դարձյալ ամեն ինչ լռեց։ Արթնացած մի ճանճ թռավ ու զարկվեց պատուհանի ապակուն և տխուր բզզաց։ Հենց այդ րոպեին, սենյակի մի անկյունում, փոքրիկ պահարանի և լուսամատի արանքում Ռասկոլնիկովը կարծես թէ պատից կախած մի կանացի վերարկու նկատեց։ «Որտեղի՞ց է այդ վերարկուն, չէ՞ որ առաջ դա չկար...», մտածեց նա։ Կամացուկ մոտեցավ ու գլխի ընկավ, որ վերարկուի տակ կարծես թե ինչ-որ մարդ է թաքնված։ Նա զգուշությամբ մի կողմ քաշեց վերարկուն և տեսավ, որ այնտեղ աթոռ է դրված, իսկ աթոռի վրա, անկյունում նստած է պառավը, ամբողջովին կծկված և գլուխը կախած, այնպես որ Ռասկոլնիկովը ոչ մի կերպ չէր կարողանում պարզ տեսնել դեմքը, բայց դա իրոք պառավն էր։ Ռասկոլնիկովը մի փոքր կանգնեց նրա գլխավերևում, «վախենում է», մտածեց նա, իր վերարկուին կարած օղակից կամացուկ հանեց կացինը և մեկ, երկու անգամ խփեց պառավի կատարին։ Բայց, տարօրինակ բան, պառավը նույնիսկ չշարժվեց հարվածներից, ասես փայտից լիներ։ Ռասկոլնիկովը վախեցավ, թեքվեց ու սկսեց զննել նրան, բայց պառավը է՛լ ավելի կախեց գլուխը։ Ռասկոլնիկովը բոլորովին կռացավ մինչև հատակը ու ներքևից նայեց պառավի դեմքին, նայեց ու սարսափեց. պառավը նստել էր ու ծիծաղում էր, ծիծաղում կամացուկ, անլսելի, ամեն կերպ աշխատելով, որ Ռասկոլնիկովը չլսի իր ձայնը։ Հանկարծ Ռասկոլնիկովին թվաց, թե ննջարանի դուռը մի քիչ բացվեց և կարծես թե այնտեղ նույնպես ծիծաղեցին ու փսփսում են։ Նա կատաղության հասավ, սկսեց ամբողջ ուժով մեկ խփել պառավի գլխին, բայց կացնի յուրաքանչյուր հարվածից հետո ննջարանից ավելի ու ավելի պարզ էին լսվում ծիծաղն ու փսփսոցը, իսկ պառավը այնպես էլ ցնցվում էր քրքիջից։ Ռասկոլնիկովը փորձեց փախչել, բայց ամբողջ նախասենյակը արդեն լիքն էր մարդկանցով, բնակարանի դուռը բոլորովին բաց էր, սանդուղքի աստիճաններին, հարթակում բազմաթիվ մարդիկ էին կանգնած, գլուխնե՛ր հա դլոլխնե՛ր, բոլորը նայում են, բայց դարանակալած սպասում են, լռում... Ռասկոլնիկովի սիրտը ճմլվեց, ոտքերը չեն շարժվում, կպել են հատակին... Նա ուզում էր ճչալ, ու արթնացավ։

Նա ծանր շունչ առավ, բայց տարօրինակ բան, կարծես թե երազը դեռ շարունակվում էր. սենյակի դուռը բոլորովին բացված էր, շեմքին կանգնել էր բոլորովին անծանոթ մի մարդ և ակնապիշ նայում էր նրան։

Ռասկոլնիկովը հազիվ էր բացել աչքերը, երբ վայրկենապես նորից փակեց։ Նա պառկած էր մեջքի վրա ու չէր շարժվում։ «Երազս շարունակվո՞ւմ է, ինչ է», մտածեց նա և դարձյալ մի քիչ, աննկատելիորեն բարձրացրեց արտևանունքները, որպեսզի նայեր, անծանոթը կանգնած էր նույն տեղում և շարունակում էր հայացքով զննել նրան։ Հանկարծ նա զգուշությամբ շեմքից ներս անցավ, խնամքով ծածկեց դուռը, մոտեցավ սեղանին, սպասեց մի րոպե, շարունակ նայելով Ռասկոլնիկովին, ու կամացուկ, զգուշությամբ նստեց աթոռին, բազմոցի մոտ. լայնեզր գլխարկը դրեց կողքին, հատակին, իսկ երկու ձեռքով հենվեց ձեռնափայտին՝ կզակը դնելով բռունցքներին։ Երևում էր, որ նա պատրաստվեց երկար սպասել։ Որքան կարելի էր նշմարել թարթող արտևանունքներից, այդ մարդը արդեն տարիքավոր էր, ամրակազմ, խիտ և բաց գույնի, համարյա սպիտակ մորուքով...

Անցավ մոտ տասը րոպե։ Դեռ լույս էր, բայց արդեն իջնում էր երեկոն։ Սենյակում կատարյալ լռություն էր։ Նույնիսկ սանդուղքից էլ ոչ մի ձայն չէր լսվում։ Միայն ինչ-որ մի մեծ ճանճ զարկվում էր պատուհանի ապակուն, բզզում ու թպրտում։ Վերջապես, դա անտանելի դարձավ. Ռասկոլնիկովը հանկարծ վեր կացավ ու նստեց բազմոցին։

— Հը՛, ասացե՛ք, ի՞նչ եք ուզում։

— Ես հո այդպես էլ գիտեի, որ դուք քնած չեք, այլ միայն քնած եք ձևանում,— տարօրինակ պաաաախանեց անծանոթը՝ հանգիստ ծիծաղելով։— Արկադի Իվանովիչ Սվիդրիգայլով, թույլ տվեք ծանոթանալ։

1. ↑ Խեղդվեցեք, շներ, եթե ձեզ վատ եք զգում (ֆրանս․)։
2. ↑ Կեցցե մշտնջենական պատերազմը (ֆրանս․)։