Սիրելու, Սիրուելու Եւ Աննպատակ Թափառելու Մասին
հեղինակ՝ Երուանդ Կոպէլեան |
— Ի՞նչ տարօրինակ տղայ ես, կʼըսեն բարեկամներ։ Ամենէն հաճելի նիւթերն անգամ քթէն բերնէն կը բերես ընթերցողին։ Սիրային պատմուածքներ կը գրես, մէջը համբոյր մը իսկ չկայ։ Այլեւս չենք կարդար քու գրածներդ։ Ինչո՞ւ այդպէս ես։ Կեանքը բնաւ անուշ ու հաճելի կողմեր չունի՞ քեզի համար։ Ինչո՞ւ այդքան մութ ակնոցով կը նայիս կեանքին։
Այսպէս կʼըսեն բոլորը։ Ակումբ կʼերթամ, նոյն բանը․ ծանօթներ ու բարեկամներ նոյնպէս։ Գրութիւններս պարունակող թերթերը տուն տանելու կը քաշուիմ։ Քոյրերս կը կարդան, նոյն բանը կʼըսեն։ Հայրս կը կարդայ, երեսը կը կախէ։ Մայրս կը կարդայ, «այս տղան բաներ մը ունի» կʼըսէ։ Աւելի անկեղծ ընկերներ կը կարդան, բոլորովին տարբեր մեկնաբանութիւններ կʼընեն։ Ես մտիկ կʼընեմ անոնց բոլորն ալ։ Անշուշտ կարելի չէ բոլորին պատմել լոմ քի րիին[1] պատմութիւնը։
Լոմ քի րիին պատմութիւնը դպրոցէն սորված էի։ Ուսուցչուհին պատմած էր օր մը լոմ քի րիին պատմութիւնը։
Սպա՞նիոյ մէջ էր թէ Ֆրանսայի —լաւ չեմ յիշեր— գնչուները երախայ մը կʼառեւանգեն օր մը։ Այս գնչուները քաղաքէ քաղաք կը շրջին, լարախաղացութիւն ու աճպարարութիւն կʼընեն եղեր։ Երախային բերնին երկու կողմերը կը պատռեն այնպիսի ձեւով, որ մինչեւ ականջները հասնող իր մեծ բերնով, երախան, միշտ խնդացող մարդու մը պատրանքը կու տայ։ Այսպէս, գնչուները քաղաքէ քաղաք կը շրջին լարախաղացութիւն ու աճպարարութիւն ընելով, միեւնոյն ատեն ալ զայն ցուցադրելով ժողովուրդին՝ իբր մարդ մը, որ հակառակ ամէն տանջանքի ու տառապանքի, միշտ կը խնդայ։ Ու բեմին վրայ անլուր եւ աներեւակայելի տանջանքներու կʼենթարկեն տղան, որ միշտ կը խնդայ։ Ժողովուրդը, մեծապէս կը զուարճանայ, կը զարմանայ ու կը հիանայ։ Գնչուները շատ կը շահին ու տղան ալ մեծ համբաւ կը շահի եւ նշանաւոր կʼըլլայ իբր լոմ քի րի։
Ինչպէ՞ս կարելի է բոլորին ալ պատմել լոմ քի րիին պատմութիւնը։ Ես զայն դպրոցէն սորված էի։ Լոմ քի րիին պատմութիւնը փուշ փուշ ըրեր էր մեր մարմինը եւ ես քանի մը գիշեր երազիս մէջ տեսեր էի գնչուներու կողմէ գողցուած մանուկներ, որոնց բերաններուն երկու կողմերը կը պատռէին ու յետոյ ժողովուրդին կը ցուցադրէին իբր լոմ քի րի․
Այնատենները, մեր ապրած կեանքն ալ ուրիշ էր, մեր երազներն ալ ուրիշ էին։ Տասնըհինգ տարիէ ի վեր գէթ անգամ մը իսկ լոմ քի րի մը չէ այցելած իմ երազներս։ Բայց անկէ շատ աւելի տխուր երազներ ունեցած են իմ աչքերս։ Անքուն գիշերներ ալ ունեցած եմ՝ լոմ քի րիին պատմութենէն շատ աւելի տխուր պատմութիւններ ապրելով։
Բայց ասոնց բոլորը կարելի՞ է պատմել դէմդ ելլողին։ Անշուշտ թէ ոչ։ Անոնք մէկ բան միայն գիտեն եւ ամէն անգամ որ զիս տեսնեն, մի՛շտ նոյն բանն է իրենց ըսելիքը․
— Ի՛նչ տարօրինակ տղայ ես դուն… ամենէն հաճելի նիւթերն անգամ քթեն բերնէն… «այս տղան բաներ մը ունի»… եւայլն, եւայլն։
Տարիները, մեր կեանքը կարճցնելէ ուրիշ ո՛չ մէկ նշանակութիւն ունին մեզի պէս մարդոց։ Ժամանակը, կեանքը, միջոցը, պայմանները, բոլորը ձեռք ձեռքի տուած արդէն սահմանած են իմ եւ իմ նմաններուս կեանքը, միօրինակ ու դասականացած պայմաններու տակ։ Ոչ մէկ նորութիւն, ո՛չ մէկ հետաքրքրական փոփոխութիւն։ Ամէն օր, նոյն ժամերուն ելիր, հագուէ, լուացուէ, սանտրուէ, եղանակին համեմատ՝ վերարկուդ քաշէ կամ առանց վերարկուի դուռը գոցէ ու գնա։ Նոյն ժամերուն գնա, նոյն ժամերուն վերադարձիր… խենթեցնող միօրինակութիւն մը։
Իրիկունը վերադարձիր։ Սենեակիդ պատուհանները սեփսեւ են ու անհրապոյր։ Չունիս մէկը քեզ սպասող։ Այո, հայրս կայ տունը․ մայրս ու քոյրերս կան։ Բայց միօրինակ բան մըն է ասիկա։ Տարիներէ ի վեր աս այսպէս է։ Ոչ մէկ փոփոխութիւն, ոչ մէկ նորութիւն։ «Բայց ի՞նչ պէտք է ըլլար» պիտի ըսէք։ Չեմ գիտեր։
Տունը կը նեղէ զիս։ Կʼելլեմ սրճարան կʼերթամ։ Ոչ մէկ բանի համար սակայն․ անորոշ ու աննպատակ։ Ոչ նարտի հակառակորդ մը ունիմ հոն, ոչ ալ թուղթ խաղալու համար ըսպասող մը։ Աթոռս կը քաշեմ ու կը նստիմ պատուհանին առջեւ կամ դուրսը բացօթեայ։ Միօրինակ ու նեղացուցիչ բան։ Երբեմն ընկերոջ մը կը հանդիպիմ հոն․ միջից մը կը խօսինք։ Միօրինակ նիւթ, միօրինակ վէպի մը էջերուն պէս, ուր կարծես նոյն նախադասութիւնը հազա՜ր ու հազարներով անգամ գրուած է։ Այս վէպերէն իւրաքանչիւր հատորը կեանքն է մեզմէ իւրաքանչիւրին, զուրկ ամէն տեսակ հրապոյրէ։
Վարէն զոյգեր կʼանցնին թեւ թեւի ու երբեմն ալ գրեթէ իրար փաթթուած։ Ինքնաշարժներ կʼանցնին սրընթաց։ Ոմանց լոյսերը մարած են։ Չեմ հետաքրքրուիր լոյսը մարած ինքնաշարժներով։ Գիտեմ թէ ինչու մարած է անոնց լոյսը։ Չեմ հետաքրքրուիր, բայց երբեմն կը մտածեմ սիրոյ մասին։ Միօրինակութեան մէջ փոփոխութիւն մը կը ստեղծէ այս մտածումը, կայուն ջուրի մը մէջ նետուած քարի մը պէս։ Այս գաղափարը կը դառնայ ու կը դառնայ գլխուս մէջ։ Ուրկէ՞ եկաւ, ի՞նչ բան զիս մղեց ասոր։ Կը մտածեմ։ Դէմի սինէմային ծանուցումէն պիտի ըլլայ անպայման։ Շաբաթէ մը իր վեր զոյգ մը կը համբուրուի այդ ծանուցումին վրայ։ Չեն կշտանար իրարմէ։ Միշտ այսպէս ամուր փաթթուած են իրարու՝ ճիշդ առաջին օրուան պէս։
Ծանուցումին տակ յայտարարութիւն մը գրեր են այսօր․
«Ընդհանուրին փափաքին ընդառաջ երթալով՝ որոշեցինք շաբաթ մը եւս ցուցադրել այս ժապաւէնը»։
Ուրեմն լաւ ժապաւէն մը պէտք է ըլլայ, կը մտածեմ։ Ուրեմն պարտաւոր եմ շաբաթ մը եւս դիտել այդ տեսարանը։ Ծանուցումը զարդարուած է գոյնզգոյն ելեկտրական ամբուլներով։ Բարձրախօսը, ներսը նուագուած երաժշտութիւնը դուրսիններուն ալ կը հաղորդէ ձրիօրէն։ Ձրիօրէն շատ բան տեսնել կարելի է հոն։ Տղայ մը անընդհատ ժամացոյցին կը նայի՝ կռնակը կիշէին բազրիքի տուած։
Շատ չանցած՝ աղջիկ մը կու գայ։ Տղան կը շտկուի․ կը ժպտի ու աղջիկը բացատրութիւններ կու տայ իր այս յապաղումին համար։ Տղան մտիկ անգամ չʼըներ։ Բարկացա՞ծ է։ Չեմ կարծեր։ Կը բաւէ որ ան եկած է հիմա ու իր քով կը գտնուի։
Ներս կը մտնեն։ Ես նստած տեղս կʼերերամ աթոռիս վրայ։ Ի՞նչ ընել պէտք է․ ի՞նչ կայ ընելիք։ Ոչինչ։ Կը մտածեմ։ Կը մտածեմ ապրուած ու չապրուած սէրերու մասին, սիրային վէպերու մասին։ «Սէր… միակ մեղքս», «սիրային ոճիր մը», «սպաննող սէրը», «ուրուականին սէրը»… Սէր, սէր, սէր…։
Վաղը առաւօտ կանուխ պէտք է ելլել, կը մտածեմ։ Շատ նստելու չէ։ Ծանուցումին շուրջ վառուող լոյսերը մարեցան։ Ներսը, սիրային ժապաւէնին ներկայացումը սկսած է։ Արդէն իսկ ձայները կը հասնին ականջներուս՝ բարձրախօսին շնորհիւ․
— Զիս կը սիրե՞ս։
— Կեանքէս աւելի։
— Չեմ հաւատար։
— Ինչո՞ւ այդքան թերահաւատ ես։
Եւայլն, եւայլն…։
Շաբաթէ մը ի վեր մտիկ կʼընեմ։ Գիտեմ թէ քիչ վերջ աղջիկը պիտի դաւաճանէ։ Տղան պանդխտութեան պիտի երթայ։ Աղջիկը պիտի զղջայ, անձնասպան ըլլալ պիտի փորձէ, տղան պիտի վերադառնայ ու պիտի միջամտէ։ Բայց շատ ուշ է այլեւս։ Աղջիկը պիտի մեռնի, տղան ալ ետեւէն։
Իսկապէս աղուոր է եղեր անպիտանը, կը մտածեմ։
Հետեւեալ օր դարձեալ նոյն բանը եւ շաբաթ մը ամբողջ դարձեալ նոյնը…
— Զիս կը սիրե՞ս։
— Կեանքիս աւելի։
— Չեմ հաւատար։ Եւայլն, եւայլն։
Ժամ մը վերջ արդէն դաւաճանած է աղջիկը։ Բայց յետոյ պիտի զղջայ․ անձնասպան պիտի ըլլայ․ տղան ալ ետեւէն։
Վաղը առաւօտ կանուխ պէտք է ելլել, կը մտածեմ։ Երկինք կը նայիմ։ Միօրինակ կեանքիս մէջ փոփոխութիւններ յառաջ բերող միակ բանն է պայծառ երկինքը։ «Ինչո՞ւ», պիտի ըսէք։ Քսաներորդ դարուն մարդը, մանաւանդ քաղաքին մէջ ապրող մարդը, ի՞նչ կրնայ ակնկալել պայծառ երկնքէն։
Բայց ես ձեզի պատասխանելու ի վիճակի չեմ այլեւս։ Պայծառ երկնքի մը տակ սեւ մտածումները տեղ չունին եմ մտքիս մէջ։ Չեմ ժպտիր, չեմ ծիծաղիր, ոչ ալ կը ցատկեմ ու կը խաղամ։ Բայց ուրախ եմ որ պայծառ է երկինքը։ Երբեմն, երբ ուրախութիւնս իր գագաթնակէտին հասնի, շատ շատ՝ կը սուլեմ։ Ո՛չ մի՛շտ կը սուլեմ երբ երկինքը պայծառ ըլլայ։ Երբեմն կʼերգեմ ալ։ Բայց, քաղաքին մէջ, մանաւանդ բազմութիւն գտնուող սրճարանի մը մէջ, սուլելը աւելի ներելի է կենցաղագիտութեան օրէնքներուն առջեւ, քա թէ երգելը։ Այդ երգը ես յօրինած եմ։ Ոչ երգահան եմ, ոչ ալ արուեստագէտ․ բայց այդ երգը ես յօրինած եմ։ Արդէն իրականին մէջ բառ ալ չունի այդ երգը։ Բայց երբ այդ եղանակը կախուի շրթներէս, այդ միօրինակ կեանքը չեմ փոխեր արքայական կեանքի հետ։
Սուլելով կʼելլեմ։ Սուլելով պարտքս կը վճարեմ սպասեակին, սուլելով կʼիջնեմ սանդուխներէն, սուլելով կը քալեմ, զառիվայրը կʼիջնեմ, տանս դուռը կը բանամ ու սուլելով ներս կը մտնեմ։
Ամենէն երջանիկ պահս է այդ պահը։ Ոչ կը ծիծաղիմ, ո՛չ կը խնդամ, ոչ ալ կը ցատկեմ ու կը խաղամ։ Բայց երկինքը պայծառ է ու ես երջանիկ եմ։
Երկնքէն ներշնչուող բանաստեղծ մը չեմ։ Երբեք չեմ հիացած երկնքին եւ նոյնիսկ մինչեւ երեք տարի առաջ, նոյնիսկ անտարբեր մնացած եմ անոր հանդէպ։ Ի՜նչ պարապ բան է երկնքին հիանալը։ Վայրկեան մը իսկ անոր զոհելը ժամանակի վատնում է ըստ իս։
Առաւօտուն կʼելլեմ, կը հագուիմ, կը լուացուիմ, կը սանտրուիմ, ռոպոթի մը պէս, միօրինակ շարժումներով։ Եթէ գիշեր մը առաջուան պայծառութիւնը պահած է երկինքը, եղանակ մը կը կախուի շրթունքներէս։ Նոյնիսկ, երբեմն ծխամորճ ալ կը ծխեմ այդ տեսակ օրերուն։ Կը քալեմ միօրինակ քայլերով։ Կը քալեմ, կը քալե՜մ, կը քալեմ։ Բայց ոտքերս են որ կը քալեն։ Ես արդէն հասած եմ հոն, ուր պէտք է ըլլամ այսպէս պայծառ երկինք ունեցող օրերուն։ Փողոցի մը անկիւնը, կամ կամուրջին վրայ։ Ես տակաւին ճամբան եմ, բայց իրականին մէջ շատոնց գացած եմ հոն։ Ահա ժամէ մը ի վեր հոն եմ։ Նոյնիսկ, —այո՛— նոյնիսկ գիշերը երազել սկսած վայրկեանէս ի վեր հոն եմ։
Ժամացոյցին կը նայիմ, ութին տասը կայ։ Հինգ վայրկեանէն մինչեւ Թիւնէլ, հինգ վայրկեանէն ալ Գարագիւղ։ Այլեւս սուլիչը ինկած է շրթունքներէս․ ես ինքս չեմ այլեւս։ Ինչո՞ւ։ Երկինքը պայծառ է ահա, ինչո՞ւ չես սուլեր։
Ծխամորճը շրթներուս, փողոցի մը անկիւնը կամ կամուրջին վրայ —նոյն բանն է ինծի համար— կը սպասեմ։
Ժամը ութը հինգ կʼանցնի։ Ժամանակն է։ Բա՛ց աչքերդ, ահա մէկ մէկ կու գան շոգեկառքի ճամբորդները։ Ինչո՞ւդ պէտք —պիտի ըսէք— շոգեկառքին ճամբորդները։ Բայց ո՛չ, մի՛ միջամտէք։ Միօրինակ կեանքին ամենէն հաճելի վայրկեաններն են այս վայրկեանները։
Ճամբորդները կու գան ու կʼանցնին։ Ես կը սպասեմ։ Դպրոցականներ կʼանցնին պայուսակ ի ձեռին, սակառ ի ձեռին։ Ես կը նայիմ անոնց ետեւէն։ Ասիկա շատ բնական բան մըն է։ Անցնող մարդուն ո՞վ չի նայիր եւ նայող մարդը ո՞վ կրնայ արգիլել նայելէ։
Կը սպասեմ։ Ասիկա միակ գաղտնիքն է ռոպոթ մարդուն միօրինակ կեանքին եւ միակ սպասումը մեքենականացած կեանքին, իմաստ ունեցող միակ սպասումը անորոշ ու անհրապոյր կեանքին։
— Հիմա պիտի անցնի, կʼըսեմ ես ինծի։ Ահա ընկերուհիներն ալ կʼանցնին։ Երէկ անոնց հետ էր։ Հիմա ալ թերեւս քանի մը քայլ ետեւէն կու գայ։ Ահա, կու գայ արդէն։ Աչքերը կապոյտ են ու գիրքեր ունի թեւին տակ։
Ահա թէ ինչո՛ւ կը սիրեմ պայծառ երկինքը եւ ինչո՛ւ այս վայրկեանները միօրինակ կեանքին ամենէն երանելի վայրկեաններն են։
Անձրեւոտ օրերուն, շոգեկառքի ճամբորդները հանրակառքով կը շարունակեն իրենց ճամբան։
— Այս տղան բաներ մը ունի, կʼըսէ իրիկունները մայրս երբեմն։
— Ի՛նչ տարօրինակ տղայ ես, կʼըսեն բարեկամներ՝ ամէն անգամ որ հանդիպին ինծի։
Հայրս միշտ երեսը կը կախէ՝ երբ կարդայ գրածներս։
Ես երբեմն կը փորձեմ փոփոխութիւններ ընել այս միօրինակ կեանքին մէջ։ Ետ կը դառնամ․ կը քալեմ, կը քալե՜մ, կը քալեմ շոգեկառքի ճամբորդներուն ետեւէն։ Շոգեկառքի ճամբորդները կը ցրուին հետզհետէ։ Խանութները կը մտնեն, փողոցներու մէջ կը կորսուին, դպրոցներու դռներէն կը մտնեն ու կը կորսուին։ Ես կը քալեմ շոգեկառքի ճամբորդներուն ետեւէն, մինչեւ որ միակ ճամբորդ մը մնայ։
Այս միակ ճամբորդը կապոյտ աչքեր ունի եւ անութին տակ գիրքեր բռնած է։
Ես կը քալեմ, կը քալե՜մ, կը քալեմ շոգեկառքին վերջին ճամբորդին ետեւէն։ Հարիւր վէպ կʼապրիմ, հազա՜ր վէպ կʼապրիմ երբեմն այդ շոգեկառքի վերջին ճամբորդին ետեւէն։
Մեր պատմութիւնը միօրինակ է։ Մեր պատմութիւնը տխուր է ու նեղացուցիչ։ Թող չկարդան այս պատմութիւնը բոլոր անոնք, որոնք չեն սիրած։ Թող չկարդան նաեւ բոլոր անոնք, որոնք սիրոյ կշտացած են։
Բայց այս պատմութիւնը թող կարդան բոլոր անոնք որոնք ամէն հանդիպումի կʼըսեն ինծի։
— Ի՜նչ տարօրինակ տղայ ես դուն։ Ամենէն հաճելի նիւթերն անգամ քթէն բերնէն կը բերես ընթերցողին։
Թող կարդայ մայրս, որ ամէն անգամ կʼըսէ․
— Այս տղան բաներ մը ունի…
Թող կարդայ հայրս… բայց երեսը չկախէ։
Ահա բարեկամներ, կարդացէ՛ք այս պատմութիւնը, որովհետեւ բոլորս ալ մեր բաժինը ունինք անոր մէջ։
Այս պատմութիւնը ոչ ոք գիտէ․ նոյնիսկ առաւօտեան շոգեկառքին կապուտաչեայ ճամբորդն անգամ։
- Դէպի Լոյս
- 11.03.1950
