«Ակամա ճանապարհորդները»–ի խմբագրումների տարբերություն

23:03, 25 Հունիսի 2016-ի տարբերակ

Անավարտ Այս ստեղծագործությունը դեռ ամբողջովին տեղադրված չէ Գրապահարանում

Առաջին մաս

Գլուխ առաջին

Ավտոմեքենան ուշանում էր...

Դաշտում և այգիներում աշխատողներն արդեն գնացել էին և գյուղամիջում մնացել էին սար մեկնողները՝ քսան-քսանհինգ դպրոցական։ Ութ տղա, վեց աղջիկ 7֊ի «բ»֊ից, հինգ հոգի իննեիորդից, Հասմիկը, որ մայրիկի հետ քաղաքից եկել էր ամառը հորաքրոջ մոտ անցկացնելու և 6֊րդ «ա»-ի Ցախլեղտակ հայտնի եռյակը։

Հավաքվածները մտքում կամ բարձրաձայն բողոքում էին վարորդ Բաղդասարից և վերջինիս անփութությունը հիմնավորելու համար փորձում էին հիշել էլի նման դեպքեր.

— Մոռացե՞լ եք, անցած անգամ էլ շրջկենտրոն գնալիս կես ժամ ուշացավ։

— Բա Սարատակ, ֆուտբոլի գնալիս...

— Անտառը, անտառը, չեք հիշո՞ւմ...

— Պատճառն էլ գրպանում է՝ մեքենան փչացավ։

— Փչացավ, բա չէ՜... ինքն ուշանում է, մեղքը գցում մեքենայի վրա։

— Խեղճ մեքենա...

Ձայները գնալով բարձրանում էին։

Ընդհանուրի մտահոգությանն անտարբեր էին միայն Ցախլեղտակի տղաները՝ Լևոնը, Վազգենն ու Հակոբը։ Խոտ հավաքողներին նրանք միացել էին ընդամենը երեսուն րոպե առաջ և առիթից օգտվելով, որ մեքենան ուշանում է, հավաքվել էին զբոսայգու հեռավոր անկյուններից մեկում՝ ծրագրելու իրենց անելիքը։ Սկզբում ամեն ինչ թվում էր հասարակ ու հեշտ, բայց պարզվեց, որ դա շատ ավելի բարդ է, քան նունիսկ մաթեմատիկայի խնդրագրքի աստղանիշ խնդիրներն ու վարժությունները։ Բանն այն է, որ երեկ երեկոյան եռյակը փառավոր ծեծ էր կերել յոթերորդցի Արամից։ Ակումբում, կինոն սկսվելուց առաջ, Լևոնը փորձել էր ծաղրել Հասմիկին։ Դե, հենց այնպես... աղջիկը նոր էր եկել կեսօրվա ավտոբուսով և դեռ չէր հասցրել գյուղում որևէ մեկի հետ ծանոթանալ։ Այնպես որ նրան կարելի էր ծաղրել, վտանգավոր ոչինչ չկար։ Բայց պարզվեց, որ դա բոլորովին այդպես չէ։ Լևոնը նոր էր մոտեցել աղջկան, երբ անսպասելիորեն մեջտեղ էր ընկել Արամը. «Ի՞նչ ես ուղում, Ցախ։»։ «Քեզ ի՞նչ»— հոխորտացել էր Լևոնը։ «Ակումբից դուրս արի, կասեմ թե ինձ ինչ»։ Մարտահրավերը նետվել էր յոթ-ութ տղաների ներկայությամբ և Լևոնը չէր կարողացել հրաժարվել։ Խմբով գնացել էին ակումբի հակառակ կողմը՝ անլապտեր սյան տակ ու... Արամը երեքին էլ ջարդել էր ինչպես որ պետքն է։ Ավելի մեծ անպատվություն Ցախլեղտակի տղաներն անկարող էին նույնիսկ երևակայել։ Հարկավոր էր շուտափույթ վրեժխնդիր լինել, դրա համար էլ նրանք որոշել էին միանալ սար գնացողներին։ Իհարկե, Արամից բացի եռյակը ինչ֊որ կերպ վրեժ պետք է լուծեր նաև Գագիկից, Սահակից ու Գրիգորից, որոնք թույլ չէին տվել երեքով միասին Արամի վրա հարձակվել։ Բայց դա հետո։ Նախ անհրաժեշտ էր լուծել Արամի հարցը, որը չէր լուծվում։ Տղաներին երկար ժամանակ չէր հաջողվում նույնիսկ որևէ առաջարկ անել։ Վերջապես, բավական մտմտալուց հետո Հակոբը թռավ տեղից.

— Գտա։

Կանաչների վրա փռված Լևոնը պտտվեց հարյուրութսուն աստիճանով՝ ընկավ մեջքի վրա, իսկ Վազգենը ձգվեց տեղում.

— Ի՞նչ։

— Ի՞նչ գտար։

— Ծոցները մողեսներ կգցենք։

Վազգենի աջ հոնքը թռավ դեպի ճակատը և դրանից նրա բարալիկ դեմքը ավելի երկարեց։

— Իսկ եթե մողեսները թունավոր լինե՞ն։

— Ավելի լավ,— ուրախացավ Հակոբը,— կմեռնեն և վերջ։

— Վերջ, բա չէ դրա համար երեքիս էլ քարշ կտան դատարան, ի՞նչ ենք պատասխանելու։

Լևոնը, որին Հակոբի առաջարկն առանձնապես չէր ոգևորել, ձգեց առանց այդ էլ երկար ոտքերն ու կուշտ հորանջեց։ Մի պահ նա մտածեց միջամտել խոսակցությանը, բայց անմիջապես էլ փոխեց որոշումը։ «Շուտ է, թող էլի գզվեն, գուցե մի բան դուրս գա»— մտածեց և ալարելով նորից շրջվել փորի վրա։ Լևոնի անտարբերությունը ոգևորեց Վազգենին և նա նոր թափով վրա տվեց,

— Հը՛, դե խոսիր, ասա, ի՞նչ ես պատասխանելու։

— Ոչինչ էլ չեմ պատասխանի,— փնթփնթաց Հակոբը։

— Դատարանում լռել չկա, պետք է խոսես։

— Ես ոչ դատարան կընկնեմ, ոչ էլ կխոսեմ։

— Իյա՜...

— Բա՜...

— Իսկ այդ ինչպե՞ս չես ընկնի դատարան։

Հակոբը հաղթական ժպտաց՝ ելքը գտել էր.

— Հենց այնպես, չեմ ընկնի։ Կգտնեմ այնպիսի մողեսներ, որոնք թունավոր չեն։

«Տեսա՞ր, Տակառիկը բնագետ է եղել, իսկ մենք անտեղյակ ենք»,— մտքում հեգնեց Լևոնը։ Նա տանել չէր կարողանում, երբ որևէ մեկը, առավել ևս իր եռյակի տղաներից, ակնարկում էին ինչ֊որ բան գիտենալու մասին։ Ինչ ուզում է լիներ, թեկուզ ամենապարզ, ամենահասարակ, նույնիսկ իրեն հայտնի ճշմարտությունը՝ միևնույն է, տանել չէր կարող։ Բայց և այնպես, դրսևորելով կամքի մեծ ուժ, եռյակի ղեկավարը կարողացավ այս անգամ էլ զսպել իրեն՝ խոսակցությանը չմիջամտելու համար։ «Եռունդա, թող գզվեն...»։

— Լավ, ենթադրենք գտար,— Վազգենը ոչ մի կերպ չէր կարողանում հաշտվել այն մտքի հետ, որ հաղթանակն ինչպես միշտ իր ձեռքից թռել է,— ենթադրենք գտար քո այդ ոչ թունավոր մողեսները, իսկ ինչպե՞ս ես դրանք ծոցները գցելու։

— Շատ պարզ։ Վեց գիշեր մնալու ենք սարում, չէ՞։

— Ենթադրենք մնալու ենք, հետո՞։

— Գիշերները սարում քնելու ենք, չէ՞։

— Ենթադրենք քնելու ենք, հետո՞։

— Իսկ մենք չենք քնի։ Կսպասենք մինչև նրանք մրափեն, հետո կմոտենանք ու հոպ՝ մողեսները ծոցները կգըցենք։

— Ենթ...

Խոսքի կեսին Վազգենը լեզուն կծեց՝ ենթադրելու բան չկար։ Հակոբն արհամարհական հայացքով չափեց ընկերոջը՝ ոտքից մինչև գլուխ.

— Հը՛, դե ենթադրիր, ընկեր Լեղաճաք։

— Ենթադրելու բան չկա, մեռած գործ է։

— Ինչո՞ւ։

— Որովհետև բան դուրս չի դա։

— Ինչո՞ւ։

— Որովհետև Արամը կտեսնի։

— Չի տեսնի։

— Իսկ եթե տեսնի՞։

— Ասացի՝ չի տեսնի։ Դմբո, քնած ժամանակ դու տեսնո՞ւմ ես, որ նա տեսնի։

— Դմբոն դու ես։ Եսկ եթե քնած չլինի՞։

— Իսկ եթե, իսկ եթե... ենթադրենք, ենթադրենք... իզուր չէ, որ անունդ Լեղաճաք նապաստակ դրեցինք։

— Դե, դե, Տակառիկ, չփորձես վիրավորել, թե չէ...

— Թե չէ ի՞նչ կանես,— Վազգենի անընդհատ հակաճառությունները Հակոբին հանել էին համբերությունից։ Նա առաջ գցեց կուրծքն ու մարտի պատրաստ աքաղաղի նման մոտեցավ կիսապառկած ընկերոջը,— դե խոսիր, ասա, ի՞նչ կանես, Լեղաճաք նապաստակ։ Նապ, նապո, նապաստակ...

— Ասացի չվիրավորես,— Վազգենը նստեց տեղում։

— Կվիրավորեմ ու մռութդ էլ կջարդեմ,— Հակոբն ավելի մոտեցավ։

Վախենալով, որ նստած ժամանակ կարող է խփել, Վազգենը թռավ տեղից.

— Ո՞ւմ մռութը։

— Քո։

— Ապա, կրկնիր։

— Կջարդեմ քո մռութը։

Վերջին բառերի հետ Հակոբը բարձրացրեց բռունցքը Վազգենի դնչին հասցնելու համար, բայց Լևոնը թույլ չտվեց։ Առանց պառկած տեղից բարձրանալու նա ծալեց մետրանոց ոտքը, դրեց Հակոբի կլորիկ, ուռած փորին և ալարելով հրամայեց.

— Չաքլորանալ։ Վեր ընկեք տեղներդ ու լսեք ինձ։ Նախ,— նրա երկնագույն, գեղեցիկ աչքերը մեխվեցին Վազգենի դեմքին,— Արամից այդքան վախենալ պետք չէ, չի սաղում...

— Երեկ էլ ասացիր չի սազում,— ընդհատեց Վազգենը, որի քթի մրմռոցը դեռ չէր անցել,— դրա համար էլ կերանք այդ փառավոր ծեծը։ Ներողություն էր՝ կխնդրեինք, կպրծնեինք, իսկ դու...

— Ձայնդ, թե չէ որ տեղիցս բարձրացա քեզ ներողություն ցույց կտամ։

Վազգենը վախեցած սսկվեց։ Իսկ Լևոնն, այդքանը նրա համար բավարար համարելով, դարձավ Հակոբին։

— Ինչ վերաբերում է ծոցները մողես գցելու քո առաջարկին,— նա դանդաղ տարուբերեց շեկլիկ գլուխը,— եռունդա, հիմարություն է։ Բոլորը գիտեն, որ դա մեր գյուտն է, անմիջապես գլխի կընկնեն ինչպես անցած անգամ՝ Ալվարդի ժամանակ։ Մոռացե՞լ ես...

Հակոբն ուսերը թոթվեց, մոռանալու բա՞ն էր, որ մոռացած լիներ։

Պատահել էր ընդամենը մեկ ամիս առաջ, դպրոցում։ Վազգենը պատռել էր Ալվարդի մաթեմատիկայի տետրը։ Աղջիկը զայրացել էր։ «Դուք երեքդ էլ հիմարներ եք, ծաղրածուներ։ Վախկոտ֊մեծամիտներ եք»— ամբողջ դասարանի առաջ սկսել էր նա։ Դա, իհարկե, վիրավորանք էր և տղաները որոշել էին վրեժխնդիր լինել։ Հենց հաջորդ դասամիջոցին նրանք մի փոքրիկ մողես էին բռնել ու խցկել Ալվարդի պայուսակը։ Մողեսն աղջկան ոչինչ չէր արել, նույնիսկ չէր կծել, միայն վախեցրել էր։ Դասի ժամանակ դուրս էր սողացել պայուսակից ու ընկել էր Ալվարդի շրջազգեստի վրա։ Ընդամենը այդքանը։ Բայց հենց այդքանի համար այնպիսի աղմուկ էր բարձրացրել... Դասղեկը կշտամբել էր, հետո եռյակը հյուրընկալվել էր դպրոցի դիրեկտոր ընկեր Ասատրյանի առանձնասենյակում, հետո ծնող էին կանչել, հետո...

Հակոբը հասկացավ, որ մողեսներն իսկապես հարցի լուծում չեն և հուսահատված թոթվեց ուսերը.

— Ուրեմն ճար չկա՞։

Վազգենը ցուցադրաբար ծլթացրեց լեզուն և արհամարհանքով ժպտաց. «Այդ էլ քո մողեսը, ընկեր Տակառիկ»։

— Ճար կլինի,— վստահ պատասխանեց Լևոնը։

— Դու կոնկրետ որևէ բան...

Հակոբը կեսից ընդհատեց խոսքը։ Լևոնը մատը դրեց շուրթերին և գլխով ցույց տվեց ծառուղին։

Վազելով եռյակին էր մոտենում 4-րդ «գ»-ի Արեգը։

— Հը, բան լսեցի՞ր,— տղայի տեղ հասնելուն պես, խիստ ձայնով հարցրեց Լևոնը։

— Այո,— Արեգը հպարտ ժպտաց։ Նա եռյակի անդամ չէր, որովհետև տարիքով փոքր էր և բացի այդ խելքը գլխին, համապատասխան մականուն չուներ, բայց հաճույքով կատարում էր Ցախլեղտակի բոլոր հանձնարարությունները՝ փոխարենն ստանալով եռյակի պաշտպանությունը։ Այդպիսի հանձնարարություն էլ Արեգն այսօր էր ստացել։ Նա պետք է գաղտնի ունկնդրեր Արամի, Գագիկի ու Հասմիկի խոսակցությանը։ Եվ հիմա եկել էր զեկուցելու հետախուզության արդյունքների մասին։

— Դե, սկսիր,— հրամայեց Լևոնը։

— Ինչպես որ ասել էիր...

— Հրամայել, հիմար,— ընդհատեց Լևոնը։ Նա տանել չէր կարողանում, երբ որևէ մեկր աղավաղում էր պաշտոնական խոսակցությունների համար եռյակի կսվմից հաստատված ոճը, որի համաձայն բոլոր զեկույցները հրամանատարին՝ պետք է սկսվեին «ինչպես հրամայել էիր» բառերով։

Արեգը հասկացավ, թե ինքն ինչի համար է արժանացել դիտողության ու գլխով արեց.

— Ինչպես հրամայել էիր, այդպես էլ արեցի՝ պահվեցի ցանկապատի ետևում ու ականջ...

— Եռունդա, կարճ կապիր, ժամանակ չկա։ Առանց ականջի ու ցանկապատի։ Ի՞նչ լսեցիր։

— Լսեցի, որ Աշոտը դեմ է ձեր սար գնալուն։

— Մե՞ր,— Վազգենն անհանգստացավ։

— Այո, ձեր,— Արեգը գլխով արեց,— հորս արև, դեմ է։

Լևոնը խեթ֊խեթ նայեց Վազգենին, այսինքն չփորձեռ խանգարել, հարցեր տալու իրավունք ունեմ միայն ես։ Հետո նորից շրջվեց Արեգին.

— Շարունակիր։

— Ուրեմն, Աշոտն ասաց, որ ընկեր Գեղամը սխալ բան է անում, որ այդ հիմարներին՝ այսինքն ձեզ, իր գլխին փորձանք է տանում ։ Որ այդ հիմարներին՝ այսինքն ձեզ, չպետք թույլ տալ սար գնալու։ Որ այդ հիմարներին՝ այսինքն ձեզ...

— Զզվեցրիր, եռունդա, առանց հիմարների պատմիր։

— Լավ։ Ուրեմն, Աշոտն ասաց, որ ձեզանից աշխատող դուրս չի գա։ Հետո էլ ասաց, որ ընկեր Գեղամը գրասենյակից դուրս գա թե չէ, ինքը կմոտենա ու կզգուշացնի, որ այդ հիմար... ներողություն, որ ձեզ վռնդի տները։

— Տեսնո՞ւմ ես ծծած մոմպասին,— չհամբերեց Հակոբը։

— Եռունդա։ Դրան էլ պետք է դաս տալ,— վճռեց Լևոնը,— Լեղաճաք, քեզ մարտական առաջադրանք՝ պետք է հետևես...

— Աշոտի՞ն։

— Այո։

— Լավ։

— Հիմար, պատասխանիր ինչպես պետքն է։ Քանի՞ անգամ քեզ պետք է հիշեցն եմ, որ առաջադրանք ստանալու ժամանակ ասես՝ լսում եմ, ինչպես հրամայված է։

Վազգենը ձգվեց տեղում.

— Լսում եմ, ինչպես հրամայեցիք։

— Լևոն,— խոսակցությանը խառնվեց Հակոբը,— իսկ եթե ընկեր Գեղամը լսի Աշոտին։

Լևոնը Հանգիստ թափ տվեց ձեռքը.

— Չլինելու բան է։ Այդ ծծած մոմպասն ո՞վ է, որ ընկեր Գեղամը լսի ու իր խոսքից ետ կանգնի։ Հիմա մյուսների մասին պատմիր։ Մյուսնե՞րն ինչ էին ասում։

— Ոչինչ էլ չէին ասում։

— Իսկ ընդհանրապե՞ս։

— Ընդհանրապես... ընդհանրապես Արամը զայրացավ Գագիկի վրա, որ հետը ուսապարկ է բերել։ Ասաց՝ պետք չէր, իզուր ուշադրություն կգրավի։

— Իսկ Գագիկն ինչո՞ւ էր ուսապարկը բերել,— ընդհատեց Լևոնը։

— Չգիտեմ։

— Հետո Գագիկն ասաց, որ ոչ մի ուշադրություն էլ չի գրավի։ Ասաց, որ բոլորը գիտեն կոլեկցիաներ հավաքելու իր սովորության մասին և, որ ուսապարկում լուցկու դատարկ տուփերից բացի կան նաև լիքը տուփեր և լապտեր, որը շատ անհրաժեշտ է...

Արեգի խոսքն անսպասելիորեն ընդհատվեց։ Գյուղամեջից լսվեց ինչ֊որ մեկի սուր ձայնը.

— Մեքենան...

Լևոնը թռավ տեղից։ Հակոբն ու Վազգենը հետևեցին նրան։ Բայց վազելուց առաջ Լևոնը նորից դիմեց Արեգին.

— Իսկ ինչի՞ է պետք։

— Ի՞նչը,— միանգամից չհասկացավ տղան։

— Լապտերը, հիմար։

— Լապտե՞րը... Հա, լապտերը պետք է։

— Ինչի է պետք,— հևաց Լևոնը։

— Ինչի,— Արեգը շփոթված քորեց գլուխը,— չգիտեմ։ Հորս արև, չգիտեմ։ Այդ մասին նրանք ոչինչ չասացին։

Լևոնը զայրացավ, բամփեց տղայի գլխին, գցեց խոտերի մեջ և երկար ոտքերը լայն-լայն գցելով, վազեց Հակոբի ու Վազգենի ետևից։

Շրջապատը լցվել էր նոր հնձած խոտի հաճելի բույրով և մղեղի փոշիով։ Սարի վրա կանգնած ոսկեգույն ամպերը պտտվում էին թեթև քամուց։ Քրտինքի կաթիլները լցվում էին աշխատողների աչքերը, կսկծացնում։ «Բելոռուսները» երկար կցասայլերը պոչերից կապած, ձևավոր վազք էին կատարում սարի լանջին փռված դեզերի արանքում և խոտի խրձեր բարձած բռնում էին գյուղի ճանապարհը...

Արևն արդեն թեքվել էր: Գյուղում հիմա տոթից խեղդված կեսօր էր և ներքևում աշխատողները հավանաբար ընդհատել էին իրենց աշխատանքն ու նստել հացի։ Իսկ սարում օդը դեռ չէր հասցրել շիկանալ և թերևս դա էր պատճառը, որ ընկեր Գեղամը մոռացել էր ընդմիջում հայտարարելու մասին։ Շատերն արդեն տրտնջում էին քաղցից կամ հոգնածությունից, իսկ նա ասես ոչինչ չէր նկատում։ Ծուռպոչ եռամատը ձեռքին անցնում էր մի խմբից մյուսը, խոսում, կատակում, աշխատողներին ոգևորում էր, նվնվացողներին՝ ծաղրում, հետո մեկ֊երկու խուրձ էր նետում կցասայլի մեջ և մոտենում հաջորդ խմբին։ Լավագույն աշխատողների մեջ էին նաև Ցախլեղտակի տղաները։ Լևոնն ու Հակոբը, Արամին ու նրա ընկերներին աչքից չկորցնելու համար աշխատում էին խոտ հավաքողների հետ։ Իսկ Վազգենը միացել էր բարձողներին, որովհետև վերջիններիս մեջ էր նաև Աշոտը։ Լսածները չմոռանալու համար, նա շուտ-շուտ վազում էր ընկերների մոտ, մեկ-երկու վայրկյան փսփսում ու անմիջապես էլ վերադառնում էր, վախենալով, որ բացակա ժամանակ կարող են կարևոր բան խոսել և ինքը չլսի։ Արդեն երեք անգամ նա տեղեկություն էր հասցրել Լևոնին։ Առաջինը, երբ եռամատի համար Աշոտը թեթևակի վիճեց Հայկի հետ։ Երկրորդը, երբ լսեց Աշոտի գլխացավի մասին։ Եվ երրորդը, երբ Աշոտն ասաց, որ դպրոցն ավարտելուց հետո ինքը որոշել է երկրաբան դառնալ։ Վազգենի տեղեկությունները հավանաբար ընկերներին չէր բավարարել, որովհետև ամեն անգամ որպես վարձատրություն նա ստացել էր երեք բամփոց՝ Լևոնի կողմից և Հակոբի չարախինդ հեգնանքները. «Հիմար, բա դա տեղեկությո՞ւն է, որ շնչակտուր հասցրել ես մեզ»։ Վազգենը չէր ցանկանում նույն վարձն ստանալ նաև չորրորդ անգամ և չէր շտապում։ «Մինչև որևէ լուրջ բան չլսեմ, չեմ գնա»,— վճռել էր նա։ Բայց նրա բախտից բարձողների խումբը ոչ մի լուրջ բանի մասին չէր խոսում։ Վազգենն ականջները սրած որսում էր յուրաքանչյուր խոսքը, յուրաքանչյուր բառ, ամեն մի հնչյուն և մտքում վերլուծելիս տեսնում էր, որ դրանք բոլորը տափակություններ են։

— Տեսեք, Սարգիսը նորից անդրավարտիքն է մաքրում։

«Այ քեզ անբաններ։ Ասա ձեզ ինչ, մաքրում է, թող մաքրի»։

— Բա ի՞նչ անի, հինգ օր առաջ է գնել։

«Հիմարություն։ Ասենք թե տասը օր առաջ է գնել, ի՞նչ...»

— Թող ուրիշը հագներ։

«Թյու։ Ինքը, իր անդրավարտիքը՝ ի՞նչ եք կպել, չեք պոկվում»։

— Ասածդ հասկացա՞ր։

«Հենց այդ էր պակաս, որ Աշոտն իր ասածը հասկանար»։

— Հասմիկն էլ կարծես դիտմամբ, բոլորովին չի նայում նրան։

«Շատ էլ լավ է անում. չի ուզում, չի նայում»։

— Հասմիկը հազիվ Արամին նայի։

«Ը՜մմմ... ա՜յ, թե ինչու էր երեկ կրակ կտրել»։

— Տափակ կատակ էր,— քրթմնջաց Աշոտն ու խեթ-խեթ նայեց Կարենին։

«Ըհը»։

— Քո վրա ինչո՞ւ ազդեց,— Կարենը ժպտաց,— չլինի՞ թե դու էլ էիր ուզում նոր անդրավարտիք հագնել։

— Ձա՜յնդ,— սպառնալից բղավեց Աշոտը։

Կարենը ծիծաղեց.

— Սիրո՜ւմ եմ քեզ, խաբար չունի՜ս...

— Լավ էլ զռզռում ես։

— Չափը չե՞ս անցնում, ընկեր ջան։

— Դրա իրավունքը միայն քեզ չի տրված։

— Չէ, երևում է քիթդ քոր է գալիս,— Կարենը մի կողմ նետեց եռամատն ու մոտեցավ Աշոտին։

«Կռիվ է լինելու։ Կարենը հաստատ կջարդի։ Ասենք՝ չջարդի էլ մեկ է, մեր օգուտն է»։

Բայց կռիվ չեղավ։ Այն պահին, երբ խոսակցությունն սկսեց տաքանալ, նմանվելով կռվի նախաբանի, տղաների մեջ հայտնվեց Գոհարը և ածխի պես սև, կլոր աչքերը փայլեցնելով ասաց.

— Իսկ գիտե՞ք ինչ եմ որոշել։

— Ի՞նչ,— հարցրեց Կարենը։

— Որոշել եմ գիշերը չքնել։ Պետք է նստեմ ու աստղերին նայեմ։ Գիտեք այստեղից ի՜նչ գեղեցիկ են երևում։ Մեծ, փայլուն...

Կարենը միանգամից փոխվեց։ Կարծես ինքը չէր, որ կես րոպե առաջ պատրաստվում էր դնքսել Աշոտին։ Դարձավ էլի նույն կատակասերն ու կպավ Գոհարից։

— Գոհար ջան, ես էլ եմ ցանկանում աստղերին նայել։ Ծնվածս օրից երազել եմ, նստել սարում ու նայել աստղերին։ Թույլ կտա՞ս,— կես-կատակ, կես-լուրջ խնդրեց նա։

«Վերջ։ Կռիվը ջուրն ընկավ, կորավ»։

— Նայում ես, նայիր, աստղերն իմ գրպանում չեն։

— Դե չէ, չհասկացար, ասում եմ միասին նայենք։

Գոհարը ծռմոեց դեմքը։ Հայկը, որ ծայրահեղ լրջությամբ էր վերաբերվում ամեն մի խոսքի, միջամտեց.

— Լսեք, դա անհնար բան է։

— Ի՞նչը,— Կարենը կեղծ-մտահոգ հայացքով նայեց ընկերոջը,— ի՞նչն է անհնար, պրոֆեսոր ջան, Գոհարի հետ աստղերին նայե՞լը։

— Չէ, չքնելը։ Ես չքնելու համար եմ ասում։

— Մեկ անգամ մեկ. բոլորովին էլ անհնար չէ։

— Ինչպե՞ս անհնար չէ,— Հայկը ոգևորվեց,— ուրեմն ամբողջ օրն աշխատելուց հետո դուք կարող եք գիշերներն էլ չքնե՞լ։

— Պահ, քո տունը շինվի, պրոֆեսոր ջան։ Ես կարող եմ ոչ թե մեկ, այլ հարյուր օր ու գիշեր անընդհատ աշխատել և վերջում էլ մնալ անքուն՝ Գոհարի հետ աստղերին նայելու համար,— վերջին բառերն ասելիս նա ցածրացրեց ձայնն ու խորամանկ ժպտալով նայեց Գոհարին։

Գոհարը նույնպես ժպտաց.

— Չաչանակ։

— Չաչանակը Աշոտն ու Հայկն են,— լուրջ-լուրջ ուղղեց Կարենը, ինչո՞ւ ես անունները, դեմքերն ու դեպքերը միմյանց խառնում։ Լավ չէ։ Իմ փոխարեն մեկ ուրիշն անպայման կվիրավորվեր ու ամբողջ կյանքում քեզ հետ չէր խոսի, բայց, դե ես...

Գոհարը ծիծաղեց։ Իսկ Կարենը ոգևորված ձևացնելով, սկսեց ծափ տալ ու թռչկոտել տեղում.

— Նայո՜ւմ ենք, նայո՜ւմ ենք։ Ճի՞շտ է։

— Իհարկե,— Գոհարը գլխով արեց ու Հաճելի ժպտաց,— միայն ոչ քեզ հետ։

— Ի՜... բա էլ ո՞ւր եմ հիմարի նման ծափ տալիս ու թռչկոտում։ Ում հետ նայելու ես, թող նա էլ քեզ ուրախացնի։

— Իհարկե,— Գոհարը նորից գլխով արեց։

— Իսկ ո՞վ է լինելու ասպետդ,— Կարենը խռոված ձևացավ,— ո՞ւմ հետ ես նայելու...

— Աշոտի,— Գոհարը ժպտաց,— համաձա՞յն ես, Աշոտ։ Դու էլ կգա՞ս, Հայկ։

Հայկը չպատասխանեց։ Տնքաց ու թափով բարձրացրեց եռաճանկին կպած բավական մեծ խուրձը։ Ուրիշ անգամ չէր համարձակվի, կվախենար խայտառակվելուց, բայց հիմա... «Երեխա է գտել։ Համաձա՞յն ես, Աշոտ, դու էլ կգա՞ս, Հայկ... կարծես չգիտենք, որ Կարենից բացի ուրիշ ոչ մեկի հետ չի համաձայնի»։ Նա խուրձը նետեց կցորդիչի թափքն ու առանց ճակատին փռված քրտինքի կաթիլները սրբելու, եռաճանկը խրեց հաջորդ խրձի մեջ։ Իսկ Աշոտն ընդհակառակը՝ Գոհարի հարցը լսելուն պես ընդհատեց աշխատանքը, հենվեց եռաճանկի ծուռտիկ պոչին ու ժպտաց.

— Համաձայն եմ։

«Համաձայն է։ Ուրեմն գիշերը մնալու է դրսում՝ Գոհարի հետ, մենակ։ Հայկը չպատասխանեց, նշանակում է չի գա։ Կլաս...»— Վազգենը նետեց եռաճանկն ու սլացավ ընկերների կողմը։

— Էյ, մեկ-երրորդ Ցախլեղտակ, քեզ ի՞նչ պատահեց, ինչո՞ւ դիվոտեցիր,— ետևից ձայնեց Կարենը։

Բայց Վազգենը բանի տեղ չդրեց ու մի շնչով հասավ ընկերներին։

Հակոբը նրան դիմավորեց քմծիծաղով.

— Նորի՞ց...

— Չէ,— Վազդենը թույլ չտվեց շարունակելու,— կարևոր բան եմ ասում. գիշերն Աշոտը մնալու է դրսում՝ Գոհարի հետ, ազնիվ խոսք, հենց նոր որոշեցին։

— Շատ կարևոր լուր էր,— հեգնեց Հակոբը։

Լևոնը խիստ հայացքով լռեցրեց Հակոբին ու շրջվեց Վազգենի կողմը.

— Ինչո՞ւ, ի՞նչ են անելու դրսում երկուսով։

— Աստղերին են նայելու։

— Իհարկե, աստղերը նոր են տեսել, բա չէ,— հեգնեց Հակոբը,— քեզ են հիմարի տեղ գրել, խաբել են։

— Եռունդա։ Նրանք անլուրջ մարդիկ են,— Լևոնը նայեց Հակոբին,— հնարավոր է, որ նայեն։ Դու ամեն ինչ եթե մեկ-մեկ պատմես,— նա հայացքը տեղափոխեց Վազգենի վրա,— ես անմիջապես գլխի կրնկնեմ՝ խաբե՞լ են, թե ոչ։

Վազգենը ոգևորված սկսեց վրա տալ ինչ որ լսել էր, բոլոր մանրամասներով, չմոռանալով նույնիսկ իր դիտողությունները։ Լևոնն ուշադրությամբ լսում էր պատմությունը, բայց ամենավերջում, երբ Վազգենը հասել էր Հայկի լռությանն ու Աշոտի ժպիտին՝ նա անսպասելիորեն ծամածռեց դեմքն ու մատով կտտացրեց ընկերոջ գլխին.

— Անհասկացող։

— Վախկոտ նապաստակ, երկարականջ,— առանց հայացքը Արամի խմբից կտրելու ավելացրեց Հակոբը,— միայն վազելու մասին ես մտածում։

— Արեգը քեզանից հազար անգամ լավ էր հասկանում այդպիսի բաները։

— Իզուր տեղն էլ այս երկարականջի փոխարեն նրան չբերեցինք։ Կարգին գործ կաներ։

— Ի՞նչ իմանայինք, որ այսպիսի եռունդայի մեկն է։

— Ափսոս Լեղաճաք անունը, որ այս հիմարի համար գտանք։

Վազգենը լուռումունջ տարավ գլխին տեղացող լուտանքների տարափը։ Կպատասխաներ, եթե խոսողը մենակ Հակորը լիներ։ Բայց Լևոնը ավելի շատ էր ոգևորված, քան Հակոբը, իսկ պատասխանել Լևոնին՝ նշանակում էր ստանալ էլի նոր հարված։ Վազգենը դա լավ գիտեր ու դրա համար էլ լռում էր։

Քննադատությունը հավանաբար երկար կշարունակվեր, եթե չլսվեր Կարենի ձայնը.

— Ժողովո՜ւրդ, հե՜յ, եկեք, հավանվեք, ճաշում ենք...

Լևոնն ու Հակոբը անմիջապես ընդհատեցին իրենց քննադատականները։ Արագ քայլերով նրանք գնացին դեպի վրանները , որ կողք-կողքի շարվել էին սարի արևելյան լանջի թեքության վրա։ Վազգենը հետևեց նրանց, այդպես էլ չհասկանալով, թե որն է իր մեղքը չորրորդ բամփոցի և լուտանքների հերթական տարափի համար։ Նա համոզված էր, որ ճաշից հետո խոսակցությունը կշարունակվի։ Լավ էր ճանաչում իր ընկերներին ու գիտեր, որ նրանք այդքանով բավարարվողը չեն։

Բայց ամեն ինչ դրանով էլ վերջացավ։

Ճաշից հետո վրա հասան նոր դեպքեր, որոնք ստիպեցին մոռանալ և՛ Սարգսի անդրավարտիքի պատմությունը, և՛ Աշոտի ու Գոհարի խոսակցությունը՝ աստղերին նայելու մասին, և՛ իհարկե, Վազգենի անհասկացող լինելու փաստը։

Ճաշն ավարտելուն պես ընկեր Գեղամն ասաց.

— Երեք ժամ կարող եք հանգստանալ։

— Ակտի՞վ, թե պասիվ, ընկեր Գեղամ,— հարցրեց Կարենը։

— Ըստ պահանջի։

— Այսինքն, կարելի՞ է վրաններից հեռանալ։

— Կարելի է,— համաձայնեց ավագ ջոկատավարը,— միայն թե շատ չհեռանաք...

Բոլորը վեր կացան։

Բարձրանալու պահին Արամն ինչ֊որ բան շշնջաց Հասմիկի ականջին։ Հասմիկը լուռ գլխով արեց։ Լևոնը, որ հետևում էր նրանց, տեսավ ու քաշեց Հակոբի թևը.

— Աչքդ չկտրես։

— Հասկանալի է։

Այս բոլորից անցած կլիներ հազիվ տաս֊տասներկու րոպե և Արամի եռյակն արդեն բռնել էր սարի արևմտյան լանջով իջնող ճանապարհը։

— Քիթս կկտրեմ, եթե սրանք Հին ամրոց չեն գնում,— քրթմնջաց Վազգենը, որ Լևոնի ու Հակոբի հետ դեզի ետեվից հետևում էր նրանց։

— Մենակ քիթ կտրելն էր պակաս,— խեթեց Հակոբը։

— Հասկացիր, այս կողմ երում ուրիշ բան չկա, կարող եմ գրազ գալ գնում են Հին ամրոց։

— Կորիր,— Հակոբն արհամարհանքով մի կողմ հրեց Վազգենի մեկնած ձեռքն ու նայեց Լևոնին,— չգնա՞նք։

— Շուտ է, թող հեռանան։

— Չե՞նք կորցնի։

— Եռունդա։ Մեր ձեռքից ո՞ւր են փախչելու, թող գնան։

— Լավ, թող գնան...

— Սա էլ Հին ամրոցը,— Արամը ցույց տվեց բարձունքի գլխին թառած կիսաքանդ շինությունը։

Հասմիկը բարձրացրեց գլուխը։ Բայց ամրոցին նայելուց առաջ, իրենից անկախ, հայացքը կանգ առավ Արամի վերնաշապկի խունացած թևքերին, որոնց տակ տղայի մկանները խաղում էին ինչպես նոր բռնած ձկներ։ Նա մտքում Արամին համեմատեց նախ իրենց չորրորդ հարկի Կարենի հետ, հետո՝ կես քայլ այն կողմ կանգնած Գագիկի հետ, ծիծաղեց ինքն իր վրա՝ ընդհանուր ոչինչ չունեցող համեմատության համար, ու նայեց կիսաքանդ շինությանը։

Ներքևից ամրոցը նման էր Հսկա, տձև քարակոշտի, որ հրաշքով բարձրացել ու կպել էր սարի սուր ծայրին, պատրաստ յուրաքանչյուր վայրկյան նորից ցած գլորվելու։ Մինչև տեղ հասնելը, Գագիկն ու Արամը Հին ամրոցի մասին շատ բան էին պատմել. սկսած մեծերից լսած լեգենդներից, մինչև իրենց սեփական աչքով տեսածը։ Հասմիկի համար դրանք բոլորը հետաքրքիր նորություններ էին, ծածկված խորհրդավորության հրապուրիչ շղարշով։ Թերևս դա էր պատճառը, որ աղջիկը մի տեսակ անհանգստությամբ և միաժամանակ անհամբերությամբ էր նայում տձև քարակոշտերից կամաց-կամաց առանձնացող անձավների մութ այրերին ու հատուկենտ քարե ատամներին, որ այստեղ-այնտեղ դեռ պահպանվել էին կիսաքանդ պարսպի վրա։ «Պատմում են, որ մի ժամանակ այրերում չարքեր են ապրել»։ «Բայց հետո պարզվեց, որ դրանք ուղղակի շշուկներ ու սուլոցներ են, որոնք առաջանում են տարբեր անցքերից քարանձավ լցվող օդի հոսանքից»։ «Իսկ գիտե՞ս ինչքան գանգեր ենք գտել»։ «Գանգն ի՞նչ է, կմախք, կմախք ենք գտել»։ Հասմիկը նայում էր վեր և հիշում ճանապարհի խոսակցությունները՝ ամրոցին վերաբերող յուրաքանչյուր պատմություն...

Ամեն ինչ լավ էր, բացի ճանապարհից։ Ամրոց տանող միակ ուղին Ժայռի մեջքին փաթաթված նեղլիկ շավիղն էր, որ զգուշորեն գլորվում էր մինչև բարձունքի կեսն ու վախեցած օձի պես պահվում քարերի արանքում։ Ավելի վեր, խոժոռ մուտքերով քարանձավներն էին, որոնք բրգաձև բարձրանում էին մեկը մյուսի վրա՝ ավելի ու ավելի անմատչելի դարձնելով ամրոցի մուտքը։

— Մենք հասնել ու ենք մինչև այնտե՞ղ,— Հասմիկը ցույց տվեց ամենավերջին խոռոչը։

— Դժվար է, բայց կհասնենք,— Արամը հասկացավ, որ ճանապարհը վախեցրել է աղջկան, դրա համար էլ անմիջապես ավելացրեց,— մեր գյուղի բոլոր աղջիկներն այնտեղ եղել են։

— Հա՞։

— Իհարկե։

Ինքնասիրությունը հաղթեց վախին։ Բայց և այնպես, ճանապարհի վրա ոտք դնելուց առաջ Հասմիկը մեկ անգամ նորից նայեց նեղլիկ շավղին ու չկարողացավ զսպել իրեն.

— Նույն ճանապարհո՞վ ենք վերադառնալու։

— Ինչո՞ւ,— խոսակցությանը խառնվեց Գագիկը, որ մինչ այդ զբաղված էր ակնոցի ապակիները սրբելով,— կիջնենք մյուս կողմով, դեպի գետը՝ դա իմ ու Արամի հայտնագործած ճանապարհն է։

Վերելքն սկսվեց մի քանի րոպե հանգստանալուց հետո։ Առջևից գնում էր Արամը, ճանապարհի դժվարին մասերում օգնելով կրնկակոխ եկող Հասմիկին։

Շավիղն անհետացավ միանգամից։ Անսպասելիորեն կտրվեց խոր, անհատակ անդունդով և տողադարձված երկար բառի պես շարունակեց կտրվածքի հակառակ կողմում։

Ճանապարհի անհետանալուն պես Արամը շրջվեց Հասմիկի կողմը ու ժպտաց.

— Սատանայի կամուրջը սա է։ Կանցնենք և արդեն ամրոցում ենք։

Հասմիկը նայեց անդունդի վրա ընկած գերանանման քարին, որն իսկապես համապատասխանում էր իր տարօրինակ անվանը։ Քարը նեղ էր ու երկար, մի կողմից նա կպել էր լեռան ժայռոտ կողին, մյուսով թեքվել դեպի անդունդը՝ պատրաստ յուրաքանչյուր վայրկյան ցած գլորվելու։ Աղջիկը վախեցած ետ քաշվեց.

— Ոչ... ոչ։ Սա անհնար է...

— Մեր գյուղում աղջիկ չկա, որ այստեղից անցած չլինի,— Հասմիկի կմկմոցն ընդհատեց Արամը,— հավատա, շատ է հեշտ, ուզես էլ չես ընկնի,— նա մեջքով շրջվեց դեպի պատն ու ոտքը դրեց ելուստի նեղլիկ եզրին։ Փոքրիկ անզգուշություն և տղան կարող էր գլորվել ներքև, փշրվել անդունդի հատակում հազիվ երևացող քարերի վրա։ Սարսափելի էր։ Հասմիկը վախեցած փակեց աչքերը և անմիջապես էլ լսեց Արամի ինքնավստահ ձայնը.— ձեռքդ տուր։

Աղջիկը վախից դողաց։

Այդ պահին նա միայն մի բան էր մտածում. երանի ոչ գյուղ եկած լիներ, ոչ Արամին ու Գագիկին հանդիպած ոչ էլ այդ հիմար ամրոցը գալու մտքին համաձայնած։ «Թեթևսոլիկ, քեզ տեղն է, քեզ...»։ Հասմիկը չհասկացավ, թե ինչպես ձեռքը մեկնեց Արամին, ոտքն ինչպես դրեց տարօրինակ ու սարսափելի քրի վրա։ Արամի կարծիքով, դա ինքնասիրությունն էր, որ հաղթահարեց վախը. «Մեր գյուղի բոլոր աղջիկներն այստեղից անցել են»։ Գագիկի կարծիքով, պատճառն իր պատմություններն էին քարանձավի մասին. «Բոլոր անձավները միանում են ստորգետնյա անցումներով, իսկական լաբիրինթոս է. «Փարավոն»֊ը տեսե՞լ ես, ճիշտ նրա միջի լաբիրինթոսից։ Այնքան հետաքրքիր է։ Իսկ վերջին անձավից երևում է անմատչելի քարանձավը՝ այնտեղ ինչ֊որ մութ կերպարանքներ են երևում, որ գուցե դիակներ են, գուցե հին արձաններ, գուցե... ո՞վ գիտե։ Ափսոս այնտեղ մտնել հնարավոր չէ, թե չէ գիտե՞ս ինչ ցրուտ է»։ Բայց իրականում ոչ մեկն էր, որ մյուսը, տղաները երկուսն էլ սխալվում էին։ Հասմիկը բացարձակապես ոչինչ չէր մտածել, և ձեռքն Արամին էր մեկնել հենց այնպես, առանց հասկանալու՝ փակել էր աչքերն ու մեկնել վախից դողացող ձեռքը։

Արամն ամուր սեղմեց աղջկա բարալիկ մատներն ու անհոգ ծիծաղեց.

— Միայն թե աչքերդ բաց։ Փակ աչքերով անցնելն անհնար է։

Տղայի անհոգ ծիծաղը փոքր֊ինչ սրտապնդեց Հասմիկին։ Արամը զգույշ փոխելով քայլերը, շարժվեց առաջ՝ ետևից տանելով աղջկան։ Վայրկյաններ անց, ելուստի վրա էր նաև Գագիկը։

Ճանապարհորդությունը սատանի կամրջով երկար չտևեց՝ մի քանի վայրկյան և եռյակն արդեն հասավ տողադարձված ճանապարհի շարունակությանը։

— Տեսա՞ր,— շավղի վրա հայտնվելուն պես ասաց Արամը,— տեսա՞ր, որ վտանգավոր ոչինչ չկար։

Հասմիկը նայեց անցած ճանապարհին.

— Ինչ ուզում եք ասեք՝ ես երկրորդ անդամ այստեղից անցնողը չեմ։ Կարող ես գլորվել անդունդ ու...

— Երկրորդ անգամ ավելի հեշտ կանցնես,— Գագիկը ծիծաղեց,— արդեն իսկապես աչքերդ փակած։

— Իսկ ձեր հայտնագործած ճանապա՞րհը։

Արամն անտարբեր թափ տվեց ձեռքը.

— Խնդրես էլ այսպիսի տեղեր չես գտնի։ Մեր հայտնագործածն իսկական պողոտա է, ուզում ես մեքենայով անցիր։

Հասմիկը մեղմ ժպտաց. այսինքն հավատացող չկա, գիտեմ որ փչում ես։

Հին ամրոցում իսկապես հետաքրքիր էր։ Լույսն ու մութը միմյանց հաջորդում էին այնպես անսպասելի, այնպես կտրուկ անցումներով ու գեղեցիկ միացումներով, որ Հասմիկը չէր կարողանում զսպել միմյանց հաջորդող հիացմունքի ճիչերը։ Երրորդ, թե չորրորդ քարանձավից հետո սկսվեցին շշուկների այրերը։ Ամենուրեք լսվում էին ինչ֊որ խռխռոցներ, որոնք հիշեցնում էին խեղդվողի շնչառություն կամ կիսաձայն խոսակցության արձագանքներ։ Առաջին անգամ ամրոցը մտնողի համար դրանք խորհրդավոր էին ու վախեցնող, բայց ճանապարհին Գագիկն արդեն հասցրել էր բացատրել ձայների առաջացման պատճառը։ Հասմիկը շուտ ընտելացավ միջավայրի տարօրինակությանն ու սկսեց համարձակ վազել մի անձավից մյուսը։ Անձավները տարբեր ուղղությունների վրա բացվող դիտանցքներ ունեին, որոնցից երևում էր ամրոցի շրջակայքը՝ մինչև հորիզոն։ Հասմիկը նետվում էր մի անցքից մյուսը. հիանում էր անտառի եզրին գալարվող արծաթ ժապավենտվ, Քաչալ սարի վրա վառվող երփներանգ ծաղիկների գունագեղ գորգով, ամրոց բերող արահետի վտանգավոր ու սպառնալից ոլորապտույտներով... Անցքերից մեկով նայելու ժամանակ, նա ներքևում ինչ֊որ կերպարանքներ նկատեց և անմիջապես իր մոտ կանչեց Արամին ու Գագիկին։

— Ի՞նչ կա,— անտարբեր հարցրեց Արամը։

— Ներքևում մարդիկ են երևում։

— Ի՞նչ անենք, ով ուզում է կարող է գալ։

— Բայց նրանք ամրոց չեն գալիս։

— Ավելի լավ։

— Ի՞նչ ավելի լավ։ նրանք թաքնվել են քարերի ետևում և...

— Թաքնվե՞լ,— անհանգստացավ Գագիկը։

— Ըհը։

— Գուցե թվո՞ւմ է։

— Չէ, ի՞նչ թվալ։ Ես պարզ տեսնում եմ, նրանք պահվել են քարերի ետևում, մեկ֊մեկ գլուխները դուրս են հանում և նորից պահվում։

— Հետաքրքիր է,— Արամը գլուխը մտցրեց անցքի մեջ։

Խոռոչը նեղ էր, Արամի դեմքը քսվեց Հասմիկի ոսկեգույն, փափուկ մազերին։ Հաճելի էր։ Նա մի պահ նույնիսկ մոռացավ, թե ինչու էր գլուխը խցկել անցքի մեջ։

— Հիմա համոզվեցի՞ր, որ ինձ չի թվում։

— Այո, իհարկե,— Արամն ուշքի եկավ,— Ցախլեղտակի հիմաիներն են։ Այ, այն մեծ քարի ետևում պահված շերտավոր վերնաշապիկովն էլ Լևոնն է։ Գյուղում միայն նա ունի այդպիսի վերնաշապիկ։

— Ցախլեղտակը ի՞նչ է,— զարմացավ Հասմիկը։ Նա ոչ մի անգամ դեռ բախտ չէր ունեցել լսելու հռչակավոր եռյակի անունը։

— Երեք հիմարների հավաքածո,— բացատրեց Արամը,— Ցախավել, Լեղաճաք, Տակառիկ։

— Ինչ էլ անուններ եք գտել,— ծիծաղեց Հասմիկը։

— Իրենք են հնարել, որպեսզի առաջին վանկերի միացումից ստացվի Ցախլեղտակ։

— Պարզ է,— ասաց Հասմիկն ու բավական ժամանակ անշարժ կանգնելուց ձանձրացած, վազեց դեպի հաջորդ անձավը...

Չորրորդ հարթակում խումբը հանդիպեց անցքերի մոտ հավաքած քարակույտերի։

— Սրա՞նք ինչի համար են,— հարցրեց Հասմիկը։

— Թշնամուն ռմբակոծելու,— բացատրեց Արամը,— չե՞ս լսել, առաջներում մարդիկ քարերով են կռվել։

— Լսել եմ,— Հասմիկը գլխով արեց ու նայեց հրակնատից, որը բացվում էր ամրոց բերող ճանապարհի վրա։ Իրոք որ այդ անցքից դլորված քարը չէր զիջի ռումբին։

...Ժամանակն ամրոցում անցնում էր աննկատելի։

Խոսելով, միմյանց բացատրություններ տալով ու վազվզելով նրանք հասան ամենավերջին հարթակի քարանձավներին, որոնք ամրոցի բնակիչների համար, ամենայն հավանականությամբ, ծառայում էին որպես բնակարաններ։ Այստեղ քարե մեծ ու փոքր դարակներ կային, որոնք Գագիկի ասելով, ամրոցի բնակիչներր օգտագործել էին որպես մահճակալներ ու պահարաններ։ Դարակների մի մասը հորիզոնական էին և Գագիկն ասաց, որ դրանք մահճակալներն են։ Մնացած դարակները ուղղահայաց էին և տարբեր լայնություն ունեին։

— Նեղերը,— բացատրեց Գադիկր,— պատրաստվել են զենքեր պահելու համար, իսկ լայները՝ զգեստներ,— հետո ցույց տվեց կողք֊կողքի դրված քարե թասերր, որոնք երեք հատ էին ու ասաց,— Իսկ սրանք ջուրը զտելու համար են։ Ծակոտկեն քարեր են, գիտես չէ՞ որ ջուրն այդպիսի քարերից անցնելիս մաքրվում է։

— Ըհը,— Հասմիկր գլխով արեց,— գիտեմ։

Ամենավերջին անձավից ձգվում էր ուղիղ մի ճանապարհ, որը գնում էր մինչև անմատչելի քարանձավ և նրանից քսան-քսանհինգ մետր հեռավորության վրա անսպասելիորեն կտրվում անդունդով։ Անմատչելի քարանձավում իսկապես մութ էր և բացարձակապես անհնար՝ Գագիկի ու Արամի մինչ այդ պատմածներին որևէ նոր բան ավելացանելը։

— Ես այն կարծիքին եմ, որ այս քարանձավը անպայման որևէ մուտք ունի կամ ունեցել է,— ասաց Հասմիկը նայելով մթության մեջ հազիվ նշմարվող կերպարանքներին։

Գագիկն անմիջապես համաձայնեց.

— Ճիշտ է։

— Գյուտ արին, կեցցեք,— խայթեց Արամը։ նրան բոլորովին դուր չէր գալիս Հասմիկի ու Գագիկի մտերմությունը։— Գտան, որ մարդիկ օդի միջով չեն երթևեկել։

Հասմիկը չլսելու տվեց ծաղրը։

— Այս մասին որևէ մեկին ասե՞լ եք,— հարցրեց նա։

— Քեզ,— նորից կծեց Արամը։

— Ես լուրջ բան եմ ասում,— վիրավորվեց Հասմիկը։

— ԻսԿ ինչո՞ւ ես մտածում, որ մյուսները լուրջ բան ասել չգիտեն,— վրա բերեց Արամը։

— Որովհետև... այնտեղ գուցե հարստություններ կան։ Գուցե... Իսկ հնէաբանները եթե իմանան կարող են ուղղաթիռով գալ ու դուրս հանել եղած-չեղածը։

Այս անգամ Արամը լուռ մնաց։ Աղջկա ասածն իսկապես խելքի մոտ էր։

Հետո նրանք էլի մի քանի րոպե մնացին անմատչելի անձավի մուտքին նայող հարթակի վրա և, քանի որ ամրոցում անելիք այլևս չունեին, որոշեցին գետափ իջնել։

Գլուխ երկրորդ

— Էլի անհետացավ... ազնիվ խոսք, նրանից բան չեմ հասկանում։

Արամն ինքնագոհ ժպտաց և ժպիտը Հասմիկից թաքցնելու նպատակով շրջվեց դեպի գետը։

— Կարծում ես ինքը հասկանո՞ւմ է,— առանց աղջկա կողմը նայելու փնթփնթաց նա։

— Լավ, բայց ի՞նչ է գտել այդ բզեզների ու բլոճների մեջ, որ շունչը կտրած, անընդհատ ետևներից է վազում։

— Ո՞վ գիտե։ Կոլեկցիա է հավաքում,— Արամը քմծիծաղ տվեց,— բա, որ իրեն հարցնե՜ս. ասում է ավելի հետաքրքիր բան աշխարհում գոյություն չունի։

— Դե ասա, իսկական Կարենն է, էլի։

— Ի՞նչ Կարեն։

— Դե, մեր միջանցքի։ Նրա մասին արդեն ասել եմ։

— Ճիշտ է, հիշեցի, ասել ես։ Ուրեմն, այդ Կարե՞նն էլ է բլոճ ու բզեզ հավաքող։

— Այն էլ ինչպես... մի լիքը զամբյուղ դրանցից ունի,— հանկարծ՝ Հասմիկը ծիծաղեց,— հասկանո՞ւմ ես, մայրիկն ամեն առավոտ զամբյուղը տանում է, որ մեջը եղած-չեղածի հետ գցի աղբատարը, իսկ Կարենը շունչը կտրած վազում է ետևից, խնդրում է, համոզում ու նորից ետ բերում, որպեսզի հաջորդ օրն ամեն ինչ նորից կրկնվի։

— Նշանակում է հիմարի մեկն է քո այդ Կարենը,— եզրակացրեց Արամը։

Հասմիկը չհամաձայնեց.

— Չէ, հիմար չէ։ Ընդհակառակը՝ գերազանցիկ է։ Այնպիսի ստուգողական չկա, որ դասարանում ամենաառաջինը չվերջացնի և հետո էլ դեռ կողքին նստած Անդրանիկին է հասցնում օգնել։

— Մեծ բան չէ։

— Ինչպե՞ս...

— Հենց այդպես։ Հիմա գերազանցիկ լինելուց հեշտ բան չկա՝ ով ուզի՝ կդառնա։

Հասմիկը փորձեց հակաճառել Արամին։ Ասել, որ դա այդպես չէ, որ բոլորը գերազանցիկ դառնալ չեն կարող։ Որ ինքն, օրինակ՝ շատ է ցանկանում գերազանցիկ դառնալ, բայց չի կարողանում։ Որ իրեն ոչ մի կերպ չի հաջողվում գլուխ հանել մաթեմատիկայի խնդիրներից ու վարժություններից, հատկապես խնդիրներից, որ... բայց Արամը ժամանակ չտվեց։— Այ, դու ուրիշ բան ասա՝ քո այդ Կարենը ֆուտբոլ խաղո՞ւմ է։

— Իհարկե, խաղում է։

Արամը չէր սպասում այդ պատասխանին։ Զարմացած նայեց Հասմիկին.

— Հա՞,

— Այո։

— Ըմ՜մմ,— Արամը մի պահ մտածեց ու ելքը գտավ,— ուրեմն վատ խաղացող կլինի։

— Ոչ, ինչո՞ւ, լավ է խաղում։ Անցյալ տարի նրան նույնիսկ վերցրեցին դպրոցի հավաքական։

Դա արդեն բոլորովին անսպասելի էր։ Բայց Արամը նորից չկորցրեց իրեն.

— Դե լավ, ենթադրենք, որ ֆուտբոլ խաղալ գիտե։ Իսկ կռիվ անել գիտե՞։

— Ի՞նչ կռիվ։

— Կռիվ, սովորական կռիվ,— Արամը թռավ տեղից և ոգևորված սկսեց բռնցքամարտել օդի հետ,— կռիվ էլի, որ իրար են ծեծում։

Հասմիկն ուսերը թոթվեց.

— Չգիտեմ, չեմ տեսել։

— Պարզ է՝ չի անում, Որ աներ, կտեսնեիր։ Իհարկե, գերազանցիկն ո՜ւր, կռիվ անելն՝ ո՜ւր... Գագիկն էլ չի անում։ Ամբողջ կյանքում մի անգամ կռիվ չի արել։

— Գագիկը նույնպե՞ս գերազանցիկ է։

— Բա ի՞նչ է,— Արամն արհամարհանքով ծռմռեց բեբանը,— առավոտից իրիկուն դասերն է սովորում և մեկ էլ բլոճի ու բզեզի ետևից վազում...

— Երանի իրեն։

Արամը նայեց աղջկան։ Հասկացավ, որ չափն անցել է ու նահանջեց.

— Ասենք, գերազանցիկ լինելն իսկապես լավ բան է։ Բայց դե բզեզների ու բլոճների ետևից խելագարի պես վազվզելը,— Արամը մատը մեկնեց գետափնյա մացառների կողմը, որոնց արանքում երևացել էր Գագիկի գլուխը՝ ոզնու փշերի պես ցցված մազերով,— ըհը, երևաց։ Կարող եմ գրազ գալ, որ էլի ինչ֊որ բզեզի ետևից է գնացել։ Չե՞ս հավատում, հարցրու։

Արամը նոր էր վերջացրել խոսքը, երբ Գագիկը դուրս պրծավ մացառների միջից ու ամբողջ ուժով ձայնեց.

— Որ իմանաք ի՜նչ եմգտել։

— Տեսա՞ր, որ ասում էի,— շշնջաց նա ու շրջվեց վազելով մոտեցող Գագիկին,— բզե՞զ է, թե բլոճ։

— Բզեզ։ Հազվագյուտ բզեզ։ Այս տեսակին հայաստանում դեռ ոչ ոք չի հանդիպել։ Նրանից հատուկենտ երևացել են Հյուսիսային Կովկասում, իսկ ավելի հարավ,— վերջին խոսքի հետ նա բացեց ամուր փակած ափն ու սև, կարծր մեջքով կլորիկ միջատը մոտեցրեց Արամի դեմքին։ Վերջինս վախեցած ետ քաշվեց ու բղավեց.

— Հեռացրու։

— Ի... ինչո՞ւ։

— Հեռացրու, ասում եմ, դրանցից զզվում եմ։

— Զզվո՞ւմ,— Գագիկը զարմանքից ճպճպացրեց աչքերը,— մի՞թե կարելի է այդպիսի միջատից զզվել։ Ուզո՞ւմ ես, Դարվինի պես կարող եմ գցել բերանս ու պահել երկու րոպե, երեք րոպե... մինչև շունչս կտրվելը։ Ուզո՞ւմ ես։

— Թյու,— Արամը ծռմռեց դեմքն ու բարձրացավ տեղից,— գնում եմ լողանալու, կգա՞ս, Հասմիկ։

— Չէ,— Հասմիկր տարուբերեց գլուխը,— ուզում եմ ծաղիկներ հավաքել։

— Դու գիտես,— ասաց Արամն ու մարմինր հավասարաչափ ճոճելով մի կողքից մյուսը՝ թեթև քայլերով գնաց դեպի գետ։

Արամի հեռանալուն պես, Գագիկը բաց արեց ուսապարկն ու պարունակությունը դատարկեց խոտերի վրա։ Պարզվեց, որ ուսապարկն ամբողջովին լցված է լուցկու տուփերով։ Բացառություն էր կազմում միայն գրպանի լապտերը, որ Գագիկր վերցրել էր Հին ամրոցում շրջելու համար և մեկ էլ չորս, թե հինգ հաստ, մսոտ տերևները։ Լապտերն ու տերևները նա անմիջապես տեղավորեց ուսապարկի մեջ, այնուհետև սկսեց մեկառմեկ ուսումնասիրել լուցկու տուփերը։ Դատարկները չէր բացում, ականջի տակ թափահարում էր ու գցում պայուսակը։ Բոլորովին այլ կերպ էր վարվում լիքը տուփերի հետ, բացում էր մեծագույն զգուշությամբ, ասես այնտեղ պահված էր ոչ թե միջատ, այլ թանկ, անչափ թանկ մի իր, որը կարող էր փոքրիկ անզդուշությունից գոլորշիանալ, անէանալ։ Զմայլված նայում էր տուփի պարունակությանը, ինքն իրեն ժպտում էր, շշնջում Հասմիկի համար անհասկանալի բառեր, հետո փակում էր և նույն՝ գերագույն զգուշությամբ դնում ուսապարկի մեջ։ Հասմիկն առժամանակ հետևեց Գագիկին։ Հետո ձանձրացավ լուռումունջ նստելուց ու թռավ տեղից։

— Ո՞ւր,— տեսնելով, որ նա վազում է թփուտների կողմը, ձայնեց Գագիկը։

— Գնում եմ ծաղիկներ հավաքելու։

— Շատ չհեռանաս, ուր որ է անձրև կգա, պետք է վերադառնանք։

Հասմիկը նայեց գլխավերևի կապույտին ու ծիծաղեց.

— Տեղատարափ է լինելու։ Բո՜...

— Ես կատակ չեմ անում։ Գետի վրա արտասովոր լռություն է իջել, դա ամպրոպի նշան է։

— Լավ, լավ, հասկացա,— Հասմիկը նորից ծիծաղեց ու անհետացավ թփուտների մեջ։

Գագիկը մի պահ նայեց աղջկա ետևից տարուբերող թփերին ու շարունակեց տուփերի ուսումնասիրությունը։

Անցավ բավական ժամանակ։

Գագիկն արդեն վերջացնում էր հավաքածոյի զննումը։ Խոտերի վրա մնացել էին երեք կամ չորս տուփ՝ ոչ ավելի, երբ հանկարծ թփուտներից լսվեց Հասմիկի ձայնը.

— Մա՜։

Լսվեց ու միանգամից կտրվեց։ Ասես թել էր, որ ընկավ մկրատի բերանը։ Գագիկը թռավ տեղից։ Շտապելուց մոռացավ նույնիսկ խոտերին թափված տուփերը հավաքել։ Վերցրեց ուսապարկն ու վազեց դեպի թփերը։ Աղջկա ճիչը լսել էր նաև Արամը։ Գագիկը դեռ չէր հասցրել մտնել թփուտները, երբ կողքին հայտնվեց թրջված տրուսիկը մարմնին կպած Արամը։

— Ի՞նչ պատահեց,— արագ վազքից շնչառպառ հարցրեց նա։

— Չգիտեմ, Հասմիկն էր։ Ես ուսապարկն էի կարգի բերում, երբ...

— Գուցե կատակո՞ւմ էր։

— Չէ, կատակի նման չէր։ Ձայնը կարծես թե շատ էր վախեցած։

— Ի՞նչ կարող էր պատահել։

— Չգիտեմ։

Հրացանից պոկված գնդակի նման, տղաները մխրճվեցին թփուտների մեջ։ Այնտեղ, որտեղից լսվել էր աղջկա ճիչը, թեթև հովից հանդարտ օրորվում էին դատարկ թփերը։ Ոչ մի ձայն, կենդանության ոչ մի նշան։

— Հասմի՜կ,— չհամբերեց ու ձայն տվեց Գագիկը,— Հասմիկ։

Ոչ մի պատասխան։

— Հասմի՜կ,— դոռաց Արամը։

Ոչ մի պատասխան։

Տղաները շփոթված նայեցին միմյանց։

— Գուցե կատակո՞ւմ էր։

— Չէ, կատակի նման չէր։

— Իսկ ի՞նչ կարող էր պատահել,— հևաց Արամը,— ո՞ւր կարող էր անհետանալ։

Գագիկն ուսերը թոթվեց։ Գոռաց.

— Հասմի՜կ։

— Հասմի՜կ։

— Հա՜ս֊մի՜կ...

Տղաների ձայները խառնվեցին իրար, իսկ պատասխան չկար։

Հասմիկը գոլորշիացել էր, ինչպես ջրի կաթիլն արևակեզ անապատում։

Երկինքը միանգամից մթնեց։

Արջասարի գագաթից կախ ընկած սև ամպը իջավ֊կպավ Քարատափի մամռոտ ժայռերին։ Ինչ֊որ տեղ որոտաց ամպրոպը։ Կայծակի սլաքը պատռեց երկնքի սև կուրծքը և պատռվածքից անմիջապես թափվեցին ծանր, խոշոր կաթիլները։ Սկսվեց տեղատարափ։ Անձրևն ամբողջ ուժով ծեծում էր տղաների ուսերը, մեջքները, գլուխները, դեմքերը։ Անձրևաջուրը շիթերով հոսում էր նրանց մազերով, անցնում վերնաշապիկների բացվածքներով ու վազում թաց մարմինների վրայով։

Վերջապես, ապարդյուն վազվզոցից տղաները հոգնեցին ու կուչ եկան հաստաբուն կաղնու տակ։ Դա միակ ծառն էր, որը չգիտես ինչպես անտառից բաժանվել ու եկել֊ընկել էր թփուտների մեջ։

Տեղատարափն առաջվա պես շարունակվում էր։ Կաղնու լայնանիստ տերևները բացարձակապես անզոր էին ծանր ու խոշոր կաթի քներից տղաներին պատսպարելու համար։ Դեղնավուն, թեթև վերնաշապիկը, որ Արամը հագել էր անձրևն սկսելուն պես, ամուր կպել ասես սոսնձվել էր նրա մարմնին, իսկ ոտքերը չփչփում էին կոշիկները լցված ցեխաջրի մեջ։ Գագիկի վիճակն էլ նախանձելի չէր։ Ճիշտ է, վախենալով կորցնելուց, նա շալակել էր անջրանցիկ կտորից պատրաստված ուսապարկն ու փրկել վերնաշապկի մի փոքրիկ հատվածը, բայց դրա փոխարեն ջուրն այնպես էր ողողել ակնոցի ապակիները, որ երեք֊չորս քայլի վրա բացարձակապես ոչինչ չէր տեսնում։

— Հիմա ի֊ի֊ինչ ենք անելու,— ծառի տակ տեղավորվելուն պես հարցրեց Արամը։

Գագիկն զբաղված էր ակնոցի ապակիները չորացնելով, իսկ Արամին թվաց, որ չի լսել հարցն ու կրկնեց.

— Հիմա ի՞նչ ենք անելու։

— Կշարունակենք որոնել,— պատասախանեց Գագիկը։

Արամն ուսերը թոթվեց. «Կշարունակենք, բայց որտե՞ղ... որտե՞ղ կշարունակենք»։ Հասմիկի ճիչր լսվել էր թփուտներից, իսկ թփուտներր նրանք «սանրել» էին ինչպես որ պետքն է։ Փնտրելու ուրիշ տեղ չկար։ Անտառը հեռու էր, ճչալուց հետո աղջիկն այնտեղ հասնել չէր կարող, մնացած տարածությունն էլ «քաչալ» քարեր էին, ուր ոչ թե Հասմիկ, այլ նույնիսկ ծիտ էլ չէր կարող պահվել։ «Ուրեմն, որտե՞ղ ենք որոնելու»— ինքն իրեն նորից հարցրեց Արամն ու նայեց Գագիկին.

— Որտե՞ղ ենք որոնելու։

Գագիկը չպատասխանեց։ Արդեն չորացած ապակիներով ակնոցը տեղավորեց քթին ու վազեց գետի կողմը։ Արամն անծպտուն հետևեց նրան։ Քիչ անց տղաները նորից այնտեղ էին, որտեղից Գագիկը լսել էր Հասմիկի ճիչը։

— Ես այստեղ կանգնած էի, երբ... չէ, նստած էի,— Գագիկը չոքեց ցեխաջրի մեջ,— ուրեմն, նստած տեղավորում էի լուցկու տուփերը, երբ լսվեց Հասմիկի ճիչը։ Ձայնը եկավ մոտավորապես այնտեղից՝ զույգ կակաչների կողմից։ Նշանակում է պետք է այնտեղ փնտրել։

— Մենք այնտեղ արդեն եղել ենք։

— Պետք է ավելի ուշադիր փնտրենք։

— Լսիր, Գագիկ, ի՞նչ կարող էր պատահել նրան։

— Չգիտեմ, ես գուշակող չեմ,— բավական կոպիտ պատասխանեց Գագիկն ու քայլեց զույգ կակաչների ուղղությամբ։

Անձրևը հանդարտել էր։ Խոշոր կաթիլները փոքրացել էին, դարձել ջրափոշի, իսկ ամպերի արանքում հայտնվել էր կապույտ մի ափսե, որը գնալով մեծանում էր։ Տեղատարափը հանդարտելուն պես Արջասարի կողմից սկսեց փչել ցուրտ, ջրառատ քամի, որը տղաների համար շատ ավելի անտանելի էր, քան տեղատարափը։ Երկուսն էլ ցրտից դողում էին, ատամ֊ատամի տալիս։ Արամը քայլում էր աջից՝ ընկերոջից երկու քայլ հեռավորության վրա, աչքը չկտրելով ուսապարկի մուգ կանաչից։ Երբեմն նրանք կանգ էին առնում ու թփերի արանքից զննում շրջապատը։ Այդպիսի կանգառներից մեկի ժամանակ ցրտից գողացող Արամն ասաց.

— Կ-կ-կ-կարծես թե այստեղ...

— Ի֊ի֊ի՞նչ...

— Այստեղ,— Արամը մի քայլ արեց դեպի ձախ՝ Գագիկին ինչ֊որ բան ցույց տալու համար և... Անակնկալի եկած Գագիկը քարացավ տեղում։ Չհասցրեց նույնիսկ ճչալ, որևէ շարժում անել։ Արամը սուզվեց կանաչների մեջ, կորավ, ինչպես քարը ջրում՝ միանգամից, անսպասելիորեն։

«Հրա՞շք էր,— Գագիկը տրորեց աչքերը,— գուցե թվո՞ւմ է»։ Չէ, չէր թվում։ Արամն իսկապես անհետացել էր։ Գագիկը նետվեց առաջ և անմիջապես տեսավ թփերի արանքում քողարկված բացվածքը։ Նա զգուշորեն մի կողմ քաշեց կանաչները, չոքեց ձվաձև անցքի եզրին ու գլուխը կախեց ներքև։ Անցքում տուշի պես թանձր մթություն էր։

— Արամ։

Ոչ մի պատասախան։

— Արա՜մ,— Գագիկը բարձրացրեց ձայնը։

Ոչ մի պատասխան։

— Ա՜֊րա՜մ,— այս անգամ նա գռռաց ամբողջ ուժով։

Որպես պատասխան ներքևից լսվեց թույլ տնքոց։ Կամ գուցե չլսվեց, այլ միայն թվաց։ Գագիկն անօգնական հայացքով նայեց շուրջը։ «Ի՞նչ անեմ...»։ Սկզբում մտածեց վազել գյուղ, այնտեղից օգնություն կանչել։ Բայց մինչև գյուղ բավական ճանապարհ էր՝ տասը կիլոմետրից ավել, այդքան էլ վերադարձի համար։ Գագիկը հաշվեց ու գտավ, որ դա կտևի ժամեր։ «Իսկ Արամը գուցե ծանր վիրավոր է, գուցե նրան օգնություն է պետք և, իհարկե, Հասմիկն էլ նույն փոսի մեջ է՝ ուշաթափված, կամ...»։ Գագիկը հասկացավ, որ գյուղ գնալու մտքից պետք է հրաժարվել։ «Ինչ որ անելու եմ, անելու եմ ինքս»— մտածեց նա և ձեռքերն զգուշորեն հենեց բացվածքի լպրծուն եզրին, մարմինը կախեց հորի մեջ, նայեց ներքև ու մթությունից բացի ոչինչ չտեսավ։ Մի քիչ էլ իջավ, փորձեց ոտքերով գտնել հատակը։ Չգտավ։ Ոտքերը տարուբերվեցին դատարկության մեջ։

— Արամ։ Հասմիկ։

Պատասան չստացավ։ Ավելի իջավ։ Հետո էլի ձայնեց ու պատասխան չստանալով, մի քիչ էլ իջավ։ Ոտքերը հատակին դեռ չէին հասել։ Դա վախեցրեց Գագիկին։ «Իսկ դուցե շա՞տ խորն է,— մտածեց նա,— գուցե բարձրանամ ու այնտեղ՝ վերևո՞ւմ որևէ բան մտածեմ»։ Գագիկը փորձեց ձգել մարմինը, դուրս գալ մութ, առեղծվածային փոսից, սակայն բացվածքի լպրծուն եզրերը չդիմացան տղայի ծանրությանը։ Գագիկի չռված մատերը սահեցին ցեխոտ գետնի վրայով և պոկվեցին բացվածքի լպրծուն եզրից։

Մթությունն անմիջապես կլանեց տղային։

Գլուխ երրորդ

Երեկոն սարում իջավ միանգամից։ Տեղատարափից հետո պարզված երկինքը ներկվեց մուգ կապույտ, ապա փոխվեց սևի և աներևույթ մի ձեռք միմյանց ետևից վառեց աստղերը։

Վեց փախստականները դեռ չէին վերադարձել։

Զարմանքն ու անհանգստությունը, որ սկսվել էր նրանց բացակայությունը նկատելուն պես՝ գնալով մեծացավ, ինչպես սարից գլորվող ձնագունդ։ Իսկ մութն ընկնելուց հետո տեղափոխվեց վրանների տակ՝ դառնալով խոսակցությունների միակ թեման։

Ընդհանուրի մտահոգությանն անտարբեր էին միայն իններորդցիները՝ Կարենը, Հայկը, Գոհարը, Աշոտն ու Սարգիսը։ Նրանք հավաքվել էին ամենավերջին վրանում և այնպիսի աղմուկ֊աղաղակ բարձրացրել, որ առանց դժվարության կարելի էր լսել ընդարձակ սարահարթի բոլոր ծայրերում։

— Ժողովո՜ւրդ,— Կարենի ձայնն էր, որ առանձնացավ մյուսների միջից,— ժողովուրդ, լսեք այսօրվա ամենաթարմ նորությունը։ Ուրեմն, այսպես...

— Պետք չէ, Կարեն, լսո՞ւմ ես,— Հայկը ձգվեց առաջ, փորձելով վերցնել նրա աջ ձեռքում պահված ծոցատետրը, բայց չկարողացավ ու շարունակեց,— խնդրում եմ, պետք չէ։

— Դե լավ, թող կարդա,— միջամտեց Գոհարը։

Հայկը շրջվեց նրա կողմը.

— Ինչպե՞ս թե՝ դե լավ, թող կարդա։ Ի՞նչ իրավունք ունի նա կարդալու իմ օրագիրը։

Կարենն աննկատելիորեն աչքով արեց Գոհարին՝ այսինքն՝ շարունակիր զբաղեցնելը։ Իսկ ինքն օգտվելով առիթից, որ Հայկն այլևս չի խանգարում, թռավ սեղանին ու սկսեց կարդալ.

— 28֊ը հունիսի, մեր թվարկություն... Խոտհավաքի աշխատանքները լավ էին գնում՝ նույնիսկ ավելի լավ, քան սպասում էինք։ Երկու անգամ ավելի խոտ հավաքեցինք, իսկ հետո խանգարեց անիծյալ անձրևը, եկավ ու մեզ քշեց վրանների տակ. «Ինչքան աշխատեցիք բավական է, հիմա էլ գնացեք հանգստացեք»։ Մենք, իհարկե, մի կերպ դիմացանք այդ դաժան պատժին՝ այսինքն երեք ժամ անգործ նստելուն։ Բայց արի տես, որ անիծյալ անձրևը այդքանով չբավարարվեց...

— Այս ինչե՞ր է կարդում,— շփոթված բացականչեց Հայկը, որ ընդհատել հր Գոհարի հետ վիճելն ու մյուսների պես, ժպիտը դեմքին լսել էր Կարենին,— ազնիվ խոսք, ես այդպիսի...

— Մի՛ խանգարի, թող կարդա,— Սարգիսը քաշեց նրա թևն ու նայեց Կարենին,— հետո՞։

— Հա, ուրեմն,— շարունակեց Կարենը,— անձրևն այդքանով, այսինքն մեզ աշխատանքից զրկելու պատժով չբավարարվեց և թրջեց խոտ հավաքող տղաներից մեկի բոլորովին նոր անդրավարտիքը։ Շարքից հանեց թարմ արդուկն ու ցեխոտեց փողքերը։ Չմոռանամ ասել, որ խոտ հավաքող այդ տղան յուրաքանչյուր երեք րոպեն մեկ ընդհատում էր աշխատանքն ու մաքրում անդրավարտիքին կպած խոտերը։ Չար լեզուներն ասում են...

— Վերջացրու— գոռաց Սարգիսը։

— Իյա, Սաքո ջան, քեզ ի՞նչ պատահեց,— կեղծ զարմացած ձևացավ Կարենը,— չլինի՝ թե խոտ հավաքող այդ տղան դու ես։ Ախր, դու էլ...

— Ասացի վերջացրու,— կրկին գոռաց Սարգիսն ու խեթ֊խեթ նայեց կողքին կանգնած Հայկին,— ուրեմն ամբողջ օրը այդ ես գրում, հա՞, փիլիսոփա։

— Չէ, հնարում է, ինչ ուզում ես ասա, ես այդպիսի բաներ չեմ գրել, ազնիվ խոսք։

— Քեզ այդպիսի բան չգրել ցույց կտամ,— ատամների արանքից նետեց Սարգիսն ու նորից շրջվեց Կարենին.— Է՛յ, լսիր, վերջացնելո՞ւ ես հիմարություններդ, թե...

— Սպասիր, Աաքո ջան, համբերություն ունեցիր, մարդը բան է գրել քո, իմ, մյուսի մասին, այն մյուսի մասին, բա չկարդա՞նք, չիմանա՞նք մարդն ինչ է գրել։

— Չէ, մի՛ կարդա։ Քո մասին կարդա, մյուսի, այն մյուսի, ում մասին ուզում ես կարդա, իսկ ինձ հետ գործ չունես, լսեցի՞ր։

— Իհարկե, Սաքո ջան, իհարկե լսեցի, բա քո ասա՞ծն էլ չլսեմ,— ասաց Կարենն այնպիսի կեղծ լրջությամբ, որին կնախանձեին սկսնակ շատ դերասաններ,— ուրեմն, չար լեզուները...

Սարգիսը սեղմեց բռունցքներն ու մոտեցավ սեղանին։ Նրա դեմքը լուրջ էր և վճռական։ Ոչ մի կասկած, տղան պատրաստ էր նույնիսկ տուրուդմփոցի։ Բայց Կարենն, առանց ուշադրություն դարձնելու զայրույթից կարմրած նրա դեմքին, շարունակեց կատակը։ Վախեցած ձևանալով, նա քաշվեց ետ ու ամբողջ ուժով ճչաց։

— Գոհար ջան, հանուն մեր անցած և ներկա բարեկամության, պաշտպանիր ամբիոնն ու ինձ ավազակային հարձակումներից։

Գոհարն աչքով արեց և անմիջապես խցկվեց սեղանի ու Սարգսի արանքը։

— Հեռու քաշվիր,— մռլտաց Սարգիսը։

— Գուցե խփե՞ս էլ,— շուրթերն ուռեցրեց Գոհարը։

— Հեռու քաշվիր։

— Իսկ եթե չքաշվեմ, ի՞նչ կանես... կխփե՞ս։

Սարգիսն անզորությունից կրճտացրեց ատամները, իսկ Կարենը յուղի նոր քանակ ավելացրեց կրակին։

— Չէ, Սարգիսը ջենթլմեն տղա է, Գոհար ջան, նա աղջկա վրա ձեռք չի բարձրացնի։

— Լսիր, դու այդտեղից իջնելո՞ւ ես, թե չէ,— գոռաց Սարգիսը, միաժամանակ փորձելով շրջանցել Գոհարին։

— Իջնելու եմ, Սաքո ջան, բա ո՞նց։ Քո կարծիքով սեղանի վրա կանգնա՞ծ եմ քնելու,— լուրջ-լուրջ ասաց Կարենն ու թույլ չտալով Սարգսին ուշքի գալ, շուտասելուկի պես վրա տվեց.— չար լեզուներն ասում են, որ նա այդ բոլորն արել է ի պատիվ Երևանից եկած աղջկա, որին անվանում են Հասմիկ, բայց մենք...

Համբերելն այլևս անհնար էր։ Սարգիսը մի կողմ հրեց Գոհարին ու բռնեց Կարենի անդրավարտիքի փողքը։ Կարենը փորձեց փախցնել ոտքը։ Չհաջողվեց։ Սարգիսն ամբողջ ուժով կպել ու քաշում էր, չմոռանալով կիսաձայն սպառնալ.

— Ես քեզ ցույց կտամ...

Կարենը փորձում էր ազատել ոտքը, հետն էլ շարունակելով զայրացնել ընկերոջը.

— Չէ, Սաքո ջան, ցույց մի տա, պետք չէ։

Աշոտը նետվեց բաժանելու նրանց. վախենում էր, որ կատակն ի վերջո կփոխվի կռվի։ Բայց հենց այդ պահին լսվեց Հայկի նախազգուշացնող կանչը.

— Ընկեր Գեղամը։

Սարգիսն անմիջապես բաց թողեց Կարենի անդրավարտիքը։ Իսկ Կարենն, առանց ակնթարթ կորցնելու, թռավ գետնին։

Ավագ ջոկատավարի մտնելու պահին վրանում ամեն ինչ արդեն կարգավորված էր, բայց տղաների դեմքերին նայելուն պես նա հասկացավ, որ ընդամենը կես րոպե առաջ նրանք բոլորովին էլ չեն ունեցել նույն անմեղ արտահայտություններն ու խոժոռեց հոնքերը։

— Ինչո՞վ էիք զբաղված։

— Ոչնչով, ընկեր Գեղամ,— բոլորի փոխարեն պատասխանեց Կարենը,— Հայկի օրագիրն էինք մասսայականացնում։

— Դրանի՞ց է ճակատդ քրտինքի մեջ կորել։

— Հը՞,— շփոթված Կարենը ձեռքը քսեց ճակատին։ Իսկապես, ճակատը թաց էր։ Նա թոթվեց ուսերն ու մեղադրող հայացքով նայեց Սարգսին։ Վերջինս պատասխանեց բռունցք ցույց տալով։ Կարենը ժպտաց ու գլխով արեց. «Ինչպես ուզում ես, պատրաստ եմ»։ Ջոկատավարը տղաներին չէր նայում և չնկատեց ազդանշանների փոխանակումը։ Նրա միտքն զբաղված էր կորած եռյակներով։

— Լսեք,— առժամանակ լռելուց հետո հերթով նայելով կանգնածներին, ասաց նա,— դուք չեք անհանգստանում ձեր ընկերների համար։

Նորից պատասխանելու պարտականությունն իր վրա վերցրեց Կարենը.

— Անհանգստանալու ի՞նչ կա, ընկեր Գեղամ։ Անպայման կգան։ Ես մեծամիտ Արամին էլ լավ գիտեմ, դարմանի տակ ջուր կապող Գագիկին էլ. քաղաքից եկած այն աղջկան տարել են մեր անտառներով զարմացնելու։ Հիշո՞ւմ եք, Թոմ Սոյերը Բաքքի Թեյչրին գլխի վրա կանգնելով էր փորձում հրապուրել։ Նրանք էլ, երևի գլխի վրա կանգնել չգիտեն և ուզում են անտառներով զարմացնել քաղաքից եկած այն աղջկան, տես, անունն էլ մոռացա... Ըը՜ը... Սաքո ջան, անունն ի՞նչ էր։

— Հասմիկ,— մեքենաբար պատասխանեց Սարգիսն ու անմիջապես էլ հասկացավ, որ Կարենը նորից իրեն ձեռ առավ։

Գոհարը նայեց Սարգսի՝ զայրույթից աղավաղված դեմքին ու չկարողացավ զսպել փռթկոցը։ Ընկեր Գեղամը մեղադրող հայացքով նայեց նախ Գոհարին, հետո Կարենին։ Կարենը լավ գիտեր ավագ ջոկատավարի այդ արտահայտությունը ինչ է նշանակում և ինքն իրեն հավաքեց։

— Դուք իսկապե՞ս անհանգստանում եք, ընկեր Գեղամ,— հարցրեց նա։

— Այո։

— Բայց ախր, ընկեր Գեղամ, անհանգստանալու բան իսկապես չկա։ Պարզապես նրանք ոգևորվել ու մի փոքո շատ են հեռացել։ Անձրևն էլ դժվարացրել է քայլելը և ուշանում են, ուր֊որ է կերևան։

— Իսկ ես կասկածում եմ, որ նրանց ինչ֊որ բան է պատահել,— ասաց ջոկատավարը։

— Վեցին միասի՞ն։

— Որտեղի՞ց իմացար, որ նրանք միասին են,— խոսակցությանը խառնվեց մինչ այդ լուռ Հայկը։

— Ավելի լավ, եթե միասին չեն։ Ուրեմն անձրևը...

Կարենը փորձում էր ամրապնդել անձրևի պատճառով ճանապարհի դժվարանց դառնալու իր տեսությունը, բայց ընկեր Գեղամը թույլ չտվեց.

— Ինձ թվում է, որ անհապաղ պետք է դուրս գանք որոնելու։

— Բայց մենք չգիտենք, թե նրանք ուր են գնացել,— նորից միջամտեց Հայկը,— որտե՞ղ ենք որոնելու, ի՞նչ ուղղությամբ։

— Կարծում եմ, որ այդ հարցը կարելի է պարզել։ Չի կարող պատահել, որ մեկն ու մեկը տեսած չլինի նրանց գնալիս։ Անհրաժեշտ է հետաքրքրվել։

Սարգիսն աչքի տակով նայեց Կարենին և կես քայլ առաջանալով, հպարտ-հպարտ ասաց.

— Ընկեր Գեղամ, գնալու ժամանակ ես նրանց տեսա, հեռանում էին սարի արևմտյան լանջով։ Սկզբում գնացին Արամը, Հասմիկը և Գագիկը, հետո՝ նրանցից մի տաս-տասնհինգ րոպե հետո՝ Ցախլեղտակենք։

— Ինչ աչք ունի,— առիթը բաց չթողեց Կարենը,— չգերազանցված հետախույզ կլիներ։ Կեցցես, Սաքո։

Սարգիսը արհամարհական մի հայացք գցեց Կարենի վրա և շարունակեց.

— Ես ցանկանում էի նրանց գնալու մասին հայտնել ձեզ, բայց որովհետև դուք թույլ էիք տվել վրաններից հեռանալ, դրա համար էլ ոչինչ չասացի։

— Սարի արևմտյան լանջո՞վ։ Սկզբում Արամի եռյակը, հետո Լևոնենք,— առանց որևէ մեկին դիմելու, կիսաձայն խոսեց ավագ ջոկատավարը,— յոթերորդ դասարանցիներն ասացին, որ երեկ երեկոյան, կինոյի ժամանակ Արամը կռվել է Ցախլեղտակենց հետ։ Ուրեմն, հենց դրա համար էլ Լևոնը, Հակոբն ու Վազգենը գնացել են նրանց ետևից, որպեսզի վրեժ լուծեն։

— Չէ,— Կարենը թափ տվեց ձեռքը,— Արամը նրանց երեքի հախից մի ձեռքով կգա։ Չէ...

— Բայց և այնպես, որոնել պետք է։ Ինչ ուզում է լինի, նրանք այսքան ուշանալ չէին կարող։

— Ընդհակառակը, ընկեր Գեղամ,— կրկին մեջ ընկավ Կարենը,— հիմա ես հաստատ կարող եմ պնդել, որ նրանք գիշերը չեն վերադառնա։ Անձրևից հետո նույնիսկ ամենահմուտ լարախաղացը չի համարձակվի դուրս գալ Հին ամրոցից և անցնել Սատանայի կամրջով։

— Ինչպե՞ս թե Հին ամրոց, դա՞ որտեղից հնարեցիր,— զարմացավ ավագ ջոկատավարը։ Նա տեղացի չէր։ Գյուղ էր եկել քաղաքից՝ ընդամենը ինն ամիս առաջ՝ այդ տարվա սեպտեմբերին և չէր հասցրել ծանոթանալ գյուղի շրջակայքին, դրա համար էլ չգիտեր, որ սարի արևմտյան լանջով անցնող ճանապարհը տանում է ուղիղ Հին ամրոց և, որ այդ ճանապարհին ուրիշ ոչինչ չկա, բացի վերոհիշյալ ամրոցից։ Աշակերտները միմյանց ընդհատելով բացատրեցին իրենց իմացածը։ Ընկեր Գեղամն, իհարկե, մի կերպ հասկացավ, թե ինչ են ցանկանում ասել ոգևորված տղաներր։ Բայց հենց դրանից, որ ճանապարհը կարող է տանել Հին ամրոց և, որ անձրևից հետո ամրոցից դուրս գալը դառնում է անհնար՝ նրա անհանգստությունն ավելի մեծացավ։

— Պետք է անհապաղ գնալ հին ամրոց,— առարկություն չընդունող տոնով հայտարարեց նա։

— Կարելի է,— գլխով արեց Կարենն ու քայլեց դեպի վրանի ելքը,— գնանք, Գոհար։

Բոլորը շարժվեցին։

Վերջինը վրանից դուրս եկավ Աշոտը։ Նա դեռ չէր հասցըրել հաշտվել այն մտքի հետ, որ գիշերն ինքը չի անցկացնելու Գոհարի հետ, ինչպես պայմանավորվել էին՝ աստղերին նայելով։

Քիչ անց մթության մեջ փայլեցին հինգ ջահեր և կամաց-կամաց վրաններից հեռանալով, արևմտյան լանջի նեղլիկ ճանապարհով շարժվեցին դեպի հին ամրոց։

— Լավ բանտարկվեցինք,— փնթփնթաց Հակոբը,— դե արի ու մի ամբողջ գիշեր այս քարերի մեջ անցկացրու։ Մութ, ցուրտ...

— Հազար ու մի վտանգ,— անմիջապես վրա բերեց Վազգենը։

— Դե ձայնդ կտրիր,— գոռաց Լևոնը,— վտանգ, վտանգ... զզվեցրիր քո վտանգներով։ Քաջ Նազար։

— Դու ձայնդ կտրիր,— ընկերոջը պաշտպանության տակ առավ Հակոբը. ոչ այնքան Վազդենին պաշտպանելու, որքան Լևոնին հակադրվելու ցանկությունից,— բոլորը քո պատճառով եղավ, քո հաստագլխության պատճառով։ Քանի անգամ ասացի, որ ամրոցում գործ չունենք։ Իսկ դու, սատանա էիր կուլ տվել. գնանք, հա գնանք։ Եկանք, ի՞նչ արեցիր։

Մեկ ուրիշ անգամ, այդպիսի քննադատության համար նա կստանար, ինչպես որ պետքն է։ Իսկ հիմա. մթությունը, ցուրտը կամ թե Վազգենի «հազար ու մի վտանգները» այնպես էին խեղճացրել Լևոնին, որ նույնիսկ ամենաչնչին փորձ չարեց՝ անպատվությանն անպատվությունով պատասխանելու և թույլ-թույլ տնքտնքաց.

— Ախր չգտանք, Հակոբ ջան, որ գտնեինք...

— Որ գտնեիք, ի՞նչ կանեիր։

— Որ գտնեինք... եռունդա, գիտե՞ս ինչ կանեի։

— Գիտեմ, եռունդա կանեիր։ Արամից մի լավ քոթակ կուտեիր։

Այս անգամ Լևոնը չպատասխանեց։ Ստիպված, Հակոբը նույնպես լռեց։

Եռյակը տեղավորվել էր ամենաառաջին քարանձավում՝ անդունդի վրա կախված ելուստի վերևում։ Նստել էին մեջք-մեջքի՝ եռանկյունաձև և այնպիսի դիրքով, որ հարկ եղած դեպքում երեքն էլ միաժամանակ կարողանան ձեռքները հասցնել բռնցքաչափ քարերի կույտին։ Քարերը նրանք հավաքել էին երեկոյան՝ մթնելուց փոքր֊ինչ առաջ, երբ Jվերջնականապես համոզվեցին, որ անձրևակոլոլ ճանապարհով վերադառնալը անհնար է։ Քարեր հավաքելու առաջարկ արեց Վազգենը։ Լևոնն ու Հակոբը սկզբում ծիծաղեցին տարօրինակ առաջարկի համար, ծաղրեցին Վազգենի վախկոտությունը, բայց քիչ անց, երբ սկսեց իջնել աղջամուղջը, նրանք նույնպես եկան այն եզրակացության, որ քարեր հավաքել պետք է։ Տղաներին սարսափեցնողը Արամենց անսպասելի անհայտացումն էր։ Բանն այն էր, որ նրանք անտեղյակ էին երկրորդ ելքի գոյությանը և եռյակի անհայտացումը կապում էին գերբնական ուժերի հետ։ Իհարկե, և՛ Հակոբը, և՛ Լևոնը, առերևույթ չէին համաձայնում Վազգենին, ծաղրում էին նրան, իսկ ներքուստ երկուսն էլ նույն կարծիքին էին և դրա համար էլ վախենում էին ձեռքները հեռացնել քարակույտից։

Առժամանակ լուռ մնալուց հետ, Հակոբը նորից խախտեց լռությունը։

— Լսիր, Ցախ,— շեշտված անպատկառությամբ Լևոնին դիմեց նա,— այնուամենայնիվ ես չեմ հասկանում, թե ի՞նչ նպատակով մեզ այստեղ քարշ տվիր։

Լևոնը, որ մինչ այդ բավականաչափ հարմարվել էր իրադրությանը և հավաքել իրեն, այս անգամ արդեն կարողացավ անհրաժեշտ հակահարված տալ.

— Ծեծելո՞վ բերեցի... ասացի գնանք՝ դուք էլ սուսուփուս եկաք։ Չգայիք, թե չէիք ուզում։

— Ես ուզում էի, հա՞,— խոսակցությանը խառնվեց Վաղգենը,— քանի անգամ ասացի, որ Սատանի կամուրջն իմ խելքի բանը չէ, չեմ ուզում, վախենում եմ, կընկնեմ կմեռնեմ, իսկ դո՞ւ... Գնա, թե չէ կսատկացնեմ։ Մոռացե՞լ ես, հա՞...

— Դե կտրիր ձայնդ, թե չէ,— Լևոնն արմունկով թեթևակի խփեց Վազգենի կողքին,— կոտրած շերեփի պես միշտ մեջ ես ընկնում։

— Հա, կոտրած շերեփ։ Կարծում ես մյուս անգամ էլի կլսեմ։ Քո պատճառով օրական տասը անգամ գլխիս են տալիս։

— Չես լսում, մի լսի՝ Լեղաճաքի մեկը, մտածում ես կխնդրե՞նք։ Եռունդա։ Դու դեռ սպասիր այստեղից դուրս գանք, հետո կտեսնես...

Լևոնի սպառնալիքն ուղղված էր միայն Վազգենին, բայց Հակոբը հասկացավ, որ այն վերաբերում է նաև իրեն՝ այն անթիվանհամար վիրավորանքների համար, որ հասցրել էր նրան և այդ պատճառով անմիջապես փոխեց խոսելու տոնը՝ անցնելով հաշտվողականի.

— Լսիր, Լև, ո՞ւր կարող էին գոլորշիանալ նրանք, հը՞։

— Ինձ թվում է, որ մեզ տեսան բարձրանալիս ու թաքնվեցին։

— Բայց մենք տակնուվրա արեցինք ամբողջ ամրոցը,— նորից միջամտեց Վազգենը,— ո՞ւր պետք է թաքնվեին...

— Քեզ չասացի՞նք, որ չխանգարես,— դիտողություն արեց Հակոբը,— ամեն տեղ քիթդ պետք է խոթես։ Տեսնում ես լուրջ գործ է, մտածում ենք, ուրեմն ձայնդ կտրիր ու մի խանգարի։

Անձավի խորքում կամ հարևան անձավում ինչ֊որ թրխկոց լսվեց։ Հավանաբար փոքրիկ քար էր, որ ցերեկը տեղաշարժվել էր, խախտվել ու հիմա գլորվեց տեղից։ Երեքն էլ վախեցած թռան։

— Ո՞վ է,— գոռաց Լևոնը,— ո՞վ է։ Արա՞մ...

— Սը՜սս,— Վազգենը քաշեց նրա թևը,— չարքերը կլինեն։ Չե՞ս տեսնում, ձայնդ ինչպես են պատեպատ տալիս։

— Ճիշտ է ասում, Հակոբ, լսի՛ր,— հաստատեց Լևոնը։

— Ի՞նչ լսեմ։

— Ձայնը։

Հակոբը գոռաց ինչքան ուժ ուներ.

— Հեե՜եեյ...

Չայնը խփվեց պատերին ու փշուր֊փշուր եղավ, եե՜եեյ... ե՜յյյ... յյ՜յյ... Լևոնն ու Վազգենը կծկվեցին տեղերում։ Վախից Վազգենի ձեռքի քարն ընկավ ու ցավեցրեց Լևոնի ոտքը, բայց վերջինս չհամարձակվեց ձայն հանել։ Իսկ Հակոբը հանկարծ սկսեց քահ֊քահ ծիծաղել.

— Դա արձագանք է, դմբոներ, հասկացեք։

— Ը՜մմմ,— հեղինակավոր մռմռաց Լևոնը,— ես էլ ասում եմ...

«Պարծենկոտ Ցախավել,— մտքում չարախնդաց Հակոբը,— ես էլ ասում եմ։ Բա չե՞ս ասում, արձագանքն էլ հենց քո հաստ գլխի բանն է, հասկացար»։

— Եթե գոնե մի քիչ լուսին լիներ, մի վայրկյան ես այստեղ մնացողը չէի,— ինքն իրեն մենախոսեց Վազգենն ու վիզը երկարեց անձավի անցքից դուրս,— չէ, ոչինչ չի երևում,— մռմռաց նա և ցանկանում էր ետ քաշել գլուխը, երբ անսպասելիորեն նկատեց ներքևում շարժվող կրակները։ Հաշվեց, հինգն էին և շարժվում էին դանդաղ-դանդաղ։ «Ուրեմն մեր ետևից են գալիս»— մտածեց Վազգենն ու գռռաց,— տղերք, մեր ետևից մարդիկ են գալիս։

— Ի՞նչ ես ձայնդ գլուխդ գցել,— զայրացավ Հակոբը։

— Մեր ետևից մարդիկ են գալիս,— նորից բղավեց Վազգենը։

— Բա, իհարկե, առանց քեզ մարդիկ քնել չեն կարողացել։

— Ինչ ուզում ես ասա, գալիս են, կրակներով, ա՜յ, ինքդ նայիր։

Հակոբն ու Լևոնը ձգվեցին դեպի անցքը և անմիջապես էլ լսվեց Հակոբի փնթփնթոցը.

— Իսկապես, լույսերը կարծես շարժվում են։

Խորհրդակցությունը կարճ տևեց։

Որոշվեց. խումբը բարձրանալու է Հին ամրոց։ Դա համարձակ վճիռ էր. ջահերի թույլ լույսն անկարող էր, ինչպես պետք է լուսավորել ճանապարհը, բայց և այնպես ոչ ոք չտատանվեց։

— Իհարկե, պետք է գնալ,— ասաց Կարենն ու ընկավ առաջ։

Բոլորը հետևեցին նրան։

— Գուցե դու սպասեիր այստե՞ղ,— Աշոտի ետևից գնացող Գոհարին կանգնեցրեց ավագ ջոկատավարը։

— Ե՞ս,— մատը կրծքին դրեց զարմացած Գոհարը։

— Այո։

— Չէ՛, չէ՛, ընկեր Գեղամ,— միշամտեց Կարենը,— սատանի աստիճաններն նա ավելի հեշտ կանցնի, քան... քան Աշոտն ու Հայկը։ Դե, Սարգսի մասին էլ չեմ ասում։

— Զգո՛ւյշ, տղաներ, զգույշ։ Շտապել պետք չէ,— տեսնելով Կարենի կատակից վիրավորված տղաների առաջ վազելը, զգուշացրեց ավագ ջոկատավարը։— Հանգիստ շարժվեք,— հետո շրջվեց ճանապարհի ծայրին սպասող Գոհարին և ասաց.— Եկ, Գոհար։ Եթե Կարենը երաշխավորում է, ուրեմն...

Արահետը, որ սկզբում բավական լայն էր, գնալով ավելի ու ավելի նեղացավ։ Տեղ֊տեղ հողը չէր հասցրել չորանալ և Կարենն ստիպված քայլում էր ծայրահեղ զգուշությամբ՝ անընդհատ արագացնելով կամ դանդաղեցնելով ընթացքը։

Այսպես, անցած կլինեին ճանապարհի գրեթե կեսը, երբ Կարենն անսպասելիորեն կանգ առավ, ձեռքի մարխը տվեց ետևից կրնկակոխ եկող Հայկին ու զույգ ձեռքերը բերանի շուրջը խողովակաձև դնելով, ամբողջ ուժով ձայնեց.

— Արա՜մ։ Գագի՜կ։ Հասմի՜կ։ Հե՜յ... Ցախլեղտակ, հե՜յ...

Կարենի ձայնը չէր հասցրել լռել, երբ վերևից՝ մթության մեջ չերևացող անձավի երախից հնչեց պատասխանը.

— Հե՜յ, Կարե՜ն, մենք այստեղ ենք։

— Պինդ կացեք, գալիս ենք,— ներքևից հուսադրեց Կարենն ու հնարավորին չափ արագացրեց քայլերը։

Մինչև ելուստին հասնելը որոնողներն ու դասալիքները էլի հատուկենտ բառեր փոխանակեցին, հենց այնպես, ինչ-որ բան ասած լինելու համար։ Օգնության շտապողներին հիմա արդեն մտահոգում էր մի բան. ի՞նչ պատիժ է տալու փախստականներին ընկեր Գեղամը։

— Իմ կարծիքով նրանց վեցին էլ առավոտյան պետք է վռնդել գյուղ, ամենաառաջին մեքենայով. և վե՛րջ,— կիսաձայն ասաց Գոհարը,— դրանից լավ պատիժ չկա, ընկեր Գեղամ։

— Տեսնենք,— չշտապեց համաձայնել ավագ ջոկատավարը,— սպասիր իջնեն, հետո կորոշենք։

— Այո, իհարկե, ամենախիստ պատիժը,— խոսակցությանը միջամտեց Կարենը իր սովորական՝ կատակն ու լուրջը չտարբերվող տոնով,— թող չիմանան, որ կեսգիշերով մեզ այստեղ հասցնելն իրենց վրա էժան կնստի։ Էլ չեմ ասում, որ Գոհարի հետ աստղերին նայելը ջուրն ընկավ։

— Դե լավ, հա՜, մեծ բան չէր,— քրթմնջաց Հայկը։

— Ի՞նչը մեծ բան չէր. Գոհարի հետ աստղերին նայե՞լը, նրանց դատապարտելի արարքը՞, թե մեր գիշերային ճանապարհորդությունը։

— Երեքն էլ։

— Մի տես, անունն էլ գերազանցիկ է,— դժգոհեց Կարենը,— Գոհարի խելքին ինչ ասեմ, որ ինձ նման տղային թողած որոշել էր քեզ հետ աստղերին նայել։ Դե, հիմա լսիր, պրոֆեսոր ջան, մարդիկ ինքնագլուխ թողել են աշխատանքը, փախել, հասել Հին ամրոց առանց որևէ մեկին զգուշացնելու։ Մարդիկ անհանգստացրել են ընկեր Գեղամին, ինձ, քեզ պրոֆեսոր ջան, Գոհարին, Աշոտին, որոնց հետ նայելու էիր աստղերին, Սարգսին՝ որի նոր անդրավարտիքը դուրս եկավ շարքից, Մամիկոնին, Գոռին, Ալվարդին, Անդրանիկին, Շուշանին... Մի խոսքով, բոլորին և դու ասում ես՝ մեծ բան չէ։ Հը՞, ճիշտ չե՞մ ասում, ընկեր Գեղամ։

— Իհարկե, ինչպես միշտ։ Դու սխալ բան ե՞րբ ես ասել։

— Ըհը, ճիշտ է, չեմ ասել։ Շատ եմ ցանկանում, գիտե՞ք, գոնե մի անգամ սխալվեմ, բայց չի ստացվում։ Ի՞նչ անեմ, երևի դա էլ իմ բախտն է,— այս անգամ ջոկատավարը չարձագանքեց և Կարենն, ասես դրանից վիրավորված դոռաց,— Ցախավել, ի՞նչ կա, ի՞նչ չկա, գործերը... գործերը ո՞նց են։

— Լավ են,— լսվեց պատասխանը վերևից։

— Ես չեմ հասկանում, թե Արամն ինչու է բերանը ջուր առել։ Ոչ ինքն է խոսում, ոչ էլ Գագիկն ու Հասմիկը,— քրթմնջաց Աշոտը։

— Մեծամտությունից, Աշոտ ջան,— անմիջապես վրա բերեց Կարենը,— մեծամտությունից է, ուրիշ ոչինչ չկա։

— Իսկ Գագիկն ու Հասմի՞կը։

— Նրանք էլ մեծամտությունից։ Հա՛, հա՛, մի՛ զարմանա։ Դա սարսափելի հիվանդություն է՝ գերսուր վարակիչ։ Դե, նրանք էլ մի ամբողջ օր Արամի հետ են եղել ու վարակվել։ Հիմա իրենց համար նստել են ամրոցում և սպասում են մինչև ջահակիր շքախումբը տեղ հասնի և ասի՝ եկ անք, ձերդ պայծառափայլություններ, շնորհ արեք ցած իջեք։

Այս անդամ բոլորը ծիծաղեցին։ Բայց Գոհարը մեջ ընկավ և կրկին լուրջ բնույթ տվեց խոսակցությանը։

— Չեմ հասկանում, Արամն ինչպե՞ս է այսքան համբերել,— մտմտաց նա,— ինչքան էլ սատանի աստիճանը լպրծուն լիներ, միևնույն է, նա չէր համբերի, կիջներ։

— Եթե մենակ լիներ,— անհասկանալին հասկանալի դարձրեց Հայկը։

— Տեսեք, թե ինչի մասին են մտածում,— նորից խոսակցությանը խառնվեց Կարենը,— գործնական մարդիկ եղեք, գործնական մարդիկ։ Մտածեք, թե սատանայի աստիճաններից ինչպես ենք գլորելու տակառ-Հակոբին։

— Ավելի ճիշտ կլիներ, եթե նրանց այս գիշեր թողնեինք ամրոցում, որպես պատիժ,— իր կարծիքը հայտնեց Աշոտը,— բացառություն գուցե թե միայն Հասմիկի համար անեինք, այն էլ, որովհետև...

— Պարզ է, բացատրության կարիք չկա,— ընդհատեց Կարենը,— և Գոհարն էլ դեռ ցանկանում է այս Դոն Ժուանի հետ աստղերին նայել,— նա շարժեց գլուխն ու մինչև Աշոտը կհասցներ որևէ պատասխան գտնել, տխուր ձայնով ավելացրեց,— այնուամենայնիվ ես մտածում եմ Հակոբի մասին։ Ներքին մի ձայն ինձ անընդհատ ասում է, որ խեղճ հաստլիկն այս գիշեր ամրոցում մնալու է մենակ...

— Ներքին ձայնիդ ասա, որ սխալվում է։ Ես ամենատռաջինը կիջնեմ, կտեսնես,— Հակոբի ձայնն էր, որ այս անգամ լսվեց շատ մոտ՝ հենց Կարենի գլխավերևում։

Խոսակցությամբ տարված նրանք չեկատեցին, թե երբ և ինչպես հասան ճանապարհի վերջին. էլի երկու քայլ և Կարենը կանգ առավ քարե գերանի կողքին։ Գիշերով ելուստն ավելի սարսափելի տեսք ուներ և Կարենը շատ տեղին նկատեց, որ սատանայի աստիճանը հիմա դարձել է սատանայի աստիճան քառակուսի։ Աստիճանի մոտ շավիղն այնքան նեղ էր, որ երկու հոգու համար չէր բավականացնում և Կարենն ստիպված էր ելուստի քարերը լուսավորելու գործը կարգավորել մենակ։ Պարզվեց, որ դա այնքան էլ հեշտ չէ, առավել ևս մեկ հոգու համար։ Փայտյա ձողին ամրացված մետաղյա տուփը անընդհատ թեքվում էր, նավթը թափվում, պատի վրա էլ հարմար տեղ չկար ամրացնելու համար։ Միակ ճեղքը գտնվում էր Կարենի ուսերին հավասար բարձրության վրա, բայց այնտեղից էլ մարխի լույսը ելուստին չէր հասնում։ Կարենը փորձեց մարխն ամրացնել շավղի վերջում՝ հենց ճանապարհի վրա։ Բայց պարզվեց, որ այսպես լուսավորվում է աստիճանի կեսը։ Տեսնելով տղայի անօգուտ չարչարանքը, ընկեր Գեղամն առջևում գտնվողներին խնդրեց ետ գալ, իրեն ճանապարհ տալու համար և լույսի կարգավորման գործով սկսեց զբաղվել ինքը։ Գործը գլուխ եկավ բավական չարչարվելուց հետո։ Կարենի գտած ճեղքում ավագ ջոկատավարը հարմարեցրեց միանգամից երեք ջահ, որոնցից արձակված լույսի տակ պարզորոշ երևացին քարե կամրջի վտանգավոր մանրամասները։ Մթությունից արդեն կարելի էր չվախենալ և ընկեր Գեղամն ամրոցում գտնվողներին կարգադրեց իջնել։

Սկզբում, ինչպես խոստացել էր, սատանայի կամրջի վրա հայտնվեց Հակոբը։ Պարզվեց, որ Կարենի մտահոգությունը բոլորովին ավելորդ էր. հաստլիկը գերանն անցավ առանց լուրջ դժվարության։ Հմուտ լարախաղացի պես տարածեց ձեռքերն ու ոտքերի աննկատելի տեղափոխումներով ասես սահեց քարի վրայով։ Հակոբից հետո ելուստի եզրին ոտք դրեց Վազգենը։ Նա Հակոբի կես հաստությունն էլ չուներ, բայց այնպես էր վախենում, որ երկու քայլ անելուց հետո քիչ մնաց գլորվի անդունդ։ Ճանապարհի այս կողմում հավաքվածները վախեցած խառնվեցին իրար։ Կարենը, որ կանգնած էր ամենամոտը, անմիջապես հասավ մինչև կամուրջի կեսը և Վազգենի ձեռքից բռնած քարշ տվեց ճանապարհի վրա։ Լևոնի ճանապարհորդությունն անցավ առանց արկածի։

— Իսկ հիմա սպասում ենք ձեզ՝ ձերդ պայծառափայլություն Արամ Հարությունյան,— իսկական դերասանի պես ձայնեց Կարենը,— շնորհ արեք։

Զարմացած Հակոբն ուսերը թոթվեց.

— Արամը որտե՞ղ է, որ շնորհ անի։

— Ինչպե՞ս թե,— ընկեր Գեղամը անհանգստացած նայեց Հակոբի ծավալուն կերպարանքին,— նրանք ամրոցում չե՞ն։

— Հը֊ը։

— Լսիր, մեկ-երրորդ Ցախլեղտակ,— Կարենը քաշեց Հակոբի թևից,— կարգին բան ասա՝ որտե՞ղ են Արամենք։

— Չգիտեմ,— փնթփնթաց Հակոբն ու պատմեց ողջ եղելությունը։

Նրանք ամրոց էին հասել առաջին եռյակից բավական հետո՝ մոտավորապես այն ժամանակ, երբ Արամի խումբն արդեն գտնվում էր առաջին հարթակում։ Որոշել էին ամրոց չմտնել և պահվել էին ճանապարհի մոտ ընկած քարերի ետևում։ Երկար էին սպասել՝ ո՞վ գիտե քանի ժամ։ Հետո ձանձրացել էին սպասելուց. «Ինչո՞ւ պետք է այսքան ուշանային»։ Դուրս էին եկել թաքստոցից՝ այսինքն քարերի ետևից ու սկսել էին բարձրանալ։ Բայց տեղ հասնելուն պես պարզվել էր, որ Արամի խումբը արդեն ամրոցում չէ։ Ցախլեղտակի տղաները տակնուվրա էին արել ողջ ամրոցը ստուգել բոլոր այրերը, խոռոչներն ու քարանձավները և ոչ մեկին չէին կարողացել գտնել։

Հակոբի վերջացնելուն պես, որոնողները զարմացած հայացքներ փոխանակեցին։

— Լսեք, դուք մինչև վերջ նայեցի՞ք բոլոր քարանձավները,— հարցրեց Աշոտը։

— Այո,— դասը լավ սերտած աշակերտների պես միանգամից պատասխանեցին երեքը միասին։

— Ամրոցը երկրորդ ելք ունի՞,— ջոկատավարի անհանգիստ հայացքը սահեց ճանապարհի երկարությամբ կանգնածների վրայով ու անշարժացավ Կարենի վրա։

— Չունի,— անմիջապես պատասխանեց վերջինս։

— Նրանք ամրոցում չլինել չեն կարող,— վրա բերեց Աշոտը։

— Ուրեմն, անհրաժեշտ է ստուգել ամրոցը,— վճռեց ավագ ջոկատավարը և անմիջապես մոտեցավ ելուստին։ Առաջին անգամ էր փորձում անցնել անդունդի վրա կախված կես ոտնաչափ լայնություն ունեցող քարի վրայով և սիրտը մի տեսակ կուչ եկավ ահից։ Բայց հաղթահարեց վախն ու մեջքը հենեց խորդուբորդ պատին։ Պարզվեց, որ անցնելն այնքան դժվար չէ, որքան թվում էր առաջին հայացքից։

Նա հազիվ էր հասցրել փոխել երկու-երեք քայլ, երբ կողքին հայտնվեց Կարենը։ Աջ ձեռքով բռնեց ջոկատավարի ձեռքը, ձախը երկարեց Գոհարին։

Իրենց բախտն անիծելով ու մտքերի մեջ Արամի եռյակի հասցեին հայհոյանքների տարափ տեղալով, կամաց-կամաց «աստիճանների» կողմը շարժվեցին նաև Ցախլեղտակի տղաները՝ Լևոնը, Հակոբն ու Վազգենը։

Գլուխ չորրորդ

Լապտերի լույսը զգուշորեն սահեց պատերի վրայով և անզոր կախվեց անձավի ցեխոտ հատակին։ Ստորգետնյա կացարանի տեսքը հուսահատեցնող էր. բոլոր կողմերից բարձրացող ծանր, խոժոռ ժայռերը միանալով կազմում էին քարե մի փափախ, որի ամենավերին ծայրում՝ եռյակի համար անմատչելի հեռավորության վրա, ծռմռվում էր ձվաձև անցքի երկնագույն կարկատանը։ Նույն ճանապարհով անձավից դուրս պրծնելու մասին անիմաստ էր նույնիսկ մտածելը։ Արամը, Գագիկն ու Հասմիկը դա հասկացան համարյա, միաժամանակ, պատերի կամարակապ թեքությունը հայտնաբերելուն պես, և լուռ սեղմվեցին իրար։ Հասմիկն անկարող եղավ զսպել հեկեկոցը։ Արամը հիշեց այն ծանր խոսքերը, որ ասել էր նրան և վատ զգաց իրեն. «Փոքրոգի... և ինչպե՞ս չամաչեցիր...» նա զգուշորեն գրկեց աղջկա ցնցվող ուսերն ու կիսաձայն ասաց.

— Պետք չէ, լաց մի՛ լինի։

— Ճիշտ է, լաց մի՛ լինի,— հաստատեց Գագիկը և տնքտնքալով տեղավորվեց փոքրիկ ելուստի ծայրին։ Լապտերի լույսը, որ մինչ այդ լուսավորում էր դատարկ քարակտորը՝ ընկավ տղայի ոտքին և լուսավորեց անդրավարտիքի աջ փոզքի պատռվածքից երևացող վերքը։ Վերքր Գագիկն ստացել էր երկու օր առաջ բզեզի ետևից վազելիս։ Միջատով տարված, չէր նկատել փշալարի խուրձը, որ դրված էր Վաղինակ ապոր ցանկապատի տակ։ Ընկել էր ժանգոտ մետաղափշերի վրա ու պատառոտել ոտքը։ Վերքն, իհարկե, փակվել էր։ Բայց քարանձավն ընկնելու ժամանակ ոտքը նորից կպել էր ինչ֊որ սրածայր քարի, պատռել անդրավարտիքը և միաժամանակ վիրավորել դեռ չապաքինված ոտքը։ Դրանից տղան համարյա չէր կարողանում շարժվել։

— Ցավո՞ւմ է,— հեկեկոցի միջից հարցրեց Հասմիկը, որը ելուստի ծայրին Գագիկի նստելուց հետո դեռ չէր կարողացել հայացքը հեռացնել վիրավոր ոտքից։

— Չէ, դատարկ բան է, արդեն մոռացել էի։ Հարկավոր է միայն անդրավարտիքի եզրը պոկել, և վերջ,— Գագիկը փոքր ինչ բարձրացրեց ոտքը, չորացած արյան հետ մաշկին կպած հագուստի եզրերը պոկելու համար, բայց Արամը թույլ չտվեց՝ ամուր բռնեց ընկերոջ ձեռքն ու համարյա ճչաց.

— Մի անի։ Արյունր հազիվ է կտրվել, նորից կսկսի։

— Բայց այսպես էլ ձգվում է, ցավեցնում։ Չի թողնում շարժվել։

— Իսկ դու մի՛ շարժվիր, ինչի՞դ է պետք։ Միևնույն է, այստեղից դուրս պրծնողը չենք։

— Կպրծնենք։

— Հը՜մ... այս գմբեթաձև պատերի վրայով նույնիսկ մողեսը չի կարող անցքին հասնել, ուր մնաց մենք...

— Մողեսը չի հասնի, բայց մենք կհասնենք։ Մողեսը խելք չունի, իսկ մենք ունենք։ Հը՞, Հասմիկ, ճիշտ չէ՞,— վերջին խոսքի հետ նա ձեռքն զգուշորեն հպեց աղջկա ուսին։

Հասմիկն արցունքոտ աչքերը հառեց գլխավերևի ձվաձև անցքին, ասես մեկ անգամ էլ նրա անմատչելիության մեջ համոզվելու համար, և դանդաղ տարուբերեց գլուխը.

— Անհնար բան է։

— Ճիշտ է, այդ անցքով վերադառնալն անհնար բան է, դրա համար էլ մենք նոր ճանապարհ կգտնենք։

— Լսիր, Գագիկ,— խոսակցությանը խառնվեց Արամը,— դու այդ բոլորն ասում ես Հասմիկին ու ինձ սրտապնդելու համա՞ր,— խոժոռված հոնքերի տակից նայեց ընկերոջը,— պետք չէ։

— Ինչ սրտապնդել, բոլորովին։ Դրանում ես համոզված եմ։

Արամը նույնիսկ չէր կասկածում, որ Գագիկն այդ բոլորն ասում է հենց այնպես՝ իրեն ու Հասմիկին սրտապնդելու համար, և դրանից վիրավորվում էր։ «Երեխաների տեղ է դրել։ Մտածում է, որ ինքն ավելի քիչ է վախենում, քան մենք։ Մոռացել է, որ եթե ես չլինեի Լեղաճաքից սկսած բոլորը մեկ-մեկ կջարդեին իրեն։ Չէ, վախեցող չկա, ինչ ուզում է լինի»։ Նրանք երկու անգամ արդեն ուսումնասիրել էին անձավի խորդուբորդ պատերը՝ հիմքից մինչև գագաթ և ոչ մի անցք չէին հայտնաբերել։ Անձավն իսկական քարե բանտ էր, որի միակ ելքը՝ ութ֊տասը մետր բարձրության վրա բացվող ձվաձև անցքն էր, որը սակայն տեղատարափից հետո օզոնով հարստացած օդից բացի ուրիշ ոչինչ չէր կարող տալ եռյակին։ Բայց միաժամանակ սխալ էր նաև Արամի ենթադրությունը՝ Գագիկը բոլորովին էլ չէր մտածում Հասմիկին ու նրան երեխաների տեղ դնել կամ ցույց տալ, թե ինքն ավելի քիչ է վախենում։

— Լսիր, Արամ, ազնիվ խոսք, ես ոչինչ չեմ ձևացնում։ Ախր դա կարող ես ինքդ էլ հասկանալ. անձավում գոյություն ունի օդի հոսանք, իսկ օդի հոսանքր միայն մեկ անցքով առաջանալ չի կարող։

— Ճիշտ է,— հաստատեց Հասմիկը,— օդի հոսանքը միայն մեկ անցքով առաջանալ չի կարող։ Դրա համար հարկավոր է նաև երկրորդ անցք։

— Լսեցի՞ր։ Ուրեմն պետք է գտնել այդ անցքը։ Այ թե ինչու եմ ուզում պոկել այս անիծվածը,— վերջին խոսքի հետ Գագիկը ձգեց անդրավարտիքի պատոված փողքը։

Այս անդամ Արամը չհասցրեց արգելել։ Հիմա արդեն Գագիկը կարող էր գոնե շարժվել։ Նա անմիջապես բարձրացավ տեղից ու սկսեց կաղալով գնալ պատերի երկարությամբ։ Քայլում էր դանդաղ աջ ձեռքը վեր բարձրացրած։

Մեկ լրիվ պտույտ կատարելուց հետո նա փոքրացրեց շրջագծի շառավիղը, այսինքն հեռացավ պատից։ Փոքր-ինչ հանգստացավ ու շարունակեց քայլել, ինչպես նախորդ անգամ՝ դանդաղ, աջ ձեռքը բարձրացրած վեր։

— Գուցե կկարողանայի՞նք քեզ օգնել,— կիսաձայն հարցրեց Արամը, որ ոչինչ չէր հասկացել Գագիկի տարօրինակ շարժումներից։

— Ես փորձում եմ գտնել անցքը։

— Ձեռքո՞վ։

— Իհարկե։ Այսպես կորոշեմ, թե անձավի որ մասումն է օդի հոսանքն ավելի ուժեղ և այդտեղ էլ կփնտրենք անցքը։

Արամը թոթվեց ուսերն ու հառաչեց.

— Եթե անցք լիներ հենց առաջին պտույտի ժամանակ կգտնեիր, էլի։

— Անցք անպայման կա։

— Իսկ ինչո՞ւ չգտար։

— Որովհետև պատին մոտ էի քայլում։

— Հետո ի՞նչ։

— Հետո այն, որ անցքը մի փոքր ավելի բարձր է, քան իմ ձեռքի բարձրությունը։ Դրա համար էլ առաջին անգամ չգտա, իսկ հիմա կգտնեմ, ա՛յ,— նա անսպասելիորեն լռեց։ Մի քայլ ետ գնաց, հետո նորից առաջ, թոթվեց ուսերն ու քրթմնջաց,— կարծես թե, սպասիր... Արամ։

— Ի՞նչ։

— Լուսավորիր այս պատը։

Արամն անմիջապես բարձրացրեց լապտերը։ «Երանի ճիշտ լիներ»։ Լույսը թրթռաց նոթերը կիտած ժայռաբեկորի վրա։ Անհամբեր երեք հայացքներ վազեցին կարմրադեղնավուն ճառագայթների ետևից, լայնությամբ ու երկարությամբ չափչփեցին քարե կիսաշրջանը։ Անցքի ոչ մի հետք, ոչ մի նշան։ Արամը հուսահատված իջեցրեց ձեռքը։ Բայց Գագիկը պնդեց, որ պատի վրա չի կարող անցք չլինել և ընկերոջը խնդրեց նորից լուսավորել պատը։

Գագիկը չէր սխալվել։ Անցքն առաջինը նկատեց Հասմիկը։ Լույսը նոր էր փաթաթվել առյուծի երախ հիշեցնող զույգ քարերին, երբ նա քաշեց Արամի թևը և խնդրեց նորից լուսավորել առյուծի երախը։ Արամն անմիջապես կատարեց աղջկա պահանջը՝ լույսը փաթաթվեց միմյանցից սուր անկյան տակ հեռացած զույգ քարերին և երեքն էլ միաժամանակ տեսան մարդաբոյ անցքը, որ խնամքով պահվել էր առյուծի երախ հիշեցնող ժայռաբեկորի գանգաձև ստվերում։

Ուրախության ճիչերն արձագանք տվին քարակոփ պատերի մեջ։ Երեքից ոչ մեկն այդ պահին չէր կարող պատկերացնել այն դժվարություններն ու անակնկալները, որ սպասում էին իրենց մթությամբ լցված անցքի ճանապարհին։ Դա միակ փրկությունն էր և առանց ժամանակ կորցնելու նրանք նետվեցին դեպի «առյուծի երախը»։

Առաջինը բարձրացավ Գագիկը։ Արամի և Հասմիկի օգնությամբ նա մի կերպ հասավ անցքին, կառչեց ինչ֊որ քարակոշտի, գլուխը խցկեց անցքի մեջ, վերջնականապես համոզվեց, որ օդի հոսանքը այնտեղ ավելի զգալի է և շրջվելով, ձեռքը մեկնեց Հասմիկին։ Արամը բարձրացավ վերջինը, Հասմիկին օգնելուց հետո։

Մթությունն անցքում ավելի սև էր և ավելի թանձր, բայց դա երեքից ոչ մեկին չվախեցրեց։

Արամը վերցրեց ուսապարկն ու ընկավ առաջ։ Շուտափույթ փրկության հույսը ոգևորել էր նրան, վերադարձրել ինքնավստահությունը։

Գագիկն ու Հասմիկը հետևեցին Արամին։

Անձավը տարօրինակ էր։

Ուղիղ մեջտեղից, հորիզոնական գծով անցուղին բաժանվում էր երկու մասերի, որոնք ընդհանուր ոչինչ չունեին միմյանց հետ։ Վերևի կեսը՝ այսինքն առաստաղն ու պատերի մի մասը, կազմված էին խոժոռ ժայռաբեկորներից՝ սուր-սուր ցցվածքներով և հզոր կուտակումներով, որոնք ասես գազանների կերպարանք առած սպասում էին հրամանի, եռյակի վրա գրոհելու համար։ Ներքևի կեսը՝ հատակն ու պատերի մնացած մասը, լրիվ հակադրություն էր առաջինին՝ ողորկ էր, հարթ, ասես հարյուրավոր վարպետներ էին աշխատել այնտեղ և տարիների ծանր աշխատանքով կոկել որձաքարերի կողերը։ Ոչ մի ցցվածք կամ սուր ելուստ, ոչ մի անհարթություն կամ կուտակում։ Արամն ասաց, որ քարանձավում ինչ֊որ ժամանակ մարդիկ են բնակվել և հենց նրանք էլ կոկել են հատակն ու պատերի կեսը։ Հասմիկի կարծիքով, դա այլ մոլորակներից երկիր ժամանած բանական էակների գործն է։

Գագիկը չհամաձայնեց ոչ առաջինի հետ, ոչ երկրորդի.

— Խելքի մոտ բան չեք ասում,— նկատեց նա,— ոչ քո մարդիկ,— նա նայեց Արամին,— ոչ էլ օտար մոլորակից եկած էակները այստեղ ոչինչ չեն արել։ Պատերր հղկվել են բոլորովին այլ ճանապարհով...

— Ի՞նչ ճանապարհով,— փնթփնթաց Արամը։

Գագիկը չպատասխանեց, որովհետև չգիտեր, թե ինչպես են կոկվել ստորգետնյա ճանապարհի պատերը։ Պարզապես նա համաձայն չէր Արամի և Հասմիկի տեսակետին։ Ինչո՞ւ։ Որովհետև ճանապարհի տեսքը հակասում էր նրանց բացատրություններին։ Ճանապարհի տարբեր մասերում անցուղին ուներ տարբեր լայնություն, որը մեկ մեծանում էր, մեկ՝ փոքրանում։ Իսկ այդ փոփոխությունների հետ միաժամանակ ավելանում ու պակասում էր անցուղու կոկված մասերի բարձրությունը։ Այնտեղ, ուր ճանապարհը լայնանում էր, կոկված մասերի բարձրությունն իջնում էր և հակառակը՝ ճանապարհի նեղ մասերում՝ բարձրանում։ Այս բանը Գագիկին մտածելու առիթ էր տալիս, բայց և այնպես վերջնական պատասխան գտնելը դժվար էր։ Իսկ Արամը նրա լռությամբ բավարարվել չէր կարող։ Արամը գիտեր, որ անձավի երկրորդ ելքը գտնելու գործում ինքը հարյուր տոկոսով տանուլ էր տվել և հիմա ամեն կերպ ձգտում էր Հասմիկի աչքում վերականգնել կորցրած հեղինակությունը։

— Դե սպասում ենք քո գիտական բացատրությանը,— առժամանակ լռելուց հետո նորից չխոսեց նա։

Գագիկը չպատասխանեց։ Դրանից Արամն ավելի ոգևորվեց.

— Ձայն հանիր, ընկեր գիտնական, սպասում ենք։

Գագիկը խուլ տնքաց և առաջարկեց նստել, հանգստանալու։ Ոտքի վերքը պարզապես տանջում էր տղային։ Մինչ այդ նա կարողացել էր թաքցնել ցավը, ցույց չտալ և թերևս հենց այդ լարումն էլ ուժասպառ էր արել։ Արամն ու Հասմիկը նույնպես հոգնել էին և անմիջապես համաձայնեցին Գագիկի առաջարկին։ Նստելուն պես, Հասմիկը ձեռքը քսեց անցուղու ողորկ հատակին ու կիսաձայն ասաց.

— Իսկական Սոչիի ծովաքար լինի։

Գագիկը մոռացավ և՛ վերք, և՛ ցավ։ Լսեց աղջկա ասածն ու թռավ տեղից։

— Ի՞նչ։ Ասացիր իսկական ինչ լինի՞...

— Ծովաքար,— կրկնեց շփոթված Հասմիկը,— անցյալ տարի հայրիկս էր Սոչիից բերել, մինչև հիմա էլ մեր տանը գցած է։ Այս հատակի պես հարթ ու սահուն է։

Գագիկն ամբողջ ուժով թփփացրեց Արամի ուսին.

— Տեսա՞ր։

— Ի՞նչը։

— Ծովաքարը... Հենց այդ է որ կա՝ ծովաքար։ Ինչ հիմարն ենք։ Իհարկե ծովաքար։ Ավելի ճիշտ, գետաքար... այստեղից գետ է հոսել, հասկացա՞ք։ Հոսել է հարյուր տարի առաջ, հազար տարի առաջ և կոկել անձավի պատերն ու հատակը։ Որձաքարի կեսը ջուրը չի կոկել, որովհետև հոսանքը չի լցրել անձավի ողջ տարածությունը։ Հենց դրա համար էլ լայն մա սերում հարթված պատի բարձրությունն իջնում է, նեղ մասերում՝ բարձրանում։ Հասարակ բան է, իսկ մենք հիմարների պես գլխի չէինք ընկնում։

— Իսկ հետո ո՞ւր կորավ քո այդ գետը,— հեգնեց Արամը, որը բոլորովին չհավատաց ընկերոջ բացատրությանը,— գուցե հիմա էլ է հոսում, հը՞...

— Չէ, հիմա էլ չի հոսում,— ոգևորությունը Գագիկին թույլ լտվեց նկատել ընկերոջ հեգնանքը,— հիմա գետն անհետացել է։ Երկրաշարժ է եղել կամ նման մի բան և գետը փոխել է իր հունը։

— Ճիշտ է,— ոգևորվեց Հասմիկը,— հենց այդ է, որ կա։ Այդպիսի մի բան էլ Կարենն էր պատմում։

Արամը լեզուն չլմփացրեց.

— Ճիշտ է, բա չէ։ Գլխիս նոր գիտնական դարձաք՝ դու, Գագիկը, ձեր միջանցքի Կարենը... Խելոքներ, մեր գետը կա արդեն հարյուր տարի։ Գնացեք, ում ուզում եք հարցրեք։

— Ավելի լավ,— համաձայնեց Գագիկը,— ուրեմն դետի հունը փոխող երկրաշարժը տեղի է ունեցեք երկու հարյուր տարի առաջ։

Արամը հոգոց հանեց և լռեց, այսինքն՝ լավ, թող ձեր ասածը լինի, միևնույն է, ես հավատացողը չեմ։ Եսկ Գագիկն էլի որոշ ժամանակ իր գիտական ենթադրությունը հիմնավորելուց հետո բարձրացավ տեղից։ Հասմիկն ու Արամը հասկացան, որ շարժվելու ժամանակն է ու հետևեցին նրան։

Համոզված լինելով, որ անձավի հատակի հարթությունն այդպես էլ կշարունակվի, մարտկոցները խնայելու նպատակով, Գագիկը հանգցրեց լապտերը և եռյակը ճանապարհը շարունակեց մթության մեջ։ Նրանք վարժվել էին տուշի պես թանձր, սև մթությանը և կարող էին նույնիսկ երգել կամ կատակել, եթե չլիներ անտանելի քաղցը, որ գնալով ավելի ու ավելի էր սաստկանում։ Արամն ու Հասմիկը տանջվում էին ուտելու անզուսպ ցանկությունից։ Բայց Արամն ավելի շուտ պատրաստ էր մեռնել, քան Հասմիկի մոտ խոստովանել, որ քաղցած է։ «Չեմ ասի։ Թող Գագիկն ասի»— մտածում էր նա, չիմանալով, որ ոտքի անտանելի ցավը Գագիկին մոռացնել էր տվել ուտելու գոյությունը։ Բայց և այնպես Արամը կարողացավ մինչև վերջ պահել իր որոշումը։ Առաջինը չդիմացավ Հասմիկը, երկրորդ դադարի ժամանակ նա ասաց, որ քաղցից գլուխը պտտվում է։

— Ես էլ եմ ուտել ուզում,— այլևս չհամբերեց Արամը։

— Եթե համաձայնեք,— Գագիկը մի կերպ զսպեց տնքոցը,— ես կարող եմ ուտելիք առաջարկել։

Արամն ու Հասմիկը թռան տեղներից և անմիջապես էլ հիասթափված նորից նստեցին։ Գագիկն ասաց, թե ինչ կարող է առաջարկել։ Երկուսն էլ թթվեցրին դեմքերն ու զզված թքեցին։ Գագիկը փորձեց համոզել, ասաց, որ իր առաջարկած միջատն ուտում են աշխարհի շատ երկրներում, որ խիստ սննդարար է և զզվելու ոչինչ չկա։ Բայց Արամն ու Հասմիկը վերջանականապես հրաժարվեցին։

— Ինքդ կեր,— ասաց Արամը։

— Մեռնեմ բերանս չեմ դնի այդ կեղտոտությունը,— ավելացրեց Հասմիկը։

— Դուք գիտեք,— ասաց Գագիկը և ուտելու հարցը դրանով փակվեց։

Իսկ քիչ անց, Գագիկը մի կերպ բարձրացավ տեղից։ «Քայլելիս ցավը գուցե թեթևանա»— մտածեց նա։ Բայց անմիջապես էլ պարզվեց, որ իզուր բան է։ Նա կարողացավ անցնել ընդամենը վեց քայլ, հետո կանգ առավ ու հենվեց պատին։

— Էլ չեմ կարող։

— Ինչպե՞ս թե,— Արամը բռնեց նրա թևը։

— Ոտքս,— տնքաց Գագիկն ու փլվեց հատակին։

Հասմիկը վերցրեց նրա ձեռքից ընկած լապտերը, լույսն ուղղեց վիրավոր ոտքին։ Անդրավարտիքի պատռվածքից երևում էր վերքը, որ պրկվել էր լավ ուռեցրած փուչիկի նման և փայլում էր։ Հասմիկը վատ զգաց նայելուց և հանգցրեց լապտերը։

Մթության մեջ Գագիկը գտավ Արամի թևը և թույլ֊թույլ սեղմեց.

— Դուք գնացեք։ Ես այստեղ կսպասեմ մինչև... ախ,— Գագիկը չկարողացավ զսպել տնքոցը,— մինչև դուք գյուղից օգնություն բերեք,— այստեղ Գագիկը նորից տնքաց,— դե, գնացեք...

Գագիկի վիճակը ծանրանում էր։

Տնքոցները, որ սկզբում հատուկենտ էին, գնալով դարձան ավելի հաճախակի։ Հասմիկն ու Արամը չգիտեին ինչ անեն։ Նստել էին տղայի տարբեր կողմերում ու արցունքները կուլ տալով, ունկնդրում էին նրա հառաչանքներին։ Երբեմն֊երբեմն, մի տնքոցից մյուսն ընկած ընդմիջման ժամանակ, Գագիկը նայում էր մթության մեջ չերևացող ընկերների կողմն ու շշնջում.

— Արամ, Հասմիկ, դուք դեռ չե՞ք գնացել։ Ո՞ւմ եք սպասում, շուտ արեք, հասեք գյուղ։ Անցքը պետք է այս կողմերում լինի, ոչ այնքան հեռու։ Շուտ արեք...

Ընկերներր ոչինչ չէին պատասախանում։ Ի՞նչ ասեին։ Յուրաքան յուրն իր մտքում ելք էր որոնում և ոչինչ չէր գտնում։

Վերջապես Հասմիկը չհամբերեց.

— Ի՞նչ անենք, Արամ։

— Չգիտեմ, սովորական վերքի նման չէ։

— Իսկ եթե արյան վարակում է ստացե՞լ։

— Ի՞նչ,— Արամը ցնցվեց։

— Չգիտեմ։ Ելք գտիր։ Մի բան մտածիր։

«Ելք։ Ելք։ Ելք...»— Արամի գլխում ամեն ինչ խառնվել էր իրար։ Մեկ մտածում էր թողնել Գագիկին ու սլանալ գյուղ, օգնություն կանչել, մարդիկ բերել։ Բայց որտե՞ղ էր անցքը, որտեղ էր գյուղը, որքան ժամանակում ինքը կհասցներ գնալ և վերադառնալ։ «Իսկ այդ ընթացքում... Չէ, մենակ թողնել չի կարելի։ Բայց մի՞թե նրա կողքին նստելով... Չէ, այնուամենայնիվ մենակ թողնել չի կարելի, պետք է ուրիշ բան մտածել։ Ի՞նչ...»։

— Արամ։

— Ի՞նչ։

— Ելք գտիր։ Մի բան մտածիր, ես վախենում եմ։

«Այս նվնվանն էլ...»— չիմանալով ինչ անել Արամը շոյեց Գագիկի մազերը, ուղղեց ակնոցը, կոճկեց վերնաշապկի արձակած կոճակը։

— Իսկ եթե փորձենք տեղափոխե՞լ,— միտքը նրան թվաց միակն ու ամենահանճարեղը։

— Ո՞ւմ տեղափոխեք, ի՞նձ,— տնքալով հարցրեց Գագիկը։ Ոգևորությունից Արամը վերջին բառերն արտասանել էր բարձրաձայն և Գագիկը նույնպես լսել էր։ Արամը գլխով արեց.

— Այո, քեզ։

— Պետք չէ։

— Ինչպե՞ս թե պետք չէ։

— Հասկացիր, Գագիկ ջան, մենք քեզ...

— Պետք չէ։

— Վիճելու ժամանակ չկա,— միջամտեց Հասմիկն ու բռնեց Գագիկի ոտքերը, Արամը գրկեց թևատակերից և շարժվեցին։ Գագիկը չէր ուզում ենթարկվել, բայց ուժ չուներ դիմադրելու համար։

Այսպես բավական քայլեցին։ Դժվար էր։ Քաղցն ուժասպառ էր արել նրանց, բայց երկուսից ոչ մեկի մտքով չէր անցնում տրտնջալ։ «Ինչ ուզում է լինի, միայն թե Գագիկը փրկվեր, միայն թե հասնեինք անցքին։ Հասնեինք անցքին...»։ Իսկ անցքը չկար։ Գագիկը շարունակում էր տնքալ, պահանջել, որ իրեն թողնեն։ Հասմիկը հազիվ էր փոխում ոտքերը։ հուզմունքից, քաղցից, հոգնածությունից գլուխը պտտվում էր, ծնկները դողում էին։ Արամը նույնպես դժվարությամբ էր քայլում։ Երկուսից ոչ մեկն էլ համոզված չէր, որ իրենց արածը Գագիկի համար փրկություն է, բայց և այնպես քայլում էին, որովհետև չգիտեին, թե ուրիշ ինչ կարող են անել։

Գագիկը տնքաց.

— Թող, խնդրում եմ, էլ չեմ կարող։

— Ուր որ է կհասնենք ելքին,— հուսադրել փորձեց Արամը։

— Հազիվ հարյուր քայլ մնացած լինի,— ավելացրեց Հասմիկը։

— Չէ, չեմ կարող, թողեք,— Գագիկը բարձրացրեց ձայնը,— թողեք, ասում եմ...

Հասմիկն զգուշորեն իջեցրեց Գագիկի ոտքերը։ Արամն սպասեց մինչև աղջիկը կմոտենար իրեն և նստելուց հետո Գագիկի գլուխն զգուշորեն տեղավորեց նրա ծնկներին։

— Արամ,— գետնի չոր սառնությունն զգալուն պես նորից տնքաց Գագիկը,— Արամ, որտե՞ղ է պայուսակը։

— Ինչի՞դ է պետք,— զարմացավ Արամը։

— Այնտեղ եզանլեզու կար, գուցե... ահ...

— Եզան լեզո՞ւ,— Արամը թռավ տեղից,— եզան լեզու, հասկանո՞ւմ ես, Հասմիկ, եզանլեզուն փրկություն է։ Տատս բոլոր վերքերը բուժում էր եզան լեզվով... դե, ես վազեցի ուսապարկի ետևից։ Լապտերն էլ այնտեղ թողեցինք, չէ՞,— ասաց Արամն ու առանց պատասխանի սպասելու հեռացավ։

— Աջ կողմով քայլիր,— նրա ետևից ձայնեց Հասմիկը.— պայուսակն աջ պատի տակ էր։

Արամը բավական հեռացել էր և հավանաբար չլսեց աղջկա ձայնը կամ գուցե լսեց, բայց շտապելուց, թե շփոթությունից խառնեց աջն ու ձախը և գնաց ձեռքը կպցրած անձավի ձախ պատին։

Կամաց-կամաց նրա ոտնաձայները հեռացան և լռեցին։ Հասմիկը գրկեց Գագիկի գլուխն ու սկսեց սպասել։ Աղջկա հաշվարկներով իրենք պայուսակից հեռացել էին ամենաշատը երեք հարյուր քայլ։ Նա մտքում հաշվեց երեք հարյուր քայլ անցնելու ժամանակը. «Հիմա Արամը պայուսակի մոտ է։ Երևի փնտրում է։ Գտավ։ Վերցրեց։ Հետո գտավ նաև լապտերը։ Արդեն վերադառնում է»։ Հասմիկն սկսեց մտածել, թե եզան լեզուն ինչպես են կապելու Գագիկի վերքին, թե ժամեր անց Գագիկն ինչպես կսկսի ապաքինվել։

Գագիկը շարունակում էր տնքալ։

Ժամանակն անցնում էր, իսկ Արամը չկար։

«Ուր որ է կլսվեն ոտնաձայները,— Հասմիկը սրեց լսողությունը,— հիմա կլսվեն»։ Բայց ոտնաձայները չէին լսվում։ Հասմիկը մտածեց, որ շտապելուց արագ է հաշվել կամ թերևս պայուսակն ավելի հեռու է մնացել։ Սկսեց հաշվել նորից... տեղ հասավ, գտավ, վերադարձավ։ Դարձյալ ոչ մի ձայն. «Էլի շտապեցի»— որոշեց Հասմիկն ու հաշվեց նորից։ Հետո՝ նորից, նորից... Իսկ ոտնաձայներն այդպես էլ չկային ու չկային։ «Ինչո՞ւ պետք է այսքան ուշանար։ Այսքան ուշանալ նա չէր կարող, անհնար բան է,— արյունն ասես սառեց աղջկա երակներում,— իսկ եթե նրան որևէ բան է պատահե՞լ։ Բայց ի՞նչ կարող էր պատահել։ Ի՞նչ...»։

Հասմիկն էլի սպասեց։ «Հիմա կլսվեն ոտնաձայները։ Հիմա կլսվեն։ Հիմա...»։ Հասմիկը զգուշորեն գրկից իջեցրեց Գագիկի գլուխն ու բարձրացավ տեղից.

— Արամ։ Ա֊րա՜մ... Ա֊րա՜մ...

— Որտե՞ղ է Արամը,— տնքաց Գագիկը։

— Գնաց ուսապարկի ետևից։

— Ըմ՜մմ...

— Ա֊րա՜մ...

Ոչ մի պատասխան։ Հասմիկի կոկորդը սեղմվեց. «Արամին բան է պատահել։ Արամին ինչ֊որ բան է պատահել...»։ Մթությունը միանգամից խտացավ, դարձավ ահարկու, ծանր, վտանգավոր։ Հասմիկի մարմնով հազարավոր մրջյուններ վազեցին։ Նա թռավ տեղից և առանց իրեն հաշիվ տալու կամ Գագիկին որևէ բան ասելու նետվեց դեպի մթությունը։

Ուսապարկն իսկապես աջ պատի տակ էր։ Հասմիկի հաշվով դեռ բավական ճանապարհ կար նրան հասնելու համար, երբ հանկարծ ոտքը կպավ ինչ֊որ բանի և նա երեսնիվայր փռվեց գետին։ Վախեցավ։ ճչաց։ Թե ինչպես չուշաթափվեց, ինքն էլ չհասկացավ։ Մատերը հպվեցին ինչ֊որ բանի։ Շոշափեց ու հասկացավ՝ ուսապարկն է։ Գտավ նաև լապտերը։ Սեղմեց անջատման կոճակը։ Կարմիր լույսն ալարելով ցրեց մթությունը։ Հասմիկը վերցրեց ուսապարկն ու թռավ ոտքի։ Նայեց աջ, ձախ՝ Արամը չկար։ «Ի՞նչ կարող է պատահած՝ լինել»։ Նա ցանկանում էր ճչալ, ձայնել, կանչել Արամին, բայց վախեցավ և առանց շուրջը նայելու սլացավ ետ՝ այնտեղ, ուր թողել էր վիրավոր Գագիկին։

Գլուխ հինգերորդ

Դռան վերևի նեղլիկ պատուհանից ցախատուն ընկած լույսի նեղ շերտը հանդարտ տարուբերում էր հողե հատակի դարուփոսերում։ Ցախատան խորքում, մթության մեջ չերևացող գերանի վրա տեղավորվել էին Ցախլեղտակ եռյակի անբաժան ընկերները՝ Լևոնը, Հակոբն ու Վազգենը։ Տղաները լուռ էին ու մի տեսակ ձգված, անհամբեր ամենայն հավանականությամբ սպասում էին ինչ֊որ մեկին և այդ ինչ֊որ մեկն ուշանում էր։

— Չեմ հասկանում, թե այսքան ժամանակ ինչ են որոշում,— վերջապես լռությունը խզեց ձանձրացած Վազգենը։

— Լուրջ գործ է, Լեղ ջան,— ընկերոջ փնթփնթոցին պատասխանեց Հակոբը, որն անսպասելիորեն բացառիկ սիրալիր էր դարձել,— մարդիկ են կորել, կատակ չէ, արդեն երեք օր է՝ չկան, մի բան պե՞տք է որոշեն թե չէ...

— Եռունդա,— խոսակցությանը խառնվեց Լևոնը,— ինչքան ուղում են թող որոշեն։ Ինչ ուզում են թող որոշեն՝ նրանց գտնողը մենք ենք, այ, էս տղեն,— նա ձեռքը խփեց կրծքին,— կտեսնես, ինչպես եմ գտնում ու գերի վերցված զինվորների պես շարք կանգնեցրած բերում գյուղ։ Կբերեմ, կհանձնեմ գյուղսովետի նախագահ ընկեր Առնակին ու կասեմ. դե գնա, թերթում հայտարարություն տուր, որ ամբողջ աշխարհն իմանա, թե ովքեր են Ցախլեղտակի տղաները։

— Ես վախենում եմ ընկեր Առնակի բերած շունը համը հանի, գետինը հոտոտելով գնա ու կանգնի փոսի գլխին,— իր տարակուսանքը հայտնեց Հակոբը,— ասում են շատ հասկացող շուն է։ Անդրանիկն իր աչքով էր տեսել, թե ինչպես... անունն ի՞նչ էր...

— Ո՞ւմ անունը, Անդրանիկի՞։

— Չէ, շան։

— Ըը՜ըը...

— Բուրայակ,— հիշեց Վազգենը։

— Հա՛, ճիշտ է,— Հակոբը գլխով արեց,— Բուր...ըը՜ը... չէ, ոչ թե Բուրայակ, այլ Բուրյակ։

Լսվեցին զգույշ ոտնաձայներ, որ մոտենում էին ցախատանը։ Հակոբն ընդհատեց խոսքն ու զսպանակի պես նետվեց դեպի դուռը,

— Սը՜սսս,— մատը շուըթերին դրեց Լևոնը,— կարոդ է Լեղաճաքենց տնեցիները լինեն։

— Չէ, մերոնք քնած են։

— Իսկ հրացա՞նը,— անհանգստացավ Լևոնը։

— Պահել եմ, նկուղում։

Ոտնաձայները ավելի մոտեցան։ Հակոբը, որ աչքը դռան ճեղքին կպցրած նայում էր դուրս, լուսնի լույսի տակ տեսավ ցախատան կողմն շտապող կարճլիկ կերպարանքն ու ուրախացած շրջվեց դեպի ընկերները.

— Արեգն է։

«Երանի գտած լինեն»— մտածեց Վազգենը, որ հենց սկզբից էլ դեմ էր իրենց հայտնագործությունը թաքցնելու որոշմանը։ Նա մի քանի անգամ արդեն որոշել էր իր միտքը հայտնել բարձրաձայն և անմիջապես էլ հրաժարվել էր մտածելով, որ դրա համար Հակոբը նորից կսկսի ծաղրել, իսկ Լևոնն անպայման կբամփի գլխին։

Գետափնյա թփուտներում գտնվող անցքը Ցախլեղտակի տղաները հայտնաբերել էին այդ օրն առավոտյան։ Մինչ այդ, դեռևս ամենաառաջին գիշերը, Հին ամրոցի վերջին անձավի մոտ փնտրողները գտել էին կոտրված պոչով, գրպանի մի փոքրիկ դանակ։ Հայկն ու Կարենն անմիջապես ճանաչել էին՝ Գագիկինն էր։ Դա նրանց ստիպել էր փոքրինչ ավելի մանրամասն ուսումնասիրել տեղանքը։ Հենց այդ ուսումնասիրության ժամանակ էլ հայտնաբերվել էր մացառուտներում պահված ճանապարհը։ Շավիղն սկսվում էր ոչ թե անմիջապես մացառուտից, այլ նրանից ներքև՝ երեք-չորս մետրանոց ուղղագիծ կտրվածք ունեցող ժայռի տակից և մնում էր ոչ թե լեռնալանջի թեքությամբ դեպի ներքև, այլ սկզբում պահվում էր բրգաձև, խոշոր քարակոշտի հիմքում, կիսաշրջան գծում նրա շուրջը և հակառակ կողմից իջնում գետափ։ Հաջորդ առավոտյան, հայտնաբերված ճանապարհով խումբը դուրս եկավ Հին ամրոցից։ Բայց գետափին կատարած որոնումները անցան անարդյունք և նրանք որոշեցին, որ կորածներին պետք է փնտրել անտառում։ Հենց այդ օրն էլ, սարից գնացող ավտոմեքենաներով լուրը հասավ գյուղ։ Այնտեղից եկան նոր խմբեր և անտառը լցվեց որոնողներով, բայց ապարդյուն. ոչ մեկին չհաջողվեց ամենաչնչին հետքն անգամ գտնել։ Որոնումները իզուր անցան նաև հաջորդ օրը։ Իսկ երրորդ օրն առավոտյան, Ցախլեղտակի տղաները ուշացան, չհասցրին որոնողներին միանալ գյուղում և որոշեցին անտառ գնալ։ Գետափով անցնելու ժամանակ, անսպասելիորեն Վազգենը հայտնաբերեց ցեխոտ, ճխլտված լուցկու տուփը, մեջին մայիսյան սատկած բզեզ։ Երեքն էլ միաբերան հաստատեցին, որ տուփը Գագիկինն է. նրանից բացի ուրիշ ոչ ոք գյուղում կոլեկցիա չէր հավաքում։ Ցախլեղտակենք մտածեցին, որ կորածները վերջին անգամ եղել են գետափին և անտառում գտնվողներին միանալու փոխարեն, որոշեցին մեկ անգամ նորից հետախուզել գետափը։ Հենց այդ որոնումների ժամանակ էլ հայտնաբերեցին խորհրդավոր անցքը և մոտի ջարդոտված ու տրորված խոտերից դատելով եկան այն եզրակացության, որ անհետացածները խցկվել են այդ անցքը ու որոշեցին հետապնդել նրանց։ Բայց, իհարկե, անցքի մեջ իջնելը նրանք հետաձգեցին, մտածելով, որ հետապնդման ժամանակ, քաղցից չմեռնելու համար իրենց անհրաժեշտ է ունենալ սննդամթերքի պաշար, իսկ Արամին ահաբեկելու համար՝ որևէ զենք։ Հենց այդտեղ էլ Վազգենն ասաց, որ լավ կլինի, եթե անցքի մասին տեղյակ պահեն նաև մյուսներին, բայց Լևոնն ու Հակոբը չհամաձայնեցին. «Պետք չէ, ամբողջ գյուղը կլցվի անցքի մեջ, հետաքրքրությունը կկորի»։ Իսկ երեկոյան, գյուղ վերադառնալուն պես, լսեցին գյուղսովետի նախագահ ընկեր Առնակի միջնորդությամբ շրջկենտրոնի, միլիցիայից բերված հետախույզ շան մասին։ Վախեցան, որ շունը կարող է խառնել իրենց պլանները։ Դրա համար էլ Արեգին ուղարկեցին գյուղամեջ՝ ընկեր Առնակի մոտ գումարված խորհրդակցությունից տեղեկություն բերելու, իսկ իրենք ցրվեցին տները՝ ճանապարհորդության համար անհրաժեշտ իրեր՝ պարան, հրացան, լապտեր, դանակ և ուտելիք նախապատրաստելու համար։ Հետո, երբ ամեն ինչ պատրաստ էր, հավաքվեցին Վազգենենց ցախատանն ու ապասեցին Արեգի տեղեկություններին։

Արեգը դեռ չէր հասցրել մտնել ցախատուն, երբ բոլոր կողմերից գլխին հարցերի տարափ թափվեց.

— Բուրյակն ի՞նչ է արել։

— Ի՞նչ որոշեցին։

— Որտե՞ղ են շարունակելու որոնումները։

Արեգը հևաց.

— Ինչպես հրամայել...

— Եռունդա,— ընդհատեց անհամբերությունից եռացող Լևոնը,— պետք չէ։

— Բա...

— Ասացինք պետք չէ։ Բուրյակն ի՞նչ է արել։

— Ոչինչ էլ չի արել։ Բուրյակին վաղն ուղարկելու են ետ։ Անձրևը ջնջել֊տարել է հետքերը և ոչինչ չեն գտել։

— Եռունդա,— Լևոնը ուրախացած ծափ տվեց,— պըրծանք։

— Սպասիր,— նրան մի կողմ հրեց Հակոբը,— վաղը որտե՞ղ են շարունակելու որոնումները։

— Մացառների ճանապարհի դիմաց՝ անտառում։

— Լավ է,— Լևոնը շփեց ձեռքերը,— մեզ չեն խանգարի։

— Քանի՞ խումբ է դուրս գալիս որոնելու,— շարունակեց Հակոբը։

— Տասը։

— Այսօր ութն էր։

— Վաղը տասներկու կդառնան,— Լևոնը ինքնագոհ ժպտաց,— բայց մեկ է, եռունդա, ամբողջ շրջանն էլ գա՝ գտնողը մենք ենք։

Հակոբը, որ Լևոնից փոքր֊ինչ ավելի լրջորեն էր նայում իրադրությանը, նորից դիմեց Արեգին.

— Իսկ ինչո՞ւ որոշեցին մացառների դիմացի անտառում փնտրել։

— Ընկեր Մեսրոպյանը պահանջեց։ Հորս արև, ասաց, որ Գագիկը բնության սիրահար է, իսկ Արամը՝ արկածներ որոնող և, որ այդ անտառը, որպես աչքից ու ոտքից հեռու տեղ լրիվ կարող է բավարարել նրանց հետաքրքրությունները։ Դրա համար։ Խորհրդակցության ժամանակ հենց այդպես էլ ասաց, որ նրանք՝ այսինքն Արամը, Գագիկն ու Հասմիկը հիմա ապրում են այնտեղ, իսկական ռոբինզոնների պես։

— Մենք դեռ կտեսնենք այդ ռոբինզոններին,— հոխորտաց Լևոնը,— ուրի՞շ, Արեգ ջան, ուրիշ ի՞նչ ասացին։

— Ուրիշ ասացին այն, որ վաղն ընկեր Առնակը ուղղաթիռ է բերելու։

— Ուղղաթի՞ռ,— զարմացավ Վազգենը։

— Ըհը, հորս արև, ինքն ասաց։

— Հեչ։ Ուզում է հարյուր հատ բերի։ Եռունդա,— Լևոնը թափ տվեց ձեռքը։

Հակոբը նորից նայեց Արեգին.

— Ուրի՞շ։

— Ընկեր Առաքելյանը խոստացավ, որ նրանց երեքին էլ պետք է խիստ պատժի՝ հենց որ գտնվեն։ Ասում է, բա այսպիսի բան կլինի՞, բա այսպիսի խաղ խաղալ կլինի՞։

— Թող պատժի,— նորից հոխորտաց Լևոնը,— նախ մենք կպատժենք, հետո էլ ինքը թող պատժի, տեղն է։ Դրանց այնքան պետք է պատժել, մինչև...

— Իսկ մյուսնե՞րը ինչ էին ասում,— խոսակցության ընթացքում արդեն քանիերորդ անգամ ընկերոջն ընդհատեց Հակոբը։

— Մյուսներն ի՞նչ պետք է ասեին։ Ոչինչ էլ չէին ասում, լուռ նստել էին։ Իսկ Արև մորաքույրը, Գայանե տատիկն ու Կարո քեռին լաց էին լինում։

— Նույնիսկ Կարո քեռի՞ն։

— Ըհը։

— Իսկ Հասմիկի մայրիկն ի՞նչ էր անում։

— Հասմիկի մայրիկը չկար։ Ասում էին, որ ցերեկը նրան «Շտապ օգնությունով» տարել են շրջկենտրոնի հիվանդանոց։

— Տեսնո՞ւմ ես,— Վազգենը մտազբաղ նայեց Հակոբին,— որ ասում եմ պետք է անցքի մասին հայտնել՝ չեք համաձայնում։

— Եռունդա։ Ոչ մի հայտնել։

— Ճիշտ է, ոչ մի հայտնել։ Ինքներս կբռնենք ու կբերենք գյուղ։ Պարզապես չպետք է ժամանակ կորցնենք,— Հակոբը մի պահ լռեց, հետո շրջվեց Արեգին,— ուրի՞շ։

— Այդքանն էր։ Ուրիշ բան չասացին։

— Դե լավ, ապրես, գնա քնիր։

— Իյա՜,— զարմացած Արեգը նայեց Հակոբին։

— Ի՞նչ։

— Բա ինձ չե՞ք տանում։

— Ո՞ւր։

— Ինչպե՞ս թե ուր՝ գետափի անցքը։ Կարծում ես չգիտե՞մ։ Եթե չտանեք, հենց հիմա կգնամ ընկեր Առնակի մոտ ու ամեն ինչ մեկ-մեկ կպատմեմ։

— Դե փախիր,— զայրացավ Լևոնը,— դու էիր մնացել։

— Դե լավ,— Արեգը քայլեց դեպի դուռը, բայց Հակոբը թույլ չտվեց նրան գնալու։

— Սպասիր,— ասաց նա,— լավ, քեզ էլ կտանենք։ Առավոտյան վաղ դուրս ենք գալիս։

— Ժամը՞։

— Հինգին։ Չլուսացած։

— Որտեղի՞ց։

— Հին բաղնիքի մոտից։

— Եղավ,— համաձայնեց Արեգը,— բայց եթե խաբեք ու առանց ինձ գնաք, իմացեք, առավոտյան ողջ գյուղը անցքի մոտ կլինի։ Հորս արև։

— Ասացինք՝ կտանենք,— ձայնը բարձրացրեց Լևոնը,— և հետո քեզ քիչ երևակայիր։ Հետդ ուտելիք կվերցնես, լապտեր, դանակ և պարան, եթե ունեք։

— Պարա՞նն ինչիդ է պետք,— զարմացավ Վաղգենը,— ասացի, որ ես պարան բերում եմ։

— Ոչինչ, եթե կա թող բերի։ Քոնը կարող է չբավականացնել։

Ամեն ինչ որոշված էր։ Խումբը թողեց ցախատունը, վաղ առավոտյան հին բաղնիքի մոտ կրկին հավաքվելու համար։ Բաժանվելուց առաջ Վազգենը նորից փորձեց ընկերներին համոզել, որ անցքի մասին մյուսներին չհայտնելը սխալ է։ Բայց Լևոնը, որպես պատասխան բռունցքով թեթևակի հասցրեց նրա կողքին և Վազգենր լռեց։

Բակից դուրս գալուն պես Հակոբը մի կողմ տարավ Արեգին ու շշուկով հարցրեց.

— Լսիր, այդ մասին կարո՞ղ է բերանիցդ խոսք ես թրռցրել։

— Ինչի՞ մասին։

— Դե, անցքի։

— Երեխա ե՞ս։

— Ո՞վ գիտե։

Արեր նոր էր գուրս եկել Արջասարի ետևից, երբ տղաները մոտեցան անցքին։ Չորսն էլ հազիվ էին շարժվում, այնպես որ ծանրաբեռնված էին։ Վազգենն ուղիղ կես պարկ ուտելիք էր բերել. ինչ գտել էր նկուղում, հավաքել ու լցրել էր պարկը։ Եվ Հակոբը, որ խմբում ամենաբկլիկն էր ու տնքտնքում էր բեռի ծանրությունից, այնուամենայնիվ առիթը բաց չթողեց ընկերոջը ծաղրելու համար։

— Լսիր, Վազգեն, դու ճանապարհն այնտեղից շարունակելու ես, հա՞։

— Ո՞ւր,— զարմացավ Վազգենը,— ո՞ւր եմ շարունակելու։

— Ի՞նչ իմանամ,— Հակոբն ուսերը թոթվեց,— Աֆրիկա, Ավստրալիա, Հնդկաստան, Ամերիկա...

Հակոբը ախորժակով չպպացրեց բերանն ու Վազգենի հաշիվները համարելով փակված, անցավ Արեգին։— Սննդի հարցը քեզ մո՞տ ինչպես է։

Արեգը վեր ցցեց բութ մատը.

— Գերազանց։

— Այսինքն։

— Խնոցու կարագ եմ բերել։ Շրջանակով մեղր։

— Գողացե՞լ ես,— ընդհատեց Վազգենը։

— Չէ, հորս արև, չեմ գողացել։ Պապս է տվել։

— Պա՞պդ,— զարմացավ Լևոնր։

— Ըհը։ Լսեց, որ գնում եմ կորածներին փնտրելու ուրախացավ, ասաց՝ լավ ես անում ու տանն ինչքան լավ բան կար, հավաքեց֊լցրեց պայուսակս։

— Իսկ իմ պապը թույլ չէր տալիս, որ գամ։ Ասում էր գործ չունես, ինչպես կորել են, այնպես էլ թող գտնվեն,— անկեղծորեն խոստովանեց Լևոնը,— ասում էր անտեղի քարշ գալու փոխարեն, գնա աշխօր վաստակիր։

— Բա իզո՞ւր են նրան ժլատ Առաքել ասում,— մեջ ընկավ Հակոբը,— մենակ իր աշխօրի մասին է մտածում։

— Ժլատը քո պապն է, ցմփոր տակառ,— զայրացավ Լևոնը,— որ պապիս մի անգամ էլ ժլատ ես ասել դունչդ կջարդեմ։ Ժլատը քո պապն է։

— Որ իմ պապը լիներ, իմ պապին կասեին։

— Պա՜հ, կարծես չեն ասում։ Բա Խոշոր Արմո իմ պապի անո՞ւնն է։

— Հիմար Ցախավել, խոշորն ու ժլատը տարբեր բաներ են։ Խոշորը՝ խոշորն է, այսինքն մեծը, իսկ ժլատը՝ ժլատն է, այսինքն քո պապի նման։

— Վերջացնելո՞ւ ես, թե պայուսակը ուսիցս գցեմ։

— Գցում ես, գցիր,— Լևոնի սպառնալիքից չվախեցավ Հակոբը։

— Տղերք,— խոսակցության թեման փոխելու նպատակով մեջ ընկավ Արեգը,— գիտե՞ք երեկ ինչ էր եղել։

— Գործակատար Ռոզի վրա ակտ են գրել,— գործից տեղյակ մարդու լրջությամբ ասաց Վազգենը։

— Չէ՜,— ձեռքը թափ տվեց Արեգը,— Ռոզի վրա միշտ էլ ակտ գրում են, հե՛չ։ Ավելի կարևոր բան է եղել։

Արեգի խորհրդավոր տոնը հետաքրքրեց նաև Լևոնին ու Հակոբին, և Հակոբը խառնվեց խոսակցությանը.

— Ուրեմն նախագահը «24» է առել,— փորձեց գուշակել նա։

— Չի առել։ Բայց մեկ է, էլի հեչ։

— Եռունդա,— Լևոնը նայեց Արեգին,— դու ասա։

— Սարգիսը Հայկի հետ կռվել է։

— Իյա՜...

— Ըհը։

— Ինչո՞ւ։

— Օրագրի համար։

Լևոնը քահ֊քահ ծիծաղեց։

— Հիմարներ են, հա՜... եռունդաներ։ Բա արձակուրդի ժամանակ խելոք մարդն օրագրի մասին կմտածի՞, որ դեռ կռիվ էլ անի։

— Դե չէ, չհասկացար։ Կռիվը քո ասած օրագրի համար չի եղել,

— Հիմար, ուրիշ էլ ի՞նչ օրագիր կարող է լինել։

— Հիմար էլ ասում է։ Հասկացիր, հետո ասա,— Արեգը խեթ֊խեթ նայեց Լևոնին ու սկսեց բացատրել, թե խոսքը որ օրագրի մասին է։

Լևոնն ուշադիր լսեց Արեգի բացատրությունն ու տմբտմբացրեց գլուխը, հասկացել էր.

— Եռունդա, հետո՞։

— Ուրեմն, այդ օրագրի մեջ Հայկն իբր գրած է եղել, թե Սարգիսր մտքում սիրահարվել է Հասմիկին, դրա համար էլ խոտ հավաքելու գնալիս նոր անդրավարտիք է հագել։ Լուրը հասել է Սարգսի ականջին։ Նա էլ գտել է Հայկին, կանչել զբոսայգի ու ասել. «Հիմար, ապուշ, դու քանի՞ գլուխ ունես, որ քո տետրերի մեջ իմ մասին ես խզբզում»։ Հայկն, իբր պատասխանել է, որ ինքը մի գլուխ ունի և Սարգսի մասին ոչինչ չի գրել. «Դու ո՞վ ես, որ քո մասին էլ գրեմ»։ Սարգիսն էլ ասել է, որ ինքը Հայկի աչքերը հանողն է, ու ցանկացել է նրան դնքսել, բայց Կարենը հասել է ու խանգարել։ Մեկ, թե երկու հատ խփել է Սարգսին ու ասել կորիր։

Արեգը մի պահ լռեց։

— Հետո՞,— շտապեց Հակոբը։

— Էլ ի՞նչ հետո,— Արեգն ուսերը թոթվեց,— նա էլ կորել է։

Լևոնը քթի տակ ինչ֊որ բան փնթփնթաց։ Թե ի՞նչ ոչ ոք չհասկացավ։ Խումբն արդեն հասել էր անցքին։ Լևոնը ցած դրեց ուսապարկը, հետո հրացանը, որ ամբողջ ճանապարհը քարշ էր ավել ուսից կախված ու հրամայեց.

— Պարանները բերեք։

Լավ է, որ Արեգը Վազգենին չէր լսել ու հետը պարան էր բերել, թե չէ չարչարանքը կլցվեր ջուրը։ Վազգենի բերած պարանը կարճ էր և թփուտների ծայրին կանգնած միայնակ ծառից հազիվ հասցրեց մինչև անցքը։ Լևոնն առիթը բաց չթողեց, գլուխը մի լավ գովելու համար, հիշեցնելու, որ առանց իրեն խումբը կորած է, և էլի ինչ֊որ բաներ։ Հետո Վազգենի պարանի ծայրից կապեցին Արեգի բերած պարանը։ Այս անգամ պարանի ծայրը հասավ անձավի հատակին և դեռ մի քիչ էլ ավելացավ։ Ճանապարհը բաց էր, կարելի էր իջնել։ Բայց նրանք չշտապեցին։ Իջնելուց առաջ էլի մեկ անգամ խորհրդակցեցին։ Նախ՝ ամենավերջին անգամ կրկին քննարկեցին իջնել֊չիջնելու հարցը, միաձայն որոշվեց՝ իջնել։ Հետո ստուգեցին իրենց ունեցվածքը՝ համոզվելու համար, որ ոչինչ չեն մոռացել։ Իսկ ամենավերջում փուչ գցեցին, իջնելու հերթականությունը որոշելու համար։ Առաջինը վիճակն ընկավ Լևոնին, երկրորդը Վազգենն էր։ Վազգենից հետո իջեցրին իրենց ունեցած֊չունեցածը։ Իսկ այնուհետև արդեն Արեգն ու Հակոբը՝ ըստ հերթականության։

Օրը թեքվել էր մայրամուտ։

Արևի վերջին շողերը զգուշորեն շոյում էին բարակիրան ձառերի կանաչ սաղարթները։ Երեկոյան կողմ, թռչունների ծլվլոցն ավելի ուժեղացավ և նոր հմայք տվեց դարավոր անտառի խորհրդավոր ծմակներին։

Որոնողներն արդեն հոգնել էին։ Առավոտից նրանք քարշ էին եկել անտառում։ Դրա համար էլ ջոկատավար Գեղամի՝ կանգ առ, հրահանգը լսելուն պես, բոլորը հնձված խոտի նման թափվեցին գետին։ Բայց պարզվեց, որ հանգստանալու համար դեռ շուտ է։ Ջոկատավարը նրանց նորից հանեց տեղերից։

— Նախ անհրաժեշտ է քնելու տեղ գտնել,— ասաց նա,— դրանով կզբաղվենք ես ու Կարենը։ Դու Հայկ, Սարգսի ու Գոհարի հետ գնացեք ուտելու որևէ միրգ գտնելու։ Կարծեմ դա քո հոբբին է, չէ՞։

Առանց պատասխանելու Հայկը բարձրացավ տեղից և գլխով արեց Գոհարին ու Սարգսին.

— Գնացինք։

— Մեծ բնագետ կդառնա,— հեռացողների ետևից առժամանակ նայելուց հետո կիսաձայն ասաց ընկեր Գեղամը։

— Իսկ ես կարծում եմ, որ Գագիկը նրանից կանցնի, - քրթմնջաց Կարենը։

— Գիտեմ։ Գագիկի ընդունակությունների մասին շատ եմ լսել։

— Բայց, իհարկե, եթե չանցնի լավ կլինի, մեր օգուտն է։ Ժամանակին ինչ֊որ տեղ կհիշեն, որ մեծ գիտնականի հետ՝ դպրոցական տարիներին նույն նստարանին նստել է նաև շարքային մի աշակերտ՝ Կարեն անունով։

— Սնափառն ես, հա՜,— ծիծաղեց ջոկատավարը, որը միշտ էլ հաճույքով էր լսում Կարենի կատակները։ Հետո նայեց կիսապառկած Աշոտին,— իսկ դու, Աշոտ, զբաղվիր սեղանի հարցով։

— Կանաչին մեկ֊մեկ կլվաս, գլխառադ չանես,— ձեռ առնելու առիթը բաց չթողեց Կահենն ու վազեց հեռացող ջոկատավարի ետևից։

Քնելու տեղ գտնելու համար, նրանք երկար չարչարվեցին։ Հեռվից հարթ թվացող գետինը, մոտենալիս դառնում էր ալիքավոր՝ թփերի տակ լցված բազմաթիվ քարերով ու ու ոստերով լի։ Վերջապես, բավական որոնելուց հետո նրանց հաջողվեց գտնել մի փոքրիկ տափարակ։ Քարեր, իհարկե, կային, բայց կարելի էր մաքրել, կարևորն է, որ տեղը հարթ էր։ Անցան գործի։ Կարենը ձգտում էր, որքան հնարավոր է մեծ քարերն ինքը հեռացնի, ջոկատավարը՝ ինքը։ Վերջապես ջոկատավարը չհամբերեց ու դիտողություն արեց.

— Ծանրերը թող ինձ։

Կարենը չլսելու տվեց.

— Ընկեր Գեղամ, անտառում մենք դեռ երկա՞ր ենք որոնելու։

— Մինչև գտնենք,— նա նայեց Կարենին, որ տնքտնքում էր ծանր ու մեծ մի քար տեղից հանելու համար,— ասացի դրանք թող ինձ, կամ գոնե երկուսով...

— Փետուր են, ընկեր Գեղամ,— հևաց Կարենը,— թեթև, թեթև... Իսկ դուք համոզվա՞ծ եք, որ նրանք այստեղ են։

Ջոկատավարը տարուբերեց գլուխը։

— Եթե համողված լինեի, բոլոր խմբերը կբերեինք այստեղ։ Յուրաքանչյուր անտառում երկու խումբ փնտրում են, սա էլ մեր բաժինն է։

— Ընկեր Գեղամ, իսկ ի՞նչ կասեիք Սարգսի շան բերած գրության մասին։

Գրությունը եկել էր կեսօրին։ Այն ուղարկել էր Սարգսի քույրը՝ Շողիկը, Սիսի շան միջոցով, որը կանոնավոր կապ էր պահպանում խմբի և գյուղի մեջ։ Գրել էր Ցախլեղտակենց անհետացման մասին։ Կարենն անգիր հիշում էր երկտողի բովանդակությունը. «Երեկ առավոտ Ցախլեղտակենք հեռացել են գյուղից, մթերքի մեծ պաշարով, հրացանով, պարաններով ու մինչև հիմա չկան։ Լույսը դեռ չբացված, նրանց տեսել են գյուղի ծաչրին՝ հին բաղնիքի մոտ։ Ուրիշ ոչինչ հայտնի չէ։ Շողիկ»։ Գրության բովանդակությունը դիտեր նաև ընկեր Գեղամը, բայց ինչպես առաջին անգամ կարդալու ժամանակ, հիմա էլ անտարբեր թափահարեց ձեռքը.

— Դատարկ բան է։ Անպայման միացած կլինեն որոնողներից որևէ մեկին։

— Իսկ ինչների՞ն էր պետք մթերքի մեծ պաշարը։ Չէ որ մեզանից բացի մյուս բոլոր խմբերը գիշերում են գյուղում,— Կարենը մի պահ թողեց աշխատելն ու հարցական հայացքով նայեց ջոկատավարին։

— Ուրեմն առանձին խումբ են կազմել։ Ի՞նչ կա զարմանալու, բոլորը փնտրում են, նրանք ինչո՞ւ չեն կարող փնտրել։

— Իսկ ինձ չգիտես ինչու թվում է, որ նրանք ընկել են ճիշտ հետքի վրա։

— Այդ դեպքում անպայման կհայտնեին գյուղսովետ կամ որևէ մեկին։ Չէր կարող պատահել, որ այս ամբողջ իրարանցումը նրանց վրա չազդեր։

Կարենը լռեց։ Իհարկե, ընկեր Գեղամը Ճիշտ էր։ Ընդհանրապես, ո՞ւմ մտքով կանցներ, թե որևէ մեկը կարող է հայտնաբերել կորածներին վերաբերող ինչ-որ նորություն և գաղտնի պահել։

Լռությունը շարունակվեց բավական երկար։ Քնելու համար ընտրված հողակտորը համարյա մաքրված էր, երբ Կարենը նորից խոսեց.

— Ընկեր Գեղամ, մեկ ուսապարկ մթերքը քանի՞ օր կբավականացնի երեք մարդուն։

— Անտառում կարելի է շաբաթներով յոլա գնալ և առանց այդ ուսապարկի։ Ի՞նչ է պակասում՝ սունկ, խնձոր, տանձ, պնդուկ... մի խոսքով, կարելի է ապրել։

— Ճիշտ է, առավել ևս, որ Գագիկն էլ նրանց հետ է։

— Իհարկե,— ընկեր Գեղամը գլխով արեց։ Համաձայն էր, որ Գագիկի լինելը մեծապես կօգնի բնությունով ապրելու համար։ Բայց մյուս կողմից, Գագիկի՝ խմբում լինելը նաև մտահոգում էր նրան, ստիպում մտածել, որ ամեն ինչ բոլորովին էլ այնպես չէ, ինչպես թվում է, իսկ ավելի ճիշտ, ինչպես իրենք են ցանկանում համոզել իրենց։ Իհարկե, Գագիկին անձամբ նա այնքան էլ լավ չէր ճանաչում։ Բայց ուսուցիչների պատմածներից, հատուկենտ զրույցներից արդեն որոշակի պատկերացում ուներ այդ տարօրինակ և միաժամանակ կարգապահ ու խելացի տղայի մասին և գիտեր, որ նա չէր կարող առանց զգուշացնելու բացակայել այդքան ժամանակ ու չմտածեր, որ դրանով ինչպիսի անհանգստություն կպատճառի ծնողներին, ուսուցիչներին, ընկերներին։ Ի դեպ, նա նույնն էր մտածում նաև Հասմիկի մասին, որի հետ ծանոթացել էր անհետանալուց ընդամենը մի քանի ժամ առաջ և բավական լավ տպավորություն ստացել։ Մի խոսքով, միակ արկածախնդիրը խմբում մնում էր Արամը։ Նա երևի ընդունակ լիներ այդպիսի չմտածված քայլի, բայց չէ՞ որ Գագիկն ու Հասմիկը կկարողանային Արամին համոզել և գոնե երեք օր անտառում անցկացնելուց հետո, վերադառնալ։ Բայց արդեն լրանում էր չորրորդ օրը և ընկեր Գեղամը այլևս դժվարանում էր հավատալ հետզհետե պակասող այն լավատեսներին, որ վտանգավոր ոչինչ չկա, որ այդ բոլորը սովորական, չարաճճի խաղ է և ուրիշ ոչինչ...

Վերադարձին սեղանը պատրաստ էր։ Աշոտը բացել էր մսի երկու պահածո, տաքացրել ու լցրել ափսեների մեջ։ Հաց, պանիր, կանաչի էր դրել, հավի երկու բուդ, յոթ֊ութ հատ խաշած ձու։ Հաջող ավարով էին վերադարձել նաև մրգի գնացածները։ Բերել էին ամբողջ կես դույլ խնձոր ու համարյա երկու կիլոգրամի չափ, գուցե մի քիչ էլ ավելի՝ մոշ։ Խնձորը մանր էր, մի քիչ էլ սմքած, կնճռոտ, բայց մոշը խոշար էր ու հյութեղ։ Մինչև ճաշին անցնելը, ընկեր Գեղամը վերցրեց մի խնձոր, կծեց ու ծռմռեց դեմքը.

— Ախորժակի դեղ է,— ժպտալով ասաց նա։

— Թթու է, չէ՞, ընկեր Գեղամ,— նկատեց Գոհարը։

Ջոկատավարը գլխով արեց.

— Քացախ։

— Վայրի խնձոր է, ավելի քաղցր լինել չի կարող,— խոսեց Հայկը։

— Պետք է մտածենք պատվաստի մասին,— ասաց ջոկատավարը,— գյուղից հեռու է, ուշադրություն չենք դարձրել, բայց կարգին խնձոր կա, եկող գարուն անպայման կգանք։ Գիտեք ինչ բերք կստացվի...

Հետո խոսակցությունը աննկատելիորեն նորից պտտվեց Արամի, Գագիկի ու Հասմիկի անհետացման շուրջը։ Եվ թերևս իրարամերժ կարծիքներով լի այդ խոսակցությունն ընդհատելու նպատակով էր, որ ճաշն ավարտվելուն պես ընկեր Գեղամը հիշեց խարույկի մասին։ Կարենը լսեց ու տեղից թռավ՝ վախենում էր, որ հանկարծ սեղան հավաքելն իրեն բաժին կընկնի։ Վերցրեց խոտերի վրա ընկած կացինն ու վազեց դեպի ամենամոտ ծառը։ Բայց նոր էր բարձրացրել ճյուղերից մեկին հարվածելու համար, երբ լսեց ընկեր Գեղամի ձայնը.

— Սպասիր, Կարեն։

— Ի՞նչ կա։

— Կտրել պետք չէ։ Շուրջն ամենուրեք չորուկներ են, կբավականացննեն։

Կարենն ուսերը թոթվեց, այսինքն ձեր գործն է, ինչպես ուզում եք։

Չորուկները հավաքեցին խմբով, բոլորր միասին։ Տաստասնհինգ րոպեում մի դեզ չորուկ ստացվեց։ Աշոտը փայտերի մի մասը դասավորեց բրգաձև՝ Կարենի ու ընկեր Մեսրոպյանի մաքրած տեղում և վառած թուղթը մոտեցրեց մանրիկ փայտերին։ Չոր փայտերը ճրթճրթալով վառվեցին։ Բոցի լեզուները ձգվեցին երկինք։ Խումբը բոլորեց կրակի շուրջն ու սկսվեցին դատողությունները կրակի մասին։

Գոհարն ասաց.

— Իզուր չէ, որ մի ժամանակ մարդիկ պաշտել են կրակը։

Կարենն ասաց.

— Պաշտողներ հիմա էլ կլինեն։

Աշոտն ասաց.

— Քիչ է մոնում խոսի։

Կարենն ասաց.

— Խոսում է, դու չես լսում։

Հայկն ասաց.

— Իզուր չէ, որ պնդում են, թե մարդը կրակից է ծնվել։

Կարենն ասաց.

— Կրակից մենակ դու ծնված կլինես, պրոֆեսոր ջան։

Ընկեր Գեղամը ծիծաղեց.

— Եղե՞լ է, որ դու խոսելուց ձանձրանաս։

Կարենը մանրիկ ժպտաց.

— Սարգսի փոխարեն էլ եմ խոսում, ընկեր Գեղամ, հոգնեմ֊չհոգնեմ, ճարս ի՞նչ, պետք է յոլա տանեմ։

— Շատ շնորհակալ կլինեինք, եթե քո փոխարեն էլ չխոսեիր։ Արևն էլ կծագեր, աստղերն էլ դուրս կգային։

Կարենը նայեց ինքնագոհ ժպտացող Սարգսին ու կիսաձայն նետեց.

— Շաբաթը մեկ անգամ է խոսում, բայց բան է ասում, էհ... խոսք չէ, մարգարիտ է, մարգարիտ։

Աշոտը, որ մարդու կրակից ծնվելու հիպոթեզը լսելուց հետո դեռ մտածում էր այդ մասին, նայեց ընկեր Գեղամին.

— Հա՞, ընկեր Գեղամ։

— Հա,— նրա փոխարեն անմիջապես վրա բերեց Կարենն ու փռթկացրեց,— ի՞նչը՝ հա, այ Աշոտ։

Աշոտը, որ պատրաստվում էր սովորականի պես վեճ սկսել Կարենի հետ՝ անտեղի մեջ ընկնելու համար, հասկացավ, որ ինքն այս անգամ իսկապես սխալ է ու ներողամիտ ժպտաց.

— Մարդու կրակից ծնվելու մասին, ընկեր Գեղամ, ճի՞շտ է ասում։

Ջոկատավարր գլխով արեց.

— Կյանքի ծագման մասին տարբեր տեսություններ կան, մեկն էլ դա է։

— Ըմմմ... իսկ մյուսները որո՞նք են, ընկեր Գեղամ։

— Հողն ու ջուրը...

— Բայց ինձ թվում է, որ ամենաճիշտը կրակն է,— ասաց Հայկն ու նայեց ջոկատավարին։

— Եթե հենց հիմա ծովի մոտ լինեիր, նույնը կպնդեիր ջրի համար,— չհամաձայնեց ընկեր Գեղամը։

— Երևի,— Հայկը մի պահ մտածեց ու գլխով համաձայնության նշան արեց,— ճիշտ է, այդպես կմտածեի։

— Ընկեր Գեղամ,— Կարենը ձեռքը բարձրացրեց, ինչպես դասարանում,— մի հարց էլ ես եմ ուզում տալ, կարելի՞ է։

— Ասա։

— Ինչո՞ւ թույլ չտվեցիք, որ ծառը կտրեմ։

Գեղամն ուսերը թոթվեց.

— Հայկի պահանջով, թող ինքը բացատրի, թե ինչու։

Կարենը նայեց Հայկին.

— Պրոֆեսոր ջան, անհամբերությամբ սպասում եմ պրոֆեսորական բացատրությանդ։

— Դու գիտե՞ս ինչ ծառ էիր ցանկանում կտրել,— հարցրեց Հայկը։

— Ոչ, չեմ հիշում։

— Ուրեմն հիշեցնեմ՝ սոճի էր։

— Ենթադրենք, հետո՞։

— Հետո այն, որ սոճին...

Գոհարը մեջ ընկավ.

— Որովհետև սոճին թթվածին է արտադրում։

— Բոլոր ծառերն էլ թթվածին արտադրում են,— Կարենն արհամարհական մի հայացք գցեց Գոհարի վրա, այսինքն՝ այդ էր իմացածդ։

Իսկ Գոհարը չզիջեց.

— Ավելի լավ,— ժպտաց նա,— ուրեմն ոչ մի ծառ էլ չի կարելի կտրել։

Բայց պարզվեց, որ Հայկը այնքան էլ համամիտ չէ նրանց կարծիքներին։

— Թթվածնի հիմնական արտադրողները ջրիմուռներն են,— ասաց նա ու մի պահ լռեց։

Ընկերներն սպասողական նայեցին նրան։

Հայկն, իհարկե, երկար չսպասեցրեց.

— Իմիջիայլոց, դուք նույնպես ճիշտ եք։ Բայց բանը այն է, որ ծառի օգուտը չի սահմանափակվում միայն թթվածնով։

— Դա էլ գիտենք,— ձեռքը թափ տվեց Կարենը,— ծառը նաև փայտ է։ Դրա համար էլ կտրում էի, որ վառենք։

— Դրանով էլ չի վերջանում նրա օգուտը։

— Հա՞,— այս անգամ զարմացողն արդեն միայն Կարենը չէր։

— Այո,— ասաց Հայկը,— ծառից... ա՛յ, կոնկրետ՝ սոճուց ստացվում է նաև սոճու յուղ, սոճու հյութ, սկիպիդար, սոճու բուրդ, որից պատրաստում են սպիտակեղեն և օգտագործում հոդացավ ունեցող հիվանդների բուժման համար... սոճուց ստացվում է կանիֆոլ, մետաքսաթել...

Այնուհետև, սոճուց ստացվող բոլոր նյութերը թվարկելուց հետո, Հայկն անցավ ուրիշ ծառատեսակների՝ կաղնու, կեչու, եղևնու, կաղամախու, թխկու... Դասախոսությունը տևեց բավական երկար՝ այնքան, որ Աշոտն ու Սարգիսն սկսեցին հորանջել, իսկ Կարենը նույնիսկ ձևացավ քնած ու սկսեց զգույշ խռմփացնել։ Ընկեր Գեղամը հասկացավ, որ վերջացնելու ժամանակն է ու ոգևորված Հայկին նրբանկատորեն հասկացրեց այդ։

Բոլորը տեղավորվեցին կրակի շուրջը՝ ով ինչպես կարող էր։ Գոհարը խցկվեց քնապարկի մեջ, որը նրա համար բերել էր Հայկը։ Վերջինը պառկեց Կարենը՝ կրակի վրա չորուկների մի մեծ կույտ լցնելուց հետո։

Քիչ անց նրանք բոլորն արդեն քնած էին։ Կրակի մոտ նստած մնացել էր միայն ընկեր Գեղամը։ Գրկել էր ծնկները, կկոցած աչքերով նայում էր երկինք ձգվող բոցե լեզուներին ու մտածում... կորած եռյակի մասին. «Որտե՞ղ են նրանք։ Ի՞նչ են անում։ Ի՞նչ կարող էր պատահել։ Կգտնե՞նք նրանց, թե...»։

Գլուխ վեցերորդ

Ինչ֊որ բան զգուշորեն քսվեց Հասմիկի մեջքին։ Աղջիկն ասես երազում լսեց իր անունը։ Ո՞վ էր, ի՞նչ էր ուզում, ի՞նչ էր ասում՝ չհասկացավ.

— Թող քնեմ։

— Հասմիկ։

Այս անգամ ձայնը հնչեց ավելի բարձր, ավելի հրամայական։ Աղջիկն ալարելով բաց արեց աչքերը։ Լապտերից տարածվող աղոտ լույսի տակ նա տեսավ իրեն գամված Գագիկի հայացքը։ Հաճելի անորոշությունը ակնթարթորեն ցնդեց, իր տեղը զիջելով տխուր իրականությանը։ Հասմիկը նայեց Գագիկի վիրակապված ոտքին, հետո իր պատռված շրջազգեստին և ամեն ինչ հիշեց։

Պայուսակը վերցնելուն պես վերադարձել էր ու Գագիկին գտել, նույն դիրքում, ինչպես թողել էր. գլուխը կիսաթեք, պատին հենված, ցավից տնքալով։ Անմիջապես հանել էր եզանլեզուն ու սեղմել ոտքին։ Հետո հիշվել էր, որ հարկավոր է վիրակապ գտնել։ Որտեղի՞ց։ Պատռել էր շրջազգեստը, փեշից՝ մի լայն շերտ ու եզանլեզուն փաթաթել վերքին։ Վիրակապելը վերջացնելուն պես ցանկացել է գնալ, փնտրել Արամին, բայց վախեցել էր ու մնացել նստած՝ զույգ ձեռքով գրկած Գագիկի գլուխը։ Լաց էր եղել. «Մեղավորը ես եմ։ Ես, միայն ես... ի՞նչ գործ ունեի թփուտներում։ Ինչի՞ս էին պետք ծաղիկները։ Չէ՞ որ Գագիկն էլ զգուշացրեց, ասաց որ հեռու չգնամ, անձրև է գալու։ Իսկ ես...»։ Մի ամբողջ հավիտենականություն անց Գավիկը քնեց կամ գուցե ցավից ընդարմացավ։ Իսկ հետո... մնացածը չէր հիշում։ Ինչպե՞ս էր իրեն հաջողվել փակել աչքերը, ինչպես էր քնել։

— Հասմիկ։

«Հիմա կհարցնի՝ որտե՞ղ է Արամը»— վախեցած մտածեց Հասմիկն ու հայացքը փախցրեց լույսից։

— Ոտքդ ցավո՞ւմ է,— հարցրեց։

— Մի քիչ։

— Եզանլեզու էի դրել։

— Գիտեմ։ Քո քնած ժամանակ մի անգամ արդեն վիրակապը փոխել եմ։ Շրջազգեստդ իզուր ես պատռել։

— Վաղո՞ւց էի քնել։

— Վաղուց։ Երկու ժամ կլինի, գուցե ավելի, ինչ ես արթնացել եմ, իսկ դու քնած ես։

— Եզանլեզուն քեզ փրկեց։

— Այդ մասին ես պետք է մտածեի ավելի շուտ՝ հենց սկզբից, որ տեսա թարախակալել է։

— Դու գիտեի՞ր, որ եզանլեզուն...

— Ես բույսերի կոլեկցիաներ նույնպես ունեմ։

— Հա՞...

— Դու գիտե՞ս, որ Արամը դեռ չի վերադարձել։

Հասմիկը ցնցվեց.

— Գիտեմ։

— Նա ո՞ր կողմ գնաց։

Հասմիկը ցույց տվեց քարանձավի խորքը.

— Լա՞վ ես հիշում։

— Ը֊հը։ Գնաց ուսապարկի ետևից։ Իսկ ուսապարկն այն կողմում էինք թողել։

— Լապտերն ինչո՞ւ չվերցրեց։

— Լապտերն այնտեղ էր, ուսապարկի հետ։

— Ուրեմն մթության մեջ անցել է ու չի նկատել։

— Այդ դեպքում կվերադառնար։ Ինչքա՞ն ժամանակ է,— Հասմիկի կոկորդում ինչ֊որ բան սեղմվեց։ Չէր ուզում, բայց անսպասելիորեն սկսեց հեկեկալ։

— Լացից օգուտ չկա,— Գագիկը մտազբաղ նայեց Հասմիկին,լաց մի՛ լինի։ Հիշիր, գուցե նա այդ կողմը չգնաց։

Հասմիկը հիշեց։ Ինքը նստած էր ինչպես հիմա՝ պատի տակ, Գագիկի գլուխը գրկին։ Արամը լսեց եզանլեզվի մասին ու տեղից թռավ. «Ես գնում եմ ուսապարկի ետևից։ Հենց հիմա կվերադառնամ։ Տատս բոլոր վերքերը բուժում էր եզանլեզվով։ Դե, ես վազեցի։ Լապտերն էլ այնտեղ թողեցինք, չէ՞»։ «Աջ կողմով քայլիր,— ձայնել էր ինքը Արամի ետևից,— պայուսակը աջ պատի տակ է»։ Արամը չէր պատասխանել։ Գնացել էր, գուցե և նույնիսկ չլսելով Հասմիկի ասածը։

— Այդ կողմ գնաց։

Գագիկը բարձրացավ տեղից։ Աջ ուսով հենվեց պատին ու սկսեց մտածել. «Ո՞ւր կարող էր անհետանալ Արամը։ Գիշատիչ գազանների և ընդհանրապես, որևէ կենդանու ներկայությունը անձավում բացառվում է, հակառակ դեպքում նրանք ինչ֊որ կերպ կմատնեին իրենց, զգալ կտային իրենց գոյությունը»։ Այդ իհարկե, այդպես էր։ Մինչև վերջին կանգառը նրանք կենդանիների բոլորովին չէին հանդիպել։ Իսկ Հասմիկի քնած ժամանակ Գագիկն ինչ֊որ թփթփոց էր լսել։ Սկզբում վախեցել էր, վառել լապտերը և աղոտ լույսի տակ հասցրել նկատել մթության մեջ պահվող զույգ չղջիկներին։ Այնուհետև գտել էր նաև խավարասեր թռչունների բույնը և նրանց կղկղանքով սնվող միջատների մի ամբողջ բազմություն։ Չղջիկներից բավական անց կատարվել էր երկրորդ հայտնագործումը՝ Գագիկը զտել էր խիտ բնակեցված մի մրջնանոց։ Սա տղային ավելի էր ուրախացրել, քան առաջին հայտնագործությունը, որովհետև, նրա կարծիքով, մրջյունը ամենահեշտ ուտվող միջատներից մեկն էր։ Անմիջապես հավաքել էր։ Նախ կերել էր ինքը՝ մինչև հագենալը, մնացածն էլ լցրել էր լուցկու տուփերի մեջ։ «Հասմիկն ու Արամն էլ չեն հրաժարվի»— մտածել էր։ Գագիկը հիշեց, որ մրջյուններով լի չորս տուփերն ինքը պայուսակում չի տեղավորել։ Անմիջապես գտավ ու գցեց պայուսակը։ Մեկը մտածեց առաջարկել Հասմիկին։ Հետո հիշեց ճանապարհի դեպքը, երբ Հասմիկը զզվանքից ծամածռել էր դեմքը ու որոշեց չշտապել. «Մնա։ Երբ քաղցից բողոքի, այն ժամանակ կառաջարկեմ»։ Գագիկը նորից հենվեց պատին ու շարունակեց մտածել ընկերոջ մասին. «Մնում էր հնարավոր մի բան։ Որ անցուղին ճյուղավորված լինի։ Ճանապարհի մեծ մասը մենք անցանք առանց լույսի։ Նշանակում է, որ դա լրիվ հնարավոր է»։ Գագիկը կես քայլ հեռացավ պատից.

— Գնանք Արամին գտնելու։

— Գտնելո՞ւ։

— Այո։ Ես կարծում եմ, որ ճանապարհը այս կողմերում ճյուղավորում ունի։ Արամը քայլել է մթության մեջ և չի նկատել, որ ինքը ճանապարհից շեղվում է։ Պա՞րզ է։

— Կարծես թե,— Հասմիկը հոգոց հանեց,— այո։

— Եվ այդ ճյուղավորումն այստեղից շատ հեռու չպետք է լինի։ Նա գիտեր, չէ՞, թե ինչքան էինք հեռացել ուսապարկից,

— Գիտեր։ Մոտավորապես...

— Դե, վեր կաց։ Աչքերդ սրբիր ու վերցրու լապտերը։

Արամը կանգ առավ.

— Չէ, ինչ որ բան խառնել եմ։ Ուսապարկն այսքան հեռու լիներ չէր կարող...

Նա մտքում հաշվել էր ութ հարյուր վաթսուն քայլ, այնինչ համոզված էր, որ Գագիկին չէին տեղափոխել այդ ճանապարհի նույնիսկ մեկ քառորդը.

— Պարզապես անցել ու չեմ նկատել,— մտածեց,— վերադառնալ է պետք։ Բայց... իսկ, եթե,— նա մի պահ տատանվեց,— չէ, ինչպե՞ս կարող էի անցնել ու չնկատել։ Ոտքերս գետնից համարյա չէի կտրում, իսկ ուսապարկն ընկած էր... Թյու,— Արամը հիշեց, որ ուսապարկն ընկած էր անց ուղու աջ պատի տակ, իսկ ինքը եկել էր ձախ կողմով,— հիմար դատարկագլուխ, տխմար մուկ, անուղղելի ապուշ,— մտքում նա հայհոյեց ինքն իրեն՝ անուշադրությ՛ան համար ու վերադարձավ՝ այս անգամ արդեն աջ պատի տակով։

Հիմա քայլերը չէր հաշվում։ Ի՞նչ իմաստ ուներ, երբ համոզված էր, որ անպայման հասնելու է և՛ ուսապարկին, և՛ մթության մեջ թողած ընկերներին։ Նա չէր էլ կասկածում, որ ինքը հեռացել է իսկական ճանապարհից՝ այսինքն նրանից, որով եկել էին մինչև բաժանվելը։ Նա մտածում էր միայն Գագիկի մասին։ «Եզանլեզուն անպայման կփրկի, միայն թե ժամանակին հասցնեմ։ Եզանլեզուն դանակի պես կկտրի ցավը...»։ Եթե Արամը փոքր֊ինչ ավելի ուշադիր լիներ, անպայման կնկատեր, որ արդեն անցել էր ութ հարյուր վաթսուն քայլ ճանապարհը, նույնիսկ ավելին՝ համարյա հազար։ Բայց ուշադիր չէր և դրա համար էլ շատ ուրախացավ, երբ ոտքը կպավ ինչ֊որ կոշտ իրի։ Ուրախությունից նույնիսկ ցավ չզգաց.

— Վերջապես...

Բայց մթության մեջ խարխափող ձեռքը ուսապարկի փոխարեն հանդիպեց կարծր քարակոշտի։ Արամը զարմացավ, որովհետև ամբողջ ճանապարհին դեռ ոչ մի անգամ քարի չէին հանդիպել.

— Սա՞ որտեղից հայտնվեց,— դժգոհ մտածեց նա և անմիջապես էլ ավելացրեց,— հավանաբար անցնելիս չենք նկատել։

Բայց հաջորդ քայլափոխին հանդիպեց երկրորդ քարակոշտին, հետո՝ երրորդին, չորրորդին... Արամը չոքեց ու ձեռքերով զգուշորեն շոշափեց հատակը՝ շուրջն ամենուրեք մեծ ու փոքր քարակտորներ էին։ Բացարձակ հիմարություն կլիներ մտածել, որ ինքն անցել է այդ նույն ճանապարհով, հանդիպել այդ քարակոշտերին ու չի նկատել։ Արամը թուլացած փռվեց քարերի վրա։ Մութը խտացավ, դարձավ ահարկու, սարսափելի, հազարավոր վտանգներով լի, ինչպես անձավ ընկնելու առաջին րոպեներին, երբ դեռ չէին գտել փրկարար անցուղին։

Արամը վախից դողացնում էր, ատամ֊ատամի տալիս և լայն բացած աչքերով հետևում ահավոր կերպարանքներ ընդունող մթությանը։ Երկու անգամ իրար ետևից նա Հասմիկ գոռաց ու չնկատեց, որ ձայնը կտոր֊կտոր եղավ քարերի արանքում՝ սալահատակի վրա փշրվող բյուրեղապակուպես։ Ձեռքն ամուր խփվեց քարի սուր եզրին և արնոտվեց։ Արամն զգաց մատները թրջող թանձրություն ու դրանից ավելի վախեցավ։ Թռավ տեղից։ Նետվեց ետ. «Այնտեղ քարեր չկային»։ Բայց երկու քայլ չարած դեմ առավ ժայռապատին։ Ճանապարհը փակ էր։ Ձեռքերը պտտվեցին խելագար արագությամբ, ծվատեցին մութը, ձախում նորից պատն էր։ Աջ կողմն ազատ էր, և նա գնաց աջ։ Գնաց ընդամենը հինգ կամ վեց քայլ և նորից դեմ առավ պատին։ Հուսահատ հեծկլտաց. «վերջ»։ Աչքերի առաջ շուրջպար բռնեցին հեքիաթներից հայտնի դևերը, կախարդ պառավներն ու ուրվականները։ Ականջներում դժժացին հեռավոր ձայներ. «Դու կորած ես, տղա... քո վերջն է, տղա...»։

— Ոչմ իմ վերջը չէ, իմ վերջը չէ, ոչ, ո՛չ, ո՛չ, ո՜չ,— նա ճչաց ինչքան ուժ ուներ և ինքն իր ձայնից զգաստացավ,— մի՞թե այսքան վախկոտն եմ։ Ես կեսգիշերին գնացել եմ անտառ։ Գիշերով մեն֊մենակ մտել եմ գերեզմանատուն։ Ես...

Արամը ձեռքով փակեց ականջները։ Մեկ֊երկու րոպե մնաց անշարժ կանգնած՝ որոշեց անելիքն ու քայլեց։ «Նախ աջ կողմի պատով,— հրահանգեց ինքն իրեն ու քայլեց ձեռքը կպցրած աջ պատին։ Բավական ժամանակ գնաց և արգելքի չհանդիպեց։ Հատակն էլ կամաց-կամաց սկսեց հարթվել, դառնալ մաքուր ու կոկ ինչպես առաջ էր։ Մի քիչ քայլելուց հետո հեռվում ինչ֊որ լույս երևաց։ «Մերոնք են,— մտածեց նա և գոռաց,— Հասմիկ, Գագիկ, Հասմի՜կ»։ Պատասխան չստացավ։ «Երևի քնել են։ Իսկ լապտերը թողել են վառված, որ չմոլորվեմ»։ Հետո հիշեց, որ լապտերն էլ ուսապարկի հետ էր մնացել։ «Ուրեմն մոռացել ենք, վառված ենք թողել,— և անմիջապես էլ ժխտեց ինքն իրեն,— չէ, լապտերը հանգած էր։ Լույս չկար, Գագիկի գլուխը շոշափելով գտա,— դա լավ էր հիշում,— նշանակում է Հասմիկն է տարել։ Տեսել է, որ ուշանում եմ, եկել֊տարել է և՛ ուսապարկը, և՛ լապտերը։ Այստեղ Արամը վերջակետ դրեց իր կասկածներին։ Ավելի ճիշտ, վերջակետ դրեց ոչ թե Արամը, այլ լույսը։ Նա հանկարծ հասկացավ, որ լույսը բոլորովին էլ լապտերի լույս չէ։ Նորից վախեցավ. «Իսկ ի՞նչ կարող է լինել»։ Դեռ չէր հասցրել պատասխանել ինքն իր հարցին, երբ լույսը անհետացավ։ Նույնքան անսպասելի ու միանգամից, ինչպես հայտնվել էր։ Դա ավելի վախեցրեց նրան։ Բայց ուրիշ ելք չուներ, բացի ճանապարհը շարունակելուց և քայլեց, նորից ձեռքն առանց աջ պատից հեռացնելու։ Իսկ քիչ անց նա կրկին հանդիպեց քարերի և հասկացավ, որ ճիշտ ճանապարհի վրա չէ։ Սակայն այս անգամ իրեն չկորցրեց։ Չհուսահատվեց ու չլացեց շուկայում մորը կորցրած երեխայի պես։ «Այս պատն ինձ ի վերջո կհասցնի տեղ»— մտածեց ու շարունակեց քայլել։ Գնալով ընթացքը դանդաղում էր։ Արամն այդ չէր զգում։ Ընդհակառակը, նրան թվում էր, որ ինքը քայլում է ավելի արագ, քան սկզբում էր։ Քիչ անց, հեռվում նորից լույս փայլեց։ Այս անգամ Արամը հենց սկզբից էլ հասկացավ, որ դա լապտերի լույս չէ։ Իսկ մի փոքր ավելի ուշ, երբ լույսը կրկին աչքից կորել էր, (նա արդեն վերջնականապես համոզվեց, որ դա հենց նույն լույսն է, որ տեսել էր առաջին անգամ։ Վախեցած կանգ առավ։ Երկու-երեք քայլ ետ գնաց՝ լույսը տեղում էր, եկավ առաջ՝ լույսն անհետացավ։ Հասկացավ, որ պտտվում է նույն տեղում՝ կարուսելի պես։ Հոգնածությունը միանգամից ուժեղացավ, մարմնով մեկ տարածվեց ինչ֊որ բութ թուլություն, գլուխը ծանրացավ։ Որոշեց նստել և հենց այդ մտքից էլ սարսափեց՝ ինչպես օձ տեսած, ու թռավ տեղից. «Ո՛չ։ Ոչ մի դեպքում։ Նստելը վերջն է»։ Չնստեց։ Սկզբում մտածեց գնալ դեպի լույսը։ Բայց վախեցավ ճանապարհն ավելի խճճելուց ու չգնաց։ Թքած ամեն ինչի վրա, կգնար, եթե լույսը նման լիներ ցերեկային լույսի։ Այնինչ դա ավելի շուտ հիշեցնում էր լուսատտիկի և լուսատտիկի չափ էլ փոքր էր։ «Ո՞վ գիտե ինչ կարող է լինել»։ Արամը որոշեց ռիսկի չդիմել ու քայլեց նորից ձեռքը աջ պատին։ «Կգնամ մինչև քարերը և այնտեղ կտեղափոխվեմ ձախ պատի տակ»— որոշեց նա և հենց այդպես էլ արեց։ Նրա կարծիքով տվյալ դեպքում դա միակ խելացի որոշումն էր։ Չէ՞ որ ինքը ճիշտ ճանապարհից շեղվել էր ու ընկել քարերի մեջ, ուրեմն նույն տեղից՝ քարերի միջից էլ կարող էր դուրս գալ ճիշտ ճանապարհ։ Բայց քարերին հասնելուն պես նրա առաջ կանգնեց նոր հարցականը՝ ի՞նչ ուղղությամբ գնալ՝ առա՞ջ, թե ետ։ Ո՞ր կողմից էր ինքը եկել, ո՞րն էր առաջը և որը՝ ետը։ Առաջին կարուսելը նրա համար մեծ դաս էր, որովհետև հասկացել էր, թե ինչ կպատահեր, եթե չլիներ տարօրինակ լույսը, որ նրան հուշեց ճանապարհի օղակաձև պտույտի մասին։ Հակառակ դեպքում նա կպտտվեր միևնույն շրջագծով, մինչև ուժասսլառվելն ու կընկներ այդպես էլ չհասկանալով, որ անընդհատ միևնույն ճանապարհով է գնում։ «Իսկ եթե ձախ կողմում էլ լինի նույնը՞, և առանց լույսի...»։ Արամը ճիշտ էր մտածում, սարսափը, անհույս կորստի հեռանկարը նրան դարձրել էր շատ ավելի խելոք, ավելի զգույշ ու համարձակ, քան ամբողջ կյանքում։ Առանց նշանների օղակաձև ճանապարհը հասաատ կործանում էր։ «Ուրեմն պետք է որոշել, թե ո՞ր կողմից եմ ընկել այս տեղ։ Ո՞ր կողմից...»։ Բայց մի՞թե հնարավոր էր շրջապատի անթափանց մթության մեջ գտնել ճիշտ ուղղությունը։ Դա համարյա նույն բանն էր, թե որոշես թռչել առանց թևերի կամ ստիպես քարին, որ ջրում չսուզվի։

Արամի վիճակն անհուսալի էր։ Եվ տղան պարզ գիտակցում էր իր վիճակի անհուսալիությունը։

— Ահա և վերջը...

Նա նստեց ու զույգ ձեռքերով գրկեց գլուխը։

Հոգնածությունը հալած արճճի պես տարածվեց մարմնի բոլոր մասերում։ Ծարա՛վն ու քաղցր վրա պրծան անգութ ճիվաղների պես։ Եվ դրանց գումարած նաև մթությունը, որ սարսափելի էր ու չարագուշակ, և տղայի նստելուն պես նորից լցվեց ահասարսուռ, ֆանտաստիկ չարքերի կերպարանքներով ու հեռավոր ձայներով.

«Դու կորած ես, տղա՜... Քո վերջն է, տղա՜ ...»։

Արամը նորից կանգ առավ։

Վերջին հարյուր քայլում երրորդ կանգառն էր։ Ուժերը կարծես թե վերջնականապես լքել էին նրան։ Ոտքերից ասես ջրաղացքարեր լինեին կախված, իսկ գլխում՝ հալած արճիճ լցված։ Աչքերը փակվում էին, բայց նա չէր համարձակվում քնել։ Միայն քայլել, միակ փրկությունը քայլելն է՝ հազար հինգ հարյուր քայլ մի ուղղությամբ, հազար հինգ հարյուր՝ հակառակ։ Դա Արամի ամենավերջին որոշումն էր, որ կայացրել էր աջ պատի մոտ տեղափոխվելուն պես։ Ավելի ճիշտ, քնից արթնանալուն պես, որովհետև աջ պատի մոտ տեղավախվելուց հետո նա քնել էր, ինքն էլ չհասկանալով՝ որքան և ինչպես։ Նստել էր մի քանի րոպե հանգստանալու նպատակով ու աննկատելիորեն քնել։ Եվ հենց դրա համար էլ հիմա վախենում էր նստելուց. «Նորից կքնեմ։ Իսկ քնելու իրավունք չունեմ»։ Եվ նա որոշել էր այսուհետև հանգստանալ առանց նստելու։

Այսպես, այս անգամ էլ նա հանգստացավ պատին հենված։ Շռայլություն թույլ չտվեց՝ կանգնեց ընդամենը մեկ-երկու րոպե և բավարար համարելով շարունակեց քայլել։

Քայլերը հաշվում էր մտքում. «1315, 1316, 1317...»։ Եթե հազար հինգհարյուրից հետո Գագիկին ու Հասմիկին չհանդիպեր, կամ ուսապարկին՝ վերադառնալու էր ետ՝ մինչև քարակոշտերը, որպեսզի այնտեղից գնար հակառակ ուղղությամբ։ Իսկ այս անգամ էլ չհանդիպելու դեպքում որոշել էր նորից վերադառնալ ետ՝ քարակոշտերի մոտ՝ երրորդ ուղղություն գտնելու համար։ Բայց արդյոք կկարողանա՞ր իրականացնել իր մտադրությունը, ուժերը կբավականացնեի՞ն... Այս մասին Արամը չէր մտածում, ավելի ճիշտ չէր ցանկանում մտածել, որովհետև վախենում էր, որովհետև գիտեր, որ ուժերը չեն բավականացնի։ «1348, 1349, 1350... Մնաց 150»— Արամը հենվեց պատին։ Եվ հենց այդ պահին էլ ականջին շշուկներ հասան։ Սկզբում վախեցավ. «Ի՞նչ կարող է լինել»— սրեց լսողությունն ու կարողացավ տարբերել բառերը։ Չհավատաց։ «Թվում է։ Չի կարող պատահել։ Անհնար է։ Գուցե նորից եմ քնել կամ գուցե անվերջ այդ մասին մտածելուց... Իսկ եթե... չէ, խելագարը չի կարող մտածել, որ ինքը խելագարվել է։ Ուրեմն պարզապես թվում է։ Անհրաժեշտ է քայլել և ոչինչ չմտածել»։ Նա պոկվեց պատից ու շարունակեց քայլել. «1351, 1352, 1353...»։ Իսկ ձայներն այնուամենայնիվ շարունակվում էին լսվել և գնալով նույնիսկ ավելի ու ավելի մոտենում էին։ Տղայի ձայնը Արամը նմանեցրեց Գագիկի ձայնին, աղջկանը՝ Հասմիկի և միաժամանակ նորից մտածեց, որ դա թվում է։ Բայց և այնպես ձայները մոտենում էին, և Արամը ավելի ու ավելի պարզ էր լսում բառերը։

Տղայի ձայն.

— Ո՛չ, անհնար է։

Աղջկա ձայն.

— Իսկ, եթե, այնուամենայնիվ, նա գտել է անցքն ու...

Տղայի ձայն.

— Հասկացիր, նա չէր կարող ինձ թողնել այդ վիճակում ու գնալ։ Ես նրան լավ եմ ճանաչում։

Աղջկա ձայն.

— Համոզվա՞ծ ես։

Տղայի ձայն.

— Այո, համոզված եմ։

Աղջկա ձայն.

— Ուրեմն շարունակենք։ Ինչո՞ւ կանգնեցիր։ Գնանք առաջ։

Տղայի ձայն.

— Ոտքս։ Մի րոպե սպասիր։

«Ոչ, սա երազ չէ, Ոչ, սա չի թվում։ Ո՜չ, ո՜չ, ո՜չ... Անհրնար է։ Երազն այսքան երկարել չի կարող։ Ո՜չ» — Արամի ներսում ինչ֊որ բան թրթռաց, խփեց մարմնի բոլոր մասերին ու ճիչ դարձած դուրս թռավ կոկորդից.

— Գագի՜կ, Հասմի՜կ...

— Արա՜մ։

— Գագի՜կ, Հասմի՜կ, ես այստեղ եմ։ Այստե՜ղ ե՜մ։

— Արա՜մ։

— Արա՜մ։

— Այստեղ ե՜մ։

Մթությունը դարձավ կիսամութ, հետո նորից մթնեց ու անմիջապես էլ լուսավորվեց լապտերից ցայտող դողդոջուն կիսակարմիր լույսով։ Քարերի անդորրը խախտվեց ուրախության ճիչերից։ Երեքն էլ մի պահ մոռացել էին իրենց անհույս վիճակն ու իրար փաթաթված պտտվում էին քարերի արանքում սեղմված ճանապարհի վրա, գլորվելով մի պատից մյուսը։ Հանդիպման ուրախությունն ըստ արժանվույն նշելուց հետո նրանք փռվեցին դետնին ու սկսեցին պատմել յուրաքանչյուրն իր գլխով անցածը։ Արամի տեսած տարօրինակ լույսը հետաքրքրեց Գագիկին.

— Երևի հենց դա էլ անցքն է, որ մենք փնտրում ենք։

— Բայց շատ էր փոքր՝ եղունգի չափ էր,— կասկածեց Արամը,— և հետո մի տեսակ, ցերեկային լույսի նման չէր, կարծես լուսատտիկ լիներ։

— Հեռվից այլ կերպ լինել չէր էլ կարող,— շարունակեց պնդել Գագիկը։

Որոշվեց գնալ մինչև Արամի հայտնաբերած լույսը։

Հասմիկը, որն շտապում էր երեքից գուցե ամենաշատը, առաջարկեց ժամանակ չկորցնել։ Բայց Գագիկն առարկեց։ Արամի պատմածից նա հասկացել էր, որ մինչև լույսին հասնելը բավական ճանապարհ ունեն անցնելու, իսկ իրենք երեքն էլ հոգնած էին, դրա համար առաջարկեց հանգստանալ և մինչև անգամ քնել։ Առաջարկն ընդունվեց միաձայն։ Պարզվեց, որ հանգստանալու մտքին Հասմիկը նույնպես դեմ չէ։ Նրանք անմիջապես տեղավորվեցին քարե հատակին՝ ով ինչպես կարող էր։ Տեղավորվելուն պես հանկարծ Գագիկը ինչ֊որ բան հիշեց ու չրխկացրեց լապտերի անջատիչը.*

— Իսկ դու չե՞ս մտածում, թե ինչպես ընկար այս լաբիրինթոսը։

Արամն ուսերը թոթվեց.

— Շա՜տ եմ մտածել։ Այստեղ անցկացրած ամբողջ ժամանակ այդ մասին եմ մտածել։

— Իսկ գիտե՞ս, որ դու համարյա հասել էիր ճանապարհին։

— Որտեղի՞ց։

— Ուզո՞ւմ ես տեսնել քո խորհրդավոր կացարանի մուտքը։

Արամը գլխով արեց։ Ցանկանում էր ասել, որ այդ կացարանը կարող էր նաև իր գերեզմանը դառնալ, բայց չասաց. «Պետք չէ, թող Հասմիկը չիմանա, որ հուսահատված եմ եղել»։

Երեքն էլ բարձրացան տեղից։ Պարզվեց, որ Արամն իսկապես տառացիորեն մի քայլ էր հեռու ճանապարհից։ Նրանք անցան ընդամենր տասներկու քայլ, և Գագիկն ասաց.

— Այնտեղ դու բաժանվել ես ճանապարհից։

Արամը նայեց մթին տվող պատին և առաջին հայացքից ոչինչ չնկատեց։ Դրսից բացվածքը աննկատելի էր։ Մի կողմից ժայռապատն ստանում էր հազիվ նկատելի թեքություն, մյուս կողմից գալիս էր հանդիպակաց պատը և ծածկում բացվածքն ու թեքությունը։ Անցքը տեսնելու համար անհրաժեշտ էր չափից ավելի ուշադիր նայել։ Իսկ ավելի ճիշտ, այն գտնել կարող էր միայն նա, ում հայտնի էր անցքի գոյությունը։ Թռուցիկ հայացքը ոչինչ նկատել չէր կարող։

— Հիմա հասկացա՞ր,— Գագիկը նայեց շփոթված Արամին,— թե ինչպես ես ընկել այս ճանապարհը։

— Հասկացա,— քրթմնջաց Արամը,— եկել եմ ձախ պատի տակով և շեղվել ճանապարհից։

Երեքն էլ տխուր ժպիտով նայեցին միմյանց։ Հետո վերադարձան պատի տակ ու տեղավորվեցին հատակի քնելու համար։

Արամին ոչ մի կերպ չհաջողվեց քնել։ Քաղցն ու ծարավը թույլ չտվեցին։ Նա մեկ տեսնում էր դպրոցի բուֆետը՝ բուտերբրոդների ու կարկանդակների կույտերի ծանրության տակ տնքացող վաճառասեղանով և նրա ետևում կանգնած մորաքույր Ֆենյային՝ սպիտակ խալաթը հագին ու ժպիտը դեմքին։ Հետո մորաքույր Ֆենյայի խալաթը կարծրանում էր, ձևափոխվում ու վերածվում սառնարանի՝ վրան գրված ռուսերեն «Օրսկ» ու դրված իրենց խոհանոցում՝ դռան ետևը։ Հետո սառնարանը նույնպես անհետանում էր, և ինքը հայտնվում էր խոնավ ու հոտավետ մառանում, որ լցված էր խաղողի բույրով, գինու թթվահոտով և ալանիի թանձր քաղցրությամբ։ Արամը տեսնում էր այս բոլորն ու անհանգիստ պտտվում մի կողքից մյուսը։

— Դեռ չե՞ս քնել,— հարցրեց կես քայլ այն կողմ պառկած Գագիկը։

— Չեմ կարողանում։

— Ինչո՞ւ։

— Չգիտեմ,— Արամը չցանկացավ ասել, որ չքնելու պատճառը ծարավն է ու քաղցը։ Գիտեր, որ միևնույն է, Գագիկը ոչնչով օգնել չի կարող։ Իսկ Գագիկն, այնուամենայնիվ, գիտեր, թե ինչու չի քնում Արամը։

— Լսիր, դու ծարավ կամ քաղցած չե՞ս։

— Հետո ի՞նչ...

— Հետո այն, որ կարող ես խտացված սնունդ ստանալ և ջուրն էլ հետը։

— Էլի ինչ֊որ բլո՞ճ է։

— Չէ՛, չէ՛,— ստեց Գագիկն ու մթության մեջ գտավ ուսապարկը։ Այնտեղից ինչ֊որ բան հանեց ու հրամայեց,— բաց արա բերանդ։

«Ինչ ուզում է լինի»— մտածեց Արամն ու բացեց բերանը։ Չափից ավելի էր քաղցած, այլևս դիմանալ չէր կարող։ Ատամի տակ տտիպ չորություն զգաց։ Զզվեց, սիրտը խառնեց։ Ուզեց թքել, բայց չթքեց։ Տտիպությանը փոխարինել էր տարօրինակ մի թթվաշահամ։ Հաճելի էր։ Կուլ տվեց։

— Ինչպե՞ս էր,— հարցրեց Գագիկը։

— Կարծես թե ոչինչ։ Էլ չկա՞։

— Կա, ձեռքդ տուր։

Արամը երկարեց ձեռքը։ Գագիկր գտավ և ափի մեջ դրեց լուցկու տուփը։ Արամը փակեց աչքերն ու պարունակությունը դատարկեց բերանի մեջ, անմիջապես կուլ տվեց։ Եթե լիներ, նորից կուտեր, բայց ամաչեց ուզել, փոխարենը հարցրեց.

— Ի՞նչ բան էր։

Գագիկը խուսափեց կոնկրետ պատասխանից.

— Համեղ չէ՞ր։

— Ոչինչ։

— Քաղցը մի քիչ անցավ, ճի՞շտ է։

— Ճիշտ է։

— Մի քիչ էլ ծարավդ, այո՞։

— Այո՛։

— Հիմա, որ իմանաս ինչ էր, չե՞ս զզվի։

— Չգիտեմ։ Բայց բավական հաճելի էր։

— Դե լավ, քնիր։

— Չե՞ս ուզում ասել։

— Հետո։ Այստեղից դուրս գալուց հետո։

— Դե լավ, թող լինի հետո։ Բարի գիշեր։

— Կամ բարի լույս, կամ բարի կեսօր... նայած թե դրսում հիմա օրվա որ ժամն է,— Գագիկը մթության մեջ տխուր ժպտաց ու գլուխը հենեց քարի ցցվածքին,— քնեցինք։

Լույսը հայտնվեց միանգամից։

Առաջինը Արամը նկատեց.

— Հասանք,— ասաց ու մատը մեկնեց լույսի ուղղությամբ։

Գագիկը, որը հանգցրել էր լապտերը, նորից միացրեց։ Փոքրիկ կետը կորավ, ասես վախեցավ լապտերի կարմիր ճառագայթներից ու թաքնվեց քարերի ետևում։ Արամը հոգոց հանեց։ Գագիկն ու Հասմիկը նայեցին իրար, հետո Արամին։ Երեքն էլ հասկացան, որ Արամի կյանքը կախված է եղել մազից։ Պատից դեպի լույսը տանող ճանապարհը կտրված էր անդունդի երախով։ Ճիշտ է, բացվածքի լայնությունը մեծ չէր, ամենաշատը մեկ մետր, նույնիսկ պակաս, բայց կուրորեն շարժվելիս մարդը երբեք էլ մետրանոց քայլեր չի անում և ոչ մի կասկած, որ եթե Արամը որոշեր մոտենալ լույսին, անպայման կհայտնվեր անդունդի հատակում։

Գագիկը զգուշորեն սեղմեց ընկերոջ ձեռքն ու շշնջաց.

— Այսօր քո ծննդյան օրն է։ Ավելի ճիշտ, վերածննդի։

Արամը գլխով արեց ու սրբեց ճակատի քրտինքը։

Գագիկը հանգցրեց լապտերը։ Լույսը նորից հայտնվեց։

Նա ճշտեց լույսի ուղղությունը, միացրեց լապտերն ու դատարկ տուփերից մեկը պատի տակ դնելուց հետո ասաց.

— Գնացինք։

Ճեղքվածքն անցան առանց դժվարության։ Սովորական քայլ էր, առանց որևէ ճիգի։ Օգնության կարիք չզգաց նույնիսկ Հասմիկը։ Ճեղքն անցնելուն պես եռյակր հայտնվեց ընդարձակ հրապարակում, որի բոլոր կողմերում սևին էին տալիս տարբեր ձև ու չափս ունեցող խոռոչների կուրացած աչքերը։ Խոռոչների տեսքն ու ներկայությունը բոլորովին հաճելի չէին ակամա ճանապարհորդների համար։

Գագիկը քայլում էր դանդաղ, յուրաքանչյուր հինգ քայլ անցնելուց հետո ճանապարհին թողնելով լուցկու՝ դատարկ կամ լիքը տուփեր։ Առժամանակ շարժվելուց հետո, երբ անցել էին ճանապարհի մոտավորապես կեսը, նա կանգ առավ.

— Լսեք։ Ինձ թվում է, որ երևացողը բնական լույս չէ,— ասաց։

— Հիմա ի՞նչ, վերադառնո՞ւմ ենք,— հարցրեց Հասմիկը։

— Ոչ, կարծում եմ, մոտենալ, այնուամենայնիվ, պետք է։

Ոչ ոք չհակառակեց։ Խումբը շարունակեց քայլել։ Չէին գնա, եթե Գագիկր համոզված լիներ, որ լույսն իսկապես բնական լույս չէ։ Բայց Գագիկը միայն կասկածում էր...

Լույսն իսկապես բնական չէր։ Այն տարածվում էր պատի խոռոչից և ֆոսֆորի փայլ ուներ։ Գագիկն անմիջապես մոտեցավ լուսատուին և հենց նույն պահին էլ լսվեց նրա զարմացած բացականչությունը.

— Վա՜յ,

Ոչ մեկը ոչինչ չհարցրեց, որովհետև հրաշքը կատարվել էր նրանց երեքի աչքերի առաջ։ Տղան մատը կպցրել էր լուսատուին, և անմիջապես լույսը փոշիացել էր, անհետացել նրա մատների արանքում։

— Հրա՞շք էր,— առժամանակ լուռ ու անշարժ կանգնելուց հետո փնթփնթաց Հասմիկը։

— Ոչ,— պատասխանեց Գագիկը։

— Լույսը փոշիացավ,— չհամոզվեց Հասմիկը։

— Ոչ թե լույսը, այլ լույս արձակող մարմինը։

— Միևնույն է, այստեղից պետք է շտապ հեռանանք, ես վախենում եմ,— Հասմիկը նայեց տղաներին,— գնանք։

Արամը համաձայն էր Հասմիկի առաջարկին։ Հրապարակը նրա համար սարսափելի հանելուկ էր հենց սկզբից, լույսի փոշիանալուց էլ առաջ, անդունդը հայտնաբերելուն պես, իսկ հիմա՝ առավել ևս։ Բայց չցանկացավ աղջկա մոտ վախկոտ երևալ ու ասաց.

— Սպասիր, տեսնենք ինչ է լինում։

— Այո, սպասեք,— ասաց Գագիկը և մոտեցավ անցքին, մատներով զգուշորեն շոշափեց բացվածքի եզրերն ու միաժամանակ կիսահասկանալի-կիսաանհասկանալի բառեր շշնջաց,— ոչ թե լույսն, այլ լուսատու մարմինը... ալյուրի նման էր։ Ձեռք տալուն պես ցրվեց։ Լուսատու ալյուր...ֆոսֆո՞ր... ֆոսֆորի լույս։ Իհարկե։ Ֆոսֆորի լույս... ֆոսֆոր, փթած միս, փթած ոսկոր,— նա քերծեց պատը։ Քանդվեց։ Ժպտաց ու երկու ձեռքով վրա ընկավ պատին։

— Թող ինձ,— ընկերոջ թևից քաշեց Արամը,— դու նստիր։

Գագիկը ենթարկվեց։ Քաշվեց մի կողմ, իմկ Արամը գրավեց նրա տեղը։

Պատն իսկապես քանդվում էր, առանց դժվարության փտած գոմաղբի պես։ Սկզբում պոկվում էր մանր կտորներով, հետո կտորները գնալով մեծացան։ Հասմիկը ոչինչ չէր հասկանում. «Հետո ի՞նչ։ Շատ բան կարող է քանդվել, ի՞նչ անենք»։

— Դու մտածում ես, որ պատի ետևում ա՞նցք կա,— հարցրեց նա։

— Ոչ, սա տորֆ է,— պատասխանեց Գագիկը։

Հասմիկը ուսերը թոթվեց։

Լռությունը տևեց բավական երկար և ընդհատվեց Արամի ճիչով։ Գագիկը թռավ տեղից.

— Ես հենց այդպես էլ գիտեի,— ձայնեց նա,— հենց այդ է, որ կա։

Արամի բաց արած փոքրիկ ճեղքվածքից եռյակի կողմն էր ուղղվել իսկական, մարդկային մի ձեռք՝ հինգի փոխարեն երեք մատներով...

Գլուխ յոթերորդ

Արթնանալուն պես Հակոբը վառեց քնելուց առաջ կողքին դրած լապտերն ու նայեց ժամացույցին՝ 6֊ն անց էր 25 րոպե։

— Շուտ է,— մտածեց,— թող մի քիչ էլ քնեն,— նա թեթև ժպտաց,— հիմա դրսում լուսանում է։

Այն մտքից, որ այսօր էլ չտեսավ լուսաբացը, Հակոբի սիրտը մի տեսակ կուչ եկավ, կծկվեց։ Նա հիշեց Լևոնի երեկոյան ասածը. «Թե ինչ գործ ունեինք չարքերի այս գերեզմանոցում»։ Այն ժամանակ ինքը ծիծաղել էր, նույնիսկ դիտողություն արել. «Քեզ չի սազում, Ցախ»։ Իսկ հիմա վախեցավ. «Եթե իսկապես չարքեր լինե՞ն»։ Մտածեց ու անմիջապես էլ սիրտ տվեց իրեն. «Չարքեր, չէ մի... Լեղաճաքի 101 տարեկան տատիկն եմ դարձել։ Չարքեր... քիչ է մնում աղոթք էլ ասեմ. հանուն հոր և որդու, և...» մնացածը չգիտեր։ «Չէ, վախենալու բան չկա։ Քարանձավ է, էլի»— որոշեց նա և որպես ապացույց չվախենալու՝ վճռեց չարթնացնել ընկերներին։ «Թող քնեն, ինչքան ուզում են։ Իսկ ես ավելի լավ է ուտելու բան գտնեմ»— քրթմնջաց կիսաձայն ու ձեռքը խցկեց կողքին դրված պարկի մեջ։ Երեկոյան, սեղանը հավաքելիս Արեգին հրամայել էր, որ հավի բուդը թողնի ամենավերևում։ Գտավ ու սկսեց ուտել։ Միաժամանակ քթի տակ մռմռալով «Մենք չենք վախենում» երգը, բոլոր բառերը փոխարինելով միևնույն «Ըըըը-ըըըը-ըըըը» հնչյուններով։

Ուտելը չէր վերջացել, երբ կողքից լսեց քնակոլոլ Վազգենի ձայնը.

— Արդեն արթնացել ես և նույնիսկ սկսել ուտե՞լ։

— Իմ փոխարեն եթե դու լինեիր կամ նրանցից մեկն ու մեկը,— Հակոբը գլխով ցույց տվեց Լևոնին ու Արեգին,— հիմա չորրորդ նախաճաշին նստած կլիներ։ Իսկ ես ուտում եմ առաջին անգամ։

Վազգենը զարմացած տմբտմբացրեց գլուխը.

— Քեզ բա՞ն է պատահել։

— Ի՞նչ էիր ուզում պատահեր, ամբողջ գիշերը աչք չեմ փակել, նստած եմ եղել։

— Ինչո՞ւ։

— Հսկում էի, որ հանկարծ բան֊ման չպատահի,— լուրջ֊լուրջ ասաց Հակոբը,— այս գիշեր էլ դու ես հսկելու, քո հերթն է։

— Հա՞։

— Իհարկե։ Ամեն անգամ մեկս պետք է հսկենք։ Անհրաժեշտ է։

— Կհսկեմ, եթե անհրաժեշտ է,— Վազգենը մի պահ լռեց,— ես էլ մտածում էի, թե այսօր կվերադառնանք։

— Մտածում էիր... տեսա՞ր։ Իսկ այն խեղճերի մասին չես մտածում։ Կվերադառնանք... իսկ նրանց կթողնենք, որ այստեղ սարսափից լեղաճաք լինեն, հա՞։

— Լեղաճաքը դու ես։ Լևոնը չասա՞ց, որ մյուս անգամ ինձ չվիրավորես։

— Հիմար, բա դա քեզ համար ասացի՞։ Չէ, բոլորովին խելք չունես։ Ես ասում եմ խեղճերին թողնենք այստեղ, որ սարսափից լեղաճաք լինեն, իսկ դու...

— Հա՞,— Վազգենը հասկացավ, որ սխալվել է։

— Դու քառակուսի հիմար ես։

— Քառակուսի հիմարը դու ես։ Սխալվեցի, էլի։ Դու չե՞ս սխալվում։

— Ե՞ս... Եթե սխալվող լինեի, կհամաձայնեի քո ու Ցախավելի նվնվոցներին՝ վերադառնանք, այստեղից դուրս գանք, գնանք, հեռանանք... Մոռացե՞լ ես, քարանձավում կես ժամ մնալուց հետո ինչպես էիք սկսել երկուսով տզտզալ։

Այս անգամ Վազգենն ուշացրեց պատասխանը։ Ճիշտ է, չափազանց, բայց և այնպես ընկերոջ ասածի մեջ ճշմարտություն կար։ Ինքն ու Լևոնն, իսկապես, ցանկացել էին վերադառնալ։ Դա պատահել էր անցքի մեջ մտնելու հենց առաջին րոպեներին։ Վազգենը ցանկացավ գտնել իրենց արարքն արդարացնող որևէ միջոց և ստիպված հիշեց ամբողջ եղելությունը։

...Հակոբն իջել էր ամենավերջինը և չէր հասել մինչև անձավի հատակը։ Հենց գմբեթի տակ՝ անցքից ոչ հեռու, նա հայտնաբերել էր բավական ընդարձակ մի խոռոչ և ոտքերով ու ձեռքերով պատը չանգռոտելով, մոտեցել նրան։ Մի ձեռքով պարանին կառչած, մյուսով լուսավորել էր խոռոչի ներսը և համոզվելով, որ ստորգետնյա անցք է, խցկվել էր այնտեղ։ Լևոնը, ինքն ու Արեգը, որ իջնելու պահից սկսած զբաղված էին անձավի ուսումնասիրությամբ, ոչ մի անցք չէին գտել և ստիպված համաձայնեցին Հակոբի այն մտքին, թե Արամենք անպայման գտնվում են այդ անցքում։ Պարանին կպած, նախ այնտեղ հասցրեցին իրենց իրերը, այնուհետև բարձրացան նաև իրենք։ Առյուծի երախ հիշեցնող քարերը չհասցրին տեսնել։ Ասենք միևնույն է, եթե տեսնեին էլ որևէ բան գլխի ընկնել չէին կարողանա, քանի որ անցքը բավական լավ էր պահված քարերի ետևում և թռուցիկ հայացքն անկարող էր գտնել։ Հակոբի հայտնաբերած անցքում հետաքրքիր ոչինչ չգտան։ Շուրջն ամենուրեք թանձր խավար էր և խոնավահոտ։ Անցքի հենց շուրթից սկսվում էր գլխապտույտ վայրէջք և շարունակվում ով գիտե մինչև ուր։ Այդտեղ էր, որ Լևոնը մրթմրթաց. «Ավելի լավ կլինի, եթե հենց հիմա թողնենք ու հեռանանք»։ «Ճիշտ է»— համաձայնեց ինքը։ «Այստեղ բոլորս ռևմատիզմ կստանանք»,— իր համաձայնությունից ոգևորված շարունակեց Լևոնը։ «Ճիշտ է»— նորից պաշտպանեց ինքը և հենց այդտեղ էլ խոսակցությանը խառնվեց Հակոբը. «Ուրեմն այդքա՞նն էր ձեր համարձակությունը՝ մի մութ ու մի խոնավություն տեսաք, անմիջապես վախեցաք։ Ուրեմն ա՞յդ էր ձեր տղամարդությունը։ Ասենք ինչո՞ւ եմ զարմանում, ես հենց սկզբից էլ գիտեի, որ դուք այդպիսին եք։ Վերադառնում եք, վերադարձեք, ես ու Արեգը մենակ կգնանք...» և այլն, և այլն, հազար ու մի բան՝ վիրավորանք չմնաց, որ չթափեր իրենց գլխներին ու իրենք ստիպված լռեցին ու ամաչեցին վերադառնալ։

Վազգենը հասկացավ, որ արդարացում չկա և կառչեց ամենավերջինից՝ Հակոբի անսխալ լինելու փաստից.

— Իսկ քո չսխալվե՞լն ուր է,— քրթմնջաց նա,— դու չէի՞ր ասողը, որ նրանց անպայման կգտնենք։

— Իհարկե, կգտնենք։

— Բա ինչո՞ւ մինչև հիմա չենք գտել։

— Հիմար, չենք գտել՝ կգտնենք։ Ուզում ես չորս օրվա կորածներին չորս ժամում գտնե՞լ։

— Իսկ եթե չգտնե՞նք։

— Ասացի կգտնենք։

— Ու Ցախավելի ասածն էլ կանենք, հա՞. կգցենք հրացանի առաջ ու կալանավորի պես կտանենք մինչև գյուղ։

— Տեսնենք։ Դա Արամից է կախված, եթե ներողություն խնդրի գուցե ավելի մեղմ վերաբերվենք։

— Արամը՞ ներողություն խնդրի։

— Ըհը։

— Չի խնդրի։

— Կխնդրի։ Բա հրացանն ինչի՞ համար է, որ չխնդրի։

— Չի խնդրի։ Կհասկանա, որ կրակողը չես ու չի խընդրի։

— Իսկ ես կկրակեմ։ Կդնեմ աղով լցված փամփուշտն ու կկրակեմ։ Կկրակեմ ու կասեմ. դե ներողություն խնդրիր։

— Հասմիկի մո՞տ։

— Իհարկե։ Թող խայտառակ լինի։

— Իզուր բան է, չի խնդրի,— ասաց Վազգենն ու ցանկանում էր էլի ինչ֊որ բան ավելացնել, բայց չհասցրեց։ Ճչաց ու ռետինե գնդակի պես թռավ տեղից,— մա՜...

Հակոբը խառնվեց իրար։

Արեգն ու Լևոնը նույնպես արթնացան քնից։

Վախեցած բացականչությունները խառնվեցին իրար.

— Վազգեն։

— Ի՞նչ էր։

— Սպասիր։

— Հրացանը, շուտ։

— Լապտերը։

— Չփախչե՞նք։

— Վառիր։ Լապտերը։

— Հրացանը...

Ահա բեկված տղաները կորցրել էին իրենց։

Վերջապես Հակոբին հաջողվեց գտնել լապտերի անջատիչը։ Լույսն ընկավ Վազգենի սփրթնած դեմքին, տղան դողում էր քամու բերանն ընկած տերևի պես։ Հակոբից անմիշապես հետո իրենց լապտերները վառեցին նաև Լևոնն ու Արեգը։ Մութը հավաքեց փեշերը։ Դրանից տղաները փոքրինչ սրտապնդվեցին ու սկսեցին Վազգենի հարցաքննությունը։ Բայց պարզվեց, որ վերջինս ի վիճակի չէ որևէ բան հասկացնելու։ Պատասախանի փոխարեն նա անորոշ կմկմաց ու ձեռքը մեկնեց անցուղու խորդուբորդ հատակին։

— Հատակի վրա բա՞ն տեսար,— հարցրեց Հակոբը։

Վազգենը գլխով արեց։

Լապտերներն անմիջապես լուսավորեցին հատակը, բայց որևէ բան գտնել չհաջողվեց։ Շուրջը դատարկ էր, լուռ, և տղաների անհամաչափ շնչառություններից բացի ոչինչ չէր լսվում։ Ի՞նչը կարող է վախեցրած լինել։ Ինչպես միշտ, յսյդպիսի դեպքերում մարդ մտածում է ամենավատը, ամենասարսափելին, բայց Հակոբը բացառություն կազմեց.

— Լսիր, գուցե թվացե՞լ է,— հարցրեց նա։

Վազգենը տարուբերեց գլուխը։

— Տղերք,— խոսեց Լևոնը,— ինձ թվում է, որ մենք հենց հիմա պետք է վերադառնանք։ Թքած ամեն ինչի վրա։

Արեգը լուռ մնաց. գիտեր՝ որ իր խոսքր հաշվի չի առնվի։ Վազգենը դեռ անկարող էր խոսել։ Մնում էր Հակոբը, նա էլ չհամաձայնեց.

— Դա հիմարություն է։

— Հիմարությունը մնալն է,— համառեց Լևոնը։

— Չե՞ս ուզում, կարող ես չմնալ, ստիպող չկա։ Վերադարձիր, բոլորդ էլ վերադարձեք։ Ով վախենում է, թող գնա, իսկ ես կմնամ ու կգտնեմ նրանց։

— Մենա՞կ,— հարցրեց Արեգը։

— Այո,— հպարտ֊հպարտ պատասխանեց Հակոբը։

Արեգի աչքերը հիացմունքից շողացին. «Ա՜յ, ռիսկ...»։

Նա ժպտալով նայեց Հակոբին ու գողացող ձայնով շշնջաց.

— Ես էլ եմ մնում քեզ հետ, հորս արև։

— Իսկ դու,— Հակոբը արհամարհական նայեց Լևոնին,— կարող ես հավաքել քո ունեցած-չունեցածն ու վերադառնալ։

Լևոնը հասկացավ, որ դրությունը լրջանում է։ «Հակոբը հիմարի մեկն է, կարող է և իսկապես չգալ։ Այս լակոտն էլ միացավ նրան ու մենք մնացինք երկուսով»։ Իսկ Լեղաճաքի վրա հույս դնել նա չէր կարող. «Վախկոտի մեկն է, եթե ճանապարհին մի բան պատահի ես կմնամ մենակ, ի՞նչ եմ անելու»։ Լևոնը մի պահ մտածեց ու անցավ հաշտվողականի. սկսեց համոզել Հակոբին ու Արեգին, որ ինքը Արամի խմբին գտնելու հարցում շահագրգռված է մյուսներից ավելի, բայց միաժամանակ տեսնում է նաև այլ բաներ, որ մյուսները չեն տեսնում։ Ինքը մտածում է ծնողների մասին, հարազատների մասին, որոնք հիմա անպայման անհանգստացած կլինեն...

— Հիշո՞ւմ եք, ինչպես էր լալիս Հասմիկի մայրիկը կամ մյուսները։ Իսկ մեր մայրիկները կարծում եք մեզ ավելի քի՞չ են սիրում, քան նրանք։ Այ, այս մասին պետք է մտածել,— նա, իհարկե, այդ մասին բոլորովին չէր մտածում կամ անհանգստանում, բայց համոզված էր, որ դա միակ միջոցն է ընկերների վրա ներգործելու համար, և չսխալվեցւ Արեգը համաձայնեց հենց անմիջապես։ Տատանվեց նաև Հակոբը, բայց և այնպես շարունակեց պնդել, որ որոնումը պետք է շարունակել։ Ի վերջո, նրանք եկան մի ընդհանուր կարծիքի՝ դա Հակոբի առաջարկն էր.

— Կփնտրենք մինչև երեկո, մինչև երեկոյան ինը։ Եթե գտանք՝ ւավ, իսկ եթե չգտանք, ուրեմն վերադառնում ենք գյուղ,

Որոշումը կայացնելուն պես, նրանք վերցրին իրենց պարկերն ու պայուսակներր և ճանապարհ ընկան, այդպես էլ կարգին չհասկանալով, թե ինչն էր Վազգենին վախեցնողը։

Առջևից գնում էր Հակոբը՝ թեթև ու հանգիստ։ Նրանից հետո գալիս էին Արեգն ու Լևոնը, իսկ վերջում՝ Վազգենը։ Չորսից ամենադժվարը Վազդենինն՝ էր։ Ոտքերը հազիվ էր փոխում, իսկ մեջքը կքվել էր պարկի ծանրության տակ։ Ի դեպ, վերջինս քարանձավում ավելի էր ծանրացել, քան գյուղից դուրս գալու ժամանակ։ Գետնի տակ անցկացրած երկու օրերի ընթացքում խումբը վեց անգամ նստել էր ճաշի և յուրաքանչյուր անգամ Հակոբն առաջարկել էր իր բերած մթերքը, իսկ ավելցուկներն Արեգին կարգադրել էր լցնել Վազգենի պարկը։ Վազգենը չէր էլ նկատել ընկերոջ խորամանկությունը, և նույնիսկ զարմացել էր բկլիկ֊հաստլիկի հանկարծակի հյուրասեր դառնալու համար։

Ճանապարհի վերելքը, որ սկզբում համարյա աննկատելի էր՝ միանգամից մեծացավ, միաժամանակ ավելացավ նաև հատակի խորդուբորդը։ Անցուղու փոփոխությունը ավելի դանդաղեցրեց Վազգենի քայլերը և նա կամաց֊կամաց սկսեց ետ մնալ։ Հակոբը մի տեսակ խղճի խայթ զգաց ընկերոջ չարչարանքի համար։ «Խոզ, այդ պարկից չէ՞ որ դու էլ ես օգտվելու»— մտքում ինքն իրեն քննադատեց նա և շարքի սկզբից տեղափոխվեց վերջը։

— Բեր միասին բռնենք,— առաջարկեց։

Վազգենը անմիջապես համաձայնեց։ Այդպիսի անձնազոհություն Հակոբի մոտ տեսնում էր առաջին անգամ և վախենալով, որ նա կարող է հանկարծ հետ կանգնել առաջարկից, անմիջապես իջեցրեց պարկն ու մի կողմից բռնելով, մյուսը մեկնեց Հակոբին։ Վերջինս վերցրեց իր կողմն ուղղված ծայրն ու բարձրացրեց, և հենց նույն պահին էլ պարկից դուրս պրծավ ինչ֊որ բան։ Հակոբը լույսն ուղղեց ներքևհ ոտքերի տակ ու զայրացած շրշվեց.

— Հիմար, ձեր տանը մի կարգին պարկ չկա՞ր, որ այս պատառոտվածն ես քարշ տվել։

— Պարկը մի օր առաջ էր հայրիկը խանութից բերել,— արդարացավ Վազգենը։

Հավատալու չէր։ Բայց Վազգենի ասածը հաստատեց նաև Արեգը։ Նա պնդեց, որ դեռ երեկ պարկը բոլորովին նոր էր՝ առանց պատռվածքի։

— Իսկ սա ե՞ս արեցի,— Հակոբը ցույց տվեց պարկի անկյունում բացված անցքը։

— Ազնիվ խոսք, նոր բան է,— պնդեց Վազգենը։

— Ճիշտ է,— հաստատեց Արեգը,— ես շատ լավ եմ հիշում։

Իսկ Լևոնն ասաց.

— Եռունդա։ Դատարկ բաների վրա ժամանակ եք կորցնում։

Հակոբը չլսեց։ Կռացավ ու սկսեց զննել պատռվածքը։ Առժամանակլուռ ուսումնասիրելուց հետո նա ուղղեց մեջքն ու բարձըաձայն ասաց.

— Քեզ վախեցնողը մուկ է եղել,— Հակոբը նայեց Վազդենին,— հենց նույն մուկը, որ կրծել է քո պարկն ունրա մեջ եղած ուտելիքը,— նա լռեց, մի կես րոպեի չափ մտածեց ու նորից գոռաց։— Ուր որ է մենք կհասնենք ելքին։ Հրացանը պատրաստ պահեք, դանակները հանեք։

— Դա որտեղի՞ց հնտրեցիր,— փնթփնթաց Լևոնը։

— Հրացանը պատրաստ պահելը՞։

— Չէ՛, անցքը։

— Մուկն ասաց։

Լևոնը ծիծաղեց.

— Մո՞ւկը։

— Ի՞նչ ես խրխնջում,— զայրացավ Հակոբը,— խելքի պուտուկ, հասկացիր, ի՞նչ գործ ուներ մուկը այս դատարկ ու խոնավ քարերի մեջ։ Մտածել է պետք, հասկացա՞ր։ Մուկը եկել է դրսից, ուտելիքի հոտն առել է ու եկել։

— Եռունդա,— Լևոնը ծանր-ծանր տմբտմբացրեց գլուխը,— եռունդա։

— Բա՜, եռունդա,— ծիծաղեց Հակոբն ու աչքով արեց հիացած հայացքներով իրեն նայող Վազգենին ու Արեգին,— գնացինք։

Ճանապարհի շարունակությունը նրանք անցան ավելի արագ։ Պարկն արդեն թեթևացել էր, համարյա կես ընկել, որովհետև տղաները դեն էին գցել մկան կրծած ուտելեղենը։ Երկուսով բռնելու կարիք չկար և Հակոբը նորից նրա տնօրինությունը հանձնել էր Վազգենին։

Չարագործ մկան հայտնաբերումից անցած կլիներ երեսուն կամ ամենաշատը քառասուն րոպե, երբ հանկարծ Արեգը կանգ առավ։

— Ի՞նչ կա,— հարցրեց Լևոնը, որը գալիս էր նրա ետեվի ց,— Ի՞նչ ես բերանդ բացել։

— Այնտեղ կարծես ինչ որ բան է փայլում։ Տես, աստղի պես պսպղում է։

— Իհարկե,— հեգնեց Հակոբը,— քեզ համար լուսարձակ են դրել։

— Հորս արև։

Լևոնը նույնպես ոչինչ չտեսավ։

— Եռունդա, աչքիդ է երևում, գնա,— ասաց նա ու հրեց Արեգին։

Արեգը չշարժվեց տեղից։ Համառեց.

— Հորս արև, փայլում է։

— Ճիշտ է ասում,— հաստատեց Վազգենը, որը նույնպես տեսել էր լուսարձակող կետը։

Հակոբը քայլեց նրանց մատնացույց արած ուղղությամբ։ Մոտեցավ խոռոչին ու ձգեց վիզը՝ իսկապես այնտեղ ինչ֊որ բան էր փայլում։

Գումարվեց կես րոպեանոց խորհրդակցություն։ Երեք կողմ, մեկ դեմով հարցը վճռվեց հօգուտ խոռոչի խուզարկման։ Առաջինն այնտեղ խցկվեց Հակոբը, հետո Լևոնն, Արեգը, իսկ ամենավերջում՝ միակ դեմը՝ Վազգենը։ Խոռոչն այնքան էլ մեծ չէր, իսկ ավելի ճիշտ, նույնիսկ փոքր էր. երկարությունը կլիներ հինգ֊վեց քայլ, լայնությունը՝ երեքից փոքր֊ինչ պակաս։ Այնպես որ Հակոբն անմիջապես հայտնվեց փայլուն իրի կողքին և հենց անմիջապես էլ ետևից եկողներր լսեցին նրա զարմանքի ճիչը.

— Տղերք, սա սաղավարտ է։

— Սաղավա՞րտ։

— Ըհը, իսկական սաղավարտ։ Անգին քարերով։

— Եռունդա։ Ապա մի տուր այստեղ։

— Մե՞կն է, որ տամ։

Իսկապես, սաղավարտը մեկը չէր։ Առաջինից կես քայլ այն կողմ ընկած էր երկրորդ սաղավարտը, իսկ նրա կողքին ժանգոտված մի սուր՝ կոթին փայլփլուն քարեր։ Սուրը վերցրեց Լևոնը։ Իսկ Արեգը հայտնաբերեց պատի տակ ընկած խոշոր մի մատանի ու ամբողջ ուժով ճչաց.

— Տղերք, թանգարան ենք ընկել։ Հորս արև։

— Սը՜սս,— Լևոնը մատը դրեց շուրթերին,— բոլորը ոսկուց են։ Եռունդա, մենք միլիոնատերեր ենք դարձել։

Լևոնը դեռ չէր վերջացրել իր ցնցող հայտարարությունը, երբ նկուղի անկյունից լսվեց Արեգի նոր բացականչությունը։

Այս վերջին հայտնագործությունը պարզապես ցնցող էր. կուփարիչի պես բացված քարի տակ թաքնված էր իսկական գանձարան՝ պսպղացող քարեր, ոսկյա գրամներ, ապարանջաններ, տեսակ֊տեսակ վզնոցներ և կոշտ ու կոպիտ քարերի տեսքով ոսկու մեծ կտորներ։

— Սա արդեն իսկական հարստություն է,— գործից հասկացող մարդու լրջությամբ ասաց Լևոնը։

— Հորս արև,— քրթմնջաց Արեգը,— այսպիսի բան դեռ չէի տեսել։

— Վազգենը երկու անգամ տեսել էր,— կատակեց Հակոբը։

Ոչ ոք չծիծաղեց։

— Եռունդա։ Հարկավոր է մի բան մտածել,— խոսակցությանը նորից գործնական բնույթ ավեց Լևոնը,— այդ եղած֊չեղածն էլ լցրեք այստեղ,— նա մատնացույց արեց քարե գաղտնարանը,— ու մի բան մտածենք։

— Դե, մտածելու ի՞նչ կա,— ուսերը թոթվեց Հակոբը,— կհայտնենք գյուղսովետ, կգան-կտանեն։

— Մեզ էլ կպարգևատրեն,— ավելացրեց Վազգենը։

— Պատվոգիր կտան,— Լևոնը ծամածռեց դեմքը,— թղթի կտորով խաբվող չկա, երեխա չենք։ Եռունդա։ Ոչ մի հայտնել։ Քիչ-քիչ կհանենք ու կվաճառենք քաղաքի ոսկերիչներին, իսկ փողը կկիսենք՝ բոլորիս հավասար։ Ամեն մեկս մի հատ մեքենա կառնենք։

— Ավտո՞,— բերանը չպպացրեց Արեգը։

— Ըհր։

— Ժիգուլի, հա՞,— շարունակեց Արեգը։

— Քո գործն է. կուզես Ժիգուլի, կուզես՝ 24։

Ավւոոմեքենա ունենալու հեռանկարը ոգևորեց նաև Հակոբին ու Վազգենին։

— Լսիր, Լևոն, իսկ եթե բռնե՞ն,— հարցրեց Հակոբը։

— Չեն բռնի։ Քիչ-քիչ կտանենք։

— Բայց և այնպես, եթե բռնեն,— համառեց Հակոբը,— ի՞նչ ենք անելու։

— Եռունդա,— Լևոնը թափ ավեց ձեռքը,— գողությո՞ւն ենք արել, որ վախենանք։ Գտել ենք ու վերջ։ Թող իրենք գտնեին։

— Ճիշտ որ, ինչպե՞ս այսքան ժամանակ ոչ ոք չի եկել գտնելու,— մտմտաց Վազգենը։

— Եկել են, ինչպե՞ս չեն եկել։ Մոռացա՞ր, հնէաբանները ինչքան փնտրեցին՝ մի ամբողջ տարի,— հիշեցրեց Հակոբը։

— Դե, մեր բախտն է, էլի,— ժպտաց Լևոնը։

— Ուրեմն ասում ես չհայտնե՞նք,— ավելի շատ ինքն իրեն, քան Լևոնին կամ մեկ ուրիշի, հարցրեց Հակոբը։

— Չէ՛, չէ՛, երեխա՞ ես։ Ինչպես որոշեցինք, այդպես էլ կան ենք։

— Ավտոմեքենա՝ պզզզ... Հորս արև, Արամն էլ չի համարձակվի մեր մազին կպնել,— ոգևորվեց Արեգը։

— Բայց մեքենաները հիմա չարժի առնել,— ընկերոջ ոգևորության վրա սառը ջուր լցրեց Վազգենը։

— Ինչո՞ւ,— զարմացավ Լևոնը։

— Վտանգավոր է, կասեն որտեղի՞ց, չորսդ էլ միասին։

— Եռունդա, ո՞ւմ գործն է,— հոխորտաց Լևոնը,— չէ, բան էլ չեն ասի։

— Վազգենը ճիշտ է ասում,— հեղինակավոր տոնով հաստատեց Հակոբը,— գլխի կընկնեն։

— Դե լավ, մենք էլ ավտոմեքենա չենք առնի,— զիջեց Լևոնը։

— Կամ կառնենք միայն մեկը,— ավելացրեց Արեգը, որը ոչ մի կերպ չէր ուզում հրաժարվել ավտոմեքենա ունենալու մտքից.— հը՞, մեկի համար էլ հո չե՞ն հարցնի։

— Կհարցնեն,— համառեց Հակոբը։

— Չէ՛, չէ՛, չենք առնի, եռունդա։ Մեծանալուց հետո կառնենք,— ասաց Լևոնը, խոսելու հետ միաժամանակ գրպանում թաքցնելով ընկերներից գաղտնի վերցրած մատանին,— եռունդա։ Չենք առնի։

Գանձի հարցն այսքանով համարվեց փակված և Վազգենը հարցրեց.

— Իսկ հիմա ի՞նչ ենք անելու։

— Մի քանի ոսկի վերցն ենք ու գնանք,— առաջարկեց Լևոնը։

— Իսկ Արամե՞նք,— հիշեցրեց Հակոբը։

— Եռունդա, թքած, նրանց հախից հետո կգանք։

— Չէ՜,— չհամաձայնեց Հակոբը,— մենք պայման ունենք, մինչև երեկո։ Եվ հետո, հասկացիր, որ եթե Արամենց գտնենք, դա գանձի համար էլ օգտակար կլինի։ Չեն կասկածի և ավելորդ մարդիկ էլ չեն լցվի այստեղ։

— Հը՞,— Լևոնը մի պահ մտածեց ու համաճայնեց,— դե լավ, թող լինի մինչև երեկո։

Հակոբն ու Վազգենը շարժվեցին դեպի ելքը։ Բայց Լևոնի ձայնր կանգնեցրեց նրանց.

— Լսեք, իսկ ոսկիներ չվերցնե՞նք։

— Չէ, հետո,— պատասխանեց Հակոբը։

Լռոնը թոթվեց ուսերն ու քայլեց։ Այս անգամ տեղում կանգնած մնաց Արեգը։ Առաջին հաջողությունը ոգևորել էր նրան և չէր ցանկանում այդքան շուտ հեռանալ անակնկալ գանձարանից։

— Իսկ ինձ թվում է,— հեռացողների ետևից նայելով մենախոսեց նա,— որ այս կողմերում էլի գանձ կլինի։ Մենք լավ չփնտրեցինք։

— Հը՞,— Լևոնը կանգ առավ։

Արեգի ասածը բոլորին էլ խելքի մոտ թվաց։ Առավել ևս, որ խոռոչի տարածքը մեծ չէր և ուսումնասիրությունը շատ ժամանակ չէր խլի։ Չորսն էլ վրա ընկան պատերին հատակին։ Սկսեցին մեկ մեկ շարժել բոլոր քարերը, քանի որ գանձարանն Արեգը հայտնաբերել էր այդպես՝ քարի պատահական շարժումից, նա հրել էր ցից ցցված մի կոշտ և ժայռաբեկորը բարձրացրել էր վեր՝ բացելով ստորգետնյա գաղտնարանի մուտքը։

Որոնումն սկսելուց անցել էր բավական ժամանակ, երբ հանկարծ Վազգենի ձեռքը կպավ խոռոչի անկյունում ցցված փոքրիկ մի քարի և տեղի ունեցավ անսպասելին. հանդիպակած պատը տեղաշարժվեց, բաժանվեց երկու կեսի և նրանցից մեկն սկսեց զգուշորեն պտտվել տեղում, ինչպես նոր յուղած ծխնիների վրա դրված դուռը։ Անձավը միանգամից լցվեց ցերեկային կուրացուցիչ լույսով։

Գլուխ ութերորդ

Աոաջին իսկ դադարից հետո Գոհարն առանձնացավ խմբից, պահվեց մոշի թփերի ետևում՝ հաստաբուն կաղնու տակ ու գրպանից հանեց երկտակ ծալված աշակերտական տետրը։

Տետրը նա առավոտյան էր գտել, գիշերելու վայրից հեռանալու պահին։ Բացված ընկած էր խոտերի վրա։ Տղաներն արդեն հեռացել էին և Գոհարը հասկացավ, որ նրանցից մեկինն է ու մոռացել է։ Նայեց ձեռագիրը, ճանաչեց՝ Հայկի օրագիրն է։ Վերցրեց տիրոջը հանձնելու մտադրությամբ, բայց էջում տեսավ իր անունը և անկարող եղավ հաղթահարել հետաքրքրությունը. «Կկարդամ, հետո կվերադարձնեմ»— որոշեց ու խցկեց ուսապարկը։

Օրագիրն սկսվում էր հուլիսի 3-ից և իսկապես բավական հետաքրքիր էր, այնպես որ քիչ անց, Գոհարն արդեն խորասուզվել էր ընթերցանության մեջ։

«3 հուլիսի։ 1974 թ.

Այսօր առավոտյան Գագիկն աշխատանքի եկավ անծանոթ մի աղջկա հետ։

— Հասմիկն է, ծանոթաց եք,— ասաց,— քաղաքից է եկել, Արևիկ մորաքրոջ տուն։ Ամառը մնալու է գյուղում։

Ծանոթացանք։ Սովորական աղջիկ էր ու մի քիչ էլ պարծենկոտ։ Ամեն խոսքի մեջ, տեղի-անտեղի հիշում էր՝ մեր շենքը, մեր բակը, մեր փողոցը... Կարծես ուրիշները ոչ շենք ունեն, ոչ բակ, ոչ էլ փողոց։

Ընկեր Գեղամը լսեց, որ Հասմիկը ցանկանում է մեզ հետ աշխատել։ Համաձայնեց։ Անմիջա պես անունը գրեց ցուցակում՝ քսանչորսերորդը՝ Մինասյան Աշոտի անունից հետո։

Առաջինը Հասմիկի հետ խոսակցության բռնվեց Կարենը։ Դե, նա միշտ էլ այդպիսին է՝ աղջիկներից չի քաշվում (երանի ես էլ կարողանայի չքաշվել)։ Մոտեցավ Հասմիկին և իր սովոր ական՝ կատակն ու լուրջը չհասկացվող տոնով, ալարկոտ-ալարկոտ հարցրեց.

— Դպրոց գնո՞ւմ ես։

— Գնում եմ։

— Ձեր դպրոցը բնագիտության կաբինետ ունի՞։

— Ունի։

— Իսկ կաբինետում կմախքներ կա՞ն։

— Կան։

— Քանի՞սը

— Երկու հատ։

— Իսկ մեր կաբինետում վեց հատ կմախք կա. Սարգիսը, Աշոտը, Գենկան, Մնացականը, Ռոբինզոնը, քանի՞սը եղավ՝ հի՞նգ, ճիշտ է, մի կմախք էլ գիպսից է և անուն չունի։

Հասմիկը ծիծաղեց, իսկ Կարենը շարունակեց.

— Հա չմոռանամ ասել, որ մեր կաբինետում խրտվիլակներ էլ կան, այ, օրինակ փքուկ֊Գևորգը։

Խոսակցությունն այսքանով էլ ավարտվեց։

Կեսօրին մեզ մոտ եկավ Արամը ու Կարենին մի կողմ կանչեց։ Ինչ֊որ բան փսփսացին։ Նրա հեռանալուց հետո Կարենին հարցրեցի.

— Ի՞նչ էր ասում։

— Ոչինչ։ Խանդում է։ Սիրահարվել է Հասմիկի վրա։

Լավ է։ Լավ բան է, երբ մարդը սիրահարվում է, երբ կարողանում է սիրահարվել»։

«4 հուլիսի։ 1974 թ.

Գնում ենք սար, խոտհավաքի։

Ա՜յ թե ուրախուկթյուն է իջել բրիգադի անդամների վրա։ Արամը տեղում ծուլ֊ծուլ է լինում։ Իհարկե, կուրախանա, վեց օր ու գիշեր մնալու ենք սարում և նա վեց օր ու գիշեր կարող է լինել Հասմիկի հետ։ Դրանից մեծ երջանկությո՞ւն։ Հասմիկն էլ նրանից մի քայլ չի հեռանում՝ դուրը եկել է երևի։ Խանգարողը միայն Գագիկն է, որ կոծոծի պես կպել է նրանց ու պոկ չի գալիս։ Զարմանալի բան է։ Գագիկի մասին ես միշտ այն կարծիքին եմ եղել, որ խելոք, խելացի տղա է, իսկ այստեղ... ինչպե՞ս չի հասկանում, որ երրորդն ավելորդ է։

Կարենի տրամադրությունը մի քիչ ընկած է։ Սուսանի համար. նա հիվանդացավ ու չեկավ։ Բայց թե Կարենից ո՞վ է, բան հասկանում։ Տխրե՜ց ու մեկ էլ աշխուժացավ, կպավ Սարդսից։ Էլ պոկ չեկավ։ Քանի անգամ կանչեցի, համոզեցի, որ պետք չէ, որ աղջիկներ կան, ցածր դասարանցիներ կան, իոկ նա՝ չէ, որ չէ.

— Ինչո՞ւ է նոր անդրավարտիք հագել, չգիտե՞ որ աշխտտանքի է գնում։ Տես, թե գլխին ինչ եմ բերելու։

— Լավ էլի, պետք չէ,— համոզում եմ ես։ Իսկ նա.

— Չէ։ Ես այդպիսի բան չեմ սիրում։ Դու չես հասկանում։ Նա աչք է դրել Հասմիկին ու ցանկանում է նոր անդրավարտիքով հրապուրել։ Չէ, չեղած բան է, խայտառակ եմ անելու...

Ու խայտառակ արեց։

Խեղճ Սարգիս։ Գոնե մի կարգին էլ Դոն ժուան լիներ։ Ինձ նման քչախոս, ամաչկոտի մեկն է, ասելիքը միշտ մտքում պահող։ Տղաների հետ է քաշվելով խոսում, ուր մնաց...

Բայց թե Կարենին բան հասկացնել կլինի՞...»։

«5 հուլիսի։ 1974 թ.

Ամբողջ գիշեր աչք չփակեցինք։ Արամենց էինք փնտրում։ Սկզբում մտածում էինք, որ սովորական երեխայություն է, միամիտ խաղ, բայց պարզվեց, որ Արամը տեղը տեղին գոլորշիացել է։

Մեզ հետ փնտրելու եկավ նաև Գոհարը։ Կարենը խփեց ոտքիս ու ասաց.

— Աչքդ լույս։

Ես նրան ոչինչ չեմ ասել, որտեղի՞ց է հասկացել...»։

Գոհարը մի պահ հեռացրեց հայացքը թղթից։ Ժպտաց։

— Տեսա՞ր։ Քարն էլ շնչել գիտե,— ասաց կիսաձայն ու շարունակեց ընդհատված միտքը։

«Հին ամրոցում գտանք միայն Ցախլեղտակենց. մտել էին ամրոցն ու բանտարկվել, անձրևը վրա էր տվել։ Ասացին, որ Արամենց տեսել են ամրոց մտնելիս։

— Իսկ դուրս եկե՞լ են,— հարցրեց ընկեր Գեղամը, որ շատ էր անհանգստացել եռյակի կորստյան համար։

— Ոչ, դուրս չեն եկել։

Որոշեցինք մտնել ամրոց։ Սատանի կամրջից շատ էի վախենում՝ Գոհարի համար։ «Երանի լսած լիներ ընկեր Գեղամին ու մնար ներքևում»։ Ինչքան ուրախացա, երբ Գոհարը բարեհաջող անցավ կամուրջը։

Մինչև առավոտ մնացինք ամրոցում։ Գոհարը մրսում էր, առաջարկեցի պիջակս՝ չուզեց։ Կարենինը վերցրեց։ Դե, նրա բախտը որտե՞ղ չի բերում...»։

Գոհարը նորից ընդհատեց ընթերցանությունը.

— Առանց պիջակի դու էլ կմըսեիր, հիմար անհասկացող...

Նա նայեց թփուտներից այն կողմ՝ ցանկանում էր տեսնել օրագրի տիրոջը, բայց թփերը խիտ էին, անթափանց։ Չտեսավ։

«Առավոտյան, ամենավերջին անձավից ոչ հեռու՝ մացառների մեջ Կարենը մի դանակ գտավ։ Անմիջապես ճանաչեցին՝ Գագիկինն էր, կոտրված պոչով։

— Եթե դանակն այստեղ է, իրենք էլ այստեղ կլինեն,— որոշեց Աշոտն ու սխալվեց։

Քիչ անց, մացառներից այն կողմ, դարավանդի տակ ճանապարհ գտանք։ Բոլորիս համար նորություն էր ամրոցի երկրորդ ելքը։ Ուրեմն, Արամենք հեռացել են այդ ճանապարհով։

Ճանապարհը հասցրեց գետափ։ Բայց այնտեղ ոչ մի հետք չկար։

— Ուրեմն գյուղ են վերադարձել,— վճռեց Կարենը։

Խելքի մոտ բան չէր։ Չհամաձայնեցի։ Իսկ կեսօրին պարզվեց, որ նրանք գյուղում չեն։

Սարգիսը թաքուն լաց եղավ։ Լավ է, որ ինձանից բացի ուրիշ ոչ ոք չտեսավ, թե չէ խեղճին խայտառակ կանեին։ Այդ մասին ոչ մեկին չասացի։ Չասացի, որովհետև նույնն էլ ես կանեի, եթե...»։

Գոհարը հաշվեց գրոտած էջերը։ Մնում էր հինգ էջ։ Ցանկանում էր, որ ավելի շատ լիներ, բայց այդքանն էին։ Շարունակեց կարդալ։

«6 հուլիսի։ 1974 թ.

Ո՞ր կարող են անհետացած լինել։

Արդեն երրորդ օրն է լրանում։

Ողջ գյուղը կանգնել է ոտքի՝ փնտրում են։

Մենք էլ ենք փնտրում։

Գոհարը միշտ կողքիս է՝ մոտ ու անչափ հեռու։ Կարծես ինձ չի էլ նկատում։ Ասենք ի՞նչ մի նկատելու բան եմ, որ... Ցանկանում եմ մի քիչ ավելի աշխույժ լինել, Կարենի պես՝ չքաշվեմ, չամաչեմ։ Վաղվանից փորձելու եմ։ Երանի հաջողվի։ Գոհարը կսկսի ինձ էլ նկատել։ Ախր ինքը կրակի կտոր է, իսկ ես... Կարենը լավ էլ գտել է՝ պրոֆեսոր ջան։ Իսկական պրոֆեսոր եմ։ Թե ինչիս էր պետք»։

«7 հուլիսի։ 1974 թ.

Առավոտյան ավտոբուսով քաղաքից եկավ Հասմիկի հայրը։

Կորածների տներում սուգ է։ Ինչքան համոզում են, որ ոչինչ չկա, որ կգտնվեն՝ բան դուրս չի գալիս։ Հասմիկի մայրիկի համար նորից շրջկենտրոնից, այս էլ երրորդ անգամ՝ շտապ օգնության ավտոմեքենա եկավ։

Դե, իհարկե, կատակ չէ։ Չորրորդ օրն է, որ չկան։ Ամրողջ շրջանը կանգնել է ոտքի, իսկ նրանք չկան։ Բայց ես այնքան էլ չեմ անհանգստանում։ Ո՞ւր պետք է կորչեն, գնացել են մի տեղ ու իրենց համար ապրում են՝ Ռոբինզոնների պես։

Այսօր կեսգիշերին ընկեր Առնակի մոտ խորհրդակցություն գումարվեց, որի ժամանակ որոշվեց, որ մեր խումբը որոնելու է մացառների դիմացի անտառում։ Անտառում էլ գիշերելու ենք՝ մինչև գտնենք։ Մեզ հետ Գոհարն էլ է գալիս՝ չցանկացավ գյուղում մնալ։

Շատ լավ է։ Քիչ է մնում, որ Արամենց անհայտացման համար նույնիսկ ուրախանամ։

Մի՞թե ես այդքան էգոիստ եմ...»։

«8 հուլիսի։ 1974 թ.

Երևի գրառումներս առժամանակ ընդհատեմ։ Հետո կգրեմ և միանգամից։

Գիշերում ենք անտառում և համարյա մենակ չեմ մնում։ Միշտ միասին ենք՝ խմբով, և՛ լավ է, և՛ վատ։ Վատ է, որովհետև չեմ կարող ինքս ինձ հետ լինել, ասել այն բոլորը, ինչ երբեք չեմ ասի ուրիշների ներկայությամբ։ Բայց նաև լավ է։ Շատ լավ է, որ միշտ Գոհարի հետ եմ։ Հեռու, բայց կողքին։ Գոհարի կողքին...»։

Վերջին տառերը գրված էին մեծ֊մեծ, մուգ սևացրած։ Հավանաբար Հայկը մատիտը մի քանի անգամ տարուբերել էր դրանց վրայով։

Գոհարը երկար նայեց գրածին։ Ասես ցանկանում էր որոշել, թե քանի անգամ էր մատիտը գնացել ու եկել «Գոհարի» վրա։ Հետո անորոշ մի շարժում կատարեց, ու քանի որ այլևս ոչինչ չէր մնացել, ծալեց տետրը ու բարձրացավ տեղից.

— Հե՜յ, ճաշը դեռ պատրաստ չէ՞։

— Պատրաստ է, իշխանուհի, կարող եք բարեհաճել,— լսվեց Կարենի ձայնը մոշուտի այն կողմից։

Գլուխ իններորդ

Գլուխ տասներորդ