«Կուրտիզանուհիների պերճանքն ու թշվառությունը»–ի խմբագրումների տարբերություն

Ընթացիկ տարբերակը 15:03, 12 Հուլիսի 2016-ի դրությամբ

ՆՈՐԻՆ ՊԱՅԾԱՌԱՓԱՅԼՈՒԹՅՈՒՆ ԻՇԽԱՆ ԱԼՖՈՆՍՈ ՍԵՐԱՖԻՆՈ ԴԻ ՊՈՐՑԻ

Թույլ տվեք Ձեր անունը դնել խորապես փարիզյան մի երկի ճակատին, որ մտահղացված է Ձեր տանը, վերջին օրերում: Մի՞թե բնական չէ Ձեզ մատուցել Ձեր պարտեզում բուսած պերճախոսության ծաղիկները՝ ցողված մորմոքի արցունքներով, որ ինձ զգալ տվին հայրենիքի կարոտը, որը դուք մեղմում էիք, երբ ես թափառում էի Boschetti-ում, ուր կնձնիներն ինձ հիշեցնում էին Շանզ Էլիզեն: Գուցե այդպիսով ես կարողանամ քավել իմ մեղքը, որ Duomo տաճարի դիմաց երազել եմ Փարիզը, Porta-Renza-ի մաքուր ու վայելչակերտ սալահատակների վրա կարոտել մեր այնքան ցեխոտ փողոցները: Երբ հրատարակության համար պատրաստ կունենամ մի քանի գրքեր, որոնք արժանի կլինեն ձոնվելու միլանուհիներին, ես երջանիկ կլինեմ այնտեղ հիշատակել իտալական ձեր հին բանասացներին այնքան սիրելի դարձած անունները, որ ես ընտրել եմ մեր սիրած կանանց անուններից և որոնց հիշելու համար ես խնդրում եմ մտաբերել։

Անկեղծորեն Ձեզ նվիրված
Դը Բալզակին

Գլուխ առաջին. Ինչպես են սիրում աղջիկները

1824 թվականին, Օպերայի վերջին պարահանդեսում, բազմաթիվ դիմակներ հիանում էին մի երիտասարդի գեղեցկությամբ, որն այնպիսի քայլվածքով էր անցուդարձ անում միջանցքներում ու զբոսասրահում, ասես չնախատեսված հանգամանքների բերումով ժամադրությանը ուշացած մի կնոջ էր որոնում։

Մերթ անփույթ, մերթ փութկոտ այդ քայլվածքի գաղտնիքը հայտնի է միայն պառավ կանանց և մի շարք մոլի դատարկաշրջիկների։ Հանդիպումների այդ ահագին ժամադրավայրում հազվադեպ է մարդը մարդուն ուշադիր դիտում. շահագրգռությունները շատ են կրքոտ, պարապությունն անգամ մտազբաղ է։ Երիտասարդ դենդին այնքան էր տարված իր անհանգիստ որոնումով, որ չէր նկատում իր հաջողությունը՝ որոշ դիմակների հեգնախառն հիացմունքի բացականչությունները, լուրջ զմայլումները, կծու larzo-ները^[1], ամենաքնքուշ խոսքերը, նա այդ բոլորը ո՛չ լսում էր և ո՛չ էլ տեսնում։

Թեև գեղեցկությամբ նա դասվում էր այն բացառիկ մարդկանց շարքը, որոնք Օպերայի պարահանդես են գալիս արկած որոնելու համար և սպասում են դրան ճիշտ այնպես, ինչպես Ֆրասկատիի կենդանության օրով մարդիկ ռուլետի բախտավոր խաղագումարին էին սպասում, այնուամենայնիվ երևում էր, որ նա քաղքենիորեն վստահ է այդ երեկոյի բարեհաջող ելքին։ Թվում էր, նա հերոսն է եռանձնյա այն միստերիանևրից մեկի, որոնց մեջ է օպերայի դիմակահանդեսի ամբողջ իմաստը, և հայտնի են բոլոր նրանց, ովքեր միստերիայում իրենց դերն ունեն. քանի որ երիտասարդ կանանց Օպերա գալը լոկ նրա համար է, որպեսզի հետո ասեն, թե՝ «Ես այնտեղ եղել եմ». իսկ պրովինցիայի մարդկանց, անփորձ երիտասարդների և օտարականների համար Օպերան, պարահանդեսների ժամանակ, պետք է թվա խոնջանքի ու տաղտկության պալատ։ Մերթ դանդաղաշարժ, մերթ փութկոտ այդ ամբոխը, որն անցուդարձ է անում, օձագալար պտտվում ու շուռ գալիս, բարձրանում է ու իջնում և որը մրջնակույտ է հիշեցնում, այդ մարդկանց համար նույնքան անըմբռնելի է, որքան Բորսան` Ստորին Բրետայնի գյուղացու համար, որն անտեղյակ է մայր մատյանի գոյությանը։

Տղամարդիկ Փարիզում, հազվագյուտ բացառությամբ, երբեք դիմակահանդեսի զգեստներ չեն հագնում։ Դոմինո հագած տղամարդը ծիծաղելի է թվում։ Դրանում բացահայտվում է ազգի ոգին։ Իրենց բախտավորությունը թաքցնել ցանկացող տղամարդիկ կարող են Օպերայի պարահանդեսը գնալ, բայց չերևալ այնտեղ, իսկ ովքեր ստիպված են դիմակով մտնել այնտեղ, իսկույն դուրս են գալիս։

Զվարճալի տեսարան է ներկայացնում այն հրմշտոցը, որ պարահանդեսի բացման պահից առաջանում է Օպերայի մուտքի մոտ, երբ դուրս եկող մարդկանց հոսանքը ջանում է խուսափել ներս մտնողների հետ բախվելուց։ Այսպիսով, դիմակավոր մարդիկ այն խանդոտ ամուսիններն են, որոնք գալիս են իրենց կանանց լրտեսելու, կամ հաջողակ կնորսներ, որոնք չեն կամենում հետապնդվել իրենց կանանց կողմից. երկու դրություն, որ հավասարապես ծաղրելի է։

Այդ երիտասարդին, նրանից աննկատ, հետևում էր ավազակի դիմակով, գեր ու թիկնեղ մի մարդ, որ տակառի պես գլորվում էր։

Օպերայի ամեն մի մշտայցելու այդ դոմինոյի մեջ կռահում էր որևէ մի աստիճանավորի, բորսային միջնորդի, բանկիրի, նոտարի կամ ինչ-որ բուրժուայի, որ կասկածում է իր անհավատարիմ կնոջը։ Արդարև, բարձրաստիճան հասարակության մեջ ոչ ոք հետամուտ չի լինում նվաստացուցիչ ապացույցների։ Արդեն բազմաթիվ դիմակներ ծիծաղելով իրար ցույց էին տվել այդ չարագուշակ անձին, ոմանք նրան կծու խոսքեր էին նետել, մի քանի երիտասարդներ ծաղրել էին նրան, բայց այդ թիկնեղ մարդու կեցվածքն արտահայտում էր բացահայտ արհամարհանք իրեն ուղղված դատարկ սրամտությունների նկատմամբ, նա քայլում էր երիտասարդի հետևից, ինչպես հետապնդված մի վարազ, որն անտարբեր է թե՛ իր ականջների մոտ սուլող գնդակների և թե՛ իր վրա հաչող շների հանդեպ։ Թեպետ առաջին հայացքից զվարճությունն ու անհանգստությունը զգեստավորված են միևնույն տարազով՝ վենետիկյան հռչակավոր սև պարեգոտով, և Օպերայի պարահանդեսում ամեն ինչ խառնաշփոթ է թվում, այնուամենայնիվ, Փարիզյան հասարակության տարբեր խավերն այնտեղ հանդիպում, ճանաչում են միմյանց և զննում իրար։

Որոշ կարգի խորազնին մարդկանց համար կան այնքան ճշգրիտ նշաններ, որ շահագրգռությունների այդ Դյութամատյանը կարդացվում է ինչպես զվարճալի մի վեպ։

Մշտայցելուների համար այդ մարդը չէր կարող բախտավոր սիրեկանի մեկը համարվել. այդ դեպքում նա պիտի կրեր կարմիր, սպիտակ կամ կանաչ գույնի հատուկ մի նշան, որը վկայում է նախապես պայմանավորված երջանկաբեր ժամադրության մասին։ Գուցե խնդիրը վերաբերում էր որևէ վրեժխնդրությա՞ն։ Անզբաղ մարդիկ, տեսնելով, թե ինչպես դիմակը խիստ մոտիկից հետևում է այդ բախտավոր երիտասարդին, իրենց հայացքը վերստին ուղղում էին նրա գեղեցիկ դեմքին, որի վրա վայելքն աստվածային լուսապսակն էր դրել։ Երիտասարդը հետաքրքրություն էր շարժում, որը գնալով ավելի էր բորբոքվում։

Բացի այդ, ամեն ինչ նրա մեջ խոսում էր աշխարհիկ կյանքի սովորույթների մասին։ Մեր ժամանակաշրջանի ճակատագրական օրենքի համաձայն, թե' ֆիզիկական և թե՛ բարոյական տեսակետից քիչ բան է տարբերում որևէ դուքսի կամ պերի ամենանրբաճաշակ ու նրբակիրթ զավակներից մեկին այդ չքնաղ երիտասարդից, որին, դեռ երեկ, Փարիզում խեղդում էին թշվառության երկաթյա ձեռները։

Նրա գեղեցկությունը և երիտասարդությունը կարող էին քողարկել խորունկ վիհեր, ինչպես պատահում է շատ երիտասարդների հետ, որոնք կուզենային Փարիզում ինչ-որ դեր խաղալ, առանց, սակայն, իրենց հավակնությունների համար անհրաժեշտ միջոցներ ունենալու, և որոնք ամեն օր, ամբողջ խաղագումարը շահելու նպատակով, ամեն ինչ վտանգում են խաղի մեջ, իրենց զոհաբերելով այս արքայական քաղաքի ամենապաշտելի աստծուն` դիպվածին։ Չնայած դրան, նրա հագուստը, շարժուձևերն անբասիր էին, զբոսասրահի դասական մանրահատակի վրա նա ոտքը դնում էր ինչպես Օպերայի մշտայցելու։ Ո՞վ չի նկատել, որ այնտեղ, ինչպես Փարիզի բոլոր գոտիներում, կա ուրույն մի կեցվածք, որը մատնում է, թե ո՛վ եք դուք, ի՛նչ եք անում, որտեղի՛ց եք գալիս և ի՛նչ եք ուզում։

— Ինչպիսի՜ գեղեցիկ երիտասարդ։ Այստեղ կարելի է շրջվել ու նրան նայել,— ասաց մի դիմակ, որի մեջ պարահանդեսի մշտայցելուները հեշտությամբ կճանաչեին բարեկիրթ մի կնոջ։

— Մի՞թե դուք նրան չեք հիշում,— պատասխանեց տղամարդը, որը թևանցուկ էր արել կնոջը։— Չէ՞ որ տիկին դյու Շատլեն նրան ներկայացրել է ձեզ...

— Ինչպե՜ս, ուրեմն դա դեղագործի որդին է, որին նա սիրահարվել էր, և որը լրագրող դարձավ, օրիորդ Կորալիի սիրեկա՞նը։

— Ես կարծում էի նա այնքան է ցած ընկել, որ այլևս ուժ չի ունենա նորից վեր բարձրանալու, և չեմ հասկանում, թե ինչպես կարողացավ վերստին երևալ Փարիզի հասարակության մեջ,— ասաց կոմս դյու Շատլեն։

— Իշխանի հովեր ունի,— ասաց դիմակը,— և դժվար թե դա շնորհն է այն դերասանուհու, որի հետ նա ապրում էր։ Իմ զարմուհին, որ նրան հասարակության մեջ մտցրեց, չկարողացավ նրան փայլ տալ. ես շատ կուզենայի ճանաչել այդ Սարժինի սիրուհուն։ Պատմեցեք ինձ նրա կյանքից մի որևէ բան, որպեսզի ես կարողանամ նրան խարդավանել։

Այս զույգը, որ փսփսալով հետևում էր երիտասարդին, թիկնեղ դիմակի հատուկ ուշադրության առարկան դարձավ։

— Թանկագին պարոն Շարդոն,— ասաց Շարանտի պրեֆեկտը, բռնելով դենդիի թևը,— թույլ տվեք ձեզ ներկայացնել մի տիկնոջ, որը կամենում է վերականգնել ծանոթությունը ձեզ հետ։

— Թանկագին կոմս Շատլե,— պատասխանեց երիտասարդը,— այդ տիկինը մի ժամանակ ինձ սովորեցրեց, թե որքան ծիծաղելի է այն անունը, որ դուք տալիս եք ինձ։ Արքայի հրամանագրով ինձ վերադարձված է մայրական գծով իմ նախնիների Ռյուբամպրե անունը։ Թեպետ թերթերն այդ փաստի մասին ծանուցել են, բայց դա վերաբերում է այնպիսի մի խեղճ անձնավորության, որ ես չեմ կարմրում երբեք այն հիշեցնելու իմ բարեկամներին, թշնամիներին ու իմ նկատմամբ անտարբեր մարդկանց. դուք ազատ եք ձեզ դասելու ո՛ւմ կողմն ուզում եք։ Սակայն ես վստահ եմ, որ դուք չեք դատապարտի այն քայլը, որ ինձ թելադրեց ձեր կինը, երբ նա դեռ սոսկ տիկին դը Բարժետոն էր։

Մարկիզուհու ժպիտը շարժող այդ նրբին ծաղրը ջղային սարսուռ պատճառեց Շարանտի պրեֆեկտին։

— Դուք նրան կհայտնեք,— ավելացրեց Լյուսիենը,— որ հիմա իմ տոհմանիշն է. հրավառ ծիրանագույն վահան, մեջտեղը, կանաչ դաշտի վրա, մոլեգին ցուլ՝ արծաթից։

— Արծաթից՝ մոլեգի՞ն,— կրկնեց Շատլեն։

— Տիկին մարկիզուհին ձեզ կբացատրի, եթե դուք այդ չգիտեք, թե ինչու այդ հին տոհմանիշն ավելին արժե, քան սենեկապետի բանալին և կայսրության ոսկե մեղուները, որ նկարված են ձեր տոհմանիշի վրա՝ ի մեծ հուսահատություն տիկին Շատլեի, ծնյալ Նեգրպելիս դ’Էսպար...— աշխուժորեն ասաց Լյուսիենը։

— Քանի որ դուք ինձ ճանաչեցիք, ես չեմ կարող այլևս ձեզ խարդավանել և չեմ կարողանա ձեզ արտահայտել, թե ինչ աստիճան գրգռում եք իմ հետաքրքրությունը,— մեղմ ձայնով ասաց մարկիզուհի դ’Էսպարը Լյուսիենին, զարմացած այդ մարդու հանդգնության ու ինքնահավանության վրա, որին մի ժամանակ ինքն արհամարհել էր։

— Ուրեմն, թույլ տվեք ինձ, տիկին, մնալով այս խորհրդավոր կիսաստվերում, պահպանել ձեր միտքն զբաղեցնելու իմ միակ հնարավորությունը,— ասաց Լյուսիենը, ժպտալով այն մարդու պես, որը չի կամենում վտանգել իր հաստատ հաջողությունը։

Մարկիզուհին տհաճություն արտահայտող ակամա մի շարժում արեց, զգալով, որ Լյուսիենը, ինչպես անգլիացիներն են ասում, կտրեց նրան իր շիտակությամբ։

— Շնորհավորում եմ ձեզ, ձեր դրության փոփոխության առթիվ,— ասաց կոմս դյու Շատլեն Լյուսիենին։

— Եվ ես ընդունում եմ շնորհավորանքն այնպես, ինչպես դուք այն ուղղում եք ինձ,-պատասխանեց Լյուսիենը` ծայրահեղ բարեշնորհությամբ խոնարհվելով մարկիզուհու առաջ։

— Ինքնահաճ,— ցածր ձայնով ասաց կոմսը տիկին դ’Էսպարին։

— Նրան հաջողվել է տիրանալ իր նախնիների անվան։

— Երբ երիտասարդ տղամարդկանց ինքնահաճությունը դիպչում է մեզ, այդ գրեթե միշտ խոսում է մեծ երջանկության մասին, իսկ ձեր տարիքի մարդկանց համար դա անհաջողություն է վկայում։ Այդ պատճառով ես կուզեի իմանալ, թե մեր բարեկամուհիներից ո'վ է իր հովանավորության տակ առել այս գեղեցիկ թռչունին, թերևս այն ժամանակ հնարավորություն ունենայի զվարճանալու այս երեկո։ Իմ ստացած անստորագիր գրությունը, անշուշտ, մի չարամտություն է, պատրաստված մի որևէ մրցակցուհու կողմից, որովհետև այնտեղ խոսքը վերաբերում է այս երիտասարդին. նրա հանդգնությունը թելադրված է որևէ մեկի կողմից. հետևեցե'ք նրան։ Ես գնում եմ թևանցուկ անելու դուքս դը Նավարենին, այնպես որ ինձ հեշտությամբ կգտնեք։

Այն պահին, երբ տիկին դ’Էսպարը մոտենում էր իր ազգականին, խորհրդավոր դիմակը կանգնեց նրա ու դուքսի միջև և շշնջաց նրա ականջին.

— Լյուսիենը սիրում է ձեզ, նա է գրության հեղինակը. ձեր պրեֆեկտը նրա ամենամեծ թշնամին է, մի՛թե Լյուսիենը կարող էր նրա ներկայությամբ բացատրվել։

Անծանոթը հեռացավ` տիկին դ’Էսպարին պատճառելով կրկնակի զարմանք։ Մարկիզուհին աշխարհիկ հասարակության մեջ չէր ճանաչում ոչ ոքի, որն ընդունակ լիներ խաղալու այդ դիմակի դերը. նա երկյուղ զգաց որոգայթից և գնաց-նստեց աննկատ մի տեղ։

Կոմս դյու Շատլեն, որի փառասիրական «դյուն» Լյուսիենը կրճատել էր այնպիսի կանխամտածությամբ, որն զգացնել էր տալիս վաղուց երազված վրիժառությունը, հեռվից հետևեց այդ սքանչելի դենդիին և հանդիպեց մի երիտասարդի, որի հետ հնարավոր համարեց խոսել սրտաբաց։

— Ասացեք տեսնեմ, Ռաստինյա՛կ, դուք տեսե՞լ եք Լյուսիենին։ Նա անճանաչելի է դարձել։

— Եթե ես նրա պես սիրունատես տղա լինեի, նրանից է՛լ ավելի հարուստ կլինեի,— պատասխանեց երիտասարդ պճնասերը թեթև, բայց խորամանկ տոնով, որն արտահայտում էր նուրբ հեգնանք։

— Ո՛չ,— ասաց հաստամարմին դիմակը նրա ականջին, այդ միավանկ բառը շեշտելու իր հատուկ ձևով, նրան վերադարձնելով հազար հեգնանք՝ մեկի փոխարեն։

Ռաստինյակը, որ վիրավորանք կուլ տվող մարդ չէր, կարծես շանթահար եղավ, երբ տեսավ, թե ինչպես դեպի լուսամուտի խորշն է քշվում` բռնված երկաթյա մի ձեռքով, որից անհնար էր ազատվել։

— Մայրիկ Վոքեի հավանոցից դուրս եկած աքլորիկ, դո'ւք, որ սիրտ չարիք տիրանալու հայրիկ Տայֆերի միլիոններին, երբ ամենադժվարին գործն արդեն կատարված էր, իմացե'ք, ձեր անձնական ապահովության համար, եթե Լյուսիենի հետ չվերաբերվեք այնպես, ինչպես սիրած եղբոր հետ, դուք մեր ձեռքումն եք, մինչդեռ մենք ձեր ձեռքում չենք լինի։ Լռությո'ւն և անձնվիրություն, հակառակ դեպքում ես կմտնեմ խաղի մեջ՝ տապալելու ձեր շանսերը։ Լյուսիեն դը Ռյուբամպրեն հովանավորված է այսօրվա ամենամեծ իշխանության` եկեղեցու կողմից։ Ընտրություն կատարեցեք կյանքի ու մահվան միջև։ Սպասում եմ պատասխանին։

Ռաստինյակը գլխապտույտ ունեցավ այն մարդու նման, որ, անտառում քնած լինելով, զարթնում է քաղցած էգ առյուծի կողքին։ Նա ահ զգաց, բայց վկաներ չկային։ Ամենաարիասիրտ մարդն անգամ այդ պահին անձնատուր է լինում վախի զգացումին։

— Միայն նա կարող է գիտենալ… և համարձակվել…— շշնջաց Ռաստինյակը։

Դիմակը սեղմեց Ռաստինյակի ձեռքը, որպեսզի խանգարի նրան խոսքն ավարտել։

— Գործեցեք այնպե'ս, ինչպես եթե նա լիներ,— ասաց դիմակը։

Ռաստինյակն այդ ժամանակ վարվեց այնպես, ինչպես կվարվեր միլիոնատերը մեծ ճանապարհի վրա հանդիպելով մի ավազակի, որը հրացանի փողն է դեմ անում, նա անձնատուր եղավ։

— Իմ թանկագին կոմս,— ասաց նա` կրկին Հյատլեին մոտենալով,— եթե դուք թանկ եք գնահատում ձեր դիրքը, ապա Լյուսիեն դը Ռյուբամպրեի հետ վարվեցեք որպես մի մարդու, որը ձեզնից ավելի է բարձրանալու մի օր։

Դիմակն աննշմարելի մի ժեստով բավականություն արտահայտեց և նորից հետևեց Լյուսիենին։

— Սիրելիս, դուք շատ շուտ փոխեցիք ձեր կարծիքը նրա մասին,— պատասխանեց պրեֆեկտը՝ արդարացի զարմանքով։

— Այո, շատ շուտ, ճիշտ այն մարդկանց նման, որ կենտրոնին են պատկանում, բայց հանկարծ քվեարկում են հօգուտ աջերի,— պատասխանեց Ռաստինյակը պրեֆեկտ դեպուտատին, որը ոչ շատ վաղուց դադարել էր քվեարկել հօգուտ նախարարության։

— Մի՞թե հիմա կարծիքներ գոյություն ունեն։ Կան միայն շահեր,— առարկեց դե Լյուպոն, որը լսում էր նրանց,— ինչի՞ մասին է խոսքը։

— Պարոն դը Ռյուբամպրեի մասին, որին Ռաստինյակն ուզում է ինձ ներկայացնել որպես կարևոր մի անձնավորություն,— ասաց դեպուտատը գլխավոր քարտուղարին։

— Թանկագին կոմս,— պատասխանեց դե Լյուպոն լուրջ տոնով,— պարոն դը Ռյուբամպրեն մեծագույն արժանիքներով օժտված երիտասարդ է և այնպիսի ամուր նեցուկ ունի, որ ես ինձ շատ երջանիկ կհամարեի, նրա հետ վերականգնելով իմ ծանոթությունը։

— Հիմա նա կընկնի մեր ժամանակաշրջանի ստահակների որոգայթը,— ասաց Ռաստինյակը։

Երեք զրուցակիցները թեքվեցին մի անկյուն, որտեղ հավաքվել էին մի քանի սրամիտ, ավելի կամ նվազ չափով հռչակավոր մարդիկ և բազմաթիվ պճնասերներ։ Այդ պարոնները դիտողություններ, սրամտություններ ու չարախոսություններ էին փոխանակում` ցանկանալով զվարճանալ կամ սպասելով որևէ զվարճության։ Իր կազմով չափազանց արտառոց այդ խմբի մեջ կային մարդիկ, որոնց հետ Լյուսիենը մի ժամանակ կապված էր առերևույթ բարյացակամությամբ ու թաքուն չարակամությամբ լի հարաբերություններով։

— Ա՜, Լյուսիե՛ն, զավակս, հոգյակս, ահա մենք նորից փետրավորվել ենք, կարկատվել։ Այդ որտեղի՞ց։ Նշանակում է, մենք նորից մեր նժույգը թամբել ենք շնորհիվ այն ընծաների, որ ուղարկված են Ֆլորինի բուդուարից։ Կեցցե'ս, կտրիճս,— ասաց նրան Բլոնդեն՝ թողնելով Ֆինոյի թևը և մտերմաբար գրկելով Լյուսիենին` նրան սեղմեց իր կրծքին։

Անդոշ Ֆինոն տնօրենն էր մի հանդեսի, որին Լյուսիենն աշխատակցել էր գրեթե ձրի, հանդես, որը Բլոնդեն հարստացնում էր իր աշխատակցությամբ, իր խորհուրդների իմաստությամբ և հայացքների խորությամբ։ Ֆինոն ու Բլոնդեն մարմնավորում էին Բերտրանին ու Ռատոնին, միայն այն տարբերությամբ, որ Լաֆոնտենի կատուն վերջ ի վերջո նկատում է, որ խաբվել է, իսկ Բլոնդեն, իմանալով հանդերձ, որ խաբված է, շարունակում էր ծառայել Ֆինոյին։

Բլոնդեին, գրչի այդ փայլուն condotière-ին^[2], իրոք որ վիճակվեց երկար ժամանակ ստրկության մեջ մնալ։ Ֆինոն բիրտ մի կամք էր թաքցնում անճոռնի արտաքինի, անպատկառ տգիտության ներքո, որը մի փոքր սրամտությամբ էր համեմված, ինչպես սևագործ բանվորի հացն է համեմվում սխտորով։ Նա գիտեր պաշար հավաքել, հասկաքաղ անելով այն, ինչ գրականագետների ու քաղաքական գործիչների վարած անփույթ կյանքի դաշտերում էր սփռված լինում` մտքեր ու ոսկի։ Բլոնդեն, ի դժբախտություն իր, բոլոր ուժերն ի սպաս դրեց ախտամոլություններին ու ծուլությանը։ Մշտապես կարիքի մեջ լինելով, նա պատկանում էր այն ականավոր մարդկանց ողբալի դասին, որոնք ամեն ինչ անում են ուրիշների հարստության համար և ոչինչ` իրենց համար, մեկն այն Ալադիններից, որոնք փոխ են տալիս իրենց կանթեղը։ Այս հիանալի խորհրդատուներն ունենում են պայծառ ու սուր միտք, երբ հարցն անձնական շահին չի վերաբերում։ Նրանց մոտ գլուխն է գործում և ոչ թե ձեռքը։ Այդտեղից է բխում նրանց սանձարձակությունը, այդտեղից էլ հենց առաջ են գալիս այն կշտամբանքները, որ նրանց վրա տեղում են ավելի սահմանափակ խելքի տեր մարդիկ։ Բլոնդեն կիսում էր քսակն այն ընկերոջ հետ, որին նախորդ օրը վիրավորել էր. նա ճաշում, բաժակ էր զարկում ու քնում այն մարդու հետ, որին վաղը կարող էր խեղդել։ Նրա զվարճալի պարադոքսներն արդարացնում էին ամեն բան։ Բովանդակ աշխարհն ընդունելով որպես մի կատակ, նա չէր ուզում, որ իրեն էլ լուրջ ընդունեն։ Երիտասարդ, սիրված, գրեթե հռչակված, երջանիկ, նա չէր մտահոգվում Ֆինոյի նման կուտակելու հարստություն, որը հասուն տարիքում անհրաժեշտ է մարդուն։

Լյուսիենը հիմա մեծագույն արիություն կցուցաբերեր, եթե կտրեր Բլոնդեին այնպես, ինչպես քիչ առաջ կտրեց տիկին դ'Էսպարին ու Շատլեին։ Դժբախտաբար, նրա մոտ սնափառության վայելքները խանգարում էին հպարտության դրսևորումներին, որն անշուշտ մեծ գործերի հիմքն է կազմում, նրա սնափառությունը հաղթանակել էր նախորդ հանդիպման ժամանակ, նա իրեն ցույց էր տվել հարուստ, երջանիկ և արհամարհանքով լի՝ երկու անձնավորությունների հանդեպ, որոնք մի ժամանակ արհամարհել էին իրեն, երբ ինքը խեղճ էր ու դժբախտ. բայց նա, որպես պոետ, մի՞թե կարող էր փորձված դիվանագետի նման միանգամից խզել կապերը երկու առերևույթ բարեկամներից, որոնք ապաստան էին տվել իրեն, երբ ինքը թշվառության մեջ էր, որոնց տանը գիշերել էր իր ձախորդության օրերին։ Նվաստացուցիչ ընկերականությամբ էին կապված եղել Ֆինոն, Բլոնդեն և ինքը, անձնատուր լինելով այնպիսի խրախճանքների, որոնք խժռում էին լոկ նրանց պարտատերերի փողերը։ Լյուսիենն էլ, շատ Փարիզեցիների նման վարվեց այնպես, ինչպես այն զինվորները, որոնք չեն կարողանում ի գործ դնել իրենց արիությունը. նա նորից վտանգեց իր արժանապատվությունը՝ պատասխանելով Ֆինոյի ձեռնասեղմումին, չմերժելով Բլոնդեի փաղաքշանքր։ Երբ մեկը թրծված է կամ դեռ թրծվում է ժուռնալիստիկայում, դաժան անհրաժեշտությամբ հարկադրված է գլուխ տալ այն մարդկանց, որոնց նա արհամարհում է, հարկադրված է ժպտալ ոխերիմ թշնամուն, հաշտվել ամեն տեսակի ստորությունների հետ, աղտոտել ձեռքը՝ ցանկանալով իրեն վիրավորանք հասցնողներին վճարել իրենց իսկ դրամով։ Ժամանակի ընթացքում սովորում են անտարբեր նայել կատարվող չարիքին, թույլ են տալիս, որ այն կատարվի, սկսում են դրան հավանություն տալ, ի վերջո, իրե՛նք են կատարում նույնը։ Այսպիսով, հոգին, անդադար արատավորվելով ամոթալի ու անվերջ գործարքներով, մանրանում է, ազնիվ մտքերի զսպանակները ժանգոտվում են, գռեհկության ծխնիները մաշվում են ու սկսում են իրենք իրենց պտտվել։

Ալցեստները դառնում են Ֆիլինտներ, բնավորությունը փխրուն է դառնում, տաղանդը եղծվում, գեղեցիկ գործերի նկատմամբ եղած հավատը մարում։ Այն մարդը, որ երազում էր հպարտանալ իր գրքերի էջերով, ուժերը վատնում է չնչին հոդվածների վրա, որոնք հետագայում նրա խղճմտանքին են ծանրանալու որպես հոռի արարքներ։ Լուստոյի, Վեռնուի նման նրանք հրապարակ են գալիս, որպեսզի դառնան մեծ գրողներ, մինչդեռ դառնում են խղճուկ գրչակներ։ Այդ պատճառով, ամեն տեսակ գնահատանքից վեր են այնպիսի մարդիկ, որոնց բնավորությունը իրենց տաղանդի բարձրության վրա է. ինչպիսիք են դ’Արթեզները, որ գիտեն հաստատորեն քայլել գրական կյանքի խութերի միջով։

Լյուսիենը չկարողացավ դիմադրել Բլոնդեի սուտ փաղաքշանքներին, մի մարդու, որի միտքր նրա վրա անդիմադրելի հմայքով էր ներգործում, որը պահպանում էր ապականիչի իր գերազանցությունը աշակերտի հանդեպ և, բացի այդ, կոմսուհի դը Մոնկոռնեի հետ ունեցած կապի շնորհիվ լավ դիրք ուներ աշխարհիկ հասարակության մեջ։

— Ժառանգությո՞ւն ենք ստացել որևէ հորեղբորից,— ծաղրական եղանակով հարցրեց Ֆինոն Լյուսիենին։

— Ձեզ նման ես էլ եմ տխմարներին խուզում,— նույն տոնով նրան պատասխանեց Լյուսիենը։

— Երևի պարոնը որևէ ամսագիր կամ լրագիր է հիմնել,— հարեց Անդոշ Ֆինոն այնպիսի լպիրշ ինքնավստահությամբ, ինչպիսին շահագործողն է ցուցաբերում շահագործվողի նկատմամբ։

— Ես ավելի լավ բան եմ ձեռք բերել,— պատասխանեց Լյուսիենը, որի սնափառությունը, գլխավոր խմբագրի ակնհայտ գերազանցությունից վիրավորված, ուժ էր ստանում իր նոր դրությունից։

— Իսկ ի՞նչ եք ձեռք բերել, թանկագինս…

— Ես պարտիա ունեմ։

— Լյուսիենի պարտիա՞ կա,— հարեց Վեռնուն քմծիծաղով։

— Տեսնո՞ւմ ես, Ֆինո, այս տղան քեզնից առաջ է անցել, ես այդ կանխագուշակել էի, երբ քեզ ասում էի, թե Լյուսիենը տաղանդավոր է, իսկ դու նրա հետ լավ չվարվեցիր, չարչարեցիր նրան։ Դե՛, հիմա կերա՞ր, այ դու հաստագլուխ,— հարեց Բլոնդեն։

Մշկայծայմի նման խորամանկ Բլոնդեն Լյուսիենի շեշտի, շարժուձևերի և արտահայտության մեջ քիչ գաղտնիքներ չնշմարեց. նրան փաղաքշելով հանդերձ, միաժամանակ իր խոսքերով կարողացավ ավելի ձգել սանձը։ Նա ուզում էր իմանալ Լյուսիենի` Փարիզ վերադառնալու պատճառները, նրա մտադրություններն ու ապրելու միջոցները։

— Ծունկի եկ՛ մի գերազանցության առջև, որ դուք երբեք չեք ունենա, ինչքան էլ Ֆինո լինես,— շարունակեց նա։— Ընդունիր պարոնին, և ընդունիր անմիջապես, այն ուժեղ մարդկանց շարքը, որոնց պատկանում է ապագան. նա մերոնցից է։ Նա սրամիտ է ու գեղեցիկ, և մի՞թե նրան ևս չի վիճակված հաջողության հասնել հենց քո quibuscumque viis^[3]-ով։ Ահա՛ նա միլանյան հիանալի հանդերձանքում ունի հզոր, կիսամերկ դաշույն ու ասպետական դրոշ։ Սատանա՛ն տանի, Լյուսիեն։ Որտեղի՞ց ես թռցրել այս ժիլետը։ Միայն սերը կարող է ճարել նման կտորներ։ Իսկ տուն ունե՞նք։ Ներկայումս ես կարիք ունեմ իմ բարեկամների հասցեներին, ես գիշերելու տեղ չունեմ։ Ֆինոն այս երեկո ինձ վտարեց` սիրային հաջողության գռեհիկ պատրվակով։

— Թանկագինս,— պատասխանեց Լյուսիենը,— ես կիրառում եմ մի աքսոմիա, որով կարելի է հանգիստ ապրել. fuge, late, tace^[4]։ Ես ձեզ թողնում եմ։

— Բայց ես քեզ չեմ թողնի, մինչև որ դու չհատուցես սրբազան մի պարտք՝ քո խոստացած համեստ ընթրիքը, ի՞նչ կասես, հը՞։— Ասաց Բլոնդեն, որը շատ մեծ հակում ուներ դեպի լավ կերուխումը և սիրում էր, որ իրեն հյուրասիրեն, երբ փող չէր ունենում։

— Ի՞նչ ընթրիք,— հարցրեց Լյուսիենը` անհամբերության շարժում անելով։

— Մի՞թե դու չես հիշում։ Ահա թե ինչպե՛ս կարելի է նկատել բարեկամի հարստացումը. նա կորցրել է հիշողությունը։

— Նա գիտե, թե ինչ է մեզ պարտք, ես երաշխավորում եմ նրա խղճի համար,— ասաց Ֆինոն` ձայնակցելով Բլոնդեի կատակին։

— Ռաստինյա'կ,— ասաց Բլոնդեն, թևանցուկ անելով երիտասարդ պճնասերին, երբ սա մոտենում էր զբոսասրահի խորքին, այն սյունի մոտ, որտեղ կանգնած էին կարծեցյալ բարեկամները,— ընթրիքի մասին է խոսքր։ Դուք մեզ հետ կլինեք... Միայն թե պարոնը,— շարունակեց նա լրջորեն` ցույց տալով Լյուսիենին,— համառորեն չժխտի պատվի իր պարտքը. նա այդ կարող է անել։

— Ես երաշխավորում եմ, որ պարոն դը Ռյուբամպրեն անընդունակ է այդ բանին,— ասաց Ռաստինյակը, որը համոզված էր, որ դա միստիֆիկացիա է։

— Ահավասիկ և Բիսիուն,— գոչեց Բլոնդեն,— նա էլ կլինի մեզ հետ, ոչ մի բան կատարյալ չէ առանց նրա։ Առանց նրան Շամպայնի գինուց կպչուն է դառնում լեզուն, և անհամ է թվում ամեն ինչ, նույնիսկ սրամտությունների պղպեղը։

— Բարեկամնե՛րս,— ասաց Բիսիուն,— ես տեսնում եմ, որ դուք հավաքված եք օրվա հրաշալիքի շուրջը։ Մեր թանկագին Լյուսիենը վերսկսում է Օվիդիոսի Կերպարանափոխությունները։ Այնպես, ինչպես աստվածները կանանց հրապուրելու համար կերպարանափոխվում էին, դառնալով տարօրինակ բանջարեղեններ ու նման բաներ, նա Շարդոնը^[5] փոխել, դարձրել է ազնվական, որպեսզի հրապուրի... ո՞ւմ։ Կարլոս X-ին։ Հոգյակ Լյուսիեն,— ասաց Բիսիուն` բռնելով Լյուսիենի բաճկոնի կոճակից,— մի լրագրող, որ իշխանազուն է դառնում, արժանի է մի լավ խառնաժխորի։ Եթե ես նրանց տեղր լինեի,— ասաց անողոք ծաղրողը` ցույց տալով Ֆինոյին ու Վեռնուին,— քեզ հուպ կտայի թերթում, դու նրանց կբերեիր մի հարյուր ֆրանկ և սրամտությունների տասը սյունակ։

— Բիսիո՛ւ,— ասաց Բլոնդեն,— Ամֆիտրիոնր մեզ համար նվիրական է խրախճանքից չորս ժամ առաջ և տասներկու ժամ հետո. մեր անվանի բարեկամը մեզ ընթրիք է տալիս։

— Ինչպե՛ս, ինչպե՛ս,— ասաց Բիսիուն,— կա՞ ավելի անհրաժեշտ բան, քան մոռացությունից փրկել մի մեծ անուն և խղճուկ արիստոկրատիային պարգևել տաղանդավոր մի մարդ։ Լյուսիե՛ն, դու վայելում ես մամուլի հարգանքը, այն մամուլի, որի ամենագեղեցիկ զարդն էիր դու, և մենք քեզ կպաշտպանենք։ Ֆինո՛, առաջնորդող հոդված «Փարիզյան նորույթներ»-ի բաժնում։ Բլոնդե՛, նենգավոր մի ճառ՝ քո թերթի չորրորդ էջում։ Հայտարարենք մեր ժամանակի գեղեցկագույն գրքի՝ «Կարլոս IX-ի նետաձիգի», լույս ընծայումը։ Աղերսենք Դորիային, որ շուտով հրատարակի «Մարգարտածաղիկները», ֆրանսիական Պետրարկա|Պետրարքայի աստվածային այդ սոնետները։ Տանենք մեր բարեկամին՝ համբավներ ստեղծող ու կործանող դրոշմաթերթից պատրաստված վահանի վրա։

— Եթե ուզում ես ընթրել,— ասաց Լյուսիենը Բլոնդեին, որպեսզի ազատվի այդ խմբից, որն սպառնում էր մեծանալ,— ինձ թվում է, որ հին բարեկամի հետ խոսելիս հարկ չկա հիպերբոլների ու պարաբոլների դիմելու, նա բնավ էլ պարզամիտ չէ։ Վաղը երեկոյան կլինենք Լուանտեի մոտ,— արագ վրա բերեց նա և սլացավ դեպի մոտեցող կինը։

— Օ՜, օ՜, օ՜,— արտասանեց Բիսիուն՝ երեք տարբեր տոներով և ծաղրական եղանակով, կարծես ճանաչելով այն դիմակը, որին մոտենում էր Լյուսիենը։— Սա արժանի է հաստատման։

Եվ նա հետևեց այդ գեղեցիկ զույգին, անցավ նրա առջևից, զննեց սրաթափանց աչքով և վերադարձավ ի մեծ գոհունակություն բոլոր այդ նախանձոտների, որոնք շահագրգրռված էին իմանալ, թե որտեղի՞ց է առաջ եկել Լյուսիենի բախտի փոփոխությունը։

— Բարեկամնե՛րս, դուք վաղուց ի վեր ծանոթ եք պարոն դը Ռյուբամպրեի երջանիկ սիրո բախտին,— ասաց նրանց Բիսիուն.— դա դե Լյուպոյի նախկին «առնետն» է։

Այժմ մոռացված, բայց մեր դարի սկզբում տարածված անառակություններից մեկը՝ «առնետներ» կոչվածների նկատմամբ եղած բուռն հակումն էր։ Արդեն հնացած «առնետ» անունը տրվում էր տասը կամ տասնմեկ տարեկան աղջիկներին, որևէ թատրոնի, ավելի հաճախ Օպերայի ֆիգուրանտուհիներին, որոնց շվայտասերները մշակում էին ախտամոլության ու ապականության համար։ «Առնետը» դժոխային մանկլավիկի նման մի բան էր, էգ-մանչ, որին ներվում էր ամեն տեսակ արարքներ։ «Առնետ»-ի համար ոչինչ արգելված չէր, պետք էր նրանից զգուշանալ, ինչպես վտանգավոր մի կենդանուց. նա աշխուժություն էր մտցնում կյանքում, ինչպես մի ժամանակ Սկապենը, Սգանարելն ու Ֆրոնտեն հին կատակերգություններում։ «Առնետը» շատ թանկ էր նստում, նա չէր բերում ո՛չ պատիվ, ո՛չ օգուտ և ո՛չ էլ բավականություն, «առնետների» մոդան այնպես է մոռացվել, որ հիմա քչերը կիմանան Ռեստավրացիային նախորդած ժամանակաշրջանի էլեգանտ կյանքի այդ ինտիմ մանրամասնությունները, եթե մի շարք գրողներ չվերածնեին «առնետներին» որպես նոր թեմա։

— Ինչպե՜ս, Լյուսիենը մեռցնելով Կորալիին՝ հափշտա¬կում է Տորպիլի՞ն,— գոչեց Բլոնդեն։

Լսելով այդ անունը, ըմբիշի կազմվածք ունեցող դիմակը կատարեց մի շարժում, որը թեև զուսպ էր, բայց նկատվեց Ռաստինյակի կողմից։

— Այդ անհնարին է,— պատասխանեց Ֆինոն։— Տորպիլը ոչ մի գրոշ չունի, որ տա նրան. Նաթանն ինձ ասաց, որ նա Ֆլորինից փոխարինաբար հազար ֆրանկ է վերցրել։

— Օ՜, պարոնա՛յք, պարոնա՛յք...— գոչեց Ռաստինյակը` փորձելով պաշտպանել Լյուսիենին այդ ստոր մեղադրանքներից։

— Է՜, ի՛նչ,— բացականչեց Վեռնուն,— Կորալիի նախկին պահծուն մի՞թե այդքան բծախնդիր է…

— Օ՜, այդ հազար ֆրանկը,— ասաց Բիսիուն,— ինձ ապացուցում է, որ մեր բարեկամ Լյուսիենն ապրում է Տորպիլի հետ…

— Ինչպիսի անփոխարինելի կորուստ գրականության, գիտության, արվեստի և քաղաքականության ընտրյալ դասի համար,— ասաց Բլոնդեն։— Տորպիլը ցնծության միակ աղջիկն է, որից կարելի է ձևել գեղանի մի կուրտիզանուհի, կրթությունը նրան չի փչացրել. նա ո՛չ կարդալ գիտե, ո՛չ էլ գրել, նա մեզ կհասկանար։ Մենք մեր ժամանակաշրջանին կպարգևեինք Ասպազիայի ոգով օժտված հոյակերտ մի ֆիգուր, առանց որի չկա մեծ դար։ Նայեցեք, թե ինչպես դյու Բարրին պատշաճում է տասնութերորդ դարին, Նինոն դը Լանկլոն՝ տասնյոթերորդին, Մարիոն դը Լորմը՝ տասնվեցերորդին, Իմպերիան՝ տասնհինգերորդին, Ֆլորան՝ հռոմեական հանրապետությանը, որը նրան դարձրեց իր ժառանգորդուհին և այդ ժառանգությամբ կարողացավ վճարել պետական պարտքը։ Ինչ կլիներ Հորացիոսը առանց Լիդիայի, Տիբուլիոսը՝ առանց Դելիայի, Կատուլը՝ առանց Լեզբիայի, Պրոպերդիոսը՝ առանց Ցինտիայի, Դեմետրիոսը՝ առանց Լամիայի, որոնք հիմա էլ նրանց փառքն են կազմում։

— Օպերայի զբոսասրահում ճառող Բլոնդեն շատ է հիշեցնում Դեբա թերթը,— ասաց Բիսիուն հարևանի ականջին։

— Իսկ առանց բոլոր այս տիրակալուհիների ի՞նչ կլիներ կեսարների կայսրությունը,— շարունակեց Բլոնդեն։— Լաիսն ու Ռոդոպան՝ դա Հունաստանն է ու Եգիպտոսը։ Ասենք նրանք բոլորը պոեզիան էին այն դարի, որի մեջ ապրում էին։ Այդ պոեզիան, որ պակասում էր Նապոլեոնին, որովհետև նրա մեծ բանակի այրին զուտ զորանոցային կատակ էր, չպակասեց Ռևոլյուցիային, որն ունեցավ իր տիկին Տալիեն։ Այժմ Ֆրանսիայում, ուր ձգտում կա գահակալելու, անշուշտ թափուր մի գահ կա։ Մենք կարող կլինենք ընդհանուր ուժերով թագուհի ստեղծել։ Տորպիլին ես կպարգևեի մի մորաքույր, քանի որ նրա մայրը, այդ ստուգապես հայտնի է, մեռել է անառակության դաշտում։ Դյու Տիյեն կվճարեր նրա առանձնատան համար, Լուստոն՝ կառքի, Ռաստինյակը՝ լակեյներին, դե Լյուպոն՝ խոհարարի, Ֆինոն գլխարկների համար (Ֆինոն չկարողացավ զսպել մի շարժում, ստանալով դիմահար այդ սրամտությունը^[6])։ Նրա համար Վեռնուն գովազդ կաներ, Բիսիուն՝ սրամտություններ կհորիներ։ Արիստոկրատիան կգար զվարճանալու մեր Նինոնի մոտ, որտեղ, մահացու հոդվածների սպառնալիքով, մենք կհրավիրեինք արտիստներին։ Նինոն II-ը կլիներ հանդգնությամբ փառավոր և ճոխությամբ շշմեցուցիչ։ Նա կունենար սեփական համոզմունքները։ Նրա մոտ կընթերցվեին դրամատիկական արգելված գլուխգործոցներ. հատուկ պատվեր կտրվեր նման գործերի, եթե հարկ լիներ։ Նա չէր լինի լիբերալուհի. կուրտիզանուհիները բնույթով միապետական են։ Ա՜հ, ինչպիսի՜ կորուստ, նա կոչված է գրկելու իր ամբողջ դարը, մինչդեռ սիրաբանություն է անում ինչ-որ երիտասարդի հետ։ Լյուսիենը նրան կդարձնի իր որսի շունը։

— Քո հիշած տիրակալուհիներից և ոչ մեկը քարշ չի եկել փողոցներում,— նկատեց Ֆինոն,— իսկ այդ սիրունիկ «առնետը» թավալվել է ցեխում։

— Ինչպես շուշանի սերմն աղբահողում,— վբա բերեց Վեռնուն,— այնտե՛ղ է նա գեղեցկացել, այնտե՛ղ փթթել։ Այդտեղից է բխում նրա գերազանցությունը։ Մի՞թե հարկավոր չէ ամեն բան փորձել՝ ամեն առիթով ծիծաղելու և ուրախանալու համար։

— Նա իրավացի է,— ասաց Լուստոն, որը մինչ այդ լուռ դիտում էր։— Տորպիլը գիտի ծիծաղել և ծիծաղեցնել։ Մեծ գրողների և մեծ դերասանների այդ արվեստը պատկանում է նրանց, ովքեր թափանցել են հասարակական կյանքի բոլոր խորությունները։ Տասնութ տարեկան հասակում այդ աղջիկը ճաշակել է արդեն ամենաբարձր ճոխությունը, ամենահետին թշվառությունը, ճանաչել ամեն կարգի տղամարդկանց։ Նա կարծես ձեռքում ունի կախարդական այն փայտիկը, որով գրգռում է անասնական բոլոր կրքերը, որ բռնորեն զսպված են այն տղամարդկանց մոտ, որոնք դեռ ազնիվ սիրտ ունեն, թեպետ զբաղվում են քաղաքականությամբ, գրականությամբ ու արվեստով։ Փարիզում չկա մի կին, որ նրա պես կարողանա անասունին ասել. «Դո՛ւրս արի»։ Եվ անասունը լքում է իր որջն ու թավալվում ցոփության մեջ։ Տորպիլը ձեզ հագեցնում է մինչև կոկորդը, հրահրում է խմելու, ծխելու։ Մի խոսքով այդ կինը այն աղն է, որ երգել է Ռաբլեն, աղ, որ երբ նյութի վրա ես նետում, կենդանացնում է այն և բարձրացնում մինչև արվեստի հրաշալի ոլորտները. նրա հագուստն ավելի է ընդգծում նրա փառահեղ մարմինը։ Հարկ եղած դեպքում նրա մատներից գոհարներ են թափվում, ինչպես շուրթերից՝ ժպիտներ. նա գիտի ամեն մի երևույթ դիտել ստեղծված հանգամանքների լույսի տակ, նրա խոսքը փայլատակում է դիպուկ բառերով, նա տիրապետում է ամենագունագեղ և ամեն ինչ գունավորող նմանաձայնության գաղտնիքին, նա...

— Դու հարյուր սուի ֆելիետոն ես կորցնում,— ընդհատեց Լուստոյին Բիսիուն,— Տորպիլն անհամեմատ ավելի լավն է դրանից. դուք բոլորդ առավել կամ նվազ չափով եղել եք նրա սիրեկանները, բայց ձեզնից ոչ ոք չի կարող ասել, որ նա եղել է ձեր սիրուհին. նա միշտ կարող է ձեզ տիրանալ, բայց դուք երբեք չեք տիրանա նրան։ Դուք ջարդում եք նրա դուռը և ինչ-որ բան եք աղերսում նրանից…

— Օ՜, նա ավելի վեհանձն է, քան ավազակախմբի այն պետը, որ իր գործերին հմուտ է, և ավելի նվիրված, քան դպրոցական լավագույն ընկերը,— ասաց Բլոնդեն։— Նրան կարող ես վստահել քո քսակն ու գաղտնիքը։ Իսկ ես նրան թագուհի կընտրեի հենց բուրբոնյան իր այն անտարբերության համար, որ նա ցուցաբերում է ընկած ֆավորիտի նկատմամբ։

— Նա իր մոր նման չափից ավելի թանկ է,— ասաց դե Լյուպոն։

— Գեղանի Հոլանդուհին կարող էր կուլ տալ Տոլեդոյի արքեպիսկոպոսի հասույթները, նա արդեն խժռել է երկու նոտարի։

— Եվ սնուցել է Մաքսիմ դը Տրային, երբ սա դեռ մանկլավիկ էր,— ասաց Բիսիուն։

— Տորպիլը չափազանց թանկ է, ինչպես Ռաֆայելը, ինչ¬պես Կարմենը, ինչպես Տալիոնին, ինչպես Լաուրենսը, ինչպես Բուլը, ինչպես թանկ էին բոլոր հանճարեղ արվեստագետները...— ասաց Բլոնդեն։

— Եսթերը երբեք այդպիսի բարեկիրթ կնոջ արտաքին չի ունեցել,— ասաց այդ ժամանակ Ռաստինյակը, ցույց տալով դիմակին, որին Լյուսիենը թևանցուկ էր արել։— Գրազ եմ գալիս, որ դա տիկին դը Սերիզին է։

— Կասկած չկա,— բացականչեց դյու Շատլեն։— Այժմ հասկանալի է դառնում պարոն դը Ռյուբամպրեի հաջողության գաղտնիքը։

— Ա՜հ, եկեղեցին գիտի ընտրել իր ղևտացիներին, դեսպանության ինչպիսի՜ չքնաղ քարտուղար կլիներ նա,— ասաց դե Լյուպոն։

— Մանավանդ որ,— շարունակեց Ռաստինյակը,— Լյուսիենը տաղանդավոր մարդ է։ Այս պարոններն այդ մասին մեկից ավելի ապացույցներ ունեն,— ավելացրեց՝ նայելով Բլոնդեին, Ֆինոյին և Լուստոյին։

— Այո, այդ տղան այնպիսին է, որ հեռու կգնա,— ասաց Լուստոն, որ նախանձից տրաքվում էր,— մանավանդ որ ունի այն, ինչ մենք անվանում ենք մտքի անկախություն...

— Դո՛ւ ես ձևավորել նրան,— ասաց Վեռնուն։

— Դե՛ լավ,— ասաց Բիսիուն` նայելով դե Լյուպոյին,— դիմում եմ Պետական խորհրդի գլխավոր քարտուղարի և զեկուցողի հիշողությանը, այս դիմակը Տորպիլն է, գրազ եմ գալիս մի ընթրիքով...

— Ես ընդունում եմ գրազը,— ասաց դյու Շատլեն, որը ցանկանում էր ճշմարտությունն իմանալ։

— Լա՛վ ուրեմն, դե Լյուպո,— ասաց Ֆինոն,— փորձեք ճանաչել ձեր նախկին «առնետին» իր ականջներից։

— Կարիք չկա վիրավորել դիմակին,— հարեց Բիսիուն։

— Տորպիլն ու Լյուսիենը զբոսասրահ վերադառնալիս կմոտենան մեզ, և ես հանձն եմ առնում ապացուցել ձեզ, որ այդ նա է։

— Ուրեմն վերստին ջրի երես է բարձրացել մեր բարեկամ Լյուսիենը,— ասաց Նաթանը` միանալով խմբին։— Ես կարծում էի, որ նա Անգուլեմ էր գնացել անվերադարձ։ Արդյո՞ք որևէ գաղտնի միջոց չի փնտրել պարտատերերի դեմ։

— Նա արել է այն, ինչ քեզ շատ ուշ է հաջողվելու,— պատասխանեց Ռաստինյակը,— նա վճարել է բոլոր պարտքերը։

Հաստամարմին դիմակը գլուխը թոթվեց՝ ի նշան հավանության։

— Երբ երիտասարդն այդ տարիքին ծանրաբարո է դառնում, նա ինչ-որ չափով իրեն կողոպտում է, զրկվում հանդգնությունից, պարզապես ռանտիե է դառնում,— հարեց Նաթանը։

— Օ՜, նա միշտ էլ կլինի իշխանազուն և երբեք չի կորցնի մտքի վեհությունը, որը նրան բարձր կդասի առերևույթ և գերազանց շատ մարդկանցից,— պատասխանեց Ռաստինյակը։

Նույն պահին լրագրողները, դենդիները, դատարկապորտներն իրենց գրազի առարկան էին զննում այնպես, ինչպես ձիավաճառներն են զննում ծախու ձին։ Այդ դատավորները, որոնք հմտացել էին Փարիզյան անառակությունների երկարատև փորձով, զերծ էին նախապաշարումներից, և նրանցից յուրաքանչյուրն իր տեսակի մեջ հավասարապես ապականված էր և հավասարապես ապականող, խելահեղ փառասիրություններին անձնատուր, ամեն ինչ ենթադրելու, ամեն ինչ կռահելու սովոր այդ մարդիկ իրենց հայացքը սևեռել էին դիմակավոր կնոջը, որին միայն իրենք կարող էին ճանաչել։ Միայն նրանք և Օպերայի մի քանի մշտայցելուները կարող էին կանանց անճանաչելի դարձնող սև դոմինոյի երկար պա¬տանքի մեջ, կնգուղի տակ, վայրահակ լայն վզնոցի ներքո նկատել մարմնի բարեկազմությունը, կեցվածքի ու քայլվածքի առանձնահատկությունները, իրանի շարժումը, գլուխը պահելու կերպը, հասարակ աչքերի համար աննշմարելի այնպիսի բաներ, որ միայն նրանց համար էր հեշտ տեսանելի։ Հակառակ այդ անձև ծածկույթի, նրանք, ուրեմն, կարող էին դիտել ամենահուզիչ պատկերներից մեկը՝ իսկական սիրով ոգեշնչված կնոջը։ Փույթ չէ, թե ով էր այդ կինը՝ Տորպի՞լը, դքսուհի դը Մոֆրինյո՞զը, թե՞ տիկին դը Սերիզին, հասարակական սանդուղքի վերևի կամ ներքևի աստիճանը, այդ արարածը հիասքանչ մի ստեղծագործություն էր, երջանիկ երազների փայլատակում։ Երիտասարդ ծերերը, ինչպես նաև ծեր երիտասարդներն այնպիսի բուռն հուզումով համակվեցին, որ նախանձեցին Լյուսիենին՝ կնոջն աստվածուհու վերափոխելու իր ձիրքի համար։ Դիմակն իրեն զգում էր այնպես, ասես մենակ էր Լյուսիենի հետ. այդ կնոջ համար այլևս գոյություն չունեին տասնյակ հազարավոր մարդիկ, փոշիով հագեցած ծանր օդը։ Ո՛չ, նա գտնվում էր սիրո երկնակամարի տակ, ինչպես Ռաֆայելի մադոնաները՝ ոսկե պսակի հովանու ներքո։ Նա չէր զգում արմունկների հրմշտոցը, նրա հայացքի բոցը հուրհրատում էր դիմակի երկու ճեղքից և միաձուլվում Լյուսիենի աչքերին, վերջապես, նրա մարմնի թրթռումը կարծես ներդաշնակվում էր իր բարեկամի շարժմանը։ Որտե՞ղ էր ակունքն այն կրակի, որ շողշողում էր սիրատարափ կնոջ շուրջը և տարբերում նրան բոլորից։ Որտեղի՞ց էր օդանույշի այդ թեթևությունը, որը կարծես ժխտում էր ձգողականության օրենքը։ Արդյոք այդ սավառնող ոգի չէ՞ր։ Երջանկությունը մի՞թե ֆիզիկական հատկություններ ունի. դոմինոյի միջից զգացվում էին կուսական միամտությունն ու մանկական հեզանազությունը։ Թեպետ այդ երկու արարածները քայլում էին կողք-կողքի, բայց նրանք նման էին ամենաճարտար արձանագործների այն քանդակին, որտեղ Ֆլորան և Զեֆիրան քնքշորեն իրար են փարվել։ Բայց դա ավելի էր, քան քանդակագործությունը, արվեստների այդ ամենավեհը. Լյուսիենը և իր չքնաղ դոմինոն հիշեցնում էին թռչուններով ու ծաղիկներով շրջապատված այն հրեշտակներին, որոնց Ջիովաննի Բելլինիի վրձինը պատկերել է աստվածամոր նկարի վրա. Լյուսիենը և այդ կինը պատկանում էին երևակայության աշխարհին, որը վեր է արվեստից, ինչպես պատճառը վեր է հետևանքից։

Երբ այդ կինը ինքնամոռաց անցնում էր խմբի մոտից, Բիսիուն ձայն տվեց.

— Եսթե՛ր։

Տարաբախտ կինը այդ կանչի վրա արագ շուռ եկավ, ճանաչեց նենգամիտ մարդուն և այնպես խոնարհեց գլուխը, ինչպես մահամերձը վերջին հառաչն արձակելիս։ Սուր մի քրքիջ բարձրացավ, և խումբը ցրվեց բազմության մեջ, ինչպես վախեցած դաշտամկներն են ճանապարհի եզրից փախչում իրենց բները։ Միայն Ռաստինյակը չհեռացավ, որպեսզի առիթ չտա մտածելու, թե ինքը խուսափում է Լյուսիենի փայլատակող հայացքից. նա կարողացավ հիանալ երկու էակի թեկուզ թաքուն, բայց խորունկ վշտով. նախ՝ խեղճ Տորպիլի, որն ասես շանթահար էր եղել, ապա հանելուկային դիմակի, որը խմբից միակն էր, որ մնացել էր տեղում։ Եսթերը թուլություն զգալով իր ոտքերում, ինչ-որ բան ասեց Լյուսիենի ականջին։ Լյուսիենը բռնելով նրան՝ պահեց, և միասին անհետացան։ Ռաստինյակը, մտորումների մեջ խորասուզված, հայացքով ուղեկցեց այդ գեղեցիկ զույգին։

— Որտեղի՞ց է ծագում նրա Տորպիլ մականունը,— ասաց մի մռայլ ձայն, որը ցնցեց Ռաստինյակին, որովհետև այլևս այդ ձայնը կեղծված չէր։

— Նշանակում է նա նորից է փախել…— մեկուսի ասաց Ռաստինյակը։

— Լռի՛ր, թե չէ կխեղդեմ քեզ,— պատասխանեց դիմակը` փոխելով ձայնը։— Ես գոհ եմ քեզնից, դու խոստումդ կատարեցիր, որի համար էլ կարող ես հույս դնել մեր օգնության վրա։ Այսուհետև եղիր լուռ, ինչպես շիրիմ, բայց նախքան լռելը, պատասխանիր իմ հարցին։

— Ի՞նչ ասեմ, այդ աղջիկն այնքան գրավիչ է, որ կարող էր գերել Նապոլեոն կայսրին և նույնիսկ դժվար գայթակղվող այնպիսի մի մարդու, ինչպիսին դու ես,— պատասխանեց Ռաստինյակը՝ հեռանալով։

— Սպասի՛ր,— ասաց դիմակը,— ես կապացուցեմ քեզ, որ դու ոչ մի անգամ և ոչ մի տեղ ինձ չես տեսել։

Մարդը դիմակը հանեց, Ռաստինյակը մի րոպե վարանեց, ոչինչ ընդհանուր չգտնելով այդ մարդու և այն հրեշավոր անձնավորության միջև, որի հետ մի ժամանակ ծանոթացել էր Վոքեի պանսիոնում։

— Սատանան օգնել է ձեզ փոխելու ամեն ինչ ձեր մեջ, բացի աչքերից, որոնք չեն կարող մոռացվել,— ասաց Ռաստինյակը։

Երկաթյա ձեռքը սեղմեց նրա բազուկը` հրամայելով հավիտենական լռություն պահպանել։

Գիշերվա ժամը երեքին դե Լյուպոն և Ֆինոն, շիկ հագնված, Ռաստինյակին գտան նույն տեղում, հենված այն սյանը, որի մոտ նրան թողել էր ահարկու դիմակը։ Ռաստինյակը խոստովանել էր ինքն իրեն. նա եղել էր միաժամանակ և' քահանա, և' զղջացող, և' դատավոր, և' մեղադրյալ։ Նրան ընթրիքի տարան, և տուն վերադարձավ թունդ հարբած, բայց լռակյաց։

Լանգլադ փողոցը, ինչպես և նրա հարևան փողոցներն այլանդակում են Պալե-Ռոյալը և Ռիվոլի փողոցը։ Փարիզի ամենափայլուն թաղամասերից մեկի այդ կտորը դեռ երկար ժամանակ կպահպանի այն պղծությունը, որ այնտեղ թողել են հին Փարիզի աղտեղություններից գոյացած բլրակները, որոնց վրա մի ժամանակ ալրաղացներ կային։ Այդ նեղ, խավար ու կեղտոտ փողոցները, ուր ծաղկում են ոչ այնքան մաքուր արհեստներ, գիշերները խորհրդավոր և հակասություններով լի տեսք են ընդունում։ Անցնելով Սենտ-Օնորե, Նյով-դե-Պտի-Շան և Ռիշելյո փողոցների լուսավորված վայրերից, որտեղ մշտապես բազմություն է խռնված լինում, որտեղ փայլում են արդյունաբերության, արվեստի լավագույն հրաշալիքները, գիշերային Փարիզին անծանոթ մարդը սոսկալի երկյուղով է համակվում, երբ ընկնում է այդ նրբափողոցների ցանցը, որոնք զուրկ են այն հորդառատ լույսից, որը նույնիսկ արտացոլվում է երկնքում։ Գազի լապտերների լուսե հեղեղին հաջորդում է թանձր խավարը։ Հեռվից հեռու փողոցի դժգույն մի լապտեր աղոտ ու ծխոտ լույսն է սփռում, որը չի թափանցում խավար նրբափողոցները, անցորդներ հատուկենտ են և քայլում են շտապ։ Կրպակները փակ են, իսկ եթե բաց են, ապա կասկածելի տեսք ունեն. կա'մ կեղտոտ ու վատահամբավ մութ գինետուն է, կա'մ սպիտակեղենի մի կրպակ, որ օդեկոլոն է վաճառում։ Անառողջ սառնությունը ձեր ուսին է նետում իր տամուկ վերարկուն։ Կառքերը հազվադեպ են անցուդարձ անում։ Կան չարագուշակ անկյուններ, որոնց մեջ առանձնապես աչքի են ընկում Լանգլադ փողոցը, Սեն-Գիյոմի պասաժի ծայրը և փողոցների մի քանի անկյունները։

Քաղաքային վարչությունը դեռևս ոչինչ չի կարողացել անել, որպեսզի առողջացնի այդ ահռելի բորոտանոցը, որովհետև պոռնկությունը վաղուց ի վեր այստեղ է հաստատել իր գլխավոր կայանը։ Գուցե և լավ է Փարիզի աշխարհիկ հասարակության համար, որ այդ նրբափողոցները պահպանում են իրենց նողկալի տեսքը։ Ցերեկով այդ փողոցներով անցնելիս անհնար է երևակայել, թե դրանք ինչի են վերածվում գիշերը. այնտեղ հածում են արտառոց էակներ, ասես ընկած ինչ-որ անծանոթ աշխարհից. կիսամերկ և սպիտակ ֆիգուրներ են ուրվագծվում պատերին, խավարը կենդանանում է։ Պատերի ու անցորդների միջև սողոսկում են քայլող ու շշնջացող ստվերներ։

Մի քանի կիսաբաց դռներից քրքիջ է պոռթկում։ Ականջին են դիպչում այնպիսի բառեր, որ Ռաբլեն կհամարեր սառած, մինչդեռ նրանք հալչում են։ Նրանց արձագանքում են սալահատակի քարերը։ Շփոթ աղմուկ չէ դա, այլ ինչ-որ բան է նշանակում։ Եթե աղմուկը խռպոտ է, կնշանակի ձայն է, իսկ եթե երգ է, ապա նրա մեջ մարդկային ոչինչ չկա և մոտ է սուլոցին։ Հաճախ շվոցներ են լսվում։ Վերջապես, կոշիկների կրունկների դոփյունի մեջ անգամ գրգռիչ ու ծաղրական ինչ-որ բան կա։ Այդ բոլորը միասին գլխապտույտ են առաջացնում։ Մթնոլորտային պայմաններն այստեղ այլ են. Ձմռանը տաք է, ամռանը՝ ցուրտ։ Բայց ինչ եղանակ էլ լինի, այդ տարօրինակ վայրը մշտապես ներկայացնում է միևնույն տեսարանը՝ Բեռլինցի Հոֆմանի ֆանտաստիկ աշխարհը։ Նույնիսկ ամենաբծախնդիր, հաշվենկատ մարդն այնտեղ իրական ոչինչ չի գտնում, երբ հեռանալով այդ նեղ անցքերից, նորից հայտնվում է վայելուչ փողոցներում, որտեղ անցորդներ, կրպակներ և լապտերներ կան։ Վարչությունը և ժամանակակից քաղաքականությունը, լինելով ավելի մեծամիտ կամ ավելի ամոթխած, քան անցյալ ժամանակների թագուհիներն ու թագավորները, որոնք չէին վախենում զբաղվել կուրտիզանուհիներով, չեն համարձակվում բացեիբաց զբաղվել մայրաքաղաքների այդ խոցով։ Իհարկե, ներգործության միջոցները ժամանակի հետ փոփոխվում են, և զգուշությամբ պետք է կիրառել անհատին ու նրա ազատությանը վերաբերող միջոցառումները. բայց, թերևս, հարկավոր կլիներ լայնախոհություն ու համարձակություն ցուցաբերել զուտ նյութական պայմանների՝ լույսի, օդի, բնակարանի հարցում։

Բարոյագետը, արվեստագետը և իմաստուն ադմինիստրատորը պիտի ափսոսան Պալե-Ռոյալի հնամենի Փայտյա գալերեաները, ուր խմբվում էին այս ոչխարները, և հիմա հայտնվում են այնտեղ, ուր զբոսնողներ կան, իսկ արդյոք լավ չէ՞ր լինի, եթե զբոսնողները գնային այնտեղ, ուր ոչխարներն են գտնվում։ Ի՞նչ է պատահել։ Հիմա ամենափայլուն բուլվարները, կախարդական այդ զբոսավայրերը, երեկոներին կարծես արգելված են ընտանիքավորների համար։ Հանրային զբոսավայրերը փրկելու համար ոստիկանությունը չկարողացավ օգտագործել այն հնարավորությունները, որ ունեն որոշ պասաժներ։

Օպերայի պարահանդեսում մի բառով գետնահարված աղջիկը, մեկ թե երկու ամիս էր, ինչ բնակվում էր Լանգլադ փողոցում, նողկալի արտաքինով մի տան մեջ։ Ահագին մի շենքի պատին կպած, վատ սվաղված այդ տունը, որ շատ նեղ էր, խիստ բարձր և փողոցին նայող պատուհաններով, ավելի շատ թութակի թառի էր նման։ Նրա յուրաքանչյուր հարկում կային երկու սենյակից բաղկացած բնակարաններ։ Տունն ուներ մի նեղ սանդուղք, որը կպած էր հենց պատին և տարօրինակ ձևով լույս էր ստանում լուսամուտների բացվածքներից, որոնց միջով դրսից երևում էին սանդուղքի աստիճանները։ Ամեն մի հարթակի վրա դրված էր կեղտաջրի տաշտ, մի բան, որ Փարիզի գարշելի առանձնահատկություններից մեկն է հանդիսանում։

Կրպակն ու երկրորդ հարկն այդ ժամանակ պատկանում էին մի թիթեղագործի. տանտերն ապրում էր առաջին հարկում, մնացած չորս հարկերն զբաղեցնում էին շատ համեստ գրիզետուհիներ, որոնք արժանացել էին տանտիրոջ և դռնապանուհու հարգանքին ու բարեհաճությանը սոսկ այն պատճառով, որ դժվար էր վարձով տալ այդպես յուրահատուկ կառուցված և վատ տեղադրված մի տուն։ Այդ թաղամասի նշանակությունը բացատրվում է այդ տան նման բավական մեծ քանակությամբ տների գոյությամբ, որոնք պիտանի չեն առևտրի համար և օգտագործվում են ապօրինի, անկայուն կամ անազնիվ արհեստներով զբաղվող մարդկանց կողմից։

Դռնապանուհին տեսել էր, թե ինչպես գիշերվա ժամը երկուսին օրիորդ Եսթերին կիսամեռ վիճակում տուն էր բերել մի երիտասարդ, և ցերեկվա ժամը երեքին խորհրդակցում էր մի գրիզետուհու հետ, որը պատրաստվում էր ինչ-որ տեղ գնալ զվարճանալու և կառք նստելուց առաջ անհանգստությունն էր հայտնել Եսթերի համար, որովհետև կենդանության նշան ցույց տվող ոչ մի ձայն չէր լսել նրա սենյակից։

Եսթերը հավանաբար դեռ քնած էր, բայց այդ քունը կասկածելի էր թվում։ Դռնապանուհին, մենակ լինելով իր խցում, ցավում էր, որ չի կարող գնալ տեղեկանալու, թե ինչ է կատարվում չորրորդ հարկում, որտեղ գտնվում էր օրիորդ Եսթերի բնակարանը։ Այն պահին, երբ նա որոշում էր թիթեղագործի որդուն վստահել ներքնահարկում պատի մեջ սարքված, խորշի նմանվող իր խուցի հսկողությունը, մուտքի դռանը մի կառք կանգ առավ։

Ոտքից մինչև գլուխ թիկնոցի մեջ փաթաթված մի մարդ, որն ամեն կերպ ջանում էր թաքցնել զգեստն ու ինքնությունը, դուրս գալով կառքից՝ օրիորդ Եսթերին հարցրեց։ Այդ ժամանակ դռնապանուհին հանգիստ շունչ քաշեց. մենակյացուհու սենյակի լռությունը և հանդարտությունը նրան լիովին հասկանալի դարձան։ Երբ այցելուն սանդուղքով բարձրանում էր հենց դռնապանուհու խցիկի վերևում գտնվող աստիճաններից, վերջինս նկատեց անծանոթի կոշիկները գարդարող արծաթյա ճարմանդները։ Դռնապանուհուն թվաց, թե նշմարում է նաև պարեգոտի սև ծոպերը. նա դուրս եկավ և հարցուփորձ արեց կառապանին, որի էությունը պատասխա¬նից ավելի պերճախոս էր։ Քահանան բախեց դուռը, ոչ մի պատասխան չստացավ. նրա ականջին հասան մեղմ տնքոց¬ներ, և նա դուռը հրեց այնպիսի ուժով, որը հավանորեն գթասիրության արդյունք էր, թեև մի ուրիշի մոտ դա կարելի էր բնավորության գիծ համարել։ Նա նետվեց երկրորդ սենյակը և ներկված գիպսից պատրաստված կույսի արձանիկի առաջ տեսավ Եսթերին՝ ծնկաչոք կամ ավելի ճիշտ՝ գետնահար, ձեռքերը ծալած։ Գրիզետուհին մահանում էր։ Կրակարանի փայտածուխի մարող կրակը անխոս վկան էր այդ ահավոր լուսաբացի պատմության։ Դոմինոյի կնգուղն ու կրկնոցը ընկած էին հատակին։ Անկողինը չէր խաթարված։ Խեղճ արարածը, սրտում մահացու վերք, անշուշտ ամեն ինչ նախապատրաստել էր Օպերայից վերադառնալուց հետո։ Մոմակալի վրա, մոմի հալոցքի միջից դուրս ցցված պատրույգը վկայում էր, թե Եսթերը որքան է խորասուզված եղել վերջին խորհրդածությունների մեջ։ Արցունքով թրջված թաշկինակն ապացուցում էր այդ Մագդաղինեի հուսահատության անկեղծությունը՝ պիղծ կուրտիզանուհու դասական դիրքում։ Այդ կատարյալ զղջումը շարժեց քահանայի ժպիտը։ Կյանքին վերջ դնելու մեջ անփորձ Եսթերը բաց էր թողել դուռը, առանց հաշվի առնելու, որ մեծ քանակությամբ ածուխ էր պետք, որպեսզի երկու սենյակների օդը հեղձուցիչ դառնար։ Ածխահոտը թմրեցրել էր նրան, սանդուղքի կողմից ներս խուժող թարմ օդն աստիճանաբար նրան զգացնել էր տալիս իր տառապանքները։ Քահանան, խորասուզված մռայլ խորհրդածությունների մեջ, այդ աղջկա աստվածային գեղեցկության հանդեպ անտարբեր, ասես իր առջև անասուն լիներ ընկած, կանգնած դիտում էր, նկատելով, թե ինչպես աստիճանաբար աղջիկը ուշքի էր գալիս։ Անծանոթի աչքերն ակներև անտարբերությամբ սահում էին գետին փռված մարմնից դեպի շրջապատի առարկաները։

Նա դիտեց այդ սենյակի կահավորումը, կարմիր սալերով պատած, փայլեցրած սառը հատակը, որ հազիվ էր ծածկված խղճուկ, մաշված գորգով։ Ներկված փայտից հնաձև մի անկողնակալ՝ ծածկված կարմիր, վարդաձև նախշեր ունեցող դեղին մոմլաթե վարագույրով։ Լոկ մի բազկաթոռ և երկու աթոռ, նույնպես ներկված փայտից և ծածկված նույն մոմլաթով, որն օգտագործված էր նաև լուսամուտների վարագուրման համար. ժամանակի ընթացքում կեղտից սևացած մոխրագույն ֆոնով ու մանր ծաղիկներով պաստառներ, կարմիր փայտից մի աշխատասեղան, բուխարի՝ վրան դարսված խոհանոցային ամենացածր որակի պարագաներ, երկու ոչ լրիվ խուրձ փայտ լուսամուտի քարե գոգում՝ մկրատների ու զարդերի հետ խառը թափված ապակյա պաճուճանքներ, կեղտոտ մի բարձիկ՝ գնդասեղների համար, անուշահոտություն բուրող սպիտակ ձեռնոցներ, սքանչելի մի գլխարկ՝ նետված ջրով լի դույլի վրա, մի Տեռնո շալ՝ լուսամուտում խցկված, վայելչագեղ մի շրջազգեստ` մեխից կախված, կարծր, առանց բարձերի փոքրիկ մի օթոց, մաշված, անորակ մույկեր և գողտրիկ ոտնամաններ, թագուհիների նախանձը շարժող բոտիններ, եզրերը թափված, սովորական ճենապակյա ափսեներ, որոնց մեջ դեռ մնում էին ճաշի մնացորդները, մելքիորից, փարիզյան չքավորների այդ արծաթ սպասները, կարտոֆիլով ու կեղտոտ սպիտակեղենով լի մի զամբյուղ, որի երեսին բոլորովին մաքուր շղարշե գլխանոց էր գցված, էժանագին հայելիով մի պահարան` բաց ու դատարկ, որի դարակներում թափթփված էին գրավատան անդորրագրեր։ Այդպիսին էր աչքի զարնող այդ մռայլ ու զվարթ, խղճուկ ու փարթամ իրերի ամբողջական պատկերը։

Խեցիների հետ խառը պերճանքի այդ հետքերը, աղջկա գնչուական կյանքին այնքան համապատասխան այդ տնտեսությունը, իր անկարգ սպիտակեղենի մեջ գետնահար այդ աղջիկը՝ ասես լծասարքը վզին, սանձափոկերով խճճված, կոտրված քեղու տակ անշունչ ընկած մի ձի էր։ Այդ տարօրինակ տեսարանր մի՞թե չէր հարկադրում քահանային մտորումների մեջ ընկնել։ Մի՞թե դա չէր վկայում, որ այդ մոլորված արարածը պետք է անշահախնդիր եղած լիներ, քանի որ, կապված լինելով հարուստ երիտասարդի հետ, համակերպվել էր այդ աղքատությանը։ Կահավորանքի այդ անկարգությունն արդյո՞ք նա կենցաղի անկարգությանն էր վերագրում։ Կարեկցանք ու սարսա՞փ էր զգում նա արդյոք, շարժվո՞ւմ էր արդյոք նրա գութը։ Ով էլ որ նրան տեսներ բազուկները կրծքին խաչաձևած, դեմքը մտատանջ, շրթունքները սեղմված, հայացքը դաժան, պիտի մտածեր, որ այդ մարդը համակված է մթին, չար զգացումներով, հակասական խորհրդածություններով, չարագուշակ ծրագրերով։ Նա, իհարկե, անտարբեր էր այդ աղջկա սքանչելի կրծքի հանդեպ, որը գրեթե ճզմված էր կորացած մարմնի ծանրության տակ, և Պպզած Վեներայի նրա սքանչելի ձևերի հանդեպ, որոնք որոշակի գծագրվում էին սև շրջազգեստի տակից, որովհետև մահամերձը ամբողջապես կծկվել էր։ Ո՛չ խոնարհված գլուխր, որ հետևից ցույց էր տալիս սպիտակ, քնքուշ ու ճկուն պարանոցը, ո'չ բնության կերտած ու զարգացրած ուսերը, ո՛չ մի բան չէր հուզում անծանոթին։ Եսթերին նա վեր չէր բարձրացնում, կարծես չէր լսում նրա սրտամաշ հառաչանքները, որոնք նշան էին կյանքի վերադարձի։ Սակայն, երբ աղջիկը հեկեկաց և սարսափահար մի հայացք նետեց, միայն այն ժամանակ անծանոթը բարեհաճեց բարձրացնել և տանել նրան անկողին, և այդ կատարվեց այնպիսի թեթևությամբ, որը վկայում էր նրա ահռելի ուժը։

— Լյուսիե՜ն,— մրմնջաց աղջիկը։

— Սերը վերակենդանանում է, ուրեմն կինն էլ կվերակեն¬դանանա,— ասաց քահանան մի տեսակ դառնությամբ։

Փարիզյան անառակության զոհն այդ ժամանակ տեսավ իր ազատարարի զգեստը և, այն երեխայի նման, որ գտնում է ըղձալի խաղալիքը, ժպտաց, ասելով.

— Ուրեմն, ես պիտի չմեռնեմ, մինչև չհաշտվեմ երկնքի հետ։

— Դուք կարող եք քավել ձեր մեղքերը,— ասաց քահանան, ջրով թրջելով աղջկա ճակատը, մի անկյունում գտնված քացախի սրվակից նրան շնչել տալով։

— Ես զգում եմ, որ կյանքն ինձ լքելու փոխարեն, հորդում է իմ մեջ,— ասաց Եսթերը, քահանայի խնամքին արժանանալուց հետո երախտագիտությունն արտահայտելով անկեղծ ժպիտով։

Այդ գրավիչ մնջախաղը, որ Գրացիաները գործադրում էին հրապուրելու համար, լիովրն արդարացրեց այդ տարօրինակ աղջկա մականունը։

— Այժմ դուք ձեզ ավելի լավ եք զգում, այնպես չէ՞,— հարցրեց եկեղեցականը` մի բաժակ շաքարաջուր տալով։

Թվում էր, թե այդ մարդը ծանոթ է գրիզետուհիների կյանքին. նա ամեն ինչ գիտեր։ Նա այնտեղ վարվում էր այնպես, ինչպես իր տանը։ Ամենուրեք իրեն իր տանը զգալու այդ շնորհքը հատուկ է միայն թագավորներին, թեթևաբարո աղջիկներին ու գողերին։

— Երբ ձեզ բոլորովին լավ զգաք,— հարեց այդ տարօրինակ քահանան՝ կարճատև լռությունից հետո,— դուք ինձ կասեք, թե ինչ պատճառներ են ստիպել ձեզ դիմելու այդ նոր ոճրին` ինքնասպանության փորձին։

— Իմ պատմությունը շատ պարզ է, հայր իմ,— պատասխանեց աղջիկը։— Երեք ամիս առաջ ես ապրում էի անառակության մեջ, որն ինձ բաժին է ընկել իմ ծնվելու օրից։ Ես ամենահետին արարածն էի, ամենաստորը, հիմա ես բոլորից ամենադժբախտն եմ։ Թույլ տվեք ինձ ձեզ ոչինչ չպատմել իմ խեղճ մոր մասին, որին սպանեց…

— Մի կապիտան, վատահամբավ մի տան մեջ,— ասաց քահանան` ընդհատելով իր ապաշխարողուհուն...— Ինձ հայտնի է ձեր ծագումը, և համոզված եմ, որ եթե ձեր սեռին պատկանող մեկը կարող է թողություն ստանալ ամոթալի կյանքի համար, ապա այդ դո'ւք եք, քանի որ լավ օրինակներ չեք ունեցել։

— Ավա՜ղ, ես չեմ մկրտվել, և ոչ մի կրոն ինձ չեն ուսուցանել։

— Նշանակում է, տակավին ամեն ինչ դարմանելի է,— շարունակեց քահանան,— միայն թե ձեր հավատքը, ձեր զղջումը լինեն անկեղծ և առանց հետին մտքերի։

— Իմ սրտում միայն Լյուսիենն է և Աստված,— ասաց Եսթերը հուզիչ միամտությամբ։

— Դուք կարող էիք ասել Աստված ու Լյուսիենը,— պատասխանեց քահանան ժպտալով։— Դուք ինձ հիշեցնում եք իմ այցելության նպատակը։ Այդ երիտասարդի վերաբերմամբ ինձնից ոչինչ մի թաքցրեք։

— Այդ նա՞ է ուղարկել ձեզ,— հարցրեց աղջիկն այնպիսի սիրատարփ արտահայտությամբ, որը կարող էր հուզել որևէ այլ քահանայի։— Օ՜, նա կանխազգացել է դժբախտությունը։

— Ո'չ,— պատասխանեց քահանան,— ոչ թե ձեր մահով, այլ ձեր կյանքով են մտահոգված։ Դե', պատմեցեք ձեր հա¬րաբերությունների մասին։

— Կարճ ասած…— սկսեց աղջիկը։

Եկեղեցականի կտրուկ տոնից դողում էր խեղճ աղջիկը, բայց նա մի կին էր, որին վաղուց չէր զարմացնում կոպտությունը։

— Լյուսիենը Լյուսիենն է,— շարունակեց աղջիկը,— գեղեցկագույն երիտասարդը և լավագույնը բոլոր մահկանացուներից, բայց եթե դուք նրան ճանաչում եք, իմ սերը պետք է ձեզ միանգամայն բնական թվա։ Ես նրան հանդիպեցի պատահաբար, սրանից մի երեք ամիս առաջ, Պորտ-Սեն-Մարտեն թատրոնում, ուր ես գնացել էի իմ ազատ օրը, որովհետև շաբաթվա մեջ մի ազատ օր ունեինք տիկին Մեյնարդիի հաստատության մեջ, որտեղ ես ապրում էի։ Հաջորդ օրը, դուք հասկանում եք, ես դուրս եկա առանց թույլտվության։ Սերը թափանցել էր իմ սիրտը և ինձ այնպես էր կերպարանափոխել, որ թատրոնից վերադառնալուց հետո ինքս ինձ չէի ճանաչում։ Ես գարշում էի ինձնից, Լյուսիենին այդ բոլորը հայտնի չէր։ Փոխանակ նրան ասելու ամբողջ ճշմարտությունը, ես նրան տվի այս բնակարանի հասցեն, ուր այն ժամանակ ապրում էր իմ բարեկամուհիներից մեկը, որը բարեհաճությամբ այն ինձ զիջեց։ Ես երդվում եմ ձեզ սրբությամբ...

— Երբե՛ք չպետք է երդվել։

— Մի՞թե երդում է, երբ ասում են սրբությամբ։ Ուրեմն այդպես, այդ օրվանից սկսած ես խելագարի նման աշխատել եմ այս սենյակում, քսանութ սուով շապիկներ եմ կարել, որպեսզի ապրեմ ազնիվ աշխատանքով։ Մի ամբողջ ամիս ես միայն կարտոֆիլ եմ կերել, որպեսզի մնամ ողջամիտ և արժանի լինեմ Լյուսիենին, որն ինձ սիրում և հարգում է, ինչպես ամենաառաքինի աղջկան։ Ես համապատասխան հայտարարություն ներկայացրի ոստիկանությանը՝ իմ իրավունքները վերականգնելու վերաբերյալ և հիմա երկու տարով գտնվում եմ վերահսկողության տակ։ Նույն այդ ոստիկանությունը, որ այդքան հեշտությամբ մարդկանց արձանագրում է պատվազրկության ցուցակում, խիստ դժվարահաճ է դառնում, հենց որ հարկ է լինում չնշել անունը ցուցակից։ Ես երկնքից խնդրում էի, որ օգնի ինձ իմ վճիռն ի կատար ածելու։ Ապրիլին ես տասնինը տարեկան կդառնամ. այդ տարիքում դեռ կարելի է հույսեր ունենալ։ Ինձ թվում է, որ երեք ամիս է, ինչ ծնվել եմ... Ես ամեն առավոտ աղոթում էի բարի Աստծուն և խնդրում նրանից, որ նա այնպես անի, որպեսզի Լյուսիենը չիմանա իմ անցած կյանքի մասին։ Ես գնեցի սուրբ կույսի այս արձանիկը, որ տեսնում եք, ես նրան աղոթում էի իմ ձևով, որովհետև ոչ մի աղոթք չգիտեմ. ես չգիտեմ ո'չ կարդալ, ո'չ գրել. երբեք ոչ մի եկեղեցի չեմ մտել. ես Աստծուն տեսել եմ միայն թափորների ժամանակ, այն էլ հետաքրքրությունից մղված։

— Իսկ ի՞նչ եք ասում կույսին։

— Ես նրա հետ խոսում եմ այնպես, ինչպես Լյուսիենի հետ, հոգու զեղումով, որից Լյուսիենն արտասվում է։

— Ահ, նա լալի՞ս է։

— Ուրախությունից,— ասաց աղջիկն աշխուժորեն։— Խե՜ղճ տղա, մենք իրար այնպես լավ ենք հասկանում, ասես երկուսիս հոգին մեկ է։ Նա այնքան ազնիվ է, այնքան քնքուշ, այնքան քաղցր իր սրտով, իր մտքով ու շարժուձևով... Նա ասում է, որ ինքը պոետ է, ես ասում եմ, որ նա աստված է... Ներողություն, բայց դուք՝ քահանաներդ, դո՛ւք՝ չգիտեք, թե ինչ է սերը։ Բացի այդ, միայն մենք՝ տղամարդկանց բավականին ճանաչող կանայքս, կարող ենք գնահատել Լյուսիենի նման մարդուն։ Լյուսիենի նման մարդը, հավատացեք ինձ, նույնքան հազվագյուտ է, ինչքան չմեղանչած կինը. երբ հանդիպում ես նրան, միայն նրան ես սիրում։ Բայց նման էակի պետք է իր նման ընկերուհի։ Ես ուզում էի արժանի լինել իմ Լյուսիենի սիրույն։ Այդտեղից է բխում իմ դժբախտությունը։ Երեկ, Օպերայում, ես հանդիպեցի երիտասարդ տղամարդ¬կանց, որոնք այնքան կարեկցոտ են, որքան վագրը՝ գթասիրտ, ավելին, դեռ վագրի հետ ես կարող էի լեզու գտնել։ Անմեղության քողը, որ ես կրում էի, ընկավ, նրանց քրքիջը խոցեց իմ սիրտն ու հոգին։ Մի կարծեք, որ ինձ փրկել եք. ես վշտից կմեռնեմ։

— Ձեր անմեղության քո՞ղը...— ասաց քահանան։— Ուրեմն, դուք Լյուսիենի վերաբերմամբ եղել եք չափազանց խիստ...

— Օ՜, հայր իմ, դուք, որ նրան ճանաչում եք, ինչպե'ս եք նման հարց տալիս ինձ,— պատասխանեց Եսթերը` հպարտությամբ ժպտալով։— Աստծուն չեն հակառակում։

— Մի՛ սրբապղծեք,— ասաց եկեղեցականը մեղմ ձայնով։ — Ոչ ոք չի կարող նմանվել Աստծուն. ճշմարիտ սիրո համար հակակրելի է չափազանցությունը. ձեր պաշտամունքի առարկայի նկատմամբ անարատ ու ճշմարիտ սեր չեք տածել։ Եթե ձեր մեջ վերափոխություն լիներ, որով պարծենում եք, դուք ձեռք կբերեիք այն առաքինությունները, որ պատանեկության արժանիքն են հանդիսանում. դուք կճանաչեիք ողջախոհության բերկրությունը, անարատության հմայքը, որ դեռատի աղջկա փառքն են կազմում։ Ո՛չ, դուք չեք սիրում։

Եսթերը սոսկումի մի շարժում կատարեց, որը քահանան նկատեց, բայց չխախտեց խոստովանահոր սառնասրտությունը։

— Այո', դուք նրան սիրում եք հանուն ձեզ, ոչ թե հանուն նրա. դուք սիրում եք հանուն անցողիկ հաճույքների, որոնք հրապուրում են ձեզ, և ոչ թե հանուն սիրո։ Եթե այդ մտադրությամբ եք տիրացել նրան, ապա դուք չեք զգացել այն սրբազան սարսուռը, որ ներշնչում է մի էակ, որի վրա Աստված գրել է ամենապաշտելի կատարելությունների դրոշմը. մտածե՞լ եք արդյոք, որ դուք անպատվում եք նրան ձեր արատավոր անցյալով, որ այլասերելու եք մի երեխայի ձեր հրեշավոր վայելքներով, որոնք ձեզ արժանացրել են մի մականվան, որը հռչակված է անառակությամբ։ Դուք հետևողական չեք եղել ինքներդ ձեր նկատմամբ և ձեր անցողիկ կիրքը…

— Անցողի՜կ,— կրկնեց աղջիկը` բարձրացնելով աչքերը։

— Ուրիշ ի՞նչ անունով կոչել այն սերը, որ հավիտենական չէ, որը մեզ չի միացնում սիրածի հետ նաև հանդերձյալ աշխարհում։

— Ա՜հ, ես ուզում եմ կաթոլիկուհի լինել,— ճչաց Եսթերը, այնպիսի ընկճված, բայց ուժգին տոնով, որ եթե Փրկիչը լսեր նրան, թողություն կշնորհեր։

— Հնարավո՞ր է միթե, որ մի աղջիկ, որը ո'չ եկեղեցու, ո'չ էլ գիտության մկրտությունն է ստացել, որը չի սովորել ո'չ կարդալ, ո'չ գրել, ո'չ աղոթել, որին մի քայլ անելիս սալահատակի քարերն են բարձրանում մեղադրելու համար, որն աչքի է ընկնում լոկ անցողիկ գեղեցկությամբ, որը գուցե վաղը հիվանդությունը խլի, հնարավո՞ր է միթե, որ այդ ընկած, ապականված արարածը, որը գիտե իր փչացածության մասին (եթե անտեղյակ լինեիք և չսիրեիք այդպես բուռն, ավելի շուտ ներման կարժանանայիք), հնարավո՞ր է միթե, որ ինքնասպանության և դժոխքի այդ ապագա զոհը դառնա Լյուսիեն դը Ռյուբամպրեի կինը։

Ամեն մի նախադասություն դաշույնի մի հարված էր, որ մխրճվում էր Եսթերի սրտի խորքը։ Հուսահատության մատնված աղջկա հեկեկանքները, որ ավելանում էին ամեն մի խոսքի հետ, նրա հորդառատ արտասուքները վկայում էին, թե լույսն ինչպիսի ուժով էր թափանցում վայրենու գիտակցության նման անարատ նրա մտքում, նրա արթնացող հոգում, նրա ամբողջ էության մեջ, որի վրա անառակությունը կեղտոտ սառույցի շերտ էր կապել, մի սառույց, որ այժմ հալչում էր հավատքի արևից։

— «Ինչո՞ւ ես մեռած չեմ»,— նրա ուղեղը ծվատող մտքերի հորձանուտում նա կորցրել էր իրեն և միայն այդքան էր կարողանում արտահայտել։

— Աղջի'կս,— ասաց ահարկու դատավորը,— կա մի սեր, որ չեն խոստովանում մարդկանց, բայց դրա խոստովանությունը հրեշտակները երջանկության ժպիտով են ընդունում։

— Ո՞րն է այդ։

— Անհույս սերը, որ կյանք է ներշնչում, մղում է անձնվիրության, ազնվացնում ամեն մի արարք՝ իդեալական կատարելության հասնելու նպատակով։ Այո', հրեշտակները հավանություն են տալիս այդ սիրույն, նա տանում է դեպի Աստծո ճանաչողությունը։ Անդադար կատարելագործվել՝ արժանի լինելու համար նրա'ն, որին սիրում են, հազարավոր թաքուն զոհաբերություններ կատարել նրա համար, պաշտել նրան հեռվից, տալ իր արյունը կաթիլ առ կաթիլ, նրան զոհաբերել ինքնասիրությունը, նրա հանդեպ չունենալ ո'չ հպարտության և ո՛չ էլ բարկության զգացմունք, նրանից ամեն ինչ թաքցնել, մինչև անգամ դաժան խանդը, որ սերն է վառում մեր սրտում, նրան տալ այն, ինչ նա փափագում է, թեկուզ ի վնաս մեզ, սիրել այն, ինչ նա է սիրում, հայացքը մշտա¬պես հառել նրան, հետևել նրան՝ առանց նրա գիտությանը. այդպիսի մի սեր կրոնը ձեզ կներեր, այդ սերը չէր մեղանչի ո՛չ աստվածային և ո՛չ էլ մարդկային օրենքների առաջ, և կառաջնորդեր մի այլ ուղիով, և ոչ թե ձեր աղտոտ հեշտասիրությունների ճանապարհով։

Լսելով այդ զարհուրելի դատավճիռը, որն արտահայտված էր մի խոսքով (և ինչպիսի՜ խոսքով, և ինչպիսի՜ շեշտով էր այն արտահայտված), Եսթերը համակվեց միանգամայն օրինական անվստահությամբ։ Այդ խոսքը նման էր շանթի հարվածի, որին անմիջապես հետևում է ամպրոպի վերահաս պայթյունը։ Նա նայեց այդ քահանային, և նրա սիրտը պատեց այնպիսի սարսուռ, որը համակում է ամենասրտոտներին անգամ, երբ նրանք գտնվում են մոտալուտ և անակնկալ վտանգի դիմաց։ Այդ պահին այդ մարդու արտահայտությունից ոչ ոք չէր կարող կռահել այն, ինչ տեղի էր ունենում նրա հոգում, և առավել անվեհեր մարդիկ ավելի շուտ կսարսռեին, քան որևէ հույս կտածեին, տեսնելով նրա երբեմնի վառ դեղին աչքերը, վագրային աչքերը, որոնք կյանքի դաժանությունից և այլ զրկանքներից ասես հիմա թեթևորեն շղարշված էին, ինչպես ամառվա կեսերին թեթև մշուշն է պարուրում երկնակամարը. այդ ժամանակ երկիրը գաղջ է ու լուսավոր, բայց թեթև մշուշը նրան դարձնում է տարտամ, գոլորշու նման թափանցիկ, նա գրեթե անտեսանելի է։ Զուտ իսպանական լրջություն, խոր կնճիռներ, որոնք ավելի գարշելի էին` պատառոտված անվահետքերի նմանող և սոսկալի ծաղկատարությունից առաջացած սպիների պատճառով։ Նրա դեմքի դաժանությունն է՛լ ավելի էր ընդգծում իր անձի նկատմամբ անհոգ քահանայի չոր կեղծամը, լերկ, սևակարմիր կեղծամը։ Ըմբիշի նրա իրանը, հին զինվորի նրա ձեռքերը, նրա թիկնեղությունը, հուժկու ուսերը հիշեցնում էին այն արձանասյուները, որ միջին դարի ճարտարապետները դրել են իտալական մի քանի պալատներում, և որոնց անկատար նմանությանը մենք հանդիպում ենք Պորտ-Սեն-Մարտենի ֆասադում։ Նվազ սրաթափանց մարդիկ պիտի մտածեին, որ բուռն կրքերը կամ անսովոր պատահարներն էին այդ մար¬դուն նետել եկեղեցու գիրկը։ Արդարև, միայն ամենաշշմեցուցիչ շանթի հարվածները կարող էին նրան փոխակերպել, եթե, ընդհանրապես, նման բնավորությունն ընդունակ լիներ փոխակերպվելու։

Կանայք, որոնք այնպիսի մի կյանք են վարել, որից Եսթերն արդեն վճռականորեն հրաժարվել էր, ի վերջո լիակատար անտարբերություն են ցուցաբերում տղամարդկանց արտաքինի նկատմամբ։ Այդպիսի կանայք նման են ժամանակակից գրական քննադատին, որը մի քանի նկատառումներով կարող է նրանց հետ համեմատվել, քանի որ սա էլ լիակատար անտարբերություն է ցուցաբերում արվեստի կանոններին։ Նա այնքան երկեր է կարդացել, այնքան երկեր են անցնում նրա ձեռքից, այնքան է վարժված գրոտված էջերին, այնքան հանգուցալուծումներ է վերապրել, տեսել այնքան դրամաներ, այնքան հոդվածներ է գրել, առանց մտածածն արտահայտելու, այնքան հաճախ է դավաճանել արվեստի շահերին՝ ի հաճույս բարեկամության կամ թշնամության, որ սկսում է ամեն ինչից զզվել, բայց, այնուամենայնիվ, շարունակում է դատել։ Այդպիսի գրողը միայն հրաշքով կարող է լիարժեք երկ ստեղծել, ինչպես կուրտիզանուհու սրտում ազնիվ ու մաքուր սեր փթթելու համար հրաշք է հարկավոր։

Սուրբարանի նկարներից ցած իջած այդ քահանայի շարժուձևերն այնքան թշնամական թվացին արտաքինին նշանակություն չտվող խեղճ աղջկան, որ զգաց, թե իր վրա նայում են ոչ թե որպես հոգածության կարոտ մի անձի, այլ ավելի շուտ որպես նյութվող ինչ-որ ծրագրի համար անհրաժեշտ գործիքի։ Ի վիճակի չլինելով զանազանել անձնական շահագրգռության նենգությունը գթասրտության շնորհից, որովհետև պետք է զգույշ լինել բարեկամի տված կեղծ դրամը ճանաչելու համար, նա իրեն զգաց գիշատիչ, վայրագ մի թռչունի մագիլներում, թռչուն, որ երկարատև պտույտներից հետո նրա վրա էր նետվում, և, ահավոր սոսկումի մեջ, տագնապալի ձայնով Եսթերն ասաց.

— Ես կարծում էի, թե քահանաները կոչված են մեզ մխիթարելու, մինչդեռ դուք սպանում եք ինձ։

Անմեղության այդ ճիչը լսելով, եկեղեցականը մի շարժում արեց և լռեց. նա ամփոփեց մտքերը, նախքան պատասխանելը։ Մի րոպեում, այդքան տարօրինակորեն իրար հանդիպած երկու անձերը գաղտնաբար զննեցին միմյանց։ Քահանան հասկացավ աղջկան, մինչդեռ աղջիկը չհասկացավ քահանային։ Նա անշուշտ հրաժարվեց ինչ-որ ծրագրից, որը սպառնում էր խեղճ Եսթերին, և վերադարձավ նախկին վճռին։

— Մենք հոգու բժիշկ ենք,— ասաց նա մեղմ ձայնով,— և գիտենք, թե ինչպիսի դարման է պետք հոգու հիվանդության համար։

— Շատ բան պետք է ներել դժբախտներին,— ասաց Եսթերը։ Նա կարծեց, որ սխալված է և, անկողնից դուրս սահելով, ծնկաչոք ընկավ այդ մարդու ոտքերի առաջ, անհուն հեզությամբ համբուրեց նրա պարեգոտի քղանցքները և նրան ուղղեց արտասվաթոր աչքերը։

— Ես կարծում էի, թե արդեն շատ բանի եմ հասել,— ասաց նա։

— Լսեցե՛ք, զավակս, ձեր կործանարար համբավը սգի մեջ է գցել Լյուսիենի հարազատներին. նրանք վախենում են, իսկ դրա համար հիմքեր կան, որ դուք նրան քարշ կտաք զեխության մեջ, խենթությունների վիհը...

— Դա ճիշտ է, այդ ե'ս նրան տարա պարահանդես, որպեսզի շարժեմ նրա հետաքրքրությունը։

— Դուք բավականին գեղեցիկ եք, որպեսզի նա ցանկանա ձեզնով փայլել աշխարհիկ հասարակության աչքում, որպեսզի հպարտությամբ ձեզ ցույց տա, ինչպես շքերթի մի նժույգի։ Եթե նա իր դրա՜մը միայն մսխեր... Բայց նա վատնելու է իր ժամանակը, իր ուժը. նա կսառի այն գեղեցիկ ապագայի նկատմամբ, որ ուզում են ստեղծել նրա համար։ Փոխանակ օրերից մի օր դառնալու դեսպան, հարուստ, հիացմունքի արժանի, հռչակավոր մարդ, նա կլինի ընկած մի կնոջ սիրեկան, ցոփ ու շռայլ ապրող այն մարդկանց նման, որոնք իրենց տաղանդը խեղդում են Փարիզի տիղմի մեջ։ Իսկ դուք, ժամանակավորապես բարձրանալով ամենավերին ոլորտները, վաղ թե ուշ կվերադառնաք ձեր նախկին կյանքին, որովհետև ձեր մեջ չկա այն կայունությունը, որը ձեռք է բերվում լավ կրթությամբ, որպեսզի դիմադրեք ախտամոլությանը և մտածեք ապագայի մասին։ Դուք ձեր հարաբերությունը չեք խզի բարեկամուհիների հետ, ինչպես չեք խզել այն մարդկանց հետ, որոնք այս գիշեր խայտառակեցին ձեզ Օպերայում։ Լյուսիենի իսկական բարեկամները, նրան ներշնչած ձեր սի¬րուց տագնապած, հետևել են նրան և ամեն ինչ իմացել։ Սարսափահար, նրանք ինձ ուղարկել են ձեզ մոտ՝ իմանալու ձեր մտաղրությունները և վճռելու ձեր բախտը. թեև նրանք բավականին ուժեղ են, որպեսզի խոչընդոտներից մաքրեն այդ երիտասարդի ճանապարհը, բայց և այնպես զուրկ չեն գթասրտությունից։ Իմացեք այդ, աղջի'կս, Լյուսիենի կողմից սիրված մի անձնավորություն իրավունք ունի նրանց հարգան¬քը վայելելու, ինչպես ճշմարիտ քրիստոնյան պաշտում է տիղմը, եթե պատահաբար այնտեղ ճառագայթում է աստվածային լույսը։ Ես եկել եմ, որպեսզի կատարեմ միջնորդի իմ պարտքը մի բարի գործում։ Եթե ես ձեզ գտնեի միանգամայն փչացած, լկտիությամբ ու նենգամտությամբ համակ¬ված, ապականված մինչև ուղնուծուծը, խուլ զղջման ձայնի հանդեպ, ես ձեզ կթողնեի զոհ դառնալու նրանց մոլեգնու¬թյանը։ Ես լսեցի, թե դուք ինչպիսի բուռն տենչով եք ձգտում ձեռք բերել քաղաքական ու քաղաքացիական այն ազատու¬թյունը, որ ոստիկանությունը, հենց հասարակության շահերից ելնելով, դժվարանում է տալ. ես այն բերել եմ ձեզ, ահա',— ասաց քահանան` գոտուց դուրս քաշելով պաշտոնական մի թուղթ։

— Ձեզ տեսել են երեկ, իսկ այս բնութագիրն այսօրվա թվականն է կրում. դուք տեսնում եք, թե որքան զորավոր են այն մարդիկ, որոնք շահագրգռված են Լյուսիենով։

Տեսնելով այդ թուղթը` Եսթերն այնպիսի պարզամտությամբ ցնցվեց անակնկալ երջանկությանն ուղեկցող դողով, որ նրա շրթունքներին սառեց ցնորամիտներին հատուկ մի ժպիտ։

Քահանան լռեց և նայեց աղջկան, ցանկանալով համոզվել, թե այդ դեռատի արարածը, զրկված լինելով այն սարսափելի ուժից, որ այլասերված մարդիկ քաղում են իրենց ապականվածությունից, եթե վերստին ձեռք բերեր իր բնական փխրությունն ու քնքշությունը, կկարողանա՞ր արդյոք դիմանալ այդքան տպավորությունների։ Եթե Եսթերը ստախոս կուրտիզանուհի լիներ, նա կոմեդիա կխաղար, բայց նորից դառնալով անմեղ ու անկեղծ, նա կարող էր մեռնել, ինչպես վիրահատման ենթարկված կույրն ուժեղ լույսից կարող է վերստին կորցնել տեսողությունը։ Նույն պահին այդ մարդու առջև բացվեց մարդկային բնավորությունն ամբողջ խորությամբ, սակայն նա մնաց անդրդվելի ու ահարկու՝ իր անդորրության մեջ. դա ցուրտ, ձյունածածկ և երկնահաս մի լեռ էր, անայլայլ ու բարձրաբերձ, գրանիտե զառիթափներով, բայց և այնպես բարեգութ։ Այդպիսի աղջիկները հարափոփոխ էակներ են, նրանք, առանց պատճառի, փութկոտ անվստահությունից անցնում են լիակատար վստահության։ Այդ իմաստով, նրանք անասուններից ցածր են։ Լինելով ծայրահեղ ամեն ինչում, թե' ուրախության և թե՛ հուսահատության մեջ, թե' հավատի, թե' անհավատության մեջ, նրանք գրեթե բոլորն էլ կխելագարվեին, եթե բարձր մահացությունը չխժռեր նրանց, և եթե երջանիկ պատահականությունները նրանց վեր չբարձրացնեին այն տիղ¬մից, որի մեջ նրանք ապրում են։

Այդ զարհուրելի կյանքի թշվառության խորքը թափանցելու համար հարկավոր էր տեսնել քահանայի առաջ ծնրադիր Տորպիլի մոլեգին էքստազը, համոզվելու համար, թե մարդ արարածը, առանց կորցնելու իր գիտակցությունը, մինչև ուր կարող է հասնել իր խենթության մեջ։ Խեղճ աղջիկը փրկարար թղթին նայում էր այնպիսի արտահայտությամբ, որպիսին դուք չեք գտնի Դանթեի մոտ, և որը գերազանցում էր նրա Դժոխքի պատկերացումները։ Բայց արցունքները նրան հանգստացրին։ Եսթերը վեր կացավ, իր բազուկներով փաթաթվեց այդ մարդու վզին, գլուխը թեքեց նրա կրծքին և արտասվելով համբուրեց այն կոշտ կտորը, որը ծածկում էր նրա երկաթյա սիրտը, ասես ուզում էր թափանցել այնտեղ։ Նա գրկեց այդ մարդուն, նրա ձեռքերը ողո¬ղեց համբույրներով։ Երախտագիտության սրբազան մի պոռթկումով նա գործի դրեց իր կատվային փաղաքշանքները, նրան շռայլեց ամենաքնքուշ մականուններ և իր քնքուշ թոթովանքների մեջ հազար անգամ կրկնեց՝ «Տվեք այդ» խոսքը, և ամեն անգամ տարբեր ինտոնացիաներով. նա այդ մարդուն պարուրեց իր գգվանքներով, նրան ուղղեց իր աղերսական հայացքներն այնպիսի արագությամբ, որ ճանկեց նրան առանց դիմադրության հանդիպելու. վերջապես, նա մեղմեց քահանայի բարկությունը։ Վերջինս հասկացավ, թե ինչով էր այդ կինն արժանացել իր մականվանը. նա հասկացավ, թե ինչ դժվար է ընդդիմանալ այդ սքանչելի արարածին, նա իսկույն կռահեց Լյուսիենի սերը և այն, ինչ կարող էր հմայել պոետին։ Նման մի կիրք, իր հազարավոր գրավչությունների մեջ թաքցնում է տեգաձև մի կեռիկ, որը խրվում է արվեստագետների վսեմ հոգու մեջ։ Այդ կրքերը, որոնք անբացատրելի են ամբոխի համար, կատարելապես բացատրելի են գեղեցիկ իդեալի այն ծարավով, որով աչքի են ընկնում ստեղծագործողները։ Մի՞թե դա չի նշանակում մի փոքր նմանվել այն հրեշտակներին, որոնց հանձնարարված է մեղավորներին ներշնչել լավագույն զգացումներ։ Մի այդպիսի էակի մաքրագործումը մի՞թե ստեղծագործություն չի նշանակում։ Ինչքա՜ն հրապուրիչ է բարոյական և ֆիզիկական գեղեցկությունների միջև դաշնություն ստեղծելը։ Ինչպիսի՜ հպարտություն է զգում մարդը, երբ այդ հաջողվում է նրան։ Ինչքա՜ն գեղեցիկ է վաստակը, երբ նրա զենքը միայն սերն է։ Այդ դաշնությունը, որի փայլուն օրինակներն են տվել Արիստոտելը, Սոկրատը, Պլատոնը, Ալկիբիադեսը, Կեթեգոսը, Պոմպեոսը, և որը այնքան հրեշավոր է գռեհիկ մարդու աչքում, խարսխված է այն զգացումի վրա, որը Լյուդովիկոս XIV-ին ներշնչեց կառուցել Վերսալը և որը մարդ¬կանց նետում է ամեն տեսակ կործանարար ձեռնարկումների մեջ. ժահահոտ ճահիճը վերածել հոսուն ջրերով օղակված բուրումնալի պարտեզի, մի լիճ սարքել բլրի գագաթին, ինչպես արեց իշխան դը Կոնտին Նուանտելում, կամ ստեղծել շվեյցարական բնապատկերներ՝ Կասանում, ինչպես իրագործեց կապալառու Բերժըրեն։ Մի խոսքով, դա արվեստ է, որ ներխուժում է բարոյականության մեջ։

Քահանան, ամաչելով, որ գգվանքներին տեղի է տալիս, կտրուկ ետ հրեց Եսթերին. վերջինս ամոթահար նստեց, որովհետև քահանան ասաց նրան.

— Դուք դեռ կուրտիզանուհի եք։

Այս ասելով՝ քահանան սառնությամբ թուղթը նորից խրեց գոտու մեջ։ Իր գլխում միայն մի ցանկություն ունեցող երե¬խայի նման, Եսթերը հայացքը հառել էր գոտուն, որտեղ գտնվում էր փաստաթուղթը։

— Զավա՛կս,— շարունակեց քահանան մի փոքր լռությունից հետո,— ձեր մայրը հրեուհի էր, և դուք մկրտված չեք, բայց ձեզ սինագոգ էլ չեն տարել, դուք գտնվում եք եկեղեցու նախադռանը, այնտեղ ուր նորածին մանուկներն են...

— Նորածին մանուկնե՜րը,— կրկնեց աղջիկը հուզմունքով։

— ...Ինչպես ոստիկանության ցուցակներում դուք սոսկ մի թիվ եք հասարակական կեցությունից դուրս,— սառնասրտորեն շարունակեց քահանան։— Եթե սերը, որ պատահականորեն է դիպել ձեզ, մի երեք ամիս առաջ ձեզ հավատացրել է, որ դուք նոր եք ծնվում, ապա պետք է զգաք, որ այդ օրվանից դուք իրոք գտնվում եք նորածինի վիճակում, ուստի պետք է վարվեք այնպես, ինչպես եթե երեխա լինեիք, դուք պետք է ամբողջապես փոխվեք, և ես հանձն եմ առնում ձեզ անճանաչելի դարձնել։ Ամենից առաջ դուք պիտի մոռանաք Լուսիենին։

Խեղճ աղջկա սիրտը փշրվեց այդ խոսքերից. նա իր աչքերը հառեց քահանային, և մերժում արտահայտող շարժում արեց. նա այլևս չկարողացավ խոսել, փրկարար մարդու մեջ նորից տեսնելով դահճին։

— Գոնե կհրաժարվեք նրան տեսնելուց,— շարունակեց քահանան։— Ես ձեզ կտանեմ մի հոգևոր հաստատություն, ուր լավագույն ընտանիքների աղջիկներն իրենց կրթությունն են ստաում. դուք այնտեղ կդառնաք կաթոլիկուհի. այդտեղ ձեզ կուսուցանեն քրիստոնեական բարեպաշտության պատվիրանները, կսովորեք կրոնը, այնտեղից կարող եք դուրս գալ որպես կատարյալ, պարկեշտ, մաքուր բարեկիրթ մի աղջիկ, եթե...— քահանան բարձրացրեց մատը և մի փոքր դադար տվեց։

— Եթե,— շարունակեց նա,— դուք ուժ ունենաք այստեղ թողնելու Տորպիլին։

— Ա՜հ,— բացականչեց խեղճ աղջիկը, որի համար ամեն մի խոսքը կարծես դրախտի դռները հուշիկ բացող երաժշտության ձայներ լինեին։ Ա՜հ, եթե հնարավոր լիներ թափել այստեղ իմ ամբողջ արյունը և ստանալ նորը…

— Ակա՛նջ դրեք ինձ։

Աղջիկը լռեց։

— Ձեր ապագան կախված է նրանից, թե դուք ինչպիսի ուժով կմոռանաք ձեր անցյալը։ Մտածեցե՛ք ձեր պարտավորությունների լրջության մասին. Տորպիլին մատնող ամեն մի խոսքը, ամեն մի շարժումը կսպանեն Լյուսիենի կնոջը, դա թեկուզ լինի երազում արտասանված մի բառ, ակամա մի միտք, անհամեստ մի նայվածք, անհամբերության մի ժեստ, անառակության որևէ վերհուշ, որևէ վրիպում, գլխի մի շար¬ժում, որը մատնելու է այն, ինչ դուք գիտեք, կամ ինչ որ ճանաչել եք ի դժբախտություն ձեր...

— Շարունակեցե՛ք, շարունակեցե՛ք, հայր իմ,— ասաց աղջիկը սրբուհու հուզավառությամբ։— Քայլել շիկացած երկաթե ոտնամաններով և ժպտալ, ապրել փշերից հյուսված սեղմիրան հագին և պահպանել պարուհու վայելչությունը, ուտել մոխրաշաղախ հաց, խմել օշինդր, ամեն ինչ քաղցր կլինի, հեշտ։

Նա նորից ծունկի եկավ, համբուրեց քահանայի կոշիկները` առատ արցունքներով թրջելով դրանք, գրկեց նրա ոտքերը և հպվեց դրանց, անմիտ խոսքեր թոթովելով իր արցունքների միջից, որոնք ուրախությունից էին բխում։ Նրա գեղեցիկ ու խարտյաշ մազերը գորգի նման փռվեցին ոտնե¬րի տակ այդ երկնային պատգամախոսի, որը Եսթերին երևաց մռայլ ու խիստ, երբ ոտքի կանգնելիս նայեց նրան։

— Ինչո՞վ եմ ես ձեզ վիրավորել,— սարսափահար ասաց աղջիկը։— Ես լսել եմ ինձ նման մի կնոջ մասին, որն օծանելիքներով լվացել է Հիսուս Քրիստոսի ոտքերը։ Ավա՜ղ, առաքինությունն ինձ այնպես է աղքատացրել, որ ես ար¬տասուքներից բացի այլ ոչինչ չունեմ ձեզ տալու։

— Մի՞թե դուք ինձ չհասկացաք,— պատասխանեց քահանան անողոք ձայնով։— Ես ձեզ ասացի, որ այն հաստատությունից, ուր ես ձեզ առաջնորդելու եմ, պետք է կարողանալ դուրս գալ ֆիզիկապես ու բարոյապես այնքան փոխված, որ բոլոր նրանք, տղամարդ թե կին, որոնք ճանաչում են ձեզ, չկարողանան «Եսթեր» կանչել և հարկադրել ձեզ գլուխը թեքել։ Երեկ սերը ձեզ ուժ չտվեց այնպես խոր թաղելու ցնծության աղջկան, որպեսզի նա այլևս երբեք չհայտնվի. բայց նա հանդես է գալիս նորից մի պաշտամունքի մեջ, որը պատշաճ է միայն Աստծուն։

— Մի՞թե նա չի ուղարկել ձեզ ինձ մոտ,— ասաց աղջիկը։

— Եթե ձեր կրթության ընթացքում Լյուսիենը ձեզ տեսնի, ամեն ինչ կորած կլինի,— շարունակեց քահանան,-լա՛վ մտածեցեք այդ մասին։

— Իսկ նրան ո՞վ կսփոփի,— հարցրեց աղջիկը։

— Դուք նրան ինչո՞վ էիք սփոփում,— հարցրեց քահանան, որի ձայնն այդ հանդիպման ընթացքում առաջին անգամ դողաց։

— Չգիտեմ, նա հաճախ տխուր էր գալիս։

— Տխո՞ւր,-հարցրեց քահանան,— նա ձեզ ասե՞լ է, թե ինչու։

— Երբե՛ք,— պատասխանեց աղջիկը։

— Նա տխուր էր՝ ձեզ նման աղջիկ սիրելու համար,— բացականչեց քահանան։

— Ավա՜ղ, նա չէր կարող չտխրել,— պատասխանեց աղջիկը խոր հեզությամբ,— ես իմ սեռի ամենաարգահատելի արարածն եմ, և ես նրա աչքում շնորհի կարող էի արժանանալ միայն իմ սիրո ուժով։

— Այդ սերը պետք է ձեզ արիություն ներշնչի՝ կուրորեն ինձ հնազանդվելու։ Եթե հենց այսօր ես ձեզ տանեմ այն հաստատությունը, ուր ձեզ պիտի կրթեն, ապա այստեղ ամեն ոք Լյուսիենին ասելու է, որ դուք կիրակի օրը դուրս եք եկել մի քահանայի հետ։ Հնարավոր է, որ նա գտնի ձեր հետքը։ Դռնապանուհին, մի շաբաթ ինձ չտեսնելով, կմոռանա ինձ։ Ուրեմն, մի շաբաթ հետո, այսինքն` հաջորդ կիրակի, երեկոյան ժամը յոթին, դուք գաղտնի դուրս կգաք այստեղից և կնստեք մի կառք, որը ձեզ կսպասի Ֆրոնդյոր փողոցի ծայրում։ Այդ մի շաբաթվա ընթացքում խույս տվեք Լյուսիենից. պատրվակներ գտեք նրան չընդունելու համար, և երբ նա գա, բարձրացեք մի բարեկամուհու մոտ. եթե ես իմանամ, որ դուք տեսնվել եք նրա հետ, այն ժամանակ ամեն ինչ վերջացած կլինի, ես նույնիսկ չեմ վերադառնա։ Մի շաբաթ բավական է պատշաճ մի բաժինք պատրաստելու և պոռնիկի ձեր տեսքից ազատվելու համար,— ասաց քահանան, բուխարու վրա դնելով մի քսակ։— Ձեր արտաքինի, ձեր հա¬գուստի մեջ կա Փարիզցիներին այնքան ծանոթ մի բան, որ նրանք իսկուն կասեն, թե ով եք դուք։ Երբեք չե՞ք հանդիպել փողոցում, բուլվարներում համեստ ու առաքինի դեռատի մի աղջկա իր մոր հետ քայլելիս։

— Օ՜, այո՛, տարաբախտաբար։ Մեզ համար զարհուրելի տանջանք է, երբ տեսնում ենք մայր ու աղջիկ միասին քայլելիս. դա զարթեցնում է մեր սրտի ծալքերում թաքնված խղճի սուր խայթը։ Ես շատ լավ գիտեմ, թե ինչն է ինձ պակասում։

— Այդպես ուրեմն, դուք գիտեք, թե առաջիկա կիրակի ինչպես պետք է պահեք ձեզ,— ասաց քահանան` վեր կենալով։

— Օ՜,— ասաց աղջիկը,— նախքան հեռանալը սովորեցրեք ինձ մի իսկական աղոթք, որպեսզի ես կարողանամ աղոթել Աստծուն։

Հուզիչ բան էր տեսնել այդ քահանային, որը կրկնել էր տալիս աղջկան «Ave Maria»-ն և «Pater noster»^[7]-ը ֆրանսերեն։

— Ինչքա՜ն գեղեցիկ է,— ասաց Եսթերը, երբ մի անգամ անսխալ կրկնեց կաթոլիկական հավատքի այդ երկու հոյա¬կապ ու հանրածանոթ աղոթքները։

— Ինչպե՞ս է ձեր անունը,— հարցրեց աղջիկը քահանային, երբ սա հրաժեշտ էր տալիս։

— Կարլոս Էրրերա. ես իսպանացի եմ և վտարված իմ երկրից։

Եսթերը բռնեց նրա ձեռքր և համբուրեց։ Նա այլևս կուրտիզանուհի չէր, այլ մի հրեշտակ, որ բարձրանում էր անկումից։

Արիստոկրատական ու կրոնական դաստիարակությամբ հռչակված մի հաստատության մեջ, այդ տարվա մարտի սկզբներին, երկուշաբթի առավոտ, սանուհիները նկատեցին, որ իրենց հիանալի խմբին ավելացավ նորեկ մի սանուհի, որի գեղեցկությունն անառարկելիորեն մթագնում էր ոչ միայն իր ընկերուհիներին, այլև այն մասնակի կատարյալ գեղեցկությունները, որ կարելի էր գտնել նրանցից յուրաքանչյուրի մոտ։ Ֆրանսիայում չափազանց հազվագյուտ է, եթե չասենք անհնարին, հանդիպել հիասքանչ այն երեսուն կատարելիություններին, որ, ասում են, նկարագրված են պարսկական բանաստեղծություններում կամ քանդակված` արևելյան կանանոցների պատերին, և որոնք անհրաժեշտ են մի կնոջ լիակատար գեղեցկության համար։ Եթե Ֆրանսիայում քիչ կան անբասիր գեղեցկություններ, ապա հանդիպում են առանձին հմայիչ գծեր։ Ինչ վերաբերում է այդ գծերի հիասքանչ միասնությանը, որ քանդակագործը փորձում է վերարտադրել, և վերարտադրված է մի քանի հազվագյուտ քանդակներում, ինչպես Դիանան և Կալիպիգան, ապա դա եղել է Հունաստանի և Փոքր Ասիայի մենաշնորհը։

Եսթերը դուրս էր եկել մարդկության այդ օրորանից, գեղեցկության հայրենիքից. նրա մայրը հրեուհի էր։ Հրեաները թեպետ շատ հաճախ խաթարվում են այլ ժողովուրդների հետ ունեցած շփումից, իրենց բազմաթիվ ցեղերի մեջ ունեն երակներ, ուր պահպանվել է ասիական գեղեցկության վսեմ նախատիպը։ Երբ նրանք զուրկ են վանող տգեղությունից, ապա ներկայացնում են հայկական դեմքերի հոյակերտ գծերը։ Եսթերն արևելյան արքայական կանանոցում մրցանակ կշահեր. նրա մոտ երեսուն գեղեցկությունները ներդաշնակորեն միաձուլված էին։ Նրա յուրահատուկ կյանքը, չխաթարելով նրա բարեձևությունը, մաշկի թարմությունը, նրան օժտել էին ինչ-որ հատուկ կանացիությամբ. դա արդեն իսկ պտուղների ողորկ ու ամուր հյուսվածքը չէ, և ոչ էլ հասունության ջերմ գույնը, այլ, թերևս, ծաղկափթթում է։ Եթե նա շարունակեր ապրել անառակության մեջ, նա կգիրանար։

Հորդառատ այդ առողջությունը, մարմնի կատարյալ զարգացումը մի արարածի, որի մոտ հեշտանքը փոխարինում է բանականությանը, անշուշտ մեծապես կհետաքրքրեր բնախոսներին։ Շատ դեռատի աղջիկների համար հազվագյուտ, եթե չասենք անհնարին մի պատահականությամբ, Եսթերի ձեռքերն անհամեմատ ազնվակերտ, փափուկ էին, թափանցիկ և սպիտակ, ինչպես են կնոջ ձեռքերը երկրորդ ծննդաբերությունից հետո։ Նա ուներ հենց այնպիսի ոտքեր ու մազեր, որոնք իրավացիորեն հռչակված են դքսուհի դը Բերրիի մոտ. մազեր, որ ոչ մի վարսավիր չէր կարողանա բռնել իր ձեռքում, այնքան առատ էին դրանք ու խիտ և այնքան երկար, որ գետին սփռվելով՝ կոհակավորվում էին, որովհետև Եսթերն ուներ այն միջին հասակը, որ խաղալիքի թեթևություն էր տալիս նրան, որին կարելի էր բարձրացնել, գետին դնել, էլի՛ վերցնել և ձեռքերի վրա տանել, առանց հոգնություն զգալու։ Չինական թղթի պես նուրբ և համպարի ջերմ գույնով մաշկը կապտավուն երակներով երանգավորված, ատլասի պես փայլուն էր, բայց ոչ չոր, քնքուշ էր, բայց ոչ տամուկ։ Ծայրահեղորեն նյարդային, բայց արտաքուստ զուսպ Եսթերը իսկույն ուշադրություն էր գրավում աչքի ընկնող մի հատկանիշով, որ դեմքերի վրա բոլորից ավելի վարպետորեն դրոշմում էր Ռաֆայելը, որովհետև Ռաֆայելն այն նկարիչն է, որ խոր ուսումնասիրել և բոլորից ավելի լավ է վերարտադրել հրեական գեղեցկությունը։

Նրա դիմագծերի այդ հրաշագեղ առանձնահատկությունը ստեղծվում էր հոնքերի աղեղի կորությունից, աղեղ, որ կամար էր հիշեցնում, և որի ներքև աչքն ապրում էր ասես իր շրջանակից անկախ։ Երբ երիտասարդությունը իր մաքուր ու թափանցիկ գույներն է տալիս թևավոր հոնքերով պսակված այդ հիասքանչ կամարին, երբ լույսը, թափանցելով նրա շրջանագծի տակ, բաց վարդագույն ստվերով է պարուրում այն, այնտեղ ամփոփվում են քնքշության գանձեր, որոնք գոհացում են սիրահարին և հուսահատության մատնում նկարչին։ Բնության վերջին ճիգերով են ստեղծվում այդ լուսաշող ծալքերը, ուր ստվերն ընդունում է ոսկեփայլ երանգ, այդ հյուսվածքը, որ պիրկ է նյարդի պես և զգայուն, ինչպես ամենաքնքուշ թաղանթը։ Այստեղ հանգստացող աչքը կարծես կախարդական ինչ-որ ձու է իր մետաքսաթել բնում, բայց ժամանակի ընթացքում, երբ կրքերը մոխրացնում են այդ նրբին գծերը, երբ վշտերը կնճռոտվելով՝ ակոսում են այդ քնքուշ հյուսվածքը, այն ժամանակ այդ հրաշալիքը վեր է ածվում սոսկալի մի մելամաղձոտության։

Եսթերի ծագումը մատնում էր նրա խիտ կոպերով աչքերի արևելյան կերտվածքը, որոնց գորշ սպիտակագույնը լույսի տակ ստանում էր ագռավի սև թևերի կապույտ թույրը։ Միայն նրա հայացքի արտակարգ քնքշությունն էր մեղմում աչքերի փայլը։ Անապատներից եկած ցեղերի զավակները միայն իրենց աչքերի մեջ ունեն բոլորին հմայելու կարողությունը, որովհետև կինը միշտ էլ մեկին հմայում է։ Նրանց աչքերը, անտարակույս, պահպանում են ինչ-որ բան այն անսահմանությունից, որին նրանք հայել են։ Արդյոք կանխատես բնությունը նրանց չի՞ օժտել ինչ-որ արտացոլող ցանցաթաղանթով, որպեսզի նրանք կարողանան դիմանալ ավազուտների միրաժներին, արևի լավային և եթերի կիզիչ լազուրին։ Կամ թե նրանք էլ, մարդկային մյուս էակների պես, ինչ-որ բան չե՞ն ժառանգում իրենց միջավայրից, որտեղ նրանք զարգանում են և դարերով պահպանում յուրացրած հատկությունները։ Ցեղերի խնդրի մեծ լուծումը թերևս հենց դրանումն է։ Բնազդները կենդանի իրողություններ են, որոնց պատճառը գտնվում է ինչ-որ անհրաժեշտության մեջ։ Կենդանական տարատեսակություններն այդ բնազդների վարժության հետևանք են։ Համոզվելու համար այդ ճշմարտության մեջ, որը վաղուց են որոնում, բավական է մարդկանց հոտի նկատմամբ կիրառել իսպանական և անգլիական ոչխարների հոտերի վրա կատարված դիտողության փորձը։ Հարթավայրերի մարգագետիններում, որտեղ խոտն առատ է, ոչխարներն արածում են խմբերով, իսկ լեռներում, ուր խոտը սակավ է՝ բաժան-բաժան։ Փորձեցեք ոչխարների այդ ցեղերը հեռացնել իրենց հայրենիքից, տեղափոխել Շվեյցարիա կամ Ֆրանսիա և դուք կտեսնեք, որ լեռնային ոչխարը ցածրադիր խիտ մարգագետնում դարձյալ առանձին է արածելու, հարթավայրի ոչխարները կարածեն խմբովին, թեկուզ և լեռանա վրա։ Մի քանի սերունդներ աննշան չափով են փոխում ձեռք բերած ժառանգական բնազդը։ Հարյուր տարի անց՝ լեռնային ոգին նորից հանդես կգա անհնազանդ գառնուկի մեջ, ինչպես հազար ութ հարյուր տարվա տարագրությունից հետո Արևելքը փայլում էր Եսթերի աչքերում և կերպարանքում։ Նրա հայաց֊քը վտանգավոր հմայք չուներ, այլ սփռում էր քաղցր ջերմություն, նա հուզում էր առանց զարմացնելու, և ամենաբիրտ կամքն անգամ հալչում էր նրա բոցերի մեջ։ Եսթերը հաղթել էր ատելությանը, նա զարմացրել էր Փարիզի անառակներին, վերջապես, այդ հայացքը և նրա հաճելի մաշկի քնքշությունը նրան արժանացրել էին այն սոսկալի մականվանը, որը, հենց նոր, քիչ էր մնացել նրան գերեզման իջեցներ։ Ամեն ինչ նրա մեջ ներդաշնակ էր հրաշեկ ավազուտների փերու կերպարին։ Ուներ բարձր, ազնվակերտ ճակատ։ Նրա քիթը արաբների քթի նման նուրբ էր, բարակ, մի քիչ վեր բարձրացած, պարզորոշ գծագրված ռունգներով։ Նրա կարմիր ու թարմ բերանը մի վարդ էր, որը ոչ մի բիծ չէր խաթարում, խրախճանքները նրա վրա ոչ մի հետք չէին թողել։ Կզակը, կերտված այնպես, որ կարծես սիրավառ մի քանդակագործ էր հղկել նրա ուրվագիծը, կաթի պես սպիտակ էր։ Միակ բանը, որ նա չէր կարողանում կարգի բերել, և որը մատնում էր ընկած կուրտիզանուհուն, նրա փչացած եղունգներն էին, որոնք ժամանակ էին պահանջում վայելուչ տեսք ստանալու համար, այնքան դրանք ձևատվել էին տնային ամենագռեհիկ հոգսերից։ Դեռատի սանուհիները սկզբում նախանձեցին գեղեցկության այդ հրաշալիքներին, բայց ի վերջո հիացան դրանցով։

Մի շաբաթ էլ չէր անցել, ինչ նրանք կապվեցին միամիտ Եսթերի հետ, որովհետև նրանց մեջ հետաքրքրություն էին հարուցել այդ տասնութ տարեկան աղջկա թաքուն դժբախտությունները, մի աղջիկ, որը ո՛չ կարդալ գիտեր, ո՛չ էլ գրել, որի համար ամեն գիտություն, ամեն կրթություն նորություն էր, և որը փառքի էր հասցնելու արքեպիսկոպոսին՝ հրեուհուն կաթոլիկական հավատքին դարձնելու համար, և վանքին առիթ էր տալու հանդիսավոր մկրտություն կատարել։ Սանուհիները ներեցին նրան իր գեղեցկության համար, կրթությամբ նրանից գերազանց համարելով իրենց։ Եսթերը շուտով յուրացրեց այդ խիստ բարեկիրթ աղջիկների շարժուձևերը, ձայնի մեղմությունը, կեցվածքն ու շարժումները, վերջապես, նա վերստին գտավ իր իսկական էությունը։ Փոփոխությունն այնպես կատարյալ էր, որ իր առաջին այցելության ժամանակ, աշխարհի ոչ մի բանի վրա չզարմացող Էրրերան զարմացավ, իսկ հաստատության ղեկավարուհին շնորհավորեց նրան այդպիսի սանուհի ունենալու համար։ Վանքի դաստիարակչուհիներն իրենց ուսուցման ասպարեզում երբեք չէին հանդիպել այդպիսի հաճելի մի բնավորության, այդպիսի քրիստոնեական հեզության, այդպիսի անկեղծ համեստության, ոչ էլ սովորելու այդպիսի մեծ ցանկության։ Երբ մի որևէ աղջիկ կրել է այն տառապանքները, որոնք ընկճել էին խեղճ պանսիոներուհուն, և սպասում է վարձատրության, ինչպես իսպանացին էր խոստացել Եսթերին, դժվար է պատկերացնել, որ այդ աղջիկը չգործի այնպիսի հրաշքներ, որոնք լինում էին եկեղեցու գոյության առաջին օրերին, և որ ճիզվիտները վերակենդանացրել են Պարագվայում։

— Նա խրատական օրինակ է հանդիսանում,— ասաց ավագուհին՝ համբուրելով Եսթերի ճակատը։ Էապես կաթոլի¬կական այդ խոսքով ամեն ինչ ասված էր։

Դասամիջոցներին, Եսթերն զգուշությամբ ընկերուհիներին հարցնում էր ամենահասարակ աշխարհիկ բաների մասին, որոնք նրա համար նույնքան նոր ու զարմանալի էին, ինչպես երեխայի առաջին տպավորությունները։ Երբ նա իմացավ, որ իր մկրտության և իր առաջին հաղորդության օրը պիտի հագնի սպիտակ զգեստ, կրի սպիտակ, սնդուսե կապ, սպիտակ ժապավեններ, սպիտակ ոտնամաններ, սպիտակ ձեռնոցներ, որ նրա մազերը կհյուսվեն սպիտակ ժապավեններով, նա հեկեկաց՝ զարմացնելով ընկերուհիներին։ Դա լեռան վրա Եֆթայեի հետ տեսարանի կատարյալ հակապատկերն էր։ Կուրտիզանուհին վախեցավ, որ հանկարծ իր ով լինելը կկռահեն, և այդ սոսկալի տխրությունը մռայլեց այն ուրախությունը, որ նա կանխապես ճաշակում էր. և որովհետև նրա լքած բարքերի և այն բարքերի միչև, որոնց հարել էր նա, նույնքան մեծ տարածություն կար, որքան վայրենության և քաղաքակրթության միջև, դրա համար էլ նա իր նազելիությամբ, միամտությամբ ու խորությամբ հիշեցնում էր ամերիկյան պուրիտանների հիասքանչ հերոսուհուն։ Բացի այդ, առանց իմանալու, նա իր սրտում թաքցնում էր մի սեր, որը կրծում էր նրան, տարօրինակ մի սեր, ամեն ինչ ճաշակած կնոջ մի ցանկություն, որը անփորձ կույսի ցանկությունից ավելի անզուսպ էր, թեպետ այդ երկու ցանկություններն էլ ունեն միևնույն ակունքը և հասցնում են նույն վախճանին։

Առաջին ամիսներին, փակված կյանքի նորությունը, ուսման մեջ հանդիպած անակնկալները, ձեռագործով զբաղվելը, կրոնական արարողությունները, սրբազան ուխտի ջերմեռանդությունը, իր ներշնչած խանդաղատանքների քաղցրությունը, վերջապես վերազարթնած իմացականության ունակությունների վարժությունները, ամեն ինչ, նույնիսկ իր հիշողությանը տիրապետելու ճիգերը, օգնում էին նրան զսպելու վերհուշները, որովհետև նա պետք էր շատ բան մոռանար և շատ բան սովորեր։ Գոյություն ունեն մի քանի հիշողություններ. մարմինն ունի իր հիշողությունը, սիրտը՝ իր։ Հայրենաբաղձությունը, օրինակի համար, ֆիզիկական հիշողության հիվանդությունն է։ Երրորդ ամսվա ընթացքում, թևատարած՝ դեպի դրախտը ձգտող այդ կուսական հոգու ուժը ոչ թե զսպվեց, այլ արգելակվեց խուլ դիմադրությամբ, որի պատճառը ինքը Եսթերն էլ չգիտեր։ Շոտլանդական ոչխարների նման, նա ուզում էր արածել մեկուսի, չկարողանալով հաղթահարել անառակությունից զարգացած բնազդները. Փարիզի ցեխոտ փողոցնե՞րն էին արդյոք կանչում, որոնցից նա հրաժարվել էր։ Թերևս, զազրելի սովորությունների փշրված շղթայի օղակները դեռ թաքուն մնում էին նրան կառչած, և նա զգում էր դրանք, ինչպես, բժիշկների ասելով, հին զինվորներն են տանջվում արդեն վիրահատված վերջավորություննեի ցավերից։ Գուցե մինչև ուղնուծուծը նա այնպես էր ներծծված ծայրահեղ ախտամոլությամբ, որ սուրբ ջրերը չէին կարողանում հասնել այնտեղ թաքնված դևին։ Գուցե ինքը, որին Աստված կարող էր ներել մարդկային սերը սրբազան սիրուն միաձուլելու համար, պետք է որ հանդիպեր նրան, որի համար թափվում էին այդքան ճիգեր։ Չէ՞ որ մի սերը նրան հասցրել էր մյուսին։ Թերևս նրա մեջ կատարվում էր կենսական ուժի տեղափոխություն, որը հղի էր անխուսափելի տվայտանքներով։ Ամեն ինչ այդ բնագավառում լի է տարակուսանքով և խավարով. գիտությունը չի կամեցել ուսումնասիրել այդ թեման՝ համարելով այն խիստ անբարոյական, խիստ անվանարկիչ, կարծես թե բժիշկն ու գրողը, քահանան ու քաղաքական գործիչը կասկածից վեր չեն։ Այնուամենայնիվ, մի բժիշկ արիություն ունեցավ ձեռնամուխ լինելու գիտական փորձերի, որոնք նրա մահվան պատճառով անավարտ մնացին։ Գուցե մռայլ մելամաղձությունը, որ համակել էր Եսթերին և մթագնում էր նրա երջանիկ կյանքը, բխում էր մասամբ այդ բոլոր պատճառներից։ Եվ, անընդունակ լինելով գիտակցել դրանք, նա տառապում էր, ինչպես այն հիվանդները, որոնք գաղափար չունեն ո՛չ բժշկությունից, ո՛չ վիրաբուժությունից։ Տարօրինա՜կ երևույթ։ Առատ և առող¬ջարար սնունդը, որը փոխարինել էր զզվելի ու գրգռիչ սննդին, չէր կազդուրում Եսթերին։ Մաքուր և կանոնավոր կյանքը, ուր չափավոր աշխատանքին հետևում էր հանգիստը, և որը փոխարինել էր այն անկարգությանը, ուր զվարճությունները նույնքան սոսկալի էին, որքան չարչարանքները, այդ կյանքը ճզմում էր երիտասարդ պանսիոներուհուն։ Ամենակենարար հանգիստը, խաղաղ գիշերները, որ փոխարինել էին ընկճող հոգնածությանը և դաժանագույն հուզումներին, տենդ էին առաջացնում, որի ախտանիշները վրիպում էին պանսիոներուհիներին բուժող միանձնուհու ուշադրությունից։ Վերջապես, բարիքն ու երջանկությունը, որ բռնել էին չարիքի և դժբախտության տեղը, ապահովությունը, որ փոխարինել էր անհանգստությանը, նույնքան կործանարար էին Եսթերի համար, որքան նրա անցյալ թշվառությունները կործանարար նրա դեռատի ընկերուհիների համար։ Բուսնելով անառակության հողում, անառակության մեջ էլ նա զարգացել էր։ Նրա դժոխային ծննդավայրը դեռ տիրապետող էր հակառակ իր անխորտակելի կամքի գերագույն հրամաններին։ Այն, ինչ Եսթերն ատում էր՝ կյանք էր, ինչ սիրում էր` մահ։ Նա այնպիսի ջերմեռանդ հավատք ուներ, որ երկյուղածությունից հրճվում էր նրա հոգին։ Նա սիրում էր աղոթել։ Իր հոգին բացել էր ճշմարիտ կրոնի պայծառությունների առաջ և այն ընդունում էր առանց ճիգերի, առանց տարակուսանքների։ Նրան դաստիարակող քահանան հիացմունքի մեջ էր, բայց Եսթերի մարմինը մշտապես ընդվզում էր իր հոգու դեմ։

Տղմոտ լճակից որսացել էին ծածաններ ու գցել մարմարյա մի ավազանի հիանալի զուլալ ջրի մեջ, որպեսզի բավարարեին տիկին դը Մենտընոնի քմայքները, որը նրանց կերակրում էր թագավորական սեղանի փշրանքներով. ծածանները հյուծվում էին։ Նվիրվածությունը հատուկ է կենդանիներին, բայց մարդը երբեք նրանց չի օժտի շողոքորթության բորոտությամբ։ Մի պալատ ական մատնանշեց այդ լռին ընդդիմադրությունը Վերսալում. «Ինձ նման,— ասաց այդ չթագադրված թագուհին,— դրանք էլ կարոտում են իրենց ճահիճը»։ Այդ խոսքի մեջ է Եսթերի ամբողջ պատմությունը։

Երբեմն խեղճ աղջիկը, ներքին մղումով, վազվզում էր վանքի հոյակապ պարտեզներում, մտատանջ անցնում մեկ ծառից մյուսը, հուսահատորեն նետվում մութ անկյունները, այնտեղ որոնելով ի՞նչ, ինքն էլ այդ չգիտեր, բայց ենթարկ¬վում էր դիվային գայթակղությանը, կոկետություններ անում ծառերի հետ, ասում այնպիսի խոսքեր, որ նա արդեն չէր արտասանում։ Պատահում էր, որ երեկոները լորդուի նման սողում էր պատերի երկայնքով, առանց շալի, ուսերը բաց։ Հաճախ, մատուռում, արարողության ժամանակ, նա կանգնում էր, աչքերը սևեռած խաչելությանը, և բոլորը հիացումով նրան էին նայում, արտասուքները հորդում էին, բայց նա լալիս էր կատաղությունից. սրբազան տեսիլների փոխարեն, որ նա ուզում էր տեսնել, նրա առաջ հառնում էին այն բոցավառ գիշերները, երբ ինքը ղեկավարում էր խրախճանքները (ինչպես Հաբենեկը Կոնսերվատորիայում ղեկավարում է Բեթհովենի սիմֆոնիաները), սանձարձակ շարժուձևերով, անզուսպ քրքիջներով հագեցած գիշերները, մոլեգին, խոլական, անասնական գիշերներ։

Արտաքուստ նա քնքուշ էր, ինչպես կույսը, որը հողին է կպած միայն կանացի տեսքով, իսկ ներսում մոլեգնում էր մի տիրական Մեսսալինա։ Միայն նրան էր հայտնի հրեշտակի դեմ սատանայի մղած այդ պայքարի գաղտնիքը. երբ ավագուհին Եսթերին կշտամբում էր, որ նա ավելի արվեստով էր իր մազերը հարդարում, որը չէր պատշաճում կանոնին, նա գրավիչ ու փութկոտ հնազանդությամբ փոխում էր իր սանրվածքը, պատրաստ էր նույնիսկ կտրելու իր մազերը, եթե մայր-ավագուհին հրամայեր այդ։ Հայրենաբաղձությունը հուզական գրավչություն ուներ այդ աղջկա մեջ, որը կնախ¬ընտրեր կործանվել, քան վերադառնալ պիղծ երկիրը։ Նա դժգունեց, փոխվեց, նիհարեց։ Ավագուհին չափավորեց ուսու¬ցումը և իր մոտ կանչեց այդ փոքրիկ հետաքրքիր արարածին՝ հարցաքննելու համար։ Եսթերը երջանիկ էր, նա անհուն հրճվանք էր զգում իր ընկերուհիների շրջանում. նա կենսական ոչ մի մասում խաթարում չէր զգում, բայց նրա կենսունակու¬թյունը ամբողջապես խաթարված էր։ Նա ոչինչ չէր ափսոսում, ոչինչ չէր ցանկանում։ Ավագուհին զարմացած իր սանուհու պատասխանների վրա, չգիտեր ինչ մտածեր, տեսնելով, որ աղջիկը ենթակա է հյուծող մի նվաղկոտության։

Հենց որ դեռատի սանուհու վիճակը դարձավ վտանգավոր, բժիշկ կանչվեց, բայց այդ բժիշկը ծանոթ չէր Եսթերի նախկին կյանքին և չէր կարող կասկածել այդ մասին. նա աղջկան միանգամայն առողջ գտավ, որովհետև ոչ մի հիվան¬դություն չբացահայտեց։ Հիվանդը պատասխանեց այնպես, որ հերքվեցին բժշկի բոլոր ենթադրությունները։ Մնում էր մի միջոց՝ լուծելու գիտնականի կասկածը. նրա մեջ մի սոսկալի միտք ծագեց. Եսթերը համառորեն հրաժարվեց բժշկի քննությունից։ Տեսնելով դրության վտանգավորությունը, ավագու¬հին կանչել տվեց աբբա Էրրերային։

Իսպանացին եկավ, տեսավ Եսթերի հուսահատական վիճակը և առանձին կարճ զրույց ունեցավ բժշկի հետ։ Այդ գաղտնի զրույցից հետո գիտության մարդը հայտարարեց հոգևորականին, որ փրկության միակ միջոցը ճանապարհորդությունն էր Իտալիա։

Աբբահայրը համաձայնեց, որ այդ ճանապարհորդությունը տեղի ունենա Եսթերի մկրտությունից ու առաջին հաղորդությունից առաջ։

— Դեռ որքա՞ն ժամանակ է հարկավոր,— հարցրեց բժիշկը։

— Մի ամիս,— պատասխանեց ավագուհին։

— Նա կմեռնի,— առարկեց բժիշկը։

— Այո՛, բայց շնորհով ու հոգու փրկությամբ լուսավորված,— ասաց աբբան։

Կրոնական հարցը Իսպանիայում վեր է քաղաքական, քաղաքացիական ու կենսական հարցերից, ուստի բժիշկը այլևս ոչինչ չառարկեց իսպանացուն. նա դարձավ ավագուհուն, բայց ահեղ աբբան բռնեց նրա ձեռքը, որպեսզի ետ պահի։

— Ոչ մի խոսք, պարոն,— ասաց նա։

Բժիշկը, հակառակ իր կրոնասիրությանը և միապետական հայացքներին, Եսթերի վրա նետեց գորովալի գթասիրությամբ մի քնքուշ հայացք։ Այդ աղջիկը գեղեցիկ էր, ինչպես իր ցողունի վրա հակված շուշանը։

— Թո՛ղ Աստծու օրհնությունն իջնի, ուրեմն,-բացականչեց նա, և դուրս եկավ։

Հենց նույն օրը, երբ տեղի ունեցավ այդ խորհրդակցությունը, Եսթերի հովանավորը նրան տարավ «Ռոշե դը Կանկալը», որովհետև աղջկան փրկելու ցանկությունն այդ քահանային ներշնչել էր ամենատարօրինակ հնարներ. նա փորձեց երկու ծայրահեղ միջոց` ընտիր մի ճաշ, որը կարող էր խեղճ աղջկան հիշեցնել իր խրախճանքները, ապա Օպերան, որը նրան պիտի ներկայացներ աշխարհիկ մի քանի պատկերներ։ Հարկավոր եղավ այդ մարդու ճնշող հեղինակությունը, որպեսզի դեռատի սրբուհին համաձայներ այդպիսի սրբապղծությունների։ Էրրերան այնպես էր ծպտվել զինվորականի հագուստով, որ Եսթերը դժվար ճանաչեց նրան. նա հոգ տարավ, որ իր ուղեկցուհին քող վերցնի, և նրան տեղավորեց մի օթ¬յակում, որտեղ աղջիկը կարող էր հեռու մնալ մարդկանց հա¬յացքներից։ Այդ միջոցը, որն անվտանգ էր հաստատուն առաքինության համար, շուտով սպառեց իր ուժը։ Սանուհին խորշանք զգաց իր հովանավորի ճաշկերույթներից, կրոնական գարշանք՝ դեպի թատրոնը, և վերստին ընկավ իր տխուր մտածումների մեջ։

— Նա մեռնում է Լյուսիենի սիրուց,— ասաց ինքն իրեն Էրրերան, որն ուզում էր թափանցել այդ հոգու խորքը և իմանալ այն ամենը, ինչ կարելի էր նրանից պահանջել։

Եվ ահա վրա հասավ մի պահ, երբ այդ խեղճ աղջիկը կարող էր հենվել սոսկ իր բարոյական ուժի վրա, երբ մարմինը պատրաստ էր տեղի տալու։ Քահանան հաշվեց այդ րոպեի մոտենալը՝ գործնական այն ահավոր կորովամտությամբ, որով դահիճները մի ժամանակ աչքի էին ընկնում՝ հարցաքննելու իրենց արվեստի մեջ։ Նա իր սանուհուն գտավ պարտեզում, նստարանի վրա, որթատունկից հյուսված մի տաղավարի մոտ, ապրիլյան շոյող արևի տակ։ Թվում էր, թե նա մրսում է և եկել է տաքանալու այնտեղ. ընկերուհիները հետաքրքրությամբ դիտում էին թորշոմած խոտի գույնի նրա գունատությունը, մեռնող գազելի նրա աչքերը և նրա մելամաղձոտ կեցվածքը։

Իսպանացուն ընդառաջ գնալու համար Եսթերը վեր կացավ այնպիսի շարժումով, որը ցույց էր տալիս, թե նրա մեջ որքան քիչ կյանք կար, ավելին՝ որքան քիչ հակում դեպի կյանքը։ Այդ խեղճ բոհեմուհին, այդ վիրավոր, վայրի ծիծեռնակը, երկրորդ անգամ շարժեց Կարլոս Էրրերայի գութը։ Այդ մռայլ դեսպանը, որին Աստված պետք է ուղարկած լիներ սոսկ իր վրեժխնդրությունների իրագործման համար, հիվանդին դիմավորեց մի ժպիտով, որը ինչքան դառնություն, նույնքան քաղցրություն էր արտահայտում, ինչքան վրիժառություն՝ նույնքան գթասիրություն։ Եսթերը, որ այդ գրեթե վանական կյանքում հակված էր խորհրդածության, խորասուզված ինքն իր մեջ, տեսնելով իր հովանավորին, երկրորդ անգամ անվստահության զգացում ունեցավ, բայց առաջին անգամվա նման իսկույն հանգստացավ նրա խոսքերից։

— Դե՛ լավ, սիրասուն զավակս, ինչո՞ւ դուք երբեք ինձ հետ չեք խոսում Լյուսիենի մասին։

-Ես ձեզ խոստացել էի,— պատասխանեց աղջիկը` ամբողջ մարմնով ջղային սարսուռ զգալով,— ես ձեզ երդվել էի բնավ չարտասանել այդ անունը։— Սակայն, դուք չեք դադարել նրա մասին մտածելուց։

— Այդ է, պարոն, իմ միակ մեղքր։ Ամեն ժամ ես նրա մասին եմ մտածում, և երբ դուք երևացիք, մտքումս նրա անունն էի արտասանում։

— Անջատումը ձեզ սպանում է։

Պատասխանի փոխարեն, Եսթերը խոնարհեց գլուխը այն հիվանդի նման, որն զգում է գերեզմանի շունչը։

— Նորի՞ց տեսնել նրան…,— ասաց քահանան։

— Այդ կնշանակեր ապրել,— պատասխանեց Եսթերը։

— Նրա մասին մտածում եք միայն հոգո՞վ։

— Ահ պարոն, սերն անբաժանելի է հավետ։

— Նզովյա՛լ ցեղի դուստր, ես ամեն ինչ արի քեզ փրկելու համար։ Ես քեղ թողնում եմ քո բախտին, դու վերստին կտեսնես Լյուսիենին։ — Ինչո՞ւ եք նզովում իմ երջանկությունը։ Մի՞թե ես չեմ կարող սիրել Լյուսիենին և միաժամանակ նվիրվել առաքինությանը, որը նույնքան եմ սիրում, որքան նրան։ Մի՞թե ես պատրաստ չեմ այստեղ մեռնելու դրա համար, ինչպես պատրաստ կլինեմ մեռնելու նրա՛ համար։ Մի՞թե ես չեմ հանգչում այդ երկու մոլեռանդությունների համար. առաքինության համար, որն ինձ արժանի է դարձնում նրան, նրա՛ համար, ով ինձ նետել է առաքինության գիրկը. այո՛, ես պատրաստ եմ մեռնել, առանց նրան տեսնելու, պատրաստ եմ ապրելու, նրան նորից տեսնելով։ Թո՛ղ Աստված լինի իմ դատավորը։

Նրա դեմքը նորից կենդանացավ, գունատությունը ոսկե¬փայլ երանգ ստացավ։ Եսթերի թովիչ գեղեցկությունը վերականգնվեց նորից։

— Երբ դուք կլվացվեք մկրտության ջրով, հենց հաջորդ օրը կտեսնեք Լյուսիենին, և եթե հավատում եք, որ կարող կլինեք նրա հետ առաքինի ապրել՝ նվիրվելով նրան, դուք այլևս չեք անջատվի իրարից։

Քահանան հարկադրված եղավ բարձրացնել Եսթերին, որի սրունքները ծալվում էին։ Խեղճ աղջիկն ընկավ, կարծես հողը սահեց նրա ոտքերի տակից. աբբահայրը նրան նստեցրեց նստարանին, և երբ աղջիկը վերստացավ խոսելու ունակությունը, ասաց.

— Բայց ինչո՞ւ ոչ այսօր։

— Դուք ուզում եք սրբազանին զրկե՞լ ձեր մկրտության և դարձի հանդեսից։ Դուք չափազանց մոտ եք Լյուսիենին և հեռու՝ Աստծուց։

— Այո, ես ուրիշ ոչ մի բանի մասին չէի մտածում։

— Դուք երբե՛ք չեք պատկանի որևէ կրոնի,— ասաց քահանան խոր հեգնանքով։ — Աստված բարի է,— հարեց աղջիկը,— նա կարդում է իմ սիրտը։

Եսթերի ձայնի, նայվածքի, շարժուձևերի և կեցվածքի մեջ պոռթկացող միամտությունից հաղթահարված՝ Էրրերան առաջին անգամ համբուրեց նրա ճակատը։

— Անառակները դիպուկ մականուն են տվել քեզ. դու կգայթակղեցնեիր նույնիսկ հայր Աստծուն։ Անհրաժեշտ է ևս մի քանի օր, իսկ հետո, դուք՝ երկուսդ էլ, ազատ կլինեք։

— Երկո՜ւսս էլ,— կրկնեց աղջիկը զմայլագին ուրախությամբ։

Այդ տեսարանր զարմացրեց հեռվից դիտող սանուհիներին և դաստիարակչուհիներին, որոնք տեսնելով Եսթերի կերպարանափոխությունը, կարծեցին, թե ներկա են եղել կախարդական ինչ-որ գործողության։ Աղջիկն ամբողջապես փոխված էր և կյանքով առլեցուն։ Նա նորից հայտնվեց սիրո իր իսկական էությամբ, նազելի, պչրուն, հրապուրիչ, զվարթ. վերջապես նա հարություն առավ։

Էրրերան բնակվում էր Կասետ փողոցում, Սեն-Սյուպլիս եկեղեցու մոտ, որի ծխին էր պատկանում. խստաշունչ ու չոր ոճով կառուցված այդ եկեղեցին հարմար էր այդ իսպանացուն, որի կրոնը մոտ էր դոմինիկյանների ուխտի կանոնադրությանը։

Ֆերդինանդ VII-ի նենգավոր քաղաքականության կամավոր այդ զոհը վնասում էր կոնստիտուցիայի գործին, հաստատ իմանալով, որ իր անձնվիրությունը արքունիքին՝ կարող է վարձատրվել միայն Rey netto^[8] վերականգնման ժամանակ։ Կարլոս Էրրերան հոգով ու մարմնով նվիրվեց camarilla^[9]-ին այն պահին, երբ կորտեսների տապալման մասին խոսք անգամ չէր կարող լինել։ Աշխարհիկ հասարակության աչքում նման վարքագիծը վեհ հոգու նշան էր։ Անգուլեմի դուքսի ար¬շավանքն ավարտվել էր, իշխում էր Ֆերդինանդ թագավորը, իսկ Կարլոս Էրրերան չշտապեց Մադրիդ՝ պահանջելու իր ծառայությունների վարձատրությունը։ Դիվանագիտական լռությամբ պաշտպանվելով հետաքրքրասիրությունից, Փարիզում մնալը պատճառաբանելով Լյուսիեն դը Ռյուբամպրեի նկատմամբ ունեցած բուռն սիրով, որին և երիտասարդը պարտական էր իր ազգանունը փոխելու վերաբերյալ թագավորական հրամանագիրը։

Բացի այդ, Էրրերան շատ մութ կյանք էր վարում, հետևելով այն հոգևորականների ավանդական ապրելակերպին, որոնք ունեն գաղտնի միսիաներ։ Նա իր կրոնական պարտավորությունները կատարում էր Սեն-Սյուպլիս եկեղեցում. տնից դուրս էր գալիս միայն գործով, այն էլ միշտ երեկոները և կառքով։ Նրա օրն անցնում էր Իսպանիայում ընդունված ցերեկային քնով՝ նախաճաշի և ճաշի միջև եղած հանգստով, այսինքն՝ այն ժամերին, երբ Փարիզն աղմկալից է ու գործարար։ Իսպանական սիգարն էլ իր դերն ուներ և խլում էր այնքան ժամանակ, որքան ծխախոտը։ Ծուլությունը նույնքան լավ դիմակ է, որքան լրջախոհությունը, որը նույնպես դիմակ է։ Էրրերան ապրում էր տան մի թևի երկրորդ հարկում, իսկ Լյուսիենն զբաղեցնում էր մյուս թևը։ Այդ երկու բնակարանները բաժանվում և միաժամանակ միանում էին ընդունելության հատկացված մի հարկաբաժնով, որի վաղեմի փարթամությունը հավասարապես պատշաճում էր թե' եկեղեցու խստակրոն սպասավորին և թե' երիտասարդ պոետին։ Այդ տան բակը մռայլ տեսք ուներ։ Մեծ, սաղարթախիտ ծառեր ստվերում էին պարտեզը։ Լռությունն ու համեստությունը հատուկ են քահանաների բնակած տներին։ Էրրերայի բնակարանը կարելի էր նկարագրել մի բառով՝ դա խուց էր, Լյուսիենի բնակարանը փայլում էր շքեղությամբ ու հարդարված էր նրբաճաշակ փարթամությամբ և պարունակում էր այն ամենը, ինչ պահանջում է մի դենդիի, պոետի, գրողի, փառասերի, ախտամոլի կենցաղը։ Արատավոր, միաժամանակ գոռոզ ու սնափառ կենցաղը մի մարդու, որն անկարգ է, բայց ծարավի է կարգուկանոնի, մեկն այն անկատար հանճարներից, որոնք օժտված են ցանկանալու և հղանալու կարողությամբ, որ թերևս միևնույն բանն է, բայց որոնք ուժ չունեն կենսագործելու։

Էրրերան ու Լյուսիենը մի ամբողջ քաղաքականության մարմնացումն էին։ Դրանում էր, անշուշտ, նրանց կապի գաղտնիքը։

Ծերունիները, որոնց մոտ կենսական եռանդը փոխադրված է շահերի ոլորտը, հաճախ կարիք են զգում գեղեցիկ մի գործիքի, երիտասարդ ու կրքոտ մի դերասանի, իրագործելու համար իրենց մտադրությունները։ Ռիշելյոն չափազանց ուշ սկսեց փնտրել սպիտակ, չքնաղ դեմքով բեղավոր մի երիտասարդի, որպեսզի նրան նետեր այն կանանց մեջ, որոնց ինքը պետք է զվարճացներ։ Ջահել թեթևսոլիկներից չհասկացված` նա հարկադրված եղավ արտաքսել իր տիրակալի մորը և ահաբեկել թագուհուն, նախապես վարձելով հրապուրել թե' մեկին և թե' մյուսին, թեև նա այնպես չէր կերտված, որ դուր գար թագուհիներին։

Ինչ էլ ուզում է լինել, փառասիրական կյանք վարողը անխուսափելիորեն բախվելու է մի կնոջ, և այն էլ մի այնպիսի ժամանակ, երբ նման հանդիպումը միանգամայն անսպասելի է։

Որքան էլ հզոր լինի խոշոր քաղաքական գործիչը, նրան մի կին է հարկավոր, որին հակադրի մի այլ կնոջ, ինչպես հոլանդացիներն են ադամանդ հղկում ադամանդով։ Հռոմը, իր հզորության շրջանում, հպատակվում էր այդ անհրաժեշտությանը։ Նկատենք նաև, թե իտալացի կարդինալ Մազարինին որքա՜ն հզոր էր ֆրանսիական կարդինալ Ռիշելյորից։ Ռիշելյոն ընդդիմադրության է հանդիպում ազնվապետների կողմից ու գործի է դնում կացինը և իր իշխանության ծաղկման շրջանում ուժասպառ մեռնում է մի մենամարտում, ուր նրան զինակից էր միայն մի կապուցինյան։ Մազարինին մերժված էր բուրժուազիայի ու ազնվականության միացյալ ուժերի կողմից, որոնք զինված էին ու երբեմն էլ հաղթական, և որոնք փախուստի մատնեցին թագավորական ընտանիքին, բայց Աննա Ավստրիացու սպասավորը ոչ ոքի գլուխը չի կտրում, կարողանում է հպատակեցնել բովանդակ Ֆրանսիային, հղկում է Լյուդովիկոս XIV-ին, որն ավարտեց Ռիշելյոյի գործը՝ Վերսալի մեծ պալատում ոսկեզօծ լարով խեղդելով ազնվականությանը։

Տիկին Պոմպադուրի մահով կործանվեց Շուազյոլը։ Էրրերան օգուտ էր քաղել այդ նշանավոր օրինակներից, նա իրեն ըստ արժանվույն հատուցել էր, ավելի վաղ, քան այդ արել էր Ռիշելյոն։ Հանձին Լյուսիենի չէ՞ր ընտրել արդյոք մի Սեն-Մարի, բայց՝ հավատարիմ Սեն-Մարի։ Ոչ ոք չէր կարող պատասխանել այս հարցերին և ոչ էլ չափել այդ իսպանացու փառասիրությունը, ինչպես հնարավոր չէր նախատեսել, թե ինչպիսին կլիներ նրա վախճանը։ Նրանք, որ նման հարցեր էին տալիս և բացահայտել էին երկար ժամանակ թաքուն մնացած այդ կապը, ձգտում էին բացել այն սոսկալի գաղտնիքը, որին Լյուսիենը իրազեկ եղավ միայն մի քանի օր առաջ։ Կարլոսը կրկնակի փառասեր էր. նրա վարքագիծն այդ էր ապացուցում նրան ճանաչող մարդկանց, որոնք կարծում էին, թե Լյուսիենը այդ քահանայի ապօրինի զավակն է։

Տասնհինգ ամիս հետո այն երեկոյից, երբ Լյուսիենը երևաց Օպերայում, շատ վաղ նետվելով մի հասարակության մեջ, որտեղ աբբան ուզում էր երիտասարդին տեսնել միայն այն ժամանակ, երբ նրան վերջնականապես զինած կլիներ աշխարհիկ հասարակության դեմ, Լյուսիենն իր ախոռում ուներ երեք սքանչելի նժույգ, հատուկ մի փակ կառք՝ իրիկվա համար, մի կաբրիոլետ ու մի տիլբուրի՝ առավոտվա համար։ Նա ճաշում էր քաղաքում։ Էրրերայի կանխատեսություններն իրականացվել էին։ Զեխությունը աիրապետել էր իր աշակերտին. բայց նա անհրաժեշտ էր համարում խափանել այն խելացնոր սերը, որ Լյուսիենը պահում էր իր սրտում Եսթերի նկատմամբ։ Մոտ քառասուն հազար ֆրանկ ծախսելուց հետո ամեն մի նոր խենթություն Լյուսիենին է՛լ ավելի ուժգնակի էր մղում դեպի Տորպիլը. նա համառորեն փնտրում էր նրան, և որովհետև նրան չէր գտնում, ուստի այդ աղջիկը նրա համար դառնում էր այն, ինչ որսը՝ որսորդի համար։

Էրրերան կարո՞ղ էր կռահել պոետի սիրո բնույթը։ Բավական է, որ այդ զգացումը կիզելով սիրտը և տիրապետելով այդ հասակավոր երեխայի ամբողջ էությանը, հասնի նրա գիտակցությանը, պոետը սիրո ուժով այնքան կբարձրանա մարդկությունից, ինչքան բարձր է իր երևակայության զորու¬թյամբ։ Իր հոգևոր բնության քմայքի շնորհիվ օժտված լինելով իրականությունը պատկերներով արտահայտելու հազվագյուտ ունակությամբ, պատկերներ, որոնց մեջ դրոշմված են և՛ զգացում, և՛ միտք, նա սիրույն է նվիրում իր հոգու թևերը, նա զգում է ու պատկերում, գործում է ու խորհրդածում, նա մտովի բազմապատկում է զգացողությունները, ապագայի վերաբերյալ իր երազներում և անցյալի իր վերհուշերում նա եռակի վերապրում է ներկայի երանությունը, նա դրա մեջ մտցնում է ոգու նրբին վայելքները, որոնք նրան դարձնում են արվեստագետների իշխան։ Պոետի կիրքը այդ ժամանակ դառնում է վեհագույն մի պոեմ, որի մեջ մարդկային զգացումների ուժը երբեմն դուրս է գալիս հնարավորի սահմաններից։

Այդ ժամանակ պոետը իր սիրուհուն չի՞ դնում այնպիսի բարձր մակարդակի վրա, որտեղ կանայք չէին ուզենա գտնվել. լամանշեցի վսեմ ասպետի նման, նա գեղջուկ աղջկան կերպարանափոխում է իշխանադստեր։ Պոետն ունի կախարդական գավազան և ինչին հպվում է, այն դարձնում է հրաշալի, և այդպիսով հեշտասիրությունը բարձրացնում իդեալականի սքանչելի աշխարհը։ Այդ պատճառով նման սերը կրքի մի նմուշ է. նա ծայրահեղ է ամեն ինչում՝ հույսի, հուսահատության, զայրույթի, տխրության և ուրախության մեջ, նա թռչում է, ոստնում, սողում. նա նման չէ հոգեկան այն հուզումներից ոչ մեկին, որ զգում են սովորական մարդիկ. քաղքենիական սիրո համեմատությամբ դա այն է, ինչ ալպյան լեռների հավերժահոս գետը՝ հովտի առվակի հանդեպ։ Այդ սքանչելի հանճարներն այնքան հազվադեպ են հասկացված լինում, որ իրենք իրենց վատնում են խաբուսիկ հույսերով, հյուսվում են իդեալական սիրուհիների որոնման ճանապարհին՝ մահանում են գրեթե միշտ, ինչպես այն գեղեցիկ միջատները, որոնք, սիրո տոնի համար բնության ամենապոետիկական քմայքով պճնազարդված, ընկնում են անցորդի ոտքերի տակ և ճզմվում կուսական վիճակում։ Բայց կա և այլ վտանգ։ Երբ նրանք հանդիպում են իրենց ոգուն համապա¬տասխան մի տիպարի, որը հաճախ մի հացավաճառուհի է, այն ժամանակ նրանք վարվում են Ռաֆայելի նման, գեղեցիկ միջատի նման, նրանք մահանում են Ֆորնարինայի ոտքերի մոտ։

Լյուսիենը հասել էր դրան։ Նրա պոետական բնավորությունը, որն ամեն բանում, և՛ բարու, և' չարի մեջ երբեք չափավորություն չգիտեր, հանձին այդ աղջկա տեսել էր մի հրեշտակի, մի աղջկա, որին անառակությունը ավելի շուտ միայն քսվել էր, բայց որը չէր անառակացրել. Լյուսիենը նրան մշտապես տեսնում էր ձյունաթույր, թևավոր, անարատ ու խորհրդավոր, ինչպիսին Եսթերն իրոք դարձել էր հանուն նրա, կռահելով, որ իր սիրահարը ուզում է, որ ինքը լինի հենց այդպիսին։

1825 թվականի մայիսի վերջերին Լյուսիենը կորցրեց իր ամբողջ աշխուժությունը. նա այլևս տանից դուրս չէր գալիս, ճաշում էր Էրրերայի հետ, մտախոհության մեջ էր ընկնում, աշխատում էր, կարդում դիվանագիտական տրակտատների հավաքածուն. թուրքական ձևով նստում էր բազմոցին. օրական քաշում էր երեք-չորս նարգիլե։ Նրա սպասյակը ավելի շատ զբաղված էր այդ գեղեցիկ անոթի խողովակները մաքրելով և դրանք հոտավետելով, քան Բուլոնյան անտառի զբոսանքից առաջ ձիերը մաքրելով և վարդերով պճնելով։

Այն օրը, երբ իսպանացին տեսավ Լյուսիենի դժդունած դեմքը, որի վրա նշմարեց զսպված սիրո խենթությունից առաջ եկած հիվանդության հետքերը, ուզեց թափանցել այդ մարդու սրտի խորքը, որի վրա հիմնել էր իր կյանքի բարեկեցությունը։

Մի գեղեցիկ երեկո Լյուսիենը, բազկաթոռում փռված, պարտեզի ծառերի արանքից դիտում էր մայրամուտը` դանդաղորեն ու համաչափ արտաշնչելով անուշահոտ ծուխը, ինչպես անում են մտահոգ բոլոր ծխողները. նա իր անրջանքից զարթնեց արձակված խորունկ մի հառաչանքից։ Շուռ եկավ և տեսավ աբբահորը, կանգնած, բազուկները կրծքին խաչաձև։

— Դու այստե՞ղ ես,— ասաց պոետը։

— Եվ բավական ժամանակ,— պատասխանեց քահանան,— իմ մտքերը հետևում էին քո մտքերի թռիչքին...

Լյուսիենը հասկացավ այդ խոսքը։

— Ես ինձ երբեք չեմ վերագրել այնպիսի բրոնզյա բնա¬վորություն, ինչպիսին քո բնավորությունն է։ Կյանքն ինձ համար հաջորդաբար մե՛կ դրախտ է, մե՛կ դժոխք, բայց երբ, պատահմամբ, նա ոչ ա՛յս է, ոչ ա՛յն, ինձ ձանձրացնում է, և ես տաղտուկ եմ զգում...

— Ինչպե՞ս կարելի է ձանձրանալ, երբ այնքան հոյակապ ակնկալիքներ ունես...

— Երբ չես հավատում այդ ակնկալիքներին, կամ երբ դրանք շա՛տ են մշուշապատ...

— Թո՛ղ հիմարություններդ,— ասաց քահանան։— Ավելի արժանավայել է թե' քեզ և թե' ինձ, որ դու բանաս սիրտդ։ Մեր միջև կա այն բանը, ինչ չպետք է լինի՝ մի գաղտնիք։ Այդ գաղտնիքը տևում է արդեն տասնվեց ամիս։ Դու սիրում ես մի կնոջ։

— Հետո՞։

— Պիղծ մի աղջկա, Տրոպիլ մականունով։

— Հետո՛ ինչ։

— Զավակս, ես քեզ թույլատրել էի ունենալ մի սիրուհի, բայց պալատական շրջանի մի կին, երիտասարդ, գեղեցիկ, ազդեցիկ, առնվազն կոմսուհի։ Ես քեզ համար ընտրել էի տիկին դ'Էսպարին, որպեսզի առանց խղճի խայթի, նրան դարձնեինք քո հաջողության գործիքը, որովհետև նա երբեք չէր ապականի քո սիրտը և ազատ կթողներ այն... Սիրել վարնոց մի պոռնիկի, երբ չունես թագավորներին հատուկ ուժ՝ նրան ազնվացնելու համար, ահռելի սխալ է։

— Մի՞թե ես առաջինն եմ, որ, հրաժարվելով փառասիրությունից, գնում եմ խելացնոր սիրո զառիվայրով։

— Բարի,— ասաց քահանան, նարգիլեի bacchinetto^[10]-ն, որ Լյուսիենը գետին էր գցել, բարձրացնելով և տալով նրան։— Ես հասկանում եմ, թե ինչ ես ակնարկում։ Մի՞թե չի կա¬րելի միացնել փառասիրությունն ու սերը։ Երեխա՛, հանձին ծեր Էրրերայի, դու ունես մի մայր, որի նվիրվածությունն անսահման է…

— Ես այդ գիտեմ, բարեկամս,— ասաց Լյուսիենը բռնելով նրա ձեռքը և թոթվելով այն։

— Դու ձգտում էիր հարստության խաղալիքներն ունենալ, դու դրանք ունես։ Դու ուզում ես փայլել, ես քեզ ուղղում եմ դեպի իշխանություն տանող ճանապարհը, ես համբուրում եմ շատ աղտոտ ձեռքեր, որպեսզի քեզ առաջ մղեմ, և դու առաջ կգնաս։ Եվս մի որոշ ժամանակ, և քեզ չի պակասի ոչինչ այն ամենից, ինչ դուր է գալիս տղամարդկանց ու կանանց։ Քո քմայքներից կանացիացած, բայց առնական ես քո ոգով. ես քեզ հիմնովին հասկացել եմ և ամեն բան ներում եմ։ Բավական է դու մի խոսք ասես, և կբավարարվեն քո անցողիկ կրքերը։ Ես վեհացրել եմ քո կյանքը, դրան տալով քաղաքականության և իշխանության դրոշմը, որն այն դարձնում է մարդկանց մեծամասնության պաշտամունքի առարկա։ Դու կլինես նույնքան մեծ, որքան փոքր ես հիմա. բայց հարկավոր չէ փշրել այն հաստոցը, որով մենք դրամ ենք կտրում։ Ես քեզ թույլատրում եմ ամեն բան, բացի այն սխալներից, որ կործանարար են քո ապագայի համար։ Երբ ես քո առջև բաց եմ անում Սեն-Ժերմեն արվարձանի սալոնների դռները, քեզ արգելում եմ թավալվել առուների մեջ։ Լյուսիե՛ն, ես կլինեմ երկաթի պես ամուր քո շահերի համար, քե՛զ համար. հանուն քեզ ես ամեն ինչ կհանդուրժեմ։ Դրա համար կյանքի խաղում քո կատարած սխալը ես վերածել եմ հմուտ խաղացողի քայլի... Լյուսիենը մոլեգին շարժումով բարձրացրեց գլուխը։

— Ե՛ս եմ առևանգել Տորպիլին։

— Դո՞ւ,— գոչեց Լյուսիենը։

Անասնական մոլեգնության նոպայի մեջ՝ պոետը վեր կացավ, ոսկեզօծ և թանկագին քարերով զարդարված bacchilieto-ն շպրտեց քահանայի երեսին և այնպիսի ուժգնությամբ հրեց նրան, որ ըմբիշը գետին տապալվեց։

— Ե՛ս,— ասաց իսպանացին, վեր կենալով և պահպանելով իր ահարկու լրջությունը։

Սև կեղծամն ընկել էր։ Ողորկ մի գանգ, ինչպիսին կմախքի գլուխն է, մատնեց այդ մարդու իսկական կերպարանքը, որ զարհուրելի էր։ Լյուսիենը նստեց բազմոցին, ձեռքերը կախ, ընկճված, բութ հայացքով նայելով աբբահորը։

— Ե՛ս առևանգեցի նրան,— շարունակեց քահանան։

— Ի՞նչ արիր նրան։ Դու նրան հափշտակել ես դիմակահանդեսի հաջորդ օրը...

— Այո, հաջորդ օրը, այն բանից հետո, երբ տեսա, որ քեզ պատկանող էակին վիրավորում են ստահակները, որոնց նույնիսկ չէի կամենա ոտքով խփել։

— Ստահակնե՜ր... իսկ ինչո՞ւ չես ասում հրեշներ,— ասաց Լյուսիենը՝ ընդհատելով նրան։— Նրանք այնպիսի հրեշներ են, որոնց համեմատությամբ գիլյոտինով գլխատվողները հրեշտակներ են։ Գիտե՞ս, թե այդ խեղճ Տորպիլը ինչ է արել նրանցից երեքի համար։ Այդ երեքից մեկը երկու ամիս նրա սիրեկանն է եղել։ Եսթերն աղքատ էր և իր հացը փնտրում էր փողոցում, իսկ տղամարդը ոչ մի գրոշ չուներ, հասել էր այն դրությանը, ինչպես ես, երբ դուք ինձ հանդիպեցիք գետի եզերքին. այդ կտրիճը գիշերները վեր էր կենում, մոտենում պահարանին, որտեղ գտնվում էին այդ աղջկա ճաշի մնացորդները, և ուտում էր դրանք։ Ի վերջո Եսթերը հայտնաբերում է այդ արարքը, ամաչում նրա փոխարեն, ջանում է շատ մնացորդներ թողնել և երջանիկ էր դրա համար. նա այդ միայն ինձ է պատմել, կառքում, Օպերայից վերադառնալիս։ Երկրորդը գողություն էր կատարել, բայց, նախքան կբացահայտեին գողությունը, Եսթերը նրան փոխ էր տալիս հարկավոր գումարը, որպեսզի սա տեղը դնի, բայց մոռանում էր վերադարձնել խեղճ աղջկանից վերցրածը։ Ինչ վերաբերում է երրորդին, Եսթերը նրա բախտը սարքեց՝ խաղալով փայլուն մի կոմեդիա, որը Ֆիգարոյի հանճարին էր սազական. կեղծելով, որպես թե նրա կինն է, Եսթերը դարձավ սիրուհին մի շատ ազդեցիկ մարդու, որը նրան համարում էր քաղքենուհիներից ամենից առաքինին։ Մեկին՝ կյանք, մյուսին՝ պատիվ, երրորդին` դիրք, որը հիմա ամեն ինչ է։ Եվ ահա տե՛ս, թե նրանք ինչպես վարձատրեցին նրան...

— Ուզո՞ւմ ես, որ նրանք մեռնեն,— ասաց Էրրերան, որի աչքերում արտասուքի կաթիլներ երևացին։

— Դու էլ բա՜ն ասացիր։ Ես քեզ գիտեմ...

— Ո՛չ, իմացիր բոլորը, ցասկոտ պոետ,— ասաց քահանան,— Տորպիլը գոյություն չունի այլևս։

Լյուսիենը նետվեց Էրրերայի վրա, որպեսզի բռնի նրա կոկորդը, և այն էլ այնպիսի ուժգնությամբ, որ կարող էր գետին տապալել մի ուրիշի, բայց իսպանացու ձեռքը զսպեց պոետին։

— Դե՛, լսի՛ր,— ասաց Էրրերան սառնությամբ,— ես նրան դարձրել եմ պարկեշտ, մաքուր, բարեկիրթ, կրոնասեր մի կին, կարգին կին. նա բռնել է կրթության ուղին։ Քո սիրո ազդեցությամբ նա կարող է և պետք է դառնա մի Մինոն, մի Մարիոն դը Լորմ, կամ մի դյու Բարրի, ինչպես ասում էր այն լրագրողը Օպերայում։ Դու կա՛մ նրան բացեիբաց կըն¬դունես որպես քո սիրուհին, կա՛մ կմնաս քո ստեղծագործության վարագույրի հետևում, մի բան, որ ավելի խոհական կլինի։ Թե՛ մեկ և թե' մյուս որոշումը քեզ օգուտ, փառք, հաճույք և հաջողություն կբերի, բայց եթե դու այնքան մեծ քա¬ղաքագետ ես, որքան մեծ պոետ, Եսթերը քեզ համար միայն սիրուհի կլինի, իսկ հետագայում գուցե մեզ որոշ դժվար կա¬ցությունից ազատի, նա իր ամբողջ քաշով ոսկի է։ Խմի՛ր, բայց մի՛ հարբիր։ Եթե քո կրքի երասաները ես չվերցնեի իմ ձեռքը, ի՜նչ կլիներ քո վիճակը։ Տորպիլի հետ միասին երկուսով կթավալվեիք թշվառության ցեխի մեջ, որտեղից քեզ դուրս եմ քաշել... Ահա՛, կարդա՛,— ասաց Էրրերան նույն այն պարզությամբ, ինչպես «Մանլիոսի» մեջ կասեր Տալման, որին նա երբեք չէր տեսել։

Պոետի ծնկներին ընկավ մի թուղթ, որը նրան դուրս բերեց այդ անսովոր պատասխանի առթիվ զգացած հիացական վի¬ճակից։ Նա վերցրեց այդ թուղթը և կարդաց օրիորդ Եսթերի գրած առաջին նամակը,

։«Պարոն աբբա Կարլոս Էրրերային։

։Իմ թանկագին խնամակալ, մի՞թե չեք հավատա, որ ինձ մոտ երախտագիտության զգացումը բարձր է սիրուց, տեսնելով որ ես իմ շնորհակալությունները հայտնելու համար է, որ օգտագործում եմ առաջին անգամ իմ մտքերն արտահայտելու կարողությունը, փոխանակ այն նվիրելու մի սիրո նկարագրության, որը Լյուսիենը թերևս մոռացել է։ Բայց ձեզ՝ Աստծու մարդուն, ես կասեմ այն, ինչ չեմ համարձակվի ասելու նրան, որը, ի բախտավորություն ինձ, դեռ կապված է հողին։

։Երեկվա հանդիսավոր արարողությունները երանությամբ համակեցին ինձ, ուստի և իմ բախտը ես նորից հանձնում եմ ձեր ձեռքը։ Եթե ես պետք է մեռնեմ իմ սիրածից հեռու, ապա կմեռնեմ մաքրագործված, ինչպես Մագդաղինե, և իմ հոգին կլինի նրա պահպանիչ հրեշտակի մրցակցուհին։ Կարո՞ղ եմ երբևէ մոռանալ երեկվա տոնը։ Ինչպե՜ս կարելի է հրաժարվել այն փառավոր գահից, ուր ես բարձրացա։ Երեկ ես լվացի իմ բոլոր աղտեղությունները մկրտության ջրի մեջ, և ճաշակեցի մեր փրկչի սուրբ մարմինը, ես դարձել եմ նրա խորհրդատուփերից մեկը։ Այդ պահին, ես լսում էի հրեշտակների երգերը, ես ավելին էի, քան կին, ես ծնվում էի լուսաճաճանչ կյանքում, երկրային ցնծությունների մեջ, մարդկանց հիացմունքին արժանացած, խնկաբույր ամպի և արբեցուցիչ աղոթքների մեջ, ես զարդարված էի ինչպես մի կույս՝ երկնային փեսացուի համար։ Ինձ արժանի զգալով Լյուսիենին, մի բան, որ հույս չունեի, ես հրաժարվեցի ամեն տեսակ անմաքուր սիրուց, և չեմ ուզում քայլել այդ ճամփաներով, բացի առաքինության ճամփից։ Եթե իմ մարմինն ավե¬լի տկար է, քան իմ հոգին, ապա թո'ղ կործանվի այն։ Եղե՛ք իմ բախտի տնօրենը, և եթե ես մեռնեմ, ասացեք Լյուսիենին, որ մեռել եմ հանուն նրա, վերածնվելով Աստծո համար։

։։։։։։։։։։Այս կիրակի երեկոյան»։

Լյուսիենն աբբահորն ուղղեց արտասուքով մշուշված իր աչքերը։

— Դու գիտե՞ս հաստլիկ Կարոլին Բելֆյոյի բնակարանը՝ Տեբու փողոցում,— շարունակեց իսպանացին։— Այդ աղջիկը, որին լքեց դատական աստիճանավորը, սոսկալի կարիքի մեջ էր, նրան կալանք էր սպառնում. ես գնեցի նրա բնակարանը իր ամբողջ կահավորումով, և նա դուրս եկավ այնտեղից իր լաթերով։ Եսթերը, այդ հրեշտակը, որն ուզում էր բարձրանալ երկինք, իջել է այնտեղ և սպասում է քեզ։

Նույն րոպեին Լյուսիենը լսեց, որ բակի մեջ դոփում են իր ձիերը, նա ուժ չունեցավ արտահայտելու իր հիացմունքը այդ նվիրվածության համար, որ միայն ինքը կարող էր գնահատել. նա նետվեց այն մարդու բազուկների մեջ, որին վիրավորանք էր հասցրել, ամեն ինչ դարմանեց մի նայվածքով և իր զգացմունքների անբարբառ մի զեղումով. հետո սանդուղքից ցած իջավ, իր սպասյակի ականջին շշնջաց Եսթերի հասցեն, և ձիերը սլացան, ասես իրենց տիրոջ կիրքը ուժ էր տալիս նրանց ոտքերին։

Հաջորդ օրը մի մարդ, որին, հագուստից դատելով, անցորդները կարող էին ծպտյալ ժանդարմի տեղ ընդունել, զբոսնում էր Տեբու փողոցում, մի տան դիմաց, որտեղից կարծես նա սպասում էր ինչ-որ մեկի դուրս գալուն։ Նա քայլում էր այնպես, ինչպես քայլում են հուզված մարդիկ։ Դուք հաճախ կհանդիպեք Փարիզում նման զբոսամոլների, ազգային գվարդիայի մի դասալիքի հետապնդող իսկական ժանդարմների, կամ խուզարկու մարդկանց, որոնք պատրաստվում են մեկին ձերբակալել, պարտատերերի, որոնք որոգայթներ են լարում իրենց տանը փակված պարտապանների դեմ, խանդոտ ու կասկածամիտ սիրեկանների ու ամուսինների, հօգուտ իրենց բարեկամների հետապնդում կատարող բարեկամների, բայց հազվադեպ կհանդիպեք վայրի ու բիրտ մտքերով համակված մի դեմքի, որպիսին մռայլ ըմբիշն էր, որ անցուդարձ էր անում օրիորդ Եսթերի լուսամուտի տակ՝ վանդակում փակված արջի անհանգիստ արտորանքով։ Կեսօրին բացվեց մի լուսամուտ, և սպասուհին ետ հրեց փափուկ ծածկույթներով փեղկերը։ Մի քանի րոպեից հետո Եսթերը, գիշերային շորերով, մոտեցավ լուսամուտին՝ թարմ օդ շնչելու համար. նա հենված էր Լյուսիենի ուսին. ով նրանց տեսներ, կընդուներ անգլիական նրբակերտ զարդանկարի տեղ։ Եսթերն իսկույն նկատեց իսպանացի քահանայի զայրագին աչքերը, և խեղճ արարածը, ասես գնդակահար, ահի ճիչ արձակեց։

— Ահա այն ահարկու քահանան,— ասաց աղջիկը` մատնանշելով նրան Լյուսիենին։

— Նա՜,— ասաց Լյուսիենը ժպտալով,— նա նույնպիսի քահանա է, ինչպիսին դու ես...

— Հապա ի՞նչ է,— ասաց Եսթերը սարսափած։

— Նա հանդուգն, ճարպիկ մի մարդ է, որը միայն սատա¬նային է հավատում,— ասաց Լյուսիենը։

Եթե Եսթերի փոխարեն սակավ նվիրված մի ուրիշ անձնավորություն լսած լիներ կեղծ քահանայի գաղտնիքները մերկացնող այդ ակնարկը, Լյուսիենը կարող էր ընդմիշտ կործանվել։ Հազիվ էին սիրահարները հեռացել ննջասենյակի լուսամուտից և ուղղվել դեպի ճաշասենյակը, ուր նրանց նախաճաշ էր մատուցվել, երբ հանդիպեցին Կարլոս Էրրերային։

— Ինչո՞ւ ես եկել այստեղ,— կտրուկ ասաց Լյուսիենը։

— Ձեզ օրհնելու,— պատասխանեց այդ հանդուգն մարդը` կանգնեցնելով զույգին և նրանց հարկադրելով մնալ բնակա¬րանի փոքրիկ սրահում։— Լսեցե՛ք ինձ, հոգյակներս։ Զվարճացե՛ք, երջանի՛կ եղեք, այդ շատ լավ է։ Բախտավորությո՛ւն, ինչ գնով ուզում է լինի, ահա իմ պատվիրանը։ Բայց դո՛ւ,— ասաց նա Եսթերին,— դո՛ւ, որին ես դուրս եմ հանել տիղմից և որի մարմինն ու հոգին լվացել եմ, կարծում եմ, խոչընդոտ չես դառնա Լյուսիենի ճանապարհին... Ինչ վերաբերում է քեզ,— շարունակեց նա` մի փոքր դադարից հետո նայելով Լյուսիենին,— հիմա արդեն բավականաչափ պոետ չես, որ գնաս դեպի նոր մի Կորալի։ Մենք արձակ ենք գրում։ Ի՞նչ կարող է դառնալ Եսթերի սիրեկանը։ Ոչի՛նչ։ Եսթերը կարո՞ղ է դառնալ տիկին դը Ռյուբամպրե։ Ո՛չ։ Ուրեմն, հոգյակս,— ասաց նա, իր ձեռքը դնելով Եսթերի ձեռքին, իսկ սա այնպես սարսռաց, կարծես մի օձ պարուրեց նրան,— աշխարհիկ հասարակությունը չպետք է իմանա, որ դուք գոյություն ունեք. այդ հասարակությունը հատկապես պիտի անգիտանա, որ մի որևէ օրիորդ Եսթեր սիրում է Լյուսիենին, և որ Լյուսիենը սիրահարված է նրան... Այս բնակարանը կլինի ձեր բանտը, բալիկս։ Եթե դուք կամենում եք դուրս գալ, իսկ ձեր առողջությունը կպահանջի այդ, դուք կզբոսնեք գիշերը, այն ժամերին, երբ ձեզ չեն կարող տեսնել, որովհետև ձեր գեղեցկությունը, ձեր երիտասարդությունը և վանքում ձեռք բերված բարեկրթությունը շատ շուտով նկատելի կլինեն Փարիզում։ Այն օրը, երբ աշխարհիկ հասարակության մեջ որևէ մեկն իմանա,— ասաց նա ահարկու մի շեշտով, որին ուղեկցում էր է՛լ ավելի ահարկու մի նայվածք,— որ Լյուսիենը ձեր սիրեկանն է, և որ դուք նրա սիրուհին եք, այդ օրը կլինի ձեր նախավերջին օրը։ Այս երիտասարդի համար մենք ձեռք ենք բերել մի հրամանագիր, որը նրան թույլ է տալիս կրել իր մայրական տոհմային անունը և տոհմանիշը։ Բայց այդ դեռ բոլորը չէ. մարկիզի տիտղոսը մեզ չի վերադարձված, և որպեսզի այն ստանանք, նա պետք է ամուսնանա ազնվական տոհմից մի աղջկա հետ, որի համար թագավորն այդ շնորհը կանի մեզ։ Այդ ամուսնությունը Լյուսիենին կմտցնի պալատական աշխարհը։ Այս երեխան, որին ես կարողացա տղամարդ դարձնել, նախ կդաոնա դեսպանության քարտուղար, հետագայում կլինի դեսպան Գերմանիայի արքունիքներից մեկում, և, օգնությամբ Աստծու կամ իմ (որը ավելի հավանական է), նա կնստի պերության աթոռին…

— Կամ մեղադրական աթոռին…— ասաց Լյուսիենը` ընդհատելով այդ մարդուն։

— Լռի՛ր,— գոչեց Կարլոսը` իր լայն ձեռքով փակելով Լյուսիենի բերանը։ Ապա թեքվելով նրա ականջին` շշնջաց.

— Ինչպե՜ս կարելի է նման գաղտնիք վստահել մի կնոջ...

— Եսթերը կի՞ն,— բացականչեց «Մարգարտածաղիկների» հեղինակը։

— Էլի՞ սոնետներ կամ սին խոսքեր,— ասաց իսպանացին։— Բոլոր այդ հրեշտակները վաղ թե ուշ կին են դառնալու. կինը միշտ էլ ունենում է այնպիսի պահեր, երբ միաժամանակ թե՛ կապիկ է և թե՛ երեխա, երկու էակ, որ կարող են սպանել մեզ՝ ծիծաղելու համար։ Եսթե՛ր, գոհարս,— ասաց նա սարսափած դեռատի պանսիոներուհուն,— ես ձեզ համար գտել եմ մի սպասուհի, որը դստեր նման ինձ նվիրված է։ Ձեր խոհարարուհին կլինի մի մուլատուհի, մի բան, որ լավ երանգ կտա որևէ տան։ Եվրոպայի և Ասիայի հետ մեկտեղ, դուք այստեղ կապրեք ամսական հազարֆրանկանոց մի տոմսով և կապրեք որպես թագուհի... թատրոնի։ Եվրոպան եղել է դերձակուհի, մոդիստուհի, ստատիստուհի. Ասիան ծառայել է որկրամոլ մի լորդի մոտ։ Ի դեմ այդ երկու արարածների՝ դուք կունենաք երկու ըղձանույշ։

Տեսնելով Լյուսիենին փոքր մանուկի պես կանգնած այն մարդու կողքին, որ առնվազն մեղավոր էր իր սրբապղծության ու խաբեության համար, սիրով սրբացած Եսթերի սիրտը կուչ եկավ սոսկումից։ Առանց պատասխանելու, նա Լյուսիենին քարշ տվեց ննջասենյակ, որտեղ նրան ասաց.

— Նա սատանա՞ է։

— Ավելի վատը... ինձ համար,— հարեց Լյուսիենը ուժգնակի,— բայց եթե դու ինձ սիրում ես, աշխատի՛ր ձևացնել, որ նվիրված ես այդ մարդուն և հնազանդվիր նրան մահվան ահով։

— Մահվա՞ն...— ասաց աղջիկը։ է՛լ ավելի սարսափած։

— Մահվա՛ն,— կրկնեց Լյուսիենը,— ավա՜ղ, իմ փոքրիկ այծյամ,— ոչ մի մահ չի կարող համեմատվել այն մահվան հետ, որ ինձ է սպասում, եթե...

Լսելով այդ խոսքերը` Եսթերը գույնը գցեց և զգաց, որ ուշաթափվում է։

— Այդ ի՛նչ է,— բղավեց կեղծ եկեղեցականը,— դուք դեռևս չե՞ք պոկոտել մարգարտածաղիկների բոլոր թերթիկները։

Եսթերն ու Լյուսիենը վերադարձան, և խեղճ աղջիկը, առանց նայելու խորհրդավոր մարդուն, ասաց.

— Ձեզ կհնազանդվեն այնպես, ինչպես հնազանդվում են Աստծուն, պարոն։

— Լավ,— պատասխանեց Կարլոսը,— դուք կարող եք որոշ ժամանակ շատ երջանիկ լինել, և... կունենաք միայն տնային ու գիշերային արդուզարդերը. դա մեծ խնայողություն կլինի։

Երկու սիրահարներն անցան ճաշասրահ, բայց Լյուսիենի հովանավորը մի շարժում արեց, և գեղեցիկ զույգը կանգ առավ.

— Քիչ առաջ ես խոսեցի ձեր սպասուհիների մասին, զավա՛կս,— ասաց նա Եսթերին,— ես այժմ պետք է նրանց ներկայացնեմ ձեզ։

Իսպանացին երկու անգամ զանգահարեց։ Հայտնվեցին երկու կին, որոնց նա անվանում էր Եվրոպա ու Ասիա, և միայն այն ժամանակ հեշտ եղավ կռահել այդ մականունների պատճառը։

Ասիան, որ թվում էր, թե Ճավա կղզում է ծնվել, ուներ մալայացիներին հատուկ պղնձագույն, տախտակի պես տափակ, սարսափելի դեմք, որի վրա քիթը կարծես ուժեղ ճնշմամբ ներս էր գնացել։ Կզակի ոսկորների տարօրինակ դասավորությունը այդ կերպարանքի ներքևի մասին տալիս էր խոշոր տեսակի կապիկների դնչի նմանություն։ Ճակատը, թեև փոս ընկած, վկայում էր մի իմացականություն, որ արդյունք է խորամանկության դիմելու վարժության։ Երկու վառ, փոքրիկ աչքերն ունեին վագրի աչքերի հանդարտություն, բայց նրանք ուղիղ չեն նայում մարդու դեմքին։ Կարծես թե Ասիան վախենում էր սարսափեցնել իրեն շրջապատողներին։ Կապտավուն շրթունքների արանքից երևում էին շլացուցիչ սպիտակությամբ, բայց անկանոն ատամներ։ Անասնական այդ դեմքի ընդհանուր արտահայտությունը ստորությունն էր։ Մազերը, որոնք պսպղուն էին, ինչպես դեմքի մաշկը, շրջանակված էին երկու սև երիզներ ունեցող շքեղ մի գլխա¬շորով։ Չափազանց սիրուն ականջները զարդարված էին երկու խոշոր սև մարգարիտներով։ Փոքրահասակ, թիկնեղ Ասիան նման էր այն արտառոց արարածներին, որ չինացիք նկարում են իրենց շիրմաների վրա, կամ ավելի ճիշտ՝ նման էր հնդկական կուռքերին, որոնց տիպարը, կարծես թե չպետք է գոյություն ունենա իրականում, բայց որոնք, այնուամենայնիվ, հանդիպում են ճանապարհորդներին։ Տեսնե¬լով բրդյա շրջազգեստի վրա սպիտակ գոգնոց հագած այդ հրեշին, Եսթերը սարսռաց։

— Ասիա,— կանչեց իսպանացին։— Կինը գլուխը բարձրացրեց այնպիսի շարժումով, որ կարող է համեմատվել տիրոջը նայող շան հայացքին,— ահա ձեր տիրուհին։

Ապա նա մատով ցույց տվեց Եսթերին, որը ցայգազգեստով էր։ Ասիան նայեց այդ դեռատի պարիկին` գրեթե ցավատանջ արտահայտությամբ, բայց միաժամանակ թաքնված մի շող, ասես հրդեհի մի կայծ, նրա խիտ թարթիչների միջից թռավ դեպի Լյուսիենը, որը հագել էր տնային լայն պարեգոտ, ֆրիզի նուրբ քաթանից շապիկ և կարմիր անդրավարտիք, գլխին թուրքական ֆես, որի տակից խոշոր խոպոպներով դուրս էին պրծնում խարտյաշ մազերը, նա աստվածային մի կերպար էր։ Իտալական հանճարը կարող է հղանալ Օթելլոյի պատմությունը, իսկ անգլիական հանճարը բեմ հանել այն, բայց բնությունը միայն իրավունք ունի մի հայացքով ավելի հոյակապ ու ավելի կատարյալ արտահայտելու խանդը։ Այդ նայվածքը, որ Եսթերը նկատեց, նրան հարկադրեց բռնել իսպանացու բազուկը և այնտեղ խրել իր եղունգները, ինչպես կաներ կատուն, անհատակ անդունդն ընկնելուց խուսափելու համար։ Այն ժամանակ իսպանացին անծանոթ լեզվով երեք-չորս բառ ասաց ասիական այդ հրեշին, որը ծնկաչոք սողաց դեպի Եսթերը և համբուրեց նրա ոտքերը։

— Սա՛,— ասաց իսպանացին Եսթերին,— սոսկ մի խոհարարուհի չէ, այլ մի վարպետ-խոհարար, որը նախանձից խելքահան կաներ Կարեմին։ Ասիան գիտե ամեն ինչ պատրաստել։ Նա ձեզ համար լոբուց կպատրաստի մի հասարակ կերակուր, որ դուք կարող եք կասկածել, թե հրեշտակներն են համեմել այն։ Ամեն առավոտ ինքը կգնա շուկա և դևի պես կկռվի, որպեսզի ամեն ինչ գնի իր իսկական արժեքով։ Նա իր գաղտնապահությամբ հետաքրքրասերներին կձանձրացնի։ Քանի որ ձեզ պիտի դնեն Հնդկաստանում ապրած անձնավորության տեղ, Ասիան ձեզ կօգնի, որ այդ առասպելը ճշմարտանման լինի, որովհետև նա այն Փարիզուհիներից է, որոնք ծննդավայրն ընտրում են ըստ ցանկության։ Բայց ես կարծում եմ, թե հարկ չկա, որ դուք օտարուհի ձևանաք… Եվրոպա, ի՞նչ կասես այդ մասին։

Եվրոպան Ասիայի կատարյալ հակապատկերն էր, որովհետև նա նման էր սիրուն մի սուբրետուհու, որ Մոնրոզը շատ կփափագեր ունենալ որպես խաղընկերուհի։ Նրբամարմին, արտաքուստ թեթևսոլիկ, աքիսի գողտրիկ դնչով, սուր քթով Եվրոպան դիտողին թվում էր Փարիզյան ապականվածություններից խոնջացած մի կերպարանք, հում գետնախնձորով սնված, ավշային ու նյարդոտ, մեղկ ու կպչուն մի աղջկա տմույն կերպարանք։ Մանրիկ ոտքը առաջ դրած, ձեռքերը գոգնոցի գրպաններում, նա ամբողջապես կայտռում էր, թեև անշարժ էր, բայց մեծ էր նրա աշխուժությունը։ Միաժամանակ լինելով թե՛ գրիզետուհի և թե՛ ֆիգուրանտուհի, նա, հակառակ իր երիտասարդությանը, պետք էր շատ արհեստներ փորձած լիներ։ Բոլոր մադըլոնետների փչացածությունը յուրացրած լինելով, կարող էր թերևս կողոպտած լինել իր ծնողներին և քսված լինել դատական ոստիկանության նստարաններին։

Ասիան ուժեղ զարհուրանք էր ներշնչում, բայց մի րոպեում կարելի էր բացահայտել նրա էությունը. նա ուղղակի Լոկուստից էր սերում, մինչդեռ Եվրոպան ներշնչում էր մի տեսակ անհանգստություն, որը գնալով աճում էր՝ նրա ծառայություններն ընդունելիս. թվում էր, թե նրա ապականվածությունը սահման չունի, նա կարող էր, ինչպես ժողովուրդն է ասում, ամեն ծակուծուկ մտած և դուրս եկած լինել։

— Տիկինը կարող է լինել Վալանսիենից,— ասաց Եվրոպան մի փոքր չոր շեշտով,— ես այնտեղացի եմ,— ապա դիմելով Լյուսիենին, իմաստակ մարդու տոնով ասաց,— պարոնը կկամենա՞ մեզ հաղորդել այն անունը, որ մտադիր է տալ տիկնոջը։

— Տիկին Վան Բոգսեկ,— պատասխանեց իսպանացին` տեղափոխելով Եսթերի ազգանվան տառերը։— Տիկինը Հոլանդիայում ծնված հրեուհի է, մի վաճառականի այրի, տառապում է փայծաղի հիվանդությամբ, որը Ճավայից է բերել իր հետ... Մեծ հարստություն չունի, որպեսզի հետաքրքրություն չհարուցի։

— Ապրուստի համար ունի վեց հազար ֆրանկ եկամուտ, և մենք պիտի գանգատվենք նրա ժլատությունից,— ասաց Եվրոպան։

— Ճիշտ այդպես,— ասաց իսպանացին` շարժելով գլուխը։— Անիծված խեղկատակուհիներ,— շարունակեց ահարկող ձայնով, նկատելով, որ Ասիան ու Եվրոպան փոխանակում են այնպիսի նայվածքներ, որ իրեն դուր չեկան,— հասկացա՞ք, թե ես ձեզ ինչ ասացի։ Դուք սպասավորելու եք մի թագուհու. պարտավոր եք նրան ցույց տալ այն հարգանքը, ինչ պետք է մատուցել թագուհուն, փայփայելու եք նրան այնպես, ինչպես կփայփայեիք վրեժխնդրությունը, դուք նրան պիտի նվիրված լինեք այնպես, ինչպես ինձ եք նվիրված։ Ո՛չ դռնապանը, ո՛չ հարևանները, ո՛չ տան բնակիչները, մի խոսքով աշխարհում ո՛չ ոք չպետք է իմանա, թե ինչ է կատարվում այստեղ։ Մեր պարտքն է կանխել ամեն տեսակ հետաքրքրասիրություն, եթե այդպիսին ծագի։ Իսկ տիկինը,— ավելացրեց նա` իր մազոտ ձեռքը դնելով Եսթերի բազկին,— տիկինը պիտի խուսափի ամենափոքր անխոհեմություն գործելուց, հարկ եղած ղեպքում, դուք կխափանեք նման փորձեր, բայց... միշտ էլ հարգանքով։ Եվրոպա՛, դուք պետք է դրսի հետ կապ պահպանեք տիկնոջ արդուզարդի վերաբերմամբ և ջանաք այդ անել խնայողաբար։ Վերջապես, ո՛չ ոք, նույնիսկ ամենաաննշան մարդը, չպետք է ոտք դնի այս բնակարանը։ Ամեն ինչ պետք է կատարեք երկուսով։— Գեղուհի՛ս,— դարձավ նա Եսթերին,— երբ դուք ցանկանաք իրիկունները դուրս գալ կառքով, այդ մասին կասեք Եվրոպային, նա գիտե որտեղ որոնել ձեր սպասավորներին, որովհետև դուք կունենաք նաև հանձնարարություններ կատարող մի սպասավոր, էլի՛ իմ ճաշակով, ինչպես այս երկու ստրկուհիները։

Եսթերն ու Լյուսիենը ոչ մի խոսք չէին գտնում ասելու, նրանք լսում էին իսպանացուն և նայում այդ երկու զարմանահրաշ տիպերին, որոնց նա իր հրամաններն էր տալիս։ Ի՞նչ գաղտնիքի էին նրանք պարտական իրենց այդ հպատակու¬թյամբ, նվիրվածությամբ, որ գրված էր այդ երկու դեմքերին, մեկը այնքան չարամտորեն կայտառ, մյուսը` այնքան խորունկորեն դաժան։ Իսպանացին կռահեց Եսթերի ու Լյուսիենի մտքերը։ Նրանք Պոլ և Վիրժինի նման ասես ընդարմացած էին երկու գարշելի օձերի տեսքից. իսպանացին մեղմ ձայնով ասաց նրանց ականջին.

— Դուք կարող եք վստահ լինել նրանց վրա` ինչպես ինձ վրա, ոչ մի գաղտնիք մի՛ թաքցրեք նրանցից, դա կշոյի նրանց։ Գնա աշխատի'ր, իմ փոքրիկ Ասիա,— ասաց նա խոհարարուհուն։— Դու էլ, գողտրիկս, մի սեղանսպաս ևս ավե¬լացրու,— ասաց Եվրոպային,— համենայն դեպս, մի մեծ բան չէ, որ զավակներն իրենց հայրիկին նախաճաշ տան։

Երբ երկու կանանց դուրս գալուց հետո դուռը ծածկվեց, և իսպանացու ականջին հասավ նրանց անցուդարձի աղմուկը, սեղմելով իր լայն բռունցքը, նա ասաց Լյուսիենին ու երիտասարդ աղջկան.

— Ես նրանց, ա՛յ, այսպես եմ պահում։

Այդ խոսքն ու այդ շարժումը սարսուռ էին ազդում։

— Դրանց որտեղի՞ց գտար,— գոչեց Լյուսիենը։

— Է՜, սատանան տանի,— պատասխանեց իսպանացին,— ես նրանց չեմ բերել գահի պատվանդանի մոտից։ Եվրոպան դուրս է եկել ցեխից և վախենում է վերադառնալ այնտեղ... Երբ նրանք ձեզ չեն գոհացնի, սպառնացե՛ք նրանց պարոն աբբայի անունով, և դուք նրանց կտեսնեք դողահար, ինչպես մկներ, որոնց հետ խոսում են կատվի մասին։ Ես վայրի գազաններ զսպող եմ,— ավելացրեց նա ժպտալով։

— Դուք ինձ վրա դևի տպավորություն եք թողնում,-բացականչեց Եսթերը` քնքշորեն սեղմվելով Լյուսիենին։

— Զավա՛կս, ես փորձեցի ձեզ նվիրել երկնքին, բայց զղջացյալ աղջիկը միշտ էլ խաբկանք կլինի եկեղեցու համար. եթե այդպիսի մեկը գտնվեր, նա վերստին կուրտիզանուհի կդառնար դրախտում։ Ձեր շահն այն է, որ դուք ձեզ մոռացնել եք տվել և նմանվել եք կարգին կնոջ. հիմա դուք սովորել եք այն, ինչ երբեք չէիք կարող ուսանել այն նողկալի միջավայրում, որտեղ ապրում էիք... Դուք ինձ ոչնչով պարտական չեք,— ասաց նա՝ Եսթերի դեմքին տեսնելով երախտագիտության քաղցր արտահայտություն,— ես ամեն ինչ արել եմ նրա' համար... (նա ցույց տվեց Լյուսիենին)։ Դուք եղել եք ու կմնաք թեթևաբարո աղջիկ և կմեռնեք որպես այդպիսին, որովհետև հակառակ անասնաբույծների հրապուրիչ տեսություններին, այս աշխարհում ծնվողը չի փոխվում. ինչպես կա, այդպես էլ կմնա։ Սապատներին գիտակ մարդը իրավացի է. դուք սիրո սապատ ունեք։

Իսպանացին, ըստ երևույթին, ճակատագրտպաշտ էր, ինչպես Նապոլեոնը, ինչպես Մոհամեդը և քաղաքական խոշոր գործիչներից շատերը։ Տարօրինա՜կ բան. համարյա բոլոր ակտիվ մարդիկ հակում ունեն դեպի ճակատագրակա¬նությունը, ինչպես մտածողների մեծամասնությունը հակված է դեպի նախախնամությունը։

— Ես չգիտեմ, թե ինչ եմ,— պատասխանեց Եսթերը, հրեշտակային հեզությամբ,— բայց ես գիտեմ, որ սիրում եմ Լյուսիենին և կմեռնեմ նրան պաշտելով։

— Եկե՛ք նախաճաշելու,— ասաց իսպանացին,— և աղոթեցե՛ք Աստծուն, որ Լյուսիենը շուտով չամուսնանա, որովհետև այն ժամանակ դուք նրան այլևս չեք տեսնի։

— Նրա ամուսնությունը իմ մահը կլինի,— ասաց Եսթերը։

Նա թույլ տվեց, որ կեղծ քահանան առաջ անցնի, որպեսզի կարողանա աննկատելիորեն թեքվել Լյուսիենի ականջին՝ հարցնելու համար.

— Մի՞թե դա քո կամքն է, որ ես մնամ այդ մարդու իշխանության տակ` շրջապատված այդ երկու բորենիներով։

Լյուսիենը գլուխը թեքեց։ Խեղճ աղջիկը զսպեց տխրությունը և ուրախ ձևացավ, թեև զարհուրելիորեն ճնշված էր։ Հարկ եղավ ավելի քան մի տարի տևող մշտական ու անձնվեր հոգածություն, մինչև նա վարժվեց այդ երկու ահարկու արարածներին, որոնց Կարլոս Էրրերան անվանում էր պահապան շներ։

Փարիզ վերադառնալուց հետո Լյուսիենը դարձել էր այնպես շրջահայաց, որ կարող էր գրգռել և գրգռեց իր նախկին բոլոր բարեկամների նախանձը, որոնց նկատմամբ նա չէր գործադրում ոչ մի այլ վրիժառություն, քան այն, որ կատաղեցնում էր նրանց իր հաջողություններով, իր անբասիր կեցվածքով և բոլորին իրենց պատկառելի հեռավորության վրա պահելու վարվելակերպով։ Այդքան ընկերասեր ու այդքան, սրտաբաց պոետը դարձավ սառը, զգուշավոր։ Դը Մարսեն` Փարիզյան երիտասարդության ճանաչված այդ տիպարը, իր ասածների կամ արարքների մեջ այնքան չափված-ձևված չէր, որքան Լյուսիենը։ Ինչ վերաբերում էր խելքին, լրագրողը ժամանակին տվել էր դրա ապացույցը։ Դը Մարսեն, որին հակադրում էին Լյուսիենին՝ գերադասելով պոետին, փոքրոգություն ունեցավ այդ բանից նեղանալու։

Լյուսիենը, որ շնորհի էր արժանացել այն մարդկանց մոտ, որոնք գաղտնաբար իրենց ձեռքում էին պահում իշխանությունը, լքեց գրական փառքի հասնելու ամեն մի միտք և անտարբեր վերաբերվեց իր իսկական խորագրով վերահրատարակված «Կարլոս IX-ի նետաձիգը» վեպի հաջողությանն ու այն աղմուկին, որ առաջ բերեց Դորիայի հրատարակությամբ «Մարգարտածաղիկներ» խորագրով սոնետների իր ժողովա-ծուն՝ սպառված մի շաբաթվա ընթացքում։

— Դա հետմահու հաջողություն է,— պատասխանեց նա օրիորդ դե Տուշին, որը գովաբանում էր նրան։

Ահարկու իսպանացին երկաթյա բազուկներով պահում էր իր արարածին այն ուղու վրա, որը համբերատար քաղաքագետների համար ավարտվում է հաղթանակի ծնծղաներով ու ավարներով։

Լյուսիենը Մալաքե քարափի վրա վարձեց Բոդընորի ամուրիական հարկաբաժինը, որպեսզի ավելի մոտ լինի Տեբու փողոցին, իսկ նրա խորհրդատուն զբաղեցրեց նույն տան չորրորդ հարկի երեք սենյակները։ Լյուսիենն ուներ երկու ձի՝ մեկը հեծնելու, և մյուսը` լծելու համար, մի սպասավոր ու մի ախոռապան։ Երբ նա քաղաքում չէր ճաշում, ճաշում էր Եսթերի տանը։ Կարլոս Էրրերան այնպես լավ էր հետևում Մալաքե քարափի տան սպասավորներին, որ Լյուսիենի ծախսը ընդամենը տասը հազար ֆրանկից չէր անցնում։ Տասը հազար ֆրանկը բավականացնում էր Եսթերին՝ Եվրոպայի և Ասիայի մշտական, անբացատրելի նվիրվածության շնորհիվ։ Լյուսիենը խիստ զգուշավորություն էր բանեցնում Տեբու փողոց գնալիս և այնտեղից վերադառնալիս։ Միշտ գնում էր կառքով, վարագույրներն իջեցրած, և շարունակ կառքով էր մտնում բակ։ Ուստի, Եսթերի նկատմամբ ունեցած կիրքը և Տեբու փողոցում գոյություն ունեցող տունը, միանգամայն անհայտ լինելով աշխարհիկ հասարակությանը, չէին վնասում իր ձեռնարկումներին և հարաբերություններին։ Նա երբեք իր բերանից մի անզգույշ խոսք բաց չէր թողնում այդ փափուկ խնդրի մասին։ Այն սխալները, որ նա գործել էր Կորալիի հետ, Փարիզում առաջին անգամ ապրելու ժամանակաշրջա¬նում, նրան փորձառու էին դարձրել։ Ամենից առաջ նրա կյանքը ձեռք էր բերել բարեկիրթ կանոնավորություն, որի հետևում կարելի է թաքցնել շատ գաղտնիքներ. նա երեկոն անց էր կացնում աշխարհիկ հասարակության մեջ, այնտեղ մնալով մինչև գիշերվա ժամը մեկը. նրան կարելի էր տանը գտնել առավոտվա ժամը տասից մինչև ցերեկվա մեկը, ապա նա գնում էր զբոսնելու Բուլոնյան անտառում և այցելություններ կատարում մինչև ժամը ինը։ Նրան հազվադեպ էին տեսնում ոտքով գնալիս. այդպիսով նա խուսափում էր իր նախկին ծանոթներից։ Երբ նրան ողջունում էին մի քանի լրագրողներ կամ նախկին ընկերներից ոմանք, նա պատասխանում էր քաղաքավարությամբ խոնարհելով գլուխն այնպես, որ չկարողանային նեղանալ, բայց այդ շարժման մեջ նկատվում էր այնպիսի խորունկ արհամարհանք, որ անթույլատրելի է ֆրանսիական քաղաքավարության կանոններով։ Այդպիսով, նա արագորեն ազատվեց այն մարդկանցից, որոնց չէր ուզում այլևս ճանաչել։ Երբեմնի ատելության զգացnւմն արգելում էր Լյուսիենին այցելել տիկին դ’Էսպարին, որը բազմաթիվ անգամ ցանկացել էր տեսնել նրան իր տանը. եթե երբեմն այդ տիկնոջը հանդիպում էր դքսուհի դը Մոֆրինյոզի կամ օրիորդ դե Տուշի տանը, կոմսուհի դը Մոնկոռնեի մոտ կամ որևէ այլ տեղ, նրբին քաղաքավարություն էր ցուցաբերում նրա հանդեպ։ Հավասար ատելություն էր տածում Լյուսիենի նկատմամբ նաև ինքը` տիկին դ’Էսպարը, և դա Լյուսիենին հարկադրում էր ուշիմ լինել, որովհետև, ինչպես հետո կտեսնենք, Լյուսիենը բորբոքել էր այդ ատելությունը մի վրիժառությամբ, որի համար արժանացել էր Կարլոսի հանդիմանությանը։

— Դու դեռևս բավականաչափ ուժեղ չես որևէ մեկից վրեժխնդիր լինելու համար,— ասել էր նրան իսպանացին։— Երբ կիզիչ արևի տակ ճանապարհ են գնում, կանգ չեն առնի քաղելու թեկուզ ամենագեղեցիկ ծաղիկը...

Լյուսիենին իրոք փայլուն ապագա էր սպասում, և նա շատ մեծ առավելությամբ էր օժտված, այնպես որ այն երիտասարդները, որոնց վախեցնում կամ վիրավորում էր նրա՝ Փարիզ վերադառնալը և անմեկնելի հաջողությունը, կարող էին տարվել նրա հետ շատ վատ կատակ անելու մտքով։ Լյուսիենը գիտեր, որ շատ թշնամիներ ունի, իրազեկ էր նաև բարեկամների այդ չար տրամադրություններին։ Այդ պատճառով էլ աբբան իր որդեգրին հիանալիորեն հեռու էր պահում աշխարհիկ հասարակության մատնություններից և երիտասարդության համար այնքան ճակատագրական անխոհեմություններից։ Լյուսիենը պարտավոր էր աբբահորը պատմել և պատմում էր օրվա ամենափոքր անցուդարձերը։ Այդ մենտորի խորհուրդների շնորհիվ նա զինաթափում էր ամենանուրբ հետաքրքրասիրությունը՝ աշխարհիկ հասարակության հետաքրքրասիրությունը։

Պահպանելով անգլիական լրջություն և ամրացնելով դիվանագետների շրջահայեցողությունն ամրապնդող ռեդուտները, նա ոչ ոքի իրավունք կամ առիթ չէր տալիս ծանոթանալու իր գործերին։ Երիտասարդի նրա գեղեցիկ դեմքը, վերջ ի վերջո, աշխարհիկ հասարակության մեջ ստացավ անկիրք ու անզգա մի արտահայտություն, ինչպես իշխանուհու դեմքն է պաշտոնական ընդունելությունների ժամանակ։ 1829 թվականի կեսերին առաջ եկավ նրա ամուսնության հարցը դքսուհի դը Գրանլյոյի ավագ դստեր հետ. դքսուհին ուներ չորս աղջիկ, որոնց պետք էր կարգել։ Ոչ ոք չէր կասկածում, որ այդ ամուսնության հետևանքով Լյուսիենը արժանանալու է թագավորի շնորհին և ստանալու է մարկիզի տիտղոս։ Այդ ամուսնությունը պիտի վճռեր Լյուսիենի քաղաքական բախտը, որովհետև, հավանաբար, նա դեսպան նշանակվեր Գերմանիայի արքունիքներից մեկում։ Հատկապես վերջին երեք տարիներում Լյուսիենի կյանքը աչքի էր ընկնում անխոցելի անբասիրությամբ. ահա թե ինչու դը Մարսեն նրա մասին ասել էր հետևյալ տարօրինակ խոսքը.

— Այս տղայի թիկունքին խիստ ուժեղ մի մարդ է կանգնած։

Այդպիսով, Լյուսիենը դարձել էր գրեթե նշանակալից մի դեմք։ Բացի այդ, Եսթերի նկատմամբ ունեցած կիրքը շատ օգնեց նրան՝ ծանրախոհ մարդու դեր խաղալու համար։ Այդ տեսակի սովորույթը փառասերներին հեռու է պահում շատ հիմարություններից. գոհացված սերը թույլ չի տալիս, որ ֆիզիոլոգիականը ներգործի բարոյականի վրա։ Իսկ ինչ վեբարերում է Լյուսիենի վայելած երջանկությանը, դա փողազուրկ, քաղցած, ձեղնահարկում ապրող բոլոր պոետների երազների իրականացումն էր։

Եսթերը, սիրահարված կուրտիզանուհու այդ իդեալը, հիշեցնելով Կորալիին, այն դերասանուհուն, որի հետ պոետն ապրել էր մի տարի, միաժամանակ ամբողջապես ջնջում էր նրա պատկերը Լյուսիենի հիշողությունից։ Բոլոր սիրող ու անձնվեր կանայք ձգտում են ձեռք բերել առանձնություն, խորհրդավորություն, ծովի խորքում թաղված մարգարիտի կյանք, բայց նրանցից շատերի համար դա լոկ չքնաղ քմայք է, թեմա՝ շաղակրատության համար, մի ապացույց իրենց սիրո, որ երազում են տալ, բայց չեն տալիս. մինչդեռ Եսթերը մշտապես, իր առաջին երանությունների վաղորդայնին, շարունակ ապրելով Լյուսիենի աոաջին օրվա նման հրկիզող հայացքի ներքո, չորս տարվա ընթացքում ոչ մի հետաքրքրասիրություն չցուցաբերեց։ Նա իր ամբողջ միտքը գործադրում էր, որպեսզի մնար իսպանացու ճակատագրական ձեռքով նշված ծրագրի սահմաններում։ Ավելին. ամենաարբեցուցիչ վայելքների մեջ նա չչարաշահեց այն անսահման իշխանությունը, որ սիրված կնոջն են պարգևում սիրող տղամարդու վերածնվող ցանկությունները, որպեսզի Լյուսիենին հարցաքննի Էրրերայի մասին, որը, ի դեպ, իրեն մշտապես ահ էր ազդում. Եսթերը չէր համարձակվում նույնիսկ մտածել նրա մասին։ Այդ անբացատրելի մարդու իմաստուն բարերարությունները, մի մարդ, որին նա պարտական էր բարեկիրթ կնոջ իր հմայքով ու վարքագծով, իր հոգևոր վերածնությամբ, խեղճ աղջկան թվում էին դժոխքի կանխավճարներ։

— Ես մի օր պիտի հատուցեմ այդ բոլորի համար,-սարսափով ասում էր նա յուրովի։

Գիշերային լավ եղանակներին նա դուրս էր գալիս զբոսնելու վարձու կառքով։ Նա գնում էր Փարիզի շուրջը գտնվող անտառները՝ Բուլոն, Վենսեն, Ռոմենվիլ կամ Վիլ-դ’Ավրե, գնում էր շտապ, անշուշտ աբբայի պահանջով, հաճախ Լյուսիենի հետ, երբեմն Եվրոպայի հետ մենակ։ Նա զբոսնում էր այնտեղ աներկյուղ, որովհետև, երբ Լյուսիենը չէր լինում, նրան ուղեկցում էր հատուկ հանձնարարությունների մի բարձրահասակ սպասավոր, որը հագնված էր այդ կարգի սպասավորի պճնվածությամբ, դանակով սպառազեն. սրա թե՛ արտաքինը և թե՛ ջղուտ մկանները բացահայտում էին ահարկու, ըմբշային մի մարմնակազմ։ Այդ թիկնապահը, անգլիական նորաձևության համաձայն, զինված էր նաև ձեռ¬նափայտով, մի տեսակ մարտական մահակով, որը հայտնի է գավազանով կռվողներին, և որով նրանք կարողանում են միաժամանակ ետ մղել մի քանի հարձակվողների։ Աբբահոր հրամանի համաձայն, Եսթերը ոչ մի խոսք չէր փոխանակում այդ սպասավորի հետ։ Երբ տիրուհին ցանկանում էր վերադառնալ, Եվրոպան բղավում էր, թիկնապահ սպասավորը շվացնում էր կառապանին, որը մշտապես գտնվում էր պատ¬կառելի հեռավորության վրա։ Երբ Լյուսիենը զբոսնում էր Եսթերի հետ, Եվրոպան ու թիկնապահ սպասավորը նրանցից մի հարյուր քայլ ետ էին մնում, ինչպես դժոխային այն մանկլավիկները, որոնց մասին պատմվում է «Հազար ու մեկ գիշերների» մեջ, և որպիսիք կախարդն է պարգևում իր հովանավորյալներին։

Փարիզցիները և մանավանդ փարիզուհիներն անծանոթ են աստղալից գիշերով անտառում զբոսնելու հրապույրին. լռությունը, լուսնի խաղերը, մենությունը լոգանքի պես հանգստացնում են մարդուն։ Եսթերը սովորաբար մեկնում էր երեկոյան ժամը տասին, զբոսնում մինչև տասներկուսը, մեկը և տուն վերադառնում ժամը երկուսևկեսին։ Նա երբեք տասնմեկից շուտ վեր չէր կենում։ Լողանում էր, խնամքով զբաղվում արդուզարդով, որը անծանոթ է Փարիզի կանանց մեծամասնությանը, որովհետև դա շատ ժամանակ է պահանջում։ Այդպես են վարվում միայն կուրտիզանուհիները, լորետուհիները կամ ազնվական կանայք, որոնք պարապ են ամբողջ օրը։

Եսթերը հազիվ էր պատրաստ լինում, երբ գալիս էր Լյուսիենը, և նա ամեն անգամ երիտասարդին ներկայանում էր որպես նոր փթթած մի ծաղիկ։ Իր պոետի երջանկությունից բացի նա ուրիշ հոգս չուներ։ Նա պատկանում էր իր սիրածին, որպես նրա իրը, այլ խոսքով՝ նա Լյուսիենին լիակատար ազատություն էր տվել։ Երբեք հայացքը չէր հառում այն ոլորտից դուրս, որտեղ փայլում էր ինքը։ Աբբահայրն էր խստորեն պատվիրել այդպես վարվել, որովհետև շրջահայաց քաղաքագետի ծրագրերի մեջ մտնում էր այն, որ Լյուսիենը կապեր հաստատի։ Երջանկությունը պատմություն չունի, և բոլոր երկրների բանասացները այդ այնպես լավ են հասկացել, որ «Նրանք երջանիկ էին» խոսքերով են ավարտում սիրային բոլոր արկածները։ Դրանով միայն կարելի է բացատրել, թե ինչ միջոցներով է ձեռք բերվել իրոք ֆանտաստիկ այդ երջանկությունը Փարիզի կենտրոնում։

Դա երջանկություն էր իր գեղեցկագույն ձևով, մի պոեմ էր, չորս տարի տևող սիմֆոնիա։ Նման դեպքերում բոլոր կանայք կասեին. «Այդ շատ է»։ Ո՛չ Եսթերը, ո՛չ էլ Լյուսիենը չասացին, թե՝ «Այդ ավելին է»։

Վերջապես «Նրանք երջանիկ էին» բանաձևը նրանց համար ավելի հասկանալի եղավ, քան կախարդական հեքիաթներում, որովհետև նրանք երեխաներ չունեին։

Այդպիսով, Լյուսիենը կարող էր ապրել աշխարհիկ հասարակության մեջ, անձնատուր լինելով պոետի իր քմահաճույքներին, ավելի ճիշտ` իր դիրքից բխող պարտականություններին։ Դանդաղորեն առաջանալով իր ճանապարհով, նա գաղտնի ծառայություններ էր մատուցում քաղաքական մի քանի գործիչների, մասնակցելով նրանց աշխատանքներին։ Այդ բանում նա խիստ գաղտնապահ էր։ Նա շատ էր լինում տիկին դը Սերիզիի մոտ, որի հետ, ինչպես սալոններում էին ասում, նա սերտորեն կապված էր։ Տիկին դը Սերիզին Լյուսիենին խլել էր դքսուհի դը Մոֆրինյոզից, որը, ասում են, այլևս չէր ափսոսում նրան, մի բառ, որով կանայք վրեժխնդիր են լինում ուրիշի նախանձելի բախտավորության համար։

Լյուսիենը գտնվում էր, այսպես ասած, արքունի հոգևորականության ծոցում և մտերմության մեջ էր մի քանի կանանց հետ, որոնք մոտիկ էին Փարիզի արքեպիսկոպոսին։ Համեստ ու զուսպ, նա համբերությամբ սպասում էր։ Այնպես որ Լյուսիենի մասին դը Մարսեյի ասած խոսքը միայն պարզ մի դիտողություն չէր. և դա այն մարդն էր ասում, որն այդ ժամանակ ամուսնացած էր և հարկադրում էր իր կնոջը վարել այնպիսի մի կյանք, ինչպիսին Եսթերն էր վարում։ Բայց Լյուսիենի դրության ստորջրյա վտանգները բավակա¬նաչափ կբացատրվեն այս պատմության ընթացքում։

Այսպիսին էին հանգամանքները, երբ օգոստոսյան մի գեղեցիկ գիշեր բարոն դը Նյուսինգենը Փարիզ էր վերադառնում Ֆրանսիայում հաստատված օտարերկրացի մի բանկիրի կալվածքից, որի մոտ նա ճաշկերույթի էր հրավիրված։ Այդ կալվածքը Փարիզից ութ մղոն հեռավորության վրա էր՝ Բրիի խորքում։ Եվ քանի որ բարոնի կառապանը պարծեցել էր, որ տիրոջն այնտեղ կտանի ու ետ կբերի նրա սեփական ձիերով, ուստի, երբ գիշերը վրա հասավ, կառապանն իրեն թույլ տվեց դանդաղ ընթանալ։ Ահավասիկ այսպես էր անասունների, սպասավորների ու նրանց տիրոջ դրությունը՝ Վենսենի անտառը մտնելիս։ Կառապանը, բորսայի հռչակավոր արքայի մառանում առատորեն խմելով, թունդ հարբել էր և քնել, թեև սանձերը ձեռքին էր պահում անցորդներին մոլորեցնելու համար։ Կառքի հետևում նստած սպտսավորը խռմփացնում էր, ինչպես Գերմանիայի, փայտյա փոքրիկ ֆիգուրների, հռենոսյան թունդ գինիների և հոլերի այդ երկրի, հոլը։

Բարոնը փորձեց խորհել. բայց Գուռնե կամրջից սկսած, հետճաշյա քաղցր մրափը փակել էր նրա աչքերը։ Սանձերի թուլությունից ձիերը հասկացան կառապանի վիճակր, նրանք լսեցին հետևում նստած սպասավորի միալար բասը, տեսան, որ իրենք իրենց տերն են, և օգտագործեցին քառորդ ժամ տևող այդ ազատությունն` իրենց ուզածի պես գնալու համար։ Որպես խելացի ստրուկներ, նրանք կարող էին առիթ տալ գողերին՝ կողոպտելու Ֆրանսիայի ամենահարուստ կապիտալիստներից մեկին, ամենաճարպիկ այն մարդուն, որի դասին պատկանողներին, վերջ ի վերջո, արտահայտիչ կերպով անվանել են գիշատիչներ։

Վերջապես, դառնալով դրության տերը և մղվելով հետաքրքրությունից, որ հատուկ է ընտանի կենդանիներին, ձիերը կանգ առան ինչ-որ խաչմերուկի վրա, ուրիշ ձիերի դիմաց, որոնց, անկասկած, ձիու լեզվով ասացին. «Ո՞ւմ եք պատկանում դուք։ Ի՞նչ եք անում։ Բախտավո՞ր եք արդյոք»։ Երբ կառքը կանգ առավ, նիրհած բարոնն արթնացավ։ Նա նախ կարծեց, որ չի հեռացել իր եղբայրակցի պուրակից, հետո մնաց զարմացած՝ երկնային մի տեսիլքով՝ հենց այն ժամանակ, երբ նա պաշտպանված չէր իր սովորական զենքով՝ հաշվենկատությամբ։

Այնպիսի պայծառ մի լուսնկա էր, որ կարելի էր ազատ կարդալ մինչև անգամ իրիկնային թերթը։ Անտառի լռության և այդ թափանցիկ լույսի մեջ բարոնը տեսավ միայնակ մի կնոջ, որը, վարձու կառքը բարձրանալիս, նայեց այդ քնած կառքի բացառիկ տեսարանին։ Այդ հրեշտակի տեսքից բարոն դը Նյուսինգենը ասես ներքին մի լույսով լուսավորվեց։ Նկատելով, որ իրենով հիանում են, վախեցած մի շարժումով կինն իջեցրեց քողը։ Թիկնապահը խռպոտ մի ճիչ արձակեց, որի նշանակությունը կառապանը շատ լավ հասկացավ, որովհետև կաոքը նետի պես սլացավ։ Ծերունի բանկիրին սոսկալի մի հուզմունք համակեց։ Ոտքերից խուժող արյունը այրում էր նրա գլուխը, իսկ գլխից հորդում էր սիրտը. կոկորդը սեղմվում էր, դժբախտը վախեցավ, թե ստամոքսի խանգարում ունի, և, չնայած այդ հիմնավոր երկյուղին, նա ոտքի կանգնեց։

— Գառատրո՛պ, աբուշի՛ մեկ, այդ էր բակաս, որ կնես,— բղավեց նա,— հառյո՛ւր ֆռանգ, եդե հասցնես այդ գառքին։

«Հարյուր ֆրանկ» խոսքը լսելով, կառապանը զարթնեց, հետևի սպասավորն էլ անկասկած այն լսեց իր քնի մեջ։ Բարոնը կրկնեց իր հրամանը, կառապանը քառարշավ բաց թողեց իր ձիերը և Տրոնի ուղեկալի մոտ հասավ մի կառքի, որը մոտավորապես նման էր այն կառքին, որի մեջ Նյուսինգենը տեսել էր աստվածային անծանոթուհուն. բայց այնտեղ բազմել էր ինչ-որ հարուստ վաճառատան գլխավոր գործակատար՝ Վիվիեն փողոցի մի կարգին կնոջ հետ։

Այդ սխալմունքն ընկճեց բարոնին։

— Հազդագլուխ, քո պոխարեն, եթե ես պերեի Շորշին (արտասանեցեք Ժորժին), նա լաֆ կգդներ այդ կնոչը,— ասաց նա սպասավորին, երբ մաքսային ծառայողները զննում էին կառքը։

— Է՜հ, պարոն բարոն, ես կարծում եմ, որ հայդուկի տեսքով հետևում նստածը սատանան էր, որ այս կառքը խցկեց իր կառքի փոխարեն։

— Սադանա կոյություն չունի,— ասաց բարոնը։

Բարոն Նյուսինգենը, իր ասելով, վաթսուն տարեկան էր, նա կատարելապես անտարբեր էր կանանց նկատմամբ, առավել ևս իր կնոջ նկատմամբ։ Նա պարծենում էր, որ ինքը երբեք չի ճանաչել այն սերը, որ հարկադրում է գժություններ անել։ Նա բախտավորություն էր համարում, որ վերջացրել է բոլոր հաշիվները կանանց հետ, որոնց մասին առանց քաշվելու ասում էր, թե նրանցից ամենահրեշտակայինն անգամ չարժե իր գինը, եթե նույնիսկ ձրի է տրվում։ Նա իրեն այնպես հղփացած էր ձևացնում, որ այլևս ամսական երկու հազար ֆրանկ հազիվ էր վճարում խաբված լինելու հաճույքի համար։ Օպերայի իր օթյակից սառն աչքերով նա հանգիստ նայում էր բալետախմբին։ Երիտասարդ պառավների և պառաված աղջիկների այդ վտանգավոր պարսից, փարիզյան զվարճությունների այդ ընտրյալներից ոչ մեկի հայացքը չէր ընկնում այդ կապիտալիստի վրա։

Անասնական սեր, կեղծ ու էդոիստական սեր, վայելուչ ու սնափառ սեր, նրբացած սեր, զսպված ու ամուսնական սեր, էքսցենտրիկ սեր, այդ բոլորը բարոնը գնել էր, բոլորը ճաշակել, բացառությամբ իսկական սիրո։ Այդ սերը նոր էր խոյացել նրա վրա, ինչպես արծիվը՝ որսի վրա, ինչպես նա ընկավ Գենցի՝ նորին պայծառափայլություն իշխան Մետեռնիխի այդ մտերմի վրա։ Բոլորին հայտնի է այն հիմարություները, որ այդ ծեր դիվանագետը կատարեց դերասանուհի Ֆաննի Էսլերի համար, որի փորձերը նրան ավելի էին զբաղեցնում, քան եվրոպական շահերը։

Կինը, որ հենց նոր էր տակնուվրա արել այդ չհրկիզվող արկղը, Նյուսինգենին ներկայացել էր որպես մի ամբողջ սերնդի բացառիկ տիպար։ Հայտնի չէ, թե Տիցիանի սիրուհին, Լեոնարդո դա Վինչիի Մոնա Լիզան, Ռաֆայելի Ֆորնարինան նույնքան գեղանի՞ էին, որքան աստվածային Եսթերը, որի մեջ ամենաբծախնդիր փարիզցու ամենափորձված աչքն անգամ չէր կարող նկատել կուրտիզանուհու ամենափոքր նշանն իսկ։

Ամենից ավելի բարոնին շշմեցրեց վերին աստիճանի ազնվական ու վեհաշուք տեսքը Եսթերի, որը սիրված էր, շրջապատված էր փարթամությամբ, վայելչագեղությամբ և սիրով։ Երջանիկ սերը սուրբ հաղորդություն է կանանց համար. այդ ժամանակ նրանք բոլորն էլ հպարտ են դառնում, ինչպես կայսրուհիները։ Ութ գիշեր շարունակ բարոնը գնաց Վենսենի անտառը, ապա Բուլոնյան անտառը, այնուհետև Վիլ-դ’Ավրեի անտառը, հետո Մեդոնի անտառը, վերջապես, եղավ Փարիզի բոլոր ծայրամասերում, բայց չկարողացավ հանդիպել Եսթերին։ Հրեուհու այդ վսեմ կերպարը, որը, ինչպես ասում էր ինքը, «հռեշտակային գերբար էր», մշտապես նրա աչքերի առջևն էր։ Երկու շաբաթից հետո նա կորցրեց ախորժակը։ Դելֆին դր Նյուսինգենը և դուստր Ավգուստան, որին մայրը սկսել էր հասարակության մեջ տանել, սկզբում չնկատեցին բարոնի մեջ տեղի ունեցած փոփոխությունը։ Մայրն ու աղջիկը պարոն դը Նյուսինգենին տեսնում էին միայն առավոտյան` նախաճաշին, երեկոյան` ճաշի ժամանակ, երբ բոլորը տանն էին ճաշում, իսկ այդ լինում էր միայն այն ժամանակ, երբ Դելֆինի մոտ հյուրեր էին գալիս։ Բայց երկրորդ ամսի վերջումt համակված հայրենաբաղձությունը հիշեցնող զգացումով, բարոնն անհամբերության տենդով բռնված և միլիոնի անզորությունից զարմացած, նիհարեց և թվաց այն աստիճան ծանր հիվանդ, որ Դելֆինը այրիանալու թաքուն հույսեր փայփայեց։ Նա կեղծավորաբար սկսեց խղճալ ամուսնուն և հարկադրեց իր աղջկան տանը նստել։ Նա ամուսնու գլխին հարցեր տեղաց. բարոնը պատասխանեց այն անգլիացիների նման, որոնք բռնված են ձանձրախտով, և գրեթե չէր պատասխանում։ Դելֆին դը Նյուսինգենը համարյա բոլոր կիրակիներին մեծ ճաշկերույթ էր տալիս։ Նա այդ օրն էր ընտրել ընդունելության համար, նկատի առնելով, որ բարձր հասարակության մեջ այդ օրը ոչ ոք ներկայացում չի հաճախում, և մարդիկ ընդհանրապես քիչ են զբաղված լինում։ Առևտրականների ու քաղքենիական դասի ներխուժումը կիրակին դարձնում է Փարիզում նույնքան անիմաստ, որքան այն ձանձրալի է Լոնդոնում։ Ուրեմն, բարոնուհին ճաշկերույթի հրավիրեց հռչակավոր Դեպլենին, որպեսզի խորհրդակցի նրա հետ, հակառակ հիվանդի կամքին, որովհետև Նյուսինգենն ասում էր, որ իրեն հիանալի է զգում։ Ռաստինյակը, դը Մարսեն, դյու Տիյեն, տան բոլոր բարեկամները հասկացրել էին բարոնուհուն, որ Նյուսինգենի նման մարդը չպետք է հանկարծամահ լինի. նրա անսահման գործարքները պահանջում էին զգուշավորություն, պետք էր ճիշտ իմանալ, թե ինչպես վարվել։ Այդ պարոնները ճաշի էին հրավիրված, ինչպես նաև կոմս Գոնգրըվիլը, Ֆրանսուա Կելլերի աները, ասպետ դ’Էսպարը, դե Լյուպոն, Դեպլենի աշակերտներից դոկտոր Բիանշոնը, որին Դեպլերն ամենից շատ էր սիրում, Բոդենորն ու իր կինը, կոմս Մոնկորնեն ու իր կինը, Բլոնդեն, օրիորդ դե Տուշը և Կոնտին, և, վերջապես, Լյուսիեն դը Ռյուբամպրեն, որի նկատմամբ Ռաստինյակը, հինգ տարի է, ինչ ջերմ բարեկամություն ուներ, բայց պաշտոնական լեզվով ասած` ըստ հրամանի։

— Մենք հեշտությամբ չենք ազատվի սրանից,— ասաց Բլոնդեն Ռաստինյակին, երբ տեսավ, որ Լյուսիենը հյուրասենյակ է մտնում ավելի գեղեցիկ, քան երբևէ, և հագնված հմայելու աստիճան շլացուցիչ։

— Ավելի լավ է նրա հետ բարեկամանալ, որովհետև նա վտանգավոր է,— ասաց Ռաստինյակը։

— Նա՞,— ասաց դը Մարսեն։— Ես վտանգավոր եմ հա¬մարում միայն այն մարդկանց, որոնց դրությունը պարզորոշ է, իսկ նրա դրությունն ավելի շուտ դեռևս սասանման չի ենթարկվել, բայց անսասան չէ։ Ասացեք խնդրեմ, ի՞նչ միջոցներով է ապրում նա։ Ո՞րտեղից է նրա հարստությունը։ Ես համոզված եմ, որ նա վաթսուն հազար ֆրանկ պարտք ունի։

— Նա գտել է իսպանացի շատ հարուստ մի քահանա որպես հովանավոր, որը շատ բարյացակամ է նրա նկատմամբ,— պատասխանեց Ռաստինյակը։

— Նա ամուսնանում է դը Գրանլյոյի ավագ դստեր հետ,— ասաց օրիորդ դե Տուշը։

— Այո,— ասաց ասպետ դ’Էսպարը,— բայց նրանից պա¬հանջվում է գնել երեսուն հազար ֆրանկ եկամուտ տվող մի հողամաս՝ որպես երաշխիք իր կարողության, որը նա պետք է ներկայացնի հարսնացուին. իսկ դրա համար նրան հարկավոր է մեկ միլիոն, որը ոչ մի իսպանացու ոտքի տակ չի թափած։

— Դա շատ թանկ է, որովհետև Կլոտիլդը խիստ տգեղ է,— ասաց բարոնուհին։

Տիկին դը Նյուսինգենը սովորություն էր դարձրել օրիորդ դը Գրանլյոյին անվանել իր անունով, ասես թե ինքը, ծննդյամբ Գորիո, ընդունված էր այդ հասարակության մեջ։

— Ո՛չ,— առարկեց դյու Տիյեն,— դքսուհու դուստրը մեզ նմանների համար երբեք տգեղ չէ, մանավանդ, երբ նա բերում է մարկիզի կոչում և դիվանագիտական մի պաշտոն. բայց այդ ամուսնության ամենամեծ խոչընդոտը տիկին դը Սերիզիի խելացնոր սերն է Լյուսիենի նկատմամբ. նա հավանաբար շատ է վատնում այդ երիտասարդի վրա։

— Ես այլևս չեմ զարմանում Լյուսիենին այդպես մտահոգ տեսնելով, որովհետև տիկին դը Սերիզին անշուշտ նրան մի միլիոն չի տա, որպեսզի նրան ամուսնացնի օրիորդ դը Գրանլյոյի հետ։ Լյուսիենը անտարակույս չի իմանում ինչպես դուրս պրծնի ստեղծված դրությունից,— ասաց դը Մարսեն։

— Այո, բայց օրիորդ դը Գրանլյոն նրան պաշտում է,— ասաց կոմսուհի դը Մոնկորեն,— և երիտասարդ աղջկա օգնությամբ, հավանաբար, ավելի նպաստավոր պայմաններ կառաջադրվեն։

— Ինչպե՞ս պիտի վարվի նա Անգուլեմում ապրող իր քրոջ և փեսայի հետ,— հարցրեց ասպետ դ’Էսպարը։

— Ի՜նչ եք ասում,— վրա բերեց Ռաստինյակը,— նրա քույրը հարուստ է, և հիմա նրան կոչում են տիկին Սեշար դը Մարսակ։

— Եթե դժվարություններ էլ կան, այնուամենայնիվ, նա շատ գեղեցիկ տղա է,— ասաց Բիանշոնը՝ վեր կենալով, որպեսզի ողջունի Լյուսիենին։

— Բարի օր, թանկագին բարեկամ,— ասաց Ռաստինյա¬կը` ջերմորեն սեղմելով Լյուսիենի ձեռքը։

Դը Մարսեն, որին Լյուսիենը ողջունեց բոլորից առաջ, բարևն ընդունեց սառնությամբ։ Ճաշից առաջ Դեպլենն ու Բիանշոնը, շարունակ կատակելով բարոն դը Նյուսինգենի հետ, քննեցին նրան և գտան, որ նրա հիվանդությունը միանգամայն հոգեկան բնույթի է, բայց ոչ ոք չկարողացավ կռահել պատճառը, որովհետև անհավատալի էր թվում, որ բորսայի այդ խորամիտ քաղաքագետը կարող է սիրահարված լինել։ Երբ Բիանշոնը, սիրուց բացի, այլ բան չգտավ բարոնի հիվանդության պատճառը բացատրելու համար, և այդ մասին երկու խոսք ասաց Դելֆին դը Նյուսինգենին, վերջինս ժպտաց այն կնոջ նման, որ շատ լավ գիտեր իր ամուսնու ինչ լինելը։ Այնուամենայնիվ, ճաշից հետո, երբ իջան պարտեզ, տան մտերիմները շրջապատեցին բանկիրին և ուզեցին պարզել այդ անսովոր պարագան, լսելով, որ Բիանշոնը հաստատում է, թե Նյուսինգենը պետք է որ սիրահարված լինի։

— Բարոն,— ասաց դը Մարսեն,— գիտեք, որ դուք նկատելի նիհարել եք, և ձեզ վրա կասկածում են, որ խախտել եք ֆինանսիստի կենցաղային օրենքները։

— Երպեկ,— ասաց բարոնը։

— Այո՛, այո՛,— առարկեց դը Մարսեն,— համարձակվում են ենթադրել, որ դուք սիրահարված եք։

— Այդ չիշդ է,— խղճալիորեն պատասխանեց բարոնը։— Ես հարաչում եմ անցանոտ մի բանի համար։

— Դո՛ւք, սիրահարվա՞ծ։ Դուք թեթևսոլիկ եք,— ասաց ասպետ դ’Էսպարը։

— Սիռահարված լինել իմ տառիքում, ես գիդեմ, որ շադ ցիցախելի է, պայց ինչ անեմ, այդբես է եխել։

— Աշխարհիկ կնո՞ջ,— հարցրեց Լյուսիենը։

— Բայց,— ասաց դը Մարսեն,— բարոնը կարող է այսպես նիհարել միայն անհույս մի սիրո համար. նա հնարավորություն ունի գնելու բոլոր կանանց, որոնք ցանկանում են կամ կարող են վաճառվել։

— Ես պնավ նրան շեմ չանաչում,— պատասխանեց բարոնը։— Եֆ ես գարոխ եմ ցեզ ասել, կանի որ դիկին դը Նիսենգենը հյուռասռահում է, մինչեֆ հիմա ես չեմ իմացել, թե ինչ է սերը. Սեր... ես կարցում եմ, որ դռանից եմ նիխաում։

— Որտե՞ղ եք հանդիպել այդ դեռատի անմեղությանը,— հարցրեց Ռաստինյակը։

— Նրա նշաննե՞րը,— հարցրեց դը Մարսեն։

— Սբիդակ գազի կլխանոց, վառդագույն շրջագգեստ, սպիտակ շառֆ, սբիդակ քոխ... իսգաբես հռեշդակային գերբռրանք։ Հուռ աչկեր, դեմկի գույնը արևելքի։

— Դուք երազ եք տեսել,— ժպտալով ասաց Լյուսիենը։

— Այդ չիշդ է, ես քնած էի, ինչբես մի սնդուգ... լիկը մի սնդուգ,— ասաց Նյուսինգենը շարունակելով,— ես գյուխից վերադառնում էի չաշից հետո, իմ բառեգամի մոդից…

— Աղջիկը մենա՞կ էր,— ասաց դյու Տիյեն` ընդհատելով գիշատչին։

— Այո,— ասաց բարոնը տխուր տոնով,— գառքի եդեֆում նսդաց հայդուգից եֆ մի սբասուհուց զադ...

— Լյուսիենի արտահայտությունից երևում է, որ ճանաչում է նրան,— բացականչեց Ռաստինյակը` նշմարելով Եսթերի սիրեկանի ժպիտը։

— Ո՞վ չի ճանաչի այն կանանց, որոնք ընդունակ են կեսգիշերին հանդիպել Նյուսինգենին,— ասաց Լյուսիենը՝ կրնկի վրա շուռ գալով։

— Նշանակում է՝ այդ կինը աշխարհիկ հասարակության մեջ չի լինում,— ասաց ասպետ դ’Էսպարը,— չէ՞ որ բարոնը կճանաչեր հայդուկին։

— Ես նրան ոչ մի դեխ չեմ դեսել,— պատասխանեց բարոնը,— եֆ ահա կառասուն oր է, որ ես նրան պնդրում եմ ոսդիգանության միջոցով, որը չի գդնում։

— Ավելի լավ է, այդ կնոջը ձեռք բերել մի քանի հարյուր հազար ֆրանկով, քան ձեր կյանքի գնով. ձեր տարիքին, գոհացում չգտնող կիրքը վտանգավոր է,— ասաց Դեպլենը,— դրանից կարելի է մեռնել։

— Այո,— պատասխանեց Նյուսինգենը Դեպլենին,— ես ինչ ուդում եմ, ինց զնունդ չի դալիս, օդն ինց թֆում է մախացու։ Ես կնում եմ Ֆինդենի անդառը, դեսնելու այն տեխը, ուր ես նրան դեսել եմ... եֆ, ահա իմ գյանքը։ Ես չգարոխացա զբախվել վերջին պոխառուդյամբ։ Ես տիմեցի իմ ընգերակիցներին, որոնք խխչացին ինց։ Մի միլիոնի կնով գուզեմ չանաչել այդ կնոջը. ես կշախեի, բայց այլևս պորսա չեմ կնում... Հառցրեք դու Դիյեին։

— Այո,-պատասխանեց դյու Տիյեն,— նա գործերից գարշանք է զգում, նա բոլորովին փոխվել է, դա մահու նշան է։

— Սիռո նշան,— հարեց Նյուսինգենը,— ինց համառ այդ միեֆնույն է։

Միամտությունը այդ ծերունու, որ դադարել էր գիշատիչ լինելուց և իր կյանքում առաջին անգամ էր տեսնում ավելի սուրբ ու նվիրական բան, քան ոսկին, հուզեց նրա շուրջը խմբված այդ հղփացած մարդկանց. ոմանք ժպիտներ փոխանակեցին, մյուսները նայեցին Նյուսինգենին, իրենց դեմքի վրա արտահայտելով այս միտքը. «Այդպիսի ուժեղ մարդը ինչպե՜ս կարող է հասնել այս դրության…»։ Հետո բոլորը վերադարձան հյուրասրահ` զրուցելով այդ դեպքի մասին։ Իրոք, դա մի այնպիսի դեպք էր, որ ընդունակ էր առաջ բերելու ամենամեծ սենսացիան։ Տիկին դը Նյուսինգենը սկսեց ծիծաղել, երբ Լյուսիենը նրան բաց արեց բարոնի գաղտնիքը, բայց, լսելով իր կնոջ ծաղրանքները, բարոնը թևանցուկ արավ նրան և տարավ դեպի լուսամուտի խորշը։

— Դիկին,— շշուկով ասաց նա իր կնոջը,— ես ցախրանքի խոսկ ասե՞լ եմ ցեր կրգերի մասին, ինչո՞ւ դուկ ցախրում եք իմը։ Մի լաֆ կին նման դեբկում կօկնի իր ամուսնուն՝ դրյուդյունից դուրս գալու, առանց ցախրանքի, ինչբես դուկ եք անում...

Ծեր բանկիրի արած նկարագրությունից Լյուսիենը ճանա¬չել էր իր Եսթերին։ Արդեն շատ նեղսրտած այն բանի համար, որ հասկացել էին իր ժպիտի իմաստը, նա օգտվեց սուրճի ժամանակ ծայր առած ընդհանուր խոսակցությունից և հեռացավ։

— Իսկ ո՞ւր է պարոն դը Ռյուբամպրեն,— հարցրեց բարոնուհի դը Նյուսինգենը։

— Նա հավատարիմ է իր նշանաբանին. «Quid me continebit»,— ասաց Ռաստինյակը։

— Որը նշանակում է. «Ով կարող է ինձ պահել», կամ՝ «Ես անզսպելի եմ». որն ուզում եք, ընտրեցեք,— հարեց դը Մարսեն։

— Այն պահին, երբ պարոն բարոնը խոսում էր անծանո¬թուհու մասին, Լյուսիենը չկարողացավ զսպել իր ժպիտը, որն ինձ թույլ է տալիս մտածել, որ նա ճանաչում է այդ կնոջը,— ասաց Հորաս Բիանշոնը` չգիտակցելով այդքան բնական մի դիտողության վտանգավորությունը։

«Լա՜ֆ»,— ասաց ինքն իրեն գիշատիչը։

Բոլոր անհույս հիվանդների նման, բարոնը ընդունում էր այն ամենը, ինչ հուսալի էր թվում, և նա վճռեց լրտեսություն կազմակերպել Լյուսիենի դեմ, բայց բոլորովին այլ մարդկանց և ոչ թե Լուշարի՝ Փարիզի առևտրական այդ ամենաճարպիկ կատարածուի միջոցով, որին նա դիմել էր մի երկու շաբաթ առաջ։

Նախքան Եսթերի մոտ գնալը, Լյուսիենը պետք է այցելեր դը Գրանլյոյի ապարանքը և այնտեղ անցկացներ մի երկու ժամ. այդ ժամերը օրիորդ Կլոտիդ-Ֆրեդերիկ դը Գրանլյոյին դարձնում էին Սեն-Ժերմեն արվարձանի ամենաերջանիկ աղջիկը։ Խոհեմությունը, որ այդ երիտասարդ փառասերի բնորոշ գիծն էր, նրան թելադրեց Կարլոս Էրրերային անմիջապես իրազեկ դարձնել այն տպավորության մասին, որ նրա ակամա ժպիտից էր առաջացել, երբ բարոնը նկարագրում էր Եսթերի պատկերը։ Բացի այդ, բարոնի սերը Եսթերի նկատմամբ, և անծանոթուհուն որոնելու համար ոստիկանությանը գործի դնելու նրա մտադրությունը բավականաչափ նշանակալից իրադարձություններ էին, որպեսզի այդ մասին հաղորդվեր այն մարդուն, որը ապաստան էր գտել սքեմի ներքո, ինչպես մի ժամանակ ոճրագործները ապաստան էին գտնում եկեղեցիներում։ Եվ Սեն-Լազար փողոցից, որտեղ այն ժամանակ բնակվում էր բանկիրը, դեպի Սեն-Դոմինիկ փողոցը, ուր գտնվում էր դը Գրանլյոյի ապարանքը, ճանապարհը Լյուսիեին տարավ Մալաքե քարափի տան մոտով։ Նա իր ահարկու բարեկամին գտավ աղոթագիրքը ծխացնելիս, այսինքն՝ ծխամորճ ծխելիս, պառկելուց առաջ։

Այդ մարդը, որն ավելի շուտ օտարոտի էր, քան օտարա¬կան, ի վերջո հրաժարվել էր իսպանական սիգարներից, գտնելով, որ դրանք թույլ են։

— Դրությունը լրջանում է,— պատասխանեց իսպանացին, երբ Լյուսիենը բոլորը պատմեց։— Բարոնը, որը Լուշարին օգտագործում է աղջկան փնտրելու համար, կարող է լրտեսներ ուղարկել քո ետևից, և ամեն ինչ հայտնի կդառնա։ Ինձ հազիվ թե հերիքի գիշերն ու առավոտը, որպեսզի խաղաքարտերս դասավորեմ մի պարտիայի համար, որ խաղալու եմ բարոնի դեմ, որին պետք է ամենից առաջ ապացուցեմ ոստիկանության անզորությունը։ Երբ մեր գիշատիչը կորցնի իր ոչխարին գտնելու ամեն հույս, ես ինձ վրա եմ վերցնում այդ ոչխարը նրան վաճառելու գործը, ինչքան որ նա կարժենա նրա համար…

— Ծախե՜լ Եսթերին,-թացականչեց Լյուսիենը, որի առաջին պոռթկումը միշտ էլ հիասքանչ էր։

— Դու մոռանո՞ւմ ես, ուրեմն, մեր դրությունը,— բղավեց Կարլոս Էրրերան։

Լյուսիենը գլուխը խոնարհեց։

— Փող չկա այլևս,— շարունակեց իսպանացին,— և պետք է հատուցել վաթսուն հազար ֆրանկի պարտքը։ Եթե դու ուզում ես ամուսնանալ Կլոտիդ դը Գրանլյոյի հետ, ապա այդ տգեղ աղջկա համար պարտավոր ես գնել մի միլիոն ֆրանկ արժեցող մի կալվածք, որպեսզի ապահովվի նրա ժառանգությունը՝ այրիանալու դեպքում։ Եվ ահա, Եսթերը մի որս է, որի ետևից ես բաց կթողնեմ այդ գիշատիչին այնպես, որ մի մի¬լիոն մզեմ նրանից։ Դա ի՛մ գործն է...

— Եսթերը երբե՛ք չի համաձայնի…

— Դա ի՛մ գործն է։

— Նրա համար դա մա՛հ է։

— Դա հուղարկավորության գրասենյակի գործն է։ Թեկուզ և, հետո՛ ինչ...— բղավեց այդ վայրենի մարդը` իրեն հատուկ ժեստով ընդհատելով Լյուսիենի էլեգիաները։— Որքան գեներալներ մահացան իրենց ծաղիկ հասակում Նապոլեոնի համար,— հարցրեց նա՝ մի պահ լռությունից հետո։— Կին ճարել կարելի է ուզած ժամանակ։ 1821 թվականին քեզ համար Կորալին անփոխարինելի էր, բայց և այնպես, Եսթերը հանդիպեց։ Այդ աղջկանից հետո գալու է… գիտե՞ս ով… անծանոթ կինը։ Ահա դա է բոլոր կանանցից գեղեցկագույնը, և դու նրան կճարես այն մայրաքաղաքում, որտեղ դը Գրանլյոյի փեսան կլինի դեսպան և կներկայացնի Ֆրանսիայի թագավորին... Եվ հետո, ասա տեսնեմ, պարոն մանուկ, մի՞թե Եսթերը կմեռնի դրանից։ Վերջապես, օրիորդ դը Գրանլյոյի ամուսինը ինչո՞ւ չի կարող պահել Եսթերին։ Բացի այդ, թույլ տուր ինձ գործել. ամեն ինչի մասին մտածելու հոգսը թող ինձ վրա. միայն թե, մեկ կամ երկու շաբաթ պետք չէ տեսնես Եսթերին, և այդ ժամանակաընթացքում դու չես գնալու Տեբու փողոցը։ Դե՛, գնա սիրաբանելու քո փրկության խարիսխի վրա, և լա՛վ խաղա քո դերը. Կլոտիլդին տար այն բոցակեզ նամակը, որ դու գրել ես այս առավոտ, և նրանից ինձ բեր ջերմագին մի նամակ։ Նամակագրությամբ նա իր զրկանքները կթեթևացնի։ Մեր աղջիկն իմ գործին հարմարում է։ Եսթերը դրանից մի փոքր կտխրի, բայց հրամայի՛ր նրան, որ հնազանդվի։ Հարցը վերաբերում է մեր առաքինության զգեստին, մեր պատվավորության վերարկուին, այն շիրմային, որի ետևում բոլոր մեծ մարդիկ թաքցնում են իրենց ստորությունները… Խնդիրը վերաբերում է իմ գեղեցիկ եսին, քե՛զ, որի վրա երբեք չպետք է որևէ կասկածի ստվեր ընկնի։ Դիպվածը մեզ ավելի լավ ծառայեց, քան իմ միտքը, որը երկու ամիս շարու¬նակ պարապ էր պտտվում։

Մեկառմեկ նետելով այդ ահարկու խոսքերը, ինչպես ատրճանակի հարվածներ, Կարլոս Էրրերան հագնվում էր` մտադրվելով դուրս գալ։

— Քո ուրախությունը ակներև է,— բացականչեց Լյուսիենը,— դու երբեք չես սիրել խեղճ Եսթերին և բերկրությամբ սպասում ես նրանից ազատվելու ժամին։

— Դու երբեք չես հոգնել նրան սիրելուց, այնպես չէ՞... Դե՛ լավ, ես էլ երբեք չեմ հոգնել նրան նզովելուց։ Բայց մի՞թե ես միշտ էլ չեմ վարվել այնպես, ասես անկեղծորեն կապված լինեմ այդ աղջկան, ե՛ս, որ, Ասիայի օգնությամբ, նրա կյանքը պահում եմ իմ ձեռքում։ Ռագուի մեջ մի քանի թունավոր սունկեր, և ամեն ինչ վերջացած կլիներ... Սակայն Եսթերն ապրում է... նա երջանիկ է. գիտե՞ս ինչու, որովհետև դու նրան սիրում ես։ Երեխա մի՛ լինի։ Ահա չորս տարի է, որ մենք մի դիպվածի ենք սպասում, դա լինելու է կա՛մ հօգուտ, կա՛մ ի վնաս մեզ, ուրեմն, հարկավոր է դրսևորել ողջ տաղանդը՝ փետրատելու համար այն թռչունը, որ բախտն այսօր մեզ է նետում։ Ռուլետի այս խաղի մեջ կա լավը և վատը, ինչպես ամեն ինչում։ Գիտե՞ս, թե ինչի մասին էի մտածում, երբ դու ներս մտար։

— Ո՛չ…

— Ինչպես Բարսելոնում, այստեղ էլ, Ասիայի օգնությամբ, դառնալ ժառանգորդը մի պառավ բարեպաշտուհու։

— Ոճի՞ր։

— Ինձ միայն այդ միջոցն էր մնում ապահովելու համար քո երջանկությունը։ Պարտատերերն իրար են անցել։ Եթե հետապնդվես դատական կատարածուների կողմից, և քեզ վտարեն դը Գրանլյոյի ապարանքից, ի՞նչ կլինի քո վիճակը։ Վրա կհասնի սատանային հատուցելու ժամը։ Կարլոս Էրրերան ձեռքի մի շարժումով պատկերեց իրեն ջրի մեջ նետող մարդու ինքնասպանության տեսարանը, ապա Լուսիենին սևեռեց խորաթափանց մի հայացք, որով ուժեղ մարդիկ իրենց կամքը թելադրում են թույլ հոգիներին։ Այդ կախարդիչ հայացքը, փշրելով ամեն մի արգելք, վկայում էր, որ Լյուսիենն ու իր խորհրդատուն կապված են ոչ միայն կյանքի ու մահվան գաղտնիքով, այլև զգացումներով, որոնք այնքան են վեր սովորական զգացումներից, որքան այդ մարդը բարձր էր կանգնած իր արգահատելի դրությունից։

Հարկադրված լինելով ապրել հասարակությունից դուրս, որտեղ օրենքն ընդմիշտ արգելել էր նրան վերադառնալ, ախտամոլությունից և կատաղի, զարհուրելի դիմադրություններից հյուծված, բայց օժտված հոգեկան կորովով, որը կրծում էր նրան, այդ գարշելի և մեծ, մութ ու հռչակավոր, կյանքի տենդով բռնված մարդը վերապրում էր Լյուսիենի վայելչագեղ մարմնի մեջ, Լյուսիենի, որի հոգին դարձել էր իր հոգին։ Հա¬սարակության մեջ նա հանդես էր գալիս այդ պոետի միջոցով, որին օժտում էր կայունությամբ ու երկաթյա կամքով։ Նրա համար Լյուսիենն ավելին էր, քան որդին, ավելին քան սիրած կինը, ավելին՝ քան ընտանիքը, ավելին՝ քան իր կյանքը, նա իր վրեժխնդրությունն էր, և որովհետև ուժեղ հոգիները զգացմունքն ավելի բարձր են գնահատում, քան գոյությունը, ուստր և Լյուսիենի հետ կապվել էր անքակտելի կապերով։

Լյուսիենի կյանքը գնելով այն պահին, երբ հուսահատության մեջ ընկած պոետը պատրաստվում էր ինքնասպանության, Էրրերան նրան առաջարկել էր դժոխային այն պայմանագիրը, որի օրինակներին հանդիպում ենք լոկ վեպերի մեջ, բայց որոնց հնարավորությունը հաճախ է ապացուցված դատավարություններում, դատական հռչակավոր դրամաներում։ Լյուսիենին շռայլելով փարիզյան կյանքի բոլոր վայելքները, ապացուցելով նրան, որ դեռ կարող է իրեն համար գեղեցիկ ապագա ստեղծել, նա այդ երիտասարդին դարձրել էր իր իրը։

Բացի այդ, ոչ մի զոհաբերություն ծանր չէր այդ սարսափելի մարդու համար, երբ խնդիրը վերաբերում էր իր երկրորդ ես-ին։ Ուժեղ մարդ լինելով հանդերձ, նա այնքան էր թույլ իր սիրեցյալի հանդեպ, որ ի վերջո նրան հաղորդեց իր գաղտ-նիքները։ Թերևս սոսկ հոգեկան այդ համախոհությունը է՛լ ավելի էր ամրացնում նրանց կապը։

Այն օրվանից, երբ Տորպիլն առևանգվել էր, Լյուսիենը գիտեր, թե ինչպիսի զարհուրելի հիմքի վրա է խարսխված իր երջանկությունը։

Իսպանական քահանայի այդ պարեգոտը թաքցնում էր Ժակ Կոլենին, տաժանակրության այն հռչակավոր մարդկանցից մեկին, որը տասը տարի առաջ, Վոտրեն քաղքենիական անվան տակ, ապրում էր Վոքեի պանսիոնում, որտեղ էին Ռաստինյակն ու Բիանշոնը։ Ժակ Կոլենը, որի մականունն էր Մահապուրծ, փախչելով Ռոշֆորից, այնտեղ վերստին բանտարկվելուց համարյա անմիջապես հետո, հետևեց համբավավոր կոմս դը Սենտ-Էլենի օրինակին, սակայն վերափոխելով այն ամենը, ինչ թերի էր Կոնյարի համարձակ արարքի մեջ։ Այլափոխվել, դառնալ ազնիվ մարդ, բայց շարունակել տաժանակիրի կյանքը, դա մի խնդիր է, որի երկու եզրերն այնքան են հակասում իրար, որ, վերջ ի վերջո, կարող է ճակատագրական վախճան ունենալ հատկապես Փարիզում, քանի որ, խցկվելով մի որևէ ընտանիքում, դատապարտյալը տասնապատկում է այդ այլափոխության վտանգները։ Բացի այդ, չէ՞ որ ամեն տեսակ հետապնդումներից ազատ լինելու համար հարկավոր է վեր կանգնել կյանքի առօրյա շահագրգռություններից։ Աշխարհիկ մարդը ենթակա է պատահականությունների, իսկ պատահականությունները հազվադեպ են սպառնում այն մարդկանց, որոնք շփում չունեն աշխարհիկ հասարակության հետ։ Այնպես որ, ծպտյալի համար պարե¬գոտը ամենից ապահովն է, երբ այն կարելի է լրացնել օրինակելի, մենակյաց ու անզբաղ մի կյանքով։

«Այսպիսով, ես քահանա եմ դառնալու»,— ինքն իրեն ասաց քաղաքացիական այդ մեռյալը, որն ուզում էր անպայ¬ման վերակենդանանալ սոցիալապես և բավարարել կրքերը, որոնք նույնքան տարօրինակ էին, որքան ինքը։

Քաղաքացիական պատերազմը, որ 1812 թվականի կոնստիտուցիայով բռնկվեց Իսպանիայում, ուր մեկնել էր այդ եռանդուն մարդը, նրան հնարավորություն տվեց թաքուն, դարանակալ սպանել իսկական Կարլոս Էրրերային։ Իշխանազուն մի մարդու ապօրինի զավակ այդ քահանան, որը վաղուց ի վեր լքված էր հոր կողմից և անգիտակ, թե որ կնոջն է պարտական իր կյանքը, քաղաքական հանձնարարություններ ուներ կատարելու Ֆրանսիայում՝ Ֆերդինանդ VII թագավորի կողմից, որին մի եպիսկոպոս էր նրան ներկայացրել։ Եպիսկոպոսը, միակ մարդր, որը հետաքրքրվում Էր Կարլոս Էրրերայով, վախճանվեց, երբ եկեղեցու այդ կամավոր զոհը ճանապարհորդում էր Կադիքսից Մադրիդ և Մադրիդից Ֆրանսիա։ Երջանիկ՝ այն բանի համար, որ հանդիպել է այդպիսի բաղձալի մի անձնավորության և այն էլ իր ցանկացած պայմաններում, Ժակ Կոլենը վերքերով ջնջեց կռնակի ճակատագրական տառերը և փոխեց իր դեմքը քիմիական ինչ-որ լուծույթներով։ Այդպես կերպարանափոխվելով այդ քահանայի դիակի առաջ նախքան այն ոչնչացնելը, նա որոշ չափով կարողացավ նմանվել իր կրկնակին. որպեսզի կատարյալ լինի այդ այլափոխությունը, որը գրեթե նույնքան զարմանահրաշ էր, որքան այն, ինչի մասին պատմվում է արաբական հեքիաթի մեջ, ուր մի դերվիշ, լինելով ծեր, կախարդական խոսքերով ուժ է ստանում մտնելու երիտասարդ մարդու մարմնի մեջ, տաժանակիրը, որը իսպաներեն խոսում էր, սովորեց լատիներեն այնքան, որքան կարող էր իմանալ անդալուզյան մի քահանա։ Լինելով երեք տաժանավայրերի գանձապահ, Կոլենը հարուստ էր այն ավանդներով, որ վստահված էին նրա ճանաչված, թեպետև հարկադրյալ ազնվությանը. նման ընկերակիցների միջև սխալանքը լուծվում է դաշույնի հարվածներով։ Այդ գումարին նա միացրեց եպիսկոպոսի կողմից Կարլոս Էրրերային տրված դրամները։ Իսպանիայից հեռացնելուց առաջ նա կարողացավ տիրանալ բարսելոնցի մի բարեպաշտուհու գանձին, նրան թողություն շնորհելով և խոստանալով ըստ պատկանելույն վերադարձնել գումարները, որոնք գողացված էին այդ կնոջ կողմից՝ սպանության ճանապարհով, և ապաշավող այդ կնոջ հարստությունն էին կազմում։ Դառնալով քահանա, ունենալով գաղտնի հանձնարարություններ, որոնց շնորհիվ Փարիզում կապահովվեին ուժեղ հովանավորություններ, Ժակ Կոլենը վճռել էր իր կերպարանափոխությունը մատնող ոչ մի քայլ չանել և անձնատուր լինել իր նոր գոյության բախտին, երբ Անգուլեմից Փարիզ տանող ճանապարհին նա հանդիպեց Լյուսիենին։ Այդ տղան կեղծ աբբային երևաց որպես իշխանության հասնելու գեղեցիկ մի գործիք, և նրան փրկեց ինքնասպանությունից՝ ասելով.

— Հանձնվեցե՛ք Աստծո մարդուն, ինչպես հանձնվում են սատանային, և դուք կունենաք մի նոր ճակատագրի բոլոր հնարավորությունները։ Դուք կապրեք, ինչպես երազում, և վատթարագույն զարթոնքը կլինի մահը, որ դուք փնտրում էիք…

Միությունն այդ երկու էակների, որոնց վիճակված էր միաձուլվել, հիմնվեց այդ ուժեղ դատողության վրա, որը Կարլոս Էրրերան ամրապնդեց հմուտ մի մեղսակցությամբ։ Օժտված լինելով ապականության հանճարով, նա ոչնչացրեց Լյուսիենի պարկեշտությունը, նրան սուզեց դաժան կարիքի մեջ և դուրս հանեց այնտեղից՝ շնորհիվ հոռի կամ ստոր արարքներ գործելու՝ երիտասարդի լուռ համաձայնությանը, թողնելով Լյուսիենին միշտ անաղարտ, ուղղամիտ և ազնիվ` աշխարհիկ հասարակության աչքում։ Լյուսիենը սոցիալական փայլուն փառքի մարմնացումն էր, որի ստվերում ուզում էր ապրել այդ խաբեբան։

— Ես հեղինակն եմ, դու կլինես դրաման, եթե դու հաջողություն չունենաս, ինձ կսուլեն,— ասաց նա Լյուսիենին այն օրը, երբ նրան խոստովանեց իր սրբապիղծ ծպտվածության գաղտնիքը։

Կարլոսը զգուշաբար էր անցնում մի խոստովանությունից մյուսը, գաղտնիքների ստորությունը չափելով իր հաջողությունների աստիճանի և Լյուսիենի կարիքների հետ։ Այնպես որ, Մահապուրծն իր վերջին գաղտնիքը բաց արեց միայն այն ժամանակ, երբ Փարիզյան վայելքների սովորույթը, հաջողությունները, բավարարված սնափառությունը Լյուսիենին ստիպեցին պոետի իր թուլակամ հոգով ու մարմնով հանձնվել նրան։

Այնտեղ, ուր Ռաստինյակը, երբեմն, ենթարկվելով այդ դևի փորձությանը, կարողացել էր դիմադրել, Լյուսիենը ընկճվեց, որովհետև նա ավելի խոր էր խճճվել խաղի մեջ, իսկ որ գլխավորն է, արբել էր այն երջանկության գիտակցությամբ, որ հասարակության մեջ բարձր դիրք է նվաճել։ Չարիքը, որի պոետական կերպարը անվանվում է դև, այդ կիսականացի տղամարդու նկատմամբ գործադրեց իր ամենահրապուրիչ գայթակղությունները և սկզբում շատ տալով, քիչ բան պահանջեց նրանից։

Կարլոսի գլխավոր փաստարկը հավիտենական գաղտնիք էր, որ Տարտյուֆը խոստանում է Էլմիրին։ Կրկնվող ապացույցներն այն անսահման անձնվիրության, որպիսին Սեիդն էր տածում Մոհամեդին, ավարտեցին ոմն Ժակ Կոլենի կողմից Լյուսիենին նվաճելու սոսկալի գործը։ Արդեն ոչ միայն Եսթերն ու Լյուսիենը կլանել էին այն բոլոր ավանդները, որ վստահված էին տաժանավայրերի բանկիրի ազնվությանը, և որոնց համար նա զարհուրելի սպառնալիքի տակ էր, որովհետև կարող էին նրանից հաշիվ պահանջել, այլև դենդին, կեղծ կրոնավորը և կուրտիզանուհին նույնպես պարտքեր էին արել։ Այն պահին, երբ Լյուսիենը հաջողության էր հասնելու, բավական էր մի փոքրիկ խիճ ընկներ այդ երեք անձնավորություններից մեկի ոտքի տակ, որպեսզի խորտակվեր այնքան հանդգնորեն կառուցված երջանկության ֆանտաստիկ շենքը։

Օպերայի պարահանդեսում Ռաստինյակը ճանաչեց Վոքեի պանսիոնի Վոտռենին, բայց նա գիտեր, որ իրեն մահ է սպառնում, եթե գաղտնապահ չլիներ. այդ պատճառով տիկին դը Նյուսինգենի սիրեկանը Լյուսիենի հետ այնպիսի հայացք¬ներ էր փոխանակում, որոնց առերևույթ բարեկամության ներքո, երկուստեք երկյուղ էր թաքնված։ Վտանգի պահին Ռաստինյակը, իհարկե, մեծ հաճույքով սայլ կտրամադրեր՝ Մահապուրծին կառափնարան տանելու համար։ Այժմ ամեն ոք կարող է կռահել, թե ինչպիսի մռայլ ուրախությամբ համակվեց Կարլոսը, իմանալով բարոն դը Նյուսինգենի սիրո մասին, և թե ինչպես նրա կոփվածքի տեր մարդը, խաղի բոլոր հաշիվներն անելուց հետո, պիտի ջանար օգտվել խեղճ Եսթերից։

— Մի՛ մտածի,— ասաց նա Լյուսիենին,— սատանան հո¬վանավորում է իր ողորմածին։

— Բայց դու ծխում ես վառոդի տակառին նստած։

— Incedo per ignes^[11],— պատասխանեց Կարլոսը՝ ժպտալով։— Դա իմ արհեստն է։

Գրանլյոների տոհմը երկու ճյուղի բաժանվեց անցյալ դարի կեսերին. մեկ ճյուղը, դքսային տոհմը, դատապարտված է անհետանալու, քանի որ այժմյան դուքսը միայն աղջիկներ ունեցավ, մյուս ճյուղը Գրանլյո դերկոմսերն են, որոնք պետք է ժառանգեն իրենց ավագ ճյուղի տիտղոսն ու տոհմանիշը։ Դքսային ճյուղի տոհմանիշը կրում է կարմիր ֆոնի վրա երեք ոսկեզօծ սակրեր, կամ մարտական տապարներ, վահանի լայնքով, Caveo non tirneo^[12] նշանաբանը, որն այդ տոհմի բովանդակ պատմությունն է։

Դերկոմսերի տոհմանիշի վահանը բաժանված է չորս մասի, ինչպես Նավարենների մոտ. Կարմիր ֆոն, վահանի լայնքին ատամնավոր ոսկե շերտ և զարդարված ասպետական սաղավարտով, «Մեծ գործեր, մեծ տոհմ» նշանաբանով։

Այժմյան դերկոմսուհին, որն այրի է 1813 թվականից, ունի մի տղա ու մի աղջիկ։ Թեպետ տարագրությունից նա վերադարձել էր գրեթե քայքայված, բայց մի հավատարմատարի՝ Դերվիլի նվիրվածության շնորհիվ վերստին տիրացել էր բավականաչափ մեծ կարողության։ 1804 թվականին Ֆրանսիա վերադառնալով, դուքս և դքսուհի Գրանլյոները արժանացան կայսրի հաճության, ուստի Նապոլեոնը նրանց տեսնելով իր արքունիքում, Գրանլյոների տոհմին վերադարձրեց այն բոլոր կալվածքները, որ տարեկան քառասուն հազար լիվր եկամուտ էին ապահովում։ Սեն-Ժերմեն արվարձանի բոլոր իշխանազուններից նրանք, որոնք Նապոլեոնի համակրությանն արժանացան, դուքսն ու դքսուհին-(Աժուդաների ավագ ճյուղից, որ ազգակից էր Բրագանցաներին), միակն էին, որ չուրացան Նապոլեոնին և նրա բարերարությունները։ Լյուդովիկոս XVIII-ը գնահատեց այդ հավատարմությունը, մինչդեռ Սեն-Ժերմեն արվարձանը դա հանցանք համարեց Գրանլյոների համար. թերևս Լյուդովիկոս XVIII-ը դրանով կամենում էր գրգռել իր եղբորը։ Հավանական էր համարվում երիտասարդ դերկոմս Գրանլյոյի ամուսնությունը Մարի-Աթենայիսի, դքսի կրտսեր դստեր հետ, որն այդ ժամանակ ինը տարեկան էր։ Սաբինը, նախավերջին դուստրը, Հուլիսյան հեղափոխությունից հետո ամուսնացավ բարոն դյու Գենիկի հետ։ Ժոզեֆինը, երրորդ դուստրը, դարձավ տիկին դ’Աժոլդա-Պինտո, երբ մարկիզը կորցրեց առաջին կնոջը, օրիորդ դը Ռոշֆիդին aliàs^[13] Ռոշգյուդ։ Անդրանիկ դուստրը 1822 թվականին վանք մտավ։ Երկրորդ դուստրը, օրիորդ Կլոտիլդ-Ֆրեդերիկը, որն արդեն քսանյոթ տարեկան էր, լրջորեն սիրահարված էր Լյուսիեն դը Ռյուբամպրեին։

Ավելորդ է ասել, թե դուքս դը Գրանլյոյի ապարանքը, Սեն-Դոմինիկ փողոցի գեղեցկագույն առանձնատներից մեկը, ինչպիսի հմայք ուներ Լյուսիենի աչքում. ամեն անգամ, երբ ահագին դարպասի դռները շուռ էին գալիս իրենց ծխնիների վրա, որպեսզի ներս թողնեն Լյուսիենի կառքը, նա զգում էր սնափառ այն բավականությունը, որի մասին խոսել է Միրաբոն։

— Թեպետ իմ հայրը մի հասարակ դեղագործ էր Աւմոյում, սակայն ես ընդունվում եմ այստեղ...

Այսպես էր մտածում Լյուսիենը։ Ուստի, կեղծ աբբահոր հետ ունեցած կապից բացի, նա հոժար էր ուրիշ շատ հանցանքներ գործել, որպեսզի պահպաներ գլխավոր մուտքի սանդուղքներից բարձրանալու իրավունքը, որպեսզի լսեր, թե ինչպես են զեկուցում իր մասին՝ «Պարոն դը Ռյուբամպրե», այն մեծ հյուրասրահում, որը Լյուդովիկոս XIV-ի ժամանա¬կաշրջանում էր կառուցված, Լյուդովիկոս XIV-ի ոճով, Վերսալի հյուրասրահի օրինակով, և որտեղ հավաքվում էր ընտրյալ հասարակությունը, Փարիզի սերուցքը, և որն այն ժամանակ անվանվում էր՝ փոքրիկ արքունիք։

Ազնվազարմ պորտուգալուհին, մեկն այն կանանցից, որոնք շատ չեն սիրում դուրս գալ տանից, իր ժամանակի մեծ մասը շրջապատված էր Շոլյոններ, Նավարեններ, Լենոնկուրներ հարևաններով։ Գեղանի բարոնուհի դը Մակյումերը (ծննդյամբ դը Շոլյո), դքսուհի դը Մոֆրինյոզը, տիկին դ’Էսպարը, տիկին դը Կամպը, բրետայնցի Գրանլյոների ազգական օրիորդ դե Տուշը հաճախ էին այցելում նրան՝ պարահանդես մեկնելիս կամ օպերայից վերադառնալիս։ Դերկոմս դը Գրանլյոն, դուքս դը Ռետորեն, մարկիզ դը Շոլյոն, որը ապագայում պիտի դառնար դուքս դը Լենոնկուր-Շոլյո, նրա կին Մադլեն դը Մորսոֆը, դուքս դը Լենոնկուրի թոռը, մարկիզ դ’Աժուդա-Պինտոն, իշխան դը Բլամոն-Շովրին, մարկիզ դը Բոսեանը, վիդամ դը Պամյեն, Վանդենեսները, ծերունի իշխան դը Կադինյանը և նրա որդին՝ դուքս դը Մոֆրինյոզը, մշտայցելուներ էին այդ մեծաշուք սալոնի, որտեղ ամեն ինչ պալատական օդով էր շնչում, ուր վարվելակերպը, ձևը, սրամտությունը համապատասխանում էին մեծամեծերի ազնվազարմությանը, որոնց բարձր աստիճանի արիստոկրատական նիստ ու կացը վերջ ի վերջո հարկադրեց մոռացության տալ նրանց հաճոյակատարությունը Նապոլեոնի հանդեպ։

Պառավ դքսուհի դ’Յուքսելը, դը Մոֆրինյոզի մայրը, այդ սալոնի պատգամախոսուհին էր, մի սալոն, որտեղ տիկին դը Սերիզին ոչ մի կերպ չկարողացավ ընդունվել, թեպետ ծագումով նա դը Ռոնկերոլ էր։

Տիկին Մոֆրինյոզն էր խնդրել իր մորը՝ հովանավորել Լյուսիենին, որի համար գժվում էր վերջին երկու տարում, և նրա շնորհիվ Լյուսիենի առաջ բացվեցին դը Գրանլյոների ապարանքի դռները, որտեղ հրապուրիչ պոետը կարողացավ դիմանալ շնորհիվ արքունի հոգևորականության ազդեցության և Փարիզի արքեպիսկոպոսի պաշտպանության։ Այնուամենայնիվ, նա այնտեղ ընդունվեց միայն այն ժամանակ, երբ թագավորական հրամանագրով իրավունք ստացավ կրելու Ռյուբամպրե տոհմի անունը և տոհմանիշը։

Դուքս դը Ռետորեն, ասպետ դ’Էսպարը և մի քանի ուրիշներ, նախանձելով Լյուսիենին, պարբերաբար նրա դեմ էին լարում դուքս դը Գրանլյոյին, նրան պատմելով Լյուսիենի նախկին կյանքի վերաբերյալ անեկդոտներ։ Բայց բարեպաշտ դքսուհին, շրջապատված լինելով բարձրաստիճան եկեղեցականներով, ինչպես նաև Կլոտիլդ դը Գրանլյոն, պաշտպանեցին երիտասարդին։ Այդ չարակամությունները Լյուսիենը վերագրեց այն արկածին, որ ունեցել էր տիկին դ’Էսպարի զարմուհու, տիկին դր Բարժետոնի հետ, որը դարձել էր կոմսուհի դյու Շատլե։ Հետո, զգալով այդպիսի հզոր մի ընտանիքում ընդունվելու անհրաժեշտությունը, և հետևելով իր մտերիմ խորհրդատուի թելադրանքին՝ հրապուրելու Կլոտիլդին, Լյուսիենը ցուցաբերեց նորելուկի արիություն. նա այնտեղ երևաց շաբաթվա մեջ հինգ օր, սիրալիր կուլ տվեց նախանձից բխած վիրավորանքները, դիմացավ լպիրշ հայացքներին, սրամտորեն պատասխանեց ծաղրանքներին։ Նրա համառությունը, նրա հմայիչ կերպարը, նրա հաճոյակատարությունը վերջ տվին երկմտություններին և նվազեցրին խոչընդոտները։ Առաջվա պես լավագույն հարաբերությունների մեջ լինելով դքսուհի դը Մոնֆրինյոզի հետ, որի` կրքի բուռն շրջանում գրած սիրատոչոր նամակները պահվում էին Կարլոս Էրրերայի մոտ, լինելով տիկին դը Սերիզիի պաշտամունքի առարկան, օրիորդ դե Տուշի ցանկալի հյուրը, գոհ այն բանով, որ այդ երեք ապարանքների դռները բաց են իր առաջ, Լյուսիենը աբբահորից սովորեց իր հարաբերությունների մեջ լինել խիստ զգուշավոր։

— Չի կարելի սերտ կապված լինել միաժամանակ բազմաթիվ ընտանիքների հետ,— ասում էր նրան իր մտերիմ խորհրդատուն։— Ով լինում է ամենուրեք, նա ոչ մի տեղ բուռն հետաքրքրություն չի գտնի։ Մեծավորները հովանավորում են միայն նրա՛նց, ովքեր մրցակցում են իրենց կահկարասիի հետ, նրա՛նց, որոնց տեսնում են ամեն օր, և որոնք գիտեն դառնալ անհրաժեշտ մի իր, ինչպես բազմոցը, որի վրա նստում են։ Սովոր լինելով Գրանլյոների հյուրասրահը դիտել որպես ռազմադաշտ, Լյուսիենը վերապահում էր իր սրամտությունը, դիպուկ բառերը, աշխարհիկ նորույթները, քծնողի իր շնորհներն այն երեկոների համար, որ նա անց էր կացնում այնտեղ։ Լինելով շողոքորթ, փաղաքուշ և Կլոտիլդի միջոցով նախապես իմանալով վտանգավոր խութերն ու դրանցից խուսափելու միջոցը, Լյուսիենը շոյում էր պարոն դը Գրանլյոյի մանր մոլությունները։ Կլոտիլդը նախ սկսեց նախանձել դքսուհի դը Մոֆրինյոզի բախտավորությանը, ապա խելակորույս սիրահարվեց Լյուսիենին։ Գնահատելով նման ամուսնության բոլոր առավելությունները, Լյուսիենը խաղաց սիրահարի իր դերը, ինչպես կխաղար Արմանը, «Ֆրանսիական կոմեդիա»-ի վերջին ժամանակների «առաջին սիրահարը»։ Նա Կլոտիլդին գրում էր նամակ¬ներ, որոնք, անտարակույս, գրական առաջնակարգ գլուխգործոցներ էին, և Կլոտիլդը պատասխանում էր նրան, ամեն կերպ ջանալով թղթի վրա արտահայտել իր մոլեգին սերը, որովհետև նա չէր կարող այլ կերպ սիրել։ Ամեն կիրակի Լյուսիենը պատարագի էր գնում սուրբ Թովմաս Աքվնացու եկեղեցին, իրեն ցուցաբերում էր որպես ջերմեռանդ կաթոլիկ ու միապետական և կրոնական ճառեր էր արտասանում, որոնք հիացմունք էին պատճառում։ Բացի այդ, Կոնգրեգացիայի գործը պաշտպանող թերթերում, նա առանց վարձատրության գրում էր հույժ նշանակալից հոդվածներ, ստորագրելով միայն Լ. սկզբնատառով։ Նա գրեց քաղաքական բրոշյուրներ, որոնք հարկավոր էին կա՛մ Կարլոս X-ին, կա՛մ արքունի հոգևորականությանը, չպահանջելով ոչ մի վարձա¬տրություն։

— Թագավորը,— ասում էր նա,— արդեն այնքան շատ բան է արել ինձ համար, որ ես նրան իմ արյունով եմ պարտական։

Այնպես որ, մի քանի օր էր արդեն, ինչ հարց էր հարուց¬վել Լյուսիենին նշանակել պրեմիեր-մինիստրի անձնական քարտուղար, բայց տիկին դ’Էսպարն այնքան մարդիկ պայքարի հանեց Լյուսիենի դեմ, որ Կարլոս X-ի ֆակտոտում Ժակը տատանվում էր որոշում ընդունել։ Ոչ միայն Լյուսիենի գոյավիճակը բավականաչափ պարզ չէր, այլև «Ինչո՞վ է նա ապրում» բառերը, որ ամեն ոք շշնջում էր, տեսնելով նրա բարձրացումը, իրենց պատասխանն էին պահանջում, բացի այդ, բարյացակամ հետաքրքրասիրությունը, չարամիտ հետաքրքրասիրության պես, մի հետախուզությունից մյուսին անցնելով, մեկից ավելի խոցելի տեղեր են բացահայտում այդ փառասերի զրահի վրա։ Կլոտիլդ դը Գրանլյոն իր հոր ու մոր նկատմամբ ակամա լրտեսի դեր էր խաղում։ Մի քանի օր առաջ նա Լյուսիենին տարել էր լուսամուտի խորշը հայտ¬նելու նրան իր ծնողների առարկությունների մասին։

— Երբ դուք կունենաք միլիոնի արժողությամբ մի հողամաս, դուք կստանաք իմ ձեռքը, այս է եղել իմ մոր պատասխանը,— ասել էր Կլոտիլդը։

— Նրանք հետագայում կարող են քեզ հարցնել, թե որտեղի՛ց է այդ փողը,— ասել էր Կարլոսը Լյուսիենին, երբ վեր¬ջինս նրան հաղորդել էր այդ, իբր թե վերջին, խոսքը։

— Իմ փեսան պետք է, որ կարողություն ձեռք բերած լինի,— դիտել էր տվել Լյուսիենը,— հանձին նրա, մենք ունենք պատասխանատու մի հրատարակիչ։

— Ուրեմն, պակասում է միայն միլիոնը,— բացականչել էր Կարլոսը,— ես կմտածեմ այդ մասին։

Որպեսզի լավ բացատրվի Լյուսիենի դրությունը Գրանլյոյի ապարանքում, բավական է ասել, որ նա երբեք այնտեղ չէր ճաշել։ Ո՛չ Կլոտիլդը, ո՛չ դքսուհի դ’Յուքսելը, ո՛չ տիկին դը Մոֆրինյոզը, որը միշտ բարյացակամ էր Լյուսիենի նկատմամբ, չկարողացան ծեր դքսից ձեռք բերել այդ շնորհը, որովհետև այդ ազնվականը անվստահություն էր տածում նրան, որին նա անվանում էր «Պարոն դը Ռյուբամպրե»։ Հյուրասրահի ողջ հասարակության կողմից նկատված այդ նրբին ակնարկը ցավոտ վերքեր էր հասցնում Լյուսիենի ինք¬նասիրությանը. նա զգում էր, որ իրեն միայն հանդուրժում են այստեղ։ Աշխարհիկ հասարակությունը իրավունք ունի պահանջկոտ լինելու, որովհետև նա հաճախ է խաբվել։ Բոլոր հնարամտություններն անզոր են տևականորեն ամրացնելու վիճակը մի մարդու, որն ուզում է Փարիզում աչքի ընկնել, բայց չունի հաստատուն կարողություն և որոշակի զբաղմունք։ Որքան բարձրանում էր Լյուսիենը, այնքան որոշակի ուժ էր ստանում, «Ինչո՞վ է նա ապրում» հարցը։ Տիկին դը Սերիզիի մոտ, որին պարտավոր էր գլխավոր դատախազ դը Գրանվիլի և մի նախարարի, ինչպես նաև Գերագույն ատյանի նախագահ կոմս Օկտավ դը Բովանի պաշտպանության համար, նա հարկադրված էր ասել.

— Ես սոսկալի պարտքեր եմ արել։

Ապարանքի բակը մտնելիս, որտեղ նա գտնում էր իր սնափառությունների օրինական բավարարումը, նա ինքն իրեն դառնությամբ ասում էր, հիշելով Մահապուրծի խոսքերը.

«Զգում եմ, որ ամեն ինչ ճարճատում է իմ ոտքերի տակ»։

Նա սիրում էր Եսթերին, իսկ օրիորդ դը Գրանլյոյին ուզում էր որպես կին։ Արտառո՜ց դրություն. պետք էր մեկին ծախել մյուսին ձեռք բերելու համար։ Միակ մարդը, որ կարող էր այդ գործարքը գլուխ բերել այնպես, որպեսզի չտուժեր Լյուսիենի պատիվը, այդ կեղծ իսպանացին էր. հարկավոր չէ՞ր արդյոք, որ նրանք երկուսն էլ հավասարապես զգույշ լինեին մեկը մյուսի նկատմամբ։ Կյանքում երկու անգամ չի կնքվում նման մի պայմանագիր, երբ կողմերից յուրաքանչյուրը հեր¬թով կա՛մ իշխում է, կա՛մ հպատակվում։

Լյուսիենը ցրեց իր ճակատը մթագնող ամպերը և զվարթ ու շողշողուն հայացքով մտավ դը Գրանլյոյի ապարանքի հյուրասրահը. այդ պահին լուսամուտները բաց էին, պարտեզի բուրմունքը պարուրում էր հյուրասրահը, սրահի մեջտետղում դրված՝ քանդակազարդ թաղարը ուշադրություն էր գրավում իր բրգաձև ծաղկեփնջով։ Դքսուհին, նստած փափուկ բազմոցին, զրուցում էր դքսուհի դը Շոլյոյի հետ։ Բազմաթիվ կանայք կազմում էին մի խումբ, որն աչքի էր ընկնում նրանով, որ ամեն մեկը յուրատեսակ էր արտահայտում իր շինծու վիշտը։ Աշխարհիկ հասարակության մեջ ոչ ոք չի կարեկցում ուրիշի դժբախտությանը կամ տառապանքին, այնտեղ ամեն ինչ միայն արտաքին երևույթ է... Տղամարդիկ անցուդարձ էին անում հյուրասրահում կամ պարտեզում։ Կլոտիլդն ու Ժոզեֆինը զբաղված էին թեյասեղանի մոտ։ Վիդամ դը Պամիեն, դուքս դը Գրանլյոն, մարկիզ դ’Աժուդա-Պինտոն, դուքս Մոնֆրինյոզը անկյունում վիսկ (sic) էին խաղում։ Լյուսիենը, որի գալու մասին հայտնել էին, անցավ հյուրասրահի միջով և մոտեցավ ողջունելու դքսուհուն, միաժամանակ հարցնելով նրա տխրության պատճառը։

— Տիկին դը Շոլյոն հենց նոր վշտալի մի լուր է ստացել. նրա փեսան, բարոն դը Մակյումերը, Սորիայի նախկին դուքսը, մահացել է։ Այդ տխուր դեպքի մասին գրել են երիտասարդ դուքս դը Սորիան ու իր կինը, որոնք մեկնել էին Շանտեպլյոր՝ խնամելու իրենց եղբորը։ Լուիզը սրտաճմլիկ վիճակում է։

— Կինն իր կյանքում միայն մի անգամ է այդպես սիրված լինում, ինչպես Լուիզն էր սիրված իր ամուսնուց,— ասաց Մադլեն դը Մորսոֆը։

— Հարուստ այրի կլինի,— նկատեց պառավ դքսուհի դ’Յուքսելը, նայելով Լյուսիենին, որի դեմքն ընդունեց անզգա արտահայտություն։

— Խե՜ղճ Լուիզ,— ասաց տիկին դ’Էսպարը,— ես նրան հասկանում և խղճում եմ։

Մարկիզուհի դ’Էսպարը մտախոհ դեմք ընդունեց, ձևացնելով, թե ինքն էլ զգայուն սիրտ ունի։ Թեպետ Սաբին դը Գրանլյոն ընդամենը տասը տարեկան էր, հասկացողի պես նայեց մորը, բայց նրա աչքերի ծաղրական հուրը մարեց մոր խիստ հայացքից։ Ահա թե ինչ է նշանակում զավակներին լավ դաստիարակելը։

— Եթե իմ աղջիկը նույնիսկ կարողանա դիմանալ այս հարվածին,— մայրական քնքշությամբ ասաց տիկին դը Շոլյոն,— այնուամենայնիվ, ես հանգիստ չեմ լինի նրա ապագայի համար։ Լուիզը շատ է ռոմանտիկ։

— Ես չգիտեմ, — ասաց պառավ դքսուհի դ’Յուքսելը,-որտեղի՞ց են մեր աղջիկները ժառանգել բնավորության այդ գիծը…

— Մեր օրերում,— ասաց մի ծեր կարդինալ,— դժվար է սիրտն ու աշխարհիկ պայմանականությունները հաշտեցնել։

Լյուսիենը, որ ոչինչ չուներ ասելու, մոտեցավ թեյասեղա¬նին՝ ողջունելու դը Գրանլյո օրիորդներին։ Երբ Լյուսիենը մի քանի քայլ հեռացավ կանանց խմբից, մարկիզուհի դ’Էսպարը թեքվեց և շշնջաց դքսուհի դը Գրանլյոյի ականջին.

— Դուք, ուրեմն, հավատում եք, որ այդ տղան շա՞տ է սիրում ձեր անուշիկ Կլոտիլդին։

Այդ հարցի չարանենգությունը հասկանալի կլինի միայն այն ժամանակ, երբ թեթևակի ուրվագծվի Կլոտիլդի կերպարը։ Քսանյոթ տարեկան այդ աղջիկը նույն այդ պահին ոտքի վրա էր, և նրա կեցվածքը հնարավորություն էր տալիս մարկիզուհի դ’Էսպարին հեգնական հայացքով դիտելու Կլոտիլդի ազազուն ու բարակ կազմվածքը, որը կատարելապես նման էր ծնեբեկի։ Խեղճ աղջկա կուրծքն այնպես տափակ էր, որ ոչ մի օժանդակ միջոց, մոդեստուհիների լեզվով ասած՝ «խաբող ֆիշյուներ» չէին կարող օգնել նրան։ Այդ պատճառով էլ Կլոտիլդը չէր ճգնում ծածկել թերությունները և նույնիսկ հերոսաբար ընդգծում էր դրանք, որովհետև նա չափազանց վստահ էր իր անվան առավելություններին։ Նա կրում էր խիստ նեղ շրջազգեստ, որը նրա իրանին տալիս էր գծերի խստություն ու որոշակիություն, մի բան, որ հատուկ է միջնադարյան քանդակագործների արձաններին, որոնց պրոֆիլը շեշտակի կտրված է երևում տաճարների որմնախորշերում։ Կլոտիլդի հասակը հինգ ոտնաչափ և չորս մատնաչափ էր։ Եթե թույլատրելի է դիմել ժողովրդական արտահայտությանը, որը, համենայն դեպս, այն արժանիքն ունի, որ հասկանալի է, ապա կարելի է ասել, որ նա ամբողջապես ոտքերից էր կազմված։ Այս անհամաչափությունը նրա իրանին տձևություն էր տալիս։ Իր թխագույն մաշկով, սև ու կոշտ մազերով, շատ խիտ հոնքերով, խորունկ, բայց արդեն կապույտով շրջանակված հրավառ աչքերով, նորալուսնի նման աղեղնաձև դեմքով ու կորնթարդ ճակատով, նա ծաղրանկարն էր իր մոր, որը Պորտուգալիայի գեղեցկագույն կանանցից էր։ Բնությունը սիրում է նման խաղեր։ Հաճախ տեսնում ես որևէ ընտանիքում ապշեցուցիչ գեղեցկությամբ օժտված մի աղջիկ, այդ նույն գծերը սակայն եղբոր դեմքին կատարյալ այլանդակություն են հաղորդում, թեպետ երկուսն էլ իրար նման են։ Կլոտիլդի խիստ ներս ընկած բերանը արտահայտում էր բացահայտ արհամարհանք։ Ահա թե ինչու նրա շրթունքները դիմագծերից առավել որոշակիությամբ էին արտահայտում նրա հոգու թաքուն մղումները։ Սերը շրթունքներին դրոշմել էր հրապուրիչ մի արտահայտություն, որը հատկապես գրավիչ էր նրանով, որ այտերը չափազանց թուխ լինելով, չէին շիկնում, իսկ սև, մշտապես խիստ աչքերը երբեք ոչինչ չէին մատնում։ Հակառակ այդքան թերություններին, հակառակ տախտականման ֆիգուրին, նա ուներ այն վեհ տեսքը, կեցվածքի այն հպարտու¬թյունը, վերջապես այն չգիտես ինչը, որ ձեռք է բերվում դաստիարակությամբ և ցեղային է, մի բան, որ թերևս նա պարտական էր իր զգեստին, որի մեջ նա իրեն ազատ էր զգում և ընդգծում էր լավ գերդաստանի աղջիկ լինելու հանգամանքը։ նրան առանձնապես շնորհ էին պարգևում մազե֊րը, որոնց փարթամությունը, խտությունն ու երկարությունը կարող էին գեղեցկություն համարվել։ Հմայիչ էր նրա մշակված ձայնը։ Նա սքանչելի էր երգում։ Կլոտիլդը իրոք այն կինն էր, որի մասին ասում են. «Նա գեղեցիկ աչքեր ունի», կամ՝ «Նա հիանալի բնավորություն ունի»։ Երբ որևէ մեկը, ըստ անգլիական սովորության, նրան ասում էր՝ «Ձերդ բարեշնորհություն», նա պատասխանում էր. «Կոչեցեք ինձ Ձերդ բարակություն»։

— Ինչո՞ւ համար չպիտի սիրեն իմ խեղճ Կլոտիլդին,— պատասխանեց դքսուհին մարկիզուհուն։— Գիտե՞ք, թե նա ինձ ինչ ասաց երեկ. «Եթե ես սիրված եմ փառասիրությամբ, ապա կհասնեմ այն բանի, որ ինձ սիրեն հենց հանուն ինձ»։ Նա սրամիտ է ու փառասեր. կան տղամարդիկ, որոնց այդ երկու հատկությունները դուր են գալիս։ Ինչ վերաբերում է Լյուսիենին, թանկագի՛նս, նա գեղեցիկ է՝ ինչպես երազ. և եթե նա կարողանա գնել Ռյուբամպրե կալվածքը, թագավորը, ի հարգանս մեր, նրան կվերադարձնի մարկիզի տիտղոսը... Եվ վերջապես, նրա մայրը Ռյուբամպրեների վերջին շառավիղն է...

— Խե՜ղճ տղա, որտեղի՞ց պիտի վերցնի մի միլիոնը,— ասաց մարկիզուհին։

— Այդ մեզ չի վերաբերում,— վրա բերեց դքսուհին,— բայց համոզված եմ, որ նա անընդունակ է այն գողանալու... Եվ, բացի այդ, մենք Կլոտիլդին չէինք տա ինչ-որ մի բանսարկուի կամ անազնիվ մի մարդու, թեկուզ նա լինի գե¬ղեցիկ, լինի պոետ ու երիտասարդ, ինչպես պարոն դը Ռյուբամպրեն է։

— Դուք ուշ եք գալիս,— ասաց Կլոտիլդը` անսահման մի հեզանազությամբ ժպտալով Լյուսիենին։

— Այո, ես ճաշեցի քաղաքում։

— Դուք վերջին ժամանակներս շատ եք լինում աշխարհիկ հասարակության մեջ,— ասաց աղջիկը` ժպտի տակ թաքցնելով իր խանդն ու տագնապը։

— Աշխարհիկ հասարակության մե՞ջ...— ասաց Լյուսիենը։— Օ՜, ոչ, միայն տարօրինակ պատահականությամբ ամբողջ շաբաթը ես ճաշեցի բանկիրների մոտ. այսօր Նյուսինգենի մոտ էի, երեկ` դյու Տիյեի, իսկ անցյալ օրը` Կելլերների...

Այդ պատասխանից կարելի է համոզվել, որ Լյուսիենը շատ լավ էր յուրացրել մեծ սենյորների սրամիտ անպատկառության տոնը...

— Դուք շատ թշնամիներ ունեք,— ասաց Կլոտիլդը Լյուսիենին, մի բաժակ թեյ մատուցելով (և ինչպիսի՜ շնորհա¬լիությամբ)։— Հորս ասել են, որ վաթսուն հազար ֆրանկ պարտք ունեք, թե շուտով որպես զվարճության դղյակ կունենաք Սենտ-Պելաժին։ Եվ եթե դուք իմանայիք, թե այդ զրպարտանքները ինչքա՜ն ծանր են ինձ համար... Այդ ամենը իմ գլխին է թափվում։ Ես էլ չեմ խոսում իմ տառապանքի մասին (հայրս այնպես է նայում ինձ, ասես ուզում է ինձ խաչել), ինձ մտահոգում է այն, թե դուք որքան պետք է տանջվեք, եթե, Աստված մի արասցե, այդ բոլորի մեջ թեկուզ ամենափոքր չափով ճշմարտություն լինի…

— Մի՛ մտահոգվեք բնավ այդ անմտություններով, սիրեցե՛ք ինձ այնպես, ինչպես ես եմ ձեզ սիրում, և մի քանի ամիս պայմանաժամ տվեք,— պատասխանեց Լյուսիենը` իր դատարկ գավաթը դնելով արծաթյա քանդակազարդ սկուտեղի վրա։

— Մի՛ երևացեք հորս, նա կարող է ձեզ վիրավորական բաներ ասել, և քանի որ դուք այդ չեք հանդուրժի, մենք կկործանվենք... Այդ չարասիրտ մարկիզուհի դ’Էսպարն ասել է, որ ձեր մայրը խնամել է ծննդկան կանանց, և որ ձեր քույրն արդուկող է եղել...

— Մենք ծայրահեղ թշվառության մեջ ենք եղել,— պատասխանեց Լյուսիենը, որի աչքերում արտասուքներ երևացին։— Դա զրպարտանք չէ, այլ պարզ չարախոսություն։ Այսօր քույրս դարձել է միլիոնատեր, իսկ մայրս երկու տարի է, ինչ մահացել է... Այս տեղեկությունները պահում էին հատկապես այն պահի համար, երբ ես այստեղ մոտ լինեի հաջողության։

— Բայց ի՞նչ եք արել դուք տիկին դ’Էսպարին։

— Ես անխոհեմություն ունեցա տիկին դը Սերիզիի մոտ, պարոնայք Բովանի և Գրանվիլի ներկայությամբ, կատակով պատմելու այն դատավարության մասին, որ նա ձեռնարկել էր՝ ձեռք բերելու համար իր ամուսնու՝ մարկիզ դ’Էսպարի իրավազրկությունը, որպեսզի նրան վերցնեն խնամակալության ներքո։ Այդ ինձ պատմել էր Բիանշոնը։ Պարոնայք Բովանն ու Սերիզին պաշտպանեցին պարոն Գրանվիլի կարծիքը, և դա հարկադրեց արդարադատության նախարարին՝ փոխել իր վերաբերմունքն այդ հարցում։ Թե՛ մեկը և թե՛ մյուսը նահանջեցին, վախենալով «Դատական թերթ»-ից, վախենալով սկանդալից և մարկիզուհուն էլ, ինչպես հարկն էր, դիպան այդ այլանդակ դատավարությունը բեկանելու առթիվ ընդունված վճռի մեջ։ Եթե պարոն դը Սերիզին անզգուշություն է գործել և դրանով մարկիզուհուն դարձրել իմ մահացու թշնամին, ապա ես շահել եմ նրա, գլխավոր դատախազի և կոմս Օկտավ դը Բովանի հովանավորությունը, որոնց տիկին դը Սերիզին պատմել է, թե ինչ վտանգի են ինձ ենթարկել, թույլ տալով, որ կռահեն այն ակունքը, որից բխել են նրանց տեղեկությունները։ Իսկ մարկիզ դ’Էսպարն էլ անշրջահայաց գտնվեց և այցելեց ինձ, ենթադրելով, որ ես եմ պատճառը, որ այդ ստոր դատավարությունը այդպես բարեհաջող ելք ունեցավ։

— Ես կազատեմ ձեզ տիկին դ’Էսպարից,— ասաց Կլոտիլդը։

— Իսկ ինչպե՞ս,— գոչեց Լյուսիենը։

— Մայրս կհրավիրի դեռատի դ'Էսպարներին, որոնք շատ համակրելի են և արդեն բավականին չափահաս։ Հայրն ու նրա երկու որդիներն այստեղ ձեզ կգովերգեն, մենք կարող ենք համոզված լինել, որ այլևս երբեք չենք տեսնի նրանց մորը։

— Օ, Կլոտիլդ, դուք պաշտելի եք, և եթե ես ձեզ չսիրեի սոսկ հանուն ձեզ, կսիրեի ձեր խելքի համար։

— Դա խելքի հարց չէ,— ասաց աղջիկը` ամբողջ սերն իր շրթունքի վրա դնելով,— գնաք բարով։ Մի քանի օր մի՛ երևացեք։ Երբ սուրբ Թովմաս Աքվինացու եկեղեցում ինձ տեսնեք վարդագույն շարֆով, նշանակում է հորս տրամադրությունը փոխված է։ Ձեր նամակի պատասխանը փակցված է ձեր նստած բազկաթոռի հետևում։ Գուցե նա սփոփի ձեզ՝ երբ ինձ չտեսնեք... Ձեր նամակը դրեք իմ թաշկինակի մեջ...

Այդ երիտասարդ անձնավորությունը, ակներևաբար, քսանյոթ տարեկանից ավելի էր։

Լյուսիենը կառք նստեց Պլանշ փողոցում, բուլվարներին հասնելուց հետո իջավ և Մադլեն եկեղեցու մոտ մի ուրիշ կառք վերցնելով, մտավ Տեբու փողոցում գտնվող մի տուն։

Ժամը տասնմեկին մտնելով Եսթերի մոտ, Լյուսիենը նրան գտավ արտասվաթոր, բայց հագնված այնպես, ինչպես հագնվում էր այդ աղջիկը իր սիրեցյալին ուրախություն պատճառելու համար։ Նա սպասում էր իր Լյուսիենին, դեղին ծաղիկներով սպիտակ սնդուսի ծածկույթով բազմոցի վրա պառկած, հագին հնդկական մուսլինից, բալի գույնի ժապավենների հանգույցներով ցայգազգեստ, առանց սեղմիրանի, մազերը գլխին անփույթ կապած, ոտքերին՝ բալի գույնի սնդուսով աստառված սիրուն թավշյա հողաթափներ. բոլոր մոմերը վառված էին, և նարգիլեն պատրաստ, բայց նա չէր ծխել իրենը, որը անկրակ դրված էր դիմացը և մատնում էր նրա տրամադրությունը։ Լսելով դռան բացվելը, նա սրբեց արցունքները, ցատկեց որպես մի գազել, բազուկներով փաթաթվեց Լյուսիենին, ինչպես մի հյուսվածք, որը, հողմից տարված, պլլվում է ծառին։

— Բաժանվա՜ծ,— ասաց նա,— մի՞թե ճշմարիտ է։

— Միայն մի քանի օրով,— պատասխանեց Լյուսիենը։

Եսթերը բաց թողեց Լյուսիենին և մեռածի պես ընկավ բազմոցի վրա։

Այդ վիճակում կանանց մեծ մասը շաղակրատում է որպես թութակ։ Ա՜հ, ինչպե՜ս են նրանք ձեզ սիրում... Ձեզ հետ ապրած հինգ տարիներից հետո էլ նրանք ասես իրենց երջանկության առաջին օրերում են, կամք չունեն ձեզնից բաժանվելու, նրանք վսեմ են իրենց զայրույթի, հուսահատության, սիրո, ցասման, ափսոսանքների, սարսափի, վշտի նախազգացումների մեջ։ Մի խոսքով՝ նրանք հիասքանչ են, ինչպես շեքսպիրյան մի պատկեր։ Բայց, իմացեք, այդ կանայք չեն սիրում։ Եվ հիրավի, երբ նրանք իրոք այնպիսին են, ինչպես իրենք են իրենց պատկերացնում, այսինքն՝ երբ իսկապես սիրում են, նրանք վարվում են այնպես, ինչպես Եսթերը, ինչպես վարվում են երեխաները, ինչպես վարվում է իսկական սերը։ Եսթերը ոչ մի բան չէր արտասանում, նա պառկած էր, դեմքը բարձերի մեջ մխրճած, և լալիս էր ջերմ արցունքներով։ Իսկ Լյուսիենը, ջանալով բարձրացնել նրան, ասում էր.

— Չէ , մանկիկս, մենք բաժանված չենք... Չորս տարվա մեր երջանկությունից հետո ահա թե դու ինչպես ես ընդունում իմ կարճատև բացակայությունը։— Իսկ յուրովի նա մտածում էր. «Ինչո՞վ եմ ես աղջիկներին այդքան սիրելի», հիշելով, որ Կորալին էլ ճիշտ այդպես էր նրան սիրում։

— Ահ, պարոն, դուք շատ եք գեղեցիկ,— ասաց Եվրոպան։

Զգացումներն ունեն գեղեցկության իրենց իդեալը։ Եթե այդքան հրապուրիչ այդ գեղեցկությանը ներդաշնակվում են բնավորության քնքշությունը, պոեզիան, որ տարբերում էին Լյուսիենին, կարելի է ըմբռնել այն արարածների խենթ կիրքը, որոնք վերին աստիճանի զգայուն լինելով բնության արտաքին շնորհների նկատմամբ, այնքան միամիտ են իրենց հիացմունքի մեջ։ Եսթերը հեկեկում էր մեղմորեն և շարունակում էր մնալ խոր թախիծ արտահայտող դիրքում։

— Բայց, տխմարիկս,— ասաց Լյուսիենը,— մի՞թե դու չգիտես, որ հարցը վերաբերում է իմ կյանքին…

Լյուսիենի դիտմամբ ասած այդ խոսքից Եսթերը շտկվեց, ինչպես վայրի գազան, արձակված մազերը սաղարթների նման պարուրեցին նրա աստվածային կերպարանքը, նա սևեռուն հայացքով նայեց Լյուսիենին։

— Քո կյանքի՜ն…— բացականչեց նա ձեռքերի այնպիսի շարժումով, որ հատուկ է միայն վտանգի մեջ գտնվող աղջիկներին։— Այդ ճիշտ է, այդ գազանի երկտողը կարևոր բաների մասին է խոսում։ Նա իր գոտուց դուրս քաշեց թղթի մի կտոր, բայց, նկատելով Եվրոպային, ասաց.

— Մեզ մենակ թողեք, աղջիկս։

Երբ Եվրոպան դուրս գնաց, շարունակեց.

— Նայի՛ր, ահա թե ինչ է գրում նա ինձ։— Ապա Լյուսիենին պարզեց մի նամակ, որ Կարլոսը հենց նոր էր ուղարկել։ Լյուսիենը վերցրեց և կարդաց բարձրաձայն։

։«Դուք կմեկնեք վաղն առավոտյան ժամը հինգին, ձեզ կտանեն Սեն-Ժերմենի անտառի անտառապահի տունը, որտեղ զբաղեցնելու եք մի սենյակ առաջին հարկում։ Դուրս չգաք այդ սենյակից, մինչև որ ես չթույլատրեմ։ Այնտեղ կհոգան ձեր բոլոր կարիքները։ Անտառապահն ու իր կինը վստահելի մարդիկ են։ Ոչինչ չգրեք Լյուսիենին։ Ցերեկները չմոտենաք լուսամուտին։ Սակայն կարող եք զբոսնել գիշերը, պահակի ուղեկցությամբ, եթե ցանկություն կունենաք քայլելու։ Կառքի վարագույրներն իջեցրեք ճանապարհին, հարցը վերաբերում է Լյուսիենի կյանքին։ Լյուսիենը այս երեկո կգա ձեզ հրաժեշտ տալու, այրեցեք այս գրությունը նրա ներկայությամբ»։

Լյուսիենը մոմի բոցի վրա իսկույն այրեց երկտողը։

— Լսի՛ր, իմ Լյուսիեն,— ասաց Եսթերը, գրության ընթերցումն ավարտելուց հետո, որը լսեց, ինչպես ոճրագործն է լսում իր մահվան դատավճիռը,— ես քեզ չեմ ասի, որ քեզ սիրում եմ, դա հիմարություն կլինի... Շուտով ահա հինգ տարի է, ինչ քեզ սիրելն ինձ համար նույնքան բնական է, որքան շնչելն ու ապրելը։ Հենց առաջին օրը, երբ սկսվեց իմ երջանկությունը այդ հանելուկային մարդու հովանավորությամբ, որն ինձ փակել է այստեղ, ինչպես հազվագյուտ գազանիկին են փակում վանդակի մեջ, ես իմացա, որ դու պիտի ամուսնանաս։ Ամուսնությունը քո բախտի անհրաժեշտ տարրն է, և թող Աստված ինձ հեռու պահի քո երջանկությունը խանգարելու մտքից։ Այդ ամուսնությունն իմ մահն է։ Բայց ես քեզ գլխացավանք չեմ պատճառի, ես չեմ վարվի այնպես, ինչպես այն գրիզետուհիները, որոնք կրակարանի ածխի օգնությամբ սպանում են իրենք իրենց. ես այն փորձել եմ միանգամ, իսկ «երկրորդ անգամ փորձելը սիրտ է խառնում», ինչպես ասում է Մարիետը։ Ո՛չ, ես այստեղից կմեկնեմ շատ հեռու, Ֆրանսիայի սահմաններից դուրս։ Ասիան գիտի իր երկրի գաղտնիքները, նա ինձ խոստացել է սովորեցնել խաղաղ մեռնելու եղանակը։ Մի սրսկում, և վե՛րջ։ Ես միայն մի բան եմ խնդրում, իմ պաշտելի հրեշտակ, կուզեի խաբված չլինել։ Կյանքի հետ իմ հաշիվը փակված է. 1824 թվականի այն օրվանից, երբ ես քեզ հանդիպեցի, մինչև այսօր էլ ես ավելի շատ բախտավորություններ եմ ունեցել, քան կունենային տասը երջանիկ կին միասին վերցրած։ Այդ պատճառով ընդունիր ինձ այնպես, ինչպես կամ. ես որքան ուժեղ, նույնքան և տկար եմ։ Ասա՛ ինձ... «Ես ամուսնանում եմ»։ Ես քեզնից խնդրում եմ միայն գորովագին մի հրաժեշտ, և դու այլևս ոչինչ չես լսի իմ մասին։

Մի պահ լռություն տիրեց այդ խոստովանությունից հետո, որը նույնքան անկեղծ էր, որքան անկեղծ էին նրա պարզամիտ շարժումներն ու խոսելու եղանակը։

— Հարցը վերաբերում է քո ամուսնությա՞նը,— հարցրեց Եսթերը, իր հմայիչ և փայլատակող հայացքը դաշույնի պես խրելով Լյուսիենի կապույտ աչքերի մեջ։

— Ահա տարիուկես է, ինչ մենք աշխատում ենք գլուխ բերել իմ ամուսնությունը, բայց ոչ մի արդյունքի դեռ չենք հասել,— պատասխանեց Լյուսիենը,— ես չգիտեմ, թե երբ կարող է լուծվել, բայց հարցը դրան չի վերաբերում, հոգյակս... Հարցը վերաբերում է աբբահորը, ի՛նձ, քե՛զ... Մեզ լուրջ վտանգ է սպառնում... Նյուսինգենը քեզ տեսել է...

— Այո,— ասաց աղջիկը,— Վենսենում. ուրեմն նա ինձ ճանաչե՞լ է։

— Ոչ,— պատասխանեց Լյուսիենը,— բայց նա խելակորույս սիրահարված է քեզ։ Ճաշից հետո, երբ նա սկսեց նկարագրել քո արտաքինը, խոսել ձեր հանդիպման մասին, ես չկարողացա զսպել ինձ և ակամա ժպտացի։ Դա անզգուշություն էր, որովհետև աշխարհիկ հասարակության մեջ ես ինձ այնպես եմ զգում, ինչպես վայրենին՝ թշնամական ցեղի որոգայթների մեջ։ Կարլոսը, որ ինձ ազատել է մտածելու հոգսից, այդ դրությունը վտանգավոր է համարում, նա հանձն է առել մոլորեցնել Նյուսինգենին, եթե սրա խելքին փչի լրտեսել մեզ. իսկ բարոնր դրան միանգամայն ընդունակ է. նա ինձ հետ խոսեց ոստիկանության անզորության մասին։ Դու հրդեհ ես վառել մրով լիքը այդ հին ծխնելույզում.

— Իսկ ի՞նչ է ուզում անել քո իսպանացին,— մեղմորեն հարցրեց Եսթերը։

— Այդ մասին ոչինչ չգիտեմ, նա ինձ ասաց, որ ես հանգիստ պառկեմ,— պատասխանեց Լյուսիենը` չհամարձակվելով նայել Եսթերին։

— Դե՛, որ այդպես է, ես կհպատակվեմ շան հնազանդությամբ, որն իմ արհեստն եմ դարձրել,— ասաց Եսթերը և, թևանցուկ անելով Լյուսիենին, նրան տարավ իր սենյակը և հարցրեց.

— Այդ ստոր Նյուսինգենի մոտ կուշտ ճաշե՞լ ես, իմ Լյուլյու։

— Ասիայի խոհանոցից հետո դժվար է լավ ճաշեր գտնել, որքան էլ հռչակավոր լինի խոհարարապետը այն տան, ուր ճաշում ես. ինչպես բոլոր կիրակի օրերին, այս անգամ էլ Կարեմն էր պատրաստել ճաշը։

Լյուսիենը Եսթերին ակամա համեմատում էր Կլոտիլդի հետ։

Սիրուհին այնքան գեղանի էր, այնքան տևականորեն հրապուրիչ, որ դեռ չէր թողել մոտենալու հրեշին գերհագեցմանը, որը լափում է բոլոր տեսակի ամենաբուռն սերերը։

— «Ինչքան ցավալի է,— ասաց նա ինքն իրեն,— երբ կինը երկու հատորից է։ Մեկում պոեզիա, հեշտանք, սեր, նվիրվածություն, գեղեցկություն, նազանք…»։

Եսթերը շարժման մեջ էր, ինչպես կանայք լինում են քնելուց առաջ, նա գնում-գալիս էր, երգելով, թռվռալով, ասես կոլիբրի թռչնակը լիներ։

— «...Մյուսում ազնվական անուն, ցեղ, պատիվ, աստիճան, աշխարհիկ կրթություն... Եվ ոչ մի միջոց չկա դրանք մի անձնավորության մեջ միավորելու համար»,— մտովի բացականչեց Լյուսիենը։

Հաջորդ օրը, առավոտյան ժամը յոթին, զարթնելով վարդագույն և սպիտակ այդ հիասքանչ սենյակում, պոետն իրեն մենակ գտավ։ Երբ զանգահարեց, ներս վազեց ֆանտաստիկ Եվրոպան։

— Ի՞նչ է կամենում պարոնը։

— Եսթերի՛ն։

— Տիրուհին մեկնեց ժամը չորսն անց քառասունհինգ րոպեին։ Պարոն աբբայի հրամանով, ես ընդունել եմ մի նոր անձնավորություն՝ ծախսերը վճարված։

— Կի՞ն...

— Ոչ, պարոն, մի անգլուհի... Մեկն այն կանանցից, որոնք գիշերային օրավարձ են ստանում, բայց մենք հրաման ունենք նրա հետ վարվել ինչպես մի իսկական տիկնոջ հետ, պարոնը ի՞նչ է մտադիր անել այդ անպետք գրաստի հետ… Խե՜ղճ տիրուհի, ինչպես էր լաց լինում կառք բարձրանալիս։ «Է՜, ինչ արած,— գոչեց նա։— Ես հեռանում եմ իմ այդ խեղճ սիրածից, երբ նա քնած է,— ասաց արցունքները սրբելով։— Եվրոպա՛, եթե նա ինձ նայեր կամ իմ անունն արտասաներ, ես կմնայի, թեկուզ մեռնեի նրա հետ»։— Գիտեք, պարոն, ես այնքան եմ սիրում տիկնոջը, որ նրան ցույց չտվի իր փոխանորդուհուն. եթե իմ փոխարեն այլ սպասուհիներ լինեին, նրան անպայման դառնություն կպատճառեին։

— Ուրեմն այստե՞ղ է անծանոթուհին։

— Այո, պարոն, չէ՞ որ նա եկավ այն կառքով, որով մեկնեց տիկինը։ Այդ կնոջը ես թաքցրել եմ իմ սենյակում` համաձայն ինձ տրված հրահանգների...

— Լավի՞կն է։

— Այնքան, որքան լավ կարող է լինել բանեցրած կինը։ Նրան դժվար չէ իր դերը խաղալ, եթե պարոնը խաղա իրենը,— ասաց Եվրոպան և հեռացավ, որպեսզի բերի կեղծ Եսթերին։

Նախօրյակին, ամենահզոր բանկիրը քնելուց առաջ հրամայել էր սպասավորին, և սա, առավոտյան ժամը յոթին, առևտրական ամենահմուտ կատարածու նշանավոր Լուշարին ներս առաջնորդեց մի փոքրիկ հյուրասենյակ, ուր եկավ նաև բարոնը գիշերազգեստով ու հողաթափներով...

— Դուք ցիցախում եք ինձ վրա,— ասաց նա, ի պատասխան կատարածուի ողջույններին։

— Այլ կերպ չէի կարող վարվել, պարոն բարոն։ Ես թանկ եմ գնահատում իմ պաշտոնը, և ինչպես պատիվ եմ ունեցել ձեզ ասելու, չեմ կարող խառնվել այն գործին, որը չի մտնում իմ պարտականությունների մեջ։ Ես ձեզ ի՞նչ եմ խոստացել. ծանոթացնել մեր գործակալներից մեկի հետ, որը, ըստ իս, ամենից ընդունակն է ձեզ ծառայելու։ Բայց պարոն բարոնին ծանոթ են այն սահմանները, որ գոյություն ունեն տարբեր արհեստի մարդկանց միջև... Տուն կառուցելիս հյուսնին երբեք չեն հարկադրում անել այն, ինչ վերաբերում է փականագործին։ Կա երկու տեսակի ոստիկանություն՝ քաղաքական ոստիկանություն և քրեական ոստիկանություն։ Երբեք քրեական ոստիկանության գործակալները չեն խառնվում քաղաքական ոստիկանության գործերին և vice versa^[14]։ Եթե դուք դիմում եք քաղաքական ոստիկանության պետին, նրան հարկավոր է նախարարի թույլտվությունը, որպեսզի նա զբաղվի ձեր գործով, իսկ դուք չէիք համարձակվի այդ բացատրել արքայական ոստիկանության վարչության պետին։ Այն գործակալը, որ ինքնուրույն է զբաղվում ոստիկանական գործով, կորցնում է իր պաշտոնը։ Չէ՞ որ քրեական ոստիկանությունը նույնքան շրջահայաց է, որքան քաղաքականը։ Այդպիսով, ներքին գործերի նախարարության մեջ կամ նահանգապետությունում ոչ ոք չի գործում հակառակ պետության կամ արդարադատության շահերի։ Եթե գործը վերաբերում է դավադրության կամ հանցագործության, ա՜հ, Աստված իմ, պետերը ձեր տրամադրության տակ են, բայց հասկացեք, պարոն բարոն, որ նրանք ունեն շատ ավելի կարևոր գործեր, քան փարիզյան հազար ու մի սիրային արկածները։ Ինչ վերաբերում է մեզ, մենք զբաղվում ենք միայն պարտապանների ձերբակալությամբ, և հենց որ գործը վերաբերի մի այլ բանի, մենք վտանգի ենք ենթարկվում այն դեպքում, եթե խռովվի որևէ մեկի հանգիստը։ Ես ձեզ մոտ ուղարկեցի իմ մարդկանցից մեկին, միաժամանակ նախազգուշացնելով, որ ես պատասխանատու չեմ նրա համար. դուք նրան ասել եք, որ հարկավոր է ինչ-որ մի կնոջ գտնել Փարիզում։ Կոնտանսոնը, առանց մատը մատին խփելու, ձեզնից շորթել է հազարֆրանկանոց մի դրամատոմս։ Փարիզում փնտրել մի կնոջ, որին տեսել են Վենսենի անտառում զբոսնելիս, և որը նման է Փարիզի բոլոր սիրուն կանանց, նշանակում է խոտի դեզի մեջ ասեղ փնտրել։

— Գոնդանզոնը (Կոնտանսոնը),— ասաց բարոնը,— մի՞դե չէր կարոխ տմարդությունը ասել, պոխանակ ինցնից հազառ ֆռանգի մի դոմս շոռտելու։

— Լսեցեք պարոն բարոն,— ասաց Լուշարը,— ուզո՞ւմ եք ինձ հազար էկյու տալ, ես ձեզ կտամ… կծախեմ մի խորհուրդ։

— Այդ խոռուրդը հազառ էգյո՞ւ առժե,— հարցրեց Նյուսինգենը։

— Ինձ անհնար է խաբել, պարոն բարոն,— պատասխանեց Լուշարը։— Դուք սիրահարված եք, ուզում եք հայտնաբերել ձեր կրքի առարկային, այդ պատճառով էլ թոշնում եք, ինչպես ջրից զուրկ հազարուկը։ Ձեր սպասավորն ինձ ասաց, որ երեկ ձեզ մոտ են եկել երկու բժիշկ և գտել, որ ձեր կյանքը վտանգի մեջ է. միայն ե՛ս կարող եմ ձեզ հանձնարարել հմուտ մի մարդ, է՛հ, սատանան տանի, մի՞թե ձեր կյանքը հազար էկյու չարժի…

— Ասացեք ինձ այդ հմուդ մարդու անունը և վզդահ եխեք իմ առադացեռնության վրա։

Լուշարը վերցրեց գլխարկը, հրաժեշտ տվեց և մոտեցավ դռանը։

— Սադանա՛ մառդ,— բացականչեց Նյուսինգենը...— Եգե՛ք... վեռցրեք...

— Ի նկատի առեք,— ասաց Լուշարը նախքան դրամը վերցնելը,— որ պարզապես ես ձեզ վաճառում եմ սոսկ մի տեղեկություն։ Ես ձեզ կտամ անունը և հասցեն այն միակ մարդու, որը ընդունակ է ձեզ ծառայելու, բայց նա վարպետ է...

— Գորեք կռոխի ցոցը,— բացականչեց Նյուսինգենը,— միայն Ռոշիլդի անունն արժե հազառ էգյու, և այդ այն ժամանակ, երպ դռանով ստոռագռվաց է մի դոմս... Ես հազար ֆրանգ եմ տալիս։

Լուշարը, որը խորամանկի մեկն էր, բայց չէր կարողացել հավատարմատարի, նոտարի, զատական կատարածուի և ոչ էլ փաստաբանի պաշտոն ձեռք գցել, նշանակալից մի հայացք նետեց բարոնին։

— Ձեզ համար հազար էկյուն չնչին բան է, դուք մի քանի վայրկյանում այն ձեռք կբերեք Բորսայում,— ասաց նա բարոնին։

— Ես հազաո ֆռանգ եմ տալիս,— կրկնեց բարոնը։

— Եթե ձեզ ոսկու հանք էլ առաջարկեն, դուք էլի կսկսեք սակարկել,— ասաց Լուշարը` հրաժեշտ տալով։

— Ես հազցեն կունենամ հառյուր ֆրանգանոց մի դոմսով,— բացականչեց բարոնը և հրամայեց սպասավորին կանչել իր քարտուղարին։

Տյուրկարեն այլևս գոյություն չունի։ Ներկայումս ինչպես ամենախոշոր, այնպես էլ ամենափոքր բանկիրը խարդախություններ է ծավալում մանրուքների մեջ. արվեստը, բարեգործությունը նա վաճառում է, պատրաստ է սակարկել պապի հետ՝ մեղքերի թողության համար։ Այդպես, լսելով Լուշարի խոսքերը, Նյուսինգենը իսկույն կռահեց, որ Կոնտանսոնը, լինելով առևտրական կատարածուի աջ ձեռքը, պետք է որ իմանար լրտեսության այդ վարպետի հասցեն։ Կոնտանսոնը կզիջի հինգ հարյուր ֆրանկով այն, ինչ Լուշարն ուզում էր վաճառել հազար էկյուով։ Այդ արագ հնարամտությունը որոշակի ապացուցում էր, որ եթե այդ մարդու սիրտը սիրով էր համակված, ապա գլուխը մնում էր նույն գիշատիչ բանկիրի գլուխը։

— Կնացեք անցամբ, պառոն,— ասաց բարոնն իր քարտուղարին,— Գոնդանզոնի, առևդրական կադարացու Լեշարի լրդեսի մոտ, բայց կնացեք գառքով, շադ առագ, և պերեք նրան անհաբախ։ Ես սբասում եմ. դուք կանցնեք բարդեցի դռնով, ահա պանալին, որոֆհետևֆ կարեվորն այն է, որ այդ մառդուն ոչ ոկ չդեսնի ինց մոդ։ Դուք նրան կառաչնորդեք բարդեզի պոկրիկ տախավարը։ Ժանացեք իմ հանցնառառությունր կատարել խելացի կերբով։

Գործարար մարդիկ եկան Նյուսինգենի հետ գործերի մասին խոսելու, բայց նա սպասում էր Կոնտանսոնին, նա երազում էր Եսթերի մասին, պատկերացնում էր, որ շուտով պիտի տեսնի այն կնոջ, որը նրան համակել էր անսպասելի զգացումներով։ Նա բոլորին ճանապարհ դրեց տարտամ խոսքերով, երկիմաստ խոստումներով։ Կոնտանսոնը նրա աչքում Փարիզի կարևորագույն անձնավորությունն էր թվում, նա ամեն րոպե նայում էր պարտեզի կողմը։ Վերջապես, հրամայելով, որ փակեն դուռը, նա կարգադրեց նախաճաշ տալ պարտեզի անկյուններից մեկում գտնվող տաղավարում։ Փարիզի ամենախորամանկ, ամենից հեռատես, ամենից քաղաքագետ բանկիրի վարքագիծը, նրա մտացրիվ հայացքը իր գրասենյակներում աշխատող մարդկանց համար մնում էին անբացատրելի։

— Ի՞նչ է պատահել պատրոնի հետ,— ասում էր բորսայի միջնորդներից մեկը գրասենյակային ավագ ծառայողին։

— Ոչ ոք ոչինչ չգիտե. ասում են, որ նրա առողջությունը տագնապալի է, երեկ բարոնուհին միաժամանակ երկու բժիշկ էր հրավիրել` Դեպլենին ու Բիանշոնին...

Մի անգամ օտարերկրացիները ցանկացան տեսնել Նյուտոնին այն րոպեին, երբ նա զբաղված էր դարմանելով Beauty^[15] անունով իր շանը, որը, ինչպես հայտնի է, փչացրել էր նրա կատարած հսկայական աշխատանքը և որին (Beauty-ն էգ էր) նա միայն ասաց. «Ա՜հ, Beauty, դու չգիտես, թե ի՜նչ բան ոչնչացրիր...»։ Օտարերկրացիները, հարգելով մեծ մարդու աշխատանքը, մեկնեցին։ Բոլոր մարդկանց կյանքում կարելի է գտնել մի փոքրիկ շնիկ՝ Beauty։ XVIII դարի մեծագույն ռազմական դեպքի՝ Մահոնի գրավման առթիվ, երբ մարշալ դը Ռիշելյոն շնորհավորում էր Լյուդովիկոս XV թագավորին, վերջինս նրան ասաց.

— «Դուք գիտե՞ք կարևոր նորությունը... Խեղճ Լանսմատր մեռավ...»։

Լանսմատը բարապան էր և իրազեկ էր արքայի սիրային արկածներին։

Երբեք Փարիզի բանկիրները չեն իմանա, թե ինչումն էին պարտական Կոնտանսոնին։ Այդ լրտեսը պատճառ եղավ, որ Նյուսինգենը թույլ տա, առանց իր մասնակցության, կնքելու մի խոշոր գործառնություն, զիջելով իր ամբողջ շահույթը։ Նա, որպես գիշատիչ, կարող էր չարաշահման հրետանիով գնդակոծել ուզած կարողությունը, բայց, որպես մարդ, ինքն ամբողջապես կախում ուներ բախտից։

Հռչակավոր բանկիրը թեյ էր խմում, կարագով հացը ծամելով այն մարդու նման, որի ատամները վաղուց արդեն չէին սրվում ախորժակից, երբ լսեց պարտեզի փոքրիկ դռան մոտ կանգ առնող կառքի աղմուկը։ Շուտով Նյուսինգենի քարտուղարը ներկայացրեց Կոնտանսոնին, որին կարողացել էր գտնել Սենտ-Պելաժիի սրճարաններից մեկում, որտեղ գործակալը նախաճաշում էր այն բաշխիչով, որ տվել էր նրան վճարովի որոշ մեղմացումներով արգելափակված մի պարտապան։ Պետք է ասել, որ Կոնտանսոնն իրենից ներկայացնում էր մի ամբողջ պոեմ, փարիզյան մի պոեմ։ Նայելով նրան, դուք իսկույն կկռահեիք, որ Բոմարշեի Ֆիգարոն, Մոլիերի Մասկարիլը, Մարիվոյի Ֆրոնտեները և Դանկուրի Լաֆլերները, խարդախության մեջ խիզախ այդ մեծ կերպարները, հուսահատական դրության մեջ ճարտար, խորամանկ այդ մարդիկ, որոնք անհաջողության դեպքում զենքը երբեք վայր չեն դնում, դրանք բոլորը կնսեմանային մտքի և թշվառության այս տիտանի կողքին։ Երբ Փարիզում դուք հանդիպում եք մի մարդու, որ ինքնին մի տիպար է հանդիսանում, ապա դա այլևս մարդ չէ, այլ երևույթ։ Նրա մեջ դրոշմված են ոչ թե կյանքի մի պահը, այլ ամբողջ գոյությունը, ավելի՛ն` բազում գոյություններ։ Փորձեցեք հնոցում երեք անգամ կիզել գիպսե մի կիսանդրի, դուք այդպիսով կստանաք մի տեսակ նմանություն ֆլորենտական բրոնզի։ Եվ ահա, դժբախտության անթիվ հարվածները, դաժան կարիքի տարիները բրոնզել էին Կոնստանսոնի գլուխը, ասես հնոցի ջերմությունը երեք անգամ գունափոխել էր նրա դեմքը։ Խիտ կնճիռներն այլևս չէին կարող հարթվել, դրանք կազմում էին հավերժական ծալքեր, որոնց խորքը սպիտակ էր։ Այդ դեղին դեմքը համակ կնճիռ էր։ Եթե նրա գլխի հետևում չլինեին մի քանի մազեր, Վոլտերի գլուխը հիշեցնող նրա մեռելատիպ գանգը կմախքի գանգ կթվար։ Ոսկրացած ճակատի ներքև շարժվում էին ոչինչ չարտահայտող չինական աչքերը, նման այն տիկնիկների աչքերին, որ դրվում են թեյ վաճառող կրակների ցուցափեղկերում։ Հարատև ժպիտում սառած արհեստական աչքեր, որոնց արտահայտությունը չի փոխվում։ Ինչպես Մահվան պատկերում, նրա խոր ընկած քիթը քամահրում էր Բախտը, իսկ սեղմված շրթունքով ժլատի բերանը մշտապես բաց էր և փոստարկղի անցքի պես գաղտնիքներ էր պահում։ Հանդարտ, ինչպես մի վայրենի, արևակեզ ձեռքերով, փոքրահասակ, չոր ու նիհար այդ Կոնտանսոնը դիոգենեսյան անհոգությամբ էր իրեն պահում և երբեք չէր կռանում հարգանք մատուցելու համար։ Եվ նրա զգեստը նրա կյանքի ու բարքի մասին ինչպիսի՜ մեկնաբանություններ էր տալիս նրա՛նց, ովքեր ընդունակ են վերծանել այն... Իսկ ի՜նչ էր ներկայացնում մանավանդ տաբատը... Հետախույզի տաբատ, սև ու փայլուն մի տեսակ կտորից, որը նման է վաուլ կտորին, որից փաստաբանների պատմուճանն են կարում։ Բաճկոնակը, թեպետ գնված Տամպլում, բայց շալից և ասեղնագործ... Կարմրի խառնուրդով սև գույնի ֆրակ... Եվ այդ բոլորը՝ խոզանակված, գրեթե մաքուր, զարդարված՝ պղնձյա շղթայից կախված ժամացույցով։ Բաճկոնակի տակից երևում էր դեղին պերկալից ծալ-ծալ վերնաշապիկ, որի վրա փայլփլում էր կեղծ ադամանդե գնդասեղը։ Երկաթյա վզկապ հիշեցնող թավշյա օձիքի վրա թափվում էին կարաիբների կաշվի գույնով վզի կարմիր ծալքերը։ Մետաքսյա գլխարկը փայլում էր սնդուսի պես, բայց այդ գլխարկից երկու ճրագ լցնելու յուղ դուրս կգար, եթե որևէ նպարավաճառ ուզենար այն գնել և եփելուց հետո՝ քամել։ Քիչ է թվարկել նրա հագուստի այդ հարակից մասերը, հարկավոր է պատկերացնել, թե ինչպիսի՜ պճնամոլություն էր զգացվում այդ ամենում։ Նրա ֆրակի օձիքում, կիսով պոկված ներբաններով նրա նոր ներկած կոշիկների փայլի մեջ ինչ-որ կոկետ բան կար, որ չի կարելի վերարտադրել ֆրանսիական ոչ մի արտահայտությամբ։ Վերջապես, դիտելով այնքան խայտաբղետ երանգների այդ խառնուրդը, խելացի մարդը Կոնտանսոնի արտաքինից կհասկանար, որ եթե նա հետախույզ չլիներ, այլ գող, այդ ցնցոտին, ժպիտ հարուցելու փոխարեն, կհարկադրեր սոսկումից սարսռալ։ Հագուստին նայելով` դիտողը կասեր. «Ահա մի ազնիվ մարդ, որը խմում է, խաղում, մոլություններ ունի, բայց և այնպես չի հարբում, խարդախություն չի՛ անում, ո՛չ գող է, ո՛չ մարդասպան»։ Եվ իսկապես, Կոնտանսոնը թվում էր առեղծվածային, քանի դեռ մարդու մտքով չի անցել «լրտես» բառը։ Այդ մարդն զբաղվել էր անհայտ այնքան արհեստներով, ինչքան ծանոթ արհեստներ կան։ Նրա գունատ շրթունքի խորամանկ ժպիտը, կանաչավուն աչքերի կկոցումը, նրա տափակ, ծուռտիկ քիթը վկայում էին, որ նա հիմար մարդ չէր։ Նրա դեմքն ասես թիթեղից էր, և հոգին էլ պետք է, որ դեմքի պես լիներ։ Դրա համար նրա դեմքի արտահայտությունը բխում էր ավելի շուտ քաղաքավարական ծամածռությունից, քան թե դրսևորվում նրա զգացումները։ Եթե նա այդքան ծիծաղելի չլիներ, սարսափ կազդեր։ Փարիզյան մշտապես եռացող կաթսայի երեսին լողացող փրփուրի ամենահետաքրքիր արգասիք Կոնտանսոնը հավակնություն ուներ իրեն փիլիսոփա համարելու։ Նա առանց դառնության ասում էր.

— Ես մեծ տաղանդ ունեմ, բայց դրանից ուրիշներն են ձրի օգտվում, ասես ես հիմար լինեմ։

Եվ նա այդ բանում իրեն էր մեղադրում, ուրիշներին դատապարտելու փոխարեն։ Արդյոք շա՞տ լրտեսներ կգտնեք, որոնք Կոնտանսոնից ավելի անոխակալ լինեն։

— Հանգամանքները լավ չեն դասավորվել մեզ համար,— կրկնում էր նա իր պետերին,— մենք կարող էինք բյուրեղ լինել, բայց մնում ենք ավազի հատիկ, ահա բոլորը։

Նրա ցինիզմը զգեստի նկատմամբ խորունկ իմաստ ուներ. իր տոնական հագուստի վերաբերյալ նա նույն հոգածությունն ուներ, ինչ դերասաններն ունեն։ Նա գերազանց էր ծպտվելու, գրիմավորվելու մեջ. նա կարող էր դաս տալ Ֆրեդերիկ Լըմետրին, որովհետև, եթե հարկ լիներ, կարող էր վերափոխվել դենդիի։ Մի ժամանակ, երբ դեռ երիտասարդ էր, նա պատկանում էր անառակության տներ հաճախողների շվայտ ընկերակցությանը։ Նա խորունկ արհամարհանք էր տածում քրեական ոստիկանությանը, որովհետև կայսրության ժամանակ ծառայել էր Ֆուշեի ոստիկանությունում և Ֆուշեին համարում էր մեծ մարդ։ Ոստիկանական նախարարության վերացումից հետո նա վճռեց, ծայրահեղ դեպքում, զբաղվել առևտրական ձերբակալություններով, բայց բոլորին հայտնի նրա ընդունակությունները, նրա նրբամտությունը նրան դարձրին թանկարժեք մի գործիք, և քաղաքական գաղտնի ոստիկանության պետերը նրա անունը պահեցին իրենց ցուցակներում։ Կոնտանսոնը, ինչպես և նրա ընկերները միայն ստատիստներ էին մի դրամայում, որի գլխավոր դերերը պատկանում էին շոֆերին, երբ հարցր վերաբերում էր քաղաքական աշխատանքին։

— Դուկ տուրս կնացեք,— ասաց Նյուսինգենը, ձեռքի նշանով ճամփու գնելով իր քարտուղարին։

— «Ինչո՞ւ այս մարդը գտնվում է ապարանքում, իսկ ես ապրում եմ վարձու մի սենյակում...— ասում էր ինքն իրեն Կոնտանսոնը։— Նա երեք անգամ ճզմել է իր պարտապաններին, նա գողացել է, իսկ ե՛ս, ես ոչ մի գրոշ չեմ վերցրել։ Ես նրանից ավելի տաղանդավոր եմ»։

— Գոնդանզոն, հոկյակս,— ասաց բարոնր,— դուք ինցնից գորզել եք հազառ ֆռանգ։

— Իմ սիրուհին պարտ էր Աստծուն ու սատանային։

— Դու սիռունի՞ ունես,— բացականչեց Նյուսինգենր, հիացմունքով ու նախանձով նայելով Կոնտանսոնին։

— Ես ընդամենը վաթսունվեց տարեկան եմ,— պատասխանեց Կոնտանսոնը, որին մոլությունը ջահել էր պահել, որպես ճակատագրական մի օրինակ։

— Իսգ ի՞նչ է անում նա։

— Նա օգնում է ինձ,— ասաց Կոնտանսոնը։— Երբ գող ես և սիրված պարկեշտ կնոջ կողմից, կամ կինդ պիտի դառնա գող, կա՛մ դու պիտի դառնաս պարկեշտ մարդ։ Ես մնացի հետախույզ։

— Դու մի՞շդ դռամի կառիք ունես,— հարցրեց Նյուսինգենը։

— Շարունակ,— պատասխանեց Կոնտանսոնը ժպտալով,— իմ վիճակի մարդը ցանկանում է փող ունենալ, իսկ ձեր վիճակում եղողը պետք է այն վաստակի. մենք կարող ենք համաձայնության գալ. կուտակեցեք փողը. ես հանձն եմ առնում ծախսել։ Դուք կլինեք ջրհորը, ես` դույլը։

— Գուզե՞ք շախել հինգհարյուռանոց մի դոմս։

— Ի՞նչ ասել կուզի։ Ես այնքան էլ տխմար չեմ։ Չէ՞ որ դուք այդ փողն ինձ չեք առաջարկում` ուղղելու համար բախտի իմ նկատմամբ ցուցաբերած անարդարությունը։

— Պոլորովին, ես այդ միացնում եմ այն հազառին, nր դու ինցնից շոռտել ես. այդ կանի հազառ հինգ հարյուռ ֆռանգ, որ ես դալիս եմ քեզ։

— Լավ, դուք ինձ տալիս եք հազար ֆրանկ, որ ես վերցրել եմ և դրան ավելացնում եք հինգ հարյուր ֆրանկ...

— Չիսդ այդբես,— ասաց Նյուսինգենը...

— Բայց և այնպես, դա ընդամենր հինգ հարյուր ֆրանկ է անում,— ասաց Կոնտանսոնն անդրդվելիորեն։

— Որ դալու եմ...— պատասխանեց բարոնը։

— Որ ես ստանալու եմ։ Դե լավ, ի՞նչ արժեքի դիմաց պարոն բարոնը փոխանակում է այդ գումարը։

— Ինց ասել են, nր Պարիգում կա մի մառդ, որն ընդունագ է գդնել մի կնոչ, որին ես սիռում եմ, և դու կիդես այդ մառդու հասցեն... Վերչաբես, լռդեսության մեջ վարբեդ մի մառդ։

— Ճիշտ է։

— Ուրեմն, դուր ինց հազցեն և դու կսդանաս հինգ հարյուռ ֆռանգ...

— Ո՞ւր են այդ ֆրանկները,— աշխուժորեն հարցրեց Կոնտանսոնը։

— Ահաֆասիկ,— ասաց բարոնը` գրպանից մի դրամատոմս հանելով։

— Դե լավ, տվեք,— ասաց Կոնտանսոնը` պարզելով ձեռքը։

— Կդամ, կդամ, կնանք դեսնենք մառդուն, և դու կսդանաս պոխը, որովհետև դու կարոխ ես ինց շատ հազցեներ վաչառել այդ գնով։

Կոնտանսոնը սկսեց ծիծաղել։

— Իրոք, դուք իրավացի եք, որ այդպես եք մտածում իմ մասին,— ասաց նա, ձևացնելով, որ նախատում է իրեն։— Որքան ավելի զազրելի է մեր վիճակը, նույնքան ավելի ուղղամտություն է հարկավոր։ Բայց, գիտեք ինչ, պարոն բարոն, դարձրեք վեց հարյուր ֆրանկ, և ես ձեզ կտամ մի լավ խորհուրդ։

— Դուր և հավադա իմ առադացեռնությանը...

— Ես ռիսկ եմ անում,— ասաց Կոնտանսոնը,— բայց խոշոր խաղ եմ խաղում։ Ոստիկանությանը ծառայելիս պիտի թաքուն գործել։ Դուք ասում եք. «Գնանք, շարժվենք», դուք հարուստ եք և մտածում եք, որ ամեն ինչ ենթարկվում է փողին։ Փողը, իհարկե, մի բան նշանակում է, բայց, ինչպես մերոնցից մի քանիսն են ասում, փողով միայն մարդկանց կարելի է գնել։ Բայց կան բաներ, որոնց մասին բնավ չեն մտածում և որ չի կարելի գնել... Դրամով պատահականությունը չես գնի... Դրա համար էլ փորձված ոստիկանության մեջ այդպես չեն վարվում։ Դուք ուզում եք կառքում երևան իմ կողքին, իսկ մեզ կհանդիպի որևէ մեկը, պատահականությունը կարող է թե հօգուտ և թե ընդդեմ մեզ լինել։

— Իսգապես,— ասաց բարոնը։

— Բա, իհարկե, պարոն։ Փողոցում գտնված ձիու մի պայտ առիթ հանդիսացավ ոստիկանության պրեֆեկտին՝ հայտնաբերելու դժոխային մեքենայի հետքերը։ Եվ ահա, եթե այս գիշեր մենք կառքով գնանք պարոն Սեն-Ժերմենի մոտ, նրա համար նույնքան տհաճ կլիներ ձեզ իր տանը տեսնել, որքան ձեզ համար հաճելի չէր լինի, եթե ձեզ տեսնեին նրա տունը մտնելիս։

— Այդ չիշդ է,— ասաց բարոնը։

— Օ՜, նա լավագույն օգնականն է հռչակավոր Կորանտենի, Ֆուշեի աջ ձեռքի, ինչպես ասում են, նրա ապօրինի որդու, որ Ֆուշեն ունեցել է քահանա եղած ժամանակ։ Բայց, իհարկե, դա անմտություն է։ Ֆուշեն գիտեր կրել քահանայի կոչումը, ինչպես հետագայում կրեց նախարարի կոչումը։ Այդպես ուրեմն, այդ մարդուն դուք կարող եք աշխատեցնել առնվազն տասը հատ հազար ֆրանկանոց տոմսերով... Մտածեցեք այդ մասին... Բայց ձեր գործը կսարքվի և լավ կսարքվի։ Ո՛չ տեսել եմ, ո՛չ լսել, ինչպես ասում են։ Ես պետք է նախազգուշացնեմ պարոն դը Սեն-Ժերմենին, նա ձեզ տեսակցություն կնշանակի այնպիսի վայրում, ուր ոչ ոք չպիտի կարողանա ոչինչ տեսնել և ոչինչ լսել, որովհետև նրա համար վտանգավոր է մասնավոր մարդկանց օգտին ոստիկանական գործերով զբաղվելը։ Բայց, ի՛նչ արած... Նա անվեհեր մարդ է, թագավոր-մարդ, մի մարդ, որը մեծ հալածանքների է ենթարկվել նրա համար, որ փրկել է Ֆրանսիան... Ինչպես ես, ինչպես բոլոր նրանք, որ փրկել են Ֆրանսիան։

— Լա՛ֆ, դու ինց կգռես սիռային դեսակցության ժամի մասին,— ասաց բարոնր, գոհ իր այդ գռեհիկ կատակախոսությունից։

— Պարոն բարոնը չի՞ յուղի իմ թաթը...— ասաց Կոնտանսոնը հլու և միաժամանակ սպառնալի եղանակով։

— Շա՛ն,— կանչեց բարոնն իր պարտիզպանին։— Կնա Շորշից կսան ֆռանգ առ և պեր ինձ...

— Եթե պարոն բարոնը այլ տեղեկություններ չունի, քան այն, ինչ նա ինձ տվել է, ես, այնուամենայնիվ, կասկածում եմ, որ վարպետը կարողանա նրան օգտակար լինել։

— Ես ունեմ ուռիշ դեխեկություններ,— պատասխանեց բարոնր խորամանկ ժպիտով։

— Թույլ տվեք հրաժեշտ տալ, պարոն բարոն,— ասաց Կոնտանսոնը, վերցնելով քսան ֆրանկանոցը,— ես պատիվ կունենամ գալ և ասել Ժորժին, թե պարոնն այս երեկո որտեղ պետք է լինի, որովհետև իսկական ոստիկանը երբեք ոչ մի բան չի գրում։

«Զառմանալի է, թե ինչբես այդ կդրիչները հնառամիդ են,— ասաց ինքն իրեն բարոնը,— Ոստիգանության մեչ չիշդ այնբես է, ինչբես մեր գորցերում»։

Հեռանալով բարոնի մոտից, Կոնտանսոնն առանց շտապելու, Սեն-Լազար փողոցից անցավ Սենտ-Օնորե փողոցը և հասավ մինչև սրճարան «Դավիդ»-ը. նայելով սրճարանի փեղկերի միջով` նա նկատեց մի ծերունու, որն այնտեղ ճանաչված էր Կանկոել հայրիկ անունով։

«Դավիդ» սրճարանը, որ գտնվում էր Մոննե փողոցում, Սենտ-Օնորե փողոցի անկյունում, այս դարի առաջին երեսուն տարիների ընթացքում վայելում էր յուրատեսակ հռչակ, որը տարածվում էր մինչև Բուրդոնե անունով թաղամասի վրա։ Այնտեղ էին հավաքվում գործից քաշված ծեր վաճառականները և դեռ գործով զբաղվող խոշոր առևտրականները` Կամյուզոները, Լեբաները, Պիլերոները, Պոպինոները, մի քանի սեփականատերեր, ինչպես հայր Մոլինյոն։ Այնտեղ երբեմն կարելի էր հանդիպել նաև ծերունի հայր Գիյումին, որը գալիս էր Կոլոմբիե փողոցից։ Այնտեղ խոսում էին քաղաքականությունից, բայց զգուշորեն, որովհետև «Դավիդ» սրճարանի հաճախորդներն ունեին լիբերալ հայացքներ։ Այդտեղ միմյանց պատմում էին տեղական բամբասանքները, որովհետև մարդիկ մեծ կարիք են զգում իրար ծաղրելու։ Բացի այդ, «Դավիդ» սրճարանը բոլոր սրճարանների նման ուներ իր ինքնատիպ հաճախորդը, հանձին այդ Կոնկոել հայրիկի, որը այդտեղ էր լինում 1811 թվականից ի վեր, և այնպես համամիտ էր երևում սրճարանում հավաքվող ուղղամիտ մարդկանց հետ, որ ոչ ոք չէր քաշվում նրա ներկայությամբ խոսել քաղաքականությունից։ Երբեմն այդ ծերուկը, որի պարզամտությունը շատ կատակախոսությունների առիթ էր տալիս մշտայցելուներին, անհետանում էր մեկ կամ երկու ամսով, բայց այդ բացակայությունները ոչ ոքի չէին զարմացնում և վերագրվում էին նրա տկարություններին կամ ծերությանը, որովհետև 1811 թվականից սկսած նա վաթսուն տարեկանից անց էր երևում։

— Ի՚՞նչ է պատահել Կանկոել հայրիկին,— հարցնում էին գանձապահուհուն։

— Ես այն մտքին եմ,— պատասխանում էր սա,— որ մի օր մենք նրա մահվան լուրը կկարդանք «Պտիտ աֆիշ»-ում։

Կանկոել հայրիկի արտասանությունը մատնում էր նրա ծագումը, նա ասում էր քանդիկ՝ քանդակի փոխարեն, մասնուգետ՝ մասնագետի փոխարեն, ժուղովուրդ և տուրկ՝ թուրքի փոխարեն։ Նրա անունր ծագել էր «Կանկոելներ» անունով փոքրիկ կալվածքից (մի քանի պրովանցիաներում բզեզին ասում են կանկոել), որը գտնվում էր Վոկլյուզ դեպարտամենտում, և որտեղից նա եկել էր։ Ի վերջո նրան անվանեցին պարզապես Կանկոել` դե Կոնկոել ասելու փոխարեն, և ծերունին չէր բարկանում դրա համար. ազնվականությունը նա համարում էր մեռած 1793 թվականից, և, բացի այդ, Կանկոել կալվածքը նրան չէր պատկանում, նա կրտսեր ճյուղի կրտսեր շառավիղն էր։ Ներկայումս Կանկոել հայրիկի հագուստը տարօրինակ կթվար, բայց 1811 թվականից մինչև 1820 թվականն այդ ոչ ոքի չէր զարմացնում։ Ծերունին կրում էր պողպատյա անկյունավոր ճարմանդներով կոշիկներ. կապույտ ու սպիտակ զոլերով մետաքսյա գուլպաներ, հաստ մետաքսից կարճ անդրավարտիքն` ձվաձև ճարմանդներով, որոնք իրենց ձևով նման էին կոշիկի ճարմանդներին։ Սպիտակ, ասեղնագործ բաճկոնակ` կինեմոնականաչավուն գույնի կերպասից, մետաղյա կոճակներով հին մի ֆրակ և ծալավոր կոկ կրծկալով մի վերնաշապիկ լրացնում էին այդ զգեստը։ Կրծկալի մեջտեղում փայլում էր ոսկե մի մեդալիոն, որի մեջ, ապակու միջով, երևում էր մազերից հյուսված փոքր մի տաճարիկ, մեկն այն սքանչելի սենտիմենտալ մանրուքներից, որոնք հանգստացնում են մարդկանց, ինչպես խրտվիլակը վախեցնում է ճնճղուկներին։ Մարդկանց մեծամասնությունը կենդանիների նման վախենում ու հանգստանում է դատարկ բաներից. Կանկոել հայրիկի անդրավարտիքը պահում էր մի գոտի, որը, անցյալ դարի ներաձևության համաձայն, կապվում էր փորից վերև։ Գոտուց զուգահեռաբար կախված էին մի քանի շղթայիկներից կազմված պողպատյա երկու շղթա, որոնք վերջանում էին զանգուլակների փնջերով։ Սպիտակ փողկապը հետևից ամրացված էր փոքրիկ ոսկյա ճարմանդով։ Վերջապես, ձյունի նման սպիտակ և պուդրած գլխին, դեռևս 1816 թվականին, կար մունիցիպալ եռանկյունի գլխարկ, որը կրում էր նաև պարոն Տրին, դատարանի նախագահը։ Այդ գլխարկն այնքան թանկարժեք էր ծերունու համար, Կանկոել հայրիկը վերջերս փոխարինեց գարշելի կլոր մի գլխարկով, որի դեմ ոչ ոք չի համարձակվում առարկել (ծերուկը մտածեց, որ հանուն իր ժամանակի, պարտավոր է կատարել այդ զոհաբերությունը)։ Ժապավենով կապված մի փոքրիկ մազահյուսք կիսակլոր մի հետք էր գծում ֆրակի հետևում, որտեղ կեղտը ծածկվում էր պուդրայի բարակ շերտով։ Հայացքը կենտրոնացնելով նրա դեմքի բնորոշ գծին՝ անկանոն կարմիր քթին, որը, ըստ ամենայնի, արժանի էր սունկերի հետ ափսեի մեջ դրվելու, դուք կենթադրեիք, թե արտաքուստ պարզունակ այդ պատվարժան ծերունին ունի հեզահամբույր, բարեհոգի բնավորություն, և կխաբվեիք, ինչպես ամենքը՝ «Դավիդ» սրճարանում, որտեղ ոչ ոք չէր զննել ախտամոլություններով սնված այդ ծերունու ճակատը, որը խոսում էր դիտողականության մասին, հեգնական բերանը, պաղ աչքերը, մի մարդ, որն անվրդով էր ինչպես Վիտելիոսը, որի կայսերական փորը կարծես հրաշքով անցել էր նրան։ 1816 թվականին, Գոդիսար անունով առևտրական մի երիտասարդ շրջիկ գործակալ, «Դավիդ» սրճարանի մշտայցելուներից մեկը, գիշերվա ժամը տասնմեկից մինչև տասներկուսը հարբեց նապոլեոնյան պաշտոնաթող մի սպայի հետ։ Նա անխոհեմություն ունեցավ խոսելու Բուրբոնների դեմ նյութվող մի դավադրության մասին, որը բավականին լուրջ էր և պայթելու մոտ։ Սրճարանում ոչ ոք չկար բացի Կանկոել հայրիկից, որը քնած էր երևում, երկու սպասավորներից, որոնք ննջում էին, և գանձապահուհուց։ Մյուս օրը Գոդիսարը ձերբակալվեց. դավադրությունը բացվեց։ Երկու հոգի մահ գտան կառափնարանի վրա։ Ո՛չ Գոդիսարը և ո՛չ էլ որևէ մեկը երբեք չկասկածեցին, որ մատնողը պատվարժան Կանկոել հայրիկն էր եղել։ Մատուցողներին գործից հեռացրին, մի տարի շարունակ սրճարանի հաճախորդները հետևում էին մեկը մյուսին, և բոլորը ոստիկանությունից սարսափեցին Կանկոել հայրիկի հետ միաբան, որը խոսում էր «Դավիդ» սրճարանից փախչելու մասին, այնքան մեծ էր նրա ահը ոստիկանությունից։

Կոնտանսոնը մտավ սրճարան, փոքրիկ բաժակով օղի խնդրեց և չնայեց Կանկոել հայրիկին, որը զբաղված էր թերթերի ընթերցումով, սակայն երբ կոնծեց իր օղին, հանեց բարոնի տված ոսկեդրամը և կանչեց մատուցողին` երեք անգամ կտրուկ թխկացնելով սեղանին։ Գանձապահուհին և մատուցողը զննեցին ոսկեդրամը՝ Կոնտանսոնի համար միանգամայն վիրավորական ուշադրությամբ. բայց նրանց անվստահությունը ներելի էր, որովհետև Կոնտանսոնի տեսքը զարմանք էր պատճառում բոլոր մշտայցելուներին։

— «Այդ ոսկին արդյո՞ք գողության կամ սպանության արդյունք չէ...»։

Այդպես էին մտածում մի քանի խելոք ու հեռատես մարդիկ, որոնք նայում էին Կոնտանսոնին իրենց ակնոցների վերևից, միաժամանակ ձևացնելով, թե լրագիր են կարդում։ Կոնտանսոնը, որ ամեն ինչ տեսնում էր և ոչ մի բանի վրա երբեք չէր զարմանում, արհամարհանքով սրբեց շրթունքները միայն երեք կարկատան ունեցող թաշկինակով, ստացավ մնացորդը, առանց մատուցողին մի գրոշ թողնելու՝ բոլորը խոթեց անդրավարտիքի գրպանը, որի երբեմնի սպիտակ աստառը այժմ նույնքան սև էր, որքան անդրավարտիքի կերպասը։

— Կախաղանի ինչպիսի՜ թեկնածու,— ասաց Կանկոել հայրիկը պարոն Պիլերոյին, իր հարևանին։

— Բա՜հ,— բղավեց պարոն Կամյուզոն ամբողջ սրճարանով մեկ, միակ մարդը, որ բոլորովին չէր զարմացել,— սա Կոնտանսոն է, մեր առևտրական կատարածու Լուշարի աջ ձեռքը։ Անպիտանները երևի մեկին ճանկելու են թաղամասում...

Քառորդ ժամ անց ծերուկ Կանկոելը վեր կացավ, վերցրեց իր անձրևանոցը և, առանց շտապելու, դուրս եկավ։

Անհրաժեշտ չէ արդյոք բացատրել, թե ինչ ահարկու և մութ մարդ էր թաքնված Կանկոելի հագուստի տակ, ինչպես աբբա Կարլոսը թաքցնում էր Վոտռենին։ Այդ հարավցին, ծնված Կոնկոելում, իր բավականին հարգարժան ընտանիքի միակ կալվածքում, կրում էր Պեյրադ անունը, նա իրոք պատկանում էր Պեյրադների տոհմի կրտսեր ճյուղին, մի հին, բայց աղքատ ընտանիք, որը դեռ տիրում էր Պեյրադ փոքրիկ կալվածքին։ Նա ընտանիքում յոթերորդ երեխան էր և 1772 թվականին, տասնյոթ տարեկան հասակում, ոտքով եկել էր Փարիզ, գրպանում երկու էկյու, մղված իր անզուսպ բնավորության ախտերով, հաջողության հասնելու բիրտ բաղձանքով, որն այնքան հարավցիներին ձգում է մայրաքաղաք, երբ համոզվում են, որ հայրական տունը չի կարող երբեք միջոցներ ընձեռել իրենց կրքերի բավարարման համար։ Պեյրադի ամբողջ երիտասարդությունը հասկանալի կդառնա, եթե ասենք, որ 1782 թվականին նա ոստիկանության գլխավոր վարչության վստահելի ու կարևոր դեմքն էր, և նրան բարձր էին գնահատում Լենուարն ու դ'Ալբերը, նրա վերջին երկու պետերը։ Ռևոլյուցիան վերացրեց ոստիկանությունը, նա դրա կարիքը չուներ։ Լրտեսությունը, որն այն ժամանակ գրեթե համատարած էր, քաղաքացիական պարտք էր համարվում։ Հասարակության փրկության կոմիտեից ավելի կարգավորված կառավարությունը՝ Դիրեկտորիան, հարկադրված եղավ վերականգնել ոստիկանությունը, և առաջին կոնսուլն ավարտեց նրա ստեղծումը, հիմնելով ոստիկանության պրեֆեկտուրը և ոստիկանության նախարարությունը։ Պեյրադը, լինելով ավանդույթների մարդ, ընտրեց անձնակազմ, Կորանտեն անունով մեկի հետ, որը, ի դեպ, շատ ավելի հմուտ էր, քան ինքը՝ Պեյրադը, թեև ավելի երիտասարդ և հանճարեղ էր համարվում սոսկ ոստիկանության ներքնատներում։ 1808 թվականին Պեյրադի մատուցած ահագին ծառայությունները հատուցվեցին նրանով, որ նա նշանակվեց ոստիկանության գլխավոր կոմիսար Անտվերպենում։ Նապոլեոնի կարծիքով, այդ տեսակի ոստիկանության պրեֆեկտուրը համարժեք էր ոստիկանության նախարարությանը, որի առաքելությունն էր՝ հսկել Հոլանդիային։ 1809 թվականի արշավանքից հետո, կայսերական կաբինետի հրամանով, Պեյրադը վերցվեց Անտվերպենից և երկու ժանդարմի ուղեկցությամբ փոստակառքով Փարիզ բերվելով, նետվեց Ֆորս բանտը։ Երկու ամսից հետո, իր բարեկամ Կորանտենի երաշխավորությամբ, նա դուրս եկավ բանտից, բայց և այնպես, նա ոստիկանապետի կողմից ենթարկվեց երեք հարցաքննության, յուրաքանչյուրը վեց ժամ տևողությամբ։ Պեյրադի այդ շնորհազրկությունը արդյունք չէ՞ր արդյոք այն զարմանալի ակտիվության, որով նա օգնում էր Ֆուշեին Ֆրանսիայի հարձակման ենթակա ծովափերը պաշտպանելոլ համար, մի անցք, որ իր ժամանակին կոչվեց Վալխերնի էքսպեդիցիա և որում Օնտրանտի դուքսը ցուցաբերեց այնպիսի ընդունակություններ, որոնցից վախեցավ Կայսրը։ Ֆուշեի ժամանակներում դա համարվում էր սոսկ ենթադրություն, բայց հիմա, երբ բոլորը գիտեն, թե ինչ տեղի ունեցավ Կամբասերեսի հրավիրած նախարարների խորհրդում, դա արդեն ստույգ է։

Բուլոնյան արշավանքի համար Նապոլեոնից վրեժ լուծելու Անգլիայի փորձից շանթահար նախարարները, այդ դեպքից հանկարծակիի եկած, չգիտեին, թե ինչ վճիռ ընդունեն Լոբոու կղզում ամրացած իրենց տիրակալի բացակայությանը, երբ ամբողջ Եվրոպան կարծում էր, թե նա կործանման է դատապարտված։ Ընդհանուր կարծիքով, անհրաժեշտ էր սուրհանդակ ուղարկել Կայսրի մոտ, բայց միայն Ֆուշեն համարձակվեց արշավանքի մի ծրագիր առաջարկել, որը, ի դեպ, նա ի կատար ածեց։

— Արեք, ինչպես ուզում եք,— ասաց նրան Կամբասերեսը,— բայց քանի գլուխս վրաս է, ես Կայսրին զեկուցագիր կուղարկեմ։

Հայտնի է, թե Կայսրը իր վերադարձին, Պետական խորհրդում, ինչպիսի անհեթեթ պատրվակ առաջ քաշեց, որպեսզի շնորհազրկի նախարարին՝ իր բացակայությանը Ֆրանսիան փրկված լինելու համար։ Այդ օրվանից սկսած, Նապոլեոնը, իշխան դը Տալեյրանի թշնամությանն ավելացրեց Օտրանտի դուքսի թշնամությունը, ռեոլյուցիայից ծնված քաղաքական այդ երկու միակ խոշոր գործիչները, որոնք թերևս 1813 թվականին փրկեին Նապոլեոնին։ Պեյրադին մեկուսացնելու համար առաջ քաշվեց գռփողության գռեհիկ պատրվակը, իբր թե նա հովանավորել էր մաքսանենգությունը՝ օգուտը բաժանելով խոշոր առևտրականների հետ։ Նման մեղադրանքը ծանր էր մի մարդու համար, որը գլխավոր կոմիսարի հրամանատարական գայիսոնը պարտական էր իր մատուցած մեծ ծառայություններին։ Այդ մարդը, որը հմտացել էր բազմաթիվ գործերում, սկսած 1775 թվականից, այսինքն՝ այն օրվանից, երբ ծառայության էր մտել ոստիկանության գլխավոր վարչության մեջ, իրազեկ էր բոլոր կառավարությունների գաղտնիքներին։ Կայսրը, որ իրեն բավականաչափ ուժեղ էր համարում իր համար պիտանի մարդկանց առաջ քաշելու խնդրում, հետագայում բոլորովին հաշվի չառավ ներկայացված միջնորդությունները հօգուտ մի մարդու, որը համարվում էր ամենից վստահելին, ամենից հմուտն ու խորամանկը այն անհայտ հանճարներից, որոնց հանձնարարված էր հսկել պետության ապահովությանը։ Նա մտածեց, որ կարող է Պեյրադին փոխարինել Կոնտանսոնով, բայց Կոնտանսոնը այդ ժամանակ ամբողջապես կլանված էր Կորանտենի՝ իր համար օգտակար հանձնարարություններով։

Լինելով անառակ ու որկրամոլ, Պեյրադը ևս առավել խոցված էր, որ կանանց հետ հարաբերությունների հարցում ընկավ քաղցրեղեն սիրող հրուշակագործի դրության մեջ։ Ախտավոր սովորությունները նրա համար երկրորդ բնավորություն էին դարձել։ Նա չէր կարող այլևս հրաժարվել լավ ճաշերից, մոլեխաղերից, վերջապես, չվարել իշխանազուն մարդու, թեպետ արտաքին փայլից զուրկ, այն կյանքը, որին անձնատուր են լինում մեծ ընդունակություններով օժտված բոլոր մարդիկ, և որոնց համար ծայրահեղ զվարճությունները կենսական պահանջ են։ Հետո, նա մինչ այդ շռայլ էր ապրել, ուտում էր, ինչպես ասում են, հենց ափսեից, չէր ձգտում հասարակության մեջ փայլել, որովհետև բնավ հաշվի չէին առնում ո՛չ նրան և ո՛չ էլ իր բարեկամ Կորանտենին։ Ցինիկաբար սրամիտ, նա, այնուամենայնիվ, սիրում էր իր արհեստը. նա փիլիսոփա էր։ Մի խոսքով, լրտեսը ոստիկանական մեքենայում որ աստիճանի վրա էլ լինի, չի կարող վերադառնալ ազնիվ և պատվավոր մասնագիտության, ինչպես այդ չի կարող անել տաժանակիրը։ Լրտեսներն ու դատապարտյալները հենց միանգամից գրանցվում են սև ցուցակում, ենթարկվում հաշվառման կրոնի սպասավորների նման, այլև ձեռք են բերում բնավորության անջնջելի գծեր։ Կան արարածներ, որոնց վրա հասարակական կացությունը դրոշմում է ճակատագրական բախտի կնիքը։

Ի դժբախտություն իր, Պեյրադը կրքոտորեն սիրում էր մի գեղանի դեռատի աղջկա, մի երեխայի, որին վստահորեն կարծում էր, թե իր աղջիկն էր ծնված հռչակավոր մի դերասանուհուց, որին ինքը ինչ-որ ծառայություն էր մատուցել, և դերասանուհին երեք ամիս նրան երախտապարտ գտնվեց այդ ծառայության համար։ Եվ ահա, Պեյրադն իր երեխային բերել տվեց Անդրվերպենից և ապրեց Փարիզում առանց միջոցների, սոսկ հազար երկու հարյուր ֆրանկ թոշակով, որ ոստիկանության պրեֆեկտուրը հատկացրել էր Լենուրայի հին աշակերտին։ Նա տեղավորվեց Մուանո փողոցի մի փոքրիկ տան հինգերորդ հարկի հինգ սենյակից բաղկացած փոքրիկ բնակարանում, որի համար վճարում էր երկու հարյուր հիսուն ֆրանկ։

Եթե երբևէ մարդուս վիճակված է զգալ բարեկամության օգտակարությունն ու քաղցրությունը, ապա այդ չի վերաբերում բարոյական այն բորոտին, որին հասարակությունն անվանում է լրտես, ժողովուրդը շպիկ, իսկ իշխանությունը` գործակալ։ Պեյրադն ու Կորանտենը, ուրեմն, բարեկամներ էին, ինչպես Օվրեստն ու Պիլադը։ Պեյրադը ստեղծել էր Կորանտենին, ինչպես Վիենը ստեղծեց Դավիդին։ Բայց աշակերտը շուտով գերազանցեց ուսուցչին։ Նրանք մեկից ավելի գործեր վարեցին համատեղ (տե՛ս «Մութ գործ»-ը)։ Պեյրադը, հպարտ նրանով, որ հայտնաբերել էր Կորանտենի ունակությունները, նրան լայն ասպարեզ բացեց, նախապատրաստելով նրա հաղթանակը։ Նա դրդեց աշակերտին, որպեսզի վերջինս իրեն արհամարհող սիրուհուն որպես խայծ օգտագործի մի տղամարդու որսալու համար (տե՛ս «Շուաններ»)։ Իսկ Կորանտենն այն ժամանակ հազիվ քսանհինգ տարեկան էր… Լինելով գեներալներից մեկը ոստիկանության, որի գլխավոր հրամանատարը ոստիկանության նախարարն էր, դուքս դը Ռովիգոյի ժամանակ էլ Կորանտենը պահպանեց այդ բարձր պաշտոնը, որ զբաղեցնում էր Օտրանտի դուքսի օրոք։ Ոստիկանության գլխավոր վարչությունն այն ժամանակ գործում էր այնպես, ինչպես քրեական ոստիկանությունը։ Յուրաքանչյուր առավել կամ նվազ խոշոր գործում, այսպես ասած, սակարկում էին երեք, չորս կամ հինգ ընդունակ գործակալների հետ։ Նախարարը, փույթ չէ, թե ինչպես, տեղեկանալով որևէ դավադրության, որևէ բանսարկության մասին, ասում էր ոստիկանության պետերից մեկին.

— Ինչքա՞ն է ձեզ հարկավոր, որ հասնեք այսինչ արդյունքին։

Կորանտենը կամ Կոնտանսոնը, երկար խորհրդածություններից հետո, պատասխանում էին.

— Քսան, երեսուն, քառասուն հազար ֆրանկ։

Այնուհետև, հենց որ տրվում էր գործելու հրամանը, բոլոր միջոցները և հարկավոր մարդիկ թողնվում էին Կորանտենի կամ նշանակված գործակալի ընտրությանը և հայեցողությանը։ Քրեական ոստիկանությունն էլ նույն կերպ էր վարվում, երբ հանցագործությունների հայտնաբերմանը մասնակցում էր հռչակավոր Վիդոկը։

Քաղաքական ոստիկանությունը, ինչպես քրեական ոստիկանությունը, մարդիկ էր ընտրում գլխավորապես ցուցակներում եղած, ստուգված, մշտական գործակալներից, այդ գաղտնի բանակի յուրահատուկ զինվորներից, որն այնքան անհրաժեշտ է կառավարություններին, հակառակ մարդասերների կամ ոչ բարձր բարոյականության տեր բարոյագետների պերճախոսությունների։ Բայց Պեյրադի և Կորանտենի կոփվածքի երկու կամ երեք գեներալներ, որոնք արտակարգ վստահություն էին վայելում, իրավունք ունեին գործի մեջ ներքաշել նաև ոստիկանությանը անհայտ մարդկանց։ Այնուհանդերձ, կարևոր դեպքերում պարտավոր էին հաշիվ տալ նախարարին։ Պեյրադի փորձառությունը, նրբամտությունը չափազանց արժեքավոր էին Կորանտենի համար, որը, երբ վրա հասավ 1810 թվականի փոթորիկը, օգտագործեց իր հին բարեկամին, մշտապես նրա հետ խորհրդակցում էր և ամեն կերպ ընդառաջեց նրա կարիքներին։ Կորանտենը գտավ միջոցը Պեյրադի համար ամսական մոտ հազար ֆրանկ թոշակ նշանակելու։ Իր հերթին, Պեյրադն ահագին ծառայություններ մատուցեց Կորանտենին։ 1816 թվականին, այն դավադրության հայտնաբերման կապակցությամբ, որի մեջ խառն էր բոնապարտիստ Գոդիսարը, Կորանտենը փորձեց Պեյրադին վերականգնել թագավորության գլխավոր ոստիկանության մեջ, բայց ինչ-որ անհայտ ազդեցությամբ Պեյրադի թեկնածությունը մերժվեց։ Ահա թե ինչու Պեյրադը, Կորանտենը և Կոնտանսոնր, իրենց դրությունն ամրապնդելոլ համար, Օտրանտի դուքսի դրդումով, Լյուդովիկոս XVIII-ի համար կազմակերպեցին հակաոստիկանություն, որտեղ սկսեցին աշխատել ուժեղագույն գործակալները։ Լյուդովիկոս XVIII-ը մեռավ, նրա հետ թաղվեցին գաղտնիքներ, որոնք անհայտ մնացին նույնիսկ ամենաիրազեկ պատմաբաններին։ Թագավորության գլխավոր ոստիկանության և թագավորի հակաոստիկանության միջև մղված պայքարը ծնեց այնպիսի ահավոր գործողություններ, որոնց գաղտնիքը պահում են մի քանի կառափնարաններ։ Տեղին չի լինի և առիթ էլ չկա խորանալու այդ դեպքերի մանրամասնությունների մեջ, որովհետև «Փարիզյան կյանքի տեսարաններ»-ը «Քաղաքական կյանքի տեսարաններ» չեն. բավական է ցույց տալ, թե ինչպիսիք էին գոյության միջոցներն այն մարդու, որին «Դավիդ» սրճարանում անվանում էին Կանկոել հայրիկ, և ինչպիսի թելերով էր նա կապված ոստիկանության սոսկալի ու խորհրդավոր իշխանության հետ։ Սկսած 1817 թվականից մինչև 1822 թվականը Կորանտենը, Կոնտանսոնը, Պեյրադն ու նրանց գործակալները հաճախ հանձնարարություն էին ստանում լրտեսելու նույնիսկ նախարարին։ Դրանով կարելի է բացատրել, թե ինչու նախարարությունը հրաժարվեց օգտագործել Պեյրադին ու Կոնտանսոնին, որոնք, կասկածի տակ առնվեցին նախարարի կողմից՝ Կորանտենի թելադրանքով, որն այդպիսով ցանկանում էր օգտագործել իր բարեկամին, երբ սրա վերականգնումը նրան այլևս անհնարին թվաց։ Նախարարներն այն ժամանակ վստահեցին Կորանտենին, հանձնարարելով նրան հետևել Պեյրադին, դրանով շարժելով Լյուդովիկոս XVIII-ի ժպիտը։ Կորանտենն ու Պեյրադը այդ ժամանակ ամբողջապես դարձան դրության տերը։ Կոնտանսոնը, երկար ժամանակ կապված լինելով Պեյրադի հետ, շարունակում էր ծառայել նրան։ Կորանտենի և Պեյրադի հրամանով նա իրեն դրեց առևտրական կատարածուների տրամադրության տակ։ Արդարև, ոստիկանության այդ երկու գեներալները, դրդված այն մի տեսակ մոլեռանդությունից, որ սիրով կիրառվող արհեստն է ներշնչում, նախընտրում էին իրենց ամենահմուտ զինվորներին դասավորել այնտեղ, որտեղից առատ տեղեկություններ կարող էին ստանալ։ Բացի այդ, Կոնտանսոնի ախտամոլությունները, նրա անառակ բարքերը, որոնց պատճառով նա իր երկու բարեկամներից ավելի ստորին աստիճանի վրա մնաց, այնքան փող էին պահանջում, որ նա ստիպված էր շատ աշխատել։ Կոնտանսոնը, առանց խախտելու գաղտնապահության կանոնը, ասաց Լուշարին, որ իրեն հայտնի է միայն մի մարդ, որն ընդունակ է գոհացնելու բարոն դը Նյուսինգենին։ Պեյրադը, իսկապես, միակ մարդն էր, որը կարող էր անպատիժ զբաղվել ոստիկանական գործերով մասնավորի օգտին։ Երբ Լյուդովիկոս XVIII-ը մեռավ, Պեյրադը կորցրեց ոչ միայն իր ամբողջ ազդեցությունը, այլև այն օգուտը, որ ստանում էր, որպես նորին մեծության անձնական լրտեսը։ Իրեն համարելով անփոխարինելի, նա շարունակեց նույն ապրելակերպը։ Կանայք, համադամ կերակուրները, ինչպես նաև «Օտարերկրացիների ակումբը» տնտեսելու ամեն մի հնարավորությունից զրկել էին այդ մարդուն, որը, ինչպես բոլոր ախտամոլ մարդիկ, օժտված էր երկաթյա առողջությամբ։ Բայց 1826-ից մինչև 1829 թվականը, լինելով մոտ յոթանասունչորս տարեկան, Պեյրադը, ըստ իր արտահայտության, ետ էր մանում, տեսնում էր, թե ինչպես տարեցտարի նվազում է իր բարեկեցությունը։ Նա ներկա էր եղել ոստիկանության հուղարկավորությանը, վշտով տեսնում էր, թե ինչպես Կարլոս X-ի կառավարությունը հրաժարվում է նրա ավանդույթներից։ Դեպուտատների պալատը, մի սեսիայից մյուսը, կրճատում էր ոստիկանության գոյության համար անհրաժեշտ հատկացումները՝ ելնելով կառավարման նման մեթոդի նկատմամբ ունեցած ատելությունից և այդ հաստատության բարքերը բարելավելու տեսակետից։

— Ուզում են խոհարարություն անել սպիտակ ձեռնոցներով,— ասում էր Պեյրադը Կորանտենին։

Կորանտենը և Պեյրադը 1830 թվականի անցքերը կանխատեսել էին դեռևս 1822 թվականին։ Նրանց ծանոթ էր այն թաքուն ատելությունը, որ Լյուդովիկոս XVIII-ը տածում էր իր հաջորդի նկատմամբ. դրանով էր բացատրվում թագավորի անփույթ վերաբերմունքը կրտսեր ճյուղի նկատմամբ, առանց որի նրա թագավորությունը և քաղաքականությունը կմնային որպես անլուծելի առեղծված։

Որքան ծերանում էր Պեյրադը, այնքան ավելի էր աճում նրա սերը իր ապօրինի աղջկա նկատմամբ։ Հանուն նրա, նա բուրժուայի տեսք էր ընդունել, որովհետև ուզում էր իր Լիդիին ամուսնացնել կարգին մի մարդու հետ։ Այդ պատճառով, հատկապես վերջին երեք տարիներում, նա ցանկանում էր ոստիկանական պրեֆեկտուրում կամ թե թագավորական ոստիկանության գլխավոր վարչության մեջ որևէ կարևոր ու հարգարժան պաշտոն ձեռք բերել։ Ի վերջո, նա հղացավ մի պաշտոն, որի անհրաժեշտությունը, ասում էր նա Կորանտենին, վաղ թե ուշ պետք է զգացվեր։ Հարցը վերաբերում էր ոստիկանության պրեֆեկտուրում մի բյուրո ստեղծելուն, մի տեսակ տեղեկատու բյուրո, որը միջանկյալ օղակ պիտի հանդիսանար բուն փարիզյան ոստիկանության, քրեական ոստիկանության և թագավորության ոստիկանության միջև, որպեսզի ոստիկանության գլխավոր վարչությանը հնարավորություն տար օգտագործելու այդ բոլոր ցրված ուժերը։ Միայն Պեյրադը, որ այդ տարիքին էր հասել և ուներ գաղտնի ծառայության հիսունհինգ տարվա ստաժ, կարող էր դառնալ այն օղակր, որը պիտի իրար կապեր այդ երեք ոստիկանությունները, կարող էր վերջապես լինել այն արխիվարիուսը, որին պետական և դատական օրգանները պետք է որոշ դեպքերում դիմեին տեղեկություններ ստանալու։ Այդպիսով, նա հուսով էր. Կորանտենի օգնությամբ, իր Լիդիայի համար օժիտ ու ամուսին ճանկելու առիթ ունենալ։ Կորանտենն այդ գործի մասին արդեն խոսել էր թագավորության ոստիկանության գլխավոր պետի հետ, առանց հիշատակելու Պեյրադի անունը, և գլխավոր պետը, մի հարավցի, անհրաժեշտ էր համարել նրա առաջարկությունը դնել պրեֆեկտուրի քննարկմանը։ Այն պահին, երբ Կոնտանսոնն իր ոսկեդրամով երեք անգամ խփեց սրճարանի սեղանին, մի ազդանշան, որով հասկացնում էր, թե «Ես խոսելիք ունեմ ձեզ հետ», ոստիկանական գործակալների ավագը մտմտում էր հետևյալ խնդրի մասին. «Ի՞նչ մարդու օգնությամբ և ինչպե՞ս կարելի է շահագրգռել ոստիկանության այժմյան պրեֆեկտին ու հարկադրել նրան գործել»։ Իսկ նրա դեմքն ուներ տեսքն այն ապուշ մարդու, որ իր «Կուրիե ֆրանսե»-ն է ուսումնասիրում։

— «Մեր խեղճ Ֆուշեն,— ասում էր նա ինքն իրեն, քայլելով Սենտ-Օնորե փողոցի երկարությամբ,— այդ մեծ մարդը մեռած է։ Լյուդովիկոս XVIII-ի և մեր միջև եղած միջնորդները շնորհազրկված են։ Բացի այդ, ինչպես երեկ Կորանտենն էր ասում ինձ, ոչ ոք չի հավատում այլևս յոթանասունամյա մի ծերունու ո՛չ ճկունությանը և ո՛չ էլ խելքին… Ա՜հ, ես ինչո՞ւ եմ սովոր ճաշելու Վերուի մոտ, խմելու սքանչելի գինիներ… Երգելու «Մայրիկ Գոդիշոնը»… խաղալու, երբ փող եմ ունենում։ Ճիշտ է ասում Կորանտենը, որ դիրք ապահովելու համար բավական չէ սոսկ խելք ունենալ, հարկավոր է նաև խելքով գործել։ Թանկագին պարոն Լենուարը ճիշտ նախագուշակեց իմ բախտը, երբ, լսելով մանյակի գործի մասին և իմանալով, որ ես Օլիվա աղջկա մահճակալի տակ չէի մնացել, ինձ ասաց. «Դուք երբեք ոչնչի չեք հասնի»։

Եթե պատվարժան Կանկոել հայրիկը (նրան Կանկոել հայրիկ էին անվանում տանը) Մուանո փողոցի տներից մեկի հինգերորդ հարկում էր բնակվում, հավատացեք, դա նրա համար էր, որ նա թաղամասի տեղադրության մեջ գտել էր այնպիսի առանձնահատկություններ, որոնք նպաստում էին իր ահավոր պարտականությունների կատարմանը։ Նրա տունր գտնվում էր Սեն-Ռոք փողոցի անկյունում և մի կողմում հարևան չուներ։ Բացի այդ, սանդուղքը տունը բաժանում էր երկու մասի, և ամեն մի հարկում կային երկու միանգամայն առանձնացված սենյակներ։ Այս երկու սենյակները նայում էին Սեն-Ռոք փողոցին։ Հինգերորդ հարկի վերևում ձեղնահարկեր էին, որոնցից մեկը խոհանոցն էր, իսկ մյուսը` բնակարանը Կանկոել հայրիկի միակ սպասուհու, Կատտ անունով մի ֆլամանդուհու, որը սնուցել էր Լիդիին։ Կանկոել հայրիկն առանձնացված սենյակներից մեկը դարձրել էր իր ննջարանր, իսկ մյուսը՝ իր առանձնասենյակը։ Հետևի հաստ պատը բաժանում էր նրա աշխատասենյակը հարևան տնից։ Մուանո փողոցի վրա նայող լուսամուտից երևում էր դիմացի անկյունային խուլ, պատուհան չունեցող պատը։ Եվ քանի որ սանդուղքի և առանձնասենյակի միջև գտնվում էր Պեյրադի ննջարանը, ապա երկու բարեկամները, երկյուղ չունենալով կողմնակի աչքերից կամ ականջներից, կարող էին խոսել գործերի մասին այդ առանձնասենյակում, որը հատկապես սարքված էր նրանց զարհուրելի արհեստի համար։ Զգուշավորությունից, Պեյրադը ֆլամանդուհու սենյակում զետեղել էր մի ծղոտե անկողին, մի մազե կարպետ և շատ հաստ մի գորգ, իբր թե իր մանկան դայակին լավություն անելու համար։ Ավելին. նա անգործության էր դատապարտել բուխարին, օգտագործելով մի վառարան, որի խողովակն արտաքին պատի միջով դուրս էր դալիս Սեն-Ռոք փողոցը։ Վերջապես, սենյակի հատակին փռել էր բազմաթիվ գորգեր, որպեսզի ներքևի հարկի բնակիչները ոչ մի ձայն չլսեին։ Գիտակ՝ լրտեսության արվեստին, նա շաբաթը մի անգամ հետազոտում էր միջնորմը, առաստաղն ու հատակը, որպես թե ուզում է ոչնչացնել անհանգստացնող միջատներին։ Համոզված լինելով, որ այդ առանձնասենյակը խուլ է և աչքից հեռու, Պեյրադն այն տրամադրեց Կորանտենին որպես խորհրդակցության դահլիճ այն դեպքերում, երբ վերջինս իր տանր չէր խորհրդակցում։ Կորանտենի բնակարանը հայտնի էր միայն թագավորության ոստիկանության պետին ու Պեյրադին, և միայն բացառիկ դեպքերում էր նա այնտեղ ընդունում նախարարությունից կամ արքունիքից ուղարկված հատուկ մարդկանց. ոչ մի գործակալ և ոչ մի ստորագրյալ մուտք չունեին այնտեղ, և նա իր արհեստի գործերը քննարկում էր Պեյրադի մոտ։ Այդ անպաճույճ սենյակում մշակվեցին այնպիսի ծրագրեր և ընդունվեցին այնպիսի որոշումներ, որոնք կկազմեին տարօրինակ տարեգրություններ և հետաքրքրական դրամաներ, եթե պատերը խոսել իմանային։ Այնտեղ, 1816-ից մինչև 1826 թվականը, քննարկվում էին քաղաքական կարևոր նշանակություն ունեցող գործեր, Այնտ՛եղ էր, որ իրենց սաղմի մեջ բացահայտվեցին այն դեպքերը, որոնք հետագայում ծանրանալու էին Ֆրանսիայի ուսերին։ Այնտեղ Պեյրադն ու Կորանտենը, նույնքան շրջահայաց, որքան գլխավոր դատախազ Բելլարը, բայց նրանից ավելի իրազեկ, 1819 թվականին իրար ասում էին.

— Եթե Լյուդովիկոս XVIII-ը չի ուզում հասցնել այս կամ այն հարվածը, եթե նա չի կամենում ազատվել այսինչ իշխանից, ուրեմն նշանակում է, որ նա ատում է իր եղբորը և ուզում է ռևոլյուցիան նրան ժառանգություն թողնել։

Պեյրադի դռանը կար մի քարետախտակ, որի վրա նա երբեմն գտնում էր արտառոց նշաններ, կավիճով գրված ծածկագրեր։ Այդ տեսակ սադայելական հանրահաշվի նշանակությունը հասկանալի էր իրազեկներին։ Ի հակադրություն Պեյրադի այդ խղճուկ բնակարանի, Լիդիայի հարկաբաժինը բաղկացած էր մի նախասենյակից, մի փոքրիկ հյուրասրահից, մի ննջարանից և արդուզարդի սենյակից… Լիդիայի դուռը, ինչպես Պեյրադի սենյակի դուռը, շինված էր ինը միլիմետր հաստությամբ երկաթաթերթից, որը տեղավորված էր կաղնու երկու ամուր տախտակների միջև և ուներ փականքների ու ծխնիների այնպիսի սիստեմ, որ այդ դուռը ջարդելը նույնքան դժվար էր, որքան բանտի դուռը։ Թեպետ այդ տունը ելումուտ ունեցող տներից էր, ներքևում կրպակ կար և դռնապան չուներ, Լիդիան աներկյուղ ապրում էր այնտեղ։ Ճաշասենյակը, փոքրիկ հյուրասրահն ու ննջարանը, որոնց լուսամուտներում կախովի ծաղկանոցներ կային, շքեղ էին և աչքի էին ընկնում ֆլամանդական մաքրությամբ։ Ֆլամանդուհի դայակը երբեք չէր հեռանում Լիդիայից, որին համարում էր իր աղջիկը։ Երկուսով եկեղեցի էին գնում այնպիսի ճշտապահությամբ, որ Մուանո և Նևա Սեն-Ռոք փողոցների անկյունում գտնվող տան ռոյալիստ նպարավաճառը հիանալի կարծիք էր կազմել Կանկոել հայրիկի մասին։ Նպարավաճառի ընտանիքը, խոհանոցի սպասուհիները և գործակատարներն զբաղեցնում էին առաջին և երկրորդ հարկերը։ Երրորդ հարկում ապրում էր տանտերը, իսկ չորրորդ հարկն արդեն քսան տարի է, որ վարձել էր մի ակնագործ։ Վարձակալներից յուրաքանչյուրն ուներ մուտքի դռան բանալի։ Նպարավաճառի կինը հոժարակամ ընդունում էր այդ երեք խաղաղ ընտանիքների հասցեով ստացվող նամակներն ու ծրարները, քանի որ նպարավաճառանոցի դռանը փոստարկղ էր կախված։ Առանց այս մանրամասն նկարագրության, օտարերկրացիները և նրանք, որոնց թեկուզ Փարիզը ծանոթ է, չպիտի կարողանային պատկերացնել այն խորհրդավորությունն ու անդորրությունը, այն լքվածությունն ու ապահովությունը, որ այս տունը դարձնում էին մի բացառություն Փարիզում։ Կեսգիշերից սկսած Կանկոել հայրիկը կարող էր նյութել ամեն տեսակ դավեր, ընդունել լրտեսների ու նախարարների, կանանց ու աղջիկների, և ոչ ոք այդ չէր նկատի։ Պեյրադը համարվում էր հիանալի մարդ, որը, ինչպես ֆլամանդուհին էր ասել նպարավաճառի խոհարարուհուն, «Հավին քշա չի ասում»։ Ծերունին ոչինչ չէր խնայում իր աղջկա համար։ Լիդին, որի երաժշտության դասատուն Շմուկեն էր, այնքան էր առաջադիմել, որ կարող էր երաժշտական կտորներ հորինել։ Նա կարող էր նկարել սեպիայով, գուաշով ու ջրաներկով։ Պեյրադը ամեն կիրակի ճաշում էր իր աղջկա հետ։ Այդ օրը ծերուկն ամբողջովին հայր էր։ Լինելով կրոնասեր՝ առանց կեղծ բարեպաշտության, Լիդին զատկից առաջ պաս էր պահում և ամեն ամիս խոստովանության էր գնում։ Սակայն, երբեմն նա իրեն թույլատրում էր ներկայացում գնալ։ Երբ եղանակը լավ էր, զբոսնում էր Տյուիլերիում։ Հենց դրանք էին կազմում նրա բոլոր բավականությունները, որովհետև խիստ նստակյաց կյանք էր վարում։ Լիդին, որ պաշտում էր իր հորը, բոլորովին անտեղյակ էր նրա չարաղետ ունակություններին և մութ զբաղմունքներին։ Ոչ մի ցանկություն չէր խռովել այդքան անբիծ այդ աղջկա անարատ կյանքը։ Իր մոր նման բարեկազմ, գեղեցիկ, օժտված սքանչելի ձայնով, հիանալի խարտյաշ մազերով, նուրբ դեմքով, նա նման էր ավելի շուտ միստիկական, քան իրական այն հրեշտակներին, որ պրիմիտիվ նկարիչները նկարում էին իրենց Սուրբ ընտանիքը պատկերող կտավի ֆոնի վրա։ Նրա լուրթ աչքերը, թվում էր, թե երկնային լույս էին սփռում նրա վրա, ով արժանանում էր նրա հայացքին։ Նրա պարկեշտ հագնվածքը, որը զերծ էր նորաձևության ծայրահեղությունից, քաղքենիական մի հիասքանչ բուրմունք էր արտաշնչում։ Պատկերացրեք ծեր սատանային որպես այդ հրեշտակի հայր, որը թարմ ուժ է ստանում այդպիսի աստվածային մերձավորությունից, և դուք գաղափար կունենաք Պեյրադի ու նրա դստեր մասին։ Եթե որևէ մեկը աղտոտեր այդ ադամանդը, հայրը կհնարեր մեկն այն զարհուրելի որոգայթներից, որոնցով ռեստավրացիայի ժամանակ բռնվում էին այն դժբախտները, որոնք իրենց գլուխը տանում էին կառափնարան։ Տարեկան հազար էկյու հերիքում էին Լիդիին ու Կատտին, որին աղջիկն իր դայակն էր անվանում։

Մտնելով Մուանո փողոցր, Պեյրադը նկատեց Կոնտանսոնին, նրանից առաջ անցավ, առաջինը վեր բարձրացավ, լսեց իր գործակալի ոտնաձայնը սանդուղքի վրա և նրան ներս ընդունեց, նախքան ֆլամանդուհին կկարողանար իր քիթը դուրս հանել խոհանոցից։

Զանգն սկսում էր հնչել, երբ բացվում էր ակնագործի զբաղեցրած չորրորդ հարկի վանդակապատ դուռը չորրորդ ու հինգերորդ հարկի վարձակալներին ազդարարելով, որ նրանց մոտ որևէ մարդ է գալիս։

Ավելորդ է ասել, որ կեսգիշերից հետո Պեյրադը բամբակ էր խցկում զանգակի լեզվակի արանքը։

— Ի՞նչն է քեզ այդպես շտապ բերել այստեղ, փիլիսոփա՛։

«Փիլիսոփան» մի մականուն էր, որ Պեյրադը տալիս էր Կոնտանսոնին, որին միանգամայն արժանի էր հետախույզների այդ Էպիկտետը։ Կոնտանսոն անվան տակ, ավա՜ղ, թաքնված էր Նորմանդիայի հնագույն ազնվականության մի անուն (տե՛ս «Մխիթարության եղբայրները»)։

— Ի՞նչ պիտի լինի, մի տասը հազարի գործ է։

— Ի՞նչ բան է։ Քաղաքականությա՞ն է վերաբերում։

— Ո՛չ, դատարկ բան։ Բարոն դը Նյուսինգենը — ճանաչում ես, իհարկե, այդ պատենտավոր ծեր գողին — վրնջում է մի կնոջ համար, որին տեսել է Վենսենի անտառում. այժմ հարկավոր է այդ կնոջը գտնել, թե չէ բարոնը սիրուց կմեռնի... Երեկ բժշկական խորհրդակցություն է կայացել, ինչպես ինձ ասաց նրա սպասավորը... Ես նրանից արդեն կորզել եմ հազար ֆրանկ` այդ իշխանուհուն գտնելու պատրվակով։

Եվ Կոնտանսոնը պատմեց Նյուսինգենի հանդիպման մասին Եսթերի հետ, ավելացնելով, որ բարոնը մի քանի նոր տեղեկություններ է ստացել։

— Լավ,— ասաց Պեյրադը,— մենք կգտնենք այդ Դուլսինեին. ասա բարոնին, որ այս երեկո կառքով գա Շանզ Էլիզե և սպասի Գաբրիել պողոտայի և Մարինյի ծառուղու անկյունը։

Պեյրադը ճամփու դրեց Կոնտանսոնին և պայմանական բախեց իր աղջկա դուռը։ Նա ուրախ ներս մտավ, վերջապես, դիպվածը նոր նրան միջոց էր ընձեռում ձեռք բերելու բաղձալի պաշտոնը։ Լիդիի ճակատը համբուրելուց հետո նա բազմեց վոլտերյան մի փափուկ բազկաթոռի վրա և ասաց նրան.

— Ինձ համար մի բան նվագիր։

Լիդին նվագեց Բեթհովենի դաշնամուրի համար դրված մի կտոր։

— Լավ ես նվագում, եղնի՛կս,— ասաց նա` աղջկան քաշելով իրեն։— Գիտե՞ս, որ արդեն քո քսանմեկը լրանում է։ Հարկավոր է ամուսնանալ, չէ՞ որ հայրիկդ յոթանասունն անց է։

— Ես այսպես երջանիկ եմ,— պատասխանեց աղջիկը։

— Դու միայն ի՞նձ ես սիրում, ի՞նձ, որն այդպես տգեղ է, ծեր,— հարցրեց Պեյրադը։

— Իսկ ո՞ւմ ես ուզում, որ ես սիրեմ։

— Ես քեզ հետ եմ ճաշելու, եղնիկս, հայտնի՛ր Կատտին։ Ես մտածում եմ, որ մեր գործերը կարգի կընկնեն, որ ես մի պաշտոն ձեռք կբերեմ քեզ համար, կճարեմ արժանի մի ամուսին… մի լավ, տաղանդավոր երիտասարդ, որով դու մի օր կարողանաս հպարտանալ…

— Ես դեռ մեկին եմ տեսել, որն ինձ դուր է եկել որպես ամուսին…

— Այդպիսի մեկին դու տեսե՞լ ես…

— Այո, Տյուիլերիում,— պատասխանեց Լիդին,— նա կոմսուհի դը Սերիզիի հետ թևանցուկ անցնում էր։

— Նրա անո՞ւնը...

— Լյուսիեն դը Ռյուբամպրե... Ես նստած էի Կատտի հետ մի լորենու տակ և ոչնչի մասին չէի մտածում։ Իմ կողքին կային երկու տիկիններ, որոնք միմյանց ասացին. «Ահավասիկ տիկին դը Սերիզին և գեղեցիկ Լյուսիեն դը Ռյուբամպրեն»։ Ես նայեցի այդ զույգին, որի մասին էին խոսում այդ տիկինները։ «Ա՜հ, սիրելիս,— ասաց մյուսը,— կան կանայք, որ շատ երջանիկ են... Այդ կնոջն ամեն ինչ ներելի է, որովհետև նա ծագումով դը Ռոնկերոլներից է, և ամուսինը իշխանություն ունի»։— «Բայց, թանկագինս,— պատասխանեց առաջին տիկինը,— Լյուսիենը նրան թանկ է նստում…»։ Դրանով ի՞նչ է ուզում ասել, հայրի՛կ։

— Դրանք հիմար զրույցներ են, որ հատուկ են աշխարհիկ մարդկանց,— պատասխանեց Պեյրադը բարեհոգի արտահայտությամբ։— Հնարավոր է, որ նրանք ակնարկել են քաղաքական ինչ-որ անցքերի։

— Վերջապես, դուք ինձ հարցրիք, ես էլ պատասխանում եմ։ Եթե դուք կամենում եք ինձ ամուսնացնել, գտեք ինձ համար մի ամուսին, որը նմանվի այդ երիտասարդին...

— Երեխա՛,— պատասխանեց հայրը,— տղամարդկանց գեղեցկությունը ոչ միշտ է բարության նշան։ Հաճելի արտաքինով երիտասարդ տղամարդիկ ոչ մի դժվարության չեն հանդիպում իրենց կյանքի սկզբին, նրանք իրենց ձիրքերը չեն զարգացնում, աշխարհիկ հասարակությունը փչացնում է նրանց իր խրախուսանքներով, և հետագայում նրանք թանկ են վճարելու այդ բանի համար... Ես ցանկանում եմ քեզ համար գտնել այնպիսի ամուսին, որը քաղքենիների, հարուստների և տխմարների օգնության ու հովանավորության ոչ մի կարիք չունենա։

— Իսկ ո՞ւմ, հա՛յր։

— Անհայտ տաղանդով մի մարդ... Բայց, լավ, անուշիկ բալիկ, ես միջոցներ ունեմ պրպտելու Փարիզի բոլոր ձեղնահարկները և իրագործելու քո ծրագիրը, ես քեզ համար կգտնեմ մի մարդ նույնքան գեղեցիկ, որքան այն անպիտանը, որի մասին դու ինձ ասում ես, բայց ապագա ունեցող մարդ, մեկը նրանցից, որոնց համար փառք ու հարստություն է վերապահված։ Օ՜, ահա թե ինչի մասին ես բնավ չեմ մտածել։ Ես ունեմ եղբորորդիների մի հոտ, և նրանց թվում կարող է գտնվել մեկը, որ արժանի լինի քեզ... Ես մի նամակ կգրեմ կամ գրել կտամ և կուղարկեմ Պրովանս։

Տարօրինա՜կ բան։ Հենց նույն պահին, մի երիտասարդ` Կանկոել հայրիկի եղբորորդիներից մեկը, Վոկլյուզ դեպարտամենտից ոտքով հասել էր իտալական ուղեկալին, որտեղից մտնում էր Փարիզ` փնտրելով իր հորեղբորը։ Այդ երիտասարդի ծնողները, անտեղյակ Պեյրադ հորեղբոր բախտին, երևակայությամբ տարված, մեծ հույսեր էին կապել նրա հետ։ Նրանք ենթադրել էին, որ Պեյրադը եղել է Հնդկաստանում և այնտեղից վերադարձել է, բերելով միլիոններ։ Օջախի կրակի մոտ պատմված այդ վեպից թև Պեյրադի Թեոդոզ անունով՝ այդ կրտսեր զարմիկը, ձեռնարկել է շուրջերկրյա մի ճանապարհորդությունը` երևակայական հորեղբորը գտնելու համար։

Հայրական երջանկությունը մի քանի ժամ վայելելուց հետո, Պեյրադը, մազերը լվացած ու ներկած (պուդրան նրա համար ծպտվելու միջոց էր), հագին՝ մինչև կզակը կոճկած կապույտ, լավ կտորից բաճկոն, փաթաթված սև վերարկուով, ոտքերին հաստ ներբաններով երկարաճիտ կոշիկներ, հատուկ վկայագիր գրպանում, դանդաղորեն քայլում էր Գաբրիել պողոտայի երկայնքով, ուր Կոնտանսոնը, ծպտված բանջարավաճառ կնոջ զգեստով, նրան հանդիպեց Էլիզե-Բուրբոն պալատի պարտեզների մոտ։

— Պարոն դը Սեն-Ժերմեն,— ասաց Կոնտանսոնը` իր նախկին պետին տալով մարտական մականուն,— դուք ինձ հնարավորություն տվիք վաստակելու հինգ հարյուր ֆաս (ֆրանկ), բայց եթե այստեղ ժամապահում եմ, այդ նրա համար է, որպեսզի ձեզ ասեմ, որ նզովյալ բարոնը, այդ հինգ հարյուրն ինձ տալուց առաջ, գնացել է տեղեկություններ ստանալու տանը (պրեֆեկտուրում)։

— Ես, անշուշտ, քո կարիքր կունենամ,— պատասխանեց Պեյրադը։— Տեսնվիր մեր 7,10,21 համարների հետ, մենք թաքուն կարող ենք գործի դնել այդ մարդկանց, որպեսզի չիմանա ոստիկանությունը և ոչ էլ պրեֆեկտուրը։

Կոնտանսոնը մոտեցավ այն կառքին, որի մեջ պարոն դը Նյուսինգենը սպասում էր Պեյրադին։

— Ես պարոն դը Սեն-Ժերմենն եմ,— ասաց հարավցին` բարձրանալով մինչև կառքի դռնակը։

— Լա՛վ, պարցրացեք,— պատասխանեց բարոնը և կառապանին հրամայեց քշել Էտուալի հրապարակը` Հաղթական կամարի մոտ։

— Դուք պրեֆեկտո՞ւր եք գնացել, պարոն բարոն, այդ լավ չէ… Կարելի՞ է իմանալ, թե ի՛նչ եք ասել դուք պարոն պրեֆեկտին, և նա ձեզ ի՛նչ է պատասխանել,— հարցրեց Պեյրադը։

— Նախկան հինգ հառյուր ֆռանգ դալու Գոնդանզոնի նման մի խաբեբայի, ես գամենում էի իմանալ, թե նա դրան առժանի՞ է... Ես բարզաբես ասացի ոսդիգանության բրեֆեգդին, որ ցանգանում եմ օգդագորցել Բեյրադ անունով մի գորցակալի' պապուկ մի հանցնարուրությամբ, եֆ թե ես գարո՜ղ եմ նրա նկատմամբ ունենալ անսահման հավատկ... Բրեֆեկդը ինց բադասխանեց, որ դուկ ամենաճարբիկ եֆ բարեկշդ մարդկանցից մեգն եք։ Ահա՝ պոլորը։

— Պարոն բարոնը կկամենա՞ ինձ ասել, թե բանն ինչումն է, քանի որ ձեզ հայտնել են իմ իսկական անունը։

Երբ բարոնը, լեհական հրեայի իր սոսկալի ժարգոնով, երկար ու ձանձրալի պատմեց և իր հանդիպման մասին Եսթերի հետ, և կառքի հետևում գտնվող հատուկ սպասավորի կանչի, և իր ապարդյուն ջանքերի մասին, վերջում հայտնեց իր եզրակացությունը, պատմելով այն, ինչ տեղի էր ունեցել նախորդ օրը, իր տանը` Լյուսիեն դը Ռյուբամպրեի ակամա ժպիտը, Բիանշոնի և մի քանի դենդիների համոզմունքն այն մասին, որ անծանոթուհու և այդ երիտասարդի միջև կապ գոյություն ունի։

— Լսեցե՛ք, պարոն բարոն, նախ և առաջ դուք ինձ կտաք տասը հազար ֆրանկ կանխիկ ի հաշիվ ծախսերի, որովհետև այս գործում խնդիրը ձեր կյանքին է վերաբերում, և որովհետև ձեր կյանքը խոշոր գործերի ֆաբրիկա է, հարկավոր է ոչ մի բան զանց չանել այդ կնոջը գտնելու համար։ Ա՜հ, դուք ճանկվել եք։

— Այո, ես չանգվել եմ։

— Եթե ավելին հարկավոր լինի, ես ձեզ կասեմ, բարոն. վստահեցեք ինձ,— հարեց Պեյրադը,— մի՛ կարծեք, որ ես լրտես եմ... Ես 1807 թվականին Անտվերպենում եղել եմ ոստիկանության գլխավոր կոմիսար, և հիմա, քանի որ Լյուդովիկոս XVIII-ը մահացել է, կարող եմ ձեզ հայտնել, որ յոթ տարի շարունակ ղեկավարել եմ նրա հակաոստիկանությունը... Ուստի, ինձ հետ չեն սակարկում։ Դուք հիանալի հասկանում եք, պարոն բարոն, որ չի կարելի կազմել խղճմտանքներ գնելու նախահաշիվը` նախքան գործն ուսումնասիրելը։ Հանգի՛ստ եղեք, ինձ կհաջողվի։ Մի կարծեք, որ դուք ինձ կգոհացնեք որևէ գումարով, ես այլ բան եմ ուզում իբր վարձատրություն…

— Միայն դե դա չլինի մի տագավորություն,— ասաց բարոնը։

— Ձեզ համար դա դատարկ բան է։

— Համացայն եմ։

— Դուք ճանաչո՞ւմ եք Կելլերներին։

— Շադ։

— Ֆրանսուա Կելլերը կոմս դը Գոնդրըվիլի փեսան է, և կոմս դը Գոնդրըվիլը երեկ ձեզ մոտ է ճաշել իր փեսայի հետ։

— Ո՞ր սադանան է ցեզ ասել...— գոչեց բարոնը։— Երևի Շորշն է, որ շադախոսում է միշդ։

Պեյրադը քմծիծաղ տվեց։ Բանկիրն այն ժամանակ տարօրինակ կասկածներ ունեցավ իր սպասավորի նկատմամբ` նկատելով այդ քմծիծաղը։

— Կոմս դը Գոնդրըվիլն առանց դժվարության կարող է ինձ համար ձեռք բերել մի պաշտոն, որ ես ցանկանում եմ ունենալ ոստիկանության պրեֆեկտուրում։ Այդ պաշտոնի ստեղծման վերաբերյալ երկու օրից հետո պրեֆեկտին կներկայացվի զեկուցագիր,— շարունակեց Պեյրադը։— Խնդրեցե՛ք այդ տեղն ինձ համար, արեք այնպես, որ կոմս դը Գոնդրըվիլը խառնվի այդ գործին, և այն էլ սրտանց, և այդպիսով դուք կհատուցեք այն ծառայության համար, որ ես մատուցելու եմ ձեզ։ Ես ձեզնից միայն ձեր խոսքն եմ ուզում, որովհետև, եթե դուք այն դրժեք, վաղ թե ուշ անիծելու եք ձեր ծնված օրը… Պեյրադի խո՛սքը վկա...

— Ես ցեզ բադվի խոսկ եմ դալիս, որ կանեմ հնառավորը...

— Եթե ես ձեզ համար անեի միայն հնարավորը, դա բավական չէր լինի։

— Դե լաֆ, ես կգորցեմ անգեխցորեն։

— Անկեղծորե՜ն... Ահա այն բոլորը, ինչ ես ուզում եմ,— ասաց Պեյրադը,— և անկեղծությունը այն միակ, թեպետև մեզ համար անսովոր, նվերն է, որ մենք կարող ենք անել միմյանց։

— Անգեխցորեն,— կրկնեց բարոնը։— Ո՞ւր եք գամենում, որ ցեզ դանեմ։

— Լյուդովիկոս XVI-ի կամուրջի ծայրը։

— Գամուրչի ցա՛յրը,— ասաց բարոնը իր ուղեկից սպասավորին, որը մոտեցավ կառքի դռնակին։

— «Ուրեմն ես ցեռք կբերեմ անցանոտուհուն»,— ասաց ինքն իրեն բարոնը հեռանալով։

«— Ի՜նչ տարօրինակ բան,— յուրովի ասում էր Պեյրադը, ոտքով վերադառնալով Պալե-Ռոյալ, ուր նա մտադրություն ուներ խաղում եռապատկել տասը հազար ֆրանկը, որպեսզի օժիտ պատրաստի Լիդիի համար։— Ահավասիկ, ես հարկադրված եմ քննել այն երիտասարդի փոքրիկ գործերը, որի մի հայացքը կախարդել է իմ աղջկան։ Դա, անտարակույս, մեկն է այն տղամարդկանցից, որոնք աչքով են տալիս կանանց,— ասաց մտովի, գործածելով սեփական ժարգոնի արտահայտություններից մեկը, մի ժարգոն, որն օգնում էր նրան և Կորանտենին՝ ամփոփել իրենց դիտողություններն այնպես, որ թեև դրանով լեզուն հաճախ էր բռնադատվում, բայց ավելի ազդու և պատկերավոր էր դառնում։

Երբ բարոն դը Նյուսինգենը տուն հասավ, անճանաչելի էր դարձել. նա զարմացրեց իր սպասավորներին և կնոջը. նրա դեմքը փայլում էր, աշխույժ էր, զվարթ։

— Վա՜յ մեր ակցիոներներին,— ասաց դյու Տիյեն Ռաստինյակին։

Այդ պահին, օպերայից վերադառնալուց հետո, թեյ էին խմում Դելֆին դը Նյուսինգենի փոքրիկ հյուրասրահում։

— Այո,— ժպտալով ասաց բարոնը, որը որսաց իր ընկերակցի կատակախոսությունը,— այժմ ցանգություն ունեմ գորցերով զբախվելու։

— Ուրեմն դուք տեսե՞լ եք ձեր անծանոթուհուն,— հարցրեց տիկին դը Նյուսինգենը։

— Ոչ,— պատասխանեց ամուսինը,— ես միայն խույս ունեմ նրան գդնել։

— Երբևէ իրենց կնոջն այդպես սիրո՞ւմ են...— բացականչեց տիկին դը Նյուսինգենը, մի փոքր խանդ զգալով, կամ ձևացնելով, որ խանդում է։

— Երբ նրան ձեռք բերենք,— ասաց դյու Տիյեն բարոնին,— մեզ ընթրիքի կհրավիրեք նրա հետ, որովհետև հետաքրքիր է զննել այն արարածին, որը կարողացել է ձեզ այդպես երիտասարդացնել։

— Դա սդեխցագորցության մի գլուխգործոց է,— ասաց ծեր բանկիրը։

— Նա թակարդը կընկնի, ինչպես մի մանուկ,— ասաց Ռաստինյակը Դելֆինի ականջին։

— Վա՛հ, նա բավականաչափ շատ է վաստակում, որպեսզի...

— Որպեսզի մի փոքր վերադարձնի, այնպես չէ՞,— ասաց դյու Տիյեն` ընդհատելով բարոնուհուն։

Նյուսինգենը անցուդարձ էր անում հյուրասրահում, ասես ոտքերը քոր էին գալիս։

— Իսկական ժամանակն է, որ դուք հարկադրեք նրան վճարել ձեր նոր պարտքերը,— ասաց Ռաստինյակը բարոնուհու ականջին։

Հենց նույն պահին, Կարլոսը, հույսերով լի, հեռանում էր Տեբու փողոցից. նա եկել էր իր վերջին կարգադրություններն անելու Եվրոպային, որը պետք էր գլխավոր դերը խաղար բարոն դը Նյուսինգենին խաբելու համար մտահղացված կոմեդիայում։ Լյուսիենը նրան ուղեկցեց մինչև բուլվար. երիտասարդը շատ էր անհանգիստ, տեսնելով այդ կիսադևին կատարելապես ծպտված, որին ճանաչեց լոկ ձայնից։

— Գրողը տանի, ո՞րտեղից ես դու գտել Եսթերից ավելի գեղեցիկ այդ կնոջը,— ասաց իր ապականիչին։

— Մանկիկս, այդպիսին Փարիզում չես ճարի։ Այդ գույնի դեմք Ֆրանսիայում չի պատրաստվում։

— Հենց դրա համար էլ ես մինչև հիմա շշմած եմ... Կալիբիգայի Վեներան նրա չափ բարեձև չէ։ Նրա համար մարդս իր հոգին չի խնայի... Բայց, ո՞րտեղից ես ճարել։

— Դա Լոնդոնի գեղեցկագույն աղջիկն է։ Ջինով հարբած, խանդի նոպայով բռնված, նա սպանել է իր սիրեկանին։ Սիրեկանը թշվառականի մեկն էր, որից Լոնդոնի ոստիկանությունն ազատվել է, իսկ այդ աղջկան մի որոշ ժամանակ Փարիզ են ուղարկել, որպեսզի գործը մոռացության տրվի... Անպիտան կինը շատ լավ դաստիարակություն է ստացել։ Նա ինչ-որ նախարարի աղջիկ է և այնպես է ֆրանսերեն խոսում, ասես իր մայրենի լեզուն լինի. նա չգիտի և երբեք չի իմանալու, թե ինչու է այստեղ։ Նրան ասել են, որ եթե քեզ դուր գա, կարող է խժռել քո միլիոնները, բայց ասել են նաև, որ դու վագրի պես խանդոտ ես, դրա համար էլ նրան առաջարկված է Եսթերի ապրելակերպն ունենալ։

— Իսկ եթե Նյուսինգենը նախապատվությունը նրան տա Եսթերի փոխարեն...

— Ա՜յ թե դու ինչի՛ն հասար...— բացականչեց Կարլոսը։ — Դու հիմա վախենում ես, որ չլինի թե հանկարծ այսօր չիրագործվի այն, ինչ երեկ քեզ այնքան սարսափեցնում էր։ Հանգի՛ստ եղիր։ Այդ խարտյաշ ու սպիտակ աղջիկը կապուտաչյա է, նա գեղանի հրեուհու հակապատկերն է, և միայն Եսթերի աչքերի նման աչքերը կարող են հուզել Նյուսինգենի պես մի փտած մարդու։ Գրո՛ղը տանի, դու հո չէիր կարող մարդկանցից թաքցնել մի տգեղ աղջկա։ Երբ այդ տիկնիկը խաղա իր դերը, ես նրան վստահելի մի մարդու ուղեկցությամբ կուղարկեմ Հռոմ կամ Մադրիդ, թող այնտեղ կրքերը բորբոքի։

— Քանի որ նա կարճ ժամանակով է մեզ մոտ, ես վերադառնում եմ այնտեղ...

— Գնա՛, տղաս, զվարճացի՛ր։ Վաղվա օրն էլ քո տրամադրության տակն է։ Իսկ ես սպասում եմ մեկին, որին հանձնարարել եմ իմանալ, թե ինչ է կատարվում՝ բարոն դը Նյուսինգենի տանը։

— Ո՞վ է։

— Նրա սենեկապանի սիրուհին, չէ՞ որ հարկավոր է ամեն րոպե իմանալ, թե ինչ է կատարվում թշնամու մոտ։

Կեսգիշերին Պակկարը, Եսթերի թիկնապահ սպասավորը, Կարլոսին գտավ Արվեստների կամուրջի վրա, Փարիզի ամենանպաստավոր վայրում, ուր կարելի է, առանց ուրիշներից նկատվելու, զրուցել։ Զրուցելով հանդերձ` սպասավորը նայում էր մի կողմ, իսկ իր տերը՝ հակառակ կողմը։

— Բարոնն այս առավոտ ժամը չորսից հինգը եղել է ոստիկանության պրեֆեկտուրում,— ասաց սպասավորը,— իսկ այս երեկո պարծեցել է, որ կգտնի այն կնոջը, որին տեսել է Վենսենի անտառում, իբր նրան խոստացել են...

— Մեզ լրտեսելու են,— ասաց Կարլոսը,— Բայց ո՞վ։

— Արդեն դիմել են առևտրական կատարածու Լուշարի օգնությանը։

— Նրանից վախենալը երեխայություն է, — պատասխանեց Կարլոսր։— Մենք երկյուղ պիտի ունենանք միայն ապահովության բրիգադից, քրեական ոստիկանությունից, և քանի որ նա չի գործում, մե՛նք կարող ենք գործել...

— Կա մի ուրիշ բան։

— Ի՞նչ։

— Մարգագետնի բարեկամները... Երեկ ես տեսա Մաքրագործին... Նա պաղեցրել է մի ընտանիք։ Նրա մոտ տասը հազար դեղին կա... հնգանոցներով...

— Նրան կձերբակալեն,— ասաց Ժակ Կոլենը.— դա Բուշեր փողոցի սպանությունն է։

— Ի՞նչ հրաման ունեք,— հարցրեց Պակկարը հարգալից, ինչպիսի հարգանք երևի կունենար մարշալը, երբ ներկայանար Լյուդովիկոս XVIII-ին՝ հրամաններ ստանալու համար։

— Դուք ամեն երեկո ժամը տասին կառքով դուրս կգաք,— պատասխանեց կեղծ աբբան,— արագ րնթացքով կգնաք Վենսենի անտառը, Մեդոնի և Վիլ-դ'Ավրեի անտառները։ Եթե որևէ մեկը ձեզ հետևի ու հետապնդի, մի՛ հակառակվի, եղի՛ր քաղցրաբարո, զրուցասեր, կաշառվող։ Դու կխոսես դը Ռյուբամպրեի խանդի մասին, կասես, որ նա գժվում է տիկնոջ համար և, մանավանդ, որ չի ուզում աշխարհիկ հասարակության մեջ իմանան, թե ինքն այդպիսի սիրուհի ունի։

— Հասկանալի է։ Հարկավո՞ր է զինվել։

— Երբեք,— սաստող ձայնով ասաց Կարլոսը։— Զե՜նք… Ինչի է պետք. դա միայն կարող է դժբախտություն պատճառել։ Ո՛չ մի պարագայում մի օգտագործիր որսորդական քո դանակր։ Քանի որ կարելի է ամենաուժեղ մարդու սրունքները փշրել այն հարվածով, որ ես քեզ ցույց եմ տվել... երբ կարելի է կռվել երեք զինված ոստիկանի հետ և լիակատար համոզված լինել, որ գետին կտապալես երկուսին, նախքան նրանք դուրս կքաշեն իրենց թրերը, էլ ինչի՞ց վախենալ։ Չէ՞ որ քեզ հետ է քո մահակր։

— Ճիշտ է,— ասաց սպասավորը։

Պակկարը, որի մականունն էր «Հին գվարդիական», «Կտրիճ», «Լավ տղա», երկաթյա սրունքներով, պողպատյա բազուկներով մի մարդ էր, որն ուներ իտալական այտամորուք, արտիստական մազեր, սակրավորի մորուք. նրա դեմքը գունատ ու անկիրք, ինչպես Կոնտանսոնի դեմքը, իր ամբողջ մոլեգնությունը պահում էր ներսում. նա ուներ թմբկահարի կեցվածք, որը ոչ մի կասկած չէր հարուցում։ Պուասիից կամ Մելոնից փախած տաժանապարտր չունի այդ լուրջ ինքնահաճությունը և այդ հավատը դեպի իր արժանիքը։ Կարլոսի տաժանավայրի այդ Հարուն-ալ-Ռաշիդի, այս Ջաֆարը անկեղծորեն հիանում էր իր տիրոջով, ինչպես Պեյրադը՝ Կորանտենով։ Չափազանց երկարասրունք, ոչ լայն կրծքով, ոսկորների վրա առանց ավելորդ մսի այդ վիթխարի մարդը լուրջ արտահայտությամբ քայլում էր իր երկու ձողանման ոտքերով։ Երբեք նրա աջ ոտքը չէր շարժվում, քանի դեռ նրա աջ աչքը չէր ուսումնասիրել շրջապատի իրադրությունն այնպիսի հանգիստ արագությամբ, որ գողերին ու լրտեսներին է հատուկ։ Ձախ աչքն ընդօրինակում էր աջին։ Ամեն քայլին՝ մի հայացք։ Չոր, թեթևաշարժ, պատրաստ ամեն բանի և ամեն ժամին, և եթե չունենար «քաջերի ըմպելիք» կոչվող անձնական թշնամին, Պակկարը կատարյալ կլիներ, ասում էր Ժակը, այնքան նա օժտված էր այն տաղանդով, որ անհրաժեշտ է հասարակության դեմ կռվի ելած մարդու համար. բայց տիրոջը հաջողվել էր համոզել ստրուկին՝ թշնամական ուժին հանձնվել միայն երեկոներին։ Տուն վերադառնալիս Պակկարը ծծում էր ոսկե հեղուկը, որ նրան փոքրիկ բաժակներով մատակարարում էր Դանցիգից եկած խեցիի գույնի հաստափոր մի աղջիկ։

— Մենք մեր աչքը չենք փակի,— ասաց Պակկարը, նորից գլխին դնելով փետրազարդ իր շքեղ գլխարկը և հրաժեշտ տալով նրան, որին նա անվանում էր իր խոստովանահայրը։

Ահա թե ինչ անցքերի շնորհիվ իրար պիտի բախվեին Ժակ Կոլենը, Պեյրադը և Կորանտենը, երեքն էլ իրենց ուրույն բնագավառում հավասարապես ուժեղ մարդիկ։ Նրանց վիճակված էր մարտնչել նույն ռազմադաշտում և իրենց տաղանդը ծավալել մի պայքարում, որտեղ յուրաքանչյուրը ղեկավարվում էր իր կրքերով կամ իր շահերով։ Դա մեկն էր անհայտ, բայց ահարկու այն ճակատամարտերից, որտեղ այնքան տաղանդ, ատելություն, ցասում, գրոհ ու հակագրոհ, խորամանկություն, այնքան լարված ուժեր են պահանջվում, որքան հարկավոր է լինում որևէ հարստության տիրանալու համար։ Պեյրադը գաղտնի էր պահում մարդկանց անուններն ու պայքարի միջոցները, և Կորանտենն օգնում էր նրան այդ ձեռնարկության մեջ, որ նրանց համար մանկական խաղ էր։ Դրա համար բարոն դը Նյուսինգենի և Պեյրադի՝ Շանզ-Էլիզեում ունեցած հանդիպումից հինգ օր հետո, մի առավոտ, գրեթե պետական նախարարի արտաքինով, հիսուն տարեկանի մոտ մի մարդ, բավական կիրթ շարժուձևով, հագին՝ կապույտ զգեստ, շսլարի սպիտակությամբ դեմքով, որը հատուկ է աշխարհիկ կյանք վարող դիվանագետին, իջավ պերճաշուք մի կաբրիոլետից, սպասավորին նետելով սանձերը։ Շքամուտքի նստարանի մոտ կանգնած սսլասավորին նա հարցրեց, թե կարելի՞ է տեսնել պարոն դը Նյուրինգենին. սպասավորը նրա առջև հարգալից բաց արավ ապակեպատ, հոյակապ դուռը։

— Ինչպե՞ս կհրամայեք զեկուցել, պարոն,— ասաց սպասավորը։

— Ասացեք բարոնին, որ ես գալիս եմ Գաբրիել պողոտայից,— պատասխանեց Կորանտենը։— Եթե կողմնակի մարդիկ լինեն, զգուշացեք այդ բառերն արտասանել բարձր ձայնով, թե չէ ձեզ կարտաքսեն։

Մի րոպեից հետո սպասավորը վերադարձավ և ներքին հարկաբաժինների միջով Կորանտենին առաջնորդեց բարոնի առանձնասենյակը։ Կորանտենի անթափանցելի հայացքը հանդիպեց բանկիրի նույնպիսի հայացքին, և նրանք պատշաճորեն իրար ողջունեցին։

— Պարոն բարոն,— ասաց նա,— ես եկել եմ Պեյրադի կողմից...

— Լա՜ֆ,— ասաց բարոնը և գնաց ամրացնելու երկու դռների նիգերը։

— Պարոն դը Ռյուբամպրեի սիրուհին ապրում է Տեբու փողոցում, գլխավոր դատախազ պարոն դը Գրանվիլի նախկին սիրուհու՝ օրիորդ դը Բելֆյոյի բնակարանում։

— Ա՜խ, ինց այդկան մոդ,— բացականչեց բարոնը,— ի՜նչ դարօրինակ բան։

— Ինձ համար դժվար չէ հավատալ, որ դուք գժվել եք այդ պաշտելի անձնավորության համար, ես նրան տեսնելու հաճույքն ունեցա,— պատասխանեց Կորանտենը։— Լյուսիենն այնքան է խանդում այդ աղջկան, որ արգելում է նրան երևալ, և երիտասարդը շատ է սիրված նրանից, որովհետև ահա չորս տարի է, ինչ այդ աղջիկը բնակվում է Բելֆյոյի բնակարանում, նույն կարգուսարքում և պայմաններում, բայց ո՛չ նրա հարևանները, ո՛չ դռնապանը, ո՛չ էլ տան վարձկալները երբեք նրան չեն տեսել. իշխանադուստրը զբոսնում է միայն գիշերները։ Երբ նա դուրս է գալիս, կառքի վարագույրներն իջեցված են լինում, և տիկինր քողով է։ Լյուսիենը միայն խանդի պատճառով չէ, որ թաքցնում է այդ կնոջը. նա պետք է ամուսնանա Կլոտիլդ դը Գրանլյոյի հետ և հիմա տիկին դը Սերիզիի մտերիմ սիրելին է։ Բնականաբար, նա թանկ է գնահատում թե իր ցուցադրովի սիրուհուն և թե իր հարսնացուին։ Այնպես որ, դուք դրության տերն եք, որովհետև Լյուսիենը իր հաճույքները կզոհաբերի իր շահերին ու սնափառությանը։ Դուք հարուստ եք, հարցը վերաբերում է, հավանաբար, ձեր վերջին երջանկությանը, ուրեմն եղեք առատաձեռն։ Դուք ձեր նպատակին կհասնեք նրա սպասուհու միջոցով։ Տվեք մի տասը հազար ֆրանկ այդ սուբրետուհուն, նա ձեզ կթաքցնի իր տիրուհու ննջարանում, իսկ ձեզ համար դա կլինի ձեր ծախսերի հատուցումը։

Հռետորական ոչ մի դարձվածք չի կարող վերարտադրել Կորանտենի ընդհատ, պարզորոշ և անառարկելի ճառը, ըստ երևույթին, բարոնը որսաց այդ ճառի տոնը, որովհետև նրա անզգա դեմքը զարմանք արտահայտեց։

— Ես եկել եմ հինգ հազար ֆրանկ խնդրելու իմ բարեկամ Պեյրադի համար, որը կորցրել է ձեր տված հինգ բանկային տոմսերը... Փոքրի՜կ անախորժություն,-շարունակեց Կորանտենը, հրամայողական տոնով,— Պեյրադը չափազանց լավ է ճանաչում Փարիզը և ազդարարությունների համար ծախսեր չի անի, նրա հույսը դուք եք։ Բայց կարևորագույնն այդ չէ,— ասաց Կորանտենն անփույթ տոնով, ձևացնելով, որ իբր թե փող խնդրելու հարցին հատուկ նշանակություն չի տալիս։— Եթե դուք չեք կամենում ձեր ծերության օրերին վիշտ ունենալ, ձեռք բերեք Պեյրադի համար այն պաշտոնը, որը նա խնդրել է ձեզնից, իսկ դուք այդ հեշտությամբ կարող եք գլուխ բերել։ Թագավորության ոստիկանության պետն այդ խնդրի մասին երեկ զեկուցագիր պետք է ստանար։ Մնում է միայն Գոնդրըվիլի միջոցով այդ մասին խոսել պրեֆեկտի հետ։ Այդպես ուրեմն, ասացեք Մալենին, Գենդրըվիլի կոմսին, որ նա պետք է ծառայություն մատուցի ա՛յն մարդուն, որը մեկն է եղել պարոնայք դը Սիմյոզներից նրան ազատող մարդկանցից, և նա կգործի...

— Ահաֆասիկ, պառոն,— ասաց բարոնը, և հանելով հինգ հատ հազար ֆրանկանոց դրամատոմսեր, տվեց Կորանտենին։

— Սպասուհին մի լավ բարեկամ ունի հանձին մի բարձրահասակ շասյորի^[16], Պակկար անունով, որն ապրում է Պրովանս փողոցում, մի կառագործի մոտ, և սպասարկում է բոլոր նրանց, ովքեր իշխանական հովեր են ուզում առնել։ Դուք տիկին Վան Բոկսեկի սպասուհուն կգտնեք Պակկարի միջոցով, պրիեմոնտցի մի ստահակ, որը շատ է սիրում վերմութ խմել։

Ակներևաբար, այդ գաղտնասացությունը, որպես վայելչորեն նետված poste-scriptum^[17]. հենց հինգ հազար ֆրանկ էր գնահատվում։

Բարոնր փորձում էր հասկանալ, թե մարդկանց որ տեսակին էր պատկանում Կորանտենը, որն իր մտավոր զարգացմամբ ավելի շուտ նման էր լրտեսության գործը կազմակերպողի, քան լրտեսի, բայց Կորանտենը նրա համար մնաց այնպիսին, ինչպիսին է հնագետի համար այն արձանագրությունը, որի տառերի առնվազն երեք քառորդ մասը ջնջված է։

— Ինչպե՞ս է սբասուհու անունը,— հարցրեց բարոնը։

— Էժենի,— պատասխանեց Կորանտենը և, հրաժեշտ տալով բարոնին, դուրս եկավ։

Բարոն դը Նյուսինգենը, ուրախությամբ համակված, թողեց իր գործերը, գրասենյակը և բարձրացավ իր բնակարանն այն երջանիկ վիճակում, որ քսանամյա երիտասարդին է հատուկ, երբ սա մոտենում է առաջին սիրուհու հետ ունենալիք առաջին տեսակցության բերկրալի ժամին։

Բարոնն անձնական դրամարկղից վերցրեց հազարֆրանկանոց բոլոր դրամատոմսերը, ընդամենր հիսունհինգ հազար ֆրանկ, մի գումար, որով կարող էր մի ամբողջ գյուղ երջանկացնել, և դրեց գրպանը։ Բայց միլիոնատերերի շռայլությունը կարող է համեմատվել միայն շահ ձեռք բերելու նրանց անհագության հետ։ Հենց որ հարցը վերաբերում է մի քմահաճույքի, մի կրքի, դրամն այլևս ոչինչ է կրեսոսների համար. արդարև, նրանց համար ավելի դժվար է քմայքներ ունենալ, քան ոսկի։ Վայելքը խիստ հազվագյուտ բան է այդ հղփացած կյանքում, որը լի է բորսային խոշոր խաղերի պատճառած հուզումներով, խաղեր, որոնցով են կշտանում այդ չոր սրտերը։

Ահա ձեզ մի օրինակ։

Փարիզի ամենահարուստ կապիտալիստներից մեկը, որը, ի դեպ, հայտնի էր իր արտառոց քմայքներով, մի անգամ բուլվարներից մեկում հանդիպում է չափազանց սիրուն դեռատի մի բանվորուհու։ Այդ գրիզետուհին, մոր ուղեկցությամբ, քայլում էր մի երիտասարդի հետ, որի հագին բավականին կասկածելի հագուստ կար և թեթևսոլիկ ճոճում էր զիստերը։ Առաջին իսկ հայացքից միլիոնատերը սիրահարվում է փարիզուհուն, հետևում է նրան մինչև տուն, ներս է մտնում և պահանջում, որ աղջիկը պատմի իր կյանքի մասին, մի կյանք, ուր Մաբիլի պարասրահի պարերին հաջորդում են օրեր` առանց մի կտոր հացի, իսկ զվարճություններին՝ ծանր աշխատանքը։ Նա կարեկցում է այդ աղջկան և հարյուր սուանոց մի դրամատոմսի տակ թողնում է հինգ հատ հազարանոց։ Ինչպիսի ՜ խայտառակ առատաձեռնություն։ Հաջորդ օրը նշանավոր պաստառիչ Բրաշոն գալիս է գրիզետուհու մոտ՝ նրա կարգադրություններն ստանալու, կահավորում է նրա ընտրած բնակարանը, որի վրա ծախսում է քսան հազար ֆրանկ։ Բանվորուհին անձնատուր է լինում ցնորական հույսերի. նա վայելուչ հագցնում է մորը, հույս է փայփայում, որ իր նախկին սիրածին կտեղավորի ապահովագրական գրասենյակում։ Նա սպասում է… մեկ օր, երկու օր, ապա մի շաբաթ... երկու շաբաթ։ Նա մտածում է, որ պարտավոր է հավատարիմ մնալ, պարտքեր է անում։ Կապիտալիստը, կանչված լինելով Հոլանդիա, մոռացել էր բանվորուհուն. նա ոչ մի անգամ չգնաց այն դրախտը, որտեղ տեղավորել էր աղջկան, և որտեղից այդ աղջիկը նորից այնքան ցած ընկավ, որքան կարելի է ընկնել Փարիզում։

Նյուսինգենը չէր խաղում, Նյուսինգենը չէր հովանավորում արվեստները, Նյուսինգենը ոչ մի քմայք չուներ, ուստի նա պետք է որ կուրորեն նետվեր Եսթերի նկատմամբ ունեցած կրքի մեջ, և հենց դրա վրա էր հույս դրել Կարլոս Էրրերան։

Նախաճաշից հետո բարոնը կանչել տվեց իր սենեկապան Ժորժին և հրամայեց նրան գնալ Տեբու փողոցը և խնդրել օրիորդ Էժենիին՝ տիկին Վան Բոգսեկի սպասուհուն, մի կարևոր գործով անցնել իր գրասենյակը։

— Դու կուխեկցես այդ ախչկան եֆ կբառցրացնես իմ սենյագը. նրան կասես, որ նրա հառստությունը աբահովվաց է։

Ժորժը շատ ճիգ թափեց, որպեսզի համոզի Եվրոպա-Էժենիին գալու։ Տիկինը, ասաց Եվրոպան սպասավորին, նրան երբեք չի թույլատրում դուրս գալ, եթե դուրս գա, կկորցնի տեղը, և այլն, և այլն։ Այդ պատճառով Ժորժը բարձր գնահատեց իր ծառայությունները բարոնի մոտ, որը նրան տվեց տասը ոսկի։

— Եթե տիկինն այս գիշեր դուրս գա առանց աղախնի,— ասաց Ժորժը տիրոջր, որի աչքերը կարմիր հակինթի պես փայլեցին,— ապա Էժենին կգա ժամը տասի մոտ։

— Լաֆ, Ժամը իննին կգաս ինց կհակցնես, հարկաֆոր է սանդռվել, որովհետեֆ ես ուզում եմ որկան գարելի է, աֆելի գեխեցիկ լինել... Ես գարցում եմ, որ կդեսնեմ իմ սիրուհուն, այլաբես պոխը պոխ չէ...

Ժամը տասներկուսից մինչև մեկը բարոնը ներկեց իր մազերն ու այտամորուսը։ Ճաշից առաջ լոգանք ընդունելուց հետո, ժամը իննին զուգվեց ինչպես մի նորապսակ, օծվեց, պճնվեց։ Տիկին դը Նյուսինգենը, տեղեկանալով այդ կերպարանափոխության մասին, իրեն հաճույք պատճառեց տեսնել իր ամուսնուն։

— Աստվա՜ծ իմ,— ասաց նա,— ի՜նչ ծիծաղելին եք... Կապեցեք գոնե սև փողկապ՝ այդ սպիտակի փոխարեն, չէ՞ որ դրանից ձեր այտամորուսն ավելի կոշտ է երևում։ Եվ, բացի այդ, դա կայսրության ոճով է, ավելի ծերունավայել, և դուք դատական պալատի նախկին խորհրդականի տեսք կունենաք։ Հանեցեք ձեր ադամանդյա կոճակները, որոնցից յուրաքանչյուրը հարյուր հազար ֆրանկ արժե. այդ կապիկը պիտի ուզենա վերցնել, և դուք չպիտի կարողանաք մերժել, իսկ դրանք մի պատահական աղջկա պարգևելու փոխարեն, ավելի լավ կլինի, որ ես կրեմ իմ ականջներին։ Խեղճ ֆինանսիստը, շշմած իր կնոջ ճիշտ դիտողություններից, դժկամությամբ հնազանդվում էր նրան։

— Ցիցախելի՜, ցիցախելի՜... Իսկ ես երպեկ չեմ ասել, որ դուկ ցիցախելի եք, երբ հակնվում եք ցեր ուզացի բես, ցեր պոկրիկ պարոն դը Ռասդենյակի համար։

— Ես հույս ունեմ, որ դուք ինձ երբեք ծիծաղելի չեք գտել։ Մի՞թե ես այնպիսի կին եմ, որ ուղղագրական սխալներ կատարեմ արդուզարդի մեջ։ Դե՛, շուռ եկեք տեսնեմ։ Կոճկեցեք ձեր ֆրակը մինչև վերը, բացի վերևի երկու կոճակից, ինչպես անում է դուքս դը Մոֆրինյոզը։ Մի խոսքով, ջանացեք երիտասարդ երևալ։

— Պարոն,— ասաց Ժորժը,— ահավասիկ օրիորդ Էժենին։

— Կնաս պարով, դիկին,— գոչեց բարոնը։

Նա ուղեկցեց կնոջը մինչև իրենց հարկաբաժինների սահմաններից այն կողմ, համոզված լինելու համար, որ նա ականջ չի դնի զրույցին։ Վերադարձին, բարոնը բռնեց Եվրոպայի ձեռքը և հեգնական մի հարգանքով նրան տարավ իր սենյակը։

— Դե լաֆ պոկրիկս, դուկ շադ երչանիկ եք, որ ցառայության մեջ եք դիեզերկի ամենասիռուն կնոջ մոդ։ Ցեր հառստությունը աբահովվաց է, եթե դուկ ուզենաք խոսել իմ օգդին։

— Ես այդ չեմ անի նույնիսկ տասը հազար ֆրանկով,— բացականչեց Եվրոպան,— դուք հասկանում եք, պարոն բարոն, որ ես ամենից առաջ պարկեշտ աղջիկ եմ։

— Այո, ես էլ ցեր բարկեշդության համար լաֆ կվչարեմ։ Ինչպես առևդրի մեչ են ասում, դա հազվագյուդ բան է։

— Դա դեռ բոլորը չէ,— ասաց Եվրոպան։— Եթե պարոնը դուր չգա տիկնոջը, իսկ դա հնարավոր է, նա կբարկանա և ինձ կվռնդի... Իսկ իմ տեղն ինձ տալիս է տարեկան հազար ֆրանկ։

— Դալիս եմ հազար ֆռանգ գաբիտալ և էլի քսան հազար. դուկ ոչինչ չեք կորցնի։

— Ազնիվ խոսք, քանի որ հարցը դրան հասավ, հայրիկ, դա բոլորովին փոխում է գործը։ Որտե՞ղ են փողերը։

— Ահաֆասիկ,— պատասխանեց բարոնը` մեկ առ մեկ ցույց տալով ղրամատոմսերը։

Բարոնը տեսնում էր, թե ինչպես էին Եվրոպայի աչքերը բոցավառվում յուրաքանչյուր դրամատոմսից և մատնում աղջկա ընչաքաղցությունը, որը չէր վրիպում բանկիրի աչքից։

— Դուք վճարում եք տեղի համար, բայց պարկեշտությո՞ւնը, խղճմտա՞նքը...— ասաց Եվրոպան, բարձրացնելով իր խորամանկ դեմքը և ուղղելով բարոնին seria-buffa^[18] մի հայացք։

— Խխչմտանքը տեխից էժան է, բայց աֆելացնենք էլի հինգ հագառ ֆռանգ,— ասաց բարոնը` ավելացնելով հազար ֆրանկանոց հինգ տոմս ևս։

— Ո՛չ, քսան հազար ֆրանկ խղճմտանքի համար և հինգ հազար` տեղի համար, եթե ես այն կորցնեմ...

— Խամացայն եմ...— ասաց բարոնը` ավելացնելով հինգ տոմս ևս.— Բայց որբեսզի վաստագես դրանք, կիշերը պետք է ինց թակցնես քn դիրուհու սենյագում, երբ նա մենագ լինի...

— Եթե դուք ինձ խոստանաք, որ երբեք չեք ասի, թե ով է ձեզ ներս ընդունել, ես համաձայն եմ։ Բայց ես ձեզ նախազգուշացնում եմ, տիկինը շատ ուժով է, նա գժի պես սիրում է պարոն դը Ռյուբամպրեին, և եթե դուք նրան մի միլիոն էլ տալու լինեք, նա չի դավաճանի նրան… Հիմար բան է, բայց այդպես է նրա բնավորությունը. երբ սիրում է, անմատչելի է ամենապարկեշտ կնոջ պես։ Երբ նա պարոնի հետ զբոսանքի է գնում անտառներ, հազվադեպ է լինում, որ վերադարձին պարոնը գիշերը մնա տանը. այս երեկո նրանք միասին են դուրս եկել, ուրեմն ես կարող եմ ձեզ թաքցնել իմ սենյակում։ Եթե տիկինը մենակ վերադառնա, ես կգամ ձեր ետևից, դուք կսպասեք հյուրասրահում. ես չեմ կողպի ննջարանի դուռը, իսկ մնացածը… հը՜մ, մնացածը ձեր գործն է... Պատրա՛ստ եղեք։

— Քսանհինգհազառ ֆռանգ ես քեզ կդամ հյուռասրահում... Կդամ, կդամ։

— Ա՜հ,— ասաց Եվրոպան,— ի՜նչ կասկածամիտն եք… Ներեցեք, մի քիչ...

— Դու շադ առիդներ կունենաս ինցնից գորզելու... Մենք կցանոտանանք։

— Դե՛ լավ, կեսգիշերին եղեք Տեբու փողոցում։ Բայց ձեզ հետ վերցրեք երեսուն հազար ֆրանկ. սպասուհու ազնվությունը, ինչպես կառքը, ավելի թանկ է կեսգիշերից հետո։

— Զկուշության համար ես քեզ կդամ մի չեգ պանքի վրա։

— Ո՛չ, ո՛չ, տվեք ինձ դրամատոմսեր, այլապես բան դուրս չի գա...

Գիշերվա ժամը մեկին, բարոն դը Նյուսինգենը թաքնվեց Եվրոպային հատկացված ձեղնահարկում, համակված այն տղամարդու բոլոր տագնապներով, որին հաջողվում է սիրային արկածը։ Նա ապրում էր, նրա արյունը, թվում էր, թե եռ է գալիս ոտքերում, և նրա գլուխը պատրաստ է պայթելու, ինչպես խիստ տաքացրած շոգեմեքենա...

— Ես հոկեբես աֆելի վայելք զկածի, քան գարելի էր զկալ հարյուր հազար ֆրանգով,— ասում էր նա դյու Տիյին, այդ արկածի մասին պատմելիս։

Նա ունկնդրեց փողոցի ամենափոքր աղմուկին և գիշերվա ժամը երկուսին լսեց իր սիրուհու կառքի դղրդոցը, որ նրա ականջին հասավ բուլվարից։ Երբ դարպասը շուռ եկավ իր ծխնիների վրա, նրա սիրտն այնպես բաբախեց, որ շարժվեց բաճկոնակի մետաքսը. ուրեմն նա վերստին տեսնելու էր Եսթերի երկնային, վառվռուն կերպարանքը... Նրա սրտում արձագանքեց կառքի աստիճանն իջեցնելու, դռնակը բացելու և փակելու աղմուկր։ Երանելի րոպեի սպասումը նրան ավելի էր հուզում, քան եթե հարցը վերաբերեր իր հարստությունը կորցնելուն։

— Ա՜խ,— բացականչեց,— ահա այս է գյանքը։ Այս աֆելին է, քան գյանքը, ես ոչ մի բանի ընդունագ չեմ լինի։

— Տիկինը մենակ է, ցա՛ծ իջեք,— ասաց Եվրոպան, հայտնվելով։— Բայց զգույշ, աղմուկ մի հանեք, չա՛ղ փիղ։

— Չախ պիխ,— ծիծաղելով կրկնեց բարոնը` ասես շիկացած երկաթաձողերի վրայով քայլելով։

Եվրոպան գնում էր առջևից, ձեռքին մի աշտանակ։

— Վեռցրո՛ւ, հաշֆի՛ր,— ասաց բարոնը, Եվրոպային պարզելով դրամատոմսերը, երբ մտան հյուրասրահ։

Եվրոպան լուրջ տեսքով վերցրեց երեսուն տոմսերը և դուրս եկավ, դուռը փակելով բանկիրի վրա։ Նյուսինգենը ուղիղ գնաց ննջարան, այնտեղ գտավ գեղանի անգլուհուն, որն ասաց.

— Այդ դո՞ւ ես, Լյուսիե՛ն։

— Ոչ, կեխանի մանգիկ...— բացականչեց Նյուսինգենը` խոսքը թողնելով կիսատ։

Նա շվարեց, տեսնելով մի կնոջ, որը բացարձակապես Եսթերի հակապատկերն էր. խարտյաշ մազեր` սև մազերի փոխարեն, հիասքանչ փխրունություն՝ ուժի փոխարեն, բրիտանական քնքուշ գիշեր՝ արաբական հուրհրան արեգակի փոխարեն։

— Այս ի՞նչ է, որտեղի՞ց եք գալիս... Ո՞վ եք դուք... ի՞նչ եք ուզում,— ասաց անգլուհին, զանգահարելով, թեև զանգերը ոչ մի հնչյուն չարձակեցին։

— Ես բամպակել եմ զանկակները, բայց մի՛ վախենաք երպեք... Ես հիմա կհեռանամ,— ասաց բարոնը։— Ջուրը դարավ իմ երեսուն հազառ ֆռանգը։ Դուկ, իսկապես, Լիսիեն դը Ռիբամպրեի սիռուհի՞ն եք։

— Մի փոքր, իմ քեռու տղա,— ասաց անգլուհին, որը ֆրանսերեն լավ էր խոսում։— Պայց ոֆ եք դուկ,— ասաց նա`նմանեցնելով Նյուսինգենի խոսելաձևին։

— Լաֆ խապված մի մառդ,— պատասխանեց բանկիրը խղճալիորեն։

— Մի՜թե սիռուն կին ցեռկ պերելը խապվել է նշանագում,— հարցրեց անգլուհին զվարճանալով։

— Տույլ դվեք ինց վախը ցեց մի զարտ ուղարկել, nրբեսզի դուկ հիշեք բառոն դը Նիսենգենին։

— Չանաչում չեմ...— ասաց անգլուհին` խենթի պես ծիծաղելով,— բայց զարդը լավ կընդունվի, ընտանեկան հանգիստ խանգարող իմ հաստլիկ։

— Դուկ նրան կչանաչեք։ Մնակ պարով, դիկին, դուկ արկայավայել մի կդոր եք, իսկ ես միայն մի խեղչ պանգիր եմ, վատսուն տարեկանից աֆելի, եֆ դուկ ինց հասգացնել դվիք, թե այն կինը, որին ես սիռում եմ, ինչբիսի հզոռություն ունի, քանի որ ցեր գեռմառդկային գեխեցկությունը չգարոխացավ ինց մոռացնել դալ նրան։

— Օ՜, ցեր գոխմից սիռալիրություն է այդբես խոսելը,— պատասխանեց անգլուհին։

— Ոչ այնկան սիռալիր, որկան նա, որ այդ ինց նեռշնչում է...

— Դուք խոսում էիք ինչ-որ երեսուն հազար ֆրանկի մասին... ո՞ւմ եք տվել այդ գումարը։

— Ցեր խառդախ սբասուհուն...

Անգլուհին կանչեց։ Եվրոպան իսկույն հայտնվեց։

— Օ՜,— բացականչեց Եվրոպան,— օտար տղամա՜րդ՝ տիկնոջ ննջարանում... ի՜նչ զարհուրանք։

— Նա ձեզ տվե՞լ է երեսուն հազար ֆրանկ ներս մտնելու համար...

— Ո՛չ, տիկին, որովհետև մենք երկուսս միասին չարժենք այդ գումարը...

Եվ Եվրոպան սկսեց օգնություն կանչել այնպիսի բիրտ ձևով, որ վախեցած բանկիրը գնաց դեպի դուռը, որտեղից Եվրոպան նրան սանդուղքից ցած գլորեց...

— Հաստ անզգամ,— բղավեց սպասուհին նրա ետևից,— դուք մատնել եք ինձ տիրուհուն... բռնե՜ք գողին... բռնե՜ք գողին։

Սիրահարված բարոնը, հուսաբեկ, մի կերպ, առանց խաղքության, հասավ իր կառքին, որը նրան սպասում էր բուլվարում, բայց նա այլևս չէր իմանում, թե հիմա ո՞ր լրտեսին վստահեր։

— Գուցե, պատահմամբ, տիկինը կամենում էր զրկե՞լ ինձ իմ եկամուտներից,— ասաց Եվրոպան` ֆուրիայի նման կատաղած դիմելով անգլուհուն։

— Ես չգիտեմ Ֆրանսիայի սովորույթները,— ասաց անգլուհին։

— Բավական է մի խոսք ասել պարոնին, և տիկնոջը վաղն իսկ տանից դուրս կանեն,— լպիրշորեն պատասխանեց Եվրոպան։

Երբ Ժորժը, սովորական ձևով հարցրեց բարոնին, թե նա արդյոք գո՞հ մնաց, վերջինս նրան պատասխանեց.

— Այդ անիցյալ սբասուհին ինցնից կորզեց երեսուն հազառ ֆրանկ, բայց այդ իմ գոխմից ամենամեց սխալն էր...

— Նշանակում է, պարոնի զուգվելը նրան չօգնեց։ Գրո՛ղը տանի, ես խորհուրդ չեմ տալիս պարոնին իզուր տեղն ընդունել իր դեղահատերը։

— Շորշ, ես մեռնում եմ հուսահադությունից... Ես մռսում եմ, սրդիս վրա սառույց կա դռաց, էլ Եսթերը չկա, բառեկամս։

Բոլոր դժվարին դեպքերում Ժորժն իր տիրոջ հավատարիմ էր։

Երկու օր անց այն տեսարանից, որի մասին ջահել Եվրոպան հենց նոր պատմել էր իսպանացուն շատ ավելի զվարճալիորեն, քան մենք կարող էինք վերարտադրել, որովհետև նա դրան ավելացրել էր իր դիմախաղերը, Կարլոսը նախաճաշում էր Լյուսիենի հետ։

— Հարկավոր չէ, հոգիս, որ ոստիկանությունը քիթը խոթի մեր գործերի մեջ,— կամացուկ ասաց Կարլոսը Լյուսիենին` սիգարը կպցնելով Լյուսիենի սիգարից։— Դա շատ վատ է։ Ես գտել եմ հանդուգն, բայց անվրեպ մի միջոց, որպեսզի հանգստացնենք մեր բարոնին և նրա գործակալներին։ Դու կգնաս տիկին դը Սերիզիի մոտ, նրա հետ կլինես շատ սիրալիր։ Խոսակցության ընթացքում դու նրան կասես, որ հաճելի լինելու համար Ռաստինյակին, որին վաղուց արդեն ձանձրացրել է տիկին դը Նյուսինգենը, դու համաձայն ես վարագույրի դեր կատարել` թաքցնելով նրա սիրուհուն։ Պարոն դը Նյուսինգենը, սաստիկ սիրահարված լինելով այն կնոջը, որին Ռաստինյակը թաքցնում է (դա կզվարճացնի կոմսուհուն), մտադրվել է ոստիկանության միջոցով լրտեսել քեզ. թեպետ դու մեղսակից չես քո հայրենակցի անառակություններին, բայց այդ կարող է վատ անդրադառնալ Գրանլյո ընտանիքի հետ ունեցած քո հարաբերությունների վրա։ Դու կխնդրես կոմսուհուց իր ամուսնու՝ նախարարի պաշտպանությունը, երբ դիմելու լինես ոստիկանական պրեֆեկտուրին։ Հենց որ պարոն պրեֆեկտը քեզ ընդունի, ներկայացրու քո գանգատը, բայց որպես քաղաքական գործիչ, որին վիճակված է շուտով իր տեղը գրավելու կառավարության բարդ մեխանիզմի մեջ` դառնալով նրա ամենակարևորագույն զսպանակներից մեկը։ Որպես պետական մարդ, դու ոստիկանությանը արդարացրու, քո հիացմունքը հայտնիր թե՛ նրա և թե՛ պրեֆեկտի մասին, կասես, որ ամենակատարյալ մեխանիզմներն անգամ յուղի բծեր են թողնում կամ ցայտեցնում։ Վրովվի՛ր, բայց չափավոր։ Դու մի՛ մեղադրիր պրեֆեկտին, բայց խորհուրդ տուր հետևել իր մարդկանց և ցավ հայտնիր, որ նա հարկադրված է կշտամբել իր ծառայողներին։ Որքան ավելի դու լինես մեղմ, ազնվասիրտ, նա այնքան ավելի դաժան կլինի իր գործակալների նկատմամբ։ Այդ ժամանակ մենք հանգիստ կլինենք և կկարողանանք ետ բերել Եսթերին, որը հավանաբար եղջերուի պես մկկում է իր անտառում։

Այդ ժամանակվա պրեֆեկտը դատական նախկին աստիճանավոր էր։ Դատական նախկին աստիճանավորները ոստիկանության պրեֆեկտ են դառնում երիտասարդ հասակում։ Իրավաբանությամբ տոգորված, իրենց երևակայելով օրինականության պահապան, նրանք ազատություն չեն տալիս ինքնիշխանությանը, որը հաճախ անհրաժեշտ է կրիտիկական հանգամանքներում, երբ պրեֆեկտուրի գործունեությունը պետք է նմանվի հրշեջի գործողության։ Պետական խորհդի փոխնախագահի ներկայությամբ պրեֆեկտը ոստիկանությանը վերագրեց շատ ավելի անվայել արարքներ, քան իրոք կան, նա ցավ հայտնեց չարակամությունների համար և հիշեց բարոն դը Նյուսինգենի այցելությունը և նրա խնդրանքը՝ Պեյրադի մասին տեղեկություններ տալու վերաբերյալ։ Պրեֆեկտը, խոստանալով սանձահարել իր գործակալների կատարած ծայրահեղությունները, միաժամանակ շնորհակալություն հայտնեց Լյուսիենին, որ անձամբ իրեն է դիմել, և այնպիսի արտահայտությամբ խոստացավ գաղտնիքը չհրապարակել, որ կարծես ամեն ինչ նրան հասկանալի էր այդ ինտրիգի մեջ։ Նախարարն ու պրեֆեկտը փքուն ֆրազներ փոխանակեցին անհատի ազատության և բնակարանի անձեռնմխելիության մասին, ընդ որում, պարոն Սերիզին պրեֆեկտին հասկացրեց, որ թեև թագավորության բարձր շահերը երբեմն պահանջում են օրինականության թաքուն խախտումներ կատարել, բայց պետական այդ միջոցը մասնավոր շահերում գործադրելը հանցագործություն է։

Հաջորդ օրը, այն պահին, երբ Պեյրադը գնում էր իր սիրած «Դավիդ» սրճարանը, որտեղ նա հաճույք էր զգում՝ դիտելով քաղքենի այցելուների հասարակությունը, ինչպես արվեստագետը վայելք է զգում նայելով փթթող ծաղիկներին, փողոցում նրան կանգնեցրեց քաղաքացիական շորերով մի ժանդարմ։

— Ձեզ մոտ էի գալիս,— ասաց նրա ականջին.— ինձ հրամայված է ձեզ տանել պրեֆեկտուր։

Պեյրադը վերցրեց մի կառք և, առանց ամենափոքր առարկության, ընկերացավ ժանդարմին։

Ոստիկանության պրեֆեկտուրն այդ ժամանակ ձգվում էր Օրֆևր քարափի երկայնքով, և ահա, դրա փոքրիկ պարտեզի ծառուղիում անցուդարձ անելով, պրեֆեկտն այնպես խիստ վարվեց Պեյրադի հետ, ասես նա տաժանավայրի ամենահետին հսկիչը լիներ։

— Առանց պատճառի չէ, պարո՛ն, որ 1809 թվականից դուք հեռացված եք ադմինիստրացիայից... Մի՞թե չգիտեք, թե ինչպիսի վտանգի եք ենթարկում մե՛զ և ձե՛զ։

Կշտամբանքն ավարտվեց շանթի մի հարվածով։ Պրեֆեկտը կոպիտ հայտարարեց խեղճ Պեյրագին, որ նա ոչ միայն զրկված է տարեկան թոշակից, այլև գտնվելու է հատուկ հսկողության ներքո։ Ծերունին այդ սառը ջրցանն ընդունեց միանգամայն հանգիստ տեսքով։ Չկա առավել անշարժ ու անզգա բան, քան շանթահար մարդը։ Պեյրադն իր ամբողջ դրամը տանուլ էր տվել խաղում։ Լիդիի հայրը հույս ուներ պաշտոն ձեռք բերել, իսկ հիմա նրան մնում էին լոկ իր բարեկամ Կորանտենի ողորմությունները։

— Ես եղել եմ ոստիկանության պրեֆեկտ, և ձեզ լիովին իրավացի եմ համարում,— հանդարտ ասաց ծերունին իր դատական վեհության մեջ փքված աստիճանավորին, որն այդ լսելու արտահայտիչ ձևով ուսերը վեր քաշեց։— Բայց թույլ տվեք, առանց արդարանալու, ասել ձեզ, որ դուք ինձ չեք ճանաչում,— շարունակեց Պեյրադը, խորիմաստ հայացք ուղղելով պրեֆեկտին։— Ձեր խոսքերը կա՛մ չափազանց կոպիտ են Հոլանդիայի ոստիկանության նախկին գլխավոր կոմիսարի նկատմամբ, կա՛մ ոչ բավարար խիստ` մի հասարակ հետախույզի համար։ Միայն թե, պարոն պրեֆեկտ,— ավելացրեց Պեյրադը, փոքր դադարից հետո, տեսնելով, որ պրեֆեկտը չի պատասխանում,— երբեք չմոռանաք այն, ինչ ձեզ պիտի ասեմ։ Ոչ մի բանով չխառնվելով ձեր ոստիկանության գործողություններին և առանց արդարանալու, ասում եմ, որ դուք առիթ կունենաք տեսնելու, որ այս գործի մեջ մեզնից մեկը խաբված է. այսօ՛ր, դա ձեր խոնարհ ծառան է. ավելի ուշ` դուք կասեք. «Այդ ե՛ս էի»։ Եվ նա հրաժեշտ տվեց պրեֆեկտին, որը մնաց մտախոհ` թաքցնելով զարմանքը։ Պեյրադը վերադարձավ տուն, նա վհատված էր, ասես փշրված, բարոն Նյուսինգենի դեմ սառը մի կատաղությամբ համակված։ Այդ հաստագլուխ ֆինանսիստը միայն կարող էր մատնել այն գաղտնիքը, որը հայտնի էր միայն Կոնտանսոնին, Պեյրադին և Կորանտենին...

Ծերունին մեղադրեց բանկիրին, ենթադրելով, որ նա մտադրություն ունի խուսափել խոստացած վճարումից նպատակին հասնելուց հետո։ Միայն մի տեսակցություն բավական էր կռահելու համար բանկիրներից ամենանենգավորի խարդավանքը։

— «Նա հաշիվը մաքրում է բոլորի հետ, նույնիսկ մեզ հետ, բայց ես վրեժխնդիր կլինեմ,— յուրովի ասում էր ծերուկը.— ես մինչև հիմա ոչինչ չէի խնդրել Կորանտենից, իսկ այժմ նրանից պիտի խնդրեմ օգնել ինձ վրեժ լուծելու այդ հաստագլուխ տխմարից։ Նզովյա՛լ բարոն, դու հետո կիմանաս, թե ինչ կրակի հետ ես խաղում, երբ մի գեղեցիկ առավոտ քո հարազատ աղջկան պատվազրկված կտեսնես… Բայց արդյո՞ք նա իր աղջկան սիրում է»։

Երեկոյան, այդ աղետից հետո, որը խորտակում էր ծերունու բոլոր հույսերը, նա ասես տասը տարով ծերացավ։ Զրուցելով իր բարեկամ Կորանտենի հետ, նա իր տրտունջները միախառնում էր թափած արցունքներին, նախատեսելով այն տխուր ապագան, որ թողնելու է իր աղջկան, իր կուռքին, իր մարգարիտին, Աստծու իր մատաղին։

— Մենք կհետևենք այդ գործին,— ասում էր նրան Կորանտենը։— Ամենից առաջ պետք է իմանալ, թե բարո՞նն է քեզ մատնել։ Արդյո՞ք խելացի բան էր, որ Գոնդրըվիլի վրա հենվեցինք... Այդ ծերունի Մալենը մեզ այնքան շատ է պարտական, որ անպայման կփորձի մեզ կուլ տալ, դրա համար ես կհրամայեմ հետևել նրա փեսա Կելլերին. նա տգետ է քաղաքական հարցերում, և շատ ընդունակ՝ խճճվելու մի դավադրության մեջ, որը ձգտում է տապալել թագավորական ավագ ճյուղը` հօգուտ կրտսեր ճյուղի... Վաղը ես կիմանամ, թե ինչ է տեղի ունենում Նյուսինգենի տանը, թե նա տեսե՞լ է արդյոք իր սիրուհուն, և ո՞վ է պատրաստվում սանձել մեզ... Մի՛ վհատվիր։ Նախ՝ պրեֆեկտը երկար չի մնա իր տեղում... Ժամանակը հղի է հեղափոխություններով, իսկ հեղափոխությունները մեր պղտոր ջուրն են։ Առանձնահատուկ մի սուլոց լսվեց փողոցում։

— Կոնտանսոնն է,-ասաց Պեյրադը` մի մոմ դնելով լուսամուտի գոգին,— կա մի գործ, որ անձնապես ինձ է վերաբերում։ Մի րոպե հետո հավատարիմ Կոնտանսոնը հայտնվեց ոստիկանության այդ երկու առասպելական թզուկների դիմաց, որոնց նա մեծարում էր հանճարներին հավասար։

— Ի՞նչ կա,— ասաց Կորանտենը։

— Նորություն։ Ես դուրս էի գալիս 113-ից, որտեղ բոլորը տանուլ տվի։ Գիտե՞ս, թե ում եմ տեսել գալերեաներում... Ժորժին։ Բարոնը վտարել է տղային, կասկածելով, թե լրտես է։

— Ահա իմ ակամա ժպիտի արդյունքը,— ասաց Պեյրադը։

— Օ՜, որքան աղետներ եմ տեսել ես, որոնց պատճառը ժպիտն է եղել...— ասաց Կորանտենը։

— Չհաշված այն աղետները, որ պատճառում են մտրակի հարվածները,— ասաց Պեյրադը` ակնարկելով Սիմյոզի գործը (տե՛ս «Մութ գործը»)։— Հապա՛, պատմիր տեսնենք, ինչ է պատահել, Կոնտանսո՛ն։

— Ահա թե ինչ է պատահել,— հարեց Կոնտանսոնր։— Ես հարկադրեցի Ժորժին շաղակրատել, նրան հյուրասիրելով ամեն գույնի փոքրիկ բաժակներով, և նա հարբեց, ինչ վերաբերում է ինձ, ես հավանաբար թորամանի պես բան եմ։ Մեր բարոնր կուլ տալով սուլթանական բլթիկներ, Տեբու փողոցն է գնացել։ Նա այնտեղ գտնում է այն գեղեցիկ կնոջը, որի մասին դուք գիտեք։ Բայց մի լավ խաղ են սարքում նրա գլխին. այդ անգլուհին բոլորովին էլ նրա անցանոթուհին չի եղել... Եվ նա ծախսել է երեսուն հազար ֆրանկ՝ սպասուհուն կաշառելու համար... Տխմարությո՛ւն։ Իրեն մեծ գործարար է կարծում, որովհետև փոքր գործեր է բռնում խոշոր կապիտալներով, շուռ տվեք ֆրազը, և ահա ձեզ մի խնդիր, որի լուծումը գտնում է խելոք մարդը։ Բարոնը վերադարձել է ողորմելի վիճակում։ Հաջորդ օրը Ժորժը, իրեն բարերար ձևացնելով, ասում է տիրոջը. «Ինչո՞ւ է պարոնն օգտվում ինչ-որ թոկից փախածների ծառայություններից։ Եթե պարոնը ցանկանար ինձ դիմել, ես կգտնեի նրա անծանոթուհուն, որովհետև այն նկարագրությունը, որ պարոնն արեց, ինձ բավական է. տակնուվրա եմ անելու ամբողջ Փարիզր։— Արա՛,— ասել է նրան բարոնը,— ես քեզ լավ կվարձատրեմ»։ Ժորժն այդ ամենն ինձ պատմեց ամենազվարճալի մանրամասնություններով։ Բայց... ինչպես ասում են, ուրբաթը շուտ է գալիս, քան շարաթը։ Հաջորդ օրը բարոնն ստանում է անստորագիր մի նամակ, որի մեջ դրված է լինում մոտավորապես այսպես. «Պարոն դը Նյուսինգենը սիրուց մեռնում է մի անծանոթ կնոջ համար, նա արդեն ապարդյուն շատ ծախսեր է կատարել. եթե նա կամենում է այսօր կեսգիշերին լինել Նեյիի կամուրջի ծայրին և բարձրանալ այն կառքը, որի հետևում կլինի Վենսենի անտառում հանդիպած թիկնապահ սպասավորը, և թույլ տա կապել իր աչքերը, նա կտեսնի իր սիրածին...

Պարոն բարոնր հարուստ է, նա կարող է կասկածել մեր մտադրությունների անմեղությանը, ուստի մենք չենք առարկում, որ բարոնը իր հետ վերցնի իրեն հավատարիմ Ժորժին։ Այն էլ ասեմ, որ կառքում ոչ ոք չի լինելու»։ Բարոնը Ժորժի հետ գնում է այնտեղ, առանց Ժորժին այդ մասին ոչինչ ասելու։ Երկուսն էլ թույլ են տալիս աչքերը կապել և գլուխը ծածկել քողով։ Բարոնր ճանաչում է Վենսենի կառքի հետ գնացող թիկնապահ ապասավորին։ Երկու ժամից հետո կառքը սլանում է Լյուդովիկոս XVIII-ի կառքի պես (Աստված հոգի՜ն լուսավորի, նա՛, այդ արքան, ոստիկանության հարգն իմանում էր) և կանգ առնում մի անտառում։ Բարոնը, որի կապը հանում են աչքերից, հենց այնտեղ կանգնած ինչ-որ կառքում տեսնում է անծանոթուհուն, որը... պը՜ստ... իսկույն անհետանում է... Եվ կառքը (նույն ընթացքով, ինչպես Լյուդովիկոս XVIII-ի կառքը) նրան բերում է Նեյիի կամրջի վրա, որտեղ նա գտնում է իր կառքը։ Ժորժի ձեռքն էին դրել մի փոքրիկ գրություն՝ այսպիսի բովանդակությամբ. «Հազար ֆրանկանոց քանի տոմսեր պարոն բարոնը կտրամադրի իր անծանոթուհու հետ հարաբերության մեջ մտնելու համար»։ Ժորժը փոքրիկ երկտողը տալիս է տիրոջը, և բարոնը, կասկածելով Ժորժի վրա, որը իբր թե համաձայնության է եկել կա՛մ ինձ, կա՛մ ձեզ հետ, պարոն Պեյրադ, իրեն շահագործելու համար, վտարում է նրան։ Ահավասիկ ձեզ տխմար մի բանկիր, հարկավոր էր վռնդել Ժորժին անցանոթուհու հեդ բառկելուց հետո միայն։

— Ժորժը տեսե՞լ է կնոջը,— ասաց Կորանտենը։

— Այո,— ասաց Կոնտանսոնը։

— Դե, ասա տեսնեմ, ինչպիսի՞ն է,— գոչեց Պեյրադը։

— Օ՜,— պատասխանեց Կոնտանսոնը,— նա ինձ այդ կնոջ մասին միայն մի բան ասաց. արևի նման սիրուն է։

— Մեզ պար են ածում մեզնից ավելի ուժեղ խաբեբաներ,— բացականչեց Պեյրադը։— Այդ շները իրենց կնոջը շատ թանկ գնով են ծախելու բարոնին։

— Ya, mein herr^[19]։— պատասխանեց Կոնտանսոնը։— Ուստի, իմանալով, որ պրեֆեկտուրում ձեզ շշպռել են, ես էլ հարկադրեցի Ժորժին շաղակրատել։

— Ես շատ կուզենայի իմանալ, թե ով է ինձ խաբել, այն ժամանակ կչափվեինք մեր զենքերով։

— Պետք է նմանվել նեպուկների,— ասաց Կոնտանսոնը։

— Իրավացի է,— ասաց Պեյրադը,— պետք է սողանք բոլոր ճեղքերի արանքով, որպեսզի լսենք, սպասենք...

— Մենք կուսումնասիրենք այդ միջոցը,— բացականչեց Կորանտենը։— Առայժմ ես ոչինչ չունեմ անելու։ Խելամի՛տ եղիր, Պեյրադ։ Պետք է առաջվա պես հնազանդվենք պարոն պրեֆեկտին...

— Պարոն դը Նյուսինգենին օգտակար է արյուն բաց թողնելը,— նկատեց Կոնտանսոնը,— նա անթիվ ֆրանկանոցներ ունի իր երակներում…

— Լիդիի օժիտը, այնուամենայնիվ, այնտեղ էր,— ասաց Պեյրադը Կորանտենի ականջին։

— Կոնտանսոն, գնա՛նք այստեղից, թողնենք, որ քնի մեր հայրիկը… մնա... մինչև... վաղը։

— Պարոն,— ասաց Կոնտանսոնը Կորանտենին, երբ դռան շեմին էին հասել,— ի՜նչ զվարճալի փոխանակություն էր կատարելու ծերուկը... Հը՜մ, ամուսնացնել իր աղջկան... մի գնով, որ... Ա՛հ, ա՛հ, այդ սյուժեով կարելի է մի սիրուն բարոյախոսական պիես սարքել, վերնագրելով՝ «Դեռատի աղջկա օժիտը»։

— Ա՜հ, ինչպիսի մարդիկ եք դուք՝ բոլորդ... Ի՜նչ ականջներ ունես դու...— ասաց Կորանտենը Կոնտանսոնին։— Իհարկե, բնությունը իր բոլոր տեսակներին օժտում է այնպիսի հատկություններով, որոնք անհրաժեշտ են այն ծառայությունների համար, որ նա նրանցից սպասում է։ Հասարակությունը երկրորդ բնությունն է։

— Այն, ինչ դուք ասացիք, շատ փիլիսոփայական է,— բացականչեց Կոնտանսոնը։— Որևէ պրոֆեսոր դրանից մի ամբողջ համակարգ կհնարեր։

— Աչալո՛ւրջ եղիր և իմացիր այն ամենը, ինչ տեղի կունենա պարոն դը Նյուսինգենի տանը, անծանոթուհու կապակցությամբ... Ընդհանուր առմամբ... առանց մանրուքների հետևից ընկնելու...— ասաց Կորանտենը ժպտալով և լրտեսի հետ շարունակելով քայլել փողոցում։

— Պիտի հետևել, թե որտեղից է խորովածի հոտ գալիս,— ասաց Կոնտանսոնը։

— Բարոն դը Նյուսինգենի նման մարդը չի կարող incognito երջանիկ լինել,-հարեց Կորանտենը։— Բացի այդ, մենք, որոնց համար մարդիկ սոսկ խաղաքարտեր են, երբեք չպետք է տանուլ տանք։

— Սատանա՛ն տանի, այդ նույնն է, թե դատապարտյալը մտածեր կտրել դահճի գլուխը,— բացականչեց Կոնտանսոնը։— Դու ամեն ինչ կատակի ես վերածում,— պատասխանեց Կորանտենը, չկարողանալով զսպել ժպիտը, որը թեթև կնճիռներ գծագրեց նրա գաջե դիմակի վրա։

Այդ գործր ինքնին չափազանց կարևոր էր, անկախ իր հետևանքներից։ Եթե բարոնը չէր մատնել Պեյրադին, ապա, ուրեմն, ո՞վ էր շահագրգռված տեսնվելու ոստիկանության պրեֆեկտի հետ։ Կորանտենի համար կարևոր էր իմանալ, թե չկա՞ն արդյոք դավաճաններ իր մարդկանց մեջ։ Երբ պառկեց քնելու, նա յուրովի ասաց այն, ինչ հուզում էր նաև Պեյրադին.

— «Ո՞վ է գնացել գանգատվելու պրեֆեկտին... Ո՞ւմ է պատկանում այդ կինը»։

Այդպիսով, իրարից անտեղյակ, Ժակ Կոլենը, Պեյրադը և Կորանտենը, առանց իմանալու, մոտենում էին միմյանց, և խեղճ Եսթերը, Նյուսինգենը, Լյուսիենը անխուսափելիորեն պիտի ներգրավվեին արդեն սկսված այդ պայքարի մեջ, որը ոստիկանության մարդկանց հատուկ ինքնսաիրության պատճառով պիտի դառնար զարհուրելի։

Եվրոպայի ճարպկության շնորհիվ, Եսթերի ու Լյուսիենի վրա ծանրացած վաթսուն հազար ֆրանկ պարտքի անհետաձգելի մասը վճարվեց։ Պարտատերերի վստահությունը նույնիսկ չխախտվեց։ Լյուսիենը և նրա ապականիչը կարողացան որոշ ժամանակ ազատ շունչ քաշել։ Ինչպես երկու հետապնդված գազաններ, նրանք, ճահճի եզրին ջուր լակելով, կարող էին նորից վազել վտանգներով լի ճանապարհով, որով ուժեղ մարդը թույլին տանում էր կա՛մ դեպի կախաղան, կա՛մ դեպի փառք։

— Այսօր,— ասաց Կարլոսն իր սանին,— մենք խաղում ենք բանկի ամբողջ գումարով, բարեբախտաբար, խաղարար տերը բծաշնված են, իսկ պոնտյորները դեղնակտուց են։

Վերջին ժամանակները Լյուսիենը, իր ահարկու դաստիարակի հրամանով, եռանդագին այցելում էր տիկին դը Սերիզիին։ Այսպիսով, նա փարատում էր այն կասկածները, թե որպես սիրուհի ուներ ծախու մի աղջկա։ Բացի այդ, նա մոռացություն էր գտնում սիրված լինելու բավականության մեջ, աշխարհիկ կյանքի հորձանքում։ Հնազանդվելով օրիորդ դը Գրանլյոյին, նա նրան հանդիպում էր միայն Բուլոնյան անտառում և Շանզ Էլիզեում։

Անտառապահի տանը փակվելու հաջորդ օրը, Եսթերի համար առեղծվածային ու ահարկու այն էակը, որը կարծես ճնշում էր նրա սիրտը, այցելեց նրան և առաջարկեց ստորագրել երեք մաքուր դրոշմաթղթեր, որոնց նշանակությունն ավելի էր ծանրանում նրանց վրա դրված հետևյալ տանջող խոսքերից. Պարտավորվում եմ վճարել վաթսուն հազար ֆրանկ՝ առաջինի վրա. Պարտավորվում եմ վճարել հարյուր քսան հազար ֆրանկ՝ երկրորդի վրա. Պարտավորվում եմ վճարել հարյուր քսան հազար ֆրանկ՝ երրորդի վրա. ընդամենը երեք հարյուր հազար ֆրանկի պարտավորություն։ Ավելացնելով «ստորագրում եմ» բառը, կստացվի սովորական մի պարտաթուղթ։ Պարտավորվում եմ վճարել խոսքն այդ թղթին մուրհակի ուժ է տալիս և հարկադրում է ստորագրողին վճարել կալանքի սպառնալիքի տակ։ Այդ խոսքը հինգ տարվա կալանք է նախատեսում նրան, ով անզգուշաբար ստորագրել է այն, մի պատիժ, որ գրեթե երբեք չի տրվում ոստիկանական ուղղիչ դատարանով, այլ կիրառվում է քրեական դատարանի կողմից լոկ չարագործների նկատմամբ։ Պարտքերը չվճարելու համար ստեղծված կալանքի օրենքը բարբարոսության մնացուկ է, որը, հիմարություն լինելուց բացի, ունի նաև անօգուտ լինելու բացառիկ հատկություն, քանի որ խարդախները մշտապես դուրս են նրա հասողության սահմաններից (տե՛ս «Խորտակված պատրանքներ»)։

— Հարցը վերաբերում է Լյուսիենին դժվար կացությունից հանելուն,— ասաց իսպանացին Եսթերին,— մենք վաթսուն հազար ֆրանկ պարտք ունենք և այս երեք հարյուր հազար ֆրանկով թերևս փրկվենք։

Մուրհակները վեց ամիս հին թվականով նշելով, Կարլոսը դրանք փոխգրեց Եսթերի վրա, որպես վճարողի, ուղղիչ ոստիկանության համար անըմբռնելի մի մարդու անունից, որի արկածախնդրությունները, հակառակ իրենց հանած աղմուկին, շուտով մոռացվեցին, կորան, խլացվեցին 1830 թվականի հուլիսյան մեծ սիմֆոնիայի թոհուբոհի մեջ։

Այդ երիտասարդը, որ մեկն էր ամենահանդուգն խաբեբաներից, Փարիզի մոտ գտնվող Բուլոնյի դատական կատարածուի որդին էր, և որի անունն էր ժորժ Մարի Դետուրնի։ Հայրը, հարկադրված լինելով, 1824 թվականին, վաճառել իր պաշտոնը աննպաստ հանգամանքներում, իր որդուն թողեց առանց որևէ եկամուտի, երբ արդեն նրան տվել էր փայլուն դաստիարակություն, որի համար գժվում են մանր բուրժուաները։ Քսաներեք տարեկան հասակում լինելով իրավաբանական ֆակուլտետի փայլուն ուսանող, նա հրաժարվել էր արդեն իր հորից և այցետոմսերի վրա իր անունը գրում էր այսպես.

։Ժորժ դ’Էտուրնի

Այդ այցետոմսը նրա անձնավորությանը արիստոկրատական ինչ-որ հմայք էր տալիս։ Այդ պճնասեր երիտասարդը հանդգնություն ունեցավ ձեռք բերելու երկանիվ կառք, սպասյակ և հաճախելու ակումբներ։ Մեկ խոսքով կարելի է բացատրել ամեն ինչ. նա խաղում էր բորսայում տարփուհիների դրամներով, որոնց խորհրդատուն էր ինքը։

Վերջապես, նա կանգնեց ուղղիչ ոստիկանության դատարանի առջև` մեղադրվելով չափազանց բախտավոր խաղաքարտեր ունենալու մեջ։ Նա ուներ մեղսակիցներ, երիտասարդներ, որոնց ինքն էր անառակացրել, իրեն հավատարիմ համախոհներ, իր պերճանքի ու վարկի մասնակիցներ։ Հարկադրված լինելով փախչել, նա հարկ չհամարեց բորսայում վճարել տարբերությունները։ Ամբողջ Փարիզը, բորսային գիշատիչների, ակումբների, բուլվարների, արդյունաբերողների Փարիզը, մինչև հիմա էլ դողում է այդ կրկնակի խարդախությունը հիշելիս։

Իր ճոխության օրերին Ժորժ դ’Էտուրնին, լինելով գեղեցիկ տղա, մանավանդ լավ տղա, առատաձեռն, ինչպիսին լինում է գողերի պարազլուխը, մի քանի ամիս շարունակ հովանավորեց Տորպիլին։ Կեղծ իսպանացին իր չարաշահությունը հիմնում էր այդ համբավավոր խարդախի հետ Եսթերի ունեցած մոտիկ հարաբերության վրա, մի պարագա, որ հատուկ է այդ դասակարգի կանանց համար։

Փառասեր Ժորժ դ’Էտուրնին, որը համարձակ էր դարձել հաջողությունից, իր հովանավորության տակ էր առել մի դեպարտամենտի խորքից եկած ինչ-որ մարդու, որն ուզում էր Փարիզում գործ բռնել, և որին լիբերալ պարտիան կամենում էր հատուցել այն բանի համար, որ նա անվեհերորեն դիմացել էր Կարլոս X-ի կառավարության դեմ մամուլի մղած պայքարի ժամանակաշրջանի հալածանքներին, որոնք մեղմացան Մարտինյակի նախարարության ժամանակ։ Դրա հետևանքով ներեցին պարոն Սերիզեին, այն պատասխանատու խմբագրին, որին տվել էին «Արիասիրտ Սերիզե» մականունը։

Իսկ Սերիզեն, իբր թե հովանավորված ձախակողմյան թևի վերնախավի կողմից, հիմնեց մի առևտրական տուն, որը միաժամանակ և՛ առևտրական գործակալություն էր, և՛ բանկ, և՛ կոմիսիոն գրասենյակ։ Առևտրական աշխարհում դա նույնն է, ինչ ամեն բան անող այն սպասավորները, որոնց մասին ազդարարում են «Պտիտ-աֆիշ»-ում։

Սերիզեն շատ բախտավոր էր՝ կապվելով Ժորժ դ’Էտուրնիի հետ, որը ավարտեց նրա կազմավորումը։

Եսթերը, Նինոնի մասին եղած անեկդոտի ուժով, կարող էր համարվել Ժորժ դ’Էտուրնիի ունեցվածքի մի մասի հավատարիմ ավանդապահուհին։ Ժորժ դ’Էտուրնիի կողմից մուրհակի բլանկի վրա արված փոխանցման մակագրությունը Կարլոս Էրրերային դարձրեց իր իսկ ստեղծած արժեքների տերը։ Այդ կեղծիքը միանգամայն անվտանգ էր դառնում այն րոպեից, եթե որևէ մեկը, օրիորդ Եսթերը կամ մեկ ուրիշը նրա տեղ, կարողանար կամ պարտավորվեր վճարել։ Տեղեկություններ հավաքելով Սերիզեի առևտրական տան մասին, Կարլոսը նրա տիրոջ մեջ գտավ այն մութ անձնավորություններից մեկին, որոնք վճռել են կարողություն դիզել, բայց... օրինական ճանապարհով։ Սերիզեն, դ’Էտուրնիի իսկական ավանդապահը, ապահովված էր խոշոր գումարներով, որ դրվել էին բորսային արժեքների բարձրացման խաղի մեջ և թույլ էին տալիս Սերիզեին՝ իրեն որպես բանկիր ներկայացնել։ Այդպես է ընդունված Փարիզում. արհամարհում են մարդուն, բայց ոչ նրա փողը։

Կարլոսը գնաց Սերիզեի մոտ, մտադրություն ունենալով օգտվել նրա ծառայություններից, որովհետև ինքը պատահաբար տիրացել էր դ’Էտուրնիի այդ արժանի զինակցի բոլոր գաղտնիքներին։

Արիասիրտ Սերիզեն ապրում էր Գրո-Շենե փողոցի վրա գտնվող մի տան երկրորդ հարկում, և Կարլոսը, որը խորհրդավոր կերպով իր մասին հայտնել էր, թե Ժորժ դ’Էտուրնիի կողմից է գալիս, հանկարծակիի բերեց կեղծ բանկիրին` սույն ծանուցումից գունատված։ Աբբահայրը համեստ մի կաբինետում տեսավ ցանցառ, խարտյաշ մազերով փոքրահասակ մի մարդու, և մտաբերելով Լյուսիենի արած նկարագրությունը, ճանաչեց Դավիդ Սեշարի Հուդային։

— Կարո՞ղ ենք մենք այստեղ խոսել, առանց երկյուղ ունենալու, որ մեզ կլսեն,— ասաց իսպանացին, որն արդեն կերպարանափոխվել էր, նմանվելով վառ, շեկ մազերով, կապույտ ակնոցներով մի անգլիացու, նույնքան մաքուր, նույնքան պարզ, որքան պուրիտանը, որ գնում է քարոզ լսելու։

— Իսկ ինչո՞ւ համար, պարոն,— ասաց Սերիզեն։— Ո՞վ եք դուք։

— Ես Վիլիամ Բարկերն եմ, պարոն դ’Էտուրնիի պարտատերը. բայց ես կարող եմ, եթե կամենաք, ձեզ ապացուցել դուռը փակելու անհրաժեշտությունը։ Մենք գիտենք, պարոն, թե ինչպիսին են եղել ձեր հարաբերությունները Անգուլեմի Պտի-Կլոյի, Կուենտեների և Սեշարների հետ։

Այդ խոսքերի վրա Սերիզեն նետվեց դեպի դուռը և փակեց այն, մոտեցավ ննջարան տանող մի այլ դռան և նիգերով ամրացրեց, ապա դառնալով անծանոթին՝ ասաց.

— Ավելի՛ կամաց, պարոն։

Հետո զննող հայացք նետելով կեղծ անգլիացու վրա, հարցրեց.

— Ի՞նչ եք ուզում ինձնից...

— Աստվա՜ծ իմ,— շարունակեց Վիլիամ Բարկերը,— յուրաքանչյուրն իր գլխի տերն է այս աշխարհում։ Ձեզ մոտ են այդ ստահակ դ’Էտուրնիի կապիտալները... Ապահո՛վ եղեք, ես ձեզնից դրանք չեմ պահանջելու։ Բայց իմ ստիպմամբ, այդ խարդախը, որը, մեր մեջ ասած, պարանի է արժանի, ինձ է տվել այս արժեթղթերը, հայտարարելով, որ դրանք, իրացնելու որոշ շանսեր կան. և որովհետև ես չեմ ուզում հայց հարուցել իմ անունից, նա ինձ ասաց, որ դուք չեք մերժի այդ անել ձեր անունից։

Սերիզեն նայեց մուրհակներին և ասաց.

— Բայց նա այլևս Ֆրանկֆուրտում չէ...

— Ես այդ գիտեմ,— պատասխանեց Բարկերը,— բայց նա կարող էր այնտեղ լինել մուրհակների փոխանցման ժամանակ...

— Բայց ես չեմ կարող պատասխանատու լինել...— ասաց Սերիզեն։

— Ես ձեզնից չեմ խնդրում այդ զոհաբերությունը,-շարունակեց Բարկերը,-բայց չէ որ ձեզ կարող են հանձնարարել ընդունել դրանք։ Մուրհակները ներկայացրեք վճարման, իսկ ես հանձն եմ առնում գանձումը։

— Ես զարմանում եմ, որ դ’Էտուրնին այդպես անվստահ է իմ նկատմամբ,— շարունակեց Սերիզեն։

— Իմանալով նրա դրությունը,— պատասխանեց Բարկերը,— չի կարելի նրան պարսավել, որ նա իր փողերը տարբեր տեղերում է թաքցրել։

— Մի՞թե դուք կարծում եք...— հարցրեց մանր գործարարը` վերադարձնելով կեղծ անգլիացուն ինչպես հարկն է ստորագրված մուրհակները։

— …Ես կարծում եմ, որ դուք լավ եք պահում նրա կապիտալները,— ասաց Բարկերը,— ես դրանում վստահ եմ։ Դրանք արդեն շպրտված են բորսայի կանաչ մահուդի վրա։

— Իմ սեփական կարողությունը կախված է...

— Նրանց բացահայտ կորստից,— ասաց Բարկերը։

— Պարո՛ն,— գոչեց Սերիզեն։

— Տեսնում եք, իմ թանկագին պարոն Սերիզե,— սառնորեն ասաց Բարկերը, ընդհատելով Սերիզեին,— դուք ինձ ծառայություն մատուցեցիք, հեշտացնելով այս գանձումը։ Բարի եղեք գրել մի նամակ, որի մեջ դուք հաղորդում եք, որ ինձ եք հանձնում այս արժեթղթերը՝ զեղջված դ’Էտուրնիի օգտին, և որ դատական կատարածուն, այդ գանձումը հետապնդելիս, պարտավոր է նամակը ներկայացնողին համարել այս երեք մուրհակների սեփականատերը։

— Կհաճեի՞ք ինձ ասել ձեր անունը։

— Ո՛չ մի անուն,— պատասիւանեց անգլիացի կապիտալիստը։— Գրեցեք «Այս նամակը և արժեթղթեր ներկայացնողը»... Այդ սիրալիրության համար դուք լավ կվարձատրվեք…

— Իսկ ի՞նչ կերպ...— հարցրեց Սերիզեն։

— Սոսկ մի խոսքով։ Դուք մտադիր չեք հեռանալու Ֆրանսիայից, այնպես չէ…

— Ո՛չ, պարոն։

— Լավ ուրեմն, Ժորժ դ’Էտուրնին երբեք չի վերադառնա Ֆրանսիա։

— Իսկ ինչո՞ւ։

— Ինձ հայտնի է, որ հինգից ավելի մարդիկ պատրաստվում են նրան սպանել, և ինքը այդ գիտե։

— Ես այլևս չեմ զարմանում, որ նա ինձնից փող է խրնդրում, որպեսզի առևտուր անի Հնդկաստանի հետ,— բացականչեց Սերիզեն։— Տարաբախտաբար, նա ինձ հարկադրեց բոլորը ներդնել պետական տոկոսաբեր արժեթղթերի մեջ։ Մենք արդեն տարբերությունը պարտք ենք Տիյեի բանկին։ Ես հազիվ եմ գլուխ պահում։

— Դո՛ւրս եկեք խաղից։

— Ա՜հ, եթե այդ բոլորն ավելի վաղ իմանայի,-բացականչեց Սերիզեն,— ես ձեռքից փախցրի իմ հարստությունը...

— Մի վերջին խոսք...— ասաց Բարկերը։ — Գաղտնապահությո՛ւն... դուք ընդունակ եք դրան, բայց արդյո՞ք ընդունակ եք հավատարմության, այդ նվազ հավանական է։ Մենք էլի կհանդիպենք, և ես ձեզ կօգնեմ հարստանալու։

Այդ կեղտոտ հոգու մեջ հույս գցելով, որը երկար ժամանակով կապահովեր նրա լռությունը, Կարլոսր, նույն Բարկերի տեսքով, գնաց դատական մի վստահելի կատարածուի մոտ և նրան հանձնարարեց դատական վճիռներ ձեռք բերել Եսթերի դեմ։

— Ձեզ կվճարեն,— ասաց նա դատական կատարածուին,— պատվի գործ է այդ, մենք կամենում ենք միայն, որ ամեն ինչ օրինական լինի։

Բարկերը հրավիրեց մի հավատարմատարի, որը առևտրական դատարանում պիտի ներկայացներ Եսթերին, որպեսզի դատավճռում արտացոլվեին կողմերի վիճարկումները։ Դատական կատարածուն, որին հանձնարարված էր քաղաքավարի վարվել, գործն իր ձեռքր վերցրեց, անձամբ եկավ Տեբու փողոց՝ կալանք դնելու շարժական կայքի վրա, և նրան ընդունեց Եվրոպան։ Հենց որ հայտարարվեց դատավճիռը կալանքի մասին, Եսթերը որոշակիորեն կանգնեց երեք հարյուր և մի քանի հազար ֆրանկ անվիճելի պարտքի իրական սպառնալիքի առաջ։ Այդ բանում Կարլոսը մեծ հնարամտության դիմելու կարիք չուներ։ Կեղծ պարտքերի վերաբերյալ վոդևիլներ շատ հաճախ են խաղում Փարիզում։ Այնտեղ գոյություն ունեն փոխնակ-Գոբսեկներ, փոխնակ-Ժիգոնեներ, որոնք վարձով համաձայնում են աջակցել այդպիսի կազուսի, որովհետև այդ անազնիվ արարքները նրանց համար զվարճություն են։ Ամեն ինչ Ֆրանսիայում արվում է ծիծաղով, նույնիսկ՝ հանցագործությունը։ Այդպես է կատարվում և շորթումը, երբ կամակոր ծնողները կամ կրքոտ ժլատությունը հարկադրված են զիջել, երբ կանգնած են լինում ծայրահեղ անհրաժեշտության կամ կարծեցյալ պատվազրկության առաջ։ Մաքսիմ դը Տրայը շատ հաճախ էր դիմում այդ միջոցին, որը փոխ է առնված հին ռեպերտուարի կատակերգությունից։ Սակայն Կարլոս Էրրերան, որը կամենում էր փրկել թե՛ սքեմավորի իր պատիվը և թե՛ Լյուսիենի պատիվը, դիմել էր անվտանգ մի կեղծարարության, որը հաճախակի կիրառվելու հետևանքով, չէր հետաքրրքրում արդարադատությանը։ Ասում են, որ կեղծ մուրհակների բորսա գոյություն ունի Պալե-Ռոյալի մոտերքում, որտեղ դուք կարող եք երեք ֆրանկով ուզածդ ստորագրությունը գնել։

Նախքան հարց հարուցելու այդ հարյուր հազար էկյուի մասին, որոնք հատկացված էին ննջարանի դռանը պահակ կանգնելուն, Կարլոսը մտադրվեց պարոն դը Նյուսինգենին ստիպել նախապես վճարելու էլի մի հարյուր հազար ֆրանկ։ Եվ ահա, թե ինչպես։

Կարլոսի հրամանով, սիրահարված բարոնին ներկայացավ Ասիան, պառավ կնոջ տեսքով, որպես մի կին, որը իրազեկ է գեղանի անծանոթուհու գործերին։ Մինչև հիմա բարքեր պատկերող նկարիչները հանդես են բերել շատ վաշխառուների, բայց նրանք մոռացել են վաշխառուհուն, այսօրվա տիկին Կավատուհուն, չափազանց հետաքրքիր մի անձ, որին պարկեշտորեն անվանում են «արդուզարդի վաճառուհի», և որի դերը կարող էր խաղալ վայրագ Ասիան, ունենալով երկու խանութ, մեկը՝ Տամպլի մոտ, մյուսը՝ Նյով-Սեն-Մարկ փողոցի վրա, որոնք վարում էին նրան նվիրված կանայք։

— Դու նորից կմտնես տիկին դը Սենտ-Էստևի կեղևի մեջ,— նրան ասաց Կարլոսը։

Էրրերան ուզեց տեսնել, թե Ասիան ինչպես է հագնված։

Կեղծ կավատուհին եկավ մետաքսյա ծաղկավոր շրջազգեստով, որը պատրաստված էր ինչ-որ վերգրված բուդուարից թռցրած վարագույրների կտորներից, քաշմիրի ճմրթված, մաշված շալով, այն շալերից, որ վաճառքի համար անպետք են և իրենց կյանքն են ավարտում նման կանանց կռնակին։ Նա կրում էր ծալքավոր օձիք՝ ծածկված ժանյակով, և սոսկալի մի գլխարկը. նա իռլանդական կաշվից կիսակոշիկներով էր, որոնց կողքերից դուրս էին պրծել հաստ ոտքերի թաթերի մսերը, առաջացնելով ծակոտկեն, սև մետաքսից շինված բարձիկի տպավորություն։

— Իսկ գոտուս ճարմա՞նդը,— ասաց Ասիան, ցույց տալով ոսկերչական մի կեղծ զարդ, որը սեղմում էր խոհարարուհու իր փորը։— Հը՞, ի՜նչ ճաշակ է։ Իսկ իմ տուռնյո՞ւրը։ Ի՜նչ հիանալի է այն տգեղացնում ինձ։ Օ՜, տիկին Նուրիսոնը ճարպկորեն է ինձ հագցրել։

— Նախ` հեզահամբույր եղիր,— ասաց նրան Կարլոսը,— եղի՛ր գրեթե երկչոտ, կասկածոտ, ինչպես կատու, և, մանավանդ, հարկադրիր բարոնին ամաչելու, որ դիմել է ոստիկանությանը, բայց ցույց չտաս, որ վախենում ես դրա գործակալներից։ Վերջապես, ավելի կամ նվազ չափով հստակ ակնարկումներով հասկացրու կլիենտին, որ աշխարհում ոչ մի ոստիկանության չի հաջողվի իմանալ, թե որտեղ է գտնվում գեղեցկուհին։ Լա՛վ թաքցրու քո հետքերը... Երբ բարոնը քեզ իրավունք կտա իր փորին խփելու, և իրեն Չաղ անառակ անվանելու, դարձիր լպիրշ և նրան հրամայիր ինչպես մի սպասավորի։

Նյուսինգենը, վախենալով, որ այլևս երբեք չի տեսնի միջնորդուհուն, եթե դիմի լրտեսության օգնությանը՝ Ասիային տեսնելու համար, գաղտնաբար, ոտով գնում էր Բորսա և մտնում Սեն-Մարկ փողոցում գտնվող մի խղճուկ բնակարան։ Օ՜, այդ ցեխոտ նրբանցքները, սիրահարված միլիոնատերերը քանի՜-քանի՜ անգամ և ինչպիսի՜ հեշտանքով են անցել այն տեղերով։ Փարիզի սալահատակները միայն այդ գիտեն։ Տիկին դը Սենտ-Էստևը մեկ հուսադրելով բարոնին, մեկ նետելով հուսալքության մեջ, հասավ այն բանին, որ բարոնը ցանկացավ, ինչ գնով ուզում է լինի, ամեն ինչ իմանալ անծանոթուհու մասին...

Այդ ժամանակաընթացքում դատական կատարածուն իր գործն էր տեսնում և շատ հաջող, որովհետև ոչ մի դիմադրության չէր հանդիպում Եսթերի կողմից, գործում էր օրինական ժամկետներով, առանց մի օր կորցնելու։

Լյուսիենը, իր խորհրդատուի ցուցմունքով հինգ կամ վեց անգամ այցելեց Սեն-Ժերմենի անտառի մենակյացուհուն։ Այս մեքենայությունների վայրագ ղեկավարն այդ տեսակցություններն անհրաժեշտ էր համարում, որպեսզի թույլ չտա Եսթերին հյուծվել, որովհետև նրա գեղեցկությունը դրամագլուխ էր։ Երբ հասավ անտառապահի տնակը թողնելու ժամանակը, նա Լյուսիենին և խեղճ կուրտիզանուհուն տարավ մի ամայի ճանապարհի եզրը, մի վայր, որտեղից երևում էր Փարիզը, և ուր ոչ ոք չէր կարող նրանց լսել։ Երեքով միասին նստեցին ծագող արևի տակ, տապալված մի կաղամախիի կոճղի վրա, աշխարհիս ամենահոյակապ տեսարաններից մեկի դիմաց, որն ընդգրկում է Սեն գետը, Մոնմարտրը, Փարիզը, Սեն-Դընին։

— Զավակներս,— ասաց Կարլոսը,— ձեր երազը վերջացավ։ Դո՛ւ, մանկիկս, դու այլևս չես տեսնի Լյուսիենին, իսկ եթե տեսնես նրան, ապա պիտի ցույց տաս, որ նրան հանդիպել ես հինգ տարի առաջ, այն էլ միայն մի քանի օր։

— Ահա, ուրեմն, իմ մահը մոտեցավ,— ասաց Եսթերը, առանց մի կաթիլ արտասուք թափելու։

— Եվ ահա հինգ տարի է, որ դու հիվանդ ես,— շարունակեց Էրրերան։— Ենթադրիր, որ թոքախտավոր ես, և մեռի՛ր առանց մեզ ձանձրացնելու քո տրտունջներով։ Բայց դու շուտով կտեսնես, որ կարող ես տակավին ապրել, և շատ լավ...— Թո՛ղ մեզ, Լյուսիեն, գնա սոնետներ հավաքիր,— ասաց Կարլոսը` ցույց տալով իրենցից մի քանի քայլ հեռու փռված դաշտը։

Լյուսիենը Եսթերին ուղղեց աղերսական մի հայացք, որը հատուկ է կամազուրկ և անհագ մարդկանց, որոնց սիրտը լի է քնքշությամբ, բայց փոքրոգի են բնավորությամբ։ Եսթերը նրան պատասխանեց գլխի մի շարժումով, որն ուզում էր ասել. «Ես պիտի լսեմ դահճին, իմանալու համար, թե ինչպես պետք է իմ գլուխը դնեմ կացնի տակ, և արիություն կունենամ անվախ մեռնելու»։ Այդ շարժումն այնպես հեզանազ էր և միաժամանակ այնպես սոսկալի, որ պոետը հեկեկաց։ Եսթերը վազեց դեպի նա, գրկեց նրան, շրթունքներով ծծեց նրա արցունքները ու նրան ասաց. «Հանգիստ եղիր»,— մի խոսք, որ ասվում է զառանցանքի ձայնով, ժեստերով ու աչքերով։

Կարլոսը որոշակիորեն, աներկիմաստ, հաճախ դաժանության հասնող բառերով սկսեց բացատրել Լյուսիենի անելանելի դրությունը, նրա դրությունը դը Գրանլյոյի ապարանքում, նրա գեղեցիկ կյանքը, եթե հաղթանակեր, և թե ինչու էր անհրաժեշտ, որ Եսթերն իրեն զոհաբերեր հանուն այդ հոյակապ ապագայի։

— Ի՞նչ է հարկավոր անել,— գոչեց Եսթերը մոլեռանդորեն։

— Հնազանդվել ինձ կուրորեն,— ասաց Կարլոսը։— Իսկ ինչի՞ց կարող եք դուք գանգատվել։ Ձեզնից է կախված ձեզ համար գեղեցիկ բախտ ստեղծելը։ Դուք պիտի դառնաք այն, ինչպիսին են Տյուլիան, Ֆլորինը, Մարիետր և Վալ-Նոբլը, ձեր նախկին բարեկամուհիները, պիտի լինեք սիրուհին մի հարուստ մարդու, որին չեք սիրելու։ Եվ հենց որ մեր գործը գլուխ բերենք, ձեր սիրահարը բավականին հարուստ կլինի, որպեսզի ձեզ երջանիկ դարձնի...

— Երջանի՜կ,— կրկնեց աղջիկը` աչքերը երկինք բարձրացնելով։

— Դուք ունեցել եք չորս տարվա դրախտային կյանք,— շարունակեց կեղծ քահանան։— Մի՞թե չի կարելի այդ հուշերով ապրել…

— Ես ձեզ կհնազանդվեմ,— պատասխանեց Եսթերը,— սրբելով արտասուքը։— Մնացածի մասին հոգ մի՛ անեք։ Դուք ճիշտ ասացիք, իմ սերը մահացու հիվանդություն է։

— Այդ դեռ բոլորը չէ,— շարունակեց Կարլոսը,— պետք է պահպանեք ձեր գեղեցկությունը։ Քսաներկու և կես տարեկան հասակում դուք հասել եք ձեր գեղեցկության բարձրագույն կետին` շնորհիվ ձեր բախտավորության։ Վերջապես, վերստին դարձեք Տորպիլ։ Եղե՛ք չարաճճի, վատնող, խորամանկ, անգութ` միլիոնատիրոջ նկատմամբ, որին ձեզ եմ հանձնում։ Լսեցե՛ք... Այդ մարդը խոշոր հարստությունների մի գող է, նա անգութ է եղել շատերի հանդեպ, նա գիրացել է այրիների և որբերի հարստություններով, դուք կլինեք նրանց վրիժառուն... Ասիան կգա ձեզ տանելու կառքով, և դուք այս երեկո կլինեք Փարիզում։ Եթե դուք առիթ տաք կասկածելու Լյուսիենի հետ ունեցած ձեր չորս տարվա կապի մասին, ապա այդ կնշանակի ատրճանակով կրակել նրա ճակատին։ Եթե ձեզ հարցնեն, թե որտե՜ղ էիք այսքան ժամանակ, պատասխանեցեք, որ չափազանց խանդոտ մի անգլիացի ձեզ ճանապարհորդության էր տարել։ Մի ժամանակ դուք բավականաչափ խելք ունեիք փչելու, նորից գտեք այդ խելքը...

Երբևիցե տեսե՞լ եք դուք լուսաճաճանչ մի օդապարուկ, մանկության թիթեռների այդ հսկան, ամբողջապես ոսկով ժապավինված, որը սավառնում է երկնքում... Մանուկները մի րոպե մոռանում են դրա թոկը, անցորդն այն կտրում է, մետեորը, դպրոցականների արտահայտությամբ, գլուխկոնծի է տալիս և վայր ընկնում զարհուրելի արագությամբ։ Այդպիսին էր Եսթերը, երբ լսում էր Կարլոսին։

Գլուխ երկրորդ. Ինչ կարժի սերը ծերունիներին

Մի ամբողջ շաբաթ Նյուսինգենը գրեթե ամեն օր գնում էր Նյով-Սենտ-Մարկ փողոցի խանութը` սակարկելու, որպեսզի իրեն հանձնեն իր սիրածին։ Այնտեղ, մերթ Սենտ-Էստևի, մերթ իր ձեռնասուն տիկին Նուրիսոնի անվան տակ իշխում էր Ասիան, բազմած ամենաշքեղ արդուզարդերի միջև, որոնք հասել էին այնպիսի դրության, երբ շրջազգեստներն այլևս շրջազգեստ չեն, բայց դեռ ցնցոտի էլ չեն։ Շրջանակը ներդաշնակվում էր այն տեսքին, որ այդ կինն էր տվել իրեն, քանի որ այդ կրպակները Փարիզի ամենաչարաշուք առանձնհատկություններից են։ Այնտեղ տեսնում ես լաթեր, որ Մահն է նետել իր ոսկրացած ձեռքերով, և շալի տակ լսում ես թոքախտավորի ծանր տնքոցները, ինչպես ոսկեհյուս մի շրջազգեստի տակ կարելի է զգալ թշվառության հոգեվարքը։ Այնտեղ պերճանքի ու քաղցի միջև մղված դաժան մարտերի պատմություններ են գրված նուրբ ժանյակների վրա։ Այնտեղ թագուհու կերպարն է հառնում փետրազարդ մի փաթթոցի տակ, մի գլխանոց, որն այնպես կենդանի հիշեցնում ու գրեթե վերակերտում է բացակայող անձի դեմքը։ Դա հրեշավորն է գեղեցկի մեջ։ Յուվենալի մտրակը, գնահատող կոմիսարի անտարբեր ձեռքով, այսուայնկողմ է նետում ցնծության քրմուհիների մազաթափ ձեռնոցները, մաշված մուշտակները։ Դա ծաղիկների մի աղբակույտ է, որի մեջ տեղ-տեղ հուրհրատում են վարդեր, որ երեկ են քաղվել, եղել են միօրյա զարդ, և որի վրա պպզել է մի պառավ, Վաշխառության քույրը, անատամ, ճաղատ Պատահականությունը, որ պատրաստ է ծախելու պարունակությունը, այնքան նա վարժված է գնել պարունակողը, շորը` առանց կնոջ կամ կնոջ` առանց շորի։

Ասիան այստեղ իր տարերքի մեջ էր, ինչպես պահակը` տաժանավայրում, ինչպես արնակալած կտուցով անգղը` դիակների վրա. նա առավել զարհուրանք էր ներշնչում, քան այն, ինչ համակում է անցորդին, երբ հանկարծ տեսնում է իր ամենից քաղցր, ամենից թարմ հիշատակները կախված կեղտոտ ցուցափեղկում, որի հետևում ծամածռություն է անում իսկական մի Սենտ-Էստև։

Սակարկության ընթացքում, հետզհետե ավելի ու ավելի գրգռվելով, տաքանալով, բանկիրը տասը հազարից անցավ քսան հազարի, մինչև հասցրեց վաթսուն հազարի, բայց տիկին դը Սենտ-Էստևը պատասխանեց մերժում արտահայտող մի ծամածռությամբ, որը կապկի նախանձը կարող էր շարժել։ Վերջապես, երբ մի ամբողջ գիշեր չէր քնել հուզումից և զգացել էր, թե Եսթերը ինչպիսի շփոթ է առաջացնում իր մտքերում, Բորսայում անսպասելի շահույթներ ապահովելուց հետո, բանկիրը մի առավոտ եկավ հաստատ մտադրությամբ Ասիային տալու պահանջված հարյուր հազարը, բայց դրա հետ միաժամանակ ուզում էր նրանից շատ տեղեկություններ կորզել։

— Դու, ուրեմն, համաձայնում ես, իմ չաղ զվարճախոս…— ասաց Ասիան` խփելով նրա ուսին։

Ամենաանպատվաբեր ընտանեվարության հանդուրժելը այն առաջին տուրքն է, որ այդ կարգի կանայք վերցնում են անզուսպ կրքերից կամ իրենց վստահված թշվառություններից։ Նրանք երբեք չեն բարձրանում կլիենտի մակարդակին, այլ վերջինիս են նստեցնում իրենց կողքին, ցեխակույտի վրա։ Ասիան, ինչպես հետո կտեսնեք, հիանալի կերպով հնազանդ էր տիրոջը։

— Սդիպվաց եմ,— ասաց Նյուսինգենը։

— Ես քեզ չեն կողոպտում,— պատասխանեց Ասիան։— Շատ ավելի թանկ գնով կանայք են ծախել, քան դու ես վճարում դրա համար։ Կին էլ կա, կին էլ։ Հանգուցյալ Կորալիի համար դը Մարսեն վաթսուն հազար ֆրանկ տվեց, իսկ նա որին դու ես ուզում, հենց առաջին ձեռքից հարյուր հազար ֆրանկ արժի. բայց քեզ համար, ծեր անառակ, անհարմար է այլ գին նշանակել։

— Բայց ո՞ւռ է նա։

— Ա՛հ, դու նրան կտեսնես։ Ես էլ քեզ նման եմ. ձեռքից ձեռք... Սիրելի՛ս, քո կրքի առարկան գժություններ է արել։ Այդ երիտասարդ աղջիկները խելք չունեն։ Մեր իշխանադուստրը հիմա իսկական գիշերային գեղեցկուհի է...

— Գեխեցկուհի...

— Դե՛, ցանցառ մի՛ ձևանա… Լուշարը հետապնդում է նրան, ես ինքս այդ աղջկան փոխարինաբար հիսուն հազար ֆրանկ եմ տվել…

— Լաֆ էր ասեիր կսանհինգ,— բացականչեց բարոնը։

— Բա՛ ինչ, քսանհինգ հազար` հիսունի տեղ, ինքնըստինքյան հասկանալի է,— պատասխանեց Ասիան։— Այդ կինը, պետք է արդար լինել նրա նկատմամբ, համակ ուղղամտություն է։ Նա, իր անձից բացի, ուրիշ ոչինչ չունի։ Նա ինձ ասաց. «Իմ անուշիկ տիկին Սենտ-Էստև, ինձ հետապնդում են, միայն դուք կարող եք ինձ փրկել, պարտք տվեք քսան հազար ֆրանկ, դրա համար ես ձեզ գրավ եմ դնում իմ սիրտը… Ա՜հ, նա ոսկի սիրտ ունի... Միայն ես գիտեմ, թե ուր է նա։ Եթե անգաղտնապահ լինեմ, կկորչի իմ քսան հազարը... Առաջ նա ապրում էր Տեբու փողոցում։ Նախքան այնտեղից հեռանալը... (գույքի վրա կալանք էր դրված... դատական ծախսերի հարցը... Այդ լկտի կատարածուները... Ձեզ այդ հայտնի է, որպես Բորսայի ուժեղներից)... Եվ ահա, հիմար չլինելով, նա կարողանում է իր բնակարանը երկու ամսով վարձու տալ մի անգլուհու, հոյաշուք մի կին, որի սիրեկանը այն պզտիկն է... Ռյուբամպրեն. սա այնպես խանդոտն է, որ սիրուհուն թույլատրում էր զբոսնել միայն գիշերները... Բայց, որովհետև կահկարասին վաճառվելու էր, անգլուհին թողեց գնաց, մանավանդ, որ նա չափազանց թանկանոց էր այնպիսի թեթևսոլիկի համար, ինչպիսին Լյուսիենն է...

— Դուկ պանկ եք վեռցնում,— ասաց Նյուսինգենը։

— Միայն բնաբերքով, — ասաց Ասիան,— ես փոխառություն եմ տալիս սիրուն կանանց. դա եկամտաբեր գործ է, որովհետև մեկից երկու արժեք ես զեղչում։

Ասիան զվարճանում էր վերստին խաղալով այն կանանց դերը, որոնք շատ անհագուրդ են, բայց ավելի փաղաքուշ, ավելի քաղցրախոս, քան ինքը` մալայուհին, և իրենց առևտուրն արդարացնում են բարի մտադրություններով։ Ասիան իրեն ներկայացնում էր որպես մի կին, որ հիասթափվել է կյանքից, երեխաներ ու հինգ սիրեկան կորցրել, և հակառակ իր փորձառության, թողնում է, որ իրեն կողոպտեն։ Նա երբեմն-երբեմն ցույց էր տալիս գրավատան անդորրագրեր` ապացուցելու համար, թե որքան անշահութաբեր է իր առևտուրը։ Նա գանգատվում էր, որ նեղության մեջ է և ծանրաբեռնված պարտքերով։ Մի խոսքով, նա այնպես միամտորեն գարշելի էր, որ բարոնը, ի վերջո, հավատաց նրա բոլոր ասածներին։

— Դե լաֆ, եթե ես դամ հարյուռ հազառ ֆռանգ, նրան որդե՞խ գարոխ եմ հանդիբել,— հարցրեց նա, կատարելով շարժումն այն մարդու, որը վճռել է կանգ չառնել ոչ մի զոհաբերության առաջ։

— Հայրիկ, դու այս երեկո քո կառքով կգաս, ասենք, Ժիմնազ թատրոնի դիմաց։ Դա ճանապարհի վրա է,— ասաց Ասիան։— Դու կկանգնես Սենտ-Բարբ փողոցի անկյունը։ Ես այնտեղ կսպասեմ, մենք կգնանք, կգտնենք իմ թխամազ գրավականին... Օ՜, հիանալի մազեր ունի իմ գրավականը։ Հենց որ սանրը հանում է, Եսթերը ծածկվում է իր մազերով, ինչպես քողի տակ։ Բայց եթե դու գլուխ ես հանում թվերից, ապա մնացած բաներից բավական ցանցառ ես երևում ինձ. ես քեզ խորհուրդ եմ տալիս լավ թաքցնել անուշիկին, որովհետև նրան կարող են խցկել Սենտ-Պելաժի, հենց վաղը, իսկույն, եթե նրան գտնեն... Իսկ... նրան փնտրում են։

— Չի՞ գարելի ետ գնել մուռհակները,— ասաց անուղղելի գիշատիչը։

— Դրանք դատական կատարածուի մոտ են... Բայց դա հնարավոր չէ... Աղջիկը սեր է խաղացել, ապա հեռացել է, լափելով մարդու ունեցվածքը, որ հիմա ետ են պահանջում։ Դե՛, իհարկե, քսաներկու տարեկանի սիրտը կատակել սիրում է։

— Լա՛ֆ, լա՛ֆ, ես կգարկադրեմ այդ,— ասաց Նյուսինգենը, իրեն հատուկ խորամանկ արտահայտությամբ։— Ինգնսդինքյան հասգանալի է, որ ես կլինեմ նրա հոֆանավորը։

— Է՛հ, չաղ անասուն, քո գործն է այնպես անել, որ քեզ սիրեն, և դու բավական միջոցներ ունես, որպեսզի գնես սիրո նման մի բան, որը իսկական սիրո արժեքն ունենա։ Ես քո ձեռքը կհանձնեմ քո իշխանադստերը, և թող հնազանդվի քեզ, մնացածը իմ գործը չէ… Բայց նա վարժված է փարթամության, հարգալից վերաբերմունքի։ Ա՜հ, սիրելիս, նա կարգին կին է… Եթե այդպիսին չլիներ, մի՞թե ես նրան քսան հազար ֆրանկ կտայի։

— Դե լաֆ, այս երեգո։

Բարոնը նորից սկսեց նորապսակի իր հարդարանքը, որ արդեն մի անգամ արել էր, բայց այս անգամ ստույգ հաջողությունը նրան ստիպեց կրկնապատկել դեղահատների չափաբաժինը։ Ժամը իննին նա գարշելի կնոջը գտավ ժամադրության վայրում և նրան վերցրեց իր կառքը։

— Ո՞ւռ,— ասաց բարոնը։

— Ո՞ւր,— կրկնեց Ասիան։— Մարգարիտի փողոց, Մարեում (Ճահճում), հարմար հասցե է, որովհետև մարգարիտը ցեխի մեջ է, բայց դու նրան կլվանաս։

Հասնելով այնտեղ, կեղծ տիկին դը Սենտ-Էստևը նողկալի ժպիտով ասաց Նյուսինգենին.

— Մենք մի քանի քայլ պետք է ոտքով գնանք, ես այնքան տխմար չեմ, որ իսկական հասցեն տամ։

— Դու ամեն պանի մասին մդացում ես,— պատասխանեց Նյուսինգենը։

— Այդպիսին է իմ արհեստը,— ասաց կինը։

Ասիան Նյուսինգենին բերեց Բարբետ փողոցը, որտեզ նրանք մտան կահավորված սենյակներ ունեցող մի տուն, որը պահում էր թաղի պաստառագործը, և բարձրացան հինգերորդ հարկը։

Տեսնելով Եսթերին ասեղնագործի վրա հակված, բանվորուհու պես հագնված, խղճուկ կահավորված մի սենյակում, միլիոնատերը գունատվեց։ Մի քառորդ ժամից հետո միայն, որի ընթացքում Ասիան ձևացնում էր, որ փսփսում է Եսթերի հետ, այդ երիտասարդացած ծերունին կարողացավ խոսել.

— Օռիորդ,— ասաց նա վերջապես խեղճ աղջկան,— բառի կլինե՞ք ինձ համարել ցեր հոֆանավորը։

— Հարկադրված եմ, պարոն,— ասաց Եսթերը, որի աչքերից հոսեցին արտասուքի երկու խոշոր կաթիլներ։

— Լաց մի՛ լինեք պնավ... Ես ուզում եմ ցեզ դառցնել պոլոր կանանցից ամենաեռչանիկը... Միայն սիռեցեք ինց, և դուկ կդեսնեք։

— Անուշիկս, պարոնը խելացի մարդ է,-ասաց Ասիան, նա լավ գիտե, որ վաթսունվեցը անց է կացրել, և շատ ներողամիտ կլինի։ Մի խոսքով իմ սիրուն հրեշտակ, ես քեզ համար հայր եմ գտել։

Ապա շուռ գալով դեպի թթված դեմքով բանկիրը` շշնջաց նրա ականջին.

— Հարկավոր է այդպես ասել նրան, որովհետև ատրճանակով ծիծեռնակներ չեն խփում։ Եկե՛ք այստեղ,— ասաց Ասիան` Նյուսինգենին տանելով հարևան սենյակը։— Հիշո՞ւմ եք մեր փոքրիկ համաձայնությունը, հրեշտա՛կս։

Նյուսինգենը ֆրակի գրպանից հանեց մի դրամապանակ և հաշվեց հարյուր հազար ֆրանկը, որին անհամբերությամբ սպասում էր մի առանձնասենյակում թաքնված Կարլոսը, և որը խոհարարուհին տարավ նրան։

— Ահա հարյուր հազար ֆրանկ, որ մեր մարդը ներդնում է Ասիայի մեջ. հիմա մենք նրան կհարկադրենք նույնքան ներդնել Եվրոպայի մեջ,— ասաց Կարլոսն իր հավատարմուհուն, երբ նրանք սանդուղքի հարթակի վրա գտնվեցին։

Նա անհետացավ, իր հրահանգները տալով մալայուհուն, որը մտավ բնակարան, ուր աղեկտուր լալիս էր Եսթերը։ Մահվան դատապարտված հանցագործի նման, այդ երեխան իրեն համար հույսերի մի ռոման էր ստեղծել, և հնչել էր ճակատագրական ժամը։

— Իմ թանկագին զավակներս,— ասաց Ասիան,— ո՞ւր եք գնալու... որովհետև բարոն Նյուսինգենը...

Եսթերը նայեց հռչակավոր բանկիրին` կատարելով հմտորեն խաղացված զարմանքի մի շարժում։

— Այո, մանգիկս, ես բառոն դը Նիսինգենն եմ։

— …Բարոն դը Նյուսինգենը չպետք է և չի կարող մնալ նման շնաբնում։ Լսեցեց ինձ… Ձեր նախկին սպասուհի Էժենին…

— Էշենի՜, Դեպու պոխոցի՞ց...-բացականչեց բարոնը։

— Այո, նա՛, որը պահպանում է վերգրվածը,— հարեց Ասիան,— և որը բնակարանը վարձու էր տվել գեղանի անգլուհուն։

— Ա՜հ, ես հասգանում եմ,— ասաց բարոնը։

— Տիկնոջ նախկին սպասուհին,— հարգալից տոնով շարունակեց Ասիան` ցույց տալով Եսթերին,— ձեզ այս երեկո շատ լավ կընդունի, և առևտրական կատարածուն երբեք գլխի չի ընկնի` փնտրելու տիկնոջն իր նախկին բնակարանում, որը նա երեք ամիս է, ինչ թողել է...

— Շադ լաֆ, շադ լաֆ,— բացականչեց բարոնը։— Պացի այդ, ես չանաչում եմ առևտրական կատարացուին և գիդեմ նրան ասել այնպիսի խոսկեր, որպեսզի չքվի...

— Հանձին Էժենիի դուք կունենաք խորամանկ մեկի,— ասաց Ասիան,-այդ ե՛ս եմ նրան տիկնոջը հանձնարարել...

— Ես նրան չանաչում եմ,— բացականչեց միլիոնատերը, ծիծաղելով,— Էշենին ինցնից բլոգել է երեսուն հազառ ֆռանգ...

Եսթերը խորշանք արտահայտող այնպիսի մի անկեղծ շարժում արեց, որ բարեսիրտ որևէ մարդ նրան կվստահեր իր հարստությունը։

— Օ՜, դա իմ սխալի հետեֆանկով էր,— շարունակեց բարոնը,— ես ցեր հեդևից էի ֆազում...

Եվ նա պատմեց այն թյուրիմացության մասին, որ տեղի էր ունեցել բնակարանն անգլուհուն վարձու տալու հետևանքով։

— Ա՜հ, տեսնո՞ւմ եք, տիկին,— ասաց Ասիան,— Էժենին այդ մասին ձեզ ոչինչ չի ասել, խորամանկը։— Բայց տիկինը շատ է կապված այդ աղջկանը,— ասաց նա բարոնին,— այնուամենայնիվ, պահեցեք նրան։

Ասիան մի կողմ տարավ Նյուսինգենին ու նրան ասաց.

— Էժենին ուզում է իր համար մի կլորիկ գումար դիզել։ Նրան վճարեցեք ամսական հինգ հարյուր ֆրանկ, և դուք նրանից կիմանաք այն բոլորը, ինչ կանի տիկինը. նրան դարձրեք տիրուհու սպասուհին։ Էժենին ավելի ևս ձերը կլի¬նի, քանի որ շորթել է ձեզ... Ոչ մի բան կանանց այնպես չի կապում տղամարդուն, որքան շորթելը։ Բայց սանձի մեջ պահեցեք Էժենիին. նա փողի համար ամեն ինչ կանի, սոսկալի աղջիկ է։

— Իսգ դո՞ւ։

— Ե՞ս,— ասաց Ասիան,— ես գանձում եմ իմ վճարածը։ Նյուսինգենը, որ բավականին խորաթափանց մարդ էր, այնուամենայնիվ, ասես աչքերին կապ ուներ. նա թույլ տվեց, որ իր հետ վարվեն, ինչպես մի երեխայի։ Տեսնելով այդ անկեղծ և պաշտելի Եսթերին, որը ձեռագործի վրա թեքված` արցունքներն էր սրբում, համեստ, ինչպես մի դեռատի կույս, սիրահարված ծերունու մեջ զարթնեցին Վենսենի անտառում ունեցած ապրումները։ Նա պատրաստ էր նրան տալու մինչև իսկ իր դրամարկղի բանալին։ Իրեն երիտասարդ Էր զգում, տարփանքով լցված, սպասում էր, որ Ասիան մեկնի, որպեսզի ծնկի գա Ռաֆայելի այդ Մադոննայի առաջ։ Երիտասարդու¬թյան հանկարծակի փթթումը ծեր գիշատչի սրտում, սոցիա¬լական այն երևույթներից է, որ շատ հեշտությամբ բացատրվում է ֆիզիոլոգիայով։ Գործերի ծանրության տակ ճնշված, խեղդված մշտական հաշվումներով, միլիոններ որսալու անդադրում հոգսերով, երիտասարդությունն իր վսեմ անուրջներով նորից հառնում է, ծաղկում, հասունանում նետված մի հուդի նման, որ փարթամորեն աճում է աշնանային շողացայտ արևի շոյանքից, ինչպես վաղեմի պատճառը, դիպվածին հնազանդվելով, հասցնում է իր հետևանքին։ Ստրասբուրգում, քսան տարեկան հասակից ծառայելով Ալդրիգերների առևտրական հին ֆիրմայում, բարոնը երբեք ոտք չէր դրել զգացումների աշխարհը։

Ահա թե ինչու, կանգնած իր կուռքի դիմաց և ունկնդրելով իր գլխում իրար բախվող հազարավոր մտքերին, որոնցից ոչ մեկը նրա շրթունքներին չէին հասնում, Նյուսինգենը հնազանդվեց անասնական այն ցանկությանը, որի մեջ երևան էր գալիս վաթսունվեց տարեկան տղամարդը։

— Կգամենա՞ք կնալ Դեպու պոխոցը,— հարցրեց նա։

— Ուր կամենում եք, պարոն,— ասաց Եսթերը` վեր կենալով։

— Ո՜ւռ գամենում եք,— կրկնեց բարոնը հափշտակությամբ։— Դուկ մի հռեշտակ եք երկնգից իչաց, որին ես սիռում եմ, ասես թե եռիտասարդ լինեմ, թեբեդ ալեխառն մազեր ունեմ...

— Ա՜հ, դուք համարձակ կարող եք ասել սպիտակ, ձեր մազերը չափազանց սև են, ալեխառն կոչվելու համար,— ասաց Ասիան։

— Կոռի՛ր այստեխից, վադ արարաց, մառդկային միս վաչառող։ Դու քn դռամն արդեն սդացար, մի կեխդոտի սիռո այս ցախիկը,— բացականչեց բանկիրը, այդ վայրի բացականչությամբ վրեժխնդիր լինելով իր հանդուրժած բոլոր լկտիությունների համար։

— Ծեր ստահակ, դու ինձ կվճարես այդ խոսքերի համար…— ասաց Ասիան, սպառնալով բանկիրին շուկայի վաճառուհուն վայել մի ժեստով, որը հարկադրեց բանկիրին թոթվել ուսերը։ — Սափորի բերնի և կոնծողի դնչի միջև տեղ կա իժի համար, և դու ինձ այնտեղ կգտնես… — ասաց Ասիան, Նյուսինգենի արհամարհանքից չարացած։

Միլիոնատերերը, որոնց փողը պահվում է Ֆրանսիական բանկում, որոնց ապարանքները պահպանվում են սպասավորների ջոկատով, իսկ սեփական անձը փողոցում պաշտպանված է անգլիական ձիեր լծած արագընթաց կառքի պատերով, չեն վախենում ոչ մի դժբախտությունից, այդ պատճառով բարոնը սառնությամբ նայեց Ասիային, չէ՞ որ հենց նոր հարյուր հազար ֆրանկ էր տվել նրան։

Այդ վեհաշուք տեսքն ունեցավ իր ազդեցությունը։ Ասիան նահանջեց, մրթմրթալով ետ գնաց դեպի սանդուղքը և ծայրահեղորեն հեղափոխական ճառ ասաց` ակնարկելով կառափնարանի մասին։

— Դուք նրան ի՞նչ ասացիք…— հարցրեց ասեղնագործող կույսը,— չէ՞ որ նա բարի կին է։

— Նա ցեզ ցախել է, նա գոխոպտել է ցեզ...

— Երբ մենք թշվառության մեջ ենք,— պատասխանեց Եսթերն այնպիսի արտահայտությամբ, որ կփշրեր նույնիսկ դիվանագետի սիրտը,— ո՞ւմ մոտ կարող ենք փող և լավ վերաբերմունք գտնել։

— Խե՜ղչ մանգիկ,— ասաց Նյուսինգենը,— ոչ մի ռոբե այլեֆս մի մնաք այսդեղ։

Նյուսինգենը թևանցուկ արեց Եսթերին և այնպես, ինչպես վերջինս հագնված էր, տարավ իր կառքը և նստեցրեց այնպիսի հարգանքով, որպիսին թերևս չցուցաբերեր գեղանի դքսուհի դը Մոֆրինյոզի նկատմամբ։

— Դուկ կունենաք մի կեխեցիկ գառք, Բարիզի ամենակեխեցիկը,— ասում էր Նյուսինգենը ճանապարհին։— Դուկ շրչաբատված կլինեք այն ամենով, ինչ շգեխության մեջ ամենից հռաբուրիչն է։ Թակուհին այնքան հառուստ չի լինի, որքան դուկ։ Կհարգվեք որբես գերմանական մի հառսնացու, ես ցեզ ազադ կդառցնեմ... Լաց մի՛ լինեք... Լսեցե՛ք... Ես ցեզ սիռում եմ իսգական մակուռ սիռով։ Ցեր յուրաքանչյուր արդասունքը պշրում է իմ սիռդը...

— Մի՞թե սիրում են փողով գնված կնոջը...— քաղցր ձայնով հարցրեց խեղճ աղջիկը։

— Հովսեպը վաչառվեց իր եխպայրների կողմից իր վայելչակեխության համար։ Այդ Ասդվացաշնչում է գռվաց։ Պացի այդ, Արևելքում գնում են իրենց օռինական կանանց։ Հասնելով Տեբու փողոցը, Եսթերը չկարողացավ առանց ճնշող տպավորության վերստին տեսնել իր երջանկության վայրը, Նա նստեց մի բազմոցի վրա, անշարժ, մեկը մյուսի հետևից արցունքի կաթիլներ թափելով, չլսելով խելացնոր այն խոսքերը, որ մրթմրթում էր բանկիրը։ Ծերուկը ծունկի եկավ նրա առաջ։ Եսթերն այդ թույլ տվեց, ոչինչ չասաց, ետ չքաշեց ձեռքերը, երբ բարոնր հպվում էր դրանց, և ասես չէր գիտակցում, թե ինչ սեռի էր պատկանում այդ արարածը, որը տաքացնում է իր ոտքերը, որոնք Նյուսինգենին սառը թվացին։ Բարոնի գլխին թափվող այրող արտասուքների և սառած ոտքերը տաքացնելու այդ տեսարանը տևեց գիշերվա ժամը տասներկուսից մինչև երկուսը։

— Էշենի,— ասաց վերջապես բարոնը` կանչելով Եվրո¬պային,-աշխադեցեք պառկեցնել ցեր դիրուհուն...

— Ո՛չ,— գոչեց Եսթերը` սարսափահար ձիու նման ոտքի ցատկելով,— այստե՛ղ, երբե՛ք...

— Լսեցեք պարոն, ես ճանաչում եմ տիկնոջը, նա մեղմ է ու բարի, ինչպես մի գառնուկ,— ասաց Եվրոպան բանկիրին,— բայց հարկավոր չէ հակառակել նրան, պետք է նրան վերցնել հնարամտությամբ... Նա այնքան դժբա՜խտ է եղել։ Նայեցե՜ք... կահ-կարասին խիստ մաշված է... Թույլ տվեք, որ նա վարվի ուզածի պես։ Նրա համար շնորհքով մի առանձնատուն սարքեցեք։ Իր շուրջն ամեն ինչ նոր տեսնելով, գուցե նա իրեն այլ կերպ զգա, այդ դեպքում գուցե դուք նրան երևաք ավելի լավ, քան այժմ, և նա կլինի հրեշտակի պես քնքուշ... Օ՜, տիկինը աննման է, և դուք կարող եք պարծենալ, որ մի սքանչելիք եք ձեռք բերել, բարի մի սիրտ, վայելչաշնորհ մաներներ, բարակ ոտներ, մաշկը... ասես վարդ լինի... Ա՜հ, իսկ սրամտությունը, որ կարող է ծիծաղեցնել մահվան դատապարտվածներին... Տիկինը հեշտությամբ մտերմանում է... Իսկ ինչպե՜ս գիտե հագնվել։ Դե՛, թեպետև թանկ է, բայց, ինչպես ասում են, տղամարդն իր ծախսերը կհանի։ Այստեղ նրա բոլոր շորերը կալանքի տակ են. հետևապես, նրա հագուստները, երեք ամիս է, ինչ նորաձևությունից ընկել են։ Բայց տիկինը այնքան բարի է, որ տեսնում եք, ես ինքս էլ սիրում եմ նրան, թեև նա իմ տիրուհին է։ Բայց, ինքներդ դատեցեք, այդպիսի՜ մի կին... կալանքի տակ առնված կահկարասիների միջում... Եվ ո՞ւմ համար, մի ստահակի, որ նրան կործանել է... Խե՜ղճ անուշիկ կին։ Նա այլևս առաջվանը չէ։

— Էսդե՜ր... Էսդե՜ր...— ասում էր բարոնը,— բառկեցեք, իմ հռեշդակ։ Ա՜խ, եթե ես եմ ցեգ վախ ազդում, ես կմնամ այս պազմոցի վրա...— բացականչեց բարոնը, բոցավառված ամենամաքուր սիրով, տեսնելով, որ Եսթերն անվերջ լալիս է։

— Դե լավ,— պատասխանեց Եսթերը` բռնելով բարոնի ձեռքը և համբուրելով երախտագիտության այնպիսի զգացումով, որը արտասուքի նմանող մի բան քամեց գիշատչի աչքերից,— ես դրա համար ձեզ շնորհապարտ եմ։

Եվ նա փախավ իր ննջարանը և փակվեց այնտեղ։

— «Ինչ-որ անպացադրելի մի պան կա այսդեխ,— ասում էր Նյուսինգենը յուրովի, իր դեղահատներից գրգռված։— Ի՜նչ կասեն ինց դանը»։

Նա վեր կացավ, նայեց լուսամուտից.

— Իմ գառքը դեռ այսդեխ է... Շուդով լույսը կպացվի...

Նա անցուդարձ արավ սենյակում։

— Դիկին դը Նիսինգենը ինչկա՜ն պիտի ցիցախի ինց վրա, եթե իմանա, թե ինչբես եմ անցկացնում այս կիշերը...

Նա իր ականջը հպեց ննջարանի դռանը, գտնելով, որ պառկելը չափազանց անմտություն է։

— Էսդե՜ռ...

Ոչ մի պատասխան։

— Ասդվաց իմ, նա շառունակ լալիս է,— ասաց ինքն իրեն` վերադառնալով և փռվելով բազմոցի վրա։

Արևածագից մոտ տասը րոպե հետո բարոն դը Նյուսինգենը ծանր, տանջալից մրափի մեջ էր, անհարմար մի դիրքով պառկած բազմոցի վրա, երբ Եվրոպան հանկարծակի արթնացրեց նրան այն երազներից, որ այդպիսի դեպքերում մարդիկ տեսնում են, և որոնց հարափոփոխ խառնաշփոթությունը բժիշկ-ֆիզիոլոգների համար մնում են որպես անլուծելի երևույթներ։

— Ա՜հ, Աստվա՛ծ իմ, տիկի՜ն,— ճչում էր նա,— տիկի՜ն, ժանդարմնե՜ր… Ոստիկանությո՜ւն… Ուզում են ձեզ ձերբակալել…

Այն րոպեին, երբ Եսթերը բաց արեց դուռը և երևաց իր պենյուրայում անփույթ փաթաթված, մերկ ոտքերը հողաթափների մեջ, գիսախռիվ, բայց այնքան գեղեցիկ, որ կգայթակղվեր նույնիսկ Ռաֆայել հրեշտակապետը, հյուրասրահի դռնից խուժեց մարդկային տիղմի մի հեղեղ, տասը ոտքերով մղելով դեպի երկնային աղջիկը, որը կանգնել էր ասես որպես մի հրեշտակ` ֆլամանդական կրոնական նկարի մեջ։

Մի մարդ բոլորից առաջ անցավ։ Կոնտանսոնը, ժանտադեմ Կոնտանսոնը ձեռքը դրեց Եսթերի խոնավ ուսին։

— Դո՞ւք եք օրիորդ Եսթեր վան...— ասաց նա։

Եվրոպան ապտակեց Կոնտանսոնին, ապա նրան ամբողջ հասակով մեկ փռեց գորգին, ոտքով հասցրած այն շեշտակի հարվածով, որը ծանոթ է նրանց, ովքեր հմուտ են ոտնակռվի արվեստի մեջ։

— Ե՛տ կացեք,— ճչաց նա,— չհամարձակվե՛ք դիպչել իմ տիրուհուն։

— Նա իմ սրունքը ջարդեց,— բղավում էր Կոնտանսոնը` վեր կենալով,-ինձ պիտի հատուցի այդ բանի համար...

Խուզարկուների պես հագնված այդ հինգ խուզարկուների շարքում, որոնք իրենց սոսկալի գլխարկները պահում էին իրենց է՛լ ավելի սոսկալի գլուխներին, երակավոր կարմիր փայտի դույնի դեմքերով, ոմանք շիլ աչքերով, ոմանք ծուռ բերանով ու առանց քթի, այդ մարդկանց շարքում առանձնանում էր Լուշարը, հագնված ավելի մաքուր, քան իր մարդիկ, բայց նույնպես գլխարկը գլխին, իսկ դեմքի արտահայտությունը միաժամանակ քաղցրաբարո ու հեգնական։

— Օրիորդ, դուք ձերբակալված եք,— ասաց նա Եսթերին։— Իսկ ինչ վերաբերում է ձեզ, աղջիկս,— ասաց նա Եվրոպային, — ամեն տեսակ ըմբոստությունը կպատժվի, և անօգուտ է որևէ դիմադրություն։

Ճաշասենյակի և նախասրահի հատակին ընկնող հրացանների աղմուկը, որ նշան էր կատարածուի պահակախմբի ուժեղացման, հաստատեց այդ խոսքերը։

— Իսկ ինչո՞ւ են ձերբակալում ինձ,— անմեղորեն ասաց Եսթերը։

— Իսկ մեր փոքրիկ պարտքե՞րը…— պատասխանեց Լուշարը։

— Ա՜հ, այդ ճիշտ է,— բացականչեց Եսթերը։— Թույլ տվեք ինձ հագնվել։

— Դժբախտաբար, օրիորդ, ես պետք է հավաստիանամ, թե դուք արդյոք փախուստի ոչ մի ճանապարհ չունե՞ք ձեր սենյակում,— ասաց Լուշարը։ Այդ բոլորը կատարվեց այնպիսի արագությամբ, որ բա¬րոնը ժամանակ չունեցավ միջամտելու։

— Դե լաֆ, ե՞ս եմ հիմա մառտկային մսի վաչառուհին, բառոն դը Նիսինգեն…— բացականչեց սարսափելի Ասիան, որը խուզարկուների խմբի միջով հասավ մինչև բազմոցը, ձևացնելով, թե իբր նոր է նկատում բանկիրի ներկայությունը։

— Սդոր խապեպա,— բացականչեց Նյուսինգենը` նրա առաջ կանգնելով ֆինանսական իր համակ վեհությամբ։

Եվ նա նետվեց Եսթերի ու Լուշարի միջև, որը գլխարկը հանեց Կոնտանսոնի բացականչության վրա։

— Պարոն բարոն դը Նյուսինգե՜նը...

Լուշարը նշան արեց, և խուզարկուները թողին բնակարանը, հարգալից հանելով գլխարկները։ Մնաց միայն Կոնտանսոնը։

— Պարոն բարոնը վճարելո՞ւ է...— հարցրեց կատարածուն, որը գլխարկը պահել էր ձեռքում։

— Ես կվչարեմ,— պատասխանեց բանկիրը,— պայց կուզեմ նախ գիդենալ, թե պանը ինչումն է։

— Երեք հարյուր տասներկու հազար ֆրանկ և սանտիմներ, ներառյալ ծախսերը, ձերբակալության ծախքից բացի։

— Երեք հառյուր հազար ֆռա՜նգ...— բացականչեց բարոնը,— այդ չապազանց թանկ մի զարդոնք է մի մառդու համար, որը կիշերն անց է գացրել պազմոցի վրա,— ավելացրեց նա Եվրոպայի ականջին։

— Այս մարդն իսկապես բարոն դը Նյուսինգե՞նն է,— հարցրեց Եվրոպան Լուշարին, իր կասկածն արտահայտելու համար կատարելով մի շարժում, որը կարող էր գրգռել օրիորդ Դյուբոնի` Ֆրանսիական թատրոնի վերջին սուբրետուհու նախանձը։

— Այո, օրիորդ,— ասաց Լուշարը։

— Այո,— պատասխանեց Կոնտանսոնը։

— Ես բադասխանատու եմ նրա փոխառեն,— ասաց բարոնը, որին վիրավորական թվաց Եվրոպայի կասկածանքը,— թույլ դվեք ինց նրան մի խոսկ ասել։

Եսթերը և իր ծեր սիրահարը մտան ննջարան, որի փա¬կանքին Լուշարն անհրաժեշտ համարեց հպել ականջը։

— Ես քեզ իմ ախչկանից աֆելի եմ սիռում, Էսդեռ, պայց ինչո՞ւ դալ ցեր բարդադերերին այն գումառը, որը անհունաբես աֆելի լաֆ կլիներ, եթե մնար ցեր կսակում. կնա¬ցեք բանդ, ես ինց վրա եմ վեռցնում եդ կնել այդ հառյուր հազառ. Էգուն` հառյուր հազառ ֆրանգով, և դուք կունենաք երկու հառյուր հազաո ֆռանգ ցեր օգդին։

— Այդ ծրագիրը,— ձայն տվեց Լուշարը,— անօգուտ է։ Պարտատերը սիրահարված չէ օրիորդին... Հասկանո՞ւմ եք։ Եվ եթե ամբողջ պարտքն էլ վճարեք, նրան քիչ կթվա, հենց որ իմանա, որ դուք սիրահարված եք օրիորդին։

— Տխմառ,— բացականչեց Նյուսինգենը, և բանալով դուռը, Լուշարին ներս թողեց ննջարան,— դու չգիդես, թե ինչ ես անում։ Ես քեզ կդամ քսան դոկոս, եթե դու գորցը չկարչես։

— Անհնարին է, պարոն բարոն։

— Ինչպե՜ս, պարոն, ձեր սիրտը թույլ կտա,— ասաց Եվրոպան մրջամտելով,— որ իմ տիրուհուն բանտ տանեն…— Բայց, եթե ուզում եք, տիկին, վերցրեք իմ ռոճիկները, իմ խնայողությունները, ես քառասուն հազար ֆրանկ ունեմ։

— Ա՜հ, իմ խեղճ աղջիկ, ես քեզ չէի ճանաչում,— բացականչեց Եսթերը` գրկելով Եվրոպային։

Եվրոպան սկսեց հեկեկալով լաց լինել։

— Ես վչարում եմ,— խղճալի դեմքով ասաց բարոնը, և հանելով մի ծոցատետր, վերցրեց կնքված այն քառակուսի թղթերից մեկը, որ բանկը տալիս է բանկիրներին, և որոնց վյրա պետք է լրացնել միայն գումարի քանակը և գրել, որ¬պեսզի այն դառնա ներկայացնողին վճարելի մուրհակ։

— Նեղություն մի քաշեք, պարոն բարոն,— ասաց Լուշարը,— ես հրաման ունեմ ընդունել վճարումը միայն ոսկով ու արծաթով։ Ի պատիվ ձեզ ես կբավականանամ բանկային տոմսերով։

— Սադանա՛ն դանի,— բացականչեց բարոնը,— ցույց դվեք ինց, ուրեմն, ցեր պասդաթխթերը։

Կոնտանսոնը ներկայացրեց երեք փաստաթուղթ` կապույտ շապիկով, որ վերցրեց բարոնը, նայելով Կոնտանսոնին, և նրա ականջին ասաց.

— Դու աֆելի լաֆ կանեիր, եթե ինց նախազկուշացնեիր։

— Է՜, մի՞թե ես գիտեի, որ դուք այստեղ եք, պարոն բարոն,— պատասխանեց լրտեսը, հոգ չանելով, թե Լուշարը նրան կլսի, թե ոչ։— Դուք շատ բան կորցրիք` չվստահելով ինձ։ Ձեզ շորթում են,— ավելացրեց այդ փիլիսոփան` ուսերը թոթվելով։

— Այդ չիշդ է,— ասաց բարոնը։— Ա՜խ, անուշիգս,— բացականչեց նա` տեսնելով մուրհակները և դիմելով նոթերին։— Դուկ սդոր մի խապեպայի զոհ եք, մի անբիդանի...

— Ավա՜ղ, այո՛,— ասաց խեղճ Եսթերը,— բայց նա ինձ շա՜տ էր սիրում։

— Եթե ես գիդենայի... կպողոկարկեի ցեր անունից։

— Դուք գլուխը կորցնում եք, պարոն բարոն,— ասաց Լուշարը,— կա երրորդ ներկայացնող։

— Այո՛,— շարունակեց բարոնը,— եռռոռդ ներկայացնող... Սեռիզե, որ միշդ պողոկոխ մարդ է։

— Նա սրմատության մոլություն ունի,— ասաց Կոնտանսոնը, ժպտալով,— նա կալամբուրներով է խոսում։

— Պարոն բարոնը կհաճի մի երկտող գրել իր գանձապահին,— ասաց Լուշարը,— ես այնտեղ կուղարկեմ Կոնտանսոնին և կճամփեմ իմ մարդկանց։ Ժամանակն անցնում է, և բոլորը կարող են իմանալ…

— Կնա', Գոնդանզոն,— բղավեց Նյուսինգենը։— Իմ գանցաբահն աբրում է Մադիրեն և Առգատ պոխոցների անգյունում։ Ահա մի երկդող, որբեսզի նա կնա դյու Տիեի և Կելլերների մոդ այն բարագայում, եթե մենք չունենանք հառյուր հազառ էգյու, որովհետեֆ մեր պոլոր պոխերը պանքումն են... Հակնվեցե՛ք, հռեշդակս,— ասաց նա Եսթերին,— դուկ ազադ եք։ Բառավ կանայք,— բացականչեց նա` նայելով Ասիային,— աֆելի վդանգավոր են, քան երիդասարդները...

— Ես պիտի գնամ ուրախացնեմ պարտատիրոչը,— ասաց Ասիան,— և նա ինձ կտա այնքան, որ զվարճանամ այսօր։— Մի' պառկանաք պառոն բառոն...— ավելացրեց Սենտ-Էստևը` գարշելի մի ռևերանս անելով։

Լուշարը բարոնի ձեռքից ետ վերցրեց փաստաթղթերը և նրա հետ մենակ մնաց հյուրասրահում, ուր, մի կես ժամից հետո, Կոնտանսոնի հետ եկավ գանձապահը։ Այդ ժամանակ երևաց Եսթերը դյութական, թեև հանպատրաստից զգեստով։ Երբ Լուշարը հաշվեց փողերը, բարոնը կամեցավ ստուգել փաստաթղթերը, բայց Եսթերը կատվային մի թռիչքով ճանկեց դրանք ու տարավ թաքցնելու իր գրասեղանի գզրոցում։

— Ի՞նչ կտաք դուք տղերանցը…— հարցրեց Կոնտանսոնը Նյուսինգենին։

— Դուք պավականաչափ կախակավարի չէիք,— ասաց բարոնը։

— Եվ իմ ոտքի համար…— գոչեց Կոնտանսոնը։

— Լյուշա՛ր, դուկ կդաք հառյուր ֆռանգ Գոնդանզոնին, ի հաշիֆ հազառանոց դոմսի մնացորտի...

— Այդ շագ կեխեցիկ կին է,— ասում էր գանձապահը բարոն դը Նյուսինգենին` դուրս գալով Տեբու փողոցից,— պայց նա շադ թանգ է նսդում բարոն բառոնին։

— Գախտնի բահեցեք ամեն ինչ,— ասաց բարոնը, որը Կոնտանսոնին և Լուշարին նույնպես խնդրել էր ամեն բան գաղտնի պահել։

Լուշարը հեռացավ Կոնտանսոնի ուղեկցությամբ, բայց Ասիան, որը նրա ճամփան էր պահում, բուլվարում կանգնեցրեց առևտրական կատարածուին։

— Դատական կատարածուն և պարտատերը այնտեղ են, կառքում, նրանք անհամբեր են,— ասաց Ասիան,— այնտեղ էլ շահելու բան կա։ Մինչ Լուշարը դրամներն էր հաշվում, Կոնտանսոնը կարողացավ զննել հաճախորդներին։ Նս նկատեց Կարլոսի աչքերը, ճակատի ձևը կեղծամի տակ և այդ կեղծամը, որը նրան իսկապես կասկածելի երևաց. նա վերցրեց կառքի համարը, ձևացնելով, որ լիովին անտարբեր է տեղի ունեցածի նկատմամբ, բայց նրա երևակայությունն առանձնապես զբաղեցնում էին Ասիան ու Եվրոպան։ Նա մտածում էր, որ բարոնը չափազանց ճարպիկ մարդկանց զոհն է, ևս առավել նա այդ բանում համոզվեց, երբ տեսավ, որ Լուշարը, ծառայության համար վարձատրություն պահանջելիս, զարմանալիորեն զգույշ էր։ Ըստ որում, Եվրոպայի քացին չէր դիպել Կոնտանսոնի միայն սրունքին։

«Այդ մի հարված է, որից Սեն-Լազարի հոտ է փչում»,-ինքն իրեն ասել էր նա` ընկած տեղից վեր կենալիս։

Կարլոսը ճամփեց դատական կատարածուին, նրան վճա¬րելով առատաձեռնորեն, և կառապանին հրամայեց.

— Դեպի՛ Պալե-Ռոյալ, մուտքի մոտ։

— «Ա՜հ, շան ծնունդ,— ինքն իրեն ասաց Կոնտանսոնը` լսելով այդ հրամանը,— այստեղ ինչ-որ բան կա...»։

Կարլոսը Պալե-Ռոյալ հասավ այնպիսի արագությամբ, որ կարող էր չվախենալ հետապնդումից։ Բացի այդ, նա, իր սովորության համաձայն կտրեց-անցավ գալերեաներր, Շաառ դ’Օ-ի հրապարակում մի այլ կառք վերցրեց` հրամայելով.

— Օպերայի պասսա՛ժը, Պինոն փողոցի կողմից։

Քառորդ ժամից հետո նա մտավ Տեբու փողոցը։ Նրան, տեսնելով` Եսթերն ասաց.

— Ահա՛ ճակատագրական փաստաթղթերը։

Կարլոսը վերցրեց այդ թղթերը, զննեց, ապա գնաց խոհանոց դրանք այրելու։

— Խաղը խաղացված է,— բացականչեց Կարլոսը, ցույց տալով երեք հարյուր տասը հազար ֆրանկը` փաթաթված մի ծրարի մեջ, որը դուրս քաշեց իր բաճկոնի գրպանից։ Այս և Ասիայի կորզած հարյուր հազար ֆրանկը մեզ հնարավորություն կտան գործելու։

— Աստվա՜ծ իմ, Աստվա՜ծ իմ,— գոեց խեղճ Եսթերը։

— Հիմա՛ր,— ասաց դաժան հաշվարկողը,— եղի՛ր Նյուսինգենի բացահայտ սիրուհին, և դու կկարողանաս տեսնել Լյուսիենին, նա Նյուսինգենի բարեկամն է, ես քեզ չեմ արգելում սիրել նրան։

Եսթերը մի աղոտ լույսի նշույլ նկատեց իր խավար կյանքի մեջ, ավելի ազատ շունչ քաշեց։

— Եվրոպա՛, աղջիկս,— ասաց Կարլոսը, տանելով այդ արարածին բուդուարի մի անկյունը, ուր ոչ ոք չէր կարող որսալ այդ խոսակցության մի բառն անգամ։— Եվրոպա՛, ես գոհ եմ քեզնից։

Եվրոպան բարձրացրեց գլուխը, նայեց այդ մարդուն մի հայացքով, որն այնպես կերպարանափոխեց աղջկա խամրած դեմքը, որ դռանը հսկող, այդ տեսարանին վկա Ասիան մտածեց, թե արդյոք Եվրոպային՝ Կարլոսին շղթայող շահագրգռության կապերն ավելի ամուր չե՞ն։

— Այդ դեռ բոլորը չէ, աղջիկս։ Չորս հարյուր հազար ֆրանկը ոչինչ է ինձ համար… Պակկարը քեզ կհանձնի մոտ երեսուն հազար ֆրանկ արժողությամբ արծաթեղենի մի հաշվեցուցակ, որի վրա նշումներ կան տարբեր ժամանակներում կատարված վճարումների մասին` ի հաշիվ հետագա վճարումների... Բայց մեր ոսկերիչ Բիդդենը ծախսեր է արել։ Նրա կողմից կալանք դրված մեր կայքի մասին հայտարարություն կլինի վաղը։ Գնա՛, տեսնվիր Բիդդենի հետ, նա ապրում է Արբր-Սեկ փողոցում, նա քեզ կտա տասը հազար ֆրանկ գումարի գրավատան անդորրագրեր։ Դու հասկանո՞ւմ ես. Եսթերը ձեռք է բերել արծաթեղեն, դրա համար չի վճարել և արդեն գրավ է դրել. նրան կարող է սպառնալ մի փոքրիկ մեղադրանք` դրամաշորթության համար։ Ուրեմն, պետք է երեսուն հազար ֆրանկ վճարել ոսկերչին` արծաթեղենի համար և տասը հազար ֆրանկ` գրավատանը, որպեսզի վերադարձնեն արծաթեղենը։ Ընդամենը քառասուներեք հազար ֆրանկ` ծախսերի հետ մեկտեղ։ Այդ արծաթասպասները մաքուր արծաթից չեն, բարոնը նորերր ձեռք կբերի, և մենք նրանից էլի՛ կպլոկենք մի քանի հազար ֆրանկանոց տոմ¬սեր։ Դուք երկու տարում որքա՞ն եք պարտք… դերձակուհուն։

— Պետք է, որ նրան պարտք լինենք վեց հազար ֆրանկ,— պատասխանեց Եվրոպան։

— Դե լա՛վ, եթե տիկին Օգյուստն ուզում է, որ իրեն վճարեն և չկորցնի իր կլիենտուհուն, թող կազմի երեսուն հազար ֆրանկի մի հաշիվ` չորս տարվա համար։ Նույն համաձայնությունը կայացնել մոդիստուհու հետ։ Գոհարավաճառ Սամուել Ֆիշը, Սենտ-Ավուա փողոցի հրեան, քեզ անդորրագրեր կտա, մենք պետք է նրան պարտ լինենք քսանհինգ հազար ֆրանկ, և մեր թանկարժեք զարդերից, վեց հազար ֆրանկ արժողությամբ, դրած կլինենք գրավատունը։ Գոհարեղենները մենք կվերադարձնենք գոհարավաճառին. ի միջի այլոց, դրանց կեսը կեղծ կլինի, բարոնր չի էլ նայի։ Վերջապես, դու պետք է հարկադրես մեր պոնտյորին մի շաբաթից հետո գրպանից հանել ևս հարյուր հիսուն հազար ֆրանկ։

— Տիկինը գոնե մի քիչ պետք է օգնի ինձ,— պատասխանեց Եվրոպան,— խոսեցեք նրա հետ, որովհետև նա իրեն պահում է շշմածի պես, և ես ստիպված եմ ավելի շատ խելք բանացնել, քան բանացնում են երեք հեղինակ` մի պիեսի վրա։

— Եթե Եսթերը կեղծ սրբություն ցուցաբերի, դու այդ մասին ինձ նախազգուշացրու,— ասաց Կարլոսը։-Նյուսինգենը նրան կառք ու ձիեր է խոստացել։ Եսթերն անձամբ պիտի ուզենա բոլորն ընտրել և գնել։ Կընտրեք ա՛յն ձիավաճառի և կառագործի մոտ, որոնք սպասարկում են Պակկարի տիրոջը։ Մենք կունենանք հիանալի ձիեր, շատ թանկարժեք, որոնք մի ամսից հետո կաղալու են, և մենք դրանց կփոխենք։

— Կարելի է մի վեց հազար ֆրանկ դուրս կորզել պարֆյումերիայի հաշվի միջոցով,— ասաց Եվրոպան։

— Օ՜,— գոչեց Կարլոսը` գլուխը թեքելով,— շա՛տ ես շտապում, կամաց-կամաց շարժվիր, մենք ձեռք կբերենք զիջում զիջումի հետևից։ Նյուսինգենը դեռ միայն ձեռքն է խրել մեքենայի մեջ, իսկ մեզ հարկավոր է նրա գլուխը։ Այս բոլորից զատ, կարիք ունեմ ևս հինգ հարյուր հազար ֆրանկի։

— Դուք այդ կստանաք, — պատասխանեց Եվրոպան,-տիկինը հեզահամբույր կդառնա այդ չաղ տխմարի նկատմամբ, երբ գործը հասնի վեց հարյուր հազար ֆրանկի, և նրանից դարձյալ կխնդրի չորս հարյուր հազար ֆրանկ, որպեսզի նրան ավելի շատ սիրի։

— Լսի՛ր, աղջիկս,— ասաց Կարլոսը։— Այն օրը, երբ ես կստանամ վերջին հարյուր հազար ֆրանկը, դու կունենաս քսան հազար ֆրանկ։

— Ինչի՞ ս է պետք այդ փողը,— ասաց Եվրոպան, ձեռքերն այնպես թափահարելով, ասես նրան անհնարին էր թվում հետագա կյանքը։

— Դու կարող ես վերադառնալ Վալանսիեն, գնել մի լավ հաստատություն և, ցանկության դեպքում, դառնալ պարկեշտ կին. ամեն մարդ իր ճաշակն ունի։ Պակկարն էլ է այդ մասին մտածում. նրա ուսին խարան չկա, խիղճն էլ գրեթե մաքուր է, կարող եք իրար հարմարվել,— պատասխանեց Կարլոսը։

— Վերադառնա՜լ Վալանսիեն... Ինչպե՞ս կարող եք այդ մասին մտածել,— բացականչեց Եվրոպան սարսափահար։

Վալանսիենում ծնված և շատ աղքատ ջուլհակների աղջիկ Եվրոպան յոթ տարեկան հասակում ուղարկվեց մի մանարան, ուր ժամանակակից արդյունաբերությունը հյուծել էր նրա ֆիզիկական ուժերը, իսկ անառակությունը նրան խաթարել էր ժամանակից շուտ։ Տասներկու տարեկան հասակում գայթակղվելով, նա մայր դարձավ տասներեք տարեկան հասակում և ընկավ խորապես փչացած մարդկանց շրջանը։ Տասնվեց տարեկան հասակում, մի սպանության առթիվ, նա կանգնեց քրեական դատարանի առջև, թեպետ իբրև վկա։ Տեղի տալով դեռևս ամբողջովին չկորցրած ազնվությանը և վախենալով դատական պատասխանատվության սպառնալիքից, նա ցուցմունք տվեց, որի հիման վրա մեղադրյալին դատապարտեցին քսան տարվա տաժանակի աշխատանքի։ Ոճրագործը, որը մի քանի անգամ դատապարտված էր և պատկանում էր մի կազմակերպության, որի անդամները սոսկալի վրեժխնդրության երաշխավորությամբ էին կապված, բոլորի ներկայությամբ ասել էր այդ աղջկան.

— Ուղիղ տասը տարուց հետո, Պրյուդա՛նս (Եվրոպայի անունը Պրյուդանս Սերվիեն էր), ես կվերադառնամ քեզ հnղելու, թեկուզ դրա համար ինձ հնձեն։

Ատյանի նախագահը փորձել էր հանգստացնել Պրյուդանս Սերվիենին, խոստանալով արդարադատության պաշտպանությունը և հոգատարությունը, բայց խեղճ աղջիկը այնպես ահաբեկվեց, որ վախից հիվանդացավ և մոտ մի տարի պառկեց հիվանդանոցում։ Արդարադատությունը վերացական մի էակ է, որը ներկայացնում է մարդկանց մի հավաքույթ, որի կազմը մշտապես նորոգվում է, և այդ մարդկանց հիշողությունը ծայրահեղորեն հեղհեղուկ է։ Երդվյալների դատարանը և դատական ատյաններն անզոր են գործնականորեն կանխելու հանցագործությունը, նրանք ստեղծված են հետաքննելու կատարված փաստը։ Այդ առնչությամբ, կանխող ոստիկանությունը բարօրություն կլիներ մի երկրի համար, բայց «ոստիկանություն» բառը հիմա վախեցնում է օրենսդրին, որը չգիտի այլևս կառավարել, վարել, արդարադատություն կիրառել բառերի տարբերությունր։ Օրենսդիրը ձգտում է, որ պետությունն իր վրա վերցնի բոլոր պարտականությունները, իբր թե նա ընդունակ է գործելու։ Տաժանակիրը երբեք չի մոռանա իր թշնամուն, մինչդեռ արդարադատությունը չի մտածում ո՛չ մեկի, ոչ էլ մյուսի մասին։ Պրյուդանսը, որն ընդհանուր առմամբ թեև բնազդաբար, եթե ուզում եք, գիտակցում էր իրեն սպառնացող վտանգը, հեռացավ Վալանսիենից և տասնյոթ տարեկան հասակում եկավ Փարիզ, այնտեղ թաքնվելու համար։ Նա փորձեց չորս արհեստ, որոնցից լավագույնը ստատիստուհու արհեստն էր մի փոքրիկ թատրոնում։ Նա հանդիպեց Պակկարին, որին պատմեց իր դժբախտությունը։ Պակկարը, Ժակ Կոլենի հավատարիմ օգնականը, նրա աջ ձեռքը, իր տիրոջը պատմեց Պրյուդանսի մասին, և երբ տիրոջը կարիք եղավ մի ստրկուհի, տերն ասաց Պրյուդանսին.

— Եթե դու համաձայն ես ինձ ծառայել, ինչպես ծառայում են սատանային, ես կազատեմ քեզ Դյուրյուից։

Դյուրյուն այն տաժանապարտն էր, այն դամոկլյան սուրը, որ կախված էր Պրյուդանս Սերվիենի գլխին։ Առանց այս մանրամասնությունների, շատ քննադատներ Եվրոպայի նվիրվածությունը Կարլոսին՝ կգտնեին փոքր-ինչ ֆանտաստիկ։ Բացի այդ, ոչ ոք չէր հասկանա անսպասելի հանգուցալուծումը, որ պատրաստում էր Կարլոսը։

— Այո՛, աղջիկս, դու կարող ես վերադառնալ Վալանսիեն... Ահա՛, կարդա…

Եվ նա աղջկան պարզեց նախորդ օրվա թերթը, մատով ցույց տալով հետևյալ հոդվածը.

Տուլոն.— Երեկ տեղի ունեցավ Ժան Ֆրանսուա Դյուրյուի մահապատիժը։ Հենց առավոտվանից, կայազորը... և այլն։

Պրյուդանսի ձեռքից ընկավ թերթը, նրա սրունքները ծալվեցին, նա վերստին գտնում էր կյանքը, որովհետև, նրա ասելով, հացն իրեն համար դառն էր՝ Դյուրյուի սպառնալիքից հետո։

— Տեսնո՞ւմ ես, ես իմ խոստումը կատարեցի։ Հարկավոր եղավ չորս տարի, որպեսզի թռչեր Դյուրյուի գլուխը` նրան ծուղակի մեջ գցելով... Այդպես, ուրեմն, ավարտի՛ր իմ գործը, և դու քո հայրենիքում կդառնաս մի փոքրիկ ձեռնարկյության տիրուհի, քսան հազար ֆրանկ հարստությամբ, և կլինես Պակկարի կինը. ես թույլ կտամ նրան հեռանալ և առաքինի կյանք վարել։

Եվրոպան նորից վերցրեց թերթը և անհագորեն սկսեց կարդալ հաղորդագրությունները տաժանապարտների մահապատիժների մասին, որոնց նկարագրությամբ շատ են զբաղվում լրագրերը վերջին քսան տարում. ցնցող տեսարան, խոս¬տովանահայրը, որ միշտ դարձի է բերում չարագործին, ոճրագործը, որ խրատում է իր նախկին ընկերակիցներին, կրակելու պատրաստ հրացանների փողերը, ծնկաչոք տաժանապարտները. ապա տափակ դատողություններ, որոնք ոչինչ չեն փոխում տաժանավայրերի ռեժիմում, վայրեր, ուր վխտում են տասնութ հազար ոճիրներ։

— Ասիային պետք է վերադարձնել իր հին տեղը,— ասաց Կարլոսը։

Ասիան մոտեցավ` գրեթե ոչինչ չհասկանալով Եվրոպայի մնջկատակությունից։

— Որպեսզի նա նորից այստեղ խոհարարուհի դառնա, դուք պետք է բարոնին մատուցեք այնպիսի ճաշեր, որ նա երբեք չի կերել,— շարունակեց Կարլոսը,— հետո դուք նրան կասեք, որ Ասիան իր դրամը տանուլ է ավել խաղում և ծառայության է մտել։ Մենք հատուկ թիկնապահի կարիք չենք ունենա, Պակկարը կլինի կառապան, կառապանները չեն թողնում իրենց նստատեղը, նրանք այնտեղ անհասանելի են և ամենից քիչ են գրավում լրտեսների ուշադրությունը։ Տիկինը նրան կպատվիրի կրել պուդրայած կեղծամ, հաստ ֆետրից եռանկյունի գլխարկ. այդ նրան կկերպարանափոխի. բացի այդ, ես նրան գրիմ կանեմ։

— Մեզ մոտ այլ սպասավորնե՞ր էլ պետք է լինեն,— հարցրեց Ասիան` շեղ նայելով։

— Մեզ մոտ կլինեն պարկեշտ մարդիկ,— պատասխանեց Կարլոսը։

— Նրանք բոլորն էլ թուլամիտ գլուխներ են,— նկատեց մուլատուհին։

— Եթե բարոնր վարձի մի առանձնատուն, դռնապանը կարող է լինել Պակկարի մի բարեկամը,— շարունակեց Կարլոսը։— Մեզ հարկավոր կլինեն նաև մի լակեյ և աման լվացող մի աղջիկ խոհանոցում, դուք կարող եք հիանալի կերպով հետևել այդ երկու կողմնակի մարդկանց...

Երբ Կարլոսը պատրաստվում էր դուրս գալ, հայտնվեց Պակկարը։

— Մնացեք այստեղ, փողոցում ժողովուրդ կա,— ասաց նա։

Այդ հասարակ խոսքերում սոսկալի իմաստ կար։ Կարլոսը բարձրացավ Եվրոպայի սենյակը, մնաց այնտեղ, մինչև որ Պակկարը եկավ նրան տանելու վարձու մի կառքով, որ ուղղակի մտավ տան բակը։ Կարլոսն իջեցրեց վարագույրները, և կառքը սլացավ այնպիսի արագությամբ, որ ամեն մի հե¬տապնդում ապարդյուն էր դարձնում։

Հասնելով Սենտ-Անտուան արվարձանը, նա իջավ կառքերի կայանից ռչ հեռու, ուր դիմեց ոտքով, և վերադարձավ Մալաքե քարափը` այդպիսով խույս տալով հետաքրքրասերներից։

— Լսի՛ր, տղա,— ասաց նա Լյուսիենին, ցույց տալով չորս հարյուր հատ հազարանոց տոմսեր,— այս գումարը, հույս ունեմ, կհերիքի Ռյուբամպրե կալվածքին մի կանխավճար տալու համար։ Այս դրամներից մենք վտանգի կենթարկենք հարյուր հազար ֆրանկը։ Շուտով քաղաքում նոր հանրակառքեր են երևալու, փարիզեցիները կտարվեն այդ նորույթով, և երեք ամսում մենք կեռապատկենք մեր դրամագլուխը։ Ես գործին տեղյակ եմ։ Բաժնետերերին տալու են հիանալի դիվիդենտներ, որպեսզի ուռցնեն ակցիաները... Դա Նյուսինգենի նոր հնարամտությունն է։ Ռյուբամպրեի կալվածքը ձեռք բերելիս մենք ամբողջ գումարը միանգամից չենք վճարելու։ Դու կգնաս դե Լյուպոյի մոտ և կխնդրես, որ քեզ հանձնա¬րարի մի հավատարմատարի, որի անունն է Դերոշ, վարպետորդի մի խաբեբա, և կգնաս նրան տեսնելու իր գրասենյակում. նրան կառաջարկես մեկնել Ռյուբամպրե` ուսումնասիրելու վայրը, ու նրան կխոստանաս քսան հազար ֆրանկ վարձատրություն, եթե կարողանա քեզ համար ութ հարյուր հազար ֆրանկի հողամասեր գնել դղյակի ավերակների շուրջը և քեզ ապահովել երեսուն հազար լիվր եկամուտ։

— Ա՜յ, քշո՛ւմ ես դու էլ... հա՜...

— Ես միշտ առաջ եմ ընթանում։ Կատակը մի կողմ։ Հարյուր հազար էկյուն դու կվերածես պետական գանձարանի պարտատոմսերի, որպեսզի տոկոսներ չկորցնենք։ Դու կարող ես այդ հանձնարարել Դերոշին, նա նույնքան ազնիվ մարդ է, որքան և խորամանկ... Այդ անելուց հետո սլացիր Անգուլեմ, քո քրոջից ու փեսայից ձեռք բեր նրանց համա¬ձայնությունը` հանձն առնելու անմեղ մի սուտ։ Քո հարազատները, եթե հարկ լինի, կասեն, որ քեզ տվել են վեց հարյուր հազար ֆրանկ` հեշտացնելու համար քո ամուսնությունը Կլոտիլդ դը Գրանլյոյի հետ. դա անպատվաբեր չէ։

— Մենք փրկվա՜ծ ենք,— բացականչեց Լյուսիենը շլացած։

— Դո՛ւ, այո,— հարեց Կարլոսը,— բայց միայն այն ժամանակ, երբ դուրս կգաս Սուրբ Թոմաս Աքվինացու եկեղեցուց` Կլոտիլդի հետ ամուսնացած։

— Իսկ ինչի՞ց ես վախենում դու,— ասաց Լյուսիենը առերևույթ հոգածությամբ լի խորհրդատուի նկատմամբ։

— Ինձ հետապնդում են հետաքրքրասերները... Հարկավոր է, որ ես ունենամ իսկական քահանայի տեսք, իսկ դա շատ ձանձրալի է։ Սատանան այլևս ինձ չի հովանավորի, տեսնելով ինձ` ժամագիրքը թևիս տակ։

Նույն այդ պահին, բարոն դը Նյուսինգենը, որ հեռացել էր իր գանձապահի հետ թևանցուկ, հասավ իր ապարանքի դռանը։

— Ես շադ եմ վախենում, — ասաց նա` ներս մտնելով,— որ վադ գորց պռնեցի... ոչինչ, մենք տագիցը դուրս կգանք...

— Ցաֆն այն է, որ պառոն բառոնը իռեն մեռկացրեց,— պատասխանեց բարի գերմանացին, որի միակ մտահոգությունը պատշաճության պահպանումն էր։

— Այո, իմ սեպական սիռուհին պիդի լինի ինց առժանի գռության մեչ,— պատասխանեց հաշվեսեղանի այդ Լյուդովիկոս XIV-ը։

Համոզված լինելով, որ վաղ թե ուշ կտիրանա Եսթերին, բարոնը վերստին դարձավ մեծ ֆինանսիստ, ինչպիսին էր իրոք։ Նա այնպես եռանդով վերստանձնեց իր գործերի ղեկավարությունը, որ նրա գանձապահը, հաջորդ օրը ժամը վեցին գտնելով նրան իր կաբինետում արժեթղթերն ստուգե¬լիս, ձեռքերը շփեց։

— Իհառգե, պառոն բառոնը վերչին կիշերը մի դնդեսում է ունեցել,— ասաց նա գերմանացու ժպիտով, կես խորամանկ, կես անմիտ։

Եթե Նյուսինգենի նման հարուստ մարդիկ ավելի շատ առիթներ ունեն դրամ վատնելու, քան ուրիշները, նրանք միաժամանակ շատ առիթներ ունեն այն վաստակելու նույնիսկ այն դեպքում, երբ անձնատուր են լինում խենթությունների։ Թեպետ Նյուսինգենի հռչակավոր բանկային տան ֆինանսական քաղաքականությունը նկարագրված է մի այլ տեղ, անօգուտ չէ նկատել, որ այդքան խոշոր կարողությունները ձեռք չեն բերվում, չեն կուտակվում, չեն ավելանում, չեն պահպանվում մեր ժամանակաշրջանի առևտրական, քաղաքական ու արդյունաբերական հեղաշրջումների ժամանակ` առանց ուրիշ կապիտալների հսկայական կորուստների կամ, եթե ուզում եք, առանց մասնավոր սեփականությունների հարկադրումների։ Շատ քիչ նոր արժեքներ են ներդրվում երկրագնդի ընդհանուր գանձարանը։ Ամեն մի նոր կուտակում իրենից ներկայացնում է նոր անհավասարություն` ընդհանուր բաշխման մեջ։ Այն, ինչ պահանջում է պետությունը, վերադարձնում է, բայց ինչ վերցնում է մի որևէ Նյուսինգենի բանկը, նա այն պահում է։ Նման մեքենայությունները շրջանցում են օրենքը, որովհետև, հակառակ դեպքում, Ֆրիդրիխ II-ն էլ կարող էր նմանվել մի ոմն Ժակ Կոլենի կամ Մանդրենի, եթե ռազմական գործողություններով պրովինցիաներում կարգ հաստատելու փոխարեն զբաղվեր մաքսանենգությամբ կամ արժեթղթերի փոխանակությամբ։ Ստիպել եվրոպական պետություններին փոխառություններ կնքել քսան կամ տասը տոկոսով, վաստակել այդ քսան կամ տասը տոկոսը հանրային կապիտալներից, լայնորեն փող դուրս կորզել արդյունաբերական ձեռնարկություններից` տիրանալով հումքին, պարան գցել որևէ գործի նախաձեռնողին` նրան ջրի երեսը պահելու համար, մինչև որ իրենց ձեռքն առնեն նրա շնչահեղձ ձեռնարկությունը, վերջապես շահված էկյուների այդ բոլոր ճակատամարտերը կազմում են ֆինանսական բարձր քաղաքականություն։ Իհարկե, բանկիրը, ինչ¬պես նվաճողը, ենթակա է վտանգի. բայց այնքան հազվադեպ են նման ճակատամարտեր վարելու ընդունակ մարդիկ, որ ոչխարներն այդտեղ գործ չունեն։ Այդ մեծ գործերին մասնակցում են միայն հովիվները։ Եվ որովհետև մահապատժ-վածները (մի տերմին, որն ընդունված է բորսայական ժարգոնում) մեղավոր են, որ ցանկացել են չափազանց շատ վաստակել, մարդիկ սովորաբար շատ քիչ մասնակից են լի¬նում Նյուսինգենների մեքենայությունների պատճառած դժ¬բախտությունները։ Սպեկուլյա՞նտն է իր գանգը պայթեցնում, բորսային միջնո՞րդն է ծլկում, նոտա՞րն է քայքայում հարյուրավոր ընտանիքներ, մի բան, որ ավելի վատ է, քան մարդ սպանելը, թե՞ բանկիրն է սնանկանում — բոլոր այդ աղետները մի քանի ամսում մոռացվում են Փարիզում, ծովի նման մեծ այս քաղաքում` թողնելով լոկ թեթև ծփանք։ Ժակ Կյորերի, Մեդիչիների, Դիեպցի Անգոների, Լա-Ռոշելի Օֆրեդների, Ֆուգգերների, Տիեպոլոների, Կորներների ահռելի կարողու¬թյունները մի ժամանակ ազնվորեն ձեռք բերվեցին շնորհիվ այն բանի, որ հասարակությունն անտեղյակ էր ամեն տեսակ թանկարժեք ապրանքների ծագմանը. բայց ներկայումս, աշխարհագրական հասկացողություններն այնպես խոր են թափանցել զանգվածների մեջ, մրցակցությունն այնքան է սահմանափակել շահույթը, որ ամեն մի հարստություն, որ արագ է կուտակվում, հանդիսանում է երջանիկ պատահականության, հայտնադործման կամ օրինական գողության արդյունք։ Գայթակղեցուցիչ օրինակներով ապականված մանր առևտուրը, հատկապես վերջին տասը տարիներում, խոշոր առևտրի նենգամտություններին պատասխանեց ստոր դավերով հումքի հարցում։ Ամենուրեք, ուր կիրառվում է քիմիան, գինի այլևս չեն խմում, այդ պատճառով գինեգործությունը անկում է ապրում։ Վաճառում են արհեստական աղ, որպեսզի խուսափեն ակցիզից։ Դատարանները սարսափած են այդ համատարած անազնվությունից։ Ֆրանսիական առևտուրը կասկածանքի ենթակա է բովանդակ աշխարհում, հավասար չափով բարոյազրկվում է և Անգլիան։ Չարիքի արմատը մեզանում պետական իրավունքի մեջ է թաղված։ Խարտիան հռչակել է փողի թագավորություն, հետևաբար, հաջողությունը դառնում է աթեիստական դարաշրջանի գերագույն փաստարկը։ Բարձրագույն ոլորտների այլասերումը, չնայած առաքինության դիմակին և ոսկեզօծմանը, մի՞թե անհունապես ավե¬լի գարշելի չէ, քան իբր թե ստորին դասակարգերի անարգ և համարյա անձնական այլասերվածությունը, որի մի քանի առանձնահատկությունները սոսկալի, եթե կուզեք, նաև զա¬վեշտական բնույթ են տալիս մեր պատկերած այս Փարիզյան կյանքի տեսարանին։ Կառավարությունը, երկյուղ կրելով ամեն մի նոր մտածողությունից, թատրոնից վտարել է կոմիկական տարրը` ժամանակակից բարքերի պատկերման մեջ։ Բուրժուազիան, նվազ լիբերալ, քան Լյուդովիկոս XIV-ը, դողում է իր «Ֆիգարոյի ամուսնության» երևան գալուց, արգելում է խաղալ «Տարտյուֆ»-ը և, իհարկե, թույլ չէր տա հիմա ներկայացնել «Տյուրկարե»-ն, քանի որ Տյուրկարեն դարձել է տիրակալ։ Դրա համար կոմեդիան հաղորդվում է բա¬նավոր, և պոետների ձեռքին որպես զենք մնում է գիրքը, որը թեև արագ չի հարվածում, բայց ավելի հուսալի է։

Այդ առավոտ, ամեն տեսակի գործարար այցելությունների, ընդունելությունների, արված կարգադրությունների, մի քանի րոպե տևող խորհրդակցությունների ժամանակ, որոնք Նյուսինգենի կաբինետը դարձնում էին յուրատեսակ` ֆինանսական նախարարության ընդունարան, նրա բորսային միջնորդներից մեկը նրան հաղորդեց ընկերության ամենաճարպիկ և ամենահարուստ անդամներից մեկի` Ժակ Ֆալեի, Մարտին Ֆալեի եղբոր, և Ժյուլ Դեմարեի հաջորդի, անհետացման մասին։ Ժակ Ֆալեն Նյուսինգենի բանկային տան բորսային միջնորդն էր։ Տիյեի և Կելլերների հետ միաբանելով` բարոնը այնպիսի սառնասրտությամբ էր պատրաստել այդ մարդու սնանկացումը, ասես հարցը վերաբերում էր զատկի համար մի ոչխար մորթելուն։

— Նա չէր գարոխ այլեֆս տիմանալ,— հանդարտորեն պատասխանեց բարոնը։

Ժակ Ֆալեն հսկայական ծառայություններ էր մատուցել արժեթղթերի առևտրականներին։ Ճգնաժամի ժամանակ, մի քանի ամիս առաջ, համարձակ օպերացիաներով նա փրկել էր դրությունը, սակայն երախտագիտություն պահանջել բորսային գիշատիչներից, այդ նույն է, թե ձմռանը փորձել շարժելու ուկրաինական գայլերի գութը։

— Խե՜ղճ մարդ,— ասում էր բորսայի միջնորդը,— նա բոլորովին չէր մտածում, թե այդպիսի վախճան կունենա, քանի որ Սեն-Ժորժ փողոցում կահավորել էր մի փոքրիկ տուն իր սիրուհու համար. նա այնտեղ ծախսել էր հարյուր հիսուն հազար ֆրանկ` նկարների և կահավորման վրա։ Նա այնպես էր սիրում տիկին դյու Վալ-Նոբլին… Ահա մի կին, որ հար¬կադրված է կորցնել այդ բոլորը… Այնտեղ ամեն ինչ պարտքով է ձեռք բերված։

«Լա՛ֆ, լա՛ֆ,— ասաց Նյուսինգենը յուրովի,— ահաֆասիգ մի հանգամանկ, որ կօգնի ինձ ցացկելու անցյալ կիշերվա ցախսերը...»։ Նա ոչինչ չի՞ վչարել,— հարցրեց նա բորսային միջնորդին։

— Հը՜մ,— պատասխանեց միջնորդը,— մի՞թե կարող էր գտնվել մի անկիրթ հայթայթիչ, որ մերժեր վարկավորել Ժակ Ֆալեին։ Երևում է, որ այնտեղ ընտիր գինիների նկուղ կա։ Ի դեպ, տունը վաճառվում է, Ֆալեն մտադիր էր գնել այն։ Գնման պայմանագիրը նրա անվան է։ Ինչպիսի՜ հիմարություն։ Արծաթեղենը, կահ-կարասին, գինիները, կառքը, ձիերը, բոլորը աճուրդի պիտի հանվեն, իսկ ի՛նչ կստանան պարտատերերը։

— Եգե'ք վաղը,— ասաց Նյուսինգենը,— ես կկնամ դեսնելու այդ պոլորը, եֆ եթե հայդարարեն սնանգություն, թող գորցը կարկավորեն պարեգամաբար, ես ցեզ հանցնառարում եմ առաջարկել խելացի մի գին` գահ-գարասու համար և կնգել բայմանագիր...

— Այդ կարելի է գլուխ բերել,— ասաց միջնորդը։— Այս առավոտ իսկ գնացեք այնտեղ, դուք կգտնեք Ֆալեի կոմպանյոններից մեկին` հայթայթիչների հետ միասին, որոնք ուզում են նախապատվության իրավունք ստանալ։ Բայց Ֆալեի անունով նրանց վաճառագրերը տիկին դը Վալ-Նոբլի մոտ են գտնվում։

Բարոն դը Նյուսինգենն իսկույն իր ծառայողներից մեկին ուղարկեց իր նոտարի մոտ։ Ժակ Ֆալեն Նյուսինգենի հետ խոսել էր այդ տան մասին, որ կարժենար ամենաշատը վաթսուն հազար ֆրանկ, և բարոնն ուզում էր անմիջապես դառնալ դրա սեփականատերը, որպեսզի իրեն ապահովի վարձակալական բոլոր իրավունքները։

Գանձապահը (ազնի՜վ մարդ) եկավ իմանալու, թե իր տերը որևէ բան կորցնո՞ւմ է Ֆալեի սնանկացումից։

— Ընդհագառակը, իմ ազնիֆ Վոլֆգանգ, ես եդ եմ սդանում իմ հարյուռ հազառ ֆռանգը։

— Իսգ ինչբե՞ս։

— Է՜, ես գունենամ այն պոկրիկ դունը, որ մի տառուց ի վեր այդ խեղչ Ֆալեն բադրաստում էր իր սիռուհու համար։ Ես պոլորը կունենամ` բարդադերերին առաջարկելով հիսուն հազար ֆռանգ, և Գառտոն, իմ նոդարը, կսդանա իմ հռամանը դան մասին, որոֆհետեֆ սեպականադերը նեխ դռության մեչ է... Ես այդ կիդեի, պայց գլուխս տեխը չէր։ Կիչ ժամանագից հեդո իմ աստվացային Էսդերը պիտի աբրի պոկրիկ մի բալատում... Ֆալեն ինձ ցույց է դվել, դա մի հռաշալիք է, և երգու կայլ է հեռու այսդեղից... Դա ինց շադ հառմար է։

Ֆալեի սնանկացումը ստիպում էր բարոնին գնալ Բորսա. բայց նա չէր կարող թողնել Սեն-Լազար փողոցը` առանց լինելու Տեբու փողոցում. նա տանջվում էր արդեն, որ մի քանի ժամ չէր տեսել Եսթերին. նա կուզենար, որ այդ աղջիկը միշտ իր կողքին լիներ։ Այն օգուտը, որ նա հույս ուներ ձեռք բերել բանկային մի միջնորդի ավարից, թեթևացնում էր իր ծախսած չորս հարյուր հազար ֆրանկի կորուստը։

Հիացած այն մտքից, որ իր հռեշդակին պիտի հաղորդի Տեբու փողոցից Սեն-Ժորժ փողոցը տեղափոխվելու մասին, ուր Եսթերն ապրելու էր մի պոկրիկ բալատում, որտեղ վերհուշերն այլևս չպիտի խանգարեին իրենց երջանկությանը, սալահատակը փափուկ էր թվում բանկիրի ոտքերի տակ, և նա քայլում էր երիտասարդի պես` երիտասարդական երազանքներով տարված։ Տրուա-Ֆրեր փողոցի շրջադարձին, երբ իր երազներով տարված` քայլում էր փողոցի մեջտեղով, հանկարծ երևաց Եվրոպան` այլայլված դեմքով։

— Ո՞ւռ ես կնում,— հարցրեց բարոնը։

— Է՛հ պարոն, գալիս էի ձեզ մոտ։ Դուք երեկ շատ իրավացի էիք։ Ես հիմա եմ հասկանում, որ խեղճ տիկինը պետք էր թույլ տար, որ մի քանի օրով իրեն բանտ նետեին։ Բայց կանայք մի՞թե դրամական գործերից բան են հասկանում… Երբ տիկնոջ պարտատերերն իմացան, որ նա վերադարձել է իր տունը, բոլորը թափվեցին մեզ վրա, ինչպես ավարի վրա... Երեկ, երեկոյան ժամր յոթին, պարո՛ն, եկան և մեր դռանը փակցրին սոսկալի հայտարարություններ` շաբաթ օրը կայքը վաճառքի հանելու մասին... Բայց այդ դեռ ոչինչ... Տիկինը, որ համակ բարություն է, գիտեք, մի ժամանակ կամեցել էր ծառայություն մատուցել այն հրեշ մարդուն։

— Ի՞նչ հռեշ։

— Դե՛, նրա՛ն, որին սիրում էր, այդ դ’Էտուրնիին։— Օ՜, նա շնորհալի էր, բայց խաղամոլ էր, ահա բոլորը։

— Նա խախում էր նշան արաց խախակարտերով...

— Հետո՛ ինչ, իսկ դո՞ւք…— ասաց Եվրոպան,— դուք ի՞նչ եք անում Բորսայում։ Բայց, թողեք խոսեմ։ Մի անգամ, երբ Ժորժն սպառնացել էր, որ կցրի իր ուղեղը, տիկինն իր ամբողջ արծաթեղենը, իր գոհարեղենը, որ պարտքով էին վերցված, դնում է գրավատուն։ Իմանալով, որ տիկինը ինչ-որ բան տվել է պարտատերերից մեկին, բոլոր մյուսները եկան նրա մոտ և բաղնիք սարքեցին... Նրան սպառնում են. Ուղղիչ... Ձեր հրեշտակն այդ նստարանի վրա՜... Նույնիսկ կեղծամի մազերը բիզբիզ կկանգնեն։ Նա աղեկտուր լալիս է, ասում է, որ կգնա և իրեն գետը կնետի... Օ՜, նա կանի այդ։

— Եդե ես ցեզ մոտ գամ, ուռեմն մնաս պարով Պորսա,— գոչեց բարոնը։— Բայց այժմ անհնար է, որ ես այնդեղ չկնամ, որովհետև այնդեղ մի պան պիդի վասդակեմ նրա համար... կնա՛ նրան հանգստացնելու, ես կվչարեմ նրա բարտքերը և կգամ նրա մոդ ժամ չոռսին, պայց, Իշենի՛, ասա նրան, nր ինց մի կիչ սիռի...

— Ինչպե՛ս թե մի քիչ, շա՜տ. իմացե՛ք… պարոն, միայն առատաձեռնությամբ կարելի է նվաճել կանանց սիրտը... Իհարկե, դուք գուցե տնտեսեիք մի հարյուր հազար ֆրանկ, թողնելով, որ նա բանտ գնա։ Բայց այդպիսով երբեք չէիք տիրանա նրա սրտին... Նա ինձ այդպես էլ ասում էր. «Բարոնը, իսկապես, մեծ սրտի տեր է, իրոք առատաձեռն... նա գեղեցիկ հոգի ունի»։

— Չի՞շդ ես ասում, Իշենի, այդպե՞ս ասաց,-բացականչեց բարոնը։

— Այո, պարոն, հենց ինձ։

— Ահա քեզ դասը լուիդոռ...

— Շնորհակալ եմ... Բայց նա հիմա արտասվում է, նա երեկվանից լացել է այնքան, որքան սրբուհի Մագդաղինեն մի ամսում... Նա՛, որին սիրում եք, հուսահատության մեջ է, և այն էլ այն պարտքերի համար, որ ինքը չի արել։ Օ՜, այդ երիտասարդ տղամարդիկ, նրանք այնպե՜ս են պլոկում կանանց, ինչպես կանայք` ծերունիներին...

— Կանայք պոլորն այդբես են... Խոսդանալ... է՛հ, երպեք հառկավոր չէ խոսդանալ... թո՛խ էլ ոչինչ չսդորագրի։ Ես կվչարեմ, պայց եթե նա էլի մի սդորագրություն տա... Ես...

— Ի՞նչ կանեիք,— ասաց Եվրոպան, կոտրատվելով։

— Ասդվաց իմ, ես ոչ մի իշխանություն չունեմ նրա վրա... Ես պիդի զպախվեմ նրա մանր գորցերով... Կնա՛, կնա՛, մխիտարիր նրան և ասա, որ մի ամսից հետո նա պիդի աբրի մի պոկրիկ բալատում։

— Դուք, պարոն, խոշոր եկամուտներ բերող ներդրումներ եք կատարել մի կնոջ սրտում։ Գիտե՞ք... Ես ձեզ երիտասարդացած եմ գտնում, ե՛ս, որ միայն սպասուհի եմ, և հաճախ եմ տեսել այդ զարմանալի երևույթը... Դա երջանկությունն է... Երջանկությունն ունի մի որոշ փայլ... Ձեր կատարած ծախսերի համար մի՛ ափսոսացեք... Դուք կտեսնեք, թե դրանք ինչ կբերեն։ Նախ, ես այդ ասացի տիկնոջը, նա հետիններից ամենահետինը կլինի, մի քած, եթե ձեզ չսիրի, չէ՞ որ դուք նրան դժոխքից եք դուրս քաշում։ Հենց որ նա այլևս հոգսեր չի ունենա, դուք նոր կճանաչեք նրան։ Խոսքը մեր մեջ, ես կարող եմ ձեզ խոստովանել, գիշերը, որ նա այդքան լալիս էր... ի՞նչ կարող ես անել, պետք է ակնածել այն տղամարդուց, որը մեզ պահելու է... Նա չէր համարձակվում ձեզ ասել այդ բո¬լորը... նա ուզում էր փախչել...

— Պախչե՜լ,— բացականչեց բարոնը` վախեցած այդ մտքից։— Պայց, Պորսա՜ն, Պորսա՜ն, կնա՛, կնա՛, ես չեմ մդնի... Պայց, թոխ ես նռան դեսնեմ լուսամուդում... Նրա դեսքը ինց ուժ կդա...

Եսթերը ժպտաց պարոն դը Նյուսինգենին, երբ նա անցավ տան առջևից, և բարոնը հեռացավ` ինքն իրեն ասելով.

«Նա հռեշդակ է»։

Ահա թե ինչ հնարներով Եվրոպային հաջողվեց հասնել այդ անհնարին արդյունքին։ Ժամը երկու և կեսին Եսթերը հագնվեց այնպես, ինչպես հագնվում էր Լյուսիենին սպասելիս. նա հմայիչ էր. այդ նկատելով, Պրյուդանսը ասաց` նայելով լուսամուտից.

— Ահա՛ պարոնը։

Խեղճ աղջիկը նետվեց դեպի լուսամուտը, կարծելով, թե Լյուսիենին է տեսնելու, բայց տեսավ Նյուսինգենին։

— Ա՜հ դու, ինչպիսի՜ ցավ ես ինձ պատճառում։

— Ուրիշ միջոց չկար, որպեսզի դուք ցույց տայիք, թե իբր ուշադիր եք մի խեղճ ծերունու հանդեպ, որը պիտի վճարի ձեր պարտքերը,— պատասխանեց Եվրոպան,— չէ՞ որ բոլոր այդ պարտքերր պիտի վճարվեն։

— Ի՞նչ պարտքեր,— բացականչեց խեղճ արարածը, որը սոսկ մտածում էր պահելու իր սերը, որ ահարկու ձեռքեր ուզում էին խլել նրանից։

— Այն պարտքերը, որ պարոն Կարլոսն է սարքել տիկնոջ համար։

— Ինչպե՞ս թե։ Ահա արդեն մոտ չորս հարյուր հիսուն հազար ֆրանկ,— բացականչեց Եսթերը։

— Դուք դեռ ունեք հարյուր հիսուն հազար ֆրանկի պարտք։ Բայց բարոնը շատ լավ ընդունեց այդ բոլորը… Նա ձեզ այստեղից հանելու է, և պիտի տեղավորի մի պոկրիկ բալատում... Հավատացե՛ք ինձ, դուք բնավ դժբախտ չեք։ Եթե ես լինեի ձեր տեղը, քանի որ դուք ամուր կապել եք այդ մարդուն, Կարլոսի պահանջները բավարարելուց հետո ես կստիպեի, որ բարոնն ինձ նվիրեր մի տուն և ռենտա ապահովեր։ Տիկինը, իհարկե, ամենագեղեցիկ կինն է, որ երբևէ տեսել եմ, և ամենից գրավիչը. բայց տգեղությունն այնպես շո՜ւտ է գալիս… Ես թարմ էի ու գեղեցիկ, իսկ տեսեք ի՜նչ եմ դարձել... Ես քսաներեք տարեկան եմ, գրեթե տիկնոջ տարիքին, մինչդեռ տասը տարով ավելի մեծ եմ երևում... Բավական է միայն մի՛ հիվանդություն... Դե՛, ով որ Փարիզում տուն և ռենտա ունի, նա փողոցում մեռնելու վախ չունի...

Եսթերն այլևս չէր լսում Եվրոպա-Էժենի-Պրյուդանս-Սերվիենին։ Ապականության հանճարով օժտված մարդու կամքը, այսպիսով, Եսթերին նորից էր սուզել տիղմի մեջ նույն ուժով, ինչ ուժով նրան այնտեղից դուրս էր քարշել։ Միայն նրանք, ովքեր ճանաչում են սերն իր անսահմանությամբ, գիտեն, որ անկարելի է զգալ սիրո երանությունները` առանց ընդունելու նրա առաքինությունները։ Լանգլադ փողոցի ողորմելի բնակարանում տեղի ունեցած տեսարանից հետո Եսթերն ամբողջապես մոռացել էր իր նախկին կյանքը։ Այդ օրվանից հետո նա ապրել էր խիստ առաքինի, Լյուսիենի նկատմամբ տածած իր սիրո մեջ մեկուսացած։ Ահա թե ինչու, դիմադրությունից խուսափելու նպատակով, հմուտ ապականիչը տաղանդավոր կերպով նախապատրաստել էր ամեն ինչ այնպես, որ անձնվիրությունից մղված, խեղճ աղջկան ոչինչ չէր մնում անել, եթե ոչ իր համաձայնությունը տալ կատարված և կատարվելիք խարդախություններին։ Այդ խարդավանքը, որը խոսում էր ապականիչի գերազանցության մասին իր զոհերի նկատմամբ, ցույց էր տալիս, թե ինչ միջոցներով էր նա իրեն ենթարկել Լյուսիենին։ Ստեղծել ճակատագրական անհրաժեշտություններ, փորել ական, այն լցնել վառոդով և կրիտիկական րոպեին ասել. «Հենց որ գլուխդ շարժես, ամեն ինչ հօդս կցնդի»։ Առաջներում Եսթերը, տոգորված կուրտիզանուհիներին հատուկ բարոյականությամբ, բոլոր այդ սիրալիրությունները գտնում էր այնքան բնական, որ իր մրցակցուհիներից որևէ մեկին գնահատում էր նրանով, թե սա որքանով է ընդունակ հարկադրել տղամարդուն մեծ ծախսեր կատարելու։ Հարստություններ քայքայելը այդ արարածների գերազանցության նշանն է։ Կարլոսր, հենվելով Եսթերի վերհուշերին, սխալված չէր։ Ռազմական այդ խորամանկությունները, այդ ռազմավարությունները, որ հազար անգամ գործադրվել են ոչ միայն այդ կանանց, այլև վատնիչների կողմից, չէին խռովում Եսթերի հոգին։ Խեղճ աղջիկը զգում էր միայն իր ստորացումը։ Նա սիրում էր Լյուսիենին և դառնում բարոն դը Նյուսինգենի ճանաչված սիրուհին. ամեն ինչ դրանում էր։ Կեղծ իսպանացին էր դրամ վերցնում որպես կանխավճար, թե Լյուսիենն էր իր երջանկության շենքը բարձրացնում Եսթերի շիրմաքարի վրա, թե ավելի կամ պակաս հազարանոց տոմսեր էին արժենում ծեր բանկիրին բավականության սոսկ մի գիշերը, թե Եվրոպան էր ավելի կամ պակաս ճարպիկ հնարքներով բանկիրից դուրս կորզում մի քանի հարյուր հազար ֆրանկ, այդ ամենը բնավ չէր հուզում սիրահարված աղջկան, բայց ահա քաղցկեղը կրծում էր նրա սիրտը։ Նա հինգ տարի շարունակ ապրել էր անաղարտ հրեշտակի պես։ Նա սիրում էր, երջանիկ էր և ամենափոքր անհավատարմությունն իսկ չէր գործել։ Այդ գեղեցիկ, անարատ սերը հիմա պիտի աղտոտվեր։ Նա չէր համեմատում իր բերկրալի, մենավոր կյանքն այն ամոթալի գոյության հետ, որ հիմա պատրաստում էին նրա համար։ Այդ նրա մեջ ո՛չ հաշիվ էր և ո՛չ էլ բանաստեղծական հուզավառություն։ Նրան համակում էր անմեկին ու անհունորեն հզոր մի զգացում` սպիտակից նա դառնում էր սև, անա-րատից՝ արատավոր, ազնիվից՝ անազնիվ։ Իր սեփական կամքով դառնալով անբասիր` նա չէր կարող հանդուրժել բարոյական ապականությունը. ահա թե ինչու, նրա մտքով անցավ իրեն գցել լուսամուտից։ Մի խոսքով, Լյուսիենը սիրված էր անսահմանորեն, այնպիսի ուժով, որով կանայք հազվադեպ են սիրում տղամարդկանց։ Կանայք թեպետ ասում են, թե սիրում են, թեպետ հաճախ մտածում են, որ բոլորից շատ են սիրում, այնուամենայնիվ, պարում են, վալսում, կոկետություններ են անում այլ տղամարդկանց հետ, զարդարվում են դուր գալու համար, հավաքում տռփոտ հայացքների հունձքը. բայց Եսթերը, ոչինչ չզոհաբերելով, կատարել էր իսկական սիրո հրաշք։ Նա վեց տարի սիրել էր Լյուսիենին, ինչպես սիրում են դերասանուհիներն ու կուրտիզանուհիները, որոնք տիղմի և աղտեղության մեջ թավալված, ծարավի են ճշմարիտ սիրո վեհացնող զգացումների, ազնվության, անձնվիրության, խոնարհվում են նրա բացառիկության առաջ (հարկավոր չէ արդյոք մի նոր բառ հնարել արտահայտելու համար կյանքում այնքան հազվադեպ այդ գաղափարը)։ Հունաստանի, Հռոմի և Արևելքի անհետացած ժողովուրդները միշտ էլ ազատությունից զրկել են կնոջը. սիրող կինն ինքն է իրեն զրկում ազատությունից։ Այժմ արդեն հասկանալի է դառնում, թե ինչու Եսթերը մի տեսակ բարոյական հիվանդությամբ բռնվեց, երբ թողնելով այն կախարդական պալատը, ուր իր սիրո պոեմը, իր սիրո տոնն է կատարվել, մտնելու էր սառած մի ծերունու պոկրիկ բալատը։

Մղված երկաթյա ձեռքով, նա մինչև գոտին խրվել էր ստորության մեջ, նախքան կարողանար մտածել այդ մասին* բայց արդեն երկու օր էր, ինչ անձնատուր էր եղել խորհրդածու¬թյունների և սրտում մահվան սառնություն էր զգում։

«Մեռնել փողոցում» խոսքի վրա նա ընդոստ վեր կացավ և ասաց.

— Մեռնել փողոցո՞ւմ… Ո՛չ, ավելի շուտ մեռնել Սենում….

— Սենո՞ւմ… Իսկ պարոն Լյուսիե՞նը…— ասաց Եվրոպան։

Այդ մի խոսքը հարկադրեց Եսթերին վերստին փլվել իր բազկաթոռին, ուր քարացավ` աչքերը հառած գորգի մի ծաղկանկարին, ասես այնտեղ էին կենտրոնացել իր բոլոր մտքերը։ Ժամը չորսին, Նյուսինգենը իր հրեշտակին գտավ խորա¬սուզված մտորումների, խոհերի այն օվկիանում, որի վրա ծփում են կանանց մտքերը, և որտեղից նրանք դուրս են գա¬լիս այնպիսի խոսքերով, որ անըմբռնելի են այն մարդկանց, որոնք չեն նավարկել նրանց հետ միասին։

— Զֆաարդացրեք ցեր դեմկը,— ասաց բարոնը` նստելով նրա կողքին,— դուկ այլեֆս բարդկ չեք ունենա... Ես արդեն խոսել եմ Իշենիի հեդ, մի ամսից հեդո դուկ թոխնելու եք այս պնագարանր և աբրելու եք մի պոկրիկ բալատում... Օ՜, ի՜նչ սիռուն ցեռք է... Դվե՛ք համպուրեմ։ (Եսթերը թողեց, որ վերցնի իր ձեռքը, ինչպես շունն է տալիս թաթը)։ Ա՜խ, դուք դալիս եք ցեռքը, պայց ոչ սիրդը... Իսգ ես սիրդն եմ սիռում...

Այդ ասվեց այնպիսի անկեղծությամբ, որ դժբախտ Եսթերն աչքերը հառեց այդ մարդուն և խղճահարություն ար¬տահայտող այդ նայվածքը քիչ էր մնում խելքահան աներ ծերունուն։ Սիրահարվածները, ինչպես նահատակները, իրենց համարում են տառապանքի եղբայրներ։ Եվ աշխարհում համանման վշտերն են հիրավի իրար լավ հասկանում։

— Խե՜ղճ մարդ,— ասաց Եսթերը,— նա սիրում է։

Լսելով այդ խոսքը, բարոնը, չհասկանալով դրա իմաստը, գունատվեց, արյունը եռ եկավ նրա երակներում. նա յոթերորդ երկնքում էր։ Այդ տարիքում, միլիոնատերերը նման զգացումների համար վճարում են այնքան ոսկի, որքան պահանջում է կինը։

— Ես ցեզ սիռում եմ այնկան, որկան իմ ախչկան,— ասաց բարոնը,— եֆ ես այսդեխ զկում եմ,— հարեց նա` ձեռքը դնելով իր սրտին,— nր ես ցեզ ուզում եմ դեսնել միայն եռչանիկ։

— Եթե դուք համաձայն եք լինել միայն իմ հայրը, ես ձեզ որքա՜ն կսիրեի, ձեզ չէի լքի երբեք, և դուք կտեսնեիք, որ ես վատ կին չեմ, ո՛չ ծախու, ո՛չ շահասեր, ինչպես թվում եմ հիմա։

— Դուկ արել եք պոկրիկ կժություններ,— շարունակեց բարոնը,— ինչբես պոլոր սիռուն կանայք, ահա՛ պոլորը։ Այդ մասին այլեֆս չխոսենք։ Մեր գորցն է ցեզ համար պոխ վասդագել... Եռչանի՛կ եխեք. ես համացայն եմ մի կանի օր ցեր հայռը լինել, որոֆհետեֆ հասգանում եմ, nր ցեզ բեդկ է ընտելացնել իմ ոխորմելի դեսքին։

— Ճի՜շտ է…— բացականչեց Եսթերը` վեր կենալով և ցատկելով Նյուսինգենի ծնկներին` ձեռքը գցելով նրա վզին և հպվելով նրան։

— Չիշդ է,— պատասխանեց բարոնը` փորձելով ժպտալ։

Եսթերը համբուրեց նրա ճակատը, նա հավատաց անհնարին մի գործարքի՝ մնալ անարատ և տեսնել Լյուսիենին… Նա այնպես գգվեց բանկիրին, որ վերստին հիշեցրեց Տորպիլին։ Նա կախարդեց ծերունուն, որը խոստացավ քառասուն օր նրա նկատմամբ միայն հայրական զգացում տածել։ Այդ քա¬ռասուն օրն անհրաժեշտ էր Սեն-Ժորժ փողոցի տունր ձեռք բերելու և այն կարգի բերելու համար։ Հենց որ դուրս եկավ փողոց, բարոնն ասաց ինքն իրեն.

«— Ես ցանցարի մեգն եմ»։

Արդարև, եթե նա երեխա էր դառնում Եսթերի ներկայությամբ, ապա նրանից հեռու նա մտնում էր նորից գիշատչի իր մորթու մեջ, ինչպես Խաղամոլը վերստին սիրահարվում է Անժելիկին, երբ իր գրպանում ոչ մի գրոշ չի ունենում։

«-Վադնել գես միլիոն և դեռ չիմանալ, թե ինչբես են նրա սռունգները, այդ մեց դխմարություն է, պայց, պարեպախդաբար, ոչ nf այդ չի իմանալու»,— ասում էր նա քսան օր հետո։

Եվ նա ամեն անգամ հաստատ որոշումներ էր ընդունում` խզել հարաբերությունները մի կնոջ հետ, որի համար այդքան թանկ էր վճարել հետո, երբ լինում էր Եսթերի մոտ, այն ամբողջ ժամանակը, որ նրան էր հատկացնում, նա վատնում էր իրենց առաջին հանդիպմանը թույլ տված իր կոպտությունը դարմանելուն։

— Ես չեմ գարոխ,— ասում էր նա մի ամսից հետո,— հաֆիդենական հայռ լինել։

1829 թվականի դեկտեմբերին, Եսթերին Սեն-Ժորժ փողոցի փոքրիկ ապարանքում տեղավորվելու նախօրեին, բարոնը խնդրեց դյու Տիյեին այնտեղ բերել Ֆլորինին` ստուգելու համար, թե արդյոք ամեն ինչ ներդաշնակվում էր Նյուսինգենի հարստությանը, և մի պոկրիկ բալատ խոսքերը իրականացվե՞լ էին արվեստագետների կողմից, որոնց հանձնարարված էր այդ բույնը արժանի դարձնել թռչունին։ 1830 թվականի հեղափոխությունից առաջ եղած փարթամության բոլոր նրբերանգները գործադրվել էին` այն դարձնելու համար լավ ճաշակի մի տուն։ Ճարտարապետ Գրենտոն դրա մեջ տեսնում էր դեկորատորի իր վարպետության գլուխգործոցը։

Սանդուղքի աստիճանները փոխել-դարձրել էին մարմարե, ծեփը, կերպասները, ոսկեզօծումները, բոլորը կիրառված էին ճաշակով, ամեն ինչ, ամենափոքր մանրամասներից սկսած, գերազանցում էր այն ամենին, ինչ այդ ոճով ստեղծվել էր Փարիզում` Լյուդովիկոս XV-ի դարում։

— Ահա իմ երազը. այսպիսի տուն և առաքինություն,— ասաց Ֆլորինը ժպտալով։— Եվ ո՞ւմ համար ես անում այդ ծախսերը,— հարցրեց նա Նյուսինգենին։— Արդյոք մի կո՞ւյս է, որ երկնքից է ընկել։

— Մի կին է, nր բառցրանում է այնդեղ,— պատասխանեց բարոնը։

— Յուպիտերի հովեր առնելու մի առիթ է այդ ձեզ համար,— նկատեց դերասանուհին։— Եվ ե՞րբ պիտի տեսնենք նրան։

— Օ՜, այն օրը, երբ բնակարանամուտի խնջույքը սարքվի,— բացականչեց դյու Տիյեն։

— Ո՛չ շուդ...— ասաց բարոնը։

Հարկավոր կլինի մի կարգին մաքրվել, զուգվել-զարդարվել,— շարունակեց Ֆլորինը։— Օ՜, կանայք իրենց դերձա¬կուհիների ու վարսավիրների հոգին պիտի հանեն այդ երե-կոյի առթիվ... Իսկ ե՞րբ։

— Դերը ես չեմ։

— Ահավասի՜կ քեզ կին…— բացականչեց Ֆլորինը։— Օ՜ , ինչպե՜ս կուզեի տեսնել նրան…

— Ես նույնբես,— միամտորեն պատասխանեց բարոնը։

— Ինչպե՞ս, տո՛ւնը, կի՛նը, կահկարասի՛ն, ամեն ինչ նո՞ր պիտի լինի։

— Նույնիսկ բանկիրը,— ասաց դյու Տիյեն,— որովհետև իմ բարեկամը շատ երիտասարդացած է երևում ինձ։

— Բայց, գոնե մի պահ, նա պետք է դառնա քսան տարեկան,— ասաց Ֆլորինը։

1830 թվականի առաջին օրերին Փարիզում բոլորը խոսում էին Նյուսինգենի կրքի և նրա տան անզուսպ փարթամության մասին։ Ծաղրի առարկա դարձած խեղճ բարոնը, ոչ առանց հիմքի մոլեգնած, մի որոշում ընդունեց, որի մեջ ֆինանսիստի հաշվենկատ կամքը համընկնում էր նրա սիրտը ծվատող կատաղի կրքին։ Նա ցանկանում էր բնակարանամուտի տոնը կատարելուց հետո դեն շպրտել ազնիվ հոր զգեստը և ստա-նալ հատուցում իր կատարած այդքան զոհաբերությունների համար։ Մշտապես նահանջելով Տորպիլի դիմադրության առաջ` նա վճռեց իր ամուսնության գործր վարել նամակագրությամբ, որպեսզի նրանից ստանար ինքնագիր մի պար-տավորագիր։ Բանկիրներր վստահումեն միայն մուրհակներին։ Այդպես ուրեմն, գիշատիչը նոր տարվա առաջին օրերից մեկում վաղ վեր կացավ, փակվեց իր առանձնասենյակում և սկսեց շարադրել հետևյալ նամակը, գրված լավ ֆրանսերենով, որովհետև թեև նա վատ էր արտասանում, բայց շատ լավ էր գրում։

։«Թանկագին Եսթեր, իմ հոգու ծաղիկ և իմ կյանքի միակ երջանկություն, երբ ես ձեզ ասացի, որ ձեզ սիրում եմ այնպես, ինչպես սիրում եմ իմ աղջկան, ձեզ խաբում էի և խաբում ինքս ինձ։ Ես ուզում էի միայն այդ կերպ արտահայտել սրբությունն իմ զգացումների, որոնք չեն նմանվում այն զգացումներից և ոչ մեկին, որ համակում է տղամարդկանց, նախ` որովհետև ես ծեր եմ, և հետո... որովհետև երբեք չեմ սիրել։ Ես ձեզ այնպե՜ս եմ սիրում, որ եթե ձեզ համար վատնեի նույնիսկ իմ ամբողջ հարստությունը, դարձյալ իմ սերը չէր նվազի։ Եղե՛ք արդարամիտ. տղամարդկանց մեծ մասը ձեր մեջ հրեշտակ չէր տեսնի, ինչպես ես եմ տեսնում. իմ հայացքը երբեք չի ուղղվել դեպի ձեր անցյալը։ Ես ձեզ սիրում եմ այնպես, ինչպես սիրում եմ իմ դստեր` Ավգուստային, որն իմ միակ զավակն է, ինչպես կսիրեի իմ կնոջը, եթե կինս կարողանար ինձ սիրել։ Եթե երջանկությունը սիրահարված ծերունու միակ արդարացումն է, համաձայնեցեք, որ ես ծիծաղելի դեր եմ խաղում։ Դուք դարձել եք իմ սփոփանքը, իմ ծերունական օրերի բերկրանքր։ Դուք լավ գիտեք, որ քանի ես կենդանի եմ, դուք երջանիկ կլինեք, որքան երջանիկ կարող է լինել կինը. դուք լավ գիտեք նույնպես, որ իմ մահից հետո դուք կլինեք այնքան հարուստ, որ շատ ու շատ կանայք կնախանձեն ձեր բախտին։ Այն օրվանից, երբ երջանկություն ունեցա ձեզ հետ խոսելու, իմ բոլոր գործարքներում եկամուտի ձեր մասն ունեք և ձեր անվամբ հաշիվ է բացված Նյուսինգեն բանկում։ Մի քանի օրից հետո դուք կմտնեք մի տուն, որը վաղ թե ուշ ձերը կլինի, եթե այն ձեզ դուր գա։ Ասացեք, այնտեղ նույնպե՞ս ինձ կընդունեք որպես ձեր հորը, թե՞ ես, վերջապես, պիտի երջանկանամ... Ներեցեք ինձ, որ ձեզ գրում եմ այսպես որոշակի. գիտեք, երբ ձեզ մոտ եմ լինում, արիությունը լքում է ինձ, ես չափազանց խոր եմ զգում ձեր իշխանությունը ինձ վրա։ Ես մտադրություն չունեմ ձեզ վիրավորելու, ուզում եմ միայն ձեզ ասել, թե որչափ եմ տանջվում, և թե որքան դաժան բան է սպասումը իմ տարիքում, երբ յուրաքանչյուր անցնող օրն իր հետ տանում է իմ հույսերն ու երանությունները։ Բացի այդ, իմ վարմունքի փափկանկատությունն իմ մտադրությունների անկեղծության երաշխիքն է։ Երբևէ ես վարվե՞լ եմ որպես մի պարտատեր։ Դուք ասես միջնաբերդ լինեք, իսկ ես արդեն երիտասարդ չեմ։ Պատասխանելով իմ գանգատներին` դուք ասում եք, որ հարցը վերաբերում է ձեր կյանքին, և ես ձեզ հավատում եմ, երբ ձեզ լսում եմ. բայց երբ մենակ եմ լինում, ես անձնատուր եմ լինում մահացու վշտերի, տարակուսանքների և մեզ երկուսիս համար անպատվաբեր կասկածների։ Դուք ինձ թվացել եք նույնքան բարի ու անբիծ, որքան գեղեցիկ եք. բայց դուք հաճույք եք զգում կործանել իմ այդ համոզմունքը։ Ինքնե՛րդ դատեցեք։ Դուք ասում եք, որ ձեր սրտում կիրք ունեք, անագորույն մի կիրք, և մերժում եք ինձ վստահել անունն այն մարդու, որին սիրում եք… Մի՞թե դա բնական է։ Դուք բավականին ուժեղ մի մարդու դարձրել եք այնքան թույլ մի մարդ… Տեսեք, թե ուր եմ հասել։ Ես ստիպված եմ ձեզ հարցնել, թե ի՞նչ ապագա է սպասում իմ կրքին, երբ արդեն հինգ ամիս է անցել։ Նմանապես պետք է, որ ես իմանամ, թե ինչ դեր պիտի խաղամ ձեր առանձնատան բացման հանդեսին։ Փողը ինձ համար ոչինչ է, երբ հարցը վերաբերում է ձեզ. բայց ես այնքան հիմար չեմ, որ պարծենամ, թե արհամարհում եմ փողը։ Եթե իմ սերն անեզր է, իմ հարստությունը, սակայն, անսահման չէ, և ես այն թանկ եմ գնահատում միայն հանուն ձեզ։ Արդ, եթե ամբողջ ունեցածս ձեզ նվիրելով, ես, նվաստս, կարողանայի արժանի լինել ձեր սիրույն, այդ դեպքում ես կնախընտրեի լինել աղքատ, բայց ձեզնից սիրված, քան լինել հարուստ, բայց արհամարհված։ Դուք այնպես եք փոխել ինձ, իմ թանկագին Եսթեր, որ այլևս անճանաչելի եմ դարձել. ես վճարեցի տասը հազար ֆրանկ Ժոզեֆ Բրիդոյի մի նկարի համար, որովհետև դուք ինձ ասացիք, որ նա տաղանդավոր մարդ է, բայց չճանաչված։ Վերջապես, հանդիպածս բոլոր մուրացկաններին հինգ ֆրանկ ողորմություն եմ տալիս ձեր անունից։ Այդպես ուրեմն, ի՞նչ է խնդրում խեղճ ծերունին, որն իրեն համարում է ձեր պարտապանը, երբ դուք պատիվ եք անում նրանից որևէ բան ընդունելու. նա միայն հույս է աղերսում և ինչպի՜սի հույս, տե՜ր Աստված։ Չէ՞ որ դա ավելի շուտ համոզմունք է, որ դուք երբեք ինձ չեք պարգևի ավելին, քան իմ սերն է վերցնելու։ Բայց իմ սրտի կրակը կօգնի ձեր անողոք խաբկանքներին։ Դուք տեսնում եք, որ ես պատրաստ եմ ենթարկվելու բոլոր այն պայմաններին, ինչ ներկայացնելու եք իմ երջանկությանը, իմ համեստ բերկրանքին, բայց, գոնե, ասացեք ինձ, որ այն օրը, երբ դառնաք ձեր տան լիակատար տիրուհին, դուք կընդունե՞ք սիրտն ու նվիրվածությունն այն մարդու, որ իր կյանքի մնացած օրերին իրեն անվանում է ։։։։։։։։։։։։։։։։։։։Ձեր ստրուկը` ։։։։։։։։։։։։։։։։։։Ֆրեդերիկ դը Նյուսինգեն»։

— Է՜, ինձ ձանձրացնում է միլիոններով այդ պուտուկը,— բացականչեց Եսթերը, որի մեջ նորից կենդանացավ կուրտիզանուհին։ Նա վերցրեց սիրագիրի թուղթ, ամբողջ լայնությամբ, որքան կարող էր տեղավորվել էջի վրա, գրեց այն հռչակավոր ֆրազը, որն առած է դարձել` ի փառս Սկրիբի. Վերցրե՛ք իմ արջը։ Քառորդ ժամ հետո, խղճի խայթ զգալով, Եսթերը գրեց հետևյալ նամակը.

։։։։։։։։։։։։«Պարոն բարոն, ։Ոչ մի ուշադրություն մի դարձրեք այն նամակին, որ ստացել եք ինձնից. դա երիտասարդական խենթության նոպայի արդյունք էր. ուստի ներեցեք, պարոն, մի խեղճ աղջկա, որ պարտավոր է ստրկուհի լինել։ Սկսած այն օրվանից, երբ ինձ տվին ձեր ձեռքը, ես որոշակի զգացի իմ դրության ստորությունը։ Դուք վճարել եք, ես պարտք եմ։ Չկա ավելի սրբազան բան, քան պատվազրկության պարտքերը։ Ես իրավունք չունեմ կյանքի հետ հաշիվս փակել` նետվելով Սենը։ Միշտ կարելի է պարտքը վճարել այն սոսկալի դրամով, որը գոհացնում է միայն մի կողմին. ուստի դուք ինձ կգտնեք ձեր տրամադրության տակ։ Ես ուզում եմ սոսկ մի գիշերվա մեջ վճարել բոլոր գումարները, որ ներդրված է ի հաշիվ ճակատագրական այդ պահի, և համոզված եմ, որ ինձ հետ մի ժամը կարժենա միլիոններ, մանավանդ, որ այդ կլինի միակը, վերջին ժամը։ Հետո, ես պարտահատույց եղած կլինեմ և կկարողանամ կյանքից հեռանալ։ Պարկեշտ կինը հույս ունի վեր բարձրանալ իր անկումից, բայց մեզ նմանները չափազանց ցած են ընկնում։ Դրա համար էլ իմ վճիռը հաստատուն է, և ես ձեզ խնդրում եմ պահել այս նամակը, որը վկայելու է, թե ինչի համար մահացավ նա՛, որը մի օրով իրեն անվանում է ։։։։։։Ձեր սպասուհին` ։։։։։։։Եսթեր»։

Եսթերը զղջաց, որ ուղարկեց այդ նամակը։ Տասը րոպեից հետո նա գրեց երրորդ նամակը։ Ահավասիկ այն.

։«Ներողությո՛ւն, թանկագին բարոն, դարձյալ ես եմ գրողը։ Ես չեմ կամեցել ո՛չ ծիծաղել ձեզ վրա և ո՛չ էլ վիրա¬վորել ձեզ. ուզում եմ միայն ձեզ ստիպել խորհրդածելու այս պարզ դատողության վրա. եթե մենք մնանք հոր ու աղջկա հարաբերությամբ, դուք կունենաք հանդարտ, բայց հուսալի ուրախություններ, իսկ եթե պահանջեք պայմանի կատարումը, դուք պիտի ողբաք ինձ վրա։ Ես չեմ ուզում այլևս ձեզ ձանձրացնել. այն օրը, երբ դուք հաճույքը պիտի գերադասեք եր¬ջանկությունից, ինձ համար կլինի վերջին օրը։ ։։։։։։։։Ձեր դուստր` ։։։։։։։։։Եսթեր»։

Հենց որ բարոնն ստացավ առաջին նամակը, նրան պա¬տեց ցասման այնպիսի սարսուռ, որը կարող էր սպանել միլիոնատերին։ Նա նայեց հայելու մեջ և զանգ տվեց.

— Լոկա՜նք ոտգերի համար,— բղավեց նա իր նոր սպասավորին։

Երբ նա ոտքերի լոգանք էր ընդունում, եկավ երկրորդ նամակը. նա այն կարդաց և գիտակցությունը կորցրած` ընկավ։ Միլիոնատերին պառկեցրին անկողին. երբ ֆինանսիստն ուշքի եկավ, տիկին դը Նյուսինգենը նստած էր մահ¬ճակալի սնարի մոտ։

— Այդ աղջիկն իրավացի է,— ասաց կինը։— Ինչո՞ւ եք ուզում սերը գնել... Մի՞թե այդ ծախվում է շուկայում։ Տեսնենք ձեր նամակը։

Բարոնը տվեց իր նամակի սևագրությունը, տիկին դը Նյուսինգենը ժպտալով կարդաց։ Եկավ երրորդ նամակը։

— Զարմանալի աղջիկ է,— բացականչեց բարոնուհին, այդ վերջին նամակը կարդալուց հետո։

— Ի՞նչ անել, դիկին,— հարցրեց բարոնն իր կնոջը։

— Սպասե՛լ։

— Սբասե՜լ,— ասաց բարոնը...— Պնությունը անկուդ է...

— Լսեցեք, սիրելիս,— ասաց բարոնուհին,— դուք ի վերջո ինձ հետ սկսել եք լավ վերաբերվել, և ես ուզում եմ ձեզ մի բարի խորհուրդ տալ։

— Դուկ լաֆ կին եք...— ասաց բարոնը…— Բարդկեր արեք, ես կվչարեմ...

— Այն, ինչ որ ձեզ հետ պատահեց այդ աղջկա նամակներն ստանալիս, կնոջն ավելի է հուզում, քան վատնված միլիոնները և կամ բոլոր սիրային նամակները, որքան էլ գեղեցիկ լինեն դրանք, ջանացեք, որ նա անուղղակի ճանապար¬հով իմանա ձեր դրության մասին, թերևս տիրանաք նրան... ոչ մի խղճահարություն, նա դրանից չի մեռնի,— ասաց բարոնուհին` ոտքից մինչև գլուխ չափելով ամուսնուն։ Տիկին դը Նյուսինգենը ամենափոքր պատկերացում իսկ չուներ կուրտիզանուհիների բնության մասին։

«Դիկին դը Նիսինգենը ինչկա՜ն խելոկ է»,— ասաց բարոնը յուրովի, երբ կինը նրան մենակ թողեց։

Բայց բանկիրը որքան ավելի էր հիանում բարոնուհու հենց նոր տված նրբամիտ խորհրդով, նույնքան նվազ էր հասկանում, թե ինչ կերպ կարող էր օգտվել դրանից, և նա ոչ միայն իրեն բթամիտ էր համարում, այլև այդ ինքն իրեն խոստովանում էր։

Փողատեր մարդու բթամտությունը, թեև համարյա առած է դարձել, այնուամենայնիվ, հարաբերական է։ Մեր մտավոր ունակությունների հետ տեղի է ունենում նույնը, ինչ մեր ֆիզիկական հնարավորությոլնների հետ։ Պարողի ուժը ոտքերի մեջ է, դարբնինը՝ ձեռքերում, շուկայի բեռնակիրը մարզվում է ծանրություն կրելու մեջ, երգիչը մշակում է ձայնալարերը, իսկ դաշնակահարը` ամրացնում է ձեռքի դաստակը։ Բանկիրը վարժվում է համակցել գործերը, դրանք ուսումնասիրել, շարժման մեջ դնել շահագրգռվածությունները, ինչպես վոդևիլիստը համակցում է դրությունները, ուսումնասիրում թեման, շարժման մեջ դնում գործող անձանց։ Չի կարելի բարոն դը Նյուսինգենից պահանջել սրամիտ դատողություն, ինչպես չի կարելի պոետական պատկերներ փնտրել մաթեմատիկոսի դատողությունների մեջ։ Որևէ դարաշրջանում կարելի է հանդիպել ոչ քիչ թվով այնպիսի պոետների, որոնք հավասար չափով հայտնի են արձակում, կամ թե հասարակության մեջ հռչակվել են իրենց սրամտություններով` ինչպես տիկին Կորնյուելը։ Բյուֆոնը թանձրամիտ էր, Նյուտոնը երբեք չի սիրել, լորդ Բայրոնը միայն իրեն է սիրել, Ռուսոն մռայլ էր և գրեթե խելագար, Լաֆոնտենը` մտացրիվ։ Մարդու մեջ հավասարաչափ բաժանված կենսական ուժը ստեղծում է հիմարներ կամ համատարած միջակություն. անհավասար բաժանված լինելով, այդ ուժը ծնում է ծայրահեղություններ, որոնց սովորաբար հանճար անունն են տալիս, և եթե նա տեսանելի լիներ, այլանդակություն կթվար։ Նույն օրենքին է ենթակա նաև մարմինը. կատարյալ գեղեցկությանը գրեթե միշտ ուղեկցվում է սառնությունը կամ հիմարությունը։ Թող Պասկալը լինի մեծ մաթեմատիկոս և միաժամանակ մեծ գրող, Բոմարշեն` խոշոր գործարար, Զամեն` նրբամիտ պալատական, այդ հազվագյուտ բացառությունները սոսկ հաստատում են կանոնը մարդկային մտքի յուրահատուկ առանձնահատկությունների մասին։ Այդպես էլ շահադիտական հաշվարկումների ոլորտում բանկիրը զարգացնում է նույնքան խելք, ճարպկություն, նույնքան ունակություններ, որքան ճարպիկ դիվանագետը` պետական շահերի ոլորտում։ Եթե բանկիրն աչքի ընկնող ընդունակություններով է օժտված, իր աշխատասենյակից դուրս նա նույնպես մեծ մարդ է։

Նյուսինգենը` իշխան դը Լինյով, Մ ազարինիով կամ Դիդրոյով բազմապատկված, մարդկային գրեթե անհնարին մի բանաձև է, բայց և այնպես, իր ժամանակին նա անվանվել է Պերիկլես, Արիստոտել, Վոլտեր և Նապոլեոն։ Կայսրական արևի փայլը չպետք է մթագնի հասարակ մարդուն. կայսրը օժտված էր հմայքով, նա զարգացած էր ու սրամիտ։ Պարոն դը Նյուսինգենը, որը սոսկ բանկիր էր, հաշիվներից դուրս զուրկ էր որևէ հնարամտությունից և բանկիրների մեծամասնության նման հավատում էր միայն իրական արժեքներին։ Արվեստների հարցում փողը ձեռքին նա խելամտորեն դիմում էր էքսպերտներին, բոլոր դեպքերում հրավիրում էր լավագույն ճարտարապետին, լավագույն վիրաբույժին, նկարների, արձանների ամենահմուտ գիտակին, ամենաճարտար հավատարմատարին, երբ հարկավոր էր լինում տուն շինել, հետևել իր առողջությանը, ձեռք բերել հազվագյուտ իրեր կամ կալվածք։ Բայց, քանի որ չկա երդվյալ էքսպերտ սիրա¬յին ինտրիգներում, ոչ էլ գիտակ` կրքերի հարցում, բանկիրն անհաջողության է հանդիպում սիրո մեջ և չգիտե ինչպես վարվել կնոջ հետ։ Ուստի, Նյուսինգենն ավելի լավ բան չէր կարող մտածել, քան այն, ինչ արդեն արել էր` փող տալ մի որևէ Ֆրոնտենի, արական թե իգական սեռի, որպեսզի նա գործի կամ մտածի իր փոխարեն։ Միայն տիկին դը Սենտ-Էստևը կարող էր դիմել այն միջոցին, որ առաջարկել էր բարոնուհին։ Բանկիրը դառնորեն ափսոսաց, որ գժտվել է արդուզարդի նողկալի վաճառուհու հետ։ Եվ չնայած դրան, վստահ իր գանձարկղի մագնիսականությանը և Գարայի կողմից ստորագրված դեղատոմսերին, նա զանգահարեց սպասավորին և նրան հրամայեց գնալ Նյով-Սեն-Մարկ փողոց` այդ սոսկալի այրուն իր մոտ բերելու։ Փարիզում ծայրահեղություններն իրար են հանդիպում կրքերի շնորհիվ։ Մոլությունն այնտեղ մշտապես միացնում է հարուստին աղքատի հետ, մեծին՝ փոքրի հետ։ Կայսրուհին այնտեղ խորհրդակցում է օրիորդ Լընորմանի հետ։ Վերջապես, իշխանավորն այնտեղ, ամեն դարում, մշտապես, կարող է գտնել որևէ Ռամպոնոյի։

Նոր սպասավորը վերադարձավ երկու ժամից հետո։

— Պարոն բարոն,— ասաց նա,— տիկին դը Սենտ-Էստևը սնանկացել է։

— Ա՜, աֆելի լաֆ,— ասաց բարոնը խնդագին,— նա իմ ցեռկումն է։

— Ասում են, որ այդ պատվական կինը փոքր-ինչ սիրում էր թուղթ խաղալ,— շարունակեց սպասավորը։— Դրանից բացի, նա գտնվում է արվարձանային փոքրիկ թատրոնի մի դերասանիկի իշխանության տակ, որին, պատշաճության համար, իր սանիկն է համարում։ Ասում են, որ այդ կինը ընտիր խոհարարուհի է և հիմա աշխատանք է փնտրում։

«Երգրորդական դեսակի սադանայական այդ հանչարները դասը միջոց գիդեն պոխ վասդագելու, հադառ ձևերով ցախսելու համար»,— ասաց ինքն իրեն բարոնը, չտարակուսելով, որ իր մտքերը համընկնում են Պանուրգի մտքերին։

Նա նորից ուղարկեց իր սպասավորին` որոնելու տիկին դը Սենտ-Էստևին, որը եկավ միայն հետևյալ օրը։ Նոր սպասավորը, որին հարցաքննող Ասիան, այդ լրտեսուհուն հաղորդեց այն սարսափելի հետևանքների մասին, որ առաջացել էին բարոնի սիրուհու գրած նամակներից։

— Երևում է, որ պարոնը շատ է սիրում այդ կնոջը,— ասաց սպասավորը` ավարտելով իր խոսքը,— որովհետև քիչ էր մնում մեռներ։ Ես բարոնին խորհուրդ տվի չվերադառնալ նրա մոտ, որովհետև նրան այնտեղ փաղաքշելով խաբելու են։ Այդ կնոջ վրա, ասում են, բարոնն արդեն հինգ հարյուր հազար ֆրանկ է ծախսել, չհաշված Սեն-Ժորժ փողոցի առանձնատան համար ծախսածը։ Չէ՞ որ այդ կինը միայն փող է ուզում. միա՛յն փող։ Տիկին բարոնուհին պարոնի մոտից դուրս գալիս ասում էր ծիծաղելով. «Եթե այսպես շարունակվի, այդ աղջկա պատճառով ես կայրիանամ»։

— Սատանա՛ն տանի,— պատասխանեց Ասիան,— պետք չէ երբեք սպանել այն հավին, որը ոսկե ձվեր է ածում։

— Պարոն բարոնի հույսը միայն ձեր վրա է,— ասաց սպասավորը։

— Ա՜հ, ես գիտեմ կանանց վրա ազդել։

— Դե՛, ներ՛ս մտեք,— ասաց սպասավորը` խոնարհվելով այդ խորհրդավոր ուժի առջև։

— Սա ի՞նչ բան է,— ասաց կեղծ տիկին դը Սենտ-Էստևը` խոնարհ տեսքով մտնելով հիվանդի մոտ,— պարոն բարոն հետ ինչ-որ անախորժություննե՞ր են պատահել։ Ի՞նչ կարող ենք անել, ամեն մարդ մի թուլություն ունի։ Ես էլ դժբախտություններ կրեցի։ Երկու ամսում բախտի անիվը շուռ եկավ ի վնաս ինձ, և հիմա ես տեղ եմ փնտրում աշխատելու։ Մենք երկուսս էլ թեթևամիտ ենք եղել։ Եթե պարոն բարոնը ինձ տեղավորեր տիկին Եսթերի մոտ որպես խոհարարուհի, հանձին ինձ, նա կունենար անձնվերներից ամենաանձնվերին, և ես նրան շատ օգտակար կլինեի` հսկելով Էժենիին և տիկնոջը։

— Հառցը դրա մեչ չէ,— ասաց բարոնը։— Ես չեմ գարողանում տերը լինել, և ինց բդդացնում են ինչբես... — Մի հոլ,— ընդհատեց Ասիան։— Դուք եք խրախուսել ձեր թուլությամբ, հայրիկ, և աղջիկը իր բռի մեջ է հավաքել ձեզ... և հիմարացնում է։ Աստված արդարադատ է։

— Առդարադատ,— ասաց բարոնը։— Ես քեզ չեմ գանչել, որ պարոյախոսություն լսեմ...

— Բա՛հ, տղաս, մի փոքր բարոյախոսությունը վնաս չի տա։ Դա կյանքի աղն է մեզպեսների համար, ինչպես մոլորությունը` բարեպաշտների համար։ Լսեցեք, եղե՞լ եք առատաձեռն։ Վճարե՞լ եք նրա պարտքերը...

— Այո, վչարել եմ,— ասաց բարոնը խղճալիորեն։

— Այդ լավ է։ Դուք կալանքից ազատել եք նրա իրերը, այդ շատ լավ է, բայց ինքներդ դատեցեք, չէ՞ որ դա քիչ է. դրանով շատ բան չես անի. այդպիսի արարածները սիրում են շռայլորեն ծախսել...

— Ես նրա համառ բադրաստում եմ մի սյուբրիզ Սենտ-Շորշ պոխոցում, և նա այդ գիտե...— ասաց բարոնը։— Պայց ես չեմ ուզում հիմառ լինել։

— Դե՜ լավ, լքեցե՛ք նրան։

— Ես վախենում եմ, որ նա ինց պաց տողնի։

— Իսկ մենք, տղաս, ուզում ենք ուրեմն արդարացնել մեր փողերը,— պատասխանեց Ասիան։— Լսեցե՛ք։ Դուք, հոգիս, միլիոններ եք կորզել մարդկանցից։ Ասում են, որ դուք քսանհինգ միլիոն ունեք։

Բարոնը չկարողացավ զսպել ժպիտը։

— Ուրեմն, պետք է այդ միլիոններից մեկը ձեռքից բաց թողնել...

— Ես սիռով պաց կթողնեի,— պատասխանեց բարոնը,— պայց հենց nր մեգը պաց թողնեմ, երկրորդը կբահանչեն։

— Այո, ես հասկանում եմ,— պատասխանեց Ասիան,— դուք չեք ուզում Բ ասել, վախենալով, որ կհասնեք Ֆ-ին։ Բայց և այնպես, Եսթերը պարկեշտ կին է...

— Շա՜դ բարկեշդ աղչիկ,— բացականչեց բարոնը։— Նա համաձայն է տեղի տալու, պայց միայն որբես բարդկի հադուցում։

— Պարզ ասած, նա չի ուզում լինել ձեր սիրուհին, նա խորշանք է զգում։ Ես հասկանում եմ. այդ աղջիկը միշտ էլ հնազանդվել է իր քմայքներին։ Երբ միայն հրապուրիչ երի-տասարդ տղամարդկանց են ճանաչել, ծերունիներով չեն հետաքրքրվում… Դուք սիրուն չեք, հաստ եք, ինչպես Լյուդովիկոս XVIII-ը, և մի փոքր հիմարավուն, ինչպես բոլոր նրանք, ովքեր ընկնում են հարստության հետևից` փոխանակ կանանցով զբաղվելու։ Ուրեմն այդպես, եթե դուք չեք ափսոսում վեց հարյուր հազար ֆրանկ,— ասաց Ասիան,— ես հանձն եմ առնում նրան դարձնել այնպիսին, ինչպիսին դուք եք կամենում։

— Վեց հառյուր հազար ֆռա՜նգ...— բացականչեց բարոնը` թեթև մի ոստյուն գործելով։— Եսդերն առդեն ինց ֆրա մեգ միլիոն է նսդել...

— Երջանկությունն արժե մեկ միլիոն վեց հարյուր հազար ֆրանկ, իմ չաղ անառակ։ Դուք ինքներդ էլ ճանաչում եք մեր ժամանակում այնպիսի մարդկանց, որոնք մեկ կամ երկու միլիոնից ավելի են կերել իրենց սիրուհիների հետ։ Ես գիտեմ նույնիսկ այնպիսի կանանց, որոնք մարդու կյանքի հետ են խաղացել, որոնց համար տղամարդիկ իրենց գլուխն են կառափնարան տարել։ Դուք ճանաչում եք այն բժշկին, որը թունավորել է իր բարեկամին… Նա հարստության էր ձգտում, որպեսզի մի կնոջ երջանիկ դարձներ։

— Այո, չանաչում եմ. սակայն, տեև ես սիրահառվաց եմ, պայց դխմար չեմ. իսկ երբ դեսնում եմ Եսդերին, գարոխ եմ նրան դալ իմ դռամաբանակը...

— Լսեցե՛ք, պարոն բարոն,— ասաց Ասիան` ընդունելով Շամիրամի դիրքը,— ձեզ արդեն բավականին թափ են տվել։ Ես Սենտ-Էստևը չլինեմ, եթե չօգնեմ ձեզ, բանակցությունների մեջ, իհարկե, և գործը գլուխ չբերեմ։

— Լա՜ֆ... ես քեզ կվարցադրեմ։

— Կարծում եմ, որովհետև, ես ձեզ ցույց տվի, որ գիտեմ վրեժխնդիր լինել։ Բացի այդ, իմացեք, հայրիկ,— ասաց նա` բարոնին ուղղելով սարսափելի մի հայացք,— ես միջոցներ ունեմ համոզելու տիկին Եսթերին այնպիսի հեշտությամբ, ինչպիսի հեշտությամբ կտրում են մոմի պատրույգը։ Ես ճանաչում եմ այդ կնոջը։ Երբ այդ աղջիկը ձեզ երջանկացնի, դրանից հետո դուք առանց նրան այլևս չեք կարող ապրել։ Դուք ինձ լավ եք վճարել, դժվարությամբ տեղի տվիք, բայց ի վերջո ֆինանսավորեցիք, իսկ ե՛ս, ես կատարեցի իմ պարտքը։ Դե լա՛վ, լսեցե՛ք, մի գործարք եմ առաջարկում ձեզ։

— Դեսնե՛նք։

— Դուք ինձ որպես խոհարարուհի կտեղավորեք տիկնոջ մոտ, կվարձեք ինձ տասը տարով, տարեկան հազար ֆրանկ ռոճիկով և հինգ տարվա ռոճիկը կվճարեք սկզբից... որպես կանխավճար, ի՛նչ կա որ։ Հենց որ լինեմ տիկնոջ մոտ, ես կկարողանամ նրան համոզել զիջումներ անելու։ Օրինակի համար, դուք նրա համար սքանչելի մի արդուզարդ բերել կտաք տիկին Օգուստի վաճառատնից. նրան ծանոթ են տիկ¬նոջ ճաշակն ու սիրած տարազներր, և կհրամայեք, որ նոր կառքը դռան մոտ լինի ժամը չորսին։ Բորսայից հետո դուք կբարձրանաք նրա մոտ և նրա հետ միասին կգնաք զբոսնելու Բուլոնյան անտառում։ Այդպիսով, Եսթերը հրապարակով իրեն կճանաչի որպես ձեր սիրուհին, նա պարտավորված կլինի ամբողջ Փարիզի առաջ... Դրա համար, հարյուր հազար ֆրանկ։— Դուք կճաշեք նրա մոտ (ես գիտեմ այդ տեսակի ճաշեր պատրաստել), դուք նրան կտանեք ներկայացում, «Վարիետե», բեմամերձ օթյակը, և ամբողջ Փարիզն այն ժամանակ կասի. «Ահավասիկ ձեր անզգամ Նյուսինգենն իր սի¬րուհու հետ...»։ Դա շոյիչ է, այնպես չէ՞։ Բոլոր այս առավելությունները մտնում են առաջին հարյուր հազար ֆրանկի մեջ, ես բարի կին եմ։ Մի շաբաթ այդպես վարվելով` դուք շատ առաջ կգնաք։

— Ես կվչարեի հարյուռ հազառ ֆռանգ…

— Երկրորդ շաբաթում,— շարունակեց Ասիան, ձևացնելով, թե չի լսել այդ աղերսալից խոսքը,— տիկինը, առաջին այդ քայլերից հրապուրված, կվճռի թողնել իր փոքրիկ բնակարանը և տեղափոխվել այն առանձնատունը, որ դուք առաջարկում եք նրան։ Ձեր Եսթերը նորից կտեսնի աշխարհիկ հասարակությունը, նորից կգտնի իր նախկին բարեկամուհիներին, նա կուզենա փայլել, ընդունելություններ կազմակերպել իր պալատում։ Դա շատ բնական է… Դրա համար էլ` մի հարյուր հազար ֆրանկ։ Եվ ի՜նչ, դուք ձեր տանն եք։ Եսթերն անվանարկվում է… նա ձերն է։ Մնում է մի չնչին բան, որ դուք ուռեցնում եք, ծե՛ր փիղ։ (Տես ո՜նց է չռում աչքերն այս հաստ հրեշը)։ Ուրեմն այդպես, ես այդ ինձ վրա եմ վերցնում։ Ընդամենը չորս հարյուր հազար ֆրանկ… օ՜, իմ հաստլիկ, դու այդ գումարը բաց կթողնես միայն հաջորդ օրը… Ազնվություն է, չէ՞, ես քեզ ավելի եմ վստահում, քան դու ինձ։ Եթե ես համոզեմ տիկնոջը, որ իրեն հրապարակով ճանաչի ձեր սիրուհին, իրեն անվանարկի, վերցնի այն բոլորը, ինչ դուք նրան նվիրելու եք, թերևս հենց այսօր, դուք կհամոզվեք, որ ես կհարկադրեմ նրան ձեզ հանձնել նաև մեծ Սեն-Բեռնարի լեռնանցքը։ Իսկ այդ դժվարին գործ է, իմացե՛ք... Որպեսզի այնտեղ քարշ տաք ձեր հրետանին, նույնքան ճիգ է հար¬կավոր, որքան առաջին կոնսուլին` Ալպերում։

— Իսգ ինչո՞ւ...

— Նրա սիրտր սիրով լեցուն է, rasibus^[20], ինչպես ասում են ձեզ նման լատիներեն իմացողները,— պատասխանեց Ասիան։— Նա իրեն երևակայում է որպես Սաբայի թագուհին, որովհետև իրեն արդարացրել է այն զոհաբերություններով, որ կատարել է իր սիրեկանի համար... Դա մի ցնորք է, որ այդ տեսակի կանայք մտցնում են իրենց գլուխը։ Ա՜հ, սիրելիս, պետք է արդարացի լինել, դա գեղեցիկ բան է։ Եթե այդ քմա¬հաճ աղջիկը վշտից մեռներ, որովհետև ձեզ է պատկանել, ես բոլորովին չէի զարմանա, բայց մի բան է հանգստացնում ինձ, ես այդ ասում եմ ձեզ քաջություն ներշնչելու համար, նա ծախու աղջկա ամուր աստառ ունի։

— Քեզ մոդ,— ասաց բարոնը, որը խորունկ լռությամբ ու հիացմունքով լսում էր Ասիային,— կա անառագացնելու հանչար, ինչպես ինց մոդ՛ պանկային գորցում։

— Վճռվա՞ծ է, մա՛նչս,— վրա բերեց Ասիան։

— Համացայն եմ հիսուն հազառ ֆռանգ դալ, հառյուռ հազառի փոխարեն։ Եֆ ես կդամ հինգ հարյուռ հազառը` հախտանակի հաջորդ օրը։

— Դե՛ լավ, գնում եմ աշխատելու,— պատասխանեց Ասիան…— Ա՜հ, դուք կարող եք գալ,— հարեց Ասիան հարգան¬քով։— Տիկինը կդիմավորի պարոնին կատվի փաղաքշանքներով, և թերևս ուզենա հաճելի լինել նրան։

— Կնա՛, կնա՛, չանիկս,— ասաց բանկիրը` ձեռքերը շփելով։

Եվ այդ սոսկալի մուլատուհուն ժպտալուց հետո ինքն իրեն ասաց.

«Որքա՜ն լաֆ է շադ պոխ ունենալը»։

Նա ցատկեց մահճակալից, գնաց իր գրասենյակը և զվարթ հոգով նորից զբաղվեց իր անհամար գործերով։

Եսթերի համար չկար ավելի չարագույժ բան, քան Նյուսինգենի ընդունած վճիռը։ Խեղճ կուրտիզանուհին պաշտպանում էր իր կյանքը, պահելով իր հավատարմությունը Լյուսիենի նկատմամբ։ Այդքան բնական դիմադրությունը Կարլոսն անվանում էր սեթևեթանք։ Նման պարագաներում անհրաժեշտ բոլոր նախազգուշացումները կիրառելուց հետո Ասիան գնաց Կարլոսին հաղորդելու բարոնի հետ հենց նոր ունեցած խորհրդակցության մասին և հայտնեց նրան, թե ինչ օգուտ էր քաղել դրանից։ Այդ մարդու զայրույթը նույնքան սոսկալի էր, որքան ինքը. նա անմիջապես վարագույրներն իջեցրած կառքով եկավ Եսթերի մոտ, հրամայելով, որ կառքը կանգնի դարպասի կամարների տակ։ Բարձրանալիս կատաղությունից դեռևս ամբողջապես գունատ, այդ կրկնակի կեղծարարը կանգնեց խեղճ աղջկա դիմաց և նայեց նրան. Եսթերը կանգնած էր, բայց իսկույն ընկավ բազկաթոռին, ասես սրունքները փշրվեցին։

— Ի՞նչ է պատահել ձեզ, պարոն,— հարցրեց աղջիկը` սարսռալով ամբողջ մարմնով։

— Մեզ մենակ թո՛ղ, Եվրոպա,— ասաց մարդը սպասուհուն։

Եսթերը նայեց այդ աղջկան, ինչպես իր մորը կնայեր երեխան, որին նրանից անջատում է մարդասպանը` սպանելու մտադրությամբ։

— Գիտե՞ք արդյոք, թե ուր եք ուղարկում Լյուսիենին,— հարցրեց Կարլոսր, երբ մենակ մնաց Եսթերի հետ։

— Ո՞ւր…— թույլ ձայնով հարցրեց աղջիկը` փորձելով նայել իր դահճին։

— Այնտեղ, որտեղից ե՛ս եմ եկել, թանկագինս։

Եսթերի աչքերը մթնեցին, երբ նայեց այդ մարդուն։

— Թիարա՛ն,— ավելացրեց Կարլոսը ցածր ձայնով։

Եսթերը փակեց աչքերը, նրա ոտքերը թուլացան, ձեռքերը կախ ընկան, նա քաթանի պես սպիտակեց։ Կարլոսը զանգ տվեց, ներս մտավ Պրյուդանսը։

— Ուշքի՛ բեր նրան,— ասաց սառնորեն,— ես դեռ չեմ վերջացրել։

Եվ սպասեց անցուդարձ անելով հյուրասրահում։ Պրյուդանս-Եվրոպան հարկադրված եղավ գալ պարոնին խնդրելու, որ օգնի` Եսթերին անկողին տեղափոխելու համար. Կարլոսը բարձրացրեց աղջկան այնպիսի թեթևությամբ, որը մատնում էր ըմբիշի նրա ուժը։ Ստիպված եղան գործադրել ամենաուժեղ դեղերը Եսթերին գիտակցության բերելու համար։ Մի ժամից հետո խեղճ աղջիկը ի վիճակի էր ունկնդրելու նրան, որը, որպես կենդանի մղձավանջ, նստած էր մահճակալի սնարին, և որի սևեռուն աչքերր կուրացնում էին աղջկան` հալած կապարի երկու ցայտքի նման։

— Հոգյա՛կս,— շարունակեց մարդը,— Լյուսիենը գտնվում է պերճաշուք, պատվարժան, երջանիկ, փայլուն կյանքի և ջրով, տղմով ու խիճերով լի մի փոսի միջև, ուր նա պատրաստվում էր նետվել, երբ հանդիպեցի նրան։ Գրանլյոների գերդաստանը պահանջում է այդ սիրասուն տղայից մեկ մի¬լիոն արժողությամբ կալվածք, նախքան նրա համար մարկիզի տիտղոս ձեռք բերելը և Կլոտիլդ անունով այն երկար ձողը նրան տալր, որի օգնությամբ նա իշխանության է հասնելու։ Մեր երկուսիս շնորհիվ Լյուսիենը ձեռք բերեց մայրական դաստակերտը, Ռյուբամպրե հին դղյակը, որն այնքան էլ թանկ չէ, ընդամենը երեսուն հազար ֆրանկ. բայց Լյուսիենի հավատարմատարը, հաջողակ սակարկումներով, դղյակին կցեց մեկ միլիոն արժողությամբ հողամաս, որի դիմաց վճարված է երեք հարյուր հազար ֆրանկ։ Դղյակը, ծախսերը, պարգևատրումները նրա՛նց, ովքեր օգնել են թաքցնելու այդ գործարքը տեղական բնակիչներից, կլանել են մնացորդը։ Թեև շահութաբեր մի գործի մեջ մենք ներդրել ենք հարյուր հազար ֆրանկ, և մի քանի ամսից հետո այդ գումարը դառնալու է երկուսից երեք հարյուր հազար ֆրանկ, բայց էլի մնում է վճարելու չորս հարյուր հազար ֆրանկ։ Երեք օրից Լյուսիենը կվերադառնա Անգուլեմից. նա այնտեղ է գնացել, որովհետև ոչ ոք չպետք է կասկածի, որ նա կարողություն է ձեռք բերել, լմկելով ձեր ներքնակները...

— Օ՜, ոչ,— ասաց Եսթերը` վսեմ մի շարժումով բարձրացնելով աչքերը։

— Այժմ հարցնում եմ ձեզ, մի՞թե հիմա ժամանակն է վախեցնել բարոնին,— ասաց Կարլոսը հանդարտորեն,— իսկ դուք քիչ էր մնում, որ անցյալ օր սպանեիք նրան. նա կնոջ պես ուշաթափվել է` կարդալով ձեր երկրորդ նամակը։ Դուք երևելի ոճ ունեք. շնորհավորում եմ ձեզ դրա համար։ Եթե բա¬րոնը մեռներ, ի՞նչ կլիներ մեր վիճակը։ Երբ Լյուսիենը դուրս գա Սուրբ Թովմաս Աքկինացու եկեղեցուց որպես դուքս դը Գրանլյոյի փեսա, և եթե դուք ցանկանաք նետվել Սեն... դե՛, ինչ արած, հոգյակս, ես ձեզ առաջարկում եմ իմ ձեռքը` միա¬սին սուզվելու համար։ Սա կյանքին վերջ դնելու մի ձև է։ Բայց, եկեք մի փոքր խորհենք։ Ավելի լավ չէ՞ր լինի ապրել` ամեն ժամ ասելով. «Այդ փայլուն բախտը, այդ երջանիկ ընտանիքը...», որովհետև նա երեխաներ կունենա. երեխանե՜ր։ Երբևիցե դուք մտածե՞լ եք նրա երեխաների մազերր ձեր ձեռքերով շոյելու բավականության մասին։

Եսթերը փակեց աչքերը և աննկատելիորեն սարսռաց։

— Տեսնելով այդ կատարյալ երջանկությունը, ինչպե՞ս կարելի է չասել. «Ահա իմ գործը»։ Տեղի ունեցավ մի դադար, որի ընթացքում նրանք երկուսով լուռ իրար էին նայում։ — Ահա թե ես ինչ բանի փոխարկեցի հուսահատությունը, որից ջուրն են նետվում,— շարունակեց Կարլոսը։— Մի՞թե ես եսամոլ եմ։ Ահա թե ինչպես են սիրում։ Այսպես կարելի է նվիրվել միայն արքաներին. բայց այդ ե՛ս եմ Լյուսիենին արքա օծել։ Եվ եթե իմ կյանքի մնացած տարիներին ինձ նորից ամրացնեին իմ նախկին շղթային, ինձ թվում է, որ ես հանգիստ կլինեի` ինքս ինձ ասելով. «նա պարահանդեսումն է, նա արքունիքումն է»։ Այն ժամանակ իմ հոգին ու միտքը կհաղթանակեին, թեկուզ իմ մարմինը, ինչպես ցնցոտի, հանձնվեր տաժանավայրի պահակներին։ Դուք ողորմելի էգ եք, իգաբար եք սիրում։ Բայց կուրտիզանուհու սերը, ինչպես բոլոր ընկած արարածների սերը, պետք է, որ մայրական զգացում զարթեցնի, հակառակ բնությանը, որը ձեզ ամլության է դատապարտում։ Եթե երբևիցե աբբա Կարլոս Էրրերայի մորթու տակ ճանաչեն նախկին տաժանապարտին, գիտե՞ք, թե ես ինչ կանեի չվարկաբեկելու համար Լյուսիենին։

Եսթերը մի տեսակ տագնապով սպասեց, թե նա ինչ է ասելու։

— Պարզապես,— շարունակեց Կարլոսը կարճ դադարից հետո,— ես կմեռնեի, ինչպես նեգրերը, կուլ տալով իմ լեզուն։ Իսկ դուք, ձեր սեթևեթանքներով կմատնեք իմ հետքը… Ի՞նչ խնդրեցի ես ձեզնից... վեց ամիս, վեց շաբաթ նորից հագնել Տորպիլի շրջազգեստը և այն օգտագործել մի միլիոն կորզելու համար... Լյուսիենը երբեք ձեզ չի մոռանա։ Մարդիկ չեն մոռանա այն էակին, որին ամեն առավոտ զարթնելիս պարտական են իրենց հարուստ զգալու երջանկությունը։ Լյուսիենը ձեզնից ավելի լավ է... Նա սիրեց Կորալիին, այդ աղջիկը մահանում է, Աստված նրա հետ, բայց Լյուսիենը ոչինչ չուներ նրան թաղելու համար։ Նա չարեց այն, ինչ դուք արիք քիչ առաջ, չուշաթափվեց, թեպետ պոետ է. նա գրեց վեց զվարթ երգեր, և դրա համար ստացավ երեք հարյուր ֆրանկ. այդ փողով հոգաց Կորալիի թաղման ծախսերը։ Այդ երգերն ինձ մոտ են, ես դրանք անգիր գիտեմ։ Դուք էլ հորինեցեք ձեր երգերը, եղե՛ք զվարթ, գժություննե՛ր արեք, եղե՛ք հմայիչ և... անհագուրդ։ Դուք, կարծում եմ, ինձ լավ հասկացաք, այլևս մի՛ հարկադրեք շարունակել… Համբուրեցե՛ք հայրիկին։ Մնաք բարով։

Երբ կես ժամից հետո Եվրոպան ներս մտավ իր տիրուհու մոտ, նրան գտավ խաչելության առջև ծնկաչոք այն դիրքով, որ նկարիչներից ամենաբարեպաշտը տվել է Մովսեսին` Քորեբի հրավառ մորենու դիմաց, պատկերելու համար նրա խորունկ ու կատարյալ երկրպագումը Եհովային։

Արտասանելով իր վերջին աղոթքները, Եսթերը հրաժարվում էր իր գեղեցիկ կյանքից, իր պատվից, որին վարժվել էր, իր հպարտությունից, իր առաքինությունից, իր սիրուց։ Նա վեր կացավ։

— Օ՜, տիկին, այդպես դուք այլևս երբեք չեք լինի,— բա¬ցականչեց Պրյուդանս Սերվիենը` զարմացած իր տիրուհու աստվածային գեղեցկությամբ։ Նա փութով նրա առաջ դրեց հայելին, որպեսզի խեղճ աղջիկը կարողանա տեսնել իրեն։ Աչքերը պահում էին դեպի երկինք ճախրող հոգու կայծը։ Հրեուհու դեմքի գույնը շողշողում էր։ Արցունքով թաթավուն թարթիչները, որոնց ցամաքեցնում էր աղոթքի հուրը, հիշեցնում էին սաղարթը` ամառային անձրևից հետո. անարատ սիրո արեգակը վերջին անգամ ադամանդում էր դրանք։ Շրթունքների վրա ասես դեռ թռթռում էր հրեշտակներին ուղղված վերջին աղոթքը, որոնցից, անկասկած նա փոխ էր առել նահատակության ձիթենին` նրանց հանձնելով իր անբասիր կյանքը։ Վերջապես, նրա մեջ զգացվում էր այն վեհությունը, որ անշուշտ ունեցել է Մարի-Ստյուարտը, երբ հրաժեշտ էր տալիս իր թագին, հողին ու սիրույն։

— Ես կուզենայի, որ Լյուսիենը ինձ այսպես տեսներ,— ասաց նա` չկարողանալով զսպել իր խեղդվող հառաչանքր։— Այժմ,— շարունակեց նա թրթռուն ձայնով,— գժություն անենք։

Լսելով այդ բառը, Եվրոպան շշմեց, ինչպես կշշմեր, եթե հրեշտակի բերնից հայհոյանք լսեր։

— Ինչո՞ւ ես այդպես նայում, ասես բերանումս ատամների փոխարեն մեխակներ լինեն։ Ես այլևս սոսկ մի ստոր ու աղտոտ արարած եմ, ծախու մի աղջիկ, մի գող, և սպասում եմ միլորդին։ Դե՛ ուրեմն, տաքացրու վաննան, և պատրաստիր զգեստները։ Ժամը տասներկուսն է. բարոնը անշուշտ կգա բորսայից հետո, ես նրան կասեմ, որ նրան եմ սպասում, և ուզում եմ, որ Ասիան նրա համար պատրաստի թունդ ճաշ, ես այդ մարդուն կգժվացնեմ… Դե՛, գնա՛, գնա՛, աղջիկս… Մենք պիտի ուրախանանք, այսինքն` պիտի աշխատենք։

Նա նստեց սեղանի մոտ և գրեց հետևյալ նամակը.

։«Բարեկամս, ձեր ուղարկած խոհարարուհին եթե երբեք ինձ ծառայած չլիներ, ես պիտի կարծեի, որ ձեր մտադրությունն է եղել ինձ իմաց տալ, թե քանի անգամ եք դուք ուշաթափվել երեկ չէ անցյալ օրը, ստանալով իմ երեք գրությունները։ (Ի՜նչ արած, այդ օրը ես շատ ջղային էի, տարվել էի իմ ողորմելի գոյության հուշերով)։ Բայց ես ծանոթ եմ Ասիայի անկեղծությանը։ Ես չեմ զղջում ձեզ որոշ ցավ պատճառած լինելուս համար, քանի որ այդ հնարավորություն տվեց համոզվելու, թե որքան թանկ եմ ես ձեզ համար։ Այդպիսին ենք մենք, արհամարհված խեղճ արարածներս. ճշմարիտ մի խանդաղա¬տանք ավելի շատ է հուզում մեզ, քան մեզ վրա կատարվող խելացնոր ծախսերը։ Ինչ վերաբերում է ինձ, ես մշտապես երկյուղ ունեի, թե կլինեմ մի տեսակ կախարան, որտեղից կախելու եք ձեր սնափառությունները։ Ես վրդովվում էի, որ չեմ կարող ձեզ համար մի այլ բան լինել։ Այո, հակառակ ձեր հանդիսավոր պնդումներին, ես մտածում էի, որ դուք ինձ ընդունում եք որպես գնված մի կին։ Իսկ հիմա ես ձեզ համար բարի մի աղջիկ եմ, պայմանով, սակայն, որ մի փոքր ինձ հնազանդվեք։ Եթե այս նամակը կարող է ձեզ համար փոխարինել բժշկի դեղատոմսերի, ապա դուք ինձ այդ կապացուցեք բորսայից հետո ինձ մոտ գալով։ Դուք պատրաստ և ձեր ըն¬ծաներով զարդարուն կգտնեք նրան, որն իր ամբողջ կյանքում իրեն համարում է ձեր հաճույքի գործիքը։ ։։։։։։։։։։։։։։։։։։։Եսթեր»։

Բորսայում բարոն դը Նյուսինգենն այնպես առույգ էր, գոհ, մեղմաբարո և այնքան կատակաբանեց, որ դյու Տիյեն ու Կելլերները, որոնք այնտեղ էին, չկարողացան չհարցնել նրա զվարթության պատճառը։

— Ես սիռվաց եմ... Մենք շուդով կդոնենք պնագարանամուդը,— ասաց նա դյու Տիյեին։

— Իսկ դա ձեզ որքա՞ն է նստում,— հանկարծակի հարցրեց Ֆրանսուա Կելլերը, որը, ասում էին, տիկին Կոլվիլի վրա տարեկան քսանհինգ հազար ֆրանկ էր ծախսում։

— Այդ կինը, nր մի հռեշդակ է, երպեկ ինցնից մի գռոշ չի խնդռել։

— Այդպիսի բան երբեք չեն անում,— պատասխանեց դյու Տիյեն։— Որպեսզի երբեք ոչինչ անձամբ չխնդրեն, նրանք իրենց համար մորաքույրեր կամ մայրեր են հնարում։

Բորսայից մինչև Տեբու փողոցը բարոնը յոթ անգամ ասաց իր սպասավորին.

— Դուկ չեք շառժվում դեխից, դե՛, մդրագեցե՛ք ցիուն։

Նա թեթևորեն բարձրացավ սանդուղքով և առաջին անգամ իր սիրուհուն գտավ գեղեցիկ, այնպես, ինչպես լինում են այն աղջիկները, որոնց միակ զբաղմունքը իրենց արդուզարդի և գեղեցկության հոգսն է։ Լոգանքից հետո ծաղիկը թարմ էր, բուրումնավետ և ընդունակ էր բորբոքելու նույնիսկ Ռոբերտ դ'Արբրիսելի կիրքը։ Եսթերի հագին տնային սքանչելի շոր կար։ Վարդագույն մետաքսե հյուսակով զարդարված սև ռիպսից մի ժակետ` մոխրագույն սնդուսե շրջազգեստի վրա, մի զգեստ, որով հետագայում հռչակվեց գեղանի Ամիգոն I Puritani^[21]-ի մեջ։ Ժանեկավոր մի շալ թրթռում էր նրա ուսերին։ Շրջազգեստի թևքերը հավաքված էին զիկերով, որոնք հավասար բաժանում էին ուռուցիկ մասերը. առաքինի կանայք հիմա այդ ձևն էին ընտրում, արդեն շատ այլանդակ համարվող լայն թևքերի փոխարեն։

Եսթերը գնդասեղով իր հոյաշուք մազերին ամրացրել էր ֆլամանդական ժանյակից մի գլխանոց. այն անվանում էին ա լա ֆոլ, մի գլխարկ, որն ասես գլխից թռչում է, բայց մնում է այնտեղ, նրա փարթամ, բաժուկավոր սանրվածքով փոքրիկ գլխի մազերին տալով անփույթ, թափթփված տեսք։

— Մի՞թե սոսկալի չէ տեսնել այդքան գեղանի տիկնոջ այսպիսի մի խունացած հյուրասրահում,— ասաց Եվրոպան բարոնին` բաց անելով հյուրասրահի դուռը։

— Դե լա՛ֆ, կնանք Սենտ-Շորշ պոխոցը,— պատասխանեց բարոնը, կանգ առնելով, ինչպես շունը կաքավի առջև։— Եխանակը հիանալի է, մենք կզպոսնենք Ժան-Էլյուզեում, իսգ դիկին Սենտ-Էսդեֆր Էշենիի հեդ ցեր պոլոր առդուզարդերը, ցեր սբիդագեղենը և չաշը կդեխափոխեն Սենտ-Շորշ պոխոցը։

— Ես կանեմ բոլորը, ինչ կամենաք,— ասաց Եսթերը, եթե հաճեք ինձ բավականություն պատճառել` իմ խոհարարուհուն անվանելով Ասիա, իսկ Էժենիին` Եվրոպա։ Ես այդպես եմ անվանել բոլոր նրանց, ովքեր ծառայել են ինձ, սկսած առա¬ջին երկուսից։ Ես փոփոխություն չեմ սիրում…

— Ազիա... Իրոբա...— կրկնեց բարոնը, ծիծաղելով։— Ի՜նչ զվառչալի եք դուկ... հառուստ եռևակայություն ունեք... Ես շադ չաշեր պիդի ուդեմ, մինչև որ խոհառառուհուն անվանեմ Ազիա։

— Այդ մեր վիճակն է թելադրում զվարճալի լինել,— ասաց Եսթերը։— Ասացեք խնդրեմ, ինչո՞ւ մի խեղճ աղջկա չպետք է սնուցի Ասիան և հագցնի Եվրոպան, երբ ձեզ ամբողջ աշխարհն է սպասարկում։ Դա առասպել է, ուրիշ ոչինչ։ Կան կանայք, որոնք կարող են լափել ամբողջ երկիրը, իսկ ինձ կե՛սն էլ հերիք է… Ահա բոլորը։

«Ինչբիսի՜ կին է դիկին Սենտ-Էստեֆը»,— յուրովի ասաց բարոնը` հիանալով Եսթերի վերաբերմունքի փոփոխության վրա։

— Եվրոպա, աղջիկս, ո՞ւր է իմ նոր գլխարկը,— ասաց Եսթերը։— Վարդագույն աստառով, սև սնդուսե ժանեկազարդ գլխադիրը։

— Տիկին Թոման դեռ չի ուղարկել այն... Դե՛, բարոն, արագ։ Մի կախեք ձեռները, սկսեցեք սևագործ բանվորի, այսինքն՝ բախտավոր մարդու, ձեր ծառայությունը։ Բախտավորությունը ծանր բեռ է… Ձեր կառքն այստեղ է, գնացեք տի¬կին Թոմայի մոտ,— ասաց Եվրոպան բարոնին։— Դուք ձեր սպասավորի միջոցով կպահանջեք տիկին Վան Բոգսեկի գլխադիրը... Եվ մանավանդ,— ասաց սպասուհին բանկիրի ականջին,— բերեք Փարիզի ամենագեղեցիկ ծաղկեփունջը։ Հիմա ձմեռ է, ջանացեք գտնել արևադարձային ծաղիկներ։

Բարոնը ցած իջավ և ասաց իր սպասավորներին.

— Դիկին Դոմայի մոդ։ Սպասավորն իր տիրոջը հասցրեց անվանի հրուշակագործուհու մոտ։

— Դա մոդիստուհի է, հիմառ, այլ ոչ թե հրուշակագորց,— ասաց բարոնը, վազելով Պալե-Ռոյալում տիկին Պրևոյի մոտ, որտեղ նա հրամայեց պատրաստել տասը լուիդորնոց մի ծաղկեփունջ, մինչ սպասավորը գնում էր անվանի մոդիստուհու մոտ։

Զբոսնելով Փարիզում, մակերեսային դիտողր կարող է հարցնել, թե այդ ո՞ր խենթերն են, որ ձեռք են բերում հռչակավոր ծաղկավաճառուհու կրպակը զարդարող այն առասպելական ծաղիկները և անդրծովյան ամեն տեսակի պտուղները եվրոպացի Շըվեի, միակ մարդու, որ «Ռոշե դը Կանկալ»-ի հետ ներկայացնում է հին և նոր աշխարհների բնության սքանչելիքների իսկական ցուցահանդես։ Փարիզում ամեն օր բռնկում են Նյուսինգենի կրքի նման հարյուրավոր կրքեր, որոնց մասին վկայում են այն հազվագյուտ բաները, որ իրենց թույլ չեն տալիս ձեռք բերել թագուհիները, բայց որ մատուցվում են, այն էլ ծնկաչոք, այն աղջիկներին, որոնք, Ասիայի արտահայտությամբ, սիրում են վատնել։ Առանց այս փոքրիկ մանրամասնության, ազնիվ քաղքենուհին չի հասկանա, թե հարստությունը ոնց է հալչում այդ աղջիկների ձեռքում, որոնց հասարակական նշանակությունը, ֆուրիերիստների տեսության համաձայն, գուցե այն է, որ դարմանեն ժլատության ու ագահության վնասները։ Սոցիալական օրգանիզմի համար այդ վատնումն անշուշտ նույնն է, ինչ նշտարի հարվածն արյունահեղձ մարմնի համար։ Երկու ամսում Նյուսինգենը առևտրի մեջ երկու հարյուր հազար ֆրանկ հոսեցրեց։

Երբ ծեր սիրահարը վերադարձավ, մութն ընկնում էր, ծաղկեփունջն այլևս անօգուտ էր։ Ձմռանը Շանզ-Էլիզեում զբոսնելու ժամը երկուսից մինչև չորսն է։ Այնուամենայնիվ, կառքը պետք եկավ Եսթերին Տեբու փողոցից տեղափոխվելու Սեն-Ժորժ փողոցը, ուր նա տիրացավ պոկրիկ բալատին։ Ճիշտն ասած, Եսթերը դեռ երբեք չէր եղել նման պաշտամունքի, ինչպես նաև նման շռայլությունների առարկա. նա զարմացած էր, բայց բոլոր ապերախտ թագուհիների պես խուսափեց արտահայտել իր զարմանքը։ Երբ դուք մտնում եք Հռոմի Սուրբ Պետրոսի տաճարը, որպեսզի գնահատեք տաճարների այդ թագուհու լայնությունն ու բարձրությունը, ձեզ ցույց են տալիս արձանի մի ճկույթ, որն ունի ինչ-որ ահռելի երկարություն և ձեզ թվում է նորմալ մեծության ճկույթ։ Եվ ահա, երբ այդպես հաճախ են քննադատում նկարագրությունները, որոնք, այնուամենայնիվ, այնքան անհրաժեշտ են մեր բարքերի պատմության համար, այստեղ հարկ է լինում հետևել իտալական չիչերոնների օրինակին։ Այսպես, մտնելով ճաշասրահը, բարոնը չկարողացավ իրեն զսպել և չառաջարկել Եսթերին շոշափել լուսամուտների` արքայական շռայլու¬թյամբ հարդարված, սպիտակ մուարե աստառով, սուզակեղենով զարդարված վարագույրների կտորը, որն արժանի էր պորտուգալյան մի իշխանուհու կորսաժին։ Դա Կանտոնում գնված մի մետաքս էր, որի վրա չինական համբերատարությունը կարողացել էր նկարել Ասիայի թռչուններն այնպիսի կատարելությամբ, որի օրինակը գոյություն ունի միայն միջնադարյան վելենաթղթերի վրա կամ Կարլոս V-ի Խորհրդագրքում, որը Վիեննայի կայսերական գրադարանի զարդն է կազմում։

— Դա եռկու հազառ ֆռանգ է նսդել մի միլորտի, որն այն պերել է Հնդգաստանից...

— Շատ լա՜վն է... Հիանալի՜ է... Ինչպիսի՜ բավականություն է այստեղ Շամպայնի գինի խմելը,— ասաց Եսթերը։— Փրփուրն այստեղ չի կեղտոտի լուսամուտի փեղկերը։

— Օ՜, տիկին,— ասաց Եվրոպան,— բայց նայեցեք գորգին...

— Թեեֆ այդ կորգը նգարել են դուկս Դորլանիայի, իմ պարեգամի համար, բայց նա թանկ է համարել այդ, ես այն վեռցրի ցեզ համար, ցեզ, որ տագուհի եք,— ասաց Նյուսինգենը։

Այդ գորգը, որ պատահաբար մեր ամենատաղանդավոր գծագրիչներից մեկի գործն էր, ներդաշնակվում էր չինական ծալազարդման քմայքներին։ Շիների և Լեոն դը Լորայի կողմից նկարազարդված պատերը ներկայացնում էին հեշտալից տեսարաններ, որոնք ցայտուն էին դառնում քանդակված սև փայտի շնորհիվ, և ահռելի թանկ գնով ձեռք էին բերված դյու Սոմերարի վաճառատնից. դրանք կազմում էին պանոներ, ուր ոսկու նուրբ ցանցերն արտացոլում էին լույսը։ Այժմ դուք կարող եք դատել մնացածի մասին։

— Դուք լավ արիք, որ ինձ բերիք այստեղ,— ասաց Եսթերը։— Հարկավոր կլինի առնվազն մի շաբաթ, որպեսզի վարժ¬վեմ իմ տանը և ինչ-որ նորելուկուհու տեսք չունենամ։

— Իմ դո՜ւնը,— ուրախ կրկնեց բարոնը։— Ուռեմն, դուկ ընդունո՞ւմ եք։

— Այո՛, հազար անգամ այո, հիմա՛ր անասուն,— ասաց Եսթերը ժպտալով։

— Անասունը պավական էր...

— «Հիմարը» գգվանքի համար է,— կրկնեց աղջիկը` նայելով նրան։

Խեղճ գիշատիչը վերցրեց Եսթերի ձեռքը և այն դրեց իր սրտին, նա բավականաչափ անասուն էր զգալու համար, բայց չափազանց հիմար` որպեսզի կարողանար մի բառ ասել։

— Դեսեք, ինչբե՜ս է նա խպում... կնկշանքի մի պոկրիկ խոսկից,— ասաց նա։

Եվ նա տարավ իր աստվածուհուն (ասդվացուհուն) դեպի ննջարանը։

— Օ՜, տիկին,— ասաց Էժենին,— ես չեմ կարող մնալ այստեղ։ Մարդ փափագում է իսկույն անկողին մտնել։

— Դե լա՛վ,— ասաց Եսթերը,— ես ուզում եմ երջանիկ դարձնել այն կախարդին, որ նման հրաշքներ է գործում։ Այդպես ուրեմն, իմ հաստ փիղ, ճաշից հետո մենք մեկտեղ ներկայացում կգնանք։ Ես ներկայացման կարոտ եմ։

Ճիշտ հինգ տարի էր, ինչ Եսթերը թատրոն չէր գնացել։ Այն ժամանակ ամբողջ Փարիզը խուժում էր դեպի Պորտ-Սենտ Մարտենի թատրոնը` տեսնելու մեկն այն պիեսներից, որոնք դերասանների խաղի ուժի շնորհիվ կենսական սոսկալի ճշմարտությամբ են հնչում։ Պիեսի անունն էր «Ռիչարդ Դարլինգտոն»։ Ինչպես բոլոր պարզասիրտ բնավորությունները, Եսթերը հավասարապես սիրում էր թե՛ սարսափից սարսռել և թե՛ գորովանքի արտասուքներ թափել։

— Գնանք տեսնենք Ֆրեդերիկ Լըմետրին,— ասաց Եսթերը,— ես պաշտում եմ այդ դերասանին։

— Դա վայռենի մի տրամա է,— ասաց Նյուսինգենը, զգալով, որ հակառակ իր կամքին, միասին երևալու են թատրոնում։

Բարոնն ուղարկեց իր սպասավորին, որ վերցնի բեմամերձ առաջին օթյակներից մեկը։ Փարիզյան ևս մի այլ առանձնահատկություն։ Երբ կարճատև հաջողությունը մեծ բազմություն է դահլիճ հավաքում, միշտ էլ կարելի է գտնել բեմամերձ օթյակ` վարագույրը բացվելուց տասը րոպե առաջ. տնօրեններն այն պահում են իրենց համար, եթե հանկարծ Նյուսինգենի պես սիրահարված մարդկանց չհատկացնեն։ Այդ օթյակը, ինչպես Շըվեի մոտ վաճառվող վաղահաս պտուղները, մի հարկ է, որ գանձվում է փարիզյան Ոլիմպոսի քմայքներից։

Ավելորդ է խոսել սեղանսպասի մասին։ Նյուսինգենը կուտակել էր երեք սեղանասպաս. փոքրիկ սեղանասպաս, միջին սեղանասպաս և մեծ սեղանասպաս։ Մեծ սեղանասպասի աղանդերի մասն ամբողջապես` թե՛ ափսեները և թե՛ պնակ-ները, քանդակված ոսկեզօծ արծաթից էին։ Որպեսզի այն տպավորությունը չստացվհ, թե սեղանն արժեքավոր է իր ոսկու և արծաթի ծանրությամբ, բարոնն այդ բոլոր սեղանասպասներին ավելացրել էր սաքսոնական ճաշակի ամենասքանչելի դյուրաբեկ ճենապակի, որն ավելի թանկ էր, քան արծաթյա սեղանասպասը։ Ինչ վերաբերում էր սփռոցներին, ապա կային սաքսոնական, անգլիական, ֆլամանդական և ֆրանսիական սպիտակեղեններ, որոնք մրցում էին իրենց ծաղկանկարների կատարելությամբ ու գեղեցկությամբ։

Ճաշի ժամանակ զարմանալու հերթը բարոնին հասավ` ճաշակելով Ասիայի պատրաստած կերակուրները։

— Ես հասգանում եմ, թե դուկ ինչու նրան գոչում եք Ազիա, սա ազիական մի խոհանոց է։

— Ա՜հ, ես սկսում եմ հավատալ, որ նա ինձ սիրում է,— ասաց Եսթերը Եվրոպային,— նա ինչ-որ բան ասաց, որ սրամտություն է հիշեցնում։

— Դռանցից շադ կան,— նկատեց բարոնը։

— Իսկապես նա շատ ավելի Տյուրկարե է, քան ասում են,— բացականչեց զվարթ կուրտիզանուհին այդ պատասխանի առթիվ, որը դասվում էր այն հռչակավոր միամտությունների շարքին, որոնցով փայլում էր բանկիրը։

Կերակուրը համեմված էր այնպես, որ ստամոքսի խանգա¬րում առաջացնի բարոնի մոտ, և նա ժամանակից շուտ տուն վերադառնա։ Ահա թե ինչպիսի բավականությամբ վերջացավ բարոնի առաջին տեսակցությունը Եսթերի հետ։ Ներկայացմանը, նա հարկադրված եղավ դատարկել շաքարաջրի անհամար բաժակներ` Եսթերին մենակ թողնելով ընդմիջումների ժամանակ։ Հանգամանքների բերումով, որոնք այնքան են կանխատեսված, որ չի կարելի պատահական համարել, այդ օրը ներկայացման էին եկել Տուլիան, Մարիետը և տիկին դյու Վալ-Նոբլը։ «Ռիչարդ Դառլինդտոն»-ն ունեցավ այն անօրինակ հաջողությունը, որին, ի դեպ, արժանի է և որը կարելի է նկատել միայն Փարիզում։ Տեսնելով այդ դրաման, բոլոր տղամարդիկ հասկանում էին, որ կարելի է իրենց օրինա¬կան կանանց լուսամուտից դուրս շպրտել, իսկ բոլոր կանանց այն դուր եկավ, որովհետև այնտեղ տեսնում էին, թե ինչպես անարդարացիորեն ճնշված են իրենք։ Կանայք ասում էին. «Դա արդեն չափից դուրս է։ Մեզ դրդում են նման արարքների, հակառակ մեր կամքի… բայց այդ մեզ հետ հաճախ է պատահում…»։ Արդ, Եսթերի գեղեցկությամբ մի արարած, հագնված ինչպես Եսթերը, չէր կարող անպատիժ փայլել Պորտ-Սենտ-Մարտենի բեմամերձ օթյակում։ Դրա համար, երկրորդ գործողության սկզբից երկու պարուհիների օթյակում ինչ-որ փոթորիկ առաջացավ. հաստատվեց գեղանի անծանոթուհու նմանությունը Տորպիլի հետ։

— Ա՜յ թե ինչ, որտեղի՞ց է լույս ընկել,— ասաց Մարիետը տիկին դյու Վալ-Նոբլին,— ես կարծում էի, թե նա խեղդված է…

— Մի՞թե նա է։ Նա ինձ երեսունյոթ անգամ ավելի երիտասարդ ու ավելի գեղեցիկ է երևում, քան վեց տարի առաջ։

— Նա թերևս տիկին դ’Էսպարի և տիկին Զայոնչեկի նման պահպանվել է սառույցի մեջ,— ասաց Կոմս դը Բրամբուրգը, որը երեք կանանց ընկերակցում էր ներկայացմանը, բենուարի մի օթյակում։— Դա այն առնետը չէ՞, որին դուք ուզում էիք ինձ ուղարկել իմ հորեղբորը ճանկելու համար,— ասաց, դիմելով Տուլիային։

— Միանգամայն ճիշտ է,— պատասխանեց երգչուհին,— Դյու Բրյուե՛լ, գնացե՛ք պարտեր և իմացե՛ք, իսկապե՞ս նա է։

— Ո՞նց է քիթը վեր տնկում,— բացականչեց տիկին դյու Վալ-Նոբլը` օգտագործելով թեթևաբարո աղջիկների բառարանի սքանչելի մի արտահայտությունը։

— Օ՜,— բացականչեց կոմս Բրամբուրգը,— իրավունք ունի իրեն այդպես պահելու, որովհետև նա իմ բարեկամ բարոն դը Նյուսինգենի հետ է։ Ես գնում եմ այնտեղ…

— Մի՞թե նա Նյուսինգենին նվաճող այն կարծեցյալ Ժաննա դ’Արկն է, որի առիթով ահա երեք ամիս է, ինչ մեր գլուխն են տանում…— ասաց Մարիետը։

— Բարի երեկո, իմ թանկագին բարոն,— ասաց Ֆիլիպ Բրիդոն` մտնելով Նյուսինգենի օթյակը։— Դուք, ուրեմն, ամուսնացե՞լ եք օրիորդ Եսթերի հետ։ Օրիորդ, ես մի խեղճ սպա եմ, որին մի ժամանակ հանել եք դժվարին կացությունից… Իսուդյունում… Ֆիլիպ Բրիդո…

— Չեմ ճանաչում,— ասաց Եսթերը` իր դիտակն ուղղելով դահլիճ։

— Օռիորդը,— նկատեց բարոնը,— այլեֆս բարզաբես Եսդեր չէ, նրա անունն է դիկին դը Ժամբի (Շամպի), փոքրիկ մի գալվածք, որ ես կնել եմ նրա համար։

— Եթե դուք այդպես հարգալիր եք տիկին դը Շամպիի հանդեպ,— ասաց կոմսը,— ապա այն տիկիններն ասում են, որ նա քիթը շատ է վեր ցցում։ Տիկին, եթե չեք կամենում ինձ հիշել, հաճեցեք ճանաչել Մարիետին, Տուլիային, տիկին դյու Վալ-Նոբլին,— ավելացրեց այդ նորելուկը, որը դուքս դը Մոֆրինյոզի շնորհիվ արժանացել էր թագաժառանգի բարեհաճությանը։

— Եթե այդ տիկինները բարի են իմ նկատմամբ, ես տրամադիր եմ նրանց հանդեպ շատ սիրալիր լինել,-չոր պատասխանեց տիկին դը Շամպին։

— Բարի՜,— ասաց Ֆիլիպը,— նրանք սքանչելի են, ձեզ Ժաննա դ’Արկ մականունն են տվել։

— Դե լա՛ֆ, եթե այդ դիկինները գամենում են ցեզ ընգերակցել,— ասաց Նյուսինգենը,— ես ցեզ մենագ կթոխնեմ, որոֆհեդեֆ չապազանց շադ եմ կերել։ Ցեր գառքը կգա ցեզ վեռցնելու սբասավորների հեդ... Սադանա՛ Ազիա։

— Հենց առաջին իսկ անգամից դուք ինձ մենա՞կ եք թողնում,— ասաց Եսթերը։— Այդ չեղավ, մինչև մահը պետք է մնալ նավի տախտակամածին։ Դուրս գալու համար ես իմ տղամարդը պետք է ունենամ։ Եթե ինձ վիրավորեն, ո՞ւմ պետք է օգնության կանչեմ…

Ծեր միլիոնատիրոջ էգոիզմը ստիպված եղավ զիջել սիրահարի պարտականություններին։ Բարոնը տանջվում էր, բայց մնաց։ Եսթերն պատճառներն ուներ իր տղամարդուն իր մոտ պահելու համար։ Եթե նա ընկերովի ընդուներ իր նախկին ծանոթներին, այնպես համառորեն չէր հարցապնդվի, որքան եթե մենակ լիներ։ Ֆիլիպ Բրիդոն շտապեց վերադառնալ պարուհիների օթյակը և նրանց հաղորդեց իրադրությունը։

— Ա՜հ, այդ նա է ժառանգում իմ տունը Սեն-Ժորժ փողոցում,— դառնությամբ ասաց գնդապետին տիկին դյու Վալ-Նոբլը, որն այդ տիպի կանանց լեզվով ասած դարձել էր հետիոտն։

— Հավանաբար,— պատասիյանեց գնդապետը։— Դյու Տիյեն ինձ ասել է, որ բարոնը ձեր խեղճ Ֆալերից երեք անգամ ավելի է ծախսել այդ տան վրա։

— Եկե՛ք գնանք նրա մոտ,— ասաց Տուլիան։

— Ճիշտն ասած` հարկ չկա,— առարկեց Մարիետը,— նա չափազանց գեղեցիկ է, ես նրան կայցելեմ տանը։

— Ես ինձ բավականաչափ լավիկն եմ գտնում, որպեսզի հանդգնեմ,— ասաց Տուլիան։

Համարձակ պրիմա-բալերինան դադարի ժամանակ մտավ Եսթերի օթյակր, և նրանք վերականգնեցին իրենց ծանոթությունը. նրանց զրույցը ոչ կարևոր հարցեր էր շոշափում։

— Իսկ դու որտեղի՞ց ես գալիս, իմ անուշիկ մանկիկ,— հարցրեց պարուհին, որին տանջում էր հետաքրքրությունը։

— Օ՜, ես հինգ տարի շարունակ ապրում էի ալպիական դղյակում` մի անգլիացու հետ, որը վագրի պես խանդոտ էր, մի տուզ, որին անվանում էի պուտուզ, որովհետև նա դը Ֆերետ դատավորից բարձրահասակ չէր։ Եվ ահա ընկա մի բանկիրի… «Մրից ելա, ընկա մրջուր»,-ինչպես կասեր Ֆլորինը։ Դրա համար երբ այժմ վերադարձել եմ Փարիզ, ես այնպիսի ցանկություն ունեմ զվարճանալու, ինչպես կառնավալում։ Իմ տունը բաց կլինի։ Ա՜հ, ինձ հարկավոր է կազդուրվել հինգ տարվա մենությունից հետո, և սկսում եմ կորց¬րածս ետ բերել։ Հինգ տարի անգլիացու հետ, դա չավւազանց է, նույնիսկ պարտատերին վեց ամիս են ժամանակ տալիս։

— Բարո՞նն է նվիրել ձեզ այդ ժանյակը։

— Ոչ, դա մի մնացորդ է տուզից… բախտս չբանեց, սիրելիս։ Այդ մարդը դեղին էր, ինչպես բարեկամի ծիծաղը^[22] մեր հաջողության առթիվ. ես կարծում էի, որ մի տասը ամսում կմեռնի։ Բա’հ, նա սարի պես ամուր էր։ Չպետք է հավատալ նրանց, ովքեր ասում են, թե լյարդի հիվանդություն ունեն… Այլևս չեմ ուզում լսել լյարդի մասին։ Ես չափազանց շատ եմ հավատացել… մտացածին բաների։ Այդ տուզն ինձ կողոպտեց. նա մեռավ առանց կտակ անելու, և ընտանիքն ինձ վտարեց, ասես ես ժանտախտով էի բռնված։ Դրա համար էլ ասացի այս հաստին. «Վճարի՛ր երկուսի տեղ»։ Դուք շատ իրավացի եք` ինձ Ժաննա դ'Արկ անվանելով, ես կորցրի Անգլիան, և գուցե ես էլ մեռնեմ այրվելով։

— Սիրուց,— ասաց Տուլիան։

— Եվ ողջ-ողջ,— ասաց Եսթերը, որն այդ խոսքի վրա մտախոհ դարձավ։

Բարոնը ծիծաղում էր այդ անհամ դատարկախոսությունների վրա, բայց նա ոչ միշտ էր անմիջապես հասկանում դրանք, այնպես որ նրա ծիծաղը նմանվում էր հրավառության ուշացած պայթյունի։

Մենք բոլորս ապրում ենք որևէ միջավայրում, և ո՛ր միջավայրում էլ լինենք, վարակված ենք հետաքրքրասիրության ախտով։ Հետևյալ օրը, Օպերայում, կուլիսային նորությունները Եսթերի արկածներն էին։ Ցերեկը, ժամը երկուսից մինչև չորսը, Շանզ-Էլիզեի ամբողջ Փարիզը ճանաչեց Տորպիլին և գիտեր վերջապես, թե ով էր բարոն դը Նյուսինգենի կրքի առարկան։

— Դուք երևի հիշում եք,— ասում էր Բլոնդեն դյու Մարսեին Օպերայի ֆոյեում,— որ Տորպիլն անհետացավ հետևյալ օրը, դիմակահանդեսից հետո, երբ մենք հայտնաբերեցինք, որ նա փոքրիկ Ռյուբամպրեի սիրուհին է։

Փարիզում, ինչպես պրովինցիայում, ամեն ինչ հայտնի է դառնում։ Ժերուզալեմ փողոցի ոստիկանությունն այնքան հմուտ չէ, որքան ոստիկանությունն աշխարհիկ հասարակության, որտեղ աննկատելիորեն մեկը մյուսին լրտեսում է։

Դրա համար Կարլոսը ճիշտ կռահեց Լյուսիենի դրության վտանգավորությունը Տեբու փողոցում տեղի ունեցած անցքի ժամանակ և դրանից հետո։

Չկա ավելի սոսկալի վիճակ, քան այն, որի մեջ գտնվում էր տիկին դյու Վալ-Նոբլը, և հետիոտն բառը հիանալիորեն արտահայտում է այդ։ Կանանց անհոգությունը և շռայլությունը նրանց արգելում են մտածել ապագայի մասին։ Այդ առանձնահատուկ աշխարհում, որտեղ ավելի կոմիկական ու սրամիտ բան կա, քան կարծում են, միայն այն կանայք, որոնք չունեն բոլոր ճաշակները բավարարող, անվիճելի, անեղծ գեղեցկություն, կարճ ասած` այն կանայք, որոնք ընդունակ են սեր ներշնչել սոսկ զգացումների քմայքով, միայն նրանք են մտածում ծերության մասին և հարստություն կուտակում։ Որքան ավելի է կինը գեղեցիկ, այնքան նա նվազ հեռատես է։ «Ուրեմն, դու վախենում ես տգեղանալուց, որ ռենտա ունենալու մասին ես մտածում» խոսքը, որ Ֆլորինի խոսքն է` ուղղված Մարիետին, հասկանալի է դարձնում այդ շռայլության պատճառներից մեկը։ Այն դեպքում, երբ սպեկուլյանտն ինքնասպանություն է գործում, երբ շռայլը դատարկում է իր պարկերը, կանայք զարհուրելի արագությամբ անամոթ ճոխությունից ընկնում են խոր թշվառության մեջ։ Այդ ժամանակ նրանք նետվում են արդուզարդի վաճառուհու գնով վաճառում են թանկագին գոհարեղեններ, պարտքեր են անում, այն էլ հատկապես նրա համար, որ առերևույթ մնան իրենց ճոխության մեջ, որը նրանց թույլ է տալիս վերստին գտնելու այն, ինչ կորցրել են` մի դրամարկղ, որտեղից կարողանան փող դուրս կորզել։ Կուրտիզանուհիների կյանքի այդ թռիչքներն ու անկումները բավական լավ են բացատրում, թե ինչու համար այնքան թանկ է նստում կապը նրանց հետ, մի կապ, որ իրականում մշտապես նախապատ¬րաստվում է այնպես, ինչպես Ասիան էր Նյուսինգենին շուլալել (նրանց բառարանի մի այլ բառ) Եսթերի հետ։ Դրա համար էլ այն մարդիկ, որոնք լավ ծանոթ են Փարիզին, հիանալի գիտեն, թե ինչ դիրք բռնեն, երբ նորից Շանզ-Էլիզեում, այդ հարաշարժ ու աղմկոտ շուկայում, հանդիպեն վարձու կառքում ինչ-որ կնոջ, որին վեց ամիս կամ մի տարի առաջ տեսել են սեփական և արտակարգ շքեղ կառքում, ամենավերջին նորաձևությամբ հագնված։

«Երբ ընկնում ես Սենտ-Պելաժիի բանտը, պետք է իմանաս ինչպես այնտեղից ցատկել Բուլոնյան անտառը»,— ասում էր Ֆլորինը, Բլոնդեի հետ միասին ծիծաղելով երիտասարդ դերկոմս դը Պորտանդյուերի վրա։ Կան ճարպիկ կանայք, որոնք երբեք չեն ենթարկվում այդ հակադրության վտանգին։ Նրանք ապրում են կահավորված ողորմելի տներում, որտեղ քավում են իրենց երբեմնի շռայլությունները, բայց, այնուհանդերձ, փորձ չեն անում իրենց զրկելով խնայող լինել, որը հատուկ է Սահարայում մոլորված ճանապարհորդներին։ Նրանք խիզախում են գնալ պարահանդեսներ, ձեռնարկում որևէ ճանապարհորդություն պրովինցիայում, լավ եղանակներին, լավ հագնված, հայտնվում են բուլվարներում։ Ի դեպ, նրանք փորձում են իրենց բարեկամուհիների նվիրվածությունը, մի զգացում, որ հատուկ է հասարակությունից վտարվածներին։ Օգնություն ցույց տալը մեծ բան չէ մի երջանիկ կնոջ համար, որն ասում է յուրովի. «Մի օր ես կլինեմ այդպես»։ Այնուամենայնիվ, ամենից շոշափելի օգնությունը` արդուզարդի վաճառուհու օգնությունն է։ Երբ այդ վաշխառուհին դառնում է պարտատեր, նա քրքրում ու փորփրում է ծերացած բոլոր սրտերը, փրկագնելու համար իր գրավականը, որը բաղկացած է մուճակներից և գլխարկներից։ Տիկին դը Վալ-Նոբլը, անկարող լինելով նախատեսել բորսային ամենահարուստ և ամենաճարպիկ միջնորդներից մեկի սնանկացումը, հանկարծակիի եկավ։ Ֆալեի փողը նա ծախսում էր իր սեփական հաճույքների համար` նրան թողնելով ապագա կարիքները հոգալու հոգսը։

— Ինչպե՛ս,— ասում էր նա Մարիետին,— կարելի՞ էր այդ սպասել մի մարդուց, որ այնպես լավ տղա էր երևում։

Հասարակության գրեթե բոլոր խավերում լավ տղան մի մարդ է, որն առատաձեռն է, սրան-նրան էկյուներ է բաժանում, ետ չպահանջելով դրանք, իր վարվեցողության մեջ ղեկավարվում է գռեհիկ, հարկադրական, կեղծավոր բարոյականությունից զերծ որոշակի փափկանկատության կանոններով։

Առաքինի ու ազնիվ համարվող որոշ մարդիկ, Նյուսինգենի նման, քայքայել են իրենց բարերարներին, մինչդեռ բանտից դուրս եկած մարդիկ կանանց նկատմամբ հաճախ նրբամիտ ազնվություն են ցուցաբերում։ Կատարյալ առաքինությունը, Մոլիերի երազ` Ալցեստը, չափազանց հազվագյուտ է, բայց և այնպես, նա հանդիպում է ամենուրեք, մինչև անգամ Փարիզում։ Լավ տղա բնորոշումը խոսում է բնավորության որոշակի փափկության մասին, որը սակայն, ոչնչով չի ապացուցված։ Այդպիսին է այդ մարդու առանձնահատկությունը. ահա կատուն էլ մետաքսանման մորթ ունի, իսկ հողաթափերը ոտքին հարմար են։

Պահատարփուհիների կողմից ընդունված «լավ տղա» արտահայտության իմաստի համաձայն, Ֆալեն պարտավոր է նախազգուշացնել սիրուհուն իր սնանկության մասին և նրան ապրելու միջոցներ թողներ։ Էտուրնին, կնահաճ այդ խաբեբան, «լավ տղա» էր. նա խարդախություն էր անում, բայց երեսուն հազար ֆրանկ էր ետ գցել իր սիրուհու համար։ Այդ պատճառով, կառնավալային ընթրիքների ընթացքում, ովքեր մեղադրում էին նրան, կանանցից ստանում էին այսպիսի պատասխան. «Միևնույնն է, ինչ ուզում եք ասեք… Ժորժը լավ տղա էր, գեղեցիկ վարվելակերպ ուներ, նա արժանի էր լավագույն բախտի»։ Թեթևաբարո աղջիկները ծիծաղում են օրենքների վրա, նրանք պաշտում են մի որոշ փափկություն. նրանք Եսթերի նման գիտեն իրենց վաճառել, գեղեցիկ, գաղտնի մի իդեալի համար, որ իրենց կրոնն է։

Տիկին դյու Վալ-Նոբլը, որը մեծ դժվարությամբ կարողացել էր նավաբեկությունից փրկել մի քանի գոհարեղեններ, սաստիկ ճնշվում էր, երբ լսում էր իր մասին եղած սոսկալի մեղադրանքը, թե «Նա Ֆալեին կործանեց»։ Նա մոտ երեսուն տարեկան էր և թեև իր գեղեցկության լրիվ ծաղկման շրջանն էր ապրում, այնուամենայնիվ, կարող էր ծեր կին համարվել, մանավանդ որ նման ձախորդություններում կինը միշտ էլ մրցակցուհիներ է ունենում։ Մարիետը, Ֆլորինը և Տյուլիան սիրով ընթրիքի էին հրավիրում իրենց բարեկամուհուն, նրան որոշ օգնություն էին ցույց տալիս, բայց չիմանալով նրա պարտքերի քանակը, չէին խիզախում չափել այդ վիհի խորությունը։

Փարիզյան ծովի ծփանքներում վեց տարվա ընդմիջումը շատ մեծ անջրպետ էր ստեղծել Տորպիլի և տիկին դյու Վալ-Նոբլի միջև, այնպես, որ հետիոտն կինը չէր կարող խնդիրքով դիմել կառքով կնոջը. բայց տիկին դյու Վալ-Նոբլը Եսթերին համարում էր բավականին վեհանձն մի կին, և համոզված էր, որ իր նախկին բարեկամուհին կհիշի նրան, որի ժառանգությանը, հենց տիկին դյու Վալ-Նոբլի արտահայտու¬թյամբ, Եսթերը տիրացել էր, և իբր թե պատահական, բայց իրոք նախամտածված հանդիպման ժամանակ բարեկամուհուց երեսը շուռ չէր տա։ Եվ որպեսզի այդ առիթը ներկայանար, տիկին դյու Վալ-Նոբլը, համեստ հագնված, ամեն օր զբոսնում էր Շանզ-Էլիզեում, Թեոդոր Գայարի հետ թևանցուկ, որը ի վերջո ամուսնացավ նրա հետ, իսկ այդ նեղության շրջանում շատ լավ էր վարվում իր նախորդ սիրուհու հետ. նա նրան օթյակներ էր տրամադրում և այնպես էր անում, որ նրան էլ հրավիրեն իրենց բոլոր զվարճություններին։ Տիկին դյու Վալ-Նոբլը հույս էր տածում, որ լավ եղանակին զբոսանքի դուրս գալով, Եսթերի հետ երես առ երես կհանդիպեին։ Եսթերի կառապանը Պակկարն էր, որովհետև հինգ օրում Ասիան, Եվրոպան և Պակկարը նրա ապրելակերպը, համաձայն Կարլոսի հրահանգների, այնպես կազմակերպեցին, որ Սեն-Ժորժ փողոցի տունը դարձել էր անառիկ մի ամրոց։ Իր հերթին Պեյրադը, տոգորված խորունկ ատելությամբ, վրիմառության իր տենչով և մանավանդ իր թանկագին Լիդիի ապագան ապահովելու մտադրությամբ, զբոսանքի վայր ընտրեց Շանզ-Էլզեն, հենց որ Կոնտանսոնը նրան տեղեկացրեց, թե այնտեղ կարելի է տեսնել պարոն դը Նյուսինգենի սիրուհուն։ Պեյրադն այնպես հմտորեն էր հագնվում անգլիացու նման, այնպես լավ էր ֆրանսերեն խոսում անգլիացիների առոգանությամբ, այնպես մաքուր գիտեր անգլերեն և այնպես կատարյալ ծանոթ էր այդ երկրի գործերին, ուր նրան երեք անգամ ուղարկել էր Փարիզի ոստիկանությունը 1779-1786 թվականներին, որ նա անգլիացու դեր էր խաղացել դեսպանների մոտ, նույնիսկ Լոնդոնում, առանց կասկածներ հարուցելու։ Պեյրադը, որ շատ ընդհանուր գծեր ուներ Մյուսոնի` անվանի միստիֆիկատորի հետ, ծպտվում էր այնպիսի հմտությամբ, որ Կոնտանսոնը մի անգամ նրան չճանաչեց։ Կոնտանսոնի ուղեկցությամբ, որը ծպտված էր որպես խառնածինի, Պեյրադը զննում էր Եսթերին և նրա սպասավորներին այնպիսի աչքով, որը թվում է անուշադիր, բայց ամեն ինչ տեսնում է։ Եվ, իհարկե, Եսթերի և տիկին դյու Վալ-Նոբլի հանդիպման օրը Պեյրադը գտնվում էր կողքի այն ծառուղում, որտեղ զրոսնում են սեփական կառք ունեցողները, երբ եղանակը չոր է ու պարզ։ Պեյրադը, սպասավորի համազգեստ հագած իր խառնածինի ուղեկցությամբ, միայն իր գործերով մտահոգված իսկական նաբաբի նման անբռնազբոս, քայլում էր երկու կանանց հետևից, այնպիսի հեռավորությամբ, որ կարողանա մի քանի բառ որսալ նրանց խոսակցությունից։

— Այդպես ուրեմն, թանկագի՛նս,— ասում էր Եսթերը տիկին դյու Վալ-Նոբլին,— եկե՛ք ինձ մոտ։ Չեմ կարծում, որ Նյուսինգենն ընդունակ լինի առանց գրոշի թողնելու բանկային իր միջնորդի սիրուհուն…

— Մանավանդ որ, ասում են, թե Նյուսինգենն է կործանել նրան,— ասաց Թեոդոր Գայարը,— և մենք հնարավորություն ունենք նրան հուպ տալու։

— Նա վաղը ճաշելու է ինձ մոտ, ե՛կ, սիրելիս,— ասաց Եսթերն իր բարեկամուհուն։

Հետո նրա ականջին շշնջաց.

— Ես նրա հետ վարվում եմ ինչպես ուզում եմ, նա դեռ էսքան էլ չի ստացել։

Այդ ասելիս նա ձեռնոցավոր ձեռքը տարավ իր շրթին, մի եղունգը դրեց ատամներից մեկի տակ և արեց բավական ծա¬նոթ արտահայտիչ մի ժեստ, որ նշանակում էր` «Ոչ մի բան»։

— Դու նրան բռունցքիդ մեջ ես հավաքել…

— Թանկագին՛ս, նա միայն պարտքերս է վճարել…

— Ա՜յ թե շռայլն ես դու,— բացականչեց Սուզան դյու Վալ-Նոբլը։

— Օ՜,— շարունակեց Եսթերը,— իմ շռայլությամբ ես կվախեցնեի նույնիսկ ֆինանսների նախարարին։ Հիմա ուզում եմ ստանալ երեսուն հազար ֆրանկ տարեկան եկամուտ, նախքան գիշերվա տասներկուսը խփելը։ Օ՜, նա հիանալի է, ես տրտնջալու պատճառ չունեմ… Ամեն ինչ լավ է գնում։ Մի շաբաթից հետո մենք կտոնենք բնակարանամուտը, դու կգաս անպատճառ… Առավոտյան պետք է ինձ հանձնի Սեն-Ժորժ փողոցի տան պայմանագիրը։ Առանց երեսուն հազար ֆրանկ տարեկան եկամուտի չի կարելի պատշաճորեն բնակվել նման մի տան մեջ, չէ՞ որ պիտի մտածել սև օրվա մասին։ Ես թշվառությունը ճանաչել եմ և այլևս չեմ ուզում։ Կան բաներ, որոնցից մինչև կոկորդը կշտանում ես։

— Դու որ ասում էիր` «Հարստությունը` այդ ես եմ», ինչպե՜ս ես փոխվել,— բացականչեց Սուզանը։

— Շվեյցարիայի օդն այդպես է. այնտեղ ավելի խնայող ես դառնում... Լսի՛ր ինձ, գնա՛ այնտեղ, թանկագինս, մշակի՛ր մի շվեյցարիացու և թերևս նրանից քեզ ամուսին կսարքես, որովհետև նրանք դեռ չգիտեն, թե ինչպիսի կանայք ենք մենք... Համենայն դեպս, դու այնտեղից կվերադառնաս` սեր տածելով մայր-տոմարի եկամուտների նկատմամբ, պատվավոր ու քնքուշ սիրով… Մնա՛ս բարով։

Եսթերր նստեց իր գեղեցիկ կառքը, լծված ամենասքան¬չելի գորշախայտ ձիերով, որպիսիք այն ժամանակ կարող էին լինել Փարիզում։

— Կառք նստող այդ կինը լավիկն է,— ասաց այն ժամանակ Պեյրադը Կոնտանսոնին անգլերեն լեզվով,— բայց ես նախընտրում եմ ա՛յն կնոջը, որն զբոսնում է. դու հետևիր նրան և իմացիր, թե ով է։

— Ահա թե այդ անգլիացին ինչ ասաց անգլերենով,— նկատեց Թեոդոր Գայարը, տիկին դյու Վալ-Նոբլին թարգմա¬նելով Պեյրադի ասածը։ Նախքան անգլերեն խոսելը, Պեյրադն այդ լեզվով բաց թողեց մի բառ, որից Թեոդոր Գայարի դեմքը ծամածռվեց, և Պեյրադը հասկացավ, որ լրագրողն անգլերեն գիտեր։ Դրանից հետո տիկին դյու Վալ-Նոբլը դանդաղորեն քայլեց դեպի Լուի-լը-Գրան փողոցի վայելուչ կահավորված տունը, աչքի տակով դիտելով, թե արդյոք խառնածինը չի՞ հետևում իրեն։ Այդ հիմնարկությունը պատկանում էր ոմն տիկին Ժերարի, որին տիկին դյու Վալ-Նոբլն իր երանության ու փառքի օրերին оգտակար էր եղել, և որ հիմա, ի նշան երախտագիտության, Սուզանին պատշաճորեն տեղավորել էր իր մոտ։ Այդ բարի կինը, պարկեշտ և առաքինություններով օժտված քաղքենուհին, որը նույնիսկ բարեպաշտ էր, կուրտիզանուհուն ընդունում էր որպես բարձր մակարդակի մի կնոջ. նա դեռ հիշում էր այդ կնոջ փարթամությունը և նրան համարում էր գահազուրկ թագուհի, իր դուստրերին անվերապահ հանձնում էր նրան, և, թող զարմանալի չթվա, կուրտիզանուհին, նրանց ներկայացման տանելիս, այնքան ուշադիր էր, որքան մայրը կարող է լինել, և օրիորդ Ժերարները սիրում էին նրան։ Տիկին Ժերարը, լինելով ազնիվ և արժանավոր կին, նման էր այն վսեմ քահանաներին, որոնք օրենքից դուրս հայտարարված այդ կանանց մեջ տեսնում են փրկության և սիրո արժանի արարածի։ Տիկին դյու Վալ-Նոբլը հարգում էր այդ կնոջ պարկեշտությունը, հաճախ նախանձում նրան, երբ երեկոները նրա հետ նստած զրուցում էր և իր դժբախտությունների մասին էր գանգատվում։ «Դուք տակավին գեղեցիկ եք, կարող եք դեռ երջանիկ լիներ,— ասում էր տիկին Ժերարը։ Ի դեպ, տիկին դյու Վալ-Նոբլի անկումը հարաբերական էր։ Այնքան շռայլ ու այնքան վայելչագեղ այդ կնոջ արդուզարդը դեռևս բավականին կոկիկ էր, և նա կարող էր հարկ եղած դեպքում, ինչպես «Ռիչարդ Դարլինգտոնի» ներկայացման օրը, իր բովանդակ փայլով երևալ Պորտ-Սեն-Մարտենում։ Տիկին Ժերարը դեռ բավականին առատաձեռնությամբ վճարում էր վարձու կառքերի համար, որոնց կարիքն է զգում հետիոտն կինը, որպեսզի գնա ճաշահրավերների, թատրոն և այնտեղից վերադառնա։

— Այդպես ուրեմն, ի՛մ թանկագին տիկին Ժերար,— ասաց նա ընտանիքի այդ պարկեշոտ մորը,— հավանաբար իմ ճակատագիրը պիտի բարեփոխվի...

— Օ՜, տիկին, ավելի լավ։ Բայց այսուհետև խելոք եղեք, մտածեցեք ապագայի մասին… Այլևս պարտքեր մի՛ արեք։ Ինձ համար շատ դժվար է ճամփել նրանց, ովքեր փնտրում են ձեզ…

— Է՜, մի՛ մտահոգվեք այդ շներով, նրանք բոլորն էլ ահագին գումարներ են վաստակել իմ պատճառով։ Լսեցե՛ք։ Ահա Վարիետե թատրոնի երկու տոմս աղջիկների համար, մի լավ օթյակ երկրորդ հարկում։ Եթե որևէ մեկն այս երեկո ինձ հարցնի, երբ ես դեռ տանը չեմ լինի, խնդրեցեք, որ վերև բարձրանա։ Ադելը, իմ նախկին սպասուհին, այստեղ կլինի. ես նրան կուղարկեմ ձեզ մոտ։

Տիկին դը Վալ-Նոբլը, որը ո՛չ մորաքույր և ո՛չ էլ մայր ուներ, հարկադրված էր լինում դիմելու իր սպասուհուն (նույնպե՜ս հետիոտն), որպեսզի սա խաղար մի որևէ Սենտ-Էստևի դեր այն անծանոթի մոտ, որի նվաճումը հնարավորություն կտար տիկին Վալ-Նոբլին նորից բարձրանալու իր նախկին աստիճանին։

Նա գնաց ճաշելու Թեոդոր Գայարի հետ, որին այդ երեկոյան հրավիրել էին մի խրախճանքի, այսինքն` մի ճաշկերույթի, որ տալիս էր Նաթանը` գրազում տարված լինելով. դա մեկն էր այն խրախճանքներից, ուր հրավիրվածներին նախազգուշացնում են, թե «Կանայք լինելու են»։ Պեյրադը հատուկ պատճառներ ուներ խառնվելու այդ ինտրիգին։ Ի միջի այլոց նրա, ինչպես և Կորանտենի, հետաքրքրությունն այն աստիճան էր բորբոքվել, որ նույնիսկ առանց պատճառների նա հաճույքով կխառնվեր այդ դրամային։ Այդ ժամանակներում Կարլոս Х-ի քաղաքականությունն ավարտել էր զարգացման իր վերջին փուլը։ Կառավարության ղեկը հանձնելով իր վստահությունը վայելող նախարարներին` թագավորը պատրաստվում էր նվաճել Ալժիրը, որպեսզի, օգտվելով հաղթանակի շնորհիվ ձեռք բերած փառքից, հեշտ ացնի իր մտադրած, ինչպես ասում էին, պետական հեղաշրջումը։ Երկրի ներսում այլևս ոչ մի դավադրություն չկար։ Կարլոս Х-ը կարծում էր, թե ոչ մի հակառակորդ չունի։ Ինչպես ծովում, այնպես էլ քաղաքականության մեջ լինում են խաբուսիկ հանդարտություններ։ Արդ, Կորանտենը մատնվել էր բացարձակ անգործության։ Նման դրության մեջ իսկական որսորդը, ձեռքը վարժվելու համար, մոխրագույն կեռնեխ չգտնելով, սարյակ է խփում։ Դոմիտիանոսը ճանճեր էր սպանում, երբ քրիստոնյաներ չէր ճարում։ Վկա լինելով Եսթերի ձերբակալմանը, Կոնտանսոնը, լրտեսի հիանալի հոտառությամբ, շատ լավ գնահատել էր այդ խաղը։ Ինչպես մենք տեսանք, նա իրեն նեղություն չտվեց թաքցնելու իր կարծիքը պարոն դը Նյուսինգենից։ «Ո՞ւմ օգտին էին պլոկում բանկիրին»,— եղավ առաջին հարցը, որ իրար տվին երկու բարեկամները։ Ասիայի մեջ ճանաչելով պիեսի գործող անձերից մեկին, Կոնտանսոնը հույս ուներ նրա միջոցով հասնել հեղինակին. բայց Ասիան մի որոշ ժամանակ դուրս սողաց նրա ձեռքերից, օձաձուկի պես թաքնվելով փարիզյան տիղմում։ Սակայն երբ նորից նրան գտավ` որպես խոհարարուհի Եսթերի մոտ, այդ խառնածինուհու համագործակցությունը նրան անբացատրելի թվաց։ Այսպիսով, առաջին անգամ լրտեսության երկու վարպետները հանդիպում էին անվերծանելի մի տեքստի, թեև չէին կասկածում, որ կանգնած են մի մութ պատմության առաջ։

Տեբու փողոցի տան վրա կատարված երեք հաջորդական ու համարձակ գրոհներից հետո Կոնտանսոնը հանդիպեց ամենահամառ մի լռության։ Քանի Եսթերն այդտեղ էր ապրում, թվում էր, թե դռնապանը համակված է խոր սարսափով։ Արդյոք Ասիան թունավոր դեղահատեր չէ՞ր խոստացել ամբողջ ընտանիքին` անգաղտնապահության դեպքում։ Երբ Եսթերը թողեց բնակարանը, հենց հաջորդ օրը Կոնտանսոնը դռնապանին գտավ մի քիչ ավելի ողջամիտ. վերջինս շատ էր ափսոսում իր փոքրիկ տիրուհուն, որի սեղանի մնացորդներով էր կերակրվում ինքը։ Կոնտանսոնը, ծպտվելով որպես առևտրական միջնորդ, սակարկում էր բնակարանը և լսում էր դռնապանի տրտունջները, ծիծաղելով նրա վրա, չհավատալով նրա ասածներին, ընդհատելով նրան «Մի՞թե հնարավոր է այդ...» հարցերով։ «Այո՛, պարոն, այդ փոքրիկ տիկինը հինգ տարի փակված ապրեց այստեղ. նրա սիրեկանը, որ շատ էր խանդոտ, թեպետ այդ կինն անպարսավելի էր, մեծ զգուշավորություններ էր բանեցնում ներս մտնելիս և դուրս գնալիս։ Ի միջի այլոց, նա շատ գեղեցիկ երիտասարդ էր»։

Լյուսիենր դեռևս Մարսակումն էր, իր քրոջ` տիկին Սեշարի մոտ. հենց որ վերադարձավ, Կոնտանսոնը դռնապանին ուղարկեց Մալաքե քարափը` հարցնելու պարոն դը Ռյուբամպրեին, թե համաձա՞յն էր վաճառելու տիկին Վան-Բոգսեկի թողած կահ-կարասին։ Դռնապանը հանձին Լյուսիենի ճանաչեց երիտասարդ այրու խորհրդավոր սիրեկանին, իսկ Կոնտանսոնին հենց այդ էր հարկավոր։

Քսանչորս ժամում Կարլոսը կազմակերպեց հակաոստիկանություն, որը Կոնտանսոնին բռնեց լրտեսության մեջ` հենց հանցանքի վայրում։ Կոնտանսոնը ծպտված, որպես շուկայի բեռնակիր, երկու անգամ արդեն բերել էր Ասիայի գնած առավոտվա պարենամթերքը և երկու անգամ մտել էր Սեն-Ժորժ փողոցի փոքրիկ առանձնատունը։ Կորանտենն էլ քնած չէր, բայց կանգնեց փակուղու առաջ, հավատալով Կարլոս Էրրերայի անձի իսկությանը, երբ պարզեց, որ այդ աբբան, Ֆերդինանդ VII-ի գաղտնի պատվիրակը, Փարիզ էր եկել 1823 թվականի վերջերին։ Այնուամենայնիվ, Կորանտենը հանձն առավ ուսումնասիրել այն պատճառները, որոնք դրդում էին իսպանացուն` հովանավորել Լյուսիեն դը Ռյուբամպրեին։ Շուտով Կորանտենին տեղեկացրին, որ Եսթերը հինգ տարի եղել է Լյուսիենի սիրուհին։ Այնպես որ, Եսթերի փոխարինումն անգլուհով տեղի էր ունեցել` ելնելով դենդիի շահերից։ Լյուսիենը գոյության միջոցներ չուներ, օրիորդ դը Գրանլյոյին մերժում էին նրան կնության տալ, բայց վերջերս մեկ միլիոնով գնել էր Ռյուբամպրե կալվածքը։ Կորանտենը ճարպ¬կորեն հարկադրեց գործել թագավորական ոստիկանության պետին, որը Պեյրադի մասին հարցում անելով ոստիկանության պրեֆեկտին, իմացավ, որ այդ գործում հայցվորներ են ոչ այլ ոք, քան կոմս դը Սերիզին և Լյուսիեն դը Ռյուբամպրեն։

— Ամեն ինչ պարզ է,— ասել էին Պեյրադն ու Կորանտենը։

Երկու բարեկամների ծրագիրն ուրվագծվեց մի րոպեում։

— Այդ աղջիկը,— ասել էր Կորանտենը,— կապեր է ունեցել, նա բարեկամուհիներ ունի։ Նրա բարեկամուհիների մեջ անհնար է, որ մեկնումեկը թշվառության մեջ չլինի. մեզնից մեկը պետք է խաղա մի հարուստ օտարերկրացու դեր և հովանավորի նրան. մենք նրանց կբարեկամացնենք։ Նրանք մշտապես փոխադարձ օգնության կարիք են զգում` սիրեկաններ որսալու համար. և մենք այդ ժամանակ կգտնվենք դեպքերի կենտրոնում։

Բնականաբար, Պեյրադը մտածեց ստանձնել անգլիացու դերը։ Նրան հաճելի էր ցոփ ու շվայտ կյանք վարել այնքան ժամանակ, որքան անհրաժեշտ էր հայտաբերելու դավադրությունը, որի զոհն էր ինքը, մինչդեռ Կորանտենը, վատառողջ, իր աշխատանքներում ժամանակից շուտ ծերացած, բոլորովին աչք չուներ դրան։ Խառնածինի հագուստով ծպտված Կոնտանսոնը անմիջապես խույս տվեց Կարլոսի հակաոստիկանությունից։ Շանզ-Էլիզեում Պեյրադի և տիկին դյու Վալ-Նոբլի հանդիպումից երեք օր առաջ, պարոնայք Մարտինի և Լենուարի նախկին գործակալը, գրպան ում միանգամայն օրինական անձագրով, իջավ դը լա Պե փողոցում գտնվող «Միրաբո» հյուրանոցը. նա իբր թե գալիս էր գաղութներից Հավրի վրայով, և փոքրիկ կառքն այնքան ցեխոտ էր, որ կարծես իսկապես Հավրից էր ճանապարհվել, մինչդեռ Փարիզ էր եկել Սեն-Դընիից։

Կարլոս Էրրերան, իր հերթին, անձնագիրը վիզայի ներկայացրեց իսպանական դեսպանատանը և ամբողջ Մալաքե քարափի բնակիչներին նախապատրաստեց այն բանին, որ Մադրիդ է մեկնում։ Եվ ահա թե ինչու։ Մի քանի օրից Եսթերը պիտի դառնար Սեն-Ժորժ փողոցի փոքրիկ առանձնատան տիրուհին և պետք է ձեռք բերեր տարեկան երեսուն հազար ֆրանկ եկամուտի արտոնագիր։ Ասիան ու Եվրոպան բավականաչափ խորամանկ էին, որպեսզի կարողանային վաճառել այդ ռենտան և ստացած գումարը գաղտնաբար հանձնեին Լյուսիենին։ Լյուսիենը, որ իբր թե հարստացել էր իր քրոջ առատաձեռնության շնորհիվ, այդպիսով լիովին կարող էր վճարել Ռյուբամպրե կալվածքի գինը։ Ոչ ոք պարսավելի ոչինչ չէր գտնի նրա այդ վարմունքի մեջ։ Միայն Եսթերը կարող էր անգաղտնապահ լինել. բայց նա ավելի շուտ կմեռներ, քան ծպտուն կհաներ։ Կլոտիլդը, հենց նոր, վարդագույն մի փոքրիկ թաշկինակ էր կապել արագիլի իր վզին, որ նշանա¬կում էր, թե Գրանլյոների ապարանքում Լյուսիենը խաղը տարել էր։ Հանրակառքերի արժեթղթերի գինը երեք անգամ բարձրացել էր։ Կարլոսը մի քանի օրով անհետանալով` խափանեց բոլոր տեսակի չար մտադրությունները։ Մարդկային զգուշավորությունն ամեե ինչ նախատեսել էր, և ո՛չ մի վրիպում հնարավոր չէր։ Կեղծ իսպանացին պետք է մեկներ Պեյրադի ու տիկին դյու Վալ-Նոբլի Շանզ-Էլիզեում հանդիպելու հաջորդ օրը։

Արդ, հենց նույն գիշեր, Ասիան կառքով եկավ Մալաքե քարափը և այդ մեքենայի հնոցապանին գտավ իր սենյակում ծխելիս։ Նա հանրագումարի էր բերում իր մտահղացումները, որոնց մասին հենց նոր պատմվեց մի քանի խոսքով, ինչպես հեղինակն է պրպտում իր գրքի մի էջը, որպեսզի վրիպակներ հայտնաբերի ուղղելու համար։ Նման կոփվածքի մարդը չէր ուզում նորից անհարմար դրության մեջ ընկնել, ինչպես այդ պատահեց Տեբու փողոցի դռնապանի կապակցությամբ։

— Պակկարը,— ասաց Ասիան իր տիրոջ ականջին,— երեկ ժամը երկուսն անց կեսին Շանզ-Էլիզեում ճանաչել է Կոնտանսոնին, ծպտված խառնածինի հագուստով և սպասավորելով մի անգլիացու, որը, երեք օր շարունակ, զբոսնում է Շանզ-Էլիզեում և հետևում Եսթերին։ Ես ու Պակկարն աչքերից ճանաչեցինք այդ շանը՝ Կոնտանսոնին, որը շուկայի բեռնակրի հագուստով մեզ մոտ էր մտել։ Պակկարը տիրուհուն այնպես էր տուն բերել, որ աչքից չկորցնի այդ անպիտանին։ Կոնտանսոնն ապրում է «Միրաբո» հյուրանոցում։ Նա անգլիացու հետ փոխանակեց պայմանական այնպիսի նշաններ, որ Պակկարն ասում է, թե այդ անգլիացին իրոք անգլիացի չէ։

— Ընկել են մեր հետքի վրա,— ասաց Կարլոսը։— Ես կմեկնեմ վաղը չէ մյուս օրը։ Կոնտանսոնն ինքն էր մեզ մոտ ուղարկել Տեբու փողոցի դռնապանին. պետք է իմանալ, թե կեղծ անգլիացին արդյոք մեր թշնամին է։

Կեսօրին պարոն Սամուել Ջոնսոնի խառնածինը լրջությամբ սպասարկում էր իր տիրոջը, որը դիտմամբ միշտ էլ շռայլորեն էր նախաճաշում։ Պեյրադն ուզում էր իրեն ներկայացնել որպես կոնծող անգլիացի, նա երբեք սրճարանից դուրս չէր գալիս գլուխը չտաքացրած։ Նա կրում էր սև մահուդե սռնապաններ, որոնք հասնում էին մինչև ծունկը և այնպես էին թխմված, որ հաստացնում էին նրա սրունքները. անդրավարտիքն աստառված էր հաստ բամբասինով. նա ուներ մինչև կզակը կոճկված մի բաճկոնակ, կապույտ փողկապը ծածկում էր նրա վիզը մինչև այտերը, գլխին ուներ փոքրիկ շեկ մի կեղծամ, որը կիսով չափ ծածկում էր նրա ճակատը. նա իրեն երեք մատնաչափ բարձրահասակ էր դարձրել, այնպես որ «Դավիդ» սրճարանի վաղեմի մշտայցելուն իսկ չէր կարողանա ճա¬նաչել նրան։ Դատելով նրա քառակուսի, սև, լայն հագուստից, որը մաքուր էր ու հարմարավուն, ինչպես անգլիական ֆրակը, նրան կարելի էր շփոթել միլիոնատեր անգլիացու հետ։ Կոնտանսոնը ցուցաբերում էր նաբաբի վստահությունը վայելող սպասավորի անբարտավանություն. նա համր էր, ժպիրհ, արհամարհող, անհաղորդ, և իրեն թույլ էր տալիս տարօրինակ շարժումներ ու վայրի ճիչեր։ Պեյրադը դատարկում էր երկրորդ շիշը, երբ հյուրանոցի մանչը, առանց ձևականությունների, բնակարանից ներս առաջնորդեց մի մարդու, հանձին որի Պեյրադը, ինչպես և Կոնտանսոնը, ճանաչեց քաղաքացիական շորերով մի ժանդարմի։

— Պարոն Պեյրադ,— ասաց ժանդարմը` դիմելով նաբաբին և փսփսալով նրա ականջին,— ինձ հրամայված է ձեզ տանել պրեֆեկտուր։

Պեյրադը վեր կացավ, ոչ մի դիտողություն չարեց և որոնեց իր գլխարկը։

— Դռան մոտ մի կառք կա,— ասաց նրան ժանդարմը սանդուղքից իջնելիս։— Պրեֆեկտն ուզում էր ձերբակալել ձեզ, բայց նա բավական համարեց ուղարկել ոստիկանական հսկիչին, որին դուք կգտնեք կառքում` ձեզնից բացատրություններ պահանջելու։

— Հարկ կա՞, որ ես ձեզ ուղեկցեմ,— հարցրեց ժանդարմը ոստիկանական հսկիչին, երբ Պեյրադը կառք բարձրացավ։

— Ո՛չ,— պատասխանեց ոստիկանական աստիճանավորը։ Կամացուկ ասացեք կառապանին, որ մեզ պրեֆեկտուր տանի։

Պեյրադն ու Կարլոսը դեմ դիմաց գտնվեցին կառքում։ Կարլոսը ձեռքում պատրաստ բռնել էր մի փոքրիկ դաշույն։ Կառքը վարում էր վստահելի մի կառապան, որը կարող էր Կարլոսին թողնել դուրս գալու կառքից` առանց նրան տեսած լինելու, և, հասնելով մի հրապարակի, բնավ չզարմանալ իր կառքի մեջ ինչ-որ դիակ գտնելով։ Լրտեսի մահով երբեք չեն մտահոգվում։ Արդարադատությունը գրեթե միշտ անպատիժ է թողնում այդ կարգի սպանությունները, որովհետև դժվար է դրանք հետաքննել։ Պեյրադը լրտեսի հայացքով քննեց ոստիկանության պրեֆեկտի ուղարկած պաշտոնյային։ Կարլոսի տեսքը գոհացրեց նրան. ճաղատ գլուխ, հետևում ծալքեր, բուժման կարիք ունեցող, տկար, կարմիր կոպերով աչքերին շատ թեթև ոսկե շրջանակով ակնոց` խիստ բյուրոկրատական, կանաչ կրկնակի ապակիներով։ Այդ աչքերը վկայում էին եղկելի հիվանդությունների մասին։ Ծալքավոր կրծկալով պերկալե մի շապիկ, սև սատինե մաշված բաճկոնակ, դատական մարդու տաբատ, մետաքսյա սև գուլպաներ, ժապավեններով կապված կոշիկներ, երկար սև մի սերթուկ, սև գույնի և արդեն մի քանի օր գործածված քառասուն սուանոց ձեռնոցներ, ժամացույցի ոսկե շղթա։ Դա իսկ և իսկ ստորին աստիճանավոր էր, որին, չգիտես ինչու, անվանում էին ոստիկանական հսկիչ։

— Իմ թանկագին պարոն Պեյրադ, ցավում եմ, որ ձեզ նման մի մարդ ենթակա է հսկողության, և դուք նույնիսկ ձեր վարմունքով արդարացնում եք այդ։ Ձեր ծպտվածությունը պարոն պրեֆեկտին դուր չի գալիս։ Եթե կարծում եք, որ այդպիսով կարող եք խույս տալ մեր աչալրջությունից, սխալվում եք։ Դուք, հավանաբար, Անգլիայից եք եկել Բոմոն-Սյուր-Ուազի՞ ճանպարհով։

— Բոմոն-Սյուր-Ուազի՞…— կրկնեց Պեյրադը։

— Թե՞ Սեն-Դընիի,— հարցրեց կեղծ աստիճանավորը։

Պեյրադը շփոթվեց։ Այդ նոր հարցումը պատասխան էր պահանջում։ Ամեն մի պատասխան վտանգավոր էր։ Հաստա¬տումը կլիներ ծիծաղելի, իսկ ժխտումը, եթե այդ մարդուն ծանոթ էր ճշմարտությունը, կործանիչ էր Պեյրադի համար։

— «Խորամա՜նկն է»,— մտածեց նա։

Նա փորձեց ոստիկանական հսկիչին նայել ժպտալով, և իբրև պատասխան թեթև ժպտաց նրան։ Ժպիտն ընդունվեց բարյացակամությամբ։

— Ի՞նչ նպատակով եք դուք ծպտվել, բնակարան վարձել «Միրաբո» հյուրանոցում և Կոնտանսոնին հագցրել որպես խառնածինի,— հարցրեց ոստիկանական հսկիչը։

— Պարոն պրեֆեկտը թող ինձ հետ վարվի այնպես, ինչպես կամենում է, բայց ես հաշվետու եմ լոկ իմ պետերի առաջ,— ասաց Պեյրադն արժանապատվությամբ։

— Եթե դուք կամենում եք ինձ հասկացնել, որ դուք գործում եք թագավորական գլխավոր ոստիկանության օգտին,— չոր-չոր ասաց կեղծ գործակալը,— մենք հիմա կփոխենք ուղղությունը և կգնանք ոչ թե Գրենել փողոցը, այլ Ժեռուզալեմ փողոցը։ Ես խիստ որոշակի հրահանգներ ունեմ ձեր մասին… Սակայն, զգույշ եղեք. ձեզ վրա շատ էլ բարկացած չեն, իսկ դուք մի ակնթարթում խառնում եք ձեր խաղաքարտերը։ Ինչ վերաբերում է ինձ, ես ձեզ չեմ ուզում վատություն անել... Բայց, շարունակեցե՛ք… Ասացե՛ք ինձ ճշմարտությունը։

— Ճշմարտությո՛ւնը, ահավասիկ,— ասաց Պեյրագը` խո¬րամանկ հայացք նետելով իր ցերբերի կարմիր կոպերին։

Կարծեցյալ աստիճանավորի դեմքը մնաց համր, անզգա. նա իր պարտականությունն էր կատարում և անտարբեր էր Պեյրադի պատասխաններին, ասես հավանություն չէր տալիս պրեֆեկտին` նրա ինչ-որ քմահաճույքների համար։ Պրեֆեկտներն ունեն իրենց քմայքները։

— Ես խենթի պես սիրահարված եմ մի կնոջ, Ֆալեի սիրուհուն, բորսային այն միջնորդի, որը ճանապարհորդում է ի հաճույս իր և ի տհաճություն իր պարտապանների։

— Տիկին դյու Վալ-Նո՞բլը,— ասաց ոստիկանական հսկիչը։

— Այո,— շարունակեց Պեյրադը։— Որպեսզի կարողանամ նրան մի ամիս պահել, որը ինձ կարժենա հազար էկյուից ոչ ավելի, ես հագնվել եմ նաբաբի պես և Կոնտանսոնին վերցրել եմ որպես սպասավոր։ Դա, պարոն, այն աստիճան ճշմարիտ է, որ եթե դուք ինձ թողնեք կառքում, ուր ես ձեզ կսպասեմ, ոստիկանության նախկին գլխավոր կոմիսարի խոսքը վկա, բարձրանաք հյուրանոց և այնտեղ հարցաքննեք Կոնտանսոնին, նա ոչ միայն ձեզ կհաստատի այն ամենը, ինչ ես պատիվ ունեցա ձեզ ասելու, այլև դուք այնտեղ կհանդիպեք տիկին դյու Վալ-Նոբլի սպասուհուն, որն այս առավոտ բերելու է իմ առաջարկությունների համաձայնությունը կամ իր տիրուհու ներկայացրած պայմանները։ Ծեր աղվեսը հմուտ է խորամանկությունների մեջ. ես առաջարկեցի ամսական հազար ֆրանկ և կառք, այդ անում է հազար հինգ հարյուր ֆրանկ, հինգ հարյուր ֆրանկի ընծաներ, մի այդքան էլ ճաշկերույթների ու ներկայացումների համար. դուք տեսնում եք, որ ես մի սանտիմ անգամ չեմ սխալվում, երբ ասում եմ հազար էկյու։ Իմ տարիքի մարդը կարող է ծախսել հազար էկյու իր վերջին քմայքի համար։

— Ա՜հ, Պեյրադ հայրիկ, դուք դեռևս բավականին սիրում եք կանանց, որպեսզի... Բայց դուք ինձ խաբում եք. ե՛ս, ես վաթսուն տարեկան եմ և հիանալի կարող եմ ապրել առանց դրանց... Եթե, այնուամենայնիվ, գործն այնպիսին է, ինչպես դուք եք ասում, ապա ես հասկանում եմ, որ ձեր քմահաճույքը բավարարելու համար հարկավոր էր, որ դուք օտարերկրացու տեսք ընդունեիք։

— Դուք հասկանում եք, որ Պեյրադը կամ Մուանո փողոցի Կանկոել հայրիկը…

— Այո՛, ո՛չ մեկը և ո՛չ մյուսը չէին սազի տիկին դյու Վալ-Նոբլին,— ընդհատեց Կարլոսը, հիացած, որ իմացավ հայր Կանկոելի հասցեն։— Հեղափոխությունից առաջ ես ունեի մի սիրուհի,— շարունակեց նա,— որը եղել էր բարձր արդարադատության կիրառողի, այլ խոսքով ասած` դահճի հոմանուհին։ Մի օր, ներկայացմանր, նա գնդասեղով իրեն ծակեց և, ինչպես այն ժամանակ ընդունված էր, բացականչեց. «Ա՜հ, դահիճ»։-«Դա ակամա վերհո՞ւշ է»,— ասաց նրան հարևանը… Այդպես ուրեմն, իմ թանկագին Պեյրադ, նա թողեց իր տղամարդուն այդ խոսքի համար։ Ես հասկանում եմ, որ դուք չեք ուզում ձեզ ենթարկել նման վիրավորանքի… Տիկին դյու Վալ-Նոբլը կին է կարգին մարդկանց համար. մի անգամ ես նրան տեսա Օպերայում, շատ գեղեցիկ կին է։ Կառապանին ետ դարձրեք դը լա Պե փողոց, ես կբարձրանամ ձեր բնակարանը և կստուգեմ բոլորը։ Բանավոր մի զեկույց անշուշտ բավական կլինի պարոն պրեֆեկտին։

Կարլոսն իր կողքի գրպանից դուրս հանեց ոսկեզօծ արծաթով զարդարված սև ստվարաթղթից մի ծխատուփ, բաց արեց այն և հիանալի բարեհոգությամբ Պեյրադին քթախոտ մատուցեց։ Պեյրադն ասաց ինքն իրեն.

— «Ահա սրանք են նրանց գործակալները… Աստվա՜ծ իմ, եթե պարոն Լենուարը և պարոն դը Մարտինը լույս աշխարհ գային, ի՞նչ պիտի ասեին»։

— Իհարկե, ձեր ասածների որոշ մասը ճշմարիտ է, բայց այդ բոլորը չէ, իմ թանկագին բարեկամ,— ասաց ոստիկա¬նական կեղծ աստիճանավորը` քթախոտը քաշելով։— Դուք խառնվել եք բարոն դը Նյուսինգենի սիրային գործերին և ան¬շուշտ կամենում եք նրան քաշել ինչ-որ օղակի մեջ. դուք վրիպել եք ատրճանակով, այժմ ուզում եք նշան բռնել թնդանո¬թով։ Տիկին դյու Վալ-Նոբլը տիկին դը Շամպիի բարեկամուհին է...

— «Ա՜հ, սատանա, հանկարծ չխճճվենք,— ինքն իրեն ասաց Պեյրադը։— Նա ավելի ուժեղ է, քան ես կարծում էի։ Նա խաղ է անում ինձ հետ, ասում է, թե իբր ինձ բաց կթողնի, բայց շարունակում է ինձնից խոստովանություններ դուրս քաշել»։

— Պարոն, ճիշտ է, ես անիրավացի էի, որ հօգուտ պարոն դը Նյուսինգենի փնտրում էի մի կնոջ, որին նա սիրահարված էր գլուխը կորցնելու չափ։ Այդ է պատճառն այն շնորհազրկության, որին ենթարկվել եմ, որովհետև երևում է, որ ես անգիտակցաբար դիպել եմ շատ կարևոր շահերի։ Ոստիկանական հսկիչն անզգա մնաց։

— Բայց հիսուներկու տարվա իմ փորձառությամբ ես բավականաչափ լավ եմ ուսումնասիրել ոստիկանությունը,— շարունակեց Պեյրադը,— և պարոն պրեֆեկտի կշտամբանքից հետո պետք է, որ ձեռնպահ մնայի հետագա քայլերից։ Նա, իհարկե, իրավացի էր…

— Ուրեմն, դուք կհրաժարվեի՞ք ձեր քմահաճույքից, եթե պարոն պրեֆեկտը ձեզ այդ խնդրեր։ Ես կարծում եմ, որ դա կլիներ ձեր խոսքերի անկեղծության լավագույն ապացույցը։

— «Մի տես, ո՜նց է քշում…— ինքն իրեն ասում էր Պեյրադը։— Ա՜հ, սատանա՛ն տանի, հիմիկվա գործակալներն արժեն պարոն Լենուարի գործակալներին»։

— Հրաժարվե՞լ դրանից,— բարձրաձայն պատասխանեց Պեյրադը։— Ես կսպասեմ պարոն պրեֆեկտի հրամաններին… Բայց, եթե կամենում եք բարձրանալ, ահա՛ հյուրանոցը։

— Որտեղի՞ց եք փող ճարում,— հանկարծ հարցրեց նրան Կարլոսը սրաթափանց արտահայտությամբ։

— Պարոն, ես մի բարեկամ ունեմ…— ասաց Պեյրադը։

— Դա,— ընդհատեց նրան Կարլոսը,— կասեք դատական քննիչին։

Այս համարձակ քայլը հետևանք էր Կարլոսի` իր պարզությամբ անսովոր այն կոմբինացիաներից մեկի, որ կարող են ծագել միայն նրա խառնվածքի տեր մարդկանց գլխում։ Լուսաբացին նա Լյուսիենին ուղարկեց կոմսուհի դը Սերիզիի մոտ։ Լյուսիենը կոմսի անունից խնդրեց նրա անձնական քարտուղարին` ոստիկանական պրեֆեկտից տեղեկություններ պահանջել Նյուսինգենին ծառայող գործակալի մասին։ Քարտուղարը վերադարձավ` բերելով Պեյրադի վերաբերյալ տեղեկանքի քաղվածքը։

Ոստիկանության մեջ է 1778 թվականից. Ավինյոնից Փարից է եկել երկու տարի դրանից առաջ։ Կարողության տեր չէ և զուրկ է բարոյականությունից, պետական գաղտնիքներին իրազեկ։

Բնակվում է Մուանո փողոցում, Կանկոել անվան տակ,որը անունն է մի փոքրիկ կալվածքի, որտեղ ապրում է նրա ընտանիքը, Վոկլյուզ դեպարտամենտում, մի ընտանիք, որն ի դեպ, պատվավոր է։

Նորերս նրան փնտրել է իր կրտսեր զարմիկներից մեկը` Թեոդոզ դը լա Պեյրադը։ (Տե'ս գործակալի զեկուցագիրը, փաստաթուղթ N 37)։

— Դա հենց այն անգլիացին է, որի մոտ Կոնտանսոնը ծառայում է որպես խառնածին,— բացականչել էր Կարլոսը, երբ Լյուսիենը, բացի տեղեկանքից, նրան բերել էր նաև բանավոր տեղեկություններ։

Այդ գործին նվիրելով երեք ժամ, Կարլոսը, գլխավոր հրամանատարի եռանդով, Պակկարի միջոցով գտավ անվտանգ մի մեղսակից, որը կարողանար քաղաքացիական շորերով ժանդարմի դեր խաղալ, իսկ ինքը կերպարանափոխվեց ոստիկանական հսկիչի։ Երեք անգամ նա ենթարկվեց Պեյրադին հենց այնտեղ` կառքում սպանելու գայթակղության. բայց նա միանգամ ընդմիշտ որոշել էր իր սեփական ձեռքով սպանություն չգործել, և վճռեց Պեյրադից ազատվել` նրան որպես միլիոնատերի, մատնանշելով մի որևէ ազատված տաժանապարտի։ Պեյրադն ու նրա ուղեկիցը լսեցին Կոնտանսոնի ձայնը. սա զրուցում էր տիկին դյու Վալ-Նոբլի սպասուհու հետ։ Այդ ժամանակ Պեյրադը նշան արեց Կարլոսին մնալ առաջին սենյակում, դրանով կարծես ուզում էր ասել` «Դուք հիմա կհամոզվեք իմ անկեղծությանը»։

— Տիրուհիս համաձայն է ամեն ինչին,— ասում էր Ադելը։— Տիկինն այժմ իր բարեկամուհիներից մեկի` տիկին դը Շամպրիի մոտ է, որը ևս մի բնակարան ունի Տեբու փողոցում և լրիվ կահավորված, և որի մի տարվա վարձը վճարված է. այդ բնակարանը, անշուշտ, նա կզիջի իր բարեկամուհուն։ Տիրուհիս այնտեղ ավելի հարմար ձևով կարող է ընդունել պարոն Ջոնսոնին, որովհետև կահ-կարասին դեռևս շատ լավ է, և պարոնը կարող է այն գնել տիրուհուս համար` համաձայնության գալով տիկին դը Շամպիի հետ։

— Լա՛վ, զավակս, եթե դա գազար^[23] չէ, ապա դրա փռչն է,— ասաց խառնածինը ապշահար սպասուհուն,— բայց մենք համաձայնության կգանք…

— Ա՜յ քեզ գունավոր մարդ,— բացականչեց օրիորդ Ադելը։— Եթե ձեր նաբաբը իսկապես նաբաբ է, նա, իհարկե, հիանալի կարող է տիկնոջը կահ-կարասիներ նվիրել։ Պայ-մանագրի ժամկետը լրանում է 1830 թվականի ապրիլին, ձեր նաբաբը կարող է այն նորոգել, եթե տունը նրան դուր գա։

— Ես շաթ քոհ,— պատասխանեց Պեյրադը` ներս մտնե¬լով և թփթփացնելով սպասուհու ուսերին։

Եվ նա ինչ-որ ակնարկ արեց Կարլոսին, որը պատասխա¬նեց հավանության մի շարժումով, հասկանալով, որ նաբաբը պետք է շարունակի մնալ իր դերում։ Բայց տեսարանը հանկարծակի փոխվեց, երբ ներս մտավ մի անձնավորություն, որի հանդեպ անզոր էին թե՛ Կարլոսը և թե՛ ոստիկանության պրեֆեկտը։

Անսպասելիորեն հայտնվեց Կորանտենը։ Անցնելիս տեսավ, որ դուռր բաց է, և ուզեց ստուգել, թե իր բարեկամ Պեյրադը ինչպես է խաղում նաբաբի դերը։

— Պրեֆեկտը շարունակ հետապնդում է ինձ,— ասաց Պեյրադը Կորանտենի ականջին ,— նա ճանաչել է ինձ նաբաբի հագուստների մեջ։

— Մենք կտապալենք պրեֆեկտին,— պատասխանեց Կորանտենը իր բարեկամի ականջին։

Ապա, աստիճանավորին սառնորեն ողջունելուց հետո, սկսեց թաքուն զննել նրան։

— Մնացեք այստեղ մինչև իմ վերադարձը, ես գնում եմ պրեֆեկտուր,— ասաց Կարլոսը։— Եթե չվերադարձա, կարող եք հագուրդ տալ ձեր քմայքին։

Այս խոսքերն ասելով Պեյրադի ականջին, որպեսզի կա¬րևոր անձը չնսեմանա սպասուհու աչքին, Կարլոսը դուրս եկավ, ջանալով չգրավել նորեկի ուշադրությունը, հանձին որի նա ճանաչեց սառեցնող ահարկությամբ, կապուտաչյա, խարտյաշ անձնավորություններից մեկին։

— Սա ոստիկանական հսկիչն է, որին ինձ մոտ է ուղարկել պրեֆեկտը,— ասաց Պեյրադը Կորանտենին։

— Նա՞,— պատասխանեց Կորանտենը։— Քեզ խաբել են։ Այդ մարդը երեք խաղաքարտ ունի իր կոշիկներում, այդ երևում է կոշիկում նրա ոտքի դիրքից, և, բացի այդ, ոստիկանության հսկիչը ծպտվելու կարիք չունի։

Կորանտենը արադ դուրս եկավ` ստուգելու կասկածները, Կարլոսը կառք էր բարձրանում։

— Է՜, պարոն աբբահայր…— կանչեց Կորանտենը։

Կարլոսը շրջվեց, տեսավ Կորանտենին և կառք նստեց։

Բայց և այնպես, Կորանտենը կարողացավ ասել կառքի դռան արանքից.

— Ահա այն ամենը, ինչ ուզում էի իմանալ։ Մալաքե՛ քարափ,— բղավեց Կորանտենը կառապանին` շեշտի ու նայվածքի մեջ դիվային ծաղրանք արտահայտելով։

— «Ահա թե ինչ,— ասաց ինքն իրեն Ժակ Կոլենը,— ես խճճվեցի, նրանք հասնում են մեզ, պետք է նրանցից առաջ անցնել և, մանավանդ, իմանալ, թե նրանք ինչ են ուզում մեզնից»։

Կորանտենը հինգ թե վեց անգամ տեսել էր աբբա Կարլոս Էրրերային, և հնարավոր չէր մոռանալ այդ մարդու հայացքը։ Կորանտենը նախ հիշեց այդ մարդու թիկնեղությունը, ապա դեմքի կլորությունը և կոշիկի ներսից երեք մատնաչափ հաստությամբ դնովի կրունկը։

— Ա՜հ, ծերո՛ւկս, քեզ խաբել են,— ասաց Կորանտենը, երբ համոզվեց, որ ննջարանում Պեյրադից ու Կորանտենից բացի ուրիշ ոչ ոք չկա։

— Ո՞վ,— բացականչեց Պեյրադը` մետաղի թրթռացող ձայնով։— Ես կօգտագործեմ իմ կյանքի վերջին օրերը` նրան շամփուրի վրա խորովելու համար։

— Դա Կարլոս Էրրերան է, հավանաբար, Իսպանիայի Կորանտենը։ Ամեն ինչ պարզ է։ Իսպանացին բարձր կարգի անառակ է, որը կամեցել է այդ երիտասարդի համար դրամ կտրել մի գեղեցիկ աղջկա բարձով… Դու ինքդ ավելի լավ գիտես, թե որքանով կարող ես մրցակցել մի դիվանագետի հետ, որը դևի նման խnրամանկ է թվում ինձ։

— Օ՜,— ճչաց Կոնտանսոնը,— Եսթերի ձերբակալման օրը նա ստացավ այն երեք հարյուր հազար ֆրանկը. նա կառքի մեջ էր, ես լավ եմ հիշում այդ աչքերը, այդ ճակատը, այդ ծաղկատար դեմքը։

— Ա՜հ, ինչպիսի օժիտ կունենար իմ խեղճ Լիդին,— բացականչեց Պեյրադը։

— Դու կարող ես մնալ նաբաբ,— ասաց Կորանտենը։— Որպեսզի հսկող մի աչք ունենանք Եսթերի մոտ, պետք է նրան կապել տիկին դյու Վալ-Նոբլի հետ։ Եսթերը Լյուսիեն դը Ռյուբամպրեի իսկական սիրուհին էր։

— Նրանք արդեն հինգ հարյուր հազար ֆրանկ են կորզել Նյուսինգենից,— ասաց Կոնտանսոնը։

— Նրանց դեռ այդքան էլ հարկավոր է,— հարեց Կորանտենը։— Ռյուբամպրե կալվածքն արժե մի միլիոն։ Հայրիկ,— ասաց նա` խփելով Պեյրադի ուսին,— դու կարող ես ավելի քան հարյուր հազար ֆրանկ ձեռք բերել Լիդիին ամուսնացնելու համար։

— Այդպես մի՛ խոսիր, Կորանտեն։ Եթե քո ծրագիրը ձախողվի, ես չգիտեմ, թե ինչի ընդունա կ կլինեմ…

— Դու այդ կստանաս, թերևս վաղը։ Աբբան, սիրելիս, չափազանց խորամանկ է, մենք պետք է համբուրենք նրա խթանը, նա գերազանց սատանա է։ Բայց նա իմ ձեռքում է, խելոք մարդ է, և անձնատուր կլինի։ Ջանա՛ լինել նաբաբի նման հիմար և ոչ մի՛ բանից մի՛ վախեցիր։ Նույն օրվա երեկոյան, երբ իսկական հակառակորդները երես առ երես հանդիպել էին իրար մենամարտի դաշտում, Լյուսիենը գնաց երեկոն անցկացնելու Գրանլյոների ապարանքում։ Հոծ բազմություն էր հավաքված այնտեղ։ Հյուրասրահում, բոլորի ներկայությամբ, դքսուհին որոշ ժամանակ զրուցեց Լյուսիենի հետ և չափազանց սիրալիր էր։

— Դուք մի փոքրիկ ուղևորությո՞ւն եք կատարել,— հարցրեց դքսուհին։

— Այո, տիկին դքսուհի։ Քույրս, ցանկանալով հեշտացնել իմ ամուսնությունը, մեծ զոհաբերություններ արեց, և ես կարողացա ձեռք բերել Ռյուբամպրե կալվածքը և ամբողջապես վերականգնել մեր երբեմնի ունեցվածքը։ Ի դեպ, փարիզյան իմ հավատարմատարը հմուտ մարդ է և կարողացավ կասեցնել այն պահանջները, որ սեփականատերերը կարող էին ներ¬կայացնել` իմանալով գնորդի անունը։

— Այնտեղ դղյակ կա՞,— հարցրեց Կլոտիլդը բերկրալի ժպիտով։

— Դղյակի նման ինչ-որ բան կա, բայց ավելի խելացի կլինի այն օգտագործել որպես շինանյութ` արդիական ոճով մի տուն կառուցելու համար։ Կլոտիլդի դեմքը փայլում էր գոհունակությունից, և աչքերը երջանկության բոց էին արձակում։

— Դուք այսօր ռոբբեր խաղացեք հորս հետ,— կամացուկ ասաց նա Լյուսիենին։— Մի երկու շաբաթից հետո, հույս ունեմ, դուք ճաշի կհրավիրվեք։

— Այդպես ուրեմն, իմ թանկագին պարոն,— ասաց դուքս դը Գրանլյոն,— դուք գնել եք, ասում են, Ռյուբամպրե կալվածքը, ես ձեզ շնորհավորում եմ։ Այդ մի պատասխան է նրանց, ովքեր ասում էին, որ դուք պարտքեր ունեք։ Մեր աստիճանի մարդիկ կարող են բացեիբաց պարտքեր ունենալ, ինչպես Ֆրանսիան կամ Անգլիան, բայց հասկանո՞ւմ եք, հա¬րստություն չունեցող մարդիկ, նորելուկները իրավունք չու¬նեն այդպես վարվելու…

— Է՜, պարոն դուքս, ես դեռ հինգ հարյուր հազար ֆրանկ պարտք եմ իմ կալվածքի դիմաց։

— Ուրեմն, պետք է ամուսնանալ այնպիսի մի աղջկա հետ, որ այդ գումարն ունենա. բայց ձեզ համար դժվար կլի¬նի այդպիսի հարստություն ունեցող հարսնացու գտնել մեր արվարձանում, որտեղ քիչ օժիտ են տալիս իրենց աղջիկներին։

— Բայց նրանց բավական է իրենց անունը,— ասաց Լյուսիենը։

— Վիստ խաղացողները երեք հոգի են` Մոֆրինյոզը, դ’Էսպարր և ես, չէի՞ք կամենա լինել չորրորդը,— ասաց դուքսը Լյուսիենին` ցույց տալով խաղասեղանը։

Կլոտիլդը մոտեցավ խաղասեղանին` դիտելու հոր խաղը։

— Աղջիկս իր ձեռքերը դնում է իմ տրամադրության տակ,— ասաց դուքսը թփթփացներով իր դստեր ձեռքին և նա¬յելով Լյուսիենին, որը լուրջ դեմք էր ընդունել։

Լյուսիենը` դ’Էսպարի խաղընկերը, տանուլ տվեց քսան լուիդոր։

— Սիրելի՛ մայրիկ,— մոտենալով դքսուհուն ասաց Կլոտիլդը,— նա բավականաչափ խելացի գտնվեց տանուլ տալով։

Ժամը տասնմեկին, օրիորդ դը Գլանյոյի հետ սիրո մի քա¬նի խոսքեր փոխանակելուց հետո, Լյուսիենը տուն վերադարձավ, մտավ անկողին, խորհելով այն լիակատար հաղթության մասին, որ նա պետք է մի ամսում ձեռք բերեր, որովհետև չէր կասկածում, որ իրեն կընդունեն որպես Կլոտիլդի փեսացուի և կամուսնանար մինչև 1830 թվականի պասը։

Հաջորդ օրը, այն ժամին, երբ Լյուսիենը նախաճաշից հետո ծխում էր Կարլոսի հետ, որը խիստ մտախոհ էր դարձել, նրանց հայտնեցին պարոն դը Սենտ-Էստևի (ինչպիսի՜ ծաղր) մասին, որը ցանկություն ունի խոսել կա՛մ աբբահայր Կարլոսի կամ Լյուսիեն դը Ռյուբամպրեի հետ։

— Ներքևում ասացի՞ն, որ ես մեկնել եմ,— գոչեց աբբան։

— Այո, պարոն,— պատասխանեց սպասյակը։

— Դե լա՛վ, ընդունի՛ր այս մարդուն,— ասաց նա Լյուսիենին,— եղի՛ր զգույշ, որ մի ավելորդ խոսք կամ շարժում, մենք գործ ունենք թշնամու հետ։

— Դու ակա՛նջ դիր,— ասաց Լյուսիենը։

Կարլոսը թաքնվեց կից սենյակում և դռան ճեղքից տեսնելով ներս մտնող Կորանտենին, ճանաչեց նրան լոկ ձայնից, որովհետև այդ անհայտ տաղանդը կերպարանափոխվելու մեծ ձիրք ուներ։ Այդ ժամանակ Կորանտենը ֆինանսների նախարարության բաժնի ծեր պետի տեսքով էր։

— Ես պատիվ չունեմ ծանոթ լինելու ձեզ հետ, պարոն,— ասաց Կորանտենը,-բայց…

— Ներեցեք, որ ընդհատում եմ ձեզ, պարոն,— ասաց Լյուսիենը,— բայց...

— Բայց հարցը վերաբերում է ձեր ամուսնությանը օրիորդ Կլոտիլդ դը Գրանլյոյի հետ, որը չի կայանալու,— աշխու¬ժորեն ասաց Կորանտենը։ Լյուսիենը նստեց և ոչինչ չպատասխանեց։

— Դուք գտնվում եք մի մարդու ձեռքերում, որը կարող է, կամենում է և հնարավորություն ունի ապացուցելու դուքս դը Գրանլյոյին, որ դը Ռյուբամպրե կալվածքը գնվել է այն գումարով, որ մի հիմար ավել է ձեզ ձեր սիրուհու` օրիորդ Եսթերի համար,— շարունակեց Կորանտենը։— Հեշտությամբ կարելի է գտնել պատճենն այն դատավճռի, որով օրիորդ Եսթերը հետապնդված է, և կան միջոցներ դ’Էտուրնիին հարկադրել խոստովանելու։ Բարոն դը Նյուսինգենի դեմ գործադրված ծայրահեղորեն ճարպիկ հնարքներր շուտով մերկացվելու են։ Սակայն, դեռ կարելի է գործը կարգավորել։ Տվե՛ք հարյուր հազար ֆրանկի մի գումար և ձեզ հանգիստ կթողնեն… Դա ինձ չի վերաբերում։ Ես գործերի հավատարմատարն եմ այն մարդկանց, որոնք այդ շանտաժին են դիմել, ահա՛ բոլորը։

Կորանտենը կարող էր մի ամբողջ ժամ խոսել, Լյուսիենը լիակատար անհոգությամբ ծխում էր իր գլանակը։

— Պարո՛ն,— պատասխանեց նա, ես չեմ ուզում իմանալ, թե ով եք դուք, որովհետև այն մարդիկ, որոնք իրենց վրա են վերցնում նման հանձնարարություններ, ոչ մի անուն չունեն, գոնե՛ ինձ համար։ Ես ձեզ թույլ տվի հանգիստ խոսել. ես իմ տանն եմ։ Դուք, ըստ իս, զուրկ չեք ողջամտությունից, լա՛վ լսեցեք իմ փաստարկումները։

Լռություն տիրեց, որի ընթացքում Լյուսիենն իր պաղ հայացքր չէր հեռացնում Կորանտենի` իրեն սևեռած կատվային աչքերից։

— Կա՛մ դուք հենվում եք միանգամայն կեղծ փաստերի վրա, և ես մտահոգվելու կարիք չունեմ,— շարունակեց Լյուսիենը,— կա՛մ իրավացի եք, և այն ժամանակ, ձեզ տալով հարյուր հազար ֆրանկ, ես ձեզ իրավունք եմ վերապահում պահանջել նույնքան հարյուր հազար ֆրանկներ, որքան ձեր վստահորդը կարող կլինի գտնել Սենտ-Էստեվնել՝ ինձ մոտ ուղարկելու համար… Սակայն, որպեսզի միանգամից վերջ դնենք ձեր այդ պատվավոր սակարկությանը, իմացեք, որ ես, Լյուսիեն դը Ռյուբամպրես, ոչ ոքից չեմ վախենում։ Ես ոչ մի կապ չունեմ այն աղտոտ արարքների հետ, որոնց մասին դուք խոսեցիք։ Եթե Գրանլյո ընտանիքը դժվարահաճ լինի, կգտնվեն բարձր ազնվական դասից ուրիշ երիտասարդ աղջիկներ։ Իսկապես` ես ոչինչ չեմ կորցնի ամուրի մնալով, մանավանդ, երբ ես զբաղվում եմ սպիտակ ստրկուհիների շահութաբեր առևտրով, ինչպես դուք եք ենթադրում։

— Եթե պարոն Կարլոս Էրրերան...

— Պարո՛ն,— ասաց Լյուսիենը` ընդհատելով Կորանտենին,— աբբա Կարլոս Էրրերան այս րոպեին գտնվում է Իսպանիայի ճանապարհին. նա ոչ մի առնչություն չունի իմ ամուսնության հետ և ոչինչ չգիտի իմ դրամական հարցերի մասին։ Պետական այդ մարդը բարեհաճեց երկար ժամանակ օգնել ինձ իր խորհուրդներով, բայց նա հաշվետվություն ունի ներկայացնելու նորին մեծութչուն Իսպանիայի թագավորին. եթե ձեզ անհրաժեշտ է նրա հետ խոսել, ես ձեզ խորհուրդ եմ տալիս մեկնել Մադրիդ։

— Պար՛ոն,— կտրուկ ասաց Կորանտենը,— դուք երբեք չեք լինի օրիորդ Կլոտիլդ դը Գրանլյոյի ամուսինը։

— Ավելի վատ նրա համար,— պատասխանեց Լյուսիենը, անհամբերությամբ դեպի դուռը հրելով Կորանտենին։

— Դուք լավ կշռադատե՞լ եք,— սառնորեն ասաց Կորանտենը։

— Պարոն, ես ձեզ իրավունք չեմ տվել խառնվելու իմ գործերին և ոչ էլ նույնիսկ խանգարել ինձ ծխելու,— ասաց Լյուսիենը` շպրտելով իր հանգած գլանակը։

— Մնաք բարով, պարո՛ն,— ասաց Կորանտենը։— Մենք այլևս իրար չենք հանդիպի… Բայց, անտարակույս, ձեր կյանքում պիտի լինի մի պահ, երբ դուք սիրահոժար պիտի տայիք ձեր կարողության կեսը, որպեսզի հնարավորություն ունենայիք ինձ ետ կանչելու սանդուղքից։ Ի պատասխան այդ սպառնալիքի, Կարլոսը գլուխ կտրելու մի շարժում արեց։

— Ա՛յժմ, ի գործ,— բացականչեց նա, նայելով Լյուսիենին, որը գունատվել էր այդ ահավոր զրույցից հետո։

Եթե գրքի բարոյական ու փիլիսոփայական կողմով հետաքրքրվող րնթերցողների բավական սահմանափակ թվում գտնվեր մեկը, որն ընդունակ լիներ հավատալու, որ վերջապես բարոն դը Նյուսինգենը երջանիկ էր, ապա վերջինս իր սեփական փորձով կապացուցեր նրան, թե որքան դժվար է մի աղջկա սիրտը ենթարկել ֆիզիոլոգիական որևէ օրենքի։ Եսթերը վճռել էր հարկադրելու դժբախտ միլիոնատիրոջը` թանկ գնով վճարել այն, ինչ միլիոնատերն անվանում էր հախտանակի oր։ Դրա համար, 1830 թվականի փետրվարի սկզբներին, բնակարանամուտը դեռ չէր տոնվել պոկրիկ բալատում։

— Բայց,— թաքուն ասաց Եսթերն իր բարեկամուհիներին, որոնք այդ հաղորդեցին բարոնին,— բարեկենդանին, ես բաց կանեմ իմ հաստատությունը, և ես ուզում եմ իմ տղամարդուն երջանիկ դարձնել, ինչպես ձուն` յուղի մեջ։

Այդ արտահայտությունն առած դարձավ կիսաշխարհիկ աղջիկների շրջանում։

Բարոնն սկսեց տրտնջալ։ Ինչպես բոլոր ամուսնացած մարդիկ, նա ևս դառնում էր բավականին ծիծաղելի, գանգատվում էր իր մտերիմներին, և նրա դժգոհությունը ծայրահեղության էր հասնում։ Այնուամենայնիվ, Եսթերը շարունակում էր Պոմպադուրի իր դերը շահադիտության իշխանի մոտ։ Նա արդեն տվել էր երկու-երեք փոքրիկ երեկույթներ, առանձնապես Լյուսիենին հրավիրելու համար։ Լուստոն, Ռաստինյակր, դյու Տիյեն, Բիսիուն, Նաթանը, կոմս դը Բրամբուրգը, փարիզյան շվայտության այդ ծաղիկները, նրա հյուրասրահի մշտայցելուները դարձան։ Վերջապես, Եսթերն իր խաղացած պիեսում որպես դերասանուհիներ ընդունեց Տյուլիային, Ֆլորենտինին, Ֆաննի Բոմպրեին, Ֆլորինին` երկու դերասանուհի և երկու պարուհի, ապա տիկին դյու Վալ-Նոբլին։ Չկա ավելի տխուր բան, քան այն, երբ կուրտիզանուհու տանը պակասում է մրցակցության աղը, արդուզարդերի փայլը և դեմքերի բազմազանությունը։ Վեց շաբաթում Եսթերը դարձավ պահատարփածու կանանց դասը կազմող իգական պարիաներից ամենասրամիտը, ամենազվարճալին, ամենից գեղանին ու վայելչաշնորհը։ Դրվելով իր իսկական պատվանդանին` նա ճաշակում էր սնափառության բոլոր վայելքները, որով հրապուրվում են սովորական կանայք, բայց ճաշակում էր որպես մի կին, որին թաքուն մի մտածում վեր էր դնում իր կաստայից։ Նա սրտում պահում էր իր սեփական պատկերը, որը նրան հարկադրում էր շիկնել իր համար և միաժամանակ հպարտանալ իրենով. հրաժարման ժամը մշտապես կանգնած էր նրա խղճմտանքի առջև, այդ պատճառով էլ նա ապրում էր կրկնակի կյանքով և խորապես խղճամ էր իր անձին։ Նրա չար կատակախոսությունները դրսևում էին իր ներքին տրամադրությունը, խորունկ արհամարհանքի այն զգացումը, որ կուրտիզանուհու մեջ թաքնված սիրո հրեշտակն էր տածում այն ստոր ու ամոթալի դերի նկատմամբ, որ խաղում էր մարմինը` հոգու ներկայությամբ։ Լինելով միաժամանակ և՛ հանդիսատես, և՛ դերասան, և՛ դատավոր, և՛ մեղադրյալ, նա իր մեջ մարմնավորում էր արաբական հեքիաթների հրաշալի ֆիկցիաները, որոնց մեջ գրեթե միշտ կարելի է հանդիպել վեհ մի արարածի, թաքնված` ամոթալի ծածկույթի տակ, և որի նախատիպը տրված է, Նաբուգոդոնսորի անվան տակ, գիրք-գրքոցում` Աստվածաշունչ|Աստվածաշնչում։

Որոշած լինելով ապրել մինչև անհավատարմության հաջորդ օրը, զոհը կարող էր մի փոքր զվարճանալ դահիճով։ Բացի այդ, Եսթերի ստացած տեղեկությունները` գաղտնի ու ամոթալի այն միջոցների մասին, որոնցով բարոնը ձեռք էր բերել իր վիթխարի հարստությունը, Եսթերին ազատում էին խղճի խայթից. նրան դուր եկավ խաղալ դիցուհի Ատեի, ըստ Կարլոսի արտ ահայտության` վրեժխնդրության աստվածուհու դերը։ Ահա թե ինչու նա մերթ դառնում էր հրապուրիչ, մերթ տանելի` այդ միլիոնատիրոջ աչքին, որը լոկ նրանով էր ապրում։ Երբ բարոնի համար տանջանքը հասնում էր այն աստիճանի, որ ցանկանում էր թողնել Եսթերին, վերջինս նրան իր մոտ էր բերում շինծու քնքշությամբ։ Էրրերան, որ ամենայն հանդիսավորությամբ Իսպանիա էր մեկնել, հասել էր մինչև Տուր։ Նա հրամայել էր իր կառապանին` ճանապարհը շարունակել մինչև Բորդո, կառքում թողնելով վարձու մի սպասավորի, որին հանձնարարված էր տիրոջ դեր խաղալ և սպասել նրան Բորդոյի հյուրանոցներից մեկում։ Ապա, հանրակառքով վերադառնալով առետրական շրջիկ գործակալի զգեստով, նա գաղտնաբար տեղավորվել էր Եսթերի մոտ, որտեղից Ասիայի, Եվրոպայի և Պակկարի միջոցով անխոնջ ղեկավարում էր իր մեքենայություննե¬րը, վերահսկելով բոլորին, հատկապես Պեյրադին։

Մոտավորապես երկու շաբաթ առաջ այն օրվանից, երբ պետք է տեղի ունենար բնակարանամուտի տոնախմբությունը, այսինքն` Օպերայի առաջին պարահանդեսին հաջորդող օրը, կուրտիզանուհին, որն իր սրամիտ խոսքերով սկսում էր վտանգավոր դառնալ, Իտալական թատրոնումն էր, բենուարարի օթյակում, որը բավականին խոր էր և բարոնը կարող էր այնտեղ թաքցնել իր սիրուհուն ու նրա հետ հրապարակով երևալ տիկին Նյուսինգենի օթյակից ոչ շատ հեռու։

Եսթերն ընտրել էր այդ օթյակը, որպեսզի կարողանա տեսնել տիկին դը Սերիզիին, որի օթյակում էր գրեթե միշտ լինում Լյուսիենը։ Խեղճ կուրտիզանուհին իրեն երջանիկ էր համարում, նայելով Լյուսիենին, երեքշաբթի, հինգշաբթի և շաբաթ օրերը տիկին դը Սերիզիի կողքին նստած։ Եսթերն այդ երեկո, ժամը ինը և կեսի մոտ, նկատեց, որ Լյուսիենը մտավ կոմսուհու օթյակը` մտախոհ, գունատ, այլայլված դեմքով։ Ներքին վհատության այդ նշանները նկատելի էին միայն Եսթերին։ Սիրող կինր կարդում է տղամարդու դեմքն այնպես, ինչպես ծովայինը բաց ծովը։ «Աստվա՜ծ իմ, ի՞նչ է տեղի ունենում նրա հետ… Ի՞նչ է պատահել։ Գուցե կարիք ունի խոսելու դժոխային այն հրեշտակի հետ, որը նրա պահապան հրեշտակն է և ծածուկ ապրում է ձեղնահարկում` Եվրոպայի ու Ասիայի խուցերի միջև։

Այդպիսի տանջալից մտքերով համակված, Եսթերը գրեթե չէր հետևում երաժշտությանը։ Դժվար չէ կռահել, որ նա բոլորովին չէր լսում բարոնին, որ ափերի մեջ էր առել իր հռեշդակի ձեռքը, նրա հետ խոսելով լեհական հրեայի իր առոգանությամբ, բառերի վերջավորությունների անհեթեթ աղավաղումներով, որ նույնքան տհաճություն են պատճառում ընթերցողներին, որքան և լսողներին։

— Եսդեր,— ասաց նա, բաց թողնելով նրա ձեռքը, և անբավականության թեթև, մի շարժումով ետ մղելով այն,— դուկ ինց չեք լսում։

— Իմացեք, բարոն, դուք աղավաղում եք սերը, ինչպես աղավաղում եք ֆրանսերենը։

— Սադանա՛ն դանի։

— Ես այստեղ իմ բուդուարում չեմ, ես Իտալական թատրոնում եմ։ Եթե դուք Յուրեի կամ Ֆիշեի ձեռքով շինված և բնության տարօրինակ ծաղով մարդու կերպարանք ստացած դրամարկղ չլինեիք, այդքան մի կնոջ օթյակում, որը սիրում է երաժշտությունը։ Իհարկե, ես ձեզ չեմ լսում։ Դուք այստեղ իմ շրջազգեստի հետ խաղում եք այնպես, ինչպես բզեզը թղթե տոպրակի մեջ, և հարկադրում եք ինձ ծիծաղել խղճահարությունից։ Դուք ինձ ասում եք. «Դուկ սիռուն եք, դուկ կռցելու բադառ եք…»։ Թեթևսոլիկ ծերուկ, մի՞թե ես ձեզ պատասխանել եմ. «Դուք այս երեկո նվազ տհաճ եք, քան երեկ, գնանք տուն»։ Բայց, լսեցեք ինձ, ձեր հառաչելու եղանակից (եթե ես ձեզ չեմ լսում, ձեզ զգում եմ), ես տեսնում եմ, որ դուք չափազանց կուշտ եք կերել և վատ եք մարսում (ես ձեզ բավական թանկ եմ նստում, որպեսզի ժամանակ առ ժամանակ ձեզ խորհուրդներ տամ ձեր փողի համար), իմացեք, սիրելիս, որ երբ մեկը տառապում է անմարսողությամբ, ինչպես դուք, չի թույլատրվում տեղի-անտեղի, անպատեհ ժամի ասել իր սիրուհուն. «Դուկ սիռուն եք»։ Բլոնդեն ասել է, որ մի հին զինվոր այդպիսի ինքնահաճությունից հանգչել է եկեղեցու գրկում։ Հիմա ժամը տասն է. ժամը իննին դուք վերջացրել եք ճաշը Տիյեի մոտ, ձեր ալարկոտ կոմսը դը Բրամբուրգի հետ, ձեզ հարկավոր է մարսել միլիոներնն ու գետնասունկերը։

— Դուկ որքան անգո՜ւդ եք…— բացականչեց բարոնը, որն ընդունեց բժշկական այդ փաստարկման խորունկ ճշմարտությունը։

— Անգո՛ւթ…— հարեց Եսթերը` շարունակ նայելով Լյուսիենին։— Մի՞թե դուք խորհուրդ չեք հարցրել Բիանշոնից, Դեպլենից, ծերունի Օդրիից։ Այն օրվանից, երբ դուք արդեն նշմարում եք ձեր երջանկության արշալույսը, գիտե՞ք, թե դուք ինձ ինչն եք հիշեցնում։

— Ի՞նչը։

— Ֆլանելի մեջ փաթաթված հաստ մի ծերուկի, որ մերթ ընդ մերթ բազկաթոռից վեր է կենում մոտենալու լուսամուտին, տեսնելու համար, թե արդյոք ջերմաչափը ցույց տալի՞ս է շերամի որդի այն ջերմաստիճանը, որը բժիշկները նորմալ են համարում իր համար։

— Գիդե՛ք, դուկ ապերախդ եք,— հուսահատված բացականչեց բարոնը, լսելով այդ երաժշտությունը, որը, ի դեպ, ծերունի սիրահարները բավական հաճախ են լսում Իտալական թատրոնում։

— Ախերա՛խտ,— ասաց Եսթերը։— Իսկ մինչև հիմա ես ձեզանից ի՞նչ եմ ստացել… Միա՛յն անախորժություն։ Ինքներդ դատեցեք, հայրիկ, կարո՞ղ եմ հպարտանալ ձեզնով։ Դուք, իհարկե, հպարտ եք ինձնով. ես շատ լավ եմ կրում ձեր տրեզներն ու լիվրեն։ Դուք վճարել եք իմ պարտքերը… Թող այդպես լինի։ Բայց դուք բավականաչափ միլիոններ եք թռցրել… (Ա՜յ, ա՜յ, մի՛ նեղացեք, դուք ինձ հետ համաձայն եք…), որպեսզի այդ բանին ուշադրություն չդարձնեք։ Եվ հենց դրանումն է ձեր փառքի արաժանիքը։ Թեթևաբարո աղջիկ և գող, ոչ մի բան դրանից լավ չի համընկնում։ Դուք հոյակապ վանդակի եք կառուցել մի թութակի համարձեզ դուր է գալիս… Գնացեք հարցրեք բրազիլական մի թութակի` շնորհակա՞լ է այն մարդուց, որ նրան ոսկե վանդակի մեջ է դրել… Մի՛ նայեք ինձ այդպես, դուք բոնզի եք նման… Դուք ամբողջ Փարիզին ցույց եք տալիս ձեր սպիտակ ու կարմիր փետուրներով թութակին… Դուք ասում եք. «Փարիզում կա՞ մեկը, որը ունենա նրա նմանը… Եվ ինչպե՜ս է նա շաղակրատում, ի՜նչ ճարտար լեզու ունի… Երբ մտնում է դյու Տիյեն, նա ասում է նրան. «Բարի օր, փոքրիկ խաբեբա…»։ Բայց դուք երջանիկ եք, ինչպես այն հոլանդացին, որը ձեռք էր բերել հազվագյուտ սև կակաչը. Ինչպես հնում երջանիկ էր լինում նաբաբը, երբ ապրելով Ասիայում, Անգլիայից թոշակ էր ստանում, և որին առևտրական շրջիկ մի գործակալ վաճառել էր երեք նախերգանք նվագող շվեյցարական ծխատուփը։ Դուք իմ սիրտն եք ուզում, դե լա՛վ, ես ձեզ ցույց կտամ այն նվաճելու միջոցը։

— Ազացե՛ք, ազացե՛ք… Ես ամեն պան կանեմ ցեզ համար… Ես սիռում եմ, երբ դուկ ինց ցախրում եք։

— Եղե՛ք երիտասարդ, եղե՛ք գեղեցիկ, եղե՛ք այնպես, ինչպես Լյուսիեն դը Ռյուբամպրեն է, որը ահա այնտեղ է, ձեր կնոջ օթյակում, և դուք ձրի կստանաք այն, ինչ երբեք չեն կարող գնել ձեր միլիոններով…

— Ես ձեզ թոխնում եմ, որոֆհետեֆ այս եռեկո դուկ իսկաբես ադելի եք...— ասաց գիշատիչը թթվսւծ դեմքով։

— Դե լա'վ, բարի գիշեր,— պատասխանեց Եսթերը։— Հանձնարարեք Շորշին, որ ձեր գլխատակը բարձր պահի, ոտքերը շատ ցածր, դուք այսօր կաթվածահարի տեսք ունեք… Սիրելի'ս, դուք չեք կարող ասել, որ ես բնավ չեմ հետաքրքրվում ձեր առողջությամբ։

Բարոնը վեր կացավ և ձեռքը դրեց դռան բռնակին։

— Եկե'ք այստեղ, Նյուսինգեն…— ասաց Եսթերը, հրամայական շարժումով։

Բարոնը շան հնազանդությամբ թեքվեց դեպի Եսթերը։

— Հաստ հրեշ…— Կուզենայի՞ք, որ ես ձեզ հետ լինեի սիրալիր և այս երեկո ինձ մոտ շաքարաջուր տայի ձեզ, գգվելով ձեզ…

— Ա՜ղ, ա՜ղ, էլ սիռդ չեք թոխնում ինց։

— Աղաղել, դա մեկ է, թե դաբաղել կաշին^[24],— շարունակեց Եսթերը` ծիծաղելով բարոնի առոգանության վրա։— Լսեցե'ք, ինձ մոտ բերեք Լյուսիենին, որպեսզի ես նրան հրավիրեմ Բալթազարի մեր խնջույքին, ևհամոզված լինեմ, որ նա ներկա կլինի։ Եթե դուք գլուխ բերեք այդ փոքրիկ հանձնարարությունը, ես քեզ, իմ հաստ Ֆրեդերիկ, այնպիսի ջերմությամբ կասեմ, թե քեզ սիրում եմ, որ դու դրան կհավատաս։

— Դուկ թոֆիչ եք,— ասաց բարոնը` համբուրելով Եսթերի ձեռնոցը։— Ես համացայն եմ մի ժամ լուդանքներ լսել, եթե վերչում միշդ մի պախակշանք լինի...

— Դե', եթե ինձ չեն հնազանդվում, ես…— ասաց Եսթերը, մատով սպառնալով բարոնին, ինչպես երեխաներին են սպառնում։

Բարոնը գլուխը կախեց թակարդն ընկած այն թռչունի նման, որն աղերսագին նայում է որսորդին։

— «Աստվա՜ծ իմ, ի՞նչ է պատահել Լյուսիենին,— ասաց Եսթերն ինքն իրեն, երբ մենակ մնաց, չկարողանալով այլևս զսպել արցունքները,— նա երբեք այդպես տխուր չի եղել»։

Ահա թե այդ երեկո ինչ էր պատահել Լյուսիենին։ Ժամը իննին, ինչպես միշտ, Լյուսիենը դուրս էր եկել կառքով, որպեսզի գնա դը Գրանլյոների ապարանքը։ Իր հեծնելու ձին և կաբրիոլետի ձին օգտագործելով առավոտվա իր զբոսանքների համար, ինչպես անում էին բոլոր երիտասարդները, ձմեռային երեկոների համար նա վերցրել էր մի կուպե և ամենաառաջնակարգ կառագործների մոտ ընտրել էր ամենից շքեղ կառքը` սքանչելի ձիերով։ Արդեն մի ամիս էր, որ ամեն ինչ ժպտում էր նրան. նա երեք անգամ ճաշել էր դը Գրանլյոյի ապարանքում. դուքսը հիանալի վերաբերմունք էր ցուցաբերել նրան. հանրակառքերի ձեռնարկության մեջ դրված իր արժեթղթերը վաճառվել էին երեք հարյուր հազար ֆրանկով և նրան հնարավորություն էին տվել վճարել իր կալվածքի գնի ևս մեկ երրորդը. Կլոդիլդ դը Գրանլյոն, որ հմայիչ էր հագնվում, տասը տուփ շպար էր դրած լինում դեմքին, երբ Լյուսիենը մտնում էր հյուրասրահ. բացի այդ, առանց քաշվելու խոստովանում էր իր սերը նրա նկատմամբ։ Բավականին բարձր դիրք ունեցող մի քանի անձնավորություններ խոսում էին Լյուսիենի և օրիորդ դը Գրանլյոյի ամուսնության մասին, որպես հավանական մի բանի։ Դուքս դը Շոլյոն, որը նախկինում դեսպան էր Իսպանիայում և մի ժամանակ էլ արտաքին գործերի նախարար, խոստացել էր դքսուհի դը Գրանլյոյին` խնդրել թագավորից մարկիզի տիտղոս շնորհել Լյուսիենին։

Տիկին դը Սերիզիի մոտ ճաշելուց հետո, Լյուսիենն այդ երեկո Շոսե-դ'Անտեն փողոցից գնացել էր Սեն-Ժերմեն արվարձանը` իր ամենօրյա այցելությունը տալու։ Երբ տեղ է հասնում, կառապանը ձայն է տալիս, որ բաց անեն դարպասը։ Դարպասը բացվում է, կառքը կանգնում է մատույցի վրա։ Կառքից դուրս գալիս Լյուսիենը բակում նկատում է չորս շքակառքեր։ Նկատելով պարոն դը Ռյուբամպրեին, լակեյներից մեկը, որը բացում ու փակում էր նախագավթի դուռը, առաջանում է, դուրս գալիս մատույցի վրա և մեխվում դռան մոտ` պահակության կանգնած զինվորի նման։

— Նորին գերազանցությունը տանը չէ,— ասում է նա։

— Դքսուհին ընդունում է,— դիտել է տալիս Լյուսիենը։

— Տիկին դքսուհին դուրս է եկել,— լուրջ տոնով պատասխանում է սպասավորը։

— Օրիորդ Կլոտիլդը…

— Չեմ կարծում, որ օրիորդ Կլոտիլդն ընդունի պարոնին` տիկին դքսուհու բացակայությանը։

— Բայց, հյո'ւրեր կան,— առարկում է Լյուսիենը շանթահար։

— Ես չգիտեմ,— պատասխանում է լակեյը` ջանալով միաժամանակ լինել թե' հիմար, թե' հարգալից։

Էտիկետից ավելի սոսկալի բան չկա, երբ մեկն այն դարձնում է հասարակության ամենաահեղ օրենքը։

Լյուսիենը հեշտությամբ կռահեց իրեն համար դաժան այդ տեսարանի իմաստը. դուքսն ու դքսուհին չէին ուզում նրան ընդունել. նա զգաց, թե ինչպես արյունը սառչում էր երակներում, և սառը քրտինքի մի քանի կաթիլներ երևացին ճակատին։ Այդ զրույցը տեղի ունեցավ իր սեփական սպասավորի ներկայությամբ, որ, ձեռքը դռնակի բռնակին, չէր իմանում` փակի՞, թե՞ ոչ. Լյուսիենը նրան մեկնելու նշան արեց, բայց կառք նստելիս, սանդուղքի կողմից նրա ականջին հասան աղմկալի ձայներ, որից հետո լակեյը հաջորդաբար ձայն տվեց. «Պարոն դուքս դը Շոլյոյի սպասավորնե'րը։— Տիկին կոմսուհի դը Գրանլյոյի սպասավորնե'րը»։ Լյուսիենը միայն մի խոսք ասաց իր սպասավորին. «Արա'գ, դեպի Իտալական թատրոն»։

Հակառակ իր փութկոտությանը, տարաբախտ դենդին չկարողացավ խույս տալ դուքս դը Շոլյոյից և նրա որդի` Ռետորե դքսից, որոնց հետ նա հարկադրված եղավ լուռ ողջույններ փոխանակել, որովհետև նրանք ոչ մի բառ չարտասանեցին։ Արքունիքում` խոշոր աղետը, որևէ վտանգավոր ֆավորիտի անկումը, հաճախ ավարտվում է կաբինետի շեմքին կանգնած գաջե դեմքով բարապանի սոսկ մի բառով։

— «Այս աղետի մասին ինչպե՞ս անհապաղ հայտնել իմ խորհրդատուին,— ասաց ինքն իրեն Լյուսիենը, գնալով Իտալական թատրոնը։— Ի՞նչ է կատարվում…»։

Նա մոլորվել էր ենթադրությունների մեջ, առանց որևէ եզրակացության հանգելու։ Ահավասիկ, թե ինչ էր տեղի ունեցել։

Նույն առավոտ, ժամը տասնմեկին, դուքս Գրանլյոն, մտնելով փոքրիկ հյուրասրահը, ուր ընտանիքով նախաճաշում էին, Կլոտիլդին համբուրելուց հետո, ասել էր.

— Զավա՛կս, մինչև իմ նոր կարգադրությունն այլևս մի մտածեք պարոն դը Ռյուբամպրեի մասին։

Ապա նա բռնել էր դքսուհու թևը ու նրան տարել լուսամուտի խորշը, որպեսզի ցած ձայնով մի քանի խոսք ասի նրան, որից խեղճ Կլոտիլդի դեմքն այլայլվել էր։ Օրիորդ դը Գրանլյոն նայում էր մորը, որը լսում էր դուքսին, և մոր դեմքին նկատել էր խոր զարմանքի արտահայտություն։

— Ժան,— ասել էր դու֊քսը սպասավորներից մեկին,— տարե'ք այս երկտողը դուքս դը Շոլյոյին. խնդրեցեք, որ ձեզ պատասխանեն կա'մ այո, կա'մ ոչ։

— Ես նրան այսօր ճաշի եմ հրավիրում,— ասաց նա իր կնոջը։

Նախաճաշն անցել էր չափազանց տխուր։ Դքսուհին մտախոհ էր, դուքսր թվում էր ինքն իր դեմ բարկացած, իսկ Կլոտիլդը շատ մեծ դժվարությամբ էր զսպում արցունքները։

— Զավակս, ձեր հայրն իրավացի է, հնազանդվեցեք նրան,— գորովալի ձայնով ասել էր մայրն իր աղջկան։— Ես չեմ կարող նրա նման ասել. «Մի' մտածեք Լյուսիենի մասին»։ Ո'չ, ես հասկանում եմ քո վիշաը։ (Կլոտիլդը համբուրում է իր մոր ձեռքր), բայց ես քեզ կասեմ, հրեշտակս. «Սպասիր և ոչինչ մի' փրձիր, տանջվի'ր լռության մեջ, քանի որ դու նրան սիրում ես, և վստահ եղիր քո ծնողների հոգածության վրա»։ Ազնվազարմ տիկիններւ, զավակս, վեհ են նրանով, որ գիտեն մշտապես կատարել իրենց պարտքը բոլոր պարագաներում, և արժանապատվությամբ։

— Ի՞նչ է պատահել…— հարցրել էր շուշանի պես գունատ Կլոտիլդը։

— Կարևոր բաներ, որոնց մասին չի կարելի քեզ հետ խոսել, հոգիս,— պատասխանել էր դքսուհին,— որովհետև, եթե դրանք սուտ են, քո միտքը իզուր տեղը պիտի պղտորվի. իսկ եթե ճշմարիտ են, դու չպետք է իմանաս։

Ժամը վեցին եկել էր դուքս դը Շոլյոն և դուքս դը Գրանլյոյին հանդիպել կաբինետում, ուր վերջինս սպասում էր նրան։

— Լսի՛ր, Անրի... (Այդ երկու դուքսերն իրար հետ դու-ով էին խոսում և իրար անվանում էին իրենց անուններով։ Դա մեկն է այն նրբերանգներից, որ հնարված են` ոմանց մտերմության աստիճաններն ընդգծելու, թույլ չտալու ֆրանսիական ավելորդ ընտանեվարություն` այլ մարդկանց կողմից և ուրիշի ինքնասիրությունը վիրավորելու)... Լսի՛ր, Անրի, ես այնպիսի դժվարին կացության մեջ եմ, որ կարող եմ խորհուրդ հարցնել միայն հին բարեկամից, որր գործից լավ է հասկանում, իսկ դու այդպիսին ես։ Իմ դուստր Կլոտիլդը, ինչպես գիտես, սիրում է այդ երիտասարդ Ռյուբամպրեին, որին գրեթե ինձ հարկադրել են ընդունել որպես նրա փեսացուն։ Ես միշտ դեմ եմ եղել այդ ամուսնությանը, բայց տիկին դը Գրանլյոն, գիտես էլի, չի կարողացել հակառակվել Կլոտիլդի սիրույն։ Երբ այս տղան գնեց իր կալվածքը, երբ վճարեց նրա գնի երեք քառորդր, ես այլևս չառարկեցի։ Բայց ահա, երեկ երեկոյան ես ստացա անանուն մի նամակ (դու գիտես, թե ինչպես պետք է վերաբերվել նման պարագայում), որով ինձ տեղեկացնում են, որ այդ տղայի կարողությունը բխում է անմաքուր մի աղբյուրից, և որ նա մեզ խաբում է, ասելով, որ իր քույրն է անհրաժեշտ միջոցները տվել այդ գնումների համար։ Ինձ կոչ են անում, հանուն իմ աղջկա բախտավորության և իմ գերդաստանի պատվի, տեղեկություններ հավաքել, նշելով ուղիներ` ճշմարտությունը պարզելու համար։ Նախ, առ կարդա։

— Ես համամիտ եմ քեզ անանուն նամակների հարցում, իմ թանկագին Ֆերդինանդ,-պատասխանել էր դուքս դը Շոլյոն` նամակը կարդալուց հետո,— բայց արհամարհելով հանդերձ, պետք է օգտագործել դրանք։ Կան այսպիսի նամակներ, որոնք բացարձակապես նման են լրտեսների։ Փակի՛ր դուռդ այդ տղայի առջև, և կփորձենք տեղեկություններ հավաքել... Դե լա'վ, ես գիտեմ, թե ինչ պետք է անել։ Քո հավատարմատարը Դերվիլն է, մի մարդ, որին մենք լիովին վստահում ենք. նա գիտի շատ ընտանիքների գաղտնիքները, նա կկարողանա շատ լավ պահել նաև այս գաղտնիքը։ Նա ուղղամիտ մարդ է, լրջմիտ, պատվախնդիր. նրբամիտ է, խորամանկ, բայց նրբամիտ է միայն իր գործերում, և դու պետք է նրան օգտագործես միայն նրա համար, որպեսզի ստանաս մի ապացույց, որի վրա կարողանաս հենվել։ Մեզ մոտ` արտաքին գործերի նախարարությունում, կա մի մարդ թագավորա¬կան ոստիկանությունից. նրան գերազանցող չկա, երբ խնդիրը վերաբերում է պետական կարևորություն ունեցող գաղտնիքների հայտնաբերմանը, մենք նրան հաճախ ենք նման հանձնարարություններ տալիս։ Նախազգուշացրո'ւ Դերվիլին, որ այս գործում ունենալու է մի տեղակալ։ Մեր լրտեսը մի պարոն է, որ կներկայանա Պատվի լեգիոնի խաչով զարդարված, նա դիվանագետի տեսք կունենա։ Այդ անպիտանը կլինի որսորդը, իսկ Դերվիլը պարզապես պիտի ներկա լինի որսորդությանը։ Քո հավատարմատարը պիտի ասի, կա՛մ լեռր մուկ ծնեց, կա՛մ դու պետք է խզես այդ փոքրիկ Ռյուբամպրեի հետ։ Մի շաբաթում դու կիմանաս, թե ինչպես պիտի վարվել։

— Երիտասարդը դեռ այնպիսի կարևոր անձնավորություն չէ, որ վիրավորվի` մի շաբաթ ինձ տանը չգտնելով,— ասել էր դուքս դը Գրանլյոն։

— Մանավանդ, եթե դու նրան տալիս ես քո աղջիկը,— պատասխանել էր նախկին նախարարը։— Եթե անստորագիր նամակում ասվածը ճշմարիտ է, այդ դեպքում Ռյուբամպրեն քեզ համար ի՛նչ է որ։ Դու ճանապարհորդության կուղարկես Կլոտիլդին` իմ հարս Մադլենի հետ, որն ուզում է Իտալիա մեկնել…

— Դու ինձ փրկում ես դժվարությունից, բայց ես դեռ չգիտեմ, թե պե՞տք է շնորհակալ լինեմ քեզնից...

— Հետևենք դեպքերի ընթացքին։

— Ա՜հ,— բացականչել էր դուքս դը Գրանլյոն,— ինչպե՞ս է այդ պարոնի անունը։ Հարկավոր է նրա մասին հայտնել Դերվիլին։ Վաղը, ժամը չորսի մոտերը, ուղարկիր նրան ինձ մոտ, Դերվիլն ինձ մոտ կլինի, ես նրանց կծանոթացնեմ։

— Իսկական անունը,— ասաց նախկին նախարարը,— կարծում եմ, Կորանտեն է (մի անուն, որ հարկավոր չէ քեզ իմանալ), բայց այդ պարոնը քեզ կներկայանա նախարարությունում ունեցած անունով։ Նա իրեն կանվանի պարոն դը Սեն— և ինչ-որ բան… Ա՜հ, Սենտ-Իվ, Սենտ-Վալեր կամ նման մի բան։ Դու կարող ես նրան վստահել, Լյուդովիկոս XVIII-ը նրան լիովին վստահում էր։

Այդ զրույցից հետո ծառայապետը հրաման ստացավ դուռը փակել պարոն դը Ռյուբամպրեի առջև, որը և կատարվեց։

Լյուսիենն անցուդարձ էր անում Իտալական թատրոնի ճեմասրահում` հարբած մարդու պես երերալով։ Նա իրեն տեսնում էր ամբողջ Փարիզի ծաղրուծանակի առարկան դարձած։ Հանձին դուքս դը Ռետորեի, նա ուներ մեկն այն անողոք թշնամիներից, որոնց պետք է ժպտալ, երբ հնարավոր չէ վրեժխնդիր լինել, որովհետև նրանք հարվածում են ըստ աշ¬խարհիկ հասարակության պահանջների։ Դուքս դը Ռետորեն տեղյակ էր այն դեպքին, որ նոր էր տեղի ունեցել դը Գրանլյոյի ապարանքի մուտքի մոտ։ Լյուսիենը, որ անհրաժեշտ էր գտնում իմաց տալ այդ հանկարծական աղետի մասին իր անձնական, իսկական գաղտնի խորհրդականին, վախենում էր վարկաբեկել իրեն` գնալով Եսթերի տունը, ուր գուցե հանդիպեր մարդկանց։ Նա մոռացել էր, որ Եսթերն հենց այդտե՛ղ էր, թատրոնում. նրա մտքերը խառնաշփոթ էին, և լիակատար շփոթվածության այդ վիճակում նա ստիպված եղավ պատասխանել Ռաստինյակին, որը, դեռևս չիմանալով նորությունը, նրան շնորհավորում էր առաջիկա ամուսնության առթիվ։ Նույն պահին երևաց Նյուսինգենը և ժպտալով ասաց Լյուսիենին.

— Չե՞ք զամենա ինց հաչույք բադչարել դիկին դը Ժամբիին դեսության գալով, նա ուզում է անցամբ ցեզ հրավիրել պնագարանամուտի դոնագատարությանը։

— Հաճույքով, պարոն,— պատասխանեց Լյուսիենը, որին ֆինանսիստը թվաց որպես փրկարար հրեշտակ։

— Թողե՛ք մեզ,— ասաց Եսթերը պարոն դը Նյուսինգենին, երբ վերջինս օթյակ մտավ Լյուսիենի հետ.— գնացեք տիկին դյու Վալ-Նոբլի մոտ, որը նստած է երրորդ հարկի օթյակում` իր նաբաբի հետ Հնդկաստանում որքա՜ն նաբաբներ են աճում,— ավելացրեց նա` Լյուսիենին նետելով արտահայտիչ մի հայացք։

— Իսկ նա,— ասաց Լյուսիենը ժպտալով,— զարմանալի կերպով նմանում է ձերին։

— Եվ,— ասաց Եսթերը, նայելով Լյուսիենին երկուսին հավասարապես հասկանալի մի հայացքով, բայց դիմելով բարոնին,— բերեք նրան ինձ մոտ իր նաբաբի հետ. այդ մարդը ձեզ հետ ծանոթանալու մեծ փափագ ունի։ Ասում են, որ նա չափազանց հարուստ է։ Դժվարանում եմ նույնիսկ ասել, թե խեղճ կինը ինչքան էլեգիաներ է երգել ինձ։ Նա գանգատվում է, որ այդ նաբաբին հնարավոր չէ մղում տալ. և եթե դուք կարողանաք այդ նաբաբին ազատել իր բեռից, նա թերևս ավելի թեթևաշարժ լինի։

— Դուկ, նշանագում է, մեզ դնում եք գոխի տեխ,— ասաց բարոնը դուրս գալիս։

— Ի՞նչ է պատահել, իմ Լյուսիեն...— ասաց Եսթերն իր բարեկամի ականջին, շրթունքները հպելով նրան` հենց որ օթյակի դուռը փակվեց։

— Ես կորած եմ։ Հենց նոր ինձ չթողեցին դը Գրանլյոյի ապարանքը մտնել այն պատրվակով, որ իբր թե ոչ ոք չկա տանը։ Դուքսն ու դքսուհին այնտեղ էին, իսկ հինգ կառքի ձիերը դոփում էին բակում...

— Ինչպե՜ս, ուրեմն ամուսնությունը գլուխ չի գալո՞ւ,— ասաց Եսթերը հուզված ձայնով, որովհետև նա դրախտն էր անրջում։

— Ես տակավին չգիտեմ, թե ինչ է նյութվում իմ դեմ...

— Իմ Լյուսիեն,— պատասխանեց աղջիկը, նազելիորեն փաղաքուշ ձայնով,— ինչո՞ւ ես վշտանում. հետագայում դու ավելի հաջող կերպով կարող ես ամուսնանալ... Ես քեզ համար երկու կալվածք կվաստակեմ...

— Ընթրիք սարքիր այս երեկոյան, որպեսզի ես կարողանամ գաղտնաբար խոսել Կարլոսի հետ, և, մանավանդ, հրավիրիր կեղծ անգլիացուն ու դը Վալ-Նոբլին։ Այդ նաբաբն է իմ կործանման պատճառը, նա մեր թշնամին է, մենք նրան ծուղակի մեջ կգցենք և...

Լյուսիենը չավարտեց իր խոսքը, հուսահատ ձեռքը թափահարեց։

— Ասա տեսնեմ, ի՞նչ պատահեց,— հարցրեց խեղճ աղջիկը, որ կարծես շիկացած ածուխների վրա էր նստած։

— Օ՜, տիկին դը Սերիզին նկատեց ինձ,— բացականչեց Լյուսիենը,— ի լրումն դժբախտության, դուքս դը Ռետորեն, իմ անհաջողության վկաներից մեկը, նրա հետ է։

Եվ իրոք, հենց այդ րոպեին դուքս դը Ռետորեն զվարճանում էր կոմսուհի դը Սերիզիի վշտով։

— Դուք թույլ եք տալիս Լյուսիենին երևալ Եսթերի օթյակում,— ասում էր երիտասարդ դուսքը, ցույց տալով այն օթյակը, որտեղ գտնվում էր Լյուսիենը։— Դուք, որ հետաքրքրվում եք նրանով, պետք է նախազգուշացնեիք նրան, որ դա աններելի է։ Կարելի է ընթրել այդ աղջկա մոտ, կարելի է նույնիսկ այնտեղ... Բայց, արդարև, ես այլևս չեմ զարմանում, թե ինչու դը Գրանլյոները սառել են այդ տղայից, հենց նոր ես տեսա, թե ինչպես նրան մերժեցին ընդունել։

— Այդ կագի աղջիկները շա'տ են վտանգավոր,-ասաց տիկին դը Սերիզին` դիտակով նայելով Եսթերի օթյակին։

— Այո,— ասաց դուքսը,— այնքան, ինչքան կարող են և ինչքան ուզում են...

— Նրանք կսնանկացնեն Լյուսիենին,— ասաց տիկին դը Սերիզին,— որովհետև, ինչպես ինձ ասել են, նրանք թանկ են նստում, միևնույնն է, վճարովի՞ են, թե ոչ։

— Բայց ո՛չ նրան...— պատասխանեց երիտասարդ դուքսը` զարմացած տեսք ընդունելով։— Այդ աղջիկների վրա նա չի ծախսում. անհրաժեշտության դեպքում նրանք նույնիսկ փող կտան նրան։ Նրանք բոլորն էլ նրա հետևից են վազում։

Կոմսուհու շրթունքները դողացին, բայց դժվար թե ջղա¬յին այդ ծամածռությունը ժպիտ համարվեր։

— Դե լա՛վ,— ասաց Եսթերը,— ժամ տասներկուսին եկ ինձ մոտ ընթրիքի։ Բե՛ր Բլոնդեին և Ռաստինյակին։ Գոնե երկու զվարճախոս անձնավորություններ կլինեն, և ինը հոգուց ավելի չենք լինի։

— Պետք է որևէ պատրվակ գտնել բարոնին ուղարկելու, որպեսզի այստեղ բերի Եվրոպային, իբր թե Ասիային ընթրիքի մասին նախազգուշացնելու համար. դու Եվրոպային կպատմես, թե ինչ է պատահել ինձ հետ. պետք է նախազգուշացնել Կարլոսին, նախքան նաբաբի` նրա ձեռքն ընկնելը։ — Այդ կանեմ,— ասաց Եսթերը։

Այսպիսով, առանց իր գիտության, Պեյրադը, հավանաբար, շուտով լինելու էր նույն այն հարկի տակ, որտեղ իր հակառակորդն էր։ Վագրը գալիս էր առյուծի որջը, և այն էլ, պահակներով շրջապատված առյուծի որջը։

Երբ Լյուսիենը նորից մտավ տիկին դը Սերիզիի օթյակր, կոմսուհին, փոխանակ նրա կողմը շրջվելու, նրան ժպտալու և իր շրջազգեստը հավաքելու, որպեսզի նրան տեղ տա իր կողքին, ձևացրեց, որ ամենափոքր ուշադրություն իսկ չի դարձնում ներս մտնողին, և շարունակեց դիտակով նայել դահլիճին։ Բայց նրա ձեռքի դողից Լյուսիենը կռահեց, որ կոմսուհին համակված էր այն տանջալից հուզմունքով, որով քավում են արգելված երջանկությունը։ Այնուամենայնիվ, Լյուսիենն անցավ օթյակի առաջակողմը և տեղավորվեց դիմացի անկյունում, իր և կոմսուհու միջև թողնելով մի փոքրիկ տարածություն. հենվելով օթյակի բազրիքին, նա իր կզակը դրեց ձեռնոցավոր ձեռքին. ապա կիսաշրջվեց, սպասելով, որ կոմսուհին խոսի։ Գործողության կեսն անցել էր, բայց կոմսուհին ոչ մի բառ դեռ չէր փոխանակել և չէր էլ նայել նրան։

— Ես չգիտեմ,— ասաց նա վերջապես,— թե դուք ինչու համար եք այստեղ, ձեր տեղը օրիորդ Եսթերի օթյակում է։

— Գնում եմ այնտեղ,— ասաց Լյուսիենը, և դուրս եկավ առանց կոմսուհուն նայելու։

— Ա՜հ, սիրելիս,— ասաց տիկին դյու Վալ-Նոբլը, Եսթերի օթյակը մտնելով Պեյրադի հետ, որին բարոն դը Նյուսինգենը չճանաչեց,— ես շատ ուրախ եմ, որ կարող եմ քեզ ներ¬կայացնել պարոն Սամուել Ջոնսոնին. նա պարոն դը Նյուսինգենի տաղանդի երկրպագուներից է։

— Իսկապե՞ս, պարոն,— ասաց Եսթերը` ժպտալով Պեյրադին։

— О! yes, շաթ,— ասաց Պեյրադը։

— Ահա, բարոն, մի ֆրանսերեն, որը մոտավորապես նման է ձեր ֆրանսերենին, ինչպես ստորին Բրետայնի բարբառը` բուրգոնդականին։ Ես շատ պիտի զվարճանամ, լսելով ձեզ ֆինանսների մասին զրուցելիս. գիտե՞ք, թե ինչ եմ ես պահանջում ձեզնից, պարոն նաբաբ, ծանոթացնելու համար իմ բարոնի հետ,— ասաց Եսթերը ժպտալով։

— Օ՜... ես ցեզ շնորհակալ, որ դուք ինզ ներքայացնում եք սըռ բերոնետ։

— Այո,— շարունակեց Եսթերը։— Պետք է ինձ հաճույք պատճառեք` ընթրելով ինձ մոտ… Մարդկանց իրար կապելու համար չկա ավելի ուժեղ ձյութ, քան Շամպայնի գինու շշի զմուռսը. դա զոդում է բոլոր գործերը, և հատկապես այնպի¬սիները, որոնց մեջ մարդ խճճվում է։ Եկեք այս երեկո, դուք կհանդիպեք հիանալի տղաների։ Իսկ ինչ վերաբերում է քեզ, իմ անուշիկ Ֆրեդերիկ,— ասաց նա բարոնի ականջին,— ձեր կառքն այստեղ է, թռեք Սեն-Ժորժ փողոց և ինձ բերեք Եվրոպային. մի երկու խոսք ունեմ նրան ասելու իմ ընթրիքի վերաբերյալ… Ես հրավիրել եմ Լյուսիենին, նա իր հետ կբերի երկու սրամիտ մարդկանց…— Մենք կհարկադրենք անգլիացուն անձնատուր լինել,— ասաց նա տիկին դյու Վալ-Նոբլի ականջին։

Պեյրադն ու բարոնը երկու կանանց մենակ թողին։

— Ա՜հ, թանկագինս, ինչքան խելացի պիտի լինես, եթե այդ հաստ անպիտանին հարկադրես անձնատուր լինել,— ասաց Վալ-Նոբլը։

— Եթե դա հնարավոր չեղավ, դու նրան մի շաբաթով ինձ փոխ կտաս,— պատասխանեց Եսթերը ծիծաղելով։

— Ոչ, դու նրան կես օր էլ չէիր պահի,— առարկեց տիկին դյու Վալ-Նոբլը։— Ես շատ քարթու հաց եմ կրծում, իմ ատամները կոտրվում են դրանից։ Իմ կյանքում ես չեմ ուզում այլևս երջանկացնել որևէ անգլիացու… Դրանք բոլորն էլ սառը եսամոլներ են, զգեստավոր խոզեր…

— Ինչպե՜ս թե, ոչ մի հարգա՞նք,— ասաց Եսթերը ժպտալով։

— Ընդհակառակն, սիրելիս, այդ հրեշը դեռ ինձ դու չի ասել։

— Եվ ո՞չ մի դրության մեջ,— ասաց Եսթերը։

— Թշվառականը ինձ միշտ կոչում է տիկին և լիակատար սառնություն է պահպանում նույնիսկ այն րոպեներին, երբ բոլոր տղամարդիկ ավելի կամ նվազ չափով փաղաքուշ են։ Սերը, գիտես, ազնիվ խոսք, նրա համար նույնն է, ինչ սափրվելը։ Նա սրբում է իր ածելիները, դրանք դնում տուփի մեջ, նայում հայելուն և կարծես ուզում է ասել. «Ես իմ երեսը չեմ կտրել»։ Հետո նա ինձ հետ վարվում է այնպիսի հարգանքով, որ գժվել կարելի է։ Այդ եղկելի միլորդ Մսապուտուկի համար զվարճություն է, որ ես խեղճ Թեոդորին ամբողջ տասներկու ժամ հարկադրված եմ լինում թաքցնել արդուզարդի սենյակում. վերջապես, նա փորձում է ամեն բանում ինձ հակառակել։ Եվ ժլատ է… ինչպես Գոբսեկն ու Ժիգոնեն` միասին վերցրած։ Նա ինձ ճաշի է տանում և վերադարձին չի վճարում կառքի համար, եթե պատահաբար, իմ կառքով չեմ գնացել։

— Լավ,— ասաց Եսթերը,— իսկ ի՞նչ է տալիս քեզ այդ ծառայության համար։

— Օ՜, թանկագինս, բացարձակապես ոչինչ։ Ամսական հարյուր ֆրանկ և կառքի վարձը։ Բայց այդ ի՞նչ է որ… Այն կառքերից է, որ նպարավաճառները վարձում են ամուսնության օրы քաղաքապետարան, եկեղեցի և «Կադրան Բլյո» գնալու համար։ Նա հոգիս հանում է իր հարգանքով։ Եթե ես փորձեմ լինել ջղային կամ վատ տրամադրության մեջ, նա չի բարկանում, նա ինձ ասում է. «Այ ուզում եմ, nր միլեդին ունենա իր ազաթությունը, որովհետև ոչինչ այնքան աթելի չէ-ոչ ջենդլմեն-քան երբ երիթասարդն ասում է լավիք քնոջ.— «Դուք փամփակի մի հաք եք, ափրանք։ Այ ժուժալության և հաքասթրքության ընքերության անթամ եմ»։ Եվ իմ անպիտանը մնում է դժգույն, չոր, սառը, դրանով հասկացնելով, որ հարգում է ինձ, ինչպես կհարգեր մի նեգրի, և որ այդ նրա սրտից չի բխում, այլ աբոլիցիոնիստի իր համոզմունքներից։

— Անհնար է ավելի ստոր լինել,— ասաց Եսթերը,— բայց ես կսնանկացնեի նրան։

— Նրա՜ն սնանկացնել,— առարկեց տիկին դյու Վալ-Նոբլը,— դրա համար պետք էր, որ նա ինձ սիրեր… Բայց, դու ինքդ էլ չէիր կամենա նրանից մի երկու գրոշ խնդրել. նա լրջորեն ձեզ կլսեր և բրիտանական այն ձևերով, որոնց համեմատությամբ ապտակն ավելի հաճելի է, քեզ կասեր, որ նա բավական թանկ է վճարում «այն պոքրիկ բանի համար, ինչփես սերն է կյանքում»։

— Սարսափելի է, երբ մտածում ես, որ մեր դրության մեջ կարելի է հանդիպել դրա նման տղամարդկանց…— բացականչեց Եսթերը։

— Ա՜հ, թանկագինս, քո բախտր բանեց… Լա՛վ հոգ տար քո Նյուսինգենին։

— Բայց քո նաբաբի մտքում ինչ-որ բա՛ն կա։

— Նույն բանն ինձ ասաց և Ադելը,-պատասխանեց դյու Վալ-Նոբլը։

— Թերևս այդ մարդը, սիրելիս, ուզում է, որ կինն իրեն ատի և հարմար րոպեին նրան վռնդի,— ասաց Եսթերը։

— Կամ թե, նա ուզում է Նյուսինգենի հետ գործեր բռնել, և ինձ է ընտրել, իմանալով, որ մենք մոտիկ ենք. այդպես է մտածում Ադելը,— շարունակեց տիկին դյու Վալ-Նոբլը։ — Ահա թե ինչու, ես նրան այս երեկո ներկայացրի քեզ։ Ա՜հ, եթե ես համոզված լինեմ, որ նա մտադրություններ ունի, ինչպե՜ս կուզենայի համաձայնության գալ քեզ և Նյուսինգենի հետ։

— Դու երբեք չե՞ս բորբոքվում,— ասաց Եսթերը,— և երբեմն-երբեմն երեսին չե՞ս շպրտում իր վարմունքը։

— Եթե դո ւ փորձեիր, դու ավելի խորամիտն ես… Մե՛կ է, հակառակ քո նազելիությանը, նա քեզ կսպաներ իր ցրտաշունչ ժպիտներով. նա քեզ կպատասխաներ «Ես փայքարում եմ սթրկության դեմ. դուք ազաթ եք...»։ Դու նրան կասես ամենազվարճալի բաներ, նա քեզ կնայի ու կասի` Very good^[25] և կնկատես, որ նրա աչքերում դու այլ բան չես, բայց եթե մի պոլիշինել։

— Իսկ եթե բարկանա՞ս։

— Միևնույնն է։ Այդ նրա համար զվարճալի ներկայացում կլինի։ Եթե կտրատես նրա կրծքի ձախ կողմը, այդ նրան ոչ մի ցավ չի պատճառի, նրա փորոտիքը պետք է, որ թիթեղից լինի։ Ես նրան այդ մասին ասացի։ Նա ինձ պատասխանեց. «Ես շաթ քոհ եմ այթ ֆիզիքալ հաթքությունից»։ Եվ շարունակ քաղաքավարի է, թանկագինս, նրա հոգին ձեռնոցով է։ Է՛լի` մի քանի օր ես պիտի շարունակեմ երկարացնել այս նահատակությունը` բավարարելու համար իմ հետաքրքրասիրությունը. այլապես ես կհարկադրեի Ֆիլիպին, որն ան¬զուգական է սրամարտում, ապտակել իմ լորդին. ուրիշ բան չի մնում անել...

— Ես հենց այդ էի ուզում քեզ ասել,— բացականչեց Եսթերը,— բայց դու պետք է նախապես իմանաս, թե արդյոք նա ծանո՞թ է բռնցքամարտին, որովհետև այդ ծեր անգլիա¬ցիները, թանկագինս, շատ սատանա են։

— Նրա նմանը չես գտնի... Եթե դու տեսնեիր, նա ինչպես է ինձ հարցնում, թե որ ժամին ինքը կարող է ներկայանալ, որպեսզի ինձ տանը գտնի (ինքնըստինքյան հասկանալի է), և հարգանքի ինչպիսի արտահայտությամբ, իր ասած ջենտլմենային ձևով, դու կասեիր. «Ահա՛ պաշտված մի կին», և բոլոր կանայք նույնը կասեին...

— Եվ մեզ նախանձո՜ւմ են, թանկագինս,— ասաց Եսթերը։

— Թո՛ղ...— գոչեց տիկին դյու Վալ-Նոբլը։— Գիտես, մենք բոլորս էլ առավել կամ նվազ չափով իմացել ենք մեր կյանքում, թե որքան քիչ են հաշվի առնում մեզ. բայց, թանկագինս, ես երբեք այդպես անողոքաբար, այդքան խոր և այդպես լիակատար չեմ ստորացել կոպտությունից, որքան պորտվեյնով լեցուն այդ հաստ տիկի հարգանքից։ Երբ նա հարբած է, հեռանում է թհաչ չլինելու համար, ինչպես ասաց նա Ադելին, և, միաժամանակ, որպեսզի չգտնվի երկու ուժեռի` կնոջ ու գինու, իշխանության ներքո։ Նա չարաշահում է իմ կառքը, նա դրանից ավելի է օգտվում, քան ես... Օ՜, եթե մենք կարողանայինք այս երեկո նրան այնքան խմացնել, որ փռվի սեղանի տակ... Բայց նա խմում է տասը շիշ և միայն կատարն է տաքանում, թեպետ աչքերը պղտորվում են, բայց հստակ է տեսնում։

— Այն մարդկանց պես, որոնց լուսամուտի փեղկերը կեղտոտ են դրսից,— ասաց Եսթերը,— և որոնք ներսից տեսնում են, թե ինչ է կատարվում դուրսը... Ինձ ծանոթ է տղամարդկանց այդ հատկությունը. դյու Տիյեի մոտ այդ ունակությունը խիստ զարգացած է։

— Աշխատիր, որ դյու Տիյեն լինի քեզ մոտ, և եթե նա և Նյուսինգենը միասին կարողանային դրան քաշել իրենց կոմբինացիաներից որևէ մեկի մեջ, այդպիսով գոնե վրեժս կլուծեի... Նրանք մուրացկանության կհասցնեին նրան։ Ա՜հ, ընկնել մի բողոքական կեղծավորի ձեռքր, այն էլ այդ խեղճ Ֆալերից հետո, որն այնքան զվարճախոս էր, այնքան լավ տղա և այնպես ծաղրասեր։ Ինչքա՜ն ենք ծիծաղել... Ասում են, որ բորսային միջնորդները բոլորն էլ տխմար են… Բայց նա միայն մի անգամ հիմարացավ...

— Երբ քեզ թողեց առանց սուի։ Հենց դրանից էլ դու ճանաչեցիր հաճույքի անախորժությունները։

Եվրոպան, որին բերեց պարոն դը Նյուսինգենը, իր իժային գլուխը ներս խոթեց դռնից և, լսելով իր տիրուհու կողմից ականջին ասված մի քանի խոսքերը, անհետացավ։

Ժամը տասնմեկ և կեսին հինգ կառք կանգնեց Սեն-Ժորժ փողոցում, հռչակավոր կուրտիզանուհու դռանը. կառքերից մեկը Լյուսիենին էր, որ եկել էր Ռաստինյակի, Բլոնդեի և Բիսիուի հետ, ապա դյու Տիյեի, բարոն դը Նյուսինգենի, նաբաբի և Ֆլորինի կառքերը. վերջինին հրապուրել էր դյու Տիյեն։ Լուսամուտների եռակի շրջանակները ծածկված էին չինական հոյակապ վարագույրների ծալքերով։ Ընթրիքը պետք էր մատուցվեր ժամը մեկին, մոմերը բոցավառվում էին, փոքրիկ հյուրասրահն ու ճաշասրահը փայլում էին իրենց ճոխությամբ։ Նախատեսվում էր շվայտության այն գիշերներից մեկը, որոնց կարող էին դիմանալ միայն այդ երեք կանայք և այդ տղամարդիկ։ Նախ խաղաքարտի նստեցին, որովհետև պետք էր սպասել մոտավորապես երկու ժամ։

— Խաղո՞ւմ եք, միլորդ, — ասաց դյու Տիյեն Պեյրադին։

— Ես խահացել Օ’Կոննելի, Պիտտի, Ֆոքսի, Կաննինգի, լորդ Բրուգեմի, լորդ...

— Մեկից ասացեք` անսահման քանակությամբ լորդերի հետ,— ասաց նրան Բիսիուն։

— Լորդ Ֆից-Վիլյամի, լորդ Էլլենբորոյի, լորդ Էրտֆորտի, լորդ...

Բիսիուն նայեց Պեյրադի կոշիկներին և կռացավ։

— Ի՞նչ ես փնտրում,— ասաց Բլոնդեն։

— Սատանա՛ն տանի, զսպանակն է փնտրում, որ հուպ տա` մեքենան կանգնեցնելու համար,— ասաց Ֆլորինը։

— Խաղո՞ւմ եք ոսկրանիշը քսան ֆրանկ,— ասաց Լյուսիենը։

— Ես խահում եմ փոլորը, ինչ դուք քուզեք քորցնել...

— Ինչպիսի՞ն է...— ասաց Եսթերը Լյուսիենին։— Բոլորը նրան անգլիացու տեղ են դնում...

Դյու Տիյեն, Նյուսինգենը, Պեյրադը և Ռաստինյակը նստեցին վիստ խաղալու։ Ֆլորինը, տիկին դյու Վալ-Նոբլը, Եսթերը, Բլոնդեն, Բիսիուն տեղավորվեցին կրակի մոտ զրուցելու։ Լյուսիենն այդ ժամանակ զբաղվեց քանդականկարների մի հոյակապ գիրք թերթելով։

— Սեղանը պատրաստ է, տիկին,— ասաց Պակկարը` հիանալի վերազգեստավորված։

Պեյրադին նստեցրին Ֆլորինի ձախ կողմը, աջ կողմում` Բիսիուն, որին Եսթերը հանձնարարել էր չափից ավելի խմացնել նաբաբին` մրցության կանչելով։ Բիսիուն կարող էր անվերջ խմել։ Իր ամբողջ կյանքում Պեյրադը երբեք ո՛չ տեսել էր նման պերճանք, ո՛չ ճաշակել նման կերակուրներ և ո՛չ էլ հանդիպել այդչափ սիրուն կանանց։

— «Ես այս երեկո վայելք զգացի հազար էկյուի չափ, որ ինձ արդեն նստել է Վալ-Նոբլը,— մտածեց նա,— բացի այդ, հենց նոր ես հազար ֆրանկ տարա նրանցից»։

— Ահա մի օրինակ, որին պետք է հետևել,— ասաց նրան տիկին դյու Վալ-Նոբլը, որը Լյուսիենի կողքին էր նստել, և մի շարժումով ցույց տվեց ճաշասրահի շքեղ զարդարանքները։

Եսթերը Լյուսիենին նստեցրել էր իր կողքին և նրա ոտքը սեղմել էր իր ոտքերի մեջ, սեղանի տակ։

— Լսո՞ւմ եք,— ասաց Վալ-Նոբլը,— նայելով Պեյրադին, որը կույր էր ձևանում,— ահա, թե ինչպիսի տուն եմ ուզում, որ դուք ինձ համար կահավորեք։ Երբ Հնդկաստանից են վերադառնում միլիոններով և ուզում են գործ բռնել Նյուսինգենի հետ, պետք է հավասարվել նրա մակարդակին։

— Եu ժուժքալության ընքերության անթամ եմ...

— Նշանակում է, դուք պետք է թունդ խմեք,— ասաց Բիսիուն,— որովհետև Հնդկաստանը շատ շոգ է, հորեղբա՛յր։

Բիսիուի կատակախոսություններն ընթրիքի ընթացքում այն էին, որ նա Պեյրադի հետ վարվում էր որպես Հնդկաստանից եկած իր հորեղբայրներից մեկի։

— Դիկին դի Ֆալ-Նոպլն ինց ասել է, որ դուկ ինչ-nր մտատրություններ ունեք,— հարցրեց Նյուսինգենը` զննելով Պեյրադին։

— Ահա, թե ես ինչ էի ուզում ասել,— ասաց դյու Տիյեն Ռաստինյակին,— այս երկու խառնալեզու մարդկանց զրույցը։

— Դուք կտեսնեք, որ նրանք ի վերջո իրար կհասկանան,— ասաց Բիսիուն, որը կռահեց, թե դյու Տիյեն ինչ ասաց Ռաստինյակին։

— Սըռ բերոնետ, այ մթացել մի լիտր սպեկուլեշեն, օ՜, վերի քոնֆորթաբլ... և շաթ մեց oքութ ու շահույթ...

— Դուք հիմա կտեսնեք,— ասաց Բլոնդեն դյու Տիյեն,— որ նա մի րոպե չի խոսի, առանց հիշելու պառլամենտը և անգլիական կառավարությունը։

— Դա Չինասթանում... օբիումի համար...

— Այո, ես կիդեմ,— ասաց իսկույն Նյուսինգենը, որպես մի մարդ, որին քաջ ծանոթ է իր առևտրական աշխարհը,— պայց անկլիական գառավարությունը օբիումը դառցրել է միջոց Չինասդանը ձեռկում բահելու համար, և մեց տույլ չի դա...

— Նյուսինգենը նրանից վերցրեց կառավարության մասին խոսելու առաջնությունը,— ասաց դյու Տիյեն Բլոնդեին։

— Ա՜հ, դուք օպիումի առևտուր եք արել,— բացա կանչեց տիկին դյու Վալ-Նոբլը,— ես հիմա եմ հասկանում, թե ինչու եք այդպես թմրեցնող, ձեր սրտի մեջ է մնացել դա…

— Դեսե՛ք,— բղավեց բարոնը օպիումի կարծեցյալ վաճառականին և նրան ցույց տալով տիկին դյու Վալ-Նոբլին,— դուկ ինց նման եք... երպեք միլիոնատերերը չեն գարողանում իրենց սիռել դալ կանանց։

— Ինց շաթ և հաչախ են սիռել միլեդիները,— պատասխանեց Պեյրադը։

— Միշտ էլ ժուժկալության պատճառով,— ասաց Բիսիուն, որը Պեյրադին կոնծել էր տվել բորդոյի գինու երրորդ շիշը և արդեն անցել էր պորտվեյնի նոր շշին։

— Օ՜,— բացականչեց Պեյրադը.— սա պորտուգալական լավ քինի է Անգլիայից...

Բլոնդեն, դյու Տիյեն և Բիսիուն ժպտալով իրար նայեցին։ Պեյրադն ընդունակ էր ամեն ինչ թաքցնելու, նույնիսկ իր խելքը։ Քիչ անգլիացիներ կգտնվեն, որ չուզենան պնդել, թե ոսկին ու արծաթն Անգլիայում ավելի լավ են, քան որևէ այլ տեղում։ Նորմանդիայից Լոնդոնի շուկան բերված ճտերն ու ձվերը իրավունք են տալիս անգլիացիներին պնդելու, որ Լոն¬դոնի ճտերն ու ձվերն ավելի ընտիր են (Very fines) Փարիզի ճտերից ու ձվերից, որ բերվում են նույն վայրերից։ Եսթերն ու Լյուսիենը ապշել էին Պեյրադի զգեստի, խոսելու եղանակի ու հանդգնության կատարելությունից։ Բոլորն էլ լավ խմում և ուտում էին, զրուցելով ու ծիծաղելով մինչև առավոտվա ժամը չորսը։ Բիսիուն մտածեց, որ տարել է մեկն այն հաղթանակներից, որոնց մասին զվարճալիորեն պատմված է Բրիյա-Սավարենի գրքում։ Բայց այն րոպեին, երբ նա, իր հորեղբորը բաժակ առաջարկելիս, ասում էր «Ես հաղթեցի Անգլիային»… Պեյրադն այդ դաժան հեգնողին պատասխանեց. «Փչի՛ր տղաս», իսկ դա միայն Բիսիուն լսեց։

— Դե՛, բոլորդ էլ լսեք. նա նույնքան է անգլիացի, որքան ես… Հորեղբայրս գասկոնցի է… Ես չէի կարող ունենալ այլ հորեղբայր։

Բիսիուն մենակ էր Պեյրադի հետ, այնպես որ ոչ ոք չլսեց այդ մերկացումը։ Պեյրադն աթոռից ընկավ գետին։ Պակկարն իսկույն բռնեց Պեյրադին, տարավ ձեղնահարկը, որտեղ սա քնեց խորունկ քնով։ Երեկոյան ժամը վեցին նաբաբն զգաց, որ իրեն զարթեցնում են, դեմքը շփելով թաց սրբիչով. նա իրեն գտավ շարժական կոպիտ մահճակալի վրա. նրա մոտ կանգնած էր Ասիան դիմակավորված և սև դոմինոյով փաթաթված։

— Ա՜, հայրիկ Պեյրադ, մաքրենք հաշիվները,— ասաց նա։

— Որտե՞ղ եմ ես...— ասաց Պեյրադը` նայելով շուրջը։

— Լսեցեք ինձ և կզգաստանաք,— պատասխանեց Ասիան։— Եթե դուք չեք սիրում տիկին դյու Վալ-Նոբլին, գոնե ձեր աղջկան սիրում եք, այնպես չէ՞։

— Աղջկա՞նս,— բացականչեց Պեյրադը մռնչալով։

— Այո, օրիորդ Լիդիին...

— Հետո՞...

— Հետո այն, որ նա այլևս Մուանո փողոցում չէ, նա առևանգված է։

Պեյրադը մի ախ քաշեց, որ նման էր ճակատամարտի դաշտում ծանր վերքից մեռնող զինվորի հառաչին։

— Մինչ դուք անգլիացի էիք ձևանում, ուրիշները Պեյրադ էին ձևանում։ Ձեր փոքրիկ Լիդին կարծում էր, որ հետևում է իր հորը. նա վստահելի տեղում է... Օ՜, դուք նրան երբեք չեք գտնի, մինչև չդարմանեք ձեր հասցրած չարիքը…

— Ի՞նչ չարիք...

— Երեկ դը Գրանլյոյի տանը մերժել են ընդունել պարոն Լյուսիեն դը Ռյուբամպրեին։ Դա հետևանքն է քո և այն մարդու դավերին, որին մեր դեմ ես հանել։ Ո՛չ մի խոսք։ Լսի՛ր,— ասաց Ասիան, տեսնելով, որ Պեյրադը բերանը բաց է անում։— Դու քո աղջկան կստանաս մաքուր ու անբիծ,— շարունակեց Ասիան, ընդգծելով իր մտքերը, ամեն մի բառը շեշտելով,— միայն այն օրը, երբ արդեն մի օր առաջ պարոն Լյուսիեն դը Ռյուբամպրեն դուրս եկած կլինի Սուրբ Թովմաս Աքվինացու եկեղեցուց, ամուսնացած օրիորդ Կլոտիլդի հետ։ Եթե տասը օրից հետո Լյուսիեն դը Ռյուբամպրեն առաջվա նման չընդունվի դը Գրանլյոների տանը, նախ` քեզ կոչնչացնեն, և ոչ մի բան չի կարող քեզ փրկել սպառնացող հարվածից... Ապա, երբ կզգաս հարվածը, քեզ ժամանակ կտան, որ մեռնելուց առաջ, ինքդ քեզ ասես. «Իմ աղջիկն ամբողջ կյանքում պոռնիկ է լինելու...»։ Թեպետ դու հիմարացար և այդ որսը թողիր մեր մագիլներում, այնուամենայնիվ, բավականաչափ խելք ունես, որպեսզի խորհրդածես մեր կառավարության այս հաղորդագրության մասին։ Մի՛ հաչի, ոչ մի բառ մի՛ ասի, գնա՛ փոխիր զգեստդ Կոնտանսոնի մոտ, վերադարձիր քո տունը, և Կատտը քեզ կասի, որ քո խոսքերի հիման վրա քո փոքրիկ Լիդին դուրս է եկել տանից և այլևս չի երևացել։ Եթե դու գանգատվես, մի որևէ քայլ կատարես, ապա կսկսեն այն բանից, ինչ որ ես քեզ ասացի քո աղջկա վերաբերյալ. նրան խոստացել են դը Մարսեին։ Կանկոելի հայրիկի հետ հարկավոր չէ ո՛չ ճամարտակել և ո՛չ էլ ձևականություններ անել, այնպես չէ՞… Իջի՛ր և լավ մտածիր, որ այլևս կարիք չկա մեր գործերի մեջ քո քիթը խոթել։

Ասիան Պեյրադին թողեց խղճալի վիճակում. ամեն մի բառ մահակի հարված էր։ Լրտեսի աչքերից հոսող արտասուքները նրա այտերի վրա երկու խոնավ հետք էին կազմել։

— Պարոն Ջոնսոնին ճաշի են սպասում,— ասաց Եվրոպան, մի րոպեից հետո երևալով կիսաբաց դռան մեջ։

Պեյրադը չպատասխանեց. նա ցած իջավ, հասավ մինչև կառքերի կայանը, շտապեց հագուստը փոխել Կոնտանսոնի մոտ, որին նա ոչ մի խոսք չասաց, վերափոխվեց հայր Կանկոելի և ժամը ութին մտավ իր տունը։ Նա թրթռացոզ սրտով բարձրացավ սանդուղներով։ Երբ ֆլամանդուհին լսեց իր տիրոջ ձայնը, այնպե՛ս միամտորեն հարցրեց. «Իսկ օրիորդն ո՞ւր է», որ լրտեսը հարկադրված եղավ հենվել պատին։ Նա չէր կարող տանել այդ հարվածը։ Մտավ իր աղջկա սենյակը և այնտեղ ցավից ուշաթափվեց` տեսնելով բնակարանը դատարկ և լսելով Կատտին, որը պատմում էր այնպես ճարպկորեն սարքված առևանգման հանգամանքների մասին, ասես ինքը՝ Պեյրադն էր այդ հղացել։

«Դե՛,— ասաց ինքն իրեն,— պետք է խոնարհվել, ես վրեժխնդիր կլինեմ հետագայում, գնամ Կորանտենի մոտ… Ահա առաջին անգամն է, որ հանդիպում ենք իսկական հակառա¬կորդների։ Թող Կորանտենը չխանգարի այդ գեղեցիկ տղային ամուսնանալու թեկուզ կայսրուհիների հետ, եթե ուզում է… Ա՜հ, հիմա եմ ես հասկանում, թե ինչու իմ աղջիկը սիրել էր նրան հենց առաջին իսկ հանդիպումից… Օ՜, իսպանացի քահանան իր գործը լավ գիտի… Արիությո՛ւն, Պեյրադ հայրիկ, ձեռքից բաց թող որսդ։

Խեղճ հայրը չէր ենթադրում, թե ինչպիսի հարված էր նրան սպասում։

Հասնելով Կորանտենի տունը, Բրունոն, վստահելի սպասավորը, որը ճանաչում էր Պեյրադին, ասաց նրան.

— Պարոնը մեկնել է։

— Երկա՞ր ժամանակով։

— Տասը օրով։

— Ո՞ւր։

— Չգիտեմ։

— «Օ՜, Աստված իմ, ես բթանում եմ, հարցնում եմ, ո՞ւր… կարծես թե մենք նրանց այդ հայտնում ենք»,— մտածեց նա։

Սեն-Ժորժ փողոցում, Պեյրադի զարթնելուց մի քանի ժամ առաջ, Կորանտենը, Պասիի իր կալվածքից վերադառնալով, ներկայացավ դուքս դը Գրանլյոյին մի հարուստ տան սենեկապետի զգեստով։ Նրա սև ֆրակին կար Պատվի լեգիոնի ժապավեն։ Նա ընդունել էր պուդրած մազերով, խիստ խորշոմած և կապարագույն ծերունու տեսք։ Աչքերին դրել էր խեցիե շրջանակով ակնոց։ Վերջապես, նա գրասենյակի ծեր պետի երևույթ ուներ։ Երբ հայտնեց իր անունը (պարոն դը Սեն-Դընի), նրան առաջնորդեցին դուքս դը Գրանլյոյի աշխատասենյակը, որտեղ նա տեսավ Դերվիլին. վերջինս կարդում էր այն նամակը, որ Կորանտենն անձամբ էր թելադրել իր գործակալներից մեկին, այն համարին, որ գրագրություններն էր վարում։ Դուքսր մի կողմ տարավ Կորանտենին, նրան բացատրելու այն բոլորը, ինչ հայտնի էր Կորանտենին։ Պարոն դը Սեն-Դընին լսեց սառնությամբ, հարգալից, զվարճացավ, ուսումնասիրելով այդ իշխանազունին, ասես շուռ էր տալիս թավիշ հագած այդ մարդու աստառը, մերկացնելով այդ կյանքը, որի թե՛ ներկան և թե՛ ապագան լեցուն էր վիստի խաղով և Գրանլյո գերդաստանի տոհմի պատվի պահպանման հոգսերով։ Իսկական իշխանազունները մարդկանց հետ ունեցած գործնական հարաբերություններում այնքան են միամիտ, որ Կորանտենը, քաղաքավարի մի քանի հարցեր տալուց հետո, արդեն հանդուգն տեսք ընդունեց։

— Եթե դուք համաձայն եք, պարոն,— ասաց Կորանտենը Դերվիլին, երբ նրան պատշաճ ներկայացրին հավատար¬մատարին,— մենք հենց այս երեկո կմեկնենք Անգուլեմ` Բորդոյի հանրակառքով, որը նույնքան արագ է ընթանում, որ¬քան փոստակառքը։ Պարոն դուքսի համար անհրաժեշտ տե¬ղեկություններ ձեռք բերելու նպատակով հարկավոր է մնալ այնտեղ վեց ժամից ոչ ավելի։ Եթե ես ճիշտ հասկացա ձերդ գերազանցությանը, ապա բավական է իմանալ, թե պարոն դը Ռյուբամպրեի քույրն ու փեսան կարո՞ղ էին նրան տված լինել մեկ միլիոն երկու հարյուր հազար ֆրանկ…— ասաց նա` նայելով դուքսին։

— Կատարելապես ճիշտ է,— ասաց Ֆրանսիայի պերը։

— Մենք այստեղ կլինենք չորս օրից հետո,— շարունակեց Կորանտենը` նայելով Գերվիլին,— և այդպիսի կարճ ժամկետում մեր հետաձգած գործերը չեն կարող տուժել։

— Այդ միակ առարկությունն էր, որ ես ունեի նորին գե¬րազանցությանը։ Ժամը չորսն է, ես տուն եմ գնում իմ ավագ գրագրին մի քանի պատվերներ տալու և ճանապարհի կապոցս պատրաստելու համար, և ճաշելուց հետո, ժամը ութին կլինեմ… Բայց մենք տեղ կունենա՞նք հանրակառքում,— հարց¬րեց նա պարոն դը Սեն-Դընիին` ընդհատելով խոսքը։

— Այդ գործը ես կկարգավորեմ,— ասաց Կորանտենը,— ժամը ութին եղեք կենտրոնական գրասենյակի բակում։ Եթե տեղեր չլինեն, ես կհրամայեմ, որ ճարեն, ահա թե ինչպես պետք է ծառայել նորին գերազանցություն դուքս դը Գրանլյոյին։

— Պարոնա՛յք,— ասաց դուքսը, ծայրահեղ սիրալիրու¬թյամբ,— ես առայժմ շնորհակալություն չեմ հայտնում ձեզ…

Կորանտենը և հավատարմատարը, որոնք այդ խոսքերն ընդունեցին որպես հրաժեշտի նշան, գլուխ տվին և դուրս եկան։ Այն պահին, երբ Պեյրադը հարցաքննում էր Կորանտենի ծառային, պարոն դը Սեն-Դընին և Դերվիլը, Բորդոյի հան¬րակառքում նստած, լռելյան դիտում էին իրար` հեռանալով Փարիզից։ Հաջորդ օրն առավոտյան, Օռլեանից Տուր տանող ճանապարհին, Դերվիլը, լռությունից ձանձրացած, դարձավ զրուցասեր, իսկ Կորանտենը հաճեց զբաղեցնել նրան, բայց պահպանելով չափի զգացումը։ Հավատացրեց նրան, որ ինքը պատկանում է դիվանագիտական աշխարհին և հույս ունի շուտով նշանակվել գլխավոր հյուպատոս դուքս դը Գրանլյոյի հովանավորությամբ։ Փարիզից մեկնելուց երկու օր հետո Կորանտենը և Դերվիլը կանգ առան Մանլում, ի մեծ զարմանս հավատարմատարի, որը կարծում էր, թե Անգուլեմ պիտի գնային։

— Մենք այս փոքրիկ քաղաքում,— ասաց Կորանտենը Դերվիլին,— ճշգրիտ տեղեկություններ կստանանք տիկին Սեշարի մասին։

— Ուրեմն, դուք նրան ճանաչո՞ւմ եք,— հարցրեց Գերվիլը, զարմացած, որ Կորանտենն այդքան իրազեկ էր։

— Ես խոսեցրի կառապանին, իմանալով, որ նա Անգուլեմից է։ Նա ինձ ասաց, որ տիկին Սեշարն ապրում է Մարսակում, իսկ Մարսակը Մանլից մի մղոն է հեռու։ Ես մտածեցի, որ ճշմարտությունը պարզելու համար շատ ավելի հարմար է մնալ այստեղ, քան Անգուլեմում։

— «Վերջ ի վերջո,— մտածեց Գերվիլը ,— ես, ինչպես պարոն դուքսն է կարգադրել, միայն վկա եմ այն հետախուզությունների, որ պետք է կատարի այս լիազորված մարդը»։

Մանլի «Աստղազարդ երկինք» ցուցանակով պանդոկի տերն այն ճարպակալած ու գեր մարդկանցից էր, որոնց վախենում ես կենդանի չտեսնել վերադարձին, և որոնք, տասը տարի հետո էլ, իրենց դռան շեմքին են կանգնած լինում, էլի նույն գիրությամբ, բամբակյա նույն գլխանոցով, նույն գոգնոցով, նույն դանակով, նույն ճարպոտ մազերով, նույն եռակի կզակով, մարդիկ, որոնց նկարագրել են բոլոր վիպասանները` սկսած անմահ Սերվանտեսից մինչև անմահ Վալտեր Սկոտը։ Չէ՞ որ այդ բոլոր պանդոկապետներն էլ հավակնում են, թե գիտակ են խոհարարական արվեստին, միշտ պատրաստ են ձեզ ամեն ինչ մատուցել և վերջում ձեզ մատուցում են վտիտ մի ճուտիկ և բանջարեղեն` կծված յուղով համեմված։ Նրանք բոլորն էլ գովում են իրենց ընտիր գինիները և ձեզ ստիպում խմել տեղական գինիներ։ Բայց դեռ երիտասարդ հասակից Կորանտենը սովոր էր պանդոկապետերից դուրս կորզել ավելի կարևոր տեղեկություններ, քան կասկածելի կերակուրներ և կեղծված գինիներ։ Դրա համար նա այդ հաստ մարդուն ասաց, որ իրենք եղածով կբավարարվեն, և ինքը միանգամայն վստահ է Մանլի լավագույն խոհարարի ճաշակին։

— Դե՛, ինձ համար դժվար լ լինել լավագույնը, ես միակն եմ,— պատասխանեց հյուրընկալը։

— Մատուցեք մեզ կողքի սենյակում,— ասաց Կորանտենը` աչքով նշան անելով Գերվիլին,— և մանավանդ չմոռանաք վառել բուխարին, մեր մատները փետացել են։

— Հանրակառքում տաք չէր,— ավելացրեց Դերվիլը։

— Մարսակն այստեղից հեռո՞ւ է,— հարցրեց Կորանտենը պանդոկապետի կնոջը, որն իջավ վերևից, իմանալով, որ հանրակառքն իրենց մոտ ուղևորներ է բերել գիշերելու։

— Դուք Մարսա՞կ եք գնում,— հարցրեց տիրուհին։

— Ես չգիտեմ,— պատասխանեց Կորանտենը մի փոքր չոր տոնով։— Մարսակն այստեղից հեռո՞ւ է,— նորից հարցրեց Կորանտենը, տիրուհուն ժամանակ տալով դիտելու իր կարմիր ժապավենը։

— Կառքով մի կես ժամվա ճանապարհ է,— ասաց պանդոկապետի կինը։

— Կարծո՞ւմ եք, որ տեր և տիկին Սեշարները ձմռանն էլ այնտեղ կլինեն։

— Անկասկած, նրանք ամբողջ տարին այնտեղ են ապրում։

— Ժամը հինգն է, ժամը իննին նրանք դեռևս քնած չեն լինի։

— Օ, մինչև տասը, նրանք ամեն երեկո հյուրեր ունեն, երեցը, բժիշկ պարոն Մարոնը։

— Պատվավո՞ր մարդիկ են,— ասաց Դերվիլը։

— Օ՜, պարոն, սերուցք են,— պատասխանեց պանդոկապետի կինը,— շիտակ, ազնիվ մարդիկ… և իսկապես ոչ փառասեր։ Պարոն Սեշարը, թեև հիմա էլ լավ է ապրում, բայց միլիոններ կունենար, եթե թույլ չտար, որ թղթագործության վերաբերյալ իր գյուտը իրենից գողանային, որից այժմ օգտվում են Կուենտե եղբայրները։

— Ա՜հ, այո՛, Կուենտե եղբայրները,— ասաց Կորանտենը։

— Դե՛, լռի՛ր, — ասաց պանդոկապետը։— Այս պարոնների ի՞նչ գործն է, թե պարոն Սեշարը թուղթ պատրաստելու համար գյուտի արտոնագիր ունեցել է, թե ոչ։ Այս պարոնները թղթի վաճառականներ չեն… Եթե դուք մտադիր եք գիշերն անցկացնել ինձ մոտ` «Աստղազարդ երկինք»-ում,— ասաց պանդոկապետը` դիմելով երկու ուղևորներին,— ահա մատ¬յանը, խնդրում եմ գրանցվել։ Անգործությունից մեր ժանդարմը միշտ մեր օձիքից է կպչում։

— Սատանա՛ն տանի,— ես կարծում էի, թե Սեշարները շատ հարուստ են,— ասաց Կորանտենը, մինչև Դերվիլը գրում էր իր անուն-ազգանունը և հավատարմատարի կոչումը` Սենի տրիբունալի առաջին ատյանում։

— Կան մարդիկ,— պատասխանեց պանդոկապետը,— որ նրանց միլիոնատեր են կարծում, բայց արգելել լեզուներին բլբլալ, այդ նույնն է, թե արգելել գետակին քչքչալ։ Հայր Սեշարը թողել է երկու հարյուր հազար ֆրանկի անշարժ կալվածք, ինչպես ասում են, և դա բավական է արդեն մի մարդու համար, որն սկզբում բանվոր է եղել։ Դե, մի այդքան էլ նա խնայողություններ կունենար, գուցե… Որովհետև, ի վերջո, նա իր կալվածքից ստանում էր տարեկան տասը-տասներկու հազար ֆրանկ։ Հետևապես, ենթադրենք, թե նա հիմար էր և իր փողերը, ամբողջ տասը տարի, տոկոսով չէր տվել, ահա հաշվեցեք։ Բայց թող լինի երեք հարյուր հազար ֆրանկ, եթե տոկոսով է տվել, ինչպես ենթադրում են, և ամեն ինչ պարզ է։ Հինգ հարյուր հազար ֆրանկը բավական հեռու է մեկ միլիոնից։ Եթե ես ունենայի միայն դրա տարբերությունը, չէի մնա «Աստղազարդ երկինք»-ում։

— Ինչպե՞ս,— ասաց Կորանտենը,— պարոն Դավիդ Սեշարն ու իր կինը երկու կամ երեք միլիոնի կարողություն չունե՞ն…

— Օ՜, ոչ,— բացականչեց պանդոկապետի կինը։— Այդքանը պարոնայք Կուենտեներն ունեն, որոնք կորզել են նրա գյուտը, նա Կուենտեներից քսան հազար ֆրանկ է ստացել միայն... էլ որտեղի՞ց կուզեիք, որ այդ պարկեշտ մարդիկ միլիոններ ունենային։ Նրանք շատ նեղություն են քաշել իրենց հոր կենդանության օրոք։ Առանց Կոբլի, նրանց կառավարչի, և տիկին Կոբլի, որ նրանց նույնքան նվիրված է, որքան իր ամուսինը, նրանք շատ դժվար կապրեին։ Վերբերին նրանց ի՞նչ էր բերում որ... Հազար էկյուի չափ եկամուտ...

Կորանտենը մի կողմ քաշեց Դերվիլին և ասաց.

— In vino veritas^[26]։ Ճշմարտությունը գտնվում է խցաններում։ Ինձ համար պանդոկը որևէ տեղի բնակիչների քաղա¬քացիական կացության գրամատյան է. նոտարն այնքան իրազեկ չէ, որքան պանդոկապետը, այն ամենի մասին, ինչ տեղի է ունենում փոքրիկ բնակավայրում... Լսեցե՛ք։ Նրանք հավաստում են, որ մենք ճանաչում ենք այդ Կուանտեներին, Կոլբին և մյուսներին։ Պանդոկապետը բոլոր անցուդարձերի կենդանի մի տոմար է, նա ոստիկանության պարտականությունն է կատարում, առանց այդ մասին կասկածելու։ Որևէ կառավարության հարկավոր է պահել ամենաշատը երկու հարյուր լրտես, որովհետև Ֆրանսիայի պես մի երկրում կան տասը միլիոն ազնիվ լրտեսներ։ Բայց մենք ամբողջովին չպետք է հավատանք այդ տեղեկությանը, թեպետ այս փոքրիկ քաղաքում կիմանային, որ այստեղից անհետացել է մեկ միլիոն երկու հարյուր հազար ֆրանկ` դը Ռյուբամպրե կալվածքը գնելու համար։ Մենք այստեղ երկար չենք մնալու...

— Հուսով եմ,— ասաց Դերվիլը։

— Ահա թե ինչու,— շարունակեց Կորանտենը։— Ես գտել եմ ամենաբնական միջոցը Սեշար ամուսինների բերանից ճշմարտությունն իմանալու համար։ Հույս ունեմ, որ դուք հավատարմատարի ձեր հեղինակությամբ կպաշտպանեք այն փոքրիկ խորամանկությունը, որը ես պիտի օգտագործեմ, որ¬պեսզի դուք հստակ և որոշակի պատկերացում կազմեք նրանց կարողության մասին։ Ճաշից հետո մենք կմեկնենք պարոն Սեշարի մոտ,— ասաց Կորանտենը պանդոկապետի կնոջը,— հոգ տարեք մեզ համար անկողիններ պատրաստելու` յուրաքանչյուրիս հատկացնելով առանձին սենյակ։ «Աստղազարդ երկինք»-ի տակ պետք է, որ տեղ լինի։

— Օ,՜ պարոն,— ասաց կինը,— մենք ցուցանակի համար հարմար անուն ենք մտածել։

— Օ՜, բառախաղն անպակաս է բոլոր դեպարտամենտներում,— ասաց Կորանտենը,— դա միայն ձեր մենաշնորհը չէ։

— Ճաշը պատրաստ է, պարոններ,— ասաց պանդոկապետը։

— Սատանան տանի, իսկ այդ երիտասարդը որտեղի՞ց է փող ճարել… Անանուն նամակի հեղինակը մի՞թե իրավացի է. մի՞թե դա գեղանի մի աղջկա փողն է,— ասաց Դերվիլը Կորանտենին` ճաշասեղանին մոտենալով։

— Ա՜հ, դա մի այլ հետազոտության նյութ է,— ասաց Կորանտենը։— Լյուսիեն դը Ռյուբամպրեն, ինչպես դուքս դը Շոլյոն է ասել, ապրում է մկրտված մի հրեուհու հետ, որն իրեն ներկայացնում է հոլանդուհի`Եսթեր վան Բոգսեկ անունով։

— Ինչպիսի՜ տարօրինակ զուգադիպություն,— գոչեց հավատարմատարը,— ես փնտրում եմ Գոբսեկ անունով մի հոլանդացու ժառանդորդուհու, այդ նույն ազգանունն է` բաղաձայների տեղափոխությամբ։

— Լավ,— ասաց Կորանտենր,— Փարիզ վերադառնալուց հետո ես տեղեկություններ կհավաքեմ նրա ծագման վերարերյալ։

Մի ժամ հետո դը Գրանլյո գերդաստանի երկու հավատարմատարները մեկնեցին Վերբերի, տեր և տիկին Սեշարների տունը։ Երբեք Լյուսիենը չէր ունեցել այնպիսի խոր հուզումներ, որ նա ունեցավ Վերբերիում, իր բախտը համեմատելով փեսայի բախտի հետ։ Երկու փարիզցիներին վիճակված էր այնտեղ ներկա լինելու այն տեսարանին, որը մի քանի օր առաջ շշմեցրել էր Լյուսիենին։ Այստեղ ամեն ինչ շնչում էր անդորրությամբ ու լիությամբ։ Երկու օտարականների` Վերբերի հասնելու ժամանակ Վերբերիի հյուրասրահում հավաքված էր չորս հոգուց բաղկացած մի հասարակություն. Մարսակի երեցը, քսանհինգ տարեկան երիտասարդ մի քահանա, որը, տիկին Սեշարի խնդրանքով, դարձել էր նրա որդի Լյուսիենի դաստիարակը, տեղական բժիշկը` պարոն Մարոնը, ապա համայնքի մերը և պաշտոնաթող ծեր մի գնդապետ, որը Վերբերիի դիմաց, ճանապարհի մյուս կողմում, մի փոքրիկ հողամասում վարդեր էր մշակում։ Ձմեռվա բոլոր երեկոներին, այդ մարդիկ գալիս էին բոստոն խաղալու` ֆիշը մի սանտիմով, լրագրեր վերցնելու կամ կարդացածները վերադարձ¬նելու։ Երբ տեր և տիկին Սեշարները գնեցին Վերբերին, գեղեցիկ մի տուն, կառուցված սպիտակ տուֆից և ծածկված հերձաքարով, նրա տնամերձ հողամասը կազմում էր երկու արպան այգի։ Ժամանակի ընթացքում, գեղանի տիկին Սեշարը, ներդնելով իր խնայողությունները, այգին ընդարձակել էր մինչև փոքրիկ գետակր, իր գնած խաղողի այգին անխնա վերածելով մարգագետնի և թավուտի։ Հիմա Վերբերին, շրջապատված մոտ քսան արպան տարածություն բռնող պարսպապատ պարկով, համարվում էր պատկառելի մի դաստակերտ այդ շրջանում։ Հանգուցյալ Սեշարի տունը և հանդակներն օգտագործվում էին հիմա լոկ մոտ քսան արպան խաղողի այգու մշակման կարիքների համար։ Այդ այգին և հինգ ագարակները, որ տարեկան վեց հազար ֆրանկ եկամուտ էին տալիս, և գետակի մյուս ափին, հենց Վերբերիի դիմացի մարգագետինները մնացել էին հանգուցյալից։ Դրա համար տիկին Սեշարը մտադիր էր առաջիկա տարում դրանք միացնել։ Շրջանում Վերբերին արդեն կոչվում էր դղյակ, իսկ Եվա Սեշարին անվանում էին տիկին դը Մարսակ։ Իր սնա¬փառությունը շոյելու համար Լյուսիենն ընդօրինակել էր տեղի գյուղացիներին և խաղողագործներին։ Ասում էին, թե Կուրտուան, որը Վերբերիի մարգագետիններից ոչ այնքան հեռու գտնվող, գեղատեսիլ դիրք ունեցող ջրաղացի տերն էր, տիկին Սեշարի հետ սակարկության մեջ է իր ջրաղացը վաճառելու համար։ Եթե դա տեղի ունենար, ինչ որ միանգամայն հավանական էր, Վերբերին կունենար առաջին կարգի կալվածքի տեսք ամբողջ շրջանում։ Տիկին Սեշարը, որը իրեն հատուկ ողջմտությամբ և ազնվությամբ բարեգործություններ էր անում, խոր հարգանքի և սիրո էր արժանացել։ Նրա շլացուցիչ գեղեցկությունը հասել էր իր լիակատար ծաղկմանը։ Թեև մոտ քսանվեց տարեկան էր, բայց և այնպես նա պահպանել էր երիտասարդական թարմությունը` վայելելով գյուղական կյանքի հանգիստն ու լիությունը։ Մշտապես սիրահարված իր ամուսնուն, նա նրա մեջ գնահատում էր ընդունակ, բայց բավականաչափ համեստ մի մարդու, որպեսզի հրաժարվեր փառքի աղմուկից. մի խոսքով, այդ կնոջ լրիվ նկարագիրը տալու համար բավական է գուցե ասել, որ իր ամբողջ կյանքում նրա սիրտը տրոփում էր միմիայն իր զավակների և ամուսնու համար։ Այն տուրքը, որ այդ ընտանիքը վճարում էր դժբախտությանը, ինչպես հեշտ է կռահել, այն խորունկ վիշտն էր, որ նրան պատճառում էր Լյուսիենի վարած կյանքը Փարիզում։ Եվա Սեշարը զգում էր, որ Լյուսիենի կյանքում ինչ-որ գաղտնիքներ են թաքնված, որոնցից երկյուղ ունեցավ առավել ևս նրա վերջին այցելության ժամանակ, երբ եղբայրը չորությամբ ընդհատում էր քրոջ բոլոր հարցաքննությունները, ասելով, որ փառասերներն իրենց արարքների համար հաշվետու են միայն իրենք իրենց։ Վեց տարում Լյուսիենն իր քրոջը տեսել էր երեք անգամ և նրան վեց նամակից ավելի չէր գրել։ Նրա առաջին այցելությունը Վերբերի` կապված էր մոր մահվան հետ, իսկ վերջինը` իր մտադրությունների իրագործման համար խնդրելու անհրաժեշտ ստի հաստատումը։ Դա տեր և տիկին Սեշարների ու նրանց եղբոր միջև առիթ տվեց բավական ծանր մի տեսարանի, որը սոսկալի կասկածներ ծնեց այդ խաղաղ ու ազնիվ ընտանիքի սրտում։

Տան ներքին սարքավորումը, որ նույնքան լավ էր բարեփոխված, ինչպես արտաքինը, շքեղ համարվելու հավակնությունը չունենալով հանդերձ, հարմարավետ էր։ Դրանում համոզվելու համար բավական է թռուցիկ մի ակնարկ նետել հյուրասրահի վրա, ուր այդ րոպեին մարդիկ էին հավաքվել։ Օբյուսոնյան գեղեցիկ գորգ, մոխրագույն թղթե քառեկավոր պաստառներ, զարդարված կանաչ մետաքսի տրեզներով, Սպայից բերվող ծառերի նմանությամբ որմնանկարներ, կարմիր փայտից քանդակապատ կահույք` պատված կանաչ ասեղնագործությամբ զարդարուն մոխրագույն քիշմիրով. չնայած ձմեռվա եղանակին, ծաղիկներով լեցուն ծաղկազամբյուղները հաճելիորեն շոյում էին հայացքը, լուսամուտներին կանաչ մետաքսյա վարագույրներ. բուխարու դրվագումը. հայելիների շրջանակները զերծ էին այն անճոռնի ճաշակից, որն ամեն ինչ փչացնում է պրովինցիայում. ամենափոքր մանրամասները, վայելչագեղ և մաքուր, հոգին ու նայվածքը պարուրում էին այն յուրահատուկ պոեզիայով, որ սիրող ու խելացի կինը կարող է և պետք է ունենա իր տան մեջ։

Տիկին Սեշարը, որ դեռ սուգ էր պահում իր սկեսրայրի մահվան առթիվ, կրակի մոտ ասեղնագործում էր տիկին Կոլբի` իր տնտեսուհու օգնությամբ, որի վրա էր ընկած տան տնտեսության բոլոր մանր հոգսերը։ Այն րոպեին, երբ կառքը Մարսակի առաջին շինություններին էր հասնում, Վերբերիի սովորական հավաքույթին մասնակցող մարդկանց թվին ավելացավ մեկ ուրիշը` ջրաղացպան Կուրտուան, որն այրիացել էր և ուզում էր քաշվել գործից, հույս ունենալով` լավ գնով վաճառել իր սեփականությունը, որին, ըստ երևույթին, կառչել էր տիկին Եվան, և Կուրտուան գիտեր, թե ինչու։

— Ահա մի կառք կանգնեց,— ասաց Կուրտուան` լսելով դռանը մոտեցող կառքի աղմուկը,— անիվների ձայնից երևում է, որ տեղական կառք է։

— Հավանաբար Պոստելն ու իր կինն են, որ մեզ այցի են եկել,— ասաց բժիշկը։

— Ոչ,— ասաց Կուրտուան,— կառքը Մանլի կողմից էր գալիս։

— Դիկին,— ասաց բարձրահասակ ու հաստ ալզասցին, որին մենք ծանոթ ենք (տե՛ս «Խորտակված պատրանքներ»-ը),— մի պասդաբան է եկել Պարիզից և ուզում է խոսել պառոնի հետ։

— Փաստաբա՞ն...— բացականչեց Սեշարը,— այդ բառից ես ծակոցներ եմ ունենում։

— Շնորհակալ եմ,— ասաց Կաշան ազգանունով Մարսակի մերը, որ քսան տարի շարունակ փաստաբան էր եղել Անգուլեմում և որին մի ժամանակ հանձնարարված էր հետապնդել Սեշարին։

— Իմ խեղճ Դավիդը չի ուղղվելու, նա մշտապես մտացրիվ է,— ասաց Եվան ժպտալով։

— Փաստաբան Փարիզի՞ց,— զարմացավ Կուրտուան,— դուք, ուրեմն, Փարիզի հետ կապված գործե՞ր ունեք։

— Ոչ,— ասաց Եվան։

— Դուք այնտեղ եղբայր ունեք,— նկատեց Կուրտուան։

— Հանկարծ հայր Սեշարի ժառանգության հարցով չլինի՞,— ասաց Կաշանը։— Կասկածելի գործեր էր բռնել ծերուկը։

Կորանտենը և Դերվիլը ներս մտան, ողջունեցին ներկաներին, և իրենց անունները տալուց հետո, խնդրեցին առանձին խոսել տիկին Սեշարի և նրա ամուսնու հետ։

— Հոժարությամբ,— ասաց Սեշարը։— Բայց ի՞նչ գործով։

— Բացառապես ձեր հոր ժառանգության հարցով,— պատասխանեց Կորանտենը։

Այդ դեպքում թույլ տվեք, որ պարոն մերը` Անգուլեմի նախկին հավատարմատարը, ներկա լինի զրույցին։

— Դո՞ւք եք պարոն Դերվիլը...— ասաց Կաշանը` նայելով Կորանտենին։

— Ո՛չ, պարոն, ահա՛ նա,— պատասխանեց Կորանտենը` ցույց տալով փաստաբանին, որը գլուխ տվեց։

— Բայց,— ասաց Սեշարր,— մենք մեր ընտանիքում ենք, ոչինչ չունենք ծածկելու մեր հարևաններից և կարիք չունենք առանձնանալու, առանձնասենյակում ցուրտ կլինի… Մեր կյանքն ընթանում է ցերեկվա լույսի տակ…

— Բայց ձեր հոր կյանքում,— ասաց Կորանտենը,— եղել են ինչ-որ գաղտնիքներ, թերևս ձեզ հաճելի չի լինի դրանք հրապարակել։

— Մի՞թե այդ այնպիսի բան է, որ կհարկադրի մեզ կարմ¬րել...— ասաց Եվան սարսափած։

— Օ՜, ոչ։ Եղածը մեծ բան չէ, երիտասարդության փոքրիկ մեղքեր են,— ասաց Կորանտենը` արտակարգ սառնասրտությամբ լարելով իր հազարավոր թակարդներից մեկը։— Ձեր պարոն հայրը ձեզ պարգևել է ավագ մի եղբայր։

— Ա՜յ, դու ծեր արջ,— բղավեց Կուրտուան,— նա ձեզ բոլորովին չէր սիրում, պարոն Սեշար, և ահա թե ինչ էր պահել ձեզ համար այդ ծածկամիտը... Ա՜հ, ես հիմա հասկանում եմ, թե նա ինչ էր մտածում, երբ ինձ ասում էր. «Դուք դեռ շատ բաներ կտեսնեք, երբ ես թաղված լինեմ»։

— Օ՜, հանգստացեք, պարոն,— ասաց Կորանտենը Սեշարին` աչքի տակով նայելով Եվային։

— Եղբա՜յր,— բացականչեց բժիշկը,— ահա ձեր ժառանգությունը բաժանվելու է երկու մասի...

Դերվիլը ձևացնում էր, որ դիտում է հյուրասրահի պատե¬րին ամրացած անստորագիր գեղեցիկ փորագրությունները։

— Հանգստացե՛ք, տիկին,— կրկնեց Կորանտենը` տիկին Սեշարի գեղանի դեմքին նկատելով շփոթվածություն,— հարցը վերաբերում է ապօրինի մի զավակի։ Ապօրինի զավակի իրավունքները նույնը չեն, ինչ որ օրինական ժառանգինը։ Այդ զավակը խորունկ թշվառության մեջ է, նա իրավունք ունի մի գումար ստանալու` հաշվի առնելով թողված մեծ ժառանգությունը... ձեր հոր թողած միլիոններից։

Միլիոններ բառի վրա միաձայն հնչող մի ճիչ լսվեց հյուրասրահում։ Այդ րոպեին Դերվիլն այլևս փորագրություններին չէր նայում։

— Հայր Սեշա՞րը, միլիոննե՞ր,— գոչեց հաստ Կուրտուան։— Ո՞վ է ձեզ ասել։ Անշուշտ մի գյուղացի...

— Պարո՛ն,— ասաց Կաշանը,— դուք պետական գանձարկ¬ղի պաշտոնյա չեք, այնպես որ ձեզ կարելի է ասել, թե ինչումն է բանը...

— Հանգիստ եղեք,— ասաց Կորանտենը,— ձեզ ազնիվ խոսք եմ տալիս, որ պետական գույքերի պալատի ծառայող չեմ։

Կաշանը, որը բոլորին նշան արեց լռել, գոհունակության մի շարժում արեց։

— Պարոն,— շարունակեց Կորանտենը,— եթե խնդիրը նույնիսկ մի միլիոնի մասին լիներ, էլի ապօրինի զավակի բաժինը բավականաչափ մեծ կլինի։ Մենք դատի համար չենք եկել, ընդհակառակն, եկել ենք ձեզ առաջարկելու, որ մեզ հարյուր հազար ֆրանկ տաք, և մենք ետ կգնանք։

— Հարյուր հազար ֆրա՜նկ...— բացականչեց Կաշանը` ընդհատելով Կորանտենին։— Բայց, պարոն, հայր Սեշարը թողել է քսան արպան խաղողի այգի, հինգ փոքրիկ ագարակ, տասը արպան մարգագետին Մարսակում և ոչ մի սանտիմ…

— Ո՛չ մի գնով,— բացականչեց Դավիդ Սեշարը` միջամտելով խոսակցությանը,— ես չէի կամենա սուտ ասել, պարոն Կաշան, ևս առավել դրամական գործում, քան որևէ այլ բանում… Պարոններ,— ասաց նա Կորանտենին և Դերվիլին,— իմ հայրը թողել է, բացի կալվածքից…

Կուրտուան և Կաշանը զուր էին ճգնում նշաններով լռեցնել Սեշարին, որն ավելացրեց.

— …Երեք հարյուր հազար ֆրանկ, որը նրա ժառանգության գումարը հասցնում է մոտ հինգ հարյուր հազար ֆրանկի։

— Պարոն Կաշան,— ասաց Եվա Սեշարը,— ո՞րն է այն բաժինը, որ օրենքը հատկացնում է ապօրինի զավակին…

— Տիկին,— ասաց Կորանտենը,— մենք թուրքեր չենք, մենք ձեզ խնդրում ենք միայն երդվել այս մարդկանց առաջ, որ դուք ձեր սկեսրայրի ժառանգությունից հարյուր հազար էկյուից ավելի կանխիկ փող չեք ստացել, և մենք հիանալի համաձայնության կգանք…

— Նախ տվեք ձեր պատվի խոսքը,— ասաց Անգուլեմի նախկին հավատարմատարը Դերվիլին,— որ դուք փաստաբան եք։

— Ահա՛ իմ անձնագիրը,— ասաց Դերվիլը Կաշային, պարզելով քառածալ մի թուղթ,— և պարոնը, ինչպես գուցե կարծում էիք, պետական գույքերի տեսուչ չէ, վստա՛հ եղեք,— ավելացրեց Դերվիլր։— Մենք լոկ շահագրգռված ենք ճշմարտությունն իմանալու Սեշարի ժառանգության վերաբերյալ, և մենք այդ իմացանք…

Դերվիլը բռնեց տիկին Եվայի ձեռքը և շատ քաղաքավարի նրան տարավ հյուրասրահի խորքը։

— Տիկին,— ասաց հավատարմատարը կամացուկ,— եթե այս հարցր դը Գրանլյոների գերդաստանի պատվին ու ապագային չվերաբերեր, ես չէի աջակցի շքանշանակիր պարոնի ռազմական այդ հնարամտությանը. բայց դուք նրան կներեք. հարկավոր էր բացել այն սուտը, որի օգնությամբ ձեր եղբայ¬րը խախտել է այդ ազնվասիրտ ընտանիքի հավատքը։ Եվ հիմա, զգուշացեք առիթ տալ մտածելու, որ դուք ձեր եղբորը մեկ միլիոն երկու հարյուր հազար ֆրանկ եք փոխ տվել Ռյուբամպրե կալվածքը գնելու համար։

— Մեկ միլիոն երկու հարյուր հազար ֆրա՜նկ,— բացականչեց տիկին Սեշարը` գունատվելով,— իսկ որտեղի՞ց է դրանք վերցրել, նա՛, այդ դժբախտը։

— Ա՛յ, խնդիրն էլ հենց այդ է,— ասաց Դերվիլը,— ես վախենում եմ, որ այդ հարստության աղբյուրը մաքուր չլինի։

Եվայի աչքերում արցունքներ երևացին, որ նկատեցին հարևանները։

— Մենք ձեզ, թերևս, մեծ ծառայություն մատուցեցինք,— ասաց Դերվիլը,— արգելելով խառնվել մի ստի, որի հետևանքները կարող են խիստ վտանգավոր լինել։

Դերվիլը տիկին Սեշարին թողեց նստած, դժգույն, այտերին արցունքներ, և հրաժեշտ տվեց ներկաներին։

— Դեպի Մա՛նլ,— ասաց Կորանտենը փոքրիկ տղային, որը վարում էր կառքը։

Բորդոյից Փարիզ գնացող հանրակառքի մեջ, որը Մանլից անցնում էր գիշերը, մի ազատ տեղ կար։ Դերվիլը խնդրեց Կորանտենին, իրեն զիջել այն, պատճառ բերելով իր գործերը. բայց, սրտի խորքում, նա չէր վստահում իր ուղեկցին, որի դիվանագիտական ճարպկությունը և սառնարյունությունը նրան կասկածելի թվացին։ Կորանտենը երեք օր մնաց Մանլում` առիթ չգտնելով մեկնելու։ Նա հարկադրված եղավ գրել Բորդո և հանրակառքում մի տեղ պատվիրել Փարիզի համար, ուր նա հասավ իր մեկնումից ինն օր հետո միայն։

Այդ ժամանակարնթացքում Պեյրադն ամեն առավոտ գնում էր կա՛մ Պուասի, կա՛մ Կորանտենի Փարիզի բնակարանը, իմանալոը համար, թե արդյոք վերադարձե՞լ է նա։ Ութերորդ օրը նա թողեց թե՛ մեկ և թե՛ մյուս բնակարանում իրենց հատուկ ծածկագրով գրված նամակներ, որոնց մեջ նա իր բարեկամին հայտնում էր, թե ինչպիսի մահ է սպառնում իրեն, թե ինչպես են առևանգել Լիդիին և թե իր թշնամիներն իրեն ինչ բախտի են արժանացրել։

Պեյրադը, ընկնելով այնպիսի որոգայթի մեջ, որ մի ժամանակ ինքն էր լարում ուրիշների համար, Կորանտենից զրկված, բայց Կոնտանսոնի օգնությամբ, այնուամենայնիվ, շարունակում էր խաղալ նաբաբի դերը։ Չնայած անտեսանելի թշնամիները մերկացրել էին իրեն, բայց նա չէր հուսա¬հատվել և մտածում էր բռնել թեկուզ լույսի մի շող, առանց լքելու պայքարի ասպարեզը։ Կոնտանսոնը բոլոր ջանքերն ուղղեց Լիդիի հետքերը որոնելու ուղղությամբ. նա հույս ուներ հայտնաբերել այն տունր, որտեղ նրան թաքցրել էին, բայց, օրեցօր, որևէ բան իմանալու անհնարինությունն ավելի ու ավելի էր բացահայտ դառնում, ժամ առ ժամ խորացնելով Պեյրադի հուսահատությունը։ Ծեր լրտեսն իրեն շրջապատեց տասը-տասնհինգ ամենից ճարպիկ գործակալներով։ Հսկողության տակ էր առնված Մուանո փողոցի շրջակայքը և Տեբու փողոցը, ուր նա, իբր նաբաբ, ապրում էր տիկին դյու Վալ-Նոբլի մոտ։

Գրանլյոների տանը Լյուսիենի նախկին դիրքը վերահաստատելու կապակցությամբ, Ասիայի կողմից Պեյրադին տրվա ծ ճակատագրական ժամկետի վերջին երեք օրվա ընթացքում Կոնտանսոնը ոստիկանության գլխավոր վարչության նախկին վետերանի մոտից չէր հեռանում։ Սարսափի այն պոեզիան, որ ծավալվում է Ամերիկայի անտառների խորքում միմյանց դեմ կռվող թշնամի ցեղերի ռազմական խորամանկությամբ, և որից այնպես հիանալի օգտվել է Կուպերը, այժմ պարուրում էր փարիզյան կյանքի ամենափոքր մանրամասները։ Անցորդները, կրպակները, կառքերը, լուսամուտի մոտ կանգնած անձը, այդ բոլորը Պեյրադի կյանքը պահպանող մարդ-համարների համար այնպիսի ահռելի նշանակություն ունեին, ինչպիսի նշանակություն ունեն Կուպերի վեպերի մեջ ծառի մի բունը, կուղբերի մի բնակավայրը, մի քարաբեկոր, բիզոնի մորթին, լքված մի մակույկ, ջրի վրա թեքված սաղարթը։

— Եթե իսպանացին մեկնել է, դուք վախենալու բան չունեք,— ասում էր Կոնտանսոնը Պեյրադին, նրա ուշադրությունը դարձնելով այն լիակատար հանգստության վրա, որ վայելում էին իրենք։

— Իսկ եթե չի՞ մեկնել,— պատասխանում էր Պեյրադը։

Իմ մարդկանցից մեկը կպած է եղել նրա կառքի հետևից, բայց Բլուայում իմ մարդն ստիպված լինելով իջնել, չի կարողացել հասնել կառքին։ Դերվիլի վերադարձից հինգ օր հետո, մի առավոտ, Լյուսիենին այցելեց Ռաստինյակը։

— Սիրելի՛ս,— ասաց վերջինս,— ես ցավում եմ, որ մեր մոտիկ ծանոթության պատճառով ինձ հանձնարարված է քեզ հետ մի բանակցություն վարել։ Քո ամուսնությունը խափանված է, և դու երբեք չես կարող հույս ունենալ, որ այն վերստին գլուխ կբերես։ Այլևս ոտք մի՛ դիր դը Գրանլյոների առանձնատունը։ Կլոտիլդի հետ ամուսնանալու համար պետք է սպասել նրա հոր մահվան, իսկ այդ հայրն այնքան է եսա¬սեր, որ այդպես շուտ չի մեռնի։ Վիստ խաղացող ծերունիները շատ երկար են կառչում իրենց... սեղանի եզրին։ Կլոտիլդը մեկնելու է Իտալիա` Մադլեն դը Լենոնկուր-Շոլյոյի հետ։ Խեղճ աղջիկը քեզ այնքան է սիրում, թանկագինս, որ հարկ է եղել հսկել նրան. նա ուզում էր գալ քեզ տեսնել, նա փախուստի ինչ-որ փոքրիկ ծրագիր էր կազմել... Այդ մի սփոփանք է քո դժբախտության մեջ։ Լյուսիենը չպատասխանեց, նա նայում էր Ռաստինյակին։

— Վերջ ի վերջո, մի՞թե դժբախտություն է...— շարունա¬կեց նրա համերկրացին։— Դու շատ հեշտությամբ կգտնես մի այլ աղջիկ, նույնքան ազնվական և ավելի գեղեցիկ, քան Կլոտիլդը... Տիկին դը Սերիզին քեզ կամուսնացնի՝ վրեժխնդրությունից դրդված, նա չի հանդուրժում Գրանլյոներին, որոնք երբեք չեն կամեցել ընդունել նրան, նա մի զարմուհի ունի, փոփրիկ Կլեմանս դյու Ռուվրը…

— Սիրելիս,— պատասխանեց վերջապես Լյուսիենը,— մեր վերջին ընթրիքից ի վեր ես գժտվել եմ տիկին դը Սերիզիի հետ. նա ինձ տեսավ Եսթերի օթյակում, գլխիս այնպիսի խաղ խաղաց, որ զուր համարեցի ինձ արդարացնել։

— Քառասուն տարեկանն անց կինը երկար ժամանակ չի գժտվի այնպիսի մի գեղեցիկ երիտասարդի հետ, որպիսին դու ես,— ասաց Ռաստինյակը։— Ես մի փոքր ծանոթ եմ այդ մայրամուտներին… Դա տասը րոպե է տևում հորիզոնում և տասը տարի` կնոջ սրտում։

— Ահա մի շաբաթ է արդեն, որ նամակ եմ սպասում նրանից։

— Գնա՛ նրա մոտ։

— Հիմա, իհարկե, հարկ կլինի գնալ։

— Գոնե կգա՞ս Վալ-Նոբլի մոտ։ Նա պատասխան ընթրիք է տալիս Նյուսինգենին։

— Ես գիտեմ և լինելու եմ,— ասաց Լյուսիենը լուրջ տոնով։

Հաջորդ օրը, այն բանից հետո, երբ Լյուսիենը համոզվեց իր դժբախտությանը, որի մասին իսկույն հաղորդեցին Կարլոսին, նա Ռաստինյակի և Նյուսինգենի հետ գնաց կեղծ նաբաբի մոտ։

Կեսգիշերին Եսթերի նախկին ճաշասրահում հավաքվել էին համարյա բոլոր գործող անձինք այն դրամայի, որի իմաստը, հեղեղաթափ այդ գոյությունների հենց հունի մեջ թաքնված, հայտնի էր միայն Եսթերին, Լյուսիենին, Պեյրադին, խառնածին Կոնտանսոնին և Պակկարին, որը եկել էր սպասարկելու իր տիրուհուն։ Տիկին դյու Վալ-Նոբլը, առանց Պեյրադի ու Կոնտանսոնի գիտության, խնդրել էր Ասիային` օգնել իր խոհարարուհուն։ Պեյրադը, որը հինգ հարյուր ֆրանկ էր տվել տիկին դյու Վալ-Նոբլին, որպեսզի ամեն ինչ կարգին լինի, սեղան նստելիս իր անձեռոցիկի մեջ մի փոքրիկ թուղթ գտավ, որի վրա մատիտով գրված էր. «Տասն օրը լրանում է այն րոպեին, երբ դուք սեղան եք նստում»։ Պեյրադը թուղթը հանձնեց Կոնտանսոնին, որը գտնվում էր նրա հետևում և անգլերեն ասաց նրան.

— Այդ դո՞ւ ես խցկել այս թուղթը այստեղ։

Կոնտանսոնը մոմերի լույսի տակ կարդաց այդ «Մանե, թեկեզ, փարես»-ը և թուղթը դրեց գրպանը. բայց նա գիտեր, թե ինչքան դժվար է ստուգել մատիտով գրված մի գրություն, և մանավանդ, գլխագրերով, այսինքն, այսպես ասած, մաթեմատիկական գծագրերով գրված ֆրազը, քանի որ գլխատառերը ձեռագրում բացառապես կազմվում են շեղ և ուղիղ գծերից և հնարավոր չի լինում կռահել ձեռագիրը։

Ընթրիքն անուրախ անցավ։ Պեյրադը նկատելիորեն մտահոգված էր։ Ընթրիքը աշխուժացնելու ընդունակ երիտասարդ կենսասերներից ներկա էին միայն Լյուսիենը և Ռաստինյակը։ Լյուսիենը շատ էր տխուր ու մտածկոտ։ Ռաստինյակը, որ հենց նոր ընթրիքից առաջ երկու հազար ֆրանկ էր տանուլ տվել, խմում էր և ուտում, կորցրածը ընթրիքից հետո ետ ստանալու մտադրությամբ։ Կանայք, երեքն էլ այդ սառնությունից ազդված, իրար էին նայում։ Ձանձրույթն անհամացնում էր նաև կերակուրները։ Ընթրիքները, ինչպես թա¬տերական պիեսներն ու գրքերը, ունեն իրենց հաջողություններն ու անհաջողությունները։

Ընթրիքի վերջում տրվեց պաղպաղակ, այսպես կոչված պլոմբիր։ Բոլորը գիտեն, որ այդ տեսակի պաղպաղակի երեսին լինում են խիստ անուշահամ մանր մրգեր, մատուցվում է փոքրիկ բաժակով, որի մեջ չի կորցնում իր բրգաձևու¬թյունը։ Այդ պաղպաղակը տիկին դյու Վալ-Նոբլը պատվիրել էր Տորտոնին, որի հռչակավոր հաստատությունը գտնվում է Տեբու փողոցի և բուլվարի անկյունում։ Խոհարարուհին կանչեց խառնածինին, որպեսզի վճարի պաղպաղակագործի հաշիվը։ Կոնտանսոնը, որին անբնական թվաց պաղպաղակ բե¬րողի պահանջկոտությունը, իջավ ներքև և նրան շշմեցրեց այս խոսքերով.

— Դուք ուրեմն Տորտոնիի մոտից չե՞ք գալիս...

Եվ իսկույն վերև բարձրացավ։

Բայց Պակկարն արդեն օգտվել էր այդ բացակայությունից և հյուրերին բաժանել էր պաղպաղակը։ Հազիվ էր խառնածինը մոտեցել բնակարանի դռանը, երբ Մուանո փողոցի վրա հսկող գործակալներից մեկը սանդուղքին մոտենալով ճչաց.

— Համար քսանյոթ։

— Ի՞նչ է պատահել,— հարցրեց Կոնտանսոնը` նորից շտապ իջնելով աստիճաններից։

— Ասացե ք հայրիկին, որ նրա աղջիկը վերադարձել է և ինչպիսի՜ դրության մեջ, Աստված իմ։ Թող գա, աղջիկը մահամերձ է։

Այն պահին, երբ Կոնտանսոնը ճաշասրահ վերադարձավ, ծերունի Պեյրադը, որը, ի դեպ, թունդ խմած էր, կուլ էր տալիս իր բաժին պլոմբիրի բալը։ Խմում էին տիկին դյու Վալ-Նոբլի կենացը, նաբաբն իր բաժակը լցրեց Կոնստանս գինիով և դատարկեց այն։ Որքան էլ հուզված լիներ Կոնտանսոնը այն լուրից, որ պետք է հաղորդեր Պեյրադին, այնուամենայնիվ, ներս մտնելիս նկատեց, թե ինչպիսի խոր ուշադրությամբ է Պակկարը նայում Պեյրադին։ Տիկին դը Շամպիի ծառայի աչ¬քերը նման էին երկու անշարժ բոցերի։ Չնայած խառնածինի կատարած այդ դիտողության կարևորությանը, նա չէր կարող դանդաղել և թեքվեց դեպի իր տերը հենց այն րոպեին, երբ Պեյրադը դատարկ բաժակը դնում էր սեղանին։

— Լիդին տանն է,— ասաց Կոնտանսոնը,— և շատ տխուր վիճակում։ Պեյրադը բաց թողեց ֆրանսիական լուտանքներից ամենից ֆրանսիականը` հարավային այնպիսի մի առոգանությամբ, որ խոր զարմանք պատճառեց հյուրերին։ Նկատելով իր սխալը` Պեյրադը խոստովանեց իր ծպտվածությունը` Կոնտանսոնին ասելով լավ ֆրանսերենով.

— Կա՛ռք գտիր… Ես ծլկելու եմ։

Բոլորը վեր կացան սեղանից։

— Վերջապես, ո՞վ եք դուք,— բացականչեց Լյուսիենը։

— Այո, տուկ ո՞վ եք...— ասաց բարոնը։

— Բիսիուն հավատացնում էր ինձ, որ դուք նրանից ավելի լավ կարող եք անգլիացի ձևանալ, իսկ ես չէի ուզում հավատալ նրան,— ասաց Ռաստինյակը։

— Նա, հավանաբար, մերկացված ինչ-որ սնանկ է,— ասաց դյու Տիյեն բարձրաձայն,— ես այդպես էլ կասկածում էի։

— Ի՜նչ տարօրինակ քաղաք է այս Փարիզը..— ասաց տիկին դյու Վալ-Նոբլը։— Իր թաղամասում սնանկանալուց հետո, վաճառականն անպատիժ հայտնվում է Շան’զ-Էլիզեում իբրև նաբաբ կամ իբրև դենդի… Օ՜, ես անբախտ եմ, սնանկացումը կրծում է ինձ։

— Ասում են, որ բոլոր ծաղիկներն իրենց որդն ունեն,— հանգիստ տոնով ասաց Եսթերը,— իմը նման է Կլեոպատրայի որդին, իժ է։

— Ով եմ ե՞ս...— ասաց Պեյրադը դռան շեմքից։— Ա՜հ, դուք այդ կիմանաք... և մեռնելուց հետո էլ ես դուրս կգամ գերեզմանից, որպեսզի ամեն գիշեր քաշեմ ձեր ոտքերից...

Այդ վերջին խոսքերն ասելիս նա նայում էր Եսթերին ու Լյուսիենին, ապա, օգտվելով ընդհանուր իրարանցումից, նա անհետացավ արտակարգ ճարպկությամբ, որովհետև ուզում էր առանց կառքի սպասելու վազ տալ իր տուն։ Փողոցում Ասիան, զլուխը փաթաթած այն սև շալով, որ այդ ժամանակ կանայք էին կրում պարահանդեսից դուրս գալիս, դարպասի մոտ կանգնեցրեց լրտեսին, բռնելով նրա թևից։

— Ուղարկիր սուրբ հաղորդության հետևից, Պեյրադ հայ¬րիկ,— ասաց նա այն ձայնով, որն արդեն մի անգամ նախազգուշացրել էր դժբախտության մասին։

Մի կառք կար այնտեղ կանգնած, որի մեջ նստեց Ասիան. կառքն իսկույն անհետացավ` ասես քամուց տարված։ Դուրսը հինգ կառք կար, և Պեյրադի մարդիկ ոչինչ չկարողացան իմանալ։

Կորանտենը, որ այգեգործության կրքով համակված նախկին վաճառականի համբավ էր վայելում, հասնելով Փարիզից դուրս գտնվող իր տունը, Պասսի փոքրիկ քաղաքի ամենահեռավոր ու գեղատեսիլ թաղամասերից մեկում, դե Վիյն փողոցում, գտավ իր բարեկամ Պեյրադի ծածկագիրը։ Առանց հանգստանալու, նա նորից նստեց իրեն բերող կառքը, հրամայեց տանել Մուանո փողոցը և այնտեղ գտավ միայն Կատտին։ Ֆլամանդուհուց նա իմացավ Լիդիի անհետացման մասին և չկարողացավ հասկանալ, թե ինչպես Պեյրադն ու ինքն այդպես անշրջահայաց էին գտնվել։

— «Նրանք ինձ դեռ չեն ճանաչում,— ասաց ինքն իրեն։ — Այդ մարդիկ ամեն ինչի ընդունակ են, պետք է իմանալ, թե արդյոք չե՞ն պատրաստվում սպանել Պեյրադին, այդ դեպքում ես պետք է թաքնվեմ…»։

Որքան ավելի ամոթալի է մարդու կյանքը, այնքան նա ավելի ուժեղ է կառչում կյանքին, որը դառնում է բողոք, անդադրում վրիժառություն։ Կորանտենը կառքից իջավ, գնաց իր տունը, կերպարանափոխվեց կանաչավուն կարճ թիկնոցով, սեզի կեղծամով հիվանդոտ մի ծերունու և ոտքով վերադարձավ, Պեյրադի նկատմամբ իր բարեկամությունից մղված։ Նա ուզում էր հրամաններ տալ իր ամենահավատարիմ ու ամենաճարպիկ համարներին։ Անցնելով Սենտ-Օնորե փողոցով, կտրեց Վանդոմի հրապարակը և հասավ Սեն-Ռոք փողոցը, քայլեց մի աղջկա հետևից, որը հողաթափերով էր և գիշերա¬յին հագուստով` կրում էր գիշերային սպիտակ կանացի բաճկոն և գիշերային գլխանոց։ Աղջկա կրծքից երբեմն հառաչանքներ ու զուսպ տնքոցներ էին պոռթկում. Կորանտենը մի քանի քայլ առաջ անցավ նրանից և ճանաչեց Լիդիին։

— Ես ձեր հոր` պարոն Կանկոելի բարեկամն եմ,— ասաց նա իր բնական ձայնով։

— Ա՜հ, ահա վերջապես մեկը, որին ես կարող եմ վստահել...— ասաց աղջիկը։

— Մի՛ ցույց տուր, որ ինձ ճանաչում եք,— շարունակեց Կորանտենը,— մեզ հետապնդում են անողոք թշնամիներ, և մենք հարկադրված ենք ծպտվել։ Բայց պատմեցեք ինձ, թե ի՞նչ է պատահել ձեզ հետ…

— Օ՜, պարոն,— ասաց խեղճ աղջիկը,— այդ մասին կարելի է ասել, բայց դա պատմել անհնար է… Ես պատվազրկված եմ, կորած, առանց կարողանալու բացատրել, թե ինչպես…

— Որտեղի՞ց եք գալիս։

— Ես չգիտեմ, պարոն։ Փախել եմ այնպիսի հապճեպու¬թյամբ, այնքան փողոցներից եմ անցել, այնքան թափառել կարծելով, թե ինձ հետապնդում են… Եվ երբ ես հանդիպում էի որևէ պարկեշտ մարդու, հարցնում էի բուլվարները տա¬նող ճանապարհի մասին, որպեսզի հասնեմ դը լա Պե փողոցը։ Վերջապես, քայլելով… Ժամը քանի՞սն է։

— Տասնմեկ և կեսը,— ասաց Կորանտենը։

— Ես փախա երեկոյան դեմ, ահա, ուրեմն, հինգ ժամ է, ինչ քայլում եմ…— բացականչեց Լիդին։

— Դե՛, այժմ դուք կհանգստանաք, կգտնեք ձեր բարի Կատտին…

— Օ՜, պարոն, այլևս հանգիստ չկա ինձ համար, ինձ համար այլ հանգստություն չկա գերեզմանից բացի, իսկ մինչ այդ ես վանք կմտնեմ, եթե ինձ արժանի համարեն այնտեղ ընդունելու…

— Խե՜ղճ փոքրիկ, դուք շա՞տ եք դիմադրել։

— Այո, պարոն։ Ա՜հ, եթե իմանայիք, թե ինչպիսի անարգ արարածների միջավայրն էի ընկել ես։

— Անշուշտ ձեզ քնացրել են։

— Ա՜հ, այո,— ասաց խեղճ Լիդին։— Մի քիչ էլ դիմանամ, տուն կհասնեմ... Զգում եմ, որ ուշագնաց եմ լինում, և մտքերս պղտորվում են... Հենց նոր ինձ թվաց, թե գտնվում եմ պարտեզում…

Կորանտենն իր բազուկների վրա առավ Լիդիին, որը կորցրել էր գիտակցությունը, և նրան սանդուղքով վեր բարձրացրեց։

— Կա՛տտ,— բղավեց նա։

Ուրախության ճիչեր արձակելով` հայտնվեց Կատտը։

— Մի՛ շտապեր ուրախանալ,— ազդու ձայնով ասաց Կորանտենը,— այս աղջիկը լուրջ հիվանդ է։

Երբ Լիդին դրվեց իր մահճակալին, երբ Կատտի վառած երկու մոմերի լույսով Լիդին ճանաչեց իր սենյակը, նա իսկույն ընկավ զառանցանքի մեջ։ Սկսեց սքանչելի երգեր երգել և մեջընդմեջ բղավելով արտաբերել իր լսած գարշելի բառերը։ Նրա գեղանի դեմքը ծածկված էր մանիշակագույն բծերով։ Նա մեկ մտաբերում էր իր այնքան անբասիր կյանքը, մեկ` խայտառակության այդ տասը օրերը։ Կատտը լաց էր լինում։ Կորանտենն անցուդարձ էր անում սենյակում, երբեմն կանգ առնում, հայացքը հառելով Լիդիին։

— Աղջիկը հատուցում է հոր համար,— ասաց նա։— Արդյոք նախախնամության ձեռքը չկա՞ այստեղ։ Օ՜, ես իրավացի եմ, որ ընտանիք չունեմ... Երեխա։ Ազնի՛վ խոսք, ինչպես ասում է մի փիլիսոփա, երեխան պատանդ է դժբախտության ձեռքում…

— Օ՜,— ասաց խեղճ երեխան և նստեց, առանց ուշադրություն դարձնելու իր արձակված գեղեցիկ մազերին,— այստեղ պառկելու փոխարեն, Կատտ, ես պետք է պառկեի Սենի հատակում, ավազների վրա։

— Կա՛տտ, փոխանակ լաց լինելու և ձեր երեխային նայելու, մի բան, որ նրան չի կարող բուժել, պետք է բժիշկ կանչել, նախ` քաղաքապետարանինը, ապա` պարոնայք Դեպլենին ու Բիանշոնին... Պետք է փրկել այս անմեղ արարածին...

Եվ Կորանտենը գրեց այդ երկու հռչակավոր բժիշկների հասցեները։ Նույն րոպեին սանդուղքն ի վեր մագլցում էր մի մարդ, որին ծանոթ էին աստիճանները. դուռը բացվեց, Պեյրադը, քրտնաթոր, կապտած, աչքերն արյունակալած, դելֆինի պես փնչալով, բնակարանի մուտքի դռնից նետվեց Լիդիի սենյակը` աղաղակելով.

— Ո՞ւր է աղջիկս։

Նա նկատեց Կորանտենի տխուր ժեստը. Պեյրադի հայացքը կանգ առավ Լիդիի վրա։ Աղջկա վիճակը կարելի էր համե¬մատել մի ծաղկի հետ, որը սիրով աճեցվել էր բուսաբանի ձեռքով, իսկ այժմ իր ցողունից պոկված` տրորվել էր մի գյուղացու պայտած կոշիկների տակ։ Տեղափոխեցեք այդ պատկերը հայրական սրտի մեջ և կհասկանաք, թե ինչպիսի վերք էին հասցրել Պեյրադին. նրա աչքերում արցունքի խոշոր կաթիլներ երևացին։

— Ինչ-որ մեկը լալի՜ս է... Այդ իմ հա՜յրն է,— ասաց երեխան։

Լիդին հազիվ ճանաչեց հորը, բարձրացավ, եկավ ծերունու ծնկների մոտ, երբ վերջինս ընկավ բազկաթոռին։

— Ների՛ր ինձ, հայրիկ...— ասաց աղջիկն այնպիսի սրտաճմլիկ ձայնով, որը ծվատեց Պեյրադի սիրտը։ Այդ րոպեին Պեյրադին թվաց, թե մահակի մի հարված իջավ իր գանգին։

— Ես մեռնո՜ւմ եմ… Ա՜հ, անպիտաննե՛ր...— Ահա նրա վերջին խոսքը։

Կորանտենն ուզեց օգնել իր բարեկամին, բայց ընդունեց նրա վերջին հառաչը։

— «Մեռավ թույնից…»,— ինքն իրեն ասաց Կորանտենը։— Ա՜հ, ահա և բժիշկը,— բացականչեց նա` լսելով կառքի աղմուկը։

Կոնտանսոնը, որը հայտնվեց խառնածինի սև գույնը մաք¬րած, բրոնզե արձանի պես քարացած, լսեց, թե ինչպես Լիդին ասում էր հորը. — Դու, ուրեմն, ինձ չե՞ս ներում, հա՛յր իմ... Ես մեղավոր չեմ...

Նա չէր նկատում, որ իր հայրը մեռած էր։

— Օ՜, ինչպիսի աչքերով է նա ինձ նայում...— ասաց խեղճ աղջիկը խենթացած։

— Հարկավոր է փակել նրա աչքերը,— ասաց Կոնտանսոնը և հանգուցյալ Պեյրադին դրեց մահճակալին։

— Մենք հիմարություն ենք անում,— ասաց Կորանտենր,— տանենք նրան իր սենյակը. նրա աղջիկը կիսով չափ խենթացել է, նա լիովին կխելագարվի, եթե իմանա նրա մահը, մտածելով, թե ինքն սպանեց նրան։

Լիդին ապշահար նայում էր, տեսնելով, որ տանում են հորը։

— Ահավասիկ իմ միակ բարեկամը,— ասաց Կորանտենը, որը հուզված էր երևում, երբ Պեյրադին, ննջարան տանելուց հետո, անկողին դրին։— Նա իր ամբողջ կյանքի ընթացքում միայն մի անգամ շահասիրական միտք ունեցավ, և դա հանուն իր աղջկա... Թող այդ քեզ համար դաս լինի, Կոնտանսոն։ Ամեն մի կոչում իր պատիվն ունի։ Պեյրադն սխալվեց միջամուխ լինելով մասնավոր գործերի, մենք պետք է զբաղվենք միայն հասարակական գործերով։ Բայց ինչ էլ որ պատահի,— ասաց նա այնպիսի նայվածքով և ժեստով, որ զարհուրանքով համակեցին Կոնտանսոնին,— երդվում եմ վրեժխնդիր լինել իմ խեղճ Պեյրադի համար։ Ես կհայտնաբերեմ նրանց, ովքեր մեղավոր են նրա մահվան ու նրա աղջկա անպատվության համար… Եվ երդվում եմ իմ անունով ու ինձ մնացած քիչ օրերով, որ ես տրամադրելու եմ այդ վրիժառությանը, բոլոր այդ մարդիկ իրենց կյանքը պիտի ավարտեն Գրևի հրապարակում, առավոտվա ժամը չորսին, կատարելա¬պես առողջ, մաքուր սափրված վիճակում...

— Եվ ես այդ գործում ձեզ կօգնեմ,— ասաց Կոնտանսոնը հուզված։

Եվ իսկապես, չկա ավելի հուզիչ տեսարան, քան զայրույթի այդ բռնկումը սառը, զուսպ, հետևողական մի մարդու մոտ, որի սրտում, քսան տարուց ի վեր, ոչ ոք զգացմունքի ոչ մի նշան չէր նկատել։ Այդպիսի զայրույթը նման է շիկացած երկաթի կտորի, որ հալեցնում է այն ամենը, ինչի դիպչում է։

Իզուր չէր, որ Կոնտանսոնի հոգում ամեն ինչ տակնուվրա էր եղել։

— Խե՜ղճ Կանկոել հայրիկ,— հարեց նա` նայելով Կորանտենին,— նա ինձ հաճախ էր հյուրասիրում... Եվ, իմացեք, միայն ախտամոլ մարդիկ են ընդունակ նման բաների,- հաճախ նա ինձ տալիս էր տասը ֆրանկ,— որպեսզի գնամ խաղալու…

Այդ դամբանական ճառից հետո Պեյրադի երկու վրիժառուները գնացին Լիդիի մոտ, սանդուղքի վրա լսելով Կատտի և քաղաքապետարանի բժշկի ձայնը։

— Գնա՛ ոստիկանական կոմիսարի մոտ,— ասաց Կորանտենը,— արքայական դատախազը երևի բավարար հիմքեր չի գտնի հետապնդում սկսելու համար, բայց մենք պետք է պահանջենք, որ մի զեկուցագիր կազմվի պրեֆեկտուրի անու¬նով, այդ, թերևս, մի բանի ծառայի։— Պարոն,— ասաց նա քաղաքապետարանի բժշկին,— այն սենյակում դուք կգտնեք մի մեռած մարդ. ես չեմ կարծում, որ նրա մահը բնական է, դուք կհերձեք մարմինը ոստիկանության պարոն կոմիսարի ներկայությամբ, որը իմ հրավերով, հիմա գալու է։ Ջանացեք գտնել թույնի հետքեր. ի դեպ, մի քանի րոպեից հետո այստեղ կլինեն պարոնայք Դեպլենը և Բիանշոնը, որոնց ես հրավիրել եմ քննելու իմ լավագույն բարեկամի աղջկան. սրա վիճակն ավելի վատթար է, քան հորը, թեև նա մեռած է…

— Իմ գործը կատարելու համար ես կարիք չունեմ այդ պարոններին,— ասաց քաղաքապետարանի բժիշկը։

— «Դե լա՛վ»,— մտածեց Կորանտենը։— Մենք չենք վիճի, պարոն,— շարունակեց Կորանտենը,— կարճ ասած` ահա իմ կարծիքը։ Նրանք, ովքեր սպանել են հորը, պատվազրկել են նաև աղջկան։

Առավոտ յան հոգնածությունն ընկճեց Լիդիին. նա քնած էր, երբ եկան հռչակավոր վիրաբույժը և երիտասարդ բժիշկը։ Մահը հաստատելու համար եկած քաղաքապետարանի բժիշկն այդ ժամանակ արդեն հերձել էր Պեյրադի մարմինը և որոնում էր մահվան պատճառները։

— Մինչև հիվանդին զարթեցնելը,— ասաց Կորանտենը երկու հռչակավոր բժիշկներին, չէի՞ք կամենա օգնել ձեր եղբայրակցին` որոշելու մի մարդու մահվան պատճառը, որը, անտարակույս, որոշ հետաքրքրություն է ներկայացնում ձեզ համար, և, բացի այդ, ձեր կարծիքն ավելորդ չի լինի արձանագրության մեջ։

— Ձեր ազգականը մեռել է կաթվածից,— ասաց բժիշկը։— Ուղեղի ուժեղ արյունազեղման նշաններ կան...

— Քննեցե'ք, խնդրեմ, պարոնայք,— ասաց Կորանտենը,— արդյո՞ք տոքսիկոլոգիայում չկան այնպիսի թույներ, որոնք նույն ներգործությունն են ունենում։

— Ստամոքսը,— ասաց բժիշկը,— ամբողջապես լեցուն էր ինչ-որ նյութերով, բայց առանց դրանց քիմիական վերլուծմանը, դժվար է թույնի որևէ հետք նկատել։

— Եթե ուղեղի արյունազեղման նշաններ կան, ապա, նկատի առնելով մեռնողի տարիքը, դա արդեն բավական է մահ պատճառելու համար,— ասաց Դեպլենը` ցույց տալով ահագին քանակությամբ կերակրանյութ...

— Նա այստե՞ղ է կերել,— հարցրեց Բիանշոնը։

— Ոչ,— ասաց Կորանտենը,— նա շտապ բուլվարից եկավ այստեղ և բռնաբարված գտավ իր աղջկան։

— Ահա՛ իսկական թույնը, եթե նա սիրում էր իր աղջկան,— ասաց Բիանշոնը։

— Բայց և այնպես, ի՞նչ թույն կարող էր այդպիսի ներ¬գործություն ունենալ,— հարցրեց Կորանտենը` չհրաժարվելով իր մտքից։

— Կա միայն մի թույն,— ասաց Դեպլենը, բոլորը խնամքով քննելուց հետո։— Դա ձեռք է բերվում Ճավայի արշիպելագում, strychnos տեսակի դեռևս սակավ ծանոթ թփերից։ Դրանով թունավորում են ինչ-որ վտանգավոր զենքեր, ինչպես, օրինակ, մալայական կրիդները... Գոնե այդպես են ասում…

Եկավ ոստիկանական կոմիսարը, Կորանտենը նրան հաղորդեց իր ենթադրությունները և խնդրեց կազմել մի զեկուցագիր, ասելով, թե Պեյրադն որտեղ և ինչ մարդկանց հետ էր ընթրել. ապա նա հաղորդեց Պեյրադի կյանքի դեմ նյութված դավադրության և այն դրության պատճառների մասին, որի մեջ գտնվում էր Լիդիան։ Ապա Կորանտենը մտավ խեղճ աղջկա առանձնասենյակը, ուր Դեպլենը և Բիանշոնը քննում էին հիվանդին, բայց նա նրանց հանդիպեց դռան շեմքին։

— Ի՞նչ կասեք, պարոնայք,— հարցրեց Կորանտենը։

— Տեղավորեցե՛ք այդ աղջկան հոգեբուժարանում. Եթե հղիության դեպքում բանականությունը չվերադառնա, ծննդաբերությունից հետո նա իր կյանքը կավարտի մելամաղձոտ խենթի վիճակում։ Բուժման համար չկա ուրիշ աղբյուր, քան մայրական զգացումը, եթե միայն այն զարթնի...

Կորանտենը յուրաքանչյուր բժշկին տվեց քառասունական ֆրանկ ոսկով և դարձավ դեպի ոստիկանական կոմիսարը, որը քաշում էր նրա թևքից։

— Բժիշկը պնդում է, որ մահը բնական է,— ասաց աստիճանավորը,— բայց ես առավել ևս չեմ կարող կազմել մի զեկուցագիր, քանի որ գործը վերաբերվում է հայր Կանկոելին. նա խառնվում էր շատ գործերի, և, ով գիտե, ում պոչին ենք կոխում... Այդ կարգի մարդիկ հաճախ մեռնում են հրամանի համաձայն...

— Իմ անունը Կորանտեն է,— ասաց Կորանտենը ոստիկանական կոմիսարի ականջին։

Կոմիսարը չկարողացավ զսպել իր զարմանքը։

— Այդպես ուրեմն, կազմեցեք մի զեկուցագիր,— շարունակեց Կորանտենը,— այդ շատ օգտակար կլինի հետագայում. բայց այն կուղարկեք որպես գաղտնի տեղեկագիր։ Ոճիրը չի կարելի ապացուցել, և ես գիտեմ, որ նախաքննությունը կանգ կառնի հենց առաջին իսկ քայլի վրա... Բայց, վաղ թե ուշ, ես կհայտնաբերեմ մեղավորներին, պիտի հետևեմ նրանց և բռնեմ հանցանքի վայրում...

Ոստիկանության կոմիսարը գլուխ տվեց Կորանտենին ու հեռացավ։

— Պարոն,— ասաց Կաատը,— օրիորդը շարունակ երգում է ու պարում, ի՞նչ անել...

— Իսկ ուրիշ էլ ի՞նչ նոր բան է նրա վրա ազդել։

— Իմացավ, որ իր հայրը հենց նոր մահացավ...

— Նրան կառք նստեցրեք և ուղղակի տարեք Շարանտոն։ Ես մի քանի տող կգրեմ թագավորական ոստիկանության գլխավոր պետին, որպեսզի աղջկան պատշաճորեն տեղավորեն։ Դուստրը` Շարանտոնում, հայրը` ընդհանուր գերեզմանոցում,— ասաց Կորանտենը։— Կոնտանսո՛ն, գնա՛, պատվիրիր աղքատների դիակառքը... Հիմա մնացինք դեմառդեմ ե՛ս և դո՛ւ, դո՛ն Կարլոս Էրրերա։

— Կարլո՞սը,— ասաց Կոնտանսոնը։— Նա Իսպանիայումն է։

— Նա Փարիզումն է,— կտրուկ ասաց Կորանտենը։— Այս բոլորը Ֆիլիպ II-ի ժամանակաշրջանի իսպանական ոգու արտահայտությունն է, բայց ես ծուղակներ կլարեմ բոլորի՛, նո՛ւյնիսկ արքաների համար։

Նաբաբի անհետացումից հինգ օր հետո տիկին դյու Վալ-Նոբլը, առավոտյան ժամը իննին, նստել էր Եսթերի մահճա֊կալի սնարին և արտասվում էր, որովհետև, նա իրեն վերստին զգաց թշվառության զառիվայրի վրա։

— Գո՜նե հարյուր լուիդոր եկամուտ ունենայի։ Այդպիսի մի գումարով, թանկագինս, կարելի է քաշվել մի որևէ փոք¬րիկ քաղաք և այնտեղ ամուսնանալ...

— Ես կարող եմ քեզ համար այդ ճարել,— ասաց Եսթերը։

— Իսկ ինչպե՞ս,— բացականչեց տիկին դյու Վալ-Նոբլը։

— Օ՜, շատ հասարակ ձևով։ Լսի՛ր, դու ձևացրու, թե ուզում ես ինքնասպանություն գործել. լա՛վ խաղա այդ կոմեդիան. դու կկանչես Ասիային և նրան կառաջարկես տասը հազար ֆրանկ շատ նուրբ ապակուց պատրաստված այն երկու սև մարգարիտների համար, որոնք լցված են թույնով և մի ակնթարթում սպանում են. դու դրանք ինձ կբերես, և ես քեզ կտամ հիսուն հազար ֆրանկ։

— Իսկ ինչո՞ւ դու ինքդ նրանից չես խնդրում դրանք,— ասաց տիկին դյու Վալ-Նոբլը։

— Ասիան ինձ չի ծախի դրանք։

— Ուրեմն, քեզ համա՞ր է...— հարցրեց տիկին Վալ-Նոբլը։

— Թերևս։

— Դու, որ ապրում ես ուրախության, ճոխության և սեփական տան մեջ, նախօրյակին այն տոնախմբության, որի մասին պիտի խոսվի տասը տարի շարունակ, և Նյուսինգենի վրա նստելու է քսան հազար ֆրանկ։ Ասում են, որ փետրվար ամսին պիտի ուտեն ելակ, ծնեբեկ, խաղող և սեխ։ Հազար էկյուի ծաղիկներ պետք է լինեն սենյակներում։

— Ի՜նչ ես ասում դու։ Հազար էկյուի վարդեր կլինեն միայն սանդուղքների վրա։

— Ասում են, որ քո արդուզարդը տասը հազար ֆրանկ արժի։

— Այո, իմ շրջազգեստը բրյուսելյան ժանյակներից է, և նրա կինը` Դելֆինը, կատաղել է։ Բայց ես կուզենայի հագնվել հարսնացուի պես։

— Իսկ ո՞ւր է տասը հազար ֆրանկը,— ասաց տիկին դյու Վալ-Նոբլը։

— Այդ իմ ամբողջ դրամն է,— ասաց Եսթերը ժպտալով։— Բա՛ց արա զարդասեղանի դարակը, և կգտնես խուճուճաթղթերի տակ…

— Ով խոսում է ինքնասպանության մասին, նա երբեք վերջ չի տա իր կյանքին,— ասաց տիկին դյու Վալ-Նոբլը։ — Իսկ եթե թույնը հարկավոր է կատարելու…

— Մի ոճի՞ր, ուզում ես ասել,— ասաց Եսթերը` ավարտելով իր վարանող բարեկամուհու միտքը։— Կարող ես հանգիստ լինել,— շարունակեց նա,— չեմ ուզում ոչ ոքի սպանել։— Ես մի բարեկամուհի ունեի, շատ երջանիկ մի կին, նա մեռել է, ես նրան եմ հետևելու… ահա՛ բոլորը։

— Հիմա՛ր ես դու…

— Ի՜նչ կարելի է անել. մենք իրար խոստում ենք տվել։

— Թույլ տուր բողոքարկել այդ մուրհակը,-ասաց բարեկամուհին ժպտալով։

— Արա՛, ինչ քեզ ասում եմ, և գնա՛։ Լսում եմ մոտեցող կառքի աղմուկ, և այդ Նյուսինգենն է, մի մարդ, որը կարող է գժվել երջանկությունից։ Նա ինձ սիրում է… Ինչո՞ւ համար չենք սիրում նրանց, ովքեր մեզ սիրում են, չէ՞ որ նրանք, վերջ ի վերջո, անում են ամեն ինչ մեզ դուր գալու համար։

— Ա՜հ,— ասաց տիկին դյու Վալ-Նոբլը,— դա պատմությունն է տառեխի, որը բոլոր ձկներից ամենից բանսարկուն է։

— Ինչո՞ւ…

— Ոչ ոք չգիտի, թե ինչու է այդպես։

— Դե՛, գնա այստեղից, եղնիկս։ Պետք է, որ ես խնդրեմ քո հիսուն հազար ֆրանկը։

— Դե լա՛վ, մնաս բարով։

Երեք օր էր, ինչ Եսթերի վերաբերմունքը բարոն դը Նյուսինգենի նկատմամբ ամբողջովին փոխվել էր։ Կապիկը դարձել էր կատու, իսկ կատուն կին էր դառնում։ Եսթերն այդ ծերունու վրա թափում էր խանդաղատանքի գանձեր, ջանում էր ավելի հմայիչ լինել։ Նրա խոսակցությունը հեռու չարամիտ և կծու լինելուց, լի քնքուշ ակնարկություններով, հավատ էր ներշնչում ծանրաշարժ բանկիրին. Եսթերն նրան անվանում էր Ֆրից. բարոնը մտածում էր, որ սիրված է։

— Իմ խե՜ղճ Ֆրից, ես քեզ շատ փորձեցի,— ասաց նա,— ես քեզ շատ եմ տանջել. դու վսեմ եղար քո համբերության մեջ. դու ինձ սիրում ես, ես այդ տեսնում եմ, և ես քեզ դրա համար կվարձատրեմ։ Դու հիմա ինձ դուր ես գալիս, և ես չգիտեմ, թե այդ ինչպես պատահեց, բայց ես քեզ նախընտրում եմ երիտասարդ տղամարդուց. թերևս դա հետևանք է փորձառության… վերջ ի վերջո նկատում ես, որ սերը հոգու պարգևն է, և սիրված լինել` հաճույքի թե փողի համար, հավասարապես դուրեկան է… Բացի այդ, երիտասարդները շատ եսասեր են, նրանք ավելի շատ իրենց մասին են մտածում, քան մեր, մինչդեռ դու, դո՛ւ միայն իմ մասին ես մտածում։ Դու ամբողջովին ինձնով ես ապրում։ Դրա համար ես այլևս ոչինչ չեմ ուզում քեզնից և կամենում եմ ապացուցել քեզ, թե ես ինչ աստիճան անշահախնդիր եմ։

— Ես քեզ ոչինչ չեմ դվել,— պատասխանեց բարոնը հիացած։— Ես մտացում եմ վախը քեզ եռեսուն հազառ ֆռանգի ռենտա պերել... Այդ կլինի ամուսնագան իմ գարգանդակը։

Եսթերն այնպիսի նազանքով համբուրեց Նյուսինգենին, որ սա գունատվեց առանց դեղահատների։

— Օ՜,— ասաց Եսթերը,— չլինի թե մտածեք, որ ձեր երեսուն հազար ֆրանկ ռենտայի համար են այս բոլորը, այլ որովհետև հիմա… ես քեզ սիրում եմ, իմ հաստլիկ Ֆրեդերիկ։

— Օ՜, ասդված իմ, ինչու ինց պոռցել.... Ես որկան երչանիկ կլինեի այս եռեք ամիս...

— Երեք տոկոսանի՞ են, թե՞ հինգ տոկոսանի, անուշիկս,— ասաց Եսթերը, շոյելով Նյուսինգենի մազերը և դրանք շտկելով ըստ իր քմայքի։

— Եռեք... դոգոսանի։

Բարոնը, ուրեմն այդ առավոտ բերեց պետական պարտքային հանձնարարությունը, նա գալիս էր նախաճաշելու իր սիրելի փոքրիկ աղջկա հետ, կարգադրություններ ստանալ հռչակավոր շաբաթ օրվա, այդ մեծ օրվա համար։

— Իմ պոկրիկ կին, իմ միագ կին,— բերկրությամբ ասաց բարոնը, որի դեմքը ճառագայթում էր երջանկությունից,— ահա ինչով դու պիդի վչարես քո խոխանոցի ծախսերը, քո գյանքի մնացած օրերում...

Եսթերը վերցրեց թուղթն առանց որևէ հուզմունքի, ծալեց այն և դրեց իր զարդասեղանի գզրոցում։

— Դուք, անարդարության հրեշ,— ասաց նա, թեթևակի խփելով Նյուսինգենի այտերին,— այժմ շատ գոհ եք, տեսնելով, որ ես վերջապես մի բան եմ ընդունում ձեզնից։ Ես այլևս չեմ կարող ձեր երեսին ասել ամեն տեսակի ճշմարտություններ, որովհետև բաժանում եմ ձեր` այսպես կոչված աշխատանքների պտուղը… Դա մի նվեր չէ, իմ խեղճ տղա, այլ հատուցումն է իմ բաժնի… Դե՛, բորսայի մարդու նման մի՛ նայիր ինձ։ Դու լավ գիտես, որ սիրում եմ քեզ։

— Իմ անուշիկ Եսդեր, սիռո իմ հռեշդակ,— ասաց բանկիրը,— ինձ այլևֆս նման պաներ մի ասեք... Գիդեք, ես ուշադռություն չեմ դառցնում, որ պովանդակ աշխարհն ինց գոխ է համարում, բաֆական է, որ ես բարկեշտ մառդ եռևամ քո աչկերում... Ես քեզ աֆելի ու աֆելի եմ սիռում։

— Այդ իմ ծրագիրն է,— ասաց Եսթերը։— Այդպես ուրեմն, ես այլևս երբեք քեզ չեմ ասի այնպիսի խոսքեր, որ քեզ վշտացնեն, իմ անուշիկ փիղ, որովհետև դու անարատ ես դարձել երեխայի պես… Սատանան տանի, հաստլիկ ճիվաղ, դու երբեք չես իմացել, թե ինչ է անմեղությունը։ Բայց այն մասնիկը, որ քեզ տրված է եղել քո աշխարհ գալու օրը, պետք է, որ երբևէ հայտնվեր, դուրս գար ջրի երես, սակայն այնքան խոր է սուզված եղել, որ ջրի երեսը երևաց միայն այն ժամանակ, երբ դու վաթսունն անցար, և սիրո կարթը նրան դուրս հանեց։ Այդպես է լինում ծերունիների հետ... Ահա թե ինչու, ես սիրեցի քեզ, դու ջահել ես, շա՛տ ջահել։ Միայն ես եմ ճանաչում այդ Ֆրեդերիկին... միա՛յն ես... որովհետև դու տասնհինգ տարեկանում արդեն բանկիր էիր... Կոլեջում դու պետք է, որ քո ընկերներին փոխ տված լինես մի գնդակ այն պայմանով, որ քեզ վերադարձնեին երկուսը...

Եսթերը ցատկեց ծերունու ծնկներին, տեսնելով, որ նա ծիծաղում է։

— Ուրեմն, այդպես, դու ազատ ես անելու այն, ինչ կուզենաս։ Է՜, Աստված իմ, թալանի՛ր մարդկանց... Արա՛, ես դրանում քեզ կօգնեմ։ Մարդիկ արժանի չեն սիրված լինելու։ Նապոլեոնը նրանց սպանում էր ճանճերի պես։ Քեզ թե պետության գանձարանին պիտի բնահարկ վճարեն ֆրանսիացիները, միևնույնը չէ՞... Գանձարանին էլ քնքուշ զգացմունք չեն տածում, և, ազնիվ խոսք... ես ամեն ինչի մասին լավ մտածել եմ, դու իրավացի ես... խուզի՛ր ոչխարներին, այդ Ավետարանում է գրված, ըստ Բերանժեի... Համբուրեցեք ձեր Եսդերին... Ա՜հ, ի միջի այլոց, Տեբու փողոցի բնակարանի ամբողջ կահույքը դու տալու ես խեղճ Վալ-Նոբլին։ Եվ հետո, վաղը, դու նրան կնվիրես հիսուն հազար ֆրանկ... Դրանով դու քեզ նոր փայլ կտաս... Գիտե՛ս էլի, կատվիկս, չէ՞ որ դու սպանեցիր Ֆալեին, այդ մասին արդեն բարձրաձայն խոսում են... Այդ առատաձեռնությունը հեքիաթային կթվա, և բոլոր կանայք կխոսեն քո մասին։ Օ՜, միայն դու կլինես Փարիզում մեծ ու ազնիվ, և աշխարհն այնպես է սարքված, որ կմոռանան Ֆալեին։ Այդպիսով, վերջ ի վերջո, դու դրանով հարգանք կշահես։

— Դու իռաֆացի ես, հռեշդակս, դու չանաչում ես աշխառնիկ հասառակությունը, դու կլինես իմ խորհրդատուն։

— Տեսնո՛ւմ ես,— շարունակեց Եսթերը,— թե ես ինչպես եմ մտածում իմ մարդու գործերի մասին, նրա բարի անվան, նրա պատվի մասին... Գնա՛, գնա՛, բե՛ր ինձ հիսուն հազար ֆրանկ։

Նա ուզում էր գլուխն ազատել պարոն դը Նյուսինգենից, որպեսզի կանչել տար բորսային մի միջնորդի և հենց նույն երեկոյան Բորսայում վաճառեր եկամտաբեր թղթերը։

— Պայց ինչո՞ւ անմիչաբես,— հարցրեց բարոնը։

— Այլ կերպ չի Կարող լինել, կատվիկս, հարկավոր է դա մատուցել սնդուսե մի փոքրիկ տուփում և այն ծածկել հովհարով։ Դու նրան կասես. «Ահավասիկ, տիկին, մի հովհար, որը, հույս ունեմ, ձեզ բավականություն կպատճառի»։ Մարդիկ կարծում են, որ դու սոսկ Տյուրկարե ես, բայց բոլորի աչքին պիտի երևաս որպես Բոժոն։

— Զգանչելի՜ է, զգանչելի՜ է,-բացականչեց բարոնը։— Ես հիմա, ուրեմն, պիդի քո խելկն ունենամ... Այո ես կկռկրնեմ ցեր խոսկերը...

Այն րոպեին, երբ խեղճ Եսթերը, իր խաղացած դերից հոգնած, նստեց, ներս մտավ Եվրոպան։

— Տիկին,— ասաց նա,— Մալաքե քարափից, պարոն Լյուսիենի սպասավոր Սելեստենի կողմից մի հանձնակատար է եկել...

— Թո՛ղ ներս գա… Ո՛չ, ես դուրս կգամ նախասենյակ։

— Նա տիկնոջ համար նամակ է բերել Սելեստենից։

Եսթերը նետվեց նախասենյակ, նայեց հանձնակատարին և տեսավ սովորական մի բանբերի։

— Ասա նրան, որ ցած իջնի…— ասաց Եսթերը նվաղկոտ ձայնով, նամակը կարդալուց հետո ընկնելով մի աթոռի վրա։— Լյուսիենն ուզում է ինքնասպանություն գործել…— ավելացրեց նա Եվրոպայի ականջին։— Ի դեպ նրան հասցրու նամակը։

Կարլոս Էրրերան, որը դեռ առևտրական շրջիկ գործակալի զգեստով էր, իսկույն ցած իջավ. նրա հայացքն անմիջապես ընկավ հանձնակատարի վրա, որը նախասենյակում միակ կողմնակի մարդն էր։

— Դու ինձ ասացիր, որ ոչ ոք չկա,— ասաց նա Եվրոպայի ականջին։

Եվ, ծայրահեղ զգուշավորությունից դրդված, հանձնակատարին քննելուց հետո, անցավ հյուրասրահ։ Մահապուրծը չգիտեր, որ գաղտնի ոստիկանության համբավավոր պետը, որը նրան ձերբակալել էր Վոքեի տանը, որոշ ժամանակից ի վեր ուներ մի ախոյան, որը ենթադրում էին, թե պետք է փոխարինի նրան։ Այդ ախոյանը հանձնակատարն էր։

— Իրավացի են,— ասաց կեղծ հանձնակատարը Կոնտանսոնին, որը սպասում էր փողոցում,— նա՛, ում դուք նկարագրել եք ինձ, հիմա տանն է, բայց նա իսպանացի չէ, և ես իմ ձեռքը կկտրեմ, եթե սքեմի տակ թաքնված չէ մեր որսը։

— Նա նույնքան քահանա է, որքան իսպանացի,— ասաց Կոնտանսոնը։

— Ես համոզված եմ,— ասաց գաղտնի ոստիկանության գործակալը։

— Օ՜, եթե մենք իրավացի լինեինք…— գոչեց Կոնտանսոնը։

Լյուսիենը, իրոք, երկու օր բացակայել էր, որը և օգտագործել էին նրա դեմ որոգայթ լարելու համար. բայց նա վերադարձավ երեկոյան, և Եսթերի տագնապները փարատվեցին։

Հաջորդ օրը առավոտյան, երբ կուրտիզանուհին լոգանք ընդունելուց հետո նորից պառկեց անկողնում, եկավ նրա բարեկամուհին։

— Երկու մարգարիտներն էլ ինձ մոտ են,— ասաց Վալ-Նոբլը։

— Ապա տեսնեմ,— ասաց Եսթերը` բարձրանալով և իր սիրուն արմունկով հենվելով ժանեկազարդ բարձին։

Տիկին դյու Վալ-Նոբլն իր բարեկամուհուն պարզեց սև հաղարջի նմանվող երկու գնդիկ։ Բարոնը Եսթերին նվիրել էր հազվագյուտ բեղի երկու քերծե, որոնք ապագայում արժանի պիտի լինեն կրելու անունը ժամանակակից մի մեծ պոետի, որը նրանց նորույթի կարգ էր անցկացրել։ Այդ նվերից հպարտ` կուրտիզանուհին պահպանել էր դրանց նախնիների անունները` Ռոմեո և Ջյուլետտա։ Ավելորդ է ասել, թե ինչքան սիրուն, սպիտակ և նազելի էին այդ կենդանիները, որոնք վարժված էին ապրելու սենյակներում ու ունեին անգլիական զսպվածության նման մի բան։ Եսթերը կանչեց Ռոմեոյին. Ռոմեոն մոտ վազեց իր այն¬քան ճկուն ու բարակ, ամուր ու մկանուտ թաթիկներով, որոնք նման էին պողպատե ճիպոտների, և նայեց իր տիրուհուն։ Եսթերը շան ուշադրությունը գրավելու համար այնպիսի շարժում արեց, ձևացնելով, թե նրան է նետում երկու մարգարիտներից մեկը։

— Հենց իր անունն է կանխորոշել նրան այդպես մեռնելու,— ասաց Եսթերը, նետելով մարգարիտը, որ Ռոմեոն փշրեց իր ատամների տակ։

Շունը ոչ մի ճիչ չարձակեց. նա պտտվեց տեղում և ան¬շնչացած փռվեց։ Ամեն ինչ վերջացել էր, երբ Եսթերն արտասանում էր դամբանական իր այդ խոսքը։

— Ա՜հ, Աստված իմ,— ճչաց դյու Վալ-Նոբլը։

— Քո կառքը դուրսն է, տա՛ր հանգուցյալ Ռոմեոյին,— ասաց Եսթերը,— նրա մահն այստեղ կարող է աղմուկ հանել. ես կասեմ, որ իբր թե նվիրել եմ քեզ, իսկ դու կորցրել ես. այդ մասին հայտարարություն կտաս։ Շտապի՛ր, այս երեկո դու կստանաս քո հիսուն հազար ֆրանկը։

Այդ խոսքերն ասվեցին այնպիսի հանդարտությամբ և կուրտիզանուհուն հատուկ այնպիսի կատարյալ սառնասրտությամբ, որ տիկին դյու Վալ-Նոբլը բացականչեց.

— Իրոք դու մեր թագուհին ես։

— Մի քիչ շուտ եկ, և ավելի գեղեցիկ եղիր...

Երեկոյան ժամը հինգին Եսթերը հագնվեց հարսնացուի պես։ Սպիտակ սնդուսի ներքնազգեստի վրա նա հագավ ժանեկազարդ իր շրջազգեստը, կապեց սպիտակ գոտի, ոտքերին սպիտակ սնդուսե ոտնամաներ կային, իսկ իր սքանչելի ուսերին գցել էր անգլիական ժանյակից մի շարֆ։ Նա իր մազերը զարդարեց սպիտակ թարմ կամելիաներով` նմանեց¬նելով դեռատի կույսի մազահարդարմանը։ Նրա կրծքին շողշողում էր երեսուն հազար ֆրանկանոց մարգարտյա մի մանյակ, որը Նյուսինգենն էր նվիրել։ Թեպետ նրա արդուզարդն ավարտվեց ժամը վեցին, բայց նա փակեց իր դուռը բոլորի, նույնիսկ Նյուսինգենի առջև։ Եվրոպան գիտեր, որ Լյուսիենը պետք է ընդունվեր ննջարանում։ Լյուսիենը եկավ մոտ ժամը յոթին։ Եվրոպան կարողացավ նրան խցկել տիկնոջ առանձ¬նասենյակն այնպես, որ ոչ ոք չնկատեց նրա գալը։

Տեսնելով Եսթերին` Լյուսիենը մտմտաց.

— Ինչո՜ւ չգնալ նրա հետ ապրելու Ռյուբամպրեում, աշխարհիկ հասարակությունից հեռու, ընդմիշտ թողնելով Փարիզը… Ես հինգ տարի գրավական եմ տվել այդ կյանքի համար, իսկ այս թանկագին էակն այնպիսի բնավորություն ունի, որ միշտ էլ իրեն հավատարիմ կմնա… Եվ որտե՜ղ կարելի է գտնել այսպիսի հրաշալիք։

— Բարեկա՛մս, օրհնեցե՛ք ինձ, դուք, որին ես աստվածացրել եմ,— ասաց Եսթերը, ծնկի գալով մի բարձի վրա` Լյուսիենի դիմաց։

— Ինչո՞ւ համար է այդ կատակը,— հարցրեց Լյուսիենը, որը ցանկացավ բարձրացնել Եսթերին և համբուրել։ Նա փորձեց գրկել աղջկան, բայց սա դուրս պրծավ մի շարժումով, որն արտահայտում էր թե՛ պաշտամունք և թե՛ սարսափ։

— Ես այլևս արժանի չեմ քեզ, Լյուսիե՛ն,— ասաց նա, և նրա աչքերում արտասուքներ երևացին։— Ես աղաչում եմ քեղ, օրհնի՛ր ինձ և երդվի՛ր ֆոնդ հատկացնել հիվանդանոցում երկու մահճակալի համար… Եկեղեցում կատարված հոգեհանգստի աղոթքներն ինձ չեն օգնի։ Աստված կարող է լսել միայն ի՛մ աղոթքները… Ես քեզ չափազանց շատ եմ սիրել, բարեկամս։ Վերջապես, ասա ինձ, որ ես քեզ երջանկացրել եմ, և որ դու երբեմն մտածելու ես իմ մասին... Ասա՛։

Լյուսիենը Եսթերի խոսքերի մեջ այնպիսի հանդիսավոր անկեղծություն տեսավ, որ դարձավ մտախոհ։

— Դու ուզում ես սպանե՜լ քեզ,— ասաց նա հանկարծ այնպիսի ձայնով, որը մատնում էր խորունկ տագնապ։

— Ո՛չ, բարեկամս. բայց այսօր, տեսնո՛ւմ ես, մահն է անարատ, մաքուր, սիրող մի կնոջ, որին դու տիրացել էիր… Եվ ես անչափ վախենում եմ, որ վիշտն սպանի ինձ։

— Խե՜ղճ մանկիկ, սպասիր,— ասաց Լյուսիենը,— այս երկու օրը ես բավականին ճիգեր եմ թափել և կարողացել եմ կապ հաստատել Կլոտիլդի հետ։

— Մի՛շտ նույն Կլոտիլդը…— մոլեգնորեն ասաց Եսթերը։

— Այո,— շարունակեց Լյուսիենը,— մենք արդեն պայմանավորվել ենք… Երեքշաբթի առավոտյան նա մեկնում է Իտալիա, բայց ես նրա հետ տեսակցություն կունենամ ճանապարհին, Ֆոտենբլոյում։

— Ա՜հ, դուք, ձեզ նմանները, ո՜ւմ եք կին վերցնում.... Փայտե ձողերի...— ճչաց խեղճ Եսթերը։— Լսի՛ր, եթե ես ունենայի յոթ կամ ութ միլիոն, ինձ հետ չէի՞ր ամուսնանա։

— Երեխա, ես ուզում էի քեզ ասել, որ եթե ամեն ինչ ինձ համար վերջացել է, ապա ես այլ կին չէի ուզենա, քեզնից բացի...

Եսթերը գլուխը կախեց, որպեսզի թաքցներ իր հանկարծակի գունատվելը և արցունքները, որ նա սրբեց։

— Դու ինձ սիրո՞ւմ ես...— ասաց նա` խոր կսկիծով նայելով Լյուսիենին։— Դե լա՛վ, ահա՛ իմ օրհնությունը։ Զգո՛ւյշ եղիր, դո՛ւրս եկ ծածուկ դռնից և այնպես արա, որ իբր նախասենյակից ես մտնում հյուրասրահ։ Համբուրի՛ր ճակատս,— ավելացրեց աղջիկը։

Նա գրկեց Լյուսիենին, մոլեգնորեն սեղմեց իր կրծքին և ասաց նրան.

— Դո՛ւրս եկ... դո՛ւրս եկ... թե չէ ես կապրեմ։

Երբ մահաբաղձը հայտնվեց հյուրասրահում, հիացմունքի բացականչություններ թնդացին։ Եսթերի աչքերն անհունություն էին արտահայտում, և նայողը կսուզվեր դրա խորության մեջ։ Նրա կապտասև նրբին մազերն ավելի էին ընդգծում կամելիաների սպիտակությունը։ Այն բոլոր տպավորությունները, որ փնտրում էր այդ երկնային կինը, վերջա¬պես ձեռք էին բերվել։ Նա մրցակցուհիներ չուներ։ Նա հայտնվեց այնտեղ որպես իրեն շրջապատող խելացնոր այդ փարթամության գերագույն արտահայտություն։ Նրա սրամտությունը փայլատակում էր։ Նա կառավարում էր խրախճանքն այն սառը հանգստությամբ և ուժով, որ դրսևորում է Հաբանեկը Կոնսերվատորիայում, այն համերգներում, ուր Եվրոպայի առաջնակարգ երաժիշտները հասնում են կատարման գագաթնակետին` նվագելով Մոցարտից ու Բեթհովենից։ Սակայն նա սարսափով էր տեսնում, որ Նյուսինգենը քիչ էր ուտում, չէր խմում և իրեն տանտիրոջ պես էր պահում։ Կեսգիշերին բոլորն էլ հարբած էին։ Փշրում էին բաժակները, որպեսզի այլևս դրանք չօգտագործվեին երբեք... Երկու նկարեն մետաքսյա վարագույրներ պատռվեցին։ Բիսուին հարբեց իր կյանքում երկրորդ անգամ։ Ոչ ոք չէր կարող կանգնած մնալ, կանայք քնել էին բազմոցների վրա. հյուրերը չկարողացան կանխամտածված կատակն իրագործել Եսթերին և Նյուսինգենին ուղեկցել ննջարան` երկու շարք կանգնած, բոլորի ձեռքերին մոմակալներ և «Սեվիլյան սափրիչ»-ից Buono sera^[27]-ն երգելով։ Նյուսինգենը թևանցուկ արեց Եսթերին. իսկ Բիսիուն, թեև հարբած, նկատելով, որ նրանք դուրս են գալիս, դեռևս ուժ ունեցավ ասելու, ինչպես Ռիվարոլն ասաց դուքս դը Ռիշելյոյի վերջին ամուսնության առթիվ. «Հարկավոր է նախազգուշացնել ոստիկանության պրեֆեկտին... այստեղ այլանդակ գործ պիտի կատարվի...»։ Կատակախոսը մտածում էր, որ հանաք է անում, մինչդեռ նա մարգարե էր։

Պարոն դը Նյուսինգենը իր տունը վերադարձավ միայն երեքշաբթի, կեսօրվա մոտերը, բայց ժամը մեկին նրա բորսային միջնորդը հայտնեց, որ Եսթեր վան Բոգսեկը դեռ ուրբաթ օրը կարգադրել էր վաճառել երեսուն հազար ֆրանկ ռենտայի տոկոսաբեր թուղթը և արդեն ստացել էր դրա արժեքը։

— Բայց, պարոն բարոն,— ասաց նա,— այն րոպեին, երբ ես խոսում էի այդ գործարքի մասին, ներս մտավ պարոն Դերվիլի ավագ գրագիրը և, լսելով տիկին Եսթերի իսկական ազգանունը, ինձ ասաց, որ նա ժառանգում է յոթ միլիոնի մի կարողություն։

— Պա՜հ։

— Այո՛, նա ծեր վաշխառու Գոբսեկի միակ ժառանգու¬հին է համարվում... Դերվիլն ստուգում է փաստերը։ Եթե ձեր սիրուհու մայրը Գեղանի Հոլանդուհին է, նա ժառանգում է...

— Եu այդ գիդեմ... նա ինց բադմել է իր գյանքը... Ես մի կանի խոսկ կգռեմ Տերվելին.

Բարոնը նստեց իր գրասեղանի մոտ, մի երկտող գրեց Գերվիլին և այն ուղարկեց իր սպասավորներից մեկի միջոցով։ Ապա, Բորսայից հետո, ժամր երեքի մոտ, եկավ Եսթերի բնակարանը։

Տիկինը հրամայել է, ոչ մի դեպքում իրեն չարթնացնել. նա անկողնում է և քնած է...

— Ա՜, սադանա,— բացականչեց բարոնը։— Իրո՛բ, նա չի պարգանա, եթե իմանա, nր շադ հառուստ է դառնում։ Նա ժառանկում է յոթ միլիոն։ Ցերունի Կուպսեկը մախացնլ է եֆ թոխել է այդ յոդ միլիոնները, եֆ քn դիրուհին նրա միագ ժառանկուհին է, նրա մայրը Կուպսեկի սեպական կրոչ ախչիկն էր. պացի այդ, նա կդակ է թոխել։ Ես չէի գարոխ կասկացել, որ նրա նման մի միլիոնադեր Եսդերին թոխնի տշվառության մեջ...

— Դե լա՛վ, այլևս ձեր թագավորությունը վերջացավ, ծեր խեղկատակ,— ասաց Եվրոպան, բարոնին նայելով Մոլիերի թատերական սպասուհուն վայել լպրշությամբ։— Հյո՜ւ, ալզասյան ծեր ագռավ… Նա ձեզ սիրում է այնպես, ինչպես սիրում են ժանտախտը… Տե՜ր Աստված, միլիոննե՜ր… Դե՛, նա կարող է ամուսնանալ իր սիրեկանի հետ։ Օ՜, որքան ուրախ կլինի տիրուհիս։

Եվ Պրյուդանս Սերվիենը բարոնին թողեց պարզապես շանթահարված, որպեսզի ինքը առաջինը գնա հայտնի իր տիրուհուն` ճակատագրի այդ խաղի մասին։ Ծերունին, գերմարդկային հեշտանքներից արբած, և կարծելով, թե հասել է երջանկության, հենց նոր սառը ջրցան ընդունեց իր սիրո գլխին այն րոպեին, երբ հասնում էր կրքերի շիկացածության ամենաբարձր աստիճանին։

— Նա ինց խապո՜ւմ էր...— գոչեց նա, արցունքն աչքերին։— Նա ինց խապո՜ւմ էր... Օ՜, Եսդեր... օ՜, գյա՛նք իմ... ի՛նչ դխմար եմ ես։ Նման ցախիկներ միդե աչում են ցերունիների համար... Ես գարոխ եմ ամեն ինչ գնել, պացի եռիդասարդությունից... Օ՜, ասդվաց իմ, ի՞նչ անել, ի՞նչ լի¬նել... Նա իռավացի է, այդ դաժան Իրոբը։ Եսդերը՝ հառուստ, իմ ցեռկից դուս կբռցնի... Չկնա՞լ գախվել։ Ի՜նչ է գյանքը՝ առանց հաչույքի ասդվացային պոցի, որ ես չաշակել եմ... ասդվաց իմ։

Եվ գիշատիչը պոկեց կեղծամը, որ երեք ամիս էր, ինչ թաքցնում էր նրա ալեզարդ մազերը։ Եվրոպայի սուր ճիչը հիմնովին ցնցեց Նյուսինգենին։ Խեղճ բանկիրը վեր կացավ, քայլեց երերուն ոտքերով, ասես գինովցավ հիասթափության բաժակից, որ նա հենց նոր դատարկեց, որովհետև ոչ մի բան այնպես չի հարբեցնում, որքան դժբախտության գինին։

Ննջարանի հենց դռնից նա նկատեց Եսթերին` ձգված իր անկողնի վրա, թույնից կապտած, մահացած։ Նա գնաց մին¬չև մահճակալը և ընկավ իր ծնկներին։

— Դու իռավացի ես, Իրոբ, նա ասել էր այդ... Նա մահացավ իմ պադչառով...

Պակկարը, Ասիան, բոլոր տնեցիները ներս վազեցին։ Այդ նրանց համար անսպասելի, բայց ոչ թախծալի մի տեսարան էր։ Սպասավորների մեջ իրարանցում տիրեց։ Բարոնը վերստին բանկիր դարձավ, նրա մեջ կասկած ծագեց, և նա անխոհեմ գտնվեց, հարցնելով, թե ուր է յոթ հարյուր հիսուն հազար ֆրանկի ռենտան։ Լսելով այդ, Պակկարը, Ասիան և Եվրոպան իրար նայեցին այնպիսի տարօրինակ ձևով, որ պարոն դը Նյուսինգենը անմիջապես դուրս գնաց, ենթադրելով, որ գողություն ու սպանություն է կատարվել։ Եվրոպան, տիրուհու բարձի տակ փաթաթված մի ծրար նկատելով, որի փափկությունից կարելի էր կռահել, որ բանկային տոմսեր են, սկսեց «կարգի բերել մեռածին», ինչպես ինքն էր ասում։

— Ասիա՛, գնա՛, նախազգուշացրո՛ւ պարոնին… Մեռնել, չիմանալով, որ յոթ միլիոն ունես։ Գոբսեկը հանգուցյալ տիկնոջ մորեղբայրն էր,— բացականչեց նա։

Պակկարը հասկացավ Եվրոպայի խորամանկությունը։ Հենց որ Ասիան կռնակը շուռ տվեց, Եվրոպան բացեց ծրարը, որի վրա խեղճ կուրտիզանուհին գրել էր. «Հանձնել պարոն Լյուսիեն դը Ռյուբամպրեին»։ Յոթ հարյուր հիսուն հազար ֆրանկի բանկային տոմսերը փայլեցին Պրյուդանս Սերվիենի աչքերին, որը բացականչեց.

— Սրանով մարդ երջանիկ ու պարկեշտ կլինի մինչև իր կյանքի վերջը։

Պակկարը չառարկեց. գողի բնությունը նրա մեջ ավելի ուժեղ էր, քան Մահապուրծի նկատմամբ ունեցած իր նվիրվածությունը։

— Դյուրյուն մեռել է,— պատասխանեց նա վերջապես` վերցնելով տոմսերը։— Իմ ուսին դեռ խարան չկա, փախչենք միասին, բաժանենք գումարը, որպեսզի բոլոր ձվերը մի զամբյուղում չլինեն, և ամուսնանանք։

— Բայց ո՞ւր թաքնվել,— ասաց Պրյուդանսը։

— Փարիզում,— պատասխանեց Պակկարը։

Պրյուդանսն ու Պակկարը անմիջապես ցած իջան երկու պարկեշտ մարդկանց փութկոտությամբ, որոնք հանկարծ գողեր էին դարձել։

— Զավա՛կս,— ասաց Մահապուրծը մալայուհուն, հենց որ սա շշնջաց առաջին բառերը,— գտի՛ր որևէ նամակ Եսթերից, մինչև որ ես կազմեմ կարգին մի կտակ. դու Ժիրարին կտանես կտակի սևագրությունը ու նամակը. և թող նա շտա¬պի. հարկավոր է կտակը խոթել Եսթերի բարձի տակ, նախքան գույքի կնքումը։

Եվ նա սևագրեց հետևյալ կտակը.

։«Աշխարհում չսիրելով ոչ ոքի, բացի պարոն Լյուսիեն դը Ռյուբամպրեից, և վճռելով վերջ դնել իմ կյանքին, քան նորից ընկնել անառակության և անարգ կյանքի մեջ, որտեղից ինձ հանեց նրա գթասրտությունը, ես տալիս եմ և կտակում հիշյալ Լյուսիեն Շարդոն դը Ռյուբամպրեին այն ամենը, ինչ թողել եմ մեռնելու պահին, պայմանով, որ պատվիրվի մշտական պատարագ Սեն-Ռոքի ծխում, ի հոգեհանգիստ նրա՛, որը նրան է տվել բոլորը, նույնիսկ իր վերջին միտքը։ ։։։։։։։։։։։։։։Եսթեր Գոբսեկ»։

«Սա իսկ և իսկ նրա ոճով է»,— ինքն իրեն ասաց Մահապուրծը։

Երեկոյան ժամը յոթին կտակը գրված և ծրարված էր. Ասիան այն դրեց Եսթերի բարձի տակ։

— Ժակ,— ասաց Ասիան` նորից արագորեն բարձրանա¬լով,— այն րոպեին, երբ ես դուրս էի գալիս սենյակից, եկան արդարադատության մարդիկ…

— Դու ուզում ես ասել հաշտարար դատավո՞րը։

— Ոչ, տղաս, հաշտարար դատավորն էլ կար, բայց նրան ուղեկցում էին ժանդարմները։ Արքայական դատախա¬ղը և դատական քննիչն էլ այնտեղ են. դռներին պահակներ են կանգնած։

— Այդ մահը շատ արագ աղմուկ հանեց,— նկատեց Կոլենը։

— Այդպես է։ Եվրոպան ու Պակկարն այլևս չեն երևում, վախենում եմ, որ նրանք թռցրել են յոթ հարյուր հիսուն հազար ֆրանկը,— ասաց նրան Ասիան։

— Ա՜հ, սրիկանե՛ր… — ասաց Մահապուրծը,— այդ կողոպուտով նրանք մեզ կործանում են...

Մարդկային արդարադատությունը և փարիզյան արդարադատությունը , այսինքն բոլոր արդարադատություններից ամենից կասկածամիտը, ամենախելացին, ամենից ճարպիկը, ամենից իրազեկը, նույնիսկ չափազանց խելացին, որովհետև ամեն վայրկյան նա մեկնաբանում է օրենքր, վերջապես իր ձեռքը դնում էր այս ահավոր խարդավանքը հղացողների վրա։ Բարոն դը Նյուսինգենը, համոզվելով, որ Եսթերի մահը թունավորման հետևանք էր և չգտնելով իր յոթ հարյուր հիսուն հազար ֆրանկը, մտածեց, որ այդ դժպհի անձնավորություններից մեկնումեկը` Պակկարը կամ Եվրոպան, մեղավոր էին հանցագործության մեջ։ Կատաղության առաջին իսկ պահին նա վազեց ոստիկանության պրեֆեկտուր։ Դա տագնապի զանգ էր, որը հավաքեց Կորանտենի բոլոր համարներին։ Պրեֆեկտուրը, դատախազական վերահսկողությունը, ոստիկանության կոմիսարը, հաշտարար դատավորը, դատական քննիչը` բոլորը ոտքի ելան։ Երեկոյան ժամը իննին` հատուկ կանչված երեք բժիշկներ ներկա էին խեղճ Եսթերի հերձումին, և հետաքննությունն սկսվեց։ Մահապուրծր, որին տեղեկացրել էր Ասիան, բացականչեց.

— Չգիտեն, որ ես այստեղ եմ, ես կարող եմ թաքնվել։

Ձեղնահարկի լուսամուտի շրջանակի միջով, բացառիկ մի ճարպկությամբ, նա բարձրացավ տանիքը, որտեղից, տանիք ծածկող արհեստավորի պաղարյունությամբ, սկսեց ուսումնասիրել շրջակայքը։

— «Բա՜րի,— ասաց յուրովի, հինգ տուն այն կողմը` Պրովանս փողոցում մի պարտեզ նկատելով,— գործս հաջող է»։

— Դու բռնվեցի՜ր, Մահապուրծ,— բացականչեց հան¬կարծ Կոնտանսոնը` դուրս գալով ծխնելույզի հետևից։ — Դու շուտով բացատրություն կտաս պարոն Կամյուզոյին, թե այդ ինչ պատարագ ես երգում կտուրների վրա, և որ գլխավորն է, պարոն աբբա, թե ինչո՞ւ էիր ուզում փախչել… — Ես թշնամիներ ունեմ Իսպանիայում,— ասաց Կարլոս Էրրերան։

— Դե՛, գնանք Իսպանիա` ձեր ձեղնահարկի միջով,— պատասխանեց Կոնտանսոնը։

Կեղծ իսպանացին հնազանդվելու տեսք ընդունեց, բայց հենվելով ձեղնահարկի լուսամուտի շրջանակին, նա խտտեց և նետեց Կոնտանսոնին այնպիսի ուժով, որ լրտեսն ընկավ ու թավալվեց Սեն-Ժորժ փողոցի առվակի մեջ։ Կոնտանսոնը մեռավ իր «պատվի դաշտում»։ Ժակ Կոլենը հանգիստ վերադարձավ իր ձեղնահարկը և մտավ անկողին։

— Տո՛ւր այնպիսի մի բան, որ ինձ ծանր հիվանդ դարձնի, բայց չսպանի, — ասաց նա Ասիային,— որովհետև պետք է, որ ես մահամերձ լինեմ, որպեսզի կարողանամ հետաքրքրասերներին ոչինչ չպատասխանել։ Ոչնչից մի՛ վախենա, ես քահանա եմ և քահանա էլ կմնամ։ Հենց նոր ազատվեցի և շատ հեշտ, այն մարդուց, որը մեկն էր նրանցից, որոնք կարող էին ինձ մերկացնել։

Նախորդ օրը, երեկոյան ժամը յոթին, Լյուսիենը, իր կաբրիոլետով մեկնել էր Ֆոնտենբլո` մի անցաթղթով, որ նա վերցրել էր առավոտյան, և գիշերեց այնտեղ, Նեմուրի ճանապարհի վերջին պանդոկում։ Հաջորդ օրը, առավոտյան ժամը վեցին, մենակ, ոտքով գնաց դեպի անտառը` հասնելով մինչև Բուրոն։

— «Այստեղ,— ասաց նա ինքն իրեն, նստելով մի քարա¬ժայռի վրա, որտեղից բացվում է Բուրոնի գեղեցիկ տեսարանը,— այս ճակատագրական վայրում Նապոլեոնը փորձեց վիթխարի մի ճիգ կատարել իր գահահրաժարման նախօրեին»։

Լուսաբացին նա լսեց փոստակառքի աղմուկ և տեսավ անցնող մի բրիչկա, որի մեջ նստած էին երիտասարդ դքսուհի դը Լենոնկուր-Շոլյոյի սպասավորները և Կլոտիլդ դը Գրանլյոյի սպասուհին։

— «Ահա՛ և նրանք,— ասաց ինքն իրեն Լյուսիենը,— դե, Լյուսիեն, լավ խաղա կոմեդիան, և դու փրկված ես, դու կդառնաս դուքսի փեսան` հակառակ նրա կամքի»։

Մեկ ժամ հետո լսելի եղավ մի շքեղ ուղեկառքի հեշտ ճանաչվող աղմուկը։ Երկու տիկինները խնդրել էին, որ կառքն արգելակեն Բուրոնի վայրէջքին, և հետևում նստած սպասավորը կանգնեցնել տվեց կառքը։ Նույն րոպեին մոտեցավ Լյուսիենը։

— Կլոտի՛լդ,— ձայն ավեց նա` թխկացնելով ապակին։

— Ո՛չ, — ասաց երիտասարդ դքսուհին իր բարեկամուհուն,— նա կառք չի բարձրանա, և մենք նրա հետ մենակ չպետք է լինենք, սիրելիս։ Զրուցեք նրա հետ վերջին անգամ, ես համաձայն եմ, բայց ոչ կառքում. մենք կգնանք ոտքով Բատիստի ուղեկցությամբ։ Եղանակը հիանալի է, մենք լավ ենք հագնված, չենք մրսի։ Իսկ կառքը կհետևի մեզ...

Երկու կանայք ցած իջան կառքից։

— Բատի՛ստ,— ասաց երիտասարդ դքսուհին,— թող կառքը գնա դանդաղ, մենք ուզում ենք մի քիչ քայլել, իսկ դուք կուղեկցեք մեզ։

Մադլեն դը Մորսոֆը թևանցուկ արեց Կլոտիլդին, հնարավորություն տալով Լյուսիենին խոսել աղջկա հետ։ Այդպես նրանք հասան Գրե գյուղակը։ Արդեն ժամը ութն էր, և Կլոտիլդր հրաժեշտ տվեց Լյուսիենին։

— Այդպես ուրեմն, բարեկամս,— ասաց Կլոտիլդը` արժանապատվության զգացումով ավարտելով այդ երկար խոսակցությունը,— ես միայն ձեզ հետ եմ ամուսնանալու։ Ես գերադասում եմ հավատալ ձեզ, քան լսել մարդկանց, հորս և մորս… Դեռ ոչ ոք նվիրվածության այսպիսի ուժեղ ապացույց չի տվել, այնպես չէ՞… Այժմ ջանացեք ցրել ձեր ուսերին ծանրացած ճակատագրական ամբաստանությունները...

Այդ պահին լսվեց բազմաթիվ ձիերի քառարշավ, և ի մեծ զարմանս երկու տիկիների` ժանդարմներ շրջապատեցին փոքրիկ խումբը։

— Ի՞նչ եք կամենում…— ասաց Լյուսիենը, դենդիի ամբարտավանությամբ։

— Դո՞ւք եք պարոն Լյուսիեն դը Ռյուբամպրեն,— ասաց Ֆոնտենբլոյի արքայական դատախազը։

— Այո, պարոն։

— Դուք այսօր գիշերելու եք Ֆորսում,-շարունակեց նա,— ինձ հրամայված է ձերբակալել ձեզ։

— Ովքե՞ր են այս տիկինները,— գոչեց ժանդարմերիայի սպան։

— Ա՜հ, այո… Ներողություն, տիկնայք, ձեր անձնագրերը։ Պարոն Լյուսիենը, ըստ իմ ունեցած տեղեկությունների, մոտիկ է այնպիսի կանանց, որոնք նրա համար ընդունակ են...

— Դուք դքսուհի դը Լենոնկուր Շոլյոյին թեթևաբարո աղջկա տե՞ղ եք ընդունում,— ասաց Մադլենը` դքսուհուն հատուկ հայացք նետելով արքայական դատախազի վրա։

— Դուք բավականաչափ գեղեցիկ եք այդ բանի համար,— նրբամտորեն պատասխանեց դատական աստիճանավորը։

— Բատիստ, ցույց տվեք մեր անձնագրերը,— պատասխանեց դքսուհին ժպտալով։

— Իսկ ի՞նչ հանցանքի մեջ է մեղադրված պարոնը,— հարցրեց Կլոտիլդը, որին դքսուհին ուզում էր տանել դեպի կառքը։

— Գողության և սպանության մեղսակից լինելու մեջ,— պատասխանեց ժանդարմերիայի սպան։

Բատիստը բոլորովին ուշագնաց օրիորդ Գրանլյոյին դրեց կառքը։

Կեսգիշերին Լյուսիենր մտնում էր Ֆորս` Պայեն և Բալե փողոցների անկյունում գտնվող բանտը, ուր խիստ մեկուսացվեց։ Աբբա Կարլոս Էրրերան նույնպես այնտեղ էր իր ձերբակալության պահից։

Գլուխ երրորդ. Ուր են տանում հոռի ճանապարհները

Հաջորդ օրը, ժամը վեցին, արագ ընթացող երկու կառք, կամ, ժողովրդի դիպուկ լեզվով ասված, երկու «աղցանի զամբյուղ» դուրս եկան Ֆորսից, ուղևորվելով Դատական պալատին կից Կոնսիերժըրին։

Դատարկաշրջիկները չեն կարող հանդիպած չլինել շարժական այդ բանտին. և որովհետև գրքերը մեծ մասամբ փարիզցիների համար են գրվում, հետևաբար, օտարերկրացիները, անշուշտ, գոհ կլինեն, եթե այստեղ գտնեն մեր քրեական ոստիկանության այդ սոսկալի կառքի նկարագրությունը։ Ո՞վ գիտե, թերևս ռուսական, գերմանական կամ ավստրիական ոստիկանությունը, «աղցանի զամբյուղներ» չունեցող երկրների դատական հիմնարկներն օգտագործեն դրանք. իսկ բազմաթիվ օտար երկրներում, փոխադրական այդ միջոցի ընդօրինակումը, անշուշտ, բարեգործություն կլինի կալանավորների համար։

Դեղին թափքով, երկու անիվներով, երկաթապատ, եղկելի այդ կառքը բաժանված է երկու մասի։ Առջևի մասում կա կաշեպատ մի նստարան` ծածկոցով։ Դա «աղցանի զամբյուղի» ազատ մասն է, որը հատկացված է դատական կատարածուի և ժանդարմի համար։ Երկաթյա ցանցապատ մի վանդակ` կառքի թափքի բարձրությամբ ու լայնքով բաժանում է յուրատեսակ այդ կաբրիոլետը երկրորդ մասի, որտեղ թափքի երկու կողմերում դրված է փայտե երկու նստարան, ինչպես հանրակառքերում է լինում, որոնց վրա նստում են կալանավորները. սրանց այնտեղ են մտցնում փոքրիկ սանդղակով, կառքի խորքում բացվող, պատուհան չունեցող մի դռնակից։

Առաջներում կառքը բոլոր կողմերից ծածկված է եղել երկաթյա ցանցապատ վանդակով, որի մեջ կալանավորները օրորվել են ճիշտ այնպես, ինչպես աղցանը զամբյուղում։ Դրանից էլ հենց առաջացել է «աղցանի զամբյուղ» անունը։ Զգուշության համար, անակնկալ դեպքերից խուսափելու նպատակով, այդ կառքին ուղեկցում է ձիավոր մի ժանդարմ, մանավանդ, երբ մահապարտին տանում են կառափնարան։ Այսպիսով, փախուստը դառնում է անհնարին։ Երկաթաթերթերով պատած կառքի դեմ բոլոր գործիքներն էլ անզոր են։ Կալանավորները, որոնց մանրակրկիտ խուզարկում են ձերբակալության կամ կալանավորման պահին, առավելն կարող են իրենց մոտ պահել ժամացույցի զսպանակներ, որոնք պիտանի են երկաթյա ձողերը սղոցելու, բայց անզոր են հարթ մակերեսի դեպքում։ Դրա համար փարիզյան ոստիկանության հնարագիտությամբ կատարելագործված «աղցանի զամբյուղը» դարձավ կալանավորական կառքի օրինակելի մի նմուշ, որը տաժանակիրներին տեղափոխում է տաժանավայրը, և փոխարինեց զարհուրելի սայլին, որը հանդիսանում էր նախորդ քաղաքակրթությունների խայտառակությունը, թեպետ և Մանոն Լեսկոն փառավորել է այն։ Մեղադրյալներին նախ «աղցանի զամբյուղով» մայրաքաղաքի տարբեր բանտերից տանում են Դատական պալատ հարցաքննության` դատական քննիչի մոտ։ Բանտի բարբառով դրան ասում են կրթության գնալ<sup>[28]</sup>։ Ապա նույն բանտերից մեղադրյալներին դատարան են տանում դատելու համար, երբ հարցը վերաբերում է միայն ուղղիչ ոստիկանությանը, իսկ երբ գործը, դատական լեզվով ասած, ոճրագործության հետ է կապված, նրանց կալանատներից բերում են Կոնսիերժըրի` Սենի դեպարտամենտի բանտը։ Վերջապես, մահապարտներին «աղցանի զամբյուղով» Բիսետրից բերում են Սեն-Ժակ ուղեկալի մոտ, այն հրապարակը, որը, Հուլիսյան հեղափոխությունից սկսած մահապատիժների վայր է հանդիսանում։ Մարդասիրության շնորհիվ այդ դժբախտները չեն կրում այլևս ճանապարհի այն չարչարանքները, որ նախապես կրում էին Կոնսիերժըրիից Գրևի հրապարակը տանող ճանապարհին, մի սայլով, որը միանգամայն նման է փայտավաճառների սայլին։ Այդ սայլը օգտագործվում է հիմա միայն կառափնարան տեղափոխելու համար։ Առանց այս բացատրության հասկանալի չէր լինի «Հիմա գործը ձիերին է» խոսքը, որ մի հռչակավոր դատապարտյալ է ասել իր մեղսակցին` սայլ բարձրանալիս։

Ոչ մի տեղ մարդուն այնպես դյուրությամբ մահապատժի չեն տանում, ինչպես այժմ Փարիզում։

Աղցանի այն երկու զամբյուղները, որ այդպես վաղ էին դուրս եկել, բացառապես ծառայում էին Ֆորսի կալանատնից Կոնսիերժըրի տեղափոխելու հարցաքննության ենթակա երկու կալանավորների, ըստ որում, կալանավորներից յուրաքանչյուրը առանձին մի «աղցանի զամբյուղ» էր զբաղեցնում։

Ընթերցողների ինը տասներորդը և վերջին տասներորդի ինը տասներորդը չգիտի, իհարկե, այն էական տարբերությունը, որ գոյություն ունի քննության ենթակա, մեղադրյալ, բանտարկյալ, կալանատուն, նախնական կալանատուն կամ բանտ բառերի միջև, դրա համար, հավանաբար, նրանք բոլորը պիտի զարմանան, իմանալով, որ գործը վերաբերում է մեր քրեական իրավունքին` ամբողջությամբ առած, որի ստորև տրվող հակիրճ և հասկանալի պարզաբանումը նպաստելու է թե՛ դրա ըմբռնմանը և թե՛ այս պատմության պարզհանգուցալուծմանը։ Բացի այդ, երբ հայտնի դառնա, որ առաջին «աղցանի զամբյուղում» գտնվում էր Ժակ Կոլենը, իսկ երկրորդում` Լյուսիենը, որն ընդամենը մի քանի ժամում սոցիալական կյանքի բարձունքից գահավիժել էր բանտային խուցի հատակը, ընթերցողի հետաքրքրությունն ինքնին բավականաչափ կբորբոքվի։ Երկու մեղսակիցների վարմունքը համապատասխանում էր նրանց բնավորությանը։ Լյուսիեն դը Ռյուբամպրեն թաքնվում էր, խուսափելու համար այն նայվածքներից, որ անցորդները նետում էին չարագուշակ ու ճակատագրական կառքի վանդակին` այն ճանապարհին, որ անցնում էր կառքը Սենտ-Անտուան և դյու Մարտրուա փողոցով` քարափներին հասնելու համար, և Սեն-Ժան կամարի տակով` որտեղից այն ժամանակ անցնում էին, կտրելով քաղաքապետարանի հրապարակը։ Այժմ այդ կամարը մուտք է ծառայում Սենի դեպարտամենտի պրեֆեկտի շենքի համար, որը գտնվում է մունիցիպալիտետի ընդարձակ պալա¬տում։ Խիզախ տաժանակիրը իր դեմքը հպում էր կառքի վանդակին, բարապանի ու ժանդարմի միջև, որոնք, վստահ իրենց «աղցանի զամբյուղի» վրա, իրար հետ զրույց էին անում։

1830 թվականի հուլիսյան օրերը և նրանց ահեղ մրրիկ¬ներն իրենց աղմուկով այնպես էին խլացրել նախորդ անցքերը, այդ տարվա վերջին ամիսների քաղաքական շահերն այնպես էին կլանել Ֆրանսիան, որ ոչ ոք հիմա չի հիշում, կամ հազիվ է հիշում, որքան էլ սոսկալի եղած լինեին մասնավոր, դատական, ֆինանսական այն աղետները, որոնք փարիզյան հետաքրքրասիրության տարեկան կերաբաժինն են կազմում, և չպակասեցին այդ տարվա առաջին վեց ամիսներում։ Ուրեմն, անհրաժեշտ է նկատել, թե այն ժամանակվա Փարիզը մի ակնթարթում ինչքան հուզվեց իսպանական մի քահանայի ձերբակալությամբ, որ կատարվել էր մի կուրտիզանուհու տանը, և ձերբակալությամբ վայելչագեղ Լյուսիեն դը Ռյուբամպրեի, օրիորդ Գրանլյոյի ապագա փեսացուի, որին բռնել էին Իտալիա տանող մեծ խճուղու վրա, Գրե գյուղակում, երկուսն էլ ամբաստանված յոթ միլիոն ֆրանկի հետ առնչվող սպանության մեջ, որովհետև այդ դատավարության կապակցությամբ առաջացած սկանդալը մի քանի օր թուլաց¬րեց Կարլ X-ի օրոք կատարվող վերջին ընտրությունների նկատմամբ եղած հսկայական շահագրգռությունը։ Նախ, քրեական այդ դատավարությունը մասամբ հետևանք էր բարոն դը Նյուսինգենի գանգատի։ Հետո, Լյուսիենի ձերբակալությունը նրա` առաջին նախարարի անձնական քարտուղարը դառնալու նախօրյակին, հուզում էր փարիզյան ամենաբարձր հասարակությանը։ Փարիզի բոլոր հյուրասրահներում շատ երիտասարդներ հիշեցին, թե ինչպես էին նախանձում Լյուսիենին, երբ նա վայելում էր գեղանի դքսուհի դը Մոֆրինյոզի բարյացակամությունը, և բոլոր կանայք գիտեին, որ այդ ժամանակ Լյուսիենով հետաքրքրվում էր տիկին դը Սերիզին` պետության առաջին դեմքերից մեկի կինը։ Վերջապես, զոհի գեղեցկությունը բացառիկ հռչակ էր վայելում Փարիզի տարբեր ոլորտներում, բարձր հասարակության մեջ, ֆինան¬սական աշխարհում, կուրտիզանուհիների միջավայրում, երի¬տասարդ տղամարդկանց շրջանում, գրական աշխարհում։

Երկու օր էր, ինչ ամբողջ Փարիզը խոսում էր այդ երկու ձերբակալության մասին։ Պարոն Կամյուզոն, որին հանձնարարված էր այդ գործի քննությունը, դրանում տեսնում էր իր ասպարեզում առաջ գնալու հնարավորություն. և որպեսզի գործին ձեռնամուխ լինի հնարավոր արագությամբ, հրամայել էր երկու մեղադրյալներին Ֆորսից տեղափոխել Կոնսիերժըրի, հենց որ Լյուսիենին բերեին Ֆոնտենբլոյից։ Եվ որովհետև Կարլոսը Ֆորսում անց էր կացրել միայն տասներկու ժամ, իսկ Լյուսիենը` մի¬այն գիշերվա կեսը, ավելորդ է այստեղ նկարագրել այդ բան֊տը, որ դրանից հետո հիմնովին բարեփոխվել է. իսկ ինչ վերաբերում է կալանքի առանձնահատկություններին, այդ կլիներ կրկնությունն այն բանի, ինչ պիտի տեղի ունենար Կոնսիերժըրիում։

Սակայն, նախքան քրեական հետաքննության սոսկալի դրամայի մեջ թափանցելը, անհրաժեշտ է, ինչպես վերը նշվեց, պարզաբանել այդօրինակ դատական գործի նորմալ ընթացքը, նախ` նրա համար, որ նրա տարբեր փուլերը ավելի լավ հասկանալի լինեն Ֆրանսիայում և արտասահմանում, ապա` որպեսզի նրանք, ովքեր չգիտեն այդ մասին, գնահատեն քրեական իրավունքն այն տեսքով, ինչպես մշակված էր օրենսգետների կողմից, Նապոլեոնի ժամանակ։ Դա առավել ևս կարևոր է, քանի որ այսպես կոչված ուղղիչ համակարգը ներկայումս սպառնում է ոչնչացնել այդ մեծ ու սքանչելի գործը։

Ասենք թե հանցագործություն է կատարված. եթե հանցագործներին բռնում են հանցանքի վայրում, ապա նրանց ուղարկում են մերձակա կալանատունը և նետում խցիկը, որը ժողովրդի կողմից կոչվում է ջութակ, հավանաբար նրա համար, որ այնտեղ զբաղվում են երաժշտությամբ` բղավում են կամ լաց են լինում։ Այնտեղից ձերբակալվածներին ուղարկում են ոստիկանական կոմիսարի մոտ, որը հարցաքննություն է կատարում և կարող է նրանց ազատել, եթե սխալ է տեղի ունեցել վերջապես, մեղադրյալներին տեղափոխում են պրեֆեկտուրի կալանատունը, որտեղ ոստիկանությունը նրանց պահում է արքայական դատախազի և դատական քննիչի տրամադրության տակ, որոնք նայած դեպքի կարևորությանը (ավելի կամ նվազ չափով գործին տեղյակ), հանդես են գալիս և հարցաքննում նախնական կալանքի տակ գտնվողներին։ Նայած հանցանքի բնույթին, դատական քննիչը հրաման է ստորագրում և կարգադրում ամբաստանյալներին տեղավորել բանտում։ Փարիզում կա երեք կալանատուն` Սենտ-Պելաժի, Ֆորս և Մադլոնետ։

Նկատի առեք այս արտահայտությունը` ամբաստանյալ։ Մեր օրենսգիրքն ստեղծել է քրեական դատավարության երեք աստիճաններ՝ ամբաստանյալ, քննության ենթակա, դատի հանձնված։ Քանի դեռ ձերբակալության հրամանը չի ստորագրված, հանցագործության կամ ծանր հանցանքի մեջ ենթադրյալ մեղավորները համարվում են ամբաստանյալներ, բանտարկության հրամանից հետո նրանք դառնում են քննության ենթակա, նրանք մնում են սոսկ քննության ենթակա, քանի դեռ շարունակվում է քննությունը։ Երբ քննությունը ավարտվել է և որոշվել, որ քննության ենթակաները պետք է դատի հանձնվեն, արդեն նրանք դառնում են մեղադրյալներ, եթե արքայական դատարանը, գլխավոր դատախազի եզրակացությամբ, վճռում է, որ կան բավականաչափ ծանրակշիռ հիմքեր` նրանց երդվյալների դատարանին հանձնելու համար։ Այսպիսով, հանցագործության մեջ կասկածվող անձնավորություններն անցնում են դատաքննության երեք տարբեր կացություններից, երեք մաղի միջով, նախքան, այսպես կոչված, երկրի արդարադատության առաջ կանգնելը։

Առաջին կացության մեջ անմեղները բազմաթիվ միջոցներ ունեն արդարանալու` հասարակությունը, քաղաքային պահնորդությունը, ոստիկանությունը։ Երկրորդում դատավորների ներկայությամբ նրանց առերեսում են անում վկաների հետ և դատում Փարիզի ատյանում կամ դեպարտամենտների ատյաններում։ Երրորդում, նրանք կանգնում են տասներկու խորհրդականների առաջ, և եթե սխալ է թույլ տրվել կամ խախտվել է դատավարության կանոնադրությունը, մեղադրյալները երդվյալների դատարանի կողմից գործը վճռաբեկ ատյանում վերանայելու պահանջի իրավունքն ունեն։ Երդվյալներին դատարանը չի իմանում, թե ինչպիսի ապտակ է հասցնում ժողովրդական, վարչական ու դատական իշխանություններին, երբ արդարացնում է մեղադրյալներին։ Դրա համար, մեզ թվում է, որ Փարիզում (մենք չենք խոսում այլ իրավասությունների մասին) շատ հազվադեպ է լինում, որ անմեղ մարդէ նստի երդվյալների դատարանի նստարանին։

Կալանավորը` դա դատապարտյալն է։ Մեր քրեական իրավունքը ստեղծել է ձերբակալության տներ, նախնական կալանքի տներ և բանտեր, որոնք իրավաբանական հասկացողություններ են, համապատասխանում են քննության ենթակա, մեղադրյալ և դատապարտյալ հասկացություններին։ Բանտը ենթադրում է մեղմ պատիժ, դա պատիժ է աննշան զանցանքի համար. բայց կալանավորումը տանջալից և, որոշ դեպքերում, ամոթալի պատիժ է։ Նրանք, ովքեր հիմա առաջարկում են ուղղիչ համակարգը, դրանով ժխտում են այն հիանալի քրեական իրավունքը, որի մեջ պատժի աստիճաններն ստույգ ճշտված են, այնպես որ, մանր զանցանքները պատժվում են նույնքան խստորեն, որքան ծանր ոճիրները, ի դեպ, քաղաքական կյանքի տեսարաններում (տե՛ս «Մութ գործը»), ցույց է տրված, թե ինչպիսի տարօրինակ տարբերություններ գոյություն ունեն հեղափոխության IV տարվա բրյումերի օրենսգրքի քրեական իրավունքի և նրան փոխարինած Նապոլեոնյան կոդեքսի քրեական իրավունքի միջև։

Դատական խոշոր գործերի մեծ մասում, ինչպես տվյալ գործում, ամբաստանյալներն անմիջապես դառնում են քննության ենթակա։

Դատական իշխանություններն անմիջապես հրաման են տալիս նրանց հսկողության տակ վերցնել կամ ձերբակալել։ Իրոք, բազմաթիվ դեպքերում ամբաստանյալները փախուստի են դիմում, եթե անհապաղ չեն ձերբակալվում։ Ահա թե ինչու, ինչպես տեսանք, թե՛ ոստիկանությունը, որը նման դեպքերում հանդիսանում է սոսկ գործադիր օրգան, և թե՛ դատական իշխանությունները կայծակի արագությամբ եկել էին Եսթերի տուն։ Եթե նույնիսկ չլիներ վրիժառության զգացումը, որը Կորանտենին հարկադրել էր ինչ-որ բան հուշել քրեական ոս տիկանության ականջին, միևնույնն է, կար բարոն դը Նյուսինգենի հայտարարությունը` յոթ հարյուր հիսուն հազար ֆրանկի գողության մասին։

Այն պահին, երբ առաջին կառքը, որի մեջ Ժակ Կոլենն էր, հասավ Սեն-Ժան կամարին, որը նեղ ու մութ մի անցք էր, խռնվածության պատճառով կառավարը ստիպված եղավ կանգնել կամարի տակ։ Ամբաստանյալի աչքերը երկու կարկեհանի պես փայլում էին վանդակի միջից, հակառակ իր մահամերձի գունատության, որը երեկ հարկադրել էր Ֆորսի պետին` հավատալու, թե անհրաժեշտ է բժիշկ կանչել։ Օգտվելով այդ ազատ րոպեից, որովհետև թե՛ բարապանը և թե՛ ժանդարմր շուռ էին եկել և չէին հսկում իրենց կլիենտին, այդ բոցավառ աչքերը խոսում էին այնպիսի պարզ լեզվով, որ հմուտ մի դատական քննիչ, ասենք պարոն Պոպինոն, այդ սրբապղծի մեջ կճանաչեր տաժանապարտի։ Իրոք, հենց որ «աղցանի զամբյուղը» դուրս եկավ Ֆորսի դարպասից, Ժակ Կոլենն ամեն ինչ զննում էր իր ճանապարհին։ Հակառակ կառքի արագությանը, նա անհագ և ուշադիր հայացքով դիտում էր տների հարկերը՝ վերից վար։ Նա տեսնում էր բոլոր անցորդներին և հետազոտում նրանց։ Աստված չէր կարող այդպես լավ ընդգրկել իր արարչագործության սկիզբն ու վախճանը, ինչպես այդ մարդն էր որսում ամենափոքրիկ մանրամասնությունը իրերի ու անցորդների այդ շփոթում։ Զինված՝ հույսով, ինչպես Հորացիոսներից վերջինը` իր սուսերով, նա օգնության էր սպասում։ Տաժանակրության այդ Մաքիավելիից բացի ամեն մարդու համար այդ հույսի իրականացումն այնքան անհնարին կթվար, որ կարող էր վհատության մեջ ընկնել, ինչպես այդ լինում է բոլոր մեղավորների հետ։ Ոչ ոք չի մտածում դիմադրության մասին այն պայմաններում, որոնց մեջ դատական իշխանությունները և Փարիզի ոստիկանությունը դնում են մեղադրյալներին, հատկապես նրանց, ում մեկուսացված են պահում, ինչպես Լյուսիենին և Ժակ Կոլենին։ Չի կտրելի պատկերացնել այն հանկարծական մեկուսացումը, որի մեջ գտնվում է ամբաստանյալը. ժանդարմները, որ ձերբակալում են նրան, կոմիսարը, որը հարցաքննում է, նրանք, որ բանտ են տանում, պահակները, որ ուղեկցում են բառացիորեն դեպի զնդան, նրանք, որ թևանցուկ են անում «աղցանի զամբյուղի» մեջ նստեցնելու համար, ձերբակալության հենց սկզբից նրան շրջապատող բոլոր այդ մարդիկ լռակյաց են, կամ թե արձանագրում են նրա խոսքերը` ոստիկանությանը կամ դատավորին հաղորդելու համար։

Բովանդակ աշխարհից մեղադրյալի այդպիսի բացարձակ մեկուսացումը պատճառ է դառնում նրա ունակությունների խանգարմանը, տակնուվրա է անում նրա հոգեկան աշխարհը, հատկապես, եթե անցյալում նա չի հետապնդվել արդարադատությ ան կողմից։ Դրա համար հանցավորի ու դատական քննիչի միջև տեղի ունեցող մենամարտը ևս առավել սոսկալի է, քանի որ արդարադատությունն ունի այնպիսի օգնականներ, ինչպիսին պատերի լռությունն է և նրա գործակալների քար անտարբերությունը։ Եվ, չնայած դրան, Ժակ Կոլենը կամ Կարլոս Էրրերան (անհրաժեշտ է նրան տալ այդ անուններից որևէ մեկը, նայած տեղին ու ժամանակին) վաղուց ի վեր ծանոթ էր ոստիկանության, բանտի, դատական իշխանության հնարներին։ Ահա թե ինչու խորամանկության, ապականվածության այդ հսկան գործադրել էր իր մտքի ուժը, դիմախային իր ունակությունները, որպեսզի լավ պատկերի անմեղի զարմանքը և բթամտությունը, միաժամանակ դատական իշխանությունների առաջ խաղալով իր հոգեվարքի կոմեդիան։ Ինչպես տեսանք, Ասիան, այդ հմուտ Լոկուստը, նրան այնպիսի չափաբաժնով էր թույն տվել, որը կարող է մահացու հիվանդության տպավորություն ստեղծել։ Պարոն Կամյուզոյի և ոստիկանության կոմիսարի փորձերը, արքայական դատախազի հարցախույզ ակտիվությունը խափանվում էին այդ հանկարծահաս կաթվածի տեսարանով։

— Նա իրեն թունավորել է,— բացականչել էր պարոն Կամյուզոն, կարծեցյալ քահանայի տանջանքներից ապշած, երբ վերջինիս ձեղնահարկից իջեցրել էին զարհուրելի ջղաձգություններով բռնված։

Չորս ոստիկաններ դժվարությամբ էին կարողացել աբբա Կարլոսին սանդուղքով ուղեկցել Եսթերի սենյակը, որտեղ հավաքվել էին բոլոր դատական աստիճանավորները և ժանդարմները։

— Դրանից ավելի լավ բան չէր կարող անել, եթե մեղավոր է,— պատասխանել էր արքայական դատախազը։

— Ուրեմն, դուք կարծում եք, որ նա հիվա՞նդ է…— հարցրել էր ոստիկանական կոմիսարը։

Ոստիկանությունը միշտ ամեն ինչի վրա կա սկածում է։ Այդ երեք աստիճանավորները, ինչպես պետք է ենթադրել, անշուշտ շշուկով էին խոսել. բայց Ժակ Կոլենը նրանց դեմքի արտահայտությունից կռահել էր գաղտնի բանակցությունների նյութը և օգտվել էր դրանից, որպեսզի անհնարին կամ բոլորովին անօգուտ դարձնի նախնական հարցաքննությունը, որը կատարվում է ձերբակալության րոպեին. նա թոթովել էր ֆրազներ, որոնց մեջ իսպաներենը և ֆրանսերենը այնպես էին խառնվում, որ անիմաստ բան էր ստացվում։

Ֆորսում այդ կոմեդիան սկզբում լիակատար հաջողություն ունեցավ, որովհետև հետախուզության (հետախուզիչ գաղտնի ոստիկանության բառերի կրճատ ձևը) պետը` Բիբի-Լյուպենը, որը մի ժամանակ ձերբակալել էր Ժակ Կոլենին տիկին Վոքեի ընտանեկան պանսիոնում, մեկնել էր շրջանները, իսկ նրան փոխարինում էր մի գործակալ, որին մատնանշում էին որպես Բիբի-Լյուպենի հաջորդ, և որը բոլորովին չէր ճանաչում տաժանակրին։ Բրբի-Լյուպենը, նախկին տաժանակիր, Ժակ Կոլենի ընկերակիցը տաժանավայրում, նրա անձնական թշնամին էր։ Այդ թշնամանքը բխում էր այն կռիվներից, որոնց մեջ Ժակ Կոլենը միշտ հաղթող էր դուրս գալիս, և այն գերազանցությունից, որ վայելում էր Մահապուրծը իր ընկերակիցների շրջանում։ Վերջապես, Կոլենը տասը տարվա ընթացքում եղել էր ազատված տաժանակիրների նախախնամությունը, նրանց պարագլուխը, նրանց խորհրդատուն Փարիզում, նրանց գանձապահը և, հետևաբար, Բիբի-Լյուպենի հակառակորդը։

Այսպես ուրեմն, թեպետ նրան նետեցին մենախուց, բայց նա հույս ուներ Ասիայի, իր աջ ձեռքի, խելացի ու բացարձակ նվիրվածության վրա, թերևս նաև Պակկարի, իր ձախ ձեռքի վրա, ենթադրելով, որ նորից նրան կգտներ իր տրամադրության տակ, հենց որ փութեռանդ օգնականն ապահով տեղ թաքցներ գողացված յոթ հարյուր հիսուն հազար ֆրանկը։ Այդ էր պատճառր այն լարված ուշադրության, որով նա դիտում էր փողոցը։ Տարօրինա՜կ բան, այդ հույսը շուտով պետք էր լիովին իրականացվեր։

Սեն-Ժան կամարի երկու ամրապինդ պատերը վեց ոտնաչափ բարձրությամբ ծեփված էին մշտական տղմաշերտով, որն առաջ էր եկել առվակի ցայտքերից. անցորդներն այդ ժամանակ կառքերի անընդհատ անցուդարձերից և, ինչպես այն ժամանակ էին ասում, սայլերի քացիներից պաշտպանվելու այլ միջոց չունեին, քան այն սահմանանիշ քարերը, որոնք վաղուց ի վեր ճեղքվել էին անվակունդների քսվելուց։ Քարհատի սայլն այստեղ հաճախակի ճզմում էր անուշադիր անցորդին։ Այդպես էր Փարիզը երկար ժամանակ և շատ թաղամասերում։ Այս մանրամասնությունը կօգնի հասկանալու, թե որքան նեղ էր Սեն-Ժան կամարը, և որքան հեշտ էր այնտեղ խցանում առաջ բերել։ Բավական էր, որ մի կառք Գրևի հրապարակից մտներ կամարի տակ, միաժամանակ բանջարեղեն վաճառող կինն այնտեղ հրեր խնձորով բեռնված իր փոքրիկ ձեռնասայլակը Մարտրուա փողոցից, վրա հասնող երրորդ կառքն արդեն խափանում կառաջացներ։ Անցորդները վախեցած փախչում էին, փնտրելով սահմանանիշ մի քար, որը կարող էր նրանց զերծ պահել հնամենի անվակունդների հարվածներից, անվա¬կունդներ, որոնք այնչափ երկար էին, որ հարկ եղավ պարտադիր կարճացնել տալ։ Երբ «աղցանի զամբյուղը» մոտեցավ, կամարի անցքը խափանել էր ձեռնասայլակով բանջարեղեն վաճառող մի կին, որի տիպն առավել հետաքրքրական է, որովհետև դա հիմա էլ դեռ գոյություն ունի Փարիզում, հակառակ մրգի կրպակների քանակի աճին։ Ձեռնասայլակով կինը այնքան նման էր փողոցներում բանջարեղեն վաճառող կանանց, որ ոստիկանական սերժանտը, եթե այդպիսի պաշտոն այդ ժամանակ գոյություն ունենար, կթույլատրեր նրան անցուդարձ անել առանց արտոնագիր պահանջելու նրանից, չնայած նրա դեմքի չարագուշակ արտահայտությանը, որից ոճրի հոտ էր փչում։ Անպետք, պատառոտված, քառակավոր թաշկինակով ծածկված գլուխը գզգզված էր, և մազերը, փնջերով տնկված, նմանում էին վարազի ստևի։ Կարմիր և խորշոմած վիզը խորշանք էր հարուցում, իսկ գլխաշորը ոչ լրիվ էր ծածկում մաշկը, որը դաբաղված էր արևից, փոշուց և կեղտից։ Շրջազգեստը գույնզգույն կտորներից կարված վերմակի էր նման։ Կոշիկները ծամածռվում էին այնպես, որ թվում էր, թե ծիծաղում են տիրոջ դեմքի վրա, որը մաշված էր, ինչպես հագուստը։ Եվ ինչպիսի՜ կարկատան փորի վրա։ Ծեփոնն այդչափ կեղտոտ չէր լինի։ Նուրբ հոտառություն ունեցողը տասը քայլ հեռվից կզգար այդ շրջիկ ու գարշահոտ ցնցոտիքի ներկայությունը։ Ձեռները ինչի՜ ասես չէին կպել։ Այդ կինը կա՛մ վերադառնում էր գերմանական ժողովատնից, կա՛մ դուրս էր եկել աղքատանոցից։ Բայց ինչպիսի՜ հայացքներ… ի՜նչ հանդուգն խելամտություն, ի՜նչ զուսպ աշխուժություն հուրհրատեց նրա աչքերում, երբ նրանց և Ժակ Կոլենի աչքերի մագնիսական ճառագայթներն իրար միացան մտքեր փոխանակելու համար։

— Դե՛, ճամփա տուր, ոջլո՛տ պառավ,— բղավեց կառա¬վարը խռպոտ ձայնով։

— Հո ինձ չես ճզմելու, գիլյոտինի մատակարար,— պատասխանեց կինը,— քո ապրանքը իմինից էժան է։

Եվ փորձելով սեղմվել սահմանանիշ երկու քարերի միջև, որպեսզի ճամփա տա, վաճառուհին խափանեց ճանապարհն այնքան ժամանակ, ինչքան անհրաժեշտ էր իր մտադրու¬թյունն իրագործելու համար։

— «Օ՜, Ասիան…— ասաց ինքն իրեն Ժակ Կոլենը, որն անմիջապես ճանաչեց իր մեղսակցուհուն։— Ամեն ինչ կարգին է»։

Կառավարը դեռ շարունակում էր սիրալիր խոսքեր փոխանակել Ասիայի հետ, իսկ կառքերը կուտակվում էին Մարտրուա փողոցում։

— Qhè! Pécairé fermati. Souni là. Vedrem!...— բացականչեց պառավ Ասիան այն վայրենի առոգանությամբ, որն հատուկ է փողոցի վաճառուհիներին, որոնք այնպես հմտորեն են աղավաղում իրենց խոսքերը, որ դրանք դառնում են նմանաձայնություններ, հասկանալի լոկ փարիզցիների համար։

Փողոցի թոհուբոհի և մոտեցող կառապանների գոռգոռոցների մեջ ոչ ոք չէր կարողանում ուշադրություն դարձնել այդ վայրենի աղաղակին, որը նման էր վաճառուհու կանչի։ Բայց իր համար հասկանալի այդ գոչյունի մեջ, Ժակ Կոլենի ականջին հասավ աղավաղված իտալերենով և Պրովանսի խառը բարբառով ասված այս երկու ֆրազը.

— Քո խեղճ տղան բռնված է. բայց ես այստեղ եմ և հոգ եմ տանում ձեր մասին։ Դու շուտով ինձ կտեսնես...

Այն անհուն ուրախության մեջ, որ նրան պատճառում էր իր հաղթանակը արդարադատության դեմ, հույս ունենալով կապ պահպանել դրսի հետ, Ժակ Կոլենը այնպիսի ուժգին հարված ստացավ, որ ով էլ լիներ տեղը` կմահանար։

— «Լյուսիենը ձերբակալվա՜ծ…»,— ասաց նա ինքն իրեն։

Եվ քիչ էր մնում ուշաթափվեր։ Այդ լուրը նրա համար ավելի սոսկալի էր, քան ներման մերժումը, եթե նրան մահվան դատապարտած լինեին։ Այժմ, երբ երկու «աղցանի զամբյուղները» ընթանում են քարափներով, այս պատմության շահեկանության համար անհրաժեշտ է մի քանի խոսք ասել Կոնսիերժըրիի մասին, մինչև որ դրանք տեղ հասնեն։ Կոնսիերժըրի ասածը պատմական անուն է, սարսափելի բառ, է՛լ ավելի սարսափելի իրականություն, որ անբաժանելի է ֆրանսիական և, հատկապես, փարիզյան հեղափոխություններից։ Նա տեսել է խոշորագույն ոճրագործների մեծ մասին։ Թեև Փարիզի բոլոր հուշարձաններից դա ամենից հետաքրքրականն է, բայց և բոլորից ավելի քիչ է հայտնի… բարձր հասարակությանը պատկանող մարդկանց. բայց չնայած այս պատմական շեղումի հսկայական շահեկանությանը, դա ավելի երկար չի տևի «աղցանի զաբյուղի» ճանապարհորդությունից։

Ո՞ր փարիզցին, օտարերկրացին կամ պրովինցիայի մարդը, թեկուզ մեկ-երկու օր Փարիզում գտնվելով, չի նկատել այն սև պատերը` պղեղամանի ձևի պահակադիտանոց-աշտարակներով, որոնցից երկուսը համարյա իրար են կպած և Լյունետ կոչված քարափի մռայլ ու խորհրդավոր զարդն են կազմում։ Այդ քարափը սկսվում է Շանժի կամրջից և ձգվում մինչև Նոր կամուրջը։ Քառակուսի աշտարակը, որի անունը ժամացույցի աշտարակ է, որտեղից տրվեց Սուրբ Բարթողիմեոսյան գիշերվա կոտորածների ազդանշանը, և որը նույնքան բարձր է, որքան Սեն-Ժակ-լա-Բուշերի աշտարակը, ցույց է տալիս, թե որտեղ է տեղավորված Դատական պալատը, և կազմում է այդ քարափի անկյունը։ Այդ չորս աշտարակները, այդ պատերը ծածկված են այն թխավուն ծածկույթով, որով պատած են Փարիզի տների հյուսիսահայաց բոլոր ճակտոնները։ Քարափի մեջտեղում, ամայի կամարից սկիզբ են առնում բնակելի տներ, որոնք շինվել էին երբ, Հանրի IV-ի օրոք, կառուցվեց Նոր կամուրջը։ Թագավորական հրապարակը ճշգրիտ վերարտադրությունն էր Դոֆինի հրապարակի։ Ճարտարապետական նույն համակարգն էր իշխում` աղյուսե պատեր, հղկված քարերով կապված։ Այդ կամարը և Առլե փողոցը Դատական պալատի շենքի սահմաններն են արևմուտքից։ Առաջներում, ոստիկանության պրեֆեկտուրը, դատական առաջին նախագահների շենքերը գտնվում էին Դատական պալատում։

Այնտեղ տեղավորված հաշվային պալատը և նպաստների պալատն ասես լրացնում էին բարձրագույն արդարադատությունը` միապետի արդարադատությունը։ Այսպիսով, մինչև հողափոխությունը, Դատական պալատն օգտվում էր այն առանձնացումից, որ հիմա են ուզում ստեղծել։

Այդ քառանկյունին, տների ու հուշարձանների այդ կղզին, որտեղ գտնվում են Սենտ-Շապելը, սուրբ Լուդովիկոսի գանձանոցի այդ ամենահոյաշուք, թանկարժեք զարդը, Փարիզի սրբավայրն է, նրա սրբազան հրապարակը, սուրբ տապանակ ուխտին։ Իսկ մի ժամանակ այդ տարածության վրա էր տեղա¬վորված ամբողջ քաղաքը, քանի որ Դոֆինի հրապարակը թագավորապատկան մարգագետին էր, որտեղ գտնվում էր դրամ կտրելու ջաղացքը։ Դրանից էլ ծագել է դեպի Նոր կամուրջը տանող Դրամի փողոց անունը։ Այդտեղից էլ առաջ է եկել խոշոր աշտարակներից մեկի` երկրորդ աշտարակի, Արծաթի աշտարակ անունը, որը, թվում է, ապացուցում է, որ դրամն սկզբում այնտեղ էին կտրում։ Հռչակավոր ջաղացքը, որը կա Փարիզի հին հատակագծերի վրա, հավանաբար երևան էր եկել ավելի ուշ այն ժամանակից, երբ դրամը կտրում էին հենց Դատական պալատում, և անկասկած հետևանք էր դրամ կտրելու գործում առաջ եկած կատարելագործությանը։ Առաջին աշտարակը, որը գրեթե կպած է Արծաթի աշտարակին, կոչվում է Մոնդոմերի աշտարակ։ Երրորդ` ամենից փոքրը, բայց երեքից ամենից լավ պահպանվածը, քանի որ անվթար են մնացել ատամները, կոչվում է Բոմբեկ աշտարակ։ Սենտ-Շապելը և այդ աշտարակները (ներառյալ ժամացույցի աշտարակը) հիանալի գծում են Դատական պալատի շրջապարիսպը (կամ շրջագիծը, ինչպես կասեր հարկերի վարչության ծառայողը), սկսած Մերովինգյաններից մինչև Վալուաների ավագ տոհմը. բայց, մեզ համար, իր վերակառուցումների պատճառով, Դատական պալատը մարմնավորում է հատկա-պես սուրբ Լուդովիկոսի ժամանակաշրջանը։

Կարլոս V-ը պալատը հանձնեց նորաստեղծ հիմնարկությանը` դատական պարլամենտին, և ինքը տեղափոխվեց Բաստիլի հովանու տակ` հռչակավոր Սեն-Պոլ ապարանքը, որի կռնակին, ավելի ուշ, կանգնեց Տուռնել պալատը։ Ապա, վերջին Վալուաների օրոք, թագավորները Բաստիլից վերադարձան Լուվր, իրենց երբեմնի ամրոցը։ Ֆրանսիայի թագավորների առաջին օթևանը` սուրբ Լուդուվիկոսի պալատը, որը պահպանել է լոկ Պալատ անունը, որպեսզի գերազանցապես պալատ նշանակի, ամբողջովին գտնվում է Դատական պալատի շենքի նկուղներում, որովհետև ինչպես Սենտ-Շապելը, նա էլ էր կառուցված հենց Սենի ափին, և այնպես հիմնովին է կառուցված, որ գետի վարարման ժամանակ ջուրը հազիվ է ծածկում նրա առաջին աստիճանները։ Ժամացույցի քարափի տակ, մոտավորապես քսան ոտնաչափ խորությամբ, թաղված են տասնադարյան այդ կառուցումները։ Կառքերը շարժվում են այդ երեք աշտարակների հզոր սյուների խոյակների բարձրությամբ, աշտարակներ, որոնց բարձրությունը միաժամանակ թերևս ներդաշնակվել էր պալատի նրբագեղությանը և նրա գեղանկար անդրադարձմանը ջրի մեջ, որովհետև հիմա էլ այդ աշտարակներն իրենց բարձրությամբ մրցում են Փարիզի ամենաբարձր կոթողների հետ։ Եթե Պանթեոնի բարձունքից նայեք լայնատարած մայրաքաղաքին, Դատական պալատը, Սենտ-Շապելի հետ միասին, այնքան հոյակերտ կոթողների շարքում հիմա էլ կթվա ամենից մոնումենտալը։ Մեր թագավորների այդ պալատը, որի վրայով դուք անցնում եք, երբ քայլում եք Կորսված քայլեր հսկայական սրահի միջով, ճարտարապետական մի հրաշալիք էր, այդպես էլ նա մնացել է պոետի ուշադիր աչքերի համար, որը գալիս է այն ուսումնասիրելու, դիտելով Կոնսիերժըրին։ Ավա՜ղ, Կոնսիերժըրին կլանել է արքաների պալատը։ Մարդու սրտից արյուն է կաթում, երբ տեսնում է, որ զնդաններ, բանտային խուցեր, միջանցքներ, առանձնասենյակներ, անլույս, անօդ սրահներ են սարքել ճարտարապետական այդ հոյակապ կերտվածքներում, ուր բյուզանդական, ռոմանական ու գոթական ոճերը— հին արվեստի այդ երեք ճյուղերը— միավորված են XII դարի ճարտարապետությամբ։ Վաղ ժամանակաշրջանի Ֆրանսիայի հուշարձանների պատմության համար այդ պալատը նույնն է, ինչ Բլուա ամրոցը` ավելի ուշ ժամանակների հուշարձանների պատմության համար։ Ինչպես Բլուայի բակում (տե՛ս «Ուրվագիծ Եկատերինա Մեդիչիի պատմության» — փիլիսոփայական էտյուդներ) դուք կարող եք հիանալ Բլուայի դուքսերի, Լուդովիկոս XII-ի, Ֆրանսուա I-ի, Գաստոնի դղյակներով, այնպես էլ Կոնսիերժըրիում, միևնույն շրջագծում դուք կգտնեք հին ցեղերի հուշարձաններ, իսկ Սենտ-Շապելում` սուրբ Լուդովիկոսի ժամանակաշրջանի ճարտարապետությունը։ Քաղաքային վարչության անդամնե՛ր, եթե դուք միլիոններ հատկացնելով` կամենում եք փրկել Փարիզի օրորանը, թագավորների օրորանը, նվիրելով Փարիզին և գերագույն դատարանին` Ֆրանսիային արժանի մի պալատ, ապա ճարտարապետների հետ միասին ընտրեցեք նաև մեկ կամ երկու պոետի։ Այդ հարցը պահանջում է մի քանի տարվա ուսումնասիրություն` նախքան որևէ բան ձեռնարկելը։ Բավական է կառուցել Ռոկետի բանտի նման մեկ-երկու բանտ, և սուրբ Լուդովիկոսի պալատը փրկված կլինի։

Ներկայումս շատ խոցեր ունի այդ վիթխարհ հուշարձանը, որը թաղված է Դատական պալատի և քարափի տակ, ինչպես անդրջրհեղեղյան կենդանիները` Մոնմարտրի կրային շերտերում, բայց ամենամեծ խոցը Կոնսիերժըրին է։ Այդ բառն ինքնին խոսում է իր մասին։ Միապետության առաջին շրջանում, բարձրաստիճան հանցագործները, այսինքն` մեծ կամ փոքր ավատների տերերը թագավորի մոտ էին բերվում և պահվում Կոնսիերժըրիում, մինչդեռ ռամիկները^[29] (պետք է նկատի ունենաք, որ գյուղացի հասկացությունը այդ բառի մեջ է ամփոփված) և քաղքենիները դատվում էին քաղաքային կամ տերունական դատարաններում։

Եվ որովհետև այդ բարձրաստիճան հանցագործներից շատ քչերին էին բռնում, ուստի և Կոնսիերժըրին լրիվ բավարարում էր թագավորի արդարադատությանը։ Դժվար է ստույգ որոշել, թե նախկինում որտեղ էր գտնվում Կոնսիերժըրին։ Այնուամենայնիվ, քանի որ սուրբ Լուդովիկոսի խոհանոցները դեռևս գոյություն ունեն և այժմ կազմում են այն, ինչ անվանվում է Մկան թակարդ, կարելի է ենթադրել, որ սկզբնական Կոնսիերժըրին զբաղեցրել է շենքի այն մասը, որտեղ, նախքան 1825 թվականը, գտնվում էր Դատական պալատի դռնապահանոցը, այսինքն` կամարի տակ, թագավորական բակը տանող արտաքին գլխավոր սանդուղքի աջ կողմում։ Մինչև 1825 թվականը, դատապարտյալներին այնտեղից էին դուրս բերում մահապատժի վայրը տանելու համար։ Այնտեղից էին դուրս գալիս բոլոր խոշոր քրեական հանցագործները, քաղաքականության բոլոր զոհերը, մարշալ դ’Անկրի կինը և Ֆրանսիայի թագուհին, Սամբլանսեն և Մալզերբը, Դամիենը և Դանտոնը, Դերյուն և Կաստենը։ Ֆուկյե-Տենվիլի առանձնասենյակը, որը ներկայումս արքայական դատախազի առանձնասենյակն է, այնպես էր դասավորված, որ հասարակական մեղադրողը կարող էր տեսնել սայլակներով բերվող այն անձնավորություններին, որոնց հենց նոր էր դատապարտել հեղափոխական արյանը։ Պողպատյա սրի նման թրծված այդ մարդը կարող էր այդպիսով մի վերջին հայացք նետել իր զոհերին։

1825 թվականից հետո, դը Պեյրոնեի նախարարության ժամանակ, մեծ փոփոխություն տեղի ունեցավ Դատական պալատում։ Կոնսիերժըրիի հին դռնակը, որի հետևում տեղի էր ունենում բանտարկության ձևակերպումը և կալանավորների հարդարանքը, փակվեց և տեղափոխվեց այնտեղ, որտեղ գտնվում է հիմա, Ժամացույցի և Մոնգոմերի աշտարակների միջև, ներքին բակի կամարի տակ։ Ձախ կողմում գտնվում է Մկան թակարդը, աջում` դռնակը։ «Աղցանի զամբյուղները» մտնում են բավականին տձև այդ բակը և կարող են այնտեղ մնալ, հեշտությամբ շուռ գալ, իսկ խռովության դեպքում` վտանգից զերծ լինել կամարի ամրակուռ վանդակաճաղերով պաշտպանված, մինչդեռ մի ժամանակ նրանք ոչ մի հնարավորություն չունեին ազատ շարժվելու նեղ տարածության մեջ, որը արտաքին գլխավոր սանդուղքը բաժանում է Դատական պալատի աջ թևից։ Ներկայումս, Կոնսիերժըրին հազիվ է տեղավորում մեղադրյալներին (այնտեղ պետք է ունենալ երեք հարյուր տեղ տղամարդկանց ու կանանց համար), և դրա համար նա չի ընդունում ո՛չ քննության ենթականերին և ո՛չ էլ հսկողության տակ առնվածներին, բացառությամբ հազվագյուտ դեպքերի, ինչպիսին էր այն դեպքը, որը հարկադրել էր այնտեղ տեղափոխել Ժակ Կոլենին և Լյուսիենին։ Բոլոր նրանք, ովքեր կալանավորված են այնտեղ, պետք է կանգնեն երդվյալների դատարանի առջև։ Որպես բացառություն, դատական գերատեսչությունը հանդուրժում է բարձր հասարակությունից այն հանցագործներին, որոնք արդեն բավականաչափ պատվազրկված լինելով երդվյալների դատարանի դատավճռով, գերագույն պատիժների էին ենթարկվելու, եթե իրենց դատապարտությունը կրեին Մելյոնի կամ Պասսիի բանտերում։ Ուվրարը գերադասեց պատիժը կրել Կոնսիրժըրիում, այլ ոչ թե Սենտ-Պելաժիում։ Ներկայումս, նոտար Լեոնը, իշխան դը Բերգը նույնպես այնտեղ են պատիժը կրում` զիջողության կարգով, որը թեև կամայական է, բայց միանգամայն մարդկային է։

Սովորաբար, քննության ենթակաները, բանտային լեզվով ասած, կրթության ուղարկվելով կամ ներկայանալով ուղղիչ ոստիկանությանը, «աղցանի զամբյուղներից» իջեցվում են ուղղակի Մկան թակարդը։ Մկան թակարդը գտնվելով դռնակի դիմաց, բաղկացած է մի քանի խցերից, որոնք սարքված են սուրբ Լուդովիկոսի խոհանոցներում, ուր բանտերից բերված քննության ենթականերն սպասում են տրիբունալի նիստի ժամին կամ իրենց դատական քննիչի գալուն։ Մկան թակարդը հյուսիսից սահմանակից է քարափին, արևելքից` մունիցիպալ գվարդիայի պահականոցին, արևմուտքից` Կոնսիերժըրիի բակին, իսկ հարավից` կամարակապ հսկայական սրահին (հավանաբար, նախկինում խրախճանքների մեծ դահլիճը), որը դեռ մինչև հիմա ոչ մի բանի չի հատկացված։ Մկան թակարդի վերևում ձգվում է ներքին պահականոցը, որն ունի Կոնսիերժըրիի բակի վրա նայող լուսամուտ, և զբաղեցված է ժանդարմերիայի կողմից. այնտեղ էլ վերջանում է սանդուղքը։ Երբ հնչում է դատավարությունն սկսելու ժամը, բարապանները գալիս են կանչելու քննության ենթականերին, այն ժամանակ իջնում են քննության ենթակաների թվին հավասար թվով ժանդարմներ. յուրաքանչյուր ժանդարմը բռնում է քննության ենթակայի թևից, և այդպես, զույգ-զույգ բարձրանում են սանդուղքով, անցնում պահականոցի միջով, միջանցքներից հասնում այն սենյակը, որ կից է դահլիճին, ուր նիստեր է ունենում տրիբունալի հռչակավոր վեցերորդ ատյանը, որի վրա է դրված նաև ուղղիչ ոստիկանության գործերի վարույթը։ Այդ նույն ճանապարհն են անցնում մեղադրյալները Կոնսիերժըրից երդվյալների դատարան գնալիս և վերադառնալիս։

Առաջին ինստանցիայի տրիբունալի առաջին ատյանի նախասրահի և դեպի վեցերորդը տանող աստիճանների միջև, առաջին անգամ այնտեղից անցնելիս, իսկույն կարելի է նկատել մի բաց մուտք, առանց որևէ ճարտարապետական զարդարանքների, քառակուսի, իրոք եղկելի մի ծակ։ Դատավորները, փաստաբանները դրա միջով են անցնում դեպի միջանցքները, դեպի պահակատուն, իջնում Մկան թակարդը և դեպի Կոնսիերժըրիի դռնակը։ Դատական բոլոր քննիչների աշխատասենյակները տեղավորված են դատարանի այդ մասի տարբեր հարկերում։ Այնտեղ են հասնում սոսկալի սանդուղքներով, մի լաբիրինթոս, ուր գրեթե միշտ մոլորվում են դատարանի շենքին անծանոթ մարդիկ։ Այդ աշխատասենյակների մի մասի լուսամուտները նայում են քարափին, իսկ մյուս մասի լուսամուտները` Կոնսիերժըրիի բակին։ 1830 թվականին դատական մի քանի քննիչների կաբինետների լուսամուտները նայում էին Բարիյըրի փողոցին։

Այդպիսով, եթե «աղցանի զամբյուղը», մտնելով Կոնսիերժըրիի բակը, թեքվում է ձախ, կնշանակի նա քննության ենթականեր է բերում Մկան թակարդը, իսկ երբ աջ է ծռվում մեղադրյալներ է ներս բերում Կոնսիերժըրի։ Հենց այդ կողմն ուղղվեց այն «աղցանի զամբյուղը», որի մեջ էր Ժակ Կոլենը, որպեսզի նրան իջեցնեին դռնակի մոտ։ Այդ դռնակից ավելի զարհուրելի բան չկա։ Հանցագործները կամ այցելուները տեսնում են կռած երկաթից երկու վանդակներ, որոնք բաժանված են մոտավորապես վեց ոտնաչափ տարածությամբ և մշտապես բացվում են իրար հետևից. նրանց միջով անցնողին դիտում են այնպիսի ուշադրությամբ, որ այն անձնավորությունները, որոնք տեսակցության թույլտվություն ունեն, վանդակադռան միջով այդ տարածությունը չեն կարող անցնել մինչև բանալին չզրնգա փականքի մեջ։ Դատական քննիչները, նույնիսկ դատախազական վերահսկողության աստիճանավորները չեն կարող ներս մտնել, եթե նրանց չեն ճանաչում։ Ուստի, եթե մեկը փորձի խոսել դրսի աշխարհի հետ կապ պահպանելու կամ փախչելու հնարավորության մասին… Կոնսիերժըրիի պետի դեմքին կառաջանա մի ժպիտ, որ կարող է կոտրել եռանդը ամենահանդուգն վիպագրի, որը կփորձի իրականությունը ճշմարտանման ներկայացնել։ Կոնսիերժըրիի տարեգրության մեջ հայտնի է Լավալետի փախուստը, բայց այդ գործում բարձրագույն հովանավորության կատարած դերը, որ այժմ ապացուցված է, նվազեցրել է եթե ոչ նրա կնոջ ինքնազոհաբերության չափը, գոնե անհաջողության վտանգը։ Նույնիսկ այն մարդիկ, որոնք ավելի շատ հակում ունեն հրաշքներին հավատալու, թե տեղում դատողություն անեն արգելքների բնույթի մասին, պիտի խոստովանեն, որ բոլոր ժամանակներում դրանք ինչպես եղել են, այդպես էլ մնում են անհաղթելի։ Ոչ մի նկարագրություն չի կարող պատկերել պատերի ու կամարակապերի ամրությունը, պետք է դրանք տեսնել։ Թեպետ բակի սալահատակը ցածր է քարափի սալահատակից, բայց երբ դուք անցնում եք դռնակի միջով, հարկավոր է լինում էլի մի քանի աստիճան ցած իջնել, որպեսզի ընկնեք ահագին կամարակապ դահլիճը, որի ամրակուռ պատերը զարդարված են հոյակապ սյուներով ու կից են Մոնգոմերի աշտարակին, որը հիմա Կոնսիերժըրիի պետի բնակարանի մի մասն է կազմում, և Արծաթի աշտարակին, որը հանդիսանում է ընդհանուր ննջարանը վերակացուների և բանտապահների կամ բանալիակիրների, ինչպես ուզում եք անվանեցեք։ Այդ ծառայողների թիվն այնքան նշանակալից չէ, ինչքան կարելի էր պատկերացնել (նրանք քսան հոգի են). նրանց ննջարանը, ինչպես նաև անկողինը, նույն է, ինչ որ պիստոլում։ Այդ անունը ծագել է հավանաբար այն բանից, որ մի ժամանակ կալանավորները շաբաթը մի պիստոլ էին տալիս այդպիսի բնակարանների համար, որի մերկությունը հիշեցնում է այն ցուրտ ձեղնահարկերը, որտեղ սկսել են իրենց կյանքն առաջին անգամ Փարիզ եկած, միջոցներից զուրկ մեծ մարդիկ։ Այդ ընդարձակ դահլիճի ձախ կողմում գտնվում է Կոնսիերժըրիի գրասենյակը, մի տեսակ ապակեպատ առանձնասենյակ, որտեղ նստում են բանտապետը և իր գրագիրը, և ուր գտնվում են բանտային մատյանները։ Այստեղ գրանցում են քննության ենթականերին, մեղադրյալներին, արձանագրում նրանց նշանները և խուզարկում։ Այստեղ է վճռվում բանտախցի հարցը, որի որոշումը կախված է ենթակայի դրամապանակից։ Այդ դահլիճի վանդակապատ մուտքից երևում է ապակեպատ մի դուռ, որը տանում է ընդունարան, որտեղ ազգականներն ու փաստաբանները զրույց են ունենում մեղադրյալների հետ` փայտե կրկնակի վանդակաճաղեր ունեցող փոքրիկ պատուհանի միջով։

Այդ ընդունարանը լուսավորվում է ներսի բակի կողմից, որը զբոսնելու վայրն է, որտեղ մեղադրյալները թարմ օդ են ծծում և որոշված ժամերին մարզանքներ կատարում։ Այդ մեծ դահլիճը լուսավորված է երկու վանդակադռների աղոտ լույսով, որովհետև բակի մուտքի վրա բացվող միակ լուսամուտն ամբողջապես պատկանում է գրասենյակին և ծածկված է միջնորմներով. այդպիսով, մեծ դահլիճի մթնոլորտն ու լուսավորությանը կատարելապես համընկնում են երևակայության նախապես ընկալած պատկերացումներին։ Այդ ևս առավել սարսափելի է, որովհետև Արծաթի և Մոնգոմերի աշտարակներին զուգահեռ դուք կարող եք տեսնել կամարակապ, ահարկու, խավար, խորհրդավոր դամբարաններ, որոնք շրջապատում են ընդունարանը և տանում են թագուհու ու մադամ Էլիզաբեթի մենախուցը, և այն մեկուսարանները, որ կոչվում են գաղտնախցեր։ Տաշված քարից շինած այդ լաբիրինթոսը դարձել է Դատական պալատի նկուղը, մինչդեռ մի ժամանակ այնտեղ տեղի են ունեցել արքայական տոնախմբություններ։ 1825 թվականից մինչև 1833 թվականը, այդ ահագին դահլիճում, նրա լայն վառարանի և երկու վանդակադռներից առաջինի միջև տեղի էր ունենում մահապարտների տուալետի արարողությունը։ Մինչև հիմա էլ չի կարելի առանց սարսուռի անցնել այդ սալերի վրայով, որոնց վրա փշրվել են այնքա՜ն մահապարտների վերջին խոստովանությամբ լի հայացքներ։ Մահամերձին իր սոսկալի կառքից ցած բերելու համար երկու ժանդարմի օգնության կարիք զգացվեց. սրանք երկու կողմից նրա թևը մտնելով, պահեցին և, որպես ուշագնացի, քարշ տալով տարան գրասենյակ։ Մահամերձն ամբողջ հայացքն ուղղել էր երկնքին այնպիսի արտահայտությամբ, ասես նմանվում է խաչից ցած բերված Փրկչին։ Սակայն ոչ մի նկարում Հիսուսը մեզ չի ներկայանում այնքան մեռելատիպ, այնքան այլայլված դեմքով, ինչպիսին կեղծ իսպանացու դեմքն էր։ Թվում է, թե նա իր վերջին շունչը փչելու մոտ է։ Երբ նրան նստեցրին գրասենյակում, նա ընկճված, նվաղուն ձայնով կրկնեց այն խոսքերը, որ ձերբակալության առաջին պահից ասում էր բոլորին.

— Ես պահանջում եմ հարցում անել նորին գերազանցություն իսպանական դեսպանին...

— Դուք այդ կասեք դատական պարոն քննիչին,— պա¬տասխանեց բանտապետը։

— Ո՜հ, Հիսո՜ւս,— պատասխանեց Ժակ Կոլենը հառաչելով։— Մի՞թե չեմ կարող մի աղոթագիրք ստանալ... Մի՞թե ինձ զրկելու են բժշկական օգնությունից... Ես երկու ժամից ավել չեմ ապրելու։

Որովհետև Կարլոս Էրրերային նետելու էին գաղտնախուցը, ուստի ավելորդ համարեցին նրան հարցնել, թե ուզո՞ւմ է ,օգտվել պիստոլի առավելություններից, այսինքն, այն սենյակներից մեկում ապրելու իրավունքից, ուր օգտվում են արդարադատության կողմից թույլատրված մի քանի հարմարություններից։ Այդ սենյակները գտնվում են բակի խորքում և դրանց մասին խոսք կլինի հետագայում։ Դատական կատա¬րածուն և գրագիրը հավասար ալարկոտությամբ կատարում էին բանտարկյալների գրանցման ձևականությունները։

— Պարոն պետ,— ասաց Ժակ Կոլենը` աղճատելով ֆրանսերենը,— ես մահամերձ եմ, դուք այդ տեսնում եք։ Ասացե՛ք, եթե կարող եք, և որքան հնարավոր է, շո՛ւտ ասացեք այդ պարոն քննիչին, որ ես թախանձում եմ որպես շնորհ ա՛յն, ինչից որևէ հանցագործ պիտի վախենար. ես խնդրում եմ թույլ տալ ինձ ներկայանալ նրան, հենց որ գա, որովհետև իմ տանջանքներն իսկապես անտանելի են, բավական է տեսնեմ նրան, և սխալը կպարզվի։

Որպես ընդհանուր կանոն, բոլոր հանցագործները խոսում են սխալի մասին։ Գնացեք տաժանավայր, հարցուփորձ արեք դատապարտյալներին, նրանք գրեթե բոլորն էլ զոհ են դատական սխալի։ Դրա համար էլ այդ բառը աննշմարելի ժպիտ է հարուցում բոլոր նրանց դեմքին, ովքեր գործ ունեն քննության ենթակաների, մեղադրյալների և դատապարտյալների հետ։

— Ես կարող եմ ձեր պահանջի մասին հայտնել դատական քննիչին,— պատասխանեց պետը։

— Օրհնյա՜լ լինեք դուք, պարո՛ն... — պատասխանեց կեղծ իսպանացին` աչքերը երկնքին հառելով։

Հենց որ արձանագրությունն ավարտվեց, երկու մունիցիպալ գվարդիականները Կարլոս Էրրերայի թևերից բռնեցին և, մի վերակացուի ուղեկցությամբ, Կոնսիերժըրիի ստորերկրյա լաբիրինթոսով տարան բանտապետի նշած խուցը, որը, հակառակ մարդասերների պնդման, ըստ ամենայնի կարգին սենյակ էր, թեև ամբողջապես կտրված էր դրսի աշխարհից։

Երբ Էրրերան չքացավ, վերակացուները, բանտապետը, գրագիրը, նույնիսկ դատական կատարածուն և ժանդարմներն սկսեցին տարակուսանքով իրար նայել, ասես մեկը մյուսի կարծիքն էր ուզում իմանալ, բայց տեսնելով քննության են֊թակա երկրորդ անձին, բոլորն էլ վերստին մնացին իրենց սովորական, մի տեսակ անտարբերություն արտահայտող, անորոշության մեջ։ Եթե դեպքն արտակարգ չի լինում, Կոնսիերժըրիի ծառայողները առանձին հետաքրքրություն չեն ցուցաբերում, քանի որ հանցագործը նրանց համար սովորական մի հաճախորդ է, ինչպես սափրվողը` վարսավիրի համար։ Ուստի և այն բոլոր ձևականությունները, որ մարդու երևակայությամբ թվում են սարսափելի, շատ ավելի հասարակ են կատարվում այստեղ, քան դրամական գործարքները մի բանկիրի մոտ, և հաճախ կատարվում են նույնիսկ ավելի մեծ քաղաքավարությամբ։

Լյուսիենը մեղավոր մարդու ընկճված տեսք ուներ և ենթարկվում էր ամեն ինչի. նա դարձել էր մի հլու-հնազանդ մեքենա։ Ֆոնտենբլոյի դեպքից հետո պոետը տեսնում էր իր հույսերի խորտակումը և գիտակցում, որ հասել է քավության ժամը։ Նա գունատվել էր ու նիհարել, անգիտակ այն ամենին, ինչ իր բացակայությանը տեղի էր ունեցել Եսթերի մոտ, զգում էր, որ մտերիմ ընկեր է դարձել փախած մի տաժանապարտի։ Այդ ինքնին բավական էր կանխազգալու իրեն սպառնացող աղետը, որն ավելի սարսափելի էր, քան մահը։ Ինչ տեսակ ծրագիր էլ որ հղանում էր, նա միշտ հանգում էր ինքնասպանության մտքին։ Նա ամեն գնով ուզում էր խուսափել այն բոլոր խայտառակություններից, որ պատկերացնում էր, որպես մղձավանջային երազի ցնորական տեսիլք։

Ժակ Կոլենը, որպես երկու մեղադրյալներից ամենից վտանգավորը, տեղավորվեց ամբողջապես տաշված քարերից շինած մի մենախցում, Պալատի շենքի այն թևում, որտեղ գլխավոր դատախազի աշխատասենյակն էր։ Խուցը Պալատի շրջափակի ներսումն էր և լույսն ստանում էր ներքին փոքրիկ մի բակից, որը բանտի կանանց բաժնի զբոսավայրն էր։

Լյուսիենին տարան նույն ճանապարհով, բայց դատական քննիչի կարգադրության համաձայն, բանտապետը նրա նկատմամբ եղավ ուշադիր և նրան տեղավորեց պիստոլներին կից մի խցում։

Սովորաբար այն անձինք, որոնց չի վիճակվել գործ ունենալ դատական իշխանությունների հետ, շատ մռայլ են պատկերացնում կալանքը գաղտնախցում։ Պատկերացումը քրեա¬կան արդարադատության մասին, անբաժան է անցյալում գոյություն ունեցած չարչարանքների, բանտերի վատառողջության, քարե պատերի սառնության, հոսող արցունքների, բանտապահների կոպտության և վատ սննդի վերաբերյալ պատկերացումներից, որոնք դրամայի հարկադիր հարակցություններն են. սակայն անօգուտ չի լինի ի դեպ ասել, որ այդ չափազանցությունները գոյություն ունեն միայն թատրոններում ու շարժում են դատավորների, փաստաբանների ու նրանց ժպիտը, ովքեր հետաքրքրասիրությունից այցելում են բանտերը, կամ ուսումնասիրում են դրանց կենցաղր։ Երկար ժամանակ այդ ամենը սարսափազդու էր։ Հայտնի է, որ հին կարգերի` Լուդովիկոս XIII-ի և Լուդովիկոս XIV-ի օրոք, մեղադրյալներին իրար վրա էին թափում հին վանդակադռան վերևում գտնվող հարկում։ Բանտերը 1789 թվականի հեղափոխության հանցագործություններից մեկն են. բավական է տեսնել թագուհուն կամ մադամ Էլիզաբեթի խցերը, և մարդ իսկույն անհուն խորշանք է զգում արդարադատության հին ձևերի հանդեպ։ Բայց ներկայումս, եթե մարդասիրությունր հասարակությանը անհամար չարիքներ է բերել, բայց և այնպես, նա ինչ-որ բարիք է կատարել առանձին անհատների նկատմամբ։ Մենք Նապոլեոնին ենք պարտական մեր քրեական օրենսգիրքը, որը համարվում է այնքան կարճատև այդ թագավորության մեծագույն հուշարձանը, ավելի մեծ, քան քաղաքացիական օրենսգիրքը, որի մի շարք կետերն անհրաժեշտ է բարեփոխել։ Նոր քրեական իրավունքը ոչնչացրեց անհամար տառապանքներ։ Ուստի կարելի է պնդել, որ եթե մի կողմ թողնենք այն սարսափելի բարոյական տվայտանքները, որոնց զոհն են հանդիսանում արդարադատության ձեռքն ընկած բարձր դասակարգի մարդիկ, այնուամենայնիվ, դատական իշխանության վարմունքը անսպասելիորեն մեղմ է ու հասարակ։ Հարցաքննության ենթական, մեղադրյալը, իհարկե, չեն ապրում, ինչպես իրենց տանը, բայց փարիզյան բանտերում կա անհրաժեշտ ամեն ինչ։ Բացի այդ, ծանր ապրումների դեպքում, կենցաղային մանրուքները կորցնում են իրենց սովորական նշանակությունը։ Մարմինը չէ, որ տառապում է։ Հոգեկան այնպիսի սուր վիճակ է ստեղծվում, որ ամեն տեսակ անհարմարություն կամ կոպտություն, եթե գոյություն էլ ունենան, դառնում են տանելի։ Պետք է խոստովանել, որ հատկապես Փարիզում անմեղին անհապաղ բաց են թողնում։

Լյուսիենը, մտնելով իր խցիկը, գտավ հավատարիմ պատկերն այն առաջին սենյակի, որ զբաղեցրել էր Փարիզում` «Կլյունի» հյուրանոցում։ Մի մահճակալ, Լատինական թաղամասի ամենախղճուկ կահավորումն ունեցող հյուրանոց¬ների մահճակալների նման, ծղոտե նստատեղով աթոռներ, մի սեղան և մի քանի ամանեղեն. ահա սենյակի ամբողջ կահավորումը, որտեղ հաճախ տեղավորում են երկու մեղադրյալների, եթե նրանք մեղմ բարքի տեր են և մեղադրվում են այնպիսի կարգի հանցանքի մեջ, որ երկյուղալի չէ, ինչպես, օրինակ, կեղծարարությունը և սնանկությունը։ Այդ արտաքին նմանությունը իր ճանապարհի սկզբի, որը համակ անմեղություն էր, և վախճանի, որը խայտառակություն ու ստորացման վերջին աստիճանն էր, Լյուսիենն այնպես ճիշտ հասկացավ իր պոետական հոգու վերջին ճիգով, որ տարաբախտը ողողվեց արցունքներով։ Նա չորս ժամ շարունակ արտասվեց, արտաքնապես անզգա, որպես քարե մի արձան, բայց ներքուստ խորապես զգալով խորտակումն իր հույսերի, հասարակության մեջ աչքի ընկնելու իր սնափառության, իր հպարտության, բոլոր այն Ես-երի, որ մարմնավորում էին նրան` որպես փառասերի, սիրահարի, երջանիկի, դենդիի, փարիզցիի, պոետի, հեշտասերի և առանձնաշնորհյալի։ Ամեն ինչ նրա մեջ փշրվեց իկարյան այդ անկումով։

Իսկ Կարլոս Էրրերան, հենց որ մենակ մնաց, շուռ եկավ իր մենախցում, ինչպես սպիտակ արջը կենդանաբանական այգու վանդակում։ Մանրազնին ստուգեց դուռը և համոզվեց, որ մի ծակից բացի ուրիշ ոչ մի անցք չկար այնտեղ։ Նա զննեց բոլոր պատերը, դիտեց բուխարին, որի անցքից աղոտ մի լույս էր ընկնում, և ինքն իրեն ասաց.

— «Ես ապահով տեղ եմ»։

Նա նստեց մի անկյունում, որտեղ հսկիչի աչքը չէր կարող նրան տեսնել դռան վանդակապատ անցքից։ Ապա հանեց իր կեղծամը, արագորեն պոկեց ներսից փակցված թուղթը։ Թղթի այն կողմը, որ քսվել էր գլխին, այնպես ճարպոտ էր, որ կարելի էր կեղծամի աստառի տեղ ընդունել։ Եթե Բիբի-Լյուպեն մտադրություն ունենար հանել այդ կեղծամը` ստուգելու համար իսպանացու նմանությունը Ժակ Կոլենի հետ, նա չէր կասկածի այդ թղթի վրա, այնքան դա թվում էր կեղծամի անբաժանելի մասը։ Թղթի մյուս երեսը դեռևս բավականին սպիտակ էր ու մաքուր և դրա վրա կարելի էր մի քանի տող գրել։ Թուղթը պոկելու դժվարին ու մանրակրկիտ աշխատանքն սկսվել էր Ֆորսում եղած ժամանակ. երկու ժամ բավական չէր այդ աշխատանքն ավարտելու համար։ Նախըն¬թաց օրվա կեսը դրա վրա էր գործադրվել։ Նախ` նա սկսեց այդ թանկագին թուղթը կտրատել ութ-տասը միլիմետր լայնության շերտերի, ապա այն բաժանեց մի քանի կտորների, նորից այդ տարօրինակ պահարանում դրեց թղթի իր պաշարը, թրջելով խեժի շերտը, որի օգնությամբ հնարավոր էր նորից կպցնել։ Նա իր մազերի մի փնջում մատներով փնտրեց գնդասեղի պես բարակ այն մատիտը, որի արտադրությունը նոր էր և պատկանում էր Սյուսին. մատիտը մազերին կպած էր սոսնձով. նա դրանից կոտրեց մի կտոր, այնքան երկար, որ կարողանար նրանով թե՛ գրել և թե՛ ականջի մեջ պահել։ Երբ այդ նախապատրաստություններն ավարտվեցին այնպիսի փութկոտությամբ, որ հատուկ է կապկի նման ճարպիկ հին տաժանակիրներին, Ժակ Կոլենը նստեց իր մահճակալի եզրին և սկսեց մտմտալ Ասիային տալիք իր հրահանգների մասին, այն հաստատ համոզմունքով, որ նրան կհանդիպի իր ճանապարհին, այնքան նա հավատացած էր այդ կնոջ հնարամտությանը։

— «Իմ նախաքննության ժամանակ,— ասում էր ինքն իրեն,— ես ինձ ձևացրի որպես ֆրանսերեն վատ խոսող մի իսպանացի, պաՀանջելով, որ հայտնեն իսպանական դեսպանին, վկայակոչելով իմ դիվանագիտական առանձնաշնորհումները և ցույց տալով, որ տրված հարցերից բան չեմ հասկանում. այդ բոլորին ավելացրի թուլությունը, երաժշտական դադարները, հառաչանքները, վերջապես սուտ մահամերձի բոլոր խաղերը։ Այդպե՛ս էլ կշարունակենք։ Իմ թղթերը կարգին են։ Ասիայի հետ միասին մենք կուլ կտանք Կամյուզոյին. նա այնքան էլ ուժեղ չէ։ Ուրեմն, մտածենք Լյուսիենի մասին, հարկավոր է արիություն ներշնչել նրան. պետք է, ինչ գնով էլ ուզում է լինի, կապ հաստատել այդ երեխայի հետ, նրա համար նշել գործողության ծրագիր, այլապես նա կմատնի իրեն, կմատնի ինձ և ամեն ինչ կփչացնի… Հարցաքննությունից առաջ պետք է նրան խելք սովորեցնել։ Հետո, ինձ անհրաժեշտ են վկաներ, որ հաստատ են իմ հոգևորական լինելը»։

Այսպիսին էր հոգեկան ու ֆիզիկական դրությունր այն երկու մեղադրյալների, որոնց բախտն այժմ կախված էր պարոն Կամյուզոյից, Սենի առաջին ինստանցիայի տրիբունալի դատական քննիչից, գերագույն իրավարարը նրանց կյանքի ամենափոքր մանրամասնությունների` այն ամբողջ ժամանակաընթացքում, որ նրան տալիս էր քրեական կոդեքսը, որովհետև միայն նա կարող էր թույլատրել, որ խոստովանահայրը Կոնսիերժըրիի բժիշկը կամ մեկ ուրիշը տեսակցեն նրանց հետ։

Մարդկային ոչ մի ուժ, ո՛չ թագավորը, ո՛չ արդարադատության նախարարը, ոչ պրեմիեր-մինիստրը, չի կարող ոտնձգություն կատարել դատական քննիչի իշխանության դեմ, ոչ մի բան նրան չի կասեցնում, ոչ մի կարգադրության նա չի ենթարկվում։ Դա մի միապետ է, բացառապես ենթակա իր խղճին ու օրենքին։ Այժմ, երբ փիլիսոփաները, մարդասերները և հրապարակախոսները մշտապես զբաղված են հասարակական բոլոր տեսակի իշխանությունների դերը նվազացնելու գործով, մեր օրենքների ուժով դատական քննիչներին վերապահված իրավունքը է՛լ ավելի սարսափելի հարձակումների առարկա է դառնում, որովհետև դրանով համարյա թե արդարացվում են, պարզ ասած, այդ չափազանցված իրավունքով։ Այնուամենայնիվ ամեն մի բանական մարդու համար այդ իրավունքը պետք է մնա անձեռնմխելի. կարելի է որոշ դեպքերում մեղմել նրա ներգործությունը երաշխավորության լայն կիրառմամբ, բայց երդվյալ դատարանների (սրբազան, բարձրագույն մի հաստատություն, որը պետք է վստահվի միայն ընտրյալ երևելիների) անմտության և թուլության պատճառով արդեն բավականին խարխլված մեր հասարակությանը կործանում կսպառնար, եթե խորտակվեր մեր ամբողջ քրեական իրավունքը պահող այդ սյունը։

Նախնական կալանքը, որ այդ իրավունքի սոսկալի արտահայտություններից մեկն է, սոսկ մի անհրաժեշտություն է, որի սոցիալական վտանգավորությունը հավասարակշռվում է այդ իրավունքի հենց մեծությամբ։ Բացի այդ, դատավորների նկատմամբ անվստահությունը հասարակության քայքայման սկիզբն է։ Խորտակեցեք քրեական իրավունքի ինստիտուտը, այն վերակառուցեք նոր հիմունքներով, խոշոր գույքային երաշխիքներ պահանջեցեք դատական աստիճանավորներից, ինչպես մինչև հեղափոխությունն էր, բայց վստահեցեք նրանց։ Դատավորներին մի՛ նմանեցրեք հասարակությանը, որպեսզի վիրավորանքի ենթարկենք նրան։ Ներկայումս, դատավորը որ վճարովի է, ինչպես ամեն մի աստիճանավոր, և շատ դեպքում աղքատ է, իր արժանավորությունը վեր է ածում ամբարտավանության, որն անհանդուրժելի է թվում բոլոր նրանց, որոնց հետ նրան հավասար են դարձրել, որովհետև ամբարտավանությունը մի հատկություն է, որ հենարան չունի։ Ահա որտեղ է թաղված արդի հաստատության արատավորության արմատը։ Եթե Ֆրանսիան բաժանված լիներ տասը դա¬տական մարզերի, կարելի կլիներ բարձրացնել դատական պրոֆեսիայի բարոյական մակարդակը, պահանջելով մեծ կարողություններ, բայց այդ անհնարին է քսանվեց դատա¬կան մարզերի առկայության դեպքում։ Միակ հնարավոր բարելավումը դատական քննիչին վստահված իշխանության գործում, դա կալանատների բարի անվան վերականգնումն է։ Քննության ենթակա լինելու դրությունը չպետք է ոչ մի փոփոխություն մտցնի մարդկանց սովորույթում։ Փարիզի կալանատները պետք է կառուցվեն, կահավորվեն և պահվեն այնպես, որ հիմնովին փոխվեն հասարակության պատկերացումները քննության ենթակաների դրության մասին։ Օրենքը լավ է և անհրաժեշտ, կատարումն է վատ, իսկ սովորաբար օրենքների մասին կարծիք է ստեղծվում կատարման եղանակի հիման վրա։ Ֆրանսիայում հասարակական կարծիքը դատապարտում է քննության ենթականերին և արդարացնում դատապարտյալներին հակասական մի դատողությամբ, որն անբացատրելի է։

Թերևս դա արդյունք է ֆրանսիացու գերազանցապես քննադատական ոգու։ Ինչպես հետո կտեսնենք, փարիզյան հասարակության այդ անհետևողականությունը դարձավ այս դրամայի աղետալի վախճանի պատճառներից մեկը, և այն էլ վճռական պատճառներից մեկը։

Դատական քննիչի աշխատասենյակում կատարվող զարհուրելի տեսարանի գաղտնիքին ծանոթ լինելու և լավ հասկանալու համար կռվող երկու կողմերի` քննության ենթակաների և արդարադատության փոխադարձ վիճակը (կռիվ, որ բանտային լեզվով հետաքրքրասեր դիպուկ մականունն ստացած դատական քննիչն է վարում քննության ենթակաների թաքցրած գաղտնիքը բացահայտելու համար), երբեք չպիտի մոռանալ, որ քննության ենթակաները կալանքի տակ առնվելուց հետո անտեղյակ են մնում այն ամենին, ինչ ասում են յոթ կամ ութ շրջանները, որոնք ամբողջ հասարակությունն են կազմում, այն ամենին, ինչ ոստիկանությանն ու արդարադատությանն են հայտնի. նրանք չգիտեն նաև այն քիչ տեղեկությունների մասին, որ թերթերն են հրապարակում հանցագործության հանգամանքների վերաբերյալ։ Ուստի, երբ քննության ենթականերին որևէ լուր է հաղորդվում, ինչպիսին հենց նոր Ասիայի միջոցով ստացավ Ժակ Կոլենը Լյուսիենի ձերբակալության մասին, նշանակում է պարան է նետվում խեղդվող մարդուն ազատելու համար։ Հետագայում կտեսնենք, թե այդ պատճառով ինչպես ձախողվեց քննիչի հնարքը, որը, անտարակույս, կարող էր կործանել տաժանապարտին, եթե նա չունենար այդ տեղեկությունը։ Այս հարաբերությունները ճշգրտվելուց հետո, բոլոր նրանք, ովքեր այնքան էլ հեշտությամբ չեն հուզվում, պիտի սարսափեն այն հետևանքներից, որ ծագում են ահաբեկության երեք պատճառներից` արգելափակումից, լռությունից և խղճի խայթից։

Պարոն Կամյուզոն, թագավորի կաբինետի բարապաններից մեկի փեսան, արդեն այնքան ծանոթ է ընթերցողին, որ հարկ չկա պատմել նրա ունեցած կապերի ու դրության մասին։ Նա իրեն հանձնարարված քննության առնչությամբ այդ րոպեին համարյա Կարլոս Էրրերային հավասար իրարանցման մեջ էր։ Առաջներում շրջանային տրիբունալի նախագահ էր նա, հետո նրան ազատեցին այդ պաշտոնից և նշանակեցին դատավոր Փարիզում, դատական ասպարեզի ամենից նախանձելի տեղերից մեկում, հռչակավոր դքսուհի դը Մոֆրինյոզի հովանավորության շնորհիվ, այն դքսուհու, որի ամուսինը թագաժառանգի դաստիարակն էր և արքայական գվարդիայի հեծյալ գնդերից մեկի գնդապետը, և որը նույնքան շնորհ էր վայելում թագավորի մոտ, որքան դքսուհին` Մադամի մոտ։ Մատուցած ոչ մեծ, բայց դքսուհու համար կարևոր մի ծառայության համար, Ալանսոնի մի բանկիրի տված գանգատի կապակցությամբ` երիտասարդ կոմս դ’Էգրինյոնի կողմից կեղծված մուրհակի առթիվ (տե՛ս Պրովինցիայի կյանքի տեսարաններ շարքից` «Հնությունների թանգարանը») պրովինցիալ հասարակ դատավորի պաշտոնից Կամյուզոն դարձավ նախագահ, իսկ նախագահից` դատական քննիչ Փարիզում։ Թագավորության ամենակարևոր տրիբունալներից մեկում մեկուկես տարի, պաշտոնավարելու ժամանակաընթացքում` նա կարող էր դքսուհի դը Մոֆրինյոզի հանձնարարությամբ արժանանալ անվանի և ոչ պակաս ազդեցիկ մի տիկնոջ` մարկիզուհի դ’Էսպարի ուշադրությանը, բայց հաջողություն չունեցավ (տե՛ս «Իրավազրկումը»)։ Լյուսիենը, ինչպես ասվել է այս պատմության սկզբում, վրեժխնդիր լինելու համար տի կին դ’Էսպարից, որն ուզում էր իրավազրկել իր ամուսնուն, կարողացավ իրադարձությունների իսկությունն ապացուցել գլխավոր դատախազին և կոմս դը Սերիզիին։

Այս երկու ազդեցիկ անձնավորությունները միացան մարկիզ դ’Էսպարի բարեկամներին, և կինը դատարանի պարսավանքից խ ուսափեց միայն իր ամուսնու անհիշաչարության շնորհիվ։ Նախընթաց օրը, իմանալով Լյուսիենի ձերբակալության մասին, մարկիզուհի դ’Էսպարը իր տեգոր` ասպետ դ’Էսպարին ուղարկել էր տիկին Կամյուզոյի մոտ։ Տիկին Կամյուզոն շտապ այցելեց ականավոր մարկիզուհուն։ Ճաշի ժամանակ, տուն վերադառնալուց հետո, նա իր ամուսնուն տարավ ննջարանը։

— Եթե դու կարողանաս այդ պճնամոլիկին, Լյուսիեն դը Ռյուբամպրեին ուղարկել երդվյալների դատարան, և եթե դատապարտեն նրան,— ասաց կինը իր ամուսնու ականջին,— դու կդառնաս արքայական դատարանի խորհրդական...

— Իսկ ինչպե՞ս։

— Տիկին դ’Էսպարը շատ կուզենար տեսնել այդ խեղճ երիտասարդի գլխատումը։ Իմ ամբողջ մարմինը փշաքաղվեց, երբ տեսա, թե ինչպիսի ատելությամբ էր խոսում այդ գեղեցիկ կինը։

— Մի՛ խառնվիր դատարանի գործերին,— պատասխանեց Կամյուզոն իր կնոջը։

— Ե՜ս, խառնվե՜մ,— շարունակեց կինը։— Ով էլ որ մեզ լսի, չի իմանա, թե ինչի մասին է խոսքը։ Մարկիզուհին և ես՝ մենք երկուսով այնպես հիանալիորեն կեղծավոր էինք իրար նկատմամբ, ինչպես դու ես ինձ հետ այս րոպեիս։ Նա ուզում էր ինձ շնորհակալություն հայտնել իր գործի օգտին քո կատարած լավ ծառայությունների առթիվ, որոնք, իր ասելով, թեև արդյունք չեն տվել, բայց ինքը երախտապարտ է։ Նա ինձ պատմեց այն սոսկալի պարտավորության մասին, որ հանձնարարված է քեզ օրենքի կողմից։ «Սոսկալի՜ բան է մարդուն կառափնատ ուղարկելը,— ասում էր ինձ,— բայց այդպիսի մեկի՜ն... Դա միայն արդարադատություն կլինի... և այլն»։ Նա ցավ հայտնեց, որ այդ գեղեցիկ երիտասարդը, որին Փարիզ էր բերել իր զարմուհին` տիկին դյու Շատլեն, այդպիսի հոռի ճանապարհով է գնացել։ «Վատահամբավ կանայք,— ասում էր,— մի Կորալի, մի Եսթեր, ահա թե ուր են հասցնում երիտասարդ տղամարդկանց, որոնք այնքան են այլասերվում, որ սկսում են նրանց հետ բաժանել գարշելի միջոցներով ձեռք բերված օգուտները»։ Վերջապես նա բավականին գեղեցիկ ճառեր ասած գթասիրության, կրոնի մասին։ Տիկին դյու Շատլեն նրան ասել է, որ Լյուսիենը արժա¬նի է ամենադաժան մահով մեռնելու, որովհետև քիչ էր մնում, որ սպաներ իր քրոջն ու մորը... Նա խոսեց մի ազատ տեղի մասին արքայական ատյանում, չէ որ նա ծանոթ է արդարադատության նախարարի հետ։ «Ձեր ամուսինը, տիկի՛ն, գեղեցիկ առիթ ունի աչքի ընկնելու»,— ասաց նա վերջում։ Հասկանո՞ւմ ես դրա միտքը։

— Մենք ամեն օր աչքի ենք ընկնում` կատարելով մեր պարտականությունները,— ասաց Կամյուզոն։

— Դու հեռո՜ւն կգնաս, եթե մշտապես դատավորի հովեր ունենաս նույնիսկ քո կնոջ հետ,— բացականչեց տիկին Կամյուզոն։— Գիտե՛ս, ես քեզ անմիտ էի կարծում, իսկ այսօր հիացած եմ քեզնով...

Կամյուզոյի շրթունքներին երևաց այն ժպիտը, որ հատուկ է միայն դատական աստիճանավորներին, ինչպես պարուհի¬ների ժպիտը հատուկ է միայն պարուհիներին։

— Տիկի՛ն, կարո՞ղ եմ ներս մտնել,— հարցրեց սպասուհին։

— Ի՞նչ ես ուզում,— ասաց նրան տիրուհին։

— Տիրուհի, տիկին դքսուհի դը Մոֆրինյոզի ավագ սպասուհին եկել էր այստեղ տիկնոջ բացակայության ժամանակ և իր տիրուհու կողմից խնդրել տիկնոջն անհապաղ գնալ Կադինյանների ապարանքը։

— Հետո կճաշենք,— ասաց դատական քննիչի կինը, հիշելով, որ իրեն բերող կառքի կառապանին դեռ չի վճարել։

Նա նորից գրեց գլխարկր, կառք բարձրացավ և քսան րոպեից հետո հայտնվեց Կադինյանների ապարանքում։ Տիկին Կամյուզոյին ներս առաջնորդեցին կողմնակի մուտքից, նա տասը րոպե կանգնած մնաց դքսուհու ննջարանին կից բուդուարում մինչև դքսուհին երևաց իր շլացուցիչ արդուզարդով, որովհետև մեկնում էր Սեն-Կլու, ուր կանչված էր արքունի մի հրավերքի։

— Հոգյա՛կս, մենք երկու խոսքով իրար կհասկանանք։

— Այո, տիկին դքսուհի։

— Լյուսիեն դը Ռյոլբամպրեն ձերբակալված է. ձեր ամուսինն է քննում գործը, ես երաշխավորում եմ այդ խեղճ երե¬խայի անմեղության համար, թող նրան ազատեն քսանչորս ժամվա ընթացքում։ Այդ բոլորը չէ։ Մեկն ուզում է գաղտնա¬բար տեսնվել Լյուսիենի հետ նրա խցում. ձեր ամուսինը կարող է, եթե կամենա, ներկա լինել, միայն թե նրա ներկայությnւնը մնա աննկատ… Ես երախտագետ եմ նրանց հանդեպ, ովքեր ինձ ծառայություն են մատուցում, դուք այդ գիտեք։ Թագավորը մեծ հույսեր է կապում իր դատավորների նվիրվածության հետ վերահաս կարևոր իրադարձություններում։ Ես ձեր ամուսնուն առաջ կքաշեմ, ես նրան կներկայացնեմ որպես թագավորին խորապես նվիրված մարդու, որը պատրաստ է թագավորի համար նույնիսկ իր կյանքը վտանգել։ Մեր Կամյուզոն նախ կլինի խորհրդական, ապա առաջին նա-խագահ, միևնույնն է, թե որտեղ... Մնա՜ք բարով, ինձ սպասում են, ինձ կներեք, այնպես չէ՞։ Դուք պարտական կդարձնեք նույնիսկ գլխավոր դատախազին, որը չի կարող արտահայտվել այդ գործի առթիվ, դուք կփրկեք կյանքը նաև մի կնոջ, տիկին դը Սերիզիի, որը մեռնում է։ Այդպիսով, դուք պաշտպաններ կունենաք... Դե՛, ես ձեզ վստահում եմ, կարիք չկա ձեզ սովորեցնել... դուք ինքներդ գիտեք։ Նա մատը դրեց շրթունքներին և անհետացավ։

«Իսկ ես չկարողացա նրան ասել, որ տիկին դ’Էսպարն ուզում է Լյուսիենին տեսնել կառափնատի վրա»,— մտածում էր քննիչի կինը կառք նստելիս։

Նա տուն եկավ այնպիսի անձկությամբ, որ դատական քննիչը նրան տեսնելով ասաց.

— Ամելի՛, ի՞նչ է պատահել քեզ։

— Ընկել ենք երկու կրակի միջև։

Դքսուհու հետ ունեցած իր տեսակցության մասին նա պատմեց ամուսնուն, շշնջալով նրա ականջին, այնքան վա¬խենում էր, որ իր սպասուհին կարող է դռան մոտից լսել.

— Երկուսից ո՞րն է ավելի հզոր,— ասաց նա վերջում։— Մարկիզուհին քիչ էր մնում քեզ վարկաբեկեր իր ամուսնուն իրավազրկելու հիմար գործով, մինչդեռ մենք ամեն ինչ պարտական ենք դքսուհուն։ Մեկն ինձ անորոշ խոստումներ արեց, մինչդեռ մյուսը ասաց. «Դուք նախ կլինեք խորհրդական, ապա առաջին նախագահ... «Աստվա՛ծ մի արասցե, որ քեզ խորհուրդ տամ, ինքս երբեք չեմ խառնվի դատարանի գործերին, բայց պարտավոր եմ հավատարմորեն քեզ տեղե¬կացնել, թե ինչ են ասում արքունիքում և ինչ են մտածում անել։

— Դու չգիտես, Ամելի՛, թե ոստիկանության պրեֆեկտն այս առավոտ ինձ ինչ է հաղորդել, և ում միջոցով, թագավորության գլխավոր ոստիկանության կարևորագույն մարդկանցից մեկի, քաղաքականության Բիբի-Լյուպենի միջոցով, որն ինձ ասաց, թե պետությունը գաղտնի շահեր ունի այս դատավարության մեջ։ Ճաշե՛նք և գնանք Վարիետե... Մենք այս բոլորի մասին կխոսենք գիշերը, առանձնասենյակի լռության մեջ, որովհետև ինձ հարկավոր է նաև քո խելքը, քննիչի խելքը, թերևս հերիք չանի...

Նման հանգամանքներում դատական աստիճանավորների ինը տասներորդ մասը կարող է ժխտել կնոջ ազդեցությունը ամուսնու վրա, սակայն եթե դա հասարակական բացառիկ երևույթներից է, այնուամենայնիվ, պետք է ասել, որ դա հավանական է, թեպետ քիչ է պատահում։ Դատական աստիճանավորը նման է քահանայի, մանավանդ Փարիզում, որտեղ գտնվում է դատական գերատեսչության սերուցքը։ Նա դատական գործերի մասին խոսում է հազվադեպ, այն էլ դատավճիռը հանելուց հետո։ Դատավորների կանայք ոչ միայն ձևացնում են, թե իրենք դատական գործերի մասին ոչինչ չգիտեն, այլև նրանք բոլորն էլ բավականաչափ տակտ ունեն հասկանալու համար, որ գաղտնիքներին իրազեկ լինելու դեպքում կարող են բերնից թռցնել և դրանով փչացնել իրենց ամուսինների գործը։ Այնուամենայնիվ, խոշորագույն առիթներում, երբ պաշտոնի մեջ առաջ քաշվելու հարցը կապված է լինում դատավարության ժամանակ կողմնակցությամբ վճիռ կայացնելու հետ, շատ կանայք, ինչպես Ամելին, օգնել են դատավորներին` գործից գլուխ հանելու։ Մի խոսքով, նման բացառությունները, որ դյուրին է ժխտել, որովհետև միշտ թաքուն են պահվում, ամբողջապես կախված են այն բանից, թե ընտանիքի ներսում ինչպես է տարվում պայքարը երկու բնավորությունների միջև։ Իսկ տիկին Կամյուզոն կատարելապես իշխում էր իր ամուսնու վրա։ Երբ բոլորը արդեն քննել էին, դատական աստիճանավորն ու իր կինը նստեցին գրասեղանի մոտ, որի վրա քննիչն արդեն դարսել էր գործին վերաբերող փաստաթղթերը։

— Ահավասիկ այն տեղեկությունները, որ ոստիկանության պրեֆեկտն ինձ է հանձնել, ըստ որում, իմ խնդրանքի համաձայն,— ասաց Կամյուզոն։

։։։։։։։։։։։։։։։ԱԲԲԱՀԱՅՐ ԿԱՐԼՈՍ ԷՐՐԵՐԱ

«Այս անձնավորությունը, անտարակույ, հանդիսանում է Ժակ Կոլենը Մահապուրծ մականունով, որի վերջին ձերբա¬կալությունը տեղի է ունեցել 1819 թվականին, Վոքե անունով մի կնոջ տանը, որր Նյով-Սենտ-Ժնևիև փողոցի վրա ընտա¬նեկան պանսիոն էր պահում, որտեղ այդ մարդն ապրում էր Վոտռեն անվան տակ»։

Լուսանցքի վրա կարդացվում էր ոստիկանության պրեֆեկտի ձեռքով գրվածը.

Հեռագրով հրաման է տրվում Բիբի-Լյուպենին, գաղտնի ոստիկանության պետին, անմիջապես վերադառնալ օգնելու համար այդ անձնավորության ինքնությունը պարզելու գործին, որովհետև նա անձամբ ճանաչում է Ժակ Կոլենին, որին ինքը ձերբակալել է 1819 թվականին, Սիշոնո անունով մի օրիորդի աջակցությամբ։

«Պանսիոներները, որոնք բնակվում էին Վոքեի տանը, կենդանի են և կարող են կանչվել ինքնությունը հաստատելու համար։ Կարծեցյալ Կարլոս Էրրերան մտերիմ բարեկամն է ու խորհրդատուն պարոն Լյուսիեն դը Ռյուբամպրեի, որին երեք տարի շարունակ նշանակալից գումարներ է տրամադրել, որոնք, ակներևաբար, ձեռք են բերվել գողությամբ։

Այդ մոտիկությունը, եթե հաստատվի կարծեցյալ իսպանացու և Ժակ Կոլենի նույնությունը, կլինի պարոն Լյուսիեն դը Ռյուբամպրեի դատապարտությունը։

Գործակալ Պեյրադի հանկարծակի մահը հետևանք է թունավորման. նրան թունավորել են Ժակ Կոլենը, Ռյուբամպրեն կամ նրանց համախոհները։ Այդ սպանության պատճառն այն էր, որ գործակալը վաղուց ի վեր ընկել էր ճարպիկ ոճ-րագործությունների հետքերի վրա»։ Քննիչը ցույց տվեց լուսանցքում ոստիկանական պրեֆեկտի գրած այս տողերը.

Այդ ինձ անձնապես հայտնի է, և ես համոզված եմ, որ Լյուսիեն դը Ռյուբամպրեն անազնվուեն բարել է նորին ողորմածռւթյան կոմս դը Սերիզիին և պարոն գլխավոր դատախազին։

— Ի՞նչ կասես, Ամելի։

— Զարհուրելի է...— պատասխանեց դատական քննիչի կինը։— Դե՛, շարունակիր։

Տաժանակիր Կոլենի կերպարանափոխությունն իսպանական քահանայի հետևանք է եղել ավելի ճարպկորեն գործված մի ոճրի, քան այն ոճիրը, որի շնորհիվ Կոնյարը դարձավ կոմս դը Սենտ-Էլեն»։

։։։։։։։։։։։։։։։ԼՅՈՒՍԻԵՆ ԴԸ ՌՅՈՒԲԱՄՊՐԵ

«Լյուսիեն Շարդոն, Անգուլեմի դեղագործի որդի, որի մայրը ծննդյամբ օրիորդ դը Ռյուբամպրե է. Լյուսիենը թագավորական հրամանագրով իրավունք է ստացել կրելու Ռյուբամպրե ազգանունը։ Այդ հրամանագիրը շնորհված է տիկին դքսուհի դը Մոֆրինյոզի և պարոն դը Սերիզիի միջնորդությամբ։

182… թվականին այս երիտասարդը Փարիզ է եկել առանց ապրուստի որևէ միջոցի, ուղեկցելով տիկին Սիքստ դյու Շատլեին, այն ժամանակ տիկին դը Բարժետոն, տիկին դ’Էսպարի զարմուհին։

Ապերախտ գտնվելով տիկին դը Բարժետոնի նկատմամբ` նա որպես ամուսին ապրել է ոմն օրիորդ Կորալիի, Ժիմնազ թատրոնի հանգուցյալ դերասանուհու հետ, որը նրա պատճառով թողել էր պարոն Կամյուզոյին, Բուրդոնե փողոցի մետաքսեղենի վաճառականին։

Այնուհետև, ընկնելով թշվառության մեջ, որովհետև դերասանուհու տված օգնություններն անբավարար էին, նա լուրջ անվանարկեց իր հարգարժան փեսային, տպարանատեր Անգուլեմում, տալով կեղծ մուրհակներ, որոնց համար նրա փեսա Դավիդ Սեշարը բանտարկվեց Լյուսիենի կարճատև բնակության ժամանակ Անգուլեմում։ Այդ դեպքի պատճառով նա փախավ այնտեղից և հանկարծակի նորից հայտնվեց Փարիզում աբբահայր Կարլոս Էրրերայի հետ։

Չունենալով ապրուստի որոշակի միշոցներ` պարոն Լյուսիենը, Փարիզում երկրորդ անգամ գտնվելու առաջին երեք տարիների ընթացքում, վատնել է մոտավորապես երեք հարյուր հազար ֆրանկ, որպիսի գումար կարող էր ստացած լինել միայն կարծեցյալ աբբահայր Կարլոս Էրրերայից, բայց ինչի՞ հիման վրա։

Բացի այդ, նա նորերս մի միլիոնից ավելի գումար է տվել դը Ռյուբամպրե կալվածքը գնելու համար, որպեսզի կատարած լինի օրիորդ դը Գրանլյոյի հետ ամուսնանալու պայմանը։ Այդ ամուսնության խզումն առաջացել է այն բանից, որ դը Գրանլյոներին պարոն Լյուսիենը ասած է եղել, թե այդ գումարը ձեռք է բերել իր փեսայից և քրոջից, մինչդեռ Գրանլյոների նոտար Դերվիլի միջոցով հարգելի Սեշար ամուսին¬ներից հավաքած տեղեկություններից պարզվել է, որ ոչ միայն վերջիններս չգիտեն այդ գումարի մասին, այլև նրանք կարծում էին, որ Լյուսիենը խրված է պարտքերի մեջ։

Բացի այդ, Սեշար ամուսինների ստացած ժառանգությունը հիմնականում անշարժ կայք է, իսկ կանխիկ դրամը, համաձայն նրանց հայտարարության, երկու հարյուր հազար ֆրանկից չի անցնում։

Լյուսիենը գաղտնի կենակցում էր Եսթեր Գոբսեկի հետ. ուրեմն ստույգ է, որ բարոն դը Նյուսինգենի` այդ օրիորդի հովանավորի, բոլոր առատաձեռնությունները տրվում էին հիշյալ Լյուսիենին։

Լյուսիենը և իր ընկերակից տաժանապարտը կարողացան Կոնյարից ավելի երկար դիմանալ աշխարհիկ հասարակու¬թյան աչքի առաջ` իրենց միջոցները քաղելով անցյալում ծախու աղջիկ հիշյալ Եսթերի պոռնկությունից»։

Չնայած, որ այս գրանցումները տվյալ դրամայի արդեն հայտնի դեպքերի վերապատմությունն են, անհրաժեշտ է բառացի վերարտադրել դրանք, ցույց տալու համար ոստիկանության դերը Փարիզում։ Ոստիկանությունը, ինչպես, ի դեպ, տեսանք Պեյրադին վերաբերող տեղեկանքի մեջ, գրեթե միշտ ունի փաստական ճիշտ տեղեկություններ բոլոր ընտանիքների և այն անձանց մասին, որոնց կյանքը կասկածելի է և որոնց գործողությունները պարսավանքի արժանի են։ Նա գիտի բոլոր խախտումների մասին։ Այդ ծավալուն հուշագիրքը` խղճմտանքների հաշվեկշիռը, պահվում է այնպես, ինչպես մայր մատյանն է պահվում Ֆրանսիական բանկում. ինչպես բանկն է նշում վճարումների ամենափոքր ուշացումը, կշռում բոլոր վարկերը, գնահատում կապիտալիստներին, հետևում նրանց գործողություններին, այդպես էլ ոստիկանությունն է վարվում քաղաքացիների պարկեշտության նկատմամբ։ Այստեղ, ինչպես դատարանում, անմեղը կարող է երկյուղ չունենալ. միջոցներ են ձեռք առնվում միայն զանցանքների դեպքում։ Մի ընտանիք, ինչքան էլ բարձր դիրք ունենա, դարձյալ չի կարող խուսափել հասարակական այդ նախախնամությունից։ Ըստ որում, գաղտնապահությունն այստեղ հավասար է իշխանության աստիճանին։ Ոստիկանական կոմիսարի արձանա գրությունների, զեկուցագրերի և դիտողությունների, գործերի ահավոր քանակությունը, տեղեկանքների օվկիանոսը նիրհում է անշարժ, խորունկ ու հանգիստ։ Հենց որ մի դեպք է լինում, մի զանցանք կամ հանցագործություն կատարվում, արդարադատությունն իսկույն դիմում է ոստիկանությանը։ Եվ եթե առկա է գործը կասկածելիների մասին, դատավորը անմիջապես ծանոթանում է դրան։ Գործերը, ուր նշումներ կան տվյալ անձի անցյալի մասին, ոչ այլ ինչ են, եթե ոչ տեղեկանքներ, որոնք մնում են դատարանի պատերի ներսում. արդարադատությունը չի կարող դրանք հրապարակել օրինական կարգով, նա դրանցից միայն տեղեկություններ է քաղում, օգտվում է և ուրիշ ոչինչ։ Այդ թղթապանակները կազմում են հանցագործության կտորի մի տեսակ աստառներ, նրանց նախահիմքը, և գրեթե միշտ ծածուկ են պահվում հասարակությունից։ Երդվյալների ոչ մի կազմ չէր հավատա, ամբողջ դատական շրջանը ծայրաստիճան վրդովմունքից կընդվզեր, եթե բաց դատավարության ժամանակ հիմնվեին դրանց վրա. վերջապես, դա մի ճշմարտություն է, որը դատապարտված է մնալու ջրհորի մեջ, ինչպես ամենուրեք և միշտ։ Փարիզում չկան տասներկու տարվա ստաժ ունեցող դատավորներ, որոնք չիմանան, թե երդվյալների դատարանը, ուղղիչ ոստիկանությունը թաքցնում են կեսը այն խայտառակությունների, որոնց վրա է երկար ժամանակ թուխս նստել հանցագործությունը, և չխոստովանեն, որ արդարադատությունը չի պատժում հանցագործ արարքների նույնիսկ կեսը։ Եթե հասարակությունը կարողանար իմանալ, թե մինչև ուր է հասնում հիշողությունից ոչ զուրկ ոստիկանության ծառայողների գաղտնապահությունը, նա կհարգեր այդ հիանալի մարդկանց ոչ պակաս, քան Շևրյուսին։ Մարդիկ կարծում են, որ ոստիկանությունը նենգ է, ուխտադրուժ, մինչդեռ նա չափազանց բարեհոգի է. նա միայն ականջ է դնում բորբոքված կրքերին, նա ընդունում է գրի առնված մատնությունները և պահում իր բոլոր գրանշումները։ Նա սոսկալի է միայն մի՛ կողմից։ Այն, ինչ նա անում է արդարադատության համար, կատարում է նաև քաղաքականության համար։ Բայց քաղաքականության հարցում նա նույնքան դաժան է և կողմնակալ որքան հանգուցյալ ինկվիզիցիան։

— Թողնենք այս,— ասաց դատական քննիչը` գրանշումները նորից դնելով գործի մեջ,— դա ոստիկանության ու արդարադատության գաղտնիքն է միայն. քննիչը կարող է որոշել դրա արժեքը. բայց տեր և տիկին Կամյուզոները ոչինչ չպետք է իմանան այդ մասին։

— Մի՞թե հարկ կա կրկնելու ինձ,— ասաց տիկին Կամյուզոն։

— Լյուսիենը մեղավոր է,— շարունակեց քննիչը,— բայց ի՞նչ բանում։

— Մի տղամարդ, որին սիրում են դքսուհի դը Մոֆրինյոզը, կոմսուհի դը Սերիզին և Կլոտիլդ դը Գրանլյոն, մեղապարտ չէ,— պատասխանեց Ամելին։— Ամեն ինչում մեղավորը պետք է լինի մի ուրիշը։

— Բայց Լյուսիենը մեղավո՛ր է,— գոչեց Կամյուզոն։

— Ուղո՞ւմ ես ինձ լսել...— ասաց Ամելին։— Վերադարձրո՛ւ քահանային դիվանագիտությանը, որի ամենագեղեցիկ զարդն է նա, արդարացրո՛ւ այդ փոքրիկ թշվառականին և գտիր ուրիշ մեղավորների...

— Կարթր վատ չես գցում,— պատասխանեց քննիչը ժպալով։— Կանայք նետվում են դեպի նպատակը, չմտածելով օրենքների մասին, ինչպես թռչունները, որոնք անարգել թռչում են օդում։

— Բայց,— շարունակեց Ամելին,— լինի դիվանագետ թե տաժանակիր, աբբա Կարլոսը քեզ ցույց կտա մեկին, որպեսզի տակից դուրս գա։

— Ես միայն գլխանոց եմ, գլուխը դու ես,— ասաց Կոմյուզոն իր կնոջը։

— Դե լա՛վ, խորհրդակցությունն ավարտված է, համբուրի՛ր քո Մելիին, արդեն ժամը մեկն է...

Եվ տիկին Կամյուզոն գնաց պառկելու, թողնելով, որ ամուսինը կարգի բերի իր թղթերն ու մտքերը, որոնցով ղեկավարված` հաջորդ օրը հարցաքննելու էր երկու ամբաստանյալներին։

Այդպես, մինչ «աղցանի զամբյուղները» Ժակ Կոլենին և Լյուսիենին տանում էին Կոնսիերժըրի, դատական քննիչը, այնուհանդերձ, նախաճաշելուց հետո, Փարիզի միջով անցնում էր ոտքով, ըստ փարիզյան դատավորների բարքերի պարզության, որպեսզի գնա իր աշխատասենյակը, որտեղ հասել էին արդեն գործի վերաբերյալ բոլոր փաստաթղթերը։ Ահա թե ինչպես է կատարվում այդ։ Դատական բոլոր քննիչներն ունեն իրենց գրագիրը, մի տեսակ դատական երդվյալ քարտուղար, որի տեսակր, պարգևատրումներից ու խրախուսանքից զուրկ լինելով հանդերձ, չի մահանում և միշտ տալիս է այնպիսի հիանալի մարդիկ, որոնց մոտ լռակյացությունը բնական է և բացարձակ։ Դատական պալատների հիմնվելու թվականից սկսած մինչև այսօր դատարաններում չի պատահել անգաղտնապահության ոչ մի դեպք, որ թույլ տրված լինի գրագիրների կողմից` դատական քննությունների ընթացքում։ Ժանտիլը վաճառեց Լուիզ դը Սավոյայի` Սամբլանսեին տրված ստացականը. մի զինվորական աշխատող ռուսական արշավանքի ծրագիրը վաճառեց Չերնիշևին. այդ բոլոր դավաճաններն ավելի կամ նվազ չափով հարուստ էին։ Դատարանում տեղ ունենալու հեռանկարը, քարտուղարի պաշտոնը, պրոֆեսիոնալ ազնվությունը բավական են, որպեսզի դատական քննիչի մոտ աշխատող գրագրին դարձնեին գերեզմանի բախտավոր մրցակիցը, թեպետ գերեզմանն էլ այժմ դարձել է անգաղտնապահ` քիմիայի ասպարեզում ձեռք բերված հաջողությունների շնորհիվ։ Այդպիսի ծառայողը` քննիչի գրիչն է։ Շատերը կհամաձայնեն, որ կարելի է լինել մեքենայի հաղորդիչ փոկը, բայց ոչ երբեք նրա պտուտակը, սակայն պտուտակը բախտավոր է. թերևս նրա համար, որ վախենում է մեքենայից։ Պարոն Կամյուզոյի գրագիրը, Կոկար անունով քսաներկու տարեկան այդ երիտասարդը, առավոտյան եկել էր վերցնելու քննիչի բոլոր թղթերը և գրանշումները, և արդեն ամեն ինչ պատրաստել էր աշխատասենյակում, մինչդեռ քննիչը քայլում էր քարափի երկայնքով, առանց շտապելու, նայելով հազվագյուտ իրերին, որոնք դրված էին կրպակների ցուցափեղկերում, և ինքն իրեն հարցնում.

— «Ինչպե՞ս վարվել այնպիսի մի մարդու հետ, ինչպիսին Ժակ Կոլենն է, եթե ենթադրենք, որ նա իրոք Կոլենն է։ Գաղտնի ոստիկանության պետը նրան պիտի ճանաչի, ես պետք է ցույց տամ, որ կատարում եմ իմ պարտականությունները, գոնե սոսկ ոստիկանության համար։ Ես նախատեսում եմ այնքան անհնարին բաներ, որ ավելի լավ է լուսավորեմ մարկիզուհու ու դքսուհու մտքերը, ցույց տալով նրանց ոստիկանության գրանշումները, այդպիսով ես վրեժխնդիր կլինեմ Լյուսիենից հորս համար, որից նա խլեց Կորալիին... Եթե ես մերկացնեմ այդպիսի անուղղելի չարագործներին, կսկսեն խոսել իմ ճարպկության մասին, իսկ Լյուսիենից շուտով երես կդարձնեն բոլոր նրա բարեկամները։ Ասենք, հարցաքննությունն ամեն ինչ կպարզի։

Նա մտավ հազվագյուտ իրերի մի առևտրականի խանութ, հրապուրված` Բուլ մարկայի պատի ժամացույցով։

— «Չդավաճանեմ խղճիս և ծառայեմ երկու բարձրաստիճան տիկիններին, ահա ճարպկության մի գլուխգործոց»,— մտածեց նա։ Ա՜խ, դուք է՞լ եք այստեղ, պարոն գլխավոր դատախազ,— ասաց Կամյուզոն բարձրաձայն,— մեդալնե՞ր եք որոնում։

— Համարյա բոլոր դատական աստիճանավորների ճաշակն է դա,— ծիծաղելով պատասխանեց կոմս դը Գրանվիլը,— մեդալի հակառակ երեսի պատճառով։

Իբր իր որոնածը չգտնելով և մի անգամ էլ աչք ածելով` նա Կամյոլզոյին տարավ քարափի երկայնքով, նրա մոտ առաջացնելով այն տպավորությունը, թե այդ հանդիպումը սոսկ պատահականության արդյունք է։

— Այս առավոտ հարցաքննելու եք պարոն դը Ռյուբամպրեին, այնպես չէ՞,— ասաց գլխավոր դատախազը։— Խե՜ղճ երիտասարդ, ես նրան սիրում էի...

— Նրա դեմ բավականին մեղադրանքներ կան,— ասաց Կամյուզոն։

— Այո, ես տեսա ոստիկանության գրանցումները, բայց դրանք մասամբ սարքված են մի գործակալի կողմից, որը կախում չունի պրեֆեկտուրից. հավանաբար Կորանտենի սարքածն է, մի մարդ, որը շատ ավելի անմեղ մարդկանց գլուխ է կտրել տվել, քան դուք մեղավորներ եք ուղարկել կառափնարան, և... բայց այդ անպիտանի սանձը քաշելը մեր ուժից վեր է։ Չցանկանալով ազդել այնպիսի դատական գործչի խղճմտանքի վրա, որպիսին դուք եք, ես չեմ կարող ձեզ չասել, որ եթե դուք ապացուցված համարեք Լյուսիենի անտեղյակությունն այդ աղջկա կտակի վերաբերմամբ, պարզ կդառնա, որ նա ոչ մի շահ չուներ այդ աղջկա մահվան մեջ, քանի որ նա անհաշիվ գումարներ էր տալիս Լյուսիենին...

— Մենք ստույգ գիտենք, որ նա քաղաքից բացակայել է այդ Եսթերին թունավորելու ժամանակ,— ասաց Կամյուզոն։— Նա Ֆոնտենբլոյում, ճանապարհի վրա սպասել է օրիորդ դը Գրանլյոյի և դքսուհի դը Լենոնկուրի կառքին։

— Օ՜,— նկատեց գլխավոր դատախազը,— նա այնպիսի հույսեր էր տածում իր ամուսնության նկատմամբ օրիորդ դը Գրանլյոյի հետ (ես այդ գիտեմ հենց դքսուհի դը Գրանլյոյից), որ անհնար է ենթադրել, թե այդքան խելացի մի տղա ընդունակ լինի ամեն ինչ կործանել անիմաստ մի հանցագործությամբ։

— Այո,— ասաց Կամյուզոն,— մանավանդ, երբ այդ Եսթերը նրան էր տալիս իր ամբողջ վաստակածը...

— Դերվիլն ու Նյուսինգենը ասում են, որ այդ աղջիկը մեռել է, չիմանալով այն ժառանգության մասին, որ վաղուց էր նրան բաժին ընկել,— ավելացրեց գլխավոր դատախազը։

— Այդ դեպքում ի՞նչ եք կարծում, ի՞նչ կարող է լինել,— հարցրեց Կամյուզոն,— ինչ-որ մի բան կա այդտեղ։

— Մի ոճիր, որ կատարել են սպասավորները,— պատասխանեց գլխավոր դատախազը։

— Դժբախտաբար,— նկատեց Կամյուզոն,— Ժակ Կոլենի բարքերին շատ է սազում վերցնել այն յոթ հարյուր հիսուն հազար ֆրանկը, որ գոյացել է Նյուսինգենի` Եսթերին նվիրած երեք տոկոսանոց ռենտայի վաճառքից, իսկ որ իսպանա¬ցի քահանան տաժանավայրից փախած Ժակ Կոլենն է, կասկածից վեր է։

— Ծանր ու թեթև արեք ամեն ինչ, թանկագի՛ն Կամյուզո,— եղեք զգույշ։ Աբբահայր Կարլոս Էրրերան դիվանագիտության մարդ է... Չնայած դեսպանն էլ, եթե հանցանք է գործում, չի կարող պաշտպանվել իր պատվաստիճանով։ Աբբահա՞յր է նա, թե ոչ, ահա ամենակարևոր հարցը... Եվ պարոն դը Գրանվիլն իսկույն հրաժեշտ տվեց` կարծես չուզենալով լսել պատասխանը։

— «Ուրեմն, սա էլ է ուզում փրկել Լյուսիենին»,— մտածեց Կամյուզոն, և սկսեց քայլել Լյունետ քարափի ուղղությամբ, մինչդեռ գլխավոր դատախազը Առլե բակի միջով մտնում էր Դատական պալատը։

Հասնելով Կոնսիերժըրիի բակր` Կամյուզոն մտավ բանտապետի մոտ ու նրան տարավ կողմնակի մարդկանցից հեռու, բակի մեջտեղը։

— Թանկագին պարոն, բարի եղեք գնալ Ֆորս և ձեր գործընկերոջից իմանալ, թե պատահաբար այս րոպեին նրա մոտ չկա՞ն արդյոք այնպիսի տաժանակիրներ, որոնք 1810 թվականից մինչև 1815 թվականր եղել են Տոլոնի տաժանավայրում. դուք էլ ստուգեցեք, այդպիսիք չկա՞ն արդյոք ձեզ մոտ։ Մենք Ֆորսից մի քանի օրով նրանց կտեղափոխենք այստեղ, և դուք ինձ կհայտնեք, թե կարծեցյալ իսպանացի քահանայի սքեմի տակ արդյոք նրանք չե՞ն ճանաչում Ժակ Կոլենիւն, որի մականունը Մահապուրծ է։

— Լավ, պարոն Կամյուզո, բայց Բիբի-Լյուպեն ժամանել է։ Նա Մելյոնում էր։ Նրան ասել էին, որ գործր վերաբե¬րում է Մահապուրծին, նա ուրախացել է և սպասում է ձեր հրամաններին...

— Ա՜հ, արդե՞ն,— գոչեց քննիչը։— Ուղարկեցեք նրան ինձ մոտ։

Կոնսիերժըրիի պետը այդ ժամանակ հնարավորություն ունեցավ դատաքննիչին հայտնել Ժակ Կոլենի խնդրանքի մա¬սին` նկարագրելով նրա ողբալի վիճակը։

— Ես մտադրություն ունեի նրան առաջինը հարցաքննել,— պատասխանեց քննիչը,— բայց ոչ թե նրա առողջության պատճառով։ Այս առավոտ ես ստացա Ֆորսի պետի մի գրու¬թյունը. այդ կտրիճը, որն ասում է, թե քսանչորս ժամից ի վեր հոգեվարքի մեջ է, այնքան խոր է քնած եղել Ֆորսի իր մենախցիկում, որ չի լսել բժշկի ներս մտնելը, որին կանչել էր պետը. բժիշկը նույնիսկ չի շոշափել զարկերակը, թողել է, որ քնի. դա ցույց է տալիս, որ նրա գիտակցությունը տեղն է, ինչպես և առողջությունը։ Ես պիտի հավատամ այդ հիվանդությանը, լոկ այդ մարդու խաղը ուսումնասիրելու համար,— ժպտալով ասաց Կամյուզոն։

— Հարցաքննության ենթականերից և մեղադրյալներից ամեն օր որևէ բան ես սովորում,— նկատեց Կոնսիերժըրիի պետը։

Ոստիկանության պրեֆեկտուրը հաղորդակցություն ունի Կոնսիերժըրիի հետ, և դատական աստիճանավորները, ինչպես և բանտապետը, այդ ստորերկրյա անցքերին ծանոթ լինելով, կարող են այնտեղ գնալ ծայրահեղ արագությամբ։ Դրանով է բացատրվում, որ դատախազությունը և երդվյալների դատարանի նախագահը նիստի ժամանակ կարողանում են զարմանալի հեշտությամբ ստանալ որոշ տեղեկություններ։ Այդ էր պատճառը, որ երբ պարոն Կամյուզոն հասավ իր աշխատասենյակը տանող սանդուղքի ծայրը, գտավ Բիբի-Լյուպենին, որը վազում էր Կորսված քայլեր սրահի միջով։

— Ինչպիսի՜ ջանասիրություն,— ասաց նրան քննիչը ժպտալով։

— Ա՜, որովհետև եթե դա նա է,— պատասխանեց գաղտնի ոստիկանության պետը,— դուք կտեսնեք սոսկալի մի պար ներքին բակում, քանի որ գործի մեջ խառնված են հետադարձ ձիերը (նախկին տաժանակիրներ` բանտային բարբառով)։

— Իսկ ինչո՞ւ համար։

— Մահապուրծը խժռել է գանձատուփը, և ես գիտեմ, որ նրանք երդվել են ոչնչացնել նրան։

Նրանք` նշանակում էր տաժանակիրները, որոնց գանձը, որ քսան տարուց ի վեր պահ էր տրված Մահապուրծին, վատնվել էր, ինչպես հայտնի է, Լյուսիենի համար։

— Կկարողանա՞ք արդյոք նրա վերջին ձերբակալության երկու վկա գտնել։

— Տվեք ինձ վկաների երկու կոչնագիր, և ես այսօր ձեզ մոտ կբերեմ նրանց։

— Կոկա՛ր,— ասաց քննիչը` ձեռնոցները հանելով և ձեռնափայտն ու գլխարկը դնելով մի անկյունում,— լրացրե՛ք երկու կոչնագիր, պարոն գործակալի ցուցմունքով։

Նա իրեն դիտեց բուխարու հայելու մեջ. բուխարու շրջանակի վրա ժամացույցի փոխարեն կար մի կոնք ու մի ջրաման։ Մի կողմում ջրի գրաֆին ու մի բաժակ, մյուս կողմում` մի լամպ։ Քննիչը զանգ տվեց։ Մի քանի րոպեից ներս մտավ բարապանը։

— Ոչ ոք չի՞ սպասում ինձ,— հարցրեց նա բարապանին, որի պարտականությունն էր վկաներ ընդունել, ստուգել նրանց կոչնագրերը և հերթով ներս թողնել։

— Սպասում են, պարոն։

— Գրեցե՛ք եկած անձնավորությունների անունները, բերե՛ք ինձ նրանց ցուցակը։

Դատական քննիչները, ժամանակ շահելու համար, հաճախ հարկադրված են միանգամից մի քանի հարցաքննություններ կատարել։ Դրա համար է, որ վկաները ստիպված են երկար սպասել այն սենյակում, որտեղ բարապաններն են, և որտեղ արձագանքում է դատական քննիչների զանգերի ձայնը։

— Հետո,— ասաց Կամյուզոն իր բարապանին,— կգնաք և կբերեք աբբա Կարլոս Էրրերային։

— Ահա թե ինչ, նա իսպանացի՞ է դարձել, քահանա՞. ինձ այդպես են ասել։ Բա՛հ, դա Կոլեի գործի կրկնությունն է, պարոն Կամյուզո,— բացականչեց գաղտնի ոստիկանության պետը։

— Նոր ոչինչ չկա,— պատասխանեց Կոմյուզոն։

Եվ դատ ական քննիչն ստորագրեց այն զարհուրելի կոչնագրերը, որ խռովում են նույնիսկ ամենաանմեղ վկաներին, որոնց արդարադատությունը կանչում է ատյան ներկայանալ` չհնազանդվելու դեպքում ծանր պատժի սպառնալիքով։

Դրանից մոտ կես ժամ առաջ Ժակ Կոլենը ծրագրել էր իր անելիքը և կազմ ու պատրաստ էր։ Ոչինչ չի կարող ավելի լավ նկարել ժողովրդի ծոցից ելած և օրենքների դեմ ըմբոստացած մարդու կերպարը, քան այն մի քանի տողերը, որ նա դրոշմել էր իր ճարպոտ թղթերի վրա։ Առաջին իմաստը սա է. ասում ենք իմաստը, որովհետև այն գրված էր պայմանական լեզվով, որն ընդունված էր Ասիայի և իր միջև, մութ ժարգոնով և այն էլ ծածկագրով։

«Գնա դքսուհի դը Մաֆրինյոզի կամ տիկին դը Սերիզիի մոտ. թող մեկը կամ մյուսը տեսնի Լյուսիենին` նախքան նրա հարցաքննությունը և թող նրան տա կարդալու ներփակ թուղթը։ Վերջապես, հարկավոր է գտնել Եվրոպային ու Պակկարին, այդ երկու գողերը թող լինեն իր տրամադրության տակ և պատրաստ խաղալու այն դերը, որ ես կհանձնարարեմ նրանց։

Վազի՛ր Ռաստինյակի մոտ, ասա նրան այն մարդու անունից, որին նա հանդիպել է Օպերայի պարահանդեսում, որ վկայություն տա, թե աբբահայր Կարլոս Էրրերան ոչնչով չի նմանվում Վոքեի պանսիոնում ձերբակալված Ժակ Կոլենին։

Նույնը ձեռք բերել բժիշկ Բիանշոնից։

Այդ նպատակի համար հարկադրել աշխատելու լյուսիենյան կանանց»։

Ներփակ թղթի վրա լավ ֆրանսերենով գրված էր.

«Լյուսիեն, իմ վերաբերյալ ոչ մի խոստովանություն։ Ես քեզ համար պետք է լինեմ Կարլոս Էրրերա։ Դրանում ոչ միայն քո արդարացումն է... այլև, եթե մի քիչ էլ դիմանաս, կստանաս յոթ միլիոն, դրա հետ մեկտեղ անբասիր կմնա պատիվդ»։

Այդ երկու թղթերը գրված կողմից նա այնպես կպցրեց, որ թվում էր, թե մի թուղթ է, կոլոլեց այնպիսի վարպետությամբ, որ հատուկ է նրանց, ովքեր տաժանավայրում երազում են փրկության հնարների մասին։ Այս ամենին տրվեց ցեխի գնդիկի ձև ու կարծրություն, մոմի այն գլխիկի մեծությամբ, որ տնտեսող կանայք կպցնում են իրենց ասեղների կոտրված անցքին։

— «Եթե առաջինը ես գնամ հարցաքննության, մենք փրկված ենք. եթե փոքրիկը գնա, ամեն ինչ կորած է»,— ասաց նա իր մտքում և սպասեց։ Պահն այնքան ծանր էր ու դաժան, որ քաջակորով այդ մարդու դեմքը սառը քրտինք պատեց։ Եվ այդ արտասովոր մարդը ոճրագործությունը իր բնագավառում այնպես ճիշտ էր կռահում, ինչպես Մոլիերը` դրամատիկական պոեզիայում, ինչպես Կյուվիեն` կռահեց անհետացած էակների կառուցվածքի օրենքը։ Հանճարը ամեն մի բնագավառում ինտուիցիա է։ Իսկ դրանից ցածր մյուս ուշագրավ գործերր տաղանդի արտահայտություններ են։ Ահա այն տարբերութունը, որ բաժանում է առաջնակարգ անձնավորություններին երկրորդ կարգի մարդկանցից։ Ոճիրն էլ ունի իր հանճարեղ մարզիկը։ Հետապնդված Ժակ Կոլենի մտքերը համընկնում էին փառասեր տիկին Կամյուզոյի և տիկին դը Սերիզիի մտքերին, որի սերը վերազարթնել էր Լյուսիենին գետնահարող ահավոր աղետի հարվածից։ Այդպիսին էր մարդկային իմացականության գերագույն ճիգը` ուղղված Արդարադատության պողպատյա զրահի դեմ։

Լսելով իր դռան փականքների և նիգերի ծանր երկաթների ճռինչը, Ժակ Կոլենն ընդունեց մեռնողի իր տեսքը. դրանում նրան օգնեց հաճույքի այն արբեցնող զգացումը, որ նրան պատճառեց միջանցքում քայլող վերակացուի կոշիկների աղմուկը։ Նա չգիտեր, թե ինչ միջոցներով Ասիան պիտի կարողանար հասնել իրեն, բայց նա հույս ուներ նրան տեսնել իր ճանապարհին, մանավանդ այն խոստումից հետո, որ նա ստացել է Սեն-Ժան կամարի տակ։

Այդ երջանիկ հանդիպումից հետո Ասիան եկել էր Գրևի քարափր։ Մինչև 1830 թվականը Գրև^[30] անունն իմաստ ուներ, իսկ այժմ դարձել է անիմաստ։ Արկոլիի կամուրջից մինչև Լուի-Ֆիլիպի կամուրջի գետափնյա ամբողջ մասը մի ժամանակ այնպես էր, ինչպիսին ստեղծել էր բնությունը, բացառությամբ սալահատակված ճանապարհի, որը տանում էր զառիվայր։ Այդ պատճառով, վարարումների ժամանակ կարելի էր մակույկով անցնել տների մոտով, փողոցների միջով, որ թեքությամբ իջնում էին դեպի գետը։ Գետափին, առաջին հարկերի գրեթե բոլորը բարձրացված էին մի քանի աստիճաններով։ Երբ ջուրը խփում էր տների պատերին, կառքերը թեքվում էին դեպի Մորտելյերի սոսկալի փողոցը, որն այժմ ամբողջապես քանդված է քաղաքապետարանի շենքն ընդլայնելու համար։ Հետևաբար, կեղծ վաճառուհուն շատ հեշտ էր արագորեն քշել փոքրիկ սայլակր գետափի զառիվայրը և թաքցնել այնտեղ, մինչև որ իսկական վաճառուհին, որը, ի դեպ, իր միանվագ վաճառքի փողով կոնծում էր Մորտելյերի փողոցի նողկալի գինետներից մեկում, գար վերց¬նելու սայլակն այնտեղից, ուր պայմանավորվել էին թողնել։ Այդ ժամանակ ավարտում էին Պելտյե քարափի ընդլայնումը, աշխատավայրի մուտքր պահպանում էր մի հաշմանդամ մարդ, և սայլակն անվտանգ կարելի էր թողնել նրա խնամքին։

Ասիան իսկույն մի կառք վերցրեց քաղաքապետարանի հրապարակում և ասաց կառապանին.

— Դեպի՛ Տամպլ, և ինչքան կարելի է արագ, մագարի՛չ կա։

Ասիայի պես հագնված մի կին կարող էր առանց ամենափոքր հետաքրքրություն հարուցելու, անհետանալ ընդարձակ շուկայում, ուր կուտակվում է Փարիզի ողջ խաժամուժը, ուր վխտում են հազարավոր կանայք։ Երկու ամբաստանյալներին նոր էին տեղավորել բանտում, երբ Ասիան արդեն վերազգեստավորվում էր մի խոնավ ու ցածր նկուղում, այն սոսկալի կրպակներից մեկի տակ, որտեղ վաճառում են կարուհիների կամ դերձակների գողացած կտորի մնացորդները։ Կրպակը պատկանում էր Ժեռոմետ անունով պառաված մի օրիորդի, որին կրճատ ասում էին լա Ռոմետ։ Ռոմետը արդուզարդ վաճառող կանանց համար նույնն էր, ինչ տիկնայք Ապաեններն են այսպես կոչված կարգին կանանց համար, երբ սրանք նեղության մեջեն լինում, այսինքն` հարյուր տոկոսանոց մի վաշխառուհի էր։

— Աղջիկս,— ասաց Ասիան,— հարկավոր է ինձ հագցնել։ Ես պետք է լինեմ առնվազն մի բարոնուհի` Սեն-Ժերմեն արվարձանից։ Եվ, տե՛ս, ձգիր թամբակալը մի րոպեում,— շարունակեց նա,— որովհետև ոտքերս այրվում են։ Դու գիտես, թե ինչպիսի շրջազգեստներ են ինձ սազում։ Նախ տո՛ւր շպարվելու ամանը, գտի՛ր ինձ համար սիրուն ժանյակներ և տուր ամենափայլուն զիզի-բիզիներ... Ուղարկի՛ր աղջկան, թող մի կառք բերի և կանգնեցնի հետևի դռան մոտ։

— Այո, տիկին,— պատասխանեց պառաված աղջիկը, հնազանդ ու հաճոյակատար, ինչպես սպասուհին իր տիրուհու նկատմամբ։

Եթե որևէ մեկը ներկա լիներ այդ տեսարանին, նա հեշտությամբ կնկատեր, որ Ասիա անվան տակ թաքնված կինն այդտեղ իրեն զգում էր ինչպես իր տանր։

— Ինձ ադամանդներ են առաջարկում...— ասաց Ռոմետը` հարդարելով Ասիայի մազերը։

— Գողացվա՞ծ են։

— Կարծում եմ։

— Ուրեմն, լսի՛ր ինձ, ինչ էլ լինի դրանց օգուտը, զավա՛կս, պետք է ձեռք քաշել։ Որոշ ժամանակ հարկավոր է զգուշանալ հետաքրքրասերներից։

Այժմ հասկանալի է, թե Ասիան ինչպես կարող էր գտնվել Դատական պալատի Կորսված քայլերի սրահում, մի կոչնագիր ձեռքին, թափառելով դատական քննիչների մոտ տանող միջանցքներում ու սանդուղքների վրա և հարցնելով պարոն Կամյուզոյին` նրա տեղ հասնելուց մի քառորդ ժամ առաջ։

Ասիան անճանաչելի էր դարձել։ Դերասանուհու պես լվանալով իր պառաված դեմքի գրիմը, շպարվելով կարմիր ու սպիտակ ներկով, նա գլխին դրել էր սքանչելի խարտյաշ մի կեղծամ։ Հագնված իսկ և իսկ Սեն-Ժերմեն արվարձանի մի տիկնոջ նման, որն իր կորած շանն է փնտրում, նա թվում էր քառասուն տարեկան, որովհետև դեմքր ծածկել էր սև ժանյակից պատրաստված շքեղ մի շղարշով։ Սեղմիրանը սաստիկ ճնշում էր խոհարարուհու նրա իրանը։ Հիանալի ձեռնոցներով, զինված մի փոքր չափազանցված տյուրնյուով, նա իր շուրջը սփռում էր ա-լա մարեշալ պուդրայի բուրմուն¬քը։ Խաղացնելով ոսկեթել մի քսակ, նա իր հայացքն ուղղում էր մեկ` դատարանի շենքի պատերին, որոնց ներսում, ըստ երևույթին, առաջին անգամ էր լինում, մեկ` իր սիրուն kings’dog^[31]-ի վզկապին։ Այդպիսի պատկառելի ազնվատոհմ այրին, իհարկե, իսկույն նկատվեց Կորսված քայլերի սրահի սևազգեստ բնակչության կողմից։

Հաճախորդներ չունեցող փաստաբաններից բացի, որոնք սրահն էին ավլում իրենց քղամիդներով, և որոնք փաստաբաններին դիմում էին նրանց մկրտության անուններով, ինչպես ընդունված է իշխանազուն մարդկանց շրջանում, ցույց տալու համար, որ իրենք պատկանում են արիստոկրատական բարձր դասին, հաճախ այստեղ կարելի է տեսնել համբերատար երիտասարդների, որոնք, ծառայելով այս կամ այն հավատարմատարի մոտ, երկար սպասում են վերջին հերթին քննվող մի գործի, որը կարող էր սկզբում լսվել, եթե առաջին հերթին նշանակված գործերի փաստաբանները որևէ պատճառով ուշանային։ Հետաքրքրական կլիներ պատկերացնել սև քղամիդներից յուրաքանչյուրի միջև եղած տարբերությունը. նրանք երեք-երեք, երբեմն չորս-չորս միասին անցուդարձ են անում ահագին սրահում, իրենց զրույցով թնդացնելով այնքան հաջող անվանված, այս սրահը^[32], որովհետև անցուդարձը փաստաբաններին նույնքան է հոգնեցնում, որքան խոսքի շռայլությունը, բայց այդ բոլորը կնկարագրվի այն «Էտյուդում», որը պատկերելու է փարիզյան փաստաբաններին։

Ասիան հույսը դրել էր Դատական պալատի դատարկաշրջիկների վրա. նա թաքուն ծիծաղում էր իր ականջին հասնող կատակաբանությունների վրա և վերջապես կարողացավ գրավել Մասոլի ուշադրությունը, մի երիտասարդ ստաժյորի, որն ավելի շուտ զբաղված էր «Դատական լրագրով», քան իր հաճախորդներով, և ժպտալով պատրաստակամություն հայտնեց ծառայելու այդքան լավ բույրասփյուռ և այդքան հարուստ հագնված մի կնոջ։

Ասիան սկսեց խոսել քթի միջից և մեղմ ձայնով բացատրեց այդ հաճոյակատար պարոնին, որ ինքը ներկայացել է Կամյուզո անունով մի քննիչի կոչնագրով…

— Ա, Ռյուբամպրեի գործո՞վ։

Դատավարույթն արդեն իր անունն ուներ։

— Օ՜, ոչ թե ես, այլ Եվրոպա անունով իմ սպասուհին, որն ինձ մոտ միայն քսանչորս ժամ էր ծառայության մտել և փախավ, տեսնելով, որ իմ դռնապանը բերում է այս պաշտոնական թուղթը։

Ապա, բոլոր այն պառավ կանանց նման, որոնց կյանքն անցնում է բուխարու կողքին, Մասոլի դրդումով, ի միջի այլոց, պատմեց իր դժբախտությունների մասին իր առաջին ամուսնու հետ, որը Երկրային բանկի երեք տնօրեններից մեկն էր եղել։ Նա խորհրդակցեց երիտասարդ փաստաբանի հետ այն հարցի մասին, թե ինքն արդյոք կարո՞ղ է դատ բանալ իր փեսայի` կոմս դը Գրոս-Նարպի դեմ, որը դժբախտացրել է իր դստեր, և արդյոք օրենքը նրան թույլ կտա՞ տնօրինել իր աղջկա ունեցվածքը։ Հակառակ իր ջանքերի, Մասոլը չկարողացավ կռահել, թե կոչնագիրն ում է հանձվել, տիրուհո՞ւն, թե՞ նրա սպասուհուն։ Առաջին րոպեին նա բավարարվեց աչք ածելով դատական այդ փաստաթղթին, որի օրինակները բավականին հայտնի են, քանի որ հարմարություն և արագություն ապահովելու համար նախապես տպագրված են լինում և դատական քննիչների գրագիրները լրացնում են բաց տեղերը, որ թողնված են վկայի անվան, ազգանվան, բնակատեղի, ներկայանալու ժամի և այլնի համար։ Ասիան հարցուփորձ արեց Դատական պալատի մասին, որը նրան ավելի ծանոթ էր, քան իրեն` վւաստաբանին։ Ի վերջո հարցրեց, թե այդ պարոն Կամյուզոն ո՞ր ժամին էր գալու։

Դատական քննիչներն ընդհանրապես իրենց հարցաքննություններն սկսում են ժամը տասի մոտերը։

— Ժամը տասից քառորդ է պակաս,— ասաց Ասիան, նայելով մի փոքրիկ ոսկի ժամացույցի, ոսկերչության մի իսկական հրաշալիք, որը հարկադրեց Մասոլին մտածել. «Սատանան տանի, ահա թե որտեղ է բույն դնում հարստությունը…»։

Այո րոպեին Ասիան հասել էր այն մութ սրահին, որ նայում էր Կոնսիերժըրիի բակին. այդ սրահումն են բարապանները։ Լուսամուտից տեսնելով վանդակադուռը` նա բացականչեց.

— Այդ մեծ պատերը ի՞նչ են։

— Դա Կոնսիերժըրին է։

— Ա՜հ, դա է ուրեմն այն Կոնսիերժըրին, որտեղ մեր խեղճ թագուհին… Օ՜, ես շատ կուզենայի տեսնել նրա խցիկը…

— Այդ անհնարին է, տիկին բարոնուհի,— ասաց փաստաբանը, որը թևանցուկ էր արել կարծեցյալ աղնվատոհմիկ այրուն,— հարկավոր է թույլտվություն ունենալ, որը շատ դժվարությամբ է ձեռք բերվում։

— Ինձ ասել են,-շարունակեց Ասիան,— որ Լուդովիկոս XVIII-ը, անձամբ լատիներեն մակագրություն է թողել Մարի-Անտուանետի խցում։

— Այո, տիկին բարոնուհի։

— Ես կուզենայի լատիներեն իմանալ, որպեսզի ուսումնասիրեի այդ մակագրությունը,— շարունակեց կեղծ բարոնուհին,— ի՞նչ եք կարծում, պարոն, Կամյուզոն ինձ թույլտվություն չի՞ տա…

— Դա նրա իրավասությունից դուրս է, բայց նա կարող է ձեզ ուղեկցել։

— Իսկ նրա հարցաքննություննե՞րը,— ասաց Ասիան։

— Օ՜,— պատասխանեց Մասոլը,— քննության ենթակաները կարող են սպասել։

— Ա՜հ, իրոք, որ նրանք քննության ենթականեր են,— պատասխանեց Ասիան միամտորեն։— Բայց ես ճանաչում եմ պարոն դը Գրանվիլին, ձեր գլխավոր դատախազին…

Այդ ֆրազը մոգական տպավորություն թողեց բարապանների և փաստաբանի վրա։

— Ա՜, դուք ճանաչում եք պարոն գլխավոր դատախազի՞ն,— ասաց Մասոլը, որ ուզում էր հարցնել ազգանունն այդ կլիենտուհու, որին դիպվածն էր ուղարկել իրեն։

— Ես նրան հաճախ եմ տեսնում պարոն դը Սերիզիի, նրա բարեկամի մոտ։ Տիկին դը Սերիզին իմ ազգականուհին է Ռոնկերոլների գծով...

— Բայց, եթե տիկինը կամենում է իջնել Կոնսիերժըրի,— ասաց մի բարապան,— նա...

— Այո,— ասաց Մասոլը։

Եվ բարապանները փաստաբանին ու բարոնուհուն թույլ տվին ցած իջնել. սրանք շուտով հասան փոքրիկ պահականոցը, որտեղ վերջանում է Մկան թակարդի սանդուղքը, մի վայր, որ Ասիային քաջ ծանոթ էր, և որը, ինչպես արդեն տեսանք, Մկան թակարդի և վեցերորդ կամերայի միջև կազմում է ասես մի դիտակետ, որի մոտով հարկադրված են անցնել բոլորը։

— Հարցրե՛ք այս պարոններին, թե պարոն Կամյուզեն չի՞ եկել,— ասաց Ասիան, նայելով ժանդարմներին, որոնք խա¬ղաքարտով էին զբաղված։

— Այո, տիկին, նա հենց նոր բարձրացավ Մկան թակարդից։

— Մկան թակա՜րդ,— ասաց Ասիան։— Ի՞նչ բան է դա… Օ՜, ես հիմար եմ, որ ուղղակի չգնացի կոմս դը Գրանվիլի մոտ... Բայց ես ժամանակ չունեմ... պարո՛ն, տարեք ինձ պարոն Կամյուզոյի մոտ, քանի գործը չի սկսել։

— Օ՜, տիկին, դեռ շատ ժամանակ ունեք մինչև պարոն Կամյուզոյի հետ խոսելը,— ասաց Մասոլը։— Եթե նրան ներկայացնեք ձեր այցետոմսը, նա ձեզ կազատի վկաների հետ մեկտեղ նախասենյակում սպասելու ձանձրույթից։ Դատա¬րանում ուշադիր են ձեզ նման կանանց հանդեպ... Դուք այցետոմս ունե՞ք...

Այդ րոպեին Ասիան ու փաստաբանր գտնվում էին պահականոցի լուսամուտի առջև, որտեղից ժանդարմները կարող էին տեսնել Կոնսիերժըրիի վանդակադուռը։ Ժանդարմները, այրիների ու որբերի պաշտպանների նկատմամբ հարգանքով դաստիարակված և, բացի այդ, քղամիդի առանձնաշնորհումներին ծանոթ, մի քանի րոպե հանդուրժեցին ներկայությունը մի բարոնուհու, որին ուղեկցում էր մի փաստաբան։ Ասիան թույլ էր տալիս փաստաբանին պատմելու այնպիսի ահավոր բաներ, ինչպիսին կարող էր պատմել մի երիտասարդ փաստաբան` Կոնսիերժըրիի վանդակադռան մասին։ Ասիան չէր ուզում հավատալ, որ մահվան դատապարտյալների հարդա¬րանքը կատարում էին այդ վանդակի հետևում, բայց ժանդարմերիական սպան հաստատեց այդ։

— Ինչպե՜ս կուզեի տեսնել այդ…— ասաց Ասիան։

Նա մնաց այդտեղ, սեթևեթելով սպայի և փաստաբանի հետ, մինչև որ նկատեց Ժակ Կոլենին, որին, վանդակադռնից դուրս բերելուց հետո, պահում էին երկու ժանդարմ, և որի առջևից գնում էր պարոն Կամյուզոյի բարապանը։

— Ա՜, ահավասիկ բանտային խոստովանահայրը, որը գալիս է անշուշտ մի որևէ դժբախտի նախապատրաստելու…

— Ո՛չ, ո՛չ, տիկին բարոնուհի,— պատասխանեց մի ժանդարմ։— Դա մի ամբաստանյալ է, որին տանում են քննության։

— Իսկ ի՞նչ հանցանքի համար։

— Նրա մատը խառն է թունավորման այն գործի մեջ…

— Օ՜, ես շատ կուզեի տեսնել նրան…

— Դուք չեք կարող այստեղ մնալ,— ասաց սպան,— որովհետև նա մեկուսարանում է, և պիտի անցնի մեր պահա¬կանոցից։ Ահա՛, տիկին, այս դուռը տանում է դեպի սանդուղքը…

— Շնորհակալ եմ, պարոն սպա,— ասաց բարոնուհին, ուղղվելով դեպի դուռը, որպեսզի նետվի դեպի սանդուղքը, բացականչելով,— բայց ո՞րտեղ եմ ես։

Այդ ճիչը հասավ Ժակ Կոլենի ականջին. այդպիսով Ասիան ուզում էր նրան նախապատրաստել հանդիպմանը։ Սպան վազեց դեպի բարոնուհին, բռնեց նրա մեջքից և փետուրի պես նրան տեղափոխեց հինգ ժանդարմների շրջանակի մեջ, որոնք մի մարդու պես ոտքի էին կանգնել, որովհետև պահականոցում ամեն ինչից զգուշանում են։ Դա կամայականություն էր, բայց անհրաժեշտ կամայականություն։ Նույնիսկ փաստաբանն ինքը սարսափով բացականչել էր. «Տիկի՛ն, տիկի՛ն», այնքան նա վախենում էր անախորժություններից։

Պահականոցում աբբա Կարլոս Էրրերան, գրեթե ուշաթափ, նստեց մի աթոռի։

— Խե՜ղճ մարդ,— ասաց բարոնուհին,— Մի՞թե նա մեղավոր է։

Այս խոսքերը, թեպետ ասվել էին երիտասարդ փաստաբանի ականջին, լսելի եղան բոլորին, որովհետև այդ սոսկալի պահականոցում մեռելային լռություն էր տիրում։ Որոշ արտոնյալ մարդիկ երբեմն թույլտվություն են ստանում տեսնելու համբավավոր ոճրագործներին, երբ նրանք անցնում են այդ պահականոցից կամ միջանցքներից, այնպես որ, բարապանը և ժանդարմները, որոնց հանձնարարված էր բերել աբբա Կարլոս Էրրերային, ոչ մի դիտողություն չարին։ Բացի այդ, շնորհիվ ժանդարմերիայի սպայի նվիրվածության, որով նա խտտել էր բարոնուհուն, որպեսզի արգելի ամեն տեսակի հաղորդակցություն գաղտնարանում գտնվող ամբաստանյալի և կողմնակի մարդկանց միջև, շատ հուսալի մի տարածություն կար։

— Գնա՛նք,— ասաց Ժակ Կոլենը` դժվարությամբ վեր կենալով։

Այդ պահին նրա թևքից ընկավ փոքրիկ գնդիկը, և բարոնուհին, որ հիանալիորեն տեսնում էր քողի տակից, նկատեց, թե ուր ընկավ այն։ Խոնավ ու ճարպոտ գնդիկը չէր գլորվել, որովհետև չնչին այդ բաները հավանաբար հաշվի էր առել Ժակ Կոլենը` լիակատար հաջողության հասնելու համար։ Երբ ամբաստանյալը տարվեց մինչև սանդուղքի վերևի մասը, Ասիան շատ բնականորեն վայր գցեց իր քսակը և դյուրաշարժությամբ բարձրացրեց այն, բայց կռանալիս վերցրել էր գնդիկը, որի գույնը ոչնչով չտարբերվելով փոշու և ցեխի գույնից, աննկատելի էր։

— Ա՜հ,— ասաց նա,— սիրտս մրմռում է… Նա մահամե՜րձ է։

— Կամ ձևացնում է,— պատասխանեց սպան։

— Պարոն,— ասաց Ասիան փաստաբանին,— փութով ինձ առաջնորդեցեք պարոն Կամյուզոյի մոտ,— ես եկել եմ այդ գործի համար... և հնարավոր է, որ նա գոհ լինի ինձ տեսնելով, նախքան այդ խեղճ աբբայի հարցաքննությունը...

Փաստաբանը և բարոնուհին հեռացան յուղոտ ու մրոտ պատերով պահականոցից, բայց երբ նրանք հասան սանդուղքի ծայրը, Ասիան զարմանքով բացականչեց.

— Իսկ իմ շո՜ւնը... Օ՜, բարոն, իմ խեղճ շնի՜կը։

Եվ խենթի պես սլացավ դեպի Կորսված քայլերի սրահը, հարցուփորձ անելով բոլորին իր շան մասին։ Այդպիսով նա հասավ Առևտրական գալերեային և նետվեց սանդուղքը` գոչելով.

— Ահա՛ նա…

Այդ սանդուղքը տանում է դեպի Առլե բակը։ Համարելով իր խաղն ավարտված` Ասիան գնաց Օրֆևր փողոցը և նստեց կայանում սպասող կառքերից մեկն ու անհետացավ տանելով այն կոչնագիրը, որն ուղարկված էր Եվրոպային, որի իսկա-կան անունը դեռ անհայտ էր ոստիկանությանը և արդարադատությանը։

— Նյով-Սեն-Մարկ փողոց,— ճչաց նա կառապանին։

Ասիան կարող էր վստահել անխախտելի գաղտնապահությանն արդուզարդ վաճառող կնոջ, որին կոչում էին տիկին Նուրիսոն, հավասարապես ճանաչված որպես տիկին դը Սենտ-Էստև։ Նա Ասիային փոխ էր տալիս ոչ միայն իր անձը, այլև իր կրպակը, որտեղ Նյուսինգենը սակարկել և գնել էր Եսթերին։ Ասիան այնտեղ իրեն զգում էր ինչպես իր տանը, որովհետև նա զբաղեցնում էր մի սենյակ տիկին Նուրիսոնի բնակարանում։ Նա վճարեց կառապանին և բարձրացավ իր սենյակը, տիկին Նուրիսոնին ողջունելով այնպիսի եղանակով, որ ուզում էր հասկացնել, թե մի բառ անգամ փոխանակելու ժամանակ չունի։

Ամեն տեսակ հետապնդումներից հեռու լինելով, Ասիան սկսեց բացել թղթերն այնպիսի խնամքով, ինչպես անում են գիտնականները հին, ջնջոտած մագաղաթների թերթեր բանալիս։ Կարդալով այդ հրահանգները, նա անհրաժեշտ համարեց նամակի թղթի վրա արտագրել Լյուսիենին ուղղված տողերը։ Այնուհետև իջավ տիկին Նուրիսոնի մոտ, որի հետ զրուցեց, մինչ մի փոքրիկ աղջիկ գնաց Իտալական բուլվար` կառք վարձելու։ Ասիան հենց այդտեղ էլ ստացավ դքսուհի դը Մոֆրինյոզի և տիկին դը Սերիզիի հասցեները, որ հայտնի էին տիկին Նուրիսոնին, շնորհիվ նրանց սպասուհիների հետ ունեցած նրա կապերի։

Այդ զանազան երթևեկությունները, այդ մանրակրկիտ զբաղմունքը տևեցին երկու ժամից ավելի։ Դքսուհի դը Մոֆրինյոզը, որը բնակվում էր Սենտ-Օնորե արվարձանում, տիկին դը Սենտ-Էստևին հարկադրեց մի ժամ սպասել, թեպետ դքսուհու սպասուհին, նախապես բախելով բուդուարի դուռը, նրա ճեղքից սահեցրել էր տիկին Սենտ-Էստևի այցետոմսը. «Եկել է Լյուսիենին վերաբերող անհետաձգելի մի խնդրով»։

Դքսուհուն նետած առաջին իսկ հայացքից Ասիան հասկացավ, որ իր այցելությունը անպատեհ էր, ուստի և ներողություն խնդրեց տիկին դքսուհու հանգիստը խռոված լինելու համար, բայց իսկույն ավելացրեց, որ Լյուսիենին սպառնացող վտանգն է հարկադրել իրեն դիմելու այդ քայլին։

— Ո՞վ եք դուք,— հարցրեց դքսուհին, հաշվի չառնելով քաղաքավարության ոչ մի ձևականություն և ոտից գլուխ չափելով Ասիային, որը կարող էր բարոնուհու տեղ ընդունվել փաստաբան Մասոլի աչքին, Դատական պալատի Կորսված քայլերի սրահում, բայց դը Կադինյանների ապարանքի փոքրիկ հյուրասրահի գորգերի վրա թողնում էր սպիտակ սնդուսե շրջազգեստին կաթած ձյութի տպավորություն։

— Ես արդուզարդի վաճառուհի եմ, տիկին դքսուհի, հայտնի է, որ նման դեպքերում սովորաբար դիմում են այն կանանց օգնությանը, որոնց մասնագիտությունը պարտադրում է բացարձակ գաղտնապահություն։ Ես երբեք ոչ ոքի չեմ դավաճանել, և Աստված գիտե, թե որքան բարձրաստիճան տիկիններ են վստահել իրենց ադամանդները մի ամբողջ ամիս, փոխարենը խնդրելով կեղծ զարդեր` որոնք ոչնչով չեն տարբերվում իրենց պահ տվածներից։

Այս խոսքերը դքսուհու մեջ զարթեցրին ինչ-որ հուշեր, և ժպտալով նա ասաց.

— Դուք ուրիշ անո ՞ւն էլ ունեք։

— Այո, տիկին դքսուհի, ես տիկին դը Սենտ-Էստև եմ կարևոր հանգամանքներում, իսկ առևտրի գործում` տիկին Նուրիսոն եմ։

— Լա՛վ, լա՛վ...— աշխուժորեն պատասխանեց դքսուհին` փոխելով տոնը։

— Ես կարող եմ,— շարունակեց Ասիան,— մեծ ծառայու¬թյուններ մատուցել, որովհետև մեզ ծանոթ են թե՛ տղամարդկանց և թե՛ կանանց ընտանեկան գաղտնիքները։ Ես շատ գործեր եմ կատարել պարոն դը Մարսեի հետ, որին տիկին դքսուհին...

— Բավակա՛ն է, բավակա՛ն ...— գոչեց դքսուհին, — զբաղվենք Լյուսիենով։

— Եթե տիկին դքսուհին ուզում է նրան փրկել,— ապա պետք է արիություն ունենալ առանց ժամանակ կորցնելու հագնվել, ասենք տիկին դքսուհին չի կարող ավելի գեղեցիկ լինել, քան այժմ։ Դուք այնպես սիրուն եք, որ մարդ ուզում է ուտել, պառավ կնկա ազնիվ խոսք։ Վերջապես, մի՛ հրա¬մայեք, որ ձեր կառքր լծեն, տիկին, և բարձրացեք ինձ հետ ինձ բերող կառքը... Միասին գնանք տիկին դը Սերիզիի մոտ, եթե կամենում եք խուսափել այնպիսի դժբախտություններից, որ այդ քերոբեի մահից է՛լ ավել վատթար կլինեն...

— Դե լա՛վ, ես գալիս եմ ձեզ հետ,— ասաց դքսուհին, մի պահ վարանելուց հետո։— Մենք երկուսով սիրտ կտանք Լեոնտինին...

Հակառակ տաժանակրության այդ Դորինի իսկապես դժոխային ակտիվությանը, արդեն ժամը երկուսն էր, երբ դքսուհի դը Մոֆրինյոզի հետ միասին մտան տիկին դը Սերիզիի մոտ, որն ապրում էր Շոսե-դ'Անտեն փողոցում։ Բայց այնտեղ, շնորհիվ դքսուհու, ոչ մի րոպե զուր չկորցրին։ Նրանց երկուսին էլ իսկույն ընդունեց կոմսուհին, որին գտան բազմոցին պառկած, հազվագյուտ ծաղիկների բուրմունքով հագեցած մի պարտեզում գտնվող փոքրիկ տնակում։

— Այստեղ ապահով է,— ասաց Ասիան` նայելով իր շուրջը,— ոչ ոք չի կարող մեզ ականջ դնել։

— Ա՜հ, թանկագինս, ես մեռնում եմ։ Տեսնենք, Դիանա՛, ի՞նչ ես արել դու...— բացականչեց կոմսուհին, և այծյամի նման ցատկելով, արցունքն աչքերին գրկեց դքսուհու ուսերը։

— Դե՛, Լեոնտին, կան պարագաներ, երբ մեզ նման կանայք ոչ թե պետք է արտասվեն, այլ պիտի գործեն,— ասաց դքսուհին, կոմսուհուն վերստին նստեցնելով բազմոցին և ինքն էլ նստելով նրա կողքին։

Ասիան ուսումնասիրեց այդ կոմսուհուն` պառավ անառակուհիներին հատուկ այն հայացքով, որով նրանք թափանցում են կնոջ հոգու խորքը, ինչպես վիրահատի դանակն է խրվում վերքի մեջ։ Ժակ Կոլենի ընկերուհին այդ րոպեին նշմարեց աշխարհիկ կանանց մոտ խիստ հազվագյուտ զգացմունքի հետքերր... իսկակա՜ն մի կսկիծ... Այն վիշտը, որ անջնջելի ակոսներ է թողնում սրտի մեջ և դեմքին։ Կոմսուհու հագնվածքը զուրկ էր որևէ պչրանքից։ Նա բոլորում էր այն ժամանակ իր քառասունհինգ գարունը, և նրա ծաղկավուն, ամբողջովին ճմրթված մուսլինե պենյուարը թույլ էր տալիս տեսնել կուրծքը, որն առանց սեղմիրանի էր և զերծ որևէ հարդարանքից... Սևածիր աչքերը, բծավորված այտերը վկայում էին դառն արտասուքների մասին։ Պենյուարն առանց գոտու էր, ներքնազգեստի ու շապկի ժանյակները ճմրթված էին։ Ժանյակե մի գլխանոցի տակ հավաքված մազերը քսանչորս ժամ չէին սանրվել, կարճ, բարակ մազափնջերը դուրս էին ցցվել իրենց ամբողջ ցանցառությամբ։ Լեոնտինը մոռացել էր դնել իր կեղծ հյուսակները։

— Դուք ձեր կյանքում առաջին անգամ եք սիրում...— խորիմաստ ասաց Ասիան։

Լեոնտինն այդ միջոցին նոր միայն նկատեց Ասիային և սոսկումի մի շարժում կատարեց։

— Ո՞վ է դա, սիրելի Դիանա,— ասաց նա դքսուհի դը Մոֆրինյոզին։

— Ո՞ւմ կարող եմ ես քեզ մոտ բերել. դա մի կին է, որը լիովին նվիրված է Լյուսիենին և պատրաստ է մեզ ծառայելու...

Ասիան կռահել էր ճշմարտությունը. տիկին դը Սերիզին, որը համարվում էր աշխարհիկ ամենաթեթևամիտ կանանցից մեկը, տասը տարի սրտով կապվել էր մարկիզ դ’Էգլմոնի հետ։ Երբ մարկիզը մեկնեց գաղութները, նա գժվեց Լյուսիենի համար և նրան բաժանեց դքսուհի դը Մոնֆրինյոզից, անտեղյակ լինելով Եսթերի նկատմամբ Լյուսիենի տածած սիրույն, ինչպես որ, ի դեպ, ողջ Փարիզն էր անգիտակ։ Երբ բարձր հասարակության մեջ հաստատվում է մի կնոջ սիրային կապը, դա ավելի է վտանգում նրա համբավը, քան տասը թաքուն արկածները, առավել ևս, երբ կապը երկու տղամարդու հետ է։ Այնուամենայնիվ, պատմաբանը չի կարող երաշխավորել տիկին դը Սերիզիի կրկնակի խաթարված առաքինությունը, քանի որ ոչ ոք հաշվի չէր նստում նրա հետ։ Նա միջահասակ էր, խարտյաշ և բոլոր խարտյաշ կանանց նման թարմությունը պահած, այսինքն` հազիվ երեսուն տարեկանի տեսքով, նրբակազմ, բայց ոչ նիհար, սպիտակամաշկ, մոխրագույն մազերով, ոտքերը, ձեռքերը, մարմինը արիստոկրատորեն նրբագեղ. սրամիտ, ինչպես բոլոր Ռոնկերոլները և, հետևաբար, ինչքան չար` կանանց հետ, նույնքան բարի` տղամարդկանց նկատմամբ։ Նրա մեծ հարստությունը, ամուսնու բարձր դիրքը, եղբոր` մարկիզ դը Ռոնկերոլի դիրքը նրան զերծ էին պահել ամեն տեսակի դառնություններից, որ անխուսափելի են այլ կանանց համար։ Նա մի մեծ արժանիք ուներ, անկեղծ էր իր անառակության մեջ և սրտաբաց հետևում էր ռեգենտության շրջանի բարքերին։ Եվ ահա, այդ կինը, որի համար մինչ այդ տղամարդիկ հանդիսանում էին հաճելի խաղալիքներ, և որ, ինչքան էլ տարօրինակ թվա, սիրո մեջ միայն զոհաբերություններ տեսնելով, շատ բան էր զիջում տղամարդկանց, որպեսզի կարողանա նրանց վրա իշխել, քառասուն տարեկան հասակում հանդիպելով Լյուսիենին, մի ակնթարթում համակվեց այնպիսի սիրով, ինչպիսին Նյուսինգենն էր տածում Եսթերի հանդեպ։ Սիրեց այնպես, ինչպես հենց նոր ասաց նրան Ասիան, ասես առաջին անգամ էր սիրում։ Երիտասարդության այդ վերադարձը կարծվածից ավելի հաճախ է պատահում փարիզուհիների, ազնվազարմ տիկինների կյանքում և մի շարք առաքինի կանանց անբացատրելի անկման պատճառ է դառնում այն պահին, երբ նրանք հասնում են քառասունի նավահանգիստը։ Դքսուհի դը Մոֆրինյոզին էր միայն հայտնի այդ սարսափելի և համայնապարփակ կիրքը, որի պատճառած երանությունները, սկսած առաջին սիրո զգացումից մինչև հեշտասիրության անհամար գժությունները, Լեոնտինին դարձնում էին խենթ ու անհագուրդ։

Իսկական սերը, ինչպես հայտնի է, անողոք է։ Եսթերի հայտնագործմանը հետևեց այն ցասումնալից բեկումը, որը կանանց կատաղությունը հասցնում է ոճրագործության, ապա գալիս է ստորացուցիչ զիջումների շրջանը, որոնց մեծ հաճույքով անձնատուր է լինում իսկական սերը։ Ահա թե ինչու արդեն մի ամիս էր, ինչ կոմսուհին համաձայն էր իր կյանքից տասը տարի ջնջել Լյուսիենին գոնե մի շաբաթով տեսնելու համար։ Վերջապես, սիրո ու խանդաղատանքի անհաղթելի մոլուցքի մեջ, նա հաշտվեց Եսթերի մրցակցության հետ, երբ վերջին դատաստանի շեփորի նման հնչեց սիրեցյալի ձերբակալման լուրը։ Քիչ էր մնում կոմսուհին մեռներ։ Ամուսինն անձամբ հսկում էր անկողնի մոտ, վախենալով, որ կինը զառանցելիս կարող է մատնել գաղտնիքը, և արդեն քսանչորս ժամ էր, ինչ այդ կինն ապրում էր դանակը սրտում։ Զառանցանքի մեջ նա ասում էր իր ամուսնուն.

— Ազատի՛ր Լյուսիենին, և ես կապրեմ միայն քեզ համար։

— Ժամանակը չէ, ինչպես տիկին դքսուհին է ասում, մեռնող այծի նվաղուն աչքեր շինել,— բացականչեց ահարկու Ասիան` ցնցելով կոմսուհու թևը։— Եթե դուք կամենում եք փրկել Լյուսիենին, ոչ մի րոպե չպետք է կորցնեք։ Նա անմեղ է, երդվում եմ մորս գերեզմանով։

— Օ՜, այո, աչնպես չէ՞…— ճչաց կոմսուհին` բարությամբ նայելով սոսկալի կնոջը։

— Բայց,— շարունակեց Ասիան,— եթե հարցաքննության ժամանակ պարոն Կամյուզոն լինի աչառու, նա հեշտությամբ նրան մեղավոր կդարձնի. և եթե դուք իշխանություն ունեք ներս մտնելու Կոնսիերժըրի, խոսել երիտասարդի հետ, մեկնեցե՛ք անմիջապես և նրան հանձնեցեք այս թուղթը... Վաղը նա կազատվի, ես այդ երաշխավորում եմ… Հանեցե՛ք նրան բանտից, որովհետև դո՛ւք եք նրան նետել այնտեղ։

— Ե՞ս։

— Այո՛, դո՛ւք… դուք, ազնվազարմ տիկիներդ, դո՛ւք, որ միշտ առանց գրոշի եք, նույնիսկ այն դեպքում, երբ միլիոնների հարստություն ունեք։ Երբ ես ինձ շռայլություն էի թույլ տալիս տղաներ սիրեկան ունենալու, նրանց գրպանները լցնում էի ոսկով, ես զվարճանում էի նրանց հաճույքներով։ Ինչքա՜ն լավ է միաժամանակ և՛ մայր լինել, և՛ սիրուհի։ Իսկ դուք թողնում եք, որ ձեր սիրածը քաղցից սատկի, առանց տեղյակ լինելու նրա գործերին։ Ա՜յ, Եսթերն ուրիշ էր, նա չէր խոսում. նա իր մարմնի ու հոգու կորուստի գնով ճարեց այն միլիոնը, որ ձեր Լյուսիենից էին պահանջում, և դրա պատճառով է տղան ընկել այս դրության մեջ…

— Խե՜ղճ աղջիկ, նա այդպե՞ս է վարվել։ Ես սիրում եմ նրան…— ասաց Լեոնտինը։

— Ա՜հ, միայն հիմա…— ասաց Ասիան սառը հեգնանքով։

— Նա շատ գեղեցիկ էր, բայց այժմ, հրեշտակս, դու շատ ավելի գեղեցիկ ես, քան նա... և Լյուսիենի ամուսնությունը Կլոտիլդի հետ այնպես լավ է խզված, որ այլևս գլուխ գալու բան չէ,— ասաց դքսուհին Լեոնտինին, խիստ կամացուկ։

Այս նկատառումներն ու հաշիվներն այնպես ներգործեցին կոմսուհու վրա, որ նա մոռացավ իր տառապանքները։ Շփեց ճակատը, նորից երիտասարդացավ։

— Դե՛, անուշիկս, շարժվեցե՛ք, և արագ...— ասաց Ասիան, որը տեսավ այդ կերպարանափոխությունը և կռահեց դրա պատճառը...

— Բայց, Լեոնտին,— ասաց տիկին դը Մոֆրինյոզը,— եթե անհրաժեշտ է ամենից առաջ պարոն Կամյուզոյին արգելել հարցաքննելու Լյուսիենին, մենք այդ կարող ենք անել, նրան մի քանի տող գրելով, որը կուղարկենք դատարան` քո սպասավորի միջոցով։

— Ուրեմն, գնա՛նք ինձ մոտ,— ասաց տիկին դը Սերիզին։

Մինչ Լյուսիենի հովանավորուհիները հնազանդվում էին Ժակ Կոլենի նշած հրամաններին, ահա թե ինչ էր տեղի ունենում Դատական պալատում։ Ժանդարմները մահամերձին նստեցրին պարոն Կոմյուզոյի աշխատասենյակի լուսամուտի դիմացի աթոռին։ Կոմյուզոն նստած էր իր գրասեղանի մոտ, բազկաթոռին։ Կոկարը, գրիչը ձեռքին, զբաղեցնում էր քննիչից ոչ հեռու փոքրիկ մի սեղան։ Նշանակությունից զուրկ չէ քննիչների աշխատասենյակների դասավորությունը, և եթե աշխատասենյակի ընտրությունը կանխամտածված չէր, ապա պետք է խոստովանել, որ պատահականությունը հարազատ էր արդարադատությանը։ Դատական քննիչները նման են նկարիչներին, նրանց հարկավոր է հավասար և պայծառ լույս, այն էլ հյուսիսից, որովհետև հանցագործի դեմքը խոր ուսումնասիրության կարոտ մի նկար է։ Դրա համար էլ գրեթե բոլոր դատական քննիչներն իրենց գրասեղաններն այնպես են դասավորում, ինչպես Կամյուզոյի մոտ, այն հաշվով, որ իրենք նստած լինեն մեջքով դեպի լուսամուտը, իսկ հարցաքննվողը` դեմքով դեպի լույսը։ Նրանցից և ոչ մեկը, կես տարվա պրակտիկայից հետո, չի զլանա հարցաքննության ընթացքում ցրված անտարբեր տեսք ընդունել, եթե աչքերը թաքնված չեն ակնոցի հետևում։ Հենց այդ եղանակով և դեմ հանդիման տրված հարցի շնորհիվ էր, որ նկատվեց Կաստենի դեմքի հանկարծական փոփոխությունը, որի հետևանքով բացվեց նրա կատարած հանցագործությունն այն պահին, երբ գլխավոր դատախազի հետ երկար խորհրդակցելուց հետո քննիչը քիչ էր մնում ազատ արձակեր այդ հանցագործին անբավարար ապացույցների պատճառով։ Այս փոքրիկ մանրամասնությունը կօգնի երևակայությունից զուրկ մարդկանց` պատկերացնելու, թե որքան աշխույժ, հետաքրքրաշարժ, մանրախույզ, դրամատիկական և սոսկալի է քրեական գործերի քննիչի պայքարը, պայքար առանց վկաների, բայց մշտապես արձանագրման ենթակա։ Աստված գիտի, թե ինչ է հանձնվում թղթին` արյունը սառեցնող և միաժամանակ կիզիչ այն տեսարանից, երբ զգացումների ազդեցության տակ, աչքերը, շեշտը, դեմքի կծկումը, ամենաթեթև գունատությունը` բոլորը դառնում են վտանգավոր, ինչպես երկու վայրենիների մոտ, որոնք իրար զննում են սպանելուց առաջ։ Արձանագրությունը, այդպիսով, ոչ այլ ինչ է, եթե ոչ հրդեհից առաջացած մոխրակույտր։

— Ինչպե՞ս է ձեր իսկական անունն ու ազգանունը,— հարցրեց Կամյուզոն Ժակ Կոլենին։

— Դոն Կարլոս Էրրերա, Տոլեդոյի արքայական կապիտուլի կանոնիկոս, նորին բարձրության Ֆերդինանտ VII-ի գաղտնի պատվիրակը։ Պետք է այստեղ նկատել, որ Ժակ Կոլենը ֆրանսերեն խոսում էր շատ վատ, այն աստիճան աղճատելով լեզուն, որ նրա պատասխանները գրեթե անհասկանալի էին և հարկադրում էին քննիչին կրկնել հարցերը։ Նյուսինգենի գերմանիզմները արդեն բավականաչափ զբաղեցրին այս պատմությունը, և հարկ չկա մեջ բերել ընդգված և դժվար ընթեռնելի այն արտահայտությունները, որոնք կարող են դանդաղել քննության ընթացքը։

— Ձեր կոչումները հաստատող թղթեր ունե՞ք,— հարցրեց քննիչը։

— Այո, պարոն, անձնադիր, նորին կաթոլիկական մեծության մի նամակը, որը հաստատում է իմ առաքելությունը… Վերջապես, դուք կարող եք անմիջապես իսպանական դեսպանություն ուղարկել մի երկտող, որ ես կգրեմ ձեր ներկայությամբ, և որով միջնորդություն կխնդրեմ։ Ապա, եթե դուք կարիք եք զգում այլ ապացույցների, ես կգրեմ Ֆրանսիայի նորին գերսրբազանություն գլխավոր խոստովանահորը, և նա անմիջապես այստեղ կուղարկի իր անձնական քարտուղուրին։

— Դուք դեռ շարունակո՞ւմ եք պնդել, որ մահամերձ եք,— ասաց Կամյուզոն։— Եթե իսկապես զգայիք այն տանջանքները, որոնցից գանգատվում եք ձեր ձերբակալության օրից, պետք է որ հիմա մեռած լինեիք,— հեգնանքով ավելացրեց քննիչը։

— Դուք դատապարտում եք մի անմեղ մարդու արիու¬թյան և կազմի ամրության համար,— հեզությամբ պատասխանեց ամբաստանյալը։

— Կոկա՛ր, զանգ տվեք, բերե՛ք Կոնսիերժըրիի բժշկին և մի հիվանդապահի։— Մենք հարկադրված ենք հանելու ձեր թիկնոցը և ստուգելու ձեր ուսի խարանը,— շարունակեց Կամյուզոն։

— Կամքը ձերն է, պարոն։

Ամբաստանյալը հարցրեց, թե իր քննիչը կբարեհաճի՞ արդյոք բացատրել, թե ի՞նչ բան է այդ խարանը, և թե ինչո՞ւ են այն փնտրում իր ուսի վրա։ Քննիչն սպասում էր այդ հարցին։

— Կասկածում են, որ դուք Ժակ Կոլենն եք, այն փախած տաժանակիրը, որի հանդգնությունը կանգ չի առնում ոչ մի բանի, նույնիսկ սրբապղծության առաջ…— աշխուժորեն ասաց քննիչը, իր հայացքը մխրճելով քննության ենթակայի աչքերում։

Ժակ Կոլենը չսարսռաց, չկարմրեց, նա մնաց հանգիստ և միամիտ հետաքրքրասիրությամբ նայեց քննիչին։

— Ե՞ս, պարոն, տաժանակի՞ր... Թող Աստված և այն Ուխտը, որին պատկանում եմ ես, ներեն ձեր մոլորությունը։ Ասացե՛ք ինձ, ի՞նչ պետք է անել, որ դուք չհամառեք այդ-պիսի ծանր մի վիրավորանք հասցնելու մարդկային իրավունքին, եկեղեցուն և իմ տիրակալ արքային։

Քննիչը, առանց այդ հարցին պատասխանելու, բացատրեց ամբաստանյալին, որ եթե նա ենթարկվել է խարանման, որին օրենքը ենթարկում է տաժանակիր աշխատանքի դատապարտվածներին, ապա նրա ուսերին մի հարված հասցնելու դեպքում իսկույն տառերը կհայտնվեն։

— Ո՜հ, պարոն,— ասաց Ժակ Կոլենը,— շատ դժբախտ բան կլիներ, եթե իմ նվիրվածությունն արքայի գործին ինձ համար աղետալի դառնա։

— Բացատրություն տվեք,— ասաց քննիչը,— ձեզ դրա համար են բերել այստեղ։

— Պարոն, իմ կռնակին պետք է որ շատ սպիներ լինեն, որովհետև կոնստիաուցիոնալիստները կռնակից խփել են ինձ, որպես հայրենիքի դավաճանի, թեպետ ես հավատարիմ եմ մնացել իմ թագավորին, և ինձ թողել են, կարծելով, թե մեռած եմ։

— Ձեզ գնդակահարե՜լ են, և դուք ապրո՛ւմ եք...— ասաց Կամյուզոն։

— Որոշ համաձայնություն կար իմ և զինվորների միջև, որոնց բարեպաշտ մարդիկ դրամ էին տվել, և այնժամ նրանք ինձ կանգնեցրին այնքան հեռու, որ միայն թուլացած գնդակներ դիպան ինձ. զինվորները նշան էին բռնել կռնակիս։ Այդ փաստը կարող է հաստատել նորին գերազանցություն դեսպանը...

— «Այս սատանայական մարդը խոսքի համար գրպան չի մտնում։ Ավելի լավ»,— մտածում էր Կամյուզոն, որն այդքան խիստ էր երևում միայն բավարարելու համար արդարադատության և ոստիկանության պահանջները։

— Ձեր կոչման մարդը,— ասաց քննիչը` դիմելով տաժանակրին,— ինչպե՞ս կարող է լինել բարոն դը Նյուսինգենի տիրուհու մոտ, նախկին թեթևաբարո մի աղջիկ...

— Ահա թե ինչպես ինձ գտան մի կուրտիզանուհու տանը, պարոն,— պատասխանեց Ժակ Կոլենը։— Բայց, նախքան իմ այնտեղ գնալու պատճառի մասին ասելը, ես պետք է ձեզ հիշեցնեմ, որ հենց այն րոպեին, երբ անցնում էի սանդուղքի առաջին աստիճանը, հանկարծ սկսվեց իմ հիվանդության նոպան, ուստի և չկարողացա խոսել այդ աղջկա հետ։ Ես իմացել էի օրիորդ Եսթերի` իր կյանքին վերջ տալու մտադրության մասին, և որովհետև հարցը վերաբերում էր երիտասարդ Լյուսիեն դը Ռյուբամպրեի շահերին, որին ես առանձին սեր եմ տածում, որի պատճառները սրբազան են, գնում էի, որպեսզի փորձեմ ետ պահել խեղճ արարածին այն ճանապարհից, դեպի ուր մղում էր նրան հուսահատությունը։ Ես ուզում էի նրան ասել, որ Լյուսիենի` օրիորդ Կլոտիլդին տիրանալու վերջին փորձն անհաջողության է դատապարտված, և հույս ունեի Եսթերին ապրելու արիություն ներշնչել, հաղորդելով, որ նա յոթ միլիոն է ժառանգել։ Ես համոզված եմ, պարոն քննիչ, որ ես ինձ վստահած գաղտնիքների զոհն եմ։ Իմ հիվանդության այդ նշաններից ես ենթադրում եմ, որ հենց նույն առավոտյան ինձ թունավորել են, բայց իմ ամուր կազմը փրկեց ինձ։ Ես գիտեմ, որ երկար ժամանակից ի վեր քաղաքական ոստիկանության մի գործակալ որոնում է ինձ, որպեսզի ինձ խճճի որևէ կեղտոտ գործում... Եթե իմ ձերբակալության պահին բժիշկ հրավիրեին, ինչպես ես խնդրել էի, դուք իմ առողջության վիճակի վերաբերյալ ապացույցներ կունենայիք, որոնք կհաստատեին իմ ասածները։ Հավատացե՛ք, պարոն, որ մեզնից բարձր կանգնած անձնավորություններ չափազանց շահագրգռված են ինձ շփոթելու մի չարագործի հետ, որպեսզի իրավունք ունենան ինձնից ազատվելու։ Ոչ միշտ է օգտակար թագավորներին ծառայելը, նրանք էլ ունեն իրենց թուլությունները, միայն եկեղեցին է կատարյալ։

Անհնարին է վերարտադրել Ժակ Կոլենի դիմախաղը, նա դիտմամբ տասը րոպե վատնեց այդ ճառն ասելու համար, նախադասություն առ նախադասություն, ամեն ինչ այնքան ճշմարտանման էր, մանավանդ ակնարկը Կորանտենի մասին, որ քննիչն սկսեց տատանվել։

— Կարո՞ղ եք ինձ բացատրել ձեր սիրո պատճառները պարոն Լյուսիեն դը Ռյուբամպրեի հանդեպ։

— Մի՞թե դուք այդ չեք գուշակում։ Ես վաթսուն տարե¬կան եմ, պարոն... Աղաչում եմ, մի՛ գրեք այդ... նա... Մի՞թե դա պետք է անպայման...

— Ձեր շահերի և մանավանդ Լյուսիեն դը Ռյուբամպրեի շահերի տեսակետից լավ է, որ ասեք,— պատասխանեց քրննիչը։

— Դե լա՛վ, նա... Աստվա՜ծ իմ... նա իմ որդին է,— ավելացրեց Կոլենը` ճիգ գորադրելով։

Եվ ուշաթափվեց։

— Մի՛ գրեք այդ, Կոկար,— ասաց Կամյուզոն կամացուկ։

Կոկարը վեր կացավ, որպեսզի բերի «Չորս ավազակներ» կոչվող քացախի փոքրիկ սրվակը։

— «Եթե սա Ժակ Կոլենն է, ապա տաղանդավոր դերասան է...»,— մտածում էր Կամյուզոն։

Կոկարը քացախի սրվակը մոտեցրեց հին տաժանակրի քթին, որին քննիչը զննում էր լուսանի և դատական քննիչի սրաթափանցությամբ։

— Հարկավոր է հանել նրա կեղծամը,— ասաց Կամյուզոն, սպասելով, որ Ժակ Կոլենը ուշքի գա։

Նախկին տաժանակիրը լսեց այդ խոսքը և սարսռաց, որովհետև գիտեր, թե ինչպիսի նողկալի արտահայտություն կստանար իր դեմքը։

— Եթե դուք ուժ չունեք հանելու ձեր կեղծամը... այո՛, Կոկար, հանեցեք այն,— ասաց քննիչն իր գրագրին։

Ժակ Կոլենը խոնարհաբար թեքեց գլուխը դեպի գրագիրը, բայց այն ժամանակ նրա գլուխը, մերկացած այդ հարդարանքից, տեսնողի համար դարձավ զարհուրելի` նա վերստացավ բնական տեսքը։ Այդ տեսարանը Կամյուզոյին դրեց խոր անորոշության մեջ։ Սպասելով բժշկի ու մի հիվանդապահի գալուն, նա սկսեց դասավորել և քննել Լյուսիենի բնակարանում վերցված բոլոր թղթերն ու իրերը։ Սեն-Ժորժ փողոցում, օրիորդ Եսթերի մոտ իրենց գործն ավարտելուց հետո, դատական աստիճանավորներն իջել էին Մալաքե քարափը, այնտեղի տունը խուզարկելու համար։

— Ձեր մատներով թերթում եք կոմսուհի դը Սերիզիի նամակներր,— ասաց Կարլոս Էրրերան,— բայց ես չգիտեմ, թե ինչպես է ձեր ձեռքն ընկել Լյուսիենի գրեթե բոլոր թղթերը,— ավելացրեց նա քննիչին ուղղելով հեգնանքի շանթահարող մի ժպիտ։

Կամյուզոն, որսալով այդ ժպիտը, հասկացավ գրեթե բառի նշանակությունը։

— Լյուսիեն դը Ռյուբամպրեն, կասկածվելով որպես ձեր մեղսակիցը, ձերբակալված է,— պատասխանեց քննիչը, ցանկանալով տեսնել, թե ինչ տպավորություն կթողնի այդ լուրը ամբաստանյալի վրա։

— Դուք մեծ մեղք եք գործել, որովհետև նա բոլորովին անմեղ է, ինչպես ես,— պատասխանեց կեղծ իսպանացին առանց ամենափոքր հուզմունք ցուցաբերելու։

— Այդ դեռ կտեսնենք, մենք առայժմ զբաղված ենք ձեր ով լինելը որոշելու հարցով,— պատասխանեց Կամյուզոն, ամբաստանյալի հանդարտությունից զարմացած։— Եթե դուք իրոք Կարլոս Էրրերան եք, ապա այդ փաստը անմիջապես կփոխի Լյուսիեն Շարդոնի դրությունը։

— Այո, դա տիկին Շարդոնն էր, օրիորդ դը Ռուբամպրեն,— ասաց Կարլոսը շշնջալով։— Ա՜հ, այդ իմ կյանքի ամենամեծ սխալն էր։

Նա աչքերը հառեց երկնքին, և շրթունքները շարժելու եղանակից երևում էր, որ նա ջերմեռանդորեն աղոթում էր։

— Բայց եթե դուք Ժակ Կոլենն եք, եթե նա գիտակցաբար եղել է փախած մի տաժանակրի, մի սրբապղծի ընկերակիցը, բոլոր հանցագործությունները, որոնց մասին արդարադատությունը հիմքեր ունի կասկածելու, դառնում են ավելի քան հավանական։

Կարլոս Էրրերան, լսելով քննիչի` ճարպկորեն ասված այդ խոսքը, բրոնզե արձանի պես մնաց անշարժ, և ի պատասխան գիտակցաբար և փախած տաժանակիր բառերի, նա ազնվորեն բարձրացրեց ձեռքը` ցավագին զգացում արտահայտող շարժումով։

— Պարոն աբբա,— շարունակեց քննիչը արտակարգ քաղաքավարությամբ,— եթե դուք դոն Կարլոս Էրրերան եք, դուք մեզ պիտի ներեք այն բոլորի համար, որ հարկադրված ենք անելու` ելնելով արդարադատության և ճշմարտութչան շահերից։

Ժակ Կոլենը կռահեց որոգայթը քննիչի լոկ խասելու ձևից, որով նա արտասանեց` պարոն աբբա, բայց այդ մարդը մնում էր անդրդվելի։ Կամյուզոն սպասում էր ուրախության մի պոռթկում, որը կմերկացներ տաժանապարտին և կմատներ իր քննիչին խաբող հանցագործի բավականությունր, բայց նա տաժանապարտության հերոսին գտավ զինված մաքիավելական ծածկամտությամբ։

— Ես դիվանագետ եմ և պատկանում եմ մի Ուխտի, ուր արվում են շատ խիստ ուխտադրություններ,— պատասխանեց Ժակ Կոլենն առաքելական հեզությամբ,— ես ամեն ինչ հասկանում եմ և տանջանքի սովոր եմ։ Ես արդեն ազատված կլինեի, եթե դուք հայտնաբերած լինեիք այն թաքստոցը, որտեղ իմ թղթերն են, որովհետև ես տեսնում եմ, որ դուք գտել եք միայն աննշան թղթեր...

Դա Կամյուզոյին հասցված վերջին սպանիչ հարվածն էր. Ժակ Կոլենի անբռնադատությունը և պարզությունը փարա¬տում էին այն կասկածները, որ առաջացել էին առանց կեղծամի գլխի տեսքից։

— Ո՞ւր են այդ թղթերր։

— Ես ձեզ ցույց կտամ տեղը, եթե ձեր հանձնակատարին ուղեկցի իսպանական դեսպանության մի քարտուղար, որը կընդունի այդ թղթերը, որոնց համար դուք պատասխանատու կլինեք, որովհետև գործը վերաբերում է իմ կացությանը, դիվանագիտական փաստաթղթերին և գաղտնիքներին, որոնք կարող են անվանարկել հանգուցյալ Լուդովիկոս XVIII թագավորին... Ա՜հ, պարոն, ավելի լավ կլիներ… Վերջապես, դուք քննիչ եք... Ասենք, դեսպանը, որին ես դիմում եմ այդ առթիվ, կանի այն, ինչ հարմար է գտնում։

Այդ պահին ներս մտան բժիշկն ու հիվանդապահը, որոնց մասին բարապանը նախապես հայտնել էր։

— Բարև, պարոն Լըբրյոն,— ասաց Կամյուզոն բժշկին։ — Ես ձեզ խնդրել եմ գալ, որպեսզի հաստատեք այս ամբաստանյալի առողջության վիճակը։ Նա ասում է, որ թունավորված է եղել, պնդում է, որ երեկ չէ անցյալ օրվանից մահամերձ է. Քննեցե՛ք, վտանգավոր չէ՞ արդյոք նրան մերկացնել խարանը ստուգելու համար։

Բժիշկ Լըբրյոնր վերցրեց Ժակ Կոլենի ձեռքը, շոշափեց զարկերակր, խնդրեց ցույց տալ լեզուն և նրան ուշադիր զննեց։ Այդ քննումը տևեց մոտ տասը րոպե։

— Ամբաստանյալը,— պատասխանեց բժիշկը,— շատ է տանջվել, բայց այս րոպեիս նա կատարելապես առողջ է...

— Իմ առողջ տեսքը խաբուսիկ է, պարո՛ն, դա արդյունք է ջղերի գրգռման, որը հետևանք է իմ տարօրինակ դրության,— պատասխանեց Ժակ Կոլենը եպիսկոպոսի արժանապատվությամբ։

— Այդ հնարավոր է,— պատասխանեց Լըբրյոնը։

Քննիչի մի նշանով` մերկացրին քննության ենթակային. նրա հագին թողին միայն անդրավարտիքը, հանեցին մնացած շորերը, մինչև իսկ շապիկը. և այն ժամանակ բոլորը հիացան, տեսնելով կիկլոպյան ուժ արտահայտող թավամազ մի իրան։ Դա Նեապոլի թանգարանի Ֆարնեզյան Հերակլեսն էր, միայն` առանց նրա վիթխարի չափերի։

— Բնությունն ի՜նչ նպատակի համար է ստեղծել այսպիսի կառուցվածք ունեցող մարդկանց...— ասաց բժիշկը Կամյուզոյին։

Բարապանը վերադարձավ, իր հետ բերելով եբենոսի փայտի թակիչ հիշեցնող մի բան, որն անհիշելի ժամանակներից ծառայում է իր նպատակին և կոչվում է վարոց. նա դրանով մի քանի անգամ խփեց ուսի այն մասին, ուր սովորաբար դահիճը դրոշմում է ճակատագրական տառերը։ Այդ ժամանակ երևան եկան քմահաճորեն ցցված տասնյոթ կետեր, բայց հակառակ ջանադիր ստուգմանը, անկարելի եղավ նշմարել տառերի որևէ ձև։ Միայն բարապանը նկատեց, որ T տառի վերին գիծը նշված է երկու կետով, որոնց վերնագիծն ունի այդ տառի երկարությունը` երկու ստորակետների միջև, որոնք գտնվում են նրա ծայրերում, և որ մի կետ էլ նշում է տառի հիմքի վերջավորությունը։

— Բայց և այնպես, դա շատ անորոշ է,— ասաց Կամյուզոն, Կոնսիերժըրիի բժշկի դեմքի վրա տարակուսանք նկատելով։

Կարլոսը խնդրեց, որ նույն գործողությունը կատարեն մյուս ուսի վար և կռնակի մեջտեղում։ Տասնհինգ այլ սպիներ երևացին, որ բժիշկը զննեց իսպանացու պահանջով, և հայտարարեց, որ կռնակն այնպես խոր էր ակոսված վերքերով, որ խարանը չէր կարող նկատվել, եթե դահիճն այնտեղ դրոշմած լիներ։

Նույն րոպեին ներս մտավ ոստիկանական պրեֆեկտուրի գրասենյակի ցրիչը և պարոն Կամյուզոյին հանձնեց մի ծրար` խնդրելով պատասխանել։ Ընթերցելուց հետո, քննիչը մոտեցավ Կոկարին և փսփսաց նրա ականջին այնպես, որ ոչ ոք ոչինչ չլսեց։ Սակայն Կամյուզոյի մի հայացքից Ժակ Կոլենը կռահեց, որ ոստիկանապետը ինչ-որ տեղեկություն էր հայտնել իր մասին։

— «Ինձ շարունակ հետապնդում է Պեյրադի բարեկամը,— մտածեց Ժակ Կոլենը,— եթե ես նրան ճանաչեի, նրանից կազատվեի, ինչպես ազատվեցի Կոնտանսոնից։ Պիտի կարողանա՞մ արդյոք, մի անգամ ևս Ասիային տեսնել...»։

Կոկարի գրած թուղթն ստորագրելուց հետո, քննիչն այն դրեց ծրարի մեջ և հանձնեց հատուկ հանձնարարությունների ցրիչին։ Հատուկ հանձնարարությունների գրասենյակը արդարադատության անհրաժեշտ օգնականն է։ Այդ գրասենյակը գլխավորում է ad hoc^[33] ոստիկանական մի կոմիսար, և կազմված է ոստիկանական պաշտոնյաներից, որոնք թաղամասային ոստիկանական կոմիսարների օգնությամբ կատարում են խուզարկության վերաբերյալ հրամաններ և նույնիսկ ձերբակալում են այն անձնավորություններին, որոնք կասկածվում են հանցագործությունների կամ իրավախախտումների մեղսակցության մեջ։ Այդպիսով, դատական իշխանության այդ լիազորները քննություններով զբաղված դատական աստիճանավորներին ազատում են թանկագին ժամանակի վատնումից։ Քննիչի մի նշանի վրա բժիշկն ու հիվանդապահը հագցրին ամբաստանյալին և դուրս եկան, նրանց հետ նաև բա¬րապանը։ Կամյուզոն նստեց գրասեղանի մոտ և սկսեց խա-ղալ իր գրչակոթի հետ։

— Դուք հորաքո՞ւյր ունեք,— հանկարծակի հարցրեց Կամյուզոն Ժակ Կոլենին։

— Հորաքո՞ւյր,— կրկնեց դոն Կարլոս Էրրերան զարմանքով.— բայց, պարոն, ես ոչ մի ազգական չունեմ։ Ես Օսյունայի հանգուցյալ դուքսի չճանաչված զավակն եմ։

Եվ յուրովի մտածում էր` «Նրանք այրվում են», հիշելով պահմտոցի խաղը, որը ոչ այլ ինչ է, եթե ոչ արդարադատության ու հանցագործի միջև մղվող ահավոր մարտի մանկական պատկերացումը։

— Չեղա՜վ,— ասաց Կամյուզոն,— դուք հորաքույր ունեք, օրիորդ Ժակլին Կոլենը, որ մինչև հիմա էլ ապրում է, և որին Ասիա անհեթեթ անվան տակ տեղավորել էիք օրիորդ Եսթերի բնակարանում։

Ժակ Կոլենն անփութորեն թոթվեց ուսերը. դա մի շարժում էր, կատարելապես ներդաշնակ դեմքի այն արտահայտությանը, որով նա ցույց էր տալիս, թե զարմանքով է լսում քննիչի խոսքերը, որը հեգնող ուշիմությամբ դիտում էր նրան։

— Զգուշացե՛ք,— շարունակեց Կամյուզոն։— Ինձ լա՛վ լսեցեք։

— Ես ձեզ լսում եմ, պարոն։

— Ձեր հորաքույրր վաճառուհի է Տամպլում. նրա առևտուրը վարում է Պակկար անունով մի օրիորդ, մի դատապարտյալի քույր, ի դեպ` շատ պարկեշտ մի աղջիկ, որի մականունն է լա Ռոմետ։ Արդարադատությունը ձեր հորաքրոջ հետքերի վրա է, և մի քանի ժամից հետո մենք կունենանք անվիճելի ապացույցներ։ Այդ կինը ձեզ շատ է նվիրված...

— Շարունակեցե՛ք, պարոն քննիչ,— հանդարտորեն ասաց Ժակ Կոլենը, երբ Կամյուզոն ընդհատեց իր խոսքը,— ես ձեզ լսում եմ։

— Ձեր հորաքույրը, որը ձեզնից մեծ է հինգ տարով, եղել է տխրահռչակ Մարատի սիրուհին։ Այդ արյունոտ ակունքից է գոյացել կորիզն այն հարստ ության, որ նա ունի... Նա՛, իմ ստացած տեղեկությունների համաձայն, շատ ճարպիկ գողոնաթաքույց է, որովհետև դեռ մերկացնող ապացույցներ չկան նրա դեմ։ Մարատի մահից հետո, իմ ձեռքի տակ եղած գրավոր տեղեկությունների համաձայն, նա պատկանել է մի քիմիկոսի, որը մահվան է դատապարտված եղել Հեղափոխության XII տարում` կեղծ դրամ կտրելու հանցանքի համար։ Այդ կինը հանդես է եկել դատավարությանը որպես վկա։ Այդ կապի շնորհիվ է, որ նա տոքսիկոլոգիա յի վերաբերյալ գիտելիքներ է ձեռք բերել թույներ պատրաստելու համար։ Նա արդուզարդի վաճառուհի է եղել Հեղափոխության XII տարուց մինչև 1806 թվականը։ Նա բանտային կալանքի է ենթարկվել 1812 և 1816 թվականներին` անչափահասներին անառականացնելու համար։ Դուք այն ժամանակ արդեն դատապարտվել էիք կեղծիքի համար, թողել էիք բանկային տունր, ուր ձեր հորաքույրը ձեզ տեղավորել էր որպես ծառայող, շնորհիվ ձեր ստացած կրթության և այն հովանավորությունների, որ վայելում էր ձեր հորաքույրը այն անձնավորությ ունների մոտ, որոնց այլասերվածությանը նա զոհեր էր մատակարարում... Այս բոլորը, ամբաստանյա՛լ, քիչ է նման Օսյունայի դուքսերի վեհությանը... Այսքանից հետո՞ էլ համառում եք ժխտել այդ...

Ժակ Կոլենը լսում էր պարոն Կամյուզոյին, մտաբերելով իր երջանիկ մանկությունը Օրատորիայի հոգևոր կոլեջում, որտեղ նա սովորել էր. այդ վերհուշը նրա դեմքին իրոք զարմանքի արտահայտություն էր դրոշմում։ Հակառակ հարցաքննության իր հմտությանը, Կամյուզոն ոչ մի հուզմունք չնկատեց այդ հանդարտ դեմքի վրա։

— Եթե ճշտությամբ արձանագրել եք այն բացատրությունը, որ ես տվի հարցաքննության սկզբում, դուք կարող եք այն վերընթերցել,— ասաց Ժակ Կոլենը, — Ես այլևս ոչինչ չունեմ ավելացնելու։ Եթե ես չեմ եղել կուրտիզանուհու տանր, էլ որտեղի՞ց կարող էի իմանալ, թե ով է նրա խոհարարուհին... Ինձ բոլորովին անծանոթ են այն անձնավորությունները, որոնց մասին խոսում եք։

— Մենք, հակառակ ձեր ժխտումների, առերեսում կանենք, թերևս դրանով կոտրվի ձեր ինքնավստահությունը։

— Մի անգամ արդեն հրացանազարկ եղած մարդը սովոր է ամեն ինչի,— անվրդով պատասխանեց Ժակ Կոլենը։

Կամյուզոն նորից զբաղվեց վերցված նամակների քննությամբ, սպասելով գաղտնի ոստիկանության պետի վերադարձին։ Սրա փութաջանությունն անսահման էր, որովհետև ար¬դեն ժամը տասնմեկ և կեսն էր, հարցաքննությունն սկսվել էր մոտավորապես ժամը տաս և կեսին, քիչ հետո եկավ բարապանը և շշուկով քննիչին հայտնեց Բիբի-Լյուպենի գալու մասին։

— Թող ներս գա,— պատասխանեց պարոն Կամյուզոն։

Ենթադրվում էր, որ Բիբի-Լյուպենը, հենց ներս մտնելուն պես, բացականչելու է. «Նա է, որ կա»։ Բայց այդպես չեղավ։ Նա զարմացած կանգ առավ։

Այդ ծաղկատար դեմքով մարդու մեջ նա այլևս չէր ճանաչում իր պրակտիկին։ Այդ վարանումը շփոթեցրեց քննիչին։

— Հասակը նրանն է, թիկնեղությունը` նույնպես,— ասաց գործակալը,— Ա՛հ, այդ դո՛ւ ես, Ժակ Կոլեն,— հարեց Բիբի-Լյուպենը, զննելով նրա աչքերը, ճակատի ձևը, ականջները։— Կան բաներ, որ չի կարելի կեղծել... Սա կատարելապես նա է, պարոն Կամյուզո... Ժակն ունի դանակի հարվածի մի սպի ձախ բազկի վրա, հանել տվեք սերթուկը և այդ կտեսնեք...

Ժակ Կոլենը նորից հարկադրված եղավ հանել սերթուկը, Բիբի-Լյուպենը վեր քաշեց շապկի թևքը և ցույց տվեց հիշատակված սպին։

— Դա գնդակից է,— պատասխանեց դոն Կարլոս Էրրերան,— ահավասիկ ուրիշ շատ սպիներ։

— Ա՜, իսկ և իսկ նրա ձայնն է,— բացականչեց Բիբի-Լյուպենը։

— Ձեր համոզվածությունը,— ասաց քննիչը,— կարելի է ի գիտություն ընդունել, բայց դա ապացույց չէ։

— Ես այդ գիտեմ,— խոնարհաբար պատասխանեց Բիբի-Լյուպենը,— բայց ես վկաներ կգտնեմ։ Վոքեի տան պանսիոներներից մեկն արդեն այստեղ է,— ասաց նա` նայելով Կոլենին։

Այն հանդարտ արտահայտությունը, որ Կոլենը տվել էր իր դեմքին, ոչնչով չփոխվեց։

— Խնդրեցեք այդ անձնավորությանը ներս գալ,— վճռաբար ասաց պարոն Կամյուզոն, անբավականության արտահայտությամբ, հակառակ իր առերևույթ անտարբերությանը։

Այդ հուզումը նկատեց Ժակ Կոլենը, որը քիչ հույս ուներ իր դատական քննիչի բարյացակամության վրա, և դրա պատճառն իմանալու համար սկսեց այնքան խոր մտածել, որ ընկավ հոգեկան անտարբերության մեջ. բարապանը ներս բերեց տիկին Պուարեին, որի անսպասելի հայտնվելր տաժանակրին թեթև դող պատճառեց, բայց այդ սարսուռը չնկատեց քննիչը, որը կարծես արդեն ինչ-որ որոշման էր հանգել։

— Ինչպե՞ս է ձեր անունը,— հարցրեց քննիչը,— անցնելով ձևականությունների կատարմանը, որից հետո սկսվում են ցուցմունքներն ու հարցաքննությունները։

Տիկին Պուարեն, ճերմակած, փոքրիկ մի պառավ, խորշոմած դեմքով, ինչպես հորթի կրծքի միսը, մուգ կապույտ մետաքսյա շրջազգեստով, հայտարարեց, որ իր անունը Քրիստին-Միշել Միշոնո է, որ պարոն Պուարեի ամուսինն է, որ հիսունմեկ տարեկան է, ծնվել է Փարիզում, ապրում է Պուլ և Պոստ փողոցների անկյունում և զբաղվում է կահավորված սենյակներ վարձու տալու գործով։

— Տիկի՛ն,— ասաց քննիչը,— 1818-1819|19 թվականներին դուք ապրե՞լ եք ընտանեկան մի պանսիոնում, որ տնօրինում էր Վոքե անունով մի կին։

— Այո, պարոն, այնտեղ էր, որ ես ծանոթացա պարոն Պուարեի հետ, նախկին ծառայող, պաշտոնաթող, որը դարձավ իմ ամուսինը, և արդեն մի տարի է, ինչ հիվանդ պառկած է... Խե՜ղճ մարդ, նա շա՜տ է հիվանդ։ Դրա համար ես չեմ կարող երկար ժամանակով բացակայել տնից։

— Այդ ժամանակ պանսիոնում Վոտռեն անունով ինչ-որ մարդ չէ՞ր ապրում...— հարցրեց քննիչը։

— Օ՜, պարոն, դա մի ամբողջ պատմություն է։ Դա մի ահավոր թիապարտ էր...

— Դուք մասնակցել եք նրա ձերբակալությանը, այնպես չէ՞։

— Այդ սո՛ւտ է, պարոն։

— Դուք արդարադատության առաջ եք կանգնած, զգուշացե՛ք,— խիստ տոնով ասաց Կամյուզոն։

Տիկին Պուարեն լուռ մնաց։

— Դիմեցե՛ք ձեր հիշողությանը,— հարեց Կամյուզոն։— Դուք լա՞վ եք հիշում այդ մարդուն... Դուք նրան կճանաչեի՞ք, եթե տեսնեիք։

— Կարծում եմ։

— Սա այն մա՞րդն է,— հարցրեց քննիչը։

Տիկին Պուարեն դրեց իր ակնոցը և նայեց աբբա Կարլոս Էրրերային։

— Թիկնեղությունը նրանն է, հասակն էլ, բայց... ո՛չ... եթե... պարոն քննիչ,— հարեց նա,— եթե ես տեսնեմ նրա մերկ կուրծքը, իսկույն կճանաչեմ (տե՛ս «Հայր Գորիո»)։

Քննիչն ու գրագիրը չկարողացան զսպել իրենց ծիծաղը, հակառակ իրենց պաշտոնի պարտադրած լրջությանը. Ժակ Կոլենը մասնակցեց նրանց զվարթությանը, բայց զուսպ։ Ամբաստանյալը չէր հագել իր սերթուկը, որ Բիբի-Լյուպենը նոր էր հանել. և քննիչի մի նշանով, նա հոժարությամբ բաց արեց իր կուրծքը։

— Իսկ և իսկ նրա մուշտակն է։— Բայց սպիտակել է պարոն Վոտռենը,— բացականչեց տիկին Պուարեն։

— Ի՞նչ կպատասխանեք սրան,— հարցրեց քննիչը ամբաստանյալին։

— Որ դա գժի մեկն է,— պատասխանեց Ժակ Կոլենը։

— Ա՜հ, Աստված իմ, թեև կասկածում էի, որ նույն դեմքը չէ, բայց այդ ձայնը հերիք է... սա հենց նա է, որ սպառնաց ինձ... Ա՜հ, այդ նրա հայացքն է։

— Քրեական ոստիկանության գործակալը և այս կինը,— հարեց քննիչը` դիմելով Ժակ Կոլենին,— չէին կարող համաձայնության գալ ձեր մասին միևնույն բանն ասելու համար, որովհետև ո՛չ մեկը և ո՛չ մյուսը ձեզ չէին տեսել. Ինչո՞վ եք բացատրում այդ։

— Արդարադատությունը գործել է շատ ավելի կոպիտ սխալներ, քան այն, որ կարող է տեղի ունենալ, հիմնվելով տղամարդուն կրծքի մազերից ճանաչող մի կնոջ վկայության և ոստիկանական գործակալի կասկածների վրա,— պատասխանեց Ժակ Կոլենը։— Իմ մեջ գտնում են ձայնի, նայվածքի, հասակի նմանություն մի մեծ ոճրագործի հետ։ Բայց դա համոզիչ չէ։ Իսկ ինչ վերաբերում է հիշողություններին, որոնք ապացուցում են տիկնոջ և իմ նմանակի միջև եղած ինչ-որ հարաբերություններ, որոնցից նա չի կարմրում... դուք ինքներդ դրա վրա ծիծաղեցիք։ Պարոն, ելնելով ճշմարտության շահերից, որ ես ցանկանում եմ վերականգնել հօգուտ ինձ ոչ սակավ եռանդով, քան դուք կարող եք ցանկանալ հանուն արդարության, չէի՞ք կամենա արդյոք, հարցնել այդ տիկին... Ֆուտ...

— Պուարե։

— ...Պուարեին (ներեցեք, ես իսպանացի եմ), թե նա չի հիշում արդյոք այն անձնավորություններին, որոնք բնակվում էին այդ... Ինչպե՞ս կոչեցիք դուք այդ տունը...

— Ընտանեկան պանսիոն,— ասաց տիկին Պուարեն։

— Ես չգիտեմ, թե այդ ինչ է,— հարեց Ժակ Կոլենը։

— Դա մի տուն է, ուր ճաշում և նախաճաշում են հատուկ վճարով։

— Դուք իրավացի եք,— բացականչեց Կամյուզոն, որը գլխով հավանության մի շարժում արեց Ժակ Կոլենին, այնքան նա շշմած էր բացահայտ ուղղամտությունից, որով ամբաստանյալը հնարավորություններ էր ընձեռում ճշմարտությունը երևան բերելու համար։— Փորձեցե՛ք հիշել այն պանսիոներներին, որոնք Ժակ Կոլենի ձերբակալության ժամանակ այնտեղ էին։

— Այնտեղ էին պարոն դը Ռաստինյակը, բժիշկ Բիանշոնը, հայր Գորիոն, օրիորդ Տայֆերը…

— Լավ,— ասաց քննիչը, որը շարունակ Ժակ Կոլենի սա¬ռը դեմքին էր նայում,— բայց այդ հայր Գորիոն...

— Նա մեռած է,— ասաց տիկին Պուարեն։

— Պարո՛ն,— ասաց Ժակ Կոլենը,— ես բազմիցս հանդիպել եմ Լյուսիենի մոտ ինչ-որ պարոն դը Ռաստինյակի, որը որքան հիշում եմ, ինչ-որ կապեր ունի տիկին դը Նյուսինգենի հետ, և եթե դա նա է, որի մասին խոսք եղավ, ապա նա եր¬բեք ինձ տաժանակրի տեղ չի դրել, ինչպես այստեղ փորձում են ինձ շփոթել...

— Պարոն դը Ռաստինյակը և բժիշկ Բիանշոնը,— ասաց քննիչը,— երկուսն էլ այնպիսի հասարակական դիրք ունեն, որ նրանց վկայությունը եթե ձեզ նպաստավոր լինի, բավական կլիներ, որպեսզի ձեզ ազատեին։— Կոկա՛ր, պատրաստեցեք նրանց կոչնագրերը։

Մի քանի րոպեի րնթացքում տիկին Պուարեի ցուցմունքների ձևականություններն ավարտվեցին. Կոկարը նրան կարդաց տեղի ունեցած հարցաքննության արձանագրությունը, և նա ստորագրեց այն, բայց ամբաստանյալը հրաժարվեց ստորագրել, հիմնվելով այն բանի վրա, որ անտեղյակ է ֆրանսիական դատարանի ձևական կողմին։

— Դե՛, այսօրվա համար այսքանը բավական է,— ասաց Կամյուզոն,— դուք հավանաբար կուզենայիք մի բան ուտել, ես կհրամայեմ ձեզ նորից տանել Կոնսիերժըրի։

— Ավա՜ղ, ես չափազանց շատ եմ տանջվում և չեմ կարող ուտել,— ասաց Ժակ Կոլենը։

Կամյուզոն ուզում էր այնպես անել, որ Ժակ Կոլենի վերադարձը զուգադիպի բակում դատապարտյալների զբոսանքի պահին, բայց նա սպասում էր առավոտվա իր կարգադրու¬թյան պատասխանն ստանալ Կոնսիերժըրիի պետից և զանգահարեց, որպեսզի ուղարկեն իր բարապանին։ Բարապանը եկավ և հայտնեց, որ Մալաքե քարափի տան դռնապանուհին կարևոր մի թուղթ ունի հանձնելու պարոն Լյուսիեն դը Ռյուբամպրեի գործի առնչությամբ։ Այդ հանգամանքն այնքան կարևոր էր, որ հարկադրեց Կամյուզոյին մոռանալ իր մտադրությունը։

— Թո՛ղ ներս գա,— ասաց նա։

— Ներողությո՜ւն, թողությո՜ւն, պարոն,— ասաց դռնապանուհին, հերթով ողջունելով պարոն Կամյուզոյին և աբբա Կարլոսին։ Ամուսինս և ես այնպես շփոթված էինք դատական իշխանության ներկա յացուցիչների հայտնությամբ, որ չնայած նրանք մեզ մոտ եղան երկու անգամ, մենք մոռացանք մեր պահարանում պարոն Լյուսիենին հասցեագրված նամակը, որի համար, չնայած Փարիզից էր, մենք վճարեցինք վեց սու, որովհետև շատ ծանր էր։ Չե՞ք բարեհաճի վերադարձնել այդ վճարը։ Աստված գիտե, թե նորից երբ պիտի տեսնենք մեր վարձակալներին։

— Այս նամակը ձեզ հանձնված էր նամակաբե՞րի միջոցով,— հարցրեց Կամյուզոն` խիստ ուշադրությամբ քննելով ծրարը։

— Այո, պարոն։ — Կոկա՛ր, կազմեցեք մի արձանագրություն այդ հայտարարության մասին։

Կամյուզոն դռնապանուհուն երդվել տվեց, ապա թելադրեց արձանագրությունը։

— Դե՛, մորաքույր, ասացե՛ք ձեր անունը, ազգանունը, կոչումը...

Այդ ձևականությունները կատարելու ընթացքում նա ստուգում էր փոստի կնիքը, իմանալու համար նամակն արկղից հանելու և հասցեատիրոջն ուղարկելու թվականը։ Այդ Լյուսիենին հասցեագրված այդ նամակը, որը հանձնված էր Եսթերի մահվան հաջորդ օրը, անկասկած գրված և փոստ էր գցված աղետի օրը։

Այժմ արդեն, կարելի է պատկերացնել պարոն Կամյուզոյի ապշության հասնող զարմանքը, կարդալով այդ նամակը, որը գրել ու ստորագրել էր նա՛, որին արդարադատությունը համարում էր ոճրագործության զոհը։

։։։։։։։։։։։։։։։։։։ԵՍԹԵՐԸ ԼՅՈՒՍԻԵՆԻՆ ։։։։։։։։։։։։։։։։։։։։Երկուշաբթի, մայիսի 13, 1830 թվական ։։։(Իմ վերջին օրը, առավոտյան ժամը տասին)

«Իմ Լյուսիեն, ինձ մի ժամ էլ չի մնացել ապրելու։ Ժամը տասնմեկին ես մահացած կլինեմ, և պիտի մեռնեմ առանց տանջանքի։ Ես հիսուն հազար ֆրանկ վճարեցի փոքրիկ, սիրուն, սև մի հաղարջի համար, որը կայծակի արագությամբ սպանող թույն է պարունակում։ Այնպես որ, եղնիկս, դու կարող ես ասել. «Իմ փոքրիկ Եսթերը չի տանջվել...»։ Այո, ես միայն հիմա եմ տանջվում, այս տողերը գրելիս։

Այն հրեշը, որն ինձ գնեց այնքան թանկ գնով, իմանալով, որ այն օրը, երբ ես կպատկանեմ իրեն, իմ վերջին օրն է լինելու, այդ Նյուսինգենը հենց նոր հեռացավ հարբած` ինչպես գինովցած մի արջ։ Իմ կյանքում առաջին և վերջին անգամ ես համեմատեցի ցնծության աղջկա իմ նախկին արհեստը սիրո կյանքի հետ, անհունության մեջ փթթող խանդաղատանքը հակադրեցի պարտականության գարշանքին, որն ինձ մղում էր դեպի ինքնաանէացումը, որպեսզի տեղ չթողնեմ համբույրի համար։ Հարկավոր էր զգալ այդ նողկանքը, որպեսզի գտնեի բաղձալի մահը... Ես լոգանք ընդունեցի. ուզում էի կանչել այն վանքի խոստովանահորը, որտեղ ես մկրտվեցի, որպեսզի խոստովանելով, քավեմ մեղքերս։ Բայց հերիք է այս պոռնկացումը, պետք չէ սրբապղծել սուրբ խորհուրդը։ Բացի այդ, զգում եմ, որ լվացվել եմ անկեղծ զղջումի ջրի մեջ։ Թող Աստված վարվի ինձ հետ այնպես, ինչպես կամենում է։

Թողնենք այս բոլոր նվոցները։ Ես ուզում եմ մինչև վերջին րոպեն քեզ համար լինել քո Եսթերը, չեմ ուղում ձանձրացնել իմ մահով, ապագայով, ամենաողորմած Աստուծով, որը ողորմած չէր լինի, եթե տանջի ինձ հանդերձյալ կյանքում, երբ ես այնքան կսկիծներ եմ ունեցել այս կյանքում…

Իմ դեմն է տիկին Միրբելի նկարած քո սքանչելի դիմանկարը։ Այդ դիմանկարն ինձ սփոփում էր քո բացակայությանը, ես արբշիռ նրան եմ նայում, քեզ տալով իմ սրտի վերջին տրոփումները։ Այդ նկարը նամակի հետ կդնեմ այս ծրարում, որովհետև չեմ ուզում, որ գողանան կամ ծախեն։ Միայն այն միտքը, որ այդ առարկան, որն ինձ այնքան բերկրանք է պատճառել, ընկած կլինի խանութպանի ցուցափեղկում` կայսրության տիկինների ու սպաների նկարների կամ չինական վի զիզի-բիզիների մեջ, մահվան սարսուռով է համակում ինձ։ Այդ նկարը, հոգյակս, ոչնչացրո՛ւ, մի՛ տա ոչ ոքի... պահի՛ր միայն այն դեպքում, եթե այդ ընծան քեզ վերադարձնի սիրտը Կլոտիլդ դը Գրանլյոյի, քայլող և շրջազգեստներ կրող այդ տախտակի կտորի, որը քնի մեջ քո մարմնին կապտած տեղեր կթողնի, այնքան նա սուր ոսկորներ ունի… Այո՛, համաձայն եմ դրան, ես դեռ պիտանի կլինեմ մի բանում, ինչպես կենդանի ժամանակս։ Տեսնո՞ւմ ես, քեզ հաճույք պատճառելու համար, կամ որպեսզի քեղ միայն ծիծաղ պատճառեմ, ես կթեքվեմ կրակարանի վրա, ատամներովս մի խնձոր բռնած, որպեսզի այն եփեմ քեզ համար։ Իմ մահն էլ, ուրեմն, քեզ համար օգտակար կլինի… Թերևս վառվեի քո ընտանեկան կյանքը… Օ՜, այդ Կլոտիլդը, ես նրան չեմ հասկանում։ Հնարավորություն ունենալ քո կինը դառնալու, կրել քո անունը, գիշեր-ցերեկ լինել քեզ հետ և դեռ կոտրատվել։ Դրա համար պետք է Սեն-Ժերմեն արվարձանի բնակչուհի լինել և չունենալ տասը լիվր միս՝ ոսկորների վրա…

Խե՜ղճ Լյուսիեն, իմ թանկագին ձախողակ փառասեր, քո ապագայի մասին եմ մտածում։ Գիտեմ, դու հաճախ պիտի ափսոսաս քո հավատարիմ շանը, այն բարի աղջկան, որը գողանում էր քեզ համար, որը թույլ կտար իրեն քարշ գալ երդվյալների դատարանի աթոռի վրա, ապահովելու համար քո բախտավորությունը, մի աղջիկ, որի միակ զբաղմունքն էր երազել քո հաճույքների մասին, այդպիսիք քեզ համար հնարել, որն իր մարմնի ամեն մի մասնիկում` մազերում, ոտքերում, ականջներում, սեր ուներ քեզ համար, վերջապես քո ballerina-ն, որի բոլոր հայացքներն օրհներգում էին քեզ, որը վեց տարվա ընթացքում միայն քո մասին է մտածել, որն այնպես լավ էր դարձել քո իրը, որ միշտ քո հոգու ճաճանչումն էր, ինչպես լույսը` արեգակի։ Բայց, վերջ ի վերջո, դրամ ու պատիվ չունենալով, ավա՜ղ, ես չեմ կարող լինել քո կինը… Ես մշտապես հոգացել եմ քո ապագայի մասին, քեզ տալով այն, ինչ ունեմ… Այս նամակն ստանալուդ պես, ե՛կ, ե՛կ վերցրու այն, ինչ կգտնես իմ բարձի տակ, որովհետև ես չեմ վստահում սպասավորներին։

Տեսնո՞ւմ ես, ես ուզում եմ գեղեցիկ լինել նաև մեռած ժամանակ. կպառկեմ անկողնի մեջ, ձևեր կընդունեմ։ Հետո հաղարջը կդնեմ քիմքիս և չեմ այլանդակվի ո՛չ գալարումներով, ո՛չ էլ մարմնի անհեթեթ դիրքով։

Ես գիտեմ, որ իմ պատճառով է տիկին Սերիզին գժտվել քեզ հետ, տե՛ս, կատվիկս, երբ նա իմանա, որ ես մահացել եմ, քեզ կների, դու նրան կհամոզես, նա կհաջողացնի քո ամուսնությունը, եթե Գրանլյոները համառեն իրենց մերժման մեջ։

Իմ Նինի, ես չեմ ուզում, որ դու շատ ախուվախ անես, իմանալով իմ մահվան մասին։ Նախ պետք է քեզ ասեմ, որ մայիսի 13-ի երկուշաբթի օրվա ժամը տասնմեկին վերջ է տրվում այն երկարատև հիվանդությանը, որն սկսվել էր այն օրը, երբ Սեն-Ժերմենյան բարձունքում դուք ինձ վերստին վերադարձրիք իմ նախկին կյանքին... Հոգին ցավ է զգում այնպես, ինչպես մարմինն է զգում։ Միայն թե հոգին չի կարող թույլ տալ իրեն հիմարաբար տանջվել, ինչպես մարմինը, և մարմինը չի սատարում հոգուն, ինչպես հոգին է սատարում մարմնին, հոգին հնարավորություն ունի բուժվելու այն խորհրդածությամբ, որը հարկադրում է մեզ դիմել կարուհիների ածխի խանձողի օգնությանը։ Անցյալ օրը դու ինձ կյանք պարգևեցիր, ասելով, որ եթե Կլոտիլդը քեզ նորից մերժի, դու կամուսնանաս ինձ հետ. երկուսիս համար էլ մեծ դժբախտություն կլիներ այդ, իսկ ինձ համար կրկնակի մահ, որովհետև, ինչպես ասում են, կան առավել կամ պակաս չափով դառն մահեր։ Աշխարհիկ հասարակությունը երբեք մեզ չէր ընդունի։

Ահա երկու ամիս է, ինչ ես խորհրդածում եմ շատ բաների մասին։ Մի խեղճ աղջիկ թավալվում է ցեխի մեջ, ինչպես ես էի մինչև վանք մտնելս։ Տղամարդիկ նրան գեղեցիկ են գտնում և հարկադրում են ծառայել իրենց հաճույքներին` պատվազրկելով նրան. նրան ոտով են ճամփու դնում, մինչդեռ նրա հետևից եկել էին կառքով. եթե նրանք չեն թքում նրա երեսին, ապա նրա համար, որ այդ վիրավորանքից նա պաշտպանված է իր գեղեցկությամբ, բայց բարոյական իմաստով նրանք ավելի վատ են վարվում։ Եվ ահա, հենց որ այդ աղջիկը հինգ-վեց միլիոն է ժառանգում, իշխանները հետամտում են նրան, սկսում են նրան հարգալից գլուխ տալ, երբ նա անցնում է կառքով, և նա հնարավորություն կունենա ընտրելու Ֆրանսիայի ու Նավարայի հնագույն տոհմանիշներից որևէ մեկը։ Այդ նույն աշխարհիկ հասարակությունր, որ մեզ «սրիկայացածներ» հայհոյանքը կտար` տեսնելով երկու գեղեցիկ էակներին միացած ու երջանիկ, շարունակ ողջունել է տիկին դը Ստայլին, չնայած նրա վարքին, և ինչո՞ւ համար, որովհետև նա երկու հարյուր հազար լիվր եկամուտ է ունեցել։

Աշխարհիկ հասարակությունը խոնարհվում է փողի ու փառքի առաջ, բայց չի կամենում խոնարհվել ո՛չ երջանկու¬թյան, ո՛չ էլ առաքինության առաջ, չէ՞ որ ես բարի գործեր կկատարեի… о՜, ինչքա՜ն արցունքներ կցամաքեցնեի ես… այնքան, որքան ես եմ թափել։ Այո՛, ես կուզենայի ապրել միայն ի սեր քեզ և գթասիրության։

Ահա այն խորհրդածությունները, որ մահն ինձ համար ցանկալի են դարձնում։ Այնպես որ, լացուկոծ մի՛ անի, իմ կատվիկ։ Մեկ-մեկ հիշիր և ինքդ քեզ ասա. «Երկու բարի աղջիկներ, երկու գեղեցիկ արարածներ կային, որոնք երբեք ինձ նեղություն չեն պատճառել և պաշտում էին ինձ, նրանք երկուսն էլ իմ պատճառով են մահացել»։ Կորալիի և Եսթերի հիշատակը պահիր սրտումդ, և գնա՛ քո ճանապարհով։ Հիշո՞ւմ ես դու այն օրը, երբ ինձ ցույց տվիր նախահեղափոխական մի պոետի սիրուհու` պառաված, խորշոմած մի կնոջ, բաց կանաչ մի գլխադիրով, սև, ճարպոտ բծերով բամբակե գորշ շրջազգեստով, որը, թեև որմահեց ծառի նման Տյուլիերիի արևոտ պատին էի կպած, բայց չէր տաքանում և անհանգիստ էր իր գարշելի շնիկի, ամենահետին մի մոպսիկի համար։ Դու ինձ ասացիր. «Գիտե՛ս, նա ունեցել է լակեյներ, սեփական կառք, ապարանք»։ Ես այն ժամանակ քեզ ասացի. «Ավելի լավ է մեռնել երեսուն տարեկան հասակում»։ Այսպես ուրեմն, այդ օրը դու տեսար, որ ես շատ մտախոհ եմ, և դու գժություններ էիր անում իմ մտքերը ցրելու համար, ու երկու համբույրների արանքում, ես քեզ ասացի. «Գեղեցիկ կանայք միշտ ներկայացումը չավարտված թողնում-հեռանում են»։ Այսպես ուրեմն, ես էլ չկամեցա տեսնել վերջին պիեսի ավարտը, ահա բոլորը...

Դու հավանաբար ինձ շատախոս ես համարում, բայց այս իմ վերջին շաղակրատանքն է։ Ես քեզ գրում եմ, ինչպես խոսում էի քեզ հետ, և ուզում եմ քեզ հետ խոսել զվարթորեն։ Ես զզվում եմ լալկան դերձակուհիներից, դու գիտես, որ ես արդեն մի անգամ փորձեցի գեղեցիկ մահով մեռնել, երբ վերադարձա Օպերայի ճակատագրական պարահանդեսից, որտեղ ասել էին, թե ես ծախու աղջիկ եմ եղել։

Օ՜, ոչ, իմ Նինի, երբեք այդ դիմանկարը ոչ ոքի չնվիրես։ Եթե դու իմանայիր, թե սիրո ինչ ծփանքով հենց նոր ես սուզվեցի քո աչքերի մեջ, արբշիռ նայելով նրանց` գրությանս ընդհատման մի պահին, այն ժամանակ այնտեղից վերցնելով սերը, որ ես ջանացի դրոշմել այդ փղոսկրի վրա, դու պիտի մտ ածես, որ քո սիրեցյալ եղնիկի հոգին է այնտեղ։

Մի մեռյալ, որ ողորմություն է խնդրում, զվարճալի է, չէ՞... Բավակա՛ն է, գերեզմանի մեջ մարդ պետք է իրեն հանգիստ պահել իմանա։ Դու չգիտես, թե իմ մահը որքան հերոսական պիտի թվա տխմարներին, եթե իմանային, որ այս գիշերը Նյուսինգենն ինձ առաջարկեց երկու միլիոն, եթե ես կամենայի նրան սիրել այնպես, ինչպես քեզ էի սիրում։ Նա փառավորապես կողոպաված կլինի, երբ իմանա, որ ես պահեցի իմ խոսքը, նրա պատճառով լինելով շանսատակ։ Ես ամեն բան փորձեցի, որպեսզի շարունակեմ շնչել այն օդը, որ դու ես շնչում։ Ես այդ մեծ՜ գողին ասացի.

«Ուզո՞ւմ եք սիրվել ինչպես դուք եք ցանկանում, և ես խոստանամ նույնիսկ այլև բնավ չտեսնել Լյուսիենին…» «Դրա համար ի՞նչ է հարկավոր անել…»,— հարցրեց նա,— «Տվեք ինձ երկու միլիոն նրա համար»,-ասացի ես։ Աստված իմ, եթե դու տեսնեիր նրա ծամածռությունը… Ա՜հ, ես այս խոսքի համար շատ կծիծաղեի, եթե ինձ համար այդքան ողբերգական չլիներ։ «Զգուշացե՛ք մերժումից»,— ասացի ես նրան։— «Տեսնում եմ,— ասում է նա,— որ ձեզ հետաքրքրողը ոչ թե ես եմ, այլ երկու միլիոնը»։— «Կնոջը հաճելի է իմանալ, թե ինքն ինչ արժե»,— ավելացրի ես` կռնակս նրան դարձնելով։

Այդ ծեր անզգամը մի քանի ժամից հետո կիմանա, որ ես չէի կատակում։

Ո՞վ պիտի ինձ պես լավ բաժուկ բանա քո մազերում։ Ա՜հ, ես այլևս չեմ ուզում մտածել կյանքի բաների մասին, ինձ միայն հինգ րոպե է մնացել, այն էլ կնվիրեմ Աստծուն, դրա համար մի՛ խանդիր, իմ թանկագին հրեշտակ, ես ուզում եմ նրա հետ խոսել քո մասին, նրանից խնդրել քո բախտավորությունը իմ մահվան և մյուս աշխարհում իմ պատիժների գնով։ Ինձ համար շատ տաղտկալի է դժոխք գնալը, ես կուզենայի տեսնել հրեշտակներին` իմանալու համար, թե նրանք արդյոք քեզ նմանվո՞ւմ են...

Մնա՜ս բարով, իմ Նինի, մնա՜ս բարով։ Ես օրհնում եմ քեզ իմ համակ դժբախտությամբ։ Մինչև գերեզմանը ես կլինեմ ։։։։։։։։։։։։։Քո Եսթերը»։

«Ժամը տասնմեկը հնչեց։ Ես վերջին անգամ աղոթեցի, գնում եմ պառկեմ` մեռնելու համար։ Սի անգամ ևս մնաս բարով։ Ես կուզենայի, որ իմ ձեռքի ջերմությունն այստեղ թողնի իմ հոգին, ինչպես այնտեղ եմ դնում իմ վերջին համբույրը, և ուզում եմ քեզ մի անգամ ևս անվանել իմ սիրուն կատվիկ, թեպետ դու եղար մահվան պատճառը ։։։։։։։։։։։։։Քո Եսթերի»։

Խանդի մի զգացում ճմլեց քննիչի սիրտը, երբ նա ավարտեց ինքնասպանի այդ նամակի ընթերցումը, որը գրված էր այդպիսի զվարթությամբ, թեև դա տենդագին մի զվարթություն էր և կույր սիրո վերջին ճիգը։

— «Այդ տղայի մեջ ինչ մի առանձնահատուկ բան կա, որ այդպես սիրված է»,— մտածեց նա,— կրկնելով այն, ինչ ասում են բոլոր այն տղամարդիկ, որոնք զուրկ են կանանց դուր գալու շնորհից։

— Եթե դուք հնարավորություն ունենաք ապացուցելու, որ դուք ոչ միայն փախած տաժանապարտ Ժակ Կոլենը չեք, այլ որ իրապես դոն Կարլոս Էրրերան եք, Տոլեդոյի կանոնիկոսը նորին մեծություն Ֆերդինանդ VIII-ի գաղտնի հանձնարարությունների պատվիրակը,— ասաց քննիչը Ժակ Կոլենին,— դուք կազատվեք, քանի որ իմ պաշտոնակատարության անաչառությունն ինձ հարկադրում է ձեզ ասել, որ ես հենց այս րոպեիս ստացա օրիորդ Եսթեր Գոբսեկի նամակը, որի մեջ նա խոստովանում է իր կյանքին վերջ դնելու մտադրությունը, և որտեղ իր սպասավորների վերաբերմամբ հայտնում է կասկածներ, ըստ որոնց` նրանք են թվում մեղավորը յոթ հարյուր հիսուն հազար ֆրանկի կողոպուտի մեջ։ Խոսելիս պարոն Կամյուզոն համեմատում էր նամակի ձեռագիրը կտակի ձեռագրի հետ, և նրա համար ակներև դարձավ, որ նամակն իրոք գրված է նույն անձնավորության կողմից, որը կազմել է կտակը։

— Պարոն, դուք շա՛տ շտապեցիք, կարծելով, որ սպանություն է կատարվել, մի՛ շտապեք այժմ հավատալու, որ գո¬ղություն է կատարված։

— Ա՜հ...— ասաց Կամյուզոն` նետելով քննական մի հայացք ամբաստանյալի վրա։

— Մի՛ կարծեք, որ ես վտանգում եմ ինձ, եթե ձեզ ասեմ, որ այդ գումարը կարող է գտնվել,— շարունակեց Ժակ Կոլենը, հասկացնելով քննիչին, որ կռահում է նրա կասկածը։— Այդ խեղճ աղջիկը շատ էր սիրված իր սպասավորների կողմից, և եթե ես ազատ լինեի, հանձն կառնեի փնտրելու այն փողը, որ հիմա պատկանում է Լյուսիենին, այն էակին, որին այս աշխարհում ամենից շատ եմ սիրում։ Բարի կլինե՞ք թույլ տալու, որ կարդամ այդ նամակը, դա րոպեների հարց է... Չէ՞ որ սիրեցյալ զավակի անմեղության ապացույցն է այդ... Դուք վախ չունեք, որ ես կարող եմ այն ոչնչացնել… կամ կխոսեմ դրա մասին, չէ՞ որ ես գաղտնի մեկուսարանում եմ։

— Մեկուսարա՜ն,— բացականչեց դատական աստիճանավորը,— Դուք այլևս այնտեղ չեք լինի։ Այդ ես եմ, որ հիմա ձեզ խնդրում եմ, որքան հնարավոր է, շուտափույթ վերականգնել ձեր կոչումը. դիմեցեք ձեր դեսպանին, եթե ուզում եք...

Եվ նա նամակը պարզեց Ժակ Կոլենին։ Կամյուզոն երջանիկ էր, որ դուրս էր գալիս դժվար կացությունից, որ կարող է գոհացնել գլխավոր դատախազին, տիկնայք դր Մոֆրինյոզին և դը Սերիզիին։ Բայց և այնպես, նա սառնորեն և հետաքրքրությամբ զննեց քննության ենթակայի դեմքը, երբ սա կարդում էր կուրտիզանուհու նամակը, և հակառակ այնտեղ նկարված զգացումների անկեղծությանը, նա ինքն իրեն ասում էր.

— «Սա, այնուհանդերձ, տաժանապարտի դեմք է»։

— Ահա թե ինչպե՜ս են նրան սիրում— ասաց Ժակ Կոլենը` վերադարձնելով նամակը։

Եվ Կամյուզոն տեսավ Ժակ Կոլենի արտասվաթոր դեմքը։

— Եթե դուք նրան ճանաչեի՜ք,— շարունակեց Ժակ Կոլենը,— դա մի երիտասարդ է քնքուշ հոգով, հոյակապ գեղեցկությամբ, մի մանուկ է, մի պոետ… Անդիմադրելիորեն կարիք ես զգում զոհաբերվել նրան, գոհացնել նրա ամենափոքր ցանկությունները։ Այդ սիրելի Լյուսիենն այնպե՜ս հրապուրիչ է, երբ փաղաքուշ է։

— Դե՛ ուրեմն,— ասաց քննիչը, ճշմարտությունը հայտնաբերելու համար թափելով իր վերջին ճիգը,— չի կարող պատահել, որ դուք Ժակ Կոլենը լինեք։

— Պարոն,— պատասխանեց տաժանակիրը։

Եվ Ժակ Կոլենը դարձավ, ավելի քան երբեք, դոն Կարլոս Էրրերա։ Իր գործն ավարտելու ցանկությունից մղված, նա մոտեցավ քննիչին, նրան տարավ լուսամուտի խորշը և ընդօրինակելով եկեղեցու իշխանների ձևերը, սկսեց խոսել մտերմական տոնով։

— Ես այնքան եմ սիրում այդ երեխային, պարո՛ն, որ եթե հարկ լիներ, իմ սրտի այդ կուռքին անախորժություններից զերծ պահելու համար, ինձ ձեր ենթադրած ոճրագործը հայտարարել, ես չէի հրաժարվի և ինձ մեղավոր կճանաչեի,— ասաց նա կամացուկ։— Ես կվարվեի այդ խեղճ աղջկա նման, որն սպանել է իրեն` ի սեր նրա։ Դրա համար պարոն, աղաչում եմ ձեզ, շնորհ արեք, անմիջապես ազատեցեք Լյուսիենին։

— Իմ պարտականությունն ինձ այդ չի թույլատրում,— ասաց Կամյուզոն բարեհոգությամբ,— իսկ եթե դա համա¬պատասխանում է Աստծո կամքին, արդարադատությունը ի վիճակի է ուշադրության առնել այդ, և եթե դուք կարող եք հիմնավորել ձեր խնդիրքը... Խոսեցե՛ք... այդ չի արձանագրվի։

— Դե լավ,— շարունակեց Ժակ Կոլենը,Կամյուզոյի բա¬րեհոգությունից խաբված,— ես գիտեմ, թե ինչից է տանջվում այդ խեղճ երեխան այս րոպեին, նա ընդունակ է հանցափորձ կատարել իր կյանքի դեմ, իրեն տեսնելով բանտում…

— Օ՜, ինչ վերաբերում է դրան…— ասաց Կամյուզոն` ուսերը թոթովելով։

— Դուք չգիտեք, թե պարտավորեցնելով ինձ, ում եք պարտավորեցնում,— ավելացրեց Ժակ Կոլենը, որ ուզում էր դիպչել այլ լարերի։— Դուք ծառայություն կմատուցեք մի Ուխ¬տի, որ ավելի հզոր է, քան կոմսուհի դը Սերիզիները, դքսուհի դը Մոֆրինյոզները, որոնք ձեզ պիտի չներեն, որ ձեր աշխատասենյակում են գտնվել նրանց նամակները…— ասաց նա, ցույց տալով երկու բուրումնալի կապոցներ։— Իմ Ուխտը մոռացկոտ չէ…

— Պարոն,— ասաց Կամյուզոն,— բավակա՛ն է։ Տվեք ինձ այլ ապացույցներ։ Ես կատարում եմ իմ պարտքը, որքան ամբաստանյալի, նույնքան և հասարակական վրիժառության հանդեպ։

— Հավատացե'ք ինձ, ես ճանաչում եմ Լյուսիենին։ Նա կանացի հոգի ունի,— պոետի և հարավցու հոգի, անկայուն ու անկամ,— շարունակեց Ժակ Կոլենը, որը վերջապես հավատաց, թե ճիշտ է կռահել, որ քննիչն իրենց կողմն է։— Դուք համոզված եք այդ երիտասարդի անմեղությանը, ուրեմն մի՛ չարչարեք, մի՛ հարցուփորձ արեք նրան. հանձնեցե՛ք նրան այս նամակը, հայտնեցե՛ք նրան, որ նա Եսթերի ժառանգորդն է, և վերադարձրեք նրա ազատությունը… Եթե գործեք այլ կերպ, դուք կզղջաք, մինչդեռ, եթե նրան պարզապես ու առանց առարկության ազատ արձակեք, ես ինքս (պահեցե՛ք ինձ գաղտնախցում), վաղը, այս երեկո, ձեզ կբացատրեմ այն բոլորը, որ կարող է ձեզ խորհրդավոր թվալ այս գործում, և այն կատաղի հետապնդման պատճառները, որին ես ենթակա եմ։ Բայց ես վտանգում եմ իմ կյանքը… Հինգ տարի է, ինչ իմ գլուխն են ուզում… Հենց որ Լյուսիենը լինի ազատ, հարուստ, ամուսնանա Կլոտիլդ դը Գրանլյոյի հետ, իմ խնդիրն այստեղ, երկրի վրա, կատարված կլինի, ես այլևս չեմ պաշտպանի իմ կաշին... Ինձ հետապնդողը ձեր վերջին թագավորի մի լրտեսն է։

— Ա՜հ, Կորենտե՜նը։

— Ա՜հ, նրա անունը Կորանտե՞ն է… Ես շնորհակալ եմ ձեզնից։ Դե լավ, պարոն, կհաճեի՞ք ինձ խոստանալ անել այն, ինչ ես խնդրում եմ ձեզ։ — Քննիչը չի կարող և չպետք է ոչինչ խոստանա։— Կոկար, ասացե՛ք բարապանին և ժանդարմներին, որ ամբաստանյալին տանեն Կոնսիերժըրի… Ես կհրամայեմ, որպեսզի այս երեկո դուք լինեք պիստոլում,— ավելացրեց նա մեղմությամբ, գլխի թեթև շարժումով հրաժեշտ տալով ամբաստանյալին։

Զարմացած այն խնդրանքից, որով Ժակ Կոլենը հենց նոր դիմել էր իրեն, և հիշելով այն համառությունը, որով այդ մարդը կամեցել էր առաշինը հարցաքննվել, պատճառաբանելով իր հիվանդությունը, Կամյուզոն վերստին համակվեց անվստահության զգացումով։ Ունկնդրելով իր անորոշ կասկածներին, նա տեսավ, թե ինչպես կարծեցյալ մահամերձը հեռանում է հերկուլեսյան քայլերով, չկատարելով այլևս այն¬պես ճարպկորեն խաղացված այն կապկությունները, որոնցով աչքի էր ընկել ներս մտնելիս։

— Պարո՛ն...

Ժակ Կոլենը շուռ եկավ։

— Իմ գրագիրր ձեզ կկարդա հարցաքննության արձանա գրությունը, չնայած, որ դուք հրաժարվել եք ստորագրել։

Ամբաստանյալի առողջությունը հիանալի էր. այն շարժումը, որ նա կատարեց գրագրի մոտ նստելիս, քննիչի համար եղավ լույսի վերջին ճառադայթը։

— Այդ ինչպե՞ս է, որ դուք շատ շուտ առողջացաք,— ասաց Կամյուզոն։

— «Բռնվեցի»,— մտածեց Ժակ Կոլենը։

Ապա, բարձրաձայն պատասխանեց.

— Ուրախությունը, պարոն, գոյություն ունեցող միակ փրկարար դեղն է… Այդ նամակը ապացույց է մի անմեղության, որի մասին ես չէի կասկածում… Ահա՛ լավագույն դեղը։

Քննիչը խոհուն հայացքով հետևեց իր ամբաստանյալին, երբ բարապանն ու ժանդարմները շրջապատեցին նրան, ապա սթափվող մարդու շարժումով Եսթերի նամակը նետեց սեղանի վրա։

— Կոկա՛ր, այս նամակը արտագրեցեք...

Եթե մարդու բնությանը հատուկ է չվստահելը, երբ նրան աղաչում են անել այնպիսի մի բան, որը ներհակ է նրա շահերին կամ պարտականություններին, կամ նրա համար հաճախ նույնիսկ ոչ մի հետաքրքրություն չի ներկայացնում, ապա անվստահության այդ զգացումը դառնում է օրենք` դա¬տական քննիչի համար։

Որչափով որ ամբաստանյալը, որի ինքնությունը դեռևս հաստատված չէր, Լյուսիենին հարցաքննելու դեպքում անախորժ հեռանկարներ կանխատեսեց, նույնքան ավելի այդ հարցաքննությունն անհրաժեշտ թվաց Կամյուզոյին։ Համաձայն դատական օրենսգրքի և սովորույթների, այդ ձևականությունն անհրաժեշտ չէր լինի, եթե չլիներ Կարլոսի ինքնությունը որոշելու հարցը։ Բոլոր ասպարեզներում գոյություն ունի պրոֆեսիոնալ խղճմտանք։ Եթե հետաքրքրասիրությունը չլիներ, Կամյուզոն կհարցաքններ Լյուսիենին` կատարելու համար դատական ծառայողի իր պարտականությունը, ինչպես քիչ առաջ հարցաքննեց Ժակ Կոլենին. բանեցնելով այնպիսի խորամանկություններ, որոնց դիմում է ամենաազնիվ դատական քննիչն անգամ։ Ծառայություն մատուցել, առաջ գնալ ծառայության մեջ, այդ բոլորը Կամյուզոյի համար երկրորդական բաներ էին` համեմատած ճշմարտությունն իմանալու, կռահելու նրա ցանկության հետ, թեկուզ այդ ճշմարտությունը չհրապարակվեր։ Նա մատով թխթխկացնում էր ապակին, անձնատուր լինելով իր ենթադրությունների հոսանքին, քանի որ այդպիսի դեպքերում միտքը նման է այն գետին, որը հոսում է հազար ու մի գալարումներով։ Լինելով ճշմարտության սիրահար` դատավորները նման են խանդոտ կանանց . նրանք անթիվ ենթադրություններ են անում և դրանք փորփրում կասկածանքի դաշույնով, ինչպես հնադարյան քուրմն է պատռում զոհի փողը. հետո, նրանք կանգ են առնում ոչ թե իրողության, այլ հավանականության վրա և ի վերջո հանգում են իրողությանը։ Կինը իր սիրած տղամարդուն այնպես է Հարցաքննում, ինչպես քննիչը` հանցագործին։ Նման դեպքերում բավական է մի շող, մի բառ, ձայնի աննշան մի փոփոխություն, մի վա¬րանում, և իսկույն հայտնի է դառնում փաստը, դավաճանությունը, թաքուն հանցագործությունը։

«Ելնելով այն բանից, թե նա ինչպես էր նկարագրում Լյուսիենի (եթե նա իր որդին է) նկատմամբ ունեցած իր նվիրվածությունը, ինձ այնպես է թվում, որ նա եղել է այդ աղջկա տանը` աչքը որսի վրա պահելու նպատակով, և ոչինչ չիմանալով մահացածի բարձի տակ դրված կտակի մասին, նա այդ յոթ հարյուր հիսուն հազարը վերցրել է իր որդու համար ավանսով, կանխամտածված... Ահա թե ինչու է նա խոստում տալիս, թե կգտնի այդ գումարը։ Պարոն Ռյուբամպրեն պարտավոր է թե՛ իրեն և թե՛ արդարադատության համար պարզել իր հոր քաղաքացիական դրությունը... Իսկ ի՞նչ է նշանակում այն խոսքը, որ եթե ես Լյուսիենին չհարցաքննեմ, ինձ կխոստանա իր Ուխտի (իր Ուխտի՜) հովանավորությունը։

Նա կանգ առավ այդ մտքի վրա։

Ինչպես հենց նոր տեսանք, քննիչը հարցաքննությունը տանում է իր ցանկացած ուղղությամբ։ Նա ազատ է դիմելու կամ չդիմելու խորամանկության։ Հարցաքննությունը ինքնին և՛ ոչինչ է, և՛ ամեն ինչ։ Դրանում է հենց առավելությունը։ Կամյուզոն զանգահարեց. ներս մտավ բարապանը։ Կամյուզոն հրամայեց բերել պարոն Լյուսիեն դը Ռյուբամպրեին, պատվիրելով, որ ճանապարհին Լյուսիենը շփում չունենա ոչ ոքի հետ։ Արդեն ցերեկվա ժամը երկուսն էր։

— «Ինչ որ գաղտնիք կա այստեղ,— ասաց քննիչն ինքն իրեն,— և այդ գաղտնիքը պետք է շատ կարևոր լինի։ Այդ երկկենցաղը քահանա չէ, աշխարհական չէ, տաժանակիր չէ, իսպանացի չէ, նա չի ուզում, որ իր սանիկը բերնից դուրս թողնի որևէ սոսկալի բառ և դատում է այսպես. «Պոետը թույլ է, նա կին է. նա այնպիսին չէ, ինչպիսին ես եմ, նա դիվանագիտության Հերկուլես չէ, և դուք հեշտությամբ նրանից կկորզեք մեր գաղտնիքը»։ Դե լա՛վ, մենք ամեն ինչ կիմանանք անմեղից»։

Նա սկսեց սեղանը թխթխկացնել փղոսկրյա դանակով, մինչ գրագիրը արտագրում էր Եսթերի նամակը։ Մեր ունեցած շնորհների կիրառման մեջ կան զարմանալի անհեթեթություններ։ Կամյուզոն ենթադրում էր բոլոր հնարավոր հանցագործությունները, բայց անցնում էր այն մեկի կողքով, որ ամ¬բաստանյալն էր գործել, դա կեղծ կտակն էր հօգուտ Լյուսիենի։ Նրանք, ովքեր նախանձում են դատական մարդկանց դրությանը, թող մի լավ խորհրդածեն այն կյանքի մասին, որ անցնում է մշտական կասկածների մեջ, այն չարչարանքների մասին, որ այդ մարդիկ ենթարկում են իրենց բանականությունը, քանի որ քաղաքացիական գործերը պակաս փշոտ չեն քրեական հետաքննությունից, թերևս գան այն համոզման, որ քահանան ու քննիչը կրում են նույն ծանր, նույն փշոտ լուծը։ Ասենք, յուրաքանչյուր մասնագիտություն ունի իր քուրձը և իր չինական հանելուկները։ Ժամը երկուսին պարոն Կամյուզոյի մոտ մտավ Լյուսիեն դր Ռյուբամպրեն` գունատ, ծյուրած, աչքերը կարմրած և ուռած, վերջապես այնպիսի ընկճված վիճակում, որ քննիչն ստիպված էր համեմատել բնությունն արվեստի հետ, իսկական մահամերձին` բեմի վրա մահամերձի դերը կատարողի հետ։ Պոետ Լյուսիենի հուսահատությունն իր գագաթնակետին հասավ, երբ նրան երկու ժանդարմներով, բարապանի առաջնորդությամբ, Կոնսիերժըրիից բերին քննիչի աշխատասենյակը։ Պոետի ոգուն հատուկ է տանջանքը վեր դասել հարցաքննությունից։ Դիտելով այդ բնավորությունը, որը բոլորովին զուրկ էր բարոյական արիությունից, որը դատավորի նկարագրի հիմքն է կազմում և հենց նոր այնքան ցայտուն դրսևորեց մյուս ամբաստանյալը, պարոն Կամյուզոն մինչև իսկ ափսոսաց, որ այդքան հեշտ հաղթանակ է տանում. բայց արհամարհանքը նրան թույլ էր տալիս վճռական հարված հասցնել, նրա ոգուն տալով այն սարսափելի ազատությունը, որով աչքի է ընկնում նշանառուն, երբ բանը վերաբերում է հրաձգարանի թիրախները տապալելուն։

— Հանգստացե՛ք, պարոն դը Ռյուբամպրե. դուք գտնվում եք դատավորի ներկայության, որը պատրաստ է դարմանել չարիքը, արդարադատության ակամայից կատարած չարիքը, ինչպիսին է առանց բավարար հիմքի նախնական կալանքը։ Ես գտնում եմ, որ դուք անմեղ եք և անմիջապես ազատ կարձակվեք։ Ահավասիկ ձեր անմեղության ապացույցը, դա մի նամակ է, որ ձեր դռնապանուհին է ստացել ձեր բացակայության ժամանակ, և որը նա հենց նոր բերեց։ Դատական իշխանությունների կողմից կատարված խուզարկության և Ֆոնտենբլոյում ձեր ձերբակալության լուրի պատճառած տագնապի հետևանքով այդ կինը մոռացել էր այս նամակը, որն ուղարկել է օրիորդ Եսթեր Գոբսեկը... Կարդացե՛ք։

Լյուսիենը վերցրեց նամակը, կարդաց և արտասուքով ողողվեց։ Նա հեկեկաց առանց կարողանալու մի խոսք անգամ արտասանել։ Քառորդ ժամից հետո, երբ Լյուսիենը մեծ դժվարությամբ վերստին ուժ առավ, գրագիրը նրան ներկայացրեց նամակի պատճենը և նրան խնդրեց ստորագրել. «Իսկականի հետ ճիշտ է։ Բնագիրը կներկայացվի աոաջին իսկ պահանջին, հարցաքննության ընթացքում», առաջարկելով համեմատել բնագրի հետ, բայց Լյուսիենը, բնականաբար, հիմնվեց Կոկարի հայտարարությանը, և բնագրի հետ ճշտելու հարկ չեղավ։

— Այնուամենայնիվ, պարոն,— ասաց քննիչը բարեհոգու¬թյամբ լի տոնով,— առանց կատարելու մեր ձևականությունները և առանց ձեզ մի քանի հարցեր տալու, դժվար է ձեզ ազատել. դուք իմ հարցերին պատասխանելու եք համարյա որպես վկա։ Այդպիսի մարդու համար, ինչպիսին դուք եք, ես անօգուտ եմ համարում մատնանշել, որ ամբողջ ճշմարտությունն ասելու վերաբերյալ երդումը ոչ միայն կոչ է ձեր խղճմտանքին, այլև դա անհրաժեշտ է ձեր դրության համար, որը, թեև ժամանակավորապես, անորոշ է։ Բոլոր դեպքերում ճշմարտությունը ոչնչով ձեզ չի վնասի, բայց սուտը կարող է ձեզ կանգնեցնել երդվյալների դատարանի առաջ, և ինձ կհարկադրի ձեզ նորից ուղարկել Կոնսիերժըրի. մինչդեռ անկեղծորեն պատասխանելով իմ հարցերին, դուք այս երեկո կգիշերեք ձեր տանը և կվերականգնեք ձեր պատիվը հետևյալ հաղորդագրությամբ, որը կհրապարակեն լրագրերը. «Պարոն դը Ռյուբամպրեն, ձերբակալված երեկ Ֆոնտենբլոյում, իսկույն ազատ է արձակված` կարճատև, հարցաքննությունից հետո»։

Այս խոսքերը խոր տպավորություն թողեցին Լյուսիենի վրա, և տեսնելով իր ամբաստանյալի տրամադրությունը, քննիչը ավելացրեց.

— Ես կրկնում եմ, ձեզ վրա կասկած կար, որ դուք մեղսակից էիք օրիորդ Եսթերին թունավորելու գործում, բայց կա նրա ինքնասպանության ապացույցը. դրանով ամեն ինչ ասված է. բացի այդ, հափշտակված է յոթ հարյուր հիսուն հազար ֆրանկի մի գումար, որը նրա ժառանգության մասն է կազմում, և ժառանգը դուք եք. դժբախտաբար, այստեղ առկա է մի հանցագործություն. այդ հանցագործությունը կատարված է մինչև կտակի հայտնաբերումը։ Արդ, արդարադատությունը հիմքեր ունի հավատալու, որ մի անձնավորություն, որը ձեզ սիրում է այնքան, որքան այդ օրիորդ Եսթերը, այդ հանցագործությունը կատարել է հօգուտ ձեզ…— Մի՛ ընդհատեք ինձ,— ասաց Կամյուզոն, ձեռքի շարժումով, հարկադրելով Լյուսիենին լռել, երբ սա ուզում էր խոսել,— ես ձեզ դեռ չեմ հարցաքննում։ Ես ուզում եմ ձեզ հասկացնել, թե ձեր պատիվը փրկելու համար ինչքան պետք է շահագրգռված լինեք այդ հարցի լուծումով։ Հրաժարվեցե՛ք ստից, մեղսակիցներին իրար կապող ողորմելի պատվախնդրությունից և ասացե՛ք ողջ ճշմարտությունը։

Դժվար չէր նկատել զենքերի այն մեծ տարբերությունը, որոնցով պայքարի էին մտել քննության ենթական և դատական քննիչը։ Իհարկե, հմտորեն կիրառված ժխտումը հենակետ է գտնում հենց բացասման բացարձակ ձևի մեջ և, որպես հանցագործի ինքնապաշտպանության միջոց, իրեն արդարացնում է, բայց այդ յուրատեսակ զրահները դառնում են խոցելի, երբ հարցաքննության սուր սայրը դիպչում է խոցելի կողմին։ Հենց որ ժխտումը դառնում է անզոր մի շարք ակնհայտ փաստերի հանդեպ, հարցաքննության ենթական գտնվում է ամբողջապես քննիչի իշխանության տակ։ Այժմ պատկերացրեք, Լյուսիենի նման մի կիսահանցագործ, որն իր առաքինության առաջին նավաբեկությունից անմիջապես հետո կարող է ուղղվել և օգտակար դառնալ իր երկրին, անխուսափելիորեն մոլորվում է հետաքննության ծուղակներում։ Քննիչը կազմում է խիստ չոր արձանագրություն։ Հարցերի և պատասխանների ճշգրիտ ամփոփում, բայց ոչ մի հետք չի մնում նրա չարադավ-հայրական ճառերից, նրա խաբուսիկ հորդորանքներից, ինչպես վերևում բերինք։ Դատական բարձր ատյանների դատավորները, երդվյալները տեսնում են արդյունքները, չիմանալով, թե դրանք ինչ միջոցներով են ձեռք բերվել։ Դրա համար, որոշ խելամիտ մարդկանց կարծիքով, երդվյալների դատարանն ավելի պիտանի կլիներ հետաքննություն վարելու համար, ինչպես Անգլիայում է կատարվում։ Ֆրանսիան որոշ ժամանակ օգտվեց այդ համակարգից։ Հեղափոխության IV տարվա բրյումերի օրենսգրքի համաձայն, այդ հաստատությունն անվանվում էր երդվյալների մեղադրական դա-տարան, ի հակադրություն երդվյալների դատարանի, որը դատավճիռ է կայացնում։ Ինչ վերաբերում է վերջնական դատավարությանը, եթե վերադառնային երդվյալների մեղադրա¬կան դատարանին, ապա այն կարելի էր հանձնել արքայական դատարանին, առանց երդվյալների մասնակցության։

— Իսկ հիմա,— ասաց Կամյուզոն, մի փոքր լռելուց հետո,— ինչպե՞ս է ձեր անունը։— Պարոն Կոկա՛ր, գրեցե՜ք,— ասաց նա գրագրին։

— Լյուսիեն Շարդոն դը Ռյուբամսլրե։

— Որտե՞ղ եք ծնվել…

— Անգուլեմում…

Եվ Լյուսիենը մատնանշեց օրը, ամիսը և տարին։

— Տոհմական կալվածք չե՜ք ունեցել։

— Ոչ մի։

— Բայց և այնպես առաջին անգամ Փարիզ եկած ժամանակ դուք կատարել եք հսկայական ծախսեր, որ չէին համապատասխանում ձեր համեստ կարողությանը։

— Այո, պարոն, բայց այդ ժամանակաշրջանում, հանձին օրիորդ Կորալիի, ես ունեի չափազանց նվիրված մի բարեկամուհի, որին, դժբախտաբար, կորցրի։ Այդ մահվան պատճառած վիշտն էր, որ ինձ նորից մղեց դեպի իմ հայրենիքը։

— Լավ, պարոն,— ասաց Կամյուզոն։— Ես գոհ եմ ձեր ուղղամտությունից, դա ըստ արժանվույն կգնահատվի։

Ինչպես տեսնում եք, Լյուսիենը բռնում էր լիակատար խոստովանության ուղին։

— Դուք կատարել եք նաև շատ ավելի նշանակալից ծախսեր` Անգուլեմից Փարիզ վերադառնալուց հետո,— շարունակեց Կամյուզոն,— վարել եք այնպիսի մի մարդու կյանք, որը մոտ վաթսուն հազար ֆրանկ տարեկան եկամուտ ունի։

— Այո, պարոն։

— Ո՞վ էր տալիս ձեզ այդ դրամը։

— Իմ հովանավորը, աբբա Կարլոս Էրրերան։

— Ո՞րտեղից գիտեք նրան։

— Ես նրան հանդիպեցի մեծ ճանապարհի վրա այն պահին, երբ գնում էի կյանքիս վերջ դնելու ինքնասպանությամբ...

— Դուք երբեք չե՞ք լսել նրա մասին ընտանիքում խոսելիս, ձե՛ր մորից։

— Երբե՛ք։

— Ձեր մայրը երբեք ձեզ չի՞ պատմել, որ հանդիպել է իսպանացու։

— Երբե՛ք։

— Կարո՞ղ եք դուք հիշել ամիսն ու տարեթիվը, երբ դուք ծանոթացաք օրիորդ Եսթերի հետ։

— 1823 թվականի վերջերին, բուլվարի մի փոքրիկ թատրոնում։

— Սկզբում դուք ծախսո՞ւմ էիք նրա վրա։

— Այո, պարոն։

— Վերջերս, օրիորդ դը Գրանլյոյի հետ ամուսնանալու մտադրությամբ դուք գնել եք Ռյուբամպրե դղյակի ավերակնե¬րը, դուք դրանց կցե՞լ եք մի միլիոն արժողությամբ կալվածք, Գրանլյոների ընտանիքին դուք ասել եք, որ ձեր քույրն ու փեսան վերջերս մեծ ժառանգություն են ստացել, և թե ինչ-որ գումար դուք պարտական եք նրանց առատաձեռնությանը... Պարո՛ն, դուք այս ամենը ասե՞լ եք Գրանլյոների ընտանիքին։ — Այո, պարոն։

— Դուք չգիտե՞ք ձեր ամուսնության խզման պատճառը։

— Ամենևին, պարոն։

— Այժմ լսեցեք. դը Գրանլյոների ընտանիքը ձեր փեսայի մոտ է ուղարկել Փարիզի ամենահարգարժան հավատարմատարներից մեկին` նրանից տեղեկություն ստանալու համար։ Անգուլեմում հավատարմատարը, ձեր քրոջ ու փեսայի սեփական խոստովանության համաձայն, իմացել է, որ ոչ միայն նրանք ձեզ քիչ բան են փոխ տվել, այլև այն, որ նրանց ժառանգությունը բաղկացած է անշարժ գույքից. ճիշտ է, բավական նշանակալից, բայց դրամական կապիտալը հազիվ է հասնում երկու հարյուր հազար ֆրանկի... Եվ բնավ էլ զարմանալի չէ, որ Գրանլյոյի ընտանիքի նման մի ընտանիք կհրաժարվի մի ունեցվածքից, որի օրինական ծագումը չի ապացուցված... Ահավասիկ, պարոն, ուր հասցրեց ձեր սուտը...

Լյուսիենը քարացավ այդ մերկացումից և բոլորովին կորցրեց մտքի այն փոքր ուժը, որ դեռևս պահում էր։

— Ոստիկանությունը և դատական իշխանությունները գիտեն այն ամենը, ինչ ուզում են իմանալ,— ասաց Կամյուզոն,— խորհեցե ք այդ մասին։ Այժմ,— շարունակեց նա` մտածելով անդրադառնալ Ժակ Կոլենի հայրության հարցին,— գիտե՞ք արդյոք, թե ով է կարծեցյալ Կարլոս Էրրերան։

— Այո, պարոն, ես այդ շատ ուշ իմացա։

— Ինչպե՞ս թե շատ ուշ։ Բացատրեցեք ձեր միտքը։

— Դա քահանա չէ, իսպանացի չէ, դա...

— Փախած մի տաժանակիր է,— աշխուժությամբ ասաց քննիչը։

— Այո,— պատասխանեց Լյուսիենը։— Երբ ճակատագրական գաղտնիքն ինձ հայտնի դարձավ, ես արդեն նրա պարտապանն էի. ես կարծում էի, որ կապված եմ հարգարժան մի եկեղեցականի հետ...

— Ժակ Կոլենը…— ասաց քննիչը` խոսքը կիսատ թողնելով…

— Այո, Ժակ Կոլենը,— կրկնեց Լյուսիենը,— այդ նրա անունն է։

— Լավ,— շարունակեց պարոն Կամյուզոն,— հենց նոր մեկը ճանաչեց Ժակ Կոլենին, և եթե վերջինս շարունակում է ժխտել իր ով լինելը, ապա կարծում եմ, որ այդ անում է հօգուտ ձեր շահերի։ Բայց, երբ ես ձեզ հարցնում էի ասել, թե ով է այդ մարդը, իմ նպատակն էր մերկացնել նրա մի այլ խաբեությունը։

Լյուսիենի սիրտր կարծես դաղեցին շիկացած երկաթով, երբ նա լսեց այդ ցնցող խոսքերը։

— Գիտե՞ք արդյոք,— ասաց քննիչը շարունակելով,— որ նա պնդում է, թե ձեր հայրն է, արդարացնելու համար ձեր նկատմամբ ունեցած իր անսովոր նվիրվածությունր։

— Նա՛, իմ հա՞յրը… օ՜, պարոն… Այդ նա՞ է ասել։

— Այժմ գլխի ընկնո՞ւմ եք, թե ինչ աղբյուրներից են այն գումարները, որ նա տրամադրում էր ձեզ… Ի դեպ, եթե հավատաք այն նամակին, որը ձեր ձեռքին է, օրիորդ Եսթերը, այդ խեղճ աղջիկը, նույնպես ավելի ուշ ձեզ նման ծառայություններ է մատուցել, ինչպես այդ արել է Կորալին, բայց դուք հենց նոր ասացիք, որ մի քանի տարի շարունակ ապրել եք, և շատ փառավոր, առանց որևէ բան ստանալու այդ աղջկանից։

— Պարոն,— ասաց Լյուսիենը,— ես պետք է ձեզնից հարցնեմ, թե տաժանապարտները որտ ե ղի՞ց են փող ճարում… Ինչ-որ մի Ժակ Կոլեն իմ հա՜յրը… Օ՜, իմ խե՜ղճ մայր…

Եվ սկսեց փղձկալով արտասվել։

— Գրագի՛ր, ամբաստանյալին կարդացեք կարծեցյալ Կարլոս Էրրերայի հարցաքննության այն մասը, որի մեջ ասված է, թե ինքը Լյուսիեն դը Ռյուբամպրեի հայրն է…

Պոետը լսեց ընթերցումն այնպիսի լռությամբ և զսպվածությամբ, որ նրան նայելը մարդու ցավ էր պատճառում։

— Ես կորա՜ծ եմ,— բացականչեց նա։

— Պատվի և ճշմարտության ճանապարհին մարդ չի կորչի,— ասաց քննիչը։

— Բայց դուք Ժակ Կոլենին երդվյալների դատարանի առաջ չե՞ք կանգնեցնի,— հարցրեց Լյուսիենը։

— Անշուշտ,— պատասխանեց Կամյուզոն, որը դրդում էր Լյուսիենին նորանոր խոստովանությունների։— Ավարտեցե՛ք ձեր միտքը։

Բայց, հակառակ քննիչի ճիգերի ու հորդորանքների, Լյուսիենը չպատասխանեց այլևս։ Նա չափազանց ուշ կարողացավ գիտակցության գալ, ինչպես այդ կատարվում է բոլոր այն մարդկանց հետ, որոնք զգացմունքների գերին են։ Դրանումն է տարբերությունը պոետի և գործնական մարդու միջև... մեկն անձնատուր է լինում զգացումին, որպեսզի այն վերարտադրի պատկերներով, և հետո միայն սկսում է դատել, մինչդեռ մյուսը միաժամանակ և՛ զգում է, և՛ դատում։ Լյուսիենը մռայլ էր ու գունատ, նա իրեն տեսնում էր անդունդի հատակին, ուր նրան հրել էր դատական քննիչը, որի բարեհոգությունից խաբվել էր ինքը` պոետր։ Նա հիմա մատնել էր ոչ միայն իր բարերարին, այլև իր մեղսակցին, որն իրեն շահերը պաշտպանել էր առյուծի արիությամբ, զարմանալի ճարպկությամբ։ Այնտեղ, ուր Ժակ Կոլենն ամեն ինչ փրկել էր անվեհերությամբ, բարձր իմացականությամբ օժտված Լյուսիենն ամեն ինչ կորցնում էր` հասկացողության և դատողության պակասի պատճառով։ Նրան վրդովեցնող այդ գարշելի սուտը շիրմա էր ծառայում առավել նողկալի մի ճշմարտության համար։

Նա շփոթվել էր դատական քննիչի սրաթափանց մտքից, սարսափում էր նրա դաժան վարպետությունից, այն արագ հարվածներից, որ քննիչն էր հասցնում նրա խղճմտանքը փորփրելու համար` նրա կյանքի մերկացված սխալներն օգտագործելով որպես երկաթե կեռեր։ Լյուսիենն այդ պահին նման էր մի կենդանու, որն անցել է սպանդանոցի կոճղի կողքով։

Դատական քննիչի աշխատասենյակը մտնելիս իրեն ազատ ու անմեղ համարող մարդը մի ակնթարթում իր իսկ խոստովա¬նություններով դառնում էր հանցագործ։

Վերջապես վրա է հասնում ճակատագրի վերջին սպանիչ ծաղրը. քննիչը, հանդարտ ու սառն, Լյուսիենին ասաց, որ նրա հայտարարությունները հետևանք են թյուրիմացության։ Կամյուզոն մտածում էր Ժակ Կոլենի Լյուսիենի հայրը լինելու պնդման մասին, մինչդեռ Լյուսիենը, վախենալով, որ կհրապարակվի իր կապը փախած տաժանակիրի հետ, կրկնեց Իվիկին սպանողների հռչակավոր անզգուշությունը։

Ռոայե-Կոլարի փառավոր ծառայություններից մեկն այն է, որ նա հռչակվեց բնական զգացումների մշտական հաղթանակը հարկադիր զգացումների վրա, պաշտպանեց հին սովորությունների առաջնության իրավունքը, պնդելով, օրինակի համար, որ հյուրընկալության օրենքն այն աստիճան է կապում մարդկանց, որ ի չիք է դարձնում դատական երդման ուժը։ Նա այդ տեսությունր քարոզում էր ամբողջ աշխարհի առաջ, ֆրանսիական ամբիոնից. նա արիաբար գովեց դավադիրներին, ցույց տվեց, որ ավելի մարդկային է հնազանդվել բարեկամությանը, քան բռնակալական օրենքներին, որ վերցված են հանրային զինանոցից, այս կամ այն հանգամանքների համար։ Վերջապես, բնական իրավունքն ունի իր սեփական օրենքները, որոնք բնավ չեն հրապարակվել, բայց ավելի ազդու են ու ավելի հանրահայտ, քան այն օրենքները, որ հասարակությունն է կռել։ Լյուսիենը հենց նոր խախտեց, ի վնաս իր, համերաշխության օրենքը, որը հարկադրում էր նրան լռել և թողնել Ժակ Կոլենին պաշտպանվել. նա ավելին արեց, մեղադրեց Կոլենին։ Իր շահերի տեսակետից այդ մարդն իր համար պետք է ընդմիշտ մնար Կարլոս Էրրերա։

Պարոն Կամյուզոն հրճվում էր իր հաղթանակով. նա պահում էր իր ձեռքում երկու հանցագործների, նա արդարադատության ձեռքն իջեցրել էր նորաձևության սիրեցյալներից մեկի վրա և գտել էր անորսալի Ժակ Կոլենին։ Նա հույս ուներ, որ շուտով ինքը կհռչակվի որպես ամենահմուտ դատական քննիչը։ Դրա համար նա իր ամբաստանյալին հանգիստ թողեց, բայց ուսումնասիրում էր վհատության այդ լռությունը, տեսնում էր, որ այդ այլայլված դեմքի վրա ավելանում էին քրտինքի կաթիլները, որոնք խոշորանալով ի վերջո թափվում, խառնվում էին արցունքի հեղեղին։

— Ինչո՞ւ եք լաց լինում, պարոն Ռյուբամպրե։ Դուք ինչպես ձեզ ասացի, օրիորդ Եսթերի ժառանգն եք, նա չունի ո՛չ կողմնակի, ո՛չ էլ ուղղակի ժառանգներ, և նրա ժառանգությունը հասնում է մոտավորապես ութ միլիոնի, եթե գտնեն անհետացած յոթ հարյուր հիսուն հազար ֆրանկը։ Դա վերջին հարվածն էր մեղավորին։ Բավական էր տասը րոպեի հաստատամտություն, ինչպես ասում էր Ժակ Կոլենն իր երկտողում, և Լյուսիենը կհասներ իր բոլոր ցանկություն¬ների նպատակակետին։ Նա հաշիվները կմաքրեր Ժակ Կոլենի հետ, կբաժանվեր նրանից, կդառնար հարուստ, կամուսնանար օրիորդ դը Գրանլյոյի հետ։ Ոչինչ չի կարող այս տեսարանից ավելի ցայտուն ապացուցել այն ուժը, որով զինվում են դատական քննիչները` հարցաքննության ենթականերին պահելով մեկուսացված և իրարից անջատ, և արժեքն այն հաղորդման, որ Ժակ Կոլենն էր ստացել Ասիայից։

— Ա՜հ, պարոն,— պատասխանեց Լյուսիենն այնպես մի մարդու դառնությամբ ու հեգնանքով, որն իրեն պատվանդան է դարձնում կատարված դժբախտությունը,— որքան իրավացի են ասում ձեր լեզվով` ենթարկվել հարցաքննության... Անցյալ ժամանակների ֆիզիկական չարչարանքների և այժմյան բարոյական չարչարանքների միջև ես առանց տատանվելու կգերադասեի այն տանջանքները, որ մի ժամանակ դահի՛ճն էր տալիս... Էլ ուրիշ ի՞նչ եք ուզում ինձնից,— ավելացրեց հպարտությամբ։

— Այստեղ, պարոն,— ասաց դատական աստիճանավորը` ի պատասպան պոետի գոռոզությանը դառնալով ամբարտավան ու հեգնական,— այստեղ միայն ե՛ս իրավունք ունեմ հարցեր տալու։

— Ես իրավունք ունեի չպատասխանելու,— կամաց ասաց խեղճ Լյուսիենը, որի միտքն սկսել էր պայծառանալ։

— Գրագի՛ր, կարդացեք ամբաստանյալին իր հարցաքննությունը…

— «Ես նորից դառնում եմ ամբաստանյալ»,— ասաց ինքն իրեն Լյուսիենը։

Ընթերցման ընթացքում Լյուսիենն ընդունեց մի որոշում, որը հարկադրում էր նրան շողոքորթել պարոն Կամյուզոյին։ Երբ ընթերցումն ավարտվեց, պոետը ցնցվեց նման այն մարդուն, որ նիրհում է աղմուկի մեջ, որին սովոր են իր օրգանները, և որ զարթնում է, հենց որ լռություն է տիրում։

— Դուք հետո եք ստորագրելու ձեր հարցաքննության արձանագրությունը,— ասաց քննիչը։

— Եվ դուք ինձ ազա՞տ կարձակեք,— իր հերթին հեգնաբար հարցրեց Լյուսիենը։

— Առայժմ ոչ, — պատասխանեց Կամյուզոն,— բայց վաղը, Ժակ Կոլենի հետ ձեր առերեսումից հետո, անկասկած, ազատ կարձակենք։ Արդարադատությունն այժմ պարտավոր է իմանալ, թե դուք արդյո՞ք մեղսակից չեք այն հանցագործություններին, որ գործել է այդ անձնավորությունը 1820 թվականի իր փախուստից ի վեր։ Այնուամենայնիվ, դուք այլևս գաղտնախցում չեք լինի։ Ես կգրեմ բանտապետին, որ ձեզ տեղավորի պիստոլի լավագույն սենյակներից մեկում։

— Այնտեղ կգտնե՞մ այն, ինչ հարկավոր է գրելու համար։

— Ձեզ կտան ինչ որ ուզեք։ Այդ մասին ես կկարգագրեմ բարապանի միջոցով, որն ուղեկցելու է ձեզ։

Լյուսիենը մեքենաբար ստորագրեց արձանագրությունը, կից գրությունները` հնազանդվելով Կոկարի ցուցմունքներին, համակերպված զոհի հեզությամբ։ Սոսկ մի մանրամասնումթյուն նրա հոգեկան դրության մասին շատ ավելի պարզ պատկերացում կտա, քան ամենամանրազնին նկարագրությունը։ Ժակ Կոլենի հետ առերեսում ունենալու հայտարարությունը ցամաքեցրեց դեմքի քրտինքի կաթիլները, նրա աչքերը շողում էին անտանելի փայլով։ Վերջապես կայծակնային արագությամբ նա դարձավ այնպիսին, ինչպիսին էր Ժակ Կոլենը, բրոնզյա մարդ։

Կատարյալ բարոյալքման վիճակից դեպի երկաթի դիմացկանություն տանող այս հանկարծական անցումը, որ մարդկային ուժերի գերագույն լարման հետևանք է և հատուկ է Լյուսիենի կոփվածքի տեր մարդկանց, որի բնավորությունն այնքան լավ էր ուսումնասիրել Ժակ Կոլենը, ինքնին ցույց է տալիս, որ մտքերն ունեն իրենց կենսունակութ յունը։ Ինչպես ցամաքած մի աղբյուրից հանկարծ ջուր է բխում, այդպես էլ վերադառնում է կամքը և թափվում այն անոթի մեջ, որ պատրաստված է իր էությանը անհայտ գործունեության համար. և նման դեպքում դիակը կենդանի մարդ է դառնում ու թափով խոյանում վերջին մարտի։

Լյուսիենը Եսթերի նամակը դրեց կրծքի վրա, նկարի հետ մեկտեղ, որ աղջիկն էր ուղարկել։ Ապա, արհամարհանքով հրաժեշտ տվեց պարոն Կամյուզոյին և հաստատ քայլերով անցավ միջանցքներով, երկու ժանդարմների հսկողությամբ։

— Սա մի կատարյալ չարագործ է,— ասաց քննիչը իր գրագրին, վրեժ լուծելով այն սպանիչ արհամարհանքի համար, որ պոետը հենց նոր ցուցաբերեց նրա նկատմամբ,— նա կարծում էր, որ կփրկվի` մատնելով իր մեղսակցին։

— Այդ երկուսից ամենից պինդը տաժանակիրն է…— երկչոտությամբ նկատեց Կոկարը։

— Դո՛ւք արդեն կարող եք գնալ, Կոկա՛ր,— ասաց քննիչը։— Այսօրվա համար այսքանն էլ բավական էր։ Ճամփեցե՛ք սպասող մարդկանց և ասացեք, որ վաղը գան։ Հա, չմոռանամ ասելու, շտապ գնացեք դատախազություն` իմանալու, թե արդյոք իր աշխատասենյակո՞ւմ է գլխավոր դատախազը և չի կարող մի քանի րոպեով ինձ ընդունել։ Օ՜, հավանաբար նա այնտեղ է,— ավելացրեց նա` նայելով կանաչ գույնով ներկված, ոսկեզօծ զարդերով էժանագին պատի մի ժամացույցի,— ժամը երեքից քառորդ է անց։

Հարցաքննություններն արագ են ընթերցվում, բայց հարց ու պատասխանների ճշգրիտ գրառումը ահագին ժամանակ է խլում։ Դա քրեական հետաքննությունը դանդաղեցնող և նախնական կալանքի ժամկետը երկարաձգող պատճառներից մեկն է։ Աղքատների համար դա կործանում է, հարուստների համար` խայտառակություն, որովհետև, անհապաղ ազատումը հնարավոր չափով մեղմում է ձերբակալության դժբախտությունը։ Ահա ինչու այն երկու տեսարանները, որ այստեղ վեր-արտադրվեցին ճշտությամբ, կլանեցին այն ամբողջ ժամանակը, որքան անհրաժեշտ էր Ասիային վերծանելու իր պետի հրամանները, մի դքսուհու իր բուդուարից դուրս հանելու և տիկին դը Սերիզիին եռանդ ներշնչելու համար։ Այդ պահին, Կամյուզոն, որը խորհում էր օգուտ քաղել իր ճարպկությունից, վերցրեց երկու հարցաքննությունները, նորից կարդաց` մտադրվելով ցույց տալ գլխավոր դատախազին և հարցնել նրա կարծիքը։ Մինչ նա այդ մտածումների մեջ էր, ներս մտավ բարապանը և հայտնեց, որ եկել է տիկին Սերիզիի սենեկապանը և ուզում է անպայման խոսել նրա հետ։ Կամյուզոն ձեռքով նշան արեց, և ներս մտավ կարգին հագնված մի սենեկապան և փոխնիփոխ բարապանին ու աստիճանավորին նայելով, ասաց.

— Արդյոք ես պատիվ ունեմ խոսելու պարոն Կամյուզոյի հետ…

— Այո,— պատասխանեցին քննիչն ու բարապանը։

Սպասավորը տվեց մի նամակ, որը Կամյուզոն վերցնելով կարդաց հետևյալը.

«Հանուն ընդհանուրի շահերի, որ ձեզ համար հետո հասկանալի պիտի լինի, իմ թանկագին Կամյուզո, մի՛ հարցաքննեք պարոն դը Ռյուբամպրեին. մենք ձեզ կբերենք նրա ան¬մեղության ապացույցները, որպեսզի նա անհապաղ ազատ արձակվի։

։։։։։։։։։։Դ. դը Մոֆրինյոզ, Լ. դը Սերիզի։

«Հ. գ.— Այրեցեք այս նամակը»։

Կամյուզոն հասկացավ, որ ահռելի մի սխալ էր գործել որոգայթներ լարելով Լյուսիենի դեմ, և շտապեց հնազանդվել երկու բարձրաստիճան տիկիններին. նա վառեց մի մոմ և ոչնչացրեց դքսուհու գրած նամակը։ Սենեկապանը հարգալից գլուխ տվեց։

— Դիկին դը Սերիզին հիմա՞ է ժամանելու,— հարցրեց Կամյուզոն։

— Ձիերը լծում էին,— պատասխանեց սենեկապանը։

Նույն րոպեին Կոկարը եկավ հայտնելու պարոն Կամյուզոյին, որ գլխավոր դատախազը սպասում է նրան։

Հակառակ փառասիրության և հօգուտ արդարադատության, իր գործած սխալի ամբողջ լրջությունը գիտակցելով, դատական քննիչը, որը մոտ յոթ տարվա ծառայության ընթացքում բավականին վարժվել էր խորամանկությանը, մի հատկություն, որը ձեռք են բերում բոլոր նրանք, ովքեր, իրավաբանություն ուսանելիս, դրանով չափվում են գրիզետուհիների հետ, կարիք զգաց զինվելու երկու ազնվազարմ տիկինների հնարավոր ոխակալության դեմ։ Մոմը, որով այրել էր նամակը, դեռ վառվում էր, և նա այն օգտագործեց կնքելու համար դքսուհի դը Մոֆրինյոզի` Լյուսիենին գրած երեսուն նամակների ծրարը և տիկին դը Սերիզիի բավականին ստվարածավալ նամակագրությունը։ Ապա նա գնաց գլխավոր դատախազի մոտ։

Դատական պալատը, իրար վրա դարսված շինությունների անկարգ մի կույտ է, մի մասը` վեհություն արտահայտող, մյուսը` խղճուկ, որոնք խաթարում են ոճնիր ամբողջության մեջ։ Կորսված քայլերի սրահը, բոլոր հայտնի սրահների այդ ամենամեծը, իր մերկությամբ սոսկում է պատճառում և հոգնեցնում աչքը։ Դատանենգության այդ հսկա տաճարը ճզմում է արքայական ատյանը։ Այդ գալերիայում կարելի է նկատել քրեական ոստիկանության շենքի սանդուղքից քիչ ավելի մեծ և կրկնակի բազրիքներով մի սանդուղք, որի տակ բացվում է երկփեղկանի մեծ մի դուռ։ Սանդուղքը տանում է դեպի երդվյալների մի դատարանը, իսկ ներքևի դուռը` երդվյալների մյուս դատարանը։ Լինում են տարիներ, որ Սենի դեպարտամենտի մեջ կատարված հանցագործությունները պահանջում են երկու սեսիա։ Այդտեղ են գտնվում գլխավոր դատախազի վարչությունը, փաստաբանների սենյակները, նրանց գրադարանը, գլխավոր դատախազի տեղակալների և օգնականների աշխատասենյակները։ Այդ բոլոր շենքերը, քանի որ ստիպված ենք օգտվել ընդհանուր տերմիններից, միացված են փոքրիկ, ոլորուն սանդուղներով, մութ միջանցքներով, որոնք ճարտարապետության համար, Փարիզի և Ֆրանսիայի համար խայտառակություն են։ Ներքին շենքերի նողկալիությամբ մեր գերագույն արդարադատության առաջնեկը գերազանցում է ամենազազրելի բանտերը։ Կենցաղագիրը կընկրկեր մի մետր լայնություն ունեցող այդ գարշելի միջանցքների նկարագրության անհրաժեշտության առաջ, միջանցքներ, որտեղ սպասում են երդվյալների դատարանի վկաները։ Իսկ ինչ վերաբերում է այն վառարանին, որը տաքացնում է նիստերի դահլիճը, ամոթաբեր կհամարվեր նույնիսկ Մոնպարնաս բուլվարի որևէ սրճարանում։ Գլխավոր դատախազի աշխատասենյակը տեղավորված է ութանկյուն այն կողաշենքում, որը կողքից ծածկում է Առևտրական գալերեայի կորպուսը, և վերջերս, Դատական պալատի ընդլարման համեմատ, ներս է ցցվել ներքին բակը, որը կից է կանանց բաժանմունքին։ Դատական պալատի այդ ամբողջ մասն, իր ստվերի տակ է առնում Սենտ-Շապելի բարձր ու հոյակապ կառույցները։ Դրա համար էլ այնտեղ մութ է ու խաղաղ։

Պարոն դը Գրանվիլը, նախկին դատարանների ականավոր գործիչների արժանավոր հաջորդը, չցանկացավ հեռանալ դատարանի շենքից, մինչև Լյուսիենի գործի պարզաբանումը։ Նա տեղեկություններ էր սպասում Կամյուզոյից, և դատական քննիչի բանբերը նրան ընկղմեց այն ակամա մտորումների մեջ, որ սպասումն է առաջ բերում նույնիսկ ամենաուժեղ բնավորության տեր մարդկանց մոտ։ Նա նստել էր լուսամուտի խորշում, իր աշխատասենյակում, հետո վեր կացավ, անցուդարձ արեց սենյակում, որովհետև Կամյուզոյին, որին առավոտյան դիտմամբ հանդիպել էր, սակավ շրջահայաց էր գտել. տարտամ երկյուղներ անհանգստացնում էին նրան, նա տանջվում էր։ Եվ ահա թե ինչու։ Նրա պաշտոնական բարձր դիրքն արգելում էր ոտնձգություն կատարել դատական քննիչի բացարձակ անկախության դեմ, իսկ այդ դատավորության մեջ՝ գործը վերաբերում էր իր լավագույն բարեկամի, իր ջերմ հովանավորներից մեկի` կոմս դը Սերիզիի պատվին ու արժանապատվությանը, մի մարդ, որ պետական նախարար էր, գաղտնի խորհրդական, պետական խորհրդի նախագահ և Ֆրանսիայի ապագա կանցլեր, եթե այն ազնվազարմ ծերունին, որը կատարում էր այդ բարձր պարտականությունը, մահանար։ Պարոն դը Սերիզին, այնուամենայնիվ, դժբախտաբար, պաշտում էր իր կնոջը, մշտապես նրան առնում իր հովանավորության տակ։ Արդ, գլխավոր դատախազը հիանալի հասկանում էր, թե աշխարհիկ հասարակության մեջ և արքունիքում ինչպիսի աղուկ էր հանելու հանցագործությունը մի մարդու, որի անունը հաճախ չարամտորեն կապում էին կոմսուհու անվանը։

— «Ա՜հ,-ասում էր յուրովի, ձեռքերը խաչաձևելով կրծքին,— մի ժամանակ թագավորի իշխանությամբ հնարավոր էր գործը հանձնել բարձր ատյանին… Հավասարության մեր մոլութ յունր (նա չէր համարձակվում ասել օրինականության, ինչպես վերջերս էր մի պոետ արիաբար ասել Պալատում) կործանում է սպառնում մեր ժամանակաշրջանին…»։

Դատական այդ արժանավոր գործիչը խորամուխ էր ապօրեն կապերի մղումներին ու դժբախտությանը։ Եսթերը և Լյուսիենը զբաղեցնում էին, ինչպես ասվեց, այն բնակարանը, որտեղ կոմս դը Գրանվիլը գաղտնի ամուսնությամբ ապրել էր օրիորդ դը Բելֆյոյի հետ և որտեղից վերջինս փախել էր` հրապուրված մի թշվառականի կողմից։ (Տե՛ս «Երկյակ ընտանիք» — Մասնավոր կյանքի տեսարաններ)։

Այն պահին, երբ գլխավոր դատախազը մտածում էր, թե՝ «Կամյուզոն, հավանաբար, որևէ հիմարություն կանի», դատական քննիչը երկու անգամ բախեց աշխատասենյակի դուռը։

— Տեսնենք, իմ թանկագին Կամյուզո, ինչպե՞ս է գնում այն գործը, որի մասին խոսում էինք այս առավոտ։

Նա երկու հարցաքննությունների արձանագրությունները մեկնեց պարոն դը Գրանվիլին, որը վերցրեց իր ակնոցը և մոտեցավ լուսամուտին` կարդալու։ Ընթերցումը երկար չտևեց։

— Դուք կատարել եք ձեր պարտքը,— ասաց գլխավոր դատախազը հուզված ձայնով։— Ամեն ինչ արված է. արդարադատությունը կըթանա իր հունով… Դուք բավականին մեծ հմտություն եք ցուցաբերել և չի կարելի երբևիցե զրկվել այնպիսի մի դատական քննիչից, ինչպիսին դուք եք... Եթե պարոն դը Գրանվիլն ասեր Կամյուզոյին. «Դուք ձեր ամբողջ կյանքի ընթացքում կմնաք դատական քննիչ...» ավելի ճշգրիտ չէր արտահայտվի, քան դրվատանքի իր այդ խոսքով։ Կամյուզոյի ամբողջ մարմնից սարսուռ անցավ։

— Դքսուհի դը Մոֆրինյոզը, որին ես շատ եմ պարտական, ինձ խնդրել է...

— Ա՜հ, դքսուհի դը Մոֆրինյոզը, դա տիկին դը Սերիզիի բարեկամուհին է,— ասաց Գրանվիլը` ընդհատելով քննիչին,— այդ ճիշտ է... Բայց ես տեսնում եմ, որ դուք ոչ մի ազդեցության չեք ենթարկվել։ Դուք լավ եք արել, պարոն, դուք կդառ¬նաք դատական մեծ գործիչ...

Նույն պահին կոմս Օկտավ դը Բովանգն առանց բախելու բաց արեց դուռը և ասաց կոմս դը Գրանվիլին.

— Սիրելիս, ես քեզ մոտ եմ բերում մի գեղանի կնոջ, որը չգիտի, թե ուր գնա. նա քիչ էր մնում մոլորվեր մեր լաբիրինթոսում...

Կոմս Օկտավը բռնել էր կոմսուհի դը Սերիզիի ձեռքից. կոմսուհին քառորդ ժամ թափառել էր դատարանի միջանցքներում։

— Դուք այստե՞ղ, տիկին,— բացականչեց գլխավոր դա¬տախազը` նրան առաջարկելով սեփական բազկաթոռը,— և այն էլ այսպիսի մի պահին... Ահավասիկ պարոն Կամյուզոն, տիկին,— ավելացրեց նա` ցույց տալով քննիչին,— Բովա՛ն,— դիմելով Ռեստավրացիայի նախարարական ականավոր հռետորին` ավելացրեց նա,— սպասիր ինձ առաջին նախագահի մոտ, նա դեռ իր աշխատասենյակում է, ես կգամ այնտեղ։

Կոմս Օկտավ դը Բովանը հասկացավ ոչ միայն, որ իր ներկայությունն այնտեղ ավելորդ էր, այլև այն, որ գլխավոր դատախազն ուզում էր մի պատճառ գտնել հեռանալու իր աշխատասենյակից։

Տիկին դը Սերիզին ճիշտ էր վարվել. նա Դատական պալատ չէր եկել տոհմանիշ կրող, կապույտ ծածկույթով իր հոյաշուք կառքով, իր տրեզավոր կառապանի և կարճ անդրավարտիք ու մետաքսյա սպիտակ գուլպաներ հագած սպասավորների հետ։ Մեկնելու ժամին Ասիան երկու ազնվազարմ տիկիններին հասկացրել էր, որ անհրաժեշտ է վերցնել այն կառքը, որով ինքն էր եկել դքսուհու հետ։ Բացի այդ, նա Լյուսիենի սիրուհուն խորհուրդ տվեց հագնել այն հագուստը, որը կանանց համար նույնն էր, ինչ մի ժամանակ տղամարդկանց համար` մոխրագույն վերարկուն։ Կոմսուհին կրում էր գորշ մի թիկնոց, հին, սև մի շալ և թավշա գլխարկ, որի ծաղիկները պոկված էին և փոխարինված սև ժանյակով երիզված խիստ թանձր քողով։

— Դուք ստացել ե՞ք մեր նամակը...— հարցրեց նա Կամյուզոյին, որի շփոթվածությունն ընդունեց որպես հիացական հարգանքի մի ապացույց։

— Ավա՜ղ, չափազանց ուշ, տիկին կոմսուհի,— պատաս¬խանեց քննիչը, որը տակտ ու խելք ուներ միայն իր աշխատասենյակում, իր ամբաստանյալների հանդեպ։

— Ինչպե՞ս թե չափազանց ուշ…

Նա նայեց պարոն դը Գրանվիլին և նրա դեմքին կարդաց վհատություն։

— Չի՛ կարող չափազանց ուշ լինել և չպե՛տք է, որ ուշ լինի,— տիրաբար ավելացրեց կոմսուհին։

Տիկին դը Սերիզիի նման բարձր դիրք ունեցող կանայք, գեղեցիկ կանայք, ֆրանսիական քաղաքակրթության շփացած երեխաներն են։ Եթե ուրիշ երկրների կանայք իմանային, թե Փարիզում ինչ բան է նարաձև, հարուստ և տիտղոսավոր կինը, նրանք բոլորը պիտի փափագեին` գալ-վայելել այդ հոյակապ թագավորությունը։

Կանայք, որոնք նվիրվել են բացառապես վայելչության կանոնի , փոքրիկ օրենքների այդ ժողովածուին, որն արդեն շատ ու շատ անգամ «կանացի կոդեքս» անունն է ստացել «Մարդկային կատակերգությունում», ծիծաղում են տղամարդկանց ստեղծած օրենքների վրա։ Նրանք ասում են ինչ խելքները փչում է, նրանք չեն նահանջում ոչ մի սխալի առաջ, բոլորն էլ սքանչելիորեն հասկացել են, որ կյանքում ոչ մի բանի համար պատասխանատու չեն, բացառությամբ իրենց կանացի պատվի և իրենց երեխաների։ Նրանք ծիծաղելով ասում են ամենահրեշավոր բաներ։ Ամեն առիթով նրանք կրկրանում են գեղանի տիկին Բովանի՝ «Շուտ դատիր, և գնանք» խոսքը, որ իր մարդուն է ասել ամուսնության առաջին շրջա¬նում, երբ դատարան է եկել նրա հետևից։

— Տիկին ,— ասաց գլխավոր դատախազը,— պարոն Լյուսիեն դը Ռյուբամպրեն մեղավոր չէ ո՛չ գողության, ո՛չ թունավորման գործում, բայց պարոն Կամյուզոն ստիպել է նրան խոստովանել այնպիսի մի հանցագործություն, որը դրանցից ավելի ծանր է...

— Ի՞նչ հանցագործոլթյուն,— հարցրեց կոմսուհին։

— Նա,— ասաց պարոն դը Գրանվիլը կոմսուհու ականջին,— իրեն ճանաչել է որպես մի փախած տաժանակրի բարեկամ, աշակերտ։ Աբբա Կարլոս Էրրերան, այդ իսպանացին, որ յոթ տարի նրա հետ է ապրում, մեր հռչակավոր Ժակ Կոլենն է...

Տիկին դը Սերիզիի համար դատական աստիճանավորի յուրաքանչյուր խոսքը երկաթե ձողի հարված էր, բայց այդ հռչակավոր անունը եղավ մահացու հարված։

— Եվ դրա եզրակացությո՞ւնը,— ասաց նա թույլ, հազիվ լսելի ձայնով։

— Այն է,— մեղմ ձայնով հարեց պարոն դը Գրանվիլը` շարունակելով կոմսուհու խոսքը,— որ տաժանակիրը կկանգնի երդվյալների դատարանի առաջ, և եթե Լյուսիենը չկանգնի նրա կողքին, որպես այդ մարդու հանցագործություններից գիտակցաբար օգտվող, ապա այնտեղ պիտի հանդես գա որպես լրջորեն անվանարկված վկա։

— Ա՜հ, երբե՛ք…— բարձրաձայն գոչեց տիկին դը Սերիզեն, արտակարգ վստահությամբ։— Ինչ վերաբերում է ինձ, ապա ես ավելի շուտ կգերադասեմ մահը, քան տեսնել, որ բոլորի կողմից իմ ամենալավ բարեկամը ճանաչված մարդուն դատարանը հայտարարում է տաժանապարտի ընկերակիցը… Թագավորը շատ է սիրում իմ ամուսնուն։

— Տիկի՛ն,— ասաց գլխավոր դատախազը ժպտալով և բարձրաձայն,— թագավորը ամենափոքր իրավունք իսկ չունի ազդելու դատական նույնիսկ ամենաստորին քննիչի վրա, ո՛չ էլ երդվյալների դատարանի դատաքննության ընթացքի վրա։ Դրանումն է մեր նոր ինստիտուտների վեհությունը։ Ես ինքս հենց նոր շնորհավորեցի պարոն Կամյուզոյին իր հմտության համար…

— Իր անճարակության համար,— աշխուժորեն առարկեց կոմսուհին, որին ավելի նվազ էր մտահոգում Լյուսիենի մոտիկությունը մի ավազակի հետ, քան նրա կապը Եսթերի հետ։

— Եթե դուք կարդայիք այդ երկու ամբաստանյալներին վերաբերող հարցաքննությունները, որ պարոն Կամյուզոն է կատարել, կտեսնեք, որ ամեն ինչ նրանից է կախված…

Այդ խոսքն ասելուց հետո, միակ խոսքը, որ գլխավոր դատախազր կարող էր իրեն թույլ տալ, և կանացի, կամ եթե ուզում եք, դատավորի նրբամտությամբ մի հայացք նետելով, նա ուղղվեց դեպի աշխատասենյակի դուռը, ապա շեմքին հասնելով, շուռ եկավ և ավելացրեց.

— Ներեցեք ինձ, տիկին, ես երկու խոսք ունեմ ասելու Բովանին…

Կոմսուհու համար աշխարհիկ հասարակության լեզվով այդ նշանակում էր. «Ես չեմ ուզում վկա լինել այն ամենին, ինչ տեղի է ունենալու ձեր և Կամյուզոյի միջև»։

— Այդ ի՞նչ հարցաքննություններ են,— մեղմ տոնով հարցրեց Լեոնտինը Կամյուզոյին, որն ապշած կանգնել էր պետության ամենաբարձրաստիճան անձնավորություններից մեկի կնոջ առաջ։

— Տիկին,— պատասխանեց Կամյուզոն,— գրագիրը գրի է առնում քննիչի հարցերը և ամբաստանյալների պատասխաները. արձանագրությունն ստորագրում են գրագիրը, քննիչն ու ամբաստանյալները։ Այդ արձանագրությունները դատավարույթի տարրերն են, նրանք հաստատում են մեղադրանքը և մեղադրյալների գործը հանձնում երդվյալների դատարանին։

— Դե լա՛վ,— հարեց կոմսուհին,— իսկ եթե ուզենանք ոչնչացնել այդ ցուցմունքները…

— Ա՜հ, տիկին, դա կլիներ հանցագործություն, որ ոչ մի դատական աստիճանավոր չի կարող կատարել. հասարակության դեմ ուղղված մի հանցագործություն։

— Ավելի մեծ հանցագործություն է կատարվել իմ դեմ այդպիսի բաներ գրելով. բայց այս պահին դա միակ ապացույցն է Լյուսիենի դեմ։ Տեսնենք, պարո՛ն, կարդացեք ինձ նրա հարցաքննությունը, որպեսզի իմանամ, թե արդյոք որևէ միջոց չկա՞ մեզ բոլորիս փրկելու համար։ Այստեղ միայն իմ հարցը չէ, ես մահից չեմ վախենում, հարցը վերաբերում է նաև պարոն դը Սերիզիի բախտավորությանը…

— Տիկին,— ասաց Կամյուզոն,— մի կարծեք, որ ես մոռացել եմ այն հարգանքը, որ պարտավոր եմ ունենալ ձեր նկատմամբ։ Եթե այս քննությունը հանձնարարված լիներ մեկ ուրիշի, օրինակ պարոն Պոպինոյին, դուք ավելի դժբախտ կլինեիք, որովհետև նա գլխավոր դատախազի հետ չէր խորհրդակցի, և ոչ ոք ոչինչ չէր իմանա։ Ի դեպ, տիկին, պարոն Լյուսիենի տնից ամեն ինչ վերցրել են, նույնիսկ ձեր նամակները։

— Օ՜, իմ նամակները։

— Ահավասիկ, կնքված են,— ասաց քննիչը։

Կոմսուհին, այլայլված, զանգ տվեց, ասես իր տանը լիներ։ Ներս մտավ գլխավոր դատախազի գրասենյակի ծառայողը։

— Լո՛ւյս,— հրամայեց կոմսուհին։

Ծառայողը վառեց մի մոմ և դրեց բուխարու վրա, մինչ կոմսուհին ստուգում էր իր նամակները, հաշվում, պատառոտում և նետում օշախի մեջ։ Շուտով կոմսուհին կրակին հանձնեց թղթերի այդ կույտը` ոլորած վերջին նամակն օգտագոր¬ծելով որպես ջահ։ Կամյուզոն, արձանագրությունները ձեռքին, ապշահար նայում էր բոցավառվող թղթերին։ Կոմսուհին, որը թվում էր, թե ամբողջապես կլանված է իր սիրո ապացույցները ոչնչացնելու գործով, աչքի տակով նայում էր քննիչին։ Նա սպասեց հարմար րոպեի, հաշվի առավ իր շարժումները և կատվի թռիչքով ճանկեց երկու արձանագրություններն ու նետեց կրակի մեջ, բայց Կամյուզոն դրանք հանեց կրակի միջից։ Կոմսուհին խոյացավ քննիչի վրա և նորից ճանկեց բոցավառվող թղթերը։ Սկսվեց մի մենամարտ, որի ընթացքում Կամյուզոն բղավում էր.

— Տիկի՜ն, տիկի՜ն, դուք հանցափորձ եք կատարում… Տիկի՜ն…

Մի մարդ խուճապահար ներս մտավ, կոմսուհին չկարողացավ զսպել ճիչը, ճանաչելով պարոն դը Սերիզիին, որին հետևում էին պարոնայք դը Գրանվիլը և դը Բովանը։ Այնուամենայնիվ, Լեոնտինը, որն ուզում էր ինչ գնով էլ լինի փրկել Լյուսիենին, աքցանի պես բռնել և բաց չէր թողնում սարսափելի դրոշմաթղթերը, թեպետ բոցն անշուշտ այրում էր նրա ձեռքի նուրբ մաշկը։ Վերջապես Կամյուզոն, որի մատները նույնպես այրում էր կրակը, ըստ երևույթին ամաչելով այդ դրությունից, բաց թողեց թղթերը. կրակից փրկվել էին թղթի միայն այն կտորները, որ իրենց ձեռքերում սեղմել էին երկու կռվողները։ Այդ տեսարանն ավելի արագ էր տեղի ունեցել, քան ժամանակ է պետք նրա նկարագրությունը կարդալու համար։

— Ի՞նչ է պատահել ձեր և տիկին դը Սերիզիի միջև,— հարցրեց պետական նախարարը Կամյուզոյին։

Նախքան քննիչը կպատասխաներ, կոմսուհին թղթերը մոտեցրեց մոմին և դրանք նետեց իր նամակների պատառների վրա, որ կրակը դեռևս ամբողջովին չէր լափել։

— Ես հարկադրված կլինեմ բողոքել կոմսուհու դեմ,— ասաց Կամյուզոն։

— Իսկ ի՞նչ է արել նա,— հարցրեց գլխավոր դատախազը` հերթով նայելով կոմսուհուն և քննիչին։

— Ես այրեցի հարցաքննությունները,— ծիծաղելով պատասխանեց նորաձև կինը, իր անխոհեմ արարքից այնքան ուրախացած, որ դեռ չէր զգում իր այրուցքները։— Իսկ եթե դա հանցագործություն է, այդ դեպքում պարոնը կարող է վերսկսել իր սոսկալի խզբզանքը։

— Ճիշտ է,-պատասխանեց Կամյուզոն, փորձելով վերականգնել իր արժանապատվությունը։

— Գործը, նշանակում է, դեպի լավն է գնում,— ասաց գլխավոր դատախազը։— Բայց, թանկագին կոմսուհի, դատական իշխանության նկատմամբ այդպիսի ազատություններ հաճախակի չպիտի թույլ տալ, որովհետև նա կարող է այլևս հաշվի չառնեի թե ով եք դուք։

— Պարոն Կամյուզոն արիաբար դիմադրում էր մի կնոջ, որին ոչինչ չի կարող դիմանալ. արդարադատության քղամիդի պատիվը փրկված է,— ասաց կոմս դը Բովանը ծիծաղելով։

— Ա՜, պարոն Կամյուզոն դիմադրո՞ւմ էր…— ասաց գլխավոր դատախազը ծիծաղելով,— նա բավականին ուժեղ է, ես չէի հանդգնի դիմադրել կոմսուհուն։

Նույն միջոցին, այդ լուրջ հանցագործությունը դարձավ գեղեցիկ կնոջ մի կատակ, և սկսեց ծիծաղել նույնիսկ ինքը` Կամյուզոն։ Սակայն գլխավոր դատախազը նկատեց մի մարդու, որը չէր ծիծաղում։

Պարոն դը Գրանվիլը, կոմս դը Սերիզիի կեցվածքից և դեմքի արտահայտությունից լրջորեն վախեցած, նրան մի կողմ տարավ։

— Բարեկամս,— ասաց նա կոմս դը Սերիզիի ականջին,— ձեր վիշտն ստիպում է ինձ, իմ կյանքում առաջին և միակ անգամ, գործարքի մեջ մտնել իմ պարտականությունների հետ։

Գլխավոր դատախազը զանգահարեց, ներս մտավ գրաաենյակի ծառայողը։

— Ասացե ք պարոն դը Շարժբյոֆին, որ ես ուզում եմ նրա հետ խոսել։

Պարոն դը Շարժբյոֆը` երիտասարդ ստաժյոր փաստաբանը, գլխավոր դատախազի քարտուղարն էր։

— Իմ թանկագին մետր,— հարեց գլխավոր դատախազը Կամյուզոյին մեկուսի,— գնացեք ձեր աշխատասենյակ, դատական մի քարտուղարի հետ նորից կազմեցեք աբբա Կարլոս Էրրերայի հարցաքննությունը, և քանի որ այն ստորագրված չէ, կարող է վերականգնվել առանց դժվարության։ Վաղն առերեսում կանեք այդ իսպանական դիվանագետին պարոնայք դը Ռաստինյակի և Բիանշոնի հետ, որոնք ժխտելու են, թե Էրրերան, ինքը` Ժակ Կոլենն է։ Վստահ, որ իրեն ազատ են արձակելու, Ժակ Կոլենր կստորագրի հարցաքննությունը։ Ինչ վերաբերում է Լյուսիեն դը Ռյուբամպրեին, հենց այսօր երեկոյան նրան ազատ արձակեցեք։ Իհարկե, նա չի պատմի հարցաքննության մասին, որի արձանագրությունը ոչնչացված է, մանավանդ այն նախազգուշացումից հետո, որ ես անելու եմ նրան։ «Դատական լրադիր»-ը վաղը կհրապարակի, որ այդ երիտասարդը անհապաղ ազատ է արձակված։ Այժմ մտածենք, թե արդյո՞ք արդարադատությունը կտուժի այս միջոցառումներից։ Եթե իսպանացին մի տաժանակիր է, մենք հազար միջոց ունենք նրան նորից ձեռք գցելու և դատի հանձնելու, որովհետև դիվանագիտական ճանապարհով կպարզենք նրա վարքագիծը Իսպանիայում. Կորանտենը` հակաոստիկանության պետը, կհետևի նրան, մենք էլ նրան աչքից բաց չենք թողնի, ուստի նրա հետ լավ վարվեցեք, մի՛ թողնեք նրան այլևս գաղտնախցում։ Մի՞թե մենք պետք է սպանենք կոմս ու կոմսուհի դը Սերիզիին և Լյուսիենին՝ յոթ հարյուր հիսուն հազար ֆրանկի գողության համար, որը, ի դեպ, դեռ պարզված չէ և կատարված է ի վնաս Լյուսիենի։ Ավելի լավ չէ՞ թույլ տալ, որ Լյուսիենը կորցնի այդ գումարը, քան թե իր համբավը... Մանավանդ որ իր հետ միասին անկում է տա¬նելու պետական մի նախարարի, նրա կնոջը և դքսուհի դը Մոֆրինյոզին… Այդ երիտասարդը վնասված նարինջ է, մի՛ թողեք, որ նա նեխի… Այդ ամենը կես ժամվա գործ է… Դե, մենք սպասում ենք ձեզ։ Հիմա ժամը երեք և կեսն է, դաշտավորները դեռևս այստեղ են։ Տեղեկացրեք ինձ, եթե կարողանաք գլուխ բերել գործի կարճման մասին օրինական մի որոշում, հանցակազմի բացակայության պատճառով։ Հակառակ դեպքում, թող Լյուսիենն սպասի մինչև առավոտ։

Կամյուզոն դուրս եկավ գլուխ տալով, բայց տիկին դը Սերիզին, նոր միայն զգալով այրուցքի ցավերը, չպատասխանեց Հրաժեշտի ողջույնին։ Պարոն դը Սերիզին, որ հանկարծակի դուրս էր եկել աշխատասենյակից, երբ գլխավոր դատախազը խոսում էր քննիչի հետ, վերադարձավ մաքուր մոմի մի փոքրիկ ամանով և քսեց կնոջ ձեռքին` նրա ականջին ասելով.

— Լեոնտին, ի՞նչ հարկ կար այստեղ գալ առանց ինձ նախազգուշացնելու։

— Թանկագին բարեկամս,— պատասխանեց կինն ամուսնու ականջին,— ներեցեք ինձ։ Ես ուղղակի խենթացել եմ, բայց հարցը վերաբերում է ինձ նույնքան, որքան և ձեզ։

— Սիրեցեք այդ երիտասարդին, եթե դա ճակատագրի թելադրանքն է։ Բայց մի թողեք, որ ձեր կիրքն այդպես բացահայտվի բոլորի մոտ,— պատասխանեց խեղճ ամուսինը։

— Դե, թանկագին կոմսուհի,— ասաց պարոն դը Գրանվիլը, կոմս Օկտավի հետ մի որոշ ժամանակ զրուցելուց հետո,— հույս ունեմ, որ այս երեկո դուք պարոն դը Ռյուբամպրեին ճաշի կտանեք ձեզ մոտ։

Այս կես խոստումն այնպես ազդեց տիկին դը Սերիզիի վրա, որ նա փղձկաց։

— Ես կարծում էի, թե այլևս արտասուքներ չունեմ,— ասաց նա ժպտալով։— Չէի՞ք կարող արդյոք այնպես անել, որ այստեղ սպասենք պարոն դը Ռյուբամպրեին։

— Ես կջանամ գտնել բարապաններ, որպեսզի նրան բերեն այստեղ առանց ժանդարմների ուղեկցության,— պատասխանեց պարոն դը Գրանվիլը։

— Դուք Աստծո չափ բարի եք,— ասաց կոմսուհին գլխավոր դատախազին այնպիսի զեղումով, որ նրա ձայնը հնչեց որպես երկնային երաժշտություն։

— «Այսպիսի կանայք են, որ միշտ սքանչելի են և անդիմադրելի…»,— ասաց կոմս Օկտավը յուրովի։

Եվ նա անձնատուր եղավ մելամաղձության` մտաբերելով իր կնոջը։ (Տե՛ս «Օնորին» — Մասնավոր կյանքի տեսարաններ)։

Աշխատասենյակի դռանը պարոն դը Գրանվիլին մոտեցավ երիտասարդ Շարժբյոֆը, որի հետ գլխավոր դատախազը զրուցեց, հրահանգներ տալով, թե ինչ պետք է խնդրել «Դատական լրագրի» խմբագիր Մասոլից։

Մինչ սիրուն կանայք, նախարարներ, պաշտոնական անձինք, բոլորն էլ դավադրում էին, որպեսզի փրկեն Լյուսիենին, ահա թե ինչ էր կատարվում վերջինիս հետ Կոնսիերժըրիում։ Անցնելով վանդակադռնից ` Լյուսիենը գրասենյակում ասաց, որ պարոն Կամյուզոն թույլատրել է իրեն գրել, և խնդրեց գրիչ, թանաք և թուղթ։ Բանտի մի վերակացու հրաման ստացավ իսկույն բերել դրանք, երբ Կամյուզոյի բարապանը մի քանի խոսք շշնջաց բանտապետի ականջին։ Մինչ վերակացուն զբաղված էր գտնելու և Լյուսիենին բերելու այն, ինչին նա սպասում էր, այդ կարճ ժամանակաընթացքում խեղճ երիտասարդը, որը սարսափում էր Ժակ Կոլենի հետ առաջիկա առերեսման մտքից, ընկավ այն օրհասական խորհրդածություններից մեկի մեջ, երբ ինքնասպանության գաղափարը, որ մի անգամ արդեն տիրել էր նրան, բայց ինքն անկարող էր եղել իրագործել, մարդուն հասցնում է մինչև խելացնորության։ Ըստ խոշոր հոգեբույժների կարծիքի` ինքնասպանությունը որոշ բնավորությունների մոտ հանդիսանում է հոգեկան հիվանդության ավարտումը։ Արդ, իր ձերբակալման օրից նո՛ւյնն էր կատարվում նաև Լյուսիենի հետ. ինքնասպանությունը դարձել էր նրա միակ սևեռուն գաղափարը։ Եսթերի նամակը, որ նա վերընթերցեց մի քանի անգամ, ավելի բորբոքեց մեռնելու ցանկությունը, վերհիշելով Ռոմեոյի` Ջյուլիետային հետևելու դրամատիկական վախճանը։ Ահա, թե ինչ գրեց նա.

։։։։։։։։։։։։։։«ԻՄ ԿՏԱԿԸ ։։։։։։։։։։։։։։։։։։։։։Կոնսիերժըրի, 15 մայիսի, 1830 թ.

Ես, ներքոստորագրյալս, իմ քույր տիկին Եվա Շարդոնի` Անգուլեմի նախկին տպարանատեր Դավիդ Սեշարի կնոջ երեխաներին եմ տալիս և կտակում մահվանս օրն ինձ պատկանած շարժական ու անշարժ ամբողջ գույքը, չհաշված պարտքերի վճարման համար անհրաժեշտ գումարը, ինչպես նաև այլ անձերին ու հիմնարկներին կտակածս, որ խնդրում եմ իմ կտակակատարին ի կատար ածել։ Աղերսում եմ պարոն դը Սերիզիին հանձն առնել կտակակատարի պարտականությունը։

Վճարվելու է. 1) պարոն աբբա Կարլոս Էրրերային` երեք հարյուր հազար ֆրանկի գումար, 2) բանկիր պարոն դը Նյուսինգենին` մեկ միլիոն չորս հարյուր հազար ֆրանկի գումար, որից հանվելու է յոթ հարյուր հիսուն հազար ֆրանկը, եթե գտնվի օրիորդ Եսթերից հափշտակված այդ գումարը։

Ես, որպես ժառանգորդ Եսթեր Գոբսեկի, յոթ հարյուր վաթսուն հազար ֆրանկ եմ տալիս ու կտակում Փարիզի աղքատանոցներին, ապաստարան հիմնելու հատկապես փողոցային այն աղջիկների համար, որոնք կկամենան հրաժարվել իրենց մոլության ու կործանման ճանապարհից։ Բացի այդ, բարեգործական հիմնարկներին կտակում եմ մի գումար, որով կարելի լինի ձեռք բերել հինգ տոկոսանոց երեսուն հազար ֆրանկ ռենտա։ Տարեկան եկամուտը, ամեն մի կիսամյակում, պետք է հատկացվի պարտքի համար կալա¬նավորվածներին ազատելու, որոնց պարտքի գումարը երկու հազար ֆրանկից ավելի չէ, ըստ որում, բարեգործական հիմնարկների վարչություններին եմ թողնում պարտքի համար ձերբակալվածներից առավել արժանավորներին ընտրելու պարտականությունը։

Խնդրում եմ պարոն դը Սերիզիին` առանձնացնել քառասուն հազար ֆրանկի մի գումար Արևելյան գերեզմանատանը մի հուշարձան կանգնեցնելու օրիորդ Եսթերին, և խնդրում եմ ինձ թաղել նրա կողքին։ Այդ շիրիմը պետք է լինի հին շիրիմների նման` շիրմաքարը քառակուսի, սպիտակ մարմարից պատրաստված, մեր երկուսի արձանները խուփի վրա պառկած, գլուխները հենված բարձերին, ձեռքերը միացած և եր¬կինք պարզված։ Շիրմաքարին մակագրություն չպետք է լինի։

Ես խնդրում եմ պարոն կոմս դը Սերիզիին՝ պարոն Էժեն դը Ռաստինյակին հանձնել իմ արդուզարդի ոսկյա պարագաները, որպես հիշատակ։ Վերջապես, նույն նպատակով խնդրում եմ իմ կտակակա¬տարին` ինձնից որպես նվեր ընդունել իմ գրադարանը։

։։։։։։։։։։։։։։։։։։։։։։։։Լյուսիեն Շարդոն դը Ռյուբամպրե»։

Այդ կտակը ծրարվեց մի նամակի հետ, որ հասցեագրված էր Փարիզի արքայական ատյանի գլխավոր դատախազ պա¬րոն կոմս դը Գրանվիլին. ահա այդ նամակի բովանդակությունը։

։։։«Պարոն կոմս,

Ձեզ եմ վստահում իմ կտակը։ Երբ դուք բաց անեք այս նամակը, ես այլևս չեմ լինի։ Ցանկանալով վերստանալ իմ ազատությունը` ես այնպես թուլամորթորեն պատասխանեցի պարոն Կամյուզոյի նենգամիտ հարցերին, որ, անմեղ լինելով հանդերձ, կարող են ինձ մեղադրել մի կեղտոտ գործում։ Առանց որևէ պարսավանքի արդարացվելու դեպքում էլ կյանքն ինձ համար անհնարին կլիներ աշխարհիկ հասարակության մանրախնդրության հետևանքով։

Խնդրում եմ, ներփակ նամակը, առանց բացելու, հանձնել աբբա Կարլոս Էրրերային, պարոն Կամյուզոյին հասցնել իմ ցուցմունքներից ձևական հրաժարումը, որը կցված է այս նամակին։

Ես չեմ կարծում, որ որևէ մեկը կարող է համարձակվել ոտնձգություն անելու կնքված մի ծրարի դեմ, որ ձեզ է հասցեագրված։ Այդ վստահությամբ էլ ես հրաժեշտ եմ տալիս ձեզ, վերջին անգամ մատուցելով հարգանքներս, և խնդրելով հավատալ, որ այս գրությամբ ես իմ երախտագիտությունն եմ արտահայտում այն բոլոր բարյացակամությունների համար, որ դուք շռայլել եք ձեր հանգուցյալ ծառային։ ։։։։։։։։։։։։։։։։։։։։։։։։։։։։։։։։Լյուսիեն դը Ռ...»։

«Աբբահայր Կարլոս Էրրերային,

Իմ թանկագին աբբա, ես ձեզնից միայն բարություններ եմ տեսել, բայց ես մատնեցի ձեզ։ Այդ ակամա ապերախտությունն սպանում է ինձ։ Եվ դուք երբ կարդաք այս նամակը, ես այլևս գոյություն չեմ ունենա, դուք այլևս այստեղ չեք լինի, որ ինձ փրկեք։

Դուք ինձ լիակատար իրավունք էիք տվել, որ եթե ձեր կործանումից ինձ մի օգուտ է գալու, ձեզ դեն նետեմ, ինչպես սիգարի մնացորդ։ Բայց ես վարվեցի հիմարաբար։ Դժվարություններից դուրս գալու նպատակով և խճճվելով դատական քննիչի նենգամիտ հարցերի ցանցում, ձեր հոգեորդին, նա՛, որին դուք որդեգրել էիք, կանգնեց նրանց կողքին, ովքեր մտադրվել են ամեն գնով սպանել ձեզ, հարկադրանքի ուժով կամենալով հաստատել ձեր նույնությունը ֆրանսիական մի չարագործի հետ, որը ես գիտեմ, անհնարին է։ Սրա¬նով բոլորն ասված է։

Ձեր հզորությամբ օժտված մի մարդու և իմ միջև, որին դուք կամենում էիք դարձնել ավելի մեծ մարդ, որպիսին ես չէի կարող լինել, անջատման գերագույն պահին չպետք է լինեն տխմար բացատրություններ։ Դուք կամեցաք ինձ դարձնել հզոր ու փառավոր, դուք ինձ գահավիժեցիք ինքնասպանության վիհր, ահա` բոլորը։ Արդեն վաղուց իմ գլխի վերև թևածում է խելացնորությունը։

Կա՛ Կայենի սերունդ, կա՛ և Աբելինը, ինչպես դուք էիք ասում մի ժամանակ։ Մարդկության մեծ դրամայում Կայենը ընդդիմությունն է։ Դուք այդ գծով եք Ադամից սերում. Կայենի սերնդի մեջ սատանան շարունակել է բորբոքել այն կրակը, որի առաջին կայծը ընկել էր Եվայի վրա։ Այդ սերնդի դևերի մեջ մեկ-մեկ հանդիպում են ահռելի էակների, բազմակողմանի խելքով օժտված մարդիկ, որոնք մարմնավորում են մարդկային ոգու բոլոր ուժերը և նմանվում են անապատների տենդահար այն գազաններին, որոնց կյանքը պահանջում է անսահման տարածություններ, որ միայն այնտեղ կարող են գտնել։ Այդ մարդիկ վտանգավոր են հասարակության մեջ, ինչպես առյուծները` Նորմանդիայի խորքերում. նրանց ճարակ է հարկավոր, նրանք լափում են սովորական մարդկանց, խժռում պարզամիտների փողերը, նրանց խաղերն այնքան վտանգավոր են, որ վերջ ի վերջո նրանք սպանում են հլու-հնազանդ շանը, որին դարձրել էին իրենց անմռունչ ընկերակիցն ու կուռքը։ Եթե Աստված կամենա, այդ խորհրդավոր էակները դառնում են Մովսես, Ատտիլա, Կարլոս Մեծ, Մուհամեդ կամ Նապոլեոն. բայց երբ այդ վիթխարի գործիքները նա թողնի մի սերունդի օվկիանոսի խորքում ժանգոտվելու, նրանք սոսկ Պուգաչյով են, Ֆուշե, Լուվել կամ աբբա Կարլոս Էրրերա։ Քնքուշ հոգիների նկատմամբ ունենալով անսահման իշխանություն, նրանք հրապուրում են այդպիսիներին ու ճզմում։ Իր տեսակի մեջ դա վեհ է ու գեղեցիկ։ Դա սքանչելի գույներով թունավոր մի տունկ է, որ անտառում դյութում է մանուկներին։ Չարի պոեզիան է դա։ Ձեր կերտվածքի մարդիկ պետք է ապրեն քարանձավներում և այնտեղից դուրս չգան։ Դու ինձ ապրել տվիր այդ վիթխարահսկա կյանքը, և այլևս ավելորդ է իմ ապրելը։ Այժմ ես կարող եմ իմ գլուխը փրկել քո քաղաքականության գորդյան հանգույցից և հանձնել այն իմ փողկապի օղակին։

Իմ սխալն ուղղելու համար գլխավոր դատախազին եմ հղում մի գրություն, որով հրաժարվում եմ իմ հարցաքննությունից։ Դուք ինքներդ կարող եք դրանից օգուտ քաղել։

Օրինական կարգով ձևակերպված մի կտակի համաձայն, ձեզ կվերադարձվի, պարոն աբբա, ձեր Ուխտին պատկանող գումարները, որ դուք, խիստ անխոհեմաբար, իմ տրամադրության տակ էիք դրել, ինձ տածած հայրական ձեր սիրուց դրդված։

Մնա՜ք բարով, ուրեմն, մնա՜ք բարով, Չարի և Ապականության հոյակապ արձան, մնաք բարով եմ ասում ձեզ, մի մարդու, որը լավ ճանապարհի վրա կարող էր դառնալ ավելի մեծ, քան Խիմենեսը, ավելին` քան Ռիշելյոն։ Դուք չդրժեցիք ձեր խոստումը։ Իսկ ես ինձ վերստին գտնում եմ Շարանտի գետափին, ձեզ պարտական լինելով մի երազի կախարդանքները։ Բայց, դժբախտաբար, սա իմ հայրենի գետը չէ այլևս, որի մեջ թաղել էի ուզում իմ ջահելության թեթև մեղ¬քերը. այժմ դա Սենն է, իսկ իմ փոսը` Կոնսիերժըրիի մենախուցը։

Մի՛ ափսոսացեք ինձ, իմ արհամարհանքը ձեր նկատմամբ հավասար էր իմ հիացմունքին։

։։։։։։։։։։։։։։Լյուսիեն»։

։։։։։։։։։։։։։։։։։։։։։։։։։։։։։։։։ՀԱՅՏԱՐԱՐՈՒԹՅՈՒՆ

Ես, ներքոստորագրյալս, լիովին հրաժարվում եմ այն հարցաքննությունից, որին ենթարկեց ինձ պարոն Կամյուզոն այսօր։

Աբբա Կարլոս Էրրերան սովորաբար իրեն անվանում էր իմ հոգևոր հայրը. քննիչի կողմից այլ իմաստով գործածված այդ բառը ես սխալ հասկացա, անշուշտ թյուրիմացաբար։

Ես գիտեմ, որ քաղաքական նպատակով և ոչնչացնելու համար այն գաղտնիքները, որ Իսպանիայի և Տյուլիերիի կաբինետներին են վերաբերում, դիվանագիտության մութ գործակալները փորձում են աբբա Կարլոս Էրրերային նույնացնել Ժակ Կոլեն անվանյալ մի տաժանակրի հետ, բայց աբբահայր Կարլոս Էրրերան երբեք այդ առթիվ ինձ այլ խոստովանություններ չի արել, բացի այն, որ նա ճգնում էր ապացույցներ ձեռք բերել Ժակ Կոլենի մահվան կամ գոյության վերաբերյալ։

։։։։։։։։։։։։։։։։։։։։։։։։։։։։Կոնսիերժըրի, 15 մայիսի, 1930 թ. ։։։։։։։։։։։։։։։։։։։։։։։։։։։։։։Լյուսիեն դը Ռյուբամպրե»։

Ինքնասպանություն գործելու տենդը Լյուսիենին օժտում էր մտքի պայծառությամբ և գրելու այն աշխուժությամբ, որ ստեղծագործական պաթոսով բռնված հեղինակներին է ծանոթ։ Այդ հուզումն այնքան խոր էր, որ չորս փաստաթղթերը գրվեցին կես ժամվա ընթացքում, նա դրանք դրեց մի ծրարի մեջ, փակեց և կնքեց նշխարաձև, ապա խելագարի ուժով նրա վրա դրոշմեց մատի մատանու վրա փորագրված կնիքը` իր տոհմանիշր, և ծրարը դրեց խցի ամենից լավ նկատելի սալաքարի վրա։ Իհարկե, դժվար կլիներ ավելի արժանապատվություն մտցնել այն կեղծ դրության մեջ, ուր ընկել էր Լյուսիենը բազում ստորությունների հետևանքով. նա փրկում էր իր հիշատակը ամոթանքից և դարմանում էր իր մեղսակցի հանդեպ կատարած չարիքը այնքան, որքան դենդիի նրա սրամտությունը կարող էր շտկել պոետի դյուրահավատության հետևանքները։

Եթե Լյուսիենը տեղավորված լիներ գաղտնախցում, նա դեմ կառներ իր ծրագիրն իրագործելու անհնարինությանը, որովհետև քարե արկղի նմանող այդ խցիկի կահույքն են կազմում ուղեմահճակալ հիշեցնող մի անկողնակալ և մի լագան` անհրաժեշտ կարիքների համար։ Այնտեղ չես գտնի ո՛չ մի մեխ, ո՛չ մի աթոռ, նույնիսկ ո՛չ մի նստարան։ Ուղեմահճակալն այնպես է ամրացված, որ առանց ճիգի անհնար է տեղաշարժել, մի բան, որ հեշտությամբ կնկատվի վերակացուի կողմից, քանի որ երկաթյա դռան անցքր միշտ բաց է։ Վերջապես, երբ քննության ենթական երկյուղ է ներշնչում, նրան մշտապես հսկողության տակ են պահում մի ժանդարմի կամ մի գործակալի միջոցով։ Պիստոլի սենյակներում, ուրեմն և Լյուսիենի սենյակում, որտեղ փակեցին նրան շնորհիվ այն ուշադրության, որ քննիչն էր ուզում ցույց տալ փարիզյան բարձր հասարակությանը պատկանող մի երիտասարդի, շարժական մահճակալը, սեղանը և աթոռը կարող են պիտանի լինել ինքնասպանություն գործելու համար, թեև դա էլ է դժվար։ Լյուսիենը կրում էր մետաքսյա կապույտ, երկար մի փողկապ, և հարցաքննությունից վերադառնալով, նա խորհում էր արդեն այն եղանակի մասին, որով Պիշըգրյուն, կամա թե ակամա, վերջ տվեց իր կյանքին։ Բայց կախվելու համար հարկավոր է մի հենակետ և մարմնի ու գետնի միջև բավականին մի տարածություն, որպեսզի ոտքերը հենակետ չունենան։ Ներքին բակին նայող նրա լուսամուտը նիգ չուներ, իսկ դրսից հաստ պատի մեջ ամրացրած երկաթյա ձողերը Լյուսիենին անհասանելի էին և չէին կարող հենակետ ծառայել։

Ահավասիկ ինքնասպանության այն ծրագիրը, որ հնարամտության շնորհիվ Լյուսիենն իսկույն կարողացավ հղանալ։ Եթե լուսանցույցին ամրացած վահանակն արգելում էր Լյուսիենին տեսնել բակը, նույն վահանակը վերահսկիչներին էլ էր արգելում տեսնել այն, ինչ տեղի էր ունենում խցիկում. թեև լուսանցույցի ներքևի մասի ապակիները փոխարինված էին երկու հաստ տախտակներով, այնուամենայնիվ, վերևի մասի երկու կեսերում մնում էին փոքրիկ, անջատ ապակիներ, որոնք ամրացված էին շրջանակի գոտեփայտերով։ Կանգնելով սեղանին` Լյուսիենը կարող էր հասնել լուսնացույցի ապակեպատ մասին, հանել այնտեղից երկու ապակիները կամ փշրել դրանք, և այդ կերպ առաջին գոտեփայտի անկյունում գտնել ամուր մի հենակետ։ Նա որոշեց այնտեղ անցկացնել իր փողկապը, նախապես լավ հանգուցելով` պտույտ կատարել ինքն իր վրա, որպեսզի օղակն ավելի ամուր սեղմի վիզը, և ոտքի մի հարվածով հրել սեղանը։ Այսպիսով, ուրեմն, նա սեղանն անաղմուկ մոտեցրեց լուսանցույցին, հանեց սերթուկն ու բաճկոնակը, առանց տատանման, բարձրացավ սեղանին, լուսանցույցի առաջին թևի վերևի ու ներքևի ապակիները կոտրելու համար։ Երբ բարձրացավ սեղանին, նրա առաջ փռվեց բակը. կախարղակա՜ն տեսարան, որ նա առաջին անգամ էր տեսնում։ Կոնսիերժըրիի պետը, պարոն Կամյուզոյից հրահանգ ստանալով Լյուսիենի նկատմամբ լինել հարգալից, կարգադրել էր նրան տանել, ինչպես տեսանք, Կոնսիերժըրիի ներքին միջանցքներով, որոնց մուտքը գտնվում է մութ ստորերկրյա փապարում` աշտարակի դեմ դիմաց, որպեսզի բակում զբոսնող բանտարկյալների բազմությունը չտեսնի վայելուչ հագնված երիտասարդին։ Շուտով կարելի է համոզվել, թե որքանով կարող է փոթորկել պոետի հոգին այդպիսի մի զբոսավայրը։

Կոնսիերժըրիի ներքին բակը քարափի կողմից սահմանագծվում էր Արծաթի աշտարակով և Բոնբեկ աշտարակով։ Նրանց բաժանող տարածությունը դրսից ցույց էր տալիս բակի լայնությունը։

Առևտրական գալերեայի, վճռաբեկ դատարանի ու Բոնբեկ աշտարակի միջև գտնվող սուրբ Լուդուվիկոսի գալերեան, ուր, ասում են մինչև այսօր էլ մնում է սուրբ Լուդովիկոսի առանձնասենյակը, հետաքրքրասերներին կարող է պատկերացում տալ բակի մեծության մասին, քանի որ դա համապատասխանում է բակի երկարությանը։ Գաղտնախցերը և պիստոլները, ադպիսով, տեղավորված են Առևտրական գալերեայի ներքևում։

Դրա համար Մարի-Անտուանետ թագուհուն այժմյան գաղտնախցերի ներքևում գտնվող իր մենախցից` Առևտրական գալերեան պահող հաստ պատերի մեջ սարքված սանդուղքով էին տանում հեղափոխական տրիբունալ, որն իր նիստերն էր ունենում վճռաբեկ ատյանի հանդիսասրահում. այդ սանդուղքն այլև չի օգտագործվում։

Բակի այն մասը, ուր շենքի առաջին հարկը զբաղեցրել է սուրբ Լուդովիկոսի գալերեան, ներկայացնում է գոթական սյունաշար, և այդ սյուների միջև չգիտես որ ժամանակաշրջանի ճարտարապետները կառուցել են երկհարկանի բանտախցեր` տեղավորելու համար որքան կարելի է ավելի մեծ թվով բանտարկյալներ, ծեփերով և վանդակներով ու պնդակցումներով ծածկելով այդ հոյակապ գալերեայի խոյակները, կամարներն ու սյուները։ Բոնբեկ աշտարակում, սուրբ Լուդովիկոսի անունը կրող այդ առանձնասենյակի տակ, կա պտ ուտ ա կաձև մի սանդուղք, որը տանում է դեպի այդ խցերը։ Ֆրանսիայի մեծագույն հիշատակների նկատմամբ եղած այդ պղծությունը նողկալի տպավորություն է թողնում։

Այդ բարձրությունից, ուր գտնվում էր Լյուսիենը, նրա հա¬յացքը շեղակի ընդգրկում էր գալերեան և Արծաթի աշտարակը Բոնբեկ աշտարակին միացող շենքի գլխավոր մասնաշենքի հարամասերը, նա տեսնում էր երկու աշտարակների սրածայր տանիքները։ Նա զարմացած էր, նրա սքանչացումն ուշացնում էր ինքնասպանությունը։ Այժմ բժշկությունն այնքան լավ է ուսումնասիրել հալուցինացիայի երևույթները, որ մեր զգա¬յարանքների այդ միրաժը, մեր մտքի այդ տարօրինակ ունակությունն այլևս անվիճելի է։ Մարդը հաճախ ընկնում է այն դրության մեջ, ինչպիսի դրության մեջ են գցում օփիումը, հաշիշր և ծիծաղաբեր գազերը։ Նման դեպքերում հայտնվում են ուրվականներ, տեսիլներ, մարմնավորում են երազներ, խորտակվածները վերակենդանանում են իրենց նախկին տեսքով։ Այն, ինչ ուղեղում սոսկ միտք էր, դառնում է շնչավոր արա¬րած կամ կենդանի ստեղծագործություն։ Գիտությունը այն¬քան է խորշում մտածողությունը որպես կենդանի, կենսատու ուժ դիտելուց (տե՛ս «Լուի Լամբեր» — Փիլիսոփայական էտյուդներ), որ այժմ այն կարծիքի է, թե գագաթնակետի հասած կրքերի ազդեցության տակ ուղեղը լցվում է արյունով, և իբր արյան այդ հեղումն է հենց առաջացնում զարհուրելի երազներ` արթուն ժամանակ։

Լյուսիենը տեսավ Դատական պալատն իր նախնական բովանդակ գեղեցկության մեջ։ Սյունաշարը նրբակերտ էր, նորատի, թարմ։ Սուրբ Լուդովիկոսի կացարանր երևաց այնպիսին, ինչպիսին էր. նա հիանում էր նրա բաբելոնյան չափակցություններով և արևելյան ֆանտազիաներով։ Նա ընդունեց այդ վսեմ տեսարանը, որպես հրաժեշտի բանաստեղծական ողջույն բարձրարվեստ ստեղծագործությանը։ Իր մահվանը նախապատրաստվելով հանդերձ, ինքն իրեն հարց էր տալիս, թե ինչպես է եղել, որ այդ հրաշալիքն անհայտ էր մնացել Փարիզում։ Լյուսիենը երկփեղկվել էր. Մեկը` պոետ Լյուսիենն էր, որ զբոսնում էր միջին դարում, սուրբ Լուդովիկոսի կամարների և փոքրիկ աշտարակների տակ, մյուս Լյուսիենը իր ինքնասպանությունն էր պատրաստում։

Այն պահին, երբ պարոն դը Գրանւվիլը վերջացրեց երիտասարդ քարտուղարին հրահանգներ տալը, ներկայացավ Կոնսիերժըրիի պետր։ Սրա դեմքի արտահայտությունն այնպես էր փոխված, որ գլխավոր դատախազին համակեց դժբախտության նախազգացումը։

— Պարոն Կամյուզոյին տեսա՞ք,— ասաց նա բանտապետին։

— Ոչ, պարոն,— պատասխանեց պետը։— Նրա քարտուղարը` Կոկարն ինձ ասաց, որ պետք է աբբահայր Կարլոսին տեղափոխել գաղտնախցից և ազատ արձակել պարոն դը Ռյուբամպրեին. բայց արդեն շատ ուշ է։

— Աստվա՛ծ իմ, ի՞նչ է պատահել։

— Ահա, պարոն,— ասաց բանտապետը,— ձեզ հասցեագրված նամակների մի ծրար, որ ձեզ կբացատրի աղետը։ Բակի վերակացուն փշրված ապակիների աղմուկ է լսել պիստոլում, իսկ պարոն Լյուսիենի հարևանը սուր ճիչեր է արձակել, որովհետև լսել է այդ խեղճ երիտասարդի հոգեվարքի տնքոցները։ Վերակացուն, խուց մտնելիս գունատվում է, տեսնելով իր առջև բացվող տեսարանը. մեղադրյալն իր փողկապով կախված է եղել լուսանցույցից։

Թեպետ պետը ցած ձայնով էր խոսում, բայց տիկին դը Սերիզիի արձակած սոսկալի ճիչն ապացուցեց, որ արտակարգ հանգամանքներում մեր զգայարաններն օժտվում են աներևակայելի ուժով։ Կոմսուհին լսեց կամ կռահեց նրա խոսքերը, բայց նախքան պարոն դը Գրանվիլը շուռ կգար և պարոնայք դը Բովանն ու դը Սերիզին կփորձեին նրան կանգնեցնել, նա արդեն նետի պես դուրս թռավ և հասավ Առևտրական գալերեային, ապա վազեց մինչև Բարիյըրի փողոցը տանող սանդուղքը։

Ինչ-որ փաստաբան իր քղամիդն էր հանում այդ կրպակներից մեկի դռանը, կրպակներ, որոնք երկար ժամանակ խճողում էին այդ գալերեան, որտեղ վաճառում էին ոտնամաններ, վարձու տալիս քղամիդներ և փաստաբանական գդակներ։ Կոմսուհին հարցրեց Կոնսիերժըրիի ճանապարհը։

— Իջե՛ք և թեքվեք ձախ, մուտքը Ժամացույցի քարափից է, առաջին կամարը։

— Այդ կինը խելագար է,— ասաց վաճառող կինը,— պետք է հետևել նրան։

Ոչ ոք չէր կարողանա հասնել Լեոնտինին, նա թռչում էր։ Միայն բժիշկը կարող է բացատրել, թե աշխարհիկ այդ կանայք, որոնց ուժը նիրհում է պարապության մեջ, որտեղի՞ց են հանկարծ այդքան ուժ ձեռք բերում կյանքի ճգնաժամային պահերին։ Կոմսուհին կամարի միջով նետվեց դեպի դռնակն այնպիսի արագությամբ, որ պահակության կանգնած ժանդարմը չնկատեց։ Կատաղի քամուց մղված փետուրի նման, նա հպվեց վանդակին, և այնպիսի մոլեգնությամբ ցնցեց նրա երկաթյա ճաղերը, որ կոտրեց այն մեկը, որից բռնել էր։ Կոտրված ծայրերը խոցեցին նրա կուրծքը. կրծքից արյուն ցայտեց, և նա ընկավ` աղաղակելով. «Բա՛ց արեք, բա՛ց արեք», այնպիսի ձայնով, որից վերակացուները քարացան։

— Մոտ վազեց դռնապանը։

— Բա՛ց արեք, գլխավոր դատախազն է ինձ ուղարկել, որպեսզի փրկեմ մեռածին։

Մինչ կոմսուհին շրջան էր կատարում Բարիյըրի փողոցից և Ժամացույցի քարափից, պարոն դը Գրանվիլը և պարոն դը Սերիզին Կոնսեիրժըրի էին իջնում դատարանի ներքին մի ելանցքներից, գուշակելով կոմսուհու մտադրությունը, բայց չնայած իրենց արագաշարժությանը, նրանք հասան այն պահին, երբ առաջին վանդակադռան մոտ ուշաթափ ընկած կոմսուհուն բարձրացնում էին պահականոցից իջած ժանդարմները։ Երբ երևաց Կոնսիերժըրիի պետը, բաց արին դռնակր, և կոմսուհուն տեղափոխեցին գրասենյակ. բայց նա ոտքի կանգնեց և ընկավ ծնկներին` ձեռքերը միացնելով.

— Տեսնե՜լ եմ ուզում նրան… տեսնե՜լ... Օ՜, պարոնայք, ես ոչ մի վատ բան չեմ անի. բայց, եթե դուք չեք կամենում, որ ես մեռնեմ այստեղ, թողեք ինձ տեսնեմ Լյուսիենին կենդանի թե մեռած… Ա՜հ, դու այստեղ ե՞ս, բարեկամս, ընտրություն կատարիր իմ մահվան և…

Նա փուլ եկավ։

— Դու բարի՜ ես,— շարունակեց նա։— Ես քեզ սիրելո՜ւ եմ…

— Տանե՛նք նրան,— ասաց պարոն դը Բովանը։

— Ո՛չ, գնա՛նք այն խուցը, որտեղ Լյուսիենն է,— առարկեց պարոն դը Գրանվիլը, պարոն դը Սերիզիի շփոթված հայացքի մեջ կարդալով նրա մտադրությունները։

Եվ նա գրկեց կոմսուհուն, բարձրացրեց նրան, բռնեց մի թևից, իսկ պարոն դը Բովանը՝ մյուս թևից։

— Պարո՛ն, — ասաց պարոն դը Սերիզին բանտապետին,— մեռելային լռություն այս բոլորի մասին։

— Հանդի՛ստ եղեք,— պատասխանեց պետը։— Դուք ճիշտ որոշում եք ընդունել։ Այս տիկինը…

— Նա իմ կի՛նն է…

— Ա՜հ, ներողություն, պարոն։ Նա, ուրեմն, տեսնելով երիտասարդին, կուշաթափվի և ուշագնաց վիճակում հնարավոր կլինի նրան տեղափոխել մի կառք։

— Ես հենց այդպես էլ մտածում էի,— ասաց կոմսը,— ձեր մարդկանցից մեկին ուղարկեցեք Առլեի բակը՝ իմ սպասավորներին ասելու, որ մոտենան վանդակադռանը, այնտեղ միայն իմ կառքն է կանգնած…

— Մենք կարող ենք նրան փրկել,— ասում էր կոմսուհին, քայլելով այնպիսի արիությամբ և արագությամբ, որ պահակներին զարմանք պատճառեց։— Կան միջոցներ նրան կյանքի կոչելու...

Եվ նա քարշ էր տալիս դատական երկու աստիճանավորներին` բղավելով վերակացուին.

— Դե՛, գնացեք, ավելի արագ գնացեք... երեք անձերի կյանքը մի վայրկյանից է կախված։

Երբ խցիկի դուռը բացվեց և կոմսուհին տեսավ Լյուսիենին կախված այնպես, կարծես նրա հագուստները լինեին կախարանից կախած, նախ մի ոստյուն արեց Լյուսիենին համբուրելու և գրկելու համար, բայց երեսնիվայր ընկավ խցիկի սալաքարի վրա` արձակելով հառաչանքի խուլ ճիչեր։ Հինգ րոպեից հետո կոմսի կառքով նրան տարան իր ապարանքը` մի բարձի վրա ձգված, ամուսինը կողքին ծնկաչոք։ Կոմս դը Բովանը գնաց բժիշկ կանչելու, կոմսուհուն առաջին օգնություն ցույց տալու համար։

Կոնսիերժըրիի պետը քննում էր վանդակադռան արտաքին ճաղերը և ասում իր գրագրին.

— Ամեն ինչ նախատեսված է. երկաթյա ձողերը կոփված են և ստուգված, դրա համար շատ թանկ է վճարված, մինչդեռ երկաթաձողը պատրաստված էր կոփափշրանքով։

Գլխավոր դատախազը, վերադառնալով իր աշխատասենյակ, հարկադրված էր նոր հրահանգներ տալ իր քարտուղարին։ Բարեբախտաբար, Մասոլը դեռ չէր եկել։

Ապա պարոն դը Գրանվիլը շտապ մեկնեց պարոն դը Սերիզիի մոտ. նրա հեռանալուց մի քանի րոպե հետո Մասոլը եկավ գլխավոր դատախազության վարչություն, իր ընկերակցի` Շարժբյոֆի մոտ։

— Թանկագի՛նս,— ասաց երիտասարդ քարտուղարը,— բարի եղեք վաղը ձեր լրագրում զետեղել այն, ինչ ես թելա¬դրելու եմ ձեզ, և տպել թերթի այն բաժնում, որտեղ դատական լուրերն եք տալիս, հոդվածի վերնագիրն ինքներդ դրեք։ Գրեցե՛ք։

Եվ նա թելադրեց հետևյալը.

«Հաստատված է, որ օրիորդ Եսթեր Գոբսեկը կամովին է իր կյանքին վերջ տվել։

Պարոն դը Ռյուբամպրեի ապացուցված ալիբին և նրա անմեղությունն առավել ցավալի դարձրին նրա ձերբակալությու¬նը մանավանդ այն պատճառով, որ այն պահին, երբ դատա¬կան քննիչը հրաման էր տվել նրան ազատ արձակելու, երիտասարդը հանկարծամահ է եղել»։

— Ես, սիրելիս,— ասաց ստաժյորը Մասոլին,— ավելորդ եմ համարում ձեզ խնդրել, որ հարկավոր է գաղտնի պահել այս բոլորը։

— Քանի որ դուք պատիվ եք անում այդ գործր վստահել ինձ, ես թույլ եմ տալիս մի դիտողություն անել,— ասաց Մասոլը։— Այս հաղորդագրությունը տեղիք կտա այնպիսի մեկնաբանությունների, որ վիրավորական կլինեն դատական իշխանության համար։

— Դատական իշխանությունը բավականաչափ ուժեղ է, որպեսզի արհամարհի դրանք,— ապագա դատական գործչի հպարտությամբ առարկեց դատախազության երիտասարդ կցորդը, որին պարոն դը Գրանվիլն էր դաստիարակել։

— Ներեցե՛ք, թանկագինս, կարելի է երկու բառով խուսափել այդ փորձանքից։

Եվ փաստաբանը գրեց հետևյալը.

«Դատական ձևականությունները ոչ մի առնչություն չունեն այդ ցավալի պատահարի հետ։ Հերձումը, որ կատարվել է ան¬միջապես, ցույց է տվել, որ մահն առաջ է եկել ծայր աստիճանի անևրիզմից։ Եթե պարոն Լյուսիեն դը Ռյուբամպրեն ցնցված լիներ իր ձերբակալությունից, նրա մահը տեղի կունենար ավելի շուտ։ Արդ, մենք կարող ենք հաստատել, որ ափսոսանքի արժանի այդ երիտասարդն իր ձերբակալությու¬նից ոչ միայն չէր ընկճված, այլև ծիծաղում էր այդ բանի վրա և Ֆոնտենբլոյից Փարիզ իրեն ուղեկցողներին ասում, թե հենց որ ինքը կանգնի դատական իշխանության առջև, իր անմեղությունը կհաստատվի»։

Այսպիսով փրկվում է ամեն ինչ, այնպես չէ՞…— ասաց փաստաբան լրագրողը։

— Դուք իրավացի եք։

— Գլխավոր դատախազը վաղը ձեզնից գոհ կլինի դրա համար,— խորամանկորեն նկատեց Մասոլը։

Այժմ, ընթերցողների մեծամասնության, ինչպես նաև ընտրյալ մարդկանց համար Եսթերի և Լյուսիենի մահով թերևս լիովին ավարտված չհամարվի այս պատմությունը. գուցե Ժակ Կոլենը, Ասիան, Եվրոպան և Պակկարը , հակառակ իրենց նողկալի կյանքին, բավականաչափ հետաքրքրական են, որպեսզի ցանկություն առաջանա իմանալու, թե ինչ վախճան են ունեցել նրանք։ Բացի այդ, դրամայի այս վերջին գործողությունը կարող է լրացնել ներկա պատմության մեջ հիշատակված բարքերի նկարագրությունը և լուծում տալ անորոշ մնացած մի շարք խնդիրների, որ Լյուսիենի կյանքն այդքան տարօրինակորեն խճճել էր, բարձր դիրք ունեցող անձնավորու-թյուններին խառնելով տաժանակրության մի քանի նողկալի տիպերի հետ։

Այսպիսով, ինչպես տեսնում եք, կյանքի ամենամեծ իրադարձություններն առավել կամ նվազ ճշմարտացիությամբ տրվում են փարիզյան «մանր պատահարներով»։ Այսպես է կատարվում նաև սրանցից շատ ավելի վսեմ իրողությունների հետ։

Գլուխ չորրորդ. Վոտռենի վերջին մարմանավորումը

— Ի՞նչ է պատահել,— հարցրեց տիկին Կամյուզոն իր սպասուհուն, որը ներս էր մտնում դեմքի այնպիսի արտա¬հայտությամբ, ինչպիսին սովոր են ընդունել ծառաներն արտակարգ դեպքերում։

— Տիկին,— պատասխանեց Մադլենը,— պարոնը հենց նոր տուն եկավ դատարանից, բայց նրա երեսին գույն չկա, այնպիսի վիճակում է, որ տիրուհին թերևս ավելի լավ կանի, եթե գնա տեսնի նրան իր աշխատասենյակում։

— Ոչինչ չասա՞ց,— հարցրեց տիկին Կամյուզոն։

— Ոչ, տիկին, բայց պարոնին այդպիսի վիճակում երբեք չենք տեսել, թերևս կարելի է մտածել, որ հիվանդացել է. նա դեղնած է, այլայլված, և...

Առանց սպասելու, որ սպասուհին խոսքը վերջացնի, տիկին Կամյուզոն իր սենյակից դուրս նետվեց և վազեց ամուսնու մոտ։ Նա տեսավ դատական քննիչին նստած մի բազկա¬թոռի վրա, ոտքերը երկարած, գլուխը կռթնած հենակին, ձեռքերը կախ, դեմքը գունատ, աչքերը ապշահար, ասես, ուր որ է, պիտի ուշաթափվի։

— Ի՜նչ է պատահել քեզ,— ասաց դեռատի կինը սարսափած։

— Ա՜հ, իմ խեղճ Ամելի, ամենաչարագուշակ դեպքն է պատահել... Ես դեռ դողում եմ։ Պատկերացրու, որ գլխավոր դատախազը... ո՛չ, պարոն դը Սերիզին... որ... բայց չգիտեմ որտեղից սկսեմ...

— Սկսի՛ր վերջից...— ասաց տիկին Կամյուզոն։

— Դե լա՛վ, այն րոպնին, երբ պարոն Պոպինոն, առաջին բաժնի խորհրդակցության սենյակում, վերջին անհրաժեշտ ստորագրությունն էր դնում այն որոշման տակ, որը կազմված էր իմ զեկուցագրի հիման վրա, ըստ որի պարոն Լյուսիեն դը Ռյուբամպրեն ճանաչվում էր անմեղ և ազատ էր արձակվելու… Վերջապես, ամեն ինչ ավարտված էր, քարտուղարը տանում էր սևագրությունը, իսկ ես պետք է ազատվեի այդ գործից… Մեկ էլ ներս է մտնում դատարանի նախագահը և կարդում որոշումը։

— «Դուք ազատ եք արձակում մի մեռածի,— ասում է նա ինձ սառը, հեգնական եղանակով,— այդ երիտասարդը, ըստ պարոն դը Բոնայլդի արտահայտության, գնացել է ներկայանալու հավիտենական դատավորին։ Նա վախճանվել է հանկարծակի կաթվածից…»։

Ես ազատ շունչ քաշեցի, որովհետև ենթադրում էի ինչ-որ պատահար։

— «Եթե ես ճիշտ եմ հասկանում, պարոն նախագահ,— ասաց պարոն Պոպինոն,— նշանակում է հարցր վերաբերում է Պիշըգրոյուի կաթվածին…

— «Պարոնայք,— շարունակեց նախագահը ծանրակշիռ տոնով,— իմացեք, որ բոլորի համար երիտասարդ Լյուսիեն դը Ռյուբամպրեն պիտի մեռած լինի անևրիզմից»։

Մենք բոլորս իրար նայեցինք։

— «Կարևոր անձնավորություններ են խառնվել այս ողբալի գործին,— ասաց նախագահը։— Պարո՛ն Կամյուզո, թեպետ դուք միայն ձեր պարտականությունն եք կատարել, բայց ձեր շահերից ելնելով, տա Աստված, որ տիկին դը Սերիզին չխելագարվի իր ստացած հարվածից. նրան տարան կիսամեռ վիճակում։ Ես հենց նոր հանդիպեցի մեր գլխավոր դատախազին այնպիսի հուսալքության մեջ, որ ինձ ցավ պատճառեց։— Դուք գործը ձախից եք բռնել, թանկագին Կամյուզո»,— ասաց նա իմ ականջին։

— Այո՛, սիրելիս,— շարունակեց քննիչը,— դատարանից դուրս գալիս ես հազիվ էի կարողանում քայլել։ Իմ ոտքերն այնպես էին դողում, որ չհամարձակվեցի փորձել փողոց դուրս գալ և մտա աշխատասենյակ` հանգստանալու։ Կոկարը, որը կարգի էր բերում այդ դժբախտ հարցաքննության գործր, ինձ պատմեց, որ մի գեղեցիկ տիկին գրոհով ներխուժել էր Կոնսիերժըրի և ուզեցել էր փրկել Լյուսիենին, որին գժի նման սիրում է, և պիստոլի լուսանցույցից նրան իր փողկապով կախված տեսնելով, ուշաթափվել է։ Այն միտքը, որ այդ դժբախտ երիտասարդին հարցաքննելու իմ եղանակն է եղել պատճառը նրա ինքնասպանության, չնայած նա ամբողջապես մեղավոր է, այդ միտքն սկսեց հալածել ինձ այն պահից, երբ ես դատարանի շենքից հեռացա, և դեռ հիմա էլ խելքս գլուխս չի գալիս…

— Հետո՛ ինչ, բանտում մի ամբաստանյալ է կախվում այն պահին, երբ դու պատրաստվում էիր նրան ազատ արձակել. մի՞թե դրա համար դու քեզ մարդասպան ես համարելու,— բացականչեց տիկին Կամյուզոն։— Չէ՞ որ դատական քննի¬չի համար նման դեպքը նույնն է, ինչ գեներալի տակին սպանված ձին… Ահա բոլորը։

— Այդ համեմատությունները, թանկագինս, լավագույն դեպքում պիտանի են կատակախոսության համար, իսկ հիմա հանաքի ժամանակը չէ։ Այսպիսի պարագայում մեռածը ճանկում է ողջին։ Լյուսիենը մեր ակնկալությունները իր հետ գերեզման է տանում։

— Իսկապե՞ս…— ասաց տիկին Կամյուզոն` խոր հեգնական արտահայտությամբ։

— Այո, իմ ապագան խորտակվեց։ Ամբողջ կյանքիս ընթացքում ես մնալու եմ հասարակ քննիչ Սենի դատարանում։ Պարոն դը Գրանվիլն արդեն, նախքան այդ ճակատագրական դեպքր, խիստ դժգոհ էր հետաքննության ընթացքից, և մեր նախագահին ասած նրա խոսքն ինձ ապացուցում է, որ քա¬նի դեռ պարոն դը Գրանվիլը գլխավոր դատախազ է, ես երբեք առաջ չեմ գնալու։

Առա՜ջ գնալ. ահա՛ սոսկալի բառը, մի միտք, որ մեր օրերում դատական գործչին դարձնում է սոսկական պաշտոնյա։

Առաջներում դատական գործիչն իսկույն դառնում էր այն, ինչ պետք էր լիներ։ Երեք-չորս նախագահական տեղեր բավական էին ամեն մի դատարանի փառասերների համար։ խորհրդականի պաշտոնը կբավարարեր մի որևէ դը Բրոսի կամ դը Սոլեի, լիներ այն Դիժոնում թե Փարիզում։ Այդ պաշտոնը, որն ինքնին հարստութլուն էր արդեն, պահանջում էր ավելի մեծ հարստություն, որպեսզի պատվով կատարեին այն։ Փարիզում, դատական պառլամենտից զատ, դատական դասի մարդիկ կարող էին ձգտել միայն երեք բարձր պաշտոնների` գլխավոր վերահսկչի, արդարադատության նախարարի և կանցլերի։ Պառլամենտից դուրս, դատական ստորին ոլորտներում, մարզական դատարանի նախագահի մի տեղակալ իրեն բավականաչափ կարևոր անձնավորություն էր համարում և երջանիկ էր ամբողջ կյանքում մնալով իր տեղում։

Փարիզի արքայական դատարանի խորհրդականը 1829 թվականին իր ռոճիկից բացի ոչինչ չունի. այժմ համեմատեցեք այդ վիճակը 1729 թվականի պառլամենտի խորհրդականի վիճակի հետ։ Ինչպիսի՜ հսկայական տարբերություն։ Ներկայումս, երբ փողը դարձել է ընդհանուր սոցիալական երաշխիք, դատական գործիչներն ազատված են խոշոր հարստություն ունենալու անհրաժեշտությունից, մի բան, որ առաջ պահանջվում էր. դրա համար նրանց տեսնում ես որպես դեպուտատներ, Ֆրանսիայի պերեր, նրանք մի պաշտոնով չեն գոհանում, միաժամանակ և՛ դատավորներ են, և՛ օրենսդիրներ, մարդիկ, որոնք կարևորություն են ձեռք բերում այլ դիրքերում, քան այնտեղ, ուր նրանք պետք է որ փայլեին։

Կարճ ասած, դատական գործիչներն ուզում են աչքի ընկնել, որպեսզի բարձրանան, ինչպես բարձրանում են բանակում կամ վարչական օրգաններում։

Բարձրանալու, առաջ գնալու այդ միտքը, որը բնական է և բոլորին ծանոթ, եթե չի էլ սահմանափակում դատական աստիճանավորի անկախությունր, այնուամենայնիվ, նրա հեաևանքները չափազանց ակնհայտ են, որպեսզի դատական դասը չկորցնի իր վեհությունը հասարակության աչքում։ Պետության կողմից քահանային, դատավորին տրված ռոճիկը նրանց դարձնում է սոսկ ծառայողներ։ Աստիճանների հետևից ընկնելը զարգացնում է փառասիրություն. փառասիրությունը ծնում է հաճոյակատարություն` իշխանության հանդեպ. ընդ որում, ժամանակակից հավասարությունը մեղադրյալին և դատավորին դնում է սոցիալական նույն աստիճանին։ Այսպիսով հասարակարգի երկու սյուները, կրոնը և արդարադատությունը թերագնահատված են XIX դարում, թեպետ հավակնում են պնդել, որ ամեն ինչում առաջադիմություն կա։

— Իսկ ինչո՞ւ դու չպետք է առաջ գնաս,— հարցրեց Ամելի Կամյուզոն։

Նա նայեց իր ամուսնուն հեգնական հայացքով, զգալով, որ անհրաժեշտ է գոտեպնդել մի տղամարդու, որ միաժամանակ և՛ իր փառքն էր, և՛ իր խաղալիքը։

— Ինչո՞ւ հուսահատվել,— շարունակեց կինն այնպիսի մի շարժումով, որը վկայում էր նրա անտարբերությունն ամբաստանյալի մահվան նկատմամբ։— Այդ ինքնասպանությունը կերջանկացնի Լյուսիենի երկու թշնամիներին` տիկին դ’Էսպարին և նրա զարմուհուն` կոմսուհի դը Շատլեին։ Տիկին դ’Էսպարը լավագույն հարաբերության մեջ է արդարադատության նախարարի հետ, և այդ տիկնոջ միջոցով դու կարող ես ունկնդրություն ստանալ նորին գերազանցությունից, որին դու տեղյակ կդարձնես այդ գործի գաղտնիքի մասին։ Եթե արդարադատության նախարարը քո կողմն է, էլ ինչո՞ւ պիտի վախենաս նախագահից և գլխավոր դատախազից։

— Իսկ տեր և տիկին դը Սերիզինե՜րը…— բացականչեց խեղճ քննիչը,— տիկին դը Սերիզին, նորից եմ կրկնում, խելագարվել է, և այն էլ, ինչպես ասում են, իմ մեղքով։

— Ավելի՛ լավ, եթե նա խելագարվել է, առանց դատողությա ն դատավոր,— բացականչեց տիկին Կամյուզոն ծիծաղելով,— կնշանակի նա չի կարող քեզ վնասել։ Դե՛, պատմի՛ր ինձ, թե ինչպես է եղել։

— Աստված իմ,— պատասխանեց Կամյուզոն,— այն պահին, երբ ես հարցաքննում էի այդ դժբախտ երիտասարդին, և նա նոր էր հայտարարել, որ ինքնակոչ իսպանացի քահանան իսկապես Ժակ Կոլենն է, դքսուհի դը Մոֆրինյոզը և տիկին դը Սերիզին սենեկապանի միջոցով ինձ ուղարկեցին մի փոքրիկ երկտող, որով խնդրում էին չհարցաքննել երիտասարդին, բայց ամեն ինչ արդեն արված էր…

— Բայց դու գլուխդ կորցրել ես,— ասաց Ամելին,— քանի որ դու վստահ ես քո գրագրի վրա, կարող էիր ետ կանչել Լյուսիենին, նրան մի լավ հանգստացնել և շտկել հարցաքննության արձանագրությունը։

— Բայց դու դատում ես իսկ և իսկ տիկին դը Սերիզիի նման, դու ծաղրում ես արդարադատությունը,— ասաց Կամյուզոն, որն անընդունակ էր կատակել իր մասնագիտության հետ։— Տիկին դը Սերիզին խլեց իմ արձանագրությունները և նետեց կրակի մեջ։

— Ա՜յ թե կին է, հա՜։— Կեցցե՛,— գոչեց տիկին Կամյուզոն։

— Տիկին դը Սերիզին ինձ ասաց, որ ավելի շուտ հօդս կցնդեցնի Դատական պալատի շենքը, քան թույլ կտա, որ դքսուհի դը Մոֆրինյոզի և իր բարյացակամությանն արժանացած երիտասարդը երդվյալների դատարանի մեղադրյալների աթոռին նստի մի տաժանակրի հետ…

— Բայց, Կամյուզո,— ասաց Ամելին` չկարողանալով զսպել գերազանցության մի ժպիտ,— քո դրությունը հոյակապ է…

— Ա՜հ, այո, հոյակա՜պ։

— Դու քո պարտականությունն ես կատարել…

— Բայց, ի դժբախտություն իմ և հակառակ պարոն դը Գրանվիլի նենգամիտ ակնարկների. նա ինձ հանդիպեց Մալաքե քարափին…

— Այս առավո՞տ։

— Այս առավոտ։

— Ո՞ր ժամին։

— Ժամը իննին։

— Օ՜, Կամյուզո,— ասաց Ամելին, մատները կոտրատելով,— ես քեզ միշտ էլ կրկնել եմ զգույշ լինել ամեն ինչում… Աստվա՜ծ իմ, սա տղամարդ չէ, այլ քարերով լի մի սայլակ, որ ես քարշ եմ տալիս… Բայց, Կամյուզո, քո գլխավոր դատաախազը քեզ սպասել է ճանապարհին, և հավանաբար, նա քեզ խորհուրդներ է տվել։

— Դե, իհարկե…

Եվ դու ոչինչ չհասկացար։ Եթե դու խուլ ես, ապա քո ամբողջ կյանքի ընթացքում կմնաս դատական քննիչ, առանց մի բան սովորելու։ Գոնե խելք ունեցիր ինձ լսելու…— ասաց կինը, ընդհատելով ամուսնուն, որն ուզում էր պատասխանել։— Դու կարծում ես, որ գործը վերջացա՞ծ է։ Կամյուզոն կնոջը նայեց այնպիսի արտահայտությամբ, ինչպես գյուղացիները կնայեին մի ձեռնածուի։

— Եթե դքսուհի դը Մոֆրինյոզը և կոմսուհի դը Սերիզին անվանարկված են, դու պետք է ձեռք բերես նրանց երկուսի հովանավորությունը,— շարունակեց Ամելին։— Ուրեմն, տիկին դ’Էսպարը քեզ համար ունկնդրություն կհաջողեցնի արդարադատության նախարարի մոտ, և դու նրան բաց կանես գործի գաղտնիքր, իսկ նա այդ պատմությամբ կզվարճացնի թագավորին, որովհետև բոլոր վեհապետները սիրում են տեսնել մեդալի հակառակ երեսը և իմանալ իսկական պատճառներն այն իրադարձությունների, որոնց վրա հասարակությունը նայում է բերանբաց։ Դրանից հետո ո՛չ գլխավոր դատախազըր և ո՛չ էլ պարոն Սերիզին այլևս երկյուղալի չեն լինի։

— Ինչպիսի՜ գանձ է քեզ նման կինը,— բացականչեց քննիչը, գոտեպնդվելով։— Վերջ ի վերջո, ե՛ս եմ թաքստոցից դուրս հանել Ժակ Կոլենին, ես նրան կուղարկեմ հաշիվ տալու երդվյալների դատարանին, կմերկացնեմ նրա հանցադործու֊ թյունները։ Այդպիսի դատավորությունը հաղթանակ է դատական քննիչի ասպարեզում…

— Կամյուզո՛,— շարունակեց Ամելին, գոհունակությամբ տեսնելով, որ ամուսինը ապաքինվեց բարոյական ու ֆիզիկական ուժասպառությունից, որի մեջ ընկել էր Լյուսիեն դը Ռյուբամպրեի ինքնասպանության հետևանքով,— նախագահը քեզ հենց նոր ասել է, որ դու գործը ձախից ես բռնել. իսկ հիմա դու շատ ես աջից բռնում… Դու դեռ մոլորվում ես, բարեկամս։

Դատական քննիչը մնաց կանգնած` ապշահար նայելով կնոջը։

— Թագավորը և արդարադատության նախարարը շատ գոհ կլինեն, իմանալով այդ գործի գաղտնիքը, բայց և խիստ կվրդովվեն, տեսնելով, թե ինչպես են լիբերալ համոզմունքների տեր փաստաբաններ հասարակական կարծիքի և երդվյալներ դատարանի առջև իրենց պաշտպանական ճառերում հիշատակելու են անուններն այնպիսի ականավոր անձնավորությունների, ինչպիսիք են Սերիզիները, Մոֆրինյոզները, Գրանլյոները և, վերջապես, բոլոր նրանց անունները, ովքեր ուղղակի կամ անուղղակի խառնված են այդ դատավարությանը։

— Նրանք բոլորն էլ խճճված են այդ գործում... Նրանք իմ ձեռքում են,— գոչեց Կամյուղոն։

Քննիչը վեր կացավ, սկսեց անցուդարձ անել աշխատասենյակում, ինչպես Սգանարելը բեմի վրա, երբ ելք է փնտրում կեղծ դրությունից դուրս գալու համար։

— Լսի՛ր, Ամելի,— շարունակեց նա` կանգնելով իր կնոջդիմաց,— հիշում եմ մի հանգամանք, որը, ըստ երևույթին չնչին է, բայց, իմ ներկա դրության մեջ, էական նշանակություն ունի։ Պատկերացրու, թանկագին բարեկամուհիս, որ այդ Ժակ Կոլենը խորամանկության, կեղծարարության, ստահակության մի տիտան է... ահավոր խորության մի մարդ… Օ՜, դա... ինչ ասեմ... տաժանակրություն Կրոմվելն է... Ես դեռ չեմ հանդիպել նման չարագործի, նա քիչ մնաց խաբեր ինձ։ Բայց քրեական հետաքննության մեջ, մի թելի ծայրը հնարավորություն է տալիս գտնել կծիկը, որով մտնում ես ամենամռայլ խղճմտանքների կամ ամենամութ փաստերի լաբիրինթոսը։ Երբ Ժակ Կոլենը տեսավ ինձ Լյուսիեն դը Ռյուբամպրեի բնակարանում գտնված նամակները թերթելիս, այդ խաբեբան նայեց այնպիսի մի մարդու հայացքով, որն ասես ուզում է իմանալ, թե արդյոք ուրիշ ծրարներ էլ գտե՞լ են, և համոզվելով, որ չկան, չկարողացավ զսպել իր գոհունակության ժպիտը։ Այդ հայացքը գողի, որը գնահատում է գանձը, ամբաստանյալի այդ ժեստը, որով նա ասում է իրեն «Զենքն ինձ մոտ է», ինձ շատ բան հասկացրին։ Միայն դուք, կանայքդ, ինչպես մենք և ամբաստանյալները, թռուցիկ ակնարկներ փոխանակելով, կարող եք վերստեղծել մի ամբողջ տեսարան, որը բացահայտում է գաղտնի կողպեքների մեխանիզմից ոչ պակաս բարդ խաբեությունները։ Տեսնում ես, մի վայրկյանում հատորներով կասկածներ կարող ես կարդալէ Սոսկալի՜ է։ Կյանք կամ մահ` մի ակնթարթում։ «Կտրիճն ուրիշ նամակներ էլ ունի»,-մտածեցի ես։ Ապա ինձ մտահոգեցին գործի հազարավոր այլ մանրամասնությունները։ Ես զանց արի այդ հանգամանքը, որովհետև մտածում էին առերեսումի բերել իմ ամբաստանյալներին և հետո պարզել հետաքննության այդ կետը։ Բայց ընդունենք, որ Ժակ Կոլենն ապահով տեղ է դրել, ինչպես այդ թշվառականների սովորությունն է, այդ գեղեցիկ երիտասարդի ստացած ամենավարկաբեկիչ նամակները, մի երիտասարդ, որը պաշտված է եղել այնքան…

— Եվ դու դողո՞ւմ ես, Կամյուզո։ Դու կլինես պալատի նախագահ Արքայական դատարանում ավելի շուտ, քան ես էի կարծում…— բացականչեց տիկին Կամյուզոն, որի դեմքը ճառագայթեց։— Լսի՛ր, դու պիտի վարվես այնպես, որ բոլորին գոհացնես, որովհետև գործն այնպես ծանրակշիռ է դառնում, որ կարող են մեր ձեռքից թռցնել... Պոպինոյի ձեռքից չխլեցի՞ն, որպեսզի քեզ հանձնեն տիկին դ’Էսպարի` իր ամուսնու դեմ հարուցած իրավազրկման գործի դատավարույթը,— ասաց նա, որպեսզի պատասխանի Կամյուզոյի զարմանք արտահայտող շարժմանը։— Դե լա՛վ, մի՞թե գլխավոր դատախազը, որն իր սրտին այդքան մոտ է ընդունում տեր և տիկին Սերիզիների պատիվը, չի կարող գործը հղել Արքայական դատարան և հանձնարարել իր խորհրդականին` նորից հետաքննել այն...

— Ա՜հ, սիրելիս, այդ դու որտե՞ղ ես սովորել քրեական իրավունքը,— բացականչեց Կամյուզոն։— Դու ամեն ինչ գիտես, դու իմ ուսուցիչն ես…

— Բա ի՞նչ, դու կարծում ես, որ վաղն առավոտյան պա¬րոն դը Գրանվիլը չի՞ վախենա լիբերալ մի փաստաբանի պաշտպանողական ճառից, փաստաբան, որին կգտնի Ժակ Կոլենը, և որին դրամ կառաջարկեն նրա պաշտպանը լինելու համար… Այդ տիկինները, եթե չասենք քեզնից ավելի, բայց քեզ չափ լավ են հասկանում իրենց սպառնացող վտանգը, նրանք այդ մասին կտեղեկացնեն գլխավոր դատախազին, որն արդեն տեսնում է այդ գերդաստաններին մեղադրյալների աթոռին շատ մոտիկ, շնորհիվ այն կապի, որ ունի Լյուսիեն դը Ռյուբամպրեի` օրիորդ դը Գրանլյոյի փեսացուի հետ, Եսթերի այդ սիրեկանի, դքսուհի դը Մոֆրինյոզի նախկին սիրեկանի, տիկին դը Սերիզիի սիրածի հետ։ Դու պարտավոր ես, ուրեմն, մանևրել այնպես, որ կարողանաս ձեռք բերել քո գլխավոր դատախազի բարեհաճությունը, տիկին դը Սերիզիի երախտագիտությունը, մարկիզուհի դ’Էսպարի, կոմսուհի դյու Շատլեի երախտագիտությունը, ամրացնես տիկին դը Մոֆրինյոզի հովանավորությունը` դը Գրանլյոյի հովանավորությամբ և շնորհավորանքներ ստանաս քո նախագահից։ Տիկնայք դը Սերիզիի, դը Մոֆրինյոզի և դը Գրանլյոյի գործը թող ինձ, ես եմ զբաղվելու դրանով։ Իսկ դու պետք է վաղն առավոտյան գնաս գլխավոր դատախազի մոտ։ Պարոն դը Գրանվիլը մի մարդ է, որ իր կնոջ հետ չի ապրում, տասը տարի նա որպես սիրուհի է պահել ոմն օրիորդ դը Բելֆյոյի, որը նրան ապօրինի զավակներ է պարգևել, այնպես չէ՞։ Լա՛վ իմացիր, դատական այդ աստիճանավորը սուրբ մարդ չէ, նա ոչնչով չի տարբերվում այլ մահկանացուներից։ Կարելի է նրան հրապուրել, կարելի է այս կամ այն կերպ մի տեղից նրան բռնացնել, հայտնաբերել նրա թույլ կողմը, նրան շողոքորթել. նրանից խորհուրդներ խնդրիր, ցույց տուր գործի վտանգավորությունը, վերջապես, աշխատիր նրան էլ քեզ հետ միասին խճճել գործի մեջ, և դու կլինես...

— Իսկապես, ես պարտավոր եմ համբուրել քո ոտնահետքերը,— ասաց Կամյուզոն, ընդհատելով իր կնոջը, գրկե¬լով նրա մեջքից և իր կրծքին սեղմելով նրան։— Ամելի՛, դու փրկում ես ինձ։

— Այդ ե՛ս քեզ դուրս քաշեցի Ալանսոնից Մանտ և Մանտից Սենի դատարանը,— պատասխանեց Ամելին։— Դե լա՛վ, հանգի՛ստ եղիր... Ես ուզում եմ, որ մի հինգ տարուց հետո ինձ կոչեն տիկին նախագահուհի։ Բայց, կատվիկս, աշխատիր միշտ երկար մտածել, նախքան որևէ վճիռ ընդունելը։ Քննիչի արհեստը հրդեհաշեջի արհեստ չէ. ձեր թղթերը չեն այրվում. դուք ժամանակ ունեք կշռադատելու, հենց դրա համար ձեր պաշտոնում հիմարություններն աններելի են...

— Իմ դրության ամրությունը կեղծ իսպանացի քահանայի և Ժակ Կոլենի նույնության մեջ է,— հարեց քննիչը երկար լռությունից հետո։— Հենց որ այդ նույնությունը լիովին հաստատվի, թեկուզ դատարանն իրեն վերագրի այդ գործի քննությունը, դա մշտապես կլինի կատարված փաստ, որի հետ չի կարող հաշվի չնստել ոչ մի դատական գործիչ, լինի դատավոր թե խորհրդական։ Ես վարվում եմ այն երեխաների նմանք որոնք թիթեղ են կապում կատվի պոչին. որտեղ էլ որ գործը քննվի, մշտապես պիտի զնգան Ժակ Կոլենի շղթաները։

— Բրա՛վո,— ասաց Ամելին։

— Եվ գլխավոր դատախազն ավելի շուտ կգերադասի համաձայնության գալ ինձ հետ, որովհետև միայն ես կարող եմ Սեն-Ժերմեն արվարձանի սրտի վրա կախված Դամոկլյան այդ սուրը հեռացնել... Բայց դու չգիտես, թե ինչքա՜ն դժվար է այդ փայլուն արդյունքին հասնելը… Գլխավոր դատախազն ու ես, հենց նոր, նրա աշխատասենյակում, պայմանավորվեցինք Ժակ Կոլենին ընդունել, ինչպես ինքն է իրեն ներկայացնում, այսինքն` որպես Տոլեդոյի վանաժողովի կանոնիկոս, որպես Կարլոս Էրրերա. մենք պայմանավորվեցինք ընդունել դիվանագիտական պատվիրակի իր կոչումը և թույլ տալ, որ իսպանական դեսպանությունը պահանջի նրա հանձնումը։ Այդ ծրագրի շնորհիվ է, որ ես հրաման կազմեցի Լյուսիեն դը Ռյուբամպրեին ազատ արձակելու մասին, սկսեցի նորից վերանայել իմ ամբաստանյալների հարցաքննությունը` նրանց դարձնելով ձյունի պես անաղարտ։ Վաղը պարոնայք դը Ռաստինյակը, Բիանշոնը և չգիտեմ, թե էլ ով, պետք է առերեսումի գան Տոլեդոյի արքայական վանաժողովի կարծեցյալ կանո¬նիկոսի հետ, ըստ որում, նրանցից ոչ մեկը նրա մեջ չպետք է ճանաչի Ժակ Կոլենին, որի ձերբակալությունը տասը տարի առաջ կատարվել է իրենց ներկայությամբ` ընտանեկան մի պանսիոնում, որտեղ այդ մարդն ապրում էր Վոտռեն անունով։

Մի րոպե լռություն տիրեց, որի ընթացքում տիկին Կամյուզոն խորհում էր։

— Վստա՞հ ես դու, որ քո ամբաստանյալը Ժակ Կոլենն է,— հարցրեց նա։

— Վստահ եմ, գլխավոր դատախազը նույնպես։

— Եթե այդպես է, ուրեմն աշխատիր, առանց քո կատվային ճանկերը ցույց տալու, աղմուկ առաջ բերել Արդարադատության պալատում։ Եթե քո մարդը դեռևս գաղտնախցում է, անմիջապես գնա Կոնսիերժըրիի պետի մոտ և այնպես արա, որ նրան հրապարակով տաժանապարտ ճանաչեն։ Փոխանակ երեխաներին նմանվելու, նմանվիր բացարձակ միապետական երկրների ոստիկանական նախարարներին, որոնք դավադրություններ են սարքում միապետի դեմ, որպեսզի իրենց վերագրեն դրանց մերկացման պատիվը և անփոխարինելի դառնան։ Երեք գերդաստաններին էլ վտանգի ենթարկիր, որպեսզի հետո, նրանց փրկելով, փառք վաստակես։

— Ա՜հ, ի՜նչ բախտավորություն,— բացականչեց Կամյուզոն,— գլուխս այնպես խառն է, որ մի պահ մոռացության էի տվել այդ հանգամանքր։ Ժակ Կոլենին պիստոլ նստեցնելու հրամանը Կոկարը հանձնել է պարոն Գոյին, Կոնսիերժրրիի պետին։ Արդ, Ժակ Կոլենի ախոյան Բիբի-Լյուպենի ջանքերով Ֆորսից Կոնսիերժըրի են տեղափոխված երեք ոճրագործներ, որոնք ճանաչում են Կոլենին, և եթե վաղն առավոտյան նրանք իջնեն բակ, ապա կարելի է սպասել սարսափելի տեսարանների…

— Իսկ ինչո՞ւ համար։

— Ժակ Կոլենը, սիրելիս, տաժանակիրների ունեցած հարստության ավանդապահն է, հսկայական գումարների է հասնում այդ հարստությունը. ասում են, նա այն վատնել է հանգուցյալ Լյուսիենի վարած շռայլ կյանքի վրա, իսկ այժմ հաշիվ են պահանջելու նրանից։ Բիբի-Լյուպենն ինձ ասաց, որ այնպիսի ջարդ է լինելու, որ վերակացուները ստիպված պիտի լինեն միջամտելու, և գաղտնիքը բացվելու է։ Ժակ Կոլենի կենաց և մահու հարցն է դրված։ Ուրեմն, եթե ես ավելի վաղ դատարան գնամ, կարող եմ կազմել նույնությունը հաստատող արձանագրությունը։

— Ա՜հ, եթե ավանդատուները կարողանան նրան ազատել քեզնից, դու կհամարվես չափազանց ընդունակ մարդ։ Մի՛ գնա պարոն դը Գրանվիլի մոտ, դատական սրահում սպասիր նրան` ահարկու զենքը ձեռքիդ։ Դա մի լցված թնդանոթ է` ուղղված արքունիքին և Ֆրանսիայի պերերի շրջանակին մոտ կանգնած ամենաազդեցիկ գերդաստանների դեմ։ Խիզախ եղիր, առաջարկիր պարոն դը Գրանվիլին` ազատվելու Ժակ Կոլենից, նրան տեղափոխելով Ֆորս, որտեղ տաժանակիրները գիտեն, թե ինչպես կարելի է ազատվել մատնիչներից։ Իսկ ես կգնամ դքսուհի դր Մոֆրինյոզի մոտ, որն ինձ կտանի դը Գրանլյոների տուն։ Գուցե տեսնեմ նաև տիկին դը Սերիզիին։ Ամենուրեք ահազանգ տալու գործը թող ինձ։ Չմոռանաս պայմանական մի երկտող գրել ինձ, որպեսզի իմանամ, թե իսպանացի քահանան դատական կարգով ճանաչված է որպես Ժակ Կոլեն։ Այնպես արա, որ ժամը երկուսին թողնես դատարանը, ես քեզ հատուկ ունկնդրություն կհաջողացնեմ արդարադատության նախարարի մոտ, գուցե նա մարկիզուհի դ’Էսպարի տանը լինի։

Կամյուզոն, ոտքերի վրա տնկված, նայում էր այնպիսի հիացմունքով, որ խորամանկ Ամելիի ժպիտն էր շարժում։

— Դե՛, հիմա գնանք ճաշենք, և զվարթ եղիր,— ասաց կինը վերջացնելով։— Տե՛ս, մենք ընդամենր երկու տարի է, ինչ Փարիզում ենք, և ահա, տարին չբոլորած, մեկ էլ տեսար խորհրդական ես դարձել… Այդտեղից մինչև արքայական մի ատյանի նախագահությունը, կատվիկս, տարածությունը մեծ չէ, մնում է միայն մի ծառայություն մատուցել քաղաքական որևէ գործում։

Այս գաղտնի խորհրդակցությունը ցույց է տալիս, թե մեր պատմության վերջին գործող անձը հանդիսացող Ժակ Կոլենի արարմունքներն ու ամենափոքր խոսքը ինչ չափով էին շոշափում պատիվն այն ընտանիքների, որոնց ծոցում նա տեղավորել էր իր հանգուցյալ սիրեցյալին։ Լյուսիենի մահը և կոմսուհի դը Սերիզիի ներխուժումը Կոնսիերժըրի հենց նոր այնպիսի շփոթություն էին առաջ բերել իրադրության մեջ, որ բանտապետը մոռացել էր կարծեցյալ իսպանացի քահանային ազատել գաղտնախցից։

Թեպետ մեկից ավելի օրինակներ կան դատական տարեգրություններում, բայց նախաքննության ընթացքում ամբաստանյալի մահը բավականին հազվադեպ մի երևույթ էր և չէր կարող խանգարել վերակացուների, գրագրի և բանտապետի սովորական հանգստությունը։ Այնուամենայնիվ, նրանց համար ամենամեծ եղելությունր այն չէր, որ այդ գեղեցիկ երիտասարդն այդպես շուտափույթ դիակ էր դարձել, այլ, առաջին վանդակադռան կռած երկաթե ճաղի կոտրվելը աշխարհիկ մի կնոջ փափուկ ձեռքերով։ Դրա համար էլ, հենց որ գլխավոր դատախազը և կոմս Օկտավ դը Բովանը` ուշաթափված կնոջն առած, մեկնեցին կոմս դը Սերիզիի կառքով, բանտապետը, գրագիրը, վերակացուները խմբվեցին վանդակադռան մոտ, ուղեկցելով բանտային բժիշկ պարոն Լըբրյոնին, որը կանչված էր հաստատելու Լյուսիենի մահը և համաձայնության գալու այդ տարաբախտ երիտասարդի ապրած քաղաքամասի մեռյալների բժշկի հետ։

Փարիզում մեռյալների բժիշկ են անվանում այն բժշկին, որին հանձնարարված է յուրաքանչյուր քաղաքամասում ստուգել մահը և քննել դրա պատճառները։

Պարոն դը Գրանվիլը, իրեն հատուկ խորաթափանցությամբ, անվանարկված գերդաստանների պատիվը փրկելու նպատակով, անհրա ժեշտ համարեց, որ Լյուսիենի մահվան ակտը կազմվի այն մերիում, որի տնօրինությանն է ենթակա Մալաքե քարափը, որտեղ ապրում էր հանգուցյալը, և մարմինը բնակարանից տեղափոխել Սեն-Ժերմեն դե Պրե եկեղեցին, ուր պետք էր տեղի ունենար թաղման արարողությունը։ Գլխավոր դատախազը կանչեց իր քարտուղար Շարժբյոֆին և այդ մասին հրահանգներ տվեց։ Դիակի տեղափոխությունը բանտից կատարվելու էր գիշերով։ Երիտասարդ քարտուղարին հանձնարարվեց անմիջապես համաձայնության գալ մերիի, ծխական եկեղեցու, ինչպես նաև թաղման բյուրոյի հետ։ Այդպիսով, հասարակության համար Լյուսիենը մեռած կլիներ բանտից ազատվելուց հետո, իր տանը, հուղարկավորությունը կատարվելու էր նրա տնից, և բարեկամները նրա տունն էին հրավիրվելու թաղմանը մասնակցելու համար։

Արդ, երբ Կամյուզոն, հոգեպես հանգիստ, սեղան էր նստում իր փառասեր կեսի հետ, Կոնսիերժըրիի պետը և բանտի բժիշկ պարոն Լըբրյոնը վանդակադռնից դուրս էին գալիս, գանգատվելով երկաթյա ձողերի փխրունությունից և սիրահարված կանանց ուժից։

— Ոչ ոք չգիտի,— ասում էր բժիշկը, պարոն Գոյից բաժանվելիս,— թե որքան նյարդային ուժ է կուտակվում մարդու մեջ, երբ ծայրահեղության է հասնում կիրքը։ Ֆիզիկոսները և մաթեմատիկոսները չեն գտնում թվեր և չեն կարող հաշվումներ անել այդ ուժը որոշելու համար։ Ի դեպ, երեկ ես ներկա եղա մի փորձի, որը ցնցեց ինձ, և որը պարզ պատկերացում է տալիս ֆիզիկական այն ահավոր ուժի մասին, որ հենց նոր դրսևորեց այդ փոքրիկ տիկինը։

— Պատմեցե՛ք այդ մասին,— ասաց պարոն Գոն,— ես մի թերություն ունեմ. հետաքրքրվում եմ մագնիսականությամբ, թեև դրան չեմ հավատում, այնուամենայնիվ, նա շարժում է իմ հետաքրքրասիրությունը։

— Հիպնոսող մի բժիշկ, որովհետև մեր մեջ էլ կան հիպնոտիզմին հավատացող բժիշկներ,— շարունակեց բժիշկ Լըբրյոնը,— առաջարկեց ինձ վրա փորձել մի երևույթ, որն ինձ նկարագրեց և որին ես կասկածում էի։ Ցանկանալով սեփական աչքերով տեսնել մեկն այն ջղային նոպաներից, որոնք ապացուցում են մագնիսականության գոյությունը, ես համաձայնեցի։ Ես շատ էի ուզում իմանալ, թե ինչ կասեր մեր Բժշկական ակադեմիան, եթե նրա անդամներին, մեկը մյուսի հետևից, ենթարկեին այդ ներգործությանը, որը ոչ մի ելք չէր թողնի թերահավատության համար։ Իմ հին բարեկամը… (Այստեղ Լըբրյոնը մի պահ կանգ առավ խոսքի տուտը գտնելու համար, ապա շարունակեց), այդ բժիշկը, Մեսմերի ժամանակից սկսած, իր համոզմունքների համար հալածված է Բժշկական ֆակուլտետի կողմից։ Նա յոթանասունից յոթանասուներկու տարեկան է, և անունը Բուվար է։ Ներկայումս նա կենդանական մագնիսականության ուսմունքի պատրիարքն է։ Այդ ծերունին ինձ հետ վարվում էր հոր պես, ես նրան եմ պարտական իմ գիտելիքները։ Այսպես ուրեմն, ծերունի և հարգարժան Բուվարն ինձ ապացուցում էր, որ երբ ջղային ուժը հիպնոսողի միջոցով գործողության մեջ է դրվում, թեև անսահման ուժ չի դառնում, քանի որ մարդը ենթակա է որոշակի օրենքների, բայց գործում է բնության ուժերի նման, որոնց սկզբնապատճառները ենթակա չեն մեր հաշվարկումներին։ «Եվ ահա,— ասաց նա ինձ,— եթե դու ցանկանում ես քո ձեռքի դաստակը դնել լուսնոտի ձեռքում, կտեսնես, որ նա արթուն ժամանակ այն կսեղմի ոչ շատ մեծ ուժով, մինչդեռ, այն դրության մեջ, որ հիմարաբար լուսնոտություն է անվանվում, նրա մատները ձեռք են բերում գործելու այնպիսի ունակություն, ինչպես աքցանը փականագործի ձեռքերում»։ Եվ ահա, պարոն, երբ ես իմ ձեռքի դաստակը մեկնեցի ոչ թե քնած, որովհետև Բուվարը ժխտում է այդ արտահայտությունը, այլ մեկուսացված մի կնոջ, և երբ ծերունին հրամայեց այդ կնոջն ամբողջ ուժով սեղմել իմ ձեռքի դաստակը, ես խնդրեցի մի րոպե ետ պահել նրան այն րոպեին, երբ արյունը պատրաստ էր դուրս ցայտելու իմ մատների ծայրերից։ Տեսեք, թե ինչպիսի ապարանջան եմ կրելու ես ավելի քան երեք ամսվա ժամանակաընթացքում։

— Սատանա՜ն տանի, այս ի՜նչ բան է,— բացականչեց Գոն, դիտելով օղականման կարմրությունը, որ կարծես այրվածքի հետք լիներ։

— Թանկագին իմ Գո,— շարունակեց բժիշկը,— եթե իմ մարմինը սեղմված լիներ երկաթյա գոտեկապով, փականագործի ձեռքով պտուտակապնդված, մետաղյա այդ օղակն ինձ այնպես չէր տանջի, ինչպես այդ կնոջ մատներն էին տանջում. նրա ձեռքի դաստակը նմանվում էր չծռվող պողպատի, և ես հավատացած եմ, որ նա կարող էր փշրել իմ ոսկորը` դաստակն անջատելով ենթադաստակից։ Այդ սեղմումը, որ սկզբում աննշան էր, քանի գնաց ավելի ու ավելի ուժեղացավ. մի խոսքով` պտուտակասեղմիչն ավելի լավ չէր գործի այդ ձեռքի օգնությամբ, որը վերածվել էր տանջանքի գործիքի։ Ուստի և ինձ թվում է ապացուցված, որ կրքի, այլ կերպ ասած` կամքի ազդեցության տակ, երբ այն կենտրոնացած է մի կետի վրա և հասել է հաշվումի չենթարկվող ուժի, ինչպիսին հանդիսանում են էլեկտրական ուժի զանազան տեսակները, մարդ կարող է իր կենսական բովանդակ ուժը, թե՛ հարձակման և թե՛ դիմադրության դեպքում, կենտրոնացնել իր այս կամ այն օրգանում։ Այդ փոքրիկ տիկինը, հուսահատության ճնշման տակ, իր կենսական ուժերը կուտակել էր իր ձեռքերի դաստակների մեջ։

— Դիվային ուժ էր հարկավոր կռած երկաթի ճաղը ջարդելու համար,— ասաց ավագ վերակացուն` գլուխը շարժելով։

Նրանում կոփափշրանք կար,— նկատեց պարոն Գոն։

— Ես ինքս,— շարունակեց բժիշկը,— չեմ համարձակվում որոշել ջղային ուժի սահմանները։ Ի դեպ, դա նույն է, ինչ մայրերի հետ է պատահում, երբ նրանք, իրենց երեխաներին փրկելու համար, հիպնոսացնում են առյուծներին, հրդեհի միջից դուրս են գալիս այնպիսի քիվի լիրայով, որտեղ կատուները հազիվ են իրենց պահում, և դիմանում են երկունքի ուժեղ ցավերին։ Ահա որտեղ է գաղտնիքը այն ուժի, որով բանտարկյալներն ու տաժանակիրները փորձում են ազատություն ձեռք բերել։ Մարդկային կենսական ուժերի սահմանները դեռ չեն հետազոտված, նրանք հատուկ են հենց բնության հզորությանը, և մենք դրանք ստանում ենք անհայտ ռեզերվուարներից։

— Պարոն,— ցած ձայնով ասաց մի վերակացու, մոտենալով բանտապետին, որը բժիշկ Լըբրյոնին ուղեկցում էր դեպի Կոնսիերժըրիի արտաքին վանդակադուռը,— գաղտնախուց համար 2-ն ասում է, որ հիվանդ է և բժիշկ է պահան¬ջում. նա պնդում է, որ մահամերձ է,— ավելացրեց վերակացուն։

— Ճի՞շտ է այդ,— հարցրեց բանտապետը։

— Դե նա արդեն խռխռում է,— պատասխանեց վերակացուն։

— Ժամը հինգն է,— ասաց բժիշկը,— ես դեռ չեմ ճաշել.. Բայց, ինչ արած, այդպիսին է մեր գործը, գնանք տեսնենք…

— Գաղտնախուց համար 2-ը հենց ինքը` իսպանացի քահանան է, որի մասին կասկած կա, որ Ժակ Կոլենն է,— ասաց պարոն Գոն բժշկին,— նա նույնպես մեղադրված է այն գործով, որին խառն էր խեղճ երիտասարդը…

— Ես նրան տեսա այս առավոտ,— պատասխանեց բժիշկը։— Պարոն Կամյուզոն կանչել էր ինձ, որ հաստատեմ այդ կտրիճի առողջական վիճակը, բայց խոսքը մեր մեջ, նա շատ առողջ է, և ավելին. նա կարող էր մեծ հարստություն վաս¬տակել, եթե հանդես գար որպես Հերկուլես` խեղկատակ դերասանների խմբում։

— Մեկ էլ տեսար նա էլ իրեն սպանեց,— ասաց Գոն։ — Միասին գնանք գաղտնախցերը, որովհետև ես պետք է այնտեղ լինեմ, թեկուզ նրա համար, որ նրան պիստոլ տեղափոխեն։ Պարոն Կամյուզոն այդ առեղծվածային անձնավորությանն ազատում է գաղտնախցից…

Ժակ Կոլենը, որը տաժանակրության աշխարհում հայտնի էր Մահապուրծ մականունով և որին այժմ, իր իսկական անունից բացի, ուրիշ անուն չպետք է տալ, համաձայն Կամյուզոյի հրամանի գաղտնախցում վերստին արգելափակվելուց հետո, համակված էր այնպիսի մի անձկությամբ, որպիսին նա երբեք չէր զգացել իր ամբողջ կյանքի ընթացքում, կյանք, որ տեսել էր բազում ոճիրներ, տաժանավայրից կատարված երեք փախուստ և կրկնակի դատապարտություն, երդվյալների դատարանի կողմից։

Այդ մարդր, որի մեջ ամփոփված է տաժանավայրի կյանքը, զորությունը, ոգին, կրքերը` իրենց բարձրագույն արտահայտությամբ, հրեշայնորեն գեղեցիկ չէ՞ր միթե շների ցեղին արժանի իր նվիրվածությամբ հանդեպ նրան, ում իրեն բարեկամ էր դարձրել։ Շատ կողմերով դատապարտելի ստոր ու գարշելի այն բացարձակ նվիրվածությունը, որ նա տածում էր իր կուռքին, նրան դարձնում է իրոք այնքան հետաքրքրական, որ այս Էտյուդը, որն արդեն առանց այն էլ երկարեց, պչիտի թվար անավարտ, կրճատ, եթե այդ ոճրապարտ կյանքի պատմությունն րնդհատվեր Լյուսիեն դը Ռյուբամպրեի մահով։ Փոքրիկ շնիկը մեռավ։ Հարց է առաջ գալիս. պիտի ապրի՞ նրա ահարկու ընկերակիցը, առյուծը պիտի ապրի՞։

Մարդկային կյանքում, հասարակական կյանքում անցքերն այնպես ճակատագրականորեն են շղթայվում իրար, որ հնարավոր չէ նրանց բաժանել մեկը մյուսից։ Գետի հոսանքը կազմում է մի տեսակ հոսուն ճանապարհ. որքան էլ ալիքը մոլեգնած լինի, որքան էլ նա բարձրանա, հզոր այդ ալիքն անհետ կորչում է ջրի տարերքում` հաղթահարված իր սեփական հորձանապտույտների ընդվզման արագաթափ վազքից։ Ինչպես հոսուն ջրին ենք նայում` նրա մեջ երերուն պատկերներ տեսնելու համար, այդպես էլ թերևս դուք պիտի ցանկանաք չափել հասարակական իշխանության ուժի ազդեցությունն այնպիսի մի պտուտահողմի վյրա, որի անունն է Վոտռեն, տեսնել, թե փշրվելով` որտեղ է անհետանում այդ ըմբոստ ալիքը, ինչպես է ավարտվում բախտն իսկապես դիվային այդ մարդու, որը, սակայն, սիրով է կապված մարդկությանը, որովհետև աստվածային այդ սկզբնապատճառը դժվարությամբ է մեռնում նույնիսկ ամենաապականված սրտերում։

Նողկալի տաժանապարտը, որը մարմնացնում էր մի քանի պոետների` Մուրիկ, լորդ Բայրոնի, Մաթյուրենի, Կանալիսի փայփայած պոեմը (սատանա, որը հրապուրում է հրեշտակին, որպեսզի դրախտից հափշտակած ցողով զովացնի դժոխքը), այդ Ժակ Կոլենը, եթե խոր թափանցենք նրա բրոնզե սրտի մեջ, յոթ տարի էր, ինչ հրաժարվել էր ինքն իրենից։ Նրա հզոր ընդունակությունները, Լյուսիենի նկատմամբ ունեցած զգացումի մեջ կլանված, ծառայում էին լոկ Լյուսիենին. նա վայելք էր զգում նրա հաջողություններից, նրա սերերից, նրա փառասիրությունից։ Նրա համար Լյուսիենն իր հոգու կենդանի մարմնացումն էր։

Մահապուրծը ճաշում էր դը Գրանլյոների մոտ, սողոսկում էր ազնվազարմ կանանց բուդուարները, հավատարմագրով սիրում էր Եսթերին։ Կարճ ասած` նա Լյուսիենի մեջ տեսնում էր գեղեցիկ, երիտասարդ, ազնվական, ապագա դեսպան Ժակ Կոլենին։

Մահապուրծն իրագործում էր նմանակին վերաբերող գերմանական նախապաշարմունքը բարոյական հայրության ճանապարհով, մի բան, որ ծանոթ է այն կանանց, որոնք սիրել են իսկական սիրով, որոնք իրենց հոգին միաձուլել են սիրած տղամարդու հոգուն և ապրել են նրա կյանքով, լինի դա ազնիվ թե անարգ, երջանիկ թե դժբախտ, անշուք թե փառահեղ, որոնք, չնայած հեռավորությանը, ցավ են զգացել իրենց ոտքերում, եթե նրա ոտքը վիրավորվել է, սրտով կռահել են, որ նա մենամարտում է, և որոնք, վերջապես, ապացույցների կարիք չեն ունեցել անհավատարմությունն իմանալու համար։

Վերադառնալով իր մենախուցը` Ժակ Կոլենն ասում էր յուրովի. «Հիմա հարցաքննում են փոքրիկին»։ Եվ նա սարսռում էր, նա՛, որի համար սպանելն այնքան սովորական էր, ինչպես արհեստավորի համար՝ խմելը։

«Կարողացա՞վ արդյոք տեսնել իր սիրուհիներին,— հարցնում էր նա ինքն իրեն։— Հորաքույրս կարողացա՞վ գտնել այդ նզովյալ կղերին։ Այդ դքսուհիները, այդ կոմսուհիները գործի անցե՞լ են, արգելե՞լ են նրա հարցաքննությունը… Լյուսիենն ստացե՞լ է արդյոք իմ հրահանգները… Իսկ եթե ճակատագիրը կամեցել է, որ նրան հարցաքննեն, ինչպե՞ս կկարողանա իրեն պահել։ Խե՜ղճ տղա, ի՛նչ վիճակի հասցրի նրան։ Այդ ավազակ Պակկարը և խաբեբա Եվրոպան են եղել պատճառն այս գլխացավանքի` թռցնելով յոթ հարյուր հիսուն հազար ֆրանկի ռենտան, որ Նյուսինգենն էր տվել Եսթերին։ Այդ երկու ստահակների պատճառով մենք նահանջեցինք մինչև վերջին քայլը, բայց նրանք թանկ կվճարեն այդ կատակի համար։ Եվս մի օր, և Լյուսիենը հարուստ կդառնար։ Նա կամուսնանար իր Կլոտիլդ դը Գրանլյոյի հետ։ Եսթերն այլևս իմ ձեռքերը չէր կաշկանդի։ Լյուսիենը չափազանց շատ էր սիրում այդ աղջկան, այնինչ այդ փրկարար տախտակին, այդ Կլոտիլդին նա երբեք չէր սիրի… Ա՜հ, այն ժամանակ տղան ամբողջապես իմը կլիներ։ Եվ մտածել, որ մեր բախտը կախված է Լյուսիենի մի հայացքից, ամենաթեթև վարանումից այդ Կամյուզոյի դիմաց, որն ամեն ինչ տեսնում է, և զուրկ չէ քննիչներին հատուկ նրբամտությունից. չէ՞ որ այն պահին, երբ նա ինձ ցույց տվեց նամակը, մենք փոխանակեցինք այնպիսի հայացքներ, որոնցով փոխադարձաբար չափեցինք իրար հոգու խորքը, և նա կռահեց, որ ես կարող էի պար ածել Լյուսիենի սիրուհիներին»։

Այդ մենախոսությունը տևեց երեք ժամ։ Նրա տագնապն այնքան աճեց, որ հաղթեց երկաթից ու արջասպից կազմված այդ օրգանիզմին։ Ժակ Կոլենի ուղեղն ասես ինչ-որ խենթությամբ կիզվում էր, նա այնպիսի այրող ծարավ զգաց, որ աննկատելիորեն խմեց երկու տաշտակներից մեկում եղած ջրի ամբողջ պաշարը, տաշտակներ, որոնք, փայտյա մահճակալի հետ միասին, կազմում էին գաղտնախցի ամբողջ կահավորումը։

«Եթե նա գլուխը կորցնի, ի՞նչ կլինի նրա հետ… Չէ՞ որ այդ սիրելի երեխան Թեոդորի ուժը չունի…— մտածեց նա, պառկելով իր մահճակալի վրա, որը նմանվում էր պահականոցի մի անկողնակալի։

Երկու խոսք այդ Թեոդորի մասին, որին Ժակ Կոլենը հիշեց այդ վճռական պահին։ Թեոդորը Կալվի, երիտասարդ մի կորսիկացի, տասնութ տարեկան հասակում, տասնմեկ սպանությունների համար ցմահ դատապարտված, շնորհիվ ոսկու քաշով գնված մի քանի մեղմացումների, 1819-1820 թվականներին դարձել էր Ժակ Կոլենի շղթայակից ընկերը։ Ժակ Կոլենի վերջին փախուստը, որ նրա փայլուն արարքներից մեկն է հանդիսանում (նա դուրս էր եկել ժանդարմի պես ծպտված, ուղեկցելով իր կողքից քայլող Թեոդոր Կալվիին, որպես տարժանակրի, որին տանում են իբր թե կոմիսարի մոտ), այդ հոյակապ փախուստը տեղի էր ունեցել Ռոշֆոր նավահանգստում, որտեղ տաժանակիրներն անխտիր մեռնում են, և որտեղ հույս ունեին, որ մի օր այդ երկու վտանգավոր անձնավորությունները պետք է իրենց վախճանը գտնեին։ Թեև նրանք միասին փախան, բայց ինչ-որ պատճառներով հարկադրված եղան իրարից բաժանվել. Թեոդորին նորից բռնում և ետ են բերում տաժանավայրը։ Հասնելով Իսպանիա և այնտեղ կերպարանափոխվելով որպես Կարլոս Էրրերա, Ժակ Կոլենը գալիս է Ռոշֆոր և որոնում իր կորսիկացուն, երբ Շարանտի ափին հանդիպում է Լյուսիենին։ Ավազակների ու կորսիկական մաքիի այդ հերոսը, որին Մահապուրծը պարտական էր իր իտալերեն սովորելը, բնականաբար զոհաբերվեց այդ նոր կուռքին։

Կյանքը Լյուսիենի հետ, մի տղայի, որը երբեք չէր դատապարտված և իրեն մեղադրում էր միայն փոքրիկ մեղքերի համար, բացվում էր գեղեցիկ ու հոյակապ, ինչպես ամառային օրվա արեգակը, մինչդեռ Թեոդորի հետ` Ժակ Կոլենը այլ վախճան չէր նախատեսում, քան կառափնարանը` մի շարք անխուսափելի ոճիրներից հետո։

Ժակ Կոլենի երևակայության մեջ հրեշավոր չափերի էր հասնում պատկերացումն այն դժբախտության, որի պատճառը Լյուսիենի թուլակամությունն էր լինելու, որն իր գլուխը կորցրած կլիներ բանտային ռեժիմից։ Եվ աղետր համարելով հավանական, դժբախտ Կոլենն զգաց, որ աչքերը թրջվում են արցունքով, մի բան, որ իր ամբողջ կյանքում ոչ մի անգամ չէր պատահել։

«Ըստ երևույթին ուժեղ տենդ ունեմ,— ասաց նա ինքն իրեն,— և, գուցե, բժիշկ կանչելով ու նրան մեծ գումար առաջարկելով, հնարավոր կլինի կապվել Լյուսիենի հետ»։

Այդ րոպեին վերակացուն ճաշ բերեց ամբաստանյալին։

— Անօգուտ է, տղա՛ս, ես չեմ կարող ուտել։ Ասացե՛ք բանտապետին, որ ինձ մոտ բժիշկ ուղարկի, ես ինձ այնպես վա՞տ եմ զգում, որ կարծում եմ, թե մահը վրա է հասնում։

Լսելով տաժանապարտի խոսքն ընդհատող կոկորդային խուլ հռնդյունները, վերակացուն գլխով արեց և հեռացավ։ Ժակ Կոլենը կատաղորեն կառչեց այդ հույսին. բայց, երբ տեսավ, որ իր մենախուցն է մտնում բժիշկը` բանտապետի ուղեկցությամբ, նա իր փորձը վիժած համարեց և սառնությամբ սպասեց այցելության հետևանքին` բժշկին պարզելով զարկերակր։

— Այս պարոնը տենդ ունի,— ասաց բժիշկը պարոն Գոյին,— բայց դա մի տենդ է, որ մենք հանդիպում ենք բոլոր ամբաստանյալների մոտ և որը,— շշնջաց նա կեղծ իսպանացու ականջին,— միշտ էլ ինձ համար հանցավոր լինելու ապացույց է։

Բանտապետը, որին գլխավոր դատախազը Լյուսիենի գրած նամակն էր տվել Կոլենին հանձնելու համար, այդ միջոցին ամբաստանյալին ու բժշկին թողեց վերակացուի հսկողության ներքո և գնաց նամակը բերելու։

— Պարոն,— ասաց Ժակ Կոլենը բժշկին, տեսնելով, որ վերակացուն դռան մոտ է, և չիմանալով, թե ինչու հեռացավ բանտապետը,— ես չեմ խնայի երեսուն հազար ֆրանկ, եթե ինձ հնարավորություն տրվի մի հինդ տող ուղարկել Լյուսիեն դը Ռյուբամպրեին։

— Ես չեմ ուզում գողանալ ձեր դրամը,— ասաց բժիշկ Լըբրյոնը,— աշխարհում այլևս ոչ ոք չի կարող կապվել նրա հետ...

— Ոչ ո՞ք,— ասաց Ժակ Կոլենը ապշահար,— իսկ ինչո՞ւ համար։

— Չէ՞ որ նա իրեն կախել է...

Երբեք վագրը, տեսնելով, որ հափշտակել են իր ձագերը, չէր թնդացրել Հնդկաստանի ջունգլիներն այնպիսի զարհուրելի մռնչյունով, ինչպիսին էր Ժակ Կոլենի աղաղակը։ Նա վեր ոստնեց, ինչպես վագրն իր թաթերի վրա, բժշկի վրա նետեց սպանիչ, շանթահարող մի նայվածք, հետո փլվեց իր մահճակալի վրա, շշնջալով.

— Օ՜, զավա՜կս…

— Խե՜ղճ մարդ,— բացականչեց բժիշկը, հայրական զգացումի այդ զարհուրելի պոռթկումից ազդված։

Իսկապես, այդ պայթյունին հետևեց այնպիսի լիակատար մի թուլություն, որ նրա «Օ՜ զավակս» բառերը կարծես մրմունջ լինեին։

— Սա՞ էլ պետք է մահանա մեր բազուկների վրա,— հարցրեց վերակացուն։

— Ոչ, այդ անհնարին է,— հարեց Ժակ Կոլենը, վեր բարձ¬րանալով և հանգած ու սառը աչքերով նայելով այդ տեսարանի երկու վկաներին։— Դուք սխալվում եք, այդ նա՛ չէ. դուք լավ չե՛ք տեսել։ Անկարելի է կախվել գաղտնախցում։ Նայեցեք, ինչպե՞ս կարող եմ ես կախվել այստեղ։ Ամբողջ Փարիզն ինձ պիտի պատասխան տա այդ կյանքի համար։ Այդ կյանքի համար Աստված ինքն է ինձ պարտական։

Վերակացուն և բժիշկն իրենց հերթին ապուշ կտրեցին, մարդիկ, որոնց երկար ժամանակից ի վեր ոչինչ հանկարծակիի չէր բերում։ Ներս մտավ պարոն Գոն, Լյուսիենի նամակը ձեռքին։ Բանտապետին տեսնելով, Ժակ Կոլենը, կսկծի այդ ուժեղ պոռթկումից ընկճված, ասես հանդարտվեց։

— Ահա մի նամակ, որ գլխավոր դատախազը հանձնա րարել է ինձ ձեզ հանձնել, թույլ տալով, որ այն ձեզ տրվի չբացված,— նկատեց պարոն Գոն։

— Լյուսիենի՞ց է…— ասաց Ժակ Կոլենը։

— Այո, պարոն։

— Մի՞թե այդ երիտասարդը…

— Մեռավ,— շարունակեց բանտապեը։։— Եթե նույնիսկ պարոն բժիշկն այստեղ լիներ, միևնույնն է, դժբախտաբար, էլի ուշացած կլիներ… այդ երիտասարդր մահացել է այնտե՛ղ… մեր պիստոլներից մեկում…

— Կարո՞ղ եմ նրան տեսնել իմ սեփական աչքերով,— երկչոտորեն հարցրեց Ժակ Կոլենը։— Թույլ կտա՞ք հորը գնալ զավակի վրա ողբալու։

— Եթե կամենում եք, կարող եք զբաղեցնել նրա սենյակը, որովհետև ես հրաման ունեմ ձեզ տեղավորել պիստոլի սենյակներից մեկում։ Կալանքը գաղտնախցում վերացված է ձեզ համար։

Ամբաստանյալի աչքերը, անկենդան ու սառը, սահում էին բանտապետից բժշկի վրա. Ժակ Կոլենն անխոս հարցաքննում էր նրանց, ենթադրելով ինչ-որ ծուղակ, և վարանում էր դուրս գալ։

— Եթե դուք ուզում եք տեսնել հանգուցյալի դիակը,— ասաց բժիշկը,— ժամանակ չպետք է կորցնեք, այս գիշեր տանելու են այստեղից։

— Եթե դուք զավակներ ունեք, պարոնայք,— ասաց Ժակ Կոլենը,— կհասկանաք իմ բթացումը, իմ ուղեղը մթագնել է... Այս հարվածն ինձ համար շատ ավելին է, քան մահը, բայց դուք չեք հասկանում, թե ես ինչ եմ ասում… Դուք հայրեր չեք, եթե հայրեր եք, ապա մի տեսակ... ես մայր եմ նաև... Ես... Ես խելագարվում եմ, զգում եմ այդ։

Անցնելով այն անցքերից, որոնց անսասան դռները բացվում են միայն բանտապետի առջև, հնարավոր է արագ կերպով գաղտնախցերից հասնել պիստոլները։ Մթին խցերի այդ երկու շարքերը բաժանված են ստորերկրյա միջանցքով, և կազմում են երկու հաստ պատ, որոնք պահում են կամարը, որի վրա հանգչում է Արդարադատության պալատի Առևտրական գալերեան։ Ուստի Ժակ Կոլենը, որին ուղեկցում էր վերակացուն` թևից բռնած, առջևում բանտապետը, իսկ հետևում բժիշկը, ընդամենը մի քանի րոպեում հասավ այն խցիկը, որտեղ անկողնի վրա պառկեցրել էին Լյուսիենին։

Տեսնելով Լյուսիենին մեռած, նա ընկավ դիակի վրա, գրկեց նրան այնպիսի հուսահատությամբ և կրքոտությամբ, որից այդ տեսարանի երեք վկաները ցնցվեցին։

— Ահավասիկ,— ասաց բժիշկը բանտապետին,— մի օրինակ այն բանի, որի մասին ես խոսեցի ձեզ հետ... Նայեցեք, այդ մարդը կարող է ճխլել այդ մարմինը, իսկ գիտեք, թե ի՞նչ բան է դիակը, դա քար է...

— Թողե՛ք ինձ այստեղ...— ասաց Ժակ Կոլենը նվաղուն ձայնով,— թույլ տվեք ինձ նայելու նրան, շուտով նրան կխլեն ինձնից և կտանեն...

Նա չկարողացավ թաղել բառն ասել և կանգ առավ։

— Դուք ինձ թույլ կտա՞ք մի հիշատակ պահել իմ թանկագին զավակից... Բարի եղեք ինքներդ կտրել նրա մազերից մի քանի փնջիկ,— ասաց նա բժիշկ Լըբրյոնին,— որովհետև ինքս չեմ կարող։

— Սա իրոք որ նրա որդին է,— ասաց բժիշկր...

— Հավատո՞ւմ եք,— պատասխանեց բանտապետը խորաթափանց արտահայտությամբ` բժշկին գցելով անցողիկ մտորումների մեջ։

Բանտապետը վերակացուին հրամայեց ամբաստանյալին թողնել այդ խցում և դիակր վերցնելուց առաջ գլխից կտրել մազերի մի քանի փնջիկ` կարծեցյալ հորը տալու համար։ Մայիս ամսում, ցերեկով ժամը հինգն անց կեսին, հեշտությամբ կարելի է Կոնսիերժըրիում, հակառակ վանդակների ճաղերի և երկաթալարերի ցանցերի, որոնք ցանկապատում են լուսամուտները, որևէ նամակ կարդալ։ Ժակ Կոլենը հեգելով կարդաց սոսկալի նամակը` բռնելով Լյուսիենի ձեռքը։

Չկա այնպիսի մարդ, որ կարողանա սառույցի կտորն իր ձեռքում ամուր սեղմած պահել տասը րոպե։ Սառնությունը կենսական ակունքներին է հաղորդվում մահացու արագությամբ։ Բայց թույնի պես ներգործող այս սոսկալի սառնությունը դժվար թե համեմատվի այն սառնությանը, որը հոգու վրա առաջ է բերում մեռածի փայտացած ու սառցային ձեռքը, երբ այդպես բռնում և սեղմում են այն։ Այդ պահին մահն է խոսում կյանքի հետ, նա պատմում է մութ գաղտնիքներ, որոնք սպանում են շատ զգացումներ, զգացումների փոխվելը չի՞ նշանակում արդյոք մեռնել։ Երբ մենք Ժակ Կոլենի հետ վերընթեռնենք Լյուսիենի նամակը, ապա այդ վերջին ուղերձը մեզ էլ կթվա այնպիսին, ինչպիսին էր այդ մարդու համար թույնի գավաթը.

։։։։։։։։։։։։։։։։։։։։«Պարոն աբբահայր Կարլոս Էրրերային

Իմ թանկագին աբրա, ես ձեզնից միայն բարություններ եմ տեսել, բայց ես մատնեցի ձեզ։ Այդ ակամա ապերախտությունն սպանում է ինձ։ Եվ երբ դուք կարդաք այս նամակը, ես այլևս գոյություն չեմ ունենա, դուք այստեղ չեք լինի, որ ինձ փրկեք։ Դուք ինձ լիակատար իրավունք էիք տվել, որ եթե ձեր կործանումից ինձ մի օգուտ է գալու, ձեզ դեն նետեմ, ինչպես սիգարի մնացորդր։ Բայց ես վարվեցի հիմարաբար։ Դժվա-րություններից դուրս գալու նպատակով և խճճվելով դատական քննիչի տված նենգամիտ հարցերի ցանցում, ձեր հոգեորդին, նա՛, որին դուք որդեգրել էիք, կանգնեց նրանց կողքին, ովքեր մտադրվել էին ամեն գնով սպանել ձեզ, կա¬մենալով հարկադրանքի ուժով հաստատել ձեր նույնությունը ֆրանսիական մի չարագործի հետ, մի բան, որ, ես գիտեմ, անհնարին է։ Սրանով բոլորն ասված է։

«Ձեր հզորությամբ օժտված մի մարդու և իմ միջև, որին դուք կամենում էիք դարձնել ավելի մեծ մարդ, որպիսին ես չէի կարող լինել, անջատման գերագույն պահին չպետք է լինեն տխմար բացատրություններ։ Դուք կամեցաք ինձ դարձնել հզոր ու փառավոր, դուք ինձ գահավիժեցիք ինքնասպանության վիհը, ահա՛ բոլորը։ Արդեն վաղուց իմ գլխի վերև թևածում է խելացնորությունը։

Կա՛ Կայենի սերունդ, կա՛ և Աբելի, ինչպես դուք էիք ասում մի ժամանակ։ Մարդկության մեծ դրամայում Կայենն ընդդիմադրությունն է։ Դուք այդ գծով եք Ադամից սերում. Կայենի սերնդի մեջ սատանան շարունակել է բորբոքել այն կրակը, որի առաջին կայծը ընկել էր Եվայի վրա։ Այդ սերնդի դևերի մեջ մեկ-մեկ հանդիպում են ահռելի էակներ, բազմակողմանի խելքով օժտված մարդիկ, որոնք մարմնավորում են մարդկային ոգու բոլոր ուժերը և նմանվում են անապատների տենդահար այն գազաններին, որոնց կյանքը պահանջում է անսահման տարածություններ, որ միայն այնտեղ կարող են գտնել։ Այդ մարդիկ վտանգավոր են հասարակության մեջ, ինչպես առյուծները` Նորմանդիայի խորքերում, նրանց ճարակ է հարկավոր, նրանք լափում են սովորական մարդկանց, խժռում պարզամիտների փողերը. նրանց խաղերն այնքան վտանգավոր են, որ վերջ ի վերջո նրանք սպանում են հլու-հնազանդ շանը, որին դարձրել էին իրենց անմռունչ մի ընկերակիցն ու կուռքը։ Եթե Աստված կամենա, այդ խորհրդավոր էակները դառնում են Մովսես, Ատտիլա, Կարլոս Մեծ, Մոհամեդ կամ Նապոլեոն. բայց, երբ այդ վիթխարի գործիքները նա թողնի մի սերունդի օվկիանոսի խորքում ժանգոտվելու, նրանք սոսկ Պուգաչյով են, Ֆուշե, Լուվել կամ աբբա Կարլոս Էրրերան։ Քնքուշ հոգիների նկատմամբ ունենալով անսահման իշխանություն, նրանք հրապուրում են այդպիսիներին ու ճզմում։ Իր տեսակի մեջ դա վեհ է ու գեղեցիկ։ Դա սքանչելի գույներով թունավոր մի տունկ է, որ անտառում դյութում է մանուկներին։ Չարի պոեզիան է դա։ Ձեր կերտվածքի մարդիկ պետք է ապրեն քարանձավներում և այնտեղից դուրս չգան։ Դու ինձ ապրել տվիր այդ վիթխարահսկա կյանքը, և այլևս ավելորդ է իմ ապրելը։ Այժմ ես կարող եմ իմ գլուխը փրկել քո քաղաքականության գորդյան հանգույցից և այն հանձնել իմ փողկապի օղակին։

Իմ սխալն ուղղելու համար գլխավոր դատախազին եմ հղում մի գրություն, որով հրաժարվում եմ իմ հարցաքննությունից։ Դուք ինքներդ կարող եք դրանից օգուտ քաղել։

Օրինական կարգով ձևակերպված մի կտակի ցանկության համաձայն, ձեզ կվերադարձվի, պարոն աբբա, ձեր Ուխտին պատկանող գումարները, որ դուք խիստ անխոհեմաբար իմ տրամադրության տակ էիք դրել, ինձ տածած հայրական ձեր սիրուց դրդված։

Մնա՜ք բարով, ուրեմն, մնա՜ք բարով, Չարի և Ապականության հոյակապ արձան, մնաք բարով եմ ասում ձեզ, մի մարդու, որ լավ ճանապարհի վրա կարող էր դառնալ ավելի մեծ, քան Խիմենեսը, ավելին քան Ռիշելյոն։ Դուք չդրժեցիք ձեր խոստումը. իսկ ես վերստին ինձ գտնում եմ Շարանտի գետափին` ձեզ պարտական լինելով մի երազի կախարդանքները։ Բայց, դժբախտաբար, սա իմ հայրենի գետր չէ այլևս, որի մեջ թաղել էի ուզում իմ ջահելության թեթև մեղքերը, այժմ դա Սենն է, իսկ իմ փոսը` Կոնսիերժըրիի մենախուցը։

Մի՛ ափսոսաք ինձ, իմ արհամարհանքը ձեր նկատմամբ հավասար էր իմ հիացմունքին։

։։։։։։։։։։։։։։։։։։։։։։։։։։։։։։։։։։։։։։։։։։։։։։։։Լյուսիեն»։

Գիշերվա ժամը մեկի մոտ, երբ եկան վերցնելու Լյուսիենի մարմինը, Ժակ Կոլենին գտան մահճակալի կողքին ծնկաչոք, իսկ նամակը գետնին, որ հավանաբար նա գցել էր ձեռքից, ինչպես ինքնասպանը գցում է ատրճանակը, բայց դժբախտը շարունակ բռնած էր պահում Լյուսիենի ձեռքը և աղոթում էր Աստծուն։

Տեսնելով նրան` դիակը տանող մարդիկ մի րոպե կանգ առան, որովհետև նա նմանվում էր քարե այն ֆիգուրներին, որոնք, արձանագործների ստեղծագործական հանճարով կերտված, առհավետ ծնկաչոք սառել են միջնադարյան դամբարանների վրա։ Վագրի պայծառ աչքերով այդ կեղծ քահանան, որ քարացել էր գերբնական մի անշարժության մեջ, այն¬պես ազդեց այդ մարդկանց վրա, որ նրանք մեղմությամբ խնդրեցին նրան վեր կենալ։

— Ինչո՞ւ համար,— հարցրեց նա երկչոտորեն։

Այդ հանդուգն Մահապուրծը դարձել էր մանկան պես թույլ։

Բանտապետն այդ տեսարանը մատնացույց արեց պարոն դը Շարժբյոֆին. սա, հարգանքով համակված նման կսկծի հանդեպ և հավատալով, որ Ժակ Կոլենը մեռնողի հայրն է, բացատրեց պարոն դը Գրանվիլի հրամանները, որոնք վերաբերում էին Լյուսիենին թաղման ծիսակատարությանն ու հուղարկավորությանը և նրա մարմնի տեղափոխությանը Մալաքե քարափի իր բնակարանը, ուր հոգևորականությունն սպասում էր հսկում կատարելու մինչև լուսաբաց։

— Դրանում ես տեսնում եմ այդ դատական աստիճանա վորների վեհ հոգին,— տխուր ձայնով բացականչեց տաժանակիրը։— Ասացեք նրանք, պարոն, որ նա կարող է վստահ լինել իմ երախտագիտությանը… Այո՛, ես ընդունակ եմ նրան մեծ ծառայություններ մատուցելու… Մի՛ մոռանաք այս խոսքերը, դա նրա համար շատ մեծ նշանակություն ունի։ Ա՜հ, պարոն, տարօրինակ փոփոխություններ են տեղի ունենում այն մարդու սրտում, որը յոթ ժամ շարունակ ողբացել է մի մանկան վրա, որպիսին սա է... Ուրեմն, ես նրան այլևս չե՜մ տեսնի…

Գորովագին նայելով Լյուսիենին՝ հայացքով այն մոր, որից որդուն են խլում, Ժակ Կոլենն ամբողջովին կծկվեց։ Լյուսիենի մարմինը վերցնելու ժամանակ նա այնպիսի մռունչ արձակեց, որ տանողներն արագացրին քայլերը։

Գլխավոր դատախազի քարտուղարը և բանտապետն արդեն շտապ հեռացել էին, այդ տեսարանին ներկա չլինելու համար։ Ի՛նչ էր դարձել բրոնզյա այդ բնավորությունը, որի վճռականությունը հավասարվում էր ակնարկի արադությանը, որի մոտ միտքն ու գործողությունը պոռթկում էին միաժամանակ, կայծակի արագությամբ, մի մարդ, որի ջղերը` կոփված երեք փախուստների փորձով, տաժանակրության եռակի կալանքով, հասել էին վայրենու ջղերի պողպատի ամրությանը։ Երկաթը կորցնում է իր դիմացկունությունը ուժեղ կոփման կամ կրկնակի ճնշման ժամանակ, նրա մաքրված ու միատարր անթափանց մոլեկուլներն անջատվում են։ Եվ առանց հալվելու, մետաղն այլևս նույն դիմացկունությունը չունի։ Դարբինները, փականագործները, գործիք շինողները, բոլոր մետաղագործները մետաղի այդ վիճակը բնորոշում են մասնագիտական արտահայտությամբ. երկաթը կակղել է, ասում են նրանք գործածելով մի արտահայտություն, որը բացառապես կանեփին է վերաբերում, որովհետև սրա տրոհումը ստացվում է թրջելու միջոցով։ Մարդկային հոգին, կամ, եթե կամենում եք, մարմնի, սրտի և բանականության եռակի էներգիան նույնպես կրկնվող որոշ ցնցումների հետևանքով երկաթի վիճակն է ընդունում։ Այդ ժամանակ մարդկանց հետ տեղի է ունենում այն, ինչ կանեփի ու երկաթի հետ, նրանք կակղում են։ Թե՛ գիտությունը, թե՛ արդարադատությունը, թե՛ հասարա¬կությունը հազարավոր պատճառներ են փնտրում երկաթուղային սոսկալի աղետները բացատրելու համար, որոնք առաջ են եկել ռելսերի կոտրվածությունից, և որի ամենասարսափելի օրինակներից մեկը հանդիսանում է Բելվյուի աղետը, բայց ոչ ոք չխորհրդածեց այդ գործի իսկական գիտակների, կռողների հետ, որոնք բոլորը պիտի ասեին միևնույնը` երկաթը կակղած էր։ Այդ վտանգը հնարավոր չէ կանխատեսել։ Կակղած մետաղը և դիմադրականությունը պահպանված մետաղը արտաքնապես միատեսակ են։

Օգտվելով հենց այդ դրությունից` դատական քննիչներն ու հոգևորականները հաճախ մերկացնում են խոշոր ոճրագործներին։ Երդվյալների դատարանում և հարդարանքի ժամանակ զգացած սոսկալի ապրումները նույնիսկ ամենաուժեղ բնավորությունների մոտ առաջ են բերում նյարդային համակարգի քայքայում։ Այդ ժամանակ խոստովանությունը դուրս է թռչում մինչև իսկ ամուր փակված բերաններից, փշրվում են ամենադաժան սրտերը, և, տարօրինակ բան, դա կատարվում է այն րոպեին, երբ խոստովանություններն անօգուտ են, երբ այդ վերջին թուլությունը մարդուց պոկում է անմեղության դիմակը, որի ներքո նա անհանգստացնում էր արդարադատությանը, որը միշտ անհանգիստ է, եթե դատապարտյալը մեռնում է` չխոստովանելով իր հանցապարտությունը։

Նապոլեոնը զգաց մարդկային բոլոր ուժերի այդ քայքայումը Վատեռլոյի ճակատամարտի դաշտում։

Առավոտվա ժամը ութին, երբ պիստոլների վերակացուն Ժակ Կոլենի սենյակը մտավ, նրան տեսավ գունատ ու հանգիստ, այն մարդու նման, որ վերստին ուժ է առնում հաստատ ընդունած մի որոշումից։

— Ժամանակն է բակ դուրս գալու,— ասաց վերակացուն,— դուք երեք օր է, ինչ փակված եք, եթե ուզում եք, կարող եք թարմ օդ շնչել և քայլել։ Ժակ Կոլենը, ամբողջապես կլանված իր մտքերով, իր վրա ոչ մի ուշադրություն չէր դարձնում, իրեն համարում էր մարմնից զուրկ մի հագուստ, մի ցնցոտի, և չկասկածեց Բիբի-Լյուպենի` իր դեմ լարած որոգայթի մասին, և այն մասին, թե ինչ կարևորություն ուներ իր զբոսանքը բակում։ Դժբախտը, մեքենայաբար դուրս գալով, անցավ այն միջանցքով, որը տանում էր Ֆրանսիայի թագավորների պալատի հոյակապ կամարների խորշերի մեջ սարքված մենախցերը, կամարներ, որոնց վրա հենվում է սուրբ Լուդովիկոսի գալերեան, որտեղից հիմա կարելի է գնալ վճռաբեկ ատյանի տարբեր բաժինները։ Այդ միջանցքը միանում է պիստոլների միջանցքին. անհրաժեշտ է նշել մի հանգամանք, այն խուցը, որտեղ Լուվելը, արքայասպաններից ամենից հռչակավորն էր պահվել, տեղավորված է աջ անկյունում, և երկու միջանցքների ծունկն է կազմում։ Բոնբեկ աշտարակն զբաղեցնող հիանալի առանձնասենյակի տակ գտնվում է պտուտակաձև սանդուղքը, որի մոտ վերջանում է այդ մութ միջանցքը, և որտեղից դուրս են գալիս պիստոլներում ու մենախցերում տեղավորված բանտարկյալները` բակը գնալու համար։

Բոլոր կալանավորները, մեղադրյալները, որոնք պետք է ներկայանան երդվյալների դատարանին, և նրանք, ովքեր արդեն ներկայացել են, նախաքննության այն ենթակաները, որոնք այլևս գաղտնախցերում չեն, վերջապես, Կոնսիերժըրիի բոլոր բանտարկյալները, օրվա մեջ մի քանի ժամ, հատկապես ամռանը, առավոտ կանուխ, անցուդարձ են անում ամբողջապես սալահատակված այդ նեղ տարածության վրա։ Այդ բակը, կառափնարանի կամ տաժանավայրի այդ նախադուռը, մի կողմով դրանց է հարում, իսկ մյուս կողմով ժանդարմի, դատական քննչի, երդվյալների դատարանի միջոցով շփվում է հասարակությանը։ Դրա համար նրա տեսքն ավելի է ահարկու, քան կառափնարանի տեսքը։ Կառափնարանը կարող է դառնալ մի պատվանդան երկինք գնալու համար, բայց բանտային բակը երկրային բոլոր տեսակի ստորությունների ժողովածու է, և ոչ մի ելք չունի։

Լինի դա Ֆորսի թե Պուասիի բակը, Մելյոնի կամ Սենտ-Պելաժիի բակը, միևնույնն է, բանտային բակը մնում է միշտ բանտային բակ։ Նույն բաները կրկնվում են ամենուրեք, մինչև իսկ պատերի գույնը, նրանց բարձրությունը և տարածությունը։ Դրա համար «Բարքերի էտյուդները» կդավաճանեին իրենց վերնագրին, եթե այստեղ չտրվեր փարիզյան այդ պանդեմոնիումի ճշգրիտ նկարագրությունը։

Վճռաբեկ ատյանի նիստերի դահլիճը պահող հզոր կամարների ներքո, չորրորդ կամարակապի մոտ գտնվում է մի բար, որի մասին ասում են, թե սուրբ Լուդովիկոսի համար ծառայել է որպես սեղան` իր ողորմությունները բաշխելու, իսկ այժմ դա սեղանի տեղ է ծառայում` կալանավորներին մթերք վաճառելու համար։ Ահա թե ինչու, երբ բակը բացվում է կալանավորների առջև, նրանք բոլորն էլ խռնվում են կալանավորվածներին այնքան ախորժելի օղիով, ռոմով և այլ բաներով բեռնված այդ քարի շուրջը։

Բակի այդ կողմի առաջին երկու կամարակապերը, որ գտնվում են սուրբ Լուդովիկոսի հիասքանչ պալատի միակ մնացորդի` բյուզանդական հոյակապ գալերեայի դիմաց, զբաղեցնում են ընդունարանը, որտեղ խորհրդակցում են փաստաբանները և մեղադրյալները, և որտեղ հասնելու համար կալանավորները պետք է անցնեն զուգահեռ ուղի հիշեցնող մի սոսկալի անցքով, ընկած երկաթյա ահագին ճաղերի միջև և գտնվում է երրորդ կամարակապի արանքում։ Այդ կրկնակի անցքը հիշեցնում է ժամանակավոր այն պատվարները, որ դրվում են թատրոնի մուտքի մոտ, որպեսզի կասեցնեն հերթի կանգնած բազմության ճնշումն այն օրերին, երբ պիեսը հաջողություն է ունենում։

Ընդունարանը տեղավորված է ահագին դահլիճի ծայրում, որին հիմա կարելի է մոտենալ Կոնսիերժըրիի վանդակադռնից, և որը լույս է ստանում բակի կողմում օդանցքից, իսկ վանդակադռան կողմում` լուսամուտից. այդպիսով կարելի է հետևել փաստաբաններին, որոնք զրուցում են իրենց հաճախորդների հետ։ Այդ նորամուծություններն անհրաժեշտ էին նրա համար, որպեսզի սիրուն կանայք չկարողանան գայթակղել իրենց պաշտպաններին։ Չէ՞ որ դժվար է ասել, թե որքան երկար կարող է դիմադրել բարոյականությունը…. Այդ կանխազգուշությունները հիշեցնում են խոստովանահոր նախապես պատրաստած հարցերը, որոնք ապականում են հավատացյալի մաքուր հոգին, հարկադրելով նրան` խորհել իրեն անհայտ զազրելիությունների մասին։ Այդ ընդունարանում է, որ ոստիկանության թույլտվությամբ ազգականներն ու բարեկամները տեսակցություն են ունենում կալանավորների, մեղադրյալների կամ դատապարտյալների հետ։

Այժմ արդեն կարելի է հասկանալ, թե ինչ նշանակություն ունի այդ բակը Կոնսիերժըրիի երկու հարյուր կալանավորների համար. այդ նրանց պարտեզն է, առանց ծառերի, առանց հողի, առանց ծաղիկների, մի խոսքով` բակ։ Ընդունարանը և սուրբ Լուդովիկոսի քարը, որի վրա վաճառվում են թույլատրված մթերքներ և խմիչքներ, կազմում են միակ հնարավոր հաղորդակցությունն արտաքին աշխարհի հետ։

Միայն բակում անցկացրած պահերին է, որ կալանավորները մաքուր օդ են շնչում և հանդիպում են իրար։ Մյուս բանտերում կալանավորներն իրար հանդիպում են արհեստանոցներում, իսկ Կոնսիերժըրի ում ոչ մի բանով չեն զբաղվում, բացառությամբ պիստոլում գտնվողների։ Բացի այդ, բակում բոլորի ուշադրությունը դատարանի դրամայով է կլանված, քանի որ այստեղ լինում են միայն նրա համար, որպեսզի ենթարկվեն նախաքննության կամ դատավարության։ Այդ բակը ներկայացնում է զարհուրելի մի տեսարան, անհնար է այն պատկերացնել, հարկավոր է գոնե մի անգամ տեսնել այն։

Ամենից առաջ, քառասուն մետր երկարությամբ և երեսուն մետր լայնությամբ տարածության վրա հավաքվում են մոտ հարյուր մեղադրյալներ և քննության ենթականեր, որոնք բոլորովին չեն պատկանում ընտրյալ հասարակությանը։ Այդ դժբախտները, որոնք մեծ մասամբ ստորին դասակարգերից են, վատ են հագնված, նրանց դեմքի արտահայտությունը նողկալի է կամ սարսափելի բարձր ոլորտներից դուրս եկած հանցագործը, բարեբախտաբար, հազվագյուտ բացառություն է։ Կաշառակերությունը, կեղծարարությունը կամ չարամիտ սնանկացումը միակ հանցագործություններն են, որոնք կարող են այստեղ բերել կարգին մարդկանց, որոնք, բացի այդ, պիստոլներն զբաղեցնելու առանձնաշնորհումն ունեն և ընկ¬նել ով այնտեղ, նրանք համարյա երբեք չեն հեռանում իրենց սենյակից։

Այդ զբոսավայրն իր ահռելի մրոտ պատերով, խցիկների բաժանված սյունաշարքով, քարափի կողմից` ամրություններով, հյուսիսից` պիստոլի վանդակապատ խցերով շրջապատված, իր զգաստ վերակացուներով, որոնք հսկում են իրար նկատմամբ անվստահ հանցագործների հոտին, արդեն տխրություն է առաջացնում սոսկ իր տեղադրությամբ. բայց նա շուտով սարսափ կազդի ձեզ, երբ դուք զգաք, որ դարձել եք բոլորի հայացքների կիզակետը, հայացքներ, որ լի են ատելությամբ, հետաքրքրասիրությամբ, հուսահատությամբ, երբ կանգնած եք այդ պատվազրկված արարծներին դեմառդեմ։ Ո՜չ մի ուրախություն։ Ամեն ինչ մռայլ է։ Ե՛վ վայրը, և՛ մարդիկ, թե՛ մարդիկ և թե՛ խղճմտանքները։ Ամեն ինչից վտանգ են սպասում այդ դժբախտները, նրանք չեն համարձակվում վստահել մեկը մյուսին, իսկ եթե բարեկամություններ են հաստատվում, դրանք մռայլ են, նրանց ծնունդ տվող տաժանակրության պես, նրանց վրա ճախրող ոստիկանությունը թունավորում է նույնիսկ նրանց օդը` ապականում ամեն ինչ, մինչև իսկ երկու մտերիմ հանցագործների ձեռքի սեղմումը։ Հանցագործը, հանդիպելով այստեղ իր լավագույն բարեկամին, սկսում է կասկածել նրա վրա` արդյոք չի՞ զգշացել, արդյոք խոստովանություններ չի՞ արել իր կյանքը փրկելու համար. վստահության բացակայությունը, այն վախը, որ դեմդ ոչխար է կանգնած, փչացնում է բակի ազատությունը, որն առանց այն էլ խաբուսիկ է։ Բանտային բարբառով ոչխար են ասում լրտեսին, որը ձևացնում է, թե խառն է ինչ-որ վատ գործում, և նրա գովաբանված ամբողջ ճարպկությունն այն է, որ իրեն ներկայացնի որպես բարեկամ։ Բարեկամ բառը, նույն բարբառով, նշանակում է վաստակավոր գող, կատարյալ գող, որը վաղուց ի վեր կտրված է հասարակությունից, ցանկանալով իր ամբողջ կյանքի ընթացքում լինել գող և ինչ ուզում է լինի, հավատարիմ մնալ Բարձր պեգրի^[34] օրենքներին։

Հանցագործությունը և խելագարությունը որոշ նմանություն ունեն։ Տեսնել կալանավորներին Կոնսիերժըրիի բակում, այդ նույնն է, ինչ տեսնել խելագարներին գժանոցի այգում. թե՛ սրանք և թե՛ մյուսները ման են գալիս, խուսափելով մեկը մյուսից, իրար են նետում հայացքներ, առնվազն տարօրինակ, եթե ոչ սոսկալի, անկախ նրանից, թե այդ պահին ինչ մտքերով են տարված, նրանք երբեք ուրախ կամ լուրջ չեն լինում, որովհետև նրանք կա՛մ իրար ճանաչում են, կա՛մ իրարից վախենում։ Մեղադրական դատավճռի սպասումր, խղճի խայթերը, անձկությունները բակում զբոսնողներին տալիս են խելագարներին հատուկ անհանգիստ ու շփոթված տեսք։ Միայն անուղղելի եղեռնագործներն են համակված այն համոզվածությամբ, որն այնպես հիշեցնում է ազնիվ կյանքի հանգստությունը, մաքուր խղճի անկեղծությունը։

Քանի որ միջին դասակարգի մարդիկ այստեղ բացառություն են, և ամոթը խցերում է պահում նրանց, ովքեր այստեղ են ընկել հանցագործության համար, ուստի և բակում զբոսնողները գերազանցապես հագնված են բանվոր դասակարգի մարդկանց նման։ Այնտեղ մեծ մասամբ կարելի է տեսնել բլուզ, շապիկ, ծալքավոր թավշյա վերնաշապիկ։ Այդ կոպիտ կամ կեղտոտ հագուստները, որոնք համապատաս¬խան են գռեհիկ կամ չարագույժ դեմքերին, վայրենի այդ շարժուձևերին, որոնք, ի դեպ, մի փոքր սանձված են կալանավորներին համակած տխուր մտքերով, ամեն բան, մինչև իսկ այդ տեղի լռությունը սոսկում ու գարշանք են ներշնչում այցելուին, որին բարձրաստիճան հովանավորողները բացառիկ առանձնաշնորհում են տվել ուսումնասիրելու Կոնսիերժըրին։

Երբ երիտասարդ մարդը անատոմիական կաբինետ է մտնում, այնտեղ ամոթալի հիվանդություններ պատկերող մոմե ֆիգուրներ տեսնելով` դառնում է ողջախոհ և ներշնչվում ազնիվ ու սուրբ սիրով։ Այդպիսին է նաև Կոնսիերժըրիի բանտային բակը, որտեղ գտնվում են տաժանակրության, կառափնարանի կամ մի այլ ամոթալի պատժի դատապարտվածները, որոնց տեսքն իսկ վախ է ներշնչում մարդկային արդարադատության նկատմամբ բոլոր նրա՛նց, ովքեր կարող էին վախ չունենալ աստվածածին արդարադատութչունից, որի ձայնն այնքան բարձր է հնչում մեր խղճի մեջ, և որոնք այնտեղից դուրս գալով, երկար ժամանակ մնում են ազնիվ մարդիկ։

Կալանավորները, որոնք բակում էին այդ պահին, երբ այնտեղ իջավ Ժակ Կոլենը, դառնալու են գործող անձինք Մահապուրծի կյանքի գլխավոր մի տեսարանում, ուստի ավելորդ չի լինի նկարագրել այդ զարհուրելի հավաքույթի գլխավոր տիպերից մի քանիսին։ Այստեղ կատարվում է այն, ինչ կատարվում է ամենայն տեղ, ուր մարդիկ են համախմբված. այստեղ էլ, ինչպես դպրոցում, իշխում է ֆիզիկական ու բարոյական ուժը։ Այստեղ, ինչպես տաժանավայրում, արիստոկրատիան քրեական հանցագործներից է կազմված։ Ով վտանգում է իր գլուխը, նա առաջնություն է վայելում մնացած բոլորի հանդեպ։ Բանտային բակը կարելի է պատկերացնել որպես քրեական իրավունքի մի դպրոց, այնտեղ անհամեմատ ավելի լավ են դասավանդում, քան Պանթեոնի հրապարակում։ Կալանավորների սովորական զվարճությունն այն է, որ վերարտադրում են երդվյալների դատարանի դրաման, նշանակում են նախագահ, երդվյալներ, հասարակական մեղադրող, փաստաբան և դատավորություն են խաղում։ Այդ զարհուրելի ֆարսը համարյա ամեն օր խաղացվում է հանրահայտ հանցագործությունների առթիվ։ Այդ ժամանակաշրջանում մի քրեական աղմկալի գործ էր դրված երդվյալների դատարանի օրակարգում. դա սպանությունն էր մի նոտարի ծնողների, տեր և տիկին Կրոտանների, որոնք նախկին ագարակատերեր էին. նրանք իրենց մոտ պահում էին, ինչպես ապացուցեց այդ չարաբաստիկ գործը, ութ հարյուր հազար ֆրանկ ոսկով։ Այդ կրկնակի չարագործության մեղսակիցներից մեկը հռչակավոր Դանպոնն էր, որին անվանում էին Մաքրարար, ազատված մի տաժանակիր, որը հինգ տարի շարունակ, յոթ կամ ութ անունների օգնությամբ, խուսափել էր ոստիկանության ամենաեռանդուն որոնումներից։ Այդ չարագործի ծպտվածությունն այնքան կատարյալ էր, որ նա, Դելսուկ անվան տակ, երկու տարի մնաց բանտում, իսկ Դելսուկը նրա աշակերտներից մեկն էր, հռչակավոր մի գող, որի հանցանքը քրեական դատարանի իրավասությունից դենը չէր անցնում։ Մաքրարարը տաժանակրությունից ազատվելուց հետո կատարեց երրորդ սպանությունը։ Մահվան դատապարտված լինելու ստուգությունը, ոչ պակաս չափով նաև հարուստ լինելու ենթադրությունն այդ մեղադրյալին դարձնում էին բանտարկյալների սարսափի ու հիացմունքի առարկան, որովհետև գողացված գումարներից ոչ մի լիարը չէին գտել։

Չնայած 1830 թվականի հուլիսյան իրադարձություններին, կարելի էր դեռևս հիշել այն սոսկումը, որ Փարիզում առաջ բերեց այդ հանդուգն կողոպուտը. իր կարևորությամբ դա համեմատվում էր Ազգային գրադարանից մեդալներ գողանալու գործի հետ, որովհետև ամեն ինչ թվերի վերածելու մեր ժամանակի դժբախտ հակումն այնքան ավելի նշանավոր է դարձնում սպանությունը, որքան մեծ էր այդ սպանության միջոցով գողացված գումարը։

Մաքրարարը, կարճահասակ, քառասունհինգ տարեկան, չոր ու նիհար, կզաքիսի դեմքով մի մարդ էր, հռչակված երեք տաժանավայրերում, ուր նա գտնվել էր հաջորդաբար տասնութ տարեկան հասակից։ Նա մոտիկից էր ճանաչում Ժակ Կոլենին, և շուտով կիմանաք, թե ինչպես և ինչու։ Երկու այլ տաժանակիրներ, որոնք մի օր առաջ Մաքրարարի հետ միասին Ֆորսից Կոնսիերժըրի էին տեղափոխված, իսկույն ճանաչեցին և ամբողջ բակին ծանուցեցին, թե ով է կառափնարանի թեկնածուն, արքայաբար չարագուշակ այդ բարեկամը։ Այդ տաժանակիրներից մեկը, Սելերիե անունով, որին այլ անուններով կոչում էին Օվերանցի, Հայր Խոնբան, Թավալող, տաժանավայրի Բարձր պեգր կոչված հասարակության մեջ հայտնի էր Մետաքսաթել անունով, որ նա ստացել էր իր արհեստի վտանգներից խուսափելու ճարպկության պատճառով, և Մահապուրծի նախկին հավատարիմներիդ մեկն էր։

Մահապուրծը խորապես կասկածում էր, որ Մետաքսաթելը կրկնակի դեր է խաղում, որ միաժամանակ թե՛ Բարձր պեգրի խորհրդումն է և թե կապ է պահում ոստիկանության հետ, այնպես որ, նա Մետաքսաթելին էր վերագրում իր ձերբակալությունը Վոքեի պանսիոնում, 1819 թվականին (Տե՛ս «Հայր Գորիո»)։ Սելերիեն, որին անվանելու ենք Մետաքսաթել, ինչպես Դանպոնին` Մաքրարար, արդեն փախած լինելով, խառն էր եղել խոշոր գողությունների, բայց առանց արյունահեղության, որոնք նրան սպառնում էին առնվազն քսան տարի տաժանակրություն։ Մյուս տաժանակիրը Ռիգանսոն անունով, որը Սարդ մականունով իր տարփուհու հետ համարվում էր Բարձր պեգրի ամենավտանգավոր ընտանիքներից մեկը և դեռ պատանի հասակից նուրբ հարաբերության մեջ էր արդարադատության հետ, կրում էր Սարդուհի մականունը։ Սարդուհին Սարդի արուն էր, որովհետև սրբազան ոչինչ չկա Բարձր պեգրի համար։ Այդ վայրենիները ոչինչ չեն հարգում, ո՛չ օրենք, ո՛չ էլ բնական պատմություն, որի սրբազան սկզբունքները, ինչպես տեսանք, նրանք ծաղրի էին ենթարկում։

Այստեղ անհրաժեշտ է մի շեղում կատարել, որովհետև Ժակ Կոլենի բակ դուրս գալը, նրա հայտնվելը թշնամիների շրջապատում, որ այնքան լավ սարքված էր Բիբի-Լյուպենի և դատական քննչի կողմից, հետաքրքիր դեպքերը, որ պետք է հետևեին դրան, այդ բոլորը կլինեին ոչ ճշմարտանման ու անհասկանալի, եթե մի քանի բացատրություններ չտրվեին գողերի ու տաժանավայրի աշխարհի, նրա օրենքների, բարքերի , և, հատկապես, նրա բարբառի վերաբերյալ, որի զարհուրելի պոեզիան անհրաժեշտ է պատմության այս մասում։

Այսպես ուրեմն, ամենից առաջ երկու խոսք շուլերների, ժուլիկների, գողերի ու մարդասպանների լեզվի մասին, որն անվանվում է արգո, և որից գրականությունը վերջին ժամանակներս այնպիսի հաջողությամբ օգտվեց, որ այդ տարօրինակ բառարանի շատ բառեր երևան եկան դեռատի կանանց վարդագույն շրթունքներին, հնչեցին ոսկեհուռ առաստաղների տակ, զվարճացրին իշխաններին, որոնցից մի քանիսը կարողացան իրենց դրսևորել որպես շորթողներ։ Մենք պետք է ասենք, գուցե ի զարմանաս շատերի, որ չկա ավելի կորովի, ավելի գունագեղ լեզու, քան ստորերկրյա աշխարհում ապրող մարդկանց այդ լեզուն, մարդիկ, որոնք կայսրությունների ու մայրաքաղաքների ծագման օրից սկըսած, վխտում են ներքնահարկերում, գողաբներում, հասարակությունների երրորդ հատակում, եթե կարելի է թատերական արվեստից փոխ առնել այդ կենդանի ու վառ արտահայտությունը։ Մի՞թե աշխարհը թատրոն չէ։ Երրորդ հատակը, դա Օպերայի շենքի տակ սարքված ամենաներքևի նկուղն է, ուր տեղավորված են մեքենաները, մեքենավարները, ծայրաբեմի լուսավորությունը, ուրվականները, կապույտ սատանտները, որոնք դուրս են թռչում դժոխքից և այլն։

Այդ բարբառի ամեն մի բառը կոպիտ, դիպուկ և սոսկալի պատկեր է։ Վարտիքը վերքաշելիք է, այդ չենք բացատրելու։ Տաժանակիրների ժարգոնով ոչ թե քնում, այլ թավալվում են։ Նկատեցեք, թե ինչպիսի ուժով է այդ բայն արտահայտում այն առանձնահատուկ քունը, որ հատուկ է հետապնդված, հոգնած, կասկածոտ գազանին, որը գող է անվանված. այդպիսինը անվտանգության դեպքում գետին է թավալվում և ընկնում խորունկ և իրեն անհրաժեշտ քնի վիհը, մշտապե՛ս իր վրա սավառնող կասկածանքի հուժկու թևերի տակ։ Դա մի սարսափելի քուն է, նման է վայրի գազանի քնին, որը քնելիս խորդում է, բայց վախից ականջները մշտապես սրած է պահում։

Ամեն ինչ վայրենի է այդ իդիոմում։ Բառն սկսող կամ վերջացնող վանկերը թունդ են և զարմացնում են իրենց անսպասելիությամբ։ Կինը` կողակից։ Ինչպիսի՜ պոեզիա։ Ծղոտը` այդերուկի բմբուլ։ Կեսգիշեր բառը տրվում է այսպիսի մեկնությամբ` տասներկու արճիճներ են խփում։ Մի՞թե դող չի ազդում։ Ողողել սենյակը նշանակում է կողոպտել սենյակը։ Ի՞նչ արժի պառկել-քնել արտահայտությունը փետրափոխվել-մորթափոխվել արտահայտության համեմատությամբ։ Պատկերների ինչպիսի՜ կենդանություն։ Դոմինո խաղալ նշանակում է ուտել, մի՞թե հետապնդված մարդիկ այդպես չեն ուտում։

Բացի այդ, տաժանավայրի լեզուն շարունակ զարգանում է, հետևում է քաղաքակրթության, ամեն մի նորամուծության ժամանակ հարստանում է նոր արտահայտություններով։ Կարտոֆիլը, որը գործածության մտավ Լուդովիկոս XVI-ի և Պարմանտիեի կողմից, իսկույն կնքվում է խոզերի նարինջ բառով։ Բանկային տոմսեր երևալուն պես տաժանավայրը դրանք անվանեց գարայան խշխշաններ, այդ տոմսերն ստորագրող գանձապահի` Գարայի անունով, իսկ խշխշան բառում չե՞ք լսում արդյոք մետաքսաթղթի շրշյուն։ Հազար ֆրանկանոց տոմսը` արու խշխշան, հինգ հարյուր ֆրանկանոցը` էգ խշխըշան։ Համբերություն ունեցեք սպասել և կտեսնեք, որ երբ հրապարակ գան հարյուրանոց կամ երկու հարյուրանոց բանկային տոմսեր, դրանք ևս կկնքվեն տարօրինակ անուններով։

1790 թվականին Գիլիոտինը մարդկության շահերից ելնելով, հնարում է արագ գործող մի սարքավորում, որը լուծում է մահվան պատժի չարչարանքի հետ կապված բոլոր խնդիրները։ Տաժանակիրները, նախկին թիապարտներն իսկույն ուսումնասիրում են միապետական հին համակարգի սահմանի և նոր արդարադատության սահմանի վրա բարձրացրած այդ մեքենան և անմիջապես այն անվանում են հեծության մենաստան։ Նրանք ուսումնասիրում են գիլիոտինի պողպատյա կտրիչի կազմած անկյունը, և նրա կատարած գործողությունը պատկերելու համար ստեղծում են հնձել բայը։ Երբ մտածում ես, որ տաժանավայրը անվանվում է «մարգագետին», իսկապես որ լեզվաբանները պետք է հիանան այդ սոսկալի բառագետների ստեղծագործության վրա, ինչպես կասեր Շառլ Նոդիեն։

Բացի այդ, պետք է ընդունել արգոյի վաղեմի հնությունը։ Նա պարունակում է ռոմանական ժամանակաշրջանի լեզվի մի տասնյակ բառեր և մի տասնյակ էլ` Ռաբլեի գաղղիա¬կան հին լեզվից։ Effondrer խորտակել (դուռ և այլն) otolondrer (ձանձրացնել), cambrioler (chambre — սենյակ բառից) — այն ամենը, ինչ կարելի է անել սենյակում), aubert (argent — փող, դրամ), gironde (belle — սիրուն, մի գետի անուն` լանդգետոկյան բարբառով), fouillousse (գրպան). սրանք բոլորն էլ պատկանում են XV և XVI դարերի լեզվին։ Ավելի խոր հնությունից է գալիս l’affe (կյաք) բառը։ Troubler (խանգարել կյանքը) առաջ է բերել affres բառը, որտեղից և affreux — ահավոր, սարսափելի բառը, որի իմաստն է այն ամենը, ինչ խանգարում է կյանքին և այլն։

Արգոյի մոտ հարյուր բառեր պատկանում են Պանուրգի լեզվին. Պանուրգը Ռաբլեի ստեղծագործության մեջ խորհրդանշում է ժողովրդին, քանի որ այս անունը բաղկացած է հունական երկու բառից, որոնք նշանակում են. նա՛, ով անում է ամեն ինչ։ Գիտությունը փոխում է քաղաքակրթության դեմքը երկաթուղով, և արդեն դա անվանվում է շարժուն վառարան։

Երբ գլուխը ուսերի վրա է, այն կոչվում է սորբոն, որը մատնանշում է այդ բառի հին ծագման մասին. Արգոն մի լեզու է, որ հիշատակված է ամենահին վիպագիրների մոտ, ինչպես Սերվանտեսն է, իտալական նովելիստները և Արետինոն։

Բոլոր ժամանակներում ծախու աղջիկը, բազում հին վեպերի հերոսուհին, հանդիսացել է շուլերի, գողի, ժուլիկի, խաբեբայի հովանավորուհին, ընկերուհին, սփոփանքը։

Պոռնկությունը և գողությունը բողոքի երկու կենդանի արտահայտությունն են, արական և իգական բողոք, բնական կացության բողոքը` հասարակական կացության դեմ։ Դրա համար փիլիսոփաներր, ժամանակակից նորարարները, հումանիստները, որոնց հետևում են կոմունիստներն ու ֆուրիերիստները, չեն նկատում, որ իրենք նույնպես հանգում են այդ եզրակացության` պոռնկություն և գողություն։ Գողը չի դնում սեփականության` ժառանգության, հասարակական երաշխիքների հարցը, նա մաքուր ժխտում է դրանք։ Նրա համար գողանալը նշանակում է տիրանալ իր ունեցվածքին։ Նա չի վիճարկում ամուսնությունը, չի դատապարտում այն, ուտոպիական տրակտատներում չի պահանջում այդ փոխադարձ համաձայնությունը, հոգիների այդ սերտ միացումը, որ չի կարող դառնալ ընդհանուրի համար պարտադիր օրենք։ Նա բռնի սեռական կապի մեջ է մտնում, և այդ կապի շղթան ավելի ու ավելի է ամրանում անհրաժեշտ ության հարվածների տակ։ Ժամանակակից նորարարները գրում են ճոռոմ, տաղտկալի, մշուշապատ տեսություններ կամ մարդասիրական վեպեր, իսկ գողը կիրառում է։ Նա պարզ է, ինչպես փաստը, տրամաբանական` ինչպես բռունցքի հարվածը։ Եվ ինչպիսի՜ ոճով...

Մի այլ դիտողություն։ Ծախու աղջիկների, գողերի, մարդասպանների, տաժանավայրի ու բանտի աշխարհը հաշվում է մոտավորապես վաթսուն հազարից մինչև ութսուն հազար արական ու իգական սեռի ազգաբնակչություն։ Չի կարելի անուշադրության մատնել այդ աշխարհը մեր բարքերի նկարագրության, մեր հասարակական կացության գրական վերարտադրության մեջ։ Արդարադատությունը, ժանդարմերիան, ոստիկանությունը բաղկացած են գրեթե նույնքան թվով ծառայողներից, մի՞թե դա տարօրինակ չէ։ Մեկը մյուսին որոնող և փոխադարձաբար իրարից խուսափող մարդկանց այդ հակամարտությունը հանդիսանում է մի ահռելի, վերին աստիճանի դրամատիկական մենամարտ, որն ուրվագծված է այս ուսումնասիրության մեջ։ Հարցը որքան վերաբերում է գողության ու հանրային կանանց առևտրին, նույնքան և թատրոնին, ոստիկանությանը, ժանդարմերիային ու հոգևորականությանը։ Այդ վեց կեցություններն անհատի վրա անջնջելի կնիք են դրոշմում։ Նա այլևս չի կարող լինել այն, ինչ որ է։ Հոգևորականության կոչման դրոշմները նույնքան անդրդվելի են, որքան զինվորականներինը։ Նույնն է կատարվում նաև հասարակական այն կեցությունների նկատմամբ, որոնք ուժեղ դիմադրության և հակադրության մեջ են քաղաքականության հետ։ Նրանց արտաքին նշաններն այնպես բացորոշ են, արտառոց, եզակի, sui generis^[35] որ հեշտությամբ կարելի է ճանաչել հանրային կնոջը, գողին, մարդասպանին, նախկին տաժանապարտին, որոնք իրենց թշնամիների` լրտեսի և ժանդարմի, աչքին նույնն են, ինչ որսը` որսորդի համար։ Նրանք ունեն իրենց հատուկ սովորությունները, վարվելակերպը, երանգը, նայվածքը, դեմքի գույնը, հոտը, մի խոսքով բացահայտ հատկանիշներ։ Այդտեղից էլ բխում է ծպտվելու արվեստում տաժանապարտության երևելիների խոր հմտությունը։

Մի երկու խոսք ևս այդ աշխարհի կառուցվածքի մասին, մի աշխարհ, որը խարանի վերացման, պատժի թեթևացման և երդվյալների դատարանի տխմար ներողամտության հետևանքով այնպես սպառնալից է դառնում։ Իսկապես, մի քսան տարուց հետո Փարիզը պիտի շրջապատվի կալանքից ազատվածների քառասուն հազարանոց բանակով, որովհետև Սենի դեպարտամենտը` իր միլիոն ու կես ազգաբնակչությամբ, Ֆրանսիայում միակ տեղն է, ուր այդ դժբախտները կարող են թաքնվել։ Փարիզը նրանց համար այն է, ինչ կուսական անտառը վայրենի գազանների համար։

Բարձր պեգրը, որը հանդիսանում է այդ աշխարհի յուրատեսակ Սեն-Ժերմեն արվարձանը, նրա արիստոկրատիան, 1816 թվականին, երբ խաղաղության պայմանագիրը այնքան մարդկանց կյանքը վտանգի տակ դրեց, միավորվել էր նվիրվածների կամ Մեծ եղբայրություն կոչված մի ընկերության մեջ, որտեղ համախմբվեցին ամենաանվանի ավազակապետերը և մի քանի համարձակ մարդիկ, որոնք այն ժամանակ գոյության ոչ մի միջոց չունեին։ Նվիրվածը միաժամանակ նշանակում է եղբայր, բարեկամ, ընկեր։ Բոլոր գողերը, տաժանակիրները, կալանավորները եղբայրներ են։ Իսկ Մեծ եղբայրությունը, Բարձր պեգրի այդ ծաղիկը, քսան տարուց ավելի է, ինչ այդ մարդկանց համար դարձել է վճռաբեկ ատյան, ակադեմիա, պերերի պալատ։ Մեծ եղբայրները բոլո՛րն էլ ունեին իրենց սեփական ունեցվածքը, ընդհանուր կապիտալը և յուրահատուկ բարքեր։ Նրանք պարտավորվել էին միմյանց օգնել և օժանդակություն ցույց տալ դժվարին կացության մեջ ընկնելու դեպքում, և ճանաչում էին իրար։ Բացի այդ, նրանք բոլորն էլ վեր էին ոստիկանության խորամանկություններից և հրապուրանքներից, և ունեին իրենց սեփական խարտիան, անցաթղթերն ու պայմանական նշանները։

Տաժանակրության այդ դուքսերը և պերերը 1815-ից մինչև 1819 թվականը կազմում էին Տասը հազարի հռչակավոր ընկերությունը (տե՛ս «Հայր Գորիո»), որն այդպիսի անուն էր ստացել հատուկ համաձայնության պատճառով, ըստ որի` երբեք չպետք է ձեռնարկվի մի գործ, եթե դա տասը հազար ֆրանկ չի բերելու։ Հենց 1829-1830 թվականներին հրատարակվեցին հուշներ, որոնց մեջ քրեական ոստիկանության երևելիներից մեկը ցույց է տալիս այդ ընկերության ուժե¬րի դասավորումը և նրա անդամների անունները։ Մարդիկ զարհուրանքով այնտեղ տեսան տղամարդկանցից ու կանանցից կազմված իսկական մի բանակ, և այն էլ այնքան ահեղ, այնքան հմուտ, այնքան հաջողակ մի բանակ, ուր պարզվեց, որ Պաստուրելի, Կոլոյնի, Շիմոյի նման հիսուն-վաթսուն տարեկան գողերր հասարակության դեմ ըմբոստացել են դեռևս մանուկ հասակից... Նման ծեր գողերի գոյությունն ինքնին փայլուն ապացույց է արդարադատության թուլության։

Ժակ Կոլենը ոչ միայն Տասը հազարի ընկերության, այլև Մեծ եղբայրության, տաժանակրության հերոսների գանձապահն էր։ Իրազեկ հեղինակությունների խոստովանությամբ, տաժանավայրը միշտ էլ կապիտալներ ունեցել է։ Այդ տարօրինակությունը հասկանալի է։ Գողոնը երբեք չի գտնվում, բացառությամբ հազվագյուտ դեպքերի։ Դատապարտյալները, ի վիճակի չլինելով ավարն իրենց հետ տաժանավայրը տանել, ստիպված են դիմելու վստահելի և գործունյա մարդկանց, նրանց հանձնելով իրենց ֆոնդերը, ինչպես հասարակության մեջ դրանք հանձնվում են բանկային տանը։

Բիրի-Լյուպենը, որ արդեն տասը տարի էր, ինչ հետախուզական ոստիկանության պետն էր, նախապես պատկանում էր Մեծ եղբայրության արիստոկրատիային։ Նրա դավաճանությունը հետևանք էր խոցված ինքնասիրության. նա շարունակ տեսնում էր, որ Մահապուրծը գերազանցում էր իրեն իր մեծ խելքով ու անսովոր ուժով։ Այդտեղից էլ առաջանում էր հետախուզական ոստիկանության այդ հռչակավոր պետի մշտական կատաղությունը Ժակ Կոլենի դեմ։ Այդտեղից էլ Բիբի-Լյուպենի և իր նախկին ընկերների միջև առաջացել էին որոշ կոմպրոմիսներ, որոնցով սկսել էին զբաղվել դատական իշխանությունները։

Այդպես ուրեմն, տոգորված վրեժխնդրության զգացումով, որին լայն ասպարեզ էր տվել դատաքննիչը, որպեսզի հաստատվի Ժակ Կոլենի ինքնությունը, ոստիկանության պետը մեծ հմտությամբ իրեն օգնականներ ընտրեց, կեղծ իսպա-նացու դեմ արձակելով Մաքրարարին, Մետաքսաթելին և Սարդուհուն, քանի որ Մետաքսաթելի պես` Մաքրարարն էլ էր պատկանում Տասը հազարի ընկերությանը, իսկ Սարդուհին` Մեծ եղբայրությանը։

Սարդը` Սարդուհու այդ վտանգավոր կողակիցը, որը մին¬չև հիմա էլ խույս էր տալիս ոստիկանության որոնումներից, բարեկիրթ կնոջ տեսք էր ստացել և գտնվում էր ազատության մեջ։ Այդ կինը, որը հիանալիորեն կարողանում էր ձևացնել իրեն որպես մարկիզուհի, բարոնուհի, կոմսուհի, ուներ սեփական կառք ու սպասավորներ։ Նա յուրատեսակ Ժակ Կոլեն էր` շրջազգեստով, միակ կինը, որին կարելի էր համեմատել Ասիայի` Ժակ Կոլենի աջ ձեռքի հետ։ Արդարև, տաժանակրության յուրաքանչյուր հերոսի թիկունքին կանգնած է նվիրված մի կին։ Դատական արձանագրությունները, դատարանի գաղտնի ժամանակագրությունը կպատմեն ձեզ այդ մասին. ազնիվ կնոջ ոչ մի կիրքը, նույնիսկ կեղծ բարեպաշտ կնոջ կիրքն իր խոստովանահոր նկատմամբ, չի գերազանցում սրտակցություն այն կնոջ, որ խոշոր հանցագործի սիրուհին է և նրա հետ կիսում է բոլոր վտանգները։

Կիրքը գրեթե միշտ էլ հանդիսանում է այդ մարդկանց հանդուգն ձեռնարկումների, սպանությունների դրդապատճառը։ Ծայրահեղության հասնող սիրային զգացումը, որը, ինչպես բժիշկներն են ասում, օրգանապես մղում է նրանց դեպի կինը, շարժման մեջ է դնում այդ գործունյա մարդկանց բարոյական ու ֆիզիկական բոլոր ուժերը։ Այդտեղից էլ անզբաղ կյանքը, որ լափում է օրերը, որովհետև ծայրահեղությունները սիրո մեջ` պահանջում են հանգստություն և ուժերը վերականգնող սնունդ։ Այդտեղից էլ ատելությունն ամեն տեսակի աշխատանքի հանդեպ, որի հետևանքով ստիպված են լինում դիմել արագ միջոցների` դրամ ձեռք բերելու համար։ Այնուամենայնիվ, ապրելու և լավ ապրելու բուռն ցանկությունը ոչինչ է կնոջ շռայլելու մոլության համեմատությամբ, որովհետև այդ առատաձեռն մեդորները սիրում են գոհարեղեն, հագուստներ նվիրել իրենց սիրուհիներին, և սրանք, սովորաբար որկրամոլ լինելով, ուզում են լավ ուտել։ Աղջիկը շալ է ուզում, սիրեկանն այն գողանում է, և կինը դրանում տեսնում է սիրո ապացույց։ Այդպես են գնում դեպի գողությունը, և եթե խոշորացույցով նայենք մարդկային սրտին, ստիպված կլինենք խոստովանել, որ մարդու գործած բոլոր ոճիրների հիմքում ընկած է բնական զգացմունք։ Գողությունը տանում է դեպի սպանությունը, իսկ սպանությունը քայլ առ քայլ սիրեկանին հասցնում է կառափնարան։

Այդ մարդկանց մարմնական ու անսանձ սերը, եթե հավատանք Բժշկական ֆակուլտետին, սկզբնապատճառն է հանդիսանում հանցագործությունների յոթ տասներորդի։ Դրա շշմեցուցիչ, շոշափելի ապացույցը, ի դեպ, գտնում են նաև մահապատժի ենթարկված մարդու հերձման ժամանակ։ Ուրեմն, միանգամայն հասկանալի է հասարակությանն ահաբեկող այդ խրտվիլակների, հրեշավոր այդ սրիկաների պաշտամունքը իրենց հոմանոհիների նկատմամբ։ Կանացի այդ նվիրվածությունն է, որ նրանց ստիպում է համբերատար սպասել բանտի դարպասի մոտ, ամեն ջանք գործ դնել մի կերպ խաբելու խորամանկ քննիչին, ամենամութ գաղտնիքների այդ անկաշառ պահապանն է նա, որ շատ ու շատ դատավորություններ դարձնում է մթին ու անթափանցելի։ Այդտեղ է ոճրագործի և՛ ուժը, և՛ թուլությունը։ Ծախու աղջիկների լեզվով ազնիվ լինել` նշանակում է չթերանալ այդ կապվածության ոչ մի օրենքում, իր ամբողջ փողը տալ խճճվածին (բանտարկվածին), հոգ տանել նրան, նրա համար պատրաստ լինել ամեն ինչի։ Ամենադաժան վիրավորանքը, որ նման աղջիկը կարող է նետել մի այլ ապականված աղջկա երեսին, այդ նրան մեղադրելն է սեղմված (բանտ նստեցված) սիրեկանին անհավատարիմ լինելու մեջ։ Այդ դեպքում այդ աղջիկը համարվում է անսիրտ կին։

Մաքրարարը, ինչպես քիչ հետո կտեսնենք, կրքոտությամբ սիրում էր մի կնոջ։ Մետաքսաթելը, եսասեր, փիլիսոփա այդ մարդը, որ գողանում էր, իրեն համար մի ապագա ապահովելու նպատակով, շատ էր նման Պակկարին, Ժակ Կոլենի այդ սեիդին, որը փախել էր Պրյուդանս Սերվիենի հետ, տիրանալով յոթ հարյուր հիսուն հազար ֆրանկին։ Մետաքսաթելը ոչ ոքի հետ կապված չէր, արհամարհում էր կանանց և սիրում էր միայն իրեն` Մետաքսաթելին։ Ինչ վերաբերում է Սարդուհուն, ինչպես արդեն հայտնի է, նա իր մականունն ստացել էր նրա համար, որ սիրում էր Սարդին։ Եվ ահա, Բարձր պեգրի այդ երեք երևելիներն էին, որ հաշիվներ ունեին Ժակ Կոլենի հետ, և այն էլ բավականին խճճված հաշիվներ։

Միայն գանձապահը գիտեր, թե ընկերակցության անդամներից քանիսն են կենդանի, և նրանցից յուրաքանչյուրի ունեցվածքը։

Իր ավանդատուներին հատուկ մահացությունը մտնում էր Մահապուրծի հաշիվների մեջ, երբ նա վճռեց գանձարկղը բացել հօգուտ էյուսիենի։ Ինը տարի խույս տալով իր ընկերների ու ոստիկանության ուշադրությունից, Ժակ Կոլենը գրեթե համոզված էր, որ Մեծ եղբայրության խարտիայի համաձայն, ժառանգելու է իր ավանդատուների գումարի երկու երրորդը։ Բացի այդ, մի՞թե նա չէր կարող մեջ բերել հնձված եղբայրներին կատարած վճարումները։ Վերջ ի վերջո Մեծ եղբայրության այդ պարագլուխը ոչ մի վերահսկողության ենթակա չէր։ Անհրաժեշտությունից դրդված, նրան վստահում էին անառարկելիորեն, քանի որ տաժանապարտների գազանային կյանքը այդ վայրենի աշխարհի արիստոկրատիաին դրդում էր միմյանց նկատմամբ վերաբերվել մեծագույն նրբանկատությամբ։ Հանցագործությամբ ձեռք բերված հարյուր հազար էկյուներից Ժակ Կոլենը կարող էր թերևս հաշիվ տալ հարյուր հազար ֆրանկի չափով։ Այդ ժամանակ, ինչպես կտեսնենք, Մաքրարարը, Ժակ Կոլենի պարտատերերից մեկը, միայն իննսուն օր ուներ ապրելու։ Ձեռք բերած լինելով մի գումար, որն անկասկած շատ ավելի մեծ էր, քան այն, ինչ պահում էր նրա պարագլուխը, Մաքրարարը պետք է, որ բավականին դյուրահաճ լիներ։

Բանտի պայմաններին վարժված լինելն այն անսխալ նշաններից է, որոնցով բանտապետներն ու նրանց գործակալները, ոստիկանությունն ու նրա օգնականները և նույնիսկ քննություն կատարող դատական քննիչները ճանաչում են հետադարձ ձիերին. այսինքն` նրանց, ովքեր ճաշակել են բանտային շիլան (դա մի տեսակ լոբազգուց է պատրաստվում և տաժանակիրների օրաբաժին սնունդն է կազմում), կրկնահանցագործները բնականաբար ծանոթ են բանտի սովորույթներին, որտեղ իրենց զգում են ինչպես իրենց տանը, և ոչինչ չի զարմացնում նրանց։

Դրա համար Ժակ Կոլենը, վախենալով իրեն մատնել, մինչ այդ հիանալիորեն լավ էր խաղացել միամիտ մարդու և օտարերկրացու իր դերը թե՛ Ֆորսում և թե՛ Կոնսիերժըրիում։ Բայց վշտից ընկճված, իր կրկնակի մահով ճզմված, որո¬հետև այդ ճակատագրական գիշերը նա մեռել էր երկու անգամ, նա նորից դարձավ Ժակ Կոլեն։ Վերակացուն զարմացավ, երբ կարիք չզգաց բացատրելու իսպանացի քահանային, թե որտեղից պետք է անցնել` բակ գնալու համար։ Այդքան կատարյալ այդ դերասանը մոռացավ իր դերը, նա Բոնբեկ աշտարակի պտուտակաձև սանդուղքից ցած իջավ որպես Կոնսիերժըրիին սովոր մարդ։

— «Բիբի-Լյուպենն իրավացի է,— ինքն իրեն ասաց վերակացուն,— սա հետադարձ ձի է, սա Ժակ Կոլենն է»։

Այն պահին, երբ Մահապուրծը հայտնվեց փոքրիկ աշտարակի դռանը, որը կարծես մի տեսակ շրջանակ էր նրա համար, կալանավորները, վերջացնելով սուրբ Լուդովիկոսի սեղան անունը կրող քարե սեղանի մոտ կատարած իրենց գնումները, ցրվում էին բակում։ Բակը նեղվածք էր, այնպես որ, նորեկն իսկույն նկատվեց բոլորի կողմից, որովհետև ոչինչ չի կարող համեմատվել կալանավորների հայացքի սրությանը։ Նրանք բոլորն էլ բակում այն վիճակումն են, ինչ վիճակումն է սարդը` ոստայնի կենտրոնում։ Այդ համեմատությունն ունի մաթեմատիկական ճշտություն, որովհետև աչքը բոլոր կողմերից սահմանափակված լինելով բարձր ու մթին պատերով, կալանավորը, առանց նայելու, նկատում է այն դուռը, որտեղից հայտնվում են վերակացուները, ինչպես նաև ընդունարանի լուսամուտը և Բոնբեկ աշտարակի սանդուղքը, որոնք ներքին բակի միակ ելքերն են։ Լիակատար մեկուսացման պայմաններում ամեն ինչ զբաղեցնում է կալանավորին. ձանձրույթը, կենդանաբանական այգու վան դա կի մեջ փակված վագրի ձանձրույթի նման, տասնապատկում է նրա ուշադրության լարումը։ Ավելորդ չէ նկատել, որ Ժակ Կոլենը հագնված էր այն հոգևորականի պես, որն անտարբեր է իր զգեստի նկատմամբ. նա կրում էր սև տաբատ, սև գուլպաներ, արծաթյա ճարմանդներով կոշիկներ, սև բաճկոնակ և մուգ շագանակագույն բաճկոն, որի կարվածքը մատնում է քահանային, ինչ դրության մեջ էլ նա լինի, առավել ևս, եթե այդ նշաններին ավելանում է մազերի յուրահատուկ խուզվածքը։ Ժակ Կոլենը կրում էր գերազանցորեն քահանայական մի կեղծամ, որն իսկական մազերից չէր տարբերվում։

— Տե՛ս, տե՛ս,— ասաց Մաքրարարը Սարդուհուն,— վատ նշան է… մի վարազ (քահանա)։ Էդ ո՞նց է, որ էստեղ է ընկել։

— Այդ նրանց տրյուկներից մեկն է. նոր տեսակի խոհարար (լրտես) է, — պատասխանեց Մետաքսաթելը։ — Դա կոշկակապ վաճառող է (երբեմնի հեծյալ ժանդարմ), որը ծպտված է իր առևտուրն անելու համար։

Տաժանակիրների արգո լեզվում ժանդարմի համար կան տարբեր անուններ, երբ նա հետապնդում է գողին, նա կոշկակապեր վաճառող է, երբ ուղեկցում է նրան` Գրեվի ծիծեռնակ, երբ նրան տանում է կառափնարան` գիլիոտինի հուսար։

Որպեսզի ավարտենք բակի նկարագրությունը, հարկ կլինի մի քանի խոսքով նկարագրել երկու այլ եղբայրներին։ Սելերիեն, նույն ինքը Օվեռնացին կամ Հայր Խռնփան, նույն ինքը Թափառական, վերջապես Մետաքսաթելն (նա ուներ երեսուն անուն և նույնքան անձնագրեր) այսուհետև պետք է անվանվի միայն վերջին մականունով, միակը, որ նրան տրվում էր «Բարձր բեգրում»։ Այդ խոր փիլիսոփան, որը կարծեցյալ քահանայի մեջ ժանդարմ էր տեսնում, հինգ ոտնաչափ և չորս մատնաչափ հասակ ունեցող մի մարդ էր, որի բոլոր մկաններն անսովոր զարգացած էին. նրա ահագին ճակատի տակ հուրհրատում էին մանր աչքեր, ծածկված փայլատ ու կարծր գորշ կոպերով, ինչպես գիշատիչ թռչունների մոտ։ Ցայտուն գծագրված և արտահայտիչ իր ծնոտների լայնությամբ` նա առաջին հայացքից նմանում էր գայլի. ու թեև այդ նմանության մեջ զգացվում էր դաժանություն, նույնիսկ վայրագություն, բայց այդ բոլորը մեղմանում, հավասարակշռվում էր ծաղկատար դեմքի խորամանկությամբ ու աշխուժությամբ։ Շեղակի սպիի յուրաքանչյուր եզրն ինչ-որ նուրբ խորամտություն էր արտահայտում։ Այնտեղ ծաղրանք էր նկատվում։ Ոճրագործների կյանքը, որն անբաժանելի է քաղցից ու ծարավից, ծովափերին, գետերի եզերքներին, կամուրջների տակ ու փողոցներում անցկացրած գիշերներից, շվայտ խրախճանքներից, թունդ գինուց, որով տոնում են հաջողությունը, այդ կյանքն ասես լաքով էր պատել այդ դեմքը։ Եթե Մետաքսաթելը երևար իր բնական տեսքով, ապա ոստիկանական ամեն մի գործակալ, ամեն մի ժանդարմ երեսուն քայլից կճանաչեր իր որսին. բայց նա գրիմ անելու և վերազգեստավորվելու արվեստում Ժակ Կոլենին հավասար էր։ Այդ ժամանակ Մետաքսաթելը քամահրում էր զգեստը` այն մեծ դերասանների նման, որոնք իրենց արտաքինին հոգ են տանում միայն թատրոնում, և հագել էր որսորդական բաճկոն հիշեցնող մի հագուստ, որին պակասում էին կոճակները և որի մաշված կոճականցքերից երևում էր սպիտակ աստառը, անպետք կանաչ կիսակոշիկներ, նանկինյա խունացած շալվար, գլխին ուներ անհովար գլխարկ` փաթաթված կիսամետաքսյա լաթով`պատառոտուն ու գունաթափ։

Սարդուհին Մետաքսաթելի կատարյալ հակապատկերն էր։ Ցածրահասակ, հաստ ու գեր, ժիր, սպիտակավուն դեմքով, և խոր ընկած աչքերով, ծուռ ոտքերով, խոհարարի նման հագնված այս հռչակավոր գողը ահ էր ազդում իր դեմքի արտահայտությամբ, որ աչքի էր ընկնում գիշակեր կենդանուն հատուկ բոլոր նշաններով։

Մետաքսաթելը և Սարդուհին սիրահետում էին Մաքրարաին, որին այլևս ոչ մի հույս չէր մնում։ Այդ կրկնահանցագործ մարդասպանը գիտեր, որ չորս ամիս չանցած` կդատվի, կդատապարտվի և մահապատժի կենթարկվի։ Դրա համար էլ Մետաքսաթելն ու Սարդուհին` Մ աքրարարի բարեկամները , նրան անվանում էին կանոնիկոս, այսինքն` Հեծության մենաստանի կանոնիկոս։ Կարելի է հեշտությամբ հասկանալ, թե ինչու էին Մետաքսաթելն ու Սարդուհին փաղաքշում Մաքրարարին։ Մեղադրական արձանագրության ոճով ասած` Մաքրարը թաղել էր երկու հարյուր հիսուն հազար ֆրանկ ոսկով, Կրոտտա ամուսիններից խլված ավարի իր բաժինը։ Ինչպիսի՜ հոյակապ ժառանգություն երկու եղբայրների համար, թեպետ այդ երկու նախկին տաժանակիրները մի քանի օրից պիտի վերադառնային տաժանավայր։ Սարդուհին և Մետաքսաթելը երկու որակյալ (այսինքն` հանցանքը ծանրացնող հանգամանքներ պարունակող) գողության համար դատապարտվելու էին տասնհինգ տարվա ազատազրկման, դրան ավելացրած նախկին տասը տարվա դատապարտությունը, որն ընդհատվել էր նրանց փախուստով։ Այդպիսով, թեպետ մեկն ուներ քսաներկու, իսկ մյուսը քսանվեց տարվա տաժանակիր աշխատանքի ժամկետ, նրանք երկուսն էլ հույս ունեին փախուստի դիմել և տիրանալ Մաքրարարի ոսկու կույտին։ Բայց Տասը հազարի անդամը պահում էր իր գաղտնիքը. նրան անօգուտ էր թվում բացել այն, քանի դեռ դատապարտված չէր։ Պատկանելով տաժանակրության բարձր արիստոկրատիային, նա ոչ մի ցուցմունք չէր տվել իր մեղսակիցների մասին։ Նրա բնավորությունը հայտնի էր. պարոն Պոպինոն, այդ զարհուրելի գործի քննիչը, ոչինչ չկարողացավ դուրս կորզել նրանից։

Այդ ահարկու եռապետությունը կանգնած էր բակի խորքում, այսինքն պիստոլների ներքևում։ Մետաքսաթելն ավարտում էր ուսուցումը մի երիտասարդի, որն առաջին անգամն էր բանտ ընկնում և, համոզված լինելով, որ դատապարտվելու է տասը տարվա տաժանակիր աշխատանքի, տեղեկություններ էր հավաքում զանազան մարգագետինների մասին։

— Այսպես, բարեկամ,— խրատաբար ասում էր նրան Մետաքսաթելը, այն րոպեին, երբ հայտնվե ց Ժակ Կոլենը,— Բրեստի, Տուլոնի և Ռոշֆորի միջև եղած տարբերությունը հետևյալն է…

— Դե ասա՛, իմ ավագ,— ասաց երիտասարդը նորեկի հետաքրքրասիրությամբ։

Այս մեղադրյալը լավ ընտանիքից մի երիտասարդ էր, որը մեղադրվում էր կեղծիք կատարելու մեջ և բակ էր իջել Լյուսիենի պիստոլին հարևան խցից։

— Տղա՛ս,— շարունակեց Մետաքսաթելը,— Բրեստում, հավատ՛ա, որ կարելի է բակլաներ որսալ` տաշտիկը երեք անգամ գդալելուց հետո. Տուլոնում դու այդ կունենաս հինգերորդ գդալից հետո, իսկ Ռոշֆորում այն չես բռնի երբեք, եթե հներից չես։

Այդ ասելով, խոր փիլիսովւան նորից միացավ Մաքրարարին ու Սարդուհուն, որոնք, տարված լինելով վարազով, սկրսեցին բակի վերից ներքև իջնել, մինչդեռ Ժակ Կոլենը, վշտից խորտակված, ցածից վերև էր բարձրանում։ Մահապուրծն ամբողջապես տարված սոսկալի մտքերով, գահընկեց մի կայսրի մտքերով, չէր ենթադրում, որ բոլոր հայացքներն ուղղված էին իրեն, դարձել էր ընդհանուրի ուշադրության առարկան, և դանդաղորեն քայլում էր, նայելովճակատադրական լուսամուտին, որտեղից կախվել էր Լյուսիեն դը Ռյուբամպրեն։ Կալանավորներից ոչ ոք չգիտեր այդ պատահարի մասին, որովհետև Լյուսիենի հարևանը, երիտասարդ կեղծարարը, ելնելով ինչ-որ դրդապատճառներից, որոնց մասին շուտով կիմանաք, այդ մասին ոչինչ չէր ասել։ Երեք եղբայրները պատրաստվեցին կտրելու քահանայի ճամփան։

— Սա վարազ չէ,— ասաց Մաքրարարը Մետաքսաթելին,— սա հետադարձ ձի է։ Նայի՛ր, ոնց է աջ ձգում։

Անհրաժեշտ է մի բացատրություն, որովհետև ոչ բոլոր ընթերցողների մտքով կարող է անցնել այցելել որևէ տաժանավայր, ուր յուրաքանչյուր տաժանապարտ շղթայված է մի ուրիշին (սովորաբար ծերը` երիտասարդի հետ)։ Կոճից վեր օղակին գամված այդ շղթան այնքան ծանր է, որ հենց առաջին իսկ տարվա վերջում փոխվում է տաժանակրի սովորական քայլվածը։ Ստիպված լինելով ձգել մի ոտքն ավելի ուժեղ, քան մյուսը, որպեսզի քարշ տան այդ բռնակը (այդպես են անվանում տաժանավայրում նման շղթաները), դատապարտյալն անխուսափելիորեն յուրացնում է այդ ճիգի սովորույթը։ Հետագայում, երբ տաժանակիրն ազատվում է շղթայից, դա ամբողջ կյանքում իր հետքն է թողնում, ինչպես մարդ զգում է իր անդամահատված ոտքի ցավը։ Տաժանակիրը միշտ զգում է իր բռնակը, նա երբեք չի կարողանում շտկել քայլվածքը։ Ոստիկանական լեզվով, նա աջ է ձգում։ Այդ նշանը, որ հայտնի է բոլոր տաժանակիրներին, ինչպես նաև ոստիկանական գործակալներին, եթե լիովին չի օգնում ճանաչելու բախտակից ընկերոջը, այնուամենայնիվ, օժանդակում է դրան։

Մահապուրծը ութ տարի առաջ էր փախել, նրա մոտ այդ շարժումը շատ էր թուլացել, բայց իր մտասույզ վիճակում նա գնում էր այնպիսի դանդաղ ու հանդիսավոր քայլով, որ ինչքան էլ աննկատելի լիներ քայլվածքի այդ թերությունը, չէր կարող վրիպել Մաքրարարի վարժ աչքից։ Բայց այդ, հասկանալի է, որ տաժանակիրները տաժանավայրում մշտապես լինելով միատեղ և իրարից բացի ուրիշ մարդու չտեսնելով, այնպես լավ են ուսումնասիրել մեկը մյուսի դիմագծերը, որ ծանոթ են այն սովորություններին, որոնք վրիպում են իրենց մշտական թշնամիների` հետախույզի, ժանդարմի և ոստիկանական կոմիսարի աչքից։ Ձախ այտի ծնոտին կից ինչ-որ մկանների յուրահատուկ ցնցումից, Սենի լեգիոնի զո¬րահանդեսի ժամանա կ մի տաժանակիր ճանաչեց այդ զորամասի փոխգնդապետ հռչակավոր Կոնյարին, որին մինչ այդ ոստիկանությունը չէր համարձակվում ձերբակալել, հակառակ Բիբի-Լյուպենի պնդումների, որովհետև չէր կարողանում հավատալ, որ կոմս Պոնտիս դը Սենտ-Էլենը հենց տաժանապարտ Կոնյարն էր։

— Դա մեր դաբն (ուսուցիչն) է,— ասաց Մետաքսաթելը որսալով Ժակ Կոլենի այն հայացքը, որ հուսահատության մեջ ընկղմված մարդն է նետում իր շրջապատին։

— Երդվում եմ, որ սա Մահապուրծն է,— ասաց Սարդուհին` շփելով ձեռքերը։— Օ՜, այդ նրա հասակն է, նրա թիկնեղ ուսերը. բայց ի՞նչ է արել. բոլորովին անճանաչելի է դարձել։

— Օ՜, ես հասկացա,— ասաց Մետաքսաթելը,— նա մի ծրագիր ունի. ուզում է նորից տեսնել իր մորաքրոջը, որին շուտով պետք է մահապատժի ենթարկեն։

Որոշ գաղափար տալու համար այն անձնավորության մասին, որին կալանավորները, հսկիչն երը և վերակացուները մորաքույր են անվանում, բավական է բերել կենտրոնական կալանատներից մեկի պետի հոյակապ խոսքերը` ասված հանգուցյալ լորդ Դերհեմին, որը, Փարիզում եղած ժամանակ, այցելեց բոլոր բանտերը։ Այդ հետաքրքրասեր լորդը, ցանկանալով ուսումնասիրել ֆրանսիական արդարադատության բոլոբ մանրամասները, նույնիսկ խնդրել էր դահճին` հանգուցյալ Սանսոնին, աշխատեցնել մահապատժի մեքենան և գլխատել մի կենդանի հորթի, որպեսզի գաղափար կազմի Ֆրանսիական հեղափոխությամբ հռչակ ստացած մեքենայի գործողության մասին։

Բանտապետը, ցույց տալով ամբողջ բանտը, բակերը, արհեստանոցները, խուցերը և այլն, մատնացույց է անում մի վայր։

— «Ես ձերդ ողորմածությանը չեմ տանի այնտեղ,— ասել էր նա` նողկանք արտահայտող մի շարժում կատարելով, որովհետև այնտեղ մորաքույրների թաղն է։

— «Աո՜,— բացականչեց Դերհեմը,— իսկ այդ ի՞նչ բան է։

— «Չեզոք սեռը, միլորդ»։

— Շուտով հնձելու (գիլիոտինելու) են Թեոդորին,— ասաց Մաքրարարը։— Նա լավ տղա է։ Ինչպիսի՜ ձեռք, ինչպիսի՜ հանդգնություն, ինչպիսի՜ կորուստ հասարակության համար։

— Այո, Թեոդոր Կալվին կրծում (ուտում) է իր վերջին կտորը,— ասաց Սարդուհին։— Օ՜, նրա կողակիցները պետք է, որ շատ կկոցեն աչքերը, որովհետև այդ փոքրիկ անպիտանը շատ էր սիրված։

— Դու այստե՞ղ, բարեկամս,— ասաց Մաքրարարը Ժակ Կոլենին։

Եվ իր երկու արբանյակների հետ մեկտեղ, որոնց թևանցուկ էր արել, նա փակեց նորեկի ճամփան։

— Օ՜, դա՛բ, դու ուրեմն վարա՞զ ես դարձել,— ավելացրեց Մաքրարարը։— Ասում են, որ պշկլել ես մեր ֆիլիպները (ճարպկորեն գողացել մեր ոսկեդրամները),— սպառնագին հարեց Սարդուհին։

— Դու մեզ պիտի կարլ տա՞ս (մեզ պիտի փող տա՞ս),— հարցրեց Մետաքսաթելը։

Այդ երեք հարցերը տրվեցին իրար հետևից, ատրճանակի երեք կրակոցների նման։

— Կատակ մի՛ արեք մի խեղճ քահանայի հետ, որը թյուրիմացաբար այստեղ է ընկել,— մեքենաբար պատասխանեց Ժակ Կոլենը` անմիջապես ճանաչելով իր երեք ընկերներին։

— Եթե ռեխը նրանը չէ, զանգուլակի ձայնը նույնն է,— ասաց Մ աքրաքարը` իր ձեռքը դնելով Ժակ Կոլենի ուսին։

Այդ ժեստը իր երեք ընկերների տեսքը իսկույն դուրս բերին դաբին ուժասպառությունից և վերադարձրին իրականության իր զգացողությունը, որովհետև այդ ճակատագրական գիշերվա ընթացքում նա մտքով թափառել էր հոգեկան ապրումների անհուն աշխարհներում` մի նոր ուղի գտնելու հույսով։

— Ախորժակ մի՛ գրգռի քո դաբի նկատմամբ (կասկածներ մի՛ զարթեցնի քո ուսուցչի հանդեպ),— ասաց Ժակ Կոլենը խիստ կամացուկ, խռպոտ ու սպառնալից ձայնով, որը նմանվում էր առյուծի խուլ մռնչյունի։ Հաչանն (ոստիկանությունը) այստեղ է. քթից բռնած ման ածենք (խաբենք) նրանց։ Ես կոմեդիա եմ խաղում նուրբ պեգրենի մի եղբայրակցի (ծայրահեղ վտանգի մեջ գտնվող մի բարեկամի) համար։

Այդ ասվեց այն քահանայի հոգեհուզությամբ, որը փորձում է դարձի բերել դժբախտների. ապա Ժակ Կոլենը մի հայացքով ընդգրկեց բակը, տեսավ կամարակապների տակ կանգնած վերակացուներին և ծաղրաբար նրանց ցույց տվեց իր ընկերակիցներին։

— Չէ՞ որ այստեղ խոհարարներ կան։ Վառեցե՛ք ձեր լուսատուները և պատրույգը մաքրեցեք (նայեցեք և ուշիմ եղեք)։ Ինձ մի՛ լիզոտեք, թողնենք ասեկոսեն, և ընդունեցեք ինձ որպես վարազ (ինձ այլևս մի ճանաչեք, զգույշ լինենք, և ինձ հետ վերաբերվեք որպես քահանայի), եթե ոչ ձեզ կփշրեմ, ձե՛զ, ձեր կողակիցներին և ձեր ֆիլիպները (ձեր կանանց ու ոսկիները)։

— Դու ուրեմն խրտնո՞ւմ ես (դու ուրեմն մեզ չե՞ս վստահում) ,— ասաց Մետաքսաթելը։— Դու եկել ես կարթելու քո մորաքրո՞ջը (Փրկել քո բարեկամի՞ն)։

— Մադլենը զարդարված է լաստենու շեղագերանի համար (պատրաստ է Գրևի հրապարակի համար),— ասաց Մաքրարարը։

— Թեոդո՜րը,— ասաց Ժակ Կոլենը` հազիվ զսպելով ճիչը, և քիչ էր մնում մի ոստյուն կատարեր։

Խորտակված հսկայի չարչարանքի վերջին հարվածն էր այդ։

— Նրան կկռթնեցնեն,— կրկնեց Մաքրարարր, երկու ամիս է, ինչ նա խրձված է չուի համար (մահվան է դատապարտված)։

Ժակ Կոլենը հանկարծակի թուլություն զգաց, ծնկերը ծալվեցին, նրա երեք րնկերները պահեցին նրան, որ չընկնի, բայց նրա միտքն սթափ էր, որպեսզի կարողանար ընկճված տեսքով խաչել ձեռքերը։ Մաքրարարը և Սարդուհին հարգալից պահեցին սրբապիղծ Մահապուրծին, մինչՄետաքսաթելը վազեց դեպի վերակացուն, որը հերթապահում էր ընդունարանը տանող վանդակադռան մոտ։

— Այս հարգարժան քահանան կամենում է նստել, մի աթոռ տվեք նրա համար։

Այդպիսով, Բիբի-Լյուպենի մտադրությունը վիժում էր։ Ինչպես Նապոլեոնը ճանաչվեց իր զինվորների կողմից, այնպես էլ Մահապուրծը ձեռք բերեց երեք տաժանակիրների հնազանդությունն ու հարգանքը։ Դրա համար բավական էր եղել երկու բառ, այդ բառերն էին՝ ձեր կողակիցները և ձեր ֆիլիպները (ձեր կանանց և ձեր փողերը), տղամարդկանց բոլոր ճշմարիտ սերերի այդ հանրագումարը։

Այդ սպառնալիքը երեք տաժանապարտների համար հանդիսացավ գերագույն իշխանության նշանը, դաբը շարունակում էր իր ձեռքում պահել նրանց ունեցվածքը։ Ազատության մեջ միշտ հզոր իրենց դաբը չի դավաճանել, ինչպես ասել էին կեղծ եղբայրները։ Ըստ որում, իրենց պարագլխի ճարպկությունն ու հնարամտությունը, որոնցով նա հռչակվել էր, բորբոքում էր երեք տաժանակիրների հետաքրքրասիրությունը, որովհետև հետաքրքրասիրությունն է միայն, որ բանտում կենդանացնում է այդ խամրող հոգիներին։ Ժակ Կոլենի համարձակ դիմակավորումը, որ նա պահել էր նույնիսկ Կոնսիերժըրիի նիգերի հետևում, շշմեցնում էր երեք ոճրագործներին։

— Չորս օր լինելով մեկուսարանում, ես չգիտեի, որ Թեոդորն այդքան մոտ է մենաստանին...— ասաց Ժակ Կոլենը։ — Ես եկել էի փրկելու մի խեղճ տղայի, որ երեկ կախվել է այնտե՛ղ, ժամը չորսին, և ահա ես ինձ գտնում եմ մի երկրորդ դժբախտության առաջ։ Իմ խաղի կոզիրներն սպառված են։

— Խե՜ղճ դաբ,— ասաց Մետաքսաթելը։

— Ա՜հ, հացագործը (սատանան) ինձ լքում է,— բացականչեց Ժակ Կոլենը` դուրս պրծնելով իր երկու ընկերների բազուկներից և կանգնելով ահարկու մի տեսքով։— Լինում են պահեր, երբ աշխարհն ավելի ուժեղ է մեզպեսներից։ Արագիլը (արդարադատության պալատը) վևրջ ի վերջո մեզ կուլ կտա։

Կոնսիերժըրիի պետը, տեղեկանալով իսպանացի քահանայի նվաղումի մասին, անձամբ եկավ բակ, որպեսզի լրտեսի նրան. նա նստեցրեց նրան մի աթոռի վրա, արևի տակ, ամեն ինչ զննելով այն սոսկալի սրաթափանցությամբ, որն օրավուր աճում է նման պարտականությունների կատարման ժամանակ և որը թաքցվում է առերևույթ անտարբերության տակ։

— Ա՜հ, Աստված իմ,— ասաց Ժակ Կոլենը,— խառնվե՜լ այս մարդկանց հետ, հասարակության թափթփուկների հետ, ոճրագործների, մարդասպանների հետ… Բայց Աստված չի՛ լքի իր սպասավորին։ Թանկագին պարոն պետ, ես իմ այստեղ գտնվելը պիտի նշեմ գթության այնպիսի գործերով, որ երբեք չմոռացվեն։ Ես դարձի կբերեմ այս դժբախտներին, նրանք կիմանան, որ հոգի ունեն, որ նրանց սպասում է հավիտենական կյանքը, որ եթե նրանք ամեն ինչ կորցրել են երկրի վրա, նրանց մնում է նվաճել երկինքը, որ նրանց է պատկանում, ճշմարիտ, անկեղծ մի զղջման ճանապարհով։

Քսան-երեսուն կալանավորներ մոտ վազեցին և խմբվեցին այդ երեք ահարկու տաժանապարտների թիկունքում, որոնց վայրագ հայացքը հետաքրքրասերներին պահում էր երեք քայլ հեռավորության վրա. նրանք լսեցին ավետարանական հուզավառությամբ արտասանված այդ ճառը։

— Ա՛յ սրա՛ն, պարոն Գո,— ասաց ահեղ Մաքրարարը,— մենք կուզենայինք լսել...

— Ինձ ասացին,— շարունակեց Ժակ Կոլենը, որի մոտ կանգնել էր պարոն Գոն,— որ այս բանտում կա մահվան դատապարտված մի մարդ։

— Հիմա նրան կարդում են բեկման համար տրված իր դիմումի մերժումը,— ասաց պարոն Գոն։

— Չեմ հասկանում, թե այդ ի՞նչ է նշանակում,— միամտորեն հարցրեց Ժակ Կոլենը` նայելով իր շուրջը։

— Աստվա՜ծ, ինչքան դդում (պարզամիտ) է,— ասաց այն երիտասարդը, որը քիչ առաջ տեղեկություններ էր հարցնում Մետաքսաթելից` մարգագետինների և բակլաների մասին։

— Այդ նշանակում է, որ այսօր կամ վաղը նրան կհնձեն,— ասաց մի բանտարկյալ։

— Հնձե՞լ,— հարցրեց Ժակ Կոլենը, որի անմեղությունը և անգիտությունը հիացմունքով էր համակում նրա երեք եղբայրներին։

— Նրանց բարբառով,— պատասխանեց բանտապետը,— այդ նշանակում է մահապատիժի ի կատար ածում։ Եթե գրագիրը կարդում է մերժումը, հավանական է, դահիճը հրաման կստանա ի կատար ածելու մահապատիժը։ Դժբախտը համառորեն հրաժարվում է կրոնի օժանդակությունից…

— Ա՜հ, պարոն պետ, ահա մի հոգի, որ պետք է փրկել...— բացականչեց Ժակ Կոլենը։

Սրբապիղծը ձեռքերը միացրեց հուսահատության մեջ գտնվող մի սիրահարի նման, մի բան, որ ուշադիր բանտապետին թվաց երկնային ջերմեռանդության պոռթկում։

— Ա՜հ, պարոն,— շարունակեց Մահապուրծը,— թույլ տվեք ինձ ապացուցել ձեզ, թե ով եմ ես և ինչի եմ ընդունակ. հնարավորություն տվեք ինձ, որ այդ քարացած սիրտը մշակեմ զղջման համար։ Աստված ինձ օժտել է այնպիսի խոսքեր ասելու կարողությամբ, որոնք հրաշքներ են գործում։ Ես ջարդում եմ սրտերը և բաց անում... Ինչի՞ց եք վախենում դուք, հրամայեցեք, որ ինձ ուղեկցեն ժանդարմներ, պահակներ, ում ուզում եք։

— Տեսնենք, թե բանտային խոստովանահայրը կկամենա ձեզ թույլ տալ փոխարինելու իրեն,— ասաց պարոն Գոն։

Բանտապետը հեռացավ, զարմացած տեսնելով, թե ինչպես էին տաժանապարտները և բանտարկյալներն անտարբերությամբ, թեև ոչ առանց հետաքրքրության, նայում այդ քահանային, որի ավետարանական ձայնը հմայք էր տալիս կես իսպաներեն, կես ֆրանսերեն աղավաղված լեզվին։

— Ինչպե՞ս եք ընկել այստեղ, պարոն աբբահայր,— հարցրեց Մետաքսաթելի երիտասարդ խոսակիցը Ժակ Կոլենին։

— Օ՜, թյուրիմացությամբ,— պատասխանեց Ժակ Կոլենը,— ոտքից գլուխ չափելով երիտասարդին։ — Ինձ գտան մի կուրտիզանուհու տանը, որին հենց նոր կողոպտել էին իր մահից հետո։ Հաստատված է, որ ինքն է վերջ տվել իր կյանքին, բայց կողոպտողները, հավանաբար սպասավորները, դեռ ձերբակալված չեն։

— Եվ այդ գողության պատճառո՞վ է կախվել այդ երիտասարդը...

— Անկասկած, այդ խեղճ տղան չի կարողացել հաշտվել այն մտքի հետ, որ ինքը վարկաբեկվում է անարդար բանտարկությամբ,— պատասխանեց Մահապուրծը` աչքերը երկնքին հառելով։

— Այո,— ասաց երիտասարդը,— նրան պետք է ազատ արձակեին, բայց նա ինքնասպանություն գործեց։ Ինչպիսի ճակատագիր։

— Միայն անմեղների երևակայությունն է այդպես սասանվում,— ասաց Ժակ Կոլենը։— Նկատի առեք, որ կողոպուտը կատարված է ի վնաս իրեն։

— Իսկ որքա՞ն է կողոպտված գումարը։

— Յոթ հարյուր հիսուն հազար ֆրանկ,— մեղմ ձայնով պատասիյանեց Ժակ Կոլենը։

— Երեք տաժանակիրները նայեցին իրար և հեռացան կեղծ եկեղեցականի շուրջ բոլորված բանտարկյալների խմբից։

— Այդ ինքն է լվացել աղջկա խորքը (նկուղը), — ասաց Մետաքսաթելը Սարդուհու ականջին։— Ուզում էին մեզ ահաբեկել մեր կլորիկների (հարյուր սուանոց դրամներ) համար։

— Նա միշտ կլինի Մեծ եղբայրության դաբը,— պատասխանեց Մաքրարարը։— Մեր Կարլը չի թռել (գողացվել)։

Մաքրարարը, որը փնտրամ էր մի մարդու, որին կարողանար վստահել, շահագրգռված էր Ժակ Կոլենի մեջ տեսնել մի ազնիվ մարդու։ Հատկապես բանտում է, որ մարդ հավատում է այն բանին, ինչին հույս է դնում։

— Գրազ եմ գալիս, որ նա կճզմի արագիլի դաբին (խորամանուկությամբ կգերազանցի գլխավոր դատախազին) և կկարթի իր մորաքրոջը (կազատի իր բարեկամին),— ասաց Մետաքսաթելը։

— Եթե նրան հաջողվի,— ասաց Սարդուհին,— նրան մեգ (աստված) չեմ համարի, բայց, որ նա իրոք, ինչպես հավատացնում են, փստացրել է հացագործի հետ (ծխամորճ է ծխել սատանայի հետ), դրան հավատում եմ։

— Լսեցի՞ր, թե նա ինչպես ճչաց, որ «Հացագործը ինձ լքում է»,— նկատեց Մետաքսաթելը։

— Օ՜,— գոչեց Մաքրարարը,— եթե նա ուզենար կարթել իմ սորբոնը (փրկել իմ գլուխը), ինչպիսի կյանք կվարեի իմ կարլի բաժնով և քնած դեղին կլորիկներով (իմ գողացած ոսկիով, որը թաքցրել եմ)։

— Հետևիր նրա գնդակին (լսիր նրա հրահանգները),— ասաց Մետաքսաթելը։

— Ակռա՞ ես ցույց տալիս (ծիծաղո՞ւմ ես), ի՛նչ է,— հարեց Մաքրարարը` նայելով իր եղբայրակցին։

— Ի՞նչ դդումն ես։ Չէ , որ քեզ արդեն խրձել են չուի համար (մահվան ես դատապարտված)։ Այնպես որ ծանր չունես վեր քաշելու (ելք չունես)։ Պետք է դու նրան քո կռնակը տաս, որպեսզի կարողանաս թաթերի (ոտքերի) վրա մնալ, կրծես, աղաթափվես, թռցնես (ուտես, խմես, գողանաս),— նրան առարկեց Սարդուհին։

— Ճի՛շտ է ասված,— շարունակեց Մաքրարարը,— մեզնից ոչ մեկը չի ծախի դաբին (չի մատնի նրան), եթե այդպիսի մեկը պատահի, ես հանձն եմ առնում նրան տանել այնտե՛ղ, ուր ես եմ գնալու։

Այս տարօրինակ աշխարհին քիչ համակրանք տածող մարդիկ անգամ կարող են հիմա պատկերացնել Ժակ Կոլենի հոգեվիճակը , հոգեվիճակը մի մարդու, որ հինգ երկար ժամեր էր անցակցրել իր կուռքի դիակի մոտ, իսկ հիմա իմանում էր իր շղթայակից ընկերոջ, կորսիկացի Թեոդորի մոտալուտ մահվան մասին։ Եթե այդ դժբախտին միայն տեսնելու համար պահանջվում էր անսովոր հնարամտություն, ապա նրան փրկելու համար հրաշք էր հարկավոր։ Իսկ նա արդեն այդ մասին էր մտածում։

Որպեսզի հասկանաք, թե Ժակ Կոլենը ինչ էր մտադիր անել, անհրաժեշտ է նկատել այստեղ, որ մարդասպանները, գողերը, մի խոսքով` տաժանավայրի այդ բոլոր բնակիչներն այնքան էլ սարսափելի չեն, ինչպես կարծում են։ Խիստ հազվագյուտ բացառություններով, այդ բոլոր մարդիկ թուլամորթ են, հավանաբար, իրենց սիրտը ճնշող մշտնջենական վախի պատճառով։ Քանի որ նրանց ընդունակությունները մշտապես հակված են գողության, և նրանց զբաղմունքը պահանջում է կենսական բոլոր ուժերի լարում, խելքի նույնքան ճկունություն, որքան մարմնի ճարպկություն, մի աչալրջություն, որը կլանում է նրանց մտավոր ունակությունները, նրանք բթանում են կամքի այդ բուռն լարումից հետո, ճիշտ այնպես, ինչպես երգչուհին կամ պարուհին է ընկնում ուժասպառության մեջ` հոգնեցնող մի պարաքայլից, կամ այն սոսկալի զուգերգներից հետո, որպիսիք հանդիսականի վզին են փաթաթում ժամանակակից կոմպոզիտորները։ Չարագործները, իրոք, այնքան զուրկ են ողջամտությունից կամ այնպես են ճնշված երկյուղից, որ միանգամայն երեխաներ են դառնում։ Լինելով ծայր աստիճան դյուրահավատ, ընկնում են ամենահասարակ որոգայթի մեջ։ Հաջող գործից հետո նրանք այնպիսի ընկճված վիճակ են ապրում, որ անձնատուր լինելով իրենց համար անհրաժեշտ խրախճանքին, հարբում են գինուց և կատաղությամբ նետվում կանանց գիրկը, որպեսզի հանգիստ ձեռք բերեն` իրենց ուժերի կորուստով և իրենց հանցագործությունը մոռանան` դատողությունը կորցնելով։ Այդ դրության մեջ նրանք ոստիկանության իշխանության որսն են։ Հենց որ ձերբակալվում են, նրանք կույր են, գլուխը կորցնում են և այնքան են հույսի կարիք զգում, որ ամեն ինչի հավատում են, դրա համար էլ չկա այնպիսի մի անհեթեթություն, որ անկարելի լինի նրանց ներշնչել։ Մի օրինակով կարելի է ցույց տալ, թե մինչև ուր է հասնում բռնված ոճրագործի տխմարությունը։ Բիբի-Լյուպենը նորերս ձեռք էր բերել տասնինը տարեկան մի մարդասպանի խոստովանությունները, նրան համոզելով, որ երբեք մահապատժի չեն ենթարկում անչափահասներին։ Երբ այդ տղային տեղափոխեցին Կոնսիերժըրի, որպեսզիի կատար ածեն դատավճիռը, բեկման գանգատը մերժելուց հետո, ահարկու գործակալը եկել էր նրան տեսնելու։

— Դու համոզվա՞ծ ես, որ քսան տարեկան չկաս,— հարցրել է նա դատապարտյալին։

— Այո, ես միայն տասնիննուկես տարեկան եմ,— ասել է մարդասպանը, միանգամայն հանգիստ։

— Դե լա՛վ,— պատասխանել է Բիբի-Լյուպենը,— դու կարող ես հանգիստ լինել, երբեք քսան տարեկան չես դառնա...

— Իսկ ինչո՞ւ։

— Ինչո՞ւ, որովհետև երեք օրից հետո քեզ պիտի հնձեն,— պատասխանել է գաղտնի ոստիկանության պետը։

Մարդասպանը, որը շարունակ հավատացած էր, նույնիսկ դատավճռից հետո, թե անչափահասներին մահապատժի չեն ենթարկում, թուլացել, սմքել էր ձվածեղի պես։

Այդ մարդիկ, որոնք վկայությունները վերացնելու անհրաժեշտությունից դրդված, սարսափելի դաժան են դառնում, որովհետև նրանք սպանում են միմիայն թաքցնելու համար գողության ապացույցները (դա էլ հենց մեկն է այն պատճառաբանություններից, որ բերում են մահվան պատժի վերացման կողմնակիցները), ճարպկության, վարպետության այդ հսկաները, որոնց մոտ ձեռքի գործունակությունը, աչքի սրատեսությունը և զգայարաններն այնքան են զարգացած, ինչպես վայրենիների մոտ, չարագործության հերոս են դառնում սոսկ իրենց շահատակությունների թատերաբեմում։ Նրանց դժվարություններն սկսվում են այն ժամանակ, երբ հանցագործությունը կատարված է, որովհետև նրանք նույնքան են շփոթվում իրենց ձեռք բերած ավարը թաքցնելու անհրաժեշտությունից, որքան ճնշվում էին թշվառությունից. բացի այդ, նրանք այնպես են ուժասպառ լինում, ինչպես կինը ծննդաբերությունից հետո։ Երբ եռանդուն այդ մարդիկ հաջողում են իրենց մտադրությունների մեջ, ասես երեխա են դառնում։ Մի խոսքով, դա վայրի գազանների բնական վիճակն է, որոնց հեշտ է սպանել, երբ կուշտ են։ Բանտում այդ արտասովոր մարդիկ մարդ են ձևանում վախի և զգուշավորության զգացումից, մի բան, որից հրաժարվում են լոկ վերջին րոպեին, երբ երկարատև կալանքը նրանց փշրում և ուժասպառ է անում։

Այժմ արդեն հասկանալի է, թե ինչու այդ երեք տաժանակիրները, իրենց պարագլխին կործանելու փոխարեն, ուզեցին ծառայել նրան. նրանք հիացան նրանով, որովհետև ենթադրեցին, որ նա է յուրացրել գողացված յոթ հարյուր հիսուն հազար ֆրանկը, նրան տեսնելով անվրդով` Կոնսիերժըրիի նիգերի հետևում, և մտածեցին որ նա ի վիճակի կլինի հովանավորելու իրենց։

Երբ պարոն Գոն թողեց կեղծ իսպանացուն, նա ընդունա¬րանի միջով վերադարձավ իր գրասենյակը և գնաց Բիբի-Լյուպենի մոտ, որը, Ժակ Կոլենի մենախցից դուրս գալուց հետո, բակին նայող լուսամուտներից մեկի հետևում նստած, ամեն ինչ թաքուն դիտում էր մի փոքրիկ անցքից։

— Ոչ ոք նրան չճանաչեց,— ասաց պարոն Գոն,— և Նապոլիտասը, որը հետևում է նրանց բոլորին, ոչինչ չի լսել։ Խեղճ քահանան այս գիշերվա իր տառապանքի մեջ չի ասել մի բառ, որը հնարավորություն տար կարծելու, թե իր պարեգոտը թաքցնում է Ժակ Կոլենին։

— Այդ ապացուցում է, որ նա լավ է ճանաչում բանտերը,— պատասխանեց գաղտնի ոստիկանության պետը։

Նապոլիտա սը, որը Բիբի-Լյուպենի քարտուղարն էր, և որին Կոնսիերժըրիում այդ ժամանակ կալանավորվածներից ոչ մեկը չէր ճանաչում, այնտեղ խաղում էր լավ ընտանիքից սերված և կեղծարարության մեջ մեղադրված երիտասարդի դերը։

— Վերջապես, նա խնդրում է թույլ տալ, որ ինքը խոստովանեցնի մահվան դատապարտվածին,— ասաց բանտապետը։

— Ահա մեր վերջին միջոցը,— բացականչեց Բիբի-Լյուպենը,— ես այդ մասին չէի մտածել։ Թեոդոր Կալվին, այդ կորսիկացին Ժակ Կոլենի շղթայակից ընկերն է։ Ինձ պատմել են, որ Ժակ Կոլենը մարգագետնում նրա համար սքանչելի խծուծներ է արել։

Տաժանակիրները սարքում են միջադիր ինչ-որ բարձիկն եր, որոնք դնում են երկաթե օղակի և ոտքի միջով, որպեսզի մեղմեն բռնակների ծանրությունը ոտնաճտերի ու կոճերի վրա։ Այդ միջադիրները, որոնք շինված են խծուծից և լաթից, տաժանավայրում անվանում են խծուծներ։

— Ո՞վ է հսկում մահվան դատապարտվածին,— հարցրեց Բիբի-Լյուպենը պարոն Գոյին։

— Սիրտ-օղակը։

— Լավ, ես կձևվեմ որպես ժանդարմ, այնտեղ կլինեմ և կլսեմ նրանց։ Ես ամեն ինչի համար պատասխանատու եմ։

— Չե՞ք վախենում։ Չէ՞ որ, եթե նա Ժակ Կոլենն է, ձեզ կարող է ճանաչել և խեղդել,— հարցրեց Կոնսիերժըրիի պետը Բիբի-Լյուպենին։

— Որպես ժանդարմ` ես թուր կունենամ,— պատասխանեց գաղտնի ոստիկանության պետը,— և, բացի այդ, եթե նա Ժակ Կոլենն է, նա երբեք ոչինչ չի անի, որպեսզի խրձվի չուի համար, իսկ եթե նա քահանա է, ես ապահով դրության մեջ եմ։

— Ժամանակ չկորցնենք,— ասաց պարոն Գոն,— ժամը ութ և կեսն է։ Հայր Սոտլուն հենց նոր կարդաց բեկման մերժումը։ Պարոն Սանսոնը դահլիճում սպասում էր դատախազության հրամանին։

— Այո, այսօրվա համար են այրու հուսարները (գիլիոտինի մի այլ սոսկալի անունը) կանչված,— պատասխանեց Բիբի-Լյուպենը։ — Բայց և այնպես, ես հասկանում եմ, որ գլխավոր դատախազը վարանում է, դատապարտյալ տղան շարունակ ասում է, որ ինքն անմեղ է, և, ըստ իս, համոզիչ ապացույցներ չկան նրա դեմ։

— Նա իսկական կորսիկացի է,— շարունակեց պարոն Գոն,— նա ոչ մի բառ չի ասել և ամեն ինչին դիմադրում է։

Կոնսիերժըրիի պետի վերջին խոսքը գաղտնի ոստիկանության պետին` պարունակում էր մահվան դատապարտվածների մութ պատմությունը։ Ում արդարադատությունը ջնջում է ողջերի թվից, նա մնում է դատախազության հսկողության տակ։ Դատախազական վերահսկողությունը ինքնակալ է, նա ոչ ոքի ենթակա չէ, նա կախված է միայն իր խղճից։ Բանտը ենթակա է դատախազական վերահսկողության, այնտեղ նա լիակատար տեր ու տնօրեն է։ Մահվան դատապարտվա՜ծ... Պոեզիան տիրացել է հասարակական այս թեմային, որը գերազանցորեն ընդունակ է ցնցելու երևակայությունները։

Պոեզիան վսեմ է եղել, արձակն ապրում է միայն իրականությամբ, բայց իրականությունը, ինչպես որ կա, բավականին սոսկալի է, և նա էլ իր յուրահատուկ քնարականությունն ունի, սոսկումի իր պաթոսը։ Իր հանցագործությունները չընդունող, իր մեղսակիցներին չմատնող մահվան դատապարտվածի կյանքը ենթակա է ահավոր չարչարանքների։ Խնդիրն այստեղ ո՛չ իսպանական կոշիկների մասին է, որոնք փշրում են ոտքերը, ո՛չ ստամոքսի մեջ լցվող ջրի, ո՛չ էլ սոսկալի գործիքների միջոցով անդամների ձգման մասին, այլ թաքուն մի չարչարանքի, այսպես ասած` ժխտական չարչարանքի։ Դատախազական վերահսկողությունը դատապարտյալին կատարելապես մատնում է բախտի քմահաճույքին, մատնում է լռության ու խավարի` մի ընկերակցի (մի ոչխարի) հետ, որին նա պետք է կասկածի։

Ժամանակակից հարգարժան մարդասերները կարծում են, որ կռահել են մեկուսացման դաժան չարչարանքը. նրանք սխալվում են։ Խոշտանգումները վերանալուց հետո, դատախազական վերահսկողությունը, երդվյալների արդեն չափազանց դյուրազգաց խիղճը հանգստացնելու միանգամայն բնական ցանկությամբ` նրանց համար հակաթույն գտավ, արդարադատու¬թյանը տալով այնպիսի ահավոր մի միջոց, ինչպիսին մեկուսացումն է։ Մենությունը դատարկություն է, որը հանդուրժել չի կարող մարդու ո՛չ հոգեկան, ո՛չ էլ ֆիզիկական բնությունը։ Մենության մեջ կարող է ապրել միայն հանճարեղ մարդը, որն այն լցնում է մտքերով, հոգեկան աշխարհի այդ դստրիկներով, կամ աստվածային ստեղծագործությունների հայեցողը, որի համար մենությունը ողողված է երկնային լույսով, կենդանացած Աստծո շնչով ու ձայնով։ Այդ երկու տեսակի մարդկանցից բացի, որոնք այնքան մոտ են կանգնած երկնքին, մնացածների համար մենության ու չարչարանքի միջև հարաբերությունն այնպիսին է, ինչպիսին է մարդու հոգեվիճակի և ֆիզիկական դրության միջև։ Մենության ու չարչարանքների միջև եղած տարբերությունը նույնն է, ինչպիսին կա ջղային և վիրաբուժական բնույթի հիվանդությունների միջև։ Դա անհուն տանջանք է։ Մարմինը շփվում է անհունությանը նյարդային համակարգի միջոցով, ինչպես ոգին է թափանցում այնտեղ մտքի միջոցով։ Այդ իսկ պատճառով, դատախազական վերահսկողության տարեգրություններում իրենց հանցանքը չխոստովանող հանցագործներին կարելի է մատների վրա հաշվել։

Այս չարագուշակ գրությունը, որ որոշ դեպքերում ահռելի չափեր է ընդունում, օրինակ` քաղաքականության մեջ, երբ գործը վերաբերում է որևէ դինաստիայի կամ պետության, դեռ իր պատմությունը և տեղը կունենա «Մարդկային կատակերգության» մեջ։ Այստեղ մենք սահմանափակվում ենք նկարագրությամբ այն քարե արկղի, որի մեջ Փարիզում, Ռեստավրացիայի ժամանակ, դատախազական վերահսկողությունը պահում էր մահվան դատապարտվածներին. այդքանն էլ բավական է, որպեսզի պարզ պատկերացում կազմվի մահապարտի վերջին օրվա մասին։ Հուլիսյան հեղափոխությունից առաջ Կոնսիերժըրիում գոյություն ուներ մահվան դատապարտվածի կամերա։ Այդ կամերան, որը հարակից է գրասենյակին, նրանից բաժանված է հիմնական պատով` ամբողջապես տաշված քարից, իսկ նրա դիմացի պատը յոթ կամ ութ ոտնաչափ հաստություն ունի և պահում է Կորսված քայլերի ահագին սրահի մի մասի կամարակապը։ Այստեղ մտնում են առաջին դռնից, որը գտնվում է երկար, խավար միջանցքում, և հայացքը թաղվում է մթության մեջ, երբ կանգնում ես կամարակապ մեծ դահլիճի մուտքի մոտ։ Այդ չարագույժ կամերան լույս է ստանում երկաթյա ամրակուռ վանդակաճաղեր ունեցող մի օդանցքից, որը գրեթե աննկատելի է, երբ մտնում ես Կոնսիերժըրի, որովհետև այն գտնվում է մի փոքրիկ տարածության վրա, գրասենյակի` արտաքին վանդակադռան կողքի լուսամուտի և Կոնսիերժըրիի գրագրի բնակարանի միջև, որ ճարտարապետը, որպես պահարան, խցկել է մուտքի բակի խորքը։

Ահա թե ինչու Կոնսիերժըրիի վերակառուցման ժամանակ չորս հաստ պատերով փակված այդ խցիկին արվել է այդպիսի մռայլ, չարագույժ նշանակություն։ Փախուստն այդ խցիկից անհնարին է։ Դեպի գաղտնախցերը և կանանց բաժանմունքը տանող միջանցքը վառարանի դիմացն է, որտեղ մշտապես կարելի է տեսնել մի քանի ժանդարմների ու վերակացուների։ Դուրս նայող միակ օդանցքը հատակից ինը ոտնաչափ բարձր է, որը հսկում են առաջին բակում, դրսի դարպասի մոտ կանգնած ժանդարմները։ Մարդկային ուժն անզոր է այդ հաստ պատերի դեմ։ Բացի այդ, մահվան դատապարտված հանցագործին իսկույն հագցնում են զսպաշապիկ, որը, ինչպես հայտնի է, թույլ չի տալիս ձեռքերը շարժել. հետո, նրա ոտքը շղթայով ամրացված է մահճակալին, վերջապես, նրան որպես սպասավոր և պահակ հսկում է ոչխարը։ Կամերայի հատակը սալարկված է հաստ քարերով, իսկ լույսն այնքան է աղոտ, որ մի քայլի վրա ոչինչ չի երևում։

Այնտեղ մտնողը նույնիսկ հիմա չի կարող չզգալ մինչև ոսկորները թափանցող սառցային ցուրտը, թեպետ արդեն տասնվեց տարի է, ինչ այդ կամերան դատարկ է այն բանի հետևանքով, որ դատավճիռներն այժմ Փարիզում ի կատար են ածում այլ ճանապարհով։ Պատկերացրեք հանցագործի վիճակը մի խցիկում, երբ նրա զրուցակիցը խղճի խայթն է, զարհուրանքի երկու ակունքների` լռության ու խավարի մեջ, և դուք ձեզ կհարցնեք. «Մի՞թե կարելի է այնտեղ չխելագարվել», ի՞նչ օրգանիզմի, ի՞նչ կոփվածքի տեր մարդ կարող է դիմանալ այդ ռեժիմին, որին զսպաշապիկը մատնում է անշարժության և անգործության։

Թեոդոր Կալվին, այդ ժամանակ քսանյոթ տարեկան այդ կորսիկացին, բացարձակ գաղտնապահության քողերով պարուրված, այնուամենայնիվ, երկու ամիս դիմադրում էր այդ զնդանի ազդեցությանը և ոչխարի նենգադավ շաղակրատությանը։ Ահավասիկ քրեական այն եզակի դատավարությունը, որտեղ կորսիկացին վաստակել էր իր մահապատիժը։ Թեպետ դրա շարադրանքը չափազանց հետաքրքիր է, բայց կլինի խիստ հակիրճ։

Հարկ չկա երկար շեղում անել առանց այն էլ ծավալուն մի տեսարանի հանգուցալուծումին հասնելու համար, և, բացի այդ, մեզ հետաքրքրում է միայն Ժակ Կոլենը, յուրահատուկ այդ ողնաշարը, որը իր սոսկալի ազդեցությամբ, այսպես ասած, կապում է «Հայր Գորիոն»` «Խորտակված պատրանքներին», իսկ «Խորտակված պատրանքները»` այս Էտյուդին։ Բացի այդ, ընթերցողի երևակայությունը կզարգացնի այդ մութ թեման, որը այդ միջոցին շատ մտահոգություններ էր պատճառում երդվյալներին այն նստաշրջանի, որի առաջ կանգնեց Թեոդոր Կալվին։ Ահա թե ինչու, երբ մի շաբաթ առաջ վճռաբեկ ատյանը մերժեց գործի բեկանումը, պարոն դը Գրանվիլը զբաղվեց այդ գործով և օրեցօր հետաձգում էր ի կատար ածման հրամանը, այնքան նա ուզում էր հանգստաց¬նել երդվյալներին, հրապարակելով, որ դատապարտյալը, մահվան շեմին, խոստովանել է իր ոճիրը։

Նանտերի բնակիչ մի խեղճ այրի կին, որի տունը առանձնացված էր այդ փոքրիկ քաղաքում, որը, ինչպես հայտնի էր տեղավորված է Վալերիեն բլուրների, Սեն-Ժերմենի, ինչպես նաև Սարտրուվիլի ու Արժանտեյի բլուրների միջև ընկած անբերրի դաշտավայրում, սպանվել ու կողոպտվել էր անակնկալ մի ժառանգությունից իր բաժինն ստանալուց մի քանի օր հետո։ Այդ բաժինը կազմում էր երեք հազար ֆրանկ, տասներկու սեղանասպաս, մի ոսկե ժամացույց շղթայով և սպիտակեղեն։ Փոխանակ այդ երեք հազար ֆրանկը պահ տալու Փարիզում, ինչպես նրան խորհուրդ էր տվել վախճանված գինեգործի նոտարը (իսկ այրին այդ գինեգործից էր ժառանգել), պառավ կինը կամեցավ ամեն ինչ պահել իրեն մոտ։ Նախ` նա երբեք այդքան փող չէր ունեցել, հետո` ոչ ոքի ոչ մի բանում չէր վստահում. նա կասկածամիտ էր, ինչպես հասարակ ժողովրդի մարդկանց ու շինականների մեծ մասը։ Իր և վախճանված գինեվաճառի ազգական` տեղացի մի գինեվաճառի հետ երկար խորհրդակցելուց հետո, այրին վճռել է այդ գումարով ցմահ եկամտաբեր արժեթղթեր ձեռք բերել, վաճառել Նանտերի իր տունն ու գնալ քաղքենուհու կյանք վարել Սեն-Ժերմենում։

Խղճուկ ցանկապատով շրջափակված բավականին մեծ մի այգու մեջ գտնվող տունը, որտեղ նա էր ապրում, այն ողորմելի տնակներից էր, որ իրենց համար կառուցում են Փարիզի շրջակայքի հողագործները։ Գաջը և որմնաքարը, որ այնքան առատ են Նանտերում, որի հողամասը ծածկված է բաց մշակման քարհանքերով, օգտագործված էին, ինչպես այդ սովորաբար կարելի է տեսնել Փարիզի շուրջը, հապճեպ և առանց ճարտարապետական մտահղացման։ Դա համարյա միշտ իրենից ներկայացնում է քաղաքակրթված վայրենու տնակ։ Տունը բաղկացած էր երկու հարկից, իսկ վերևում ձեղնահարկերն էին։

Կնոջ ամուսինը, որը քարհատ էր և այդ բնակարանը կառուցողը, բավականին ամուր երկաթյա ճաղեր էր դրել բոլոր լուսամուտներին։ Մուտքի դուռը անսովոր ամրություն ուներ։ Հանգուցյալը գիտեր, որ նա մենակ է բաց դաշտում, և ինչ¬պիսի՜ դաշտ։ Իր հաճախորդները մեծ մասամբ Փարիզի որմնա¬դիր վարպետներ էին, և նա այդպիսով դատարկ վերադարձող իր սայլերով բերել էր ամենից կարևոր շինանյութերը իր տան համար, որը կառուցված էր իր քարհանքից հինգ հարյուր քայլ հեռավորության վրա։ Նա ձեռք բերեց Փարիզի քանդված տների շինանյութերից այն ամենը, ինչ շատ էժան էր և պիտանի։ Այդպիսով, լուսամուտները, վանդակները, դռները, փակոցափեղկերը, ատաղձագործական շինվածքները, բոլորը ձեռք էին բերվել թույլատրելի գողությամբ, իր հաճախորդների տված նվերների շնորհիվ և այն էլ ընտիր նվերների։ Առաջարկվող երկու շրջանակներից նա միշտ էլ վերցնում էր լավագույնը։ Տունը, որի առջևում կար բավականին ընդարձակ մի բակ, և որտեղ ախոռներն էին, ճանապարհի կողմից փակված էր պատով։ Ամուր մի վանդակադուռ դռան տեղ էր ծառայում։ Բացի այդ, ախոռներում կային պահապան շներ, մի փոքրիկ շնիկ էլ գիշերում էր տան ներսում։ Տան հետևում փռվում էր մոտ մի հեկտար այգի։

Քարհատի կինը, որը երեխա չէր ունեցել, այրիանալուց հետո այդ տանն էր ապրում միայն մի սպասուհու հետ։ Վաճառված քարհանքից գոյացած գումարը վճարված էր երկու տարի առաջ մահացած քարհատի պարտքերի դիմաց։ Կնոջ միակ ունեցվածքն այդ ամայի տունն էր, ուր նա հավեր ու կովեր էր պահում, Նանտերում վաճառելով ձվերն ու կաթը։ Չունենալով ո՛չ ախոռապան, ո՛չ էլ քարհատ բանվորներ, որոնց ամեն ինչ անել էր տալիս իր հանգուցյալ ամուսինը, այրին այլևս չէր մշակում այգին, նա քաղում էր միայն մի քիչ խոտ և բանջարեղեն, այն ամենը, ինչ պարգևում էր այդ քարքարոտ հողը։

Տան գինը ժառանգության գումարի հետ միասին մոտ յոթից ութ հազար ֆրանկ էր կազմում. կինը ենթադրում էր, թե շատ երջանիկ կլինի Uեն-Ժերմենում՝ յոթ-ութ հարյուր ֆրանկի ցմահ ռենտայով, որ հույս ուներ ստանալ իր ութ հազար ֆրանկից։ Նա արդեն բազմիցս խորհրդակցել էր Սեն-Ժերմենի նոտարի հետ, որովհետև մերժել էր Նանտերի գինեվաճառին` փողը ցմահ տոկոսով իրեն տալու խնդրանքը։ Այդ հանգամանքներում ահա մի օր էլ նկատեցին, որ այրի Պիժոն և նրա սպասուհին այլևս չէին երևում։ Բակի վանդակադուռը, մուտքի դուռը, փակոցափեղկերը, բոլորն էլ փակ էին։ Երեք օրից հետո դատական իշխանությունը, տեղեկանալով այդ իրադրության մասին, հետախուզություն կատարեց։ Փարիզից եկան դատական քննիչ պարոն Պոպինոն ու արքայական դատախազը, և ահա թե ինչ պարզվեց։ Տանը բակի վանդակադուռը և ոչ էլ մուտքի դուռը ջարդվածքի հետքեր չունեին։ Բանալին ներսից գտնվում էր մուտքի դռան փականքում։ Ոչ մի երկաթաձող ջարդված չէր։ Փականքները, փակոցափեղկերը, բոլոր նիգերը անվթար էին։ Պատերի վրա ոչ մի հետք չկար, որից հնարավոր լիներ պարզել չարագործների անցումը։ Կավաշեն ծխնելույզները հարմար անցք չունեին, և այդ ճանապարհով ներս սողոսկելն անհնար էր։ Տանիքն անվթար էր ու ամբողջական, ուստի ուժի գործադրման ոչ մի հետք չէր երևում։ Մտնելով առաջին հարկի սենյակները` դատական պաշտոնյաները, ժանդարմներն ու Բիբի-Լյուպենը գտան այրի Պիժոյին և սպասուհուն խեղդամահ արված իրենց անկողիններում, իրենց իսկ գիշերային գլխաշորերով։ Երեք հազար ֆրանկ գումարը, ինչպես նաև սպասներն ու թանկարժեք իրերը գողացված էին։ Երկու դիակներն էլ սկսել էին նեխվել, նեխվել էին նաև փոքրիկ շնիկի և հավնոցի խոշոր շան լեշերը։ Զննության ենթարկեցին այգին շրջափակող ցանկապատը, ջարդված ոչինչ չգտան։ Պարտեզում, ծառուղիների վրա, ոտքի ոչ մի հետք չէր երևում։ Դատական քննիչի ենթադրությամբ մարդասպանը խոտի վրայով էր քայլել, որպեսզի ոտքերի հետք չմնա ավազի վրա` եթե նա ներս էր մտել այդ կողմից. բայց ինչպե՞ս էր նա կարողացել ներս մտնել։ Դեպի այգի տանող դռան վերնամասն ուներ երեք հաստ երկաթե անվթար ճաղեր։ Այդտեղ ևս բանալին ներսից փականքի մեջ էր, ինչպես բակի կողմից մուտքի դռանը։

Երբ պարոն Պոպինոն, Բիբի-Լյուպենը, որը մի ամբողջ օր մնաց այնտեղ ամեն ինչ զննելու համար, ինքը` արքայական դատախազը ու Նանտերի պահակապետը եկան այն հաստատ համոզման, որ տուն մտնելն անհնար էր, սպանությունը դարձավ մի զարհուրելի առեղծված, որին բախելով` քաղաքականությունն ու արդարադատությունը պետք է պարտություն կրեին։

«Դատական լրագրում» հրապարակված այս դրաման տեղի ունեցավ 1828-1829 թվականների ձմռանը։ Աստված գիտի, թե ինչպիսի բուռն հետաքրքրություն առաջ բերեց այդ տարօրինակ պատահարը Փարիզում. բացի Փարիզը, որն ամեն առավոտ նորանոր դրամներ է խժռում, ամեն ինչ մոռանում է։ Ոստիկանությունը, սակայն, ոչինչ չի մոռանում։ Եվ ահա, ապարդյուն այդ հետախուզություններից երեք ամիս հետո, մի հանրային կին, որն իր մսխումներով և մի քանի գողերի հետ ունեցած հարաբերություններով գրավել էր Բիբի-Լյուպենի գործակալների ուշադրությունը, կամեցել էր իր բարեկամուհիներից մեկի միջոցով գրավ գնել տասներկու սեղանասպաս, մի ժամացույց և մի ոսկե շղթա։ Բարեկամուհին մերժել էր։ Այդ լուրը հասավ Բիբի-Լյուպենի ականջին, որն իսկույն մտաբերեց Նանտերում գողացված տասներկու սպասները, ժամացույցը և ոսկե շղթան։ Անմիջապես գրավատան կոմիսիոներները և գողոնաթաքույցները նախազգուշացվեցին, և Բիբի-Լյուպենն սկսեց ուշի-ուշով հետևել Խարտիշա հեր Մանոնին։

Շուտով պարզվեց, որ Խարտիշահեր Մանոնը խենթի պես սիրահարված էր մի երիտասարդի, որը ոչ մի տեղ չէր երևում, որովհետև նա իբր թե խուլ էր մնում խարտյաշ Մանոնի սիրո բոլոր ապացույցներին։ Խորհրդավորություն` խորհրդավորության հետևից։ Այդ երիտասարդը, որ գրավել էր լրտեսների ուշադրությունը, շուտով նկատվեց, ապա ճանաչվեց. դա փախած տաժանակիր, կորսիկական վեդետտաների հռչակավոր հերոս գեղեցիկ Թեոդոր Կալվին էր, որի մականունը Մադլեն էր։

Թեոդորի վրա բաց թողին գողոնաթաքույց այն երկերեսանի մարդկանցից մեկին, որ միաժամանակ ծառայում է թե՛ գողերին և թե՛ ոստիկանությանը, և նա խոստացավ Թեոդորից գնել սեղանասպասները, ժամացույցն ու ոսկե շղթան։ Մի երեկո, ժամը տասը և կեսին, երբ Սեն-Գիյոմի հրապարակի հնավաճառը դրամն էր համրում կնոջ շորեր հագած Թեոդորին, ոստիկանությունը ներս խուժեց, ձերբակալեց Թեոդորին և բռնագրավեց իրերը։

Հետաքննությունն սկսվեց անմիջապես։ Այդպիսի անբավարար հանցակազմով անհնարին էր, դատական լեզվով ասած, մահապատժի դատավճիռ կայացնել։ Կալվին երբեք հակասության մեջ չընկավ։ Ոչ մի անգամ չշփոթվեց. ասաց, որ մի գեղջկուհի էր իրեն վաճառել այդ իրերը Արժանտեյում, և որ դրանք գնելուց հետո, Նանտերում կատարված սպանության լուրը նրա աչքերը բաց էին արել, և նա զգացել էր, թե որքան վտանգավոր է պահել այդ սեղանասպասները, ժամացույցն ու շղթան. դրանք այրի Պիժոյի` Փարիզում գինեվաճառությամբ զբաղվող հորեղբոր մահից հետո կազմված գույքի ցուցակում նշված լինելով, կհամարվեին գողացված իրեր։ Վերջապես, ասում էր, որ նա աղաքատությունից դրդված է վաճառել այդ իրերը, ցանկանալով գլուխն ազատել դրանցից` չվարկաբեկված մի անձնավորության օգնությամբ։

Ավելին անկարելի եղավ դուրս կորզել փախած տաժանակրից, որը, իր լռությամբ և կայունությամբ կարծես համոզում էր դատական իշխանությանը, որ Նանտերի գինեվաճառն էր հանցագործությունը կատարել, և որ այն կինը, որից ինքը ձեռք է բերել այդ գողացված առարկաները, այդ առևտրականի կինն է։ Այրի Պիժոյի դժբախտ ազգականը և նրա կինը ձերբակալվեցին, բայց մի շաբաթվա կալանքից և մանրազնին հետաքննությունից հետո հաստատվեց, որ ո՛չ ամուսինը և ո՛չ էլ կինը չէին հեռացել իրենց խանութից այն օրերին, երբ կատարվել էր սպանությունը։ Բացի այդ, Կալվին չկարողացավ ապացուցել, որ գինեվաճառի կինն այն նույն կինն է, որ, ըստ նրա պատմածի, ծախել է իրեն արծաթեղեն և թանկարժեք իրեր։

Եվ որովհետև պարզվել էր, որ Կալվիի գործի մեջ ներքաշված տարփուհին, ոճիրը գործվելու ժամանակից մինչև այն օրը, երբ Կալվին ուզեցել էր գրավ դնել արծաթեղենը և թանկագին իրերը, ծախսել էր հազար ֆրանկ, այդօրինակ ապացույցները բավարար համարվեցին երդվյալների դատարան ուղարկելու տաժանակրին ու նրա տարփուհուն։ Այդ սպանությունը լինելով Թեոդորի կատարած տասնութերորդ սպանությունը, Թեոդորին մահվան դատապարտեցին, որովհետև նրան համարեցին այդքան ճարպկորեն գործված ոճրի հեղինակը։ Եթե նա չճանաչեց Նանտերի գինեվաճառի կնոջը, ապա նրան ճանաչեցին կինն ու ամուսինը։ Քննությունը բազմաթիվ վկայություններով հաստատել էր, որ Թեոդորը մոտ մի ամիս եղել էր Նանտերում. նա այնտեղ ծառայել էր որմնադիրներին` կրոտ դեմքով և վատ հագնված։ Նանտերում բոլորն էլ տասնութ տարեկանից ավելի չէին համարում այդ տղային, որը, հավանաբար, ամբողջ մի ամիս սնում էր նորածինին (հղանում, նախապատրաստում էր հանցագործությունը)։

Դատախազությունը ենթադրում էր, որ մեղսակիցներ կան։ Չափեցին ծխնելույզի լայնությունը և համեմատեցին Խարտիշահեր Մանոնի մարմնի հետ` համոզվելու համար, թե կարո՞ղ էր նա ներս սողոսկել ծխնելույզի միջով, բայց վեց տարեկան երեխան անգամ չէր կարող անցնել կավե այն խողովակներով, որոնցով ժամանակակից ճարտարապետությունը փոխարին ել է երբեմնի լայն ծխնելուզները։ Եթե չլիներ այդ տարօրինակ և ուշագրավ գաղտնիքը, Թեոդորը մահապատժի կենթարկվեր մի շաբաթ առաջ։ Բանտի խոստովանահայրը, ինչպես արդեն ասված է, ոչ մի հաջողության չէր հասել։

Այդ գործը, ինչպես նաև Կալվիի անունը, հավանաբար, պետք է վրիպած լինեին Ժակ Կոլենի ուշադրությունից, որն այդ ժամանակ մտահոգված էր Կոնտանսոնի, Կորանտենի ու Պեյրադի հետ ունեցած իր մենամարտով։ Մահապուրծը, բացի դրանից, փորձում էր հնարավորին չափ մոռանալ բարեկամներրին և այն ամենը, ինչ վերաբերում էր Դատական պալատին։ Նա վախենում էր երես առ երես հանդիպել իր եղբայրակիցներից որևէ մեկին, չէ՞ որ վերջինս կարող էր դաբից հաշիվ պահանջել, իսկ ինքը չէր կարող տալ։

Կոնսիերժըրիի պետն անհապաղ գնաց գլխավոր դատախազի վարչություն և այնտեղ գտավ դատախազի տեղակալին` պարոն դը Գրանվիլի հետ զրուցելիս, մահապատիժը կիրառելու հրամանը ձեռքին։ Պարոն դը Գրանվիլը , որ ամբողջ գիշերն անց էր կացրել դը Սերիզիի ապարանքում, թեպետ հոգնաբեկ ու վշտահար, որովհետև բժիշկները դեռևս չէին համարձակվում հավաստիացնել, որ կոմսուհին չի կորցնի բանականությունը, հարկադրված էր այդ կարևոր մահապատժի առթիվ մի քանի ժամ հատկացնել դատախազության գործին։ Մի րոպե զրուցելով բանտապետի հետ, պարոն դը Գրանվիլն իր օգնականից վերցրեց մահապատիժն ի կատար ածելու հրամանը և այն հանձնեց Գոյին։

— Թող մահապատիժն ի կատար ածվի,— ասաց նա,— եթե արտակարգ հանգամանքներ չլինեն, որոնց մասին ինքներդ կդատեք. ես վստահ եմ ձեր խոհեմությանը։ Կարելի է կառափնարանի կառուցումը ուշացնել մինչև ժամը տասն ու կեսը, հետևապես, ձեզ մնում է մի ժամ։ Այսպիսի մի առավոտ ժամերը դարեր արժեն, իսկ մի դարում քիչ դեպքեր չեն լինում։ Առիթ մի տաք, որ հույս ունենան հետաձգման մասին։ Թող կատարեն հարդարանքը, եթե հարկավոր է, և եթե նոր փաստեր չհայտնաբերվեն, ինն ու կեսին հրամանը հանձնեցեք Սանսոնին։ Թող նա սպասի։

Այն պահին, երբ բանտապետը հեռանում էր գլխավոր դատախազի աշխատասենյակից, գալերեայի վրա բացվող անցքի կամարների տակ հանդիպեց պարոն Կամյուզոյին։ Նա քննիչի հետ հապճեպ զրույց ունեցավ և նրան տեղեկացրեց այն, ինչ տեղի էր ունենում Կոնսիերժըրիում Ժակ Կոլենի առնչությամբ, ապա ցած իջավ, որպեսզի առերեսումն անի Մահապուրծին ու Մադլենին, բայց նա թույլատրեց կարծեցյալ եկեղեցականին հանդիպել մահվան դատապարտվածին միայն այն ժամանակ, երբ Բիբի-Լյուպենը, որպես հիանալիո¬րեն ծպտված ժանդարմ, կփոխարիներ երիտասարդ կորսիկացուն հսկող ոչխարին։

Անկարելի է պատկերացնել երեք տաժանակիրների զարմանքը, երբ տեսան, որ մի վերակացու եկավ Ժակ Կոլենի հետևից, որպեսզի նրան տանի մահվան դատապարտվածի խուցը։ Միասնական մի ոստյունով նրանք մոտեցան այն աթոռին, որի վրա նստած էր Ժակ Կոլենը։

— Այսօր է տեղի ունենալու, այնպես չէ՞, պարոն Ժյուլիեն,— ասաց Մետաքսաթելը վերակացուին։

— Դե՛, իհարկե, Շառլոն այստեղ է,— պատասխանեց վերակացուն կատարյալ անտարբերությամբ։

Ժողովուրդը և բանտային աշխարհն այդպես են կոչում փարիզյան դահճին։ Այդ մականունը գալիս է 1789 թվականի հեղափոխությունից։ Այդ անունը խոր տպավորություն թողեց։ Բոլոր կալանավորներն իրար նայեցին։

— Վերջացա՛ծ է,— պատասխանեց վերակացուն։— Պարոն Գոն ստացել է մահապատժի հրամանը, և վճիռը հենց նոր կարդացվեց։

— Այդպե՜ս,— ասաց Մաքրարարը,— գեղանի Մադլենը, ուրեմն սուրբ հաղորդությո՞ւն ընդունեց...

Նա օդի մի վերջին կում կուլ տվեց։

— Խե՜ղճ Թեոդոր,— բացականչեց Սարդուհին,— նա շատ անուշիկն էր, ցավալի է այդ հասակում թեփի մեջ փռշտալ^[36]...

Վերակացուն ուղղվեց դեպի վանդակադուռը, կարծելով, թե Ժակ Կոլենը հետևում է իրեն, բայց իսպանացին գնում էր դանդաղ, և երբ գտնվեց Ժյուլիենից տասը քայլի վրա, նա ձևացրեց, որ թուլանում է և ուզեց բռնել Մաքրարարի թևը։

— Նա մարդասպա՛ն է,— ասաց Նապոլիտասը քահանային` իր թևը երկարելով։

— Ո՛չ, ինձ համար նա մի դժբախտ է...— պատասխանեց Մահապուրծը` պահպանելով մտքի արթնությունը և Կամբրեի արքեպիսկոպոսի ջերմեռանդությունը։

Եվ հեռացավ Նապոլիտասից, որն առաջին իսկ հայացքից նրան շատ կասկածելի էր թվացել. հետո կամացուկ ձայնով ասաց եղբայրներին.

— Նա հեծության մենաստանի առաջին աստիճանի վրա է, բայց ես նրա վանահայրն եմ։ Ես ձեզ պիտի ցույց տամ, թե ոնց եմ փաթաթվելու արագիլին (խորամանկությամբ գերազանցել գլխավոր դատախազին)։ Ես ուզում եմ կարթել այդ սորբոնը նրա ճանկերից։

— Իր վերքաշելիքի՞ պատճառով,— ասաց Մետաքսաթելը ժպտալով։

— Ես ուզում եմ երկնքին պարգևել այդ հոգին,— սրտաբեկ պատասխանեց Ժակ Կոլենը` իրեն շրջապատված տեսնելով մի քանի այլ բանտարկյալներով։

Եվ վանդակադռան մոտ միացավ վերակացուին։

— Նա եկել է փրկելու Մադլենին,— ասաց Մետաքսաթելը,— մենք այդ բանը ճիշտ գուշակեցինք... ի՜նչ դաբ է...

— Բայց ինչպե՞ս… Գիլիոտինի հուսարներն այստեղ են. նա նրան չի էլ տեսնի,— առարկեց Սարդուհին։

— Հացագործը նրա կողմն է,— բացականչեց Մաքրարարը։— Մի՞թե նա կարող է ճանկել մեր ֆիլիպները... նա շատ է սիրում բարեկամներին, նա մեր կարիքր շատ ունի։ Ուզում էին, որ մենք ծախեինք նրան, մենք մատնիչ չենք։ Եթե նա կարթի իր Մադլենին, նա կունենա իմ գնդակը (գաղտնիքը)։

Այդ վերջին բառն է՛լ ավելի ուժեղացրեց երեք տաժանակիրների նվիրվածությունը իրենց աստծու հանդեպ, որովհետև այդ րոպեին իրենց հռչակավոր դաբը դառնում էր նրանց համակ հույսը։

Ժակ Կոլենը, հակառակ Մադլենին սպառնացող վտանգին, չթերացավ իր դերում։ Այդ մարդը, որին Կոնսիրժըրին այնքան լավ էր ծանոթ, որքան երեք տաժանավայրերը, մոլորվեց այնքան բնականորեն, որ վերակացուն հարկադրված եղավ ամեն րոպե նրան ասել. «Ա՛յս կողմից, ա՛յն կողմից», մինչև որ հասան գրասենյակին։ Այնտեղ, առաջին իսկ հայացքից Ժակ Կոլենը տեսավ վառարանի վրա հենված մի մարդու, բարձրահասակ ու հաստ, որի կարմիր և երկար դեմքը զուրկ չէր որոշ ազնվությունից, և ճանաչեց Սանսոնին։

— Պարոնը խոստովանահա յր է,— հարցրեց Ժակ Կոլենը` մոտենալով նրան բարեհոգություն արտահայտող դեքմով։

Այդ սխալն այնքան սոսկալի էր, որ քարացրեց ներկաներին։

— Ո՛չ, պարոն,— պատասխանեց Սանսոնը,— ես այլ պարտականություններ ունեմ։

Սանսոնը, հայրն այդ անունը կրող վերջին դահճի, որը վերջերս ազատվեց իր պաշտոնից, Լուդովիկոս XVI-ին մա¬հապատժի ենթարկող դահճի որդին էր։

Սանսոնները չորս հարյուր տարի շարունակ վարեցին այդ պաշտոնը, և ահա այդքան դահիճների ժառանգը փորձեց հրաժարվել իր ժառանգական բեռից։ Սանսոնները, Ռուանի դահիճները, նախքան թագավորության մեջ այդ բարձրագույն պաշտոնը գրավելը, XIII դարից սկսած, երկու դար շարունակ, հորից որդի, ի կուտար էին ածում դատական իշխանությունների որոշումները։ Քիչ են այն ընտանիքները, որոնք կարողացել են հորից որդի հավատարիմ ծառայության կամ ականավորության օրինակ հանդիսանալ վեց դարի ընթացքում։ Երիտասարդ հասակում այս Սանսոնը կապիտանի աստիճանի էր հասել և արդեն երազում էր փայլուն հաջողությունների հասնել զինվորական ասպարեզում, երբ հանկարծ հայրը հրամայում է նրան մասնակցել թագավորի մահապատժին։ Այնուհետև նա որդուն դարձրեց իր օգնականը, երբ 1793 թվականին երկու մշտական կառափնարաններ հաստատվեցին, մեկը` Գահական ուղեկալի մոտ, մյուսը` Գրեի հրապարակում։ Այդ ժամանակ վաթսուն տարեկան այդ ահարկու պաշտոնյան աչքի էր ընկնում գերազանց վարվելակերպով, մեղմ ու ծանրաբարո շարժուձևերով, Բիբի-Լյուպենի և նրա ար-բանյակների` կառափնարանի այդ մատակարարների նկատմամբ մեծ արհամարհանքով։ Միակ նշանը, որը մատնում էր այդ մարդու մոտ միջնադարյան հին դահիճների արյունը, ձեռքի սոսկալի լայնությունն ու հաստությունն էր։ Բացի այդ, լինելով, բավականին կրթված, թանկ գնահատելով քաղաքացու և ընտրողի իր կոչումը, ինչպես ասում են, կրքոտությամբ տարված այգեգործությամբ, այդ բարձրահասակ ու հաստ մարդը, մեղմախոս, հանդարտ կեցվածքով, խիստ լռակյաց, լայն ու ճաղատ ճակատով նմանվում էր ավելի շուտ անգլիական արիստոկրատի, քան դահճի։ Այնպես որ, իսպանացի մի կանոնիկոսը կարող էր սխալվել, ինչպես դիտավորյալ սխալվեց Ժակ Կոլենը։

— Սա տաժանապարտ չէ՛,— ասաց վերակացուների ավագը բանտապետին։

— «Սկսում եմ ինքս էլ հավատալ»,— ասաց ինքն իրեն պարոն Գոն` գլխի մի շարժում անելով իր ենթակային։

Ժակ Կոլենին մտցրին մի տեսակ նկուղ, որտեղ երիտասարդ Թեոդորը, զսպաշապիկը հագին, նստած էր բանտային սոսկալի մահճակալի եզրին։ Միջանցքից թափանցող լույսի տակ Մահապուրծն իսկույն ճանաչեց Բիբի-Լյուպենին, որը, ժանդարմի զգեստով, կանգնել էր` հենված իր թրին։

— Jo sօոօ Gaba-Morto! Parla nostro italiano,— աշխուժո¬րեն ասաց Ժակ Կոլենը։—Vengo ti salvas (ես Մահապուրծն եմ, խոսենք իտալերեն, ես եկել եմ քեզ փրկելու)։

Այն ամենը, ինչ իրար պետք է ասեին երկու բարեկամները, ծպտված ժանդարմը չպիտի հասկանար, բայց պարտավոր էր հսկել կալանավորներին, ստիպված էր մնալ իր պոստում։ Այնպես որ, անհնար է նկարագրել գաղտնի ոստիկա¬նության պետի կատաղությունը։

Թեոդոր Կալվին, գունատ և ձիթագույն դեմքով, խարտյաշ մազերով, ներս ընկած, պղտոր-կապույտ աչքերով, սակայն բարեկազմ մի երիտասարդ էր, զարգացած մկանների ուժով, որը թաքնված էր ավշային այն արտաքինի տակ, ինչ երբեմն հանդիպում ենք հարավաբնակների մոտ, նա շատ գեղեցիկ դեմք կունենար, եթե չլինեին կամար հոնքերը, փոս ընկած ճակատը, որ նրան տալիս էին չարագույժ արտահայտություն, եթե չլինեին դաժանություն արտահայտող կարմիր շրթունքները և դեմքի մկանների խաղը, որը մատնում է կորսիկացիներին հատուկ բարձր դյուրագրգռությունը, որով նրանք մղվում են դեպի սպանությունը` կատաղության նոպայի մեջ։

Կեղծ իսպանացու ձայնի հնչյունից զարմացած, Թեոդորը կտրուկ բարձրացրեց գլուխը և մտածեց, որ դա ինչ-որ զգայախաբություն է, բայց որովհետև երկու ամսվա ընթացքում արդեն ընտելացել էր քարե այդ արկղի անթափանց խավարին, նա նայեց կեղծ եկեղեցականին և խոր հառաչեց։ Նա չճանաչեց Ժակ Կոլենին, որի դեմքը, ծծմբաթթվի ներգործությունից սպիավորված, նրան երևաց բոլորովին ոչ նման իր դաբի դեմքին։

— Այդ իսկապես ես եմ, քո Ժակը, ես զգեստավորված եմ որպես քահանա և եկել եմ քեզ փրկելու։ Հիմարություն չանես` ինձ ճանաչես, և ձևացրու, որ խոստովանում ես։

Այդ ասվեց արագորեն։

— Այս երիտասարգր շատ է ընկճված, մահը սարսափեցնում է նրան, նա ամեն ինչ կխոստովանի,— ասաց Ժակ Կոլենը ժանդարմին։

— Ասա ինձ մի բան, որ ինձ ապացուցի, թե դու նա ես, որովհետև դու միայն նրա ձայնն ունես,— ասաց Թեոդորը։

— Տեսնո՛ւմ եք, խեղճ դժբախտն ինձ ասում է, որ ինքն անմեղ է,— ասաց Ժակ Կոլենը` դիմելով ժանդարմին։

Բիբի-Լյուպենը չհամարձակվեց խոսել, վախենալով, որ իրեն կճանաչեն։

— Sempre mi^[37],— պատասխանեց Ժակը` վերադառնալով դեպի Թեոդորը և նրա ականջին ասելով այդ պայմանական խոսքը։

— Sempre ti^[38],— ասաց երիտասարդը` պատասխանելով նշաբանին,— այո, իսկապես դու իմ դաբն ես։

— Գործը դո՞ւ ես կատարել։

— Այո։

— Պատմի՛ր ինձ ամենը, որպեսզի ես կարողանամ կշռադատել, թե ինչ է հնարավոր անել քեզ փրկելու համար։ Ժամանակը քիչ է։ Շառլոն այստեղ է։

Կորսիկացին իսկույն ծունկի եկավ և ձևացրեց, որ ուղում է խոստովանել, Բիբի-Լյուպենը չէր իմանում, թե ինչ աներ, որովհետև այդ խոսակցությունն այնպես արագ էր, որ հազիվ խլեց այնքան ժամանակ, որքան հարկավոր է այն կարդալու համար։ Թեոդորը հապճեպ պատմեց իր ոճրի հայտնի մանրամասնությունները, որոնց Ժակ Կոլենն անտեղյակ էր։

— Երդվյալներն ինձ դատապարտել են առանց ապացույցների,— ասաց դատապարտյալը վերջում։

— Երեխա՛, դու վիճարկում ես, երբ շուտով խուզելու են քո մազերը...

— Բայց ինձ կարող էին մեղադրել միայն թանկարժեք իրերը գրավ դնելու մեջ։ Ահա թե ո՛նց են դատ կտրում, էն էլ Փարիզում։

— Բայց գործն ինչպե՞ս ես կատարել,— հարցրեց Մահապուրծը։

— Ահա այսպես։— Այն ժամանակից ի վեր, երբ այլևս քեզ չէի տեսնում, ես ծանոթացա մի փոքրիկ աղջկա, մի կոր¬սիկուհու հետ, որին ես հանդիպեցի Պանտեն (Փարիզ) վերադառնալիս։

— Կանանց սիրող հիմար տղամարդիկ մշտապես կործանվում են նրանց պատճառով,— բացականչեց Ժակ Կոլենը,— կանայք ազատության մեջ գտնվող վագրեր են, վագրեր, որոնք շաղակրատում են և նայում հայելու… Դու խելոք չես վարվել...

— Բայց…

— Տեսնենք, ինչո՜ւմն է նա քեզ պիտանի եղել, այդ անիծյալ կողակիցը...

— Շյուղի նման բարակ, լորտուի նման ճկուն, կապկի նման ճարպիկ այդ հոգի կինը սողաց ծխնելույզի միջով և ներսից բաց արավ տան դուռը։ Շները, գնդիկներով թունավորված, արդեն սատկել էին։ Ես պաղեցրի երկու կանանց։ Փողերը վերցնելուց հետո Ջինետտան ներսից փակեց դուռը և դուրս եկավ ծխնելույզից։

— Այդպիսի գեղեցիկ հնարամտությունը մի կյանք արժի,— ասաց Ժակ Կոլենը, հիանալով ոճրի կատարման ձևի վրա, ինչպես քանդակագործը հիանում է մի արձանիկի մոդելով։

— Ես հիմարություն արի` այդ ամբողջ շնորհքը գործադրելով հազար էկյուի համար...

— Ո՛չ, մի կնոջ համար,— հարեց Ժակ Կոլենը։— Ես քեզ չէի՞ ասում, որ նրանք մեզ խելքահան են անում…

Ժակ Կոլենն արհամարհանքից շիկացած մի հայացք նետեց Թեոդորին։

— Դու չկայիր,— պատասխանեց կորսիկացին,— ես լքված էի։

— Սիրո՞ւմ ես դու նրան, այդ աղջկան,— հարցրեց Ժակ Կոլենը` այդ պատասխանի մեջ հանդիմանանքի թեթև երանգ նշմարելով։

— Ո՜հ, այժմ եթե ես ապրել եմ ուզում, այդ ավելի շուտ քեզ համար է, քան նրա համար։

— Հանգիստ կաց։ Իզուր չէ, որ ինձ Մահապուրծ են ան¬վանում։ Ես կզբաղվեմ քո գործով։

— Ինչպե՜ս, կյա՞նքը…— բացականչեց երիտասարդ կորսիկացին, վեր` դեպի զնդանի խոնավ կամարը բարձրացնելով իր կապված բազուկները։

— Իմ փոքրիկ Մադլեն, պատրաստվիր վերադառնալու մարգագետին,— շարունակեց Ժակ Կոլենը։— Դու պետք է դրան սպասես, առնական եզների նման քեզ չեն զարդարի վարդերով... Եթե նրանք մեզ արդեն պայտել էին Ռոշֆորի համար, նշանակում է, փորձում էին մեզնից ազատվել։ Բայց ես կանեմ այնպես, որ քեզ ուղարկեն Տուլոն, դու կփախչես և կգաս Պանտեն, որտեղ ես քեզ համար լավ կյանք կստեղծեմ...

Մի հառաչանք, որպիսին քիչ է լսվել այդ անխորտակելի կամարի տակ, փրկության երջանկությունից դուրս թռած մի հառաչանք բախվեց քարին, և այդ հնչյունը, որի նմանը չես գտնի երաժշտության մեջ, հասավ ապշահար Լյուպենի ականջին։

— Ահա թե ինչ է նշանակում մեղքերի թողություն, որը ես խոստացա նրան իր խոստովանությունների համար,— ասաց Ժակ Կոլենը գաղտնի ոստիկանության պետին։— Տեսնում եք, պարոն ժանդարմ, այս կորսիկացիները հավատքով լի են։ Բայց նա անմեղ է, ինչպես մանուկ Հիսուսը, և ես պիտի փորձեմ փրկել նրան…

— Թող Աստված ձեզ հետ լինի, պարոն աբբա,— ասաց Թեոդորը ֆրանսերեն։

Մահապուրծր, որ ավելի քան երբեք իրեն զգում էր Կարլոս Էրրերա և կանոնիկոս, դուրս եկավ դատապարտյալի սեն¬յակից, նետվեց միջանցք և սրտաճմլիկ տեսքով ներկայացավ պարոն Գոյին։

— Պարոն պետ, այդ երիտասարդն անմեղ է, նա ինձ մերկացրեց հանցագործին… Նա քիչ էր մնում մեռներ սխալ հասկացված պատվի զգացումից… Նա կորսիկացի է։ Բարի եղեք ինձ համար հինգ րոպե ունկնդրություն խնդրել գլխավոր դատախազից։ Պարոն դը Գրանվիլը չի մերժի անհապաղ լսելու իսպանացի մի քահանայի, որը տառապում է ֆրանսիական արդարադատության այդքան սխալներից։

— Գնում եմ,— պատասխանեց պարոն Գոն, ի մեծ զարմանս այդ արտակարգ տեսարանի հանդիսականների։

— Բայց,— շարունակեց Ժակ Կոլենը,— կարգադրեցեք, որ ինձ առայժմ նորից տանեն բակ, որովհետև ես այնտեղ պիտի ավարտեմ մի ոճրագործի դարձը, որի սրտի նուրբ լարերին ես արդեն կպել եմ... Մի՛ կարծեք, թե այդ մարդիկ սիրտ չունեն։

Այդ կարճ ճառը հուզեց ներկա գտնվող բոլոր մարդկանց։ Ժանդարմները, բանտային գրագիրը, Սանսոնը, վերակացուները, դահճի օգնականը, որը հրամանի էր սպասում, բանտի՝ լեզվով ասած, «մեքենան կանգնելու» համար, այդ բոլոր մարդիկ, որոնց սրտի վրայով հուզումները սահում-անցնում են, այս անգամ բորբոքվեցին միանգամայն հասկանալի հետաքրքրասիրությամբ։

Այդ րոպեին լսվեց դղրդոցը ցեղային ձիերով լծված մի կառքի, որ կանգ առավ ուղիղ Կոնսիերժըրիի դարպասի մոտ` քարափի վրա։ Կառքի դռնակը բացվեց, աստիճաններն այնպես արագ իջեցվեցին, որ բոլորը մտածեցին կարևոր մի անձնավորության գալուստի մասին։ Շուտով մի տիկին, թափահարելով կապույտ մի թուղթ, մոտեցավ վանդակադռանը` ուղեկցությամբ մի ծառայի և փետրավոր մի սպասավորի։ Ամբողջապես սևազգեստ ու շքեղ հագնված, գլխարկը քողով ծածկված, կինը սրբում էր աչքերը ասեղնագործ մի մեծ թաշկինակով։

Ժակ Կոլենն իսկույն ճանաչեց Ասիային կամ, որպեսզի տված լինենք այդ կնոջ իսկական անունը, Ժակլին Կոլենին, իր հորաքրոջը։ Այդ սոսկալի պառավը, որն արժանի էր իր եղբորորդուն, և որի բոլոր մտքերը կենտրոնացված էին բանտարկյալի վրա, նրան պաշտպանելով այնպիսի խելամտությամբ և խորաթափանցությամբ, որ առնվազն հավասար էին դատական իշխանությունների խելամտությանն ու խորաթափանցությանը, թույլտվություն էր ստացել նախորդ օրը, դքսուհի դը Մոֆրինյոզի սենեկապետուհու անունով, պարոն դը Սերիզիի հանձնարարությամբ, տեսակցելու Լյուսիենի և աբբահայր Կարլոս Էրրերայի հետ, հենց որ վերջինս այլևս գաղտնախցում չլիներ. թույլտվության թղթի վրա բանտերի գործերը վարող բաժանմունքի պետը գրել էր մի քանի խոսք։ Թղթի գույնն անդամ վկայում էր ազդեցիկ հանձնարարության մասին, որովհետև այդ կարգի թույլտվությունները, ինչպես ներկայացման պատվավոր տոմսերը, տարբերվում են ձևով և տեսքով։

Դրա համար բանալիներ պահողը բաց արավ վանդակադուռը, մանավանդ, երբ նկատեց փետրավոր սպասավորին, որի` ռուսական գեներալի համազգեստի նման փայլուն ոսկեթել կանաչ զգեստը վկայում էր արիստոկրատ մի այցելուհու և համարյա արքայական մի տոհմանիշի մասին։

— Ա՜հ, թանկագին աբբա,— բացականչեց կեղծ ազնվազարմ տիկինը, որն արցունքի հեղեղ թափեց, նկատելով եկեղեցականին,— ինչպե՜ս են կարողացել այդպիսի սուրբ մի մարդու այստեղ պահել, թեկուզ մի րոպեով։

Բանտապետը վերցրեց թույլտվությունը և կարդաց. «Նորին գերազանցության կոմս Սերիզիի հանձնարարությամբ»։

— Ա՜հ, տիկին դը Սան-Էստեբան, տիկին մարկիզուհի,— ասաց Կարլոս Էրրերան,— ի՜նչ հիասքանչ անձնազոհություն։

— Տիկին, այդպես չի կարելի տեսակցել,— ասաց բարի ծերունի Գոն։

Եվ նա ինքը կանգնեցրեց սև մուարով և ժանյակներով պատած այդ տակառի ընթացքը։

— Բայց այսպիսի տարածության վրա՜, — առարկեց Ժակ Կոլենը,— և ձեր ներկայությամբ...— ավելացրեց նա, ընդհ¬նուր մի հայացք նետելով շրջապատողներին։

Հորաքույրը, որի արդուզարդը պետք է որ շշմեցներ գրագրին, բանտապետին և ժանդարմներին, մուշկ էր բուրում։ Նա կրում էր, բացի հազար էկյուանոց ժանյակներից, ևս մի քաշմիր` վեց հազար ֆրանկ արժողությամբ։ Վերջապես, փետրավոր սպասավորը սիգաճեմում էր բակում այն խրոխտացող լակեյի նման, որը գիտե, թե ինքն անհրաժեշտ մարդ է պահանջկոտ իշխանուհու համար։ Նա չէր խոսում մյուս ծառայի հետ` կանգնած քարափի վանդակադռանը, որը ցերեկը միշտ էլ բաց էր լինում։

— Ի՞նչ ես ուզում դու, ի՞նչ պետք է անեմ ես,— ասաց տիկին դը Սան-Էստեբանը`հորաքրոջ և եղբորորդու միջև ընդունված պայմանական մի լեզվով։

Այդ պայմանական լեզուն կազմված էր այնպես, որ ար կամ որ վերջավորությունները տրվում էին ալ-ով կամ ի-ով աղավաղում էին բառերը, լինեն դրանք ֆրանսերեն թե գողերի ժարգոնով։

Դա յուրատեսակ դիվանագիտական մի ծածկագիր էր` հարմարեցված խոսակցական լեզվին։

— Ապահով տեղ թաքցրու բոլոր նամակները, վերցրու այդ տիկնիկներից յուրաքանչյուրի ամենավարկաբեկիչ նամակները, վերադարձիր ընդունարան` զգեստավորված աղքատ կնոջ ձևով, և այնտեղ սպասիր իմ հրամաններին։

Ասիան կամ Ժակլինը ծնկի եկավ, ասես օրհնություն է ստանում, և կեղծ աբբան ավետարանական ջերմեռանդու¬թյամբ օրհնեց իր հորաքրոջը։

— Addio, marchesa!^[39],— ասաց Ժակ Կոլենը բարձրաձայն։ Եվ ավելացրեց իրենց պայմանական լեզվով,— գտի՛ր Եվրոպային և Պակկարին` յոթ հարյուր հիսուն հազար ֆրանկի հետ, որ հափշտակել են, դրանք մեզ հարկավոր են։

— Պակկարն այստեղ է,— պատասխանեց մարկիզուհին,— արցունքն աչքերին ցույց տալով սպասավորին։

Այդքան արագ խելամտությունը շարժեց ոչ միայն ժպիտը, այլև զարմանքը մի մարդու, որին կարող էր զարմացնել միայն իր հորաքույրը։ Կեղծ մարկիզուհին նայեց այդ տեսարանի վկաներին այն կնոջ նման, որը վարժված է իրեն ազատ զգալ հասարակության մեջ։

— Իր երեխայի թաղմանը մասնակցելու անկարող լինելով, նա հուսահատության մեջ էր ընկել,— ասաց Ասիան վատ ֆրանսերենով,— դատական իշխանության սոսկալի սխալը հայտնի է դարձրել այս սուրբ մարդու գաղտնիքը... Իսկ ես ներկա կլինեմ հոգեհանգստի պատարագին։ Ահավասիկ, պարոն,— ասաց նա պարոն Գոյին` նրան պարզելով ոսկով լեցուն մի քսակ,— սա՛ խեղճ բանտարկյալների ցավն ամոքելու համար է։

— Ինչպիսի՜ շիկ-մար,— գոհունակությամբ ասաց եղբորորդին նրա ականջին։

Ժակ Կոլենը հետևեց վերակացուին, որը նրան տանում էր բակ։

Բիբի-Լյուպենը, հուսահատության մեջ, վերջապես նկատեց մի ժանդարմի, որին, Ժակ Կոլենի գնալուց հետո, նշանակալից «Հըմ-հըմ»-ներով էր դիմում, և որը եկավ փոխարինելու նրան դատապարտյալի սենյակում։ Բայց Մահապուրծի այդ թշնամին չկարողացավ վրա հասնել ժամանակին և տեսնել ազնվազարմ տիկնոջը, որն անհետացել էր իր շքեղ կառքով, և որի ձայնը, թեպետ կեղծված, նրան էր հասնում խռպոտ հնչյուններով։

— Երե՜ք հարյուր հնչո՜ւն դրամով, կալանավորների համար,— ասում էր վերակացուների ավագը, Բիբի-Լյուպենին ցույց տալով քսակը, որ պարոն Գոն հանձնել էր իր գրագրին։

— Ցո՛ւյց տվեք, պարոն Ժակոմետի,— ասաց Բիբի-Լյուպենը։

Գաղտնի ոստիկանության պետը վերցրեց քսակը, ոսկին թափեց ափի մեջ և այն ուշադրությամբ զննեց։

— Իսկակա՜ն ոսկի է…— ասաց նա,— և քսակը` տոհմանիշով է։ Ա՜հ, այդ անզգամն ի՜նչ խորամանկն է, և ի՜նչ աստիճանի կատարյալ։ Նա մեզ բոլորիս կխաբի, այն էլ ամեն քայլափոխում… Վատ չէր լինի շան նման նրան սատկացնել։

— Ի՜նչ է պատահել,— հարցրեց գրագիրը` ետ վերցնելով քսակը։

— Այն, որ այդ կինը խաբեբայի մեկն է,— բացականչեց Բիբի-Լյուպենը` կատաղությամբ ոտքը խփելով վանդակադռան սեմին։

Այդ բառերը բուռն տպավորություն գործեցին հանդիսատեսների վրա, որոնք խմբված էին Սանսոնից քիչ հեռու, որ անշարժ կանգնել էր կամարակապ ընդարձակ սրահի մեջտեղում, կռնակը հենած խոշոր մի վառարանի, սպասելով հրամանի, որպեսզի ձեռնարկի հանցագործի հարդարանքին և կառափնարան կանգնի Գրևի հրապարակում։

Նորից գտնվելով բակում` Ժակ Կոլենն ուղղվեց դեպի իր բարեկամներն այնպիսի քայլվածքով, որը հատուկ էր մարգագետնին սովոր մարդու։

— Ի՞նչ գործով ես ընկել,— հարցրեց նա Մաքրարարին։

— Իմ գործը վերջացած է,— պատասխանեց մարդասպանը, որին Ժակ Կոլենը տարավ մի անկյուն։— Ես հիմա կարիք ունեմ հավատարիմ բարեկամի։

— Իսկ ինչո՞ւ։

Մաքրարարը իր պետին գողերի ժարգոնով պատմեց իր բոլոր ոճիրները, հանգամանորեն նկարագրելով Կրոտտա ամուսինների տանը կատարված սպանությունն ու կողոպուտը։

— Դու արժանի ես իմ հարգանքին,— ասաց Ժակ Կոլենը։ Դա լավ է կատարված, բայց, ինձ թվում է, որ դու մի բանում սխալվել ես։

— Ինչո՞ւմ։

— Հենց որ գործը կատարեցիր, դու պետք է ձեռք բերեիր ռուսական մի անձնագիր, ծպտվեիր որպես ռուս իշխան, գնեիր տոհմանիշով մի գեղեցիկ կառք, համարձակ գնայիր քո դրամն ավանդ գնելու մի բանկիրի մոտ, խնդրեիր ակրեդիտիվիվ` Համբուրգի մի բանկի վրա, վարձեիր մի փոստակառք, հետդ վերցնելով մի սենեկապան, մի սպասուհի և իշխանուհու նման հագնված մի սիրուհի։ Հետո Համբուրգում պետք է նավ նստեիր Մեքսիկա մեկնելու համար։ Խելքը գլխին կտրիճ մարդը երկու հարյուր ութսուն հազար ֆրանկ ոսկի փողով պետք է կարողանա անել ամեն բան, և գնա, ուր ուզենա, դդո՛ւմ։

— Ա՜հ, քո ուղեղը գործում է, որովհետև դու դաբ ես։ Դու երբեք չես կորցնում քո սորբոնը։ Իսկ ես…

— Կարճ ասած` քո գրության մեջ եղող մարդուն լավ խորհուրդ տալը հավասար է մեռածի առաջ բուլյոն դնելուն,— վրա բերեց Ժակ Կոլենը, կախարդիչ մի հայացք նետելով իր եղբայրակցին։

— Ճշմարիտ է,— ասաց Մաքրարարը տարակուսանքով։ — Տո՛ւր ինձ, այնուամենայնիվ, քո բուլյոնը, եթե այն ինձ չի հագեցնի, գոնե ես այն կօգտագործեմ ոտքերս լվանալու համար…

— Ա՜հ, դու ընկել ես արագիլի ճանկը` հինգ որակյալ գողության և երեք սպանության համար, որոնցից վերջինը երկու բուրժուաների սպանությունն է… Երդվյալները չեն սիրում, երբ սպանում են բուրժուաներին… Դու կխրձվես չուի համար, և ամենափոքր հույս անգամ բացառված է…

— Նրանք ինձ ասացին այդ բոլորը,— խղճալիորեն պատասխանեց Մաքրարարը։

— Իմ հորաքույրը` Ժակլինը, որի հետ հենց գրասենյակում քիչ առաջ մի փոքր գրույց ունեցա, և որը, ինչպես գիտես, բոլոր եղբայրակիցների մայրն է, ինձ ասաց, որ արագիլն ուզում է քեզնից ազատվել, այնքան նա վախենում է քեզնից։

— Բայց, — ասաց Մաքրարարն այնպիսի միամտությամբ, որն ապացուցում է, թե ինչպես գողերի մոտ ուժեղ է գողանալու բնական իրավունքի զգացումը,— ես այժմ հարուստ եմ, ինչի՞ց են վախենում նրանք։

— Մենք ժամանակ չունենք փիլիսոփայելու,— ասաց Ժակ Կոլենը,— վերադառնանք քո վիճակին։

— Ի՞նչ ես ուզում անել ինձ հետ,— հարցրեց Մաքրարարը` ընդհատելով իր դաբին։

— Դու կտեսնես։ Սատկած շունն էլի՛ մի բան արժի։

— Ուրիշների համար,— ասաց Մաքրարարը։

— Ես քեզ քաշում եմ խաղի մեջ,— պատասխանեց Ժակ Կոլենը։

— Այդ արդեն այլ բան է…— ասաց մարդասպանը։— Հետո՞։

— Ես չեմ հարցնում, թե որտեղ է քո փողը, այլ թե ի՞նչ ես ուզում անել դրանով։

Մաքրարարը սևեռուն նայում էր դաբի անթափանցելի հայացքին, իսկ վերջինս շարունակեց.

— Ունե՞ս դու որևէ կողակից, որին սիրում ես, մի երեխա, մի բարեկամ հովանավորելու համար։ Ես մի ժամից հետո դրսում կլինեմ և կկարողանամ ամեն ինչ անել նրա համար, որին դու բարիք ես կամենում։

Մաքրարարը վարանում էր տակավյյն, նա անվճռականության մեջ էր։ Այդ ժամանակ Ժակ Կոլենն առաջ քաշեց վերջին փաստարկումը։

— Քո բաժինը մեր դրամարկղում երեսուն հազար ֆրանկ է. այն թողնո՞ւմ ես եղբայրներին, թե տալիս ես որևէ մեկին։ Քո բաժինը ապահով տեղում է, ես կարող եմ այս երեկո այն հանձնել նրա՛ն, ում դու ուզում ես կտակել։

Մարդասպանը գոհունակության մի շարժում արեց։

— «Նա իմ ձեռքումն է»,— մտածեց Ժակ Կոլենը։— Քամի կուլ չտանք, լավ մտածիր…— շարունակեց նա` խոսելով Մաքրարարի ականջին։— Բարեկամս, մեզ տասը րոպե էլ չի մնում… Գլխավոր դատախազը հիմա ինձ կկանչի խորհրդակցելու։ Նրա օձիքն իմ ձեռքում է, ես կարող եմ արագիլի վիզը ոլորել և վստահ եմ, որ կփրկեմ Մադլենին։

— Եթե դու փրկում ես Մադլենին, իմ լավ դաբ, ապա կարող կլինես ինձ էլ…

— Իզուր տեղ թուք ենք կուլ տալիս,— կտրուկ ասաց Ժակ Կոլենը։— Արա՛ քո կտակը։

— Դե լա՛վ, ես կուզենայի փողը տալ Գոնորին,— պատասխանեց Մաքրարարը խղճալի արտահայտությամբ։

— Ի՞նչ... Ուրեմն, դու ապրում ես Մոիզի այրու հե՞տ, այն հրեայի, որ գլխավորում էր հարավի սայլապանների՞ն,— հարցրեց Ժակ Կոլենը։ Մեծ գեներալների նման, Մահապուրծը հիանայի գիտեր բոլոր խմբերի անձնակազմի մասին։

— Ինքն է, որ կա,— ասաց Մաքրարարը, ծայրահեղորեն շողոքորթված։

— Սիրո՜ւն կին է,— ասաց Ժակ Կոլենը, որը գիտեր հիանալի մանևրել այդ սոսկալի մեքենաները։— Կողակիցը նրբամիտ է. մեծ ծանոթություններ ունի և շատ ազնիվ է, կատարելագործված մի գող։ Ա՜հ, դու վերստին խճճվել ես Գոնորի հետ։ Հիմարություն է քեզ հողել տալ, երբ ունես նման մի կողակից։ Հիմա՛ր, հարկավոր էր ձեռնարկել պարկեշտ մի առևտուր և մի կերպ գլուխ պահել... Իսկ ի՞նչ է անում նա։

— Նա ինչ-որ հաստատություն է պահում Սենտ-Բարբ փողոցում…

— Ուրեմն դու նրան նշանակում ես ժառանգուհի՞։ Ահա, սիրելիս, ուր են տանում մեզ այդ քածերը, երբ հիմարություն ես ունենում նրանց սիրելու...

— Այո, բայց նրան ոչինչ չտաս, մինչև ես չգլորվեմ։

— Խոսքս խոսք է,— ասաց Ժակ Կոլենը լուրջ տոնով։— Եղբայրներին՝ ոչի՞նչ։

— Ոչի՛նչ, նրա՛նք են ինձ ծախել,— ատելությամբ ասաց Մաքրարարը։

— Ո՞վ է քեզ ծախել։ Ուզո՞ւմ ես, որ քո վրեժը լուծեմ,— ասաց աշխուժությամբ Ժակ Կոլենը, փորձելով զարթեցնել այն վերջին զգացումը, որ գերագույն րոպեին թրթռացնում է այս սրտերը։ — Ով գիտի, իմ վաղեմի բարեկամ, գուցե ես կարողանամ, քո վրեժն առնելով հանդերձ, հաշտեցնել քեզ արագիլի հետ։

Այստեղ մարդասպանը` երջանկությունից ապշած, նայեց իր դաբին։

— Բայց,— ասաց դաբը, պատասխանելով դեմքի այս խոսուն արտահայտությանը,— ես այժմ միայն Թեոդորի համար եմ կոմեդիա խաղում։ Այդ վոդևիլի հաջողությունից հետո, ծերուկս, իմ բարեկամներից մեկի համար, որովհետև դու էլ մերոնցից ես, ես շատ բաների եմ ընդունակ։

— Եթե ես տեսնեմ, որ դու կարողացար թեկուզ հետաձգել տալ Թեոդորի համար պատրաստվող արարողությունը, իմացիր, որ ես կանեմ այն, ինչ դու կամենաս։

— Բայց դա արված է արդեն. ես վստահ եմ, որ կկարթեմ նրա սորբոնը արագիլի մագիլներից։ Մաքրարա՜ր, տեսնում ես, պոկվելու համար հարկավոր է ձեռք-ձեռքի տալ... մենակ ոչինչ չես անի...

— Այդ ճի՛շտ է,— գոչեց մարդասպանը։

Նրա վստահությունն այնքան էր խորացել, և հավատքը դաբի հանդեպ այնքան մոլեգին էր, որ այլևս չվարանեց։

Մաքրարարը բաց արեց իր մեղսակիցների գաղտնիքը, մինչև այդ խիստ թաքուն պահված գաղտնիքը։ Ժակ Կոլենի ամբողջ ուզածն էլ հենց այդ էր։

— Ահա գնդակը (գաղտնիք)։ Մանկիկի (կողոպուտ` սպանությամբ) մեջ Ռյուֆարր, Բիբի-Լյուպենի գործակալը, երրորդ բաժինն ուներ ինձ և Գոդեի հետ...

— Բուրդ պոկո՞ղը...— գոչեց Ժակ Կոլենը, տալով Ռյուֆարի այն անունը, որով նա ճանաչված էր գողերի աշխարհում։

— Հե՛նց նա։ Սրիկաներն ինձ ծախեցին, որովհետև ես գիտեի նրանց թաքստարանը, իսկ նրանք չգիտեին իմը։

— Դու յուղում ես իմ կոշիկները, անուշիկս,— ասաց Ժակ Կոլենը։

— Ինչի՛։

— Հիմա դու կտեսնես,— պատասխանեց դաբը,— թե ինչ կարելի է շահել` լիովին վստահելով ինձ… Այժմ քո վրեժը իմ խաղի մի մասն է... Ես քեզնից չեմ պահանջում, որ ինձ մատնացույց անես քո թաքստարանը, դու այդ ինձ կասես վերջում. բայց պատմիր այն ամենը, ինչ վերաբերում է Ռյուֆարին ու Գոդեին։

— Դու կաս և միշտ պիտի մնաս մեր դաբը, ես քեզնից գաղտնիքներ չունեմ,— պատասխանեց Մաքրարարը։— Իմ ոսկին Դոնորի տան խորքում (նկուղում) է։

— Դու ոչ մի երկյուղ չունե՞ս քո կողակցից։

— Է՜, բան ասացիր, նա իմ արածների մասին ոչինչ չգիտի,— հարեց Մաքրարարը։— Ես հարբեցրի Գոնորին, թեպետ նա մի կին է, որ ոչինչ չի ասի, եթե նույնիսկ գլուխը դանակի տակ դնի։ Բայց այդքա՜ն ոսկին։

— Այո, դրանից կարող է թթվել մինչև իսկ ամենամաքուր խղճմտանքի կաթը,— պատասխանեց Ժակ Կոլենը։

— Ես ուրեմն այնպես աշխատեցի, որ ինձ վրա ոչինչ չփայլեր։ Բոլոր հավերը քնած էին հավաբնում։ Ոսկին թաղված է գետնի մեջ երեք ոտնաչափ խորությամբ, գինու շշերի հետևում։ Եվ ծածկված է խճով ու կրով։

— Լավ,— ասաց Ժակ Կոլենը։— Իսկ մյուսների թաքստարանները։

— Ռյուֆարի գողաբաժինը Գոնորի մոտ է, խեղճ կնոջ սենյակում. Գոնորը Ռյուֆարի ձեռքումն է, վախենում է, որ իրեն էլ մեղսակից կդարձնեն և իր կյանքը կավարտի Սեն-Լազարում։

— Ա՜հ, սինլքորը։ Ահա թե փարավոնների ցեղը (ոստիկանություն) ոնց է ավարտում գողերի դաստիարակությունը։

— Գոգեն իր գողաբաժինը պահել էր իր քրոջ մոտ, որը լվացարարուհի է, պարկեշտ մի աղջիկ և չի կասկածում, թե կարող է հինգ տարով ծակը մտնել։ Տղան բարձրացրել է սալերը, դրամը թաղել այնտեղ և ծլկել։

— Գիտե՞ս, թե ես ինչ եմ ուզում քեզնից,— ասաց Ժակ Կոլենը` մագնիսացող մի հայացք նետելով Մաքրարարին։

— Ի՞նչ։

— Որ դու հանձն առնես Մադլենի գործը…

Մաքրարարը զարմանքի մի ընդոստ շարժում կատարեց, բայց նկատելով դաբի սևեռուն հայացքը, հնազանդ մարդու կեցվածք ընդունեց։

— Դու արդեն ծռմռվում ես։ Խառնում ես իմ քարտերը։ Լսի՛ր, չորս սպանություն թե երեք, միևնույնը չէ՞։

— Գուցե։

— Մեծ եղբայրության մեգը (աստված) վկա, դու դոշաբ չունես քո վերմիշելներում (արյուն` երակներում)։ Իսկ ես մտածում էի քեզ փրկել...

— Իսկ ինչպե՞ս։

— Հիմա՛ր, եթե խոստանաս ոսկին վերադարձնել ընտանիքին, դու հաշիվդ կմաքրես և ցկյանս մարգագետին կմեկնես։ Ես մի գրոշ չէի տա քո սորբոնի համար, եթե փողերը նրանց մոտ լինեին, բայց հիմա դու արժես յոթ հարյուր հազար ֆրանկ, հիմա՛ր։

— Դա՜բ, դա՜բ,— գոչեց Մաքրարարը երջանկության պոռթկումով։

— Եվ բացի այդ,— շարունակեց Ժակ Կոլենը,— չհաշված, որ մենք սպանությունների մեղքը կգցենք Ռյուֆարի վրա... Բիբի-Լյուպենն էլ իսկույն կթռնի… Նա իմ բռի մեջ է...

Մաքրարարը շշմեց այդ մտքից, նրա աչքերը լայնացան, ասես արձան կտրեց։

Երեք ամիս բանտում լինելով, երկար խորհրդակցություններ ունենալով իր բարեկամների հետ, որոնց չէր հայտնել իր մեղսակիցների անունները, պատրաստվելով կանգնել երդվյալների դատարանի առջև և գիտակցելով իր գործած ոճիրները, նա ընկել էր ծայրահեղ վհատության մեջ, կորցնելով բոլոր հույսերը, որովհետև գործողության նման ծրագիր չէր ծագել այդ մգլած ուղեղներում։ Դրա համար էլ այդ տարտամ հույսը նրան համարյա տխմարացրեց։

— Ռյուֆարն ու Գոդեն կարողացե՞լ են արդյոք դեղիններից մի քանիսը ցնդեցնել, շվայտություններ չե՞ն արել,— հարցրեց Ժակ Կոլենը։

— Նրանք չեն համարձակվում,— պատասխանեց Մաքրարարը։— Անզգամներն սպասում են, որ ես հնձվեմ։ Իմ կողակիցն ինձ այդ տեղեկացրեց Սարդի միջոցով, երբ սա եկավ տեսակցելու Սարդուհու հետ։

— Դե լավ, քսանչորս ժամվա ընթացքում մենք կտիրանանք նրանց գողոններին,— գոչեց Ժ՜ակ Կոլենը։— Այդ անպիտանները չպիտի կարողանան արդարանալ, ինչպես ղու։ Դու ձյունի պես անբիծ պիտի լինես, մինչդեռ նրանք` արյան մեջ թաթախված։ Իմ ջանքերի շնորհիվ դու կդառնաս պարկեշտ մի տղա, իսկ նրանք` քեզ մոլորեցնողները։ Ես քո փողերը կգործածեմ, որպեսզի ալիբիներ գտնեն և քո մյուս գործերում, և հենց որ լինես մարգագետնում, իսկ դա անխուսափելի է, պիտի ջանաս փախչել... Դա անարգ կյանք է, բայց և այնպես կյանք է։

Մաքրարարի աչքերը փայլում էին ներքին անհուն մի բերկրանքից։

— Բարեկամս, յոթ հարյուր հազար ֆրանկով շատ բան կարելի է անել,— ասում էր Ժակ Կոլենը` հույսով հարբեցնելով իր եղբայրակցին։

— Դա՜բ, դա՜բ։

— Ես կշշմեցնեմ արդարադատության նախարարին... Օ՜, այդ Ռյուֆարը դեռ պար է գալու, ես կխորտակեմ փարավոնի սերունդը։ Բիբի-Լյուպենը տապակված է արդեն։

— Դե լա՛վ, որոշվա՛ծ է,— գոչեց Մաքրարարը վայրի ուրախությամբ։— Հրամայի՛ր, ես հնազանդվում եմ։

Եվ նա Ժակ Կոլենին սեղմեց իր բազուկների մեջ. իր գլուխը փրկելու հույսը նրան այնքան հնարավոր էր թվում, որ խնդության արտասուքներ երևացին աչքերում։

— Այդ դեռ բոլորը չէ,— ասաց Ժակ Կոլենը։— Արագիլի մարսողությունը դժվարանում է, մանավանդ երբ տենդի կրկնապատկում (հանցանշանի նոր փաստ) կա մեջտեղը։ Պետք է կարողանալ կողակցին լավ խճճել։

— Իսկ ինչպե՞ս և ի՞նչ նպատակով,— հարցրեց մարդասպանը։

— Օգնի՛ր ինձ։ Դու կտեսնես…— պատասխանեց Մահապուրծը։

Ժակ Կոլենը համառոտակի բացեց Մաքրարարին Նանտերում գործված ոճրի գաղտնիքը և նրան հասկացրեց, թե ինչու է անհրաժեշտ գտնել մի կին, որը համաձայնի խաղալ այն դերը, որ կատարել էր Ջինետտան։ Արդեն զվարթացած Մաքրարարի հետ Ժակ Կոլենն ուղղվեց Սարդուհին։

— Ես գիտեմ, թե դու ինչպես ես սիրում Սարդին…— ասաց Ժակ Կոլենը Սարդուհուն։

Սարդուհու նետած հայացքը ինքնին սարսափի մի պոեմ էր։

— Ի՞նչ է անելու նա, երբ դու մարգագետնում լինես։

Սարդուհու դաժան աչքերում արցունքներ երևացին։

— Իսկ եթե ես նրան խցկե՞մ կողակիցների ծակը (կանանց Ֆորսը, Մադելոնետ կամ Սեն-Լազար) մի տարով, այսինքն` այնքան ժամանակ, ինչքան հարկավոր է քո քրտնելու (դատվելու), քո մեկնելու, տեղ հասնելու և փախուստի համար։

— Դու չես կարող կատարել այդ հրաշքը, նա պատրույգի հետ ոչ է (ոչ մի մեղսակցություն չունի),— պատասխանեց Սարդի սիրեկանը։

— Ա՜հ, Սարդուհիս,— ասաց Մաքրարարը,— մեր դաբն ավելի հզոր է, քան մեգը (աստված)։

— Ո՞րն է ձեր պայմանական բառր,— հարցրեց Ժակ Կոլենը Սարդուհուն այնպիսի տիրական տոնով, որ անառարկելի էր։

— Սորգ ա Պանտեն (գիշերը Փարիզում)։ Այդ բառով նա կիմանա, որ ես եմ ուղարկել, և եթե դու ուզում ես, որ նա քեզ հնազանդվի, ցույց տուր նրան հինգ կլորիկ (հինգ ֆրանկանոց), և արտասանիր այս բառը` Տոնդի՛ֆ։

— Նա կդատապարտվի Մաքրարարի քրտնելու գործում և ներում կստանա մի տարվա շվաքից հետո,— խրատաբար ասաց Ժակ Կոլենը` նայելով Մաքրարարին։

Մաքրարարը հասկացավ իր դաբի մտադրությունը և մի հայացքով նրան խոստացավ` համոզել Սարդուհուն, որ օգնի Սարդից ձեռք բերելու այդ կեղծ մեղսակցությունը իր հանձն առած հանցագործության մեջ։

— Մնա՛ք բարով, զավակնե՛րս։ Դուք շուտով կլսեք, որ ես փրկել եմ իմ փոքրիկին Շառլոյի ձեռքերից,— ասաց Մահապուրծը։— Այո՛, Շառլոն գրասենյակումն էր իր նաժիշտների հետ, որպեսզի հարդարեին Մադլենին։ Նայեցե՛ք, Արագիլի դաբի (գլխավոր դատախազի) կողմից մարդ է գալիս իմ հետևից։

Իրոք, մի վերակացու, վանդակադռնից դուրս գալով, ձեռքով նշան արավ Մահապուրծին, այն արտասովոր մարդուն, որը երիտասարդ կորսիկացու կյանքը փրկելու համար վերստին ստացել էր այն վայրի ուժն ու հզորությունը, որով նա սովոր էր մարտնչել հասարակության դեմ։ Հետաքրքրությունից զուրի չէ նկատել, որ երբ նրանից հեռացնում էին Լյուսիենի մարմինը, Ժակ Կոլենը գերագույն մի վճռականությամբ որոշել էր վերջին մարմնավորման փորձ կատարել, բայց արդեն ոչ թե որպես կենդանի արարածի, այլ իրի։ Կարճ ասած, նա ընդունեց ճակատագրական այն որոշումը, ինչպիսին Նապոլեոնն ընդունեց, երբ նստեց այն մակույկը, որ նրան տարավ դեպի «Բելլերոֆոնը»։ Հանգամանքների տարօրինակ զուգադիպությամբ, ամեն ինչ օգնեց չարի ու ապականության այդ հանճարին` իր մտադրությունների կատարման մեջ։

Դրա համար, եթե նույնիսկ այդ հանցագործի կյանքի անսպասելի լուծումը մի փոքր կորցնելու է այն արտակարգ հետաքրքրականությունը, որ մեր օրերում ձեռք են բերում ճշմարտության անտեսումով, անհրաժեշտ է, նախքան Ժակ Կոլենի հետ գլխավոր դատախազի աշխատասենյակ մտնելը, գնաց տիկին Կամյուզոյի հետ այն անձնավորությունների մոտ, որոնց նա այցելեց, մինչ այս բոլոր իրադարձություններն էին տեղի ունենում Կոնսիերժըրիում։ Բարքերի պատմաբանն ունի պարտավորություններ, որոցում նա երբեք չպետք է թերանա։ Այդ պարտավորություններից մեկն այն է, որ ճշմարտությունը երբեք չպետք է կոծկվի արտաքնապես դրամատիկական թվացող դրություններով, մանավանդ երբ ճշմարտությունն ինքնին ռոմանտիկական է դարձել։ Հատկապես Փարիզում սոցիալական բնությունն ունի այնպիսի պատահականություններ, դեպքերի այնպիսի քմահաճ խառնաշփոթու¬թյուն, որ միշտ էլ գերազանցում է հորինողների ամենավառ երևակայությունը։ Ճշմարտության հանդգնությունը հասնում է այնպիսի համակցությունների, որոնք անթույլատրելի են արվեստում, այնքան նրանք թվում են անհավանական կամ նվազ վայելուչ, եթե միայն գրողը չի մեղմացնում, չի մաքրում կամ չի ամլացնում նրանց իմաստը։

Տիկին Կամյուզոն փորձեց իր համար սարքել գրեթե ճաշակավոր առավոտվա մի տուալետ, որը բավականին դժվար էր վեց տարի շարունակ պրովինցիայում ապրած քննիչի կնոջ համար։ Բանն այն էր, որ նա չէր ուզում քննադատության ենթարկվել ո՛չ մարկիզուհի դ’Էսպարի, ո՛չ էլ դքսուհի դը Մոնֆրինյոզի կողմից, որոնց այցելելու էր առավոտյան ժամը ութից իննը։ Ամելի-Սեսիլ Կամյուզոն, թեև ծննդյամբ Թիրիոն էր, շտապենք ավելացնել, կիսով չափ միայն հաջողվեց։ Տուալետի հարցում դա նշանակում է կրկնակի վրիպել։

Դժվար է պատկերացնել, թե փարիզյան կանայք որքան են օգտակար ամեն տեսակի փառասերների համար, նրանք նույնքան անհրաժեշտ են բարձր հասարակության մեջ, որքան գողերի աշխարհում, ուր, ինչպես հենց նոր ցույց տրվեց, նրանք նշանակալից դեր են խաղում։ Այսպիսով, ենթադրենք, թե տղամարդը, տվյալ ժամանակամիջոցում, իր ասպարեզում ուրիշներից ետ մնալու երկյուղից դրդված, հարկադրված է լինում խոսել Ռեստավրացիայի ժամանակ խիստ կարևոր ու ազդեցիկ մի անձնավորության հետ, որը մինչև հիմա էլ կոչվում է կնքապահ։ Վերցնենք որևէ տղամարդի ամենանպաստավոր պայմաններում, ասենք, դատավորին, այսինքն, այսպես ասած, մի յուրայինի։ Աստիճանավորն ստիպված է գնալ կա՛մ բաժանմունքի պետի, կա՛մ անձնական քարտուղարի և կա՛մ գլխավոր քարտուղարի մոտ և նրանց ապացուցել անհապաղ մի ունկնդրություն ստանալու անհրաժեշտությունը։ Կնքապահին հո մեկից չես կարող տեսնել։ Օրվա մեջ, եթե նա պալատում չէ, նախարարների խորհրդում է, կամ թղթեր է ստորագրում, կամ պաշտոնական այցելություններ է ընդունում։ Առավոտները նա քնած է լինում, իսկ որտե՞ղ, անհայտ է։ Երեկոյան նա ունի հասարակական ու անձնական պարտականություններ։ Եթե բոլոր դատավորները կարողանային ընդունելության ժամեր պահանջել ամեն մի առիթով, արդարադատության գլխավորը կլիներ պաշարման մեջ։ Այսպիսով, անձնական անհետաձգելի ունկնդրությունը վերահսկվում է միջանկյալ իշխանությունների կողմից, որոնք դառնում են լուրջ խոչընդոտ, փակ մի դուռ, որը պետք է բանալ, եթե դռան բռնակին ձեռք չի դրել որևէ մրցակից։ Եթե կին է, նա գնում է մի այլ կնոջ մոտ. նա կարող է տիրուհու կամ սպասուհու մեջ հետաքրքրություն առաջացնել և անհապաղ մտնել ննջարան, մանավանդ, երբ տիրուհին շահագրգռված է և խորապես զգում է նրա անհրաժեշտությունը։ Վերցրեք թեկուզ կանանց սեռի հզորության մարմնացում հանդիսացող մարկիզուհի դ’Էսպարին, որին չի կարող հաշվի չառնել նույնիսկ նախարարը. այդ կինը գրում է փոքրիկ, մշկաբույր մի երկտող, որ նրա սենեկապանը տանում է նախարարի սենեկապանին։ Այդ երկտողը նախարարին է հասնում, երբ վերջինը դեռ նոր է զարթնել, և նա անմիջապես կարդում է այն։ Եթե նախարարը նույնիսկ զբաղված էլ լինի, ապա, որպես տղամարդ, նա հիացած է, որ աիթ է ստեղծվում այցելելու Փարիզի թագուհիներից, Սեն-Ժերմեն արվարձանի տիրակալուհիներից մեկին, Մադամի, թագաժառանգի կնոջ կամ թագավորի սիրեցյալին։ Կազիմիր Պերիեն, Հուլիսյան հեղափոխության միակ իսկական պրեմիեր-մինիստրը, ամեն ինչ թողնում էր` Կարլոս Х-ի նախկին գլխավոր սենեկապանի մոտ գնալու համար։

Այդ տեսությունը լրիվ բացատրում է «Տիրուհի, տիկին Կամյուզոն, ձեզ ծանոթ հույժ շտապ մի գործով» բառերի ուժը, որ մարկիզուհի դ’Էսպարին ասում է նրա սպասուհին, ենթադրելով, որ իր տիրուհին զարթնել է։

Մարկիզուհին ձայն տվեց, որ Ամելիին անհապաղ թույլ տրվի ներս մտնել։ Մարկիզուհին դատական քննիչի կնոջը լսեց ուշադրությամբ, երբ այցելուն սկսեց այս խոսքերով.

— Տիկին մարկիզուհի, մենք կործանված ենք ձեզ համար վրեժխնդիր լինելու պատճառով…

— Ինչպե՞ս, հոգյակս,— պատասխանեց մարկիզուհին` կիսաբաց դռնից թափանցող աղոտ լույսի տակ նայելով տիկին Կամյուզոյին։— Դուք այսօր աստվածային եք ձեր փոքրիկ գլխարկով։ Որտեղի՞ց եք ճարում այդպիսի ձևերը…

— Տիկին, դուք շատ բարի եք… Բայց գիտեք, որ պարոն Կամյուզոյի հարցաքննության եղանակր Լյուսիեն դը Ռյուբամպրեին հասցրել է հուսահատության, և նա կախվել է բանտում…

— Ի՞նչ կլինի տիկին դը Սերիզիի վիճակը,— բացականչեց մարկիզուհին, ձևացնելով, թե անտեղյակ է, որպեսզի նրան հարկադրի նորից պատմելու։

— Ավա՜ղ, ասում են, որ նա խելագարվել է…— պատասխանեց Ամելին։— Ա՜հ, եթե դուք կարողանայիք խնդրել նորին գերազանցությանը, որպեսզի նա սուրհանդակի միջոցով դատական պալատից անմիջապես իր մոտ կանչի ամուսնուս, նախարարը կիմանա ահավոր գաղտնիքներ, որ նա անշուշտ կհաղորդի թագավորին… Այդ դեպքում Կամյուզոյի բոլոր թշնամիները ստիպված կլինեն լռել։

— Ովքե՞ր են Կամյուզոյի թշնամիները,— հարցրեց մարկիզուհին։

— Գլխավոր դատախազը, իսկ հիմա նաև պարոն դը Սերիզին։

— Լավ, անուշիկս,— պատասխանեց տիկին դ’Էսպարը, որը պարոնայք դը Գրանվիլին և Սերիզիին էր պարտական իր պարտությունը այն ստոր դատավորության մեջ, որ սարքել էր իր ամուսնուն իրավազրկելու նպատակով,— ես ձեզ կպաշտպանեմ։ Ես չեմ մոռանում ոչ իմ բարեկամներին և ոչ էլ իմ թշնամիներին։

Նա զանգ տվեց, հրամայեց բանալ վարագույրները, լույսը հեղեղեց սենյակը. խնդրեց իր թղթակալը, և սպասուհին բե¬րեց այն։ Մարկիզուհին արագ գրեց մի փոքրիկ երկտող։

— Թող Գոդարը ձի նստի և այս նամակը տանի արդարադատության նախարարություն. պատասխան հարկավոր չէ,— ասաց նա իր սպասուհուն։ Սպասուհին արագորեն դուրս եկավ, բայց, հակառակ հրամանին, մի քանի րոպե կանգնած մնաց դռան մոտ։

— Ուրեմն, մեծ գաղտնիքներ կա՞ն,— հարցրեց տիկին դ’Էսպարը։— Դե, պատմեցեք ինձ, անուշիկս։ Կլոտիլդ դը Գրանլյոն մի՞թե խառն չէ այդ գործին։

— Տիկին մարկիզուհին բոլորը կիմանա նորին գերազանցությունից, որովհետև իմ ամուսինը ինձ ոչինչ չի ասել, նա ինձ միայն տեղեկացրել է իրեն սպառնացող վտանգի մասին։ Մեզ համար ավելի լավ կլիներ, եթե տիկին դը Սերիզին մեռներ, քան մնար խելագար։

— Խե՜ղճ կին,— ասաց մարկիզուհին։— Բայց մի՞թե նա մինչ այդ էլ խելագար չէր։

Աշխարհիկ կանայք, տարբեր ձևերով արտասանելով նույն բառերը, ուշադիր դիտողներին բացահայտում են երաժշտական նրբերանգների անհուն ծավալը։ Նրանք իրենց ամբողջ հոգին դնում են ձայնի, հայացքի մեջ, դրոշմում թե՛ լույսի և թե՛ օդի մեջ, աչքերի ու խռչակի գործունեության տարբեր ոլորտներում։ «Խե՜ղճ կին» երկու բառերի այդ շեշտադրումից դժվար չէր կռահել մարկիզուհու գոհացում ստա-ցած ատելության հաղթանակը, հաղթանակի երջանկությունը։ Ա՜հ, ինչ դժբախտություն ասես, որ նա չէր փափագի Լյուսիենի հովանավորուհուն։ Վրիժառությունը, որը վերապրում է նույնիսկ ատելության ենթակայի մահից հետո, ատելություն, որը երբեք չի հոգնում, մռայլ մի սարսափ է առթում։ Ահա թե ինչու տիկին Կամյուզոն, թեև դաժան էր, քինախնդիր ու կռվարար, շշմեց դրանից։ Նա ոչինչ չգտավ պատասխանելու, լռեց։

— Արդարև, Դիանան ինձ ասաց, որ Լեոնտինը գնացել է բանտ,— շարունակեց տիկին դ’Էսպարը։— Այդ սիրելի դքսուհին այդ խայտառակ դեպքից հուսալքվել է, որովհետև նա տիկին դը Սերիզիին շատ սիրելու տկարություն ունի, բայց դա հասկանալի է, նրանք գրեթե միաժամանակ էին պաշտում այդ անպիտան Լյուսիենին. ոչ մի բան այնքան չի կապում կամ չի անջատում կանանց, քան միևնույն խորանի առջև ծնրադրումը։ Դրա համար այդ թանկագին բարեկամուհին երկու ժամ անց է կացրել Լեոնտինի ննջարանում։ Թվում է, թե կոմսուհին սոսկալի բաներ է ասել։ Ինձ ասացին, որ դա նողկալի է... Կարգին կինը չպետք է գերի դառնա իր բուռն կրքերին... Թյո՛ւ, դա զուտ ֆիզիկական կիրք է... Դքսուհին ինձ մոտ եկավ մեռելի պես գունատ, բայց արիությունը չէր կորցրել։ Այդ գործում հրեշավոր բաներ կան...

— Իմ ամուսինն իր արդարացման համար ամեն ինչ կպատմի արդարադատության նախարարին, որովհետև ուզում էին փրկել Լյուսիենին, իսկ իմ ամուսինը, տիկին մարկիզուհի, իր պարտքն է կատարել։ Դատական քննիչը պարտավոր է օրենքով նախատեսված ժամկետում հարցաքննել գաղտնախցում եղած մարդկանց։ Պետք էր, որ նրան որևէ բան հարց¬նեին, իսկ այդ դժբախտ տղան, չհասկանալով, որ իրեն ձևի համար են հարցաքննում, շտապել է ամեն ինչ խոստովանել...

— Նա տխմարի և լկտիի մեկն էր,— չորությամբ ասաց տիկին դ’Էսպարը։

Քննիչի կինը լռեց` լսելով այդ դատավճիռը։

— Եթե մենք պարտվեցինք պարոն դ’Էսպարի իրավազրկման հարցում, այդ Կամյուզոյի սխալը չէր, ես այն պիտի հիշեմ միշտ,— շարունակեց մարկիզուհին մի փոքր դադարից հետո։— Լյուսիենը, պարոնայք դը Սերիզին, դը Բովանը և դը Գրանվիլն էին, որ մեզ ձախողման մատնեցին. Աստծո ձեռն արդար է, որոշ ժամանակից հետո այդ բոլոր մարդիկ պիտի դժբախտանան։ Հանգիստ եղեք, ես կուղարկեմ ասպետ դ’Էսպարին կնքապահի մոտ, որպեսզի նա շտապ կանչել տա ձեր ամուսնուն, եթե դա կարող է օգտակար լինել...

— Ա՜հ, տիկին...

— Լսեցե՛ք, — ասաց մարկիզուհին, — ես ձեզ խոստանում եմ Պատվո լեգեոնի շքանշան անմիջապես, հենց վաղր։ Այդ կլինի փայլուն վկայությունն այն բանի, որ այդ գործում ձեր ունեցած վարմունքից գոհ են։ Այո, այդ կլինի մի ավելորդ նախատինք Լյուսիենին, այդ կհաստատի, որ նա մեղավոր է։ Հաճույքի համար մարդ իրեն հազվադեպ է կախում... Դե՛, գնաք բարով, հոգյակս...

Տիկին Կամյուզոն տասը րոպե հետո մտավ Դիանա դը Մոֆրինյոզի ննջարանը. գեղանի տիկինը պառկել էր գիշերվա ժամը մեկին և մինչև ժամը ինը չէր քնել։

Ինչքան էլ անզգա լինեն դքսուհիները, այնուամենայնիվ, այդ քարսիրտ կանայք չեն կարող իրենց բարեկամուհիներից որևէ մեկին տեսնել խելացնոր վիճակում, առանց խորապես չազդվելու դրանից։

Բացի այդ, Դիանայի և Լյուսիենի կապը, թեպետ տասնութ ամիս էր, ինչ խզվել էր, դքսուհու մտքում թողել էր այնքան շատ հուշեր, որ այդ տղայի դժնդակ մահը նրան նույնպես ահավոր հարված էր հասցրել։ Այնպես լավ սիրել իմացող այդ գեղեցիկ, այնքան հմայիչ, այնքան պոետական երիտասարդին Դիանան ամբողջ գիշեր տեսնում էր կախված, ճիշտ այնպես, ինչպես նկարագրում էր Լեոնտինն իր տենդագին, ցավատանջ շարժումներով։ Նա պահել էր Լյուսիենի գրած պերճախոս զգլխիչ նամակները, որոնք նման էին Միրաբոյի` Սոֆիին գրած նամակներին, բայց ավելի գրական, ավելի խնամված էին, որովհետև այդ նամակները գրվել էին սնափառության` այդ ամենաուժեղ կրքի թելադրանքով։ Տիրացած լինել ամենահմայիչ դքսուհիներից մեկին, տեսնել, թե ինչպես է նա գժություններ անում իր համար, իհարկե, գաղտնի գժություններ, այդ բախտավորությունը Լյուսիենին գլխապտույտ էր պատճառել։ Սիրեկանի հպարտությունը ոգեշնչել էր պոետին։ Ահա թե ինչու դքսուհին պահել էր այդ հուզիչ նամակները, ինչպես որոշ ծերունիներ սիրում են պահել լպիրշ գրավյուրներ, իր մասին արված չափազանցված գովասանքների պատճառով, որոնք շռայլված էին այնպիսի բաների համար, որ այնքան էլ հատուկ չէին դքսուհու։

«Եվ նա մահացել է զզվելի բանտում»,— շշնջում էր նա, սոսկումով թաքցնելով նամակները, երբ լսեց, որ իր սպասուհին կամացուկ բախում է դուռը.

Տիկին Կամյուզոն, խիստ կարևոր մի գործի առնչու¬թյամբ, որը տիկին դքսուհուն է վերաբերում,— ասաց սպասուհին։

Դիանան սարսափած վեր ցատկեց։

— Օ՜,— ասաց նա, նայելով Ամելիին, որն իր դեմքին տվել էր հանգամանքներին համապատասխան արտահայտություն,— ես ամեն ինչ կռահում եմ։ Խնդիրն իմ նամակներին է վերաբերում… Ա՜հ, նամակներս… Ա՜հ, նամակներս….

Նա ընկավ բազմոցին։ Եվ նոր միայն հիշեց, որ իր կրքի նոպայի մեջ` նույն տոնով ժամանակին պատասխանել էր Լյուսիենին, փառաբանել էր տղամարդու պոեզիան, ինչպես Լյուսիենն էր երգում կնոջ փառքը, և ինչպիսի՜ ներբողներով։

— Ավա՜ղ, այո, տիկին, ես եկել եմ փրկելու ավելին, քան ձեր կյանքն է. հարցը ձեր պատվին է վերաբերվում։ Սթափվեցե՛ք, հագնվեցե՛ք, գնանք դքսուհի դը Գրանլյոյի մոտ, որովհետև, ի բախտավորություն ձեր, միայն դուք չեք անվանարկվել։

— Բայց ինձ ասացին, որ երեկ, Դատական պալատում, Լեոնտինն այրել է մեր խեղճ Լյուսիենի բոլոր նամակները։

— Բայց, տիկին, հանձին Ժակ Կոլենի, Լյուսիենն ուներ իր կրկնակը,—բացականչեց քննիչի կինը։— Դուք միշտ մոռանում եք այն սոսկալի ընկերակցությունը, որը, անշուշտ, այդ հիանալի և ափսոսանքի արժանի երիտասարդի մահվան միակ պատճառն է։ Արդ, տաժանակրության այդ Մաքիավելին գլուխը երբեք չի կորցնում։ Պարոն Կամյուզոն համոզված է, որ այդ ճիվաղն ապահով տեղ է թաքցրել այն ամենավարկաբեկիչ նամակները, որ սիրուհիներ են գրել իր…

— Իր բարեկամին,— իսկույն վրա բերեց դքսուհին։— Դուք իրավացի եք, հոգյակս, հարկավոր է գնալ խորհրդակցել դը Գրանլյոների հետ։ Մենք բոլորս շահագրգռված ենք այս գոլրծում, և, բարեբախտաբար, դը Սերիզին մեզ կաջակցի…

Ինչպես հայտնի է արդեն Կոնսիերժըրիի տեսարաններից, ծայրահեղ վտանգը հոգու վրա նույնքան սարսափելի ազդեցություն է գործում, որքան ուժեղ ռեակտիվները մարմնի վրա։ Դա բարոյական վոլտյան աղեղ է։ Թերևս հեռու չէ այն օրը, երբ միջոց կգտնեն զգացումը քիմիական տարրերի պես խտացնելու և դարձնելու մի հոսանք, ինչպիսին էլեկտրական հոսանքն է։

Այդ նույն երևույթը դրսևորվեց և՛ տաժանապարտի, և՛ դքսուհու մոտ։ Այդ վհատ, կիսակենդան կինը, որն ամբողջ գիշեր չէր քնել, այդ դքսուհին, որին այնքան դժվար էր հագցնել, վերստին ձեռք բերեց հետապնդված էգ առյուծի ուժը և կռվի դաշտում գտնվող գեներալի մտքի պայծառությունը։ Դիանան ինքն ընտրեց իր զգեստները և ինքն իրեն սպասարկող գրիզետուհու դյուրաշարժությամբ փութով անցավ իր տուալետին։ Դա այնպես սքանչելի էր, որ նաժիշտը մի վայրկյան մնաց անշարժ, այնքան զարմացավ, տեսնելով իր տիրուհուն շապիկով, թերևս հաճույքով թողնելով, որ քննիչի կինը վուշի գործվածքի լուսավոր մշուշի միջով տեսնի սպիտակ մի մարմին, նույնքան կատարյալ, որքան Կանովայի կերտած Վեներայի մարմինը։ Այդ մարմինը նման էր գոհարեղենի` մետաքսյա թղթի մեջ։ Դիանան հանկարծ կռահել էր, թե որտեղ է գտնվում սիրային արկածներին հարմար իր սեղմիրանը, այն սեղմիրանը, որ կոճկվում է առջևից և աճապարող կանանց ազատում է ուժերի ու ժամանակի ավելորդ վատնումից՝ պրկման ժամանակ։ Նա արդեն ամրացրել էր շապկի ժանյակները և հարկ եղածին պես հարդարել իր տնակալի հրապույրները, երբ սպասուհին բերեց ներքնազգեստը, և ավարտեց հագցնելու գործը` մատուցելով շրջազգեստը։ Մինչ Ամելին, սպասուհու նշանով, հետևից կոճկում էր շրջազգեստը և օգնում դքսուհուն, նաժիշտը գնաց բերելու ֆիլդեկոսե գուլպաները, թավշյա կիսակոշիկները, շալը և գլխարկը։ Ամելին և սպասուհին կոշիկներն էին հագցնում` մեկն աջ, մյուսը ձախ ոտքին։

— Ձեզ նման գեղեցիկ կին ես երբեք չեմ տեսել,— խորամանկորեն ասաց Ամելին, մի կրքոտ շարժումով համբուրելով Դիանայի նուրբ ու ողորկ ծունկը։

— Տիկինն իր նմանը չունի,— ասաց սպասուհին։

— Հերիք է, Ժոզե՛տ, լռեցեք,— ասաց դքսուհին։— Ձեր կառքն սպասո՞ւմ է,— ասաց նա տիկին Կամյուզոյին։— Գնա՛նք, հոգյակս, ճանապարհին կզրուցենք։

Եվ դքսուհին վազելով իջավ դը Կադինյանների ապարանքի մեծ սանդուղքներով, քայլելիս հագնելով ձեռնոցները, մի բան, որ երբեք չէր պատահել։

— Դեպի դը Գրանլյոյի ապարանքը, շտա՛պ,— ասաց նա իր ծառաներից մեկին, որին նշան արեց բարձրանալ կառքի հետևը։ Սպասավորը վարանեց, որովհետև դա վարձու կառք էր։

— Ա՜հ, տիկին դքսուհի, դուք ինձ չէիք ասել, որ այդ երիտասարդին նամակներ եք գրել։ Եթե Կամյուզոն իմացած լիներ, այլ կերպ կվարվեր...

— Լեոնտինի վիճակն ինձ այնպես էր մտահոգել, որ ես ինքս ինձ ամբողջապես մոռացել էի։ Խեղճ կինը երեկ չէ մյուս օրն արդեն համարյա խենթի պես էր. ինքներդ դատեցեք, ինչպիսի փլուզում ապրեց նա ճակատագրական այդ դեպքից։ Ա՜հ, եթե իմանայիք, անուշիկս, թե ինչ օր էր երեկ մեզ համար... Օ՜, լավ է այլևս երբեք սիրո մասին չմտածել։ Երեկ մեզ երկուսիս, Լեոնտինին և ինձ, արդուզարդի իրեր վաճառող մի սոսկալի պառավ, ճարպիկ մի կին քարշ տվեց այդ հոտած և արյունոտ որջը, որին դատարան են անվանում։ Դա¬տական պալատ գնալիս ես նրան ասում էի. «Ծունկի չգա՞մ Տիկին դը Նյուսինգենի նման, որը Նեապոլի ճանապարհին ապրել է Միջերկրական զարհուրելի փոթորիկները, և նրա նման չկանչե՞մ. «Աստվա՜ծ իմ, փրկիր ինձ, և այլևս երբեք»։ Անշուշտ, այդ երկու օրերն իմ կյանքում երբեք չեն մոռացվի։ Ինչ հիմա՜ր ենք մենք, որ նամակներ ենք գրում... Բայց չէ՞ որ սիրում ենք, ստանում սրտակեզ տողեր և կարդում. այնուհետև ամեն ինչ բոցավառվում է, չքանում է խոհեմությունը, և դու պատասխանում ես...

— Ինչո՞ւ պատասխանել, երբ կարելի է գործել,— ասաց տիկին Կամյուզոն։

— Ինչքա՜ն գեղեցիկ է ինքնամոռացումը,— հպարտորեն ասաց դքսուհին։— Դա հոգու հեշտանքն է։

— Գեղեցիկ կանանց ներելի է,— համեստորեն վրա բերեց տիկին Կամյուզոն,— նրանք կործանվելու շատ ավելի առիթներ ունեն, քան մեզ նմանները։

— Մենք բոլոր դեպքերում չափազանց առատաձեռն ենք, շարունակեց Դիանա դը Մոֆրինյոզը։— Հիմա ես կվարվեմ այնպես, ինչպես այդ սոսկալի տիկին դ'Էսպարն է վարվում։

— Իսկ ի՞նչ է անում նա,— հետաքրքրությամբ հարցրեց քննիչի կինը։

— Նա գրել է հազար սիրային նամակներ...

— Այդքան շա՜տ...— բացականչեց տիկին Կամչուզոն, րնդհատելով դքսուհուն։

— Եվ ահա, թանկագինս, այնտեղ չի կարելի գտնել նրան վարկաբեկող ոչ մի բառ։

— Դուք անընդունակ կլինեիք պահպանել այդ սառնությունը, այդ զգուշավորությունը,— պատասխանեց տիկին Կամյուզոն։— Դուք կին եք, այն հրեշտակներից, որոնք չեն կարող դիմադրել սատանային....

— Ես երդվել եմ այլևս չգրել։ Իմ ամբողջ կյանքում միայն այդ դժբախտ Լյուսիենին եմ գրել... Ես ցմահ կպահեմ նրա նամակները։ Անուշիկս, դա այնպիսի կրակ է, որի կարիքը երբեմն զգում ես...

— Իսկ եթե գտնե՞ն այդ նամակները,— ամոթխածորեն ասաց տիկին Կամյուզոն։

— Օ՜, ես կարող եմ ասել, որ դրանք անավարտ մի վեպից քաղված նամակներ են, որովհետև, սիրելիս, ես արտա¬գրել եմ բոլորը և վառել եմ բնագրերը։

— Օ՜, Տիկին, որպես վարձատրություն` թույլ տվեք ինձ կարդալ դրանք...

— Խնդրեմ,— ասաց դքսուհին։— Այն ժամանակ դուք կիմանաք, որ նման նամակներ նա չի գրել Լեոնտինին։

Այդ վերջին խոսքում մարմնավորված էր կինը, բոլոր ժա¬մանակների ու բոլոր երկրների կինը։

Լաֆոնտենի առակի գորտի նման, տիկին Կամյուզոն բա¬վականությունից փքվում էր իր մաշկի մեջ, մտածելով, որ մտնելու էր Գրանլյոնների ապարանքը` գեղանի Դիանա դը Մոֆրինյոզի ընկերակցությամբ։ Այդ առավոտ նա ձեռք էր բերելու այն ծանոթությունը, որ այնքան շոյում էր իր սնափառությունը։ Նա արդեն լսում էր, թե ինչպես են իրեն կոչում «տիկին նախագահուհի»։ Նա ճաշակում էր անթիվ խոչընդոտներ հաղթահարելու հրճվանքը, խոչընդոտներ, որոնցից ամենագլխավորն ամուսնու անկարողությունն էր` ուրիշներին անծանոթ, բայց իրեն` լավ հայտնի։ Միջակությունն առաջ մղելը որքա՜ն հրապուրիչ է կնոջ և թագավորների համար։ Որքան մեծ արտիստներ են ենթարկվել այդ նույն փորձությանը, հարյուր անգամ խաղալով վատ պիեսներում... Եսամոլությա՜ն արբշռանք։ Վերջապես, դա իշխանության յուրատեսակ սանձարձակությունն է։ Իշխանությունը դրսևորում է իրեն լոկ ուժի չարարկությամբ, որևէ անհեթեթություն պսակելով հաջողության դափնիներով, վիրավորելով հանճարին, միակ ուժին, որի դեմ անզոր է բացարձակ իշխանությունը։ Կալիգու¬լայի ձին սենատոր դարձնելը, կայսերական այդ ֆարսը չի իջել և երբեք չի իջնելու բեմից։

Մի քանի րոպեում Դիանան ու Ամելին պերճաշուք անկարգությունից, որ իշխում էր գեղանի Դիանայի ննջարանում, փոխադրվեցին դքսուհի դը Գրանլյոյի տունը, որն աչքի էր ընկնում հոյակապ շքեղությամբ և խիստ կարգ ու կանոնով։

Այդ բարեպաշտ պորտուգալուհին միշտ վեր էր կենում ժամը ութին` պատարագ լսելու համար Սուրբ Վալիերի փոքրիկ եկեղեցում, Սուրբ Թովմաս Աքվինացու ծխում, և որն այն ժամանակ գտնվում էր Ինվալիդների հարթավայրի վրա։ Այժմ քանդված այդ մատուռը ժամանակին փոխադրվել էր Բուրգոյն փողոց, ուր մտադրություն կար կառուցել գոթական մի եկե¬ղեցի՝ նվիրված սուրբ Կլոտիլդին։

Հենց որ Դիանա դը Մոֆրինյոզը դքսուհի դը Գրանլյոյի ականջին մի քանի խոսք շշնշաց, բարեպաշտ տիկինը գնաց պարոն դը Գրանլյոյի մոտ և միասին ներս եկան։ Դուքսը տիկին Կամյուզոյին նայեց այնպիսի մի հայացքով, որով սովորաբար իշխանազունները վերլուծում են մարդու ամբողջ էությունը և հաճախ` հոգին։ Ամելիի տուալետը լրիվ օգնեց դուքսին` կռահելու այդ քաղքենի կյանքը Ալանսոնից մինչև Մանտ և Մանտից մինչև Փարիզ։

Ա՜հ, եթե քննիչի կինը ծանոթ լիներ դուքսերին հատուկ այդ ձիրքին, նա չէր կարողանա այդքան շնորհալիորեն դիմանալ նուրբ հեգնանք արտահայտող այն հայացքին, որի մեջ նա սոսկ քաղաքավարություն նկատեց։ Անգիտությունը նույնպիսի առավելություններ ունի, ինչ` խորամանկությունը։

— Տիկին Կամյուզոն է, թագավորի աշխատասենյակի բարապաններից մեկի` Թիրիոնի դուստրը,— ասաց դքսուհին իր ամուսնուն։

Դուքսը շատ քաղաքավարի ողջունեց դատական աստիճանավորի կնոջը, և նրա դեմքը փոքր-ինչ կորցրեց իր լրջախոհությունը։ Դուքսի սենեկապանը, որին իր տերը զանգահարել էր, ներկայացավ։

— Կառք վերցրեք և գնացեք Օնորե-Շվալիե փողոց։ Այնտեղ կզանգահարեք համար տասը տան փոքրիկ դուռը։ Դուռը բացող ծառային կասեք, որ ես խնդրում եմ իր տիրոջը` անցնել ինձ մոտ. եթե պարոնը տանն է, կբերեք ձեզ հետ։ Օգտագործեցեք իմ անունը, դա բավական կլինի հարթելու բոլոր դժվարությունները։ Ջանացեք այդ բոլորը կատարել մի քառորդ ժամում։

Հենց որ դուքսի սպասավորը դուրս եկավ, իսկույն հայտնվեց դքսուհու ծառան։

— Գնացեք իմ անունից դուքս դը Շոլյոյի մոտ և հանձնեցեք այս այցետոմսը։

Դուքսը հանձնեց հատուկ ձևով ծալված այցետոմսը։ Երբ այդ երկու մտերիմ բարեկամներն անմիջական կարիք էին զգում իրար տեսնելու` շտապ ու խորհրդավոր մի գործով, որի մասին չէր կարելի գրել, նրանք այդ ձևով էին իրար հայտնում։

Ակներև է, որ հասարակության բոլոր խավերում սովորույթները նման են իրար և տարբերվում են միայն արտահայտման երանգներով։ Վերնախավն էլ ունի իր ժարգոնը. բայց , այդ ժարգոնն անվանվում է ոճ։

— Դուք համոզված եք, տիկին, որ իրոք այդ նամակները գոյություն ունեն` գրված օրիորդ Կլոտիլդ դը Գրանլյոյի կող¬մից այդ երիտասարդին,— ասաց դուքս դը Գրանլյոն։

Եվ նա տիկին Կամյուզոյին նետեց մի հայացք, ինչպես ծովայինն է նետում խորաչափը։

— Ես դրանք երբեք չեմ տեսել, բայց վախ կա,— դողալով պատասխանեց տիկին Կամյուզոն։

— Իմ դուստրը չէր կարող այնպիսի բան գրել, որ հնա¬րավոր չլիներ խոստովանել,— բացականչեց դքսուհին։

«Խե՜ղճ դքսուհի»,— մտածեց Դիանան` ցնցող մի հայացք նետելով դուքս դը Գրանլյոյին։

— Ի՞նչ ես կարծում, իմ անուշիկ Դիանա,— ասաց դուքսը դքսուհի դը Մոֆրինյոզի ականջին` նրան տանելով դեպի լուսամուտի խորշը։

— Կլոտիլդն այնպես էր գժված Լյուսիենով, թանկագինս, որ տեսակցություն էր ունեցել նրա հետ իր մեկնումից առաջ։ Եթե չլիներ երիտասարդ տիկին Լենոնկուրը, նա թերևս Լյուսիենի հետ փախչեր Ֆոնտենբլոյի անտառում։ Ես գիտեմ, որ Լյուսիենը Կլոտիլդին այնպիսի նամակներ էր գրում, որ կարող էին նույնիսկ մի սրբուհու խելքահան անել։ Մենք Եվայի երեք աղջիկներ ենք, նամակագրության օձով պարուրված։

Դուքսը և Դիանան լուսամուտի խորշից եկան դքսուհու և տիկին Կամյուզոյի մոտ, որոնք կամացուկ զրուցում էին։ Ամելին, հետևելով դքսուհի դը Մոֆրինյոզի պատվերին, իրեն ձևացնում էր ճշմարիտ աստվածավախ կին հպարտ պորտուգալուհու սիրտը նվաճելու համար։

— Մենք գտնվում ենք փախած ստոր մի տաժանապարտի ձեռքում,— ասաց դուքսը` ուսերը թոթվելով։— Ահավասիկ, թե ինչ է նշանակում իր մոտ ընդունել այնպիսի մարդկանց, որոնց մասին կատարելապես վստահ չես։ Նախքան որևէ մեկին ընդունելը, հարկավոր է լավ իմանալ, թե նա ինչ կարողություն ունի, ովքեր են ծնողները, ինչպիսին է եղել նրա անցյալ կյանքը...

Այս խոսքը մեր պատմության բարոյախոսությունն է` արիստոկրատական տեսակետից։

— Ինչ եղել է, եղել է,— ասաց դքսուհի դը Մոֆրինյոզը։ — Այժմ մտածենք փրկելու խեղճ տիկին դը Սերիզիին, Կլոտիլդին և ինձ...

— Մենք պետք է սպասենք Անրիին, ես նրան կանչել եմ. բայց ամեն ինչ կախված է այն մարդուց, որի հետևից գնաց Ժանտիլը։ Տա՛ Աստված, որ այդ մարդը Փարիզում լինի։ Տիկին,— ասաց ապա դուքսը, դիմելով տիկին Կամյուզոյին,— ես շնորհակալ եմ ձեզնից` մեր մասին մտահոգվեք ու համար...

Դա տիկին Կամյուզոյի համար ակնարկ էր` հրաժեշտ տալու։ Արքայական աշխատասենյակի բարապանի դուստրը բավականին խելք ունեցավ դուքսին հասկանալու. վեր կացավ, բայց դքսուհի դր Մոֆրինյոզը, որն իր սքանչելի շնորհալիությամբ շատ շատերի մտերմությունն ու բարեկամությունն էր նվաճել, բռնեց Ամելիի ձեռքը և նրան մի առանձին սիրալիրությամբ ներկայացրեց դուքսին և դքսուհուն։

— Առանձնապես իմ կողմից, և եթե նույնիսկ նա վեր կացած չլիներ արշալույսին` փրկելու համար մեզ բոլորիս, ես ձեզ խնդրում եմ` չմոռանալ իմ անուշիկ տիկին Կամյուզոյին։ Նախ` նա ինձ մատուցել է այնպիսի ծառայություններ, որ բնավ չեն մոռացվում, բացի այդ, նա ամբողջապես նվիրվա ծ է մեզ` նա և իր ամուսինը։ Ես խոստացել եմ առաջ քաշել նրա Կամյուզոյին, և խնդրում եմ ձեզ ամենից առաջ հովանավորել նրան հանուն իմ սիրո։

— Դուք կարիք չունեք այդ հանձնարարությանը,— ասաց դուքսը տիկին Կամյուզոյին։— Գրանլյոները մշտապես կհի¬շեն իրենց մատուցված ծառայությունները։ Թագավորի համախոհներին մոտիկ ժամանակներում առիթ կտրվի աչքի ընկնելու. նրանցից կպահանջվի անձնվիրություն, ձեր ամուսինն առաջ կքաշվի մարտական դիրքում...

Տիկին Կամյուզոն հեռացավ հպարտ, եըջանիկ, պայթելու չափ փքված։ Նա տուն վերադարձավ հաղթողի բավականությամբ` ծիծաղելով գլխավոր դատախազի անբարյացակամության վրա։ Նա ասում էր ինքն իրեն.

— «Եթե մենք կարողանայինք տապալել պարոն դը Գրանվիլին»։

Տիկին Կամյուզոն ճիշտ ժամանակին հեռացավ։ Դուքս դը Շոլյոն, թագավորի սիրեցյալներից մեկը, վերնագավթում հանդիպեց այդ քաղքենուհուն։

— Անրի, — գոչեց դուքս դը Գրանլյոն, երբ հայտնեցին, որ ժամանել է իր բարեկամը,— խնդրում եմ` շտապիր արքունիք, աշխատիր խոսել թագավորի հետ։ Խնդիրը հետևյալն է։

Եվ նա դուքսին տարավ այն լուսամուտի խորշր, որտեղ արդեն զրուցել էր թեթևամիտ ու շնորհագեղ Դիանայի հետ։

Ժամանակ առ ժամանակ դուքս դը Շոլյոն գաղտագողի նայում էր խոլական դքսուհուն, որը, զրուցելով հանդերձ բարեպաշտ դքսուհու հետ և լսելով նրա քարոզները, պատասխանում էր դուքս դը Շոլյոյի հայացքներին։

— Սիրելի՛ զավակս,— ասաց վերջապես դուքս դը Գրանլյոն` ավարտելով գաղտնի խոսակցությունր,— եղե՛ք ողջամիտ։ Լսեցե՛ք,— ավելացրեց նա` բռնելով Դիանայի ձեռքերը,— մնացեք պատշաճության սահմաններում, մի՛ անվանարկեք ձեզ, երբեք մի՛ գրեք։ Նամակները, սիրելիս, նույնքան անձնական դժբախտություններ են բերել, որքան` հասարակական դժբախտություններ... Այն, ինչ կարելի է ներել դեռատի մի աղջկա, ինչպիսին է Կլոտիլդը, որն առաջին անգամ է սիրում, աններելի է...

— Հին գրենադիերի համար, որն անցել է շատ կրակների միջով,— ասաց դքսուհին` շուրթերն ուռցնելով։

Այդ ծամածռությունը և կատակաբանությունը ժպիտ առաջացրին երկու դուքսերի և նույնիսկ բարեպաշտ դքսուհու թախծոտ դեմքերին։

— Ահա չորս տարի է, ինչ սիրային նամակներ չեմ գրում... Արդյո՞ք փրկված ենք,— հարցրեց Դիանան` աշխատելով անձկությունը թաքցնել այդ մանկամտությամբ։

— Դեռևս ոչ,— ասաց դուքս դը Շոլյոն,— որովհետև դուք չգիտեք, թե որքան դժվար է կամայական գործողություններ կատարելը։ Կոնստիտուցիոն թագավորի համար այդ նույնն է, ինչ անհավատարմությունը` ամուսնացած կնոշ համար։ Դա նրա մեղանչումն է։

— Նրա գողտրիկ մեղքը,— ասաց դուքս դը Գրանլյոն։

— Արգելված պտուղը,— հարեց Դիանան ժպտալով։— Օ՜, ինչպես կուզեի ես կառավարություն լինել, որովհետև ես հիմա այդ պտուղից չունեմ, բոլորը կերել եմ։

— Օ՜, թանկագի՛նս, թանկագի՛նս,— ասաց բարեպաշտ դքսուհին,— դուք չափազանց հեռուն եք գնում։

Երկու դուքսեր լսելով, որ մի կառք կանգ առավ մուտքի մոտ այնպիսի դղրդյունով, որ քառատրոփ սլացող ձիեր են հանում, երկու կանանց գլուխ տալով, նրանց թողին մենակ և գնացին դուքս դը Գրանլյոյի աշխատասենյակ, ուր մտցրին Օնորե-Շվալիե փողոցի բնակչին, որը ոչ այլ ոք էր, բայց եթե արքունի հակաոստիկանության, քաղաքական ոստիկանության պետը, խորհրդավոր ու ամենազոր Կորանտենը։

— Անցեք, — ասաց դուքս դը Գրանլյոն,— անցեք, պարոն դը Սեն-Գրևի։

Կորանտենը, զարմացած դուքսի հիշողության վրա, անցավ առաջինը` գլուխ տալով երկու դուքսերին։

— Էլի նույն անձնավորության համար է, կամ նրա պատճառով, թանկագին պարոն,— ասաց դուքս դը Գրանլյոն։

— Բայց նա մեռած է,— ասաց Կորանտենը։

— Մնում է ընկերակիցը,— նկատեց դուքս դը Շոլյոն,— ահավոր մի ընկերակից։

— Տաժանապարտ Ժակ Կոլենը,— ասաց Կորանտենը։

— Խոսի՛ր, Ֆերդինանդ,— ասաց դուքս դը Շոլյոն նախկին դեսպանին։

— Այդ թշվառականը երկյուղալի է,— շարունակեց դուքս դը Գրանլյոն,— որովհետև նա տիրացել է այն նամակներին, որ տիկնայք դը Սերիզին և դը Մոֆրինյոզն են գրել այդ Լյուսիեն Շարդոնին, իր ստեղծած մարդուն։ Այդ նամակներով է ուզում նա փրկագնել իր կյանքը։ Ըստ երևույթին, դա համակարգ է եղել այդ երիտասարդի մոտ` հրայրքոտ նամակներ կորզել իր նամակների դիմաց, որովհետև, ասում են, օրիորդ դը Գրանլյոն էլ է մի քանի նամակ գրել, գոնե այդպես է կարծվում, իսկ մենք ոչինչ չենք կարող ճշտել, որովհետև նա ճանապարհորդում է։

— Այդ տղան,— պատասխանեց Կորանտենը,— անընդու¬նակ էր նման նախատեսումների... Աբբահայր Կարլոս Էրրերայի կանխատեսություններից է դա։

Կորանտենն արմունկը հենեց բազկաթոռի հենակին, և գլուխը ձեռքերի մեջ առած` սկսեց մտածել։

— Փո՜ղ... Այդ մարդն ավելի շատ ունի, քան մենք,— ասաց նա։— Եսթեր Գոբսեկը նրան ծառայում էր որպես խայծ` կարթելու համար մոտ երկու միլիո`' ոսկեդրամների այն լճակում, որը կոչվում է Նյուսինգեն.... Պարոնա՛յք, արեք այնպես, որ որևէ մեկից ինձ տրվի գործելու լիակատար իրավունք, և ես ձեզ կազատեմ այդ մարդուց։

— Իսկ... նամակնե՞րը,— հարցրեց դուքս Գրանլյոն Կորանտենին։

— Լսեցե՛ք, պարոնայք,— շարունակեց Կորանտենը,— վեր կենալով և նրանց դարձնելով կզաքիսի իր դեմքը, որը ծայրահեղորեն գրգռված էր։ Ապա ձեռքը խոթեց փափուկ բրդյա, երկար անդրավարտիքի գրպանը։ Մեր ժամանակի պատմական դրամայի մեծ հերոսը հազիվ կարողացել էր հագնել մի բաճկոնակ և սերթուկ, ժամանակ չունենալով փոխելու առավոտյան անդրավարտիքը, որովհետև նրան հայտնի էր, թե իշխանավորները որոշ հանգամանքերում որքան երախտապարտ են արագաշարժության համար. նա, անկաշկանդ, սկսեց անցուդարձ անել աշխատասենյակում, բարձրաձայն դատողություններ անել, ասես մենակ լիներ.

— Դա մի տաժանապարտ է. կարելի է առանց դատավարության նրան նետել գաղտնախուց, Բիսետրում, հնարավորություն չտալով կապ պահել որևէ մեկի հետ, և թողնել այնտեղ, որպեսզի սատկի... Բայց կարող է իր հավատարիմներին ցուցումներ տված լինել` նախատեսելով այդ հանգամանքը։

— Բայց,— ասաց դուքս դը Գրանլյոն,— նա անմիջապես գաղտնախուց է նետվել, հանկարծակի այդ կնոջ մոտ բռնվելուց հետո։

— Մի՞թե գաղտնախցեր կան այդպիսի կտրիճի համար,— պատասխանեց Կորանտենը։— Նա ավելի ուժեղ է, քան... քան ես։

— «Ի՞նչ անել»,— հայացքով իրար հարցրին երկու դուքսերը։

— Մենք կարող ենք անհապաղ տաժանավայր ուղարկել այդ անպիտանին... Նա կմեռնի` չանցած վեց ամիս։ Օ՜, առանց ոճրի,— ասաց Կորանտենը` պատասխանելով դուքս դը Գրանլյոյի մի շարժումին։— Ի՞նչ եք ուզում, տաժանապարտը վից ամսից ավելի չի դիմանում ամառվա հրակեզ տոթին, երբ նրան հարկադրում են աշխատել Շարանտի ժահահոտության մեջ։ Բայց այդ լավ է միայն այն դեպքում, եթե մեր մարդը նախազգուշության միջոցներ ձեռք չի առել այդ նամակների վերաբերմամբ։ Եթե սինլքորն ապահով է զգում իրեն իր հակառակորդներից, իսկ այդ հնարավոր է, ապա անհրաժեշտ է պարզել, թե ինչ նախազգուշությունների է դիմել։ Եթե նամակներ պահողը աղքատ է, նրան կարելի է կաշառել... Խնդիրն այն է, որ պետք է հարկադրել Ժակ Կոլենին խոսել։ Ինչպիսի մենամարտ է լինելու, ես այնտեղ կպարտվեմ։ Իսկ ավելի լավ է այդ նամակները գնել այլ թղթերով... ներման թերթով, և այդ մարդուն հանձնել ինձ` իմ գործի մեջ օգտագործելու։ Ժակ Կոլենը միակ մարդն է, որ բավականաչափ ընդունակ է ինձ հաջորդելու, քանի որ խեղճ Կոնտանսոնը և թանկագին Պեյրադը մեռած են։ Ժակ Կոլենն սպանել է իմ այդ անզուգական լրտեսներին, ասես իրեն տեղ բացելու համար։ Ինչպես տեսնում եք, պարոնայք, հարկավոր է ինձ ազատ գործելու հնարավորություն տալ։ Ժակ Կոլենը Կոնսիերժըրի ում է։ Ես կտեսնեմ պարոն դը Գրանվիլին իր վարչությունում։ Ուրեմն, ուղարկեցեք այնտեղ վստահելի մի անձնավորություն, որ հանդիպի ինձ, որովհետև ինձ անհրաժեշտ է մի երկտող ներկայացնել պարոն դը Գրանվիլին, որն իմ մասին ոչինչ չգիտի. այդ գրությունը ես հետո կվերադարձնեմ խորհրդի նախագահին կամ մի շատ ազդեցիկ աշխատակցի... Ձեզ մնում է կես ժամ, որովհետև ինձ կես ժամ է հարկավոր հագնվելու համար, այսինքն` դառնալու այնպիսին, ինչպիսին պետք է լինեմ պարոն գլխավոր դատախազի աչքում։

— Պարոն,— ասաց դուքս դը Շոլյոն,— ինձ ծանոթ է ձեր արտակարդ հմտությունը,— բարի եղեք ասել` այո կամ ոչ, պատասխանատո՞ւ եք հաջողության համար։

— Այո, եթե ունենամ լայն լիազորություն և ձեր խոստու¬մը, որ երբեք ինձ չեք հարցաքննելու այդ առթիվ։ Իմ ծրագիրը պատրաստ է։

Այդ չարագույժ պատասխանից երկու իշխանավորները թե¬թև սարսուռ զգացին։

— Գործեցեք, պարոն,— ասաց դուքս դը Շոլյոն։— Դա համարեցեք ձեզ հանձնարարված գործերից մեկը։

Կորանտենը հրաժեշտ տվեց երկու իշխանազուններին և հեռացավ։

Անրի դը Լենոնկուրը, որի համար Ֆերդինանդ դը Գրանլյոն լծել էր տվել մի կառք, անմիջապես մեկնեց թագավորի մոտ, որին կարող էր տեսնել ուզած ժամին, իր պաշտոնի ընձեռած իրավունքով։

Այսպիսով, հասարակության ստորին և վերին խավերում գոյություն ունեցող տարբեր, բայց իրար հետ կապվող շահագրգռությունները, անհրաժեշտությունից թելադրված, պետք է բախվեին դատախազի աշխատասենյակում, ի դեմս պարոն դը Գրանվիլի, Կորանտենի և ահարկու հակառակորդ Ժակ Կոլենի, որոնցից առաջինը ներկայացնում էր արդարադատությունը, երկրորդը` ընտանիքը, իսկ երրորդը` հասարակական չարիքն իր վայրենի ուժով։

Սարսափելի է այն մենամարտը, որ արդարադատությունն ու կամայականությունը, միացյալ ուժերով, վարում են տաժանավայրի ու նրա խորամանկության դեմ։ Տաժանավայրը խորհրդանիշ է խիզախության, որը հաշիվներ ու նկատառումներ չի ճանաչում և միջոցների մեջ խտրություն չի դնում, որը չի կեղծում, չի քողարկում կամայականությունը և գարշելիորեն սիմվոլացնում է քաղցած փորի օգուտը, սովածության արյունարբու, արագ բողոքը։ Մի՞թե այստեղ չեն բախվում հարձակվողներն ու պաշտպանվողները` գողությունն ու սե¬փականությունը։ Դա հասարակական կեցությունն ու բնական կեցությունը հնարավորին չափ նեղ շրջանակում սեղմելու զարհուրելի հարցն է։ Վերջապես, դա ահավոր ու կենդանի մի պատկեր էր հակահասարակական այն զիջումների, որ իշխանության թուլամորթ ներկայացուցիչներն են անում վայրենի խռովարարներին։ Երբ գլխավոր դատախազին զեկուցեցին պարոն Կամյուզոյի մասին, նա նշան արեց, որ ներս թողնեն։ Պարոն դը Գրանվիլը, որը նախազգում էր այդ այցելությունը, ուզում էր Լյուսիենի գործն ավարտելու խնդրում համաձայնության գալ քննիչի հետ։ Այն եզրակացությունը, որ նա Կամյուզոյի հետ մշակել էր խեղճ պոետի մահից առաջ, այժմ կորցրել էր իր իմաստը։

— Նստեցեք, պարոն Կամյուզո,— ասաց պարոն դը Գրանվիլը` ընկնելով իր բազկաթոռին։

Գլխավոր դատախազը քննիչի ներկայությամբ չկարողացավ թաքցնել իր ընկճվածությունը։ Կամյուզոն նայեց պարոն դը Գրանվիլին և այնքան վճռական այդ դեմքի վրա նկատեց գրեթե մահամերձի մի գունատություն, գերագույն մի հոգնածություն, լիակատար ուժաթափություն, որոնք խոսում էին ավելի անագորույն տառապանքների մասին, քան որ մահվան դատապարտվածն է զգում, երբ քարտուղարը կարդում է բեկ¬ման մերժումը։ Մինչդեռ, այդ ընթերցումն արդարադատու¬թյան լեզվով նշանակում է. «Պատրաստվեցե՛ք, ահավասիկ ձեր վերջին րոպեները»։ — Թեպետ շատ անհետաձգելի գործ է, բայց ես կգամ մի այլ անգամ, պարոն կոմս,— ասաց Կամյուզոն։

— Մնացեք,— պատասխանեց գլխավոր դատախազն արժանապատվությամբ,— իսկական դատական գործիչները, պարո՛ն, պետք է կարողանան դիմանալ իրենց անձկություններին և թաքցնել դրանք։ Իմ մեղքն է, որ դուք նկատեցիք իմ հոգու խռովքը…

Կամյուզոն ինչ-որ շարժում արեց։

— Պարոն Կամյուզո, տա Աստված, որ դուք չտեսնեք մեր կյանքի այս ծայրահեղ դժվարությունները։ Քչին էլ չի կարելի դիմանալ։ Ես գիշերն անցկացրի իմ ամենամոտիկ բարեկամներից մեկի տանը, ես միայն երկու բարեկամ ունեմ` կոմս Օկտավ դը Բովանը և կոմս դը Սերիզին։ Մենք` դը Սերիզին, կոմս Օկտավը և ես, միասին էինք երեկ երեկոյան ժամը վեցից մինչև առավոտյան ժամը վեցը, և հերթով հյուրասրահից գնում էինք տիկին դը Սերիզիի մահճի մոտ, ամեն անգամ երկյուղ կրելով, թե տիկնոջը կտեսնենք մեռած կամ ընդմիշտ խելագարված։ Դեպլենը, Բիանշոնը, Սինարը և երկու հիվանդապահուհիներ շարունակ ննջարանումն էին։ Կոմսը պաշտում է կնոջը։ Պատկերացրեք, թե ի՜նչ գիշեր եմ անցկացրել ես, սիրուց խելացնոր մի կնոջ և հուսահատությունից խենթացած մի բարեկամի մոտ։ Պետական գործչի հուսալքությունը նման չէ տխմար մարդու հուսալքությանը։ Սերիզին թվում էր, թե հանգիստ նստած էր Պետական խորհրդում, բայց գալարվում էր բազկաթոռի վրա, որպեսզի արտաքուստ հանգիստ երևա… և քրտինքը զարդարում էր բազում աշխատանքներից կքած նրա ճակատը։ Քունն ինձ հաղթեց, և ես քնեցի ժամը հնգից մինչև յոթևկեսը։ Եվ պետք է այստեղ լինեի ժամը ութ անց կեսին, որ հրաման տայի մի մահապատիժ ի կատար ածելու համար։ Հավատացե՛ք ինձ, պարոն Կամյուզո, երբ դա-տախազն ամբողջ գիշերն ընկղմում է տառապանքների վիհը, զգալով Աստծո ձեռքը ծանրացած մարդկային գործերի վրա և շիտակ հարվածելով ազնիվ սրտերին, նրա համար շատ դժվար է նստել այստեղ, գրասեղանի մոտ և սառնությամբ ասել. «Ժամը չորսին կտրեցեք մի գլուխ, ոչնչացրեք Աստծո արարածին, որը լի է կյանքով, ուժով և առողջությամբ»։ Այնուամենայնիվ, դա իմ պարտականությունն է… Վշտից գետնահար, ես պարտավոր եմ հրաման տալ, որ կառափնարան կանգնեն… Դատապարտյալը չգիտե, որ դատական գործիչը նույնքան մահացու ապրումներ է ունենում, որքան` ինքը։ Այս րոպեին թղթի մի կտորով մենք կապված ենք իրար, ե՛ս, որպես հասարակություն, վրեժ եմ լուծում, նա, որպես հանցագործություն, իր հատուցումն է ստանում. մենք պարտականության երկու երեսն ենք, երկու կեցություններ, մի վայրկյանի համար զոդված` օրենքի դանակի ուժով։ Դատա¬կան գործչի խոր տվայտանքների համար ո՞վ է նրան խղճում, ո՞վ է սփոփում մեզ… Մեր պատվի գործն է` դրանք թաղել սրտի խորքում։ Քահանան, որի կյանքն Աստծուն է նվիրված, զինվորը, որ հազար մահ է ընդունում հանուն հայրենիքի, իմ կարծիքով, ավելի երջանիկ են, քան դատավորը, որն ունի իր մշտական տարակուսանքները, երկյուղները և սոսկալի պատասխանատվությունը։

— Գիտե՞ք, թե ում պետք է մահապատժի ենթարկենք,— շարունակեց գլխավոր դատախազը,— քսանյոթ տարեկան մի երիտասարդի, գեղեցիկ` ինչպես երեկվա մեր մահացյալը, և նրա նման խարտյաշ. այդ գլուխը մեր ձեռքն ընկավ անսպա սելիորեն, որովհետև նրա վրա ծանրանում էին միայն գողոնը թաքցնելու հանցանշաններ։ Թեև դատապարտված է այդ տղան, բայց չի խոստովանում։ Յոթանասուն օր է, ինչ նա դիմադրում է բոլոր փորձություններին` մշտապես իրեն անմեղ հայտարարելով։ Երկու ամիս է, իմ ուսերի վրա երկու գլուխ եմ կրում։ Օ՜, ես նրա խոստովանության համար կվճարեի իմ կյանքի մի տարին, որովհետև հարկավոր է հանգստացնել երդվյալներին... Ինքներդ դատեցեք, թե ինչ հարված կհասնի արդարադատությանը, եթե մի օր բացվի, որ ուրիշն է գործել այն ոճիրը, որի համար նա պիտի մեռնի։ Փարիզում ամեն ինչ զարհուրելի նշանակություն է ստանում, ամենափոքր դատական պատահարները քաղաքական բնույթ են ստանում։ Երդվյալների դատարանը, մեր այս հաստատությունը, որը հեղափոխական օրենսդիրներին թվում էր այնքան ուժեղ, հասարակության կործանման սկիզբն է, որովհետև նա թերանում է իր պարտականության մեջ, նա անբավարար է պաշտպանում հասարակությանը։ Երդվյալների դատարանը խաղում է իր իրավասությունների հետ։ Երդվյալները բաժանվում են երկու բանակի, նրանցից ոմանք այլևս մահապատիժ չեն ուզում, այստեղից առաջ է գալիս օրենքի հանդեպ եղած հավասարության լիակատար խախտում։ Այնպիսի սոսկալի ոճրագործություն, ինչպիսին հայրասպանությունն է, մի դեպարտամենտում ստանում է արդարացնող դատավճիռ^[40], մինչդեռ մի այլ, այսպես ասած, սովորական հանցագործություն, պատժվում է մահով։ Ի՞նչ կպատահեր, եթե մեր դատական մարզում` Փարիզում, մահապատժի ենթարկեին անմեղին։

— Դա փախած մի տաժանակիր է,— երկչոտորեն նկատեց պարոն Կամյուզոն։

— Բայց ընդդիմության և մամուլի ձեռքերում նա կդառնա զատկական գառ,— բացականչեց պարոն դը Գրանվիլը,— և ընդդիմության համար հեշտ կլինի նրան սպիտակացնել, որովհետև նա կորսիկացի է, իր երկրի իդեաների ֆանատիկը, նրա սպանությունները վենդետտայի հետևանք են... Այդ կղզում սպանում են թշնամուն, և մարդասպանն իրեն համարում է, և ուրիշներն էլ են նրան համարում, շատ ազնիվ մարդ։ Ա՜հ, իսկական դատավորները շա՛տ են դժբախտ։ Գիտե՛ք, նրանք պետք է ապրեին հասարակությունից բոլորովին առանձնացած, ինչպես երբեմնի քուրմերը։ Հասարակությունը պետք է տեսներ նրանց միայն որոշ ժամերին, երբ նրանք դուրս գային իրենց խուցերից, որպես պատկառելի, ծանրախոհ, պատվարժան ծերունիներ, որոնք դատելու էին հնադարյան հասարակություններում գործող մեծ քուրմերի ձևով, մարդիկ, որոնք ունեին և՛ դատական, և՛ քահանայական իշխանություն։ Մեզ պետք է տեսնեին միայն դատարանի մեր բազկաթոռին նստած... Այժմ մեզ տեսնում են, թե ինչպես ենք տանջվում և զվարճանում բոլորի նման։ Մեզ տեսնում են հյուրասրահներում, ընտանիքներում, որպես մարդկային կրքերով օժտված քաղաքացիներ, և մենք կարող ենք թվալ ծիծաղելի, բայց ոչ ահեղ...

Այդ գերագույն ճիչը, դադարներով և բացականչություններով ընդհատված, միակցված այնպիսի ժեստերով, որ այն դարձնում էին բառերով արտահայտելու համար դժվար մի պերճախոսություն, սարսուռով պատեց Կամյուզոյին։

— Ես էլ, պարոն,— ասաց Կամյուզոն,— երեկվանից սկսեցի ճաշակել մեր կոչման տվայտանքները... Ես քիչ էր մնում մեռնեի, իմանալով այդ երիտասարդի մահը... Նա չկարողացավ սակայն հասկանալ իմ կարեկցանքը, դժբախտն ինքն իրեն խորտակեց.. . — Է՜հ, հարկ չկար նրան հարցաքննել,— բացականչեց պարոն դը Գրանվիլը,— այնքան հեշտ է ծառայություն մատուցել ձեռնպահ մնալով։

— Իսկ օրե՞նքը,— պատասխանեց Կամյուզոն։— Չէ՞ որ երկու օր է, ինչ նա ձերբակալված էր...

— Դժբախտությունը տեղի է ունեցել,— շարունակեց գլխավոր դատախազը։— Ես դարմանել եմ, որքան կարողացել եմ, այն, ինչ, արդարև անդարմանելի է։ Իմ կառքը և իմ մարդիկ մասնակցում են այդ խեղճ, թուլակամ պոետի հուղարկավորությանը։ Սերիզին վարվել է ինձ նման. ավելին, նա ընդունում է այն հանձնարարությունը, որ այդ դժբախտ երիտասարդն է տվել, նա կլինի երիտասարդի կտակարարը։ Այդ խոստումի համար նա արժանացել էր իր կնոջ այնպիսի մի հայացքի, որը փայլում էր առողջ բանականությամբ։ Վերջապես, կոմս Օկտավն անձամբ ներկա կլիեի նրա հուղարկավորությանը։

— Այդպես ուրեմն, պարոն կոմս,— ասաց Կամյուզոն,— ավարտենք մեր գործր։ Մեզ մնում է խիստ վտանգավոր մի ամբաստանյալ։ Ինձ նման դուք էլ լավ գիտեք, որ դա Ժակ Կոլենն է։ Այդ թշվառականը կմերկացվի...

— Մենք կորած ենք,— գոչեց պարոն դը Գրանվիլը։

Նա հիմա գտնվում է մահվան դատապարտվածի մոտ, որը տաժանավայրում նրա համար եղել է այն, ինչ Փարիզում Լյուսիենն է եղել նրա համար... նրա սիրեցյալը։ Բիբի-Լյուպենը ծպտվել է որպես ժանդարմ` այդ տեսակցությանը ներկա լինելու համար։

— Ինչի՜ ասես, որ չի խառնվում քրեական ոստիկանությունը,— ասաց գլխավոր դատախազը,— նա պետք է գործի միայն իմ հրամաններով։ Ամբողջ Կոնսիերժըրին պիտի իմանա, որ մեր ձեռքումն է Ժակ Կոլենը... Այդպես ուրեմն, ես եկել եմ ձեզ ասելու, որ այդ մեծ ու հանդուգն ոճրագործն անպայման տիրացած կլինի տիկին դը Սերիզիի, դքսուհի դը Մոֆրինյոզի և Կլոտիլդ դը Գրանլյոյի գրած ամենավտանգավոր նամակներին։

— Դուք համոզվա՞ծ եք դրանում...— հարցրեց պարոն դը Գրանվիլը, ցավագին զարմանքի արտահայտությամբ։

— Ինքներդ դատեցեք, պարոն կոմս, թե որքանով եմ ես իրավացի` վախենալով այդպիսի դժբախտությունից։ Երբ ես բաց արի այդ տարաբախտ երիտասարդի մոտ գտնված նամակների կապոցները, Ժակ Կոլենն իսկույն սուր աչքերով նա¬յեց, և նրա դեմքին նկատվեց գոհունակության մի ժպիտ, որի նշանակության մասին դատական քննիչը չի կարող սխալվել։ Այնպիսի փորձված չարագործ, ինչպիսին Ժակ Կոլենն է, երբեք ձեռքից բաց չի թողնի նման զենքը։ Ի՞նչ կասեք դուք այդպիսի փաստաթղթերի մասին, եթե դրանք ընկնեն ձեռքը մի պաշտպանի, որին այդ ստահակը կընտրի կառավարության ու արիստոկրատիայի թշնամիների թվից։ Իմ կինը, որի նկատ¬մամբ դքսուհի դը Մոֆրինյոզը բարյացակամ է, գնացել է նրան նախազգուշացնելու, և այս պահին նրանք պետք է որ գնացած լինեն Գրանլյոների մոտ` խորհրդակցելու...

— Այդ մարդու դատավարությունն անհնարին է,— բացականչեց գլխավոր դատախազը` վեր կենալով և ետ ու առաշ քայլելով իր աշխատասենյակում։— Նա փաստաթղթերն ապահով տեղ դրած կլինի...

— Ես տեղը գիտեմ,— ասաց Կամյուզոն։

Դրանով դատական քննիչը ջնջեց բոլոր կանխակալ կարծիքները, որ գլխավոր դատախազը կազմել էր նրա մասին։

— Ահա՜ թե ինչ...— ասաց պարոն դը Գրանվիլը` նորից նստելով։

— Տնից Դատական պալատ գալիս, ճանապարհին, ես շատ խոր եմ մտածել այդ ցավալի գործի մասին։ Ժակ Կոլենը մի հորաքույր ունի, իսկական հորաքույր, և ոչ թե կեղծ, մի կին, որի մասին քաղաքական ոստիկանությունը տեղեկանք է տվել պրեֆեկտուրին։ Ժակ Կոլենն այդ կնոջ` իր հորաքրոջ աշակերտն ու աստվածն է, նրա անունն է Ժակլին Կոլեն։ Այս անպիտանն ունի արդուզարդի խանութ, և իր այդ առևտրի օգնությամբ ստեղծած կապերով նա թափանցում է շատ ընտանիքների գաղտնիքներին։ Եթե Ժակ Կոլենն իրեն համար փրկարար այդ թղթերը որևէ մեկի պահ տված լինի, ապա դա այդ արարածն է, ձերբակալե՛նք նրան…

Գլխավոր դատախազը Կամյուզոյին նայեց խորամանկ հայացքով, որով ուզում էր ասել. «Այդ մարդն այնքան էլ հիմար չէ, ինչքան ես կարծում էի երեկ. միայն թե նա դեռ երիտասարդ է, չի կարող վարել արդարադատության սանձերը»։

— Բայց,— ասաց Կամյուզոն շարունակելով,— հաջողելու համար պետք է փոխել բոլոր այն միջոցառումները, որ մենք ընդունել ենք երեկ, և ես եկել եմ խնդրելու ձեր խորհուրդները, ձեր հրամանները…

Գլխավոր դատախազը վերցրեց թուղթ կտրելու իր դանակը և նրանով մեղմորեն խփեց սեղանի եզրին, բոլոր մտածող մարդկանց հատուկ այն շարժումով, երբ լիովին անձնատուր են լինում խորհրդածությունների։

— Երե՜ք ազնվազարմ ընտանիք վտանգի մեջ,— բացականչեց նա։— Ո՛չ մի վրիպում չպետք է կատարվի… Դուք իրավացի եք, ամենից առաջ հետևենք Ֆուշեի աքսիոմային. ձերբակալենք։ Ժակ Կոլենին պետք է անհապաղ փակել գաղտնախցում։

— Դրանով մենք նրան կհամարենք տաժանապարտ։ Այդ նշանակում է` անպատվել Լյուսիենի հիշատակը...

— Ի՜նչ ահավոր գործ է,— ասաց պարոն դը Գրանվիլը,— ամեն ինչ վտանգավոր է։

Նույն պահին ներս մտավ Կոնսիերժըրիի պետը, իհարկե, դուռր բախելուց հետո. բայց այնպիսի մի աշխատասենյակ, ինչպիսին գլխավոր դատախազինն է, այնքան լավ են հսկում, որ դատախազական վարչությանը մոտ կանգնած մարդիկ միայն կարող են բախել դուռը։

— Պարոն կոմս,— ասաց պարոն Գոն,— Կարլոս Էրրերա անունը կրող ամբաստանյալը ցանկանում է խոսել ձեզ հետ։

— Նա տեսակցություն ունեցե՞լ է որևէ մեկի հետ,— հարցրեց գլխավոր դատախազը։

— Բանտարկյալների հետ, որովհետև նա բակում է, մոտավորապես ժամը յոթևկեսից ի վեր, նա տեսել է մահվան դատապարտվածին, որը, ըստ երևույթին, զրուցել է նրա հետ։

Պարոն դը Գրանվիլը, որի միտքը լուսավորվեց Կամյուզոյի ասած մի խոսքից, իսկույն գլխի ընկավ, որ կարելի է օգտա¬գործել Ժակ Կոլենի մոտիկությունը Թեոդոր Կալվիի հետ, որպեսզի ձեռք բերվեն նամակները։ Ուրախանալով, որ այժմ առիթ ունի մահապատիժը հետաձգելու, գլխավոր դատախազը նշան արեց պարոն Գոյին` մոտենալու։

Իմ մտադրությունն է վաղվան հետաձգել մահապատժի ի կատար ածումը,— ասաց նա բանտապետին,— բայց այնպես, որ Կոնսիերժըրիում չկասկածեն այդ հետաձգման մասին։ Բացարձակ լռություն։ Թող դահիճը գնա` իբր թե հսկելու նախապատրաստական աշխատանքները։ Այդ իսպանացի քահանային բերեք այստեղ, հուսալի ուղեկցորդներով, իսպանական դեսպանությունն է պահանջում նրան մեզնից։ Ժանդարմները պարոն Կարլոսին պետք է բերեն ձեր հաղորդակցության սանդուղքով, որպեսզի նրան ոչ ոք չնկատի։ Նախազգուշացրեք ուղեկցորդներին, որ երկուսով բռնեն նրան, ամեն մեկը մի թևից, և նրան բաց թողնեն իմ աշխատասենյակի դռան մոտ միայն… Դուք հաստատ համոզվա՞ծ եք, պարոն Գո, որ այդ վտանգավոր օտարականը միայն բանտարկյալների հետ է տեսնվել։

— Ա՜հ, այն պահին, երբ նա դուրս եկավ մահվան դատապարտվածի սենյակից, ներկայացավ մի տիկին` նրան տեսնելու համար…

Այստեղ երկու աստիճանավորները հայացքները փոխանակեցին, և ինչպիսի՜ հայացքներ։

— Ի՞նչ տիկին,— ասաց Կամյուզոն։

— Մեկն այն հոգևոր դուստրերից, որ նրա մոտ են ապաշխարում… մի մարկիզուհի,— պատասխանեց պարոն Գոն։

— Գործը գնալով վատանում է,— գոչեց պարոն դը Գրանվիլը` նայելով պարոն Կամյուզոյին։

— Նա գլխացավանք պատճառեց ժանդարմներին և վերակացուներին,— շարունակեց պարոն Գոն շփոթված։

— Ամեն մի մանրուք կարևոր է ձեր աշխատանքում,— խստորեն ասաց գլխավոր դատախազը։— Կոնսիերժըրին իզուր չէ այդպես պարսպապատված։ Այդ տիկինն ինչպե՞ս է ներս մտել։

— Կանոնավոր թույլտվությամբ, պարոն,— պատասխանեց բանտապետը։— Հիանալի հագնված այդ տիկինը, միշասյորի և մի սպասավորի ուղեկցությամբ, շքեղ կառքով, եկել էր տեսնելու իր խոստովանահորը, նախքան լինելու թաղմանն այն դժբախտ երիտասարդի, որի մարմինը դուք հրամայել էիք վերցնել...

— Բերե՛ք ինձ պրեֆեկտուրի թույլտվությունը,— ասաց պարոն դը Գրանվիլը։

— Թույլտվություն տրված էր նորին գերազանցություն կոմս դը Սերիզիի հանձնարարությամբ։

— Ինչպիսի՞ն էր այդ կինը,— հարցրեց դատախազը։

— Մեզ թվաց, որ կարգին կին պետք է լիներ։

— Դուք տեսա՞ք նրա դեմքը։

— Նա սև քող էր կրում։

— Ի՞նչ խոսեցին։

— Բայց, ի՞նչ կարող էր ասել խոստովանող կինը, որի ձեռքին կար աղոթագիրք... Նա խնդրեց աբբայի օրհնությունը, ծունկ չոքեց...

— Երկա՞ր տևեց զրույցը, — հարցրեց քննիչը։

— Հինգ րոպեից պակաս, բայց մեզնից ոչ ոք ոչինչ չհասկացավ նրանց ասածներից, հավանաբար իսպաներեն էին խոսում։

— Պատմեցեք մեզ բոլորը, պարո՛ն,— վրա բերեց գլխավոր դատախազը։— Կրկնում եմ, ամենափոքր մանրամասնությունն իսկ մեզ համար էական նշանակություն ունի։ Թող այդ ձեզ դաս լինի։

— Կինը լաց էր լինում, պարոն։

— Իսկապե՞ս էր լաց լինում։

— Մենք չկարողացանք տեսնել, նա իր դեմքը ծածկել էր թաշկինակով։ Նա ոսկեդրամով երեք հարյուր ֆրանկ թողեց բանտարկյալների համար։

— Այդ նա՛ չէ,— բացականչեց Կամյուզոն։

— Իսկ Բիբի-Լյուպենը,— շարունակեց պարոն Գոն,— նրա մասին ասաց. «Դա խաբեբայի մեկն է»։

— Նա այդ բաները հասկանում է,— ասաց պարոն դը Գրանվիլը։— Ուղարկեցեք ձերբակալման հրամանը,— ավելացրեց նա` նայելով Կամյուզոյին,— և անմիջապես կնքեցեք նրա մոտ ամեն ինչ... Բայց, ինչպե՞ս է նա ձեռք բերել պարոն դը Սերիզիի հանձնարարությունը.... Բերե՛ք ինձ պրեֆեկտուրի թույլտվությունը... Գնացե՛ք, պարոն Գո։ Շուտափույթ ինձ մոտ ուղարկեցեք աբբահորը։ Քանի նա այստեղ է, վտանգը չի կարող լրջանալ։ Իսկ երկու ժամ տևող զրույցով կարելի է գտնել մարդու հոգու ճանապարհը։

— Մանավանդ ձեզ նման մի գլխավոր դատախազի համար,— խորամանկորեն ասաց Կամյուզոն։

— Մենք երկուսով կլինենք,— քաղաքավարությամբ պատասխանեց գլխավոր դատախազը։

Եվ նա վերստին ընկավ խորհրդածությունների մեջ։

— Հարկավոր է բանտային բոլոր ընդունարաններում ստեղծել վերակացուի պաշտոն` ոստիկանության ամենահմուտ ու նվիրված գործակալների համար, որոնք պետք է լավ վարձատրվեն, թոշակի կարգով,— ասաց նա երկար դադարից հետո։— Բիբի-Լյուպենը պետք է այնտեղ ավարտի իր օրերը։ Այդպիսով մենք կունենանք աչք ու ականջ մի վայրում, որը պահանջում է ավելի ուշադիր վերահսկողություն, քան հիմա կա այնտեղ։ Պարոն Գոն չկարողացավ մեզ որոշակի բան ասել։

— Նա չափազանց շատ է զբաղված,— ասաց Կամյուզոն։— Բայց գաղտնախցերի և մեր աշխատասենյակների հաղորդակցու¬թյան մեջ կա մի թերություն, որը չպետք է լիներ։ Կոնսիերժըրիից մեր աշխատասենյակներ գալու համար անցնում են միջանցքներից, բակերից, սանդուղքներից։ Մեր գործակալների ուշիմությունը հարատև չէ, մինչդեռ բանտարկյալը մշտապես խորհում է իր գործի մասին։ Ինձ ասացին, որ արդեն մի ան-գամ մի տիկնոջ տեսել են Ժակ Կոլենի ճանապարհին, երբ նա դուրս է եկել գաղտնախցից` հարցաքննության ներկայանալու համար։ Այդ կինը եկել է մինչև ժանդարմների պոստը, Մկան Թակարդի փոքրիկ սանղուղի վերևը։ Այդ մասին ինձ ասացին բարապանները, և ես այդ առթիվ կշտամբեցի ժանդարմներին։

— Օ՜, Դատական պալատի շենքը պետք է հիմնովին վերակառուցել,— ասաց պարոն դը Գբանվիլը։— Բայց դա քսանից երեսուն միլիոնի հասնող ծախսերի հետ է կապված... Փորձեցեք դեպուտատների պալատից խնդրել երեսուն միլիոն արդարադատության հարմարությունների համար։ Լսվեցին բազմաթիվ մարդկանց ոտնաձայներ և զենքերի աղմուկ։ Այդ պետք է, որ Ժակ Կոլենը լիներ։

Գլխավոր դատախազը խիստ լուրջ արտահայտություն ընդունեց, ասես դիմակ հագավ, որի տակ անհետացավ մարդը։ Կամյուզոն հետևեց դատախազության գլխավորի օրինակին։

Իրոք, դատախազության գրասենյակի սպասյակը բաց արավ դուռը, և երևաց Ժակ Կոլենը, հանգիստ ու անայլայլ։

— Դուք կամեցել եք ինձ հետ խոսե՞լ,— ասաց գլխավոր դատախազը,— ես ձեզ լսում եմ։

— Պարոն կոմս, ես Ժակ Կոլենն եմ, ես անձնատուր եմ լինում։

Կամյուզոն սարսռաց. գլխավոր դատախազը մնաց հանգիստ։

— Դուք հավանաբար հասկանում եք, որ ես դրդապատճառներ ունեմ այդպես վարվելու համար,— շարունակեց Ժակ Կոլենը` հեգնանքով նայելով դատական երկու աստիճանավորներին։— Ես, ըստ երևույթին, շատ գլխացավանք եմ պատճառոմ ձեզ։ Չէ՞ որ, եթե ես մնամ որպես իսպանացի քահանա, դուք կհրամայեք ժանդարմերիային` ինձ հասցնել Բայոնի սահմանագլուխը, իսկ այնտեղ իսպանական սվինները ձեզ կազատեն ինձնից։ Դատական աստիճանավորները հանգիստ ու լուռ էին։

— Պարոն կոմս,— շարունակեց տաժանապարտը,— այդպես գործելու իմ դրդապատճառներն ավելի ծանրակշիռ են, քան այն պատճառները, որ ես մատնանշեցի, թեև դրանք խստորեն անձնական բնույթի են։ Բայց ես դրանք կարող եմ ասել ձեզ… Եթե դուք չվախենաք…

— Վա՞խ` ումի՞ց, ինչի՞ց,— ասաց կոմս դը Գրանվիլը։

Կեցվածքը, դեմքի արտահայտությունը, գլուխը պահելու ձևը, ժեստը, հայացքը` այդ նշանավոր դատախազին այդ պահին դարձրին մակիստրատուրայի կենդանի կերպար, որը պետք է գեղեցկագույն օրինակ հանդիսանա քաղաքացիական արիության։ Մի ակնթարթում նա կանգնեց նախկին պառլամենտի հին դատավորների բարձրության վրա, քաղաքացիական պատերազմների այն օրերին, երբ նախագահները կանգնում էին մահվան դեմառդեմ, և քարանում էին այն արձանների պես, որ կանգնեցրել են ի պատիվ նրանց։

— Եթե չվախենաք մենակ մնալ մի փախած տաժանապարտի հետ։

— Թողե՛ք մեզ, պարոն Կամյուզո,— ասաց աշխուժությամբ գլխավոր դատախազը։

— Ես կուզենայի ձեզ առաջարկել, որ դուք հրամայեիք կապել իմ ձեռքերն ու ոտքերը,— սառնությամբ շարունակեց Ժակ Կոլենը` երկու աստիճանավորներին սևեռելով իր ահազդեցիկ հայացքը։

Մի փոքր լռելուց հետո, նա շարունակեց ծանրակշիռ տոնով.

— Պարոն կոմս, մինչև այժմ դուք իմ հարգանքն էիք վայելում, իսկ այժմ արժանացաք իմ հիացմունքին…

— Դուք, ուրեմն, ձեզ համարում եք ահավո ր,— հարցրեց գլխավոր դատախազը, արհամարհանքով լի մի արտահայտությամբ։

— Ինձ համարո՞ւմ եմ,— ասաց տաժանակիրը,— ինչի համար։ Ես այդպիսին եմ և ես այդ գիտեմ։

Ժակ Կոլենը վերցրեց աթոռը և նստեց այն մարդու ինքնավստահությամբ, որն իրեն զգում է կանգնած իր հակառակորդի բարձրության վրա այն զրույցի ժամանակ, երբ համաձայնության են գալիս երկու հզոր ուժեր։

Այդ րոպեին դռան շեմքին կանգնած Կամյուզոն, որը պատրաստվում էր ծածկել դուռը, նորից ներս մտավ, մոտեցավ պարոն դը Գրանվիլին և նրան հանձնեց երկու ծալած գրություն։

— Նայեցե՛ք,— ասաց քննիչը գլխավոր դատախազին,— նրան ցույց տալով թղթերից մեկը։

— Կրկին կանչեցեք պարոն Գոյին,— հրամայեց կոմս դը Գրանվիլը, հենց որ կարդաց տիկին դր Մոֆրինյոզի սենեկապանուհու անունը, որը նրան ծանոթ էր։

Կոնսիերժըրիի պետը ներս մտավ։

— Նկարագրեցեք մեզ այն կնոջը, որը եկել էր տեսնելու ամբաստանյալին,— ասաց գլխավոր դատախազը բանտապետի ականջին։

— Կարճահասակ, գեր, թմբլիկ, թիկնավետ,— պատաս¬խանեց պարոն Գոն։

— Այն անձնավորությունը, որ թույլտվություն էր ստացել, բարձրահասակ է ու բարակ,— ասաց պարոն դը Գրանվիլը։— Իսկ տարի՞քը։

— Վաթսուն տարեկան։

— Հարցն ի՞նձ է վերաբերում, պարոնայք,— ասաց Ժակ Կոլենը։— Դե՛հ,— ասաց նա բարեհոգությամբ,— մի փնտրեք։ Այդ անձնավորությունն իմ հորաքույրն է, իսկական հորաքույրը, մի պառավ կին։ Ես կարող եմ ձեզ ազատել շատ դժվարություններից։ Դուք կգտնեք իմ հորաքրոջը միայն այն դեպքում, եթե ես այդ կամենամ։ Եթե մենք այսպես խճճվենք, բնավ առաջ չենք գնա։

— Պարոն աբբան այլևս ֆրանսերենը չի խոսում իսպա¬նացու նման,— ասաց պարոն Գոն,— նա չի լփրտում այլևս։

— Որովհետև գործերն առանց այն էլ բավականաչաւի խառնաշփոթ են, իմ թանկագին պարոն Գո,— պատասխանեց Ժակ Կոլենը դառը ժպիտով և բանտապետին կոչելով իր ազգանունով։

Նույն րոպեին պարոն Գոն մոտեցավ դատախազին և ասաց նրա ականջին.

— Զգույշ կացեք, պարոն կոմս, այս մարդը մոլեգնած է։

Պարոն դը Գրանվիլը երկար նայեց Ժակ Կոլենին և նրան գտավ հանգիստ, բայց նա շուտով համոզվեց բանտապետի խոսքերի ճշտությանը։ Այդ խաբուսիկ կեցվածքի տակ թաքնված էր վայրենու ջղերի սառը և ահարկու գրգռվածությունը։ Ժակ Կոլենի աչքերից կարծես հրաբուխ էր ժայթքում, նրա բռունցքները սեղմված էին։ Դա մի վագր էր, որը կծկվել էի` որսի վրա ցատկելու համար։

— Թողե՛ք մեզ,— ասաց գլխավոր դատախազը լուրջ տո¬նով` դիմելով բանտապետին և քննիչին։

— Դուք լավ արիք, որ ճամփեցիք Լյուսիենի սպանողին,— ասաց Ժակ Կոլենն առանց մտահոգվելու, որ Կամյուզոն կարող էր լսել,— ես այլևս չէի կարողանում ինձ զսպել, պատ¬րաստ էի խեղդելու նրան...

Եվ պարոն դը Գրանվիլը սարսռաց։ Երբեք նա այդքան արյուն չէր տեսել մի մարդու աչքերում, այդքան գունատություն` այտերի վրա, այդքան քրտինք` ճակատին, և մկանների նման պրկում։

— Ձեր ինչի՞ն կծառայեր այդ սպանությունը,— հանդարտորեն հարցրեց գլխավոր դատախազը ոճրագործին։

— Դուք, պարոն, ամեն օր եք վրեժխնդիր լինում, կամ կարծում եք, որ վրեժխնդիր եք լինում հանուն հասարակության, և ինձ եք հարցնում պատճառի մասին։ Դուք, ուրեմն, երբեք ձեր երակներում չեք զգացել վրիժառության ալիքների թավալումը... Մի՞թե դուք չգիտեք, որ այդ տխմար քննիչն է նրան սպանողը։ Չէ՞ որ դուք սիրում էիք նրան, իմ Լյուսիենին, և նա էլ ձեզ էր սիրում։ Ես ձեզ հինգ մատի պես գիտեմ, պարոն։ Այդ սիրելի երեխան, երբ երեկոյան վերադառնում էր, ինձ պատմում էր բոլորը։ Ես նրան պառկեցնում էի, ինչպես դայակը իր փոքրիկին և հարկադրում էի նրան պատմել բոլորը։ Նա ամեն ինչ վստահում էր ինձ, մինչև իսկ իր ամենաչնչին զգացումները։ Օ՜, երբեք բարի մայրն այնպես չի սիրել իր միակ որդուն, ինչպես ես էի սիրում այդ հրեշտակին։ Եթե միայն դուք իմանայի՜ք։ Բարությունը նրա սրտում ծնվում էր այնպես, ինչպես ծաղիկներն են բուսնում մարգագետիններում։ Նա թույլ էր, ահա նրա միակ թերությունը, թույլ էր, ինչպես քնարի լարը, որն ուժեղանում է, երբ պրկվում է։ Դրանք վեհ բնավորություններ են, նրանց թուլությունը ոչ այլ ինչ է, եթե ոչ քնքշություն, հիացմունք, արվեստի, սիրո, գեղեցկության արևի տակ բացվելու ունակություն, արվեստ, սեր և գեղեցկություն, որ Աստված է ստեղծել մարդու համար` իր բազմապիսի ձևերով։ Կարճ ասած, Լյուսիենը վրիպած մի կին էր։ Ա՜հ, ինչո՞ւ ես դա չասացի այդ կոշտ անասունին, որ հենց նոր հեռացավ։ Այո՛, պարոն, ամբաս¬տանյալի իմ վիճակում ես դատավորի առաջ կատարեցի այն, ինչ կաներ Աստված՝ իր որդուն փրկելու համար, եթե միայն, ցանկանալով նրան փրկել, գնար նրա հետ Պիղատոսի մոտ։

Արցունքը հորդեց տաժանապարտի պայծառ ու դեղին աչքերից, որոնք քիչ առաջ բոցավառվում էին սոված այն գայլի աչքերի նման, որ վեց ամիս թափառել է Ուկրաինայի ձյունապատ դաշտերում։ Նա շարունակեց.

— Այդ ապուշը չուզեց ոչինչ լսել և կործանեց երեխային, պարոն, ես իմ արտասուքով լվացի տղայի դիակը, պաղատելով նրա՛ն, որին ես չեմ ճանաչում, և որը բոլորից վեր է։ Ե՛ս, որ չեմ հավատում Աստծուն… (Եթե ես մատերիալիստ չլինեի, ես` չէի լինի…)։ Դրանով ես ամեն բան ասացի։ Դուք չգիտեք, ոչ ոք չգիտի, թե ինչ բան է կսկիծը. Այդ ե՛ս միայն գիտեմ։ Վշտի բոցերն այնպես էին քամել իմ արցունքները, որ այդ գիշեր ես չէի կարողանում արտասվել։ Ես հիմա եմ լալիս, որովհետև զգում եմ, որ դուք ինձ հասկանում եք։ Քիչ առաջ, հանձին ձեզ ես տեսա Արդարադատությունը։ Ա՜հ, պարոն, Աստված չանի (ես սկսում եմ հավատալ նրան), Աստված չանի, որ դուք լինեք այն վիճակում, որի մեջ ե՛ս եմ։ Այդ անիծյալ քննիչը խլեց իմ հոգին։ Պարո՛ն, պարո՛ն, այս րոպեին թաղում են իմ կյանքը, իմ գեղեցկությունը, իմ առա¬քինությունը, իմ խիղճը, իմ ամբողջ ուժը։ Պատկերացրեք մի շուն, որից վիրաբույժն արյուն է քամում։ Ահա, այդ ե՛ս եմ։ Ե՛ս եմ այդ շունը… Ահա ինչու ես եկա ձեզ ասելու։ «Ես Ժակ Կոլենն եմ,— անձնատուր եմ լինում»։ Ես այդ վճռեցի այս առավոտ, երբ եկան ինձնից խլելու այն մարմինը, որ համբուրում էի ինչպես մի խելացնոր, ինչպես մի մայր, ինչպես աստվածածինը պետք էր համբուրեր Հիսուսին գերեզմանում… Ես ուզում էի արդարադատության մոտ ծառայության մտնել առանց պայմանների.... Հիմա ես պարտավոր եմ այդ անել, և դուք կիմանաք, թե ինչու...

— Դուք խոսում եք պարոն դը Գրանվիլի՞, թե՞ գլխավոր դատախազի հետ,— ասաց դատախազը։

Այդ երկու մարդիկ` Ոճիրն ու Արդարադատությունը, նայեցին իրար։ Տաժանապարտը խորապես հուզեց դատախազին, որն այդ դժբախտ մարդու նկատմամբ ունեցավ աստվածային խղճահարություն. նա հասկացավ տաժանապարտի կյանքը և զգացումները։ Վերջապես դատախազը (դատախաղը միշտ էլ դատախաղ է), որին անհայտ էր Ժակ Կոլենի` իր փախուստից հետո ունեցած վարքը, մտածեց, որ կարող է տիրանալ այդ հանցագործին, մի կալանավորի, որն ի վերջո մեղադրվում է միայն կեղծիքի մեջ։ Եվ նա ցանկացավ մեծա¬հոգությամբ ներգործել այդ բարդ բնավորության վրա, որը բրոնզի նման ձուլված էր տարբեր մետաղներից` բարուց և չարից։ Բացի դրանից, պարոն դը Գրանվիլը, ապրելով մինչև հիսուներեք տարեկան հասակը և անընդունակ լինելով սեր ներշնչել, հիանում էր քնքուշ բնավորություններում այն բոլոր մարդկանց նման, ովքեր երբեք սիրված չեն եղել։ Ով գիտի, թերևս անհուսությունն էր թաքուն պատճառը մտերմական այն ուժեղ կապի, որ կար պարոնայք Բովանի, դը Գրանվիլի և դը Սերիզիի միջև, մի անհուսություն, որ բաժին է ընկնում այն մարդկանց, որոնց նկատմամբ կանայք միայն հարգանք ու բարեկամություն են տածում, որովհետև թե՛ միատեսակ դժբախտության և թե՛ փոխադարձ երջանկության դեպքում մարդկանց հոգիները համահնչյուն են դառնում։

— Դուք ապագա ունեք,— ասաց գլխավոր դատախաղը,— հավատաքննական մի հայացք նետելով այդ ընկճված չարագործին։

Ժակ Կոլենը մի շարժում արեց, որով արտահայտեց լիակատար անտարբերություն իր նկատմամբ։

— Լյուսիենը մի կտակ է թողել, որով ստանալու եք երեք հարյուր հազար ֆրանկ։

— Խե՜ղճ, խե՜ղճ տղա, խե՜ղճ տղա,— բացականչեց Ժակ Կոլենը,— նա չափազանց շատ էր ազնիվ։ Ե՛ս, ես էի մարմնավորում բոլոր հոռի զգացումներր, իսկ նա՛, նա բարությունն էր՝ ազնիվ, գեղեցիկ, վեհ։ Չի կարելի փոխել այդպիսի գեղեցիկ հոգիները։ Նա ինձնից միայն իմ փողն է վերցրել, պարոն։

Խորունկ, լիակատար հրաժարումը սեփական անձնավո¬րությունից, որին դատական գործիչը չէր կարողանում կյանքի կոչել, այնպես լավ էր հաստատում այդ մարդու սարսափելի խոսքերը, որ պարոն դը Գրանվիլն անցավ հանցագործի կողմը։ Բայց մնում էր գլխավոր դատախազ։

— Եթե ձեզ այլևս ոչինչ չի շահագրգռում, էլ ինչո՞ւ եք եկել ինձ տեսնելու։

— Մի՞թե այդքանն էլ բավական չէ, որ անձնատուր եղա։ Դուք տենչում էիք, բայց չէիք կարող բռնել ինձ։ Բսւցի այդ, ես չափազանց շատ նեղություններ կպատճառեի ձեզ։

— «Ինչպիսի՜ հակառակորդ»,— մտածեց գլխավոր դատախազը։

— Դուք, պարոն գլխավոր դատախաղ, պատրաստվում եք կտրել մի անմեղի գլուխը, իսկ ես գտել եմ հանցավորին,— լրջորեն ասաց Ժակ Կոլենը` սրբելով արցունքները։— Ես նրանց համար չեմ եկել այստեղ, այլ ձե՛զ համար։ Ես եկել եմ, որպեսզի ձեզ հեռու պահեմ խղճի խայթից, որովհետև ես սի¬րում եմ բոլոր նրանց, ովքեր երբևէ լավ վերաբերմունք են ցույց տվել Լյուսիենին, և ընդհակառակն, իմ ատելությամբ պիտի հետապնդեմ բոլորին, լինի տղամարդ թե կին, որոնք խանգարեցին նրան ապրել… Տաժանապարտը ի՞նչ է որ ինձ համար,— շարունակեց նա մի թեթև դադարից հետո։— Իմ աչքում տաժանապարտը համարյա այն է, ինչ մրջյունը` ձեզ համար։ Ես նման եմ Իտալիայի ավազակներին, այդ հպարտ մարդկանց։ Եթե ճանապարհորդը նրանց ավելին է բերում, քան հրացանի գնդակի գինն է, նրանք սպանում են նրան։ Ես միայն ձեր մասին եմ մտածել։ Ինձ ամեն ինչ խոստովանեց այդ երիտասարդը, որը միայն ի՛նձ կարող է վստահել, նա իմ շղթայակից ընկերն է։ Թեոդորը լավ բնավորություն ունի, նա մտածել էր ծառայություն մատուցել մի սիրուհու` հանձն առնելով վաճառել կամ գրավ դնել գողացված իրեր. բայց նա այնքան է մասնակից Նանտերի գործին, որքան դուք։ Նա կորսիկացի է, նրանց բարքերին հատուկ է վրեժխնդիր լինել. մեկր մյուսին սպանել ճանճի պես։ Իտալիայում և Իսպանիայում մարդու կյանքը չի հարգված, և դա ինքնին շատ պարզ է։ Այնտեղ մտածում են, որ մենք օժտված ենք հոգիով, մեր անձը մարմնավորող ինչ-որ անորոշ բանով, որը վերապրելու է մեզնից հետո և հավիտյան պիտի ապրի։ Ապա փորձեցեք այդ առասպելները պատմել մեր տարեգիրներին։ Աթեիստորեն և փիլիսոփայորեն մտածող երկրներում մարդկային կյանքի համար ստիպում են թանկ վճարել բոլոր նրանց, ովքեր ձեռք են բարձրացնում նրա վրա, և նրանք իրավացի են, քանի որ հավատում են միայն մատերիային, ներկային։ Եթե Կալվին ձեզ ցույց տված լիներ այն կնոջը, որից է ինքն ստացել գողացված իրերը, դուք կգտնեիք ոչ թե իսկական հանցավորին, որովհետև նա արդեն ձեր ճիրաններում է, այլ մի մեղսակցի, որին խեղճ Թեոդորը չի ուզում կորցնել, որովհետև նա կին է... Ի՜նչ արած, ամեն միջավայր իր պատվախնդրությունն ունի, տաժանավայրն ու գողերն էլ ունեն իրենցը։ Հիմա ես գիտեմ այդ երկու կանանց սպանողին և այդ հանդուգն, եզակի, արտառոց հանցագործության հեղինակներին, դրա մասին ինձ պատմել են բոլոր մանրամասնություններով։ Հետաձգեցե՛ք Կալվիի մահապատժի ի կատար ածումը, դուք ամեն ինչ կիմանաք, բայց ինձ խոսք տվեք, որ նրան կվերադարձնեք տաժանավայր` մեղմացնելով նրա պատիժը... Այնպիսի վշտի մեջ, որպիսին իմն է, ոչ ոք չի հակված ստելու, դուք այդ գիտեք։ Այն, ինչ ձեզ ասում եմ, ճշմարտություն է։

— Ժակ Կոլեն, թեպետ ես նվաստացրի արդարադատությունը, որը չի կարող նման փոխզիջումներ անել, բայց ձեզ համար, ես կարծում եմ, հնարավոր է մեղմացնել իմ պաշտոնական պարտականությունների խստությունը և միջնորդել ուր հարկն է։

— Շնորհո՞ւմ եք ինձ այդ կյանքը։

— Հնարավոր է...

— Պարոն, ես աղաչում եմ, տվեք ինձ ձեր խոսքը, և այդ ինձ բավական է։

Պարոն դը Գրանվիլը մի շարժում արեց, ցույց տալով, որ իր հպարտությունը վիրավորված է։

— Իմ ձեռքումն են երեք ազնվազարմ գերդաստանների պատիվը, իսկ ձեր ձեռքում` միայն երեք տաժանակիրների կյանքը,— ասաց Ժակ Կոլենը,— ես ձեզնից ավելի ուժեղ եմ։

— Ձեզ կարող են նորից փակել գաղտնախցում, ի՞նչ պիտի անեք…— հարցրեց գլխավոր դատախազը։

— Է՜հ, ուրեմն մենք խաղ ենք խաղում,— ասաց Ժակ Կոլենը։— Ես խոսում էի լիակատար անկեղծությամր, կարծելով, որ խոսում էի պարոն դը Գրանվիլի հետ, բայց եթե այստեղ գլխավոր դատախազն է, ես նորից եմ վերցնում իմ խաղաքարտերը և սկսում եմ կոզիրով։ Իսկ ես մտածում էի, ձեր խոսքն առնելուց հետո, ձեզ հանձնել օրիորդ Կլոտիլդ դը Գրանլյոյի` Լյուսիենին գրած նամակները։

Այդ ասվեց այնպիսի տոնով, այնպիսի սառնարյունությամբ ու հայացքով, որ պարոն դը Գրանվիլին պարզ դարձավ, թե իր դիմաց կանգնած է մի հակառակորդ, որի հետ ամենափոքր սխալմունքը վտանգավոր էր։

— Ա՞յդ է ձեր ամբողջ ուզածը,— ասաց գլխավոր դատախազը։

— Ձեզ հետ այժմ ես խոսելու եմ իմ մասին,— ասաց Ժակ Կոլենը։— Գրանլյո գերդաստանի պատիվը վճարվում է Թեոդորի պատժի մեզմացման գնով, այդ նշանակում է շատ տալ և քիչ ստանալ։ Ի՞նչ բան է ցմահ դատապարտված տաժանա-պարտը.... Եթե նա փախչի, դուք հեշտությամբ նրանից պրծած կլինեք. դա գիլիոտինին տրված մի մուրհակ է։ Եվ որովհետև սակավ հաճելի մտադրությամբ էին նրան խցկել Ռոշֆոր, դուք այժմ ինձ պետք է խոստանաք նրան ուղարկել Տուլոն, կարգադրելով, որ այնտեղ նրա հետ լավ վարվեն։ Ինչ վերաբերում է ինձ, ես ավելին եմ ուզում։ Ինձ մոտ են տիկին դը Սերիզիի և դքսուհի դը Մոֆրինյոզի նամակագրությունները, և ինչպիսի՜ նամակներ։ Գիտեք, պարոն կոմս, հասարակաց կանայք երբ գրում են, հոգ են տանում ոճի մասին և արտահայտում են վսեմ զգացումներ, իսկ բարձր դասի կանայք, որոնք ամբողջ օրը ոճով և վսեմ զգացումներով են զբաղվում, գրում են իսկ և իսկ այնպես, ինչպես թեթևաբարո աղջիկները գործում են։ Թող փիլիսոփաները գտնեն դերե¬րի այդ փոփոխության պատճառը, ես չեմ ուզում որոնել այն։ Կինը ստոր արարած է, նա չափից դուրս շատ է ենթարկվում իր կրքին։ Ինձ համար կինը միայն այն ժամանակ է լավ, երբ նմանվում է տղամարդուն։ Դրա համար էլ առնական մտքի տեր այդ սիրելի դքսուհիները գրել են գլուխգործոցներ… Օ՜, դրանք հիանալի են, սկզբից մինչև վերջ, ինչպես Պիրոնի հռչակավոր ներբողը…

— Իսկապե՞ս…

— Ուզո՞ւմ եք տեսնել…— հարցրեց Ժակ Կոլենը ժպտալով։

Գլխավոր դատախազն ամաչեց։

— Ես չեմ կարող ձեզ հարկադրել կարդալ... Բայց, թողնենք հանաքը։ Չէ՞ որ մենք բաց ենք խաղում։ Դուք հետո կվերադարձնեք ինձ այդ նամակները և կարգելեք լրտեսել, հետևել ու ճանաչել այն անձնավորությանը, որը կբերի դրանք։

— Շա՞տ ժամանակ կխլի ,— հարցրեց գլխավոր դատախազը։

— Ոչ,— պատասխանեց Ժակ Կոլենը, նայելով պատի ժամացույցին, ժամը իննուկեսն է,— ուրեմն, չորս րոպեում մենք կունենանք այդ երկու տիկիններից յուրաքանչյուրից մեկական նամակ, և կարդալուց հետո դուք կվերացնեք գիլիոտինը։ Եթե նամակներն այլ բնույթի լինեին, ես այսպես անվրդով չէի լինի։ Բացի այդ, տիկինները տեղյակ են...

Պարոն դը Գրանվիլը զարմանքի շարժում արեց։

— Նրանք, հավանաբար, հիմա իրարանցման մեջ են, ոտքի կհանեն արդարադատության նախարարին և, ով գիտի, թերևս հասնեն մինչև թագավորը... Այդպես ուրեմն, դուք խոսք տալի՞ս եք ինձ, որ չեք փորձի իմանալ, թե ով է գալու, չեք հետևելու և չեք կարգադրելու, որ հետևեն այդ անձնավորությանը մի ժամվա ընթացքում։

— Ես ձեզ խոստանում եմ այդ։

— Բարի, դուք անշուշտ չէիք կամենա խաբել փախած մի տաժանապարտի։ Դուք այն ատաղձից եք, որից Տուրեններն են կերտվել, և չէիք դրժի նույնիսկ գողերին տված ձեր խոսքը… Դե լա՛վ, այս րոպեիս Կորսված քայլերի սրահում է գտնվում ցնցոտիներ հագած մուրացիկ մի պառավ կին, հենց սրահի մեջտեղում։ Նա պետք է զրուցելիս լինի խնդրագրեր գրողներից մեկի հետ, վեճի առարկա մի պատի մասին. ուղարկեցեք ձեր գրասենյակի սպասյակին, որ նրան գտնի և ասի. «Dabor ti mandana»։ Նա կգա... Բայց զուր տեղը դաժան մի լինեք... Կամ դուք ընդունում եք իմ առաջարկություններր, կամ չեք ուզում ձեզ անվանարկել մի տաժանապարտի հետ։ Ես լոկ մի կեղծարար եմ, նկատի առեք այդ։ Այդպես ուրեմն, մի թողնեք Կալվինին մահապատժի հարդարանքի տանջալից տագնապի մեջ...

— Մահապատժի ի կատար ածումն արդեն հետաձգված է,— ասաց պարոն դը Գրանվիլը Ժակ Կոլենին։— Ես չեմ ուզում, որ արդարադատությունը ձեզնից ցածր գտնվի։

Ժակ Կոլենը գլխավոր դատախազին նայեց մի տեսակ զարմանքով և տեսավ, որ նա քաշում է իր զանգակի լարը։

— Փախչել չե՞ք փորձի։ Ազնիվ խոսք տվեք, դա ինձ բավական է։ Գնացեք այդ կնոջ հետևից։

Գրասենյակի սպասյակը ներկայացավ։

— Ֆելիքս, ետ ուղարկեցեք ժանդարմներին…— ասաց պարոն դը Գրանվիլը։

Ժակ Կոլենը պարտվեց։

Դատական գործչի հետ ունեցած այդ մենամարտում նա ուզում էր լինել ավելի բարձր, ավելի ուժեղ, ավելի վեհանձն, բայց դատական գործիչը նրան ճզմում էր։ Այնուամենայնիվ, տաժանակիրը քիչ գերազանցություն չէր զգում այն բանում, որ խաբում էր արդարադատությանը` համոզելով նրան, որ հանցագործն անմեղ է, և պայքարով փրկում էր մի մարդու կյանքը. բայց այդ գերազանցությունը լուռ էր, գաղտնի, թաքուն, մինչդեռ արագիլը նրան խայտառակում էր օրը ցերեկով, վեհորեն։

Այն պահին, երբ Ժակ Կոլենը դուրս էր գալիս պարոն դը Գրանվիլի աշխատասենյակից, ներկայացավ խորհրդի նախագահության գլխավոր քարտուղարը, դեպուտատ կոմս դե Լյուպոն` հիվանդոտ, փոքրամարմին մի ծերունու հետ։ Այդ ծերունին` պուդրած մազերով, գունատ ու սառը դեմքով, լվի գույնի հաստ վերնազգեստով, ասես դեռ ձմեռ լիներ, քայլում էր հոդատապով հիվանդ մարդու պես, չվստահելով իր ոտքերին, որոնք ուռած էին երևում Օռլեանի կաշուց պատրաստված կոշիկներում. նա հենվում էր ոսկե գլխիկով իր գավազանին, գլխաբաց էր, գլխարկը պահած ձեռքին, իսկ կոճկատեղը զարդարված էր շքանշանների ժապավեններով։

— Ի՞նչ կա, իմ թանկագին դե Լյուպո,— հարցրեց գլխավոր դատախազը։

— Ինձ իշխանն է ուղարկել,— պատասխանեց կոմսը հազիվ լսելի ձայնով։— Նա ձեզ անսահմանափակ լիազորու¬թյուններ է վերապահում տիկնայք դը Սերիզիի, դը Մոֆրինյոզի, ինչպես նաև Կլոտիլդ դը Գրանլյոյի նամակները դուրս կորզելու համար։ Դուք կարող եք համաձայնության գալ պարոնի հետ…

— Ո՞վ է նա,— հարցրեց գլխավոր դատախազը դե Լյուպոյի ականջին։

— Ձեզնից թաքցնելու ոչինչ չունեմ, իմ թանկագին գլխավոր դատախազ, սա հռչակավոր Կորանտենն է։ Նորին մեծությունը հանձնարարում է ձեզ` իրեն անձամբ զեկուցել գործի բոլոր մանրամասնությունների և հաջողությունն ապահովող պայմանների մասին։

— Բարի եղեք,— ասաց գլխավոր դատախազը,— հաղորդել իշխանին, որ ամեն ինչ վերջացած է, որ ես կարիք չունեմ այս պարոնին,— ավելացրեց նա, ցույց տալով Կորանտենին։— Ես կգնամ նորին մեծության մոտ` նրա հրամաններն ստանալու այն գործի կապակցությամբ, որն արդարադատության նախարարին է վերաբերելու, որովհետև խնդիրը երկու ներում շնորհելու մասին է։

— Դուք խելոք եք վարվել` կանխելով դեպքերը,— ասաց դե Լյուպոն` սեղմելով գլխավոր դատախազի ձեռքը։— Թագավորը չի ուզում, մեծ փոփոխություններ կատարելու նախօրեին, խայտառակված, կեղտոտված տեսնել պերություններ և ազնվազարմ գերդաստաններ... Սա այլևս քրեական մի անարգ գործ չէ, այլ պետական գործ...

— Ասացե ք, ուրեմն, իշխանին, որ երբ դուք եկաք, ամեն ինչ վերջացած էր։

— Իսկապե՞ս։

— Կարծում եմ։

Սյդ դեպքում դուք կդառնաք արդարադատության նախարար, երբ այժմյան նախարարը դառնա կանցլեր։

— Ես փառասեր չեմ,— պատասխանեց գլխավոր դատախազը։

Դե Լյուպոն ժպտալով դուրս եկավ։

— Խնդրեցեք իշխանին` թագավորից թախանձել տասը րոպեի ունկնդրություն, ժամը մոտ երկուևկեսին,— ավելացրեց պարոն դը Գրանվիլը` հրաժեշտ տալով կոմս դե Լյուպոյին։

— Եվ դուք փառասեր չե՜ք,— ասաց դե Լյուպոն` խորամանկ հայացք նետելով պարոն դը Գրանվիլին։— Չէ՞ որ դուք երկու որդի ունեք և կուզենայիք դառնալ առնվազն Ֆրանսիայի պեր...

— Եթե պարոն գլխավոր դատախազի մոտ են նամակները, իմ միջամտությունը դառնում է անօգուտ,— նկատեց Կորանտենը, երբ մենակ մնաց պարոն դը Գրանվիլի հետ, որը նայում էր նրան շատ հասկանալի հետաքրքրությամբ։

— Ձեզ նման մարդը երբեք ավելորդ չէ այսքան փափուկ մի գործում,— պատասխանեց գլխավոր դատախազը, տեսնելով, որ Կորանտենն ամեն ինչ հասկացել էր կամ լսել։

Կորանտենը գլուխը խոնարհեց համարյա հովանավորող մարդու արտահայտությամբ։

— Ճանաչո՞ւմ եք, պարոն, խնդրո առարկա անձնավորությանը։

— Այո, պարոն կոմս, դա Ժակ Կոլենն է, Տասը հազարի ընկերակցության պարագլուխը, երեք տաժանավայրերի բանկիրը, մի տաժանապարտ, որը հինգ տարի շարունակ թաքնվել է աբբահայր Կարլոս Էրրերայի պարեգոտի տակ։ Թե ինչպես է նրան հատուկ հանձնարարություն տրվել Իսպանիայի թագավորի կողմից մեր հանգուցյալ թագավորի մոտ, այդ հարցը մեզ համար մինչև հիմա անլուծելի է։ Ես սպասում եմ Մադրիդից մի պատասխանի, ուր ես հուշագրեր և մարդ եմ ուղարկել։ Այդ տաժանապարտի մոտ են երկու թագավորների գաղտնիքները…

— Դա ամուր կոփվածքի մարդ է։ Մենք կարող ենք միայն ընտրել երկու որոշումներից մեկը. կա՛մ ազատվել նրանից, կա՛մ մեզ կապել,— ասաց գլխավոր դատախազը։

— Մեր մտքերր համընկնում են, և այդ մեծ պատիվ է ինձ համար,— պատասխանեց Կորանտենը։ — Ես հարկադրված եմ այնքան մտքեր հղանալ և այնքան մարդկանց համար, որ վերջ ի վերջո, պետք է, որ հանդիպեմ մի խելոք մարդու։

Այդ արտասանվեց այնպիսի չորությամբ ու սառը տոնով, որ գլխավոր դատախազը լռություն պահպանեց և ձեռնամուխ եղավ մի քանի հրատապ գործերի ընթացք տալուն։

Անկարելի է պատկերացնել այն զարմանքը, որով համակվեց Ժակլին Կոլենը, երբ Ժակ Կոլենը երևաց Կորսված քայլերի սրահում։ Նա քարացած մնաց, ձեռքերը կողքերին, որովհետև բանջարավաճառուհու հագուստով էր։ Ինչքան էլ նա սովոր լիներ իր եղբորորդու արարքներին, այս վերջինը գերազանցում էր այդ բոլորին։

— Դե լա՛վ, եթե դու շարունակես ինձ նայել որպես բնագիտական պատմության մի կաբինետի,— ասաց Ժակ Կոլենը բռնելով իր հորաքրոջ ձեռքը և նրան դուրս տանելով Կորսված քայլերի սրահից,— ապա մեզ կհամարեն երկու հազվագյուտ էակներ, կարող են մեզ կանգնեցնել, և մենք ժամանակ կկորցնենք։

Եվ նա Առևտրական գալերեայի սանդուղքով իջավ Բարիյըրի փողոցը։

— Ո՞ւր Է Պակկարը։

— Ինձ սպասում է Շիկահերի մոտ և շրջում է Ծաղիկների քարափին։

— Իսկ Պրյուդա՞նսը։

— Նա էլ է այնտեղ, որպես իմ սանուհին։

— Գնա՛նք այնտեղ…

— Նայի՛ր, արդյոք չե՞ն հետևում մեզ…

Շիկահերը, Ծաղիկների քարափին գտնվող երկաթեղենի խանութի տիրուհին էր, հռչակավոր մի մարդասպանի, Տասը հազարներից մեկի այրին։ 1819 թվականին Ժակ Կոլենն այդ աղջկան ազնվորեն հանձնեց քսան հազար ֆրանկից ավելի մի գումար, նրա սիրեկանի բաժինը, վերջինիս մահապատժից հետո։ Մահապուրծը միայն գիտեր այդ երիտասարդ մոդիստուհու կապը իր ընկերակցի հետ։ Մահապուրծը, որ այն օրերին Վոքեի պանսիոներն էր, այդ կնոջը տարել էր Բուսաբանական այգի և ասել. «Ես քո մարդու դաբն եմ»։ Նա հավանաբար իմ մասին խոսել է քեզ, փոքրիկս։ Ո՛վ որ մատնի ինձ, կմեռնի հենց նույն տարում. ո՛վ ինձ հավատարիմ է, երբեք չպետք է սարսափի ինձնից։ Ես ցմահ բարեկամներից եմ և երբեք ոչ մի խոսք չեմ ասի, որ ստվեր գցի նրա՛նց վրա, ում բարիք եմ կամենում։ Նվիրվի՛ր ինձ, ինչպես հոգին` սատանային, և դու դրանից օգուտ կունենաս։ Քո խեղճ Օգյուստին, որն ուզում էր քեզ փարթամությամբ հղփացնել, խոստացել եմ, որ դու բախտավոր կլինես։ Նա քեզ համար իրեն հնձել տվեց։ Մի՛ արտասվի, լսի՛ր ինձ, աշխարհում ոչ ոք, բացի ինձնից, չգիտի, որ դու եղել ես սիրուհին մի տաժանակրի, մի մարդասպանի, որին շաբաթ օրը հողեցին. ես երբեք ոչինչ չեմ ասի այդ մասին։ Դու քսաներկու տարեկան ես, լավիկն ես, քո տրամադրության տակ կա քսանվեց հազար ֆրանկ, մոռացի՛ր Օգյուստին, ամուսնացի՛ր, դարձիր պարկեշտ կին, եթե կարող ես։ Այդ անդորրության փոխարեն քեզ խնդրում եմ ծառայել ինձ և նրանց, ում ուղարկելու եմ քեզ մոտ, բայց պետք է ծառայել առանց վարանումի։ Երբեք ես վարկաբեկիչ բան չեմ խնդրի քեզնից, ո՛չ քո զավակներից, ո՛չ քո ամուսնուց, եթե այդպիսին ունենաս, և ոչ էլ քո ընտանիքից։ Իմ արհեստի բերումով, ես հաճախ եմ կարիք զգում առանձնացած մի վայրի` զրուցելու, թաքնվելու համար։ Ինձ հարկավոր է հավատարիմ մի կին, որպեսզի նամակներ տանի, որոշ հանձնարարություններ կատարի։ Դու կլինես իմ փոստային արկղներից մեկը, շվեյցարանոցներից մեկը, իմ էմիսարներից մեկը, ո՛չ ավելի, ո՛չ պակաս։ Բայց դու շատ շեկ ես, մենք Օգյուստի հետ քեզ անվանում էինք շիկահեր, դու կպահես այդ անունը։ Իմ հորաքույրը խանութ ունի Տամպլում, քեզ կծանոթացնեմ նրա հետ, աշխարհում նա միակ մարդն է լինելու, որին դու պետք է լսես. դու կարող ես նրան հայտնել այն ամենը, ինչ քեզ հետ պատահում է, նա քեզ կամուսնացնի, քեզ շատ օգտակար կլինի։

Այդ ձևով կնքվեց դիվային մի դաշինք, նույն այն բնույթի, որի ուժով նա կարողացավ երկար ժամանակ կապել Պրյուդանս Սերվիենին, դաշինք, որ նա շարունակ ամրացնում էր, որովհետև սատանայի նման սիրում էր մարդիկ հավաքագրել։

Ժակլին Կոլենը 1821 թվականի մոտերը Շիկահերին ամուսնացրեց երկաթեղենի հարուստ մի վաճառականի ավագ գործակատարի հետ, որն իր տիրոջ հետ համաձայնության գալով` գնել էր նրա առևտրական տունը և այդ ժամանակ բարգավաճման ճանապարհի վրա էր. այդ մարդն արդեն երկու զավակ ուներ և իր քաղաքամասի մերի օգնականն էր։ Դառնալով տիկին Պրելար` Շիկահերը երբեք առիթ չէր ունեցել գանգատվելու ո՛չ Ժակ Կոլենից և ո՛չ էլ հորաքրոջից, բայց երբ նրանից ծառայություն էին խնդրում, ամբողջ մարմնով դողում էր։ Դրա համար նա գունատվեց՝ տեսնելով, որ կրպակ են մտնում այդ երկու ահարկու անձնավորությունները։

— Մենք ձեզ հետ խոսելու ենք գործերի մասին, տիկին,— ասաց ժակ Կոլենը։

— Ամուսինս այստեղ է,— ասաց կինը։

— Դե լավ, առայժմ մենք այնքան շատ ձեր կարիքը չունենք. ես զուր տեղը մարդկանց երբեք չեմ անհանգստացնում։

— Ուղարկեցե՛ք կառքի հետևից, անուշիկս,— ասաց Ժակլին Կոլենը,— և ասացեք իմ սանուհուն ցած իջնել, ես հույս ունեմ նրան որպես սպասուհի տեղավորել մի ազնվազարմ տիկնոջ մոտ, և տան կառավարիչն ուզում է նրան տանել։

Պակկարը, որ նման էր քաղաքացու հագուստով մի ժանդարմի, այդ րոպեին խոսում էր պարոն Պրելարի հետ մի կամրջի համար երկաթալարերի խոշոր պատվերի մասին։

Մի գործակատար գնաց կառք բերելու, և մի քանի րոպեից հետո Եվրոպան կամ (որպեսզի թողնենք այն անունը, որի տակ թաքնված` նա ծառայել էր Եսթերին) Պրյուդանս Սերվիենը, ապա Պակկարը, Ժակ Կոլենը և նրա հորաքույրը, ի մեծ ուրախություն Շիկահերի, նստեցին կառք, որին Մահապուրծը հրամայեց գնալ Իվրիի ուղեկալը։

Պրյուդանս Սերվիենը և Պակկարը դողում էին դաբի դիմաց, ինչպես մեղապարտ հոգիները` Աստծո հանդեպ։

— Որտեղ է յոթ հարյուր հիսուն հազար ֆրանկը,— հարցրեց դաբը, նրանց վրա հառելով սևեռուն ու պայծառ այն հայացքը, որից այնպես սարսափում էին գեհենապարտ այդ հոգիները, զգալով իրենց հանցանքը, որ կարծում էին, թե իրենց գլխների մեջ այնքան գնդասեղներ կային, որքան մազեր ունեին։

— Յոթ հարյուր երեսուն հազար ֆրանկը,— պատասխանեց Ժակլին Կոլենը եղբորորդուն,— ապահով տեղ է, ես այն այսօր հանձնեցի Ռոմետին` կնքված ծրարով։

— Եթե դուք այն հանձնած չլինեիք Ժակլին Կոլենին,— ասաց Մահապուրծը,— դուք ուղղակի կգնայիք այնտեղ... ասաց նա ցույց տալով Գրևի հրապարակը, որի առաջ գտնվում էր կառքը։

Պրյուդանս Սերվիենը, իր երկրի սովորության համաձայն, խաչակնքեց, ասես կայծակ խփեց նրան։

— Ես ներում եմ,— շարունակեց դաբը,— այն պայմանով, որ այլևս նման սխալներ չանեք, և այսուհետև ինձ համար կլինեք այն, ինչ իմ աջ ձեռքի այս երկու մատներն են ինձ համար,— ասաց նա` ցույց տալով ցուցամատը և միջնամատը, որովհետև բթամատը այս բարի կողակիցն է։

Եվ նա խփեց իր հորաքրոջ ուսին։

— Լսեցե՛ք ինձ,— շարունակեց նա։— Այսուհետև, դո՛ւ Պակկար, ոչինչ չունես ինձնից վախենալու, և կարող ես քո քիթը ման ածել Պանտենում, ուզածիդ պես։ Ես քեղ թույլ եմ տալիս ամուսնանալ Պրյուդանսի հետ։

Պակկարը վերցրեց Ժակ Կոլենի ձեռքը և հարգալից համբուրեց։

— Ի՞նչ պիտի անեմ,— հարցրեց։

— Ոչինչ, դու էլ կունենաս եկամուտներ ու կանայք, չհաշված քոնը, որովհետև դու շատ ես խաթարված բարքերի կողմից, բարեկամս։ Ահա թե ինչ ասել է գեղեցիկ տղամարդ լինել։

Պակկարը շիկնեց, լսելով իր սուլթանի հեգնական այդ գովասանքը։

— Քեզ, Պրյուդանս,— շարունակեց Ժակ Կոլենը,— քեզ հարկավոր է մի ասպարեզ, մի կենսավիճակ, մի ապագա, մնալով հանդերձ իմ ծառայության մեջ։ Լա՛վ լսիր ինձ։ Սենտ-Բարբ փողոցի վրա կա մի շատ լավ տուն, որը պատկանում է այդ Սենտ-Էստևին, որից իմ հորաքույրը եր¬բեմն փոխ է առնում ազգանունը... Դա հաճախորդներով հարուստ մի լավ հաստատություն է, որը տարեկան բերում է տասնհինգ կամ քսան հազար ֆրանկ։ Սենտ-Էստևն այդ հաստատության ղեկավարությունը վստահել է...

— Գոնորին,— ասաց Ժակլինը։

— Այդ խեղճ Մաքրարարի կողակցին,— ասաց Պակկարը։— Եվրոպայի հետ մենք այնտեղ ճղեցինք, այդ խեղճ տիկին Վան Բոգսեկի, մեր տիրուհու, մահվան օրը։

— Մի՞թե շաղակրատում են, երբ ես եմ խոսում, — ասաց Ժակ Կոլենը։

Կառքում տիրեց ամենախոր լռություն, և Պրյուդանսն ու Պակկարը չհամարձակվեցին այլևս նայել իրար։

Ուրեմն այդ հաստատությունը վարում է Գոնորը,—շարունակեց Ժակ Կոլենը։— Եթե դու Պրյուդանսի հետ գնացել ես թաքնվելու այնտեղ, ես տեսնում եմ, Պակկար, որ դու բավական խելոք ես, որպեսզի չարչարես փարավոնների ցեղին (խաբես ոստիկանությանը), բայց բավարար չափով խորամանկ չես եղել, որպեսզի խաբես տիրանուն...— ասաց նա, շոյելով իր հորաքրոջ կզակը։— Ես հիմա եմ կռահում, թե ինչպես է նա կարողացել քեղ գտնել… Այդ լավ զուգադիպություն է։ Դուք կվերադառնաք այնտեղ, Գոնորի մոտ… Ես շարունակում եմ. Ժակլինը կբանակցի տիկին Նուրիսոնի հետ, Սենտ-Բարբ փողոցի նրա ձեռնարկությունը գնելու համար, և դու, լավ վարվելու դեպքում, կարող ես այնտեղ քեզ համար լավ կացություն ստեղծել, փոքրիկս,— ասաց` նայելով Պրյուդանսին։— Մայրապետ լինել քո տարիքին, այդ պատահում է միայն ֆրանսիական թագավորի դստեր հետ,— ավելացրեց կծու տոնով։

Պրյուդանսը ցատկեց Մահապուրծի վզին և համբուրեց նրան, բայց մի կոպիտ հարվածով, որը մատնում էր արտակարգ ուժ, դաբը նրան հրեց այնպիսի ուժով, որ եթե չլիներ Պակկարը, աղջկա գլուխը կմխրճվեր կառքի ապակեփեղկի մեջ և այն կփշրեր։

— Ճանկերդ հեռո՛ւ։ Ես չեմ սիրում այդ ձևերը,— չորությամբ ասաց դաբը,— այդ նշանակում է հարգանք չունենալ իմ հանդեպ։

— Նա իրավացի է, անուշիկս,— ասաց Պակկարը։— Տեսնո՛ւմ ես, բանից պարզվում է, որ դաբը քեզ հարյուր հազար ֆրանկ է տալիս։ Կրպակն այդքան արժի։ Դա բուլվարի վրա է, Ժիմնազի դիմաց։ Այնտեղ է թատրոնի ելքի դուռը…

— Ես ավելին կանեմ, կգնեմ նաև տունը,— ասաց Մահապուրծը։

— Եվ մի վեց տարուց հետո միլիոնատեր կդառնանք,— բացականչեց Պակկարը։

Ձանձրացած, որ իրեն ընդհատում են, Մահապուրծն ամբողջ ուժով խփեց Պակկարի սրնքոսկրին, բայց Պակկարի ջղերը կաուչուկից էին, իոկ ոսկորները` թիթեղից։

— Բավական է, դաբ, էլ չենք խանգարի,— պատասխանեց նա։

— Ի՛նչ է, կարծում էիք, թե ես հիմարություննե՞ր եմ դուրս տալիս,— հարցրեց Մահապուրծը, նկատելով, որ Պակկարը մի քանի փոքրիկ բաժակ ավելի էր կոնծել։— Լսեցե՛ք։ Տան նկուղում կա երկու հարյուր հիսուն հազար ֆրանկ` ոսկով...

Նորից խոր լռություն տիրեց կառքում։

— Այդ ոսկին շատ ամուր է թաղված... Հարկավոր է հանել այդ գումարը, և դուք ձեր տրամադրության տակ միայն երեք գիշեր ունեք գործը գլուխ բերելու համար։ Ժակլինը ձեզ կօգնի։ Հարյուր հազար ֆրանկը կհատկացվի հաստատության գինը վճարելու, հիսուն հազարը` տունը ձեռք բերելու համար, մնացածը թող մնա իր տեղում։

— Որտե՞ղ,— ասաց Պակկարը։

— Նկուղո՞ւմ,— հարցրեց Պրյուդանսը։

— Լռությո՛ւն,— ասաց Ժակլինը։

— Այո, բայց այդ բեռը տեղափոխելու համար հարկավոր է փարավոնների ցեղի (ոստիկանության) հաճությունը,— առարկեց Պակկարը։

— Կստանանք,— չորությամբ ասաց Մահապուրծը։— Քո ի՛նչ բանն է…

Ժակլինը նայեց իր եղբորորդուն և ապշեց տեսնելով այլայլվածությունն այդ դեմքի, որի անխռով դիմակի տակ այդ ամենակորովի մարդը գիտեր սովորաբար թաքցնել իր հուզմունքը։

— Աղջի՛կս,— ասաց Ժակ Կոլենը Պրյուդանս Սերվիենին,— իմ հորաքույրը քեզ կհանձնի յոթ հարյուր հիսուն հազար ֆրանկը։

— Յոթ հարյուր երեսուն,— ասաց Պակկարը։

— Դե լա՛վ, թող այդպես լինի,— շարունակեց Ժակ Կոլենը։— Այս գիշեր հարկավոր է, որ որևէ պարվակով դու վերադառնաս տիկին Եսթերի տուն։ Դու ներս կմտնես տանիքի անցքից, ծխնելույզի միջով կիջնես քո հանգուցյալ տիրուհու ննջարանը և նրա անկողնի ներքնակի մեջ կդնես նրա պատրաստած ծրարը…

— Իսկ ինչո՞ւ ոչ` դռնից,— ասաց Պրյուդանս Սերվիենը։

— Անմի՛տ, դռները կնքված են,— առարկեց Ժակ Կոլենը։— Մի քանի օրից հետո տեղի կունենա վերգիրը, և ձեզ այլևս չեն մեղադրի գողության մեջ։

— Կեցցե՛ դաբը,— գոչեց Պակկարը։— Ա՜հ, ինչպիսի բարություն։

— Կառապա՛ն, կա՛նգ առեք,— իր հզոր ձայնով բղավեց Ժակ Կոլենը։

Կառքը գտնվում էր Բուսաբանական այգու հրապարակում, կառքերի կայանի դիմաց։

— Դե՛, հիմա փախեք, զավակներս,— ասաց Ժակ Կոլենը,— և հիմարություններ մի՛ արեք։ Այսօր, երեկոյան ժամը հինգին եկեք Արվեստների կամուրջը, այնտեղ իմ հորաքույրը կասի ձեզ, թե արդյոք չի՞ փոխվել հրամանը։ Հարկավոր է ամեն ինչ նախատեսել,— ավելացրեց նա շշուկով` դիմելով հորաքրոջը։— Ժակլինը,— շարունակեց ապա,— վաղը ձեզ կբացատրի, թե ինչ պետք է անել` ոսկին փոսից անվտանգ հանելու համար։ Դա շատ փափուկ գործ է։

Պրյուդանսըև Պակկարը ցատկեցին սալահատակի վրա, երջանիկ՝ ինչպես ներման արժանացած գողեր։

— Ա՜հ, ինչ պատվական մարդ է դաբը,— ասաց Պակկարը։

— Նա կլիներ տղամարդկանց թագավորը, եթե այդքան չարհամարհեր կանանց։

— Ա՜հ, նա շատ սիրալիր է,— բացականչեց Պակկարը։ — Տեսա՞ր, թե ինձ ինչպիսի քացի տվեց։ Մենք արժանի էինք, որ մեզ ուղարկեին ad patres^[41], որովհետև, վերջապես, մենք ենք նրան գցել այդպիսի դժվարին կացության մեջ...

Միայն թե նա մեզ չխճճի որևէ հանցագործության մեջ՝ մարգագետին ուղարկելու համար։

— Նա՞։ Չեմ հավատում։ Եթե նա այդպիսի մտադրություն ունենար, անպայման կասեր. դու նրան չես ճանաչում... Ի՜նչ լավ է սարքում քո բախտը... Ահա մենք արդեն բուրժուաներ ենք։ Ինչպիսի՜ բախտավորություն։ Օ՜, երբ այդ մարդը քեզ սիրեց, էլ մի հարցնի, նա իր նմանը չունի բարության մեջ։

— Աղավնյա՛կս,— ասաց Ժակ Կոլենն իր հորաքրոջը,— զբաղվիր Գոնորով, հարկավոր է նրան քնացնել, մի հինգ օրից նա կձերբակալվի, և նրա սենյակում կգտնեն հարյուր հիսուն հազար ֆրանկ` ոսկով, որ մնացել են ծերունի Կրոտաների` նոտարի հոր և մոր, սպանության մի այլ բաժնից։

— Դրա համար նա հինգ տարի կնստի Մադլոնետում,— ասաց Ժակլինը։

— Մոտավորապես,— պատասխանեց Ժակ Կոլենը։— Ուրեմն, դա մի պատրվակ կլինի տիկին Նուրիսոնի համար, որպեսզի ազատվի իր հաստատությունից. նա ինքը չի կարողանա վարել այն, և հեշտ չէ ուզածդ կին վարիչներ գտնելը։ Դու կարող ես շատ լավ գլուխ բերել այդ գործը։ Մենք այնտեղ կունենանք մի աչք... Բայց այդ երեք գործողությունները կախված են այն բանակցություններից, որ ես ձեռնարկել եմ նամակների առնչությամբ։ Դե՛, քանդիր շրջազգեստիդ կարը և ինձ տուր քո ապրանքների նմուշները։ Որտե՞ղ են գտնվում երեք ծրարները։

— Վա՜յ, Շիկահերի մոտ են։

— Կառապա՛ն,— բղավեց Ժակ Կոլենը,— իսկույն արագ վերադարձեք Դատական պալատ… Ես խոստացա արադ գործել, բայց ահա արդեն կես ժամ է, ինչ բացակայում եմ. դա շատ շատ է։ Մնա՛ Շիկահերի մոտ և ծրարները հանձ¬նիր գրասենյակի սպասյակին, որը կգա հարցնելու տիկին դը Սենտ-Էստևին։ Այդ դը-ն կծառայի որպես նշանաբառ, իսկ նա, իր հերթին, պետք է քեզ ասի. «Տիկին, ես գալիս եմ պարոն գլխավոր դատախազի կողմից այն բանի համար, որ դուք գիտեք»։ Կանգնիր Շիկահերի դռան առաջ, նայիր, թե ինչ է կատարվում Ծաղիկների շուկայում և այնպես արա, որ Պրելարը ոչինչ չկասկածի։ Նամակները հանձնելուց հետո կարող ես գործի դնել Պակկարին ու Պրյուդանսին։

— Ես կռահում եմ քո միտքը,— ասաց Ժակլինը,— դու ուզում ես փոխարինել Բիբի-Լյուպենին։— Այդ տղայի մահը քեզ խելքահան է արել։

— Իսկ Թեոդո՞րը, որի մազերը պիտի խուզեին և հնձեին նրան այսօր երեկոյան ժամը չորսին,— բացականչեց Ժակ Կոլենը։

— Ի վերջո, սա վատ միտք չէ. մեր կյանքը կվերջացնենք Տուրենում, որպես ազնիվ մարդիկ և բուրժուաներ, սքանչելի բնության գրկում, մի գեղեցիկ կալվածքում։

— Ի՞նչ է մնում ինձ։ Լյուսիենն իր հետ տարավ իմ հոգին, իմ ամբողջ երջանիկ կյանքը, ես տեսնում եմ, որ ինձ մնացած կյանքի երեսուն տարիների միակ բաժինը ձանձրույթն է, իսկ ես այլևս սիրտ չունեմ։ Փոխանակ լինելու տաժանավայրի դաբ, ես կդառնամ արդարադատության Ֆիգարոն և վրեժխնդիր կլինեմ Լյուսիենի համար։ Փարավոնական (ոստիկանական) մորթու տակ միայն, ես կաոող եմ անվտանգ խորտակել Կորանտենին։ Նշանակում է, կյանքն անիմաստ չէ, երբ խժռելու մարդ ունես։ Այս աշխարհում մարդկային ամեն մի վիճակ երևակայական է. միակ իրականությունը` միտքն է,— ավելացրեց նա` խփելով իր ճակատին։— Ի՞նչ է մնացել հիմա քեզ մոտ մեր գանձից։

— Ոչինչ,— ասաց հորաքույրը,— վախեցած իր եղբորորդու խոսքի տոնից։— Ես բոլորը քեզ եմ տվել քո փոքրիկի համար։ Ռոմետը քսան հազար ֆրանկից ավելի չունի իր առևտրում։ Ես բոլորը վերցրի տիկին Նուրիսոնից, նա իր մոտ ուներ մոտավորապես վաթսուն հազար ֆրանկ սեփական փող… Ա՜հ, մենք խրվել ենք կեղտոտ պատմության մեջ, և մի տարի է, ինչ չենք ազատվում։ Փոքրիկը լափեց եղբայրների բաժինները, մեր գանձը և այն բոլորը, ինչ ուներ տիկին Նուրիսոնը։

— Ամբողջն ինչքա՞ն է։

— Հինգ հարյուր վաթսուն հազար…

— Մենք ունենք հարյուր հիսուն հազար ֆրանկ ոսկով, որ Պակկարն ու Պրյուդանսն են մեզ պարտ։ Ես հիմա քեզ կասեմ, թե որտեղից պետք է վերցնել մյուս երկու հարյուր հազարը։ Մնացածը մենք կստանանք Եսթերի ժառանգությունից։ Հարկավոր է վարձատրել Նուրիսոնին։ Շուտով կկազմեմ սրբազան մի ջոկատ, որն ինձ հարկավոր է… Լսի՛ր, մենք մոտենում ենք...

— Ահավասիկ երեք նամակները,— ասաց Ժակլինը, որը մկրատով իր շրջազգեստի աստառի կարերն էր քանդել։

— Լավ,— պատասխանեց Ժակ Կոլենը, ստանալով երեք թանկարժեք ինքնագրերը, վելենի դեռևս բուրումնալի երեք թղթերը։— Թեոդորն է կատարել Նանտերի գործը։

— Ա՜հ, այդ նա է...

— Լռի՛ր, ժամանակը թանկ է։ Նա ցանկացել է կուտ տալ Ջիննետա անունով կորսիկացի մի փոքրիկ թռչնակի... Դու կօգտագործես Նուրիսոնին` այդ աղջկան գտնելու համար, ես քեզ կհայտնեմ անհրաժեշտ տեղեկությունները մի նամակով, որ Գոն կհանձնի քեզ։ Մի երկու ժամից դու կգնաս Կոնսիերժըրիի վանդակադռան մոտ։ Խնդիրն այն է, որ այդ փոքրիկ աղջկան տեղավորենք մի լվացարարուհու` Գոդեի քրոջ մոտ, և որ նա կարողանա հարմարվել... Գոդեն և Ռյուֆարը մեղսակից են Կրոտաների տանը` Մաքրարարի կատարած գողությանը և սպանությանը։ Չորս հարյուր հիսուն հազար ֆրանկն անձեռնմխելի է, նրա մի երրորդը գտնվում է Գոնորի նկուղում, դա Մաքրարարի բաժինն է, մնացածի կեսը, որ Ռյուֆարի բաժինն է, Գոնորի ննջարանովն է, իսկ մյուս մասը թաքցված է Գոդեի քրոջ մոտ։ Մենք կսկսենք` վերցնելով հարյուր հիսուն հազար ֆրանկը Մաքրարարի բաժնից, ապա հարյուր հազար` Գոդեի և հարյուր հազար էլ Ռյուֆարի բաժնից։ Հենց որ Ռյուֆարն ու Գոդեն կսեղմվեն, նրանք պատասխանատու կլինեն իրենց բաժնից պակասածի համար։ Ես Գոդեին կհավատացնեմ, որ իրեն հարյուր հազար ֆրանկ ենք բաժին հանել, իսկ Ռյուֆարին և Մաքրարարին կասենք, թե Գոնորն է այդ գումարը փրկել նրանց համար... Պրյուդանսն ու Պակկարը պիտի աշխատեն Գոնորի մոտ։ Դու և Ջինետտան, որն ինձ շատ խորամանկն է թվում, պիտի գործեք Գոդեի քրոջ մոտ։ Հանուն կոմիկական դերերում ունենալիք իմ դեբյուտի, ես հնարավորություն կտամ արագիլին գտնելու Կրոտաների մոտից գողացված չորս հարյուր հիսուն հազար ֆրանկը և կողոպուտի հանցավորներին։ Ես կձևացնեմ, որ բաց եմ անում Նանտերում կատարված սպանության գաղտնիքները։ Մենք նորից կստանանք մեր դեղինները և լիովին կմտնենք հաչաների սրտի մեջ։ Մենք որս էինք, կդառնանք որսորդներ, ահա՛ բոլորը։ Երե՛ք ֆրանկ տուր կառապանին…

Կառքը կանգ էր առել Դատական պալատի շենքի մոտ։ Ժակլինը վճարեց. նա շշմել էր։ Մահապուրծը աստիճաններով բարձրացավ գլխավոր դատախազի մոտ գնալու համար։

Կյանքի հանկարծական փոփոխությունն այնպիսի ուժգին մի ցնցում է, որ հակառակ իր վճռականությանը, Ժակ Կոլենը դանդաղորեն էր բարձրանում աստիճաններով, որ Բարիյերի փողոցից տանում էին դեպի Առևտրական գալերեան, որտեղ, քրեական դատարանի սյունաճակատի տակ, դատախազության մռայլ մուտքն է։

Քաղաքական ինչ-որ գործի առիթով քրեական դատարանը տանող կրկնակի սանդուղների ներքև մարդկանց մեծ բազմություն էր խռնվել, այնպես որ տաժանակիրը, իր մտքերով տարված, որոշ ժամանակ հարկադրված եղավ կանգ առնել։ Այդ կրկնակի սանդուղների ձախ կողմում գտնվում է պալատի որմահեց հսկա սյուներից մեկը, և այդ զանգվածում մի դռնակ է երևում։ Այդ դռնակը տանում է դեպի պտուտակաձև մի սանդուղք, որը կապ է հաստատում Կոնսիերժըրիի հետ։ Այդ տեղով են անցնում գլխավոր դատախազը, Կոնսիերժըրիի պետը, դատարանի նախագահը, դատախազի օգնականը և գաղտնի ոստիկանության պետը։ Այդ սանդուղքի ճյուղավորումներից մեկով, որն այլևս չկա, Մարի-Անտուանետը, Ֆրանսիայի թագուհին, տարվեց հեղափոխության տրիբունալ, որը, ինչպես հայտնի է, իր նիստերն ունենում էր վճռաբեկ ատյանի հանդիսավոր նիստերի մեծ դահլիճում։

Այդ սոսկալի սանդուղքի տեսքից ճմլվում է մարդու սիրտը, երբ մտածում է, որ Մարի-Թերեզի դուստրը, որի շքախումբը, սանրվածքը, բոլորաշրջազգեստը լցնում էին վերսալյան մեծ սանդուղքը, այստեղով է անցել։ Թերևս նա քավեց մոր հանցանքը, Լեհաստանի խայտառակ բաժանումը։ Արդարև, միապետները, գործելով նման հանցանքներ, չեն մտածում, որ նախախնամությունը դրա համար հատուցում է պահանջում։ Այն պահին, երբ Ժակ Կոլենը գլխավոր դատախազի մոտ գնալու համար մտնում էր սանդուղքի կամարի տակ, Բիբի-Լյուպենը դուրս եկավ պատի գաղտնի դռնից։ Գաղտնի ոստիկանության պետը գալիս էր Կոնսիերժըրիից և նույնպես գնում էր պարոն դը Գրանվիլի մոտ։ Այստեղից կարելի է հասկանալ, թե ինչպիսին եղավ Բիբի-Լյուպենի զարմանքը, երբ ճանաչեց Կարլոս Էրրերայի սերթուկը, որ նա այնքան ուշադիր ուսումնասիրել էր առավոտյան. նա վազեց, որ առաջ անցնի։ Ժակ Կոլենը շուռ եկավ։ Երկու թշնամիները կանգ առան դեմառդեմ, և նրանց այնքան տարբեր աչքերը նույնանման հայացքներ արձակեցին, ինչպես երկու ատրճանակներ, որոնք մենամարտում կրակում են միաժամանակ։

— Այս անգամ դու իմ ձեռքումն ես, ավազա՛կ,— ասաց գաղտնի ոստիկանության պետը։

— Այ, ա՜յ…— պատասխանեց Ժակ Կոլենը հեգնանքով։ Նա անմիջապես կռահեց, որ պարոն դը Գրանվիլն է հրամա¬յել, որ հետևեն նրան, և, տարօրինակ բան, նա դառնացավ, որ Գրանվիլն իր երևակայածին չափ մեծահոգի չէ։

Բիբի-Լյուպենն արիաբար ցատկեց և բռնեց Ժակ Կոլենի կոկորդից, իսկ վերջինս, ուղիղ նայելով իր հակառակորդին, նրան հասցրեց դիպուկ մի հարված և գետին փռեց իրենից երեք քայլ հեռու. ապա Մահապուրծը պատկառանքով մոտեցավ Բիբի-Լյուպենին, ձեռքը մեկնեց նրան, որպեսզի օգնի վեր կենալու, իսկ և իսկ անգլիական այն բռնցքամարտիկի նման, որը, վստահ իր ուժերին, պատրաստ է վերսկսելու բռնցքամարտը։ Բիբի-Լյուպենը այնքան խորամանկ էր, որ ոչ մի ձայն չհանեց, բայց երբ ոտքի կանզնեց, վազեց դեպի միջանցքի մուտքը և նշան արեց մի ժանդարմի, որ գա կանգնի այդտեղ։ Ապա կայծակի արագությամբ վերադարձավ իր թշնամու մոտ, որը Հանգիստ դիտում էր նրան։ Ժակ Կոլենը մտածեց. «Գլխավոր դատախազը կա՛մ դրժել է իր խոսքը, կա՛մ իրազեկ չի դարձրել Բիբի-Լյուպենին, այդ դեպքում հարկավոր է պարզել իմ անելիքը»։

— Դու ուզում ես ձերբակալե՞լ ինձ,— հարցրեց Ժակ Կոլենն իր թշնամուն,— պատասխանիր, առանց դեսուդեն ընկնելու։ Մի՞թե ես չգիտեմ, որ արագիլը բնում դու ավելի ուժեղ ես, քան ես։ Ես քեզ կսպանեի իմ քացիով, բայց ուժս չէր պատի ժանդարմների և պահակախմբի դեմ։ Չաղմկենք, ո՞ւր ես ուզում ինձ տանել։

— Պարոն Կամյուզոյի մոտ։

— Գնա՛նք պարոն Կամյուզոյի մոտ,— պատասխանեց Ժակ Կոլենը։— Իսկ ինչո՞ւ չգնալ գլխավոր դատախազի վարչություն…— Դա ավելի մոտիկ է,— ավելացրեց։

Բիբի-Լյուպենը, որ գիտեր, թե ինքը հարգ չունի դատական բարձր իշխանության շրջաններում, և կասկածվում է, որ հարստացել է հանցագործների ու նրանց զոհերի հաշվին, դեմ չէր նման մի ավարով ներկայանալ դատախազության վարչությանը։

— Գնա՛նք այնտեղ,— ասաց նա,— համաձայն եմ։ Բայց, քանի որ դու անձնատուր ես լինում, թույլ տուր քեզ ընտելացնել, ես վախենում եմ քո ապտակներից։

Նա իր գրպանից հանեց բթակալները։

Ժակ Կոլենը պարզեց իր ձեռքերը, և Բիբի-Լյուպենը սեղմեց նրա բթամատները։

— Քանի որ դու այդպես համակերպվո՜ղ ես,— շարունակեց Բիբի-Լյուպենը,— ասա՛ ինձ, ինչպե՞ս ես դուրս եկել Կոնսիերժըրիից։

— Որտեղից դու ես դուրս եկել` փոքրիկ սանդուղքով։

— Նշանակում է, դու նորի՞ց ես խաբել ժանդարմներին։

— Ո՛չ։ Պարոն դը Գրանվիլն է ինձ բաց թողել հավատալով իմ ազնիվ խոսքին։

— Ձե՞ռ ես առնում։

— Կտեսնե՛ս... Վախենում եմ, որ դու բթակալներ կրես։

Նույն պահին Կորանտենն ասում էր գլխավոր դատախազին.

— Այսպես ուրեմն, պարոն, ահա մի ժամ է, ինչ մեր մարդը դուրս է եկել. չե՜ք կարծում, որ նա ձեզ խաբել է։ Թերևս նա գտնվում է Իսպանիայի ճանապարհին, որտեղ մենք նրան չենք գտնի։ Իսպանիան ֆանտաստիկ երկիր է։

— Կա՛մ ես մարդկանց չեմ ճանաչում, կա՛մ նա կվերա¬դառնա, նրա բոլոր շահերն այդ են պահանջում, նա ավելին պետք է ստանա ինձնից, քան տալու է ինձ...

Նույն րոպեին ներկայացավ Բիբի-Լյուպենը։

— Պարոն կոմս,— ասաց նա, — ես մի լավ լուր ունեմ ձեզ հաղորդելու, Ժակ Կոլենը, որը փախել էր, նորից է բռնվել։

— Ահա թե դուք ինչպես եք պահում ձեր խոսքը,— գոչեց Ժակ Կոլենը` դիմելով պարոն դը Գրանվիլին,— հարցրեք երկերասանի ձեր գործակալին, թե որտեղ է նա ինձ գտել։

— Որտե՞ղ,— ասաց գլխավոր դատախազը։

— Դատախազության շենքից երկու քայլ հեռու, կամարի տակ,— պատասխանեց Բիբի-Լյուպենը։

— Ազատեցե՛ք այդ մարդուն բթակալներից,— խստորեն ասաց պարոն դը Գրանվիլը Բիբի-Լյուպենին։— Իմացե՛ք, քա¬նի դեռ ձեզ հրաման չի տրվել նորից ձերբակալելու այդ մարդուն, դուք պարտավոր եք նրան ազատ թողնել… Այժմ դո՛ւրս դնացեք։ Դուք սովոր եք շարժվել և գործել այնպես, որպես թե դուք լինեք և՛ արդարադատությունը, և՛ ոստիկանությունը։

Եվ գլխավոր դատախազը թիկունքը դարձրեց գաղտնի ոստիկանության պետին, որը լրիվ գունատվեց, մանավանդ, երբ հանդիպեց Ժակ Կոլենի մի հայացքին, որտեղ նա կարդաց իր անկումը։

— Ես դուրս չեմ եկել իմ աշխատասենյակից, սպասում էի ձեզ, ձեզ նման ես էլ եմ պահել իմ խոսքը, դրանում մի՛ կասկածեք,— ասաց պարոն դը Գրանվիլը Ժակ Կոլենին։

— Սկզբում ես սկսեցի կասկածել, պարոն, և եթե իմ տեղը լինեիք, գուցե դուք էլ ինձ նման մտածեիք։ Բայց խորհելուց հետո զգացի, որ ես անարդարացի եմ։ Ես ձեզ, տալիս եմ ավելին, քան ստանալու եմ, դուք շահ չունեիք ինձ խաբելու...

Դատախազն ու Կորանտենը հանկարծ նայեցին իրար։ Մահապուրծը, որի ուշադրությունն ուղղված էր դը Գրանվիլին, չէր կարող չնկատել այդ, և հետևելով նրա հայացքին` տեսավ մի անկյունում, բազկաթոռի վրա նստած տարօրինակ մի ծերունու. թշնամու ներկայությունը կանխազգալու այն բնազդով, որ այնպես արագ ու հանկարծակի է զարթնում, Ժակ Կոլենը զննեց այդ մարդուն և առաջին հայացքից նկատեց, որ նրա աչքերը չեն համապատասխանում այն տարիքին, ինչ ցույց էր տալիս զգեստը, և մտածեց, որ ծպտված է։ Այդ հիշոցին Ժակ Կոլենը իր փոխվրեժն էր լուծում Կորանտենից` արագ դիտողականության հարցում։ Չէ՞ որ Կորանտենը նույն արագությամբ մերկացրել էր նրան Պեյրադի մոտ։

— Մենք մենակ չենք…— ասաց Ժակ Կոլենը պարոն դը Գրանվիլին։

— Ոչ,— չորությամբ պատասխանեց գլխավոր դատախազը։

— Եվ այդ պարոնը,— շարունակեց տաժանակիրը,— իմ լավագույն ծանոթներից մեկն է, եթե չեմ սխալվում։

Նա մի քայլ արեց և ճանաչեց Կորանտենին, Լյուսիենի անկման իսկական հեղինակին։ Ժակ Կոլենը, որի դեմքն աղյուսի կարմրություն ուներ, աննկատելիորեն, մի ակնթարթում դարձավ գունատ, համարյա սպիտակ. ամբողջ արյունը խուժեց սիրտը, այնքան բուռն ու խելացնոր էր այդ վտանգավոր կենդանու վրա ցատկելու և նրան ջախջախելու իր տենչը, բայց զսպեց այդ վայրագ ցանկությունը կամքի այնպիսի մի ուժով, որր նրան այնքան ահարկու էր դարձնում։ Նա սիրալիր տեսք ընդունեց, դարձավ ծայրաստիճան քաղաքավարի, որին նա վարժվել էր սկսած այն օրից, երբ խաղում էր բարձրաստիճան հոգևորականի դեր, և գլուխ տվեց ծերունուն։

— Պարոն Կորանտեն,— ասաց նրան,— դիպվածի՞ն եմ արդյոք պարտական ձեզ հանդիպելու հաճույքը, թե՞ ինձ երջանիկ պետք է համարեմ, որ դատախազությանը կատարած ձեր այցելության առարկան եմ հանդիսանում։

Գլխավոր դատախազի զարմանքը լիակատար էր. չկարողանալով իրեն զսպել, նա սկսեց զննել այդ երկու մարդկանց. Ժակ Կոլենի շարժումը, խոսքերին հաղորդած տոնը վկայում էին, որ նա գրգռված էր, և դատախազը, հետաքրքրությունից մղված, ուզեց թափանցել դրա պատճառների մեջ։ Իր ինքնության այդ անսպասելի ու հրաշակերպ բացահայտումից Կորանտենը վեր թռավ, ինչպես մի օձ, որի պոչը կոխևլ էին։

— Այո, այդ ես եմ, իմ թանկագին աբբա Կարլոս Էրրերա։

— Չլինի՞ եկել եք միջնորդ լինելու գլխավոր դատախա¬ղի և իմ միջև…— ասաց Մահապուրծը։— Արդյոք չե՞մ հան¬դիսանում այն գործարքներից մեկի առարկան, որոնցում այնպես փայլում եք ձեր տաղանդով։— Ահա՛, պարոն,— ասաց տաժանակիրը` դառնալով գլխավոր դատախազին.— ձեր այնքան թանկագին րոպեները չկորցնելու համար կարդացեք, ահա իմ ապրանքների նմուշները…

Եվ նա պարոն դը Գրանվիլին պարզեց երեք նամակները, որ հանել էր իր սերթուկի կողքի գրպաններից։

— Մինչ դուք կծանոթանաք դրանց հետ, ես կզրուցեմ պարոնի հետ, եթե թույլ կտաք։

— Այդ մեծ պատիվ է ինձ համար,— ասաց Կորանտենը` չկարողանալով զսպել սարսուռը։

— Դուք, պարո՛ն, կատարյալ հաջողության հասաք մեր գործում,— ասաց Ժակ Կոլենը։— Ես պարտվեցի,— ավելացրեց նա թեթևությամբ և այն խաղամոլի պես, որը տանուլ է տվելփողերը,— բայց դուք սալահատակի վրա թողեցեք մի քանի մարդիկ... Թանկ նստած մի հաղթանակ է դա…

— Այո,— պատասխանեց Կորանտենը` ընդունելով կատակախոսությունը,— եթե դուք կորցրիք ձեր թագուհուն, ես կորցրի իմ երկու թնդանոթները…

— Օ՜, Կոնտանսոնը լոկ մի հետևակ էր,— ծաղրաբար առարկեց Ժակ Կոլենը։— Նրան կարելի է փոխարինել։ Դո՛ւք, թույլ տվեք ձեր երեսին ասել այդ գովաբանությունը, դուք, ազնիվ խոսք, հիանալի մարդ եք։

— Ո՛չ, ո՛չ, ես խոնարհվում եմ ձեր գերազանցության առաջ,— առարկեց Կորանտենը, հմուտ կատակաբանի եղանակով, որն ուզում էր ասել` «Հանաք ես ուզում, հանաք անենք»։ Ինչպե՛ս։ Ե՛ս, ես տնօրինում եմ բոլորին, իսկ դո՛ւք, այսպես ասած, մենա՛կ եք։

— Օ՜, օ՜,— արեց Ժակ Կոլենը։

— Եվ քիչ էր մնում, որ հաղթեիք,— ասաց Կորանտենը` լսելով բացականչությունը։— Դուք իմ կյանքում հանդիպած ամենաարտասովոր մարդն եք, իսկ ես արտասովոր շատ մարդկանց եմ տեսել, որովհետև այն մարդիկ, որոնց հետ ես մարտնչում եմ, աչքի են ընկնում իրենց հանդգնությամբ, իրենց համարձակ հղացումներով։ Դժբախտաբար, ես շատ մոտ եմ եղել Օտրանտի հանգուցյալ դուքսի հետ, ես աշխատել եմ Լուդուվիկոս XVIII-ի համար, երբ թագավորում էր, իսկ երբ նա տարագրվեց, աշխատեցի կայսեր համար, ինչպես նաև Դիրեկտորիայի համար։ Ձեր մեջ կա էուվելի կոփվածքը, Լուվելի, որը քաղաքականության լավագույն գործիքն էր, որի նմանը երբեք չեմ տեսել. բայց դուք ունեք դիվանագիտության իշխանի ճկունություն։ Եվ ինչպիսի՜ աշխատակիցներ։ Ես կտրել կտայի բազմաթիվ գլուխներ, միայն թե ինձ մոտ ծառայության մեջ ունենայի այն խեղճ փոքրիկ Եսթերի խոհարարուհուն։ Որտեղի՞ց եք դուք ճարում այնպիսի գեղեցկուհիներ, ինչպիսին այն աղջիկն էր, որը Նյուսինգենի համար որոշ ժամանակ փոխարինեց այդ հրեուհուն... Ես չգիտեմ, թե այդպիսիներին որտեղ կարելի է գտնել, երբ նրանք ինձ հարկավոր են լինում։

— Պարո՛ն, պարո՛ն,— ասաց Ժակ Կոլենը,— դուք ինձ ստիպում եք կարմրել... Ձեր գովասանքներից կարելի է գլուխ կորցնել...

— Դուք արժանի եք դրանց։ Այո, չէ՞ որ դուք խաբեցիք Պեյրադին, նա ձեզ ոստիկանական աստիճանավորի տեղ էր ընդունել. գիտե՛ք, եթե այն փոքրիկ անմիտը, որին պաշտպանում էիք, ձեր վզից կախված չլիներ, դուք մեզ` քթից բռնած, ման կածեիք։

— Ա՜հ, պարոն, դուք մոռանում եք Կոնտանսոնին, որը ծպտված էր որպես խառնածին... և Պեյրադին` ծպտված որպես անգլիացի։ Դերասանների գործն այլ է, նրանք ունեն թատերական միջոցներ, բայց այդպես կատարյալ ձևով ծպտվել, օրը ցերեկով և ամեն ժամին, դրանում անմրցելի եք դուք և ձերոնք...

— Դե լա՛վ, մենք երկուսս էլ լավ ենք իմանում մեր արժեքն ու մեր ունեցած արժանիքը։ Ահա, մենք այստեղ երկուսով ենք։ Բոլորովին մենակ։ Ես կորցրի իմ հին բարեկամին, իսկ դուք` ձեր երիտասարդ սանին։ Այս պահին ես ձեզնից ավելի ուժեղ եմ, էլ ինչո՞ւ չվարվենք այնպես, ինչպես «Ադրետյան պանդոկ» մելոդրամայումն է։ Ես մեկնում եմ ձեզ իմ ձեռքը և ասում. «Գրկախառնվենք, և թող սրանով ամեն ինչ վերջանա»։ Պարոն գլխավոր դատախազի ներկայությամբ ես ձեզ տալիս եմ ներման թղթերը` լիակատար և վերջնական, և դուք կլինեք մերոնցից մեկը, առաջինը ինձնից հետո, թերևս իմ հաջորդը։

— Այդպես ուրեմն, դուք ինձ լավ պաշտոն եք առաջարկում…— ասաց Ժակ Կոլենը։— Նախանձելի՜ պաշտոն է։ Սևից խարտյաշին եմ անցնում…

— Դուք կլինեք այնպիսի ոլորտում, որտեղ ձեր տաղանդն ու շնորհքը լավ կգնահատվեն, լավ կվարձատրվեն, որտեղ գործելու եք ձեր հայեցողությամբ։ Քաղաքական ու կառավարական ոստիկանությունն էլ ունի վտանգավոր կողմեր։ Դուք ինձ այսպես մի՛ նայեք, ես արդեն երկու անգամ բանտ եմ նստել… Այնուամենայնիվ, ես ինձ բոլորովին վատ չեմ զգում։ Կարող ես ճանապարհորդել, անել ինչ ուզում ես։ Դառնում ես մեքենավար` քաղաքական դրամաներում, խոշոր իշխանազուները քեզ հետ քաղաքավարի են վարվում։ Լսեցե՛ք, իմ թանկագին Ժակ Կոլեն, դա դուր գալի՞ս է ձեզ։

— Կարգադրություններ ունե՞ք դրա մասին,— ասաց տաժանակիրը։

— Ես լիազորված եմ…— պատասխանեց Կորանտենր փքված։

— Դուք կատակում եք. դուք շատ խելոք մարդ եք, իհարկե, թույլ կտաք չվստահել ձեզ։ Դուք քիչ մարդկանց չեք մատնել, հարկադրելով իրենց սեփական կամքով մտնել պարկի մեջ, որի բերանը դուք եք կապել։ Ես գիտեմ ձեր հիանալի ճակատամարտերը. Մոնտորանի գործը, Սիմյոզի գործը… Ա՜հ, հետախուզության ասպարեզում դրանք հավասարազոր են Մարենգոյի ճակատամարտին։

— Դե լա՛վ,— ասաց Կորանտենը,— հարգո՞ւմ եք պարոն գլխավոր դատախաղին։

— Այո,— պատասխանեց Ժակ Կոլենը, հարգալից խոնարհվելով,— ես հիացած եմ նրա սքանչելի նկարագրով, նրա հաստատակամությամբ, ազնվականությամբ, և ես կյանքս չեմ խնայի` հանուն նրա երջանկության։ Դրա համար ես կսկսեմ այն բանից, որ տիկին դը Սերիզիին հանեմ իր վտանգավոր վիճակից։

Գլխավոր դատախազը գոհունակություն արտահայտող մի շարժում արեց։

— Եթե այդպես է, հարցրեք նրան,— շարունակեց Կորանտենը,— թե ես իրոք լիազորութչուն ունե՞մ ձեզ դուրս հանելու ձեր ամոթալի վիճակից և ձեզ դարձնելու իմ աշխատակիցը։

— Այդ ճշմարիտ է,— ասաց պարոն դը Գրանվիլը` ուշադիր զննելով տաժանակրին։

— Ճշմարի՞տ։ Ուրեմն, ես թողությա՞ն պիտի արժանանամ իմ անցյալի համար և խոստում ստանամ, որ կլինեմ ձեր հաջորդը, եթե ձեզ ապացույցներ տամ իմ հմտության մասին։

— Մեզ նման երկու մարդկանց միջև չի կարող լինել ոչ մի թյուրիմացություն,— շարունակեց Կորանտենն այնպիսի մեծահոգությամբ, որը կարող էր խաբել որևէ մեկին։

— Իսկ այդ գործարքի գինը, անշուշտ, երեք նամակագրությունների հանձնումն է…— ասաց Ժակ Կոլենը։

— Ես չէի կարծում, որ հարկ կար այդ բանն ասել ձեզ…

— Իմ թանկագին պարոն Կորանտեն,— ասաց Մահապուրծր այնպիսի հեգնանքով, որն արժանի էր Տալմայի փառքը կազմող հեգնանքին` Նիկոմեդեսի դերում,— ես շնորհակալ եմ ձեզնից, ես ձեզ եմ պարտական, որ գիտակցեցի իմ արժեքը, և այն, թե ինչպիսի նշանակություն է տրվում իմ զենքերից ինձ զրկելուն… Ես այդ երբեք չեմ մոռանա։ Ես միշտ և ամեն ժամանակ կլինեմ ձեր ծառայության մեջ, և փոխանակ Ռոբեր Մակերի նման ասելու` «Գրկախառերնվենք…», ես ինքս եմ ձեզ գրկում։

Նա այնպիսի արագությամբ բռնեց Կորանտենի մեջքից, որ սա չկարողացավ պաշտպանվել այդ գրկախառնությունից. Մահապուրծը նրան տիկնիկի նման սեղմեց կրծքին, համ¬բուրեց նրա երկու այտերը, փետուրի նման` մի ձեռքով բարձրացրեց նրան, մյուսով բաց արեց աշխատասենյակի դուռը և այդ կոպիտ գրկախառնությունից տրորված մարդուն դուրս հանեց աշխատասենյակից։

— Գնաք բարով, թանկագի՛նս,— ասաց նրան ցածր ձայնով և ականջին։— Մենք իրարից բաժանված ենք երեք դիակների երկարությամբ, մենք փորձել ենք մեր թրերը, դրանք նույն կոփվածքն ունեն, նույն չափսը… Հարգենք իրար. բայց ես ուզում եմ լինել ձեզ հավասար, և ոչ թե ձեր ենթական։ Դուք այնպես կսպառազինվեիք, որ ինձ կթվայիք շատ վտանգավոր մի գեներալ` ձեր լեյտենանտի համար։ Մենք իրարից բաժանված ենք փոսով, վա՜յ ձեզ, եթե դուք ոտք դնեք իմ հողամասի վրա։ Դուք ձեզ անվանում եք Պետություն, ճիշտ այնպես, ինչպես լակեյներին անվանում են իրենց տերերի անունով. ես ուզում եմ կոչվել Արդարություն. մենք հաճախ ենք հանդիպելու, շարունակենք մեկս մյուսին այնքան ավելի շատ հարգանք ու պատիվ տալ, ինչքան որ… բացահայտ խարդախներ ու խաբեբաներ պիտի լինենք միշտ…— ասաց նրա ականջին։— Ես ձեզ դրա օրինակը տվի ձեզ համբուրելով...

Կորանտենն առաջին անգամ իր կյանքում հիմարացավ և թողեց, որ ահարկու հակառակորդը սեղմի իր ձեռքը։

— Եթե այդպես է,— ասաց նա,— ես կարծում եմ, որ մեզ համար անօգուտ չի լինի մնալ բարեկամներ…

— Մեզնից յուրաքանչյուրը առանձին-առանձին ավելի ուժեղ կլինի և միաժամանակ ավելի վտանգավոր,— ավելացրեց Ժակ Կոլենը շշուկով։— Այնպես որ, թույլ տվեք ինձ վաղը ձեզնից գրավական խնդրել մեր գործարքի համար...

— Դե լա՛վ,— ասաց Կորանտենը բարեհոգությամբ,— դուք ինձնից խլում եք ձեր գործը` գլխավոր դատախազին հանձնելու համար. դուք կլինեք նրա բարձրացման պատճառը, և ես չեմ կարող ձեզ չասել, որ դուք լավ բաժին եք ընտրել… Բիբի-Լյուպենը շատ է ճանաչված, նրա ժամանակն անցել է, եթե դուք նրան փոխարինեք, կաշխատեք բոլորովին ձեր ցանկացած ձևով, ես ուրախ կլինեմ ձեզ այնտեղ տեսնելով... ազնի՛վ խոսք։

— Ցտեսությո՛ւն, շուտով կտեսնվենք,— ասաց Ժակ Կոլենը։

Վերադառնալիս Մահապուրծը գլխավոր դատախազին գտավ նստած իր գրասեղանի մոտ, գլուխը ձեռքերի մեջ առած։

— Ասացեք, կկարողանա՞ք արդյոք տիկին դը Սերիզիի հիվանդության առաջն առնել...— հարցրեց պարոն դը Գրանվիլը։

— Հինգ րոպեում— պատասխանեց Ժակ Կոլենը։

— Եվ կարո՞ղ եք ինձ հանձնել այդ տիկինների բոլոր նամակները։

— Կարդացի՞ք այն երեքը…

— Այո,— աշխուժությամբ ասաց գլխավոր դատախազը, ես ամաչում եմ այդ նամակները գրող տիկինների փոխարեն…

— Դե լա՛վ, մենք մենակ ենք, կարգադրեցեք ոչ ոքի ներս չթողնել, և բանակցենք,— ասաց Ժակ Կոլենը։

— Սպասեցե՛ք… Արդարադատությունը պարտավոր է ամենից առաջ իր պարտքը կատարել. պարոն Կամյուզոն հրաման է ստացել ձերբակալելու ձեր հորաքրոջը…

— Կամյուզոն նրան երբեք չի գտնի,— ասաց Ժակ Կոլենը։

— Տամպլում խուզարկություն պիտի կատարվի, ինչ-որ օրիորդ Պակկարի մոտ, որն այնտեղ խանութ է պահում։

— Այնտեղ կգտնի միայն ցնցոտիներ, զգեստներ, ադամանդներ, համազգեստներ։ Բայց և այնպես, հարկավոր է վերջ տալ պարոն Կամյուզոյի եռանդին։

Պարոն դը Գրանվիլը զանգ տվեց և հրամայեց գրասեն¬յակի սպասյակին` հայտնել պարոն Կամյուզոյին, անցնել իր մոտ։

— Լսեցե՞ք,— ասաց նա Ժակ Կոլենին,— վերջացնե՛նք։ Ես անհամբեր ուզում եմ իմանալ կոմսուհուն բուժելու ձեր միջոցը…

— Պարոն գլխավոր դատախազ,— ասաց Ժակ Կոլենը` լրջանալով,— ես, ինչպես գիտեք, հինգ տարով տաժանակիր աշխատանքի եմ դատապարտված եղել կեղծարարության համար։— Ես սիրում եմ իմ ազատությունը։ Այդ սերը, ինչպես ամեն մի սեր, ուղղակի գնացել է իր նպատակակետին հակառակ, որովհետև շատ հախուռն սիրող սիրահարները ի վերջո գժտվում են։ Փախչելով և նորից ու նորից բռնվելով, ես կրեցի յոթ տարվա տաժանապարտություն։ Նշանակում է, դուք պետք է թեթևացնեք միայն պատժի չափը, պատիժ, որ ես ստացել եմ մարգագետնում (ներեցեք, տաժանավայրում)։ Իրականում կրել եմ իմ պատիժը, և քանի որ ինձ վրա չկա որևէ հոռի գործ, մի բան, որ, ենթադրում եմ, ի վիճակի չեն գտնելու ո՛չ արդարադատությունը, ո՛չ էլ նույնիսկ Կորանտենը, ես պետք է վերականգնվեմ ֆրանսիական քաղաքացու իմ իրավունքների մեջ։ Փարիզից արտաքսված լինել և գտնվել ոստիկանության վերահսկողության տակ, մի՞թե դա կյանք է։ Ո՞ւր գնամ։ Ի՞նչ անեմ։ Ձեզ հայտնի են իմ կարողությունները։ Դուք տեսաք, թե ինչպես Կորանտենը, խորամանկությունների ու մատնությունների այդ պահեստը, վախից գունաթափ եղավ իմ դիմաց և արժանին հատուցեց իմ ընդունակություններին... Այդ մարդն ամեն ինչ հափշտակեց ինձնից, որովհետև այդ նա՛ է, մենակ նա, որը, չգիտես թե ինչ միջոցներով, կարողացավ կործանել Լյուսիենի բախտի շենքը... Կորանտենն ու Կամյուզոն են արել բոլորը...

— Մի պաշտպանեք ձեզ` ուրիշին մեղադրելով,— ասաց պարոն դը Գրանվիլը,— և անցեք գործին։

— Դե լա՛վ, գործը հետևյալն է։ Այս գիշեր, իմ ձեռքում պահելով այդ երիտասարդ մահացածի սառած ձեռքը, ես ինքս ինձ խոստացա հրաժարվել այն անիմաստ պայքարից, որ քսան տարուց ի վեր մղում եմ ամբողջ հասարակության դեմ։ Ես ձեզ բացատրեցի իմ կրոնական համոզմունքները, և դուք, իհարկե, ինձ ընդունակ չեք համարի կեղծավորության։ Այսպես ուրեմն, քսան տարուց ի վեր ես տեսնում եմ աշխարհն իր հակառակ կողմից, նկուղներում, և եկել եմ այն եզրակացության, որ իրերի ընթացքը ղեկավարում է մի ուժ, որին դուք նախախնամություն անունն եք տալիս, ես՝ դիպված, իսկ իմ ընկերները` հաջողություն։ Ամեն մի չար արարք վրեժի տարբեր ձևերով իր հատուցումն է գտնում, ինչ¬պիսի արագությամբ էլ փորձի խուսափել դրանից։ Պայքարողի այդ արհեստում, երբ մարդուս բախտը բերում է, երբ նրա ձեռքում են լավագույն խաղաքարտերը, մոմը հանկարծ ընկնում է, քարտերն այրվում են, կամ թե խաղացողն է կաթվածահար լինում։ Այդպես է եղել Լյուսիենի պատմությունը։ Հրեշտակի նմանող այդ տղան ոչ մի հանցանք չգործեց, նա ոչ մի բանի չխառնվեց, դեմ չգնաց իրերի բնական ընթացքին, նա ամուսնանալու էր օրիորդ դը Գրանլյոյի հետ, մարկիզի տիտղոս էր ստանալու, նա կարողություն ուներ։ Եվ ահա, ինչ-որ աղջիկ թունավորվում է, թաքցնելով տոկոսաբեր թղթերի վաճառքից ստացած գումարը, և այդ երջանիկ բախտի շենքը, որն այնպես դժվարությամբ էր բարձրացել, մի րոպեում փուլ է գալիս։ Իսկ ո՞վ է տալիս մեզ թրի առաջին հարվածը։ Մի մարդ, որն աղտոտված է թաքուն ստորություններով, մի հրեշ, որը շահույթի աշխարհում կատարել է այնպիսի հանցագործություններ (տե՛ս «Նյուսինգենի բանկային տունը»), որ նրա հարստության յուրաքանչյուր ոսկին ողողված է մի ընտանիքի արցունքներով. Նյուսինգենը` դա դրամական աշխարհի օրինականացված Ժակ Կոլենն է. վերջապես, ինձ նման դուք էլ շատ լավ գիտեք կախաղանի արժանի այդ մարդու արարքներր, կեղծ սնանկություններն ու ֆինանսական օպերացիաները։ Իսկ իմ բոլոր արարքների վրա, նույնիսկ ամենաառաքինի արարքների վրա, ընդմիշտ պետք է մնա իմ շղթաների հետքը։ Գնդակի դեր կատարել երկու ռակետների միջև, որոնցից մեկը կոչվում է տաժանավայր, մյուսը` ոստիկանություն, նշանակում է ապրել այնպիսի մի կյանքով, ուր հաղթանակը մի անվերջանալի աշխատանք է, իսկ հանգիստը, ըստ իս, անհնարին։ Այս րոպեին, պարոն դը Գրանվիլ, Ժակ Կոլենը թաղված է Լյուսիենի հետ, որին հիմա ցողում են օրհնված ջրով և տանում Պեր-Լաշեզի գերեզմանատուն... Բայց ինձ մի տեղ է հարկավոր, ուր ես գնամ ոչ թե ապրելու, այլ մեռնելու համար... Այս իրադրության մեջ, դուք, որ արդարադատությունն եք ներկայացնում, դուք չկամեցաք զբաղվել ազատված տաժանակրի քաղաքացիական ու հասարակական կեցությամբ։ Երբ օրենքը բավարարված է, հասարակությունը չի բավա¬րարված, նա պահում է իր թերահավատությունը և անում է ամեն ինչ, որպեսզի արդարանա իր սեփական աչքում. հասարակությունն ազատված տաժանակրին դարձնում է իր միջավայրում անհանդուրժելի մի արարած նա պարտավոր է նրան վերադարձնել բոլոր իրավունքները, բայց արգելում է նրան ապրել որոշ գոտում։ Հասարակությունն ասում է այդ դժբախտին. «Փարիզը և նրա արվարձանները, միակ տեղը, ուր դու կարող ես թաքնվել, քեզ համար փակ են…»։ Ապա նա տաժանակրին ենթարկում է ոստիկանության վերահսկողությանը։ Եվ դուք կարծում եք, որ հնարավո՞ր է ապրել նման պայմաններում։ Ապրելու համար հարկավոր է աշխատել, չէ որ տաժանավայրից ռենտաներ չեն բերում։ Դուք անում եք այնպես, որ տաժանակիրը հատուկ նշաններ ունենա, լինի ճանաչված, հետապնդված, որից հետո ենթադրում եք, որ քաղաքացիները նրա նկատմամբ վստահություն կտածեն, այն դեպքում, երբ հասարակությունը, արդարադատությունը, նրան շրջապատող ամբողջ աշխարհը ոչ մի վստահություն չեն տածում։ Դուք նրան քաղցի կամ հանցագործության եք մատնում։ Նա աշխատանք չի գտնում, անխուսափելիորեն նա մղվում է դեպի իր նախկին զբաղմունքը, որը նրան տանում է կառափնարան։ Այսպես, ցանկանալով հրաժարվել օրենքի դեմ պայքարելուց, ես ինձ համար տեղ չգտա արևի տակ։ Միայն մի բան է ինձ հարմար թվում` դառնալ այն իշխանության սպասավորը, որը ճնշում է մեզ։ Երբ այդ միտքը ծագեց իմ գլխում, ինձ համար ակներև դարձավ այն ուժը, որի մասին ես ձեզ ասացի։ Երեք ազնվատոհմ գերդաստաններն իմ ձեռքումն են։ Մի կարծեք, թե ես ուզում եմ նրանցից փող քաշել։ Շանտաժն ամենաստոր սպանություններից մեկն է։ Իմ աչքում այդ հանցագործությունը շատ ավելի անարգ է, քան սպանությունը։ Մարդասպանը կարիք ունի հրեշավոր քաջության։ Ես ընդգծում եմ իմ խոսքերը, քանի որ իմ անվտանգությունն ապահովող նամակները, որոնք ինձ թույլ են տալիս ձեզ հետ այսպես խոսել և ինձ այս րոպեին դնում են ձեզ հավասար կացության մեջ, ինձ` հանցագործիս, և ձեզ արդարադատությանը, այդ նամակները ձեր տրամադրության տակն են։ Մեր սպասյակը կարող է ձեր անունից գնալ և բերել մնացածները. նա կստանա այդ նամակները… Դրա համար ես փրկագին չեմ պահանջում, ես դրանք չեմ վաճառում։ Ավա՜ղ, պարոն գլխավոր դատախազ, երբ ես դրանք մի կողմ էի դնում, իմ մասին չէի մտածում, այլ մտածում էի այն վտանգի մասին, որի մեջ երբևէ կարող էր ընկնել Լյուսիենը։ Եթե դուք չընդունեք իմ պահանջը, ապա ես կունենամ այնքան արիություն և կյանքի նկատմամբ այնքան խորշանք, որ ինձ համար շատ հեշտ կլինի մի գնդակով վերջ տալ կյանքիս և ձեզ ազատել ինձնից։ Ես կարող եմ անցագիր ստանալ, մեկնել Ամերիկա և ապրել մենության մեջ. ես ունեմ վայրենի դառնալու համար բոլոր պայմանները… Սրանք են այն մտքերը, որ այս գիշեր ծագեցին իմ գլխում։ Հավանաբար, ձեր քարտուղարը կրկնեց ձեզ այն խոսքերը, որ ես խնդրել էի ձեզ հաղորդել։ Տեսնելով, թե դուք զգուշության ինչպիսի միջոցներ եք ձեռք առնում, որպեսզի փրկեք Լյուսիենի հիշատակն ամեն տեսակի անպատվությունից, ես ձեզ տվի իմ կյանքը, մի խղճո՜ւկ պարգև։ Ես այլևս թանկ չէի գնահատում այդ կյանքը, որն ինձ անհնարին էր թվում` առանց այն երջանկության, առանց այն պայծառացնող լույսին, առանց այն կենսավորող երջանկության, առանց այն իմաստավորող մտածումի, առանց բարգավաճության այն երիտասարդի, որ դրա արևն էր, և ես ուզեցի ձեզ հանձնել նամակների այդ երեք կապոցները…

Պարոն դը Գրանվիլը գլուխը կախեց։

— Իջնելով բակ,— շարունակեց Ժակ Կոլենը,— ես գտա Նանտերում գործված ոճրի հանցավորներին և շղթայի իմ ջահել ընկերակցին` գիլիոտինի դանակի սպառնալիքի տակ, այդ հանցագործությանն ակամա մասնակից լինելու պատճառով։ Ես իմացա, որ Բիբի-Լյուպենը խաբում է արդարադատությանը, որ նրա գործակալներից մեկը Կրոտաների սպանողն է. դա, արդյոք, ինչպես դուք եք ասում, նախախնամության կամքը չէ՞ր։ Այսպես ուրեմն, ես նկատեցի, որ առիթ կա գործելու, իմ ունեցած ընդունակությունները, իմ ձեռք բերած տխուր գիտելիքները կիրառելու հօգուտ հասարակության. վնասակար լինելու փոխարեն, օգտակար լինել, և ես համարձակվեցի հույս դնել ձեր իմացականության, ձեր բարեսրտության վրա։

Մինչ այդ ապականության ու մոլության իր փիլիսոփայությամբ լսողին սարսափ ազդող այդ մարդն այժմ առանց դառնության խոստովանում էր այնպիսի անկեղծությամբ, միամտությամբ և պարզությամբ, որ կարելի էր հավատալ նրա վերափոխմանը։ Նա այլևս նույն մարդը չէր։

— Ես այնքան եմ հավատում ձեզ, որ ուզում եմ ամբողջապես լինել ձեր տրամադրության տակ,— շարունակեց նա, զղջացողի խոնարհությամբ։— Դուք ինձ տեսնում եք կանգնած երեք ճանապարհների միջև. ինքնասպանություն, Ամերիկա և Ժերուզալեմ փողոց։ Բիբի-Լյուպենը հարուստ է. նրա ժամանակն անցել է, նա երկերեսանի ծառայող է. և եթե դուք կամենայիք ինձ թույլատրել գործելու նրա դեմ, ես նրան կբռնեմ հանցանքի վայրում, մի շաբաթվա ընթացքում։ Եթե դուք ինձ տաք այդ անպիտանի պաշտոնը, հասարակությանը մեծագույն ծառայություն մատուցած կլինեք։ Ես այլևս այլ բանի կարիք չեմ ունենա (Ես ուղղամիտ կլինեմ)։ Ես ունեմ այն բոլոր հատկությունները, որ պիտանի են այդ պաշտոնի համար։ Կրթությամբ ես ավելի բարձր եմ Բիբի-Լյուպենից, դսլրոցում ես անցել եմ ճարտասանություն. ես այնքան հիմար չեմ, ինչքան նա, գիտեմ ինձ պահելու կերպը, եթե ուզենամ։ Ես միայն մի ձգտում ունեմ` դառնալ կար¬գի և պատժի գործիք, փոխանակ լինելու ապականվածության մարմնացում։ Ես այլևս ոչ ոքի չպետք է ներգրավեմ մոլության մեծ բանակի մեջ։ Երբ պատերազմում գերի են վերցնում թշնամի գեներալին, նրան չեն գնդակահարում, ճիշտ չէ՞, պարոն։ Նրան վերադարձնում են թուրը և որևէ քա¬ղաք են առաջադրում` որպես բանտ։ Ահավասիկ, ես տաժանավայրի գեներալ եմ, և ես անձնատուր եմ լինում… Ինձ հաղթեց ո՛չ թե արդարադատությունը, այլ մահը… Այն ասպարեզը, ուր ապրել և գործել եմ ուզում, միակ հարմարն է ինձ համար, և ես այնտեղ կծավալեմ այն ընդունակությունը, որով ես օժտված եմ… Այժմ ինքներդ վճռեցեք։

Եվ Ժակ Կոլենն ընդունեց խոնարհ ու համեստ մի կեցվածք։

— Դուք այդ նամակները դնում եք իմ տրամադրության տա՞կ…— ասաց գլխավոր դատախազը։

— Կարող եք մեկին ուղարկել ստանալու, դրանք կհանձնվեն ձեր ուղարկած անձնավորությանը…

— Իսկ ինչպե՞ս։

Ժակ Կոլենը հասկացավ գլխավոր դատախազի միտքը և շարունակեց նույն խաղը։

— Դուք ինձ խոստացել եք մահապատժի մեղմացում Կալվիի համար, այն փոխարինելով քսան տարվա տաժանակրությամբ։ Օ՜, ես ձեզ այդ չեմ հիշեցնում, որպեսզի պայմանագիր կնքենք,— ասաց նա աշխուժորեն` նկատելով գլխավոր դատախազի կատարած շարժումը,— բայց այդ կյանքը պետք է պռտք է փրկվի դրդապատճառներով, այդ տղան անմեղ է…

— Ինչպե՞ս կարող եմ ես ստանալ նամակները,— հարց¬րեց գլխավոր դատախազը։— Ես իրավունք և պարտականություն ունեմ իմանալու, թե արդյոք դուք այն մարդն եք, որ ներկայացնում եք։ Ես ձեզ ուզում եմ ընդունել առանց պայմանի…

— Ուղարկեցե՛ք վստահելի մի մարդու Ծաղիկների քարափ, այնտեղ երկաթեղենի կրպակի շեմքին, կրպակ, որի ցուցանակն է «Աքիլլեսի վահան» պիտի տեսնի։

— Վահանո՞վ կրպակը։

— Այնտե՛ղ է իմ վահանը,— ասաց Ժակ Կոլենը, դառն ժպիտով։— Ձեր մարդն այնտեղ կգտնի մի պառավ կնոջ` հագնված, ինչպես ձեզ ասացի, ունևոր ձկնավաճառուհու պես, ականջներին օղեր, շուկայի հարուստ տիկնոջ տեսքով. ձեր մարդը թող հարցնի տիկին դը Սենտ-Էստևին։ Մի՛ մոռացեք դը-ն… Եվ թող ասի` «Ես գալիս եմ պարոն գլխավոր դատախազի կողմից այն բանի համար, որ դուք գիտեք...»։ Եվ դուք իսկույն կստանաք երեք կնքված ծրարներ…

— Բոլո՞ր նամակներն են այնտեղ,— ասաց պարոն դը Գրանվիլը։

— Լսեցե'ք, դուք կորովամիտ մարդ եք և ձեր արժանիքների շնորհիվ եք հասել այս դիրքին,— ասաց Ժակ Կոլենը ժպտալով։— Ես տեսնում եմ, որ դուք ինձ ընդունակ եք համարում՝ փորձել ձեզ և հանձնել դատարկ թղթեր… Դուք ինձ չե՛ք ճանաչում,— ավելացրեց։— Ես վստահում եմ ձեզ, ինչպես որդին` հորը։

— Ձեզ նորից կտանեն Կոնսիերժըրի,— ասաց գլխավոր դատախազը,— և այնտեղ կսպասեք մինչև ձեր բախտը վճռվի։

Գլխավոր դատախազը զանգ տվեց, ներս մտավ գրասենյակի սպասյակը։

— Խնդրեցեք պարոն Գառնըրիին ինձ մոտ գալ, եթե իր աշխատասենյակում է։

Գաղտնի ոստիկանությունից բացի կան քառասունութ ոստիկանական կոմիսարներ, որոնք հսկում են Փարիզը, ինչպես քառասունութ փոքրիկ նախախնամություններ, որից ծագել է քառորդ աչք մականունը, որ գողերն են տվել նրանց` իրենց ժարգոնով, որովհետև ամեն մի շրջանում այդպիսիք չորսն են, այդ քառասունութից բացի կան նաև երկու կոմիսարներ, որոնք կապված են միաժամանակ թե՛ ոստիկանությանը և թե՛ դատական իշխանություններին և ամենից փափուկ հանձնարարություններն են կատարում` շատ դեպքերում փոխարինելով քննիչներին։ Դատական այդ երկու պաշտոնյաների գրասենյակները (դատական ենք ասում, որովհետև ոստիկանական այդ կոմիսարները հանդիս անում են դատական պաշտոնյաներ), կոչվում են հանձնարարությունների գրասենյակներ, քանի որ նրանց, իսկապես, ամեն անգամ կանոնավորապես ուղարկում են հետաքննության կամ ձերբակալության գործերով։ Այդ պաշտոնները պահանջում են հասուն մարդիկ, փորձված ընդունակությունների, բարձր բարոյականության, բացարձակ հավատարմության տեր մարդիկ, և նախախնամության հրաշք պիտի համարել այն, որ Փարիզի համար միշտ էլ ճարվում են այդ տիպի մարդիկ։ Դատական պալատի նկարագրությունը թերի կլիներ, եթե չհիշատակենք այսպես կոչված այդ կանխակատար դատական օրգանները, որոնք հանդիսանում են արդարադատության հզոր հենարանները, որովհետև, եթե արդարադատությունը, իրերի բերումով, կորցրել է իր վաղեմի հանդիսավորությունը, իր հնամենի շքեղությունը, պետք է խոստովանել, որ նա գործնականում շահել է։ Հատկապես Փարիզում արդարադատության մեխանիզմը զարմանալիորեն կատարելագործված է։

Պարոն դր Գրանվիլը իր քարտուղար պարոն դը Շարժբյոֆին ուղարկել էր Լյուսիենի հուղարկավորությանը. հարկավոր էր նրան վախարինել վստահելի մի անձնավորությամբ` այդ հանձնարարությունը կատարելու համար, իսկ պարոն Գառնըրին հատուկ հանձնարարությունների երկու կոմիսարներից մեկն էր։

— Պարոն գլխավոր դատախազ,— շարունակեց Ժակ Կոլենը,— ես ձեզ արդեն ապացույցներ եմ տվել, որ ունեմ պատվի իմ հասկացողությունը… Դուք ինձ ազատ թողիք, և ես վերադարձա… Շուտով ժամը տասնմեկը կլինի, հիմա ավարտում են Լյուսիենի հոգեհանգստի պատարագը, և նրան կտանեն գերեզմանատուն։ Փոխանակ ինձ ուղարկելու Կոնսիերժըրի, թույլ տվեք ինձ ուղեկցել այդ երեխայի մարմինը մինչև Պեր-Լաշեզ. ես նորից բանտ կվերադառնամ…

— Գնացե՛ք,— բարյացակամությամբ ասաց պարոն դը Գրանվիլը։

— Մի խոսք էլ ասեմ և վերջ, պարոն գլխավոր դատախազ։— Լյուսիենի սիրուհու փողը գողացված չէր։ Ազատության այն կարճ ժամանակամիջոցում, որ դուք շնորհեցիք ինձ, ես հարցուփորձ արի իմ մարդկանց։ Ես նրանց վրա վստահ եմ այնպես, ինչպես դուք վստահ եք հանձնարարությունների ձեր երկու կոմիսարների վրա։ Այսպես ուրեմն, օրիորդ Եսթեր Գոբսեկի վաճառած տոկոսաբեր թղթերի արժեքը կգտնեն նրա ննջարանում, երբ կնիքը պոկեն։ Սպասուհին իմ ուշադրությունը հրավիրեց այն բանին, որ հանգուցյալը, ինչպես ասում են, շատ ծածկամիտ ու կասկածամիտ էր, նա պետք է, որ բանկային տոմսերը թաքցրած լինի անկողնում։ Թո՛ղ մանրազնին քրքրեն անկողինը, քանդեն, թո՛ղ բաց անեն ներքնակերը, բարձը, փողը կգտնվի…

— Դուք դրանում վստա՞հ եք։

— Ես վստահ եմ իմ անպիտանների հարաբերական ազնվությանը. նրանք երբեք ինձ հետ խաղ չեն անում… Ես նրանց վրա կյանքի ու մահու իրավունք ունեմ. ես դատում եմ ու դատապարտում և ի կատար ածում իմ վճիռներն առանց ձեր ձևականությունների։ Իմ իշխանության ուժը ձեզ արդեն հայտնի է։ Ձեզ համար ես կգտնեմ Կրոտաների տնից գողացված գումարները։ Ես ափում կսեղմեմ Բիբի-Լյուպենի գործակալներից մեկին, նրա աջ ձեռքը, և ձեզ կհայտնեմ Նանտերում գործված ոճրի գաղտնիքը… Դրանք գրավականներ են։ Այսպես ուրեմն, եթե դուք ինձ ծառայության վերցնեք արդարադատության և ոստիկանության մեջ, մի տարուց հետո հիացած կլինեք իմ մերկացումներով, ես անկեղծորեն կլինեմ այն, ինչ պետք է լինեմ, և ինձ հանձնարարված բոլոր գործերը հաջողությամբ գլուխ կբերեմ։

— Ես ձեզ կարող եմ խոստանալ միայն իմ բարյացակամությունը։ Այն, ինչ դուք ինձնից խնդրում եք, ինձնից չի կախված։ Կնքապահի զեկույցի համաձայն, միայն թագավորին է վերապահված ներում շնորհել, և այն պաշտոնը, որ դուք եք ուզում ստանալ, ոստիկանության պարոն պրեֆեկտի իրավասությանն է ենթակա։

— Պարոն Գառնըրի,— զեկուցեց գրասենյակի սպասյակը։

Գլխավոր դատախազի նշանով ներս մտավ հատուկ հանձնարարությունների կոմիսարը, որը գիտակ մարդու հայացք նետելով Ժակ Կոլենի վրա, լսեց գլխավոր դատախաղի` Ժակ Կոլենին ասված «Գնացե՛ք» խոսքը, բայց զսպեց իր զարմանքը.

— Թույլ տվեք ինձ այստեղ մնալ,— պատասխանեց Ժակ Կոլենը,— մինչև որ պարոն Գառնըրին ձեզ բերի այն, ինչ իմ ամբողջ ուժն է կազմում, որպեսզի ինձ հետ տանեմ ձեր բա¬վականության վկայությունը։

Այդ հեզությունը, այդ կատարյալ բարեխղճությունը հուզեցին գլխավոր դատախազին։

— Գնացե՛ք,— ասաց աստիճանավորը,— ես ձեզ վստահում եմ։

Ժակ Կոլենը խոր գլուխ տվեց այն կատարյալ հնազանդությամբ, որ ստորադասն է ցուցաբերում իր վերադասին։ Տասը րոպեից հետո պարոն դր Գրանվիլի տրամադրության տակ էին արդեն նամակները` անեղծ ծրարների մեջ։ Բայց այդ գործի կարևորությունը, Ժակ Կոլենի յուրատեսակ խոս¬տովանությունը նրան մոռացնել էին տվել տիկինդ դը Սերիզիի բուժման խոստումը։

Ժակ Կոլենը պալատից դուրս գալով, համակվեց բերկրության աներևակայելի զգացումով։ Նա իրեն զգաց ազատ և ծնված նոր կյանքի համար։ Դատական պալատից ուղիղ գնաց Սեն-Ժերմեն-դե-Պրե եկեղեցին, ուր պատարագը վերջացել էր։ Դագաղի վրա օրհնած ջուր էին ցողում, և նա հասավ ճիշտ ժամանակին, որպեսզի քրիստոնեական հրաժեշտ տա այնքան քնքշորեն սիրած երիտասարդի նշխարներին։ Ապա կառք նստեց և հետևեց հուղարկավորությանը մինչև գերեզմանատուն։

Փարիզում, հուղարկավորության առթիվ եկեղեցում հավաքված բազմությունը հետզհետե նվազում է` քանի մոտենում են Պեր-Լաշեզին, բացի այն արտակարգ դեպքերից, երբ բնական մահով մեռնում է որևէ հռչակավոր անձնավորություն։ Ցավակցությունը եկեղեցում արտահայտելու համար ժամանակ գտնում են, բայց բոլորն էլ զբաղված են և շտապում են որքան կարելի է շուտ վերադառնալ։ Այնպես որ, սգի տասը կառքերից մնացին հազիվ չորսը։ Երբ հուղարկավորության թափորը հասավ Պեր-Լաշեզ, ուղեկցողների թիվը տասներկուսից չէր անցնում, և դրանց թվումն էր Ռաստինյակը։

— Լա՛վ է, որ նրան հավատարիմ եք մնացել,— ասաց Ժակ Կոլենն իր հին ծանոթին։

Ռաստինյակը խիստ զարմացավ տեսնելով Վոտռենին։

— Հանգիս՛տ եղեք,— ասաց տիկին Վոքեի նախկին պանսիոները,— ես ձեր ստրուկն եմ, թեկուզ հենց նրա համար, որ ձեզ տեսնում եմ այստեղ։ Չի կարելի արհամարհել իմ պաշտպանությունը. ես ավելի քան երբևէ հզոր եմ, կամ կլինեմ։ Դուք թաքցրիք ամեն բան, դուք շատ ճարպիկն եք, բայց ո՞վ գիտի, գուցե ես ձեզ հարկավոր լինեմ։ Ես միշտ պատրաստ եմ ձեզ ծառայելու։

— Բայց դուք ի՞նչ եք լինելու։

— Տաժանավայրի մատակարարը, նրա բնակիչը լինելու փոխարեն,— պատասխանեց Ժակ Կոլենը։

Ռաստինյակը զզվանքի մի շարժում կատարեց։

— Ա՜հ, իսկ եթե ձեզ կողոպտե՞ն...

Ռաստինյակն արագացրեց քայլերը, որպեսզի բաժանվի Ժակ Կոլենից։

— Դուք չգիտեք, թե ի՛նչ հանգամանքներում կարող եք գտնվել։

Հասան Եսթերի կողքին փորված փոսին։

— Երկու էակներ, որոնք իրար սիրել են և երջանիկ էին, ասաց Ժակ Կոլենը.— նրանք միանում են. միատեղ փտելը նույնպես երջանկություն է։ Ես կպատվիրեմ, որ ինձ էլ այստեղ թաղեն։

Երբ Լյուսիենի մարմինը գերեզման իջեցրին, Ժակ Կոլենն ուշակորույս փռվեց գետին։ Այդքան ուժեղ այդ մարդը չկարողացավ տանել բահերի թեթև աղմուկը, երբ գերեղմանափորները հող էին թափում դագաղի վրա, սպասելով բախշիշի։ Նույն րոպեին ներկայացան գաղտնի ոստիկանության երկու գործակալներ, որոնք ճանաչեցին Ժակ Կոլենին, վերցրին նրան և տարան կառք նստեցրին։

— Նորից ի՞նչ է պատահել…— հարցրեց Ժակ Կոլենը, երբ գիտակցության եկավ և իրեն տեսավ կառքում։

Այնտեղ, նրա կողքին նստած էին ոստիկանության երկու գործակալները, որոնցից մեկը հենց Ռյուֆարն էր. Ժակ Կոլենն այնպիսի հայացք նետեց, որ թափանցեց մարդասպանի հոգու խորքը, մինչև Գոնորի գաղտնիքը։

— Բանն այն է, որ գլխավոր դատախաղը պահանջում է ձեզ, — պատասխանեց Ռյուֆարը,— ամեն տեղ ձեզ փնտրեցինք, և ահա միայն գերեզմանատանը գտանք, ուր քիչ էր մնում գլորվեիք այդ երիտասարդի գերեզմանի մեջ։

Ժակ Կոլենը մի րոպե լռեց։

— Բիբի-Լյուպե՞նն է ձեզ ուղարկել իմ հետևից,— հարցրեց նա մյուս գործակալին։

— Ո՛չ, պարոն Գառնըրին մեզ ուղարկեց ձեզ փնտրելու։

— Նա ձեղ ոչինչ չասա՞ց։ Երկու գործակալներն իրար նայեցին, իրենց հայացքներով ասես անխոս իրար հետ խորհրդակցելով։

— Իսկ ի՞նչ հրաման է տվել ձեզ։

— Նա մեզ հրամայել է,— ասաց Ռյուֆարը,— ձեզ անհապաղ գտնել, ասելով, որ դուք Սեն-Ժերմեն-դե-Պրե եկեղեցում եք, իսկ եթե հանգուցյալին դուրս են բերել եկեղեցուց, ապա կլինեք գերեզմանատանը։

— Գլխավոր դատախա՞զն էր ինձ ուզում։

— Ըստ երևույթին։

— Ճիշտ է, — ասաց Ժակ Կոլենը,— նա իմ կարիքն ունի...

Եվ նա նորից սուզվեց լռության մեջ, որը շատ անհանգստացրեց երկու գործակալներին։ Ժամը երկուևկեսի մոտ Ժակ Կոլենը մտավ պարոն դը Գրանվիլի աշխատասենյակ և այնտեղ տեսավ մի նոր մարդու, պարոն դը Գրանվիլի նախորդին, կոմս Օգտավ դը Բովանին, որը վճռաբեկ ատյանի նախագահներից էր։

— Դուք մոռացել եք այն վտանգր, որի մեջ է տիկին դը Սերիզին, դուք ինձ խոստացաք փրկել նրան։

— Պարոն գլխավոր դատախազ,— ասաց Ժակ Կոլենը, նշան անելով երկու գործակալներին, որ ներս մտնեն,— հարցրեք, թե ինչ վիճակում են ինձ գտել այս դատարկապորտները։

— Պարոն գլխավոր դատախազ, մենք նրան գտանք թաղվող երիտասարդի գերեզմանի եզրին գիտակցությունը կորցրած։

— Փրկեցե՛ք տիկին դը Սերիզիին և դուք կունենաք ինչ որ ուզեք,— ասաց պարոն դը Բովանը։

— Ես ոչինչ չեմ ուզում,— հարեց Ժակ Կոլենը,— ես հաղ¬թողին անձնատուր եմ եղել առանց պայմանի, և պարոն գլխավոր դատախազը պետք էր ստանար...

— Բոլոր նամակները,— ասաց պարոն դը Գրանվիլը,— բայց դուք խոստացաք փրկել տիկին դր Սերիզիի բանականությունը, կարո՞ղ եք այդ անել. հոխորտա՞նք չէր այդ միթե։

— Ես հույս ունեմ,— պատասխանեց Ժակ Կոլենը համեստորեն։

— Դե՛, ուրեմն, եկեք ինձ հետ,— ասաց կոմս Օկտավը։

— Ո՛չ, պարոն, — ասաց Ժակ Կոլենը, — ես չեմ կարող ձեր կողքին գտնվել մի կառքում... Ես դեռ տաժանակիր եմ։ Եթե ցանկություն ունեմ ծառայելու արդարադատությանը, ապա ես չեմ սկսի այն անպատվելուց։ Գնացե՛ք տիկին կոմսուհու մոտ, ես այնտեղ կլինեմ ձեզնից հետո, ոչ շատ ուշ... Ասացե՛ք նրան, որ Լյուսիենի լավագույն բարեկամն եմ, աբբա Կարլոս Էրրերան... Իմ այցելության կանխազգացումն անխուսափելիորեն լավ կազդի նրա հիվանդության վրա և կմեղմացնի ճգնաժամը։ Դուք ինձ պիտի ներեք այն բանի համար, որ ես մի անգամ ևս հանձն եմ առնելու իսպանական կանոնիկոսի սուտ կոչումը, այդ միայն նրա համար, որպեսզի մատուցեմ մի մեծ ծառայություն։

— Մենք ձեզ կհանդիպենք այնտեղ ժամը չորսի մոտերը,— ասաց պարոն դը Գրանվիլը,— որովհետև ես պետք է կնքապահի հետ գնամ թագավորի մոտ։

Ժակ Կոլենը գնաց իր հորաքրոջ մոտ, որն սպասում էր Ծաղիկների քարափում։

— Ուրեմն այդպես,— ասաց հորաքույրը,— դու քեզ հանձնեցիր արագիլի՞ն։

— Այո։

— Մեծ ռիսկ է։

— Բնա՛վ երբեք, ես պարտական էի փրկել խեղճ Թեոդորի կյանքը, և նա ներման կարժանանա։

— Իսկ դո՞ւ։

— Ե՛ս, ես կլինեմ այն, ին չ պարտավոր եմ լինել։ Իմ առջև մշտապես պիտի դողան մերոնք… Բայց հարկավոր է գործի անցնել։ Գնա՛, ասա Պակկարին, թող գործի անցնի, և Եվրոպային, որ կատարի իմ հրամանները։

— Դա չնչին բան է, ես արդեն գիտեմ, թե ինչ կարելի է անել Գոնորի հետ…— ասաց ահարկու Ժակլինը։— Ես ժամանակ չեմ կորցրել մնալով այստեղ, շահպրակների մեջ։

— Հենց վաղը ևեթ պիտի գտնել Ջիննետտային, այդ կորսիկուհուն,— շարունակեց Ժակ Կոլենը` ժպտալով հորաքրոջը։

— Հարկավոր է նրա հետքը գտնել։

— Խարտյաշ Մանոնից կիմանաս,— պատասխանեց Ժակը։

— Մեր տրամադրության տակ է այս երեկոն,— առարկեց հորաքույրը։— Դու աքաղաղից ավելի հապճեպ ես... Յուղալի բա՜ն կա։

— Ես հենց իմ առաջին իսկ գործով ուզում եմ գերազանցել այն լավագույնին, որ կատարել է Բիբի-Լյուպենը։ Ես մի կարճ խոսակցություն ունեցա այն հրեշի հետ, որն սպանեց իմ Լյուսիենին, և ես ապրում եմ միայն նրա վրեժը լուծելու համար։ Շնորհիվ մեր կրկնակի դրության, մենք կլինենք հավասարապես զինված, հավասարապես հովանավորված։ Ինձ շատ տարիներ են հարկավոր, որ հասնեմ նրան, բայց նա հարվածը կստանա հենց կրծքին։

— Նա էլ երևի չի մոռացել իր քինախնդրությունը,— ասաց հորաքույրը,— որովհետև նա ապաստան է տվել Պեյրադի աղջկան, հիշում ես, այն աղջիկը, որ ծախվեց տիկին Նուրիսոնին։

— Մեր առաջին խնդիրն է Կորանտենին մի ծառա տրամադրել։

— Դժվար գործ է, նա գլխի կընկնի,— ասաց Ժակլինը։

— Օ՜, ատելությունր կօգնի ապրելու, լծվենք աշխատանքի։

Ժակ Կոլենը մի կառք վերցրեց և անմիջապես գնաց Մալաքե քարափ, իր ապրած այն փոքրիկ սենյակը, որն առնչություն չուներ Լյուսիենի բնակարանի հետ։ Դռնապանը, շատ զարմացած, որ տեսնում է աբբային, ուզեց պատմել տեղի ունեցած անցքերի մասին։

— Ես ամեն ինչ գիտեմ,— ասաց աբբան,— ինձ էլ խառնեցին գործին, հակառակ իմ կոչման սրբությանը, բայց, շնորհիվ Իսպանիայի դեսպանի միջնորդության, ես ազատվեցի։

Եվ արագորեն բարձրացավ իր սենյակը, այնտեղ աղոթագրքի շապկի տակից վերցրեց մի նամակ, որ Լյուսիենը հասցեագրել էր տիկին դը Սերիզիին, երբ վերջինս շնորհազրկել էր Լյոսւիենին` Իտալական թատրոնում նրան տեսնելով Եսթերի հետ։

Հուսահատության մատնված, համարելով իրեն ընդմիշտ կորած, Լյուսիենը հրաժարվել էր այդ նամակն ուղարկելու մտքից, բայց Ժակ Կոլենը կարդացել էր այդ գլուխգործոցը, և որովհետև այն ամենը, ինչ Լյուսիենն էր գրում, նրա համար նվիրական էր, նա այդ նամակը պահել էր իր աղոթագրքի մեջ, սնափառ այդ սիրո պոետական արտահայտությունների պատճառով։ Երբ պարոն դը Գրանվիլը նրան պատմեց այն վիճակի մասին, որում գտնվում էր տիկին դը Սերիզին, այդ խորաթափանց մարդը չէր սխալվել մտածելով, որ ազնվազարմ տիկնոջ հուսահատության ու խելացնորության պատճառը պետք է լիներ այն գժտությունը, որ տեղի էր ունեցել նրանց երկուսի` տիկին դը Սերիզիի և Լյուսիենի միջև։ Նա ճանաչում էր կանանց, ինչպես դատավորները հանցագործներին, նա կռահում էր կանանց սրտերի ամենաթաքուն մղումները, և անմիջապես մտածեց, որ կոմսուհին, հավանաբար, Լյուսիենի մահը վերագրել է մասամբ իր խստությանը, և դառնորեն իրեն նախատում է դրա համար։ Անտարակույս, նրա սիրով փայփայված մարդը չէր լքի կյանքը։ Այն միտքը, որ ինքը միշտ սիրված է եղել, հակառակ իր խստությունների, կարող էր նրան առողջացնել։

Եթե Ժակ Կոլենը տաժանապարտների համար մի մեծ գեներալ էր, ապա պիտի խոստովանել, որ նա ոչ պակաս չափով հոգիների մեծ բժիշկ էր։ Սերիզիի ապարանքում այդ մարդու հայտնությունը միաժամանակ և՛ խայտառակություն էր, և՛ հույս։ Կոմսուհու ննջարանին կից փոքրիկ հյուրասենյակում կային շատ մարդիկ. այնտեղ էին կոմսն ու բժիշկները, և կոմսուհու պատիվը չարատավորելու համար, կոմս դը Բովանը ճամփու դրեց բոլորին և մենակ մնաց իր բարեկամի հետ։ Բայց արդեն զգալի հարված էր Պետական խորհրդի փոխնախագահի, գաղտնի խորհրդի անդամի համար տեսնել, թե ինչպես ներս է մտնում այդ մռայլ ու չարագուշակ անձնավորությունը։

Ժակ Կոլենը հագուստները փոխել էր։ Նա հագել էր սև մահուդե անդրավարտիք ու սերթուկ, և նրա քայլվածքը, նայվածքը, շարժուձևերը կատարելապես անբասիր էին։ Նա գլուխ տվեց պետական երկու գործիչներին և հարցրեց, թե արդյոք կարո՞ղ է մտնել կոմսուհու ննջարանը։

— Նա անհամբեր ձեզ է սպասում,— ասաց պարոն դը Բովանը։

— Անհամբե՞ր…— ասաց այդ սարսափելի կախարդիչը,— ուրեմն նա փրկված է։

Եվ իրոք, կես ժամ զրույցից հետո Ժակ Կոլենը բաց արեց դուռը և ասաց.

— Եկե՛ք, պարոն կոմս, դուք այլևս վախ չունեք ճակատագրական աղետից։

Կոմսուհին նամակը պահել էր սրտի վրա. նա հանգիստ էր և ինքն իր հետ հաշտված էր երևում։ Տեսնելով այդ, կոմսը չկարողացավ զսպել իր ուրախությունը։

«Ահա՛, սրանք են, ուրեմն, այն մարդիկ, որ վճռում են մեր և ժողովուրդների բախտը,— մտածեց Ժակ Կոլենը,— նա թոթվեց ուսերը, երբ երկու բարեկամները ներս մտան։— Էգի անակնկալ հոգոցը նրանց ուղեղը շուռ է տալիս իր հակառակ կողմը, ինչպես ձեռնոց։ Նրանք իրենց գլուխը կորցնում են կնոջ մի ակնարկից։ Բավական է, որ շրջազգեստը լինի փոքր-ինչ կարճ կամ մի քիչ երկար, և նրանք, հուսահատության մեջ ընկած, վազում են ամբողջ Փարիզով մեկ։ Կանանց քմայքներն անգրադառնում են ողջ պետության վրա։ Օ՜, մարդս որքան ուժ ձեռք կբերեր, երբ ինձ նման կարողանար խուսափել այդ մանկական բռնակալությունից, կրքից տապալված այդ ազնվությունից, այդ անմեղ չարությունից, այդ վայրենի նենգամտությունից։ Կինը, դահճին հատուկ իր հանճարով, տանջելու իր տաղանդով, եղել է և մշտապես կլինի տղամարդու կործանման պատճառը։ Գլխավոր դատախազը, նախարարը, բոլորն էլ անխտիր ահա կուրացել են, կորցրել են գլուխը դքսուհու կամ ջահել աղջկա նամակների համար, կամ մի կնոջ համար, որն իր առողջ դատողությամբ ավելի խելագար կլինի, քան բանականությունից զրկված ժամանակ»։ Եվ նա ժպտաց, զգալով իր գերազանցությունը։

«Եվ,— ասաց նա յուրովի,— նրանք ինձ հավատում են, լսում են իմ հայտնությունները, և ինձ թողնում են իմ տեղում։ Ես մշտապես պիտի իշխեմ այս աշխարհի վրա, որը քսանհինգ տարի է, ինչ հնազանդվում է ինձ...»։

Ժակ Կոլենն այստեղ էլ կիրառեց այն գերագույն ուժը, որով մի ժամանակ ներգործել էր խեղճ Եսթերի վրա. իրոք, նա յուրացրել էր, ինչպես բազմիցս տեսանք, այն խոսքերը, հայացքները և ժեստերը, որ սանձահարում են խենթերին, և նա Լյուսիենին պատկերեց այնպիսին, որն իբր իր հետ տարել է կոմսուհու պատկերը։

Ոչ մի կին չի կարող դիմանալ այն մտքին, որ ինքը անբաժանելի սիրով է սիրված։

«Դուք այլևս մրցակցուհի չունեք»,— այս էր եղել սառը ծաղրածուի վերջին խոսքը։

Նա ամբողջ մի ժամ մնաց այնտեղ` հյուրասրահում, բոլորից մոռացված։ Ներս մտավ պարոն դը Գրանվիլը և նրան գտավ կանգնած, մռայլ, մտորումների մեջ խորասուզված, բոլոր նրանց նման, ովքեր վճռել են առաջ բերել իրենց կյանքի բրյումերի 18-ը։

Գլխավոր դատախազն ուղղվեց դեպի կոմսուհու ննջարանը, մի պահ մնաց այնտեղ, ապա վերադարձավ Ժակ Կոլենի մոտ և ասաց.

— Հաստա՞տ եք ձեր մտադրությունների մեջ։

— Այո, պարոն։

— Այդ դեպքում դուք կփոխարինեք Բիբի-Լյուպենին, իսկ դատապարտյալ Կալվիի պատիժը կմեղմացվի։

— Ռոշֆոր չի՞ գնալու։

— Ոչ էլ Տուլոն։ Դուք կարող եք նրան օգտագործել ձեր գծով, բայց այդ շնորհը և ձեր նշանակումը կախված է ձեր վարքից` վեց ամսվա ժամանակով, որի ընթացքում դուք կլինեք Բիբի-Լյուպենի օգնականր։

Մի շաբաթում Բիբի-Լյուպենի օգնականը Կրոտա ընտանիքին վերադարձրեց չորս հարյուր հաղար ֆրանկը, մատնց Ռյուֆարին և Գոդեին։ Եսթեր Գոբսեկի կողմից վաճառված տոկոսաբեր թղթերից գոյացած գումարը գտան կուրտիզանուհու անկողնում, և պարոն դը Սերիզին Ժակ Կոլենին հանձնեց երեք հարյուր հազար ֆրանկը, որ նրան էր հասնում Լյուսիեն դը Ռյուբամպրեի կտակով։

Հուշարձանը, որ Լյուսիենն էր պատվիրել Եսթերի ու իրեն համար, համարվում է Պեր-Լաշեզի գեղեցկագույն հուշարձաններից մեկը, իսկ նրա ներքևի հողամասը պատկանում է Ժակ Կոլենին։

Համարյա տասնհինգ տարի իր պարտականությունները կատարելուց հետո, Ժակ Կոլենը պաշտոնաթող եղավ 1845 թվականի սկզբներին։

1. ↑ Իտալական դիմակների կոմեդիայի հանպատրաստից սրամտությունները (իտալ.)։
2. ↑ Վարձկան զինվոր Իտալիայում (իտալ.)։
3. ↑ Ամեն տեսակ ճանապարհներով (լատ.)։
4. ↑ Փախի՛ր, թաքնվի՛ր, լռի՛ր (լատ.)։
5. ↑ Շարդոն (Chardon) ֆրանսերեն նշանակում է տատասկափուշ։ Լյուսիենի իսկական ազգանունը Շարդոն էր։
6. ↑ Ֆինոյի հայրը գլխարկը կարող էր։
7. ↑ «Ողջո՛ւյն քեզ, Մարիամ» և «Հայր մեր» (լատ.)։
8. ↑ Անսահմանափակ միապետություն (լատ.) – իսպանական աբսոլյուտզմի բանաձևը։
9. ↑ Պալատական կլիկ (իսպ.)։
10. ↑ Ծխափող (իտալ.)։
11. ↑ Ընթանում եմ կրակի միջով (լատ.)։
12. ↑ Զգուշանում եմ, բայց չեմ սարսափում (լատ.)։
13. ↑ Այլ կերպ։
14. ↑ Ընդհակառակն (լատ.)։
15. ↑ Գեղուհի (անգլ.)։
16. ↑ Chasseur (ֆր.) — Հյուրանոցներում և սրճարաններում հանձնարարություններ կատարող սպասավոր։
17. ↑ Հետգրություն (լատ.)։
18. ↑ Կիսալուրջ, կիսակատակ (լատ.)։
19. ↑ Այո, տեր իմ (գերմ.)։
20. ↑ Մինչև հիմքը – ֆրանսերեն բառ է, որը հնչում է որպես լատիներեն` ռազիբյուս։
21. ↑ Պուրիտաններ (իտալ.)։
22. ↑ Բառախաղ է. jaune — դեղին, rir jaune — բռնադատյալ ծիծաղ։
23. ↑ Carotte (գազար), ժարգոնով նշանակում է խաբեբայություն, գրամ կորզելու հնարամտություն։
24. ↑ Բառախաղ է, որն առաջացել է սխալ առոգանությունից։ Ֆրանսերեն սիրտ (coeur) բառը Նյուսինգենն արտասանում է cuire (կաշի) հնչյունաբանությամբ։ Իսկ tanner-աղաղել, դաբաղել բառը փոխաբերական իմաստով նշանակում է ձանձրացնել։
25. ↑ Շատ լավ (անգլ.)։
26. ↑ Գինու մեջ է ճշմարտությունը (լատ.)։
27. ↑ Բարի երեկո, այստեղ պիտի հասկանալ` բարի գիշեր (իտալ.)։
28. ↑ Instruction – ֆրանսերեն նշանակում է կրթություն, ուսուցում, իսկ իրավաբանական լեզվում` դատական քննություն։
29. ↑ Ֆրանսերեն vilain (ռամիկ, շինական, անազատ) բառը ծագում է լատիներեն vilanus բառից, որ նշանակում է գյուղացի, գեղջուկ։
30. ↑ La Greve – ավազուտ ափ (ֆրանս.)։
31. ↑ Անգլիական ցեղի փոքրիկ շուն (անգլ.)։
32. ↑ Դատական պալատի այն սրահի անունն է Կորսված քայլեր։
33. ↑ Հատկապես դրա համար նշանակված (լատ.)։
34. ↑ Խոշոր գողերի բարձր ընկերակցություն։
35. ↑ Յուրահատուկ (լատ.)։
36. ↑ Ակնարկությունը գիլիոտինի սակառի մասին է, որի մեջ թեփ էին լցնում։
37. ↑ Հավետ իմը (իտալ.)։
38. ↑ Հավետ քոնը (իտալ.)։
39. ↑ Գնա՛ք բարով, մարկիզուհի (իտալ.)։
40. ↑ Տաժանավայրում հաշվում է քսաներեք հայրասպաններ, որոնք օգտվում են մեղմացման առավելությունից։ (Ծանոթ. հեղ.)։
41. ↑ Առ նախնիս – նախահայրերի մոտ (լատ.)։