«Առաջին Բաժին: Հավելյալ Արժեքի Փոխարկումը Շահույթի և Հավելյալ Արժեքի Նորմայի Փոխարկումը Շահույթի Նորմայի»–ի խմբագրումների տարբերություն
չ |
չ |
||
| Տող 6. | Տող 6. | ||
}} | }} | ||
| + | {{Անավարտ}} | ||
==ԱՌԱՋԻՆ ԲԱԺԻՆ։ ՀԱՎԵԼՅԱԼ ԱՐԺԵՔԻ ՓՈԽԱՐԿՈՒՄԸ ՇԱՀՈՒՅԹԻ ԵՎ ՀԱՎԵԼՅԱԼ ԱՐԺԵՔԻ ՆՈՐՄԱՅԻ ՓՈԽԱՐԿՈՒՄԸ ՇԱՀՈՒՅԹԻ ՆՈՐՄԱՅԻ== | ==ԱՌԱՋԻՆ ԲԱԺԻՆ։ ՀԱՎԵԼՅԱԼ ԱՐԺԵՔԻ ՓՈԽԱՐԿՈՒՄԸ ՇԱՀՈՒՅԹԻ ԵՎ ՀԱՎԵԼՅԱԼ ԱՐԺԵՔԻ ՆՈՐՄԱՅԻ ՓՈԽԱՐԿՈՒՄԸ ՇԱՀՈՒՅԹԻ ՆՈՐՄԱՅԻ== | ||
| Տող 133. | Տող 134. | ||
===ԵՐՐՈՐԴ ԳԼՈՒԽ։ ՇԱՈՒՅԹԻ ՆՈՐՄԱՅԻ ԵՎ ՀԱՎԵԼՅԱԼ ԱՐԺԵՔԻ ՆՈՐՄԱՅԻ ՀԱՐԱԲԵՐՈՒԹՅՈՒՆԸ=== | ===ԵՐՐՈՐԴ ԳԼՈՒԽ։ ՇԱՈՒՅԹԻ ՆՈՐՄԱՅԻ ԵՎ ՀԱՎԵԼՅԱԼ ԱՐԺԵՔԻ ՆՈՐՄԱՅԻ ՀԱՐԱԲԵՐՈՒԹՅՈՒՆԸ=== | ||
| − | Ինչպես նախորդ գլխի վերջում հիշատակված է, մենք այստեղ, ինչպես և այս ամբողջ առաջին բաժնում ընդհանրապես, ենթադրում ենք, թե շահույթի այն գումարը, որ բաժին է ընկնում տվյալ մի կապիտալի, հավասար է հավելյալ արժեքի այն ամբողջ գումարին, որ այս կապիտալի միջոցով արտադրված է շրջանառության տվյալ ժամանակահատվածում։ Հետևաբար մենք առայժմ անտեսում ենք այն, որ այս հավելյալ արժեքը մի կողմից տրոհվում է տարբեր ենթաձևերի — կապիտալի տոկոսի, հողային ռենտայի, հարկերի և այլն, և որ նա մյուս կողմից մեծ մասամբ ամենևին չի համընկնում շահույթի հետ, վերջինիս այն ձևում, որ | + | Ինչպես նախորդ գլխի վերջում հիշատակված է, մենք այստեղ, ինչպես և այս ամբողջ առաջին բաժնում ընդհանրապես, ենթադրում ենք, թե շահույթի այն գումարը, որ բաժին է ընկնում տվյալ մի կապիտալի, հավասար է հավելյալ արժեքի այն ամբողջ գումարին, որ այս կապիտալի միջոցով արտադրված է շրջանառության տվյալ ժամանակահատվածում։ Հետևաբար մենք առայժմ անտեսում ենք այն, որ այս հավելյալ արժեքը մի կողմից տրոհվում է տարբեր ենթաձևերի — կապիտալի տոկոսի, հողային ռենտայի, հարկերի և այլն, և որ նա մյուս կողմից մեծ մասամբ ամենևին չի համընկնում շահույթի հետ, վերջինիս այն ձևում, որ ընդունում է, յուրացվելով շահույթի ընդհանրական միջին նորմայի գոյության շնորհիվ, որի մասին կխոսվի երկրորդ բաժնում։ |
| + | |||
| + | Որչափով շահույթը քանակապես հավասարեցվում է հավելյալ արժեքին, նրա մեծությունն ու շահույթի նորմայի մեծությունը որոշվում է յուրաքանչյուր առանձին դեպքում տրված կամ որոշելի պարզ թվական մեծությունների հարաբերությամբ։ Այսպիսով հետազոտությունն ընթանում է նախ և առաջ զուտ մաթեմատիկական բնագավառում։ | ||
| + | |||
| + | Մենք պահպանում ենք առաջին ու երկրորդ գրքում կիրառած նշանակումները։ Ամբողջ կապիտալը C, բաժանվում է հաստատուն կապիտալի՝ c-ի, ու փոփոխուն կապիտալի՝ v-ի, և արտադրում է հավելյալ արժեք՝ m։ Այս հավելյալ արժեքի հարաբերությունը կանխավճարված փոփոխուն կապիտալի նկատմամբ, ուրեմն <math>\frac{m}{v}</math>-ն, մենք անվանում ենք հավելյալ արժեքի նորմա ու այն նշանակում ենք m´-ով։ Ուրեմն <math>\frac{m}{v}</math> = m´ և հետևաբար m = m´v։ Եթե այս հավելյալ արժեքն ամբողջ կապիտալի նկատմամբ է հարաբերության մեջ դրվում, փոփոխուն կապիտալի նկատմամբ դրվելու փոխարեն, ապա նա կոչվում է շահույթ (p), և հավելյալ արժեքի, m-ի, հարաբերությունն ամբողջ կապիտալի նկատմամբ, ուրեմն, <math>\frac{m}{C}</math>-ն կոչվում է շահույթի նորմա՝ p´։ Ըստ այսմ մենք ստանում ենք | ||
| + | |||
| + | <math>p´ \ = \ \frac{m}{C} \ = \ \frac{m}{c \ + \ v}</math>. | ||
| + | |||
| + | եթե մենք m-ի տեղակ դնում ենք վերևում գտած նրա համազոր մեծությունը՝ m´v, ապա ստանում ենք | ||
| + | |||
| + | <math>p´ \ = \ m´\frac{v}{C} \ = \ m´\frac{v}{c \ + \ v}</math>. | ||
| + | |||
| + | որպիսի հավասարումը կարելի է արտահայտել նաև այս համամասնությամբ. | ||
| + | |||
| + | p´ : m´ = v : C, | ||
| + | |||
| + | շահույթի նորման հավելյալ արժեքի նորմային հարաբերում է այնպես, ինչպես փոփոխուն կապիտալն՝ ամբողջ կապիտալին։ | ||
| + | |||
| + | Այս համամասնությունից հետևում է, որ p´-ն, շահույթի նորման, միշտ ավելի փոքր է, քան m´, հավելյալ արժեքի նորման, որովհետև v-ն, փոփոխուն կապիտալը, միշտ ավելի փոքր է, քան C-ն, քան v + c-ի՝ փոփոխուն ու հաստատուն կապիտալի, գումարը, բացառյալ այն միակ, գործնականում անհնարին, դեպքը, երբ v = C, երբ ուրեմն կապիտալիստի կողմից ոչ մի հաստատուն կապիտալ, ոչ մի արտադրամիջոց չի կանխավճարվել ամենևին, այլ աշխատավարձ միայն։ | ||
| + | |||
| + | Սակայն մեր հետազոտության ժամանակ հարկավոր է ուշադրության առնել մի շարք ուրիշ գործոններ էլ, որոնք որոշիչ կերպով են ներգործում c-ի, v-ի ու m-ի մեծության վրա և որոնք, հետևաբար, պետք է կարճառոտ հիշատակվեն։ | ||
| + | |||
| + | Առաջին՝ '''փողի արժեքը'''։ Այս մենք կարող ենք ամեն, տեղ իբրև հաստատուն ընդունել։ | ||
| + | |||
| + | Երկրորդ՝ '''պտույտը'''։ Այս գործոնն առայժմ մենք միանգամայն թողնում ենք առանց քննելու, որովհետև շահույթի նորմայի վրա արած նրա ազդեցությունը հատկապես քննվում է հետագա գլուխներից մեկում։ | ||
| + | |||
| + | [Մենք այստեղ կանխելով նշենք մի կետ միայն, որ <math>p´ \ = \ m´\frac{v}{C}</math> ֆորմուլան, խստորեն Ճիշտ է փոփոխուն կապիտալի լոկ մի պտուտաշրջանի համար, բայց մենք այն ճիշտ ենք դարձնում տարեպտույտի համար, երբ m´-ի, հավելյալ արժեքի մի պարզ նորմայի, փոխարեն դնում ենք m´n, հավելյալ արժեքի տարենորման, որտեղ n-ն փոփոխուն կապիտալի՝ մի տարվա ընթացքում կատարած պտույտների թիվն է նշանակում (տե՛ս գիրք II, գլուխ XVI, 1)։ — Ֆ. Է.]։ | ||
| + | |||
| + | Երրորդ՝ հարկավոր է ուշադրության առնել '''աշխատանքի արտադրողականությունը''', որի՝ հավելյալ արժեքի նորմայի վրա արած ազդեցությունը հանգամանորեն հետազոտված է I գրքի IV բաժնում։ Բայց նա դեռ կարող է մի ուղղակի ազդեցություն ունենալ նաև շահույթի նորմայի վրա, գոնե մի առանձնակի կապիտալի շահույթի նորմայի վրա, եթե, ինչպես I գրքի X գլխում, 282—283 էջերում շարադրված է, այս առանձնակի կապիտալն ավելի մեծ արտադրողականությամբ է բանում, քան հասարակական միջինն, է, իր արդյունքներն ավելի ցած արժեքով է մեջտեղ բերում, քան միևնույն ապրանքի հասարակական միջին արժեքն է, և, հետևաբար, մի լրացուցիչ շահույթ է իրացնում։ Բայց այս դեպքը մենք այստեղ դեռ անտեսում ենք, որովհետև մենք այս բաժնում էլ դեռ այն ենթադրությունից ենք ելնում, թե ապրանքներն արտադրվում են հասարակականորեն նորմալ պայմաններում և ծախվում են իրենց արժեքով։ Հետևաբար մենք ամեն մի առանձին դեպքում ելնում ենք այն վարկածից, թե աշխատանքի արտադրողականությունը հաստատուն է մնում։ Իրականում, արդյունաբերության տվյալ ճյուղում ներդրված կապիտալի արժեքային կառուցվածքը, այսինքն փոփոխուն կապիտալի՝ հաստատուն կապիտալի նկատմամբ ունեցած մի որոշ հարաբերությունը, յուրաքանչյուր անգամ աշխատանքի արտադրողականության մի որոշ աստիճան է արտահայտում։ Հետևաբար հենց որ այս հարաբերությունը մի ուրիշ ճանապարհով է փոփոխություն կրում, քան հաստատուն կապիտալի իրեղեն բաղադրամասերի արժեքի սոսկական փոփոխման կամ թե աշխատավարձի փոփոխման հետևանքով, պետք է աշխատանքի արտադրողականությունն էլ մի փոփոխություն կրի, ուստի և մենք բավական հաճախ կտեսնենք, որ c, v ու m գործոնների մեջ կատարվող փոփոխությունները նաև աշխատանքի արտադրողականության մեջ կատարվող փոփոխություններ են ենթադրում։ | ||
| + | |||
| + | Միևնույնը վերաբերում է մնացած երեք գործոնին էլ — '''բանվորական օրվա երկարությանը, աշխատանքի լարունությանն ու աշխատավարձին'''։ Հավելյալ արժեքի քանակի ու նորմայի վրա արած նրանց ազդեցությունը հանգամանորեն, պարզաբանված է առաջին գրքի 15-րդ գլխում։ Այսպիսով ուրեմն, հասկանալի է, որ եթե մենք, խնդիրը պարդ դարձնելու նպատակով, միշտ ելնում ենք այն ենթադրությունից թե այս երեք գործոնն անփոփոխ են մնում, այնուամենայնիվ այն փոփոխությունները, որ կատարվում են v-ի ու m-ի հետ, կարող են նմանապես իրենց այս որոշիչ մոմենտների մեծությունների մեջ կատարվող փոփոխություններ ենթադրել։ Այստեղ պետք է լոկ համառոտակի հիշեցնել, որ աշխատավարձը հավելյալ արժեքի մեծության ու հավելյալ արժեքի նորմայի բարձրության վրա հակադարձ ներգործություն է անում, քան բանվորական օրվա երկարությունն ու աշխատանքի լարունությունը. որ աշխատավարձի բարձրացումը քչացնում է հավելյալ արժեքը, այնինչ բանվորական օրվա երկարացումն ու աշխատանքի լարունության բարձրացումը շատացնում են այն։ | ||
| + | |||
| + | Եթե ենթադրենք, օրինակ, որ 100-անոց մի կապիտալ 20 բանվորով 10-ժամյա աշխատանքի ու 20-անոց մի ընդհանուր շաբաթավարձի պայմաններում 20-անոց մի հավելյալ արժեք է արտադրում, ապա կստանանք. | ||
| + | |||
| + | 80 c + 20 v + 20 m; m´ = 100%, p´ = 20%. | ||
| + | |||
| + | Թող բանվորական օրը երկարացվի մինչև 15 ժամ՝ առանց աշխատավարձը բարձրացնելու. սրանով 20 բանվորի ամբողջ արդյունքի արժեքը 40-ից կբարձրացվի մինչև 60 (10 : 15 = 40 : 60). որովհետև v-ն, վճարված աշխատավարձը, նույնն է մնում, ուստի հավելյալ արժեքը 20-ից բարձրանում է 40-ի, և մենք ստանում ենք— | ||
| + | |||
| + | 80 c + 20 v + 40 m; m´ = 200%, p´ = 40%. | ||
| + | |||
| + | Եթե, մյուս կողմից, տասժամյա աշխատանքի պարագայում աշխատավարձը 20-ից ընկնում է մինչև 12, ապա մենք ունենում ենք արդյունքի 40-անոց մի ընդհանուր արժեք, ինչպես և առաջ, բայց սա բաշխվում է այլ կերպ.v-՚ն ընկնում է մինչև 12, և այս պատճառով m-ի համար մնացորդ է թողնում։ Ուստի մենք ստանում ենք— | ||
| + | |||
| + | 80 c + 12 v + 28 m; | ||
| + | |||
| + | <math>m´ \ = \ 233^1/_3%, \ p´ \ = \ \frac{28}{92} \ = \ 30\frac{10}{23}%</math>։ | ||
| + | |||
| + | Այսպիսով մենք տեսնում ենք, որ ինչպես բանվորական օրվա երկարացումը (կամ թե աշխատանքի համապատասխանորեն բարձրացված լարունությունը), նույնպես և աշխատավարձի անկումը բարձրացնում են հավելյալ արժեքի քանակը և սրանով էլ՝ նրա նորման. ընդհակառակը, աշխատավարձի բարձրացումն այլ հավասար պարագաներում հավելյալ արժեքի նորման ցած կմղեր։ Հետևաբար, եթե v-ն աճում է աշխատավարձը բարձրացնելու հետևանքով, ապա այս արտահայտում է ոչ թև աշխատանքի աճած, այլ միմիայն ավելի թանգ վճարված մի քանակ. m´-ն ու p´-ն ոչ թե բարձրանում, այլ իջնում են։ | ||
| + | |||
| + | Այստեղ արդեն երևում է որ բանվորական օրվա, աշխատանքի լարունության ու աշխատավարձի մեջ կատարվող փոփոխությունները չեն կարող տեղի ունենալ, եթե միաժամանակ փոփոխություն չկատարվի v-ի ու m-ի և սրանց հարաբերության մեջ, ուրեմն նաև p´-ի մեջ, այսինքն m-ի՝ c + v-ի նկատմամբ, ամբողջ կապիտալի նկատմամբ, ունեցած հարաբերության մեջ և նույն կերպ պարզ է, որ m-ի՝ v-ի նկատմամբ ունեցած հարաբերության փոփոխությունները նմանապես աշխատանքի հիշատակված պայմաններից առնվազն մեկի փոփոխությունն են ենթադրում։ | ||
| + | |||
| + | Հենց սրա մեջ էլ երևան է գալիս փոփոխուն կապիտալի առանձնահատուկ օրգանական հարաբերությունն ամբողջ կապիտալի շարժման ու սրա արժեքի մեծացման նկատմամբ, ինչպես և նրա տարբերությունը հաստատուն կապիտալից։ Հաստատուն կապիտալը, որչափով որ արժեքի գոյացումն է ուշադրության առնվում, կարևոր է լոկ այն արժեքի գծով, որ նա ինքն ունի. ընդորում արժեքի գոյացման համար ամենևին նշանակություն չունի, թե 1500 ֆ. ստ. մի հաստատուն կապիտալ արդյոք 1500 տոնն երկաթ է ներկայացնում, ասենք, 1 ֆ. ստ. գնով, թե՞ 500 տոնն երկաթ 3 ֆ. ստ. գնով։ Փաստորեն գոյություն ունեցող իրեղենի այն քանակը, որ հաստատուն կապիտալի արժեքն է ներկայացնում, բոլորովին նշանակություն չունի արժեքի գոյացման համար ու շահույթի նորմայի համար, որն այս արժեքին հակառակ ուղղությամբ է փոփոխվում, միևնույն է, ինչ հարաբերություն էլ որ ունենա հաստատուն կապիտալի արժեքի ավելացումը կամ թե պակասումն իրեղեն սպառողական արժեքների այն մասսայի նկատմամբ, որը հաստատուն կապիտալն է ներկայացնում։ | ||
| + | |||
| + | Բոլորովին այլ պայմաններում է կատարվում փոփոխուն կապիտալի շարժումը։ Ամենից առաջ կարևորը ոչ թե այն արժեքն է, որ նա ունի, այն աշխատանքը, որ առարկայացված է նրա մեջ, այլ այդ արժեքն իբրև այն ամբողջ աշխատանքի սոսկական ցուցանիշ, որը նա շարժման մեջ է դնում և որը չի արտահայտված նրա մեջ. այն ամբողջ աշխատանքի, որի տարբերությունը բուն իսկ փոփոխուն կապիտալի մեջ արտահայտված և ուրեմն վճարված աշխատանքից, և որի հավելյալ արժեք կազմող մասն այնքան ավելի մեծ է, որքան ավելի փոքր է բուն իսկ փոփոխուն կապիտալի մեջ պարունակված աշխատանքը։ Թող 10 ժամ պարունակող բանվորական օրը հավասար լինի տաս շիլլինգի = տաս մարկի։ Եթե անհրաժեշտ աշխատանքը, այսինքն աշխատավարձը փոխհատուցող, ուրեմն փոփոխուն կապիտալը փոխհատուցող աշխատանքը = 5 ժամ = 5 շիլլինգ, ապա հավելյալ աշխատանքը = 5 ժամ, և հավելյալ արժեքը = 5 շիլլինգ. եթե այն = 4 ժամ = 4 շիլլինգ, ապա հավելյալ աշխատանքը = 6 ժամ, և հավելյալ արժեքը = 6 շիլլինգ։ | ||
| + | |||
| + | Այսպիսով ուրեմն, քանի որ փոփոխուն կապիտալի արժեքի մեծությունը դադարում է աշխատանքի այն քանակի ցուցանիշը լինելուց, որ ինքն է շարժման մեջ դրել, և ընդհակառակը, բուն իսկ այս ցուցանիշի չափն է փոխվում, ապա հավելյալ արժեքի նորման փոխվում է հակադարձ ուղղությամբ ու հակառակ հարաբերությամբ։ | ||
| + | |||
| + | Հիմա մենք անցնում ենք այն բանին, որ շահույթի նորմայի վերը տված <math>p´ \ = \ m´\frac{v}{C}</math> հավասարումը կիրառենք տարբեր հնարավոր դեպքերի նկատմամբ։ Մենք այնպես կանենք, որ <math>m´\frac{v}{C}</math>-ի առանձին գործոններն իրար հետևից փոփոխեն իրենց արժեքը, և կհավաստենք այս փոփոխությունների արած ներգործությունը շահույթի նորմայի վրա։ Այսպիսով ստանում ենք դեպքերի տարբեր շարքեր, որոնք մենք կարող ենք նկատել կամ իբրև միևնույն կապիտալի գործունեության հաջորդաբար փոփոխված պայմաններ, կամ թե որպես տարբեր, միաժամանակ կողք-կողքի կանգնած ու համեմատելու համար մեկտեղ բերված կապիտալներ, որոնք, ասենք, գտնվում են՝ արդյունաբերության տարբեր ճյուղերում կամ թե տարբեր երկրներում։ Ուստի եթե մեր մի քանի օրինակների, իբրև միևնույն կապիտալի ժամանակապես իրար հաջորդող կացությունների, ըմբռնումը բռնազբոսիկ կամ թե գործնականորեն անհնարին կթվա, ապա այս առարկությունը վերծանում է հենց ար հիշյալը որպես անկախ կապիտալների համեմատություն է նկատվում։ | ||
| + | |||
| + | Այսպես ուրեմն, մենք <math>m´\frac{v}{C}</math> արտադրյալը տրոհում ենք m´ ու <math>\frac{v}{C}</math> երկու գործոնների. մենք նախ m´-ն ենք վերցնում իբրև հաստատուն մեծություն և հետազոտում ենք <math>\frac{v}{C}</math>-ի հնարավոր փոփոխությունների ներգործությունը. հետո մենք <math>\frac{v}{C}</math> կոտորակն ենք հաստատուն ընդունում և թողնում ենք, որ m´-ն հնարավոր փոփոխությունները կրի. վերջապես մենք բոլոր գործոններն. էլ փոփոխուն ենք ենթադրում և սրանով սպառում ենք այն ամեն դեպքերը, որոնցից կարող են բխեցվել շահույթի նորմայի օրենքները։ | ||
| + | |||
| + | '''I. m´-ն՝ հաստատուն, <math>\frac{v}{C}</math>-ն՝ փոփոխուն''' | ||
| + | |||
| + | Այս դեպքի համար, որը մի քանի ենթադեպքեր է ընդգրկում, կարելի է մի ընդհանրական ֆորմուլա կազմել։ Եթե մենք ունենք երկու կապիտալ C ու C<math>_1</math>՝ hամապատասխան v ու v<math>_1</math> փոփոխուն բաղադրամասերով, երկուսի համար էլ ընդհանուր m´ հավելյալ արժեքի նորմայով և p´ ու <math>p_1´</math> շահույթի նորմաներով, ապա | ||
| + | |||
| + | <math>p´ \ = \ m´\frac{v}{C}; \ p_1´ \ = \ m_1´\frac{v_1}{C_1}</math> | ||
| + | |||
| + | Հիմա մենք C-ն ու C<math>_1</math>-ը, ինչպես և v ու v<math>_1</math>-ը հարաբերության մեջ դնենք իրար հետ, եթե մենք, օրինակ, նշանակենք <math>\frac{C_1}{C}</math> կոտորակի բովանդակությունը E-ով, <math>\frac{C_1}{C}</math> = E և <math>\frac{v_1}{v}</math> կոտորակի բովանդակությունը e-ով, <math>\frac{v_1}{v}</math> = e, ապա <math>C_1</math> = EC և <math>v_1</math> = ev։ Այժմ, մենք վերևի հավասարման մեջ p_1´-ի, C_1-ի ու v_1-ի փոխարեն այսպիսով ստացած մեծություններն ենք դնում, ստանում ենք— | ||
| + | |||
| + | <math>p_1´ \ = \ m´\frac{ev}{EC}</math>։ | ||
| + | |||
| + | Բայց մենք կարող ենք դեռ մի երկրորդ ֆորմուլա էլ դուրս բերել վերևի երկու հավասարումից՝ համամասնության փոխարկելու միջոցով. | ||
| + | |||
| + | <math>p´ \ : \ p_1´ \ = \ m´\frac{v}{C} \ : \ m´\frac{v_1}{C_1} \ = \ \frac{v}{C} \ : \ \frac{v_1}{C_1}</math>։ | ||
| + | |||
| + | Որովհետև կոտորակի մեծությունը միևնույնն է մնում, եթե համարիչն ու հայտարարը միևնույն թվով բազմապատկվում կամ թև բաժանվում են, ուստի մենք կարող ենք <math>\frac{v}{C}</math>-ն ու <math>\frac{v_1}{C_1}</math>-ը տոկոսաթվերի վերածել, այսինքն ենթադրել, որ C-ն, ու C<math>_1</math>-ը երկուսն էլ = 100։ Այն ժամանակ մենք կունենանք <math>\frac{v}{C}</math> = <math>\frac{v}{100}</math> ու <math>\frac{v_1}{C_1}</math> = <math>\frac{v_1}{100}</math> և կարող ենք վերևի համամասնության մեջ հայտարարները դուրս գցել ու կստանանք— | ||
| + | |||
| + | <math>p´ \ : \ p_1´ \ = \ v \ : \ v_1</math>, | ||
| + | |||
| + | այսինքն՝ եթե տվյալ երկու կապիտալները գործում են հավելյալ արժեքի միահավասար նորմայով, ապա շահույթի նորմաներն իրար հարաբերում են այնպես, ինչպես կապիտալի փոփոխուն մասերը՝ համապատասխան ամբողջ կապիտալների նկատմամբ տոկոսորեն հաշված։ | ||
| + | |||
| + | Այս երկու ֆորմուլաներն ընդգրկում են <math>\frac{v}{C}</math>-ի փոփոխության բոլոր դեպքերը։ | ||
| + | |||
| + | Նախքան այս դեպքերն առանձին–առանձին հետազոտելը, մի նկատողություն ևս։ Որովհետև C-ն c-ի ու v-ի, հաստատուն ու փոփոխուն կապիտալի, գումարն է, և որովհետև հավելյալ արժեքի նորման, ինչպես և շահույթի նորման, սովորաբար տոկոսներով են արտահայտվում, ապա ընդհանրապես հարմար է c + v-ի գումարը նույնպես հարյուրի հավասար ընդունել, այսինքն c-ն ու v-ն տոկոսորեն արտահայտել։ Շահույթի ոչ թե քանակը, այլ նրա նորման որոշելու համար միևնույնն է, եթե ասենք, որ 15 000-անոց մի կապիտալ, որից՝ 12 000–ը՝ հաստատուն ու 3000-ը փոփոխուն կապիտալ է, 3000–անոց մի հավելյալ արժեք է արտադրում, կամ թե այս կապիտալը տոկոսների վերածենք այսպես. | ||
| + | |||
| + | 15 000 C = 12 000 c + 3000 v (+ 3000 m); | ||
| + | |||
| + | 100 C = 80 c + 20 v (+ 20 m)։ | ||
| + | |||
| + | Երկու դեպքում էլ հավելյալ արժեքի նորման՝ m´= 20%, շահույթի նորման = 20%։ | ||
| + | |||
| + | Նույն բանն է, երբ մենք իրար հետ համեմատում ենք երկու կապիտալ, օրինակ, նախընթացի հետ մի ուրիշ կապիտալ. | ||
| + | |||
| + | 12 000 C = 10 800 c + 1200 v (+ 1200 m); | ||
| + | |||
| + | 100 C = 90 c + 10 v (+ 10 m), | ||
| + | |||
| + | որտեղ երկու դեպքում էլ m´ = 100%, p´ = 10% և որտեղ նախընթաց կապիտալի հետ արվող համեմատությունը տոկոսային ձևով շատ ավելի ակնառու է։ | ||
| + | |||
| + | Եթե խնդիրը վերաբերում է, ընդհակառակը, այն փոփոխություններին, որոնք կատարվում են միևնույն կապիտալի մեջ, ապա տոկոսային ձևը հազվադեպ անգամ միայն պետք է գործածել, որովհետև տոկոսային ձևը գրեթե միշտ ջնջում, անհետացնում է այս փոփոխությունները։ Եթե մի կապիտալ | ||
| + | |||
| + | 80 c + 20 v + 20 m | ||
| + | |||
| + | տոկոսային ձևից անցնում է | ||
| + | |||
| + | 90 c + 10 v + 10 m | ||
| + | |||
| + | տոկոսային ձևին, ապա տեսանելի չի, թե արդյոք փոփոխված տոկոսային 90 c + 10 v կառուցվածքը ծագել է v-ի բացարձակ նվազմա՞ն, c-ի բացարձակ աճմա՞ն, թե՞ հենց երկուսի էլ փոփոխման հետևանքով։ Սրա համար մենք պետք է թվական բացարձակ մեծություններ ունենանք։ Փոփոխության հետագա առանձին դեպքերն ուսումնասիրելիս ամեն ինչ հանգելու է այն բանին, թե ինչպես է կատարվել տվյալ փոփոխությունը, արդյոք 80 c + 20 v-ն 90 c + 10 v է դարձել այն ճանապարհով, որ, ասենք, 12 000 c + 3 000 v-ն հաստատուն կապիտալի աճման հետևանքով, երբ փոփոխունը նույնն է մնացած լինում, փոխարկվել է 27 000 c + 3 000 v-ի (տոկոսորեն 90 c + 10 v), թե՞ նա այս ձևն ընդունել է փոփոխուն կապիտալի նվազման հետևանքով, երբ հաստատուն կապիտալը նույնն է մնացել, ուրեմն 12 000 c + 1333<math>^1/_3</math>v-ի փոխարկվելով (տոկոսորեն նույնպես 90 c + 10 v). կամ թե, վերջապես, երկու, գումարելիների փոփոխման հետևանքով, օրինակ, փոխարկվելով 13 500 c + 1500 v-ի (տոկոսորեն դարձյալ 90 c + 10 v)։ Բայց մենք պետք է հենց այս բոլոր դեպքերը հետազոտենք իրար հետևից և ընդսմին հրաժարվենք տոկոսային ձևի հարմարություններից, կամ թե նրա կիրառմանը միմիայն երկրորդական տեղ հատկացնենք։ | ||
| + | |||
| + | '''1) m-ն ու C-ն՝ հաստատուն, v-ն՝ փոփոխուն''' | ||
| + | |||
| + | Եթե v-ն փոխում է իր մեծությունը, C-ն կարող է անփոփոխ մնալ լոկ այն պայմանով, որ C-ի մյուս բաղադրամասը, այն է՝ c հաստատուն կապիտալը իր մեծությունը փոխի միևնույն գումարով, որով v-ն է փոխել, բայց հակադարձ ուղղությամբ։ Եթե C-ն սկզբնապես = 80 c + 20 v = 100, իսկ հետո v-ն ընկնում է մինչև 10, ապա C-ն կարող է միմիայն այն ժամանակ = 100 մնալ, երբ c-ն բարձրանում է 90-ի, 90 c + 10 v = 100։ Ընդհանրապես ասած, եթե v-ն փոխարկվում է v ± d-ի, այսինքն d-ով աճած կամ թե նվազած v-ի, ապա c-ն պետք է փոխարկվի С ± d-ի, պետք է փոփոխվի միևնույն գումարով, բայց հակադարձ ուղղությամբ, որպեսզի ներկա դեպքի պայմաններին բավարարություն տրված լինի։ | ||
| + | |||
| + | Նմանապես, երբ հավելյալ արժեքի նորման՝ m´ նույնն է մնում, բայց փոփոխուն կապիտալը՝ v-ն փոխվում է, պետք է m հավելյալ արժեքի քանակը փոխվի, որովհետև m = m´v, իսկ m´v-ի գործոններից մեկը ենթարկվել է փոփոխման։ | ||
| + | |||
| + | Մեր դեպքի ենթադրությունները, բացի, սկզբնական հավասարումից՝ | ||
| + | |||
| + | <math>p´ \ = \ m´\frac{v}{C},</math> | ||
| + | v-ի փոփոխության հետևանքով տալիս են երկրորդ հավասարումը՝ | ||
| + | |||
| + | |||
| + | |||
| + | <math>p_1´ \ = \ m´\frac{v_1}{C},</math> | ||
| + | |||
| + | որտեղ v-ն դարձել է <math>v_1}</math>, իսկ <math>p_1´</math>, այդ փոփոխման հետևանքով փոխված շահույթի նորման, պետք է դեռ գտնվի։ | ||
| + | |||
| + | Նա գտնվում է համապատասխան համամասնությամբ, որ է՝ | ||
| + | |||
| + | <math>p´ \ : \ p_1´ \ = \ m´\frac{v}{C} \ : \ m´\frac{v_1}{C} \ = \ v \ : \ v_1</math>։ | ||
| + | |||
| + | Կամ ուրիշ խոսքով՝ հավելյալ արժեքի անփոփոխ նորմայի ու անփոփոխ ամբողջ կապիտալի պայմաններում շահույթի սկզբնական նորման փոփոխուն կապիտալի փոփոխումից առաջացած շահույթի նորմային հարաբերում է այնպես, ինչպես սկզբնական փոփոխուն կապիտալը՝ փոփոխված փոփոխուն կապիտալին։ | ||
| + | |||
| + | Եթե կապիտալն սկզբնապես, ինչպես վերևում, էր | ||
| + | |||
| + | I. 15 000 C = 12 000 c + 3 000 v (+3 000 m), իսկ հիմա է | ||
| + | |||
| + | II. 15 000 C = 13 000 c + 2 000 v (+2 000 m), ապա երկու դեպքում էլ C = 15000, ու m´ = 100%, իսկ I-ի շահույթի նորման՝ 20%-ը հարաբերում է II-ի շահույթի նորմային՝ 13<math>^1/_3</math>-ին այնպես, ինչպես I-ի փոփոխուն կապիտալը՝ 3 000-ը, հարաբերում է II-ի փոփոխուն կապիտալին՝ 2000–ին. հետևաբար 20% : 13<math>^1/_3</math>% = 3000 : 2 000։ | ||
| + | |||
| + | Բայց փոփոխուն կապիտալը կարող է կամ բարձրանալ, կամ թե ընկնել։ Վերցնենք նախ մի օրինակ, երբ նա բարձրանում է։ Թող մի կապիտալ սկզբնապես կազմված լինի ու գործի հետևյալ կերպ. | ||
| + | |||
| + | I. 100 c + 20 v + 10 m; C = 120, m´ = 50%, p´ = 8<math>^1/_3</math>%։ | ||
| + | |||
| + | Թող փոփոխուն կապիտալն այժմ բարձրանա 30-ի. (այս դեպքում ֊հաստատուն կապիտալը պետք է մեր ենթադրության համաձայն 100–ից իջնի 90-ի, որպեսզի ամբողջ կապիտալը մնա անփոփոխ = 120։ Արտադրված հավելյալ արժեքը պետք է, հավելյալ արժեքի միահավասար 50% նորմայի պայմաններում, բարձրանա 15-ի։ Ուրեմն մենք կստանանք | ||
| + | |||
| + | II. 90 c + 30 v + 15 m; C = 120, m´ = 50%, p´ = 12½%։ | ||
| + | |||
| + | Նախ ենթադրենք, թե աշխատավարձն անփոփոխ է մնացել։ Այդ դեպքում պետք է հավելյալ արժեքի նորմայի մյուս գործոնները, բանվորական օրն ու աշխատանքի լարունությունը, նույնպես անփոփոխ մնան։ Ուրեմն v-ի բարձրացումը (20-ից 30-ի) կարող է լոկ այն իմաստն ունենալ, որ կիսով չափ ավելի շատ բանվորներ են գործադրվում։ Այստեղ նորաստեղծ ամբողջ արժեքն էլ բարձրանում է կիսով չափ, 30-ից 45-ի, և ճիշտ առաջվա նման բաշխվում է <math>^2/_3</math>-ով աշխատավարձի վրա ու <math>^1/_3</math>-ով՝ հավելյալ արժեքի վրա։ Բայց միաժամանակ, երբ բանվորների թիվն աճել է, հաստատուն կապիտալը, արտադրամիջոցների արժեքը, 100-ից ընկել է 90-ի։ Հետևաբար մենք մեր առջև ունենք աշխատանքի նվազող արտադրողականության մի դեպք, որը շաղկապված է հաստատուն կապիտալի միաժամանակյա նվազման հետ։ Այս դեպքը տնտեսապես հնարավո՞ր է արդյոք։ | ||
| + | |||
| + | Երկրագործության ու հայթայթող արդյունաբերության մեջ, որտեղ հեշտ կարելի է ըմբռնել աշխատանքի արտադրողականության նվազումը և ուրեմն զբաղված բանվորների թվի ավելացումը, այս պրոցեսը — կապիտալիստական արտադրության սահմաններում ու նրա պատվանդանի վրա — շաղկապված է հաստատուն կապիտալի ոչ թե նվազման, այլ աճման հետ։ Մինչև անգամ եթե c-ի վերոհիշյալ նվազումը պայմանավորված լիներ գների սոսկական անկումով, մի առանձին կապիտալ միայն բոլորովին բացառիկ հանգամանքներում կարող էր անցում կատարել I-ից դեպի II-ը։ Բայց ենթադրելով երկու անկախ կապիտալ, որոնք տարբեր երկրներում կամ թե երկրագործության ու հայթայթող արդյունաբերության տարբեր ճյուղերում են ներդրված, ոչ մի զարմանալի բան չէր լինի, եթե մի դեպքում ավելի շատ բանվորներ (ուրեմն ավելի մեծ փոփոխուն կապիտալ) գործադրվեին և ավելի էժանագին ու ավելի աղքատիկ արտադրամիջոցներով աշխատեին, քան մյուս դեպքում։ | ||
| + | |||
| + | Իսկ եթե մենք մի կողմ ենք դնում այն ենթադրությունը, թե աշխատավարձը նույնն է մնում, և փոփոխուն կապիտալի 20-ից 30-ի բարձրանալը բացատրում ենք աշխատավարձի կիսով չափ բարձրանալով, ապա ստանում ենք մի բոլորովին այլ դեպք։ Միևնույն թվով բանվորներ — ասենք, 20 բանվոր — շարունակում են աշխատել միևնույն կամ թե լոկ աննշան չափով նվազած արտադրամիջոցներով։ Եթե բանվորական օրը մնում է անվտփոխ,— օրինակ, 10 ժամ,— ապա արդյունքի նորաստեղծ ամբողջ արժեքը նույնպես անփոփոխ է մնում. նա առաջվա պես = 30։ Բայց այս 30-ն ամբողջովին գործադրվում է կանխավճարված 30-անոց փոփոխուն կապիտալը փոխհատուցելու համար. այս դեպքում հավելյալ արժեքը կչքանար։ Իսկ մենք ենթադրել էինք, որ հավելյալ արժեքի նորման չի փոփոխվում է ուրեմն I-ում եղածի նման կանգնած է մնում 50%-ի վրա։ Այս հնարավոր է լոկ այն պարագայում, եթե բանվորական օրը կիսով չափ երկարացվում, բարձրացվում է 15 ժամի։ Այն Ժամանակ 20 բանվորը 15 Ժամում կարտադրեին 45-անոց մի ընդհանուր արժեք, և բոլոր պայմանները կատարված կլինեին— | ||
| + | |||
| + | II. 90 c + 30 v + 15 m; C = 120, m´ = 50%, p´ = 12½%։ | ||
| + | |||
| + | Այս դեպքում 20 բանվորն ավելի շատ աշխատամիջոցներ, գործիք, մեքենաներ չեն գործադրում, քան, I դեպքում. միայն պետք է հումքը կամ թե օժանդակ մատերիալը շատացվի 50%-ով։ Հետևաբար այս մատերիալների գների անկման դեպքում, մեր ենթադրությունների համաձայն, անցումն I-ից դեպի II-ը տնտեսապես արդեն շատ հավանական կլիներ նաև մի առանձնակի կապիտալի համար։ Եվ կապիտալիստն իր հաստատուն կապիտալի արժեքի անկման պատճառով կրած վնասի փոխարեն առնվազն մասամբ փոխհատուցում կստանար ավելի մեծ շահույթի միջոցով։ | ||
| + | |||
| + | Հիմա ընդունենք, որ փոփոխուն կապիտալն ընկնում է՝ փոխանակ բարձրանալու։ Այստեղ լոկ հարկավոր է մեր վերևի օրինակը շուռ տալ, № II-ը դնել իբրև սկզբնական կապիտալ և II-ից անցնել I-ին։ Հետևապես, | ||
| + | |||
| + | II. 90 c + 30 v + 15 m-ն կդառնա | ||
| + | |||
| + | I. 100 c + 20 v + 10 m, և ակներև է, որ այս տեղափոխության հետևանքով ամենափոքրիկ փոփոխություն անգամ չի կատարվի այն պայմաններում, որոնք կարգավորում են երկու կողմի շահույթի նորմաներն ու նրանց փոխադարձ հարաբերությունները։ | ||
| + | |||
| + | Եթե v-ն 30-ից 20-ի է իջնում այն պատճառով, որ աճում է հաստատուն կապիտալը և <math>^1/_3</math>-ով ավելի քիչ բանվորներ են աշխատեցվում, ապա մենք այստեղ մեր առջև ունենք ժամանակակից արդյունաբերության նորմալ դեպքը, այն է՝ աշխատանքի բարձրացող արտադրողականություն, արտադրամիջոցների ավելի մեծ քանակների տիրապետում ավելի քիչ բանվորների ձեռքով։ Որ այս շարժումն անհրաժեշտորեն շաղկապված է շահույթի նորմայի միաժամանակ տեղի ունեցող անկման հետ, այդ կերևա գրքի երրորդ բաժնում։ | ||
| + | |||
| + | Բայց եթե v-ն 30-ից ընկնում է մինչև 20 այն պատճառով, որ միևնույն թվով բանվորներ են աշխատեցվում, բայց ավելի ցած վարձով, ապա չփոփոխված բանվորական օրվա պայմաններում արդյունքի նորաստեղծ ամբողջ արժեքն առաջվա նման մնում է = 30 v + 15 m = 45. որովհետև v-ն ընկել է մինչև 20, ապա հավելյալ արժեքը կբարձրանար 25-ի, հավելյալ արժեքի նորման 50%-ից կբարձրանար 125%-ի, մի բան, որ հակառակ կլիներ մեր ենթադրությանը։ Մեր դեպքի պայմանների շրջանակներում մնալու համար պետք է հավելյալ արժեքը, 50% նորմա ենթադրելով, ընդհակառակը, ընկներ մինչև 10, ուրեմն արդյունքի ամբողջ նորաստեղծ արժեքն էլ 45-ից իջներ 30-ի, իսկ այս հնարավոր է բանվորական օրը <math>^1/_3</math>-ով կարճացնելու հետևանքով միայն։ Այն ժամանակ մենք վերևինի պես ստանում ենք | ||
| + | |||
| + | II. 100 c + 20 v + 10 m; m´ = 50%, p´ = 8<math>^1/_3</math>%։ | ||
| + | |||
| + | Կարիք չկա, իհարկե, հիշատակելու, որ բանվորական ժամանակի այս կրճատումն աշխատավարձի անկման պայմաններում գործնականում տեղի չէր ունենա։ Բայց այդ նշանակություն չունի։ Շահույթի նորման մի քանի փոփոխուն մեծությունների ֆունկցիա է, և եթե մենք ուզում ենք իմանալ, թե այս փոփոխուն մեծություններն ինչպես են ներգործում շահույթի նորմայի վրա, պետք է նրանցից յուրաքանչյուրի աոանձին ներգործությունը հերթով հետազոտենք, առանց խտրելու, թե այսպիսի մեկուսացած ներգործությունը միևնույն կապիտալի նկատմամբ արդյոք տնտեսապես հնարավո՞ր է, թե՞ ոչ։ | ||
| + | |||
| + | '''2) m´-ն՝ հաստատուն, v-ն՝ փոփոխուն, C-ն փոփոխված՝ v-ի փոփոխման հետևանքով''' | ||
| + | |||
| + | Այս դեպքը նախընթացից միմիայն աստիճանով է տարբերվում։ Փոխանակ այն բանի, որ c-ն նույնքան նվազի կամ թե աճի, որքան v-ն է աճում կամ թե նվազում, այստեղ c-ն հաստատուն է մնում։ Բայց խոշոր արդյունաբերության ու երկրագործության արդի պայմաններում փոփոխուն կապիտալն ամբողջ կապիտալի մի հարաբերաբար փոքր մասն է լոկ, ուստի և ամբողջ կապիտալի նվազումը կամ աճումը, որչափով որ նա բաշխվում է փոփոխուն կապիտալի փոփոխությամբ, նույնպես փոքր է հարաբերաբար։ Եթե վերցնենք մի այսպիսի կապիտալ՝ | ||
| + | |||
| + | I. 100 c + 20 v + 10 m; C = 120, m´ = 50%, p´ = 8<math>^1/_3</math>%, | ||
| + | |||
| + | ապա սա կվերածվեր, օրինակ, հետևյալին. | ||
| + | |||
| + | II. 100 c + 30 v + 15 m; C = 130, m´ = 50%, p´ = 11<math>^7/_{13}</math>%։ | ||
| + | |||
| + | Փոփոխուն կապիտալի նվազելու հակադիր դեպքը դարձյալ ակնառու կկացուցվեր II-ից դեպի I-ը կատարվող հակադարձ անցումով։ | ||
| + | |||
| + | Տնտեսական պայմաններն էապես միևնույնը կլինեին, ինչ որ նախընթաց դեպքում էին, ուստի շարադրանքը կրկնելու կարիք չկա։ I-ից դեպի II-ը կատարվող անցումն իր մեջ պարփակում է՝ աշխատանքի արտադրողականության կիսով չափ նվազում. 100 c-ին տիրապետելու համար կիսով չափ ավելի շատ աշխատանք է պահանջվում II–ում, քան I-ում։ Այս դեպքը կարող է երկրագործության մեջ տեղի ունենալ99<ref>Ձեռագրում այստեղ նշված է. «Հետո պետք է հետազոտել, թե այս դեպքն ինչպես է կապված հողային ռենտայի հետ» [Ֆ. Է.]։</ref>։ | ||
| + | |||
| + | Բայց մինչդեռ նախընթաց դեպքում ամբողջ կապիտալը հաստատուն էր մնում այն պատճառով, որ հաստատուն կապիտալը փոփոխունի էր փոխարկվում կամ թե ընդհակառակը, ապա այստեղ փոփոխուն մասի աճման շնորհիվ տեղի է ունենում լրացուցիչ կապիտալի կցակապում, իսկ փոփոխուն մասի նվազման շնորհիվ՝ մինչ այդ կիրառված կապիտալի ազատ արձակում։ | ||
| + | |||
| + | '''3) m´-ն ու v-ն՝ հաստատուն, c-ն, ուրեմն նաև C-ն՝ փոփոխուն''' | ||
| + | |||
| + | Այս դեպքում | ||
| + | |||
| + | <math>p´ \ = \ m´\frac{v}{C}</math> հավասարումը փոխարկվում է <math>p_1´ \ = \ m´\frac{v}{C_1}</math> և երկու կողմում գտնվող գործոնների ջնջելու միջոցով հասցնում է հետևյալ համամասնության. | ||
| + | |||
| + | <math>p_1´ \ : p´ \ = \ C : C_1</math>. | ||
| + | |||
| + | այսինքն հավելյալ արժեքի միահավասար նորմայի ու փոփոխուն կապիտալի միահավասար մասերի դեպքում շահույթի նորմաները հակառակ հարաբերական են ամբողջական կապիտալների նկատմամբ։ | ||
| + | |||
| + | Եթե մենք ունենք, օրինակ, երեք կապիտալ կամ թե միևնույն կապիտալի երեք տարբեր կացություններ՝ | ||
| + | |||
| + | I. 80 c + 20 v + 20 m; C = 100, m´ = 100%, p´ = 20%, | ||
| + | |||
| + | II. 100 c + 20 v + 20 m; C = 120, m´ = 100%, p´ = 16<math>^2/_3</math>%, | ||
| + | |||
| + | III. 60 c + 20 v + 20 m; C = 80, m´ = 100%, p´ = 25%, | ||
| + | |||
| + | ապա նրանք իրար հարաբերում են այսպես. | ||
| + | |||
| + | 20% : 16<math>^2/_3</math>% = 120 : 100 ու 20% : 25% = 80 : 100։ | ||
| + | |||
| + | Հաստատուն m´-ի պայմաններում <math>\frac{v}{C}</math>-ի փոփոխությունների ընդհանրական ֆորմուլան, որ առաջ էինք տվել, հետևյալն էր. | ||
| + | |||
| + | <math>p_1´ \ = \ m´\frac{ev}{EC}</math>. | ||
| + | հիմա նա դառնում է | ||
| + | |||
| + | <math>p_1´ \ = \ m´\frac{v}{EC}</math,. | ||
| + | որովհետև v-ն ոչ մի փոփոխություն չի կրում, ուստի <math>\frac{v_1}{v}</math> գործոնն այստեղ դառնում է = 1։ | ||
| + | |||
| + | Որովհետև m´v = m-ին, հավելյալ արժեքի մասսային, և որովհետև m´-ն ու v-ն երկուսն էլ հաստատուն են մնում, ուստի m-ն էլ C-ի փոփոխությունից չշոշափված է մնում. հավելյալ արժեքի մասսան միևնույնն է մնում, ինչ որ էր փոփոխությունից առաջ։ | ||
| + | |||
| + | Եթե c-ն ընկներ մինչև զերո, ապա կստացվեր p´ = m´, շահույթի նորման հավասար կլիներ հավելյալ արժեքի նորմային։ | ||
| + | |||
| + | c-ի փոփոխությունը կարող է ծագել կա՛մ սոսկ հաստատուն կապիտալի իրեղեն տարրերի արժեքի փոփոխությունից կամ թե ամբողջ կապիտալի տեխնիկական կառուցվածքի փոփոխումից, ուրեմն աշխատանքի արտադրողականության մի փոփոխությունից, որը տեղի է ունենում արտադրության համապատասխան ճյուղում։ Վերջին դեպքում հասարակական աշխատանքի արտադրողականությունը, որ բարձրանում է խոշոր արդյունաբերության, ու երկրագործության զարգացմանը զուգընթաց, կպայմանավորեր այն, որ հաջորդաբար անցում տեղի կունենար (վերևի օրինակի մեջ) III-ից դեպի I-ն ու I-ից դեպի II-ը։ Աշխատանքի մի քանակ, որին 20 միավոր են վճարում և որը 40–անոց մի արժեք է արտադրում, նախ կտիրապետեր 60-անոց արժեք ունեցող աշխատամիջոցների մի քանակի տիրապետված աշխատամիջոցները բարձրացող արտադրողականության ու անփոփոխ մնացող արժեքի դեպքում աճելով նախ կհասնեին 80-ի, հետո էլ 100-ի։ Հակառակ հաջորդականությունը կպայմանավորեր արտադրողականության նվազումը աշխատանքի միևնույն քանակն ավելի քիչ արտադրամիջոցներ կկարողանար շարժման մեջ դնել, արտագրությունը կսահմանափակվեր, ինչպես որ այս կարող է տեղի ունենալ երկրագործության մեջ, հանքարաններում և այլն։ | ||
| + | |||
| + | Հաստատուն կապիտալի տնտեսումը մի կողմից բարձրացնում է շահույթի նորման ու մյուս կողմից ազատարձակում է կապիտալը, ուրեմն կարևոր է կապիտալիստների համար։ Այս կետը, ինչպես և հաստատուն կապիտալի տարրերի, հատկապես հումքի, գների փոփոխության ներգործությունը մենք հետագայում ավելի մոտից ենք հետազոտելու։ | ||
| + | |||
| + | Այստեղ էլ դարձյալ երևան է գալիս, որ հաստատուն կապիտալի փոփոխությունը միակերպ է ներգործում շահույթի նորմայի վրա, միևնույն է ուդում է այս փոփոխությունն առաջացած լինի c-ի իրեղեն բաղադրամասերի ավելացումից կամ թե նվազումից, թե սոսկ նրանց արժեքի փոփոխությունից։ | ||
| + | |||
| + | '''4) m´-ն՝ հաստատուն, v-ն, c-ն ու ամբողջ C-ն՝ փոփոխուն''' | ||
| + | |||
| + | Այս դեպքում շահույթի փոփոխված նորմայի համար վերևի ընդհանրական ֆորմուլան՝ | ||
| + | |||
| + | <math>p_1´ \ = \ m´\frac{v_1}{C}</math> | ||
| + | |||
| + | պահպանում է իր վճռական նշանակությունը։ Սրանից հետևում է, որ հավելյալ արժեքի անփոփոխ նորմայի դեպքում՝ | ||
| + | |||
| + | ա) շահույթի նորման ընկնում է, եթե E-ն ավելի մեծ է, քան e-ն, այսինքն եթե հաստատուն կապիտալն այնպես է աճում, որ ամբողջ կապիտալն ավելի ուժեղ հարաբերությամբ է աճում, քան փոփոխուն կապիտալը։ Եթե մի կապիտալ 80 c + 20 v + 20 m կազմից անցնում է 170 c + 30 v + 30 m կազմին, ապա m´-ը մնում է 100%, բայց <math>\frac{v}{C}</math>-ն <math>\frac{20}{100}</math>-ից ընկնում է մինչև <math>\frac{30}{200}-ի, չնայած որ ինչպես v-ն, այնպես և C-ն աճել են, և շահույթի նորման համապատասխանորեն 20%-ից ընկնում է մինչև 15%։ | ||
| + | |||
| + | բ) Շահույթի նորման անփոփոխ է մնում լոկ այն դեպքում, եթե e = E, այսինքն եթե <math>\frac{v}{C}</math> կոտորակը արտաքուստ փոխվելով հանդերձ միևնույն մեծությունն է պահպանում, այսինքն եթե համարիչն ու հայտարարը բազմապատկված կամ թե բաժանված են լինում միևնույն թվով։ 80 c + 20 v + 20 m-ն ու 160 c + 40 v + 40 m-ն ակներևորեն շահույթի միևնույն 20%-անոց նորման ունեն, որովհետև m´ մնում է = 100%, և <math>\frac{v}{C} \ = \ \frac{20}{100} \ = \ \frac{40}{200}</math> երկու օրինակում էլ միևնույն մեծությունն է ներկայացնում։ | ||
| + | |||
| + | գ) Շահույթի նորման բարձրանում է, եթե e-ն ավելի մեծ է, քան E-ն, այսինքն եթե փոփոխուն կապիտալն ավելի ուժեղ հարաբերությամբ է աճում, քան ամբողջ կապիտալը։ Եթե 80 c + 20 v + 20 m-ը դառ- | ||
| + | |||
| + | նում է 120c + 40 v + 40 m, ապա շահույթի նորման 20%-ից բարձրանում է 25%-ի, որովհետև, անփոփոխ m´-ի դեպքում <math>\frac{v}{C} \ = \ \frac{20}{100}</math>-ը բարձրացել է <math>\frac{40}{160}</math>-ի, <math>^1/_5</math>-ից՝ ¼-ի։ | ||
| + | |||
| + | v-ի ու C-ի միևնույն ուղղությամբ փոխվելու դեպքում մենք մեծությունների այս փոփոխությունը կարող ենք այնպես հասկանալ, թե երկուսն էլ մինչև մի որոշ աստիճան փոխվում են միևնույն հարաբերությամբ, այնպես որ մինչև այնտեղ <math>\frac{v}{C}</math>-ն անփոփոխ է մնում։ Այս աստիճանից դենն արդեն երկուսից միմիայն մեկը կփոխվեր, և մենք ընդսմին այս բարդ դեպքը վեր ենք ածում նախընթաց ավելի պարզ դեպքերից մեկին։ | ||
| + | |||
| + | Եթե, օրինակ, 80 c + 20 v + 20 m-ն դառնում է 100 c + 30 v + 30 m, ապա այս փոփոխության ժամանակ v-ի հարաբերությունը c-ի նկատմամբ, ուրեմն և C-ի նկատմամբ անփոփոխ է մնում մինչև 100 c + 25 v + 25 m դառնալը։ Հետևաբար մինչև այդտեղ շահույթի նորման էլ մնում է անփոփոխ։ Այսպիսով ուրեմն, մենք կարող ենք հիմա 100 c + 25 v + 25 m-ն ելակետ ընդունել. մենք գտնում ենք, որ v-ն 5-ով մեծացել, բարձրացել է 30 v-ի և սրա հետևանքով էլ C-ն. 125-ից բարձրացել է 130-ի, և այսպիսով ստանում ենք երկրորդ դեպքը, այն է՝ v-ի պարզ փոփոխության ու սրա հետևանքով առաջացած՝ C-ի փոփոխության դեպքը։ Շահույթի նորման, որ սկզբնապես 20% էր, 5 v-ի այս միակցման հետևանքով, հավելյալ արժեքի նույնահավասար նորմայի պայմաններում, բարձրանում Է 23<math>^1/_{13}</math>%-ի։ | ||
| + | |||
| + | Նույն այս կերպով ավելի պարդ դեպքերից մեկին վերածելը կարող է տեղի ունենալ նաև այն ժամանակ, երբ v-ն ու C-ն իրենց մեծությունները փոփոխում են հակադիր ուղղությամբ։ Եթե մենք նորից ելակետ ընդունենք, օրինակ, 80 c + 20 v + 20 m, և այս փոխարկենք 110 c + 10 v + 10 m ձևին, ապա 40 c + 10 v + 10 m-ին հասցնող մի փոփոխության դեպքում շահույթի նորման միևնույնը կլիներ, ինչ որ առաջ, այն է՝ 20%։ Անցման այս ձևին 70 c միակցելու հետևանքով շահույթի նորման իջեցվում է 8<math>^1/_{3}</math>%-ի։ Հետևաբար, այս դեպքը ևս վերածվեց միակ փոփոխուն մեծության, այն է c-ի, փոփոխության մի դեպքի։ | ||
| + | |||
| + | Այսպիսով ուրեմն v-ի, c-ի ու C-ի միաժամանակյա փոփոխությունը ոչ մի նոր տեսակետ չի ընձեռում և վերջին հաշվով միշտ բերելով հասցնում է այն դեպքին, երբ լոկ մի գործոնն է փոփոխուն։ | ||
| + | |||
| + | Մինչև անգամ դեռ մնացած միակ դեպքը փաստորեն արդեն սպառվել է, այսինքն այն դեպքը, երբ v-ն ու c-ն թվապես չին փոխվում, բայց նրանց իրեղեն տարրերը արժեքի մի փոփոխություն, են կրում, երբ ուրեմն v-ն ցույց է տալիս շարժման մեջ դրված աշխատանքի մի փոփոխված քանակ, c-ն՝ շարժման մեջ դրված արտադրամիջոցների մի փոփոխված քանակ։ | ||
| + | |||
| + | Թող 80 c + 20 v + 20 m-ի մեջ 20 սկզբնապես ներկայացնի 20 բանվորի վարձն օրական 10 բանվորական ժամի համար։ Ամեն մեկի վարձը թող 1-ից բարձրանա 1¼-ի։ Այս դեպքում 20 v-ն միմիայն 16 բանվորի վճարն է կազմում՝ 20-ի փոխարեն։ Բայց եթե 20-ը 200 բանվորական ժամում 40-անոց մի արժեք էր արտադրում, 16-ն օրական 10 ժամում, ուրեմն ընդհանուր առմամբ 160 բանվորական ժամում միմիայն 32-անոց մի արժեք է արտադրում։ Աշխատավարձի համար վճարվող 20 v-ն հանելուց հետո 32-ից միմիայն 12-ն է մնում հավելյալ արժեքի համար. հավելյալ արժեքի նորման 100%-ից իջնում է 60%-ի։ Բայց որովհետև ենթադրության համաձայն պետք է հավելյալ արժեքի նորման հաստատուն մնա, ուստի բանվորական օրը պետք է ¼-ով երկարացվի, 10 ժամից բարձրացվի 12½-ի. եթե 20 բանվորն օրական 10 ժամում = 200 բանվորական ժամում 40-անոց մի արժեք են արտադրում, ապա 10 բանվորն 12½ ժամում = 200 ժամում են նույն արժեքն արտադրում. 80 c + 20 v կապիտալն առաջվա նման 20-անոց մի հավելյալ արժեք է արտադրում։ | ||
| + | |||
| + | Ընդհակառակը, եթե աշխատավարձն ընկնում է այն եղանակով, որ 20 v-ն 30 բանվորի վարձն է ծածկում, ապա m´-ն կարող է հաստատուն մնալ լոկ այն դեպքում, երբ բանվորական օրը 10-ից իջեցվում է 6<math>^2_3</math> ժամի։ 20 × 10 = 30 × 6<math>^2_3</math> = 200 բանվորական ժամ։ | ||
| + | |||
| + | Թե այս հակադիր ենթադրությունների դեպքում c-ն, ըստ իր արժեքի փողային արտահայտության, որչափով կարող է նույնը մնալ, բայց և այնպես արտահայտել արտադրամիջոցների մի փոփոխված քանակ, որը համապատասխանում է փոփոխված հարաբերություններին, վերևում այս էապես արդեն քննված է։ Այս դեպքն իր զուտ կերպարանքով միմիայն իբրև խիստ բացառություն կարող է հնարավոր լինել։ | ||
| + | |||
| + | Ինչ վերաբերում է c-ի տարրերի արժեքի այն փոփոխմանը, որը մեծացնում կամ թե նվազեցնում է նրանց մասսան, բայց c արժեգումարն անփոփոխ է թողնում, ապա այս չի վերաբերում ոչ շահույթի նորմային ու ոչ էլ հավելյալ արժեքի նորմային, քանի դեռ v-ի մեծության մեջ ոչ մի փոփոխություն նա չի առաջացնում։ | ||
| + | |||
| + | Սրանով մենք սպառեցինք մեր հավասարման մեջ v-ի, c-ի ու C-ի փոփոխության բոլոր հնարավոր դեպքերը։ Մենք տեսանք, որ հավելյալ արժեքի անփոփոխ նորմայի պայմաններում շահույթի նորման կարող է ընկնել, նույնը մնալ կամ թե բարձրանալ, ընդորում c-ի, համապատասխան դեպքերում նաև C-ի նկատմամբ \v-ի ունեցած հարաբերության ամենաչնչին փոփոխությունը բավական է՝ շահույթի նորման նույնպես փոխելու համար։ | ||
| + | |||
| + | Այնուհետև պարզվեց, որ v-ի փոփոխության դեպքում, ամենուրեք հանդիպում ենք մի սահմանի, որտեղ m´-ի հաստատունությունը տնտեսապես անհնարին է դառնում։ Որովհետև c-ի յուրաքանչյուր միակողմանի փոփոխություն նույնպես պետք է հասնի մի սահմանի, որտեղ v-ն այլևս չի կարող հաստատուն մնալ, ապա դուրս է գալիս, որ <math>\frac{v}{C}</math>-ի բոլոր հնարավոր փոփոխությունների համար սահմաններ կան դրված, որոնցից այն կողմն արդեն m´-ն էլ պետք է փոփոխուն դառնա։ m´-ի փոփոխությունների ժամանակ, որոնց հետազոտմանը մենք անցնում ենք հիմա, մեր հավասարման փոփոխուն տարբեր մեծությունների այս փոխազդեցությունն էլ ավելի պարզորոշ երևան կգա։ | ||
| + | |||
| + | '''II. m´-ն՝ փոփոխուն''' | ||
| + | |||
| + | Հավելյալ արժեքի տարբեր նորմաների դեպքում, անկախ նրանից, թե արդյոք <math>\frac{v}{C}</math>-ն հաստատուն է մնում կամ նույնպես փոփոխվում է,— շահույթի նորմաների համար մի ընդհանրական ֆորմուլա է ստացվում, եթե մենք | ||
| + | |||
| + | <math>p´ \ = \ m´\frac{v}{C}</math>. | ||
| + | |||
| + | հավասարումը փոխարկում ենք մի ուրիշ՝ | ||
| + | |||
| + | <math>p_1´ \ = \ m_1´\frac{v_1}{C_1}</math>, | ||
| + | |||
| + | հավասարման, որտեղ <math>p_1´</math>, <math>m_1´</math>, <math>v_1</math> ու <math>C_1</math>, արտահայտում են p´-ի, m´-ի, v-ի ու C-ի փոփոխված արժեքները։ Այն ժամանակ մենք ստանում ենք՝ | ||
| + | |||
| + | <math>p´ \ : \ p_1´ \ = \ m´\frac{v}{C} \ : \ m_1´\frac{v_1}{C_1}</math>, | ||
| + | |||
| + | և սրանից էլ | ||
| + | |||
| + | <math>p_1´ \ = \ \frac{m_1´}{m´} \ × \ \frac{v_1}{v} \ × \ \frac{C}{C_1} \ × \ p´</math>։ | ||
| + | |||
| + | '''1) m´-ն՝ փոփոխուն, <math>\frac{v}{C}</math>-ն՝ հաստատուն''' | ||
| + | |||
| + | Այս դեպքում ստացվում են հետևյալ հավասարումները. | ||
| + | |||
| + | <math>p´ \ = \ m´\frac{v}{C}; \ p_1´ \ m_1´\frac{v}{C}</math>, | ||
| + | |||
| + | երկուսի մեջ էլ <math>\frac{v}{C}</math>-ն հավասար մեծություն է ներկայացնում։ Ուստի ստացվում է հետևյալ հարաբերությունը. | ||
| + | |||
| + | <math>p´ \ : \ p_1´ \ = \ m´ \ : \ m_1´</math>։ | ||
| + | |||
| + | Միանման կառուցվածք ունեցող երկու կապիտալի շահույթի նորմաներն իրար հարաբերում են այնպես, ինչպես համապատասխան երկու հավելյալ արժեքի նորմաները։ Որովհետև կոտորակի մեջ կարևորը ոչ թե v-ի ու C-ի բացարձակ մեծություններն են, այլ երկուսի հարաբերությունը միայն, ապա այս դրույթը վերաբերում է միանման կառուցվածք ունեցող բոլոր կապիտալներին, անկախ նրանց բացարձակ մեծությունից։ | ||
| + | |||
| + | 80 c + 20 v + 20 m; C = 100, m´ = 100%, p´ = 20% | ||
| + | |||
| + | 160 c + 40 v + 20 m; C = 200, m´ = 50%, p´ = 10% | ||
| + | |||
| + | 100% : 50% = 20% : 10%։ | ||
| + | |||
| + | Եթե v-ի ու C-ի բացարձակ մեծությունները երկու վեպքում էլ միևնույնն են, ապա շահույթի նորմաները, բացի դրանից, հարաբերում են իրար այնպես, ինչպես հավելյալ արժեքի մասսաները. | ||
| + | |||
| + | <math>p´ \ : \ p_1´ \ = \ m´v \ : \ m_1´v \ = \ m \ : \ m_1</math> | ||
| + | |||
| + | Օրինակ՝ | ||
| + | |||
| + | 80 c + 20 v + 20 m; m´ = 100%, p´ = 20% | ||
| + | |||
| + | 80 c + 20 v + 10 m; m´ = 50%, p´ = 10% | ||
| + | |||
| + | 20% : 10% = 100 × 20 : 50 × 20 = 20m : 10m։ | ||
| + | |||
| + | Հիմա պարզ է, որ բացարձակորեն կամ թե տոկոսային թվերով միահավասար կառուցվածք ունեցող կապիտալների դեպքում հավելյալ արժեքի նորմաները լոկ այն պարագայում կարող են տարբեր լինել, եթե տարբեր է կա՛մ աշխատավարձը, կա՛մ բանվորական օրվա երկարությունը, կամ թե աշխատանքի լարունությունը։ Երեք դեպքում | ||
| + | |||
| + | I. 80 c + 20 v + 10 m; m´ = 50%, p´ = 10%, | ||
| + | |||
| + | II. 80 c + 20 v + 20 m; m´ = 100%, p´ = 20%, | ||
| + | |||
| + | III. 80 c + 20 v + 40 m; m´ = 200%, p´ = 40%, | ||
| + | |||
| + | նոր արտադրած րնղՀանո ւր արժեքն է I-ում՝ 30 (20 v + 10 m), II-ում՝ 40, III-ում՝ 60։ Այս կարող է կատարվել եռակի եղանակով։ | ||
| + | |||
| + | '''Առաջին''', եթե աշխատավարձերը տարբեր են , ուրեմն 20 v-ն ամեն մի առանձին դեպքում բանվորների մի տարբեր թիվ է արտահայտում։ Ենթադրենք, թե I-ում 15 բանվոր աշխատում են 10 ժամ 1<math>^1/_3</math> ֆ. ստ. աշխատավարձով և արտադրում են 30 ֆ. ստ. արժեք, որից 20 ֆ. ստ.-ն աշխատավարձն է փոխհատուցում, և 10 ֆ. ստ. մնում է իբրև հավելյալ արժեք: Եթե աշխատավարձն ընկնում է մինչև 1 ֆ. ստ., ապա կարող են 20 բանվոր աշխատեցվել 10 ժամ և արտադրել 40 ֆ. ստ. մի արժեք, որից 20 ֆ. ստ.-ն աշխատավարձի համար, և 20 ֆ. ստ.-ն՝ իբրև հավելյալ արժեք։ Եթե աշխատավարձն ավելի է ընկնում՝ հասնելով <math>^2/_3</math> ֆ. ստ.-ի, ապա աշխատեցվում են 30 բանվոր 10 ժամով և արտադրում են 60 ֆ. ստ. մի արժեք, որից 20 ֆ. ստ. աշխատավարձի համար հանելուց հետո դեռ 40 ֆ. ստ. էլ մնում է իբրև հավելյալ արժեք։ | ||
| + | |||
| + | Այս դեպքը — կապիտալի հաստատուն տոկոսային, կառուցվածք, հաստատուն բանվորական օր, աշխատանքի հաստատուն լարունություն, հավելյալ արժեքի նորմայի փոփոխություն՝ աշխատավարձի փոփոխության հհաևանքով առաջացած — միակ դեպքն է, երբ ճիշտ է դուրս գալիս Ռիկարդոյի վարկածը. «Շահույթը բարձր կամ թե ցածր կլինի '''Ճիշտ այն համամասնությամբ''', որով ցածր կամ թե բարձր կլինի աշխատավարձը»։ («Principles, ch. I, sect. III, p. 18. Works of D. Ricardo, ed. Mac Culloch 1852. [Рикардо: «Начала политич. экономии», 1935, стр. 16])։ | ||
| + | |||
| + | Կամ թե '''երկրորդ''', եթե աշխատանքի լարունությունը տարբեր է։ Այս դեպքում, օրինակ, 20 բանվորը միևնույն աշխատամիջոցներով օրական 10 բանվորական ժամում մի որոշ ապրանքից կպատրաստեն I-ում 30 հատ, II-ում՝ 40, III-ում՝ 60, որից ամեն մի հատը, բացի նրա վրա գործադրված արտադրամիջոցների արժեքից, 1 ֆ. ստ. նոր արժեք է ներկայացնում։ Որովհետև յուրաքանչյուր դեպքում էլ 20 հատը կամ 20 ֆ. ստ. աշխատավարձն են փոխհատուցում, ուստի հավելյալ արժեքի համար I-ում մնում է 10 հատ = 10 ֆ. ստ., II-ում՝ 20 հատ = 20 ֆ. ստ., III-ում՝ 40 հատ = 40 ֆ. ոտ.։ | ||
| + | |||
| + | Կամ '''երրորդ'''՝ բանվորական օրը տարբեր երկարություն ունի։ Եթե 20 բանվորը միահավասար լարունության պայմաններում I-ում աշխատում են օրական ինը ժամ, II-ում՝ տասներկու ժամ, III-ում՝ տասնութ ժամ, ապա նրանց ամբողջ արդյունքը 30 : 40 : 60 հարաբերում է այնպես, ինչպես 9 : 12 : 18, և որովհետև աշխատավարձն ամեն անգամ = 20, ուստի նորից 10, resp. 20 ու 40 մնում է իբրև հավելյալ արժեք։ | ||
| + | |||
| + | Այսպիսով ուրեմն, աշխատավարձի բարձրացումը կամ թե ցածրացումը հավելյալ արժեքի նորմայի բարձրության վրա, ուրեմն և — հաստատուն <math>\frac{v}{C}</math>-ի դեպքում, — շահույթի նորմայի վրա ներգործում է հակառակ ուղղությամբ, աշխատանքի լարունության բարձրացումը կամ թե ցածրացումը և բանվորական օրվա երկարացումն ու կարճացումը միևնույն ուղղությամբ։ | ||
| + | |||
| + | '''2) m´-ն ու v-ն՝ փոփոխուն, C-ն՝ հաստատուն''' | ||
| + | |||
| + | Այս դեպքում ուժ ունի հետևյալ համամասնությունը. | ||
| + | |||
| + | <math>p´ \ : \ p_1´ \ = \ m´\frac{v}{C} \ : \ m_1´\frac{v_1}{C} \ = \ m´v \ : \ m_1´v_1 = m \ : \ m_1</math>։ | ||
| + | |||
| + | Շահույթի նորմաները հարաբերում են այնպես, ինչպես համապատասխան հավելյալ արժեքների մասսաները։ | ||
| + | |||
| + | Անփոփոխ մնացող փոփոխուն կապիտալի դեպքում հավելյալ արժեքի նորմայի փոփոխվելն արդյունքի նոր ստեղծած արժեքի մեծության ու բաշխման փոփոխություն էր նշանակում։ v-ի ու m´-ի միաժամանակյա փոփոխություն, նմանապես զուգորդված է միշտ արդյունքի նոր ստեղծված արժեքի մի նոր բաշխման հետ, բայց ոչ միշտ՝ նրա մեծության փոփոխության հետ։ | ||
| + | |||
| + | ա) v-ի ու m´-ի փոփոխությունը տեղի է ունենում հակադիր ուղղությամբ, բայց միևնույն մեծությամբ. օրինակ. | ||
| + | |||
| + | 80 c + 20 v + 10 m; m´ = 50%, p´ = 10% | ||
| + | |||
| + | 90 c + 10 v + 20 m; m´ = 200%, p´ = 20% | ||
| + | |||
| + | Նոր ստեղծված արժեքը երկու դեպքում էլ հավասար է, ուրեմն մատակարարված աշխատանքի քանակն էլ հավասար է. 20 v + 10 m = 10 v + 20 m = 30։ Տարբերոէթյունը լոկ այն է, որ առաջին դեպքում 20-ը վճարվում է աշխատավարձի համար, և 10-ը մնում է հավելյալ արժեքի համար, այնինչ երկրորդ դեպքում աշխատավարձը կազմում է միմիայն 10, և ուրեմն հավելյալ արժեքը՝ 20։ Այս միակ դեպքն է, երբ v-ի ու m´-ի միաժամանակյա փոփոխության միջոցին բանվորների թիվը, աշխատանքի լարունությունն ու բանվորական օրվա երկարությունը մնում են անփոփոխ։ | ||
| + | |||
| + | բ) m´-ի ու v-ի փոփոխությունը տեղի է ունենում նույնպես հակադիր ուղղությամբ, բայց ոչ միևնույն մեծությամբ նրանցից ամեն մեկի համար։ Այստեղ գերակշռում է կամ v-ի, կամ m´-ի փոփոխությունը։ | ||
| + | |||
| + | I. 80 c + 20 v + 20 m; m´ = 100%, p´ = 20% | ||
| + | |||
| + | II. 72 c + 28 v + 20 m; m´ = 71<math>^3/_7</math>%, p´ = 20% | ||
| + | |||
| + | III. 84 c + 16 v + 20 m; m´ = 125%, p´ = 20% | ||
| + | |||
| + | I-ում 40-անսց նորաստեղծ արժեքի դիմաց վճարվում է 20 v, II-ում 48-անոց նույնի դիմաց՝ 28 v, III-ում 36-անոց նույնի դիմաց՝ 16 v։ Ինչպես նորաստեղծ արժեքը, այնպես և աշխատավարձը փոխվել է. բայց նորաստեղծ արժեքի փոփոխությունը նշանակում է մատակարարված աշխատանքի քանակի փոփոխություն, ուրեմն կա՛մ բանվորների թվի, կամ աշխատանքի տևողության, կամ աշխատանքի լարունության, կամ թե այս երեքից մի քանիսի փոփոխություն։ | ||
| + | |||
| + | գ) m´-ի ու v-ի փոփոխությունը տեղի է ունենում միևնույն ուղղությամբ. այս դեպքում մեկը սաստկացնում է մյուսի ներգործությունը։ | ||
| + | |||
| + | 90 c + 10 v + 10 m; m´ = 100%, p´ = 10% | ||
| + | |||
| + | 80 c + 20 v + 30 m; m´ = 150%, p´ = 30% | ||
| + | |||
| + | 92 c + 8 v + 6 m; m´ = 75%, p´ = 6%։ | ||
| + | |||
| + | Այստեղ էլ նորաստեղծ երեք արժեքները տարբեր են, այն է՝ 20, 50 ու 14 են, և ամեն անգամվա աշխատանքի քանակի մեծության այս տարբերությունը դարձյալ հանգում է բանվորների թվի, աշխատանքի տևողության, աշխատանքի լարունության, կամ թե այս գործոններից մի քանիսի կամ բոլորի տարբերությանը։ | ||
| + | |||
| + | 3) m´-ն, v-ն ու C-ն՝ փոփոխուն | ||
| + | |||
| + | Այս դեպքը ոչ մի նոր տեսակետ չի ընձեռում և լուծվում է այն ընդհանրական ֆորմուլայով, որ տրված է «II m´-ն՝ փոփոխուն» վերնագրի տակ։ | ||
| + | |||
| + | <TABLE border = 0 width="128px" align=center> | ||
| + | <TR> | ||
| + | <TD style='border-top:solid windowtext 1.0pt;'></TD> | ||
| + | </TR> | ||
| + | </TABLE> | ||
| + | |||
| + | Այսպես ուրեմն, հավելյալ արժեքի նորմայի մեծության փոփոխության ներգործությունը շահույթի նորմայի վրա հետևյալ դեպքերն է հնարավոր դարձնում. | ||
| + | |||
| + | 1) p´-ն աճում կամ նվազում է միևնույն հարաբերությամբ, ինչպես m´-ն, եթե <math>\frac{v}{C}</math>-ն հաստատուն է մնում։ | ||
| + | |||
| + | 80 c + 20 v + 20 m; m´ = 100%, p´ = 20% | ||
| + | |||
| + | 80 c + 20 v + 10 m; m´ = 50%, p´ = 10% | ||
| + | |||
| + | 100% : 50% = 20% : 10%։ | ||
| + | |||
| + | 2) p´-ն բարձրանում է կամ թե ընկնում հարաբերաբար ավելի ուժեղ չափով, քան m´-ն, եթե <math>\frac{v}{C}</math>-ն շարժվում է միևնույն ուղղությամբ, ինչ որ m´-ն, այսինքն, ավելանում է կամ թե պակասում, երբ m´-ն էլ ավելանում է կամ թե պակասում։ | ||
| + | |||
| + | 80 c + 20 v + 10 m; m´ = 50%, p´ = 10% | ||
| + | |||
| + | 70 c + 30 v + 20 m; m´ = 66<math>^2/_3</math>%, p´ = 20% | ||
| + | |||
| + | 50% : 66<math>^2/_3</math>% < 10% : 20%։ | ||
| + | |||
| + | 3) p´-ն բարձրանում է կամ թե ընկնում հարաբերաբար ավելի թույլ չափով, քան m´-ն, եթե <math>\frac{v}{C}</math>-ն փոխվում է m´-ի փոխվելուն հակադիր ուղղությամբ, բայց հարաբերաբար ավելի թույլ չափով. | ||
| + | |||
| + | 80 c + 20 v + 10 m; m´ = 50%, p´ = 10% | ||
| + | |||
| + | 90 c + 10 v + 15 m; m´ = 150%, p´ = 15% | ||
| + | |||
| + | 50% : 150% > 10% : 15%։ | ||
| + | |||
| + | 4) p´-ն բարձրանում է, թեև m´-ն ընկնում է, կամ թե նա ընկնում է, թեև m´-ն բարձրանում է, եթե <math>\frac{v}{C}</math>-ն փոխվում է m´-ի փոխվելուն հակադիր ուղղությամբ, ու հարաբերաբար ավելի ուժեղ չափով, քան m´-ը։ | ||
| + | |||
| + | 80 c + 20 v + 20 m; m´ = 100%, p´ = 20% | ||
| + | |||
| + | 90 c + 10 v + 15 m; m´ = 150%, p´ = 15% | ||
| + | |||
| + | m´-ն 100%-ից բարձրացել է 150%-ի, p´-ն 20%-ից ընկել է 15%-ի։ | ||
| + | |||
| + | 5) Վերջապես p´-ն հաստատուն է մնում, թեև m´-ն բարձրանում է կամ կամ ընկնում, եթե <math>\frac{v}{C}</math>-ն փոխվում է հակադիր ուղղությամբ, բայց ճիշտ նույն հարաբերությամբ, որով m´-ն է փոխում իր մեծությունը։ | ||
| + | |||
| + | Միմիայն այս վերջին դեպքն է, որ դեռ մի որոշ բացատրության կարիք ունի։ Ինչպես որ մենք վերևում <math>\frac{v}{C}</math>-ի փոփոխությունների դեպքում տեսանք, որ հավելյալ արժեքի միևնույն նորման կարող է արտահայտվել շահույթի ամենատարբեր նորմաների մեջ, այնպես էլ այստեղ տեսնում ենք, որ շահույթի միևնույն նորմայի պատվանդան կարող են ծառայել հավելյալ արժեքի շատ տարբեր նորմաներ։ Բայց մինչդեռ հաստատուն m´-ի դեպքում v-ի և C-ի հարաբերության յուրաքանչյուր փոփոխություն բավական էր շահույթի նորմայի մի տարբերություն առաջ բերելու համար, m´-ի մեծության փոփոխության դեպքում պահանջվում է <math>\frac{v}{C}</math>-ի մեծության մի հակառակ փոփոխություն ճիշտ համապատասխան չափով, որպեսզի շահույթի նորման միևնույնը մնա։ Միևնույն կապիտալի նկատմամբ, կամ թե միևնույն երկրի երկու կապիտալի նկատմամբ այս հնարավոր է միայն, իբրև խիստ բացառություն։ Վեր առնենք, օրինակ, մի կապիտալ՝ | ||
| + | |||
| + | 80 c + 20 v + 20 m; C = 100, m´ = 100%, p´ = 20% | ||
| + | |||
| + | և ընդունենք, թե աշխատավարձն այնպես է ընկնում, որ բանվորների միևնույն թիվը հիմա արդեն կարելի է ունենալ 16 v-ով, փոխանակ 20 v-ով ունենալու։ Այստեղ մենք, այլ անփոփոխ պարագաներում, 4 v-ի ազատ արձակման հետևանքով ստանում ենք | ||
| + | |||
| + | 80 c + 16 v + 24 m; C = 96, m´ = 150%, p´ = 25%։ | ||
| + | |||
| + | Որպեսզի հիմա p´-ն 20%–ի հավասար լիներ, ինչպես որ էր առաջ, պետք է ամբողջ կապիտալն աճեր մինչև 120, ուրեմն հաստատուն կապիտալը՝ մինչև 104. | ||
| + | |||
| + | 104 c + 16 v + 24 m; C = 120, m´ = 150%, p´ = 20%։ | ||
| + | |||
| + | Այս այն ժամանակ միայն հնարավոր կլիներ, եթե աշխատավարձի անկման հետ միաժամանակ աշխատանքի արտադրողականության մեջ մի այնպիսի փոփոխություն տեղի ունենար, որը կապիտալի այսպիսի փոփոխված կազմ պահանջեր. կամ թե չէ՝ եթե հաստատուն կապիտալի փողային արժեքը 80-ից բարձրանար 104-ի. կարճ ասած՝ եթե տեղի ունենար պայմանների մի պատահական զուգադիպություն, որ միմիայն բացառիկ դեպքերում է հնարավոր։ Իրականում m´- մի այնպիսի փոփոխություն, որը միաժամանակ չի պայմանավորում v-ի, ուրեմն նաև <math>\frac{v}{C}</math>-ի փոփոխությունը, մտածելի է կատարելապես առանձնահատուկ պարագաներում միայն, այսինքն արդյունաբերության այնպիսի ճյուղերում, որտեղ միմիայն հիմնական կապիտալ ու աշխատանք է գործադրվում, իսկ աշխատանքի, առարկան բնությունն է մատակարարում։ | ||
| + | |||
| + | Բայց երկու երկրի շահույթի նորմաների համեմատության դեպքում խնդիրն այլ լուծում է ստանում։ Այստեղ շահույթի միևնույն նորման իրականում մեծ մասամբ հավելյալ արժեքի տարբեր նորմաներ է արտահայտում։ | ||
| + | |||
| + | Այսպիսով բոլոր հինգ դեպքից հետևում է, որ շահույթի բարձրացող նորման կարող է համապատասխանել հավելյալ արժեքի ընկնող կամ թե բարձրացող նորմային, շահույթի ընկնող նորման՝ հավելյալ արժեքի բարձրացող կամ թե ընկնող նորմային, շահույթի անփոփոխ նորման՝ հավելյալ արժեքի բարձրացող կամ ընկնող նորմային։ Որ շահույթի բարձրացող, ընկնող կամ թե անփոփոխ նորման նույնպես կարոդ է հավելյալ արժեքի մի անփոփոխ նորմայի համապատասխանել, այս մենք տեսել ենք I կետում։ | ||
| + | |||
| + | <TABLE border = 0 width="128px" align=center> | ||
| + | <TR> | ||
| + | <TD style='border-top:solid windowtext 1.0pt;'></TD> | ||
| + | </TR> | ||
| + | </TABLE> | ||
| + | |||
| + | Այսպես ուրեմն, շահույթի նորման որոշվում է երկու գլխավոր գործոնով — հավելյալ արժեքի նորմայով ու կապիտալի արժեքային կառուցվածքով։ Այս երկու գործոնի ներգործությունը կարելի է համառոտ ամփոփել հետևյալ կերպով, ընդորում մենք կարող ենք կապիտալի կառուցվածքը տոկոսներով արտահայտել, քանի որ այստեղ նշանակություն չունի, թե փոփոխությունը կապիտալի երկու մասից որ մեկից է առաջ գալիս։ | ||
| + | |||
| + | Երկու կապիտալի կամ թե երկու հաղորդական, տարբեր կացություններում գտնվող միևնույն կապիտալի շահույթի նորմաները | ||
| + | |||
| + | ''Հավասար են՝'' | ||
| + | |||
| + | 1) կապիտալների միանման տոկոսային կառուցվածքի ու հավելյալ արժեքի միահավասար նորմայի գեպքում. | ||
| + | |||
| + | 2) կապիտալների ոչ-միանման տոկոսային կաոուցվածքի ու հավելյալ արժեքի անհավասար նորմայի դեպքում, եթե հավելյալ արժեքի նորմաների ու կապիտալի տոկոսորեն արտահայտած փոփոխուն մասերի (m´-երի ու v-երի) արտադրյալները, այսինքն հավելյալ արժեքների՝ տոկոսորեն ամբողջ կապիտալի նկատմամբ հաշվված՝ մասսաները (m = m´v) հավասար են, ուրիշ խոսքով, եթե երկու դեպքում էլ m´ ու v գործոնները հակառակ հարաբերական են միմյանց նկատմամբ։ | ||
| + | |||
| + | ''Նրանք անհավասար են՝'' | ||
| + | |||
| + | 1) կապիտալների տոկոսային միահավասար կառուցվածքի դեպքում, եթե հավելյալ արժեքի նորմաներն անհավասար են, ընդորում շահույթի նորմաներն իրար հարաբերում են այնպես, ինչպես հավելյալ արժեքի նորմաները. | ||
| + | |||
| + | 2) հավելյալ արժեքի միահավասար նորմայի ու կապիտալների տոկոսային անհավասար կառուցվածքի դեպքում, ընդորում շահույթի նորմաները միմյանց հարաբերում են այնպես, ինչպես կապիտալի փոփոխուն մասերը. | ||
| + | |||
| + | 3) հավելյալ արժեքի անհավասար նորմայի ու կապիտալների տոկոսային անհավասար կառուցվածքի դեպքում, ընդորում շահույթի նորմաները միմյանց հարաբերում են այնպես, ինչպես m´v արտադրյալները, այսինքն ինչպես տոկոսորեն ամբողջ կապիտալի նկատմամբ հաշված հավելյալ արժեքների մասսանևրը1010<ref>Ձեռագրում կա դեռ շատ մանրամասն հաշվումներ հավելյալ արժեքի նորմայի ու շահույթի նորմայի միջև եղած տարբերության (m´—p´) վերաբերմամբ, որը զանազան հետաքրքրական յուրահատկություններ ունի և որի շարժումը ցույց է տալիս այն դեպքերը, երբ երկու նորմաները հեռանում են միմյանցից կամ թե մոտենում են իրար։ Այս շարժումները կարելի է կորագծերով էլ ներկայացնել։ Ես հրաժարվում եմ այս նյութը վերարտադրելուց որովհետև այս գրքի մոտավոր նպատակների համար ավելի պակաս կարևոր է այն, և այստեղ բավական է պարզապես սրա վրա հրավիրել այն ընթերցողների ուշադրությունը, որոնք կկամենան այս կետն է՛լ ավելի հետազոտել։ — Ֆ. Է.։</ref>։ | ||
17:43, 2 Հունվարի 2015-ի տարբերակ
հեղինակ՝ Կարլ Մարքս |
|
Այս ստեղծագործությունը դեռ ամբողջովին տեղադրված չէ Գրապահարանում |
Բովանդակություն
ԱՌԱՋԻՆ ԲԱԺԻՆ։ ՀԱՎԵԼՅԱԼ ԱՐԺԵՔԻ ՓՈԽԱՐԿՈՒՄԸ ՇԱՀՈՒՅԹԻ ԵՎ ՀԱՎԵԼՅԱԼ ԱՐԺԵՔԻ ՆՈՐՄԱՅԻ ՓՈԽԱՐԿՈՒՄԸ ՇԱՀՈՒՅԹԻ ՆՈՐՄԱՅԻ
ԱՌԱՋԻՆ ԳԼՈՒԽ։ ԱՐՏԱԴՐՈՒԹՅԱՆ ԾԱԽՔ ՈՒ ՇԱՀՈՒՅԹ
Առաջին գրքում հետազոտվեցին այն երևույթները որ արտադրության կապիտալիստական պրոցեսը, ըստինքյան վեր առած՝ ներկայացնում է իբրև արտադրության անմիջական պրոցես, ընդ որում դեռ մի թողնվեցին այս պրոցեսին խորթ պարագաների բոլոր երկրորդական ներգործությունները։ Բայց արտադրության այս անմիջական պրոցեսով չի սպառվում կապիտալի կենսական ընթացքը։ Իրական աշխարհում նա լրացվում է շրջանառության պրոցեսով, իսկ սա կազմել է երկրորդ գրքի հետազոտության առարկան։ Այնտեղ, երկրորդ գրքի հատկապես երրորդ բաժնում, շրջանառւթյան պրոցեսն իբրև հասարակական վերարտադրության պրոցեսի միջնօղակ քննելիս, երևաց, որ արտադրության կապիտալիստական պրոցեսը ամբողջությամբ քննած, արտադրության պրոցեսի ու շրջանառության պրոցեսի միասնություն է։ Ինչ վերաբերում է այս երրորդ գրքում առաջադրված խնդրին, ապա սա չի կարող նրանում կայանալ, որ այս միասնությանը վերաբերող ընդհանուր խորհրդածություններ տրվեն։ Ընդհակառակը, պետք է բացել ու նկարագրել այն կոնկրետ ձևերը, որոնք բողբոջում են կապիտալի շարժման պրոցեսից, վերցրած իբրև ամբողջություն։ Իրենց իրական շարժման մեջ կապիտալները միմյանց հանդեպ ելնում են այնպիսի կոնկրետ ձևերով, որոնց նկատմամբ արտադրության անմիջական պրոցեսում կապիտալի ստացած կերպարանքը, ինչպես և շրջանառության պրոցեսում ստացած նրա կերպարանքն առանձին մոմենտներ են ներկայացնում։ Հետևաբար, կապիտալի այն կերպարանավորումները, որ մենք նկարագրում ենք այս գրքում, քայլ առ քայլ մոտենում են այն ձևին, որով նրանք հանդես են գալիս հասարակության մակերեսին, տարբեր կապիտալների փոխադարձ ներգործման պրոցեսում, մրցման մեջ ու հենց իրենց՝ արտադրության գործակալների առօրյա գիտակցության մեջ։
Կապիտալիստորեն արտադրված յուրաքանչյուր ապրանքի արժեքը — Արժ. — պատկերանում է Արժ. = c + v + m ֆորմուլայի մեջ։ Եթե արդյունքի այս արժեքից հանում ենք հավելյալ արժեքը, ապա մնում է ապրանքի արտադրատարրերի համար ծախսված կապիտալային արժեքի մի սոսկական էկվիվալենտ կամ փոխհատուցման արժեք՝ c + v։
Եթե, օրինակ, մի որոշ առարկայի պատրաստումը պահանջում է 500 ֆ. ստ. կապիտալի ծախս — 20 ֆ. ատ. աշխատամիջոցների մաշվածքի համար, 380 ֆ. ստ. արտադրանյութերի համար, 100 ֆ. ստ. բանվորական ուժի համար, իսկ հավելյալ արժեքի նորման կազմում է 100%, ապա արդյունքի արմժեքր = 400 c + 100 v + 100 m = 600 ֆ. ստ.։
100 ֆ. ստ. հավելյալ արժեքը հանելուց հետո մնում է 500 ֆ. ստ. մի ապրանքային արժեք, իսկ սա փոխհատուցում է ծախսված 500 ֆ. ստ. կապիտալը միայն։ Ապրանքի արժեքի այս մասը, որ փոխհատուցում է սպառված արտադրամիջոցների գինն ու գործադրված բանվորական ուժի գինը, փոխհատուցում է լոկ այն, ինչ ապրանքը նստել է իրեն կապիտալիստի վրա, և ըստ այնմ նրա համար կազմում է ապրանքի արտադրության ծախքը։
Այն, ինչ որ ապրանքն է նստում կապիտալիստի վրա, ու այն, ինչ որ ապրանքի բուն արտադրությունն է նստում, համենայն դեպս երկու միանգամայն տարբեր մեծություններ են։ Ապրանքի արժեքի այն մասը, որը կազմված է հավելյալ արժեքից, կապիտալիստի վրա ոչինչ չի նստում։ Հենց այն պատճառով, որ այդ մասը բանվորի վրա անվճար աշխատանք է նստում։ Սակայն որովհետև կապիտալիստական արտադրության պատվանդանի վրա ինքը բանվորը, արտադրության պրոցեսի մեջ մտնելուց հետո, կազմում է գործողություն մեջ դրված ու կապիտալիստին պատկանած արտադրողական կապիտալի մի բաղադրամասը, հետևաբար կապիտալիստն է ապրանքի իրական արտադրողը, ուստի ապրանքի արտադրության ծախքերը կապիտալիստի աչքին անհրաժեշտորեն երևում են իբրև ապրանքի իսկական արժեք (Kost)։ Եթե արտադրության ծախքը անվանենք k, ապա Արժ = c + v + m ֆորմուլան կփոխարկվի Արժ = k + m ֆորմուլայի, կամ ապրանքի արժեքը = արտադրության ծախքիկ + հավելյալ արժեք։
Այսպիսով ուրեմն արտադրության ծախքի կատեգորիայի տակ ապրանքի արժեքի այն տարբեր մասերի ամփոփումը, որոնք նրա արտադրության վրա ծախսված կապիտալային արժեք են միայն փոխհատուցում, մի կողմից արտահայտում է կապիտալիստական արտադրություն առանձնահատուկ բնույթը։ Կապիտալի ծախսումով է որոշվում այն, թե որքան արժե ապրանքը կապիտալիստի համար, աշխատանքի ծախսումով է որոշվում այն, թե ապրանքն իրոք որքան արժե։ Հետևաբար ապրանքի կապիտալիստական արտադրության ծախքը քանակապես տարբեր է նրա արժեքից կամ նրա արտադրության իրական ծախքից. այն ավելի փոքր է, քան ապրանքի արժեքը, որովհետև եթեԱրժ = k + m, ապա k = Արժ. - m։ Մյուս կողմից՝ ապրանքի արտադրության ծախքը մի այնպիսի տարր չի ամենևին, որը գոյություն ունի միմիայն կապիտալիստական հաշվապահության մեջ։ Արժեքի այս մասի ինքնուրույնացումն ապրանքի իրական արտադրության մեջ շարունակ իրեն զգալ է տալիս գործնականորեն, որովհետև, արժեքի այդ մասն իր ապրանքային ձևից շրջանառության պրոցեսի միջոցով մշտապես պետք է նորից ետփոխարկվի արտադրողական կապիտալի ձևին, ուրեմն ապրանքի արտադրության ծախքը պետք է մշտապես ետդնի ապրանքի արտադրության մեջ սպառված արտադրատարրերը։
Ընդհակառակը, արտադրության ծախքի կատեգորիան ոչ մի առնչություն չունի ապրանքի արժեքի գոյացման հետ կամ թե կապիտալի արժեքի մեծացման պրոցեսի հետ։ Եթե ես գիտեմ, որ ապրանքի 600 ֆ. ստ. արժեքի 
-ը կամ 500 ֆ. ստ. կազմում է ծախսված 500 ֆ. ստ. կապիտալի էկվիվալենտը, փոխհատուցման արժեքը միայն և ուրեմն բավական է այս կապիտալի նյութական տարրերը լոկ ետգնելու համար, ապա սրանով ես դեռ չգիտեմ ոչ այն, թե ինչպես է արտադրվել ապրանքի արժեքի այս -ը, որ նրա արտադրության ծախքն է կազմում, ոչ էլ վերջին վեցերորդականը, որ նրա հավելյալ արժեքն է կազմում։ Սակայն հետազոտությունը ցույց կտա, որ կապիտալիստական տնտեսության մեջ արտադրության ծախքը բուն իսկ արժեքի արտադրության կատեգորիայի կեղծ երևույթն է ընդունում։
Վերադառնանք մեր օրինակին։ Եթե ենթադրենք, որ մի միջին հասարակական բանվորական օրում մի բանվորի արտադրած արժեքը ներկայացնում է 6 շիլլինգ = 6 մարկի փողային մի գումար, ապա կանխավճարված 500 ֆ. ստ. = 400 c + 100 v կապիտալն արժեքային արդյունքն է 1666
տասժամյա բանվորական օրվա, որից 1333 բանվորական օրը բյուրեղացած է արտադրամիջոցների արժեքի մեջ = 400 c, իսկ 333
-ը՝ բանվորական ուժի արժեքի մեջ = 100 v։ Այսպիսով ուրեմն հավելյալ արժեքի 100% նորմա ընդունելու դեպքում , նոր ստեղծվելիք ապրանքի արտադրության համար պահանջվող բանվորական ուժը = 100 v + 100 m = 666 տասժամյա բանվորական օրվա։
Մենք գիտենք այնուհետև (տես I գիրք, VII գլուխ, էջ 176—182), որ նոր ստեղծված արդյունքի 600 ֆ. ստ. արժեքը բաղկանում է 1) արտադրամիջոցների վրա ծախսված 400 ֆ. ստ. հաստատուն կապիտալի վերահայտնվող արժեքից ու 2) նոր արտադրված 200 ֆ. ստ. մի արժեքից։ Ապրանքի արտադրության ծախքը, որ = 500 ֆ. ստ., պարունակում է վերահայտնվող 400 c–ն ու նոր արտադրված 200 ֆ. ստ.արժեքի կեսը (= 100 v), հետևաբար ապրանքային արժեքի երկու այնպիսի տարրեր, որոնք միանգամայն տարբեր են իրենց ծագման կողմից։
666 տասժամյա օրերի ընթացքում ծախսված աշխատանքի նպատակահարմար բնույթի շնորհիվ՝ սպառված արտադրամիջոցների 400 ֆ. ստ. գումարի արժեքն այս արտադրամիջոցներից փոխանցվում է արդյունքին։ Այսպիսով ուրեմն այս հին արժեքը վերահայտնվում է իբրև արդյունքի արժեքի բաղադրամաս, բայց նա չի ծագում այս ապրանքի արտադրության պրոցեսում։ Նա լոկ այն պատճառով գոյություն ունի իբրև ապրանքային արժեքի բաղադրամաս, որ առաջ գոյություն ուներ որպես կանխավճարված կապիտալի բաղադրամաս։ Ուրեմն ծախսված հաստատուն կապիտալը փոխհատուցվում է ապրանքի արժեքի այն մասով, որն ինքն է միակցում ապրանքի արժեքին։ Արտադրության ծախքի այս տարրը, հետևաբար, երկակի իմաստ ունի. մի կողմից նա մտնում է ապրանքի արտադրության ծախքի մեջ, որովհետև ապրանքի արժեքի այն բաղադրամասն է, որը փոխհատուցում է ծախսված կապիտալը, և մյուս կողմից՝ ապրանքի արժեքի մի բաղադրամասն է կազմում լոկ այն պատճառով, որ ծախսված կապիտալի արժեքն է, կամ որ արտադրամիջոցներն այսքան ու այսքան են նստում։
Միանգամայն հակառակն է արտադրության ծախքի մյուս բաղադրամասի վերաբերմամբ։ Ապրանքի արտադրության ժամանակ ծախսված աշխատանքի 666 օրն ստեղծում են 200 ֆ. ստ. մի նոր արժեք։ Այս նոր արժեքից մի մասը փոխհատուցում է կանխավճարված 100 ֆ. ստ. փոփոխուն կապիտալը կամ գործադրված բանվորական ուժի գինը միայն։ Բայց այս կանխավճարված կապիտալային արժեքն ամենևին չի մտնում նոր արժեքի ստեղծման մեջ։ Կապիտալի կանխավճարման ժամանակ բանվորական ուժը վճարվում է իբրև արժեք, բայց արտադրության պրոցեսի մեջ նա գործում է իբրև արժեք ստեղծող։ Բանվորական ուժի արժեքի փոխարեն, որին հանդիպում ենք կապիտալի կանխավճարման ժամանակ, իրոք գործող արտադրողական կապիտալի մեջ հանդես է գալիս հենց ինքը կենդանի, արժեստեղծ բանվորական ուժը։
Տարբերությունն ապրանքի արժեքի այս տարբեր բաղադրամասերի միջև, որոնք միասին են արտադրության, ծախքը կազմում, աչքի է զարկում, հենց որ փոփոխություն է կատարվում կամ ծախսված հաստատուն կապիտալամասի կամ ծախսված փոփոխուն կապիտալամասի արժեքի մեծության մեջ։ Թող միևնույն արտադրամիջոցների կամ հաստատուն կապիտալամասի գինը 400 ֆ. ստ.-ից բարձրանա 600 ֆունտ ստ.-ի, կամ թե, ընդհակառակը, ընկնի մինչև– 200 ֆ. ստ.։ Առաջին դեպքում ոչ միայն ապրանքի արտադրության ծախքն է 500 ֆ. ստ.-ից բարձրանում մինչև 600 c + 100 v = 700 ֆ. ստ., այլև հենց ինքն ապրանքի արժեքն է 600 ֆ. ստ.-ից բարձրանում մինչև 600 c + 100 v + 100 m = 800 ֆ. ստ.։ Երկրորդ դեպքում ոչ միայն արտադրության ծախքն է 500 ֆ. ստ.-ից ընկնում մինչև 600 c + 100 v = 300 ֆ. ստ., այլև հենց ինքն ապրանքի արժեքն է 600 ֆ. ստ.-ից ընկնում մինչև 200 c + 100 v + 100 m = 400 ֆ. ստ.։
Որովհետև ծախսված հաստատուն կապիտալն իր սեփական արժեքն արդյունքին է փոխանցում, ուստի արդյունքի արժեքը, այլ հավասար պայմաններում, աճում կամ թե ընկնում է այդ կապիտալային արժեքի բացարձակ մեծությանը զուգընթաց։ Ընդունենք, ընդհակառակը, որ բանվորական ուժի միևնույն քանակի գինն այլ հավասար պարագաներում 100 ֆ. ստ.-ից բարձրանում է մինչև 150 ֆ. ստ., կամ թե, ընդհակառակը, ընկնում է մինչև 50 ֆ. ստ.։ Թեև արտադրության ծախքն առաջին դեպքում 500 ֆ. ստ.-ից բարձրանում է մինչև. 400 c + 150 v + = 550 ֆ. ստ. և երկրորդ դեպքում՝ 500 ֆ. ստ.-ից ընկնում է մինչև 400 c + 50 v + = 450 ֆ. ստ., բայց երկու դեպքում էլ ապրանքի արժեքը մնում է անփոփոխ = 600 ֆ. ստ.։ Մի դեպքում = 400 c + 150 v + 50 m = 600 ֆ. ստ., մյուս դեպքում = 400 c + 50 v + 150 m = 600 ֆ. ստ.։ Կանխավճարված փոփոխուն կապիտալն իր սեփական արժեքը չի միակցում արդյունքին։ Նրա արժեքի տեղ, ընդհակառակը, աշխատանքի ստեղծած մի նոր արժեք է մտել արդյունքի մեջ։ Հետևաբար, փոփոխուն կապիտալի արժեքի բացարձակ մեծության մեջ կատարված մի փոփոխություն, որչափով որ սա բանվորական ուժի գնի մեջ տեղի ունեցած փոփոխությունն է լոկ արտահայտում, ամենաչնչին չափով իսկ չի փոփոխում ապրանքի արժեքի բացարձակ մեծությունը, որովհետև ամենևին չի փոփոխում այն նոր արժեքի բացարձակ մեծությունը, որ հոսանուտ բանվորական ուժն է ստեղծում։ Այսպիսի փոփոխությունը ընդհակառակը, ազդում է նոր արժեքի այն երկու բաղադրամասի մեծությունների հարաբերության վրա, որոնցից մեկը հավելյալ արժեքն է կազմում, մյուսը փոփոխուն կապիտալն է փոխհատուցում և ուրեմն մտնում է ապրանքի արտադրության ծախքի մեջ։
Արտադրության ծախքի երկու մասի համար, մեր օրինակում 400 c + 100 v-ի համար, ընդհանուրն այն է միայն, որ նրանք երկուսն էլ ապրանքի արժեքի այն մասերն են, որոնք կանխավճարված կապիտալն են փոխհատուցում։
Բայց կապիտալիստական արտադրության տեսակետից իրերի այս իսկական վիճակն անհրաժեշտորեն աղճատված եղանակով է երևում։
Արտադրության կապիտալիստական եղանակն ստրկության վրա հիմնված արտադրության եղանակից նրանով է տարբերվում ի միջի այլոց, որ բանվորական ուժի արժեքը, resp. (համապատասխան դեպքում) բանվորական ուժի գինը ներկայանում է իբրև հենց աշխատանքի արժեք, resp. աշխատանքի գին կամ իբրև աշխատավարձ (I գիրք, XVII գլուխ)։ Այս պատճառով կանխավճարած կապիտալի արժեքի փոփոխուն մասը երևան է գալիս իբրև աշխատավարձի վրա ծախսված կապիտալ, իբրև մի կապիտալային արժեք, որն արտադրության մեջ ծախսված ամբողջ աշխատանքի արժեքը, resp. ամբողջ աշխատանքի գինն է հատուցում։ Եթե մենք ընդունենք, օրինակ, որ հասարակական միջին 10-ժամյա բանվորական մի օրը մարմնանում է փողի 6 շիլլինգանոց մի քանակի մեջ, ապա 100 ֆ. ստ.-անոց փոփոխուն կապիտալի կանխավճարումը 333 տասժամյա բանվորական օրում արտաdրված մի արժեքի փողային արտահայտությունն է։ Բայց գնված բանվորական ուժի այս արժեքը, որ հանդես է գալիս կապիտալի կանխավճարման ժամանակ, իրապես գործող կապիտալի ոչ մի մասը ը չի կազմում։ Արտադրության պրոցեսի մեջ մտնում է ոչ թե բանվորական ուժի արժեքը, այլ հենց ինքը, կենդանի բանվորական ուժը։ Եթե վերջինիս շահագործման աստիճանն է 100%, ինչպես որ է մեր օրինակում, ապա նա ծախսվում է 666 տասժամյա բանվորական օրում և ուրեմն արդյունքին միակցում է 200 ֆ. ստ. մի նոր արժեք։ Բայց կապիտալի կանխավճարման մեջ 100 ֆ. ստ. փոփոխուն կապիտալը հանդես է գալիս իբրև աշխատավարձի վրա ծախսված կապիտալ կամ իբրև այն աշխատանքի գին, որ կատարվում է 666 տասժամյա բանվորական օրում։ 100 ֆ. ստ. բաժանած 666-ով մեզ տալիս է իբրև տասժամյա բանվորական օրվա գին 3 շիլլինգ, որ հինգժամյա աշխատանքի արդյունքի արժեքն է։
Եթե մենք հիմա համեմատում ենք կապիտալի կանխավճարումը մի կողմում ու արժեքը մյուս կողմում, ապա ստանում ենք.
I. 500 ֆ. ստ. կապիտալի կանխավճարում = արտադրամիջոցների վրա ծախսված 430 ֆ. ստ. կապիտալ (արտադրամիջոցների գին) + աշխատանքի վրա ծախսված 100 ֆ. ստ. կապիտալ (666 բանվորական օրվա գին կամ աշխատավարձ սրանց համար)։
II. 600 ֆ. ստ. ապրանքային արժեք = 100 ֆ. ստ. արտադրության ծախք (400 ֆ. ստ. ծախսված արտադրամիջոցների գին + 100 ֆ. ստ. ծախսված 666 բանվորական օրվա գին) + 100 ֆ. ստ. հավելյալ արժեք։
Այս ֆորմուլայի մեջ աշխատանքի վրա ծախսված կապիտալամասն արտադրամիջոցների, օրինակ, բամբակի կամ թե ածխի վրա ծախսված կապիտալամասից միմիայն նրանով է տարբերվում, որ նա ծառայում է նյութապես տարբեր մի արտադրատարրի վճարման համար, բայց ոչ երբեք նրանով, որ նա ապրանքի արժեստեղծման պրոցեսի մեջ և ուրեմն կապիտալի արժեքի մեծացման պրոցեսի մեջ ֆունկցիապես տարբեր մի դեր է խաղում։ Ապրանքի արտադրության ծախքի մեջ արտադրամիջոցների գինը վերադառնում է այնպես, ինչպես նա արդեն երևան էր կապիտալի կանխավճարման միջոցին, և հենց այն պատճառով, որ այս արտադրամիջոցները նպատակահարմար էին օգտագործվել։ Բոլորովին նույն կերպով էլ ապրանքի արտադրության ծախքի մեջ՝ ապրանքի արտադրության վրա գործադրած 666 բանվորական օրվա գինը կամ աշխատավարձը վերադառնում է այնպես, ինչպես նա արդեն երևան է եկել կապիտալի կանխավճարման միջոցին, և նմանապես հենց այն պաաճառով, որ աշխատանքի այս քանակը նպատակահարմար ձևով է ծախսվել։ Մենք տեսնում ենք միմիայն պատրաստի, առկա արժեքներ — կանխավճարված կապիտալի արժեքի այն մասերը, որոնք մտնում են արդյունքի արժեքի գոյացման մեջ, բայց նոր արժեք ստեղծող ոչ մի տարր չենք տեսնում։ Հաստատուն և փոփոխուն կապիտալի միջև եղած տարբերությունը չքացել է։ Ամբողջ 500 ֆ. ստ. արտադրության ծախքը հիմա երկակի իմաստ է պարունակում — առաջին՝ այն, որ նա 600 ֆ. ստ. ապրանքային արժեքի այն բաղադրամասն է, որը փոխհատուցում է ապրանքի արտադրության վրա ծախսված 500 ֆ. ստ. կապիտալը, և երկրորդ՝ այն, որ ապրանքային արժեքի հենց այս բաղադրամասը գոյություն ունի լոկ պատճառով, որ գոյություն ուներ իբրև գործադրված արտադրատարրերի — արտադրամիջոցների ու աշխատանքի — արտադրության ծախք, այսինքն իբրև կանխավճարած կապիտալ։ Կապիտալային արժեքը վերադառնում է իբրև ապրանքի արտադրության ծախք այն պատճառով ու այն չափով, որ պատճառով ու որ չափով ծախսվել է որպես կապիտալային արժեք։
Այն պարագան, կանխավճարված կապիտալի արժեքի տարբեր բաղադրամասերը ծախսվել են արտադրության նյութապես տարբեր տարրերի վրա — աշխատամիջոցների, հումքի ու օժանդակ նյութերի և աշխատանքի վրա, լոկ այն է պայմանավորում, որ ապրանքի արտադրության ծախքը պետք է նորից ետգնի նյութապես տարբեր այս արտադրատարրերը։ Բուն իսկ արտադրության ծախքը կազմելու կողմից, ընդհակառակը, լոկ մի տարբերություն է իրեն զգալ տալիս, այն տարբերությունը, որ կա հիմնական ու շրջանառու կապիտալի միջև։ Մեր օրինակում 20 ֆ. ստ. հաշված էր աշխատամիջոցների մաշվածքի համար (400 c = 20 ֆ. ստ. աշխատամիջոցների մաշվածքի համար + 380 ֆ. ստ. արտադրանյութերի համար)։ Եթե այս աշխատամիջոցների արժեքն ապրանքի արտադրությունից առած 1200 ֆ. ստ. էր, ապա ապրանքի արտադրությունից հետո այդ արժեքը գոյություն ունի երկու կերպարանքով. 20 ֆ. ստ. իբրև ապրանքային արժեքի մաս, 1200-20 կամ 1180 ֆ. ստ. իբրև մնացորդ արժեք այն աշխատամիջոցների, որոնք առաջվա պես կապիտալիստի տիրության տակ են գտնվում, կամ իբրև արժետարր ոչ թե նրա ապրանքային կապիտալի, այլ նրա արտադրողական կապիտալի։ Աշխատամիջոցների հակառակ՝ արտադրանյութերն ու աշխատավարձն ապրանքի արտադրության մեջ ամբողջովին են ծախսվում և այս պատճառով էլ նրանց ամբողջ արժեքն է մտնում արտադրված ապրանքի արժեքի մեջ։ Մենք տեսել ենք, թե կանխավճարված կապիտալի այս տարբեր բաղադրամասերը պտույտի առնչությամբ ինչպես են հիմնական ու շրջանառու կապիտալի ձևեր ընդունում։
Այսպես ուրեմն, կանխավճարած կապիտալը = 1680 ֆ. ստ., այսինքն հիմնական կապիտալ = 1 200 ֆ. ստ., պլյուս շրջանառու կապիտալ = 400 ֆ. ստ. (= 380 ֆ. ստ. արտադրանյութերի վրա , պլյուս 100 ֆ. ստ. աշխատավարձի վրա)։
Ապրանքի արտադրության, ծախքը, ընդհակառակը, միմիայն 500 ֆ. ստ. է (20 ֆ. ստ.՝ հիմնական կապիտալի մաշվածքի համար, 480 ֆ. ստ.՝ շրջանառու կապիտալի համարի)։
Սակայն ապրանքի արտադրության ծախքի ու կանխավճարած կապիտալի միջև եղած այս տարբերությունը լոկ այն է հաստատում, որ ապրանքի արտադրության ծախքը բացառապես կազմվում է նրա արտադրության վրա իրոք ծախսված կապիտալով։
Ապրանքի արտադրության ժամանակ կիրառվում են 1 200 ֆ. ստ. արժեք ունեցող աշխատամիջոցներ, բայց այս կանխավճարված կապիտալային արժեքից միմիայն 20 ֆ. ստ.-ն է կորսվում արտադրության մեջ։ Ուստի գործադրված հիմնական կապիտալը միմիայն մասամբ է մտնում ապրանքի արտադրության ծախքի մեջ, որովհետև այս կապիտալը միմիայն մասամբ է ծախսվում ապրանքի արտադրության վրա։ Գործադրված շրջանառու, կապիտալն ամբողջովին է մտնում ապրանքի արտադրության ծախքի մեջ, որովհետև այս կապիտալը ամբողջովին է ծախսվում ապրանքի արտադրության վրա։ Բայց այս ի՞նչ է ապացուցում, եթե ոչ այն, որ գործադրված կապիտալի հիմնական ու շրջանառու, մասերը, համաձայն իրենց արժեքի մեծություններին, միակերպ մտնում ՝են համապատասխան ապրանքի արտադրության ծախքի մեջ, և որ ապրանքի արժեքի այս բաղադրամասն ընդհանրապես ծագում է ապրանքի արտադրության վրա ծախսված կապիտալից միայն։ Եթե այս այսպես չլիներ, ապա Հասկանալ չէր լինի, թե ինչու կանխավճարված 1200 ֆ. ստ. հիմնական կապիտալը փոխանակ այն 20 ֆ. ստ. միակցելու արդյունքի արժեքին, որ նա կորցնում է արտադրության պրոցեսի ժամանակ, չի միակցամ նախ այն 1180 ֆ. ստ., որը նա չի կորցնամ նույն արտադրության պրոցեսում։
Այսպիսով ուրեմն, արտադրության ծախքը հաշվելու առնչությամբ հիմնական ու շրջանառու կապիտալի միջև եղած այս տարբերությունը հաստատում է այն երևույթքը լոկ, թե արտադրության ծախքը ծագում է ծախսված կապիտալային արժեքից կամ այն գնից, որ ծախսված արտադրատարրերը, աշխատանքն էլ հետն առած, նստաում են իրեն՝ կապիտալիստի վրա։ Մյուս կողմից, արժեքի գոյացման առնչությամբ՝ կապիտալի փոփոխուն, բանվորական ուժի վրա ծախսված մասն այստեղ շրջանառու կապիտալի ռուբրիկայի տակ պարզորոշակի նույնացվում է հաստատուն կապիտալի հետ (կապիտալի այն մասի հետ, որ արտադրանյութերից է բաղկացած) և այսպիսով լիովին ավարտվում է կապիտալի արժեքի մեծացման պրոցեսի միստիֆիկացիան[1]։
Մինչև հիմա մենք քննել ենք ապրանքի արժեքի միմիայն մի տարրը, արտադրության ծախքը։ Հիմա մենք պետք է նայենք ապրանքի արժեքի նաև մյուս բաղադրամասին, արտադրության ծախքից վեր ստացվող հավելույթին կամ հավելյալ արժեքին։ Իչպես հայտնի է, հավելյալ արժեքն ամենից առաջ ապրանքի արժեքի մի հավելույթ է ապրանքի արտադրության ծախքից վեր։ Բայց որովհետև արտադրության ծախքը հավասար է ծախսված այն կապիտալի արժեքին, որի իրեղեն տարրերին է նա վերածվում մշտապես, ապա արժեքի այս հավելույթն ապրանքի արտադրության վրա ծախսված ու նրա շրջանառությունից վերադարձող կապիտալի մի արժեքային աճ է։
Մենք առաջ արդեն տեսել ենք, որ m-ը, հավելյալ արժեքը, թեև v-ի, փոփոխուն կապիտալի, արժեքի փոփոխումից է միայն ծագում և ուրեմն փոփոխուն կապիտալի մի սոսկական աճ է սկզբնապես, սակայն նույն չափով էլ նա արտադրության ավարտված պրոցեսից հետո c + v-ի, ծախսված ամբողջ կապիտալի, մի արժեքային աճ է կազմում։ c + (v + m) ֆորմուլան, որը նշում է, թե m-ն արտադրվում է բանվորական ուժի համար կանխավճարված մի որոշ v կապիտալային արժեք մի հոսանուտ մեծության փոխարկելով, ուրեմն մի հաստատուն մեծություն մի փոփոխունի վերածելով, այդ ֆորմուլան ներկայանում է նաև որպես (c + v) + m։ Արտադրությունից առաջ մենք ունեինք 500 ֆ. ստ. կապիտալ։ Արտադրությունից հետո մենք ունենք 500 ֆ. ստ. կապիտալը, պլյուս 100 ֆ. ստ. մի արժեքային աճ[2]։
Սակայն հավելյալ արժեքը մի աճ է կազմում ոչ միայն կանխավճարված կապիտալի արժեքի մեծացման պրոցեսի մեջ մտնող, այլ նաև նրա մեջ չմտնող մասի նկատմամբ, հետևաբար արժեքային մի աճ ոչ միայն ծախսված կապիտալի նկատմամբ, որը փոխհատուցվում է ապրանքի արտադրության ծախքից, այլև ընդհանրապես արտադրության մեջ ներդրած կապիտալի նկատմամբ։ Մենք արտադրության պրոցեսից առաջ ունեինք 1680 ֆ. ստ. մի կապիտալ արժեք՝ 1200 ֆ. ստ. աշխատամիջոցների վրա ծախսված հիմնական կապիտալ, որից մաշվածքի 20 ֆ. ստ.-ն է միայն մտնում ապրանքի արժեքի մեջ, պլյուս արտադրանյութերի ու աշխատավարձի վրա ծախսած 1180 ֆ. ստ. շրջանառու կապիտալը։ Արտադրության պրոցեսից հետո մենք ունենք 1180 ֆ. ստ. իբրև արտադրողական կապիտալի արժեքային բաղադրամաս, պլյուս 600 ֆ. ստ. մի ապրանքային կապիտալ։ Եթե մենք գումարում ենք արժեքի այս երկու գումարը, ապա կապիտալիստն այժմ իր ձեռքին ունենում է 1780 ֆ. ստ. մի արժեք։ Եթե նա սրանից հանում է ամբողջ կանխավճարված 1680 ֆ. ստ կապիտալը, ապա մնում է 100 ֆ. ստ. մի արժեքային աճ։ Հետևաբար 100 ֆ. ստ. հավելյալ արժեքն արժեքային մի աճ է կազմում ինչպես գործադրված 1680 ֆ. ստ. կապիտալի նկատմամբ, այնպես էլ այդ կապիտալի միայն մի մասը ներկայացնող այն 500 ֆ. ստ.-ի նկատմամբ, որը ծախսվում է արտադրության ընթացքում։
Հիմա կապիտալիսաի համար պարզ է, որ արժեքային այս աճը ծագում է այն արտադրողական գործառնություններից, որոնք ձեռնարկվում են կապիտալով, ուրեմն նա ծագում է բուն իսկ կապիտալից. չէ՞ որ արտադրության պրոցեսից հետո նա կա, իսկ արտադրության պրոցեսից առաջ նա չկար։ Ինչ վերաբերում է ամենից առաջ արտադրության մեջ ծախսված կապիտալին, ապա այնպես է երևում, թե հավելյալ արժեքը միակերպ ծագում է նրա տարբեր՝ արտադրամիջոցներից ու աշխատանքից բաղկացած արժետարրերից։ Չէ՞ որ այս տարրերը միակերպ մասնակցում են արտադրության ծախքի գոյացմանը։ Իբրև կապիտալային կանխավճարում գոյություն ունեցող իրենց արժեքները նրանք միակերպ միակցում են արդյունքի արժեքին և չեն զանազանվում իբրև հաստատուն ու փոփոխուն արժեքային մեծություններ։ Այս ակներև կդառնա, եթե մենք մի վայրկյան ենթադրենք, թե ծախսված ամբողջ կապիտալը բաղկացած է կամ բացառապես աշխատավարձից, կամ բացառապես արտադրամիջոցների արժեքից։ Այն ժամանակ առաջին դեպքում մենք 400 c + 100 v + 100 m ապրանքային արժեքի փոխարեն կունենայինք 500 c + 100 m ապրանքային արժեք։ Աշխատավարձի վրա ծախսված 500 ֆ. ստ. կապիտալը 600 ֆ. ստ. ապրանքային արժեքի արտադրության վրա կիրառված ամբողջ աշխատանքի արժեքն է և հենց այս պատճառով կազմում է ամբողջ արդյունքի արտադրության ծախքը։ Բայց արտադրության այս ծախքի գոյացումը, որի շնորհիվ ծախսված արժեքը վերահայտնվում է իբրև արդյունքի արժեքային բաղադրամաս, մեզ հայտնի միակ պրոցեսն է այս ապրանքային արժեքի գոյացման ընթացքում։ Մենք չգիտենք, թե ինչպես է առաջ գալիս 100 ֆ. ստ. մեծության վրա այն բաղադրամասը, որը հավելյալ արժեք է ներկայացնում։ Բոլորովին նույնը կունենայինք երկրորդ դեպքում էլ, երբ ապրանքային արժեքը = լիներ 500 c + 100 m։ Երկու դեպքում էլ մենք գիտենք, որ հավելյալ արժեքը ծագում է տվյալ մի արժեքից, որովհետև այս արժեքը կանխավճարված է եղել արտադրողական կապիտալի ձևով, անկախ նրանից՝ արդյոք աշխատանքի՞ ձևով, թե՞ արտադրամիջոցների ձևով։ Բայց մյուս կողմից՝ կանխավճարված կապիտալային արժեքը հավելյալ արժեք է ստեղծում ոչ այն պատճառով, որ նա ծախսվել է և ուրեմն ապրանքի արտադրության ծախք է կազմում։ Որովհեաև հենց ճիշտ նույն չափով, որով նա ապրանքի արտադրության ծախքն է կազմում, նա բոլորովին հավելյալ արժեք չի գոյացնում, այլ տալիս է ծախսված կապիտալի էկվիվալենտը, նրա փոխհատուցման արժեքը միայն։ Հետևաբար որչափով որ նա հավելյալ արժեք է գոյացնում, նա այս գոյացնում է ոչ թե շնորհիվ իր առանձնահատուկ որպիսության՝ իբրև ծախսված կապիտալ, այլ իբրև ընդհանրապես կանխավճարված և ուրեմն գործադրված կապիտալ։ Հետևաբար հավելյալ արժեքը նույն չափով ծագում է կանխավճարված կապիտալի այն մասից, որը մտնում է ապրանքի արտադրության ծախքի մեջ է ինչպես և նույն այն մասից, որը չի մտնում արտադրության ծախքի մեջ. մի խոսքով՝ նա միակերպ ծագում է գործադրված կապիտալի հիմնական ու շրջանառու բաղադրամասերի։ Ամբողջ կապիտալը — ինչպես աշխատամիջոցները, այնպես և արտադրության մատերիալներն ու աշխատանքը — իրեղենորեն ծառայում են իբրև արդյունք ստեղծող կապիտալ։ Ամբողջ կապիտալն իրեղենորեն մտնում է աշխատանքի իրական պրոցեսի մեջ, թեև նույնի լոկ մի մասն է մտնում արժեքի մեծացման պրոցեսի մեջ։ Գուցե հենց այս է պատճառը, որ նա միմիայն մասամբ է գործակցում ֊արտադրության ծախքի գոյացմանը, բայց ամբողջովին մասնակցում է հավելյալ արժեք ստեղծելուն։ Ինչ էլ որ լինի, իրողություն է մնում, որ հավելյալ արժեքը ծագում է գործադրված կապիտալի բոլոր մասերից միաժամանակ։ Եզրակացությունը կարող է շատ ավելի կարճացվել, եթե Մալթուսի հետ միասին, նույնքան գռեհկորեն, որքան և պարզորեն, ասենք. «Կապիտալիստը միակերպ օգուտ է սպասում իր կանխավճարած կապիտալի բոլոր մասերից»[3]։
Հավելյալ արժեքն իբրև կանխավճարված ամբողջ կապիտալի այսպես պատկերացվող ծնունդ ստանում է շահույթի փոխակերպյալ ձև։ Հետևաբար արժեքի մի որոշ գումար կապիտալ է այն պատճառով, որ ծախսվում է շահույթ արտադրելու համար[4], կամ թե շահույթն առաջանում է այն պատճառով, որ արժեքի մի որոշ գումար իբրև կապիտալ է գործադրվում։ Եթե մենք շահույթը p անվանենք, ապա Արժ. = c + v + m = k + m ֆորմուլան կփոխարկվի Արժ. = k + p ֆորմուլայի կամ ապրանքի արժեքը = արտադրության ծախք + շահույթ։
Այսպիսով ուրեմն, շահույթը, ինչպես որ այն սկզբնապես ծառանում է այստեղ մեր առջև, նույնն է, ինչ որ է հավելյալ արժեքը, միայն թե միստիֆիկացիայի ենթարկված ձևով, որը սակայն անհրաժեշտորեն բողբոջում է արտադրության կապիտալիստական եղանակից։ Որովհետև արտադրության ծախքի գոյացման պահին, ինչպես այն հանդես է գալիս երևույթներ մակերեսին, ոչ մի տարբերություն չի նկատվում հաստատուն ու փոփոխուն կապիտալի միջև, ուստի արժեքի այն փոփոխության այն աղբյուրը, որը աեղի է ունենում արտադրության պրոցեսի ժամանակ, կապիտալի փոփոխուն մասից փոխադրվում է ամբողջ կապիտալի վրա։ Որովհետև մի բևեռում բանվորական ուժի գինը հանդես է գալիս աշխատավարձի փոխակերպյալ ձևով, ուստի հակաբևեռում հավելյալ արժեքը երևան է գալիս շահույթի փոխակերպյալ ձևով։
Ինչպես տեսանք, ապրանքի արտադրության ծախքը նրա արժեքից ավելի փոքր է։ Որովհետև Արժ. = k + m, ապա k = Արժ. - m։ Արժ. = k + m ֆորմուլան լոկ այն ժամանակ է վերածվում Արժ. = k-ի, ապրանքի արժեքը = ապրանքի արտադրության ծախքի, երբ m = 0, մի դեպք, որը կապիտալիստական արտադրության պատվանդանի վրա երբեք չի պատահում, թեև շուկայի առանձնահատուկ կոնյունկտուրաների ժամանակ ապրանքների վաճառագինը կարող է ընկնել մինչև նրանց արտադրության ծախքը կամ նույնիսկ է՛լ ավելի ցած։
Հետևաբար եթե ապրանքը ծախվում է իր արժեքով, ապա իրացվում է մի շահույթ, որը հավասար է նրա արժեքի՝ արտադրության ծախքից վեր ունեցած հավելույթին, ուրեմն հավասար է ապրանքի արժեքի մեջ պարունակվող ամբողջ հավելյալ արժեքին։ Բայց կապիտալիստը կարող է ապրանքը շահույթով ծախել, թեև նա այն ծախի նրա արժեքից ցած։ Քանի դեռ. նրա վաճառագինը նրա արտադրության ծախքից բարձր է, թեև նրա արժեքից ցածր է կանգնած, նրա մեջ պարունակված հավելյալ արժեքի մի մասը միշտ իրացվում է, ուրեմն միշտ շահույթ է ստացվում։ Մեր օրինակում ապրանքի արժեքը = 600 ֆ. ստ., արտադրության ծախքը = 500 ֆ. ստ.։ Եթե ապրանքը ծախվում է 510, 520, 530, 560, 590 ֆ. ստ., ապա նա համապատասխանորեն 90, 80, 70, 40, 10 ֆ ստ. ավելի ցած է ծախվում, քան ապրանքի արժեքն է, և այնուամենայնիվ 10, 20, 30, 60, 90 ֆ. ստ.-ի չափ մի շահույթ է կորզվում նրա վաճառքից։ Ակներև է, որ ապրանքի արժեքի ու նրա արտադրության ծախքի արանքում վաճառման գների մի անսահմանափակ շարք է հնարավոր։ Որքան, ավելի մեծ է ապրանքի արժեքի այն տարրը, որը հավելյալ արժեքից է բաղկացած, այնքան ավելի մեծ է այս միջանկյալ գների գործնական շարժավայրը։
Սրանով բացատրվում են ոչ միայն մրցման ամենօրյա այնպիսի երևույթներ ինչպիսիք են, օրինակ, ցածր գներով վաճառելու (underselling) հայտնի դեպքերը, ապրանքների գների աննորմալ ցածությունն արդյունաբերության որոշ ճյուղերում[5] և այլն։ Կապիտալիստական մրցման այն հիմնական օրենքը, որը մինչև հիմա չի հասկացվել քաղաքատնտեսության կողմից, այն օրենքը, որը կարգավորում է շահույթի ընդհանրական նորման և սրանով որոշվող այսպես կոչված արտադրության գները, հիմնվում է, ինչպես հետո տեսնելու ենք, ապրանքի արժեքի ու արտադրության ծախքի միջև այս տարբերության վրա և սրանից ծագող այն հնարավորության վրա, որ ապրանքը կարելի է իր արժեքից ցած ծախել, բայց ստանալ շահույթ։
Ապրանքի վաճառման գնի ամենացած սահմանը տրված է հանձին նրա արտադրության ծախքի։ Եթե նա իր արտադրության ծախքից ցած է վաճառվում, ապա արտադրողական կապիտալի ծախսված բաղադրամասերը չեն կարող լիովին փոխհատուցվել վաճառման գնից։ Եթե այս պրոցեսը շարունակվում է, ապա չքանում է կանխավճարված կապիտալային արժեքը։ Հենց այս տեսակետից արդեն կապիտալիստը հակված է արտադրության ծախքն ապրանքի իսկական, ներքին արժեք համարելու, որովհետև արտադրության ծախքը նրա կապիտալի սոսկական պահպանման համար անհրաժեշտ գինն է։ Բայց սրան ավելանում է այն, որ ապրանքի արտադրության ծախքն այն առքագինն է, որ ինքը կապիտալիստը վճարել է նրա արտադրության համար, ուրեմն հենց ապրանքի արտադրության պրոցեսում որոշված առքագինն է։ Այս պատճառով էլ ապրանքի վաճառքի ժամանակ իրացված արժեհավելույթը կամ հավելյալ արժեքը, փոխանակ կապիտալիստի աչքին ներկայանալու իբրև ապրանքի արժեքի հավելույթ նրա արտադրության ծախքից վեր, ներկայանում է որպես ապրանքի վաճառման գնի հավելույթ նրա արժեքից վեր, այնպես որ թվում է, թե ապրանքի մեջ պարունակվող հավելյալ արժեքն իրացվում է ոչ թե նրա վաճառքի միջոցով, այլ հենց վաճառքից է ծագում։ Մենք այս պատրանքն ավելի մոտիկից արդեն լուսաբանել ենք I գրքում գլուխ IV, 2 («Կապիտալի ընդհանրական ֆորմուլայի հակասությունները»), իսկ այստեղ մի վայրկյան կվերադառնանք այն ձևին, որով հիշյալ պատրանքը Տորրենսի ու այլոց կողմից կրկին առաջ է քաշվում իբրև քաղաքատնտեսության մի առաջադիմություն Ռիկարդոյի հետո համեմատած։
«Բնական գինը, որը բաղկացած է արտադրության ծախքից կամ, ուրիշ խոսքով, ապրանքի արտադրության կամ պատրաստման վրա արված կապիտալածախսումից, ամենևին չի կարող շահույթ պարունակել... Եթե մի վարձակալ իր արտերի մշակության համար 100 քվարտեր հացահաաիկ է ծախսում և փոխարենը ետ է ստանում 120 քվարտեր, ապա այն 20 քվարտերը, որ արդյունքի հավելույթն է ծախսումից վեր, կազմում է նրա շահույթը. բայց անհեթեթություն կլիներ այս հավելույթը կամ շահույթը նրա ծախսի մի մաս անվանել... Գործարանատերը ծախսում է հումքի, գործիքների ու աշխատանքի գոյամիջոցների մի հայտնի քանակ և փոխարենն ստանում է պատրաստի ապրանքի մի քանակ։ Այս պատրաստի ապրանքը պետք է մի ավելի բարձր փոխանակային արժեք ունենա, քան այն հումքը, գործիքներն ու գոյամիջոցները, որոնց կանխավճարումով է ձեռք բերված այն ապրանքը»։ Այստեղից Տորրենսը եզրափակում է, թե վաճառման գնի շահույթը արտադրության ծախքից վեր կամ շահույթը ծագում է իբր նրանից, որ սպառորդներն «անմիջական կամ թե միջնորդական (circuitous) փոխանակության միջոցով կապիտալի բոլոր բաղադրամասերի մի ավելի մեծ բաժնեմաս են տալիս, քան նրանց արտադրությունն է նստում»[6]։
Իրապես մի տվյալ մեծությունից վեր հղած հավելույթը չի կարող այս մեծության մի մասը կազմել, ուստի շահույթն էլ, ապրանքի արժեքի այն հավելույթը, որ ստացվում է կապիտալիստի ծախսումներից վեր, չի կարող այս ծախսումների մի մասը կազմել։ - Հետևաբար, եթե ապրանքի արժեքի գոյացման մեջ ոչ մի ուրիշ տարր չի մտնում, բացի կապիտալիստի արած արժեքային կանխավճարումից, ապա հասկանալի չէ, թե ի՞նչպես կարող է ավելի շատ արժեք դուրս գալ արտադրությունից, քան մտնում է նրա մեջ, հակառակ դեպքում դուրս կգա, որ մի բան կստացվեր ոչնչից։ Սակայն Տորրենսը ոչնչից այս կերպով մի բան ստեղծելուց ճողոպրում է միմիայն նրանով, որ նա ապրանքային արտադրության ոլորտից այն փոխադրում է ապրանքային շրջանառության ոլորտը։ Շահույթը չի կարող արտադրությունից առաջանալ,— ասում է Տորրենսը,— որովհետև նա այլապես արդեն պարունակվելիս կլիներ արտադրության ծախքի մեջ, ուրեմն մի հավելույթ չէր լինի այս ծախքից վեր։ Շահույթը չի կարող ապրանքների փոխանակությունից առաջանալ,— պատասխանում է նրան Ռամսեյը,— եթե նա ապրանքների փոխանակությունից առաջ գոյություն չուներ արդեն։ Ակներև է, որ փոխանակված արդյունքների արժեքի գումարը չի փոխվում այն արդյունքների փոխանակության շնորհիվ, որոնց արժեքի գումարն է նա։ Նա հետո էլ նույնն է մնում, ինչ որ էր փոխանակությունից առաջ։ Այստեղ պետք է նշել, որ Մալթուսը պարզորոշաբար վկայակոչում է Տորրենսի հեղինակավորությունը[7], թեն ապրանքներն իրենց արժեքից վեր ծախելը նա այլ կերպ է բացատրում կամ թե, ավելի շուտ, չի բացատրում, որովհետև այս կարգի փաստարկներն ըստ էության անպայմանորեն հանգում են Ֆլոգիստոնի բացասական կշռին, որ մեծապե հռչակված էր իր ժամանակին։
Հասարակության գոյության այն պայմաններում, երբ կապիտալիստական արտադրությունն է իշխում, ոչ-կապիտալիստական արտադրողի վրա էլ կապիտալիստական պատկերացումներն են իշխում։ Բալզակը, որ ընդհանրապես գերազանց է իրական հարաբերությունների խոր ըմբռնմամբ, վերջին «Paysans» [«Գյուղացիներ»] վեպում դիպուկ ներկայացնում է, թե ինչպես մանր գյուղացին իր վաշխառուի բարեհաճությունը պահպանելու նպատակով ամեն տեսակի ձրի աշխատանքներ է կատարում սրա համար և ընդսմին կարծում է, թե ոչինչ չի նվիրում նրան, քանի որ իր սեփական աշխատանքը ոչ մի կանխիկ ծախսում չի նստում իր վրա։ Այսպիսով վաշխառուն իր հերթին մի գնդակով երկու նապաստակ է զարկում։ Նա անտեսում է աշխատավարձի համար անելիք կանխիկ ծախսումները և ավելի ու ավելի խորն է խճճում վաշխառուական սարդոստայնի ցանցի մեջ գյուղացուն, որին ավելի ու ավելի տնավեր է դարձնում, զրկելով նրան իր սեփական արտերում աշխատելու հնարավորությունից։
Այն անմիտ պատկերացումը, թե ապրանքի արտադրության ծախքն է կազմում նրա արժեքը, իսկ հավելյալ արժեքը ծագում է ապրանքն իր արժեքից բարձր ծախելուց, թե ուրեմն ապրանքները ծախվում են իրենց արժեքներով, եթե նրանց վաճառման գինը հավասար է նրանց արտադրության ծախքին, այսինքն հավասար է նրանց վրա գործադրված արտադրամիջոցների գնին, պլյուս աշխատավարձը — սովորական, գիտականորեն փետրազարդված շառլատանությամբ Պրուդոնի կողմից տարփողվել է իբրև սոցիալիզմի նոր հայտնագործված մի գաղտնիք։ Ապրանքների արժեքն այս կերպ իրենց արտադրության ծախքին վերածելն, որ իրապես կազմում է նրա ժողովրդական բանկի հիմքը։ Արդեն վերը հանգամանորեն ցույց է տրված, որ արդյունքի տարբեր արժեքային բաղադրամասերը հնարավոր է բուն իսկ արդյունքի համամասնական մասերով ներկայացնել։ Եթե, օրինակ (գիրք I, գլուխ VII, 2, էջ 184—185), 20 ֆ. մանվածքի արժեքն անում է 30 շիլլինգ այն է՝ 24 շիլլինգի արտադրամիջոցներ, 3 շիլլինգի բանվորական ուժ ու. 3 շիլլինգի հավելյալ արժեք,— ապա այս հավելյալ արժեքը կարող է ներկայացվել արդյունքի 
-ով = 2 ֆ. մանվածք։ Հիմա, եթե 20 ֆ. մանվածքը վաճառվում է իր արտադրության ծախքով — 27 շիլլինգով, ապա գնորդը 2 ֆ մանվածքը ձրի է ստանում, կամ ապրանքն իր արժեքից -ով ավելի ցած է ծախվում, բայց բանվորն առաջվա նման կատարել է իր հավելյալ աշխատանքը, միայն թե կատարել է մանվածքի գնորդ ի համար, փոխանակ մանվածքի կապիտալիստական արտադրողի համար կատարելու։ Բոլորովին սխալ կլիներ ենթադրելու, որ եթե բոլոր ապրանքները վաճառվեին արտադրության ծախքով, հետևանքը փաստորեն նույնը կլիներ, նրանք բոլորը վաճառվեին իրենց արտադրության ծախքից բարձր, բայց իրենց արժեքներով։ Որովհետև նույնիսկ այն դեպքում, եթե բանվորական ուժի արժեքը, բանվորական օրվա երկարությունն ու աշխատանքի շահագործման աստիճանն ամենուրեք հավասար են, այնուամենայնիվ հավելյալ արժեքի այն քանակները, որոնք պարունակվում են ապրանքների տարբեր տեսակների արժեքների մեջ, միանգամայն անհավասար են, համապատասխանելով իրենց արտադրության համար կանխավճարված կապիտալների օրգանական տարբեր կառուցվածքներին[8]։
ԵՐԿՐՈՐԴ ԳԼՈՒԽ։ ՇԱՀՈՒՅԹԻ ՆՈՐՄԱՆ
Կապիտալի ընդհանրական ֆորմուլան է Փ—Ա—Փ՛. այսինքն, արժեքի մի որոշ գումար նեստվում է շրջանառության մեջ՝ արժեքի մի ավելի մեծ գումար նրանից դուրս կորզելու համար։ Այն պրոցեսը, որ ծնում է արժեքի այս ավելի մեծ գումարը, կապիտալիստական արտադրությունն է. այն պրոցեսը, որ իրացնում է արժեքի հիշյալ գումարը, կապիտալի շրջանառությունն է։ Կապիտալիստն ապրանքն արտադրում է ոչ ապրանքի իսկ սիրուն, ոչ սրա սպառողական արժեքի կամ թե իր անձնական սպառման համար։ Այն արդյունքը, որով իսկապես շահագրգռվում է կապիտալիստը, ոչ թե հենց ինքը՝ շոշափելի արդյունքն է, այլ արդյունքի արժեքի այն հավելույթն է, որ ստացվում է արդյունքի վրա գործադրված կապիտալի արժեքից վեր։ Կապիտալիստը կանխավճարում է ամբողջ կապիտալը՝ առանց ուշք դարձնելու այն տարբեր դերերին, որ խաղում են նրա բաղադրամասերը հավելյալ արժեքի արտադրության մեջ։ Նա այս բոլոր բաղադրամասերը միակերպ կանխավճարում է՝ ոչ միայն կանխավճարված կապիտալը վերարտադրելու համար, այլ սրանից վեր արժեքի մի հավելույթ արտադրելու համար։ Կապիտալիստը կանխավճարում է փոփոխուն կապիտալ, որի արժեքը նա կարող է մի ավելի բարձր արժեքի փոխարկել՝ հիշյալ արժեքը կենդանի աշխատանքի հետ փոխանակելով, կենդանի աշխատանքը շահագործելով։ Բայց նա լոկ այն ժամանակ կարող է աշխատանքը շահագործել, երբ միաժամանակ կանխավճարում է այս աշխատանքը կիրառելու համար հարկավոր պայմանները — աշխատանքի միջոցներն ու աշխատանքի առարկան, մեքենաներն ու հումքը, այսինքն երբ նա իր ձեռին ունեցած արժեքի գումարը փոխարկում է արտադրապայմանների ձևին. ինչպես նա ընդհանրապես կապիտալիստ է, ինչպես որ աշխատանքի շահագործման պրոցեսին ընդհանրապես ձեռնարկել կարող է այն պատճառով միայն, որ նա իբրև աշխատապայմանների սեփականատեր հանդիպակայում է բանվորին, իբրև բանվորական ուժի սոսկական տիրոջ։ Ավելի առաջ արդեն, առաջին գրքում, ցույց է արված, որ ոչ բանվորների կողմից այս արտադրամիջոցներին տիրանալն է հենց, որ բանվորներին վարձու բանվորներ է դարձնում, ոչ-բանվորներին՝ կապիտալիստներ է դարձնում [հատ. I, էջ 132—142 և 685—688]։
Կապիտալիստի համար միևնույն բանն է, եթե գործին նայի այնպես, որ իբր նա հաստատո՞ւն կապիտալն է կանխավճարում՝ փոփոխունից շահույթ կորզելու համար, թե՞ փոփոխունն է կանխավճարում՝ հաստատունի արժեքը մեծացնելու համար. այնպես որ իբր նա աշխատավարձի՞ վրա է փող ծախսում՝ մեքենաներին ու հումքին ավելի բարձր արժեք տալու նպատակով, թե՞ մեքենաների ու հումքի համար է փող կանխավճարում՝ աշխատանքը շահագործել կարողանալու նպատակով։ Թեև կապիտալի մի փոփոխուն մասն է հավելյալ արժեք ստեղծում, սակայն նա հավելյալ արժեք ստեղծում է լոկ այն պարագայում, երբ կանխավճարված են լինում մյուս մասերը, աշխատանքի արտադրապայմանները։ Որովհետև կապիտալիստն աշխատանքը շահագործել կարող է հաստատուն կապիտալի կանխավճարմամբ միայն, որովհետև հաստատուն կապիտալի արժեքը նա կարող է մեծացնել փոփոխունի կանխավճարմամբ միայն, ուստի նրա պատկերացման մեջ այս բոլորը միապես նույնանում են, և այս տեղի է ունենում մանավանդ այն պատճառով, որ նրա շահույթի իրական աստիճանը որոշվում է ոչ թե փոփոխուն կապիտալի, այլ ամբողջ կապիտալի նկատմամբ ունեցած հարաբերությամբ, ոչ թե հավելյալ արժեքի նորմայով, այլ շահույթի նորմայով, որն, ինչպես մենք տեսնելու ենք, կարող է միևնույնը մնալ, բայց և այնպես հավելյալ արժեքի տարբեր նորմաներ արաասհայտել։
Արդյունքի արտադրության ծախքերի շարքին պատկանում են նրա արժեքային այն բոլոր բաղադրամասերը, որ կապիտալիստը վճարել է կամ որոնց փոխարեն նա մի էկվիվալենտ է նետել արտադրության մեջ։ Այս ծախքերը պետք է փոխհատուցվեն, որպեսզի կապիտալը պարզապես պահպանվի կամ թե վերարտադրվի իր սկզբնական մեծությամբ։
Ապրանքի մեջ պարունակված արժեքը հավասար է այն բանվորական ժամանակին, որ նստում է նրա պատրաստումը, իսկ այս աշխատանքի գումարը կազմված է վճարված ու անվճար աշխատանքից։ Ապրանքի արտադրության ծախքերը կապիտալիստի համար, ընդհակառակը, կազմված են ապրանքի մեջ առարկայացված աշխատանքի լոկ այն մասից, որի համար նա վճարել է։ Ապրանքի մեջ պարունակված հավելյալ աշխատանքը կապիտալիստի վրա ոչինչ չի նստում, չնայած որ բանվորի վրա աշխատանք է նստում բոլորովին նույնպես, ինչպես վճարված աշխատանքը, և չնայած որ առաջինը միանգամայն նույն կերպ, ինչպես և վերջինը, արժեք է ստեղծում և իբրև արժեք ստեղծող տարր մտնում է ապրանքի մեջ։ Կապիտալիստի շահույթն առաջանում է նրանից, որ նա ծախելու մի այնպիսի բան ունի, որի համար նա չի վճարել։ Հավելյալ արժեքը, resp. շահույթը կազմված է ապրանքի արժեքի հենց այն հավելույթից, որ կա նրա արտադրության ծախքից վեր, այսինքն ապրանքի մեջ պարունակված աշխատանքի ամբողջ գումարի այն հավելույթից, որ կա ապրանքի մեջ պարունակված աշխատանքի վճարված գումարից վեր։ Ըստ այսմ հավելյալ արժեքը, որտեղից էլ որ ծագելիս լինի, կանխավճարված ամբողջ կապիտալից վեր եղող մի հավելույթ է։ Հետևաբար այս հավելույթն ամբողջ կապիտալի նկատմամբ լինում է մի հարաբերության մեջ, որն արտահայտվում է 
կոտորակով, որտեղ C-ն ամբողջ կապիտալն է նշանակում։ Այսպիսով մենք ստանում ենք շահույթի նորման՝ 
, որը տարբեր է հավելյալ արժեքի նորմա յից՝ 
-ից։
Հավելյալ արժեքի և փոփոխուն կապիտալի հարաբերությունը կոչվում հ հավելյալ արժեքի նորմա. հավելյալ արժեքի և ամբողջ կապիտալի հարաբերությունը կոչվում է շահույթի նորմա։ Արանք միևնույն մեծության երկու տարբեր չափումներ են, որոնք չափացույցի տարբեր լինելու հետևանքով միաժամանակ արտահայտում են միևնույն մեծության տարբեր հարաբերությունները կամ առնչությունները։
Հավելյալ արժեքի փոխարկումը շահույթի պետք է բխեցնել հավելյալ արժեքի նորմայի փոխարկումից շահույթի նորմայի, և ոչ թե ընդհակառակը։ Եվ իրոք շահույթի նորման է այն տվյալը, որը պատմականորեն ելակետ է կազմել։ Հավելյալ արժեքն ու հավելյալ արժեքի նորման Հարաբերաբար անտեսանելի են և ներկայացնում են այն էականը, որ պիտի հետազոտվի, մինչդեռ շահույթի նորման և ուրեմն հավելյալ արժեքի ձևն իբրև շահույթ նկատելի են երևույթի մակերեսին։
ինչ վերաբերում է առանձին կապիտալիստին, ապա պարզ է, որ միակ բանը, որը նրան հետաքրքրում է, այն է, թե հավելյալ արժեքը կամ արժեքի այն հավելույթը, որ նա ստանում է իր ապրանքները ծախելով, ի՞նչպես է հարաբերում ապրանքի արտադրության համար կանխավճարված ամբողջ կապիտալին, այնինչ այս հավելույթի որոշ հարաբերությունը կապիտալի առանձին բաղադրամասերի նկատմամբ ու նրա ներքին կապը նրանց հետ՝ ոչ միայն չի հետաքրքրում կապիտալիստին, այլ սրա շահը հենց այն է, որ թանձր մշուշով պատի այս որոշ հարաբերությունն ու այս ներքին կապը։
Թեև ապրանքի արժեքի հավելույթը նրա արտադրության ծախքից վեր՝ ծագում է արտադրության անմիջական պրոցեսում, բայց նա իրացվում է շրջանառության պրոցեսում միայն, և հեշտությամբ է շրջանառության պրոցեսից ծագելու երևույթքն ընդունում մանավանդ այն պատճառով, որ իրականում, մրցման մեջ, իրական շուկայում, շուկայի հարաբերություններից է կախված այն, թե արդյոք այս հավելույթը կիրացվի՞, թե՞ ոչ ու ո՞ր աստիճան։ Այստեղ ոչ մի քննարկման կարիք չունի այն դրույթը, թե երբ մի ապրանք ծախվում է իր արժեքից բարձր կամ ցածր, ապա հավելյալ արժեքի լոկ մի այլ բաշխում է տեղի ունենում, և թե այս տարբեր բաշխումը, այս փոխված հարաբերությունը, որով տարբեր անձեր իրենց միջև բաժանում են հավելյալ արժեքը, ոչ մի բան չի փոխում հավելյալ արժեքի ոչ մեծության ու ոչ էլ նրա բնության մեջ։ Շրջանառության իրական պրոցեսում ոչ միայն այն փոխակերպություններն են կատարվում, որոնք մենք քննել ենք II գրքում, այլև նրանք զուգադիպում են իրական մրցմանը, ապրանքներն իրենց արժեքից բարձր կամ թե ցածր առնելուն ու ծախելուն, այնպես որ առանձին կապիտալիստի համար հենց իր իրացրած հավելյալ արժեքը նույնքան է կախված միմյանց փոխադարձորեն խաբելուց, որքան և աշխատանքի անմիջական շահագործումից։
Շրջանառության պրոցեսում, բացի բանվորական ժամանակից, ուժի մեջ է մտնում շրջանառության ժամանակը, որը սահմանափակում է մի որոշ ժամանակամիջոցում իրացնելի հավելյալ արժեքի քանակը։ Կան շրջանառությունից ծագող ուրիշ մոմենտներ էլ, որոնք որոշակի ազդում են արտադրության անմիջական պրոցեսի վրա։ Երկուսն էլ, արտադրության պրոցեսն ու շրջանառության պրոցեսը անընդհատ միախառնվում են իրար, թափանցում են միմյանց մեջ և սրանով շարունակ այլայլում իրենց տարբերող բնորոշ հատկանիշերը։ Հավելյալ արժեքի արտադրությունը, ինչպես և արժեքինն ընդհանրապես, շրջանառության պրոցեսում, ինչպես վերը ցույց է արված, նոր բնորոշ գծեր է ձեռք բերում. կապիտալը կատարում է իր փոխակերպությունների շրջանընթացքը. վերջապես նա իր այսպես ասած ներքին օրգանական կյանքից մտնում է արտաքին կենսահարաբերությունների մեջ, հարաբերությունների, որտեղ ոչ թե կապիտալն ու աշխատանքը, այլ մի կողմից կապիտալն ու կապիտալը, մյուս կողմից էլ անհատներն են միմյանց հանդիպակայում դարձյալ պարզապես իբրև վաճառորդներ ու գնորդներ. շրջանառության ժամանակն ու բանվորական ժամանակը խաչաձևվում են իրենց ճանապարհին, և այսպիսով այն տպավորությունն է ստացվում , որ իբր երկուսն էլ միակերպ որոշիչ են հավելյալ արժեքի համար. այն սկզբնական, ձևը, որով կապիտալն ու վարձու աշխատանքը հանդիպակայում են իրար, քողարկվում է այն հարաբերությունների միջամտությամբ, որոնք նրանից անկախ են թվում. ինքը՝ հավելյալ արժեքը ոչ թե բանվորական ժամանակի յուրացման արդյունք է թվում, այլ ապրանքների վաճառագնի հավելույթ նրանց արտադրության ծախքից վեր, ուստի վերջինս հեշտությամբ ներկայանում է իբրև ապրանքի իսկական արժեք (valuer intrinsèque), այնպես որ շահույթը թվում է ապրանքների վաճառագնի հավեlույթ նրանց ներհատուկ արժեքից վեր։
Անշուշտ, արտադրության անմիջական պրոցեսի ընթացքում հավելյալ արժեքի բնությունը շարունակ մուտք է գործում կապիտալիստի գիտակցության մեջ, ինչպես հավելյալ արժեքի քննության ժամանակ այդ արդեն մեզ ցույց է տվել նրա ագահությունն ուրիշի բանվորական ժամանակի նկատմամբ և այլն։ Սակայն, 1) արտադրության անմիջական պրոցեսն ինքը մի անցողիկ մոմենտ է միայն, որը միշտ թևակոխում է շրջանառության պրոցեսի մեջ, ինչպես որ սա էլ նրա մեջ, այնպես որ արտադրության պրոցեսում ավելի պարզ կամ թե ավելի աղոտ առկայծին տվող կռահումը նրա մեջ ստացած շահույթի աղբյուրի մասին, այսինքն հավելյալ արժեքի բնության մասին՝ ամենաշատը մի հավասարազոր մոմենտ է երևում այն պատկերացման կողքին, թե իրացված հավելույթն իբր ծագում է այն շարժումից, որն անկախ է արտադրության պրոցեսից, առաջանում է բուն իսկ շրջանառությունից, ուրեմն պատկանում է կապիտալին՝ աշխատանքի նկատմամբ նրա ունեցած հարաբերությունից անկախ։ Չէ՞ որ շրջանառության այս երևույթները նույնիսկ ժամանակակից այնպիսի տնտեսագետների կողմից, ինչպես Ռամսեյը, Մալթուսը, Սենիորը, Տորրենսը և այլն, ուղղակի իբրև ապացույց են բերվում այն դրույթի օգտին, որ իբր կապիտալն իր սոսկ իրային գոյավիճակում, անկախ աշխատանքի նկատմամբ ունեցած այն հասարակական հարաբերությունիցդ որի մեջ միայն նա հանդես է գալիս իբրև կապիտալ,— հավելյալ արժեքի մի ինքնուրույն աղբյուր է, աշխատանքի կողքին ու աշխատանքից անկախ։ 2) Ծախքերի ռուբրիկայի ներքո, որի մեջ աշխատավարձն էլ է մտնում բոլորովին նույն կերպ, ինչպես հումքի գինը, մեքենաների մաշվածքը և այլն, անվճար աշխատանք քամելը երևում է լոկ իբրև տնտեսում հոդվածներից մեկի վճարումը կատարելիս, որը մտնում է ծախքերի մեջ, երևում է լոկ իբրև ավելի փոքր վճարում աշխատանքի մի որոշ քանակի համար, ինչպես որ միանգամայն նույն կերպ տնտեսում է կատարվում, երբ հումքն է ավելի էժան գնվում կամ թե մեքենաների մաշվածքն է քչացվում։ Հավելյալ աշխատանք քամելն այսպիսով կորցնում է իր մասնահատուկ բնույթը. հավելյալ արժեքի նկատմամբ նրա ունեցած մասնահատուկ հարաբերությունը մթագնվում է. իսկ այս բանին շատ նպաստում և այս հեշտացնում է, ինչպես I գրքի VI բաժնում է ցույց տված, բանվորական ուժի արժեքն աշխատավարձի ձևով պատկերացնելը։
Որովհետև կապիտալի բոլոր մասերը միակերպ որպես հավելութային արժեքի (շահույթի) աղբյուր են երևում, կապիտալիստական հարաբերությունը ենթարկվում է միստիֆիկացիայի։
Սակայն այն եղանակը, որով հավելյալ արժեքը շահույթի նորմայի փուլից անցնելու միջոցով փոխակերպվում է շահույթի ձևի, լոկ հետագա զարգացումն է սուբեկտի ու օբեկտի այն այլաշրջման, որն արդեն արտադրության պրոցեսում է կատարվում։ Այնտեղ մենք արդեն տեսնում էինք, որ աշխատանքի բոլոր սուբեկտիվ արտադրողական ուժերը ներկայացվում են իբրև կապիտալի արտադրողական, ուժեր։ Մի կողմից այն արժեքը, անցյալ աշխատանքը, որն իշխում է կենդանի աշխատանքի վրա, անձնավորվում է ի դեմս կապիտալիստի. մյուս կողմից, ընդհակառակը, բանվորը հանդես է գալիս իբրև սոսկ բանվորական ուժ, իբրև առարկա, իբրև ապրանք։ Հենց արտադրության պարզ հարաբերության մեջ արդեն՝ այս այլաշրջված հարաբերությունից անհրաժեշտորեն ծագում է համապատասխան այլաշրջված պատկերացումը, մի փոխաշրջված գիտակցություն, որը բուն շրջանառության պրոցեսի ձևափոխությունների ու կերպափոխությունների շնորհիվ հետագա զարգացման է ենթարկվում։
Ինչպես Ռիկարդոյի դպրոցը հետաքննելուց կարելի է տեսնել, շահույթի նորմայի օրենքներն իբրև հավելյալ արժեքի նորմայի օրենքներ կամ թե ընդհակառակը ներկայացնելու փորձը մի բոլորովին այլաշրջված փորձ է։ Կապիտալիստի գլխում նրանք բնականաբար չեն տարբերվում։ արտահայտության մեջ հավելյալ արժեքը հարաբերության մեջ է դրված այն ամբողջ կապիտալի արժեքի հետ, որը կանխավճարված է նրա արտադրության համար և այս արտադրության մեջ մասամբ ամբողջովին է սպառվել մասամբ լոկ կիրառվել է։ Իրականում հարաբերությունն արտահայտում է կանխավճարված ամբողջ կապիտալի արժեքի աճման աստիճանը, այսինքն իր բովանդակությունից բխող, իր ներքին կապի ու հավելյալ արժեքի բնության համապատասխան վերցված՝ նա ցույց է տալիս, թե փոփոխուն կապիտալի փոփոխման մեծությունն ինչպես է հարաբերում կանխավճարված ամբողջ կապիտալի մեծությանը։
Ինքնըստինքյան վերցրած ամբողջ կապիտալի արժեքային մեծությունը ոչ մի ներքին առնչություն չունի հավելյալ արժեքի մեծության հետ, չունի գոնե անմիջաբար։ Ըստ իր իրեղեն տարրերի՝ ամբողջ կապիտալը, մինուս փոփոխուն կապիտալը, ուրեմն հաստատուն կապիտալը, կազմված է աշխատանքի իրականացման, իրեղեն պայմաններից, աշխատանքի միջոցներից ու աշխատանքի մատերիալից։ Որպեսզի աշխատանքի մի որոշ քանակ մարմնանա ապրանքների մեջ և ուրեմն նաև արժեք կազմի, սրա համար պահանջվում է աշխատանքի մատերիալի ու աշխատանքի միջոցների մի որոշ քանակ։ Միակցելի աշխատանքի առանձին բնույթին նայած՝ տեխնիկական մի որոշ հարաբերություն է ստեղծվում աշխատանքի քանակի ու այն արտադրամիջոցների քանակի միջև, որոնց պետք է միակցվի այս կենդանի աշխատանքը։ Ուրեմն սրա համեմատ էլ մի որոշ հարաբերություն է ստեղծվում հավելյալ արժեքի կամ թե հավելյալ աշխատանքի քանակի ու արտադրամիջոցների քանակի միջև։ Եթե, օրինակ, աշխատավարձի արտադրության համար անհրաժեշտ աշխատանքն օրական 6 ժամ է, ապա բանվորը պետք է 12 ժամ աշխատի, որպեսզի 6 ժամ հավելյալ աշխատանք տա, որպեսզի 100 %-անոց մի հավելյալ արժեք արտադրի։ Նա 12 ժամում կրկնակի շատ արտադրամիջոցներ է գործադրում, քան 6-ում։ Բայց այն հավելյալ արժեքը, որ նա 6 ժամում է միակցում, 6 կամ թե 12 ժամում օգտագործված արտադրամիջոցների արժեքի հետ ոչ մի անմիջական հարաբերության մեջ չի գտնվում ամենևին։ Այս արժեքը ներկա դեպքում բոլորովին նշանակություն չունի. միայն թե արտադրամիջոցների տեխնիկապես հարկավոր քանակ լինի։ Արդյոք հումքը կամ թե աշխատամիջոցն ավելի էժան է, թե ավելի թանգ, այս նշանակություն չունի ամենևին, եթե միայն նա պահանջված սպառողական արժեքն ունի և առկա է կլանվող կենդանի աշխատանքի նկատմամբ տեխնիկապես նախանշված համամասնությամբ։ Սակայն եթե ես գիտեմ, որ մի ժամում x ֆ. բամբակ է մանվում a և շիլլինգ է նստում, ապա բնականորեն ես իմանում եմ նաև, որ 12 ժամում մանվում է 12x ֆ. բամբակ = 12a շիլլինգի, և այն ժամանակ ես կարող եմ հաշվել հալվելյալ արժեքի հարաբերությունն ինչպես 12–ի արժեքի, այնպես էլ 6-ի արժեքի նկատմամբ։ Բայց արտադրամիջոցների արժեքի նկատմամբ կենդանի աշխատանքի ունեցած հարաբերությունն այստեղ մեջ է մտնում այն չափով միայն, որչափով a շիլլինգն իբրև անուն է ծառայում x ֆ. բամբակի համար. որովհետև բամբակի մի որոշ քանակ մի որոշ գին ունի և ուրեմն, ընդհակառակը, մի որոշ գին էլ կարող է իբրև ցուցանիշ ծառայել բամբակի մի որոշ քանակի համար, քանի դեռ բամբակի գինը չի փոխվում։ Եթե ես գիտեմ, որ 6 ժամ հավելյալ աշխատանք յուրացնելու համար ես պետք է 12 ժամ աշխատել տամ, ուրեմն պետք է 12 ժամվա համար բամբակ ունենամ պատրաստի և եթե ես իմանում եմ 12 ժամվա համար պահանջվող բամբակի այս քանակի գինը, ապա կողմնակի ճանապարհով մի հարաբերություն գոյություն ունի բամբակի գնի (իբրև անհրաժեշտ քանակի ցուցանիշի) ու հավելյալ արժեքի միջև։ Իսկ, ընդհակառակը, հումքի գնից ես երբեք չեմ կարող եզրակացնել հումքի այն քանակը, որ կարոդ է մանվել, օրինակ, մի ժամում ու ոչ թե 6-ում։ Հետևաբար ոչ մի ներքին, անհրաժեշտ հարաբերություն չկա հաստատուն կապիտալի արժեքի, ուրեմն նաև ամբողջ կապիտալի արժեքի (= c + v) ու հավելյալ արժեքի միջև։
Եթե հավելյալ արժեքի նորման հայտնի է և նրա մեծությունը տրված է, ապա շահույթի նորման ուրիշ բան չի արտահայտում, քան ինչ որ է իրապես, այսինքն՝ հավելյալ արժեքի մի ուրիշ չափում, նրա չափումն ամբողջ կապիտալի արժեքի համեմատությամբ ու ոչ թե կապիտալի այն մասի արժեքի համեմատությամբ, որից նա ուղղակի ծագում է՝ աշխատանքի հետ նրա փոխանակվելու շնորհիվ։ Բայց իրականության մեջ (այսինքն երևույթների աշխարհում) գործը հակառակ կերպարանք է ընդուձում։ Հավելյալ արժեքը տրված է, բայց տրված է իբրև ապրանքի վաճառագնի հավելույթ նրա արտադրության ծախքից վեր. ընդսմին խորհրդավոր գաղտնիք է մնում, թե որտեղից է ծագում այս հավելույթը, աշխատանքի շահագործումի՞ց, արտադրության պրոցեսում, շրջանառության պրոցեսում գնորդներին խաբխբելո՞ւց, թե՞ երկուսից էլ։ Այնուհետև տրված է այս հավելույթի հարաբերությունն ամբողջ .կապիտալի արժեքի նկատմամբ կամ շահույթի նորման։ Արտադրության ծախքից վեր եղած վաճառման գնի այս հավելույթը կանխավճարված ամբողջ կապիտալի արժեքի համեմատությամբ հաշվելը շատ կարևոր և բնական է, որովհետև սրանով է իրապես գտնվում այն թվական հարաբերությունը, որով աճել է ամբողջ կապիտալի արժեքը, կամ թե գտնվում է նրա արժեքի աճման աստիճանը։ Հետևաբար, եթե ելակետ ընդունենք շահույթի այս նորման, ապա սրանից ամենևին չի կարելի եզրակացնել այն մասնահատուկ հարաբերությունը, որ կա հավելույթի ու կապիտալի այն մասի միջև, որն աշխատավարձի վրա է ծախսված։ Հետագա, գլուխներից մեկում* [Տես 8 ծան. հետո] մենք կտեսնենք, թե Մալթուսն այծի ինչպիսի զվարճալի ոստյուններ է կատարում, երբ այս ճանապարհով գնալով նա ճգնում է թափանցելու, հավելյալ արժեքի ու այն մասնահատուկ հարաբերության գաղտնիքի մեջ, որ հավելյալ արժեքն ունի կապիտալի փոփոխուն մասի նկատմամբ։ Շահույթի նորման, իբրև այսպիսին, ընդհակառակը, ցույց է տալիս հավելույթի միակերպ հարաբերությունը կապիտալի հավասարամեծ մասերի նկատմամբ, կապիտալի, որն այս տեսակետից ընդհանրապես ոչ մի ներքին տարբերություն չի ցուցադրում, բացի հիմնական ու շրջանառու կապիտալի միջև եղած տարբերությունից։ Եվ այս տարբերությունն էլ ցուցադրում է լոկ այն պատճառով, որ հավելույթը կրկնակի եղանակով է հաշվվում։ Այն է՝ նախ իբրև պարզ մեծություն, որպես հավելույթ արտադրության ծախքից վեր։ Հավելույթը հաշվելու այս առաջին ձևում ամբողջ շրջանառու կապիտալը մտնում է արտադրության ծախքի մեջ, այնինչ հիմնական կապիտալից միմիայն մաշվածքն է, որ մտնում է արտադրության ծախքի մեջ։ Այնուհետև, երկրորդ՝ արժեքի այս հավելույթի հարաբերությունը կանխավճարված կապիտալի ամբողջ արժեքի նկատմամբ։ Այստեղ հաշվի մեջ մտնում է ամբողջ հիմնական կապիտալի արժեքը բոլորովին նույն կերպ, ինչպես և շրջանառու կապիտալինը։ Այսպիսով ուրեմն, շրջանառու կապիտալը երկու անգամին էլ մտնում է միևնույն եղանակով, այնինչ հիմնական կապիտալը մտնում է մի անգամ տարբեր եղանակով, մյուս անգամ՝ նույն այն եղանակով, որով շրջանառու կապիտալն է մտնում։ Այսպիսով շրջանառու և հիմնական կապիտալի միջև եղած տարբերությունն այստեղ զգալ է տալիս իրեն, իբրև միակ տարբերություն։
Հետևաբար հավելույթը, եթե նա, Հեգելի պես ասած, շահույթի նորմայից ետ է անդրադառնում իր մեջ, կամ, ուրիշ խոսքով, եթե հավելույթը շահույթի նորմայի միջոցով ավելի մոտիկ է բնորոշվում,— ապա նա երևան է գալիս իբրև մի այնպիսի հավելույթ, որ կապիտալը տարվա մեջ կամ թե շրջանառության մի որոշ փուլում արտադրում է իր սեփական արժեքից վեր։
Ուստի թեև շահույթի նորման հավելյալ արժեքի նորմայից թվապես տարբեր է, այնինչ հավելյալ արժեքն ու շահույթն. իրոք միևնույնն են և թվապես էլ իրար հավասար, սակայն և այնպես շահույթը հավելյալ արժեքի մի փոխակերպված ձևն է, մի ձև, որի մեջ նրա ծագումն ու նրա գոյության գաղտնիքը վարագուրված և ջնջված են։ Իրականում շահույթը հավելյալ արժեքի արտահայտման ձևն է, ընդորում վերջինս միմիայն վերլուծության միջոցով պետք է բխեցվի առաջինից։ Հավելյալ արժեքի մեջ մերկացված է կապիտալի ու աշխատանքի միջև եղած հարաբերությունը այն հարաբերության մեջ, որ կա կապիտալի ու շահույթի միջև, այսինքն կապիտալի ու հավելյալ արժեքի միջև, ինչպես նա հանդես է գալիս մի կողմից իբրև շրջանառության պրոցեսում իրացված հավելույթ ապրանքի արտադրության ծախքից վեր, մյուս կողմից՝ որպես մի հավելույթ, որ ավելի մոտիկ որոշվում է ամբողջ կապիտալի նկատմամբ ունեցած իր հարաբերության միջոցով,— կապիտալը երևան է գալիս իբրև հենց իր նկատմամբ ունեցած հարաբերություն, մի հարաբերություն, որի մեջ նա իբրև արժեքի սկզբնական մի գումար տարբերվում է հենց իր կողմից արտադրված նոր արժեքից։ Որ կապիտալն այս նոր արժեքն արտադրում է արտադրության պրոցեսի միջով ու շրջանառության պրոցեսի միջով ընթացող իր շարժման ժամանակ, այս կա գիտակցության մեջ։ Բայց թե սա ի՞նչպես է կատարվում, հիմա այս է մթագնված ներկայանում և այնպես է թվում, թե նա հենց կապիտալին պատկանող ներթաքուն որակներից է առաջանում։
Որքան ավելի ենք հետևում կապիտալի արժեքի աճման պրոցեսին, այնքան ավելի է կապիտալիստական հարաբերությունը միստիֆիկացիայի ենթարկվում և այնքան ավելի քիչ է նրա ներքին օրգանիզմի գաղտնիքը մերկանում։
Այս բաժնում շահույթի նորման թվապես տարբեր է հավելյալ արժեքի նորմայից, ընդհակառակը, շահույթն ու հավելյալ արժեքը դիտվում են իբրև միևնույն թվական մեծություն, միայն թե որպես տարբեր ձևեր։ Հաջորդ բաժնում կտեսնենք, թե ինչպես տարբերացումն ավելի է առաջ գնում, և շահույթը թվապես էլ իբրև հավելյալ արժեքից տարբերվող մի մեծություն է ներկայանում։
ԵՐՐՈՐԴ ԳԼՈՒԽ։ ՇԱՈՒՅԹԻ ՆՈՐՄԱՅԻ ԵՎ ՀԱՎԵԼՅԱԼ ԱՐԺԵՔԻ ՆՈՐՄԱՅԻ ՀԱՐԱԲԵՐՈՒԹՅՈՒՆԸ
Ինչպես նախորդ գլխի վերջում հիշատակված է, մենք այստեղ, ինչպես և այս ամբողջ առաջին բաժնում ընդհանրապես, ենթադրում ենք, թե շահույթի այն գումարը, որ բաժին է ընկնում տվյալ մի կապիտալի, հավասար է հավելյալ արժեքի այն ամբողջ գումարին, որ այս կապիտալի միջոցով արտադրված է շրջանառության տվյալ ժամանակահատվածում։ Հետևաբար մենք առայժմ անտեսում ենք այն, որ այս հավելյալ արժեքը մի կողմից տրոհվում է տարբեր ենթաձևերի — կապիտալի տոկոսի, հողային ռենտայի, հարկերի և այլն, և որ նա մյուս կողմից մեծ մասամբ ամենևին չի համընկնում շահույթի հետ, վերջինիս այն ձևում, որ ընդունում է, յուրացվելով շահույթի ընդհանրական միջին նորմայի գոյության շնորհիվ, որի մասին կխոսվի երկրորդ բաժնում։
Որչափով շահույթը քանակապես հավասարեցվում է հավելյալ արժեքին, նրա մեծությունն ու շահույթի նորմայի մեծությունը որոշվում է յուրաքանչյուր առանձին դեպքում տրված կամ որոշելի պարզ թվական մեծությունների հարաբերությամբ։ Այսպիսով հետազոտությունն ընթանում է նախ և առաջ զուտ մաթեմատիկական բնագավառում։
Մենք պահպանում ենք առաջին ու երկրորդ գրքում կիրառած նշանակումները։ Ամբողջ կապիտալը C, բաժանվում է հաստատուն կապիտալի՝ c-ի, ու փոփոխուն կապիտալի՝ v-ի, և արտադրում է հավելյալ արժեք՝ m։ Այս հավելյալ արժեքի հարաբերությունը կանխավճարված փոփոխուն կապիտալի նկատմամբ, ուրեմն -ն, մենք անվանում ենք հավելյալ արժեքի նորմա ու այն նշանակում ենք m´-ով։ Ուրեմն = m´ և հետևաբար m = m´v։ Եթե այս հավելյալ արժեքն ամբողջ կապիտալի նկատմամբ է հարաբերության մեջ դրվում, փոփոխուն կապիտալի նկատմամբ դրվելու փոխարեն, ապա նա կոչվում է շահույթ (p), և հավելյալ արժեքի, m-ի, հարաբերությունն ամբողջ կապիտալի նկատմամբ, ուրեմն, -ն կոչվում է շահույթի նորմա՝ p´։ Ըստ այսմ մենք ստանում ենք
Չհաջողվեց վերլուծել (բառական սխալ): .
եթե մենք m-ի տեղակ դնում ենք վերևում գտած նրա համազոր մեծությունը՝ m´v, ապա ստանում ենք
Չհաջողվեց վերլուծել (բառական սխալ): .
որպիսի հավասարումը կարելի է արտահայտել նաև այս համամասնությամբ.
p´ : m´ = v : C,
շահույթի նորման հավելյալ արժեքի նորմային հարաբերում է այնպես, ինչպես փոփոխուն կապիտալն՝ ամբողջ կապիտալին։
Այս համամասնությունից հետևում է, որ p´-ն, շահույթի նորման, միշտ ավելի փոքր է, քան m´, հավելյալ արժեքի նորման, որովհետև v-ն, փոփոխուն կապիտալը, միշտ ավելի փոքր է, քան C-ն, քան v + c-ի՝ փոփոխուն ու հաստատուն կապիտալի, գումարը, բացառյալ այն միակ, գործնականում անհնարին, դեպքը, երբ v = C, երբ ուրեմն կապիտալիստի կողմից ոչ մի հաստատուն կապիտալ, ոչ մի արտադրամիջոց չի կանխավճարվել ամենևին, այլ աշխատավարձ միայն։
Սակայն մեր հետազոտության ժամանակ հարկավոր է ուշադրության առնել մի շարք ուրիշ գործոններ էլ, որոնք որոշիչ կերպով են ներգործում c-ի, v-ի ու m-ի մեծության վրա և որոնք, հետևաբար, պետք է կարճառոտ հիշատակվեն։
Առաջին՝ փողի արժեքը։ Այս մենք կարող ենք ամեն, տեղ իբրև հաստատուն ընդունել։
Երկրորդ՝ պտույտը։ Այս գործոնն առայժմ մենք միանգամայն թողնում ենք առանց քննելու, որովհետև շահույթի նորմայի վրա արած նրա ազդեցությունը հատկապես քննվում է հետագա գլուխներից մեկում։
[Մենք այստեղ կանխելով նշենք մի կետ միայն, որ Չհաջողվեց վերլուծել (բառական սխալ):
ֆորմուլան, խստորեն Ճիշտ է փոփոխուն կապիտալի լոկ մի պտուտաշրջանի համար, բայց մենք այն ճիշտ ենք դարձնում տարեպտույտի համար, երբ m´-ի, հավելյալ արժեքի մի պարզ նորմայի, փոխարեն դնում ենք m´n, հավելյալ արժեքի տարենորման, որտեղ n-ն փոփոխուն կապիտալի՝ մի տարվա ընթացքում կատարած պտույտների թիվն է նշանակում (տե՛ս գիրք II, գլուխ XVI, 1)։ — Ֆ. Է.]։
Երրորդ՝ հարկավոր է ուշադրության առնել աշխատանքի արտադրողականությունը, որի՝ հավելյալ արժեքի նորմայի վրա արած ազդեցությունը հանգամանորեն հետազոտված է I գրքի IV բաժնում։ Բայց նա դեռ կարող է մի ուղղակի ազդեցություն ունենալ նաև շահույթի նորմայի վրա, գոնե մի առանձնակի կապիտալի շահույթի նորմայի վրա, եթե, ինչպես I գրքի X գլխում, 282—283 էջերում շարադրված է, այս առանձնակի կապիտալն ավելի մեծ արտադրողականությամբ է բանում, քան հասարակական միջինն, է, իր արդյունքներն ավելի ցած արժեքով է մեջտեղ բերում, քան միևնույն ապրանքի հասարակական միջին արժեքն է, և, հետևաբար, մի լրացուցիչ շահույթ է իրացնում։ Բայց այս դեպքը մենք այստեղ դեռ անտեսում ենք, որովհետև մենք այս բաժնում էլ դեռ այն ենթադրությունից ենք ելնում, թե ապրանքներն արտադրվում են հասարակականորեն նորմալ պայմաններում և ծախվում են իրենց արժեքով։ Հետևաբար մենք ամեն մի առանձին դեպքում ելնում ենք այն վարկածից, թե աշխատանքի արտադրողականությունը հաստատուն է մնում։ Իրականում, արդյունաբերության տվյալ ճյուղում ներդրված կապիտալի արժեքային կառուցվածքը, այսինքն փոփոխուն կապիտալի՝ հաստատուն կապիտալի նկատմամբ ունեցած մի որոշ հարաբերությունը, յուրաքանչյուր անգամ աշխատանքի արտադրողականության մի որոշ աստիճան է արտահայտում։ Հետևաբար հենց որ այս հարաբերությունը մի ուրիշ ճանապարհով է փոփոխություն կրում, քան հաստատուն կապիտալի իրեղեն բաղադրամասերի արժեքի սոսկական փոփոխման կամ թե աշխատավարձի փոփոխման հետևանքով, պետք է աշխատանքի արտադրողականությունն էլ մի փոփոխություն կրի, ուստի և մենք բավական հաճախ կտեսնենք, որ c, v ու m գործոնների մեջ կատարվող փոփոխությունները նաև աշխատանքի արտադրողականության մեջ կատարվող փոփոխություններ են ենթադրում։
Միևնույնը վերաբերում է մնացած երեք գործոնին էլ — բանվորական օրվա երկարությանը, աշխատանքի լարունությանն ու աշխատավարձին։ Հավելյալ արժեքի քանակի ու նորմայի վրա արած նրանց ազդեցությունը հանգամանորեն, պարզաբանված է առաջին գրքի 15-րդ գլխում։ Այսպիսով ուրեմն, հասկանալի է, որ եթե մենք, խնդիրը պարդ դարձնելու նպատակով, միշտ ելնում ենք այն ենթադրությունից թե այս երեք գործոնն անփոփոխ են մնում, այնուամենայնիվ այն փոփոխությունները, որ կատարվում են v-ի ու m-ի հետ, կարող են նմանապես իրենց այս որոշիչ մոմենտների մեծությունների մեջ կատարվող փոփոխություններ ենթադրել։ Այստեղ պետք է լոկ համառոտակի հիշեցնել, որ աշխատավարձը հավելյալ արժեքի մեծության ու հավելյալ արժեքի նորմայի բարձրության վրա հակադարձ ներգործություն է անում, քան բանվորական օրվա երկարությունն ու աշխատանքի լարունությունը. որ աշխատավարձի բարձրացումը քչացնում է հավելյալ արժեքը, այնինչ բանվորական օրվա երկարացումն ու աշխատանքի լարունության բարձրացումը շատացնում են այն։
Եթե ենթադրենք, օրինակ, որ 100-անոց մի կապիտալ 20 բանվորով 10-ժամյա աշխատանքի ու 20-անոց մի ընդհանուր շաբաթավարձի պայմաններում 20-անոց մի հավելյալ արժեք է արտադրում, ապա կստանանք.
80 c + 20 v + 20 m; m´ = 100%, p´ = 20%.
Թող բանվորական օրը երկարացվի մինչև 15 ժամ՝ առանց աշխատավարձը բարձրացնելու. սրանով 20 բանվորի ամբողջ արդյունքի արժեքը 40-ից կբարձրացվի մինչև 60 (10 : 15 = 40 : 60). որովհետև v-ն, վճարված աշխատավարձը, նույնն է մնում, ուստի հավելյալ արժեքը 20-ից բարձրանում է 40-ի, և մենք ստանում ենք—
80 c + 20 v + 40 m; m´ = 200%, p´ = 40%.
Եթե, մյուս կողմից, տասժամյա աշխատանքի պարագայում աշխատավարձը 20-ից ընկնում է մինչև 12, ապա մենք ունենում ենք արդյունքի 40-անոց մի ընդհանուր արժեք, ինչպես և առաջ, բայց սա բաշխվում է այլ կերպ.v-՚ն ընկնում է մինչև 12, և այս պատճառով m-ի համար մնացորդ է թողնում։ Ուստի մենք ստանում ենք—
80 c + 12 v + 28 m;
Չհաջողվեց վերլուծել (բառական սխալ): ։
Այսպիսով մենք տեսնում ենք, որ ինչպես բանվորական օրվա երկարացումը (կամ թե աշխատանքի համապատասխանորեն բարձրացված լարունությունը), նույնպես և աշխատավարձի անկումը բարձրացնում են հավելյալ արժեքի քանակը և սրանով էլ՝ նրա նորման. ընդհակառակը, աշխատավարձի բարձրացումն այլ հավասար պարագաներում հավելյալ արժեքի նորման ցած կմղեր։ Հետևաբար, եթե v-ն աճում է աշխատավարձը բարձրացնելու հետևանքով, ապա այս արտահայտում է ոչ թև աշխատանքի աճած, այլ միմիայն ավելի թանգ վճարված մի քանակ. m´-ն ու p´-ն ոչ թե բարձրանում, այլ իջնում են։
Այստեղ արդեն երևում է որ բանվորական օրվա, աշխատանքի լարունության ու աշխատավարձի մեջ կատարվող փոփոխությունները չեն կարող տեղի ունենալ, եթե միաժամանակ փոփոխություն չկատարվի v-ի ու m-ի և սրանց հարաբերության մեջ, ուրեմն նաև p´-ի մեջ, այսինքն m-ի՝ c + v-ի նկատմամբ, ամբողջ կապիտալի նկատմամբ, ունեցած հարաբերության մեջ և նույն կերպ պարզ է, որ m-ի՝ v-ի նկատմամբ ունեցած հարաբերության փոփոխությունները նմանապես աշխատանքի հիշատակված պայմաններից առնվազն մեկի փոփոխությունն են ենթադրում։
Հենց սրա մեջ էլ երևան է գալիս փոփոխուն կապիտալի առանձնահատուկ օրգանական հարաբերությունն ամբողջ կապիտալի շարժման ու սրա արժեքի մեծացման նկատմամբ, ինչպես և նրա տարբերությունը հաստատուն կապիտալից։ Հաստատուն կապիտալը, որչափով որ արժեքի գոյացումն է ուշադրության առնվում, կարևոր է լոկ այն արժեքի գծով, որ նա ինքն ունի. ընդորում արժեքի գոյացման համար ամենևին նշանակություն չունի, թե 1500 ֆ. ստ. մի հաստատուն կապիտալ արդյոք 1500 տոնն երկաթ է ներկայացնում, ասենք, 1 ֆ. ստ. գնով, թե՞ 500 տոնն երկաթ 3 ֆ. ստ. գնով։ Փաստորեն գոյություն ունեցող իրեղենի այն քանակը, որ հաստատուն կապիտալի արժեքն է ներկայացնում, բոլորովին նշանակություն չունի արժեքի գոյացման համար ու շահույթի նորմայի համար, որն այս արժեքին հակառակ ուղղությամբ է փոփոխվում, միևնույն է, ինչ հարաբերություն էլ որ ունենա հաստատուն կապիտալի արժեքի ավելացումը կամ թե պակասումն իրեղեն սպառողական արժեքների այն մասսայի նկատմամբ, որը հաստատուն կապիտալն է ներկայացնում։
Բոլորովին այլ պայմաններում է կատարվում փոփոխուն կապիտալի շարժումը։ Ամենից առաջ կարևորը ոչ թե այն արժեքն է, որ նա ունի, այն աշխատանքը, որ առարկայացված է նրա մեջ, այլ այդ արժեքն իբրև այն ամբողջ աշխատանքի սոսկական ցուցանիշ, որը նա շարժման մեջ է դնում և որը չի արտահայտված նրա մեջ. այն ամբողջ աշխատանքի, որի տարբերությունը բուն իսկ փոփոխուն կապիտալի մեջ արտահայտված և ուրեմն վճարված աշխատանքից, և որի հավելյալ արժեք կազմող մասն այնքան ավելի մեծ է, որքան ավելի փոքր է բուն իսկ փոփոխուն կապիտալի մեջ պարունակված աշխատանքը։ Թող 10 ժամ պարունակող բանվորական օրը հավասար լինի տաս շիլլինգի = տաս մարկի։ Եթե անհրաժեշտ աշխատանքը, այսինքն աշխատավարձը փոխհատուցող, ուրեմն փոփոխուն կապիտալը փոխհատուցող աշխատանքը = 5 ժամ = 5 շիլլինգ, ապա հավելյալ աշխատանքը = 5 ժամ, և հավելյալ արժեքը = 5 շիլլինգ. եթե այն = 4 ժամ = 4 շիլլինգ, ապա հավելյալ աշխատանքը = 6 ժամ, և հավելյալ արժեքը = 6 շիլլինգ։
Այսպիսով ուրեմն, քանի որ փոփոխուն կապիտալի արժեքի մեծությունը դադարում է աշխատանքի այն քանակի ցուցանիշը լինելուց, որ ինքն է շարժման մեջ դրել, և ընդհակառակը, բուն իսկ այս ցուցանիշի չափն է փոխվում, ապա հավելյալ արժեքի նորման փոխվում է հակադարձ ուղղությամբ ու հակառակ հարաբերությամբ։
Հիմա մենք անցնում ենք այն բանին, որ շահույթի նորմայի վերը տված Չհաջողվեց վերլուծել (բառական սխալ):
հավասարումը կիրառենք տարբեր հնարավոր դեպքերի նկատմամբ։ Մենք այնպես կանենք, որ Չհաջողվեց վերլուծել (բառական սխալ):
-ի առանձին գործոններն իրար հետևից փոփոխեն իրենց արժեքը, և կհավաստենք այս փոփոխությունների արած ներգործությունը շահույթի նորմայի վրա։ Այսպիսով ստանում ենք դեպքերի տարբեր շարքեր, որոնք մենք կարող ենք նկատել կամ իբրև միևնույն կապիտալի գործունեության հաջորդաբար փոփոխված պայմաններ, կամ թե որպես տարբեր, միաժամանակ կողք-կողքի կանգնած ու համեմատելու համար մեկտեղ բերված կապիտալներ, որոնք, ասենք, գտնվում են՝ արդյունաբերության տարբեր ճյուղերում կամ թե տարբեր երկրներում։ Ուստի եթե մեր մի քանի օրինակների, իբրև միևնույն կապիտալի ժամանակապես իրար հաջորդող կացությունների, ըմբռնումը բռնազբոսիկ կամ թե գործնականորեն անհնարին կթվա, ապա այս առարկությունը վերծանում է հենց ար հիշյալը որպես անկախ կապիտալների համեմատություն է նկատվում։
Այսպես ուրեմն, մենք Չհաջողվեց վերլուծել (բառական սխալ):
արտադրյալը տրոհում ենք m´ ուերկու գործոնների. մենք նախ m´-ն ենք վերցնում իբրև հաստատուն մեծություն և հետազոտում ենք
I. m´-ն՝ հաստատուն, -ն՝ փոփոխուն
Այս դեպքի համար, որը մի քանի ենթադեպքեր է ընդգրկում, կարելի է մի ընդհանրական ֆորմուլա կազմել։ Եթե մենք ունենք երկու կապիտալ C ու C
՝ hամապատասխան v ու v փոփոխուն բաղադրամասերով, երկուսի համար էլ ընդհանուր m´ հավելյալ արժեքի նորմայով և p´ ու Չհաջողվեց վերլուծել (բառական սխալ):
շահույթի նորմաներով, ապա
Չհաջողվեց վերլուծել (բառական սխալ):
Հիմա մենք C-ն ու C-ը, ինչպես և v ու v-ը հարաբերության մեջ դնենք իրար հետ, եթե մենք, օրինակ, նշանակենք 
կոտորակի բովանդակությունը E-ով, = E և 
կոտորակի բովանդակությունը e-ով, = e, ապա 
= EC և 
= ev։ Այժմ, մենք վերևի հավասարման մեջ p_1´-ի, C_1-ի ու v_1-ի փոխարեն այսպիսով ստացած մեծություններն ենք դնում, ստանում ենք—
Չհաջողվեց վերլուծել (բառական սխալ): ։
Բայց մենք կարող ենք դեռ մի երկրորդ ֆորմուլա էլ դուրս բերել վերևի երկու հավասարումից՝ համամասնության փոխարկելու միջոցով.
Չհաջողվեց վերլուծել (բառական սխալ): ։
Որովհետև կոտորակի մեծությունը միևնույնն է մնում, եթե համարիչն ու հայտարարը միևնույն թվով բազմապատկվում կամ թև բաժանվում են, ուստի մենք կարող ենք -ն ու 
-ը տոկոսաթվերի վերածել, այսինքն ենթադրել, որ C-ն, ու C-ը երկուսն էլ = 100։ Այն ժամանակ մենք կունենանք = 
ու = 
և կարող ենք վերևի համամասնության մեջ հայտարարները դուրս գցել ու կստանանք—
Չհաջողվեց վերլուծել (բառական սխալ): ,
այսինքն՝ եթե տվյալ երկու կապիտալները գործում են հավելյալ արժեքի միահավասար նորմայով, ապա շահույթի նորմաներն իրար հարաբերում են այնպես, ինչպես կապիտալի փոփոխուն մասերը՝ համապատասխան ամբողջ կապիտալների նկատմամբ տոկոսորեն հաշված։
Այս երկու ֆորմուլաներն ընդգրկում են -ի փոփոխության բոլոր դեպքերը։
Նախքան այս դեպքերն առանձին–առանձին հետազոտելը, մի նկատողություն ևս։ Որովհետև C-ն c-ի ու v-ի, հաստատուն ու փոփոխուն կապիտալի, գումարն է, և որովհետև հավելյալ արժեքի նորման, ինչպես և շահույթի նորման, սովորաբար տոկոսներով են արտահայտվում, ապա ընդհանրապես հարմար է c + v-ի գումարը նույնպես հարյուրի հավասար ընդունել, այսինքն c-ն ու v-ն տոկոսորեն արտահայտել։ Շահույթի ոչ թե քանակը, այլ նրա նորման որոշելու համար միևնույնն է, եթե ասենք, որ 15 000-անոց մի կապիտալ, որից՝ 12 000–ը՝ հաստատուն ու 3000-ը փոփոխուն կապիտալ է, 3000–անոց մի հավելյալ արժեք է արտադրում, կամ թե այս կապիտալը տոկոսների վերածենք այսպես.
15 000 C = 12 000 c + 3000 v (+ 3000 m);
100 C = 80 c + 20 v (+ 20 m)։
Երկու դեպքում էլ հավելյալ արժեքի նորման՝ m´= 20%, շահույթի նորման = 20%։
Նույն բանն է, երբ մենք իրար հետ համեմատում ենք երկու կապիտալ, օրինակ, նախընթացի հետ մի ուրիշ կապիտալ.
12 000 C = 10 800 c + 1200 v (+ 1200 m);
100 C = 90 c + 10 v (+ 10 m),
որտեղ երկու դեպքում էլ m´ = 100%, p´ = 10% և որտեղ նախընթաց կապիտալի հետ արվող համեմատությունը տոկոսային ձևով շատ ավելի ակնառու է։
Եթե խնդիրը վերաբերում է, ընդհակառակը, այն փոփոխություններին, որոնք կատարվում են միևնույն կապիտալի մեջ, ապա տոկոսային ձևը հազվադեպ անգամ միայն պետք է գործածել, որովհետև տոկոսային ձևը գրեթե միշտ ջնջում, անհետացնում է այս փոփոխությունները։ Եթե մի կապիտալ
80 c + 20 v + 20 m
տոկոսային ձևից անցնում է
90 c + 10 v + 10 m
տոկոսային ձևին, ապա տեսանելի չի, թե արդյոք փոփոխված տոկոսային 90 c + 10 v կառուցվածքը ծագել է v-ի բացարձակ նվազմա՞ն, c-ի բացարձակ աճմա՞ն, թե՞ հենց երկուսի էլ փոփոխման հետևանքով։ Սրա համար մենք պետք է թվական բացարձակ մեծություններ ունենանք։ Փոփոխության հետագա առանձին դեպքերն ուսումնասիրելիս ամեն ինչ հանգելու է այն բանին, թե ինչպես է կատարվել տվյալ փոփոխությունը, արդյոք 80 c + 20 v-ն 90 c + 10 v է դարձել այն ճանապարհով, որ, ասենք, 12 000 c + 3 000 v-ն հաստատուն կապիտալի աճման հետևանքով, երբ փոփոխունը նույնն է մնացած լինում, փոխարկվել է 27 000 c + 3 000 v-ի (տոկոսորեն 90 c + 10 v), թե՞ նա այս ձևն ընդունել է փոփոխուն կապիտալի նվազման հետևանքով, երբ հաստատուն կապիտալը նույնն է մնացել, ուրեմն 12 000 c + 1333v-ի փոխարկվելով (տոկոսորեն նույնպես 90 c + 10 v). կամ թե, վերջապես, երկու, գումարելիների փոփոխման հետևանքով, օրինակ, փոխարկվելով 13 500 c + 1500 v-ի (տոկոսորեն դարձյալ 90 c + 10 v)։ Բայց մենք պետք է հենց այս բոլոր դեպքերը հետազոտենք իրար հետևից և ընդսմին հրաժարվենք տոկոսային ձևի հարմարություններից, կամ թե նրա կիրառմանը միմիայն երկրորդական տեղ հատկացնենք։
1) m-ն ու C-ն՝ հաստատուն, v-ն՝ փոփոխուն
Եթե v-ն փոխում է իր մեծությունը, C-ն կարող է անփոփոխ մնալ լոկ այն պայմանով, որ C-ի մյուս բաղադրամասը, այն է՝ c հաստատուն կապիտալը իր մեծությունը փոխի միևնույն գումարով, որով v-ն է փոխել, բայց հակադարձ ուղղությամբ։ Եթե C-ն սկզբնապես = 80 c + 20 v = 100, իսկ հետո v-ն ընկնում է մինչև 10, ապա C-ն կարող է միմիայն այն ժամանակ = 100 մնալ, երբ c-ն բարձրանում է 90-ի, 90 c + 10 v = 100։ Ընդհանրապես ասած, եթե v-ն փոխարկվում է v ± d-ի, այսինքն d-ով աճած կամ թե նվազած v-ի, ապա c-ն պետք է փոխարկվի С ± d-ի, պետք է փոփոխվի միևնույն գումարով, բայց հակադարձ ուղղությամբ, որպեսզի ներկա դեպքի պայմաններին բավարարություն տրված լինի։
Նմանապես, երբ հավելյալ արժեքի նորման՝ m´ նույնն է մնում, բայց փոփոխուն կապիտալը՝ v-ն փոխվում է, պետք է m հավելյալ արժեքի քանակը փոխվի, որովհետև m = m´v, իսկ m´v-ի գործոններից մեկը ենթարկվել է փոփոխման։
Մեր դեպքի ենթադրությունները, բացի, սկզբնական հավասարումից՝
Չհաջողվեց վերլուծել (բառական սխալ):
v-ի փոփոխության հետևանքով տալիս են երկրորդ հավասարումը՝
Չհաջողվեց վերլուծել (բառական սխալ):
որտեղ v-ն դարձել է Չհաջողվեց վերլուծել (շարահյուսության սխալ):
, իսկ Չհաջողվեց վերլուծել (բառական սխալ):
, այդ փոփոխման հետևանքով փոխված շահույթի նորման, պետք է դեռ գտնվի։
Նա գտնվում է համապատասխան համամասնությամբ, որ է՝
Չհաջողվեց վերլուծել (բառական սխալ): ։
Կամ ուրիշ խոսքով՝ հավելյալ արժեքի անփոփոխ նորմայի ու անփոփոխ ամբողջ կապիտալի պայմաններում շահույթի սկզբնական նորման փոփոխուն կապիտալի փոփոխումից առաջացած շահույթի նորմային հարաբերում է այնպես, ինչպես սկզբնական փոփոխուն կապիտալը՝ փոփոխված փոփոխուն կապիտալին։
Եթե կապիտալն սկզբնապես, ինչպես վերևում, էր
I. 15 000 C = 12 000 c + 3 000 v (+3 000 m), իսկ հիմա է
II. 15 000 C = 13 000 c + 2 000 v (+2 000 m), ապա երկու դեպքում էլ C = 15000, ու m´ = 100%, իսկ I-ի շահույթի նորման՝ 20%-ը հարաբերում է II-ի շահույթի նորմային՝ 13-ին այնպես, ինչպես I-ի փոփոխուն կապիտալը՝ 3 000-ը, հարաբերում է II-ի փոփոխուն կապիտալին՝ 2000–ին. հետևաբար 20% : 13% = 3000 : 2 000։
Բայց փոփոխուն կապիտալը կարող է կամ բարձրանալ, կամ թե ընկնել։ Վերցնենք նախ մի օրինակ, երբ նա բարձրանում է։ Թող մի կապիտալ սկզբնապես կազմված լինի ու գործի հետևյալ կերպ.
I. 100 c + 20 v + 10 m; C = 120, m´ = 50%, p´ = 8%։
Թող փոփոխուն կապիտալն այժմ բարձրանա 30-ի. (այս դեպքում ֊հաստատուն կապիտալը պետք է մեր ենթադրության համաձայն 100–ից իջնի 90-ի, որպեսզի ամբողջ կապիտալը մնա անփոփոխ = 120։ Արտադրված հավելյալ արժեքը պետք է, հավելյալ արժեքի միահավասար 50% նորմայի պայմաններում, բարձրանա 15-ի։ Ուրեմն մենք կստանանք
II. 90 c + 30 v + 15 m; C = 120, m´ = 50%, p´ = 12½%։
Նախ ենթադրենք, թե աշխատավարձն անփոփոխ է մնացել։ Այդ դեպքում պետք է հավելյալ արժեքի նորմայի մյուս գործոնները, բանվորական օրն ու աշխատանքի լարունությունը, նույնպես անփոփոխ մնան։ Ուրեմն v-ի բարձրացումը (20-ից 30-ի) կարող է լոկ այն իմաստն ունենալ, որ կիսով չափ ավելի շատ բանվորներ են գործադրվում։ Այստեղ նորաստեղծ ամբողջ արժեքն էլ բարձրանում է կիսով չափ, 30-ից 45-ի, և ճիշտ առաջվա նման բաշխվում է -ով աշխատավարձի վրա ու -ով՝ հավելյալ արժեքի վրա։ Բայց միաժամանակ, երբ բանվորների թիվն աճել է, հաստատուն կապիտալը, արտադրամիջոցների արժեքը, 100-ից ընկել է 90-ի։ Հետևաբար մենք մեր առջև ունենք աշխատանքի նվազող արտադրողականության մի դեպք, որը շաղկապված է հաստատուն կապիտալի միաժամանակյա նվազման հետ։ Այս դեպքը տնտեսապես հնարավո՞ր է արդյոք։
Երկրագործության ու հայթայթող արդյունաբերության մեջ, որտեղ հեշտ կարելի է ըմբռնել աշխատանքի արտադրողականության նվազումը և ուրեմն զբաղված բանվորների թվի ավելացումը, այս պրոցեսը — կապիտալիստական արտադրության սահմաններում ու նրա պատվանդանի վրա — շաղկապված է հաստատուն կապիտալի ոչ թե նվազման, այլ աճման հետ։ Մինչև անգամ եթե c-ի վերոհիշյալ նվազումը պայմանավորված լիներ գների սոսկական անկումով, մի առանձին կապիտալ միայն բոլորովին բացառիկ հանգամանքներում կարող էր անցում կատարել I-ից դեպի II-ը։ Բայց ենթադրելով երկու անկախ կապիտալ, որոնք տարբեր երկրներում կամ թե երկրագործության ու հայթայթող արդյունաբերության տարբեր ճյուղերում են ներդրված, ոչ մի զարմանալի բան չէր լինի, եթե մի դեպքում ավելի շատ բանվորներ (ուրեմն ավելի մեծ փոփոխուն կապիտալ) գործադրվեին և ավելի էժանագին ու ավելի աղքատիկ արտադրամիջոցներով աշխատեին, քան մյուս դեպքում։
Իսկ եթե մենք մի կողմ ենք դնում այն ենթադրությունը, թե աշխատավարձը նույնն է մնում, և փոփոխուն կապիտալի 20-ից 30-ի բարձրանալը բացատրում ենք աշխատավարձի կիսով չափ բարձրանալով, ապա ստանում ենք մի բոլորովին այլ դեպք։ Միևնույն թվով բանվորներ — ասենք, 20 բանվոր — շարունակում են աշխատել միևնույն կամ թե լոկ աննշան չափով նվազած արտադրամիջոցներով։ Եթե բանվորական օրը մնում է անվտփոխ,— օրինակ, 10 ժամ,— ապա արդյունքի նորաստեղծ ամբողջ արժեքը նույնպես անփոփոխ է մնում. նա առաջվա պես = 30։ Բայց այս 30-ն ամբողջովին գործադրվում է կանխավճարված 30-անոց փոփոխուն կապիտալը փոխհատուցելու համար. այս դեպքում հավելյալ արժեքը կչքանար։ Իսկ մենք ենթադրել էինք, որ հավելյալ արժեքի նորման չի փոփոխվում է ուրեմն I-ում եղածի նման կանգնած է մնում 50%-ի վրա։ Այս հնարավոր է լոկ այն պարագայում, եթե բանվորական օրը կիսով չափ երկարացվում, բարձրացվում է 15 ժամի։ Այն Ժամանակ 20 բանվորը 15 Ժամում կարտադրեին 45-անոց մի ընդհանուր արժեք, և բոլոր պայմանները կատարված կլինեին—
II. 90 c + 30 v + 15 m; C = 120, m´ = 50%, p´ = 12½%։
Այս դեպքում 20 բանվորն ավելի շատ աշխատամիջոցներ, գործիք, մեքենաներ չեն գործադրում, քան, I դեպքում. միայն պետք է հումքը կամ թե օժանդակ մատերիալը շատացվի 50%-ով։ Հետևաբար այս մատերիալների գների անկման դեպքում, մեր ենթադրությունների համաձայն, անցումն I-ից դեպի II-ը տնտեսապես արդեն շատ հավանական կլիներ նաև մի առանձնակի կապիտալի համար։ Եվ կապիտալիստն իր հաստատուն կապիտալի արժեքի անկման պատճառով կրած վնասի փոխարեն առնվազն մասամբ փոխհատուցում կստանար ավելի մեծ շահույթի միջոցով։
Հիմա ընդունենք, որ փոփոխուն կապիտալն ընկնում է՝ փոխանակ բարձրանալու։ Այստեղ լոկ հարկավոր է մեր վերևի օրինակը շուռ տալ, № II-ը դնել իբրև սկզբնական կապիտալ և II-ից անցնել I-ին։ Հետևապես,
II. 90 c + 30 v + 15 m-ն կդառնա
I. 100 c + 20 v + 10 m, և ակներև է, որ այս տեղափոխության հետևանքով ամենափոքրիկ փոփոխություն անգամ չի կատարվի այն պայմաններում, որոնք կարգավորում են երկու կողմի շահույթի նորմաներն ու նրանց փոխադարձ հարաբերությունները։
Եթե v-ն 30-ից 20-ի է իջնում այն պատճառով, որ աճում է հաստատուն կապիտալը և -ով ավելի քիչ բանվորներ են աշխատեցվում, ապա մենք այստեղ մեր առջև ունենք ժամանակակից արդյունաբերության նորմալ դեպքը, այն է՝ աշխատանքի բարձրացող արտադրողականություն, արտադրամիջոցների ավելի մեծ քանակների տիրապետում ավելի քիչ բանվորների ձեռքով։ Որ այս շարժումն անհրաժեշտորեն շաղկապված է շահույթի նորմայի միաժամանակ տեղի ունեցող անկման հետ, այդ կերևա գրքի երրորդ բաժնում։
Բայց եթե v-ն 30-ից ընկնում է մինչև 20 այն պատճառով, որ միևնույն թվով բանվորներ են աշխատեցվում, բայց ավելի ցած վարձով, ապա չփոփոխված բանվորական օրվա պայմաններում արդյունքի նորաստեղծ ամբողջ արժեքն առաջվա նման մնում է = 30 v + 15 m = 45. որովհետև v-ն ընկել է մինչև 20, ապա հավելյալ արժեքը կբարձրանար 25-ի, հավելյալ արժեքի նորման 50%-ից կբարձրանար 125%-ի, մի բան, որ հակառակ կլիներ մեր ենթադրությանը։ Մեր դեպքի պայմանների շրջանակներում մնալու համար պետք է հավելյալ արժեքը, 50% նորմա ենթադրելով, ընդհակառակը, ընկներ մինչև 10, ուրեմն արդյունքի ամբողջ նորաստեղծ արժեքն էլ 45-ից իջներ 30-ի, իսկ այս հնարավոր է բանվորական օրը -ով կարճացնելու հետևանքով միայն։ Այն ժամանակ մենք վերևինի պես ստանում ենք
II. 100 c + 20 v + 10 m; m´ = 50%, p´ = 8%։
Կարիք չկա, իհարկե, հիշատակելու, որ բանվորական ժամանակի այս կրճատումն աշխատավարձի անկման պայմաններում գործնականում տեղի չէր ունենա։ Բայց այդ նշանակություն չունի։ Շահույթի նորման մի քանի փոփոխուն մեծությունների ֆունկցիա է, և եթե մենք ուզում ենք իմանալ, թե այս փոփոխուն մեծություններն ինչպես են ներգործում շահույթի նորմայի վրա, պետք է նրանցից յուրաքանչյուրի աոանձին ներգործությունը հերթով հետազոտենք, առանց խտրելու, թե այսպիսի մեկուսացած ներգործությունը միևնույն կապիտալի նկատմամբ արդյոք տնտեսապես հնարավո՞ր է, թե՞ ոչ։
2) m´-ն՝ հաստատուն, v-ն՝ փոփոխուն, C-ն փոփոխված՝ v-ի փոփոխման հետևանքով
Այս դեպքը նախընթացից միմիայն աստիճանով է տարբերվում։ Փոխանակ այն բանի, որ c-ն նույնքան նվազի կամ թե աճի, որքան v-ն է աճում կամ թե նվազում, այստեղ c-ն հաստատուն է մնում։ Բայց խոշոր արդյունաբերության ու երկրագործության արդի պայմաններում փոփոխուն կապիտալն ամբողջ կապիտալի մի հարաբերաբար փոքր մասն է լոկ, ուստի և ամբողջ կապիտալի նվազումը կամ աճումը, որչափով որ նա բաշխվում է փոփոխուն կապիտալի փոփոխությամբ, նույնպես փոքր է հարաբերաբար։ Եթե վերցնենք մի այսպիսի կապիտալ՝
I. 100 c + 20 v + 10 m; C = 120, m´ = 50%, p´ = 8%,
ապա սա կվերածվեր, օրինակ, հետևյալին.
II. 100 c + 30 v + 15 m; C = 130, m´ = 50%, p´ = 11
%։
Փոփոխուն կապիտալի նվազելու հակադիր դեպքը դարձյալ ակնառու կկացուցվեր II-ից դեպի I-ը կատարվող հակադարձ անցումով։
Տնտեսական պայմաններն էապես միևնույնը կլինեին, ինչ որ նախընթաց դեպքում էին, ուստի շարադրանքը կրկնելու կարիք չկա։ I-ից դեպի II-ը կատարվող անցումն իր մեջ պարփակում է՝ աշխատանքի արտադրողականության կիսով չափ նվազում. 100 c-ին տիրապետելու համար կիսով չափ ավելի շատ աշխատանք է պահանջվում II–ում, քան I-ում։ Այս դեպքը կարող է երկրագործության մեջ տեղի ունենալ99[9]։
Բայց մինչդեռ նախընթաց դեպքում ամբողջ կապիտալը հաստատուն էր մնում այն պատճառով, որ հաստատուն կապիտալը փոփոխունի էր փոխարկվում կամ թե ընդհակառակը, ապա այստեղ փոփոխուն մասի աճման շնորհիվ տեղի է ունենում լրացուցիչ կապիտալի կցակապում, իսկ փոփոխուն մասի նվազման շնորհիվ՝ մինչ այդ կիրառված կապիտալի ազատ արձակում։
3) m´-ն ու v-ն՝ հաստատուն, c-ն, ուրեմն նաև C-ն՝ փոփոխուն
Այս դեպքում
Չհաջողվեց վերլուծել (բառական սխալ):
հավասարումը փոխարկվում է Չհաջողվեց վերլուծել (բառական սխալ): և երկու կողմում գտնվող գործոնների ջնջելու միջոցով հասցնում է հետևյալ համամասնության.
Չհաջողվեց վերլուծել (բառական սխալ): .
այսինքն հավելյալ արժեքի միահավասար նորմայի ու փոփոխուն կապիտալի միահավասար մասերի դեպքում շահույթի նորմաները հակառակ հարաբերական են ամբողջական կապիտալների նկատմամբ։
Եթե մենք ունենք, օրինակ, երեք կապիտալ կամ թե միևնույն կապիտալի երեք տարբեր կացություններ՝
I. 80 c + 20 v + 20 m; C = 100, m´ = 100%, p´ = 20%,
II. 100 c + 20 v + 20 m; C = 120, m´ = 100%, p´ = 16%,
III. 60 c + 20 v + 20 m; C = 80, m´ = 100%, p´ = 25%,
ապա նրանք իրար հարաբերում են այսպես.
20% : 16% = 120 : 100 ու 20% : 25% = 80 : 100։
Հաստատուն m´-ի պայմաններում -ի փոփոխությունների ընդհանրական ֆորմուլան, որ առաջ էինք տվել, հետևյալն էր.
Չհաջողվեց վերլուծել (բառական սխալ): . հիմա նա դառնում է
Չհաջողվեց վերլուծել (բառական սխալ):
գործոնն այստեղ դառնում է = 1։
Որովհետև m´v = m-ին, հավելյալ արժեքի մասսային, և որովհետև m´-ն ու v-ն երկուսն էլ հաստատուն են մնում, ուստի m-ն էլ C-ի փոփոխությունից չշոշափված է մնում. հավելյալ արժեքի մասսան միևնույնն է մնում, ինչ որ էր փոփոխությունից առաջ։
Եթե c-ն ընկներ մինչև զերո, ապա կստացվեր p´ = m´, շահույթի նորման հավասար կլիներ հավելյալ արժեքի նորմային։
c-ի փոփոխությունը կարող է ծագել կա՛մ սոսկ հաստատուն կապիտալի իրեղեն տարրերի արժեքի փոփոխությունից կամ թե ամբողջ կապիտալի տեխնիկական կառուցվածքի փոփոխումից, ուրեմն աշխատանքի արտադրողականության մի փոփոխությունից, որը տեղի է ունենում արտադրության համապատասխան ճյուղում։ Վերջին դեպքում հասարակական աշխատանքի արտադրողականությունը, որ բարձրանում է խոշոր արդյունաբերության, ու երկրագործության զարգացմանը զուգընթաց, կպայմանավորեր այն, որ հաջորդաբար անցում տեղի կունենար (վերևի օրինակի մեջ) III-ից դեպի I-ն ու I-ից դեպի II-ը։ Աշխատանքի մի քանակ, որին 20 միավոր են վճարում և որը 40–անոց մի արժեք է արտադրում, նախ կտիրապետեր 60-անոց արժեք ունեցող աշխատամիջոցների մի քանակի տիրապետված աշխատամիջոցները բարձրացող արտադրողականության ու անփոփոխ մնացող արժեքի դեպքում աճելով նախ կհասնեին 80-ի, հետո էլ 100-ի։ Հակառակ հաջորդականությունը կպայմանավորեր արտադրողականության նվազումը աշխատանքի միևնույն քանակն ավելի քիչ արտադրամիջոցներ կկարողանար շարժման մեջ դնել, արտագրությունը կսահմանափակվեր, ինչպես որ այս կարող է տեղի ունենալ երկրագործության մեջ, հանքարաններում և այլն։
Հաստատուն կապիտալի տնտեսումը մի կողմից բարձրացնում է շահույթի նորման ու մյուս կողմից ազատարձակում է կապիտալը, ուրեմն կարևոր է կապիտալիստների համար։ Այս կետը, ինչպես և հաստատուն կապիտալի տարրերի, հատկապես հումքի, գների փոփոխության ներգործությունը մենք հետագայում ավելի մոտից ենք հետազոտելու։
Այստեղ էլ դարձյալ երևան է գալիս, որ հաստատուն կապիտալի փոփոխությունը միակերպ է ներգործում շահույթի նորմայի վրա, միևնույն է ուդում է այս փոփոխությունն առաջացած լինի c-ի իրեղեն բաղադրամասերի ավելացումից կամ թե նվազումից, թե սոսկ նրանց արժեքի փոփոխությունից։
4) m´-ն՝ հաստատուն, v-ն, c-ն ու ամբողջ C-ն՝ փոփոխուն
Այս դեպքում շահույթի փոփոխված նորմայի համար վերևի ընդհանրական ֆորմուլան՝
Չհաջողվեց վերլուծել (բառական սխալ):
պահպանում է իր վճռական նշանակությունը։ Սրանից հետևում է, որ հավելյալ արժեքի անփոփոխ նորմայի դեպքում՝
ա) շահույթի նորման ընկնում է, եթե E-ն ավելի մեծ է, քան e-ն, այսինքն եթե հաստատուն կապիտալն այնպես է աճում, որ ամբողջ կապիտալն ավելի ուժեղ հարաբերությամբ է աճում, քան փոփոխուն կապիտալը։ Եթե մի կապիտալ 80 c + 20 v + 20 m կազմից անցնում է 170 c + 30 v + 30 m կազմին, ապա m´-ը մնում է 100%, բայց -ն 
-ից ընկնում է մինչև Չհաջողվեց վերլուծել (բառական սխալ):
կոտորակը արտաքուստ փոխվելով հանդերձ միևնույն մեծությունն է պահպանում, այսինքն եթե համարիչն ու հայտարարը բազմապատկված կամ թե բաժանված են լինում միևնույն թվով։ 80 c + 20 v + 20 m-ն ու 160 c + 40 v + 40 m-ն ակներևորեն շահույթի միևնույն 20%-անոց նորման ունեն, որովհետև m´ մնում է = 100%, ևերկու օրինակում էլ միևնույն մեծությունն է ներկայացնում։
գ) Շահույթի նորման բարձրանում է, եթե e-ն ավելի մեծ է, քան E-ն, այսինքն եթե փոփոխուն կապիտալն ավելի ուժեղ հարաբերությամբ է աճում, քան ամբողջ կապիտալը։ Եթե 80 c + 20 v + 20 m-ը դառ-
նում է 120c + 40 v + 40 m, ապա շահույթի նորման 20%-ից բարձրանում է 25%-ի, որովհետև, անփոփոխ m´-ի դեպքում 
-ը բարձրացել է 
-ի, 
-ից՝ ¼-ի։
v-ի ու C-ի միևնույն ուղղությամբ փոխվելու դեպքում մենք մեծությունների այս փոփոխությունը կարող ենք այնպես հասկանալ, թե երկուսն էլ մինչև մի որոշ աստիճան փոխվում են միևնույն հարաբերությամբ, այնպես որ մինչև այնտեղ -ն անփոփոխ է մնում։ Այս աստիճանից դենն արդեն երկուսից միմիայն մեկը կփոխվեր, և մենք ընդսմին այս բարդ դեպքը վեր ենք ածում նախընթաց ավելի պարզ դեպքերից մեկին։
Եթե, օրինակ, 80 c + 20 v + 20 m-ն դառնում է 100 c + 30 v + 30 m, ապա այս փոփոխության ժամանակ v-ի հարաբերությունը c-ի նկատմամբ, ուրեմն և C-ի նկատմամբ անփոփոխ է մնում մինչև 100 c + 25 v + 25 m դառնալը։ Հետևաբար մինչև այդտեղ շահույթի նորման էլ մնում է անփոփոխ։ Այսպիսով ուրեմն, մենք կարող ենք հիմա 100 c + 25 v + 25 m-ն ելակետ ընդունել. մենք գտնում ենք, որ v-ն 5-ով մեծացել, բարձրացել է 30 v-ի և սրա հետևանքով էլ C-ն. 125-ից բարձրացել է 130-ի, և այսպիսով ստանում ենք երկրորդ դեպքը, այն է՝ v-ի պարզ փոփոխության ու սրա հետևանքով առաջացած՝ C-ի փոփոխության դեպքը։ Շահույթի նորման, որ սկզբնապես 20% էր, 5 v-ի այս միակցման հետևանքով, հավելյալ արժեքի նույնահավասար նորմայի պայմաններում, բարձրանում Է 23
%-ի։
Նույն այս կերպով ավելի պարդ դեպքերից մեկին վերածելը կարող է տեղի ունենալ նաև այն ժամանակ, երբ v-ն ու C-ն իրենց մեծությունները փոփոխում են հակադիր ուղղությամբ։ Եթե մենք նորից ելակետ ընդունենք, օրինակ, 80 c + 20 v + 20 m, և այս փոխարկենք 110 c + 10 v + 10 m ձևին, ապա 40 c + 10 v + 10 m-ին հասցնող մի փոփոխության դեպքում շահույթի նորման միևնույնը կլիներ, ինչ որ առաջ, այն է՝ 20%։ Անցման այս ձևին 70 c միակցելու հետևանքով շահույթի նորման իջեցվում է 8
%-ի։ Հետևաբար, այս դեպքը ևս վերածվեց միակ փոփոխուն մեծության, այն է c-ի, փոփոխության մի դեպքի։
Այսպիսով ուրեմն v-ի, c-ի ու C-ի միաժամանակյա փոփոխությունը ոչ մի նոր տեսակետ չի ընձեռում և վերջին հաշվով միշտ բերելով հասցնում է այն դեպքին, երբ լոկ մի գործոնն է փոփոխուն։
Մինչև անգամ դեռ մնացած միակ դեպքը փաստորեն արդեն սպառվել է, այսինքն այն դեպքը, երբ v-ն ու c-ն թվապես չին փոխվում, բայց նրանց իրեղեն տարրերը արժեքի մի փոփոխություն, են կրում, երբ ուրեմն v-ն ցույց է տալիս շարժման մեջ դրված աշխատանքի մի փոփոխված քանակ, c-ն՝ շարժման մեջ դրված արտադրամիջոցների մի փոփոխված քանակ։
Թող 80 c + 20 v + 20 m-ի մեջ 20 սկզբնապես ներկայացնի 20 բանվորի վարձն օրական 10 բանվորական ժամի համար։ Ամեն մեկի վարձը թող 1-ից բարձրանա 1¼-ի։ Այս դեպքում 20 v-ն միմիայն 16 բանվորի վճարն է կազմում՝ 20-ի փոխարեն։ Բայց եթե 20-ը 200 բանվորական ժամում 40-անոց մի արժեք էր արտադրում, 16-ն օրական 10 ժամում, ուրեմն ընդհանուր առմամբ 160 բանվորական ժամում միմիայն 32-անոց մի արժեք է արտադրում։ Աշխատավարձի համար վճարվող 20 v-ն հանելուց հետո 32-ից միմիայն 12-ն է մնում հավելյալ արժեքի համար. հավելյալ արժեքի նորման 100%-ից իջնում է 60%-ի։ Բայց որովհետև ենթադրության համաձայն պետք է հավելյալ արժեքի նորման հաստատուն մնա, ուստի բանվորական օրը պետք է ¼-ով երկարացվի, 10 ժամից բարձրացվի 12½-ի. եթե 20 բանվորն օրական 10 ժամում = 200 բանվորական ժամում 40-անոց մի արժեք են արտադրում, ապա 10 բանվորն 12½ ժամում = 200 ժամում են նույն արժեքն արտադրում. 80 c + 20 v կապիտալն առաջվա նման 20-անոց մի հավելյալ արժեք է արտադրում։
Ընդհակառակը, եթե աշխատավարձն ընկնում է այն եղանակով, որ 20 v-ն 30 բանվորի վարձն է ծածկում, ապա m´-ն կարող է հաստատուն մնալ լոկ այն դեպքում, երբ բանվորական օրը 10-ից իջեցվում է 6
ժամի։ 20 × 10 = 30 × 6 = 200 բանվորական ժամ։
Թե այս հակադիր ենթադրությունների դեպքում c-ն, ըստ իր արժեքի փողային արտահայտության, որչափով կարող է նույնը մնալ, բայց և այնպես արտահայտել արտադրամիջոցների մի փոփոխված քանակ, որը համապատասխանում է փոփոխված հարաբերություններին, վերևում այս էապես արդեն քննված է։ Այս դեպքն իր զուտ կերպարանքով միմիայն իբրև խիստ բացառություն կարող է հնարավոր լինել։
Ինչ վերաբերում է c-ի տարրերի արժեքի այն փոփոխմանը, որը մեծացնում կամ թե նվազեցնում է նրանց մասսան, բայց c արժեգումարն անփոփոխ է թողնում, ապա այս չի վերաբերում ոչ շահույթի նորմային ու ոչ էլ հավելյալ արժեքի նորմային, քանի դեռ v-ի մեծության մեջ ոչ մի փոփոխություն նա չի առաջացնում։
Սրանով մենք սպառեցինք մեր հավասարման մեջ v-ի, c-ի ու C-ի փոփոխության բոլոր հնարավոր դեպքերը։ Մենք տեսանք, որ հավելյալ արժեքի անփոփոխ նորմայի պայմաններում շահույթի նորման կարող է ընկնել, նույնը մնալ կամ թե բարձրանալ, ընդորում c-ի, համապատասխան դեպքերում նաև C-ի նկատմամբ \v-ի ունեցած հարաբերության ամենաչնչին փոփոխությունը բավական է՝ շահույթի նորման նույնպես փոխելու համար։
Այնուհետև պարզվեց, որ v-ի փոփոխության դեպքում, ամենուրեք հանդիպում ենք մի սահմանի, որտեղ m´-ի հաստատունությունը տնտեսապես անհնարին է դառնում։ Որովհետև c-ի յուրաքանչյուր միակողմանի փոփոխություն նույնպես պետք է հասնի մի սահմանի, որտեղ v-ն այլևս չի կարող հաստատուն մնալ, ապա դուրս է գալիս, որ -ի բոլոր հնարավոր փոփոխությունների համար սահմաններ կան դրված, որոնցից այն կողմն արդեն m´-ն էլ պետք է փոփոխուն դառնա։ m´-ի փոփոխությունների ժամանակ, որոնց հետազոտմանը մենք անցնում ենք հիմա, մեր հավասարման փոփոխուն տարբեր մեծությունների այս փոխազդեցությունն էլ ավելի պարզորոշ երևան կգա։
II. m´-ն՝ փոփոխուն
Հավելյալ արժեքի տարբեր նորմաների դեպքում, անկախ նրանից, թե արդյոք -ն հաստատուն է մնում կամ նույնպես փոփոխվում է,— շահույթի նորմաների համար մի ընդհանրական ֆորմուլա է ստացվում, եթե մենք
Չհաջողվեց վերլուծել (բառական սխալ): .
հավասարումը փոխարկում ենք մի ուրիշ՝
Չհաջողվեց վերլուծել (բառական սխալ): ,
հավասարման, որտեղ Չհաջողվեց վերլուծել (բառական սխալ):
, Չհաջողվեց վերլուծել (բառական սխալ):
, ու , արտահայտում են p´-ի, m´-ի, v-ի ու C-ի փոփոխված արժեքները։ Այն ժամանակ մենք ստանում ենք՝
Չհաջողվեց վերլուծել (բառական սխալ): ,
և սրանից էլ
Չհաջողվեց վերլուծել (բառական սխալ): ։
1) m´-ն՝ փոփոխուն, -ն՝ հաստատուն
Այս դեպքում ստացվում են հետևյալ հավասարումները.
Չհաջողվեց վերլուծել (բառական սխալ): ,
երկուսի մեջ էլ -ն հավասար մեծություն է ներկայացնում։ Ուստի ստացվում է հետևյալ հարաբերությունը.
Չհաջողվեց վերլուծել (բառական սխալ): ։
Միանման կառուցվածք ունեցող երկու կապիտալի շահույթի նորմաներն իրար հարաբերում են այնպես, ինչպես համապատասխան երկու հավելյալ արժեքի նորմաները։ Որովհետև կոտորակի մեջ կարևորը ոչ թե v-ի ու C-ի բացարձակ մեծություններն են, այլ երկուսի հարաբերությունը միայն, ապա այս դրույթը վերաբերում է միանման կառուցվածք ունեցող բոլոր կապիտալներին, անկախ նրանց բացարձակ մեծությունից։
80 c + 20 v + 20 m; C = 100, m´ = 100%, p´ = 20%
160 c + 40 v + 20 m; C = 200, m´ = 50%, p´ = 10%
100% : 50% = 20% : 10%։
Եթե v-ի ու C-ի բացարձակ մեծությունները երկու վեպքում էլ միևնույնն են, ապա շահույթի նորմաները, բացի դրանից, հարաբերում են իրար այնպես, ինչպես հավելյալ արժեքի մասսաները.
Չհաջողվեց վերլուծել (բառական սխալ):
Օրինակ՝
80 c + 20 v + 20 m; m´ = 100%, p´ = 20%
80 c + 20 v + 10 m; m´ = 50%, p´ = 10%
20% : 10% = 100 × 20 : 50 × 20 = 20m : 10m։
Հիմա պարզ է, որ բացարձակորեն կամ թե տոկոսային թվերով միահավասար կառուցվածք ունեցող կապիտալների դեպքում հավելյալ արժեքի նորմաները լոկ այն պարագայում կարող են տարբեր լինել, եթե տարբեր է կա՛մ աշխատավարձը, կա՛մ բանվորական օրվա երկարությունը, կամ թե աշխատանքի լարունությունը։ Երեք դեպքում
I. 80 c + 20 v + 10 m; m´ = 50%, p´ = 10%,
II. 80 c + 20 v + 20 m; m´ = 100%, p´ = 20%,
III. 80 c + 20 v + 40 m; m´ = 200%, p´ = 40%,
նոր արտադրած րնղՀանո ւր արժեքն է I-ում՝ 30 (20 v + 10 m), II-ում՝ 40, III-ում՝ 60։ Այս կարող է կատարվել եռակի եղանակով։
Առաջին, եթե աշխատավարձերը տարբեր են , ուրեմն 20 v-ն ամեն մի առանձին դեպքում բանվորների մի տարբեր թիվ է արտահայտում։ Ենթադրենք, թե I-ում 15 բանվոր աշխատում են 10 ժամ 1 ֆ. ստ. աշխատավարձով և արտադրում են 30 ֆ. ստ. արժեք, որից 20 ֆ. ստ.-ն աշխատավարձն է փոխհատուցում, և 10 ֆ. ստ. մնում է իբրև հավելյալ արժեք: Եթե աշխատավարձն ընկնում է մինչև 1 ֆ. ստ., ապա կարող են 20 բանվոր աշխատեցվել 10 ժամ և արտադրել 40 ֆ. ստ. մի արժեք, որից 20 ֆ. ստ.-ն աշխատավարձի համար, և 20 ֆ. ստ.-ն՝ իբրև հավելյալ արժեք։ Եթե աշխատավարձն ավելի է ընկնում՝ հասնելով ֆ. ստ.-ի, ապա աշխատեցվում են 30 բանվոր 10 ժամով և արտադրում են 60 ֆ. ստ. մի արժեք, որից 20 ֆ. ստ. աշխատավարձի համար հանելուց հետո դեռ 40 ֆ. ստ. էլ մնում է իբրև հավելյալ արժեք։
Այս դեպքը — կապիտալի հաստատուն տոկոսային, կառուցվածք, հաստատուն բանվորական օր, աշխատանքի հաստատուն լարունություն, հավելյալ արժեքի նորմայի փոփոխություն՝ աշխատավարձի փոփոխության հհաևանքով առաջացած — միակ դեպքն է, երբ ճիշտ է դուրս գալիս Ռիկարդոյի վարկածը. «Շահույթը բարձր կամ թե ցածր կլինի Ճիշտ այն համամասնությամբ, որով ցածր կամ թե բարձր կլինի աշխատավարձը»։ («Principles, ch. I, sect. III, p. 18. Works of D. Ricardo, ed. Mac Culloch 1852. [Рикардо: «Начала политич. экономии», 1935, стр. 16])։
Կամ թե երկրորդ, եթե աշխատանքի լարունությունը տարբեր է։ Այս դեպքում, օրինակ, 20 բանվորը միևնույն աշխատամիջոցներով օրական 10 բանվորական ժամում մի որոշ ապրանքից կպատրաստեն I-ում 30 հատ, II-ում՝ 40, III-ում՝ 60, որից ամեն մի հատը, բացի նրա վրա գործադրված արտադրամիջոցների արժեքից, 1 ֆ. ստ. նոր արժեք է ներկայացնում։ Որովհետև յուրաքանչյուր դեպքում էլ 20 հատը կամ 20 ֆ. ստ. աշխատավարձն են փոխհատուցում, ուստի հավելյալ արժեքի համար I-ում մնում է 10 հատ = 10 ֆ. ստ., II-ում՝ 20 հատ = 20 ֆ. ստ., III-ում՝ 40 հատ = 40 ֆ. ոտ.։
Կամ երրորդ՝ բանվորական օրը տարբեր երկարություն ունի։ Եթե 20 բանվորը միահավասար լարունության պայմաններում I-ում աշխատում են օրական ինը ժամ, II-ում՝ տասներկու ժամ, III-ում՝ տասնութ ժամ, ապա նրանց ամբողջ արդյունքը 30 : 40 : 60 հարաբերում է այնպես, ինչպես 9 : 12 : 18, և որովհետև աշխատավարձն ամեն անգամ = 20, ուստի նորից 10, resp. 20 ու 40 մնում է իբրև հավելյալ արժեք։
Այսպիսով ուրեմն, աշխատավարձի բարձրացումը կամ թե ցածրացումը հավելյալ արժեքի նորմայի բարձրության վրա, ուրեմն և — հաստատուն -ի դեպքում, — շահույթի նորմայի վրա ներգործում է հակառակ ուղղությամբ, աշխատանքի լարունության բարձրացումը կամ թե ցածրացումը և բանվորական օրվա երկարացումն ու կարճացումը միևնույն ուղղությամբ։
2) m´-ն ու v-ն՝ փոփոխուն, C-ն՝ հաստատուն
Այս դեպքում ուժ ունի հետևյալ համամասնությունը.
Չհաջողվեց վերլուծել (բառական սխալ): ։
Շահույթի նորմաները հարաբերում են այնպես, ինչպես համապատասխան հավելյալ արժեքների մասսաները։
Անփոփոխ մնացող փոփոխուն կապիտալի դեպքում հավելյալ արժեքի նորմայի փոփոխվելն արդյունքի նոր ստեղծած արժեքի մեծության ու բաշխման փոփոխություն էր նշանակում։ v-ի ու m´-ի միաժամանակյա փոփոխություն, նմանապես զուգորդված է միշտ արդյունքի նոր ստեղծված արժեքի մի նոր բաշխման հետ, բայց ոչ միշտ՝ նրա մեծության փոփոխության հետ։
ա) v-ի ու m´-ի փոփոխությունը տեղի է ունենում հակադիր ուղղությամբ, բայց միևնույն մեծությամբ. օրինակ.
80 c + 20 v + 10 m; m´ = 50%, p´ = 10%
90 c + 10 v + 20 m; m´ = 200%, p´ = 20%
Նոր ստեղծված արժեքը երկու դեպքում էլ հավասար է, ուրեմն մատակարարված աշխատանքի քանակն էլ հավասար է. 20 v + 10 m = 10 v + 20 m = 30։ Տարբերոէթյունը լոկ այն է, որ առաջին դեպքում 20-ը վճարվում է աշխատավարձի համար, և 10-ը մնում է հավելյալ արժեքի համար, այնինչ երկրորդ դեպքում աշխատավարձը կազմում է միմիայն 10, և ուրեմն հավելյալ արժեքը՝ 20։ Այս միակ դեպքն է, երբ v-ի ու m´-ի միաժամանակյա փոփոխության միջոցին բանվորների թիվը, աշխատանքի լարունությունն ու բանվորական օրվա երկարությունը մնում են անփոփոխ։
բ) m´-ի ու v-ի փոփոխությունը տեղի է ունենում նույնպես հակադիր ուղղությամբ, բայց ոչ միևնույն մեծությամբ նրանցից ամեն մեկի համար։ Այստեղ գերակշռում է կամ v-ի, կամ m´-ի փոփոխությունը։
I. 80 c + 20 v + 20 m; m´ = 100%, p´ = 20%
II. 72 c + 28 v + 20 m; m´ = 71
%, p´ = 20%
III. 84 c + 16 v + 20 m; m´ = 125%, p´ = 20%
I-ում 40-անսց նորաստեղծ արժեքի դիմաց վճարվում է 20 v, II-ում 48-անոց նույնի դիմաց՝ 28 v, III-ում 36-անոց նույնի դիմաց՝ 16 v։ Ինչպես նորաստեղծ արժեքը, այնպես և աշխատավարձը փոխվել է. բայց նորաստեղծ արժեքի փոփոխությունը նշանակում է մատակարարված աշխատանքի քանակի փոփոխություն, ուրեմն կա՛մ բանվորների թվի, կամ աշխատանքի տևողության, կամ աշխատանքի լարունության, կամ թե այս երեքից մի քանիսի փոփոխություն։
գ) m´-ի ու v-ի փոփոխությունը տեղի է ունենում միևնույն ուղղությամբ. այս դեպքում մեկը սաստկացնում է մյուսի ներգործությունը։
90 c + 10 v + 10 m; m´ = 100%, p´ = 10%
80 c + 20 v + 30 m; m´ = 150%, p´ = 30%
92 c + 8 v + 6 m; m´ = 75%, p´ = 6%։
Այստեղ էլ նորաստեղծ երեք արժեքները տարբեր են, այն է՝ 20, 50 ու 14 են, և ամեն անգամվա աշխատանքի քանակի մեծության այս տարբերությունը դարձյալ հանգում է բանվորների թվի, աշխատանքի տևողության, աշխատանքի լարունության, կամ թե այս գործոններից մի քանիսի կամ բոլորի տարբերությանը։
3) m´-ն, v-ն ու C-ն՝ փոփոխուն
Այս դեպքը ոչ մի նոր տեսակետ չի ընձեռում և լուծվում է այն ընդհանրական ֆորմուլայով, որ տրված է «II m´-ն՝ փոփոխուն» վերնագրի տակ։
Այսպես ուրեմն, հավելյալ արժեքի նորմայի մեծության փոփոխության ներգործությունը շահույթի նորմայի վրա հետևյալ դեպքերն է հնարավոր դարձնում.
1) p´-ն աճում կամ նվազում է միևնույն հարաբերությամբ, ինչպես m´-ն, եթե -ն հաստատուն է մնում։
80 c + 20 v + 20 m; m´ = 100%, p´ = 20%
80 c + 20 v + 10 m; m´ = 50%, p´ = 10%
100% : 50% = 20% : 10%։
2) p´-ն բարձրանում է կամ թե ընկնում հարաբերաբար ավելի ուժեղ չափով, քան m´-ն, եթե -ն շարժվում է միևնույն ուղղությամբ, ինչ որ m´-ն, այսինքն, ավելանում է կամ թե պակասում, երբ m´-ն էլ ավելանում է կամ թե պակասում։
80 c + 20 v + 10 m; m´ = 50%, p´ = 10%
70 c + 30 v + 20 m; m´ = 66%, p´ = 20%
50% : 66% < 10% : 20%։
3) p´-ն բարձրանում է կամ թե ընկնում հարաբերաբար ավելի թույլ չափով, քան m´-ն, եթե -ն փոխվում է m´-ի փոխվելուն հակադիր ուղղությամբ, բայց հարաբերաբար ավելի թույլ չափով.
80 c + 20 v + 10 m; m´ = 50%, p´ = 10%
90 c + 10 v + 15 m; m´ = 150%, p´ = 15%
50% : 150% > 10% : 15%։
4) p´-ն բարձրանում է, թեև m´-ն ընկնում է, կամ թե նա ընկնում է, թեև m´-ն բարձրանում է, եթե -ն փոխվում է m´-ի փոխվելուն հակադիր ուղղությամբ, ու հարաբերաբար ավելի ուժեղ չափով, քան m´-ը։
80 c + 20 v + 20 m; m´ = 100%, p´ = 20%
90 c + 10 v + 15 m; m´ = 150%, p´ = 15%
m´-ն 100%-ից բարձրացել է 150%-ի, p´-ն 20%-ից ընկել է 15%-ի։
5) Վերջապես p´-ն հաստատուն է մնում, թեև m´-ն բարձրանում է կամ կամ ընկնում, եթե -ն փոխվում է հակադիր ուղղությամբ, բայց ճիշտ նույն հարաբերությամբ, որով m´-ն է փոխում իր մեծությունը։
Միմիայն այս վերջին դեպքն է, որ դեռ մի որոշ բացատրության կարիք ունի։ Ինչպես որ մենք վերևում -ի փոփոխությունների դեպքում տեսանք, որ հավելյալ արժեքի միևնույն նորման կարող է արտահայտվել շահույթի ամենատարբեր նորմաների մեջ, այնպես էլ այստեղ տեսնում ենք, որ շահույթի միևնույն նորմայի պատվանդան կարող են ծառայել հավելյալ արժեքի շատ տարբեր նորմաներ։ Բայց մինչդեռ հաստատուն m´-ի դեպքում v-ի և C-ի հարաբերության յուրաքանչյուր փոփոխություն բավական էր շահույթի նորմայի մի տարբերություն առաջ բերելու համար, m´-ի մեծության փոփոխության դեպքում պահանջվում է -ի մեծության մի հակառակ փոփոխություն ճիշտ համապատասխան չափով, որպեսզի շահույթի նորման միևնույնը մնա։ Միևնույն կապիտալի նկատմամբ, կամ թե միևնույն երկրի երկու կապիտալի նկատմամբ այս հնարավոր է միայն, իբրև խիստ բացառություն։ Վեր առնենք, օրինակ, մի կապիտալ՝
80 c + 20 v + 20 m; C = 100, m´ = 100%, p´ = 20%
և ընդունենք, թե աշխատավարձն այնպես է ընկնում, որ բանվորների միևնույն թիվը հիմա արդեն կարելի է ունենալ 16 v-ով, փոխանակ 20 v-ով ունենալու։ Այստեղ մենք, այլ անփոփոխ պարագաներում, 4 v-ի ազատ արձակման հետևանքով ստանում ենք
80 c + 16 v + 24 m; C = 96, m´ = 150%, p´ = 25%։
Որպեսզի հիմա p´-ն 20%–ի հավասար լիներ, ինչպես որ էր առաջ, պետք է ամբողջ կապիտալն աճեր մինչև 120, ուրեմն հաստատուն կապիտալը՝ մինչև 104.
104 c + 16 v + 24 m; C = 120, m´ = 150%, p´ = 20%։
Այս այն ժամանակ միայն հնարավոր կլիներ, եթե աշխատավարձի անկման հետ միաժամանակ աշխատանքի արտադրողականության մեջ մի այնպիսի փոփոխություն տեղի ունենար, որը կապիտալի այսպիսի փոփոխված կազմ պահանջեր. կամ թե չէ՝ եթե հաստատուն կապիտալի փողային արժեքը 80-ից բարձրանար 104-ի. կարճ ասած՝ եթե տեղի ունենար պայմանների մի պատահական զուգադիպություն, որ միմիայն բացառիկ դեպքերում է հնարավոր։ Իրականում m´- մի այնպիսի փոփոխություն, որը միաժամանակ չի պայմանավորում v-ի, ուրեմն նաև -ի փոփոխությունը, մտածելի է կատարելապես առանձնահատուկ պարագաներում միայն, այսինքն արդյունաբերության այնպիսի ճյուղերում, որտեղ միմիայն հիմնական կապիտալ ու աշխատանք է գործադրվում, իսկ աշխատանքի, առարկան բնությունն է մատակարարում։
Բայց երկու երկրի շահույթի նորմաների համեմատության դեպքում խնդիրն այլ լուծում է ստանում։ Այստեղ շահույթի միևնույն նորման իրականում մեծ մասամբ հավելյալ արժեքի տարբեր նորմաներ է արտահայտում։
Այսպիսով բոլոր հինգ դեպքից հետևում է, որ շահույթի բարձրացող նորման կարող է համապատասխանել հավելյալ արժեքի ընկնող կամ թե բարձրացող նորմային, շահույթի ընկնող նորման՝ հավելյալ արժեքի բարձրացող կամ թե ընկնող նորմային, շահույթի անփոփոխ նորման՝ հավելյալ արժեքի բարձրացող կամ ընկնող նորմային։ Որ շահույթի բարձրացող, ընկնող կամ թե անփոփոխ նորման նույնպես կարոդ է հավելյալ արժեքի մի անփոփոխ նորմայի համապատասխանել, այս մենք տեսել ենք I կետում։
Այսպես ուրեմն, շահույթի նորման որոշվում է երկու գլխավոր գործոնով — հավելյալ արժեքի նորմայով ու կապիտալի արժեքային կառուցվածքով։ Այս երկու գործոնի ներգործությունը կարելի է համառոտ ամփոփել հետևյալ կերպով, ընդորում մենք կարող ենք կապիտալի կառուցվածքը տոկոսներով արտահայտել, քանի որ այստեղ նշանակություն չունի, թե փոփոխությունը կապիտալի երկու մասից որ մեկից է առաջ գալիս։
Երկու կապիտալի կամ թե երկու հաղորդական, տարբեր կացություններում գտնվող միևնույն կապիտալի շահույթի նորմաները
Հավասար են՝
1) կապիտալների միանման տոկոսային կառուցվածքի ու հավելյալ արժեքի միահավասար նորմայի գեպքում.
2) կապիտալների ոչ-միանման տոկոսային կաոուցվածքի ու հավելյալ արժեքի անհավասար նորմայի դեպքում, եթե հավելյալ արժեքի նորմաների ու կապիտալի տոկոսորեն արտահայտած փոփոխուն մասերի (m´-երի ու v-երի) արտադրյալները, այսինքն հավելյալ արժեքների՝ տոկոսորեն ամբողջ կապիտալի նկատմամբ հաշվված՝ մասսաները (m = m´v) հավասար են, ուրիշ խոսքով, եթե երկու դեպքում էլ m´ ու v գործոնները հակառակ հարաբերական են միմյանց նկատմամբ։
Նրանք անհավասար են՝
1) կապիտալների տոկոսային միահավասար կառուցվածքի դեպքում, եթե հավելյալ արժեքի նորմաներն անհավասար են, ընդորում շահույթի նորմաներն իրար հարաբերում են այնպես, ինչպես հավելյալ արժեքի նորմաները.
2) հավելյալ արժեքի միահավասար նորմայի ու կապիտալների տոկոսային անհավասար կառուցվածքի դեպքում, ընդորում շահույթի նորմաները միմյանց հարաբերում են այնպես, ինչպես կապիտալի փոփոխուն մասերը.
3) հավելյալ արժեքի անհավասար նորմայի ու կապիտալների տոկոսային անհավասար կառուցվածքի դեպքում, ընդորում շահույթի նորմաները միմյանց հարաբերում են այնպես, ինչպես m´v արտադրյալները, այսինքն ինչպես տոկոսորեն ամբողջ կապիտալի նկատմամբ հաշված հավելյալ արժեքների մասսանևրը1010[10]։
- ↑ Թե այստեղից ինչպիսի խառնաշփոթություն կարող է ծագել տնտեսագետների գլխում, ցույց է տրված I գրքում, VII գլ., § 3, էջ 187—192, Ն. Վ. Սենիորի օրինակով։
- ↑ «Իրոք մենք գիտենք արդեն, որ հավելյալ արժեքը լոկ լետևանք է այն արժեքային փոփոխության, որին ենթարկվում է v-ն, կապիտալի այն մասը, որ վերածում է բանվորական ուժի, և այսպիսով ուրեմն v + m = v + Δm (v պլյուս v-ի աճը)։ Բայց արժեքի իրական փոփոխությունն ու այն հարաբերությունը, որի մեջ փոխվում է արժեքը մթագնվում են նրանով, որ կապիտալի փոփոխվող բաղադրամասի աճման հետևանքով աճում է նաև կանխավճարված ամբողջ կապիտալը։ Այս կապիտալը 500 էր և դարձել է 500» (գիրք I, գլ. VII, 1, էջ 177)։
- ↑ Malthus, Principles of Pol. Econ. 2-nd edit. London 1836, p. 267, 268.
- ↑ «Կապիտալն այն է, որ ծախսվում է շահույթ ստանալու նպատակով». Malthus, Definitions in Political Econ. London 1827, p. 86.
- ↑ Հմմտ. գիրք I, գլուխ XVIII։
- ↑ R. Torrens. An Essay on the Production of Health. London 1821, p. 51—53, 349.
- ↑ Malthus, Definitions in Pol. Econ. London 1853, p. 70, 71.
- ↑ «Տարբեր կապիտալներով արտադրվող արժեքի ու հավելյալ արժեքի մասսաները, բանվորական ուժի տվյալ արժեքի ու շահագործման միահավասար աստիճանի պայմաններում, ուղիղ հարաբերական են այս կապիտալների փոփոխուն բաղադրամասերի մեծությունների նկատմամբ, այսինքն նրանց այն բաղադրամասերի նկատմամբ, որոնք վեր են ածված կենդանի բանվորական ուժի» (գիրք I, գլուխ IX, էջ 272)։
- ↑ Ձեռագրում այստեղ նշված է. «Հետո պետք է հետազոտել, թե այս դեպքն ինչպես է կապված հողային ռենտայի հետ» [Ֆ. Է.]։
- ↑ Ձեռագրում կա դեռ շատ մանրամասն հաշվումներ հավելյալ արժեքի նորմայի ու շահույթի նորմայի միջև եղած տարբերության (m´—p´) վերաբերմամբ, որը զանազան հետաքրքրական յուրահատկություններ ունի և որի շարժումը ցույց է տալիս այն դեպքերը, երբ երկու նորմաները հեռանում են միմյանցից կամ թե մոտենում են իրար։ Այս շարժումները կարելի է կորագծերով էլ ներկայացնել։ Ես հրաժարվում եմ այս նյութը վերարտադրելուց որովհետև այս գրքի մոտավոր նպատակների համար ավելի պակաս կարևոր է այն, և այստեղ բավական է պարզապես սրա վրա հրավիրել այն ընթերցողների ուշադրությունը, որոնք կկամենան այս կետն է՛լ ավելի հետազոտել։ — Ֆ. Է.։
